VOJNOISTORIJSKI

INSTITUT

Odgovorni
urednik
pukovnik dr Uro KOSTI

Urednik i redaktor
pukovnik mr Jovan VUJOEVI

Recenzenti
pukovnici Mehmedalija BOJI, dr Uro KOSTI i mr Jovan VUJOEVIC

Izdaje
VOJNOISTORIJSKI INSTITUT

pukovnik
potpukovnik
major

nikola ani
sekula joksimovi
mirko guti

narodno
oslobodilaka
vojska
jogoslavije
PREGLED RAZVOJA ORUANIH SNAGA
NARODNOOSLOBODILAKOG POKRETA
19411945.

Beograd 1982.

Narodnooslobodilaka
vojska
Jugoslavije je roena i rasla pod jedinstvenim
prilikama; takvih primjera malo je u historiji
ratovanja.
Tito

Generalni

sekretar

KPJ i vrhovni komandant Narodnooslobodilake

tizanskih odreda Jugoslavije Josip Broz Tito

vojske

par-

Ovo delo o Narodnooslobodilakoj vojsci Jugoslavije je pokuaj u jugo slovensko j istorio grafiji da se kompleksno prikazu
nastanak i razvoj oruanih snaga narodnooslobodilakog pokreta
u Jugoslaviji 19411945. godine. Potreba za ovakvim delom bila
je odavno uoena. Meutim, realizaciji toga poduhvata prilo se
tek kada se dolo u posed najveeg dela arhivske grae i kada je
izdat vei broj monografija, hronika, pregleda i irih rasprava o
NOB-i, mada je za tri i po decenije objavljeno vrlo malo priloga
koji se direktno tiu nastanka i razvoja oruanih snaga NOP-a.
Autori su nastojali da obrade celokupan nastanak i razvoj
svih partizanskih odreda i operativnih jedinica brigada, divizija, korpusa (operativne zone) i armija vidova Mornarice i
Vazduhoplovstva, jedinica rodova i slubi, tabova i komandi, jedinica i organa vojnopozadinske vlasti, vojnih kola i kurseva,
kao i partijsko-politikih organa. Date su sve vee vojne jedinice
koje su postojale od poetka ustanka 1941. do kraja rata 15.
maja 1945. godine.
Osim nastanka i razvoja oruanih jedinica, u knjizi su iznete
i druge injenice bitne za oruane snage NOP-a, da bi se, potpunije sagledali uslovi, uzroci i posledice njihovog nastajanja i rasta, kao i njihova povezanost sa vojnom i politikom situacijom
i razvojem narodnooslobodilake borbe u celini i posebno u pojedinim zemljama i pokrajinama Jugoslavije. Stoga su zajedno sa
nastankom i razvojem oruanih snaga obraeni osnove rukovoenja i komandovanja, ratna vetina, kolovanje kadrova, delovanje
politikih organa, Partije i SKOJ-a.
Na kraju knjige, u tabelarnim pregledima, dati su osnovni
podaci o partizanskim odredima, narodnooslobodilakim brigadama (pukovima), divizijama, operativnim zonama, korpusima i organima vojnopozadinske vlasti. Osim toga, u knjizi se na kraju
svakog perioda nalaze zbirni podaci o oruanim snagama NOP-a za
sve zemlje i pokrajine, kao i ukupni pokazatelji za itav narodnooslobodilaki rat. Dati su podaci i o jedinicama jugoslovenskih
narodnosti i stranih dravljana, koje su bile u sastavu NOVJ.
Najveu tekou predstavljao je nedostatak
izvorne
grae,
posebno za partizanske jedinice i ustanove koje su formirane 1941.

godine. Zbog toga su autori koristili literaturu (istoriografsku, publicistiku, memoarsku), a u pojedinim sluajevima vrene su i
konsultacije sa uesnicima i akterima dogaaja. Velike tekoe su
postojale i pri utvrivanju podataka o postojanju pojedinih jedinica, vremenu formiranja, njihovom sastavu, nazivu i potinjenosti, jer se u nekim izvorima, naroito u istoriografskoj literaturi,
sretaju kontradiktorni podaci. Tako,
na primer,
Vrnjako-trsteniki partizanski odred se negde naziva odred (kao Vrnjaki, onda
Vrnjako-trsteniki), a negde se spominje kao bataljon Kraljevakog partizanskog odreda. Ili, recimo, Moslavaki partizanski odred
formiran je 7. oktobra 1942, mada postoje podaci da je prvi put
osnovan 30. avgusta 1941, dok se u drugim izvorima spominje kao
Moslavaka partizanska grupa. Slinih primera bilo je jo za neke partizanske odrede, pa i za pojedine brigade. Na primer, spominje se Artiljerijska brigada 9. korpusa, iako je to bila korpusna
artiljerijska grupa. Kritikim razmatranjem svih izvora autori su
nastojali da dou do to tanijih podataka.
Tokom rada vrene su viestruke provere podataka o oruanim snagama na osnovu vanijih publikacija i putem konsultacija sa radnicima pojedinih istorijskih instituta, kao i sa pojedinim naunim radnicima. Za makedonske jedinice
pomogli
su
nam akademici dr Mihailo Apostolski i dr Aleksandar Hristov. Podatke za slovenake jedinice redigovao je pukovnik
Zdravko
Klanjek, uz pomo drugarice Rezke Traver, saradnika Intituta
za zgodovino delavskega gibanja v Ljubljani. Tekst o oruanim
snagama Kosova pregledao je i dao korisne primedbe Milutin Foli, a neke podatke o kosovsko-metohijskim jedinicama dobili smo
od general-major a Duana Lazia, dok je za crnogorske jedinice
neke podatke dao pukovnik Dimitrije Brajukovi. Svima se njima ovom prilikom zahvaljujemo.
Intenzivan rad je zapoet 1974. godine nakon to je Nauno
vee V ojnoistorijskog instituta prihvatilo projekt i ukljuivanjem
pukovnika Nikole Ania, koji je napisao uvod, I, III i IV glavu
i zakljuak, objedinio celokupan tekst i pripremio za tampu, obradio i sredio dokumentaciju i priloge, majora Mirka Gutia (II
glava) i potpukovnika Sekule Joksimovia (deo I glave). Na sreivanju nekih priloga jo je radio Bodin Vuleti uz izvesnu pomo kpetana I klase Radisava Nikolia. U poetnoj, istraivakoj fazi bio je angaovan i pukovnik Vitomir Grbac.
Autori

UVOD

U uslovima potpune dezorganizacije i haosa, nastalog slomom kraljevske jugoslovenske vojske i drave u aprilskoim ratu
1941, te okupacijom i rasparavanjem zemlje, Komunistika partija Jugoslavije (KPJ) s Josipom Brozom Titom sna elu opredelila
se za beskompromisnu oslobodilaku borbu. Time je preuzela istorijsku odgovornost za dalju sudbinu naroda i narodnosti Jugoslavije. Svoju odlunost da nastavi borbu protiv agresora, CK
KPJ je nedvosmisleno izrazio u danima .raspada jugoslovenske
vojske i drave.
Revolucionarna strategija KPJ uoi drugog svetskog rata bila je osnovica njenog opredeljenja za borbu protiv okupatora radi
nacionalnog i socijalnog osloboenja. Rukovodstvu KPJ posle apriliskog sloma bilo je jasno da se samo strpljivim objanjavanjam
veoma teke situacije moglo ukazati na mogunost i nunost, puteve i perspektive efikasne oruane borbe protiv okupatora svim
raspoloivim sredstvima. Osnovna programska koncepcija do rata borba protiv faizma, za demokratizaciju i odbranu pezavisnosti posle okupacije prerasla je u iroku politiku platformu
borbe protiv okupatora za osloboenje zemlje i revolucionarni
preobraaj drutva. Za KPJ bio je to onaj trenutak koji je oznaio neminovnost historijske smjene vodeih klasnih snaga u jugoslovenskom drutvu." 1
Jugoslavija je u aprilskom ratu kao drava razbijena, njena
vojska razoruana i dobrim delom (oko 330.000) odvedena u zarobljenitvo. Jugoslovanska teritorija je okupirana i podeljena izmeu nacistike Nemake, faistike Italije, carske Bugarske i
hortijevske Maarske. Njenim narodima nametnut je najokrutniji okupacioni sistem. U taj su sistem bile inkorporirane znatne
snage domae buroazije i stare dravne strukture, dok su preostali dijelovi jugoslovenske dravne teritorije bili od strane etiri
osvajake sile proglaeni osloboeni i prikljueni njihovim zem1
Josip Broz Tito, predavanje u Politikoj koli SKJ Kumrovec, mart
1977, Borba i razvoj KPJ izmeu dva rata, podlistak Politike", Beograd,
24. m a j 1977, str. 37.

ljama. Kvislinzi isu podstrekivali nacionalistike .strasti i bratoubilako istrebljenje, a okupacione sile primjenjivale su najokrutnije
metode denacionalizacije, sve do masovnog iseljavanja stanovnitva .. ."2
Okupatori su istovremeno pristupili stvaranju kolaboracionistikih dravnih tvorevina: Nezavisna Drava Hrvatska (NDH) i
nedievska Srbija, a bila je doneta odluka i o stvaranju suverene i nezavisne" Crne Gore pod pokroviteljstvom faistike Italije,
ali je to onemogueno trinaestojulskim ustankom. Okupatori su
nastojali da u najveoj meri iskoriste postojee nacionalne suprotnosti, nastale u Kraljevini Jugoslaviji, ime se nereeno nacionalno pitanje jo vie zaotrilo u uslovima okupacije, tako da je
dolo do prave eksplozije nacionalnog i verskog ovinizma. Pored
toga, okupatori su stavili pod svoju kontrolu sve dravne rezerve
hrane i druga dobra, kao i sve privredne izvore zemlje, te se odmah po okupaciji poela iriti glad, Jiaroito u pasivnim krajevima.
Dok su predstavnici razbijenog buroaskog poretka i graanskih politikih stranaka preporuivali lojalno dranje prema okupatoru, odustajanje od svake borbe, KPJ je kao jedina optejugoslovenska partija koja je sauvala svoje organizacije i koja
nije priznala okupaciju i komadanje zemlje pozivala na neodlonu i nepomirljivu borbu za stvaranje slobodne bratske zajednice" naroda i narodnosti Jugoslavije, kako je to stajalo u proglasu CK KPJ od 15. aprila 1941. Komunisti i skojevci su objanjavali uzroke brze kapitulacije zemlje i planove okupacionih sila,
ulivali samopouzdanje, privlaili antifaiste i rodoljube za borbu.
Istovremeno, oni su slobodarske i revolucionarne tradicije jugoslovenskih naroda i narodnosti oivljavali i usmeravali u pravcu
priprema za oruanu borbu i stvaranje ustanikih jedinica.
Stvaranju oruanih formacija pristupilo se u k r a j n j e nepovoljnim uslovima: sa veoma skromnim naoruanjem, bez ratne
opreme i hrane, bez obuenog vojnog kadra, bez operativne veze
sa saveznikim armijama, bez ikakve pomoi sa strane, bez uzora
u meunarodnoj oslobodilakoj i revolucionarnoj praksi. Bilo je
nuno poeti sopstvenim snagama i sredstvima, pronai najprikladniji put za stvaranje oslobodilake armije, saobraen jugoslovenskim prilikama i mogunostima. Jedina realna snaga i oslonac u takvim uslovima bila je KPJ sa oko 8.000 lanova (do ustanka oko 12.000) i preko 30:000 skojevaca.
U razradi osnovnih pitanja nastojanja, karaktera i uloge oruanih jedinica, Partija je ukazivala na perspektive oruane borbe, iji e ishod biti pored osloboenja zemlje i stvaranje nove
Jugoslavije. Borba protiv okupatora mogla bi biti uspjena samo
u tom sluaju ako u n j o j uestvuju svi narodi Jugoslavije. A da
bi u borbi uestvovali svi narodi oni su, razumije se, morali unaprijed znati kakva e biti njihova sudbina poslije istjerivanja okupatora. Dalje, ni radnici, ni seljaci, ni napredna inteligencija ne
bi dobrovoljno uli u borbu, da tamo umiru i podnose najvea
stradanja, a da unaprijed ne znaju da e ta borba donijeti novo,
2

Isto, str. 41.

pravednije drutveno ureenje. Ova pitanja bila su meu osnovnim elementima pri razraivanju nae vojne i politike revolucionarne strategije i taktike oslobodilakog rata i narodne revolucije" istakao je Tito u svom referatu povodom desetogodinjfce JNA.3
NARODI JUGOSLAVIJE: Srbije, Slovenije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Vojvodine, Vi koji se borite i ginete u borbi za svoju
nezavisnost znajte, da e ta borba biti o k r u n j e n a sa uspjehom, pa ma vi
sada sa nadmonim neprijateljem i podlegli u toj borbi. Ne klonite duhom,
zbijte vre svoje redove, doekujte uzdignute glave i najtee udarce.
Komunisti i itava radnika klasa Jugoslavije u s t r a j a t e do konane pobjede, u prvim redovima narodne borbe protiv osvajaa. Ne klonite duhom
ni onda ako u toj borbi vremenom i podlegnete, jer e se iz ovog krvavog
imperijalistikog pokolja raati novi svijet, zbrisat e se zauvjek korijeni
imperijalistikih ratova i nacionalnog porobljavanja. Stvorit e se na istinskoj nezavisnosti svih naroda Jugoslavije slobodna bratska zajednica.
RADNICI

RADNICE

JUGOSLAVIJE!

Nad radnikom klasom Jugoslavije nadvie se crni oblaci. Najgori

neprijatelji radnike klase provalili su u nau zemlju i zavode n a j c r n i j u
reakciju. Ti isti koji dre u svirepom kapitalistikom ropstvu njemaku
i i talijansku radniku klasu koji porobie mnoge narode i prolie mora
krvi kako svoga tako i drugih radnikih naroda. Pred licem ovim tekih
asova radnika klasa Jugoslavije treba da se nae jedinstvena i zbijenih
redova. Ne treba se plaiti nikakvog terora i progona. Mi smo na to navikli, progonili su nas svi reimi u toku ovih 20 godina, ali radnika klasa
na delu sa svojom avangardom komunistikom partijom postala je jo
jaa. Naa je dunost da u ovim sudbonosnim danima sauvamo svoju
hladnokrvnost, da jo odlunije uvrujemo svoje redove, da radimo uporno na osvajanju i okupljanju radnikih masa vodei ih u borbu za
njihove svakodnevne interese, u borbu za bolju i sretniju budunost.
IVILO BRATSTVO I SLOGA NARODA JUGOSLAVIJE U BORBI
ZA SVOJU SLOBODU I NACIONALNU NEZAVISNOST!
IVILO BRATSTVO I SLOGA SVIH NARODA NA BALKANU PROTIV IMPERIJALISTIKIH OSVAJAA I NACIONALNIH UGNJETAA!
IVIO SOVJETSKI SAVEZ NADA SVIH UGNJETENIH I POROBLJENIH!
IVILA KOMUNISTIKA PARTIJA JUGOSLAVIJE!
15 aprila 1941
CENTRALNI KOMITET
KOMUNISTIKE PARTIJE JUGOSLAVIJE
Proglas CK KPJ od. 15. aprila 1941.

Za nastanak i razvoj oruanih snaga, optenarodni, oslobodilaki i revolucionarni (karakter rata i njegovi ciljevi (nacionalno
osloboenje li borba protiv povratka na staro) imali su neprekidan i odluujui znaaj. Jasna politika perspektiva i vojnostrategijska orijentacija oslobodilakog rata, podrka veine stanovnitva koje je prihvatilo platformu NOB-a, usmeravajua uloga KPJ
i Josipa Broza Tita, generalnog sekretara KPJ i vrhovnog komandanta jugoslovenskih oslobodilakih jedinica, snano su se i po3

Vojnopolitiki glasnik, br. 9/1951, str. 5.

zitivno odraavali na proces stvaranja i jaanja oruanih formacija.

Osnove vojnoorganizacijslkih priprema za oslobodilaku borbu
postavljene su na sednicama CK KPJ 8. ,i 10. aprila 1941, naroito
na Majskom savetovanju KPJ u Zagrebu 1941, Ikojom prilikom je
Tito u svom referatu ukazao na najvanija podruja angaovanja
partijskih organizacija u uslovima faistike okupacije. Na Savetovanju je istaknuto da je KPJ jedina op te j ugos lovenska drutveno-politika snaga sposobna da organizuje i vodi narode i narodnosti Jugoslavije u borbu za nacionalno i socijalno osloboenje, da se ona nalazi pred izvrenjem svoje istorijske misije: Pod
vodstvom KPJ narodi e lizvojevati sebi slobodu, nezavisnost i bolju budunost, jer je to ivotna zadaa i cilj avangarde proletarijata, Komunistike partije Jugoslavije." 4
Savetovanje je sva rukovodstva KPJ usmeravalo na organizovanje borbe protiv okupatora, na pruanje to masovnijeg otpora odvoenju naroda u radne logore i vrbovanje ljudi za odlazak na rad u Njemakoj. Zakljueno je da Partija i nadalje deluje kao optejugoslovenslka politika snaga, bez obzira na raskomadanost dravne teritorije i granice izmeu okupacionih zona i
kvislinkih dravnih" tvorevina u okupacionom sistemu. Osim
toga, istaknuto je da se uspena borba protiv faistikih okupatora i kolaboracionista moe voditi iskljuivo kao zajednika borba svih naroda i narodnosti Jugoslavije, pod rukovodstvom radnike klase i Komunistike partije, iz ega proizilazi da je stvaranje oruanih snaga biio njihov zajedniki zadatak i interes.
Na Savetovanju su utvreni osnovni pravci i oblici politikih
i vojnih priprema za oruanu borbu. Odluili smo da se pri svim
rukovodstvima KPJ formiraju vojni komiteti sa zadatkom da prikupljaju oruje, pripremaju ljudstvo za oruane formacije,, organizuju obavjetajnu slubu itd." 5 Namesto ranije Vojne komisije,
10. aprila 1941. pri CK KPJ formiran je Vojni komitet na elu sa
Josipom Brozom Titom, sa zadatkom da rukovodi vojnim i organizacijskim pripremama za oruanu borbu i procesom stvaranja
oruanih jedinica. Ubrzo isu se pojavili vojni komiteti pri gotovo
svim centralnim, pokrajinskim, oblasnim, okrunim i mesnim
partijskim komitetima iji je zadatak bio da prikupljaju oruje,
municiju i opremu i vre politike, organizacijske i vojne pripreme za organiizovanje oruane borbe i stvaranje oruanih jedinica.
U Srbiji je Vojni komitet poeo da radi pri Pokrajinskom
komitetu u prvoj polovini m a j a , da bi ubrzo bili formirani odgovarajui organi pri svim okrunim partijskim komitetima. U Vojvodini je tada Vojni komitet pri pokrajinskom rukovodstvu imao
8 lanova, a pri svim okrunim partijskim komitetima obrazovani
su vojni komiteti. Poetkom jula 1941. Oblasni komitet KPJ za
Kosovo i Metohiju formirao je Vojni komitet. U Hrvatskoj su
vojni komiteti (komisije, poverenitva) nastali totkom druge po4
Zbornik
dokumenata
i
podataka
o
narodnooslobodilakom
naroda Jugoslavije (dalje: Zbornik), tom II, knj. 2, str. 18.
5
J. B. Tito, predavanje u Kumrovcu, str. 45.

ratu

lovine aprila juni, dok su njihove zadatke u Lici i Slavoniji

obavljali partijski komiteti. 6 Centralni komitet KP Slovenije 26.
aprila 1941. reorganizovao je i proirio postojeu Vojnu komisiju,
a na savetovanju KPS 1. j u n a 1941. u Ljubljani odlueno je da
svi partijski komiteti obrazuju vojne komitete ili poverenike, to
je i uinjeno. 7 Vojni komitet pri Pokrajinskom komitetu KPJ za
Bosnu i Hercegovinu osnovan je m a j a 1941, a ubrzo slini organi
pri oblasnim, okrunim i mesnim partijskim rukovodstvima. U
Bosanskoj krajini obrazovan je Oblasni vojni komitet, pri sreskim
partijskim komitetima vojna poverenitva. Na podruju Prijedora i kostajnike optine obrazovani su odbori za pripremu
ustanka, na teritoriji Tuzle Oblasno vojno rukovodstvo za tuzlansku oblast, a po srezovima sreski vojni tabovi. Krajem
aprila 1941. formirana je Vojna komisija pri KP KPJ za Crnu
Goru, Boku i Sandak, potom vojni komiteti pri svim okrunim
i mesnim komitetima KP. Sekretar PK KPJ za Makedoniju Metodije atorov, pod uticajem BRP (k), odbio je da sprovodi liniju
KPJ u Makedoniji, tvrdei kako u Makedoniji nema uslova za
oruanu borbu. Ipak su mnoge partijske organizacije samoinicijativno preduzele izvesne mere, pa su obrazovane vojne komisije
za prikupljanje oruja, a juna 1941. i Vojna komisija pri PK KPJ
za Makedoniju.
Sastav tih vojnih komiteta bio je veoma raznolik, ali najee su ih sainjavali po jedan lan partijskog komiteta ii po
dva vojniki bolje obrazovana lana Partije. Ponegde su u vojne
komitete ukljuivani i neki patriotski raspoloeni oficiri kraljevske jugoslovenske vojsike (Crna Gora). Na elu vojnog komiteta,
po pravilu, nalazio se sekretar partijskog rukovodstva. Unutar
vojnih komiteta vrena je podela zaduenja prema konkretnim
zadacima. U nekim partijskim organizacijama ustanovljeni su i
tzv. vojni sektori, iji je zadatak bio da sprovode vojnoorganizacijske pripreme za oruanu borbu i stvaranje oruanih jedinica.
Poetkom ustanka vojni komiteti su, naelno, prerastali u vojne
tabove za rukovoenje partizanskim odredima.
Meu najvanijim zadacima partijskih organizacija i vojnih
komiteta bilo je prikupljanje oruja, municije i ratne opreme,
to je trebalo sprovoditi bez odlaganja i odluno u svim sredinama. Partijsko lanstvo u jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci imalo je zadatak da po svaku cenu izbegne zarobljenitvo faistikih
okupatora i da im ne predaje svoje naoruanje, a i da u tom
smislu podstie i ostale vojnike. Gotovo jednovremeno, ne ekajui direktive, partijske i skojevske organizacije su samoinicijativno pristupile prikupljanju oruja, municije i opreme na sve
mogue naine: raznoenjem onog kojeg je ostavljala ili bacala
razoarana i dezorijentisana jugoslovenska kraljevska vojska u
povlaenju, upadima u vojne magacine pre ulaska okupacionih
trupa i kupovinom gde god je za to bilo mogunosti. Prikupljeno
naoruanje sklanjano je van komunikacija, na sigurna i za oku6
7

U Srbu je to bio Revolucionarni odbor.

U tajerskoj je, meutim, formiran Vojnorevolucionarni komitet.

patora tee dostupna mesta, ponegde i u partijske magacine. Stanovnitvu je preporuivano da se ne odaziva naredbama okupatora i njegovih saradnika za predaju ratnog materijala.
Mada su uslovi za izvoenje ovih zadataka bili razliiti a
opasnosti iste, rezultati su bili neujednaeni. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak pozvao je pripadnike
jugoslovenske kraljevske vojske da svoje oruje odnose kuama
i da ga skrivaju poto e im uskoro trebati". Talko prikupljenim
naoruanjem bilo je mogue naoruati sve lanove Partije i SKOJ-a kao i veinu simpatizera, antifaista i rodoljuba koji su ve
prvih dana stupili u partizanske jedinice. 8 Centralni komitet KP
Hrvatske preduzeo je iroku akciju s ailjem da se sprei da naoruanje kraljevske jugoslovenske vojske padne u ruke Maekove
zatite, okupatora i ustaa. Najbolji rezultati postignuti su u Dalmaciji, Lici, Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru. 9 U Bosni i
Hercegovini masovno je prikupljan i skrivan ratni materijal, po
uputstvima KP ili samoinicijativno. 10 Centralni komitet KP Slovenije 12. aprila 1941. naloio je partijskim organizacijama da se
oruje prikuplja i sklanja na sigurna mesta. Partijska organizacija Ljubljane, npr., u gotovo svakoj ustanovi i radnoj organizaciji imala je svoje aktiviste koji su se starali o prikupljanju
ratnog materijala. 1 1 U Srbiji, Vojvodini, Kosovu i Metohiji ta
akcija je zapoeta odmah nakon kapitulacije i dala je dobre
rezultate. 12 Mada je atorov, sekretar PK KPJ za Makedoniju,
maja 1941. dostavio direktivu lanovima KP da se oruje ne prikuplja a prikupljeno preda bugarskim okupatorima, partijske
organizacije Prilepa, Tetova i drugih mesta organizovale su prikupljanje i sakrivanje ratne opreme, obavetavajui Pokrajinski
komitet da su postupile po datoj direktivi. 13
8
Prikupljeno je 12.000 puaka, 30 mitraljeza, oko 135 pukomitraljeza,
3 artiljerijska orua (top, haubica, minobaca), oko 50 sanduka runih
bombi, oko 3 miliona puanih metaka i druge ratne opreme. Batri Jovanovi, Crna Gora u narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji,
Vojno delo, Beograd 1960, str. 3645.
8
Prikupljeno je oko 3.500 puaka, 175 pukomitraljeza i mitraljeza,
194 sanduka runih bombi, 520 revolvera, 43.000 puanih metaka i dr.
etrdeset prva, izdanje Mlado pokoljenje", Beograd 1961, str. 147. ire o
tome vidi lanak: Nikola Ani, Politike i vojne pripreme KPJ u organiziranju oruanog ustanka jugoslovenskih naroda i narodnosti 1941. godine.
asopis za suvremenu povijest", Zagreb, III 1981, str. 730.
10
Prikupljeno je oko 2.850 puaka, oko 30 mitraljeza i pukomitraljeza, 1 artiljerijsko orue, 80.000 puanih metaka i dr. Pero Moraa,
Jugoslavija 1941, Beograd 1971. str. 122.
11
U Sloveniji je sklonjeno oko 700 puaka i 30 pukomitraljeza i
mitraljeza. Vladimir Krivi, Dobijena bitka za skrivanje oruja, Ustanak
1941, knj. I, str. 235.
12
U Srbiji je prikupljeno oko 3.700 puaka, jedan top, 150 pukomitraljeza i mitraljeza, 960 revolvera, 75 sanduka puanih metaka, 25 sanduka runih bombi i dr. Od toga u Vojvodini: 600700 puaka, 30 pukomitraljeza i mitraljeza, oko 500 runih bombi, oko 200 revolvera i 40 sanduka municije a na Kosovu: oko 400 puaka, 3 pukomitraljeza i 100 revolvera.
13
Boro Mitrovski, Uslovi za ustanak u Makedoniji 1941, Vojnoistorijski glasnik (dalje: VIG), br. 4/1966, str. 130135.

Uzev u celini, akcija KPJ na prikupljanju naoruanja, municije i druge ratne opreme od sredine aprila do kraja juna 1941
zahvaljujui portvovanom i upornom radu organizacija KPJ
i SKOJ-a dala je znaajne rezultate: prikupljeno je oko 22.750
puaka raznih modela, oko 550 pukomitraljeza i mitraljeza, 274
sanduka runih bombi, oko 1.480 revolvera, preko 3 miliona i 100
hiljada puanih i mitraljeskih metaka, 5 artiljerijskih orua i
druga ratna oprema. Bile su to relativno male koliine oruja,
ali dovoljno za poetak, za uspjeh prvih oruanih akcija partizanskih odreda. Razumije se, u borbama su od neprijatelja otimane nove koliine oruja." 14
Direktive i uputstva CK KPJ i nacionalnih rukovodstava
bili su od presudnog znaaja za postignuti uspeh, podstrek intenzivnijem radu oko prikupljanja i uvanja naoruanja i opreme,
s ciljem da se osiguraju to vee koliine za opremanje oruanih
jedinica koje su bile u procesu formiranja. Ujedno je insistiramo
na izgradnji tajnih sklonita i na evidentiranju ratnog materijala
koji se nalazio kod stanovnitva. Najbolje rezultate u tome postigle su one partijske i skojevske organizacije koje su hitnom i
koordiniranom akcijom iskoristile period izmeu raspada jugoslovenske kraljevske vojske i uspostavljanja okupacione vlasti.
Nema sumnje da su znatno vie mogle uiniti one organizacije
koje su se nalazile na podrujima razbijenih i demoralisanih jedinica, u blizini graninih odseka i u zahvatu vanijih pravaca
povlaenja, te u krajevima u kojima su organizacije KPJ i SKOJ-a
imale jai politiki uticaj.
Okupacione vlasti i trupe su preduzele brojne akcije sakupljanja naoruanja i vojne opreme s ciljem da se stanovnitvo
razorua, primenjujui pri tome estoke represalije. Oglaavani
su esti pozivi i naredbe stanovnitvu da okupacionim vlastima
preda svu vojnu opremu, uz pretnju da e oni koji se ne odazovu
biti najstroi je kanjeni. Uprkos svim tim merama, rezultati razoruavanja stanovnitva bili su daleko ispod oekivanja, to potvruju i brojni dokumenti okupacionih vlasti i komandi okupacionih jedinica. 15
Od okupacije do izbijanja nemako-sovjetskog rata gotovo
u svim krajevima Jugoslavije odvijao se proces formiranja udarnih (borbenih ili pripremnih) grupa ili odreda, koji su, u stvari,
bili jezgro buduih partizanskih odreda.
Udarne grupe su se razliito nazivale (diverzantske grupe
i desetine, oruane grupe, pa i ete). Iako su ponegde nastale
odmah posle okupacije, njihova masovna pojava usledila je tek
nakon Majskog savetovanja KPJ. Tako je u periodu od sloma
jugoslovenske kraljevske vojske do napada Nemake na SSSR
14

J. B. Tito, Predavanje u Kumrovcu, str. 45.

Jedni su izvetavali (Komanda nemake 60. divizije) da se i (posle
izvrenog pretraivanja ne moe pouzdano tvrditi da je akcija uspeno
zavrena. Drugi, kao ustaki general Laka, alili su se kako razorua van je
puanstva ne kree nikako naprijed", a trei su upozoravali kako je od naroda ,,s obzirom na ogromna prostranstva i konfiguraciju terena nemogue oduzeti oruje".
15

stvorena iroka mrea udarnih, diverzantskih i sabotanih grupa

po gradovima i selima okupirane Jugoslavije.
Aktivnost tih grupa u okupiranim gradovima odvijala se u
sprovoenju pol iti ko-propagan dn i h akcija, bojkotu mera okupacionih vlasti, diverzijama i sabotaama na PTT-linijama, komunikacijama, fabrikama i skladitima, cepanju plakata i paljenjem
novina okupacionih vlasti, ispisivanju antifaistikih parola i simbola, izvoenju atentata protiv okupacionih funkcionera i kolaboracionista itd. Izvan gradova borbena aktivnost udarnih gruna
bila je usmerena protiv pojedinih okupacionih vojnika i kolaboracionista, patrola, vozila, manjih posada, sve s ciljem da se izazovu nesigurnost i nemir u pozadini okupacionih snaga. Time su,
ujedno, sticana dragocena borbena iskustva za dejstva partizanskih odreda. Grupe su bile razliitog brojnog stanja (od 330
ljudi), zavisno od mesta formiranja, naoruanja i zadataka. U veini sluajeva bili su to omladinci i omladinke, naoruani lakim
naoruanjem. Za uspeh i sudbinu udarnih grupa, naroito u gradovima, od presudnog znaaja bili su dobra organizacija, veze
sa stanovnitvom, dovitljivost, brzina i iznenaenje pri izvoenju
akcija, kao i visoki borbeni i moralni kvaliteti njihovih pripadnika.
Posebna panja u pripremama za borbu j formiranje oruanih jedinica poklonjena je politikom obrazovanju i vojnoj
obuci pripadnika udarnih, diverzantskih i drugih borbenih grupa,
poglavito omladinaca koji nisu sluili vojsku. Tom obukom rukovodili su vojni komiteti, odnosno poverenitva. Na teren su upuivani lanovi cen i ral ni li :i pokrajinskih komiteta, kao i njihovi
instruktori, da kontroliu i pomau sprovoenje tih mera u delo.
Teite vojne obuke bilo je na rukovanju orujem, a tamo gde
su postojali uslovi izvoena je taktika obuka i gaanje bojevom municijom. U Beogradu su pripadnici ilegalnih grupa na
vaarskim strelitima sticali osnovne pojmove u rukovanju orujem (pucajui iz vazdunih puaka). 18 U Sloveniji su se pripadnici
borbenih grupa, pored ostalog, obuavali i u prikupljanju podataka o uporitima i objektima neprijatelja i o kolaboracionistima,
stiui prva znanja iz oblasti obavetajne slube. 17 U Bosni i Hercegovini, Lici, Kordunu, Baniji i drugim krajevima Hrvatske,
vojna obuka se odvijala u izbeglikim centrima u koje se sklanjalo stanovnitvo ispred terora okupatora i ustaa. 18 Vojna obuka
u partizanskim logorima i bazama u Dalmaciji i Gorskom kotaru
bila je dobro organizovana; kroz n j u su prolazili ne samo lanovi
Partije i SKOJ-a nego i oni koji su odbili sluenje u domobranskim formacijama NDH.
16
Dr Jovan Marjanovi, Ustanak i nar o dno oslobodilaki pokret u Srbiji, Institut drutvenih nauka, Beograd 1963, str. 6570.
17
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem 19411945, Vojako zgodovinski institut JNA in Intitut za zgodovino delavskega gibanja v Ljubljani, Ljubljana 1976, str. 8286.
18
etrdesetprva, str. 151.

Vojnu obuku su izvodili lanovi Partije i SKOJ-a ili njihovi

simpatizeri koji su sluili vojsku Kraljevine Jugoslavije. U Crnoj
Gori i nekim drugim krajevima za vojnu obuku su angaovani i
pojedini aktivni i rezervni oficiri i podoficiri jugoslovenske kraljevske vojske. Nastava se izvodila na pogodnim mestima u blizini naselja, s celim ljudstvom ili po grupama. 19
Paralelno s vojnom obukom, organizovani su i sanitetski
teajevi. Nastojalo se da se u sanitetskom pogledu obui to vei
broj devojaka, lanica i simpatizerki SKOJ-a, kao i pripadnika
udarnih i diverzantskih grupa, u pruanju prve sanitetske pomoi,
koristei pri tome iskustva iz predratnih dana. Tako je u Srbiji
jo u m a j u organizovano vie ilegalnih sanitetskih teajeva u gradovima. U Sloveniji se ta obuka u pruanju prve pomoi organizovala uporedo sa vojnom nastavom. Slina organizacija sprovedena je sa pripadnicima udarnih grupa u logorima i bazama
izbeglica po Hrvatskoj. Ta obuka je izvoena u zbegovima Bosanske krajine i Hercegovine. U okviru optih priprema za ustanak, naroito posle odstranjivanja atorova iz PK KPJ iza Makedoniju, partijske i skojevske organizacije formirale su tzv. zdravstvene odbore u svim veim mestima Prilepu, Tetovu, Skoplju.
Ti zdravstveni odbori su organizovali sanitetske teajeve, radei
ujedno na prikupljanju i uvanju sanitetskog materijala i njegovom upuivanju u partizanske jedinice. 20 I u ostalim oblastima
Jugoslavije, uporedo sa sprovoenjem sanitetskih teajeva, prikupljan je sanitetski materijal i smetan u ilegalna sklonita.
Nastavu na sanitetskim kursevima drali su lekari, lekarski
pomonici, studenti medicine i medicinske sestre lanovi KP i
SKOJ-a, kandidati KP i simpatizeri NOP-a, kao i iz redova onih
koji su to izuavali i radili u kraljevskoj jugoslovenskoj vojsci.
Partija je nastavila rad na politikom i ideolokom obrazovanju kako svojih lanova i skojevaca, tako i pripadnika udarnih,
diverzantskih i sabotanih grupa, to je upravo bila znaajna
ideoloko-politika priprema za poetak oruanog ustanka i ona
je dala pozitivne rezultate. 21
U periodu od sloma jugoslovenske kraljevske vojske do poetka organizovanog ustanka otpor koji se ispoljavao u vidu
sabotaa i diverzija, prepada i zaseda, napada na manje delove
neprijatelja, te u vidu veoma razvijene poli ti ko-p ropagand n e
aktivnosti pripadnika NOP-a bio je od velikog znaaja za
sprovoenje priprema za oruanu borbu, za mobilizaciju patriotskih i revolucionarnih snaga za borbu protiv okupatora. Suoene
s time, okupacione vlasti i komande bile su prinuene da se od
nevidljivih, ali ilavih ustanika obezbeuju izgradnjom itavog
sistema manjih i veih posada i uporita, posebnih jedinica za
osiguranje komunikacija i objekata, kako bi sve stavili pod svoju
kontrolu, da stignu svuda i brane sve, a to je stvorilo povoljne
19
20

Batri Jovanovi, n.d., str. 4546.

Dr Georgi Kamevski, Sanitetska sluba u NOB u Makedoniji, VIZ,
Beograd 1971, str. 1629.
21
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 8286.

uslove za poetna dejstva i uspehe partizanskih odreda u julu 1941.

Sve te manifestacije otpora bez obzira na to to nisu
bile dovoljno povezane i koordinirane u ukupnom efektu imale
su veliki znaaj za podizanje samopouzdanja i uvrivanje vere
pripadnika NOP-a u mogunost uspene borbe protiv faistikih
okupatora i njihovih saradnika, za tok i nivo vojnih i organizacijskih priprema za pokretanje organizovane oruane borbe.
U vrlo sloenim uslovima KPJ je uspeno sprovela pripreme
za oruanu borbu i orgamizovanje oslobodilakih jedinica, kako
u pogledu prikupljanja potrebnih koliina oruja i municije za
akcije, tako i u pogledu stvaranja oruanih jedinica ii obuke
omladinaca u rukovanju orujem i sticanju osnovnih vojnih znanja. Bilo je to utoliko znaajnije to se odigralo u danima kada
su sile Osovine bile na vrhuncu svoje moi i kada u porobljenoj
Evropi nije bila zapaena organizovana antifaistika aktivnost.
S druge strane, pripreme za oslobodilaku borbu u Jugoslaviji
izvrene su u vreme kada su Berlin i Moskva jo bili vezani paktom o nenapadanju izmeu dve zemlje, sklopljenim u avgustu
1939, naime pre nemakog napada na Sovjetski Savez.

Glava

prva

PARTIZANSKI
ODREDI OSNOVNI
OBLIK
VOJNE ORGANIZACIJE U POETNOJ ETAPI
NARODNOOSLOBODILAKOG
POKRETA

Prvi

deo

RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP DO SAVETOVANJA

U STOLICAMA

POETAK ORUANE BORBE

Agresorske sile Nemaka i Italija, te njihovi sateliti Maarska, Bugarska i NDH, neposredno pred izbijanje oruanih akcija
u Jugoslaviji, imali su jake, moderno organizovane, tehniki dobro
opremljene i obuene snage. Poetkom jula 1941. u Jugoslaviji su
se nalazile 4 nemake, 12 italijanskih, 2 bugarske i 5 kvislinkih
(domobranskih) divizija, 10 maarskih i 2 bugarske brigade, oko
20 samostalnih i preko 100 raznih policijskih bataljona ukupno
oko 400.000 vojnika.
U takvoj situaciji od presudnog znaaja za pripremanje i pokretanje oruanog ustanka bilo je postojanje vrsto organizovane
revolucionarne KPJ pod rukovodstvom Josipa Broza Tita. Posle
okupacije i komadanja zemlje KPJ je bila i ostala jedina optejugoslovenska organizovana snaga. Ona se stavila na elo narodnih
masa u borbi za nacionalno i socijalno osloboenje. U toku dvoipomesenog intenzivnog rada KPJ je izvrila znaajan uticaj na
politika kretanja u zemlji, na suzbijanje demoralizacije nastale
u danima aprilskog sloma i oseanja bespomonosti pred okrutnim okupatorima. Ukazujui na put borbe kao jedinu realnu pretpostavku, KPJ je podizala borbeno raspoloenje naroda i njegovu
odlunost da se odupre okupatorskom reimu. Kao logian produetak tog kursa bila je odluka da se zapone oruana borba protiv okupatora i njihovih pomagaa.
Napadom nacistike Nemake na SSSR meunarodna situacija je bitno izmenjena. Bila je to velika moralno-politika podrka jugoslovenskim narodima i narodnostima u njihovoj borbi protiv faistikih okupatora. Na sam dan poetka neprijateljstva, 22.
juna, Politbiro CK KPJ je odrao sednicu i u duhu donetih zakljuaka izdao proglas antifaistima i rodoljubima, s pozivom na ustanak. CK KPJ 27. juna obrazovao je Glavni tab Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije (NOPOJ) a za komandanta
je odreen generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Gotovo u isto
vreme partijska rukovodstva u zemljama i pokrajinama Jugoslavi-

je donela su odluke da se ubrzaju pripreme za pokretanje oruane borbe.

Kada su pripreme uglavnom bile zavrene ili su se privodile
kraju, 4. jula, na sednici Politbiroa CK KPJ, posle detaljne analize
koju je Tito izloio, odlueno je da se odmah krene sa oruanom
borbom. U proglasu od 12. jula, upuenom narodima Jugoslavije,
istaknuto je da se na teror okupatora odgovara masovnim udarom po najosetljivijim takama" neprijatelja i da se od okupirane
i nepokorene Jugoslavije stvori opsednuta tvrava za faistike
osvajae".
Pozivom na oruanu borbu, KPJ je bez kolebanja preuzela
na sebe istorijsku odgovornost za sudbinu naroda i narodnosti Jugoslavije. Borba protiv okupatora i domae izdajnike buroazije
bila je jedina alternativa. Komunisti su irom zemlje bili organizatori i nosioci otpora. Tako je ve 1941. godine u sudbonosnim danima za svijet, kada je hitlerovska izma gazila Evropom, upravo
Komunistika partija Jugoslavije, ona ista koju su u Kominterni
gotovo ve otpisali, bila ta koja je asno ispunila svoje obaveze
prema svim narodima, pred svojom radnikom klasom, pred cijelim meunarodnim radnikim pokretom i slobodoljubivim ovjeanstvom. Kada je Evropom vladao faizam, kada se u njoj osim
KPSS nije javljala nijedna partija, Komunistika partija Jugoslavije digla je svoju revolucionarnu zastavu i povela radniku klasu,
radne mase, narode i narodnosti u pobjedonosni narodnooslobodilaki rat i socijalistiku revoluciju. Time je na djelu asno ispunila svoj revolucionarni i internacionalistiki dug . . Z'1
OPREDELENJE

NA PARTIZANSKI RAT

U vreme kada je KPJ donela odluku za poetak oruanog

ustanka, okupatori su sa kolaboracionistima drali snane vojne
efektive, dok je KPJ u procesu oslobodilake borbe postupno stvarala oruane snage. Okupatori su zaposeli gradove, industrijske
centre, izvore strategijskih sirovina, sve vrste komunikacija i druge za njih vane objekte. Teritorijalno obuhvatanje ostalog dijela
zemlje vrili su preko administrativnog aparata slomljene drave
ili novih kolaboracionistikih tvorevina. Ipak, okupatori nisu bili
u stanju da izvre totalnu okupaciju zemlje, da je fiziki posednu
i permanentno kontroliu.
Analizom stanja i uslova, u kojima se nalazila Jugoslavija,
Tito i rukovodstvo KPJ odluno su se orijentisali na partizanski
rat, ubeeni da bi primena klasinih oblika revolucionarne borbe
radnike klase demonstracije, trajkovi, ustanci po gradovima,
odnosno industrijskim centrima u uslovima savremenog rata,
omoguili okupatoru da se, ve od poetka, estoko i krvavo razraunava sa najborbenijim delom naroda i radnike klase pod uslovima koji su za njega najpovoljniji" pie Edvard Kardelj, i
nastavlja: S druge strane pretpostavljalo se da e, nasuprot tome
partizanski rat zahtevati od okupatora troenje ogromnih snaga
1

J. B. Tito, Predavanje u Kumrovcu, str. 41.

na irokim teritorijama, to bi znatno smanjilo njegovu snagu u

borbi protiv oruanog ustanka. Sem toga, raunalo se da e oblik
partizanskog rata olakati mobilizaciju boraca iz redova seljaka.
U svakom sluaju, za Evropu je partizanski rat naroda Jugoslavije bio relativno novi oblik narodnooslobodilakog i revolucionarnog rata . . ."2
Poto je Politbiro CK KPJ na svojoj sednici od 4. jula izvrio
analizu uslova za pokretanje oruanog ustanka, opredelio se da
partizanski nain borbenih dej stava bude osnovni poetni oblik
voenja oruane borbe. Upravo to je opredeljivalo oblik vojnog
organizovanja, polaznu fazu razvoja revolucionarne armije: Za
nas je partizanski rat bio polazna faza formiranja narodne revolucionarne armije ustanka koja e biti sposobna da samostalno, u
ravnopravnosti sa armijama naih saveznika, uestvuje u donoen j u konanih odluka drugog svetskog rata uopte i posebno u pogledu budunosti Jugoslavije . . . U izgradnji takvog koncepta armije Titova uloga je bila od dugoronog istorijskog znaaja . . ,"3
KPJ se opredelila za ustanak koji je trebalo da preraste u
optenarodni oslobodilaki rat, u poetku sa partizanskim, a kasnije sa kombinovanim oblicima oruane borbe. To je bio optenarodni rat, ali dobro organiziran i voen iz jednog centra, Vrhovnog taba, sa kombinacijom partizanskog ratovanja sa frontalnim
borbama, koje su bile uslovljene sa postojanjem slobodnih teritorija i formiranjem velikih vojnih jedinica . . ."4 Znai, radilo se o
tome da je primenom partizanskog naina borbe trebalo pokrenuti
narod na ustanak i stvoriti uslove da on izraste u optenarodni oslobodilaki rat.
Orijentacija na partizanski rat znaila je da je KPJ odabrala najprikladniji nain oruane borbe protiv okupatora i njegovih
j omagaa. Osim toga, samo oruanom borbom mogli su se realizovati vojno-politiki ciljevi oslobodilakog rata i revolucije. Priplemiti u ovako maloj zemlji oruanu borbu onda kada su i najvee
drave i narodi padali pod udarcima ili bili pobjeivani od Hitlerove ratne maine, kad se ni u jednoj okupiranoj zemlji Evrope
niko nije usudio dii na oruje" istie Tito nije li to specifinost poetka nae oslobodilake i revolucionarne borbe . . ,"5
Od samog poetka KPJ je pored oruane borbe, podsticala i
organizovala i druge oblike borbe i otpora oruanih snaga i stanovnitva. U uvodniku Biltena Vrhovnog taba NOPOJ" 10. oktobra
1941. obraajui se narodima Jugoslavije, Tito pie: Pomognite sa
svoje strane svim sredstvima borbu narodnooslobodilakih snaga.
Uinite sve da bi ve danas dezorganizovali napore i mere neprijatelja u vaim mestima. Vrite masovne sabotae, bacajte u vazduh sve za neprijatelja vane objekte. Javljajte narodnim snagama
2

1972.

E. Kardelj: Tito na istorijskim raskrima, Narodna armija, 25. V

E. Kardelj: Politika i vojna strategija narodnooslobodilakog ustanka i socijalistike revolucije u Jugoslaviji i Titova stvaralaka uloga u njenom koncipiranju
i realizovanju, VIG 3/1976, sitr. 94.
4
J. B. Tito, Stvaranje i razvoj JNA, Narodna armija, Beograd 1949,
str. 39.
5
J. B. Tito: Vojna djela, knj. II, str. 228.

pozicije i pripreme okupatora. Onemoguite odvratnu rabotu petokolonaa i svih drugih izdajica unitavajte ih na svakom koraku. Uinite sve da se i u vaem gradu neprijatelj unapred oseti izgubljenim i ugroenim svakog trenutka .. ,"6
Stoga se moe tvrditi da je u NOR-u vladalo jedinstvo i meusobna povezanost oruane borbe i drugih oblika otpora okupatoru.
PARTIZANSKI ODREDI OSNOVNI OBLIK ORUANIH
SNAGA U POETNOJ ETAPI NOP-a
Rukovodstvo KPJ je ocenilo da su partizanski odredi najpogodniji oblik vojne organizacije u poetnoj fazi oruane borbe na
elom jugoslovenskom prostoru za napade po svim strukturama
okupacionog sistema, za razvlaenje neprijateljskih snaga i uspeno voenje oruane borbe protiv nadmonijeg neprijatelja. Borbenim dejstvima su stvarani uslovi za politiku mobilizaciju masa,
a time i za neprekidan priliv novih boraca i dalji razvoj oruanih
snaga.
Vrhovno rukovodstvo NOP-a dalo je direktive i uputstva partizanskim jedinicama, u kojima su pored ostalog izloeni
principi organizacije i taktike partizanskog ratovanja, politiki i
vojni zadaci, kao i perspektive njihovog daljeg razvoja. Glavno
uputstvo za formiranje i rad NOP odreda bio je lanak J. B. Tita
Zadatak narodnooslobodilakih partizanskih odreda", objavljen u
prvom broju Biltena Glavnog taba NOPOJ" 10. avgusta 1941. U
poetku Tito govori o ciljevima NOP odreda: Narodnooslobodilaki partizanski odredi u svim oblastima Jugoslavije . . . imaju
glavni svoj cilj: osloboenje naroda Jugoslavije od okupatora i
borba protiv domaih okupatorskih agenata . .." jer najvei neprijatelj slobode i nezavisnosti naih naroda jeste nemaki faizam, pa onda svi njegovi faistiki trabanti koji harae po naoj
zemlji". 7 Tito precizno naznaava zadatke partizanskih odreda: U
toj optoj borbi sa neprijateljem naih naroda partizanski odredi
imaju mnogobrojne zadatake. Oni moraju ruiti sve objekte koji
slue faistikim osvajaima: eleznice, mostove, fabrike, radionice, skladita municije i oruja, oni moraju svim silama onemoguiti okupatore da oduzimaju seljacima ito, stoku i druge namirnice; rekvirirano ito, stoku i druge namirnice treba silom oduzeti
okupatorima i razdeliti narodu, a potrebnu koliinu zadrati za
ishranu odreda. Partizanski odredi moraju onemoguiti ubiranje
poreskih i drugih dabina, jer u dananjem momentu sve to slui
samo okupatorima za voenje osvajakih ratova i dalje ugnjetavanje naih naroda. Partizanski odredi moraju sa orujem u ruci
braniti naselja, gradove i sela od faistikog zuluma, oni moraju
tititi imovinu naroda od okupatorske pljake.
Partizanski odredi moraju na svakom koraku unitavati faistike odrede, naroito oficire i gestapovce, crne koulje itd. Is6
7

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 87.

Isto, str. 11.

to tako treba nemilosrdno unitavati njihove domae agente, razne narodne izdajice i provokatore, koji u masama predaju u ruke
faistikih krvnika najbolje sinove naroda i koji slue kao verni
psi okupatorima i teroriu na narod.
Partizanski odredi moraju neumorno razvijati otpor naroda
diui narodne ustanke i stavljajui se na elo tih ustanaka kao
borbeno jezgro." 8
O karakteru NOP odreda Tito je rekao sledee: Partizanski
odredi zovu se narodnooslobodilaki i zbog toga to to nisu borbene formacije bilo koje politike partije ili grupe u konkretnom sluaju ni Komunistike partije, bez obzira na to to se komunisti bore u prvim redovima, ve su to borbeni odredi naroda
Jugoslavije u kojima treba da se bore svi rodoljubi sposobni za
oruanu borbu protiv okupatora, bez obzira na politiko uvjerenje . . ." Dalje, razraujui ovu postavku, Tito istie: Politika linija partizanskih odreda mora biti Narodnooslobodilaki antifaistiki front svih naroda Jugoslavije, bez razlike na politika i
verska ubeenja .. ."9

Spomenica

1941.

Partizanski odredi su formirani na teritorijalnom principu i

bili su vezani za teritoriju na kojoj su nastali. Veinom su nosili
nazive svojih krajeva u kojima su nastajali i dejstvovali ili imena
istaknutih ratnika iz prolosti, revolucionera i palih boraca NOR-a.
Pri tome se naglaavalo da pri stvaranju partizanskih odreda
ne sme se biti tesnogrud, ve dati mogunost iroke inicijative za
stvaranje partizanskih odreda", dodajui da ve stvoreni partizanski odredi treba odmah da se poveu s mesnim i okrunim tabovima i stave pod njihovo rukovodstvo . . ." Polazei od injenice
da su CK KPJ i Glavni tab NOPOJ usmeravali akcije partizanskih odreda, to je radi njihove efikasnosti podvueno da je potrebno obezbediti jedinstvo vojne organizacije, pa je u tom smislu
stavljeno do znanja da svi partizanski odredi sa svojim tabovima
potpadaju pod vrhovno rukovodstvo Glavnog taba NOPOJ.
Tako rei s poetkom ustanka rukovodstvo NOP-a sagledavalo je dalji razvitak oruanih snaga oslobodilake borbe, pa je
8
9

Isto, str. 11 i 12.

Isto.

Tito, u pomenutom lanku, podvukao sledee: ,,U sluaju povoljnih strategijskih i drugih okolnosti pri izvoenju krupnih operacija stvorie se, prema potrebi, iz vie partizanskih odreda krupne vojne jedinice . . ."10
Jezgro partizanskih odreda sainjavali su lanovi KPJ, SKOJ-a
i njihovi simpatizeri, a popunjavalo ih je ljudstvo na principu dobrovoljnosti. Za borce NOP odreda usvojen je jedinstven naziv
partizan, ali se u poetku u nekim krajevima Jugoslavije pojavljuje i naziv gerilac, a za odred gerilski. Pri stupanju u odred,
boraki sastav je polagao zakletvu. U pismu tabovima partizanskih odreda, Tito je iz Beograda poslao tekst zakletve, sa sledeim obrazloenjem: Da bi svalki narodni partizan bio potpuno svestan svojih dunosti narodnog borca, svoje velike misije na delu
osloboenja naroda, da bi vladala gvozdena disciplina i drugarsko samoportvovanje meu partizanima, predlaemo, kao obavezno, da odmah svi partizanski odredi, ukoliko to ve nisu uinili, poloe sledeu zakletvu:
Mi, narodni partizani Jugoslavije, latili smo se oruja za nemilosrdnu borbu protiv krvolonih neprijatelja koji porobie nau zemlju i istrebljuju nae narode. U ime slobode i pravde naeg
naroda, zaklinjemo se da emo disciplinovano, uporno i neustraivo, ne tedei svoje krvi i ivote, voditi borbu do potpunog unitenja faistikog osvajaa i svih narodnih izdajnika...!" 1 1
Kao amblem oslobodilake borbe usvojena je crvena petokraka zvezda na kapi. Borci NOP odreda prvobitno su bili naoruani raznim vrstama oruja, ponajvie naoruanjem jugoslovenske
kraljevske vojske prikupljenim u aprilskom ratu i u pripremama
za oruani ustanak, a kasnije, preteno, orujem zaplenjenim od
neprijatelja. Bilo je boraca i manjih jedinica koji nisu imali oruja, ve su do njega dolazili u borbi, a u ustanku koristila su se i
druga, ak najprimitivnija sredstva (sekira, vile i dr.). Osnovni izvor za snabdevanje partizanskih odreda bio je u narodu. Stanovnitvo je dobrovljnim davanjem snabdevalo partizanske odrede
hranom, odeom i obuom, skrivalo i leilo ranjenike i bolesnike.
U poetku, pri formiranju, partizanski odredi nisu bili jaki,
najee su brojali oko 100 boraca. Meutim, pojedini partizanski
odredi brzo su izrastali u vojne formacije i do 1.000 boraca, pa i
vie. Do Savetovanja u Stolicama partizanski odredi su obino bili
sastavljeni od partizanskih vodova i eta, jaine 20 do 50 boraca,
a kasnije su bili bataljonskog sastava u pojedinim zemljama i pokrajinama Jugoslavije.
Stvaranje partizanskih odreda, njihovo organizaciono, vojno
i akciono osposobljavanje predstavljalo je izuzetno sloen zadatak.
Sve je to zavisilo od uslova u kojima su stvarani, snage i uticaja
komunista, materijalnih mogunosti i prilika, to se izraavalo u
specifinostima razvoja oruanih snaga u pojedinim krajevima Jugoslavije.
10
11

Isto, str. 13.

Isto, str. 22. Slian tekst zakletve polagali su partizani u Srbiji, Crnoj Gori, Sloveniji i u drugim pokrajinama Jugoslavije,

STVARANJE I RAZVOJ USTANIKIH JEDINICA U POJEDINIM

ZEMLJAMA I POKRAJINAMA JUGOSLAVIJE
(JUL SEPTEMBAR 1941)
SRBIJA

Od aprilskog rata do kraja juna 1941. partijska organizacija

u Srbiji, (oko 2.200 lanova Partije i 800 kandidata za lanove Partije) pod rukovodstvom PK KPJ za Srbiju, obavila je obiman politiko-organizacioni rad na neposrednim pripremama za poetak
oruanog ustanka i stvaranje ustanikih oslobodilakih jedinica.
U duhu stavova Politbiroa CK KPJ od 22. juna, ve je sutradan
odran sastanak Biroa PK KPJ za Srbiju na kojem je odlueno da
se odmah pristupi formiranju partizanskih odreda i oruanih grupa radi izvoenja akcija protiv okupatora i njihovih pomagaa. U
pojedine krajeve Srbije upueni su partijski instruktori, a formiran je i Sekretarijat KP sa zadatkom da rukovodi organizacijom
i politikim radom u vezi sa pokretanjem oruanog ustanka i da
prati nastajanje ustanikih jedinica.
Na sednici Politbiroa CK KPJ od 4. jula, kada je doneta odluka o pokretanju ustanka, obrazovan je tab NOP odreda Srbije,
kasnije (4. septembra) preimenovan u Glavni tab NOP odreda, u
koji su uli Sreten ujovi, Rodoljub olakovi, Filip Kljaji, Branko Krsmanovi i Nikola Grulovi. Oko 7. jula Glavni tab NOP odreda Srbije prebacio se iz Beograda u Aranelovac. 12
Do poetka oruanog ustanka na teritoriji Srbije nalazilo se
u formiranju ili je bilo stvoreno 7 partizanskih odreda. Prvi je formiran Valjevski partizanski odred 25. juna a potpuno oblikovan
11. jula; imao je Kolubarsku, Tamnavsku, Podgorku i Raevsku
partizansku etu i tab odreda; pri formiranju je bilo oko 60 a do
kraja avgusta preko 600 boraca. Formiranju Kraljevakog odreda
prethodio je izlazak iz Kraljeva grupe od 9 boraca na planinu Go,
26. i 27. juna 1941, to je bilo jezgro ovog odreda, koji je 12. jula
dobio svoj tab a definitivno oformljen 27. jula. U selu Gornja
Trenjevica, blizu Aranelovca, formiran je 1. jula tab 1. umadijskog partizanskog odreda, a odluka o formiranju odreda i sastavu taba doneta je 28. juna; u poetku imao je 4 ete sa oko
100 boraca, da bi prvih dana septembra imao 238 boraca. U noi
izmeu 1. i 2. jula oko 40 partijskih aktivista, od kojih mnogi sa
orujem, prisustvovali su savetovanju na Kosmaju, kojom prilikom
je odlueno da se formira Posavsko-kosmajski partizanski odred
(definitivno je oblikovan 31. jula), u poetku je imao 4 ete dve
kosmajske i dve posavske, a posle Mladenovaku i Groansko-podunavsku. tab 2. umadijskog partizanskog odreda imenovan je
3, a odred je formiran 7. jula u rejonu Smederevske Palanke; u
poetku je imao 3 ete Palanaku, Oraku i Raansku, sa oko
100 boraca okupljenih u Markovakoj Avliji, a uskoro su obrazo12
etrdeset prva, str. 120. Dr Venceslav Glii, Komunistika partija
Jugoslavije u Srbiji 19411945. Rad, Beograd 1975, I knj. str. 37.

vane Resavska i Moravska eta, tako da je odred k r a j e m avgusta

imao oko 300 boraca. Okruni komitet KPJ za Caak 5. jula donosi
odluku o stvaranju Caanskog partizanskog odreda, koji je definitivno oformljen 12. jula. Na sastanku Okrunog komiteta KPJ za
Uice, 7. jula, doneta je odluka o stvaranju Uikog partizanskog
odreda Dimitrije Tucovi"; prilikom formiranja u odredu je bilo
oko 150, a krajem avgusta oko 300 partizana sa 8 partizanskih
eta. 13
Prvu organizovanu oruanu akciju u Srbiji izvela je Raevska
partizanska eta Valjevskog odreda, 7. jula u Beloj Crkvi.14
Posle dogaaja u Beloj Crkvi ubrzano je formiranje partizanskih odreda i ustanike borbe zahvatile su gotovo elu Srbiju, naroito njen severozapadni deo, umadiju i dolinu Zapadne Morave.
Na sastanku Glavnog taba NOP odreda Srbije 14. jula u Aranelovcu, razmatrane su pored ostalog mere za uvrenje postojeih i stvaranje novih partizanskih odreda. Posle ovog sastanka
pojedini lanovi Glavnog taba poli su na teren i neposredno usmeravali uvrenje oruanih formacija i kanalisanje akcija.
Zbog potrebe ire aktivnosti prema Beogradu i apcu, dotadanji Posavsko-kosmajski partizanski odred je reorganizovan odlukom Glavnog taba Srbije od 31. jula, posle ega su formirana
dva posebna Posavski i Kosmajski partizanski odred. Na podruju Mave, u selu Glucima, 15. jula formiran je Mavanski (Podrinjski) partizanski odred, koji je u poetku imao 15 a kasnije 300 boraca svrstanih u pet eta. Kako je ovaj odred u avgustu imao oko
600 boraca, izvrena je njegova reorganizacija tako to su formirani dva bataljona Pocerski i Mavanski i jedna samostalna eta. Bataljoni Mavanskog (Podrinjskog) partizanskog odreda su
ujedno prvi u Srbiji, u ijem sastavu su dejstvovale ete a u etama vodovi. Polovinom septembra odred je imao 1.500 boraca.
Tako su na prostoru Valjeva, u Mavi, Tamnavi, na irem prostoru
Beograda i Kosmaja dejstvovali Valjevski, Posavski, Mavanski
(Podrinjski) i Kosmajski partizanski odred, koji su poetkom septembra 1941. imali 3.500 boraca. 15
U slivu Zapadne Morave dejstvovali su ve formirani Uiki,
aansiki, Kralj evaki i Kopaoniki partizanski odred i vie samostalnih partizanskih jedinica i borbenih grupa, tako da je tamo u
septembru bilo oko 6.000 partizana.
U umadiji su dejstvovali 1. i 2. umadijski, Pomoravski i
Kragujevaki partizanski odred. Pomoravski odred osnovan je blizu
Jagodine (sada Svetozarevo) 23. jula; imao je 4 ete sa oko 90 boraca a krajem avgusta oko 200. Krae vreme postojao je i 2. pomoravski partizanski odred sa 11 borbenih i 9 radnih eta, ukupno 1.070 boraca. Kragujevaki partizanski odred formiran je 5. avgusta u okolini Kragujevca: 62 borca svrstana u 3 ete, a ubrzo je
13
Nikola Ljubii, Uiki partizanski odred Dimitrije Tucovi", VIZ,
Beograd 1979, str. 3134.
14
Taj dan se praznuje kao Dan ustanka naroda Srbije.
15
Ti odredi su razoruali oko 250 andarma, zaplenili veliku koliinu
municije i oslobodili znatne delove ove teritorije, vodei borbe nadomak
Beograda.

narastao na 160 boraca. Do poetka septembra ovi odredi su razoruali oko 100 andarma, vodili borbe s nemakim trupama i oslobodili prostranu teritoriju. Odredi u umadiji poetkom septembra imali su oko 2.500 boraca.
Tokom jula i avgusta u istonoj Srbiji formirani su Boljevaki, Krajinski, Knjaevaki, Ozrenski, Poarevaki (od 15. septembra); Majdanpeki, Zviki partizanski odred. Bili su pod rukovodstvom okrunog partijskog komiteta, poto sa Glavnim tabom
nisu imali stalnu vezu. Njihova dejstva bila su naroito znaajna
u napadima na posade neprijatelja i komunikacije. Poetkom septembra u partizanskim odredima istone Srbije nalazilo se oko
1.500 naoruanih boraca.
U junoj Srbiji, jula i avgusta formirani su Rasinski, Kukaviki, Topliki i Vranjski partizanski odred. Tamo je poetkom
septembra obrazovan Svrljiki, a potom Babiki partizanski odred.
Svi su oni bili priblinog sastava kao i drugi partizanski odredi u
Srbiji. U ovom periodu u junoj Srbiji bilo je olko 3.500 boraca.
Za dalji razvoj oruanih snaga u Srbiji od znaaja je bilo savetovanje u Glavnom tabu NOP odreda Srbije u Dulenu, 16. septembra. Tada je ukazano na dalje jaanje ustanikih jedinica, da
se izvode vea i koordinirana dejstva vie odreda radi povezivanja
slobodnih teritorija, to je bilo u skladu sa nareenjem Glavnog
taba NOP odreda Jugoslavije, pokrenuto je i pitanje stvaranja veih jedinica bataljona i da se na osloboenim podrujima stvaraju i uvruju narodnooslobodilaki odbori.
Do kraja septembra osloboeno je oko dve treine Srbije. U
tom vremenu formirano je 28, a posle reorganizacije ostala su 24
partizanska odreda sa ukupno oko 14.000 boraca. 16 Slobodna teritorija je bila najvea u zapadnoj Srbiji i umadiji, poznata kao
Uika republika. Na tu teritoriju je sredinom septembra iz Beograda preao komandant Glavnog taba NOPOJ Josip Broz Tito sa
lanovima CK KPJ i drugim saradnicima, odakle je do 29. novembra rukovodio oslobodilakim pokretom Jugoslavije. Uzev u celini,
od udarnih i diverzantskih grupa i malih partizanskih odreda (formiranih u toku priprema ili na poetku ustanka) postepeno su
stvarani dobro organizovani partizanski odredi, ralanjeni u vodove, ete i bataljone. Dok su bili mali, vrili su sitne svakodnevne
akcije, a kad su brojno narasli, organizaciono se uvrstili i stekli
neophodno naoruanje i iskustvo, preli su na krupnije akcije,
napadali su jae delove neprijatelja, oslobaali manja i vea naselja, pa i gradove, stvorivi na taj nain prostranu slobodnu teritoriju.
Nalazei se u Beogradu, potom na slobodnoj teritoriji zapadne Srbije, Glavni tab NOPOJ i Tito neposredno su uticali na razvoj ustanka i oruanih snaga u Srbiji. Zahvaljujui tome, ovde je
n a j dosledni je primenjena i sprovoena opta koncepcija CK KPJ
o ustanku, formiranju i dejstvu ustanikih oslobodilakih jedinica,
Uspean razvoj ustanikih jedinica u Srbiji imao je veliki vojno-politiki znaaj u ostalim zemljama i pokrajinama Jugoslavije.
16
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 19411945, izdanje Vojnoistorijskog instituta Beograd 1963, knj. I, str. 73.

Vojvodina

Na teritoriji Vojvodine, koja je aprila 1941. bila podeljena

na nemako i maarsko okupaciono podruje, a Srem je predat
tzv. NDH, PK KPJ za Vojvodinu inio je velike napore da sprovede
pripreme za oruani ustanak. Poto je upuen proglas narodima
Vojvodine, formiran je tab NOP odreda Vojvodine, u koji su uli
Svetozar Markovi Toza, Danilo Gruji i arko Turinski. 17 Meutim, Pokrajinski komitet nije uspeo da ostvari potpun utieaj na
tok poetnog razvoja ustanka i stvaranje odgovarajue vojne organizacije u Vojvodini. Tako su oruane jedinice na poetku oformljavane izdvojeno u svakoj oblasti Banatu, Bakoj d Sremu,
sa posebnim karakteristikama i intenzitetom.
Prema odluci Pokrajinskog komiteta na sednici u Petrovgradu (sada: Zrenj anin), oko 10. jula, trebalo je otpoeti sa stvaranjem partizanskih odreda svuda gde su za to postojali uslovi. U
pojedinim gradovima i selima odlueno je da se nastavi sa formiranjem udarnih i diverzantskih grupa u iji bi sastav mahom uli
ljudi koji su spremni za izvravanje raznovrsnih borbenih akcija.
Rukovodstvo NOP odreda Vojvodine donelo je odluku da se pri
okrunim komitetima Partije formiraju okruni partizanski tabovi, kao i vojni tabovi u srezovima umesto ranijih vojnih komiteta.
Svaki tab je imao svoga komandanta i politikog komesara. Svi
sreski vojni tabovi bili su potinjeni okrunim partizanskim tabovima. Na poetku je usvojen princip da svaki srez obrazuje sopstvenu partizansku jedinicu. Isto tako, prema odluci Pokrajinskog
komiteta, pored stvaranja partizanskih odreda, trebalo je da se na
itavom prostranstvu Vojvodine organizuju sabotane grupe. Brojna stanja partizanskih jedinica, pored drugih inilaca, bila su u
direktnoj zavisnosti od konfiguracije terena i od koliine oruja
kojim se raspolagalo. U Banatu, npr., jedan od prvih partizanskih
odreda bio je Petrovgradsko-stajievski odred, koji je prilikom
formiranja imao desetak boraca. Sastav odreda inili su veinom
radnici. Od prve polovine jula nadalje u Banatu je formirano 12
manjih odreda sa ukupno oko 250 boraca, koji su do kraja septembra izveli oko 20 akcija. U avgustu je izvrena reorganizacija
odreda (spajanjem 23 odreda u jedan). Tokom jula 1941. formiran je tab partizanskih odreda za junu Baku, koji je pod svojom komandom imao tri m a n j a partizanska odreda uruki,
urevaki i abaljslki, stvoreni krajem juna. Sem toga, postojale
su partizanske desetine. Imajui u vidu iskustva steena prilikom
paljenja ita, pokazalo se da vojne desetine kao organizaciona forma nisu bile najpogodnije, pa je odlueno da se pristupi stvaranju
diverzantskih grupa od 34 lana. Njihova aktivnost se protegla
i na gradove. U Sremu je 9. septembra osnovan Frukogorski partizanski odred, a radilo se i na stvaranju diverzantskih i udarnih
grupa, dok je deo ljudstva, naroito kompromitovanih lanova KPJ
i SKOJ-a, prebacivan u Srbiju i istonu Bosnu.
17

Zbornik, tom I, knj. 2, str. 100.

Opta karakteristika celokupne vojne organizacije u Vojvodini bila je: partizanski odredi malih brojnih sastava, koje su sainjavali komunisti i skojevci, te rodoljubi i simpatizeri NOP-a. Do
Savetovanja u Stolicama, u Vojvodini je formirano 16 partizanskih odreda (od kojih je 10 rasformirano). Orijentacija na takvu
formu vojnog organizovanja proistekla je iz specifinosti vojvoanskog prostora i situacije nastale okupacijom i komadanjem
zemlje. Meutim, poetak oruanih akcija i pojava partizanskih
jedinica i u ravnici bili su od velikog znaaja za tok oruane borbe
u ostalim zemljama i pokrajinama Jugoslavije.
Kosovo

Oruani ustanak i proces nastajanja oslobodilakih jedinica

na Kosovu odvijali su se u sloenoj vojno-politikoj situaciji, izazvanoj aktivnou italijanskog, nemakog i bugarskog okupatora i
nasleem prolosti. To je uinilo da se KPJ na Kosovu u poetku
orijentie na formiranje oruanih jedinica koje e izvoditi manje
akcije (sabotae i diverzantska dejstva na komunikacijama, likvidiranje pijuna, prikupljanje oruja, politiki rad meu stanovnitvom). Krajem juna 1941. u Vitomirici (kod Pei) odrano je savetovanje Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju, kojom prilikom je odlueno da se pristupi stvaranju diverzantskih grupa i
pozadinskih partizanskih jedinica i da se obrazuje Vojni komitet
(Boro Vukmirovi, Mitar Radusinovi, Pavle Brajovi), sa zadatkom da vri vojne pripreme za oruanu borbu protiv italijanskog,
nemakog i bugarskog okupatora i velikoalbanskih kolaboracionista. Vojni komitet je formiran 7. jula 1941.
Prvu oruanu akciju na Kosovu izvela je diverzantska grupa
rudara, 30/31. jula, kada je minirala iaru za prevoz rude i otetila nekoliko stubova izmeu Starog Trga i Zveana kod Kosovske
Mitrovice. Grupa je potom otila na planinu Kopaonik, gde je narednih dana kod sela Stanulovia Mesni komitet KPJ za Kosovsku
Mitrovicu, na osnovu direktive Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo
i Metohiju, od rudara Trepe i umskih radnika formirao Kopaoniki partizanski odred, koji je uglavnom dejstvovao van teritorije Kosova. 18
Tokom jula, a naroito avgusta, formirano je est pozadinskih partizanskih bataljona. Najpre je u julu nastao Vitomiriki
partizanski bataljon, a u avgustu Dobruki, Patrijarijski, Deanski, Jerinjski i Bistriki pozadinski bataljon. Za razliku od partizanskih odreda u drugim krajevima zemlje, pozadinske partizanske jedinice na Kosovu nastale su kao specifian oblik vojne organizacije koji je odgovarao tamonjim vojno-politikim uslovima.
Kada je situacija dozvoljavala, pripadnici pozadinskih jedinica nalazili su se kod svojih kua, obavljajui tekue domae poslove.
18
B. Boovi, Borbeni put Kopaonikog NOP odreda Todor Milievi,
VIG br. 1/1981, str. 127130 Pero Moraa, Jugoslavija 1941", str. 441.
Kosovska Mitrovica i okolina u NOR-u, Kos. Mitrovica 1979, str. 314. Partizanski odredi Kopaoniki, aljski, Ibarski, VIZ, Beograd 1981, str. 51254.

Samo povremeno su izvravali straarske i druge zadatke. Kada

bi usledila neposredna opasnost od okupatorskih snaga i policije,
kao i od kolaboracionistikih formacija, uspostavljena je potpuna
mobilnost pripadnika pozadinskih jedinica. 19
Pozadinske partizanske jedinice, kao i druge vojne formacije
koje su postojale na Kosovu 1941. (diverzantske i udarne grupe,
desetine, ete i ostale formacije), zajedno sa aktivistima NOP-a,
osim vojnih akcija radile su na demaskiranju lane propagande faistikih okupatora i njihovih saradnika i na ubeivanju stanovnitva, u prvom redu albanskih masa da e pravu slobodu stei aktivnim ueem u NOB-u i u zajednici sa Srbima, Crnogorcima i drugim narodima Kosova. Kao rezultat takve delatnosti poelo je da
slabi poverenje dela albanskih masa u politiku okupatora i njihovih slugu, a da jaa pokret za nacionalno osloboenje, to e imati
pozitivnog odraza na razvoj NOP-a, kao i stvaranje i razvijanje ustanikih jedinica u narednom periodu.
CRNA GORA I SANDAK

Uslovi za pokretanje oruanog ustanka i formiranje oslobodilakih jedinica u Crnoj Gori bili su veoma povoljni. Partijska
organizacija, sa 1.800 lanova KPJ i oko 3.000 lanova SKOJ-a,
predstavljala je i po broju i po uticaju u narodu znaajnu politiku snagu. Do poetka ustanka postojalo je ukupno 287 udarnih
grupa sa preko 6.000 lanova, preteno komunista i skojevaca.
Po ulasku SSSR-a u rat pripreme su ubrzane i posle 4. jula,
kada je CK KPJ doneo odluku da pone ustanak, partijske organizacije su bile spremne da u najkraem roku zaponu borbu. Radi efikasnijeg rukovoenja pripremama za oruanu borbu, krajem
juna 1941. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak reorganizovao je Vojnu komisiju u Vojnorevolucionarni komitet, koji je rukovodio neposrednim pripremama za oruani ustanak.
Na sastanku Pokrajinskog partijskog komiteta od 8. jula
1941. razraena je odluka CK KPJ o poetku ustanka i data direktiva da se ranije organizovane pripremne i udarne grupe reorganizuju u gerilske odrede, da se naoruaju iz partijskih skladita i
da odmah otponu diverzantska dejstva na komunikacijama i napade na m a n j a neprijateljska uporita, prvenstveno karabinijersko-andarmerijske i finansijske stanice.
Optenarodni ustanak u Crnoj Gori poeo je 13. jula 1941.20
Za desetak dana osloboena je gotovo itava Crna Gora, sem Podgorice (Titograd), Cetinja, Nikia, Pljevalja i veih gradova u Crnogorskom primorju. Da bi efikasnije usmeravao razvoj oruane
borbe i uticao na dalji razvoj ustanikih snaga, Pokrajinski komitet je 18. jula ukinuo Vojnorevolucionarni komitet i formirao Priv19
Arhiv Vojnoistorijskog instituta (dalje: Arhiv VII), k. 1988, br. reg.
17/1, 116/2 i 81/2; Pero Moraa, Jugoslavija 1941", str. 438 i 443. Milutin Folic, Metohijski NOP odred, VIG 2/1969, str. 221.
20
Taj dan se praznuje kao Dan ustanka naroda Crne Gore.

remenu vrhovnu komandu nacionalnooslobodilakih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandak (PVK). lanovi PVK bili su Milovan ilas, komandant, delegat G NOPOJ, Boo Ljumovi, Blao Jovanovi, Budo Tomovi, Arso Jovanovi i Bajo Stanii. 21 Oruane
snage ustanka tih dana narasle su na oko 32.000 ljudi. 22
U poetku su oruane snage u Crnoj Gori bile dosta raznolike po svojoj organizovanoj strukturi i nazivu. Dominirao je naziv
gerilski odred, kao osnovna vojna jedinica ustanka. Gerilski odredi
su nastali neposredno pre i tokom trinaestojulskog ustanka. Formirani su na teritorijalnom principu, na podruju jedne politiko-administrativne jedinice, odnosno plemena, koristei se i iskustvima ranijih ratova crnogorskog naroda. Zadatak gerilskih odreda
je bio da napadaju manje neprijateljske posade i kolone, politiki
deluju u narodu, utiu na podizanje borbenog morala stanovnitva
i rade na mobilizaciji novih boraca. Naelno su gerilski odredi bili malog brojnog stanja, najvie do 50 ljudi.
Kako su gerilski odredi u Crnoj Gori bili vrsto vezani za teritoriju na kojoj su stvoreni, to su u najirem obliku odraavali lokalne prilike svoga sela i kraja sa svim karakteristinim obelejima. Zbog toga je proces njihovog formiranja i razvoja u pojedinim
delovima Crne Gore bio praen raznim tekoama subjektivne i
objektivne prirode.
Tokom ustanikih borbi vrio se proces sreivanja oslobodilakih jedinica i bolje meusobne koordimaaije dejstava. S druge
strane, nagli priliv boraca u ustanike jedinice oteavao je organizovan rad na njihovom uvrenju. Zbog toga je 22. jula 1941.
Privremena vrhovna komanda nacionalnooslobodilakih trupa Crne Gore, Boke i Sandaka dala direktivu za dalje organizovanje
vojnih jedinica, posle ega je dolo do stvaranja teritorijalnih eta i bataljona. Na teritoriji podgorikog sreza formirani su Piperski i Ljeikopoljski bataljon, dok su u Zeti, Kuima i Bratonoiima obrazovane ete. Posle osloboenja Danilovgrada, od mnogih
ustanikih gerilskih eta formirano je pet bataljona: Jelenaki,
Vraegrmski, Pavkoviki, Zagarako-bandiki, Kosovolufci i Spuki. Na teritoriji nikikog okruga formirano je 10 bataljona. Posle osloboenja Kolaina, Andrijevice i Berana (Ivangrad) tamon j e snage su reorganizovane u ete i bataljone i formirana je Kolainska brigada od etiri bataljona. Tako se u to vreme na podruju Crne Gore nalazilo 48 ustanikih bataljona. 23
Jo dok je trajala reorganizacija ustanikih jedinica, Italijani su sa oko 100.000 vojnika krajem jula 1941. preduzeli opsene
ofanzivne operacije, to je bila velika borbena provera za mlade
oslobodilake jedinice. Pod udarcima neprijatelja dolo je do osipanja nekih ustanikih jedinica. Deo boraca vratio se svojim kuama. Ustanak u Crnoj Gori preivljavao je teku krizu. Bilo je
21
Batri Jovanovi, n.d., str. 178; Gojko Miljani, Rukovoenje i komandovanje
u oslobodilakom ratu 19411945, VII, Beograd 1980, str. 40.
22
Vojna enciklopedija (II izdanje), tom II, str. 199; Batri Jovanovi,
n.d., str. 89.
28
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 19411945, I knj., str. 7677;
Batri Jovanovi, n.d., str. 138, 178, 180185, 285, 329, 601.

jasno da postojee ustanike jedinice nisu bile najprikladnije da

se uspeno suprotstave jaim italijanskim snagama. Da bi se mogla nastaviti oruana borba, Pokrajinski komitet je odluio da se
pristupi reorganizaciji teritorijalno-plemenskih ustanikih jedinica
radi ponovne mobilizacije naroda i preduzimanja novih oruanih
akcija.
Na Kameniku, ispod Lebrnika, 8. avgusta 1941. odrano je
pokrajinsko partijsko savetovanje KPJ na kojem je izvrena analiza julskog ustanka, a bilo je govora i o ustanikim jedinicama.
Na ovom savetovanju formiran je tab narodnooslobodilakih gerilskih odreda za Crnu Goru, Boku i Sandak i tabovi Zetskog,
Durmitorskog, Lovenskog i Komskog odreda. Sutina novih pramena bila je u tome to su sada gerilski odredi bili jaeg sastava,
i obino su ih sainjavali bataljoni. Ovaj proces trajao je od avgusta do oktobra 1941. U tom periodu u Lovenskom odredu su
formirani bataljoni 13. jul" i Carev Laz"; u Zetskom odredu
,,Jole Pileti", Marko Miljanov" (na podruju podgorikog sreza),
zatim Jelenaki, Petruinski i Vraegrmsko-pavkoviki bataljon (u
danilovgradskom srezu). U Durmitorskom odredu bili su Grahovski, Banjsko-vuedolski, Golijski, Koansko-miloanski, Trebjeki
i upopivski bataljon; u Komskom odredu Andrijeviki, Beranski, Poljiki, Lipovski, Kol a ins ko-re in s k i, Donjomoraki i Gornjomoraki bataljon; u Zeti je formirana Komanda narodnooslobodilakih gerilskih odreda za Podgoricu, Zetu, Ljekopolje i Ljeansku Nahiju. 24
Kako odluke sa Savetovanja u Stolicama nisu tako brzo mogle stii u Crnu Goru, proces daljeg izgraivanja ustanikih oslobodilakih jedinica krenuo je ka daljem ukrupnjavanju oruanih
snaga: poelo se sa formiranjem devet brigada i etiri odreda, slino onome to je Crna Gora imala u prvom balkanskom ratu 1912.
godine. 25 Meutim, do ostvarenja ove zamisli nije dolo, jer su u
meuvremenu stigle odluke Savetovanja u Stolicama, po kojima
je trebalo stvarati samo partizanske odrede. 26
Trinaestoj ulski ustanak u Crnoj Gori imao je karakter svenarodnog ustanka. Mali gerilski odredi i drugi poetni oblici oru24
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 8081; Batri Jovanovi,
n.d., str. 284, 285, 286, 329, 338.
25
Poto se dralo principa da nekoliko sela obrazuju etu, a optine
bataljon, to je nekoliko optina trebalo da formira brigadu, a vie brigada
odred. Tako je nareeno da se formira Lovenska brigada od etiri bataljona; Zetska od est bataljona; Bjelopavlika, Gornjovasojev-ika, Nikika,
Durmitorska, Donjovasojevika, Kolainska od po tri bataljona i Limska
od tri do etiri bataljona. Brigade, njih devet, trebalo je da, prema zamislima rukovodstva NOP-a u Crnoj Gori, prerastu u odrede, i to na t a j nain to
bi Zetska i Bjelopavlika obrazovale Zetski odred, Nikika i Durmitorska
Durmitorski odred, Gornjovasojevika, Donjovasojevika i Kolainska Kornski odred, Lovenska brigada Lovenski odred, a Limska brigada Sandaki odred.
26
Vojna enciklopedija, tom II, str. 200; Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije", str. 81; dr uro Vujovi, O nekim karakteristikama ustanike
1941. godine u Crnoj Gori, knjiga Vojno-politiko savetovanje u Stolicama
(dalje: Savetovanje u Stolicama"), NIRO Eksport-pres, Beograd 1980, str.
150151.

anih snaga postigli su prvih dana ustanka velike uspehe. Oslobodili su gotovo celu Crnu Goru, osim nekoliko gradova. Ali taj, poetni, oblik vojne organizacije nije bio u mogunosti da prihvati
ogromne mase ustanika i da se suprotstavi ofanzivnoj moi est
neprijateljskih divizija. Od posebnog znaaja je bila direktiva Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku od oktobra 1941,
u kojoj je istaknuto da treba pojaati oruane akcije, jer su akcije protiv okupatora i pete kolone, kao i rad na organizovanju
vojske najvaniji rad". To je pozitivno uticalo na situaciju. Poetna kriza je bila prebroena. Stvoreni su povoljni uslovi za nov
polet oruane borbe u Crnoj Gori.
Pripremama za oruani ustanak i radom na osnivanju oslobodilakih jedinica u Sandaku rukovodio je Oblasni komitet KPJ
za Sandak na osnovu direktiva i stavova Pokrajinskog komiteta
KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak. Zbog toga u vojnoj organizaciji ustanka u Sandaku ima dosta slinosti sa onim to je ve
kazano za Crnu Goru. Meutim, u istonom Sandaku stvaranje
ustanikih jedinica bilo je vie pod uticajem dogaaja u Srbiji.
Na Oblasnoj konferenciji KPJ za Sandak odranoj istog
dana kada je Nemaka napala Sovjetski Savez, 22. juna 1941, u selu
adinju kod Prijepolja, odlueno je da se pone sa formiranjem
gerilskih odreda od ve postojeih borbenih i udarnih grupa, koje
e se naoruavati orujem sakrivenim posle april s'kog rata. Uoi
oruanog ustanka 1941. u Sandaku je bilo oko 100 lanova KPJ
i 250 lanova SKOJ-a.
Oruani ustanak u Sandaku poeo je 14. jula uspenim napadom ustanika na italijansku karabinijersku i andarmerijsku posadu u Mojkovcu. Ustanici su oslobodili i Bijelo Polje 20. jula, gde
su formirana tri gerilska odreda Mojkovaki, Bjelopoljski i Ranoreki. U Bijelom Polju formirani su Komanda mesta, Narodna
milicija i Vojni komitet, koji je vrio funkciju Sreskog narodnooslobodilakog odbora. Narednih dana na podruju bjelopoljskog
sreza od gerilskih odreda i novodolih boraca formirano je pet
ustanikih teritorijalnih bataljona, jaine 2.500 boraca. Ustanike
snage u Sandaku u leto 1941. ukupno su brojale oko 5.000 boraca. 27
Istovremeno je u pljevaljskom, mileevskom i novovarokom
srezu formirano 13 gerilskih odreda i grupa, dve gerilske ete (jaine 3070 boraca) i jedan ustanioki bataljon. Ovde su prve borbe
poele 20. jula napadom ustanika na Italijane u Potpeu i Kaminima kod Pljevalja. Ustanici su ubrzo oslobodili veliki deo Sandaka, to je uticalo na narastanje oruanih formacija gerilskih
odreda, teritorijalnih eta i bataljona. Meutim, zbog brze i otre
intervencije neprijatelja krajem jula i u avgustu, izvest an broj
ustanikih jedinica je prestao da postoji: ustanici su se, osim komunista, razili kuama, 28 pa je dolo do reorganizovanja snaga.
Poetkom septembra osloboena je Nova Varo, koju je napadalo
27
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 81, Bogdan Gledovi, Savetovanje u Stolicama i nar o dno oslobodilaka borba u Sandaku, ,,Savetovanje u Stolicama", str. 243.
28
Vojna enciklopedija, tom VIII, str. 336; B. Gledovi, n., Savetovan j e u Stolicama, str. 244.

oko 1.000 boraca. U bjelopoljskom srezu tada je formirana Bjelopoljska eta, a u pljevaljskom Pljevaljska eta. Formirano je
i vie teritorijalnih bataljona.
SLOVENIJA

U toku pripremnog perioda Centralni komitet KP Slovenije,

sa svojih oko 1.200 lanova, obavio je znaajne politike i vojne
pripreme za pokretanje oruane borbe i osnivanje oslobodilakih
jedinica. Posle partijske konferencije odrane u Ljubljani 12.
juna 1941, na kojoj je uestvovao i Edvard Kardelj, lanovi CK
i Vojnog komiteta CK KP Slovenije obili su sve partijske i vojne
komitete da bi proverili kako su organizovane borbene, udarne i
ilegalne grupe jezgra buduih partizanskih jedinica. Bez obzira
na svu sloenost situacije u kojoj se okupacijom nala Slovenija,
utvreno je da su pripreme dobro obavljene, da raste raspoloenje
stanovnitva za opti oruani otpor i da Osvobodilna fronta, formirana 27. aprila 1941, ima snaan uticaj u masama.
Istog dana, 22. juna 1941, kada je Nemaka napala Sovjetski
Savez, u Ljubljani je odrana sednica CK KP Slovenije, kojom
prilikom je, na bazi dotadanjeg Vojnog komiteta formirano
Vrhovno poveljstvo slovenskih partizanskih et (odreda) koje je
kasnije preimenovano u Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih
et (Glavni tab slovenakih partizanskih eta odreda). Za komandanta Glavnog taba odreen je Franc Leskoek, za politikog
komesara Boris Kidri, za pomonika komandanta dr Ale Bebler,
a za lanove Stane agar i Oskar Kovai. Na sednici CK KP Slovenije od 29. juna Glavni tab je proiren sa Miloem Zidanekom,
Marijanom Breceljom i Duanom Podgornikom, tako da je sada
imao ukupno osam lanova, od kojih su tri lana bila na terenu,
a pet na okupu u Ljubljani. 29 Sa sednice CK KP Slovenije od
22. juna izdat je proglas narodu Slovenije kojim se poziva na oruanu borbu. Odlueno je da se vojni komiteti preformiraju u tabove i da se od postojeih borbenih i ilegalnih grupa formiraju
partizanske ete i bataljoni. 30
Da bi se prilo organizovanom radu na stvaranju partizanskih jedinica, Glavni tab Slovenije je sredinom jula 1941. doneo
Partizanski zakon o ustrojstvu, radu i zadacima partizanskih jedinica. To je bilo osnovno uputstvo za stvaranje partizanskih jedinica, u vreme kada oruani ustanak jo nije poeo. Moe se rei
da Partizanski zakon predstavlja statut o ustrojstvu slovenakih
partizanskih snaga, koji regulie unutranji ivot u jedinicama i
odreuje njihove zadatke u borbi protiv okupatora.
U uvodnom delu Partizanskog zakona govori se da su partizanski odredi sastavljeni iz partizana-dobrovoljaca koji se ele
29
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 9091; ire o tome
vidi Zravko Klanjek, Razvitak NOB u Sloveniji..., Savetovanje u Stolicama", str. 143.
30
Partizanske ete u Sloveniji imale su sve karakteristike partizanskih odreda u drugim krajevima Jugoslavije, pa emo ih ubudue uslovno
nazivati etama.

verno i istr a j no, s orujem u ruci, boriti za velike oslobodilake

ciljeve slovenakog naroda, protiv jarma okupatorskih faistikih
tlaitelja, za prava radnog naroda . . . " i da partizani nee poloiti
oruje pre nego to budu ostvareni ciljevi zbog kojih su se prihvatili oruja". Zatim se govori da ,,u partizanske odrede moe
stupiti svako, bez obzira na politiko i versko ubeenje ili nacionalnu pripadnost, !ko prihvata te ciljeve" i da vrenje partizanskih dunosti traje do potpune pobede oslobodilake borbe slovenakog naroda . .." Dalje se govori o dunostima d pravima partizana: Partizan mora imati vrst karakter, mora biti iskren prema komandantu i drugovima, duboko odan oslobodilakoj stvari
slovenakog naroda i radnih masa, strpljiv. . . hrabar, inicijativan, hladnokrvan, odluan u borbi sa neprijateljem, skroman, nesebian i drueljubiv u odnosu prema svojim ratnim drugovima."
Partizanski zakon istie da partizan mora uvati svoju ast i ast
oslobodilake partizanske jedinice. Ne sme se ogreiti i uprljati
delima nasilja nad radnim narodom bez obzira na politiku i
nacionalnu pripadnost. .."
Tim dokumentom se ukazuje na osnovnu organizaciju i formaciju slovenake partizanske vojske: Partizanska vojska se deli
na vodove, ete, bataljone i brigade. Na elu ovih jedinica stoje
komandiri vodova, komandiri eta, komandanti bataljona, itd. Pored komandira i komandanta sa istim rangom na elu svake partizanske jedinice stoji politiki komesar sa posebnom politiko-vaspitnom funkcijom." U poslednjem delu dokumenta se govori o partizanskom sudu, kaznama i nadzoru. 31
Iako je Partizanski zakon postojao samo kao projekt, bio je
putokaz u organizovanju oruanih jedinica, pomagao je kadrovima
u formiranju prvih partizanskih jedinica i uticao na fizionomiju,
organizaciju i formaciju partizanskih jedinica u Sloveniji sve do
sredine 1942. godine.
Odluku o poetku oruanog ustanka u Sloveniji doneo je
Glavni tab na svom sastanku odranom u Ljubljani izmeu 14.
i 16. jula 1941, na osnovu odluke Politbiroa CK KPJ od 4. jula i
smernica koje je dao CK KP Slovenije. Reeno je da ustanak pone
20. jula, ali zbog objektivnih tekoa nastalih tokom organizovanja
ustanikih jedinica, ustanak je poeo dva dana kasnije, 22. jula
1941. napadom Raike partizanske ete na neprijatelja kod Tacena. 32
U Gorenjskoj je na sastanku partijskih i vojnih komiteta,
20. jula 1941, odlueno da se od naoruanih i ilegalnih grupa formiraju ete, s tim da se na podruju svakog okrunog partijskog
komiteta formira po jedan bataljon. Istovremeno su imenovani
tabovi budueg Kamnikog i Gorenjskog partizanskog bataljona.
Posle izvedene akcije kod Tacena, 28. jula potpuno je oblikovana
Raika partizanska eta, a 1. avgusta osnovana je Kamnika, zatim Radomeljska eta od kojih je 17. avgusta 1941. nastao Kam31
32

Zbornik, tom VI, knj. i r d o k . 5; etrdeset" prva, str."433438."

Taj dan se praznuje kao Dan ustanka naroda Slovenije.

niski partizanski bataljon, u iji je sastav, pored ove tri, ula i

Mengeko-moravka eta.
U okolini Tria 26. jula formirana je Trika eta, a sutradan na Jelovici 1. kranjska, a kod Cegelnice 2. kranjska eta. Od
Trike i 2. kranjske ete je 4. avgusta osnovan Storiki bataljon, koji se jo naziva Kranjski partizanski bataljon. To je bio
prvi partizanski bataljon formiran u Sloveniji. Poto je neprijatelj
6. avgusta razbio Storiki bataljon, od njegovih delova je 20. avgusta osnovana Kranjsko-trika eta. U to vreme, 28. jula, na podruju Gornjosavinske doline, od pojedinih partizanskih grupa
osnovana je Jesenika, a sutradan Jelovka partizanska eta.
Od te dve ete 5. avgusta nastao je Gorenjski partizanski bataljon
Ivan Cankar". 33 Na pojavu takvih snaga u Gorenjsko j Nemci su
otro reagovali: preduzeli su niz napada i brutalne represalije, to
je dovelo do izvesnog opadanja ustanka i slabije aktivnosti desetkovanih partizanskih jedinica.
U Sloveniji su n a j nepovoljni j i uslovi za razvoj oruane borbe
bili u tajerskoj, jer su Nemci tu pokrajinu, vie nego Gorenjsku,
smatrali integralnim delom Treeg Rajha. Tamo je pred rat bila
jaka partijska organizacija (oko 500 lanova i isto toliko skojevaca). Na sastanku Pokrajinskog komiteta KPS za severnu Sloveniju 29. juna odlueno je da se komunisti i skojevci sklone u planine i da se pone sa osnivanjem partizanskih jedinica. Pohorska
partizanska eta, osnovana 30. jula, ubrzo je brojala 70 boraca.
Neto pre toga, 20. jula, na planini Resevna kod Celja osnovana je
Celjska eta, koja je u poetku imala samo 17 boraca. etiri dana
kasnije (24. jula), zapadno od Celja, formirana je Savinjska eta,
a izmeu otanja i Velenja, na pruzi Celje Dravograd, dejstvovala je aleka partizanska grupa. Oko industrijskog rej ona Trbovlja, Zagorja i Hrastnika u poetku je bilo vie partizanskih
grupa, a 1. avgusta osnovana je Revirska eta sa 47 boraca, da bi
kasnije imala oko 80 boraca. Oko Krkoga postojale su partizanske grupe, kao i u drugim krajevima tajerske. Rauna se da je u
tajerskoj u ustanku bilo oko 200 partizana i ilegalaca koji su
vodili oruane akcije protiv nemakih vojnika. Nemcima je polo
za rukom da 27. avgusta kod Lakog unite Celjsku etu, a ostale
tri ete (Pohorska, Revirska i Savinjska) obrazovale su 5. oktobra tajerski partizanski bataljon. 34
U Prekomurju, koje je bilo pod maarskom okupacijom, osim
odbora Osvobodilne fronte, u avgustu i septembru osnovano je nekoliko oruanih ustanikih grupa, koje su izvele vie diverzija, ali
su u oktobru prestale da postoje, tako da je NOP od tada sasvim
zamro u tim krajevima, da bi oiveo tek 1944. godine. 35
Prva partizanska eta u Dolenjskoj Molnika eta, sa 24
borca nastala je 22. jula na planini Molniku i izvodila borbena
dejstva oko Ljubljane, u italijanskoj okupacionoj zoni. Na eleznikoj pruzi Ljubljana Novo Mesto akcije je izvodila Stiska
eta, formirana 17. avgusta. Kod Novog Mesta bila je Novomeka
33
34
35

Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem,

Isto, str. 111119.
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str.

str.
111.

103111.

partizanska grupa, a kod Ribnice je sredinom jula 1941. osnovana Ribnika partizanska eta, koja je krajem septembra imala 29
boraca. U Beloj krajini, oko Metlike, dejstvovalo je vie partizanskih grupa, napadajui neprijateljske posade na eleznikoj pruzi Ljubljana Karlovac. 36
Partizanske ete u Notranjskoj formirane su kasnije od onih
u Dolenjskoj. Kod Borovnice postojala je Borovnika partizanska
grupa, od koje je (krajem jula) osnovana Borovnika partizanska
eta, koja je napadala neprijatelja na eleznikoj pruzi Ljubljana
Postojna i vijadukt kod Borovnice. 37 U drugoj polovini avgusta
na planini Mokrec u Ljubljanskoj pokrajini, osnovana je Mokraka partizanska eta, koja je ubrzo imala 50 boraca.
U Slovenako primorje, koje je Italija anektirala posle prvog
svetskog rata, sa planine Mokrec krajem avgusta upuena je prva
partizanska grupa od 7 boraca, koji su s partizanima u Pivki, poetkom septembra, formirali Pivku (ili 1. primorsku) partizansku
etu, prvu u toj oblasti. 38
Tako je Komunistika partija u toku prvih meseci ustanka
uspela da gotovo istovremeno u svim krajevima Slovenije formira
ustanike jedinice. Prve partizanske jedinice u Sloveniji nastale
su blie industrijskih centara, kao to su Ljubljana, Kranj, Jesenice, Kamnik, Trbovlje, Celje i Maribor. Njihovo osnovno jezgro
inili su radnici, komunisti i skojevci.
Osnovna vojna jedinica ustanka u Sloveniji, sve do prolea
1942. godine, bila je partizanska eta (odred). Ceni se da je u vreme
nastanka prvih partizanskih jedinica u Sloveniji, krajem jula i u
prvoj polovini avgusta 1941, bilo 700800 partizana i naoruanih
ilegalaca. 39 Do Savetovanja u Stolicama, na teritoriji Slovenije
formirano je ukupno 20 partizanskih eta (odreda) i tri partizanska bataljona Storiki, Gorenjski i Kamniki, to je bio plod
organizovanog rada Partije i Osvobodilne fronte. Bila su to kadrovska jezgra iz kojih su izrasle oruane snage slovenakog naroda.
HRVATSKA

U vreme pokretanja oruanog ustanka i formiranja oruanih

oslobodilakih jedinica Komunistika partija Hrvatske imala je relativno jaku organizaciju, oko 4.000 lanova Partije i 11.000 lanova SKOJ-a, ali- je radila pod izuzetno tekim okolnostima i u
sloenoj situaciji izazvanoj osnivanjem tzv. NDH i terorom okupatora i ustaa, dranjem HSS i prisustvom znatnih vojnih formacija neprijatelja. Krajem juna 1941. pri CK KPH obrazovano je
Operativno partijsko rukovodstvo za Hrvatsku, s Vladimirom Popoviem na elu, kao sekretarom, uz jo dva lana Radu Kon36

Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 119122.

Isto, str. 122; Miku dr Metod, Pregled razvoja NOB u Sloveniji,
Beograd 1956, str. 115.
38
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 160, 250252.
39
Isto, str. 127, i Savetovanje u Stolicama, str. 143.
37

ara i Andriju Heb ranga, 40 koje je rukovodilo ustankom, oruanom borbom i oslobodilakim jedinicama. Na sednici CK KPH
od 27. juna ve se razmatralo pitanje formiranja partizanskih
odreda. 41 Istovremeno je iproglasom CK KPH pozvao narod u borbu za nacionalno i socijalno osloboenje Hrvatske, Istre i krajeva
koji su odranije bili pod ^talijanskom vlau, ;za optenarodnu
borbu protiv okupatora i njihovih slugu.
U Zagrebu je 8. jula 1941. odrana sednica CK KPH na kojoj
je raspravljano o realizaciji direktive CK KPJ da se od diverzantskih akcija i sabotaa pree na oruani ustanak. Na sledeem sastanku CK KPH, krajem jula 1941. u prisustvu Edvarda Kardelja,
lana Politbiroa CK KPJ i Glavnog taba NOPOJ, reeno je da se
vojni komiteti reorganizuju u vojna operativna rukovodstva, da se
formiraju partizanski odredi, stvaraju slobodne teritorije i upute
na teren delegati CK KPH radi breg razvoja ustanka. 42 U proglasu koji je tada upuen narodima Hrvatske KPH osudila je ustaki teror i nasilnu deportaciju i odvoenje srpskog stanovnitva u
koncentracione logore, pozivajui Hrvate i Srbe i sve partiotske
snage da se ujedine u jedinstveni front borbe protiv okupatora i
njihovih slugu, za bratstvo i jedinstvo hrvatskog, srpskog i ostalih naroda, na potrebu odlune zajednike borbe i stvaranje oslobodilakih jedinica.
Od kraja juna do druge polovine jula 1941. partijska rukovodstva intenzivno rade na formiranju partizanskih jedinica. Prve
partizanske jedinice u Hrvatskoj, poev od Sisakog partizanskog
odreda, formiranog 22. juna, nastale su, pre svega, od ilegalnih
grupa komunista koji su se ve na samom poetku ukljuili u njihove redove, kao i od onih koji su po direktivi Partije napustili
gradove i industrijske centre s obzirom na to da im je pretila opasnost da budu otkriveni i pohapeni. To su bila i prva jezgra iz
kojih su izrasli partizanski odredi.
Oruani ustanak u Hrvatskoj poeo je 27. jula 1941. napadom gerilskih odreda, predvoenih komunistima, na ustako-andarmerijsku stanicu u Srbu. 43
Oruanim ustankom u Lici rukovodio je Okruni komitet
KPH za Liku. Pored politikih priprema, komunisti su prikupili
oko 900 puaka i 10 pukomitraljeza, a u optinama Srb i Lapac
pre ustanka formirali 10 manjih gerilskih odreda. Proces osniva40
J. B. Tito, Sabrana djela, Izdavaki centar Komunist", Beograd
1979, tom
VII, str. 266.
41
Dr Ivan Jeli, Savetovanje u Stolicama i neki problemi razvoja NOB
u Hrvatskoj, Savetovanje u Stolicama", str. 132. Jeli tvrdi da je Operativno
partijsko rukovodstvo formirano na sastanku CK KPH 6. jula 1941, kada se
Vladimir Popovi vratio iz Beograda i preneo odluku Politbiroa CK KPJ od
4. jula o dizanju ustanka (isto, str. 132).
42
Jedan od lanova rukovodstva KPH Vladimir Bakari o prvim ustanikim jedinicama kae: Mi smo na samom poetku, sve do pred Savjetovanje u Stolicama, smatrali da treba stvarati partizanske i diverzantske
grupe. Zato smo vrlo veliku panju na poetku bili posvetili diverzijama po
gradovima i to nas je stajalo uasno mnogo kadrova i desetkovalo organizacije. Ili smo zatim na stvaranje slabih jedinica na terenu." Savetovanje
u Stolicama,
str. 133.
43
Taj dan se praznuje kao Dan ustanka naroda Hrvatske.

nj a gerilskih odreda u Lici nastavljen je tokom ustanka, tako da

je u avgustu formirano preko 65 seoskih gerilskih odreda, jaine
2050 boraca, koji ubrzo prerastaju u seoske ete. Radi njihovog
objedinjavanja formirani su tabovi za neke optine i srezove, kao,
na primer, tab gerilskih odreda za Srb i okolinu, tab sektora
za optinu Bruvno, tab gerilskih odreda za Donji Lapac i okolinu, za kotar Korenicu i okolinu, dok je od gerilskih odreda na
teritoriji sreza Gospi obrazovan gerilski bataljon Velebit". Na
elu gotovo svih odreda i tabova bili su komunisti. 44
Od poetka ustanka Okruni partijski komitet za Liku ulagao je velike napore u objedinjavanju komandovanja svim ustanikim snagama i radio na sreivanju oslobodilakih jedinica. U
prvoj polovini avgusta bio je formiran Privremeni glavni tab gerilskih odreda za Liku, koji je ubrzo, shodno reorganizaciji ustanikih snaga na podruju Drvara, bio reorganizovan u tab gerilskih odreda za Liku, da bi 23. avgusta bio preimenovan u tab bataljona gerilskih odreda za Liku, jer je trebalo da svi gerilski odredi
u Lici obrazuju jedan bataljon koji bi bio pod komandom taba
brigade za osloboene krajeve Bosne i Like u Drvaru, sa ime se
nije sloio Glavni tab NOPOJ.45
Kako su naj pre ustae, a onda i Italijani otro reagovali na
ustanak u Lici, dolo je do izvesnog splanjavanja ustanka, na to
je Okruni partijski komitet intervenisao u pravcu uvrenja postojeih vojnih jedinica i njihovog angao van j a u borbi protiv neprijatelja. Radi toga je u Donjem Lapcu 11. septembra 1941. odran
sastanak Okrunog komiteta, gde je analiziran tok ustanka i ukazano na potrebu reorganizacije oslobodilakih jedinica. Na osnovu
tih smernica, na Kamenskom u Pljeevici 21. septembra odran
je sastanak vojnih delegata Like. Odlueno je da se izvri reorganizacija vojnih jedinica i stvore odredi jaine 50 i vie boraca i da
se obrazuje tab za Liku. Tada je, na intervenciju Glavnog taba
NOPOJ, ukinut naziv gerilac i zaveden jedinstven naziv partizan. Na Drenovai je krajem septembra osnovan Letei odred jaine oko 50 boraca, koji je bio partizanska pokretna jedinica, kasnije nazvan odred apajev", pa Marko Orekovi". 46
Na Kordunu je za rukovoenje ustankom i oslobodilakim
jedinicama, sredinom jula 1941, po odluci CK KPH, formirano
Operativno partijsko rukovodstvo ustanka pri Okrunom komitetu KPH za Karlovac. Od znaaja je okruno partijsko savetovanje odrano u umi Abes kod Vrginmosta 19. i 20. jula, na kojem
je, u duhu direktive CK KPJ, a uz prisustvo sekretara CK KPH
Rade Konara, donesena odluka o dizanju oruanog ustanak i utvren plan prvih akcija. 47 Krajem jula i poetkom avgusta narod
44
45
46

99100.

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 97100.

etrdeset prva, str. 378 i 381.
Isti izvor, str. 381384; Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str.

47
Na Kordunu su tada dejstvovale 34 partijske elije sa oko 230 lanova Partije i preko 100 kandidata. Joco Tarabi, etvrta kordunaka NOU
brigada, VIZ, Beograd 1977, str. 10.

Korduna masovno se digao na ustanak. 48 Mnoga ustanika sela

obrazovala su front" prema ustakim posadama ali se pokazalo,
posle razbijanja ustanikih poloaja od strane neprijatelja da se
mora napustiti taktika frontova" i pristupiti brem osnivanju partizanskih odreda. Partizanski odredi na Kordunu nosili su naziv
sela iz kojih su popunjeni ili podruja na kojem su dejstvovali.
Bili su manjeg sastava i imali su logore u selima ili umama u njihovoj blizini. Meu poznatije odrede spadaju: Debela kosa (formiran krajem jula), Otri, Perna, Pecka, livnjak, Perjasica i dr. Odredi su u poetku dejstvovali samostalno, kasnije su objedinjavana
dejstva dva ili vie odreda. Izvodili su diverzantske ackije, dejstvovali iz zaseda, napadali manje neprijateljske posade, branili i
proirivali slobodnu teritoriju, odravali zborove po selima i vrili vojno-politiku obuku omladine. Poto se sa manjim partizanskim odredima nije moglo najuspenije suprotstaviti napadima neprijatelja i obezbediti dalji razvoj ustanka, Okruni komitet KPH
za Karlovac je 18. avgusta 1941. formirao jedinstveno vojno-polititiko rukovodstvo za Kordun i Baniju, pa i celu teritoriju Korduna podelio na etiri operativna rejona, istovremeno radei na formiranju novih partizanskih odreda ikoji su postali
vojna i politika jezgra za okupljanje boraca i dalji razvoj oruane
borbe. 49 U septembru je na Kordunu dejstvovalo 28 partizanskih
odreda, sa oko 650 naoruanih boraca i tri puta vie dobrovoljaca,
pripadnika tzv. rezervnih odreda i seoskih straa. U odredima je
bilo 143 lana KPH i vei broj kandidata i lanova SKOJ-a.50 Kordunaki odredi postizali su znaajne pobede u borbenim akcijama,
sticali borbeno iskustvo, brojano jaali, naoruavali se i vraali
stanovnitvu veru u pobedu. Ipak, sa tako malim odredima nisu
se mogle izvoditi krupnije oruane akcije, jer su krajem septembra na Kordunu i Baniji bila 32 odreda sa po 30 do 60 boraca. 51
Na Baniji je neposredno rukovoenje ustanikom i oslobodilakim jedinicama bilo povereno Operativnom partijskom rukovodstvu pri Okrunom komitetu KPH za Karlovac. Prva partizanska
jedinica koja se pojavila na Baniji bio je Sisaki NOP odred, formiran 22. juna 1941. kod sela abna. Neto kasnije u okolini Gline osnovano je vie partizanskih udarnih grupa. Na planini amarici osnovani su Kalinaki NOP odred i NOP odred amarica. Po
odluci OK KPH za Karlovac od 18. avgusta, na teritoriji Banije
48
Iz dana u dan, irom Korduna nicale su udarne grupe ustanika, buduih partizanskih odreda. Za vreme ustanikih dana na Kordunu je bilo
55 takvih grupa, jaine 2070 ustanika. Komandiri i komesari bili su lanovi
KPH. Joco Tarabi, n.d., str. 10.
49
Komanda Prvog rejona obuhvatila je podruje Vojnia i objedinjavala dejstvo 8 odreda sa 190 boraca. Komanda Drugog rejona bila je na teritoriji Veljun Karlovac Slunj i Velika Kladua" Slunj, sa 6 odreda
i 138 boraca. Komanda Treeg rejona imala je podruje u zahvatu komunikacije Ogulin Slunj Biha i Plaanska dolina, sa 10 odreda i 314 boraca, dok je komanda etvrtog rejona pokrivala severni deo Korduna, iza
eleznike pruge Karlovac Topusko i prema Pokuplju, i imala je 4 odreda sa 46 boraca.
50
Vojna enciklopedija, tom IV, str. 590594; etrdeset prva, str.
392396;
Joco Tarabi, n.d., str. 1213.
51
Vojna enciklopedija, tom IV, str. 591.

osnovana su dva rejona peti i esti, koji su obuhvatali glinski

srez i rukovodili svim partizanskim odredima. 52 Tako je ostalo sve
do oktobra, kada dolazi do reorganizacije ustanikih jedinica i
komandi.
U Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju kao poetni oblik
vojnog organizovanja ustanika javljaju se partizanski logori, koji
su osnivale partijske organizacije krajem jula 1941. na planini Vievici kod Crikvenice, na planini Tuhobiou kod Suaka, u okolini
Bribira, Drenice, kod Delnica i drugde. U ovim su se logorima prikupljali prvi borci i vrila obuka, odlazilo u manje diverzantske
akcije i kasnije osnivani partizanski odredi. Naime, na savetovan j u delegata Gorskog kotara i nekih delova Hrvatskog primorja,
koje je odrano 6. septembra 1941. u Vlakim Vodama, odlueno je
da se u postojeim logorima pristupi stvaranju partizanskih eta
i odreda jaine 20 do 100 ljudi, jer je stanovnitvo bilo spremno
da se angauje u borbi protiv okupatora, naroito hrvatsko stanovnitvo u Primorju, to je bilo posebno znaajno za dalji razvoj
ustanka u tom delu Jugoslavije. U toku avgusta i septembra iz jednog ili vie logora obrazovani su manji partizanski odredi: Bribirski, Hreljinski i dr. od po 10 do 50 boraca, a kasnije i Suaki sa
preko 100 boraca, preteno radnika iz Suaka. 53
U Dalmaciji je pred ustanak postojala jaka partijska organizacija, oko 1.500 lanova Partije i 5.000 lanova SKOJ-a, kojom
je rukovodio Pokrajinski komitet KPH za Dalmaciju. Pripremajui
se za oruanu borbu, komunisti Dalmacije prikupili su preko 2.000
puaka i 150 mitraljeza i od maja poeli sa diverzantskim i sabotanim akcijama, koje su nastavili u junu i julu 1941. Te su akcije
izvodile ilegalne udarne grupe (formirane preteno od komunista),
koje su predstavljale jezgro buduih partizanskih odreda. Poetkom avgusta CK KPH uputio je u Dalmaciju Pavla Papa i Mirka
Kovaevia da ubrzaju prelazak s diverzantskih akcija na opti
ustanak. Na sastanku Pokrajinskog partijskog komiteta odranom
7. avgusta 1941. odlueno je da se u roku od tri dana formira sedam partizanskih odreda, koji je trebalo da se prebace na teritoriju Like, Bosne i Dalmacije i sa tamonjim ustanikim snagama
pristupe izvoenju obimnijih akcija. Uz otpor u gradovima i diverzije na terenu, od 8. do 14. avgusta formirani su ili su bili u
formiranju ibenski, Vodiko-zatonski (ili Prviki), Primotensko-krapanjski (formiran 4. avgusta) ili Primotensko-rogozniki, Splitski, Solinski i Trogirsko-katelanski (Katelansko-trogirski) partizanski odred, uglavnom od lanova Partije i SKOJ-a i simpatizera
radnika i ribara, a u meuvremenu je kod Sinja osnovan Sinjski
partizanski odred. Meutim, zbog nedovoljnih priprema i zbog slabe organizacije prebacivanja, skoro svi ovi odredi su bili razbijeni
ili su prestali da postoje a neki se nisu potpuno oformili. 54 U me52
etrdeset prva, str. 396399; Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije,
str. 101102.
53
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 102103.
54
Splitski odred je razbijen kod Kouta; vei deo boraca je zarobljen,
ostali su se vratili u Split. Solinski odred posle borbi kod Dicma povukao se
blizu Solina i nastavio akcije. Katelansko-trogirski, Vodiko-zatonski i

uvremenu, ustanak u Lici i Bosanskoj krajini zahvatio je i podruje Knina, gde je formirano vie gerilskih odreda, ali je ubrzo
splasnuo zbog kolaboracije etnika sa Italijanima. U severnoj Dalmaciji postojalo je nekoliko partizanskih grupa i manjih odreda,
a u Makarskom primorju formirani su samo partizanski logori u
kojima su bile partizanske grupe. Tako su se posledice razbijanja
prvih paritzanskih odreda i opadanja ustanka u Kninskoj krajini
oseale due vremena. Pokrajinski komitet je krajem avgusta razvio akciju za irenje oruane borbe, pa je 30. septembra od boraca Sinjskog odreda dolo do formiranja Dalmatinsko-dinarskog
partizanskog odreda (negde se u poetku spominje kao Sinjski ili
Dinarski odred), tako da je Dinara postepeno postala oslonac i
baza srednjodalmatinskih partizana.
U severozapadnoj Hrvatskoj i Slavoniji formiranje oruanih
formacija poelo je kasnije nego u ostalim krajevima, zbog estih
provala, hapenja i unitavanja itavih partijskih organizacija, uticaja Maeka itd. U Slavoniji su tokom jula i avgusta formirane
oruane partizanske grupe, kao to su Brodska, Osjeka, Papuka,
Krndijska i Bjelovarska koje vre akcije na neprijateljske posade
i komunikacije i politiki deluju u narodu. U Zagrebu i okolini
formirane su udarne grupe, uglavnom od lanova Partije i SKOJ-a,
koje tokom jula, avgusta i septembra izvode akcije u gradu i oko
njega. Na umbreku je u avgustu, po odluci CK KPH, kod uria,
od tri grupe iz Zagreba formiran partizanski odred ,,Matij a Gubec" koji je razbijen kod Gria 10. septembra. Na podruju Hrvatskog zagorja, Moslavine, Kalnika i Bilo-gore komunisti isiu radili na formiranju partizanskih grupa, neke grupe su i oformljene,
i vrili politike i organizacione pripreme za poetak oruane borbe i osnivanje partizanskih jedinica. 55
Primotensko-rogozniki su se vratili ili nisu oformljeni. Sinjski je 9. septembra obnovljen na Vrdovu, spominje se i kao Dalmatinsko-dinarski odred
ili Cetinjski. Najvie uspeha je imao ibenski odred, koji se delimino probio do Drvara i onda rasformiran. Vicko Krstulovi, Ustanika godina u
Dalmaciji, U svedoenjima uesnika NOB-e 19411942", VIZ, Beograd 1975,
knj. 8, str. 2633. Split u NOB i socijalistikoj revoluciji 19411945, Split
1981, str. 203225; Miroslav Curin, Partizanske grupe i odredi u Dalmaciji
1941, list Poruka borca", 4. jul 1981. Zbornik dokumenata: Narodnoslobodilaka borba u Dalmaciji 19411945, izdanje Instituta za historiju radnikog
pokreta Dalmacije, Split 1981, knj. 1, str. 55, 57, 70, 84, 87149, 161176, 184,
188, 189, 257265, 304, 309, 327, 362.
56
Od juna do Savetovanja u Stolicama u severozapadnoj Hrvatskoj
su formirane Kalnika, Javorovaka, Garenika, Moslavaka i Varadinska
partizanska grupa. U Dubravi kod Zagreba 21. jula formirana je Zagrebaka diverzantsko-partizanska grupa. U Hrvatskom Zagorju u toku avgusta
formirane su prve diverzantske i udarne grupe. Partizanske, diverzantske i
udarne grupe imale su od 5 do 30 boraca, politiki su delovale u narodu i
vrile m a n j e akcije na ustako-domobranske posade i ruile neprijateljske
komunikacije i telegrafsko-telefonske veze. Sjeverozapadna Hrvatska u narodnooslobodilakoj borbi i socijalistikoj revoluciji, Varadin 1976, str.
137143 i 160; mr Slavica Herkovski, NOB u Slavoniji i Savjetovanje u
Stolicama, Savetovanje u Stolicama", str. 231234; I. Antonovski, Slavonija u ustanku 1941. godine, VIG br. 4/1966, str. 5983.
Negde se Moslavaka partizanska grupa naziva i Moslavakim partizanskim odredom, formiranim 30. avgusta 1941. Vukain Karanovi, Moslavaki partizanski odred, Kutina 1981, str. 27.

Osnovna karakteristika poetnog perioda ustanka u Hrvatskoj je njegova raznolikost u pogledu tempa razvitka i masovnosti,
te u pogledu sastava i organizacijskih oblika ustanikih jedinica.
Do Savetovanja u Stolicama u Hrvatskoj je formirano 117 odreda,
od kojih je 8 rasformirano. Ustanak u Hrvatskoj u jesen 1941.
uhvatio je dubokog korena u narodu, stvorena je srazmerno velika slobodna teritorija, a gerilski odredi, udarne grupe i veina
partizanskih logora prerasli su u partizanske odrede. Taj proces
je ubrzan oktobra 1941, kada se na podruju Hrvatske sprovode
odluke Savetovanja u Stolicama.
BOSNA I HERCEGOVINA

Ustanak u Bosni u Hercegovini je pripreman u uslovima izuzetno sloene politike situacije, posebno zbog ustakog terora, naroito nad srpskim ivljem, to je dovelo do zaotreni j ih meunacionalnih suprotnosti izmeu Srba, Hrvata i Muslimana. Nemaki i italijanski okupatori su nastojali da zaotravanjem nacionalnih i verskih suprotnosti izazovu bratoubilaki rat i pomou njega
ve u zaetku onemogue stvaranje ustanikih oslobodilakih jedinica, a ako u tome ne uspeju, onda da paraliu njihovu aktivnost. U ovakvim uslovima partijska organizacija u Bosni i Hercegovini, koja je brojala oko 850 lanova, 56 usmerila je teite svoga politikog rada na suzbijanje mrnje i stvaranje bratstva i jedinstva izmeu Srba, Hrvata i Muslimana. Komunisti su uporno
objanjavali srpskom narodu da za ustaka zverstva nije kriv hrvatski narod, ve ustae sa Paveliem na elu, koga :su faistiki
okupatori doveli na vlast i uspostavili NDH. Istovremeno, Partija
se borila na raskrinkavanju tenji velikosrpskih elemenata da
ustanku dadu karakter borbe Srba protiv Hrvata i Muslimana, razvijajui ujedno kod hrvatskih i muslimanskih masa uverenje da
je ustanak stvar i Srba i Hrvata i Muslimana protiv zajednikog
neprijatelja faistikih okupatora i njihovih slugu. Trebalo je
razbiti iluzije kod dela hrvatskih i muslimanskih masa da su nastankom NDH ostvarile istinsku nacionalnu slobodu.
Iako je situacija u Bosni i Hercegovini bila veoma komplikovana, Partija je, zahvaljujui pravilnoj orijentaciji i svestranom
zalaganju svog lanstva, uspela da politiki pripremi ustanak i,
ujedno, izvri neophodne organizacijske pripreme za stvaranje
oruanih formacija. Po Bosni se formiraju partizanske grupe i gerilski odredi, a na podruju Hercegovine, u kojoj je usled ustakog terora jo u junu dolo do spontanog otpora naroda, Partija
je preduzela obimne mere da bi ustanike mase politiki i vojniki sredila i organizovala.
U Sarajevu je 13. jula 1941. odran sastanak Pokrajinskog
komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu na kojem je delegat CK
KPJ Svetozar Vukmanovie Tempo preneo odluke sa sednice Politbiroa CK KPJ od 4. jula o pokretanju oruane borbe i formi56

Vojna enciklopedija, tom I, str. 772.

ranju partizanskih odreda. Posle analize vojno-politike situacije

razraen je plan oruanih akcija i odlueno da se obrazuju tabovi za tuzlansku i sarajevsku oblast, za Bosansku krajinu i Hercegovinu, koji su osnovani do kraja jula. U pojedine krajeve upueni su delegati Pokrajinskog komiteta sa ovlaenjima da obezbede sprovoenje odluke o pokretanju oruanih akcija i stvaranju
partizanskih odreda. 57 Dotadanje vojnorevolucionarno rukovodstvo, koje je iz Sarajeva rukovodilo pripremama za ustanak, 13. jula 1941. je reorganizovano u Vojni tab u kojem su bili Svetozar
Vukmanovi Tempo, Isa Jovanovi i Borisa Kovaevi, a posle su
ukljueni Ugljea Danilovi, Slobodan Princip Seljo i Mahmut Buatlija. 58
Narednih dana, u velikom delu Bosne i Hercegovine, u doba
priprema za izvoenje akcija irih razmera i stvaranja oruanih
formacija, nastupila je takva situacija koja je omoguavala da se
pree na opti ustanak. Napad na Drvar 27. jula 1941. je prva vea
oruana akcija kojom je poeo opti ustanak naroda Bosne i Hercegovine.59
Za poetak oruanog ustanka u Bosanskoj krajini bio je znaajan sastanak Oblasnog vojnog rukovodstva za Bosansku krajinu
koji je odran polovinom jula 1941. u ehitlucima kod Banjaluke,
gde su prenete direkt, i vrte CK KPJ za ustanak i zakljuci sa sednice
PK KPJ za Bosnu 'i Hercegovinu od 13. jula o formiranju ustanikih
jedinica, sreskih tabova i poetku oruanih akcija. Odluke iz ehitluka odnosile su se i na srednju Bosnu, koja je u to vreme u vojnom
i politikom pogledu bila prikljuena Bosanskoj krajini.
Do poetka ustanka, oko Drvara nalazila su se ve formirana
tri odreda sa dko 200 naoruanih boraca. Zatim su formirani odredi
oko Bosanskog Petrovca, na Kozari, oko Banjaluke i u Janju. Poetna vojna organizacija ustanka bili su gerilski odredi i manje ustanike grupe, formirani na inicijativu i pod rukovodstvom lanova
i simpatizera KPJ. Gerilski odredi su bili razliitog brojnog stanja
i unutranje organizacije. Formirani su na teritorijalnom principu
i obuhvatili su ustanike jednog sela ili grupe sela. Na podruju Janja i Plive i u kljukom srezu formirane su ustanike ete, takoe,
na teritorijalnom principu. Svim gerilskim odredima oko Drvara
(koji je 27. jula osloboen) rukovodio je tab gerilskih odreda za
srez Bosansko Grahovo i okolinu. Do 1. avgusta ustank je zahvatio
celu Bosansku krajinu. Hiljade golorukih ustanika, sa po nekom
pukom, jurialo je na ustako-domobranske stanice i posade. Neprijatelj je sabijen u nekoliko velikih gradova oko kojih su (ustanici obrazovali ustanike frontove", spreavajui prodor neprijatelja na osloboenu teritoriju. Meutim, kako postojei odredi nisu
bili stalnog sastava, deo boraca je posle nekoliko dana borbi odlazio
kuama da obavi najnunije poslove, zatim se ponovo vraao na
57
Za delegata PK KPJ za
lovi, za Bosansku krajinu uro
enciklopedija, tom I, str. 773.
58
Gojko Miljani, n.d., str.
59
Ovaj datum je uzet kao

tuzlansku oblast odreen je Ugljea DaniPucar, za Hercegovinu Avdo Humo, Vojna

41.
Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine.

poloaje da bi drugi doli do svojih domova ratovalo se na

smenu". To je zahtevalo da se preduzmu mere koje e obezbediti
efikasniju vojnu organizaciju ustanika.
Po sugestijama Marka Orekovia, lana CK KPJ i delegata
CK KPH za Liku, poev od sredine avgusta, izvrena je reorganizacija ustanikih snaga na frontovima prema Bosanskom Petrovcu,
Kljuu, Glamou, Livnu, Kninu, Donjem Lapcu i Kulen-Vakufu. Gerilski odredi reorganizovani su u ete i bataljone, formirana je Drvarska brigada (Brigada gerilskih odreda za osloboene krajeve Bosne i Like), osam bataljona.
U 1. bataljonu Sloboda" nalazilo se pet odreda, koji su vie
odgovarali etama u kojima je bilo po tri voda, a u vodovima desetine. Od gerilskih odreda u Livanjskom polju, krajem avgusta formiran je bataljon Starac Vujadin", pa Risovaki bataljon i 2. bataljon. 60
Stvaranje bataljona na najvanijim delovima fronta i imenovanja najsposobnijih boraca za stareine, omoguilo je efikasniju
upotrebu oruanih jedinica u tom delu Bosanske krajine.
U Podgrmeu dejstva mnogih mesnih odreda objedinjavao je
tab gerilskih odreda Krupa i Sana. Na Kozari je sredinom avgusta osnovan tab Kozarakog partizanskog odreda. Tamo su poetkom septembra formirane tri partizanske ete.61 Oko 6.000 naoruanih partizana operisalo je tada u Bosanskoj krajini.
Svi odredi u Janj u i Plivi bili su pod tabom narodne vojske
J a n j a i P live.
Poetkom septembra 1941. sa podruja Banjaluke na teren
je poslat Oblasni vojni tab za Bosansku krajinu, koji je stigao
u Mrkonji-Grad, a onda u Drvar. Prihvatajui ve formiranu Drvarsku brigadu, Oblasni tab se polovinom septembra reorganizovao u tab Krajike divizije (tri brigade), sa seditem u Podgrmeu. 62
Meutim, takva vojna organizacija ustanka posle Savetovanja
u Stolicama je naputena. Tito je otro kritikovao pojavu ustanikih brigada, o emu je Radi Konaru 4. septembra 1941. godine pisao:
Razumije se, kad se vodi kurs na frontalnu borbu, onda se
i stvaraju takve jedinice (misli se na pokuaj formiranja brigada
na Kordunu, pr. N. A.). Jo je pogrenije stvaranje takvih jedinica
kad se uopte jo nema ni vojske; zato je to preuranjeno. Vojne
formacije odreie nam sam Glavni tab kad za to bude vrijeme.
Trebalo je prvo stvarati ete, odrede, bataljone, pa tek onda dolaze brigade." 63
U istonoj Bosni ustankom su rukovodili tab za sarajevsku
i tab za tuzlansku oblast, formirani na sednici Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu 13. jula 1941. Pred oruani
60
61
62

Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 6667, 168177, 259 i 281.

Rade Bai, Ustanak na Kozari, VIG br. 1/1951, str. 1415.
Prva brigada je obuhvatila teritoriju izmeu Sane, Une i Dalmacije, 2. brigada teritoriju severno od linije Prijedor Banjaluka, a 3. brigada ostali deo zapadne i srednje Bosne. Hronologija NOR-a, str. 124, 126.
63
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 111.

ustana.k u istonoj Bosni formirane su Semizovaka, Trebevika i

Romanijska partizanska eta, a u Biru, Semberiji, na Majevici i
Ozrenu vie partizanskih grupa; bilo je ukupno oko 1.000 boraca
sa 800900 puaka. Ove snage izvele su prve oruane akcije kod
Semizovca, na Romaniji i na Trebeviu. Ve u poetnom periodu
Romanija je postala arite uistanka, gde je 18. avgusta Romanijska eta prerasla u Romanijski partizanski bataljon od 5 eta, sa
250 boraca, da bi u septembru imao 10 eta i tri samostalna voda,
oko 1.230 partizana. Trebevika eta je poetkom septembra, takoe, prerasla u bataljon i dejstvovala na komunikaciji Sarajevo
Kalinovik. U isto vreme u bataljon je prerasla i Semizovaka
eta, dejstvujui na komunikacijama od Sarajeva prema Mostaru
i Zenici. Trebeviki i Semizovaki bataljon imali su po etiri ete,
u svakom vie od 300 boraca. 64 U drugoj polovini septembra u
istonoj Bosni, kao i u Hercegovini, poelo se formirati brigade,
prema uputstvima Vojnog taba za Bosnu i Hercegovinu, kao to
je bilo i u Bosanskoj krajini. 65
Ustanak u Biru imao je masovan karakter. Posle osloboenja Vlasenice, u avgustu 1941, izvrena je reorganizacija ustanikih snaga: od dotadanjih desetina formirano je sedam odreda,
u stvari eta, u kojima je bilo oko 600 boraca sa 450 puaka. Na
Majevici i u Semberiji tokom jula formirane su partizanske grupe.
Partizanska grupa na Majevici u avgustu je imala oko 100 boraca
i preformirana je u Majeviku etu, koja je sa Bijeljinskom osnovala Majeviki NOP odred. Kasnije, pod pritiskom neprijatelja,
odred je desetkovan. U septembru je na Majevici osnovan Majeviki bataljon, koji je trebalo da pripadne Bosansko-sremskoj brigadi koja se imala formirati. 68 Grupa u Semberiji je takoe prerasla u partizansku Bijeljinsfcu etu (negde se naziva odred), koja
se 1. septembra morala prebaciti u Mavu. Od grupe koja je ostala
na Majevici i novih boraca krajem septembra obnovljen je Majeviki NOP odred. Ozrenski partizani, posle jedne od najveih diverzija izvedenih u \OR-u (pri napadu na Doboj 23. avgusta), povukli su se na Ozren gde su osnovali 2. bataljon narodnooslobodilakih odreda Tuzlanske oblasti od tri ete, svaka od po tri voda,
i jedan samostalni vod, koji su oformili Ozrenski NOP odred.
U odredu (su postojale i tzv. ete bespukara" boraca bez oruja,
koje su upotrebljavane za razne slube u pozadini. Od postojeih
jedinica na Ozrenu su formirana tri bataljona, (koji su izvodili dejstva prema Tuzli, u dolinu Bosne i Spree. 67 Sredinom septembra
1941. od po dva bataljona Sarajevske i Tuzlanske oblasti imala se
formirati Bosanska brigada za teritoriju od r. Bosne do Doboja
i Tuzle, onda do r. Drine i eleznike pruge Viegrad Sarajevo. 68
64

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 8893.

Kronologija NOR-a, str. 101, 102, 122 i 124. Abdulah Sarajli, Pregled stvaranja bosansko-hercegovakih jedinica NOV Jugoslavije, Izdavako
preduzee Veselin Maslea", Sarajevo 1958, str. 52.
66
Hronologija NOR-a, str. 103; Vojna enciklopedija, tom V, str. 211;
Abdulah Sarajli, n.d. str. 52.
67
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 8893.
68
Hronologija NOR-a, str. 100; Abdulah Sarajli, n.d., str. 52.
95

Posle juosikog ustanka u Hercegovini Pokrajinski komitet

KPJ za Bosnu i Hercegovinu preduzeo je mere za ponovno pokretanje Hercegovaca na ustanak. Za rukovoenje ustankom 16. jula
formiran je Oblasni vojni tab za Hercegovinu (komandant Safet
Muji, a politiki komesar Miro Popara). Na sastanku Oblasnog
komiteta KPJ za Hercegovinu odranom 14. jula odlueno je da se
na teren, radi ponovnog pokretanja oruane borbe, prebaci jedan
broj komunista, u prvom redu iz Mostara, koji bi sa ostalim komunistima iz nevesinjskog, stolakog i bileokog sreza pristupili
reorganizaciji ustanikih jedinica u zbegovima i objanjavali ciljeve oruane borbe. U okviru ranije postojeih eta narodne vojske stvaraju se sada gerilski odredi ili gerilska jezgra sastavljeni
od malog broja boraca. Postojee ustanike ete formirane po
selima, koje u poetku nisu imale iskljuivo vojni karakter, ve su
bile i svojevrsne narodne organizacije, odnosno politike skuptine
po selima sada su vre bile povezane pod komandom novoformiranih sreskih tabova za Nevesinje, Bileu, Gacko i Trebinje.
To je omoguilo da krajem avgusta seoske ete narodne vojske
ponovo ponu oruane akcije. Posle toga prelo se na ukrupnjavanje ustanikih jedinica, pa je u Fatnici kod Bilea 19. septembra
1941. formiran tab Hercegovake brigade, ime je prestao da postoji Oblasni tab za Hercegovinu. Mesto sreskih tabova formirani su tabovi 1. i 2. bataljona. 69 Meutim, u to vreme ustae i
Italijani otro su reagovald. Pojavili su se i etnici, tako da je ponovo nastala oseka u razvoju oruanog ustanka u Hercegovini. 70
U celini uzev, oruani ustanak u Bosni i Hercegovini razvijao
se u skladu sa odlukama KPJ iako je bilo uih podruja na kojima su partijske organizacije bile slabe ili ih nije bilo, te je ustanak predstavljao spontani odgovor naroda na teror okupatora i
kvislinga. Neposredno pre, a naroito tokom ustanka, formirane su
ustanike jedinice razliitih naziva i organizacijskog sastava, od
seoskih eta do ustanikih brigada. Do Savetovanja u Stolicama,
u Bosni i Hercegovini formirano je uikupno 19 odreda od ega je
rasformirano 9. Istovremeno je osnovano 13 samostalnih partizanskih bataljona; osnivaju se komande i tabovi, koji su sa vie ili
manje uspeha rukovodili ustanikim formacijama. Uzevi u celini,
vojna organizacija oslobodilakih jedinica u Bosni i Hercegovini u
ovom periodu obezbedila je takve uslove da je bilo mogue da se
pod k r a j 1941. pone sa sreivanjem ustanikih snaga na jedinstvenim naelima, kako je odlueno na Savetovanju u Stolicama.
MAKEDONIJA

U Makedoniji u ovom periodu nije dolo do oruanog ustanka zbog toga to tadanji sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za
Makedoniju Metodije atorov arlo nije hteo da sprovodi poli69

Hronologija NOR-a, str. 101, 122, 124; Abdulah Sarajli, n.d., str. 52.
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 9396; dr Rasim Hurem,
Vojna organizacija ustanka u Bosni i Hercegovini i odluke Savetovanja u
Stolicama, Savetovanje u Stolicama", str. 115117.
70

tiku liniju CK KPJ o organizovanju oruane borbe protiv okupatora i da pone sa formiranjem oslobodilakih jedinica. Kako je
ve reeno, pod uticajem Bugarske radnike partije (komunista)
on je zauzeo stav koji se svodio na to da je Makedonija okupacijom bugarskih faistikih trupa postala deo bugarske drave, da
su prisajedinjenjem Makedonije Bugarskoj nastali uslovi koji se
bitno razlikuju od uslova u drugim jugoslovenskim zemljama, jer,
toboe, makedonski narod nije shvatio taj akt kao okupaciju, ve
kao ostvarenje svojih tenji da se prikljui matici"' zemlji. Trebalo je dosta vremena i mnogo napora CK KPJ i Tita, kao i zdravog komunistikog jezgra u Makedoniji, da se prebrode postojee
tekoe.
Dok se raiavalo stanje u Pokrajinskom komitetu, partijske organizacije na terenu, koje su prihvatile kurs i liniju KPJ za
oruanu borbu, nastavile su sa pripremama za oruani ustanak.
Po gradovima se formiraju vojni tabovi, a po selima vojne komisije, organizuju se diverzantske grupe, izvodi obuka, prikuplja oruje
itd. U Prilepu je organizovan Mesni vojni tab koji je imao sektor
za prikupljanje i skladitenje oruja, municije i vojne opreme, sektor za diverzantske grupe i ispitivanje terena, sektor za vojnu obuku i sektor za sanitetsku slubu. 71 Diverzantske grupe iz Skoplja
su u avgustu izvele akciju na rudnik hroma Radua" kod Skoplja,
a grupa ilegalaca iz Prilepa likvidirala je bugarskog straara kod
tunela Bogomila. U to vreme, 31. avgusta 1941, CK KPJ doneo je
odluku o suspendovanju itavog Pokrajinskog komiteta i formiran j u novog, sa Lazarom Kolievskim na elu, to je uinjeno sredinom septembra. Novi PK je odmah preduzeo organizacione i politike mere za uvrenje partijske organizacije i osposobljavanje
kadrova za rukovoenje oruanom borbom. Tada je formiran i
Pokrajinski vojni tab za Makedoniju, sa Lazarom Kolievskim na
elu, iji su lanovi bili: Mihailo Apostolski, Cvetko Uzunovski,
Mire Acev, Strao Pindur i Stiv Naumov. 72 Neto pre toga, 22.
avgusta 1941, blizu Skoplja, u rejonu sela Zlokuani, od ljudstva
diverzantskih grupa i predstavnika vojne komisije formiran je
Skopski NOP odred, koji je poetkom septembra 1941, kada se
prebacio na Skopsku Crnu goru, imao 14 boraca.
Novi Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju obraa posebnu
panju vojnim pripremama: formira nove mesne vojne tabove,
a postojeim prua pomo da bi podstakli oruane akcije, vri izbor ljudi za partizanske odrede, nastavlja prikupljanje oruja i municije, vojne opreme, hrane i drugog za partizanske jedinice. Tako
u svim gradovima Makedonije gde su postojali mesni partijski komiteti oivljava delatnost mesnih vojnih tabova, a problemu rada
na selu posveuje se posebna panja, jer se imala u vidu uloga sela
71

Istorija makedonskog naroda, Beograd 1970, knj. III, -str. 278.

Dr Mile Todorovski, Partizanski odredi u Makedoniji 1941. godine,
Savetovanje u Stolicama", str. 170. Autor tvrdi da je jo u junu 1941, na
insistiranje Lazara Kolievskog, formirana Vojna komisija pri PK KPJ' za
Makedoniju, koja je imala tri sektora: organizovanje diverzantske delatnosti
i diverzantskih grupa, obavetajna sluba i politiki rad u bugarskoj vojsci
(isti izvor, str. 170).
72

u predstojeoj dugotrajnoj antifaistikoj borbi sa nadmonijim

neprijateljem. Na osnovu izvrenog uvida, novi PK KPJ pripremao
je plan prema kome se predvialo da 12 mesnih organizacija KPJ
formiraju partizanske odrede sa oko 500 boraca. Bilo je planirano
da otponu sa delovanjem Skopski, Prilepski, Veleki, Kumanovski,
Tikveki i drugi partizanski odredi. Pored Skopskog partizanskog
odreda, u septembru 1941. na Selekoj planini, blizu Prilepa, po
odluci Mesnog vojnog taba, formirana je partizanska eta od 11
boraca sa ciljem da se iz grada izvuku ilegalci da ne bi pali u ruke
bugarske policije posle ubistva bugarskog vojnika na pruzi Veles
Prilep. 73 Ova eta je posluila kao jezgro Prilepskog partizanskog odreda, koji je formiran 12. septembra 1941.74 Ovim su i na
teritoriji Makedonije, zahvaljujui naporima CK KPJ i Tita, kao
i novog partijskog rukovodstva Makedonije, formirane prve oruane jedinice narodnooslobodilakog rata makedonskog naroda.
TAKTIKA, NAORUANJE I OPREMA PARTIZANSKIH ODREDA
Uporedo sa stvaranjem vojne organizacije NOP-a, KPJ je ukazivala i na osnovne principe taktike partizanskih odreda. Taktika
ustanikih jedinica bila je tesno povezana sa karakterom i zadacima partizanskih odreda, stepenom njihove opremljenosti, vojnom
opremom i naoruanjem, namenom oruanih snaga u celini. Oblici
borbenih dej stava i stepen aktivnosti partizanskih odreda umnogome su bili uslovljeni konkretnim prilikama na odreenim delovima teritorije, posebno nepovoljnim odnosom snaga prema okupatoru. Osim toga, u poetku su partizanski odredi bili malog brojnog stanja, vezani za odreenu teritoriju, a raspolagali su lakim
peadijskim naoruanjem i veoma ogranienim koliinama municije. Nedostatak se na poetku oseao i u drugim materijalnim potrebama, kao na primer, u odei, obui, hrani i lekovima, zatim
u nedovoljnoj obuenosti borakog sastava i rukovodeeg kadra,
tako da su oni osnovna znanja morali sticati u vatri oruane borbe.
Centralni komitet KPJ polazio je od procene da je partizanski oblik oruane borbe najpogodniji oblik poetnog suprotstavljanja okupatoru. Jo u proglasu CK KPJ od 25. jula 1941, pored
toga to se naglaava da partizanski odredi treba da unitavaju
sve to slui faistikim okupatorima, istie se da to nije samo
dunost partizana nego i svakog rodoljuba. U tom smislu govori
i instrukcija Operativnog rukovodstva Okrunog komiteta KPH za
Karlovac od 26. avgusta 1941. u kojoj, pored ostalog, stoji: Partizanski odredi moraju se pretvoriti u arita narodne oslobodilake borbe protiv faizma i faistikih okupatora." 75
to je oruana borba dobijala ire razmere to se i taktika
partizanskih odreda sve vie razvijala i prilagoavala konkretnim
73
74

Mile Todorovski, n.., str. 172175.

Vojna enciklopedija, tom V, str. 226; dr Vlado A. Ivanovski, Savetovanje u Stolicama i stanje u Vardarskoj Makedoniji, Savetovanje u Stolicama",
str. 194.
75
Zbornik, tom V, knj. 1, str. 47.

prilikama. Partizanski odredi su izvodili svoja dejstva u nepovoljnim vremenskim i zemljinim uslovima (no, magla, pokrivenost
i ispresecanost zemljita). Zatim su uspeno primenjivali iznenadne napade i prepade, postavljanje zaseda, diverzantske i sabotane
akcije, likvidacije pojedinica i grupa iz redova okupatorske vojske
i policijskog aparata.
U instrukciji Operativnog rukovodstva Okrunog komiteta
KPH za Karlovac, od 26. avgusta 1941. govori se o taktici partizanskih odreda i nalae da partizanski odredi moraju osigurati
stalno ali tono obavjetavanje o snazi i kretanju neprijatelja u
pojedinim mjestima, sakupljati hranu, odjeu, obuu, oruje . . . organizirati i vriti sabotau u preduzeima koja rade za neprijatelja . . ."76 Istom instrukcijom se zahteva da partizanski odredi
moraju pribjegavati taktici pronai neprijatelja, doekati ga na
najpovoljnijim mjestima d, sa to vee blizine, sigurnim pogociima
nanijeti mu rtve, izazvati meu neprijateljem paniku i onda ga
potpuno unititi . . ,"77
Meutim, partizanski odredi izvravajui svoje zadatke kao
teritorijalne jedinice vezane za odbranu svoga kraja i slobodne teritorije od upada okupatorsko-kvislinke vojske, kao i zatitu naroda od neprijateljskih zverstava, pljake i eksploatacije materijalnih dobara u pojedinim prilikama primenjivali su tzv. sistem frontova. Uvoenjem takve taktike obino se nije vodilo rauna da za to treba osigurati odgovarajuu ivu silu i tehnika
sredstva, da se takvim nainom oruane borbe bre iscrpljuju snage i da neuspeh esto izaziva demoralizaciju boraca, to je i bio
sluaj u nekim delovima Srbije, Crne Gore, Bosanske krajine i
Korduna.
Reagujui na takve postupke u Crnoj Gori, na primer, Josip
Broz Tito je u pismu Pokrajinskom komitetu, 22. oktobra 1941,
istakao da je bilo pogreno to se ve na poetku ustanka pristupilo stvaranju frontova, umesto da se primenjuje partizanski nain ratovanja. Frontalna borba" naglaavao je Tito, prisilila vas
je na frontalno povlaenje, jer je bilo iluzorno oekivati da ete
vi moi da date jai otpor mnogo jaem neprijatelju frontalnom
odbranom." 78
Iskustvo je pokazalo da su se partizanski odredi morali uvati krutih frontova i primenjivati partizanski nain dejstva kako
bi se odrao ofanzivni duh ustanikih jedinica. To je esto isticao
i vrhovni komandant Josip Broz Tito. On je u pismu Radi Kon a m i Vladimiru Popoviu, 4. septembra 1941. pisao: . . . Partizani
ne smiju da budu napadani i da se samo brane, ve oni moraju
sami napadati. Zauzimanje samo odbrambene taktike znai za partizane sigurnu s m r t . . ."79
Iskustva prvih ustanikih borbi slovenakih partizana istakla
su sve slabosti defanzivne taktike, tj. taktike ekanja neprijatelja.
76
77
78
79

Isto, str. 46.

Isto.
Zbornik, tom III, knj. 1, str. 69.
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 111.

Zbog toga je usledila i posebna direktiva vojnog i politikog rukovodstva Slovenije, gde se, pored ostalog, istie: Obraun sa defanzivnom taktikom, neprestano napadanje unapred odreenih neprijateljskih pozicija to je prvi i najvaniji zadatak partizana . . .
Pogreno je misliti da je uma pravi teren partizanske akcije. Partizanima je uma samo sklonite u k r a j n j o j nudi, a naroito u poetku akcije. Partizani moraju uvek drati inicijativu u svojim rukama, a to znai da uvek moraju traiti neprijatelja tamo gde se
nalazi i zadavati mu udarce tamo gde to najmanje oekuje i kad
je najmanje sposoban za odbranu. Zasede pored glavnih drumova,
napadi na manja i vea neprijateljska odeljenja, na andarmerijske stanice i kasarne, napadi na strae po mostovima, sobraajnim
vorovima u cilju sabotae, razoruanja, plena i drugo to su
forme partizanske borbe." 80
Pokazalo se da u partizanskoj taktici borbu s neprijateljskim
snagama u naelu treba prihvatiti kada to partizanskim jedinicama
odgovara. Zbog toga je bilo bitno da partizanske jedinice vre stalne pokrete, da pokazuju maksimalnu snalaljivost, okretnost i lukavstvo kojima bi prikrili pravce kretanja svojih jedinica i mesta
postavljanja zaseda, to je i preduslov za uspeh partizanske akcije.
To najbolje i'lustruje uputstvo delegata CK KP Hrvatske od
poetka septembra 1941, u kojem se istie da se i sa malini partizanskim odredima, pri dobro planiranoj, smelo j i brzo izvedenoj
akciji, mogu naneti protivniku veliki gubici. Zbog toga se trailo
da se napadi izvode vetim i munjevitim prepadima na onim mestima na kojima se moe postii najvee iznenaenje. Zatim se
ukazuje na to da se zasede postavljaju uz apsolutnu tajnost, a razmetaj boraca da se postavlja u obliku klopke koja garantuje maksimalan uspeh. Istaknuto je da se vatra otvara iskljuivo na ugovoreni znak ili komandu, sa bliskih odstojanja, jer takav nain
dejstva snano deluje na moralno stanje neprijateljskih vojnika,
izazivajui ponekad i njihovo rastrojstvo. Smisao takve taktike sastojao se u tome da se, uz minimalne sopstvene gubitke, za to
krae vreme postignu to vei rezultati.
Posle svake akcije vrila se analiza taktikih postupaka, ukazivalo na uinjene propuste i izvlaili odgovarajui zakljuci. Stalnim praenjem, usavravanjem i dograivanjem taktika oruane
borbe ustanikih jedinica zabeleila je vidljiv uspon u prvom periodu narodnooslobodilakog rata.
Poseban problem predstavljao je nedostatak naoruanja i
opreme partizanskih odreda, to je uticalo na taktiku partizanskih
odreda. Aprilskim ratom 1941. gotovo svih 25 jugoslovenskih vojnih fabrika i zavoda, koliko ih je do tada postojalo, bilo je porueno ili onesposobljeno za dalju proizvodnju, dok je jedan broj
demontiran i odnet u Nemaku, Austriju i Italiju. 81 Zahvaljujui
direktivi CK KPJ o prikupljanju oruja, partijske i skojevske or80

Delo, br. 3 od septembra 1941.

Ljubomir Petrovi, Ekonomski problemi u NOR-u, Vojno delo br.
3/1962, str. 3346.
81

ganizacije i mnogobrojni rodoljubi uspeli su da sklone izvesnu koliinu oruja i opreme.

Meutim, prikupljena koliina oruja i opreme nije bila dovoljna, tako da su izgradnju oruanih jedinica NOP-a tokom celog
rata pratile krupne tekoe oko njihovog borbenog opremanja, naroito orujem i municijom. Te potrebe su svakim danom bile sve
vee, jer je uporedo sa sve intenzivnijom oruanom borbom rastao
broj ustanika. Poto se nije mogla oekivati nikakva pomo sa
strane (jugoslo venski front se nalazio daleko od saveznika), osnovna orijentacija bila je oslonac na sopstvene snage i izvore.
Osim prikupljenog oruja za vreme aprilskog rata 1941. i neposredno posle njega, veoma vaan izvor snabdevanja naoruanjem bio je plen do koga su borci partizanskih odreda dolazili
prilikom izvoenja akcija na okup a t o r sko-kvi s 1 in ke transporte i
manje delove neprijatelja. Ovo je, ujedno, bio i jedan od najvanijih izvora za popunu starih i novih jedinica orujem i drugim ratnim potrebama. Zbog toga je ukazano na to da se taktika borbenih postupaka ustanikih jedinica tako prilagodi da se u borbi,
napadom na manje posade, zatim i na vea neprijateljska uporita, doe do to veeg plena u naoruanju i opremi. Deo oruja
proizvodio se u partizanskim radionicama i u fabrici oruja u osloboenom Uicu u jesen 1941, u kojoj je radilo oko 600 radnika.
U toku dvomesenog rada fabrike proizvedeno je 20.000 puaka
partizanki", 2,700.000 puanih metaka, 90.000 metaka za pitolje
i 10.000 tromblonskih bombi. U n j o j je izvrena opravka dva poljska i jednog protivtenkovskog topa, 300 pukomitraljeza, 200 mitraljeza, 4.500 puaka i druge ratne opreme. 82 I u drugim ustanikim krajevima Jugoslavije bila je organizovana proizvodnja i opravka naoruanja i opreme. U osloboenom Drvaru, npr., u leto 1941.
pri eleznikoj loionici oko 40 radnika bilo je angaovano u proizvodnji rune bombe zvane rola" i tzv. cementue" kojih je tokom 1941. proizvedeno oko 4.000 komada. 83 Na izradi i opravci
oruja i opreme za potrebe ustanikih jedinica bile su angaovane
i mnoge zanatske radionice koje su ve postojale ili su organizovane na osloboenoj teritoriji.
S obzirom na veliku organizacijsku neujednaenost jedinica
NOP-a u 1941, kao i na praksu korienja razliitih izvora snabdevanja orujem i opremom, vrlo se teko moe utvrditi kojim su
sve vrstama oruja i opreme raspolagale pojedine ustanike jedinice. U najveoj meri bilo je to lako peadijsko naoruanje puke, automati, pukomitraljezi, mitraljezi i izvestan broj minobacaa i po neki top. Tako, npr., Kragujevaki NOP odred 5. septembra 1941. imao je u svom sastavu oko 160 boraca rasporeenih
u tri partizanske ete, a one su imale 119 puaka, etiri pukomitraljeza i mitraljeza, 24 pitolja, 16 bombi, osam kilograma eksploziva i 8.000 puanih metaka. 84 Meutim, bio je izvestan broj ustanikih jedinica koje su u poetku bile daleko slabije opremljene,
82
83
84

Uika republika, izdanje NIRO Eksport-pres", Beograd, 1978, str. 96.

Ljubomir Petrovi, n.., str. 34.
Zbornik, tom I, knj. 2, str. 117119.

pa su se koristile lovake puke i druga, ak najprimitivnija, orua i oprema. Opremljenost jedinica se tokom borbe stalno menjala,
to je bilo karakteristino za oruane formacije u svim delovima
Jugoslavije za ovaj i naredne periode NOR-a.
RUKOVOENJE I KOMANDOVANJE ORUANIM SNAGAMA
DO SAVETOVANJA U STOLICAMA
Organizovanje rukovodeih organa, komandi i tabova za rukovoenje i komandovanje oruanim snagama bio je jedan od najkrupnijih problema koje je imalo da rei vojno-politiko rukovodstvo narodnooslobodilakog pokreta. Trebalo je stvarati i izgraivati komande i tabove u procesu oruane borbe. Ono to je postignuto za vreme pripremanja oruanog ustanka, kao to je formiranje vojnih komiteta i poverenitava, bio je samo deo zadataka
koji su stajali pred KPJ u tom domenu. Postojei vojni komiteti,
komisije ili poverenitva oformljeni pri gotovo svim partijskim komitetima bili su osnova iz kojih su se krajem juna i poetkom jula
1941. razvile vojne komande i tabovi ustanikih jedinica. Kako se
rukovodea i komandna struktura narodnooslobodilakog rata razvila na osnovama predratnog rukovodstva KPJ, povoljna okolnost
bila je ta to je postojea mrea partijskih komiteta od CK KPJ,
preko centralnih, pokrajinskih, okrunih, sreskih (kotarskih), mesnih i optinskih komiteta u aprilskom ratu 1941. i posle njega
ostala skoro netaknuta. To je omoguilo da su partijski komiteti
u pripremnom periodu i u poetku ustanka mogli obavljati funkciju tabova u celini ili su preko vojnih komiteta, odnosno poverenitava, nastalih uoi ustanka pri partijskim komitetima, rukovodili vojnim, politikim i organizacionim pripremama oruanog
ustanka i ustanikim jedinicama. Osim toga, teritorijlna organizaciona struktura partijskih rukovodstava u potpunosti je odgovarala vojnim potrebama, tako da je mrea partijskih organizacija
i komiteta, koja je pokrivala gotovo celu teritoriju Jugoslavije, osiguravala koncepciju rukovoenja i komandovanja ustanikim
snagama.
Komandni i rukovodei kadar uglavnom su inili lanovi Partije i SKOJ-a, a to je bila i osnovna snaga za rukovoenje oslobodilakom borbom i oruanim snagama. Deo komandnog i rukovodeeg kadra u ustanikim jedinicama inili su i drugi patrioti i antifaisti, neki oficiri i podoficiri bive jugoslovenske vojske, ugledniji i napredniji seljaci koji su se istakli u ustanku itd. Postojanje
vrstih partijskih rukovodstava i kadra pred rat i njihova potpuna
spremnost da bez kolebanja preuzmu i rukovoenje oslobodilakom
borbom osigurali su komande i tabove za rat i revoluciju i omoguili kontinuitet revolucionarne borbe i njeno podizanje na vii nivo u procesu oruane borbe. Taj kadar je na nove komande preneo
stil i metod rada i rukovoenja koji su bili izgraeni u dugodinjoj
ilegalnoj borbi. On se odlikovao veoma razvijenim stepenom odgovornosti i discipline, linom hrabrou i spremnou na sve rtve,
sposobnou za rukovoenje masama u borbi za njihova prava, to

je bilo neophodno za rukovoenje oruanim snagama. Veliki znaaj je imao povratak iz panije jugoslovenskih komunista koji su
tamo stekli dragoceno iskustvo u rukovoenju i komandovanju jedinicama i preneli ga u narodnooslobodilake partizanske odrede. 85
U toku priprema i pokretanja oruane borbe dolo je do velikih promena i pomeranja u organizacijama i rukovodstvima Partije, jer su mnogi komunisti iz gradova i industrijskih centara napustili svoje organizacije i rukovodstva i preli na teren, najveim
delom u partizanske odrede, a neki i u rukovodstva koja su nastajala u ustanikim aritima. Ta pomeranja, koja su nastavljena i
kasnije, bila su od posebnog znaaja u fazi formiranja ustanikih
jedinica i njihovih tabova. Za uspeno rukovoenje oslobodilakim
jedinicama bilo je presudno i to to je KPJ, naroito u periodu
19371941, ostvarila idejno, politiko i organizaciono jedinstvo. To
je u poetku ustanka, pa i kasnije, osiguravalo jedinstveno usvajanje koncepcije i doktrine rata od strane tabova i komandi, koje
se postizalo uputstvima, direktivama, savetovanjima i slanjem delegata. Primenjivao se i metod irokog informisanja o situaciji, to
je bilo dragoceno u teim prilikama i u prelomnim situacijama,
a to je sve pozitivno uticalo na delovanje niih komandi i tabova.
Doktrinarna orijentacija da itav jugoslovenski prostor bude
jedinstveno ratite s jedinstvenom strategijom oruane borbe i jedinstvenim oruanim snagama, uticala je na izgradnju jedinstvenog
komandovanja u oslobodilakom ratu, to je bilo u rukama najvieg rukovodeeg tela Centralnog komiteta KPJ i Glavnog taba NOPOJ. Govorei o tome ve u Biltenu Glavnog taba" od avgusta 1941, Tito pie: Svi partizanski odredi sa svojim tabovima:
iz Hrvatske, Srbije, Slovenije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine,
Vojvodine, Dalmacije, Makedonije i Sandaka, spadaju pod vrhovno rukovodstvo Glavnog taba Narodnooslobodilakih partizanskih
odreda Jugoslavije . . ."86 U tom smislu, objavljeno je, pored ostalih, i Uputstvo delegata CK KP Hrvatske poetkom septembra 1941.
u kome se kae: Zbog potrebe povezanosti, jedinstvenosti i planskih akcija osnovani su u svim zemljama Jugoslavije tabovi narodnooslobodilakih partizanskih odreda, koji rukovode tim akcijama. Na elu tih tabova stoji Glavni tab NO odreda Jugoslavije . . ,"87 Jedinstveno rukovoenje narodnooslobodilakim ratom u
celini i svim oslobodilakim jedinicama bilo je od posebne vanosti.
Centralni komitet KPJ i Glavni tab NOPOJ razraivali su
doktrinu narodnooslobodilakog rata i borili se za njeno usvajanje
i pramenu. Osim toga, Glavni tab NOPOJ neposredno je razraivao strategiju i taktiku voenja rata, davao opte smernice i sugestije i rukovodio oruanim snagama na itavoj teritoriji Jugoslavije preko nacionalnih, pokrajinskih i oblasnih, glavnih ili opera85

U panskoj republikanskoj vojsci jugoslovenski dobrovoljci dobili su

sledee inove: 2 potpukovnika, 8 majora, 35 kapetana, 105 porunika, 85 vodnika, 39 politikih komesara eta, 7 komesara bataljona i jedan komesar
brigade,
ukupno 282 rukovodioca. G. Miljani, rud.., str. 17,
86
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 12.
87
Zbornik, tom V, knj. 1, str. 71,

tivnih tabova, a na teritoriji gde se nalazio neposredno je komandovao i partizanskim odredima, kao to je bio sluaj u ovom periodu u zapadnoj Srbiji. Glavni tab NOPOJ bio je u sreditu najvanijih zbivanja i na popritu odluujuih borbi. On se u poetku
nalazio u okupiranom Beogradu, otkuda je 16. septembra 1941.
preao na slobodnu teritoriju zapadne Srbije.
U poetku je Glavni tab NOPOJ imao i politike i vojne
funkcije, javljajui se kao najvii rukovodei organ narodnooslobodilake borbe u Jugoslaviji. Kao takav, on je davao direktive za
organizovanje narodne vlasti, sprovodio stavove CK KPJ i reavao
mnoga pitanja na unutranjem i meunarodnom planu. Zbog toga
se u CK KPJ u avgustu 1941. javila inicijativa da se obrazuje Komitet narodnog osloboenja Jugoslavije, koji bi bio najvii politiki
organ narodnooslobodilakog pokreta i predstavljao oslobodilaki
pokret prema inostranstvu, dok bi se glavni tab bavio vojnim pitanjima izgradnjom oruanih snaga i rukovoenjem oruanom
borbom. Meutim, rukovodstvo NOP-a nije u tome dobilo podrku
Kominterne, koju je traio Tito, te nije ni dolo do stvaranja ovog
komiteta, 88 tako da je Glavni, kasnije Vrhovni tab, sve do osnivanja AVNOJ-a u Bihau u novembru 1942, vrio istovremeno vojne
i politike funkcije.
Krajem juna i poetkom jula 1941. od postojeih vojnih komiteta ili vojnih komisija pristupilo se formiranju nacionalnih i
regionalnih vojnih rukovodstava, koja su se razliito nazivala. U sutini, to su bili vojni tabovi koji su se organizaciono razvijali, a u
poetku su imali samo nekoliko lanova, odnosno bili su malog
brojnog stanja, kao to je malobrojan bio i Glavni tab NOPOJ.
Orijentacija da se u poetku ustanka u svim zemljama i pokrajinama Jugoslavije formiraju vojna rukovodstva, bio je izraz ne samo
vojnih ve i politikih potreba radi reavanja nacionalnog pitanja, nacionalne ravnopravnosti i nacionalne afirmacije. Zajedno
sa nacionalnim partijskim rukovodstvima, na osnovu optih direktiva CK KPJ i Glavnog taba NOPOJ i na osnovu vojno-politike
situacije na svojoj teritoriji, ona su reavala pitanja voenja rata
i revolucije i komandovala oruanim snagama preko regionalnih
vojnih komandi ili tabova, a ponekad i neposredno rukovodila
tabovima partizanskih odreda. Sve do formiranja zemaljskih antifaistikih vea, 1943. i 1944, nacionalna vojna rukovodstva vrila
su, osim vojnih, i politike funkcije najviih organa vlasti na svojoj teritoriji, izuzev u Sloveniji gde je postojao Vrhovni plenum
Osvobodilne fronte. Po svom karakteru, to su bili operativno-teritorijalni organi koji su komandovali svim jedinicama i ustanovama
na svojoj teritoriji i samostalno planirali borbena dejstva, usklaujui ih sa Glavnim tabom NOPOJ i susednim vojnim komandama i rukovodstvima. Istovremeno, starali su se o materijalnom
obezbeenju i sanitetskom snabdevanju, optoj bezbednosti i obuci
88

Zbornik, tom II, knj. 2, str. 38; tom V, knj. 1, str. 173; Pero Moraa,
n.d., str. 459, 460, 462; Vladimir Dedijer, Josip Broz Tito, Prilozi za biografiju, Beograd 1953, str. 320; Savetovanje u Stolicama", str. 134.

jedinica i svim drugim vojnim i politikim potrebama ustanikih

jedinica.
Kontakti koje je odravao CK KPJ, odnosno Glavni tab
NOPOJ sa nacionalnim partijskim i vojnim rukovodstvima u pojedinim zemljama i pokrajinama Jugoslavije od poetka ustanka, zbog
niza problema uslovljenih okupacijom i podeljenou zemlje, bili
su dosta slabi. Meutim, i u takvim uslovima rukovodstva na terenu su uspeno reavala sve tekoe. Za vreme boravka CK KPJ
i Glavnog taba NOPOJ u Beogradu, rad Pokrajinskog komiteta i
Glavnog taba Srbije bio je znatno olakan poto su meusobni
kontakti bili neposredni i gotovo neprekidni. Isto tako, u tom periodu odravane su dobre veze i sa Vojvodinom. Iako neto slabija,
ali jo uvek dobra, bila je veza izmeu CK KPJ i Glavnog taba
NOPOJ sa CK KP Hrvatske i Operativnim partijskim rukovodstvom
za Hrvatsku. Preko CK KP Hrvatske uspostavljena je veza sa CK
KP Slovenije. Sa Bosno-m i Hercegovinom veza je bila znatno tea,
neto slabija sa Crnom Gorom i Makedonijom. 89
Nije bilo veeg odstupanja od politike platforme koju je
KPJ formulisala pre i u vreme neposrednih priprema ustanka. Izuzetan je sluaj sa PK KPJ za Makedoniju zbog razbijakog stava
sekretara komiteta Metodija atorova, to je CK KPJ reio do sredine septembra 1941. Uzroci neravnomernosti razvitka oruanog
ustanka i razvoja ustanikih jedinica nisu bili u tolikoj meri odraz
slabosti u rukovoenju, koliko je to bila posledica objektivnih tekoa do kojih je dolazilo ne samo u pojedinim zemljama Jugoslavije, u nacionalnim celinama, nego i delovima tih celina. S obzirom na to da je partizanski rat u Jugoslaviji bio u mnogo emu
novina u ratnoj praksi, bilo je normalno oekivati u prvim danima
oruanog ustanka pojave nesnalaenja i greke u organizovanju
ustanikih jedinica i u njihovoj upotrebi. Meutim, takve pojave
su relativno brzo otklanjane, zahvaljujui stalnoj brizi CK KPJ
i Glavnog taba NOPOJ i lino Tita, koji su uputstvima, direktivama, nareenjima, proglasima, lancima u Biltenu Glavnog taba
NOPOJ", upuivanjem vojno-politikih rukovodilaca u nia vojna
i politika rukovodstva itd. pomagali vojnim i politikim kadrovima, komandama i tabovima da se snalaze u izgraivanju ustanikih jedinica i njihovoj upotrebi u oruanoj borbi. Meu ta nastojanja dolazi i Savetovanje u Stolicama 26. septembra 1941.
Na elu veih ustanikih jedinica u poetku nalazili su se tabovi, koji su bili malog brojnog stanja, dok su manjim ustanikim
jedinicama vodovima rukovodili komandiri, a etama komande. Partizanske odrede vodili su tabovi koji su, naelno, imali tri
do etiri lana, to im je omoguilo da brzo donose odluke i da se
lako kreu. U Zadacima narodnooslobodilakih partizanskih odreda"', objavljenim u Biltenu G NOPOJ" od 10. avgusta 1941,
odreeni su osnovni zadaci partizanskih tabova. Tu se kae da oni
ss
Mio Lekovi, Neki problemi rukovoenja CK KPJ i Vrhovnog taba NOPOJ u 1941. godini. Uieka republika", Beograd 1978, knj. 1, str. 183
186; Mirko etkovi, Veze u narodnooslobodilakoj borbi 19411942, VIZ
Beograd 1976, str. 4957.

moraju budno paziti da neprijatelj ne ubaci u partizanske odrede

svoje provokatore i pijune", da tabovi i komandiri partizanskih
odreda moraju strogo paziti na disciplinu u odredima . . . tabovi
moraju voditi brigu o ishrani boraca, o naoruanju i drugom", i da
se tabovi i komandiri moraju pobrinuti za potreban sanitetski
materijal i osoblje radi ranjenih i bolesnih". Zatim se govori o koordinaciji aktivnosti partizanskih tabova radi uspenijeg voenja
operacija pa je zahtevano da tabovi moraju biti meusobno dobro povezani". Glavni tab NOPOJ ovim dokumentom predvia da
e se sa stvaranjem irih ustanaka narodnih masa stvoriti i potrebne vie komande . . ." Zbog toga nalae potinjenim partizanskim tabovima i komandantima partizanskih odreda da uspostavljaju brze i stalne veze, preko kojih se moraju slati iscrpni izvetaji Glavnom tabu . . ."90
Na osnovu direktiva i uputstava pretpostavljenih tabova i
partijskih rukovodstava i vojno-politike situacije na terenu, tabovi partizanskih odreda reavali su sva pitanja koja su bila vezana za voenje oruane borbe i aktivno su uestvovali u politikom radu na svojoj teritoriji. Oni su rukovodili ustanikim jedinicama i borbenim dejstvima, prihvatali i organizovali narodne mase
koje se sklanjaju ispred okupatorskog i kvislinkog terora, razbijali okupatorski i kvislinki sistem vlasti, formirali nove organe
narodne vlasti, vrili organizaciju i kontrolu pozadine, mobilizaciju
stanovnitva i njegovo ukljuivanje u partizanske jedinice, obavljali poslove iz nadlenosti upravnih i pravosudnih organa itd.
U svemu tome tabovi partizanskih odreda su stalno i neposredno
saraivali sa partijskim organizacijama na svom terenu. U pojedinim krajevima, ovi partijski organi, u prvom redu okruni i sreski komiteti, i neposredno su rukovodili celokupnom delatnou
partizanskog odreda, jer su njihova teritorijalna organizaciona
struktura i raspored potpuno odgovarali vojnim potrebama oslobodilake borbe.
Partizanski zakon" u Sloveniji regulie komandovanje partizanskim jedinicama: Komandovanje u partizanskim odredima se
oslanja na bezuslovnu podreenost mlaih prema starijim po slubenoj dunosti." Zatim utvruje kakav treba da bude stareina
partizanskih jedinica: Komandanti moraju imati sve dobre osobine partizana. Moraju biti hrabri, odluni, okretni, sposobni za
borbu i bezgranino odani stvari za koju se bore. Moraju biti uzor
discipline i pravedni drugovi i predvodnici partizana. Svaki partizan koji se u borbi istakne moe doi na sva komandna mesta."
U Zakonu" se jo govori da komandire vodova biraju partizani
veinom glasova, komandira ete imenuje komandant bataljona,
a komandante bataljona postavlja najvii tab. 91

90
91

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 1213.

etrdeset prva, str. 436437.

Drugi

deo

SAVETOVANJE U STOLICAMA I RAZVOJ ORUANIH

SNAGA DO STVARANJA PRVE PROLETERSKE
NARODNOOSLOBODILAKE UDARNE BRIGADE

SAVETOVANJE U STOLICAMA I DALJA IZGRADNJA ORUANIH

JEDINICA
Oruani ustanak naroda i narodnosti Jugoslavije u periodu
jul septembar 1941. postigao je velike vojne i politike rezultate.
Ostvarena je zamisao CK KPJ i Tita da, pokretanjem oruane borbe protiv okupatora i njegovih saradnika putem partizanskih akcija, podignu mase na ustanak. Partizanske borbe razliitih razmera i intenziteta razvile su se gotovo na celo j teritoriji Jugoslavije, a u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i delu Hrvatske
poprimile su karakter masovnih narodnih ustanaka. Ustanike snage su na ovim podrujima bile veoma jake, a kroz svakodnevnu
borbu sa neprijateljem zaplenile su znatne koliine naoruanja i
opreme i stekle prva ratna iskustva.
Od poetka ustanka do Savetovanja u Stolicama formirana
su ukupno 232 odreda. Zbog reogranizacije ustanikih jedinica rasformiran je 31 odred. Zatim je formiran 71 samostalni partizanski bataljon, od kojih su 44 preformirana ili ula u sastav partizanskih odreda, tako da ih je pred Savetovanje u Stolicama ostalo
27. U Sloveniji je formirano 20 partizanskih eta, koje su imale
karakteristike partizanskih odreda. 92 Takve krupne ustanike snage narodnooslobodilakog pokreta, koje je organizovala KPJ od
kraja juna do 26. septembra 1941, bila je znaajna oruana sila koja je \davala garanciju da se zapoeta oslobodilaka borba moe
uspeno nastaviti.
Partizanski odredi, od desetine do nekoliko desetina boraca,
u ovom periodu su izrasli u vojne formacije od vie stotina, pa i
92
U Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini dolo je do obrazovanja 16 ustanikih brigada i jedne divizije (Krajike), to je ukinuto posle Savetovanja
u Stolicama, jer za takvu vojnu organizaciju jo nisu bili sazreli svi potrebni vojno-politiki uslovi.

nekoliko hiljada naoruanih boraca. Dejstvima na okupatorske i

kvislinke posade i garnizone u pojedinim krajevima Jugoslavije,
naroito u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, ustanike snage izvode akcije irih razmera i stvaraju prostranu slobodnu teritoriju na kojoj su se osnivali organi nove narodne vlasti. Okupatoru su naneti znatni gubici u ivoj sili i tehnici, a raznim diverzijama i sabotaama, posebno akcijama na komunikacijama, u velikoj meri su onemoguavani njegovi planovi da prirodna bogatstva i proizvodne snage Jugoslavije koristi za jaanje svog
ratnog potencijala.
Snaan zamah oruanog ustanka u Jugoslaviji i stvaranje
krupnih ustanikih jedinica u gotovo svim krajevima zemlje u velikoj meri su iznenadili okupatore i domau reakciju. Okupacioni
sistem neprijatelja je iz osnova poljuljan. Stari i novouspostavljeni
organi vlasti na koje se oslanjao okupator bili su u najveem delu
zemlje potpuno razbijeni, a kvislinka vlast i njene oruane snage
pretrpele su teke udarce. Uspean tromeseni razvoj ustanka doveo je u veoma teku situaciju i zamaskirane neprijatelje naroda
koji su se krili iza kapitulantske politike ekanja koju je proglasila izbeglika jugoslovenska vlada u Londonu, kao i sve snage starog poretka, posebno etnike voe.
Pored velikih uspeha koji su postignuti u poetnom periodu,
ustanak je imao, to je i razumljivo, izvesnih slabosti. Neravnomernost u razvitku ustanka bila je jedna od karakteristika poetne
etape narodnooslobodilake borbe, koja jo nije bila zahvatila sve
delove zemlje. Osim toga, ispoljili su se i mnogi politiki, organizacioni i drugi problemi. U onim delovima zemlje gde je ustanak
ve prvih dana poprimio masovni karakter ustanike snage nisu
bile dovoljno organizaciono uvrene. Bilo je elemenata stihijnosti i nedovoljne povezanosti izmeu veoma razliito organizovanih
ustanikih jedinica. U pojedinim podrujima ispoljile su se i odreene slabosti u pogledu primene Titove strategijske koncepcije o
voenju partizanskog rata i taktici dejstva ustanikih jedinica, gde
je bilo tendencija prihvatanja frontalnih borbi i organizovanja tzv.
ustanikih frontova, to je nanosilo veliku tetu jedinicama i pokretu u celini.
Postojea situacija i razvoj ustanka i ustanikih jedinica nametali su nove zadatke i otvarali nove mogunosti. Naroito je bilo aktuelno pitanje izgradnje vojne organizacije ustanka koja bi na
tom stepenu razvoja narodnooslobodilake borbe, osigurala optimalne rezultate u daljem voenju oruane borbe i omoguila postepeno prerastanje oruanog ustanka u optenarodni rat. Trebalo je usavriti i sistem rukovoenja i reiti pitanja postojee
raznovrsnosti oruanih snaga, to se javilo u ustanikim danima u
pojedinim zemljama i pokrajinama Jugoslavije.
Raznovrsnost ustanikih jedinica ogledala se u razliitostima
vojne organizacije, njihovog brojnog stanja, sastava, strukture rukovoenja i upotrebe u oruanoj borbi.
Ni sistem rukovoenja nije bio jedinstven. U pojedinim zemljama Jugoslavije jo nisu bili formirani glavni tabovi, a oni koji

su bili osnovani razliito su se nazivali. Nie vojne komande i tabovi bili su dosta raznoliki u pogledu naziva, sastava i namene,
to je oteavalo rukovoenje i komandovanje u oruanoj borbi.
Dinamian razvitak oruane borbe i oslobodilakih jedinica,
kao i problemi koji su se u vezi s tim javljali, nametnuo je potrebu da se izvri celovitija analiza postojeeg stanja i donesu jedinstvene odluke o svim politikim i vojnim pitanjima koja je
dotadanja praksa ustanka postavljala. Zato je CK KPJ na svojoj
sednici od 31. avgusta 1941. doneo odluku da Glavni tab NOPOJ
najkasnije do 15. septembra sazove vijee Glavnog taba sa lanovima iz svih pokrajina" i da se u isto vreme odri proirena
sjednica CK".93 Iz pisma koje je Tito uputio 9. septembra 1941.
vojno-politikom rukovodstvu Bosne i Hercegovine vidi se da e
na predstojeem savetovanju biti govora o vojnim operacijama,
kompetenciji pojedinih tabova, da e se u operativnom smislu
izvriti podela teritorije i odluiti o strukturi vojnih formacija,
da bismo se spremili za jesenju kampanju". 9 4
Polovinom septembra 1941. Politbiro CK KPJ i Glavni tab
NOPOJ zakljuuju da centralno vojno-politiko rukovodstvo ^oslobodilakog pokreta iz Beograda poe na poprite borbe, odakle
e uspenije nastaviti svoje delovanje. Nakon, etvoromesenog
boravka u gradu Tito je 16. septembra 1941. napustio Beograd
i doao na osloboenu teritoriju zapadne Srbije.
Savetovanje u Stolicama odrano je 26. i 27. septembra 1941.
Pored Tita, koji je organizovao i rukovodio Savetovanjem, Aleksandra Rankovia, Ivana Milutinovia i Ive Lole Ribara, u radu
Savetovanja su uestvovali iz Srbije Sreten ujovi, Rodoljub olakovi i Filip Kljaji, iz Hrvatske Rade Konar i Vladimir Popovi, iz Slovenije Miha Marinko i Franc Leskoek, iz Bosne i Hercegovine Svetozar Vukmanovi i Slobodan Princip. Prisustvovali
su i neki partijsko-politiki rukovodioci i komandanti oblinjih
partizanskih odreda: Dragojlo Dudi, Milo Mini, Koa Popovi,
Zdravko Jovanovi i Neboja Jerkovi. Nisu prisustvovali predstavnici iz Makedonije, a Crnu Goru je predstavljao Ivan Mihitinovi. 95
Tito je dao ocenu razvitka norodnooslobodilake borbe, koja je posluila kao osnova za odluke usvojene u Stolicama, 96 i
podvrgao kritici formiranje ustanikih brigada i dranje krutih
frontova. Posle iscrpne analize svih aspekata ustanka,! posebno
njegove vojne strane, Savetovanje je donelo niz odluka od prvorazrednog vojno-politikog znaaja, naroito u domenu daljeg dograivanja vojne organizacije ustanka.
Radi stvaranja jedinstvene i vrste vojne organizacije partizanskih jedinica, na Savetovanju je odlueno da se, kao prvo, u
93
Arhiv radnikog pokreta Jugoslavije, CK KPJ 194142, Zapisnik sa
sednice CK KPJ i J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 272.
94
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 127.
95
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 276; Pero Moraa, Savjetovanje u Stolicama, istoimena knjiga, str. 19.
96
Tito je to kasnije izloio u Biltenu VS NOPOJ br. 7 i 8 od 1. oktobra 1941, Zbornik, tom II, knj. 1, str. 71.

svim krajevima Jugoslavije stvaraju krupni partizanski odredi sa

bataljonima, etama i vodovima. Odlueno je da eta bude osnovna jedinica i da treba da ima 80 do 120 boraca; da ra eti postoje 23 voda, a vodovi da se dele na desetine, da tri do etiri
ete obrazuju bataljon, a dva do etiri bataljona da ine partizanski odred, koji je ujedno i najvea partizanska vojna formacija,
s tim to se, u sluaju potrebe, za voenje veih borbenih dejstvava mogu formirati i grupe partizanskih odreda.
Druga znaajna odluka odnosila se na budui sistem komando vanj a i rukovoenja oruanim snagama zasnovan na jedinstvenim osnovama za celu Jugoslaviju. Odlueno je da partizanskim
odredima i bataljonima Ikomanduju tabovi, sastavljeni od komandanta, politikog komesara i njihovih zamenika, a etama-komande eta sa komandirom, politikim komesarom i njihovim zamenicima. Precezirana je funkcija politikog komesara, koji je odgovoran za sprovoenje politike KPJ u narodnooslobodilakoj borbi i
za politiko vaspitanje sastava partizanskih jedinica, a kao lan
komande, odnosno taba ravnopravan je sa komandantom, odnosno komandirom.
Na Savetovanju u Stolicama je odlueno da se u svim zemljama i pokrajinama Jugoslavije formiraju glavni tabovi Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije, kao nacionalna
vojno-politika rukovodstva, koji e neposredno rukovoditi partizanskim odredima, odnosno grupama partizanskih odreda, a da
se Glavni tab NOPOJ preimenuje u Vrhovni tab NOPOJ. Ovim
je u potpunosti oblikovano najvie vojno rukovodstvo narodnooslobodilakog rata. Takav je sistem rukovoenja ostao na snazi
sve do 1. marta 1945, kada je Vrhovni tab NOV i POJ reorganizovan u Generaltab Jugoslovenske armije.
to se tie komandnog i politikog kadra, usvojeno je gledite da su partizanski borci jedini izvor rukovodeeg kadra i da
stoga treba voditi posebnu brigu o uzdizanju novih stareina iz
redova samih boraca.
Na Savetovanju je posebna panja posveena jaanju vojne
organizacije ustanka. Doneto je nekoliko odluka u domenu vojne
discipline, zavoenja vojnikog ivota u jedinicama, zajednikog
stanovanja, ishrane i zakletve, zatim o uvoenju jedinstvenog naziva partizan" a ne gerilac", partizanski odred" a ne gerilski odred". Odlueno je da se uvedu jedinstven amblem, pozdrav i zastava, to je narednih dana regulisano posebnim nareenjem. Prema tom nareenju Vrhovnog taba NOPOJ, svi partizani su bili obavezni da na kapama nose crvenu petokraku zvezdu
kao antifaistiki znak", a ispod zvezde nacionalnu trobojku.
NAREDBE
I
Nareuje se svim tabovima i Komandantima partizanskih odreda
na teritoriji Jugoslavije da se u najkraem roku pobrinu da partizani budu
po mogunosti podjednako obueni i sa odgovarajuim oznakama na kapama.

1. Na itavoj teritoriji Jugoslavije partizani nose na kapama antifaistiki znak: crvenu petokraku zvezdu.
2. Na teritoriji Srbije partizani moraju, osim zvezde, imati i traku
srpske trobojke 3 cm. duge i 1,5 iroke. Traka stoji vodoravno ispod zvezde.
3. Na teritoriji Bosne i Hercegovine partizani m o r a j u imati na kapi
osim zvezde srpsku i hrvatsku trobojku u obliku trougla i to iznad zvezde.
4. Na teritoriji Hrvatske partizani u isto hrvatskim krajevima mor a j u imati osim zvezde i hrvatsku trobojku, koja stoji vodoravno ispod
zvezde. Na teritoriji gde se nalazi srpsko i hrvatsko stanovnitvo, partizani m o r a j u imati osim zvezde srpsku i hrvatsku trobojku u istom obliku
kao i u Bosni.
5. Na teritoriji Slovenije partizani moraju imati osim zvezde i slovenaku trobojku. Trobojka se stavlja ispod zvezde vodoravno.
6. Na teritoriji Crne Gore partizani moraju imati osim zvezde i crnogorsku trobojku koja doe vodoravno ispod zvezde.
II
Svi tabovi i Komandanti partizanskih odreda m o r a j u se u najkraem roku pobrinuti za odgovarajue nacionalne zastave na svom teritoriju.
Na sredini zastave treba da stoji petokraka 'crvena zveda preko cele irine zastave.
Vrhovni tab Narodno-oslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije
ima zastavu: jugoslovenska trobojka na desnom kraju crvenog polja sa
petokrakom zvezdom u sredini.
III
Pozdrav boraca narodno-oslobodilakog pokreta je stisnuta desna pesnica kod slepoonice.
Za Vrhovni tab
Narodno-oslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije:
TITO
Naredba
pozdravljanju.

Vrhovnog

taba

NOPOJ

noenju

oznaka

na

kapama

POHVALE
Izraavamo nae priznanje i zahvalnost vodu 2. ete III. bataljona
Posavskog narodnooslobodilakog partizanskog odreda, koji je u krvavoj
borbi sa neprijateljem, kada je ovaj pokuao isvoj prodor iz Valjeva prema Ubu, zadao neprijatelju velike gubitke, i, kao celina, pokazao primernu
hrabrost i vojnu disciplinu. Isto tako izraavamo nae priznanje i zahvalnost vodniku. N. iz iste ete i mitraljesou pod nazivom Lola, koji su u t o j
borbi pokazali hrabrost i prisutnost duha. Dalje, izraavamo nae priznan j e i zahvalnost komandiru ete, drugu Boroti 1 , koji je u najeoj borbi
svojim junatvom dao primer ostalim borcima.
Izraavamo nae priznanje i zahvalnost partizanu Duki uri i Petkoviu, koji su benzinskim flaama sa daljine od 3 m e t r a unitili neprijateljski tenk.
ZA VRHOVNI TAB
NARODNOOSLOBODILACKIH
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE
TITO
Prve pohvale jedinica i boraca. Bilten Vrhovnog taba
1. oktobra 1941.

broj 78 od

BILTEN
VRHOVNOG TABA NARODNO-OSLOBODILAKIH
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE
broj 7 i 8

1. oktobar 1941. godine

broj 7 i 8

Savetovanje pretstavnika tabova i komandanata

narodno-oslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije
Veliki brojani porast narodno-oslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije, koji u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, na Kordunu, Lici
itd. sve vie prerasta u opti narodni ustanak protiv okupatora i njihovih
domaih agenata, sve to je nametnulo potrebu da se odri ovo savetovanje,
koje e imati ogromni znaaj i d a l j i . . .
Obrenovac i drugi, vrsto su opkoljeni od herojskih partizana i jednog dela saveznikih vojnih etnika. Poloaj opkoljenih Nemaca d izdajica
srpskog naroda nimalo nije ruiast.
Poloaj okupatora u Srbiji je oajan. U svom bezgraninom besu
nemaki b a n d i t i . . .
ORGANIZACIJSKA STRUKTURA NOP ODREDA
PREMA ODLUKAMA SAVETOVANJA U STOLICAMA
septembar 1941.

Brojno stanje ljudstva, naoruanja i opreme odreda bili

su raznovrsni. Odred je mogao imati i do 3.500 boraca.

Regulisano je da nacionalne zastave budu nacionalne trobojke s

crvenom petokrakom zvezdom u sredini, dok e zastava Vrhovnog taba biti na desnom kraju crvenog polja jugoslovenska trobojka sa petokrakom zvezdom u sredini". Za pozdrav boraca narodnoooslobodilakog pokreta usvojena je stisnuta desna pesnica
na slepoonici. 97
Savetovanje je potom regulisalo ida se uvede funkcija etnog ekonoma, odnosno intendanta bataljona i partizanskog odreda, a u tabu partizanskog odreda i funkcija lekara i vod za vezu. Posebno je istaknut znaaj obuke mladih boraca u rukovanju
orujem i taktici partizanskog naina ratovanja. Naime, polazei
od tih odluka posle Savetovanja u Stolicama, Vrhovni komandant
je napisao i uputio jedinicama tri znaajna uputstva za dalje borbeno jaanje vojne organizacije oslobodilakih jedinica i razvitak
taktike partizanskog ratovanja. 9 8
Pored navedenih odluka o daljem dograivanju vojne organizacije ustanka, na Savetovanju su ujednaena gledita i o drugim pitanjima znaajnim za ovu etapu razvitka oslobodilake borbe, kao to su proirenje politike osnove narodnooslobodilakog
pokreta, odnos prema etnicima Drae Mihailovia, stvaranje nove narodne vlasti i dr. Odlueno je da se ide jo odlunije na proirivanje postojeih i stvaranje novih osloboenih podruja, a diskutovalo se i o planu operacija za stvaranje osloboenih teritorija.
Istorijski znaaj Savetovanja u Stolicama bio je u tome to
je, sa stanovita vojne organizacije oslobodilakih jedinica, oznailo zavretak poetne etape oruanog ustanka i ustanikih snaga
i odredilo konkretna organizacijska i druga reen j a za narednu,
viu etapu ustanikih jedinica i oslobodilake borbe u kojoj e oruani ustanak postepeno prerasti u optenarodni rat, a oruane
snage u jedinstvenu oslobodilaku armiju. Tu su stvoreni prvi temelji oslobodilakih snaga. Na osnovama postavljenim u Stolicama, vojno-politika rukovodstva su pristupila organizovanju oruanih snaga i sistema komandovanja po uputstvima jedinstvene
organizacije i namene za celu teritoriju Jugoslavije, uz istovremeno puno potovanje specifinosti u pojedinim delovima zemlje.
RAD PARTIJSKE ORGANIZACIJE I TABOVA NA REALIZACIJI
ODLUKA IZ STOLICA I OSNOVNE KARAKTERISTIKE
USTANIKIH SNAGA DO FORMIRANJA 1. PROLETERSKE
BRIGADE
SRBIJA

U vreme odravanja Savetovanja u Stolicama, narodnooslobodilaki partizanski odredi Srbije bili su ve priblino organizovani prema dogovorenoj strukturi vojnih jedinica. Manje organi87
08

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 8081; tom IV, knj. 2, str. 103107.
Ta uputstva su obuhvatala: Plan nastave za one koji nisu sluili
vojsku", Uputstvo kako se dri brani osloboeni teritorij" i Uputstvo

zacione promene su meu ustanikim jedinicama u Srbiji usledile posle Savetovanja u Stolicama i bile su, pre svega, posledica
stalnih promena jaine i narastanja pojedinih partizanskih odreda, kao i sve sloenijih zadataka koje je nametala vojno-politika
situacija, naroito zbog ofanzivnih oktivnosti neprijatelja u tzv.
prvoj ofanzivi.
Bitna karakteristika postojeih partizanskih odreda u Srbiji
u ovom periodu bila je njihovo stalno narastanje i formiranje vie partizanskih eta i bataljona. Tako, na primer, Valjevski partizanski odred poslednjih dana septembra imao je blizu 1.800 boraca svrstanih u etiri partizanska bataljona. Prvi umadijski odred imao je u oktobru 1941. tri bataljona sa oko 1.000 boraca;
Caanski odred krajem septembra u etiri bataljona imao je 2.000
boraca; Kraljevaki je imao 1.500 boraca; Uiki oko 3.000 boraca,
a Podrinjski oko 1.500 boraca i est podazinskih eta koje su
obezbeivale slobodnu teritoriju i povremeno vrile aktivna borbena dejstva." Slina situacija bila je i kod nekih drugih partizanskih odreda u zapadnoj, istonoj i junoj Srbiji.
Tako su jake partizanske snage u zapadnoj Srbiji i umadiji, dok se odravalo Savetovanje u Stolicama, izvodile ofanzivu
u kojoj je do kraja septembra 1941. osloboena velika teritorija
sa desetak gradova, kao to su Uice, Gornji Milanovac, Poega, Ivanjica i drugi poznata kao Uika republika. Nemci su
drali samo izolovane garnizone u Kragujevcu, Kraljevu, Valjevu,
apcu, Aranelovcu i Topoli. U istonoj Srbiji stvorena je takoe
velika slobodna teritorija na prostoru Poarevca i Zajeara, a u
junoj Srbiji na prostoru Jablanice i Toplice. Osloboeno je
dve treine Srbije. Vrhovni tab NOPOJ i Politbiro CK KPJ preli su iz Stolica u Uice. Na osloboenoj teritoriji stvaraju se narodnooslobodilaki odbori i niu prvi organi vojnopozadinske vlasti partizanske strae i komande mesta.
Kako se ustanak u Srbiji, pored svih mera okupatora, sve
uspenije razvijao, Nemci su krajem septembra 1941. otpoeli izvoenje krupnih ofanzivnih operacija, uz uee kvislinkih formacija Nedia, Ljotia i Peanca, a potom i etnika Drae Mihailovia. Protiv 12 partizanskih odreda, u kojima je bilo oko 15.000
boraca, u zapadnoj Srbiji i umadiji, angaovano je oko 80.000
neprijateljskih vojnika, kojima je rukovodio nemaki tab 18.
korpusa. Partizanski odredi zapadne Srbije i umadije, koji su
bili dobro organizovani i raspolagali znatnim borbenim iskustvom,
kako se osvaja i oslobaa naseljeno mesto". Ova uputstva, kao i lanak koji
je Tito objavio u Biltenu Vrhovnog taba povodom Savetovanja u Stolicama, bila su osnov i podstrek da se i u drugim krajevima donesu slina
uputstva, kao u Sloveniji, gde je objavljen Kratak teaj za partizanske komandire" i si. J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 148156. Zbornik, tom
II, knj. 2, str. 6877.
99
Zbornik, tom I, knj. 2, str. 179; Jovan Marjanovi, n.d., str. 161;
Pavle Jaki, prvoj neprijateljskoj ofanzivi", VIG, br. 1/1952, str. 46.
Uiki NOP odred imao je krajem septembra i poetkom oktobra 1941.
Uiki, Ariljski i Radniki bataljon, zatim samostalnu Poeku, Zlatiborsku,
Crnogorsku i Moraviku etu i Slovenaku etu Ivan Cankar", konjiki
eskadron, protivavionske i pozadinske jedinice. N. Ljubii, n.d., str. 161176.

prihvatili su nametnutu borbu koja je trajala sve do k r a j a novembra 1941, kada su se iz Uica prema Zlatiboru povukli Vrhovni tab NOPOJ i CK KPJ. Izloeni koncentrinim udarima jakih
neprijateljskih snaga, partizanski odredi zapadne Srbije i umadije nisu mogli odrati postojeu slobodnu teritoriju, ve se njihova glavnina morala povui u Sandak, dok je m a n j i deo ostao
na svom terenu.
Uporedo sa operacijama na teritoriji zapadne Srbije i umadije okupator je, uz pomo domaih slugu, gotovo istovremeno preduzeo mere za razbijanje partizanskih odreda i u drugim
krajevima Srbije.
U istonoj Srbiji neprijatelj je najpre napao Boljevaki,
Knjaevaki i Krajinski partizanski odred. Do kraja septembra
i poetkom oktobra razbijen je Krajinski odred, a ostaci Boljevakog i Knjaevakog odreda sastali su se poetkom oktobra na
planini Tupinici i formirali novi Knjaevako-boljevaki partizanski odred, koji ise pod pritiskom neprijatelja povukao na teritoriju Svrljikog (Niavskog) odreda, gde je ostao do k r a j a godine. U istonoj Srbiji najjai je bio Poarevaki odred, koji je
polovinom oktobra imao oko 1.200 boraca, formiranih u tri bataljona Stiki, Mlavski i Z viki. Meutim, kako je u borbama
koje je vodio do kraja novembra oko Poarevca i Kueva izgubio
oko 1.000 boraca, Poarevaki odred je reorganizovan, pa umesto
bataljona formirane su ete. U borbama od septembra do kraja
1941. partizanski odredi istone Srbije pretrpeli su osetne gubitke, tako da je od 2.000 boraca, koliko je bilo k r a j e m septembra,
sada ostalo samo oko 200 partizana, nastavljajui borbu u tekim
uslovima zime 1941/42. godine. 100
Dok je trajala neprijateljska ofanziva u zapadnoj Srbiji i
umadiji, partizanski odredi u junoj Srbiji Rasinski, Topliki, Kukaviki, Vranjski, Babiki, Svrljilki i Ozrenski pojaali
su svoju aktivnost ruenjem komunikacija i napadima na manja
neprijateljska uporita. U toku ovih borbi, da bi se razvio ustanak u Jablanici, Kukaviki partizanski odred izdvojio je grupu
boraca od koje je 21. oktobra formiran Jablaniki partizanski odred. Neki partizanski odredi june Srbije Kukaviki, Topliki
i Babiki bili su krajem decembra 1941. etnog sastava, obino
po tri partizanske ete; svaki odred je imao po 200300 boraca,
dok je Vranjski odred krajem septembra uao u sastav Kukavikog odreda. Ostali odredi, osim Jablanikog, bili su slabijeg sastava. Naime, jedna od posebnih karakteristika mobilizacije masa za borbu protiv okupatora u junoj Srbiji jeste formiranje
mesnih desetina, vodova, pa i eta pod komandom Jablanikog
partizanskog odreda pod kraj 1941. godine, koji je pri tome angaovao oko 1.500 ljudi rasporeenih u 16 pomonih eta. 101 Jedno
100

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 128129.

Vojin Popovi, Razvoj ustanka u Toplici i Jablanici, VIG, br. 12/
/1960, str. 26.
Partijska rukovodstva su, u jesen 1941. godine, na teritoriji jugoistoka
Srbije, pronala originalne forme za masovno angaovanje seoskog stanovnitva u oruanoj borbi na strani NOP-a. Radi ise o mesnim seoskim parti101

vreme u junoj Srbiji u oktobru 1941. postojao je i Preevsko-bujanovaki NOP odred. 102
Operacije nadmonijih neprijateljskih snaga u Srbiji u periodu septembar-deeembar 1941, uz 'teroristike, politike i druge
mere okupatora, prekinule su u najveem delu Srbije razvitak ustanka u onoj fazi kada je poeo da daje najvee vojne i politike
rezultate. Od Savetovanja u Stolicama do kraja 1941. na teritoriji Srbije formirano je 6 partizanskih odreda, rasformirano, preformirano ili je ulo u sastav 1. proletrske brigade 13, a ostalo
je 17. Tako su u toku ustanike 1941. u Srbiji ukupno osnovana
34 partizanska odreda, rasformirano ili preformirano 17, a ostalo
je jo 17 partizanskih odreda. Krajem 1941. osnovano je jo est
samostalnih partizanskih bataljona od snaga ikoje su sse povukle
u Sandak. Borbe partizanskih jedinica, partizanskih odreda i
partizanskih grupa koje su ostale u Srbiji nastavljene su u izuzetno tekim i sloenim uslovima, tako da su oruane snage ustanika u nekim delovima Srbije vraene na poetni oblik organizovanja, jer je jedino tako bilo mogue nastaviti borbu.

Vojvodina

Dok je trajala nemaka ofanziva u Srbiji, neprijatelj je pokuao da uniti partizanske odrede i narodnooslobodilaki pokret u Vojvodini. Kako partizanski odredi u severnom Banatu nisu imali slobodne teritorije i poto su stalno napadani od neprijatelja, a ve se primicala zima i skinuti usevi sa polja, Pokrajinski komitet KPJ i tab NOP odreda Vojvodine sredinom septembra 1941. doli su do zakljuka da severni Banat, pa Baka, nisu
pogodni za zimsko ratovanje partizanskih jedinica i doneli odluku da se glavnina partizana iz Banata prebaci u Baku, a potom
zajedno sa bakim partizanima u Srem, dok bi u Banatu ostale
samo manje grupe boraca kao jezgro za dalji razvoj borbe u prolee 1942. godine.
Da bi se obmanuo neprijatelj o ovim namerama i izvrio
postavljeni plan, krajem septembra na Melenakom ostrvu formirana je Komanda Sjedinjenog severnobanatskog partizanskog
odreda, 103 sa preko 120 boraca. Kako je neprijatelj brzo i otro
zanskim jedinicama, negde nazivanim pomonim desetinama i etama partizanskih odreda. Ovakvoj formi organizovanja ljudi u selima za borbu protiv okupatora i njihovih saradnika prilo se iz razloga to je narod u selima, naroito na osloboenoj teritoriji, masovno prihvatao ciljeve NOP i bio
spreman da ove ciljeve brani i orujem, ali tada nedaleko od svojih kua.
Kroz formu organizovanja ljudi u selima u mesne oruane partizanske desetine i ete, mogao se obuhvatiti daleko vei broj ljudi nego to je inae
bilo voljno a stupi u partizanske odrede, i to bi tada partizanski odredi,
vezani za svoje uske terene, mogli da prime. Sa naunog iskupa u Niu O
mesnim partizanskim jedinicama na jugu Srbije, odranog 30. i 31. januara
1982. godine, Politika", 2. februar 1982.
102
Arhiv VII, k. 232, reg. br. 132/3; k. 233, reg. br. 341/5.
103 >ore Momilovi, Savetovanje u Stolicama i razvoj ustanka u
Vojvodini, Savetovanje u Stolicama", str. 228.

reagovao, osujeena je namera izvlaenja prema severu, pa je

tab NOP odreda Vojvodine odluio da postojee partizanske odrede podeli na grupe od 3 do 7 boraca i razmesti ih po ustanikim mestima da tamo prezime. U to vreme partizani su u Bakoj
takoe pretrpeli dosta gubitaka, ali su se odrali na svom terenu. U decembru 1941. u a j k a k o j je formiran 1. ajkaki partizanski odred, koji je imao 60 boraca, ali je neprijatelj i njega
unitio u januaru 1942. godine.
Frukogorskj partizanski odred u Sremu nastavio je svoju
aktivnost, a od novih boraca krajem septembra 1941. osnovan je
Podunavski partizanski odred, uz istovremeno postojanje brojnih
partizanskih i diverzantskih grupa. Kako u to vreme nisu bile
dobre veze izmeu Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu i
Srema, oruanom borbom u Sremu rukovodio je Okruni komitet
KPJ za Srem. Na prelazu izmeu 1941/42. osnovan je tab NOPO
Srema, koji je komandovao tamonjim partizanskim jedinicama. 104 Posebnu tekou u rukovoenju oruanom borbom u to
vreme imao je Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu, jer je bio
odseen i bez vrstih veza sa CK KPJ i unutar Pokrajine. Zbog
toga je u novembru 1941. doneta odluka da se Pokrajinski komitet podeli na dve grupe, tako da prva grupa sa arkom Zrenjaninom na elu rukovodi oruanom borbom u Banatu, a druga sa
Svetozarom Markoviem na elu da se locira u Bakoj. 105
Na kraju 1941. u Vojvodini je dejstvovalo pet partizanskih
odreda. Tokom ustanka formirano je 18, ali je 13 partizanskih
odreda reogranizovano ili prestalo da postoji.
Kosovo

Posle Savetovanja u Stolicama na Kosovu je poetkom oktobra 1941. od pozadinskih partizanskih bataljona ranije formiranih od aktivista sa terena i novih boraca, u okolini Pei osnovan Metohijski partizanski (pozadinski) odred. Odred je imao est
bataljona: etiri peka, jedan vitomiriki i jedan dobruki, oko
1.060 boraca. Odred je raspolagao Prirunikom za borbu", u kojem su bila razraena naela izvoenja borbenih dej stava, pa je
sluio i kao prirunik ne samo za obuavanje pripadnika pozadinskih jedinica na Kosovu ve i ire. U okolini Pei, u Vitomirici,
10. decembra 1941. formiran je Dobruki partizanski (pozadinski)
odred sa 46 boraca. Zadatak ovih odreda kao i ostalih pozadinskih jedinica je, uglavnom, bio da brane sela od pripadnika kvislinkih i okupatorskih jedinica, koje su ubijale, proterivale i
pljakale narod, a izvodili su i diverzije i sabotae na komunikacijama i hvatali pojedine pijune. I pored izuzetno tekih uslova,
partijska organizacija je uspela da aktivira Metohijski i Dobruki partizanski (pozadinski) odred, naroito da politiki deluju u
104

G. Miljani, n.d.., str. 40.

los ore Momilovi, Savetovanje u Stolicama i razvoj
Vojvodini, Savetovanje u Stolicama", str. 226230.

ustanka

masama, to je imalo uticaja na dalji tok narodnooslobodilake

borbe na Kosovu. 106 Kopaoniki NOP odred, koji je ranije formiran, dejstvovao je izvesno vreme u dolini Ibra i oko Novog Pazara. Njegova glavnina ula je u sastav 1. proleterske brigade, dok
je ostatak razbijen posle borbi na Kopaoniku.
Tako je u toku ustanike 1941. na Kosovu formirano 6 samostalnih partizanskih (pozadinskih) bataljona, Metohijski i Dobruki partizanski odred i glavnina Kopaonikog partizanskog odreda, vie desetina pozadinskih partizanskih, borbenih i diverzantskih grupa, to je inilo osnovnu vojnu silu narodnooslobodilakog pokreta.
CRNA GORA I SANDAK

U vreme Savetovanja u Stolicama u Crnoj Gori je u toku

bila reorganizacija ustanikih snaga. Krajem oktobra 1941. tab
narodnooslobodilakih gerilskih odreda Crne Gore, Boke i Sandaka je reorganizovan u Glavni tab Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Crne Gore i Boke. Oblast Sandaka vie nije bila pod Glavnim tabom Crne Gore, jer je u operativnom pogledu
osamostaljena i sa svojim Glavnim tabom NOPO Sandaka direktno vezana za Vrhovni tab NOPOJ.107
Na osnovu odluka Savetovanja u Stolicama, naredbom Glavnog taba NOPO Crne Gore i Boke od 11. novembra 1941. poela
je reorganizacija ustanikih snaga u Crnoj Gori. Umesto ranijih
brigada i odreda brigadnog sastava, 108 koji su ukinuti, poelo se
sa formiranjem narodnooslobodilakih partizanskih odreda bataljonskog sastava. Tada su formirani Lovenski partizanski odred,
koji je u poetku imao 500 partizana, a kasnije pet bataljona;
Zetski partizanski odred sa 6 bataljona i ukupno 1.735 boraca; 109
Durmitorski partizanski odred sa 1.340 boraca i est bataljona, i
Komski partizanski odred sa 3.000 boraca i sedam bataljona. U
pogledu daljeg sprovoenja zakljuaka o vojnoj organizaciji, bilo
je znaajno savetovanje komandanata i politikih komesara NOPO
Crne Gore i Boke koje je odrano 15. i 16. novembra 1941. Posle
toga, krajem novembra, od Durmitorskog odreda formirani su
Durmitorski i Nikiki partizanski odred, a od Zetskog odred
Bijeli Pavle" i Zetski odred, takoe bataljonskog sastava. 110
Shodno nareenju Vrhovnog taba NOPOJ, koje je posle Savetovanja u Stolicama u Crnu Goru doneo Ivan Milutinovi, Glavni
tab NOPO Crne Gore i Boke trebalo je da u Sandak i Srbiju
poalje jedan jai partizanski odred (to je bilo u vezi sa nema106
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 133, i etrdeset prva, str.
642. Milutin Foli, n.., VIG, 2/1969, str. 221, 225.
107
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 186192.
108
Zbornik, tom III, knj. 1, str. 5057, 125 i 169.
i Vojna enciklopedija, tom II, str. 201, i tom X, str. 700.
Zbornik, tom III, knj. 1, str. 125128, 163166 i 211; dr Zoran Laki, Stolice i razvitak narodne vlasti u Crnoj Gori, Savetovanje u Stolicama", str. 162.

Izve ta
? i Glavnog taba NOPO za Crnu Goru i Boku od 1. decembra
1941. upueno Vrhovnom tabu NOPO J o borbama u Crnoj Gori.

kom ofanzivom i napadom etnika na partizanske snage u Srbiji)

radi pruanja pomoi tamonjim jedinicama i povezivanja slobodnih teritorija Srbije i Crne Gore. Od 5. do 20. novembra Glavni tab Crne Gore odabrao je dobrovoljce i odredio komandni
kadar za novoformirani Crnogorski partizanski odred, koji je imao
devet bataljona i 3.690 boraca. Meutim, suprotno nareenju Vrhovnog taba NOPOJ, Glavni tab Crne Gore angaovao je ovaj
odred za napad na Pljevi j a 1. decembra 1941, kada je imao oko
500 mrtvih i ranjenih boraca. Oko 700 boraca ostalo je u Sandaku, od kojih je kasnije oko 320 ulo u isastav 1. proleterske brigade, a oko 200 u novoformirani Crnogorsko-sandaki partizanski
odred. Sem toga, na teritoriji Crne Gore u tom periodu formirano je 11 samostalnih partizanskih bataljona. Krajem 1941. u Crnoj Gori je bilo oko 20.000 boraca pod orujem, 111 a u ustanikoj
1941. godini na teritoriji Crne Gore osnovan je 41 odred, 59 samostalnih bataljona i brojne druge oslobodilake i vojnopozadinske jedinice i ustanove.
Na kraju 1941. u Crnoj Gori je bilo 7 partizanskih odreda,
8 samostalnih partizanskih bataljona i 14 komandi mesta kojima
je rukovodio Glavni tab NOPO Crne Gore i Boke.
U oktobru 1941. u Sandaku je formiran novi Oblasni komitet KPJ, koji je bio pod neposrednim rukovodstvom CK KPJ.
U isto vreme, oblast Sandaka bila je u operativnom pogledu osamostaljena, pa je shodno potrebama jedinstvenog komandovanja
dolo do formiranja Glavnog taba NOPO Sandaka (komandant
Vladimir Kneevi i politiki komesar Voja Lekovi) koji je bio
pod neposrednom komandom Vrhovnog taba NOPOJ. Koristei
se iskustvom ustanka i organizacije vojnih jedinica u Srbiji i Crnoj
Gori, a na osnovu stavova Savetovanja u Stolicama, Oblasni partijski komitet i sreslki komiteti zajedno sa Glavnim tabom radili
su na stvaranju vre vojne organizacije ustanka i mree organa
narodne vlasti. Tako su u septembru i oktobru 1941. formirane
Zlatarska (jaine 130 boraca), Mileevska, Pljevaljska, Sjenika i
Bjelopoljska, a u novembru Pribojska partizanska eta, koje su
bile pod neposrednom komandom Glavnog taba NOPO Sandaka.
One su, vodei borbu protiv neprijatelja, prihvatile snage partizanskih odreda koje su se povlaile iz Srbije. Tada su, poetkom
decembra, na teritoriju Sandaka doli Vrhovni tab i glavnina
partizanskih odreda iz Srbije, to je jo vie uticalo na razvitak
narodnooslobodilake borbe. U to vreme osloboena je Nova Varo i stvorena prva vea slobodna teritorija izmeu Uvea i Lima.
Na toj teritoriji, koju su drale sandake partizanske jedinice
oko 1.900 boraca, izvrena je reorganizacija snaga koje su se povukle iz Srbije i pripremljene za ulazak u sastav 1. proleterske
brigade. Od partizanskih sandakih eta u decembru se osnivaju
prvi udarni bataljoni, a 21. decembra je osnovan Crnogorsko-sandaki partizanski odred. 112 Tako je tokom ustanike 1941. go111

str. 69.
112

Vlado Strugar, Rat i revolucija naroda Jugoslavije, Beograd

Bogdan Gledovi, n.., str. 427465.

1962,

dine u Sandaku formirano 16 odreda, sedam samostalnih bataljona i vie eta i drugih partizanskih jedinica koje su bile pod
rukovodstvom Glavnog taba NOPO Sandaka.
SLOVENIJA

Na osnovu zakljuaka Savetovanja u Stolicama, Glavni tab

i CK KP Slovenije preduzeli su mere na jaanju oruane borbe,
nastojei, u prvom redu, da organizaciono uvrste partizanske jedinice i pojaaju njihovu aktivnost. Ocenjeno je da tada u Sloveniji nije bilo potrebno vriti bilo kakvu reorganizaciju postojeih
oruanih snaga, ve nastaviti sa njihovim uvrenjem i formiranjem novih jedinica, kako bi oni bili prisutni u svim krajevima
Slovenije.
U Notranjskoj, krajem septembra ili poetkom oktobra 1941,
na planini Krimu i Mokrecu dejstvovao je novoosnovani Krimski
partizanski bataljon, koji se borio protiv jakih italijanskih snaga.
Razbijen je u italijansko j oktobarskoj ofanzivi i obnovljen u januaru 1942. kao 3. partizanski bataljon Ljubo ercer", stvorivi
manju slobodnu teritoriju na Rakitniskoj planoti.
Na planini Grmadi je poetkom oktobra 1941, od Savinjske,
Revirske i Pohorske ete, formiran 1. tajerski bataljon, koji se
prebacio u Gornjesavinsku dolinu, a onda u pravcu Breica, ali
se zbog jakog otpora neprijatelja morao vratiti u okolinu Celja
i podeliti na ete i po grupama, delujui tako sve do prolea 1942.
Da bi se pojaala aktivnost u tajerskoj, 15. decembra 1941. u Dolenjskoj, na Kremenjaku, od Stiske, Mokronoke i Molnike ete,
formiran je 2. tajerski partizanski bataljon, koji se pokuao prebaciti preko Save, ali u tome nije uspeo i vratio se na Kremenjak,
gde je ojaan Grosupeljskom etom.
U Gorenjsko j je krajem oktobra obnovljen Cankarjev (Gorenjski) bataljon, koji je u drugoj polovini decembra narastao na
oko 600 boraca i stvorio slobodnu teritoriju u Selekoj i Poljanskoj dolini, ugroavajui neprijateljske posade u dolini Save i Soe. Pod pritiskom jakih nemakih snaga ete Cankarjevog bataljona bile su prinuene da se prebace u Selku dolinu, na pl. Pokljuku, pod vrh Stola i na prostor Kamnika. U Gorjui kod Bohin j a 15. decembra je formiran partizanski bataljon France Preern" od 350 boraca, ali je ve sutradan razbijen od Nemaca. 113
U Sloveniji, naroito u Ljubljani, od avgusta 1941. delovala
je Varnostno-obveevalna sluba (Sluba obavetavanja i bezbednosti), kao izraz revolucionarnog raspoloenja masa. Odlukom Izvrnog odbora Osvobodilne fronte i Glavnog taba Slovenije od
17. oktobra 1941. obrazovana je Narodna zatita, specifian oblik
vojne organizacije oslobodilakog pokreta u Sloveniji. Kao masovna vojna organizacija imala je osnovni zadatak da titi narod od
113
Zdravko Klanjek, Razvitak NOB u Sloveniji, Savetovanje u Stolicama", str. 143146; Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 127
164 i 199.

terora okupatora. Njeni lanovi su iveli legalno kod svojih kua

i prema potrebi vrili akcije, samostalno ili zajedno sa partizanskim jedinicama. U prvo vreme Narodna zatita je bila neposredno potinjena vojnim referentima pri partijskim komitetima, a
kasnije se osamostalila. U ovu organizaciju je bio duan da stupi
svaki Slovenac sposoban da nosi oruje koji, iz bilo kojeg razloga,
nije stupio u partizanske jedinice. Prema Pravilniku Narodne zatite" koji je 24. januara 1942. izdao Glavni tab Slovenije, Narodna zatita je obuhvatala gotovo svako selo i sve gradove. Ona
je mobilisala nove borce i postala neposredna rezerva partizanskih jedinica.
U toku ustanike 1941. u Sloveniji je formirano 35 samostalnih partizanskih eta (slino partizanskim odredima), od ega je
neprijatelj uspeo razbiti ili je rasformirano 10, dok je 19 eta
ulo u pojedine bataljone, a ostalo ih je 6. Od sedam formiranih
partizanskih bataljona neprijatelj je uspeo razbiti etiri. Tokom
1941. u partizane u Sloveniji stupila su 1.924 borca, dok je ukupno bilo 2.058 boraca i aktivista. Na kraju 1941. u partizanskim
jedinicama u Sloveniji nalazilo se oko 800 boraca. U Narodnoj
zatiti drugom delu oruanih snaga Slovenije u prolee 1942.
nalazilo se oko 10.000 pripadnika. 114
HRVATSKA

im su se Rade Konar i Vlado Popovi, delegati Operativnog partijskog rukovodstva CK KP Hrvatske, vratili sa Savetovanja u Stolicama, preduzet je niz politikih i vojnih mera radi proirivanja ustanka i reorganizovanja ustanikih jedinica u svim
delovima Hrvatske. U tom cilju je poetkom oktobra 1941. u selu
Krbavici kod Korenice odrano savetovanje politikih i vojnih rukovodilaca Like, Korduna, Banije, Hrvatskog primorja i Gorskog
kotara. Doneta je odluka da se reorganizuju ustanike jedinice,
pree na krupnije vojne akcije i pristupi jaanju organa narodne
vlasti.
Dalja mera u sprovoenju o d kika Savetovanja u Stolicama i
stavova Vrhovnog taba NOPOJ bilo je reenje CK KP Hrvatske
da se 19. Oktobra 1941. obrazuje Glavni tab NOPO Hrvatske. Za
komandanta Glavnog taba postavljen je Ivan Rukavina, a fz.a politikog komesara Marko Orekovi, pa Franjo Ogulinac Seljo i
lanovi Stanko Opai, Veljko Kovaevi i Vlado etkovi. Glavni
tab Hrvatske neposredno je rukovodio partizanskim odredima na
Kordunu i Baniji, u Lici i Hrvatskom primorju, Gorskom kotaru
i umberku. Meutim, zbog tekih veza sa Dalmacijom i severnoni
Hrvatskom, razvojem narodnooslobodilake borbe u tim oblastima
i dalje je neposredno rukovodio CK KPH preko partijskih rukovodstava. Tako je oslobodilakim pokretom u severnoj Hrvatskoj,
sve do formiranja zona 1942, rukovodilo Poverenstvo CK KPH ko114 Narodnoosvobodilna

vojna

na

Slovenskem,

str.

225226.

je (Se nalazilo u Zagrebu, a u Dalmaciji je sve liilo preko Pokrajinskog komiteta KPH za Dalmaciju. 115
Odluke vojno-politikog savetovanja u Krbavici od 3. oktobra
1941. imale su veliki znaaj za dalji razvoj ustanikih jedinica u
Lici. Dalja razrada odluka tog savetovanja izvrena je na sastanku
Okrunog komiteta KPH za Liku, takoe u Krbavici, gde je doneta odluka da se umesto bataljona gerilskih odreda formira Grupa
partizanskih odreda sa zadatkom da sprovede reorganizaciju postojeih jedinica, ime je bilo reeno pitanje jedinstvenog rukovodstva za sve ustanike snage u Lici. Posle formiranja te grupe, like ustanike jedinice vie nisu bile potinjene tabu Drvarske
brigade.
Reorganizacija partizanskih jedinica u Lici otpoela je u prvoj polovini novembra 1941. Predvieno je da se od postojeih jedinica na podruju jednog sreza formira bataljon, a posle partizanski odred. Izuzetak je bilo podruje Gospia, gde je od dotadanjih ustanikih snaga krajem septembra formiran 1. liki partizanski odred Velebit", sa etiri bataljona. Novembra su formirani
Lapaki bataljon, kasnije nazvan Stojan Mati", i Udarni bataljon Marko Orelkovi", tada jedina pokretna jedinica tu Hrvatskoj. U sastavu ovog bataljona bila je i Dalmatinska eta, oko 80
boraca, koja je tokom decembra dola sa podruja ibenika i Zadra, to je bilo od posebnog znaaja za irenje bratstva i jedinstva
srpskog i hrvatskog naroda. Na podruju korenikog sreza poelo
je formiranje partizanskog bataljona Ognjen Pria". Decembra je
obrazovan Otoaki bataljon, kasnije nazvan Boidar Adija", i
Brinjska partizanslka eta. Krajem decembra 1941. i poetkom
1942, na podruju Udbine i Graaca formirani su bataljoni Krbava" i Gavrilo Princip", a u rejonu Peruia i Brinja partizanski
vodovi. Tako je do k r a j a 1941. zavrena reorganizacija ustanikih
snaga u Lici. Grupa partizanskih odreda Like imala je tada oko
1.000 boraca. 116
Na Kordunu i Baniji, Operativno partijsko rukovodstvo Okrunog komiteta KPH za Karlovac, u duhu stavova Savetovanja u
Stolicama, 30. septembra 1941. odluilo je da izvri reorganizaciju
ustanikih jedinica. 117 Od postojeih komandi rejona prelo se na
formiranje partizanskih bataljona, a mali partizanski odredi preformirani su u vodove ili ete. Istovremeno je formirana Komanda
narodnooslobodilakih odreda za Kordun i Baniju, koja je u decembru preformirana u Kordunaki i Banijski partizanski odred.
Meutim, s obzirom na veliki broj ustanikih jedinica i specifinosti situacije na Kordunu i Baniji, da bi se ustanak bre razvijao
115
Dr Ivan Jeli, Neki problemi razvoja NOB u Hrvatskoj, Savetovanje u Stolicama", str. 136; Gojko Miljani, n.d., str. 4142.
116
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 154155.
117
Posle savetovanja na Petrovoj gori (19. i 20. septembra) Okruni
partijski komitet bavio se idejom da se na Kordunu formira partizanska
brigada u kojem smislu je CK KPH upuen predlog koji nije usvojen, ve
je doneta odluka da se umesto komandi etiri rejona formiraju etiri partizanska bataljona. Joco Tarabi, n.d., str. 13.

Operativno rukovodstvo CK KPH je odluilo da Banija postane

samostalno operativno podruje i da se shodno tome formira Okruni komitet KPH za Baniju. Po nareenju Glavnog taba NOPO
Hrvatske, od svih partizanskih jedinica na Baniji obrazovan je Banijski partizanski bataljon, a poetkom decembra Banijski partizanski odred od dva bataljona. Tada je podruje Korduna dolo
pod komandu novoformiranog Kordunakog partizanskog odreda,
koji je imao etiri bataljona sa preko 1.400 boraca. Sve ove mere
ubrzale su razvoj narodnooslobodilake borbe na Kordunu i Baniji. 118
Reorganizacija partizanskih jedinica u Hrvatskom primorju
i Gorskom kotaru otpoela je prvih dana oktobra 1941. Od mnogobrojnih partizanskih odreda (Dreniki, Brinjski, Jaseniki, Bribirski, Liki, Hreljinski i Suaki koji su obino imali 20100 boraca) formiran je 6. oktobra 1941. Dreniki partizanski bataljon,
koji je kasnije preimenovan u 1. bataljon Marko Trbovi". Krajem oktobra formiran je Gorskokotarsko-primorski partizanski
bataljon, kasnije preimenovan u 2. bataljon Matija Gubec". Za
rukovoenje ovim jedinicama formiran je tab za teritoriju Hrvatskog primorja i Gorskog kotara, koji je u decembru preimenovan u tab Primorsko-goranskog partizanskog odreda. 119
Zakljuke Savetovanja u Stolicama preneo je u Dalmaciju
Rade Konar, koji je tamo doao poetkom oktobra 1941. i sa
Pokrajinskim komitetom KPH za Dalmaciju analizirao dotadanji
rad na organizovanju oruane borbe i ustanikih snaga. Krajem
oktobra formiran je Livanjski partizanski odred, jer je partijska
organizacija Livna u poetku ustanka bila vezana za Pokrajinski
komitet KPH za Dalmaciju. Zatim je uskoro obnovljen ibenski
odred, koji se prebacio u Liku, gde je u decembru preformiran u
Dalmatinsku etu koja je ula u sastav Udarnog bataljona Marko
Orekovi". Na Dinari je 30. septembra formiran Dinarski NOP
odred, u koji je uao obnovljeni Sinjski odred. (Negde se u poetku poistoveuje Dinarski i Sinjski odred). Na Peljecu je krajem
decembra formiran Peljeki NOP odred (koji se negde spominje
kao eta), a obnovljen je i Splitski NOP odred, dok je Solinski nastavio dejstva na svom podruju. U okolini Knina, Vrlike, Makarske, Metkovia, na Biokovu, Hvaru, Brau i Koruli u severnoj
Dalmaciji i otocima oko Zadra postojale su ili formirane partizanske grupe, negde ete, iz kojih su se 1942. razvile partizanske ete,
bataljoni i odredi. U gradovima, naroito u Splitu, nastavljene su
i pojaane diverzantske akcije i sabotae, kao i napadi na manje
grupe italijanskih vojnika. Pokrajinski komitet je 12. novembra
imenovao Privremeni tab Dalmatinskog partizanskog odreda (ili
tab Dalmatinsko-dinarskih odreda) koji je trebao objediniti dejstva svih partizanskih jedinica u Dalmaciji (u Dalmaciji je tada bi118
Zbornik, tom V, knj. 1, str. 171; tom V, knj. 2, str. 27, 5253, 60
61, 69, 91.
119
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 158159.

lo 800 partizana) kojima je do tada rukovodio Pokrajinski komitet preko operativnog partijskog rukovodstva. 120
Posle Savetovanja u Stolicama i u Slavoniji se od partizanskih grupa krajem oktobra poelo sa formiranjem partizanskih
odreda. Najpre je na Papuku i Krndiji formiran Papuko-krndijski partizanski odred, a sredinom novembra od partizanskih grupa na Psunju i Trokutske grupe osnovan je Psunjski partizanski
odred, koji se zvao i odred Matija Gubec". Posle sastanka u Brusniku, 23. decembra 1941, prestali su da postoje ovi odredi a formiran je Slavonski partizanski bataljon od tri ete, 270 boraca.
Od partizanskih jedinica na Psunju formirana je 1. eta, od boraca
P ap u ko-k rn d i j s ko g partizanskog odreda 2. eta, od grupa iz okoline azme, Bjelovara i Garenice 3. eta ovog bataljona. Ove ete su se dalje delile na vodove a vodovi na desetine. Takva struktura Slavonskog partizanskog bataljona, u konkretnim uslovima,
omoguila je svakoj eti vie inicijative. Novoizabrani tab Slavonskog partizanskog bataljona predstavljao je i vojno rukovodstvo NOP-a u Slavoniji. 121
Centralni komitet KP Hrvatske 30. septembra 1941. uputio
je svim partijskim rukovodstvima, pa i rukovodstvu NOP-a Moslavine, Kalnika, Podravine i Hrvatskog zagorja, Okrunicu br. 3 koja
je odigrala vanu ulogu u daljem razvoju narodnooslobodilake
borbe i stvaranju partizanskih grupa na tom podruju. Do kraja
1941. popunjavaju se stare i formiraju nove partizanske, diverzantske i udarne grupe. One su u ovom periodu izvele niz akcija i intenzivno politiki radile na terenu, to je bilo od znaaja za formiranje prvih partizanskih eta, bataljona i odreda u 1942. godini.
Tako je u prvoj polovini decembra 1941. uglavnom zavrena
reorganizacija ustanikih jedinica na Kordunu, Baniji, u Lici, Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju. U uslovima brojnog jaanja
i organizacijskog uvrenja partizanskih snaga, 13. decembra
1941. u Zbjegu, na Kordunu, odrano je prvo savetovanje Glavnog
taba NOPO Hrvatske sa predstavnicima partizanskih komandi Like, Korduna i Banije, Gorskog kotara i Hrvatskog primorja. Na
savetovanju je zakljueno da se i dalje radi na uvrenju jedinica
i tabova i odlueno da se formiraju tri udarna bataljona dva
u Lici i jedan na Kordunu. Istovremeno je izraen plan zajeni120

Zbornik, tom V, knj. 1, str. 222223. Split u NOB i socijalistikoj

revoluciji 19411945, str. 203225. U Makarskom p r i m o r j u i na Biokovu postojalo je vie partizanskih grupa. Meu njima je i partizanska grupa sela
Baine koja se spominje i kao Bainski partizanski odred osnovan u septembru 1941. Miroslav uri, Partizanske grupe i odredi u Dalmaciji 1941,
list Poruka borca", 4. jul 1981. tab Dalmatinsko-dinarskih odreda poeo
je da funkcionie tek poetkom 1942. godine.
121
Tada su postojale: Ludbreko-varadinska, Kalnika, Podravsko-bilogorska, Moslavaka, (spominje se i kao Moslavaki odred), azmanska, Garenika, Bjelovarska, Stubika, Zlatarska Klanjeka, Pregradska, Poznanovaka i druge partizanske grupe. Mr Slavica Hrekovski, NOB u Slavoniji,
Savetovanje u Stolicama", str. 233237. Zbornik, tom V, knj. 3, str. 6364.
Sjeverozapadna Hrvatska u NOB i socijalistikoj revoluciji, Varadin 1976,
str. 161. V. Karanovi, n.d., str. 3235.

kih dejstava radi stvaranja ire slobodne teritorije, na emu se

radilo u prvim danima 1942.
Na kraju ustanike 1941. godine skoro cela teritorija Hrvatske bila je prekrivena oslobodilakim jedinicama koje su organizovane prema odlukama Savetovanja u Stolicama, ime je uklonjena ranija raznolikost vojne organizacije. Zbog te reorganizacije, u kojoj su preformirana ili rasformirana 134 odreda Hrvatske,
na kraju godine ostalo je 8 odreda 122 d 7 samostalnih partizanskih
bataljona, kao i vie partizanskih eta, udarnih, borbenih i diverzantskih grupa, sa ukupno oko 6.5007.000 boraca. Tada su, takoe, formirane vojne komande i tabovi za sve oblasti Hrvatske,
osim za Slavoniju. Osnovan je i Glavni tab NOPO Hrvatske.
Zahvaljujui intenzivnom radu Komunistike partije Hrvatske na polju organizovanja oslobodilakih jedinica u 1941. godini,
postignuti su znaajni rezultati. Ukupno je za ovih est meseci od
poetka ustanka u Hrvatskoj formirano 150 odreda, kao i 18 samostalnih partizanskih bataljona i druge naoruane borbene i diverzantske grupe i desetine. Bila je to znaajna vojna snaga oslobodilakog rata 'koja je snano uticala na dalji tok i razvitak narodnooslobodilake borbe u Hrvatskoj.
BOSNA I HERCEGOVINA

U Bosni i Hercegovini za tri meseca borbi jul-septembar

1941. ustanici su izvojevali krupne pobede, poglavito nad ustako-domobranskim jedinicama. Stvorena je dosta stabilna slobodna
teritorija i znatne oruane snage oko 10.000 boraca.
Na osnovu zakljuaka Savetovanja u Stolicama, PK KPJ za
Bosnu i Hercegovinu pristupio je reorganizovanju ustanikih jedinica. U isto vreme intenzivno se radilo na razobliavanju okupatorske i etnike politike i otklanjanju opasnosti od bratoubilakog rata. U duhu odluka iz Stolica formiran je Glavni tab
NOPO Bosne i Hercegovine, koji je teite svoje aktivnosti odmah
usmerio na izgradnju vojne i politike organizacije ustanka. Svojim pismom od 19. oktobra obavestio je potinjene tabove o tome ikako bi trebalo da izgledaju unutranja struktura NOP odreda,
sastav tabova, unutranji ivot, obavetajna sluba i veza, odnos
prema narodu itd. 123 Na osnovu tih uputstava, do k r a j a 1941. sprovedena je jedinstvena organizacija oruanih snaga. Formirani su
partizanski odredi, koji su u svom sastavu imali po tri i vie bataljona, a oni po tri i vie eta. Partizanska eta, prema uputstvu
Glavnog taba NOPO Bosne i Hercegovine, bila je osnovna taktika jedinica, a njena jaina se mogla kretati od 80 do 100 boraca.
Krajem 1941. u Bosni i Hercegovini je bilo oko 20.000 naoruanih
boraca. 124
122
Tako, npr., pre Stolica na Kordunu i Baniji bila su 32 partizanska
odreda (po 30 do 60 boraca), a prilikom reorganizacije osnovana su samo dva
Kordunaki i Banijski NOPO, ali bataljonskog sastava.
123
Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 103107.
124
Vojna enciklopedija, tom I, str. 775.

U Bosanskoj krajini i centralnoj Bosni polovinom oktobra

1941. premete su odluke Savetovanja u Stolicama, ime je poela
reorganizacija ustanikih jedinica. Ukinuti su tab Krajike divizije i tabovi brigada, a sve partizanske jedinice su do ikraja oktobra objedinjene u tri partizanska odreda. Prvi krajiki partizanski odred, koji je imao 7 eta (blizu 600 boraca), obuhvatao je snage na podruju izmeu Une i Sane, a na jugu zakljuno sa Bosanskim Grahovom. Drugi krajiki partizanski odred, 6 eta, nastao
je od Kozarskog odreda, a njegovo operativno podruje obuhvatalo je planinu Kozaru, Prosaru i Lijeve polje. U ovom odredu u
prvo vreme nisu stvarani bataljoni, mada je bilo planirano da se
formiraju dva takva bataljona. Ukupna jaina odreda iznosila je
oko 950 boraca. Trei krajiki partizanski odred bio je sastavljen
od 5 bataljona i vie samostalnih eta i zahvatao je podruje izmeu Prnjavora, emernice, Sitnice, Ribnika, Glamoa, Kupresa, D.
Vakufa, Jajca, Teslia i Doboja. Od jedinica u srednjoj Bosni 26.
novembra formiran je i 6. bataljon 3. krajikog partizanskog odreda. U januaru 1942. ova tri krajika partizanska odreda ukupno
su imali 17 bataljona. Na planini Cincaru u oktobru 1941. formiran je Livanjski partizanski odred, koji je odigrao znaajnu ulogu
u objedinjavanju borbe oslobodilakih snaga u Dalmaciji sa onima u Bosni.
Da bi se uspeni je rukovodilo svim partizanskim jedinicama
u Bosanskoj krajini, posle savetovanja Glavnog taba NOPO Bosne i Hercegovine na Romani j i u novembru 1941, kojem su prisustvovali i predstavnici oblasnog rukovodstva Bosanske krajine, formiran je tab za Bosansku krajinu. 125
U istonoj Bosni, posle Savetovanja u Stolicama, odlukom
Glavnog taba NOPO Bosne i Hercegovine, reorganizovane su ustanike partizanske jedinice, formirano je est partizanskih odreda. Na Majevici je krajem septembra obnovljen Majeviki partizanski odred od tri ete, svega 50 boraca, koji je poetkom novembra imao dva bataljona sa oko 200 boraca. Od ustanikih snaga u Birou preformiran je Biranski partizanski odred, koji je
imao tri bataljona i oko 500 boraca. Na Ozrenu je takoe reorganizovan Ozrenski partizanski odred, koji je poetkom novembra
1941. imao 4 bataljona, od ega jedan udarni (oko 1.200 boraca).
Od ustanikih snaga Romaini je osnovan je Romanijski partizanski
odred, koji je k r a j e m novembra imao osam bataljona (3.000 boraca), meu kojima jedan muslimanski. Partizanski odred Zvijezda", formiran u oktobru, u novembru je narastao na tri bataljona
(oko 700 boraca). Juno od Sarajeva krajem septembra osnovan
je Kalinovaki partizanski odred od etiri bataljona. U novembru
125
Dr Rasim Hurem, Vojna organizacija ustanka u Bosni i Hercegovini", Savetovanje u Stolicama", str. 119; Zbornik, tom IV knj. 2, str. 142;
dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini", Beograd 1967, str. 227 i
322323, i Arhiv VII, k. 1997, reg. br. 27/7.

su Romanijski, Kaiinovaki i odred Zvijezda" postigli velike uspehe i oslobodili znatnu teritoriju. 1 2 6
Radi neposrednog rukovoenja partizanskim odredima u istonoj Bosni, u oktobru 1941. Glavni tab NOPO Bosne i Hercegovine iziao je iz Sarajeva i preao na Romaniju i stavio ih pod
svoju komandu, tada su ukinuti oblasni tabovi.
Sve ove vojne mere praene su daljim radom partijske organizacije u pravcu razvijanja i uvrenja narodnooslobodilakog
pokreta u istonoj Bosni. I napori Glavnog taba NOPO Bosne i
Hercegovine bili su usmereni na to da doe do sporazuma sa etnicima o zajednikim dejstvima protiv neprijatelja. Sa etnikim
predstavnicima sklopljen je sporazum u Drinjai 1. oktobra 1941,
kada je formiran zajedniki Operativni tab koji je trebalo da koordinira zajednika dejstva u borbi protiv okupatora i njegovih
pomagaa. Ali, etniki komandanti se nisu pridravali ovog sporazuma, ve su ubrzo stupali u kontakt sa neprijateljem, nastojei da postojei dogovor iskoriste kao paravan za svoj rad na razbijanju narodnooslobodilakog ustanka i partizanskih jedinica.
Zbog toga je na konferenciji partizanskih i etnikih predstavnika,
odranoj u Vlasenici 16. i 17. novembra, dolo do raskida izmeu
partizana i etnika i ukinut je zajedniki Operativni tab. Posle
ove konferencije etnici su jo otvorenije poeli da rovare u partizanskim jedinicama i u pozadini, a 20. novembra stupili su u kontakt sa Italijanima u Viegradu, ime su se potpunije vezali za neprijatelja.
Odluke Savetovanja u Stolicama prenete su u Hercegovinu
oktobra 1941, kada je dolo do reorganizacije ustanikih jedinica
i sistema komandovanja. Dotadanji tab Hercegovake brigade je
ukinut a osnovan je tab Hercegovakog partizanskog odreda, koji je pod svojom komandom imao sve ustanike partizanske snage u Hercegovini. U sastavu Hercegovakog odreda formiraju se
partizanski bataljoni, sastavljeni od partizanskih eta. Tako je na
teritoriji nevesinjskog sreza formiran 1. partizanski bataljon, kasnije nazvan Nevesinjska puka", koji je k r a j e m 1941. imao 6
partizanskih eta (oko 530 boraca). Na teritoriji bilekog i stolakog sreza osnovan je 2. bataljon, ikoji je ve u oktobru imao 8
partizanskih eta. Zbog priliva novih boraca, od dotadanjeg 2.
bataljona, do kraja 1941. stvorena su etiri nova bataljona: Vladimir Gainovi" (6 eta), Bileki (4 ete), Sitniki (5 eta) i Stolaki (11 eta). U trebinjskom i ljubinskom srezu formiran je bataljon Neo abrinovi", kasnije se zvao bataljon uma" (14
eta). Od delova ovog bataljona, polovinom decembra, formiran
je bataljon Luka Vukalovi". U gatakom srezu, poetkom decembra, formiran je partizanski bataljon (6 eta). Pod komandu
Hercegovakog odreda doao je i ranije formirani Konjiki (Mostarski) partizanski bataljon (3 ete, oko 150 boraca). Tako je Hercegovaki partizanski odred k r a j e m 1941. imao ukupno deset par126
Zbornik, tom IV, str. 476483; dr Zdravko Antonie, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941, Beograd 1973, str. 304305, 310; Abdulah Sarajli, n.d. Sarajevo 1958, str. 8687.

tizanskih bataljona sa oko 60 eta i 3.500 boraca. 127 Te su snage

uspeno vodile borbu protiv Italijana i ustaa i znatno doprinosile
daljem razvoju ustanka.
Do kraja 1941. sve ustanike jedinice su reorganizovane u
Bosni i Hercegovini, gde je do Stolica bila najvea raznolikost
oruanih snaga. Partizanski odred i samostalni partizanski bataljon bili su osnovna jedinica organizacijske strukture NOP-a.128
Od Savetovanja u Stolicama do k r a j a 1941, shodno zamiljenoj
reorganizaciji, formirano je osam velikih partizanskih odreda.
Istovremeno je u ovom periodu formirano 10 samostalnih partizanskih bataljona.
Tako je u toku ustanike 1941. u Bosni i Hercegovini formirano ukupno 27 veih i vie manjih odreda. Do kraja godine rasformirano je 16 odreda, a ostalo je 11. Istovremeno su u toku 1941.
godine osnovana 23 samostalna partizanska bataljona, od ega je
18 preformirano ili ulo u sastav partizanskih odreda, a ostalo je
na kraju 1941. ukupno 5 samostalnih partizanskih bataljona. U
Bosni i Hercegovini u 1941. godini pojavile su se prve jedinice i
ustanove vojnopozadinske vlasti partizanske (seoske) strae i
komande mesta, a u gradovima i veim naseljenim mestima i dalje su dejstvovale borbene, udarne i diverzantske grupe.
MAKEDONIJA

Dok je trajalo Savetovanje u Stolicama u Makedoniji je novi

Pokrajinski komitet, sa Lazarom Kolievskim na elu zajedno sa
osnovanim Pokrajinskim vojnim tabom preduzimao opsene mere
na organizovanju oruanog ustanka i stvaranju ustanikih jedinica. U tom smislu, on je makedonskom narodu uputio proglas pozivajui ga da stupa u partizanske odrede. U proglasu se istie da e
samo oruanom borbom, zajedno sa ostalim narodima Jugoslavije
i pod rukovodstvom KPJ, makedonski narod izvojevati svoju punu nacionalnu slobodu i ravnopravnost.
Direktivu novog Pokrajinskog komiteta KPJ za Makedoniju
o formiranju partizanskih odreda najpre su sprovele u ivot prilepska, skopska i kumanovsika partijska organizacija, dok su ostale istile svoje redove od kolebljivaca i oportunista i vrile pripreme za formiranje ustanikih jedinica. Skopski partizanski odred
prebacio se na Skopsku Crnu goru i razvio politiku oktivnost na
terenu.
Prilepski partizanski odred, formiran sredinom septembra
1941. na planini Mukosu, 11 oktobra izvrio je napad na policijsku
stanicu i zatvor u Prilepu i unitio telefonska postrojenja. 1 2 9 Po127
Sarajli Abdulah, n.d., str. 21; Hercegovina u NOB (prvo izdanje),
Beograd 1961, str. 105; Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 13; dr Rasim Hurem,
n.., str. 118.
128
Ukinute su remije formirane ustanike brigade i Krajika divizija,
zatim su prestali da postoje gerilski odredi, ete narodne vojske i druge vojne formacije.
129
Taj dan se praznuje kao Dan ustanka naroda Makedonije.

sle tog prvog oruanog sukoba sa okupatorom, Prilepski odred se

povukao na Muks, odakle je rajvijao politiku aktivnost po selima svereno od Prilepa.
Sutradan posle napada Prilepskog odreda u Prilepu, 12. oktobra 1941. kod Kumanova je formiran Kumanovski partizanski
odred od 40 partizana podeljenih u dve ete Kozjaku, koja je
trebalo da dejstvuje na planini Kozjaku, i etu Karadag", za dejstva na Skopskoj Crnoj gori. Meutim, narednih dana u sukobu
sa neprijateljem odred je pretrpeo velike gubitke, kao to se dogodilo i Skopskom partizanskom odredu. 130
Stvaranje partizanskih odreda i njihove prve borbe predstavljaju poetak oruane borbe u Makedoniji. Uto je stiglo i Titovo
pismo partijskoj organizaciji Makedonije u kojem se istie kao
najvaniji zadatak formiranje partizanskih odreda ija dejstva treba orijentisati na komunikaciju Ni Skoplje Solun. 131 Na osnovu Titovog pisma, u Skoplju je 5. novembra odran sastanak
Pokrajinskog komiteta na kojem je izvrena analiza stanja u Makedoniji i doneta odluka da se jo intenzivnije nastavi stvaranje
partizanskih odreda u svim krajevima Makedonije. Reeno je da
partijske organizacije u Velesu, Bitolju, Resenu i Kruevu to pre
formiraju partizanske odrede. Meutim, to nije sprovedeno u delo, jer je Lazar Kolievski pao u ruke bugarske policije, a novi sekretar Pokrajinskog komiteta Bane Andrejev, pod uticajem delegata
CK Bugarske radnike partije (komunista) Bojana Balgaranova i
uz podrku nekih lanova PK, zauzeo je stav da oruana borba
u datim uslovima nije moguna. Polazei od takvih stavova, Pokrajinski partijski komitet je u drugoj polovini novembra 1941. doneo odluku da se raspuste Pokrajinski vojni tab i partizanski odredi a da se formiranje novih obustavi. Takva pogrena odluka je
do kraja decembra 1941. sprovedena u ivot. Skopski i Prilepski
odred nisu prestali da postoje, borci su preli u ilegalnost, prezimili su i ponovo u prolee 1942. obnovili svoje jedinice i aktivnost. 132 Postupci PK uneli su dezorijentaciju i izazvali negodovanje u partijskim organizacijama, to e imati odraza na dalji proces formiranja oslobodilakih jedinica i tok oruane borbe makedonskog naroda, kome je ovim zadat ozbiljan udarac. Tako su u
toku ustanike 1941. u Makedoniji formirana 3 partizanska odreda i vie borbenih i partizanskih grupa, to je bilo znaajno za
razgaranje oslobodilakog pokreta u 1942. godini.
130 Dr Mile Todorovski, Partizanski odredi u Makedoniji 1941. godine,
Savetovanje u Stolicama", str. 169185; dr Vlado A. Ivanovski, Savetovanje u Stolicama i stanje u Vardarskoj Makedoniji, Savetovanje u Stolicama", str. 186199.
131

J. B. Tito, Sabrana djela, tom VII, str. 164165.

Podatke o Skopskom i Prilepskom odredu dao je general-pukovnik
Mihailo Apostolski, ratni komandant G NOV i PO Makedonije, Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, str. 168169.
132

POECI STVARANJA JEDINICA I ORGANA

VOJNOPOZADINSKE VLASTI
U ustanikoj 1941. poele su se stvarati prve jedinice i organi vojnopozadinske vlasti partizanske strae i komande mesta.
Komande mesta su nastale na osloboenoj teritoriji u Crnoj Gori,
Srbiji i Bosni i Hercegovini kao potreba obezbeenja slobodne teritorije, kako bi se zajedno sa narodnooslobodilakim odborima
starale o snabdevanju i smetaju ustanikih jedinica, da prime na
sebe organizaciju sanitetske slube u pozadini, reguliu saobraaj
i transport jedinica i materijala, da tite organe narodne vlasti,
narod i materijalna dobra, da organizuju obavetajnu slubu i vode borbu protiv pijuna i saradnika okupatora, da obrazuju i rukovode partizanskim radionicama i skladitima, da vre mobilizaciju ljudi i materijalnih sredstava za potrebe oruane borbe itd.,
kalko bi time oslobodile partizanske jedinice vojnopozadinskih
funkcija i uinile ih operativni j im.
Kao svoj izvrni organ, u veini sluajeva komande mesta su
imale partizansku strau, obino formiranu u desetine, vodove i
ete od omladinaca i starijih godita. Njihova osnovna namena je
bila da tite linu i imovinsku sigurnost graana, sedita narodnooslobodilakih odbora i komandi mesta, da uvaju pojedine vanije objekte (mostovi, skladita, pote, elektrine i telefonske centrale i dr.), da spreavaju samovolju pojedinaca ili grupa, da kontroliu kretanje stanovnitva, spreavaju verc, uvaju zarobljenike i vode borbu protiv neprijatelja, samostalno ili zajedno sa ostalim partizanskim jedinicama.
Prve komande mesta pojavile su se u Crnoj Gori u vreme trinaestojulskog ustanka 1941. Kako je osloboena teritorija obuhvatala oko 10.000 km 2 , znatan broj gradova i veih naseljenih mesta,
ukazala se potreba da se odmah pristupi osnivanju organa narodne vlasti i vojnopozadinskih jedinica i ustanova, da bi se mogli sa
uspehom reavati problemi privrednog, politikog i kulturnog, ivota i voditi to uspenija borbena aktivnost partizanskih jedinica.
U tom smislu, Privremena vrhovna komanda nacionalnooslobodilakih trupa Crne Gore, Boke i Sandaka izdala je 22. jula 1941.
uputstvo kojim se reguliu pitanja izbora predstavnika narodne
vlasti i delovanja organa i jedinica za vojnopozadinske poslove. 133
U skladu s tim regulisan je rad postojeih i novih komandi mesta
na teritoriji Crne Gore i Sandaka.
Posebna uputstva za delovanje vojnopozadinskih organa u Crnoj Gori izdao je Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku
20. novembra 1941, naloivi partijskim rukovodstvima da se u
gradovima, seditima bivih sreskih naelstava, nastavi sa osnivanjem komandi mesta i narodnooslobodilakih odbora. U uputstvu
se kae da komande mesta treba da vode rauna o bezbednosti na
svojoj teritoriji, da se staraju o saobraaju, vode borbu protiv pi133
Gorin Raieevi, Pregled stvaranja, razvoja i delatnosti vojnoteritorijalnih organa u Crnoj Gori 19411945. godine, VIG br. 3/1970, str. 267

268.

juna, vre mobilizaciju ljudstva za partizanske jedinice, obrazuju

partizanske radionice, da se staraju o zbrinjavanju ranjenih i bolesnih partizana i da organizuju slubu veza itd. 134 Komandu mesta postavljao je tab partizanskog odreda ili partizanskog bataljona. Narodnooslobodilaki odbori su osnivali seoske istrae, a komande mesta su imale partizanske strae, s tim to su komande
mesta bile nadlene za sve vrste straa na svom podruju.
U trinaestojulskom ustanku i neposredno posle toga, postojalo je i delovalo 14 komandi mesta. Prvo su osnovane komande
mesta u Virpazaru i Rijeci Crnojevia (13. jula), a onda u Andrijevici, Danilovgradu, Beranama, Bijelom Polju, Kolainu, Grahovu,
avniku, Zabljaku, Goranskom, Trsi, Mojkovcu i Kosanici. 135 Tako
su gotovo cela Crna Gora i Sandak bili pokriveni organima vojnopozadinske vlasti.
Komande mesta u Srbiji nastaju sa osloboenjem gradova
u umadiji i zapadnoj Srbiji. Prva partizanska komanda mesta nastala je na teritoriji Valjevskog partizanskog odreda 5. septembra
1941. u Krupnju, a onda su osnovane iste komande u Ljigu i Mionici, Oseini, Ljuboviji i Peokoj (u Pekoj je partizanska straa
komande mesta uvala 204 zarobljena Nemca). Komande mesta su,
zajedno sa narodnooslobodilakim odborima, radile na formiranju
pojedinih radionica za potrebe fronta. Tako su pri komandi mesta
otvorene krojaka, obuarska i druge radionice, kao i pekare. Za
obezbeenje teritorije formiraju se narodne strae koje su vrile
funkciju narodne milicije. 136
Tokom septembra 1941. formiraju se komande mesta i u ostalim osloboenim bivim sreskim i nekim okrunim mestima
(Uice, Poega, Arilje, Ivanjica, ajetina, Bajina Bata, Kosjeri
i dr.). Negde su, u dogovoru sa etnicima, bile organizovane dve
komande mesta partizanska i etnika, kao npr. u aku, Ivanjici i Gornjem Milanovcu. U Uicu je kao izvrni organ Komande
mesta postojala gradska straa, a u Bajinoj Bati formirana je eta narodne milicije (oko 60 ljudi). U Gornjem Milanovcu'partizanska Komanda mesta formirala je gradsku miliciju. Na osloboenoj teritoriji aanskog okruga, kao i grada aka, odmah su formirane komande mesta u aku, Preljini, Gui i Gornjem Milanovcu. U aku je Komanda mesta formirala Komisiju za borbu protiv pete kolone, koja je utvrivala krivice pojedinaca koji su saraivali sa okupatorom i imala je status vojnog suda. aanska
Komanda mesta imala je partizansku miliciju, organizovala je slubu uzbune u sluaju napada neprijateljskih aviona, preko n j e je
iao elezniki saobraaj, davala je materijalnu pomo za narodnu
kuhinju zajedno sa Gradskim NOO, izdala je naredbu o potovanju
line i imovinske bezbednosti, vrila mobilizaciju stanovnitva za
134

Zbornik, tom III, knj. 1, str. 169170; Vlado Strugar, Rat i revolucija naroda Jugoslavije, Beograd 1962, str. 5357.
135
Gorin Raievi, n.., str. 268.
136
Dojilo Mitrovi, Zapadna Srbija 1941, Nolit, Beograd 1975, str.
171217.

vojne potrebe itd. 137 U osloboenom Bogatiu odmah je uspostavljena Komanda mesta, koja je snabdevala partizanske jedinice
hranom, odeom i obuom, organizovala sanitetsku slubu, radionice i kuhinje za prolazne jedinice i rukovodila seoskim partizanskim straama koje su obezbeivale slobodnu teritoriju. 138 Komanda mesta u Uicu imala je Saobraajno odeljenje, koje je regulisalo automobilski i drugi saobraaj, a sa Gradskim NOO preduzimala je mere za popravku puteva, vrila je mobilizaciju ljudi
i materijala za partizanske jedinice; prilikom naputanja grada rukovodila je evakuacijom bolnice, ratnog materijala, fabrike oruja
i municije, tamparije, skladita ita i benzina. Isto tako, Komanda mesta, zajedno sa organima narodne vlasti, organizovala je zatitu i pravovremenu evakuaciju nezatienog stanovnitva. 139
I u pojedinim krajevima Bosne i Hercegovine, u osloboenim
optinskim, sreskim i drugim veim mestima, sa poetkom ustanka 1941. pristupilo se formiranju komandi mesta. Meu prvima su
osnovane u Drvaru i Bosanskom Grahovu, 27. jula 1941.140 Komande mesta u istonoj Bosni formirane su tokom septembra u svim
veim osloboenim mestima. Najvei broj ih je u istonoj Bosni
formiran odmah posle osloboenja nekog mesta; u prvo vreme one
su preduzimale celokupnu politiku i vojnu vlast u osloboenom
gradu. Osnovni zadaci komandi mesta bili su dosta slini onima
kakve su reavale komande mesta u Crnoj Gori i Srbiji. tab Sarajevske oblasti u pulst vom od 4. septembra 1941. ukazao je na
rad vojnopozadinskih organa i potrebu formiranja jedinica za zatitu sela. U nekim mestima istone Bosne, kao npr. u Vlasenici,
osnovana je zajednika partizansko-etnika komanda, koja se bavila svim pitanjima jedne komande mesta.
U Rogatici istovremeno su postojale partizanska i etnika
komanda mesta, kao to je bio sluaj i u zapadnoj Srbiji. Postojanje zajednikih ili paralelnih vojnih komandi odraavalo je vojno-poliliko stanje i situaciju kakva je bila u istonoj Bosni, gde
su, u tom periodu, pojedine etnike jedinice, samostalno ili zajedno sa partizanima, vodile borbu protiv neprijatelja. Aili takvo
stanje nije se odralo, jer su etnici ubrzo poeli otvorenu borbu
sa okupatorom i snagama NDH protiv NOP-a.141
Komande mesta su i u istonoj Bosni imale manje vojne jedinice pomou kojih su ostvarivale svoju funkciju uvara reda i
zatite naroda na osloboenoj teritoriji. Tako su na podruju Romanije komande mesta, pored ete za odravanje reda u pozadini,
imale i grupe boraca koje su drale strau i obezbeivale sela od
iznenadnog prodora neprijatelja, od samovolje pojedinaca, plja137
aanski kraj u NOB 19411944 Hronologija dogaaja, Istorijski arhiv Caak, 1968, str. 100174.
138
Dragoslav Permakovi, Mavanski (Podrinjski) NOP odred 1941
1944,139Fond NOB Podrinja, abac 1973, str. 356.
Nikola Ljubiie, Uiki NOP odred Dimitrije Tucovi", VIZ, Beograd 1979, str. 144353; Jovan Radovanovi, 67 dana Uike republike, Prosveta, Beograd 1961, str. 103.
140 Vojna enciklopedija, tom IV, str. 430.
141
Zdravko Antonie, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941, VIZ,
Beograd 1973, str. 143, 181187, 295, 369, 374375, 385, 389, 427.

ke i si. Straama je neposredno rukovodio predsednik seoskog

NOO, ali su one bile pod nadzorom komandanta komande mesta
kojoj su (pripadale. Seoske strae niisu bile vojne jedinice, kao ete
pri komandama mesta, nego najee naoruani seljaci koji su ostajali kod svojih kua radi obrade poljoprivrednih imanja. 142
Bez obzira na to to u prvoj godini oslobodilakog rata nisu
u svim krajevima Jugoslavije formirani organi i jedinice vojnopozadinske vlasti, ipak su se stekla dragocena iskustva, koja e se
poetkom 1942. pretoiti u optu orijentaciju njihovog osnivanja
na ostalim osloboenim teritorijama. Naime, dotadanja praksa
je dokazala da je bez obzira na tekoe i slabosti, trebalo da se i
dalje rauna sa jedinicama i organima vojnopozadinske vlasti koji su radei zajedno sa NOO obezbeivali snabdevanje i smetaj vojnih jedinica, osiguravali slobodnu teritoriju, titili narod
i materijalna dobra, stvarali povoljnu bezbednosnu situaciju, nosili se sa problemima zbrinjavanja bolesnih i ranjenih boraca itd.,
stvarajui time uslove partizanskim odredima i bataljonima da
mogu izvoditi borbena dejstva, a njihovi tabovi i komande bili su
osloboeni pozadinskih obaveza.
NASTAJANJE RODOVA I SLUBI
Sa razvojem oruane borbe i oruanih jedinica, prema materijalno-tehnikim, kadrovskim i drugim mogunostima i uslovima,
poetkom ustanka javljaju se prvi poeci nastajanja nekih rodova
i slubi u okviru partizanskih odreda.
Prva artiljerijska orua topovi manjeg kalibra sklonjeni
u toku i posle aprilskog rata 1941 koriena su u oruanom ustanku. Oruane borbe protiv okupatora zapoete su uz podrku
svega pet artiljerijskih orua, 143 to predstavlja osnov budueg razvoja artiljerije oruanih snaga.
Od zaplenjenih artiljerijskih orua obrazovana je prva baterija (dva topa 75 mm M-12), u sastavu aeanskog partizanskog odreda, koja je 7. oktobra 1941. otvorila vatru na poloaje nemakog
okupatora kod Kraljeva. 144
Od 13. do 22. jula 1941. crnogorski ustanici zaplenili su 25
topova raznih kalibara i vei broj minobacaa italijanskog okupatora. U Bosanskoj krajiinii itokom avgusta u borbama kod sela Jezera, Vrtoe i Kozila, ustanici su zaplenili 7 artiljerijskih orua, u
Hercegovini 6 topova i 2 minobacaa, dok je na Romaniji u sastavu Romanijskog partizanskog odreda dejstvovao jedan top. U bor142
Drago Borovanin, Nastanak, razvoj i delatnost organa narodne
vlasti u istonoj Bosni 1941. godine, Prilozi, Institut za istoriju radnikog
pokreta Sarajevo, br. 3/1967, str. 216218.
143
Crnogorski koministi su u aprilskom ratu 1941. sklonili top, haubicu i teki baca. Batri Jovanovi, n.d., str. 36. Jedan top su zakopali blizu
Valjeva srpski komunisti i angaovali ga u napadu n a Krupanj 13. avgusta
1941. Milo Pajevi, Artiljerija u NOR-u, VIZ, Beograd 1970, str. 17. Jedan
top sklonjen je u rejonu Gacka i angaovan u borbi za Avtovac 28. juna
1941. i kasnije. Pero Moraa, Jugoslavija 1941, str. 122.
144
Taj datum se slavi kao Dan artiljerije JNA.

bama izmeu Donjeg Lapca i Nebljusa, 6. oktobra 1941. Lapaki

partizanski bataljon zaplenio je jednu haubicu 100 mm M-17.
U celini uzev, korienje raspoloivih artiljerijskih orua
bilo je u direktnoj zavisnosti od priliva municije i kadrova, te od
mogunosti remonta i transporta tih orua.
Karakter partizanskog ratovanja nametnuo je potrebu uspostavljanja ininjerijskih jedinica u okviru partizanskih odreda. Prva pionirska eta formirana je 16. septembra 1941. u Podrinjskom
partizanskom odredu. Ubrzo, 24. oktobra 1941, u selu Turjanskom
(Lika) obrazovan je ininjerijski vod (sastava dvije minerske grupe i radionica za izradu mina i runih bombi). Uporedo s pojavom
tih jedinica izraena su i prva uputstva za njihov nain rada, organizaciju i upotrebu.
U prvim ustanikim danima, meu ostalom ratnom tehnikom,
partizani su ponegde zaplenili i tenkove. Tako je septembra 1941,
kod Gornjeg Milanovca, formiran Prvi tenkovski vod (tri tenka) u
sastavu aanskog partizanskog odreda i korien je u napadu na
nemaki garnizon u Kraljevu.
Grahovski bataljon Nikikog partizanskog odreda je kod Vilusa zaplenio tri italijanska tenka fiat", koji su upotrebljeni za
napad na posadu neprijatelja u Lastvi.
Intendantska sluba, kao i druge, stvarala se u ustanku bez
gotovo ikakve materijalne baze, kadrova i opreme, jedino osloncem na narod, sa specifinim reenjima u pojedinim regionima i
podrujima. Manje partizanske grupe i neke ete nisu imale organe za snabdevanje, ve se o tome brinuo stareina jedinice, dok su
u ostalim etama, bataljonima i odredima bili intendanti, koji su
se starali o ishrani ljudstva i stoke. Osnovni izvor hrane bio je ratni plen i dobrovoljni prilozi naroda.
U okviru partizanskih odreda i vojnopozadinskih vlasti saobraajna sluba vrila je dotur borbenih potreba za jedinice na
frontu i na slobodnoj teritoriji. Prve saobraajne jedinice bile su
dve eleznike ete, u Uicu i aku, na slobodnoj teritoriji zapadne Srbije. Inae, osim eleznikog, na pomenutoj teritoriji i drugde korien je tovarni, zapreni i drugi transport u organizaciji i
nadlenosti prvih intendantskih organa NOPOJ.
U skladu s konkretnim vojno-politikim prilikama na terenu,
materijalnim i kadrovskim mogunostima, razvijale su se sanitetska sluba i sanitetske jedinice u NOPOJ. Dok je sanitetski materijal preteno dobijan plenom od neprijatelja, stanje u pogledu lekara bilo je k r a j n j e nepovoljno, to pokazuje i podatak da je u
jedinicama NOPOJ tokom ustanike 1941. bilo svega 43 lekara.
Prve sanitetske jedinice su, i pored brojnih tekoa, relativno
uspeno obavljale zadatke iz domena obezbeenja jedinica NOPOJ
i teritorijalnih bolnica.
U Srbiji se osnivaju pokretne bolnice partizanskih odreda na
slobodnoj teritoriji, pa i u veim gradovima. U Crnoj Gori, Bosni
i Hercegovini, Sloveniji i Hrvatskoj, partizanske bolnice se osnivaju na tee pristupanim terenima, u skladu sa specifinim prilikama svakog kraja.

U okviru sanitetske slube javljaju se i veterinarske ustanove radi zdravstvenog obezbeenja kopitara iji je broj u oruanim
jedinicama bio relativno velik i u porastu, pa su i potrebe voenja
oruane borbe zahtevale bri tempo razvoja veterinarske slube u
jedinicama NOPOJ i na slobodnim teritorijama.
Diverzantske grupe i odeljenja nastajali su pri partizanskim
odredima, da bi se potom razvili vodovi i ete za izvoenje ruenja
na komunikacijama i telefonsko-telegrafskim linijama, posebno za
izvoenje sabotaa i diverzantskih akcija na objektima od znaaja
za okupatora. Diverzantske grupe su postojale i uspeno dejstvovale i u okupiranim gradovima.
Pratee jedinice su nastale s poetkom ustanka radi materijalno-tehnikog i fizikog obezbeenja i praenja tabova jedinica
i pojedinih rukovodilaca. Imale su prvenstveno zatitnu funkciju.
Najpre su obrazovane grupe, zatim vodovi i ete, razvijajui se
uporedo sa oruanim formacijama irom zemlje.
Najpre je (uspostavljena Straa pri Glavnom tabu NOPOJ
kod Krupnja, ukupno desetak boraca iz 4. kolubarske ete Valjevskog partizanskog odreda. Obezbeivala je uesnike Savetovanja
u Stolicama a potom Radio-stanicu CK KPJ ,i Vrhovnog taba. Pratei vod Vrhovnog taba obrazovan je u Novoj Varoi sredinom
decembra 1941.
U poetnom periodu oruane borbe javljaju se i prve konjike jedinice. Tako su u sastavu Uikog i aanskog partizanskog
odreda formirani po jedan eskadron za kurirsku i patrolnu slubu.
Kuriri su u poetku oruane borbe bili glavna veza izmeu
tabova jedinica, organa vojnopozadinskih vlasti i narodnooslobodilakih odbora. Bile su to najpre kurirske grupe, pa su se razvili
odeljenja i vodovi pri tabovima NOPOJ ili u sastavu prateih jedinica. Osim toga, koriena su i signalna sredstva veze, kao i telefon ukoliko je mrea inih telefonskih linija bila sauvana ili se
mogla obnoviti na osloboenoj teritoriji. Tako su ubrzo nikla i posebna odeljenja telefonista. Vrhovni tab je imao grupu kurira u
sastavu Strae a koristio je i ine telefonske linije na slobodnoj
teritoriji zapadne Srbije. U vreme Savetovanja u Stolicama, krajem septembra, poela je s radom i Radio-stanica Vrhovnog taba
NOPOJ.145
Izbijanjem ustanka i stvaranjem prvih partizanskih odreda
organizuje se obavetajna sluba i preduzimaju mere bezbednosti
protiv dobro organizovanog i iskusnog protivnika, protiv njegovog
policijskog i obavetajnog aparata. U tom cilju su partijske organizacije i prvi organi narodne vlasti, kako na osloboenoj tako i
na neosloboenoj teritoriji, u okupiranim gradovima, ak i u redovima neprijatelja, stvarali mreu poverenika i saradnika koji su
slali podatke obavetajne i bezbednosne prirode partizanskim komandama.
U poetku u komandama partizanskih odreda nisu postojali
posebni obavetajni organi, ve su te funkcije obavljali komande
i tabovi. Posle Savetovanja u Stolicama, iu tabovima partizanskih
145

Taj datum se slavi kao Dan roda veze JNA.

odreda i bataljona odreuje se lice koje se bavi tim zadacima. U

tabovima partizanskih odreda i bataljona u Hrvatskoj organizuje
se vojna i politika obavetajna sluba. 146 U Sloveniji je avgusta
1941. Partija formirala jedinstvenu Slubu obavetavanja i bezbednosti (Varnostna in obveevalna sluba Osvobodilne fronte
VOS), koja se sastojala od obavetajne slube i slube bezbednosti. VOS je prikupljao i dostavljao dragocene podatke komandama
partizanskih jedinica. 147 Na osloboenim podrujima, uporedo sa
formiranjem NOO i prvih organa vojnopozadinske vlasti, osnivaju
se i njihovi izvrni organi partizanske strae, narodna straa,
narodna milicija i narodna zatita, iji je zadatak bio da se brinu za red i bezbednost na osloboenoj t e r i t o r i j i . . ,"148
Uporedo sa stvaranjem partizanskih odreda osnivaju se i prvi sudovi u njima, koji su sudili neprijateljima narodnooslobodilake borbe. Prva pravila o ustrojstvu, radu i zadacima sudova data su u Partizanskom zakonu", sredinom jula 1941. u Sloveniji,
prema kojem sudovi nisu formirani kao posebni stalni organi, ve
su se stvarali prema potrebi, a zvali su se partizanski sudovi.149
U Crnoj Gori sudovi su formirani pri veim vojnim komandama,
odnosno bataljonskim i mesnim komandama, a postojao je i sud
pri Privremenoj vrhovnoj komandi, koji je bio nadlean da sudi
komandantima i lanovima narodnih odbora". 150 Na teritoriji zapadne Bosne postojao je vojno-narodni sud". 151
Bili su to prvi stalni vojni sudovi. 152 U nekim partizanskim
jedinicama Srbije, Hercegovine i istone Bosne, odreenim krivicama pripadnika oslobodilakih jedinica presude su donosili tabovi, odnosno komande vojnih jedinica odreda, bataljona, ete.153 Negde je sudijsku funkciju vrio kolektiv iz ije je sredine
bio okrivljenik, a suenjem je rukovodio politiki komesar jedinice.
Razliita praksa vojnog sudstva bila je krajem 1941. sve manja, jer je Vrhovni tab NOPOJ tada naredio da se, ukoliko to ve
nije uinjeno, u svim partizanskim odredima i brigadama odmah
formiraju vojni sudovi. Posle toga je vojno sudstvo postalo jednoobrazno u svim jedinicama NOPOJ.
S formiranjem prvih jedinica Glavni tab NOPOJ i ostali tabovi i komande doneli su vie uputstava i nareenja kojima su regulisani ivot u partizanskim odredima, pitanje discipline i meusobnih odnosa, izvravanje vojnikih zadataka, odnos prema narodu i narodnoj imovini, te odnos prema ratnim zarobljenicima. U
Biltenu Glavnog taba NOPOJ od 10. avgusta 1941, pored optih
zadataka partizanskih odreda, govori se da tabovi i komandiri
146
147
148
149
150
151
152
153

Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,

tom
tom
tom
tom
tom
tom
tom
tom

V, knj. 2, str. 263.

VI, knj. 2, str. 173.
II, knj. 4, str. 44 i tom VI, knj. 1, str. 118.
VI, knj. 1, str. 2231 i 4547.
III, knj. 1, str. 21.
IV, knj. 1, str. 351.
V, knj. 2, str. 1011 i 4849.
I, knj. 1, str. 161165.

partizanskih odreda moraju strogo paziti na disciplinu u odredima". 154

U Partizanskom zakonu" Slovenije istie se da partizan treba da bude iskren, hrabar, hladnokrvan, skroman, nesebian, da
se zapovesti moraju bezuslovno izvravati, da je disciplina dobrovoljna, izgraena na svesti, da proizilazi iz poverenja i saradnje,
a ne iz (Straha od kazne. U pogledu discipline u borbi, istie se da
se red i jedinstvo akcije zasnivaju na uzajamnom poverenju. Vrenje dunosti mora biti svesno i samopregorno. Partizan uva svoju
vojniku ast, imovinu radnog naroda i bori se protiv izvrilaca
razbojnitva. On je, obavezan da uva vojnu tajnu. Ako se odvoji
od svoje jedinice, odmah se povezuje sa prvom susednom jedinicom. Na kraju se istie da svaki partizan ima pravo molbe i
albe.155
tab Privremene vrhovne komande nacionalnooslobodilakih
trupa Crne Gore, Boke i Sandaka 23. jula 1941. ukazuje na znaaj uvanja ivota boraca u borbi, 156 a rukovodstvo gerilskih odreda sreza Banatski Petrovac 19. avgusta 1941. trai da komandant
odreda svako jutro podnosi pismeni raport i brojno stanje. 157 Uputstvom taba Sarajevske oblasti, 4. septembra 1941, istie se da partizani moraju biti primer estitosti i potenja, svesni da se samo
disciplinovanim i organizovanim radom mogu postii uspesi u borbi i da treba stalno proveravati da li se zadaci tano i na vreme izvravaju. 158 Nareenjem taba Bosansko-hercegovake brigade,
6. septembra 1941, ukazuje se da pljaku treba najenerginije suzbijati, ne prezajui ni od smrtne kazne, a za svaki sluaj pljake
odgovorne su stareine. 159 tab 1. bataljona Kragujevakog NOP
odreda, 11. oktobra 1941, istie da disciplinu treba shvatiti tako da
e uspeno zapoeti borbu za narodno osloboenje privesti
kraju samo tako ako (partizani) budu disciplinovani", regulie pitanja iiz ivota jedinica u logorima, njihovo postrojavanje, raport i
druge mere. 160 tab Posavskog NOP odreda, oktobra 1941, propisuje Uredbu o kaznama kojom se predvia kanjavanje za svako neizvrenje primljenog nareenja, samovoljno udaljavanje iz jedinice bez odobrenja, greke na strai, nepaljivo rukovanje orujem,
netano i lano izvetavanje pretpostavljenih, irenje panike, namerno izdavanje vojnikih tajni, izostavljanje iz stroja, upotrebu
nepristojnih rei, neurednost, samovoljno uzimanje narodne imovine itd. 161 tab partizanskog odreda amarica" na Kordunu, propisom od 28. septembra 1941, upozorava da se ne vre progoni lica s kojima se od ranije bilo u zavadi i da za razne sitnice ljude ne
treba hapsiti, nego ih savetovati da se u budue takvim delima ne
bave.162
154
155
156
157
158
159
160
161
162

Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,
Zbornik,

tom
tom
tom
tom
tom
tom
tom
tom
tom

II, knj. 1, str. 1112.

VI, knj. 1, str. 22.
III, knj. 1, str. 18.
IV, knj. 1, str. 4950.
IV, knj. 1, str. 194197.
IV, knj. 1, str. 210216.
I, knj. 1, str. 193194.
I, knj. 1, str. 161165.
V, knj. 1, str. 138.

PLAN NASTAVE ZA ONE KOJI NISU SLUILI VOJSKU

Opis

rukovanje

naoruanjem

PUKA: 1) (Kratak opis djelova. 2) Nianjenje d okidanje u

svim stavovima: stojeem kleeem, sjedeoem, leeem. 3) Nianjenje kad puka prebacuje, podbacuje nosi u lijevo ili desno. Upotreba zadnjeg niana. 4) uvanje, ienje, podmazivanje puke. 5)
Noenje puke. 6) Metak, kratak opis, uvanje i noenje metaka.
Postupak s metkom koji je s lagao vjebe u trukovonju s pukom
u svim stavovima naroito u leteem.
PITOLJ REVOLVER: Kratak opis. Rasklapanje i ienje,
podmazivanje, noenje u pojedinim stavovima tijela. Opis metka.
PISTOLJET: Kratak runi pukomitraljez, naoruanje padobranaca. Kratak opis. Brzina gaanja. Koristan domet.
Pukoimitraljez: Opis djelova. Rasklapanje, sklapanje, ienje, podmazivanje, noenje, punjenje, pranjenje, nianjenje, okidanje. Rad i mjesto posade. Vjebe u brzom zauzimanju poloaja
i brzom otvaranju dejstva.
Mitraljez: Opis djelova. Sklapanje, rasklapanje, ienje, podmazivanje, noenje. Nianjenje i okidanje. Razne brzine gaanja.
Uloga posada mitraljeza. Biranje poloaja za mitraljez.

RUENJE PUTEVA I OMETANJE SAOBRAAJA NA NJIMA

Ruenje raznih mostova. Ruenje puteva u usjeku i zasjeku.
Zasjede na barikadama. Napadi na automobile, ikimione, vojsku,
u pokretu, vojsku na kamionima, kolsku komoru.

RUENJE I PALJENJE
MUN. magaoina, fabrika, kua, garaa, slagalita, nafte, autooisterna.
Za Glavni tab
Narodno-oslobodilakih partizanskih
odreda Jugoslavije
TI-TO v.r.

Fotokopija plana nastave za NOPOJ

dant J. B. Tito krajem 1941. godine.

kojeg je napisao vrhovni

koman-

Postupak prema ratnim zarobljenicima regulisan je u skladu sa meunarodnim ratnim pravom u vie nareenja Vrhovnog
taba NOPOJ i nacionalnih tabova i komandi. Pod pretnjom 'kazne
smrti, vrhovni komandant NOPOJ J.B. Tito svojom naredbom od 8.
novembra 1941. zabranio je da se na zloine neprijatelja odgovara
istom meram, kao i maltretiranje, prebijanje ili bilo kaikvo ispoIjavanje line mrnje prema zarobljenicima koji padaju u nae ruke". Nae vojne partizanske jedinice dune su vie od svih strogo
da potuju ratnika pravila i visoko drati neokaljanu zastavu naih herojskih partizanskih odreda Jugoslavije.. ,"163
SVIM TABOVIMA, POLITIKIM KOMESARIMA I BORCIMA
NARODNOOSLOBODILAKIH PARTIZANSKIH ODREDA
JUGOSLAVIJE
Poloaj, 8. novembar 1941. godine
Nareenje
U vezi sa posljednjim dogaajima u kojima su vojno etniki odredi istupili sa oruanim snagama protiv partizanskih odreda dogaaju se
mnogobrojne pojave zvjerskog muenja, prebijanja i ubijanja naih partizana i kurira sa strane raznih okorjelih zloinaca koji se nalaze u tim vojno-etnikim odredima upuujemo sljedee nareenje svim naim odredima:
1) Pod prijetnjom kazne smrti zabranjuje se odgovarati na te zloine slinim protumjerama, koje nisu dozvoljene u partizanskim redovima;
a) maltretiranje, prebijanje ili bilo kakvo ispoljavanje line m r n j e
prema zarobljenicima koji p a d a j u u nae ruke;
b) apsolutno je nedozvoljeno maltretiranje ili zlostavljanje stanovnitva na onim podrujima gdje se vode borbe, iako ono nije naklonjeno nama.
2) Zarobljeni neprijateljski oficiri i vojnici i m a j u se straarno sprovesti najbliim naim partizanskim komandama, koje e onda same preduzeti istragu protiv pojedinaca iz redova zarobljenika za koje se nepobitno
dokae da su vrili bilo kakva zvjerstva i'li nasilja.
3) Nai tabovi i vojne partizanske jedinice na terenu moraju na licu
mjesta ispitati svaki konkretni sluaj zlostavljanja naih ljudi ili seljaka sa
strane etnika, sve to zapisniki utvrditi i po svjedocima potpisati i onda
dostaviti to Glavnom ili Vrhovnom tabu.
Nae vojne partizanske jedinice dune su vie od svih strogo potovati ratnika pravila i visoko drati neokaljanu zastavu naih herojskih
partizanskih odreda Jugoslavije.
Smrt faizmu sloboda narodu!
Za vrhovni tab
Narodnooslobodilakih partizanskih
odreda Jugoslavije
Tito
Nareenje vrhovnog komandanta NOPOJ J. B. Tita od 8. XI 1941.
postupku prema ratnim zarobljenicima.

Partizanskim zakonom" Slovenije regulisan je postupak sa

ranjenim i zarobljenim neprijateljem, tako da bude dostojan narodnog borca. Rukovodstvo gerilskih odreda sreza Bosanski Pet163

Zbornik, tom I, knj. 2, str. 223224.

Kua Vladislava Ribnikara u

Beogradu u kojoj je Politbiro CK KPJ 4. jula 1941. doneo odluku o poetku ustanka

Oruje

ustanikih
jedinica
1941. godine

Bernardova kua Pod hribom u Ljubljani, gde je 22. juna 1941. formirano
Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et

Omladina pali nemake kamione u Beogradu, juli 1941.

ru
?"Zar, h Z T
jf,vodilaca oruanog ustanka u Crnoj Gori, krajem 1941.
(pored stabla ,e delegat CK KPJ i Vrhovnog taba za Crnu Goru Ivan
Milutinovi)

Sremski

partizani

prelaze Dunav kod Surduka, kraj 1941.

Grupa boraca NOP odreda Zejnel Ajdini"

Borci partizanske ete u Divoselu kod Gospia 1941.

Mostarski

bataljon 1941, Hercegovina

Kua u Stolicama u kojoj je 26. i 21.

septembra 1941. odrano Savetovanje
u Glavnom tabu NOPOJ

Fabrika oruja u Uzicu, 1941.

Vezisti na poloaju 1942.

Konjika patrola Uikog partizanskog

odreda,
novembar
1941.

wr>-

Zaplenjeni neprijateljski top

veniji 1942.

Slo-

Borci

prilepskog partizanskog
da, 1941.

Zarobljeni nemaki vojnici i oficiri u Uzicu 1941.

odre-

Politiki

komesar Caanskog NOP odreda RATKO MITROVIC govori

narodnom zboru u osloboenom aku, oktobra 1941.

na

Borci Radnikog bataljona pred borbu na Kadinjai krajem novembra

1941. Govori DUAN JERKOVIC, komandant Uikog NOP odreda

Grupa

boraca

Nikikog partizanskog odreda sa tenkom i motociklom

lenjenim od Italijana 25. novembra 1941. kod Vilusa

Ulazak partizana u osloboeni aak, oktobra 1941.

zap-

rovac 19. avgusta 1941. daje uputstvo o postupku sa zarobljenim

neprijateljskim vojnicima i trai da se zadre samo oni neprijateljski vojnici koji su krivi za ratne zloine ostale putati kuama, s tim to im prethodno treba objasniti ciljeve narodnooslobodilake borbe. 164 tab Bosansko-hercegovake brigade u propisima
prema ratnim zarobljenicima od 6. septembra 1941. predvia
za one vojnike koji se uporno bore i daju dug otpor da se smeste na sigurno mesto, a oni koji se predaju bez borbe da se puste
kuama im dozvoli strategijska i borbena situacija", a ukoliko
se zadre neko vreme u zarobljenitvu da se smatraju naim prijateljima". 165
To to su jo od prvih dana pojedini odredi i tabovi sami
donosili n a j osnovni je propise i uputstva o ivotu i radu partizanskih odreda, to tada nije bilo jedinstvenih propisa u okviru itave
zemlje sve to govori upravo o punoj vitalnosti narodnooslobodilakog pokreta. S obzirom na karakter narodnoslobodilakog rata i revolucije, bilo je nuno da se prema konkretnim prilikama
svakog kraja, masovnosti jedinica, njihovim organizacionim oblicima i si. u praksi iskristaliu ona pitanja koja e se regulisati zavisno od uslova u pojedinim jedinicama i terena na kojima su one
dejstovale. Osnovna vodilja bile su direktive Glavnog taba NOPOJ,
a zajedniko od prvog dana ustanka svim partizanskim odredima,
sa pravno j politikog aspekta, upravo je to to je borac tretiran
kao ovek, to je stvoren potpuno nov meusobni odnos stareine
i borca, pretpostavljenih i potinjenih, nov odnos prema narodu
i narodnoj imovini, razvijano drugarstvo u vojnim kolektivima i,
u skladu sa meunarodnim ratnim pravom, human odnos prema
ratnim zarobljenicima. Tako se kroz prva uputstva i pravila raao
i oformljavao pravni ivot prvih ustanikih jedinica, 166 koji se tokom oslobodilakog rata dalje razvijao i usavravao saobr zno
razvoju oruanih snaga.

PROMENE U RUKOVOENJU I KOMANDOVANJU

U JESEN 1941.
Jedna od znaajnijih odluka Savetovanja u Stolicama bilo
je stvaranje jedinstvenog sistema rukovoenja i komandovanja
partizanskim odredima Jugoslavije. U pojedinim zemljama i pokrajinama osnivaju se glavni tabovi, dotadanji Glavni tab preimenovan je u Vrhovni tab NOPOJ. Sredinom decembra 1941. u
Vrhovni tab uvodi se funkcija naelnika taba. 167 Vrhovni tab
164
General-major pravne slube Ilija F. Kosti, Organizacija unutranjeg ivota Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije,
VIG 2/162, str. 67.
Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 210216.
166
tab 2. bataljona NOP odreda Korduna i Banije u svom izvetaju
od 4. novembra 1941. navodi da je bataljon obrazovan u vojnikom duhu
i to se tie reda, discipline, poslunosti i odgovornosti postoje isti propisi
kao i u svim savremenim v o j s k a m a . . . " Zbornik, tom V, knj. 2, str. 10.
167
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VIII, str. 288.

NOPOJ rukovodio je svim oruanim snagama i do I zasedanja

AVNOJ-a, u novembru 1942, obavljao je i politike funkcije.
Posle povlaenja CK KPJ i Vrhovnog taba NOPOJ iz Uica
u Sandak, poslednjih dana novembra 1941, a zatim u istonu Bosnu, nastupile su nove tekoe u odravanju veza sa politikim i vojnim rukovodstvima u pojedinim zemljama Jugoslavije. Zbog toga
je CK KPJ u decembru 1941. odluio da se formira Organizacioni
sekretarijat CK KPJ za neosloboene krajeve. 168 Koliko je god formiranje Organizacionog sekretarijata CK KPJ za neosloboene
krajeve imalo partijsko^politiku namenu, njegovo delovanje je bilo znaajno i u vojnom pogledu, jer su se preko njega prenosila
uputstva i nareenja Vrhovnog taba za rukovoenje oruanim
snagama i narodnooslobodilakim ratom u celini.
Posle Savetovanja u Stolicama u Glavnom tabu NOPO Srbije nije bilo promena. Nakon povlaenja glavnine partizanskih
odreda iz Srbije krajem novembra i poetkom decembra 1941, komandovao je partizanskim odredima koji su ostali na matinoj
teritoriji, a onima koji su se povukli u Sandak neposredno je rukovodio Vrhovni tab NOPOJ. Zbog tekoa u rukovoenju, tab
NOPO Vojvodine, zajedno sa Pokrajinskim komitetom, podelio se
u dve grupe: jedna grupa je rukovodila oruanim snagama u Banatu, a druga u Bakoj. U Sremu je partizanskim jedinicama
u poetku rukovodio Okruni partijski komitet. Na prelazu izmeu 1941. i 1942. godine osnovan je tab NOPO Srema, jer tab
NOPO Vojvodine nije bio u mogunosti da neposredno utie na
razvoj oruane borbe u Sremu. Na Kosovu je Vojni komitet ostao
sve do k r a j a oktobra 1942, kada je formiran Privremeni glavni
tab za Kosovo i Metohiju.
Glavni tab NOPO Crne Gore i Boke nastao je 24. oktobra
1941. od dotadanjeg taba narodnooslobodilakih gerilskih (partizanskih) odreda za Crnu Goru, Boku i Sandak. Sredite mu je
bilo na podruju Spua i Danilovgrada. Najpre je bio potinjen
Pokrajinskom komitetu, jer su bile slabe veze sa Vrhovnim tabom, a onda (poslednjih dana oktobra 1941) direktno je vezan za
Vrhovni tab NOPOJ. Poetkom novembra 1941. za komandanta
je imenovan Ivan Milutinovi. Glavni tab NOPO Crne Gore i Boke rukovodio je partizanskim jedinicama i organima vojnopozadinske vlasti. 169
Kako je po odlukama u Stolicama operativno podruje Sandaka odvojeno od Crne Gore, formiran je tab za Sandak koji je
ubrzo promenio naziv u Glavni tab NOPO Sandaka. Od tada do
21. decembra 1941. Glavni tab NOPO Sandaka komandovao je
svim oslobodilakim jedinicama u Sandaku, a do poetka marta
1942. vodio je samo sandake jedinice koje su se nalazile na podruju izmeu Lima i Uvea.170
168

Isto, str. 293.

Batri Jovanovi, n.d., str. 322; Zoran Laki i dr., Narodnooslobodilaka borba u Crnoj Gori 19411945, Titograd 1963, str. 116, 146147.
170
G. Miljani, n.d., str. 40.
169

U Sloveniji nije bilo bitnih promena u organizaciji rukovoenja i komandovanja. Samo je dotadanje Poveljstvo slovenskih
partizanskih et preimenovano u Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et, k o j e je rukovodilo svim oslobodilakim jedinicama
na teritoriji Slovenije. 171
U Hrvatskoj je u tom periodu dolo do velikih promena u
organizaciji rukovoenja i komandovanja. Izgraen je potpuno novi sistem (rukovoenja prilagoen organizacijskim promenama
ustanikih jedinica i potrebama oruane borbe u skladu sa vojno-politikom situacijom pojedinih krajeva Hrvatske. Prestalo je da
postoji Operativno partijsko rukovodstvo CK KPH i 19. oktobra
1941. formiran je Glavni tab NOPO Hrvatske (konstituisan je 17.
novembra 1941. na Petrovoj gori, u zaseoku Vukovii). Komandant je bio Ivan Rukavina, a politiki komesar Marko Orekovi.
Njih dvojicu imenovao je Vrhovni tab NOPOJ, a ostale lanove
je ranije postavio CK KPH. Posle smrti Marka Orekovia politiki
komesar je krae vreme bio Franjo Ogulinac Seljo. Meutim, krajem novembra dolazi do promena u Glavnom tabu time to je
imenovan pomonik komandanta, koji je ujedno bio i operativni
oficir. Na tu dunost postavljen je Franjo Ogulinac Seljo, a za politikog komesara je odreen Vladimir Bakari. 172 Glavni tab
NOPO Hrvatske pod svojom komandom imao je u decembru 1941.
Grupu NOPO Like, Kordunaki, Banijski i Primorsko-goranski partizanski odred ukupno 5.790 boraca. 173 Ostale ustanike jedinice u
Hrvatskoj nalazile su se pod CK KPH. U tom smislu, za podruje severne Hrvatske postojalo je Poverenstvo CK KPH koje se nalazilo u
Zagrebu, a veza sa Dalmacijom odravana je preko Pokrajinskog
komiteta KPH za Dalmaciju. Krajem 1941. u Dalmaciji je osnovan
tab Dalmatinsko-dinarskih odreda ili tab za Dalmaciju, koji je
posle preimenovan u Privremeni tab Dalmatinskih partizanskih
odreda. Ostala podruja Hrvatske Lika, Kordun, Banija, Gorski kotar i Hrvatsko primorje u ovom periodu imala su jedinstvenu vojnu komandu koja je rukovodila svim oslobodilakim jedinicama za svako podruje posebno. Tako, npr., sve ustanike snage
u Lici stavljene su pod komandu Grupe NOP odreda, a na Kordunu,
Baniji, u Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju postojali su tabovi partizanskih odreda neposredno vezani za Glavni tab NOPO Hrvatske. U Slavoniji je krajem 1941. osnovan tab Slavonskog partizanskog bataljona, koji je rukovodio svim slavonskim oslobodilakim jedinicama.
I u Bosni i Hercegovini izvrene su krupne promene u sistemu rukovoenja i komandovanja. Najpre je dotadanji Vojni tab
preimenovan u Glavni tab NOPO Bosne i Hercegovine. Za komandanta je postavljen Svetozar Vukmanovi Tempo, a za politikog komesara Rodoljub olakovi.174 Njihovim izlaskom iz Sarajeva prestali su da funkcioniu dotadanji tabovi za Tuzlansku i
1,1
17a
178
174

Isto, str. 39.

Zbornik, tom V, knj. 2, str. 28, 166.
Arhiv VII, k. 101, reg. br. 11/2.
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VIII, str. 290.

Prilog br. 2
Shema

rukovoenja i

komandovanja krajem 1941.

godine

Sarajevsku oblast, jer je Glavni tab uzeo pod svoju komandu sve
ustanike partizanske jedinice u istonoj Bosni. Za rukovoenje
partizanskim odredima u Bosanskoj krajini i centralnoj Bosni posle ukidanja taba Krajike divizije, u novembru 1941. osnovan je
tab za Bosansku krajinu, 175 koji je u februaru 1942. primenovan
u Operativni tab za Bosansku krajinu. U Hercegovini je ukinut
tab Hercegovake ustanike brigade, pa su sve tamonje partizanske jedinice stavljene pod novoosnovani tab Hercegovakih
partizanskih odreda.
Pokrajinski vojni tab za Makedoniju, koji je formiran polovinom septembra 1941, rasputen je u drugoj polovini novembra
1941. nakon hapenja Lazara Kolievskog. Obnovljen je tek poetkom 1942, kao Pokrajinski tab NOPO Makedonije. 176
OSNOVE RATNE VETINE U USTANIKOJ
1941. GODINI
U ustanikoj 1941. godini osnovu ratne vetine oslobodilakih jedinica predstavljao je partizanski oblik oruane borbe, koji
je bio dominantan na elom jugoslovenskom ratitu, a partizanski
odredi njegovi osnovni nosioci.
Partizanski oblik oruane borbe u 1941. godini bio je, pre
svega, diktiran nepovoljnim odnosom snaga. Osim toga, na takav
oblik ratovanja uticala je i ratna vetina neprijatelja. Okupatori
su svojim oruanim snagama poseli i drali gradove, industrijske
centre i druge vane objekte i maksimalno koristili komunikacije
za manevar svojim snagama i ratnom tehnikom, za snabdevanje
trupa i eksploatisanje prirodnih bogatstava Jugoslavije. Ostali prostor Jugoslavije su kontrolisali pomou kvislinkih formacija, kao
i razgranatom mreom policijskog, andarmerijskog i upravnog
aparata.
Deo okupatorskih oruanih snaga bio je vezan za obezbeenje uporita i baza, objekata i komunikacija, tako da su nosile karakteristiku statinih jedinica, odnosno posadnih trupa. Drugi deo
njihovih snaga bio je vie prilagoen za manevar, za ofanzivna dejstva van uporita i garnizona. To su bile udarne snage neprijatelja, ija je osnovna namena bila nametanje frontalnih i unitavajuih udara po oslobodilakim snagama. U tom smislu je karakteristina nemaka tzv. prva ofanziva u umadiji i zapadnoj Srbiji,
oktobra i novembra 1941, protiv partizanskih odreda koji su se
nalazili pod komandom Glavnog taba NOPO Srbije. Nemci su za
ovu ofanzivu doveli dve operativne peadijske divizije 113. sa
sovjetsko-nemakog fronta i 342. iz Francuske. One su angaovane u borbi protiv NOP odreda zajedno sa delovima etiri posadne
divizije 704, 714, 717. i 718. li kvisMnkim snagama (ukupno oko
80.000 vojnika). Tako su Nemci u ofanzivu angaovali znatne sna175

Arhiv VII, k. 1997, reg. br. 27/7.

Vidi prilog br. 1 shema rukovoenja i komandovanja NOPOJ
krajem 1941. godine.
176

ge, jer ih je na to naterala vojno-politika situacija u Srbiji, gde je

oslobodilaki pokret bio masovan.
I u ostalim krajevima Jugoslavije okupatori su nastojali da
u borbu protiv ustanika upotrebe snage iz uporita, tj. one snage
ija je osnovna funkcija bila obezbeenje teritorija i objekata na
njima. Sutinu stvari nita ne menja postupak italijanskog okupatora u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, koji je operativnim jedinicama odmah preduzeo ofanzivna dejstva protiv ustanika. Osnovna upotreba neprijateljskih snaga zasnivala se na
naelu da se u borbu protiv ustanika angauju sve raspoloive snage i sredstva kako bi se u zaetku likvidirale oslobodilake jedinice.
Polazei od ciljeva narodnooslobodilakog pokreta, partizanski oblik oruane borbe bio je jedina alternativa u poetnom periodu oslobodilakog rata. Svako odstupanje od takvog naela dovodilo je do krize ustanka u pojedinim krajevima. Otuda vrhovni
komandant NOPOJ Tito istie sutinu borbenih dejstava partizanskog oblika oruane borbe: Drite se partizanskog naina ratovanja, izbjegavajui krute frontove. Kvarenje komunikacija, unitavanje transporta, zasjede, iznenadni prepadi daju najvie uspjeha,
a pri tome trpimo manje gubitke. Mrtve blokade oko varoi nisu
pogodne. Oko tih varoi borbe redovno poprime frontalni karakter. Neprijatelju se ne dozvoljava da se udalji od varoi, pa se ne
moe dobiti nikakav plijen. Oko takvih varoi neprijatelj ima dobre vatrene poloaje, pa nam nanosi i vee gubitke .. . " m
Prema tome, jedna od bitnih karakteristika partizanskog oblika oruane borbe je izbegavanje frontalnih dejstava i dranja
krutih frontova, ega je bilo u poetku ustanka u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj (Kordun, Banija) i u nekim krajevima Srbije. Frontalne 'borbe su omoguile da do punog izraaja
doe neprijateljska superiornost u ivoj sili i ratnoj tehnici, u
onim faktorima oruane borbe u kojima su iNOP odredi bili u
slabijem poloaju. Stoga je i razumljivo to je Tito stalno upozoravao partizanske komande i tabove da se dre partizanskog
naina ratovanja".
U partizanskom nainu ratovanja NOP odredi biraju objekat napada, izbegavaju sukob s jakim snagama neprijatelja i napade na jaa uporita. Meutim, uprkos esto isticanom naelu
o izbegavanju frontalnih borbi, u praksi se ponekad deavalo da
se iz raznih razloga tako nije postupalo. U tom pogledu karakteristian je neuspeo napad na Pljevlja 1. decembra 1941, izveden
u uslovima kada nisu postojale mogunosti (odgovarajue naoruanje i iskustvo) da se osvoji jako utvreno mesto.
Sutinu partizanskog oblika oruane borbe predstavljala je
stalna aktivnost jedinica, to se ispoljavalo u izvoenju iznenadnih napada, zaseda, prepada, udara u bok i pozadinu, ubacivanju
u raspored neprijatelja, izvoenju udara po komunikacijama, dejstava nou, po magli, kii, velikom snegu. To je osiguravalo da
se irom Jugoslavije manjim snagama postignu uspesi koji su u
ukupnom zbiru davali strategijske rezultate.
177

J. B. Tito, Sabrana djela, tom IX, str. 172174.

Pravi smisao partizanskog ratovanja bio je u tome to se

manjim snagama tukle nadmonije neprijateljske snage i to se
neprekidnim akcijama neprijatelj prisiljavao da angauje velike
snage za sopstveno obezbeenje. Sa stanovita moralnog faktora,
partizanska dejstva su stimulativno delovala na borbeno raspoloenje boraca i naroda, na njihovo sve aktivnije ukljuivanje u
narodnooslobodilaeki pokret.
Partizanski oblik oruane borbe, osim toga, obezbeivao je
kontinuitet narodnooslobodilake borbe i njeno razvijanje u optenarodni rat. U procesu dalje izgradnje oruanih snaga trebalo
je stvarati takve vojne formacije koje nee biti vezane samo za
jednu teritoriju. Taj proces je otpoeo u sledeem periodu NOR-a
sa formiranjem brigada, divizija i korpusa, sa stvaranjem Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.
to se tie oblika borbenih dejstava u ustanikoj 1941. godini, najmasovniji vid dejstva bili su borba i bojevi, a pojavila
se i operacija. Kako su poetkom ustanka dominirale m a n j e partizanske jedinice partizanski (odnosno gerilski) odredi, sastavljeni od eta, i ikako je bataljon bio brojano najvei i mogao samostalno da dejstvuje, u svojim akcijama oni su najvie koristili
borbu kao osnovni oblik. Zato celu ustanioku 1941. godinu karakteriu brojni borbeni okraji skoro u svim krajevima Jugoslavije. Druga je karakteristika borbe to u n j o j nisu uestvovale
samo ustanike jedinice nego i stanovnitvo; to i ini specifinost
takvih dejstava, bez obzira to se nije raspolagalo dovoljnim koliinama naoruanja i opreme, to su u borbu stupali partizani
i ostali graani opremljeni najoskudnijim sredstvima. Borbe u
ovom periodu, pa i kasnije, pokazale su da su kvalitet borca i
specifina taktika znaajniji od bilo ega drugog i da je to najbolja garancija da e pobeda biti izvojevana. Tenja je bila da
se borba vodi u svim uslovima i u svim krajevima Jugoslavije.
U taktici postupaka dominirali su inicijativa i vetina, hrabrost,
odvanost, matovitost, lukavstvo, kao i visoki borbeni moral i
politika svest iji su nosioci bili lanovi KPJ i SKOJ-a, gde je
omladina pokazala veliku odlunost i spremnost da se bori u najteim uslovima za ostvarenje linije KPJ i Tita.

APEL STANOVNITVU GRADOVA OPKOLJENIH

OD NARODNOOSLOBODILAKIH SNAGA
Srbi i Srpkinje, stanovnici naih gradova danas opkoljenih od narodnoosloboilakih snaga!
Potueni garnizoni okupatora i razbijeni ostaci bednih Nedievih,
Ljotievih i Peanevih izdajnikih bandi, proteranih sa danas osloboenih
krajeva nae otadbine, zatvorili su se u nekoliko naih gradova, gde sprovode
zloinanki teror nad najboljim sinovima naeg naroda. Oni pokuavaju
da se na t a j nain ispasu od pravednog narodnog gneva. Ali, ove njihove
nade su varljive i uzaludne: nema te tvrave koja bi danas bila neosvojiva za narodnooslobodilake snage Srbije. Uice, aak, G. Milanovac, Poega, Arilje, Loznica, Ljubovija i Krupanj, kao i itav niz drugih mesta,
osloboeni su u nezadrivom naletu junakih partizana i njihovih saveznika. Tako e biti i sa svim ostalim naim gradovima; ni u jednom od

njih neprijatelj nee (uspeti da izbegne nae udarce, ni u jednom od njih

petokolonai d domai izdajnici nee pobei ispred narodnog suda.
Stanovnici opkoljenih gradova!
Pred vaim gradovima danas se nalaze narodnooslobodilake snage,
koje steu gvozdeni obru oko neprijatelja. Partizani vam donose slobodu,
hleb i narodnu vlast. Oni e vas osloboditi od uasnih patnji k o j e danas
trpite pod mrskom izmom okupatora i njegovih slugu.
Pomognite sa svoje strane svim sredstvima borbu narodnooslobodilakih snaga. Uinite sve da bi ve danas dezorganizovali napore i mere
neprijatelja u vaim mestima. Vrite masovne sabotae. Bacajte u vazduh
sve za neprijatelja vane objekte. Javljajte narodnim snagama pozicije i
pripreme okupatora. Onemoguite odvratnu
rabotu petokolonaa i svih
drugih izdajica unitavajte ih na svakom koraku. Uinite sve da se i
u vaem gradu neprijatelj unapred oseti izgubljenim i ugroenim svakog
trenutka!
Tako ete pribliiti as svoje slobode, as poraza okupatora i u vaem gradu, as kada ete opet moi da ivite i radite kao slobodni ljudi
na vaoj slobodnoj srpskoj zemlji!
Apel kojeg je vrhovni komandant J. B. Tito, objavio u Biltenu Vrhovnog taba br. 9, od 10. X 1941. o ueu stanovnitva u oruanoj borbi.
N A R E D B E
SVIM TABOVIMA NARODNOOSLOBODILAKIH
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE
N a r e u j em :
tabovi Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije neka
u najkraem roku dostave ovom tabu sledee podatke: 1. tano brojano
stanje naoruanih odreda; 2. tano brojano s t a n j e nenaoruanih eta, bataljona itd.; 3. koliinu raznovrsnog oruja, municije i drugih raznih (sredstava; 4. sastav odreda (radnici, seljaci, intelektualci), borbeni kvalitet pojedinih eta, bataljona i odreda; 5. u kakvom se stanju (nalaze borci u (pogledu odee i obue potrebe odreda u odei i obui; 6. ilshrana i kakve
su i kolike rezerve hrane koje se nalaze u pojedinim odredima, na koji se
nain nabavlja hrana i stvaraju rezerve; 7. kakva i kolika je pomo (potrebna pojedinim odredima; 8. kakvo je stanje u sanitetskoj slubi |u odredima: bolnice, lekari, sestre, lekovi; 9. kakvi su do sada gubici u mrtvima i ranjenim.
ZA VRHOVNI TAB
NARODNOOSLOBODILAKIH
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE
TITO
Naredba Vrhovnog komandanta iz oktobra 1941. u kojoj se trai od
svih tabova uredno izvetavanje o stanju u jedinicama i na bojitu.

U ustanikoj 1941. godini esto su primenjivani i bojevi, naroito u onim krajevima Jugoslavije gde su bile brojano jae
ustanike jedinice i u vreme kada su partizanski odredi bili sastavljeni od bataljona (npr. Srbija). Takve ustanike snage su mogle bojevima reavati krupnije taktike zadatke,, razbijati vee
grupe neprijatelja, zauzimati i drati vanije zemljine objekte,
to je u ukupnom zbiru takoe davalo strategijske rezultate. (Naelno su bojeve izvodili partizanski odredi ili vie partizanskih

odreda zajedno, ali uvek u saradnji sa stanovnitvom, koje je raznim oblicima pomoi i neposrednim ueem u oruanoj borbi
davalo doprinos pobedi.
Borbe koje su se vodile u zapadnoj Srbiji i umadiji, u periodu septembar novembar 1941, imale su obeleja operacija.
Zajednikim dejstvima 12 partizanskih odreda tokom septembra
1941. osloboeni su gotovo cela zapadna Srbija, vei deo umadije, dolina Zapadne Morave uzvodno od Kruevca i dolina Ibra do
Kosovske Mitrovice, podruje od oko 15.000 km 2 sa blizu milion
stanovnika. U sutini, ta dejstva su imala sve karakteristike jedne velike napadne operacije NOPO Srbije, i to ;sa stanovita cilja
koji je postavljen i snaga koje su angaovane, kao i zbog toga
to je svim tim dejstvima neposredno rukovodio Glavni tab
NOPO Srbije uz punu pomo Vrhovnog taba NOPOJ. Ubrzo posle toga, u oktobru i novembru 1941, neprijatelj je na tom istom
prostoru izveo svoju tzv. prvu ofanzivu protiv ustanikih jedinica
koje :su bile prisiljene da se uglavnom odbrambenim dejstvima i
nizom aktivnosti suprotstave napadau a zatim izvuku prema Zlatiboru i Sandaku, to takoe predstavlja jednu veliku odbrambeno-napadnu operaciju.
Bitno obeleje ovih operacija u zapadnoj Srbiji i umadiji
je u tome to je u njima masovno uestvovalo stanovnitvo raznim oblicima pomoi i saradnje sa ustanikim jedinicama i to su
se u sva borbena dejstva u punoj meri ukljuile drutveno-politike strukture Partija, SKOJ, narodnooslobodilaki odbori, omladina i druge antifaistike organizacije i organi i jedinice vojnopozadinske vlasti.
Ofanziva ustanikih jedinica u trinaestojulskom ustanku 1941.
u Crnoj Gori, gotovo potpuno osloboenje Bosanske k r a j i n e krajem jula 1941, ustanika ofanziva u istonoj Bosni, na Kordunu,
Baniji i u Lici, itd. sve se to ne moe svesti pod norme klasinih ofanzivnih ili defanzivnih operacija drugog svetskog rata. Osnovna karakteristika tih dejstava je u tome to su ona odraavala
specifinost vremena u kojem su se odvijala i prostora na kojem
su se razvila. To je delo Komunistike partije, koja je nastojala
da se radi popularizacije NOP-a i privlaenja novih boraca u oruane formacije, u poetnoj fazi oruane borbe postignu to vei
uspesi protiv okupatora.
Jedan od bitnih principa ratne vetine ustanike 1941. godine bilo je naelo postupnosti borbenih dejstava od manjih ka
veim akcijama, na emu je insistirao Vrhovni tab NOPOJ i lino Tito. Takav princip bio je, pored ostalog, uslovljen time to
nije postojao povoljan vojni odnos snaga za odluan obraun sa
neprijateljem, jer su se u borbi morale stvarati ustanike oslobodilake jedinice i sticati prava ratna iskustva. Svaka druga
orijentacija npr. da se odmah trae i vode vee bitke grupisanim ustanikim jedinicama koje su bile slabo naoruane i opremljene i nedovoljno obuene, bez ratnog iskustva bila bi nerealna i znaila siguran poraz. Zato Tito u vezi sa taktikom parti-

zanskih odreda u tom periodu istie: Pogreno je (vae) suprotstavljanje krupnih akcija narodnog ustanka sitnim akcijama . . .
Male akcije u partizanskom ratu vode krupnim, jer one postepeno
mobiliziraju sve vee mase. Male akcije ue ljude ratovanju, i to
znanje najbolja je garancija da se partizanski odredi nee raspasti u sluaju ako, krupna akcija ne uspije . . ,"178
Rukovodstvo NOP-a se do k r a j a angaovalo u tom smislu
da se usvoji jedinstvena ratna vetina za ceo jugoslovenski prostor. U tom pogledu je od velikog znaaja bilo Savetovanje u
Stolicama.
POETNI OBLICI OBUKE STAREINA I BORACA
Vrhovni tab i nacionalna vojna i politika rukovodstva poklanjali su znatnu panju strunom obuavanju rukovodeih kadrova i boraca. kolovanje rukovodilaca partizanskih jedinica bio
je utoliko sloeniji problem to veliki broj boraca nije proao
nikakvu vojnu obuku. Na niim komandnim funkcijama bilo je
onih koji su imali samo najosnovnija vojna znanja, a od ratnog
iskustva kratkotrajan aprilski rat. S druge strane, malo je oficira i podoficira (aktivnih i rezervnih) jugoslovenske kraljevske
vojske stupilo u partizanske odrede.
Rukovodee dunosti u oruanim jedinicama imali su lanovi Partije i SKOJ-a, organizatori oruane borbe. U krajevima gde
je narodnooslobodilaka borba dobila ire razmere problem strunosti rukovodeih kadrova bio je jo vei. Opti problem strune
obuenosti kadrova ublaen je dolaskom jugoslovanskih komunista iz panije, koji su raspolagali vojnim znanjem i ratnim iskustvom steenim u graanskom ratu, pa su im poverene najodgovornije dunosti u partizanskim jedinicama i tabovima.
Prvi pisani materijali za obuku stareina bila su uputstva, 179
jer borbena pravila jugoslovenske kraljevske vojske nisu se mogla koristiti za voenje partizanskog rata, sem za obuku u naoruanju. Iskustva steena u borbi bila su najvanija za obuku
stareina i boraca. 180
Posle Savetovanja u Stolicama, radi jedinstvene obuke za
sve partizanske jedinice, Vrhovni tab je poetkom oktobra 1941.
izdao uputstvo Plan nastave za one koji nisu sluili vojsku". iNjime je bila predviena obuka u rukovanju orujem, borbena obuka i obuka u ruenju i izvoenju sabotaa. 181 Na osnovu tog op178

Zbornik, tom III, knj. 1, str. 229.

tab Privremene vrhovne komande nacionalnooslobodilake vojske
za Crnu Goru, Boku i Sandak izdao je 23. jula 1941. Uputstvo o taktici Nacionalnooslobodilaoke vojske u kojem se govori i o obuci boraca i stareina.
Zbornik, tom III, knj. 1, str. 18.
180
U listu Slovenski partizan od oktobra 1941. pie: Vojna i politika
akademija naih komandira i komesara to su brda, to je akcija, to je napad, to je borba sa faistikim okupatorima. Ta je akademija teka i ide
preko pobede i poraza, preko uspeha i neuspeha, preko junatva i preko
rtava." Zbornik, tom VI, knj. 1, str. 110.
179

teg plana, glavni tabovi i tabovi partizanskih odreda izradili

su svoje planove nastave.
Veliki znaaj za vojnu obuku imala su tri uputstva koje je
u oktobru 1941. napisao i uputio jedinicama Vrhovni komandant:
Uputstvo kako se osvaja i oslobaa naseljeno mesto", Uputstvo
kako se dri brani osloboeni teritorij" i Plan nastave za one
koji nisu sluili vojsku". 182 Pisana na osnovu iskustva iz borbe,
ona su odgovarala uslovima i praksi partizanskog ratovanja.
Obuka boraca i stareina izvodila se, naelno, za vreme predaha izmeu borbi. tab 1. bataljona Kragujevakog NOP odreda
11. oktobra 1941. nareuje komandirima eta da redovno odravaju asove iz vojne obuke sa borcima i postavlja hitan zadatak
organizovanje kurseva za osposobljavanje desetara za budue komandire". 183 Komandant NOP odreda Korduna je 28. decembra
1941. naredio komandantima bataljona da snagama kojima raspolau organizuju krae kurseve za osposobljavanje komandira eta". 184 Tako su ve krajem 1941. godine za najnie stareine -
desetare i komandire vodova, a negde i za (komandire eta, pri
mnogim tabovima bataljona i odreda organizovani krai kursevi. Te kurseve su zavravali lanovi Partije, SKOJ-a i simpatizeri
NOP-a koji su u dotadanjim borbama pokazali smisao za rukovoenje, inicijativu i hrabrost, to znai da se rukovodstvo NOP-a
u pogledu strunog obuavanja stareinskog kadra oslanjalo iskljuivo na sopstvene snage.
POLITIKI ORGANI I ORGANIZACIJE KPJ I SKOJ-a
U ORUANIM FORMACIJAMA
Na sednicama (CK KPJ 22. i 27. juna i 4. jula 1941. odlueno
je da u oruanim oslobodilakim jedinicama, pored komandira i
komandanata, bude i politiki komesar u eti, bataljonu i partizanskom odredu. Komandir i komesar bili su ravnopravni, zajedno su reavali sva pitanja, ali je rukovoenje borbom bila prva
briga komandira i komandanta, a odgoj ljudi je prvenstveni zadatak politikog komesara.
Politiki komesari su, pre svega, bili zastupnici politike linije KPJ u oruanim snagama, delegati Partije", uvari narodnog jedinstva politika garancija NOB dua narodne vojske,
nosioci narodne politike i narodnog stremljenja u vojsci". Oni su
bili stub discipline i morala, primerni aktivisti, prvi u juriima,
naj izdrljivi j i na marevima, poslednji prilikom povlaenja, agitatori i vaspitai u duhu narodnooslobodilake borbe, koji su linim primerom vaspitavali druge. Udarili su snaan peat na lik
partizanskog borca, razvijajui njegovu otpornost prema tekoama i ulivajui mu bezgraninu veru u pravednost ciljeva borbe
181

Zbornik,
Zbornik,
183 Zbornik,
184
Zbornik,

182

tom
tom
tom
tom

II, knj. 2, str. 6870.

II, knj. 2, str. 7177.
I, knj. 1, str. 193194.
V, knj. 2, str. 286298,

i neminovnost konane pobede nad neprijateljem. Zajedno sa or

ganizacijom KPJ, o ijem su se radu starali, politiki komesari su
bili garancija da e se oruane snage razvijati u skladu sa generalnom linijom KPJ i politikim ciljevima NOP-a.
Odmah na poetku ustanka CK KPJ zauzeo je stav da se u
oslobodilakim jedinicama obrazuju partijske organizacije elije, jer su komunisti u oruanim formacijama imali osnovni zadatak da rade na jaanju i moralno-politikom uvrivanju vojnih jedinica i da razvijaju njihovu borbenu i politiku aktivnost.
U poetku, dok je u partizanskim odredima bio mali broj boraca
i lanova KPJ, osnovne partijske organizacije elije stvarane
su na principu jedan odred jedna elija, koja se neposredno
vezivala za partijsko rukovodstvo na terenu. Sekretar je biran iz
redova boraca lanova KPJ i bio je odgovoran za rad partijske
elije pred okrunim ili sreskim komitetom koji je formirao odred. Meutim, u dosta sluajeva, neposredno rukovoenje partijskim elijama poveravano je politikim komesarima.
Sa formiranjem eta u sastavu odreda ili samostalnih, budui da je eta bila osnovna vojna jedinica", osnovna partijska organizacija je elija u eti, formirana na principu jedna eta
jedna elija. Kao organizacioni princip, to e ostati do kraja rata.
Ako je elija bila brojnija, delila se na odeljenja po vodovima.
Princip jedna eta jedna elija vaio je za sve odrede, bez
obzira da li su u svom sastavu imali samo ete ili su imali bataljone. Od komunista u tabovima bataljona i partizanskog odreda formirane su tapske elije. U poetku su sekretari tapskih
elija bili politiki komesari, a od k r a j a 1941. zamenici politikih
komesara. U jedinicama gde nije bio dovoljan broj lanova Partije (manje od 3 lana KPJ) stvarani su partijski aktivi, koji su
kasnije prerastali u partijske elije.
Na Savetovanju u Stolicama, na osnovu iskustva iz rada
partijske organizacije i politikog delovanja u oslobodilakim jedinicama, odlueno je da se uvede funkcija zamenika politikog
komesara. Zamenici politikih komesara bili su profesionalni partijski radnici i postavljeni su u tabove bataljona i odreda. Oni
su u odredu vrili funkciju partijskog rukovodioca i sekretara
tapske elije, a u bataljonima dunost sekretara partijskog
biroa, koji se istovremeno formiraju, i sekretara tapske elije.
Praksa partijskog rada ve s kraja jeseni 1941. nametnula
je potrebu da se pristupi stvaranju partijskih biroa u bataljonima, to je potvreno instrukcijom CK KPJ od 29. januara 1942.
S obzirom na povean broj partizanskih jedinica, bilo je sve tee
da se svaka etna partijska organizacija elija direktno vezuje
za partijsko rukovodstvo na terenu. Zbog izvravanja borbenih
zadataka ete su dejstvovale na irem operativnom
podruju,
praktino u nemogunosti da odravaju stalne veze sa svojim
matinim" partijskim rukovodstvom. Jo u avgustu 1941. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru Boku i Sandak izdao je direktivu da se tamo gdje postoje bataljoni stvore bataljonski komiteti" koji e odravati vezu sa mesnim partijskim rukovodstvi-

ma. Slinih pojava je bilo i u partizanskim odredima Srbije, tako da je ve krajem 1941. poelo sa osnivanjem bataljonskih partijskih biroa, kao rukovodeih tela partijskih organizacija u bataIjonima. etne elije nisu vie direktno odravale vezu sa partijskim komitetima na terenu, nego preko partijskog biroa bataljona. Partijski biro je rukovodio partijskim radom u bataljonu,
odravao direktne veze sa okrunim komitetom na ijem se terenu bataljon nalazi i stajao pod njegovom kontrolom.
Pokretanjem oruanog ustanka, pred SKOJ su postavljena
dva osnovna zadatka: prvo, ukljuivanje svih lanova i organizacija SKOJ-a u borbu protiv okupatora i, drugo, organizovanje irokog antifaistikog fronta omladine i njeno angaovanje u oslobodilake jedinice. Izvravajui te zadatke, SKOJ je postao znaajna snaga u stvaranju i izgradnji partizanskih jedinica.
Poetna organizaciona struktura skojevske organizacije u oslobodilakim jedinicama do kraja avgusta 1941. nije bila odreena. Tada CK SKOJ-a donosi odluku o formiranju skojevskih organizacija u partizanskim odredima, regulie zadatke skojevske
organizacije i pitanje prijema mladih boraca u SKOJ. 185 Prema
toj direktivi, u partizanskim etama su stvarani aktivi sa sekretarom na elu. etni skojevski aktivi bili su neposredno vezani za
organizaciju SKOJ-a na terenu. Formiranjem bataljonskih partijskih biroa dolazi do jaeg organizovanog povezivanja etnih skojevskih aktiva u bataljonu. CK SKOJ-a je pootrio kriterijum za
prijem u SKOJ i naloio organizacijama da se primaju oni omladinci koji to zasluuju svojim radom, borbenou i samoportvovanjem. Time su stvoreni uslovi da SKOJ postane avangarda mladih u partizanskim jedinicama, organizacija koja e se najdoslednije boriti za sprovoenje linije Partije, istinska kola mladih komunista, oslonac komandi i tabova u izvravanju borbenih i drugih zadataka koji su stajali pred jedinicom. 186
U prvim danima oruane borbe pred komandama i tabovima ustanikih jedinica, politikim organima, kao i pred partijskom i skojevskom organizacijom, stajali su zadaci politikog,
kulturno-prosvetnog i zabavnog rada, te izdavaka delatnost. Politiko delovanje bilo je usmereno na izgradnju moralno-politike
motivisanosti boraca partizanskih jedinica, kao pretpostavke za
uspeno voenje narodnooslobodilakog rata. Otuda je teite politikog rada bilo na objanjavanju karaktera i ciljeva narodnooslobodilakog pokreta, bratstva i jedinstva, borbene solidarnosti
jugo slovenskih naroda i narodnosti kao bitnih uslova pobede. Borci su se izgraivali u svesne i nepokolebljive, istrajne i izdrljive
pripadnike oruanih snaga. Svestranim i neprekidnim politikim
radom, meu pripadnicima partijskih jedinica razvijao se duh dosledne i beskompromisne borbe za slobodu i novo drutveno ureenje, drueljublje i kolektivizam. Zahvaljujui upravo tome,
185
Direktiva CK SKOJ-a od 30. avgusta 1941. Arhiv VII, k. 1967, reg.
br. 1/1.
ise u 1941. godini u oslobodilake jedinice stupilo je oko 15.000 skojevaca, to je predstavljalo znaajnu snagu narodnooslobodilakog rata.

oruane jedinice su od poetka bile uistinu revolucionarne kole.

Osnovni oblici sprovoenja politikog rada u partizanskim jedinicama bili su etne i bataljonske konferencije, predavanja, itanje partizanske tampe, zborovi, mitinzi, priredbe unutar oslobodilakih jedinica ili meu stanovnitvom. Neposredni organizatori tog rada bili su politiki komesari, a njihovi najneposredniji
pomagai partijske i skojevske organizacije.
Kult u r n o-p ro s ve Ino obrazovanje i organizovanje zabavnog ivota predstavljali su vano podruje delovanja u jedinicama od
poetka ustanka. Znaaj toga rada proizilazio je i iz injenice da
su uspeh u borbi i izvrenje drugih zadataka, u k r a j n j e m sluaju,
zavisili od opteobrazovnog i kulturnog nivoa boraca i stareina.
U najveem broju partizanskih eta i bataljona do kraja 1941. osnovani su ku 11 u rno -pros v e tn i odbori, od 3 do 7 lanova, kao rukovodei organi kulturno-prosvetnog i zabavnog rada, preko kojih
su komande i tabovi, kao i politiki organi, usmeravali rad analfabetskih teajeva i italakih grupa, organizovali predavanja, izdavali zidne i depne novine. Kulturno-prosvetnim i zabavnim radom rukovodili su informacioni biroi, agitaciono-propagandne komisije i si. Bez obzira na njihov naziv, imali su sline zadatke:
politika propaganda u jedinicama i narodu, izdavanje radio-vesti, umnoavanje politikog i propagandnog materijala, organizovanje predavanja, skupova, kulturno-zabavnih priredbi i dr.
U ustanikoj 1941. godini tampano je tridesetak vojnih listova oslobodilakih jedinica i tabova; neki su izali jedanput
a neki u vie brojeva. Pojavu partizanske tampe najavio je Bilten
Glavnog, odnosno Vrhovnog taba NOPOJ, iji je prvi broj tampan u okupiranom Beogradu poetkom avgusta 1941. Vojni listovi
su prvenstveno donosili materijale iz jedinica i o jedinicama, jer
su bili namenjeni njima, ali su prenosili i ostale tekstove iz centralnih i pokrajinskih listova. Vojni listovi su odigrali vanu ulogu u moralno-politikom vaspitanju i ideolokom obrazovanju; oni
su uobliavali prva ratna iskustva, iznosili primere junatva i snalaljivosti.
ORUANE SNAGE NOP-a NA KRAJU 1941. GODINE
Do kraja 1941. u svim krajevima Jugoslavije reorganizovane
su ustanike jedinice, tabovi i komande u skladu sa odlukama
Savetovanja u Stolicama, osim u Sloveniji gde se do prolea 1942.
godine ostalo sa postojeom vojnom organizacijom partizanskim etama i bataljonima. Partizanski odred je postao osnovna
jedinica narodnooslobodilakog rata, s tim to je njegova unutranja struktura bila jo razliita, jer je to zavisilo od raznih
okolnosti. U veini sluajeva partizanski odredi su bili sastavljeni od bataljona. Meutim, bilo je jo odreda koji nisu imali bataljone nego partizanske ete, a ete su se delile na vodove. U
Hrvatskoj su ve postojale i grupe partizanskih odreda, npr. u
Lici. U skladu sa stavovima iz Stolica, partizanski odredi su bili

jaeg brojnog stanja, na primer oni u Srbiji, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Ali, jo je bilo brojano malih partizanskih odreda, to je takoe uslovljeno nizom okolnosti.
U skladu sa odlukama iz Stolica o reogranizaciji ustanikih
jedinica i njihovom ukrupnjavanju u partizanske odrede, do kraja 1941. dolo je do smanjenja broja partizanskih odreda za 210,
odnosno u tom periodu formirano je manje partizanskih odreda
(samo 60) nego pre Savetovanja u Stolicama, tako da je na k r a j u
1941. godine u NOPOJ bio ukupno 51 partizanski odred. Velike
promene su se dogodile i kod samostalnih partizanskih bataljona.
Od Savetovanja u Stolicama do kraja 1941. formirano je 55 samostalnih partizanskih bataljona. Istovremeno su prestala da postoje 53 takva bataljona, jer je najvei broj uao u sastav partizanskih odreda, neki su preformirani a jedan broj je rasformiran
i od toga ljudstva osnovane su druge jedinice. Na kraju 1941. u
sastavu NOPOJ bilo je ukupno 29 samostalnih partizanskih bataljona.
Komunistika partija Jugoslavije u ustanikoj 1941. godini
organizovala je krupne vojne jedinice oslobodilake borbe. Na teritoriji Jugoslavije, od poslednjih dana juna do kraja decembra
1941. ukupno je osnovano 292 odreda, veeg ili manjeg sastava,
126 samostalnih partizanskih bataljona, zatim 1. proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada 21. decembra 1941. Meutim,
zbog estih organizacijskih promena, u kojima su vojno-ipolitika rukovodstva NOP-a traila najbolja vojna reenja da bi se uspenije
vodila oruana borba, u ovom periodu je preformirano, rasformirano ili ulo u sastav veih jedinica 242 odreda, 97 samostalnih
partizanskih bataljona i vie drugih jedinica. Tako na kraju 1941.
godine u sastavu oslobodilakih jedinica Jugoslavije bili su jedna
proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada, 51 narodnooslobodilaki partizanski odred, 29 samostalnih partizanskih bataljona i neutvreni broj partizanskih straa i komandi mesta iz vojnopozadinske strukture, uz postojanje brojnih partizanskih, borbenih, udarnih i diverzantskih grupa u okupiranim gradovima, veim naseljenim mestima i ostalim delovima Jugoslavije. Uz ovo
treba dodati da je u Sloveniji, pri kraju 1941. godine, bilo jo 6
samostalnih partizanskih eta sa karakteristikama partizanskih odreda. Koncem 1941. godine jedinice i ustanove NOPOJ imale su oko
80.000 boraca, meu koje se u b r a j a j u i svi oni aktivisti NOP-a koji
su se nalazili pod orujem a pripadali su jedinicama i ustanovama
organa voznopozadinske vlasti ili su se nalazili u borbenim, udarnim i diverzantskim grupama ili su radili na terenu kao rukovodioci NOP-a.187 Bila je to krupna oruana sila koju je u toku es187
U borbi protiv NOPOJ na k r a j u 1941. godine bila je angaovana
31 neprijateljska divizija (od ega 6 nemakih, 17 italijanskih, 2 bugarske,
6 ustako-domobranskih), 5 samostalnih brigada (3 bugarske, 2 maarske),
15 samostalnih pukova i brojne druge okupatorske i kvislinke jedinice
ukupno preko 600.000 neprijateljskih vojnika, od ega 480.000 okupatorskih
(90.000 Nemaca, 330.000 Italijana, 45.000 Bugara, 15.000 Maara) i 120.000
kvislinkih vojnika.

tomesenog oslobodilakog rata izgradila Komunistika partija Jugoslavije. 188

Meutim, pored krupnih pobeda izvojevanih oslobodilakom
borbom, pod kraj 1941. godine ustanike snage u Jugoslaviji sukobljavale su se i nale pred brojnim tekoama, naroito u materijalnim potrebama, naoruanju i opremi i snabdevanju, to je
imalo odraza na voenje oruane borbe. Neprijatelj je nametao
dugotrajne borbe, dolazilo je do sukoba sa nadmonijim snagama
protivnika, tako da ratnog plena nije uvek bilo dovoljno. Pomo
u naoruanju i opremi niotkud nije dolazila. Sve se moralo otimati od neprijatelja. Broj ranjenika se poveavao, a sanitetskog materijala i lekova gotovo nije bilo. Dolazila je zima, a kod veine boraca odea i oprema bila je pohabana ili slaba. Hrane je esto ponestajalo. U Srbiji su izgubljeni glavni izvori snabdevanja Mava, Posavina i umadija. Narod ustanikih podruja davao je sve
to je mogao dati svojim borcima. Ali neprijatelj je nastojao da
to sprei svojim postupcima, masovnim unitavanjem, paljevinom
i drugim sredstvima kako bi izolovao narod od njegovih boraca.
Najzad, u sukobu sa nadmonijim neprijateljem, naroito u
Srbiji, dole su do izraaja sve slabosti vojne organizacije ustanka.
Teritorijalna organizacija partizanskih odreda u poetku ustanka
se pokazala kao veoma pogodna forma za brzu mobilizaciju masa
i razvijanje borbenih dejstava manjeg obima, u kojima su se kalili i borci i stareine i sticana dragocena iskustva. Ali kada je neprijatelj, otpoinjui ofanzivne operacije veih razmera, kao onu
u Srbiji, preduzeo napad jakim koncentrisanim snagama, pokazalo
se da teritorijalni i brojno jaki partizanski odredi nisu bili sposobni za brze manevre radi koordinacije meusobnih dejstava i izbegavanja udara nadmonijih snaga neprijatelja.
Svi ti problemi, naroito oni vojno-organizacijske prirode,
analizirani su u CK KPJ i Vrhovnom tabu NOPOJ posle povlaen j a iz Uica u Sandak. Tada je doneta odluka da se, uz postojanje
partizanskih odreda, odmah pristupi formiranju pokretnih i udarnih jedinica. Taj proces je otpoeo osnivanjem 1. proleterske narodnooslobodilake udarne brigade u Rudom 21. decembra 1941.
godine.

las vidi tabelarni pregled br. 3 i 4 kretanja partizanskih odreda i

samostalnih partizanskih bataljona u 1941. godini.

Prilog br. 3

PREGLED
NARODNOOSLOBODILAKIH PARTIZANSKIH (GERILSKIH) ODRDA JUGOSLAVIJE
U 1941. GODINI

3. Hrvatska
4 . Makedonija
5

9
-

raslorm.
ili preform.

10

11

27

16

49

50

57

50

134

150

142

ts

Ostalo

formirano

19
49

Ostalo

Bosna i Hercegovina

2. Crna Gora i Sandak

rasform.
ili preform.

.5

Ukupno u 1941.

formirano

0
S
rt
'g

Od Stolica
do kraja 1941.

Ostalo

1.

Podruje na kojem
su formirani

rasform.
ili preform.

Redni broj

Do Stolica
26. IX 1941.

li

117

109

33

28

24

13

17

54

17

17

16

10

18

13

12

12

Slovenija*)

6. Srbija
Vojvodina
Kosovo

Svega
UKUPNO:

45

14

31

10

18

23

55

32

23

232

31

201

60

210

51

292

241

51

*) U Sloveniji su postojale partizanske ete koje su imale iste karakteristike kao partizanski odredi u ostalim krajevima Jugoslavije. Do Savetovanja u Stolicama formirano je 20
partizanskih eta. Od Stolica do kraja 1941. formirano je jo 15 partizanskih ela, ukupno 35.
Meutim, najvei broj eta je uao u sastav partizanskih bataljona, a iedan broj je neprijatelj
uspeo razbiti, tako da je na kraju 1941. ostalo 6 samostalnih partizanskih eta.
Prilog br. 4

PREGLED
SAMOSTALNIH PARTIZANSKIH BATALJONA U 1941. GODINI*

Hrvatska

Slovenija

Srbija
Kosovo
Svega
UKUPNO

16

66

58

11

18

11

12

10

48

18

17

71

44

17

ostalo

18

rasfor. ili
ulo u sastav odreda

formirano

ostalo

23

1
42

1941.

13

ostalo

Ukupno

rasfor. ili
ulo u sastav odreda

Bosna i Hercegovina
Crna Gora i Sandak

Posle Stolica
do kraja 1941.

formirano

1
2

formirano

I Redni broj

Podruje formiranja

rasfor. ili
ulo u sastav odreda

Do Stolica
26. IX 1941.

12

27

55

53

29

126

97

29

* U Makedoniji i Vojvodini 1941. godine nisu postojali samostalni partizanski bataljoni

vec partizanski odredi, diverzantske i borbene grupe i desetine.

Glava

druga

RAZVOJ ORUANIH SNAGA

DO
NARODNOOSLOBODILAKE
JUGOSLAVIJE

FORMIRANJA
VOJSKE

FORMIRANJE OPERATIVNIH POKRETNIH JEDINICA

Iskustva steena u toku i posle prve neprijateljske ofanzive
u Srbiji i u drugim krajevima Jugoslavije, ukazivala su na neophodnost da se pristupi formiranju operativnih pokretnih jedinica, ija je opravdanost potvrena praksom oruane borbe irom
zemlje.
Partizanski odredi kao poetni oblik vojne organizacije NOP-a
trebalo je da stvore uslove za formiranje veih jedinica, put za realizaciju koncepcije o prerastanju partizanske borbe u svenarodni
rat. To je bio dugotrajan i teak proces, jer za stvaranje veih
partizanskih jedinica na poetku ustanka nisu postojali potrebni
uslovi. Vee partizanske jedinice morale su se stvarati u samom
procesu oruane borbe kao izraz narastanja m o r a In o - p o li t i k e i
vojnike komponente borakog sastava.
Stoga je Tito ve u avgustu 1941. predviao mogunost stvaranja krupnih vojnih jedinica od vie partizanskih odreda. 1 Radilo
se o prevazilaenju prvobitnih oblika teritorijalne vojne organizacije, o stvaranju operativnih, manevarskih jedinica.
Za ostvarivanje ciljeva NOR-a i uspeni j u borbu protiv neprijatelja nije se moglo ostati samo na poetnim organizacijskim
oblicima partizanskim odredima koji su imali teritorijalni karakter, ve je bilo neophodno izgraditi operativne pokretne jedinice, koje e, po svojim organizacijskim oblicima i po nainu
dejstva, biti sposobne da izvode krupne operacije na elom jugoslovenskom prostoru i da, prema potrebi, vode i frontalne borbe,
da oslobaaju gradove i da, konano, oslobode celu zemlju. Tito
kae da su potrebe oruane borbe sve vie diktirale da se pristupi formiranju operativnih jedinica koje e biti ,,u stanju da se
mere i sa krupnijim neprijateljskim snagama, da bez tekoa razbijaju lokalne pomagae okupatora . . . a koje nee biti vezane za
jedan teren, ve pod direktnim rukovodstvom Vrhovnog taba
osposobljene za udarne zadatke u celoj zemlji. . ."2
1
2

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 13.

Zbornik, tom II, knj. 5, str. 23.

Ostajanje na ve dostignutim organizacij sko-formaci j skim reenjima kakva su bila u ustanikoj 1941. pretilo je opasnou da
se NOP dovede u ozDiIjnu krizu, pa se formiranje operativnih
pokretnih jedinica postavilo kao imperativ daljeg jaanja NOP-a.
Govorei o iskustvima prvih oruanih akcija i potrebi stvaranja
operativnih jedinica, Tito, pored ostalog, kae: Ova borba bila je
za nas vrlo dragocjeno iskustvo. Ona nam je pokazala neke nae
greke i slabosti. Kao najjasnije i najhitnije pokazalo se da mi ne
moemo vriti uspjeno operacije veih razmjera sa zdruenim
partizanskim odredima i bataljonima, ve da moramo postepeno,
ali odmah, prii stvaranju veih, isto vojnikih formacija. To je
bilo potrebno iz slijedeih razloga: prvo, sa ratrkanim partizanskim odredima bilo je vrlo teko voditi frontalnu borbu i komandovati njom; drugo, partizanski odredi kao poluvojnika formacija nisu bili podesni za ratovanje van svoje teritorije, jer je tada
kod mnogih partizanskih boraca jo postojala tendencija da se bore samo radi odbrane svojih sela; tree, partizanski borci bili su
u stalnom kontaktu sa svojim ukuanima, spavali su esto kod
kue, i tako dalje, to je ponekad imalo rave posljedice, a naroito kada su naoigled svojih porodica ginuli u borbi. Sve to prisililo nas je da pridemo odmah stvaranju isto vojnikih formacija.

no

Postojei oblik vojne organizacije izraen preko partizanskih

odreda bio je preuzak za dalji razvoj oruane borbe, to je pred
rukovodstvo NOP-a postavilo zahtev za iznalaenje novih organizacij sko-formacijskih reenja tj. za formiranje operativnih jedinica
proleterskih i udarnih brigada.
Prelazak na novu vojnu organizaciju nije znaio definitivno
naputanje partizanskih odreda. Oni do kraja ostaju sastavni deo
oruanih snaga na svojoj teritoriji, sa vanim funkcijama: oslonac
narodne vlasti, vaspitanje i obuka boraca, popunjavanje postojeih, formiranje novih operativnih jedinica.
Stvaranje operativnih jedinica u velikoj meri uslovili su i
drutveno-politiki odnosi u zemlji, nastali u leto i jesen 1941.
Partija je pristupila formiranju jedinica sa vrstim radniko-seljakim jezgrom, koje e biti garancija beskompromisne borbe protiv okupatora i njihovih isaradnika, kolaboracionistikih i
kontrarevolucionarnih snaga. Tako formirane jedinice mogle su
doi do izraaja samo u okviru kvalitativno vieg tipa vojne organizacije, u proleterskim i udarnim bataljonima i brigadama.
OSNIVANJE 1. PROLETERSKE NARODNOOSLOBODILAKE
UDARNE BRIGADE
Krajem 1941. godine glavnina partizanskih snaga koja se povlaila ispred nadmonijih okupatorsko-kvislinkih trupa u toku
ofanzive u zapadnoj Srbiji i umadiji bila je orijentisana prema
3
J. B. Tito: Referat na sveanoj akademiji povodom proslave desetogodinjice Jugoslovenske narodne armije. Josip Broz Tito, Vojna djela,
VIZ, Beograd 1978, II tom, str. 305.

Sandaku. Analizirajui dotadanji rad i planove daljeg angaovanja oruanih snaga Vrhovni komandant je zakljuio da je neophodno srediti i reorganizovati postojee jedinice koje su se povukle iz Srbije, da se od dela tog ljudstva formira jedinica operativnog karaktera, koja nee biti vezana za odreenu teritoriju i koja
e biti sposobna za izvravanje svih zadataka koje pred n j u postavi
Vrhovni tab NOPOJ. Mi nismo imali toliko ljudi da bismo mogli stvoriti neke krupne jedinice", istie Tito, ,,a nismo imali ni
vremena da ekamo dok stvorimo toliko odreda i bataljona. Razmiljao sam o tome da ipak pristupimo formiranju jedinica koje
e imati regularni vid, pa ma i sa malim brojem ljudstva." 4 Sa
tom idejom Tito je upoznao lanove Politbiroa CK KPJ na sednici 7. decembra u selu Drenovi kod Nove Varoi, 5 ali je definitivnu odluku doneo nekoliko dana kasnije.
U duhu te odluke poela je reorganizacija snaga koje su se
povukle iz Srbije: formirana su 3 bataljona predviena za ulazak
u brigadu. 6 Od delova Crnogorskog NOP odreda, koji je 17. decembra oslobodio Rudo, formirana su jo dva bataljona od 320 boraca 7 koji isu takoe predvieni za ulazak u sastav brigade. Vrhovni
tab je sa 3 bataljona, formirana od delova partizanskih odreda iz
Srbije, stigao u Rudo, gde su izvrene sve pripreme za formiranje
brigade.
Ljudstvo za brigadu izabrano je na etnim i bataljonskim
konferencijama na dobrovoljnom principu, gde su se borci upoznavali sa odlukom o formiranju brigade, njenom znaaju, karakteru i dr. Naredbu o formiranju 1. proleterske brigade napisao je
Tito 20. decembra a sutradan je pred strojem proitao Filip Kljaji Fia, njen prvi politiki komesar. Naredba o formiranju brigade glasi:
Centralni komitet Komunistike Partije Jugoslavije u sporazumu sa Vrhovnim tabom narodnooslobodilakih partizanskih
odreda Jugoslavije rijeio je da se formira 1. proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada u borbi za osloboenje naroda Jugoslavije od okupatora i svih narodnih izdajica.
U sastav 1. proleterske narodnooslobodilake udarne brigade
za sada ulaze sljedee partizanske jedinice:
4
Sedanja druga Tita na dane stvaranja Prve proleterske brigade,
VIG, 4/1950, str. 311.
5
Mio Lekovi, Delatnost Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba NOPOJ u Sandaku u decembru 1941. godine. NOR i revolucija u Srbiji 1941. do 1945", Beograd 1971, str. 45.
6 J.B. Tito, Vojna djela, knj. 1, str. 51. Ti bataljoni su: 1. kragujevaki bataljon, formiran od delova Kragujevakog partizanskog odreda,
2. kraljevaki bataljon, formiran od delova Kraljevakog i Kopaonikog
partizanskog odreda, i 5. umadijski bataljon, formiran od delova 1. umadijskog i 3. Uikog NOP odreda. U sastav brigade naknadno je uao
i 6. beogradski bataljon, formiran od 2. (beogradskog) bataljona Posavskog NOP odreda i jedne ete istog odreda. Prva proleterska, VIZ, Beograd 1963, knj. 1, str. 78.
7 Ti bataljoni su: 1. crnogorski batalion, formiran od delova Lovenskog i Komskog bataljona Crnogorskog NOP odreda, i 2. crnogorski, formiran od delova bataljona 18. oktobar" i Bijeli Pavle" Crnogorskog NOP
odreda. Batri Jovanovi, n.d., str. 394396.

1) Prvi i drugi crnogorski partizanski bataljon u ijem sastavu se nalaze sljedee partizanske jedinice: a) 1. i 2. cetinjska eta
i Komska eta (1. bataljon), b) 1. piperska eta, 2. kuka eta i 3.
bjelopavlika eta (2. bataljon),
2) Kragujevaki bataljon, sastava tri ete,
3) Kraljevaki bataljon, sastava etiri ete,
4) umadijski bataljon, od dvije ete, u iji sastav ulazi i 3.
uika eta.
Ova brigada nosi naziv Prva proleterska narodnoslobodilaka udarna brigada. Formiranje ove brigade mora biti zavreno do
22. XII 1941. godine. Komandu nad brigadom ima privremeno Vrhovni tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije.
Za politikog komesara 1. proleterske narodnooslobodilake udarne brigade imenovan je drug Fia.
Pravila za ovu brigadu izradie se do 28. XII 1941. godine, i
nareuje se komandantima i komandirima ove brigade da se borci
temeljito upoznaju s vojnikim pravilima ove brigade.
Brigada dobija zastavu. Zastava je crvena i na sredini polja
nalazi se petokraka zvijezda sa srpom i ekiem, a na rubu k r a j
koplja izvezeni su inicijali brigade.
21. XII 1941. god.
Centralni komitet
Komunistike partije Jugoslavije
Vrhovni tab
Narodno-oslobodilakih
partizanskih odreda
Jugoslavije
Tito" 8
Brigada je formirana 21. decembra 1941. u Rudom. Pred postrojenim borcima 9 govorio je Vrhovni komandant o ulozi 1. proleterske brigade i perspektivama NOP-a,10 da bi nakon toga brigada bila upuena na svoj prvi zadatak u kome je dokazala opravdanost formiranja takvih jedinica. U sastav brigade uli su: 1.
i 2. crnogorski bataljon, 3. kragujevaki, 4. kraljevaki, 5. umadijski i 6. beogradski bataljon. 1 1 tab brigade u poetku je inio
samo politiki komesar Filip Kljaji Fia, a 29. decembra je za komandanta brigade postavljen Koa Popovi, 12 za zameniika komandanta Danilo Leki panac a za zamenika politikog komesara Mijal'ko Todorovi Plavi.
8
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VIII, str. 30.
9 U stroju se nije nalazio 6. bataljon. Bilo je predvieno da to bude
Kosmajski (Arhiv VII, k. 1, reg. br. 12/1), koji se tada nalazio u Sandaku,
ali je kasnije odlueno da to bude Beogradski bataljon.
10
J. B. Tito, Sjeanje na dane stvaranja Prve proleterske brigade,
VIG 4/1950, str. 7. U znak seanja na t a j dogaaj 22. decembar se slavi
kao Dan
Jugoslovenske narodne armije.
11
Predvieno je bilo da u sastav brigade ue jo po jedan bataljon
iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske, ali se kasnije od toga odustalo. J. B.
Tito, Vojna djela, knj. 1, str. 53. Beogradski bataljon je uao u sastav brigade 14.
januara 1942. Prva proleterska, knj. 1, str. 78.
12
J. B. Tito, Sabrana djela, tom VIII, str. 293.

ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKE KARAKTERISTIKE
BRIGADA STATUT PROLETERSKIH NOU BRIGADA
Osloboenjem Foe, Gorada i ajnia u drugoj polovini januara 1942. povezuju se slobodne teritorije istone Bosne, Sandaka, Crne Gore i Hercegovine i stvara kompaktna slobodna teritorija. U Foi su se nalazili CK KPJ i Vrhovni tab NOPOJ od 25.
januara do 10. maja, gde su razvili intenzivnu delatnost, posebno
u pravcu razvoja i jaanja oruanih snaga NOP-a.
Sledei svoju raniju zamisao o postepenom prelasku na formiranje pokretnih i udarnih operativnih jedinica, Vrhovni komandant je iz Foe, putem nareenja, direktiva, uputstava i dr.,
inicirao njihovo stvaranje u raznim podrujima Jugoslavije.
U Foi je Vrhovni tab NOPOJ izdao Statut proleterskih narodnooslobodilakih udarnih brigada, 13 kojim su odreeni karakter, formacija i zadaci tih jedinica. Prema tom Statutu, brigade se
tretiraju kao vojne udarne formacije naroda Jugoslavije pod rukovodstvom Komunistike partije", ime se naglaava njihov optejugoslovenski, oslobodilaki i revolucionarni karakter.
Optejugoslovenski karakter proleterskih i udarnih brigada
ogledao se u tome to su one bile oruane formacije sastavljene
od svih naroda i narodnosti Jugoslavije. 14 One brigade koje su pri
formiranju bile preteno jednonacionalnog sastava, izvodei dejstva na irim podrujima, postepeno su dobijale optejugoslovenski karakter.
Nazvane su proleterskim zbog toga . . . to je u te brigade
uao preteno proletarijat, radnici iz gradova, fabrika i rudnika,
koji su u dotadanjim borbama pokazali ne samo visoku klasnu
svijest ve i besprimjernu hrabrost i vjernost Partiji i narodu . . ."
i zbog toga to je u tim stranim danima to ime znailo beskompromisnu borbu na ivot i smrt, to se narod u tim tekim danima na djelu uvjerio da je samo radnika klasa, s Komunistikom
partijom Jugoslavije na elu, dosljedan beskompromisni borac
protiv okupatora". Te brigade nazvane su, pored toga i udarnim
. . . zbog toga to one nikad nisu znale za poraz, to su bile neunitive, jer su se uvijek poslije tekih borbi jo vie jaale, bez obzira na to to su ponekad morale i odstupiti ispred nadmonijeg
neprijatelja". 1 5
Naziv proleterska" pri formiranju dodeljen je samo prvim
brigadama koje su se formirale pod neposrednim rukovodstvom
Vrhovnog taba, 18 a kasnije je taj naziv odeljivan udarnim brigadama kao priznanje za izuzetne rezultate postignute u borbama,
13
Statut proleterskih NOU brigada objavljen je u Biltenu Vrhovnog taba br. 1415 od februara marta 1942, Zbornik, tom II, knj. 1,
str. 134137.
14
Nacionalni sastav 1. proleterske brigade na dan formiranja bio
je: 740 Srba, 378 Crnogoraca, 26 Slovenaca, 19 Hrvata, 4 Makedonca i 32
ostalih, Vojna enciklopedija, II izdanje, tom VII, str. 370.
15
J. B. Tito, Govori i lanci, knj. 3, str. 362.
16
Te brigade su: 1.. d 2. proleterska, 3. sandaka, 4. i 5. crnogorska
proleterska NO udarna brigada.

moralno-politike i borbene kvalitete kolektiva. Brigade formirane

do sredine septembra 1942, a neke i kasnije, pored regionalnog naziva (krajika, lika, dalmatinska i si.), dobijale su i naziv udarna" a od tada naziv udarna" se dodeljivao NO brigadama kao
priznanje za ispoljene kvalitete u borbi.
Osnovna obeleja brigada inili su sadraj i ciljevi borbe, odreeni Statutom i postavljenim zadacima. Zadatak brigada nije
bila samo borba protiv okupatora i kolaboracije ve i ostvarivanje
uslova za radikalne promene drutveno-ekonomskih odnosa. One
su bile garancija za uspenu borbu protiv nacionalnog porobljavanja i ekonomskog ugnjetavanja". Formiranjem takvih oruanih
formacija Partija je mogla ve u toku rata, rjeavati ne samo pitanje uspjene borbe protiv okupatora ve i pitanje vlasti, to jest
pitanje pobjede nad reakcijom, pitanje stvaranja nove Jugoslavije", 17 ime brigade izlaze iz okvira klasinih vojnih formacija i dobijaju sva obeleja revolucionarne vojske. One uporno i neprekidno deluju u masama kao politiko-mobilizatorsike jedinice. Zato
se u Statutu naglaava obaveza brigada da svojim primerom ukazuju na pravilan put borbe", da okupljaju oko sebe sve slobodoljubive i napredne slojeve naroda i na taj nain ine jezgro budue narodne armije". Kombinujui borbena dejstva protiv okupatorsko-kvislinkih formacija sa politikim delovanjem meu stanovnitvom, brigade su sticale njihovo poverenje, to je dovodilo
do sve ireg angaovanja masa u procesu oruane borbe i do formiranja novih jedinica. Slanjem svojih najboljih kadrova i najsvesnijih boraca u brigade, Partija je nastojala da one postanu u pravom smislu rei kola rukovodeih kadrova ustanka". 18
Brigade su se razlikovale od klasinih vojnih formacija i po
principima izgradnje unutranjih odnosa. U prvom redu, one se
nisu formirale i popunjavale putem mobilizacije snagom zakona,
ve su u njih stupali borci pojedinano i kolektivno dobrovoljnim putem preuzimajui na taj nain i sve obaveze proleterskih
brigada", to bitno opredeljuje karakter unutranjih odnosa. Budui da je i komandni kadar regrutovan iz redova boraca, odnosi
borac stareina nisu se mogli zasnivati na klasinoj hijerarhiji
i moi koju stareini daje poloaj, ve je drugarstvo moralo biti
osnov tih odnosa. Izmeu boraca, kao i izmeu komandnog sastava i boraca", kae se u Statutu, treba da vladaju pravi drugarski
odnosi, a u stroju i u slubi treba da vlada pravi vojniki duh".
STATUT PROLETERSKIH NARODNO-OSLOBODILAKIH
UDARNIH BRIGADA
1. Proleterske Narodno Oslobodilake Udarne Brigade jesu vojne udarne formacije naroda Jugoslavije, pod rukovodstvom Komunistike Partije,
iji su borci iskovani u redovima naih herojskih partizanskih odreda u
procesu borbe protiv okupatora i njegovih slugu.
17
18

J. B. Tito, Govori i lanci, knj. 3, str. 395.

Isto, str. 394.

2. U redove Proleterskih Narodno Oslobodilakih Udarnih Brigada regrutuju se borci pojedinano i kolektivno, dobrovoljnim putem, preuzimajui na t a j nain i sve obaveze Proleterskih Brigada.
3. Proleterske Brigade jesu jemstvo za uspenu borbu protiv okupatora i njegovih domaih slugu, za uspenu borbu protiv nacionalnog porobljavanja i ekonomskog ugnjetavanja. Otuda je sluba u ovim Brigadama najvea poast za svakog pojedinog borca.
4. Ukazujui na pravilan put borbe i svojim sopstvenim portvovanjem, Proleterske Brigade okupljaju oko sebe sve slobodoljubive i napredne
slojeve naroda i na t a j nain ine jezgro budue narodne armije.
5. Brigade su pokretne jedinice koje moraju uvek biti spremne da
dejstvuju gde je god to potrebno. Osim toga, sve jedinice u Brigadi moraju
uvek biti osposobljene za potpuno samostalne akcije.
11. Borci Proleterskih Narodno Oslobodilakih Udarnih Brigada imaju
na kapama oznaku petokraku zvezdu sa srpom i ekiem.
Stareine imaju oznake kao i u partizanskim odredima.
Oslovljavanje se vri kao i u partizanskim odredima, (drue, drue desetare, drue vodnie, drue komandire, drue komandante, drue komesare).
NAPOMENA:
Po ugledu na ovaj statut treba formirati i organizovati Narodno Oslobodilake Partizanske Odrede Jugoslavije.
VRHOVNI TAB
NARODNO OSLOBODILAKE PARTIZANSKE
I DOBROVOLJAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
Balovi Statuta proleterskih NOU brigada kojeg je napisao vrhovni komandant J. B. Tito u osloboenoj Foi, februara 1942.

Brigade su se bitno razlikovale od partizanskih odreda po tome to nisu bile vezane za jednu teritoriju. Prema Statutu, one su
pokretne jedinice koje moraju uvek biti spremne da dejstvuju
gde god je to potrebno". Pored toga, sve jedinice u brigadi moraju uvek biti osposobljene za potpuno samostalne akcije". Time se
u sutini odreuju osnovna naela borbenih dejstava brigada, nastala kao rezultat dotadanjih iskustava. One postaju manevarska
i udarna snaga, dorasla i najsloenijim zadacima. Drugim reima,
prve brigade postaju operativne jedinice sa zadacima strategijskog karaktera", 1 9 mogle su da dspolje odluujui uticaj na razvoj
ustanka 20 i da, prema potrebi, prenesu teite dejstava sa jednog
prostora na drugi. One nisu bile glomazne, jer bi izgubile sposobnost ostvarivanja iznenaenja u taktikom i operativnom smislu,
sposobnost brzih manevara. Brigade su bile sposobne da se uspeno suprotstave brojnim i bolje naoruanim jedinicama okupatora
i kolaboracije.
Statutom je dat naelan organizacijsko-formacijski okvir, koji je prilagoavan konkretnim uslovima i mogunostima. Njime
je predvieno da se brigada sastoji iz taba, n a j m a n j e etiri udar19
J. B. Tito, Sjeanje na dane stvaranja Prve proleterske brigade,
VIG, 4/1950,
str. 3.
20
Uvjeren sam" pisao je drug Tito da kada mi krenemo sa
jedno etri do pet proleterskih brigada u jednom pravcu, da nee biti te
sile koja bi nas zaustavila, da e opet biti osloboene teritorije." Zbornik,
tom III, knj. 3, str. 365.

na bataljona, delova za podrku i pozadine. tab su sainjavali:

komandni deo (komandant, politiki komesar, zamenik komandanta i zamenik politikog komesara), konjiki vod, vod za vezu,
pionirski vod i kulturna ekipa. tab je kasnije proiren naelnikom taba, intendantom i referentom saniteta. Udarni bataljon su
bili jaine do 300 boraca, svrstanih u tri do etiri ete sa po tri
voda. Formacijom je predvieno da delove za podrku sainjavaju pratea eta i artiljerijska jedinica. U prateoj eti su se nalazili: mitraljeski vodovi (za svaki bataljon po jedan vod), vod lakih
bacaa mina (koji se u borbi dodeljuje bataljonima) d vod tekih
bacaa mina. Artiljerijska jedinica se mogla sastojati iz pojedinih
orua i baterija (4 orua) pa sve do jednog diviziona (12 orua).
Takoe je predvieno da se, prema mogunostima, u brigadi mogu formirati motomehanizovane jedinice. Komoru su sainjavala
odeljenja; bila je uglavnom prenosnog karaktera sa tovarnim konjima. Sva tea orua prenoena su konjima.
Takva formacija narodnooslobodilakih brigada omoguavala
je maksimalnu pokretljivost i voenje borbe u svim uslovima. Ako
se tome doda da su brigade, naroito one u poetku, bile malobrojne i lako naoruane, sa najnunijim pozadinskim delovima, bez velike komore i sredstava ojaanja, onda su se odlikovale brzim pokretima. Pokretljivost je bila u direktnoj zavisnosti od izdrljivosti boraca, od moralno-politikog stanja, svesti boraca i stareina
brigada.
Prilog br. 5

ORGANIZACIONA STRUKTURA PROLETERSKIH I UDARNIH

NARODNOOSLOBODILAKIH BRIGADA PREMA STATUTU
Brojno stanje 5001300 ljudi

Brojno stanje brigada obino se kretalo od 800 do 1.200 boraca, naoruanih lakim peadijskim naoruanjem, sa 510 mitraljeza i nekoliko minobacaa, povremeno je mogla imati i nekoliko
lakih artiljerijskih orua. Kasnije su mogle imati i drugaiji sastav, naroito u sredstvima ojaanja, to je zavisilo od materijalnih
mogunosti i drugih okolnosti.
Kako su narodnooslobodilake brigade nastajale na teritorijalnom principu, osim 1. proleterske, nosile su naziv prema mestu osnivanja i dobijale redni broj prema vremenu formiranja. Na
teritoriji Bosanske krajine, npr., osnivaju se 1, 2, 3, 4. i ostale
krajike brigade; u Dalmaciji su 1, 2, 3, 4. i ostale dalmatinske
brigade. Tako je bilo u Sloveniji, Makedoniji, Vojvodini itd. U Lici
su dobile naziv 1, 2, 3. lika; one na Kordunu kordunake",
na Baniji banijske", u Gorskom kotaru primorsko^goranske". Od ljudstva iz dve zemlje ili pokrajine nosile su odgovarajui naziv, kao npr. makedonsko-kosovske brigade. Od ljudstva iz
Istre i Slovenakog primorja koje se nalazilo u italijanskoj vojsci
i od interniranih graana Crne Gore, Slovenije i Dalmacije formirane su prekomorske" brigade.
Od poetka 1944. poinju se osnivati ininjerijske, artiljerijske, tenkovske i druge brigade, ija je struktura bila regulisana
posebnim nareenjima Vrhovnog taba. One su nosile naziv prema
redosledu formiranja (1. i 2. tenkovska) ili jedinici kojoj su pripadale (artiljerijska brigada 3. udarne divizije, itd.)
STVARANJE NARODNOOSLOBODILAKE DOBROVOLJAKE
VOJSKE JUGOSLAVIJE
Krajem 1941. i poetkom 1942. godine vojno-politika situacija u istonoj Bosni bila je po mnogo emu specifina. Snaan
ustaniki talas koji je zahvatio istonu Bosnu u jesen 1941. omoguio je formiranje brojnih partizanskih jedinica i stvaranje velike
slobodne teritorije na kojoj su postojale i etnike formacije.
Krajem 1941. u istonu Bosnu dolazi Vrhovni tab i 1. proleterska brigada. U selu Ivaniima 7. januara 1942. odrano je vojno-politiko savetovanje Vrhovnog taba sa rukovodstvom NOP-a
Bosne i Hercegovine. Zakljueno je da se uvrste postojee i formiraju pokretne udarne oslobodilake jedinice, da se povede energina akcija na raskrinkavanju etnikog vodstva, kao razbijaa
narodnog jedinstva, da se na osloboenoj teritoriji i u ustanikim
jedinicama sprei njihova podrivaka delatnost, da se f o r m i r a j u
narodnooslobodilaki dobrovoljaki odredi i napusti frontalno
ratovanje.
Polovinom januara u istonoj Bosni poela je tzv. druga neprijateljska ofnziva. U toku tih borbi dolo je do osipanja i raspadanja etnikih formacija. Deo ljudstva raspadnutih etnikih
jedinica izraavao je spremnost da se bori protiv okupatora i us-

Naredba J. B. Tita o osnivanju narodnooslobodilake

vojske Jugoslavije, pisana u Foi u januaru 1942. g.

Dobrovoljake

tako-domobranskih snaga. U takvoj situaciji Vrhovni komandant

je naredio da se pristupi formiranju jedinica narodnooslobodilake Dobrovoljake vojske Jugoslavije. Do stvaranja jedinica narodnooslobodilake Dobrovoljake vojske Jugoslavije dolo je, kako
stoji u naredbi Vrhovnog komandanta, ,,u vezi sa sve veim irenjem i uvrivanjem narodnooslobodilakog ustanka u svim pokrajinama Jugoslavije, s jedne strane, i u vezi sa raspoloenjem jednog dijela stanovnitva koje je raspoloeno za borbu izvan sastava
etnikih ili partizanskih jedinica". U vezi s tim Vrhovni komandant je naredio da se na teritoriji Bosne i Hercegovine, a prema
potrebi i u ostalim pokrajinama,, odmah pristupi stvaranju jedinica narodnooslobodilakih dobrovoljakih odreda. Ove jedinice
se stvaraju od svih onih rodoljuba koji su spremni da se bore protiv okupatora i ustaa, a nisu voljni da uu ni u partizanske ni
u etnike jedinice . . ."21
U pomenutom nareenju Vrhovnog komandanta data je i organizacijska struktura jedinica narodnooslobodilake Dobrovoljake vojske, koja se nije razlikovala od strukture partizanskih
jedinica. eta se sastojala od etiri voda sa po n a j m a n j e 20 boraca, etiri ete su sainjavale bataljon, a etiri bataljona odred. Narodnooslobodilaki dobrovoljaki odredi su bili pod komandom
Vrhovnog taba (stoga se i menja njegov naziv u Vrhovni tab Narodnooslobodilake partizanske i dobrovoljake vojske Jugoslavije V NOP i DVJ), odnosno pod komandom glavnih tabova.
Odredi su mogli imati svoje tabove, ali je za njih bila nuna saglasnost Vrhovnog, odnosno glavnog taba. Pripadnici narodnooslobodilakih dobrovoljakih jedinica nosili su nacionalnu trobojku
na kapi.
Jahorinski odred je prva takva narodnooslobodilaka dobrovoljaka jedinica formirana 21. januara 2 2 od eta: Mrenike, 1.
i 2. jabuke i Jahorinske. Krajem februara odred je imao trinaest
eta, svrstanih u tri bataljona (Ustikolinski, Jabuki i Praanski)
sa oko 900 boraca. 23 U Foi su krajem januara formirana dva bataljona, pa je od njih i novih boraca 24. februara formiran Foanski dobrovoljaki odred, sa etiri bataljona: Zakmurski, Dragoavsko-elebiki, Joaniko-slatinski i Miljevinski. 24 Drinski dobrovoljaki odred osnovan je 13. marta i u svom sastavu je imao tri bataljona sa oko 880 boraca. 25
U martu su formirani novi narodnooslobodilaki dobrovoljaki odredi: 21. marta Rogatiki odred od tri bataljona (Rogatiki, Semeki i Dupski) sa oko 950 boraca; 26 25. marta Vlaseniki odred od etiri bataljona (Vlaseniki, Miliki, Planinski i Dervetski)
21

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 115116.

Zdravko Antonie, O formiranju dobrovoljakih jedinica u istonoj
Bosni poetkom 1942. godine. Referat sa naunog skupa NOP u Bosni i
Hercegovini i AVNOJ (19421943), Sarajevo 1973, str. 18.
23
Zdravko Antonie, n.d., str. 19.
24
Isto, str. 21.
25
Isto, str. 22.
26
Isto, str. 22.
22

sa oko 700 boraca 27 i Srebreniki odred od tri bataljona (Kraviki,

Bratunaki i Srebreniki), krajem marta Krajiki dobrovoljaki
odred od radnika i aka poreklom iz Bosanske krajine i Like koji
su do rata iveli u Srbiji. Budui da je veina boraca ula u sastav
Biranskog NOP odreda i Omladinske ete Grupe udarnih bataljona, to je odred ubrzo prestao da postoji.
Pored narodnooslobodilakih dobrovoljakih odreda, u istonoj Bosni se u okviru nekih partizanskih odreda formiraju i dobrovoljaki bataljoni. Ukupno je u okviru Biranskog, Romanijskog
i partizanskog odreda Zvijezda" bilo formirano oko desetak takvih bataljona.
Tako je na teritoriji istone Bosne ukupno formirano sedam
narodnooslobodilakih dobrovoljakih odreda. U ostalim zemljama i pokrajinama Jugoslavije nije se ukazala potreba za osnivanjem takvih jedinica, osim to su u Bosanskoj krajini, u nekim
partizanskim odredima, postojali dobrovoljaki bataljoni, koji se
nisu dugo odrali. Pod uticajem etnike propagande i pritiska jakih okupatorsko-kvislinkih snaga, sve su se dobrovoljake jedinice u istonoj Bosni do kraja maja 1942. raspale i prestale da
postoje.

NASTAJANJE I RAZVOJ OSLOBODILAKIH JEDINICA

U 1942. GODINI
Poetkom 1942. godine Vrhovni tab je uputio glavnim tabovima vie direktiva i uputstava dajui im zadatak da pristupe formiranju operativnih jedinica brigada, kao i samostalnih udarnih proleterskih i omladinskih eta i bataljona, koje je trebalo da
poslue kao osnova za formiranje narodnooslobodilakih brigada.
Istovremeno je zahtevano da se u sastavu partizanskih odreda formiraju udarne jedinice (eta ili bataljon) od najboljeg ljudstva,
a koje e biti pod neposrednom komandom taba odreda. Ove uudarne jedinice iz partizanskih dreda naelno su ulazile u sastav
novoformiranih brigada ili su one bile osnova iz koje su se stvarale
brigade. Ponegde je to bio ceo partizanski odred koji je prerastao
u brigadu.
Uporedo sa formiranjem udarnih jedinica vojna rukovodstva
su, po direktivi Vrhovnog taba bila duna da pristupe formiranju
posebnih omladinskih eta, bataljona i brigada.
Proces formiranja udarnih jedinica u istonoj Bosni, Crnoj
Gori, Sandaku i Hercegovini bio je usporen tzv. drugom i treom
neprijateljskom ofanzivom. Ali, i pored toga, u tim krajevima, naroito u zapadnoj Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji, stvaraju se prostrane slobodne teritorije osnovica za formiranje udarnih i proleterskih jedinica.
Polazei od steenih iskustava 1. proleterske brigade i drugih
udarnih jedinica, prema nareenju Vrhovnog komandanta od 18.
27

Isto, str. 23.

februara 1942, u Kamenoj Gori u Sandaku izvrena je reorganizacija partizanskih jedinica koje su se povukle iz Srbije a nisu ule
u sastav 1. proleterske brigade, is namerom da se od tog ljudstva
formira nova proleterska brigada. Tako su od delova Uikog, aanskog i 2. umadijskog NOP odreda formirana etiri bataljona
sa oko 1.000 boraca, od kojih je u Cajniu 1. marta 1942. osnovana
2. proleterska NOU bragada, koja je bila pod neposrednom komandom Vrhovnog taba. 28
I u ostalim zemljama i pokrajinama Jugoslavije, shodno nareenjima Vrhovnog taba, tokom 1942. nastavljena je izgradnja
oruanih snaga. Formiraju se nove brigade, brojni partizanski odredi, samostalni proleterski, udarni i omladinski bataljoni, prve
jedinice partizanske mornarice i vazduhoplovstva, kao i organi i jedinice vojnopozadinske vlasti.
BOSNA I HERCEGOVINA

Proces stvaranja i razvoja oruanih snaga u Bosni i Hercegovini tokom 1942. u punoj meri je obeleen specifinostima prilika
u pojedinim krajevima.
Vei deo istone Bosne poetkom 1942. kontrolisalo je pet
dobro naoruanih partizanskih odreda (Majeviki, Ozrenski, Romanijski, Biranski i NOP odred Zvijezda"). Istovremeno su na
toj teritoriji bile i etnike jedinice sa kojima su postojali izvesni
oblici saradnje. Meutim, one su, nakon ofanzive u Srbiji i prebacivanja jednog broja etnikih oficira u istonu Bosnu, otpoele
intenzivniju politiku kampanju na razbijanju partizanskih jedinica, da bi ubrzo zajedno sa okupacionim trupama zapoele otvorenu borbu protiv oslobodilakih jedinica.
Vrhovni komandant je ukazivao na opasnost ikoja preti partizanskim odredima u istonoj Bosni od etnika, o emu se govorilo na savetovanju u Ivaniima 7. januara. Odlueno je da se zauzme otriji kurs prema etnicima, da se partizanski odredi oiste
od proetnikih i kolebljivih elemenata i dr. Prisustvom Vrhovnog
taba i 1. proleterske brigade u istonoj Bosni, kao i preduzetim
merama, spreeno je osipanje onih partizanskih jedinica u kojima
se odvijala intenzivna etnika propaganda. Meutim, vreme je bilo suvie kratko da bi se moglo neto ozbiljnije preduzeti na uvrenju partizanskih jedinica, jer je uskoro otpoela druga neprijateljska ofanziva.
Pod uticajem etnike propagande neke partizanske jedinice
su se poele osipati, a Romanijski odred, na ijoj teritoriji je bilo
teite ofanzive, naao se u tekoj situaciji. Ostao je itav samo
Mokranjski bataljon. Biranski, Ozrenski i odred Zvijezda" uspeli su da prebrode ofanzivu bez veih gubitaka, dok Majeviki i
Kalinoviki NOP odred nisu bili zahvaeni ofanzivom.
28
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 138; Jovo Vukoti, Druga proleterska
divizija, VIZ, Beograd 1972, str. 1415.

Nakon ofanzive etnici su se odlunije angaovali na strani

okupatora a protiv partizanskih jedinica. Oni su 20. februara u selu Vukosavcima muki napali tab Majevikog partizanskog odreda, koji je u neravnopravnoj borbi izginuo. Posle borbi na Majevici odred je pretrpeo velike gubitke, a ostaci jedinica povukli
su se u Bira. Istovremeno je pojaana aktivnost proetnikih elemenata i u drugim partizanskim odredima istone Bosne. U takvoj
situaciji Vrhovni tab upuuje Udarnu proletersku grupu bataljona (3 bataljona 1. i 2. proleterske brigade), koja je u prvoj polovini
marta razbila etnike i u sadejstvu sa istonobosanskim jedinicama oslobodila znatan deo teritorije istone Bosne. Time je
ubrzan proces stvaranja jedinica Dobrovoljake vojske od ljudstva
iz raspadnutih etnikih jedinica.
U nareenju Glavnom tabu NOP i DV Bosne i Hercegovine
od 20. februara 2 9 Vrhovni komandant je podvukao nunost formiranja manevarskih i udarnih jedinica i ukazao na njihov znaaj,
posebno u borbi protiv etnika. Na bazi tog nareenja i ranijih
direktiva Vrhovnog komandanta, nakon zavrene ofanzive pristupa
se formiranju proleterskih i udarnih eta u odredima: Romanijskom, Biranskom, Majevikom, Ozrenskom i Zvijezda". Istovremeno se pristupa formiranju omladinskih eta. Polovinom februara formirana je Foanska omladinska eta, 30 a do kraja meseca
formirano je jo nekoliko eta, da bi taj proces u martu bio nastavljen formiranjem omladinskih eta u svim partizanskim odredima, kao i u nekim odredima Dobrovoljake vojske.
Od dela udarnih i omladinskih jedinica, 13. marta u Srednjem formiran je 1. istonobosanski udarni bataljon (u poetku je
nazivan proleterski) 31 a 28. marta u Drinjai i 2. istonobosanski
udarni bataljon. 32 Trei istonobosanski udarni bataljon formiran
je u selu Kamenica krajem aprila. 33 Uporedo sa formiranjem samostalnih udarnih bataljona, koji su bili pod neposrednom komandom Operativnog taba za istonu Bosnu, formiraju se udarni bataljoni i u okviru nekih partizanskih odreda. U okviru Kalinovikog NOP odreda u drugoj polovini marta formiran je udarni ba29

Zbornik, tom II, knj. 2, str. 394397.

Foanska omladinska eta formirana je u Foi i ula je u sastav
1. proleterske brigade, Zbornik, tom IV, knj. 3, str. 224225, 231, 235, 237;
knj. 4, str. 56.
31
Prvi istonobosanski udarni bataljon formiran je od boraca Sinjevske omladinske i Ozrenske proleterske ete, te od Mokranjskog i Muslimanskog bataljona Romanijskog NOP odreda i Crnovrkog i Zenikog
bataljona odreda Zvijezda". Na dan formiranja imao je 198 boraca, a
ulaskom Zenike ete u njegov sastav 280 boraca. Zbornik, tom II, knj. 3,
str. 262264, tom IV, knj. 4, str. 84.
32
Drugi istonobosanski bataljon formiran je u selu Drinjai (kod
Zvornika), od 140 (boraca Majevikog odreda koji su se povukli u Bira
40 boraca iz Biranskog NOP odreda. Zbornik, tom IV, knj. 4. str. 98100.
33
Trei istonobosanski udarni bataljon formiran je u selu Kamenici (kod Zavidovia) od boraca Ozrenskog i Zenikog NOP odreda. Bataljon
je u svom sastaviu imao 2 ete sa oko 100 boraca. Rudi Petovar, 6. proleterska istonobosanska brigada, VIZ, Beograd 1965, str. 22; Abdulah Sarajli, n.d., str. 142.
30

taljon Ranko Divljan", 34 a zatim se udarni bataljoni formiraju i

u Biranskom, Ozrenskom i Romanijskom NOP odredu. 35 Devetnaestog aprila formiran je i Zeniki odred, uglavnom od Zenikog
bataljona NOP odreda Zvijezda". 36
Proces razvoja istonobosanskih partizanskih jedinica bio je
zaustavljen treom neprijateljskom ofanzivom, koja je otpoela
sredinom aprila i koju je pratio razbijaki rau etnikih .emenata unutar partizanskih odreda. Pod pritisj ;m nadmonijih okupatorsko-kvislinkih trupa spol j a i etnikih elemenata iznutra, raspadaju se odredi Dobrovoljake vojske, a potom i neki partizanski
odredi istone Bosne. Prvi se na udaru naao Ozrenski odred, koji
se raspao 18. aprila, a zatim su u m a j u rasformirani Romanijski,
Zeniki i NOP odred Zvijezda". Kalinoviki odred se povukao
prema Zelengori. 37 Od njega je ostala grupa od oko 50 boraca sa
tabom odreda, koja se krajem jula prikljuila grupi proleterskih
brigada u okolini Prozora.
Biranski partizanski odred je ostao neokrnjen. Na njegovu
teritoriju krajem m a j a pristigla su i sva tri udarna bataljona Operativnog taba za istonu Bosnu koji su se reorganizovali u Grupu
udarnih bataljona. Na taj nain je na teritoriji istone Bosne nakon ofanzive jedino ostao Biranski odred i Grupa udarnih bataljona od kojih je 2. avgusta u ekoviima formirana 6. istonobosanska udarna brigada, 38 od tri bataljona sa 550 boraca, koja je do
kraja marta 1943. bila pod komandom Glavnog taba Bosne i Hercegovine. Tek krajem novembra od razbijenih etnikih jedinica
i novomobilisanih boraca sa Majevice formiran je Jablaniki bataljon, koji je ubrzo preformiran u 1. majeviki NOP odred. 39
Oruane snage NOP-a u Hercegovini poetkom 1942. bile su
organizovane u 10 bataljona, koji su sainjavali Hercegovaki NOP
odred, iji je tab bio neposredno potinjen Glavnom tabu NOP
odreda Bosne i Hercegovine. Hercegovaki odred je drao znatnu
slobodnu teritoriju, dok su okupatorske trupe bile sabijene u vee garnizone izmeu kojih je saobraaj bio veoma otean.
U isto vreme javljaju se previranja i u ustanickim jedinicama u Hercegovini. Svestan etnike opasnosti, tab Hercegovakog
NOP odreda se poetkom januara obratio za pomo Glavnom tabu
NOP odreda Crne Gore i Boke. Na zajednikom sastanku njihovih
predstavnika, 4. januara u Lastvi, formiran je Privremeni operativni tab koji e rukovoditi dejstvima hercegovakih jedinica i koordinirati njihovu borbu sa dejstvom crnogorskih jedinica.
Odlukom Vrhovnog komandanta, januara 1942,40 formiran je
Operativni tab NOP odreda za Hercegovinu ime je Privremeni
34
35

Zbornik, tom IV, knj. 4, str. 9098.

Abdulah Saralji, n.d., str. 137.
Isto, str. 140.
Od ostataka Igmanskog, Kijevskog i Trebevikog bataljona formiran je 2. udarni bataljon, koji je polovinom m a j a upuen u okolinu Trnova, gde se pod etnikim uticajem raspao. Na t a j teren upuen je i 1.
udarni bataljon Ranko Divljan" ali se i on osuo. Isto, str. 134.
38
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 316.
38
Hronologija NOR-a, str. 372; Vojna enciklopedija, tom VII, str. 378.
40
Zbornik, tom II, knj. 2, str. 231237.
36
37

operativni tab prestao da postoji. Istovremeno je Operativnom

tabu stavljeno u zadatak da pristupi f o r m i r a n j u udarnih eta i
bataljona koji e biti nosioci borbe protiv reakcionarnih isnaga i
jezgro za eventualno formiranje brigade. Ve 28. januara formiran
je, u selu Bal j cima, 1. hercegovaki udarni bataljon (u poetku
imao naziv Hercegovako-crnogorski udarni bataljon), sa oko 260
boraca, kome je u poetku bio osnovni zadatak, borba protiv
etnika.
Dotadanja iskustva upuivala su na potrebu reorganizacije
partizanskih jedinica. Zbog toga je Operativni tab NOP odreda za
Hercegovinu u drugoj polovini marta, u selu Fatnica (kod Bilee),
sazvao vojno-politiko savetovanje na kojem je odlueno da se izvri reorganizacija partizanskih jedinica. Ukinuti su tabovi sektora i formirana dva odreda: Severnohercegovaki, u koji su ule
jedinice severno od linije Mostar Nevesinje Gacko, i Junohercegovaki NOP odred, u koji su ule jedinice juno od te linije.
Pod neposrednom komandom Operativnog taba zadrani su 1. hercegovaki udarni i Konjiki (Mostarski) bataljon.
Proces formiranja udarnih jedinica u Hercegovini nastavljen
je tokom aprila i maja. Poetkom aprila u selu Divinu (kod Bilee), od izabranih boraca Junohercegovakog odreda formiran je
2. hercegovaki udarni bataljon, a potom i 3. udarni bataljon. Krajem aprila, u okolini Gadka, od boraca Severnohercegovakog i
Junohercegovakog NOP odreda formirani su 4. i 5. hercegovaki
udarni bataljon. U toku m a j a formirani su jo 6, 7. i 8. hercegovaki udarni bataljon.
Oruane snage NOP-a u Hercegovini, postigle su krupne uspehe u borbama sa italijanskim trupama, etnicima i ustaama, a
slobodna teritorija je znatno poveana. Rezultat tih uspeha bio je
i priliv boraca u partizanske jedinice, kao i priliv ljudstva iz razbijenih etnikih jedinica. Meutim, dolaskom u partizanske jedinice, ljudstvo iz razbijenih etnikih jedinica i proetniki nastrojeni pojedinci i grupe nisu bitno izmenili svoja shvatanja. Ako se
tome doda odsustvo orgainizovanog politikog rada, slab rad partijskih organizacija, tzv. leva skretanja partijskog rukovodstva u Hercegovini i dr., onda je sasvim izvesno da je to ljudstvo bilo podlono uticaju neprijateljske propagande.
Operacije u sastavu tree neprijateljske ofanzive na teritoriji
Hercegovine otpoele su u drugoj polovini maja. Pod pritiskom
nadmonih italijanskih trupa, te etnikih i ustakih jedinica, kao
i usled neprijateljske propagande, nepoznavanja situacije od strane
niih tabova i si., nastaje osipanje u partizanskim jedinicama. Istovremeno se stvaraju jake etnike jedinice, koje postaju udarna
snaga u borbi protiv partizanskih jedinica. U takvoj situaciji Junohercegovaki i Severnohercegovaki odredi se, praktino, raspadaju a ostaci jedinica sa Operativnim tabom povlae se ka Zelengori. Od tog ljudstva je u selu Suhoj (u dolini Sutjeske) 14. juna,
po nareenju Vrhovnog taba formiran Hercegovaki NOP odred
od dva bataljona. Ulaskom Konjikog (Mostarskog) bataljona u
njegov sastav, odred je, po nareenju Vrhovnog komandanta, 10.
avgusta u selu D. Malovan (kod Kupresa) preformiran u 10. her-

cegovaku narodnooslobodilaku brigadu (u poetku je nosila naziv 1. hercegovaka narodnooslobodilaka brigada).

Nakon povlaenja partizanskih jedinica, u Hercegovini je ostao deo lanova KPJ i boraca. Od dela tog ljudstva u oktobru je
u Popovom polju formiran partizanski bataljon Sloboda", koji je
uspeo da se odri do dolaska 10. hercegovake brigade, poetkom
1943. Na osloboenoj teritoriji, u okolini Prozora, u avgustu je, po
nareenju Vrhovnog taba, formiran Prozorski bataljon, koji je
uao u sastav 3. krajikog NOP odreda. U oktobru je Prozorski bataljon preao u sastav 10. hercegovake brigade, a u novembru su
u sastav brigade uli bataljoni Josip Jurevi" i Vojin Zirojevi"
iz 3. odreda 4. operativne zone Hrvatske.
Poetkom 1942. godine na teritoriji Bosanske krajine i centralne Bosne postojala su tri partizanska odreda. Prvi krajiki NOP
odred (dejstvovao je na teritoriji izmeu Prijedora, Bihaa, Bosanskog Grahova, Prekaje, Srnetice, Gornje Sanice i Sanskog Mosta)
imao je u svom sastavu 5 bataljona i jedan polubataljon. Drugi
krajiki NOP odred (dejstvovao je na teritoriji izmeu Bosanske
Gradike, Kostajnice, Bos. Novog, Prijedora i Banja Luke), u svom
sastavu je imao 3 bataljona. Trei krajiki NOP odred (kontrolisao je teritoriju izmeu Motajice, Banjaluke, Kljua, Glamoa, Kupresa, Donjeg Vakufa, Skender Vakufa i Dobo j a) i imao je u svom
sastavu 9 bataljona. Pored toga, na teritoriji zapadne Bosne povremeno je izvodio dejstva i Dalmatinsko-dinarski NOP odred, u iji
je sastav uao i jedan bataljon 1. krajikog NOP odreda. 41 Na prostoru Kupres, ujica, Livno dejstvovao je do 6. juna 1942. Livanjski NOP odred. Tada je preimenovan u bataljon Vojin Zirojevi"
i u septembru uao u sastav 3. NOP odreda 4. operativne zone Hrvatske.
U to vreme javljaju se etnika previranja i u krajikim partizanskim odredima. U 1. i 2. odredu uspeno je suzbijen uticaj
etnika, u 3. odredu slaba partijska organizacija u tome nije uspela, to je dovelo do proglaenja bataljona Koi" etnikim i
sve jaih previranja u drugim bataljonima. Pokuaj da se sprei
rascep u odredu uinjen je na konferenciji komandnog kadra 1, 2.
i 4. bataljona, u selu Agiima (pod emernicom), na kojoj je izabran i novi tab odreda. Polovinom februara iz 3. krajikog NOP
odreda izdvojeni su Manjaki, emerniki, Crnovrki i Prnjavorski
bataljon i od njih je formiran 4. krajiki NOP odred, sa matinom
teritorijom koja se prostire izmeu Prnjavora, Banjaluke, Manjae, Skender-Vakufa i Teslia.
Na prvoj oblasnoj konferenciji KPJ za Bosansku krajinu,
odranoj od 21. do 23. februara u Skender-Vakufu, kojoj su prisustvovali partijski, vojni i politiki rukovodioci iz krajikih jedinica i partijskih organizacija sa terena, po nareenju Vrhovnog komandanta formiran je Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu i odlueno da se formira 5. krajiki NOP odred i pristupi for41
Duan Plena, Partizanski odredi naroda Dalmacije 19411942, izd.
vojno delo, Beograd 1960, str. 166.

Izvetaj Glavnog taba

bu 4. aprila 1942. godine.

Bosne

Hercegovine

upuen

Vrhovnom

ta-

miranju omladinskih i udarnih eta i bataljona. 42 U duhu tih odluka, 1. krajiki NOP odred je reorganizovan i od njegovih jedinica
formirani su 1. i 5. krajiki odred. Petom odredu je za dejstva odreena teritorija srezova Bosanski Petrovac, Drvar, Bosansko Grahovo i jedan deo teritorije livanjskog i glamokog sreza, dok su
dejstva 1. odreda bila usmerena na teritoriju izmeu Prijedora, Bihaa i Sanskog Mosta. Krajem aprila na Vlaiu je od jedne ete
4. krajikog NOP odreda i 1. travnike ete formiran Travniki
NOP odred, ali je ve u m a j u prestao da postoji.
Potrebu formiranja udarnih jedinica Vrhovni komandant je
podvukao u svojim nareenjima Glavnom tabu NOP i DV Bosne
i Hercegovine od 20. februara 4 3 i Operativnom tabu za Bosansku
krajinu od 31. marta. 44 Nameravajui da od boraca iz bosanskih
jedinica formira jednu proletersku brigadu, Vrhovni komandant
je naredio da se na teritoriji Bosanske krajine od izabranih boraca krajikih partizanskih odreda, formira proleterski bataljon, koje bi uao u sastav te brigade. Operativni tab za Bosansku krajinu
je izdao nareenje 1, 2. i 5. krajikom odredu da od najboljih boraca formiraju po jednu proletersku etu. ete su osnovane u febru42
43
44

Zbornik, tom II, knj. 2, str. 394397; Hronologija, str. 211.

Zbornik, tom II, knj. 2, str. 394397.
Isto, knj. 3, str. 294301.

aru, tako da je bataljon formiran 25. marta u elincu.45 Bataljon

nije odmah upuen u istonu Bosnu, kako je bilo predvieno, ve
je zadran u centralnoj Bosni zbog specifine situacije u vezi sa
etnikim previranjima. U borbama 6. juna na Motajici je okruen i pretrpeo velike gubitke. Njegovi ostaci su se 14/15. juna prebacili u Slavoniju u sastav 3. operativne zone Hrvatske, a otuda
su se vratili u oktobru 1942.46
Potrebu za udarnim jedinicama iziskivala je i situacija na teritoriji 4. krajikog NOP odreda, gde je u toku marta dolo do osipanja jedinica i otvorenih napada etnika, a 31. marta i do njihovog napada na bolnicu u Joavci. Svestan etnike opasnosti, Operativni tab je polovinom marta izdao nareenje tabovima 1, 2.
i 5. krajikog odreda da formiraju po jedan udarni bataljon i da
ih upute na teritoriju 4. odreda radi razbijanja etnika. Krajem
marta formirana su dva udarna bataljona, Kozarski i Grmeko-drvarski, koji su upueni na teritoriju Manjae i centralne Bosne.
Nakon razbijanja etnika na Manjai, 1. maja po nareenju Operativnog taba, od Manjake partizanske ete i ljudstva iz razbijenih etnikih jedinica formiran 6. krajiki NOP odred, ali je on
bio razbijen ve u drugoj polovini maja.
Uviajui teko stanje u 4. krajikom odredu, kada je poelo
prelaenje pojedinih jedinica u etnike, Operativni tab je doao
do zakljuka da su za otklanjanje etnike opasnosti neophodne
jae snage. U vezi s tim, naredio je tabovima odreda da pristupe
formiranju udarnih jedinica. 47 Tako su krajem m a j a formirani udarni bataljoni u 1, 2. i 5. krajikom odredu i udarna eta u 3. krajikom odredu. Meutim, ofanziva na Kozaru onemoguila je upuivanje jaih snaga na teritoriju 4. krajikog odreda, pa je on u
toku juna prestao da postoji.
Po osloboenju Prijedora, naredbom Operativnog taba za
Bosansku krajinu 21. m a j a u selu Lamovita formirana je 1. krajika NOU brigada. 48 U njen sastav su uli Udarni bataljon 1. i 5.
krajikog odreda i dva bataljona 2. krajikog odreda. Na dan formiranja imala je 1.025 boraca. Njenim formiranjem otpoeo je u
Bosanskoj krajini proces formiranja veih pokretnih jedinica
brigada, to je bio pouzdan pokazatelj jaanja NOP-a u ovoj oblasti. Meutim, u okviru partizanskih odreda se i dalje formiraju
nove jedinice, posebno omladinske i udarne. Tako je 1. krajiki
odred krajem aprila formirao Omladinski bataljon a u 5. odredu
je formiran 30. jula. Polovinom avgusta, naredbom Operativnog
taba obnovljen je 6. krajiki odred, u iji sastav su uli bataljon
Soko" 3. krajikog odreda, bataljon Zdravko elar" 5. krajikog
odreda i novoformirani Manjaki bataljon.
45
U -sastav Proleterskog bataljona Bosanske krajine ule su Kozarska, Grmeka i Drvarska proleterska eta. Brojno stanje bataljona bilo
je 315 boraca. Zbornik, tom IV, knj. 3, str. 171173, 222224, 273291,
309-311.
46
Hronologija, str. 282, Vojna enciklopedija, tom VII, str. 388.
47
Zbornik, tom IV, knj. 5, str. 7375.
48
Zbornik, tom IV, knj. 5, str. 8589.

Razvoj NOP-a u Bosanskoj krajini sredinom 1942. bio je u

usponu, partizanski odredi brojno narastaju, a iskustva iz borbenih dej stava 1. krajike brigade su potvrdila pravilnost orijentacije na formiranje jaih operativnih jedinica manevarskog karaktera, te je Operativni tab za Bosansku krajinu pristupio daljem osnivanju brigada. Tako je kod Sanskog Mosta, 2. avgusta 1942, osnovana 2. krajika brigada, u iji sastav su uli udarni bataljoni
1. i 2. krajikog odreda. Brigada je na dan formiranja imala 1.242
borca. Trea krajika brigada formirana je 22. avgusta od oko 700
boraca iz dva bataljona 5. krajikog odreda, a u oktobru je u njen
sastav uao i bataljon Zdravko elar" 6. krajikog NOP odreda.
U septembru su formirane jo dve brigade (4. i 5). etvrta krajika brigada nastala je 9. septembra od preostalih jedinica 5. krajikog odreda 49 (bataljoni Gavrilo Princip", Starac Vujadin", Budunost" i Omladinski bataljon), sa ukupno oko 850 boraca. Peta
krajika brigada (Kozarska) formirana je 22. septembra na Kozari 50 reorganizacijom jedinica 2. krajikog odreda (imala je oko 1.100
boraca).
U oktobru su reorganizovani 1. i 6. krajiki NOP odred. Od
1. odreda je 14. oktobra formirana 6. krajika NOU brigada 51 sa
1.460 boraca, a od preostala dva bataljona 6. krajikog odreda formirana je Krajika polubrigada 52 sa 625 boraca.
Formiranjem brigada zavren je znaajan period u razvoju
vojne organizacije NOP-a Bosanske krajine. Oslobodilake jedinice
su uspele ne samo da se odre ve i da stvore prostranu slobodnu
teritoriju, koja se, prodorom Grupe proleterskih brigada sa Vrhovnim tabom u Bosansku krajinu, znatno uveala i povezala sa slobodnom teritorijom u Dalmaciji, Lici, Kordunu, Baniji i Sloveniji, to je imalo ogroman znaaj za razvoj NOP-a u celini.
U ovom periodu, za teritoriju Bosanske krajine vezani su i
poeci stvaranja partizanskog vazduhoplovstva. Piloti Franjo Kluz
i Rudi ajavec 23. m a j a spustili su se na slobodnu teritoriju kod
Prijedora avionima tipa potez" i brege" i time oznaili poetak
stvaranja partizanske avijacije. 52a Mada su ti prvi avioni ubrzo
uniteni, njihova dejstva imala su znaajan moralni i materijalni
efekat na borce i stanovnitvo.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine, od 1. januara do 1. novembra 1942, osnovane su krupne snage NOP-a: 8 brigada, 15 odreda
(11 odreda je prelo iz 1941) i 27 bataljona. Zbog velikih promena
u organizaciji oruanih snaga rasformirana su 24 odreda, a ostala
su samo dva Biranski i 3. krajiki. Najvei broj samostalnih
49

Isto, knj. 7, str. 5256, 6062.

Hronologija, str. 338; Lj. Borojevie, D. Samardija i R. Bai, 5.
kozaraka brigada, VIZ, Beograd 1972, str. 3442.
51
Zbornik, tom IV, knj. 7, str. 247.
52
Hronologija, str. 354. Krajika polubrigada je uslovno tako nazvana jer je imala samo dva bataljona. im je dobila ostale bataljone 27.
decembra 1942. prerasla je u 7. krajiku brigadu.
52a
U znak sedanja na te dane, 21. m a j se slavi kao Dan RV i PVO.
50

136

bataljona ulo je u sastav novoformiranih brigada, tako da su ostala samo dva samostalna bataljona Proleterski bataljon Bosanske krajine i partizanski bataljon Sloboda".
CRNA GORA I SANDAK

Na teritoriji Crne Gore i Sandaka poetkom 1942. godine dejstvovalo je sedam jakih NOP odreda: Bijeli Pavle", Crnogorsko-sandaki, Durmitorski, Komski, Lovenski, Nikiki i Zetski. U
skladu sa odlukama Savetovanja u Stolicama, odredi su bili bataljonskog sastava. Jedinicama na teritoriji Crne Gore rukovodio je
Glavni tab NOP odreda Crne Gore i Boke, dok je za rukovoenje
dejstvima u Sandaku posle Savetovanja u Stolicama bio odgovoran Glavni tab NOP odreda Sandaka. Budui da dejstva jedinica
u Sandaku nisu bila objedinjena, Vrhovni tab je nakon dolaska
u Sandak obrazovao Srpsko-sandaki tab, 53 kao privremeno operativno rukovodstvo za rukovoenje srpskim i sandakim jedinicama na toj teritoriji. Dejstvima jedinica izmeu Lima i Tare rukovodio je Crnogorsko-sandaki tab. Vrhovni komandant je 20.
februara rasformirao ove tabove i postavio novi Glavni tab NOP
odreda Sandaka, 54 ime je reeno pitanje jedinstvenog komandovanja partizanskim jedinicama na toj teritoriji.
Stanje partizanskih odreda poetkom 1942. godine bilo je veoma sloeno, zbog tekih i dugotrajnih borbi protiv italijanskih
okupatora i etnika, zbog gladi i oskudice u municiji, jake zime i
si. Odredi su posedovali znaajne slobodne teritorije za iju odbranu su angaovane jedinice koje su drale iscrpljujue frontove
prema neprijateljskim uporitima. U takvim uslovima bio je otean
sistematski politiki rad, to je delimino uticalo na moral boraca
i stanovnitva. Na drugoj strani, okupatorske trupe su drale vee
garnizone iz kojih su stalnim ispadima nastojale da iscrpljuju
partizanske jedinice, u emu su znaajnu ulogu odigrali etnici.
Vrhovni komandant je na vreme uoio opasnost koja je od
etnika pretila partizanskim jedinicama u Crnoj Gori. U nizu nareenja, uputstava i si. Glavnom tabu i tabovima odreda, ukazivao je na mere koje je potrebno preduzeti da bi se opasnost otklonila. 55 Posebno je isticao nunost formiranja lakopokretnih i
udarnih bataljona koji nee biti vezani za jednu teritoriju i kojima je mogue odluujue uticati na razvoj situacije na terenu, posebno u borbi protiv etnika.
Glavni tab NOP odreda Crne Gore i Boke je smatrao da e
se etnika opasnost otkloniti postojeim snagama i formiranjem
kombinovanih bataljona, koji su upuivani na ugroene pravce.
53
54
55

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 198.

Isto, str. 200
Zbornik, tom II, knj. 2, str. 283289, 330331, 450453; knj. 3, str.
5692, 9698, 113114, 125127, 128129, 238244, 245247, 250252,
253254, 255256, 353357, 358361, 361364, 388390, 423424; tom II,
knj. 2, str. 196198, 249251, 252254, 303304, 422423; knj. 3, str. 1727,
3436, 4451, 6871.

Vladalo je miljenje da se vee udarne i proleterske jedinice mogu formirati tek kad se otkloni etnika opasnost, mada su one
bile uslov za otklanjanje te opasnosti. 56 Na osnovu takvih shvatanja, krajem januara i poetkom februara od kombinovanih bataljona (Morako-rovaki, Vukman Krui", Miljan Vukov", Kuki, Bratonoiko-brskutski i Nikiki) iz Komskog, Zetskog, Lovenskog i Nikikog NOP odreda, osnovan je partizanski odred
Radomir Mitrovi", jaine 850 boraca. 57 Odred je obrazovan kao
privremena formacija sa zadatkom da oisti beranski i andrijeviki srez od etnika, ali je od strane nadmonijih etnikih snaga
ubrzo razbijen a zatim i rasformiran. Glavni tab je krajem januara naredio formiranje udarnih eta u bataljonima, koje bi se angaovale po potrebi, samostalno ili u okviru vee udarne jedinice. 58
Meutim, sve te mere Glavnog taba nisu bile dovoljne da se otkloni etnika opasnost, koja je bila u usponu.
Vrhovni komandant je u nareenjima Glavnom tabu od 28.
februara 5 9 i 10. marta 6 0 jo jednom naglasio potrebu formiranja
udarnih jedinica. Sa istim ciljem je 15. marta uputio delegate Vrhovnog taba u Crnu Goru radi preduzimanja mera na organizaciji jedinica i borbe protiv etnika. 61 U duhu tih nareenja, u partizanskim odredima Crne Gore pristupilo se formiranju udarnih
bataljona, a Glavni tab je naredbom od 17. aprila 62 naredio da se
rasformiraju sve jedinice koje su bile organizovane na teritorijalno-plemenskoj osnovi, a njihovo ljudstvo je ulo u novoformirane
udarne jedinice.
U Nikikom partizanskom odredu 1. udarni bataljon je formiran 13. marta, a do kraja meseca formirana su jo dva. Poetkom
aprila formirani su 4. i 5, a krajem meseca i 6. udarni bataljon.
U Durmitorskom odredu su jo u januaru, po nareenju Vrhovnog komandanta, 6 3 formirana dva bataljona: Bajo Pivljanin" i
Vojvoda Momilo", koji su upueni u istonu Bosnu da dejstvuju
sa 1. proleterskom brigadom. Ti bataljoni su po povratku, krajem
marta, rasformirani a deo ljudstva je uao u novoformirane udarne
bataljone. Prvi udarni bataljon Durmitorskog odreda formiran je
poetkom aprila, a nekoliko dana kasnije i sledea dva. U drugoj
polovini aprila, u Pivi, formiran je 4. udarni bataljon. Poetkom
aprila formirana je i Durmitorska omladinska eta, koja je krajem
meseca preformirana u Omladinski udarni bataljon Durmitorskog
odreda.
Reorganizacija jedinica u Lovenskom odredu izvrena je u
drugoj polovini aprila, posle ega su formirani etiri udarna ba56
57

Zbornik, tom II, knj. 3, str. 7576.

Batri Jovanovi, n.d., str. 478.

Vojna

str. 687.
38
59
60
61
62
63

Zbornik, tom III, knj. 2, str. 9698.

Isto, tom II, knj. 2, str. 450453.
Isto, knj. 3, str. 9699.
Isto, str. 128129.
Zbornik, tom III, knj. 3, str. 8081.
Zbornik, tom III, knj. 1, str. 406410.

enciklopedija,

tom

VII,

taljona i Omladinska eta. U Zetskom odredu 1. udarni bataljon

formiran je 19. marta, a u odredu Bijeli Pavle" k r a j e m marta
su formirana dva udarna bataljona. Nakon odluke Glavnog taba
poetkom aprila da se Zetski i odred Bijeli Pavle" objedine u Zetski odred, dotadanji Udarni bataljon Zetskog odreda bio je 1, a
dva udarna bataljona odreda Bijeli Pavle" 2. i 3. U prvoj polovini
aprila i u Komskom odredu su formirana tri udarna bataljona, a
6. aprila formiran je i omladinski bataljon Budo Tomovi".
Formiranjem udarnih bataljona izvrena je znaajna reorganizacija oruanih snaga NOP-a u Crnoj Gori, gde su iz teritorij alnoplemenske strukture izrasle lakopokretne jedinice koje nisu bile
vezane za matinu teritoriju. Ukupno je u sastavu partizanskih odreda, u periodu mart-april, na operativnom podruju Glavnog taba Crne Gore i Boke formirano 25 udarnih bataljona, 64 od kojih su
dva bila omladinska. Meutim, sve mere preduzete na sreivanju
jedinica i otklanjanju etnike opasnosti nisu bile najefikasnije.
Zbog toga, a i zbog politikih greaka koje su poinila partijska i
vojna rukovodstva, etniki pokret se nije mogao razbiti postojeim snagama. Zbog toga je Centralni komitet KPJ 8. aprila smenio
Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku smatrajui da i on
snosi krivicu za teko stanje u Crnoj Gori,65 a 12. aprila je uputio
otvoreno pismo svim organizacijama i lanovima KPJ u Crnoj Gori
i Boki. 66 Na kraju je Vrhovni komandant imenovao novi Glavni
tab 29. aprila 67 kojem je, pored ostalog, stavio u zadatak formiranje mobilnih, udarnih odreda, iji e se tabovi kretati sa jedinicama i neposredno rukovoditi njihovim dejstvima. Ali vremena
za preduzimanje nekih ozbiljnijih mera u borbi protiv etnika bilo
je suvie malo, jer je uskoro otpoela tzv. trea ofanziva okupatorsko-kvislinih trupa na teritoriji Crne Gore.
U Sandaku su se, poetkom 1942. godine, izmeu Uvea i Lima,
nalazile partizanske snage koje su se povukle iz Srbije i teritorijalne jedinice iz tog kraja, kao i mobilni Zlatarski bataljon i Mileevska eta. Svim tim jedinicama rukovodio je novoformirani Srpsko-sandaki tab. Izmeu Lima i Tare dejstvovao je novoformirani Crnogorsko-sandaki odred, koji je u toku januara i februara drao slobodnu teritoriju i odolevao napadima etnika iz Pljevalja i Bijelog Polja.
U toku ofanzive nedievsko-etnikih i italijanskih snaga na
slobodnu teritoriju izmeu Uvea i Lima poetkom februara, srpsko-sandake jedinice su se povukle preko Lima na Kamenu goru,
gde je izvrena njihova reorganizacija. Od Zlatarskog bataljona
formirani su 1. i 2. zlatarski bataljon, 68 a od Mileevske ete i ljudstva koje se povuklo preko Lima Mileevski bataljon. 69 Dvade64
65
66
67
68

str. 259.
69

Batri Jovanovi, n.d., str. 607.

Zbornik, tom II, knj. 3, str. 353357.
Isto, tom III, knj. 3, str. 4451.
Isto, tom II, knj. 3, str. 479488.
Mirko ukovi, Sandak, izd. Nolit Pros veta, Beograd 1964,
Isto.

setog februara formiran je novi Glavni tab Sandaka a krajem meseca rasformiran je Crnogorsko-sandaki NOP odred i formirani
Pljevaljski i Bjelopoljski NOP odred, za dejstva prema Pljevi j ima,
odnosno protiv etnika oko Bijelog Polja i Mojkovca i ka Kolainu.
U drugoj polovini februara formiran je 1. pljevaljski udarni,
a 1. marta i 2. bataljon. etrnaestog marta formiran je 3. udarni
bataljon Pljevaljskog NOP odreda, krajem meseca 4. a neto kasnije i 5. U toku aprila je i u Bjelopoljskom NOP odredu formirano
pet udarnih bataljona.
Neprijateljska ofanziva u Crnoj Gori i Sandaku otpoela je
poetkom maja. Pod pritiskom nadmonijih okupatorsko-kvislinkih trupa partizanske jedinice su bile prisiljene na povlaenje ka
Durmitoru i Goliji. U toku povlaenja deo ljudstva i partijskih radnika vratio se na svoju teritoriju radi nastavljanja otpora na okupiranom podruju. U toku povlaenja vrena je reorganizacija jedinica radi stvaranja lakopokretnih eta i bataljona, pri emu je
bila prisutna ideja Vrhovnog komandanta da od tih jedinica formira brigade. 70
Naj pre 5. juna kod epan-Polja, osnovana je 3. sandaka
proleterska NOU brigada, u iji sastav su uli 1. zlatarski, 2. i 5.
pljevaljski, 3. bjelopoljsko-mileevski i 4. bjelopoljski bataljon.
Brigada je na dan formiranja imala 958 boraca i bila je pod neposrednom komandom Vrhovnog taba. 71
Vrhovni komandant je 10. juna doneo odluku da se od partizanskih jedinica koje su povuene iz Crne Gore formiraju 4. i 5.
crnogorska proleterska NOU brigada. etvrta proleterska crnogorska brigada formirana je od dva bataljona Lovenskog i od po
jednog bataljona Zetskog, Komskog i Durmitorskog NOP odreda,
pet bataljona sa oko 1.080 boraca. 72 Peta proleterska crnogorska
brigada formirana je u selu Smrijenu (kod avnika), a sainjavali
su je etiri bataljona od boraca Nikikog i Zetskog NOP odreda i
delova jedinica sa teritorije danilovgradskog i podgorikog sreza.
Brigada je imala 845 boraca. 73 Ove brigade su bile pod neposrednom komandom Vrhovnog taba.
Tako su na teritoriji Crne Gore i Sandaka od 1. januara do
1. novembra 1942. formirani 3 proleterske brigade, 3 NOP odreda
i 41 samostalni bataljon. U ovaj broj nisu uraunati partizanski bataljoni, formirani na plemensko-teritorijalnoj osnovi a koji su se
nalazili u sastavu partizanskih odreda.
Nakon prodora proleterskih brigada sa tromee Crne Gore,
Sandaka i Hercegovine u zapadnu Bosnu krajem juna, dolo
je do oseke oruane borbe na teritoriji Crne Gore i Sadaka. Oko
700 boraca i politikih radnika ostalo je na terenu da nastavi borbu u izuzetno sloenim uslovima.
70

Zbornik, tom III, knj. 3, str. 311312, 313314.

arko Vidovi, Trea proleterska brigada, VIZ Beograd 1972,
str. 1118.
72
Blao Jankovi, 4. proleterska crnogorska brigada, VIZ, Beograd
1975, str. 6771.
73
Vojna enciklopedija, tom VII, str. 375376.
71

Naredba Glavnog taba NOPO Sandaka za napad upuena komandantima Mileevskog, 1. zlatarskog i 2. pljevaljskog bataljona, 3. mart 1942.

HRVATSKA

Radi breg razvoja oslobodilake borbe u Hrvatskoj, Vrhovni komandant je poetkom januara 1942. uputio dva pisma Glavnom tabu i Centralnom komitetu KPH. 74 U njima su, pored ostalog, rukovodstvu NOP-a u Hrvatskoj postavljeni zadaci: da pristupi izvoenju krupnijih akcija radi dobijanja oruja i municije;
da pojaa dejstva jedinica na komunikacijama; da proiri slobodnu teritoriju, naroito u Lici i na Kordunu, i povee se sa slobodnom teritorijom u Bosanskoj krajini; da proiri partizanska
dejstva na celu teritoriju Hrvatske; da pristupi stvaranju vrstih
jedinica od kojih e se formirati proleterske i druge brigade. Radi
lakeg izvravanja tih zadataka, Glavnom tabu je nareeno da
pristupi formiranju operativnih zona. Glavni tab Hrvatske je
preduzeo niz mera radi realizacije tih zadataka. Na drugom savetovanju Glavnog taba 30. i 31. januara, konkretizovani su zadaci
partizanskih odreda, 75 a na sednici Glavnog taba 20. marta odlueno je da se otpone formiranje operativnih zona i Proleterskog
bataljona Hrvatske. 76
Prva operativna zona formirana je na operativnom podruju Like, Korduna i Banije. 77 Na toj teritoriji je poetkom 1942.
ustanak bio razvijen, a partizanske jedinice brojne. Oslobodilakim jedinicama u Lici rukovodio je ranije formirani tab Grupe
partizanskih odreda. U sastavu te grupe bio je 1. liki NOP odred
Velebit", te partizanski bataljoni Marko Orekovi", Ognjen
Pria", Boidar Adija", Gavrilo Princip", Krbava" i Lapaki
bataljon (Stojan Mati"). Grupa je imala oko 1.000 boraca u pokretnim jedinicama i isto toliko u raznim seoskim vodovima i
etama. 78 Postojali su povoljni uslovi za mobilizaciju veeg broja
boraca, ali se nije raspolagalo dovoljnim koliinama oruja. Grupa je drala prostranu slobodnu teritoriju i u periodu januar-april
uspeno vodila borbe sa okupatorskonkvislinkim trupama oko Korenice, Udbine, Lapca i Srba i ruila elezniku prugu Karlovac
Knin. Povlaenjem italijanskih trupa iz Korenice, Udbine i Srba
u drugoj polovini marta, slobodna teritorija se znatno poveava, a
jedinice koje su drale blokirane italijanske garnizone mogle su da
pristupe izvravanju drugih zadataka.
Radi uvrenja jedinica, poetkom marta izvrena je reorganizacija 1. likog odreda Velebit" i od postojea etiri bataljona formirana su dva, a ubrzo je formiran i 3. bataljon Pekia
Vuksan". Orujem zaplenjenim u februaru i martu naoruani su
novi borci pa je u toku aprila izvrena reorganizacija Grupe NOP
74
Jedno pismo, poslato u ime Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog
taba, brzo je stiglo u Hrvatsku, Zbornik, tom V, knj. 3, str. 713, a
drugo, poslato u ime Vrhovnog taba, stiglo je tek poetkom marta,
Zbornik, tom V, knj. 3, str. 1418.
75
Zbornik, tom V, knj. 3, str. 175184.
76
Isto, str. 382387.
77
Stab 1. operativne zone osnovan je tek 1. juna. Zbornik, tom V,
knj. 5,78str. 78.
Zbornik, tom V, knj. 3, str. 175184.

odreda Like.79 Pored 1. odreda Velebit" formirana su i dva nova.

Drugi liki partizanski odred formiran je od partizanskih bataljona Ognjen Pria" i Krbava", a veliki priliv novih boraca omoguio je formiranje Udarnog bataljona i 4. bataljona Mio Radakovi". Trei liki NOP odred formiran je od bataljona Marko
Orekovi", Stojan Mati" i Gavrilo Princip" (Bio Kesi"). Bataljon Boidar Adija" uz tehniku etu, vod tenkova i bataljon
brdskih topova, ostao je pod neposrednom komandom taba Grupe.
Proces formiranja udarnih i proleterskih jedinica u Lici otpoeo je u martu, kada su bataljoni Marko Orekovi" i Ognjen
Pria" proglaeni udarnim. Po nareenju Glavnog taba, 25. aprila
formirana je Lika proleterska eta, predviena za ulazak u Proleterski bataljon Hrvatske, a poetkom m a j a Udarni bataljon
Like grupe NOP odreda.
Poetkom 1942. na Baniji i Kordunu dejstvovala su dva NOP
odreda, Banijski (dva bataljona) i Kordunaki (etiri bitaljona). Poetkom februara, zbog velikog priliva boraca, izvrena je reorganizacija jedinica 80 na Kordunu. Od 1. i 4. bataljona Kordunakog
NOP odreda obrazovan je 1. kordunaki NOP odred sa etiri bataljona, a od 2. i 3. bataljona 2. kordunaki NOP odred takoe
sa etiri bataljona. Od novoformiranih odreda obrazovana je Grupa kordunakih NOP odreda sa preko 2.100 boraca, a Banijski NOP
odred neposredno je potinjen Glavnom tabu Hrvatske.
U duhu primljenog nareenja da se na Kordunu formira Proleterska eta koja e ui u sastav Proleterskog bataljona Hrvatske,
tab Grupe kordunakih NOP odreda je 13. marta tabovima odreda postavio zadatak da pristupe pripremama za njeno formiranje, a eta je osnovana poetkom aprila. U prvoj polovini aprila
i drugoj polovini maja proleterske ete se formiraju i u odredima.
Banijski odred je poetkom 1942. imao dva bataljona sa oko
600 boraca. On je postepeno rastao, pa je u prvoj polovini februara formiran 3, a poetkom aprila i 4. bataljon. etu za Proleterski bataljon Hrvatske, odred je formirao 30. marta. U tdku ofanzive neprijatelja na njegovu teritoriju, poetkom aprila, odred se
preko Une prebacio u Bosnu. Njegovim povratkom, u maju, ponovo su oivele borbe na Baniji a slobodna teritorija je bila sve
vra, to je imalo za posledicu vei priliv novih boraca.
Na osnovu nareenja Vrhovnog komandanta izdatog poetkom januara da se partizanska dejstva proire na celu teritoriju
Hrvatske, Glavni tab je 7. m a j a od proleterskih eta Like, Banije
i Korduna formirao Proleterski bataljon Hrvatske 81 sa namerom
da ga uputi u Slavoniju 82 radi jaanja oslobodilake borbe na tom
podruju. Meutim, nije tamo upuen zbog iskrsle potrebe za njegovim angaovanjem u sastavu Kombinovanog odreda protiv etnika na teritoriji Like, Bosne d Dalmacije i na ruenju vijadukta
79
89
81
82

Zbornik, tom V, knj. 3, str. 147151.

Zbornik, tom V, knj. 3, str. 175184.
Zbornik, tom V, knj. 4, str. 196197.
Isto, str. 4748.

Bender na pruzi Graac Knin. Urnesto njega, u Slavoniju je

krajem maja upuena Proleterska eta Banija. 83
U sastav Kombinovanog odreda uli su: Proleterski bataljon
Hrvatske, bataljon Marko Orekovi", Udarni bataljon like grupe NOP odreda, delovi bataljona Gavrilo Princip" i dalmatinski
bataljon Bude Borjan". Nakon neuspelog pokuaja ruenja Bendera i uzastopnih borbi sa italijanskim trupama i etnicima tokom
maja, odred je rasformiran a jedinice vraene na matine terene.
tab 1. operativne zone Hrvatske (komandant Sreko Manola, komesar uro Kladarin) formiran je 1. juna i u njegovu nadlenost ula je teritorija Like, Korduna i Banije i sve jedinice na
njoj. 84 Do tog vremena ve su bili stvoreni solidni uslovi za dalje
jaanje NOP-a. Partizanske jedinice su znatno ojaale, slobodna teritorija se proirila a narodna vlast uvrstila. Otpoelo je masovnije ukljuivanje u NOP hrvatskog stanovnitva koje je bilo pod
uticajem HSS. Svi ti uslovi su pogodovali daljem razvoju oruanih snaga na teritoriji 1. operativne zone. Omogueno je i upuivanje vee pomoi radi breg razvoja NOP-a u susednim operativnim
zonama.
U toku juna i jula na teritoriji 1. operativne zone formiraju
se nove jedinice: bataljon Mio Radakovi" i omladinske ete u
Grupi NOP odreda Like, dva udarna bataljona i tri omladinske
ete (od njih je u avgustu formiran Omladinski bataljon) u Grupi
NOP odreda Korduna, te 6. i Udarni bataljon u Banijskom odredu.
Prema naredbi Glavnog taba, tab 1. operativne zone pristupio je
formiranju 1. NOU brigade Hrvatske (1. like) ve 18. juna, ali je
njeno formiranje zavreno tek 8. jula u selu Toboliu na Kordunu.
U sastav brigade uli su bataljoni Marko Orekovi" i Pekia
Vuksan" iz Grupe NOP odreda Like, te 2. bataljon 1. kordunakog i Udarni bataljon Banijskog NOP odreda, sa ukupno 1.028
boraca. 85
Sredinom avgusta 1942. u Laudonovom gaju (kod sela Bunia) formirana je 2. brigada Hrvatske 86 (2. lika) od bataljona
Ognjen Pria", Stojan Mati", Mio Radakovi" i Udarnog bataljona sa oko 1.200 boraca. Kasnije (20. VIII), u selu Gornjem Budakom, formirana je 4. NOU brigada Hrvatske (1. kordunaka brigada) od udarnih bataljona 1. i 2. kordunakog NOP odreda i novoformiranog omladinskog bataljona Joa Vlahovi", ukupno 3
bataljona sa oko 900 boraca. 87
U septembru je izvrena velika reorganizacija jedinica na teritoriji 1. operativne zone. Po nareenju Glavnog taba Hrvatske,
od jedinica Banijskog NOP odreda formirane su 7. i 8. NOU brigada Hrvatske 88 (1. i 2. banijs'ka brigada). Prva je formirana od
83
84
85

Isto, str. 349351, knj. 5, str. 5963.

Isto, knj. 5, str. 78.
Isto, str. 107110, 178181, 257260, 275276, 304305, 308311,
440441.
86
Isto, knj. 7, str. 3537, 165166.
87
Zbornik, tom V, knj. 7, str. 3537, 155156; Joco Tarabi, Ignatije Peri, etvrta kordunaka brigada, VIZ, Beograd 1977, str. 525.
88
Isto, dok. br. 37; Hronologija, str. 339.

5. i Udarnog bataljona (oko 1.000 boraca) a druga od 1, 2. i 4.

bataljona Banijskog NOP odreda, takoe sa oko 1.000 boraca. Davanjem ljudstva za brigade, Banijski NOP odred je poetkom septembra rasformiran.
Od ostalog ljudstva 1. i 2. kordunakog NOP odreda, 16. septembra u Petrovoj Poljani (kod Dunjaka) formirana je 5. NO brigada Hrvatske (2. kordunaka brigada), a odredi su rasformirani.
Brigada je imala tri bataljona sa oko 700 boraca. 89 Od jedinica
Grupe NOP odreda Like, 9. septembra u selu Mogoriu (kod Gospia) formirana je 9. NOU brigada Hrvatske (3. lika brigada) sa
oko 900 boraca. U brigadu su uli bataljoni Velebit" i Mirko
tuli" 1. likog NOP odreda, Krbava" iz 2. i Bio Kesi" iz 3.
likog NOP odreda, a odredi su rasformirani. 90 Ostao je jedino 4.
liki NOP odred, formiran 7. septembra od bataljona Boidar
Adija" i Kosinjske ete, kasnije bataljona Matija Gubec". Nakon
toga rasformiran je i tab Grupe NOP odreda Like.
Formiranjem vojnih podruja banijskog, likog i kordunakog poetkom septembra, deo ljudstva koje nije ulo u brigade ulazi u sastav jedinica vojnog podruja. Pored toga, u sastavu vojnih podruja formiraju se i nove jedinice mobilizacijom
ljudstva sa terena. U toku septembra, u sastavu Kordunakog vojnog podruja formirana su tri bataljona od kojih je 28. oktobra
formiran Kordunaki odred (nazvan i 1. odred 1. operativne zone).
I u okviru Banijskog podruja formirana su tri bataljona od kojih
je 23. oktobra stvoren Banijski NOP odred. Na teritoriji Like, od
tri bataljona vojnog podruja krajem oktobra formiran je Liki
NOP odred, kasnije preimenovan u 3. liki NOP odred.
Poetkom jeseni uglavnom je zavrena reorganizacija oruanih snaga na teritoriji 1. operativne zone Hrvatske. Formirano je
sedam brigada, a do kraja godine jo dve, dok su na terenu ostala
etiri partizanska odreda. Time su na teritoriji Like, Korduna i
Banije postepeno izrastale krupne oruane snage operativnog karaktera, ime je realizovana zamisao Vrhovnog komandanta o formiranju manevarskih jedinica visokih borbenih i moralnih kvaliteta. Uspean razvoj NOP-a na teritoriji 1. operativne zone imao
je velikog odraza na razvoj oslobodilake borbe u drugim operativnim zonama, pa i ire.
Teritorija umberka, Pokuplja, Turopolja, Hrvatskog zagorja, Kalnika i Moslavine radi breg razvoja oslobodilake borbe
i lakeg rukovoenja nareenjem Vrhovnog komandanta izdatim poetkom januara, odreena je kao 2. operativna zona (podruje). tab 2. operativne zone (komandant Pavle Vukomanovi Stipe, komesar Stanko Parma) imenovan je 13. aprila naredbom
Glavnog taba Hrvatske. S obzirom na slabe veze, Poverenstvo CK
KPH za Zagrebaku oblast, koje je do tada rukovodilo oslobodilakom borbom na tom podruju, ne znajui za naredbu Glavnog
88

Zbornik, tom knj. 7, str. 155156, 171178. Ignjatije Peri, Peta

kordunaka brigada, VIZ, Beograd 1972, str. 1520.
Zbornik, tom V, knj. 7, str. 155157, 189192, 225226; Hronologija, str. 341.

taba, poetkom jula formiralo je jo jedan tab 2. zone. Ivo Lola

Ribar je, kao lan Organizacionog sekretarijata CK KPJ za neosloboene krajeve, 25. avgusta, umesto dotadanja dva, formirao jedan tab 2. operativne zone Hrvatske. 91
Uslovi za razvoj oslobodilake borbe na ovom operativnom
podruju bili su veoma teki. Zbog blizine Zagreba, kao politikog
i administrativnog centra NDH, na ovom podruju isu bile stalno
locirane jake .snage, sa zadatkom da u samom korenu suzbiju svaki
pokuaj organizovanja otpora. Tome treba dodati da je deo lanova Partije sa ovog terena nakon okupacije pohapen, slabe veze
sa drugim podrujima i si. Sve je to dovelo do toga da ustanak
na ovoj teritoriji nije uhvatio dubljeg korena krajem 1941. i poetkom 1942, pa nije dolo ni do formiranja veih vojnih jedinica.
Ustanak je tada na ovom podruju bio na nivou malobrojnih i izolovanih partizanskih grupa: Ludbreko-varadinska, Kalnika, Podravsko-bilogorska, Moslavaka (spominje se i kao Moslavaki odred) i grupa u Hrvatskom zagorju. Poetkom marta, od boraca varadinskog i bjelovarskog okruga i partizanske grupe sa Kalnika
formirana je Kalnika partizanska eta (nazivana i Kalnikim NOP
odredom). eta je, zbog napada ustako-domobranskih snaga, ubrzo podeljena na grupe koje su razbijene. Od partizanskih grupa u
Hrvatskom zagorju, 17. marta formiran je 1. partizanski vod, koji
je ubrzo prerastao u Zagorsku partizansku etu, koja je nakon nekoliko izvedenih akcija razbijena u prvoj polovini maja. 92
Na savetovanju 20. i 21. marta Glavni tab je postavio zadatak tabu Grupe kordunakih odreda i tabovima Primorsko-goranskog i 1. slavonskog odreda da svojim dejstvima i upuivanjem
manjih delova potpomognu razvoj oslobodilake borbe na teritoriji 2. operativne zone. Istovremeno je novoformirani tab zone
dobio zadatak da povee pojedine partizanske grupe, ali to nije uspeo tako brzo da ostvari. Na osnovu tog nareenja, tab 1. slavonskog NOP odreda je krajem marta uputio u Moslavinu i Kalnik 3.
etu 1. bataljona (kasnije nazvana eta Kasim ehaji"), sa zadatkom da poslui kao jezgro za formiranje partizanskog odreda na
tom podruju. U aprilu je tab 1. kordunakog NOP odreda uputio
jedan vod u Prokuplje i jednu desetinu na umberak. Od tih boraca
i boraca koji su se nalazili na terenu, u umberku je poetkom juna
formirana umberaka partizanska eta (nazvana 2. eta 2. operativne zone) a u Pokuplju eta Kljuka". Nareenjem Glavnog taba,
od tih jedinica i jedinica sa Korduna u julu je formiran umberako-pokupski NOP odred. U njegov sastav su ule 1. i 2. proleterska
eta Korduna, umberaka eta (koja je sa proleterskim etama
Korduna obrazovala bataljon Josip Kra") i eta Kljuka". Od ete
Kljuka" i 1. ete 6. bataljona Banijskog NOP odreda formiran je
bataljon Slavko Klobuar", kao 2. bataljon umberako-pokupskog odreda. 93
91
Zbornik, tom V, knj. 3, str. 1418, knj 4, str. 5354; Sjeverozapadna Hrvatska u NOB i socijalistikoj revoluciji, str. 163167.
92
Sjeverozapadna Hrvatska u NOB i socijalistikoj revoluciji, str.
144149 i 161163.

Uspena dejstva 4. brigade Hrvatske koja se po nareenju

Glavnog taba prebacila na teritoriju umberako-pokupskog odreda krajem avgusta omoguila su mobilizaciju novih boraca,
posebno radnika iz Zagreba. Nakon njenog odlaska u septembru,
na ovaj teren je upuen 1. proleterski bataljon Hrvatske. 94
Uspena dejstva ete Kasim ehaji" i jedinica Banijskog
NOP odreda omoguila su mobilizaciju novih boraca u Moslavini,
od kojih je, kao i od boraca Moslavakog odreda (grupe), 23. avgusta formiran Moslavaki bataljon. Prebacivanjem tri bataljona
Banijskog NOP odreda u Moslavinu krajem avgusta, stvoreni su
uslovi za bri razvoj oslobodilake borbe na tom podruju i vei
priliv novih boraca, to je omoguilo da se 7. oktobra od Moslavakog bataljona formira Moslavaki NOP odred. 95
Da bi pospeio razvoj oslobodilake borbe na Kalniku, Glavni tab je 22. septembra naredio tabu 2. operativne zone da formira jedan bataljon koji e dejstvovati na tom terenu. Na osnovu
te naredbe, 10. oktobra kod Daruvara formiran je Kalniki NOP
odred od Banijske proleterske ete i dobrovoljaca iz 1. i 2. slavonskog NOP odreda. Odred je upuen na Kalnik, gde se spojio sa
Kalnikom grupom i umberakom etom, koju je tab zone formirao i uputio na Kalnik. 96
U Slavoniji su delovi Slavonskog bataljona poetkom 1942.
izvodili, uglavnom, razoruavanje neprijateljskih straa i manje
diverzantske akcije. Intenziviranjem njihovih dejstava, kao i politikog rada u narodu tokom februara i marta, stvoreni su uslovi
za veu mobilizaciju novih boraca, pa je Slavonski bataljon u martu preformiran u 1. slavonski NOP odred. 97 Iako je i odred izvodio
manje akcije, one su imale veliki odjek, to je izazvalo akije ienja ustako-domobranskih snaga u drugoj polovini aprila. Odred
je uspeo da ise odri i da izvede niz akcija ikoje su dovele do brojnijeg priliva novih boraca.
Dolazak Proleterske ete sa Banije i operativnog oficira Glavnog taba Hrvatske krajem maja imalo je veliki uticaj na dalji razvoj oslobodilake borbe u Slavoniji. Tada je za podruje Slavonije
formiran tab 3. operativne zone Hrvatske (komandant Karlo Mrazovi, komesar Bogdan Crnobrnja), pred koji je stavljen zadatak
povezivanja svih partizanskih jedinica, ienje teritorije od neprijateljskih posada, preduzimanje akcija na pruzi ZagrebBeograd i dr. Polovinom juna izvrena je i reorganzacija 1. slavonskog
odreda u kojem je formiran i 3. bataljon. U toku leta odred je izveo niz uspenih akcija i sa Proleterskim bataljonom Bosanske
krajine oslobodio znaajnu teritoriju, ime su stvoreni uslovi za
bri razvoj oslobodilake borbe. Zbog velikog priliva ljudstva, 16.
93
Zbornik, tom V, knj. 5, str. 202208, 241242, 260265, 366368;
knj. 6, str. 207208.
94
Istp, knj. 9, str. 3536.
95
Sjeverozapadna Hrvatska u NOB i socijalistikoj revoluciji, str.
144150 i 163167. Vukain Karanovi, Moslavaki partizanski odred, Kutina 1981, str. 90, 109.
96
Isto, str. 144150 i 163167; Zbornik, tom V, knj. 7, str. 207208.
97
Zbornik, tom V, knj. 3, str. 330331, 350357.

avgusta je od dela ljudstva iz 1. odreda formiran i 2. slavonski

NOP odred (2. odred 3. operativne zone).
Zbog potrebe za jaim jedinicama na teritoriji Slavonije,
tab 3. operativne zone je od delova 1. i 2. odreda formirao 1. slavonsku brigadu (kasnije 12. slavonska proleterska brigada). Brigada je formirana 11. oktobra u selu Buiima kod Pakraca i imala je u svom sastavu etiri bataljona sa 958 boraca. 98
Poetkom 1942. godine sve partizanske jedinice na teritoriji
Dalmacije bile su u nadlenosti taba Dalmatinsko-dinarskih NOP
odreda, odnosno taba partizanskih odreda Dalmacije. U njegovoj
nadlenosti su bile i jedinice oko Livna. Zbog slabih veza, on je
praktino rukovodio sa tri ete (Dinarska, Kamenieka i Svilajska)
i jednim bataljonom (Starac Vujadin" iz 1. krajikog NOP odreda)
koji je stavljen pod njegovu komandu. Sa Solinskim odredom i
partizanskim jedinicama u severnoj i junoj Dalmaciji tab nije
imao redovne veze, pa su one izvodile dejstva i razvijale se manje-vie samostalno.
U severnoj Dalmaciji je poetkom januara formiran Bukoviki NOP odred, koji je ubrzo preimenovan u bataljon. Od partizanskih grupa oko Krtina, 7. januara je formiran Kninski odred, na
Mosoru je 21. februara formiran Mosorski odred; u toku -marta i
aprila formirane su Cetinska eta oko Sinja, 1. junodalmatinska
i Neretvanska partizanska eta na Biokovu. U m a j u je i Bukoviki
bataljon preimenovan u Severnodalmatiinski NOP bataljon.
Glavni tab Hrvatske prema nareenju Vrhovnog komandanta od poetka januara preuzeo je krajem marta rukovoenje jedinicama u Dalmaciji. Do tada su jedinice, preko Pokrajinskog komiteta KPJ za Dalmaciju, bile povezane sa CK KPH u Zagrebu, to se zbog slabih veza negativno odrazilo na razvoj oslobodilake borbe u Dalmaciji. Sprovodei zakljuke sa savetovanja
Glavnog taba, poetkom aprila, za podruje Dalmacije i Livna
krajem meseca obrazovan je tab 4. operativne zone (komandant
Vicko K^stulovi, komesar Vojin Zirojevi) Hrvatske, ije je operativno podruje bilo od Nina do reke Neretve, ukljuno podruje
Livna i Duvna. Juno od r. Neretve podruje Dalmacije je bilo pod
operativnom komandom Operativnog taba za Hercegovinu. Poetkom maja je formiran bataljon Bude Borjan" od Severnodalmatinskog bataljona i novomobilisanih boraca. Dejstva Kombinovanog
odreda na tromeu Like, Bosne i Dalmacije, u ijem je sastavu
bio i bataljon Bude Borjan", pozitivno su uticali na dalje ukljuivanje stanovnitva u NOP. Od dela bataljona Bude Borjan" i
novomobilisanih boraca 21. maja je formiran bataljon Branko
Vladui" koji je sa bataljonom Bude Borjan" 23. m a j a obrazovao
Severnodalmatinski NOP odred. 99
Radi breg sprovoenja zadataka dobijenih od Glavnog taba,
tab 4. operativne zone je sa Pokrajinskim komitetom KPH za
Dalmaciju poetkom juna na Vjetia gori na Dinari organizovao
savetovanje sa vojno-politikim predstavnicima iz srednje i june
98
99

Zbornik, tom V, knj. 8, str. 47 i 56.

Zbornik, tom V, knj. 4, str. 309, 372374.

Dalmacije, na kojem je, pored ostalog, odlueno da se uvrste

postojee i formiraju nove jedinice, da se pristupi broj organizaciji oslobodilake borbe na otocima i dr. Na bazi tih odluka, od
Dinarske, Svilajske i Kamenike ete 18. juna formiran je 1. dalmatinski udarni bataljon, a 20. juna, od Mosorske i Rogoznike ete 2. dalmatinski bataljon. Prvi i 2. bataljon su 23. juna obrazovali Srednjodalmatiniski NOP odred.
tab zone je od partizanskih jedinica na Cincaru 6. juna formirao bataljon Vojin Zirojevi", a u junoj Dalmaciji od 1. junodalmatinske i Neretvanske ete bataljon Josip Jurevi". Na
Brau je u junu formirana Braka partizanska eta a na Hvaru u
julu eta Matija Ivani". Na Koruli je u avgustu formiran Korulanski odred (eta), a na Peljecu je dejstvovala partizanska
eta.
Dolazak Vrhovnog taba u Bosansku krajinu imao je ogroman
uticaj na dalji razvoj oslobodilake borbe u Dalmaciji. U Dalmaciji je dolo do snanog poleta oslobodilake borbe, to je imalo
za posledicu priliv velikog broja novih boraca, od kojih je oko
2.000 upueno za popunu proleterskih brigada. 100 Poetkom avgusta formiran je i Duvanjski bataljon, na teritoriji na kojoj do tada
nije bilo partizanskih jedinica. Na sastanku u Vrhovnom tabu
28. avgusta, tab 4. operativne zone dobio je zadatak da pristupi
formiranju novih partizanskih odreda i bataljona. Istovremeno je
odlueno da se pristupi formiranju brigada. 101
Na bazi dobijenih zadataka, tab zone je 4. septembra formirao 3. odred od Duvanjskog i bataljona Vojin Zirojevi", a 3.
i 4. bataljon su osnovani od bataljona Josip Jurevi", ukupno
etiri bataljona. Istovremeno su zavrene pripreme za formiranje
brigade. Prva dalmatinska NOU brigada formirana je 6. septembra u selu Dobro (kod Livna) od 1. dalmatinskog udarnog bataljona Ante Joni", bataljona Bude Borjan" iz Severnodalmatinskog NOP odreda, Biokovskog bataljona Josip Jurevi" i 2. ba
taljona Tadija Anui" iz Srednjodalmatinskog NOP odreda. Brigada je na dan formiranja imala oko 1.000 boraca.
Sve vei priliv novih boraca iz Dalmacije omoguio je formiranje i ostalih jedinica. Od njih su tokom septembra formirani
Dinarski, Vaganjski, Moseki i Primorski bataljon, kao i nekoliko
samostalnih eta. Pristupilo se i pripremama za formiranje 2. dalmatinske brigade, koja je osnovana 3. oktobra u selu Unita (kod
Bos. Grahova). U sastav brigade uli su bataljon Branko Vladui" iz Severnodalmatinskog NOP odreda, Dinarski, Vaganjski i
Primorski bataljon. Brigada je imala 1.000 boraca.
U tom periodu dolo je do pojaane partizanske aktivnosti
na moru, obali i otocima, naroito u Makarskom p r i m o r j u posle
ustanka u Gradcu 23. januara 1942, kada je zarobljen motorni
jedrenjak Merkur". U m a j u je ana uu reke Neretve potopljen
jedan gliboder, a u julu kod ivogoa parobrod Vis". Izvedeno
je i vie napada na neprijateljski pomorski saobraaj i dva desan100
101

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 298.

Isto, str. 299.

ta jedan na Peljeac a drugi na Hvar. Partizanske jedinice su

akcije izvodile sa kopna, koristei mesna ili zaplenjena plovna
sredstva. Aktivnost na moru je pojaana sredinom 1942. na podruju Podgore. U znak seanja na te dogaaje 10. septembar se
proslavlja kao Dan Ratne mornarice i pomorstva Jugoslavije.
Uspene akcije na moru su, istovremeno, izvodile partizanske jedinice u severnoj Dalmaciji, u koju je namenu 11. juna 1942.
u blizini Zatona formirana Primorska eta, a posle toga i Minerski vod.
U sastavu partizanskog bataljona Vid Mihaljevi", koji je
operisao na Biokovu, formiran je Mornariki vod (koji se naziva
i Primorski vod), sa zadatkom da vodi oruane akcije na moru.
Poetkom 1942. godine na teritoriji Gorskog kotara i Hrvatskog primorja dejstvovao je Primorsko-goranski NOP odred sa
dva bataljona Marko Trbovi" i Matija Gubec". U periodu
januar-mart odred je izveo vie uspenih akcija i proirio slobodnu teritoriju, stvorivi povoljne uslove za ire ukljuivanje stanovnitva u NOP. Priliv novih boraca omoguio je da se poetkom aprila formira i 3. bataljon, a po nareenju Glavnog taba,
krajem marta formirana je Proleterska eta, predviena za ulazak u Proleterski bataljon Hrvatske.
Na savetovanju Glavnog taba od 8. do 11. aprila, tab Primorsko-goranskog NOP odreda je dobio zadatak da pristupi izvoenju krupnijih akcija, posebno na pruzi Zagreb Suak, da formira jae jedinice u blizini Suaka i da otpone sa dejstvima preko stare jugoslovensko-italijanske granice prema Istri. tab odreda je u toku m a j a od novopridolih boraca formirao 4. bataljon
Ljubica Gerovac" i 5. bataljon Vladimir Gortan". Pored toga,
u duhu zakljuaka sa savetovanja Glavnog taba, od taba odreda je za podruje Gorskog kotara, Hrvatskog primorja i Istre
poetkom m a j a formiran tab 5. operativne zone Hrvatske (komandant Veljko Kovaevi, komesar Mijo Vukeli).
Usled porasta Partizanskih jedinica i radi lakeg rukovoenja, tab 5. operativne zone je krajem m a j a pristupio reorganizaciji jedinica. Po nareenju taba zone, od 3. i 5. bataljona Primorsko-goranskog NOP odreda 30. maja je formiran 2. primorsko-goranski NOP odred, a od 1, 2. i 4. bataljona 1. primorsko-goranski odred. Podruje dejstava 1. odreda bili su Hrvatsko primorje i teritorija juno od pruge Brod Moravice Hreljin, a 2.
odreda severozapadno od pruge i dejstva prema Istri. Na teritoriju zone su u toku leta bile usmerene dve snane okupatorske ofanzive (u toku jula na teritoriju 1. odreda i u toku septembra na teritoriju 2. odreda), iji je cilj bio unitenje partizanskih
jedinica u Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru. Rezultati tih
ofanziva sveli su se uglavnom na popaljena sela, veliki broj streljanog i interniranog stanovnitva i unitenu etvu.
Formiranju udarnih i omladinskih jedinica na teritoriji 5.
operativne zone pristupilo se u toku jula 1942. Krajem jula u 1.
i 2. odredu formirani su udarni bataljoni, a poetkom avgusta i
2. udarni bataljon u 1. odredu. Od tih bataljona obrazovana je

udarna grupa taba zone, koja je zajedno sa 1. proleterskim

bataljonom Hrvatske i 1. brigadom Hrvatske koji su bili upueni
na teritoriju 5. operativne zone do septembra 1942. izvela niz
akcija i nanela znaajne gubitke okupatorskim trupama.
Nakon zavretka ofanzive, tab je pristupio pripremama za
formiranje 6. NOU brigade Hrvatske (1. primorsko-goranska brigada). Brigada je formirana u Drenici 12. oktobra, od 1. i 2. udarnog i bataljona Marko Trbovi" i Ljubica Gerovac" iz 1. primorsko-goranskog NOP odreda, ukupno 1.147 boraca.
Antifaistiko raspoloenje naroda u Istri nije moglo biti iskorieno u punoj meri, prvenstveno zbog slabih veza sa Slovenijom, Hrvatskim primorjem i Gorskim kotarom i krupnih neprijateljskih snaga. Dejstva slovenakih jedinica oko Ilirske Bistrice
i hrvatskih partizana dko Suaka imala isu veliki uticaj na porast
tog raspoloenja. Radi breg organizovanja ustanka u Istri, CK
KPH i Glavni tab u drugoj polovini avgusta formirali su istarsku partizansku etu Vladimir Gortan", od boraca Istrana.10"2
Njene akcije i politiki rad u narodu imali su veliki znaaj za dalji razvoj oslobodilake borbe u Istri.
Nareenje Vrhovnog komandanta o formiranju narodnooslobodilakih udarnih brigada i samostalnih udarnih, proleterskih
i omladinskih bataljona bilo je ostvareno u Hrvatskoj u ovom periodu. Na njenoj teritoriji formirane su krupne operativne, a takoe partizanske i prve jedinice organa vojnopozadinske vlasti.
Osnovano je 11 narodnooslobodilakih udarnih brigada, 24 partizanska odreda i 41 samostalni udarni, proleterski i omladinski
bataljon i bataljoni vojnih podruja. Formirani su i tabovi pet
operativnih zona, a pojavile su se i prve jedinice partizanske mornarice na Jadranu. Meutim, zbog reorganizovanja snaga rasformirano je 19 partizanskih odreda i 43 partizanska bataljona. Budui da je na kraju 1941. u Hrvatskoj bilo 8 partizanskih odreda
i 7 samostalnih partizanskih bataljona, onda je Narodnooslobodilaka vojska Hrvatske 1. novembra 1942. imala 11 narodnooslobodilakih udarnih brigada, 13 partizanskih odreda i 5 samostalnih
partizanskih bataljona, sa prvim komandama vojnih podruja i
potpuno razvijenom strukturom komandovanja. Bile su to znaajne snage, koje su garantovale dalji uspean razvoj NOP u Hrvatskoj .
MAKEDONIIA

Suprotno borbenom raspoloenju koje je vladalo u partijskim organizacijama Makedonije poetkom 1942. deo Biroa PK
pod uticajem politike linije CK Bugarske radnike partije
(.komunista) nastavio je sa ometanjem s provoenja revolucionarne linije KPJ. Da bi opravdao svoj stav i dobio podrku ;za oportunistiki odnos prema oruanoj borbi u Makedoniji, sekretar PK
KPJ, podran od delegata CK BRP (k), 7. januara sazvao je par102

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 302.

Uputstvo Glavnog taba Hrvatske

upueno politikim
operativnih zona o politikom radu i izviakoj delatnosti.

komesarima

tijsko savetovanje na koje nisu pozvani svi lanovi PK i predstavnici svih partijskih organizacija. Na savetovanju je odnela prevagu oportunistika probugarska struja, zbog ega je razvoj oslobodilake borbe i dalje stagnirao. 103 Krajem januara Biro PK
je, pod uticajem pisma CK BRP (k) od 15. januara, svim partijskim organizacijama, uputio pismo, kojim je, pored ostalog, sugerisano da se nekompromitovani komunisti odazovu mobilizaciji
u bugarsku vojsku. 104 To je bilo simrotno liniji KPJ i jo je vie
zaotrilo sukobe izmeu probugars"kih elemenata i sledbenika revolucionarne linije KPJ.
Uprkos takvom stavu dela PK, ineke partijske organizacije
su samostalno vrile pripreme za organizovanje novih partizanskih odreda, u duhu pisma CK KPJ od 15. marta. 105 Ve 16. aprila formiran je partizanski odred Pitu Guli" na kruevskoj teritoriji, a u m a j u je bitoljska partijska organizacija formirala odred Pelister", od 21 borca, koji se spominje i kao odred Goce
Delev", ali je odmah razbijen od strane bugarske policije, pa je
obnovljen poetkom septembra. Polovinom maja obnovljen je i
Prilepski NOP odred pod imenom Dmitar Vlahov" a krajem maja na 'planini Lisac, u velelkom srezu, formiran je Veleki NOP
odred Pere Toev".
Uporedo sa radom na formiranju partizanskih odreda i povezivanjem ilegalnih narodnooslobodilakih odbora, partijske organizacije na terenu su sve otrije izraavale svoje nezadovoljstvo
sa stavom PK, zahtevaj ui da se sazove partijsko savetovanje na
kome bi se reila sva sporna pitanja i izabralo novo rukovodstvo.
Pod pritiskom partijskih organizacija smenjen je Pokrajinski
komitet i poetkom juna obrazovan Privremeni PK KPJ za Makedoniju, 106 koji je odluio da se odmah povee sa CK KPJ i da
pristupi uvrivanju postojeih i formiranju novih partizanskih
odreda. Obnovljen je i Pokrajinski tab, koji je krajem juna preimenovan u Glavni tab NOP odreda Makedonije. Ubrzo je Privremeni PK uputio svoje lanove i instruktore na teren da rade na
organizovanju partizanskih jedinica.
Sve te mere Privremenog PK pozitivno su uticale na dalji
razvoj oruane borbe u Makedoniji. Na planini Bigli, 6. jula, formiran je Bit oljsko-prespanski NOP odred Damjan Gruev". Dalji
rad na organizovanju oruanih jedinica bio je usporen hapenjem
etiri lana Biroa Privremenog PK (od ukupno pet lanova). Dolaskom instruktora CK KPJ u Makedoniju krajem avgusta, Privremeni PK je popunjen, pa su ponovo preduzete odlune mere na
organizovanju oruanog ustanka.
Akcije partizanskih odreda i politiki rad u narodu imali su
veliki uticaj na porast borbenog raspoloenja masa i dalje jaanje NOP-a. Bugarski okupator je nastojao da, angaovanjem policijskih snaga i operativnih jedinica, uniti partizanske odrede
103
104
105
106

Isto, str. 229.

Zbornik, tom VII, knj. 1, str. 5658;
Zbornik, tom VII, knj. 1, str. 6168.
Zbornik, tom VII, knj. 1, str. 8788.

Hronologija,

str.

202.

ve u samom poetku njihovog postojanja. Kada mu to nije uspelo, pojaao je teror nad stanovnitvom, a rezultat toga je veliki
broj streljanih i interniranih Makedonaca. Jedino je NOP odred
Dmitar Vlahov" polovinom septembra na pl. Mukosu pretrpeo
osetne gubitke, pa je od preostalih boraca formirana eta ore
Petrov", nakon ega je NOP odred Pere Toev" preimenovan u
odred Dmitar Vlahov". Poetkom septembra od ljudstva iz bitoljskog kraja formirana je Bitoljska partizanska eta Jane Sandanski", a krajem meseca i Mavrovski NOP odred, ali je on poetkom zime rasformiran.
I pored svih tekoa s kojima se borilo vojno-politiko rukovodstvo NOP-a u Makedoniji, od 1. januara do 1. novembra
1942. osnovano je 8 partizanskih odreda, dva isu ostala iz 1941.
(Skopski i Prilepski), rasformirana su 4, tako da je tada bilo 6
partizanskih odreda koji e uticati na dalje rasplamsavanje oslobodilake borbe i bie baza za osnivanje novih oslobodilakih jedinica u narednom periodu NOR-a.
SLOVENIJA

Nakon tekih borbi u jesen 1941, partizanske jedinice u Sloveniji su krajem godine izvodile manje akcije, a delom su se (povukle u unapred pripremljene logore zimovnike, gde su vrile
intenzivnu vojnostrunu i idejno-politiku obuku. Do tog vremena
(poetak 1942. godine), pored nekoliko partizanskih grupa, odrali su se Gorenjski partizanski bataljoni Ivan Cankar", 1. i 2. tajerski i Pivska eta u Slovenakom primorju. U logoru izmeu
Slemena i Koljeka, 7. januara obnovljen je 3. partizanski bataljon
Ljubo ercer". 107 U naseljenim mestima, kao instrument Osvobodilne fronte, delovala je Narodna zatita, veoma znaajan elemenat otpora okupatorima i podizanja borbenog raspoloenja
stanovnitva.
Na bazii pisma CK KPJ od 1. januara i instrukcija Edvarda
Kardelja po njegovom dolasku u Ljubljanu krajem januara, Glavni tab Slovenije preduzeo je niz mera kako bi ustanak poetkom
prolea bio to masovniji. Radi lakeg rukovoenja i koordiniran j a dejstva partizanskih jedinica, Glavni tab je u februaru formirao pokrajinske tabove za Ljubljansku pokrajinu, Gorenjsku
i tajersku.
Nakon narastanja jedinica tokom marta, Glavni tab je odluio da se pristupi formiranju partizanskih odreda, koji e se
obrazovati od dva i vie bataljona jaine 100 do 200 boraca. Predvieno je da se formiraju Gorenjski, Kokrki, Savinjski, Pohorski, Dravski, Ptujski, Haloki, Kozjanski, Koruki, Dolenjski, Belokranjski, Notranjski i Primorski NOP odred. Naredbom od 4.
aprila formirane su grupe odreda, i njihovi tabovi i to: 1. grupa
od Gorenjskog, Kokrkog i Korukog; 2. grupa od Savinjskog, Pohorskog i Dravskog; 3. grupa od Dolenjskog, Belokranjskog i Not107 Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 218.

ranjskog NOP odreda. Predvieno je bilo i osnivanje 4. grupe od

Ptujskog, Halokog i Kozjanskog NOP odreda, ali ona nije formirana. 108 tabovi grupa odreda bili su obavezni da sprovedu mobilizaciju ljudstva, organizuju partizanske odrede i rukovode njihovim dejstvima. Njihovim imenovanjem ukinuti isu pokrajinski
tabovi. Ne znajui za odluku Glavnog taba, Pokrajinski tab za
tajersku je 5. aprila od 2. tajerskog bataljona i grupe tajerskih
partizana formirao 1. slovenaku (tajersku) brigadu, koja je imala 3 bataljona, oko 300 boraca, ali je ona posle naredbe Glavnog
taba (1. maja) rasformirana. 109
Partizanske jedinice i Narodna zatita izvode niz uspelih akcija, to je dovelo do naglog priliva novih boraca, naroito u Ljubljanskoj pokrajini. Ve 11. marta formiran je Dolenjski partizanski bataljon, koji je, sa bataljonom Ljubo ercer", trebalo da
poslui kao jezgro za formiranje jedinica 3. grupe NOP odreda.
Od dela bataljona Ljubo ercer" i novomobilisanih boraca formirani su: 16. aprila Junodolenjski bataljon a 22. aprila bataljon
Milo Zidanek". Od bataljona Ljubo ercer", Junodolenjskog
i Milo Zidanek" krajem aprila obrazovan je Notranjski NOP
odred, sa tri bataljona, a 9. m a j a od Dolenjskog >i dela Junodolenjskog bataljona Dolenjski NOP odred sa dva bataljona. Istovremeno je u sastavu 3. grupe odreda formirana i Proleterska
eta.
Sa poetkom ofanzive partizanskih jedinica u Ljubljanskoj
pokrajini, otpoeo je i ciklus operacija italijanskih trupa pod nazivom Primavera" (Prolee"), iji je cilj bio spreavanje jaanja
ustanka i bolje obezbeenje komunikacija. Meutim, te operacije
nisu spreile ubrzan razvoj ustanka u Ljubljanskoj pokrajini. Priliv novih boraca i velika slobodna teritorija omoguili su formiranje novih jedinica, pa je Glavni tab krajem juna formirao 5.
grupu NOP odreda od dela 3. grupe i novopridolih boraca. 110
Peta grupa odreda imala je tri odreda Zapadnodolenjski, Krki i Belokranjski, sa teritorijom dejstva ua Dolenjska, Bela i Suha krajina. Iz Notranjskog NOP odreda formirana su nova tri u
sastavu 3. grupe odreda Krimski, Koevski i Dolomitski (Polhograjski), sa teritorijom dejstva u Notranjskoj i delu Dolenjske.
Razvoj partizanskih jedinica omoguio je Glavnom tabu da
pristupi ienju Ljubljanske pokrajine od okupatorskih trupa.
Polovinom jula u Ljubljanskoj pokrajini otpoeo je novi ciklus
neprijateljskih operacija u t r a j a n j u od etiri meseca, iji je cilj
bio unitenje partizanskih jedinica a zatim onemoguavanje njihovog ponovnog formiranja unitavanjem naselja i interniranjem
stanovnitva.
Glavni tab je u toku ofanzive doao do zakljuka da je, radi uspenog suprotstavljanja okupatorskim namerama, nuno for108
Zbornik, tom VI, knj. 2, str. 9093, 9395. Meutim, nisu bili
oformljeni Dravski, Ptujski, Haloki, Kozjanski, Koruki i Primorski NOP
odred. Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 228231.
109
Ivan Ferle, Druga grupa odredov in tajerski partizani 19411942,
Ljubljana
1972, str. 219242.
110
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 288.

mirati krupnije sastave, pa je krajem avgusta pristupio reorganizaciji 3. i 5. grupe NOP odreda. U odredima je ostavljena po jedna eta u svakom bataljonu, sposobna da samostalno dejstvuje
na matinoj teritoriji, a od ostalog ljudstva Glavni tab je nameravao da formira brigade. 111 Pored toga, Glavni tab je polovinom
septembra formirao novi, Istonodolenjski odred, a onda je obnovljen i Notranjski NOP odred.
Jezgro za formiranje 2. grupe NOP odreda inili su 1. i 2.
tajerski bataljon. Budui da je 1. bataljon ve bio u tajerskoj,
to su od 2. bataljona i novomobilisanih boraca na teritoriji Dolenjske, poetkom maja, formirana tri bataljona od kojih su osnovani Savinjski (dva bataljona) i Pohorski NOP odred (jedan
bataljon) 2. grupe NOP odreda. Ubrzo je od novih boraca formiran jo jedan bataljon 3. bataljon Savinjskog NOP odreda. S
obzirom na to da se 2. grupa odreda nalazila u Dolenjsko j, Glavni
tab je naredio da se ona prebaci u tajersku i da organizuje razvoj ustanka u toj oblasti. U borbama koje je vodila od 19. do 21.
maja u rejonu Litije, 2. grupa nije uspela da se prebaci preko
Save, pa je Glavni tab promenio plan i naredio da se ona u tajersku uputi preko Gorenjske, pri emu je trebalo da pomogne 1.
grupi odreda u Gorenjsko j.
Poetkom jula u Gorenjskoj je otpoela ofanziva okupatorskih trupa koja je zahvatila 1. i 2. grupu NOP odreda. U borbama. koje su trajale skoro itavo leto, 2. grupa je pretrpela znatne
gubitke nakon ega je reorganizovana u dva bataljona (3. bataljon Savinjskog odreda je poetkom jula krenuo preko Notranjske i Koevske, pored Delnica u Gorjance). Prvi bataljon je stigao u tajersku 20. avgusta, a 2. preko Koruke tek poetkom
septembra. Po dolasku u tajersku, tab grupe je prikupio delove
1. tajerskog bataljona i sve partizanske grupe koje su se tamo
nalazile i 11. septembra formirao etiri bataljona. Bataljonima su
odreene teritorije za operativna dejstva na koje su upueni nakon formiranja.
Za razvoj 1. grupe NOP odreda kao jezgro je posluio bataljon Ivan Cankar". Od njega i novih boraca polovinom aprila
formirani su 1. bataljon a neto kasnije i 2. bataljon 1. grupe
NOP odreda (Poljanski). Na isti nain su polovinom juna formirani Kamniki i Triko-kokrki bataljon od kojih je obrazovan
Kokrki NOP odred, a k r a j e m juna je od 1. bataljona (Gorenjskog)
formiran Gorenjski NOP odred sa dva bataljona. Poljanski bataljon ostao je pod neposrednom komandom taba grupe odreda.
U ofanzivi okupatorskih trupa na Gorenjsku tokom leta, 1.
grupa NOP odreda imala je znatne gubitke, ali je uspela da sauva glavninu ljudstva. Jedino je 2. bataljon Kokrkog odreda
u borbama 13. i 14. septembra pretrpeo teke gubitke, nakon ega je prestao da postoji.
Radi pokretanja ustanka u Slovenakom primorju, Glavni
tab je krajem marta iz Notranjskog NOP odreda uputio 25 bo111

Zbornik, tom VI, knj. 3, str. 358359.

raca u Slovenako primorje. Ova grupa boraca, zajedno sa Pivskom

etom, 18. aprila bila je opkoljena na Nanosu, nakon ega je razbijena. Jedan deo ljudstva se prikljuio bataljonu Milo Zidanek",
a od drugog dela formirana je 1. vipavska eta. U toku prolea i leta od odbeglih Slovenaca obaveznika italijanske vojske i novodolih
boraca formirane su jo tri ete 2. vipavska, Tolminska i Krka,
od kojih je 10. avgusta formiran bataljon Simon Gregori".
Radi breg razvoja oslobodilake borbe u Slovenakom primorju, CK KPS i Glavni tab su krajem avgusta formirali Loki
odred, kojem je stavljeno u zadatak da se prebaci u Slovenako
primorje. Tek u oktobru uspeo je da pree preko stare italijansko-jugoslovens'ke granice i da se povee sa bataljonom Simon
Gregori", nakon ega je (3. oktobra) promenio naziv u Soki
NOP odred. U sastav Sokog odreda uli su bataljoni Simon
Gregori" i Tolminski, a krajem oktobra i novoformirani Kraki
bataljon.
Vrhovni komandant je jo 1. januara, u ime Centralnog komiteta KPJ, naloio CK KPS da pristupi formiranju proleterskih
i udarnih jedinica. Na bazi toga i instrukcija Edvarda Kardelja,
po njegovom dolasku u Ljubljanu, u pojedinim odredima se formiraju proleterske (udarne letee) tzv. patrole (desetine) od
izabranog ljudstva. Zatim je u sastavu 3. grupe odreda, 29. aprila, formirana Proleterska udarna eta, prva jedinica takve vrste
u Sloveniji. Od te Proleterske ete i izabranog ljudstva 3. grupe
odreda, 12. juna na Zapotoku pod Mokrcem osnovan je slovenaki Proleterski udarni bataljon Tone Tomi". Od Proleterskog
bataljona Tone Tomi" i izabranih boraca 3. i 5. grupe NOP
odreda, po nareenju Glavnog taba, 16. jula formirana je (u 'selu
Ambrus kod Koevja) 1. slovenaka udarna brigada Tone Tomi" (posle rata proglaena proleterskom). Brigada je imala tri
bataljona sa oko 400 boraca. 112
Formiranje brigada u Sloveniji nastavljeno je nakon reorganizacije 3. i 5. grupe odreda krajem avgusta. Ve 4. septembra
od jednog bataljona Zapadnodolenjskog i dva bataljona Krkog
NOP odreda, kod sela Trebelno (blizu Novog Mesta), po nareenju Glavnog taba formirana je 2. slovenaka brigada (kasnije 4.
slovenaka udarna) Matija Gubec". 113 Brigada je imala tri bataljona sa oko 640 boraca. Krajem meseca (28. septembra) formirana je 3. slovenaka brigada Ivan Cankar" (kasnije 5. slovenaka
udarna), od 1. bataljona 2. brigade Matija Gubec", 1. bataljona
Koevskog NOP odreda i jednog bataljona Belokranjskog odreda.
Brigada je formirana u selu Lapinju (kod Koevja) i imala je tri
bataljona sa oko 350 boraca. 114 Poetkom oktobra na pl. Mokrau formirana je 4. slovenaka NOU brigada Ljubo"*" ercer" (kasnije 2. slovenaka udarna), od 1. i 4. bataljona Krimskog NOP
odreda. Krajem meseca u njen sastav je uao i jedan bataljon iz
112
113
114

Narodnoovobodilna vojna na Slovenskem, str. 289.

Lado Ambroi, Gubeva brigada, Ljubljana 1972, str. 29, 299 i 683.
Lado Ambroi, Cankarjeva brigada, Ljubljana 1975, str. 826

Doiomitskog NOP odreda, pa je brigada imala tri bataljona sa

oko 600 boraca. 115
Formiranjem prvih brigada u Sloveniji je zavrena uspena
etapa razvoja NOP-a, u kojoj su se iz manjih partizanskih jedinica (eta i bataljona) poetkom godine, razvile jake partizanske
jedinice etiri brigade. To se posebno odnosi na Ljubljansku
pokrajinu, gde je oruana borba u prolee i leto 1942. poprimila
masovni karakter i gde je postojala velika slobodna teritorija. Do
formiranja prvih divizija i korpusa NOVJ, poetkom novembra
1942. oruane snage NOP-a u Sloveniji bile su organizovane u etiri brigade, osam NOP odreda i pet samostalnih bataljona, kao i
druge vojne formacije. Naime, u Sloveniji je od 1. januara do 1.
novembra, pored etiri brigade, osnovano jo 16 NOP odreda (od
ega je rasformirano osam) i 13 samostalnih bataljona (3 su iz
1941), a rasformirano je ili ulo u sastav brigade i odreda 11,
tako da je ostalo pet.
SRBIJA

Posle velike ofanzive s kraja 1941. godine u Srbiji su nemaki i bugarski okupatori zadrali veoma jake snage, sa zadatkom
da obezbede red i mir", osiguraju proizvodnju u rudnicima i
saobraaj na komunikacijama i da uvrste kvislinki vojnoadministrativni aparat vlasti. Zato su, od nemaokih snaga u Srbiji ostale 3 posadne divizije, 5 policijskih i drugih pukova i vie
samostalnih eta i bataljona, a od bugarskih 1. okupacioni korpus, 3 samostalna puka i vie drugih samostalnih jedinica. Formiran je belogardejski Ruski zatitni korpus, a ubrzano se radilo
i na osnivanju veih oruanih snaga kvislinke vlade (Srpska
dravna straa i Srpski dobrovoljaki korpus), koje su sa etnicima Drae Mihailovia trebalo postati nosilac borbe protiv
NOP-a. Sve je to govorilo da su u Srbiji tokom 1942. godine uslovi za opstanak partizanskih jedinica bili izuzetno teki. Ako se
tome doda i izvesna dezorganizovanost, kao i gubici nekih organizacija KPJ, nastali kao rezultat neprijateljske ofanzive, (gubitka osloboene teritorije, zime i nezapamenog terora koji je sproveden nad stanovnitvom, onda se moe konstatovati da je vojno-politika situacija u Srbiji bila vrlo teka, a time i poloaj u
kome su se tada nale partizanske jedinice.
U zapadnoj Srbiji i umadiji nakon ofanzive ostali su VaIjevski i delovi Mavanskog, Posavskog, 1. i 2. umadijskog
kao i manji delovi drugih partizanskih odreda. Polovinom januara iz Sandaka se probio Kosmajski bataljon sa po jednom etom
Uzikog i 1. umadijskog odreda. Istovremeno, od Kolubarskog
bataljona Valjevskog NOP odreda formiran je Suvoborski NOP
odred, jaine 230 boraca, koji je dobio zadatak da dejstvuje u rejonu planinskog masiva Povlen Maljen Suvobor. Sve te jedinice stavljene su pod jedinstvenu komandu novoformiranog ta115

Milan Guek, ercerjeva brigada, Ljubljana 1973, str. 16, 47 i 506.

ba grupe NOP odreda. Usled prisustva jakih okupatorsko-kvislinkih snaga, ove jedinice su bile izloene svakodnevnim pokretima i borbama u kojima su trpele osetne gubitke, u uslovima
jake zime, nestaice municije i dr. Zbog toga je na savetovanju
vojnih i politikih rukovodilaca, polovinom februara u selu Pouti, kod Valjeva, odlueno da se jedinice upute na njihove matine teritorije. 116 Kosmajski NOP odred upuen je na Kosmaj,
Posavski u Posavinu, Valjevski sa delovima Mavanskog u Raevinu i Suvoborski sa delovima Uikog i 1. umadijskog NOP odreda na prostoriju Suvobor Maljen.
Odluka o upuivanju jedinica na njihove matine teritorije
imala je za posledicu njihovo razbijanje od strane okupatorskokvislinkih trupa tokom februara i marta. Kosmajski NOP odred
razbijen je 24. februara u borbama kod sela Beljine, Duine i
Stojnika, 117 a Posavski istog dana u blizini Uba.118 Posle neuspelog pokuaja da se probije u junu Srbiju, Suvoborski odred
i 2. eta Uikog NOP odreda razbijeni su na Suvoboru i Maljenu
u borbama od 11. do 18. marta. 119 Uvidevi da se ne moe odrati, Valjevski NOP odred sa etom Mavanskog odreda, prebacio se
5. marta blizu Ljubovije preko Drine u Bosnu. 120 U istom periodu razbijeni su i ostaci aanskog i 1. i 2. umadijskog NOP
odreda, nakon ega su, u zapadnoj Srbiji i umadiji ostale samo
pojedine grupe boraca iz razbijenih odreda. Obnovljeni partizanski odredi (aanski, Suvoborski i Valjevski) u leto 1942. nisu
uspeli da se odre na svojoj teritorija, jer su ubrzo razbijeni. Jedino je 1. umadijski NOP odred (Milan Blagojevi") obnovljen poetkom juna 121 od partizanskih grupa koje su se poetkom
maja prikupile na Bukulji uspeo da se odri.
U istonoj Srbiji dejstvovali su Poarevaki i Knjaevako-boljevaki (preimenovan u Timoki) NOP odred. U sklopu planova okupatora da do prolea 1942. uniti ustaniki pokret u Srbiji, i ovi odredi su u toku zime vodili neprekidne otre borbe
protiv okupatora, nedievsko-ljotievskih i etnikih snaga u kojima su pretrpeli osetne gubitke. Svi pokuaji da se omasove postojei i obnovi Krajinski partizanski odred nisu dali oekivane
rezultate, uglavnom zbog represalija okupatora i kvislinga nad
stanovnitvom. I pored toga, iako u tekoj situaciji, ovi odredi
su uspeli da sauvaju jezgro boraca, to je bilo veoma znaajno
za dalji razvoj NOP-a na ovoj teritoriji.
U junoj Srbiji su poetkom 1942. godine Rasinski, Topliki (u aprilu preimenovan u Jastrebaki), Jablaniki, Leskovaki
(Kukaviki), Ozrenski, Svrljiki (Niavski) i Babiki NOP odred
drali slobodnu teritoriju koja se prostirala od Jastrepca do Ku116
117
118
119
120
121

Hronologija NOR-a, str.

Isto, str. 221.
Isto, str. 221.
Oslobodilaki rat naroda
Hronologija NOR-a, str.
Zbornik, tom I, knj. 3,

220.

Jugoslavije, knj. 1. str. 222.

237.
str. 275276.

kavice i od Ozrena do Babike gore. U tim odredima poetkom

godine bilo je preko 1.000 boraca i blizu 2.000 ljudi organizovanih u seoskim i pomonim desetinama. 122
U nizu operacija koje su okupator i kolaboracionistike snage
preduzeli u toku 1942. godine, partizanski odredi u junoj Srbiji
su imali znatne gubitke, kao rezultat neprestanih borbi, a i sopstvenih slabosti: nepovezanosti odreda, nepostojanja jedinstvene
komande i vrstih vojnih formacija, prihvatanja odbrambenih borbi i dr. Pored toga, tabovi nekih odreda su zbog nastalih tekoa i nesnalaenja otputali borce kuama, to je jo vie tetilo razvoju NOP-a na ovoj teritoriji. U toku februara, marta i
aprila razbijem su Jablaniki i Topliki NOP odred, dok su ostali
vetim manevrima uspeno izbegavali udare nadmonijeg neprijatelja. Nakon tih operacija u prvoj polovini 1942. prikupljaju
se razbijeni delovi, pa se sredinom avgusta od ostataka Babikog
odreda formira Crnotravski NOP odred, a od Pasjake ete Toplikog odreda i preivelih boraca Jablanikog odreda Jablaniko-pasjaki NOP odred Stanimir Veljkovi Zele". Obnovljeni
Vranjski i Kopaoniki NOP odred nisu uspeli da se odre. U
toku ofanzive nedievsko-ljotievskih jedinica i etnikih odreda
Koste Peanca u periodu jul-septembar 1942, razbijeni su Svrljiki (Niavski) i Ozrenski NOP odred.
I pored tekih uslova opstanka i neprekidnih napada okupatorsko-kvislinkih snaga tokom 1942, veina partizanskih odreda u junoj Srbiji (Crnotravski, Jablaniko-pasjaki, Jastrebaki, Kukaviki i Rasinski NOP odred) uspela je da izbegne unitenje i da, istovremeno, tim neprijateljskim snagama nanese osetne gubitke i, najzad, stalnim politikim delovanjem u narodu da
odri borbeni duh stanovnitva, to e imati veliki znaaj za dalje jaanje oslobodilake borbe u 1943. godini.
U celini, sa stanovita vojne organizacije NOP-a u Srbiji,
moe se zakljuiti da tokom 1942. nisu vrene bitnije izmene u
organizacijsko-formacijskim reenjima u odnosu na ona s kraja
1941. godine. To znai da se u Srbiji, u ovom periodu, zbog brojnih tekoa nisu formirale jedinice manevarskog karaktera, samostalne udarne ete, bataljoni i brigade (formirano je 15 NOP
odreda, ostalo je 12), to je bio jedan od uzroka zapadanja u krizu NOP-a u pojedinim podrujima. Do formiranja takvih jedinica
doi e u 1943. godini i kasnije.

Vojvodina

Na razvoj NOP-a u Vojvodini tokom 1942. godine presudno

su uticali dogaaji u pojedinim njenim oblastima tokom zime
1941/42. U Banatu je okupator, nakon razbijanja severnobanatskih odreda, naneo teak udarac partijskoj organizaciji i pohapsio veliki broj simpatizera, to je dovelo do jenjavanja ustanka.
122

Isto, str. 1214.

Delovanje pojedinih partizanskih grupa i lanova Partije omoguilo je oivljavanje akcija tek poetkom 1943. godine. I u Bakoj
je, nakon razbijanja 1. ajkakog odreda u uruko-abaljskom
ritu sredinom januara i estih racija u kojima su razbijene mnoge partijske organizacije, pohapen i pobijen veliki broj ljudi, ena i dece. Preiveli borci, lanovi Partije i SKOJ-a, u veoma tekim uslovima nisu uspeli u toku godine da pokrenu znaajnije
akcije.
Poetkom 1942. godine u Sremu su dejstvovali dva odreda,
Frukogorski i Podunavski NOP odred, i oko 50 desetina u selima
sa oko 500 boraca. 123 Tim jedinicama rukovodio je tab NOP odreda Srema. U toku marta izvrena je reorganizacija odreda, pri
emu je podeljena i teritorija na kojoj e izvoditi dejstva, ali je
Fruka gora i dalje ostala zajedniki oslonac.
U prvoj polovini godine neprijatelj je preduzeo nekoliko operacija radi unitenja Frukogorskog i Podunavskog NOP odreda.
Meutim, odredi su vetim manevrima uspevali da izbegnu unitenje i stalno su jaali, tako da je krajem juna Frukogorski odred imao pet eta sa oko 300 boraca, a Podunavski tri ete sa oko
150 boraca.
Radi proirenja ustanka na zapadni Srem i Bosutske ume, sredinom jula su Okruni komitet i tab NOP odreda Srema
uputili tamo tri desetine, pa je od njih i mesnih desetina krajem
jula formiran Posavski NOP odred, a u Bosutskim umama Bosutska partizanska eta.
U prvoj polovini septembra izvrena je reorganizacija sremskih odreda po nareenju taba 3. operativne zone Hrvatske (u
ijoj nadlenosti se nalazio i Srem), i tom prilikom su rasformirani Frukogorski, Podunavski i Posavski odred. Od tih jedinica
formiran je 3. NOP odred 3. operativne zone. Odred je u svota
sastavu imao tri bataljona i jednu samostalnu etu. Poetkom
oktobra u Srem su se prebacili 1. i 3. bataljon 6. istonobosanske brigade, koji su zajedno sa jedinicama 3. odreda izveli nekoliko uspenih akcija. Blizina zime i opasnost zadravanja tako
krupnih snaga u Sremu (odred je ve bio narastao na oko 800
boraca) primorali su Okruni komitet i tab 3. odreda da donesu
odluku o prebacivanju dela snaga u istonu Bosnu, pa je u tom
cilju krajem oktobra izvrena reorganizacija odreda. Formirana
su etiri bataljona, od kojih je jedan uao u sastav 6. istonobosanske brigade, jedan je ostao u Sremu, a dva su se poetkom
novembra prebacila u istonu Bosnu zajedno sa 6. brigadom. 124
Poetkom 1942. u Vojvodini je bilo 5 NOP odreda; posle su formirana dva, ali je rasformirano 6, tako da je 1. novembra ostao
samo jedan NOP odred (3. odred 3. operativne zone Hrvatske).
123
arko Atanackovi, Vojvodina u borbi 19411945, izdanje Forum",
Novi Sad 1959, str. 56.
124
arko Atanackovi, n.d., str. 118119.

Kosovo
Teite rada partijskih organizacija na Kosovu bilo je i u
1942. godini usmereno na razbijanje iluzija dela albanskih masa
0 karakteru okupacije, borbu protiv ovinizma, popularisanje
NOP-a, jaanje partijskih organizacija i dr. Ocenivi da je za razvoj oslobodilake borbe od znaajnog uticaja uvlaenje albanskih
masa u NOP, Oblasni komitet je na savetovanju u Vitomirici 24.
1 25. februara pored ostalog postavio zadatak da se pristupi
pripremama za f o r m i r a n j e NOP odreda sastavljenih naroito od
Albanaca, a onda i kombinovanih sa drugim nacionalnim strukturama. Meutim, postojei Metohijski pozadinski partizanski odred je u m a r t u 1942. rasformiran. Na savetovanju Oblasnog komiteta k r a j e m jula u Grbolna, kod Uroevca, ponovo je dat
zadatak p a r t i j s k i m organizacijama da pojaaju rad m e u albanskim ivljem i da se stvore uslovi za f o r m i r a n j e partizanskih odreda u prvom redu od Albanaca kako bi njihova delatnost uticala
na albanske mase da prilaze NOB-i.
Tito je, u ime Centralnog komiteta KPJ, u pismu od 22. septembra, Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo i Metohiju kritikovao stavove Februarskog i Julskog savetovanja u vezi sa formiran j e m partizanskih odreda u kome se one oznaavaju kao oruana sila Partije" i naglasio da u partizanske jedinice treba da
stupaju najire mase bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost, istakao znaaj borbe protiv ovinizma i jaanja bratstva i
jedinstva, nunost rada u albanskim m a s a m a i f o r m i r a n j a NOO-a,
postavio zadatak da se pristupi izvoenju akcija radi dobijanja
oruja i municije i dr. Na bazi izvrenih priprema, 27. septembra
u selu R a m n j a n u kod Uroevca f o r m i r a n je NOP odred Zejnel
Ajdini" jaine 13 boraca uglavnom Albanaca. 125 Pre toga, k r a j e m
avgusta 1942. formiran je kod Pritine tab Kosovskog pozadinskog NOP odreda sa 5 bataljona, odnosno 20 eta i 1.230 boraca.126 Formiranje ovih i drugih partizanskih jedinica na Kosovu
imalo je veliki znaaj za dalje j a a n j e oslobodilake borbe.
ORGANI I JEDINICE VOJNOPOZADINSKE VLASTI
U 1942. GODINI
Na osnovu iskustava iz 1941, n a r a s t a n j a NOP-a i potreba (pozadinskog obezbeenja oruanih snaga, kao i sve veih slobodnih teritorija u 1942. godini, dolazi do breg razvoja organa i
jedinica vojnopozadinskih vlasti. Gotovo u svim osloboenim gradovima i veim mestima f o r m i r a j u se komande mesta, u funkciji pozadinskih vojnih komandi, koje su i dalje imale primaran
125
Ivan Antonovski, Formiranje i razvoj jedinica i ustanova NOV na
Kosovu i Metohiji u toku NOR-a 19411945, VIG 1/1972, str. 81. Milutin
Foli, Narodnooslobodilaki rat i revolucija na Kosovu, Komunist", 6.
novembar 1981.
128
Zbornik, tom I, knj. 19, str. 53 i 167. Kosovski pozadinski partizanski NO odred u Leksikonu NOR-a, tom I, str. 543, spominje se da

zadatak da obezbede ivot i rad na osloboenoj teritoriji i da se

staraju o snabdevanju oslobodilakih jedinica. Tamo gde nisu
postojali NOO-i, do njihovog formiranja, komande mesta su obavljale i poslove organa narodne vlasti.127 Radom komandi mesta
rukovodili su tabovi partizanskih odreda, koji su ih i formirali.
Komandu mesta su obino sainjavali komandant i njegov
zamenik, a za sprovoenje odluka u ivot starao se njen izvrni
organ partizanska straa. Strae su formirane kao teritorijalne
jedinice istovremeno kad i komande mesta i bile su jaine od desetine do voda i ete. Sainjavali su ih omladinci, ljudi starijih
godita odnosno ono ljudstvo koje zbog opravdanih razloga nije
moglo da bude u sastavu operativnih i partizanskih jedinica. Zadatke su dobijale od komandi mesta.
Na bazi dotadanjih iskustava, Vrhovni tab je u martu
1942. odredio ustrojstvo i dunosti partizanskih straa. U dunosti partizanskih straa spadaju obavljanje svih poslova koji se
odnose na mobilizaciju obveznika sa odreene teritorije, prihvat,
smetaj i ishrana prolazeih jedinica, regulisanje i kontrola saobraaja, privoenje sumnjivih lica, izdavanje objava za kretanje,
pomo NOO-ima u sprovoenju odluka, zatita stanovnitva i narodne imovine, organizovanje obavetajne slube, slube veze i
transporta i uvanje poverenih stvari i lica. Straa je dobijala
naziv prema mestu gde se nalazila, a imenovala ju je komanda
mesta, odnosno partizanski tabovi ako komanda mesta nije formirana.
Stalni porast snaga NOP-a, stvaranje prostranih slobodnih
teritorija i sve vei broj operativnih i partizanskih jedinica postavljali su zahteve organizovanijeg ureenja slobodne teritorije
i breg oslobaanja tabova operativnih jedinica vojnopozadinske
funkcije, to je nalo svoj izraz u daljoj izgradnji organa i jedinica vojnopozadinske vlasti kao sastavnog dela oruanih snaga.
U tom smislu je Vrhovni tab 29. aprila 1942. izdao nareenje
Glavnom tabu NOP odreda Crne Gore i Boke,128 a 2. maja i Operativnom tabu za Hercegovinu 129 da pristupi formiranju komandi
podruja koje e na sebe preuzeti reavanje svih pitanja u pozadini i rukovoditi komandama mesta. Shodno tom nareenju, na
teritoriji Crne Gore se poetkom maja formiraju dve komande
podruja Durmitorska i Nikika, ali su one ubrzo prestale sa
radom usled gubitka slobodne teritorije.
Prodorom grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu i povezivanjem slobodne teritorije zapadne Bosne i Hrvatske, stvoreni
su uslovi da se na toj teritoriji potpuno razviju organi i jedinice
je formiran 1941. Meutim, prema podacima general-majora Duka Lazia
i recenziji Milutina Folica, koji je pregledao ceo tekst o oslobodilakim
jedinicama na Kosovu 19411945. godine, Kosovski pozadinski odred organizacijski je oformljen tek k r a j e m avgusta 1942. iako su neke njegove jedinice postojale i pre toga u Pritini "i okolnim selima.
127
Kota Zrild, Razvoj vojnoteritorijalnih organa od poetka NOR-a
do bitke na Sutjesci, VIG 23/1973, str. 75.
12R
Zbornik, tom II, knj. 3, str. 479488.
129
Isto, knj. 4, str. 1920.

vojnopozadinske vlasti. Vrhovni komandant je poetkom septembra 1942. naredio da se na osloboenoj teritoriji odmah pristupi
obrazovanju komandi podruja, komandi mesta i partizanskih i
seoskih straa. 130 Istovremeno je odredio strukturu i zadatke tih
organa i jedinica.
Shodno tome, komande podruja su se obrazovale na mobilizacij skom podruju jednog partizanskog odreda, sa jednim ili
vie srezova, to su odreivali glavni tabovi ili operativni tabovi
i tabovi zona. Komandu podruja je postavljao navedeni tab,
a sainjavali su je komandant, njegov zamenik, koji je rukovodio
ekonomskim odsekom, i pomonik komandanta, koji je odgovarao
za politiki i partijski rad. U komandi podruja postojao je stalni
vojni sud u sastavu: zamenik komandanta podruja, komandant
mesta ili njegov zamenik i trei lan iz redova boraca. Zatim je
u komandi podruja postojalo pomono i tehniko osoblje.
Za svoj rad komande podruja bile su neposredno odgovorne tabu koji ih je formirao, ali su istovremeno bile dune da
izlaze u susret zahtevima operativnih trupa na svom podruju".
Kao izvrne organe, komande podruja su imale komande mesta
i partizanske strae a u njihovoj nadlenosti je bilo i imenovanje
osoblja pomenutih organa. 131
Prema pomenutoj naredbi Vrhovnog komandanta, zadaci
komandi podruja bili su sledei:
,,a) Mobilizacija ljudstva za NOP i DVJ i pozadinske vojne
dunosti;
b) staranje o ishrani, snabdijevanju i smjetaju operativnih
trupa i pozadinskih vojnih organa;
c) obrazovanje vojnih radionica i slagalita i rukovanje njima; organizovanje javnih radova u sporazumu sa NOO-ima;
d) sanitetska sluba u pozadini, obrazovanje sanitetskih
ustanova, rukovanje i staranje o njima;
e) uspostavljanje i regulisanje svih vrsta saobraaja; staranje o transportu trupa i materijala;
f) staranje o redu i poretku na teritoriji podruja; borba
protiv pete kolone, izdajstva, panikerstva i sabotaa, protiv pijunae i svakog oblika sluenja neprijatelju; kontrola konfiskovane
imovine narodnih neprijatelja; vrenje vojne sudske vlasti;
g) organizacija obavjetajne slube;
h) postavljanje i kontrolisanje komandi mjesta i partizanskih straa;
i) odravanje tijesnog dodira i saradnje sa NOO-ima i staranje o provoenju u djelo odluka ovih odbora." 132
130
131

Zbornik, tom II, knj. 6, str. 3439.

Izuzetak je bio na (Kordunu i u Lici, gde su u sastavu komande
kordunakog i likog vojnog podruja formirana tri partizanska bataljona s ciijem da borbenim dejstvima obezbeuju slobodnu teritoriju.
Meutim, to nije dugo potrajalo. Naredbom taba 1. operativne zone
Hrvatske od 27. oktobra 1942, od ov a tri bataljona formiran je Kordunaki NOP odred. Hronologija, str. 360361.
132
Zbornik, tom II, knj. 6, str. 3439.

Zadaci komandi mesta bili su skoro isti kao i komandi podruja, s tom razlikom to su komande mesta imale jo i zadatak
da kontroliu kretanje graana i vojnika u pozadini, vre hapenja i izvruju presude vojnih sudova", da izdaju legitimacije i
objave za kretanje, dok se zadaci partizanskih straa nisu razlikovali od onih odreenih naredbom iz marta 1942.
Formiranjem Livanjskog vojnog podruja sredinom avgusta, otpoeo je iri proces osnivanja organa vojnopozadinske vlasti na osloboenoj teritoriji. U toku septembra i oktobra formirano je Drvarsko, Banijsko, Liko, Kordunako, Splitsko, Podgrmeko i Primorsko-goransko vojno podruje, tako da je do 1.
novembra bilo formirano ukupno osam vojnih podruja.
Uporedo sa izgradnjom organa vojnopozadinske vlasti dograuje se i vertikalna upravna struktura. U sastavu Vrhovnog
taba u oktobru 1942. formiran je Privremeni upravni odsek, sa
zadatkom kontrole i rukovoenja radom organa vojnopozadinske
vlasti i narodnooslobodilakih odbora.13 Sa istom namenom su
u okviru glavnih i operativnih tabova pojedini lanovi taba bili
zadueni za rad sa organima vojnopozadinske vlasti.
Iskustva steena u izgradnji i radu organa i jedinica vojnopozadinske vlasti u 1942. godini preneta su u sve krajeve Jugoslavije i posluila su za njihovu dogradnju u narednom periodu.
RAZVOJ RODOVA I SLUBI
Jedna od znaajnih karakteristika oruanih snaga NOP-a u
1942. godini bila je u tome to su se sada ire poele razvijati
jedinice rodova i slubi.
Poetkom 1942. u brigadama i partizanskim odredima bilo
je vie artiljerijskih orua, tako da se u tom periodu poinju
formirati prve artiljerijske baterije i divizioni. Statutom proleterskih brigada predvieno je da u svakoj brigadi moe biti formirana pratea eta od vie mitraljeskih vodova, koliko ima bataljona, od voda lakih i voda tekih minobacaa, da se mogu formirati i artiljerijske jedinice od pojedinih orua i baterija, do
jednog diviziona, s tim da baterija moe imati etiri orua, a
divizion tri baterije ili 12 orua. 134 Meutim, zbog nedostatka artiljerijskog orua u prvoj polovini 1942. u' brigadama i partizanskim odredima, u sastavu pratee ete, formiraju se topovska
odeljenja ili postoje samostalna topovska odeljenja ili vodovi neposredno pod komandom taba brigade, odnosno taba partizanskog odreda. 135 Prvi artiljerijski divizion osnovan je u oktobru
133

Isto, str. 3439.

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 134137.
135
Kada je 21. decembra 1941. formirana 1. proleterska NOU brigada, u svom sastavu je u eti prateih orua imala minobacaki vod
i samostalni topovski vod sa oruima 37 mm sistema Pito". U 2. proleterskoj brigadi od zaplenjenih minobacaa 81 mm i topa 37 mm formirana
je eta prateih orua.
134

1942. pri Glavnom tabu Hrvatske, koji je po delovima pridavan

brigadama za podrku. 136
U direktivi Vrhovnog taba od 18. oktobra 1942. za napad
na Biha, -upuenoj Operativnom tabu za Bosansku krajinu, podvlai se neophodnost angaovanja celokupne artiljerije i da se
pri sastavljanju plana operacije saini i plan upotrebe artiljerije.137 Na osnovu toga, privremeno je oformljen meoviti artiljerijski divizion sastavljen od haubine baterije (3 haubice 100 mm)
i brdske baterije (4 orua 75 mm), to je kasnije postala praksa
pri izvoenju veih operacija.
Prva artiljerijska orua koja u 1942. dobijaju brigade i
neki partizanski odredi bili su uglavnom protivtenkovski topovi 37, 45, 46 i 47 mm. Ova orua su se najvie upotrebljavala
za neutralisanje vatrenih taaka neprijatelja, tuenje bunkera i
drugih -utvrenih objekata, pratila su peadiju u napadu i odbrani, esto i u zasedi. Ono malo protivtenkovskih topova nije moglo
zadovoljiti potrebe jedinica, pa su povremeno za borbu protiv
tenkova korieni i topovi poljske artiljerije, a najvie su se koristile benzinske flae i protivtenkovske mine, ruene su komunikacije i pravljene raznovrsne protivtenkovske prepreke.
S formiranjem brigada poinju se javljati i ininjerijske
jedinice. Statutom proleterskih brigada predvieno je da se pri
tabu svake brigade moe formirati pionirski vod od pionirske
i minerske desetine. Poetkom marta 1942. Vrhovni komandant
nareuje da se formira Pionirsko odeljenje Vrhovnog taba i
pionirske jedinice u brigadama. Zadatak pionirskih jedinica je
bio da kao strune jedinice uestvuju u razaranju komunikacija
(eleznica, drumova) i da budu sposobne da omogue prelaz preko
reka pomou plovnih mostova za najvee optereenje". 138 Na
osnovu naredbe Vrhovnog taba, a prema materijalnim i drugim
mogunostima, tokom 1942. postepeno se u brigadama i u drugim
jedinicama formiraju ininjerijski vodovi i ete.139 Od Pionirskog
odeljenja prateeg bataljona Vrhovnog taba, poetkom novembra
1942. osnovana je Pionirska eta Prateeg bataljona Vrhovnog
taba.
U -sastavu ininjerije tokom 1942. formiraju se posebne diverzantske jedinice sa zadatkom ruenja objekata na komunikacijama, naroito eleznikih, unitavanja industrijskih i drugih
objekata, izvoenja diverzija na moru i u priobalnom pojasu itd.,
kako bi se olakala aktivnost operativnih i partizanskih jedinica,
a istovremeno paralisala dejstva okupatorskih i kvislinkih for136
137

Artiljerija u NOR-u (Zbirka lanaka), VIZ, Beograd 1962, str. 353.

To je prvi dokument Vrhovnog taba u kojem se govori o upotrebi artiljerije kao roda. Arhiv VII, k. 161/A, reg. br. 66, 12/7, 47/5, 52-2.
138
Zbornik, tom II, knj. 3, str. 194197.
139
Pionirski vod imale su, pored ostalih, 1. proleterska, 3. sandaka i 5. crnogorska proleterska i 5. kordunaka brigada. Isti takav vod
bio je u alprilu 1942. u Krajikom bataljonu 1. krajikog NOP odreda.
U Grupi NOPO Like oformljena je (mart 1942) Tehnika eta od 2 minerska voda i tehnike radionice, oko 55 boraca i rukovodilaca. U 2. opertivnoj zoni Hrvatske u septemdru je obrazovana pionirska eta. Takva
eta bila je u oktobru 1942. i pri tabu 1. operativne zone Hrvatske.

macija. Na podruju Hrvatske poetkom 1942. formirano je sedam

diverzantskih eta, svaka sa oko 50 boraca, sve pod komandom
Glavnog taba Hrvatske, u ijem sastavu je i Diverzantska sekcija. 140 U Sloveniji se formiraju diverzantski (minersko-sabotani)
vodovi, prosene jaine 20 boraca. U pojedinim brigadama osnovane su minerske desetine u sastavu pionirskog voda, kako je
regulisano Statutom proleterskih brigada, a negde su bili i diverzantski vodovi sa osnovnom namenom za vrenje diverzantsko-minerskih zadataka.
Pojedine oslobodilake jedinice su imale u svom sastavu
i tenkove. Od zaplenjena dva tenka u borbama na Ljubovu, januara 1942, osnovan je tenkovski vod taba Grupe NOP odreda
Like, koji je kasnije imao tri tenka. Tenkovski vod imao je i
2. krajiki NOP odred, koji je u m a j u 1942. kod Bosanske Dubice zaplenio 2 italijanska tenka fiat". Tako je do kraja 1942.
najvea organizacijska tenkovska jedinica bila tenkovski vod,
iz kojeg e se u toku narednog perioda razviti tenkovske ete
i bataljoni.
Formiranje prvih brigada, jedinica i organa vojnopozadinske
vlasti i operativnih tabova (zona), postojanje sve veeg broja
partizanskih odreda i, uopte, razvoj narodnooslobodilakog rata
u 1942. godini traili su redovnije i sigurnije veze na svim nivoima komandovanja i rukovoenja. Statutom brigada predvieno
je da se u tabu brigade i partizanskog odreda formira vod za
vezu od kurirskog (skijakog), telefonskog i radio-odeljenja. 141
Istovremeno je regulisano da se jedinice slube veze formiraju
na jedinstvenim naelima. Tako su sve brigade i najvei deo partizanskih odreda 1942. u svom sastavu imali vodove za vezu, kao
posebne jedinice, ali ne svuda istog sastava. Negde u vodovima
za vezu nije bilo radio-desetine, to je predviao Statut brigada,
jer su nedostajala radio-sredstva, ali su postojale kurirske, ponegde i signalne desetine. Za struno rukovoenje jedinicama
slube veze jo nisu bili predvieni posebni rukovodei organi,
nego su njima rukovodili tabovi i komande, odnosno komandanti i komandiri. U drugoj polovini 1942, s obzirom na razvoj
oruane borbe, nametnula se potreba da se pri tabovima brigada,
operativnih zona, grupa partizanskih odreda i u nekim komandama podruja formiraju rukovodei organi slube veze, koji su
se najee zvali referenti za vezu, posle naelnici veze, odnosno
odseci i odeljenja za vezu. Veliki problem bili su kadrovi, koji
su odabirani izmeu boraca koji su u kraljevskoj jugoslovenskoj
vojsci sluili u jedinicama za vezu, odnosno koji su bili potanski
ili elezniki slubenici, a obuka je izvoena u intervalima izmeu
borbi.
Statutom proleterskih brigada predvieno je da se u svakoj brigadi formira konjiki vod od 30 konjanika. Jedino je u
140
Ivan Hari Gromovnik, Dnevnik diverzantskih akcija u Hrvatskoj,
Zagreb 1977, str. 1417.
141
y
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 136. Mirko etkovi, Veze u NOR-u
19411942, VIZ, Beograd 1976, str. 344361.

aprilu 1942. postojao Konjiki vod pri Savinjskom partizanskom

odredu (Slovenija), kasnije Konjiki eskadron pri tabu 3. operativne zone Slovenije. 142
Iskustva su ukazivala na potrebu izgradnje efikasnije orgazacije pozadinskog obezbeenja, odnosno intendantskog poslovanja. U tom cilju, ubrzo posle formiranja 1. proleterske brigade,
januara 1942, pri Vrhovnom itabu formirana je Glavna intendantura NOP i DVJ i propisana je tablica sledovanja. 143 Glavna
intendantura je imala zadatak da snabdeva jedinice NOP i DVJ
hranom, odeom, obuom i ostalim. Ona je, takoe, imala zadatak
da organizuje radionice za proizvodnju vojne opreme, farme za
stonu proizvodnju i sopstvene magazine.
Snabdevanje se i dalje vrilo od naroda, koji je svoje dobrovoljne priloge davao u naturi ili u novcu preko narodnooslobodilakih fondova pri NOO-ima, zatim kupovanjem za gotov 'novac,
rekvizicijom, konfiskacijom imovine narodnih neprijatelja, iz
radionica za izradu opreme. Rekvizicija je primenjivana samo
izuzetno. Konfiskacija je bila stalna mera protiv narodnih neprijatelja, kojima se u korist naroda oduzimala sva pokretna i
nepokretna imovina, na osnovu reenja vojnih vlasti ili sudova.
Od konfiskovanih stvari Glavna intendantura je uzimala ono to
je za potrebe vojske, a ostalim koliinama raspolagala je vojnopozadinska i narodna vlast.
Jedinice u neposrednoj blizini Vrhovnog taba su svoje potrebe trebovale od Glavne intendanture, a u sluaju pokreta ili
drugih okolnosti, nabavke su vrile preko intendanata, to je
praktikovano za sve jedinice koje su bile udaljene od Vrhovnog
taba. Pojedinci nisu imali prava da bez dozvole bilo ta kupuju
za svoj novac, a najstroe je bilo zabranjeno vrenje rekvizicije
ili konfiskacije, posebno nabavljanje alkoholnih pia. Vrhovni
tab je tada izdao tablicu sledovanja dnevnog obroka pripadnika
oslobodilakih jedinica u hlebu, mesu, krompiru, masti ili maslu
i drugim potrebama.
Organizacija intendantske slube u brigadama je regulisana
prema Statutu: svaka brigada imala je svoju komoru (konjsku,
kolsku ili motorizovanu), koja se sastojala iz onoliko odeljenja
koliko je bilo bataljona, tako da su bataljone mogli da prate
njihovi komorski delovi.144 Brigadna komora je obavljala celokupnu transportnu slubu brigade. Trupna komora u brigadama,
pored ostalog, imala je radionice za opravku obue i odee i
potreban broj majstora, bravara ili kovaa, koji su se starali o
ispravnosti naoruanja, tako da je artiljerijsko-tehnika sluba
tada bila u sastavu intendanture brigade. U tabu brigade nalazio
se intendant koji je rukovodio celokupnom pozadinskom slubom.
Intendantska sluba u partizanskim odredima bila je na slian
nain organizovana.
Glavna intendantura Vrhovnog taba preuzela je na sebe organizovanje transporta materijalnih i borbenih potreba za ivot i
142
143
144

Vojna enciklopedija, tom IV, str. 569.

Zbornik, tom II, knj. 2,. str. 237242.
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 136137.

dejstvo jedinica na frontu i u pozadini. Ona je raspolagala zaplenjenim vozilima i onima koja su mobilizacijom prikupljena od
stanovnitva. Statutom je regulisano da svaka biragada prema
mogunostima i potrebama moe formirati motomehanizovane
jedinice za prebacivanje boraca i materijalnih sredstava, kao
i da u komori moe imati konje, kola i automobile. 145 Istovremeno, organi vojnopozadinske vlasti samostalno ili u saradnji sa
organima narodne vlasti organizovali su transport za potrebe
brigada, partizanskih odreda i stanovnitva. U tu svrhu formiraju
se transportne jedinice, ponajvie od sredstava mobilisanih od
stanovnitva ili zaplenjenih od neprijatelja, koriste se sve vrste
transporta: kolski, automobilski, elezniki (gde postoji eleznika
pruga), pomorski i reni. Javljaju se i prve auto-jedinice. Naj pre
je u avgustu 1942. formirana Auto-eta Vrhovnog taba, koja je
radila za potrebe Glavne intendanture.
Dalje dograivanje pozadinskog obezbeenja vreno je u
skladu s naredbom Vrhovnog taba 13. septembra 1942, kada je
osnovan Ekonomski odsek V "koji snabdeva vojsku hranom,
odeom, obuom i ostalom spremom". 146 Jedinice koje se nalaze
dalje od Vrhovnog taba i nisu u mogunosti da se snabdevaju
preko Ekonomskog odseka, predvieno je da >se snabdevaju
prema datim uslovima (pomo od naroda u naturi i novcu, kupovanje za gotov novac, rekvizicija, konfiskacija imovine narodnih
neprijatelja) preko svojih intendanata, koristei za to organe vojnopozadinske vlasti i pomo NOO-a. Data je i nova tablica sledovanja hrane za pripadnike NOP i DVJ.147
U prvim proleterskim udarnim brigadama osnivaju se brigadni sanitet i bolnica, u nekim brigadama bolnica i previjalite, pa i mobilne hirurke ekipe. 148 Za rukovoenje zdravstvenom
slubom u brigadi i neposredno pruanje sanitetske pomoi postojali su rukovodilac saniteta u brigadi i referenti saniteta u
bataljonima i etama. U nekim brigadama (npr. u 1. krajikoj
brigadi, avgusta 1942. postojali su referent saniteta brigade i brigadna ambulanta koja je u borbi razvijala centralno brigadno
previjalite, a u bataljonima pokretna bataljonska ambulanta koja
je razvijala bataljonsko previjalite, dok je u eti postojala grupa
bolniara i nosaa ranjenika koji su razvijali etno previjalite.
Neto drugaije bila je organizovana sanitetska sluba u partizanskim odredima i vojnim podrujima. Oni su mogli imati jednu
145
Obino je u svakoj eti postojao ekonom, pored ekonoma 12
kuvara i nekoliko transportnih kola. U bataljonu je bila trupna komora
gde su se uvale rezerve hrane, odee, obue i municije, a na elu je
bio intendant bataljona.
14
Zbornik, tom II, knj. 6, str. 103.
147
Dnevni obrok za jednog borca iznosio je tada 600 g hleba, 300 g
mesa, .500 g krompira ili kupusa ili 150 g pasulja, 10 g masti ili 200 g
suvog mesa, odnosno 150 g slanine i 10 g duvana ili 10 cigareta.
us prilikom formiranja u junu 1942, 4. proleterska crnogorska brigada imala je rukovodioca saniteta brigade (lekar), upravnika bolnice
(lekar), pomonika upravnika bolnice (medicinar), 17 bolniarki i drugo
osoblje, a u bataljonu i etama postojao je referent saniteta. Blao Jankovi, etvrta proleterska crnogorska brigada, VIZ, Beograd 1975, str. 14.

ili vie bolnica, u bataljonima ambulante, to je zavisilo od kadrovskih mogunosti. 149 Prva vea sanitetska jedinica pojavila se
u julu 1942. u 3. operativnoj zoni Hrvatske, gde se pri partizanskim
odredima formiraju bolnike ete, sastavljene od vodova, a svaki
vod imao je po dve desetine za prenoenje i zatitu ranjenih i
bolesnih boraca. 150 U Likom vojnom podruju 1. operativne zone
Hrvatske postojali su referent saniteta, 1. i 2. partizanska bolnica, centralna apoteka i 9 partizanskih ambulanti, ime su bile
zadovoljene potrebe trupne i pozadinske sanitetske slube. 151
Do kraja 1942. vladala je velika neujednaenost u organizaciji sanitetske slube i sanitetskih jedinica u brigadama, partizanskih odredima i organima vojnopozadinske vlasti. O tome je
bilo rei na 1. kongresu partizanskih lekara u Bosanskom Petrovcu
(2527. septembra 1942), gde je potekla ideja o izgradnji jedinstvene sanitetske slube i osnivanju jedinstvenih sanitetskih jedinica, to je ozvanieno Statutom sanitetske slube NOV i POJ u
novembru 1942.
U sastavu sanitetske slube bile su i veterinarske ustanove
koje se dalje razvijaju, to je bilo uslovljeno poveanim brojem
kopitara. Pri Komandi mesta Foa, u martu 1942. postojao je
veterinarski referent, struni rukovodilac partizanskih stonih
farmi obrazovanih u Crnoj Gori. U zapadnoj Bosni, u komandama
mesta i podruja organizovano je est veterinarskih ambulanti koje su se starale za zdravstvenu negu stoke u brigadama i partizanskim odredima. 152
Za dalji razvoj obavetajne slube i slube bezbednosti od
posebnog znaaja je bilo Uputstvo Vrhovnog taba NOP i DVJ
6. maja 1942, u kojem se precizira organizovanje obavetajne slube
u partizanskim i narodnooslobodilakim dobrovoljakim jedinicama: U tabovima proleterskih brigada, partizanskih i (dobrovoljakih odreda treba odrediti najpouzdanijeg druga, obavezno
lana KPJ, kao odgovornog za organizaciju i funkcionisanje obavetajne slube u njegovim jedinicama i na terenu. Ovaj drug podnosi izvetaj o svom radu samo svome tabu brigade, odnosno
tabovima odreda i direktno, preko naroito pouzdanih kurira,
Vrhovnom tabu. Drugovi odgovorni za obavetajnu slubu u
glavnim tabovima i tabovima brigada i odreda imaju odrediti,
oslanjajui se na pomo partijskih organizacija, svoje obavetajce
u svim niim vojnim jedinicama i na terenu na kojem odred
dejstvuje u sporazumu sa partijskom organizacijom na terenu."
149
U Lici je sredinom 1942. svaki partizanski odred imao po jednu
bolnicu i referenta saniteta odreda, svaki bataljon svog bolniara koji je
rukovodio bataljonskom ambulantom, a u borbi su razvijali bataljonsko
previjalite, dok je u svakoj eti postojao etni bolniar, a za vreme
borbe razvijao je i rukovodio etnim sanitetskim punktom. Zbornik sanitetskih dokumenata, Beograd 1967, tom VI, str. 1113.
150
Arhiv VII, k. 1481, br. reg. 54-1/3 i 55-1/3.
151
Arhiv VII, k. 1907, reg. br. 3/1-2.
152
Vojna enciklopedija, tom X, str. 455.

U Uputstvu se ukazuje i na to da obavetajna sluba mora biti

strogo zakonspirisana, da se radi prikupljanja podataka mogu
upotrebiti n a j razliiti j a sredstva, da treba briljivo prikupljati
podatke o neprijateljskim snagama, njihovom rasporedu i namerama, kao i pravcima kretanja, utvrenjima, oruju, moralu, mogunostima i izvorima ishrane, itd.", da treba briljivo prikupljati sve podatke o neprijateljima narodne borbe na terenu odreda, o tome gde se nalaze, ta rade itd..." 153 Imajui u vidu kakve
posledice mogu izazvati propusti u obavetajnom radu, Vrhovni
tab ukazuje na potrebu bolje organizacije prikupljanja podataka
o neprijatelju: Mnogi nai napadi na neprijatelja propadali su
ili su dali slabe rezultate samo zato to se, usled nepoznavanja
neprijateljevog terena, nije mogla ouvati tajnost kretanja naih
trupa. Mnogo puta proputena je prilika za napad na neprijatelja
samo usled nemanja nikakvih ili usled dobivenih lanih podataka o snagama neprijatelja i njihovom rasporedu. Nije redak sluaj da pojedinci, pa i tabovi u celini, podnesu netane izvetaje
o neprijatelju. Na osnovu takvih izvetaja nikad se ne mogu doneti pravilni zakljuci o vojnoj situaciji i izdati potrebne naredbe.
.. radi ega moraju se hitno preduzeti mere za otklanjanje ovih
nedostataka. . ."154
U tabovima partizanskih odreda u Srbiji, na primer, odreeno je jedno lice, odgovorno za obavetajnu slubu u celini.
U Hrvatskoj se u tabovima pojavljuju dva lica: informativni oficir i oficir obavetajne slube; prvi se bavi prouavanjem oruanih
snaga neprijatelja, a drugi obavetajnim i kontraobavetajnim radom. Dalji koraci na poboljanju obavetajne i bezbednosne slube
uinjeni su u jesen 1942. U oktobru je osnovan Privremeni upravni
odsek pri Vrhovnom tabu, koji je pored ostalih zadataka radio i na organizaciji slube bezbednosti pozadine osloboenih teritorija". Posle toga, nareeno je da se na celoj teritoriji formira
jedinstvena obavetajna sluba, to je i uinjeno u narednom periodu.155
U sklopu organizacionih mera koje je krajem 1941. i
poetkom 1942. preduzeo Vrhovni tab NOPOJ radi daljeg jaanja i uvrivanja jedinica ibili su prvi propisi koji su se odnosili na organizaciju vojnog sudstva. Nareenjem Vrhovnog taba
od decembra 1941. formiraju se vojni sudovi od tri lica u svim
partizanskim odredima i proleterskim brigadama ukoliko to
ve nisu uinile". Vojni sudovi su bili nadleni za vojna i civilna
lica koja su okrivljena za pijunau, izdaju narodne borbe, dezerterstvo, pljaku. 156
Najznaajniji dokument koji propisuje unutranji ivot u
jedinicama, reava organizaciona pitanja i regulie rukovoenje
153

Zbornik, tom III, knj. 3, str. 155158.

Isto.
155
Leo Gerkovi, Dokumenti o razvoju narodne vlasti, Beograd 1948,
str. 87. Arhiv VII, k. 5, br. reg. 18/1.
156
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 114.
154

i disciplinska pitanja, kao i formiranje stalnih vojnih sudova

bio je Statut proleterskih brigada. U njemu, se pored ostalog, podvlai da je disciplina u brigadama gvozdena", da je to sapiodisciplina zasnovana na svesti i politikom uverenju svakog pojedinog borca", da se ona zasniva na dubokom uverenju itavog
kolektiva kao celine, da je takva disciplina neophodno nuna radi
uspene borbe protiv svih neprijatelja. Temelj takve discipline
je bezgranina ljubav za pravednu stvar radnog naroda grada i
sela". Statut sadri i stavke o strogom i bezuslovnom izvravan j u svih nareenja vojnih stareina i politikih rukovodilaca".
U Statutu se razrauju odnosi u jedinicama pravi drugarski
odnosi, a u stroju i slubi treba da vlada pravi vojniki duh .. ."
Odreena je nadlenost tabova po pitanju discipline, gde se kae
da su tabovi uvari discipline". Zatim se govori o ustrojstvu
vojnih sudova: Pri tabovima brigada formiraju se stalni vojni
sudovi od 3 lica, i to: zamenik politikog komesara, zamenik komandanta i jedan lan Partije iz redova boraca. Ako bataljoni
deluju odvojeno od brigade i samostalno, onda se i kod njih formiraju vojni sudovi od 5 lica. Ovi vojni sudovi nisu stalni ve
povremeni.. ."157 Prema tome, Statut predstavlja kratak kodeks
organizacijskih, disciplinskih i vojnosudskih propisa, po kojim
se postupalo u jedinicama NOP i DVJ i koji su odigrali znaajnu
ulogu u regulisanju ivota oslobodilakih jedinica.
Dalja dogradnja organizacije ivota i reda na osloboenoj
teritoriji regulisana je naredbom Vrhovnog taba o obrazovanju
pozadinskih vojnih vlasti komandi podruja i komandi mesta.
Pred komande podruja su postavljeni zadaci koji se tiu staran j a o redu i poretku na osloboenoj teritoriji i, posebno, organizaciji vojnosudske vlasti. Pri komandi podruja formira se stalni vojni sud (zamenik komandanta podruja, komandant mesta
ili njegov zamenik i trei sudi j a uzet iz redova partizana neke
udarne jedinice ili partizanske strae). Komande mesta, pored
ostalog, imale su zadatak da kontroliu kretanje vojnika i graana u pozadini, izdaju legitimacije i objave za kretanje, dok
partizanske strae odravaju red i poredak na svom rej onu i time
oslobaaju operativne i partizanske jedinice tih zadataka.
IV
Nareuje se svim narodnooslobodilakim odredima Jugoslavije i proleterskim brigadama da, ukoliko to ve nisu uinili, odmah formiraju pri
svojim tabovima VOJNE SUDOVE od tri lica.
1. Pod vojne sudove spadaju lica:
a) okrivljena za delo pijunae;
b) za delo izdaje narodne borbe;
v) za dezerterstvo;
g) za pljaku i ubistva;
d) za ometanje vojnih jedinica pri izvrenju njihovih zadataka.
157

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 135.

Fotokopija dela zapovesti vrhovnog komandanta J. B. Tita za pokret

proleterskih brigada u zapadnu Bosnu, napisana 22. juna 1942. godine.

2. Vojni sudovi sude kako vojnim tako i civilnim licima okrivljenim

za gornja dela.
ZA VRHOVNI TAB
KOMANDANT NOP i DV JUGOSLAVIJE
TITO s. r.
Naredba vrhovnog komandanta J. B. Tita o ustrojstvu vojnih sudova
u oslobodilakim jedinicama. Bilten Vrhovnog taba, decembar 1941januar 1942. broj 1213.

KARAKTERISTIKE RAZVOJA ORUANIH SNAGA U 1942.

GODINI DO FORMIRANJA NARODNOOSLOBODILACKE
VOJSKE JUGOSLAVIJE
Razvoj oruanih snaga u 1942. do formiranja Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije moe se podeliti u dve etape. Prva
etapa se, manje-vie, poklapa sa prvom polovinom godine i karakterie se naporima najvieg vojnog i politikog rukovodstva NOP-a, posebno Vrhovnog komandanta, na uvrenju postojeih
oslobodilakih jedinica partizanskih odreda i formiranju veeg broja pokretnih snaga udarnih jedinica, eta i bataljona,
kao preduslova za stvaranje proleterskih i udarnih brigada. Tito
je 31. marta Operativnom tabu za Bosansku krajinu pisao:
Stvorite to vie pokretnih, udarnih bataljona, odabirajui za ove
jedinice valjan starjeinski kadar. . . Dokle god ne budete imali
pokretnih udarnih jedinica vi se neete moi staviti na elo dogaaja, nego ete ii za njima. . . to prije formirajte omladinske
ete i bataljone.. ,"158 Do poetka juna 1942, pored tri proleterske brigade, formirano je oko 60 udarnih, dva proleterska i etiri omladinska bataljona, to je inilo znaajnu snagu NOP-a
i stvorilo uslove da se od sredine 1942. formira vie narodnooslobodilakih brigada. U istom periodu stvoreno je vie jedinica
(sedam odreda i nekoliko drugih jedinica) narodnooslobodilake
Dobrovoljake vojske Jugoslavije kao izraz irine politike platforme NOP-a.
Druga etapa u razvoju oruanih snaga NOP-a u 1942. godini
obuhvata period od sredine 1942. do formiranja NOVJ, tj. do
1. novembra 1942. Ona se karakterie daljim usponom NOP-a i
naglim izrastanjem oruanih snaga, iznad svega operativnih jedinica brigada. Od poetka 1942. formirano je 28 narodnooslobodilakih brigada, to je predstavljalo solidnu osnovu za dalju
izgradnju vojne organizacije NOP-a. Brigada je bila osnovna i
glavna jedinica oruanih snaga NOP-a, preko koje je vrhovno
komandovanje reavalo osnovna pitanja rata i revolucije u ovom
periodu. U sastavu NOVJ 1. novembra 1942. bilo je 28 brigada,
jedna je brigada (1. tajerska) rasformirana, jedna je (1. proleterska) prela iz 1941.
158

J. B. Tito, Sabrana djela, tom IX, str. 172.

Bitna karakteristika oruanih snaga NOP-a je u tome to

se sada uporedo razvijaju dva dela oruanih snaga teritorijalni i operativni (manevarski) deo, koji se dopunjuju i ine celovit sistem. Teritorijalni deo oruanih snaga partizanski odredi
i grupe odreda sa prvim organima vojnopozadinske vlasti, prethodio je naglom poveanju operativnih jedinica, koje postaju
okosnica ratne vetine NOP-a.
Pod neposrednim Titovim rukovodstvom osnovane su prve
proleterske brigade kao uzor ostalim brigadama. Moe se konstatovati da je sa formiranjem 1. proleterske i ostalih prvih brigada
zapoeo proces izrastanja operativne vojske u snanu silu NOP-a,
ime su stvoreni uslovi oivotvorenja originalne Titove strategije
o stvaranju regularne armije. U koncipiranju i realizaciji te strategije Titova stvaralaka misao dostigla je najvii domet.. ,"1S0

III
Vrhovni tab Narodnooslobodilake partizanske i dobrovoljake vojske Jugoslavije ustanovljava kao najvee priznanje za borce, komandire,
komandante i politike komesare, koji se svojim junatvom i portvovanou u Narodnooslobodilakoj borbi protiv okupatora i domaih izdajnika naroito istaknu zvanje NARODNOG HEROJA. Ovo zvanje dodeljuje borcima samo Vrhovni tab.
ZA VRHOVNI STAB
KOMANDANT NOP i DV JUGOSLAVIJE
TITO s. r.
Nareenje Vrhovnog taba o ustanovljavajnu zvanja narodnog heroja. Bilten Vrhovnog taba broj 1213, decembra 1941januar 1942. godine.

POGINULI SMRU NARODNOG HEROJA

U borbi protiv okupatora i njegovih domaih slugu poginuli su ve
mnogi nai najbolji boroi.
U Hrvatskoj su, izmeu ostalih, poginuli drugovi: Kra Josip i Marko
Orekovi, lanovi CK KPH i voe partizanskog pokreta u Hrvatskoj. Smru
druga Kraa i Marka Orekovia radnika klasa i itav hrvatski narod
gubi svoje verne i nenadoknadive borce.
Za vreme okupatorske ofanzive u Srbiji, meseca novembra, poginuli
su, izmeu ostalih, herojskom smru drugovi: Duan Jerkovi, komandant
Uikog NOPO; Ratko Mitrovd, polit-komesar aanskog odreda; Vukota
Dabi, komandant mesta u Uicu; Duan Vii, politiki komesar Uikog
NOP bataljona; Andrija urovi, komandant Uikog radnikog bataljona.
Poginuli su smru heroja mnogi sinovi crnogorskog naroda, meu kojima i Aleksa ilas, lan taba Komskog NOPO, jedan od najhrabrijih
crnogorskih partizana.
Poginuli smru narodnog heroja"
(Bilten V 1213, 19411942.)
169
Edvard Kardelj,
Beograd 1977, str. 122.

Tito

jugoslovenska

socijalistika

revolucija,

Veliki znaaj u razvoju oruanih snaga u ovom periodu imala

je Titova orijentacija na formiranje proleterskih, udarnih i omladinskih bataljona, bilo da su oni nastajali kao samostalne jedinice
ili u sastavu brigada ili partizanskih odreda.
Proleterski bataljoni obino su bili samostalni formirani su od najboljih boraca i stareina, preteno lanova Partije
i SKOJ-a. Njihova pojava i borbena dejstva imali su veliki politiki i vojni znaaj. Od tih jedinica naelno su formirane proleterske
i druge narodnooslobodilake brigade. Samostalni proleterski bataljoni postojali su samo u toku 1942, jer se kasnije naziv proleterska" dodeljivao samo brigadama za izuzetne zasluge u borbi.
Udarni bataljoni osnivani su kao samostalne jedinice ili u
sastavu partizanskih odreda i imali su sline karakteristike kao i
ostale pokretne jedinice. U udarnim bataljonima kalili su se borci
i stareine za vee i odsudni je borbe i inili su osnovu za stvaranje
brigada. Udarni bataljoni su se osnivali i kasnije, sve do kraja
rata, bilo kao samostalne jedinice ili u sastavu brigada ili partizanskih odreda.
Omladinski bataljoni javili su se prvi put u ovom periodu,
poetkom 1942. godine. Najvei broj njih nastao je iz omladinskih eta koje su do tada bile u sastavu partizanskih odreda ili
su formirane kao samostalne jedinice. Omladinske ete i bataljone sainjavali su omladinci, lanovi Partije i SKOJ-a, pripadnici
antifaistike omladine. Tito u pismu Operativnom tabu za Bosansku krajinu od 31. marta 1942. kae: Vrlo je vano da ovim
omladinskim jedinicama odredite hrabar stareinski kadar, koji
e imponovati mladim ljudima. S tim jedinicama prethodno odrite jedan vojno-politiki kurs, a zatim ih uvodite postepeno u
borbe, od lakih ka teima. U ovim etama vi ete dobiti najbolje
borce odane naoj barbi. . ,"160 Od omladinskih eta i bataljona,
u narednom periodu, formirae se vee omladinske jedinice
brigade, jedne od najboljih jedinica u sastavu Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.
Ukupno je od 1. januara do 1. novembra 1942. formirano
126 samostalnih proleterskih, udarnih i omladinskih bataljona;
ulo je u sastav brigada ili preformirano je 140 bataljona, (iz
1941. prelo je 29), tako da je 1. novembra ostalo 15 samostalnih
bataljona.
U toku 1942. javljaju se i posebne ete od ena boraca, a
znatan broj ena nalazio se u sastavu proleterskih i udarnih brigada i partizanskih odreda. 161 Prva enska partizanska eta, sastavljena od 125 omladinki, formirana je u Lici 2. avgusta 1942.
u sastavu 2. like udarne brigade. Septembra 1942. u Turjanskom
formirana je 2. enska partizanska eta, neto kasnije u 4. likom
partizanskom odredu 3. enska partizanska eta. U Pohorskom
160
191

J. B. Tito, Sabrana djela, tom IX, str. 172.

Na dan formiranja, u 1. proleterskoj brigadi bilo je 67 ena, u
2. proleterskoj je 1. marta 1942. bilo 46 ena, a u 4. crnogorskoj proleterskoj brigadi u junu 1942. oko 200 ena, a u 2. grupi partizanskih
odreda Slovenije juna 1942. 20 ena. ena je bilo i u ostalim jedinicama
NOV i POJ tokom celog rata. Vojna enciklopedija, tom X, str. 742.

bataljonu u Sloveniji formiran je poseban enski vod, koji je

izginuo zajedno sa itavim bataljonom u borbi protiv Nemaca
januara 1943. Formiranje posebnih enskih partizanskih jedinica
imalo je veliki politiko-mobilizatorski znaaj za narodnooslobodilaki pokret.
U ovom periodu formira se sve vei broj partizanskih odreda (85) i osnivaju se snanije grupe partizanskih odreda, kao
stalna vojna organizacija oslobodilakih snaga. Grupe partizanskih odreda formiraju se od dva ili vie odreda, obino na jednom irem operativnom podruju posednutom jaim neprijateljskim snagama. Grupe partizanskih odreda imale su obeleje teritorijalne vojne organizacije. U tom periodu najvie grupa partizanskih odreda formirano je u Sloveniji. Glavno poveljstvo
slovenske partizanske vojske se odluilo da u svim krajevima
Slovenije formira grupe partizanskih odreda kako bi se lake
rukovodilo veim brojem partizanskih odreda i uspenije dejstvovalo u borbi. Od ovih grupa odreda u Sloveniji se osnivaju brigade, a u ostalim delovima zemlje ostaju sve do kraja rata sa
istim karakteristikama. Zbog velikih organizacijskih promena od
1. januara do 1. novembra rasformirana su ili preformirana 92
partizanska odreda (51 odred je preao iz 1942), tako da su na
kraju ovog perioda u sastavu NOVJ bila 44 partizanska odreda.
U sastavu oruanih snaga NOP-a u 1942. poinju se vie
formirati jedinice rodova i slubi, ije su osnove postavljene u
ustanikoj 1941. Povean broj jedinica rodova i slubi bio je
uslovljen boljim materijalnim mogunostima, a na to su jo uticale potrebe sve razvijenije oruane borbe i sve vei broj krupnijih jedinica NOP-a.
U 1942. pojavile su se prve jedinice partizanskog vazduhoplovstva i partizanske mornarice, koje e se kasnije razviti u
znaajan vid oruanih snaga NOP.
Vrhovni tab je sa dva nareenja, u februaru i septembru,
pristupio formiranju jedinica i organa vojnopozadinske vlasti
komandi mesta i komandi podruja, to je znailo krupan napredak u razvoju teritorijalnog dela oruanih snaga. Jer, komande
mesta i komande podruja primile su na sebe pozadinsko obezbeenje i time oslobodile operativne i partizanske jedinice da se
mogu vie angaovati u borbenim dejstvima.
Tako su Komunistika partija i Vrhovni tab do 1. novembra
1942. osnovali krupne oruane snage NOP-a, ime je bio obezbeen kontinuitet narodnooslobodilake borbe i socijalistike revolucije. Stvoreni su najpovoljniji uslovi za formiranje krupnijih
vojnih jedinica NOP-a, za reavanje dalekosenih ciljeva oslobodilake borbe i revolucije; moglo se pristupiti formiranju divizija
i korpusa, osnivanju Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije. Jer,
1. novembra 1942, kada je Vrhovni (komandant doneo odluku da
se formiraju prve divizije i korpusi, oruane snage NOP-a su imale 28 narodnooslobodilakih brigada, 44 partizanska odreda i 15
samostalnih proleterskih, udarnih i omladinskih bataljona (vidi
prilog br. 6).

RUKOVOENJE I KOMANDOVANJE U 1942. GODINI

Poetkom januara 1942. Vrhovni tab i Politbiro CK KPJ,
zbog oteanih veza i znatnih gubitaka u kadrovima, uputili su iz
istone Bosne na neosloboenu teritoriju (u Zagreb i Ljubljanu)
Edvarda Kardelja i Ivu Lolu Ribara u (svojstvu Organizacionog
sekretarijata CK za neosloboene krajeve, sa zadatkom da organizuju bolju koordinaciju rada i neposredno rukovode oslobodilakom borbom u Hrvatskoj, Sloveniji, Srbiji, Vojvodini i Makedoniji. 162 U tom svojstvu, kao lanovi Vrhovnog taba, oni su u
toku godine preduzeli niz mera na jaanju oruane borbe u pomenutim zemljama i pokrajinama.
Po nareenju Vrhovnog komandanta, u m a j u je proiren Vrhovni tab imenovanjem za njegove lanove 15 istaknutih vojnih
i politikih rukovodilaca NOP-a.163
Nastavljeno je sa praksom savetovanja i referisanja u Vrhovnom tabu na koja su pozivana vojna i partijska rukovodstva radi
analize postavljenih zadataka i dogovora o daljem radu. Formiranjem 2, 3, 4. i 5. proleterske brigade, Vrhovni tab se javlja
kao pretpostavljeni organ u planiranju i rukovoenju pojedinih
operacija, jer su te brigade bile pod njegovom neposrednom komandom. Time je vrhovno komandovanje imalo operativne jedinice kojima je manevrisalo prema potrebama oslobodilakog rata
i revolucije. I dalje se Vrhovni tab stalno nalazio na popritu
najkrupnijih operacija.
Glavni tabovi i u 1942. zadravaju karakter operativno-teritorijalnih organa koji objedinjuju i funkcije najviih organa vlasti na svojoj teritoriji. Direktive Vrhovnog taba, prilagoene
specifinoj situaciji, predstavljale su osnovu za izradu nareenja
i uputstava potinjenim komandama i jedinicama. Pored toga,
glavni tabovi su se i neposredno angaovali u rukovoenju vanijim operacijama. U neposrednoj saradnji sa nacionalnim partijskim rukovodstvima, rukovodili su celokupnim razvojem NOP-a
na svojoj teritoriji.
Glavni tabovi nisu menjali svoju prvobitnu strukturu. U
njima jo nisu bili oformljeni odseci odeljenja, ve su pojedini
lanovi taba zaduivani za rad po odreenim zadacima, kao to
su obavetajna delatnost, sanitetsko obezbeenje, operativni poslovi i dr. Jaanjem NOP-a tabovi su kadrovski jaali, kako bi mogli odgovoriti naraslim obavezama. Formiranjem jedinica narodnooslobodilake Dobrovoljake vojske, Glavni tab NOP odreda Bosne i Hercegovine preimenovan je u Glavni tab NOP i DV BiH.
U isto vreme, Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et preimenovano je u Glavno poveljstvo slovenske partizanske vojske.
162
Zbornik, tom II, knj. 2, str. 217, 331336.
103 Novi lanovi Vrhovnog taba su bili: Peko Dapevi, Pero etkovi, Sava Kovaevi, Savo Orovi, Velimir Terzi, Rade Hamovi, Vojislav
oki, Ugljea Danilovi, Mile Perunii, Vladimir Kneevi, Ivan Rukavina, Radivoje Jovanovi, Milo Dudi Mia, ikica Jovanovi panac i
Koa Popovi. U leto 1942. za lanove Vrhovnog taba jo su imenovani
Vlado Zeevi, Ivan Maek, Pavle Ili i Branko Poljanac. Arhiv VII, k.
10-A. reg. br. 39-1.

Obavest vrhovnog komandanta J. B. Tita

novanju za lana Vrhovnog taba NOP i DVJ.

Ugljei

Daniloviu

ime-

Prilog b r . 6

PREGLED

11

11

Hrvatska

Makedonija

Slovenija

Srbija

Vojvodina

Kosovo

Svega

UKUPNO

Sandak

stanji
1. I 1942.

Crna Gora i

1
1

28

24

27

30

10

41

49

24

19

13

41

43

11

16

13

17

15

20

12

23

19

27

15

12

28

51

85

92

44

29

126

140

15

stanje
1. XI 1942.

stanje
1. I 1942.

11

stanje
1. XI 1942.

rasformirano

Bosna i Hercegovina

formirano

stanje
1. I 1942.

rasformirano

1. proleterska brigada

stanje
1. XI 1942.

formirano

Redni broj

Samostalni
partizanski
bataljoni

NOP o d r e d i

Podruje formiranja

1942.

rasformirano

Brigade

NOVEMBAR

formirano

NARODNOOSLOBOD1LACKIH JEDINICA 1. JANUAR1.

Poetkom juna obnovljen je Pokrajinski tab NOP odreda Makedonije, koji je u drugoj polovini juna preimenovan u Glavni tab
NOP odreda Makedonije. Krajem oktobra formiran je i Privremeni glavni tab Kosova i Metohije, u sastavu: Fadilj Hoda (komandant), Boris Vukmirovi, Pavle Jovievi, Milan Zear i Petar
Brajovi (savetnik). U Hrvatskoj je Glavni tab NOP odreda i
dalje rukovodio jedinicama u Lici, Baniji, Kordunu, Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju, dok je razvojem NOP-a u Slavoniji,
Dalmaciji i Hrvatskom zagorju rukovodio CK KPH. Meutim,
krajem marta Glavni tab je preuzeo komandu nad svim jedinicama na teritoriji Hrvatske, ime je CK KPH osloboen svih vojnih funkcija. 164
Polovinom godine rasformirani su glavni tabovi za Crnu
Goru i Sandak usled odlaska njihovih jedinica sa matine teritorije i formiranja brigada, pa je privremeno prestala potreba za
njihovim postojanjem. Glavni tab Bosne i Hercegovine je postojao do aprila 1943. i rukovodio samo partizanskim snagama u
istonoj Bosni; ostalim snagama u zapadnoj i centralnoj Bosni,
kao i u Hercegovini rukovodili su operativni tabovi koji su bili
potinjeni Vrhovnom tabu.
U Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj formiraju se operativni
tabovi i tabovi zona kao novi organi u strukturi rukovoenja
(materijalno zbrinjavanje jedinica i stanovnitva, mobilizacija
ljudstva, izgradnja i rukovoenje organima vojnopozadinske vlasti). Svoju funkciju su obavljali na osnovu optih smernica glavnog taba, angaujui se neposredno u planiranju i izvoenju
operacija.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine bila su formirana tri operativna taba: za istonu Bosnu, Hercegovinu i Bosansku krajinu.165 Krajem maja rasformiran je Operativni tab za istonu
Bosnu, a partizanskim snagama neposredno rukovodi Glavni tab
Bosne i Hercegovine. Poetkom juna prestao je da postoji Operativni tab za Hercegovinu zbog odlaska jedinica sa njegove teritorije. Operativni tab za Bosansku krajinu ostao je do 1. novembra, do formiranja 1. bosanskog korpusa. U Hrvatskoj je
formirano pet operativnih zona (1. Lika, Kordun i Banija, 2. umberak, Pokuplje, Turopolje, Moslavina, Kalnik, Prigorje i Hrvatsko zagorje, 3. Slavonija i Srem, 4. Dalmacija i 5. Gorski kotar,
Hrvatsko primorje i Istra). Ovim je potpuno bio razvijen sistem
komandovanja izmeu glavnih tabova i narodnooslobodilakih
brigada, partizanskih odreda i grupa odreda, kao i jedinica i organa vojnopozadinske vlasti. Formiranjem operativnih tabova
i tabova operativnih zona omoguen je neposredniji uticaj viih
komandi na razvoj oruanog ustanka, izgradnju vojnih jedinica
i izvoenje borbenih dejstava.
U nekim del ovima zemlje (Hrvatska i Slovenija) tada se
vie formiraju tabovi grupa NOP odreda. U Hrvatskoj tabovima
164
165

ta Nad.

Zbornik, tom V, knj. 3, str. 331332.

Njima su komandovali Slobodan Princip, Petar Drapin i

Ko-

o,
Shema

,
rukovoenja

komandovanja

narodnooslobodilakim

Prilog br. 7
jedinicama poetkom jula 1942. godine

grupa odreda komanduju operativne zone, a u Soveniji Glavni

tab. Formiraju se i privremeni operativni tabovi koji su rukovodili izvoenjem jedne ili vie operacija, u kojima uestvuje po
nekoliko brigada ili odreda. Nakon zavretka operacija takvi tabovi su bili rasformirani.
Na nivou partizanskih odreda komandovanje i dalje zadrava prvobitnu strukturu, s tom razlikom to je partizanski odred
u veini sluajeva neposredno potinjen tabu grupe partizanskih
odreda, odnosno operativnom tabu, tabu zone ili glavnom tabu,
tamo gde nisu postojali tabovi grupe odreda ili operativni (zonski) tabovi.
KOLE I KURSEVI
Potrebe za strunim stareinskim kadrom u 1942. godini
ispoljile su se u otrijoj formi nego 1941, to je i razumljivo ako
se ima u vidu da se tokom 1942. formiraju krupnije jedinice
brigade i grupe partizanskih odreda i da se, usled narastanja
oruanih snaga, javljaju novi tabovi operativni tabovi i tabovi operativnih zona. Formiranje krupnijih jedinica postavilo
je pred komandni kadar vee zahteve, poev od brige za smetaj,
ishranu, snabdevanje i obuku ljudstva do planiranja i izvoenja
borbenih dej stava. U ovom periodu se sve vie prelazi na krupnija i sloenija borbena dejstva (prodor Grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu, bihaka operacija itd.), to je od rukovodeeg sastava iziskivalo solidnije pripreme, umenost u rukovoenju i komandovanju, sposobnost brzog reagovanja na iznenadne
postupke neprijatelja. To je jo vie istaklo potrebu vojnostrunog
osposobljavanja stareinskog kadra za obavljanje odreenih
funkcija.
Problem strune literature bio je veoma naglaen, budui
da takva literatura kraljevske jugoslovenske vojske nije mogla
zadovoljiti potrebe narodnooslobodilakog rata. Osnovna literatura tu obuci stareina i boraca i dalje su bila uputstva Vrhovnog komandanta iz 1941. godine. 166 Pored toga, on je svojim nareenjima i direktivama objanjavao nain njihovog izvravanja,
to je takoe sluilo za obuku stareina i boraca.
Nastavljena je praksa organizovanja savetovanja pri tabovima brigada i odreda, kao i pri operativnim tabovima i tabovima zona, gde su prouavana uputstva i direktive viih tabova
i razmenjivana steena iskustva. U okviru partizanskih odreda i
brigada organizovani su krai vojni kursevi za nii rukovodei
kadar na kojima su se sticala osnovna znanja iz vetine ratovanja.
Analize borbi takoe predstavljaju koristan vid obuke, budui
da se na njima pored isticanja pozitivnih i negativnih primera
na sopstvenoj praksi dolazilo do pouka o nainu izvoenja
borbenih zadataka.
166
A to su: Uputstvo kako se osvaja i oslobaa naseljeno mesto",
Uputstvo kako se dri brani osloboeni teritorij", Plan nastave za
one koji nisu sluili vojsku" i dr,

Potpunije vojnostruno znanje mogle su dati vojne kole,

organizovane za osposobljavanje stareinskog kadra. Prva takva
kola bila je Oficirska kola Glavnog taba Hrvatske, koja je
poela sa radom 21. februara 1942. u selu Gornjem Budakotm,
na Kordunu. kola je imala nii teaj za komandire vodova i eta, komesare eta, obavetajne i operativne oficire bataljona, a od
juna i vii teaj za komandante bataljona i brigada i njihove
zamenike. kolovanje na niem kursu trajalo je 30 dana, a na
viem 21 radni dan.
Na teritoriji Bosanske krajine 29. avgusta poela je u Benakovcu (Podgrme) da radi kola za vojne rukovodioce Operativnog
taba za Bosansku krajinu. U n j o j su se osposobljavali komandiri eta, komandanti bataljona i omladinski rukovodioci. Radila
je 46 dana i kroz n j u je prola jedna klasa sa oko 50 slualaca.
Te dve vojne kole (Oficirska kola Glavnog taba Hrvatske i
kola za vojne rukovodioce Operativnog taba za Bosansku krajinu) posluile su kao osnova za Vojnu kolu NOV i POJ, koja
je formirana novembra 1942. godine. 167
Krupni politiki zadaci koji su stajali pred partijskim organizacijama i sve vea potreba za novim partij sko-politikim kadrovima uslovili su poetkom 1942. potrebu formiranja partijsko-politikih kurseva u oslobodilakim jedinicama. Do tog vremena
lanovi KPJ iz NOP odreda pohaali su krae partijske kurseve
pri terenskim partijskim rukovodstvima. Formiranjem 1. proleterske i ostalih brigada poinju da rade partij sko-politiki kursevi pri brigadama; zatim pri NOP odredima, udarnim, proleterskim i omladinskim bataljonima. Bilo je sluajeva da se isti
kursevi organizuju u bataljonima koji su bili u sastavu brigada
ili odreda. S obzirom na namenu i karakter, nazivani su niim
parti j sko-pol itikim kursevima. Sve do pred k r a j 1942. na ove
kurseve upuivani su iskljuivo kandidati ii novi lanovi KPJ.
Trajali su desetak dana i predstavljali politiku i organizacionu
pripremu lanova KPJ i kandidata za rad u partijskim elijama.
Zato su se sluaoci u prvom redu upoznavali sa organizacionim
principima Partije, dunostima komunista, metodima politikog
i organizacionog rada u jedinicama i drugim pitanjima.
Formiranjem politodela u brigadama rad na niim partijsko-politikim kursevima se kvalitetno unapreuje. Kursevi rade pri
brigadama i NOP odredima i samo ponegde pri bataljonima. Pohaaju ih nii partij sko-politiki kadrovi, obrauje se 810 tema
i t r a j u 23 nedelje. Rukovodioci su i predavai lanovi politodela,
politkomesari brigada i njihovi zamenici, pojedini rukovodioci sa
terena i drugi stariji i teoretski obrazovaniji komunisti. Praksa
je ubrzo pokazala prednosti ovakvog metoda obrazovanja komunista i u narednom periodu naglo e se poveati b r o j ovih i drugih partij sko-politikih kurseva.
167

Zbornik, tom II, knj. 6, str. 334.

VRHOVNI TAB
Narodno-oslobodilaoke partizanske
i dobrovoljake vojske Jugoslavije

OPERATIVNOM TABU ZA BOSANSKU KRAJINU

Primili smo va izvetaj sa predlogom za osloboenje B. Od
26. oktobra o.g. Takoe smo primili telefonsku depeu sa novitm
podacima o situaciji u oblinjem neprijateljskom garnizonu. Stim
u vezi potrebno je da drug Kota odmah po prijemu ovog nareenja doe u ovaj tab radi dogovora o projktovanoj akciji. Sobom
treba da ponese sve podatke kojima raspolae o neprijateljskoj
snazi rasporedu, naoruanju i namerama na sektoru KrupaPetrovo Selo-Biha kao i detaljne skice.

S mrt faizmu sloboda narodu!

Vrhovni komandant,
Fotokopija nareenja vrhovnog komandanta J. B. Tita upuenog Kosti Nau, komandantu Operativnog taba za Bosansku krajinu o planu bihake operacije.

OSNOVE RATNE VETINE

U ratnoj vetini neprijatelja u 1942. godini nije bilo nekih
sutinskih promena. Nakon dovlaenja sveih snaga, uz vee angaovanje kvislinkih formacija, okupator je preduzeo nekoliko
odvojenih napadnih operacija is ciljem da nanese odluujui poraz
oslobodilakim jedinicama i da tako likvidira ustanak u celini.
U prvoj polovini 1942. neprijatelj je preduzeo dve velike operacije
{poznate kao druga i trea neprijateljska ofanziva) u Crnoj Gori,
Sandaku, istonoj Bosni i Hercegovini, kao i niz drugih operacija
u ostalim krajevima Jugoslavije, meu kojima su nemako-ustaka ofanziva na Kozari, italijanska (Primavera") u Ljubljanskoj
pokrajini i Albia" na Biokovu i u srednjoj Dalmaciji, kao i >nemako-bugarsko-etnika u junoj Srbiji. U tim operacijama ispoIjila su se i nastojanja okupatora da jaim kombinovanim operativnim sastavima izvri jenovremeno okruivan je glavnih partizanskih snaga u najjaim aritima ustanka, a zatim taktikim
stezanjem ustanike snage sabije na uski prostor i tu ih uniti.
U ovim i u drugim operacijama manjeg zamaha neprijatelj je,
naelno, angaovao manevarske, pokretne snage, dok je sa posad-

nim jedinicama sadejstvovao u napadu, uz istovremeno zadravanje snaga posade u odbrani pojedinih garnizona i drugih objekata.
Manevarske snage neprijatelja bile su tada vie ojaavane i podravane tenkovima, artiljerijom i avijacijom, a na obalskom rubu
ratnim brodovima. Meutim, u svim operacijama koje je preduzeo u 1942. godini neprijatelj nije postigao postavljene ciljeve.
Narodnooslobodilaki pokret se sve vie razvijao uzlaznom linijom, to je otkrivalo nemo neprijatelja i prisililo ga da pred
kraj 1942. preispita ratnu vetinu postupaka i potrai nova reen j a u velikim napadnim operacijama koje e preduzeti u narednom periodu.
Na ratnu vetinu oslobodilakih snaga u 1942. isnano je
uticalo postojanje pokretnih, manevarskih jedinica NOP-a brigada, samostalnih udarnih, proleterskih i omladinskih bataljona
i sve vei broj partizanskih odreda i grupa partizanskih odreda.
Borbena dejstva su bila dinaminija. Operativne jedinice su svojom pokreti j ivou, veom udarnom snagom i sposobnou da
borbena dejstva izvode u svim usloviima i u bilo kojem delu
zemlje omoguile da se bre i sa vie uspeha izvode borbene
radnje. Operativne jedinice su birale objekt i vreme napada; one
su bile u mogunosti da postiu potpunija iznenaenja, liavajui protivnika prednosti u ljudstvu i naoruanju. Sada je bilo
manje pojava, naroito od druge polovine 1942, da oslobodilake
jedinice dre krute frontove i da primaju nametnutu borbu, koja
obino prouzrokuje velike rtve. Novoformirane operativne jedinice bile su sposobne da izbegavaju defanzivna dejstva i da
manevriui na irem prostoru preduzimaju napad u najnepovoljnijim uslovima, da se pojave tamo gde ih neprijatelj n a j m a n j e
oekuje. Brigadama ili grupom brigada vrhovno komandovanje
reavalo je osnovne vojno-politike ciljeve i podizalo ustanak na
stepen optenarodnog rata.
Osim proleterskih i udarnih brigada, peat ratnoj vetini u
1942. godini davali su i samostalni proleterski, udarni i omladinski bataljoni. Oni su bili pogodni za brze manevre, za voenje
dugotrajnijih borbi, osvajanje jaih neprijateljskih objekata i
naseljenih mesta, savlaivanje tekoa u dugim marevima. Vrhovni komandant Tito je 31. marta 1942. ukazao Operativnom
tabu za Bosansku krajinu na nain njihove upotrebe: Ove udarne jedinice upotrebljavajte za rjeenje vanih operativnih zadataka. Dakle, ne treba ih upotrebljavati za odbranu sela. Ali borci
ovih udarnih jedinica treba da sadejstvuju i ostale snage. . ."16S
Kako su proleterski, udarni i omladinski bataljoni dejstvovali na
irim podrujima, politiki su snano uticali na stanovnitvo i
teite borbe prenosili sa jedne na drugu teritoriju. Udarni i omladinski bataljoni koji su bili u sastavu partizanskih odreda inili
su njihovu osnovnu udarnu snagu pokretnog karaktera, to je
borbenim dejstvima partizanskih odreda davalo veu dinamiku.
Ovi bataljoni bili su osnova za formiranje veih operativnih jedinica.
168

J. B. Tito, Sabrana djela, tom IX, str, 172.

Na ratnu vetinu u 1942. godini imali su odraza i prve

jedinice rodova i slubi koje su se formirale u brigadama i partizanskim odredima. Artiljerija je uspeno koriena u napadu na
naseljena mesta i pri osvajanju jaih neprijateljskih objekata
i uporita (prilikom osloboenja Livna, Jajca, u bihakoj operaciji itd.). Ininjerijske jedinice pomagale su u borbi prilikom
savlaivanja vodenih prepreka, ruenja komunikacija i objekata
na njima (diverzija na elezniku prugu Sarajevo Mostar grupe
brigada poetkom jula 1942) i izgradnje objekata za zbrinjavanje
ranjenika itd. Iako sa minimalnim sredstvima, jedinice veza su
nastojale da obezbede veze komandovanja i sadejstva sa sve veim
brojem jedinica u borbi. Intendantska, veterinarska, sanitetska
i druge slube obezbeivale su jedinice u oruanoj borbi u okviru
postojeih mogunosti.
Partizanski odredi, kao teritorijalni deo oruanih snaga, i
dalje su izvravali zadatke sline onima koje isu imali ranije: ruenje komunikacija i objekata na njima, nanoenje gubitaka manjim snagama okupatora i kvislinga, razbijanje sistema kvislinke
i okupatorske vlasti, zatita stanovnitva i narodne imovine, stvaranje i obezbeenje narodne vlasti, mobilizacija i dr., to je dopunjavalo oruanu borbu i operativnim jedinicama olakalo izvravanje svojih zadataka.
U oruanoj borbi partizanski odredi su, najee, neposredno
sadejstvovali sa brigadama u izvravanju dobivenih zadataka.
Oni su udarima na bokove ili pozadinu neprijatelja, izvianjem,
zasedama i drugim oblicima dejstva doprinosili da napadna ili
odbrambena dejstva operativnih jedinica postignu vee rezultate.
Nakon povlaenja operativnih jedinica sa odreene teritorije,
partizanski odredi su ostajali na matinom prostoru, zabacivali
se u pozadinu neprijateljskih snaga, usporavali njihovo nastupanje, nanosili im gubitke, remetili sistem snabdevanja i komandovanja.
Jedinice i organi vojnopozadinske vlasti partizanske
strae (vodovi i ete), komande mesta, kao i sve vei broj vojnih
podruja tokom 1942 izvravali su zadatke u pozadini od znaaja za oruanu borbu u celini, kao to su mobilizacija, materijalno i borbeno isnabdevanje, zbrinjavanje ranjenih i bolesnih,
organizovanje bezbednoisti i zatite organa narodne vlasti i slobodne teritorije, organizacije saobraaja, pote itd. Reavanjem
tih zadataka od strane organa i jedinica vojnopozadinske vlasti,
operativne i partizanske jedinice bile su u mogunosti da se vie
angauju u oruanoj borbi.
Uzev u celini, 1942. godina u mnogo emu predstavlja prekretnicu ne samo u razvoju oruanih snaga oslobodilakog rata
i revolucije nego i u ratnoj vetini. Preduzete mere u stvaranju
sve snanije i masovnije operativne vojske uticale su da ojaa
olanzivna i manevarska mo oruanih snaga. To je omoguilo
da su tokom 1942. godine oslobodilake jedinice izvele vie ofanzivnih poduhvata, tako da je ofanziva postala sve dominantniji
vid strategijskog dejstva. Grupacije oko Vrhovnog taba u isto-

noj Bosni, Crnoj Gori, Sandaku i Hercegovini *u prvoj polovini

1942. obezbedila je stvaranje slobodne teritorije sa centrom u
Foi (Foanski period") u periodu januarmaj 1942, to je
iskorieno za dalji razvoj organa revolucionarne vlasti i oruanih snaga.
Prodor Grupe proleterskih brigada sa Vrhovnim tabom sa
Zelengore prema Bosanskoj krajini, povezano sa ofanzivnim dejstvima bosanskih, hrvatskih i slovenakih jedinica, predstavlja
jedan od najveih ofanzivnih poduhvata u NOR-u. Ofanziva je
trajala nekoliko meseci, od kraja juna do novembra 1942, kada
je osloboen Biha i dolo do povezivanja slobodnih teritorija.
Ofanzivu na frontu irine 70 a dubine 250 Ikm poele su etiri
brigade (3.800 boraca) koje su se nalazile pod neposrednom komandom Vrhovnog taba. Ve u septembru 1942. ofanzivna grupacija je narasla na 20 brigada koje su operisale na teritoriji
centralne i zapadne Bosne i sredinje Hrvatske, dok su tri brigade
izvodile ofanzivu u Sloveniji. Na kraju ofanzive, poetkom novembra 1942, ofanzivna grupacija je narasla na 28 brigada. Stvorena je velika slobodna teritorija, koju su Nemci nazivali Titovom dravom" (oko 50.000 km 2 ); prostirala se od Neretve i Bosne
do Slovenije, od Save do obala Jadrana sa srednjodalmatinskim
otocima. Postignuti uspesi stvorili su uslove za obrazovanje
AVNOJ-a, novembra 1942. u Bihau, kao i osnivanje politikih
organizacija USAOJ-a, AF-a i Saveza pionira. Celokupan sistem
neprijateljske vlasti bio je uzdrman, naroito NDH.
Ofanziva jedinica NOP-a izvedena u drugoj polovini 1942.
bila je ispunjena neprekidnim borbenim dejstvima, u kojima su
primenjivani raznovrsni taktiki postupci, poev od napada na
utvrene poloaje i naseljena mesta, preko susretnih borbi, infiltracija, borbi na planini, u umi, na krasu, ravnici i u dolinama
reka, do pojedinih upornih odbrambenih borbi sa nadmonijim
neprijateljskim snagama podranih artiljerijom, tenkovima i avijacijom, kao i borbi u okruenju to je sve obogatilo partizansko ratovanje, dajui njegovom razvoju novi kvalitet.
Postignuti vojno-politiki rezultati u ovom periodu potvrdili
su pravilnost koncepcije Vrhovnog komandanta o neprekidnoj
inicijativi oruanih snaga, nevezivanju za odreenu teritoriju i
razvlaenju neprijateljskih snaga. Osim toga, potvrena je originalnost Titove strategije u stvaranju pkretnih jedinica brigada,
koje su se pokazale najpogodnijim oblikom vojne organizacije
NP-a za ofanzivna dejstva u surovoj praksi sloenih operacija.
Ofanziva oslobodilakih jedinica, izvedena u sredinjim i
zapadnim delovima Jugoslavije u drugoj polovini 1942, sastojala
se od nekoliko uporednih i uzastopnih napadnih operacija. Prelazak Grupe proleterskih brigada sa Zelengore u napad na elezniku prugu Sarajevo Mostar i borbe voene sa neprijateljem
u dolini Neretve i oko Konjica predstavljaju napadnu operaciju
koja je imala za cilj da presee saobraaj Sarajevo Mostar,
osujeti neprijatelju izvoz boksitne rudae iz Hercegovine i stvori
uslove za dalje ofanzivno nastupanje prema Bosanskoj krajini.

Posle toga je usledila nova napadna operacija u dolini Vrbasa

i Prozorskoj kotlini, sa dejstvima na podruju Livna i Kupresa,
potom operacije ka Jajcu i Banjaluci, kada je osloboeno Jajce
i vrsto se povezao front Grupe proleterskih brigada sa krajikim
jedinicama. Posle krae pauze, u kojoj je neprijatelj protivdejstvima pokuao da osujeti dalje ofanzivne poduhvate Vrhovnog
taba, usledila je bihaka operacija u kojoj je po prvi put izvrena najvea koncentracija snaga na jednom mestu osam
brigada; trajala je relativno kratko vreme tri dana; postignuto
je potpuno iznenaenje, unitena je neprijateljska grupacija i osloboen Biha, vojno-politiki centar velike slobodne teritorije.
Bihaka operacija je pokazala da su jedinice oslobodilake
vojske sposobne za izvoenje veih poduhvata, da planski i koordinirano dejstvuju na irem podruju, da su jedinice spremne
da iz udaljenih rej ona (3. krajika brigada dola je sa teritorije
udaljene od Bihaa 130 km) odmah preu u napad, da u viednevnim borbama postepeno slamaju solidno organizovanu odbranu neprijatelja bez jae podrke tekog naoruanja, da se u
napadnoj operaciji uspeno angauju stanovnitvo i politike
strukture oslobodilakog pokreta u obavetajnoj i drugim delatnostima od koristi za oruanu borbu i da se po slamanju neprijateljske odbrane odmah prelazi u gonjenje radi eksploatacije
postignutog uspeha.
Napadne operacije koje su pre toga izvedene u Hrvatskoj
na prostoru Like, Korduna, Banije, Dalmacije i Gorskog kotara,
kao i u Sloveniji u tzv. Ljubljanskoj pokrajini, dale su krupne
vojno-politike rezultate: osloboena je prostrana teritorija, dolo
je do masovnog priliva novih boraca i formiranja novih jedinica,
breg razvoja organa revolucionarne vlasti, razbijanja sistema okupacione i kvislinke vlasti itd. U ovim operacijama uestvovalo
je po nekoliko novoformiranih brigada, zajedno sa partizanskim
odredima i grupama partizanskih odreda i uz sadejstvo stanovnitva i politikih struktura oslobodilakog pokreta.
Odbrambene operacije su primenjivane u borbenim dejstvima, naroito u prvoj polovini 1942. Neprijateljski koncentrini
napad na Kozaru od 10. juna do 3. ju'la, u kojem je angaovano
blizu 40.000 vojnika, izveden metodom okruenja, prisilio je krajike jedinice na odsudne odbrambene borbe sa pokuajem proboja, uz manju pomo spolja. Dejstva partizanskih odreda u junoj Srbiji, Crnoj Gori i Hercegovini (prolee 1942) nosila su
karakteristike odbrane u kojoj su, manje-vie dominirala frontalna
dejstva i aktivnosti na izabranim mestima napada, gde su se nalazile slabije protivnike jedinice.
Oruana borba na moru i otocima, koja je u poetku imala
karakter sabotaa i diverzantskih dejstava na neprijateljske plovne i druge objekte,; u 1942. godini evoluira i u druge oblike borbenih dejstava. Poinju napadi na neprijateljska plovna sredstva
i saobraaj, to je preraslo u kontinuiran oblik partizanske aktivnosti na moru. Intenziviran je ilegalni saobraaj izmeu otoka
i obale i obratno, to je olakavalo jedinstvo borbenih dejstava

i politike aktivnosti na obalskom rubu i otocima, posebno prebacivanje sve veeg broja boraca na kopno. Centar tih aktivnosti bio je u Makarskom primorju.
Napadi na komunikacije u 1942. dobijaju jo vie na intenzitetu, angauju se krupnije operativne i partizanske jedinice, sve
vei znaaj dobijaju i specijalne diverzantske jedinice. Akcije po
gradovima ne prestaju, naroito u prvoj polovini 1942; izvode ih
borbene i udarne grupe ilegalnih organizacija oslobodilakog
pokreta.
U 1942. godini razvija se taktika partizanskih brigada. Opta
naela partizanske taktike trebalo je razviti i prilagoditi karakteru jedinica kakve su bile brigade. Prema tome, naela borbenih
dejstava partizanskih brigada u poetku nisu bila, niti su mogla
biti celovit i potpuno izgraen koncept voenja oruane borbe u
operativnim i taktikim okvirima.
Bitna karakteristika taktike partizanskih brigada bila je njihova ofanzivnost, uz puno korienje manevra u napadnim i odbrambenim borbenim dejstvima. Jedino na taj nain mogli su
da dou do punog izraaja svi kvaliteti brigada, a istovremeno
osetno su se smanjivale prednosti neprijatelja. Napadna dejstva
brigada karakterisale su kratke pripreme, iznenaenje i nastojanje da se reenje iznudi u bliskoj borbi. Njima je obino prethodio brz i prikriven mar, naelno iz udaljenih rejona, koji je
mogao iznositi i 30 do 40, pa i vie kilometara. tab brigade pristupao je planiranju i pripremi dejstava na osnovu direktive, delimino konkretizovane ili detaljne zapovesti. Zbog ogranienog
vremena proces donoenja odluke bio je skraen. Pokretljivost
brigade, dobro poznavanje zemljita i raspolaganje relativno tanim podacima o jaini i rasporedu protivnika obezbeivali su neopaeno i iznenadno izbijanje jedinica u rejon odabranog objekta
napada. Grupisanjem snaga postizala se nadmonost na izabranom pravcu, a manevar je imao za cilj da glavne snage brigade
dovede na bok ili u pozadinu rasporeda neprijatelja.
Borbeni poredak je, obino, sainjavao jedan eelon sa rezervom. Pri napadu na pojedina uporita, deo snaga (jaine 1/3,
pa ak i do 2/3 snaga) izdvajan je za obezbeenje od spoljne intervencije. Takoe se uvek nastojalo da se deo snaga ubaci u borbeni raspored neprijatelja radi naruavanja jedinstva njegovog
odbrambenog sistema i olakavanja napada spolja. U etama i
bataljonima su se formirale bombake grupe a po potrebi i ininjerske grupe za ruenje. Pojedina artiljerijska orua (ukoliko
je brigada njima raspolagala i ako je bilo artiljerijske municije)
dovlaena su na bliska odstojanja i ona su neposrednim gaanjem neutralisala pojedine vatrene take.
Napad je obino otpoinjao jednovremeno, mahom nou, i
nije mu prethodila vatrena priprema. Bombai su unitavanjem
pojedinih vatrenih taaka omoguavali juri jedinica, koji je imao za cilj izazivanje pometnje u redovima protivnika i razbijanje
njegove odbrane. Budui da se napad najee izvodio nou i da,
osim kurirskih, nije bilo dovoljno drugih veza, uticaj taba bri-

gade na tok dejstava bio je ismanjen. To je zahtevalo postavljanje preciznijih zadataka jedinicama, u ijem izvravanju je veliki znaaj imala inicijativa nieg komandnog kadra, ili su lanovi taba odlazili u nie jedinice i neposredno rukovodili borbom.
Napadi danju su izbegavani, posebno na ureenu odbranu jaih
neprijateljskih snaga. A i kada su izvoeni danju, vodilo se rauna o tome da se izmanevrie teite odbrane i pod udar stave
najslabija mesta borbenog poretka neprijatelja. Uvek se teilo za
tim da se jedinice prikriveno dovedu na blisko odstojanje i time
izbegne efekat neprijateljske vatre, a da se ishod napada trai u
energinom juriu, nakon kratke ali snane vatrene pripreme.
U naelu, koliko je god to bilo mogue, brigade su nastojale da izbegnu ulogu branioca, pa je izvoenje odbrane bdio privremeno reenje i izraz k r a j n j e nude, posebno kada su to vojno-politike potrebe diktirale (obezbeenje proboja iz okruenja,
zatita ranjenika i stanovnitva, odbrana slobodne teritorije i si.).
Brigada je odbranu, naelno, zasnivala na korienju pogodnih
zemljinih uslova, ureenju poloaja, primeni masovnog zapreavanja, dubinskom rasporedu, vatrenoj podrci i si. Teilo se
uvek da odbrana bude pokretna, uz korienje svake povoljne
mogunosti za preduzimanje aktivnih napadnih dejstava. Rezerva je obino bila slabija i koriena je za brze i odlune protivnapade ili za prihvat snaga.
Dinamika izvoenja odbrane bila je u mnogo emu specifina. Posedanjem pojedinih poloaja sa kojih je napada dovoen pod udar, nastojalo se da mu se u svakoj prilici priredi iznenaenje. Napada je putan na blisko odstojanje i nakon kratkog i snanog vatrenog udara, jedinice su kretale na juri radi
njegovog razbijanja. Pri tome je upuivan deo snaga za dejstvo
u njegov bok i pozadinu.
Dramatiku, znaaj i veliinu ovog perioda, za dalji razvoj
oruanih snaga najpotpunije je izrazio Josip Broz Tito, ocenivi
da je to bio period tekih iskuenja za nae narode i ujedno surova ratna kola za nae partizanske i druge vojne jedinice". 169
POLITIKI ORGANI, ORGANIZACIJE KPJ I SKOJ-a
U ORUANIM SNAGAMA
Odlukom CK KPJ od 29. januara 1942, u bataljonima se formiraju partijski biroi od 3 do 7 lanova (zamenik politikog komesara bataljona, sekretari elija u etama i prateim jedinicama, sekretar SKOJ-a, politiki komesar bataljona). 170 Osnovni
zadaci biroa bili su rukovoenje elijama i uvrenje partizanskih organizacija i komandi, izgraivanje kadrova, uspostavljanje
pravilnih odnosa izmeu partijskih organizacija i komandi, prijem novih lanova u Partiju. U brigadama se imenuju partijski
169
Peti kongres KPJ, stenografske beleke, Kultura,
str. 7576.
179
Zbornik, tom IX knj. 1, str. 9596.

Beograd

1949,

rukovodioci i tu funkciju vre zamenici politikih komesara, koji

neposredno rukovode bataljonskim biroima, objedinjavaju partijsku organizaciju u brigadi i pomau rad skojevske organizacije. to se tie povezivanja partijskih rukovodstava u oruanim
snagama sa viim partijskim rukovodstvima, pridravalo se sledeeg: partijske organizacije onih brigada koje su se nalazile
u Operativnoj grupi Vrhovnog taba bile su neposredno vezane
za CK KPJ; ostale brigade su se vezivale za nacionalna (centralna ili pokrajinska) rukovodstva KP.
Poetkom 1942. uvodi se funkcija zamenika politikog komesara u eti. Zamenik politikog komesara u eti bio je ravnopravni lan komande i profesionalni partijski rukovodilac sekretar elije u eti i lan bataljonskog partijskog biroa. Pri partizanskim odredima takoe se obrazuju partijski biroi. Sekretar biroa je zamenik politikog komesara odreda. On je partijski
rukovodilac i, po pravilu, lan okrunog partijskog rukovodstva
na odreenoj teritoriji, to znai da je partijska organizacija
preko ovog partijskog rukovodioca bila povezana sa okrunim
komitetima KPJ.
Partijska organizacija u komandama podruja i komandama mesta, u partizanskim straama i u drugim jedinicama i ustanovama vojnopozadinske vlasti sainjavala je deo okrune partijske organizacije. elije su stvarane u etama i tabovima, kao
i u bolnicama, s tim to su okruni partijski komiteti neposredno rukovodili tim osnovnim organizacijama, a elije u partizanskim straama vezivale su se za mesna partijska rukovodstva.
Sve te mere znaile su korak dalje u izgradnji partijskih
organizacija u oruanim jedinicama, kako u organizacionom pogledu, tako i u pogledu uloge partijske organizacije u celokupnom ivotu i izgradnji oslobodilake vojske.
U prvoj polovini 1942. CK KPJ i ostala partijska rukovodstva su potpunije utvrdili nain organizovanja i zadataka KPJ u
oruanim jedinicama. lanovi Partije imali su zadatak da ostvare rukovodeu ulogu nae Partije u Narodnooslobodilakoj vojsci radi podizanja politike svijesti, uvrenja morala, vrstine i discipline u vojsci". 171 Meutim, kada se tie izvoenja pojedinih vojnih akcija, zadatak lanova Partije nije bio samo u
tome da budu disciplinovani i hrabri. Da bi se bilo dobar komunista, nije dovoljno biti lino hrabar i disciplinovan, ve je
potrebno svoju desetinu, vod, ljude oko sebe podii na vii stupanj hrabrosti i discipline." U instrukcijama se jo kae da je
osnovni zadatak elije da podstie politiki i prosvetni nivo vojnika kao i njihovu vojniku spremu", da treba ostvariti vrsto
moralno i politiko jedinstvo u eti, tako da ona u svakom momentu bude sposobna da vri iroki agitacioni rad u narodu na
liniji narodnooslobodilake borbe", i da radi na izgradnji i podizanju kadrova, mnogih lanova Partije". elija je bila obavezna
da odrava dva sastanka nedeljno, pri emu pokret nije smeo
da bude razlog da elija ne radi. Inae, rad elije u vezi sa voj171

1Q?

Zbornik, tom II, knj. 4, str. 11181.

Vrhovni
komandant
NOPOJ
Josip Broz Tito u osloboenoj Foi poetkom 1942.

Vrhovni komandant J. B. Tito u Foi, 15. aprila 1942. predaje zastavu 5.

(umadijskom) bataljonu 1. proleterske NOV brigade

Kolubarski NOP odred, na Bukovima, februara 1942.

Stjepan (Stevan) Filipovi, komandant bataljona Valjevskog NOP odreda 22. maja 1942. u Valjevu, pod
vealima, poziva narod u borbu
protiv okupatora i njihovih pomagaa

Drug Tito diktira zapovest za

pokret
partizanskih
jedinica
u zapadnu Bosnu, u umi iznad Vrbnie, 22. 6. 1942.

Sa formiranja 4. crnogorske brigade u Ljubinju, prolee 1942.

Posle zavrenog govora i predaje zastave drug Tito vri smotru 1. proleterske brigade u Bosanskom Petrovcu, jun 1942.

Drug Tito na osmatranici

(k 1816) iznad Mlinita 25.
IX 1942.

Hrvatski
partizani
Plitvikim
jezerima
leto 1942.

Borci arplaninskog odreda, 1942.

na
ti

Simonova eta II grupe odreda na Kremenjku nad Sticnom, maj 1942.

lene Biokova donele su hranu borcima NOV], 1942.

Konferenciia

Grupa

predstavnika

NOV ^narodnaoslobodilakih

odbora

Sremu,

boraca i rukovodilaca 1. proleterske NOV brigade na zastanku

Mlinita, ita list Borba", jesen 1942.

kod

Vicko Krstulovi predaje zastave bataljonima 2. dalmatinske brigade na dan njenog

formiranja u s. Unite, 3. X
1942.

Stab 2. ete partizanskog odreda Dimitrij Vlahov" u Makedoniji, 1942.

Borci 1. bataljona 2. proleterske brigade u zapadnoj Bosni, decembra 1942.

Prvi partizanski avioni brege" i potez", maj 1942.

Sluaoci Prve vojne kole NOV i POJ, 1942.

Drug Tito sa glumcima grupe Narodnog osloboenja" kod Mlinita,

avgust 1942.

Prvi mornariki vod u Podgori,

krajem 1942.

Centralna apoteka u Bosanskom Petrovcu, decembar 1942.

Kuhinja 2. grupe partizanskih odreda Slovenije na Kremenjku u

prolee 1942.

Za politiko-propagandni rad i organizaciju kulturno-prosvetnog rada u jedinicama i na terenu, pri tabovima prvih narodnooslobodilakih brigada obrazuju se kulturne ekipe, kao organ jedinice. Kulturne ekipe", pie u Statutu proleterskih NOU
brigada, vre politiko-propagandni rad na ideolokoj izgradnji
boraca". 175 Rukovodilac kulturne ekipe, po uputstvima politikog
komesara, priprema kulturne priredbe, zabave i manifestacije, izrauje razne proglase i stara se o umnoavanju i izradi drugog
politikog materijala.
Sredinom 1942. dolazi do pramena u tome to se ukidaju
kulturne ekipe a pri tabovima brigada i partizanskih odreda formiraju se agitpropi (agitaciono-propagandni organi) za politiko-propagandni i kulturno-prosvetni rad. Agitprop je imao tehniku
(pisaa maina, ciklostil ili apirograf) i vodio je izdavaku delatnost u brigadi i partizanskom odredu. Agitaciono-propagandni organ starao se za tampanje radio-vesti, letaka, biltena, proglasa
i broura; preko posebnih redakcijskih odbora ureivao je brigadne listove i pomagao etama i bataljonima u pripremi depnih i zidnih novina i bataljonskih listova. Pod neposrednim rukovodstvom politikog komesara i uz pomo politodela, agitprop
je organizovao razne kurseve, mitinge, usmene novine, priredbe,
zabavne veeri, brigadne horove, dramske grupe i sekcije, to je
omoguilo sveobuhvatni j i i raznovrsniji politiko-propagandni i
kulturno-prosvetni rad u oslobodilakim jedinicama i meu stanovnitvom.

175

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 136.

Glava

trea

Prvi d e o

STVARANJE
NARODNOOSLOBODILAKE
VOJSKE
JUGOSLAVIJE

SITUACIJA NA JUGOSLOVENSKOM RATITU KRAJEM 1942.

GODINE
Razvoj narodnooslobodilake borbe u Jugoslaviji, naroito pobede Narodnooslobodilake vojske sredinom i u drugoj polovini
1942. dale su snaan peat vojno-politikim zbivanjima na jugoslovenskom ratitu. Prodor Grupe brigada Vrhovnog taba iz istone
u zapadnu Bosnu, u julu 1942, jo vie je razbuktao oslobodilaku
borbu u zapadnoj Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji, gde su ve postojale
znatne partizanske snage, razvijena oruana borba i prostrana slobodna teritorija.
U toku prodora Grupe brigada u zapadnu Bosnu osloboeni
su Prozor, Livno, Jajce itd., a krajike i hrvatske brigade razbile
su posade okupatorsko-kvislinkih garnizona u dolinu Une i u Cazinskoj krajini, tako da je dolo do spajanja slobodnih teritorija u
Bosni i Hrvatskoj. Do poetka novembra 1942. u Bosanskoj krajini
formirano je est brigada, pet partizanskih odreda i sedam samostalnih partizanskih bataljona. Jo dve brigade 7. i 8. krajika,
osnovane su do kraja decembra 1942. Krajika 7. brigada osnovana
je 27. decembra 1942. u selu Orahovljanima od Krajike polubrigade (dva bataljona rasformiranog 6. krajikog NOP odreda) i delova
3. krajikog NOP odreda, ukupno 4 bataljona sa oko 650 boraca.
Osma krajika (muslimanska) brigada formirana je 28. decembra
1942. u Cazinu od 3. bataljona 6. krajike brigade i novih boraca,
sa 4 bataljona i oko 800 boraca. Tako je u Bosanskoj i Cazinskoj
krajini dejstvovalo osam brigada.
U bihakoj operaciji u prvoj polovini novembra 1942. osloboeni su Biha i okolna mesta, a dejstvima prema srednjoj Bosni,
krajem decembra, snage kojima je neposredno rukovodio Vrhovni
tab izbile su do Teslia i Prnjavora. Time je stvorena prostrana slobodna teritorija oko 50.000 km 2 koja se prostirala od Karlovca
do blizu Neretve i od reke Bosne do Jadranskog mora (Makarsko primorje). Preko Gorskog kotara i Pokuplja, ona se povezivala sa
slobodnom teritorijom u Sloveniji. Biha je postao centar jedinstvene slobodne teritorije i sedite Vrhovnog taba i Centralnog komiteta KP J do kraja januara 1943.

U istonoj Bosni etnici i ustae sporazumeli su se o zajednikoj borbi protiv oslobodilakih snaga. Novoformirana 6. istonobosanska NOU brigada, zajedno sa Biranskim partizanskim odredom, oivela je oruanu borbu u istonoj Bosni, dejstvujui izmeu
Doboja, Zvornika i Brkog. Ona se poetkom oktobra prebacila
u Srem i posle nekoliko uspelih akcija vratila se nakon mesec dana
zajedno sa 3. sremskim odredom, dejstvujui na podruju Majevice.
Njima se prikljuio 1. majeviki NOP odred, formiran 28. novembra 1942. na planini Majevici. Njihova dejstva su bila usklaena i
dala su tokom zime dobre borbene rezultate.
U Hrvatskoj su bila znaajna arita narodnooslobodilakog
pokreta Lika, Kordun, Banija i Gorski kotar. Dalmaciju je
sredinom 1942. zahvatio pravi ustaniki polet. Sve uspeni je
su se izvodila borbena dejstva na moru i otocima. Oruana borba
poeila je i u Istri: polovinom avgusta 1942. formirana je 1 istarska
eta Vladimir Gortan". Oslobodilaka borba brzo se irila i severno
od Save. U Slavoniji je postojala prostrana slobodna teritorija. Tamo je 1. slavonska NOU brigada, sa 1. i 2. slavonskim NOP odredom,
uspeno izvodila oruane akcije, protiv manjih neprijateljskih posada i komunikacija. U Hrvatskom zagorju, na Kalniku i u Moslavini dejstvovali isu 1. zagorski, Moslavaki i Kalniki partizanski odred, to je imalo snanog politikog uticaja na mase. Diferencijacija
u redovima HSS bila je sve oiglednija, a hrvatsko stanovnitvo je
sve vie gubilo veru u stabilnost ustakog reima.
Do dolaska Vrhovnog taba u Bosansku krajiitnu Glavni tab
Hrvatske zavrio je reorganizaciju oslobodilakih jedinica u Lici,
Kordunu i Baniji i nastavio sa osnivanjem novih brigada. Do kraja
1942. na Kordunu ii1 Baniji formirane su jo tri narodnooslobodilake brigade. U Gornjem Sjeniaku kod Karlovca, od 7. do 10. novembra 1942, od 1. proleterskog bataljona Hrvatske i umberako-pokupskog NOP odreda formirana je 13. narodnooslobodilaka udarna brigada, koja je 11. decembra 1942. preimenovana u 13. proletersku NOU brigadu Rade Konar" (tri bataljona, etu za vezu
i mitraljesku etu, ukupno oko 600 boraca). Kod velike Kladue,
5. decembra 1942. osnovana je 15. hrvatska (kordunaka) udarna
brigada, od tri bataljona, oko 800 boraca. Kod sela Klas,ni, 26.
decembra 1942. formirana je 16. hrvatska (banijska) brigada od
tri bataljona, 759 boraca. U Dalmaciji su 1. i 2. dalmatinska brigada, zajedno sa proleterskim i krajikim brigadama, dejstvovale oko
Livna, Duvna i Bosanskog Grahova. Blizu Mua, u selu Vrba, 12.
novembra 1942. od Mosorskog ii Mosekog bataljona i Rogoznike
ete formirana je 3. dalmatinska NOU brigada, (tri bataljona, oko
560 boraca). U Gorskom kotaru je dejstvovala 6. primorsko-goranska brigada sa 1. i 2. primorsko-goranskim NOP odredom. Od jedinica ovih odreda, 26. novembra 1942. u Drenici je osnovana 14.
primorsko-goranska NO brigada (trii bataljona, 599 boraca). U Slavoniji su krajem decembra 1942. formirane dve brigade. Kod Voina je 29. decembra 1942. formirana 17. slavonska NOU brigada od
Kalnikog, Moslavakog i 1. slavonskog NOP odreda (tri bataljona, oko 600 boraca). Istog dana, kod Daruvara, u selu Gornji Borik,
osnovana je 16. omladinska brigada Joa Vlahovi". Formirali su

je po jedan bataljon Moslavakog, Kalnikog i 2. slavonskog NOP

odreda. Brigada je imala tri bataljona, oko 760 boraca. Tako je u
ovom periodu u svim delovima Hrvatske poelo sa formiranjem
narodnooslobodilakih brigada. Do kraja 1942. godine u Hrvatskoj
je formirano 18 brigada, bilo je jo devet partizanskih odreda i etiri samostalna bataljona, ukupno 18.746 boraca. 1
Slobodna teritorija Hrvatske bila je (povezana s onom u Sloveniji. Sve ee su zajedno dejstvovale hrvatske i slovenake jedinice. U Sloveniji se sa neuspehom zavrila itatlijanska roka ofanziva. Promena u oruanim snagama u ovom periodu nije bilo. Glavni tab Slovenije imao je pod svojom komandom 4 narodnooslobodilake brigade, 8 NOP odreda i 5 samostalnih partizanskih bataljona.
Oruana borba sve se vie razgarala u Gorenjskoj i tajerskoj, a
poele su i vee oruane akcije u Slovenakom primorju i Korukoj.
Krajem 1942. dolo je i do poleta oruanih borbi u Srbiji, naroito na podruju june Srbije. Okupator je i dalje nastojao da uniti partizanske snage u Srbiji i da to vie iskoristi njena privredno-ekonomska bogatstva. Zloini etnika i teror okupatora sraunati
su na to da odvoje narod od oslobodilakog pokreta. Partijska i
vojna rukovodstva radila su na obnovi partijske organizacije, jaanju postojeih i formiranju novih partizanskih jedinica. Vojna organizacija NOP-a ostala je i dalje na nivou partizanskih odreda.
U zapadnoj i istonoj Srbiji li umadiji, iako u tekim uslovima,
dejstvovalo je pet partizanskih odreda Krajinski, Poarevaki, 1.
umadijski, Suvoborski i Timoki. U junoj Srbiji, partizanske jedinice Babiki, Crnotravski, Jablaniko-pasjaki, Jablaniki, Jastrebaki, Kukaviki, Rasinski i Vranjski NOP odred su se odrale
i ojaale, zahvaljujui pomoi Pokrajinskog komiteta i Glavnog taba Srbije. U novembru su rasformirani Babiki i Vranjski NOP odred, tako da je u junoj Srbiji ostalo 5 odreda Uslovi za dalji razvo j
narodnooslobodilake borbe u Srbiji bili su sve povoljniji; tako da
se u narednom periodu moglo prei na vii nivo vojne organizacije.
Oslobodilaki pokret u Vojvodini razvijao se u izuzetno tekim uslovima, naroito u Bakoj i Banatu. U Sremu se oruana
borba irila; nakon izvrene reorganizacije tamo je uspeno dejstvovao 3. NOP odred 3. operativne zone Hrvatske. U Srem se, poetkom
oktobra, prebacila iz istone Bosne 6. brigada, ali nakon mesec
dana, vratila se sa glavninom 3. NOP odreda, pa je tamo ostao samo
njegov 4. bataljon.
Na Kosovu su dejstvovali partizanski odredi Zejnel Ajdini"
i arplaninski pozadinski partizanski odred. Oni su sprovodili politiku delatnost ii izvodili manje akcije. Treeg novembra na ar-planini kod mesta zvanog Kaluerski kamen, formiran je novi arplaninski NOP odred, od delova arplaninskog pozadinskog odreda
(koji je time prestao da postoji) i novih boraca. Zbog stalnih potera bugarskih okupacionih jedinica i policije, i nastupajue zime,
arplaninski NOP odred je sredinom decembra 1942. privremeno
rasformiran, a deo ljudstva se prebacio u rejon Uroevca.
Partijsko i vojno rukovodstvo Makedonije, nastavljajui sprovoenje revolucionarne linije CK KPJ, sve uspenije je pokretalo
1

Arhiv VII, k. 105, reg. br. 4/1.

narodne mase u oruanu borbu. Jaale su postojee i stvarale

nove partizanske jedinice. Partizanski odredi njih sedam (Bitoljsko-prespanski, Kruevski, Mavrovski, Prilepski, Skopski i Veleki iako sa nedovoljnim naoruanjem, u oruanoj borbi su
postizali sve bolje rezultate, to je imalo velikog odraza na borbeno raspoloenje naroda. Reorganizacijom koju je vrio Glavni
tab Makedonije, u novembru i decembru rasformirana su 4 odreda Kruevski, Mavrovski, Prilepski i Veleki; ostali Bitoljski, Bitoljsko-prespanski i Skopski NOP odred sa akcijama su nastavili.
U Crnoj Gori, Sandaku i Hercegovini rukovodstvo KPJ i
manje partizanske snage (grupe i ete), u uslovima estokog neprijateljskog terora, dejstvovali su u pravcu obnavljanja i aktiviranja partijskih organizacija i jaanja NOP-a.
Narodnooslobodilaki pokret u Jugoslaviji krajem 1942. godine doivljava snaan polet, naroito u sredinjim i zapadnim krajevima. Formiranjem niza antifaistikih organizacija (USAOJ, AF,
Savez pionira) uvrivalo se jedinstvo masa. Razvijanjem narodnooslobodilakih odbora proirivala se baza nove revolucionarne
vlasti. Stvoreni su povoljni uslovi za formiranje predstavnikog politikog organa Antifaistikog vea narodnog osloboenja Juguslavije (AVNOJ), koje je u osloboenom Bihau 26. i 27. novembra 1942. odralo svoje Prvo zasedanje. AVNOJ je bio najcelovitiji
izraz narodnooslobodilake borbe i najvie predstavnitvo nove vlasti. Stvoreni su uslovi za meunarodno priznanje NOP-a i budue
ureenje Jugoslavije.
U vreme odravanja Prvog zasedanja AVNOJ-a oslobodilake
jedinice su imale dva korpusa, odnosno 8 divizija, 31 brigadu, 39
NOP odreda i 12 samostalnih partizanskih bataljona i organa vojnopozadinske vlasti. U borbi protiv oslobodilakih snaga" NOP-a na
jugoslovenskom ratitu krajem 1942. nalazile su se krupne neprijateljske snage, u danima kada su faistike drave bile na vrhuncu
svoje moi a saveznici daleko od granica Jugoslavije. Protiv NOV
i POJ bilo je tada angaovano 14 italijanskih, 7 nemakih, 5 bugarskih i 3 maarske divizije, tj. 29 divizija sa oko 500.000 okupacionih
vojnika, kao i znatne ustake, domobranske, etnike i druge kvislinke formacije ukupno oko 700.000 neprijateljskih vojnika.
Bilans uspeha NOV J u toku 1942. godine bio je izuzetno velik. Izvedeno je vie desetina napadnih i odbrambenih operacija.
Osloboeno je oko stotinu naseljenih mesta. Neprijatelju su naneti
osetni gubici: oko 52.000 mrtvih i 41.208 zarobljenih. Zaplenjeno je
i uniteno 106 topova, 385 minobacaa, 2.443 mitraljeza i pukomitraljeza, 90.987 puaka, 28 aviona i 858 motornih voziila; uniteno
je 238 industrijskih objekata, a porueno ili oteeno 838 mostova,
tunela ii drugih objekata na komunikacijama, kao i 410 lokomotiva
i 3.890 vagona. 2
Veliki uspesi NOP-a u Jugoslaviji ohrabrujue su delovali na
ostale narode porobljene Evrope, naroito na susedne drave.
2

Ratni napori Jugoslavije 19411945, Beograd, str. 1931.

FORMIRANJE PRVIH DIVIZIJA I KORPUSA

NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
Razvoj oruane borbe krajem 1942. godine postavio je pred
CK KP J i Vrhovni tab problem daljeg usaglaavanja vojne organizacije s osnovnim strategijskim ciljevima NOR-a i revolucije. Priliv
novih boraca i zaplenjene koliine oruja omoguavali su formiranje
novih i jaanje postojeih jedinica. Narasle partizanske snage i steena ratna dskustva, kao i operativne mogunosti neprijatelja i tadanja vojno-politika situacija uopte i u Jugoslaviji posebno, nuno su zahtevali bolju vojnu organizaciju i komandovanje radi uspenijeg voenja rata. Reenje je naeno u formiranju krupnih
operativno-strategijskih jedinica divizija i korpusa, u formiranju
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.
Ideja o formiranju prvih divizija i korpusa NOVJ sazrevala
je tokom pohoda Grupe brigada za zapadnu Bosnu. Iskustva steena u tom pohodu, i uopte u dotadanjim borbama, ubrzala su
te procese. O formiranju divizija i korpusa govorilo se na sednici
Vrhovnog taba u Glamou, 8. septembra 1942. U nareenje Vrhovnog komandanta Operativnom tabu za Bosansku krajinu od 18.
oktobra 1942, stoji da se o formiranju divizija mora jo promisliti". 3
Meutim, sve vei broj novoformiranih jedinica zahtevao je
novi sistem komandovanja, jer dosadanja organizaciona ema komandovanja Vrhovni tab, glavni tabovi, operativni odnosno
zonski tabovi, NOU brigade, partizanski odredi nije mogla odgovoriti nastaloj situaciji. Glavni i operativni (zonski) tabovi, koji
su vie bili vezani za odreenu teritoriju, sve manje su mogli da
istovremeno rukovode operacijama veeg broja brigada na sve udaljenijim pravcima. Vrhovni tab, takoe, nije mogao neposredno
da rukovodi sve veim brojem jedinica.
Pokuaj sa formiranjem privremenih operativnih grupa
grupa brigada i slino dao je pozitivne rezultate i ublaio postojee
probleme nedostatka veih vojnih formacija, ali to nije moglo biti
trajnije reenje, jer njihov privremeni karakter i pomanjkanje meusobne vrstine slabili su njihovu efikasnost. Reenje se moglo
traiti samo u transformisanju dotadanje vojne organizacije ka
vioj formi vojnog organizovanja oruanih snaga.
Dajui vojno-politike razloge zbog ega je dolo do formiranja prvih divizija i korpusa i NOVJ, Tito u lanku Stvaranje
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije" kae: Stvaranje divizija
i korpusa, stvaranje nae narodne vojske dolo je ba u vrijeme
kad su za to sazreli svi uvjeti, kad se za to pokazala neophodna
potreba, kad su ve bile stvorene mnogobrojne brigade i bataljoni,
kad su te brigade i bataljoni bili naoruani gotovo svim vrstama
oruja (osim avijacije), kad je postalo nemogue rukovoditi na dosadanji nain svim brigadama, bataljonima i odredima, i, konano, kad je osloboen veliki dio naeg teritorija, pa se ukazala potreba za ofanzivnim operacijama krupnijeg karaktera. . ,"4
3
4

Zbornik, tom II, knj. 6, str. 246.

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 195196.

godina II

septembar-oktobar-novembar 1942

broj 20-21-22

STVARANJE NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE

JUGOSLAVIJE
Po odluci Vrhovnog taba stvorena je od mnogobrojnih udarnih i partizanskih brigada i od nekih veih partizanskih odreda
regularna Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije. Ona se raala
kroz 18 mjeseci teke i krvave borbe, iz krvi svojih najboljih boraca, sinova i keri naih naroda. Tako se raala naa junaka, od
naroda voljena, osvetnika, oslobodilaka vojska. Stvaranje te narodne vojske jest najvei dosadanji uspjeh narodnog ustanka u
zemljama Jugoslavije.
Bio je to dug i teak proces, jer se naa narodna vojska raala iz malih partizanskah odreda, stvarala se od golorukih rodoljuba, seljaka, radnika, potene inteligencije, omladinaca grada i
sela, Ikoji su se digli na ustanak, u borbu protiv okupatora i njihovih plaenika. Trebalo je s krvavim rtvama osvajati od neprijatelja svaku puku, svaku bombu, svaki metak, svaki mitraljez,
svaki baca, svaki top i odolijevati mnogobrojnim ofanzivama
brojano i tehniki nadmonijeg neprijatelja, koji su htjeli da
poto poto unite partizanske odrede i brigade, da ugue narodni
ustanak. Prema tome naa narodna vojska nije stvorena odozgo,
putem dekreta, prisilno; nije naoruana iz tvornica, preko vojnih
liferanata, koji su nekada zaraivali ogromne pare na naoruanju
bive jugoslovenske vojske. Naprotiv, svaki borac nae (hrabre
narodne vojske tekom borbom i svojom krvlju osvojio je i osvaja naoruanje od neprijatelja, kome su ga sramotno predali izdajnici naeg naroda, razni vii oficiri i generali bive jugoslovenske
vojske u aprilu prole godine.
Stvaranje divizija i korpusa, stvaranje nae narodne vojske
dolo je ba u vrijeme kad su za to sazreli svi uvjeti, kad se za to

Tekst o stvaranju Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije napisao

je vrhovni komandant J. B. Tito i objavljen je u Biltenu Vrhovnog taba
NOV i POJ.

Formiranje prvih divizija Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije poelo je 1. novembra 1942. nareenjem vrhovnog komandanta NOP i DVJ Josipa Broza Tita. Po odluci Vrhovnog taba,
od postojeih proleterskih narodnooslobodilakih partizanskih i
udarnih brigada, tog dana su obrazovane prve dve divizije Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije 1. i 2. proleterska udarna
divizija. 5
Prva proleterska udarna divizija NOVJ formirana je u Bosanskom Petrovcu od 1. proleterske NOU, 3. proleterske (sandake)
NOU i 3. krajike NOU brigade (komandant Koa Popovi, politiki komesar Filip Kljaji Fia). U poetku je divizija imala 3.200,
a 1944 godine 12.367 boraca. Dejstvovala je u Bosni, delom u Hercegovini, Crnoj Gori, Dalmaciji, u zapadnoj Srbiji i osloboenju
Beograda, na Sremskom frontu i u Slavoniji sve do Zagreba.
Druga proleterska udarna divizija NOVJ formirana je u Tievu od 2. proleterske (srpske) NOU, 4. proleterske (crnogorske)
NOU i 2. dalmatinske narodnooslobodilake partizanske brigade
(komandant Peko Dapevi, politiki komesar Mitar Baki). U poetku je imala 3.280, a krajem marta 1945. godine 10.142 borca.
Dejstvovala je u Bosni, delom u Dalmaciji i Hercegovini, u Crnoj
Gori, Srbiji i Slavoniji.
Devetog novembra 1942, po naredbi Vrhovnog komandanta
NOV i POJ, formirane su 3, 4. i 5. narodnooslobodilaka udarna
divizija.
Trea (crnogorska) narodnooslobodilaka udarna divizija
NOVJ formirana je u Perduhovu Selu na Glamokom polju od 5.
crnogorske proleterske NOU, 10. hercegovake NOU i 1. dalmatinske
NOU brigade (komandant Pero etkovi, politiki komesar Radomir
Babi). U poetku je imala 34.000, a u aprilu 1945. godine 6.661
borca. Operativno podruje divizije bilo je u Bosni i Crnoj Gori,
a delimino u Hercegovini, Hrvatskoj i Sloveniji, gde je u rejonu
Zidanog Mosta i Celja doekala kraj rata.
etvrta krajika narodnooslobodilaka udarna divizija NOVJ
formirana je u Bosanskoj krajini od 2, 5. i 6. krajike NOU brigade
(komandant oa Maar, politiki komesar Milinko Kui). Brojala
je 4.089, a u januaru 1945. godine 7.532 borca. Dejstvovala je u Bosanskoj krajini i zapadnoj Bosni, delom u Dalmaciji, pa u centralnoj Bosni, u sarajevskoj i karlovakoj operaciji i stigla do Zidanog
Mosta u Sloveniji poslednjih dana rata.
Peta krajika narodnooslobodilaka udarna divizija formirana
je takoe u Bosanskoj krajini od 1, 4. i 7. krajike NOU brigade
(komandant Slavko Rodi, politiki komesar Ilija Doen). Divizija
je imala 2.667, a u januaru 1945. godine 10.036 boraca. Dejstvovala
je u Bosanskoj krajini, zapadnoj, srednjoj i istonoj Bosni, u Sandaku, Crnoj Goni i zapadnoj Srbiji, na Sremskom frontu, u Posavini i Slavoniji, Hrvatskom zagorju do Celja i jugoslovensko-austrijske granice, gde je doekala kraj rata.
5

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 197.

NAREDBE
Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije
Po odluci Vrhovnog taba Narodnooslobodilake partizanske i dobrovoljake vojske Jugoslavije imaju se obrazovati iz postojeih narodnooslobodilakih partizanskih i udarnih brigada divizije Narodnooslobodilake
vojske Jugoslavije. U vezi s tim
Nareujem
Da se obrazuje Prva proleterska udarna divizija Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.
U sastav ove divizije ulaze:
a) I proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada,
b) III proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada (sandaka),
v) III krajika narodnooslobodilaka udarna brigada.
Za komandanta I proleterske udarne divizije NOVJ postavlja se dosadanji komandant I proleterske narodnooslobodilake udarne brigade drug
Koa Popovi.
Za politikog komesara I proleterske udarne divizije NOVJ postavlja
se dosadanji politiki komesar I proleterske narodnooslobodilake udarne
brigade drug Filip Kljaji.
Popunjavanje taba I proleterske udarne divizije NOVJ izvrie se
u najkraem roku po odluci ovog taba.
Ovo nareenje ima se izvriti odmah.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
1 XI 1942 god.
Naredba br. 88

KOMANDANT NOP i DVJ

TITO

Po odluci Vrhovnog taba Narodnooslobodilake partizanske i dobrovoljake vojske Jugoslavije imaju se obrazovati iz postojeih narodnooslobodilakih partizanskih udarnih brigada divizije Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije. U vezi s tim
Nareujem
Da se obrazuje Druga proleterska udarna divizija Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.
U sastav ove divizije ulaze:
a) II proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada,
b) IV proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada (crnogorska),
v) II dalmatinska narodnooslobodilaka partizanska brigada.
Za komandanta II proleterske udarne divizije NOVJ postavlja se dosadanji komandant IV proleterske narodnooslobodilake udarne brigade
drug Peko Dapevi.
Za politikog komesara II proleterske udarne divizije NOVJ postavlja
se dosadanji politiki komesar IV proleterske narodnooslobodilake udarne
brigade drug Mitar Baki.
Popunjavanje taba II proleterske udarne divizije NOVJ izvrie se
u najkraem roku po odluci ovoga taba.
Ovo nareenje dma se izvriti odmah.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
1 XI 1942 god.
Naredba br. 89

KOMANDANT NOP i DVJ

TITO

Naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ o formiranju 1. i 2. proleterske NOU divizije, 1. novembar 1942. godine.

Istom naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 9. novembra 1942. obrazovan je 1. bosanski udarni korpus NOVJ, u iji
su sastav ule: 4. i 5. narodnooslobodilaka udarna divizija i 6. NOU
brigada istone Bosne, s tim to su pod komandu korpusa stavljeni i svi partizanski odredi na teritoriji Bosne (komandant Kota
Nad, politiki komesar Osman Karabegovi).
Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 22. novembra
1942. formirane su 6, 7. i 8. divizija NOVJ.
esta lika narodnooslobodilaka divizija NOVJ formirana je u
Lici od 1, 2. i 9. brigade NOV i PO Hrvatske (komandant Sreko
Manola, politiki komesar Rade igi). Sredinom decembra 1942.
imala je 4.230, a u novembru 1944. godine 5.922 borca. Dejstvovala
je najvie u Lici, Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Bosanskoj krajini, u
srednjoj i istonoj Bosni, Sandaku, Crnoj Gori, zapadnoj Srbiji
i umadiji, u beogradskoj operaciji, na Sremskom frontu, u Slavoniji sve do Zagreba. Za istaknutu hrabrost u borbi, po nareenju
Vrhovnog komandanta od 19. marta 1944, dobila je naziv 6. lika
proleterska divizija Nikola Tesla".
Sedma banijska narodnooslobodilaka divizija NOVJ formirana je na Baniji od 7. i 8. banijske i 13. brigade Josip Kra" (komandant Pavle Jaki, politiki komesar uro Kladarin). U poetku je imala 2.539, a u novembru 1944. godine 6.660 boraca. Dejstvovala je na Baniji, u bici na Neretvi i Sutjesci, u Bosni i Crnoj Gori,
Cazinskoj krajini, Kordunu i Lici, Moslavini, Gorskom kotaru i Slovenakom primorju. Poetkom 1943. dobila je naziv udarna".
Osma kordunaka narodnooslobodilaka divizija NOVJ osnovana je na Kordunu od 4. d 5. kordunake i 6. hrvatske (primorskogoranske) brigade (komandant Vladimir etkovi, politiki komesar
Artur Turkulin). Brojno stanje prilikom formiranja iznosilo je 3.137,
a u aprilu 1945. godine 7.775 boraca. Operativno podruje divizije
bio je Kordun, zatim Banija, Lika, umberak, Cazinska krajina,
Gorski kotar, Pokupje, Turopolje, Bela krajina u Sloveniji, Bosanska krajina i Slovenako primorje. Naziv udarna" dobila je 16.
juna 1944.
NAREDBA BR. 90
Po odluci Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije formira se Trea narodnooslobodilaka udarna divizija.
U sastav ove divizije ulaze:
V crnogorska narodnooslobodilaka udarna brigada,
X hercegovaka narodnooslobodilaka udarna brigada,
I dalmatinska narodnooslobodilaka udarna brigada.
Za komandanta ove divizije postavlja se drug Pero etkovi, dosadanji
komandant I dalmatinske narodnooslobodilake udarne brigade.
Za politikog komesara ove divizije postavlja se drug Radomir Babi,
dosadanji politiki komesar V crnogorske narodnooslobodilake udarne
brigade.

tab divizije popuniti ostalim organima, tako da moe pravilno funkcionisati.

Ovo nareenje ima se izvriti odmah.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
9 XI 1942 god.
KOMANDANT NOV i POJ
TITO
Naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ o formiranju 3.
oslobodilake udarne divizije, 9. novembar 1942. godine.

narodno-

PROMJENA IMENA VRHOVNOG TABA NOP I DVJ

U vezi sa stvaranjem Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije menja
s.2 naziv Vrhovnog taba Narodnooslobodilake partizanske i dobrovoljake
vojske u naziv: Vrhovni tab Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije.
KOMANDANT NOV i POJ
20 XI 1942 god.
TITO
Naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ
nog taba, 20. novembar 1942. godine.

o promeni naziva Vrhov-

Istom naredbom Vrhovnog komandanta od 22. novembra 1942.

formiran je 1. hrvatski korpus NOVJ, u iji su sastav ule 6, 7. i 8.
divizija (komandant Ivan Gonjak, politiki komesar Veeslav Holjevac).
Do kraja 1942, tanije 30. decembra, u Slavoniji, formirana
je jo 4. slavonska (kasnije 12) divizija NOVJ od 12, 16. i 17. brigade (komandant Petar Drapin, politiki komesar Jefto ai). U
maju 1943. imala je oko 2.700, a u januaru 1945. godine 6.367 boraca. Dejstvovala je u Slavoniji, Podravini, Hrvatskom zagorju,
Moslavini i Sloveniji, borei se sve do Dravograda na jugoslovensko-austrijskoj granici. Naziv udarna" dobila je 11. oktobra 1944.
Tako su formirane prve divizije Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, s tim to je 1. i 2. proleterskom i 3. udarnom divizijom neposredno komandovao Vrhovni tab NOV i POJ, 4. i 5.
divizijom tab 1. bosanskog, a 6, 7. i 8. divizijom tab 1. hrvatskog
korpusa. etvrtom slavonskom divizijom komandovao je Glavni
tab Hrvatske.
Na osnovu odluke Vrhovnog taba, oruane snage NOP-a zvanino su od 1. novembra 1942. dobile nov naziv Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ). O tome
Tito u Biltenu V NOV i POJ pie: Po odluci Vrhovnog taba stvorena je od mnogobrojnih udarnih i partizanskih brigada i od nekih
veih partizanskih odreda regularna Narodnooslobodilaka vojska
Jugoslavije. Ona se raala kroz 18 mjeseci teke d krvave borbe,
iz krvi svojih najboljih boraca, sinova d keri naih naroda. Tako
se raala naa junaka, od naroda voljena, osvetnika, oslobodilaka vojska. Stvaranje te narodne vojske jest najvei dosadanji
uspjeh narodnog ustanka u zemljama Jugoslavije. . ,"6
6

Isto, str. 195.

NAREDBA BR. 93
I
Od oruanih snaga Narodnooslobodilake vojske na teritoriji Bosne
formira se tab I bosanskog narodnooslobodilakog udarnog korpusa. U
sastav ovoga korpusa ulaze: IV i V narodnooslobodilaka udarna divizija,
i VI narodnooslobodilaka udarna brigada istone Bosne. Pod komandu
I bosanskog narodnooslobodilakog udarnog korpusa stavljaju se i svi partizanski odredi na teritoriji Bosne.
Za komandanta korpusa odreuje se drug Kota Na, dosadanji komandant Operativnog taba NOV i PO za Bosansku Krajinu.
Za politikog komesara korpusa odreuje se drug Osman Karabegovi,
dosadanji politiki komesar Operativnog taba NOV i PO za Bosansku
Krajinu.
Za naelnika taba korpusa odreuje se drug Branko Poljanac, dosadanji naelnik Operativnog taba NOV i PO za Bosansku Krajinu.
tab popuniti ostalim organima, tako da moe pravilno funkcionisati.
II
Formira se etvrta narodnooslobodilaka udarna divizija. U sastav
ove divizije ulaze:
II krajika narodnooslobodilaka udarna brigada,
V krajika narodnooslobodilaka udarna brigada,
VI krajika narodnooslobodilaka udarna brigada.
Za komandanta IV divizije postavlja se drug Soa Maar, dosadanji
komandant V krajike narodnooslobodilake udarne brigade.
Za politikog komesara postavlja se drug Milinko Kui, dosadanji
komandant I krajike narodnooslobodilake udarne brigade.
tab popuniti ostalim organima, tako da moe pravilno funkcionisati.
III
Formira se Peta narodnooslobodilaka udarna divizija. U sastav ove
divizije ulaze:
I krajika narodnooslobodilaka udarna brigada,
IV krajika narodnooslobodilaka udarna brigada,
VII krajika narodnooslobodilaka udarna brigada.
Za komandanta V narodnooslobodilake udarne divizije postavlja se
drug Slavko Rodi, dosadanji zamenik komandanta Operativnog taba NOV
i PO za Bosansku Krajinu.
Za politikog komesara ove divizije postavlja se drug Ilija Doen, dosadanji zamenik politikog komesara Operativnog taba NOV i PO za Bosansku Krajinu.
tab popuniti ostalim organima, tako da moe pravilno funkcionisati.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU'
9 XI 1942 god.

KOMANDANT NOV i POJ

TITO

Naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ o formiranju 4. i 5. krajike NOU divizije i 1. bosanskog NOU korpusa, 9. novembar 1942.
NAREDBA BR. 95
Prema rjeenju Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije formirane su na podruju Glavnog taba Hrvatske tri divizije Narodnooslobodilake vojske, i to: VI, VII i VIII.
VI diviziju sainjavaju: I, II i IX narodnooslobodilaka brigada;

VII diviziju sainjavaju: VII, VIII i XIII narodnooslobodilaka brigada;

VIII diviziju sainjavaju: IV, V i VI narodnooslobodilaka brigada.
Za komandanta VI narodnooslobodilake divizije postavlja se drug
Sreko Manola.
Za politikog komesara VI narodnooslobodilake divizije postavlja se
drug Rade igi.
Za komandanta VII narodnooslobodilake divizije postavlja se drug
Pavle Jaki.
Za politikog komesara VII narodnooslobodilake divizije postavlja se
drug uro Kladarin.
Za komandanta VIII narodnooslobodilake divizije postavlja se drug
Vladimir etkovi.
Za politikog komesara VIII narodnooslobodilake divizije postavlja
se drug Artur Turkulin.
Prema nareenju Vrhovnog taba formira se I hrvatski korpus Narodnooslobodilake vojske.
Za komandanta I hrvatskog korpusa postavlja se drug Ivan Gonjak.
Za politikog komesara I hrvatskog korpusa postavlja se drug Veeslav
Holjevac.
Ova naredba ima se izvriti odmah.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
22 XI 1942 god.

KOMANDANT NOV i POJ

TITO

Naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ o formiranju 6. like,

banijske i 8. kordunake divizije NOVJ, 22. novembar 1942.

1.

U istom broju Biiiltena, u lanku Stvaranje Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije", Tito istie da je to bio dug i teak proces, jer se naa narodna vojska raala iz malih partizanskih odreda, stvarala se od golorukih rodoljuba, seljaka, radnika, potene
inteligencije, omladinaca grada i sela, koji su se digli na ustanak,
u borbu protiv okupatora i njihovih plaenika. Trebalo je s krvavim rtvama osvajati od neprijatelja svaku puku, svaku bombu,
svaki metak, svaki mitraljez, svaki baca, svaki top i odolijevati
mnogobrojnim ofanzivama brojano i tehniki nadmonijih neprijatelja, koji su htjeli da poto poto unite partizanske odrede i
brigade, da ugue narodni ustanak. Prema tome, naa narodna vojska nije stvorena odozgo, putem dekreta, prisilno; nije naoruana
iz tvornica, preko vojnih liferanata, koji su nekada zaraivali ogromne pare na naoruanju bive jugoslovenske vojske. Naprotiv,
svaki borac mae hrabre narodne vojske tekom borbom i svojom
krvlju osvojio je i osvaja naoruanje od neprijatelja, kome su ga
sramotno predali izdajnici naeg naroda, razni vii oficiri i generali
bive Jugoslovenske vojske u aprilu prole godine. . ."7
Na kraju 1942. NOV i POJ je imala u svom sastavu 2 korpusa,
9 divizija, 37 brigada, 36 partizanskih odreda i 12 samostalnih bataljona (pregled br. 8). Oruane snage oslobodilakog rata imale su
oko 150.000 boraca, gde se u b r a j a j u borci svih jedinica NOV i POJ,
pripadnici borbenih, udarnih i diverzantskih grupa, jedinica i organa vojnopozadinske vlasti i ilegalni radnici narodnooslobodilakog pokreta.
7

Isto.

Prilog br. S
PREGLED
NARODNOOSLOBODILACKIH

1, 2. i 3. divizija

1. proleterska brigada

Bosna i Hercegovina

Crna Gora i Sandak

Hrvatska

Makedonija

Slovenija

Srbija

1
-

10

18

11
-

NOVEMBAR31.DECEMBAR

3
4

1.

JEDINICA

1942.

GODINE

2
-

1
-

13

12

Vojvodina

Kosovo

Svega

15

14

44

12

36

15

UKUPNO

1
28

37

10

3
-

2
-

4
-

5
-

12

U ovom periodu dolo je i do formiranja prvih partizanskih

jedinica na Jadranu. Partizanska dejstva na moru zahvatila su gotovo ceo pojas jadranske obale. U prepadima na neprijateljski saobraaj tokom 1942. zaplenjeno je ili potopljeno 24, a napadnuto
d oteeno 11 neprijateljskih brodova. 8 Proiren je i uvren sistem partizanskih veza izmeu obale i otoka i obratno, a na veini otoka formirane su partizanske grupe i ete. U Makarskom
primorju i na otocima Hvaru i Brau stvorena je slobodna teritorija, koja je bila povezana sa onim u ostalim delovima Dalmacije i Bosne. Iz luke Podgore dejstvovao je Primorski vod, prva
partizanska jedinica iskljuivo namenjena za dejstva na moru.
Prekretnica u formiranju partizanske mornarice bio je sastanak vrhovnog komandanta Tita sa grupom mladih mornarikih
oficira i podoficira, 9 17. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu,
kojom prilikom je odlueno da se pri tabu 4. operativne zone
Hrvatske formira Sekcija za ratnu mornaricu, kao organ taba
zone. U naredbi Vrhovnog komandanta od 18. decembra stoji da se
formira Sekcija za ratnu mornaricu sa zadatkom da mobilise mornarike kadrove, opremi amce i druge manje plovne objekte za
napade na neprijateljski saobraaj na moru i da obrazuje mornarike jedinice. Na osnovu nareenja Vrhovnog komandanta, 23.
januara 1943. u Podgori je formiran prvi mornariki odred Odred ratne mornarice june Dalmacije, koji je imao oko 150 ljudi,
svrstanih u dve mornarike stanice u Podgori i Igranima, i jednu
peadijsku etu u Tuepima, kao i flotilu od dva naoruana partizanska broda Pionir" i Partizan", koji su napadali italijanske
brodove u Hvarskom kanalu. Ovim su dejstva na moru poprimila
ire razmere. 10
NAREDBA
Prema ukazanoj slubenoj potrebi obrazuje se pri tabu IV operativne
zone Hrvatske Sekcija za ratnu mornaricu kao organ taba zone.
Za efa Sekcije za ratnu mornaricu pri tabu te zone postavlja se
drug Velimir korpik.
Drug korpik e odmah preuzeti novoodreenu dunost i pristupiti
radu u duhu direktive ovoga taba od 18 XII tekue godine. Imenovani e
biti ef Sekcije za ratnu mornaricu i lan toga taba.
18 XII 1942 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

TITO

S obzirom na priliv novih boraca u Dalmaciji, kako na kopnu

tako i na otocima, krajem 1942. i poetkom 1943. godine, dolo
je do preformiranja oslobodilakih jedinica i formiranja novih
brigada. Poetkom novembra 1942. rasformiran je 3. odred 4. ope8

Vojna enciklopedija, tom V, str. 776.

Na sastanku kod Tita u Bosanskom Petrovcu bili su Velimir korpik,
porunik korvete kraljevske jugoslovenske mornarice, lan KPJ, koji je 1.
decembra 1942. napustio Makarsku i mornaricu NDH i otiao na Biokovo,
narodni heroj Jugoslavije. Sa njim su bili Stjepan Muhti i Ratko Frankovi, mornariki podoficiri.
10
Jovan Vasiljevi, Mornarica NOVJ, VIZ, Beograd 1972, str. 7083.
0

rativne zone Hrvatske. Bataljoni Vojin Zirojevi" i Josip Jurevi" uli su u sastav 10. hercegovake, Duvanjski u 5. crnogorsku
brigadu, a 4. bataljon je preimenovan u bataljon Vid Mihaljevi"
i ostao na Biokovu pod komandom 4. operativne zone Hrvatske.
Od partizanskog bataljona Vid Mihaljevi" i novih boraca iz Makarskog primorja i s otoka Hvara, Korule i Braa u oiima na
Biokovu, 6. januara 1943, formirana je 4. dalmatinska (biokovska)
brigada. U svom sastavu imala je etiri bataljona sa ukupno 550
boraca. Poetkom februara 1943. na podruju Bosanskog Grahova,
od Dinarskog, Primorskog i Kninskog bataljona, formirana je 5.
dalmatinska brigada, sa 550 boraca. Tako je na teritoriji Dalmacije, od avgusta 1942. do februara 1943. formirano pet brigada,
dva partizanska odreda i druge jedinice, a znatan broj boraca iz
Dalmacije upuen je za popunu ostalih proleterskih i udarnih brigada koje su bile pod neposrednom komandom Vrhovnog taba.
Formiranjem tri nove brigade, u Dalmaciji su stvoreni uslovi
da se osnuje i divizija. Po odluci Vrhovnog taba, u osloboenom
Imotskom, 13. februara 1943, formirana je 9. dalmatinska divizija
od 3, 4. i 5. dalmatinske brigade, ukupno 2.868 boraca. Formiranjem 9. divizije prestao je da funkcioniie tab 4. operativne zone
Hrvatske, jer je dotadanji tab zone preimenovan u tab 9. divizije (komandant Vicko Krstulovi, politiki komesar Ivica Kuko
Jordan). Divizija je upuena prema Neretvi u sastav Operativne
grupe divizija i bila je pod komandom Vrhovnog taba.
Tako je poetkom 1943. godine, pred etvrtu neprijateljsku
ofanzivu, zavren proces formiranja prvih deset divizija NOVJ, od
kojih se sredinom februai'a pet divizija nalazilo u bici na Neretvi,
direktno pod komandom Vrhovnog taba.
Stvaranje divizija, korpusa i mornarikih jedinica spada medu najvanije odluke CK KPJ i Vrhovnog taba NOV ii POJ. Istovremeno, to je bila jedna od najznaajnijih mera u okviru opteg
planskog usmeravanja izgradnje oruanih snaga NOP-a na osnovama operativne vojske, pogotovo zato to je dalji razvoj strategije
oruane borbe praktino bio uslovljen iznalaenjem adekvatne vojne organizacije.
Formiranje divizija i korpusa NOVJ bio je dalji korak u izgradnji oruanih snaga. To je kvalitetno vii oblik vojne organizacije. Njena kadrovska, organizaciona i materijalno-tehnika struktura dobij a nova obeleja. Stvoreni su osnovni vojno-politiki preduslovi za uspeno reavanje zadataka na sledeim etapama narodnooslobodilakog rata.
Nova organizacija oruanih snaga NOP-a bila je, u osnovi determinisana drutveno-politikim biem pokreta i vojnim odnosom
snaga ratujuoih strana. Bio je to rezultat svesnog delovanja i usmeravanja KPJ i J. B. Tita u izgradnji oruanih snaga.
Formiranje divizija, korpusa i Narodnooslobodilake vojske
u celini reflektovalo se viestruko na strategiju i operativnu vetinu NOR-a. U domenu oruane borbe stvorene su znatno povoljnije mogunosti za izvoenje ofanzivnih (i odbrambenih) operacija irih razmera, za brzo i efikasno koncentrisanje jakih grupacija

u onim regijama i podrujima koji su u odreenom periodu politiki, vojniki i ekonomski bili najvaniji za izvoenje napada na
jaka uporita i garnizone neprijatelja i dr. Drugim reima, problem se svodio na sledee: kakvi treba da budu optimalni oblici
vojne organizacije u tadanjoj etapi razvoja NOR koji e omoguiti
jo bri i uspeniji razmah oruane borbe, a koji e proizlaziti iz
karaktera i sutine rata i revolucije, kao to je to bio sluaj sa
dotadanjim sistemom partizanske vojne organizacije; ta uiniti
da bi se istovremeno osigurali jedinstvo akcije i relativna samostalnost borbenih dejstava na elom jugoslovenskom prostoru; kako
obezbediti neprekidnu mobilizaciju masa oko platforme KPJ; kako stvoriti uslove za primenu novih metoda oruane borbe i njihovo postepeno evoluiranje u vie oblika. To stvaranje veih jedinica" istie Vladimir Bakari bilo je presudno za dalji razvoj
ustanka. Da nije bilo veih jedinica, ne bi se ustanak mogao iriti,
ne bi mogao manevrirati i ne bi bio ustanak, bila bi partizanska
bitka. .
Stvaranje NOVJ bitno je uticalo i na ouvanje strategijske
inicijative. U 1942. godini to je bilo od izuzetnog znaaja, s obzirom na tekoe u razvoju ustanka u pojedinim podrujima i na
potrebu daljeg razgaranja oruane borbe u svim krajevima Jugoslavije. Vrhovni tab i CK KPJ bili su svesni injenice da bi predugo zadravanje sistema vojne organizacije na prethodnom nivou
neminovno vodilo sputavanju daljeg razvoja oruane borbe i otealo njeno kvantitativno i kvalitativno narastanje i usklaivanje sa
vojno-polilikim ciljevima NOB-a. Ukoliko se to ne bi postiglo,
stagnirao bi i odnos oruane borbe prema ostalim oblicima otpora,
i |to upravo u onoj fazi rata kada su se pred oruanu borbu i
oruane snage postavljali novi, izuzetno sloeni zadaci.
U vojno-politikoj situaciji kakva je bila u jesen 1942 postavio se u svoj svojoj otrini i problem rukovoenja i komandovanja
oruanim snagama NOP-a. Zbog toga Tito naglaava da je na sadanjem stepenu razvoja oslobodilakih jedinica postalo nemogue
rukovoditi na dotadanji nain svim brigadama, bataljonima i odredima". 12 Problem je, prvo, bio u sve veem broju novoformirandh
brigada koje je trebalo maksimalno angaovati u oruanoj borbi
i to na onom mestu i u ono vreme gde su ciljevi oruane borbe
najvie zahtevali. Drugi problem je bio u objektivnim tekoama
rukovoenja i komandovanja, s obzirom na tadanja skromna sredstva veze, jer je praktino bilo neizvodljivo odravati stalniji i
vri kontakt izmeu viih i niih tabova, posebno na veim relacijama. U izvesnoj meri problem rukovoenja velikim brojem
brigada reavao se formiranjem operativnih tabova i zona ili objedinjavanjem vie brigada pod komandu jednog taba brigade u
vreme jedne operacije ili boja. Ali, polazei od perspektive daljeg
razvoja oruane borbe i rata u celini, to nije moglo biti konano
reenje, nego samo osnova za formiranje viih taktikih i operativnih jedinica sposobnih za snanije udare i iri manevar pod
11
Strategija oruane borbe u narodnooslobodilakom
VIZ, Beograd
1980, str. 490.
12
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 196.

ratu

(19411945),

rukovodstvom viih operativno-strategijskih i strategijskih komandi. Iako se najvei broj do tada formiranih narodnooslobodilakih
brigada nalazio na prostoru centralne i zapadne Bosne, Korduna,
Banije, Like i Dalmacije potrebe oruane borbe i rata su zahtevale objedinjavanje tih izuzetno znaajnih snaga u organizacijsku
celinu.
Na tadanjem stepenu razvoja NOR-a vrhovnom komandovanju, Vrhovnom tabu i glavnim tabovima trebala je jedna takva
vojna organizacija koja e biti sposobna da primi na sebe realizaciju krupnih vojno-politikih ciljeva revolucije; trebale su takve
komande koje e objedinjavati napore vie jedinica operativnog karaktera i same na sebe primiti voenje operacija. Napad na Biha,
koji je tih dana izvoen pod rukovodstvom Operativnog taba za
Bosansku krajanu i u kojem je uestvovalo osam krajikih i hrvatskih brigada, ponovo je potvrdio takvu potrebu. Bihaka operacija
je, naime, ponovo aktuelizirala problem sloenih operativnih zahvata, posebno sa stanovita obezbeenja jedinstvenog rukovoenja
na viem nivou. Bilo je vie nego oigledno da sistem vojne organizacije treba hitno prilagoavati zahtevima strategije; taj novi
kvalitet bile su divizije i korpusi. Ono to se zbilo u prvim mesecima 1943, naroito bitke na Neretvi i Sutjesci, potvrdilo je dalekovidost Titove odluke o formiranju prvih divizija i korpusa, jer
su ove grupacije bile osnovna udarna snaga vrhovnog komanovanja.
Objedinjavanje vie brigada u diviziji i vie divizija u korpusu
nije sputavalo dejstva niih jedinica i komandi. Naprotiv, to je
jo vie razvijalo inicijativu i stvaralatvo u oruanoj borbi.
Centralno pitanje izgradnje nove vojne organizacije bilo je
pitanje kadrova. Rukovoenje divizijama i korpusima zahtevalo je,
naime, osposobljavanje velikog broja stareina za tako visoke funkcije. Nije sluajno to se formiranje divizija i korpusa vremenski
poklapa sa osnivanjem Vojne kole Vrhovnog taba, koja je imala
zadatak da priprema kadrove za novu vojnu strukturu oruanih
snaga. I dalje su na elu jedinica stajali narodu odani i sposobni
vojni i politiki rukovodioci sa velikom praksom u rukovoenju
taktikim jedinicama.
I prostorni faktor je uticao na Titovu odluku o formiranju
divizija i korpusa. Objanjavajui potrebu stvaranja ove kategorije jedinica, Tito u pomenutom lanku naglaava da je osloboen
veliki dio naeg teritorija pa se ukazala potreba za ofanzivnim
operacijama krupnijeg karaktera". 1 3 Na velikoj osloboenoj teritoriji mogle su se razmestiti krupne vojne jedinice i ustanove, sa
sigurnom pozadinom i uspenim reavanjem problema snabdevanja.
Osloncem na osloboenu teritoriju, novoformirane divizije i
korpusi imali su vie uslova za izvoenje ofanzivnih operacija irih razmera i za zamanije manevre, najvie po unutranjim operativnim pravcima", tako da se na odreenom mestu i u odreeno
vreme mogla ostvarivati vea koncentracija i povoljniji odnos snaga, to je garantovalo uspeniju realizaciju zadataka. Krupniji voj13

Isto.

ni sastavi mogli su bolje, bre i uspenije realizovati dranje ili

naputanje postojee slobodne teritorije ili stvaranje nove, a to
je uticalo na formiranje novih pogleda o stvaranju slobodnih teritorija i ulozi prostora uopte. Radi toga, u vreme formiranja
NOVJ, Tito istie da svaki na gubitak nekog teritorija mora u
isto vrijeme znaiti dobitak novog, jo veeg i vanijeg teritorija. . ."14
Nova vojna organizacija je snano uticala i na ratnu vetinu
bitno ju je unapredila, dajui joj novi smisao i sadraj.
Od poetka ustanka do formiranja divizija i korpusa bila
su, manje-vie, dominantna partizanska borbena dejstva. Stvaranjem Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, formiranjem viih
vojnih sastava divizija i korpusa, stvoreni su preduslovi da dotadanja strategija partizanskog ratovanja preraste u vii kvalitet kombiinovana borbena dejstva. Smisao te nove orijentacije
najpotpunije je izrazio Tito u Biltenu V povodom formiranja
NOVJ: Taktika ratovanja nae narodne vojske apsolutno mora
biti kombinirana sa naom dosadanjom partizanskom taktikom. . ,"15 Stvorene su povoljnije mogunosti da se pone sa izvoenjem operacija veeg zamaha i drugaijeg sadraja. Upozoravajui
na znaaj usvajanja nove strategijske koncepcije, Vrhovni komandant je posebno insistirao na obavezi da se moramo uvati krutih frontova i izbjegavati ih, da moramo izbjegavati da nam neprijatelj, svojom taktikom, nametne odbranu pomou dugakih i rasplinutih frontova, zaepljavanje rupa itd. . ,"16 Tito, oigledno, nije
bio apriori protiv svih frontalnih borbenih dej stava, posebno onih
koja su omoguavala da dou do punog izraaja visoke manevarske,
udarne i operativne sposobnosti novoformiranih divizija i korpusa.
On je neprekidno insistirao na primeni elastinih borbenih postupaka u frontalnim dejstvima, jer bi, u protivnom, pali u klopku
ratne vetine koju neprijatelj prieljkuje i koju eli da nametne
jedinicama NOVJ. Reenje se trailo u kombinovanim borbenim
dejstvima, kao najpogodnijem obliku oruane borbe, sa sinhronizovanim udarima po neprijatelju iz razliitih pozicija i pravaca, sa
fronta i iz pozadine.
Od svih tabova divizija i korpusa Vrhovni komandant je zahtevao najvei stepen ofanzivnosti: U naoj narodnoj vojsci mora
vladati iskljuivo ofanzivni duh, ne samo kad smo u ofanzivi ve
i u defanzivi. . ."17 Konano, u tome je i bio smisao i osnovni sadraj ratne vetine NOR-a, bila je sublimirana strategija neposredne dugotrajne ofanzivnosti. Ofanzivnost je bila naelo, sutina
NOR-a u svim situacijama. Ofanziva je bila osnovni vid borbenih
dej s tava.
Novoformiranim divizijama i korpusima Tito podvlai:
Ofanzivni duh za vrijeme neprijateljske ofanzive ispol java se u
14
15
16
17

Isto.
Isto.
Isto.
Isto.

snanoj, smjeloj partizanskoj taktici, taktici prodora u neprijateljsku pozadinu, u unitavanju ne samo komunikacija nego i neprijateljskih centara snabdijevanja, njegovih baza, koje su za vrijeme
neprijateljske ofanzive vojniki oslabljene ili su potpuno ispranjene. . ."18 Smisao toga je sadran u ofanzivi i defanzivi", da se neprijatelj tue tamo gde je najosetljiviji i onda kada se najmanje nada.
Na tadanjem stepenu razvoja ratne vetine NOR-a ovo je
bilo presudno utvrditi. Od toga je zavisilo kakvo e biti ponaanje
viih jedinica divizija i korpusa u situaciji gde nema klasinog
fronta i pozadine, u situaciji stalnog okruenja".
Tito je tada isticao: Ne treba da se bojimo opkoljavanja,
kao to se nismo bojali ni onda kada smo imali manje jedinice.. ,"19
Za celo vreme rata, sa najviim vojnim sastavima divizijama i
korpusima iako smo se uvek nalazili ,,u okruenju", uspeno su
se izvodila borbena dejstva. Bitno je bilo pronalaziti takva reenja koja e situaciju stalnog okruenja", primenom manevra i taktike smellih i iznenadnih udara, pretvoriti u uslove za izvoenje
kombinovanih borbenih dejstava. Formiranjem divizija i korpusa
stvorena je povoljnija situacija da se vlastitom ofanzivom namee
neprijatelju vlastita volja, bez obzira na estu inferiornost u pogledu odnosa snaga u ivoj sili, naroito u pogledu borbene tehnike.
Kvalitativno jaanje i brojano narastanje NOVJ omoguili
su izvoenje operacija, kao najvieg oblika ratnih dejstava, i da se
one razviju kao znaajna forma oruane borbe. Ovim je vojna
strategija NOR-a stvarala povoljne uslove za realizaciju novopostavljenih ratnih zadataka. Sa novom organizacijom operacija je
unapredovala u odnosu na cilj, vreme trajanja, angaovanje i sadejstvo snaga, kao i u odnosu na prostor i rukovoenje. U praksi,
operacije su se po znaaju delile na dve kategorije na one strategijskog i one operativnog znaaja. Divizije su bile sposobne da
borbena dejstva izvode najee u formi operacije, koja se sastojala
od nekoliko povezanih bojeva i borbi. Dejstva korpusa, po pravilu, uvek su imala obeleje operacija. Bez obzira na znaaj i veliinu, operacije su bile preteno napadnog karaktera. Karakterisali
su ih iroki i smeli manevri, prodori u razliitim pravcima, kombinacija udara iz vie pravaca na bokove i pozadinu neprijatelja,
angaovanjem operativnih i partizanskih jedinica, vojnopozadinskih organa, diverzantskih i udarnih grupa, uz uee politike
strukture NOP-a i stanovnitva, ali usmereno i planski povezano
u jednu celinu.
Paralelno sa formiranjem partizanskih mornarikih jedinica dolo je i do promena oruane borbe na moru i otocima. Poetni
oblici oruane borbe na moru, koji su imali karakter sabotaa i
diverzija na neprijateljske plovne i druge objekte, razvili su se u
vie oblike borbenih dejstava. Pred k r a j 1942. godine sve vie su
se izvodili prepadi na neprijateljska plovna sredstva i neprijateljski saobraaj, to je preraslo u kontinuirani oblik partizanske aktivnosti na moru; odravao se ilegalni saobraaj izmeu otoka i
18
19

Isto.
Isto.

obale i obratno, obezbeujuei jedinstvo borbenih dejstava i politike aktivnosti na obalskom rubu i otocima i prebacivanje velikog
broja boraca na kopno. Italijanski okupator je bio prisiljen da
preduzima akcije ienja" obalskog podruja i otoka, da ogranii plovidbu i organizuje konvoj ski saobraaj, da pripremi specijalne brodove za borbu protiv partizana i da se svirepo obraunava sa stanovnitvom. Ali sve to nije moglo da zaustavi oruanu
borbu na moru, koja se po obimu i nainu borbenih dejstava i dalje
razvijala i bogatila novim sadrajima.
Stvaranjem NOVJ formirana je najvea oruana sila antihitlerovske koalicije na Balkanu i u srednjoj Evropi, u pozadini nemakog fronta. Suoen sa bitno novom situacijom na jugoslovenskom ratitu, neprijatelj je krajem 1942. godine bio prisiljen da
hitno preispita dotadanje borbene postupke protiv NOVJ i podvrgne analizi svoju strategiju i ratnu vetinu. Umesto brojnih manjih i srednjih akcija, odluio se za dobro planirane krupne operacije
jakim snagama, primenu jednovremenih i uzastopnih udara, pokuaja operativnih okruenja i taktikog stezanja glavnih snaga NOVJ
oko Vrhovnog taba, s ciljem da ih likvidira i time ugasi oruani ustanak na jugoslovenskom ratitu. Radi toga neprijatelj stalno pojaava oruanu aktivnost protiv NOV i POJ, dovodi nove jedinice,
reorganizuje ih, poboljava njihovo meusobno sadejstvo, racionalnije ih angauje i preduzima mere sraunate na veu vojnostrategijsku i taktiku efikasnost. U skladu s tim, otpoeo je i zamane
operacije na Kordunu, Baniji, u Lici, Bosanskoj krajini i Dalmaciji,
a odmah zatim i bitku na Neretvi i Sutjesci.
Formiranjem divizija i korpusa nije se nita bitno izmenilo
u pogledu dotadanje uloge i zadataka partizanskih odreda. Oni
su i dalje zadrani kao osnovni oblik teritorijalne vojne organizacije irom zemlje, s tom razlikom to su u operativnom pogledu
katkada potinjavani tabovima divizija za odreenu akciju. Upozoravajui na obavezu svih vojnih i politikih rukovodstava da
stvaraju partizanske odrede, Tito naglaava da se na tome ne sme
stati sada kada su formirane divizije i korpusi, tavie, mi moramo
stvarati sve novije i novije partizanske odrede na neosloboenom
teritoriju u svim oblastima zemlje. Ti odredi imaju ogromne i
asne zadatke, kao to su ih imali i odredi koji su se pretvorili u
dananju narodnu vojsku. . ,"20 Tako formulisan generalni stav Tita
ukazivao je na injenicu da krupne operativne formacije ne bi bile
u stanju da same uspeno vode borbu na celoj teritoriji Jugoslavije bez istovremene i svestrane delatnosti partizanskih odreda.
Partizanski odredi nisu nita izgubili od svoje ranije uloge
u mobilizaciji masa, borbenoj obuci novog ljudstva i sticanju borbenih iskustava, u formiranju novih jedinica i popuni operativnog
dela oruanih snaga. Novi partizanski odredi i dalje su se stvarali
na neosloboenoj i na osloboenoj teritoriji u svim delovima Jugoslavije. Njihov zadatak je bio da stvaraju nove i proiruju slobodne
teritorije i da sadejstvuju sa operativno-taktikim formacijama
operativnog dela oruanih snaga, obogaujui time njihove oblike
20

Isto.

oruane borbe novim kvalitetima. Naime, partizanski odredi su

i dalje imali teite na partizanskim borbenim dejstvima, u okviru kombinovanih borbenih dej stava. Oni su odigrali veliku ulogu
u daljem toku rata.
Prema tome, partizanski odredi su i dalje ostali vezani za
matinu teritoriju na kojoj su se stvarali, razvijali i borili, dok
su novoformirane divizije bile operativno slobodne za ire manevre na elom jugoslovenskom prostoru, kako je zahtevalo rukovodstvo NOP-a.
Naporedo sa formiranjem NOVJ razvijaju se organi i jedinice vojnopozadinske vlasti. Krajem 1942. i poetkom 1943. na osloboenoj teritoriji Bosne i Hrvatske postojalo je 15 komandi
podruja.- 1 Novoformirane divizije i korpusi su se u pozadinskom
obezbeenju oslanjali na komande podruja i komande mesta i
time bili operativno sposobniji za izvoenje borbenih dej stava.
ORGANIZACIJA, FORMACIJA I NAMENA DIVIZIJA I KORPUSA
DIVIZIJE NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
Prve divizije NOVJ formirane su kao lako pokretne, manevarske jedinice, pogodne za izvoenje operativnih dejstava, samostalno
ili u sastavu vie jedinice. Bile su organizacijski osposobljene, politiki i moralno pripremljene za dejstvo u svim krajevima Jugoslavije, na irokoj teritoriji razliitih zemljinih karakteristika i za
dui vremenski period. Odabran je takav tip divizije koji je najracionalnije odgovarao zahtevima j ugoslovenskog ratita, objektivnim mogunostima i specifinostima NOR-a. Otuda je divizija NOVJ
imala takve karakteristike koje su odgovarale uslovima NOR-a; kako taktikim, tako i operativnim i strategijskim potrebama.
Divizije NOVJ u sebi su sublimirale osnovne karakteristike
peadijske, brdske i planinske jedinice. Relativno malog brojnog
stanja, vrlo pokretne i sa velikim manevarskim sposobnostima, pokazale su se efikasnije za ofanzivna dejstva na irim teritorijama
i za izvoenje napada na naseljena mesta. One su omoguile stvaranje prostranih slobodnih teritorija koje su koriene kao operativne
osnovice za nove poduhvate.
Divizije NOVJ formirane su na teritorijalnoj osnovi, dok su
1. i 2. proleterska i 3. udarna divizija nastale od proleterskih i
udarnih brigada iz razliitih krajeva nae zemlje. Sve ostale divizije, koje su stvarane na teritorijalnoj osnovi, nazivane su prema
teritoriji na kojoj su formirane: srpska, slovenaka, dalmatinska,
lika, vojvoanska, crnogorska, slavonska itd. To je imalo duboki drutveni smisao jer se na taj nain u praksi ostvarivalo i irilo bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti Jugoslavije.
21
U Bosni su formirana sledea vojna podruja: Bihako, Drvarsko,
Jajako.. Kljuko-mrkonjiko, Livanjsko i Podgrmeko, a u Hrvatskoj: Banijsko, Biokovsko, Kordunako, Liko, Papuko-krndijsko, Primcrsko-goransko, Psunjsko, Splitsko i umberako. arko Atanackovi u knjizi Vojvodina
u borbi 19411945, Novi Sad 1959, str. 125, tvrdi da je tada u Sremu postojalo Sremsko vojno podruje.

Prilog br. 9
Organizaciona struktura divizije Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije

Brojno stanje:
u poetku 25.000 boraca
kasnije do 10.000 i vie

Iako su divizije formirane na teritorijalnom principu, njihov

sastav nigde nije bio nacionalno ist ve meovit, bez obzira na
to to se ova ili ona divizija zvala hrvatska, crnogorska, bosanska itd.
Po formaciji i jaini divizije su bile razliite, prilagoene taktici partizanskog rata u uslovima jugoslovenskog ratita. Jaina divizije, kao i njena formacija, zavisila je od broja boraca i koliine
oruja otetog od neprijatelja. Imala je trojni sastav, naelno tri a
posle i etiri brigade. Samostalne divizijske jedinice podrke i zatite razvijale su se prema tehnikim i materijalnim mogunostima
i raspoloivim kadrovima. Osnovnu udarnu snagu divizije inile su
brigade. Postepeno, ali neprekidno je jaala vatrena i udarna mo
divizije, tako da je divizija mogla izvoditi sve sloenije napadne,
odbrambene i druge borbene radnje. Osim toga, njena formacija
bila je tako elastino postavljena da je mogla primiti i vie od
tri brigade, kao i da stalno razvija jedinice podrke i zatite. Takva divizija se, prema potrebi, mogla ukljuiti u sastav korpusa
ili operativne grupe (zone) ili da bude samostalna pod komandom
Vrhovnog ili glavnih tabova. Vie divizija je, takoe, moglo biti
privremeno objedinjeno u jednu operativnu grupu. Neke divizije su
u poetku najee dobij ale pod svoju komandu, za stalno ili privremeno, jedan ili vie partizanskih odreda.
Kako je u borbi bilo veih ili manjih gubitaka u ljudstvu
i materijalnim sredstvima, esto je dolazilo do promena u brojnom
stanju i formacijskoj strukturi divizije.
Za naroito isticanje i zasluge u borbi protiv neprijatelja, pojedine divizije dobijale su naziv proleterska", a neke pored toga,
i udarna" ili samo udarna".
Prvi divizijski tabovi formirani su istom naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ kada su osnovane i prve divizije, a bili su
prilagoeni potrebama komando vanj a, nainu voenja partizanskog

ratovanja i kadrovskim mogunostima. tabnih organa bilo je malo, a administracija je svedena na minimum, samo za voenje osnovnih borbenih dokumenata. tabovi su bili malog brojnog sastava, ali operativno sposobni za obavljanje najsloenijih borbenih
zadataka. Sve do marta 1945. postojala je jedna organizacijsko-formacijska struktura taba divizije, koja se sastojala iz komandnog i tabnog dela. Komandni deo sainjavali su komandant, politiki komesar i naelnik taba. U tabu su se nalazili i ostali organi
operativni, obavetajni, intendantski, sanitetski i dr.
Organizacijsko-formacijski sastav prvih devet divizija NOVJ,
bio je priblino isti. Imale su po tri brigade, a mogle su imati
prateu etu, etu ili vod za vezu i minerski (pionirski) vod. Brojno
stanje prvih divizija kretalo se od 2.500 do 4.000 boraca i stareina.
Sve do 1944. godine brojno stanje divizije nije prelazilo 5.000 boraca i stareina, jer uslovi ratovanja nisu dozvoljavali upotrebu
glomaznih jedinica. Kasnije su divizije imale i preko 10.000 ljudi.
U poetku je osnovno naoruanje divizije bilo peadijsko, sa
najveim brojem puaka, zatim pukomitraljeza i mitraljeza. Najvie se oskudevalo u artiljeriji, a daleko bolje se stajalo sa minobacaima. Zbog dovoljnog broja tovarne vue i nerazvijene komore, divizija je bila sposobna da izvodi borbena dejstva na brdskom
i planinskom zamljitu. Najvei problem je bio u protivtenkovskoj
i protivavionskoj odbrani zbog pomanjkanja protivtenkovskih i, naroito, protivavionskih orua. Prisutni su bili i ne mali problemi
pozadinskog obezbeenja i sanitetskog zbrinjavanja. 2 2
KORPUSI

NARODNOOSLOBODILAKE

VOJSKE

JUGSLAVIJE

Korpusi NOVJ nastali su u onoj fazi NOR-a kada su sazreli vojno-politiki uslovi za formiranje veih operativno-strategijskih sastava da bi se bre reavali vojno-politiki ciljevi rata. To
se vremenski poklapalo sa onim periodom NOR-a kada je ve postojao veliki broj proleterskih, udarnih i narodnooslobodilakih
brigada, partizanskih odreda, razgranata mrea operativnih komandi (zona) i vojnopozadinskih organa vlasti (komandi podruja i mesta), odnosno kada su bili sazreli uslovi da se pone sa formiranjem divizija i kada je formirana NOV Jugoslavije.
Formiranje korpusa NOVJ poklapalo se sa osnivanjem divizija, jer postojanje veeg broja divizija, u novembru 1942. godine
osam, istaklo je potrebu i zahtev da se paralelno sa formiranjem
divizija pristupi i osnivanju krupnijih operativno-strategijskih jedinica.
Ali, istovremeno, korpusi su nastali kao teritorijalne jedinice u onom periodu NOR-a kada s u oruane isnage NOP-a (njihov
teritorijalni deo partizanski odredi, komande podruja) bile toliko razvijene da glavni tabovi nisu vie bili u mogunosti da
uspeno rukovode njima.
22
Organizacijsko-formacijski sastav, b r o j n o s t a n j e i osnovno naoruanje divizija dati su na k r a j u knjige u tabelarnom pregledu divizija NOVJ.

Od kraja 1942. do formiranja armija u januaru 1945, korpusi

NOVJ, po svom sastavu, naoruanju i opremi, mogli su izvoditi
dejstva operativnog i strategijskog znaaja, u poetku manjeg, a
kasnije veeg zamaha.
U razvoju korpusa NOVJ postoje dva perioda: prvi, kada je
korpus vie imao ulogu operativno-teritorijalnih komandi i drugi,
kada je bila vie naglaena njegova operativna uloga. Meutim, neki
korpusi su i dalje zadrali teritorijalnu funkciju, ali drugaijeg sadraja, osim 1. proleterskog korpusa koji je neprekidno imao samo
operativnu funkciju.
Prvi period poinje formiranjem korpusa u novembru 1942.
i traje do februara 1944. U tom periodu korpusi su bili vezani za
jednu teritoriju sa operativnom i teritorijalnom funkcijom, dobijali su operativna podruja, koja su pored osloboenih obuhvatala i neosloboene oblasti. Teritorija korpusa nije se morala
poklapati sa administrativnom i operativnom podelom jedne pokrajine. U odreivanju korpusne teritorije vodilo se, iznad svega, rauna o vojnim i politikim razlozima, kako bi se najbolje moglo
odgovoriti operativnim i strategijskim ciljevima borbe.
Korpusi su sa politikim organima bili odgovorni za razvoj
oruane borbe na svom podruju i rukovodili su svim jedinicama i
ustanovama. Prema tome, korpus je na svom operativnom podruju
objedinjavao borbene napore svih operativnih (brigade, divizije) i
teritorijalnih (odredi, komande podruja) jedinica i organa NOVJ,
to je bio nov kvalitet vojnog organizovanja. Izuzetak su inile
one divizije koje su bile pod neposrednom komandom Vrhovnog
taba NOV i POJ.
U poetku korpusi nisu naputali svoju teritoriju. Tako, na
primer, teritorija 1. bosanskog korpusa do maja 1943. obuhvatala
je celu Bosnu, a 1. hrvatskog korpusa teritoriju Like, Korduna
i Banije.
tabovi korpusa su formirani od operativnih tabova ili operativnih zona, kao operativno-teritorijalne komande, na ijem su
se nivou integrisale sve operativne i teritorijalne funkcije. Funkcija
komande korpusa nije bila u suprotnosti sa postojanjem glavnih
tabova. Naprotiv, glavni tabovi su mogli preko korpusa rukovoditi borbenim dejstvima u pojedinim oblastima, ujedno operativnim i teritorijalnim jedinicama. Formiranjem korpusa postepeno se smanjivala operativna uloga glavnih tabova, ali je zato rasla njihova vojno-politika i strategijska uloga.
tab korpusa nije bio brojano velik. Sainjavali su ga komandant, politiki komesar, naelnik taba, operativni i obavetajni oficir, intendant i referent saniteta. Pri tabovima korpusa, pored
zatitne jedinice, formirale su se jedinice veze, ininjerijske i artiljerijske i druge jedinice rodova i slubi.
Korpusi su bili jedinice promenljivog sastava, nisu imali
ujednaenu i strogo odreenu formaciju i organizacijsku strukturu. Prosena jaina korpusa u poetku se kretala od 5.000 do 15.000
boraca, a kasnije i do 50.000 ljudi. Naelno je korpus mogao imati
24 divizije, vie partizanskih odreda ili grupe partizanskih odreda i komandi podruja, etu ili bataljon za vezu, etu ili bataljon

ininjerije, 12 diviziona artiljerije, bateriju ili divizion protivavionske artiljerije i druge pozadinske jedinice i ustanove. Komande
korpusa su objedinjavale dejstva i onih divizija i brigada ili drugih
jedinica koje su se privremeno nalazile na korpusnom operativnom
podruju.
Prvi korpus NOVJ 1. bosanski NOU korpus formiran je
9. novembra 1942. tab korpusa je nastao iz dotadanjeg Operativnog taba za Bosansku krajinu, koji je tada ukinut. U sastav korpusa ule su 4. i 5. krajika divizija, 6. istono-bosanska NOU brigada, 3. krajiki i Biranski partizanski odred i 3. sremski partizanski odred 3. operativne zone Hrvatske (koji se tada nalazio u
istonoj Bosni) i Zatitnica taba korpusa, koja je 1. marta 1943.
preformirana u Pratei bataljon. Do kraja novembra 1942. u sastav
1. korpusa uao je Majeviki partizanski odred, Prozorski NO partizanski bataljon i haubika baterija koja je 5. januara 1943. preformirana u 1. haubiki divizion. Zatim su pod komandu korpusa,
u novembru i decembru 1942, ule komande vojnih podruja Drvar,
Biha, Jajce, Podgrme i Kljuko-mrkonjiko podruje, a od 1.
januara 1943. i 4. krajiki partizanski odred. 23 Brojno stanje korpusa (bez odreda) sredinom decembra 1942. iznosilo je 7.500 boraca, a 1. januara 1943. godine 8.677 boraca, 24 naoruanih sa 7.188
puaka, 233 pukomitraljeza, 45 mitraljeza i 15 topova. 25
Prvi hrvatski korpus formiran je 22. novembra 1942. na osnovama 1. operativne zone Hrvatske. U svom sastavu je imao 6.
liku, 7. banijsku 2 6 i 8. kordunaku diviziju i korpusnu artiljeriju.
Pred kraj decembra 1942. u sastav korpusa uli su 2. banijski,
1. kordunaki i 3. liki partizanski odred. 27 Korpus je na dan formiranja imao 3.700, a 4. januara 1943. oko 10.167 boraca i rukovodilaca,28 naoruanih sa 8.196 puaka, 275 pukomitraljeza, 62 mitraljeza, 20 minobacaa i 10 topova. 29
Drugi period u razvoju korpusa NOVJ poeo je u februaru
1944, kada su naredbom Vrhovnog taba reorganizovani tabovi
korpusa i utvrene nova funkcija i formacija korpusa, o emu e
kasnije biti vie rei.
*
*

Formiranjem divizija i korpusa, mornarikih jedinica, komandi podruja i mesta i stvaranjem NOVJ zavren je jedan od
najznaajnijih perioda u vojnoj organizaciji NOR-a. Oruane snage narodnooslobodilakog pokreta u Jugoslaviji dobile su svoju
23

Zbornik, tom IV, knj. 9, str. 1415; tom IV, knj. 19. str. 20.
Zbornik, tom IV, knj. 9, str. 1415.
25
Isto.
26
Sedma banijska divizija je poetkom februara 1943. prela pod
komandu Vrhovnog taba NOV i POJ.
27
Arhiv VII, k. 812, reg. br. 3/2, 42/2.
28
Arhiv VII, k. 105, reg. br. 4/1.
20
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 19411945, knj. 1, str. 333.
24

potpuniju fizionomiju koja se dograivala u narednom periodu

rata.
U organizacijskom pogledu, krajem 1942. i poetkom 1943.
sve vie su bila vidljiva tri dela vojnih snaga NOR-a: operativne
snage (brigade, divizije i korpusi), partizanski odredi i vojnopozadinski organi (prilog br. 10).
Operativne snage, sada potpuno oblikovane zakljuno sa korpusom, bile su osnovna borbena komponenta, koja je odluujue
uticala na ishod rata. To je bio pokretni i udarni deo oruanih
snaga, namenjen za voenje manevarskog rata i suprotstavljanje
svim formacijskim strukturama neprijatelja na celoj jugoslovenskoj teritoriji. Kao sredstvo vrhovnog komaindovanja, te snage su
bile sposobne za sloene operativne i strategijske poduhvate, to
su potvrdile operacije u narednom periodu NOR-a.
U operativne snage NOR-a ulazile su i tek formirane mornarike jedinice, koje su se brzo razvijale, tako da su tokom 1943.
godine prerasle u vid oruanih snaga.
Partizanske jedinice, kao elemenat teritorijalne vojske, svojim rasporedom na itavoj jugoslovenskoj teritoriji razvlaile su
snage neprijatelja i onemoguavale njihovo efikasno grupi sanje.
Zadrale su sve osobine iz poetnog perioda ustanka u krajevima
gde nije bilo operativnih jedinica, a tamo gde su postojale operativne jedinice uzimale su uea u svim borbenim dejstvima.
Organi vojnopozadinske vlasti (komande podruja i mesta)
bili su, takoe, deo teritorijalne vojske i povezivali su vojnu organizaciju s organima vlasti i drutveno-politikim organizacijama. Nisu oni samo oslobodili operativne jedinice pozadinsko-teritorijalne funkcije ve su primili i deo ranijih zadataka partizanskih odreda u pogledu zatite osloboene teritorije. Na kraju 1942.
Prilog br. 10
Shema vojne organizacije narodnooslobodilakih jedinica k r a j e m 1942. god.

godine vojnoteritorijalna organizacija izgraena je u jedinstven sistem, dobivi svoju pravu fizionomiju koja se dograivala tokom
NOR-a.
RUKOVOENJE I KOMANDOVANJE NOV i POJ KRAJEM
1942. I POETKOM 1943. GODINE
Uporedo sa formiranjem divizija i korpusa NOVJ, krajem
1942. i poetkom 1943. godine, dalje se razvijao i dograivao sistem rukovoenja i komandovanja jedinicama i ustanovama NOV
i POJ.
Do formiranja AVNOJ-a (novembar 1942) Vrhovni tab je, kao
najvie rukovodee telo u zemlji, rukovodio stvaranjem narodne
vlasti, vojnopozadinskih organa i politikih organizacija, organizovanjem privrednog ivota na osloboenoj teritoriji i reavanjem
socijalnih i prosvetnih problema, kao i borbom za meunarodno
priznanje NOP-a. Stvaranjem AVNOJ-a Vrhovni tab je politike
funkcije preneo na njega, a posvetio se voenju operacija i izgradnji oruanih snaga.
Krajem 1942. godine izvrena je reorganizacija Vrhovnog taba. Najpre je promenio naziv od V NOP i DVJ u Vrhovni tab
Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije. 50
Po novoj organizaciji, V NOV i POJ imao je operativni, obavetajni, ekonomski, vojnosudski, pozadinski, tehniki i sanitetski odsek
i Komisiju za borbu protiv petokolonaa.
Prilog br. 11

Peal Vrhovnog Slaba NOV i POJ

Struktura i sastav Vrhovnog taba k r a j e m 1942.

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 200.

Operativni odsek imao je tri sekcije: za pripremu i izvoenje

operacija, za organizaciju, formaciju i mobilizaciju i sekciju za
nastavu i obuku. Obavetajni odsek imao je dve sekcije: za obavetavanje (prikupljanje podataka o neprijatelju) na osloboenoj i neosloboenoj teritoriji i za kontrapijunau. Ekonomski odsek imao
je tri sekcije: za naoruanje i ubojnu spremu, za ishranu i do tur
hrane i za odenu i obunu opremu. Vojnosudski odsek imao je
zadatak da se stara o organizaciji pravosua u vojsci, da vodi istragu po krivinim delima i da odrava vezu sa Obavetajnim odsekom
i Komisijom za borbu protiv pete kolone. Pozadinski odsek imao je
zadatak da organizuje komande podruja i komande mesta i da vodi nadzor i kontrolu nad njihovim radom. 31 Tehniki odsek imao je
graevinsku, potansko-telefonsku, saobraajnu i industrijsku sekciju. Sanitetski odsek imao je referenta za sanitet operativne vojske,
referenta za bolnice, referenta za zarazne bolnice i referenta za apotekarstvo. Komisija za borbu protiv petokolonaa imala je zadatak
da vodi borbu protiv narodnih neprijatelja svih vrsta i da odrava
tesnu vezu sa Obavetajnim odsekom i Vojnosudskim odsekom. 32
Do formiranja zemaljskih antifaistikih vea narodnog osloboenja, glavni tabovi su vrili vojne i politike funkcije najviih
organa vlasti na svojoj teritoriji. Kao najvia vojna rukovodstva,
glavni tabovi su najtenje saraivali sa nacionalnim rukovodstvom
KPJ u svim pitanjima rata i revolucije i, istovremeno, rukovodili
oruanim snagama. Uporedo sa narastanjem oruane borbe, formiranjem brojnih jedinica, vojnopozadiinskih organa i ustanova i stvaranjem prostranih slobodnih teritorija, krajem 1942. i poetkom
1943. godine nastala je potreba daljeg organizacijskog razvijanja
glavnih tabova. Osim poslova operativne i obavetajne slube, koje je obavljao komandni deo taba, poelo je formiranje ostalih organa komande za organizacijske, kadrovske, propagandne, tehnike,
pozadinske i druge poslove.
Glavni tab Narodnooslobodilake vojske Slovenije (Glavno poveljstvo slovenske narodnoosvobodilne vojske) u januaru 1943. preimenovan je u Glavni tab NOV i PO Slovenije (Glavno poveljstvo
slovenske narodnoosvobodilne vojske in partizanskih odredov). 33 U
organizacijskoj strukturi bio je sastavljen od ueg taba koji su sainjavali komandant, politiki komesar i zamenik komandanta; organizacionojinstruktorski deo inili su organizator vojnostrune izgradnje jedinica i komandnog kadra i tri pomonika politikog komesara, odgovorna za politiku izgradnju jedinica NOV i POS; tabna sluba je bila sastavljena od glavnog obavetajnog centra, sanitetskog referenta i intendanta, administrativnog osoblja, zatitne ete,
ekonomata, radio-telegrafske i kurirske grupe i referenta za vezu.
Glavni tab NOV i PO Slovenije komandovao je brigadama i
grupama partizanskih odreda. U decembru 1942. dolo je do nove
31

Pozadinski odsek Vrhovnog taba je 24. decembra preimenovan u

Odsek Vrhovnog taba za vojne vlasti u pozadini.
32
Zbornik, tom II, knj. 7, str. 124125.
33
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 449.

organizacije rukovoenja oslobodilakim jedinicama u Sloveniji,

zbog poveanog broja jedinica (4 narodnooslobodilake brigade, S
partizanskih odreda i 5 samostalnih bataljona) i tekoa koje su
proizlazile iz specifinosti razvoja NOP-a i oruanih snaga u pojedinim krajevima Slovenije. Odlueno je da se pristupi formiranju 4
operativne zone, shodno nareenju Vrhovnog taba od poetka 1942.
godine.
Na prostoru Dolenjske, do eleznike pruge Ljubljana Koevje, 7. decembra formirana je 1. dolenjska operativna zona. Ona
je imala 2. slovenaku brigadu Matija Gubec" i 3. slovenaku brigadu Ivan Cankar", kao i Istonodolenjski i Zapadnodolenjski par
tizanski odred (komandant zone Milovan aranovi, politiki komesar Joe Brilej Bolko).
Na operativnom podruju Notranjske, u prvoj polovini decembra, formirana je 2. notranjska operativna zona. Ona je imala i.
slovenaku brigadu Tone Tomi", 4. slovenaku brigadu Ljubo
ercer" i Notranjski partizanski odred (komandant zone Ivan Kavi
Nanda, politiki komesar Franc Popit Petrov).
Teritorija Primorske i Gorenjske, severno od eleznike pruge
Ljubljana Postojna, potpala je pod 3. alpsku operativnu zonu, formiranu 26. decembra 1942. Ona je u svom sastavu imala samo tri
partizanska odreda Dolomitski, Gorenjski i Soki (komandant
zone Mirko Brai, politiki komesar Franc Ravbar). Ubrzo se pokazalo da je teko rukovoditi partizanskim snagama na tako velikoj
prostoriji, posednutoj krupnim neprijateljskim snagama, pa je 21.
februara 1943. odlueno da se na teritoriji Slovenakog primorja
osnuje Primorska operativna zona, a 3. alpska je privremeno rasformirana. Sa Dolomitskim partizanskim odredom tada je neposredno rukovodio G Slovenije.
etvrta operativna zona Slovenije, formirana 26. decembra
1942, pokrivala je operativno podruje tajerske, Zasavja i Kamnika. U poetku je imala pet samostalnih partizanskih bataljona
Kamniki, Moravki, Kozjanski, Savinjski i Pohorski (komandant
zone Franc Rozman Stane, politiki komesar Duan Kveder Toma).
Ova operativna zona postojala je do kraja rata. 34
Nema tanih podataka o tome kakav je bio organizacijski sastav Glavnog taba NOV i PO Hrvatske, krajem 1942. i poetkom
1943. Zna se samo da je imao komandni deo (komandant i politiki
komesar) i nekoliko lanova taba koji su obavljali tapske poslove
ili su bili komandanti jedinica. Postojala je i funkcija operativnog
oficira, koji je ujedno bio i pomonik komandanta. 35
Formiranjem divizija i korpusa NOVJ Glavni tab Hrvatske
komandovao je 1. hrvatskim korpusom i 4. slavonskom divizijom i
rukovodio operativnim zonama. Operativne zone su bile potpuno razvijene, jer su pod svojom komandom imale operativne (brigade, samostalne bataljone), partizanske i vojnopozadinske jedinice i usta34
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 395 i 1040. Miroslav Stcpani, Organizacijski razvoj Glavnog taba Slovenije, VIG, broj 23,
1973, str. 47.
35
Zbornik, tom V, knj. 1, str. 209 tom V knj. 2, str. 166; Arhiv VII,
k. 1482, reg. br. 62; k. 106,, reg. br. 231 i 271.

nove. Tako je 2. operativna zona Hrvatske, osim partizanskih odreda i samostalnih bataljona, pod komandom imala i 13. proletersku
brigadu Rade Konar". Trea operativna zona Hrvatske u svom sastavu je imala Psunjsko i Papuko-krndijsko vojno podruje, dva
partizanska odreda i druge jedinice; borbena dejstva je usklaivala
sa 4. slavonskom divizijom.
etvrta operativna zona je krajem 1942. i poetkom 1943. godine imala, osim dva partizanska odreda, 3, 4. i 5. dalmatinsku brigadu, Sekciju za Ratnu mornaricu i tri komande podruja Biokovskog (formirano 8. januara 1943), Livanjskog i Splitskog. Peta
operativna zona Hrvatske imala je 6. primorsko-goransku brigadu
(kada je ova poetkom decembra 1942. izila iz sastava 8. divizije),
14. brigadu i Primorsko-gOransko vojno podruje.
Operativne zone Hrvatske i Slovenije organizacijski su se sve
vie razvijale kao operativno-teri tori jalne komande, sa operativnim,
partizanskim i vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama. Praksa
u Hrvatskoj pokazala je da su operativne zone za est meseci svog
postojanja odigrale znaajnu ulogu i uspeno rukovodile oslobodilakim jedinicama, olakavajui vojno delovanje Glavnog taba.
Krajem 1942. i poetkom 1943. Vrhovni tab je rukovodio glavnim tabovima Slovenije, Hrvatske, Srbije, Makedonije i Privremenim glavnim tabom NOV i PO Kosova i Metohije. Partizanskim
snagama u Crnoj Gori i Sandaku Vrhovni tab je rukovoenje usmeravao preko Pokrajinskog komi ?ta KPJ za Crnu Goru i Boku,
odnosno preko Oblasnog komiteta KPJ za Sandak, jer u to vreme
nisu postojali glavni tabovi Crne Gore, Boke i Sandaka.
to se tie Glavnog taba Bosne i Hercegovine, njegove su se
funkcije poele gasiti sredinom 1942, ali on je postojao sve do 10.
aprila 1943. Naime, formiranjem 1. bosanskog korpusa NOVJ, koji
je pod svojom komandom imao sve oslobodilake jedinice u Bosni
(osim Cazinske krajine), Glavni tab Bosne i Hercegovine najvie
je ispoljavao svoj utieaj na narodnooslobodilake jedinice koje su
se nalazile u istonoj Bosni, kao i na one u Hercegovini. Osmom krajikom brigadom u Cazinskoj krajini naj pre je rukovodio V, a onda je ula u sastav Unske operativne grupe. tab 1. bosanskog korpusa i ostali tabovi na teritoriji Bosne i Hercegovine esto su svoje
izvetaje istovremeno dostavljali Vrhovnom tabu NOV i POJ i Glavnom tabu Bosne i Hercegovine, to je bilo razliito u odnosu na druge krajeve Jugoslavije poto se tada V nalazio u Bosanskoj Krajini. Komandant Glavnog taba Bosne i Hercegovine Svetozar Vukmanovi Tempo je po specijalnom zadatku kao delegat V i CK KPJ,
krajem 1942. otiao iz Bosne u Srbiju i Makedoniju, tako da su u
Glavnom tabu ostali samo lanovi taba, koji su ujedno bili i
lanovi Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. 36
Po nareenju V od 9. januara 1942, komandovanje svim snagama u Sremu dolo je privremeno u nadlenost taba 3. operativne
30
U Vojnoj enciklopediji, tom III, str. 219, stoji da .je Glavni tab
Bosne i Hercegovine rasformiran sredinom 1942. Meutim, u knjizi Dvadeset
deveta hercegovaka divizija, izdanje VIZ, Beograd 1980, str. 44, pie da je
Glavni tab Bosne i Hercegovine prestao da postoji 10. aprila 1943, na to
upuuju i ostali izvori.

zone Hrvatske s kojim su bile bolje veze, dok je u ostalim krajevima Vojvodine rukovoenje usmeravao V preko Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu. 37
U unutranjoj organizacijskoj strukturi glavnih tabova Srbije, Makedonije i Kosova i Metohije, u ovom periodu nije bilo pramena u odnosu na ranije stanje. Oni su komandovali partizanskim
odredima i samostalnim bataljonima. 38
U novembru 1942. od 1. i 2. proleterske i 3. NOU divizije osnovana je Operativna grupa divizija Vrhovnog taba NOV i POJ, kao
operativno-strategijska grupacija. U sastav ove grupe divizija, u februaru 1943, ule su 7. banijska i 9. dalmatinska divizija, a u aprilu
6. istonobosanska i 1. majevika brigada. Brojno stanje Operativne
grupe divizija krajem 1942. godine bilo je 14.500 boraca, a ulaskom
7. i 9. divizije oko 20.000 boraca i rukovodilaca. Operativna grupa divizija bila je pod neposrednom komandom Vrhovnog taba i njom
je Vrhovni komandant razreavao operativne i operativno-strategijske zadatke. Ova grupa divizija naroito se istakla u etvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, u bitkama na Neretvi i Sutjesci i u protivofanzivi NOVJ u istonoj Bosni. Prestala je da postoji u septembru 1943.
godine. 39
Uporedo sa stvaranjem divizija i korpusa NOVJ, u Vrhovnom
tabu razraeni su planovi za formiranje kole za usavravanje komandanata bataljona i brigade. Naredbom Vrhovnog taba od 4. novembra 1942. osnovana je Vojna kola NOV i POJ pod njegovim
neposrednim rukovodstvom. U naredbi, izmeu ostalog, stoji: S
porastom narodnooslobodilake vojske proiruju se i njeni zadaci,
ije reenje zahteva sposobne komandante, koji budno prate iskustvo
nae borbe i produbljuju svoje vojno znanje, usavravajui se u toku
ove velike borbe. . ." a cilj formiranja kole je obuka u usavravan j u komandnog kadra Narodnooslobodilake vojske". 40 Za komandanta kole je postavljen Savo Orovi, lan V, a za politikog
komesara Milentije Popovi. kola je poela da radi 9. novembra
u Donjem Lapcu, u prostorijama u kojima je do tada radila Partizanska oficirska kola Glavnog taba Hrvatske. kola je imala
vii teaj za komandante bataljona i brigada i nii za komandire
eta, operativne oficire i komandire vodova. Da bi radila pod to
povoljnijim uslovima, kola je iz Donjeg Lapca 1. januara 1943.
prebaena u Biha i preimenovana u Vojnu kolu Vrhovnog taba
NOV i POJ. Meutim, zbog neprijateljske ofanzive kola je 20. januara premetena za Livno, ali je ko Bosanskog Petrovca 28. januara rasformirana.
Mada je neprijateljska ofanziva bila na pomolu, Vrhovni komandant je 8. januara 1943. izdao naredbu da se to vea panja
posveti obuci i strunom usavravanju stareina u NOVJ i naloio
da se imaju pri tabovima brigada obrazovati desetodnevne kur37
Oslobodilaki rat naroda
II, knj. 2, str. 199.
38
Vidi shemu rukovoenja
i poetkom
1943, prilog br. 12.
39
Vojna enciklopedija, tom
*o Zbornik, tom II, knj. 6,

Jugoslavije, str. 132 i 227, i Zbornik, tom

i komandovanja u NOV i POJ krajem 1942.
III, str. 219.
str. 334337.

seve za komandante bataljona i komandire eta, sa kojima izvoditi

obuku u upravi i rukovoenju borbom eta, odnosno bataljona u raznim konkretnim situacijama" i da takoe, u istom
smislu, pri tabovima divizija obrazovati isti ovakav kurs za komandante brigada i njihove zamenike. . ."41 Na osnovu toga su u nekim brigadama i divizijama i u toku neprijateljskih ofanziva radili
kratki kursevi za vojne stareine u trajanju od 8 do 10 dana.
Vrhovni komandant, u istom nareenju ukazuje na vojnu
obuku u celini, istiui da mlade i neiskusne starjeine i "borce
ne treba voditi u akcije bez prethodne obuke i izvjebanosti u rukovanju i upotrebi raspoloivim borbenim sredstvima". Zatim se
skree panja tabovima i komandama da sve jedinice treba dobro
obuiti u rukovanju borbenim sredstvima, upoznati ih sa taktikom
neprijatelja i njegovim borbenim sredstvima, kao i sa taktikom
NOV i POJ; obuku treba izvoditi svakodnevno i neprekidno, kad
god to dozvoljava situacija na frontu. 4 -'
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU

V R H O V N O G TABA
NARODNO-OSLOBODILAKE VOJSKE I PARTIZANSKIH ODREDA
JUGOSLAVIJE
Godina III

Oktobar

1943

Broj 33

PRVI KURS OFICIRSKE KOLE

VRHOVNOG TABA NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE I
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE ZAVRILI SU U 1943 GODINI:
Sa odlinim uspehom:
1. Kukolj S. Uro major, zam. komandanta Osme krajike NOU brigade; 2. Kesar Sava major, zam. komandanta Desete krajike NOU brigade;
3. Panto J. Mirko kapetan, zam. komandanta Glamoko-livanjskog odreda;
4. Bosni J. Milan major, komandant Sedme krajike NOU brigade; 5. Mirkovi . Aleksandar, potporunik, desetar Prateeg bataljona V; 6. Manojlovi D. Nedeljko major, zam. komandanta Devete krajike NOU brigade;
7. eremet Ante porunik, komandir Udarne ete Drugog bataljona Glam.
livanj. odreda; 8. Kneevi A. Mihajlo porunik, komandir Prve ete etvrtog bataljona Osme kraj. NOU brig.; 9. Doenovi J. Mio, porunik, zam.
komandanta Prvog bataljona Prve kraj. NOU brigade; 10. Marjanovi S.
Ratko porunik, zamenik kom. Drugog bataljona este krajike NOU brig ;
11. Raca G. Gliio, kapetan, komandant Treeg bataljona Sedme krajike
NOU brigade; 12. Brki D. Rade kapetan, zam. komandanta este krajike
NOU brigade; 13. Marjanovi J, Ratko kapetan, komandant bataljona Sedme krajike NOU brigade.
Sa vrlo dobrim uspehom:
14. Munjas D. Milan porunik, komandir ete estog bataljona Prve
proleterske brigade; 15. Prole M. Milan porunik, zam. komandanta Pljevaljskog odreda; 16. Prole I. Jovo porunik, zam. komandanta etvrtog bataljona Sedme krajike NOU brigade; 17. ivanovi K. Milosav potporunik,
vodnik Prate . . .
41
42

Zbornik, tom II, knj. 7, str. 282283.

Isto, str. 282.

Prilog br. 12
Shema rukovoenja i komandovanja NOV i POJ k r a j e m 1942. i poetkom

Drugi

deo

RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOR-a OD POETKA 1943.

DO KAPITULACIJE FAISTIKE ITALIJE

KARAKTERISTIKE SITUACIJE NA JUGOSLOVENSKOM

RATITU U PRVOJ POLOVINI 1943. GODINE
Na jugoslovenskom ratitu u zimu i prolee 1943. godine voene su dve najdramatinije i najpresudnije bitke u NOR-u
bitka na Neretvi i bitka na Sutjeci poznate i pod nazivom etvrta i peta neprijateljska ofanziva. U njima je NOVJ postigla velike
vojnike i moralno-politike uspehe. Naneti su odluujui porazi
kvislinkim snagama, naroito etnicima. U svetu su rasle simpatije za NOVJ, koja je pune dve godine bez iije pomoi sa strane
vodila teku borbu za slobodu i znatno doprinela vojnim naporima antifaistike koalicije.
Uspesi koje su oslobodilake snage postigle u prvoj polovini
1943, a posebno u etvrtoj i petoj neprijateljskoj ofanzivi, bili su
rezultat postojanja krupnih, dobro organizovanih operativnih i ostalih jedinica NOV i POJ, njihovog organizaciono-kadrovskog i moralno-politikog kvaliteta. Narodnooslobodilaka vojska izvodila je
zamane operacije, posebno u Bosni i Hrvatskoj. Najtee i ujedno,
najpresudnije borbe voene su na Neretvi i Sutjesci, gde su jedinice NOVJ izdrale neviena iskuenja, a ljudstvo pokazalo izvanrednu hrabrost, visoki moral i politiku svest. Peta neprijateljska
ofanziva u proljee i ljeto 1943", rekao je Tito, ui e u historiju
kao najslavnija epopeja nae Narodnooslobodilake borbe. . . Besprimjerno herojstvo naih boraca i snalaljivost naeg komandnog
kadra savladali su skoro nemogue zapreke. Peta neprijateljska ofanziva i njen krah digao je pred itavim svijetom ugled nae slavne
Narodnooslobodilake vojske na visoki stepen. Borci, komandiri,
komandanti i politiki komesari Prve, Druge, Tree i Sedme divizije ispunili su sjajno svoju dunost prema narodu i u estomjesenim neprekidnim bojevima pokazali sve one osobine koje moraju
da posjeduju vojnici i komandni kadar Narodnooslobodilake voj-

ske. . ,"43 I sam neprijatelj posle bitke na Sutjesci priznao je da je

tok borbi pokazao da su komunistike snage pod Titovom komandom odlino organizovane, vesto voene i da raspolau borbenim
moralom koji izaziva uenje. Neprijateljsko komandovanje bilo
je izvanredno gipko i takoe i u odbrani aktivno. . ."44
Dok se vodila bitka na Neretvi i Sutjesci i neposredno posle
toga, NOV i PO Hrvatske ofanzivnim dejstvima oslobodila je najvei deo Like (osim Gospia), Gorskog kotara, Korduna i Banije,
uspeno povezivala dejstva sa NOV i PO Slovenije, koji su takoe
oslobodili veliki deo Notranjske i Dolenjske. U Slavoniji je stvorena velika slobodna teritorija, a 12. divizija prodrla je u Hrvatsko
zagorje i zajedno sa tamonjim snagama oslobodila Lepoglavu. U
Sloveniji su jedinice Narodnooslobodilake vojske prodrle u Beneku Sloveniju, uspeno dejstvovale u Korukoj i tajerskoj. U
Bosni su 1. i 2. bosanski korpus drali veliku slobodnu teritoriju,
prodrli do Save i u doline Une i Bosne. U Srbiji je najjaa koncentracija oslobodilakih snaga bila u centralnom i junom delu, sa
sve veim slobodnim teritorijama. U Makedoniji se u njenom zapadnom delu stvaraju nove oslobodilake jedinice, kao i na Kosovu, dok se u Sremu oslobodilaki pokret toliko razvio da je bilo
mogue pristupiti osnivanju prvih brigada i divizija. U Crnoj Gori
i Sandaku, pre i posle bitke na Sutjesci, dolo je do osnivanja novih jedinica i formiranja slobodnih teritorija.
Dejstva jedinica NOV i POJ po neprijateljskim komunikacijama i uporitima van teritorije na kojoj su voene bitke na Neretvi
i Sutjesci, shodno nareenju Vrhovnog komandanta od 7. februara
i sredine maja, bila su od velikog znaaja za grupaciju oko Vrhov43

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 277282.

Iz izvetaja komandanta nemakih trupa generala Litersa o operaciji Schwarz". N'eretva-Sutjeka 1943, Vojnoistorijski institut, Beograd 1969,
str. 78.
44

nog taba, jer se u toku tih borbi nije pokrenula prema Neretvi i
Sutjesci nijedna vea neprijateljska formacija.
Prodor Operativne grupe divizija V u istonu Bosnu posle
bitke na Sutjesci uticao je na stvaranje nove slobodne teritorije,
obezbeen je izvestan predah za sreivanje jedinica i za izvravanje novih zadataka koji su usledili kapitulacijom Italije.
RAD VRHOVNOG TABA NOV I POJ

Posle stvaranja Antifaistikog vea narodnog osloboenja

Jugoslavije krajem 1942. Vrhovni tab NOV i POJ bio je u mogunosti da se vie angauje u voenju operacija i izgradnji oruanih
snaga. Za vreme borbi u etvrtoj i petoj neprijateljskoj ofanzivi,
Vrhovni tab se, kao i obino, nalazio na teitu dejstava, tako rei,
u prvoj borbenoj liniji. Dok su voene najee borbe u bici na
Sutjesci, 9. juna 1943, na padinama Ozrena je ranjen vrhovni komandant Tito. U to vreme Vrhovni tab je nastavio da rukovodi
svim oslobodilakim jedinicama u pojedinim zemljama i pokrajinama Jugoslavije.
Organizacijska struktura Vrhovnog taba postavljena krajem
1942 ostala je nepromenjena. Mali je broj lanova Vrhovnog taba bio na okupu sa Vrhovnim komandantom, jer je burna praksa
oslobodilake borbe zahtevala lino prisustvo pojedinih lanova
V na vanijim sektorima jugoslovenskog ratita.
Krajem decembra 1942. Vrhovni tab je izdao uputstvo o nonim napadima ina naseljena mesta i uputstvo za odbranu od bornih kola, u kojima su razraeni taktiki postupci u pojedinim vidovima borbenih dejstava. 45 Osim toga, Vrhovni komandant je u
januaru 1943. izdao jo nekoliko znaajnih uputstava o nainu voenja oruane borbe, meu kojima i uputstvo o organizovanju ak
tivne i pasivne odbrane od napada iz vazduha i uputstvo za organizaciju obuke i zatitu od bojnih otrova, jer je tih dana u jednom
letku neprijatelj pretio da e u borbi protiv NOV i POJ biti upotrebljena sva sredstva koja poznaje ratna tehnika". Tito je tabu
1. bosanskog korpusa izdao detaljna uputstva za izvoenje borbenih dejstava pod n a j nepovoljni j im uslovima, itd. 46
U domenu izgradnje oruanih snaga od znaaja je bila naredba Vrhovnog taba od 8. januara 1943. o obrazovanju i ustrojstvu vojnih vlasti u pozadini i uputstvo izdato poetkom februara o
radu organa i jedinica vojnopozadinske vlasti, 47 kao i uputstvo upueno Glavnom tabu Srbije 28. avgusta o nainu formiranja brigada
i divizija. 48 Tu su i druga nareenja kojima se regulie uvoenje
oficirskih inova i oznaavanje oficirskih i podoficirskih inova,
onda uredba o sudovima asti, tekst zakletve, ukaz o odlikovanj i45

Zbornik,
Zbornik,
reg. 34-2-a.
47
Zbornik,
48
Zbornik,
46

tom II, knj. 7, str. 204220.

tom II, knj. 7, str. 277, 371, 378. Arhiv VII, k. 7A, br.
tom II, knj. 7, str. 284 i knj. 8, str. 39.
tom II, knj. 10, str. 238.

INOVI I OZNAKE STAREINA

NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE I
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE

STAREINSKE OZNAKE NOVJ

Period o d 1941. d o poetka 1942.
d.,:^

_ . . . in

ma, naredba o vojnikom dranju stareinskog kadra i o brizi za

njegovo stalno uzdizanje, uredba o ishrani i dr. 49
Poetkom 1943. Vrhovni komandant je doneo odluku da se
uvedu oficirski i podoficirski inovi u jedinicama NOV i POJ. Naredba je stupila na snagu 1. maja 1943. inovi su razvrstani u podoficirske i oficirske. Podoficirski inovi su bili: desetar, mlai
vodnik, vodnik i stariji vodnik; oficirski: zastavnik, potporunik,
porunih, kapetan, major, potpukovnik, pukovnik, general-major,
general-lajtnant i general-pukovnik. Ukazom Vrhovnog komandanta
od 1. maja, u oficirske i podoficirske inove je unapreen 3.35!
vojni stareina NOV i POJ, i to 13 generala, 3.249 oficira i 89 podoficira.50 Uvoenje oficirskih i podoficirskih inova u nau Narodnooslobodilaku vojsku, jeste velik i vaan dogaaj u razvitku nae narodne armije" rekao je Tito jeste logina posljedica
toga razvitka. . ."51
Vrhovni komandant je 15. avgusta doneo Ukaz o ustanovljenju prvih odlikovanja u NOV i POJ,52 a to su: Orden narodnog
heroja, Orden partizanske zvezde I, II i III reda, Orden narodnog
osloboenja, Orden bratstva i jedinstva, Orden za hrabrost i Medalja za hrabrost. Istim ukazom su svi do tada proglaeni narodni
heroji automatski dobili Orden narodnog heroja. Prvi narodni heroj proglaen je u februaru 1942. Bio je to zamenik komandanta
bataljona 2. proleterske brigade Petar Lekovi. Odluke o dodeli
Ordena narodnog heroja do Drugog zasedanja AVNOJ-a donosio
je CK KPJ na predlog Vrhovnog taba NOV i POJ, a potom Predsednitvo AVNOJ-a.53
NAREDBA
Po odluci Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije, ustanovljavaju se podoficirski i oficirski inovi u Narodnooslobodilakoj vojsci.
Uvode se sljedei podoficirski inovi: desetar, podnarednik, narednik.
Oficirski inovi: zastavnik, potporunik, porunik, kapetan, major, potpukovnik, pukovnik, general-major, general-lajtnant, general-pukovnik.
Podoficirski inovi jesu: desetar dvije estokrake zvijezde od crvene
materije; podnarednik tri estokrake zvijezde od crvene materije priivene u obliku trokuta; narednik tri estokrake zvijezde priivene u obliku
trokuta i jedan irit ispod zvijezda, vodoravno, 5 cm duine i 1 cm irine,
sve od crvene materije.
Oficirski inovi jesu: zastavnik jedan irit ute boje odnosno materije boje zlata, 5 cm duine i 1 cm irine; potporunik jedan irit
49

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 227275, 299, knj. 9, str. 39 i knj. 10,

str. 251.
50

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 227, 271, 256372. U in seneral-lajtnanta

unapreeni su Savo Orovi i Jakov Avi, a u in general-majora Arso Jovanovi, Josip korpik, Vojislav oki, Ivan Gonjak, Kota Na, Koa
Popovi, Veko Bulatovi, Mihajlo Aneli, Peko Dapevi, Stane Rozman i
Mihailo Apostolski.
51
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 255.
52
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 299.
53
Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito jedini je nosilac
tri Ordena narodnog heroja (prvi je dobio 19. novembra 1944, drugi 15. maja 1972. a trei 24. m a j a 1977).

ule boje, odnosno materije boje zlata, a iznad irita jedna estokraka zvijezda iste boje; porunik jedan irit ute boje, odnosno boje zlata a iznad irita dvije estokrake zvijezde iste boje; kapetan jedan irit ute
boje, odnosno boje zlata, i tri estokrake zvijezde iznad irita iste boje;
m a j o r dva irita ute boje, odnosno boje zlata, i jedna estokraka zvijezda
iste boje iznad irita; potpukovnik dva irita ute boje, odnosno boje
zlata i dve estokrake zvijezde iste boje iznad irita; pukovnik dva irita
ute boje, odnosno boje zlata., i tri estokrake zvijezde iste boje iznad irita;
general-major tri irita ute boje, odnosno boje zlata, i jedna estokraka
zvijezda iste boje iznad irita; general-lajtnant tri irita ute boje, odnosno boje zlata i dvije estokrake zvijezde iste boje iznad irita; general-pukovriik tri irita ute boje, odnosno boje zlata, i tri estokrake zvijezde
iste boje iznad irita.
iriti kod svih moraju biti 5 cm duine i 1 cm irine. Zvijezde i iriti
moraju biti priiveni na rukavu lijeve ruke iznad lakta.
Ova naredba stupa na snagu 1 m a j a 1943 godine.
VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ
TITO
Naredba vrhovnog komandanta NOV i POJ J. B. Tita o uvoenju
oficirskih i podoficirskih inova u NOV i POJ, Bilten Vrhovnog taba b r o j
28 za m a j 1943. godine.
NAREDBE
Ispravka naredbe
o podoficirskim inovima od aprila meseca 1943 godine
1. Uvode se sledei podoficirski inovi u Narodnooslobodilakoj vojsci,
i to:
a) desetar
b) mlai vodnik
c) vodnik
d) stariji vodnik
2. Pravo proizvodstva i unapreivanja podoficira pripada tabovima
divizija.
3. Podoficire unapreuje u in oficira Vrhovni komandant na predlog pretpostavljenih stareina.
1 m a j a 1943 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

TITO

IZMENA
0 OZNAAVANJU OFICIRSKIH I PODOFICIRSKIH INOVA NOV I POJ
1. Oznake za oficirske i podoficirske inove nose se na obema rukama,
10 cm iznad poetka rukava.
2. Kod viih oficira iriti su dugaki 10 cm, a iroki 2 cm. iriti se
postavljaju iznad irita za 1
postavljaju na rastojanju od pola cm. Zvezde se postavljaju iznad irita za
1 cm. Kod niih oficira iriti su dugaki 7, a iroki 1 cm.
3. Nii oficiri imaju na reverima koporana, odnosno injela, srmeni
romb sa stranama od 3 cm.
Generali imaju isti takav romb, priiven na jednom crvenom rombu,
ije su strane za pola c mire od srmenog.
4. Svi dosadanji oficirski komandni znaci ukidaju se.

5. Lekari i sanitetsko osoblje nose iznad lakta leve ruke uobiajeni

sanitetski znak (lekari zmiju, a osoblje krst).
6. Intendantski oficiri imaju na reverima koporan, odnosno injela,
srmeni trougao, priiven na zelenom tjrouglu, ije su strane pola sm ire.
7. Stareine motorizovanih jedinica nose iznad lakta leve ruke automobilski znak.
8. Artiljerci nose na levoj ruci iznad lakta znak toak sa unakrsnim
topovskim cevima preko toka.
Podoficirski znakovi inova jesu:
a) desetar jedna estokraka zvezda od srebrnastog materijala;
b) mlai vodnik 2 estokrake zvezde od istog materijala;
v) vodnik 3 estokrake zvezde od istog materijala;
g) stariji vodnik 3 estokrake zvezde i jedan irit 7 sm dug i 1 sm
irok, priiven ispod zvezda.
Oznake su priivene kao i kod oficira, na rukavima obaldve ruke 10
sm odozdo.
21 V 1943 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

TITO

Naredba vrhovnog komandanta J. B. Tita o oznaavanju oficirskih i

podoficirskih inova u NOV i POJ, Bilten Vrhovnog taba broj 28 za maj
1943. godine.

U maju 1943. Vrhovni tab je izdao novi jedinstveni tekst zakletve kojom se moraju zakleti svi borci, komandiri, komandanti
i politiki komesari NOV i POJ koji jo nisu poloili zakletvu, kao
i oni borci ili oficiri koji stupaju u redove NOV i POJ" kako
stoji u naredbi vrhovnog komandanta J. B. Tita. Zakletva se polae pred tabom brigade, divizije i korpusa, odnosno tabovima
partizanskih odreda." 54
Vrhovni komandant je 3. septembra 1943. dostavio naredbu
svim tabovima NOV i POJ, kojom se reguliu unutranji odnosi
i disciplina, ishrana, zatita tabova i komandi, pozdravljanje i noenje inova. 35
U aprilu i m a j u 1943. u neke jedinice NOV i POJ stigle su
prve saveznike vojne misije. Na slobodnu teritoriju istone Bosne i Like, nou 21/22. aprila, spustile su se dve grupe saveznikih
oficira. Formirane su od Kanaana jugoslovenskog porekla i upuene u Jugoslaviju bez znanja kraljevske vlade u Londonu. Prva
grupa spustila se kod ekovia, u istonoj Bosni, a druga na Crnako polje, u Lici.56 Poto je saveznika komanda u Kairu primi54
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 275. Novi tekst zakletve glasi: ,,Zaklinjem se au svoga naroda da u u redovima Narodnooslobodilake vojske
vjerno sluiti svome narodu borei se protiv okupatora i svih domaih izdajnika neprijatelja narodne slobode i narodnih prava. Zaklinjem se da u
disciplinovano i savesno vriti svoje dunosti i izvravati naredbe svojih
pretpostavljenih. Kunem se da neu ispustiti oruje iz svojih ruku dok naa zemlja ne bude oiena od okupatora, dok narodu ne budu osigurana
njegova prava i sloboda. Spreman sam primiti svaku kaznu za prekraj
ove moje zakletve... Smrt faizmu sloboda narodu!" Isto, str. 275.
55
Zbornik, tom II, knj. 10, str. 251255.
56
Prvu grupu kod ekovia inili su Stevan Serdar, Milan Drui i
J u r a j Dikli, grupu u Lici Petar Erdeljac, Pavle Pavi i Aleksandar Simic. F. V. Dikin, Bojovna planina, Nolit, Beograd 1973, str. 245248.

la izvetaje tih grupa, u Jugoslaviju je upuena prva britanska vojna misija sa zadatkom da uspostavi neposrednu vezu sa NOVJ.
Ova misija sputena je na osloboenu teritoriju u Lici, blizu Glavnog taba Hrvatske, nou 18. i 19. maja 1943. godine. 57 Ubrzo posle
toga, nou 27/28. maja 1943, stigla je prva britanska vojna misija
u Vrhovni tab. Ona se spustila na osloboenu teritoriju kod a'oIjaka. inili su je kapetan F. V. Dikin (F. V. Deakin), kapetan Stjuart (F. V. Stuart), va radio-telegrafista Valter Routon (Walter Wroghton), vodnik, i Perec Rozenberg (Peretz Rosenberg
Rouz"), vodnik, prevodilac Ivan Starevi, kapetan, i vodnik Don
Kembel (John Cambell), ifrant i lini straar. Kako je kapetan Stjuart ubrzo poginuo (9. juna na padinama Ozrena), rukovoenje misijom preuzeo je kapetan Dikin u ime Glavne britanske komande za
Srednji istok. 58

U K A Z

O ODLIKOVANJU U NARODNOOSLOBODILACKOJ BORBI

USTANOVLJUJU SE SLIJEDEI ORDENI:
1. Orden narodnog heroja
dobija se za osvjedoena herojska djela na bojnom polju i herojsko dranje
pred neprijateljem. Orden povlai novane beneficije i specijalne povlastice,
kako za nosioca tako i za njegovu porodicu.
2. Orden partizanske zvijezde
prvog reda
dobija se za umjenost u komandovanju i naroite zasluge u borbi;
drugog reda
dobija se za hrabrost i specijalne podvige boraca;
treeg reda
dobija se za hrabrost i portvovanost u borbi.
3. Orden narodnog osloboenja
dobija se za zasluge uinjene za osloboenje naroda.
4. Orden za hrabrost
dobija se za osvjedoenu hrabrost u Narodnooslobodilakoj borbi.
57
U misija su bili m a j o r Viljem Dons (William Jones) i kapetan
Antoni Hanter (Anthony Hunter).
58
F. V. Diklin, n. d., str. 249252. ifrovani naziv ovog poduhvata zvao
se Typical.

6. Orden bratstva i jedinstva

dobija se za osvjedoeni rad na ostvarenju jedinstva naih naroda.
15 avgusta 1943 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

TITO

Napomena:
1. Ovaj ukaz stupa odmah na snagu.
2. Dosada proglaeni narodni heroji automatski dobivaju Orden narodnog heroja".
3. Odlikovanja dodjeljuje Vrhovni komandant na predlog Vrhovnog
taba NOV i POJ i AVNOJ-a.
Ukaz vrhovnog komandanta NOV i POJ J. B. Tita o ustanovljenju odlikovanja u NOV i POJ, Bilten Vrhovnog taba broj 231, za juni, juli,
avgust 1943.

Tako je uspostavljena prva neposredna veza izmeu Vrhovnog

taba NOV i POJ i saveznika u severno j Africi. Te misije dodue,
nisu imale nikakvih politikih ovlaenja", pie Edvard Kardelj, nisu bile ovlaene da govore u ime vlade, nego su nastupale samo u
ime svojih vojnih komandi, pre svega komande u Kairu. Ali uz to
su se veoma intenzivno interesovale za nae politike ciljeve i namere, kao i za odnos snaga i njihov uticaj u zemlji uopte. . ,"39 Posle
dolaska saveznikih misija poela je postepeno, u manjim koliinama, da pristie saveznika vojna pomo od Britanske komande za
Srednji istok. Ona je bila neto vea tek od kraja 1943, shodno odlukama velike trojice" u Teheranu.
RAZVOJ NOV I POJ DO KAPITULACIJE ITALIJE
Period od poetka 1943. do kapitulacije faistike Italije karakterie k r a j n j e sloena vojno-politika situacija na jugoslovenskom
ratitu. Neprijatelj se bio maksimalno angaovao da uniti glavnu
grupaciju NOV i POJ oko Vrhovnog taba i druga arita NOB-a u
pojedinim zemljama i pokrajinama Jugoslavije. Ali, bez obzira na
sve to, oruane snage NOP-a se i dalje uspeno razvijaju, uvruju se stare i formiraju nove jedinice operativne i teritorijalne vojske.
U tom osmomesenom periodu nije dolo do hitnijih promena
u organizacijsko-formacijskoj strukturi brigada, divizija i korpusa.
Nije bilo promena ni ko partizanskih jedinica i organa vojnopozadinske vlasti.
BOSNA I HERCEGOVINA

U prvoj polovini 1943. Bosna i Hercegovina je bila poprite bitaka na Neretvi i Sutjesci.
Bez obzira na etvrtu neprijateljsku ofanzivu, situacija u Bosanskoj krajini bila je povoljna. Oruane snage u toj oblasti nalazile su se u stalnom usponu. Od 3. krajikog odreda 22. januara 1943,
59
E. Kardelj Borba za priznanje i nezavisnost nove Jugoslavije 1944
1951 (seanje), Dravna zaloba Slovenije", Ljubljana 1980, str. 30.

u selu Blagaju kod Kupresa, formirana je 9. krajika NOU brigada

Simo olaja" (tri bataljona sa oko 700 boraca). Neposredno posle
toga, od bataljona Drvarskog vojnog podruja i novog ljudstva 4.
februara kod Bosanskog Grahova osnovana je 10. krajika NOU brigada sa tri bataljona i oko 900 boraca. Onda je od delova 2. i 5. krajike brigade 20. februara osnovana 12. krajika NOU brigada. U
poetku je bila polubrigada, jer nije imala dovoljno ljudstva samo dva bataljona sa oko 600 boraca. U julu je dobila i 3. bataljon.
Pred samu kapitulaciju Italije, 26. avgusta, od Ribnikog NOP odreda formirana je 13. krajika brigada Garava" na sektoru Klju
Mrkonji-Grad (3 bataljona). Od Kozarskog NOP odreda 8. septembra formirana je 11. NOU krajika brigada, koja se u poetku nazivala Trinaesta". Imala je 3 bataljona sa 1259 boraca.
Formiranjem novih brigada u Bosanskoj krajini bilo je mogue
da se u tom periodu oforme na tom prostoru dve nove divizije.
Najpre je 13. februara formirana 10. krajika NO udarna divizija
(komandant Milorad Mijatovi, a politiki komesar Nemanja Vlatkovi) od 9. krajike brigade Simo olaja" i Ribnikog partizanskog odreda. Kasnije su u njen sastav ule 7, 13. i 17. krajika, a
neko vreme je bila i 10. krajika brigada. Operativno podruje 10.
divizije bila je zapadna i srednja Bosna, a pred k r a j rata, u sastavu
2. armije, uestvovala je u osloboenju Karlovca.
U srednjoj Bosni 1. juna 1943. formirana je 11. krajika NOU
divizija (komandant Josip Maar, politiki komesar arko Zgonjanin) od 5. i 12. krajike brigade, te Banjalukog i Kozarskog odreda (do 19. avgusta 1943. nazivana je 12. divizija, kada je preimenovana u 11. diviziju). U poetku je divizijsko operativno podruje zahvatalo delove zapadne i centralne Bosne, a onda se divizija u avgustu 1944. prebacila u istonu Bosnu, zatim u zapadnu Srbiju, prema
Beogradu, i vodila borbe u Sremu i sve do Zagreba i Celja.
U istonoj Bosni se od operativnih jedinica nalazila 6. istonobosanska NOU brigada. Proces jaanja narodnooslobodilakog pokreta veoma je vidan u severnom delu istone Bosne na Majevici, u Semberiji i Posavini, pored Bira koji je celo vreme bio vrsto uporite NOP-a. U drugoj polovini marta, po odluci vrnovnog
taba, iz istone Bosne u sastav Operativne grupe divizija Vrhovnog taba NOV i POJ stigli su 6. istonobosanska brigada i Majevika grupa bataljona, od kojih je 11. aprila formirana 1. (15.) majevika NOU brigada. Imala je 4 bataljona sa oko 700 boraca. U istonoj Bosni nastavili su dejstva Biranski, 2. majeviki i 3. sremski
odred. Tamo su formirane 1. i 2. vojvoanska brigada i 16. vojvoanska divizija NOVJ. Protivofanzivom Operativne grupe divizija V
posle bitke na Sutjesci u istonu Bosnu, u periodu jun-jul 1943, stvorena je prostrana slobodna teritorija. Odlukom Vrhovnog taba, 2.
jula 1943. na teritoriji istone Bosne formirana je 17. istonobosanska NOU divizija od 6. istonobosanske i 1. (15.) majevike brigade
i 2. majevikog partizanskog odreda (komandant Gligo Mandi, politiki komesar Branko Petrievi).0 Do maja 1944. divizija je bila
6li
Gligo
1980, str. 30.

Mandi, 17.

istonobosanska

udarna

divizija,

VIZ,

Beograd

u istonoj Bosni a onda se prebacila u Crnu Goru, Sandak i Srbiju,

da bi se u januaru 1945. ponovo vratila u istonu Bosnu i kasnije
uestvovala u zavrnoj ofanzivi prema jugoslovensko-austrijskoj
granici.
Borbe u Hercegovini su se rasplamsale za vreme bitke na Neretvi. Obrazovane su tri komande podruja Konjikog, Nevesinjskog i Gatakog sa 11 komandi mesta. Osloboen je znatan deo
Hercegovine. Meutim, bitka na Sutjesci je privremeno prekinula
proces oivljavanja NOP-a. Posle dogaaja na Sutjesci, po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ, u Hercegovinu je stigla 10. hercegovaka brigada, koja je sa ostalim oslobodilakim snagama postigla znaajne uspehe u borbi protiv italijanskih jedinica i njihovih saradnika.
Pre bitke na Sutjesci, u Vrhovnom tabu NOV i POJ razmatralo se pitanje reorganizacije ranijeg 1. bosanskog korpusa. Naime,
zbog velikog operativnog podruja koje je do tada drao 1. bosanski korpus, priliva boraca i formiranja novih jedinica, ukazala se
potreba da se izvri reorganizacija korpusa i a se od njegovih i
novoformiranih jedinica obrazuju dva korpusa: jedan na podruju
istone i dela srednje Bosne, a drugi u Bosanskoj krajini i zapadnoj
Bosni.
Na osnovu naredbe Vrhovnog taba NOV i POJ od 11. maja
1943, na teritoriji istone i dela srednje Bosne sredinom 1943. oformljen je novi 1. bosanski udarni korpus NOVJ (komandant Kota Na,
politiki komesar Osman Karabegovi). Naredbom Vrhovnog taba je regulisano da u njegov sastav uu 5. krajika divizija, Biranski i Sremski odred, od 2. jula novoformirana 17. istonobosanska divizija, potom i 11. krajika divizija. Korpus se nalazio pod
komandom Vrhovnog taba NOV i POJ. Petog oktobra 1943. je
preimenovan u 3. korpus NOVJ.
Istom naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ regulisano je
formiranje 2. bosanskog udarnog korpusa NOVJ (komandant Slavko Rodi, politiki komesar Veljo Stojni). U sastav korpusa ule
su 4, 10. i 11. krajika divizija. Ova poslednja, 11. divizija, je u
avgustu 1944. prebaena u istonu Bosnu u sastav 1. proleterskog
korpusa NOVJ. Tada je u sastav korpusa ula Crmeka grupa
partizanskih odreda (Drvarsko-petrovaki, Kozarski, Podgrmeki i
Ribniki) i Grahovsko-peuljski partizanski odred. Operativno podruje korpusa bile su Bosanska krajina i zapadna Bosna, a potom
severozapadna Hercegovina i delovi Dalmacije. Korpus je bio neposredno podinjen Vrhovnom tabu NOV i POJ jer je Glavni
tab Bosne i Hercegovine prestao da postoji 10. aprila 1943. Petog oktobra 1943. 2. korpus je preimenovan u 5. korpus NOVJ.
Pred kapitulaciju Italije u Bosni i Hercegovini nalazio se
najvei broj operativnih jedinica NOVJ sa Vrhovnim tabom. Osim
dva bosanska korpusa NOVJ (1. i 2.) i pet (bosanskih) divizija
NOVJ (4, 5, 10, 11. i 17), tamo se nalazila Operativna grupa divizija Vrhovnog taba sa 1. i 2. proleterskom i 7. banijskom divizijom. U istonoj Bosni dejstvovala je i 16. vojvoanska divizija
ukupno devet divizija NOVJ. Bila je to znaajna operativna

snaga Vrhovnog taba za izvoenje operacija vezanih za predsto

jeu kapitulaciju Italije.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine od 1. januara do 9. septembra 1943. formirano je est brigada. Nijedna brigada nije rasformirana niti obnavljana, tako da je na dan kapitulacije Italije u
Bosni i Hercegovini bilo 16 bosansko-hercegovakih brigada koje
su nastale od m a j a 1942. do 9. septembra 1943. godine. U tom
istom vremenu u Bosni 'i Hercegovini su formirana dva korpusa,
pet divizija. Naroito se poveao broj NOP odreda. Od 1. januara
do 9. septembra 1943. u Bosni i Hercegovini je formirano novih
i obnovljeno starih 35 NOP odreda. Osam odreda je prestalo da
postoji, jer su od njih formirane neke brigade, a tri odreda su
prela iz 1942, tako da je 9. septembra 1943. u Bosni i Hercegovini dejstvovalo 30 NOP odreda. Bile su to znaajne snage koje je
u tom periodu dao narod Bosne i Hercegovine.
CRNA GORA I SANDAK

Poetkom 1943. na teritoriji Crne Gore nalazio se Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, koji je usmeravao dejstva
partizanskih grupa i eta. On je u februaru uputio poziv narodu
Crne Gore i Boke da uzme veeg uea u odlunim borbama protiv okupatora i domaih izdajnika. Posle toga poinje obnavljanje
starih i formiranje novih partizanskih jedinica. Ovaj proces je ubrzan prodorom Operativne grupe divizija Vrhovnog taba u Crnu
Goru posle bitke na Neretvi i Drini, u prolee 1943. Vrlo brzo
obnovljeni su partizanski odredi Durmitorski, Zetski, Nikiki i Lovenski, a u aprilu 1943. formirani Piperski i Kuki. Istovremeno je formirano i nekoliko samostalnih bataljona Banjsko-vuedolski, Andrijeviki, Bjelopavliki, Beransko-andrijevikj, Vaoj eviki i vie samostalnih partizanskih eta.
Kada je krajem aprila Operativna grupa divizija V prodrla
u Crnu Goru i oslobodila njen severni i istoni deo, na osloboenoj teritoriji ponovo je uspostavljena narodna vlast i organizovane jedinice i organi vojnopozadinske vlasti. Sredinom maja 1943.
formirana je komanda Durmitorskog vojnog podruja sa est komandi mesta, ali je 10. juna rasformirana, a njeno ljudstvo ulo
u sastav 3. NOU divizije i Centralne bolnice V NOV i POJ. Bilo
je predvieno i formiranje Nikikog vojnog podruja, ali zbog
bitke na Sutjesci nije osnovano tada, ve septembra 1943.
U to vreme obnovljen je i rad Glavnog taba NOV i PO Crne
Gore i Boke (komandant Peko Dapevi, politiki komesar Mitar
Baki). U Glavnom tabu je 14. m a j a formiran Odsek za vojne
vlasti u pozadini. 61 Posle bitke na Sutjesci, na teritoriji Crne Gore
zbog velikih gubitaka obnovljena je 5. proleterska crnogorska NOU
brigada, a PK KPJ za Crnu Goru i Boku i Glavni tab pod rukovodstvom Ivana Milutinovia radili su na obnovi i reorganizovanju
Zbornik, tom III, knj. 5, str. 4345; knj. 6, str. 379382; knj. 7,
str. 4146.

Orden

Orden

narodnog

partizanske
IL reda

heroja

zvezde

Orden

Orden

Orden za hrabrost

narodnog

osloboenja

partizanske
III reda

zvezde

Medalja

za

Orden

partizanske
I reda

Orden

bratstva

hrabrost

zvezde

i jedinstvo

postojeih i formiranju novih partizanskih jedinica. U julu 1943.

vreno je prikupljanje 3. NOU divizije, a u avgustu je izvodila
akcije oko Nikia i Kolaina. Prikupljena i reorganizovana, 3. divizija je oko 10. septembra ula u sastav 2. udarnog korpusa. 62
U Sandaku se krajem 1942. nalazilo 150200 partizana, uglavnom lanova KPJ. U novovarokom srezu je vea grupa zlatarskih partizana, tzv. Zlatarska gerila, izvela niz uspenih oruanih
akcija protiv etnika. Posle bitke na Neretvi i Drini I. proleterska
NOU divizija, u ijem se sastavu nalazila 3. sandaka proleterska NOU brigada, krajem aprila i poetkom maja oslobodila je
zapadni deo Sandaka. Na osloboenoj teritoriji ponovo su uspostavljeni narodna vlast, jedinice i organi vojnopozadinske vlasti, a 3. proleterska brigada popunjena je veim brojem novih
boraca. Vrhovni tab se nalazio u selu urevia Tari, a Izvrni
odbor AVNOJ-a u Lever Tari na teritoriji pljevaljskcg sreza. Posle bitke na Sutjesci, koja je zahvatila vei deo Sandaka i narod
podneo velike rtve i stradanja, glavnina 3. sandake proleterske
NOU brigade probila se u Sandak, gde se popunila, sredila i oporavila i nastavila borbu protiv etnika i Italijana. Za rukovoenje
3. brigadom i ostalim jedinicama, 21. avgusta formiran je Operativni
tab za Sandak. 63
Tako je na teritoriji Crne Gore i Sandaka, pored ostalih jedinica i vojnih ustanova, od 1. januara do 9. septembra 1943. ukupno formirano 6 partizanskih odreda, 3 su rasformirana u vreme
bitke na Sutjesci, a tri su ostala, obnovljene su dve brigade i 3.
NOU divizije.
HRVATSKA

Poetkom 1943. godine neprijatelj je znatno oslabio svoje

snage u Hrvatskoj zbog angaovanja protiv NOVJ u bitkama na
Neretvi i Sutjesci. Napori Glavnog taba Hrvatske bili su usmereni
na uvrenje postojeih i formiranje novih brigada i divizija, partizanskih odreda i vojnopozadinskih jedinica i ustanova.
Posle odlaska 9. dalmatinske divizije u sastav Operativne
grupe divizija Vrhovnog taba krajem februara 1943. u Dalmaciji
su ostale manje partizanske snage, oko 500600 boraca, pod komandom novoformiranog taba Grupe NO partizanskih odreda Dalmacije. Zbog stalnog priliva novih boraca preformirane su postojee snage i u februaru su formirani Kameniki i Muski, u martu
je obnovljen Splitski a formiran Biokovski odred i Sinjski bataljon;
u severnoj Dalmaciji je poetkom aprila obnovljen Severnodalmatinski odred, dok je blizu Prokljanskog jezera dejstvovala Primorska
eta. Mada jo nedovoljno jake, ove jedinice su uspeno dejstvovale
na kopnu, moru i otocima. Da bi objedinio dejstva svih jedinica
u severnoj Dalmaciji, Glavni tab Hrvatske je krajem aprila formirao tab Kninskog sektora pod iju je komandu stavio Liki i Severnodalmatinski odred, a zatim i 2. liku udarnu brigadu 6. divi62
63

Vojna enciklopedija, tom X, str. 94.

Zbornik, tom III, knj. 6, str. 100101.

zije. Polovinom aprila od Mosorskog i Sinjskog bataljona formiran

je Cetinski a u avgustu Braki odred. U ovom periodu su zbog reorganizacije jedinica i formiranja novih rasformirani Kninski, Muski i Severnodalmatinski (14. avgusta), koji je sutradan ponovo obnovljen. Tako su u Dalmaciji dejstvovali Biokovski, Braki, Cetinski, Kameniki, Peljeanski, Severnodalmatinski i Splitski odred,
zatim Dinarska, Hvarska, Kninska, Korulanska, Mosorska, Neretvanska, Pasiinska i ibenska eta, nekoliko vodova i vie partizanskih grupa ukupno oko 2.000 boraca. 64
U oekivanju kapitulacije Italije, V NOV i POJ i G Hrvatske
preduzeli su u Dalmaciji posebne mere. Upuena je 1. dalmatinska
NOU brigada, formirani Operativni tab za Dalmaciju i tab 9. divizije. Operativnom tabu za Dalmaciju bile su potinjene sve jedinice na toj teritoriji. U srednjoj Dalmaciji poetkom avgusta formirana je Grupa udarnih bataljona Dalmacije u koju su uli 1. bataljon Splitskog, 1. udarni bataljon Biokovskog, Mosorski i Sinjski
bataljon Cetinskog NOP odreda. Operativni tab za Dalmaciju je
13. i 14. avgusta reorganizovao partizanske odrede u severnoj Dalmaciji i Kninskoj krajini. Od Likog odreda i 2. bataljona Severnodalmatinskog odreda 14. avgusta formirao je Kninsku (u septembru
nazvana 5-ta) dalmatinsku brigadu, a od ostalih snaga Severnoa!matinskog odreda Grupu severnodalmatinskih bataljona i nove odrede Severnodalmatinski i Kninski. U rejonu Vrlike, 8. septembra, ponovo je formirana 3. dalmatinska NOU brigada od Grupe
udarnih bataljona (oko 950 boraca), brigada je ula u sastav obnovljene 9. divizije NOVJ. Naime, 9. dalmatinska divizija bila je
posle bitke na Neretvi, 12. aprila 1943, privremeno rasformirana,
osim 3. brigade i taba divizije. Formirana je ponovo prvih dana
septembra 1943. od 1. i 3. dalmatinske brigade. Sredinom oktobra
u njen sastav je ula i 4. dalmatinska brigada. Operativno podruje bila je srednja Dalmacija i podruje oko Livna, a onda zapadna
Hercegovina i u zavrnoj ofanzivi Kvarnerski otoci, i Istra do Trsta.
Za udarnu je proglaena u decembru 1944. Po nareenju Vrhovnog
taba, u drugoj polovini avgusta obnovljen je tab 4. operativne
zone NOV i PO Hrvatske, koji je uzeo po svoju komandu sve oslobodilake snage u Dalmaciji, ime je prestao a postoji Operativni
tab za Dalmaciju.
U Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju poetkom 1943. bila je 5. operativna zona sa 1. primorsko-goranskim odredom i 14.
primorsko goranska brigada pod komandom Glavnog taba Hrvatske. Kada je G Hrvatske polovinom aprila iz Like u Gorski kotar
uputio 6. primorsko-goransku brigadu, od nje i 14. primorsko-goranske brigade u drugoj polovini aprila u Brinju formirana je 13. primorsko-goranska divizija NOVJ (komandant Veljko Kovaevi, politiki komesar Artur Turkulin). Ona je iduih meseci vodila borbe
u zahvatu komunikacija i oko veih naseljenih mesta u Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju i povezivala dejstva sa slovenakim partizanima preko Kupe. Operativno podruje 13. divizije NOVJ bili
su jo Istra i zapadni delovi Like. Za udarnu je proglaena 20. de64

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 517.

cembra 1944. Sredinom juna obnovljen je 2. primorsko-goranski

partizanski odred. Ubrzo, 21 juna f o r m i r a n je tab Grupe primorsko-goranskih partizanskih odreda, u koji su uli 1. i 2. odred. Prestao je da funkcionie tab 5. operativne zone Hrvatske, a sve jedinice su potinjene 13. diviziji.
Posle odlaska 1. istarske ete Vladimir Gortan" iz Istre, krajem decembra 1942, zbog jakog pritiska neprijateljskih snaga, tamo
nije ostalo drugih partizanskih jedinica. Meutim, pod sve snanijim uticajem KP i SKOJ-a naronooslobodilaki pokret se sve vie
razvijao, tako da je od januara do aprila iz Istre otilo u partizanske
jedinice u Gorski kotar oko 600 boraca. Posle pada italijanske faistike vlade, k r a j e m jula, u mnogim selima Istre f o r m i r a j u se
partizanske udarne grupe koje izvode diverzantske i druge akcije;
krajem avgusta preko 1.500 Istrana uestvovalo je u tim akcijama.
Stvaranjem partizanskih grupa i njihove prve znaajnije oruane
akcije obeleavaju poetak novog perioda u razvitku NOP-a i oruanih snaga u Istri, to e doi do izraaja u danima kapitulacije
Italije.
Sredinom januara 1943. iz umberka u Sloveniju je otila 13.
proleterska NO brigada Rade Konar", pa je ubrzo u tom rejonu
formiran umberaki bataljon od 147 boraca. Od njega, ete Kljuka" i podrunih jedinica sa umberka i Pokuplja 2. aprila formiran je umberaki partizanski odred (od 8. m a j a umberako-pokupski odred), kad je rasformirana Komanda Zumberakog vojnog
podruja. Odred je obezbeivao slobodnu teritoriju umberka, a
delom snaga dejstvovao na podruju Pisarevine i Velike Gorice. Po
povratku iz Slovenije, 13. brigada prebacila je dejstva u neposrednu blizinu Zagreba, a onda u Turopolje i Pokuplje. U Turopolju
je 21. avgusta formiran Turopoljsko-posavski partizanski odred od
480 boraca. Zahvaljujui uspesima 13. brigade i partizanskih odreda,
u ovom k r a j u je stvorena slobodna teritorija i uvren narodnooslobodilaki pokret.
U Lici, Korduna i Baniji poetkom 1943. dolo je do promena
u vojnoj organizaciji. Zbog prenoenja dejstava 8. kordunake divizije u Liku, odlaska 7. banijske divizije u sastav Operativne grupe
divizija Vrhovnog taba prema Neretvi i Sutjesci i angaovanja
krajikih jedinica zapadno od Une, neprijatelj je zaposeo vei deo
Cazinske krajine i jugoistoni deo Korduna. Time je odvojio slobodnu teritoriju Banije od slobodne teritorije Korduna i Like, ime
je zapretila opasnost od stagnacije oslobodilakog pokreta u tom
kraju. Trebalo je to spreiti i zatititi slobodnu teritoriju od neprijateljskih ispada iz Topuskog, Kladue i Slunja. Zato je naredbom
G Hrvatske od 29. aprila na p o d r u j u od Une ukljuno Cazinska
krajina i Banija formirana Unska operativna grupa u sastavu 1.
hrvatskog korpusa. 6 5 Poetkom m a j a u sastavu Unske operativne
grupe bili su novoformirana 4. banijska brigada i 8. krajika NOU
brigada i tri bataljona Kordunakog odreda ukupno 2^543 borca.
65
Arhiv VII, k. .105, reg. br. 2/4, 5/5 i 32/4; k. 106, reg. br. 18/1, 31/1;
k. 420, reg. br. 22/3; k. 1616, reg. br. 1/1.

etvrta banijska brigada formirana je 1. maja od ljudstva Banijskog partizanskog odreda i novih boraca; imala je tri bataljona
i ininjerijsku etu ukupno oko 1.000 boraca. Od 28. juna zvala se 1. brigada Unske operativne grupe, a od 11. septembra dobila je naziv 3. brigada 7. divizije NOVJ. Na Kordunu je 17. aprila
formiran Karlovaki, a 8. avgusta blizu Plaana Plaanski NOP
odred. Od preostalog dela Banijskog odreda obnovljen je Banijski
partizanski odred (tri bataljona i jedna eta), koji je ubrzo uao u
sastav Unske operativne grupe. Zadatak Unske operativne grupe je
bio da sa 8. divizijom proiri ustaniko podruje na Kordunu,
Baniji i u Cazinskoj krajini i sprei delovanje kvislinkih formacija. Kada je 8. krajika muslimanska brigada (24. juna) upuena
u Podgrme, u Unskoj operativnoj grupi je 30. juna formirana 2.
brigada (od 11. septembra 4. brigada, a od 6. decembra 1943
2. brigada 7. divizije), u selu Obijaju, od jednog bataljona Kordunakog partizanskog odreda, 2. bataljona 1. brigade Unske operativne grupe, ete Matija Gubec" i tri voda Banijskog odreda;
imala je tri bataljona sa 874 borca.
Poetkom septembra na Baniju se sa Sutjeske, iz sastava
Operativne grupe divizija Vrhovnog taba, vratila 7. banijska divizija sa 7. i 8. brigadom, poto je 16. brigada rasformirana 30.
juna 1943. U sastav divizije ule su 1. i 2. brigada Unske operativne
grupe, kao 3. i 4. brigada 7. divizije. Ubrzo je rasformiran tab
Unske operativne grupe.
Poetkom 1943. ustanak u Slavoniji povoljno se razvijao. Jedinice 3. operativne zone otpoele su u januaru ofanzivna dejstva
radi proirenja slobodne teritorije u centralnom delu Slavonije, u
Daruvarskoj i Poekoj kotlini, a onda prema eleznikoj pruzi
Zagreb Beograd, to je bilo u skladu sa direktivom Vrhovnog
taba da se pomogne jedinicama Operativne grupe za vreme 4. neprijateljske ofanzive. U toku te ofanzive od 1. i 2. slavonskog partizanskog odreda 11. februara formirana je 18. slavonska NOU
brigada, koja je bila pod komandom 3. operativne zone, a od 9.
marta u sastavu 4. (12.) slavonske divizije. Brigada je imala tri
bataljona, sa oko 750 boraca. Da bi se uskladila borbena dejstva
3. operativne zone i 4. (12.) divizije, formiran je Operativni tab
za Slavoniju, koji je u Poekoj kotlini postigao zapaene borbene
uspehe i ostavio snaan utisak na hrvatska sela. U borbu su pokrenute i jugoslovenske narodnosti u Slavoniji, pa je 3. maja formiran 1. ehoslovaki bataljon. Potom je 17. maja formirana 21.
slavonska brigada kod Slatinskog Drenovca od 4. bataljona 12.
slavonske brigade, po jedne ete iz 16, 17. i 18. brigade i po 80
boraca iz 1. i 2. slavonskog partizanskog odreda; imala je tri bataljona sa oko 500 boraca. Istog dana na Papuku je formirana 10.
slavonska divizija NOV Hrvatske; kasnije, od 17. oktobra 1943,
28. divizija NOVJ (komandant Vicko Anti, komesar Vlado Janji).
U sastav divizije ule su 17. i 21. brigada, dok su u 4. (12.) diviziji
ostale 12, 16. i 18. brigada. Operativno podruje 28. divizije bilo
je sve do 13/14. septembra 1944. Slavonija, Moslavina i Hrvatsko
zagorje, a jedno vreme Banija. Posle se prebacila u Bosnu i Srbiju

prema Beogradu, ponovo u istonu Bosnu i nastupala do Bos.

Kostajnice u sastavu 2. armije. Za udarnu je proglaena u novembru 1943. godine.
Da bi se uskladila dejstva operativnih snaga u Slavoniji (dve
divizije, odnosno 5 brigada), naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ
od 17. maja 1943. formiran je 1. slavonski korpus, koji je 20. juna
preimenovan u 2. hrvatski, a 7. oktobra u 6. slavonski korpus (komandant Petar Drapin, politiki komesar Duan Brki). Operativno podruje 1. slavonskog korpusa bila je Slavonija sa Podravinom i Posavinom. Osim 4. i 10. divizije, u 1. slavonskom korpusu
bio je divizion tekih minobacaa, baterija poljskih topova 100 mm
i baterija brdskih topova 65 mm. Naredbom Glavnog taba Hrvatske od 2. januara 1945. proglaen je udarnim.
Poto se ustanak u Slavoniji sve povoljnije razvijao, tamo su
krajem juna formirana etiri nova partizanska odreda Bilogorski, Daruvarski, Diljski i Poeki, dok su 1. i 2. slavonski partizanski odredi preimenovani: 1. u Posavski, a 2. u Podravski (od
oktobra Osjeki) partizanski odred. U isto vreme 12. divizija, po
nareenju Glavnog taba Hrvatske, prenela je dejstva u Hrvatsko zagorje, a 17. brigada 10. (28.) divizije sredinom jula prebaena je preko Save u Baniju. Poetkom avgusta obe divizije vratile su se u Slavoniju, dejstvovale po komunikacijama i napadale
neprijateljska uporita, uporedo mobiliui novo ljudstvo u NOVJ.
Tako su 15. avgusta, pored ve postojeeg 1. ehoslovakog bataljona, formirani maarski bataljon andor Petefi" i nemaka eta
Ernst Telman" u sastavu Podravskog odreda.
Krajem juna i poetkom jula dolo je do promena i u organizaciji komandovanja u Slavoniji. Kada je u julu formiran Glavni tab Vojvodine, iz sastava 2. hrvatskog korpusa (6. slavonskog)
izile su snage u Sremu, a uao novoformirani 1. diverzantski bataljon. Krajem juna prestao je da postoji tab 3. operativne zone
Hrvatske. Njegove funkcije preuzeo je tab 2. hrvatskog (6. slavonskog) korpusa za podruje Slavonije, a Glavni tab Vojvodine, osnovan 2. jula za podruje Vojvodine.
Kalnik, Moslavina i Hrvatsko zagorje bili su pod komandom
2. operativne zone Hrvatske. Poetkom 1943. godine u Moslavini
je dejstovao Moslavaki, a na Kalniku Kalniki partizanski odred, dok je u Hrvatskom zagorju bilo vie partizanskih, udarnih i
diverzantskih grupa. Na partijskom savetovanju za okrug Krapinu,
6. i 7. februara, govorilo se o formiranju novih partizanskih jedinica. Na Kalniku je u prvoj polovini maja od zagorskih partizana
formirana Zagorska udarna eta, a 21. jula od te ete i delova 2.
bataljona Kalnikog odreda formiran je Udarni bataljon Matija
Gubec". 60 S obzirom na razvoj dogaaja u severozapadnoj Hrvatskoj, Glavni tab Hrvatske naredio je tabu 2. operativne zone
da prebaci svoje sedite iz umberka na Kalnik, odakle e lake
izvravati svoje funkcije. U isto vreme, krajem juna iz Slavonije
u Hrvatsko zagorje stigla je, po nareenju Glavnog taba Hrvatske,
06

tikoj

Severozapadna Hrvatska
revoluciji, str. 661.

narodnooslobodilakoj

borbi

socijalis-

12. slavonska divizija, koja je zajedno sa Kalnikim odredom izvrila uspelu akciju na Lepoglavu i posle se vratila u Slavoniju.
Ubrzo nakon dolaska taba 2. operativne zone na Kalnik, dolo
je do sastanka u Podgariu izmeu rukovodstva Povjerenstva CK
KPH za severnu Hrvatsku i tabova 2. i 3. operativne zone. Poto
je razmotreno vojno-politiko stanje, utvren je program saradnje
i daljeg razvoja oruanih jedinica. Posle tog dogovora 4. septembra 1943. formirana je na Kalniku brigada ,,Braa Radi" od dva
bataljona Kalnikog odreda i Udarnog bataljona Moslavakog odreda, ukupno 710 boraca, pod komandom 2. operativne zone Hrvatske. Tako je u tom delu Hrvatske nastala prva narodnooslobodilaka brigada, to je bio znaajan vojno-politiki dogaaj.
Formiranje krupnih jedinica NOV i POJ na prostoru izmeu
Save i Drave, u neposrednoj blizini Zagreba i glavnih komunikacija koje povezuju srednju i jugoistonu Evropu (jedan korpus, 2
divizije, 6 brigada, 8 partizanskih odreda i druge diverzantske i
udarne jedinice), predstavljalo je znaajan uspeh NOP-a i potvrdilo
mogunosti efikasnog borbenog delovanja velikih operativnih sastava na jednom za neprijatelja najosetljivijem podruju.
Uoi kapitulacije Italije, na teritoriji Hrvatske bila su dva
korpusa (1. i 2. hrvatski), sedam divizija (6, 7, 8, 9, 12, 13. i 28.)
i 22 brigade, sa 28 partizanskih odreda, vie samostalnih partizanskih i diverzantskih eta i bataljona, jedinica i organa vojnopozadinske vlasti. Glavne operativne snage NOV i PO Hrvatske (5 divizija)
bile su orijentisane ili su se nalazile na prostoru koji su drale
italijanske okupacione trupe. Naime, od 1. januara do 9. septembra
na teritoriji Hrvatske formirano je 7 brigada. Isto toliko brigada
formirano je od 1. novembra do 31. decembra, a pre toga (od jula
do 1. novembra) formirano je 11 brigada, to znai da je u Hrvatskoj osnovano 25 brigada. Meutim, u isto vreme su rasformirane
4(3,4. i 5. dalmatinska i 16. banijska), a obnovljene dve (3. i 5. dalmatinska) brigade, tako da su ostale 23 brigade, od ega je jedna
(2. dalmatinska) bila van teritorije Hrvatske. Velike su promene bile i kod NOP odreda. Od 1. januara do 9. septembra formirana su
ili obnovljena 22 odreda. Iz 1942. prelo je 9, rasformirano 7, tako
da je ostalo 24 odreda.
U prvoj polovini 1943. zabeleen je dalji organizacijski razvoj Glavnog taba NOV i PO Hrvatske. U m a j u je imao dva odeljenja: Prvo odeljenje inilo je Operativni, Personalni, Informativni
(Vojnoobavetajni), Politikoobavetajni, Ininjerijski i Artiljerijski odsek, pod rukovodstvom prvog pomonika naelnika taba;
Drugo odeljenje bilo je sastavljeno od Odseka za vojne vlasti u pozadini, Intendanture (od 8. avgusta Glavna intendantura), Tehni kog, Sudskog i Sanitetskog odseka, neposredni rukovodilac celokupne delatnosti Glavnog taba bio je njegov naelnik. 07
Formiranjem Zemaljskog antifaistikog vea narodnog osloboenja Hrvatske na 1. zasedanju 13. i 14. juna na Plitvikim jezerima i u Otocu, Glavni tab NOV i PO Hrvatske mogao se potpu67

Arhiv VII, k. 106, reg. br. 23/1.

nije angaovati na voenju oruane borbe i izgradnji oruanih snaga, jer je sve politike funkcije preuzelo Zemaljsko vee.
U aprilu i maju su u Glavni tab Hrvatske stigli prvi predstavnici saveznike komande iz Kaira.
MAKEDONIJA

Narodnooslobodilaki pokret je 1942. obuhvatio celu Makedoniju. Oruana borba u prvoj polovini 1943, dostie vii stepen razvitka, a oruane snage izlaze iz okvira teritorijalnih partizanskih
jedinica, poinje proces nastajanja operativnih sastava i viih komandi i tabova. Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab Makedonije
ocenili su krajem 1942. dotadanje rezultate i zakljuili da, i pored
izvesnih neuspeha partizanskih odreda, postoje povoljni uslovi za
razvijanje i rasplamsavanje oruane borbe. Za potpuniju ocenu
dostignutog i perspektivu u 1943. godini od posebnog je znaaja
pismo Josipa Broza Tita od 16. januara 1943, u kojem se ukazuje
na dalji razvoj oslobodilake borbe i oruanih snaga u Makedoniji. 68
U poetku je rad rukovodstva NOP-a u Makedoniji bio usmeren ka pripremama za osnivanje novih partizanskih odreda, naroito na podrujima gde nisu postojali (u tetovskom, gostivarskom,
tipskom, tikvekom, evelijskom i drugim krajevima); radilo se
na jaanju dotadanjih odreda i njihovom vrem meusobnom
povezivanju. U toku januara 1943. svim mesnim rukovodstvima i
tabovima odreda Glavni tab dao je uputstvo o merarna koje treba da preduzmu za uvrenje vojne organizacije i o nainu izvoenja borbenih dejstava. 69
Jo dok su trajale te pripreme, u Makedoniju je, u drugoj polovini februara 1943, stigao Svetozar Vukmanovi, kao delegat CK
KPJ i Vrhovnog taba NOV i POJ. Poto je sa rukovodstvom NOP-a
Makedonije analizirana postojea situacija, preduzete su mere za
formiranje novih partizanskih odreda, reorganizaciju Glavnog taba (komandant Mihailo Apostolski, politiki komesar Cvetko Uzunovski) i odlueno je da se u vojnom pogledu izvri podela teritorije Makedonije na pet operativnih zona. Zatim je reeno da se
glavne oslobodilake snage u prvo vreme usmere na teritoriju pod
italijanskom okupacijom, gde su, u tadanjoj situaciji, postojali
najpogodniji uslovi za delovanje, i da se tamo upute CK KP Makedonije i Glavni tab. Posebno je istaknuta potreba da se preduzmu
mere za tenju saradnju sa grkim, albanskim i bugarskim partizanima. Istovremeno, preduzete su mere da se proiri saradnja
sa Glavnim tabom Kosova i ; Metohije, kao i sa vojno-politikim
rukovodstvom u junoj Srbiji, da se u pogodnom momentu stvore
zajedniki operativni tabovi i meovite jedinice.
Od posebnog je znaaja bilo formiranje Komunistike partije Makedonije i osnivanje njenog Centralnog komiteta 19. marta
68
69

Zbornik, tom VII, knj. 1, str. 173.

I s tori j a makedonskog naroda, Institut za nacionalnu istoriju Skoplje, Beograd 1970, knj. III, str. 322.

1943. u Tetovu. Bio je to novi korak ka reavanju makedonskog

nacionalnog pitanja u toku oslobodilake borbe, to je doprinelo
rasplamsavanju oruane borbe, mobilizaciji naroda za NOP i stvaranju novih oruanih jedinica.
U prolee 1943. pred Glavni tab NOV i PO Makedonije
su postavljeni takvi zadaci koji su mu davali mogunost da se
uzdigne u samostalno vojno rukovodstvo, sa jasnom vojnom i politikom koncepcijom razvitka ustanka. Radi uspenijeg i lakeg organizovanja i rukovoenja oruanom borbom i oruanim snagama,
formirano je pet oblasnih partijskih komiteta, to je odgovaralo
postojeoj podeli ina pet operativnih zona. Izuzetno je znaajna odluka Glavnog taba da tabovi operativnih zona rukovode partizanskim odredima neposredno, posebno da iziu iz gradova na teren,
tako da su oni mogli u svakom momentu i blagovremeno da preduzmu potrebne mere u vezi sa razvitkom oruane borbe i oruanih
snaga.
Prva operativna zona Makedonije formirana je u maju 1943.
i obuhvatala je podruje severozapadne Makedonije, severno od linije Debar Kievo Brod i zapadno od eleznike pruge Veles
Skoplje Kaanik (komandant zone Ivan Tanev Dojinov, politiki komesar Mino Bogdanov Largo). U aprilu je formiran Kievski NOP odred, posle preimenovan u 2. NOP odred 1. operativne
zone. Posle neuspelog pokuaja da se u tetovskom kraju formira
partizanski odred, kao i posle razbijanja obnovljenog (21. marta)
Gostivarsko-mavrovskog odreda, 21. maja formiran je Kievsko-mavrovski odred. U sastav odreda uli su preiveli borci razbijenog
odreda i borci sa teritorije Mavrova, Gostivara, iz kievskog kraja,
Debarca, kao i borci Kruevskog odreda. Istog dana rasformiran
je Kievski odred, ali je sredinom jula ponovo obnovljen, kada je
prestao da postoji Kievsko-mavrovski odred. Istovremeno su preduzete mere da se od pripadnika albanske narodnosti formiraju posebne partizanske jedinice. U kievskom kraju poetkom 1943. dejstvuje posebna oruana grupa od 10 pripadnika albanske narodnosti. Sredinom juna formiran je albanski odred, pod imenom iptarski NOP odred, koji, popunjen novim borcima, tokom jula dejstvuje kao Kievsko-mavrovski odred. 70
Druga operativna zona NOV i PO Makedonije formirana je 20.
maja 1943; komandant zone Todor Angelovski, zamenik politikog
komesara Lazar Hadipopovski. Ona je obuhvatala teritoriju juno
od linije Debar Kievo Brod i zapadno od eleznike pruge
Prilep Bitolj. Na teritoriji ove zone sredinom marta partizanska
eta Jane Sandanski" ulazi u sastav Bitoljsko-prespanskog odreda
Damjan Gruev" i prebacuje se na kostursko-lerinsko podruje u
. Grku. U drugoj polovini maja, posle znatnog poveanja broja boraca u njemu, od jednog dela Bitoljsko-prespanskog odreda Damjan
Gruev" i ljudstva bitoljskog kraja formiran je Bitoljski odred Goce
Delev", a drugi deo ie preimenovan u Prespansko-ohridski NOP odred Damjan Gruev". U rejonu Prilepa i Azota dejstvovala je par Isto, str. 326.

tizanska grupa, ostatak Velekog partizanskog odreda Dimitar Vlahov", koji je prestao da ppstoji kao odred krajem 1942. godine.
Trea operativna zona NOV i PO Makedonije formirana je poetkom maja 1943. (komandant Nikola Minev, politiki komesar
Dimitar Angelov Gaber). Pokrivala je teritoriju istono od pruge
Prilep Bitolj i zapadno od pruge Veles evelija. Na teritoriji ove zone, u maju 1943. formirana su dva odreda: Tikveki odred
Dobri Daskalov" i evelijski odred Sava Mihajlov".
U istonoj Makedoniji predvieno je bilo da se formira 4. operativna zona NOV i PO Makedonije, na teritoriji istono od pruge
Veles evelija i juno od linije Veles tip Koani. Meutim, u toku samog formiranja, pri izlasku na teren, 21. maja 1943.
kod sela Vinice blizu Koana, razbijen je tab 4. operativne zone,
a njegov komandant Vano Prkev Seren je istog dana poginuo. Na
teritoriji ove zone 17. maja formiran je Bregalniki partizanski odred, koji je odmah posle formiranja, 20. maja u blizini Vinice, napala bugarslta policija i razbila ga.
Peta operativna zona NOV i PO Makedonije formirana je poetkom avgusta 1943. Kako u poetku nije postojao tab nego rukovodstvo taba zone njega su sainjavali: Boro Pockov, Hristijan Todorovski i Vera Joci. Obuhvatala je teritoriju Skoplja, Kumanova i
krivopalanaki kraj. Na planini Kozjak, 2. avgusta, u saradnji sa 2..
junomoravskim odredom formiran je Kumanovski NOP odred. arski ili arplaninski partizanski odred u rej onu Vratnice i ar-planine
prerastao je u Makedonsko-kosovski odred, kome su se prikljuili
i preostali delovi Skopskog partizanskog odreda, koji je prestao da
postoji u februaru 1943. godine. 71
Tako je u ovom periodu u Makedoniji formirano 14 NOP odreda, dva su ostala iz 1942, 5 odreda je rasformirano, a ostalo je 11
partizanskih odreda koji su, sa drugim manjim partizanskim grupama u svim operativnim zonama, nastavili oruanu borbu protiv
okupacionih trupa. Istovremeno, oni razvijaju iroku politiku aktivnost, formirali su organe narodnooslobodilake vlasti, kao i druge organe i organizacije NOP-a.
Za dalji razvoj oruanih snaga u Makedoniji bilo je od znaaja savetovanje CK KP Makedonije, odrano 2. avgusta u rejonu
sela Oteevo i Prespa. Poto je ocenjeno da e ubrzo nastupiti kapitulacija Italije, odlueno je da se glavne oruane snage koncentriu
na teritoriji pod italijanskom okupacijom. Zatim je konstatovano
da su postignuti solidni rezultati u formiranju, vojnom i brojanom
jaanju partizanskih odreda i da su time stvoreni uslovi da vojna
organizacija pree u novi kvalitet: da se formiraju pokretne vojne
jedinice bataljoni i brigade, sposobne da dejstvuju na celoj teritoriji Makedonije. Istaknuta je i potreba za daljim jaanjem Glavnog
taba NOV i PO Makedonije, kao vojno-politiko telo oslobodilakog
pokreta Makedonije, koje je samim svojim postojanjem predstavljalo odreenu garanciju za realizovanje ciljeva ustanka. Istovremeno
71
Isto, str. 326. Poetni sastav tabova zona dao je autoru general-pukovnik Mihailo Apostolski, ratni komandant Glavnog taba NOV i PO
Makedonije.

je odlueno da se formiraju i organi vojnopozadinske vlasti komande mesta, seoske ete, strae i da se stvaraju slobodne teritorije.
Na osnovu odluka Prespanskog savetovanja CK KPM, 18. avgusta 1943, na planini Slavej, tab 2. operativne zone od Prespansko-ohridskog odreda Damjan Gruev" i od novodolih boraca formirao je 1. bataljon Mire Acev", prvu operativnu jedinicu makedonskog naroda. Tim je zapoeo proces stvaranja operativnih sastava u Makedoniji. Bio je to novi kvalitet u vojnoj organizaciji, a istovremeno uslov za dalje uspene oruane akcije garancija
da e biti ouvane tekovine koje e biti izvojevane u toku ustanka i revolucije . . ,"72 pie u Istoriji makedonskog naroda."
Ne raspolae se potrebnim podacima o organizacijskoj strukturi Glavnog taba Makedonije sve do oktobra 1943.73 Bio je direktno potinjen Vrhovnom tabu NOV i POJ, a njime je do avgusta
1943. neposredno rukovodio delegat Vrhovnog taba Svetozar Vukmanovi Tempo, kada je uspostavljena radio-veza sa Vrhovnim tabom NOV i POJ.
SLOVENIJA

Poetkom 1943. godine najjae arite oslobodilake borbe u

Sloveniji bilo je u tzv. Ljubljanskoj pokrajini, gde su se nalazile
glavne snage NOV i PO Slovenije.
U Gorenjskoj je prebroena odranijc nastala kriza i dolo do
novog priliva boraca, tako da je do kraja maja 1943. Gorenjski partizanski odred narastao na devet bataljona. Radi lakeg rukovoenja
oruanom borbom, krajem juna je Glavni tab Slovenije naredio da
se od jedinica u zapadnom delu Gorenjske i zapadne Koruke formira 2. (Gorenjska) operativna zona (komandant Pero Popivoda, politiki komesar dr Joe Brilej). Poto je Gorenjski partizanski odred
bio preglomazan, tab 2. zone je naredio da se 12. jula od njegovih
delova formira 8. udarna brigada (Gorenjska), koja je 10. avgusta
dobila naziv 7. slovenaka NOU brigada France Preern" i posle
ula u sastav 14. slovenake divizije.
U istonoj Korukoj bila je Istonokoruka partizanska eta,
koja je krajem marta prerasla u Koruki bataljon. Meutim, narodnooslobodilaki pokret u tajerskoj i dalje je preivljavao krizu.
Zbog masovnih streljanja talaca i stradanja Pohorskog partizanskog
bataljona 8. januara na Pohorju, partizanska aktivnost je preneta
na granini sektor Gorenjske i tajerske, gde su se nalazile jedinice
Kamnikog, Savinjskog i Zasavskog partizanskog bataljona. Poetkom maja na Pohorje je upuena grupa partizana iz Kamniko-savinjskog odreda i Korukog bataljona, koja je privukla vei broj
_ novih boraca i 3. maja ponovo formirala Pohorski partizanski bataljon. U tajerskoj je 6, avgusta formirana 6. slovenaka brigada
Slavko Slander" pod komandom 4. operativne zone, a onda se preko Save prebacila u sastav 15. divizije. Na Kozjanskom se nalazio
72

Isto, str. 330.

Boro Mitrovski, Stvaranje i odbrana slobodne teritorije u zapadnoj
Makedoniji u drugoj polovini 1943. godine, VIG, 4/1965, str. 40.
73

Kozjanski partizanski bataljon sa dve ete, ukupno 65 boraca; dejstvovao je na granici Hrvatske i Slovenije, u dolini reke Sutle,
povezujui se u Hrvatskom zagorju sa jedinicama 2. operativne zone Hrvatske. 74
U Slovenakom primorju je poetkom 194.3. dolo do veeg priliva novih boraca, tako da je u februaru oko 1.000 nenaoruanih boraca prebaeno u sastav brigada u Dolenjsko j i Notranjskoj. Soki
partizanski odred je 13, februara 1943. podeljen na Severnoprimorski
i Junoprimorski NOP odred. Radi uspeni jeg rukovoenja, 21. februara je formiran tab Primorske operativne zone (komandant Mirko Brai, politiki komesar Duan Pirjevec).
Istovremeno je Glavni tab NOV i PO Slovenije tamo uputio
jednog svog lana sa zadatkom da s tamonjim partizanskim snagama prodre u Beneku Sloveniju i da proiri ustanak do krajnjih etnikih slovenakih granica. Poto su se prikupili bataljoni
Severnoprimorskog odreda nedaleko od Bovca 26. aprila, formirali
su 6. slovenaku brigadu Ivan Gradnik". Istovremeno su i bataljoni Junoprimorskog odreda, 11. aprila kod sela Kneke Ravne, formirali 5. slovenaku brigadu Simon Gregori". Ove dve brigade
su prele Sou i prodrle u Beneku Sloveniju i Furlaniju sve do iznad edada, to je imalo znaajan podsticaj za irenje ustanka u
tim k r a j n j i m zapadnim delovima Slovenije. Poetkom avgusta dolo
je do spajanja ove dve brigade, tako da su one oformile novu 3.
slovenaku brigadu Ivan Gradnik", koja je prebaena u Notranjsku i ula u sastav 14. slovenake divizije.
Zbog razmaha oruane borbe ukazala se potreba za obrazovanjem u Sloveniji veih vojnih formacija i preduzimanje krupnijih dejstava. Zakljueno je da vie ne odgovaraju operativne zone u
tzv. Ljubljanskoj pokrajini i da je potrebno prii formiranju veih operativnih jedinica divizija. Istovremeno je (18. juna) Edvard
Kardelj, koji se tada nalazio u G Hrvatske, predloio CK KPS da
se umesto dotadanjih operativnih zona formiraju divizije i da se
izvri reorganizacija Glavnog taba NOV i PO Slovenije. 75 Predviajui skori slom italijanske vojske, Glavni tab Slovenije naredio
je tabovima operativnih zona da brigade prebace u Ljubljansku
pokrajinu, kako bi spremno doekale kapitulaciju Italije. U isto
vreme je nareeno da se reorganizuju oslobodilake jedinice, tako
da se rasformiraju operativne zone i formiraju prve divizije Narodnooslobodilake vojske Slovenije sa ime se sloio i Vrhovni tab
i odobrio da se na teritoriji Slovenije formiraju dve narodnooslobodilake divizije. Taj znaajan dogaaj nastupio je 24. juna 1943, kada je Glavni tab Slovenije naredio da se ukine 2. notranjska operativna zona. Prva dolenjska operativna zona prestala je da postoji
13. jula. Tog istog dana G NOV i PO Slovenije izdao je naredbu da
se formiraju 1. i 2. slovenaka narodnooslobodilaka divizija, koje
su na osnovu nareenja Vrhovnog taba NOV i POJ preimenovane u 14. (komandant Mirko Brai, politiki komesar Joe Brilej) i 15. diviziju NOVJ (komandant Predrag Jefti, politiki ko74
75

Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem,

Zbornik, tom II, knj. 9, str. 385396.

str. 479.

mesar Viktor Abvelj). Obe divizije su formirane u Poljanskoj dolini, kod Dolenjskih Toplica. 76
U sastav 14. divizije NOVJ ule su etiri brigade: 1. brigada
Tone Tomi", .2 brigada (dotle 4-ta) Ljubo ercer", po dolasku
u Notranjsku u sastav divizije ula je 3. (pre 6-ta) brigada Ivan
Gradnik" i iz Gorenjskog je stigla u sastav divizije 8. (kasnije
7-ma) brigada France Preern". Divizija je imala oko 2.400 boraca i dobila zadatak da dejstvuje prema eleznikoj pruzi Ljubljana Postojna. Operativno podruje 14. divizije bilo je u Dolenjsko j i Notranjskoj sve do 6. januara 1944, kada se preko Zumberka, Pokupja i Hrvatskog zagorja prebacila u tajersku gde je
ostala do kraja rata. Za naroite zasluge u NOR-u divizija je 26.
oktobra 1944. proglaena udarnom, a 2. novembra 1951. dobila je
naziv proleterska". U sastav 15. divizije NOVJ ule su tri brigade: 4. (pre 2-ga) brigada Matija Gubec", i 5. (pre 3-a) brigada Ivan Cankar", a po pristizanju iz tajerske i 6. udarna brigada Slavko Slander". Divizija je imala 1.616 boraca i bila orijentisana prema pruzi Ljubljana Zidani Most Breice. Tokom celog NOR-a vodila je borbe u Dolenjskoj, Notranjskoj, Suvoj krajini i uemberku. Za udarnu je proglaena poetkom maja 1945. godine.
Tako su se pred kapitulaciju Italije u Dolenjskoj i Notranjskoj nale dve slovenake divizije sa sedam brigada glavna operativna grupacija NOV Slovenije, sposobna da razorua italijansku vojsku na tom podruju, kao i da uniti kvislinke forma
cije. Ukupno je u Sloveniji od 1. januara do 9. septembra 1943.
formirano dve divizije (14. i 15.), 4 brigade i 4 NOP odreda. U
sastavu NOV i PO Slovenije bilo je poetkom 1943. godine 4 brigade, od dve brigade spajanjem nastala je jedna, tako da je 9. septembra bilo 7 brigada. Na poetku 1943. bilo je 8 NOP odreda,
formirana su 4, rasformirano 8, tako da je 9. septembra ostalo
4 NOP odreda.
Na osnovu uputstava Edvarda Kardelja, steenih iskustava
i odluke CK KP Slovenije u periodu julseptembar, radilo se na
reorganizaciji Glavnog taba NOV i PO Slovenije. Glavni tab je
imalo je Operativni odsk, Odsek za veze i Odsek za kadrove; Druimao je Operativni odsek, Odsek za .veze i Odsek za kadrove; Drugo odeljenje, organizacijsko, imalo je Organizacijski odsek, Tehniki odsek i Odsek za oruarske jedinice; Tree obavetajno i
etvrto sudsko odeljenje. Osim toga, u sastavu Glavnog taba
postojao je Odsek za propagandu i statistiku i Sanitetski odsek,
zatim verski referent i oficir za vezu sa saveznikim misijama.
Pod neposrednom komandom Glavnog taba bili su jo tabni
(zatitni) bataljon, Ekonomat (Intendantura), eta za vezu i administrativno osoblje. Politiki komesar Glavnog taba za politiko-partijske poslove imao je grupu politiko-partijskih funkcionera,
76
Naredba je objavljena u Slovenakom poroevalcu" 25. avgusta
1943. Zbonik, tom VI, knj. 6, str. 110.

koja je inila tzv. Politiki sekretarijat Glavnog taba NOV i PO

Slovenije. 77
Odlukom Izvrnog odbora Osvobodilne fronte od 12. januara 1943. u NOV i PO Slovenije uveden je verski referent (dr Metod Miku). Koncem februara pri glavnom tabu je organizovan
glavni obavetajni centar. Prva oficirska kola glavnog taba Slovenije organizovana je krajem avgusta 1943. i bila je potinjena
Kadrovskom odseku Glavnog taba. 78
Krajem juna 1943. u Glavni tab Slovenije stigao je kanadski
major Vilijam Dons (William Jones) iz Glavnog taba Hrvatske,
kao prvi oficir saveznike misije u Glavnom tabu Slovenije.7'J
Ubrzo, od 3. jula, poela je da pristie prva, simbolina ali znaajna, saveznika vojna pomo NOV Slovenije. 80
SRBIJA

Radi razgaranja NOB-a u Srbiji, Centralni komitet KPJ 16.

januara 1943. uputio je direktivno pismo Pokrajinskom komitetu
KPJ za Srbiju, u kojem je, pored ostalog, ukazao na potrebu uvrenja partijske organizacije i poveanja broja lanova Glavnog taba. 81 U isto vreme, CK KPJ i Vrhovni tab NOV i POJ
pruili su neposrednu pomo Pokrajinskom komitetu i Glavnom
tabu NOV i PO Srbije u reavanju politikih, organizacionih i
vojnih problema daljeg razvoja NOB-a i oruanih snaga, preko
svog delegata Svetozara Vukmanovia Tempa. U februaru 1943.
Tempo je stigao na teritoriju june Srbije, i tu prisustvovao partijskom savetovanju na planini Kukavici, gde su bili i predstavnici Kukavikog, Jablaniko-pasjakog i Jastrebakog odreda. Koristei iskustvo ostalih krajeva Srbije i Jugoslavije, odlueno je
da se formiraju krupniji NOP odredi i da se za itavu teritoriju
na levoj obali June Morave, od Velikog i Malog Jastrepca na severu do planine Kukavice na jugu, formira jai partizanski odred.
Na osnovu tih odluka, 7. februara u selu Kaluerici ina planini
Kukavici formiran je 1. junomoravski partizanski odred od Kukavikog, Jablaniko-pasjakog i Jastrebakog odreda, sa tri bataljona, da bi u julu imao pet bataljona.
Ubrzo, u selu Ravnoj Gori, u Crnoj travi, takoe u prisustvu
Svetozara Vukmanovia, odrano je vojno-politiko savetovanje. Odlueno je da se od Crnotravskog partizanskog odreda 4. marta formira 2. junomoravski odred sa tri ete, oko 100 boraca. Dolaskom novih boraca, u martu i aprilu, odred je imao tri bataljona,
77

Zbornik, tom VI, knj. 7, str. 45, 6567; tom VI, knj. 8, str. 327328,
kao i tom
II, knj. 9, str. 385397.
78
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 449.
79
Isto, str. 485.
8
"
Od 3. jula do 27. avgusta NOV Slovenije od saveznika je primila
1
protivtejikovska topa, 5 protivtenkovskih puaka, 7 pukomitraljeza, 77
puaka, 45.534 metka, 300 kg eksploziva i druge opreme. Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 487 .
81
Zbornik, tom II, knj. 7, str. 387. Hronologija NOR-a, str. 403.

 u avgustu etiri. Pomogao je pri formiranju bugarskog Trnskog partizanskog odreda, kao i Kumanovskog NOP odreda 5. operativne zone NOV i PO Makedonije. 82
Na podruju Nia nastavljen je rad na konsolidaciji Ozrenskog NOP odreda, koji je obnovljen u februaru 1943. a Rasinski
odred uspeno je dejstvovao oko Kruevca i Stalaa.
U centralnom delu Srbije situacija je jo uvek bila dosta
teka. Poetkom 1943. u umadiji je dejstvovao 1. umadijskj odred, a u rejonu aka i Valjeva nalazilo se vie partizanskih grupa. Ubrzo posle ponovnog formiranja (18. februara, na Jelici), aanski partizanski odred, zbog jakog neprijateljskog pritiska, 5.
marta je prestao da postoji. Meutim, poetkom maja ponovo je
obnovljen od preostalih i novodolih boraca i zatim izveo vie uspelih akcija oko aka i Gornjeg Milanovca. Po nareenju Glavnog
taba, u martu je obnovljen i Valjevski partizanski odred, koji se
ubrzo prebacio na planinu Bukulju, ali je 28. juna ponovo prestao
da postoji. Poetkom marta rasformiran je i Suvoborski NOP
odred.
Poetkom maja Glavni tab Srbije izvrio je reorganizaciju
postojeih partizanskih jedinica, a 6. maja formirao je Kosmajski
partizanski odred. Poto je prvih dana maja stigao na Bukulju i
aanski partizanski odred, odrano je vojno-politiko savetovanje
u Glavnom tabu Srbije. Prisustvovali su rukovodioci 1. umadijskog, Valjevskog, Caanskog i Kosmajskog partizanskog odreda.
Postavljen je zadatak da se uvrste partizanski odredi i jae angauju u suzbijanju etnikih uticaja i razaranju drumskih i eleznikih komunikacija, emu se odmah pristupilo.
Napadima na neprijateljske delove u manjim uporitima, ruenjem objekata na komunikacijama, unitavanjem kvislinkog administrativnog aparata i politikim radom, partizanski odredi u
centralnoj Srbiji su ojaali. Zato su Pokrajinski komitet i Glavni
tab Srbije na sastanku odranom 27. juna u selu Garaima, pod
Bukuljom, odluili da se pone sa formiranjem udarnih bataljona, s tenjom da kasnije formiraju i brigade, ali da se i dalje zadre partizanski odredi. Ve sutradan 28. juna na Bukulji je od
boraca 1. umadijskog, Valjevskog i delimino Kosmajskog odreda formiran 1. umadijski udarni bataljon, koji je odmah izveo
vie oruanih akcija.
Od posebnog znaaja za dalji razvoj oslobodilakih jedinica
u centralnoj Srbiji bilo je savetovanje koje je Pokrajinski komitet
KPJ za Srbiju odrao od 8. do 13. avgusta; na njemu je pored ostalog, zakljueno da se poveu dejstva svih partizanskih odreda i
udarnog bataljona, pojaa disciplina, povea odgovornost tabova,
organizuje vojna obuka i izvre pripreme za formiranje brigada
NOVJ u umadiji. Neposredno posle toga stigla je direktiva Vrhovnog taba od 28. avgusta u kojoj se govori o formiranju brigada i divizija NOVJ u Srbiji. 83
82
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 495. Zbornik, tom
II, knj. 8, str. 131.
83 p r v e brigade NOVJ na teritoriji Srbije formirane su posle kapitulacije Italije.

U istonoj Srbiji nalazili su se Crnotravski, Krajinski, Poarevaki i Timoki partizanski odred. Poarevaki NOP odred imao
je poetkom 1943. samo oko 50 boraca, svrstanih u dve ete, a
lek krajem 1943. oko 150 boraca. Malobrojnom Timokom odredu
u junu je, na zahtev Okrunog komiteta Zajear, a uz saglasnost
Glavnog taba i Pokrajinskog komiteta, stiglo pojaanje s J astrepea od 1. junomoravskog partizanskog odreda. Stigla je Jastrebaka eta, kojoj su se prikljuili i delovi Ozrenskog odreda. Od
ovih snaga i Krajinskog NOP odreda 15. juna 1943. formiran je Timoki partizanski bataljon, tri ete sa 100 boraca, to je bilo od
znaaja za dalji razvoj oslobodilake borbe u tom delu Srbije.
Tako je na teritoriji Srbije od 1. januara do 9. septembra
1943. formirano 7 NOP odreda, iz 1942. prelo je 10, rasformirano
9, ostalo je 8 odreda. Uz to su formirana prva dva operativna bataljona, to je bilo bitno za budui razvoj narodnooslobodilakih
brigada na teritoriji Srbije.
Vojvodina

Oslobodilaka borba naroda Vojvodine u prvoj polovini 1943.

bila je i dalje u usponu. U Sremu je poetkom 1943. dejstvovao
4. bataljon 3. odreda, dok su dva bataljona sa tabom odreda,
oko 700 boraca, bili u istonoj Bosni. Od novih boraca u Sremu
je u martu formiran novi Sremski partizanski odred sa dva bataljona, a u aprilu je narastao na etiri bataljona sa oko 700 boraca.
Glavnina 3. odreda u istonoj Bosni prerasla je, najpre, u 1. i 2.
grupu vojvoanskih udarnih bataljona, a u aprilu u 1. i 2. vojvoansku brigadu, prve krupne operativne jedinice Vojvodine.
Na padinama Majevice, u selu Brani, 11. aprila 1943. od 1.
grupe vojvoanskih udarnih bataljona formirana je 1. vojvoanska NOU brigada. 84 Imala je tri bataljona, od kojih je trei bio
omladinski. Brigada je imala ukupno 568 boraca. Zbog naroitih
zasluga u NOR^u, posle rata (14. aprila 1953) proglaena je za 18.
proletersku brigadu.
Druga vojvoanska NOU brigada formirana je 20. aprila 1943.
takoe na planini Majevici, u istonoj Bosni, od 2. grupe vojvoanskih udarnih bataljona. Imala je tri bataljona sa 563 borca i
rukovodioca.
U Sremu je sve vie rastao Sremski partizanski odred, tako
da je od dva bataljona ovog odreda, jedne ete i novopristiglih
boraca formirana 3. grupa vojvoanskih udarnih bataljona, koja
je 2. juna dobila naziv 3. vojvoanska NOU brigada. Brigada je
osnovana na Frukoj gori, imala je tri bataljona sa 550 boraca,
a mesec dana kasnije 750 boraca.
Radi lakeg rukovoenja oslobodilakim snagama u Vojvodini, sredinom m a j a formiran je Operativni tab NOV i PO Vojvodine (komandant Aim Grulovi, politiki komesar Slobodan Ba84

Seanja komandanata vojvoanskih brigada, Novi Sad 1975, str. 41.

ji). Meutim, 2. jula 1943, po naredbi Vrhovnog taba NOV i POJ,

reorganizacijom ranijeg Operativnog taba, formiran je Glavni tab
NOV i PO Vojvodine, 85 to je bio znaajan dogaaj u razvoju
NOP-a u Vojvodini. Istom naredbom Vrhovnog taba od 2. jula
formirana je 16. vojvoanska NOU divizija NOVJ od 1, 2. i 3. vojvoanske brigade (komandant Danilo Leki, politkomesar Stefan
Mitrovi). U poetku divizija je imala 1.550, a u novembru 1943.
godine 6.123 borca. Operativno podruje divizije bili su istona
Bosna i Srem. Kasnije je prebaena u zapadnu Srbiju, zatim u
Srem, Baranju i Podravinu. Dok se nalazila u istonoj Bosni, u
operativnom pogledu je povremeno bila potinjena 1. (3.) bosanskom korpusu.
U drugoj polovini jula u Sremu je dolo do nove reorganizacije partizanskih odreda. Dolaskom novih boraca, od Sremskog
odreda su formirana dva 1. i 2. sremski partizanski odred. Prvi
sremski partizanski odred imao je tri bataljona i dejstvovao je u
istonom Sremu, dok je 2. sremski NOP odred imao samo bataljon i operisao je u zapadnom Sremu.
Posle krize koja je 1942. nastupila u razvoju NOP u Bakoj,
Baranji i Banatu zbog nadmonosti okupatorovih jedinica i masovnih zloina nad stanovnitvom, oslobodilaka borba u 1943. ponovo
je poela da uzima ire razmere. Za kratko vreme formirano je
vie vojnih desetina, udarnih i diverzantskih grupa, naroito u abaljskom, bakopalanakom, odakom i novosadskom srezu. U
Sremu su iz sremskih jedinica izdvojeni borci iz Bake, te je od
njih 11. avgusta formiran 3. bako-baranjski partizanski odred, koji
se krajem meseca prebacio u Baku.
I pored surovog terora okupatora nad stanovnitvom Banata,
narod se sve vie ukljuivao u NOP. U januaru je formiran Severnobanatski odred od preivelih boraca ranije postojeeg Karaorevako-aleksandrovakog i Kumanako^melenakog odreda, ali se
u septembru prebacio u Srem pod pritiskom jakih neprijateljskih
snaga. U junom Banatu, u Deliblatskoj peari, dejstvovao je Junobanatski partizanski odred. Pod estim nemakim poterama Odred se prebacio u Rumuniju, u iri rejon sela Zlatice, gde je ivelo
dosta Jugoslovena. Odatle je esto upadao u Banat i napadao nemake policijske stanice i ponovo se vraao u Rumuniju. 86
Osim operativnih i partizanskih jedinica u Vojvodini se formiraju i organi vojnopozadinske vlasti. U aprilu 1943. u Peincima
kod Rume osnovana je Komanda vojnog podruja za Srem, u selu
Novim Karlovcima Komanda mesta Pazova, a u selu Vinjievu
komanda mesta id.
Od 1. januara do 9. septembra 1943. u Vojvodini je formiran
vei broj oslobodilakih jedinica jedna divizija, tri brigade i 5
partizanskih odreda. Najvie promena je bilo kod NOP odreda
iz 1942. ostala su 2, isto toliko je u ovom periodu rasformirano,
tako da je ostalo pet.
85
80

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 300.

Vojna enciklopedija, tom X, str. 601.

Kosovo

U decembru 1942. Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju, imajui u vidu dalje razgaranje oslobodilakog pokreta, doneo je
odluku o formiranju manjih partizanskih odreda u svim del ovima
pokrajine. Na osnovu toga, u januaru 1943. na planini Goleu, kod
sela Vrelo, formiran je NOP odred Emin Duraku" od dela ljudstva
NOP odreda Zejnel Ajdini". Imao je 18 boraca i odmah upuen
u Metohiju, a onda se, posle uspelog upada u akovicu, prebacio
na Kosovo, pa juno od Gnjilana krajem aprila stigao na planinu
aru, gde je 6. maja uao u sastav arplaninskog odreda.
Posle decembarskog proirenog sastanka Oblasnog komiteta,
kod sela Grbola, 6. januara osnovan je Karadaki partizanski odred,
koji je imao oko 30 boraca. Poto je izveo vie uspelih akcija na Skopskoj Crnoj gori protiv bugarskih okupatora, nakon dvadesetak dana razbijen je kod sela Bina, u sukobu sa bugarskim snagama.
Od ostataka ovog odreda i pridolog ljudstva, najvie iz Sirinike
upe, na ar-planini je 18. marta obnovljen arplaninski partizanski odred. Prilikom obnavljanja imao je 20, a u aprilu 40 boraca.
Poetkom maja prikljuio mu se partizanski odred Emin Duraku"
sa oko 30 boraca, tako da je poetkom juna odred narastao na oko
200 boraca. Iz njegovog sastava septembra 1943. izdvojena je grupa od 50 boraca koja je upuena u Pekopeju i tamo ula u sastav
novoformiranih kosovskih bataljona posle kapitulacije Italije.
Od oslobodilakih jedinica na Kosovu 7. aprila u Crnom Lugu
formirana je partizanska eta Bajram Curi", koja je delovala u
okolini akovice.
U aprilu, preko delegata Svetozara Vukmanovia, uspostavljena je direktna veza izmeu CK KPJ i Oblasnog komiteta KPJ
za Kosovo i Metohiju, kao i izmeu Vrhovnog taba NOV i POJ
i Privremenog glavnog taba NOV i PO Kosova i Metohije. Tempo
je Oblasnom komitetu i Privremenom glavnom tabu dao direktive za rad na organizaciji oslobodilakih jedinica i sistema rukovoenja. Tako je teritorija Kosova podeljena na dve operativne
zone i preimenovan je Privremeni u Glavni tab NOV i PO Kosova i Metohije. 87
tab Kosovske operativne zone (komandant Milan Zear, komesar Ali ukrija) ili tab operativne zone za Kosovo oformljen
je 6. juna 1943. i imao je operativno podruje teritoriju Kosova.
tab Metohijske operativne zone (politiki komesar Milo Gili)
ili tab operativne zone za Metohiju nastao je takoe 6. juna i
imao operativno podruje teritoriju Metohije. Obe operativne zone
postojale su od polovine 1943, kada je njihove funkcije preuzeo
Operativni tab za Kosovo i Metohiju.
Do kapitulacije Italije oformljen je i Glavni tab NOV i PO
Kosova i Metohije (komandant Fadilj Hoda, a politiki komesar
Predrag Ajti).
87

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 496.

PRVE JEDINICE JUGOSLOVENSKIH NARODNOSTI

U drugoj polovini 1942. i poetkom 1943. godine u sastavu
NOV i POJ poinju se formirati prve jedinice jugoslovenskih narodnosti. Jo poetkom 1942. Vrhovni tab je dao orijentaciju da se
pone sa formiranjem posebnih jedinica jugoslovenskih narodnosti u sastavu NOV i POJ, ime je KPJ u praksi reavala nacionalno pitanje i ravnopravnost svih jugoslovenskih naroda i narodnosti. 88
Pred poetak drugog svetskog rata u Jugoslaviji su ivela
oko dva miliona pripadnika raznih narodnosti. Komunistika partija povela je odlunu borbu za bratstvo i jedinstvo, za ravnopravnost jugoslovenskih naroda i narodnosti, ime su stvoreni neophodni preduslovi za politiku aktivizaciju jugoslovenskih narodnosti na liniji NOP-a, to je dobilo punu konkretizaciju u uslovima
oslobodilake borbe. Takva orijentacija KPJ imala je veliku privlanu snagu za najire slojeve jugoslovenskih narodnosti. Kako
su se jo pre rata, naroito tokom NOR-a, u redovima KPJ i drugih antifaistikih organizacija nalazili i pripadnici raznih jugoslovenskih narodnosti, oni su odigrali znaajnu ulogu u politikoj mobilizaciji za NOP, s obzirom na nastojanja okupatora i njegovih saradnika da iskoriste pripadnike jugoslovenskih narodnosti u borbi protiv NOP-a. Ve poetkom oruanog ustanka u jedinicama NOPOJ nalazili su se i borili pripadnici jugoslovenskih narodnosti. Kasnije, razvojem NOB-a, kada su za to stvoreni uslovi, bilo je moguno da se od njih i novih boraca formiraju posebne jedinice u sastavu NOV i POJ.
Prva takva jedinica pojavila se na Kosovu, kada je 27. septembra 1942. u selu Ramljanima, izmeu Uroevca i Gnjilana, od
pripadnika albanske narodnosti formiran prvi partizanski odred
Zejnel Ajdini", koji je odigrao znaajnu ulogu u irenju oslobodilake borbe, bratstva i jedinstva meu narodima, na ubeivanju
albanskih masa u potrebu masovnog uea zajedno sa ostalim
jugoslovenskim narodima u oruanoj borbi protiv okupatora i domaih izdajnika. Formiranje i uspeno delovanje odreda Zejnel
Ajdini" bila je najbolja potvrda da su, bez obzira na sve tekoe,
stvoreni potrebni uslovi da se pone sa formiranjem novih jedinica od pripadnika albanske narodnosti, s tim to je i u ostalim
jedinicama oslobodilakog pokreta bilo pripadnika albanske narodnosti, kao to je i u jedinicama albanske narodnosti bilo Srba,
Crnogoraca, Makedonaca, Turaka i ostalih.
Na proirenom sastanku Oblasnog komiteta KP.T za Kosovo
i Metohiju odranom u decembru 1942. odlueno je da se od dela
ljudstva odreda Zejnel Ajdini" formira partizanski odred Emiri
Duraku", to je i uinjeno poetkom januara 1943.
Krajem marta 1943. Oblasni komitet je doneo odluku da se od
pripadnika albanske narodnosti formira partizanska eta Bajram
Curi". Osnovana je u selu Crnom Lugu u Metohiji, a obnovljena
83
Duan Plena, Nacionalne
NOR-u, VIG, br. 6, 1860, str. 41.

manjine

i jedinice

stranih narodnosti u

poetkom septembra 1943, kada je imala oko 120 boraca, tako da

je u novembru prerasla u istoimeni bataljon, s rej onom dejstva
oko akovice.
U zapadnoj Makedoniji poetkom 1943. javljaju se prve grupe od pripadnika albanske narodnosti. Tako je u kievskom kraju
dejstvovala posebna oruana grupa od 10 pripadnika albanske narodnosti. Na podruju gostivarskog kraja od pripadnika albanske
narodnosti u sastavu 1. operativne zone Makedonije formiran je
iptarski partizanski odred. 89 U septembru je dolo do promena,
jer je od ljudstva ovog odreda i novih pripadnika albanske narodnosti kod Debarca, blizu Ohrida, formiran Omladinski iptarski
bataljon, poznat i kao Tomin bataljon". Od pripadnika albanske
narodnosti iz okoline Debra i Struge poetkom avgusta 1943. formiran je partizanski odred Drimkol". 90
Na podruju Slavonije u prvoj polovini 1943. poelo je formiranje posebnih jedinica od pripadnika eke, slovake, maarske i nemake narodnosti. Pripadnici eke i slovake narodnosti
koji su nastanjeni u Slavoniji, Baranji i Vojvodini bili su izloeni otrim pritiscima nemakih i maarskih okupatora, pa su se
zajedno sa ostalim jugoslovanskim narodima opredelili za narodnooslobodilaki pokret. Ve 3. m a j a 1943. u sklopu 3. operativne
zone Hrvatske formiran je 1. ehoslovaki bataljon od pripadnika
eke i slovake narodnosti sa podruja Slavonije, dejstvujui na
podruju Daruvara. Imao je 120 boraca i u julu je uao u sastav
17. brigade 12. slavonske divizije. Posluio je kao jezgro za formiranje brigade. 91
Narodnooslobodilaki pokret meu Maarima u Vojvodini,
Slavoniji i Baranji razvijao se prema datim uslovima u tim oblastima. U prvim oruanim akcijama i u prvim partizanskim jedinicama na tim podrujima nali su se i pripadnici maarske narodnosti, od kojih su kasnije formirane posebne vojne jedinice. Tako
je kod Slatinskog Drenovca, 15. avgusta 1943, od pripadnika maarske narodnosti formiran maarski bataljon andor Petefi" u
sastavu Podravskog partizanskog odreda. Imao je dve ete, u poetku sa 85, kasnije sa 170 boraca. 92
Nemaka narodnost na teritoriji predratne Jugoslavije bila
je brojna. Meutim, kako se ona masovno opredelila za nacistiku
politiku, to se vrlo mali broj prikljuio NOP-u. Tokom NOR-a formirana je samo jedna partizanska eta od pripadnika nemake
narodnosti, a bilo je pojedinano Nemaca i u ostalim jedinicama
NOV i POJ. Nemaka partizanska eta Ernst Telman" osnovana
je 15. avgusta 1943. u Slatinskom Drenovcu od oko 40 pripadnika
nemake narodnosti i izvesnog broja Srba i Hrvata iz Slavonije.
80

I storija makedonskog naroda, str. 326. Vojna enciklopedija, tom IX,

str. 499, 500. Hronologija NOR-a, str. 480, 515, 557.
90
Hronologija NOR-a, str. 533, 604.
91
Zbornik,
tom V, knj. 15, str. 2324. Hronologija NOR-a, str. 477.
92
Krajem decembra 1944. uao u sastav 15. vojvoanske brigade andor Petefi". Zbornik, tom V, knj. 18, str. 75, 169170, 172174, 4 3 4 ^ 4 0 ;
knj. 19, str. 546. Jovan Vujoevi, Maarski bataljon, Komunist br. 328 od
15. avgusta 1963, str. 8.

Imala je dva voda i bila je u sastavu Podravskog partizanskog

odreda. 93
Tako je do kapitulacije Italije (9. septembra 1943) u sastavu
NOV i POJ ukupno formirano 2 ete, 3 bataljona i 4 partizanska
odreda od pripadnika albanske, eke, slovake, maarske i nemake narodnosti. Bila je to najbolja potvrda pravilnosti linije KPJ
u reavanju nacionalnog pitanja i ravnopravnosti svih naroda i
narodnosti, to je pozitivno delovalo na optu mobilizaciju jugoslovenskih narodnosti za narodnooslobodilaki pokret.
JEDINICE RODOVA I SLUBI
U prvoj polovini 1943. i u periodu do kapitulacije Italije odvija se dalji proces razvoja jedinica rodova i slubi naroito u
novoformiranim brigadama, divizijama i korpusima, bez obzira na
vrlo otre borbe koje su u ovom periodu vodene (bitka na Neretvi
i Sutjesci, protivofanziva jedinica NOVJ u istonu Bosnu i prema
jadranskoj obali, borbe u Sloveniji, Srbiji, Makedoniji itd.).
03
Zbornik, tom V, knj. 18, str. 75, 171. J. Vujoevi, Nemaka eta
Ernst Tclman", Komunist br. 330 od 29. avgusta 1963, str. 8.

U razvoju artiljerijskih jedinica dolo je do bitnih promena sa formiranjem divizija i korpusa NOVJ, naroito do sredine
1943. godine. Istina, u poetku, zbog nedostatka artiljerijskih orua, u divizijama nisu se odmah mogle formirati baterije i divizioni kao divizijska artiljerija, jer je popuna naoruanjem jo uvek
vrena otimanjem od neprijatelja. Tako su divizije formirane krajem 1942. i poetkom 1943, koje su bile u sastavu korpusa ili operativnih zona, zadrale artiljerijska orua u brigadama, a za ojaeanja su dobijale artiljeriju iz korpusa. Neposredno posle formiranja 1. bosanskog korpusa, 5. decembra 1942. osnovan je 1. haubiki divizion od tri baterije po dve haubice 100 mm. Istovremeno
je i 1. hrvatski korpus imao haubiku bateriju od tri haubice
100 mm i jednog poljskog topa 75 mm, te jednu brdsku bateriju od
3 topa 75 mm i jednog topa 65 mm. Ovim se prvi put u NOVJ javlja korpusna artiljerija, koja je pridavana divizijama ili je dejstvovala pod komandom korpusa. Neke divizije iz Operativne grupe
Vrhovnog taba, od zaplenjene tehnike, formirale su svoje artiljerijske jedinice. Tako je 1. proleterska divizija jo u novembru
i942. imala bateriju haubica od dva orua 100 mm, koja je potom
ula u sastav Haubikog diviziona Vrhovnog taba; poetkom 1943.
od zaplenjenih topova kod Tenja formirala je brdsku i haubiku
bateriju. Prilikom osloboenja Jablanice zaplenjena su 4 brdska
topa 75 mm, koja su ula u sastav brdske baterije 2. proleterske
divizije.
Haubiki divizion Vrhovnog taba formiran je u rejonu Glamoa 26. novembra 1942; najpre je imao dve baterije haubica
100 mm, a onda je dobio i bateriju brdskih topova od dva orua
75 mm iz 2. proleterske divizije. Od zaplenjene neprijateljske tehnike u Prozoru, 17. februara 1943. formirana je 4. baterija Haubikog diviziona Vrhovnog taba tako da je sada imao 3 baterije po
tri haubice i jednu bateriju od dve haubice 100 mm.
Formiranjem Haubikog diviziona Vrhovnog taba prvi put
u NOR-u dobijena je snana artiljerijska jedinica, koja je svojom
vatrom tada neposredno podravala divizije na najodsudnijim mestima borbe. Divizion se naroito istakao u artiljerijskoj podrci
protivudara koje su 3. i 4. marta izvele brigade 1, 2. i 7. divizije
prema Gornjem Vakufu, u obezbeenju borbi 3. i 9. divizije i prilikom forsiranja Neretve. Po prelasku Operativne grupe divizija
preko Neretve, haubice 100 mm (ukupno 11) kako se nisu mogle
prebaciti i transportovati preko neprohodnog Prenja i poto su
istroile sve granate nou 8/9. marta baene su u Neretvu. Preko Neretve prele su brdske baterije 1. i 2. divizije i brdska baterija Haubikog diviziona Vrhovnog taba, koja je formirana od zaplenjenih brdskih topova kod Gornjeg Vakufa. Poto je brdska baterija Haubikog diviziona predata 3. diviziji, to je tab preimenovan u tab brdskog diviziona 3. divizije. Po osloboenju Kalinovika u divizionu je formirana i haubika baterija od dve zaplenjene haubice 100 mm, tako da je brdska baterija upuena u

sastav 3. divizije prema Nevesinju, a divizion je ponovo preimenovan u Haubiki divizion Vrhovnog taba. 94
Operativna grupa divizija Vrhovnog taba ula je u bitku
na Sutjesci sa artiljerijskim divizionom 1. proleterske divizije formiranim poetkom m a j a kod Pljevalja, koji je imao dve baterije
sa po dva orua 75 mm i jedno odeljenje sa topom 60 mm. Divizion
2. divizije formiran je sredinom maja kod avnika od dve baterije, jedna sa tri i jedna sa dva brdska topa 75 mm. Trea udarna
divizija imala je brdsku bateriju od 2 topa 75 mm. U prateim
etama brigada bilo je po nekoliko orua. Haubiki divizion Vrhovnog taba imao je dva orua 100 mm, ali je 28. maja rasformiran a
haubice zakopane. Istu sudbinu su imali i brdski divizioni 1. i 2.
divizije, ija se orua nisu mogla kretati stazama, koje iz doline
Sutjeke vode na Zelengoru, pa je 5. juna vrhovni komandant
Tito naredio da se zakopaju. Topovi 3. divizije ostali su u dolini
Sutjeske, prilikom proboja 13. juna. U 2. proleterskoj brigadi ostao je samo jedan protivtenkovski top 37 mm, koji je uspeno
dejstvovao protiv nemakih tenkova kada se izbilo na komunikaciju Foa Kalinovik, to je olakalo prelaz preko te komunikacije. U bici na Sutjesci artiljerijske jedinice su uspeno izvravale
sve zadatke, pratei brigade danju i nou, sve dok su postojale
mogunosti.
Dok se vodila bitka na Neretvi i Sutjesci, u sastavu 1. bosanskog korpusa i dalje je uspeno dejstvovao artiljerijski divizion.
U julu 1943. u sastavu 1. hrvatskog korpusa formiran je, takoe,
artiljerijski divizion od brdskih baterija. U aprilu je 4. (12.) slavonska divizija u Poekoj kotlini zaplenila tri haubice 100 mm i
od njih formirala haubiku bateriju, a od ve postojeih i pet zaplenjenih minobacaa osnovan je divizijski minobacaki divizion
od 8 minobacaa 81 mm, prvi takve vrste u NOVJ. im je 17. maja
formiran 1. (6.) slavonski korpus, organizovana je korpusna artiljerija od diviziona minobacaa, haubike i brdske baterije 4. divizije, to je bilo znaajno za podrku slavonskim brigadama i partizanskim odredima.
U to vreme formirano je jo pet novih divizija NOVJ i vie
drugih jedinica u kojima se, zbog nedostatka artiljerije, nisu odmah
mogle formirati odgovarajue artiljerijske jedinice.
Ininjerijske jedinice. Formiranjem divizija i korpusa u novembru 1942, vea koliina oruja i opreme i sve razvijeniji oblici
borbenih dejstava istakli su povean znaaj ininjerijskih dejstava i potrebu narastanja ininjerijskih jedinica. U divizijama i korpusima poinju se formirati ininjerijske ete, potom bataljoni
razliitog inaziva pionirski, minerski i pontonirski. Tako je krajem novembra 1942. dotadanja Tehnika eta Grupe NOP odreda
Like preformirana u Ininjerijsku etu 6. like divizije, koja je u
svom sastavu imala pionirske i minerske, docnije i pontonirske vodove, koji su pridavani i brigadama za izvrenje pojedinih borbenih
94

Haubiki divizion Vrhovnog taba, Artiljerijski glasnik,

br. 7/48.

zadataka/ 5 Pionirsku etu je u martu 1943. imala i 7. banijska

divizija, kada se kretala prema Neretvi u sastavu Operativne grupe divizija Vrhovnog taba. Tada je sve vei broj brigada imao u
svom sastavu pionirski vod (sve brigade 8. kordunake divizije i
12. slavonska brigada) ili ininjerijsku etu (13. proleterska i 3.
banijska brigada). I neki partizanski odredi u svom sastavu su
imali pionirsku etu, kao 1. slavonski odred u novembru 1942. godine. Minersko-pionirsku etu u martu 1943. imao je Dolomitski
partizanski odred.
Za rukovoenje ininjerijskim jedinicama odreivana su struna lica, a pri viim komandama poinju se javljati posebni struni organi za rukovoenje ininjerijom. Obino su se nazivali tehniki organi, jer su, osim jedinica ininjerije, imali i jedinice veze,
saobraajne i druge jedinice. Tako je pri Vrhovnom tabu NOV
i POJ formiran Tehniki odsek, koji je u decembru 1942. imao
Graevinsku (ininjerijsku) Potansko-telegrafsku, Saobraajnu i
Industrijsku sekciju. Tehniki odsek je neposredno rukovodio Ininjerijskom etom Vrhovnog taba, koja je odigrala znaajnu ulogu u bici na Neretvi, prilikom ruenja mostova i pravljenja prelaza preko Neretve 7. marta 1943. godine. 90 Tehnike sekcije formiraju se i pri komandama podruja sa zadatkom da izvode graevinske (ininjerijske), mainske i elektrotehnike radove za potrebe vojske i stanovnitva, i bile su pod neposrednom kontrolom
Tehnikog odseka Vrhovnog taba.
U prvoj polovini 1943. poinju se razvijati nove tenkovske jedinice. U toku bitke na Neretvi, u februaru 1943. jedinice 3. divizije kod Prozora, u rejonu Konjica i Jablanice zaplenile su 12 lakih
tenkova italijanske divizije Mure". Od tih tenkova formirana je
Tenkovska eta Vrhovnog taba, sa tri voda od po tri tenka i tenk
komandira ete, ukupno 10 tenkova (dva su tenka bila neispravna).
To su bili tenkovi tipa ,,fiat", koji su od naoruanja imali samo
dva mitraljeza 7,9 mm. Posade tenkova sainjavali su borci koji
su 19411942. bili tenkisti u partizanskim jedinicama u Srbiji i
Hercegovini, kao i neki zarobljeni Italijani koji su dobrovoljno
ostali u partizanima. Tenkovska eta Vrhovnog taba odigrala je
znaajnu ulogu u dolini Neretve i u protivudaru kod Gornjeg Vakufa. Pri forsiranju Neretve tenkovi su uniteni, poto je njihovo dalje dejstvo bilo onemogueno zbog karakteristika zemljita i slabih
komunikacija, ime je prestala da postoji Tenkovska eta Vrhovnog taba NOV i POJ.
U to vreme, tokom februara 1943, jedinice 6. like i 8. kordunake divizije na Ploanskom klancu, kod Drenovae i Bihaa,
Donjeg Lapca i Mazina, zaplenile su nekoliko tenkova od Italijana,
to je omoguilo Glavnom tabu Hrvatske da 7. marta 1943. naredi
tabu 1. korpusa da formira Tenkovsku etu. Odranije postojeeg
9i

uro Mileusni, Razvoj i uloga ininjerije 6. proleterske (like) divizije u NOR-u, VIG br. 2/1968, str. 117138.
90
U znak seanja na ove dogaaje 7. mart se slavi kao Dan roda
ininjerije JNA.

tenkovskog voda Grupe NOP odreda Like i zaplenjenih tenkova, u

selu Frkaiu (kod Korenice) formirana je Tenkovska eta 1. hrvatskog korpusa; imala je tri tenkovska voda od po tri tenka i tenk
komandira ete, ukupno 10 tenkova marke fiat" i hokis". eta je uspeno dejstvovala u borbama oko Babina Potoka, Vrhovina,
Crne Vlasti, Gospia i Otoca.
Jedinice veze se razgranjavaju posle formiranja divizija i korpusa, jer je dolo do poveanog broja jedinica NOV i POJ, razliitosti njihove organizacione strukture i naela upotrebe. Za neposredno opsluivanje Vrhovnog taba, u sastavu Tehnikog odseka, potansko-telefonska sekcija starala se za teritorijalne i unutranje
veze. U okviru 3. ete Prateeg bataljona Vrhovnog taba 3. vod
je bio sastavljen od telefonista za centralu Vrhovnog taba, a uz
njega je bila pokretna grupa za TT-linije od centrale Vrhovnog
taba do teritorijalnog sistema. Van Prateeg bataliona Dostoiao

je radio-centar u pratnji Vrhovnog taba, koji je odravao radioveze (spoljne i unutranje) i organizovao prijem vesti. Osim toga,
u Vrhovnom tabu postojala je samostalna ifrantska sluba za
unutranje i spoljne veze, kao i kurirska grupa u sastavu Prateeg
bataljona.
U nekim glavnim tabovima bio je, takoe, razvijen sistem
veze. Tako, u sklopu Glavnog taba Hrvatske u okviru Ininjerijskog odseka postojala je sekcija za vezu sa pravima rukovoenja
svim vrstama veza i osobljem za vezu i vojnu potu. Osim toga,
pri Glavnom tabu Hrvatske osnovana je i eta za vezu, koja je
imala radio-grupu, telefonski i kurirsko-signalni vod. Slinu etu
imala je i sekcija za organizaciju veza pozadinske slube. Sekcija
je rukovodila s nekoliko eta koje su odravale telefonsko-telegrafski sistem veza.
U tabu 1. hrvatskog korpusa postojala je Sekcija za vezu
(eta za vezu koja je krajem 1942. imala kurirski i telefonski vod
i signalnu grupu, a poetkom 1943. i radio-grupu). U 6, 7. i 8. diviziji 1. hrvatskog korpusa uvedeni su oficiri za vezu ili efovi za
vezu; svaka divizija imala je vod za vezu sa odeljenjem telefonista
i kurira, a poetkom 1943. uvodi se i radio-grupa. Ubrzo je 8. divizija formirala etu za vezu, pri brigadama je imala vodove za
vezu, a postojao je i oficir za vezu pri tabu divizije. ete za vezu
imale su i operativne zone u Hrvatskoj, a brigade poinju da dobivaju etu za vezu poetkom 1943.
Divizije Operativne grupe Vrhovnog taba jo u poetku su
imale jedinice veze, a u tabovima oficire za vezu. Tako je 1.
proleterska divizija krajem 1942. imala vod za vezu sa odeljenjem telefonista, kurira i radista. Druga proleterska divizija imala je tada telefonski i radio-vod, a 3. divizija najpre radio-vod, kasnije i telefonski vod. U brigadama i bataljonima postojali su kuriri i signalisti, formiraju se i grupe telefonista radi prikljuivanja na teritorijalne TT-veze. Sve tri divizije Operativne grupe Vrhovnog taba dobile su radio-sredstva, a time i radio-jedinice, ime je olakano rukovoenje i komandovanje jedinicama na veini
udaljenostima, to je naroito dolo do izraaja u bitkama na Neretvi i Sutjesci.
Tako su vee operativne jedinice Glavnog taba Hrvatske imale manje jedinice veze (korpusi obino etu, divizije vod za
vezu), dok su taktike jedinice (brigade) imale etu za vezu. Ovo
je iznad svega bilo uslovljeno operativnim potrebama i materijalnim mogunostima sredstava veze.
Protivavionskih artiljerijskih jedinica nema u ovom periodu
u sastavu NOV i POJ. Naime, sve do kapitulacije Italije nije se
raspolagalo odgovarajuim sredstvima za odbranu od neprijateljskih dejstava iz vazduha, odnosno nije se raspolagalo protivavionskim topovima za tuenje neprijateljskih aviona koji su, naroito
u toku bitaka na Neretvi i Sutjesci, bili vrlo agresivni. Neprijateljska avijacija je neometano gospodarila nebom. Zbog toga su, koliko je god bilo mogue, prilagoavani borbeni postupci, a naroito

pokreti jedinica, koristei no i loije meteoroloke uslove za izvravanje zadataka.

Odsek za vojne vlasti u pozadini Vrhovnog taba u januaru
1943. izdao je Uputstvo o organizaciji aktivne i pasivne odbrane
od napada iz vazduha", kojim su regulisani postupci u primeni
mera zatite, osmatran j a i gaanja aviona peadijskim naoruanjem. Za borbu protiv neprijateljske avijacije koristilo se lako peadijsko naoruanje, pukomitraljezi i mitraljezi, pa i puke i automati; vrlo retko je poneki protivaviomski mitraljez ili laki protivavionski top bio u sastavu partizanskih odreda, brigada i divizija.
Formiranjem divizija i korpusa porasli su uloga i znaaj intendantskih jedinica i organa. Organizacija i zadaci intendantskih
organa u brigadama ostali su, uglavnom, isti kakvi su bili i tokom
1942. godine. Divizije NOVJ imale su svoju intendanturu sa divizijskom komorom i potrebnim brojem radionica. Divizije koje su
imale stabilniju slobodnu teritoriju, kao divizije 1. bosanskog korpusa, osim komore, imale su skladita hrane i raznog materijala,
pukarsku, krojaku, obuarsku i opanarsku radionicu i vod vojnika za zatitu intendanture, za sprovod transporta i rad u skladitima itd. Intendantura divizija koje su bile u Operativnoj grupi Vrhovnog taba bila je lakopokretna, bez skladita i veeg broja
radionica. Intendantskom slubom divizije rukovodio je intendant.
Korpusi dobijaju svoju intendanturu i postepeno, u najpogodnijim rejonima, stvaraju sve vei broj intendantskih ustanova, kao
to su skladita, radionice, pekare, mesare i druge, kao i transportne i pomone jedinice.
Sa stanovita snabdevanja materijalnim i borbenim potrebama, naroito u ishrani tokom bitaka na Neretvi i Sutjesci, ovo je
bio najtei period NOR-a. Poetkom januara 1943. Vrhovni tab
izdao je naredbu o ishrani jedinica NOV i POJ, mobilisanog ljudstva u vojnim radionicama, na vojnim radovima i pratilaca raznih
prevoznih sredstava, kao i bolesnika u bolnicama. Propisana je nova tablica snabdevanja. 97 Istom naredbom regulisano je da se snabdevanje vri preko organa vojnopozadinske vlasti, to nije bilo
mogue obezbediti za sve jedinice koje su dejstvovale i na teritorijalna gde jo nisu postojali organi i jedinice vojnopozadinske
vlasti.
Naredbom Vrhovnog komandanta od 7. aprila 1943. regulisano je snabdevanje vojske preko ratnog plena, konfiskacije imovine izdajnika i narodnih neprijatelja, preko dobrovoljnih priloga
i rekvizicije. Istovremeno je nareeno da sve komande mesta i podruja treba da stvaraju skladita, bez obzira da li na njihovoj teritoriji ima ili nema jedinica NOVJ i da se iz tih skladita, u prvom redu, snabdevaju jedinice koje su se zadrale kao posada i
one koje su prolazile. Treeg septembra Vrhovni komandant je
regulisao i ishranu tabova. Prema toj naredbi, hrana za tabove
brigada, divizija i korpusa imala se kuvati u zasebnim kazanima, s
1,7
Prema ovoj tablici sledovanja hrane, predvieno je svim pripadnicima NOV i POJ dnevno: 500 g hleba, 250 g sveeg mesa, 150 g pasulja, 10 g
masti itd. Zbornik, tom II, knj. 7, str. 290293.

tim to se za to angauje najnunije ljudstvo, a kvalitet te hrane

suvie da ne odskae od hrane koja se kuva borcima". Zatim je
regulisano da se trupna komora, kako ne bi bila glomazna, mora
svesti na n a j m a n j i broj konja, a u komorama su se mogli nositi
samo artikli za ishranu.
U organizaciji sanitetske slube i sanitetskih jedinica sve do
kraja 1942. postojala je velika raznolikost. O tome se govorilo na
1. kongresu partizanskih lekara u Bosanskom Petrovcu u septembru 1942, kada je doneta odluka o potrebi izgradnje jedinstvene
sanitetske slube i osnivanja jedinstvenih sanitetskih jedinica. To
je ozvanieno Statutom sanitetske slube NOV i POJ objavljenim
10. novembra 1942. godine, 98 na osnovu kojeg su organizovane sanitetska sluba i sanitetske jedinice.
Statut sanitetske slube NOV i POJ regulisao je zadatak saniteta i njegovu organizaciju koja se sastojala iz saniteta operativne
vojske i saniteta pozadine" i sanitetskog rukovoenja. Osnovna sa
nitetska jedinica operativne vojske bio je sanitet ete, koji se sastojao od etnog bolniara kao rukovodioca, dva nosioca ranjenika i jednog bolniara za svaki vod. Bataljonski sanitet je sastavljen od sanitetskog referenta, njegovog zamenika, jednog bolniara
i etiri nosioca ranjenika. Sastav brigadnog saniteta inilo je osoblje brigadnog previjalita na ijem je elu stajao referent-lekar,
medicinar ili lekarski pomonik i osoblje higijensko-mobilne ekipe.
Sanitet divizije se sastojao iz prihvatne bolnice, hirurke ekipe, bolnike ete i apoteke. Na elu je stajao referent saniteta divizije, koji se nalazio u tabu divizije. Prema tome, Statut je regulisao da se u okviru saniteta divizije osniva sanitetska eta,
koja je sve do pred kraj 1944. bila osnovna jedinica sanitetske slube, sastavljena od dva voda po 30 bolniara.
Statut je regulisao i sanitetsko rukovodstvo. Celokupnim radom saniteta NOV i POJ rukovodio je ef Sanitetskog odseka Vrhovnog taba (dr Gojko Nikoli), ime je prestao da funkcionie
referent saniteta Vrhovnog taba. U Sanitetskom odseku Vrhovnog
taba bili su pomonici referenti, kao to su referent saniteta
za operativnu vojsku, referent za bolnice, epidemiolog i apotekar. 99
Na osnovu Statuta sanitetske slube, poelo je organizovanje
sanitetskih jedinica i ustanova u etama, bataljonima, brigadama
i divizijama NOV i POJ u svim delovima Jugoslavije, saobrazno materijalnim, kadrovskim i drugim mogunostima i specifinostima
pojedinih regija.
Meutim, Statut je regulisao sanitetsku slubu samo do nivoa divizije. U poetku, sanitet korpusa bio je zastupljen samo
referentom saniteta pri tabu korpusa. Sredinom 1943. Sanitetski
odsek Vrhovnog taba razmatrao je predlog organizacije korpusnog saniteta, prema kojem je trebalo da korpusi imaju hirurku
98
Sanitetski zbornik, tom I, str. 114. Statut sanitetske slube napisao
je dr Gojko Nikoli, naelnik Sanitetskog odseka V, na osnovu uputa Vrhovnog taba i materijala Petrovakog kongresa.
99
Sanitetski zbornik, tom I, str. 114120. Dr Dore Dragi, Sanitetska sluba u partizanskim uslovima ratovanja VIZ, Beosrad 1965, str. 4146,
212, 295.

i zaraznu bolnicu, auto-kolonu, bolniku etu, higijensku kolonu,

zubnu stanicu i sanitetsko skladite. Najvei deo tih ustanova dobili su korpusi NOVJ tek posle kapitulacije Italije.
U Statutu sanitetske slube nita se ne govori o organizaciji
sanitetskih jedinica i ustanova u partizanskim odredima. Iz dostupne dokumentacije se vidi da je sanitetska organizacija u partizanskim odredima bila dosta slina onoj u brigadama, s tim to je
u partizanskom odredu postojao samostalni bolniki vod, kao sanitetska jedinica, npr. u 4. i 7. korpusu.
Krajem 1942. i poetkom 1943. Vrhovni tab donosi itav niz
mera usmerenih na poboljanje obavetajne slube i slube bezbednosti. Drugog decembra 1942. Vrhovni komandant je naredio
da se na celoj teritoriji formira jedinstvena obavetajna sluba. 100
Prema toj naredbi, obavetajnu slubu trebalo je organizovati
u svim jedinicam NOV i POJ. Shodno tome, pri glavnim tabovima poeli su se formirati glavni obavetajni centri, koji su rukovodili pomonim obavetajnim centrima u pokrajinama. Organizacija je dalje ila preko rejonskih obavetajnih centara, sve do poverenika u optinama i selima. Na osloboenoj teritoriji p o d v a l i su
obavetajni centri u komandama podruja i mesta, a povcreniei
u optinskim i seoskim NOO-ma. I u operativnim jedinicama obavetajna sluba je organizovana na istim principima: u tabovima
divizija, brigada i bataljona formirani su centri a u etama i baterijama nalazili su se poverenici. U sastavu Vrhovnog taba nalazio
se Obavetajni odsek, koji je imao dve sekcije: za obavetavanje
i za kontrapijunau.
Obavetajna sluba u pojedinim brigadama, divizijama i partizanskim odredima u poetku nije bila dovoljno razvijena, zbog
toga to nije bilo dovoljno odgovarajuih kadrova i iskustva. Praenje neprijatelja u garnizonima bilo je uglavnom redovno i efikasno, dok su podaci o njegovim pokretima i namjerama sporo pristizali, a bili su esto i netani. Obrada obavetajnih podataka, zbog
nerazvijenosti obavetajne slube i neiskustva obavetajnih organa
taba, u dosta sluajeva je kasnila i bila nepotpuna.
U tom periodu jo nisu postojale specijalizovane izviake
jedinice. Svaka jedinica je za izvianje izdvajala potreban broj
ljudi i od njih obrazovala izviaki organ ili se za pojedine izviake zadatke odreivala pojedina jedinica (vod ili eta). Najei sluajevi su bili da se kao izviaki organ javljaju izviake patrole
i izviake grupe, dok se izviake jedinice formiraju posle kapitulacije Italije. 101
U aprilu 1943, po nareenju Vrhovnog komandanta, formirana
je pri Vrhovnom tabu NOV i POJ Komisija za suzbijanje pete
kolone i terorizma, a po svim veim jedinicama poinje formira100
101

Arhiv VII, k. 103a, br. reg. 24/7.

Komandant 17. istonobosanske NOU divizije NOVJ general Gligo
Mandi u monografiji 17. istonobosanska divizija izdatoj 1976. godine (VIZ,
Beograd), na str. 10 kae da je njegova divizija prilikom formiranja u julu
1943. imala izviaku etu, brigade da su imali izviaki vod, a bataljoni izviako odeljenje, to nije bilo mogue utvrditi jer nema ouvanog dokumenta. Po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ, izviake jedinice poele su
se javljati tek u oktobru 1943. Vojna enciklopedija, tom III, str. 754.

nje eta i bataljona protiv pete kolone i obuka tog ljudstva. Zadatak
je Komisije da vodi borbu protiv snaga kontrarevolucije, ubaenih
agenata na slobodnu teritoriju i u jedinice NOV i POJ. Na osloboenoj teritoriji Hrvatske odlukom Glavnog taba, a u zajednici sa
Glavnim obavetajnim centrom, poetkom juna 1943. u selu Crnoj Vlasti kod Otoca, formiran je prvi bataljon protiv pete kolone, a neto kasnije na Baniji jo jedan. Ovim jedinicama rukovodili
su obavetajni centri. 102
Septembra 194.3. pri Vrhovnom tabu NOV i POJ formiran
je Odsek za zatitu naroda, sa zadatkom da na itavoj teritoriji
zemlje uspostavi obavetajnu mreu radi borbe protiv neprijateljske pijunae i pete kolone. 103
Pravna sluba i vojno sudstvo u jedinicama NOV i POJ dobili
su svoj potpuni oblik nareenjem Vrhovnog komandanta od 29.
decembra 1942. Tom naredbom su osnovani stalni vojni sudovi u
narodnooslobodilakim udarnim brigadama, partizanskim odredima
i kod pozadinskih vojnih vlasti. Cilj je bio stvaranje jednoobraznog
sudstva na itavoj osloboenoj teritoriji, kao i kod pokretnih jedinica Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda. 104 To je bilo
saobrazno lanu 8. Statuta proleterskih NOU brigada. Sada se kod
brigada vojni sud sastojao od tri lica: politikog komesara brigade,
komandanta jednog bataljona i jednog borca. Nadlenost vojnog suda u brigadi prostirala se na sve tee prestupe koie izvre borci, vojni i politiki rukovodioci. Ako neki bataljon dejstvuje samostalno,
bez neposredne veze sa brigadom, tada se u njemu formira vojni
sud bataljona od tri lica: politikog komesara bataljona, komandira jedne ete i jednog borca. Vojni sudovi osnivani kod pozadinskih vojnih vlasti sastojali su se od zamenika komandanta podruja, komandanta mesta na ijem je podruju delo izvreno i jednog
borca s terena. Vojni sudovi se takoe osnivaju u partizanskim
odredima i sastavljeni su od politikog komesara odreda, komandanta jednog bataljona i jednog borca, sa nadlenostima istih kao
i kod brigada.
Naredbom se zatim regulie da svi vojni sudovi moraju imati islednika, koji je duan da sve prijave hitno isledi i .s jednim lanom sudskog vea donosi odluku da li e se osumnjieno lice zadrati
u zatvoru ili ne. Dalje se daju naela kako islednik vri isleivanje
i pazi da se graani ne hapse na osnovu neproverenih podataka,
ali se mogu po potrebi privesti radi sasluanja". Naredba dalje
propisuje postupak pred vojnim sudom, prekidanje postupka, izvrenje smrtne kazne, obavezu uspostavljanja vrste veze s Vojnosudskim odeljenjem Vrhovnog taba itd.
Naredba Vrhovnog komandanta od kraja decembra 1942.
smatra se kao vrlo znaajan dokument u odnosu na formiranje posebnog vojnog sudstva i uvoenje jedinstvenih principa u radu svih
vojnih sudova.
102
1,3

Arhiv VII, k. 419a, br. reg. 22/9; k. 104, br. reg. 31/2.
Mio Lekovi, Pregled stvaranja i razvitka slube bezbednosti u toku NOR-a, VIG, br. 3/1959, str. 37. Nije mogue utvrditi da li je ovaj podatak taan, jer ne postoji dokumenat, ve samo iskazi uesnika NOR-a.
104
Zbornik, tom II, knj. 7, str. 192197.

Posle naredbe Vrhovnog komandanta o formiranju stalnih

vojnih sudova od decembra 1942. od posebne je vanosti Uredba
Vrhovnog komandanta o sudovima asti za oficire NOV i POJ od
maja 1943. godine. Sudovi asti za oficire formirani su u svim
tabovima brigada, divizija i korpusa kao prvostepeni i pri Vrhovnom tabu kao drugostepeni, jer su sve prvostepene presude ile
na osnaenje. Sud asti brigade bio je nadlean za sve oficire brigade, a sud asti divizije i korpusa za sve oficire taba i oficire
jedinica, ustanova i partizanskih odreda koji neposredno potpadaju pod tab divizije, odnosno korpusa. Sud asti pri Vrhovnom
tabu razmatra i donosi odluke po presudama sudova asti brigada, divizija i korpusa kao drugostepeni i sudi oficirima Vrhovnog
taba kao prvostepeni.
Dunost sudova asti bila je ,,da bdiju nad ponaanjem, ugledom, dranjem i postupcima svih oficira u svim prilikama, ocenjujui da li je to sve u skladu sa au oficira i ciljevima narodnooslobodilake borbe". 105 Izricali su sledee kazne: uklanjanje s
poloaja, lienje ina i kaznu streljanja. Kazne su izvravane tek
po odobrenju Suda asti pri Vrhovnom tabu. Ovim su oficiri bili
izuzeti od suenja postojeih vojnih sudova. Sudovi asti su sudili
u sudskim veima od po tri lana: politikog komesara brigade,
odnosno divizije ili korpusa, kao stalnog, i dva oficira kao povremena lana, koji se biraju iz redova svih oficira koji potpadaju
pod nadlenost dotinog suda. Sud asti pri Vrhovnom tabu sastojao se od pet lanova. Uredba o sudovima asti za oficire NOV
i POJ bila je na snazi do maja 1944, kada je stupila na snagu Uredba o ustrojstvu i nadlenosti vojnih sudova.
UREDBA
O SUDOVIMA ASTI ZA OFICIRE
NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE I PARTIZANSKIH
ODREDA JUGOSLAVIJE
I
Ustanovljuju se sudovi asti za oficire Narodnooslobodilake vojske
i partizanskih odreda Jugoslavije, kod svih tabova brigada, divizija i korpusa.
II
Ovi se sudovi sastoje od 3 lana, i to: politikog komesara brigade,
odnosno divizije, odnosno korpusa kao stalnog lana, i dvojice oficira,
kao povremenih lanova, koji se biraju iz redova svih oficira koji potpadaju
pod nadlenost toga suda.
III
U nadlenost suda asti kod taba brigade ulaze svi oficiri dotine
brigade, a u nadlenost suda asti kod taba divizije, odnosno korpusa,
ulaze svi oficiri taba i oficiri jedinica, ustanova i partizanskih odreda koji
neposredno potpadaju pod tab divizije, odnosno korpusa.
10

" Zbornik, tom II, knj. 1, str. 273.

Dunost je svih sudova asti da bdiju nad ponaanjem, ugledom, dranjem i postupcima svih oficira u svima prilikama ocenjujui da li je sve
to u skladu sa au oficira i ciljevima Narodnooslobodilake borbe.
Sudovi asti sastaju se i uzimaju dela u postupak na poziv i predlog
taba brigade, odnosno divizije i korpusa.
Svaki oficir dotine jedinice moe dati inicijativu da sud uzme u postupak dela koja naruavaju oficirsku ast.
V
Kazne suda asti su sledee:
1. Uklanjanje sa poloaja
2. Lienje ina
3. Smrtna kazna.
Ove kazne postaju izvrne tek po osnaenju Suda asti pri Vrhovnom
tabu NOV i POJ.
VI
Pri Vrhovnom tabu Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije postoji Sud asti koji se sastoji od 5 lanova.
Dunost je ovoga suda asti da razmatra i donosi odluke po presudama sudova asti brigada, divizija i korpusa, kao i da sudi oficirima koji
se nalaze pri Vrhovnom tabu NOV i POJ.
VII
Po stupanju ove Uredbe na snagu, oficiri Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije izuzimaju se ispod suenja postojeih
vojnih sudova.
VIII
Ova Uredba stupa na snagu danom obnarodovanja.
VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ
TITO
Uredba o Sudovima asti koju je doneo Vrhovni komandant
1943. Bilten Vrhovnog taba NOV i POJ, broj 28 za maj 1943.

u maju

DIVERZANTSKE JEDINICE

Poetkom 1943. naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ poin j u se stvarati vee diverzantske jedinice diverzantski bataljoni
i osnivati diverzantske jedinice u svim operativnim, partizanskim i
vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama. U skladu sa tim, na
teritoriji Hrvatske od postojeih diverzantskih grupa, vodova i eta obrazovana su tri diverzantska bataljona u sastavu korpusa, odnosno zona. Tako je polovinom maja 1943. na Zveevu osnovan 1.
diverzantski bataljon 3. operativne zone Hrvatske od Psunjske, Moslavake i Diljske diverzantske ete i Bilogorskog i Krndijskog diverzantskog voda. Imao je pet eta, 132 borca. Svaka diverzantska
eta imala je svoj sektor na kojem je izvodila diverzije, poglavito
na magistralnim komunikacijama koje kroz Slavoniju i Posavinu
vode od Vinkovaca i Osijeka prema Zagrebu i Varadinu.

Politkomlsar:

\*

Boris Kraigher l . r .

ske

Naredba
vlasti.

Glavnog

^ffi*^h/

V ^ U * ^

taba

Slovenije

Kam. k o m a n d a n t a )
Jafa"^i

organizaciji

l.r.

organa

vojnopozadin-

Izginuli

borci

Pohorskog

bataljona u borbi
januara 1943.

sa

nadmonijim

neprijateljem,

Mornariki partizanski vod u Podgori 28. januara 1943. Na vrhu slike (u

oficirskoj uniformi) prvi komandant partizanske mornarice Velimir korpik

Prelaz jedinica preko Neretve kod Jablanice za vreme

IV
neprijateljske
ofanzive

Delovi
2.
proleterske
brigade
prelaze
preko
konstrukcije
poruenog
mosta na Neretvi kod
Jablanice u toku IV neprijateljske
ofanzive

Borci kuriri iz Operativne grupe divizija NOVJ sa zarobljenim nemakim.

majorom za vreme bitke na Neretvi, marta 1943.

Ranjenici i tifusari 2.
dalmatinske brigade na
Milin Kladama, 9. juna 1943.

Britanska vojna

misija pri Vrhovnom tabu NOV i POJ

vreme bitke na Sutjesci, juni 1943.

na

Zelengori

za

Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz

Tito ranjen je 9. juna 1943. za vreme bitke na
Sutjesci. Desno dr Ivan Ribar

Grupa boraca 1. junomoravskog NOP odreda, 1. maja 1943.

Smotra 5. kozarske brigade na Kozari s prolea 1943. godine.

Slavonske

partizanke,

1943.

arplaninski
partizanski
odred na ari, 1943.

Borci bitoljskog odreda

Goce Delcev", 1943.

Bataljon eke i slovake narodnosti Jan ika" formiran 3.

u sastavu 17. slavonske brigade 12. divizije NOVJ

Jedinice 6. vojvoanske brigade na Frukoj Gori 1943.

maja

1943.

Protivtenkovske zapreke na putu

Gorskom kotaru, 1943.

Partizanska

bolnica na Primorskom, 1943.

Vijadukt Bender (Knin) nakon ruenja 1943. godine

Sa smotre 2. dalmatinske brigade u Boanu, 1943.

Protivkolska

eta 1.

proleterske divizije na Draga

oruda, 7. VI 1943.

Sedlu posle

zakopavanja

Drugi diverzantski bataljon osnovan je u Pokuplju, u selu

Augutanovcu, krajem avgusta 1943. na operativnom podruju i.
hrvatskog korpusa. Imao je tri ete i dejstvovao je na Kordunu,
Baniji i Turopolju. Trei diverzantski bataljon formiran je 28. novembra 1943. kod azme za 2. operativnu zonu; imao je tri ete
i dejstvovao u Moslavini, oko Zagreba, Krievaca, Bjelovara i Garenice.
Od diverzantskih grupa u Sremu, sredinom 1943. formirane
su tri diverzantske ete, od kojih je 14. novembra 1943. formiran
Diverzantski udarni bataljon Glavnog taba Vojvodine. Dejstvovao
je po etama du magistralnih puteva u Sremu. Dejstva ovog bataljona bila su posebno znaajna, jer je drao na udaru neprijateljske
komunikacije u Sremu, kuda je iao glavni saobraaj neprijatelja
iz Nemake prema Beogradu i dalje prema Grkoj i Bugarskoj, i
obratno.
ORGANI I JEDINICE VOJNOPOZADINSKE VLASTI
Steena iskustva iz rada organa vojnopozadinske vlasti u drugoj polovini 1942. godine, kao i vea slobodna teritorija u Bosni,
Hrvatskoj i Sloveniji, zatim stvaranje prvih divizija i korpusa
NOVJ, uslovili su dalji razvoj jedinica i organa vojnopozadinske
vlasti krajem 1942. i poetkom 1943. godine. Uloga organa vojnopozadinske vlasti bila je sada znaajnija preko njih su reavana
organizacijska, mobilizacijska, materijalna, bezbednosna, obavetajna i druga pitanja za novoformirane divizije i korpuse. Jedan od
najznaajnijih dogaaja u tom pravcu je naredba Vrhovnog komandanta od 8. januara 1943. o obrazovanju d ustrojstvu vlasti u pozadini,106 kojom se prvi put u NOR-u detaljno razrauju ustrojstvo i
zadaci vojne vlasti u pozadini.
Radi rukovoenja jedinicama i organima vojnopozadinske vlasti, osim postojeeg Odseka za vojne vlasti u pozadini Vrhovnog
taba, formiraju se slini odseci u glavnim tabovima, a u tabovima operativnih zona i korpusa oblasni odseci radi izvravanja
svih zadataka narodnooslobodilake borbe u pozadini NOV i POJ
i radi usklaivanja rada graanske i vojne vlasti. 107 Poto se preciziraju zadaci pozadinske vojne vlasti i utvruje struktura komandi
podruja, komandi mesta i partizanskih straa, Vrhovni komandant nareuje da se oznake stareina jedinica i organa vojnopozadinske vlasti obavezno nose, ali se oni razlikuju od stareina operativnih i partizanskih jedinica u tome to su imali zelenu podlogu
ispod crvene petokrake zvezde na kapi, i to su iriti na oznakama zvanja bili zelene boje. 108 Osim toga, u strukturi organa vojno106

Zbornik, tom II, knj. 7, str. 284289.

Posle ove naredbe formiran je oblasni odsek za vojne vlasti u pozadini u tabovima 1. bosanskog korpusa, 3. i 4. operativne zone Hrvatske.
Zbornik, tom II, knj. 7, str. 284 i knj. 8, str. 82.
108
U naredbi Vrhovnog komandanta stoji da svi drugovi i drugarice zaposleni kod pozadinskih vojnih vlasti nose na kapama crvenu petokraku zvezdu na zelenom petouglom polju iji se uglovi poklapaju sa vrhovi107

pozadinske vlasti pri komandama podruja javljaju se instruktori i kontrolori koji e u datom podruju pomagati u cilju poboljanja rada". Slini vojni i politiki instruktori nalazili su se i pri
komandama mesta sa istom namenom. Poto komande podruia
nisu imale politikog komesara, bilo je predvieno da se osnivaju
politiki odseci kojim rukovodi pomonik komandanta. Ostali odseci su se formirali prema potrebama i uslovima pojedinih komandi podruja.
Prema ovom nareenju Vrhovnog komandanta, u 1943. godini organizuju se jedinice i ustanove vojnopozadinskih vlasti; po
njemu se postupalo sve do poetka februara 1944, kada su osnovane
korpusne vojne oblasti. Preko ovih organa Vrhovni tab i glavni
tabovi ostvarivali su rukovoenje pozadinskim poslovima na osloboenoj teritoriji, bez kojih ne bi bilo mogue tako uspeno izvoenje borbenih dej stava NOV i POJ.
VOJNE KOLE
Vojna kola Vrhovnog taba NOV i POJ, osnovana u novembru 1942, prebacila se 11. januara u osloboeni Biha, otuda je
zbog etvrte neprijateljske ofanzive krenula prema Livnu, ali je
na putu kod Bosanskog Petrovca 28. januara 1943. rasformirana.
Za to vreme, 20. januara u Bosanskom Petrovcu je u sastavu kole,
po nareenju Vrhovnog komandanta, osnovan teaj za obuku stareina artiljerijskih jedinica. Posle osam dana rada, usled neprijateljske ofanzive, sluaoci su upueni u jedinice, pa je i ovaj teaj
rasformiran.
Prema nareenju Vrhovnog komandanta od 8. januara 1943,
pri tabovima brigada trebalo je formirati desetodnevne kurseve
za komandire eta i komandante bataljona, a pri tabovima divizija kurseve za komandante brigada i njihove zamenike. 109 Na osnovu toga su u nekim brigadama i divizijama iz Operativne grupe
Vrhovnog taba i u toku neprijateljskih ofanziva radili kratki kursevi za nie stareine u t r a j a n j u 810 dana.
Posle bitaka na Neretvi i Sutjesci i protivofanzive Operativne
grupe divizija Vrhovnog taba u istonu Bosnu, imajui u vidu sve
vee potrebe za strunim stareinskim kadrom raznih profila, Vrhovni komandant je svojom naredbom od 1. septembra obrazovao
Oficirsku kolu Vrhovnog taba NOV i POJ, koja je poela da radi
15. septembra. 110
Cim se zavrila bitka na Neretvi, Glavni tab Hrvatske u aprilu 1943. izdao je naredbu da se ponovo formira Oficirska kola,
ma zvezde. Kao specijalne oznake nosi komandant podruja na levom rukavu m a n j u petokraku crvenu zvezdu na odgovarajuem petouglom zelenom polju a ispod nje tri uspravne zelene pruge, komandant mesta dve a
komandir strae jednu. Zamenici komandanta i komandira, kao i pomonici,
nose liste oznake, ali sa poloenim crtama." Zbornik, tom II, knj. 7, str. 287.
109
Zbornik, tom II, knj. 7, str. 277.
11(1
Arhiv VII, k. 23, reg. br. 16.

koja je poela rad poetkom maja kod Otoca. U koli su radila

dva teaja za kolovanje kadrova optevojnog (peadijskog) sraera. Pored ove kole za optevojne komandante, Glavni tab Hrvatske u julu 1943. naredio je da se formiraju i teajevi za obuku
kadrova za pojedine rodove, a oni su kasnije prerasli u samostalne kole. Tako je formirana i Prva artiljerijska oficirska kola,
sa zadatkom da osposobljava rukovodioce za artiljerijske jedinice
od komandira orua i vodova do komandanta diviziona, u trajanju od 30 do 45 dana. U sastavu Oficirske kole formiran je i teaj za obuavanje rukovodilaca veza u jedinicama do zakljuno sa
brigadom, a preuzete su mere i za obuku specijalista za organizaciju radio i telegrafsko-telefonskih veza.
Operativna odvojenost Slavonije, Podravine, Kalnika i Zagorja od Glavnog taba Hrvatske, koji se tada nalazio u Otocu, uticala je na to da se, u skladu sa optom direktivom Vrhovnog
taba za obuku kadrova, u sastavu 6. korpusa odvojeno organizuju kole i kursevi za potrebe svih jedinica severno od Save. Tako
su od juna 1943 na ovoj teritoriji radili teajevi za obuku optevojnih stareina, kao i teajevi za pojedine rodove i slube, sve u sastavu Oficirske kole. Zbog stalnih neprijateljskih dejstava kola je
esto menjala mesto rada i boravka, ali se najdue nalazila na prostoru oko Voina, zatim Virovitice, Daruvara i Slavonske Poege.
Sve vei broj brigada, divizija i ostalih oslobodilakih jedinica u Sloveniji i potrebe za kadrovima uticali su na to da je Glavni
tab Slovenije 3. avgusta 1943. osnovao Vojnu kolu NOV i PO
Slovenije, u blizini marne Gore. U poetku kola je imala samo
nii teaj za kadrove zakljuno s komandantima bataljona i vii
teaj za komandante brigada i divizija i njihove zamenike. Pored
ovih, kasnije su obrazovani teajevi za rukovodioce u jedinicama
rodova i za politike komesare. esto su struna predavanja drali lanovi Glavnog taba, a predavanja iz politike nastave neki
lanovi CK KP Slovenije i Izvrnog odbora Osvobodilne fronte.
kola je morala esto menjati mesto boravka na prostoru Bele
krajine i Dolenjske, a bila je organizovana po vodovima i etama,
kako bi, prema potrebi, bila angaovana u borbi.
U istonoj Bosni, gde su se nalazili Glavni tab Vojvodine
i 16. vojvoanska divizija, imajui u vidu potrebe za brim strunim uzdizanjem kadrova sve veeg broja oslobodilakih jedinica,
naredbom od 26. jula 1943. Glavni tab za Vojvodinu je formirao
Oficirsku kolu, koja je poela s radom 1. oktobra 1943. godine.
O kolovanju vojnih kadrova u Srbiji do jeseni 1944. ima
vrlo malo pouzdanih izvora. Zna se da je na planini Kukavici
jo 1943. radila kola za vojne rukovodioce, bez podataka o vremenu trajanja, nainu rada, programu i organizaciji.
Tako je do kapitulacije Italije ponovo organizovano vojno
i politiko kolovanje stareinskih kadrova NOV i POJ. Prekid koji
su izvrile etvrta i peta neprijateljska ofanziva je prebroen i
od tada se nastavlja sve intenzivnije struno kolovanje i uzdizanje
kadrova.

KARAKTERISTIKE ORUANIH SNAGA

I pored svih tekoa i problema sa kojima je bio suoen narodnooslobodilaki pokret u prvoj polovini 1943, naroito dra
matine borbe koje je vodila Operativna grupa divizija Vrhovnog
taba na Neretvi i Sutjesci, kao i problemi u snabdevanju materijalnim i borbenim potrebama i u sanitetskom obezbeenju oslobodilakih jedinica, neprijatelj nije uspeo da uniti Operativnu
grupu divizija Vrhovnog taba i ostale grupacije NOVJ, nije mogao
da zaustavi dalji razvoj postojeih i stvaranje novih jedinica.
Za ovaj period razvoja NOV i POJ karakteristino je bre
narastanje operativnih jedinica brigada, divizija i korpusa i
njihova sve vea i dominaotnija uloga u oruanoj borbi. To potvruje i podatak da je od 1. januara do 9. septembra u Sloveniji,
Hrvatskoj, Bosni i Vojvodini formirano 20 narodnooslobodilakih
brigada, odnosno dva nova korpusa 1. slavonski i 2. bosanski
i devet novih divizija 9. dalmatinska, 10. i 11. krajika, 13. primorsko-goranska, 14. i 15. slovenaka, 16. vojvoanska, 17. istonobosanska i 28. slavonska. Na dan kapitulacije Italije NOVJ imala je 54 brigade u sastavu 18 divizija i 4 korpusa, znaajnu operativnu snagu kojom je vrhovno komandovanje snano uticalo na
ostvarivanje vojno-politikih ciljeva oslobodilakog rata i revolucije.
U istom tom periodu u Hrvatskoj i Vojvodini formiraju se
grupe udarnih bataljona sa operativnom ulogom i namenom, od
kojih su se naelno formirale brigade. U Srbiji i Makedoniji je
prvi put dolo do formiranja samostalnih udarnih bataljona koji
nisu bili vezani za jednu teritoriju, kao neposredna pretea narodnooslobodilakih brigada.
Paralelno sa postojanjem sve veih i jaih operativnih jedinica, nastavljeno je formiranje i razvijanje partizanskih jedinica
partizanskih odreda i grupa partizanskih odreda. Od 1. januara do
9. septembra 1943. formirano je ili obnovljeno 96 partizanskih
odreda, rasformirano 47, tako da je ostalo 85.111 Partizanski odredi su u sadanjem i zapadnom delu Jugoslavije inili osnovnu snagu iz koje su nastajale brigade, a grupe partizanskih odreda su, npr.
u Dalmaciji, zamenjivale vee taktike jedinice. Unutar partizanskih odreda nastavljeno je sa formiranjem udarnih ili omladinskih
bataljona, koji su kao celina ulazili u sastav novoformiranih brigada. U Srbiji je u ovom periodu dolo do ukrupnjavanja partizanskih odreda, tako da je najvei broj partizanskih odreda preao sa
etnog na bataljonski sastav, od ega su obino jedan do dva bataljona bili udarni. Time isu sitvoreni uslovi da se pristupi osnivanju
brigada Narodnooslobodilake vojske i u tom delu Jugoslavije, na
emu su intenzivno radili Glavni tab i partijska rukovodstva. Meutim, u nekim krajevima Srbije, u Makedoniji i na Kosovu jo je
bilo partizanskih odreda manjeg brojnog stanja i etnog sastava,
na to su uticali lokalni uslovi i specifinosti oslobodilakog pokreta.
111
Detaljni pregled kretanja narodnooslobodilakih jedinica od 1. januara do 9. septembra 1943, sa tanim stanjem snaga na dan kapitulacije Italije, dat je u prilogu br. 15.

U tom periodu formiraju se i vee diverzantske jedinice

diverzantski bataljoni, koji su bili sposobni za izvoenje krupnijih
diverzantskih akcija i na iroj prostoriji. Poto su oni formirani
na teritoriji Hrvatske, a u Sloveniji dejstvuju minerski vodovi i
ete, to pokazuje da je njihova osnovna namera bila da ruenjem
onesposobe glavne komunikacije koje prolaze preko jugoslovenskog
ratita. Na diverzantskim akcijama, kao i ranije, radile su i ostale
operativne i partizanske jedinice, kao i borbene i udarne grupe
u okupiranim gradovima i veini naseljenim mestima.
Jedna od bitnih karakteristika oslobodilakih jedinica u tom
periodu je i ta to su u svoj organizacijski sastav poele sve vie da ukljuuju jedinice rodova i slubi, prema materijalnim i
kadrovskim mogunostima, i to su te jedinice postepeno uticale
na razvoj oruane borbe svojom vatrenom moi, snagom udara i
manevra.
Kao rezultat pravilne linije KPJ u reavanju nacionalnog pitanja i ravnopravnosti svih naroda i narodnosti, kao i doslednosti
da na antifaistikoj platformi okupi u borbi za osloboenje sve
snage drutva, shodno direktivi Vrhovnog taba NOV i POJ, u
to vreme su poele u sastavu NOV i POJ da se formiraju prve
jedinice jugoslovenskih narodnosti. Takva orijentacija KPJ i Vrhovnog taba pozitivno je uticala na optu mobilizaciju jugoslovenskih narodnosti za narodnooslobodilaki pokret, ujedno i na
oslobodilake pokrete susednih zemalja.
ZAKLETVA
Zaklinjem se au svoga naroda da u u redovima Narodnooslobodilake vojske vjerno sluiti svome narodu borei se protiv okupatora i svih
domaih izdajnika neprijatelja narodne slobode i narodnih prava. Zaklinjem se da u disciplinovano i savjesno vriti svoje dunosti i izvravati
naredbe svojih pretpostavljenih. Kunem se da neu ispustiti oruje iz svojih ruku dok naa zemlja ne bude oiena od okupatora, dok narodu ne
budu osigurana njegova prava i sloboda.
Spreman sam primiti svaku kaznu za prekraj ove moje zakletve.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
Ovom se zakletvom moraju zakleti svi borci, komandiri, komandanti
i politiki komesari Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije koji jo nisu poloili zakletvu, kao i oni borci ili oficiri koji stupaju
u redove Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Zakletva se polae pred tabom brigade, divizije i korpusa, odnosno tabovima partizanskih odreda.
VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ
TITO
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
Maj 1943.
Zakletva boraca NOV i POJ koju je doneo Vrhovni tab u maju 1943.
godine, Bilten Vrhovnog taba broj 28 za maj 1943.

Kroz vie naredbi i direktiva Vrhovnog taba u tom periodu

su se dalje dograivale i stvarale nove jedinice i organi vojnopozadinske vlasti. Oni su jo postojali samo na osloboenim teritorijalna u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Sandaku
i Vojvodini, a u Sloveniji i Makedoniji osnivaju se komande mesta, dok su se prva vojna podruja poela osnivati posle kapitulacije Italije. U Srbiji, kao i na Kosovu, prvi organi i jedinice vojnopozadinske vlasti javljaju se u drugoj polovini 1943, poto su
u tom periodu izvrene odgovarajue pripreme. Praksa je potvrdila pravilnost orijentacije Vrhovnog i glavnih tabova da preko
organa i jedinica vojnopozadinske vlasti ostvare rukovoenje brojnim pozadinskim poslovima mobilizacijskim, materij alno-snabdevakim, bezbednosnim, sanitetskim na osloboenim teritorijalna bez kojih ne bi bilo mogue uskladiti i uspeno voditi oruanu borbu u uslovima narodnooslobodilakog rata.

Prilog br. 15
PREGLED
NARODNOOSLOBODILACKIH JEDINICA OD 1. JANUARA DO 9. SEPTEMBRA 1943. GODINE

1. i 2. proleterska
divizija

1. prolet. brigada

Bosna i Hercegovina

Crna Gora i
Sandak

Hrvatska

Makedonija

Slovenija

Srbija

Vojvodina

2
-

10

18

16

4
-

3
23

UKUPNO

18

37

20

35

30

22

24

14

11

10

14

15

16

13

54

36

96

47

85

Kosovo
Svega

Trei

deo

RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP OD KAPITULACIJE

ITALIJE DO KRAJA 1943. GODINE

SITUACIJA NA JUGOSLOVENSKOM RATITU I RAZVOJ NOV

I POJ U ZEMLJAMA I POKRAJINAMA JUGOSLAVIJE
Posle kapitulacije Italije, 8. septembra 1943, u veem delu
Slovenije, Hrvatske i Crne Gore, kao i u zapadnim delovima Makedonije, na delu Kosova i u Hercegovini, dolo je do masovnog
narodnog ustanka i priliva novih boraca u NOV i POJ. U ruke
slovenakih, hrvatskih, bosanskih, crnogorskih, makedonskih, kosovsko-metohijskih i hercegovakih jedinica i proleterskih divizija palo je gotovo kompletno naoruanje oko 12 italijanskih divizija. NOV i POJ dobijaju oko 80.000 novih boraca. Osloboene
su velike teritorije i ceo jadranski pojas, od Trsta do Ulcinja, osim
nekoliko gradova.
Kao rezultat masovnog priliva boraca u NOVJ, na teritoriji
gde su se nalazile italijanske okupacione trupe, formirano je 38
brigada, 8 divizija i 4 korpusa Samo u septembru i oktobru 1943.
na teritoriji Slovenije, Istre, Hrvatskog primorja, Like, Gorskog
kotara, Dalmacije i Crne Gore formirane su 32 brigade, odnosno
8 divizija i 4 korpusa NOVJ. Osnovana je Mornarica NOV Jugoslavije. U Srbiji su formirane etiri brigade, a u Makedoniji
dve. Najvea strategijska grupacija NOVJ nalazila se u borbi protiv nemakih divizija koje su, po planu Akse" (Achse), prodirale
prema obalama Jadrana.
Ogromni ratni plen je bitno izmenio organizacijsko-formacijsku strukturu NOVJ i pojaao njenu vatrenu i udarnu mo. Stvorene su mogunosti za ofanzivne operacije veeg zamaha. Osloboene teritorije se stabilizuju. Nastupile su povoljnije mogunosti
redovnog snabdevanja. Meutim, zaplenjena ratna tehnika, ipak,
nije brzo mogla da doe do izraaja: oskudevalo se u strunim
kadrovima, naroito za pojedine rodove i slube, nije bilo vreme-

na da se ovlada tolikom tehnikom usled brze reakcije nemakih

trupa.
Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi razvijali su
se i dalje na onim istim osnovama koje su postavljene krajem
1942. i poetkom 1943. godine.
BOSNA I HERCEGOVINA

Ofanzivom Operativne grupe divizija Vrhovnog taba u leto

1943. ponovo je preneto teite operacija u Bosnu. Uoi kapitulacije Italije, divizije 1. i 2. bosanskog korpusa i Operativne grupe Vrhovnog taba bile su oslobodile vei deo Bosne. Gotovo sva
mesta u dolini Vrbasa i itavo podruje izmeu Une i Save bili
su u rukama NOVJ. Zbog svog centralnog poloaja u odnosu na
Srbiju, dolinu Save i Jadran, teritorija Bosne imala je tada veliki
znaaj. Na n j o j se uvruju i razvijaju postojee oslobodilake
jedinice i formiraju nove, naroito u istonoj Bosni.
U srednjoj Bosni, kod Prnjavora, 16. oktobra 1943. formirana je 14. srednjobosanska NOU brigada od delova Banjalukog
i Prnjavorskog odreda. Imala je tri bataljona sa oko 800 boraca i ula je u sastav 11. krajike divizije. Oko Teslia i Tenja 18.
septembra formiran je Teanjsko-tesliki odred, sa 50 boraca, i
uao u sastav 11. krajike divizije. Oko Prnjavora je 18. oktobra
osnovan Crnovrki odred, sa dve ete i 100 boraca, koji je uao
u sastav 11. divizije. Na teritoriji zapadne i srednje Bosne do kraja 1943. formirani su jo Dobojsko-derventski, Duvanjski, Glamoki, Gradiko-lijevanski, Motajiki, Pljevski i Ribniki odred.
U istonoj Bosni je 17. divizija do polovine septembra oslobodila Graanicu, Modriu, Samac, Gradaac i Oraje, to je bio
podsticaj da novi borci stupaju u oslobodilake jedinice. Na Trebavi je poetkom septembra osnovan Trebavski odred, a 16. septembra u Posavini Posavski partizanski odred. Nedaleko od
Brkog, u selu Bukoviku, 21. septembra formirana je 16. muslimanska brigada od Muslimanskog bataljona 6. istonobosanske
brigade. Imala je dva bataljona, sa 700 boraca, i ula u sastav 17.
istonobosanske divizije.
Poetkom septembra u istonu Bosnu prebacio se tab 1.
bosanskog korpusa i odluio da se oslobodi Tuzla. U borbama od
29. septembra do 7. oktobra osloboena je i odbranjena Tuzla i
zadobijen znaajan ratni plen. Osloboenje Tuzle veoma se povoljno odrazilo na dalji razvoj NOP-a u istonoj Bosni. Muslimansko
i hrvatsko stanovnitvo poelo je masovnije da stupa u oruanu
borbu protiv okupatora. Iz Tuzle i njene okoline ukljuilo se u
jedinice 1. korpusa oko 4.000 novih boraca, od toga 2.500 radnika.
To je omoguilo da se popune postojee i formiraju nove jedinice. Kod Tuzle je 10. oktobra formirana 17. majevika brigada od
Majevikog partizanskog odreda. Imala je tri bataljona i 700 boraca. Istog dana, takoe kod Tuzle, od ljudstva iz hrvatskih sela
tuzlanskog bazena formirana je 18. istonobosanska (hrvatska) brigada, sa tri bataljona i 600 boraca. Od delova Biranskog parti-

zanskog odreda 21. oktobra u Biru osnovana je 19. biranska brigada, sa tri bataljona i 700 boraca.
Formiranjem novih brigada u istonoj Bosni bilo je mogue
da se osnuje jo jedna istonobosanska divizija. Po naredbi Vrhovnog taba NOV i POJ, od 2. krajike, 18. istonobosanske (hrvatske) i 17. majevike brigade 10. oktobra u Tuzli osnovana je
27. istonobosanska divizija NOVJ (kornandnat Pero Kosori, politiki komesar Hasan Brki). U sastav divizije uli su jo Biranski i Romanijski odred. Do 17. oktobra nosila je naziv 3. bosanska
divizija, kad je preimenovana u 27. udarnu diviziju NOVJ. Na dan
formiranja imala je 2.037, a 25. oktobra 3.309 boraca. Operativno
podruje divizije bila je istona Bosna.
Do kraja 1943. na teritoriji istone Bosne formirani su: u
rejonu Tuzle Tuzlanski, blizu Viegrada Limski, kod Kladnja Kladanjski i na Majevici 3. majeviki partizanski odred. Na ovoj teritoriji formirano je i nekoliko vojvoanskih jedinica.
U Hercegovini je posle bitke na Sutjesci nastupio novi period u razvoju oslobodilakog pokreta. Tamo su stigli 10. hercegovaka brigada, Omladinski i Mostarski bataljon koji su postigli znaajne uspehe u borbi protiv italijanskih i nemakih jedinica,
etnika i ustako-domobranskih snaga. Nemci su uspeli razoruati italijanske divizije Marke" i Mesina". Meutim, kapitulacija Italije pozitivno je delovala na dalju mobilizaciju naroda u
NOVJ, tako da je 10. hercegovaka brigada u oktobru imala 11 bataljona koji su, radi lakeg komandovanja, podeljeni u tri udarne
grupe. Pored jaanja 10. brigade i Mostarskog bataljona, u vreme
kapitulacije Italije i do kraja 1943. na podruju Hercegovine formirano je vie manjih partizanskih odreda Vlahoviki, Bileki.
Bjelimiki, Biina", Dabarski, Duliki, Nevesinjska puka" Planinski, Popovopoljski, Povrki, umski, Udreanjski i Vlahoviki,
u kojima je bilo oko 400 boraca, a obnovljen je i Ramski NOP
odred.
Od znaaja je bilo oblasno partijsko savetovanje koje je odrano u Davidoviima 1. novembra, na kojem su postavljeni zadaci za politiko i organizaciono uvrenje postignutih uspeha i data orijentacija na formiranje novih jedinica. Poto je 10. hercegovaka brigada, posle borbi u oktobru i novembru, brojala oko
1.8002.000 boraca, to je po nareenju Vrhovnog taba, 16. novembra, od tri grupe bataljona ove brigade formirana 29. hercegovaka divizija NOVJ (komandant Vlado egrt, politiki komesar Dragia Ivanovi), u iji su sastav ule 10, 11. i 12. hercegovaka brigada. Operativno podruje divizije bila je Hercegovina, delimiono Crna Gora, juna Dalmacija i Bosna, a krajem rata Slovenija. Divizija je bila u sastavu 2. udarnog korpusa.
Prilikom formiranja 29. hercegovake divizije NOVJ, 10. brigada je reorganizovana od 1. grupe bataljona 2. bataljon 10.
brigade, 1. bileki, 1. gataki, 8. ljubomirski i 3. dalmatinski bataljon, kao njeni 1, 2, 3, 4. i 5. bataljon. Zatim su formirane dve nove
brigade 11. i 12. hercegovaka. Od 2. grupe bataljona 10. brigade
(4. bataljon 10. brigade, Stolaki i Nevesinjski bataljon), 22. novembra osnovana je 11. hercegovaka NOU brigada koja je imala oko

500 boraca. Od 3. grupe bataljona 10. hercegovake brigade, isto 22.

novembra, formirana je 12. hercegovaka NOU brigada. Nju su sainjavali 5. bataljon 10. brigade, apljinsko-stolaki i Popovopoljski bataljon. U poetku su ove dve brigade nosile naziv: 2. i 3. hercegovaka NO udarna brigada.
Polet oslobodilakog pokreta u jesen 1943. u Hercegovini bio
je tako snaan da su, pored navedenih brigada, 22. novembra formirani Severnohercegovaki i Junohercegovaki partizanski odred,
koji su tada u svom sastavu imali sedam bataljona.
Krajem 1943. godine NOV i POJ u Bosni i Hercegovini imaju
dva korpusa sa 7 divizija, 23 brigade i 38 partizanskih odreda. Naime, u tom periodu od 9. septembra do 31. decembra u Bosni i Hercegovini formirane su dve nove divizije 27. i 29, sedam brigada
i 27 NOP odreda, rasformirano je 19 odreda, 30 je bilo 9. septembra,
tako da je ostalo 38 odreda. Po odluci Vrhovnog taba u oktobru
1943. godine 5. krajika divizija izdvojena je iz sastava krajikih
snaga i upuena u Sandak, sa zadatkom da ojaa tamonje snage i za prodor u Srbiju.
Uspesi koje je postigla NOV u Bosni i Hercegovini u ovom
periodu omoguili su sazivanje Osnivake skuptine Zemaljskog antifaistikog vea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine, koja
je odrana u Mrkonji-Gradu 25. i 26. novembra 1943. Tom prilikom donete su istorijske odluke o buduem ureenju Bosne i Hercegovine kao ravnopravne federalne jedinice u zajednici naroda Jugoslavije.
CRNA GORA I SANDAK

U vreme i posle kapitulacije Italije u Crnoj Gori su dejstvovali Durmitorski, Komski, Nikiki, Zetski i Lovenski odred, dva
bataljona 5. proleterske crnogorske brigade, Beransko-andrijevaki
udarni bataljon, Kolainska i Rovaka partizanska eta i druge jedinice koje su stvorile manje slobodne teritorije u Banjanima, okolini Nikia, od Bjelopavlia prema Piperima, oko Ceva i dr., a kad
je kapitulirala faistika Italija, ustanak je zahvatio i Crnogorsko
primorje.
U to vreme (9. septembra) vrhovni komandant NOV i POJ Tito
naredio je tabu 2. proleterske divizije da se formira narodnooslobodilaki udarni korpus. Na osnovu toga, tab divizije je 10.
septembra formirao 2. udarni korpus NOVJ od 2. proleterske i 3.
udarne divizije. U naredbi Vrhovnog komandanta stoji da po formiranju korpusa komandovanje svim jedinicama na teritoriji Crne Gore, Sandaka i Hercegovine preuzima general-major Peko Dapevi",112 koji je imenovan za prvog komandanta 2. udarnog korpusa. Politiki komesar je Mitar Baki. Korpus je imao zadatak da
na toj teritoriji razbije ostatke etnika, izvri popunu postojeih
i formira nove jedinice, da razorua italijanske snage ili da ih pridobije na stranu NOVJ i da pripremi uslove za prodor snaga NVJ
112

Zbornik, tom II, knj. 10, str. 263.

u Srbiji. tab korpusa je 12. septembra iz Foe uputio u Crnu Goru tab 3. udarne divizije s brojano malom 5. proleterskom brigadom. Poto je korpus uspeo da razbije etnike i oslobodi znatnu teritoriju, ti uspesi imali su presudan uticaj na italijansku diviziju Venecija" da pree na stranu NOVJ. Korpus je od nje i delova divizije Taurinenze" formirao n a j p r e italijanske partizanske
brigade, a poetkom decembra diviziju Garibaldi". Uspenim
dejstvima 2. korpusa stvoreni su uslovi za iru mobilizaciju naroda i za formiranje novih i popunu postojeih jedinica.
Do kraja 1943. na teritoriji Crne Gore formirane su dve brigade 6. i 7. crnogorska, obnovljeni su Durmitorski, Komski i
Zetski partizanski odred, formirani su Pratei bataljon i 1 brdski
divizion 2. udarnog korpusa, obnovljeno je Durmitorsko vojno
podruje.
Blizu Kolaina, u selu Drijenk, 14. novembra 1945. formirana je 6. crnogorska brigada od udarnih bataljona iz Durmitorskog, Nikikog, Zetskog, Lovenskog i Komskog odreda. Brigada je imala etiri bataljona, oko 530 boraca, i ukljuena je u sastav 3. udarne divizije. Poslednjih dana decembra 1943, takoe
blizu Kolaina, formirana je 7. crnogorska omladinska brigada
Budo Tomovi". Nastala je od Omladinskog bataljona i omladinaca iz partizanskih odreda. Imala je etiri bataljona, oko 800 boraca, i ula je u sastav 3. udarne divizije.
Tako su se na teritoriji Crne Gore krajem 1943. nali 3. udarna divizija 2. korpusa, tri partizanska odreda i jedinice i organi
vojnopozadinske vlasti. U Crnoj Gori je od poetka decembra dejstvovala i italijanska partizanska divizija Garibaldi".
Zahvaljujui naporima KPJ i pobedama NOV i POJ stvoreni
su uslovi da se za itavu teritoriju Crne Gore i Boke formira jedno
centralno politiko rukovodstvo oslobodilake borbe. U osloboenom Kolainu poelo je 15. novembra zasedanje osnivaa Zemaljske skuptine na kojoj je izabrano Zemaljsko antifaistiko vee
narodnog osloboenja Crne Gore i Boke, to je imalo ogroman
uticaj na dalji razvoj oslobodilake borbe u Crnoj Gori.
U Sandak se posle bitke na Sutjesci probila po grupama
3. sandaka proleterska brigada, gde se oporavila i vodila borbe.
U meuvremenu, 2. udarni korpus je teite operacija preneo i
na teritoriju Sandaka. Druga proleterska divizija, u iji je sastav
ula i 3. sandaka proleterska brigada, oslobodila je Pljevlja, Prijepolje, Bijelo Polje i Novu Varo, a 5. krajika divizija Priboj.
To je omoguilo veliki priliv novih boraca iz Sandaka u jedinice
2, 3. i 4. proleterske brigade i 5. krajike divizije. Gotovo ceo
Sandak bio je osloboen.
Ubrzo je obnovljen i Glavni tab NOV i PO Sandaka. Jo
26. oktobra t a b 2. udarnog korpusa predloio je Vrhovnom tabu sastav novog Glavnog taba Sandaka (komandant Velimir Jaki, politiki komesar Selmo Haimbegovi), to je Vrhovni komandant J. novembra potvrdio. 113 Zatim su obnovljeni Bjelopoljski i Pljevaljski i formirani Mileevski, Novovaroki, Priboj ski i
113

Zbornik, itom II, knj. 11, str. 14.

Zlatarski partizanski odredi, komande mesta i podruja sa svojim

posadnim etama i partizanskim straama.
U Pljevljima je 1. decembra 1943. formirana 4. sandaka
udarna brigada od delova Pljevaljskog, Bjelopoljskog i Mileevskog odreda, sa etiri bataljona i 570 boraca. Bila je pod komandom Glavnog taba Sandaka.
Uporedo s formiranjem novih jedinica obnovljeno je i formirano nekoliko sreskih, gradskih i mesnih NOO-a. Vojno-politiki
uspesi postignuti u ovom periodu u Sandaku omoguili su da
se u Pljevljima 20. novembra sazove skuptina 250 delegata, iz
pet osloboenih srezova Sandaka, na kojoj je osnovano Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja Sandaka.
Tako su na teritoriji Crne Gore i Sandaka krajem 1943. bili
jedan korpus, dve divizije, 10 brigada i isto toliko NOP odreda,
s tim to je od 9. septembra do 31. decembra formirano 11 odreda (tri su bila 9. septembra), rasformirana su 4, ostalo je 10 NOP
odreda.
iHRVATSKA

U leto 1943. narodnooslobodilaka borba se razbuktala u svim

krajevima Hrvatske. Oruani ustanak u oblastima pod italijanskom
okupacijom (Istra, Hrvatsko primorje, Gorski kotar i Dalmacija)
dobio je uoi i za vreme kapitulacije Italije ire razmere. Radi
razoruanja jedinica italijanske vojske i spreavanja brzog prodora delova nemake 2. oklopne armije, Glavni tab Hrvatske je
dao zadatak glavnini svojih snaga juno od Save (6, 8. i 13. diviziji)
da zatvore komunikacije koje iz unutranjosti vode ka obali, a
Vrhovni tab je uputio 1. proletersku i 4. krajiku diviziju u srednju Dalmaciju, gde se ve nalazila u ponovnom formiranju 9. divizija. Ostale snage u Hrvatskoj orijentisane su na razvijanje ofanzivnih dejstava na najvanijim sektorima.
U dane kapitulacije Italije jedinice NOV, uz pomo naroda,
razoruale su u Istri, Hrvatskom primorju, Gorskom kotaru i
Dalmaciji brojne italijanske snage, glavninu 4. i delove 5. i 18.
korpusa i druge jedinice, zaplenile velike koliine ratnog materijala i oslobodile Istru (osiim Pule, Kopra i Izole) Gorski kotar i Hrvatsko primorje (osim Karlobaga i Rijeke), Dalmaciju sa Splitom
i ostrvima (osim Knina, Sinja, Zadra, ibenika, Dubrovnika, Omia, Makarske i Imotskog).
Vojni i politiki uspesi uticali su na dalje jaanje i uvrenje oslobodilakog pokreta u Hrvatskoj. To je uslovilo masovan
priliv novih boraca u redove NOV i PO Hrvatske i formiranje jedinica u novoosloboenim krajevima Hrvatske, davi nov zamah
operacijama oslobodilakih snaga.
U Istri su se mase naroda digle na ustanak. Oko 10.000 ljudi,
pod rukovodstvom KP i NOO, razorualo je oko 15.000 italijanskih vojnika i zaplenilo veliku koliinu ratne opreme. U toku razoruanja italijanskih garnizona tekao je proces organizovanja ustanikih snaga, jer na teritoriji Istre tada nije bilo nijedne parti-

zanske jedinice. Za kratko vreme formirano je 15 ustanikih bataljona, na desetine partizanskih eta i 42 komande mesta, u ijim
redovima je bilo ukupno 16.000 20.000 boraca. Ove ustanike
jedinice su razoruale italijansku vojsku, razbile sistem faistike vlasti, oslobodile skoro celu Istru i stvorile uslove da se u
osloboenom Pazinu, 25. septembra, donese istorijska odluka o
prisajedinjenju Istre matici Hrvatskoj i Jugoslaviji. Za rukovoenje tako krupnim oslobodilakim jedinicama 14. septembra formiran je zajedniki tab hrvatsko-slovenakog partizanskog odreda za Istru, koji je rukovodio oslobodilakim jedinicama u hrvatskom i slovenakom delu Istre. Ubrzo, u tabu 13. divizije u Novom Vinodolskom, u prisustvu politikog komesara Glavnog taba
Hrvatske Vladimira Bakaria, doneta je odluka da se osnuje Operativni tab NOV Hrvatske za Istru (komandant Savo Vukeli, politiki komesar Joa Skoili). Operativni tab je odmah preduzeo
reorganizaciju ustanikih formacija. U Klani je 22. septembra formiran Suako-kastavski partizanski odred, u iji je sastav uao
i italijanski bataljon Garibaldi", koji je osnovan neposredno posle kapitulacije Italije na podruju Suaka. Odred je imao tri bataljona i oko 800 boraca (Hrvata, Slovenaca i Italijana). Poto su
Nemci drali Pulu Operativni tab je u tom rejonu 24. septembra
formirao 1. istarsku brigadu Vladimir Gortan" od pristiglog bataljona 13. divizije NOVJ i jo tri bataljona. Prema Trstu i Kopru
formirana je, istog dana, 2. istarska brigada, koja je imala 4 bataljona, sa oko 2.500 boraca. Drugi bataljon je Transki, formiran
od Slovenaca i Italijana koji su pobegli iz Trsta. U severoistonom
delu Istre, oko Uke, formiran je 1. partizanski odred Uka" sa
tri bataljona, koji je kontrolisao pravce prema Rijeci. Od ovog
odreda je 1. oktobra, pred samu nemaku ofanzivu, formirana 3.
istarska brigada. U Pazinu su formirane Tenkovska eta, artiljerijska baterija i Glavna auto-komanda Operativnog taba za Istru.
Jo u toku formiranja, istarske brigade i partizanski odredi
stupili su u borbu s ciljem da oslobode jo neosloboene delove
Istre. Meutim, tada je poela nemaka okupatorska (Romelova)
ofanziva, koja je zatekla istarske jedinice u pregrupisavanju i preformiranju. Operativni tab za Istru izvukao je od Pule prema Pazinu i Klani 1. istarsku brigadu, a na tom mestu je krajem septembra osnovao Pulski ili 2. istarski partizanski odred. Za odbranu
pravca od Porea prema Pazinu formiran je Pazinsko-poreki odred,
tako da se 2. istarska brigada mogla angaovati prema Trstu. Prema Istri je krenulo oko 50.000 nemakih vojnika, koji su u semodnevnim borbama razbili tek formirane i jo nedovoljno iskusne
tri istarske brigade, tri partizanska odreda i druge jedinice. Istra
je izgubila preko 2.500 boraca. 114 Vojna organizacija oslobodilakih jedinica krajem 1943. poela je iz poetka od samostalnih
partizanskih eta i bataljona, koje e se posle razviti u brigade
i 43. istarsku diviziju NOVJ.
114
Nikola Ani, Oruane snage naroda Istre formirane kapitulacijom
Italije 1943. godine. Pazinski memorijal, broj 12, 1982, str. 25.

U Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju su se prilikom ka

pitulacije Italije nalazile jedinice 13. divizije i 1. i 2. primorsko-goranskog odreda. One su, uz pomo naroda, razoruale glavninu italijanskog 5. armijskog korpusa, zaplenile njihovo naoruanje i opremu i oslobodile celo to podruje, osim Karlobaga, Rijeke i Loinja. U jedinice NOV stupilo je oko 10.000 novih boraca. Formirane su 3, 4, 5. i 6. brigada 13. divizije, popunjeni su 1. i 2. primorsko-goranski odred, dok je ostatak boraca upuen u jedinice 6, 7.
i 8. divizije NOVJ. Od 4.390 interniraca, veinom Slovenaca, osloboenih iz logora u Rabu, formirana je Rapska brigada, koja je
uskoro prebaena u Sloveniju.
D rejonu Suaka, sredinom septembra, od 3. bataljona 1.
brigade 13. divizije i novih boraca, formirana je 3. primorsko-goranska brigada. Imala je etiri bataljona, bateriju haubica i prateu
etu ukupno oko 2.000 boraca. Odmah posle formiranja stupila je u borbu sa Nemcima oko Suaka, potom kod Bribira, Delnica i Skrada. U isto vreme, u Mrkopolju je formirana 4. primorsko-goranska brigada 13. divizije, sa etiri bataljona, ukupno oko
2.000 boraca. Posle borbe kod Ogulina d Drenice brigada odlazi
za Liku u sastav Operativnog taba za Liku, zatim u sastav 35.
divizije NOVJ. Peta i 6. primorsko-goranska brigada, formirane
posle kapitulacije Italije, brzo su rasformirane i njihovim ljudstvom popunjene ostale jedinice u Gorskom kotaru i Hrvatskom
primorju, a delom i 6. lika divizija NOVJ.
Osloboenjem obale i otoka u Hrvatskom primorju i u kvarnerskom arhipelagu, zaplenjen je veliki broj plovnih objekata,
pa je u Crikvenici formirana Komanda mornarice za Hrvatsko
primorje i Istru, u ijem su sastavu bili flotila naoruanih amaca, mornarika peadija, vei broj motornih jedrenjaka i koara.
Odmah posle kapitulacije Italije etiri brigade 13. divizije
(3, 4, 6. i 14.) oistile su otoke Krk i Cres, razbile etnike u Loinju, oslobodile Karlobag i potom doekale nemaku oktobarsku
ofanzivu. Vetim manevrisanjem, zajedno sa l . i 2. odredom, ouvale su se novoformirane primorsko-goranske jedinice i za kratko vreme ponovo oslobodile najvei deo Gorskog kotara i Hrvatskog primorja, gde je u novembru stigla iz Slovenije 18. slovenaka divizija NOVJ.
U Dalmaciji je kapitulacija Italije dala polet NOP-u i podstakla ogroman priliv boraca u NOV. Jedinice 4. operativne zone
Hrvatske, uz pomo naroda, razoruale su glavninu divizije Bergamo", manje delove divizije Zara", pritapske delove 18. armijskog korpusa i druge delove kopnenih, obalskih i mornarikih
jedinica. Zaplenjene su vee koliine ratnog materijala. Osloboen je najvei deo Dalmacije sa Splitom i otocima. U to vreme u
Dalmaciju stiu 1. proleterska i 4. krajika divizija radi pruanja pomoi jedinicama 4. operativne zone.
Ustanak koji je zahvatio Dalmaciju doveo je do formiranja
novih jedinica NOVJ. Do sredine oktobra u Dalmaciji je formirano 9 brigada, od kojih su u septembru i oktobru formirane 19,
20. i 26. divizija, popunjena je i obnovljena 9. divizija, a od te etiri divizije osnovan je 8 korpus NOVJ.

Od kapitulacije Italije do kraja septembra formiran je najvei broj dalmatinskih brigada, ukupno osam, i to:
u okolini Splita, 12. septembra, od oko 1.000 boraca formirana je Splitska brigada, koja je ula u sastav 9. divizije kao
obnovljena 4. dalmatinska brigada. Nekoliko dana vodila je estoke borbe sa nemakim jedinicama koje su pokuavale da se probiju iz Klisa u osloboeni Split;
u severnoj Dalmaciji, poetkom oktobra, formirana je 6.
dalmatinska brigada od 1. grupe severnodalmatinskih bataljona.
Prilikom formiranja imala je 4 bataljona sa 1.256 boraca i odmah
je stupila u borbu sa nemakim snagama koje su iz Like prodirale prema Zadru;
u Karinu, takoe u severnoj Dalmaciji, u drugoj polovini septembra od 2. grupe severnodalmatinskih bataljona formirana je 7. dalmatinska brigada sa etiri bataljona. Odmah je stupila u borbu sa Nemcima i etnicima, da bi se poetkom decembra, pod pritiskom neprijatelja, povukla u Liku i ula u sastav
Operativnog taba za Liku;
u rejonu ibenika, 10. septembra, od ibenskog partizanskog odreda i novih boraca formirana je 8. dalmatinska brigada
ibenska brigada, koja je imala etiri bataljona i ubrzo 890
boraca. Vodila je borbe oko ibenika, Trogira, Mua i Drnia sa
nemakim snagama iz 114. i 264. divizije;
u rejonu Trogira, sredinom septembra, od Trogirskog odreda formirana je 9. dalmatinska brigada Trogirska brigada;
koja je imala 4 bataljona sa oko 780 boraca. Dejstvovala je protiv delova nemake 114. divizije na pravcu ibenik Perkovie
ka Trogiru;
u podruju Cetine, 14. septembra, od 1. i 2. bataljona, Triljske grupe bataljona, Cetinskog odreda i Kamenikog bataljona
formirana je 10. dalmatinska brigada Cetinska brigada, koja je
imala etiri bataljona i ubrzo 795 boraca. Vodila je oko Dicma
borbe sa delovima nemake 7. SS Princ Eugen" divizije;
na otocima Brau, Hvaru, Visu i olti, 21. septembra, formirana je 12. dalmatinska brigada kao 1. otoka brigada, koja je
u poetku imala tri, a kasnije etiri bataljona sa oko 1.380 boraca. Branila je otoke Hvar, Bra i oltu;
na Koruli je krajem septembra formirana 1?. dalmatinska kao Junodalmatinska brigada od Junodalmatinskog odreda i
novih boraca sa Korule, Lastova i Mljeta i poluotoka Peljeca; imala je etiri bataljona i oko 1.350 boraca. Organizovala je odbranu
Korule, Peljeca i Mljeta. 115
U oktobru je formirana samo 11. dalmatinska Biokovska
brigada od po jednog bataljona Makarskog, Imotskog i Neretvanskog odreda, ukupno oko 800 boraca. Vodila je estoke borbe sa
nemakim snagama koje su prodirale u Makarsko primorje, a onda
se prebacila na Hvar i Vis.
uf
Na srednjodalmatinskim otocima bila je u osnivanju 2. otona
brigada, koja nije oformljena. Od tog ljudstva formirani su partizanski odredi na Brau, Hvaru, deo ljudstva upuen je za popunu jedinica na kopno
i u Mornaricu NOVJ.

Osim devet brigada koje su formirane od kapitulacije Italije

do sredine oktobra, na teritoriji Dalmacije od 9. septembra do kraja decembra 1943. osnovano je 19 novih partizanskih odreda, od ega je obnovljeno pet starih. Poto su oni bili osnova iz koje su nastale brigade, jedan broj se ugasio, tako da je na kraju 1943. ostalo 13 odreda, koji su pokrivali celu Dalmaciju. Radi lakeg rukovoenja tolikim brojem odreda, u decembru su formirani tabovi grupa Savernodalmatinskih, Srednjodalmatinskih i kasnije Junodalmatinskih odreda.
S obzirom na veliki broj raznorodnih jedinica kojima nije
neposredno rukovodio tab 4. operativne zone, odlueno je da se
u srednjoj Dalmaciji formiraju sektori, slino ranije osnovanom
Kninskom sektoru koji je imao Kninsku (5. dalmatinsku) brigadu, 1. i 2. grupu savernodalmatinskih bataljona, Kninski i Severnodalmatinski odred. Na teritoriji ibenika osnovan je ibenski
sektor, pod ijom su komandom bile ibenska i Trogirska brigada. Sinjski sektor je komandovao 9. divizijom i Splitskom brigadom, a Imotski sektor Cetinskom brigadom, Omikom grupom
bataljona i Imotskim odredom. Obalski sektor je imao obalsku
artiljeriju i partizanske jedinice na srednjodalmatinsikim otocima
i flotilu naoruanih brodova. Obalski sektor poeo je da funkcionie 19. septembra, kada je formiran t a b Obalske komande. 11 ' 1
Poetkom oktobra dolo je do novih promena u organizaciji komandovanja oslobodilakim jedinicama u Dalmaciji. Postojei sektori su rasformirani, a po nareenju Vrhovnog taba NOV
i POJ od 7. oktobra na teritoriji Dalmacije formirane su: 19, 20.
i 26. dalmatinska divizija NOVJ.
U severnoj Dalmaciji, na teritoriji Bukovice,, u prvoj polovini
oktobra formirana je 19. dalmatinska divizija NOVJ od 5, 6. i 7.
dalmatinske brigade (komandant Milan Kupreanin, politiki komesar Petar Babi). Pod komandom divizije, osim brigada, bili
su Kninski, Severnodalmatinski i Zadarski odred ukupno 3.599
boraca. Odmah posle formiranja, divizija je vodila borbe sa Nemcima oko Knina i Zadra. Operativno podruje divizije bile su severna Dalmacija i juna Lika, a uestvovala je u mostarskoj operaciji i u zavrnoj ofanzivi 4. armije u osloboenju Like, Hrvatskog
primorja i Istre. Proglaena je udarnom 10. novembra 1944.
Na Dinari, u rejonu Vrdova, 10. oktobra 1943, formirana je
20. dalmatinska divizija NOVJ (komandant Velimir Kneevi, politiki komesar ivko ivkovi) od 8. ibenske, 9. trogirske i 10.
cetinske brigade, sa preko 3.100 boraca. Njeno operativno podruje bilo je srednja Dalmacija, a uestvovala je u kninskoj operaciji, u borbama za osloboenje Like, junog dela Korduna, Gorskog kotara, Istre i Slovenakog primorja, gde je u Trstu doekala kraj rata. Proglaena je udarnom 25. decembra 1944.
U Podgori je S. oktobra formiran tab 26. dalmatinske divizije NOVJ (komandant Niko Martinovi, politiki komesar Vojin
Popovi). Njena 11. brigada bila je na Biokovu, 12. na Hvaru i
116
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knj. 1, str. 548. Zbornik, tom
V, knj. 19, str. 265267, 307309.

Brau, a 13. na Koruli i Peljecu. Divizija je imala oko 3.800 boraca. Operativno podruje su joj bili srednjodalmatinski otoci i
Makarsko primorje, a posle je dejstvovala u splitskoj, ibenskoj,
kninskoj i mostarskoj operaciji i u zavrnoj ofenzivi 4. armije u
osloboenju Like, Hrvatskog primorja i Istre. Proglaena je udarnom u novembru 1944.
Istovremeno, nastankom divizija u Dalmaciji ukinut je tab
4. operativne zone i 7. oktobra 1943, po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ, formiran tab 8. korpusa NOVJ (komandant Pavle Ili, politiki komesar Ivica Kuko). Korpus je komandovao 9,
19, 20. i 26. divizijom, partizanskim odredima i komandama podruja, a neko vreme pod njegovom komandom bila je i Mornarica NOVJ. Sredinom oktobra 1944. godine 8. korpus je imao 13.049,
a u februaru 1945. godine 45.524 borca. Operativno podruje je
bila cela Dalmacija, a bio je angaovan u borbama u Lici i za
osloboenje irokog Brijega i Mostara. Glavni tab Hrvatske proglasio ga je udarnim 25. decembra 1944.
Na teritoriji Dalmacije je u oktobru 1943. formirana Mornarica NOVJ, a u Divuljama mornarika eskadrila NOVJ, dok su
u Splitu u septembru formirani Tenkovski bataljon 4. operativne
zone i italijanski bataljon Garibaldi".
Od organa i jedinica vojnopozadinske vlasti u Dalmaciji je
formirano Cetinsko, ibensko, Zadarsko, Kninsko, Severnodalmatinsko i Otoko-srednjodalmatinsko vojno podruje, sa 23 komande mesta.
I pored toga to su Nemci krupnim snagama napali novoformirane dalmatinske brigade i divizije, nisu ih uspeli razbiti,
dalmatinske jedinice su ponovo zadobile izgubljenu teritoriju, a
26. divizija se povukla na Vis uspostavljajui vru neposrednu
saradnju sa saveznicima u junoj Italiji.
U vreme kapitulacije Italije u Lici nije bilo italijanskih jedinica, ali se kapitulacija pozitivno odrazila na jaanje NOP-a,
jer je znatan broj novih boraca iz Hrvatskog primorja i Like popunio tada jedinice 6. divizije, dok je jedan broj njenih boraca i rukovodilaca upuen u Istru u novoformirane jedinice
Po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ 6. lika divizija je
11. novembra 1943. napustila Liku, prebacila se u rejon Bugojna
i ula u sastav 1. proleterskog korpusa. U Lici su ostali novoformirani (24. oktobra) Liki NOP odred i delovi 13. i 19. divizije. Glavni tab Hrvatske je 12. novembra imenovao Operativni tab za
Liku i pod njegovu komandu stavio jedinice sa podruja Like, zatim 2. i 4. brigadu 13. divizije, 7. brigadu 19. divizije i odred Plavi Jadran".
Posle kapitulacije Italije na Kordun je iz Istre i Hrvatskog
primorja pristigao vei broj boraca koji su popunili 8. kordunaku
diviziju. Do formiranja novih jedinica nije dolo, niti je bilo promena u strukturi komandovanja.
Poetkom septembra iz istone Bosne na Baniju je stigla 7.
banijska divizija i ula u sastav 4. korpusa NOVJ. U sastav 7. divizije ule su 1. i 2. brigada Unske operativne grupe, kao 3. i 4.
brigada. Zbog toga je naredbom Glavnog taba NOV i PO Hrvai-

ske od 11. septembra rasformiran tab Unske operativne grupe,

pa je svim oslobodilakim jedinicama na Baniji rukovodio tab
7. divizije.
Krajem septembra na Zumberak su stigle 4. i 15. slovenaka
brigada, koje su jedno vreme dejstvovale sa 13. proleterskom brigadom. Od ove tri brigade obrazovana je Operativna grupa radi
odbrane slobodne teritorije Ubrzo su se 4. i 15. brigada vratile
u Sloveniju, a 13. proleterska je po naredbi Vrhovnog taba
u drugoj polovini novembra ula u sastav 1. proleterske divizije. Za rukovoenje jedinicama NOV na umberku formiran je
tab umberako-posavskog sektora. Iz Slavonije dolazi i omladinska brigada Joa Vlahovi", pa je 18. oktobra ponovo obrazovana Komanda umberakog podruja, a u prvoj polovini novembra i Komanda Pokupsko-turopoljskog vojnog podruja. U
decembru 1943. iz Slavonije su se preko Moslavine prebacile u Pokuplje jedinice 28. divizije, gde su dejstvovale od 7. do 26. decembra, a zatim se vratile u Moslavinu.
U Slavoniji, Moslavini i Hrvatskom zagorju u ovom periodu
nastavljeno je osnivanje novih oslobodilakih jedinica. Na Moslavakoj gori, 21. septembra, obrazovana je 2. moslavaka brigada
2. operativne zone Hrvatske. Nastala od boraca iz Moslavakog odreda, imala je 4 bataljona sa oko 700 boraca, a krajem godine
1.137 boraca. Osam dana kasnije, u Orahovici u Slavoniji formirana je Brodska brigada (25. brigada Hrvatske) od delova Diljskog
odreda i 12. slavonske brigade; imala je tri bataljona sa 680 bo
raca. Kod Pakraca, od pripadnika ehoslovake narodnosti, 26. oktobra je osnovana brigada Jan ika". Osnovu brigade inio je
i. ehoslovaki bataljon, kao i ostali borci 6. slavonskog korpusa.
Kod azme 12. decembra formirana je brigada Matija Gubec",
posle toga 2. brigada 32. divizije. Ljudstvo za ovu brigadu dali su
Moslavaki, Bjelovarski i Zagrebaki partizanski odred a imala je
4 bataljona sa oko 650 boraca.
Na podruju Kalmkog gorja, od brigada Matija Gubec" i
Braa Radi" 12. decembra 1943. formirana je 1. divizija 2. operativne zone Hrvatske, od januara 1944. godine 32. zagorska divizija NOVJ (komandant Izidor trok, a komesar Ivan Robi). Na
dan formiranja imala je 1.764 borca i bila je pod komandom 2. operativne zone Hrvatske. 117 Dejstvovala je u Hrvatskom zagorju, Posavini, Moslavini i Slavoniji.
Nastanak 32. zagorske divizije NOVJ rezultat je napornog
rada i delovanja Komunistike partije. Time je dokazano da je
NOP na tom prostoru uhvatio dubokog korena, jer je pre formiranja 32. divizije, nedaleko od Zagreba osnovan 13. septembra Zagrebaki partizanski odred, blizu Krapine 5. oktobra Zagorski (krapinski) odred, a kod Bjelovara 25. septembra Bjelovarski partizanski odred. Osnovane su komande mesta i Komanda Kalnikog
vojnog podruja.
117

156, 170.

Severozapana

Hrvatska

NOB

socijalistikoj

revoluciji,

str.

U Slavoniji je u septembru 1943. dolo do nove organizacije

komandovanja. Po nareenju Glavnog taba Hrvatske, tab 2. (6.)
korpusa reorganizovao je jedinice na taj nain to je formirao
dve grupe partizanskih odreda u kojima su se nalazile operativne i partizanske jedinice. Od novoformirane 25. brodske brigade,
Diljskog, Podravskog i Poekog odreda obrazovana je Istona, a
od Bilogorskog, Daruvarskog i Posavskog odreda, neto kasnije i
od ehoslovake brigade Jan ika" Zapadna grupa NOP odreda. Posle ovih promena tab korpusa je usmerio teite jedinica na neprijateljske komunikacije i uporita radi proirenja slobodne teritorije i mobilizacije za popunu postojeih i formiranje
novih jedinica.
U periodu septembar kraj decembra 1943. dolo je do snanog poleta NOP-a u svim krajevima Hrvatske. U sastavu NOV i PO
Hrvatske krajem decembra 1943. dejstvu j u tri korpusa 4, 6. i
8, deset divizija 7. banijska, 8. kordunaka, 9. dalmatinska, 12.
slavonska, 13. primorsko-goranska, 19, 20. i 26. dalmatinska, 28.
slavonska i 32. zagorska (6. lika divizija je upuena u Bosnu i
12. novembra ula u sastav 1. proleterskog korpusa), ukupno 38
brigada, 33 partizanska odreda, organi vojnopozadinske vlasti, i
niz drugih manjih jedinica koje su drale veliku slobodnu teritoriju. Bila je to jedna od najveih grupacija NOV u tom periodu
NOR-a.
Od kapitulacije Italije do kraja 1943. na teritoriji Hrvatske formiran je jedan korpus {8. dalmatinski), etiri nove divizije i 19
brigada, jedna je brigada obnovljena, ali je 5 brigada rasformirano ili prestalo a postoji. U istom tom periodu u Hrvatskoj je formirano 28 NOP odreda (24 odreda su bila 9. septembra), rasformirano je ili ulo u sastav brigada 19, ostala su 33 NOP odreda. Tada su u svim delovima Hrvatske, na osloboenoj i neosloboenoj
teritoriji, postojali organi i jedinice vojnopozadinske vlasti i partizanski odredi.
MAKEDONIJA

Kapitulacijom faistike Italije podstaknut je dalji razvoj oslobodilake borbe u Makedoniji naroito u njenom zapadnom
delu, stvoreni su uslovi za iru mobilizaciju boraca, ubrzan je
proces formiranja novih oslobodilakih jedinica. Nemci su brzo
reagovali i uspeli da razoruaju deo italijanskih jedinica. Meutim, jedinice 1. i 2. operativne zone NOV Makedonije razoruale
su delove italijanske divizije Ferara" i zaplenile vee koliine oruja, municije i skladita sa hranom i opremom. Slobodna teritorija
u rejonu Struge, Debra, Kieva i Ohrida povezana je sa osloboenim gradovima Kievo i Debar. Glavni tab NOV i PO Makedonije
i CK KP Makedonije, radi neposredni j eg rukovoenja oruanom
borbom, prebacili su se iz Prespe u Debarce, na planini Karaorman,
u rejon sela Crvena Voda. Uspostavljena je radio-veza izmeu Glavnog taba Makedonije i Vrhovnog taba NOV i POJ.

skog

Naredba Glavnog taba NOV i PO Vojvodine o formiranju Diverzantudarnog bataljona.

Posle kapitulacije Italije, u zapadnoj Makedoniji dolazi do

formiranja novih jedinica. U septembru i oktobru tamo su dejstvovale sledee partizanske jedinice: bataljon Mire Acev" (formiran
u avgustu), Kievski i Mavrovski odred (koji su do kraja septembra
prerasli u bataljone), bataljon Kopaki" (nastao od odreda Kopaki" polovinom septembra), Debarski omladinski bataljon (formiran 6. oktobra), kao i odredi Slavej" i Malesija", koji su poznati i kao bataljoni, i odredi Drimkol". 118 Pored ovih jedinica, na teritoriji zapadne Makedonije dejstvovali su 1. i 2. kosovsko-metohiiski bataljon, formirani u to vreme od politikih zatvorenika sa Kosova koji su bili u italijanskim zatvorima u Albaniji. Osim ovih
bataljona i odreda, dejstvovali su jedna baterija topova (3 topa
47 mm), jedna baterija minobacaa (8) i etiri voda sa po dva teka
mitraljeza.
Na prostoru Prespa-Bitolj dejstvovali su Bitoljski odred Goce
Delev" i Prespansko-ohridski odred Damjan Gruev", od kojih je 11.
novembra formiran bataljon Stevan Naumov". 119
Za izvrenje pojedinih borbenih zadataka obrazovale bi se grupe bataljona. Tako je krajem septembra od bataljona Mire Acev",
2. kosovsko-metohijskog i 2. kievskog bataljona obrazovana Grupa
bataljona sa zadatkom da se prebaci na teritoriju Krueva, Broda i
Azota, gde se oslobodilaki pokret slabije razvijao, i povee s jedinicama 3. operativne zone.
Ovim jedinicama u zapadnoj Makedoniji, prema situaciji, komandovali su tabovi 1. i 2. operativne zone ili neposredno Glavni
tab Makedonije. U oktobru i novembru pod neposrednom komandom Glavnog taba bile su dve grupe bataljona: 1. grupa bataljon Mire Acev", 1. bataljon 1. zone i jedna eta tekih orua;
2. grupa 1. i 2. kosovsko-metohijski bataljon sa jednom etom
tekih orua, Debarski omladinski bataljon i baterija topova 47 mm.
Ostale jedinice bile su pod komandom tabova operativnih zona.
Uspesi oslobodilakog pokreta u Makedoniji, stanje u Jugoslaviji i uopte situacija u svetu bile su realne pretpostavke da se
makedonski narod oslobodi od okupatora i izvojuje nacionalnu slobodu. Glavni tab NOV i PO Makedonije je u selu Crvena Voda
prvih dana oktobra objavio Manifest" makedonskom narodu, koji je imao veliko znaenje i za dalji razvoj oslobodilakih
jedinica. 120
Po nareenju Glavnog taba Makedonije, tab 3. operativne
zone je 24. septembra, od Tikvekog odreda Dobri Daskalov",
evelijskog Sava Mihailov" i dela Bitoljskog odreda Goce Delev", iste zone, formirao 1. bataljon 3. operativne zone Strao
Pindur". Odlukom Glavnog taba od 30. oktobra, na Kajmakalanu (kod sela egari), od 80 rudara iz Dudice, jednog dela bata118

I storija makedonskog naroda, knj. 3, str. 330.

Isto, str. 330.
120
Manifest su potpisali komandant Glavnog taba Mihailo Apostolski, komesar Cvetko Uzunovski i lanovi: Strahil Gigov, Metodije Cento,
Hamdi Dema, Venko Markovski, Petar Pizure, Ivan Tanev, Nikola Minev,
Jelisije Popovski i Kuzman Josifovski. I storija makedonskog naroda, knj.
3, str. 348.
119

Ijona Strao Pindur" i partizanske ete Garibaldi", formiran je

2. bataljon 3. operativne zone.
Na teritoriji 5. operativne zone (podruje Skopi j a, Kumanova,
Krive Palanke) Kumanovski partizanski odred, posle vie uspelih
akcija, 10. oktobra je preimenovan u Skopsko-kumanovski odred.
U njegov sastav uao je i deo boraca arplaninskog partizanskog
odreda koji su se posle kapitulacije Italije prebacili na Skopsku
Crnu goru. Radi koordinacije dejstava Skopsko-kumanovskog odreda, 1. bataljona 2. junomoravskog odreda i Kosovskog partizanskog bataljona, 20. novembra na podruju Kumanova i Vranja
formiran je zajedniki Operativni tab. U zajednikim dejstvima
na eleznikoj pruzi Ni Skoplje i prilikom prodora ka Skopskoj Crnoj gori, Skopsko-kumanovski odred je ojaao, pa je 1. decembra prerastao u 1. kumanovski 1 bataljon Jordan Nikolov".
Kapitulacijom Italije i stvaranjem slobodne teritorije u zapadnoj Makedoniji, istovremeno su organizovani NOO-i i stvorena
vojnopozadimska organizacija sa tri komande mesta u Debru,
Kievu i Debarcima (selo Izdeglavlje), sa komandama na eleznikim stanicama, nizom magazina i radionica. Komandama mesta
bile su potinjane i seoske strae i ete, koje su formirane radi
odravanja reda i bezbednosti na slobodnoj teritoriji.
Jaanjem jedinica i stvaranjem nekoliko arita oruane borbe u Makedoniji, a u skladu sa odlukama CK KP Makedonije u
Oteevu 2. avgusta, Glavni tab NOV i PO Makedonije pristupa
reorganizaciji oruanih formacija i 11. novembra 1943. formira
1. makedonsko-kosovsku udarnu brigadu. 121 Brigada je nastala od
etiri bataljona dva makedonska: Mire Acev" i Kievski i
dva kosovsko-metohijska: Ramiz Sadiku" i Boris Vukmirovi"
i Pratee ete Glavnog taba Makedonije, ukupno 800 boraca.
U toku novembra odbila je vie neprijateljskih napada na osloboenu teritoriju i deo snaga prebacila na bugarsku okupacionu zonu radi dejstva na komunikaciji BitoljOhrid i BitoljKievo.
Poetkom decembra Nemci su sa albanskim kontra revolucionarnim snagama napali na slobodnu teritoriju u Debarcima, gde
su se nalazili CK KP i G Makedonije i 1. makedonsko-kosovska
brigada. Posle tekih borbi koje je brigada vodila kod Mramorka
i Botuna, prema ranijem planu, CK KP i G Makedonije sa brigadom prebacili su se preko albanske granice na grku teritoriju,
gde im se u toku pokreta prikljuio i bataljon Stevan Naumov",
i 18. decembra stigli su u selo Futani u Meglenu. TJ Futanima je
20. decembra formirana 2. makedonska NOU brigada od 1. i 2.
bataljona 3. operativne zone i bataljona Hristo Botev" ukupno 480 boraca. 122
121
Naredbom Vrhovnog komandanta od 2. novembra 1951. godine 1.
makedonsko-kosovska brigada proglaena je za 15. proletersku brigadu.
122
Ovaj bataljon je formiran 18. decembra od bugarskih vojnika iz
pograninih garnizona u selu Konjskom; on je zajedno sa svojim komandantom Diom Petrovim, posle dugog politikog rada Partije, nou izmeu
14. i 15. novembra, preao na stranu NOVJ. U taj bataljon bili su ukljueni i vojni zarobljenici u ranijim borbama. Bataljon je prilikom formiran j a imao oko 80 vojnika. I storija makedonskog naroda, knj. 3, str. 354.

Glavni tab Makedonije je 23. decembra preformirao snage

u rejonu Futana tako to je u 1. i 2. brigadi ostavio po tri bataljona. Iz 1. brigade izdvojio je bataljon Mire Acev" i predao ga
2. brigadi, a od bataljona Stevan Naumov" i Hristo Botev" (koji
je iziao iz sastava 2. brigade) formirao je samostalnu Grupu bataljona i stavio je pod svoju komandu. 123
Formiranjem 1. makedonsko-kosovske i 2. makedonske udarne brigade i uvrenjem ostalih jedinica, uinjen je znaajan prelom u razvitku oruane borbe u Makedoniji. Stvoreni su potrebni
preduslovi za osnivanje novih jedinica i prenoenja dejstva u dolinu Vardara, na komunikaciju SkopljeSolun, gde su se nalazile jake bugarske okupacione snage. Pored toga, u veem delu zapadne Makedonije formirani su organi narodne vlasti i vojnopozadinski organi, koji su svojim radom znatno doprineli daljoj mobilizaciji makedonskog naroda i snabdevanju NOV i PO Makedonije.
U to vreme saveznika vrhovna komanda iz Kaira, u saglasnosti sa Vrhovnim tabom NOV i POJ, poslala je vojnu misiju
u Glavni tab Makedonije, sa majorom orom Kvajnom na elu, koja je imala istu funkciju kao i sline saveznike misije u ostalim komandama i tabovima NOVJ.124
Tako su od 9. septembra do 31. decembra 1943. u Makedoniji formirani dve narodnooslobodilake brigade, 8 samostalnih
partizanskih bataljona i 2 NOP odreda. Devetog septembra bilo je
11 NOP odreda, 10 je rasformirano ili preformirano u samostalne
partizanske bataljone, ostala su 3. Najznaajnije u razvoju oslobodilakih jedinica u ovom periodu u Makedoniji bila je pojava
prvih velikih operativnih jedinica, koje su predstavljale bitan faktor u izgradnji krupnih vojnih formacija i u ovom delu Jugoslavije.
SLOVENIJA

Shodno nareenju Vrhovnog taba, Glavni tab NOV i PO Slovenije sa 14. i 15. divizijom, Zapadnodolenjskim, Istonodolenjskim i Notranjskim partizanskim odredom od 9. do 12. septembra
razoruao je najvei deo italijanskog 11. armijskog korpusa (tri divizije) i oslobodio gotovo celu teritoriju Slovenije juno od reke
Save osim Ljubljane i nekoliko garnizona du pruge Ljubljana
Trst. Istovremeno je unitena ili razbijena glavnina belogardejskih
snaga, od ijih se ostataka obrazovalo slovenako domobranstvo
pod zatitom Nemaca.
Kapitulacija Italije bila je znak za opti narodni ustanak
i u Slovenakom primorju. Formirane su nove ustanike ete i
bataljoni (oko tridesetak bataljona) 125 koji su sa Primorskim partizanskim odredom i uz pomo stanovnitva razbili okupacionu
vlast, razoruali glavninu 23. i 24. italijanskog korpusa (tri divizije) i oslobodili Slovenako primorje, osim Trsta i Gorice. Od zap123
124
12 ;

Isto, str. 354.

Isto, str. 349350.
- Narodnoosvobodilna

vojna

na

Slovenskem,

str.

515.

lanjene italijanske borbene tehnike naoruala se masa dobrovoljaca, koja je zajedno sa novoformiranim jedinicama obrazovala tzv.
Goriki front radi spreavanja prodora Nemaca u Vipavsku dolinu i na Kras.
Do polovine septembra veliki broj dobrovoljaca ukljuio se
u jedinice NOV. Glavni tab i Izvrni odbor Osvobodilne fronte
11. septembra izdali su proglas o optoj mobilizaciji mukaraca
izmeu 17. i 45. godina starosti. Znatno su brojno pojaane postojee i formirane nove brigade. Tako su sve brigade 14. i 15. divizije imale po 1.500 a neke i 1.600 boraca. U Dolenjskoj i Notranjskoj formirano je est brigada i etiri partizanska odreda,
14. septembra osnovana je 18. divizija, a 3. oktobra 7. korpus
u iji su sastav ule 14, 15. i 18. divizija NOVJ.
Desetog septembra, kod Dolenjskih Toplica, osnovana je 8.
slovenaka brigada Fran Levstik" (od Zatitnog bataljona Glavnog taba Slovenije i novih boraca), sa tri bataljona i 1.400 boraca. Sutradan je u selu Golo blizu Ljubljane formirana 10. slovenaka (ljubljanska) brigada, od Ljubljanana i 2. bataljona 2.
slovenake brigade. Jezgro 9. slovenake brigade formirane blizu
Koevja 14. septembra bilo je iz Zapadnodolenjskog partizanskog
odreda i od novih boraca. Od te tri slovenake brigade u Zdenskoj
Vasi, u Dolenjskoj, 14. septembra osnovana je 18. slovenaka divizija NOVJ sa oko 3.350 boraca (komandant Rade Pehaek, politiki komesar Janez Hribar). Njeno operativno podruje je obuhvatalo Notranjsku, Dolenjsku, Suhu, i Belu krajinu, neko vreme
dejstvovala je u Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju pod Glavnim tabom Slovenije, a od 3. oktobra pod komandom 7. korpusa NOVJ.
U vreme i neposredno posle kapitulacije Italije u septembru
i oktobru, u Slovenakom primorju je formirano 11 brigada i 9
NOP odreda. Na Maunu, 17. septembra, osnovana je 11. brigada,
poznata kao Snenika" ili Brkinska" brigada (rasformirana 17.
oktobra 1943), jer je nastala od ljudstva sa podruja Snenika, Brkina. Brigada je ula u sastav 14. divizije, kao i 13. slovenaka brigada Mirko Brai", formirana 23. septembra u Lokoj dolini, tako da se do poetka oktobra zvala Loka brigada. Istog dana u diviziju se ukljuila Rapska brigada slovenakih interniraca, formirana 12. septembra na otoku Rabu; prebacila se u Bakar i onda
na Maun, gde je 2i. septembra reorganizovana u 16. slovenaku
(Rapsku) brigadu. Krajem septembra ula je u sastav 18. divizije
i 3. oktobra rasformirana. U sastavu Rapske brigade bio je bataljon formiran 9. septembra 1943. od Jevreja koji su osloboeni
iz italijanskog koncentracionog logora na Rabu. Bataljon je imao
600 boraca. Prebaen je 13. septembra u sastav 13. divizije kao
posadni bataljon, a onda na Baniju u sastav 7. divizije. Rasformiran je krajem septembra, a ljudstvo rasporeeno po jedinicama 7. divizije. Krajem septembra u 14. diviziju ula je i 17. slovenaka brigada (Istarska brigada), formirana u selu Dekani kod
Kopra od boraca Slovenako-hrvatskog istarskog odreda, ali je rasformirana 17. oktobra 1943. U drugoj polovini septembra, zapadno
od Trsta, osnovana je 16. slovenaka (Traka) brigada (brigada

Triestina d'Assalto") i ula u sastav 14. divizije. U blizini Gorice,

23. septembra formirana je Gorika brigada od delova Severnopri
morskog i Junoprimorskog partizanskog odreda, ali je rasformirana 3. novembra 1943. U Slovenakom primorju, krajem septembra
i u oktobru 1943, formirane su nove narodnooslobodilake brigade.
Na Krasu, kod mesta Komena, 25. septembra osnovana je 19. slovenaka brigada Sreko Kosovel" (Kraka brigada) od novih boraca sa Krasa i 1. krakog bataljona. Imala je tri bataljona i oko
1.100 boraca. Sutradan, kod sela Cerkno, formirana je 16. slovenaka brigada Janko Premrl Vojko" od Idrijskog NOP odreda i
ljudstva iz Idrije i Cerkna; imala je tri bataljona sa oko 500 boraca. Na Gorikim brdima, blizu Gorice, 28. septembra osnovana
je 17. slovenaka brigada Simon Gregori", koja se pri formiranju
zvala Soka ili 1. soka brigada. Nastala je od boraca Zapadnoprimorskog NOP odreda i ljudstva sa podruja Gorikih brda, ukupno 4 bataljona sa oko 1.100 boraca. Prvog oktobra 1943, kod Kobarida, formirana je 18. slovenaka bazovika brigada, koja se pri
formiranju zvala 2. soka brigada. Formirali su je borci sa teritorije Kobaridske republike", 1. bataljona 17. slovenake brigade i
bataljona Andrej Manfreda". Imala je 5 bataljona sa oko 1.000
boraca. Od jedinica Tolminskog vojnog podruja, 6. oktobra u selu Rut kod Tolmina, formirana je Tolminska brigada, ali je ve
25. oktobra rasformirana. Poslednja brigada koja je osnovana u
Slovenakom primorju u vreme kapitulacije Italije bila je 20. slovenaka brigada, koja se pri formiranju zvala 3. soka brigada.
Nastala je 21. oktobra od bataljona 17. slovenake brigade i ljudstva iz Briko-benekog NOP odreda. Imala je dva bataljona sa oko
250 boraca. Rasformirana je 11. novembra 1943. godine.
U drugoj polovini septembra 15. divizija je dobila nove bri
gade: u Mokronogu je 24. septembra formirana 12. slovenaka
(tajerska) brigada, a u Novom Mestu 14. slovenaka brigada
elezniarska, nastala od mobilisanih elezniara koji su radili
na eleznikoj pruzi GrosupljeNovo MestoMetlika. To je prva
specijalizovana brigada, koja je imala prvenstveni zadatak da rui
eleznike pruge u Dolenjskoj, ali i druge zadatke. Najzad, 28.
septembra, u Metliki je formirana 15. slovenaka (belokranjska)
brigada, koja je ula u 15. diviziju.
Nove jedinice i sve razvijeniji oblici oruane borbe traili su
da se formiraju nove komande za teritoriju Slovenakog primorja
i u Dolenjskoj i u Notranjskoj. Glavni tab je ocenio da postojei
tab Primorske operativne zone nije u mogunosti da uspeno objedini sve snage, pa je 18. septembra oformio Operativni tab za
zapadnu Sloveniju (komandant Lado Ambroi, politiki komesar
Duan K veder).
Poto su u Notranjskoj i Dolenjskoj bile tri divizije 14,
15. i 18, koje su imale brigade i u Slovenakom primorju, odlueno je da se 3. oktobra oformi tab 7. slovenakog korpusa NOVJ
(komandant Rajko Tanaskovi, politiki komesar Joe Brilej Bolko). Korpus je imao pod svojom komandom i partizanske odrede
u Dolenjskoj i Notranjskoj. Ukupno oko 11.500 ljudi. Operativno
podruje korpusa obuhvatalo je teritoriju Notranjske do komuni-

kacije Ljubljana Trst, Dolenjska, Bela krajina i slovenaki deo

Istre.

Poetkom oktobra u Slovenakom primorju dolo je do pro

mena u organizaciji komandovanja iako je bila u toku nemaka
oktobarska ofanziva, poznata kao Romelova ofanziva. Po nareenju Glavnog taba Slovenije, od svih brigada u Slovenakom primorju i zapadnoj Sloveniji osnovane su tri nove divizije Triglavska, Gorika i Traka. Istovremeno je prestao da funkcionie
tab Primorske operativne zone. Ukinut je 22. oktobra i Operativni
tab za zapadnu Sloveniju, a formiran je tab 3. alpske operativne zone, koji su inili lanovi ranijeg Operativnog taba za zapadnu Sloveniju (komandant Lado Ambroi i politiki komesar
Duan Kveder).
Naredbom Operativnog taba za zapadnu Sloveniju 6. oktobra
1943. formirana je Gorika divizija, koja je ubrzo preimenovana
u 27. diviziju (Goriku), krajem decembra u 32. da bi januara
1944. dobila naziv 30. divizija NOVJ (komandant Albert Jakopi,
politiki komesar Rudi Mahni Brkine). Prilikom formiranja Goriku diviziju su inile: 1. (17.) slovenaka (Soka), 2. (18.) slovenaka
(Soka) i 3. (20.) slovenaka (Soka) brigada. Od samostalnih jedinica divizija je imala artiljerijski divizion, ininjerijski bataljon,
bataljon za vezu i udarnu etu. Njeno operativno podruje bilo je
zapadno i severno od eleznike pruge GoricaSv. LucijaPodbrdo.
Istom naredbom 6. oktobra 1943. formirana je Triglavska divizija NOVJ, ubrzo preimenovana u 26. diviziju (Triglavsku), a
krajem decembra u 31. diviziju NOVJ (komandant Duan vara,
politiki komesar Ciril Keri). U svom sastavu imala je 7. brigadu
France Preerni", 16. brigadu Janko Premrl Vojko" i Tolminsku
brigadu, a od samostalnih jedinica artiljerijski divizion, ininjerijski bataljon za vezu i udarnu etu. Zajedno sa 30. divizijom, bila je pod komandom 3. alpske operativne zone. a od decembra
u sastavu 9. slovenakog korpusa NOVJ. Operativno podruje Triglavske divizije obuhvatalo je Gorenjsku i Polhograjske Dolomite,
Idrijsku, Bukoviku i entvidku planotu.
estog oktobra 1943, nareeno je, takoe, na teritoriji Krasa
i oko Trsta da se formira Traka divizija (komandant Robert
Bortnar Rade, komesar Darko Marui Bla) u iji sastav su ule
3. slovenaka brigada Ivan Gradnik", 19. slovenaka brigada Sreko Kosovel" i Italijanska traka brigada (brigada Triestina d'
Assalto"), sa oko 1.500 boraca, Meutim, usled dejstva neprijatelja
Traka divizija nije se mogla potpuno oblikovati i prestala je da
postoji krajem oktobra 1943, a njene brigade su ule u sastav Gorike i Triglavske divizije ili su preformirane. ,2!i
U vreme kapitulacije Italije do kraja 1943. u Sloveniji je formirano 16 NOP odreda. Zbog velikih organizacijskih promena prestalo je da postoji 11 odreda (4 odreda su bila 9. septembra), tako
da je na kraju godine ostalo 9 NOP odreda.
Osim pomanutih brigada i divizija i NOP odreda, u zapadnoj
Sloveniji i Slovenakom primorju istovremeno je formirano vie
126

Isto, str. 606607.

samostalnih partizanskih bataljona od Slovenaca i Italijana ili od

samih Italijana koji su pristupili NOVJ, ili od interniraca koji
su se tu zatekli ili beei iz Italije tu stigli, kao to ih je bilo
i u drugim jedinicama NOV i PO Slovenije. U okolini Tolmina formiran je bataljon Simon Kos", iz kojeg su se poetkom oktobra
razvila tri bataljona. U gornjem Posoju i u Benekoj Sloveniji
formirano je nekoliko partizanskih eta, od kojih je sredinom septembra osnovan bataljon Andrej Manfreda". U Vipavskoj dolini
od interniraca formiran je bataljon slovenakih interniraca i bataljon crnogorskih interniraca.
Oko Trsta i Tria formiraju se prve italijanske partizanske
jedinice. Od italijanskih i slovenakih radnika iz Trsta i Milja formirana je Traka brigada, koja je bila u 14, pa u Trakoj diviziji. Od italijanskih boraca koji su se prikupili na desnoj obali
Soe, u Gorikim brdima, Benekoj Sloveniji i Furlaniji formirano je vie jedinica. Sredinom septembra u Brdima kod Gorice formiran je bataljon Garibaldi", u Grmunici bataljon Friuli", a
posle toga u zapadnom delu Beneke Slovenije formirani su bataljon Pisacane", bataljon Mazzini" i bataljon Matteotti". Od bataljona Garibaldi", Pisacane ' i Friuli" formirana je 7. oktobra
brigada Garibaldi Friuli", koja je ubrzo razbijena.
Tako su se u Slovenakom primorju i zapadnoj Sloveniji posle kapitulacije Italije nale krupne snage koje su, posle nemake
oktobarske ofanzive, ponovo prele u napad i do kraja oktobra
povratile veliki deo Slovenakog primorja. Krajem oktobra i u novembru Nemci su preduzeli nekoliko ofanzivnih akcija protiv Triglavske i Gorike divizije, prinudivi ih na privremeno povlaenje
sa osloboenih podruja, koja su ponovo osloboena do kraja decembra 1943. Tada je odlukom Vrhovnog taba (22. decembra)
reorganizovan tab 3. alpske operativne zone i od njega formiran
tab 9. korpusa NOVJ (komandant Lado Ambroi, politiki komesar Janez Hribar Tone), u koji su ule Triglavska kao 31. i Gorika
kao 32. divizija, kao i partizanski odredi Slovenakog primorja,
Beneke Slovenije, zapadne Gorenjske i zapadne Koruke i Rezije
kuda se prostiralo operativno podruje 9. korpusa.
Uspesi slovenakih jedinica posle kapitulacije Italije pozitivno su se odrazili na razvoj oruane borbe u nemakoj okupacionoj
zoni Slovenije. Povratkom 6. brigade Slavko lander" u tajersku, pojaana je aktivnost partizanskih grupa u toj pokrajini, a
poetkom novembra obnovljen je i Pohorski partizanski odred.
U Korukoj je bila samo jedna eta, koja je u septembru prerasla
u bataljon. Da bi ojaao NOP i u zapadnoj Korukoj, sredinom
oktobra formiran je tab Zapadnokorukog partizanskog odreda.
Ovim su oivele akcije jedinica 4. operativne zone Slovenije.
Po nareenju Glavnog taba Slovenije od 13. septembra, formirano je prvih est komandi podruja: Belokranjsko, Novornesno,
Koevsko, Ribniko-velikolako, Grosupeljsko-stiko i Cerkniko, sa
komandama mesta, u skladu sa nareenjem Vrhovnog taba od
septembra 1942. i drugim nareenjima od poetka 1943. godine.

Meutim, kako je osloboena teritorija bila podeljena na pet politiko-administrativnih okruga, Glavni tab je nareenjem od 6.
oktobra regulisao da se izvri reorganizacija komandi podruja,
tako to su od est formirane tri komande podruja: Novomesno,
Ribniko i Dolenjsko podruje, sa 13 komandi mesta. U isto vreme je Komanda 3. alpske operativne zone formirala Idrijsko i Tolminsko vojno podruje, prve organe vojnopozadinske vlasti u tom
delu Slovenije.
Kapitulacijom Italije nastupio je najburniji period u stvaranju oslobodilakih jedinica u Sloveniji. Samo u vremenu od kapitulacije Italije do kraja 1943. formirano je ukupno 16 NOP odreda, 17 brigada, etiri divizije (jedna je rasformirana) i 2 taba
korpusa, tako da je na kraju 1943. godine NOV Slovenije imala
dva korpusa 7. i 9, sa pet divizija 14, 15, 18, 30. i 31, i ukupno 17 brigada, devet NOP odreda i nekoliko samostalnih bataljona.127 U operativnim i pozadinskim jedinicama i ustanovama bilo
je oko 25.000 boraca. ela Slovenija bila je podeljena na tri operativna podruja: 7. korpus za Dolenjsku, Notranjsku i slovenaki
deo Istre; 9. korpus za Slovenako primorje sa Trstom, Beneku
Sloveniju, Reiju, zapadnu Gorenjsku i zapadnu Koruku; 4. operativna zona (iji je tab obnovljen 18. septembra) za tajersku,
istonu Koruku i istoni deo Gorenjske.
SRBIJA

U vreme poleta NOB-a u Srbiji, Vrhovni komandant Tito 28.

avgusta 1943. nareuje Glavnom tabu NOV i PO Srbije da od
postojeih partizanskih odreda i samostalnih udarnih bataljona
pone da formira brigade a posle i divizije; divizije treba da se sastoje od tri brigade, a brigada od 45 bataljona i da se brojno
stanje brigada kree od 800 do 2.000 ljudi; da treba pristupiti mobilizaciji na dobrovoljnoj bazi i izbegavati frontalne borbe odbrambenog karaktera, dejstva uglavnom usmeriti na komunikacije i manje neprijateljske garnizone radi dobijanja naoruanja i municije,
posebno treba istiti teritoriju od kvislinkih oruanih formacija
Nedia i Drae Mihailovia. 128
Zahvaljujui uspesima NOV i POJ i povoljnom razvoju meunarodnih dogaaja, narodnooslobodilaka borba u Srbiji u jesen
1943. osetno se pojaala. U skladu sa direktivom Vrhovnog komandanta, Glavni tab NOV i PO Srbije krajem septembra izdao
je naredbu o formiranju brigada, s tim da se i dalje zadre stari
i nastavi formiranje novih partizanskih odreda. Prva brigada bila
je 1. umadijska brigada, formirana 5. oktobra 1943. na planini
127
U Sloveniji je do kapitulacije Italije bilo u sastavu 14. i 15. divizije sedam brigada. d 9. septembra do 31. decembra 1943. formirano je
ukupno 17 brigada, od ega je rasformirano 7. ostalo je 10 i onih 7 iz prethodnog perioda, to je ukupno 17 brigada. U ovom periodu formirane su
etiri divizije od ega je jedna Traka divizija rasformirana, tako da
je ukupno ostalo pet divizija.
128
Zbornik, tom II, knj. 10, str. 238240.

Rudniku od 1. bataljona NOV Srbije (1. umadijski) i Kosmajskog

bataljona, a krajem oktobra u njen sastav uao je i 2. bataljon Kosmajskog partizanskog odreda, tako da je poetkom novembra imala 3 bataljona i oko 700 boraca. Dejstvovala je pod neposrednom
komandom Glavnog taba Srbije. Polovinom novembra brigada je
krenula prema Bosni, gde je trebalo da se spoji sa tamonjim snagama 2. i 3. divizijom, popuni orujem, a zatim vrati u Srbiju.
Njenim odlaskom na teritoriji zapadne Srbije i umadije ostali su
1. umadijski i Kosmajski odred i grupe boraca aanskog odreda.
Na jugu Srbije, Toplica i Jablanica su bile najjae arite ustanka. Na levoj obali June Morave, od Velikog i Malog Jastrepca
na severu do planine Kukavice na jugu, dejstvovao je 1. junomoravski odred, a u kruevakom okrugu Rasinski partizanski odred.
Na desnoj obali June Morave i dalje je.dejstvovao 2. junomoravski partizanski odred.
U selu Obradi (Jablanica), 11. oktobra, formirana je 1. junomoravska brigada od 1. junomoravskog partizanskog odreda.
Imala je dva udarna i jedan omladinski bataljon ukupno 570
boraca. Posle uspenih borbi koje je vodila na jugu Srbije, po nareenju Vrhovnog taba brigada je 22. novembra preko umadije
krenula za Bosnu, prela Drinu kod Starog Broda i ula u sastav 5.
krajike divizije.
Krajem novembra u selu Bucima (Rasina) formirana je 2. junomoravska (4. srpska) brigada od udarnog bataljona Rasinskog
odreda, Jablanikog bataljona 1. junomoravskog i Omladinskog
bataljona 2. junomoravskog odreda ukupno oko 350 boraca.
Bila je pod neposrednom komandom Glavnog taba Srbije.
Dok je 1. junomoravska brigada naputala teritoriju june
Srbije, 2. junomoravska brigada i 1. junomoravski odred uspeno su branili slobodnu teritoriju Puste reke od etnika, a 2. junomoravski odred u borbama protiv bugarskih okupacionih i etnikih snaga na teritoriji izmeu June Morave, Niave, jugoslovensko-bugarske granice i Pinje narastao je od 3 na 5 bataljona. Na
teritoriji june Srbije od ljudstva sa Kosova formirana su tada
dva kosovska bataljona. Krajem novembra u junu Srbiju stigla je
britanska vojna misija.
Na planini Jastrepcu 21. novembra ponovo je formiran Jastrebaki partizanski odred, pod nazivom Nikodije Stojanovi". Da
bi se objedinila dejstva 2. junomoravske brigade i 1. junomoravskog odreda, 8. decembra formiran je zajedniki Operativni tab.
Na jugu Srbije formiraju se i prvi organi vojnopozadinske vlasti.
Tako je 18. novembra formirana Komanda Vojnog podruja Leskovac.
U ovom periodu su ojaale i partizanske snage u istonoj Srbiji. Pored Poarevakog odreda i Timokog bataljona, 18. novembra nastao je Ozrenski (Niki) bataljon, jaine 117 ljudi, koji se
krajem decembra spaja sa Zajearskim odredom. Usled priliva novih boraca, 8. oktobra u okolini Zajeara osnovan je Zajearski
partizanski odred Milenko Brkovi Crni", dva bataljona sa oko
230 boraca. Ovaj odred je po bataljonima dejstvovao u tiimokom

i zajearskom srezu i u Negotinskoj krajini. Obnovljene su mnog

partijske organizacije i oiveo rad NOO-a i drugih politikih organizacija, to e se pozitivno odraziti na priliv novih boraca, popunu postojeih i formiranje novih oslobodilakih jedinica.
Krajem oktobra 1943, u duhu ideje Vrhovnog taba o neposrednoj pomoi NOVJ u Srbiji, 2. i 5. divizija iz rej ona Priboja
orijentisane su prema Uicu i Zlatiboru.
U zapadnoj Srbiji i umadiji posle odlaska 1. umadijske
brigade ostali su samo umadijski i Kosmajski odred. Nemake,
bugarske i etnike snage uporno su nastojale da unite partizanske jedinice na ovom prostoru. Iako male, ove partizanske snage
su uspele da se odre. Usled priliva veeg broja boraca, po nareenju Glavnog taba Srbije, u selu Malim Crljenima kod Lazarevca, 22. decembra 1943. formirana je Privremena umadijska brigada, od 1. umadijskog i Kosmajskog odreda i novodolih boraca;
imala je dva bataljona sa ukupno 300 boraca. Istog dana razbila
je etnike kod Bareevca, tukla se kod Aranelovca, sve do blizu
Beograda, do 12. februara 1944, kada je prestala da postoji a njeni
bataljoni su vraeni na svoj teren i dejstvovali kao 1. umadijski,
odnosno Kosmaj ski odred.
Tako su za period oktobardecembar na teritoriji Srbije oformljene etiri narodnooslobodilake brigade, prve vee regularne
operativne jedinice, to je bio prelomni dogaaj za dalji razvoj oslobodilakih snaga u tom delu Jugoslavije. Osim operativnih jedinica, nastavlja se formiranje NOP odreda. Od 9. septembra do 31.
decembra 1943. formirana su dva odreda, odranije je bilo 8, tako
da je ostalo isto toliko osam.
Vojvodina

U jesen 1943. partizanske snage su pojaale pritisak na neprijatelja. U Sremu je sprovedena mobilizacija mlaih godita i raznih specijalista (avijatiara, tenkista, lekara i drugih), tako da je
u vojvoanske jedinice tada stupilo oko 3.000 ljudi. Sredinom septembra 3. vojvoanska brigada prebacila se u istonu Bosnu, u
sastav 16. divizije, a u Sremu su ostali 1. i 2. sremski odred, ikoji
su nastavili dejstva i pored toga to je u oktobru u Sremu bilo
angaovano oko 30.000 neprijateljskih vojnika. U toj situaciji iz
istone Bosne u Srem stigao je tab 4. vojvoanske brigade da oformi brigadu. Formiranje je obavljeno 7. oktobra u blizini Vinjieva,
u Bosutskim umama, od 1. i 2. sremskog odreda. Sastavljena od
tri bataljona sa oko 700 boraca, brigada je ula u sastav 16. divizije. Ubrzo se iz istone Bosne u Srem prebacila i 2. vojvoanska
brigada, koja je zajedno sa 4. brigadom, 1. i 2. sremskim odredom
vodila borbe protiv jakih neprijateljskih snaga u jugozapadnom
Sremu. Prinuene na povlaenje, 2. i 4. brigada prebacile su se preko Save u istonu Bosnu, a u Sremu su ostali samo 1. i 2. sremski
odred. I pored tekih zloina i represalija neprijatelja, razvoj
NOB-a u Sremu bio je u daljem porastu, pa je 14. novembra formiran Diverzantski bataljon Glavnog taba Vojvodine. Na zahtev

Glavnog taba Vojvodine, nou 20/21. novembra u Srem se prebacila 1. vojvoanska brigada, koja se posle nekoliko uspenih akcija ponovo vratila u Bosnu. Do kraja godine 1. i 2. sremski odred
i Diverzantski bataljon nastavili su akcije, paraliui posebno neprijateljski saobraaj.
Kako je iz Srema u istonu Bosnu stalno pristizalo novo ljudstvo, Glavni tab Vojvodine naredio je da se formira 5. vojvoanska brigada, tako da je osnovana 17. novembra u selu Ratkoviima na Majevici; u poetku je imala tri, a kasnije etiri bataljona
sa oko 800 boraca. Najpre je bila u sastavu 16, a posle 36. vojvoanske divizije.
U Bakoj je dejstvovao 3. bako-baranjski partizanski odred,
koji se u septembru i oktobru popunio novim borcima. Zbog jakog
pritiska maarskih okupacionih trupa i policije, glavnina ovog odreda se u novembru prebacila u Srem.
I pored sve surovijeg terora okupatora nad stanovnitvom, narod u Banatu se sve vie ukljuivao u NOP. U rejonu Karaoreva, Srpske Crnje i Radojeva dejstvovao je Severnobanatski odred,
koji je bio prinuen da se 17. septembra prebaci u Srem, gde se
ubrzo, zbog osetnih gubitaka, prikljuio sremskim jedinicama. Jedan njegov deo, posle zavrenog diverzantskog kursa, vratio se u
Banat i nastavio dejstva. U junom Banatu dejstvovao je Junobanatski odred, koji se, pod pritiskom neprijatelja, esto prebacivao
u Rumuniju (sela Zlatica, Belobreka, Sokolovac, Sokol), gde je
meu srpskim ivljem razvio ivu politiku aktivnost i formirao
neke politike antifaistike organizacije.
Tako je narod Vojvodine i u ovom periodu dao dve narodnooslobodilake brigade, tako da je 31. decembra 1943. bilo 5. brigada
i 4 NOP odreda a vie hiljada novih boraca prebacilo se u istonu Bosnu u sastav 16. vojvoanske divizije, ili je popunjavao partizanske odrede u Sremu, Bakoj i Banatu. Zahvaljujui delovanju
KP i vojvoanskih jedinica, bilo je mogue da se u oktobru 1943.
obrazuje Inicijativni odbor, koji je u novembru preimenovan u
Pokrajinski NOO Vojvodine. Pored toga, na slobodnoj teritoriji
Srema radilo je i 40 raznih partizanskih radionica za izradu bombi,
municije i drugih potreba, a 14. septembra formirane su komande
Rumskog, Vinkovakog i Sremskomitrovakog vojnog podruja.
Kosovo

Uslovi za iri zamah oruane borbe na Kosovu posle kapitulacije Italije bili su povoljniji. Glavni tab NOV i PO Kosova i Metohije uputio je 9. septembra proglas narodima ovog kraja, s pozivom da stupaju u partizanske jedinice i bore se protiv nemakog
i bugarskog okupatora. Glavni tab je dao orijentaciju da ljudstvo
sa Kosova odlazi u pravcu Gornje Jablanice, gde se nalazila 1. operativna zona Kosova, a iz Metohije u pravcu akovike Malesije i
are gde je bilo sedite 2. operativne zone i Glavnog taba NOV i
PO Kosova i Metohije.

Kako se u Albaniji nalazila vea grupa politikih zatvorenika

sa Kosova, od njih su formirana dva kosovska bataljona. Od ljudstva iz logora German" kod Tirane, u selu Izvoru kod Kieva,
16. septembra formiran je 1. kosovsko-metohijski partizanski bataljon Ramiz Sadiku". Od logoraa iz Porto Romano" (kod Draa)
i zatvorenika u Tirani, rodom s Kosova i Makedonije formiran je 20.
septembra 2. kosovsko-metohijski bataljon Boris Vukmirovic"
(tri ete sa ukupno 140 boraca). Ova dva bataljona su 11. novembra
ula u sastav 1. makedonsko-kosovske brigade.
U to vreme glavnina obnovljenog arplaninskog odreda (oko
50 boraca) stigla je na podruje Debra, pa je 22. oktobra formiran
Kosovsko-metohijski partizanski odred; nastao je od 1. i 2. kosovskog bataljona i glavnine arplaninskog odreda (dva bataljona i
pratea eta, oko 220 boraca).
Druga grupa kosovsko-metohijskih jedinica formirana je blizu
Kumanova i Lebana. U manastiru Prohor Pinjski, kod sela Starca,
blizu Kumanova, 21. novembra formiran je 1. kosovski bataljon
od dve ete, ukupno 66 boraca. Neto kasnije, 29. decembra u selu
Slovniku kod Lebana, formiran je 2. kosovski bataljon, koji je imao
110 boraca. On je nastao od Kosovske ete 1. junomoravskog odreda formirane u oktobru 1943. godine u Jablanici.
U akovikoj Malesiji posle kapitulacije Italije postojala je
partizanska eta Bajram Curi" od 120 boraca, koja je 9. novembra
u selu Degi, kod Kuksa, prerasla u istoimeni bataljon.
Partijska organizacija u Kosovskoj Mitrovici oktobra 1943.
vrila je pripreme za osnivanje partizanskog odreda na Kopaoniku.
Poetkom novembra osnovan je Ibarski partizanski odred na planini Goli j i. Preko Golije spustio se u dolinu Ibra i preao na Kopaonik. etnici su ga ubrzo razbili kod sela Gumnita. 12S:i
Za dalji razvitak NOP na Kosovu veliki politiki znaaj imale
su odluke II zasedanja AVNOJ-a, koje su se pozitivno odrazile na
mobilizaciju masa. Formiran je Narodnooslobodilaki odbor za Kosovo i Metohiju, krajem decembra 1943. i prvih dana januara 1944.
godine. Donete odluke snano su delovale na popularisanje NOB
i ideje bratstva i jedinstva na Kosovu, kao i na odziv za stupanje
u oslobodilake jedinice.
Uzev u celini, narodnooslobodilaki pokret u Srbiji, Vojvodini i na Kosovu znatno je ojaao u jesen 1943. godine. Pored dotadanjih partizanskih odreda u Srbiji i na Kosovu, u umadiji i
junoj Srbiji formirane su prve etiri narodnooslobodilake brigade, a u Vojvodini dve. Na Kosovu su formiram novi partizanski
bataljoni i odredi, a od boraca sa Kosova, pored Makedonaca, u
Makedoniji, je osnovana jedna brigada. Postignuti su znaajni uspesi na jaanju jedinstva, sve vie je razobliavana politika okupatora i njihovih saveznika, kao i njihovih oruanih formacija. U
stvari, u ovom periodu u Srbiji, Vojvodini i na Kosovu, stvorena
je solidna baza za formiranje novih brigada i divizija.
128
' Partizanski
1981, str. 406413.

odredi

Kopaoniki,

aliski,

Ibarski,

VIZ,

Beograd

PREKOMORSKE BRIGADE
Posle aprilskog rata 1941. i okupacije Jugoslavije italijanske
komande i jedinice su, u sklopu mera odmazde i represalija, internirale u koncentracione logore Italije veliki broj Slovenaca, Hrvata, Crnogoraca i drugih. Istovremeno, na teritoriji Italije u italijanskoj vojsci, najvie u tzv. radnim bataljonima, nalazio se
izvestan broj primorskih Slovenaca, Istrana i ostalih Jugoslovena
koji su izmeu dva rata iveli na teritoriji koju je anektirala Italija (Cres, Loinj, Lastovo, Zadar i dr.). Meu njima se sve vie
razvijao oslobodilaki pokret i elja da se ukljue u NOVJ. Taj
trenutak je nastupio kapitulacijom Italije u septembru 1943.
Najvei deo interniraca iz severne Italije uspeo je da se probije u Jugoslaviju, gde su mnogi stupili u NOVJ. Internirci iz koncentracionih logora srednje i june Italije prikupljali su se najveim delom u prihvatnim logorima u Tarantu i Karbonari kod
Barija. Tamo su stizali i vojnici bive italijanske vojske slovenake
i hrvatske nacionalnosti, koji su pobegli iz saveznikih prihvatnih
logora, koje su uvale italijanske strae Badoljeve vojske. Poto su
svi internirci i deo vojnika bive italijanske vojske slovenake i
hrvatske nacionalnosti u oktobru prikupljeni u Karbonari, postepeno su, zahvaljujui upornosti Delegacije NOV i POJ u Bariju,
uzeli upravu u logoru i stvorili uslove da se od tog ljudstva ponu
formirati oslobodilake jedinice. U njih su se ukljuili i drugi bivi
italijanski vojnici slovenake i hrvatske nacionalnosti iz drugih
prihvatnih logora, bez obzira na protivljenje saveznika. Oni su
1944. prebaeni u prihvatni logor kod Gravine blizu Barija i ukljuili se u NOVJ.
Oslobodilaki pokret zahvatio je i pripadnike kraljevske jugoslovenske vojske u Palestini i Egiptu, pa su se mnogi prijavili
u NOVJ i ukljuili najvie u 1. tenkovsku brigadu NOVJ. U saveznikim zarobljenikim logorima nalazio se izvestan broj pripadnika
italijanske vojske slovenakog i hrvatskog porekla koji su zarobljeni u Africi, pa su mnogi meu njima izrazili elju da se ukljue u jedinice NOVJ.
Tako je od oktobra 1945. do septembra 1944. od politikih interniraca iz Slovenije, Hrvatske i Crne Gore koji su pobegli iz
faistikih koncentracionih logora i zatvora u Italiji, zatim od prezdravelih ranjenih i bolesnih boraca NOVJ leenih u Italiji, vojnika s podruja Istre i Slovenakog primorja mobilisanih u italijansku vojsku i drugih jugoslovenskih graana koji su se sticajem
raznih okolnosti zatekli na teritoriji Italije i severne Afrike, formirano pet prekomorskih brigada i druge tenkovske, artiljerijske,
vazduhoplovne, mornarike i ostale jedinice NOVJ. Prve prekomorske brigade bile su naoruane orujem koje su saveznici zaplenili
od italijanske vojske, a 3, 4 i 5. prekomorska brigada imale su
savezniko oruje i opremu dobijene na ime pomoi. Vojna formacija ovih brigada bila je identina vojnoj organizaciji ostalih brigada NOVJ. Najvei deo stareinskog kadra bio je iz jredova samih
pripadnika brigade, odnosno od prezdravelih ranjenika i bolesni-

ka NOVJ koji su leeni u Italiji, ili je deo kadra upuen iz ostalih

jedinica NOV i POJ.
Formiranje prekomorskih brigada poelo je 20. oktobra 1943,
kada je u Karbonari osnovana 1. prekomorska brigada. Ona je prilikom formiranja imala etiri bataljona sa 1.886 boraca. Od 16.
novembra do 5. decembra brigada je po eelonima prebaena iz
Karbonare u prihvatni partizanski logor kod Gravine, a odatle saveznikim brodovima na Korulu i delom na Hvar. Tada je brigada
ve imala 2.250 boraca.
Zbog preglomaznosti 1. prekomorske brigade, od delova koji
su prebaeni na Hvar i jednog bataljona koji je stigao iz Gravine
u Italiji, poetkom decembra formirana je 2. prekomorska brigada.
Imala je etiri bataljona sa oko 1.000 boraca. Posle borbi koje je
1. prekomorska vodila na Koruli, obe brigade su sa Korule i
Hvara krajem decembra prebaene na Vis. Meutim, nekoliko dana
kasnije 1. i 2. prekomorska brigada su upuene sa Visa na kopno
u rejon Biograda, a onda u Drvar, gde su krajem januara 1944,
po nareenju Vrhovnog taba MOV i POJ, rasformirane a ljudstvo je ulo u sastav 1. i 6. proleterske divizije.
Ostale prekomorske brigade 3, 4. i 5. formirane su u 1944.
godini. U februaru 1944, u Gravini kod Barija, formirana je 3. prekomorska brigada sa etiri bataljona i 1.655 boraca. Ona je u martu
stigla na Vis i ula u sastav 26. dalmatinske divizije, kao njena
4. brigada. Trea prekomorska brigada vodila je borbe na srednjodalmatinsikim otocima, kod Makarske i Splita, ibenika, Knina,
irokog Brijega, Mostara, u Lici, Hrvatskom primorju i kod Ilirske Bistrice u rijeko-transkoj operaciji. Posle borbi na Koruli
i Peljecu u septembru 1944. proglaena je udarnom.
Takoe u Gravini, u julu 1944. formirana je 4. prekomorska
brigada, najveim delom od Istrana i primorskih Slovenaca. Glavni
tab Slovenije za komandni kadar brigade poslao je oko 35 oficira i politikih rukovodilaca. Ona je uestvovala u borbama na tlu
Jugoslavije, jer je zadrana u junoj Italiji kao radna jedinica
za posluivanje na aerodromima i u lukama, odakle su prebacivani
ratni materijal i hrana za Jugoslaviju. Rasformirana je maja 1945.
U septembru 1944. formirana je u Gravini, poslednja, 5. prekomorska brigada, sa 4 bataljona i 2.100 boraca. Ubrzo je prebaena u Jugoslaviju i stavljena pod komandu 8. korpusa. Od 1. februara do 11. aprila 1945. bila je u sastavu 20. dalmatinske divizije i uestvovala u borbama za konano osloboenje Like. Posle
je prebaena u Sloveniju, gde je 17. aprila stavljena pod komandu
7. slovenakog korpusa, da bi ve narednog dana uestvovala u
borbi kod Koevja. Rasformirana je 1920. aprila a njeno ljudstvo
ulo je u sastav 15. i 18. slovenake divizije.
Postojanje pet prekomorskih brigada u sastavu NOVJ imalo je posebno vojno i politiko znaenje. Samo njihovo nastajanje
i sastav ukazuju da su prekomorske brigade u pravom smislu bile brigade bratstva i jedinstva, jer su se u njima zajedniki borili
Slovenci, Hrvati, Crnogorci i dr., koristei u punoj meri u komandovanju i komuniciranju svoj nacionalni jezik.

PRVE JEDINICE STRANIH DRAVLJANA U SASTAVU

NOV i POJ
U toku narodnooslobodilakog rata u sastavu NOV i POJ
formirano je vie jedinica od pripadnika stranih dravljana, bilo
da su Ikao pripadnici okupacionih oruanih snaga preli na stranu
NOP-a ili su kao zarobljenici ili internirci pobegli iz ruku neprijatelja i stupili u NOV i POJ ili su kao zarobljenici jedinica NOV
i POJ dobrovoljno stupili u NOV i POJ ili su se sticajem raznih
okolnosti nali na teritoriji Jugoslavije i pristupili NOV i POJ. Tokom celog rata Vrhovni tab NOV i POJ, AVNOJ, Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije i druga vojno-politika rukovodstva
pozivali su pripadnike okupacione vojske koji su se nalazili na teritoriji Jugoslavije da se prikljue NOV i POJ. Vrhovni tab je dao
preporuku svim vojnim tabovima i komandama da mogu od pripadnika stranih dravljana koji dobrovoljno stupe u NOV i POJ
formirati posebne jedinice. Koliko se o tome vodilo rauna, najbolje se vidi iz Titovog nareenja 23. septembra 1943. tabu 2. udarnog korpusa: . .. Najljepe postupajte prema Talijanima koji predaju oruje i priu k nama. Nemojte praviti neke osvete prema
takvim, jer ete snositi svu odgovornost. . ,"l2i>
Od pripadnika bugarskih dravljana u sastavu NOV i PO Makedonije, 18. decembra 1943. u selu Futanima na padinama planine Koufa, formiran je bugarski partizanski bataljon Hristo
Botev". Do njegovog formiranja dolo je posle dugog politikog
rada Partije, pod ijim je uticajem iz pograninog garnizona u selu
Konjskom, nou 14/15. novembra, na stranu NOVJ prela grupa
bugarskih vojnika zajedno sa svojim komandantom Diom Petrovim. U bataljon su ukljueni i vojni zarobljenici u ranijim borbama koji su izrazili elju da stupe u NOVJ. Bataljon je prilikom
formiranja imao 80 vojnika i uao je u sastav 2. makedonske brigade, a 23. decembra sa bataljonom Stevan Naumov" sainjavao
samostalnu Grupu bataljona Glavnog taba Makedonije. ,3ft
Vrhovni tab NOV i POJ u decembru 1943. uputio je poziv
bugarskim oficirima i vojnicima na teritoriji okupirane Srbije i
Makedonije da naputaju bugarske faistike formacije, prelaze na
stranu NOV i POJ i ulaze u redove bugarskih narodnooslobodilakih jedinica u Srbiji i Makedoniji.
Najvei broj jedinica formiran je od italijanskih dravljana
koji su posle kapitulacije Italije stupili u redove NOV i POJ, i to
na teritoriji Crne Gore, Slovenije i Dalmacije. Do kraja 1943. u
sastavu NOV i POJ formirane su tri samostalne partizanske ete,
devet samostalnih partizanskih i 11 radnih bataljona (ukupno 30
bataljona), 14 brigada i dve divizije.
Jo poetkom 1943. CK KP Slovenije uputio je politiko-partijskom rukovodstvu Slovenakog primorja smernice u kojima se
ukazuje na mogunost formiranja posebnih italijanskih partizan129
130

Zbornik, tom II, knj. 10, str. 314.

Istorija makedonskog naroda, knj. III, str. 354. Boro Mitrovski,
Bataljon Hristo Botev, Komunist br. 326, 1. avgust 1963. Slavo Trnski,
Ne tako davno (prevod sa bugarskog), Beograd 1980, str. 224, 290.

skih jedinica. Posle toga je u prolee 1943. u Furlaniju upuena

grupa bivih italijanskih izbeglica antifaista, tako da je tamo formiran Distaccamento Garibaldi" (odeljak Garibaldi") a u julu
je osnovana Gruppo di Azione Patriotica" (Grupa rodoljubive akcije). Meutim, do formiranja prvih italijanskih partizanskih jedinica dolo je tek posle kapitulacije Italije, u septembru 1943.
One su nastale preteno iz redova antifaista, radnika i drugih
iz Trsta, Tria, Videma (Udina) i drugih krajeva Slovenakog primorja, Trsta i Furlanije, kao i od pripadnika italijanske vojske,
koja je kapitulirala. Jedna grupa tih jedinica nastala je zapadno
od Soe i bila je sastavljena od antifaista Furlanije i Beneke Slovenije. Ona je imala svoje kadrove i posebnu unutranju organizaciju, a oslonjala se na NOV i PO Slovenije i dejstvovala pod njenom
operativnom komandom kada bi se nala na operativnom podruju NOV i PO Slovenije. Na tom prostoru su od 13. septembra nastali
bataljoni Friuli", Garibaldi", Pisacane" i Mazzini".
Druga grupa italijanskih partizanskih jedinica nastala je na
podruju Vipavske doline, Krasa, slovenakog dela Istre, Trsta i
Brkina. Ona je od poetka u sastavu NOV i PO Slovenije i niim
se nije razlikovala od ostalih slovenakih partizanskih jedinica,
osim to je komandovanje bilo na italijanskom jeziku. Od radnika
transkog brodogradilita i drugih posle kapitulacije Italije na
Krasu je formiran Traki kraki udarni bataljon (Battaglione Triestino d'Assalto del Carso). Od tog i jo dva bataljona, 23. septembra 1943. po naredbi Operativnog taba za zapadnu Sloveniju, formirana je Traka udarna brigada (Brigata Triestina d'Assalto), 131
iji su bataljoni drali deo gorikog fronta" juno od Gorice. Brigada je imala tri bataljona sa oko 1.500 boraca i bila je u sastavu
Trake divizije. Za vreme nemake ofanzive septembar-oktobar
brigada je razbijena. Od preostalog ljudstva obrazovan je bataljon
Triestina d'Assalto", koji je krajem oktobra uao u sastav 19.
slovenake brigade Sreko Kosovel".
Zapadno od Trsta nastalo je nekoliko italijanskih partizanskih jedinica. U Miljama je 11. septembra od italijanskih, slovenakih i hrvatskih dobrovoljaca formiran bataljon Garibaldi". Odmah posle toga, 26. septembra, na Tatrahu u Brkinima formiran
je Transki bataljon Snenike (brkinske) brigade. Od ova dva
bataljona 28. septembra formirana je Istarska traka brigada (brigata Trieste istriana), koja je 3. oktobra preimenovana u 16. slovenaku (transku) brigadu 14. slovenake divizije. 'Meutim, ona
je razbijena, osim jednog bataljona ije je ljudstvo rasporeeno
po ostalim jedinicama 14. divizije. Krajem novembra 1943. ponovo je okupljen deo ljudstva ove brigade i upuen u Brkine u Istru i osnovan 3. bataljon Istarskog partizanskog odreda, koji je dobio ime Giovani Zol."132
131
Brigada je nosila jo i naziv Traka proleterska brigada (brigata
Proletaria Triestina"). Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 936.
132
Sastav bataljona Giovani Zol" bio je jedna eta Italijana, a
dve su ete inili Slovenci i Hrvati iz Istre. Narodnoosvobodilna vojna na
Slovenskem, str. 937.

Razlozi koji su uticali na to da veliki broj italijanskih partizanskih jedinica formiranih posle kapitulacije Italije u ovom delu Slovenije bude razbijen i prestane da postoji jesu u tome to
nije bilo ratnog iskustva i to je bio nedovoljno iskusan stareinski kadar, a na te jedinice sruila se snana nemaka Romelova
ofanziva.
U Splitu je 13. septembra 1943. formiran bataljon Garibaldi''
od italijanskih karabini j era stacioniranih u Splitu i vojnika divizije
Bergamo" koji su preli u NOV i POJ. Bataljon sa oko 350 vojnika
ukljuen je u sastav 1. proleterske brigade. Sredinom septembra
formirana je italijanska eta u 1. dalmatinskoj brigadi. U Hrvatskom primorju i Dalmaciji formirano je vie jedinica od italijanskih vojnika koji su posle kapitulacije Italije dobrovoljno stupili
u NOV i POJ. U sastavu Suako-kastavskog odreda na Uki nastao je bataljon Garibaldi". Bataljon je formiran krajem septembra i imao je oko 800 boraca, ali je u oktobarskoj memakoj ofanzivi razbijen. U selu Poljica kod Zadra, takoe krajem septembra
1943, osnovan je bataljon Mameli Gofredo" od italijanskih vojnika
divizije Zara". Imao je oko 800 boraca i bio je u sastavu partizanskog odreda Plavi Jadran". Sredinom oktobra bataljon se raspao
zbog velikih gubitaka, a preostalo ljudstvo je ulo u sastav bataljona Garibaldi" 1. proleterske brigade. Na Kordunu je osnovana
italijanska eta 2. brigade 8. kordunake divizije od vojnika koji
su kod Senja i sa Cresa preli na stranu NOVJ. U Makedoniji, na
planini Koufu, 24. septembra 1943. formirana je italijanska partizanska eta Garibaldi" koja je bila u 2. bataljonu 3. operativne
zone Makedonije. 133 Kod Kup resa je sredinom oktobra 1943, formiran 2. dobrovoljaki bataljon, nazvan Matteotti", sa 200 boraca,
koji je 6. decembra 1943. uao u sastav 3. krajike brigade kao 6.
bataljon.
Na osnovu uputstva CK KPJ i Vrhovnog taba, Glavni tab
Crne Gore i Boke, kao i tab 2. udarnog korpusa i Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, stupio je u kontakt sa komandama italijanske vojske u Crnoj Gori. Prva odluka divizije Taurinenze" da se prikljui NOVJ doneta je oko 19. septembra. Meutim,
zaokret je izvren tek posle borbi divizije Taurinenze" i Nemaca,
kada je divizija dobrim delom razbijena. Od delova koje su prihvatile jedinice NOVJ, Glavni tab Crne Gore je 11. oktobra 1943. obrazovao prvu italijansku partizansku brigadu divizije Taurinenze"
brigadu Aosta" u Gornjem polju kod Nikia. Imala je 4 bataljona i oko 800 boraca. Druga brigada divizije Taurinenze" formirana je 19. oktobra i imala je tri bataljona, sa oko 700 boraca. 134
Obe ove brigade su 2. decembra 1943. rasformirane a njihovo ljudstvo je ulo u sastav divizije Garibaldi".
135
J. Vujoevi, Od prvih dobrovoljaca do partizanskih divizija, Narodna armija, br. 1256 od 30. avgusta 1963, Vojna enciklopedija, tom III,
str. 163.
134
J. Vujoevi, Formiranje, razvoj i uloga italijanskih formacija u
Crnoj Gori 19431945. godine, Istorijski zapisi, knj. XXVIII, sv. 34, Titograd 1971, str. 606613. Vojna enciklopedija, tom II, str. 27.

Prema izvetaju taba 2. udarnog korpusa Vrhovnom tabu

od 23. oktobra, divizija Venecija" (bez dva bataljona) prela je
na stranu NOVJ. U vremenu od 25. do 29. oktobra 1943. divizija
je potpuno reorganizovana i formirano je est brigada. Njena 1.
brigada je ve 26. oktobra podinjena tabu 4. proleterske crnogorske brigade i prebaena u rejon Mojkovca. Ostale brigade
2, 3, 4, 5. i 6. prebacile su se u rejon Mojkovac, ahovii, Bijelo
Polje, Lubnice. U operativnom pogledu, divizija Venecija" bila je
pod komandom 2. udarnog korpusa. 155
Jo dok je trajala reorganizacija divizije Venecija", u tabu
2. korpusa razmatrana je mogunost preformiranja svih osam italijanskih brigada koje su do tada formirane na teritoriji Crne Gore s ciljem da se italijanske oruane jedinice potpunije prilagode
naoj vojno-politikoj organizaciji' i naem nainu borbe", a sve
u interesu samih italijanskih vojnika i oficira". tab korpusa je
27. novembra odluio da formira italijansku partizansku diviziju
Garibaldi" od jedinica divizija Taurinenze" i Venecija" i predvideo njenu organizaciju i formaciju. Na osnovu toga, 2. decembra 1943. u rejonu Pljevalja formirane su, 2. i 3. a kasnije i 4.
brigada divizije Garibaldi". Divizija je imala jo i bolnicu i artiljeriju. Ukupno je brigada imala oko 5.000 boraca. Komandant
divizije bio je general ovani Batista Oksilija (Giovani Battista
Oxilia), dotadanji komandant divizije Venecija". Njegov zamenik
je general Lorenzo Vivalda, dotadanji komandant divizije Taurinenze", a politiki komesar Risto Vuleti. Divizija je nastala od
brigada divizija Taurinenze" i Venecija", i to: 1. brigada je obrazovana od dve brigade divizija Taurinenze", a 2. i 3. od ljudstva
divizije Venecija". Samoinicijativom taba divizije Garibaldi"
formirana je i 4. brigada, koja je ubrzo rasformirana da bi brojno
ojaala ostale brigade. Od svih pionirskih italijanskih jedinica formiran je 2. decembra Pionirski bataljon taba 2. udarnog korpusa.
Od ljudstva koje nije ulo u sastav brigada stvoreno je 11 radnih bataljona, od 200 do 300 ljudi, koji isu bili pri operativnim ili teritorijalnim komandama na osloboenoj teritoriji. Da bi se mlade italajanske partizanske brigade to vie ouvale od napada nemakih
jedinica, Vrhovni tab je naredio da se one raspodele po divizijama NOVJ. Prva brigada upuena je u sastav 3. divizije, 2. brigada bila je najpre u 17, onda u 37. i 29. diviziji, dok je 3. brigada bila u sastavu 27. divizije, a 4. brigada je j-asformirana i u avgustu 1944. ponovo oformljena od italijanskih vojnika iz 3. i 37.
divizije NOVJ i bila je u sastavu Primorske operativne grupe. 136
Po broju boraca koji su stupili u NOV i POJ drugi su po redu
dravljani Sovjetskog Saveza. Jo krajem 1942. pojavili su se prvi
sovjetski ljudi u NOV i POJ. To su bili vojnici i oficiri Crvene armije ratni zarobljenici, koji su u leto 1942, dovedeni na teritoriju Jugoslavije, pobegli iz nemakih logora 137 i stupili u NOV i
135
136
137

J. Vujoevi, Istorijski zapisi, str. 613614.

J. Vujoevi, Istorijski zapisi, str. 614617.
Sovjetski graani nalazili su se u vie logora na teritoriji Jugoslavije i susedne Austrije, Albanije, Italije i Grke. U Jugoslaviji oni su bili
zatvoreni u logorima Jasenovac, Beljak, Bistrica na Dravi, Sajmite u Beo-

POJ. Zatim su u jedinice NOV i PO stupili i drugi graani Sovjetskog Saveza, civili, koje su nemaki okupatori deportovali i drali
u logorima ili na prisilnom radu u Jugoslaviji ili su pobegli iz
slinih logora u Austriji, Grkoj, Albaniji i Italiji, ili su prisilno
radili u organizaciji TOT. Jedan broj sovjetskih graana stupio
je u NOVJ dolazei iz partizanskih jedinica Grke i Italije zbog
irokog zamaha oslobodilake borbe u Jugoslaviji, bliskosti jezika i tradicionalnog prijateljstva i borbenog bratstva naroda Jugoslavije i SSSR-a,138 dok su drugi sovjetski graani preli na stranu NOVJ iz nemakih jedinica.
Sve do kapitulacije Italije od sovjetskih dravljana koji su
stupili u NOV i POJ nije formirana nijedna njihova posebna jedinica. Prve takve jedinice formirane su u novembru, odnosno decembru 1943. Iz nemakog zarobljenitva u Bihau pobegla je grupa crvenoarmejaca i krajem novembra ili poetkom decembra od
njih je formirana tzv. eta erkeza u 1. brigadi 13. primorsko-goransike divizije. U eti je bilo oko 80 boraca. Na planini Kajmakalanu, od bivih crvenoarmejaca koji su pobegli iz nemakog zarobljenitva u Grkoj 14. decembra formiran je Ruski bataljon 1.
makedonsko-kosovske brigade, sa oko 50 boraca. Ruska eta je
formirana krajem decembra 1943. u 3. bataljonu 1. vojvoanske
brigade, a u to isto vreme Ruska eta je formirana u 4. crnogorskoj proleterskoj brigadi i u Poarevakom partizanskom odredu
od crvenoarmejaca koji su pobegli iz neprijateljskog zarobljenitva
etnicima Krste Ronevia, a onda se prikljuili NOVJ.130
U sastavu NOV i POJ formirano je i nekoliko jedinica sastavljenih od pripadnika vie drava; takve jedinice su se nazivale
meunarodne. Prva takva meunarodna jedinica formirana je u novembru 1943. u Sloveniji, na podruju Tolmina, od prebeglih graana Sovjetskog Saveza i Jugoslovena (Slovenaca i Hrvata). Oni su
pobegli iz logora u severnoj Italiji i prikupili se oko Tolmina. Od
njih je formiran Meunarodni bataljon 2. soke, odnosno 18. slovenake brigade. Bataljon je imao 3 ete rusku, hrvatsku i slovenaku.
STVARANJE MORNARICE I VAZDUHOPLOVSTVA NOVJ
U drugoj polovini 1943. godine poinju da se stvaraju vidovi
oruanih snaga u sastavu NOVJ.
gradu, Slavonski Brod, Ni, Skoplje, Aleksinac, Maribor, Bohinjska Bistrica
i dr. U Italiji, u Gonarsu, nalazio se veliki meunarodni logor za ratne
zarobljenike. U jesen 1943. iz tog logora je pobeglo 29 sovjetskih zarobljenika koji su, zajedno sa odbeglim jugoslovenskim graanima, uli u sastav
partizanskog bataljona Staljingrad", a posle u sastav 3. prekomorske brigade. Prva i 2. prekomorska brigada, Nova Gorica 1967, str. 54.
138
Sovjetskije ljudi v osvoboditeljnoj borbe jugoslavenskoga naroda,
Izdavateljstvo Nauka", Moskva 1973, str. 29.
139
J. Vujoevi, Crvenoarmejci u partizanima, Komunist br. 323 od
11. jula 1963. Vojna enciklopedija, tom VIII, str. 271.

MORNARICA NOVJ
Do formiranja Mornarice NOVJ dolo je uporedo sa dogaajima koji su nastupili posle kapitulacije Italije, naroito kada
je usledio masovan priliv novih boraca u NOVJ, kada je osloboen
veliki deo jadranske obale i otoka i kada se dolo u posed veeg
broja plovnih jedinica i druge pomorske ratne opreme. Za kratko
vreme oformljen je veliki broj mornarikih jedinica i komandi koje su sa kopnenim jedinicama primile na sebe odbranu obale i otoka, odravanje saobraaja, evakuaciju zaplenjene ratne tehnike, izbeglica, ranjenika i bolesnika i druge zadatke koji su stajali pred
mornarikim jedinicama.
Najvei broj plovnih sredstava, preteno manje tonae, dobijen je od naroda za potrebe razoruanja italijanske vojske i voenja borbe protiv Nemaca i kvislinga. Od tih plovnih sredstava
formirane su prve manje mornarike jedinice naoruanih brodova,
iju su posadu inili borci-partizani sa obale i otoka. Drugi deo
plovnih sredstava, vee tonae, dobijen je kao plen od italijanske
vojske prilikom njene kapitulacije i razoruanja. Ti brodovi su uli u sastav prvih pomorskih komandi koje su osnovane posle kapitulacije Italije. Deo tih brodova unitila je neprijateljska avijacija.
Mornarica NOVJ stvarana je istovremeno na celokupnom jadranskom pojasu i na otocima.
U Hrvatskom primorju 24. septembra, namesto ranije formirane Komande Mornarice NOV i PO (ili tab Narodnooslobodilake mornarice primorsko-goranskog sektora), osnovana je Komanda Mornarice za Hrvatsko primorje i Istru, koja se od 29. septembra zvala Komanda Narodnooslobodilake mornarice za Hrvatsko primorje i Istru i bila je potinjena Glavnom tabu Hrvatske.
Imala je etu mornarike peadije, obalsku artiljeriju, flotilu patrolnih amaca i transportni plovni park od sedam parobroda, oko
30 motornih jedrenjaka i dvadesetak manjih brodova. Njeno operativno podruje bili su Hrvatsko primorje i Istra i svi otoci Kvarnerskog zaliva, ukljuujui Rab i Pag.
U srednjoj i junoj Dalmaciji tab 4. operativne zone najpre
je osnovao Obalski sektor, koji je u svom sastavu imao obalsku
artiljeriju, partizanske jedinice na srednjodalmatinskim otocima
i flotilu naoruanih brodova. Meutim, poeo je da funkcionie tek
19. septembra, kada je formiran tab Obalske komande sa zadatkom da titi osloboeni deo morske obale i otoka i sarauje sa
kopnenim jedinicama. Ta komanda je u svom sastavu imala flotilu naoruanih brodova, obalske baterije, pomorsko vazduhoplovstvo
i 1. otoku brigadu, koja je branila otoke Hvar, Bra, Vis i oltu.
Neposredno pre formiranja taba Obalske komande, pri komandi
Splitskog vojnog podruja uspostavljen je Odsek za primorski saobraaj sa zadatkom da organizuje prevoz ljudstva i materijala iz
Splita na osloboene otoke. Kada je evakuisan Split 25. septembra,
Odsek za pomorski saobraaj prebacio se u Starigrad na Hvaru u
sastav Komande Srednjodalmatinskog otonog vojnog podruja. Iz
140

Zbornik, tom VIII, knj. 1, str. 37, 45, 65-66, 85.

sastava Obalske komande izile su 1. otona brigada i obalska artiljerija. Poto su joj preostali samo naoruani brodovi, dobila je
naziv Komanda flotile naoruanih brodova, koja je poetkom oktobra imala osam flotila: Braku, Hvarsku, oltansku, Viku, Lastovsku, Korulansku, Peljeku i Primorsku u Podgori. Svaka flotila imala je 36 naoruanih brodova, a u flotili su bili jo tri
naoruana parobroda (Bakar".. Ston" i Tunizino") i jedan brzi
motorni amac.
Kako su flotile naoruanih brodova koje su se nalazile na
Koruli, Peljecu i Lastovu saraivale sa 1. junodalmatinskom brigadom, 11. oktobra bile su svrstane u Grupu junodalmatinskih flotila kako bi se obezbedila ua saradnja peadijskih i plovnih jedinica za odbranu pomenutih otoka i za izvravanje drugih borbenih zadataka.
U severnoj Dalmaciji 15. septembra je formiran Mornariki
odred Raanac" sa desetak plovnih jedrenjaka, od kojih su neki
bili naoruani mitraljezima. tab Kninskog sektora je 25. septembra
formirao Obalsku komandu Kninskog sektora ili Obalsku komandu
za severnu Dalmaciju, koja je organizovala protivdesantnu odbranu obale i otoka, od ua Krke do Premude. Naredbom Glavnog
taba Hrvatske od 5. oktobra dobila je naziv Komanda mornarice za severnodalmatinsku obalu i otoke. U njenom sastavu postojalo je i minersko odeljenje. U novembru 1943. pod komandom
Obalske komande severne Dalmacije bili su Odred mornarike peadije severnodalmatinskog otoja (oko 300 boraca) za odbranu
Ugljana i Pamana, etiri flotile Virska, Molatska, Pamanska
i Kornatska, sa po dva naoruana broda i vie drugih plovnih jedinica, kao i niz osmatrakih stanica.
Na osnovu sugestija iz Pokrajinskog komiteta KPH za Dalmaciju i Okrunog komiteta KPH za srednjodalmatinske otoke,
prvih dana oktobra u Bari je upuena grupa mornarikih stareina, to je prethodilo stvaranju Delegacije NOV i POJ u junoj
Italiji. Tako je dolo do formiranja Baze NOV i POJ u Bariju, a
posle u Monopoliju kod Barija. Zadatak Delegacije, odnosno Baze
NOV i POJ bio je da organizuje prijem oruja, opreme i hrane iz
saveznike pomoi i njihov prenos u Jugoslaviju, da prihvati internirane Jugoslovene i vie hiljada Istrana i primorskih Slovenaca koji su bili u italijanskoj vojsci, da stvara nove jedinice NOVJ
(prekomorske brigade, vazduhoplovne i druge jedinice), da se stara o smetaju ranjenih i bolesnih partizana koji su pristizali iz
Jugoslavije i da zbrinjava izbeglice na saveznikoj teritoriji.
Tako su sazreli svi uslovi da se formira Mornarica NOVJ, to
je i uinjeno naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ 18. oktobra 1943. godine. 141 Za komandanta je postavljen Josip erni,
a za politikog komesara Sergije Makijedo, kasnije Petar Radovi.
tab Mornarice nalazio se u Hvaru i sastojao se iz ueg dela (komandant, politiki komesar, pomonik komandanta, zamenik politikog komesara, naelnik taba i dva oficira na slubi u tabu) i
ireg koji je inilo desetak odseka (Operativni, za vezu, za minerstvo
141

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 355.

i zapreavanje, za obalsku artiljeriju, za otone partizanske odrede, za pomorski saobraaj, Ekonomski, Tehniki, Sudski, Sanitetski). Neki odseci su imali vie sekcija, kao npr. Operativni, koji je, pored operativne, imao obavetajnu, organizacijsku i nastavnu sekciju.
N A R E D B E

VRHOVNOG TABA NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE I

PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE
I
Pri Vrhovnom tabu Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije formira se Prva vazduhoplovna baza.
Za komandanta I vazduhoplovne baze odreuje se pukovnik Mile
Pavii.
Za politikog komesara I vazduhoplovne baze odreuje se drug Sava
Kerkovi.
Za pravilno funkcionisanje slube tab baze e odrediti potrebno pomono osoblje.
14 X 1943 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

TITO
II

Za komandanta Mornarice Narodnooslobodilake vojske i partizanskih

odreda Jugoslavije postavlja se potpukovnik epni Josip.
Za zamenika komandanta Mornarice Narodnooslobodilake vojske i
partizanskih odreda Jugoslavije postavlja se potpukovnik Manola Sreko.
Za politikog komesara Mornarice Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije postavlja se drug Petar Radovi.
Za naelnika taba Mornarice Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije postavlja se kapetan Mardei Uro.
Da bi pravilno funkcionisao, tab Mornarice organizovae ostale pomone slube.
18 X 1943 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV d POJ

TITO

Naredba vrhovnog komandanta J. B. Tita o formiranju Prve vazduhoplovne baze u Livnu i imenovanje taba Mornarice NOVJ, Bilten Vrhovnog taba, broj 33 za oktobar 1943.

U sastav Mornarice NOVJ ule su sve postojee mornarike jedinice i komande sa flotnim sastavima. U to vreme tab Mornarice NOVJ bio je potinjen tabu 8. korpusa. Bilo je vie varijanti organizacije odbrane Jadrana, dok nije usvojena poslednja
varijanta, 10. novembra 1943, kada je tab Mornarice NOVJ utvrdio organizacijsku podelu odbrane obale i otoka na est pomorsko-obalskih sektora: 1. transki, 2. kvarnerski, 3. zadarsko-ibenski, 4. splitski, 5. peljeki i 6. bokokotorski. U vreme kada je ova
podela izvrena, teritorija 1. i 6. pomorsko-obalskog sektora nije
bila u rukama NOVJ, pa tabovi za njih nisu formirani, te siu,
praktino, postojala etiri sektora.

Kako su Nemci brzo prodirali na srednjodalmatinsku obalu i

otoke, ukazala se potreba objedinjavanja borbenih napora kopnenih i mornarikih jedinica. Naj pre su tabovi 4. i 5. sektora
sa tabom 26. divizije formirali operativne tabove za odbranu
srednjodalmatinskih otoka. tabovi su imali komandanta, komesara i zamenika komandanta, a bili su sastavljeni od predstavnika Mornarice i kopnenih jedinica. Posle povlaenja sa Peljeca,
u skladu sa nareenjem 8. korpusa, tab Mornarice je 16. novembra formirao jedinstveni Operativni tab za odbranu srednjih i
junodalmatinskih otoka, koji su sainjavali tab Mornarice i naelnik taba 26. divizije. Otoci su podeljeni na tri operativna
sektora, iji su operativni tabovi takoe bili sastavljeni od predstavnika kopnenih i mornarikih jedinica. Povlaenjem na Vis poslednjih dana decembra 1943. i poetkom 1944. prestali su da funkcioniu ovi operativni tabovi. 112
Vrhovni komandant je naredbom od 14. decembra regulisao
ustanovljenje zastave za ratnu i trgovaku mornaricu. 143
U borbama koje je vodila Mornarica NOVJ, samostalno i u
zajednici sa kopnenim jedinicama od kapitulacije Italije do kraja
1943, stekla je dragocena iskustva i potvrdila smisao svog postojanja. Taj period je istovremeno i najtee razdoblje u razvitku
Mornarice NOVJ. Pre nego to se organizaciono uvrstila, baena je u teke borbe, iz kojih je izila znatno jaa i sposobnija
za mnogobrojne zadatke koji su je oekivali u narednom periodu rata.
VAZDUHOPLOVSTVO NOVJ
Posle kapitulacije Italije u ruke NOVJ palo je nekoliko neprijateljskih aviona na aerodromima u Sloveniji i Hrvatskoj. Na
aerodromu kod Gorice, u Sloveniji, 9. septembra zaplenjen je jedan ispravni (sajman") i 10 neispravnih aviona raznih tipova.
Na aerodrom Metlika, 9. oktobra, sleteo je jedan ispravan avion
(Biker Jungman") sa pilotom Klokonikom. Na aerodromu u umberku, 24. oktobra, bio je jo jedan zaplenjeni ispravan avion istog tipa.
Na aerodromu Grobniko polje, pod Rijeke, zaplenjena je
vea koliina vazduhoplovnog materijala i dva neispravna aviona
(roda" i kaproni"). Avioni su brzo osposobljeni, ali je samo
roda" uspeno sletela 18. septembra na aerodrom Grkovnica, a
25. septembra sa ovog na aerodrom Laudonov gaj, kod Bunia, u
Lici. Posle toga, 24. oktobra, zaplenjena je jo jedna roda" u ispravnom stanju i dovedena na aerodrom Udbine. Sve je to bio
povod da se na aerodromu kod Bunia formira vazduhoplovna
14 !

' J. Vasiljevi, n. d., str. 152153.

Zbornik, tom II, knj. 11, str. 253. Ratna mornarica je imala jugoslovensku zastavu sa crvenom petokrakom zvezdom na sredini zastave, a
u zvezdi sidro. Brodovi trgovake mornarice nosili su jugoslovensku zastavu sa petokrakom zvezdom u sredini.
143

jedinica pod nazivom GH-1 vazduhoplovna baza". Komandant baze bio je pilot Josip Volari. Baza je imala brojne pozadinske elemente koje su inili pripadnici vazduhoplovnotehnike, saobraajne, intendantske i sanitetske slube. Rasformirana je poetkom oktobra zbog upuivanja ljudstva u sastav 1. vazduhoplovne baze u Livnu.
U Divuljama kod Splita zaplenjen je jedan hidroavion tipa
fiat", to je bio povod da se 11. septembra formira Hidroplanska stanica u Vranjici, sa pilotom Cirilom Vrabiem na elu. Stanica je pripadala Obalskoj komandi u Splitu 4. operativne zone
Hrvatske. LJ sastavu stanice bili su ljudstvo i sredstva za vazduhoplovnotehniko, intendantsko i saobraajno obezbeenje. Hidroplanska stanica je 26. septembra prebazirana u Starigrad na Hvaru,
a rasformirana 6. oktobra zbog gubitka hidroaviona.
Uporedo sa stvaranjem vazduhoplovnih jedinica od zaplenjene neprijateljske tehnike odvijao se i proces nastajanja vazduhoplovnih organa. Zbog sve povoljnije unutranje i spoljne situacije sredinom 1943, Vrhovni tab je poeo sa stvaranjem ratnog vazduhoplovstva, iji zaeci datiraju iz 1942. godine. Prvi organ, Odsek
za vazduhoplovstvo pri Vrhovnom tabu NOV i POJ nastao je 3.
januara 1943. ali, zbog neprijateljske ofanzive i bitaka na Neretvi i Sutjesci, nije funkcionisao. Poetkom septembra 1943. pri
Vrhovnom tabu formirano je Vazduhoplovno odeljenje, koje je
poelo da funkcionie 16. septembra (naelnik ode ljenja bio je pukovnik Mile Pavii). Istovremeno, Vrhovni tab je uputio poziv
avijatiarima koji su se nalazili u neprijateljskim redovima, vazduhoplovcima Kraljevine Jugoslavije na Bliskom istoku, da stupe
u NOVJ.
U tenji da se to uspenije privedu zadaci stvaranja vazduhoplovstva, Vrhovni tab je 14. oktobra 1943. izdao naredbu o
formiranju 1. vazduhoplovne baze.144 Zadatak baze je bio da pronalazi i ureuje letilita, da prihvata, smeta i snabdeva pridole
vazduhoplovce, da organizuje i izvodi obuku letaa, tehnikog sastava i ostalih specijalista. Baza je bila potinjena neposredno Vrhovnom tabu. Za komandanta je postavljen pukovnik Mile Pavii, a za pomesara Savo Kerkovi. U sastavu baze nalazila su se
dva aviona: jedan kolski avion tipa FL-3" i jedan bombarder
tipa dornijer Do-17", ije su posade prebegle avionima na stranu NOVJ. Meutim, 27. novembra, na letilitu kod Glamoa uniten je avion Do-17", u vreme kada se delegacija Vrhovnog taba
sa Ivom Lolom Ribarom na elu spremala da poleti za Bari. Drugi avion je uniten prilikom naputanja Livna zbog neprijateljske
ofanzive. Preostalo ljudstvo 1. vazduhoplovne baze krajem 1943.
prebaeno je u Italiju. Smeteno je blizu Barija, onda u Karovinjo,
a posle je (prebaeno u severnu Afriku. 145 Na osnovu sporazuma sa
saveznicima od ljudstva 1. vazduhoplovne baze i ostalih kadrova
formirane su 1. i 2. eskadrila NOVJ u prolee i leto 1944. godine.
144
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 355. Jugoslovensko vazduhoplovstvo u
narodnooslobodilakom
ratu, Beograd 1981
str. 247.
146
B. Lazarevi, Vazduhoplovstvo u NR-u, VIZ, Beograd 1972, str. 55.

Tako su poetni temelji stvaranja Vazuhoplovstva NOVJ postavljeni u 1. vazduhoplovnoj bazi, koja je odigrala presudnu ulogu
u stvaranju prvih veih vazduhoplovnih jedinica u NOR-u.
RODOVI I SLUBE
Posle kapitulacije Italije dolo se do znaajnih artiljerijskih
sredstava. Stvoreni su uslovi za popunu postojeih i formiranje
novih baterija i diviziona u organskom sastavu brigada, divizija
i korpusa, nekih partizanskih odreda ili grupa partizanskih odreda i Mornarice NOVJ.
U Sloveniji, kod Trebnja, od razoruanih italijanskih jedinica, u 15. diviziji formirani su dva artiljerijska diviziona i komanda
artiljerije divizije, koja je imala ulogu komande artiljerijske brigade.146 U .14. i 18. slovenakoj diviziji formiran je po jedan artiljerijski divizion od tri baterije brdskih topova i haubica. Istovremeno, u brigadama ovih divizija formirane su baterije od po etiri
topa 65 ili 75 mm kao brigadna artiljerija za praenje peadije.
U oktobru, nedaleko od Gorice, formirani su brdska baterija 30.
divizije od dva brdska topa i odeljenje minobacaa 81 mm.
U Hrvatskom primorju prilikom razoruavanja italijanskih
jedinica zaplenjeno je 80 artiljerijskih orua raznih kalibara i velika koliina municije, pa je 13. primorsko-goranskoj diviziji formirana divizijska artiljerija, a u brigadama artiljerijske baterije.
Tada je kod Delnica formiran 1. haubiki divizion 1. hrvatskog
korpusa, koji je imao tri baterije (po dve haubice 100 mm), a povean je broj orua u 1. brdskom i 2. divizionu korpusa.
U Dalmaciji je u ruke jedinica NOVJ pao znatan plen od
razoruanih italijanskih jedinica. Samo na srednjodalmatinskim otocima zaplenjeno je 30 orua obalske artiljerije, koja su odmah
ukljuena u sastav Obalske komande u Splitu, formirane odlukom taba 4. operativne zone Hrvatske. Istovremeno je osnovana
Komanda artiljerije 4. operativne zone, a obnovljena 9. dalmatinska divizija imala je brdsku bateriju od 2 topa 75 mm. Poetkom
oktobra tab 8. korpusa naredio je da se formira Komanda obalske artiljerije za obalu od Suaka do Bojane, koja je radi lakeg
rukovoenja podeljena na dva sektora ibenski, od Suaka do
Trogira, i Splitski, od Trogira prema jugu. Kada je formirana
Mornarica NOVJ, obalska artiljerija je ula u sastav pojedinih pomorskih sektora.
Od kapitulacije Italije do sredine 1944. u gotovo svim divizijama NOVJ postojale su artiljerijske baterije raznolikog sastava, a u jednom broju divizija bili su artiljerijski divizioni od 23
baterije. Krajem 1943. godine, 6, 7. i 8. divizija su, osim artiljerij146

Artiljeriju 15. slovenake divizije inio je 1. divizion od tri baterije

sa tri haubice 100 mm i 2 pav-topa 20 mm. Drugi divizion imao je t r i
baterije sa 2 haubice 100 mm, 2 poljska topa 75 mm d dva pto-topa 47 mm.
M. Pajevi, n.d., str. 185.

skih diviziona, imale i pratee bataljone od dve ete minobacaa

31 mm i baterije protivtenkovskih topova 37 ili 47 mm.
Posle kapitulacije Italije od razoruanih italijanskih divizija
zaplenjen je i deo protivtenkovske artiljerije, na osnovu ega je
bilo mogue da se formiraju vee protivtenkovske jedinice. Tako
je u 13. primorsko-goranskoj diviziji, u septembru, u svakoj brigadi bila po jedna baterija pt-topova za neposredno gaanje tenkova i unitenje vatrenih taaka neprijatelja. U 15. slovenakoj
diviziji pt-topovi pridavani su peadijskim jedinicama za neposrednu podrku. U 26. dalmatinskoj diviziji postojala je samostalna
divizijska pt-baterija topova 37 mm i ulazila je u sastav divizijske artiljerije.
U tom periodu poeli su se javljati i samostalni pt-divizioni
u sastavu divizijske i korpusne artiljerije. Prvi takav divizion formiran je oktobra 1943, u 4. krajikoj diviziji sa 7 pt-topova 47 mm,
koji su izvueni iz brigada i koncentrisani u diviziji ili su zaplenjeni
od neprijatelja. U korpusnoj artiljeriji 2. bosanskog korpusa, u
2. divizionu formirana je baterija od 3 pt-topa 52 mm M. 42. Tada
su u brigadama obino ostali topovi 37 i 47 mm. Glavni tab Makedonije je u septembru 1943. formirao jednu pt-bateriju topova
47 mm, koja je najpre bila u sastavu 1. operativne zone, a onda
pod komandom GM, da bi u decembru bila rasformirana.
Kada je oktobra 1943. u Bariju organizovana Baza NOVJ
a prijem oruja, opreme i hrane od saveznika, poela je da pristie saveznika pomo i u artiljeriji. U drugoj polovini oktobra
1943. na Vis je iz Italije dopremljeno est topova i 100 tona municije. Stigli su i prvi pt-topovi 40 i 57 mm. Ova orua su prvenstveno angaovana u protivdesantnoj odbrani otoka Visa, rasporeena u borbenom poretku brigada na morskoj obali, gde je
poetkom 1944. bilo 53 protivtenkovska topa kalibra 40, 47 i 57 mm,
a druga orua su bila u brigadnoj, divizijskoj i protivdesantnoj
rezervi. Time je na Visu izvrena prva najvea koncentracija artiljerije na relativno malom prostoru.
Ininjerijske jedinice su bre rasle posle kapitulacije Italije, kada je zaplenjena brojna borbena tehnika. Od razoruanih
italijanskih divizija zaplenjen je izvestan ininjerijski materijal,
to je, s obzirom na raznovrsnost borbenih dejstava i brojani rast
NOVJ, omoguilo da se pone sa formiranjem prvih ininjerijskih
bataljona, kao i sa formiranjem minerskih, pontonirskih i tehnikih jedinica i jedinica jurinih pionira, to je bilo nametnuto
raznovrsnou ininjerijskih zadataka.
Prvi ininjerijski bataljon bio je 1. ininjerijski bataljon Vrhovnog taba, formiran u Jajcu 20. novembra 1943. od Ininjerijske ete Vrhovnog taba. Bataljon se starao o smetaju Vrhovnog
taba, a gradio je mostove i popravljao eleznike pruge. Posle
toga poinju se formirati ininjerijski bataljoni u pojedinim divizijama i korpusima. U decembru 1943. pri tabu 2. udarnog korpusa formiran je Pionirski bataljon, koji je imao tri ete od po
dva voda (pionirskog i graevinskog) i vod komore. Istog meseca formiran je Pionirski bataljon 13. divizije sa dve ete, koji je

ubrzo imao tri ete pionirsku, pontonirsku i minersku i vod

za vezu.
Posebnu specifinost u tom periodu predstavljaju Slovenija
i Hrvatska. Poto je u vreme kapitulacije Italije zaplenjena vea
koliina eksploziva, Glavni tab Slovenije izdao je uputstvo o formiranju minerskih vodova u brigadama i partizanskim odredima,
i minersko-sabotanih vodova i minerskih bataljona koji su nastali
1944. godine. Glavni tab Hrvatske je krajem 1943. i poetkom
1944. godine izdao nekoliko uputstava kojima je regulisao formiranje ininjerijskih jedinica i precizirao njihove zadatke. Budui
da je vei broj jedinica NOV i PO Hrvatske dejstvovao na teritoriji sa dosta vodenih prepreka, to je po uputstvima Glavnog taba Hrvatske poetkom 1944. godine poelo formiranje posebnih
pontonirskih jedinica.
Posle kapitulacije Italije dolo se u posed tenkova zaplenjenih od razoruanih italijanskih jedinica, to je omoguilo formiranje prvih tenkovskih bataljona u NOR-u. U septembru 1943. pojavila su se dva tenkovska bataljona jedan kod Glavnog taba
Hrvatske, a drugi u 4. operativnoj zoni Hrvatske
Na osnovama tenkovske ete i zaplenjenih italijanskih tenkova u Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru, u rejonu Plava
Drage i Vrhovima formiran je Tenkovski bataljon Glavnog taba
Hrvatske, koji je u poetku imao dve tenkovske ete, sa 14 tenkova (12 tenkova marke fiat", jedan hokis" i jedan spah") i
96 tenkista. Krajem oktobra i poetkom novembra 1943. formirana je i 3. tenkovska eta. Tenkovski bataljon Glavnog taba Hrvatske imao je i mehaniku radionicu i odeljenje za snabdevanje.
Bataljon nije upotrebljavan u borbama kao celina, ve je dejstvovao po etama koje su meusobno bile na relativno velikoj udaljenosti. Meutim, ve posle prvih borbi ponestalo je goriva, pa
su tenkovi zakopani, a bataljon rasformiran. 117
U osloboenom Splitu, 20. i 21. septembra 1943. od zaplenjenih italijanskih tenkova formiran je Tenkovski bataljon 4. operativne zone Hrvatske. Bataljon je imao dve tenkovske ete sa
po osam tenkova tipa fiat" i dva oklopna automobila, kao i pozadinsku etu. Poto je u borbama za Sinj izgubio glavninu tehnike, povukao se iz Dalmacije i uestvovao u borbama za Livno,
Kupres i Travnik. Preostala dva tenka su zakopana blizu Jajca, a
ljudstvo je kasnije upueno u Italiju radi formiranja 1. tenkovske brigade. Zakopani tenkovi su u jesen 1944. izvaeni i ukljueni u sastav tenkovske ete Lazo Marin" 5. korpusa.
U Sloveniji, takoe od zaplenjenih italijanskih tenkova, sredinom decembra 1943. u sastavu 15. divizije formirana je tenkovska eta, koja je uestvovala u borbama za Kostanjevicu na Krki. U toku nemakih zimskih operacija 1943^44. tenkovi su sakriveni, da bi u leto 1944. ponovo bili aktivirani i od njih, kao i
drugih zaplenjenih tenkova, bio formiran Tenkovski odred. 148
147

M. Babi, n.d., str. 5766.

us Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 823. Meutim, u
citiranoj knjizi M. Babica, str. 70, stoji da je Tenkovski odred G Slovenije
formiran odmah posle kapitulacije Italije, septembra 1943, i da je u svom

Kada se posle kapitulacije Italije dolo do sredstava veze,

povean je broj jedinica veze u operativnnim i partizanskim jedinicama i organima vojnopozadinske vlasti. Dolo se i u posed
vie radio-sredstava, ime je bila organizovana bolja veza rukovoenja i komandovanja od Vrhovnog taba prema glavnim tabovima i nie. Tom vezom su se koristili i partijsko rukovodstvo,
antifaistike organizacije i organi narodne vlasti.
Prema nareenju Glavnog taba Hrvatske od 13. oktobra
1943, u svim korpusima je trebalo oformiti ete telefonista sa tri
voda, od 40 do 60 ljudi. Takoe je trebalo u svim divizijama da se
osnuju ete za vezu, od tri voda, sa 40 do 60 ljudi. Istovremeno
je odreeno da se, s obzirom na brzi razvoj artiljerijskih jedinica, u brdskim ili haubikim divizionima formiraju vodovi ili ete za vezu, prema materijalnim mogunostima i nameni artiljerijskih jedinica.
Kapitulacijom Italije poinje novi period u razvoju jedinica veze i u Sloveniji. U veini novoformiranih i starih brigada
poelo je osnivanje eta za vezu, a samo poneke brigade imale
su vodove za vezu. Sve divizije i korpusi osnovali su svoje ete
za vezu. U partizanskim odredima, u veini sluajeva, i dalje su
ostali vodovi za vezu, a u grupama partizanskih odreda formiraju
se vodovi ili ete za vezu. U komandama podruja osnivaju se ete za vezu, a pri pojedinim komandama mesta postoje odeljenja
ili vodovi za vezu.
Bilo je brigada i divizija, kao i partizanskih odreda i komandi podruja, koje nisu formirale iste" jedinice veze, ve su odeljenja i vodovi za vezu bili u sastavu tehnikih jedinica ili su samo tehnike jedinice obavljale funkciju organizovanja veze. Tako
npr. u 1. proleterskoj brigadi, u novembru 1943, postoji telefonsko
odeljenje u sastavu Tehnike ete brigade, ili u 8. dalmatinskoj
brigadi tehniki vod organizuje vezu sa jedinicama brigade. U tabu 1. proleterskog korpusa postojao je vod za vezu u sastavu Pratee ete, koji je imao i radio-grupu.
Na osnovu steenih iskustava u organizovanju veza, tokom
1943. i u narednoj godini razvio se najvei broj jedinica veze na
svim nivoima, kada se javljaju i prvi bataljoni za vezu.
Prve protivavionske jedinice, protivavionske baterije, pojavile su se posle kapitulacije Italije. Od razoruanih italijanskih divizija zaplenjen je izvestan deo protivavionskih topova 20 mm i
protivavkmslkih mitraljeza 8 mm tipa fiat" M. 35 i breda" M.
37, koji su odmah uli u naoruanje jedinica NOV i POJ. Od njih
se formiraju prvi protivavionski vodovi i baterije u sastavu artiljerijskih jedinica ili kao samostalna orua u sastavu peadijskih
i artiljerijskih jedinica.
Prva najvea koncentracija protivavionskih orua izvrena je
na Visu za odbranu otoka krajem 1943. i poetkom 1944. godine.
Tada su se na Visu pojavile i prve protivavionske baterije. Krajem 1943. dovedeno je vie protivavionskih topova 20 mm koji su
sastavu imao 30 tenkova, 15 oklopnih automobila i 12 oklopnih kamiona,
to se ne slae sa izvorima drugova iz Slovenije.

uli u sastav artiljerije potinjene tabu za odbranu otoka. Kako

je Vis poela stalno tui nemaka avijacija i poto je pretila opasnost od nemakog pomorskog i vazdunog desanta, protivavionska odbrana dobila.je vei znaaj i potpun organizacijski oblik.
Iako je poetkom 1944. za protivavionsku odbranu Visa bilo angaovano 15 protivavionskih topova 20 mm, rasporeenih u tri
baterije na sektoru 26. dalmatinske divizije koja se prikupila na
Visu. Na sektoru 1. dalmatinske brigade bilo je 7 protivavionskih
topova, 11. brigade tri, a na poloajima 12. brigade 5 protivavionskih topova. Ova koncentracija je kasnije poveana novim
protivavionskim oruima.
Druga vea koncentracija protivavionskih orua izvrena je
u rejonu Jajca dok je tamo boravio Vrhovni tab, naroito za vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a. Za protivavionsku odbranu Jajca
angaovana su tri topa 20 mm i nekoliko protivavionskih mitraljeza.
Pojedina protivavionska orua nalazila su se u sastavu nekih divizija ili u artiljerijskim divizionima za zatitu artiljerije u
pokretu i na vatrenim poloajima, poto je i u to vreme neprijateljska avijacija bila vrlo aktivna, a saveznika se retko pojavljivala.
Pri Glavnom tabu Hrvatske, krajem 1943, formiran je protivavionski centar koji je rukovodio celokupnom protivavionskom
zatitom i obukom i prikupio 10 neispravnih protivavionskih mitraljeza 8 mm tipa fiat" M. 35 i breda" M. 37. Centar je decembra 1943. organizovao protivavionsku kolu u kojoj su se na jednomesenim kursevima obuavali borci u rukovoenju protivavionskim oruima.
Intendantske jedinice i intendantska sluba bre su se razvijale. Jedinice su brojno rasle, priliv boraca bio je sve vei, to je
zahtevalo i nove oblike snabdevanja. Javlja se potreba za organizovanjem urednijeg snabdevanja jedinica sve veim koliinama,
to su diktirala borbena dejstva veih razmera. Zbog toga je Vrhovni tab 17. oktobra 1943. propisao jedinstvenu organizaciju intendantske slube u NOV i POJ.149
Prema toj naredbi, za rukovoenje ekonomskom slubom pri
Vrhovnom tabu i glavnim tabovima osnivaju se ekonomska odcljenja. Pri svim tabovima korpusa i divizija postoje intendanture, pri tabovima brigada, partizanskih odreda i bataljona intendanti ili intedanture, a pri komandama eta, vojnih kola i bolnica, komandama podruja i mesta ekonomi.
Ekonomsko odeljenje Vrhovnog taba bilo je najvie ekonomsko telo u NOV i POJ, koje je regulisalo sve poslove oko snabdevanja vojske ivotnim potrebama: ljudskom i stonom hranom, odeom, obuom, logorskom i posteljnom opremom, ogrevom, osvetljenjem, kancelarijskim materijalom, garnizonom opremom i novcem. Ekonomsko odeljenje Vrhovnog taba imalo je tri odseka:
opti, materijalni i novani. Ekonomska odeljenja glavnih tabova
organizovana su na isti nain kao Ekonomsko odeljenje Vrhovnog
149

Zbornik, tom II, knj. 10, str. 391.

taba, a nadlenost se prostire na teritoriju koja je pod neposrednom kontrolom dotinog taba.
Na elu intendanture nalazili su se naelnik i njegov pomonik, potreban broj intendanata i pomonog osoblja. Intendantura korpusa je imala auto-kolonu i vozarski bataljon koji su prenosili petodnevne ivotne potrebe za jedinice i ustanove koje nisu
bile u sastavu divizija, dok su divizije i brigade svoje borbene
i druge materijalne potrebe osiguravale sopstvenim snagama i sredstvima. Osim toga, u intendanturi korpusa postojalo je pekarsko,
mesarsko i zanatsko odeljenje, korpusno intendantsko skladite (koje je dralo ivotne potrebe za 5 dana) i marveni depo, gde se uvala iva stoka za 5 dana.
Bilo je potpunije regulisano i pitanje intendanture divizije,
koju su vodili naelnik i njegov pomonik, a sainjavali su je potreban broj intendanata i pomonog osoblja, blagajna, laka auto-kolona (samo u nekim divizijama), vozarski bataljon (sa ivotnim
potrebama za 2 dana), divizijsko intendantsko skladite i marveni
depo, gde se drala stoka za dva dana. Intendanture brigada i odreda obrazovali su intendant sa dva pomonika, vozarska eta (sa
hranom i mesom za 2 dana), pekarsko, mesarsko i zanatlijsko odeljenje. Intendanturu bataljona inili su intendant i pomonik s potrebnim ljudstvom i sredstvima za noenje hrane za jedan dan, a
u etama i bolnicama postojali su ekonomati. Ekonomati su postojali i pri komandama mesta i vojnih podruja, a raspolagali su magazinima za ljudsku i stonu hranu, ogrev, opremu i drugo, kao
i potrebnim brojem radionica, pekarnica, mesarnica, a od jedinica, prema mogunostima, imali su vozarske i druge transportne
jedinice.
Ekonomsko odeljenje Vrhovnog taba 18. oktobra 1943. izdalo je Uputstvo kojim se regulie sprovoenje u ivot naredbe
Vrhovnog komandanta o novoj organizaciji intendantske slube
u svim jedinicama NOV i POJ.150 U Uputstvu se naroito ukazuje
na nain i izvore snabdevanja u novim u si ovima i naglaava da su
vani izvori ivotnih potreba sredstva dobijena ratnim plenom i pomo saveznika, koja je tek poela pristizati.
Ekonomsku slubu po novoj organizaciji trebalo je ostvariti u svim jedinicama najkasnije do 1. decembra 1943. Naknadno
formirane oslobodilake jedinice organizovale su intendantsku slubu u duhu ovih stavova. Borbena praksa je pokazala da je ekonomska sluba bila dobro postavljena.
U okviru saobraajnih jedinica, posle kapitulacije Italije, poinju se osnivati auto-bataljoni. Prvi bataljon formiran je pri Glavnom tabu Hrvatske 24. septembra 1943, i imao je tri ete. Posle
je preimenovan u 1. auto-bataljon Komande pozadine Glavnog taba Hrvatske i imao je etiri auto-ete, dopunsku etu za obuku,
prateu etu, a svaka auto-eta imala je svoju auto-mehaniarsku
radionicu; ukupno je tada u bataljonu bilo 80 motornih vozila i
410 boraca.
U Pazinu je, oko 24. septembra, formirana Glavna auto-komanda Operativnog taba za Istru, koja je u svojoj nadlenosti imala
>50 Arhiv VII, k. 399, reg. br. 12/8.

sva motorna vozila i regulisala je vojni saobraaj na osloboenoj

teritoriji.
Pojedine auto-ete javile su se u nekim divizijama glavnih
tabova Slovenije i Hrvatske, a i neke brigade imale su auto-jedinice, naroito one koje bi nastale ili su se nale na podruju
bive italijanske okupacione zone.
Posle kapitulacije Italije poeo se bre razvijati saobraaj
na Jadranu, jer je bio osloboen veliki deo nae jadranske obale
sa otocima, a zaplenjena su mnoga plovna sredstva, koja su odmah
koriena za transport jedinica, materijala, ranjenih i bolesnih partizana i stanovnitva. Istovremeno je organizovan i meunarodni
pomorski saobraaj sa junom Italijom i Bliskim istokom. Za organizaciju saobraaja na Jadranu bila je odgovorna Komanda Mornarice NOVJ.
Sanitetske jedinice u svim jedinicama NOV i POJ organizuju se prema Statutu sanitetske slube NOV i POJ koji je izdao
Vrhovni tab 10. novembra 1942. godine. 151 Prema tom statutu nisu
bile predviene sanitetske ete pri brigadama. Meutim, potrebe
oruane borbe, naroito od sredine 1943, zahtevale su da se i u brigadama osnivaju bolniki vodovi ili sanitetske ete. Tako, npr.,
brigade i partizanski odredi 6. korpusa formiraju bolnike ete
za evakuaciju ranjenika i higijensko-profilastike mere. U brigadama 26. dalmatinske divizije najpre je postojao vod nosilaca ranjenika, onda sanitetska eta, dok su u diviziji postojale hirurka
eta, umesto hirurke ekipe, i eta nosilaca ranjenika. Prema naredbi Glavnog taba Makedonije, u svakom od bataljona je odreena sanitetska desetina, a u brigadi sanitetski vod. Posle su
makedonske brigade imale tzv. tehniku etu, koja je imala ranjeniku prihvatnicu bolniara i nosilaca ranjenika. 132 Posle formiranja Mornarice NOVJ, u drugoj polovini 1943. pri tabovima pomorskih obalskih sektora osnivaju se sanitetski odseci ili postoje referenti saniteta, dok je 4. pomorsko-obalski sektor od bolnikih jedinica imao bolniki vod Marina II" koji su Nemci u maju
1944. potopili blizu Visa sa 48 ranjenika. 153
Po zapovesti Vrhovnog komandanta, sve sanitetsko osoblje
u NOV i POJ bilo je obavezno da nosi propisane oznake. 154
Prve specijalizovane izviake jedinice prvi put su se pojavile oktobra 1943. Glavni tab Hrvatske, 28. oktobra 1943, regulisao
je da se u svakoj diviziji formira izviaka eta od 50 do 60 boraca, sa tri voda, i da izvia teren na dubini od 50 km; da se u
svakoj brigadi osnuje izviaki vod od 25 do 30 boraca, takav izviaki vod imaju i partizanski odredi sastavljeni od 2 do 3 bataljona; da svaki bataljon oformi izviaku desetinu, sastavljenu
od najboljih boraca, za bliska izvianja.
15
'
152

Arhiv VII, k. 175, reg. br. 71/6.

Dr Georgi Kamevski, Sanitetska sluba

NOB

Makedonije,

str.

45 i 98.

153
154

J. Vasiljevi, n.d., str. 137, 217.

Lekari i medicinari na levom rukavu iznad lakta trebalo je da
nose vertikalno poloen tap sa zmijom od crvene oje, duine 7 cm. Sve
bolniko osoblje na levom rukavu iznad lakta trebalo je da nosi crveni
krst na belom okruglom polju promera 6 cm. Zbornik, tom II, knj. 10, str. 320.

I u ostalim jedinicama NOV i POJ organizuju se sline izviake jedinice, jer je dosadanja organizacija obavetajne slube
bila nedovoljna, bez organizacionog sistema" a moderno ratovanje trai puniji sistem organizacije obavetajne slube". 155 U 2. udarnom korpusu svaka divizija trebalo je da organizuje izviaku
etu od 2 voda sa po dve desetine, ukupno 45 boraca. Zadatak izviake ete je bio da prikuplja podatke o neprijatelju, i to o njegovoj jaini, rasporedu, naoruanju i namerama; ona je bila neposredan izvrilac svih nareenja efa obavetajnog centra u pogledu prikupljanja i provoenja zarobljenika, zaplenjenog operativnog materijala, zarobljavanja neprijateljskih oficira i vojnika, njihovih izviakih delova i obavetajnih organa. Istovremeno su se
pri brigadama formirali izviaki vodovi od dve desetine, sa 22 borca, a pri tabovima bataljona izviake desetine jaine 5 do 6 boraca. Neposredno rukovoenje izviakim jedinicama potinjeno je
obavetajnim oficirima divizije, brigade i bataljona.
KOLE I KURSEVI
kolovanje kadrova u NOV i POJ postalo je aktuelnije posle
kapitulacije Italije. Stabilnija slobodna teritorija i znatne koliine zaplenjenog naoruanja omoguavali su savremenije obrazovanje stareina. Istovremeno, poveale su se i potrebe dolo je do
porasta oslobodilakih jedinica, formiranja krupnih taktikih i operativnih jedinica, porastao je broj specijalizovanih jedinica rodova
i slubi. Potrebe za strunom obukom stareinskih kadrova bile
su sve oiglednije, vie nego ranije dola je do izraaja potreba za
rukovodeim kadrovima svih profila.
Zbog toga je Vrhovni komandant, naredbom od 1. septembra
1943, obrazovao Oficirsku kolu Vrhovnog taba NOV i POJ,130 koja je imala zadatak da aplikativno usavrava nie i vie stareine
za rukovoenje i komamdovanje taktikim jedinicama zakljuno
sa brigadom. Prvi teaj poeo je u Jajcu 15. septembra 1943. i
trajao 40 dana a pohaao ga je 141 slualac. Na kraju teaja Vrhovni komandant je lino uruio diplome sluaocima, a trojici prvih po rangu dao je za nagradu automate. Drugi teaj radio je
takoe u Jajcu od 12. novembra do 23. decembra 1943, sa 108 slualaca. Meutim, zbog zimske neprijateljske ofanzive Oficirska kola se iz Jajca, u januaru 1944, prebacila u Drvar, gde je stigao
i Vrhovni tab.
U Hrvatskoj je nastavila s radom Prva oficirska kola GS
Hrvatske u kojoj su postojali vii i nii teaj za peadijske oficire, vii i nii teaj za oficire artiljerijskih jedinica, zatim specijalistiki kursevi za rukovodioce veze u brigadama i divizijama i
teajevi za komandire protivavionskih, protivtenkovskih i minobacakih baterija. Posle su formirani i kursevi za pojedine vrste specijalista u jedinicama veze.
153
156

Zbornik, tom III, knj. 7, str. 620.

Do promene imena je dolo zbog toga to je V 1. m a j a doneo
dekret o uvoenju oficirskih i podoficirskih inova u NOV 1 POJ, pa otuda
nije vie Vojna nego Oficirska kola V. Zbornik, tom II, knj. 10, str. 256.

Fri drugoj oficirskoj koli u Slavoniji, od maja da kraja

1943, radili su teajevi za optevojne stareine (vii i nii teaj),
artiljerijski teaj, teajevi za rukovodioce veze i za politike komesare; povremeno su radili i teajevi za obavetajne, intendantske i sanitetske oficire iz slavonskih i drugih jedinica u Podravini
i Hrvatskom zagorju.
Vojna kola NOV i PO Slovenije radila je u blizini marne
gore. Novembra 1943. preimenovana je u Oficirsku kolu Glavnog
taba NOV i PO Slovenije. Za vreme nemake ofanzive u jesen
1943. kola je privremeno prekidala nastavu da bi bila angaovana u borbi, ali je Glavni tab upozoravao da se to izbegava kako
bi se sauvali kadrovi.
Iako je Glavni tab NOV i PO Vojvodine jo jula 1943. izdao naredbu o formiranju Oficirslke kole NOV i PO Vojvodine,
ona je poela rad tek 1. oktobra. U koli je obino bilo 2030
slualaca, jer se nastojalo da to vie kadrova proe kroz kratke aplikacione teajeve, i to prvenstveno komandiri eta i komandiri bataljona. Uporedo sa teajem za vojne rukovodioce, radio je
i teaj za politike komesare. kola je radila u istonoj Bosni, gde
se tada jo nalazio Glavni tab NOV i PO Vojvodine.
kolovanje kadrova za Mornaricu NOVJ bilo je organizovano pod rukovodstvom taba Mornarice na osloboenim srednjodalmatinskim otocima i u junoj Italiji, kamo su upuivani na specijalistike kurseve radi sticanja znanja iz tehnike mornarike slube. Prvi kurs kojeg je organizovao tab Mornarice NOVJ bio je
kurs za signaliste koji je radio u novembru 1943. pri tabu 5. pomorsko-obalskog sektora u Veloj Luci na Koruli. Tu su se osposobljavali borci za signaliste na plovnim objektima i mornarikim signalnim i osmatrakim stanicama na obali i otocima. Najvei broj kola i kurseva za potrebe Mornarice NOVJ organizovan je 1944. godine.
Prva vazduhoplovna baza u Livnu, formirana oktobra 1943.
za prikupljanje vazduhoplovaca, bila je ujedno i prva vazduhoplovna kola. Organizovani su kursevi za oko 60 vazduhoplovaca. Za
vreme nemake ofanzive decembra 1943. prekinuto je dalje obuavanje vazduhoplovnih kadrova i preiveli vazduhoplovci su preko Visa prebaeni u Italiju, gde je organizovano dalje kolovanje
vazduhoplovnih kadrova NOVJ.
U ovom periodu je nastavljeno kolovanje partij sko-politikih kadrova na niim i srednjim partijsko-politikim kursevima
u brigadama, divizijama i pri tabovima korpusa. Uslovi za njihovo
odravanje bili su povoljniji nego ranije, jer je postojala stabilnija
slobodna teritorija i radio je vei broj partizanskih tamparija, tako da su sluaoci imali vie marksistiko-politike literature.
Deo vojno-politikih kadrova iz oslobodilakih jedinica i dalje se
kolovao pri partijskim rukovodstvima na terenu, naroito vii partij sko-politiki rukovodioci, na kursevima koji su organizovani pri
centralnim i pokrajinskim partijskim rukovodstvima, a neki su
iz oruanih snaga pohaali i Partijski kurs pri Centralnom komitetu KPJ, koji je krajem 1943. radio u osloboenom Jajcu. Poseb-

no su se, u pojedinim jedinicama, a naroito pri terenskim organizacijama SKOJ-a, organizovali kursevi za omladinske rukovodioce u oslobodilakim jedinicama, za sekretare etnih aktiva SKOJ-a
i rukovodioce bataljonskih komiteta SKOJ-a.
NEKE KARAKTERISTIKE KORPUSA, DIVIZIJA I BRIGADA
FORMIRANJE 1. PROLETERSKOG KORPUSA
Vojna organizacija NOV i POJ u to vreme razvijala se i dalje na istim osnovama, koje su postavljene raznim nareenjima Vrhovnog taba krajem 1942. i poetkom 1943. godine.
U organizovanju i nameni korpusa dolo je do nekih promena u tome to je posle kapitulacije Italije poelo sa formiranjem
korpusa koji su iskljuivo imali operativnu ulogu i nisu bili vezani
za jednu teritoriju. Naime, vojno-politika situacija nastala posle kapitulacije Italije sve vie je nametala potrebu formiranja operativno-strategijskih jedinica koje e biti pokretljivije, osloboene pozadinskih i teritorijalnih jedinica i funkcija, koje e
biti u rukama Vrhovnog taba za reavanje osnovnih vojno-politikih ciljeva oslobodilake borbe i revolucije. Na tim osnovama 5.
oktobra 1943. formiran je 1. proleterski korpus. Jo 5. septembra
1943. Vrhovni komandant Glavnom tabu Hrvatske saoptava:
Namjeravam stvoriti proleterski korpus iz postojeih brigada od
barem 10.000 boraca. . . Sa tom vojskom se nadamo osvojiti oruja, inae emo zavisiti od Engleza, koji ga nerado daju. . ."157
Prvi proleterski korpus NOVJ (komandant Koa Popovi, politiki komesar Majalko Todorovi) nastao je na osnovama 1. proleterske divizije; 12. novembra u njegov sastav ule su 6. lika divizija i 13. proleterska brigada Rade Konar"; tada je korpus imao
oko 7.000 boraca. Prvi proleterski korpus se nalazio neposredno
pod komandom Vrhovnog taba NOV i POJ.
Svi ostali korpusi NOVJ koji su nastali do kraja 1943. formirani su na istim osnovama kao i raniji korpusi, sa istom opera ti vno-teri tori jalnom ulogom.
Zbog razliitosti naziva pojedinih korpusa, 5. oktobra 1943,
naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ utvrena je nova numeracija korpusa.: 158 1. bosanski korpus preimenovan je u 3. korpus NOVJ;
2. bosanski korpus u 5. korpus NOVJ; 1. hrvatski korpus
u 4. korpus NOVJ, a 2. hrvatski korpus (slavonski) u 6. korpus
NOVJ.
Od kapitulacije Italije do kraja 1943. formirano je ukupno
pet novih korpusa NOVJ: u Crnoj Gori 10. septembra 2. udarni
korpus NOVJ, u Dalmaciji 7. oktobra 8. korpus NOVJ, a u
Sloveniji formirani su 3. oktobra 7. i 22. decembra 9. korpus
NOVJ. Ako se tome dodaju 1. proleterski korpus i ranije formira158

Zbornik, tom II, knj. 10, str. 262.

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 356.

ni 1. i 2. hrvatski i 1. i 2. bosanski korpus, proizilazi da je krajem

1943. bilo ukupno devet korpusa NOVJ.
Vojnom organizacijom korpusa bila je prekrivena teritorija srednjeg i zapadnog dela Jugoslavije, ukljuujui Sandak i Crnu Goru.
III
1. Za komandanta I korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se general-major Koa Popovi.
Za politikog komesara I korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se drug Mijalko Todorovi.
2. Za komandanta II korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se ceneral-major Peko Dapevi.
Za politikog komesara II korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se drug Mitar Baki.
Za naelnika taba II korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se pukovnik Rudolf Primorac.
3. Za komandanta III korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se general-major Kota Na.
Za politikog komesara III korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se drug Vlado Popovi.
Za naelnika taba III korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se pukovnik Jovan Vukoti.
4. Za komandanta IV korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se pukovnik Ivan Rukavina.
Za politikog komesara IV korpusa Narodnooslobodilake vojske postavlja se drug Veco Holjevac.
5. Za komandanta V korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
postavlja se pukovnik Slavko Rodi.
Za politikog komesara V korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se drug Veljo Stojni.
Za naelnika taba V korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se potpukovnik Milorad Mijatovi.
6. Za komandanta VI korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se pukovnik Petar Ili.
Za politikog komesara VI korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se drug Stevo Janji.
7. Za komandanta VII korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se potpukovnik Rajko Tanaskovi.
Za politikog komesara VII korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se dr Joe Brilej.
8. Za vrioca dunosti komandanta VIII korpusa Narodnooslobodilake
vojske Jugoslavije postavlja se pukovnik Pavle Ili.
Za politikog komesara VIII korpusa Narodnooslobodilake vojske
Jugoslavije postavlja se drug Ivo Kuko.
Za naelnika taba VIII korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije postavlja se potpukovnik Maks Bae.
5 X 1943 g.

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

TITO

Naredba vrhovnog komandanta NOV i POJ J. B. Tita o postavljanju

tabova korpusa, Bilten Vrhovnog taba broj 33 za oktobar 1943.

Korpusi su na svojoj teritoriji pod komandom imali sve operativne, partizanske i diverzantske jedinice i organe vojnopozadinskih vlasti, to je glavnim tabovima bitno olakalo rukovoenje
sve veim brojem jedinica.
Formiranjem korpusa u Sloveniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori
dolo je do promena u organizaciji komandovanja i rukovoenja.
U Sloveniji je posle formiranja 9. koprusa NOVJ prestala da postoji 3. (alpska) operativna zona, a u Dalmaciji je formiranjem 8.
korpusa, rasformiran tab 4. operativne zone NOV ii PO Hrvatske.
Pod komandom 8. korpusa, jedno vreme, bio je i tab Mornarice
NOVJ. Paralelno sa postojanjem 2. udarnog korpusa na teritoriji
Crne Gore do 22. januara 1944. postojao je i Glavni tab NOV i PO
Crne Gore i Boke, kada je njegovu funkciju preuzeo tab 2. udarnog korpusa NOVJ.159
U organizacijskom sastavu korpusa NOVJ sve je vei broj
operativnih jedinica, poveavao se i broj partizanskih odreda, pod
komandom korpusa javljaju se i grupe partizanskih odreda (Dalmacije), razvijaju se rodovi i slube. Korpus je mogao imati i do
etiri divizije (8. korpus), vie partizanskih odreda ili grupa partizanskih odreda i po nekoliko komandi podruja, kao i druge samostalne rodovske i pratee jedinice. Brojno stanje se kretalo od
5.000 do 15.000 ljudi.
Priliv boraca u NOV i POJ posle kapitulacije Italije omoguio je da se u periodu septembar decembar 1943. na teritoriji
Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine formira 10 divizija NOVJ,
i to: u Sloveniji etiri (18, 30, 31. i Traka); u Hrvatskoj etiri
(19, 20, 26. i 32) i u Bosni i Heregovini dve (27. i 29) divizija. U
danima pre i posle kapitulacije Italije u Dalmaciji je obnovljena
9. divizija. Do kraja oktobra 1943. godine rasformirana je Traka
divizija, tako da je na kraju 1943. u NOVJ bilo ukupno 27 divizija.
Osim toga, poetkom decembra 1943. od italijanskih vojnika
koji su preli na stranu NOVJ formirana je italijanska antifaistika divizija Garibaldi", koja je nastala od divizija Venecija"
i Taurinenze" i imala je u svom sastavu 1, 2, 3. i 4. partizansku
brigadu, sa oko 5 000 boraca. 160 Sa ovom divizijom, 31. decembra
1943. NOVJ je imala ukupno 28 divizija.
U organizacijskom sastavu divizija i dalje su najee prisutne tri, ponegde etiri i pet brigada i odreen b r o j partizanskih
odreda, dok neke divizije (1. proleterskog koprusa) nisu imale u
svom sastavu partizanske odrede, a povean je i broj samostalnih
jedinica rodova i slubi. Budui da su sada divizije bile bolje naoruane i opremljene, poveala se njihova vatrena i udarna mo,
sposobnost za manevar i za samostalno voenje borbe. Najvei
broj divizija bio je sposoban za voenje napadnih i odbrambenih
operacija u sastavu korpusa, operativne grupe ili samostalno, za
manevar na vee udaljenosti ili za prebacivanje na novu teritoriju. 381 Za razliku od prethodnog perioda, sada su divizije bile u
159
160
161

Zbornik, tom III, knj. 7, str. 63.

J. Vujoevi, Istorijski zapisi, str. 606617
Tako je, po nareenju V, iz Bosanske krajine upuena 5. krajika divizija u Sandak i zapadnu Srbiju, a 6. lika iz Like u Bosnu u
sastav 1. proleterskog korpusa.

organskom sastavu korpusa. Meutim, Vrhovni i glavni tabovi mogli su divizijama manevrisati i reavati pojedine operativno-strategijske probleme. Vrhovni tab je, osim toga, neposredno rukovodio 1. proleterskim, 2. i 3. udarnim korpusom NOVJ, a ostalim
jedinicama preko glavnih tabova, uz istovremeno davanje direktiva i usmeravanje njihovih dejstava. Prema tome, divizija je u
tom periodu sve vie postajala operativna i udarna snaga, sposobna za sloenija borbena dejstva, na razliitom zemljitu i u
svim krajevima Jugoslavije.
Proces formiranja brigada ubrzan je posle kapitulacije Italije kao rezultat masovnog priliva novih boraca i zaplenjene borbene tehnike. Najvei broj brigada nastao je septembra 1943, kada je
formirano 30 brigada. Od kapitulacije Italije do kraja 1943. formirano je ukupno 56 brigada, i to: u Bosni i Hercegovini 7, u Crnoj
Gori i Sandaku 3, u Hrvatskoj 19, u Makedoniji 2, u Sloveniji 17,
u Srbiji 4, u Vojvodini 2, i u Italiji 2 prekomorske. Od toga je u
ovom periodu rasformirano, ili prestalo da postoji 12 brigada (a 9.
septembra je bilo 54 brigade), jedna je brigada obnovljena tako
da je na kraju 1943. godine u NVJ bilo ukupno 99 brigada.
U ovom periodu neke brigade nisu nastajale od ranije formiranih partizanskih odreda ili samostalnih partizanskih, udarnih ili
omladinskih bataljona, kao to je to bila ranija praksa, nego od
novih boraca koji nisu imali iskustva, to je uticalo na borbenu
sposobnost brigade kao celine. Osim toga, najvei broj novoformiranih brigada u ovom periodu jo se nije bio ni organizacijski sredio,
a ve je ulazio u estoke borbe koje je nametnuo neprijatelj, nastojei da ih razbije i da im ne dozvoli da se organizacijski srede.
U Makedoniji formiranje brigada je izvreno stavljanjem bataljona pod jedinstvenu komandu. Bataljoni su ostali kompletni. U
Srbiji su brigade stvarane od bataljona iz sastava partizanskih
odreda ili od samostalnih udarnih bataljona koji su ve imali
borbenog iskustva. U Istri su 1. i 2. brigada formirane od ustanikih bataljona ije je ljudstvo tek stupilo u prve okraje sa neprijateljem, a poto su Nemci protiv njih koncentrisali krupne peadijske i oklopno-mehanizovane snage, one nisu mogle izdrati udar
neprijatelja na zemljitu ispresecanom brojnim komunikacijama.
U Hrvatskom primorju, Gorskom kotaru i Dalmaciji najvei broj
brigada je oformljen od novih boraca iz tek osnovanih partizanskih odreda ili samostalnih partizanskih bataljona, ije ljudstvo,
takoe, nije prolo kroz okraje. U Sloveniji veliki broj brigada
se oformio od boraca koji su stupili u NOVJ posle kapitulacije Italije. To se naroito odnosi na one brigade koje su nastale u Slovenakom primorju. Novoformirane bosansko-hercegovake brigade
su stvarane od ljudstva iz partizanskih odreda ili iz grupa partizanskih bataljona.
Vojno-politika rukovodstva su se nala pred sloenom problematikom organizacijskog sreivanja novoformiranih brigada i
nastojanja da se uvode u borbu postepeno, da se dobije u vremenu kako bi njihovo ljudstvo koliko-toliko ovladalo borbenom obukom, poto je najvei broj novih boraca bio iz redova omladine

koja ranije nije sluila vojsku niti je imala neka vojnika predznanja.
U organizacij sko-f ormari j skom sastavu brigade su najee
imale 3 do 4 bataljona, izuzetno pet i est bataljona. U brigadi se
artiljerijske jedinice razvijaju kao pratee, naoruane minobacaima i po nekim lakim artiljerijskim oruima. Istovremeno se
razvijaju ostali rodovi i slube, tako da brigada postepeno dobija
fizionomiju zdruene taktike jedinice. Brojno stanje brigade bilo
je razliito. Neke brigade su imale i do 2.000 boraca, a bilo je brigada koje su imale svega oko 500 ljudi.
Posle kapitulacije Italije kvantitativno i kvalitativno jaaju
brigade, to je povealo njihovu ulogu u napadnim i odbrambenim
dejstvima. Osim brigada koje su formirane u Srbiji i Makedoniji,
sve ostale brigade bile su u organizacijskom sastavu divizija. Rede su izvodile samostalna borbena dejstva, kao to je to bio sluaj
u 1942. i u prvoj polovini 1943. godine. Osim toga, bile su pokretljivije i sposobnije, s veom u d a r n o m snagom i vatrenom moi.
Brigade formirane u Srbiji i Makedoniji u osnovi su nosile karakteristike brigada iz 1942. i prve polovine 1943. godine.
U to vreme su i dalje postojale i razvijale se samostalne partizanske i udarne ete i bataljoni ili omladinski bataljoni, kao i
grupe udarnih bataljona, naroito tamo gde jo nije dolo do form i r a n j a brigada i divizija ili su postojale paralelno sa brigadama,
kao u Makedoniji. Samostalne udarne i omladinske jedinice zajedno sa partizanskim odredima i dalje su inile osnovnu snagu za
f o r m i r a n j e novih ili za popunu postojeih brigada i drugih jedinica. Osim partizanskih odreda, sve vie se javljaju grupe partizanskih odreda, naroito u Hrvatskoj (Slavonija, Dalmacija). Do
toga je dolazilo zato da bi se preko jednog taba objedinilo komandovanje sa vie partizanskih odreda na jednom operativnom podruju, to je u praksi dalo dobre rezultate. Grupe partizanskih odreda naelno su bile pod komandom korpusa, a ponegde i divizije U to vreme ukupno je formirano 90 NOP odreda, prestalo da
postoji 70, 9. septembra bilo ih je 85, tako da je na k r a j u 1943. bilo 105 NOP odreda.
Posle kapitulacije Italije uoljiv je proces f o r m i r a n j a organa i ustanova vojnopozadinske vlasti u svim krajevima Jugoslavije. Shodno ranijim uputstvima i nareenjima Vrhovnog taba NOV
i POJ, Glavni tab NOV i PO Slovenije 13. septembra naredio je
da se na osloboenoj teritoriji f o r m i r a j u komande podruja, komande mesta, partizanske strae i narodna zatita. Organizacijski
odsek pri Glavnom tabu Slovenije izdao je uputstvo o organizaciji i zadacima organa vojnopozadinske vlasti. Na osnovu toga je
formirano est vojnih podruja. Prva vojna podruja formirana su
i u Srbiji, a u Makedoniji prve komande mesta, dok su u Vojvodini
osnovane tri komande podruja a u Crnoj Gori dve komande
podruja.
Na k r a j u 1943. godine oruane snage NOP-a imale su 9 korpusa, 27 divizija, 99 narodnooslobodilakih brigada, 105 partizanskih odreda ,i 20 samostalnih partizanskih bataljona ukupno
300.000 boraca (prilog br. 16). Ako se ovome doda da isu u sastavu

JEDINICA

1
2

NARODNOOSLOBODILACKE

Prilog br. 16
PREGLED
PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE 9. SEPTEMBAR31. DECEMBAR 1943.

1. proleterski korpus

1. i 2. proleterska divizija

1. proleterska brigada

Prekomorske brigade

Bosna i Hercegovina

Crna Gora i Sandak

Hrvatska

Makedonija

Slovenija

10

VOJSKE

11

23

19

17

23

30

UKUPNO

27

54

56

18

10
2

18

12

28

Jedinice stranih dravljana

u sastavu NOV i POJ
SVEUKUPNO

14

54

70

11

10

24

28

19

33

11

10

17

16

11

38

12

19

38

Kosovo
Svega

27

2
1

Srbija
Vojvodina

16

10

13

13

99

85

90

70

105

85

90

70

10

22

103

105

NOV i POJ od 9. septembra do 31. decembra 1943. formirane 2 divizije (jedna je rasformirana) i 14 brigada (10 je rasformirano) od
pripadnika stranih dravljana u sastavu NOV i POJ, onda su oruane snage NOP-a imale 9 korpusa, 28 divizija, 103 brigade i 105
NOP odreda i druge manje operativne, partizanske i vojnopozadinske jedinice i ustanove. U borbi protiv snaga NOP-a neprijatelj je angaovao (stanje krajem 1943) 31 diviziju i 17 samostalnih brigada, isto toliko pukova i druge okupacione i kvislinke snage, ukupno
650.000 vojnika, od ega je bilo 19 nemakih divizija, odnosno
300.000 okupacionih vojnika.
RUKOVOENJE I KOMANDOVA.NJE
Nastavlja se dograivanje postojeeg sistema rukovoenja i
komandovanja. Komande i tabovi se proiruju novim odeljenjima
i odsecima, shodno potrebama sve razvijenije vojne organizacije
oruanih snaga i narastanja oruanih formacija.
Osim voenja operacija i staranja o izgradnji oruanih snaga
Vrhovni komandant je od 25. avgusta do poetka 1944, u Jajcu.
On je u Jajcu najvie bio zauzet oko priprema za Drugo zasedanje
AVNOJ-a, odrano 2930. novembra 1943. godine. 162 U referatu
Razvitak NOB naroda Jugoslavije u vezi sa meunarodnim dogaajima" Tito je dao celovit razvitak oslobodilakih snaga od ustanike 1941: Mogu smjelo tvrditi da je stvaranje narodne vojske,
pod onakvim uvjetima pod kakvim se stvarala naa, jedinstven primjer u historiji. Iz golorukih partizanskih odreda, bez ikakvih tvornica oruja i municije, bez. magazina i raznih vojnih rezervi namirnica, bez iije pomoi bilo s koje strane, stvorena je armija od
blizu etvrt miliona, ali ne u mirnom periodu, ve u periodu najstranije i najkrvavije borbe koju su ikada narodi Jugoslavije vodili. . . Stvaranje nae Narodnooslobodilake vojske, i to pod takvim uvjetima, bilo je veoma teak posao. Mi nismo imali vojnih
akademija i kola, mi nismo imali oficirskih kadrova. Sve se to
stvaralo i raalo u procesu same borbe. . ."163
Drugo zasedanje AVNOJ-a, posebnom odlukom izraava svoje priznanje i narodnu zahvalnost Vrhovnom tabu Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda za izgradnju i organizaciju
nae vojske i za uspeno rukovoenje operacijama u borbi protiv neprijatelja naeg naroda. Narodnooslobodilaka vojska je najvelianstvenija tekovina nae Narodnooslobodilake borbe. . . Istovremeno Drugo plenarno zasedanje Antifaistikog vea narodnog
osloboenja Jugoslavije izraava najdublju zahvalnost i divljenje
naih naroda Vrhovnom komandantu drugu Titu za njegov vojni
i politiki rad u borbi za osloboenje naih naroda. . ."164
162

Tano na dan poetka Drugog zasedanja AVNO.T-a, 29. novembra

1943, omane snage imale su 8 korpusa, 26 divizija, 93 brigade, 107 NOP
odreda i 25 samostalnih partizanskih bataljona, oko 300.000 boraca.
163
Tito Vojna djela, VIZ, Beograd 1978, tom I, str. 424.
184
Zbornik, tom II, knj. 1, str. 373.

ANTIFAISTIKO VEE
Narodnog osloboenja
Jugoslavije
Broj odluke 4
ODLUKA
o

priznanju i zahvalnosti Narodno-oslobodilakoj vojsci

Drugo plenarno zasedanje Antifaistikog vea narodnog

osloboenja Jugoslavije izraava svoje priznanje i narodnu zahvalnost Vrhovnom tabu Narodno-oslobodilake vojske i partizanskih
odreda za:
izgradnju i organizaciju
nae narodne vojske i za
uspeno
rukovoenje operacijama
u borbi protiv neprijatelja naeg naroda. Narodno-os 1 ob o clil ak a
vojska je n a j velianstveni j a tekovina nae narodno-oslobodilake
borbe. Drugo plenarno zasedanje Antifaistikog vea narodnog
osloboenja Jugoslavije izraava duboku zahvalnost Vrhovnom
tabu zbog njegovog obilnog i svestranog politikog rada na okupljanju svih patriotskih snaga nae zemlje, podizanju ugleda nae
zemlje pred inostranstvom i radu oko izgradnje istinske demokratske narodne vlasti.
Istovremeno Drugo plenarno zasedanje AVNOJ-a izraava
najdublju zahvalnost i divljenje naih naroda Vrhovnom komandantu drugu Titu za njegov vojni i politiki rad u borbi za osloboenje naih naroda.
Drugo plenarno zasedanje Antifaistikog vea narodnog
osloboenja Jugoslavije s punim pravom veruje da e nae najvie vojniko rukovodstvo na elu sa Vrihovnim komandantom
drugom Titom i u budue voditi nau slavnu Narodno-oslobodilaku vojsku iz pobede u pobedu, sve do konanog isterivanja
okupatora iz nae zemlje i unitenja svih njegovih pomagaa.
Dana 29. novembra,
u Jajcu
ZA ANTIFAISTIKO VEE
Narodnog osloboenja Jugoslavje
Sekretar
R. olakovi sr.
Pretsednik
Dr. I. Ribar sr.
M.P.
Odluka broj 4 Drugog zasedanja AVNOJ-a kojom se
nost i priznanje NOV i POJ, Jajce, 29. novembar 1943.

izraava zahval-

Odluka broj 4 Drugog zasedanja AVNOJ-a kojom se izraava

zahvalnost i priznanje NOV i POJ. Jajce, 29. novembar 1943.

Na predlog delegacije iz Slovenije Drugo zasedanje AVNOJ-a

donelo je odluku da se ,,u Narodnooslobodilakoj vojsci Jugoslavije uvodi naziv Maral Jugoslavije". 165 U ime slovenake delegacije
Josip Vidmar je predloio venicima AVNOJ-a da Predsednitvo
AVNOJ-a donese odluku o dodeljivanju naziva marala Jugoslavije
Vrhovnom komandantu NOV i POJ, drugu Titu". Na svojoj prvoj
sednici Predsednitvo AVNOJ-a usvojilo je predlog slovenake delegacije, to je izneto na plenarnoj sednici Drugog zasedanja
AVNOJ-a, koji je to potvrdio Odlukom broj 7, u kojoj se kae:
U cilju da oda zaslueno priznanje drugu Josipu Brozu Titu, vrhovnom komandantu, za genijalno rukovodstvo operacijama Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije i za
sposobnost i istrajnost koje je pokazao u njenom stvaranju i njenom vojnikom i politikom podizanju na njen sadanji stepen,
a na osnovu odluke Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije od 29. novembra 1943. o uvoenju u Narodnooslobodilakoj vojsci naziva Marala Jugoslavije i prihvatajuoi predlog Plenuma Drugog zasedanja Antifaistikog vea narodnog osloboenja
Jugoslavije Predsednitvo Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije REAVA da se drugu Josipu Brozu Titu, Vrhovnom
komandantu Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije dodeli naziv MARALA Jugoslavije." 166
U NARODNOOSLOBODILAKOJ VOJSCI UVODI SE NAZIV
MARSALA JUGOSLAVIJE
ODLUKA

br. 5

O UVOENJU NAZIVA MARSALA JUGOSLAVIJE

U NARODNOOSLOBODILAKOJ VOJSCI JUGOSLAVIJE
Da bi se istakle osobite sposobnosti u vojnom rukovoenju i da bi se
nagradile naroite zasluge u rukovoenju Narodnooslobodilakom vojskom
Jugoslavije i njenim operacijama, Antifaistiko vee narodnog osloboenja
Jugoslavije na svom Drugom zasedanju od 29 novembra, a na predlog slovenake delegacije
odluuje
1. U Narodnooslobodilakoj vojsoi Jugoslavije uvodi se naziv MARALA JUGOSLAVIJE.
2. T a j naziv dodeljuje Pretsednitvo Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije.
3. Odluka stupa odmah na snagu.
Dne 29 novembra 1943, u Jajcu
ZA ANTIFAISTIKO VEE
NARODNOG OSLOBOENJA JUGOSLAVIJE
Sekretar
Rodoljub Colakovi
165
166

Isto, str. 374.

Isto, str. 375.

Pretsednik
Dr Ivan Ribar

Osloboeno Lastovo

u septembru 1943.
odreda

Jedinice

Borci Lastovskog partizanskog

13. primorsko-goranske divizije

na povlaenju u Lici, 1943.

Bakar",

prvi partizanski parobrod,

oktobar 1943.

Delovi 3. divizije NOVJ na Sinjajevini 1943. godine

Peko Dapevi govori oficirima i vojnicima italijanske

divizije Venecija"
koja je
prila
Narodnooslobodilakoj
vojsci, oktobar 1943.

Zaplenjeni italijanski

tenk

osloboenom

Splitu, septembar 1943

U selu Buju kod Pakraca od pripadnika eke narodnosti 26.

1943. formirana je brigada Jan ika" 12. divizije NOVJ

oktobra

Proslava formiranja 20.

kozarske brigade na Kozari 1944.

13. slovenaka udarna

brigada Mirko Brai"
postrojena
u
Sajevu
na Primorskom, decembar 1943.

Politika

kola pri

Glavnom

tabu Vojvodine
u leto 1943.

selu

Beenovaki

Prnjavor

Formiranje
(Debraca).

1. makedonsko-kosovske brigade 11. novembra 1943. u Slivovu

Govori delegat FS NOV i POJ Svetozar Vukmanovi Tempo

Partizansko brodogradilite u
Vela Luci, decembar 1943.

Protivavionski top 20 mm na poloaju u odbrani Jajca za vreme II zasedanja AVNOJ-a, novembar 1943.

Kosovski partizanski

bataljon 1943.

Hor 1. proleterske

brigade daje program za venike II zasedanja AVNOJ-a

u Jajcu, kraj novembra 1943.

Partijski kurs pri CK KPJ, Jajce, kraj 1943.

Tenkovski odred Glavnog taba Slovenije, juli 1944.

Nai prvi avijatiari u Livnu 1943. Pozadi je kamufliran avion u kome je

poginuo Ivo Lola Ribar

Od

partizana

Oficirska

kola

srueni

Glavnog

tampetov most
oktobar

taba

kod sela
1943.

Vojvodine u selu
gusta 1943.

Verdi

Sloveniji,

14.

Beenovaki

Prnjavor,

av-

Saonice

koje je partizanska stolarska radionica u Livnu izraivala za jedinice NOV J, 1943.

Tomieva brigada u Ribnici, 1943.

Shema Organizacije rukovoenja i komandovanja NOV i POJ k r a j e m 1943. godine

Napomena:
PO partizanski odredi
GPO grupe partizanskih odreda
VP vojna podruja

PRETSJEDNITVO
Antifaistikog vijea narodnog osloboenja
Jugoslavije
Broj odluke 7
O D L U K A

U cilju da oda zaslueno priznanje drugu JOSIPU BROZU-TITU, Vrhovnom komandantu, za genijalno rukovodstvo operacijama Narodno-oslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije i za sposobnost i istrajnost
koju je pokazao u njenom stvaranju i njenom vojnikom i politikom podizanju na njen sadanji stepen, a na osnovu odluke Antifaistikog vea
narodnog osloboenja Jugoslavije od 29. XI 194.3. o uvoenju u Narodnooslobodilakoj vojsci naziva marala Jugoslavije i prihvatajui predlog Plenuma II zasedanja Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije
P r e t s e d n i t v o Antifaistikog vea n a r o d n o g
o s l o b o d e nj a J u g o s l a v i j e
reava
da se drugu JOSIPU BROZU TITU, Vrhovnom komandantu Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije dodeli naziv
MARALA JUGOSLAVIJE.
Dne 30. novembra 1943. g.
u Jajcu
Sekretar
R. olakovi sr.
Pretsednik
Dr. I. Ribar s. r.
Odluka broj 4 Drugog zasedanja AVNOJ-a kojom se vrhovnom komandantu NOV i POJ Josipu Brozu Titu dodeljuje naziv Marala Jugoslavije,
Jajce 30. novembar 1943.

Istovremeno je Drugo zasedanje AVNOJ-a izabralo Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije (NKOJ) kao najvii izvrni i
naredbodavni organ narodne vlasti u Jugoslaviji, sa svim obelejima narodne vlasti. Pored drugih poverenika u NKOJ, postojalo
je i Poverenitvo za narodnu odbranu, kao najvii izvrni i naredbodavni organ za pitanja narodne odbrane. Tako su oruane snage
nove Jugoslavije, u stvari, dobile i svoje ministarstvo odbrane.
Za Poverenika za narodnu odbranu u NKOJ izabran je J. B.
Tito, koji je ujedno bio Vrhovni komandant NOV i POJ. Sve vanije odluke koje su se odnosile na izgradnju oruanih snaga, pored Vrhovnog komandanta i Vrhovnog taba NOV i POJ, donosilo
je Poverenitvo za narodnu odbranu NKOJ. Posle Drugog zasedanja AVNOJ-a, mnoge funkcije prele su na Nacionalni komitet,
to je olakalo rad Vrhovnog taba, ija je organizaciona struktura
ostala ista kao i ranije, s tim to se poveao obim poslova, pa su
odseci prerasli u odeljenja, a odeljenja su se delila na odseke. Jedino je 16. septembra pri Vrhovnom tabu poelo da radi Odeljenje
za vazduhoplovstvo. Odseci i odeljenja Vrhovnog taba radili su na
pripremanju planova operacija, vrili su analize za dalju izgradnju
oruanih snaga, prikupljali podatke o neprijatelju i radili na svim

drugim poslovima, to je bilo veoma znaajno za procenu situacije i donoenje odluka, a time i za rukovoenje i komandovanje
jedinicama.
Za neposredno obezbeenje Vrhovnog taba i dalje se starao
Pratei bataljon, a za njegov smetaj bio je odgovoran 1. ininjerijski bataljon Vrhovnog taba, koji je formiran 20. novembra
1943. od Ininjerijske ete Vrhovnog taba.
Ubrzo posle kapitulacije Italije, Vrhovni tab je uspostavio
neposredni kontakt sa saveznikim komandama u Sredozemlju i
Italiji. Kod Mrkonji-Grada, 17. septembra 1943, padobranima se
spustila anglo-amerika vojna misija od 12 lanova, koju je predvodio brigadni general Ficroj Maklejn (Fitzroy Maclean), pri Vrhovnom tabu NOVJ.167 Dolazak anglo-amerike misije u Vrhovni tab
NOV i POJ na tom nivou znaio je de fakto priznavanje NOVJ
kao vojne snage koja igra znaajnu ulogu u ovom delu Evrope.
Krajem septembra 1943. rasformirana je britanska vojna misija na
elu sa Dikinom, koja je stigla u Vrhovni tab krajem maja 1943.
godine. 168
Posle dolaska anglo-amerike vojne misije u Vrhovni tab, sa
saveznikom Vrhovnom komandom u Kairu postignut je sporazum
da Vrhovni tab tamo uputi svoju prvu vojnu misiju. Za efa misije odreen je Ivo Lola Ribar, lan Vrhovnog taba. Meutim, prilikom poletanja za Kairo, poginuo je na Glamokom polju, 27. novembra 1943. Posle pogibije Lole Ribara, na elo misije imenovan
je pukovnik Vlatko Velebit, koji je 30. novembra, takoe sa Glamokog polja, otputovao u Kairo. Nakon duih pregovora sa britanskom vladom uspostavljena je stalna vojna misija Vrhovnog
taba pri tabu vrhovnog komandanta saveznikih snaga za Sredozemlje generala Vilsona (Henry Maitland Wilson), koji je imao sedite u Aliru.
Krajem oktobra 1943. Vrhovni tab je dao saglasnost da se,
radi odravanja kontakata sa saveznikom komandom, u junoj
Italiji obrazuje Delegacija NOV i POJ, koja je u Bari osnovala
Bazu NOV i POJ. Kasnije je tamo upuena i misija Nacionalnog
komiteta koju je predvodio Milentije Popovi. 169
U to vreme dalje se dograivao postojei sistem komandovanja i rukovoenja. U Glavnom tabu NOV i PO Crne Gore i Boke
od 23. decembra postoji Obavetajni centar, a posle toga su formirani Sanitetski, Tehniki i Ekonomski odsek. U Glavnom tabu
NOV i PO Hrvatske, ranija Glavna intendantura 17. oktobra preimenovana je u Ekonomsko odeljenje, Sanitetski odsek u Glavni
sanitet, a Sudski odsek u Vojnosudski. Za komandanta Glavnog
taba 20. avgusta 1943. postavljen je Ivan Gonjak, a umesto Vladimira Bakaria za politikog komesara 19. novembra 1943. doao
je Rade Zigi. Glavni tab NOV i PO Makedonije oktobra 1943.
imao je Operativno odeljenje, Odeljenje za agitaciju i propagandu
i Poverenitvo za verske poslove. Obnovljen je rad Glavnog taba
167
Arhiv VII, k. 10, br. reg. 532. Ficroj Maklin, Zlatni drum. Pijesak
Orijenta. Rat na Balkanu, Zora", Zagreb 1953, str. 295299.
168
V. Dikin, n.d., str. 302.
16
" Zbornik, tom VIII, knj. 1, str. 76; J. Vasiljevi, n.d., str. 129134.

NOV i PO Sandaka (komandant Velimir Jaki, politiki komesar

Selmo Haimbegovi). Kada je 22. januara 1944. prestao da postoji
Glavni tab Crne Gore i Boke, odlukom Vrhovnog taba i dalje
postoji Glavni tab Sandaka kao mobilizacijsko-pozadinska vojna
ustanova pod komandom taba 2. udarnog korpusa, s tim to 4.
sandaka brigada ostaje i dalje pod komandom Glavnog taba za
Sandak. 170
Organizaciona struktura Glavnog taba NOV i PO Slovenije
upotpunjena je u drugoj polovini septembra 1943. time to je, osim
ueg taba, formirano Operativno odeljenje sa pet odseka (Operativni, Kadrovski, Informativni, za vezu i za motorizaciju), Organizacijsko odeljenje sa est odseka (Ekonomski, Sanitetski, Veterinarski, za organizaciju pozadine, za naoruanje i za propagandu), Obavetajno i Sudijsko odeljenje, a kasnije i Vojna nauna sekcija.
U glavnim tabovima Srbije, Vojvodine i Kosova i Metohije nije
bilo promena u ovom periodu.
Nastavljeno je formiranje operativnih tabova, koji su bili
stalnog ili promenljivog stastava, radi objedinjavanja borbenih napora veeg broja raznovrsnih jedinica i radi uspenijeg voenja
oruane borbe na jednom operativnom prostoru. Formiraju se operativni sastavi u svim zemljama i pokrajinama Jugoslavije, razliitog su sastava i vremena trajanja. Tako, npr., u Sloveniji je na
osnovama ranije postojee 3. operativne zone 18. septembra formiran Operativni tab za zapadnu Sloveniju, koji je objedinjavao
dejstva svih operativnih i partizanskih jedinica u Slovenakom primorju, Gorenjskoj (bez Kamnikog partizanskog odreda, kojim je
rukovodio glavni tab Slovenije), zapadnoj Korukoj i Dolomitima.
Ovaj tab je oktobra preimenovan u 3. (alpsku) operativnu zonu,
pod ijom komandom su bile sve jedinice na teritoriji Slovenakog
primorja i Gorenjske do reke Save. Formiranjem 9. korpusa, krajem 1943, ukinuta je 3. (alpska) operativna zona Slovenije. Radi
objedinjavanja dejstava i uspenije odbrane jedinica na sektoru
Brod na Kupi, Stari Trg, Koevje, tab 7. korpusa je 17. oktobra
formirao Operativni tab, pod ijom su komandom bile 2, 9. i 14.
slovenaka brigada, eta Komande mesta Koevje i jedna baterija
haubica. Na teritoriji Istre, septembra 1943, formiran je Operativni
tab za Istru. Najpre je bio pod komandom 13. divizije, onda Glavnog taba Hrvatske, a od januara 1944. u sastavu 11. korpusa
NOVJ. Operativni tab za Istru je rasformiran tek avgusta 1944,
kada je formirana 43. istarska divizija. Posle odlaska iz Like 6. divizije u sastav 1. proleterskog korpusa, 12. novembra 1943. formiran je Operativni tab za Liku, a rasformiran je 30. januara kada
je formirana 35. divizija. U Srbiji je 8. decembra 1943. formiran
zajedniki Operativni tab radi objedinjavanja dejstava 2. junomoravske brigade i 1. junomoravskog odreda. U okolini Kumanova
20. novembra formiran je Operativni tab za rukovoenje i koordinaciju dejstava junomoravskih, makedonskih i kosovskih jedinica na kumanovsko-vranjskom podruju.
170

Zbornik, tom III, knj. 7, str. 63.

Istovremeno su ukinuti pojedini operativni tabovi. U prvoj

polovini oktobra 1943. ukinuti su tabovi 1. i 2. operativne zone
NOV i PO Makedonije, poto su njihove jedinice ule u sastav Grupe bataljona pod neposrednom komandom Glavnog taba Makedonije; u decembru je ukinut i tab 3. operativne zone, kada su njene jedinice ule u sastav novoformirane 2. makedonske brigade. U
Dalmaciji je ukinut tab 4. operativne zone Hrvatske, poto je poetkom oktobra osnovan tab 8. korpusa NOVJ.
Praksa oslobodilakog rata je potvrdila da tabovi mogu uspeno rukovoditi operativnim i partizanskim jedinicama u jednoj
ili vie operacija razliite namene i vremena trajanja, ili u duem
vremenskom periodu u svom sastavu mogu imati jednu ili vie
divizija, istovremeno vie brigada, nekoliko partizanskih odreda ili
samostalnih partizanskih udarnih bataljona. Operativni tab je, po
pravilu, nastajao od najvie operativne ili taktike komande na tom
prostoru ili se formirao specijalno za to operativno podruje i za
due vreme, kada je mogao imati nekoliko samostalnih jedinica i
druge potrebne organe i slube.

etvrti

deo

RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP U 1944. GODINI

SITUACIJA NA JUGOSLOVENSKOM RATITU I RAZVOJ NOV I

POJ U ZEMLJAMA I POKRAJINAMA JUGOSLAVIJE
Drugi svetski rat je tokom 1944. godine uao u zavrnu fazu.
Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije razvila je aktivnost u
svim zemljama i pokrajinama Jugoslavije. Ona je u prvoj polovini 1944. vodila bitku za uvrenje i proirenje vojno-politikih rezultata postignutih u 1943. godini i sticala prednosti za poetak zavrnih operacija za osloboenje Jugoslavije. Osnovni cilj neprijatelja bio je da u odbrambenom sistemu jugoistone Evrope povrati
pozicije izgubljene kapitulacijom Italije. Glavna poprita operacija
su magistralne komunikacije, jadranski pojas i bitka za strategijsku osnovicu u istonoj Bosni, Sandaku i Crnoj Gori radi prodora Grupe divizija NOVJ u Srbiju. Nemaka vojska nije uspela
preuzeti pozicije izgubljene slomom faistike Italije, a i ono to
je povratila postigla je uz velike rtve u ivoj sili i ratnom materijalu.
U skladu sa optim razvojem drugog svetskog rata, u drugoj
polovini 1944, glavne snage NOVJ poele su prvu etapu zavrnih
operacija za osloboenje Jugoslavije, u toku kojih je, u septembru 1944, na istonim granicama Jugoslavije dolo do spajanja
NOVJ i Crvene armije. Do kraja 1944. potpuno su osloboeni Srbija, Vojvodina, Kosovo, Dalmacija i vei deo Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Sandaka. Istovremeno su korpusi NOVJ pod
komandom glavnih tabova Hrvatske i Slovenije, u pozadini neprijatelja, nastavili ofanzivna dejstva po komunikacijama i pojedinim uporitima neprijatelja.
Kao rezultat prve etape zavrne ofanzive NOVJ jeste obrazovanje strategijskog fronta na liniji Drava, Srem, istona Bosna,
Sarajevo, Mostar, Banjaluka, Lika, Jadransko more. NOVJ je krajem 1944, zajedno sa Crvenom armijom u Maarskoj i zapadnim
saveznicima u Italiji, obrazovala jugoistoni deo obrua oko na-

cistike Nemake. Oruane snage NOP-a poele su pripreme za

ofanzivu za konano osloboenje zapadnih krajeva Jugoslavije.
U razvoju oruanih snaga NOP-a dolo je do kvantitativnog
i kvalitativnog narastanja NOVJ, vie nego u bilo kojem periodu
ranije. Najvei broj oslobodilakih jedinica formiran je u istonim
krajevima Jugoslavije u Srbiji, Vojvodini, na Kosovu i Makedoniji. Cela jugoslovenska teritorija bila je potpuno prekrivena
priblino jednakim sistemom vojne organizacije operativnih, partizanskih i vojnopozadinskih jedinica i ustanova.
U tom periodu najvie je formirano jedinica rodova i slubi artiljerijskih, ininjerijskih, tenkovskih, protivavionskih, jedinica veza, konjikih, intendantskih, saobraajnih i dr. U februaru 1944. naredbom Vrhovnog komandanta formirane su korpusne vojne oblasti, a 15. avgusta osnovan je Korpus narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ). U prolee i leto 1944. formirane su 1. i 2.
eskadrila, a krajem decembra 11. i 42. vazduhoplovna divizija.
Mornarica NOVJ ojaana je novim flotnim snagama i uzela aktivnog uea u osloboenju Dalmacije. Potpuno je razvijen sistem rukovoenja i komandovanja krupnim sastavima NOVJ. Sredinom septembra 1944. formirana je 1. armijska grupa, tada najvea operativno-strategijska jedinica NOVJ. Sistem kolstva sve
vie se razgranjavao, to je bilo u skladu sa optim razvojem oruanih znaga i potrebama zavrnih operacija za osloboenje Jugoslavije.
Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije postala je znaajan meunarodni faktor, priznata od velike trojice u Teheranu
(novembar-decembar 1943) kao ratujua strana u antifaistikoj
koaliciji. To je, praktino, znailo ukljuivanje NOVJ u globalnu
strategiju sila protiv Trojnog pakta. Poela je pristizati pomo
od zapadnih saveznika i Crvene armije, to je utlcaio na Dre
formiranje jedinica rodova i slubi. Zavrne operacije u celini i
zajednike operacije NOVJ i Crvene armije potvrdile ,su visok
kvalitet oruanih snaga nove Jugoslavije i njihovu spremnost i
sposobnost da same oslobode Jugoslaviju.
U svim zemljama i pokrajinama Jugoslavije u 1944. godini
dolo je do snanog razvoja narodnooslobodilake borbe i formiranja novih operativnih, partizanskih i vojnopozadinskih jedinica i ustanova.
BOSNA I HERCEGOVINA

Ceste nemake ofanzivne operacije u Bosni i Hercegovini

naroito u zimu 1943/44. i drvarska operacija sa vazdunim desantom na Drvar 25. maja 1944 nisu mogle spreiti dalje narastanje NOP-a, uvrenje postojeih i osnivanje novih jedinica. Formirane su tri nove divizije NOVJ 38, 39. i 53, ukupno 13 narodnooslobodilakih, jedna artiljerijska i dve brigade KNOJ-a. Istovremeno je formirana i 3. bosansko-hercegovaka divizija Korpusa narodne odbrane. U porastu je i broj partizanskih odreda: od
januara do kraja 1944. formirana su 23 partizanska odreda. Dolo

je i do postepenog rasformiranja partizanskih odreda, kako su pojedini krajevi oslobaani. Ukupno je rasformirano 38 partizanskih
odreda, ije je ljudstvo popunjavalo postojee brigade, jedinice
KNOJ-a i organe vojnopozadinske vlasti. Tako je 31. decembra
1944. u Bosni i Hercegovini bilo 2 korpusa, 11 divizija, odnosno
37 brigada i ostala su 23 NOP odreda.
Istona Bosna je u 1944. godini imala izuzetnu vojnostrategijsku vanost. Sa te teritorije krenule su jedinice 1. proleterskog
i 12. vojvoanskog korpusa u Srbiju, a pred k r a j 1944. preko istone Bosne probijala se glavnina nemake Grupe armija E".
U istonoj Bosni dejstvovao je 3. bosanski korpus sa 17. i 27. divizijom, a do septembra tamo je bio i 12. vojvoanski korpus sa
16. i 36. divizijom. Osim toga, po nareenju Vrhovnog taba NOV
i POJ od 6. marta 1944, u selu Branima (kod Bijeljine) formirana je 38. bosanska NOU divizija NOVJ od 17. majevike i 18.
istonobosanske (hrvatske) brigade, Majevikog, Tuzlanskog i Posavsko-trebavskog odreda. Na dan formiranja imala je oko 3.000
boraca i bila je u sastavu 3. korpusa. Zbog masovnog priliva novih
boraca, u osloboenoj Tuzli, od po jednog bataljona iz 17. majevike i 18. istonobosanske hrvatske brigade i Tuzlanskog odreda 19. septembra formirana je 21. istonobosanska brigada, koja
je ukljuena u 38. diviziju. Operativno podruje 38. divizije bilo
je podruje Bira, Majevice i Semberije (komandant divizije Milo
Zeki, politiki komesar Vladimir Rolovi).
Krajem 1943. i poetkom 1944. na Romaniji je ponovo stvorena ira slobodna teritorija. Romanijski partizanski odred je brojno ojaao, pa je doneta odluka da se od njega osnuje Romanijska brigada (20. istonobosanska). Brigada je formirana 20. maja
1944. u selu Cikotama kod Vlasenice, kada je prestao da postoji
Romanijski odred. U sastav brigade uao je i 1. bataljon 15. majevike brigade, tako da je brigada imala tri bataljona sa oko 500
boraca, i stavljena je pod komandu 27. udarne divizije. U oktobru
je brigada imala 4 bataljona sa preko 1.000 boraca.
Krajem 1943. i poetkom 1944, kao i u periodu maj-jun 1944,
zapadna Bosna je bila poprite tekih borbi jedinica NOVJ protiv
krupnih nemakih i kvislinkih snaga. Meutim, 5. bosanski korpus sa 4, 10. i 11. krajikom divizijom uspeno se nosio sa neprijateljem i stvarao uslove za razvijanje NOP-a i stvaranje novih
jedinica. Po naredbi Vrhovnog taba, 26. marta formirana je 39.
bosanska divizija NOVJ od 13. i 15. krajike brigade. Istog dana,
od Sanskog i Ribnikog odreda formirana je 15. krajika udarna
brigada sa tri bataljona; 5. maja 1944. u Drvaru je formirana 16.
krajika udarna brigada, pa su obe ule u sastav 39. divizije. Potom je u sastav divizije ula i 20. krajika udarna brigada, formirana 12. oktobra od Kozarskog, 1. i 2. bataljona Gradiko-lijevanskog i Timarskog odreda i drugih jedinica u selu Pruscima
kod Bosanskog Novog.171 Pod komandom 39. divizije dejstvovali su
povremeno Udarni NOP odred 5. korpusa, Zmijanski, Banjaluki,
Pljevski (Mrkonjiki), Podgrmeki i Drvarsko-petrovaki partizan171

Izudin Cauevi, 20. krajika brigada, VIZ, Beograd 1971, str. 1516.

ski odred. Pri formiranju divizija je imala 3.400 boraca. Dejstvovala je na teritoriji Bosanske krajine, u irem rejonu Banje Luke,
Jajca, Mrkonji-Grada, Kljua, Sanskog Mosta, Prijedora, Bosanskog Novog i Bosanskog Petrovca (komandant divizije Voja Todorovi, politiki komesar Niko Jurini).
Na prostoru oko Prozora, u selu Uzdolu, 14. maja 1944. formirana je 17. krajika udarna brigada (Ramska ili 17. muslimanska brigada). Imala je tri bataljona sa oko 500 boraca, a bila je
u sastavu 10. krajike divizije NOVJ.
Kako su divizije 5. korpusa bile angaovane u Bosanskoj krajini, zapadnoj i junim delovima sredjne Bosne, severni deo srednje Bosne nije bio dovoljno pokriven oslobodilakim jedinicama.
Priliv novih boraca sa tog podruja bio je svakim danom sve vei, to je omoguilo da se popune postojei partizanski odredi i
druge srednjobosanske brigade i da se u drugoj polovini juna,
kod sela Kulaa, formira 18. srednjobosanska udarna brigada od
ljudstva Prnjavorskog odreda i Poljskog partizanskog bataljona
14. srednjobosanske brigade; imala je tri bataljona sa oko 600
boraca.
Formiranjem 18. srednjobosanske brigade, uz postojanje 14.
srednjobosanske brigade, ukazala se mogunost da se u severnom
delu srednje Bosne formira divizija. Tako je krajem jula 1944,
naredbom Vrhovnog taba, osnovana 53. srednjobosanska divizija
NOVJ (u poetku se zvala Srednjobosanska narodnooslobodi!aka
udarna divizija). U njenom sastavu bili su Prnjavorski, Motajiki,
Teanjsko-tesliki i Vlaiki odred i artiljerijski divizion 11. divizije. Stavljena jo pod komandu 5. korpusa. Neposredno posle formiranja divizija je imala 3.120 boraca (komandant uran Predojevi, politiki komesar Simo Tadi).
U leto 1944. Teanjsko-tesliki partizanski odred 53. divizije
je brojno ojaao, pa je Komanda 5. korpusa 7. septembra formirala Teanjsko-tesliku brigadu (1. oktobra preimenovana je u 19.
srednjobosansku udarnu brigadu). Tako je 53. divizija imala tri
brigade 14, 18. i 19. srednjobosansku. Operativno podruje
53. divizije obuhvatalo je naj komunikativni j i deo severnog dela
srednje Bosne izmeu Bosne, Save, Vrbasa, Vrbanje i planine
Vlaia.
Krajem 1943. i poetkom 1944. Hercegovina je bila poprite
estokih borbi, jer su nemake snage u saradnji s ustakim,
domobranskim i etnikim jedinicama nastojale da pod svojom kontrolom odre komunikacije i sva znaajnija mesta kako bi
obezbedile pozadinu svojih snaga na jadranskoj obali. I pored
toga, 29. hercegovaka divizija 2. udarnog korpusa u prvoj polovini 1944. preuzela je inicijativu i oslobodila znatnu teritoriju.
U diviziju su stizali novi borci, na je sredinom maja od Mostarskog odreda i 4. bataljona 11. hercegovake brigade, formirana
13. hercegovaka NOII brigada (u poetku je imala dva bataljona
sa oko 360 boraca). Kasnije su u sastav brigade uli bataljon
Savo Belovi" i Dubravski bataljon. 17 172
Danilo Komnenovi i Muharem Kreso, 29. hercegovaka divizija,
VIZ, Beograd 1979, str. 220, 584.

U zapadnoj Hercegovini formiraju se nove oslobodilake jedinice: poetkom 1944. Ljubuka partizanska eta u sastavu Neretvanskog partizanskog odreda, koja je u julu prerasla u Ljubuki partizanski bataljon (dejstvovao je kao 3. bataljon Neretvanskog
odreda); poetkom septembra 1944. osnovan je Zapadnohercegovaki partizanski odred, koji je bio u sastavu Grupe junodalmatinskih odreda (u novembru 1944. Zapadnohercegovaki odred ulazi u sastav 29. divizije a rasformiran je 7. decembra 1944). Bez
obzira na to to je kratko vreme postojao, Zapadnohercegovaki
odred je svojim dejstvima doprineo irenju oslobodilakog pokreta u zapadnoj Hercegovini.
U avgustu je dolo do ponovnih estokih borbi sa nemakim
snagama. Dvadeset deveta hercegovaka divizija uspela je da sprei prodor nemake 369. divizije iz Hercegovine u Crnu Goru, a u
septembru je oslobodila Gacko i Avtovac. To je omoguilo da se,
kod Dabra, 4. septembra 1944. formira 14. hercegovaka omladinska brigada (od boraca Jrnohercegovakog odreda i samostalnog
Omladinskog bataljona). Tada su 13. i 14. hercegovaka brigada
objedinjene u Junohercegovaku operativnu grupu u sastavu 29.
divizije, to je bilo u skladu sa nareenjem Vrhovnog taba. 173
U toku zavrnih operacija za osloboenje Hercegovine do decembra 1944 (osim Mostara i irokog Brijega sa Nevesinjem, Jablanicom i Konjicem), 29. divizija je traila uslove da se ponovo
formira Kalinovaki, a od Konjikog bataljona Konjiki odred. U osloboenom Gacku 17. septembra odrana je prva skuptina predstavnika NOO-a iz cele Hercegovine, umesto dotadanjeg
Privremenog izabran je Oblasni NOO, kao stalni organ vlasti naroda Hercegovine.
Tokom 1944. vojnopozadinske vlasti uspostavljene se na celoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Na operativnom podruju 3. bosanskog korpusa, februara 1944. formirana je Komanda Vojne oblasti 3. korpusa. Do kraja godine postojali su Biransko, Tuzlansko i Posavsko-trebavsko vojno podruje, a januara 1945. organizovani su Tuzlansko, Posavsko-trebavsko, Biransko, Romanijsko
i Majeviko vojno podruje.
Na teritoriji Hercegovine 13. maja 1944 formirana je Komanda Vojne oblasti 29. divizije sa 1, 2. i 3. vojnim podrujem,
potinjenim Komandi Vojne oblasti 2. korpusa.
Od jedinica KNOJ-a u Bosni i Hercegovini formirana je u
1944. godini 3. bosansko-hercegovaka divizija narodne odbrane
sa 1. i 3. brigadom.
CRNA GORA I SANDAK

Prva polovina 1944. ispunjena je stalnim borbama za odbranu i proirenje slobodne teritorije u Crnoj Gori, a druga polovina
godine borbama za konano osloboenje Crne Gore. Poetkom
1944. na teritoriji Crne Gore bio je 2. udarni korpus sa 2. proleter173

Isto, str. 342.

skom i 3. udarnom divizijom i delovima italijanske divizije Garibaldi", a povremeno su dolazile divizije 1. proleterskog korpusa,
Operativne grupe divizija i neko vreme jedinice 12. vojvoanskog
korpusa. Osim operativnih jedinica, dejstovalo je 5 partizanskih
odreda Lovenski, Zetski, Nikiki, Durmitorski, Komski i Orjenski. Krajem januara osnovan je 1. bokeljski bataljon od kojeg
je nastao Bokeljski odred, a 3. februara Komski odred je reorganizovan u Komski i Kolainski. Na osloboenoj teritoriji postojale
su i ete pri komandama mesta i vojnih podruja, seoske strae
i preko 70 radnih eta.
Prema odluci Vrhovnog taba od 16. januara 1944, rasformiran je Glavni tab Crne Gore i Boke jer nije bilo potrebno da
paralelno postoje dve visoke komande Glavni tab i tab 2.
udarnog korpusa. tab 2. udarnog korpusa komandovao je svim
operativnim jedinicama i bio neposredno potinjcn Vrhovnom tabu. Rasformiranjem Glavnog taba Crne Gore i Boke, tab 2. korpusa pod iju su komandu stavljeni partizanski odredi pozadinske jedinice i ustanove u Crnoj Gori od tada se bavio svim
problemima fronta i pozadine.
Zbog specifinosti situacije i operativnog znaaja Crnogorskog primorja i njegovog blieg zalea, naredbom Vrhovnog taba od 21. januara 1944. formirana je Primorska operativna grupa
2. udarnog korpusa (2. dalmatinska udarna i 6. crnogorska brigada, Bokeljski bataljon, Lovenski i Nikiki NOP odred komandant Radomir Babi, politiki komesar Jago Uskokovi).
Povoljna politika situacija u Crnoj Gori poetkom 1944. godine omoguila je tabu 2. korpusa da do 13. februara formira tri
komande podruja: 1. komandu podruja za teritoriju nikikog
i avnikog sreza, 2. komandu za teritoriju danilovgradskog, pogorikog i cetinjskog sreza, i 3. komandu podruja za teritoriju
kolainskog, andrijevakog i beranskog sreza.
Istovremeno se nastavlja s procesom formiranja novih brigada: u Beranama je 25. februara formirana 8. crnogorska NOU brigada (od etiri bataljona, sa oko 900 boraca), 171 koja je u martu
ula u sastav 37. sandake divizije. Neposredno posle toga, 15.
marta, tab 2. korpusa naredio je da se rasformira Kolainski odred i njegovo ljudstvo delom ukljui u Dopunski bataljon 2. korpusa. Prvog aprila obrazovana je 9. crnogorska brigada u selu
Dragovia Polju u Gornjoj Morai (etiri bataljona i ukupno 541
borac) i ula u sastav 3. udarne divizije.
U drugoj polovini 1944. godine nemako-kvislinke snage preduzele su nekoliko ofanzivnih poduhvata protiv snaga NOVJ u Crnoj Gori, koje su se tamo bile prikupile za prodor u Srbiju, meu
kojima su andrijevaka i durmitorska operacija. U toku ove poslednje osnovana je Brigada OZN-e, koja je posle formiranja KNOJ-a
preimenovana u 1. crnogorsku brigadu KNOJ-a.
Uspesi primorske operativne grupe i ostalih jedinica 2. korpusa, i povoljan razvoj politikih prilika u Crnoj Gori, omogui174

Osma crnogorska NOU brigada, VIZ, Beograd 1978, str. 9, 14, 21.

Ii su da se u septembru i poetkom oktobra oforme jo dve brigade. Od udarnih bataljona Nikiokog i Lovenskog odreda i Izviakog bataljona 2. korpusa, u selu Buronji (kod Podgorice),
18. septembra 1944. formirana je 10. crnogorska brigada (pet bataljona sa preko 1.500 boraca). U selu Zupcima (kod Trebinja),
5. oktobra od grupe bokeljskih bataljona i novih boraca, formirana je 1. bokeljska brigada (etiri bataljona i 800 boraca). Obe
brigade ule su u sastav Primorske operativne grupe.
Tada su poele operacije za osloboenje Crne Gore, koje su
zavrene poetkom januara 1945. Sredinom decembra 1944. tab
2. korpusa doneo je odluku o ukidanju partizanskih odreda i njihovom ukljuivanju u operativne jedinice. Ukupno je u 1944. godini prestalo da postoji svih 19 partizanskih odreda.
Organima i jedinicama vojnopozadinske vlasti na teritoriji
Crne Core rukovodila je Komanda Vojne oblasti 2. korpusa. U
prolee 1945. imala je est komandi podruja: 1. komandu u Nikiu, 2. komandu u Podgorici, 3. komandu u Beranama, 5. komandu u Kolainu, 6. komandu u Cetinju i 8. komandu u Kotoru.
U Sandaku je krajem 1943. i u prvoj polovini 1944. postojala slobodna teritorija izmeu Lima i Tare, i bila je povezana sa
slobodnom teritorijem u Crnoj Gori. U Sandaku su u prvoj polovini 1944. operisale sandake i crnogorske brigade, Pljevaljski,
Bjelopoljski i Zlatarski odred i, krae vreme, jedinice 1 . 1 2 . proleterske, 5. krajike i 17. istonobosanske divizije, vodei otre
borbe protiv Nemaca, etnika i muslimanske milicije. Vrhovni tab
je 21. februara 1944. naredio tabu 2. korpusa da u zahvatu Lima
formira diviziju koja bi imala dve sandake i jednu crnogorsku
brigadu. 175 Na osnovu tog nareenja, u Sandaku je 4. marta 1944.
formirana 37. sandaka udarna divizija od 3. proleterske sandake, 4. sandake i 8. crnogorske brigade, ukupno oko 2.300 boraca
(komandant arko Vidovi, politiki komesar Milo Jovievi). Krajem avgusta je u selu ira (kod Priboja) formirana 5. sandaka
udarna brigada od boraca bjelopoljskog, pljevaljskog i mileevskog
sreza (4 bataljona sa oko 500 ljudi); krajem 1944. dobila je peti
bataljon, pa se brojno stanje povealo na oko 2.500 boraca. Brigada je ula u sastav 37. divizije a 7. septembra iz sastava divizije izila je 8. crnogorska brigada. Divizija je u decembru popunjena novomobilisanim borcima iz Sandaka i Srbije, pa je imala
oko 9.000 ljudi. Tada je imala i Artiljerijsku brigadu, od tri diviziona. Dejstvovala je u Sandaku, Crnoj Gori, zapadnoj Srbiji i
u Bosni.
Uspesi 37. divizije doveli su do priliva novih boraca, pa je
formirana Sandaka brigada KNOJ-a i 9. oktobra 1944. tri nova
sandaka partizanska odreda 1, 2. i 3, koji su rasformirani
krajem 1944. godine.
Vrhovni tab NOV i POJ je 8. aprila 1944. naredio tabu 2.
korpusa da se ukine Glavni tab Sandaka i da je potrebno organizovati divizijsku vojnu oblast za celo podruje Sandaka i da
17

Isto, str. 416.

to preuzme tab 37. divizije. 176 Komanda Vojne oblasti 37. divizije
imala je tri komande podruja: 1. komandu u Pljevljima, 2. komandu u Prijepolju i 3. komandu u Novom Pazaru.
Osloboenjem Priboja 12. januara 1945. osloboen je i Sandak.177 Na teritoriji Crne Gore i Sandaka u 1944. formirani su
jedna divizija, 6 brigada i 9 NOP odreda, tako da su 31. decembra
bili jedan korpus, 2 divizije, jedna samostalna operativna grupa,
12 brigada i druge jedinice d ustanove vojnopozadinske vlasti.
HRVATSKA

Zahvaljujui irokom zamahu NOP-a tokom 1944. godine razvile su se nove oslobodilake i uvrstile postojee jedinice u Hrvatskoj. Kao rezultat sve bujnijeg razvoja oslobodilakog pokreta u
1944. formirana su dva korpusa NOVJ 10. i 11, est divizija, 22
brigade (3 su brigade obnovljene) i 26 partizanskih odreda. U Hrvatskom zagorju i Moslavini osnovana je 33. divizija, u umberku
i Turopolju 34. divizija, u Lici 35. divizija, u Slavoniji 40. divizija,
u Istri 43. divizija i 1. hrvatska divizija narodne odbrane (odnosno 1.
divizija za zatitu naroda). U toku 1944. formirano je 16 narodnooslobodilakih, jedna artiljerijska i 5 brigada narodne odbrane; istovremeno su obnovljene tri brigade (1, 2. i 3. istarska), tako da
je ukupno nastalo 25 brigada, dok su etiri brigade rasformirane
(2. brigada 7. divizije, 15. brigada 8. divizije, 2. brigada 35. divizije i 2. brigada 2. operativne zone Hrvatske). Tokom 1944. formirano je 15 novih i obnovljeno 11 starih partizanskih cdreda.
Meutim, poto su pojedini krajevi Hrvatske bili potpuno osloboeni (Dalmacija), radi osnivanja novih jedinica ukinuti su partizanski odredi. Ukupno su rasformirana 43 partizanska odreda, a
od njihovog ljudstva su se popunjavale operativne jedinice i organi vojnopozadinske vlasti ili jedinice KNOJ-a.
Glavni tab NOV i PO Hrvatske raspolagao je krajem 1944.
sa pet korpusa 4, 6, 8, 10. i 11, odnosno sa 17 divizija 178 u kojima je bilo 59 brigada; onda je bilo 16 partizanskih i 3 diverzantska odreda, ukupno oko 100.000 boraca. Uz to je postojao razvijen sistem jedinica i organa vojnopozadinske vlasti, sa pet komandi vojnih oblasti, 33 vojna podruja, 4 komande grada, 97
komandi mesta i 126 eta partizanske strae oko 35.000 boraca
i rukovodilaca. Ako se uraunaju jedinice KNOJ-a, Mornarice i
Vazduhoplovstva NOVJ, onda je krajem 1944. na teritoriji Hrvatske bilo oko 150.000 boraca NOV i POJ. Bila je to znaajna vojna
sila, sposobna da uspeno vodi narodnooslobodilaki rat i da stvara uslove za potpuno osloboenje Hrvatske od okupatora i njego176

Isto, str. 461.

U to vreme u 37, 1. i 2. proleterskoj, 3. i 5. diviziji i drugim jedinicama NOVJ nalazilo se oko 14.500 boraca dz Sandaka, meu kojima je
bilo i 440 ena. Vojna enciklopedija, tom VIII, str. 338.
178
U Hrvatskoj je do kraja 1944. godine formirano 17 divizija NOVJ.
Meutim, dve divizije 6. lika proleterska i 28. slavonska nisu bile na
teritoriji Hrvatske, ve u Sremu i zapadnoj Srbiji.
177

vih pomagaa. 179 Od sredine 1944. poele su u Dalmaciji i delimino u Lici zavrne operacije za osloboenje. Do kraja 1944. potpuno
su osloboene Dalmacija i juna Lika, a u pozadini neprijatelja
uspeno su dejstvovale ostale snage NOVJ (4, 6, 10. i 11. korpus),
kojima je komandovao Glavni tab NOV i PO Hrvatske.
U Istri, uprkos krajnje sloenim prilikama, nastalim kao posledica nemake oktobarske ofanzive 1943, narodnooslobodilaki
pokret krajem 1943. uspeo je da organizuje oruane snage i aktivira partijske organizacije i NOO-e. Na osnovu iskustva iz izgradnje oruanih snaga, u septembru 1943 Operativni tab za Istru
doneo je odluku da pristupi osnivanju novih oruanih snaga manjeg sastava eta, i to na teritorijalnom principu, a posle da se
pree na ukrupnjavanje vojnih jedinica i stvaranje udarnih bataljona. Do kraja 1943. u Istri je formirano 13 partizanskih eta, koje su razvile ivu politiku i borbenu aktivnost i postale
mobilizator novih boraca, bez obzira na to to su poetkom 1944.
u Istri krae ili due vreme bile etiri nemake divizije i druge
jedinice. Poslednjih dana decembra 1943. Operativni tab je doneo
odluku o ukrupnjavanju vojnih jedinica i formirao etiri partizanska bataljona i tri samostalne ete. Priliv boraca bio je sve vei,
tako da je u aprilu 1944. iz Istre u Gorski kotar u sastav 13. divizije upueno 4.100 boraca. Operativni tab je u februaru 1944.
poeo sa formiranjem udarnih bataljona: formirana su dva udarna
i tri partizanska bataljona. Od januara do kraja marta u NOV je
stupilo 4.156 boraca, meu kojima je bilo i Italijana. U sastavu
1. udarnog bataljona u martu je od Italijana formirana Rovinjska partizanska eta. Situacija je zahtevala da se pristupi formiranju brigada i partizanskih odreda, na to je uticala spoljna i
unutranja situacija. Prvog aprila 1944. na Uki je obnovljena 1.
istarska brigada Vladimir Gortan" (1, 2. i 3. istarski bataljon);
pored njih, imala je jo prateu i tehniku etu ukupno 683
borca. Neposredno posle toga, 6. aprila, ponovo je formiran 1.
istarski partizanski odred Uka" od 2. i delova 3. bataljona, 9,
15. i 16. partizanske ete (4 bataljona sa 518 boraca, ali ubrzo
je narastao na preko 700 boraca). U junu su u sastav odreda Uka" ule Rijeka, Pulska i Bujska italijanska partizanska eta. Jedanaestog aprila ponovo je oformljen 2. istarski odred (Pulski),
sa tri bataljona, samostalnom etom, desetinom diverzanata ukupno 455 boraca. Tog dana formiran je italijanski partizanski
bataljon Pino Budiin", koji je uao u sastav 2. istarskog odreda. U junu je ovaj bataljon reorganizovan, jer su njegove dve
ete ule u reorganizovani italijanski bataljon Pino Budiin", kada je upuen u sastav 1. istarske brigade, dok je jedna eta ostala u 2. istarskom odredu.
179
Krajem 1944, na teritoriji Hrvatske, u sukobu sa NOV i PO Hrvatske neprijatelj je angaovao snage etiri nemaka armijska korpusa (15,
34, 69. i 97) u kojima je bilo 12 nemakih divizija i vie drugih jedinica, oko
340.000 vojnika, kao i 1-2 ustako-domobranskih divizija i drugih kvislinkih
snaga, oko 150.000 vojnika ukupno 24 neprijateljske divizije, odnosno
490.000 vojnika. Bila je to tada najvea neprijateljska grupacija na teritoriji Jugoslavije.

U leto 1944, bez obzira na vie neprijateljskih ofanziva preduzetih u to vreme, oruana borba u Istri dobija nov zamah. Na Ravnom (kod Klane), 11. juna 1944, osnovana je 2. istarska brigada,
sa 579 boraca, koja se odmah prebacila u zapadni deo Istre. Pod
pritiskom oko 30.000 neprijateljskih vojnika, glavne oslobodilake snage povukle su se krajem avgusta u severni deo Istre. Sa
njima je doao veliki broj dobrovoljaca. Stvoreni su uslovi za formiranje novih jedinica, pa je u abru 29. avgusta obnovljena 3.
istarska brigada sa tri bataljona, ukupno 600 boraca; istog dana,
takoe u abru, naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ, od 1, 2.
i 3. istarske brigade formirana je 43. istarska divizija NOVJ, izraz nabujalih borbenih snaga Istre", gvozdena pest kojom e narod Istre dotui mrskog neprijatelja" i ostvariti borbeno jedinstvo Hrvata i Italijana, stoji u proglasu Oblasnog odbora JNOF
Istre. Kod Buzeta je istog dana, 29. avgusta, formiran Buzetsko-poreki ili 3. istarski partizanski odred sa 205 boraca (rasformiran je u decembru 1944, a njegovo ljudstvo popunilo je 2. istarski
odred). Da bi se objedinila dejstva 1, 2. i 3. istarskog odreda, u
septembru 1944. formirana je Grupa partizanskih odreda, a Operativni tab za Istru prestao je da postoji im je oformljen tab
43. divizije.
Paralelno sa nastajanjem operativnih i partizanskih jedinica
razvijali su se organi vojnopozadinske vlasti u Istri. Poelo je formiranje vojnopozadinskih stanica u februaru 1944, to ini specifinost u nastajanju organa vojnopozadinske vlasti. Naime, jedino su u Istri postojale vojnopozadinske stanice, iz kojih su se razvile komande mesta. Te stanice su formirane na znaajnim punktovima, raskrsnicama, na okupiranoj i osloboenoj teritoriji i bile su u funkciji organa vojnopozadinske vlasti, izvravajui sve njihove zadatke. Ukupno je bilo 38 takvih stanica. Za takvu organizaciju organa vojnopozadinske vlasti opredelio se Operativni tab
za Istru zbog specifinosti istarske teritorije, prisustva krupnih
neprijateljskih snaga i na bazi iskustva iz rada partizanskih stanica pre kapitulacije Italije. Iz tih stanica razvili su se komande
mesta i vojna podruja. Naredbom od 1. juna 1944. formirane su
komande Rijekog, Buzetskog, Pazinskog a onda i Kvarnerskog
vojnog podruja, koje su imale komande mesta i vojnopozadinske stanice. Komande podruja bile su u poetku pod Operativnim tabom a onda u sastavu Vojne oblasti 11. korpusa. 180
Tako su na teritoriji Istre postojale krupne operativne partizanske i vojnopozadinske jedinice i ustanove, koje su bile u stalnoj
akciji.
U Lici, Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju krajem 1943.
i poetkom 1944. godine dejstvovala je samo 13. divizija NOVJ,
poto je 6. lika divizija otila iz Like, izila iz sastava 4. korpusa
i ula u 1. proleterski korpus, kao i jedinice Operativnog taba za
180
Svi podaci o oruanim snagama Istre u ovom periodu uzeti su
iz teksta Nikole Antia, Vojna snaga narodnooslobodilakog pokreta u Istri
1944. godine, Partizanski memorijal, br. 13, 1982, str. 5672. Istra, Hrvatsko
primorje, Gorski kotar, Rijeka 1980, str. 179207.

Liku. Budui da su Lika, Gorski kotar, Hrvatsko primorje i Istra

inili jednu operativno-strategijsku celinu, Vrhovni tab NOV i
POJ naredio je da se na tom prostoru formiraju korpus i jedna
divizija, umesto Operativnog taba za Liku. Tako je nastala .35.
divizija od jedinica Operativnog taba za Liku. U sastav 35. divizije ula je 1. brigada Operativnog taba za Liku formirana 1.
januara 1944. od Likog partizanskog odreda (4 bataljona sa 1.068
boraca), 2. brigada (biva 4. primorsko-goranska 13. divizije), obnovljeni Liki partizanski odred, artiljerijski divizion, bataljon
Plavi Jadran", eta za vezu i izviaka eta ukupno 2.662 borca.
U junu divizija je dobila 3. brigadu 13. i 7. brigadu 19. divizije, a
rasformirana je 2. brigada (komandant divizije Petar Kleut, a komesar Milivoj Rukavina). Divizija je dejstvovala u Lici, Gorskom
kotaru i Hrvatskom primorju. 1 8 1
Poto je 3. brigada 13. divizije ula u sastav 25. divizije, to
je 25. jula u Delnicama formirana nova 3. brigada 13. divizije.
Nastala je od 2. primorsko-goranskog odreda i 1. i 2. brigade 13.
divizije. Imala je tri bataljona, prateu etu, etu za vezu i minerski, izviaki i sanitetski vod ukupno oko 900 boraca.
Istog dana kada je osnovana 35. lika divizija, naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ, 30. januara 1944. formiran je 11. korpus
NOVJ od 13. i 35. divizije i jedinica Operativnog taba za Istru.
Pri formiranju imao je oko 13.000 boraca. U maju je imao ininjerijski bataljon i artiljerijski divizion, a 29. avgusta u njegov sastav ula je i novoformirana 43. istarska divizija (komandant Pavle
.Taki, politiki komesar Artur Turkulin). Do 2. marta 1945. bio
je pod Glavnim tabom Hrvatske, a onda u sastavu 4. armije. Operativno podruje korpusa bili su Lika, Gorski kotar, Hrvatsko primorje, Istra, a delom i Pokupje.
Od vojnopozadinskih organa za podruje Like, Gorskog kotara, Hrvatskog primorja i Istre sredinom marta osnovana je Komanda Vojne oblasti 11. korpusa, najpre sa 1. i 2. likim Goranskim i Primorskim vojnim podrujem. U septembru je dolo do
promena, tako da su od tada bili 1. i 2. liko, Goransko, Primorsko, Rijeko, Pulsko, Buzetsko, Pazinsko i Kvarnersko vojno podruje, ime je celo operativno podruje korpusa bilo pokriveno
jedinicama i organima vojnopozadinske vlasti. 182
Za dejstva na Kordunu, Baniji, umberku i Turopolju bile
su predviene 7. banijska i 8. kordunaka divizija i jedinice 2.
operativne zone Hrvatske. Meutim, najvei deo vremena su se 7.
i 8. divizija nalazile u Lici i Gorskom kotaru, pa se ukazala potreba za formiranjem novih jedinica i novih komandi, tim pre to je
priliv boraca bio sve vei.
Glavni tab Hrvatske sugerisao je tabu umberako-pokupskog sektora da formira Turopoljsku brigadu, to je i uinjeno
8. januara 1944. u umi pokraj Cerja (nedaleko od sela Pokupsko),
pod imenom brigada Franjo Ogulinac Seljo". Nastala je od ba181

Petar Kleut, 35. divizija, VIZ, Beograd 1970, str. 55, 8891.
Zbornik, tom V, knj. 34, str. 8891 i knj. 25, str. 164170. Istra,
Hrvatsko primorje, Gorski kotar, str. 179207.
182

laljona Kljuka" i 2. i 3. bataljona Turopoljsko-posavskog odreda,

imala je tri bataljona, prateu etu, etu za vezu i bolniki vod,
sa 829 boraca. Bila je pod komandom taba umberako-pokupskog sektora, a kasnije 34. divizije. 183
Za dejstvo na prostoriji izmeu donjeg toka Kupe, Save i donjeg toka Krke, po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ, 30. januara 1944. obrazovana je 34. hrvatska divizija NOVJ. U sastav
divizije ule su brigada Franjo Ogulinac Seljo", Omladinska brigada Joa Vlahovi", umberaki i Turopoljsko-posavski partizanski odred. Divizija je imala 3.363 borca. Kasnije je u njenom
sastavu bila Karlovaka i umberaka brigada i Karlovaki, Samoborsko-jaskanski i Posavski partizanski odred (komandant Martin Dasovi, politiki komesar Franjo Knebl). Divizija je bila u sastavu 4. korpusa. Njenim formiranjem prestao je da postoji tab
umberako-posavskog sektora, a 27. avgusta osnovana je umberaka brigada od tri bataljona. Tako se na samom prilazu Zagrebu, sa njegove june strane, nala kompletna 34. divizija NOVJ
i vie partizanskih odreda, ija su dejstva po komunikacijama i
neprijateljskim uporitima imala velik politiki i vojni znaaj za
dalji razvoj NOB-a u tom delu Hrvatske.
Decembarskom neprijateljskom ofanzivom 1943. Kordun je
pretrpeo nova razaranja i pustoenja, ali okupatorsko-kvislinke
snage nisu uspele razbiti oslobodilake jedinice. U prvom tromeseju 1944 Kordunaki odred i 8. divizija vodili su borbe za likvidaciju posada koje je neprijatelj uspostavio krajem 1943. U meuvremenu, 5. marta, od dela Karlovakog odreda i novih boraca
sa karlovakog podruja formirana je Karlovaka brigada (etiri
bataljona s ukupno 640 boraca). Najpre je bila u sastavu 8, a onda 34. divizije. Kako je priliv boraca na Kordunu rastao, u rejonu Plakog, 1. januara 1944, formirana je nova brigada Plaanska ili 3. brigada 8. divizije, od dva bataljona. Istog dana rasformirani su 15. brigada 8. divizije i Plaanski partizanski odred.
Brigada je imala etiri bataljona sa 1.402 borca. U julu su rasformirani Kordunaki i Plaanski odred, ije je ljudstvo popunilo
jedinice 8. divizije NOVJ, a ostao je da dejstvu je Karlovaki odred.
Na Baniji i u Cazinskoj krajini (koja je bila pod operativnom
komandom Glavnog taba Hrvatske) tokom 1944. dolo je do veih promena u organizovanju jedinica i do formiranja novih brigada i partizanskih odreda. U Cazinskoj krajini poetkom 1944.
dejstovalo je 8 partizanskih samostalnih bataljona (Vrnograki,
Liskovaki, Kladuki, turliki, Traki, Cazinski, Bihaki i Ostroaki), Cazinski odred i vie drugih jedinica. Poto je 7. banijslca divizija bila vezana neprijateljskom ofanzivom na Baniji, a da bi se objedinili napori, Glavni tab Hrvatske doneo je odluku da po drugi
put formira Unsku operativnu grupu (prvi put je formirana 29.
aprila 1943. a rasformirana 11. septembra 1943). Ona je osnovana
2. februara 1944. U sastav Unske operativne grupe ula je, 8. februara, novoformirana 1. muslimanska brigada, koja je osnovana
183
Vladimir Valjan, Brigada Franjo Ogulinac Seljo, VIZ, Beograd 1968,
str. 2125.

kod Velike Kladue od Cazinskog odreda i samostalnih partizanskih bataljona; imala je 1.200 boraca. Posle toga, 8. marta, formirana je kod Peingrada 2. muslimanska brigada (etiri samostalna partizanska bataljona, sa oko 1.100 boraca) i, takoe ula u
sastav Unske operativne grupe, koja je bila potinjena 4. hrvatskom korpusu. U sastav Unske operativne grupe uao je Krajiki
(muslimanski) partizanski odred, osnovan 15. marta. Tako je Unska operativna grupa imala 2.343 borca. Do promena u sastavu
Unske operativne grupe dolo je u maju, kada je rasformiran Krajiki (muslimanski) odred, a posle toga su formirani dopunski bataljon, ininjerijska eta, eta za vezu i partizanski vod, ukupno
2.234 borca.
U julu 1944. prebaene su sa Banije u Pokuplje i Liku 3. i 4.
brigada 7. divizije, a 14. avgusta sa tabom 7. divizije u Moslavinu, radi zajednikih dejstava sa 10. korpusom NOVJ.184 Istog dana, po nareenju Glavnog taba Hrvatske, formiran je na Baniji
Operativni tab pod ijom su komandom bili 1. i 2. brigada 7.
divizije i 1. i 2. banijski odred. Ova dva odreda nastala su 7. avgusta poto je reorganizovan Banijski odred. Prvi banijski odred
imao je dva bataljona, koliko i 2. banijski odred. Krajem oktobra na Baniju se ponovo vratio tab 7. divizije, pa je prestao da
funkcionie Operativni tab. Krajem novembra rasformirani su
1. i 2. banijski, a ponovo je obnovljen Banijski partizanski odred.
Prvih dana decembra 1944. rasformirana je 8. banijska brigada
(2. brigada 7. divizije), a njeni borci popunili su 1, 3. i 4. brigadu
7. divizije.
Paralelno sa razvojem operativnih i partizanskih jedinica od
kraja februara 1944. na teritoriji Korduna, Banije, umberka i Turopolja, formirana je Komanda vojne oblasti 4. korpusa, koja je
u poetku imala Kordunako, Banijsko, Bihako, Karlovako, u m
berako i Turopoljsko-pokupsko vojno podruje. Poetkom 1945.
reorganizovane su komande podruja, i od tada do kraja rata funkcionisale su komande Banijskog, Turopoljsko-pokupskog, umberakog, Karlovakog i 1. i 2. kordunako vojno podruje.
U Hrvatskom zagorju, januara 1944, javilo se u NOV oko
1.400 boraca, to je omoguilo da se i na tom podruju osnuju
brojne nove jedinice. Po nareenju Glavnog taba Hrvatske, 19.
januara reorganizovane su jedinice 2. operativne zone Hrvatske.
Tom prilikom je od 1. i 2. bataljona 2. brigade 2. operativne zone
i dva bataljona Moslavakog odreda formirana 1. moslavaka brigada (sa etiri bataljona i ukupno 883 borca). Istog dana, 19. januara, od 3. i 4. bataljona 2. brigade 2. operativne zone i 3. bataljona Bjelovarskog odreda formirana je 2. moslavaka brigada
(tri bataljona i ukupno 668 boraca). Formiranjem 1. i 2. moslavake brigade prestala je, 19. januara, da funkcionie 2. brigada
2. operativne zone. Po nareenju Vrhovnog taba, od 1. i 2. moslavake brigade 19. januara u Koprivnici je formirana 33. divizija
(u poetku se zvala 2. divizija NOVJ), sa oko 1.665 boraca. U sastavu divizije do 14. marta bili su Bjelovarski i Moslavaki odred
184

Sedma banijska divizija, VIZ, Beograd 1967, str. 793.

(komandant Josip Antolovi, politiki komesar Vlado Mutak). Divizija je dejstovala u Hrvatskom zagorju, Podravini, Moslavini,
Kalniku i zapadnoj Slavoniji. 185
Od Zagrebakog, Zagorskog i Kalnikog odreda 19. januara
formirana je Zapadna grupa partizanskih odreda. Po nareenju
Vrhovnog taba, od 32. i 33. divizije i 3. diverzantskog bataljona
formiran je 10. zagrebaki korpus NOVJ. Pri formiranju korpus
je imao 6.355 boraca (komandant Vladimir Mateti, politiki komesar Ivan ibi). U februaru je formiran Udarni bataljon Zapadne
grupe odreda 10. korpusa, a 29. februara u Posavini, na podruju
Dugog Sela, osnovan je Posavski partizanski odred. Od Bjelovarskog, Moslavakog i Posavskog odreda, 14. marta, po nareenju
Glavnog taba Hrvatske, formirana je Istona grupa odreda 10.
korpusa. U sastavu te grupe do kraja marta formiran je i Udarni
bataljon od dve ete.186
Operativno podruje 10. zagrebakog korpusa zahvatilo je teritoriju dotadanje 2. operativne zone, koja je formiranjem 10.
korpusa prestala da postoji. Podruje umberka, Pokuplja i Turopolja ulo je u sastav 4. korpusa. Deseti korpus je dejstovao
u severnom delu Hrvatske izmeu Ilove, Drave, Slovenije i Save,
na podruju Zagrebake oblasti.
Postignuti uspesi omoguili su mobolizaciju novih boraca u
Hrvatskom zagorju radi popune postojeih i formiranja novih jedinica. Tako je 10. maja 1944. u Selnicama, u Hrvatskom zagorju,
formirana 1. zagorska brigada (tri bataljona, ukupno oko 500 boraca) koja je ula u sastav Zapadne grupe NOP odreda, a u februaru 1945. u sastav 32. divizije kao njena 4. brigada. U septembru,
poto su stizali novi borci, po nareenju Glavnog taba Hrvatske,
u selu Popovcu (kod Garenice) formirana je brigada Milo Obili", koja je potom dobila naziv brigada Nikola Demonja", ali i
pored toga nosila je naziv 3. moslavaka brigada ili 3. brigada 33.
divizije. Brigada je nastala od 1. i 2. srpskog partizanskog bataljona Istone grupe odreda, Udarnog bataljona Moslavakog odreda i
4. bataljona 12. slavonske brigade (tri bataljona s ukupno 1.125
boraca). U novembru je Glavni tab Hrvatske naredio da se formira brigada Pavlek Mihovil Mikin" od etvrtih bataljona brigada Braa Radi" i Matija Gubec" i Podravskog odreda; formirana je 19. novembra (tri peadijska i dopunski bataljon, izviaki
i bolniki vod, vod za vezu i intendanturu, ukupno 808 boraca).
Ula je u sastav 32. divizije kao njena 3. brigada. 187
Na operativnom podruju 10. korpusa, u oktobru 1944, osnovana je Komanda Zagrebake vojne oblasti ili Komanda Vojne oblasti 10. korpusa sa komandama Moslavakog, Posavskog, Kalnikog, Zagrebakog i Bjelovarskog podruja.
Formiranjem tako krupnih oslobodilakih jedinica, naroito 10. korpusa u neposrednoj blizini Zagreba, na glavnim magistralnim putevima koji vode kroz Podravinu, Moslavinu i Hrvat185

Severozapadna

Hrvatska

157, 171.

186
187

Isto, str. 157, 172.

Isto, str. 174180.

NOB

socijalistikoj

revoluciji,

str.

sko zagorje, potvruje vitalnost NOP-a na tom podruju. Istovremeno, takve snage oslobodilakog pokreta bile su od velikog znaaja za tok i ishod zavrne ofanzive Jugoslovenske 2rmije za osloboenje Jugoslavije.
Slavoniji su 1944. od novih boraca popunjene stare i formirane nove jedinice. Najpre je 1. marta 1944, u selu Slobodna
Vlast, formirana Osjeka udarna brigada od Posavskog, Diljskog
i Poekog odreda i protivetnikog bataljona (tri bataljona, oko
600 boraca), koja je ula u sastav 12. slavonske divizije. Nakon toga, 15. jula 1944, formirana je jo jedna nova divizija 40. slavonska, od 16. omladinske brigade Joa Vlahovi" i 18. slavonske
brigade. Bila je u sastavu 6. korpusa NOVJ i imala je 2.195 boraca. Dejstovala je u Slavoniji i Podravini, a u zavrnoj ofanzivi JA
stigla je do Ptujske gore (komandant Veljko Kovaevi, politiki
komesar Ivan Vondraek). Kako su slavonske jedinice u avgustu
likvidirale vie neprijateljskih uporita u Daruvarskoj kotlini i mobilisale oko 2.000 novih boraca, to su u drugoj polovini avgusta
formirane 4. brigada 1. divizije KNOJ-a i Virovitika brigada (u
Grubinom Polju, od Bilogorskog odreda i 1. bataljona 16. omladinske brigade Joa Vlahovi", etiri bataljona, 737 boraca) koja
je ula u sastav 40. slavonske divizije. Ubrzo, kod Podravske Slatine, 28. septembra osnovana je 4. udarna brigada 12. slavonske
divizije od delova Diljskog, Osjekog i Poekog odreda i jednog
bataljona Osjeke brigade (tri bataljona, 924 borca). Do kraja 1944.
na teritoriji Slavonije formirana je Artiljerijska brigada 6. korpusa, sa 4 artiljerijska diviziona. Nastala je u decembru 1944. i bila
je u sastavu 6. korpusa. Po nareenju Vrhovnog taba 13. septembra iz Slavonije je preko Save za istonu Bosnu prebaena 28. slavonska divizija radi operacija u Srbiji.
Od partizanskih jedinica na teritoriji Slavonije u 1944. formiran je samo Podravski partizanski odred 6. korpusa (formiran u
julu, a rasformiran u decembru 1944), a rasformirani su Bilogorski, Bjelovarski i Daruvarski odred.
U aprilu 1944, u Slavoniji je poela da funkcionie Komanda
vojne oblasti 6. korpusa. Imala je Daruvarsko, Slatinsko, Brodsko,
Poeko, Virovitiko i Novogradiko vojno podruje. Tako je bilo do januara 1945, kada su postojali Novogradiko, Poeko, Virovitiko, Slatinsko, Brodsko i Osjeko vojno podruje (to je ostalo sve do kraja rata), sa 17 komandi mesta, 31 etom partizanskih straa ukupno oko 7.800 boraca. Na zavretku rata, sredinom maja 1945, u slavonskim operativnim jedinicama i vojnopozadinskim ustanovama nalazilo se oko 30.700 boraca. 188
Prvih meseci 1944. nemake snage su zaposele vei deo Dalmacije, pristupile utvrivanju obalskog pojasa i deliminom iseljavanju stanovnitva, naroito sa otoka. Deo stanovnitva je napustio domove i preko Visa prebacio se u zbeg u severnu Afriku.
Oporavljanje i popunjene, bolje naoruane jedinice 8. korpusa postepeno su preuzimale inicijativu iz koje se poetkom septembra
razvila opta ofanziva za osloboenje Dalmacije. Od juna 1944. na
las Vojna enciklopedija, tom VIII, str. 667.

Vis su stigli CK KPJ, Vrhovni tab, lanovi AVNOJ-a i NKOJ. Vis

je postao centar nove Jugoslavije, odakle je vrhovni komandant
maral Tito rukovodio operacijama NOV i POJ.
Od novih oslobodilakih jedinica u 1944. godini na teritoriji Dalmacije formirana je, 28. juna, 14. dalmatinska (Bukovika)
brigada od Grupe bukovikih bataljona u selu Biovina, u Bukovici (4 bataljona sa oko 600 boraca); ula je u sastav 19. dalmatinske divizije. Istovremeno je formirano sedam novih partizanskih
odreda (Benkovaki, Drniki, Dubrovaki, Konavljanski, Lastovski,
Mljetski i Prominski) i obnovljeno sedam partizanskih odreda (Biokovski, Braki, Hvarski, Korulanski, Peljeaki, Severnodalmatinsko-otoni i Zadarski). Meutim, kako su na teritoriji Dalmacije
u 1944. godini voene estoke borbe na kopnu i moru, to je kulminiralo bitkom kod Knina, postojee operativne jedinice trebalo
je popunjavati novim borcima. Poto su ljudske rezerve dobrim
delom ve bile iscrpljene i kako je Dalmacija od poetka septembra do poetka decembra bila potpuno osloboena, postojei partizanski odredi u Dalmaciji su rasformirani. Od ljudstva tih odreda popunjene su dalmatinske brigade i divizije, slato je ljudstvo
za popunu Mornarice NOVJ i vojnopozadinske jedinice i ustanove,
kao i u jedinice KNOJ-a. Ukupno je u Dalmaciji tokom 1944. rasformirano 25 partizanskih odreda, od ega je 12 odreda prestalo
da postoji u novembru 1944, tj. kada je Dalmacija, osim Knina,
bila slobodna. Na kraju 1944, odnosno poetkom 1945. u Dalmaciji vie nije bio nijedan partizanski odred (poslednji je rasformiran Vrliki NOP odred krajem februara 1945).
U martu 1944. na teritoriji Dalmacije formirana je Komanda
vojne oblasti 8. korpusa. Do decembra 1944. pod svojom komandom imala je Biokovsko-neretvansko, Dubrovako, Zadarsko, Kninsko, Splitsko i Srednjodalmatinsko otono podruje. Nakon osloboenja nastaju komande gradova: Dubrovnika, Splita, ibenika
i Zadra. Na kraju rata postojala su vojna podruja severne, srednje i june Dalmacije.
U toku NOR-a Dalmacija je bila jedno od arita NOB-a u
Jugoslaviji u jedinicama NOV i POJ borilo se oko 70.000 boraca iz Dalmacije. 189
Po naredbi Glavnog taba Hrvatske od 7. septembra 1944.
na teritoriji Hrvatske osnovana su tri diverzantska odreda i
tab grupe diverzantskih odreda NOVJ za rukovoenje tim
odredima. Dotadanja Diverzantska sekcija Glavnog taba Hrvatske bila je u sastavu Ininjeriijskog odseka Glavnog taba Hrvatske i usmeravala je diverzantska dejstva i rukovodila diverzantskim jedinicama u sastavu ininjerije i drugih operativnih
jedinica, a tab grupe diverzantskih odreda neposredno je rukovodio diverzantskim odredima i usklaivao njihovu aktivnost sa tabovima korpusa na ijem su operativnom podruju dejstvovali. Formirana su tri diverzantska odreda. Prvi je bio u Slavoniji na operativnom podruju 6. korpusa, 2. diverzantski odred na operativnom podruju 4. korpusa, a 3. je dejstovao na podruju 10. kor189 Vojna enciklopedija, tom II, str. 316.

pusa. Na teritoriji 11. korpusa operisale su samostalna Primorskogoranska i Istarska diverzantska eta, a na podruju 8. korpusa
postojale su samostalne diverzantske grupe. Postojanje krupnih
diverzantskih jedinica na teritoriji Hrvatske bilo je uslovljeno strategijskom vrednou magistralnih komunikacija koje su povezivale sredinji deo jugoslovenskog ratita. U praksi su postignuti krupni rezultati, to ukazuje na svrsishodnost postojanja posebnih diverzantskih jedinica.
Od jedinica KNOJ-a na teritotriji Hrvatske od 6. juna do septembra 1944. formirano je 5 brigada narodne odbrane, a 5. avgusta
osnovana je 1. hrvatska divizija narodne odbrane, koja se pri formiranju nazivala 1. divizija za zatitu naroda.
MAKEDONIJA

U Makedoniji je 1944. godine dolo do snanog razmaha oslobodilake borbe i njenog osloboenja. Jo krajem 1943. u Makedoniji su postojale snane jedinice NOVJ koje su razvijale borbenu
aktivnost u Debarcima, Prespi, Tikveu i oko Kumanova. U veem
delu Makedonije bili su formirani NOO-i i vojnopozadinski organi,
koji su znatno doprineli mobilizaciji ljudstva i snabdevanju vojske.
Takav razvoj dogaaja omoguio je da se poetkom 1944. formiraju nove brigade, a u drugoj polovini godine osnovane su prve divizije i korpusi NOV i PO Makedonije. Tako je 1944. na teritoriji
Makedonije formirano ili obnovljeno 20 partizanskih odreda, 42 brigade, 8 divizija, 3 korpusa i vie drugih operativnih i vojnopozadinskih jedinica.
Kako poetkom 1944. godine u centralnoj i istonoj Makedoniji nije bilo partizanskih jedinica i poto se glavnina jedinica nalazila na junim padinama planine Koufa, na zajednikom savetovatn j u u Futanima, Centralni komitet KP i Glavni tab Makedonije
odluili su da jae snage upute u Azot i Pore i prema Kumanovu,
da bi na taj nain teite borbe preneli u ove krajeve, proirili oruani ustanak i formirali nove jedinice. U duhu ove odluke, Grupa
bataljona Stevan Naumov" i Hristo Botev", sa Glavnim tabom i
CK KPM, poela je poznati februarski pohod i, pod vrle tekim uslovima i uz velike rtve i napore, prebacila se na podruje KumanovoVranje. Na tom prostoru nalazio se bataljon Jordan Nikolov",
koji je proirio slobodnu teritoriju oko Kumanova i brojno narastao, tako da je od polovine njegovog ljudstva i pridolih dobrovoljaca 20. februara formiran bataljon Hristijan Todorovski Karpo".
Po pristizanju CK KPM, Glavnog taba i Grupe bataljona na
kumanovsku teritoriju, 26. februara 1944 u egnjanima, formirana
je 3. makedonska udarna brigada. U njen sastav su uli bataljoni
Jordan Nikolov", Hristijan Todorovski Karpo" i Stevan Naumov". Istovremeno je formiran i Kumanovski odred. Brigada je zatim upuena u manastir Sv. Prohor Pinjski, gde je 27. i 28. februara odrano vojno-politiko savetovanje rukovodilaca 3. makedonske brigade, junomoravskih jedinica i Kosovskog bataljona. Pored
ostalog, reeno je da se, radi planiranja i koordinacije dejstva ma-

kedonskih, junomoravskih i kosovskih jedinica, na podruju Kumanovo-Vranje formira zajedniki Operativni tab. Za komandanta
je odreen komandant Glavnog taba Makedonije Miha.ilo Apostolski. Ovaj tab je funkcionisao do kraja jula 1944. godine. 190
U isto vreme, 1. makedonsko-fcosovska brigada je 7. februara izbila na Oreku uku kod Bogomile na putu za Azot, ali se
pod pritiskom neprijatelja probila u Meglen. Da bi oivela oslobodilaka borba u zapadnoj Makedoniji, Glavni tab je tu brigadu
uputio u Debarca da razbije borbenu aktivnost, stvori slobodnu teritoriju i omogui stvaranje novih oslobodilakih jedinica. Radi
ovog zadatka 1. makedonsko-kosovska brigada podelila se u dve
grupe bataljona i preko grke i albanske teritorije stigla u zapadnu Makedoniju. Tada je Glavni tab Makedonije odluio da od Grupe makedonskih bataljona (1. i 2. makedonski bataljon) i boraca
Resansko-prespanskog odreda formira 1. makedonsku udarnu brigadu. To je uinjeno 8. juna u selu Lokovu kod Struge. Brigada je
imala tri bataljona, sa oko 650 boraca. Od Grupe kosovskih bataljona (1. i 2. kosovski bataljon) i Ruskog bataljona formirana je,
24. juna na Karaormanu, u rejonu Zbadija, 1. kosovsko-metohijska brigada. Formiranjem 1. makedonske i 1. kosovsko-metohijske
brigade prestale su da postoje Grupa makedonskih i Grupa kosovsko- m e t o bi j s k i h bataljona, odnosno preformirana je 1. makedonsko-kosovska brigada. Posle toga, u istonoj i centralnoj Makedoji formirani su Veleki, Kruevski i Ohridsko-prespanski partizanski odred, a 24. jula na Plakovici formirana je 4. makedonska
brigada od Sitrumiko-evelijskog odreda i delova 2. i 3. makedonske brigade (tri bataljona sa 220 boraca), i bila je pod komandom Glavnog taba Makedonije.
Polazei od toga da oslobodilaka borba postaje sve masovnija i da su oslobodilake jedinice u svim krajevima brojno narasle, CK KP i Glavni tab Makedonije krajem jula doneli su odluku da teritoriju Makedonije podele na etiri operativne zone
radi lakeg komandovanja i bolje koordinacije dejstava. Operativne zone su formirane 6. avgusta 1944. S obzirom na veliki priliv
novih boraca, njima je nareeno da ponu sa pripremama za formiranje divizija. Trebalo je u svakoj zoni formirati po dve, a u
4. zoni jednu diviziju. Predvieno je, takoe, da se u svakom okrugu obrazuje komanda podruja sa jednim bataljonom, a u srezu komanda mesta s etom boraca. tabovi zona tokom bor
be trebalo je da prerastu u tabove korpusa. 191
Prva (skopska) operativna zona imala je operativno podruje od Kumanova, preko Krive Palanke, Kratova, Skoplja, Velesa
i Tetova do Bujanovca i Preeva. U poetku je u svom sastavu
imala 3. makedonsku brigadu i Kumanovski odred, a kasnije i druge jedinice. Dunost taba zone u poetku, do 7. septembra vrio
je tab 3. makedonske brigade, a posle tab 42. divizije. Rasfor190
I storija makedonskog naroda, knj. 3, str. 362369. Zbornik, tom
VII, knj. 3, str. 168. Bataljon Hristo Botev" u martu 1944, prikljuio se
tabu 1. sofijske zone i uao u sastav Trnskog partizanskog odreda. Slavoo Trnski, Ne tako davno (prevod sa bugarskog), Beograd 1980, str. 295.
191
Istorija makedonskog naroda, knj. 3, str. 390391.

Naredba komandanta 3. armije

15. NOV brigade andor Petefi".

generala

Koste

Nada

formiranju

mirana je u prvoj polovini oktobra 1944. kada je formiran 16.

korpus
Druga (bitoljska) operativna zona pokrivala je operativno podruje Develija, Tikve, Prilep, Bitolj i Prespa. Krajem ovgusta
u svom sastavu imala je 41. diviziju, 7. makedonsku brigadu, Veleki i Bitolj sko-prespanski odred. Rasformirana je u prvoj polovini oktobra, kada je na toj teritoriji osnovan 15. korpus (komandant Tihomir Miloevski, politiki komesar Naum Naumovski).
Trea (bregalniko-strumika) operativna zona obuhvatala je
operativno podruje istone Makedonije, od tipa preko Koana,
Peheva, Strumice i Valandova. U svom sastavu imala je 4. makedonsku brigadu, Maleevski, Strumiki i Plakoviki odred. Ulogu taba zone vrio je tab 4. makedonske brigade. Rasformirana je 3.
oktobra 1944, kada je formiran Bregalniko-strumiki korpus.
etvrta (debarsko-kievska) operativna zona obuhvatala je
deo zapadne Makedonije oko Ohrida, Struge, Debra, Kieva i Broda. Poetkom oktobra imala je u svom sastavu 1. makedonsku
udarnu, 1. kosovsko-metohijsku udarnu i 4. iptarsku brigadu, Poreki i Kievski odred. tab 1. makedonske brigade vrio je du
nost taba zone. Prestao je da postoji formiranjem 15. korpusa.
Operativne zone Makedonije odigrale su znaajnu ulogu u
objedinjavanju borbenih dejstava, prihvatanju boraca i formiranju novih jedinica.
Snaan podstrek razvoju oruanih jedinica imale su odluke Prvog zasedanja Antifaistikog sobranja narodnog osloboenja Makedonije, odranog 2. avgusta u manastiru Sv. Prohor Pinjski. Tada su predstavnici makedonskog naroda, u skladu sa odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, potvrdili poloaj Makedonije
kao ravnopravne federalne jedinice u okviru Jugoslavije. Tada je
ASNOM konstituisan u najvii predstavniki, zakonodavni i izvrni organ vlasti makedonskog naroda, a makedonski jezik uveden
kao slubeni jezik. Odobravajui ove odluke i odazivajui se pozivu CK KPM od 4. avgusta, makedonski narod je listom pristupao
narodnooslobodilakoj borbi i oslobodilakim jedinicama, to je
omoguilo da se u avgustu formiraju 5, 7, 9, 10, 11. i 15. makedonska brigada i 4. iptarska brigada, i da se u selu ekovu
25. avgusta formira 41. makedonska divizija prva divizija NOVJ
u Makedoniji. Istovremeno su formirane 34 komande mesta i osam
komandi podruja za Kumanovo, tip, Strumicu, Skoplje, Veles, Prilep, Bitolj i Kievo.J92
Peta makedonska brigada formirana je na planini Kouf 2.
avgusta 1944. od boraca iz prilepskog kraja (tri bataljona, 758
boraca) i bila je pod komandom 2. operativne zone. Dvadeset drugog avgusta formirane su tri nove makedonske brigade 7, 9.
i 10. Sedma brigada osnovana je na pl. Kouf (tri bataljona, 400
boraca), 9. brigada u ekovu (4 bataljona, 450 boraca), dok je
10. brigada formirana takoe na pl. Kouf (4 bataljona, 420 boraca). Jedanaesta brigada formirana je 29. avgusta, kod Kumanova,
od omladinaca kumanovskog kraja (3 bataljona, 432 borca), a kra192

Isto, str. 391.

jem avgusta je u Poreu formirana 15. (Poreka) makedonska brigada od Porekog odreda (4 bataljona, preko 1.000 boraca). Na
Karaormanu, kod Struge, od pripadnika albanske narodnosti 26.
avgusta formirana je 4. iptarska brigada od Kievsko-debarskog
odreda i novih boraca iz debarskog, strukog i kievskog kraja
(tri bataljona, 258 boraca).
Broj brigada u Makedoniji bio je u stalnom porastu, a gotovo cela teritorija, osim gradova, nalazila se pod kontrolom NOV
i PO Makedonije. Potreba jaih udara na komunikacijama, osloboenje gradova i drugi zadaci nametnuli su objedinjavanje brigada u divizije, a divizija u korpuse. Od avgusta do oktobra 1944.
formirano je sedam divizija, a onda se pristupilo osnivanju korpusa, to je zavrni in u organizovanju oslobodilakih snaga Makedonije.
Prva divizija nastala je 25. avgusta 1944. u ekovu kod Kavadaraca 41. makedonska divizija NOVJ. Formirana je po nareenju Vrhovnog taba od 2, 9. i 10. makedonske brigade. Imala je i dopunski bataljon. Ukupno brojno stanje iznosilo je 2.723
borca. Bila je najpre pod komandom Glavnog taba Makedonije,
a posle u sastavu 15. korpusa. Dejstvovala je, uglavnom, u Tikveu
i na irem podruju Prilepa i Kieva (komandant Tihomir Miloevski, politiki komesar Naum Naumovski).
U septembru je nastavljeno formiranje narodnooslobodilakih brigada u Makedoniji. Posle dogaaja u Bugarskoj od 9. septembra i povlaenja bugarskih okupacionih trupa nastupila je nova situacija. Jedinice NOV i PO Makedonije dole su do znaajnog
ratnog plena, preko potrebnog za mlade makedonske jedinice. Na
podruju Velesa, 2. septembra, formirane su 8. makedonska (Veleka) brigada od ljudstva Velekog odreda i novih boraca (4 bataljona, 950 boraca), a 17. septembra 12. makedonska (Skopska)
brigada koju su formirali dobrovoljci iz Skoplja i okoline (4 bataljona, 450 boraca). Od ranije formiranih 3. makedonske, 8. i 12.
brigade, po nareenju Vrhovnog taba, 7. septembra u selu Lisie (veleki kraj) formirana je 42. makedonska divizija, sa oko
1.300 boraca (u drugoj polovini novembra 4.136 boraca). Bila je
pod komandom Glavnog taba Makedonije a posle u sastavu 16.
korpusa NOVJ. Dejstvovala je na podruju Skoplja i Velesa. U
decembru je reorganizovana i upuena na Sremski front, gde je
bila u sastavu 1. armije (komandant divizije Kota Jamakovski,
politiki komesar Boro ukar).
Glavni tab Makedonije reio je da objedini snage u bitoljskom kraju, pa je, po nareenju Vrhovnog taba, 10. septembra
u selu Crnovcu kod Bitolja formirana 49. makedonska divizija od
5. i 7. makedonske brigade i Bitolisko-prespanskog odreda; pri
formiranju je imala 1.500 boraca (poetkom oktobra 4.200 boraca). Najpre je bila kod komandom Glavnog taba Makedonije, a
kasnije je ula u sastav 15. korpusa NOVJ. Dejstvovala je oko Bitolja, Ohrida, Reena i Struge (komandant Vasko Karangeleski,
politiki komesar lio Jovevski).
Kako su na teritoriju zapadne Makedonije, oko Kieva, ve
dejstvcvale 1, 6. i 15. makedonska i 4. iptarska brigada (6. briga-

da formirana je 6. septembra), Vrhovni tab je naredio da se te

snage objedine pod komandom 48. makedonske divizije, koja je
formirana 28. septembra 1944. u selu Plasnica (kod Kieva), u poetku je imala 2.500 a kasnije 3.500 boraca. Bila je pod komandom
Glavnog taba Makedonije, a od polovine oktobra u sastavu 15.
korpusa NOVJ. Divizija je uglavnom dejstvovala u zapadnoj Makedoniji, da bi polovinom januara 1945, posle reorganizacije, pola
na Sremski front u sastav 1. armije (komandant divizije Petar Brajovi, politiki komesar Pero Tikvar).
U istonoj Makedoniji pored postojee 4. makedonske brigade 17. septembra su kod Berova formirane 13. i 14. makedonska brigada; 13. brigada je nastala od ljudstva sa teritorije Berova,
Peheva, Koana i Carevog Sela (4 bataljona, oko 800 boraca); od
ljudstva iz koansko-carevoselskog, tipskog, radovikog i berovskog kraja formirana je 14. makedonska brigada Dmitar Vlahov"
(omladinska udarna brigada), sastavljena od tri peadijska i jednog prateeg bataljona (oko 700 boraca). Istog dana kada su formirane 13. i 14. brigada, 17. septembra, u selu Mitraincima (kod
Berova), po nareenju Vrhovnog taba, osnovana je 50. makedonska divizija NOVJ. U prvoj polovini oktobra u njen sastav su ule
Artiljerijska i 19. makedonska brigada, sa 2.425 boraca. Bila je pod
komandom Glavnog taba Makedonije, zatim u Bregalniko-strumikom korpusu do njenog rasformiranja 6. decembra 1944. Dejstvovala je oko Strumice, Valandova, Berova, Deleva, tipa, Koana i Radovia, posle se prebacila u zapadnu Makedoniju i uestvovala u osloboenju Tetova (komandant Kiril Mihajlovski, politiki komesar Dime Belovski).
Osim ovih jedinica, u septembru je NOV Makedonije dobila
jo dve brigade. U rejonu Krueva, 9. septembra, formirana je Kruevska (15. kruevska) brigada od Kruevskog odreda i novih boraca kruevskog kraja (tri bataljona, oko 300 boraca). Bila je pod
komandom 2. operativne zone. Meutim, rasformirana je 1. oktobra 1944. Od Makedonaca dobrovoljaca koji su se sticajem
raznih okolnosti nali na teritoriji Bugarske, u rejonu Sofije, u
drugoj polovini septembra 1944, formirana je brigada Goce Delcev" (tri bataljona, artiljerijski divizion, konjiki eskadron, transportni bataljon i izviaki vod, preko 1.680 boraca). Repatrirana
je i stavljena pod komandu Glavnog taba Makedonije, ali je
19. oktobra rasformirana. 19 *
Tokom NOR-a u Makedoniji su postojale dve jedanaeste brigade: jedna, formirana u kumanovskom kraju 29. avgusta, koja
je polovinom oktobra rasformirana i druga, formirana 3. oktobra
u Tikveu od ljudstva 19. dopunske brigade 41. divizije (tri bataljona, oko 600 boraca); bila je u sastavu 41, potom 49. divizije.
Prvih dana oktobra u rejonu Kumanova, Skopske Crne gore
i Kratova obrazovane su tri narodnooslobodilake makedonske brigade 16, 17. i 18. Kako na ovoj teritoriji nije postojala nijedna
divizija, to je po nareenju Vrhovnog taba sredinom oktobra formirana Kumanovska divizija NOVJ od 16, 17. i 18. brigade,
193

Arhiv VII, k. 1385, reg. br. 124/1 i 115/1.

sa oko 5.500 boraca. Dejstvovala je oko Kumanova, Skoplja, Kaanika, Krive Palanke i Kratova, pod komandom 16. korpusa
NOVJ. Rasformirana je u decembru, a njena 16. brigada ula je
u sastav 42. divizije (komandant Metodije Popovski, politiki komesar Blagoje Popovski).
Na Plakavici i oko Berova, sredinom oktobra 1944, formirane su tri makedonske brigade 19, 20. i 21. S obzirom na veliki
broj brigada na tom prostoru, Vrhovni tab je naredio da se osnuje 5. makedonska divizija NOVJ. Formirana je 19. oktobra u
irokom Dolu kod Berova od 4, 20, 21. i Artiljerijske brigade, sa
2.476 boraca. Bila je u sastavu Bregalniko-strumikog korpusa.
Vodila je borbe protiv nemakih okupatora na podruju Dojrana,
Valandova, Strumice, Radovia i evelije (komandant Kiril Mihajlovski, politiki komesar Rade Gogov). Po naredbi Glavnog taba Makedonije od 6. decembra 1944, njen tab je preimenovan
u tab 50. divizije, a ljudstvo je veim delom ulo u jedinice novoformirane 50. divizije. 194
Tako je u avgustu, septembru i oktobru 1944. na teritoriji
Makedonije formirano sedam divizija 41, 42, 48, 49, 50, 51. i
Kumanovska divizija. Tolikim brojem divizija, kao i drugih jedinica, bilo je sve tee komandovati preko operativnih zona, a uz
to jedinice su vodile teke borbe sa delovima nemake Grupe armija E", koja se povlaila iz Grke. Istovremeno, trebalo je pristupiti definitivnom osloboenju Makedonije. Sve je to uslovilo
da se reorganizuju jedinice, pristupi rasformiranju operativnih zona i pone sa formiranjem korpusa. U prvoj polovini oktobra 1944.
rasformirane su operativne zone i formirani Bregalniko-strumiki, 15. i 16. korpus.
Bregalniko-strumiki korpus NOVJ formiran je naredbom
Vrhovnog taba 3. oktobra 1944. od 50. i 51. makedonske divizije
(u novembru je imao 11.963 borca i rukovodioca); njegovo operativno podruje bilo je istona i centralna Makedonija. Istakao se
u operacijama za osloboenje Makedonije na prostoru od istone
granine linije do Vardara i od Bregalnice do Strumice. Bregalniko-strumiki korpus rasformiran je u prvoj polovini decembra
1944. (komandant korpusa Peco Trajkov, politiki komesar Gojo
Stefanovski).
Da bi se objedinila dejstva 41, 48. i 49. divizije u zapadnoj
i junoj Makedoniji, Vrhovni tab je naredio da se od tih divizija formira 15. makedonski korpus NOVJ (11.340 boraca). Formiran je u prvoj polovini oktobra i bio pod Glavnim tabom Makedonije (komandant korpusa Tihomir Miloevski, politiki komesar Naum Naumovski). Vodio je borbe za osloboenje Pelagonije i oblasti oko Ohridskog i Prespanskog jezera, posle se orijentisao prema Kievu i Gostivaru, kada je osloboena cela Makedonija. U decembru je reorganizovan i dobio je 42. i 48. diviziju, pre194
Jedno vreme u NOR-u istovremeno su postojale dve divizije koje
su nosile oznaku 51, i to jedna u Makedoniji 51. makedonska i druga
u Vojvodini 51. vojvoanska. Tako je bilo do 6. decembra 1944, kada
je 51. makedonska preimenovana u 50. makedonsku diviziju jer je dotadanja
50. divizija rasformirana.

bacio se na Sremski front u sastav 1. armije. 193 Rasformiran je

22. aprila 1945.
Teritorija oko Skoplja i Kumanova, kao i komunikacije u
dolini Vardara od Velesa prema Skoplju, Kumanovu i u dolini June Morave, bila je u oktobru i novembru 1944. od velikog znaaja
za neprijatelja koji se povlaio iz Grke. Na tom prostoru dejstvovale su 42. i Kumanovska divizija. Da bi se koordinirali njihovi
napori i dejstva ostalih jedinica, Vrhovni tab je naredio da se formira 16. makedonski korpus NOVJ, to je realizovano u prvoj polovini oktobra od 42. i Kumanovske divizije (6.737 boraca komandant korpusa Petar Brajovi, politiki komesar Boro ukar).
Vodio je borbe za osloboenje Kumanova i ostalih severnih delova Makedonije, uz sadejstvo delova bugarske 1. armije. Poetkom
decembra korpus je rasformiran, a njegova 42. divizija ula je u
sastav 15. korpusa i upuena na Sremski front.
Osloboenjem Skoplja, 14. novembra, od nemakih jedinica i razbijanjem kontrarevolucionarnih (balistikih) snaga u okolini Gostivara i Tetova, Makedonija je bila osloboena. U decembru
je izvrena reorganizacija NOV Makedonije, rasformirani su tabovi 16. i Bregalnikog korpusa, preformiran je 15. korpus i upuen na Sremski front, u sastav 1. armije, radi uea u zavrnim
operacijama Jugoslovenske armije.
Paralelno sa formiranjem divizija i korpusa, na teritoriji Makedonije formiraju se jedinice rodova i slubi. Formirano je devet
artiljerijskih brigada (artiljerijska brigada 50, 51, Kumanovske,
49, 41, 42. i 48. divizije, kao i 1. makedonska i Skopska artiljerijska brigada), etiri ininjerijske brigade (1, 2, 3. i 4), Auto-brigada,
1. konjika, tri dopunske brigade, etiri brigade Korpusa narodne
odbrane i 8. makedonska divizija Korpusa narodne odbrane.
Istovremeno, u Makedoniji je tekao proces nastajanja partizanskih odreda. Formirano je 15, i obnovljeno 5 partizanskih odreda, ukupno 20 (3 odreda su ostala iz 1943). Najvei broj odreda je
prestao da postoji u drugoj polovini 1944. radi popune brigada.
Do kraja 1944. rasformirano je 20 partizanskih odreda. Ostala su
samo tri (Veleko-prilepski, Tikveki Dobri Daskalov" i Tikveki II), koji su rasformirani u januaru 1945. Posle toga na teritoriji
Makedonije nije bilo nijednog partizanskog odreda.
U drugoj polovini 1944. formirane su prve komande vojnih
oblasti. U prvoj polovini oktobra formirane su tri komande korpusnih vojnih oblasti: Komanda 1. skopsko-poloke korpusne vojne oblasti, sa Skopskim, Kumanovskim, Tetovskim i Velekim vojnim podrujem, poetkom decembra reorganizovana u Skopsku
vojnu oblast; Komanda 2. bitoljsko-debarske korpusne vojne oblasti, sa Bitoljskim, Prilepskim i Kievskim vojnim podrujem, 8.
decembra reorganizovana u Komandu Bitoljske vojne oblasti; u
jugoistonoj Makedoniji Komanda 3. bregalniko-strumike korpusne vojne oblasti sa tipskim, Strumikim i Berovskim vojnim podrujem, 8. decembra reorganizovana u Komandu Stipske
IM Prilikom odlaska na Sremski front 15. korpus imao je preko 20.000
boraca. Istorija makedonskog naroda, knj. 3, str. 417,

Naredba Glavnog taba NOV i PO Makedonije tabu 2. makedonskog

korpusa o organizaciji snabdevanja.

vojne oblasti, sa tipskim, Strumikim i Velekim vojnim podrujem. Takva organizacija vojnopozadinskih vlasti u Makedoniji ostala je do kraja rata.
Pred poetak borbi za osloboenje Makedonije, samo u operativnim jedinicama NOV Makedonije bilo je preko 66.000 naoruanih boraca. 196 Na kraju 1944. godine NOV Makedonije imala je
jedan korpus (15.) i 6 divizija, 27 brigada i 3 NOP odreda.
SLOVENIJA

Poetkom 1944. godine Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Slovenije imali su dva korpusa 7. i 9. i 4. operativnu zonu, odnosno pet divizija (14, 15, 18, 30. i 31) i ukupno
17 brigada, 9 partizanskih odreda i nekoliko samostalnih bataljona. U operativnim, partizanskim i vojnopozadinskim jedinicama i
ustanovama bilo je oko 25.000 ljudi. 197 Glavni tab Slovenije je u
decembru 1943. odluio da organizaciono uvrsti svoje jedinice i
ponovo uspostavi kontrolu nad podrujima koja su njegove snage
napustile za vreme neprijateljske jesenje i zimske ofa;nzive i na taj
nain proiri slobodnu teritoriju i stvori uslove za formiranje no1S6
197

Istorija makedonskog naroda, knj. 3, str. 403.

Voj
na enciklopedija, tom VIII, str. 710.

vih jedinica, naroito u tajerskoj i Korukoj. Za dalji razvoj

NOP-a i oruanih snaga u Sloveniji od bitnog je znaaja bilo uputstvo koje je 5. januara 1944. Glavnom tabu Slovenije uputio Vrhovni komandant: . . . tajerska je za vas i u vojnikom i u politikom pogledu vrlo vana. Tu se nalaze velike ljudske rezerve.. .
U tajerskoj neprijatelj nastoji da za sebe mobilie snage. Zbog
toga jo sada prebacite na taj sektor jednu lako pokretljivu diviziju. . . Ta divizija treba da poslui kao jezgro jednog budueg
vaeg korpusa na tom sektoru. .." Vrhovni komandant zatim ukazuje na zadatke ostalih slovenakih jedinica i njihovu povezanost
sa dejstvima hrvatskih snaga, a na zapadu hvatati vezu sa italijanskim partizanskim odredima, nastojei da se pri tome razvije
meusobno povjerenje i uzajamno dejstvo" i da je u sadanjem
trenutku najvanije ugroavati neprijateljske komunikacije, kao i
da se pone sa organizovanjem vre vojnike vlasti u pozadini",
obrazovanjem komandi podruja i komandi mesta. 198
Radi pruanja neposredne vojne pomoi narodnooslobodilakom pokretu, proirenja politike baze oruane borbe i stvaranja
povoljnijih uslova za mobilizaciju oslobodilakih jedinica, Glavni
tab Slovenije uputio je u tajersku 14. diviziju. Cenilo se da bi u
tajerskoj bilo mogue mobilisati oko 20.000 novih boraca. 199 Dobro naoruana i opremljena, 14. divizija je 6. januara 1944. otpoela iz rejona Suhora mar sa 1, 2. i 13. brigadom, ukupno 1.112 boraca. Tek 6. februara izbila je u tajersku poto je prela 180
km puta preko Hrvatske, istono od Zagreba i kroz Hrvatsko zagorje.
Dok je bila u pokretu za tajersku, po nareenju taba 4.
operativne zone i uz saglasnost Pokrajinskog komiteta KPS za
tajersku, tano na godinjicu stradanja Pohorskog bataljona, u
Sv. Primou na Pohorju, 8. januara 1944. formirana je Pohorska
brigada, koja je kasnije preimenovana u 11. slovenaku brigadu
Milo Zidanek". Nastala je od Pohorskog odreda i dela Korukog partizanskog bataljona (tri bataljona sa oko 300 boraca).
Istovremeno je tab 4. operativne zone oformio Istonokoruki partizanski odred, a 15. februara obnovio Kamniko-savinjski (Kamniko-zasavski) odred. U aprilu je osnovan Kozjanski, u
junu je obnovljen Pohorski odred, a u septembru Koruki partizanski odred. 209
Posle odlaska 14. divizije u tajersku, u Dolenjskoj i Notranjskoj dejstvovali su 15. divizija i tri partizanska odreda, a od sredine februara i 18. divizija koja se vratila iz Gorskog kotara. Na
prostoru 7. (korpusa tokom 1944. formirane su dve nove brigade.
Od postojee artiljerije 15. i 18. divizije 7. m a j a 1944, u selu
Lae u Suhoj krajini, formirana je 1. slovenaka artiljerijska bri198
1S!I
200

Zbornik, tom II, knj. 11, str. 329.

Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 645.
Glavni tab Slovenije bavio se milju da u tajerskoj i Korukoj
formira jednu diviziju koja bi sa ve pristiglom 14. divizijom mogla osnovati
korpus. Meutim, do toga nije dolo, ponajvie zbog nestabilne slobodne teritorije, budui da je neprijatelj na tom podruju, to se pribliavalo k r a j
rata, koncentrisao krupne snage i stalno izvodio napadne operacije sa ciljem da potpuno uniti NOV Slovenije na tom prostoru.

gada 7. korpusa; imala je tri diviziona i Zatitni bataljon, sa 476

boraca. 201
U ernomelju je 16. juna 1944. formirana 20. slovenaka brigada (Zatitna brigada), koja je 20. oktobra 1944. preimenovana
u 14. slovenaku brigadu. Nastala je od 4. bataljona 4. slovenake
brigade, Zatitnog bataljona Glavnog taba Slovenije i ljudstva iz
radionica i dela ustanova Glavnog taba Slovenije. Imala je tri
bataljona, 843 borca i bila je pod Glavnim tabom Slovenije.
U to vreme stvorena je povoljna situacija za uvrenje narodne vlasti. Na 1. zasedanju u ernomelju, 19. i 20. februara 1944,
Slovenski narodnoosvobodilni odbor je preimenovan u Slovenski
narodnoosvobodilni svet, koji je kao vrhovni organ narodne vlasti
predstavljao prvu slovenaku narodnu skuptinu. Na tom zasedanju
doneta je odluka o ukidanju Varnostno obaveevalne slube, a njena ovlaenja u m a j u 1944. preuzelo je Odeljenje za zatitu naroda
(OZNA). Za borbu protiv pete kolone 1. marta formirana je Vojska
dravne varnosti (VDV), koja je preuzela funkcije ranije Narodne
zatite, ukinute u jesen 1942. Istog dana formirana je nova Narodna
zatita, koja je kao organ NOO-a organizacijski poiinjena okru-

NOV

Jedan od brojnih izve taj a Obavetajnog odeljenja

i PO Slovenije upuen potinjenim jedinicama.

Glavnog

taba

201
Borivoj Lah, Prva slovenska artiljerijska brigada, Ljubljana 1975,
str. 149151, 204, 297.

mm ispostavama unutranjih poslova, radi zatite javnog poretka,

stanovnitva i njegove imovine, i kao takva bila prethodnik kasnije
narodne milicije.
Vojska dravne varnosti u Sloveniji je organizovana u brigade. Prva brigada Vojske dravne varnosti formirana je 15. marta
1944. u Dolenjskim Toplicama, imala je 3. a zatim 4 bataljona, sa
oko 470 boraca. Druga brigada Vojske dravne varnosti osnovana
je 1. aprila 1944. u Gornjoj Trebui (5 bataljona, oko 600 boraca),
dok je 3. brigada Vojske dravne varnosti formirana 25. avgusta
1944. u selu Radmirje u Savinjskoj dolini (4 bataljona sa 447 boraca). Sve tri brigade bile su pod komandom Vojske dravne varnosti. Kada je 3. decembra 1944. formirana 1. slovenaka divizija narodne odbrane ove brigade su ule u njen sastav kao 1, 2. i 3. brigada narodne odbrane, to je bio sastavni deo Korpusa narodne
odbrane. 202
U Slovenakom primorju i zapadnoj Sloveniji dejstvovao je
9. korpus NOVJ sa 30. i 31. divizijom. Februara 1944. uputio je u
Beneku Sloveniju 30. diviziju radi jaanja oslobodilake borbe.
Na tom prostoru uvrstie se postojee jedinice i formirati Idrijsko-tolrniki, Jaseniko-bohinjski i kofjeloki partizanski odred.
Ojaale su i italijanske partizanske jedinice u Slovenakom primorju i Benekoj Sloveniji. Od bataljona Triestina d'Assalto"
krajem marta formirana je u Srednjem Lakoveou brigada Triestina d'Assalto Garibaldi" u sastavu 30. divizije. U Brdima, Benekoj Sloveniji i Furlaniji, od italijanskog partizanskog bataljona
Mazzini" obrazovana je 21. aprila brigada Garibaldi Natisone",
jaine pet bataljona; poetkom decembra 1944. prerasla je u diviziju Garibaldi Natisone" sa brigadama Bruno Buozzi", Guido
Picceli" i Antonio Gramsci".
U skladu sa direktivom Vrhovnog taba od 8. februara 1944.
o formiranju korpusnih vojnih oblasti i naredbom koju je Vrhovni
tab poslao 23. februara Glavnom tabu Slovenije, do kraja 1944.
godine potpuno su organizovani organi i ustanove vojnopozadinske vlasti na celoj teritoriji Slovenije 203 Najpre je formirana Komanda vojne oblasti 7. korpusa, aprila 1944, sa Istarskim, Dolenjskim, Belokranjskim i Notranjskim vojnim podrujem. Postojala
je do 20. aprila 1945. Prvog juna 1944. osnovana je Komanda vojne
oblasti 9. korpusa za severnu i zapadnu Sloveniju i imala je Idrijsko, Vipavsko i Tolminsko vojno podruje do poetka juna 1944,
a do polovine avgusta bili su Kobariko, Goriko i Indrijsko vojno podruje. U januaru 1945. usledila je nova reorganizacija, tako da su bili Gorenjsko, Kobariko, Goriko i Istarsko vojno podruje do kraja rata. Poslednja je formirana Komanda vojne oblasti 4. operativne zone Slovenije, 28. septembra 1944, sa Gornjesavinskim, Kozjanskim, Kamniko-zasavskim i Pohorskim vojnim
podrujem od oktobra i Korukim, a u aprilu 1945. i Prekmurskim
vojnim podrujem.
20

-' Mio Lekovi, Divizije NOVJ, VIG, br. 6/1959, str. 69.
Zbornik, tom II, knj. 12, str. 145150.

203

I pored toga to je neprijatelj na teritoriji Slovenije drao

krupne vojne snage, sredinom 1944. imao je oko 180.000 vojnika (36.000 Nemaca, 30.000 italijanskih faista i 14.000 slovenakih
domobrana), 204 nije uspeo da zaustavi narodnooslobodilaki pokret, koji je zahvatio sve delove Slovenije i najsevernije i najzapadnije slovenake etnike krajeve, niti da uniti NOV i PO Slovenije. Na teritoriji Slovenije je u 1944. godini formirano novih 6 brigada i 6 partizanskih odreda, a obnovljeno 5 partizanskih odreda.
Istovremeno su formirane tri komande vojnih oblasti i 14 komandi
vojnih podruja. Tako je 31. decembra 1944. u sastavu NOV i PO
Slovenije bilo 2 korpusa, 6 divizija, 23 brigade i 10 NOP odreda
oko 40.000 boraca. 205
SRBIJA

Narodnooslobodilaka borba u Srbiji poetkom 1944. godine uzela je iroke razmere. Dolo je do masovnog priliva boraca
i formiranja novih jedinica. Nastojanja okupatora i kvislinkih jedinica da terorom odvrate narod od uea u narodnooslobodilakom pokretu ostala su bezuspena.
Saglasno direktivama Vrhovnog komandanta NOV i POJ od
28. avgusta 1943. i 20. februara 1944. o stvaranju brigada i divizija u Srbiji, 206 Glavni tab NOV i PO Srbije pristupio je ostvarenju
tih odluka i nastavio sa formiranjem narodnooslobodilakih brigada, to je zapoeto krajem 1943. a u m a j u i junu 1944. formirane
su i prve divizije NOV Srbije.
Na osnovu tih mera koje su preduzeli Glavni tab NOV i PO
i Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju u vremenu od 1. januara do
1. septembra 1944, na teritoriji Srbije formirano je ukupno 19 brigada, 5 je bilo krajem 1943, rasformirane su tri, ostala je 21 narodnooslobodilaka brigada. Istovremeno, od njih su formirane i prve divizije i korpusi. U tom periodu osnovano je pet divizija
21, 22, 23, 24. i 25. Proces formiranja partizanskih odreda nastavljen je i u 1944, naroito u prvoj polovini godine. Od 1. januara
do 1. septembra formirano je ili obnovljeno ukupno 20 NOP odreda.
Dalji napori Glavnog taba Srbije na formiranju brigada nastavljeni su i u toku zavrnih operacija za osloboenje Srbije.
Samo u avgustu 1941. u jedinicama NOVJ u junoj i istonoj Srbiji stupilo je blizu 40.000 novih boraca. U vremenu od 1. septembra do 31. decembra 1944. formirano je 16 narodnooslobodilakih
brigada a formirane su i prve brigade rodova: 7 artiljerijskih, 5
knojevskih i po jedna ininjerijska, eleznika i konjika, ukupno
32 brigade. U ovom periodu formirane su jo etiri divizije NOVJ
45, 46. i 47. narodnooslobodilaka i 4. knojevska, u vreme kada
204

Vojna enciklopedija, tom VIII, str. 711.

> Isto, str. 712.
206
Zbornik, tom II, knj. 10, str. 238240 i knj. 12, str. 138239.
20

su voene zavrne operacije za osloboenje istonih krajeva Jugoslavije.

Krajem septembra 1944. pod komandom Glavnog taba Srbije nalazilo se oko 70.000 boraca, od ega u sastavu 13. korpusa
oko 30.000, u 14. korpusu 32463 borca a u 2. proleterskoj diviziji
4.600 boraca. 207
Ukupno je na teritoriji Srbije u toku 1944. godine formirano
50 brigada (35 narodnooslobodilakih, 7 artiljerijskih, 5 knojevskih i po 1 iniinjerijska, eleznika i konjika), odnosno 9 divizija
(8 narodnooslobodilakih i jedna knojevska) i 2 korpusa 13.
i 14,kao i 39 NOP odreda.
Istovremeno sa operacijama za definitivno osloboenje Srbije, pristupilo se rasformiranju partizanskih odreda, tako da je u
1944. godini rasformirano 39 partizanskih odreda. Na k r a j u 1944.
nije bilo nijednog partizanskog odreda. Ljudstvo rasformiranih. partizanskih odreda popunjavalo je operativne, knojevske
i vojnopozadinske jedinice i ustanove, kao i druge institucije.
U umadiji je poetkom 1944. dejstvovala Privremena umadijska brigada, koja se, zbog estokih borbi, 12. februara podelila na taj nain to je njen 1. bataljon nastavio da dejstvuje kao
1. umadijski, a 2. bataljon kao Kosmajski odred. U Mavi je, takoe u tekim uslovima, dejstvovao Mavanski odred, koji se prebacivao u istonu Basnu, a onda u Srem radi prihvatanja novih boraca koji su preko zemunske partijske organizacije upuivani sa
teritorije Beograda.
Krajem 1943. i poetkom 1944. Toplica i Jablanica predstavljaju najjae arite narodnooslobodilake borbe u Srbiji. Na slobodnoj teritoriji su postojale jake jedinice NOVJ, Kruevaka, Toplika, Leskovaka i Vranjska komanda podruja, vie komandi mesta, partizanske strae i mrea NOO-a. Posle uspeha 2. junomoravske brigade i 1. junomoravskog odreda u borbi protiv etnika
na planini Kukavici i u Pustoj reci (decembra 1943) i posle upada
u Leskovac (prva polovina januara 1944), formirane su 3. i 4. junomoravska brigada. Od dva bataljona Jastrebakog i jednog bataljona Rasinskog odreda, 14. januara 1944, u Toplici je osnovana
3. junomoravska (5. srpska) brigada (3 bataljona, 350 boraca).
Dva dana kasnije, 16. januara kod Lebana, formirana je 4. junomoravska (6. srpska) brigada od Kukavikog, Pasjakog, Jablanikog i 1. junomoravskog odreda (etiri bataljona, oko 700 boraca).
Sada su u Toplici i Jablanici dejstvovali 2, 3. i 4. junomoravska
brigada i 1. junomoravski, Jastrebaki i Rasinski odred.
U istonoj Srbiji, krajem januara zbog stalnog pritiska
jakih okupatorskih i kvislinkih jedinica Zajearski odred i Ozrenski partizanski bataljon napustili su svoju teritoriju i prebacili se u Toplicu i Jablanicu. Od tada do maja 1944. istona Srbi
ja ostala je bez krupnijih jedinica NOVJ. Dolaskom Zajearskog
207
Petar Vinji, Operacije za osloboenje Srbije 1944. godine, Beograd
1972, str. 205.

odreda i Ozrenskog bataljona u Jablanicu i Toplicu, stvoreni su uslovi da se formira 9. srpska brigada (Ozrenska brigada) 11. marta
(tri bataljona, oko 350 boraca); u poetku je bila pod neposrednom
komandom Glavnog taba Srbije.
U meuvremenu, na desnoj obali June Morave, gde je dejstvovao 2. junomoravski odred, borbe su uzimale ire razmere.
Sve mere bugarskog okupatora, ukljuujui i iseljavanje domaeg stanovnitva, da sprei jaanje NOP-a pretrpele su neuspeh,
dolazili su novi borci u oslobodilake jedinice, pa je 4. februara
od delova 2. junomoravskog odreda i novih boraca u Crnoj Travi (kod Vlasotinaca) formirana 5. junomoravska (kasnije: 7. srpska) brigada (tri bataljona, oko 550 boraca). U martu su junomoravske, makedonske i kosovske jedinice razbile etnike i stvorile slobodnu teritoriju izmeu Kumanova, Krive Palanke i Vranja. U toku ovih borbi u selu Trgovitu, 6. marta, od jedinica 2.
junomoravskog odreda i novih boraca, obrazovana je 6. junomoravska (kasnije: 8. srpska) brigada (tri bataljona oko 600 boraca).
Od 1. umadijske i 1. junomoravske brigade, koje su krajem
1943. stigle u Sandak, 10. februara 1944. u selu Ponikve kod ajnia formirana je 3. srpska udarna brigada, koja je ula u sastav
2. proleterske divizije (tri bataljona, oko 500 boraca). 208
Do prolea 1944. narodnooslobodilaka borba u Srbiji uzela je iroke razmere. Partizanski odredi postali su brojniji, formiraju se nove brigade. Juna Srbija i umadija pretvorene su u
vrste baze za prenoenje borbi i u ostale krajeve Srbije. U istonoj i junoj Srbiji i umadijii, u prolee 1944. pod komandom
Glavnog taba Srbije dejstvovali su: 2, 3, 4, 5. i 6. junomoravska
i Ozrenska brigada, Kosmajski, umadijski, 1. i 2. junomoravski,
Jastrebaki i Rasinski odred i Ozrenski i Niki partizanski bataljon. Protiv njih su angaovane krupne okupatorske snage, a meu njima i jedinice Srpske dravne strae i etnici Drae Mihailovia.
Dok su znatne okupatorske i kvislinke snage bile orijentisane prema 2. i 5. diviziji NOVJ, koje su prodirale u zapadnu Srbiju, jedinice pod komandom Glavnog taba Srbije pojaale su aktivnost u ostalim delovima Srbije i stvarale uslove za formiranje
novih oslobodilakih jedinica. Tako je u umadiji 27. aprila 1944.
formirana 2. umadijska brigada (kasnije 21. srpska brigada). Nastala je od delova umadijskog i Kosmajskog odreda i novodolih
boraca iz Beograda (dva bataljona, oko 300 boraca).
Osloncem na prostranu slobodnu teritoriju, jedinice NOVJ
u junoj Srbiji razvile su u martu 1944. operacije u svim pravcima za dalje proirenje slobodne teritorije i uspostavljanje sadejstva sa snagama NOV Makedonije. Da bi se objedinila dejstva
brigada i odreda, 12. marta, po nareenju Glavnog taba Srbije,
203
Trea srpska udarna brigada je naredbom Vrhovnog komandanta
od 7. oktobra 1953. dobila naziv 19. proleterska brigada. Vlado Strezovski
i Milan Andri, Trea proleterska (srpska) brigada, Beograd 1976, str. 44.

formiran je Operativni tab Junomoravskih brigada, pod ijom

su komandom bili 2, 3, 4, 5, 6. i 9. brigada i 1. junomoravski odred. Oslobodilaka borba na desnoj obali June Morave sve vie
je jaala i stizali su novi borci, to je omoguilo da se 9. maja, kod
Vranja, formira 7. junomoravska (10. srpska) brigada od ljudstva
Komande Vranjskog podruja i Komande mesta pinjskog sreza
(tri bataljona, 614 boraca). Tri dana kasnije formirana je i Kosovska brigada u blizini Vlasotinaca.
Daljim razvojem NOB-a u Srbiji u prolee 1944 naroito
na jugu gde je slobodna teritorija proirena prema dolinama June
i Zapadne Morave, na podruju Kopaonika i Jablanice pokreu se ire mase u borbu. Saglasno direktivi Vrhovnog komandanta
NOV i POJ od 28. avgusta 1943, Glavni tab Srbije je vi maju i junu
formirao deset brigada 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18. i .19.
srpsku, i pet divizija 21, 22, 23, 24. i 25, koje su osloncem
na Jablanicu i Toplicu razvile dejstva prema Crnoj Travi, Vranju, Ibru i Kruevcu.
U Pustoj reci sredinom maja formirana je 11. srpska brigada (4 bataljona, oko 500 boraca) i bila je pod komandom Glavnog taba Srbije; kod Vlasotinaca, 18. maja, osnovana je 12. srpska brigada od Babikog odreda i Crnotravskog vojnog podruja
(3 bataljona, oko 800 boraca).
Kako je od 1. januara do 18. maja osnovano devet brigada,
i s obzirom na veliki broj partizanskih odreda, Glavni tab Srbije
sve je tee mogao neposredno komandovati tolikim brojem jedinica, pa su u maju 1944. formirane prve dve divizije 21. i 22.
Na osnovu direktive Vrhovnog taba NOV i POJ, Glavni tab i
Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju na zajednikom sastanku doneli
su odluku, da se u junoj Srbiji formiraju dve divizije: 1. srpska
(21. divizija NOVJ), na levoj obali June Morave, i 2. srpska (22.
divizija NOVJ), na desnoj obali June Morave.
Prva narodnooslobodilaka divizija bila je 21. srpska divizija NOVJ, formirana 20. maja 1944. na Radanu (severozapadno
od Lebana). Osnovana je kao 1. srpska divizija od 4, 5. i 6. srpske brigade; u junu je preimenovana u 21. diviziju i dobila naziv
udarna". Na dan formiranja imala je oko 1.000 a u decembru
5.463 borca; bila je pod komandom Glavnog taba Srbije. Dejstvovala je u junoj Srbiji, posle se prebacila prema Poegi i Gornjem Milanovcu, uestvovala je u osloboenju Beograda potom
je upuena na Sremski front (komandant Rista Antunovi, politiki komesar Dragoljub Petrovi).
Dva dana posle formiranja 21. divizije, od 8, 10. i 12. srpske brigade, 22. maja 1944. formirana je 22. srpska divizija NOVJ
(2. srpska divizija), koja je januara 1945. proglaena udarnom.
U sastav divizije ula je i 1. kosovska brigada (majjul 1944).
Divizija je imala oko 2.000 boraca i dejstvovala je na desnoj obali
June Morave, u niskoj i kosovskoj operaciji, zatim je prebaena
na Drinu kod Koviljae, pa na Sremski front u sastav 1. armije

(komandant ivoj in Nikoli Brka, politiki komesar Vasilije Srnajevi).209

U junu 1944. Glavni tab Srbije formirao je sedam brigada
12, 13, 14, 15, 16, 17. i 18. i tri divizije 23, 24. i 25,sve "nastale
na prostoru Vlasotinci, Pusta reka, Jablanica, Kruevac, Kurumlija, Jastrebac, Leskovac, Trgovite, Toplica, tako da se tamo krajem juna nalo pet narodnooslobodilakih divizija, znaajna snaga sa kojom je Vrhovni tab raunan u zavrnim borbama za osloboenje Srbije.
Drugog juna 1944. osnovane su 15. i 17. srpska brigada. Prva (15. srpska) je nastala u Gornjoj Jablanici od boraca Jablanikog partizanskog odreda (3 bataljona, oko 350 boraca), a druga
(17. srpska) u rejonu Kurumlije od ljudstva iz Toplice i Puste
reke (najpre dva, onda tri bataljona, oko 800 boraca). Gotovo istovremeno poetkom juna, kod Kruevca je formirana 16. srpska
brigada od Rasinskog i Toplikog odreda i novih boraca (4 bataljona, 350 boraca). estog juna osnovana je 18. brigada na Jastrepcu od Jastrebakog odreda (3 bataljona, oko 350 boraca). Kod Leskovca, od Kukavikog odreda i novih boraca, 13. juna je osnovana
13. srpska brigada (4 bataljona, 2.272 borca), a etiri dana kasnije, 17. juna, u Trgovitu, od Nikog odreda je formirana 14. srpska
udarna brigada (3 bataljona, oko 400 boraca). Kod Joanice u Toplici, krajem juna 1944, osnovana je 19. srpska brigada (4 bataljona, oko 300 boraca).
Toliki broj novih brigada koji se naao u Toplici zahtevao
je da se formiraju divizije. Tako je 6. juna 1944. od 7. i 9. srpske
brigade formirana 23. srpska divizija NOVJ, koja se u poetku
zvala 3. srpska divizija. 210 Posle nekoliko dana proglaena je udarnom. Divizija je imala oko 2.000 boraca (u oktobru oko 6.000), bila je pod komandom Glavnog taba Srbije. Najvei deo vremena
je ratovala u istonoj Srbiji, a onda se uputila ka Beogradu i uestvovala u beogradskoj operaciji, zatim je otila u dolinu Zapadne
Morave, pa u istonu Bosnu, i stigla do Karlovca i Samobora (komandant Radovan Petrovi, politiki komesar Krsta Filipovi).
Na podruju Jablanice i Puste reke, 10. juna 1944, formirana je 24. srpska divizija NOVJ (nazvana 4. srpska). U njenom sastavu su najpre bile 11. i 17, a uskoro su ule 13. i 15. srpska brigada. Prilikom formiranja divizija je imala oko 2.000, a (u februaru 1945. 9.185 boraca i bila je pod komandom Glavnog taba
Srbije. Dejstvovala je na levoj obali June Morave, onda u nikoj
operaciji i u osloboenju Kosova, gde je i ostala u borbi protiv
kontrarevolucionarnih snaga (komandant Mile alovi, politiki komesar ivoj in uri).
U junoj Srbiji, u selu Tovrljanu (Jablanica), 21. juna 1944.
formirana je 25. srpska udarna divizija NOVJ od 16, 18. i 19.
209

ivojin Nikoli Brko, 22. divizija, VIZ, Beograd 1972, str. 102.
U sastavu 23. divizije od 6. oktobra 1944. bila je i Jugoslovenska brigada, koja je osnovana od jugoslovenskih graana 1. juna 1944. u Kolomi, u
Sovjetskom Savezu. Imala je 2 bataljona i oko 1.500 boraca. Vojna enciklopedija, tom IV, str. 135.
210

srpske brigade. Prilikom formiranja imala je oko 3.000, a krajem

decembra oko 12.000 boraca i bila je pod komandom Glavnog taba Srbije. Dejstvovala je u Toplici i Jablanici, posle se prebacila
u istonu Srbiju, pa na podruje Zapadne Morave i u istonu
Bosnu; rat je zavrila kod Zagreba poetkom maja 1945 (komandant Radivoje Jovanovi Bradonja, politiki komesar Rado Jovanovi Selja). 211
Sredinom 1944. godine postojeih pet divizija NOVJ u Srbiji, proirile su slobodnu teritoriju u Toplici, Jablanici, Pustoj reci, na prostoru Ozrena, Bukovika i Sokobanje i potisle neprijatelja u Ni, Lebane, Prokuplje, Leskovac i Kurumliju. Sa slobodne teritorije ugroavale su magistralne komunikacije, a prenosile
su dejstva u umadiju i na desnu obalu June Morave. Poto su
osujeene namere neprijatelja u topliko-jablanikoj operaciji, a
23. divizija uspeno se prebacila u istonu Srbiju i nastavila ofanzivna dejstva, stvoreni su uslovi za formiranje novih jedinica i neposrednije povezivanje sa snagama koje je Vrhovni tab NOV i
POJ koncentrisao u dolini Lima za prodor u Srbiju. Osloboenjem
Srbije, pored ostalih vojno-politikih prednosti, trebalo je omoguiti masovniji priliv novih boraca u NOVJ i stvoriti vrstu osnovicu za dalje razvijanje operacija radi konanog osloboenja zemlje. Tada je Glavni tab Srbije doneo uputstvo o mobilizaciji i stvaranju novih jedinica. U skladu s tim uputstvom, pri tabovima
divizija formirani su mobilizacijski odseci sa zadatkom d a vre
mobilizaciju mukaraca od 18 do 35 godina i prihvat dobrovoljaca od 15 do 18 i od 36 do 46 godina. Uto je poeo i prodor
Operativne grupe divizija, 1. proleterskog i 12. udarnog korpusa u
Srbiju. Dok je pet divizija Glavnog taba Srbije usklaivalo svoje napore sa snagama koje je Vrhovni tab uputio u Srbiju, na
osloboenoj teritoriji u avgustu i septembru formiraju se nove
brigade, divizije i korpusi NOVJ.
U avgustu je formirana 8. preevska brigada, a kod Trgovita 20. srpska brigada, kod Bujanovca 5. septembra 12 preevska
(bujanovaka) brigada, (spominje se i 13. preevsko-bujanovaka
brigada), a kod Pirota 6. septembra 25. srpska (1. pirotska) brigada. Od brigada koje su osnovane u istonoj Srbiji, u rejonu
Trgovita 3. septembra 1944. formirana je 45. srpska divizija NOVJ.
U njen sastav ule su 20, neto kasnije 23. i 24. srpska brigada,
(23. srpska brigada formirana je 12. septembra, a 24. srpska brigada,
takode u Trgovitu, 28. septembra 1944). Divizija je pri formiranju
imala oko 2.100, a u m a j u 1945. godine 10.844 borca. Najpre je
bila pod komandom Glavnog taba Srbije a onda u sastavu 14. korpusa NOVJ, kada je dejstvovala u istonoj Srbiji, u nikoj operaciji, u dolini Zapadne Morave, u istonoj Bosni, potom prema Sisku i Zagrebu u sastavu 3. armije, gonei neprijatelja preko tajerske u Austriju (komandant Rade Zori, politiki komesar Milojica Panteli).
211

Milojica Panteli, 25. divizija, Beograd 1977, str. 78.

ljanju

Glavni tab NOV i PO Srbije javlja o osloboenju Vranja i prikupnemakih snaga na Kosovu.

U rej onu Pirota i Vranja nastavljeno je formiranje novih brigada. Pored 25. srpske (1. pirotske), kod Pirota je 16. septembra formirana 27. srpska (2. pirotska) brigada, a 'kod Vranja 26. srpska
(1. vranjska) brigada. Od te tri brigade (25, 26. i 27), 20. septembra
u rejonu Pirota formirana je 46. srpska divizija NOVJ. Prilikom
formiranja imala je 5.600, a u februaru 1945. godine 7.314 boraca.
U poetku je bila pod komandom 13. korpusa a od 3. decembra
1944. pod komandom Glavnog taba Srbije. Dejstvovala je oko Vranja, Grdelike klisure, u niskoj operaciji, kod Bujanovca i u osloboenju Kosova, gde je ostala do kraja rata u borbi protiv kontrarevolucionarnih snaga (komandant Tomica Popovi, politiki komesar Milija Stani-i).
Kod Lebana, 1. oktobra, osnovana je 47. srpska divizija NOVJ,
u iji su sastav ule 15. srpska brigada 24. divizije i novoformirane 28. i 29. srpska brigada (krajem septembra, kod Leskovca, formirana je 28. srpska brigada, a 1. oktobra, blizu Leskovca, 29.
srpska brigada). Prilikom formiranja divizija je imala oko 4.700
boraca. Pod svojom komandom imala je Kukaviki, Jablaniki,
Pustoreki i Dobriki partizanski odred. Bila je u sastavu 13. korpusa, a od 3. decembra pod komandom Glavnog taba Srbije.
Uestvovala je u nikoj operaciji i u ienju terena od zaostalih

kontrarevolucionarnih snaga. Poetkom maja 1945. prebaena je

u rejon Slavonskog Broda u sastav 1. armije, gde je rasformirana,
a njenim ljudstvom popunjene su ostale jedinice (komandant Sava Kesar, politiki komesar Jevrem Popovi).
Septembra 1944. na Kosmaju je osnovana Kosmajska (22.
srpska) brigada, kod Surdulice 1. i 2. surdulika, kod Vranja 2.
vranjska, zatim 1. babika. U oktobru su osnovane kod Caribroda
1. caribrodska, kod Valjeva 31. srpska, a u Mavi 32. srpska (mavanska) brigada.
Jo dok je tako tekao proces formiranja novih brigada i divizija, u Srbiji je dolo do ukrupnjavanja vojne organizacije. estog septembra 1944. prilo se formiranju 13. i 14. korpusa NOVJ.
Trinaesti korpus NOVJ je formiran od 2. proleterske, 22. i 24.
srpske divizije (krajem septembra iz njegovog sastava izila je 2.
proleterska i ula 46, a 1. oktobra i 47. divizija). Dejstvovao je na
prostoru izmeu Ibra, Zapadne Morave i Niave, jugoslovensko-bugarske granice, reke Pinje i do Kosova. Potom je razvijao dejstva u dolini June Morave i Niave, uestvovao je zajedno sa delovima Crvene armije i bugarske Oteestveno-frontovske armije u
osloboenju Nia i u osloboenju Kosova. Na dan formiranja imao
je 33.653 borca. 212 Treeg decembra 1944. je rasformiran a njegove divizije stavljene su pod neposrednu komandu Glavnog taba
Srbije (komandant Ljubo Vukovi, politiki komesar Vasilije
Smajevi).
etrnaesti korpus NOVJ formiran je od 23, 25. i 45. srpske
divizije. Od polovine novembra imao je u svom sastavu i 2. i 3.
artiljerijsku brigadu (formirane u Negotinu), ininjerijsku brigadu, bataljon za vezu, konjiki eskadron, izviaku etu i druge korpusne jedinice i ustanove. U septembru 1944. korpus je imao 51.927
boraca. 213 Bio je pod komandom Glavnog taba Srbije, a od 1. januara uao je u sastav 2. armije u istonoj Bosni. Korpus je uestvovao u osloboenju istone Srbije zajedno sa jedinicama Crvene
armije, onda su neke njegove divizije uestvovale u beogradskoj
operaciji i u dejstvima u dolini Ibra i Zapadne Morave. Poto se
preko Drine prebacio u istonu Bosnu, posluio je kao osnova iz
koje je nastala 2. armija. U zavrnim operacijama 2. armije, jedinice 14. korpusa su uestvovale u osloboenju Zagreba 8. maja
1945. godine 214 (komandant Radivoje Jovanovi Bradonja, politiki komesar Raja Nedeljkovi).
Paralelno sa formiranjem narodnooslobodilakih brigada, divizija i korpusa, na teritoriji Srbije, od septembra do kraja decembra 1944, osnivane su specijalizovane brigade. U oktobru i novembru su formirane 1, 2. i 3. artiljerijska brigada 14. korpusa, u novembru artiljerijske brigade 1. proleterske i 5. udarne divizije, a u
decembru artiljerijske brigade 6. proleterske i 21. srpske divizije,
212
21S
211

Vojna enciklopedija, tom IX, str. 83, Arhiv VII, k. 182, reg. br. 44/1.
Arhiv VII, k. 182, reg. br. 44/1.
Vojna enciklopedija, tom II, str. 269.

ukupno sedam artiljerijskih brigada. U selu Slavkovcima kod Ljiga 15. septembra formirana je 1. konjika brigada 1. proleterskog
korpusa. Nekoliko dana kasnije (21. septembra) u istonoj Srbiji formirana je Ininjerijska brigada 14. korpusa, a 5. decembra
1. eleznika brigada. U novembru i decembru su osnovane 1. i 2.
brigada narodne odbrane, koje su ule u sastav 4. (beogradske) divizije KNOJ-a, i 1, 2. i 3. brigada 5. divizije KNOJ-a.
Do oktobra 1944. na teritoriji ue Srbije formiraju se novi
i obnavljaju stari partizanski odredi. U januaru 1944. formiran
je Niki, dok je u aprilu formiran Pirotski, a u m a j u Caribrodski
odred. Svi ostali partizanski odredi Srbije su nastali u avgustu i
septembru 1944. U avgustu su formirani Bosiljgradski, Negotinski,
Oruglioki, Pinjski, Podgoreki i Tutinski, a u septembru Gornjojablaniki, Masuriki i Pustoreki.
Najvei broj starih partizanskih odreda obnovljen je ili ponovo formiran u avgustu i septembru 1944. Od poetka godine do
avgusta obnovljeni su Babiki, aanski, Mavanski, Uiki i Vranjski, u avgustu su obnovljeni Kukaviki, Poarevaki, Svrljiki i
Topliki, u septembru Niki, Posavski i Valjevski, a u oktobru
Kraljevaki odred.
Najvei broj partizanskih odreda je rasformiran u drugoj polovini 1944. godine, jer su od njih nastajale nove partizanske brigade, jedinice i ustanove vojnopozadinske vlasti. U prvom polugoditu 1944. l-asformirano je pet odreda a ostala 34 odreda su rasformirana od septembra do decembra 1944. Meu poslednjima su
rasformirani aanski i Uiki partizanski odred. U 1945. godinu
nije uao nijedan partizanski odred na teritoriji Srbije.
Posle osloboenja Beograda, Vrhovni tab je 3. novembra uputio direktivu Glavnom tabu Srbije da se jedinice NOVJ popune
potrebnim brojem boraca, da se od preostalog ljudstva formiraju
centri za obuku i da se izvri mobilizacija mukaraca od 17 do 30
godina starosti. Radi ostvarenja ovih i drugih zadataka koji su
proizlazili iz obaveza jedinica i ustanova vojnopozadinske vlasti,
u skladu sa direktivom Vrhovnog taba od 8. i 23. februara 1944.
o formiranju korpusnih vojnih oblasti i njihovim zadacima, Glavni tab Srbije je sredinom novembra 1944. formirao Vojnu oblast
13. korpusa (sa Vranjskim, Piratskim, Jablanikim, Nikirn, Toplikim, Kruevakim i Jagodinskim vojnim podrujem i 33 komande mesta) i Vojnu oblast 14. korpusa (sa Zajearskim, Krajinskim,,
Negotinskim i Poarevakim vojnim podrujem i 17 komandi mesta). U Beogradu je formirana Komanda grada Beograda. Kasnije,
do 20. novembra, Glavni tab Srbije formirao je Vojnu oblast za centralnu Srbiju sa 4 komande podruja (Mladenovako, Kragujevako,
aansko i Pomoravsko) i 27 komandi mesta i Vojnu oblast zapadne
Srbije sa tri komande podruja (abako, Valjevsko i Uiko) i
20 komandi mesta. Jedno vreme je postojala i Komanda Vojne oblasti istone Srbije.
Nova organizacija organa vojnopozadinske vlasti na teritoriji Srbije nastupila je poetkom 1945. godine, posle potpunog osloboenja Srbije, rosformiranja 13. korpusa i prelaska 14. korpusa
na teritoriju istone Bosne, s obzirom na potrebe mobilisanja no-

vih ljudskih i materijalnih resursa za potrebe NOVJ u zavrnoj

ofanzivi osloboenja Jugoslavije. Tada je cela teritorija Srbije podeljena na tri vojne oblasti Niku, Kragujevaku i Valjevsku Niska vojna oblast obuhvatala je jugoistonu Srbiju i imala je 6 vojnih podruja: Vranjsko, Pirotsko, Jablaniko (Leskovako), Niko,
Topliko (Prokupako) i Kruevako. Kragujevaka vojna oblast
pokrivala je teritoriju severne Srbije, imala je 5 vojnih podruja:
Poarevako, Zajearsko, Beogradsko, Kragujevako i Jagodinsko
(Pomoravsko). Valjevska vojna oblast pokrivala je zapadnu Srbiju
i imala je 4 vojna podruja: Valjevsko, aansko, Savsko (abako) i Uiko, Takva struktura organa vojnopozadinske vlasti ostala
je do kraja rata.
Organi vojnopozadinske vlasti u Srbiji sprovodili su mobilizaciju ljudstva za NOVJ. Vojna oblast 13. korpusa, prema izvetaju
od 15. januara 1945, mobilisala je 43.202 borca, Vojna oblast istone Srbije 48.531 borca, Kragujevaka vojna oblast oko 116.000 ljudi, a Nika oko 107.000. Osim toga, Kragujevaka i Nika vojna oblast dale su oko 24.000 dobrovoljaca. Radi obuke novomobilisanih
boraca, prema naredbi Vrhovnog komandanta od 25. decembra 1944,
Glavni tab Srbije formirao je tri dopunske brigade od po 6.000
ljudi sa seditima u Beogradu, Valjevu i Kragujevcu. 215
Krajem 1944. godine, posle odlaska June operativne grupe
divizija preko Drine u Bosnu, pod komandom Glavnog taba Srbije ostale su 2. proleterska divizija (9.886 boraca), 24. diviziia
(5.122 borca), 22. divizija (9.081 borac), 46. divizija (6.478 boraca),
47. divizija (8.033 borca) i jo neki partizanski odredi sa 2.529 boraca ukupno 41.129 boraca, bez ljudstva jedinica i organa vojnopozadinske vlasti i drugih institucija.
Ukupno su u Srbiji tokom 1944. godine formirana dva korpusa (13. i 14.), ali je 13. korpus rasformiran, tako da je ostao samo jedan korpus. Onda je formirano devet divizija i sve su ostale do kraja 1944. godine. Najvie je formirano brigada ukupno
50 a tri su obnovljene. Poetkom januara bilo je pet brigada, tokom 1944, godine ukupno je rasformirano 13 brigada, tako da je
na kraju 1944. ostalo 45 brigada. Kod NOP odreda bilo je najvie promena. Tokom godine ukupno je formiran 31 odred, osam
odreda je bilo na poetku godine, rasformirano je 39 odreda, tako
da 31. decembra 1944. na teritoriji Srbije nije vie bilo partizanskih odreda.
Vojvodina

Srem je poetkom 1944. i dalje bio najjae uporite NOP-a u

Vojvodini. Upornim radom Partije ostvareno je jedinstvo naroda
i narodnosti za borbu protiv okupatora i kvislinga. Poetkom januara 1944. u Sremu nastavljaju dejstva po neprijateljskim komunikacijama 1. i 2. sremski odred i Diverzantski bataljon. Priliv novih boraca bio je sve vei, to je omoguilo da se 17. januara
2K

' Vojna enciklopedija, tom IX, str. 91.

1944. formira jo jedna brigada 6. vojvoanska brigada. Formirana je kod Sremske Rae od po jednog bataljona iz 1. i 2. sremskog odreda, sa oko 400 boraca. Bila je pod neposrednom komandom Glavnog taba Vojvodine, a posle je ula u sastav 36.
divizije. 216 U Srem se 28. januara iz istone Bosne prebacila 4, vojvoanska brigada, gde su dejstvovala dva novoformirana posavsko-tamnavska partizanska bataljona jedan formiran poetkom aprila, a drugi krajem maja 1944. od ljudstva koje je tamo dolo
iz Beograda i okoline.
U Banatu i Bakoj organizacije KPJ radile su u vrlo tekim
uslovima na irenju uticaja NOP-a, oko kojeg se sve vie okupljaju i pripadnici narodnosti Vojvodine. U mnogim selima severnog Banata postojale su partizanske grupe koje su izvodile manje
akcije. U januaru 1944. iz Rumunije se u juni Banat vratio Juno
banatski NOP odred, u Baku je u martu iz Srema stigla glavnina
3. bako-baranjskog NOP odreda, to je doprinelo jaanju NOP-a,
prilivu novih boraca i formiranju novih jedinica.
Kako se u istonoj Bosni, u sastavu 16. vojvoanske divizije,
nalazilo pet brigada a u Sremu jedna, postojali su svi uslovi da se
formira jo jedna vojvoanska divizija, to je i uinjeno u selu Bi
jela, u istonoj Bosni, 3. marta 1944. godine gde je osnovana
36. vojvoanska divizija NOVJ. Nastala je od 3. i 5. vojvoanske
brigade, do tada u sastavu 16. vojvoanske divizije, i od 6. vojvoanske brigade, koja je do 9. oktobra dejstvovala u Sremu. Divizija je do 1. jula 1944. bila potinjena 3. korpusu NOVJ, zatim je ula u sastav 12. korpusa. Prilikom formiranja imala je oko 2.250,
a januara 1945. oko 9.600 boraca. Dejstvovala je u istonoj Bosni
i Crnoj Gori, prebacila se u zapadnu Srbiju i uestvovala u beogradskoj operaciji, zatim se uputila u Srem, a onda u Maarsku
na levu obalu Drave, gde vodi borbe za virovitiki mostobran, dejstvuje kod Bolmana i u zavrnoj ofanzivi kroz Podravinu do Dravograda, gde 15. maja u borbi sa neprijateljem doekuje zavretak rata (komandant Marko Periin, politiki komesar Stefan
Mitrovi),
Formiranjem 36, uz postojanje 16. vojvoanske divizije, stvoreni su uslovi da se u istonoj Bosni 1. jula 1944, po naredbi Vrhovnog taba NOV i POJ, formira 12. vojvoanski korpus NOVJ, to
predstavlja veliki dogaaj u borbi naroda i narodnosti Vojvodine
u NOR-u. Korpus je oformljen od 16. i 36. vojvoanske divizije i
imao je tada oko 8.000 boraca. Sve do zavretka beogradske operacije dejstovao je van matine teritorije. Isto i 1. proleterski korpus, pod svojom komandom nije imao vojnopozadinske organe i
partizanske jedinice. Posle osloboenja Beograda prebacio se u
Srem, a u novembru u Baku, kada je doao pod komandu Glavnog taba Vojvodine. Tada je u svom sastavu imao 16, 36. i 51.
vojvoansku diviziju, sa oko 21.000 boraca. Posle borbi kod Batine,
prebacio se u Baranju i na Dravu i uestvovao u borbama na virovitikom mostobranu; 1. januara 1945. uao je u sastav 3. armije
216

str. 269.

Seanja

komandanata

vojvoanskih

brigada,

Novi

Sad

1975,

(komandant korpusa Danilo Leki, politiki komesar Stefan

Mitrovi).
Sredinom 1944. oruane snage NOP-a Vojvodine znatno su
narasle. Osim 12. korpusa, koji se nalazio u istonoj Bosni, u Vojvodini su dejstvovali 6. i 7. vojvoanska brigada, 1. i 2. sremski
NOP odred, Severnobanatski, Junobanatski i 3. bako-bar anjski
NOP odred, Diverzantski bataljon Glavnog taba Vojvodine i dva posavsko-tamnavska partizanska bataljona. Sutradan posle formiranja
12. vojvoanskog korpusa, 2. jula 1944. u Bosutskim umama, izmeu sela Bartovca i Lipovca, formirana je 7. vojvoanska brigada.
Prvobitno je imala tri bataljona: 1. bataljon (1. bataljon 6. vojvoanske brigade), 2. bataljon je obrazovan od delova 2. sremskog odreda, a 3. bataljon (ruski) od crvanoarmejaca pobeglih iz nemakog zarobljenitva. etvrti bataljon formiran je ubrzo kod Slobodne Vlasti (Slavonija). Ruski bataljon je ostao u sastavu brigade do
6. oktobra, kada je prikljuen 12. vojvoanskom korpusu. 217 Brigada je bila pod komandom Glavnog taba Vojvodine, zatim taba
Sremske operativne zone, a od 31. oktobra u sastavu 51. divizije.
Po nareenju Glavnog taba Vojvodine od 22. jula 1944, do
sredine avgusta izvrena je reorganizacija komandovanja jedinicama NOV u Vojvodini. Na osnovu toga, poetkom avgusta formirani
su tabovi i Sremske, Banatske i Bako-baranjske operativne zone.
Pod komandom taba Sremske operativne zone bili su Frukogorski, Posavski i Bosutski NOP odred koji su nastali 22. jula od 1.
i 2. sremskog odreda i novih boraca. Diverzantski bataljon je preimenovan u Jurini bataljon. Jedan posavsko-tamnavski bataljon
u rejonu Umke prebacio se u Srbiju, a drugi je otiao u Banat
i preko Kovina u Srbiju. Komandant taba Sremske operativne
zone Milan Korica, politiki komesar Gavra Mehandi.
Na osnovu nareenja Glavnog taba Vojvodine od 11. septembra, formirane su etiri vojvoanske brigade 8, 9, 10. i U,
ule su u sastav Sremske operativne zone, koja je rasformirana
2. novembra 1944.
Na Frukoj gori, na mestu Jabuka, 11. septembra formirana
je 8. vojvoanska brigada od Frukogorskog odreda i novih boraca
(tri bataljona, 790 boraca). Deveta vojvoanska brigada formirana
je kod sela Morovica, u Bosuts/kim umama, od 2. bataljona 7. vojvoanske brigade, Bosutskog odreda i novodolih boraca (tri bataljona, 730 boraca). Ubrzo su formirani 4. bataljon i artiljerijska baterija, pa je tada imala preko 1.000 boraca. Deseta vojvoanska brigada formirana je 11. septembra nedaleko od sela Karlovi od Posavskog odreda i novodolih boraca (tri bataljona, 1.074
borca). Istog dana formirana je i 11. vojvoanska brigada u Manelovskim vinogradima, u podnoju Fruke gore (dva bataljona,
mornarika eta i protivtenkovska baterija, najpre 311, a 1. decembra 681 borca).
tab Bako-baranjske operativne zone je krajem avgusta od
3. bako-baranjskog odreda i novih boraca formirao Bakopalanaki, ajkaki, Novosadski, Somborski i Subotiki partizanski odIsto, str. 297.

red. tab Bako-baranjske operativne zone (komandant Svetislav

Velikovi, politiki komesar Georgije Vasi) rasformiran je 31.
oktobra 1944.
Svi banatski partizani organizovani su u 4. i 5. banatski odred pod komandom taba Banatske operativne zone. Ubrzo je 4.
banatski odred reorganizovan u Vraki, Belocrkvanski i Panevaki odred. tab Banatske operativne zone (komandant Marko Tanurdi, politiki komesar Milojko Filipev) rasformiran je 14. oktobra 1944.
Naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ od 17. oktobra 1944.
formirana je Vojna uprava za Banat, Baku i Baranju, koja je preuzela svu izvrnu i sudsku vlast i vojnopozadinsku funkciju. Za
komandanta je postavljen general-major Ivan Rukavina. 218 Vojna
uprava bila je podeljena na Vojnu oblast za Banat i Vojnu oblast za Baku i Baranju, a vojne oblasti su imale komande podruja, komande mesta, vojne stanice sela, narodne strae, nakon osloboenja i pogranine strae. Sa organima Vojne uprave saraivali su organi narodne vlasti u normalizaciji prilika u osloboenim krajevima i mobilizaciji ljudskih i materijalnih snaga za dalje
voenje rata. Vojna uprava za Banat, Baku i Baranju ukinuta je
u januaru 1945, a formirana je Vojna oblast za celu Vojvodinu, koja je imala iskljuivo vojnopozadinsku funkciju. 219
Na podruju Srema, po naredbi Glavnog taba Vojvodine, 12.
oktobra formirana je Sremska vojna oblast, kojoj su neposredno
bile potinjene komande Bosutskog (idskog), Frukogorskog
(Sremskomitrovakog) i Posavskog (Zemunskog) vojnog podruja.
U vreme zavrnih borbi za osloboenje Vojvodine u oktobru
1944, cela teritorija Vojvodine bila je pokrivena jedinicama NOV i
POJ, s tim to se najvei broj vojvoanskih operativnih jedinica nalazio u sastavu 12. korpusa, koji se iz istone Bosne i Crne Gore
prebacio u zapadnu Srbiju i krenuo prema Beogradu; drugi deo
vojvoanskih operativnih jedinica nalazio se u Sremu, dok su partizanski odredi, zatim i operativne jedinice bili po elom Banatu
i Bakoj pod komandom Glavnog taba Vojvodine, ba u vreme
kada su na granice Jugoslavije izbile jedinice Crvene armije nastavljajui prema Maarskoj.
U toku borbi za osloboenje Vojvodine nastavljeno je formiranje novih operativnih jedinica, a istovremeno i rasformiran je partizanskih odreda. U selu Vojlovica kod Paneva, 8. oktobra 1944,
lormirana je 12. vojvoanska brigada od Udarnog bataljona Banatske operativne zone, tri junobanatska odreda (Belocrkvanskog, Vrakog i Panevakog) i dobrovoljaca iz junog Banata (pet bataljona, oko 1.400 boraca). Do 31. oktobra bila je pod neposrednom
komandom Glavnog taba Vojvodine, zatim u sastavu 51. divizije.
Kod Petrovgrada (Zrenjanina), 14. oktobra 1944. formirana je 13.
vojvoanska brigada od 5. banatskog odreda i novih boraca sa teritorije severnog Banata (pet bataljona, 4.800 boraca). Vrila je
garnizonu slubu na podruju Banata, od 12. novembra stavljena
21s
21a

Arhiv VII, k. 214, reg. br. 65.

Arhiv VII, k. 25a, reg. br. 15/112.

je pod komandu Vojne uprave za Banat, Baku i Baranju, zatim

reorganizovana u 3. brigadu narodne odbrane za obezbeenje granice prema Rumuniji i Maarskoj i zatitu objekata u severnoj
Bakoj i Banatu, a 18. decembra ula je u sastav 7. divizije KNOJ-a.
U Bakom Petrovcu, od Novosadskog i Bakopalanakog odreda,
Slovaka iz jedinica 12. korpusa i novodolih boraca, 11. novembra
1944. formirana je 14. vojvoanska brigada (1. slovaka brigada).
Imala je tri bataljona sa oko 720 boraca, a posle etiri bataljona
sa oko 2.500 boraca. Bila je u sastavu 51. vojvoanske divizije.
Poetkom oktobra 1944. Glavni tab Vojvodine naredio je da
se formira 51. vojvoanska divizija NOVJ (privremeno je nosila naziv 3. vojvoanska divizija). Meutim, do njenog formiranja dolo
je tek 30. oktobra od 7, 8. i 12. vojvoanske brigade. Dejstvovala
je u batinskoj bici, u Baranji, na Dravi, u Podravini sve do Dravograda, 15. m a j a 1945 (komandant Sreta Savi, politiki komesar
uro Medenica). 220
Meu poslednjim brigadama koje su formirane u Vojvodini
bila je 15. vojvoanska brigada andor Petefi". Obrazovana je
31. decembra 1944, u Kianju u Maarskoj, od boraca maarske
narodnosti koji su se nalazili u bataljonu andor Petefi" i u vojvoanskim jedinicama i od novodolih boraca iz Vojvodine (etiri
bataljona, oko 1.200 boraca). Bila je u sastavu 16. divizije. Brigada
andor Petefi" odigrala je znaajnu ulagu u uvrenju bratstva i
jedinstva naroda i narodnosti Vojvodine.
Osim deset vojvoanskih narodnooslobodilakih brigada koje
su nastale u toku 1944, formirane su jo tri artiljerijske brigade.
U Somborn je 18. novembra formirana Artiljerijska brigada 16. divizije. U Novom Sadu je 16. decembra osnovana Artiljerijska brigada 36. divizije. U Subotici je 12. novembra formirana Artiljerijska
brigada 51. vojvoanske divizije.
Formiranje brigada narodne odbrane u Vojvodini je izvreno
preformiranjem postojeih narodnooslobodilakih brigada. Tako su
9, 10. i 13. vojvoanska brigada 18. decembra preimenovane u 1,
2. i 3. brigadu narodne odbrane, a od ove tri brigade u Novom
Sadu je 18. decembra 1944. formirana 7. vojvoanska divizija narodne odbrane.
U toku 1944. godine u Vojvodini je formirano ukupno 16 brigada, pet je brigada bilo poetkom godine, tri su preformirane,
tako da je 31. decembra 1944. bilo 18 brigada. Osnovane su i tri
nove divizije 36. i 51. narodnooslobodilaka i 7. divizija narodne
odbrane, tako da je 31. decembra bilo 4 divizije. Osnovan je 12. vojvoanski korpus. Tokom iste godine Glavni tab Vojvodine formirao je 10 novih i obnovio 4 partizanska odreda. Do kraja godine rasformirano je 18 partizanskih odreda, kojih vie nema na teritoriji
Vojvodine od decembra 1944. godine. Tri vojvoanske divizije
16, 36. i 51. inile su osnovu iz kojih je 1. januara 1945. formirana
3. jugoslovenska armija. Oruane oslobodilake snage naroda i narodnosti Vojvodine, uz pomo dela sovjetskih jedinica i 1. prole2,0

Sreta Savi, 51. vojvoanska divizija, VIZ Beograd 1974, str. 911.
I

terskog korpusa NOVJ, oslobodile su u oktobru i novembru 1944.

celu Vojvodinu. U jedinicama NOV i POJ tokom NOR-a borilo
se preko 50.000 boraca iz Vojvodine.
Kosovo

Narodnooslobodilaka borba na Kosovu u 1944. godini postaje

masovnija, pa je dolo do formiranja vie operativnih, partizanskih
i vojnopozadinskih jedinica i ustanova. Bez obzira na surove mere
okupatora i kvislinga, te krajnje sloenu vojno-politiku situaciju
u prvoj polovini 1944. godine na Kosovu je nastavljen proces formiranja samostalnih portizanskih eta, bataljona i odreda. U prolee, sredinom i u drugoj polovini 1944. formiraju se prve kosovsko-metohijske brigade.
U akovikoj Malesiji, 12. januara 1944. spojili su se partizanski bataljon Bajram Curi" NOVJ i bataljon Perljat Redepi"
NOV Albanije i formirali su partizanski odred Curi-Redepi", radi
izvoenja zajednikih akcija. To je uinjeno po dogovoru delegata
CK KPJ i Vrhovnog taba Svetozara Vukmanovia i CK KP Albanije
i Glavnog taba NOV i PO Albanije. Bataljon Bajram Curi" imao
je 109 a Perljat Redepi" 79 boraca i bili su pod Glavnim tabom
NOV i PO Kosova i Metohije.
U rejonu Andrijevica-Berane-Kolain u aprilu 1944. izdvojeno
je ljudstvo sa Kosova i od njega je u Andrijevici, 13. aprila, formirana Kosmetska eta od oko 25 boraca, a onda i Kosmetski udarni bataljon (tri ete, 130 boraca). Krajem juna bataljon je rasformiran i stvorene su dve samostalne ete, jedna se prebacila u Ibarsku
dolinu, a druga u akoviku Malesiju, gde je krajem marta formirana partizanska eta u iji su sastav uli i borci Pratee ete
Glavnog taba Kosova i Metohije. Osim ove ete Glavnog taba formirane su jo Ljumska partizanska eta i eta u Hasu, od kojih
je krajem juna 1944. formiran bataljon Kosovo", jaine 90 boraca. Krajem juna obnovljen je Ibarsko-moraviki odred, koji je 16.
avgusta preimenovan u Ibarski NOP odred, rasformiran u decembru 1944.
U selu Vievcu kod Vranja od 1. i 2. kosovskog bataljona nastao je 25. marta 1944. Kosovski NOP odred.
Od boraca Kosovskog odreda i novodolih boraca iz Skopske
Crne gore i sa Kosova, u selu Darkovcima (blizu Vlasotinaca), 12.
maja, formirana je 1. kosovska brigada (tri bataljona, oko 450 boraca), prva brigada koju je dao narod Kosova u NOR-u. Ubrzo
posle formiranja brigada je razbijena u Crnoj Travi, te je u drugoj
polovini maja i prvoj polovini juna dejstvovala po bataljonima.
Sredinom juna 1. bataljon Kosovske brigade uao je u sastav 15.
srpske brigade, a 2. bataljon je u septembru uao u sastav 2. kosovsko-metohijske brigade. 221 Osim toga kadrovi 1. kosovske brigade
221
Zbornik, tom I, k n j . 19, str. 513519, 526527, 550554. ivojin
Nikoli Brko, 22. divizija, str. 106. Podatke o 1. kosovskoj brigadi dao je
general-major Duan Lazi, koji priprema m o n o g r a f i j u brigade.

dali su znaajan doprinos u osnivanju ostalih kosovsko-metohijskih jedinica.

U drugoj polovini 1944. godine formirani su novi partizanski
odredi na Kosovu. Na podruju alje, krajem juna i poetkom jula
1944. osnovan je aljski partizanski odred, koji je dejstvovao sve
do sredine decembra 1944. godine.
Na podruju sela Rako, kod Istoka, poetkom oktobra 1944.
formirani su Rakoki i Istoki partizanski odred, a sredinom istog
meseca Dreniki partizanski odred, koji se spominje i kao Drenika eta aljskog odreda. 222
Sredinom 1944. godine na Kosovu formiraju se narodnooslobodilake kosovsko-metohijske brigade, ime narodnooslobodilaki pokret na Kosovu dobij a iri optenarodni karakter. U selu Zbadi,
blizu Struge, 24. juna 1944. od dotadanje Grupe kosovsko-metohijskih bataljona (1. i 2. kosovsko-metohij ski bataljon), jedne slovenake ete i bataljona crvenoarmejaca iz sastava 1. makedonsko-kosovske brigade, formirana je 1. kosovsko-metohij ska NOU brigada
(3 bataljona i eta prateih orua, 292 borca). Prva kosovsko-metohijska brigada je nastavila u Makedoniji oruane akcije do dolaska na Kosovo, dajui znaajan doprinos osloboenju Kosova u novembru 1944. godine. 223
Kod Bujanovca, u selu Lijanice, 9. septembra od 2. bataljona
ranije 1. kosovske NO brigade, odnosno od boraca Gnjilanske i
8. preevske brigade i novodolog ljudstva iz Gnjilana, te interniraca i logoraa, formirana je 2. kosovsko-metohij ska brigada (etiri
bataljona, preko 450 boraca a do kraja 1944. godine imala je oko
1.600 boraca). U rejonu Vranja, u selu Krajmirovcu 12. septembra
formirana je 3. kosovsko-metohij ska brigada Milan Zear" (tri bataljona, oko 450 boraca). U selu Tulare, kod Lebana, 24. septembra
1944. osnovana je 5. kosovsko-metohij ska brigada od izbeglica s Kosova i dobrovoljaca iz jablanikog i kopaonikog sreza (2 bataljona,
oko 300 boraca). Njen 3. bataljon formiran je 1. oktobra u istom
mestu, te je brigada imala 500 boraca. Kasnije, 13. oktobra, na
podruju Krume, u Albaniji, formirana je 4. kosovsko-metohij ska
udarna brigada (dva bataljona, oko 400 boraca). Nastala je od
partizanskog bataljona Kosovo", novodolih boraca i izvesnog broja rukovodilaca iz 1. kosovsko-metohijske brigade. 224 Pre toga, 29.
septembra, u selu Brajini, blizu Podujeva, formiran je partizanski
222
O aljskom NOP odredu i Drenickoj partizanskoj eti (odredu)
vidi ire u knjizi Partizanski odredi Kopaoniki,, aljski, Ibarski, VIZ,
Beograd 1981, str. 257339.
223
U depei Vrhovnog taba NOV i POJ od 5. septembra, upuenoj preko 2. udarnog korpusa Operativnom tabu za Kosovo i Metohiju, govori
se i o postojanju Gnjilanske NO brigade koja je formirana na Skopskoj
Crnoj gori i bila je pod Glavnim tabom Makedonije. Arhiv VII, k. 394, reg.
br. 21/17.2. Prema podacima generala D. Lazia Gnjilanska brigada postojala je samo par dana i od nje je formirana 2. kosovsko-metohijska brigada.
224
Zbornik, tom I, knj. 19, str. 672, 673674, 675677, 678697, 735737.
224. Partizanski odredi Kopaoniki, aljski, Ibarski, str. 277.

tabu

Izvetaj
Srbije

operativnog taba NOV

o stanju u jedinicama

i PO Kosova i Metohije Glavnom

i formiranju komandi podruja.

bataljon Meto Barjaktari", (negde se spominje kao odred), 2243 koji

je krajem oktobra uao u sastav 4. kosovsko-metohijske brigade.
Drugog septembra 1944. Vrhovni tab NOV i POJ je preimenovao Glavni tab NOV i PO Kosova i Metohije u Operativni tab
NOV i PO za Kosovo i Metohiju, a 14. septembra ga je potinio
Glavnom tabu NOV i PO Srbije. Tada su prestale da postoje Kosovska i Metohijska operativna zona.
Na osnovu nareenja Vrhovnog taba NOV i POJ, Operativni
tab NOV i PO za Kosovo i Metohiju je razradio plan za konano
osloboenje Kosova. U osloboenju Kosova uestvovalo je svih pet
kosovsko-metohijskih brigada, koje su zajedno sa ostalim jedinicama 22, 24. i 46. divizije NOVJ, i organima narodne vlasti Kosova,
uz sadejstvo jedinica oteestvenofrontovske bugarske 2. armije i 3.
i 5. brigade NOV Albanije, od 15. do 23. novembra 1944. oslobodile
Kosovo.
U toku borbi za osloboenje Kosova i kasnije, formiraju se
nove i brojno jaaju postojee jedinice NOVJ. Sredinom novembra
u akovici je formirana 7. kosovsko-metohijska brigada (4 bataljona, oko 4.000 boraca). Od rasformiranog Ibarskog i aijskog
partizanskog odreda i novodolog ljudstva, 13. decembra u Kosovskoj Mitrovici formirana je 6. kosovsko-metohijska brigada (tri
bataljona, oko 1.000 boraca). Naredbom Operativnog taba NOV i
PO za Kosovo i Metohiju u Istoku, kod Pei od dotadanjeg Istokog partizanskog odreda i novih boraca, 20. decembra, formirana
je 8. kosovsko-metohijska brigada (4 bataljona, oko 2.000 boraca).
Osim ovih operativnih i partizanskih jedinica do kraja 1944.
godine, po naredbi Operativnog taba NOV i PO za Kosovo i Metohiju od 20. decembra, na teritoriji Kosova i Metohije formirano je pet komandi podruja Peko, Prizrensko, Uroevako, Pritinsko i Kosovskom itrovako sa 20 komandi mesta.
Tako je u toku 1944. godine na Kosovu formirano deset narodnooslobodilakih brigada, od kojih su dve rasformirane (1. kosovska i Gnjilanska). U istom vremenu je formirano osam partizanskih odreda, a isto toliko je i rasformirano. Na teritoriji Kosova
krajem 1944. godine vie nije bilo ni jednog partizanskog odreda,
ve su postojale samo operativne i vojnopozadinske jedinice i ustanove, koje su nastavile borbu protiv kvislinkih kontrarevolucionarnih snaga i radi potpune konsolidacije narodne vlasti. U zavrnim
operacijama za osloboenje zemlje uestvovalo je oko 53.000 boraca sa Kosova.
JEDINICE JUGOSLOVENSKIH NARODNOSTI
Od kapitulacije Italije (septembra 1943) do kraja 1944. formiran je znatan broj jedinica NOV i POJ od pripadnika jugoslovenskih narodnosti. Na Kosovu na pr., u ovom periodu formiran
je vei broj takvih jedinica od pripadnika albanske narodnosti, kao
to su eta Bajram Curi", koja je prerasla u bataljon a onda u
odred Curi-Redepi" i Ljumska eta.

U Makedoniji, kod Struge, 26. avgusta 1944. formirana je 4.

iptarska brigada od iptarskog (kievsko-debarskog) odreda i novodolog ljudstva iz debarskog, strukog i kievskog kraja. U januaru 1945, od nje i 7. makedonske brigade osnovana je 7. makedonsko-iptarska brigada, koja je upuena u sastav 42. makedonske
divizije na Sremski front i vodila borbe prema Vinkovcima, akovu i Zagrebu.
U toku narodnooslobodilakog rata od pripadnika albanske
narodnosti na Kosovu, u Makedoniji, Srbiji i Crnoj Gori formirano
je etiri samostalne partizanske ete (Bajram Curi", Kosmetska
eta, Ljumska eta i eta Hasa), tri partizanska bataljona (Tomin
bataljon", Drimkol", Bajram Curi"), 7 partizanskih odreda (Zejnel Ajdini", Emin Duraku", iptarski, Drimkol", Curi-Redepi",
aljski, Rakoki), i 4. iptarska brigada. Osim toga, u svim ostalim oslobodilakim jedinicama na Kosovu, kao i nekim drugim,
bilo je boraca pripadnika albanske narodnosti, kao to je u ovim
jedinicama bilo pripadnika drugih naroda i narodnosti Jugoslavije.
Od pripadnika maarske narodnosti koji ive u Jugoslaviji,
3.1. decembra 1944. u Kianju u Maarskoj, formirana je 15. vojvoanska brigada andor Petefi" od bataljona andor Petefi" iz
Slavonije i boraca maarske narodnosti koji su bili u ostalim jedinicama 12. vojvoanskog korpusa (etiri bataljona, oko 1.200 boraca). Rasformirana je u martu 1945, a njeno ljudstvo je popunilo
7, 8. i 12. vojvoansku brigadu. 225
Od pripadnika eke i slovake narodnosti koja ivi u Jugoslaviji u sastavu NOVJ formirano je vie partizanskih jedinica.
U julu 1944. u sastavu Moslavakog partizanskog odreda formirana
je eka eta (27 boraca, a 26. avgusta 64 borca). Jo u septembru
1943. poela je da se formira ehoslovaka brigada NOVJ Jan
ika iz Trocnova". Slubeno je oformljena 26. oktobra 1943. u
Buju kod Pakraca, od 1. ehoslovakog bataljona, ljudstva iz 12.
slavonske brigade i odreda 6. korpusa (dva bataljona i 506 boraca);
bila je pod komandom Zapadne grupe odreda 6. korpusa, zatim u
sastavu 12. divizije. Rasformirana je 23. aprila 1945.226
Od boraca slovake narodnosti formirane su tri samostalne
partizanske ete i jedna brigada. U Sremu je poetkom novembra 1943. formirana partizanska eta Jure Janoek" (oko 40 boraca) koja je bila u sastavu 1. vojvoanske brigade. Prema nepotpunim podacima, u maju 1944. pri komandi mesta Sremska Miitrovica formirana je slovaka partizanska eta Janko melik". U
Novosadskom partizanskom odredu krajem avgusta 1944, od Slovaka iz Novog Sada i okoline, formirana je 1. eta Novosadskog NOP
odreda, od dvadesetak boraca. Od Slovaka iz Novosadskog i Bakopalanakog odreda i drugih vojvoanskih jedinica, 11. novembra
1944. u Bakom Petrovcu, formirana je 14. vojvoanska brigada
225
Zbornik, tom V, knj. 19, str. 546. Jovan Vujoevi, Maarski bataljoni, Komunist" br. 328 od 15. avgusta 1963, str. 8.
226
Jovan Vujoevi, Stvaranje i borbeni put ehoslovake brigade Jan
ika", VIG, br. 2/1968, str. 92.

(1. slovaka NOU brigada) 51. divizije. Dejstvovala je u Baranji

i Podravini, a rasformirana je 24. marta 1945. godine. 227
Na podruju Istre i Slovenakog primorja pripadnici italijanske narodnosti formirali su u 1944. vie jedinica. Priliv boraca italijanske narodnosti se poveao. U februaru 1944. u sastavu 1. istarskog partizanskog bataljona bila je italijanska eta, a 11. aprila
1944. u Istri je formiran italijanski bataljon Pino Buuin", koji je
kao 3. bataljon bio u sastavu 2. pulskog odreda; dva meseca kasnije je rasformiran. Dve njegove ete ule su u sastav novoformiranog
italijanskog bataljona Pino Buduin" 1. istarske brigade, dok je
jedna eta ostala u sastavu 2. pulskog odreda. U partizanskom odredu Uka", jula 1944, od pripadnika italijanske narodnosti formirane su tri partizanske ete Rijeka, Pulska i Bujska. U slovenakom delu Istre, u martu 1944. osnovan je partizanski bataljon
Dovani Zol", koji je kao 3. bataljon uao u sastav Istarskog odreda. On je u martu 1944. razbijen na Krasu, a njegovi ostaci
prikljueni su bataljonu Triestina d'Assalto". 228
U Jugoslaviji je uoi rata bilo oko 20.000 Poljaka, od ega
je veina (oko 16.000) ivela u Bosni, u predelu izmeu Vrbasa,
Bosne i Save. Poljski itelji, uopte uzev, simpatisali su antifaistiki program NOP-a, ali njihovo ukljuivanje u partizanske jedinice je ilo sporije, to je uveliko bilo uslovljeno njihovom ranijom
izolacijom i veoma jakim uticajem slubenika biveg Poljskog konzulata u Banjaluci, koji je preporuivao politiku stroge neutralnosti, kao i zbog uticaja etnika i njihovih represalija. Ali, kako se
NOP u centralnoj Bosni sve vie omasovljavao, to su se i pripadnici
poljske narodnosti opredelili za NOP i poeli odlaziti u partizane.
Od omladinaca poljske narodnosti iz okoline Prnjavora 7. maja
1944. formiran je Poljski bataljon, koji je kao 5. bataljon uao u
sastav 14. srednjobosanske brigade, a od juna 1944. kao 3. bataljon
novoformirane 18. srednjobosanske brigade. Prilikom formiranja
bataljon je imao tri ete sa oko 200 boraca i sve do kraja rata
borio se u srednjoj Bosni, pa je rasformiran 229
I ostali pripadnici jugoslovenskih narodnosti uzeli su uea
u NOR-u, ali od njih nisu formirane posebne jedinice u sastavu
NOVJ. U prolee 1944. u Junobanatskom partizanskom odredu nalazilo se 77 partizana Rumuna, a posle osloboenja Banata jo
vie ih je stupilo u NOVJ, i uzelo uea u borbama za osloboenje
Jugoslavije. 230 Osim toga, pripadnici jugoslovenskih narodnosti nalazili su se i u ostalim jedinicama NOV i POJ.
Tako je tokom narodnooslobodilakog rata, od pripadnika jugoslovenskih narodnosti, ukupno formirano 13 samostalnih partizanskih eta, 8 samostalnih partizanskih bataljona, 7 partizanskih
odreda i 4 narodnooslobodilake brigade.
227

Sreta Savi, 57. vojvoanska divizija, str. 2122, 145.

Zbornik, tom V, knj. 19, str. 494498, Arhiv VII, k. 1321, reg. br.
13/4 i k. 1321A, reg. br. 10 i 20. Duan Plena, Nacionalne manjine i jedinice
stranih narodnosti, VIG, br. 6/1960, str. 48.
229
Dr Duan Luka, Pripadnici poljske nacionalne grupe u Jugoslaviji
u toku NOR-a, VIG, br. 1/1970, str. 288303.
230
Duan Plena, n.., str. 44.
228

PREGLED
jedinica formiranih od pripadnika jugoslovenskih narodnosti u sastavu NOVJ

Pripadnost

Samostalne
partizanske
ete

Samostalni
partizanski
bataljoni

Pripadnici albanske
narodnosti

Partizanski
odredi

19421945.

N arodnoosobodilake brigade
1

ehoslovaci

Italijani

Maari

Nemci
Poljaci

Slovaci
UKUPNO

13

1
-

JEDINICE STRANIH DRAVLJANA U SASTAVU NOV I POJ

Tokom 1944. godine u sastavu NOV i POJ formirane su nove
jedinice od pripadnika stranih dravljana koji su se sticajem raznih okolnosti, nali na teritoriji Jugoslavije bilo da su kao pripadnici faistikih oruanih snaga preli na stranu narodnooslobodilakog pokreta ili su kao zarobljenici, ili internirci pobegli od
neprijatelja i stupili u NOV i POJ, ili su zarobljeni od strane jedinica NOV i POJ i onda dobrovoljno stupili u NOV i POJ, ili su
se na neki drugi nain nali na teritoriji Jugoslavije i stupili u
NOV i POJ. Mnogima od njih koji su se zatekli u sastavu NOV i
POJ pruena je mogunost da preu u sastav partizanskih jedinica
koje su formirane od njih samih i da se bore zajedno sa ostalim
jedinicama NOV i POJ protiv zajednikog neprijatelja. Brojni strani dravljani koji su bili u sastavu NOV i POJ borili su se i u drugim jedinicama NOV i POJ, zajedno sa ostalim jugoslovenskim
borcima.
Najvei broj jedinica koje su formirane od pripadnika stranih dravljana u 1944. godini, bile su jedinice nastale od graana
Sovjetskog Saveza, i to najvie od onih pripadnika Crvene armije
koji su kao zarobljenici pobegli iz nemakih logora ili sa prisilnog
rada, ili iz nemakog transporta prilikom prelaska preko jugoslovenske teritorije. Ukupno je od sovjetskih graana u 1944. godini
formirano 13 partizanskih eta i 7 bataljona. Takozvane ruske ete formirane su u umberako-posavskom odredu, 1. krajikoj NOU
brigadi, 1. kosovsko-metohijskoj brigadi, 1. moslavakoj brigadi,
1. istarskoj brigadi Vladimir Gortan", 14. srpskoj udarnoj brigadi,
15. majevikoj brigadi, 3. slovenakoj brigadi Ivan Gradnik", 13.
proleterskoj brigadi Rade Konar", Osjekoj brigadi, 16. omladinskoj brigadi Joe Vlahovi", Ibarskom partizanskom odredu i Posavskom partizanskom odredu. 2 ? 1 U januaru 1944. u 9. slovenakoj
231

J. Vujoevi, Crvenoarmejci u partizanima, Komunist",

11. juli

brigadi formiran je Ruski (5) bataljon sa oko 180 boraca. 232 U

martu je osnovan Ruski (2) bataljon 18. slovenake brigade 30.
divizije, 233 iz kojeg se prvih dana maja 1945. razvila Ruska udarna
brigada. Krajem aprila 1944, od graana SSSR-a koji su pobegli iz
koncentracionih logora i neprijateljskih oruanih snaga i pristupili u NOV i POJ, u sastavu Turopoljsko-posavskog odreda formiran je Ruski bataljon, jaine najpre dve a onda tri ete, sa oko
240 boraca. Ovaj bataljon je 26. jula 1944. preao u sastav brigade
Franjo Ogulinac Seljo" na t a j nain to je u 1, 2. i 3. bataljon
brigade ula po jedna eta, kao 4. eta tih triju bataljona. 234 Takoe
od prebeglih crvenoarmejaca iz nemakog zarobljenitva, u aprilu
1944. formiran je Ruski bataljon u sastavu 1. like proleterske brigade, kao njen 5. bataljon, rasformiran je 17. maja 1944. Drugog
jula 1944, u rejonu Bosutskih uma, od crvenoarmejaca koji su
pobegli iz nemakih jedinica i koncentracionih logora u sastavu 7.
vojvoanske brigade formiran je Ruski bataljon (u poetku 3. a
kasnije 4. bataljon 7. vojvoanske brigade). Bataljon je imao tri
ete sa oko 250 boraca. U novembru 1944, na zahtev taba 3. ukrajinskog fronta, bataljon je upuen u sastav 52. divizije 68. streljakog korpusa. 235 Drugog avgusta 1944, u sastavu Osjeke brigade 12.
slavonske divizije formiran je od Ruske partizanske ete (osnovane
u m a j u 1944) Ruski bataljon (4. bataljon brigade). U poetku je
imao oko 138, a u decembru 1944. oko 250 boraca. Pred kraj rata
bataljon je rasformiran i njegovo ljudstvo upueno u Sovjetski
Savez. Od zarobljenih crvenoarmejaca koji su 26. i 27. novembra
1944. pobegli iz nemakog 21. armijskog korpusa i prikljuili se
NOVJ, u Kuima kod Podgorice (Titograd) formiran je 29. novembra Ruski (5) bataljon 5. proleterske crnogorske brigade. Imao je
4 ete sa oko 140 boraca. U februaru 1945. bataljon je iziao iz
sastava brigade i upuen za Beograd, odakle je njegovo ljudstvo
otilo u Sovjetski Savez.
U 1944. godini nastavljeno je formiranje novih oslobodilakih
jedinica od italijanskih dravljana koji su stupili u NOV i POJ. Kod
Kopra, 20. m a j a 1944, formiran je bataljon Alma Vivoda" (3 ete) i bio je u sastavu 14. brigade Triestina d'Assalto Garibaldi".
Razbijen je kod Buja 24. i 25. novembra 1944.236 Sredinom avgusta
1944, u sastavu 3. dalmatinske brigade 9. divizije, formiran je 5.
italijanski bataljon. Posle toga, u sastavu 8. srpske brigade 22.
divizije, osnovan je Italijanski partizanski bataljon. Italijanski partizanski (radni) bataljon formiran je u sastavu Dolenjskog vojnog
podruja i 1. decembra 1944. imao je 794 borca.
U Slovenakom primorju nastavljeno je formiranje novih partizanskih jedinica od pripadnika italijanske nacionalnosti. Od ve
postojeeg italijanskog partizanskog bataljona Triestina d'Assalto"
232
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 645, 939.
233
Isto, str. 939.
234
V. Valjan: Franjo Ogulinac Seljo, str. 166.
235 Vojna enciklopedija, tom VIII, str. 271. CoeercKue Aiodu e oceoodureAbHo
oope wiocjiaecKoio uapoda, str. 166.
236
Aldo Bressan, Luciano Giuricin, Fratelli nel sanque, Rijeka 1964,
str. 326331.

(u sastavu 19. slovenake brigade Sreko Kosovel"), 5. aprila 1944.

u selu Srednjem Lokovecu kod epovana formirana je 14. brigada
Triestina d'Assalto Garibaldi", koja je 12. oktobra iste godine preimenovana u 20. slovenaku brigadu (tri bataljona, oko 360 boraca) i bila je pod neposrednom komandom taba 9. korpusa, dok je
u operativnom pogledu sadejstvovala sa jedinicama 30. divizije.
Uporedo sa pojaanom aktivnou protiv neprijatelja, brigada se
posebno istakla u mobilizaciji novih italijanskih boraca s podruja
Trsta i Monfalkona (Tria), od kojih je oko 300 upueno u garibaldijske jedinice u Beneku Sloveniju i Furlaniju, a oko 1.000 preko Notranjske u Dolenjsku.
Od ovih dobrovoljaca koji su stigli iz Trsta i Monfalkona, 16.
decembra 1944. formirana je 24. brigada Fontanot" (ime je dobila
po Vinciju Fontanotu, poginulom borcu i organizatoru bataljona
Triestina d'Assalto"). Brigada je formirana u selu Suhor u Beloj
krajini (tri bataljona, oko 840 boraca). Ula je u sastav 7. slovenakog korpusa, a u operativnom pogledu bila je pod komandom 15.
ili 18. divizije.
Neposredno posle osloboenja Beograda, u njemu je 28. oktobra 1944. formirana italijanska partizanska brigada Italia" u sastavu 1. proleterske divizije. Nastala je od bataljona Garibaldi",
koji je bio u 1. proleterskoj brigadi, i bataljona Matteotti" iz
3. krajike proleterske brigade. Kako se brigadi prikljuio veliki
broj Italijana osloboenih iz nemakih koncentracionih logora, formiran je 3. bataljon Mameli". Pred polazak iz Beograda na Sremski front (22. novembra 1944), brigada je imala ukupno 2.283 borca. Tada je obrazovan i 4. bataljon Fratelli Bandiera." 237 Brigada
se istakla u proboju Sremskog fronta i gonjenju neprijatelja prema Zagrebu.
Snaan uticaj narodnooslobodilakog pokreta u Sloveniji imao
je odraza na dalje formiranje partizanskih jedinica u Furlaniji i
Benekoj Sloveniji. U prolee (21. aprila 1944) u Benekoj Sloveniji
formirana je brigada Garibaldi Natisone'', koja je dejstvovala na
teritoriji izmeu Gorice, Cividala i Udina. Zbog velikog priliva novih boraca, brigada je reorganizovana u dve Garibaldi Natisone"
i Garibaldi Friuli", od kojih je avgusta 1944. formirana divizija
Garibaldi Natisone". Poetkom juna je formirana i brigada Osoppo" i 17. septembra ula u sastav garibaldijske divizije, koja tada menja naziv u diviziju Garibaldi-Osoppo". Kako je divizija u
nemakoj ofanzivi u septembru 1944. u Furlaniji imala teke gubitke, a s obzirom na ve postojee sukobe pojedinih politikih
grupacija u Komitetu nacionalnog osloboenja za gornju Italiju
(Comitato di Liberazione Nationale Alta Italija CLNAI) oko odreivanja karaktera i ciljeva borbe i tenje za prevlau nad oruanim jedinicama, stvorio se duboki jaz i dolo je do potpunog razmimoilaenja izmeu garibaldinaca (antifaista) i osopovaca (nacionalista). U takvoj situaciji garibaldinci su oktobra 1944. obrazovali diviziju Garibaldi Natisone" sa brigadama: 156. Bruno Buozzi", 157. Guido Picceli" i 158. Antonio Gramsci". Divizija je bila u
237

Arhiv VII, k. 718-a, reg. br. 14. Hronologija NOR-a, str. 940.

sastavu NOV i PO Slovenije od 7. novembra 1944, potinjena 9. slovenakom korpusu. Prebacila se iz Beneke Slovenije preko Soe
na Sentviku visoravan i vodila borbe u zapadnoj Sloveniji i Slovenakom primorju. 2 3 8 Komandant divizije Mario Fantini, a politiki komesar ovani Padoan (Giovanni Padoan).
Od jedne grupe francuskih i luksemburkih radnika koji su
radili u Jasenicama u Sloveniji, osloboenih sredinom 1944. godine,
koji su se prikljuili NOVJ, formirana je Francuska partizanska
eta. Imala je oko 80 boraca. Od 20. jula 1944. pripadala je 16.
slovenakoj brigadi Janko Premrl Vojko" 31. divizije. Meutim,
ona nije dugo ostala, ve je najvei deo njenog ljudstva prebaen
u Francusku. 239
U selu Tribue kod rnomelja, 24. novembra 1944, formiran je 1. austrijski partizanski bataljon. Najvei broj ljudstva su
inili austrijski dravljani koji su pobegli iz nemake vojske i prikljuili se NOVJ, ili su kao nemaki vojnici zarobljeni od strane
NOVJ i dobrovoljno se ukljuili u redove NOVJ. Bataljon je imao
dve ete, u poetku 76, a kasnije 150170 boraca. Najpre je bio pod
komandom Glavnog taba Slovenije, a od sredine januara 1945.
bio je 4. bataljon 5. slovenake brigade Ivan Cankar" 15. divizije. Osnovno jezgro komandnog kadra inili su austrijski i panski
borci i drugi komunisti koji su stigli iz Sovjetskog Saveza.240
Od jedinica formiranih od pripadnika bugarske dravnosti,
koje su bile u sastavu NOVJ poetkom 1944, bio je samo partizanski bataljon Hristo Botev". On se nalazio u sastavu Grupe bataljona Glavnog taba NOV i PO Makedonije. Posle februarskog pohoda prebacio se na teritoriju Kumanova i Vranja, gde je poetkom marta 1944. u Crnoj travi uao u sastav bugarskog Trnskog
partizanskog odreda, 241 i tako potpuno iziao iz sastava NOVJ.
U decembru 1943, u Lebanu se nalazio 1. bataljon 123. puka
27. peadijske divizije bugarskog 1. okupacionog korpusa. Grupa
od estorice progresivnih oficira i vojnika u ovom bataljonu, koju
je organizovao bataljonski lekar dr Kiril Ignjatov, uspela je da
se povee sa rukovodstvom NOP-a i susretne sa nekim lanovima
Glavnog taba Srbije. Dogovoreno je da se iskoristi odsustvo komandanta bataljona, kada bataljon bude vodio porunik Atanas
Rusev, da se pree na stranu NOVJ. U toku noi 17. maja 1944.
bataljon je kod sela Prekoploice, nedaleko od Lebana, upao u
zasedu" 11. srpske brigade 24. divizije NOVJ. Uz pomo Ruseva i
Ignjatova ceo je bataljon razoruan i zarobljen, osim 3. ete koja
je izbegla zarobljavanje jer je bila na zaelju bataljona. Oko 250
vojnika se tako nalo u redovima NOVJ. Politikim radom Ignjatova, bugarskih i jugoslovenskih komunista, zarobljeni vojnici pristali su da se bore u redovima NOVJ. Od ovih boraca formiran je
bataljon Georgi Dimitrov". Poetkom juna 1944. bataljon je prera238
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 748749, 789790,
882883, 887, 912, 918, 937938, 970.
239
Isto, str. 742, 940.
240
J. Vujoevi, Austrijski bataljoni slobode, Komunist", 8. avgust
1963. 241
S. Trnski, Ne tako davno, str. 295. Zbornik, tom VII, knj. 3, str. 245.

stao u brigadu Georgi Dimitrov" (3. bugarska brigada Georgi Dimitrov") koja je ula u sastav 22. a onda 24. divizije NOVJ. Brigadom je komandovao porunik Atanas Rusev, a politiki komesar
je bio dr Kiril Ignjatov. Vodila je borbe u sastavu 22. divizije NOVJ,
sve do sredine avgusta 1944, kada je dola pod komandu Glavnog
taba Makedonije. U Bugarsku se prebacila 11. septembra 1944.
godine. 242
U selo Kui, u zapadnoj Srbiji, gde se nalazio deo Glavnog
taba Srbije, 15. aprila 1944. stigla je grupa od tri bugarska vojnika,
lanova Bugarske komunistike partije, koji su pobegli iz svojih
jedinica iz Uica i prikljuili se NOVJ. Kod sela Borkovca, 18. aprila, predala se druga grupa od est bugarskih vojnika. Oni su stupili u kontakt sa terjom Atanasovim, koji se nalazio kod Glavnog
taba Srbije na putu iz SSSR-a za Bugarsku. Kada se ovoj grupi
prikljuilo jo bugarskih vojnika koji su pobegli iz bugarskih jedinica ili su zarobljeni od strane NOVJ i dobrovoljno se izjasnili
da se bore na strani NOVJ, formirana je partizanska eta, koja je
bila u sastavu 3. srpske brigade 2. proleterske divizije. eta je sa
terjom Atanasovim krajem avgusta 1944. prebaena u Crnu travu,
a kada je uoi 9. septembra na jugoslovenskoj teritoriji, u selu
Dobro Polje (Crna trava), formirana 1. sofijska narodnooslobodilaka divizija, eta je ua u njen sastav. 243
Tako su od jedinica nastalih od pripadnika bugarske dravnosti, u sastavu NOVJ, bili dva bataljona, jedna brigada i jedna
eta. Meutim, na teritoriji Jugoslavije, izvan sastava NOVJ, ali
uz punu pomo i podrku rukovodstva NOP-a i vojnih komandi,
formirane su dve brigade 1. i 2. sofijska, jedna divizija 1.
sofijska i vie partizanskih bataljona i odreda. 244
ORGAN IZACIJSKO-FORMACIJSKE PROMENE U NOV I POJ
Naporima CK KPJ i Vrhovnog taba NOV i POJ u toku 1944.
godine dolo je do znaajnih promena u oruanim snagama narodnoosiobodilakog pokreta. Do tih promena je dolo zbog sve masovnijeg priliva novih boraca, posedovanja novih borbenih sredstava i zbog objektivnih potreba daljeg razvoja narodnooslobodilakog rata. Bitne promene su najpre zahvatile organizaciju korpusa
i divizija, onda se osnivaju prve armijske grupe, pretee buduih
armija koje su nastale poetkom 1945. godine. U ovom periodu for242
ivojin Nikoli Brka, 22. divizija str. 136. Boro Mitrovski, Bugarska
vojska u Jugoslaviji 19411945, Beograd 1971, str. 182. S. Trnski, Ne tako
davno, str. 396.
243
Ljubodrag uri, Ratni dnevnik, VIZ, Begrad 1966, str. 374377.
B. Mitrovski, Bugarska vojska u Jugoslaviji, str. 183. S. Trnski, Na tako
davno, str. 336.
Naime, prema B. Mitrovskom, ova eta se nazvala internacionalnom",
jer je u njoj osim Bugara bilo i vojnika drugih nacionalnosti. Po S. Trnskom,
ovo nije
eta, nego Bugarski vojniki bataljon".
244
B. Mitrovski, Bugarska vojska u Jugoslaviji, str. 178185. ivojin
Nikoli Brko, 22. divizija, str. 64, 97. 101, 136, 147. Petar Vinji, Operacije
za osloboenje Srbije 1944, VII, Beograd 1972, str. 81. S. Trnski, Ne tako
davno, str. 219, 224, 244, 290, 295, 336, 375, 390, 396, 472, 477.

miran je Korpus narodne odbrane, specijalizovana vojna jedinica iji je zadatak bio ienje osloboene teritorije od ostataka
neprijatelja, pomo organima narodne vlasti u konsolidovanju prilika na slobodnim teritorijama i obezbeenje granica nove Jugoskivije po meri njihovog osloboenja. Istovremeno je u 1944. godini
dolo do kvalitativnog i kvantitativnog narastanja Mornarice NOVJ
i formiranja Vazduhoplovstva NOVJ kao posebnog vida oruanih
snaga. U tom periodu osnivaju se specijalizovane brigade rodova
ininjerijske, artiljerijske, tenkovske, konjike i druge, to je
dalo novo obeleje NOVJ koja je od sredine 1944. godine otpoela
zavrne operacije za konano osloboenje Jugoslavije.
PROMENE U VOJNOJ ORGANIZACIJI I NAMENI KORPUSA
NOVJ
U februaru 1944. nastupile su znaajne promene u vojnoj organizaciji korpusa. Naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ od 8.
i 23. februara 1944. reorganizovani su tabovi korpusa i utvrena
njihova nova formacija. 245 U tabu korpusa dolo je do podele
funkcija, odnosno do formiranja dva dela taba korpusa operativnog i vojnopozadinskog.
tab korpusa su sainjavali komandant, politiki komesar, zamenik komandanta i naelnik taba sa pomonikom. Operativni
deo taba korpusa inili su odseci: operativni, obavetajni, za vezu,
naoruanje, intendanturu, sanitet i vojni sud, a obavljao je sve
poslove koji su se odnosili na jedinice i komandovanje. U sluaju
odlaska operativnog dela taba i operativnih jedinica korpusa, na
matinoj korpusnoj teritoriji ostaju zamenik komandanta korpusa
i organi korpusne vojne oblasti i obavljaju sve vojne poslove.
Korpusna vojna oblast obuhvatala je pozadinske vojne slube na teritoriji korpusa i imala je mobilizacijski, saobraajni, ekonomski, sanitetski, odsek za zatitu naroda i oblasni vojni sud.
Korpusnim vojnim oblastima rukovodio je ui deo taba korpusa preko zamenika komandanta korpusa, koji je, odlaskom operativnog dela korpusa sa matine teritorije, bio komandant korpusne vojne oblasti. Osnovni zadatak korpusne vojne oblasti bio
je da organizuje, kontrolie i rukovodi celokupnom mobilizacijom
oruanih snaga, da vodi sve poslove koji se tiu odravanja i regulisanja saobraaja i komunikacija, transporta vojske, vojnog materijala, hrane i druge opreme i izvoenja tehnikih radova za
potrebe oruanih snaga (putevi, zgrade), usaglaavajui to sa nadlenim organima vlasti; prima na sebe organizaciju svih ekonomskih
mera i slubi na teritoriji korpusa koje se tiu snabdevanja vojske
(nabavke, skladita, radionice, fabrike, proizvodnja), sarauje i prua pomo NOO-ima pri obradi zemlje i ubiranju letine, usklaujui
rad sa intendanturom pri operativnom delu taba korpusa koja se
brinula samo o svakodnevnoj ishrani jedinica. Iz domena sanitet245
AVI I, k. reg. br. 117; k. 15, reg. br. 52, reg. br. l/I; k. 158,
reg. br. 2/4; k. 1270, reg. br. 2/5.

ske slube, korpusna vojna oblast rukovodila je i organizovala sanitetsku slubu na matinoj teritoriji korpusa i koordinirala vojnu i
zdravstvenu slubu sa zdravstvenom slubom civilnog saniteta. U
martu 1944. formirani su pri korpusnim vojnim oblastima tehniki
odseci, koji su imali zadatak da se staraju o radovima za potrebe
oruanih snaga.
Izvrni organi korpusnih vojnih oblasti bili su komande podruja i komande mesta. Komande podruja predstavljale su ekonomsko-teritorijalnu celinu koja je obuhvatala 23 sreza. Osim
ueg dela taba, u komandi podruja postojali su mobilizacijski,
saobraajni i intendantski oficir, referent saniteta i opunomoenik
za zatitu naroda. U komandi mesta, pored komandanta, politikog
komesara i zamenika komandanta, postojao je i odreen broj osoblja. Izvrni organi komande mesta bile su partizanske strae (vodovi, ete, bataljoni), koje su imale zadatak obezbeenja teritorije,
objekata, organa narodne vlasti i drutvenih organizacija.
U naredbi Vrhovnog taba NOV i POJ stoji da vojna oblast
spada u nadlenost korpusa, s tim da one divizije koje su vezane
za neku teritoriju obavezno moraju uspostaviti vojnu vlast kako je
to predvieno za korpuse. Na osnovu toga, formira se divizijska vojna oblast. Formirane su samo dve divizijske vojne oblasti: 29. divizije, u Hercegovini, i 37. divizije, u Sandaku.
Pod komandu korpusne vojne oblasti, u sluaju odlaska
operativnog dela taba korpusa, potpadali su partizanski odredi
i druge jedinice koje obezbeuju teritoriju, kao i neke operativne
jedinice.
U toku 1944. godine poelo se sa formiranjem korpusnih vojnih oblasti. Najpre su formirane korpusne vojne oblasti za 2, 3, 5, 8.
i 11. korpus NOVJ, a onda korpusne vojne oblasti za 7, 9, 13. i 14.
korpus. Teritorija Makedonije bila je podeljena na tri vojne oblasti Skopsku, Bitoljsku i tipsku i Komandu grada Skoplja. U Srbiji su u novembru 1944. formirane vojne oblasti centralne i zapadne Srbije, a pre toga, u oktobru, na teritoriji Vojvodine formirane su Sremska vojna oblast u Sremu i vojne oblasti za Banat,
Baku i Baranju, koje su pokrivale teritoriju Vojne uprave za Banat, Baku i Baranju.
U sastavu korpusnih vojnih oblasti formirane su komande
podruja i komande mesta, tako da je krajem iste godine gotovo
cela jugoslovenska teritorija bila pokrivena vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama. (U prilogu br. 18 data je naelna shema
vojnopozadinskih organa NOV i POJ, prema naredbi Vrhovnog taba NOV i POJ od februara 1944. godine).
Formiranjem korpusnih vojnih oblasti, korpusi su bili potpuno osloboeni teritorijalne i partizanske funkcije i mogli su se
potpuno posvetiti voenju operacija i izvrenju operativnih zadataka. Bilo je moguno korpus kao celinu upotrebiti van njegovog
matinog podruja. To je bio sluaj sa 12. korpusom koji je iz istone Bosne upuen u Srbiju, 14. korpusom iz Srbije preko
Drine u istonu Bosnu, 15. korpusom iz Makedonije na Sremski
front; 8. korpus je upuen u Hercegovinu za mostarsku operaciju.
Istovremeno, korpusi su mogli biti angaovani za izvoenje opera-

ci j a veeg obima, kao to je to bio sluaj sa 5. korpusom u banjalukoj operaciji, 10. korpusom u Podravini i istonoj Slavoniji, 8.
korpusom u kninskoj i mostarskoj operaciji, 2, 3. i 5. korpusom u
sarajevskoj operaciji.
Do tih promena u reorganizovanju tabova korpusa dolo je
na bazi iskustava steenih u dotadanjoj upotrebi 1. proleterskog
korpusa, koji je imao iskljuivo operativnu namenu. Na to su uticali i drugi faktori, kao to su bolje naoruanje, formiranje krupnijih artiljerijskih, ininjerijskih i drugih jedinica, vee iskustvo
tabova i komandi, te vojno-politike potrebe koje su proizlazile
u vezi sa zavrnim operacijama.
Istovremeno je u toku 1944. godine nastavljeno sa formiranjem novih korpusnih NOVJ. Do kraja 1944. godine osnovano je
osam korpusa, tako da je poetkom decembra iste godine na teritoriji Jugoslavije operisalo ukupno 17 korpusa. Time je ceo jugoslovenski prostor bio prekriven mreom korpusne vojne organizacije.
U organizacijsko-formacijskom sastavu korpusa tokom 1944.
godine dolo je do znaajnih promena u sredstvima ojaanja i do
formiranja veeg broja samostalnih jedinica rodova i slubi. Najvei broj korpusa je imao artiljerijske divizione ili grupe, zatim
artiljerijske brigade od 2 do 4 diviziona razliitog kalibra. Formiraju
se ininjerijske jedinice korpusa, jedinice veza, izviaki ili jurini bataljoni, tenkovske jedinice i dopunske jedinice. Naelno je
svaki korpus imao najmanje dve, a najvie pet divizija, nekoliko
samostalnih brigada i vie partizanskih odreda ili grupa partizanskih odreda. Brojno stanje korpusa zavisilo je od njegovog mesta
i uloge, a kretalo se od 1050.000 boraca. 246 Detaljni podaci o
organizaciji i formaciji korpusa nalaze se u prilogu knjige.
to se strategijske upotrebe korpusa tie, jedna je grupa
korpusa bila angaovana u zavrnim ofanzivnim operacijama za potpuno osloboenje istonih krajeva Jugoslavije, Crne Gore i Dalmacije. U zavrnim operacijama u Crnoj Gori i delom u Hercegovini
angaovan je 2. udarni korpus, a u Dalmaciji 8. korpus. U borbama
za osloboenje Srbije angaovani su 1. proleterski, 12. vojvoanski i 13. i 14. srpski korpus sa delovima 3. ukrajinskog fronta,
a oko Nia i u nekim junim krajevima Srbije i delovi bugarske
oteestvenofrontovske armije. Makedoniju su oslobodili 15, 16. i
Bregalniko-strumiki korpus, uz sadejstvo delova bugarske oteestvenofrontovske armije. Tako je u zavrnim operacijama u drugoj
polovini 1944. godine ukupno angaovano devet korpusa NOVJ koji su, uz sadejstvo delova Crvene armije (3. ukrajinski front), Bugarske narodne armije i NOV Albanije, u potpunosti izvrili zadatak osloboenja istonih delova Jugoslavije.
Druga grupa od osam korpusa NOVJ 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10. i
11. i 4. operativna zona Slovenije ofanzivno su dejstvovale u pozadini fronta i udarom po komunikacijama i neprijateljskim uporitima, vezale za sebe znatne neprijateljske snage i time olakale
246
Brojno stanje 14. korpusa, 18. decembra 1944. godine, iznosilo je
51.927 boraca (AVII, k. 182, reg. br. 44/1).

ofanzivu grupe korpusa u Crnoj Gori, Dalmaciji, Hercegovini, Srbiji i Makedoniji.

FORMIRANJE ARMIJSKIH I OPERATIVNIH GRUPA
Za vreme prodora snaga NOVJ u Srbiju, po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ od 15. septembra 1944, u zapadnoj Srbiji
i umadiji komandovanje je objedinjeno. Prvi proleterski korpus
je ojaan i u njegovom sastavu su se nalazile 1, 5, 6, 17. i 21. divizija, a u sastav 12. korpusa, pored 16. i 36, ula je i 11. divizija, kasnije i 28. divizija. Od ova dva korpusa formirana je 1. armijska grupa,317 kojom je komandovao tab 1. proleterskog korpusa, a bila
je potiniena Vrhovnom tabu NOV i POJ. Poetkom oktobra 1944.
brojala je oko 40.000 boraca. Zadatak 1. armijske grupe bio je osloboenje zapadne Srbije, umadije i Beograda. Po osloboenju Beograda ova armijska grupa je rasformirana. 248
Za vreme prodora u Srbiju, krajem jula 1944. godine, po nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ, formirana je Operativna grupa
divizija (2. proleterska, 5, i 17. divizija). Bila je pod neposrednom
komandom Vrhovnog taba NOV i POJ. Kada je Operativna grupa divizija poetkom avgusta 1944. prodrla u Srbiju, u njen sastav
ula je 21. divizija, a izala 2 proleterska divizija. Operativna grupa divizija prestala je da postoji na prilazima Beogradu, prilikom
spajanja njenih jedinica sa 1. armijskom grupom. Divizije Operativne grupe ule su u sastav 1. proleterskog korpusa.
Formiranje Operativne grupe divizija usledilo je u vreme vojnih potreba radi objedinjavanja dejstava vie divizija u prodoru u
Srbiju, ije je napore trebalo usredsrediti u jednu privremenu operativnu celinu za izvrenje tog zadatka. im je taj zadatak izvren,
Operativna grupa je rasformirana, a divizije su ule u formacijski
sastav korpusa.
Treeg decembra 1944. Vrhovni tab NOV i POJ naredio je da
se od 23, 25, 45, 17. i 28. divizije formira Juna operativna grupa
divizija pod komandom komandanta Glavnog taba Srbije. Njen
je zadatak bio da dejstvom na pravcu ZvornikTuzlaDoboj, sprei nemako povlaenje preko Brkog, a time i pristizanje neprijateljskih snaga na Sremski front. Po prelasku Drine, polovinom
decembra 1944, vodila je borbe u istonoj Bosni, na prilazima Bijeljini i Jajcu, oko Vlasenice, Tuzle, Ozrena i Majevice, i potpuno
247
U arhivu VII ne postoji dokument o formiranju 1. armijske grupe. U nekim dokumentima iz novembra i decembra 1944. godine 1. armijska i Juna operativna grupa nazivane su kao 1. i 2. armija iako su one
zvanino formirane 1. januara 1945. godine.
248
Ponegde se u literaturi spominje i 2. armijska grupa koju su formirali 13. i 14. korpus, sa zadatkom da objedini borbena dejstva jedinica u
junoj i istonoj Srbiji, i to 13. korpusa radi presecanja komunikacije u dolini June Morave, a 14. korpusa ka Velikoj Moravi.
U Arhivu VII nema dokumenata o formiranju 2. armijske grupe, ali
se ona spominje u knjizi Zavrne operacije za osloboenje Jugoslavije 1944
1945. godine, izdanje VII, Beograd 1957, str. 89.

presekla neprijateljski komunikacijski pravac koji je dolinom Drine vodio u Posavinu Od divizija June operativne grupe 1. januara
1945. formirana je 2. armija.
PROMENE, SASTAV I NAMENA DIVIZIJA NOVJ
U 1944. godini je formirano 35 divizija u svim krajevima
Jugoslavije. Na teritoriji Srbije formirano je devet, Makedonije
osam, Hrvatske est, Bosne i Hercegovine etiri, Vojvodine tri i u Sandaku jedna divizija. Formirane su dve vazduhoplovne divizije i jedna divizija stranih dravljana.
Organizacijsko-formacijski sastav divizija NOVJ u 1944. godini bitno se promenio u pravcu brojnog i kvalitativnog j aanja.
U direktivi Vrhovnog taba od 13. septembra 1944. se kae da se
novim borcima popunjavaju stare divizije tako da narastu na
6.000 do 8.000 ljudi" a ,,gde se popune gornje cifre ili gde zbog
terenskih i vojno-politikih razloga treba formirati nove divizije,
onda za skelet tih divizija uzimati stare prekaljene jedinice. Stareinski kadar uzimati prvenstveno iz starih jedinica". Na kroju direktive se podvlai da se obrati velika panja specijalnim jedinicama artiljeriji, jedinicama veze, ininjerije, tenkovskim jedinicama, auto-jedinicama, konjikim jedinicama. . ."249
Nepun mesec dana posle toga Vrhovni tab NOV i POJ nareuje da se divizije jo vie ojaaju, da njihovo brojno stanje bude
10.000 boraca. Do toga je dolo radi predstojeih zadataka i naina ratovanja" kako se kae u depei Vrhovnog taba od 6.
oktobra 1944. godine s obzirom na poetak zavrnih operacija
za osloboenje Jugoslavije i s obzirom na priliv novih boraca i uvoenje u naoruanje najmodernije borbene tehnike. Nae divizije moraju brojati najmanje po 10.000 boraca", kae se u depei
i nastavlja: U ovaj broj uraunati su svi rodovi i specijalne formacije koje pripadaju jednoj diviziji. Tamo gde taj broj nije postignut ili se nee moi postii za relativno kratko vreme, moraemo
pribei sreivanju pojedinih divizija da bi se ostvario broj od
10.000 boraca u diviziji. . ."25
Divizije su sve vie jaale, u njima se formirao vei broj jedinica rodova i slubi. Tako, na primer, 25. srpska divizija sredinom oktobra 1944. u svom sastavu imala je 13.000 boraca, 45. divizija u februaru 1945. brojala je 11.511 boraca, a 47. divizija u
januaru 1945. imala je 9.969 boraca i rukovodilaca. Prva proleterska divizija krajem 1944. godine imala je 12.367 boraca, a 2. proleterska u martu 1945. godine imala je 10.142 borca i rukovodioca.
Peta krajika divizija u januaru 1945. imala je 10.036 boraca. Preko 10.000 boraca imale su jo 19, 20, 23, 26. i 51. divizija NOVJ.251
Ostale divizije do kraja rata nisu nikada dostigle cifru od
deset hiljada boraca.
249
250
251

Knjiga depea 5. korpusa NOVJ, AV II, k. 461, reg. br. 41.

Isti izvor.
Vojnoistorijski glasnik, b r o j 6/1959, str. 38.

Sve divizije NOVJ formirane u 1944. godini imale su najmanje dve a najvie etiri brigade. Vie divizija u drugoj polovini
1944. godine dobilo je i artiljerijsku brigadu, kao 1. proleterska,
5. krajika, 6. proleterska, 16. vojvoanska, 17. istonobosanska,
21. i 23. srpska, 36. i 51. vojvoanska, kumanovska 49, 50. i 51.
makedonska divizija. Osim toga, u svim divizijama se formiraju
samostalne jedinice rodova i slubi. Neke divizije su (34. hrvatska,
35. lika, 38. i 39. bosanska i 53. srednjobosanska divizija) u svom
sastavu imale jedan ili vie partizanskih odreda.
Najvei broj divizija bio je u organskom sastavu korpusa, a
neke divizije bile su pod komandom glavnih tabova. Tako, na primer, 2. proleterska divizija od sredine avgusta 1944, a 17. istonobosanska divizija od sredine oktobra bila je pod komandom Glavnog taba Srbije, a 14. slovenaka divizija u sastavu 4. operativne
zone.
U organizacij sko-formacijskom sastavu brigada tokom 1944.
godine dolo je, takoe, do promena. Ranije formirane narodnooslobodilake brigade su se prekalile i osposobile za voenje sloenijih borbenih dej stava, bile su pokretljivije i sposobnije za due
manevre i snanije udare. Njihov organizacijsko-formacijski sastav
kretao se u pravcu osnivanja jedinica podrke, u skoro sve bataljone uvode se pratee ete sa tekim naoruanjem (vie tekih mitra
lieza, nekoliko minobacaa i po koje artiljerijsko orue). Time je
bataljon predstavljao samostalniju taktiku jedinicu, sposobnu za
izvrenje pojedinih borbenih zadataka, samostalno ili u sadejstvu
sa ostalim jedinicama. Neke narodnooslobodilake brigade (u Makedoniji), osim peadijskih, imale su i pratee bataljone, koji su
svojim vatrenim sredstvima podravali napad ostalih jedinica. Meutim, najvei broj brigada imao je za vatrenu podrku po neko
artiljerijsko orue, u sastavu pratee ete tekih orua ili su od
divizije privremeno dobijale odgovarajua sredstva podrke i zatite.
Najvei broj novoformiranih brigada imao je etiri bataljona, retko dva, a bilo ih je i sa tri bataljona. Brojno stanje se kretalo od 500 do preko hiljadu boraca. Retke su bile brigade koje
su imale ispod 500 ili preko 2.000 boraca. Meutim, kako se u brigadi poveavao broj jedinica rodova i slubi, automatski se poveavalo i brojno stanje brigade. Prebacivanje brigada iz jedne u drugu diviziju bilo je prisutno i u ovom periodu. Kod ranije formiranih divizija to se vrlo retko praktikovalo, jer su brigade u diviziji
ve imale uhodana naela postupaka u borbi, bolje su se poznavale, uspenije su sadejstvovale, to e, kao jedan od principa, ostati do kraja rata.
U 1944. godini javljaju se rodovske brigade i brigade narodne odbrane. Najpre su se pojavile ininjerijske, onda artiljerijske,
tenkovske i druge brigade. Obino su ulazile u sastav viih jedinica ili su bile samostalne, pa su svojim dejstvom podravale divizije i brigade. Brigade narodne odbrane su retko upotrebljavane u
oorbi na frontu, zajedno sa narodnooslobodilakim brigadama.

KORPUS NARODNE ODBRANE JUGOSLAVIJE

Odlukom Poveranitva za narodnu odbranu Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije 15. avgusta 1944. formiran je Korpus narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ). Bio je potinjen Povereniku za narodnu odbranu, koji je njime rukovodio preko naelnika Odeljenja za zatitu naroda. 252 Komandant korpusa generalmajor Jovan Vukoti, a politiki komesar pukovnik Vlado Jani.
Zadaci korpusa narodne odbrane bili su: da organizuje red
i bezbednost u pozadini NOVJ, da unitava etnike, ustae, belogardiste i druge neprijatelje nove Jugoslavije na osloboenoj teritoriji, da obezbeuje centralne organe vlasti, da isti osloboenu
teritoriju od ostataka razbijenih neprijateljskih jedinica, pijuna i
diverzanata, da obezbeuje saobraaj, razne objekte i luke, obalu
i dravne granice i izvrava zadatke Odeljenja zatite naroda u raznim operacijama, kao to su potere, sprovoenje zarobljenika i
drugo. 253
Korpus narodne odbrane razlikovao se od strukture ostalih
korpusa NOVJ, jer se formirao na teritorijalnom principu i pokrivao je elu Jugoslaviju. Sve njegove jedinice su, takoe, imale
teritorijalno obeleje i formirale su se srazmerno veliini osloboene
teritorije, aktivnosti neprijatelja i objekata koje je trebalo obezbediti.
Korpus narodne odbrane inile su divizije (sastavljene od dve
ili vie brigada), samostalne brigade i bataljoni. Osnovnu operativnu jedinicu inio je bataljon, koji je imao tri do etiri ete, a
svaka eta do 200 boraca. Brigade su imale tri do pet bataljona.
Jedinice KNOJ-a imale su naoruanje i opremu istu kao i operativne jedinice NOVJ. Ljudstvo je uglavnom bilo iz ostalih jedinica
NOVJ, a i neke cele jedinice NOVJ su preimenovane u jedinice
KNOJ-a. U izuzetnim sluajevima, kada je situacija na frontu to
zahtevala, jedinice KNOJ-a su se mogle upotrebiti za borbene zadatke fronta, ali su se posle akcije vraale na izvrenje svojih
osnovnih zadataka. 234
Razvoj jedinica KNOJ-a iao je uporedo sa razvojem vojne
organizacije narodnooslobodilakog pokreta, zavisno od specifinih uslova pojedinih krajeva zemlje i potreba oslobodilake borbe.
Jer, izuzetno sloeni u slovi u kojima se razvijao oslobodilaki rat
i socijalistika revolucija zahtevali su stvaranje efikasne odbrane
od subverzivne i drugih delatnosti okupatora, kvislinga i petotkolonaa. Trebalo je zatititi organe narodne vlasti i vojnopozadinske
ustanove na osloboenoj teritoriji. U poetku oruanog ustanka te
zadatke izvravali su organizacije KPJ, partizanske jedinice i organi
narodne vlasti, a kasnije i specijalne jedinice Varnosno obveevalne slube u Sloveniji, bataljoni za borbu protiv pete kolone, narodna milicija, partizanske strae i slino.
Formiranje jedinica KNOJ-a vreno je postepeno. Najpre su
stvarane nie (ete i bataljoni), a potom vie (brigade i divizije)
252
253
204

AVII, k. 15, reg. br. 10/1.

Isto.
AVII, k. 15. reg. br. 10/1.

jedinice. Pojedini vodovi i ete, rasporeeni po itavoj osloboenoj teritoriji, povezivani su u bataljone, a ovi kasnije u brigade. Ve postojee jedinice vodovi, ete i bataljoni OZN-e
nisu bile u stanju da udovolje potrebama unutarnje i granine slube bezbednosti. Zbog toga se pristupa formiranju krupnih jedinica brigada i divizija KNOJ-a. Od sredine 1944. godine vri se i preimenovanje nekih operativnih jedinica bataljona i brigada - u
jedinice KNOJ-a. I pojedini partizanski odredi su rasformirani i
njihovo ljudstvo ulazilo je u jedinice KNOJ-a.
Prva divizija narodne odbrane u Hrvatskoj formirana je 30.
jula 1944. godine kao 1. divizija Vojske za zatitu naroda" (komandant Vicko Anti, politiki komesar Simo Mrda). Do 15. avgusta
bila je pod komandom Glavnog taba Hrvatske. Nastala je na osnovama prvih bataljona za borbu protiv pete kolone (PPK) i brigada narodne odbrane. Njena 1. brigada dejstvovala je u Lici,
Kordunu, Baniji i Pokuplju, 2. brigada u Slavoniji, 3. u Zagorju,
Moslavini ;i Kalniku. 4. brigada u Istri, Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru i 5. brigada u Dalmaciji. Poetkom februara 1945.
formirana je 1. zagrebaka brigada narodne odbrane, koja je ostala privremeno u Moslavini. U sastavu divizije posle osloboenja
Dalmacije nalazila se i Pomorska, kontrola, koja je kasnije kao
pomorska granina jedinica dejstvovala na celoj jadranskoj obali.255
Prva (slovenaka) divizija narodne odbrane formirana je 1.
marta 1944. kao 1. slovenaka divizija Vojske dravne varnosti (komandant Bojan Polak, politiki komesar Lado Riha). Jezgro za
formiranje jedinica narodne odbrane u Sloveniji posluile su jedinice Varnostnoobveevalne slube Slovenije. U februaru 1944. VOS
je preformirana i od nje je u Toplicama kod Novog Mesta 15. marta osnovana Vojska dravne varnosti, koja je u svom sastavu imala
tri brigade i specijalni bataljon. Prva brigada je dejstvovala u Dolenjskoj i Notranjskoj, 2. brigada u Primorskoj i Gorenjskoj, a 3.
brigada u tajerskoj i Korukoj. Sve tri brigade ule su u sastav 1.
divizije narodne odbrane. 256
Teritoriju Bosne i Hercegovine pokrivala je 3. (bosansko-hercegovaka) divizija narodne odbrane, koja je formirana u decembru 1944. godine (komandant Nikola Ljubibrati, politiki komesar
Spiro Srzenti). Jezgro za formiranje divizije bila je 1. bosanska
brigada narodne odbrane, formirana 23. septembra 1944, a dejstvovala je na teritoriji zapadne Bosne i u Cazinskoj krajini. U novembru je u njen sastav ula 16. krajika brigada 39. divizije NOVJ.
U Hercegovini je 7. decembra 1944. formirana 3. hercegovaka brigada narodne odbrane. U istonoj Bosni, 20. januara 1945, formirana je 2. bosanska brigada narodne odbrane. tab divizije nalazio
se u Jajcu. 257
Od ljudstva operativnih jedinica koje su uestvovale u osloboenju Beograda i od novomobilisanih boraca formirana je 4. (beogradska) divizija KNOJ-a (komandant Momilo uri, politiki ko255
256

Arhiv VII, k. 222, reg. br. 1/5, 4/5, 12/3-5, 2/1-15, 4/1-15.
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 1051.
Arhiv VII, k. 222, reg. br. 3/2-5.

mesar Branko Perovi). Imala je dve brigade 1. i 2, a u prolee 1945. i 3. brigadu narodne odbrane. 258
U Kragujevcu je januara 1945. formirana 5. (srpska) divizija
KNOJ-a od 1, 2. i 3. brigade narodne odbrane nastale decembra
1944. godine (komandant Nikola Ljubii, politiki komesar Milojica Panteli). U martu 1945. formirana je 4. brigada ove divizije
i Samostalni bataljon u Kragujevcu. 259
Sredinom decembra 1944. u Novom Sadu formirana je 7. (vojvoanska) divizija KNOJ-a (komandant Mirko Batrievi, politiki komesar Pero Lalovi) od 9, 10. i 13. vojvoanske brigade NOVJ,
koje su 18. decembra preimenovane u 1, 2. i 3. brigadu narodne
odbrane. Pored unutranje slube bezbednosti, one su vrile i graninu slubu. 200
Teritoriju Makedonije pokrivala je 8. (makedonska) divizija
narodne odbrane (komandant Vasko Karangeleski, politiki komesar Rade Gogov), koja je formirana 6. decembra 1944. od 5, 10. i 13.
makedonske brigade i po jednog bataljona iz 20. i 21. brigade NOV
Makedonije. U aprilu 1945. formirana je i 4. brigada. 261
Prve jedinice narodne odbrane u Crnoj Gori formirane su sredinom 1944. Od pojedinih bataljona u avgustu je formirana 1. brigada od est bataljona. U Sandaku je 1. januara 1945. formirana
2. brigada, a na teritoriji Kosova i Metohije, 26. januara 1945, formirana je 3. brigada narodne odbrane. 262
Jedinice KNOJ-a odigrale su znaajnu ulogu u narodnooslobodilakom ratu u ienju osloboenja podruja od neprijateljskih
grupa, diverzanata i pijuna, spreavajui njihov pokuaj da ugroze
pozadinu i ometu napore narodne vlasti na konsolidovanju ivota.
Znaajan je bio udeo jedinica KNOJ-a u borbama sa neprijateljskim trupama koje su vodile samostalno ili sa operativnim jedinicama na frontu. U januaru 1953. godine ukinut je KNOJ. Njegove
zadatke na granici primile su granine jedinice, a na unutranjem
sektoru bezbednosti Narodna milicija
VIDOVI ORUANIH SNAGA
MORNARICA NOVJ

Do poetka zavrnih operacija za osloboenje jadranske obale organizacijska struktura Mornarice NOVJ ostala je ista kao i
krajem 1943. godine. tab Mornarice NOVJ nalazio se na Visu, a
posle osloboenja Splita u oktobru prebacio se u Split. tabovi
2. i 3. pomorsko-obalskog sektora bili su na Dugom otoku, 4. na
Visu, a 5. na Lastovu.
U februaru 1944. tab Mornarice NOVJ uinio je prve korake za uspostavljanje 1. i 6. pomorsko-obalskog sektora, ali do toga
258
259
269
261
262

Arhiv
Arhiv
Arhiv
Arhiv
Arhiv

VII,
VII,
VII,
VII,
VII,

k. 222, reg. br. 1/2-9, 1/17-9, 1/25-9.

k. 222, reg. br. 5/1-10, 4/1-10.
k. 222, reg. br. 2/1-12, 6/1-12, 3/13, 8/13.
k. 222. reg. br. 4/1-1.
k. 222, reg. br. 2/1-11, 3/1-11, 4/1-11; k. reg. br. 1/7.

nije dolo. Prvi obalski sektor trebalo je formirati u Istri i Slovenakom primorju, od Mirne do Soe. Formirana je samo mornarika grupa pri tabu 9. korpusa sa mornarikom etom i Mornarikim odredom Kopar" u slovenakom delu Istre. esti pomorsko obalski sektor je 25. novembra 1944. ukljuen u sastav 5. pomorsko-obalskog sektora.
Sredinom 1944. godine tabovi pomorsko-obalskih sektora poeli su da stvaraju jedinice mornarike peadije (najpre ete, potom i bataljone), koje su zajedno sa kopnenim jedinicama uestvovale u desantnim operacijama na otocima i obali.
Po nareenju taba Mornarice NOVJ, jula 1944. formirane su
1. i 2. desantna flotila od 12 desantnih brodova dobij enih od saveznika, i bile su u sastavu 4. pomorsko-obalskog sektora. To su prve
jedinice desantnih brodova Mornarice NOVJ namenjene za iskrcavanje trupa u desantnim dejstvima na neizgraenu obalu, a po
potrebi i za njihovo pothranjivanje ili izvlaenje. U decembru je od
1. i 2. desantne flotile formirana Desantna flotila.
Delegacija NOV i POJ koja je bila u Bariju, u Italiji, u martu
1944. preformirana je u Bazu NOVJ. Njen komandant Milentije
Popovi bio je ujedno i ef Zastupnitva Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije u Italiji, koje je imalo karakter politikog
predstavnitva nove Jugoslavije, a tab Baze NOVJ bio je najstariji administrativni organ za sve jugoslovenske ustanove u Italiji.
Dotadanja Baza NOVJ u Monopoliju je sredinom juna dobila naziv
Baza Mornarice NOVJ u Italiji.
Baze NOVJ u Italiji odigrale su znaajnu ulogu u zbrinjavanju zbega iz Jugoslavije, formiranju prekomorskih brigada, u primanju i prebacivanju ratne opreme od saveznika. Meutim, poto
je osloboen znatan beo obale, tab Mornarice NOVJ je 18. decembra 1944. naredio da se rasformira Baza NOVJ u Italiji.
U prvoj polovini i sredinom 1944. godine teite dejstva Mornarice NOVJ bilo je na prostoru 4. pomorsko-obalskog sektora, koji
je pokrivao srednju Dalmaciju. Ali, posle osloboenja Dalmacije
teite je prebaeno na 2. pomorsko-obalski sektor, prema Hrvatskom primorju i Kvarneru. Osmog novembra na Istu su formirani
tabovi Kvarnerskog pomorskog sastava i Kvarnerskog odreda mornarike peadije, brodovi su razvrstani u flotile, a mornarika peadija u bataljone, jaine 150 do 200 ljudi.
Kvarnerski pomorski sastav imao je pet flotila, od kojih su prve etiri sainjavali naoruani brodovi i patrolni amci, a u petoj
su se nalazili pomoni brodovi. Brodovi ovog sastava odravali su
vezu sa podrujima pod kontrolom neprijatelja, prevozili borce,
borbenu opremu i drugi materijal, obezbeivali konvoje u plovidbi. Kvarnerski odred mornarike peadije imao je etiri bataljona,
artiljerijsku bateriju i vod za vezu. Jedinice odreda su bile po bataljonima angaovane na Pagu, pod Velebitom, za odbranu Ista i Molata i obale Ravnih kotara. Odred se naroito istakao poetkom
1945. godine u borbama za osloboenje Kvarnerskih otoka i Istre.
Proces formiranja prvih mornarikih jedinica na rekama poeo je oktobra 1944, od trenutka kada su osloboeni gradovi na

nekim delovima najveih reka, ali prethodila mu je bogata i raznovrsna partizanska aktivnost na rekama. Prva jedinica kojoj je
povereno da radi na organizaciji renog saobraaja na Dunavu bila je Mornarika baza u Kladovu, formirana 12. oktobra 1944. godine. 263 Pre toga na Frukoj gori je 11. septembra formirana Mornarika eta Glavnog taba NOV i PO Vojvodine, koja je spreavala
neprijateljski saobraaj Dunavom i odravala ilegalne veze preko
Dunava kod Netina i Kredina. U osloboenom Beogradu 2. novembra formirana je Komanda rene plovidbe, kao organ Poverenitva saobraaja Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije,
a operativno je bila potinjena tabu Mornarice NOVJ. Pored vojnih zadataka, rukovodila je celokupnim saobraajem na Dunavu
i Savi. U svom sastavu je imala mornarike baze u Kladovu, Novom Sadu i apcu, koje su imale rene ratne i pomone brodove
i zadatke da obezbede plovidbu na Dunavu, Savi i Tisi i, u sadejstvu
sa sovjetskom Dunavskom renom flotilom, obezbede plovidbu i
prebacivanje ljudstva i materijala na tim rekama za borbu protiv
neprijateljskih grupacija na Sremskom frontu.

VAZDUHOPLOVSTVO NOVJ

U 1944. godini dolo je do formiranja prvih vazduhoplovnih

jedinica NOVJ. U Drvaru je, 12. marta 1944, izmeu marala Tita
i efa anglo-amerike vojne misije brigadira Ficroja Maklejna potpisan sporazum o formiranju jugoslovenskih lovakih i bornbarderskih eskadrila na saveznikoj teritoriji i o obuci jugoslovenskih pilota i ostalog vazduhoplovnog osoblja u saveznikim kolama i trenanim kursevima. Na osnovu tog sporazuma, 22. aprila 1944. formirana je u Benini, kod Bengazija u Libiji, 1. lovaka eskadrila od
ljudstva 1. vazduhoplovne baze NOVJ sa 16 aviona tipa spitfajer"
(Spitfire V) i 23 pilota. Zatim, 1. jula, na istom aerodromu formirana
je 2. lovaka eskadrila sa 16 aviona tipa hariken" (Hurricane MK-4)
i 23 pilota. Ljudstvo i avioni eskadrila nosili su oznake NOVJ. Posle borbene obuke eskadrile su prebaene na aerodrom Kane kod
Termolija u junoj Italiji, odakle su izvodile borbena dejstva iskl juivo nad jugoslovenskom teritorijom. One su bile u sastavu britanskog 281. vinga Balkanskog vazduhoplovstva i nosile su oznaku
,,N 351" i ,,N 352" Yugoslav" skwadrom RAF. Prema tome, 1. i 2.
eskadrila NOVJ zadatke su dobijale od taba 281. vinga na osnovu
zahteva jedinica NOVJ ili prema potrebama britanske vazduhoplovne komande. Prva i 2. eskadrila kasnije su prebazirane (imale su
detamane na Visu) na aerodrome kabrnje i Prkos kod Zadra.
Ovo prebaziranje je uinjeno na osnovu sporazuma izmeu Vrhovnog taba i vlade Velike Britanije od 6. januara 1945, kada je formirana vazduhoplovna baza kod Zadra za potrebe saveznikog vazduhoplovstva, gde je prebaeno est lovakih i lovako-bombarderskih
saveznikih eskadrila, meu kojima 1. i 2. eskadrila NOVJ, kako bi
se njihovom vazduhoplovnom podrkom olakale zajednike opera262

Arhiv VII, k. 2082, br. reg. 1/1.

cije. Iz sastava britanskog 281. vinga izale su 1. i 2. eskadrila NOVJ

u maju 1945. i ule u sastav novoformiranog 1. vazduhoplovnos*
puka JA.264
Na Visu je 18. avgusta 1944. formirana eskadrila za vezu Vrhovnog taba NOVJ, koja je sa etiri, odnosno 10 aviona odravala
vezu sa nekim korpusima i divizijama na teritoriji Jugoslavije i
Bazom NOVJ u Italiji, i sluila za prevoenje rukovodilaca radi obavljanja hitnih zadataka. Nakon osloboenja Beograda prebazirala je
na aerodrom Zemun i kasnije, kad je 1945. formirana Transportna
grupa taba Vazduhoplovstva JA, ula je u njen sastav. 205
Krajem jula i poetkom avgusta 1944. na aerodromu Njegovua kod abljaka formirana je 3, a na aerodromu Berane 4. vaz
duhoplovna baza. Komandni sastav i ostalu popunu odredio je tab
2. udarnog korpusa.-' 66 Aerodromske baze imale su zadatak da prihvataju i opremaju saveznike avione koji su sleteli radi dotura
borbenih i materijalnih potreba za NOVJ i evakuacije ranjenih
ili bolesnih boraca i rukovodilaca NOVJ. Sline vazduhoplovne baze, odnosno aerodromske posade postojale su i na drugim aerodromima i letilitima, gde se sputala saveznika avijacija, kao to su
Kozariee i Krasinec u Sloveniji; Vrgiinmost, Gacko polje, Krbavsko, Buanj, Miloevac, Daruvar i Voin u Hrvatskoj; Tievo,
Sanski Most, Medeno polje, Blagaj, Ravno i Osmaci u Bosni i Hercegovini; Brezna, Njegovua, Pljevlja i Berane u Crnoj Gori; Bojnik,
Miroevac, Kosani, Soko-banja, uljina i Karlovi u Srbiji.
Sa svih ovih i jo nekih aerodroma vrena je evakuacija ranjenih
i bolesnih partizana ili je stizala saveznika pomo.
Kako se prilikom napada na aerodrom Zaluani kod Banja
luke dolo do znaajnog plena, u septembru 1944, po naredbi taba 5. udarnog korpusa, na aerodromu Zaluani formirane su 5.
vazduhoplovna baza i 1. eskadrila 5. korpusa NOVJ, koja je imala
osam zaplenjenih neprijateljskih aviona, a dejstvovala je u sastavu
5. korpusa kao jedinica za podrku i vezu. Predvieno je bilo formiranje i 2. eskadrile 5. korpusa, ali nije dejstvovala. 267
Od dobrovoljaca iz jedinica NOVJ i rekonvalescenata iz bolnica u Bariju, 15. oktobra 1944. u Gravini (Italija), formiran je
Padobranski bataljon. Bila je to prva padobranska jedinica NOVJ.
Bataljon je u svom sastavu imao etiri ete i 160 boraca; 6. januara 1945. stigao je u Beograd i stavljen pod komandu taba Vazduhoplovstva NOVJ.268
Posle osloboenja Beograda oktobra 1944, sazrevali su uslovi
za bri i sveobuhvatni j i razvoj ratnog vazduhoplovstva. Situacija
je nalagala da se, uz pomo saveznika, formiraju krupne vazduhoplovne jedinice i ustanove radi odravanja postojeih i formi264
B. Lazarevi, Vazduhoplovstvo u NOR-u, str. 122179. Zbornik,
tom X knj. 1, str. 351353.
265
B. Lazarevi, Vazduhoplovstvo u NOR-u, str. 106.
266
Zbornik, tom X, knj. 1, str.95. ire o aerodrumima i bazama u
knjizi Jugoslovensko vazduhoplovstvo u NOR-u, Beograd 1981, str. 289.
267
Prva eskadrila 5. korpusa je rasformirana u martu 1945. B. Lazarevi, Vazduhoplovstvo u NOR-u, str. 107112.
268
Mirjana kerlj, uvari naeg neba, Zemun 1977, str. 431.

ranja novih aerodroma i letilita, kontrole vazdunog prostora i

stvaranja uslova za bezbedno letenje i radi vazduhoplovne podrke jedinica NOVJ. Vrhovni tab je doao do zakljuka da je potrebno formirati tab Vazduboplovstva NOVJ, lo je i uinjeno
naredbom Vrhovnog komandanta od 29. oktobra 1944. godine. 260
Za komandanta je postavljen general-major Franjo Pire. tab Vazduhoplovstva NOVJ imao je Personalno, Odeljenje za nastavu, Tehniko odeljenje, Odeljenje aerodromske slube, Odeljenje za vazduni saobraaj, Odeljenje za vezu i Meteoroloko odeljenje. Zatim
je formirano Operativno, Sanitetsko i Intendantsko odeljenje, kao i
Zatitna eta i Administrativni sekretarijat. Formiranjem taba Vazduhoplovstva NOVJ napravljen je krupan korak u izgradnji ratnog
vazduhoplovstva. On je mnogo uinio u kolovanju kadrova, ureenju teritorije u vazduhoplovnom smislu i organizaciji meteoroloke slube. Meutim, tab Vazduhoplovstva nije neposredno komandovao 1. i 2. eskadrilom sve do zavretka rata i Grupom vazduhoplovnih divizija sve do 1. maja 1945, ve je to inio preko
komande 281. vinga (za 1. i 2. eskadrilu) i Vazduhoplovne grupe
Vitruk" za 11. i 42. vazduhoplovnu diviziju. Formiranjem taba
Vazduhoplovstva prestalo je da funkcionie Vazduhoplovno odeljenje Vrhovnog taba.
U ovom periodu Vrhovni tab je reavao i druga pitanja koja se tiu razvoja Vazduhoplovstva NOVJ. U septembru je izdato
nareenje o uvoenju vazduhoplovnih referenata u glavnim tabovima Slovenije, Hrvatske, Srbije, Vojvodine i Makedonije i u tabovima 2. i 5. korpusa. Njihov je zadatak bio da prikupljaju i evidentiraju vazduhoplovni materijal, pripremaju i ureuju aerodrome, sarauju sa saveznikim vojnim misijama o vazduhoplovnim
pitanjima i dr. Glavni tab Srbije je u to vreme ve formirao Vazduhoplovno odeljenje.
Za vreme posete Moskvi, u drugoj polovini septembra 1944.
postignut je sporazum izmeu vrhovnog komandanta NOV i POJ
marala J. B. Tita i komande Crvene armije, prema kojem NOVJ
dobija od Crvene armije avione i opremu za dve vazduhoplovne
divizije i odgovarajue pozadinske jedinice i ustanove. Na osnovu
tog sporazuma i pregovora u tabu 3. ukrajinskog fronta, u Beloj
Crkvi je 16. oktobra 1944. potpisan ugovor izmeu marala Tita i
komandanta 3. ukrajinskog fronta marala Tolbuhina kojim se,
iz sovjetske 17. vazduhoplovne armije, izdvajaju 10. gardijska jurina i 236. lovaka vazduhoplovna divizija, svaka sa po tri puka, i 9.
oblasna vazduhoplovna baza, radi podrke jedinica NOVJ, obuke
letakog i tehnikog osoblja i pomoi u formiranju jedinica, s tim
da posle toga predaju svu borbenu tehniku i opremu Vazduhoplovstvu NOVJ. Od 10. gardijske jurine i 236. lovake divizije formirana
je Vazduhoplovna grupa Vitruk" (po komandantu 10. gardijske
jurine divizije general-major A. Vitruku). Sporazumom je bilo utanaeno da se uz sovjetske tabove i jedinice formiraju jugoslovenski
tabovi i jedinice. Zadatak je bio da se jugoslovenski tabovi i jedinice to pre osposobe za borbena dejstva, pa su sovjetske stare269

Zbornik, tom X, knj. 1, str. 234.

ine u tom smislu imale ulogu instruktora. Naime, jugoslovenski

tabovi i stareine po raznim granama radili su paralelno sa sovjetskim kao dubleri radi osposobljavanja za svoje funkcije, do konanog osamostaljenja. U sutini, to je bilo dvojno rukovoenje i
komandovanje, a radilo se po sovjetskim pravilima.
Na osnovu ugovora u Belo j Crkvi i planova o daljem razvoju
Vazduhoplovstva NOVJ, poelo je formiranje vazduhoplovnih pukova i divizija. Krajem decembra 1944. i poetkom januara 1945,
na osnovu naredbe taba Vazduhoplovstva od 29. decembra, formirana je 42. jurina vazduhoplovna divizija od jedinica sovjetske
10. gardijske jurine divizije, u Novom Sadu (komandant Boo
Lazarevi, politiki komesar Ljubo Momilovi). U Rumi je, istovremeno, formirana 11. vazduhoplovna lovaka divizija od jedinica
sovjetske 236. lovake divizije (komandant divizije Arsenije Boljevi, komesar kapetan Ljubia urgus). 270
etrdeset druga jurina vazduhoplovna divizija imala je 421.
jurini vazduhoplovni puk na aerodromu Laarak, 422. puk u Novom Sadu i 423. puk ina aerodromu Ruma. U januaru 1945. divizija je imala 116 aviona, najvie jurinika tipa 11-2". Na aerodromu
u Novom Sadu nalazio se 111. lovaki puk 11. lovakovazduhoplovne divizije, 112. puk bio je na aerodromu Veliki Radinci, a 113.
puk na aerodromu u Rumi. U januaru 1945. divizija je imala
ispravnih 115 aviona lovaca tipa Jak-1", ,,Jak-7" i ,,Jak-9". Jedinice 11. i 42. vazduhoplovne divizije sa jugoslovenskim posadama
poele su dejstvovati 17. januara 1945. u podrci 1, 2. i 3. armiji u
Sremu, Baranji i istonoj Bosni.
Istom naredbom taba Vazduhoplovstva od 29. decembra 1944.
u Novom Sadu je formirana 9. oblasna vazduhoplovna baza. Ona
je bila organizovana na teritorijalnom principu i rukovodila pozadinskim jedinicama i ustanovama koje su opsluivale i snabdevale jedinice 11. i 42. vazduhoplovne divizije, izgraivala je i odravala aerodrome i obavljala druge poslove iz delokruga pozadine
vazduhoplovstva. 271
Ovim je Vazduhoplovstvo NOVJ, od prvih partizanskih aviona 1942, krajem 1944. godine dobilo potpuni oblik jednog vida
oruanih snaga koji je primio na sebe znaajnu ulogu u pruanju
podrke kopnenim i mornarikim jedinicama NOVJ u borbi za
osloboenje Jugoslavije.
JEDINICE RODOVA I SLUBI
U 1944. godini brojano i kvalitetno najvie su se razvijale
jedinice rodova i slubi. One su se pojavile u svim operativnim
jedinicama brigadama, divizijama i korpusima, u partizanskim
odredima i u organima vojnopozadinske vlasti. Najvea jedinica
roda ili slube javlja se brigada, koja je ostala dominantna jedinica roda do kraja rata.
270
271

Zbornik, tom X, knj. 2, str. 598618.

B. Lazarevi, Vazduhoplovstvo u NOR-u, str. 208209.

Artiljerijske jedinice dostigle su visok razvoj u 1944. godini, na to je uticao vei plen od neprijatelja i pomo od saveznika.
Najvei broj divizija imao je artiljerijski divizion ili artiljerijsku
brigadu. U organskom sastavu korpusa dolazi do formiranja korpusne artiljerije ili artiljerijske grupe korpusa, gde su to uslovi
dozvoljavali. Korpusnu artiljeriju, odnosno artiljerijsku grupu korpusa inili su, obino, jedan do dva. artiljerijska diviziona razliitog sastava. Tako, npr., u sastavu 2. udarnog korpusa, u maju 1944,
osnovana je korpusna artiljerijska grupa od 2 artiljerijska divizona, koji su pridavani divizijama u izvrenju pojedinih zadataka.
Kada je Vrhovni tab NOV i POJ 20. januara 1944. odobrio
da se Vis odsudno brani i da se za to angauje cela 26. divizija,
organizacija odbrane imala je specifinosti i u grupisanju artiljerije. Na raspolaganju su bila 53 topa i 15 protivavionskih topova
20 mm, ime je u dotadanjem razvoju NOR-a izvrena najvea
koncentracija artiljerijskih orua i jedinica na relativno malom
prostoru, i to za defanzivna dejstva. U februaru 1944. na Visu
je formiran 1. haubiki divizion od 3 baterije haubica 105 mm
koda M. 17", dobijene od saveznika. Glavni deo orua postavljen
je na obali, a ostalo u rezervi. Kasnije je za odbranu Visa formirana
Grupa pozicijske (obalske) artiljerije, koja je imala 88 orua raznih kalibara. 272
Tada se prvi put javlja i artiljerijska brigada. To je bilo u Sloveniji, gde je 7. .maja 1944. u Dolenjskoj formirana 1. slovenaka
artiljerijska brigada (kasnije 1. artiljerijska brigada 7. korpusa)
od 1. i 2. artiljerijskog diviziona 15. divizije i artiljerijskog diviziona 18. divizije. Osim ta tri diviziona, brigada je imala Zatitni bataljon koji je obezbeivao vatrene poloaje baterija. Brigada je imala 10 orua razliitih kalibara. 273 Istovremeno, u m a j u 1944. formirana je artiljerija 9. korpusa od dva artiljerijska diviziona i Zatitnog bataljona. Za rukovoenje artiljerijom formiran je tab artiljerije 9. korpusa. Grupa je rasformirana 27. novembra 1944.
godine. 274
U julu 1944. Vrhovni tab je izdao direktivu o formiranju
artiljerijskih tabova, jedinica i ustanova. Prema toj direktivi, osnovano je Artiljerijsko odeljenje Vrhovnog taba, kao organ Vrhovnog taba za optu evidenciju, nastavu, organizaciju i formaciju
artiljerije i snabdevanje svih jedinica po artiljerijsko-tehnikoj grani. Odeljenje je imalo organizacijski, nastavni i materijalni odsek,
a na elu se nalazio Karei Levinik, potom Branko Obradovi. Slina artiljerijska odeljenja imala su se formirati pri glavnim tabovima. Predviena je i artiljerija Vrhovnog taba, koju bi inile samostalne artiljerijske jedinice, kao artiljerijska rezerva. U korpusima su formirani ortiljerijski odseci, kao organi tabova korpusa za
evidenciju, nastavu i snabdevanje artiljerije u korpusima. U direktivi se zatim regulie sastav korpusne artiljerije od jednog divizio272

Arhiv VII, k. 319 A, reg. br. 6-9/7.

Borivoj Lah Boris, Prva slovenska artiljerijska brigada, Ljubljana
1975, str. 149150.
274
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 821.
273

na i predvia formiranje korpusne artiljerijske grupe od 2 do 4 diviziona raznih kalibara.

U svakoj diviziji, naroito u onim koje su imale samostalne
zadatke, predvieno je osnivanje jedne baterije od 4 orua kao
pratee baterije divizije, koja e se po prijemu orua razviti u
artiljerijski divizion od dve do tri baterije. Nareenje zatim regulie organizacij sko-formacij ski sastav baterije, diviziona i artil jerijske grupe korpusa. Prema toj direktivi, baterija je trebalo da ima
komandu baterije, borbeni deo baterije od etiri topovska odeljenja,
popunjavajui deo baterije i baterijsku komoru. Artiljerijski divizion, osim taba diviziona, izviakog odeljenja za vezu, trebalo je
da ima 23 baterije od po 4 topa i tapsku komoru. Predvieno je da artiljerijska grupa korpusa ima tab grupe i 24 diviziona. Direktiva Vrhovnog taba potom ukazuje na formiranje divizijskih i korpusnih protivtenkovskih artiljerijskih jedinica, organizaciju protivavionske zatite koja je u domenu Artiljerijskog odeljenja Vrhovnog taba i kolovanje stareina artiljerijskih jedinica
sa niim, srednjim i viim stupnjem nastave. 275
Direktivom od 30. avgust-a 1944. Vrhovni tab je uinio veliki
korak u pravcu stvaranja artiljerije savremene armije i potvrdio
ono to je tada uinjeno u organizacijsko-formacijskom razvoju
artiljerijskih jedinica. Od kapitulacije Italije, naroito do kraja
1943. i poetkom 1944. godine poelo je oblikovanje artiljerijskih
jedinica NOVJ u brigadama, divizijama i korpusima, kako se to
predvialo direktivom Vrhovnog taba od 30. avgusta 1944. Ve
do tada su u najveem broju brigada, divizija i korpusa formirani
artiljerijske jedinice i artiljerijski tabovi, a tada je osnovano i
Artiljerijsko odeljenje Vrhovnog taba i drugi struni organi za
dalji razvoj i struno osposobljavanje artiljerije kao vanog roda
u organskom sastavu NOVJ.
Na osnovu ove direktive Vrhovnog taba, na Visu je od artiljerije 26. divizije 30. avgusta formirana Artiljerijska grupa 8. korpusa. inio je 1. i 2. brdski divizion, svaki po dve baterije po 4 topa
75 mm M. 1 (ameriki) i jedan pt-divizion topova 47 mm M. 32.
Poetkom septembra, ova grupa je dobila i jednu motorizovanu
bateriju od dva topa 105 mm iz obalske artiljerije. Pod Artiljerijskim odeljenjem Vrhovnog taba nalazio se tek formirani 3. brdski divizion, zatim 1. teki motorizovani divizion sastavljen od orua kalibra 100 i 105 mm, koji su kasnije predati 8. korpusu.
Kada je poetkom oktobra 1943. u Bariju (Italija) organizovana Baza NOVJ za prijem oruja, opreme i hrane od saveznika,
poela je prvi put da pristie saveznika pomo i u artiljeriji. Cd
sredine 1944. godine obim te pomoi neto se poveao, tako da se
artiljerija NOVJ delom poela popunjavati i oruima primljenim
od zapadnih saveznika. Ukupno je od zapadnih saveznika primljeno 388 topova i haubica i 2.660 minobacaa. 276 Tada su formirane
prve artiljerijske jedinice u junoj Italiji koje su ule u sastav
NOVJ. U Gravini je poetkom avgusta 1944. formiran 1. brdski
275
270

Arhiv VII, k. 15, br. reg. 19; 15 A, br. reg. 1913/1.

Vojna enciklopedija, tom IV, str. 138.

motorizovani divizion od dve baterije po 4 topa 57 mm M. 14, i

jedne baterije od 4 pt-topa 57 mm, koji je po osloboenju Dubrovnika, u oktobru, brodom prebaen iz Barija, zatim preko Bilea i
Trebinja u Niki u sastav Artiljerijske grupe 2. udarnog korpusa.
U Gravini je na isti nain formiran i 2. brdski motorizovani divizion, koji je po osloboenju Splita prebaen u Dalmaciju i polovinom novembra uao u sastav Artiljerijske grupe 8. korpusa.
Prema planu Artiljerijskog odeljenja Vrhovnog taba za 1.
proleterski korpus su sa Visa brodom prenesene u Italiju dve
kompletne baterije od po 4 topa 75 mm M. 14, dl nou od 2/3. do
14/15. avgusta 1944. transportnim avionima prebaene na aerodrom Negovua kod abljaka; od njih su formirani korpusini artiljerijski divizion i divizion u 1. proleterskoj diviziji, gde su ula i
orua koja su ve imali. Na isti aerodrom stigla je jo jedna takva
baterija za artiljerijski divizion 6. proleterske divizije (od toga
su 2 orua data 12. korpusu). Posle toga je jedna takva baterija
prebaena na aerodrom kod Gacka za 29. diviziju.
U borbama oko Prijedora, Banjaluke i Travnika, jedinice 5.
korpusa zaplenile su u septembru i oktobru 1944. veliki broj artiljerijskih orua, kojima su popunjeni postojei i formirani novi
artiljerijski divizioni divizijske i korpusne artiljerije. Artiljerijska
grupa 5. korpusa imala je tada tri diviziona sa 14 haubica 100 mm.
U decembru 1944. rasformirana je Artiljerijska grupa i formirana
Artiljerijska brigada 5. korpusa. etvrta, 10, 39. i 53. divizija imale
su po jedan artiljerijski divizion. Divizije su pojedine baterije ili
ceo divizion pridavale brigadama za izvrenje pojedinih zadataka.
I na teritoriji Srbije novoformirane brigade i divizije, od zaplenjene nemake i bugarske artiljerije, formirale su artiljerijske
jedinice, ali skromnog sastava. Od zaplenjena dva topa 75 mm kod
Lebana je formirana poljska baterija 24. divizije. Kasnije, u zavrnim operacijama za osloboenje Srbije, jaaju i artiljerijske jedinice
u NOV Srbije. U beogradskoj operaciji 1. proleterski i 12. korpus,
kao i 1. i 6. proleterska divizija, imali su deset amerikih brdskih
topova 75 mm M. 14 koje su dobili prilikom prodora u Srbiju
i 4 zaplenjena topa. Peta divizija imala je divizion od devet zaplenjenih topova, a 17. divizija divizion od devet zaplenjenih topova i haubica. U toku borbi za Beograd ove jedinice su popunjavane zaplenjenim topovima.
U drugoj polovini 1944. godine makedonske jedinice su zaplenile neto vie artiljerijskih orua nego ranije, jer je neprijatelj
raspolagao artiljerijom samo u veim garnizonima, tako da su se
artiljerijske jedinice poele bre razvijati. Na osnovu direktive Vrhovnog taba od 30. avgusta 1944, u Makedoniji su u oktobru i
novembru formirane Bitoljska, Skopska i Strumika artiljerijska
brigada i artiljerijske brigade Kumanovske i 51. makedonske divizije, od kojih je, zbog malog broja orua, 16. decembra 1944. osnovana 1. makedonska artiljerijska brigada. 277 U sastavu Glavnog taba Makedonije formirano je Artiljerijsko odeljenje, a na osloboenoj teritoriji i artiljerijski centri.
2

" Arhiv VII, k. 1364, br. reg. 61/2.

Osloboenjem Beograda stvoreni su uslovi da se na ovom

operativnom podruju jedinice NOVJ popune artiljerijskim oruima zaplenjenim od neprijatelja i da pone preoruavanje nekih
divizija borbenim sredstvima koja su poela stizati iz Sovjetskog
Saveza na osnovu ugovora izmeu marala Tita i sovjetske vlade
iz septembra 1944. Ukupno je od SSSR-a dobijeno 895 topova raznih kalibara i 3.364 minobacaa. 278 Naime, 27. oktobra 1944. u Petrovgrad (sada Zrenjanin) iz Sovjetskog Saveza stiglo je naoruanje
za sedam divizija, u kojima je izvreno preoruavanje jedinica, a
u njihovom sastavu formirani su artiljerijske brigade i samostalni
divizioni, dok je u novembru u Negotin stiglo naoruanje za tri
artiljerijske brigade. 279
Neposredno posle osloboenja Beograda, 25. oktobra 1944,
Vrhovni tab NOV i POJ izdao je Privremeni pregled organizacije i formacije artiljerije NOVJ", ime je poela poslednja reorganizacija artiljerijskih jedinica NOVJ. Istovremeno, to oznaava i
zavrnu etapu u razvoju artiljerijskih jedinica u narodnooslobodilakom ratu.
Prema toj direktivi, ostaje i dalje Artiljerijsko odeljenje Vrhovnog taba, koje je poetkom 1945. godine preimenovano u Komandu artiljerije. Zatim se formiraju artiljerijski odseci u tabovima divizija i korpusa, kao organi taba po pitanjima nastave,
snabdevanja i rukovoenja artiljerijskim jedinicama. Direktivom
je najpre predvieno da se formiraju artiljerijske jedinice u brigadama i artiljerijske brigade i samostalni divizioni u divizijama,
a onda da se formira korpusna artiljerija u jaini od jedne artiljerijske brigade orua teeg kalibra. Istovremeno je trebalo da se
osnuje artiljerijska rezerva Vrhovnog taba sastavljena od artiljerijskih diviziona, kojima bi rukovodilo Artiljerijsko odeljenje Vrhovnog taba.
Privremenom formacijom je predvieno da svaka peadijska
brigada ima po jednu bateriju topova 45 mm od 6 orua, tri ete
minobacaa 82 mm i etu protivavionskih mitraljeza 14,5 mm. Osim
toga, u diviziji se formira artiljerijska brigada od diviziona topova
45 mm, diviziona topova 76 mm i diviziona minobacaa 120 mm.
Ukupno je brigada trebalo da ima 36 orua. U diviziji je trebalo
formirati i samostalni teki divizion od dve baterije topova 76 mm
JM. 42 ZIS od 8 orua i haubiku bateriju od 4 haubice 122 mm
M. 38, kao i protivavionski divizion od tri baterije po 4 pav-topa 25 mm.
Za prijem materijala po artiljerijsko-tehnikoj grani, kao i
za izvoenje trupne nastave i sabiranje plena, formiraju se artiljerijske baze, koje nose odreene brojeve. 280
Na osnovu te direktive Vrhovnog taba, krajem oktobra i poetkom novembra 1944. reorganizovani su i formirani Artiljerijsko
odeljenje Vrhovnog taba, artiljerijski odseci u tabovima 1. proleterskog i 12. korpusa i u tabovima 1. proleterske, 5. i 16. ivi278
279
280

Vojna enciklopedija, tom IV, str. 138.

M. Pajevi, Artiljerija u NOR-u, str. 384.
Arhiv VII, k. 15, reg. br. 351/1.

zije. Istovremeno je poelo formiranje artiljerijskih brigada i samostalnih artiljerijskih diviziona 1. proleterske, 5, 16. i 51. divizije,
koje su popunjene artiljerijskim materijalom koji je stigao od Crvene armije u Petrovgrad (Zrenjanin) i u Artiljerijsku bazu broj
5 u Panevu. Artiljerijska brigada 1. proleterske divizije formirana
je 21. novembra, 5. divizije u Beogradu 30. novembra, 16. divizije
u Somboru 18. novembra, 51. vojvoanske divizije u Subotici 12.
novembra, 36. divizije u Novom Sadu 16. decembra, 21. divizije
20. decembra, 6. proleterske divizije u decembru 1944. U Slavoniji je u decembru 1944. formirana Artiljerijska brigada 6. korpusa
sa 4 diviziona. Uporedo sa tim, formirane su tri artiljerijske brigade
u osloboenom Negotinu, gde je Glavni tab Srbije jo 10. oktobra formirao 6. artiljerijsku bazu. Od dobijenog materijala iz SSSR-a
u Negotinu je najpre formirana l. artiljerijska brigada' 281 14. korpusa, koja je poetkom decembra 1944. preko Valjeva i Loznice
upuena u sastav 17. divizije. U Negotinu su 13. novembra formirane 2. i 3. artiljerijska brigada 14. korpusa. One su prebaene u
Valjevo, gde su, posle krae obuke, u januaru 1945. ule u sastav
2. armije.
Za reorganizovanje artiljerijskih jedinica u Crnoj Gori Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Sloveniji tada nije bilo uslova i one
su, uglavnom, ostale po starim formacijama. Po sporazumu o ueu bugarskih jedinica u borbi protiv Nemaca u istonom delu Makedonije, u Sofiji su u drugoj polovini oktobra i poetkom novembra 1944. formirani jedan artiljerijski divizion (dve brdske baterije po 4 topa 75 mm) i jedna haubika baterija od dve brdske haubice 100 mm. Divizion je dodeljen Bregalnicko-strumikom korpusu
na strumikom pravcu. Posle osloboenja Makedonije, u Artiljerijsku bazu broj 8 (koja je formirana 1. decembra u Skoplju) prikupljena je celokupna artiljerija iz svih jedinica u Makedoniji i od
nje formirana 1. makedonska artiljerijska brigada. Od nje su 17.
februara 1945. formirane 1. i 2. artiljerijska brigada, koje su upuene u Beograd i Zemun a onda na Sremski front, s tim to je 1.
brigada ula u sastav 42. divizije, a 2. brigada u sastav 48. divizije.28"Za vreme zavrnih operacija u Dalmaciji u 9, 19. i 20. diviziji
postojali su po jedna artiljerijska baterija, u 26. diviziji artiljerijski divizion i Artiljerijska grupa 8. korpusa, koja je u kninskoj
operaciji, novembra-decembra 1944. imala etiri brdska diviziona
(od ega dva motorizovana) i jedan haubiki motorizovani divizion
sa haubicama 100 i 150 mm.
Tako su do kraja 1944. godine izgraene snane artiljerijske
jedinice u brigadama, divizijama i korpusima. Ukupno je tokom
1944. godine formirano 20 artiljerijskih brigada.
281
Prilikom formiranja 1. artiljerijska brigada imala je pet divizi;
ona i to- 1. pt-divizion od dve baterije po 4 pt-topa 45 mm, 2. divizion od tri
baterije po 4 topa 76 mm M. 27 (pukovska), 3. poljski divizion od tri baterije po 4 topa 76 m m M. 42 ZIS, 4. haubiki divizion od dve b a t e r i j e po
4 haubice 122 mm M. 38 i 5. minobacaki divizion od tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M. 38, komandna baterija i pozadinski delovi.
282
M. Pajevi, Artiljerija u NOR-u, str. 393395.

Iriinjerijske jedinice u 1944. godini su postale brojne i raznolike, osnivaju se posebne pionirske, pontonirske, jurine, diverzantske i eleznike jedinice. Istovremeno, nastaju samostalni ininjerijski bataljoni u divizijama i korpusima, odnosno ininjerijske ete u brigadama, a od sredine 1944. u veem broju formiraju se ininjerijske brigade u sastavu pojedinih korpusa ili pri Vrhovnom tabu i glavnim tabovima.
Specifinost u razvoju ininjerijskih jedinica u 1944. predstavljaju Slovenija i Hrvatska.
Posle kapitulacije Italije, kada je zaplenjena vea koliina
eksploziva, Glavni tab Slovenije izdao je uputstvo za formiranje
minerskih vodova u brigadama i partizanskim odredima. Zatim je,
nareenjem od 11. januara 1944, predvideo da se u brigadama formiraju ininjerijske ete od minerskog, pionirskog i voda za vezu.283
U aprilu je dolo do promena u tome to se pri svakom peadijskom bataljonu formiraju ininjerijsko-tehniki vodovi sa minerskom i pionirskom desetinom, a u brigadama i divizijama ininjerijsko-tehnike ete, pri komandama mesta radniki pionirski
vodovi, a pri komandama podruja ininjerijsko-tehniki vodovi.
Za ruenje eleznikih pruga, delova industrijskih i elektrinih postrojenja formirane su posebne minersko-sabotane grupe i vodovi.
Tako je pri 7. korpusu formirano pet, pri 9. korpusu 11, a pri 4. operativnoj zoni devet minersko-sabotanih grupa i vodova, ukupno
25. Istovremeno je dolo i do formiranja Minerskog bataljona, to
je bilo uslovljeno razgranatom mreom za neprijatelja vrlo osetIjivih komunikacija. Tako, npr., u avgustu 1944. pri Glavnom tabu Slovenije osnovan je Minerski bataljon, koji je imao dve minerske ete i jednu pionirsko-pontonirsku etu. Pri tabu 18. divizije
bio je Minerski bataljon sa minerskom i pontonirskom etom, a u
15. diviziji osnovan je Minerski bataljon od 4 ete, a svaka eta
imala je vod minera i vod pionira. Sem minerskih jedinica, na zadacima ruenja radile su i ostale ininjerijske i druge jedinice iz sastava brigada i divizija. Dalja dogradnja ininjerijskih jedinica u
Sloveniji izvrena je u septembru 1944, kada je utvrena nova formacija ininjerijskog bataljona koji je tada imao tri ete istog
sastava, svaka sa jednim minerskim i dva pionirsko-pontonirska
voda. Za gradnju cesta, aerodroma i drugih objekata na osloboenoj teritoriji 7. korpusa formirane su, 4. septembra 1944, jedinice
Narodnooslobodilake vojne gradnje (NOVGRAD), sastavljene od
radnih bataljona. 284 Tako razgranata mrea raznovrsnih ininjerijskih jedinica u Sloveniji dala je krupne rezultate na polju oruane
borbe, to je, s obzirom na specifinosti slovenake teritorije, bilo
od velikog znaaja.
Polazei od specifinih uslova na svojoj teritoriji Glavni tab
Hrvatske krajem 1943. i poetkom 1944. izdao je nekoliko uputstava kojim se regulie organizovanje ininjerijskih jedinica i preci28S

Zbornik, tom VI, knj. 10, dok. 50.

Radne baterije inili su zarobljenici i ljudstvo koje je vojni sud
osudio na prisilni rad. Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem 194145,
str. 825.
284

ziraju njihovi zadaci. Budui da je glavnina jedinica NOV i PO

Hrvatske dejstvovala na teritoriji sa doista vodenih prepreka, on je
15. februara 1944. naredio da se formiraju pontonirske jedinice, i
to pri tabu 4. korpusa pontonirski bataljon od tri ete, i da se
isti bataljoni formiraju u 6. i 10 korpusu, a pontonirske ete u 8.
i 11. korpusu, s tim to su i one kasnije trebalo da prerastu u bataljone. Pontonirski bataljon 4. korpusa formiran je 15. februara
1944. i u oktobru imao je etiri ete, sa 233 borca, a starao se za
izgradnju prelaza na reci Korani, Mrenici i drugim vodenim preprekama gde su dejstvovale jedinice korpusa. Meutim, s obzirom
na skromna pontonirska sredstva, u ostalim korpusima nisu se razvili pontonirski bataljoni, nego su postojale samostalne pontonirske
ete ili iste ete u okviru pionirskih ili ininjerijskih bataljona.
Na teritoriji Hrvatske, tokom 1944. godine, pojavili su se i
specijalni vodovi i ete jurinih pionira, koji su raspolagali eksplozivnim sredstvima, ininjerijskim alatom, protivoklopnim oruima
(donbulima), s ciljem da idu ispred borbenog poretka i unitavaju pojedina neprijateljska uporita i jae borbene objekte. Obino
su brigade imale vodove, a divizije ete jurinih pionira. Iz sauvanih podataka vidi se da su ove jedinice 1944. godine postojale u nekim brigadama i divizijama 4, 6. i 10. korpusa NOV i PO Hrvatske.
Istovremeno u ovom periodu, u Hrvatskoj se kao ininjerijska jedinica javlja tehnika eta, odnosno tehniki bataljon, razliitog sastava i sa irom namenom, U 13. diviziji, u septembru
1944, svaka brigada je imala po jednu tehniku etu sastavljenu od
voda za vezu, minerskog i pontonirskog voda. Tehnika eta 26.
divizije u februaru 1944. imala je pionirski, graevinski, mehaniarski i elektrotehniki vod. U sastavu 26. divizije, u julu 1944, postojao je Tehniki (ininjerijski) bataljon, slinog sastava, koji je bio
angaovan na utvrivanju ostrva Visa.
arolikost ininjerijskih jedinica na teritoriji Hrvatske bila
je usklaena naredbom Glavnog taba, od 10. novembra 1944, kada je regulisano da se u svakoj brigadi formiraju ininjerijske ete, a u divizijama ininjerijski bataljoni. Istom naredbom je predvieno da se pri tabu svakog korpusa odredi struno lice za referenta ininjerije, koji e kasnije postati komandant korpusne ininjerije. Na osnovu tih uputstava, do kraja rata gotovo sve brigade
i divizije u Hrvatskoj imale su takve ininjerijske ete, odnosno
bataljone, a u 8. i 11. korpusu formirani su ininjerijski bataljoni,
slinog sastava kao i u divizijama.
Za vreme izvoenja najvee diverzantske operacije (Retweek")
po neprijateljskim komunikacijama od 1. do 7. septembra 1944,
radi objedinjavanja diverzantskih aktivnosti Gla.vni tab Hrvatske
je 7. septembra izdao naredbu kojom se osnivaju tri diverzantska
odreda, kao najvee diverzantske jedinice u NOR-u. Za rukovoenje ovim odredima formiran je tab grupe diverzantskih odreda
NOVJ, koji je sa tabovima korpusa usklaivao aktivnost diverzantskih odreda. 285
285

br. 1/2.

Arhiv VII, k. 118, reg. br. 4/2; k. 112 A, reg. br. 17/2 i k 121, reg.

Prvi diverzantski odred formiran je u Slavoniji na operativnom podruju 6. korpusa, 2. diverzantski odred formiran je na
operativnom podruju 4. korpusa, a 3. diverzantski odred dejstvovao je na podruju 10. korpusa. Sva tri odreda imali su po dva
bataljona i po oko 300 diverzanata. Diverzantski odredi su u materijalnom i disciplinskom pogledu bili pod tabom korpusa. Postojanje krupnih diverzantskih jedinica odreda na teritoriji Hrvatske bilo je uslovljeno strategijskom vanou magistralnih komunikacija koje prolaze kroz Hrvatsku i povezuju sredinji deo
jugoslovenskog ratita. U praksi su postignuti izuzetno krupni rezultati, kao i u ostalim krajevima Jugoslavije, to ukazuje na opravdanost i svrsishodnost postojanja posebnih diverzantskih jedinica i, uopte, izvoenja diverzantskih dejstava u NOR-u.
Od druge polovine 1944. godine do kraja rata u svim jedinicama NOVJ (JA) osnovani su u svim brigadama ininjerijske ete,
a negde ininjerijski (minerski) vodovi, a ininjerijski bataljoni u
divizijama, u 1. tenkovskoj brigadi, Operativnom tabu za Kosovo i
Metohiju, u nekim korpusima i u 3. armiji. Skoro sve te jedinice
imale su isti organizacijski sastav, to su diktirali zadaci koji su
stajali pred ininjerijom i materijalne mogunosti. Tako, npr., naelno su ininjerijske ete imale tri voda, jedan do dva voda pionira
i vod minera, a bataljoni jednu do dve ete pionira, sa jednom do
dve ete minera ili etu pionira, etu minera i jednu pontonirsku
etu. Naelno su ininjerijske ete imale 5080 boraca, a bataljoni
150200, rede 250 boraca, sa odgovarajuom ininjerijskom opremom koja je, to se rat bliio kraju, bila sve bolja; vie se dolazilo
do plena, stizala je izvesna pomo od saveznika, a sve znaajniju
ulogu u materijalnom snabdevanju imala je privreda novoosloboenih teritorija.
U toku NOR-a formirana su ukupno 52 ininjerijska, pionirska, minerska, pontonirska i tehnika (ininjerijska) bataljona i
oni su se nalazili u svim jedinicama NOVJ.
Prve ininjerijske brigade pojavile su se prvih meseci 1944.
i do kraja rata formirano je ukupno 10 ininjerijskih brigada.
Najpre je u Drvaru, 12. februara 1944, formirana 1. ininjerijska brigada Vrhovnog taba od ljudstva 1. samostalnog ininjerijskog bataljona Vrhovnog taba, koji je posluio kao jezgro
brigade, i ljudstva koje su uputili glavni tabovi Hrvatske i Slovenije i tabovi ], 5. i 7. korpusa NOVJ. Brigada je imala etiri
bataljona 1. pontonirsko-minerski, 2. elezniki, 3. pionirski i 4.
tehniki, sa po etiri ete ukupno 662 borca. Njen osnovni zadatak bio je da obezbedi smetaj Vrhovnog taba, CK KPJ, stranih vojnih misija i drugih institucija, kao i da uestvuje u gradnji mostova, ureenju aerodroma itd. Kada se poetkom juna 1944.
Vrhovni tab prebacio na Vis, brigada je u Kuprekom polju rasformirana, a njeni 1, 2. i 3. bataljon uli su u sastav 1. proleterske divizije. U Valjevu je u septembru 1944, ponovo oformljena
sa tri bataljona, radei na ureenju aerodroma d gradnji mostova,
a u zavrnoj ofanzivi na ininjerijskom obezbeenju jedinica u napadu. Njen 2. bataljon posluio je kao jezgro za formiranje elez-

nike brigade, a od 3. bataljona u Novskoj je 15. maja formirana

1. pionirska brigada.
Najvei broj ininjerijskih brigada formiran je u drugoj polovini 1944. i poetkom 1945. godine, to je proizlazilo iz potreba
inmjerijskog obezbeenja krupnih jedinica NOVJ korpusa i
armija, a na to su uticale povoljnije materijalne mogunosti i zahtevi zavrnih operacija za konano osloboenje Jugoslavije. Sem
toga, tada se formiraju ininjerijske jedinice i za potrebe opravke
poruenih komunikacija i drugih vitalnih objekata na osloboenom
delu Jugoslavije.
U istonoj Srbiji 21. novembra 1944. formirana je Ininjcrijska brigada 14. korpusa, tako to je pri tabu korpusa imala
pontonirski bataljon, a po jedan ininjerijski bataljon nalazio se
u 23, 25. i 45. diviziji. Kada je 1. januara 1945. formirana 2. armija,
ta brigada je ula u njen sastav. Tada je, sem pontonirskog bataljona u brigadi, pri ininjerijskim bataljonima formirana po jedna
pontonirska eta, to je bilo uslovljeno specifinostima operativnog podruja na kojem je operisala 2. armija, gde je bilo dosta
vodenih prepreka kao to su Drina, Spava, Bosna, Vrbas, Una itd.
Brigada je u februaru 1945. imala 1.486, a sredinom marta 1.311
boraca i stareina, i postojala je do zavretka rata. 286
Na teritoriji Makedonije tokom NOR-a osnovane su etiri ininjerijske brigade, prvenstveno radi opravke poruenih komunikacija i izgradnje novih saobraajnih objekata. Najpre je, od postojeeg ininjerijskog (pionirskog) bataljona Glavnog taba Makedonije, poetkom novembra 1944. formirana 1. ininjerijska brigada
Glavnog taba Makedonije, koja je imala 1.377 boraca. 287 Ona je
poetkom decembra 1944. imala tri ininjerijska bataljona, tehniku
i parkovnu etu. Kasnije je dolo do promene, tako to su se u
brigadi nalazili 1. pionirski, 3. i 5. radniki bataljon i tehnika
eta. U martu 1945. brigada je imala 1.647 boraca. Radila je na
opravci pruga Velesevelija, VelesPrilep, VelesKoani i deo
pruge VelesSkoplje do Markove reke. 288
Druga ininjerijska brigada Glavnog taba Makedonije, nastala
je, takoe, poetkom novembra 1944. i imala je tri ininjerijska bataljona, a u decembru su u njenom sastavu bili 2. pionirski, 2, 6. i
9. radniki bataljon. U martu 1945. brigada je brojala 1.409 boraca.
Njen je zadatak bio da izvri opravku skopskog eleznikog vora i
deo eleznike pruge prema Velesu, Kumanovu i Kaaniku. 289
Trea ininjerijska brigada Glavnog taba Makedonije, oformljena je poetkom novembra 1944. Imala je,takoe, tri ininjerijska bataljona, a u decembru 3. pionirski i 1, 8. i 10. radniki /bataljon, sa 2.481 borcem. Ona se nalazila u rejonu Kumanova i opravljala je drum SkopljeKumanovoDeve Bair i KumanovoSv. N'i286 Vojna enciklopedija, tom III, str. 637. Zbornik, tom IV, knj. 32,
str. 379385, Hronologija NOR-a, str. 1017.
287
Arhiv VII, k. 233, br. reg. 367. Hronologija NOR-a, str. 1010. Pavle
Ili, Ininjerija u NOR-u, u obnovi i izgradnji zemlje Glasnik ininjerije i
hemijskih jedinica, 6/1951, str. 2022.
288
P. Ili, n.., -str. 21 Arhiv VII, k. 237, reg. br. i 172/1; k. 232,
br. reg.
182.
289
Isto.

kolatip. Do poetka maja 1945. brigada je opravila 38 mostova

razliite duine (ukupno 2.000 metara), od kojih je najvei bio most
preko r. Pinje. 290
etvrta ininjerijska brigada Glavnog taba Makedonije nastala je istovremeno kad i prethodne tri. U poetku se zvala 4.
radnika brigada i imala je jedan ininjerijski i etiri bataljona
sastavljena od ratnih zarobljenika. Poetkom decembra u njenom
sastavu bili su 5. pionirski i 4. i 7. radniki bataljon sa 1.200 ljudi. Ona je opravljala poruene mostove na putevima u istonoj Makedoniji juno od tipa i radila je novu varijantu eleznike pruge
izmeu Demir-kapije i Udova; te radove je zapoela poetkom decembra 1944. a zavrila krajem juna 1945. godine. 291
Krajem 1944. godine od Ininjerijskog bataljona 8. korpusa
(koji je nastao aprila 1944) formirana je Ininjerijska brigada 8.
korpusa od dva ininjerijska bataljona, koji su imali po tri ete
pionirsku, minersku i tehniku (za mostove) i vod pri tabu bataljona. Bataljoni su bili opremljeni raznovrsnim pionirskim mostovnim i drugim materijalom. 292
Ininjerijske jedinice tokom 1944. godine formiraju se u sastavu artiljerijskih brigada (ininjerijske ete), vojnopozadinskih organa (vodovi i ete), u 1, tenkovskoj brigadi (eta a posle bataljon)
i Vazduhoplovstvu NOVJ (ininjerijski bataljon).
Tokom 1944. godine u sastavu ininjerije, poinju se formirati
prve vee eleznike jedinice.
Prva vea eleznika jedinica ja.vlja se 12. februara 1944, u
osloboenom Drvaru, u sastavu 1. ininjerijske brigade (njen 2. bataljon bio je elezniki). Neposredno posle desanta na Drvar Ininjerijska brigada Vrhovnog taba privremeno je rasformirana, a
2. elezniki bataljon je predat 3. krajikoj proleterskoj brigadi
1. proleterske divizije. U sastavu ove brigade bataljon se nalazio
sve dok nije osloboeno Valjevo, pa je krajem septembra 1944.
obnovljena 1. ininjerijska brigada, od istih bataljona koje je imala
u Drvaru, kada je u sastav brigade ponovo uao 2. elezniki bataljon.
U to vreme pojavile su se vee eleznike jedinice i u Sloveniji. Po nareenju Glavnog taba Slovenije, 6. septembra 1944.
osnovan je elezniki bataljon, koji je u strunom pogledu bio
potiinjen referentu za eleznice u sastavu Operativnog odeljenja
Glavnog taba. Narednih dana su referentu dodeljena etiri pomonika: za saobraaj, graevinsku i mainsku slubu, te za alat i
materijal.
Najvei broj eleznikih jedinica u okviru ininjerije pojavio
se u zavrnoj etapi NOR-a. U borbama za definitivno osloboenje
Jugoslavije, nemake jedinice su prilikom povlaenja unitavale
sva eleznika postrojenja, mostove, pruge i druge objekte, pa se,
s obzirom na to, ukazala potreba za formiranjem eleznikih brigada
230

Isto.
Isto.
29:
Zbornik, tom V, knj. 37, str. 196211. Arhiv VII, k. 522, reg. br.
9/3 i k. 322, reg. br. 4/1-1.
291

za potrebe brzog osposobljavanja eleznike putne mree radi voenja zavrnih operacija i obnove zemlje. Taj problem bio je naroito aktuelan na glavnoj eleznikoj magistrali izmeu Nia i
Beograda i od aka prema Uicu i Sarajevu, a kasnije i na magistrali od Beograda prema Vinkovcima i Zagrebu.
Radi toga je Vrhovni tab 5. decembra 1944. naredio da se
od 2. eleznikog bataljona 1. ininjerijske brigade i ljudstva glavne eleznike radionice i loionice u Niu, kao i saobraajno-tehnikog personala u Parainu, formira eleznika brigada, koja je
bila pod Ininjerijsko-tehnikim odeljenjem Vrhovnog taba a onda pod Komandom ininjerije. Brigada je imala tri bataljona
saobraajni, mainski i graevinski. Prvi saobraajni bataljon, 300
boraca, bio je kompletiran tako da ima struno ljudstvo za posedanje elezniikih stanica i vozova. Drugi mainski bataljon,
takoe oko 300 boraca, imao je struno ljudstvo za posedanje i
opsluivanje lokomotiva. Trei graevinski bataljon imao je 900
boraca, odnosno struno ljudstvo za sve radove za osposobljavanje
eleznikih pruga. Osnovni zadatak brigade je bio uspostavljanje,
odravanje i eksploatacija eleznike pruge BeogradNi i opravka i odravanje voznog parka. Od januara do poetka m a j a 1945.
eleznika brigada je opravljala elezniku prugu aakSarajevo
a onda je, poetkom maja 1945, po nareenju Komande ininjerije, prebaena u rej on Vinkovaca radi opravke eleznike pruge
Beograd Zagreb. Posle rata, od ljudstva ove brigade formirana
je 2. eleznika brigada, ali su obadve krajem 1946. pretvorene
u ininjerijske brigade. 293
Osim eleznike brigade, u divizijama, korpusima i nekim armijama nisu postojale posebne eleznike jedinice sem u 1. i 3.
armiji, gde se spominju elezniki bataljoni u sastavu saobraajnih
jedinica i ustanova. Isto tako, u sastavu Saobraajnog odeljenja
Glavnog taba Hrvatske, uputstvom od 29. septembra 1944. reguliu se nadlenosti u ureenju vojne eleznike slube, gde se predvia formiranje komandi eleznikih mrea, komandi eleznikih
linija i komandi eleznikih stanica, sve u nadlenosti organa vojnopozadinske vlasti, odnosno u sastavu korpusnih vojnih oblasti i
komandi podruja. Ovi organi su imali zadatak da se staraju o
funkcionisanju eleznike putne mree i da, zajedno sa organima
narodne vlasti na osloboenoj teritoriji, obezbeuju eleznike objekte, popravljaju poruene i grade nove. Ovim su u Hrvatskoj poslovi eleznike putne mree bili iskljueni iz nadlenosti ininjerije i ulazili su u sastav saobraajne slube.
Pored samostalnih tenkovskih eta i bataljona, nastala je i
prva tenkovska brigada NOVJ.
Od rasformiranog Tenkovskog bataljona Glavnog taba Hrvatske, ostali su poetkom 1944. godine samo neki tenkovi, koji su
bili zakopani zbog nedostatka goriva. U junu 1944. od tih tenkova
formiran je tenkovski vod Prateeg bataljona Glavnog taba Hrvatske. Jula 1944. pri Glavnom tabu Hrvatske formiran je auto-tenkovski bataljon, u kojem je jedna eta bila tenkovska. U septem203

Arhiv VII, k. 18 A, reg. br. 2-11 i 6/11; 25-5, 20-6, 2-1 i 2-5.

bru je ponovo formiran Tenkovski bataljon Glavnog taba Hrvatske

sa dve tenkovske ete, koji je uao u sastav 4. korpusa i dejstvovao
u pozadini neprijatelja do kraja rata. 294
U prolee 1944. Glavni tab Slovenije doneo je odluku da od
raspoloivih tenkova formira nove tenkovske jedinice: u julu 1944.
formiran je Tenkovski odred, tri tenka od 6,5 tona sa topom 20 mm
i pet trotonskih tanketa naoruanih mitraljezima. Odred se sastojao od grupa jaine nekoliko oklopnih vozila, a postojao je sve
do 9. m a j a 1945, kada je u osloboenoj Ljubljani rasformiran.
U leto 1944. tab 5. korpusa formirao je tenkovski vod od
tri tenka. Posle borbi za Banjaluku, pridodati su mu i tenkovi
iz sastava ranijeg Tenkovskog bataljona 4. operativne zone Hrvatske (ija su preostala dva tenka bila zakopana blizu Jajca).
Tako je formirana Tenkovska eta 5. korpusa, koja je uestvovala
u borbama za Travnik, gde je poginuo njen komandir Lazo Marin,
posle ega je eta dobila njegovo ime. eta je vodila borbe u centralnoj Bosni, uestvovala u osloboenju Banjaluke, zatim je nastupala prema Zagrebu i Kranju, gde je posle rata ula u sastav 4.
tenkovske brigade.
Poetkom septembra 1944, prelazei na stranu NOVJ, domobrani NDH su iz garnizona Daruvar dovezli i tri tenka (dva ,,hokis" od 13,5 tona (i jedan fiat-ansaldo" od 2,5 tone), od kojih je
formiran Tenkovski odred 6. korpusa. U stvari, bio je to tenkovski
vod koji je uestvovao u borbama za Pakrac, Lipik, Daruvar, Podravsku Slatinu i druga mesta.
Sredinom 1944. godine NOVJ dobila je prvu veu tenkovsku
jedinicu tenkovsku brigadu, koja je formirana u Gravini
(Italija) 16. jula, kao 1. tenkovska brigada NOVJ.295 Do formiranja je dolo na osnovu sporazuma izmeu Vrhovnog taba NOV i
POJ i saveznike Vrhovne komande za Sredozemlje. Brigadu su
sainjavali sluaoci Tenkovske kole NOVJ i jugoslovenski internirci koje su saveznici oslobodili iz italijanskih koncentracionih
logora. Krajem jula i poetkom avgusta 1. tenkovska brigada u
svom. sastavu imala je tab brigade i pomono osoblje taba, ambulantu, radni vod, mehaniarsku etu, etu (kasnije bataljon) bornih kola, ininjerijski bataljon i etiri tenkovska bataljona. Od
borbenih vozila je imala 56 tenkova stjuart" sa topovima 47 mm
i po dva mitraljeza, 24 oklopna automobila AEC" sa topovima
56 mm i po jednim mitraljezom i druga neophodna vozila. Meutim, kako u poetku nije bio formiran 4. tenkovski bataljon, to
je umesto ete obrazovan bataljon oklopnih automobila sa dve
ete po tri voda, tabom i pozadinskom etom. Svaki tenkovski
bataljon imao je po dve tenkovske ete, pozadinsku etu i po
jednu protivtenkovsku bateriju 57 mm. Ukupno je brigada imala
1.400 ljudi, 59 tenkova i 24 oklopna automobila. 296
294

M. Babi, Oklopne jedinice u NOR-u, str. 5766.

Isto, str. 8689. U znak seanja na ovaj dogaaj, 16. jul se slavi
kao Dan oklopnih jedinica JNA.
296
M. Babi, Oklopne jedinice u NOR-u, str. 94107. Od Britanaca je
primljeno 56 tenkova, a tri su pronaena na otpadu i popravljena. Arhiv
VII, k. 923, reg. br. 36/1.
295

Prvi delovi brigade iz Italije prebaeni su na Vis poetkom

septembra 1944. i uzeli su uee u borbama za osloboenje Dalmacije, zatim u borbama u Crnoj Gori, Hercegovini, Lici, Hrvatskom primorju, Trstu, sve do Celovca u Korukoj.
Na osnovu sporazuma izmeu Vrhovnog taba i sovjetske
Vrhovne komande, sredinom septembra 1944. jedna grupa od oko
600 boraca i rukovodilaca NOVJ upuena je iz Italije u Sovjetski
Savez radi obuke i f o r m i r a n j a 2. tenkovske brigade. Njima se
prikljuila i grupa od oko 400 Jugoslovena koji su bili u Sovjet
skom Savezu kao zarobljeni pripadnici faistikih formacija i izrazili elju da se bore u redovima NOVJ. Zajedno su stigli do blizu Tule, gde je poela obuka. Obuka je trajala do poetka marta
1945, kada je zvanino oformljena 2. tenkovska brigada i upuena
u Jugoslaviju. 297
Najvei broj jedinica veze razvio se u 1944. godini, i to u svim
operativnim, partizanskim i vojnopozadinskim jedinicama i na
svim nivoima. Jedinice veze f o r m i r a j u se i u svim rodovima i vidovima oruanih snaga, ija se fizionomija dograivala u skladu
sa materijalnim mogunostima. I dalje je glavno snabdevanje sredstvima veze bio plen od neprijatelja, mada je od kraja 1943. godine
poela da pristie i pomo od saveznika.
Na dalje dograivanje organizacije i formacije jedinica veze,
osim toga, uticale su potrebe oruane borbe, naroito povean broj
raznovrsnih operacija, bojeva i borbi, to je bilo u skladu sa koncepcijom zavrnih operacija za osloboenje Jugoslavije koje su poele sredinom 1944. godine.
U stvari, od 1944. godine, raznim uputstvima, direktivama i
nareenjima sve vie je nestajala dotadanja raznolikost jedinica veze i stvarala se jedinstvena vojna organizacija i formacija, pri
emu su potovane razliitosti i specifinosti pojedinih delova jugoslovenskog ratita.
Glavni tab Hrvatske je poetkom 1944. izradio brouru Sluba veze" (veza avion-zemlja i obratno) i brouru Kartografski znaci", a potom je izdao naredbu o organizaciji jedinica veze u brigadama, divizijama, korpusima, u partizanskim odredima i vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama. Na tim osnovama gradile su se
jedinice i rukovodei organi veze u svim jedinicama na teritoriji
Hrvatske. Prema tom nareenju, svaka brigada imala je zadatak
da formira etu za vezu sastavljenu od tri voda: dva voda telefonista i voda signalista, ukupno 60 ljudi; divizija etu za vezu,
slinog sastava, s tim da ima jo jedan samostalni vod telefonista
od 30 ljudi, za odravanje veze od divizijske centrale sa tabom,
artiljerijom i susedima; tabovi korpusa etu za vezu, kasnije
bataljon za vezu i samostalni vod telefonista od 30 vojnika, za
odravanje veze izmeu tabova korpusa i samostalnih jedinica i
suseda, oslanjajui se na stalne TT-linije. U partizanskim odredima
trebalo je oformiti vodove za vezu (odeljenje telefonista i odeljenje
signalista). Komande podruja trebalo je da za pozadinsko-teritorijalnu vezu oforme telefonsku etu, za podizanje stalnih TT-linija
2

" M. Babi, Oklopne jedinice u NOR-u, str. 258261.

na teritoriji podruja koje su mogle koristiti i operativne i partizanske jedinice. Za rukovoenje jedinicama veze u brigadama, di
vizijama i korpusima bili su predvieni referenti za vezu, a slino
je bilo i u komandama podruja. Posebnim nareenjem Glavnog
taba Hrvatske izdat je Uput za organizaciju i rad jedinica veze,
iz kojeg se vidi da su ete za vezu mogle biti sastavljene od radio-telegrafskog, telefonskog, signalnog i kurirskog voda. Zatim se
ukazuje na sastav samostalnog voda za vezu, radionice za vezu,
linijskih patrola i drugih organa koji su bili obavezni da organizuju, rukovode i kontroliu vezu. Meutim, zbog pomanjkanja sredstava veze i razlika izmeu pojedinih jedinica, i dalje je tokom
1944. godine bilo razliitosti kod pojedinih jedinica, jer sve nisu
mogle prei na takvu organizaciju i formaciju jedinica veze kako
je to regulisao Glavni tab Hrvatske. Tako, npr., u februaru 1944.
u 26. diviziji postojala je eta za vezu od pet vodova, a u brigadama
i haubikom divizionu bili su vodovi za vezu. Kasnije, u aprilu, sve
brigade 26. divizije dobile su etu za vezu. U l i . korpusu, u martu
1944, postoji eta za vezu, u tabu Odsek za vezu, a u 13. diviziji
eta za vezu. U 32. diviziji, takoe postoji eta za vezu a u brigadama vodovi za vezu. U novembru, u tabu 11. korpusa iz Odseka za vezu se izdvojila sekcija za pozadinsku vezu i pridata Saobraajnom odseku korpusne vojne oblasti. U tabu 6. korpusa
postojao je referent Zl V6ZU., ci pri tabu 12. slavonske divizije
bila je eta za vezu. Pri tabu 8. korpusa u januaru 1944. postoji
eta za vezu, a u brigadama 20. divizije, u februaru iste godine,
postoje samo vodovi za vezu. Dodatnom naredbom GH od oktobra 1944. utvrena je organizacijsko-formacijska struktura ete
za vezu u diviziji i brigadi, kao i postojanje drugih jedinica veze
u artiljeriji, ininjeriji i pozadini.
Na teritoriji Slovenije, od sredine 1944. godine postojala je
velika arolikost u organizaciji jedinica veze, kako u operativnim
tako i u partizanskim i vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama, kao i rukovodeim organima veze. Nareenjima od 30. septembra i 6. oktobra 1944. Glavni tab Slovenije regulisao je slubu
veze i organizacij sko-formacij ski sastav jedinica veze u operativnim, partizanskim i vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama. U
tim nareenjima su uputstva o formiranju bataljona za vezu, koji
ulazi u sastav divizije. Bataljon za vezu imao je komandu, pomoni
vod, 34 ete za vezu sa brigadama i vod za vezu u tabu divizije,
ukupno 328 ljudi. Prema tim uputstvima svaka brigada je trebalo da
oformi etu za vezu, sastavljenu od komandnog dela i etiri voda
(za svaki bataljon po jedan), a svaki vod po pet odeljenja, ukupno
87 boraca. Sem toga, svaka brigada je imala po dve radio-ekipe
(odeljenja). Za razliku od ete za vezu u narodnooslobodilakoj
brigadi, eta za vezu u artiljerijskoj brigadi imala je komandni i
pomoni deo i onoliko vodova koliko ima artiljerijskih diviziona,
a svaki vod od pet odeljenja, sa 26 ljudi u vodu. U bataljonu se
formiraju vodovi za vezu sastavljeni od telegrafskog, linijskog, signalnog i kurirskog odeljenja, oko 20 ljudi. Slian je bio vod za vezu u artiljerijskom divizionu. Za rukovoenje jedinicama veze u
Glavnom tabu Slovenije postojalo je Odeljenje za vezu, u korpusi-

ma i divizijama odseci za vezu a u brigadama referenti za vezu.

Odseci za vezu su bili u sastavu operativnih odeljenja korpusa i
operativne zone. Prema izvetaju Glavnog taba Slovenije od 28.
novembra 1944, u svim divizijama 7. i 9. korpusa i 4. operativne
zone formirani su bataljoni za vezu, ali nisu bili popunjeni po formaciji jer nije bilo dovoljno kadrova i jo se oskudevalo u sredstvima veze.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine pojedini korpusi su svojim
nareenjima regulisali formaciju, rad i funkcionisanje slube i jedinica veze. Tako, npr., tab 5. korpusa 5. aprila 1944. naredio
je da se formiraju ete za vezu u brigadama i divizijama, a svaka
eta da ima komandu ete, radiografsko odeljenje, telefonski i kurirski vod i optiarsko odeljenje, ukupno 80 ljudi, jer su pre toga
postojali samo vodovi za vezu i bili su u sastavu tehnikih eta.
Drugim nareenjem taba 5. korpusa, s kraja 1944. godine, odreen
je sastav divizijske i brigadne ete za vezu i odeljenja za vezu u
bataljonu. Naime, sastav ete za vezu u diviziji nije bio isti kao u
brigadi. Divizijska eta za vezu imala je komandu ete, radio-telegrafski, telefonsko-linijski i kurirski vod sa 118 ljudi, dok je brigadna eta za vezu imala komandu ete sa radio-telegrafsko-signalnim,
telefonsko-linijskim i kurirskim vodom, ukupno 152 oveka. eta
za vezu artiljerijske brigade imala je oficira za vezu brigade, vod
pri tabu brigade i vodove pri artiljerijskim divizionima, sa oko
100 boraca.
Meutim, u 17. diviziji novembra 1944. postojala je telefonska eta u sklopu ininjerijskog bataljona, od dva voda, a u 12.
krajikoj brigadi 11. divizije u martu 1944. bio je samo vod za vezu. Naime, tab 3. korpusa 15. decembra 1944. naredio je da se
formiraju ete za vezu u svakoj diviziji i da svaka eta za vezu
ima kurirski, telegrafsko-signalni vod, radio sekciju, kao i minersko-pionirski vod koji je kasnije iziao ,iz sastava ove ete.
tab 1. proleterskog korpusa, nareenjem od 1. aprila 1944,
regulisao je organizovanje jedinica veze na t a j nain to je pri tabu
korpusa formiran samostalni vod za vezu koji je ranije bio u sastavu pratee ete taba korpusa, kao i pri tabovima divizija, a pri
brigadama eta za vezu od 55 ljudi, a kod brdskih baterija
desetina za vezu. Vod za vezu taba korpusa imao je i radio-grupu. Za rukovoenje jedinicama veze pri tabu korpusa, umesto ranijeg referenta za vezu, osnovan je Odsek za vezu. U septembru
1944. u selu Slavkovci kod Ljiga formirana je eta za vezu taba
korpusa, koja je imala dva voda telefonista i radio-grupu. Od te
ete, novembra 1944, formiran je bataljon za vezu taba korpusa
koji je imao tabnu etu za unutranje veze, dve kasnije tri
linijske ete za kablovsku vezu od korpusa prema divizijama i radiogrupu, koja je u aprilu 1945. prerasla u radio-etu. Kada je od
1. proleterskog korpusa 1. januara 1945. nastala 1. armija, ovaj bataljon za vezu ostao je u tabu armije do kraja rata, a posle rata
od njega je formirana brigada za vezu.
U oktobru i novembru 1944. na teritoriji Makedonije potpuno
su se razvile jedinice veze. Pri Glavnom tabu Makedonije postojala je eta za vezu, sa 48 boraca, a u 41, 42, 48. i 50. diviziji formi-

rani su bataljoni za vezu. Slian bataljon za vezu postojao je i pri

tabu 15. korpusa. Za rukovoenje je pri Glavnom tabu A^alcedonije oformljeno Odeljenje za vezu, pri korpusima i divizijama odseci za vezu, a u brigadama referenti, odnosno oficiri za vezu.
Glavni tab Srbije je krajem 1944. godine utvrdio jedinstvenu organizaciju slube i jedinica veze. Prema tom nareenju u svakoj diviziji trebalo je formirati bataljon za vezu, u brigadi etu, a u bataljonu vod za vezu. Bataljon za vezu divizije sastojao
se od taba bataljona, tapske, telefonske i meovite ete svaka
po tri voda, kao i pomone ete u koju su ulazile radionice, ifranti, tehniari i drugo struno osoblje. eta za vezu brigade imala je pomoni vod (transport, skladita, tehniku radionicu), dva
telefonska voda i vod letee pote. Vod za vezu u bataljonu bio je
sastavljen od tapske desetine i dve telefonsko-signalne desetine.
Do kraja 1944. godine zavreno je oblikovanje jedinica veze
u brigadama, divizijama i korpusima, tako da su gotovo sve brigade dobile etu za vezu a divizije bataljon za vezu. Tada su se poeli formirati i prvi pukovi za vezu, kao najvia vojna organizacija
jedinica veze u NOR-u.
Paralelno sa razvojem veze u operativnim jedinicama, tekao
je proces razvoja jedinica veze u partizanskim odredima (na ranije postavljenim osnovama) i kod vojnopozadinskih organa i jedinica. Prema nareenju Vrhovnog taba od 9. februara 1944, odsek
saobraaja korpusne vojne oblasti starao se o organizaciji telefonske i telegrafske veze i preko njih je ila celokupna pota. Vojnopozadinski organi su se starali za stalne PTT-linije, radi ega je
korpusna (divizijska) vojna oblast mogla da ima etu za vezu ili
se oslanjala na civilnu slubu veze ili na operativne jedinice veza.
U vojnom podruju postojao je saobraajni oficir koji je rukovodio celokupnom vezom. Obino je vojno podruje imalo vod, retko etu za vezu.
Formiranjem Mornarice NOVJ, u oktobru 1943. pri tabu
Mornarice osnovana je eta za vezu. Istovremeno, pri pomorskim
sektorima od poetka postoje ete za vezu sa radio, telefonsko-telegrafskim i signalnim vodom i kurirska grupa.
U Vazduhoplovstvu NOVJ takoe su oformljene jedinice veze.
Pri 1. i 2. eskadrili NOVJ, koje su bile u sastavu britanskog vazduhoplovstva, veza je bila prilagoena britanskim standardima, tako da
je u vazduhoplovnoj bazi postojala eta za vezu sa kompletnim
radio i telefoinsko-telegrafskim ureajima. Sem toga, postojao je
operativni centar aerodroma sa svim slubama, koji je navodio
avijaciju. Formiranjem 11. i 42. vazduhoplovne divizije NOVJ, koje su nastale krajem 1944. godine, u sklopu aerodromskog bataljona bila je eta za vezu, koja je sem veze osiguravala i meteorologiju.
Pored toga, poetkom 1945. postojala je eta za vezu u 11. i 42.
vazduhoplovnoj diviziji i 9. vazduhoplovnoj bazi. U tabu Vazduhoplovstva NOVJ postojao je najpre oficir, zatim odsek, pa onda
odeljenje za vezu, a pri Komandi je bila eta za vezu koja je opsluivala vezom tab Vazduhoplovstva NOVJ; iz n j e se razvio bataljon za vezu za radio i telefonsko-telegrafsku vezu.

U avgustu 1944, u sastavu Vazduhoplovstva NOVJ formirana

je eskadrila za vezu Vrhovnog taba na Visu za potrebe odravanja efikasnije veze sa nekim korpusima i divizijama na teritoriji Jugoslavije i Bazom NOVJ u Italiji. Eskadrila je imala etiri
sovjetska aviona Po-2", dva trofejna sajmaina" i jedan FP-2".
U oktobru je posedovala 10 aparata, prebacila se na aerodrom kod
Zemuna i u martu 1945. ula u sastav Transportne grupe taba Vazduhoplovstva NOVJ.
Prekretnicu u organizaciji slube i jedinica veze u NOR-u predstavlja Direktiva Vrhovnog taba NOV i POJ, izdata krajem 1944.
godine o organizaciji slube veze u NOV i POJ, po k o j o j se postupilo
poetkom 1945. godine.
P^otivavionske jedinice u 1944. godini dobijaju povean broj
baterija i f o r m i r a j u se prvi protivavionski divizioni.
Pored Visa, gde je postojalo nekoliko protivavionskih baterija za protivavionsku i protivdesantnu odbranu otoka, u Drvaru
gde su se od januara do 25. m a j a 1944. nalazili CK KPJ, Vrhovni
tab i druga vojno-politika rukovodstva nove Jugoslavije postojala je protivavionska eta u sastavu Prateeg bataljona Vrhovnog
taba. eta je imala 6 protivavionskih mitraljeza i 2 protivavionska
topa 20 mm i organizovala je protivavionsku odbranu Drvara. Odigrala je znaajnu ulogu za vreme nemakog desanta na Vrhovni
tab 25. m a j a 1944. godine.
U julu 1944. Vrhovni tab je na Visu izdao nareenje svim
glavnim tabovima i tabovima operativnih jedinica u kojem propisuje organizaciju celokupne artiljerije NOVJ i formaciju artiljerijskih jedinica, tabova i ustanova. Prema tom nareenju, organizaciju protivavionske artiljerije vrilo je tek formirano Artiljerijsko
odeljenje Vrhovnog taba, prema tada postojeim mogunostima.
Za zatitu artiljerije operativni tabovi su bili duni da prema
potrebama i mogunostima za svaku artiljerijsku jedinicu form i r a j u stalnu ili privremenu jedinicu, od ete do bataljona peaije, pored ostalog, opremljenu i protivavionskim sredstvima.
Na osnovu tog nareenja Vrhovnog taba, pav-topovi ulazili
su u sastav i za zatitu artiljerijskih jedinica divizija i korpusa,
kao ,i za zatitu aerodroma, koncentracija trupa, komandnih mesta,
jedinica u napadu itd. U Zatitnom bataljonu 1. slovenake artiljerijske brigade 7. korpusa u julu 1944. postojala je pav-eta od 3 pav-mitraljeza, dok je u artiljeriji 9. korpusa i u 2. lakom divizionu
bila baterija od 4 pav-topa 20 mm. Na Visu je, odlukom Vrhovnog
taba od 30. avgusta, od celokupne artiljerije formirana Artiljerijska
grupa 8. korpusa i grupa pozicijske artiljerije. U sastavu grupe pozicijske artiljerije bili su pav-topovi. Jedan deo tih topova prebaen
je sa Visa na kopno u sastav Artiljerijske grupe 8. (korpusa, tako
da je ova grupa u kninskoj operaciji, novembar-decembar 1944,
u 1, 3. i 4. divizionu imala po 2 pav-topa 20 mm za obezbeenje
artiljerije na vatrenim poloajima. U avgustu 1944. godine 2. divizionu artiljerijske grupe 2. korpusa dodeljena su dva pav-matraljeza, od kojih je formirana pav-eta za odbranu privremenog aerodroma kod Gornje Brezne dok nije evakuisano oko 1.000 ranjenika
u junu Italiju. Tada je iz Italije na Vis stigla 1. tenkovska bri-

gada, koja je, sem pav-mitraljeza, na tenkovima imala i 2 pav-topa

20-mm. Njeno pav-osiguranje u borbi nije predstavljalo veliku tekou, jer se zbog saveznike nadmonosti u vazduhu retko pojavljivala neprijateljska avijacija, a njenu zatitu vrila su i druga pav-sredstva.
Najvei korak u razvoju protivavionskih artiljerijskih jedinica uinjen je u drugoj polovini 1944. godine, kada se u toku prve
etape zavrnih operacija za osloboenje Jugoslavije dolo do novog
plena neprijateljske protivavionske tehnike i kada je poela da
pristie pomo od Sovjetskog Saveza. Neposredno posle osloboenja Beograda, 25 oktobra 1944. Vrhovni tab izdao je Privremeni pregled organizacije i formacije artiljerije NOVJ", 298 u kojem se
regulie pitanje protivavionskih artiljerijskih jedinica.
Prema toj direktivi, svaka divizija trebalo je da formira samostalni protivavionski divizion od tri baterije, svaka po 4 orua,
ukupno sovjetskih 12 pav-topova 25 mm M. 40, i po jednu etu
protivavionskih mitraljeza (PAM) 12,7 mm DK M. 38, tako da
svaka PAM eta ima onoliko vodova od po etiri orua koliko dotina divizija ima brigada. Ovakva organizacija pav-sredstava u diviziji trebalo je da obezbedi najvanije delove borbenog poretka
artiljeriju, KM divizije, pozadinske ustanove i koncentraciju trupa na teitu dej stava.
Posle osloboenja Beograda, divizije 1. proleterskog korpusa
poele su se preoruavati artiljerijom od sovjetske pomoi. Pored
ostalih vrsta artiljerije, one su dobile pav-topove 25 mm i pav-mitraljeze 12,7 mm. Tada su formirani prvi pav-divizioni. Po jedan
divizion pav-topova 25 mm i po jednu etu pav-mitraljeza 12,7 mm
dobile su 1. proleterska, 5. krajika, 6. proleterska i 21. srpska divizija. Pav-divizion 1. proleterske divizije formiran je u Beogradu 1!.
novembra 1944, a 24. novembra je otiao na Sremski front u sastav
divizije. Pav-divizion 5. krajike divizije formiran je takoe u Beogradu, u novembru 1944, da bi krajem novembra otiao na Sremski front. Pav-divizion 6. proleterske divizije formiran je u Beogradu 27. novembra 1944, a 5. januara 1945. otiao je na Sremski front
u rejon Sremske Mitrovice, gde je ostao u pav-odbrani grada sve do
16. aprila 1945, kada je sa divizijom nastavio put prema Zagrebu.
Pav-divizion 21. divizije takoe je formiran u Beogradu u novembru 1944.299
Od sovjetske protivavionske tehnike u sastavu 12. korpusa
u 16, 36. i 51. diviziji formiran je po jedan samostalni pav-divizion topova 25 mm M. 40. Pav-divizion 16. divizije formiran je u
Novom Sadu 24. novembra 1944, a u decembru pav-divizion 36.
divizije, koji je prebaen u Sombor, a poetkom januara na front
kod Braa. Pav-divizion 51. divizije formiran je 28. novembra 1944.
na Paliu (kod Subotice), kao 2. divizion divizijske artiljerije. U poetku je imao osam, a u decembru 12 pav-topova 25 mm M. 40;
sredinom januara 1945. upuen je na front kod Braa na Dravi.
288

Arhiv VII, k. 15, reg. br. 35/2 1.

Istorija 5. pav-brigade 1. armije. Dokument u arhivi PVO Uprave
G JNA, i Vojni glasnik broj 1 i 9 iz 1953. godine.
299

Po nareenju Vrhovnog taba, 10. novembra 1944. u Beogradu je formiran 1. protivavionski puk Vrhovnog taba za pav-odbranu Beograda. 300 Sredinom januara 1945. puk je imao etiri baterije,301 mitraljesku etu, sanitet, intendanturu, artiljerijsko snabdevanje d vod za vezu ukupno 828 boraca. Tada puk nije imao
orua. U januaru 1945. puk je dobio pav-divizion Glavnog taba
Srbije (10 pav-topova 88 mm i 10 pav-topova 20 mm) koji se nalazio
na vatrenim poloajima Kalemegdan, Zemunski most i Sajmite.
Sem toga, puk je oekivao orua od 82. sovjetskog pav-puka, koji
je bio na vatrenim poloajima Topidersko brdoDedinje (4 baterije od po 6 orua 37 mm i jedna mitraljeska eta od 16 orua 12,7
mm). Iz Kraljeva je prema Beogradu poslato u sastav Ovog puka od
Nemaca zaplenjenih 10 pav-topova 88 mm sa stabilnom podlogom
i 12 pav-topova 88 mm pokretnih i etiri orua 20 mm. Od Komande
Vazduhoplovstva puk je dobio etiri reflektora 60 cm, koji su bili
na opravci u fabrici ,,Rogoarski". Za popunu ljudstva Vrhovni tab
je 21. januara 1945. raspisao upis za prijem 1.000 dobrovoljaca roenih 1928. i 1929 godine. Krajem februara 1945. godine 1. protivavionski puk Vrhovnog taba imao je 17 baterija, mitraljesku etu,
etu za vezu, sanitet i artiljerijsko snabdevanje i tako je postao
dotad najvea protivavionska jedinica NOVJ.
U zavrnim operacijama za osloboenje Jugoslavije javljaju
se vee konjike jedinice: eskadroni, divizioni i brigade. U septembru 1944. pri Glavnom tabu Makedonije formiran je konjiki eskadron, koji je novembra iste godine prerastao u konjiki divizion
od dva konjika i jednog mitraljeskog eskadrona. Ovaj konjiki
eskadron inio je osnovu za formiranje 1. makedonske konjike
brigade Glavnog taba Makedonije.
Prva makedonska konjika brigada formirana je u Skoplju u
decembru 1944 od 1. konjikog diviziona i ljudstva iz drugih jedinica koje je ranije sluilo u konjikim jedinicama. Brigada je bila
sastavljena od dva konjika diviziona, motorizovanog bataljona,
bojne i trupne komore, sa oko 560 konjanika. Poetkom 1945. brigada je imala tri diviziona, a 15. marta 1945. broji 569 ljudi. U
martu 1945, zajedno sa 9. i 20. makedonskom brigadom, uestvovala je u razbijanju i ienju ostataka kontrarevolucionarnih snaga
na podruju skopskog, tetovskog, gostivarskog i porekog sreza.
U selu Slavkovici kod Ljiga, u sastavu 1. proleterskog korpusa, 15. septembra 1944. formirana je Konjika brigada od dva konjika diviziona sa oko 450 ljudi. Brigada je angaovana na ienju
slobodne teritorije od ostataka razbijenih nemakih i etnikih jedinica. Posle osloboenja Beograda, brigada je jedno vreme bila
pod Komandom grada Beograda, a jedan n j e n divizion uao je u
sastav KNOJ-a. Sredinom novembra. 1944. brigada je upuena na
300
U znak seanja na t a j dogaaj, 10. novembar se slavi kao Dan
protivavionskih artiljerijskih i raketnih jedinica JNA.
301
U Arhivu VII nema dokumenata o formiranju ovog puka. U Vojnoj
enciklopediji, tom VII, str. 411, pie da je puk oformljen 10. novembra 1944,
sa 17 baterija raznih kalibara. Meutim, u izvetaju komande puka iz januara 1945. stoji da puk ima samo etiri baterije, bez tppova. Arhiv VII, k. 23,
br. reg. 122.

Sremski front u sastav 1. proleterskog korpusa. U Rumi je 1. decembra 1944. formiran jo jedan divizion, kada je brigada pridata
21. diviziji, u ijem je sastavu bila i izvravala zadatke gonjenja
manjih neprijateljskih delova, obezbedivala bokove jedinica, zabacivala se u pozadinu neprijatelja, a i branila je pojedine delove fronta.
Pred proboj Sremskog fronta u brigadi je formiran i 3. konjiki
divizion. Tada je brigada dobila zadatak da goni neprijatelja prema akovu, Pleternici, Novoj Kapeli, Novoj Gradiki i Garenici na
reci Ilovi. Posle toga je kao armijska rezerva 1. armije, u ijem je
sastavu bila od 1. januara, uestvovala u gonjenju neprijatelja preko Moslavine i Ivani-Grada ka Zagrebu, a jednim delom ila je
sve do Maribora, gde je doekala k r a j rata. 302
Intendantske jedinice organizovane su u 1944. godini na osnovu naredbe Vrhovnog taba od 17. oktobra 1943, kojom je
propisana jedinstvena organizacija intendantske slube u NOV i
POJ.303 Prema toj naredbi, osnivaju se ekonomska odeljenja pri
Vrhovnom tabu i glavnim tabovima radi rukovoenja ekonomskom slubom. Pri tabovima korpusa i divizija formiraju se intendanture, pri tabovima brigada, partizanskih odreda i bataljona intendanture, a pri komandama eta, vojnih kola i bolnica,
komandama podruja i mesta postavljaju se ekonomi. Od intendantskih jedinica u korpusu se formiraju auto-kolone i vozarski bataljoni, u divizijama lake auto-kolone i vozarski bataljoni, a u
brigadama vozarske ete i druga odeljenja (pekarska, mesarska,
zanatlijska). Vozarske i druge transportne jedinice, prema mogunostima, formirale su komande podruja i komande mesta.
Formiranje korpusnih vojnih oblasti, shodno nareenju Vrhovnog taba od 8. februara 1944, uslovilo je promene u intendantskoj slubi korpusa. Odvojeno je formirana trupna intendantska sluba (organizovana, kako je to naredio Vrhovni tab, 17. oktobra 1943), koja se starala o obezbeenju operativnog dela korpusa. U sastavu korpusne vojne oblasti formiran je ekonomski odsek, koji se starao o mobilizacijskim poslovima i transportnoj slubi, organizovao razne radionice za izradu i opravku ratnog materijala i opreme, starao se o prikupljanju hrane, odee, obue i drugog
materijala, preuzimajui na sebe snabdevanje vojske, leenje ljudstva i stoke. 304 Time je korpusna vojna oblast na sebe primila glavne zadatke snabdevanja operativnih jedinica korpusa i omoguila
da se korpus posveti voenju operacija.
Krajem 1943. i poetkom 1944. u svim jedinicama oblikovana
je intendantska sluba shodno nareenju Vrhovnog taba od oktobra 1943. Meutim, i posle toga bilo je manjih razlika u pojedinim
jedinicama, zavisno od uslova i materijalnih mogunosti, kadrova i specifinosti teritorije, kao i zadataka oruane borbe. Tako,
npr., u 4, 6, 8, 10. i l i . korpusu NOV.T, na osnovu naredbe Glavnog
taba Hrvatske novembra 1944, u korpusu i divizijama se u in302
Osnivanje i razvitak 1. konjike brigade 1. armije,
tikog odseka 10. konjike brigade JA Ni, septembar 1945.
3(13
Arhiv VII, k. 57, br. reg. 3/16.
304
Arhiv VII, k. 109 b, br. reg. 41.

izdanje

Poli-

tendan turama formiraju radne ete, a u brigadnim intendanturama

radni vodovi. U vojnim podrujima na teritoriji Hrvatske osnivaju se ekonomske sekcije, a ne ekonomati, kako je to regulisano
naredbom Vrhovnog taba iz oktobra 1943. Razlika je bila i u nekim jedinicama u Srbiji i Vojvodini, naroito zbog toga to je posle osloboenja Beograda poela da pristie pomo od Crvene armije. Tada se osnivaju vojne baze koje su primale ratni materijal
i doturale ga jedinicama na frontu.
Pozadinsko obezbeenje mornarikih jedinica bilo je u domenu taba Mornarice NOVJ, koji je u svom sastavu imao ekonomski i tehniki odsek, a tabovi pomorsko-obalskih sektora
intendantsku i tehniku sekciju. U materijalnom snabdevanju Mornarica NOVJ delimino se oslanjala na pozadinske organe i ustanove kopnenih jedinica, a ostala materijalna sredstva je sama drala, naroito ona iz mornarikotehnike slube koja su bila potrebna plovnim jedinicama.
Jedinice 1. i 2. eskadrile NOVJ bile su u pozadinskom obezbeenju potpuno oslonjene na saveznike, u ijem su se organskom
sastavu i nalazile. Za materij alno-tehniko i intendantsko obezbeenje 11. i 42. vazduhoplovne divizije NOVJ osnovana je 9. oblasna
baza, sa seditem u Novom Sadu. tab baze bio je potpuno razvijen sa intendantskim, tehnikim, saobraajnim i drugim odsecima,
a imao je glavno vazduhoplovno i intendantsko skladite, tehniko-evakuacionu etu, auto-transportni bataljon i radionice za opravku automobila i drugih maina. Osim toga, pod bazom su se nalazili 78, 79, 911. i 912. bataljon aerodromske slube koji su opsluivali
pukove i njima su bili operativno potinjeni.
U 1944. godini razvijaju se saobraajne jedinice, to je bilo
uslovljeno posedovanjem veeg broja motornih vozila zaplenjenih
od neprijatelja ili dobijenih od saveznika. Tada se formiraju auto-bataljoni, auto-pukovi i auto-brigade, to je obezbedilo veu pokretljivost jedinica na bojitu, urednije i bre materijalno snabdevanje i evakuaciju.
U februaru 1944, naredbom Vrhovnog taba je regulisano da
se u korpusnim vojnim oblastima formiraju odeljenja za saobraaj,
koja su obavljala sve poslove u vezi sa odravanjem i regulisanjem
saobraaja i komunikacija, transporta jedinica, ranjenika i bolesnika, materijala, hrane, opreme i dr. Osim toga, odeljenja su vodila
evidenciju o transportnim kapacitetima na teritoriji korpusa
eleznica, kola sa stonom zapregom, tovarni konji, motorna vozila,
brodovi itd. Planiranje pokreta jedinica regulisali su operativni
organi komandi, a upotrebu transportnih jedinica organi intendantske slube.
U to vreme se postepeno razvijaju automobilske, eleznike,
zaprene (vozarske) i meovite (transportni vodovi) saobraajne jedinice. U najveem broju korpusa, a i u pojedinim divizijama, formiraju se auto-ete i auto-bataljoni razliitog sastava. Tako, npr.,
auto-eta 10. korpusa, formirana u novembru 1944, imala je komandni deo, opti deo (pisari, telefonisti, kuriri), provijantski vod
(4 desetine), municijski vod sa tri desetine za svaku diviziju

po jednu desetinu, tenkovski vod od dva tenka, tehniki deo ete

(bravari, elektriari, limari) i pomoni deo ete, ukupno 36 raznih
vrsta vozila sa 81 borcem. Meutim, auto-eta 4. divizije NOVJ, koja je formirana u februaru 1945, imala je samo automobilske delove,
sa radionicom, ukupno 17 automobila i 4 motokotaa. Slinog organizacijskog sastava bila je i auto-eta 26. divizije, koja je formirana u maju 1944.
Saobraajno odeljenje, Glavnog taba Hrvatske, u oktobru
1944, regulisalo je da auto-bataljon bude najvea saobraajna jedinica, koja se deli na tri ete, svaka eta na tri voda, svaki
vod na tri desetine a u svakoj desetini ima po dva kamiona. To je,
naelno, bio sastav auto-bataljona. Meutim, auto-bataljon 4. korpusa, koji je postojao od m a j a 1944, imao je u aprilu 1945. tri
auto-ete, pokretnu radionicu sa 40 motornih vozila i 110 boraca.
Auto-bataljon 6. korpusa, formiran u januaru 1944, u novembru
iste godine imao je dve auto-ete i pokretnu radionicu, sa 15 vozila
i 80 boraca. Do kraja rata formirani su jo auto-bataljoni u 1. proleterskom, 8. korpusu i Vojnoj oblasti 8. korpusa i u 2. udarnom
korpusu. U novembru 1944. postojao je i auto-bataljon 26. divizije.
U ovom periodu poelo je formiranje auto-baza, auto-pukova
i auto-brigada. U decembru 1944. pri Vrhovnom tabu formirana
je Auto-baza, kasnije nazvana Auto-komanda NOVJ, odnosno Auto-komanda JA. Imala je dva auto-parka jedan u Beogradu, a drugi
u Splitu. Drugi auto-puk Auto-komande JA formiran je u Splitu
krajem marta 1945. od 1. samostalnog auto-bataljona i imao je
tri, a u aprilu etiri auto-bataljona. Njegov je zadatak bio da prima i prevozi celokupan materijal od saveznike pomoi koju je
primala Jugoslovenska dravna komisija za podruje Dalmacije,
Like, Bosne, Hercegovine i Crne Gore.305
Za potrebe Vrhovnog taba, kasnije Generaltaba JA, krajem
1944. formiran je auto-vod, a poetkom 1945. auto-eta koja je imala etiri voda (po jedan vod za Generaltab, Politiku upravu, Komandu pozadine i Komandu artiljerije i ostale rodove) sa 216 motornih vozila i 157 boraca.
U oktobru 1944. pri Glavnom tabu Makedonije formirana je
1. auto-brigada, koja je najpre imala dva, a kasnije tri bataljona
dva saobraajna i jedan kolski, sa 141 motornim vozilom i 439
boraca. Pri kraju rata brigada je imala 162 vozila i 460 boraca.
Nalazila se pod Motorizovanim odeljenjem Glavnog taba Makedonije. Tada su makedonski korpusi imali transportne ete i vozarske eskadrone, divizije transportne vodove, a Komanda grada Skoplja Saobraajni odsek.
U Sloveniji sredinom 1944. godine Glavni tab je naredio
da se oformi Auto-kolona od 13 motornih vozila radi prebacivanja
ranjenika i borbenog materijala koji je stizao od saveznika. U decembru 1944. Auto-kolona je prela u sastav 7. korpusa, potom u
Belokranjsko vojno podruje, prevozei i jedinice u pojedinim
operacijama. U zavrnim borbama za osloboenje Slovenije, 20.
aprila 1945, u sastavu 7. korpusa od svih saobraajnih jedinica ofor305

Arhiv VII, k. 1711, br. reg. 3/9.

mijena je Saobraajna brigada (Prometna brigada) u ijem su sastavu bili: cestovno-saobraajni bataljon za regulisanje cestovnog
saobraaja, auto-bataljon i vozarski divizion za prevoz hrane i municije za operativne jedinice korpusa, elezniki bataljon za organizaciju i sprovoenje eleznikog saobraaja i bataljon sa radionicama za tehniko obezbeenje brigade.
U toku NOR-a su, kao posebne saobraajne jedinice, postojale
vozarske ete, eskadroni, bataljoni i divizioni, prema tome kako
su se u pojedinim krajevima Jugoslavije nazivali, ali im je namena
bila ista. Vozarske (zaprene) jedinice bile su razliitog sastava,
uglavnom opremljene zaprenim kolima i sa odgovarajuim brojem
konja. Nalazile su se u sastavu kopnenih jedinica ili organa vojnopozadinske vlasti. Naelno, vozarsku etu ili bataljon mogla je
imati divizija, dok je korpus ili korpusna vojna oblast obino
imala vozarski bataljon. Tako, npr., vozarski bataljon 5. korpusa,
koji je formiran u januaru 1944, imao je u poetku dve vozarske
i jednu tehniku etu. Neto drugaijeg sastava bio je vozarski divizion. Vozarski divizion 6. korpusne vojne oblasti, formiran u
oktobru 1944, imao je tri vozarska eskadroina, a svaki eskadron
po etiri voda, ukupno u divizionu 25 kola i 2025 pari konja.
Sanitetske jedinice u NOV i POJ tokom 1944. godine postoje
prema Statutu sanitetske slube iz novembra 1942. Njihovo dograivanje usledie pri kraju 1944, kada se poinju formirati medicin sko-sanitetski batal j oni.
Kako se u Statutu sanitetske slube iz novembra 1942. nita
ne govori o organizaciji korpusnog saniteta, poetkom 1944. donet
je Nacrt sanitetske slube korpusa, kojim je regulisana organizacija isaniteta i sanitetskih jedinica u korpusu. Celokupnom slubom u korpusu rukovodio je naelnik sanitetskog odeljenja taba korpusa koji je imao efa sanitetskog odseka korpusne vojne
oblasti, referenta za trupni sanitet, za epidemiologiju, efa hirurke ekipe, referenta za apotekarstvo i referenta za veterinarstvo.
Do formiranja korpusnih vojnih oblasti, u februaru 1944, korpusi
su u svom sastavu mogli imati jednu ili vie bolnica a od sanitetskih jedinica bolniarsku etu. Tako, npr., bolniarska eta 4. korpusa imala je dva evakuaciona voda i jedan higijenski vod, sa 73
lica, dok je bolniarska eta 11. korpusa imala jedan evakuacioni
vod i higijensku desetinu, sa 36 ljudi. Posle odvajanja korpusne
vojne oblasti u korpusu je ostala jedna bolnica, korpusna birurka
ekipa, bolnika eta, korpusni apotekar i referent za veterinu
sanitet operativne vojske korpusa. U sanitetu korpusne vojne oblasti, koja je mogla imati vie bolnica, sanitetsko skladite i radionice, kurseve i kole, postojala je i tehnika eta sa dezinfektorskim, minerskim i zanatskim vodom. Sanitetski odsek korpusne
vojne oblasti rukovodio je sanitetom vojnih podruja. Vojna podruja su prema uslovima i mogunostima mogla imati jednu
ili vie bolnica, ambulante, centralnu apoteku i druge ustanove za
sanitetsko obezbeenje vojnih jedinica i civilnog stanovnitva.

U Statutu sanitetske slube od novembra 1942. nita se ne govori o organizaciji sanitetskih jedinica i ustanova u partizanskim
odredima. Meutim, njihova organizacija bila je slina kao i u
partizanskoj brigadi, s tim to je u partizanskom odredu postojao
samostalni bolniki vod, kao sanitetska jedinica, npr., u 4. i 7.
korpusu.
Narodnooslobodilake brigade, prema Statutu iz decembra
1942. nisu imale sanitetsku etu. Meutim, potrebe oruane borbe,
naroito od sredine 1943. i tokom 1944. godine, zahtevale su da se
i u brigadama osnivaju bolniki vodovi ili ete. Tako, npr., brigade
i partizanski odredi 6. korpusa tokom 1943. formirali su bolnike ete za evakuaciju ranjenika i higijensko-profilakstike mere.
U 33. diviziji 10. korpusa oktobra 1944. postojao je bolniki vod
od 40 do 50 ljudi. U brigadama 26. divizije 8. korpusa najpre je
postojao vod nosilaca ranjenika, a onda sanitetska eta, dok je u
diviziji postojala hirurka eta, umesto hirurke ekipe, i eta nosilaca ranjenika. Prema naredbi Glavnog taba NOV Makedonije
od 19. avgusta 1943, u bataljonu je odreena sanitetska desetina,
a u brigadi sanitetski vod, dok je od sredine 1944. svaka brigada
imala tzv. tehniku etu, koja je imala ranjeniku prihvatnicu bolniara i nosilaca ranjenika. U brigadama NOV Slovenije poetkom
1944. godine postojali su sanitetski vodovi od 16 do 20 ljudi, a u jedinicama 7. korpusa krajem 1944. organizovane su sanitetske desetine u svakom bataljonu. U 1. tenkovskoj brigadi NOVJ od brigadne ambulante u avgustu 1944. formirana je sanitetska eta, sa
5060 ljudi, i kao takva ostala do kraja rata, dok je u 2. tenkovskoj
brigadi u martu 1945. kao pritapska jedinica, postojao sanitetski
vod od 30 ljudi.
Formiranjem Mornarice NOVJ, u drugoj polovini 1943. godine,
pri tabovima pomorskih obalskih sektora osnivaju se sanitetski
odseci ili postoje referenti saniteta, dok je 4. pomorsko-obalski
sektor od bolnikih jedinica imao bolniki brod Marina II". Kasnije je u Prvoj flotili Kvarnerskog pomorskog sastava postojao
bolniki brod Topider", dok je pri tabu Jugoslovenske mornarice 1. marta 1945. osnovano Sanitetsko odeljenje, koje je rukovodilo celokupnonr sanitetskom slubom, kao i sanitetskim jedinicama u bataljonima mornarike peadije.
im je 29. oktobra 1944. formiran tab Vazduhoplovstva
NOVJ, pri t a b u je uspostavljeno Sanitetsko odeljenje, u 1, i 2.
eskadrili NOVJ postojala su po tri bolniara, a u tabovima 11. i
42. vazduhoplovne divizije referenti saniteta. Drugih sanitetskih
jedinica i ustanova nije bilo, jer se vazduhoplovstvo u sanitetskom
obezbeenju oslanjalo na teritorijalnu mreu vojnih bolnica operativnih i pozadinskih jedinica.
Krajem 1944. godine, kada je dolo do brojanog narastanja
oruanih snaga, formiranja novih jedinica i postepenog prelaska
na frontalnu oruanu borbu, pred sanitetsku slubu postavljali su
se novi zadaci traila se nova organizacija sanitetskih jedinica. Sanitetsko odeljenje Vrhovnog taba je tada izdalo uputstvo za

novu organizaciju trupnog saniteta kojim se, pored ostalog, predvia formiranje medicinsko-sanitetskih bataljona (MBS), kao najveih sanitetskih jedinica u NOR-u. Prema tom uputstvu, u svim
jedinicama NOVJ sanitet je organizovan tako da je u svakoj eti
trebalo da se osnuje odeljenje bolniara, sastavljeno od etnog
bolniara, etnog higijeniara, vodnih bolniara i 4 bolniara
nosaa ranjenika, koji su u borbi organizovali etno previjalite. U
bataljonu su bili referent saniteta i njegov zamenik, lekar (ako je
bataljon imao lekara), mogao je da organizuje bataljonsku ambulantu, higijensko-mobilna ekipa i 10 bolniara, koji isu u borbi
razvijali bataljonsko previjalite. U brigadi su najpre postojali rukovodstvo saniteta brigade (referent saniteta, zamenik, lekar i higijeniar), brigadna ambulanta, bolniki vod (25 bolniara), transportni vod sa 10 kola sa zapregom i pomono osoblje. Divizija je
sada pored sanitetskog rukovodstva (naelnika sanitetskog odseka divizije, pomonik, referent za higijenu i epidemiologiju, apotekarstvo i veterinu) dobila medicinsko-sanitetski bataljon.
Da bi se to pre poelo sa formiranjem medicinsko-sanitetskih bataljona u divizijama, u decembru 1944. Sanitetsko odeljenje
Vrhovnog taba NOVJ naredilo je svim glavnim tabovima i tabovima korpusa da odmah pristupe formiranju medicinsko-sanitetskih bataljona koji osiguravaju potpuno leenje i evakuaciju ranjenika i bolesnika u rejonu divizije, kao i protivepidemioloku zatitu vojske". Prema tom nareenju, komandant medicinsko-sanitetskog bataljona bio je lekar, potinjen referentu saniteta divizije,
a u bataljonu su postojali medicinska eta sa prijemno-trijanim
vodom, operacijsko-previjalini vod, bolniki vod i odeljenje za
evakuaciju.
S obzirom na nedostatak kadrova i borbene potrebe, medicinsko-sanitetski bataljoni najpre su se poeli formirati u korpusima koji su vodili frontalne borbe u Sremu, Baranji i istonoj Bosni,
tj. u onim divizijama koje su od 1. januara 1945. ule u sastav 1,
2. i 3. armije. Krajem novembra 1944. poinju se organizovati prvi
MBS u divizijama 1. proleterskog korpusa, potom i u ostalim korpusima koji su drali front od Drave do Sarajeva. Prema izvetaju
naelnika Sanitetskog odeljenja Vrhovnog taba NOVJ od 8. novembra 1944, formiranje MSB u svim udarnim divizijama je isada najvanija organizacijska zadaa" a divizije koje operiu na svojoj
teritoriji", misli se na one u pozadini neprijatelja, zadrae stari
sastav", tj. divizijsku bolnicu i divizijsku hirurku ekipu. 306 Meutim, najvei broj divizija dobio je MSB u 1945. godini.
U prvoj polovini 1944. godine, kada je dolo do naglog narastanja potreba oruane borbe, formiranja novih jedinica i proirivanja starih, naroito sa rodovima i slubama (artiljerija, ininjerija, veza, pozadinske jedinice i ustanove itd.) koje su sve vie
bile vezane za stonu vuu, a time i za vei broj kopitara, veterinarska sluba dobija potpuniji oblik u svim jedinicama NOV i
3M

Sanitetski zbornik, tom VII, str. 24, 26, 29 i 165.

POJ. Tada je Vrhovni tab (11. aprila 1944) naredio da se za rukovoenje veterinarskom slubom formira Veterinarski odsek pri Sanitetskom odeljenju Vrhovnog taba. Ali, kako je dotadanja organizacija veterinarske slube bila dosta raznolika, pa da bi sluba
bila bolje povezana i organizacijski ujednaena, Veterinarski odsek je 13. aprila izdao Privremenu veterinarsku slubu u NOV i
POJ", u kojoj su razraeni naela ustrojstva, formacija i zadaci
veterinarske slube.30"' Prema odredbama te slube, u svim jedinicama NOV i POJ formiraju se veterinarske jedinice i ustanove, kao
i rukovodei organi. Tako, npr., u Sanitetskom odeljenju Vrhovnog
taba i glavnih tabova osnovan je Veterinarski odsek. U korpusima
i korpusnirn vojnim oblastima u sastavu sanitetskog odseka bio
je veterinarski referent, dok je korpus imao stonu bolnicu i centralnu potkivanicu. U divizijama su postojali veterinarski referenti,
a od ustanova stona ambulanta i potkivanica. Brigade, partizanski odredi i artiljerijski divizioni imali su veterinarskog referenta, stono previjalite i trupnu potkivanicu, dok je u bataljonu i
artiljerijskoj bateriji bio stoni bolniar i stono prihvatilite. Privremena veterinarska sluba" regulisala je takoe i organizaciju veterine u organima vojnopozadinske vlasti. Tako je u komandi podruja, sem veterinarskog referenta, postojala stona ambulanta, a
prema mogunostima i potkivanica, dok je u komandi mesta bio
stoni bolniar i, prema potrebi, stona ambulanta.
Prelazak na novu organizaciju veterinarske slube iao je postepeno, u skladu sa mogunostima i postojeom vojno-politikom
situacijom, jer objektivno nije bilo mogue da se odmah sve organizuje kako je to ovim nareenjem predvieno. Tako, npr., u trupnom sanitetu 10. korpusa, krajem 1944. godine, u 32. i 33. diviziji
postojale su samo stone ambulante, a u brigadama referenti veterine. tab 3. korpusa, 27. septembra 1944, regulisao je da je osnovna jedinica za veterinarsku slubu u bataljonu" i da veterinarsku
slubu u bataljonu obavlja bataljonski stoni bolniar koji se nalazi uz intendanturu bataljona". U 19. diviziji pri intendanturi bataljona bio je jedan veterinarski bolniar, kao to se bolniar nalazio i u mitraljeskim etama, to Privremena veterinarska sluba
nije predviala.
Obavetajna i sluba bezbednosti u 1944. godini dobija svoj
potpuni oblik, sa razgranatom mreom jedinica i ustanova. Radi
prikupljanja obavetajnih podataka i izvianja neprijatelja, krajem 1943. i tokom 1944. godine u svim operativnim i partizanskim
jedinicama formiraju se izviake jedinice. U divizijama se osnivaju ete (sa tri voda), u brigadama izviaki vodovi, u partizanskim odredima bataljonskog sastava vodovi, u bataljonima
izviake desetine. Meutim, sve vee potrebe oruane borbe, naroito od druge polovine 1944. godine, uticale su da se i u narodnooslobodilakim brigadama i u divizijama formiraju izviake ete.
Pojedini korpusi su imali svoje izviake jedinice. Tako, npr., 2.
307
Dr Jao Romano, Veterinarska sluba u NOR-u, str. 227, Arhiv VII,
k. 485, br. reg. 410.

udarni korpus imao je Izviaki bataljon, formiran 6. jula 1944,

uglavnom od ljudstva Lovenskog partizanskog odreda. Zadaci izvianja su precizirani nareenjima tabova, a dubina na koju su
upuivane izviake jedinice radi prikupljanja podataka o neprijatelju i zemljitu bila je uslovljena zadatkom jedinice i objektima
izvianja. Tako, npr., izviaka eta divizije mogla se angaovati
i na dubini od 50 km u sistemu neprijateljske odbrane. Izvianje
specijalizovanih vojnih izviakih jedinica bilo je u tesnoj saradnji sa obavetajnim centrima na terenu, organima narodne Vlasti i
antifaistikim organizacijama, a podaci su prikupljani i uz punu angaovanost stanovnitva.
Za neposredno rukovoenje izviakim jedinicama i obavetajnom slubom, tokom 1944. godine u svim komandama i ustanovama oformljeni su obavetajni organi, osposobljeni za reavanje
najsloenijih obavetajnih zadataka, ime je obezbeeno da tabovi
i komande donose odluke na potpunijem poznavanju neprijatelja,
njegovih planova, namera i rasporeda snaga.
Proces stvaranja i postepenog razvitka obavetajne slube i
slube bezbednosti prethodio je stvaranju Odeljenja za zatitu naroda (Ozna), u maju 1944. Sve vie se oseala potreba za jednom
snanom i razgranatom organizacijom koja e se, kao instrument
nove drave, brinuti za njenu bezbednost.
Zato je naredbom Vrhovnog komandanta od 13. maja 1944.
pri Poverenitvu za narodnu odbranu Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije stvoreno Odeljenje za zatitu naroda. Time je izdvojena politika obavetajna sluba od vojnooperativne i stvorena
jaka organizacija u slubi nove Jugoslavije za borbu protiv neprijatelja i suzbijanje njegove kontrarevolucionarne delatnosti. Za razliku od dotadanjih ustanova, koje su imale sline namene i zadatke,
Ozna je bila centralizovana, s jedinstvenim metodom delatnosti. U
prvo vreme svoju aktivnost je usmeravala, pre svega, na pruanje
pomoi operativnim jedinicama, prikupljajui potrebne obavetajne podatke i organizujui unutar neprijateljskih garnizona diverzantske akcije. Kasnije se sve vie orijentisala na svoj osnovni zadatak borbu protiv neprijateljske pijunae i suzbijanje petolcoloitake delatnosti.
Poverenitvo narodne odbrane, preko naelnika Odeljenja za
zatitu naroda, rukovodilo je Korpusom narodne odbrane Jugoslavije, formiranim 15. avgusta 1944, koji je svoje zadatke izvravao
sa slubom bezbednosti i ostalim operativnim i partizanskim jedinicama. Sluba bezbednosti i KNOJ su uspeno izvrili svoje zadatke i dali znaajan doprinos pobedi u oslobodilakoj borbi.
Pravna sluba i vojno sudstvo. Tokom 1944. godine nastavljena je izgradnja vojnodisciplinskih propisa i vojnih pravosudnih
organa.
Vrhovni tab je 24. maja 1944. izdao naredbu o disciplinskoj
odgovornosti vojnih lica; tom naredbom su ukinuti sudovi asti

za oficire NOV i POJ308 od maja 1943. Naredbom je regulisana disciplinska odgovornost vojnika, podoficira i oficira NOV i POJ, zatim
graanskih lica koja stoje u bilo kojem slubenom odnosu sa vojskom, kao i zatvorenika i ratnih zarobljenika. Propisane su disciplinske kazne za oficire i podoficire (opomena, ukor, strogi ukor, pritvor, zatvor i degradacija liavanje ina) i za vojnike (opomena,
ukor, strogi ukor, zatvor i prisilan rad od 15 dana do 3 meseca).
Umesto kazne, za manje disciplinske prestupe predviene su popravne mere (prekoredna sluba, vrenje teih dunosti i dr.). Propisana je i nadlenost u izricanju pojedinih kazni. Kanjeni je imao
pravo albe protiv svake disciplinske odluke.
Naredba Vrhovnog taba o disciplinskoj odgovornosti vojnih
lica od maja 1944. predstavlja znaajan dokument za dalje jaanje discipline i vojne organizacije uopte, uvrenje zdravih meusobnih odnosa i jaanje zakonitosti u potovanju linih prava pripadnika NOV i POJ, a sa pravnog stanovita za izgraivanje vojnodisciplinskog prava uopte.
Naredbom Vrhovnog taba od 24. maja 1944. izdata je Uredba
0 vojnim sudovima i ustrojstvu i nadlenosti vojnih sudova, ime
je stavljena van snage Uredba o vojnim sudovima od 29. decembra 1942, kao i ostali propisi koji su se odnosili na vojne sudove.
Prema novoj Uredbi o vojnim sudovima, ukidaju se vojni sudovi
komandi podruja, brigada i odreda i odreuje se da vojnosudsku
nadlenost vre vojni sudovi korpusa, korpusnih vojnih oblasti
1 Vii vojni sud pri Vrhovnom tabu NOV i POJ. Uredba predvia
mogunost formiranja vojnog suda divizije, ije lanove imenuje
Vrhovni tab, ukoliko je divizija vezana za jednu teritoriju. Vojni
sud korpusa bio je nadlean za suenje krivinih dela vojnika, podoficira i niih oficira, kao i za sva krivina dela lica na teritoriji
po kojoj se korpus kretao i vodio ratne operacije. Vojni sud korpusne vojne oblasti bio je nadlean za sva ostala dela predviena Uredbom, ukoliko ne spadaju u nadlenost Vieg vojnog suda i vojnog
suda korpusa. Vii vojni sud pril Vrhovnom tabu sudio je, u prvom
stepenu, krivina dela viih oficira i generala NOVJ i tea dela ratnih zloinaca. Mogao je imati vie vea. Sve izreene smrtne kazne
korpusnih vojnih sudova i sudova korpusnih vojnih oblasti potvrivao je Vii vojni sud. Predsednik Vieg vojnog suda bio je ujedno
i ef Vojnosudskog odeljenja Vrhovnog taba. Vojni sudovi, kao i
Vii vojni sud, sudili su u veu od tri lana. Uredba je, pored organizacijskih pitanja vojnog sudstva i nadlenosti, sadravala i odredbe krivinog postupka, nain isleivanja, sudski postupak, albeni postupak i izvrenje sudske presude.
Vojnosudsko odeljenje Vrhovnog taba 8 septembra 1944. izdalo je Uputstvo o poslovanju vojnih sudova. Tako su ovi propisi,
uredbe i uputstva znatno doprineli daljem organizacionom uvrenju vojnih sudova, izgradnji njihovog jedinstvenog poslovanja
uopte u okviru itave NOV i POJ i jaanju zakonitosti u radu svih
308

Arhiv VII, k. 1517, reg. br. 17.

Organa vojnog pravosua. Time je zavrena izgradnja vojnih pravosudnih organa tokom narodnooslobodilakog rata u jedinicama
NOV i POJ.
RUKOVOENJE I KOMANDOVANJE
Formiranjem Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije
(NKOJ) na Drugom zasedanju AVNOJ-a, 30. novembra 1943. osnovano je Poverenitvo narodne odbrane Demokratske Federativne
Jugoslavije. Tako je Vrhovni tab NOV i POJ, ranije odgovoran
Centralnom komitetu KPJ, od kraja 1943. bio odgovoran Poverenitvu za narodnu odbranu NKOJ, na ijem je elu stajao maral
Josip Broz Tito.
U ovom periodu je dolo do bitnih promena u sastavu Vrhovnog taba, jer se poveao obim poslova, s obzirom na postojanje
krupnih oruanih snaga i sve razvijeniju oruanu borbu. Zbog toga
se u 1944. poveao broj veza Vrhovnog taba sa potinjenim tabovima jedinica. Osim neposrednih veza, koje je odranije odravao sa
glavnim tabovima, Vrhovni tab je neposredno rukovodio i komandovao tabom Mornarice NOVJ, tabom Vazduhoplovstva NOVJ,
Korpusom narodne odbrane preko Odeljenja za zatitu naroda, 1.
proleterskim, 2. i 3. udarnim korpusom, tabom Baze NOVJ u Italiji i Oficirskom kolom NOV i POJ.
Za neposredno rukovoenje jedinicama rodova i slubi tokom
1944. pri Vrhovnom tabu (slino je bilo i pri glavnim tabovima)
formiraju se odeljenja, odnosno odseci. U julu 1944. formirano je
Artiljerijsko odeljenje Vrhovnog taba. Od ranijeg Tehnikog odseka formirano je Ininjerijsko-tehniko odeljenje. Postojalo je
Odeljenje za vezu pri Vrhovnom tabu, koje je rukovodilo slubom
i jedinicama veze. U okviru Sanitetskog odeljenja Vrhovnog taba
11. aprila 1944. osnovan je Veterinarski odsek, a postojalo je jo
Ekonomsko i Vojnosudsko odeljenje Vrhovnog taba. Time je Vrhovni tab dobio odgovarajue ustanove koje su se starale o rodovima i slubama, to je s obzirom na veliki broj rodovskih jedinica
i potrebe sve razvijenije oruane borbe, dalo korisne rezultate.
U januaru 1944. Vrhovni tab je bio u Jajcu, a onda se prebacio
u Drvar gde je ostao do 25. maja, odakle se posle neuspelog nemakog vazdunog desanta sa Kuprekog polja prebacio u junu
Italiju, a zatim na otok Vis. Sa Visa je Vrhovni komandant neposredno rukovodio jedinicama 1. proleterskog i 12. udarnog korpusa
i Operativnom grupom divizija prilikom prodora u Srbiju, usmeravao i usklaivao borbena dejstva 2. i 3. korpusa u Crnoj Gori i istonoj Bosni, kao i divizija pod komandom Glavnog taba Srbije.
Sredinom septembra 1944. Vrhovni komandant je sa Visa otiao u
Krajovu a odatle u Moskvu. Otuda se vratio u Vrac i Belu Crkvu, a
24. oktobra stigao u Beograd. Za to vreme Vrhovni tab se sa Visa
prebacio u Valjevo, a krajem oktobra 1944. u osloboeni Beograd.

Godina IV

Februar, mart, april 1944

Broj 37, 38, 39

UREDBA
O ZVANJIMA POLITIKIH KOMESARA
NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
I
Politiki komesari Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije imaju
rang oficira sa svima pravima koja d a j u odgovarajui oficirski inovi.
II
Politiki komesari imaju sledei rang:
a) Politiki delegati vodova dobijaju rang koji odgovara inu zastavnika.
b) Politiki komesari eta, baterija, eskadrona, komandi mesta dobij a j u rang koji odgovara inu porunika.
c) Politiki komesari bataljona, komandi podruja, tenkovskih eta
dobijaju rang koji odgovara inu kapetana.
d) Politiki komesari brigada, tenkovskih bataljona, artiljeriskih i konjikih diviziona, vazduhoplovnih eskadrila, dobijaju rang koji odgovara inu
majora.
e) Politiki komesari divizija, operativnih zona, vazduhoplovnih grupa,
oficirskih kola, dobijaju rang koji odgovara inu potpukovnika.
f) Politiki komesari korpusa dobijaju rang koji odgovara inu
pukovnika.
g) lanovi Vrhovnog taba koji nemaju oficirske inove poimenino
dobijaju rang odgovarajuih oficirskih inova.
III
Oznake na reverima bluze i iriti na rukavima su isti kao i za odgovarajue inove oficira sa sledeim dopunama:
a) Politiki delegati vodova imaju po jednu, politiki komesari eta
po dve, a politiki komesari bataljona po tri petokrake ute zvezde na irit.ima rukava, a na zlatnim oznakama trougla politiki delegat ima po jednu,
politiki komesar ete po dve, a politiki komesar bataljona po tri tanke crvene vrpce, paralelne unutranjoj strani trougla.
b) Politiki komesari brigada imaju po jednu, politiki komesari divizija po dve, a politiki komesari korpusa po tri ute petokrake zvezde na
donjim iritima rukava, a na zlatnim oznakama romba komesari brigada
imaju po jednu, komesari divizija po dve, a komesari korpusa po tri crvene
vrpce.
c) Svi lanovi Vrhovnog taba imaju na zlatnim oznakama romba po
jednu utu petokraku zvezdu.

IV
Za regulisanje ranga komesara onih jedinica i ustanova koje nisu navedene u ovoj uredbi, nadleni tabovi dostavie Poverenitvu za narodnu odbranu konkretne predloge.
V
Ova uredba stupa odmah na snagu. Posle postupka svi tabovi, komande i ustanove dostavie Poverenitvu za narodnu odbranu Nacionalnog
komiteta osloboenja Jugoslavije spiskove komesara sa istim podacima kao
i za ostale oficire Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Ova uredba ne vai za partizanske odrede Jugoslavije.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
22 aprila 1944

P O V E R E N I K ZA NARODNU ODBRANU
V R H O V N I KOMANDANT NOV i POJ
MARAL JUGOSLAVIJE
J. B. T I T O

UREDBA
O ZVANJIMA POMONIKA P O L I T I K I H KOMESARA
NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
I
Pomonici politikih komesara Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije imaju rang oficira sa svima pravima koja daju odgovarajui oficirski
inovi.
II
Pomonici politikih komesara imaju sledei rang:
a) Pomonici politikih komesara eta, baterija, eskadrona dobijaju
rang koji odgovara inu potporunika.
b) Pomonici politikih komesara bataljona, tenkovskih eta dobijaju
rang koji odgovara inu porunika.
c) Pomonici politikih komesara brigada, tenkovskih bataljona, artiIjeriskih i konjikih diviziona, vazduhoplovnih eskadrila dobijaju rang koji
odgovara inu kapetana.
III
Oznake ranga pomonika politikih komesara iste su kao i kod politikih komesara odgovarajueg ranga.
IV
Za regulisanje ranga pomonika politikih komesara onih jedinica i
ustanova koje nisu navedene u ovoj uredbi nadleni tabovi dostavie Poverenitvu za narodnu odbranu konkretne predloge.

v
Ova uredba stupa odmah na snagu.. Posle postupka svi tabovi, komande i ustanove dostavie Poverenitvu za narodnu odbranu Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije spiskove pomonika politikih komesara sa svim
podacima kao i za ostale oficire Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije.
Ova uredba ne vai za partizanske odrede Jugoslavije.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
24 aprila 1944

POVERENIK ZA NARODNU ODBRANU

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ
MARAL JUGOSLAVIJE
J. B. TITO

NAREDBE VRHOVNOG KOMANDANTA

NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE I PARTIZANSKIH
ODREDA JUGOSLAVIJE
I
Naziv zamjenik politikog komesara mijenja se u naziv pomonik politikog komesara.
Pomonici politikih komesara vrie pored dosadanje dunosti i dunost povjerenika personalnog otsjeka.
23 aprila 1944

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

MARAL JUGOSLAVIJE
J. B. TITO
II

Ukida se dosadanji vojniki pozdrav sa stisnutom pesnicom i uvodi

se novi uobiajeni vojniki pozdrav sa ispruenim prstima tako da srednji
prst dodiruje desnu stranu ela do ivice vojnike kape.
Ova naredba vai samo za regularne jedinice Narodnooslobodilake
vojske, a ne i za partizanske odrede, koji zadravaju dosadanji nain
pozdravljanja.
25 aprila 1944

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

MARAL JUGOSLAVIJE
J. B. TITO
III

Zabranjuje se dalje noenje u regularnim jedinicama Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije svih nepropisnih kapa, kao to je to sluaj u Dalmaciji i nekim drugim delovima Hrvatske itd. Takve nepropisne kape odmah
zameniti propisnim vojnikim kapama, koje su uvedene od samog poetka
Narodnooslobodilake borbe u prvim divizijama Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije.
Ova naredba ne vai za partizanske odrede Jugoslavije.
25 aprila 1944

VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ

MARAL JUGOSLAVIJE
J. B. TITO

Iz Drvara, Visa i Beograda Vrhovni komandant sa Vrhovnim

tabom dalje je usmeravao izgradnju oruanih snaga i rukovodio
oruanom borbom. U svojstvu povererrika za narodnu odbranu i vrhovnog komandanta NOV i POJ, Josip Broz Tito je u Drvaru 22.
aprila 1944. izdao Uredbu o zvanjima politikih komesara Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, prema kojoj politiki komesari
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije imaju rang oficira sa svim
pravima koja daju odgovarajui oficirski inovi". Na osnovu ove
uredbe, politiki delegat voda imao je rang koji je odgovarao inu
zastavnika, politiki komesari eta, baterija, eskadrona, komandi
mesta dobijaju rang koji odgovara inu porunika. Politiki komesari bataljona, komandi podruja, tenkovskih eta iimaju rang
koji odgovara inu kapetana. Politiki komesari brigada, tenkovskih
bataljona, artiljerijskih i konjikih diviziona, vazduhoplovnih eskadrila imaju rang koji odgovara inu majora. Politiki komesari divizija, operativnih zona, vazduhoplovnih grupa, oficirskih kola, dobijaju rang ina pukovnika, a lanovi Vrhovnog taba koji nemaju
oficirske inove poimenino dobijaju rang odgovarajuih oficirskih
inova. Na kraju se govori o oznakama koje e nositi politiki rukovodioci. 309
Dva dana kasnije, 24. aprila, maral Tito izdao je Uredbu
0 zvanjima pomonika politikih komesara Narodnooslobodilake
vojske Jugoslavije, koji takoe imaju rang oficira sa svim pravima
koja daju odgovarajui oficirski inovi.310
Naredbom Vrhovnog komandanta od 23. aprila naziv zamenik
politikog komesara" promenio se u pomonik politikog komesara", koji, pored dotadanjih poslova, prima i dunost povjerenika
personalnog odsjeka". 311
Radi daljeg uvrenja vojne discipline i jedinstvenih postupaka u pozdravljanju i odevanju, Vrhovni komandant je naredbom od 25. aprila 1944. regulisao pitanje vojnikog pozdrava i jedinstvenih partizanskih kapa: ukida se dosadanji vojniki pozdrav
stisnutom pesnicom i uvodi se novi uobiajeni vojniki pozdrav
sa ispruenim prstima tako da srednji prst dodiruje desnu stranu
ela do ivice vojnike kape". To je vailo za operativne, ali ne
1 za partizanske jedinice, koje su zadrale stari nain pozdravljanja. 312
Istom naredbom od 25. aprila u jedinicama NOVJ, zabranjeno
je dalje noenje svih nepropisanih kapa, kao to je to sluaj u
Dalmaciji i nekim drugim delovima Hrvatske", pri emu se misli
na partizanske kape iz ustanikih dana zvane troroge". Takve nepropisne kape trebalo je zameniti propisnim vojnikim kapama,
koje su uvedene od samog poetka NOB u prvim divizijama NOVJ,,.
Naredba nije vaila za partizanske odrede. 313
Jednu od najznaajnijih odluka koje je Vrhovni komandant
doneo u osloboenom Drvaru bilo je osnivanje Odeljenja za za300
310
311
312
3,3

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 399.

Isto, str. 401.
Isto, str. 402.
Isto.
Isto.

titu naroda (Ozna) pri Poverenitvu za narodnu odbranu NKOJ.

Formirano je 13. maja 1944. godine. U poetku se Ozna bavila prikupljanjem obavetajnih podataka za potrebe operativnih jedinica,
kasnije se sve vie orijentisala na borbu protiv pijunae i suzbijanje petokolonake delatnosti. U njenom sastavu formiran je Trei
odsek za borbu protiv neprijateljskih elemenata, pijuna i diverzanata ubaenih u NOV i POJ. Tokom 1944. u korpusima i divizijama, formiraju se odseci Ozne a u brigadama su postojali opunomoenici, to je, sa manjim izmenama, ostalo do kraja rata.
PRETSEDNISTVO
ANTIFAISTIKOG VEA
NARODNOG OSLOBOENJA
JUGOSLAVIJE
Na predlog Vrhovnog komandanta Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije Marala Jugoslavije Josipa Broza Tita od 22
jula 1944 godine, Pretsednitvo Antifaistikog vea narodnog osloboenja
Jugoslavije donelo je

ODLUKU
o odlikovanju ordenom Narodnog osloboenja sledeih jedinica Narodnooslobodilake vojske:
1. I proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada I proleterske
divizije,
2. III proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada I proleterske
divizije,
3. XIII proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada Rade Konar" I proleterske divizije,
4. I narodnooslobodilaka (krajika) brigada V narodnooslobodilake
udarne divizije,
5. II proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada VI proleterske
divizije Nikola Tesla",
6. III proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada VI proleterske
divizije Nikola Tesla",
7. II proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada II proleterske
divizije,
8. IV proleterska narodnooslobodilaka udarna (crnogorska) brigada
II proleterske divizije,
9. V proleterska narodnooslobodilaka udarna (crnogorska) brigada
III NO udarne divizije,
10. II proleterska narodnooslobodilaka udarna brigada (dalmatinska)
XXIX udarne divizije,
11. VI proleterska narodnooslobodilaka udarna (istono-bosanska)
brigada XII divizije,
12. II narodnooslobodilaka udarna (krajika) brigada XXVII divizije,
13. I narodnooslobodilaka udarna brigada VII divizije,
14. I narodnooslobodilaka udarna brigada VIII divizije,
15. V narodnooslobodilaka udarna (kozarska) brigada XI divizije,
16. V narodnooslobodilaka udarna brigada Ivan Cankar" XV divizije,
17. I narodnooslobodilaka udarna brigada XXVI divizije,
18. Hrvatska omladinska narodnooslobodilaka udarna brigada Joa
Vlahovi",

19. Hrvatska narodnooslobodilaka udarna brigada Brae Radia",

20. I narodnooslobodilaka udarna brigada Tone Tomi" XIV divizije.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
24 jula 1944 godine
Sekretar
Rodoljub olakovi s. r.
Prva odlikovanja narodnooslobodilakih brigada.
ba NOV i POJ broj 4043, za majavgust 1944.

Pretsednik
Dr I. Ribar s. r.
Bilten

Vrhovnog

ta-

Dolaskom Vrhovnog taba na osloboeni otok Vis pruila se

povoljnija prilika za neposredno rukovoenje oslobodilakim jedinicama u svim krajevima Jugoslavije i izgradnju oruanih snaga. Pored drugih naredbi i odluka koje je na Visu doneo Vrhovni tab
u izgradnji oslobodilakih jedinica, posebno je znaajna naredba od
jula 1944. o formiranju artiljerijskih tabova, jedinica i ustanova.
Prema toj direktivi, osnovano je Artiljerijsko odeljenje Vrhovnog
taba, kao organ Vrhovnog taba za optu evidenciju, nastavu, organizaciju i formaciju artiljerije i snabdevanje svih jedinica po artiIjerijsko-tehnikoj grani. Odeljenje je imalo organizacijski, nastavni
i materijalni odsek. Predvieno je da se formira i artiljerija Vrhovnog taba, koju bi inile samostalne artiljerijske jedinice, kao artiljerijska rezerva. 314
Na Visu je donet i prvi dokumenat o dodeli odlikovanja prema ukazu Vrhovnog komandanta od 15. avgusta 1943. godine. Odlukom Predsednitva AVNOJ-a od 24. jula 1944, na predlog Vrhovnog komandanta, odlikovano je 20 brigada NOVJ Ordenom narodnog osloboenja. Prva pojedinana odlikovanja dodeljena su odlukom Predsednitva AVNOJ-a od 7. i 25. septembra 1944. godine.
Ordenom partizanske zvezde I reda odlikovana su 63, II reda
143, III reda 351, Ordenom narodnog osloboenja 16, Ordenom bratstva i jedinstva 12, Ordenom za hrabrost 1.216 i
Medaljom za hrabrost 773 rukovodioca i borca NOV i POJ.315
U osloboenom Beogradu, 19. novembra 1944. na predlog Velike antifaistike skuptine Srbije, Predsednitvo AVNOJ-a odluilo je da Vrhovnom komandantu NOV i POJ maralu Jugoslavije
Josipu Brozu Titu dodeli naziv narodnog heroja i time velikom
vojskovoi naroda Jugoslavije, inicijatoru, organizatoru i rukovodiocu njihove Narodnooslobodilake borbe, odalo zaslueno priznanje
za izvanredne zasluge na organizovanju partizanskih odreda i Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, za genijalno rukovoenje njihovim operacijama, i pri tome ispoljenu upornost i junatvo i da se
pred svim narodima Jugoslavije vidno obelee istorijslce zasluge
naeg narodnog voe na stvaranju bratstva i nerazruivog jedinstva naih naroda, zbratimljenih u federativnoj Jugoslaviji. . ."316
314
315
316

Arhiv VII, k. 15, br. reg. 19; k. 15 A, br. reg. 1913/1.

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 480508.
Isto, str. 531.

GODINA IV

NOVEMBARDECEMBAR 1944

BROJ 4647

PRETSEDNITVO
ANTIFAISTIKOG VEA
NARODNOG OSLOBOENJA
JUGOSLAVIJE

ODLUKA
Da bi se velikom vojskovoi naroda Jugoslavije, inicijatoru, organizatoru i rukovodiocu njihove Narodnooslobodilake borbe, Maralu Jugoslavije JOSIPU BROZU TITU, odalo zaslueno priznanje za izvandredne zasluge
na organizovanju partizanskih odreda i Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, za genijalno rukovoenje njihovim operacijama, i pri tome ispoljenu
upornost i junatvo, kao i da bi se pred svima narodima Jugoslavije vidno
obeleile istoriske zasluge naeg narodnog voe na stvaranju bratstva i nerazruivog jedinstva naih naroda, zbratimljenih u demokratskoj i federativnoj Jugoslaviji,
Predsednitvo Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije,
na predlog Velike antifaistike narodnooslobodilake skuptine Srbije
odluuje
Da se Vrhovnom komandantu NOV i POJ, Maralu Jugoslavije
JOSIPU BROZU TITU
dodeli naziv NARODNOG HEROJA.
U Beogradu, 19 novembra 1944 god.
Sekretar
R. olakovi s. r

Pretsednak
Dr I. Ribar s. r.

PRETSEDNITVO
ANTIFAISTIKOG VEA
NARODNOG OSLOBOENJA
JUGOSLAVIJE
BROJ 145
Pretsednitvo Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije
odluuje
da se za izvanredne zasluge u Narodnooslobodilakoj borbi veliki vojskovoa, organizator i rukovodilac Narodnooslobodilake borbe, stvaralac

bratstva i jedinstva naih naroda i izgraditelj Demokratske Federativne Jugoslavije

MARAL JUGOSLAVIJE JOSIP BROZ TITO

odlikuje
ORDENOM NARODNOG OSLOBOENJA
26 februara 1945 g.
u Beogradu
Sekretar
M. Perunii s. r.

Pretsednik
Dr I. Ribar s. r.

Za neposredno obezbeenje Vrhovnog taba dok se on nalazio u Drvaru postojao je Pratei bataljon (dve ete i konjiki eskadron, eta za obezbeenje saveznikih misija i protivavionska mitraljeska eta od 6 orua za obezbeenje rej ona razmetaja CK KP J,
Vrhovnog taba, AVNOJ-a, Nacionalnog komiteta i saveznikih misija), sa ukupno oko 320 boraca. Za vreme nemakog vazdunog
desanta na Drvar Pratei bataljon je odigrao znaajnu ulogu u zatiti i evakuaciji Vrhovnog taba. Poto je Vrhovni tab otiao na
Vis, tamo su ga obezbeivali konjiki eskadron i ostale jedinice 26.
dalmatinske divizije. Pratei bataljon je tada uao u sastav 1. proleterskog a kasnije 2. udarnog korpusa, sve do oktobra 1944, kada se
preko Valjeva i Aranelovca prebacio u osloboeni Beograd i uao u
sastav novoformirane Gardijske brigade.
Kada su Vrhovni komandant i Vrhovni tab stigli u Beograd,
kao i druge vojno-politike ustanove, 1. novembra 1944. osnovana
je Gardijska brigada. Nastala je na osnovama Prateeg bataljona
V i u poetku je imala dva bataljona, oficirsku etu i pozadinske
jedinice i ustanove. U m a j u 1945. u brigadi se formiraju jo tehniki bataljon i konjiki eskadron, to je odgovaralo potrebama neposrednog obezbeenja Ministarstva narodne odbrane i Generaltaba
JA, Vrhovnog komandanta i najviih vojnih i politikih rukovodilaca, zatim za uee na pojedinim sveanostima i poastima i obezbeenju stranih diplomatskih predstavnika.
Tokom 1944. godine Vrhovni tab je nastavio da proiruje neposredne kontakte sa saveznikim komandama. Odravanje veze sa
stranim vojnim predstavnicima bilo je najpre u nadlenosti pomonika naelnika Vrhovnog taba, a 1943. i 1944. odseka pri Vrhovnom tabu, koji je u februaru 1945. prerastao u Odeljenje za
vezu sa stranim vojnim predstavnitvima. U Drvar je, u Vrhovni
tab, 24. februara 1944. stigla sovjetska vojna misija, koju je predvodio general-lajtnant Nikolaj Kornjejev. Sa njim je bio general-major Anatolij Gorkov, ukupno 22 lana; taj broj se kasnije poveao.317
Poto je pri saveznikoj Vrhovnoj komandi za Sredozemlje
postojala Vojna misija NOVJ, odmah po dolasku sovjetske misije,
Vrhovni tab je reio da slinu misiju uputi u Moskvu, pod -nazivom Vojna misija Nacionalnog komiteta". Prvog aprila 1944. desr

' Zbornik, tom II, knj. 12, str. 156.

finitivno je odreen sastav Vojne misije za Sovjetski Savez, koja

je stigla u Moskvu 12. aprila. Vojnu misiju NOVJ predvodio je general-lajtnant Velimir Terzi, ukupno 11 lanova. 318 Njen zadatak
je bio da sa sovjetskom komandom razmatra pitanja vojne pomoi
NOVJ i druga koja su bitna za voenje NOR-a.
U septembru 1944. pri Vrhovnom tabu su osnovane posebne
vojne misije britanska i amerika. Naime, posle pogibije amerikog majora Lina Feria (Linn Farish) Slima koji se nalazio u sastavu auglo-amerike vojne misije pri Vrhovnom tabu, Amerikanci
su se odluili da poalju kompletnu ameriku misiju koja je ubrzo
stigla u Jugoslaviju. Dotadanja anglo-amerika vojna misija je time prestala da postoji. Iz nje se izdvojila britanska grupa sa Ficrojern Maklejnom na elu i obrazovala posebnu britansku vojnu
misiju. Ameriku vojnu misiju pri Vrhovnom tabu predvodio je
pukovnik Eleri Hantigton (Ellery C. Huntigton), a njegov zamenik
bio je potpukovnik arli Trajer (Charlie Trayer) 3 1 9
Tako su od septembra 1944. pri Vrhovnom tabu NOV i POJ
postojale tri saveznike vojne misije britanska, sovjetska i amerika. Sline vojne misije postojale su i kod pojedinih glavnih tabova, nekih tabova korpusa i divizija NOVJ.
U 1944. godini prestali su da funkcioniu neki glavni tabovi.
Glavni tab Crne Gore i Boke rasformiran je 22. januara 1944,
a njegove funkcije preuzeo je tab 2. udarnog korpusa. Sredinom
marta 1944. naredbom Vrhovnog taba rasformiran je Glavni tab
NOV i PO Sandaka, a njegove funkcije takoe je preuzeo tab 2.
udarnog korpusa.
Po nareenju Vrhovnog taba, 2. septembra 1944. Glavni tab
NOV i PO Kosova i Metohije preimenovan je u Operativni tab
NOV i PO za Kosovo i Metohiju. U poetku je bio pod Vrhovnim, a
zatim pod Glavnim tabom Srbije. Komandant Operativnog taba
bio je Fadilj Hoda, a politiki komesar Krsto Filipovi. 320
U Glavnom tabu Hrvatske u 1944. godini izvrene su promene: ukinuto je 1. i 2. odeljenje, a naelnici odeljenja postali su prvi
i drugi pomonik naelnika Glavnog taba Hrvatske, dotadanji odseci razvili su se u odeljenja. Prvi pomonik naelnika Glavnog taba rukovodio je Operativnim, Vojnoobavetajnim, Personalnim, Artiljerijskim i Politikoobavetajnim odeljenjem i Odsekom za vezu.
Artiljerijsko odeljenje je ukinuto i formiran je Odsek za naoruanje. Drugi pomonik naelnika Glavnog taba rukovodio je EkonomS18
Sastav Vojne misije NOVJ za SSSR: general-lajtnant Velimir Terzi, general-lajtnant Milovan ilas, lan V, pukovnik Velimir Stojni, politiki komesar 5. korpusa, pukovnik Mile Pavii, komandant 1. vazduhoplovne baze, pukovnik dr ura Meterovi, ef Sanitetske misije NOVJ u Bariju, potpukovnik Stanko Danilovi, nastavnik Oficirske kole, potpukovnik
Vinko vob, politiki komesar 13. divizije, m a j o r Pavle Savi, na slubi
pri V, Antun Avgustini, skulptor, porunik Bogdan Popovi i porunik
Marko Popovi. Zbornik, tom II, knj. 12, str. 245. E. Kardelj, Borba za priznanje i nezavisnost nove Jugoslavije, str. 41.
319
Ficroj Maklejn, Zlatni drum. Pijesak Orijenta. Rat na Balkanu,
Zagreb 1953, str. 298299, 533, 506. Zbornik, tom XI, knj. 4, str. 929, 924,
927, 1080.
3
- Arhiv PK SKS u Pritini, k. 19, reg. br. 1244.

skim, Sanitetskim, Vojnosudskim, Tehnikim i Saobraajnim odeljenjem. Komandant Glavnog taba Hrvatske bio je Ivan Gonjak,
a politiki komesar Rade igi. Za pomonika komandanta 17. aprila 1944. postavljen je dotadanji komandant 6. korpusa Petar Drapin, a za naelnika dotadanji komandant 11. korpusa Pavle
Jaki. 321
Glavni tab Makedonije u 1944. godini bio je potpuno organizacijski razvijen. Tada su formirani Operativno, Obavetajno, odeljenje za vezu, Saobraajno, Artiljerijsko, Ininjerijsko, Vazduhoplovno, Topografsko, Ekonomsko, Personalno, Sanitetsko, Nastavno i Mobilizacijsko odeljenje. Naredbom Vrhovnog taba od 1. jula 1944, za politikog komesara Glavnog taba Makedonije postavljen je Bane Andreev-Rankata, umesto Cvetka Uzunovskog. Komandant Glavnog taba je i dalje Mihajlo Apostolski. Za naelnika
taba postavljen je Pavle Ili. U novembru je Andreeva zamenio
Boro Temelkovski. 322
U Glavnom tabu NOV i PO Slovenije 20. januara 1944. izvrena je reorganizacija u pravcu njegovog daljeg osposobljavanja
za rukovoenje i komandovanje sve razgranatijom mreom oruanih snaga u novim uslovima zavrnog perioda NOR-a. Osim komandanta, komesara i naelnika taba, postojali su Operativno
i Obavetajno odeljenje, Odeljenje za kadrove, Odeljenje za vezu,
Odeljenje za pozadinu, Ekonomsko odeljenje i Sanitetsko odeljenje
(koje je imalo sekciju za veterinu), Propagandno i Sudsko odeljenje,
ef administracije, verski referent i oficir za vezu sa saveznikim misijama. Odeljenje za pozadinu je ukinuto 10. aprila, a 8. maja formirano je Tehniko odeljenje, koje je 23. juna nakon izdvajanja iz njega Geodetske sekcije (koja je postala samostalna) preimenovano u Organizacijsko odeljenje. Odeljenje za kadrove je 23.
avgusta preimenovano u Personalno odeljenje, dok su 24. avgusta
ukinuti Organizacijsko odeljenje i Vojnonauna sekcija, a iz Sanitetskog odeljenja izdvojena je Veterinarska sekcija. Umesto vieg
vojnog suda, koji je u okviru glavnih tabova ukinut odlukom Vrhovnog taba 1. septembra 1944, u Sudskom odeljenju je formiran senat. ifrantsko odeljenje i Tehniko-saobraajno odeljenje
formirani su 19. septembra 1944, a 22. septembra je obrazovan referent za italijanske partizanske jedinice.
U decembru 1944. usledila je nova izmena u Glavnom tabu
Slovenije. Sada su komandni deo taba inili komandant i politiki
komesar, a njima je neposredno bio potinjen naelnik taba, koji
je imao dva pomonika. Prvi pomonik rukovodio je Operativnim,
Obavetajnim, Odeljenjem za vezu i ifrantskim odeljenjem; drugi
pomonik imao je Saobraajno-tehniko, Ekonomsko, Sanitetsko i
Veterinarsko odeljenje, Geodetsku sekciju, referenta za avijaciju
i oficira za vezu sa saveznikim misijama. Politiki komesar dobio
je zamenika politikog komesara, preko koga je rukovodio Propagandnim, Personalnim i Sudskim odeljenjem i Politikim odsekom.
321
Arhiv VII, k. 112, reg. br. 263; k. 113 A, reg. br. 72 i 321; k. 553,
reg. br. 32.
322
Arhiv VII, k. 240, reg. br. 1/14 i 1/254.

Sastav

Glavnog

taba

Narodnooslobodilake

vojske

partizanskih

odreda

Prilog br. 20
Slovenije poetkom 1944.

Do pogibije 7. novembra 1944. komandant Glavnog taba bio je

Franc Rozman Stane, a onda Duan Kveder; politiki komesar bio
je Boris Krajger pa Boris Kidri, a zamenik politikog komesara
Viktor Avbelj. Naelnik taba u poetku je bio Duan Kveder, onda Lado Ambroi i Mile Kilibarda 323 (shema organizacije Glavnog
taba NOV i PO Slovenije, prilog br. 20).
U martu 1944. britanska vojna misija pri Glavnom tabu Slovenije preimenovana je u anglo-ameriku, sa dotadanjim efom
britanske vojne misije Viljemom Donsom. Meutim, u oktobru
1944. osnovane su posebna britanska i posebna amerika vojna misija, to je ostalo do kraja rata.
Petog marta 1944. Vrhovni tab je iz Drvara uputio u Glavni
tab Slovenije sovjetsku vojnu misiju, koju su sainjavali: pukovnik
Nikolaj Nurelovi Patrohajcev, ef -misije, i jo tri lana. 324
Glavnom tabu Srbije tokom 1944. godine izvrene su promene u pravcu njegovog proirivanja odsecima i odeljenjima. Pored
komandanta (Petar Stamboli, od jula 1944. Koa Popovi) i politikog komesara (Dobrivoje Radosavljevi tada jo u Makedoniji), Glavni tab Srbije imao je Operativno i Obavetajno odeljenje,
Odeljenje za naoruanje, Vazduhoplovno, Tehniko, Mobilizacijsko,
Sanitetsko, Ekonomsko i Personalno odeljenje. 325
U Glavni tab Srbije stigle su anglo-amerika i sovjetska vojna misija. Vrhovni tab je 5. februara 1944. obavestio Glavni tab
Srbije da mu, u saglasnosti sa saveznikom misijom pri Vrhovnom
tabu, upuuje majora Dona Henikera (John Henniker), kao efa lokalne saveznike misije pri Glavnom tabu NOV i PO Srbije".
Istovremeno se ukazuje na njegove dunosti oko organizacije snab
devanja, traenja pomoi od saveznike avijacije i odravanja optih veza sa Glavnim tabom Srbije. 326 Krajem marta 1944. na osloboenu teritoriju Srbije padobranom se spustio major Don Heniker. Posle toga u Glavni tab Srbije stigla je i sovjetska vojna
misija. Ona je dola preko Barija i nou 10/11. jula 1944. spustila
se na aerodrom kod sela Kosania blizu Leskovca. 327
Glavni tab Vojvodine poetkom 1944. godine imao je Ekonomski, Vojnopozadinski, Obavetajni, Sanitetski, Mobilizacijski,
Vojnosudski, Odsek za vezu, Odsek za zatitu naroda i Saobraajni
odsek. Sedite Glavnog taba do oktobra 1944. bilo je u Sremu,
sa povremenim kraim boravcima u istonoj Bosni. U oktobru je
preao u Banat, a zatim u Novi Sad, gde mu je bilo sedite do
rasformiranja, odnosno preformiranja u tab 3. armije (1. januara
1945). Formiranje i postojanje Glavnog taba Vojvodine u toku
1943. i 1944. pozitivno se odrazilo na razvitak oruane borbe u Voj323
Arhiv Instituta za zgodovino delavskega gibanja Ljubljana, fascikla
11, 13,32432, 50, 117, i 123.
Zbornik, tom II, knj. 12, str. 300.
32
' Vojna enciklopedija, tom III, str. 219. Novi G Srbije od 12. jula
1944. inili su: komandant general-lajtnant Koa Popovi, naelnik general-major Rudolf Primorac, zamenik komandanta potpukovnik Ljubodrag uri,
politiki komesar Dobrivoje Radosavljevi (tada jo u Makedoniji), zamenik komesara
Moma Markovi. Zbornik, tom I, knj. 9, str. 406465.
326
Zbornik, tom II, knj. 12, str. 58, Arhiv VII, k. 17, reg. br. 194.
327
Kronologija NOR-a, str. 829.

voini. Tokom 1944. bilo je vie promena u strukturi Glavnog taba

Vojvodine. Dotadanjeg komandanta Glavnog taba Aima Grulovia Slobodana zamenio je Kota Na. Politikog komesara Glavnog
taba Stevana Joviia zamenio je Ljuba Momilovi Aleksa, a od
28. novembra 1944. je Branko Petrievi Kada. 328 Od predstavnika
saveznike komande na teritoriji Vojvodine, od druge polovine avgusta 1943. nalazio se major Bazil Dejvidson (Basil Davidson), koji
je predstavljao britansku Vrhovnu komandu na Bliskom istoku. 32 "
KOLE I KURSEVI
Oficirska kola Vrhovnog taba NOV i POJ, koja je poela sa
radom u osloboenom Jajcu, 15. septembra 1943, usled neprijateljske ofanzive poetkom januara 1944. premeta se u Drvar, gde je
u meuvremenu stigao i Vrhovni tab NOV i POJ. kola se smestila
u ipovljane, 3 km jugoistono od Drvara, i nastavila sa radom 12.
februara do 25. maja, do poetka nemakog desanta na Drvar. U
Drvaru su radila dva teaja sa 171 sluaocem na optevojnom teaju. Pored kursa za optevojne stareine, u sastavu Oficirske kole
radio je i vii intendantski kurs za intendante brigada, divizija i
korpusa. Kurs je trajao 20 dana. Zavrila su se etiri kursa. Meutim, zbog nemakog vazdunog desanta Oficirska kola Vrhovnog
taba je prekinula sa radom i vie nije obnovljena. Zavrilo je ukupno 498 slualaca, od ega 395 slualaca optevojnog i 103 intendantskog smera. Pokuaji da se na Visu obnovi njen rad, gde se od
poetka juna nalazio Vrhovni tab, nisu uspeli. Tako su Vojnu i
Oficirsku kolu Vrhovnog taba zavrila ukupno 684 oficira. Time je Vojna i Oficirska kola Vrhovnog taba dala znaajan doprinos osposobljavanju vojnih kadrova, a time i uspenom rukovoen j u i komandovanju jedinicama NOV i POJ.
Posle osloboenja Beograda, kola Vrhovnog taba nastavila je sa radom kao Peadijska oficirska kola, sve do 5. marta 1945.
Tada su organizovane kole rodova, kao to su Peadijska oficirska kola, kola za vie komandante (za komandante brigada i divizija i oficire u tabovima armija i Generaltabu), Intendantska
akademija, Artiljerijska kola, kola veze i kola za ininjerijske
rukovodioce (kasnije Ininjerijska oficirska kola).
U osloboenom Beogradu 21. novembra 1944. osnovana je Vojna akademija Demokratske Federativne Jugoslavije, kojom je neposredno rukovodio Vrhovni tab, kasnije Generaltab JA. To je
bila savremena vojna akademija koja je trajala dve godine. U prvu
klasu primljeno je 2.070 pitomaca iz svih jedinica NOVJ.
U Hrvatskoj je Glavni tab, svojom naredbom od 30. marta
1944, formirao Prvu oficirsku kolu, koja je objedinjavala rad svili
do tada organizovanih vojnih kola i teajeva sa teritorije Hrvatske juno od Save. U njenom sastavu bila je i ranije formirana (od
1. novembra 1943) Artiljerijska oficirska kola, za osposobljavanje
328
320

Sreta Savi, Srem u NOB-i, str. 256, 500501.

F. V. Ddkin, Boj ovna planina, str. 135.

kadrova za dunosti od vodnika do komandanta diviziona. U sklopu

kole organizovani su i teajevi za stareine koje su sticale specijalna znanja za komandovanje minobacakim, protivtenkovskim i protivavionskim jedinicama, a trajali su do 30 dana. U sastavu Prve oficirske kole radilo ie i vie teajeva za specijaliste slube veze.
Meutim, po naredbi Glavnog taba Hrvatske od 12. aprila i944,
svi teajevi su ukljueni u sastav Prve oficirske kole, tako da su
u njenom sastavu postojali teajevi za peadijske i artiljerijske oficire, za stareine jedinica veza, za intendantske i sanitetske oficire.
Tako se Prva oficirska kola Glavnog taba Hrvatske razvila u ustanovu u kojoj su se kolovali kadrovi skoro svih rodova i slubi
koji su tada postojali u NOVJ. U toj koli se kolovalo ukupno
2.517 oficira.
Na osnovama raznih vojnih kurseva i teajeva, po nareenju
Glavnog taba Hrvatske od februara 1944, pri tabu 6. slavonskog
korpusa osnovana je Druga oficirska kola, koja je osposobljavala
kadrove iz jedinica sa teritorije Hrvatske severno od Save, tj. iz
6. i 10. korpusa NOVJ. Pored drugih specijalnosti, u toj koli radio
je i teaj za politike komesare. Druga oficirska kola Glavnog
taba Hrvatske, s kraim prekidima, radila je do marta 1945, kada je preimenovana u Oficirsku kolu 3. armije. Kroz nju je prolo oko 1.250 slualaca.
Oficirska kola NOV i PO Slovenije, osnovana avgusta 1943,
u toku 1944. prerasla je u pravi nastavni centar. U januaru 1944.
u njenom sastavu osnovani su, pored ostalih, tenkovski i obavetajni, a u martu i intendantski teaj. Od avgusta 1943. do aprila
1945. na raznim teajevima kolovana su ukupno 1.542 sluaoca, ne
raunajui razne specijalistike kurseve. Sem ove kole, na teritoriji Slovenije, zbog udaljenosti od Glavnog taba, od 5. marta do 8.
avgusta 1944. radila je Vojna kola pri tabu 9. korpusa, kroz koju
su prola 342 sluaoca. Pri tabovima slovenakih korpusa i 4. operativne zone postojali su i kursevi za podoficire.
Kada je Glavni tab NOV i PO Vojvodine iz Bosne preao
u Srem, 19. septembra 1944, Oficirska i podoficirska kola Glavnog
taba Vojvodine ponovo je poela sa radom u selima ispod Fruke
gore, a potom u Novom Sadu. Od n j e i Druge oficirske kole Glavnog
taba Hrvatske u martu 1945. osnovana je Oficirska kola 3. armije, jer su 6. i 10. korpus operativno bili potinjeni 3. armiji.
Prema operativnim mogunostima, pored navedenih kola, u
toku NOR-a povremeno su radili oficirske kole i kursevi pri tabovima pojedinih korpusa. U avgustu 1944. formirana je Oficirska
kola 1. proleterskog korpusa, a Oficirska kola 2. udarnog korpusa
radi od februara 1944. U jesen 1944. osnovana je i Oficirska kola
3. udarnog korpusa, a postojale su oficirske kole prii tabovima
5, 8, 11, 12, 13, 14, 15. i 16. korpusa i pri Operativnom tabu za Kosovo
i Metohiju. U jesen 1944. u Pirotu, Niu i Kragujevcu formirane su
artiljerijske oficirske kole, koje su marta 1945. prerasle u Artiljerijsku kolu Generaltaba JA. U Katadbi blizu Kaira, 26. marta
1944. osnovana je Tenkovska kola NOVJ, kroz koju je prolo 840
vojnika i stareina.

Za potrebe Mornarice NOVJ, u februaru 1944. na Visu, pri

tabu Mornarice poeli svi rad kola za vezu, Teaj za strojare 1
Teaj za rukovodioce brodova obalne plovidbe, a slini teajevi su
radili i pri Bazi NOVJ u Monopoliju (Italija). Na Visu je 26. m a j a
1944. formirana Uprava kola i kurseva Mornarice NOVJ, koja je
objedinjavala kolovanje vojnopomorskog kadra svih specijalnosti.
kolovanje vazduhoplovaca nastavljeno je u Italiji poetkom
januara 1944, najpre u Savaletrij (kod Barija), a onda u Karovinju
(blizu Bengazija). Tu je 15. januara 1944. formirana zajednika Uprava za tri vazduhoplovne kole: pilotsku, izviaku i mehaniarsku. Sa Bliskog istoka u Sovjetski Savez upuena je na kolovanje
grupa od 69 avijatiara, a druga grupa od oko 200 avijatiara je
kolovana u Aliru.
Prema dogovoru marala Tita i sovjetske komande o isporuci
sovjetske vazduhoplovne tehnike NOVJ, na kolovanje u Sovjetski
Savez je u decembru 1944. upueno oko 500 vazduhoplovaca. Istovremeno su i u zemlji organizovani kursevi za obuku na sovjetskim
avionima, a radili su u Vrcu, Panevu i Novom Sadu. Prva vazduhoplovna kola, sa oko 300 pitomaca za sve vrste specijalista, formirana je u Novom Sadu u prolee 1945. godine.
U toku 1944. nastavljeno je i sa kolovanjem politikog kadra NOVJ. Pri CK KPJ i Vrhovnom tabu u Drvaru radio je dvadesetodnevni vii kurs za politike rukovodioce. U Sloveniji su radili
partijski i politiki kursevi pri CK KP Slovenije i niim komandama
i partijskim rukovodstvima. Slino je bilo i u Hrvatskoj, Crnoj
Gori, Makedoniji, Srbiji Vojvodini na Kosovu i u pojedinim korpusima i divizijama NOVJ.
Zahvaljujui naporima CK KPJ i Vrhovnog taba, kao i drugih
partijskih i vojnih rukovodstava na osposobljavanju kadrova postignuti su izuzetno veliki rezultati na politikom, marksistikom i vojnom obrazovanju stareina NOV i POJ, i postavljeni solidni temelji
daljem kolovanju kadrova JA.330
Organizovanje partijsko-politikih kurseva na nivou divizija
predstavljalo je veoma dobar metod u izgradnji partijsko-politikog
kadra. Potreba osposobljavanja kadrova bila je uslovljena sve brim narastanjem jedinica NOVJ i sve sloenijim zadacima koji su
stajali pred njima. Zato se od poetka 1943. pri CK KPJ organizuju
vii kursevi radi osposobljavanja dovoljnog broja predavaa za
partijske kurseve u jedinicama.
Prema stepenu obrazovanja kadrova, i njihovom idejno-politikom nivou, organizovani su nii, srednji i vii kursevi. Vii kursevi su organizovani pri CK KPJ i nacionalnim komitetima i na njima su, pored partijskih rukovodilaca iz jedinica uestvovali i partijski rukovodioci organizacija na terenu. Srednji i nii kursevi organizovani su pri korpusima, divizijama i brigadama. Nie kurseve
su pohaali sekretari elija, zamenici politikih komesara bataljona,
330
J. B. Tito, Desetogodinjica nae narodne armije, referat na sveanoj akademiji, 21. decembar 1955. Razmatranje o savremenom ratu", Beograd 1959, str. 261.

politiki komesari bataljona, lanovi sreskih i okrunih komiteta

Partije i SKOJ-a, a srednje partijsko-politiki rukovodioci
brigada.
NEKE KARAKTERISTIKE RATNE VETINE
Neuspesi u bitkama na Neretvi i Sutjesci prisilili su nemaku
Vrhovnu komandu da odustane od ranije strategije u kojoj je dominiralo naelo okruenja i da serijom napadnih operacija uniti
NOVJ. lako su okupacione trupe jo bile brojano i tehniki nadmonije, one vie nisu bile sposobne da uspeno primenjuju dotadanje postupke protiv jaih grupacija NOVJ i glavnih uporita
narodnooslobodilakog pokreta. Kapitulacijom Italije snage okupatora bile su jo vie oslabljene, tako da nisu mogle raunati na neke ambicioznije poduhvate.
Od druge polovine 1943. godine okupator je definitivno odustao od irih ofanzivnih poduhvata sa radikalnim ciljevima i preao
na strategijsku defanzivu. Krajem 1943. i u prvoj polovini 1944.
godine orijentisao se na operativno-taktike poduhvate da bi parcijalno tukao NOVJ, dezorganizovao njene jedinice i odbacio od onih
objekata koji su im bili od primarne vanosti. Radilo se o velikim
gradovima, magistralnim komunikacijama koje preko Jugoslavije
vode ka Grkoj, Italiji i Jadranu, i pojasu jadranskog primorja,
jer se nemaka Vrhovna komanda dosta dugo pribojavala saveznikog desanta na Balkan.
Nemaka Vrhovna komanda je tada prvi put priznala da ne
moe preduzeti operacije protiv NOVJ van mesnih okvira" i da
je to iskoristio Tito za dalje proirenje njegovih uticaja i za vojnu organizaciju borakih snaga", kao i da se vie ne moe spreiti
da ustanici, i to iskljuivo Titove snage, posednu podruja koja su
napustili Italijani, a pre svega, gotovo celokupni zapadni obalni
bok Balkanskog poluostrva i pribrena ostrva. . ." Nemci konstatuju
da se poloaj Tita na podruju bive Jugoslavije znatno ojaao i
proirio" i da ne postoje mogunosti da se preduzmu takve mere
koje bi obezbedile vojniko unitenje NOVJ" i da se takve operacije, zbog proirenja pokreta na velikim prostranstvima, moraju
smatrati kao neizvodljive". Polazei od takve procene, nemako rukovodstvo se orijentisalo na operacije koje e imati za cilj da neprestano zadaju udarce jezgru Titovih trupa, kako bi se on vojniki
oslabio i spreio u ostvarenju svojih namera. . ."331
S obzirom na tadanje stanje i kretanje u drugom svetskom
ratu, realne mogunosti sopstvenih oruanih snaga i pomo kolaboracionista, nepovoljnu situaciju na sovjetsko-nemakom frontu, u
Italiji i Jugoslaviji, nemaka Vrhovna komanda je pred oruane
snage na jugoslovenskom ratitu postavila nekoliko strategijskih
zadataka.
331

Svi citati su iz Ratnog dnevnika nemake Vrhovne komande, Frankfurt na Majni, 1963, tom IV, odeljak 6.

U poetku trebalo je obezbediti jadransku obalu od eventualne anglo-amerike invazije. Osnovna prepreka u izvrenju tog zadatka bila je NOVJ. Nemci su cenili da snage NOVJ u centralnom
delu Jugoslavije predstavljaju jednu iskrcanu savezniku armiju",
jer izbijanjem NOVJ na irokom frontu jadranskog prostora u vreme kapitulacije Italije bio je ugroen bok nemakih snaga u Italiji,
a postojanje krupnih snaga NOVJ na relaciji Drina Crna Gora
dovodilo je u pitanje sigurnost isturenih nemakih snaga u Grkoj.
Od kapitulacije Italije do sredine 1944. godine nemake snage su
izvele niz napadnih, tzv. zimskih operacija kojima je bio osnovni
cilj da posednu jadranski pojas, izbace snage NOVJ sa tog prostora
i preseku sve veze i dodir NOVJ sa saveznikim armijama u Italiji.
Osim toga, nemake oruane snage u Jugoslaviji imale su zadatak da prema istoku obezbede juno krilo strategijskog rasporeda na sovjetsko-nemakom frontu, koji je trebalo da se nastavi
linijom erdapSkopljeAlbanija.
Istovremeno, trebalo je da obezbede vezu izmeu strategijskih grupacija u Grkoj, Italiji i na sovjetsko-nemakom frontu i
da im, prema potrebi, tite izvlaenje iz Grke i Italije.
Za Nemaku Vrhovnu komandu u 1944. godini postalo je naroito vano da ne dozvoli prodor snaga NOVJ u Srbiju, u zonu
vardarsko--m o ravs kog strategijskog pravca, tj. u pozadinu planiranog fronta prema istoku i da obezbedi komunikacije na osnovnim
strategijskim pravcima u Vardarsko-moravskoj dolini, dolini Bosne
i Save i gornjem toku Save, Drave i Soe.
Pokuaj da u maju 1944. vazdunim desantom likvidira Vrhovni tab i AVNOJ sa Titom na elu imao je vie osvetniki karakter nego nameru likvidiranja glavnih snaga NOVJ.
Za izvrenje ovih zadataka na jugoslovenskom ratitu nemaka
Vrhovna komanda raspolagala je krupnim snagama, o emu je strategija NOVJ vodila rauna, jer je nemaki okupator predstavljao
najozbiljnijeg protivnika. Sredinom 1944. godine Nemci su u Jugoslaviji drali jednu armiju, sedam armijskih korpusa, 24, divizije,
42 samostalna puka i 38 samostalnih bataljona, oko 500.000 vojnika. Ako se tome dodaju bugarske i maarske okupacione trupe i
kolaboracionisti, onda je tada u Jugoslaviji bilo oko 850.000 vojnika
svrstanih u tri armije, 11. korpusa i 51 diviziju.
Meutim, nemaki vojnostrategijski koncept u borbi protiv
NOVJ nije se oslanjao samo na sopstvene oruane snage i jedino
na oruanu borbu kao sredstvo za postizanje vojno-politikih ciljeva.
Kao i ranije, Nemci su koristili brojne kolaboracionistike formacije i druga politika i ekonomska sredstva protiv Titovih ideja
koje imaju jaku prodornu snagu".
Strategijski koncept Vrhovnog taba NOVJ polazio je od procene da je na vidiku zavretak drugog svetskog rata i da je u takvoj
situaciji vanije da se strategijsko teite dejstva NOVJ prenese i
na ona podruja koja su do tada, iz vie razloga, bila nepotpuno
aktivirana, radi proirivanja narodnooslobodilakog pokreta u sve
krajeve Jugoslavije, mobilizacije i stvaranja novih jedinica. Istovremeno, pred strategijom NOVJ stajali su zadaci koordiniranja napo-

ra sa saveznicima radi zatite nacionalnih i revolucionarnih interesa i ciljeva.

Prenoenje strategijskog teita na istoni deo Jugoslavije, na
teritoriju Srbije, postao je tada jedan od primarnih zadataka NOVJ.
To se vremenski poklapalo i sa drugim zadatkom direktivnim
povezivanjem fronta sa Crvenom armijom. Vrhovni tab je planirao
prodor u Srbiju najranije za prolee 1944. godine, ili najkasnije sa
otvaranjem drugog fronta u zapadnoj Evropi. Da bi se realizovao
prodor u Srbiju, trebalo je stvarati solidnu operacijsku osnovicu
u istonoj Bosni, Sandaku i Crnoj Gori, prikupiti strategijske rezerve i izvriti strategijsko izvianje lakim pokretnim jedinicama
to dublje u unutranjost Srbije a onda sa vie pravaca krupnim
snagama upasti u Srbiju, povezati se sa snagama NOV i PO Srbije i jedinicama Crvene armije koje su nastupale kroz Rumuniju
i Bugarsku.
Srbija je i za NOP i za okupatora u to vreme predstavljala
klju Balkana". Za okupatora je njen znaaj proizlazio iz potreba
stvaranja fronta prema istoku na liniji bugarsko-jugoslovenske granice, obezbeenja pozadine i izvlaenja snaga iz Grke i Makedonije. Za strategiju NOP-a znaaj Srbije se ogleda u tome to je tamo trebalo razbiti atniko-nedievske snage i onemoguiti politike kombinacije reakcionarnih krugova na Zapadu, onemoguiti
okupatora da pregrupie snage i organizuje front na istoku, jer bi
to, da je uspelo, privremeno odloilo povezivanje NOVJ i Crvene
armije. Zatim je trebalo presei velikomoravski strategijski pravac
i tenje se povezati sa snagama NOVJ u Makedoniji, na Kosovu i
u Vojvodini radi proirivanja i jaanja narodnooslobodilakog pokreta na tim za NOVJ veoma vanim prostorima. Osim toga,
u istonim krajevima Jugoslavije nalazile su se znatne rezerve ljudstva za popunu starih i formiranje novih divizija, kao i rezerve
materijalnih potreba za voenje rata, to je trebalo ukljuiti u ratne napore za konano osloboenje zemlje sopstvenim snagama.
U celini gledano, u ovom periodu rata snage NOVJ bile su
sredstvo strategije u reavanju osnovnih zadataka koje je postavila
politika radi ostvarenja prekretnice u korist narodnooslobodilakog
pokreta u razmerama cele Jugoslavije. NOVJ je bila jedan od odluujuih faktora u izvojevanju prelomnih pobeda revolucije koje su
izraene istorijskim odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu.
Po svom sastavu i snazi, NOVJ ve je bila izrasla u snagu
koja je mogla na sebe primiti takve zadatke i odneti konanu pobedu nad okupatorima i obezbediti osloboenje Jugoslavije. Ona je bila ravnopravni partner saveznikim armijama i, kao takva, stekla
je priznanje lanica antihitlerovske koalicije, ije su vrhovne komande prihvatile na toj osnovi saradnju sa Vrhovnim tabom
NOVJ.
Kvalitetno jaanje i narastanje NOVJ dovelo je do krupnijih
operacija kao osnovne forme oruane borbe. Ovim je strategija
NOVJ dobila novo sredstvo ze realizaciju vojno-politikih ciljeva.
Snane operativne grupacije, rasporeene po svim delovima
Jugoslavije, bile su u mogunosti da izvode reavajue sudare na
irokom operativnom podruju, a ne samo u taktikim okvirima.

Stoga se u tom periodu poinje sve vie ispoljavati operacija strategijskog znaaja, koju izvode operativno-strategijski sastavi pod
neposrednim rukovodstvom Vrhovnog taba, jaine od vie divizija i korpusa do armijske grupe, radi reavanja konanih vojno-politikih zadataka naronooslobodilakog rata i revolucije.
Za ovaj period narodnooslobodilakog rata karakteristino je
da su jedinice NOVJ, objedinjene u krupne operativno-strategijske
grupacije, poele traiti i primenjivati strategiju odluujuih sudara po mestu, vremenu i nainu kako im je najbolje odgovaralo.
Ofanzivne operacije, planirane na raznim podrujima jugoslovenskog ratita, sa teitem ina srpskom i primorskom vojitu, imale su pored zadataka da protivniku nanose udare i gubitke u ivoj sili i ratnoj tehnici obeleje da se izvode radi definitivnog
osloboenja pojedinih uih i irih podruja i zona, sa idejom da
se konano zadre. To je bilo uslovljeno i potrebom da se u novim
podrujima stanovnitvo zatiti od represalija, kao i da se saveznicima predstavi snaga vojnog faktora NOP-a, solidnost njegovih
poduhvata i kroz frontalni oblik i odbrambeni vid borbenih dejstava. Na jadranskom vojitu, kao dodatan uslov, stajala je i potreba transporta materijalno-tehnikih sredstava, za to je bilo potrebno obezbediti sigurne baze.
Prelazak na strategiju odlunih sudara, koliko god da se radilo
0 grupisanju krupnih snaga, jo je bio uvod u definitivno razbijanje i isterivanje okupatora, to e uslediti poetkom 1945. godine.
Razbijanje ili definitivno unitenje neprijatelja na elom ratitu,
jo se nije postavljalo kao neposredan i izvodljiv zadatak. ak i
presecanje ibarsko-zapadnomoravskog i bosanskog pravca i unitenje Grupe armija E", koja se povlaila iz Grke, ili njenog
veeg dela, nije bilo realizovano niti je postavljeno kao cilj i imperativan zadatak NOVJ u to vreme.
Za ovaj period narodnooslobodilakog rata, osim toga, karakteristino je da je ofanzivna koncepcija nala svoje pravo mesto, dobila nov kvalitet i postala ve prihvaeno naelo strategijskih dejstava NOVJ na elom jugoslovenskom ratitu. Strategijska inicijativa bila je potpuno u rukama NOVJ, koja je diktirala
vreme i mesto odluujuih sudara. Sve ono to je neprijatelj preduzeo jesenjim i zimskim operacijama 1943/44. godine svelo se
samo na pokuaj da odgodi realizaciju ciljeva narodnooslobodilakog pokreta. Radilo se sada o takvoj ratnoj vetini NOVJ koja
je ofanzivom irokih razmera razbijala neprijateljske poduhvate
1 na t a j nain obezbeivala konano dranje strategijske inicijative.
Sve je to prisililo neprijatelja da se protiv NOVJ orijentie na parcijalne operativno-taktike mere, to e, daljim konstantnim jaanjem snaga NOVJ prerasti u strategiju defanzivnog po mnogo
emu pozicionog rata.
U tom periodu, u sadejstvu sa saveznikom avijacijom izvedeni su koordinirani udari po komunikacijama, naroito u Makedoniji, Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji. Taj zadatak zahtevao je odreeni stepen strategijskog grupisanja jedinica NOVJ i, donekle, poseban metod borbenih dejstava. Cilj tih operacija bio je da se
okupatoru onemogui ili otea pregrupisavanje snaga, to su dik-

tirali za njega nepovoljni uslovi drugog svetskog rata na sovjetsko-nemakora, italijanskom i zapadnom frontu, da mu se narui sistem snabdevanja i povlaenje Grupe armija E" iz Grke. U taktikom pogledu, deo tih operacija izvoen je u vremenski podeljenim ulogama, jer su snage NOVJ obino dejstvovale nou, kada
savezniko vazduhoplovstvo nije moglo pruiti podrku. Uloge su
deljene i po prostoru iako je bilo i istovremenog taktikog sadejstva. Te operacije su jo vie podigle ugled NOVJ i potvrdile njenu sposobnost za izvoenje najsloenijih borbenih dejstava.
U drugoj polovini 1944. godine jedinice NOVJ, u sadejstvu
sa delovima 3. ukrajinskog fronta, uestvovale su u osloboenju
Beograda i presecanju velikomoravskog strategijskog pravca. Te
operacije su izvoene preteno frontalnom (komponentom ratnih
dejstava. U organizacijskom pogledu to je zahtevalo stvaranje 1.
armijske grupe, to predstavlja uvod u stvaranje armija kao operativno-strategijskih tela i preuzimanje odgovornosti za deo kontinuiranog fronta na jugoslovenskom ratitu, koji je bio direktan produetak saveznikog fronta u Maarskoj sa onim u Italiji.
Na primorskom vojitu aktivnost NOVJ karakterisala se izvoenjem kombinovanih operacija na moru, ostrvima i kopnu, koje su bile vremenski sinhronizovane i koordinirane sa dejstvom
saveznikog vazduhoplovstva i manjih delova pomorskih snaga. Pomorskodesantne operacije bile su usklaene sa udarima jedinicama
NOVJ sa kopna radi zajednikog oslobaanja pojedinih zona, objekata i baza. Najtenje zajedniko dejstvo primenjeno je izmeu
jedinica kopnenih i pomorskih snaga NOVJ u oslobaanju pojedinih otoka ili grupa otoka u srednjoj Dalmaciji. Cilj tih operacija je
bio povezivanje jugoslovenskog ratita i saveznikog fronta u jadranskom bazenu, stvaranje mogunosti za prijem materijalno-tehnikih sredstava i oslobaanje jadranskih komunikacija. Osim toga,
radilo se o zatiti interesa nove Jugoslavije pred opasnou koja je
pretila od eventualnog povezivanja unutarnje kontrarevolucije sa
snagama zapadnih saveznika, kao i da im se onemogui posedanje
nekih delova Jugoslavije. Stvaranje operacijskih osnovica u junoj Crnoj Gori, Hercegovini i srednjoj Dalmaciji, pored ostalog,
trebalo je da onemogui reakcionarnim snagama da se postave izmeu jedinica NOVJ i saveznikih snaga.
Neto docnije, operacijske osnovice NOVJ u primorskom delu Jugoslavije imale su zadatak da privuku i angauju operativne
rezerve okupatora u Istri i Slovenakom primorju koje su bile namenjene za intervenciju na italijanskom frontu.
Do kraja 1944. godine jedinice NOVJ izvrile su postavljene
zadatke. Uspostavljen je strategijski front na Dravi, preko Srema,
Sarajeva, Mostara i Une, do Karlobaga na Jadranu. Na desnom krilu front NOVJ direktno se povezao sa 3. ukrajinskim frontom u
Maarskoj, a zapadni saveznici nalazili su se u Italiji na liniji Bolonja Toskanski Apenini.
Na kraju 1944. godine Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije imali su sledei sastav:

Prilog br. 21

PREGLED
J E D I N I C A NOV I POJ 1. JANUAR 31. D E C E M B A R 1944.

1. proleterski korpuis i KNOJ

1. i , 2 . . proleteiska S divizija

Vazduhoplovne

1. proleterska brigada

Ostale

Jedinica

stranih

Bosna

Hercegovina

Crna

Hrvatska

divizije

brigade*

Gora

10

Makedonija

11

Slovenija

12

Srbija

dravljana

1
-

11

23

16

11

2
3

Kosovo

Svega

1
1

brigade stavljene su novoformirane 3

godini. Osim toga eksteritorijalno je

Sandak

UKUPNO

Vojvodina

U ostale
mirane u 1944.
plovne divizije.

1
-

17

38

22

42

17

12

37

38

23

38

23

12

10

19

59

33

26

43

16

17

27

20

20

23

11

10

10

50

13

45

31

39

16

18

14

18

12

15

28

35

10

13

10

76

18

71

12

53

65

61

103

182

44

248

105

142

195

52

prekomorske, j e d n a tenkovska, gardijska i Jugoslovenska brigada koje su eksteritorijalno forformiran 1. protiv avionski puk Vrhovnog taba NOV i POJ i 6 aviopukova 11. i 42. vazduho-

 15 korpusa NOVJ. Poetkom 1944. bilo je devet korpusa,

isto toliko je formirano tokom 1944. godine, tri su korpusa rasformirana (13. srpski, 16. makedonski i Bregalniko-strumiki).
61 divizija NOVJ. Prvog januara 1944. bilo je u sastavu
NOVJ 28 divizija. Tokom godine formirane su 33 divizije, rasformirane su dve 50. makedonska i Kumanovska divizija, tako da
je ostalo 59 peadijskih 331a i knojevskih divizija. Ako se tome dodaju i 2 vazduhoplovne divizije 11. i 42, onda je 31. decembra
1944. u sastavu NOVJ bila 61 narodnooslobodilaka, knojevska i
vazduhoplovna divizija.
248 peadijskih, rodovske i knojevske brigade. Poetkom
1944. godine u sastavu NOVJ bile su 103 brigade. Od poetka januara do kraja decembra formirane su 182 peadijske, rodovske i
knojevske brigade, a 7. brigada je obnovljena. U istom tom vremenu rasformirano je 44 brigade, tako da je 31. decembra 1944.
bilo 248 brigada.
7 pukova, i to jedan p rotiva vionski, tri lovaka i tri jurina vazduhoplovna puka.
52 NOP odreda. Poetkom godine bilo je 105 partizanskih
odreda. Formirana su 142, ali je najvei broj rasformiran 195,
tako da su 31. decembra 1944. ostala samo 52 NOP odreda (Tabelarni pregled br. 21).
Ukupno su jedinice NOP-a u Jugoslaviji krajem 1944. godine
imale oko 600.000 boraca.
Na jugoslovenskom ratitu, u borbi protiv NOV i POJ neprijatelj je krajem 1944. godine angaovao tri armije, 11 korpusa, odnosno 42 divizije, od toga 24 nemake, 3 maarske i 15 divizija
kvislinga i druge samostalne jedinice i snage kolaboracionista
ukupno oko 700.000 vojnika, od ega je bilo pola miliona nernakih.
POLITIKI ORGANI, ORGANIZACIJE KPJ i SKOJ-a
Formiranje divizija i korpusa krajem 1942. uslovilo je potrebu objedinjavanja rada partijskih organizacija, pa je 23. novembra 1942. na partijskom sastanku 1. proleterske divizije formiran
partijski biro, 332 kao najvii partijski forum za rad KPJ u diviziji.
Proces konstituisanja partijskih foruma bio je intenzivan nakon
pisma CK KPJ Centralnom komitetu KPH od 6. decembra 1942.33-'
u kome je data direktiva za formiranje partijskih komiteta u divizijama (u poetku su nazivani biroima u nekim divizijama), objanjena njihova organizaciona struktura i postavljeni njihovi zadaci.
Partijske komitete divizija sainjavali su zamenici politikih
komesara brigada (od ikojih je jedan biran za sekretara) i komesar divizije, bez prava izbora za sekretara. Sekretar partijske organizacije u diviziji nije bio formacijski predvieno lice kao u brigadama (zamenik politikog komesara), ime je naglaena uloga ko3Sla
Naziv peadijske" uzeli smo uslovno za one divizije i brigade koje
su bile proleterske i udarne, odnosno narodnooslobodilake.
332
Zbornik tom IX, knj. 2, str. 323325.
333
Isto, str. 353354.

miteta kao foruma koji ima zadatak da koordinira, usaglaava i

obezbeuje jedinstven rad partijskih organizacija u brigadama. Odluka Centralnog komiteta proistekla je iz injenice da su brigade
u okviru divizije najee dejstvovale samostalno, te da nije mogue da jedno lice rukovodi radom u svim brigadama. Konstituisanjem divizijskih komiteta na ovom principu omoguilo je zamenicima politikih komesara brigada da stiu uvid u problematiku
cele divizije i da time lake usklauju rad u brigadama, na kojima
i 'dalje ostaje teite partijskog rada.
U tabu divizije formirana je tapska elija, neposredno vezana za komitet, a za rukovoenje radom partijskih elija pritapskih jedinica biro, takoe, vezan za komitet divizije. Divizijski
komitet je, opet, vertikalno bio vezan za CK KPJ, odnosno nacionalno partijsko rukovodstvo.
Divizijski komitet se povremeno sastajao, analizirao slabosti
i usmeravao rad partijskih organizacija u brigadama. Meutim, zbog
zauzetosti lanova komiteta i sekretara poslovima u svojim brigadama, komitet je svoje delovanje usmeravao na najaktuelnije zadatke. Ovakav rad komiteta dopunjavan je partijskim savetovanjima,
na kojima su prisustvovali partijski i politiki rukovodioci jedinica.
Savetovanja su imala za cilj mobilisanje partijskih organizacija na
reavanje konkretnih pitanja. Kao oblik rada javljaju se i brigadne i divizijske partijske konferencije na kojima su prisustvovali
delegati partijskih organizacij?- i na kojima su se raspravljala, najee, ona pitanja koja su se odnosila na dalju izgradnju rukovodee uloge Partije u jedinicama, idejno-politiku izgradnju lanstva,
kadrovsku politiku, meusobne odnose u jedinicama i dr.
Usled narastanja broja brigada, nije bilo mogue obezbediti
dovoljan broj kadrova za njihove politodele, pa je CK KPJ krajem
1943. odluio da se ukinu brigadni politodeli a formiraju divizijski.334 Od brigadnih su se razlikovali po broju lanova (imali su
rukovodioca i dva do etiri lana), a ostali su i dalje instruktorski
organi CK KPJ kome su podnosili izvetaje o radu a njihova aktivnost se ispoljavala kroz organizaciono-partijski i politiko-prosvetni rad. lanovi politodela, kao i lanovi Partije, ulazili su u sastav
elija taba divizije.
Politodel se obino sastojao od rukovodioca politodela, jednog
lana odgovornog za kulturo-politiki sektor, jednog za omladinski
sektor i jednog do dva lana za pojaanje politodela. Politodel je
svoj uticaj ostvario pruanjem instruktorske pomoi komitetu, na
ijim je sastancima, kao i sastancima tapskih elija brigada, prisustvovao jedan lan i upuivanjem pojedinih lanova ili celog politodela u pojedine brigade, gde su se angaovali na sprovoenju
organizaciono-partijskog i politiko-prosvetnog rada.
Rad divizijskih politodela po organizaciono-partijskom sektoru nije se bitnije razlikovao od brigadnih politodela. Zajedno sa divizijskim komitetima bavili su se organizacionim pitanjima, usmeravali svoju aktivnost na pravilno postavljanje mesta i uloge partij
skih organizacija u jedinicama, pruali im pomo u odabiranju
334

Zbornik, tom II, knj. 11, str. 281282.

sadraja, oblika i metoda rada na ideoloko-politikom uzdizanju

lanova Partije. Po politiko-prosvetnom sektoru, politodeli su uticali na kvalitet politikog rada u jedinicama upuivanjem pomoi
politikim komesarima i partijskim rukovodstvima, uz neposredno
angaovanje samih lanova politodela. Po omladinskom sektoru, pomo se ogleda u koordinaciji rada brigadnih rukovodstava, prenoenju iskustava, davanju konkretnih saveta po organizacionim pitanjima, pruanju pomoi u izradi planova i programa rada i dr.
Krajem 1944. politodeli u divizijama se ukidaju, a njihovi lanovi
rasporeuju na razne partijsko-politike dunosti.
Politiko-propagandni organi u divizijama formirali su se ve
krajem 1942. u vidu kulturnih ekipa, koje su, kao agitaciono-propagandni i kulturno-prosvetni organi, imali iste zadatke kao i agit-prop brigade i odreda, ali su kvalitativno i kvantitativno bile jae
od njih. U okviru agit-propa divizije formirale su se dramska, muzika, horska i druge sekcije, koje su nastupale pred jedinicama i
stanovnitvom, a u nekim divizijama dostigle su takav kvalitativni
nivo da su postajale prava amaterska pozorita. Agitpropi su takoe izdavali listove i umnoavali propagandni, politiki, kulturno-prosvetni i drugi materijal.
Naredbom od 13. decembra 1944. propagandni organi formacijski ulaze u iri deo taba i postaju u pravom smislu organi taba za politiku, kulturnu i prosvetnu delatnost. 335 Tom naredbom
pri tabovima brigada i divizija formiraju se propagandni odseci
u kojima deluju etiri sekcije: politiko-propagandna, kulturno-prosvetna, sekcija za tampu i foto-filmska sekcija. Opta nareenja
za rad odsek je dobijao od komesara divizije, a svakodnevne zadatke od propagandnog odeljenja korpusa.
U vreme formiranja prvih divizija organizaciona struktura
SKOJ-a jo se uvek nalazila na nivou bataljonskih organizacija.
Zbog toga je na savetovanju SKOJ-a odranom 30. decembra 1942,
u Bihau, istaknuta potreba za formiranjem brigadnih rukovodstava SKOJ-a brigadni komitet SKOJ-a to je CK SKOJ-a
svojom direktivom od 14. januara 1943. i potvrdio. 336
U brigadni komitet SKOJ-a ulazili su sekretari bataljonskih
komiteta i sekretar brigadnog komiteta. Time su na nivou brigada
stvorena tela koja su bila u stanju da prue efikasnu pomo niim
rukovodstvima, postavljaju zadatke, vre kontrolu i ukazuju na greke i propuste. Zbog toga brigadni komiteti nisu smeli da ostanu
samo skup sekretara bataljonskih rukovodstava, koji se interesuje
iskljuivo za svoje jedinice, ve prava jedinstvena rukovodstva mlade generacije koja je inila veinu boraca Narodnooslobodilake
vojske.
Brigadni komiteti SKOJ-a bili su neposredno vezani za CK
SKOJ-a ili nacionalna (pokrajinska oblasna) skojevska rukovodstva. Formiranjem politodela u divizijama, krajem 1943. godine,
jedan lan politodela zaduen po SKOJ-u objedinjavao je rad brigadnih rukovodstava. Ukidanjem politodela krajem 1944. u divizt33S
3311

Zbornik, tom II, knj. 1, str. 560.

Dokumenta istorije omladinskog pokreta Jugoslavije,
1, str. 30.

tom

II,

knj.

jama se imenuju rukovodioci SKOJ-a koji su bili i lanovi divizijskog partijskog komiteta. Rukovodioci SKOJ-a u divizijama podnosili su izvetaje neposredno centralnom, nacionalnom, skojevskom
rukovodstvu.
Formiranjem korpusa struktura partijskog organizovanja nije izmenjena, budui da u tabovima korpusa i operativnim tabovima nije bilo partijskog foruma. 337 Objedinjavanje partijskog rada
u divizijama obavljao je komesar korpusa, koji je i prisustvovao
sastancima divizijskih komiteta sa savetodavnim pravom glasa, usmeravao njihov rad i prenosio direktive partijskih rukovodstava.
Formiranjem korpusa stvaraju se nove partijske elije, pri emu
je i dalje zadran princip jedna eta jedna elija. U tabu korpusa formira se tapska elija, a u pritapskim jedinicama se, takoe, formiraju partijske elije iji je broj zavisio od broja i jaine
pritapskih jedinica. tapska elija i elije pritapskih jedinica obrazuju partijski biro koji je bio neposredno vezan za nacionalni centralni (pokrajinski) komitet KPJ.
Za agitaciono-propagandni i p r os ve t n o-k u 11 u rn i rad u korpusima se formiraju kulturne ekipe sa istim sekcijama i zadacima kao
i u divizijama. Pomenutom naredbom od 13. decembra 1944. formira se propagandno odeljenje korpusa (odsek za politiku propagandu, kulturno-prosvetni odsek sa sekcijama: a) za opte obrazovanje, b) za analfabetske teajeve, c) za umetniku delatnost,
zatim odsek za tampu, filmska sekcija i fotografska sekcija). 338
Ovom naredbom potpuno je izgraena struktura propagandnih organa u svim jedinicama, a tabovi osposobljeni za sve oblike delovanja u svojim jedinicama.
Naredbom Vrhovnog komandanta od decembra 1944. formiraju se propagandna odeljenja pri Vrhovnom tabu NOV i POJ i glavnim tabovima Hrvatske i Slovenije. Propagandno odeljenje Vrhovnog taba imalo je u svom sastavu: Odsek za politiku propagandu,
Kulturno-prosvetni odsek (sa tri sekcije: za opte obrazovanje, analfabetske teajeve i za umetniku delatnost), Odsek za tampu, Institut za prouavanje NOR-a, filmsku i fotografsku sekciju, Odsek
za spoljne veze i Personalni odsek. Propagandna odeljenja pri glavnim tabovima Hrvatske i Slovenije imala su iste odseke i sekcije, osim personalnog odseka, istorijskog instituta i odseka za spoljne veze.
VRHOVNI TAB
NOV i POJ
13 decembra 1944 god.

NAREDBA
O ORGANIZACIJI PROPAGANDNOG I KULTURNO-PROSVETNOG
RADA U NOVJ
U toku Narodnooslobodilakog rata razvila se u raznim oblicima politika, kulturna i prosvetna delatnost u Narodnooslobodilakoj vojsci, kao
337

Zbornik, tom IX, knj. 2, str 353354.

a** Zbornik, tom II, knj. 1, str. 560.

sastavni deo njene borbe i njenog ivota. Radi boljeg razvitka te delatnosti u
sadanjim uslovima propisuje se sledea naredba:
Clan 1.
U Propagandnom odeljenju Vrhovnog taba NOV i POJ organizovae
se sledei otseci i sekcije:
1. Otsek za politiku propagandu;
2. Kulturno-prosvetni otsek sa sekcijama:
a) za opte obrazovanje (iz istorije, geografije, ekonomije, drutvenih
nauka, opte vojne teorije, jezika itd.);
b) za analfabetske teajeve;
c) za umetniku delatnost (organizovanje pozorimih grupa, pevakih i
recitativnih horova, muzikih orkestara, knjievnih priredbi, raznih izlobi
itd.);
3. Otsek za tampu;
4. Istoriski institut za prouavanje Narodnooslobodilakog rata;
5. Filmska sekcija;
6. Fotografska sekcija;
7. Otsek za spoljne veze;
8. Personalni otsek, koji ie podreen Personalnom odeljenju Vrhovnog
taba NOV i POJ.
Pri glavnim tabovima (Hrvatske i Slovenije) i tabovima korpusa organizovae se propagandna odeljenja, koja e u svom sastavu imati sve otseke
i sekcije kao i Propagandno odeljenje Vrhovnog taba NOV i POJ, osim personalnog otseka, istoriskog instituta i otseka za spoljne veze. Umesto toga,
glavni tabovi i tabovi korpusa postavie u propagandnom odeljenju odgovarajue lice za prikupljanje i sreivanje podataka za istoriju dotine jedinice, a
personalna pitanja obavljae personalni otsek pri glavnim tabovima, tabovima korpusa, odnosno personalni poverenici pri tabovima divizija i brigada.
Clan 2.
Pri tabovima divizija i tabovima brigada organizovae se propagandni otseci sa sledeim sekcijama:
1. za politiku propagandu;
2. za kulturno-prosvetno vaspitanje, u kojoj e biti izvrena podela rada
prema ustrojstvu Kulturno-prosvetnog otseka Propagandnog odeljenja Vrhovnog taba NOV i POJ;
3. za tampu;
4. foto-filmska sekcija.
Clan 3.
U bataljonima i etama u kojima dosada nisu organizovani organizovae se kulturno-prosvetni odbori, kojima e neposredno rukovoditi komesari
bataljona, odnosno eta, kao lanovi tih odbora.
Grane rada u kulturno-prosvetnim odborima jesu: politika propaganda, opte obrazovanje, analfabetski teajevi, tampa, organizacija pozorinih
grupa, pevakih i recitativnih horova.
Clan 4.
Propagandnim odeljenjima rukovodie naelnici, a otsecima d sekcijama efovi.
Propagandna odeljenja i propagandni otseci organi su tabova za politiko i kulturno-prosvetno vaspitanje i podizanje jedinica kojima rukovode.
Odgovornost za rad propagandnih odeljenja, odnosno otseka, snose tabovi, koji u okviru opteg izvetaja podnose i izvetaj o radu svog propa-

gandnog odeljenja, odnosno efovi propagandnih otseka podnose izvetaj

propagandnim organima viih tabova.
Opta nareenja u vezi propagande i kulturno-prosvetne delatnosti izdaju tabovi svojim potinjeniim tabovima, a potpisuje ih n a j m a n j e jedan
lan dotinog taba i naelnik propagandnog odeljenja, odnosno ef propagandnog otseka. U svakodnevnom propagandnom i kuiturno-prosvetnom radu
propagandni organ vieg taba rukovodi radom propagandnih organa niih
tabova.
VRHOVNI KOMANDANT NOV i POJ
MARAL JUGOSLAVIJE
TITO s. r.

Obrazovanjem taba Mornarice NOVJ, oktobra 1943. poinje

intenzivniji proces izgradnje partijskih organizacija u jedinicama
koje se formiraju u sastavu Mornarice. Imajui u vidu malobrojnost lanova KPJ, u poetku su se partijske elije formirale u okviru taba Mornarice i pomorsko-obalskih sektora. Na nivou pomorsko-obalskog sektora radom partijskih organizacija rukovodio je
zamenik politikog komesara sektora, a Mornarice zamenik politikog komesara Mornarice, neposredno odgovoran Centralnom
komitetu KPJ. Formiranjem novih partijskih organizacija u plovnim jedinicam i radionicama nametnula se, januara 1944, potreba
obrazovanja sektorskih partijskih rukovodstava u koje su, pored
komesara i zamenika politikog komesara sektora, ulazili rukovodioci SKOJ-a i sekretari partijskih organizacija naoruanih brodova i pozadinskih ustanova.
U julu 1944. rasformirana su sektorska partijska rukovodstva i
umesto njih se obrazuju partijski biroi u flotilama brodova, radionicama, jedinicama mornarike peadije i artiljerije po principu bataljonskih biroa kojima rukovodi pomonik politikog komesara
sektora. Obrazovanjem Baze Mornarice NOVJ u Monopoliu (Italia),
njena partijska organizacija se neposredno vee za pomonika politikog komesara Mornarice NOVJ.
Princip organizovanja KPJ i SKOJ-a u vazduhoplovnim divizijama bio je isti kao i u ostalim divizijama NOVJ, s tom razlikom to zbog malog broja lanova Partije partijska organizacija
nije bila potpuno razvijena. Zbog toga su partijske elije bile formirane na nivou vazduhoplovnih pukova i u komandi divizije. Dalji napori partijskih organizacija bili su usmereni na stvaranje partijskih organizacija u eskadrilama i osnivanje pukovskih i divizijskih partijskih komiteta. Partijske organizacije vazduhoplovnih divizija bile su neposredno odgovorne za svoj rad Centralnom komitetu KPJ. Slino je bila organizovana i skojevska organizacija.
Organizacija politikih organa u jedinicama i ustanovama organa vojnopozadinske vlasti bila je postavljena tako to je u komandama podruja i mesta politiko-partijskom aktivnou rukovodio
pomonik komandanta, Naredbom Vrhovnog komandanta od 8.
januara 1943, u komandama podruja formirani su politiki odseci
s pomonikom komandanta na elu. Osim toga, nadleni pokrajinski i oblasni odseci za vojne vlasti u pozadini delegirali su, stalno ili
povremeno, politike instruktore u komande podruja, mesta i partizanske strae da pomau u radu na politikoj izgradnji njiho-

vog borakog i stareinskog sastava. Politiki komesari uvode se

u komande mesta i podruja nareenjem Vrhovnog taba NOV i
POJ od 9. februara 1944. Istom naredbom ukinuti su politiki odseci.
Politiki rad u 1943. godini bio je usmeren na objanjavanje
postignutih tekovina narodnooslobodilake borbe, prvenstveno na
znaaj osnivanja i rada Antifaistikog vea narodnog osloboenja
Jugoslavije, uloge NOV i POJ u okviru antihitlerovske koalicije i na
demaskiranje rada kraljevske izbeglike vlade u Londonu. U tom
pravcu je bio angaovan politiki rad u jedinicama i u narodu,
na objanjavanju krupnih uspeha d mobilizaciji snaga naroda na
nove napore za konano osloboenje zemlje.
Vojni d politiki uspesi postignuti borbom svih naroda i narodnosti Jugoslavije kroz tri godine rata dali su poseban peat sadraju
politikog rada u jedinicama NOV i POJ u 1944. godini. Planovi
politikog rada sa borcima i stareinama prilagoavani su usl ovima oruane borbe i novim zadacima NOV i POJ u konanom osloboenju zemlje. U tom cilju pred sve partijske organizacije postavljao se zadatak organizovati najiru kampanju razjanjavanja rezultata i odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a. IstOrijski znaaj odluka,
pitanje izbeglike vlade, kralja i monarhije, odluujui korak u konanom uvrenju nove narodne demokratske vlasti. Pri tom mobilisati sve masovne organizacije. Sazivati krupne masovne mitinge i
konferenci j e."33P
Znaaj odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a uslovio je da one
budu u teitu politike aktivnosti partijskih organizacija i politikih organa, sa ciljem da njihov sadraj bude jasan svakom borcu
i stanovnitvu teritorije na kojoj jedinica boravi. Pored toga, veliki
priliv novih boraca u jedinice NOVJ zahtevao je izuzetne napore
partijskih organizacija i politikih organa na njihovom prihvatanju,
upoznavanju sa linijom NOP-a i dotadanjim dostignuima NOB-a,
kao i na njihovoj pripremi za predstojee zadatke u konanom osoloboenju zemlje.

339

Direktiva Centralnog komiteta KPJ od 18. decembra 1943. Centralnom komitetu KPH. Zbornik, tom II, knj. 11, str. 266.

Vrhovni komandant NOV i POJ maral Jugoslavije J. B. Tito, pred peinom

u Drvaru, maja 1944.

Sovjetska
vojna
misija
na
Medenom polju kod Bosanskog Petrovca, 23. II 1944.

Posle neuspelog nemakog vazdunog desanta na Vrhovni tab NOV i PO]

u Drvaru, maral J. B. Tito na elu jedinice u pokretu od Drvara prema
Kupresu, maja 1944.

Vrhovni komandant NOV i POJ maral Jugoslavije Josip Broz Tito na svom
komandnom mestu na Visu, juli 1944.

Pratei bataljon VS posle desanta na Drvar prolazi kroz

s. it na putu za Fou, juni
1944.

Zarobljeni nemaki vojnici u borbama na Koruli, aprila 1944.

14. slovenaka divizija u Jurkltoku, 12. II 1944.

Nemaki vazduni desant na Drvar, 25. maja 1944.

Rukovao na Visu, januar 1944. Straar na morskoj obali

Delegati 12. dalmatinske i 3. prekomorske brigade 26. divizije pored Bosanskog Grahova 18. aprila 1944. na putu za Drvar na II kongres USAOJ-a

Glavni tab Slovenije, u Sloveniji, juni 1944.

Stroj

1.

kosovsko-metohijske

brigade nakon
godine

formiranja

krajem

juna

Istarska brigada Vladimir Gortan" na maru, decembar 1944.

1944.

Maral Tito na Visu u avgustu 1944.

Partizanska bolnica Franja" u Pasici kod Cerkna u Sloveniji 1944.

godine

Maral Tito i Vinston Ceril za vreme

prvog susreta u Napulju, 12. avgusta

Vrhovni komandant maral J. B. Tito

obilazi 1. eskadrilu NOVJ na aerodromu
na Visu, avgust 1944.

Maral Tito na Visu, 1944.

Grupa bataljona (Stevan Naumov" i bugarski partizanski bataljon Hristo

Botev ) sa Glavnim tabom NOV i PO Makedonije i CK KPM u toku februarskog pohoda 1944.

Maral Tito vri smotru boraca 1. Dalmatinske brigade za vreme proslave

dvogodinjice osnivanja, na Visu 12. IX 1944.

Bataljon poljske narodnosti formiran 7. maja 1944.

bosanske brigade

u sastavu 14. srednjo-

Jedinice 26. dalmatinske divizije ukrcavaju se u luci Vis u brodove pred

odlazak u akciju na srednjodalmatinske otoke, sredinom 1944.

Flotila patrolnih amaca II

primorskog
obalskog
sektora
1944.

Partizanski aerodrom na Visu 1944.

Grupa boraca 10. hercegovake brigade, 1944.

Omladinci i omladinke nose artiljerijsku

municiju za borce NOVJ

tab 1. sremskog NOP odreda u selu Obre, prolee 1944.

Artiljerijski divizion 2.

udarnog korpusa u osloboenom Nikiu

krajem 1944.

Partijska

konferencija

9.

slovenakom

korpusu

NOVJ,

Lokve,

juli

1. kosovska brigada, 1944.

Tenkovska eta 5. bosanskog

korpusa NOVJ kod Travnika
1944.

1944.

Sportsko takmienje jedinica NOVJ u Hvaru, kraj 1944.

Iz borbe za osloboenje Beograda, oktobar 1944.

Maral

Jedinice

Tito vri

12.

smotru jedinica 1. armijske grupe koje su

osloboenju Beograda, Banjica, 28. X 1944.

dalmatinske

brigade, forsiraju reku

Splitu, 25. oktobar 1944.

rnovnicu

uestvovale

na

prilazima

Zene prenose ranjenike, Drvar 1944.

lene Vrlikog kotora daju vodu borcima 8. korpusa, 1944.

Sa proslave godinjice 16. muslimanske

brigade 21. IX 1944. u Tuzli. Govori Zarije kerovi

Artiljerci 8. korpusa u borbi za Knin, novembra 1944.

Tenkovi JA u osloboenom Otocu, 1945.

Konjiki eskadron iz kojeg je 29. decembra 1944. u Skoplju formirana 1.

konjika brigada Glavnog taba NOV i PO Makedonije

Pripadnici

KNOJ-a

na

Komovima, 1945.

Predaja
odlikovanja
borcima
NOV i POJ za hrabrost

Glava

STVARANJE

RAZVOJ

etvrta

JUGOSLOVENSKE

ARMIJE

ZAVRNA ETAPA U RAZVOJU ORUANIH SNAGA

NARODNOOSLOBODILAKOG
POKRETA

VOJNO-POLITIKA SITUACIJA POETKOM 1945. GODINE

Poetak 1945. obeleava zavrnicu drugog svetskog rata. Armije antihitlerovske -koalicije u 1944. godini postigle su krupne
i odluujue pobede. U Evropi saveznike snage su sa istoka
i zapada izbile na granicu Nemake, a s juga i jugoistoka
pribliile se nemakoj teritoriji. Na azijskom i pacifikom ratitu
poele su neposredne pripreme za prodor u centar militaristikog
Japana.
Crvena armija se nalazila na frontu od Kurlanije do reke
Drave, sa glavnim snagama orijentisanim prema Berlinu, a drugom velikom grupacijom ka Beu. Zapadni saveznici su, posle
iskrcavanja u Normandiji, izbili na granice Nemake od Strazbura do Arhema i prodrli u Holandiju. U Italiji saveznici su izbili
u ravnicu Lombardije, otvorivi put za dalje napredovanje kroz
severnu Italiju.
Pokreti otpora u Evropi i Aziji dali su znatan vojni i moralno-politiki doprinos saveznikim naporima protiv osovinskog
bloka.
Nemaka se poetkom 1945. godine nalazila u tekoj situaciji, trpei poraze na svim frontovima. Japan, jedini -stvarni nemaki saveznik, niim nije mogao uticati na dalji tok i konani
ishod rata u Evropi.
Na Balkanu u Albaniji, Grkoj i Jugoslaviji nemake
snage su sredinom 1944. prele u defanzivu, a oslobodilake armije ovih zemalja su preuzele inicijativu i zadrale je d-o kraja,
rata. Posle gotovo estogodinje okupacije, krajem novembra 1944.
cela Albanija je bila -osloboena. Peta i 6. divizija NOV Albanije
uzele su uee u zavrnim operacijama za osloboenje delova
Kosova, Crne Gore i istone Bosne. Iz Grke su se k r a j e m oktobra 1944. izvukle nemake snage, osim sa nekoliko utvrenih
grkih ostrva.
Krajem 1944. godine NOVJ zavrila je prvu etapu zavrnih
operacija za konano osloboenje zemlje od okupatora. Osloboeni su Srbija, Makedonija, Vojvodina, Kosovo, Dalmacija, Crna
Gora i znatan deo Bosne i Hercegovine. U tim operacijama NOVJ

je postala optepriznata armija antihitlerovske koalicije na evropskom ratitu. Ona je uspostavila jedinstven strategijski front od
Drave, preko Srema, Bosne i june Like do Jadranskog mora.
Stvorena je stabilna i prostrana strategijska pozadina NOVJ za
dalje voenje rata.
Ispred NOVJ su se nalazile krupne neprijateljske snage, i
to nemakih sedam armijskih korpusa u ijim sastavima se nalazilo 26 divizija, sa oko 450.000 vojnika, i znatne kolaboracionistike snage 18 divizija sa oko 230.000 vojnika. Ukupno: 44 divizije, 13 samostalnih brigada i 50 pukova oko 680.000 vojnika,
reenih da odsudnom i upornom odbranom ouvaju svoje pozicije u Jugoslaviji.
Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije imala je zadatak da razbije i uniti nemaku grupaciju i kolaboracioniste
i definitivno oslobodi zemlju, ukljuujui i one oblasti koje su
posle prvog svetskog rata pripojene Italiji. Za izvrenje tog zadatka trebalo je pripremiti oruane snage narodnooslobodilakog
pokreta.
REORGANIZACIJA NOVJ STVARANJE JUGOSLOVENSKE
ARMIJE
Pobede NOVJ u drugoj polovini 1944. godine znatno su izmenile vojnopolitiku situaciju na jugoslovenskom ratitu i stvorile povoljne uslove za dalje voenje narodnooslobodilakog rata.
Osloncem na osloboeni deo Jugoslavije i imerama Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije za normalizaciju prividnog i politikog ivota na ovoj teritoriji, stvoreni su uslovi da
se NOVJ reorganizuje u savremenu armiju. Time je zavreno konano oblikovanje organizacijske strukture oruanih snaga Jugoslavije u ratu 19411945, to je usledilo kao rezultat vieg stepena
njegovog razvoja i kao potreba prilagoavanja strategijskoj upotrebi oruanih snaga u zavrnim operacijama.
Promena u organizaciji i nazivu oruanih snaga bila je izraz
postignutih rezultata i novih potreba. Jer, definitivnim osloboenjem velikog dela jugoslovenske teritorije usledio je masovan
priliv novih boraca, to je dovelo do popune postojeih i formiranja velikog broja novih jedinica svih vidova, rodova i slubi.
Nova borbena i druga ratna sredstva ula su u sastav NOVJ.
Zavrne operacije za konano osloboenje zemlje zahtevale
su stvaranje krupnih strategij sko-operativnih sastava sposobnih
za proboj neprijateljskog fronta, brzo slamanje njegove odbrane
na celoj dubini strategijskog rasporeda, gonjenje i zarobljavanje
to veeg broja neprijateljske ive sile na jugoslovenskom ratitu.
Osim toga, bilo je nuno stvoriti odgovarajuu organizaciju oruanih snaga na jugoslovenskom ratitu, fiziki povezanom sa saveznikim frontovima, koje e obezbediti sadejstvo sa saveznikim
snagama u zavrnoj etapi rata. U skladu sa politikim r e z u l t a t i m a ,
trebalo je da i oruane snage dobiju odgovarajui organizacijski

armije

Naredba marala Tita od 1.

i Jugoslovenske mornarice.

marta 1945.

o formiranju Jugoslovenske

oblik i naziv. Na reorganizaciju NOVJ uticala je i sloenost rukovoenja velikim brojem jedinica neposredno potinjenim Vrhovnom tabu NOV i POJ.
Najvaniji dogaaj u toj reorganizaciji nastupio je 1. januara 1945, kada su naredbom vrhovnog komandanta marala Jugoslavije J. B. Tita obrazovane 1, 2. i 3. armija, a 2. marta 1945.
i 4. armija. Formiranje 5. armije predvieno je naredbom Vrhovnog komandanta od 4. m a j a 1945. Na kraju rata vrene su pripreme za formiranje 6. i 1. tenkovske armije.
Odlukom Poverenika narodne odbrane i vrhovnog komandanta marala Jugoslavije Josipa Broza Tita od 1. marta 1945.
Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije preimenovana je u Jugoslovensku armiju, a Mornarica NOVJ u Jugoslovensku mornaricu. Istom odlukom je Vrhovni tab NOV i POJ reorganizovan
u Generaltab JA, kao neposredni organ Poverenitva narodne
odbrane, za celokupne oruane snage. U objanjenju te odluke
se istie: Naa Narodnooslobodilaka vojska, roena u oslobodilakoj borbi naih naroda, izvrujui delo osloboenja nae
otadbine, postala je stvarna i jedina oruana sila Demokratske
Federativne Jugoslavije. Naa vojska izgraena je na bratstvu i
jedinstvu naih naroda i predstavlja moan faktor za dalje uvrenje toga bratstva. Po svojoj zrelosti, ratnom iskustvu i vetini,
naa vojska ostvaruje ulogu jedne savremene regularne armije. . ."1
Formiranje armija i, uopte, reorganizovanje NOV i POJ
predstavlja zavrnu etapu u izgradnji vojne organizacije narodnooslobodilakog pokreta.
Armija je bila najvea strategijsko-operativna jedinica, naelno sastavljena od divizija, i namenjena da dejstvuje na samostalnom strategijsko-operativnom pravcu. Osim divizija, u sastav
armije, kao samostalne jedinice, ulazili su artiljerijske, tenkovske,
ininjerijske i dopunske brigade, puk ili bataljon veze, jedan do
dva protivavionska diviziona i ostale pozadinske jedinice u ustanove. Jaina armije kretala se oko 100.000 ljudi.
U sastavu armija formacijski nisu bili predvieni korpusi,
iako su oni jo izvesno vreme postojali. U operativnom pogledu,
armije su komandovale korpusima u blioj pozadini neprijatelja
i naelno su oni ulazili u sastav armija po meri njihovog nastupanja ili su rasformirani.
U poetku je armijska formacija predviala ui i iri deo
taba i komandu pozadine. Ui deo taba armije ili njegov komandni deo inili su komandant i politiki komesar, naelnik
taba i naelnici operativnog obavetajnog i organizacijskog odeljenja, a iri deo taba komande rodova artiljerije, ininjerije,
tenkovskih jedinica i veze. Komandu pozadine inili su komandant, politiki komesar i naelnik taba.
Naredbom Generaltaba JA od 14. marta 1945. unose se
neke izmene i dopune u formacijski sastav taba armije ,,u interesu pravilnog funkcionisanja svih delova i organa predvienih
za armiju". Rukovodstvo armije obuhvatalo je komandni deo,
1

Arhiv VII, k. 804, br. reg. 57.

tab, politiko-pro'svetno-kulturna odeljenja i organe (politiko-prosvetno odeljenje, redakciju i tampariju), komande i naelnike rodova vojske i slubi, komandu pozadine, personalno odeljenje, vojno tuilatvo, vojni sud, odsek za zatitu naroda. U ui
deo taba ulazili su komandant, politiki komesar i naelnik taba.
tab je postao organ komandanta na elu sa naelnikom koji neposredno rukovodi operativnim, obavetajnim, organizacijskim,
ifrantskim, nastavnim, odeljenjem veze, komandom stana i kancelarijom. Naelnik taba je ujedno i zamenik komandanta, a
naelnik operativnog odeljenja je zamenik naelnika taba. Pod
obavetajnim odeljenjem bile su sve izviake jedinice armije,
a pod naelnikom veze sve jedinice veza. Preko odeljenja za organizaciju i popunu reavala su se sva organizacijska pitanja jedinica. Nastavno odeljenje rukovodilo je celokupnom nastavom u
jedinicama, savetujui se po strunim pitanjima sa komandom
artiljerije, naelnikom ininjerije i drugima. Komanda artiljerije
u armiji imala je svoj tab, sa artiljerijskim odeljenjem za snabdevanje i artiljerijskom radionicom. Komanda pozadine imala je
takoe svoj tab koji se sastojao od komandanta, politikog komesara i naelnika, a postojali su organizacijsko i odeljenje za
materij alno-tehniko snabdevanje, saobraajno odeljenje, intendantura, odeljenje za komunikacije, za snabdevanje gorivom, sanitetsko, veterinarsko i finansijsko odeljenje. U armijama je osnivano vojno tuilatvo, ali ne kao organ vojnog suda. 2
tabovi armija bili su neopsredno potinjeni Vrhovnom tabu, odnosno Generaltabu JA, i oni su rukovodili armijskim operacijama.
Jaina, sastav i naoruanje omoguili su armijama da u
okviru opteg strategijskog plana zavrne ofanzive JA, i u isadejstvu sa Jugoslovenskom mornaricom i Ratnim vazduhoplovstvom
i divizijama i korpusima glavnih tabova Hrvatske i Slovenije
u pozadini fronta, ostvare postavljene zadatke i time odigraju
odluujuu ulogu u konanom osloboenju Jugoslavije.
Prva armija formirana je od dotadanjeg 1. proleterskog
korpusa, na delu strategijskog fronta u Sremu. U njen sastav
ule su 1. proleterska, 5. udarna, 6. proleterska divizija Nikola
Tesla", 11. i 21. udarna divizija i 1. konjika brigada. Za komandanta armije postavljen je general-lajtnant Peko Dapevi, a za
politikog komesara pukovnik Mijalko Todorovi. 3
Do poetka proboja Sremskog fronta (12. aprila 1945) u sastav armije uli su: 15. makedonski korpus sa 42. i 48. divizijom,
2. i 17. divizija, 22. divizija, 2. tenkovska brigada, Ininjerijska
brigada i Dopunska brigada. Poetkom aprila 1945. godine 1. armija imala je u svom sastavu deset divizija i etiri samostalne
brigade 111.078 boraca, 355 topova, 1152 minobacaa, 55 tenkova, 52.742 puke i 4.993 pukomitraljeza. 4
2

Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 152/1.

Arhiv VII, k. 21, reg. br. 5411.
4
Arhiv VII, k. 257a, reg. br. 31/4. U toku ofanzive iz sastava armije
izala je 2. proleterska, 17, i 22. divizija, a ula 30. aprila i ve 7. m a j a ras3

Jedinice 1. armije bile su najpre angaovane u odbrambeno-napadnim operacijama u Sremu i Posavini juno od Save, a 12.
aprila su poele probojem Sremskog fronta. Za proboj Sremskog
fronta tab 1. armije formirao je Severnu, Bosutsku i Junu operativnu grupu divizija.
Posle proboja Sremskog fronta 1. armija nastavila je ofanzivu prema akovu i Slavonskom Brodu, razbila nemaku odbranu
na reci Ilovi i, zajedno sa 2. armijom, oslobodila Zagreb. Posle
je gonila nemake divizije od Zagreba prema Celju i zajedno sa
2. i 3. armijom uestvovala u zarobljavanju nemake Grupe armija E" u tajerskoj.
Druga armija formirana je na delu strategijskog fronta u
istonoj Bosni od June operativne grupe divizija NOVJ. U organski sastav armije uao je 14. korpus sa 23, 25. i 45. divizijom,
kao i 17. i 28. udarna divizija. Za komandanta armije postavljen
je general-lajtnant Koa Popovi, a za politikog komesara pukovnik Blao Lompar. U operativnom pogledu armiji je bio potinjen 3. korpus NOVJ (27. i 38. divizija) a od 17. marta Sarajevska operativna grupa korpusa (2, 3. i 5.). U sastavu armije bile
su 1, 2. i 3. artiljerijska brigada. 5
Pred poetak zavrne ofanzive, sredinom marta 1945, 2. armija imala je u svom sastavu pet divizija (17, 23, 25. 28. i 45),
2. i 3. artiljerijsku brigadu, Ininjerijsku i Dopunsku brigadu,
ukupno 58.040 boraca, 42 topa, 398 minobacaa, 18.216 puaka
i 1.566 pukomitraljeza i mitraljeza. 6 Prvog maja 1945. armija
je brojala oko 110.000 boraca.
U periodu januar mart 1945. jedinice 2. armije vodile su
estoke borbe protiv nemakih, ustako-domobranskih i etnikih
snaga u istonoj Bosni.
U zavrnoj ofanzivi 2. armija je dejstvovala preko Doboja,
Dervente, Banjaluke prema donjem toku reke Une. Tada je u
sastavu armije formirana Unska operativna grupa divizija od 23,
28, 39. ,i 45. divizije, koja je razbila nemaku odbranu na donjoj
Uni i oslobodila Sisak. Za osloboenje Karlovca, u sastavu armije
formirana je Karlovaka operativna grupa divizija od 3, 4, 10.
i 34. divizije. Od 7. do 14. m a j a jedinice armije gonile su razbijenog neprijatelja prema Zidanom Mostu i Kranju i uestvovale
u zarobljavanju nemake Grupe armija E" u tajerskoj.
Trea armija formirana je od jedinica 12. korpusa NOVJ,
na delu strategijskog fronta na reci Dravi i u Baranji. U sastav
armije ule su 16, 36. i 51 divizija, a u operativnom pogledu 6.
korpus sa 12. i 40. divizijom i 10. korpus sa 32. i 33. divizijom. 7
Za komandanta armije postavljen je general-lajtnant Kota Na,
a za politikog komesara pukovnik Branko Petrievi. Prvog apriformirana 47. divizija, 23. aprila rasformiran je tab 15. korpusa, a 7. m a j a
uao je 10. zagrebaki korpus sa 32. i 33. divizijom.
5
Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 12.
6
U aprilu 1945. iz sastava armije izala je 17. divizija, a ule su 3, 4,
10. i 39. divizija rasformiranog 2. i 5. korpusa, a onda i 34. divizija iz 4. korpusa. Arhiv
VII, k. 271, reg. br. 8/3, 11/3, 5/5 i 221.
7
Arhiv VII, k. 21, reg. br. 1/11. Vojna enciklopedija, tom X, str. 93.

la 1945. godine 3. armija je imala 16, 36. i 51. diviziju i Dopunsku

brigadu, a od 19. aprila i Ininjerijsku brigadu i Brigadu veze
ukupno 41.148 boraca, 175 topova, 441 minobaca, 14.666 puaka i 1.277 pukomitraljeza i mitraljeza. 8
Trea armija vodila je odbrambene borbe na virovitikom
mostobranu u januaru 1945, a onda borbe oko Bolmana i na
reci Dravi i Dunavu od Trojanaca do Vukovara. U zavrnoj ofanzivi forsirala je reku Dravu i oslobodila Osijek, Naice i Donji
Miholjac i nastavila nastupanje Podravinom prema Varadinu,
Mariboru i Dravogradu, izbila na jugoslovensko-austrijsku granicu i zajedno sa 1. armijom i 4. operativnom zonom Slovenije,
uestvovala u razbijanju i zarobljavanju nemake Grupe armija
E" i ustakih snaga oko Dravograda i Pliberka.
etvrta armija formirana je na delu strategijskog fronta
u Lici i Hrvatskom primorju, od jedinica 8, 11. i 7. korpusa. U
sastav armije ule su: jedinice 8. korpusa 9, 19, 20. i 26. divizija, 1. tenkovska, Artiljerijska i Dopunska brigada; jedinice 11
korpusa 13, 35. i 43. divizija, i jedinice 7. korpusa 15. i 18.
divizija i Artiljerijska brigada. 9 Komandant armije bio je general-major Petar Drapin, politiki komesar pukovnik Boko iljegovi.
Pre poetka zavrne ofanzive, 20. marta 1945, 4. armija imala je u svom sastavu devet divizija, 1. tenkovsku, Artiljerijsku,
Ininjerijsku i Dopunsku brigadu, Motorizovani artiljerijski divizion i puk veze oko 67.000 boraca, 150 topova, 439 minobacaa,
75 tenkova, 39.907 puaka i 3.613 pukomitraljeza i mitraljeza.' 0
Za operacije u Istri i Slovenakom primorju, u operativnom pogledu 4. armiji bili su potinjeni 9. korpus i Pomorska komanda
severnog Jadrana. U aprilu, posle rasformiranja taba 11. korpusa, pod neposrednu komandu armije stavljene su 13. i 43. divizija, dok je 35. divizija rasformirana. Zatim su u sastav armije
uli 29. divizija i tab 4. korpusa sa 7. i 8. divizijom i Artiljerijskom brigadom. Prvog maja 1945. godine 4. armija imala je oko
110.000 boraca.
etvrta armija je prva poela zavrnu ofanzivu za osloboenje Jugoslavije 20. marta 1945. probojem nemake odbrane i
razbijanjem 15. brdskog armijskog korpusa u Lici i osloboenjem
Bihaa, Gospia i Hrvatskog primorja. U rijeko-transkoj operaciji je okruila i unitila nemaki 97. armijski korpus kod Ilirske Bistrice, oslobodila Rijeku i Trst, Istru i Slovenako primorje.
Od 7. do 15. maja sa motorizovanim odredom oslobodila je Gorenjsku i Slovenaku Koruku, gde se kod Celovca spojila sa
3. armijom.
Naredbom Vrhovnog komandanta od 4. m a j a 1945. pristupilo se formiranju 5. armije. Kadrove za ovu armiju dali su glavni
8
Kada je 21. aprila rasformiran 6. korpus, 12. i 40. divizija ule su
neposredno u sastav armije. Istog dana u sastav armije ula je i 17. divizija iz 1. armije. Sedmog m a j a 10. korpus iziao je iz sastava 3. i uao u 1.
armiju. Arhiv VII, k. 242- reg. br. 53 i k. 291, reg. br. 52.
9
Arhiv VII, k. 118, reg. br. 151/1.
Arhiv VII, k. 311A, reg. br. 61/7 i k. 434, reg. br. 51/5.

Naredba

marala

Tita

formiranju

TTjugoslovenske

armije.

Naredba marala Tita o formiranju 2. jugoslovenske

armije.

Naredba

marala Tita

o formiranju 3.

jugoslovenske armije.

Naredba

marala

Tita o

formiranju 4.

jugoslovenske armije.

tabovi Srbije i Makedonije, koji su time i ukinuti. Za komandanta armije postavljen je general-major Slavko Rodi, za politikog
komesara potpukovnik Vojo Kovaevi. U sastav 5. armije ule
su 2. proleterska, 22. i 37. udarna, 24, 49. i 50. divizija. Radi
popune 49. i 50. divizije trebalo je rasformirati 41. diviziju. 11
U Generaltabu JA, tokom aprila i m a j a 1945, radilo se na
formiranju 6. i 1. tenkovske armije. 12 Govorilo se takoe i o potrebi formiranja taba fronta, koji bi rukovodio armijama. 1 3
Kako se bliio k r a j rata, u Generaltabu JA, u aprilu i m a j u
1945, razraen je plan nove vojne podele jugoslovenske teritorije.
Predvieno je da ostane est operativnih armija, a u svakoj armiji 45 divizija. Prva armija obuhvatala je Srbiju bez junog
dela srbije, bez Kosova i Vojvodine. Druga armija obuhvatala
je Bosnu i Hercegovinu sa Crnom Gorom i Dalmacijom, ali bez
istone Bosne. Trea armija bila je u Novom Sadu i obuhvatala
je Vojvodinu, Baranju, istonu Slavoniju i istonu Bosnu. etvrta
armija nalazila se u Ljubljani i pokrivala je Sloveniju i Istru.
Peta armija bila je u Zagrebu i obuhvatala je Hrvatsku, bez Dalmacije, Istre i istone Slavonije. esta armija bila je u Skoplju
i obuhvatala je celu Makedoniju, Kosovo i junu Srbiju. Ovaj
plan je ostvaren posle rata. 14
UKIDANJE KORPUSA NOVJ
Osim armija, u sastavu oruanih snaga poetkom 1945. godine jo su postojali korpusi. Jedino je jo trebalo da ostanu
korpusi u pozadini neprijatelja, u sastavu glavnih tabova Hrvatske i Slovenije, s obzirom na njihovu namenu i ulogu u zavrnoj
ofanzivi JA.
Korpusi su i dalje bili operativno-strategijske jedinice, naelno sa operativnom i materijalnom funkcijom, promenljivog
sastava, od dve ili vie divizija, brigada i partizanskni odreda.
Kada je 1. januara 1945. poelo formiranje armija, u sastavu
NOVJ bilo je 15 korpusa, a kad se 20. marta 1945. krenulo u
zavrnu ofanzivu bilo je 13 korpusa; na k r a j u rata ostalo je
samo est korpusa. Najvei broj korpusa je rasformiran u zavrnoj ofanzivi JA (sedam korpusa).
Sa formiranjem 1. armije prestao je da postoji tab 1. proleterskog korpusa. U sastav 2. armije uao je 14. korpus, iji je
tab postojao u aprilu 1945, kada je rasformiran. Trea armija
je imala u svom sastavu 12. korpus, iji je tab postojao do 29.
marta 1945. tab 8. korpusa inio je osnovu za formiranje taba
11
12
13
14

Arhiv
Arhiv
Arhiv
Arhiv

VII,
VII,
VII,
VII,

k.
k.
k.
k.

25A, reg. br. 37/22/1 i 22/12/1.

25A, reg br. 30/292/1.
17A, br. reg. 16.
25A, br. reg. 30/322/1.

4. armije, kada je 2. marta 1945. prestao da postoji. Makedonski

15. korpus bio je u sastavu 1. armije sve do 23. aprila 1945,
kada je rasformiran. Dvadeset prvog aprila rasformiran je i tab
6. korpusa, a njegove divizije ule su u sastav 3. armije. Dva
dana posle toga, 23. aprila, rasformiran je tab 11. korpusa a
njegove divizije (osim 35. koja je rasformirana) ule su u sastav
4. armije.
Drugi, 3. i 5. korpus nisu bili u sastavu armija i drali su
deo fronta u Bosni, oko Sarajeva i Banjaluke.
tab 2. udarnog korpusa ukinut je 24. aprila 1945. Njegova
29. divizija prebaena je u sastav 4. armije, 3. divizija u 2. armiju, a 37. divizija je sa 3. korpusom nastavila borbe protiv
zaostalih etnikih snaga u istonoj Bosni.
Trei korpus (27. i 38. divizija), poto je u svoj sastav dobio
i 53. diviziju, sa 3. divizijom KNOJ-a i 37. divizijom, vodio je u
m a j u borbe protiv zaostalih etnikih snaga u gornjem toku Neretve, na Sutjesci i Romaniji, i u likvidaciji ustake grupacije u
donjem toku Bosne. Trei korpus je rasformiran posle osloboenja Jugoslavije.
tab 5. udarnog korpusa rasformiran je 25. aprila 1945, njegova 4, 10. i 39. divizija ule su u sastav 2. armije, a 53. divizija
u 3. korpus.
tabovi 4, 7, 9. i 10. korpusa ostali su do kraja rata. Njima
su komandovali glavni tabovi Hrvatske i Slovenije, a u operativnom pogledu su bili podinjeni, prema pomeranju fronta, tabovima armija. tab 4. korpusa bio je pod Glavnim tabom Hrvatske, a od 29. aprila pod komandom 4. armije. Ukinut je 15. m a j a
1945. U operativnom pogledu, uporedo s nastupanjem jedinica 4.
armije, pod njenu komandu je doao 9. korpus. Deseti korpus bio
je najpre operativno potinjen 3. armiji, a 7. m a j a stavljen je pod
komandu 1. armije.
U tajerskoj i Korukoj bila je 4. operativna zona Slovenije,
ranga korpusa, sastavljena od 14. slovenake divizije i dve brigade (6. i 11. slovenaka brigada), kao i grupe partizanskih odreda
(Koruki, Lackov, Kamniko-Zasavski, Kozjanski i Koruki).
Zadatak zatite NOB-a, tekovina revolucije i granica nove
Jugoslavije i dalje je imao Korpus narodne odbrane Jugoslavije.
Poetkom januara 1945. bilo je est divizija KNOJ-a, odnosno 22
brigade. Do poetka zavrne ofanzive JA, 20. marta 1945, formirana je jo jedna divizija (5. srpska u Kragujevcu) ;i est brigada,
a jedna u toku zavrnih borbi. Tako je na k r a j u rata bilo ukupno
sedam divizija i 3 samostalne brigade, odnosno 29 brigada. Divizije i brigade KNOJ-a pokrile su celu jugoslovensku teritoriju. Na
neosloboenoj teritoriji Hrvatske i Slovenije 1. hrvatska i 1. slovenaka divizija KNOJ-a pored svojih specijalnih zadataka, uestvovale su u zavrnim borbama za osloboenje Jugoslavije.

PREGLED
SASTAVA BROJNOG STANJA I NAORUANJA KORPUSA 20. MARTA 1945. GODINE

Sastav

Naoruanje

korpusa
Brojno stanje

j Red. br.

Korpusi
samostalne
jedinice

divizija

topovi

MNB

tenkovi

puke

pukomitraljezi i mitraljezi

29.880

66

120

14.916

1.336

Biransko-kladanjski, Posavsko-trebavski, Srebreniki,

Majeviki.
Tuzlanski

12.276

18

53

5.807

598

Art. brigada

Karlovaki

22.620

61

200

11

9.300

955

Art. brigada; 1. i
2. vazd. baza (5
aviona)

Partizanski odredi
su u sastavu divizija

32.948

87

333

16.906

1.804

1. slavonski, Posavski, Diljski, Poeki

8.736

63

8.265

420

1 2. korpusi

3. 29. i 37. divizija

Art.

2 3. k o r p u s i '

27. i 38. divizija

Poljski a r t . divizion
Dopunski centar

korpusih

7, 8. i 34. divizija

4 5. korpusis

4, 10, 39. i 53. divizija

5 6. korpusao

12. i 40. divizija

3 4.

Partizanski
odredi

grupa

15
Podaci o sastavu, b r o j n o m s t a n j u i n a o r u a n j u korpusa uzeti su u vremenskom rasponu oko sredine i druge polovine m a r t a 1945. poto izvetr.ji
sastavljeni istog rana.
, . .
.,,
,
, ,
A-VII k. 395, reg. b r . 18/11; k. 397, reg. b r . 114; k. 756 A, reg. b r . 24; k. 1146/11, reg. b r . 36.
Podaci za 3. korpus su od 15. II 1945. god. A-VII, k. 409, reg. b r . 33/32.
S t a n j e 8. IV 1945. godine. A-VII, k. 434, reg. b r . 51/5.
' Podaci su od 1. I I I 1945. godine. A-VII, k. 462, reg. b r . 32/4.
A-VII, k. 292, reg. b r . 53.

6 7. korpussi

9. korpus22

8 10. korpus23

9 11. korpus24

10 12. korpus

11 14, korpus25

12

15. korpuss

21

15. i 18. divizija i

italijanska divizija
Garibaldi
Natisone"

30. i 31. divizija

32. i 33. divizija

13, 35. i 43 divizija

16, 36. i 51. divizija

23, 25. i 45. divizija

42. j 48. divizija

Art. brigada

f -j
i

Art. divizion

Dolenjski, Notranjski, Belokranjski

7.448

30

34

Jeseniko-bohinjski, Skofjoloki,
Mornariki

5.770

14

12

Zagrebaki, Posavsko-turopoljski.
Zagorski, Kalniki

9.910

1. primorsko-goranski, 1. i 2. istarski

7.760

17

2. i 3. art. brigada
Inenjerijska brigada

Dopunska

Stanje 18. IV 1945. godine. Za italijansku

* A-VII,k. 502, reg. b r . 2 4 - 2 / 1 .
A-VII, k. 558, reg. b r . 5/4, 9/4, 29/3, 53/3
24
A-VII, k. 311 A, reg. br. 61/7.
25
Takav je bio sastav 14. korpusa 2. a r m i j e
28
A-VII, k. 238, reg. b r . 8 - 3 / 3 i 8 - 5 / 3 ; k.

brigada

7.884

833

6.340

378

66

5.125

520

46

4.286

361

25.818

62

326

17.786

76

260

antifaistiku diviziju Garibaldi Natisone" nema podataka. A-VII

i 56/3.
15. m a r t a 1945. Zbornik, XI tom. 2 knjiga, str. 50.
252, reg. b r . 3 2 - 1 / 3 ; k. 1315, reg. b r . 7/6; k. 1365, reg. b r . 9/1.

5"2

res

13.804

2.091

5.866

615

br

242/1
t

PRIVREMENI OPERATIVNI SASTAVI

Za izvrenje pojedinih operativnih zadataka u toku zavrne
ofanzive, a s obzirom na veliki broj operativnih potreba, vie nego u ranijim periodima formirale su se privremene operativne
grupacije razliitog sastava, od nekoliko brigada ili divizija do vie korpusa. Po izvrenju zadatka, odnosno po zavretku operacije,
takvi operativni sastavi su ukidani a brigade, divizije ili korpusi
naelno su vraeni onim komandama od kojih su uzeti ili se vrilo pretpotinjavanje drugim komandama.
U zavrnim operacijama za osloboenje Jugoslavije formirano je vie privremenih operativnih grupacija.
Za sarajevsku operaciju, naredbom generaltaba JA, 17. marta 1945. formiran je Operativni tab grupe korpusa, koji je bio
operativno potinjen tabu 2. armije i imao je zadatak da objedini borbena dejstva svih snaga oko Sarajeva i rukovodi predstojeom operacijom. Pod komandu Operativnog taba grupe korpusa sastavljeni su 2. korpus (3, 29. i 37. divizija), 3. korpus (27.
i 38. divizija), Operativna grupa 5. korpusa (4. i 10. divizija) i Grupa brigada zenikog sektora (11. krajika brigada 4. divizije, 13.
krajika brigada 39. divizije i 18. srednjobosanska brigada 53.
divizije), Artiljerijska brigada i Tenkovska eta 5. korpusa
ukupno oko 38.000 boraca i 966 artiljerijskih orua. Posle zavretka sarajevske operacije, naredbom Generaltaba JA, 22. aprila
prestao je da postoji Operativni tab grupe korpusa.
Za proboj Sremskog fronta, tab 1. armije je krajem marta
1945. formirao tri operativne grupe divizija. U Sremu, severno
od Bosutskih uma, obrazovana je Severna operativna grupa divizija, koju su inile 1. proleterska, 21, 22, 42. i 48. divizija i 2.
tenkovska brigada. U rejonu Bosuta osnovana je Bosutska operativna grupa divizija, sastavljena od 6. proleterske i 11. divizije
i Konjike brigade. Juno od Save, za dejstva prema Bijeljini,
Brkom i upanji, obrazovana je Juna operativna grupa divizija
od 2. proleterske, 5. i 17. divizije. Poto je 12. i 13. aprila probijen
Sremski front, prestale su da postoje sve tri operativne grupe
divizija.
Kako se 2. armija pribliavala Uni, radi usklaivanja napadnih dejstava u donjem toku Une i opteg nastupanja prema Zagrebu, tab armije je 24. aprila 1945. oformio Unsku operativnu
grupu divizija, koju su inile 23, 28, 39. i 45. divizija. Poto su
zavrene operacije u donjem toku Une i osloboen i Sisak, prestala je da postoji Unska operativna grupa divizija 2 armije.
U toku daljeg dejstva 2. armije, ukazala se potreba za objedinjavanje jedinica u napadu od Tounja i Ogulina prema Karlovcu, radi ega je tab armije, krajem aprila 1945, formirao
Karlovaku operativnu grupu divizija od 3, 4, 10. i 34. divizije.
Ona je dobila zadatak da uniti neprijateljsku grupaciju oko Karlovca i oslobodi Karlovac, bez obzira na razvoj dogaaja kod
Unske operativne grupe divizija. Posle osloboenja Karlovca i ova
operativna grupa divizija je ukinuta.

Za sarajevsku operaciju, pod komandom Operativnog taba

grupe korpusa od 17. marta do 22. aprila 1945. bila je i Operativna
grupa 5. korpusa sastavljena od dve divizije 4. i 10. Poto se
Operativna grupa 5. korpusa prikupila zapadno od komunikacije
Kiseljak Busovaa, trebalo je da prede reku Bosnu i napadne
nemake snage severno od Sarajeva. Posle zavretka sarajevske operacije prestala je da postoji i ova operativna grupa. 27
Isto tako, za sarajevsku operaciju formirana je Grupa brigada zenikog sektora, jaine jedne divizije. Grupa brigada bila
je sastavljena od 11. brigade 4. divizije, 13. brigade 39. divizije
i 18. brigade 53. divizije, ojaane Artiljerijskom brigadom i Tenkovskom etom 5. korpusa. Zadatak ove grupacije je bio da
napada neprijatelja koji se bude povlaio komunikacijom Sarajevo Zenica Doboj. Kad su zavrene borbe u dolini Bosne,
ukinuta je i ova operativna grupacija. 28
Sredinom aprila 1945. tab 7. korpusa, po nareenju taba
4. armije, radi obezbeenja desnog bloka 4. armije u obuhvatnom
manevru preko Mauna za Ilirsku Bistricu formirao je Koevsku
operativnu grupu sastavljenu od 4. brigade 15. divizije, 8. brigade 18. divizije, 1. brigade 1. divizije KNOJ-a, Notranjskog i delova
Belokranjskog odreda i Artiljerijske brigade 7. korpusa. 29 Devetog aprila 1945. rasformiran je Operativni tab 6. i 11. brigade
4. operativne zone Slovenije. 30
Za okruenje i unitenje jedinica nemakog 97. armijskog
korpusa kod Rijeke, tab 4. armije 29. aprila 1945. obrazovao je
Rijeku operativnu grupu sastava: 13, 26. i 19. udarna divizija
i 2. dalmatinska proleterska brigada 9. udarne divizije. Za komandanta je odreen generaJ-major Boo Boovi, komandant 26. dalmatinske divizije. 30a
i

MESTO I ULOGA DIVIZIJE U SASTAVU ARMIJA

Kada je poetkom januara 1945. poela reorganizacija NOVJ
i formiranje armija, u sastavu NOVJ bila je 61 divizija, i to 51
peadijska, est divizija KNOJ-a, dve vazduhoplovne i dve italijanske antifaistike Garibaldi" i Garibaldi Natisone".
Od 1. januara do kraja rata, tj. do 15. maja 1945, formirane
su tri divizije: 5. srpska divizija KNOJ-a, 52. kosovsko-metohij ska
divizija i italijanska antifaistika divizja Garbaldi Fontanot"
u sastavu 7. korpusa.
Peta divizija KNOJ-a formirana je u Kragujevcu 10. januara 1945. od 1, 2. i 3. brigade narodne odbrane i pokrivala je
27

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, knjiga II, str. 562570.

Isto.
29
Isto, str. 596. dr Uro Kosti, Osloboenje Istre, Slovenakog primorja i Trsta 1945, VII, Beograd 1978, str. 299.
30
Hronologija NOR-a, str. 1101.
30a
Uro Kosti, n. d, str. 401402.
28

teritoriju Srbije, osim Beograda, Kosova i Vojvodine. U martu

1945. dobila je 4. brigadu, tako da je tada imala 16.400 boraca. 31
Od 1, 2. i 4. kosovsko-metohijske brigade, po nareenju
Vrhovnog taba NOV i POJ, 8. februara 1945. formirana je 52.
kosovsko-metohijska divizija NOVJ. Prvi komandant divizije bio
je Petar Brajovi, a politiki komesar Aleksandar Vukoti. Prilikom formiranja imala je oko 6.000 boraca, a 16. aprila 1945.
oko 8.000 boraca i rukovodilaca. Ovo je prva divizija naroda i
narodnosti Kosova. Tih dana u Vrhovnom tabu se razmatralo
da se na Kosovu formira jo jedna divizija 44. divizija NOVJ.
Ali se od toga odustalo i umesto 44. divizije, naredbom Vrhovnog
taba od 8. februara 1945. formirana je Grupa brigada NOVJ u
koju su ule 3. i 5. kosovsko-metohijska, 6. crnogorska i 1. bokeljska brigada. Grupa brigada NOVJ i 52. divizija bile su potinjene
Operativnom tabu za Kosovo i Metohiju. 32 Krajem aprila 1945.
u Pei je formiran Artiljerijski divizion taba Grupe brigada. U
meuvremenu, 13. aprila, na osnovu naredbe Generaltaba JA, rasformirana je 3. kosovsko-metohijska brigada, a njenim ljudstvom
popunjene su jedinice 52. divizije i Grupe brigada. 33
Od 1. do 6. marta 1945. iz Dubrovnika je, po odobrenju Vrhovnog taba NOV i POJ, prebaena sa svom ratnom opremom
i naoruanjem u Bari, u Italiji, italijanska antifaistika divizija
Garibaldi". Iz Barija je otila u Monopoli, a onda na Siciliju,
gde je ostala kao posadna jedinica do kraja rata. 34 Krajem aprila
1945, u rejonu Broda na Kupi, preformirana je italijanska divizija Garibaldi Natisone" i formirana nova Garibaldi Fontanot".
U isto vreme na teritoriji Jugoslavije nalazile su se dve
divizije Narodnooslobodilake vojske Albanije 5. i 6. divizija. One su dole u Jugoslaviju u oktobru 1944, na osnovu sporazuma Vrhovnog taba NOV i POJ Jugoslavije i Glavnog taba
NOV Albanije. Nalazile su se pod komandom 2. udarnog korpusa
a od februara 1945. pod Operativnim tabom za Kosovo i Metohiju. Zajedno sa jedinicama NOVJ uestvovale su u osloboenju
dcla Kosova, Crne Gore, Sandaka i istone Bosne i stigle do
Viegrada, gde su u februaru 1945, po nareenju Vrhovnog taba
NOVJ, povuene na Kosovo u borbu protiv balistikih snaga. 35
U Kosovskoj Mitrovici je 21. marta 1945. formiran zajedniki
tab za 5. 6. diviziju NOV Albanije. 36 Obe divizije vratile su se
u Albaniju sredinom 1945. godine.
31

Arhiv VII, k. 222, br. reg. 4/18.

Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 329 i k. 1411, br. reg. 134. Prilikom
odreivanja numeracija divizija posle f o r m i r a n j a 43. istarske divizije 29. avgusta 1944, prelo se odmah na 45. srpsku diviziju koja je osnovana 3. septembra 1944, tako da u NOR-u nije bilo 44. divizije.
33
VIG br. 1/1972, str. 101.
34
Vojna enciklopedija, tom III, str. 164.
35
Peta divizija imala je u svom sastavu 3, 5. i 25. brigadu, 6. divizija
imala je 6, 7, 8. i 22. brigadu. Knjiga Historia e Shqiperise, izdanje Dravnog instituta u Tirani, II knjiga, Tirana 1965, str. 816820.
36
Arhiv VII, k. 38, reg. br. 13/2, 1/42 i k. 1959, br. reg. 1/114/1.
32

Kad je 20. marta 1945. poela zavrna ofanziva, u sastavu

Jugoslovenske armije bile su 62 divizije, i to: 52 peadijske, sedam knojevskih, dve vazduhoplovne i jedna italijanska antifaistika divizija.
U vremenu od 1. januara do 15. m a j a 1945. rasformirane
su tri divizije Jugoslovenske armije. Drugog aprila 1945. rasformirana je 35. lika divizija iz 11. korpusa. Od njenog ljudstva
popunjena je 13. divizija, a od jednog dela formirana je 1. samostalna udarna lika brigada za posadne dunosti u Lici. Poetkom
maja 1945. iz Glavnog taba Srbije upuena je u sastav 1. armije
u Slavonski Brod 47. divizija, gde je 7. maja rasformirana, a njenim ljudstvom popunjene su ostale jedinice armije. Treeg maja
1945. u Trstu je rasformirana 30. slovenaka divizija.
Kada je zavren rat u Jugoslaviji, 15. maja 1945., u sastavu
Jugoslovenske armije bilo je 59 divizija, i to: 49 peadijskih, sedam divizija KNOJ-a, dve vazduhoplovne i jedna italijanska antifaistika.
U toku NOR-a formirano je ukupno 55 peadijskih divizija,
sedam divizija KNOJ-a i dve vazduhoplovne ukupno 64 divizije i etiri italijanske antifaistike divizije, svega 68 divizija.
Formiranjem armija 1. januara 1945, divizija je bila osnovna armijska jedinica i njena najvanija udarna snaga u reavanju
borbenih zadataka. Najvei broj divizija nalazio se u organskom
sastavu armija, ali bilo je divizija koje su se jo nalazile u sastavu korpusa, bilo u zahvatu strategijskog fronta ili u pozadini
neprijatelja. Divizije u sastavu korpusa i dalje su inile njegovu
osnovnu udarnu snagu u reavanju najvanijih operativnih zadataka. Trea skupina divizija angaovana na zadacima ienja
i kontrole osloboene teritorije i zatite dravnih granica osloboenog dela Jugoslavije, bila je pod glavnim tabovima Srbije
i Makedonije i Operativnim tabom za Kosovo i Metohiju.
U tom periodu je kvantitativno i kvalitativno ojaala divizija, tako da su se znatno poveale njena vatrena mo, udarna
snaga i pokretljivost. Divizija je dobila nova sredstva ojaanja.
Tako, npr., od 28 artiljerijskih brigada, koliko ih je bilo na kraju
rata, 22 su se nalazile u formacijskom sastavu divizija.
Formacija i jaina divizija bile su razliite, to je zavisilo
od mesta divizije u operativno-strategijskom rasporedu. Divizije
koje su se nalazile u sastavu armija bile su najbolje opremljene
i organizacijski potpuno razvijene. Naelno su imale 34 peadijske brigade sa jedinicama rodova i slubi. Najvei broj divizija koje su se nalazile u sastavu armija imale su artiljerijsku
brigadu, a druge artiljerijski divizion, protivtenkovsku bateriju ili divizion, bataljon ili etu za vezu, pionirski bataljon, transportnu ili auto-etu, poljsku bolnicu, neki medicinsko-sanitetski
bataljon, veterinarsku stanicu (ambulantu) i pokretnu radionicu.
Brojno stanje ovih divizija kretalo se oko 10.000 boraca.
Divizije koje su se nalazile u pozadini neprijatelja, pod
glavnim tabovima Hrvatske i Slovenije, bile su slabije organi-

zacijski razvijene, to je odgovaralo potrebama voenja borbe u

tim uslovima. Naelno su te divizije imale do tri peadijske brigade, bateriju a rede divizion artiljerije, vod ili etu za vezu, izviaku i ininjerijsku (minersku) etu, zatitnu (prateu) etu,
komoru i sanitet (bolnicu). Brojno stanje ovih divizija kretalo
se od 2.500 do 7.500 ljudi. 37
Divizije koje su se nalazile na osloboenoj teritoriji i u zatiti dravnih granica, pod glavnim tabovima Srbije i Makedonije
i Operativnim tabom za Kosovo i Metohiju, imale su istu formaciju kao i ostale divizije, ali bez artiljerijske brigade i bile
su manjeg brojnog stanja od divizija koje su se nalazile u zahvatu fronta.
I u tom periodu narodnooslobodilakog rata neke divizije
koje su se nalazile u zahvatu fronta i u pozadini neprijatelja imale
su pod svojom komandom, stalno ili privremeno, jedan ili vie
partizanskih odreda, ali samo dok je trajala ofanziva, u kojem
vremenu su NOP odredi rasformirani.
Divizije Korpusa narodne odbrane imale su drugaiju organizacij sko-formaci j sku strukturu, to je proizlazilo iz njihove namene i uloge. Bataljon je bio osnovna jedinica kojom su reavani
pojedini zadaci, poto su divizije i brigade drale veliku teritoriju. Obino je divizija KNOJ-a pokrivala podruje jedne sadanje
socijalistike republike, osim Srbije, Vojvodine i Kosova i Crne
Gore (u Srbiji su bile dve divizije KNOJ-a, u Vojvodini jedna,
na Kosovu i u Crnoj Gori po brigada). U diviziji KNOJ-a nisu
bila razvijena sredstva ojaan j a, to je proizlazilo iz njihove namene. Brojno stanje divizije KNOJ-a kretalo se od 3.000 do 16.000
ljudi zavisno od podruja koje je divizija pokrivala.
Krajem 1944. i poetkom 1945. godine neke divizije NOVJ
iz sastava 1, 2. i 3. armije poele su se preoruavati novim borbenim sredstvima koja su dobijena od Sovjetskog Saveza. Za
vreme posete marla Tita Moskvi u septembru 1944. sovjetska
vlada se obavezala da Jugoslaviji na ime pomoi, pored ostalog,
isporui naoruanje za 12 divizija. 38 Ta pomo poela je pristizati posle osloboenja Beograda, krajem 1944. godine. Najpre je
preoruano deset divizija, 1 to: 1, 5, 6, 16, 21, 23, 25, 36, 45.
51. divizija. 39 Na teritoriji Makedonije vrilo se preoruavanje 42.
i 48. divizije 15 korpusa radi upuivanja na Sremski front, ali
ponajvie od borbenih sredstava koja su se nalazila u ostaLiim
jedinicama Glavnog taba Makedonije a neto i od sovjetske pomoi. U januaru 1945. Vrhovni tab obavestio je sovjetsku vojnu
misiju pri Vrhovnom tabu NOV i POJ o potrebi da se poalje
37
U aprilu 1945. godine 7. banijska divizija imala je 6258 boraca, 8.
kordunaka divizija 7.775 boraca, 12. slavonska divizija 5.228 boraca. U januaru 1945. godine 14. slovenaka divizija imala je 3.503 borca, 15. divizija
2.623 borca, 18. divizija 2.484 borca, 30. divizija 3.337 boraca, a 43. istarska
divizija 3.201 borca i rukovodioca.
38
Vladamir Dedijer, Josip Broz Tito, prilozi za Biografiju, Kultura,
Beograd 1953. str. 411414. Pregled istorije SKJ, Institut za prouavanje radnikog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963, str. 432.

nova oprema za preoruanje jo deset divizija, koje su predviene

da uestvuju u zavrnim operacijama za osloboenje Jugoslavije.
Divizije pod komandom Glavnog taba Slovenije (14, 15, 18, 30.
i 31) nisu predviene da se preoruaju sve dok se linija fronta
ne pomeri zapadno od Zagreba, pod pretpostavkom da i za njih
stigne oprema. Vrhovni tab zatim obavetava sovjetsku vojnu misiju i o potrebi preoruanja drugih divizija: Da bi se mogla izvoditi obuka u pozadini na modernom naoruanju i omoguiti rad
po kolama, kao i imati vrste jedinice za sve eventualnosti u pozadini, naroito na graninim pojasevima prema Grkoj i Jadranskom moru i da bi se mogle smenjivati sa divizijama iz armijskih
grupacija, potrebno bi bilo naoruanje i za ove ili bar jedan deo
od 20 divizija, koje ostaju u p o z a d i n i . . ,"40 Predloeno je da se
preoruaju dve divizije NOV Albanije koje su bile u Jugoslaviji,
poto su imale slabu borbenu tehniku. Meutim, do poetka zavrne ofanzive od sovjetske pomoi je opremljeno deset divizija, a
u toku ofanzive jo pet divizija, i to nepotpuno. U divizijama 4.
armije nalazila se vojna oprema zadobijena plenom od neprijatelja, a deo od pomoi od zapadnih saveznika. Tako je u zavrnoj
ofanzivi najvei broj JA bio naoruan borbenom tehnikom koja
je oteta od neprijatelja, a delom i od tehnike koja je stigla kao
pomo od saveznika. Od 15. oktobra 1943. do maja 1945. primljeno
je od anglo-amerike armije 388 topova, 2.660 minobacaa, 107
tenkova, 13.447 pukomitraljeza i 137.000 puaka. Od Sovjetskog
Saveza (19441945) primljeno je 895 topova, 65 tenkova, 3.364 minobacaa, 68.000 pukomitraljeza i mitraljeza, 96.000 puaka i
druga ratna oprema. 4 1
Pripremajui se za zavrnu ofanzivu i u toku nje vatrene
mogunosti divizija bile su sve vee, naroito onih divizija koje
su bile u zahvatu fronta. Slabija je bila vatrena mogunost divi39

Arhiv VII, k. 17A, reg. br. 16.

Arhiv VII, k. 17A, reg. br. 16.
41
Vojna enciklopedija, tom IV, str. 138.
Prema drugim podacima NOVJ JA je do kraja rata od saveznika
primila sledee koliine naoruanja:
Sovjetska
Angloamerika
Sredstva
pomo
pomo
40

137.092
Puaka
15.837
Tekih i lakih mitraljeza
Automatskih puaka
41.443
Protivtenkovskih puaka
1.256
Pitolja
1.626
Protivavionskih mitraljeza
132
Minobacaa raznih kalibara
2.684
Poljskih topova (raznih)
388
Tenkova
107
Aviona raznih tipova
61
(Vlado Strugar, Jugoslavija 19411945, str. 311).

96.515
68.423

3.797
20.528
512
3.364
895
65
421

zija u pozadini neprijatelja. Stanje vatrenih mogunosti nekih divizija vidi se iz ovog priloga:
VATRENIH

MOUNOSTI

NEKIH

PREGLED
DIVIZIJA NOVJ
(kg u mji'nuitu)

(JA)

POETKOM

1945.

GODINE

a) Divizije u zahvatu f r o n t a
1. p r o l e t e r s k a divizija

5.011

13.220

SSS

961

20.080

5.

5.400

13.405

515

846

20.166

17. NOU divizija

2.?v0

16.333

12

46

19.181

26. NOU divizija

4.917

9.802

44

330

15.093

NOU

divizija

b) Divizije u pozadini n e p r i j a t e l 'j a

".'.

-!'. . . .

. f t e r y .

8. NOU divizija

1.167

3.117

520

4.804

12. NOU divizija

1.588

3.753

106

5.447

To su bile vatrene mogunosti nekih divizija u zahvatu fronta i u pozadini neprijatelja prema njihovom stvarnom stanju
broja orua, iz ega proizilazi da su divizije NOVJ JA poetkom
1945. godine bile u mogunosti da izbace 15-20 tona elika u jednoj minuti, 42 to je predstavljalo znaajnu snagu vatrenog udara
divizije. Meutim, problemi su bili u snabdevanju municijom,
tako da gornja konstatacija vai samo za onu situaciju kada se
raspolagalo dovoljnim koliinama municije, jer je snabdevanje
municijom zavisilo od plena i pomoi saveznika. Tako, npr.,
u artiljerijskoj opremi 1. armije za proboj Sremskog fronta 12.
aprila 1945. od sedam artiljerijskih brigada, zbog pomanjkanja
municije, uestvovale su samo dve. Posle proboja Sremskog fronta,
iz svake artiljerijske brigade jedva je dejstvovao po jedan divizion
jer nije bilo dovoljno municije, moralo se tedeti, poto pomo
nije redovno stizala. Naime, kod divizija 1, 2. i 3. armije, tokom
zavrne ofanzive bilo je tekoa u snabdevanju municijom. Zbog
toga je Generaltab JA, 14. aprila 1945, uputio depeu maralu
Titu, koji se tada nalazio u Moskvi, gde stoji: Nedostaje nam
municije. U naim glavnim magazinima nemamo ni jednog metka
za popunu armija municijom. Traili smo lod marala Tolbuhina
(komandanta 3. ukrajinskog fronta prim. N.A.) da nam hitno
dodeli neto municije, ali do sada nismo dobili odgovor. . ,"43 Sline su tekoe nastupile i kod jedinica 4. armije, jer to su se vie
42
Na k r a j u drugog svetskog rata streljaka divizija Crvene armije mogla je izbaciti 20, 30 tona elika u jednu minutu. Razvoj taktike sovjetske
armije 19411945, prevod sa ruskog, VIZ, Beograd 1962, str. 75.
43
Arhiv VII, k. 17A, br. reg. 53.

divizije 4. armije pribliavale Istri i Trstu, to je slabije stizala

materijalna pomo od zapadnih saveznika. 44
Prema nareenju Generaltaba JA Organizacijsko odeljenje
(Pov. br. 61/45) od 14. marta 1945. godine, uvedena je nova organizacija i formacija divizije. 45 Prelaz na novu formaciju trebalo
je izvriti postepeno na osnovu stvarnih potreba i raspoloivih
kadrova". Kako je preformiranje divizija trebalo da pone neposredno pred poetak zavrne ofanzive, u nareenju Generaltaba
se ukazuje na to da treba odmah pristupiti organizaciji svih tabova i jedinica i slubi predvienih po novoj formaciji, da bi se
svi borbeni zadaci i poslovi pravilno mogli svravati". Zatim se
istie da u poetku jedinice i tabovi ne moraju imati u potpunosti razvijene sve organe i potpuni broj predvienih kadrova, da
se neki organi mogu sada oformiti u m a n j o j meri, ali sa perspektivom razvoja do predvienog formacijskog oblika. Predvieno je
da se neke slube i organi mogu u poetku spojiti iako je formacijski planirano njihovo razdvajanje, koje e se izvriti onda kad
to stvarne potrebe nametnu i kad se izgrade odgovarajui kadrovi.
Nova formacija naziva streljakom" dotadanju proletersku
i narodnooslobodilaku udarnu diviziju. Nova streljaka divizija
sastojala se od tri streljake i jedne artiljerijske brigade, sa protivtenkovskim artiljerijskim divizionom, protivavionskom mitraljeskom etom, izviakom etom, hemijskom etom i pozadinskim jedinicama i ustanovama: transportna eta, poljska pekara,
mediko-sanitetski bataljon, poljska bolnica, veterinarska bolnica,
pokretna radionica i vojna pota.
Po novoj formaciji bio je razgranat sastav komande divizije
(rukovodstvo streljake divizije), to je proizlazilo iz potreba komandovanja mnogobrojnim i raznovrsnim jedinicama i ustanovama. Rukovodstvo streljake divizije inili su: komandni deo (komandant, politiki komesar, pomonik politikog komesara), tab
(naelnik taba i sedam odseka operativno, obavetajno, za vezu,
za organizaciju i popunu, za ifru, divizijski topograf i ekonomat
taba), personalni odsek, politiko-prosvetni odsek, klub divizije,
redakcija i tamparija, komandant artiljerije divizije (koji je ujedno bio i komandant artiljerijske brigade), odsek za artiljerijsko
snabdevanje, divizijski ininjerijski oficir, ef hemijske slube, komanda pozadine (komandant, naelnik taba i 10 odseka), vojno
tuilatvo, vojni sud, opunomoenik Ozne, tapski vod, muzika,
vojna pota i blagajna. U komandi divizije bila su ukupno 122
oveka.
Nova formacija predviala je diviziju sa 6.300 ljudi. Oigledno je trebalo bitno smanjiti brojno stanje divizije u odnosu na
ranije, ali se zato poveao broj sredstava ojaanja, naroito u artiljeriji, protivtenkovskim i protivavionskim sredstvima.
Do ovih promena u organizacij sko-formacij skom sastavu
divizija dolo je na samom kraju narodnooslobodilakog rata, u
45
44

Arhiv VII, k. 21, br. reg. 28/1.

Arhiv VII, k. 17A, br. reg. 73.

situaciji kada je bilo mogue ojaati diviziju vatrenim sredstvima,

naroito artiljerijskim oruima, i kada su bili sazreli svi uslovi
za izgradnju novog tipa divizije u kojoj e biti poveane vatrena
mo i pokretljivost jedinica, kada se raspolagalo sve veim brojem
kadrova koji su mogli rukovoditi jedinicama, rodovima i slubama
divizije. Nova divizija trebalo je da odgovori potrebama zavrnog
perioda rata i izgradnje Armije za mirnodopski period.
Prelazak na novu formaciju iao je postepeno, zbog oskudice
u materijalno-tehnikim sredstvima i to ratni uslovi zavrne ofanzive nisu to dozvoljavali. Otuda su samo neke divizijske jedinice
i ustanove organizovane po novoj formaciji, ali sa perspektivom
razvoja do odgovarajueg formacijskog oblika kada to uslovi budu
dozvoljavali. Na novu organizaciju i formaciju divizije prelo se
u potpunosti posle zavretka rata.
NOVA BRIGADNA FORMACIJA
Kada je 1. januara 1945. poelo formiranje armija, u sastavu
NOVJ bilo je 248 brigada, od ega 199 peadijskih, 15 artiljerijskih,
22 knojevske, 7 ininjerijskih, dve konjike, po jedna tenkovska,
eljeznika i saobraajna.
Od 1. januara do poetka zavrne ofanzive, 20. marta 1945,
nastavljeno je sa formiranjem novih brigada, a neke su rasformirane.
U tom periodu formirano je 30 novih brigada, 12 brigada je
rasformirano, a tri brigade italijanske divizije Garibaldi" su repatrirane.
Najvie je formirano artiljerijskih brigada 10, dopunskih
brigada 12, zatim 6 knojevskih, 1 peadijska i 1 tenkovska.
Do poetka zavrne ofanzive formirana je samo jedna narodnooslobodilaka brigada, i to u Cazinskoj krajini, kada je krajem
februara 1945. rasformirana Unska operativna grupa. Od ljudstva
iz te grupe osnovana je Muslimanska brigada 8. divizije NOVJ.
Za ovo vreme rasformirano je osam peadijskih brigada i
jedna artiljerijska (1. makedonska artiljerijska). U januaru je rasformirana 21. srpska brigada, a k r a j e m februara 1. i 2. muslimanska brigada Unske operativne grupe. Sedmog marta prestale su da
postoje 22. i 32. srpska brigada, a odmah posle toga 13. dalmatinska, 6. srpska i 10. krajika brigada. U isto vreme su prestale da
postoje 6, 7. i 8. kosovsko-metohijska brigada i reorganizovane u
dopunske brigade.
Kada je 20. marta 1945. poela zavrna ofanziva Jugoslovenske armije, u njenom sastavu bile su 263 brigade, najvie u narodnooslobodilakom ratu. Od toga su 186 peadijskih, 24 artiljerijskih, 28 knojevskih, dve tenkovske, sedam ininjerijskih, dve konjike, 12 dopunskih, po jedna eleznika i saobraajna brigada.
Istovremeno je bilo 9 pukova: 6 vazduhoplovnih i po jedan protivavionski, veze i auto-komande.

Od poetka ofanzive do kraja rata nastavljeno je sa formiranjem, ali i sa rasformiranjem narodnooslobodilakih brigada
radi popune postojeih jedinica i, poto se ve nazirao k r a j rata,
i prelaska na mirnodopsko stanje. Od 20. marta do 15. m a j a 1945.
ukupno je formirano 17, a rasformirano 19 brigada. Najvie je
formirano specijalizovanih brigada rodova vojske, i to etiri artiljerijske, tri ininjerijske, tri protivavionske, jedna knojevska, jedna veze i jedna saobraajna.
U Sloveniji su formirane etiri narodnooslobodilake brigade
jedna slovenaka i po jedna francuska, italijanska i ruska.
Meu poslednjim narodnooslobodilakim brigadama koje su
formirane u NOR-u bila je Prekmurska brigada. Oformljena je 7.
m a j a u Murskoj Soboti od ljudstva Prekomurskog vojnog podruja Kozjanskog bataljona i slovenakog 5. bataljona 1. krajike
brigade. Uestvovala je u borbama za osloboenje ptuja, Maribora
i Dravograda, gde je doekala k r a j rata. 46
Svih 19 brigada koje su rasformirane bile su narodnooslobodilake. Do kraja marta 1945. rasformirane su 14. i 15. vojvoanska brigada. U aprilu su rasformirane 11. vojvoanska, 3. kosovsko-metohij ska, 15. srpska, brigada Jan ika", 7. dalmatinska,
3. primorsko-goranska, 5. prekomorska i 156, 157. i 158. brigada
italijanske divizije Garibaldi Natisone". Od 1. do 15. m a j a prestale su da postoje 16, 17. i 18. slovenaka, 28. i 29. srpska, 4. proleterska, i italijanska 14. brigada Triestina d'Assalto Garibaldi".
Treeg maja 1945. u okolini Trsta 11. dalmatinska brigada preformirana je u Motorizovani odred 4. armije, koji je dolinom Soe
prodro u Koruku i spojio se sa jedinicama 3. armije.
Kad je 15. m a j a 1945. zavren narodnooslobodilaki rat u
sastavu Jugoslovenske armije nalazilo se 171 peadijska brigada
(od toga 14 proleterskih), 28 artiljerijskih, 29 knojevskih, 12 dopunskih, 10 ininjerijskih, tri protivavionske, dve tenkovske, dve
konjike, dve saobraajne i po jedna brigada veze i eleznika. U
sastavu Jugoslovenske armije bilo je pet brigada stranih dravljana: tri italijanske, jedna francuska i jedna ruska. Na kraju rata
bilo je ukupno 261 brigada Jugoslovenske armije. Osim toga na
kraju rata bilo je 9 pukova JA, i to 6 vazduhoplovnih, 2 puka veze
i jedan auto-puk (vidi prilog br. 22).
Brigade su i dalje inile osnovnu snagu divizije. Proleterske,
narodnooslobodilake i udarne brigade u zavrnom periodu rata
bile su naelno, zdruene taktike jedinice s kojima je divizija
reavala sve borbene zadatke. Krajem 1944. i poetkom 1945. godine, sa preoruavanjem divizija, u brigade se uvodi vei broj automatskog peadijskog naoruanja i artiljerijskih orua, ime se poveala njihova vatrena mo i udarna sposobnost. Najbolje su bile
popunjene i naoruane brigade u sastavu divizija u zahvatu fronta
4,1
Mitja Hribovek, Prekmurska, izdanje Knjiice NOV in POS, Ljubljana 1975. str. 223.

Prilog br. 22

PREGLED
BRIGADA I PUKOVA NOVJ (JA) 1. JANUAR15. MAJ 1945.

Stanje 15. V 1945.

ostalo

formirano

rasformirano

ostalo

186

19

171

28

29

24

28

10

199

Brigade KNOJ-a

22

Artiljerijske

15

10

Ininjerijske

Protivavionske

Tenkovske

Konjike

Brigade veze

eleznike

10

Saobraajne

11

Dopunske

12

Ukupno

Red. br.

formirano

14

stanje
1. I 1945.

rasformirano

Stanje 20. III 1945.

Brigade

Peadijske

12

12

12

30

15

17

19

261

248

263

Pukovi
1

Protivavionski

Vazduhoplovni

Pukovi veze

Saobraajni autopuk

Ukupno

1
-

1
1

kod 1, 2, 3. i 4. armije. Brigade koje su se nalazile u pozadini

neprijatelja pod komandom glavnih tabova Hrvatske i Slovenije
i dalje su imale isti sastav kao i u ranijem periodu. Poboljano
je stanje opreme i naoruanja brigada koje su bile na obezbedenju

dravne teritorije i granica, ali nisu imale iste vatrene mogunosti

kao brigade u zahvatu fronta, to je i razumljivo s obzirom na
njihov zadatak i ulogu. Na osnovu stvarnog naoruanja 26. divizije NOVJ izvedene su prosene vatrene mogunosti nekih brigada
pri k r a j u rata.
PREGLED
VANREDNIH MOGUNOSTI BRIGADA 26. DIVIZIJE NOVJ U FEBRUARU 1945. GODINE
(kg u minutu)
Naoruanje
o

Jedinica

14*
Red.

rt
0

1. dalmatinska

proleterska

11. dalmatinska

brigada

12.

3. prekomorska

dalmatinska

brigada
brigada

brigada

^o
m
'C
u

c
aj

o
>

i- 73
o
H
F rt

bo
g*
0
3
2
3 S

OJ
c.

urt

o .2
t;
C.>rt

1.074

3.061

4.135

3.038

1.070

1.968

1.055

2.259

180

3.494

1.069

2.314

150

3.433

Ovo su realne vatrene mogunosti nekih brigada NOVJ pri kraju rata. Meutim, treba imati u vidu da nisu uvek mogle doi
do izraaja realne vatrene mogunosti jer se nije raspolagalo dovoljnim koliinama municije, budui da se municija, kao i oruje,
otimala od neprijatelja, a pomo od saveznika nije uvek bila
uredna.
Prema nareenju Generaltaba JA od 14. marta 1945, u JA
uvodi se nova organizacija i formacija brigade. Dotadanja narodnooslobodilaka brigada dobila je naziv streljaka brigada".
Nova formacija je predviala brigadu sa tri streljaka bataljona, dok su neke brigade do tada imale etiri ili pet bataljona.
Meutim, brigada sada dobija znaajna sredstva ojaanja: artiljerijsku bateriju, etu protivtenkovskih puaka i etu automatiara.
Komandu brigade inio je komandni deo (komandant, politiki
komesar, zamenik komandanta i pomonik politikog komesara
brigade) i tab na ijem je elu stajao naelnik taba sa operativnim i obavetajnim odsekom, odsekom za vezu, za organizaciju
i popunu i za ifru, kao i ekonomat taba. U komandi brigade bili
su politiko-prosvetni odsek, klub, ininjerijski oficir brigade, ef
hemijske slube, komandant artiljerije, sa odsekom za artiljerijsko
naoruanje, i komandant pozadine sa vojno-tehnikim odsekom,
intendanturom, finansijskim odsekom, brigadnim lekarom i brigadnim veterinarom. U tabu brigade bio je oficir Ozne. Od samostalnih jedinica brigada je imala: izviaki vod, etu automatiara,
etu za vezu, etu protivtenkovskih puaka, pionirski vod, vod za
hemijsku zatitu, artiljerijsku bateriju 76 mm topova M.27-43, sanitetsku etu, veterinarsku ambulantu, artiljerijsku radionicu, radionicu za opremu i transportnu etu.
Po novoj formaciji u brigadi je trebalo da bude 1.485 ljudi,
od ega 184 oficira, 378 podoficira i 923 borca, naoruanih sa e-

tiri topa 76 mm, 18 minobacaa 82 mm, 26 protivtenkovskih puaka,

18 mitraljeza i 82 pukomitraljeza, 526 automata i 614 puaka. 47
Bataljon je bio osnovna udarna snaga brigade pomou kojeg
su se izvravali taktiki zadaci. Po novoj formaciji, bataljon je
imao tri streljake ete i znatna sredstva ojaanja: mitraljesku
etu, etu minobacaa 82 mm i vod protivtenkovskih puaka. Bataljon je bio osposobljen za izvravanje samostalnih taktikih zadataka. U bataljonu je bilo 359 boraca i rukovodilaca. 48
Preformiranje brigada i bataljona po novoj organizaciji i formaciji teklo je postepeno, prema materijalnim mogunostima i
uslovima rata. Najvei broj brigada preformiran je tek posle rata.
JEDINICE STRANIH DRAVLJANA U SASTAVU NOVJ (JA)
Pri k r a j u rata dolazio je sve vei broj vojnika stranih dravljana, dezertera iz nemake vojske ili begunaca iz nemakih koncentracionih i zarobljenikih logora, od kojih su formirane posebne jedinice u sastavu NOVJ, odnosno JA.
Tako su, blizu Beograda, u februaru i martu 1945, od austrijskih dravljana koji su bili u nemaokoj vojsci, formirana etiri
bataljona 2, 3, 4. i 5. austrijski bataljon. Drugi austrijski bataljon imao je 211 boraca i 13. m a j a 1945. prebaen je preko Maarske za Be. Trei austrijski bataljon imo je 195 boraca, 4. austrijski bataljon 138 boraca i 27. m a j a 1945. prebaen je u Lajbnic u
Austriju, dok je 5. austrijski bataljon imao 214 ljudi. Ti bataljoni
nisu uestvovali u borbi. 49 Od austrijskih i nemakih antifaista
30. aprila 1945. pri Korukom NOP odredu formiran je austrijski
partizanski bataljon, koji je uestvovao u poslednjim borbama. 30
Ukupno je u NOR-u od pripadnika austrijske dravnosti, formirano
6 bataljona, koji su bili u sastavu NOVJ.
Poslednjih dana rata 1945. godine na teritoriji Slovenije formirana je jedna brigada od Francuza koji su se nalazili kao mobilisani radnici u koncentracionom logoru u Podljubelju. Njih su
8. m a j a 1945. oslobodile jedinice Jugoslovenske armije, a zatim
je formirana brigada Liberte". Ona je najpre bila u sastavu partizanske komande Bistrica na Rou (Koruka), a zatim u sastavu
16. divizije 3. armije JA. Imala je 106 boraca. Rasformirana je 4.
juna 1945. i njeno ljudstvo repatrirano je u Francusku. 51
Na kraju rata dolo je do promena u sastavu brigada i divizija formiranih od italijanskih dravljana, pripadnika NOVJ JA.
Poetkom marta 1945, iz Dubrovnika za Bari otila je italijanska
partizanska divizija Garibaldi", koja je bila u sastavu 2. udarnog
korpusa. U Sloveniji, u sastavu 9. korpusa nalazila se italijanska
partizanska divizija Garibaldi Natisone". Za vreme nemake ofan47
48
49

Arhiv VII, k. 21, reg. br. 281.

Isto.
J. Vujoevi, Austrijski bataljoni, Komunist od 8. avgusta 1963, Arhiv VII,
k. 293A, reg. br. 401, 2/14, 392, 4/14.
50
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 939.
51
Isto, str. 940.

zive u Slovenakom primorju, krajem marta i poetkom aprila

1945, divizija Garibaldi Natisone" iz Slovenakog primorja probila se preko Notranjske u Dolenjsku. Zbog pretrpljenih gubitaka
i da bi se objedinile sve italijanske partizanske jedinice u Dolenjskoj, dolo je do njihove reorganizacije. Rasformirana je divizija
Garibaldi Natisone" i formirana divizija Garibaldi Fontanot",
nastala od 24. brigade Fontanot" iz 18. slovenake divizije i novoformirane brigade Garibaldi" (osnovana od preostalih delova 156,
157. i 158. brigade divizije Garibaldi Natisone"). Reorganizacija je
izvrena 30. aprila 1945. na podruju Broda na Kupi. Novoformirana divizija Garibaldi Fontanot" bila je u sastavu 7. slovenakog
korpusa i uestvovala je u poslednjim borbama za osloboenje
Slovenije. Iz Jugoslavije za Trst otila je 20. m a j a 1945. godine. 52
U sastavu 1. proleterske divizije i dalje je bila italijanska partizanska brigada ,Italia", koja je uestvovala u proboju Sremskog fronta
i vodila borbe prema Zagrebu sve do kraja rata. Krajem juna je
preimenovana u diviziju Italija" i 2. jula sa celokupnim naoruanjem upuena u Italiju (oko 5.000 boraca), gde je u rejonu Udina
rasformirana 7. jula 1945.
Pri kraju rata, na teritoriji Slovenije formirana su dva bataljona od bivih pripadnika maarske vojske. U Lackovom partizanskom odredu 30. aprila 1945. formiran je partizanski Maarski bataljon, sa 132 borca. Blizu Celja je poetkom m a j a 1945. formiran
jo jedan Maarski partizanski bataljon 2. slovenake brigade
Ljubo ercer", koji je imao 147 vojnika. 53
U Sloveniji je, takoe, pred kraj rata od Poljaka koji su pobegli iz nemakih jedinica i koncentracionog logora Podljubelj
formirana poljska partizanska eta Stari", koja je bila u sastavu
francuske partizanske brigade Liberte". 54
Od dravljana Sovjetskog Saveza na k r a j u rata formirana je
jedna brigada Ruska partizanska brigada. Ona je osnovana 5.
m a j a 1945. u empasu, blizu Nove Gorice, od 2. bataljona 18. slovenake brigade Bazovike" 30. divizije 9. korpusa. U sastav
brigade uli su i drugi borci sovjetski dravljani, koji su se
nalazili u jedinicama 9. slovenakog korpusa. Brigada je imala
oko 800 boraca, ali nije uestvovala u borbi. Odmah posle formiranja preko Ljubljane upuena je u Sovjetski Savez.55 Pri kraju
rata postepeno su se rasformirale i ostale jedinice sastavljene od
sovjetskih dravljana koje su bile u sastavu NOVJ i njihovo ljudstvo upueno u Sovjetski Savez.
U sastavu Jugoslovenske armije pri k r a j u rata formirana su
tri bataljona sastavljena od dravljana vie narodnosti, tzv. meunarodni bataljoni. U sastavu 1. udarne brigade Tone Tomi", 18.
aprila 1945, nedaleko od Celja formiran je Meunarodni bataljon,
kao 4. bataljon te brigade. Imao je 170 boraca. Deset dana kasnije,
28. aprila 1945, na rnem Vrhu u Savinjskoj dolini u Sloveniji
52
53
54

Isto, str. 919, 938939, 945, 970.

Isto, str. 940.
Dr Duan Luka, Pripadnici poljske nacionalne grupe u lugoslaviji
u toku55 NOR-a, VIG, br. 1/1970, str. 288303.
Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem, str. 939.

formiran je Meunarodni bataljon u sastavu 11. slovenake brigade Milo Zidanek". Imao je 148 boraca. Rasformiran je 11.
maja 1945. Prvog m a j a 1945, u Miklav pri Taboru, blizu aleca
formiran je Meunarodni bataljon, kao 3. bataljon 6. slovenake
brigade Slavko Slander". Imao je 147 boraca. U tim meunarodnim bataljonima bilo je graana Sovjetskog Saveza, Austrijanaca, Poljaka, Maara, Jugoslovena i dr. 56
Osim u tim jedinicama, stranih dravljana bilo je i u ostalim
jedinicama JA. Ukupno je u oslobodilakim jedinicama u Jugoslaviji bilo oko 40.000 stranih dravljana.
PREGLED
JEDINICA FORMIRANIH OD STRANIH DRAVLJANA U SASTAVU NOV I PO (JA)
15431945 GODINE
Pripadnost

dravljanstvo

Austrijanci
Bugari
Francuzi
Italijani
Maari
Poljaci
Graani Sovjetskog Saveza
Meunarodne jedinice

Ceta

Bataljona

I
1
3

1
18

24

6
2

24
2

9
4
47

Brigada

Divizija

1
1
21

1
-

24

VIDOVI ORUANIH SNAGA

JUGOSLOVENSKA MORNARICA

Krajem decembra 1944, na osnovu nareenja Vrhovnog taba

NOV i PJ, tab Mornarice NOVJ je reorganizovao svoje jedinice
shodno vojno-politikoj situaciji na jadranskoj obali i predstojeim
pripremama za zavrnu ofanzivu za osloboenje Jugoslavije. Zadar je pretvoren u operacijsku bazu, gde je smeten tab 2.
pomorsko-obalskog sektora, a tab 3. pomorsko-obalskog sektora
preao je u ibenik. tab 5. pomorsko-obalskog sektora iz Dubrovnika je otiao u Tivat. U Slovenakom primorju delovala je
Mornarika grupa pri 9. korpusu, koja je imala Mornariki odred
Kopar", Odred mornarike peadije i Grupu Ratko" za dejstvo
u slovenakom delu Istre. 57
Poetkom januara 1954. rasformiran je Kvarnerski odred
mornarike peadije, jer se pokazao preglomaznim za akcije prepadnog karaktera. Meutim, u toku operacija za osloboenje
Hrvatskog primorja i Kvarnerskih otoka ponovo je osnovan 7.
aprila 1945. Tada je odred imao etiri bataljona mornarike peadije, bateriju topova i ostale jedinice, jaine oko 900 ljudi. Kvarnerski odred mornarike peadije uestvovao je u osloboenju
Kvarnerskih otoka i Istre, stigavi 3. m a j a u Pulu, koju je oslobo56
57

Isto, str. 939.

J. Vasiljevi, Mornarica NOVJ, str. 345346.

dio sa dva bataljona Operativnog sektora za Istru. Rasformiran

je 13. m a j a 1945. godine. 58
U tom periodu promene su izvrene i u Kvarnerskom pomorskom sastavu. Umesto ranijih pet, sada su formirane tri flotile: Flotila patrolnih brodova, Flotila patrolnih amaca i Pomona
flotila. Poto se nalazio u severnom delu jadranske obale (sedite
na otoku Istu) i bio sastavljen od najjaih brodova pomorsko-obalskih sektora, Kvarnerski pomorski sastav predstavljao je, praktino, jedinu ofanzivnu snagu Mornarice NOVJ. Najintenzivnija borbena dejstva vrio je u zavrnim operacijama JA, dejstvujui u
sastavu Pomorske komande severnog Jadrana na primorskom
morska komanda srednjeg Jadrana bazirala je u ibeniku i imala
1945. u osloboenju Kvarnerskih otoka i Istre, a patrolni amac
P-8 uplovio je 5. m a j a u Trst, kao prvi savezniki brod.
Kad je 1. marta 1945. Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije preimenovana u Jugoslovensku armiju, Mornarica NOVJ je
preimenovana u Jugoslovensku mornaricu. Dotadanji tab Mornarice NOVJ dobio je naziv tab Jugoslovenske mornarice, sa sedi tem u Splitu.
Prema naredbi taba Jugoslovenske mornarice od 16. marta
1945, izvreno je preformiranje pomorskih obalskih sektora. Umesto njih i mornarikih stanica, formirane su tri pomorske komande
i pet pomorsko-obalskih komandi. Pomorska komanda severnog
Jadrana imala je sedite u Zadru, a pomorsko-obalske komande
od 9. aprila u Zadru, a poetkom m a j a u Trstu, Puli i Rijeci. Pomorska komanda srednjeg iiadrana bazirala je u ibeniku i imala
je pomorsko-obalske komande u ibeniku i Splitu. Pomorska komanda junog Jadrana, sa seditem u Tivtu, imala je pomorsko-obalsku komandu u Koruli, Dubrovniku i Kotoru.
Poto su krajem 1944. osloboene dalmatinska i crnogorska
obala, Jugoslovenska mornarica je razvila sve druge samostalne
jedinice i ustanove. U sastavu Jugoslovenske mornarice bili su
kole i kursevi, Hidrografski institut i Mornarika bolnica u Splitu.
Ukupno je Jugoslovenska mornarica poetkom marta 1945. imala
12.036 boraca, 9 naoruanih brodova, 51 patrolni amac, 164 jedrenjaka, 14 pomonih brodova i 20 parobroda razne nosivosti, sa
147 topova raznih kalibara, 121 minobacaem i 690 mitraljeza.
Osim toga, u sastavu Jugoslovenske mornarice nalazilo ,se devet
bataljona mornarike peadije. 59
Osnovni zadatak Jugoslovenske mornarice bio je odravanje
i obezbeenje komunikacija, snabdevanje jedinica i stanovnitva
osloboenih krajeva i sadejstvo sa 4. armijom u zavrnim borbama za osloboenje Hrvatskog primorja, Kvarnerskih otoka i Istre.
Krajem marta i poetkom aprila 1945. na Savi i Dunavu
obrazovane su Savska (20. marta) i Dunavska flotila (13. aprila)
sa Komandom Rene flotile u Novom Sadu. Dunavska flotila
58
Dr Uro Kosti, Osloboenje Istre,
str. 118; Arhiv VII, k. 2025, br. reg. 3/6.
59
Arhiv VII, k. 2074, reg. br. 3/13.

Slovenakog

primorja

Trsta,

oslanjala se na mornariku bazu u Novom Sadu, a Savska na

bazu u apcu. Ukupno su imali 1.452 borca, 5 topova, 12 minobacaa, 48 mitraljeza i 20 naoruanih brodova. 60 Osim renih ratnih
flotila, postojala je i Direkcija rene plovidbe sa 179 plovnih
objekata. 61
Do kraja januara 1945. Komanda rene plovidbe bila je
vie vezana za Poverenitvo saobraaja Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije nego za komandu mornarice. Bilo je predvieno formiranje Rene komande Dunav i Rene komande Sava.
ali se to do kraja rata nije realizovalo. U martu je postojao tab
Rene flotile sa 1, 2. i 3. bazom Rene flotile (Kladovo, Novi Sad,
abac). Krajem rata prestala je da postoji baza u Kladovu.
U februaru 1945. pri Poverenitvu za narodnu odbranu Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije formirano je Odeljenje za mornaricu. To je bila delegacija taba mornarice kod Poverenitva narodne odbrane, a svrha joj je da kao prenosni organ
odrava vezu izmeu taba mornarice i Poverenitva narodne odbrane, kao i sa Vrhovnim tabom". Zadatak Odeljenja za mornaricu bio je da potrebe i predloge taba mornarice prenosi Poverenitvu narodne odbrane, da nareenja Poverenitva narodne
odbrane prenosi tabu mornarice, da sarauje s Poverenitvom
narodne odbrane pri izradi nareenja, propisa, zakona i odobrenja,
da iznosi miljenja taba mornarice po raznim pitanjima i time
usklauje rad i da sve poslove vezane za Mornaricu NOVJ, odnosno Jugoslovenske mornarice koordinira sa Generaltabom JA.
Naelnik Mornarikog odeljenja imao je pomonika, koji je rukovodio Mobilizacijskim i Finansijskim odsekom. Zbog udaljenosti
i slabih veza sa tabom Jugoslovenske mornarice, tab Rene
flotile sve svoje potrebe iznosio je Mornarikom odeljenju i njemu
je bio potinjen. 62
U Mornarikom odeljenju, u aprilu 1945, razmatrana je mogunost formiranja Pomorskog vazduhoplovstva, kao zasebne jedinice, sa posebnom komandom, koja bi u operativnom pogledu
bila potinjena Komandi Jugoslovenske mornarice. 63 Meutim to
u ratu nije osnovano.
Jugoslovenska mornarica predstavljala je znaajnu vojnu
snagu, koja je uzela vidnog uea u osloboenju nae obale i
titila ve osloboeni deo Jadrana. Pred k r a j rata u njenom sastavu se nalazilo 9 bataljona mornarike peadije, 44 baterije
topova, flotila od 9 naoruanih brodova, 10 flotila patrolnih amaca, desantna flotila i transportni plovni park sa oko 130 pomonih brodova. 04
60
61
62
03
64

J. Vasiljevi, n.d., str. 398 i 400.

Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 55/12/1 i k. 7074, reg. br. 304.
Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 1222/1.
Arhiv VII, k. 25B, br. reg. 391/1.
Vojna enciklopedija, tom IV, str. 139.

VAZDUHOPLOVSTVO JUGOSLOVENSKE ARMIJE

Poetkom januara 1945. zavreno je formiranje 11. lovake

i 42. jurine vazduhoplovne divizije, a 1. i 2. eskadrila NOVJ i
dalje su bile pod komandom 281. britanskog lovakog vinga.
Radi boljeg komandovanja, rada i discipline i to bolje koordinacije sa sovjetskim odgovarajuim tabovima i jedinicama,
tab Vazduhoplovstva NOVJ je 17. januara 1945. potinio 11.
lovaku diviziju i 9. vazduhoplovnu bazu u operativnom i disciplinskom pogledu tabu 42. jurine divizije. 65 Dolaskom u jedinice i ustanove sve veeg broja ljudi i zbog priprema vazduhoplovnih divizija za podrku 1, 2. i 3. armije u zavrnoj ofanzivi,
naredbom Ministarstva narodne odbrane DFJ od 15. m a r t a 1945,
formiran je Operativni tab Grupe vazduhoplovnih divizija. Za
komandanta je postavljen pukovnik Boo Lazarevi, za politikog
komesara Ljubomir Momilovi. 66 Operativni tab Grupe vazduhoplovnih divizija imao je pod svojom komandom 11. lovaku
i 42. jurinu vazduhoplovnu diviziju, 9. vazduhoplovnu bazu i pii zajedniki su postavljali zadatke tabovima vazduhoplovnih
plovnih divizija bila je u operativnom pogledu potinjena Generaltabu JA i po njegovim direktivama je izvravala borbene zadatke
za podrku operacija 1, 2. i 3. armije. Naime, Operativni tab
Grupe vazduhoplovnih divizija dobijao je nareenja, direktive i
zapovesti od taba Vazduhoplovstva JA, sovjetske 17. vazduhoplovne armije preko vazduhoplovne grupe Vitruk" i od tabova
1, 2. i 3. armije. Operativni tab Grupe vazduhoplovnih divizija
i tab vazduhoplovne grupe Vitruk" praktino su zajedniki donosili odluke o izvravanju zadataka u okviru vazduhoplovne podrke kopnenih jedinica na Sremskom frontu i u istonoj Bosni
i zajedniki su postavljale zadatke tabovima vazduhoplovnih
divizija. Konkretna situacija nalagala je takvo komandovanje i
rukovoenje koje je potrajalo do 1. m a j a 1945, kada Grupa vazduhoplovnih divizija dejstvuje samostalno prema nareenjima
Generaltaba i aba Vazduhoplovstva JA.67
Operativni tab Grupe vazduhoplovnih divizija imao je komandno mesto u selu Prigrevica kod Sombora. Prema nareenju
taba Vazduhoplovstva JA od 17. marta, u tabu Grupe vazduhoplovnih divizija postojali su sledei organi: Operativno-obavetajno odeljenje, Organizacijsko-administrativno odeljenje, Odeljenje
za vezu, Meteoroloko odeljenje, Odeljenje tehnike slube i Odeljenje za pozadinske poslove. 68
Radi boljeg zajednikog dejstva, od pojedinih jurinih i lovakih pukova formirane su operativne grupe. Tako je tab Grupe
vazduhoplovnih divizija 29. marta 1945. od 422. jurinog puka 42.
divizije i 112. lovakog puka 11. divizije na aerodromu Klenak
65

Arhiv VII, k. 1466/1, reg br. 2/7; k. 1450, reg. br. 20/14.
Zbornik, tom X, knj. 2, str. 126.
67
Stevan Rogli, Ratno vazduhoplovstvo u vojnoj strategiji NOR-a
knjige Strategija NOR-a", Beograd 1980, str. 4345.
68
Arhiv VII, k. 1450, reg. br. 10/94.
06

iz

obrazovao operativnu grupu za podrku jedinica 2. armije u

istonoj Bosni i jedinca 1. armije koje su dejstvovale u Posavini.
Tim snagama je komandovao tab Grupe vazduhoplovnih divizija,
koji je za tu svrhu imao isturenu grupu vazduhoplovnih oficira
u apcu. Kasnije je ta operativna grupa (422. i 112. vazduhoplovni puk) prebazirana u Maarsku na aerodrom Maarmeka kod
Peuja i podravala je operacije 1. i 3. armije. Njom, je tada
komandovao tab 11. vazduhoplovne divizije. Kako se front pribliavao zapadnim granicama Jugoslavije, na aerodromima Kalinovac (blizu urevca) i Pleso kod Zagreba od 423. jurinog i
113. lovakog puka oformljena je Operativna grupa za podrku 1.
i 3. armiji., kojom je komandovao tab 42. jurine divizije. 69
U toku zavrne ofanzive, komandna mesta vazduhoplovnih
divizija i pukova pomerala su se blie zapadnim granicama. 70
U Zemunu je 2. marta 1945. formirana Transportna grupa
taba Vazduhoplovstva JA, koja je u svom sastavu imala dve
eskadrile: tradnsportnu i eskadrilu za vezu. Do kraja rata raspolagala je sa 12 aviona. Uspeno je izvrila vei broj zadataka, ikao
to su prenos pote, kurira, rukovodilaca, ranjenika, bolesnika
i druge opreme, i odigrala znaajnu ulogu u evakuaciji ranjenika
i bolesnika i snabdevanju 6. korpusa na teritoriji Slavonije i jedinica Grupe vazduhoplovnih divizija. 71
Na teritoriji Sovjetskog Saveza formirana su dva vazduhoplovna puka JA. Treeg marta ;1945. u Groznom formiran je 554.
vazduhoplovni jurini puk sa tri eskadrile i bio je naoruan
avionima tipa IL-2". U Krasnodoru je 1. maja 1945. formiran
354. vazduhoplovnolovaki puk sa tri eskadrile i bio je naoruan
avionima tipa JAK-3". Meutim, ovi pukovi nisu (u toku rata
stigli u Jugoslaviju, niti su uzeli uee u borbi. 71a
Izmeu vrhovnog komandanta NOV i POJ marala Tita i
efa britanske vojne misije pri V brigadira F. Maklejna, 6. januara 1945. potpisan je ugovor o uspostavljanju vazduhoplovne
baze na aerodromima Zemunik i Prkos, kod Zadra, radi podrke
NOVJ u borbi protiv nemakih snaga u severno j Jugoslaviji; n j u
e upotrebljavati jedinice Kraljevskog britanskog vazduhoplovstva
(RAF) i Amerikog vojnog vazduhoplovstva. Po ugovoru je predvieno da na tim aerodromima bazira est saveznikih lovakih
ili lovako-bombarderskih eskadrila, izmeu kojih i dve eskadrile
NOVJ (1. i 2.), da bude priblino 3.700 saveznikih vojnika i oficira, da komandant baze bude Jugosloven, a vazduhoplovne snage
pod operativnom kontrolom jednog oficira RAF-a. Utvreno je
da pomono osoblje bude pod komandom britanskog vojnog ko69
70

Arhiv VII, k. 1450, reg. br. 10/384 i B. Lazarevi, n.d., 212216.

Komandno mesto 42. divizije iz Novog Sada, 25. marta, prebacilo se
u selo Prigrevicu kod Sombora, a od 10. m a j a bilo je u selu Kalinovac kod
urevca, i 13. m a j a bilo je u Velikoj Gorici kod Zagreba. Komandno mesto 11. divizije do 17. marta nalazilo se u Rumi, onda se prebacilo u Sombor, da bi 7. m a j a prelo u selo Maarmeku kod Peuja. Komandno mesto 9. oblasne vazduhoplovne baze bilo je od 5. januara do kraja rata u
Novom71 Sadu. B. Lazarevi, n.d., str. 213216.
Isto, str. 191.
71
" Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo u NOR-u, Beograd 1981, str. 80.

mandanta i da ne prelazi 3.000 ljudi. 72 Na tim aerodromima bazirali su 281. ving RAF-a i 1. i 2. eskadrila NOVJ.
Posle tog sporazuma dolo je do prebaziranja 1. ji 2. eskadrile NOVJ koje su se nalazile pod britanskom vazduhoplovnom
komandom. Tada se 1. eskadrila prebacila na Vis (31. januara),
iako je do oktobra 1944. tamo imala detaman od etiri aparata.
Posle toga (15. aprila) prela je na aerodrom Prkos i tu ostala
do kraja rata. Druga eskadrila je imala na Visu detaman od 4
do 8 aviona, a iz Italije se prebacila na aerodrom Zemunilk u februaru 1945, gde je doekala kraj rata. Tek 16. m a j a 1945. obe
eskadrile izale su iz sastava britanskog vazduhoplovstva i ule
u sastav JA.
Avijacija Jugoslovenske armije u vremenu od 18. avgusta
1944. do 15. m a j a 1945. izvrila je 6.769 borbenih letova i postigla
je znaajne rezultate, a naroito u podrci kopnenih jedinica
i Jugoslovenske mornarice u zavrnoj ofanzivi za osloboenje Jugoslavije (vidi prilog br. 23).
RODOVI I SLUBE
Artiljerijske jedinice poetkom 1945. razvijaju se u skladu sa nareenjem Vrhovnog taba NOV i POJ od 25. oktobra 1944. Tako
je pristupljeno formiranju artiljerijskih brigada u pojedinim divizijama i korpusima. Formiranjem armija jo vie se pojaao
znaaj artiljerijskih jedinica, s obzirom na ulogu armije u proboju fronta i izvoenju operacija veeg zamaha. Radi rukovoenja
celokupnom artiljerijom, pri Ministarstvu narodne odbrane u
martu 1945. formirana je Komanda artiljerije JA, a u armijama,
osnivaju se komande artiljerije, koje imaju svoj tab, sa artiljerijskim odeljenjem za snabdevanje i artiljerijskom radionicom.
Prva i 3. armija nisu imale svoju podrunu artiljerijsku brigadu,
dok je 2. a r m i j a imala dve artiljerijske brigade koje je pridavala
divizijama. U sastavu 4. armije bila je armijska Teka motorizovana artiljerijska brigada, koja je formirana 6. januara 1945. u
Kistanju kod Knina, kao Artiljerijska brigada 8. korpusa. U poetku je imala tri diviziona (43 orua), a u martu est artiljerijskih motorizovanih diviziona (89 orua). U sastav brigade 23. aprila uao je Motomehanizovani artiljerijski divizion od tri baterije
po tri amerike samohotke tipa erman" 105 mm M 7 i jedne
baterije od tri britanske samohotke tipa stjuart" 75 mm M 8,
primljene od zapadnih saveznika. To su bila prva samohodna
artiljerijska orua JA.
Kako neposredno pod tabovima 1. i 3. armije nije bilo armijske artiljerijske brigade, manevar artiljerijom vrio se na taj
nain to su se potinjavali delovi artiljerijskih brigada iz divizija
onih jedinica koje su se nalazile na pravcu glavnog napada ili
su se od tih jerdinica osnivale artiljerijske grupe za podrku.
Armijske artiljerijske grupe za podrku su se u 2. i 4. armiji
72

Arhiv VII, k. 21, reg. br. 241.

Prilog br. 23
PREGLED
UINKA VAZDUHOPLOVSTVA (JA) 18. AVGUST 194415. MAJ 1945. GODINE

1 i 2. eskadrila
u sklopu RAF-a

32

2.201

1.20S

4.011

46.000

317.663

11. i 42. vazduhoplovna

divizija

185

4.568

58.946

4.783

444.790

1,021.080

191

Ukupno

217

6.769

60.154

8.794

490.790

1,338.743

191

320

26

34

42

1.335

51

32

312

1.121

42

1.655

77

66

312

1.321

200

Nema se dovoljno podataka

7.477

41

Podaci se odnose na sovjetske

i nae posade

7.477

41

Napomene:
Pregled je sainjen na osnovu podataka iz knjige Boa Lazarevi Vazduhoplovstvo u NOR-u", VIZ, Beograd 1972, str. 182, str. 272275.
Prva eskadrila poela je borbena dejstva 18. avgusta 1944, a 2. eskadrila 13. oktobra 1944. Vazduhoplovne 11. i 42. divizija borbena dejstva
su poele 17. januara 1945.

osnivale za pojedine operacije od armijskih artiljerijskih brigada,

ili su ponekad delovi tih brigada pridavani divizijama na glavnom
pravcu napada.
Poetkom 1945. godine nastavljeno je formiranje artiljerijskih brigada u pojedinim korpusima i divizijama. U Skoplju su
18. februara 1945. formirane 1. i 2. artiljerijska brigada, koje su
upuene na Sremski front, tako da je 1. brigada preimenovana
u Artiljerjsku brigadu 42. divizije, a 2. aritljerijska brigada u
Artiljerijsku brigadu 48. divizije. Neto pre toga, 9. februara 1945,
formirana je Artiljerijska brigada 11. divizije, u poetku sa dva,
a posle sa etiri artiljerijska diviziona (52 orua). Posle osloboenja Mostara, 27. februara u rejonu Bjelo Polje (kod Mostara)
formirana je Artiljerijska brigada 29. divizije. Imala, je tri diviziona (22 orua). Neposredno posle toga, u Trnovu kod Sarajeva,
10. marta 1945. formirana je Artiljerijska brgada 2. udarnog korpusa, kasnije poznata kao Motorizovana brigada 2. armije (dva
diviziona, ukupno 26 orua). U martu 1945. formirane su jo artiljerijske brigade u 2. proleterskoj i 22. srpskoj diviziji i Artiljerijska brigada 4. korpusa (osnovana u T opukom, etiri diviziona
i dve protivavionske baterije, ukupno 42 orua). Meu poslednjima
su, 20. aprila 1945, formirane Artiljerijska brigada 3. udarne divizije i, 23. aprila, Artiljerijska brigada 37. divizije. Poslednjih dana
rata (8. m a j a 1945) formirana je Artiljerijska brigada 13. divizije,
a 12. maja formirana je poslednja artiljerijska brigada u NOR-u
Artiljerijska brigada 4. divizije sa dva artiljerijska diviziona.
Prema novoj organizaciji i formaciji streljake divizije, koju
je doneo Generaltab JA 14. marta 1945, predvieno' je da se
u svakoj diviizji formira artiljerijska brigada od diviziona topova
76 mm, diviziona haubica 122 mm i diviziona minobacaa 120 mm.
Istovremeno je predvieno da u diviziji budu protivtenkovski artiljerijski divizion i protivavionska mitraljeska eta, a u brigadi
baterija topova 76 mm od 4 orua. 73 Meutim, do formiranja artiljerijskih brigada u svim divizijama dolo je tek posle zavretka
rata, tako da je na k r a j u rata bilo 20 divizija 74 koje su imale
artiljerijsku brigadu, a ostale divizije su imale jedan ili vie
artiljerijskih diviziona razliitog sastava.
to se rat pribliavao kraju i poveavao broj artiljerijskih
jedinica, sve vei su bili kadrovski problemi za artiljerijske jedinice. Drugi je problem bio odravanje i remont artljerijskih
orua, s obzirom na oskudna sredstva tehnikog odravanja. Veliki problem je bio u snabdevanju municijom, nestaica municije
pratila je artiljerijske jedinice tokom celog rata. Sve do pred
k r a j rata osnovni nain snabdevanja municijom bio je plen od
neprijatelja. Dok je bio manji broj artiljerijskih jedinica, t a j se
problem nije tako otro postavljao kao pri k r a j u rata kada se
znatan broj artiljerijskih jedinica formirao od tehnike koja je dobijena od saveznika. Naroito se to pitanje postavljalo kod arti73

Arhiv VII, k. 21, br. reg. 281.

Artiljerijsku brigadu su na kraju rata imale sledee divizije: 1, 2.
i 6. proleterska, 3, 4, 5, 11, 13, 16, 17, 21, 22, 23, 28, 29, 36, 37, 38, 41, 42, 48. i 51.
74

ljerijskih jedinica 1, 2. i 3. armije za vreme poslednje ofanzive.

Tako, npr., u artiljerijskoj pripremi proboja Sremskog fronta, 12.
aprila 1945, nisu mogle da uestvuju sve artiljerijske jedinice 1.
armije. Baterije i divizioni 75, 76, 120 i 120 mm iz 11. divizije
zadrani su u rezervi zbog nestaice municije. iSlina je bila situacija i kod 2. i 3. artiljerijske brigade 2. armije u napadu na
Doboj i Graanicu. Zbog nedostatka municije, artiljerijske brigade
divizija 3. armije u Podravini nisu redovno uestvovale u pripremi i podrci napada. Na prilazima Zagrebu, 2. m a j a 1945. artiljerija 1, 5. i 48. divizije zbog nestaice municije bila je potpuno
neaktivna.
U zavrnoj ofanzivi, u organskom sastavu divizija koje su
se nalazile u prvoj liniji fronta bila je znatno prisutna protivtenkovska artiljerija. Osim protivtenkovskih topova, peadijske ete, bataljoni i brigade imali su ii druga masovna sredstva za borbu sa neprijateljskim tenkovima, za ruenje neprijateljskih utvrenih objekata i neutralisanja vatrenih laa ka, kao to su razne vrste zaplenjenih nemakih i dob i j enih saveznikih protivtenkovskih raketa
tipa don buli" ii bazuh", a svaka jedinica imala je odreenu
koliinu nemakih oklopnih pesnica" (pancerfaust) i saveznikih
protivtenkovskih puaka.
U protivtenkovskim sredstvima naroito su bile popunjene
jcinice prvog strategijskog eelona: imale su ukupno 2.455 raznih
vrsta protivtenkovskih sredstava, od ega 202 pt-topa 45 mm,
78 topova 75 mm i 180 pt-topova drugih kalibara. Ukupno je bilo
1.723 pt-puke, preteno sovjetskog i britanskog porekla, kao i
272 protivtenkovska runa raketna bacaa.
Razvoj artiljerijskih jedinica u NOR-u bio je neprekidan,
od prvih ustanikih dana 1941. do poslednjeg dana rata. Oslobodilaki rat je poeo sa pet artiljerijskih orua, a zavren je sa
28 artiljerijskih brigada (formirano ih je 34, ali je 6 prefortmirano) koje su formirane tokom 1944. i 1945. godine, do 15. maja. Bez
obzira na tekoe i nedae, artiljerijske jedinice su. izvrile svoj
zadatak koji je stajao pred njima u toku narodnooslobodilaog
rata.
Ininjerijske jedinice bataljoni i brigade formiraju se
poetkom 1945. godine u divizijama i armijama, i liimaju sve znaajniju ulogu s obzirom na vrlo sloene i teke zadatke ininjerijskog obezbeenja zavrne ofanzive JA za konano osloboenje
zemlje.
Kada je 2. marta 1945. formirana 4. armija, Ininjerijska
brigada 8. korpusa ula je u njen sastav kao samostalna jedinica. 75
Brigada je poetkom aprila imala dva, a 1. m a j a 1945. tri ininjerijska bataljona, svaki bataljon je bio sastavljen od ete pionira, ete minera i tehnike ete, a postojala je samostalna bri75
U Vojnoj enciklopediji, torn III, str. 637, pie da je Ininjerijska
brigada 4. armije formirana 18. aprila 1945, to je u suprotnosti sa onim
to pie u istoj Enciklopediji, tom I str. 219, gde se kae da je prilikom formiranja 4. armije 2. marta u njenom sastavu bila Ininjerijska brigada.

Listovi divizija NOVJ

Listovi glavnih tabova NOV i POJ

Listovi 1, 2, 3. i 4. armije Jugoslovenske mornarice i vazduhoplovstva

Broure

uputstva

za

vojnu

obuku

jedinicama

NOV

PO

Jugoslavije

gadna maskirna eta. 76 U napadnim dejstvima 8. korpusa (mostarska operacija), odnosno u ofanzivi 4. armije brigada je imala
znajajnu ulogu jer je uspeno reavala zadatke ininjerijskog
obezbeenja, a naroito u ienju minskih polja i popravci komunikacija, to je, s obzirom na zasienost armije borbenom
tehnikom (naroito tenkovima, motornim vozilima i artiljerijom),
bilo od presudne vanosti u ojaanju jedinica u ofanzivi.
Prva armija je u januaru 1945. imala minerski bataljon sa
dve ete, iji je zadatak bio ienje minskih polja. Posle toga je,
u Erdeviku, 2. marta 1945, formirana Ininjrenjska brigada 1. armije, koja je imala tab brigade, sa tri ininjerijska bataljona (minerski, pionirski i pontonirski), svaki bataljon po dve ete ii radni
vod, a svaka eta po tri voda; postojala je i pratea eta brigade.
Na dan formiranja brigada je imala 697 boraca, veinom zanatlija
koji su izdvojeni iz 1, 5, 6, 11, 21. i 22. divizije. U toku ofanzive
brigada je vrila razminiranja i, izgradnjom i popravkom mostova, propusta i drugih objekata, obezbeivala pokrete jedinica i
prevozila ih preko Bosuta i Save.77
Druga armija je imala ininjerijsku brigadu, koja je ranije
pripadala 14. korpusu. Brigada je sa etiri bataljona, 1486 boraca
pored ostalog, uspeno obezbedila prelaenje divizija preko reke
Bosne, Vrbasa, Une, Korane i Save ii time osigurala bre nastupanje jedinica u zavrnoj ofanzivi.
Trea armija je u poetku imala dva ininjerijska bataljona
koja su osiguravala armiji prelazak preko Drave. Neposredno posle poetka zavrne ofanzive, 19. aprila 1945, formirana je Ininjerijska brigada 3. armije. 78 Imala je tri bataljona, sa oko 1.000 boraca, i osiguravala nastupanje armije Podravinom i prelazak preko Drave kod Ptuja, Maribora i Dravograda.
U Sloveniji je 20. aprila 1945. od jedinica Narodnooslobodilake vojne gradnje (NOVGRAD) formirana Gradbena (Graevinska) brigada 7. korpusa. Ona je 3. m a j a 1945. preimenovana u
Ininjerijsku brigadu 7. korpusa i uestvovala je u ininjerijskom
obezbeenju korpusnih jedinica u zavrnim borbama za osloboenje Slovenije. 79
Poslednjeg dana rata, 15. m a j a 1945, u Novskoj je jod 3. bataljona 1. ininjerijske brigade Generaltaba JA formirana 1. pionirska bragada. 80
Ininjerijske jedinice su se nalazile :i u sastavu pojedinih
artiljerijskih brigada, vojnopozadinskih organa, u 1. tenkovskoj
brigadi i Vazduhoplovstvu NOVJ. U Artiljerijskoj brigadi 7. korpusa bila je inenjerijska eta sastavljena od jednog pionirskog
76
Arhiv VII, k. 322, br. reg. 513/1.
il j a odavde
77
Arhiv VII, k. 263, br. reg. 1/4; k. 262, br. reg. 12/2, 52, 72, 18
-2/3
78
Oskar Klanj ek Ininjerijsko obezbeenje III armije u zavrnim
operacijama, Vojnoininjerijski glasnik, br 4/1949, str. 72.
79
Osloboilna vojna na Slovenskem, str. 852.
80
Vojna enciklopedija, tom III, str 637.

i jednog pontonirskog voda, i imala je zadatak da ureuje vatrene poloaje i obezbeuje pokret artiljerije. 81 U Dolenjskem vojnom podruju bila je ininjerijska eta koja je ureivala objekte
za smetaj bolnica, skladita i komandi. U sastavu 1. tenkovske
brigade NOVJ postojao je ininjerijski bataljon koji je imao tri
pionirske ete, sa oko 300 boraca. Posle osloboenja Mostara, krajem februara 1945. bataljon je motorizovan i, pretvoren u 5. bataljon brigade. U toku borbenih dejstava on se delio po tenkovskim bataljonima radi pravljenja prolaza u minskim poljima i
obezbeenja pokreta tenkova, to je stvaralo povoljne uslove za
bri tempo nastupanja.
Krajem 1944. i poetkom 1945. godine u sastavu 9. (oblasne
vazduhoplovne baze Vazduhoplovstva NOVJ bio je ininjerijski
bataljon, koji je zajedno sa jedinicama aerodromske slube ureivao poletno-sletne staze, kaponire za obezbeenje aviona, vatrene poloaje za PVO jedinice, rovove za odbranu od napada sa
zemlje, komandna mesta, sklonita za ljude, priruna skladita,
gradio nove ili ureivao postojee prilazne puteve ka aerodromima itd., to je bilo od posebnog znaaja za vazduhoplovne pukove Grupe vazduhoplovnih divizija u zavrnoj ofanzivi JA.
Po novoj formaciji streljake divizije, koju je doneo Generaltab JA 14. marta 1945, predvieno je formiranje pionirskog bataljona u svakoj diviziji sa dve istorodne ete, po dva voda, sa 117
ljudi. U brigadi je formiran pionirski vod od 18 ljudi, a regulisano je da divizija od opreme treba da ima sredstva za maskiranje,
za prelaz preko reka, za miniranje, za ruenje prepreka i pionirski alat.
Diverzantske jedinice postojale su tada u sastavu ininjerijskih jedinica armija, korpusa i divizija. Na jo neosloboenoj teritoriji Hrvatske i dalje su, do zavretka rata, dejstvovala tri diverzantska odreda: 1. na podruju 6. korpusa, 2. na teritoriji 4. i
3. diverzantski odred na podruju 10. korpusa i bili su potinjeni
Glavnom tabu Hrvatske. Neki delovi 3. diverzantskog odreda dejstvovali su u Maarskoj, u pozadini nemakog fronta. 82 Posle rata
diverzantski odredi Hrvatske reorganizovani su u ininjerijske
jedinice.
U zavrnoj ofanzivi diverzantske jedinice postigle su znaajne rezultate ruei, pored ostalog, objekte na komunikacijama kuda je neprijatelj manevrisao ili se povlaio. Time su dale doprinos
u izvravanju zadataka koji su proizlazili iz zavrne ofanzive za
osloboenje Jugoslavije.
Nastankom armija, poveanim brojem ininjerijskih jedinica
i zadataka u zavrnoj ofanzivi, u tabovima armija formirani su
struni ininjerijski organi koji su se starali za sve ininjerijske
poslove. U 2. i 3. armiji postojalo je ininjerijsko odeljenje, u 1.
armiji komanda ininjerije, a u 4. armiji taj organ zvao se ininjerija (odnosno naelnik ininjerije ili naelnik taba ininjerije).
Prema uputstvima Generaltaba od marta 1945. predvieno je da
81
82

Zbornik, tom VI, knj. 16, str. 4979.

Vojnoininjerski glasnik, br. 4/1951. godine,

str.7.

se u diviziji formira ininjerijski odsek, a u armiji komanda ininjerije, to je ostvareno posle rata.
Pred k r a j rata dolo je do promena i u Vrhovnom tabu. Od
ranijeg Tehnikog odseka formirano je 1944. godine Ininjerijsko-tehniko odeljenje Vrhovnog taba NOV i POJ, a predlagalo se
f o r m i r a n j e taba inenjeri je NOVJ. Meutim, do toga nije dolo,
nego je 25, marta 1945. formirana Komanda ininjerije u sastavu
Ministarstva narodne odbrane, 8 3 koja je rukovodila celokupnom
ininjerijom JA.
Razvojni put ininjerijskih jedinica poeo je u ustanikim
danima 1941, tako rei, od niega. Ve u prvim partizanskim odredima razvile su se prve ininjerijske jedinice, a na k r a j u rata u
Jugoslovenske j armiji bilo je 10 ininjerijskih i jedna eleznika
brigada. U organizaciji ininjerijskih jedinica, rukovodstvo NOP-a
borilo se sa velikim tekoama, naroito u pogledu borbenih i materij alno-tehnikih sredstava i strunih kadrova. Ali, bez obzira na
to, ininjerijske jedinice su izvrile svoj zadatak.
Osnovnu snagu oklopnih jedinica u zavrnoj ofanzivi za osloboenje Jugoslavije inile su 1. i 2. tenkovska brigada. Prva tenkovska brigada bila je u sastavu 8. korpusa i naroito se istakla u
mostarskoj operaciji (februar 1945). Od 2. m a r t a 1945, kada je formirana 4. armija, 1. tenkovska brigada je ula u njen sastav i dala
zapaene rezultate u proboju neprijateljskog f r o n t a u Lici i gon j e n j u neprijatelja u Hrvatskom p r i m o r j u i Gorskom kotaru, u
rijeko-transkoj operaciji i prodoru prema Celovcu.
Druga tenkovska brigada formirana je 8. marta 1945. kod
Tule u Sovjetskom Savezu. Glavnina ljudstva za brigadu je u drugoj polovini 1944. godine prebaena iz Jugoslavije u SSSR na obuku. Prilikom f o r m i r a n j a brigada je imala tri tenkovska bataljona
od po dve tenkovske ete, a ete su imale po tri tenkovska voda od
po tri tenka i tenka komandira ete. Komandant bataljona imao
je svoj tenk, a u komandi brigade nalazila su se dva tenka. Prilikom f o r m i r a n j a u brigadi je bilo 65 tenkova T-34 sa topom 85 mrn.
Osim toga, formacija je predviala da brigada ima motodesantni
bataljon sa namenom neposrednog sadejstva s tenkovskim bataIjonima, tako da je na svaki tenkovski bataljon dolazila po jedna
motodesantna eta. Kako motodesantni bataljon nije bio motorizovan, ljudstvo se prebacivalo tenkovima a delom komionima iz
tehnike ete brigade. Od samostalnih jedinica brigada je imala
prateu etu sastavljenu od saobraajnog voda, voda za vezu i intendantskog voda, zatim je bio izviaki vod brigade sa tri oklopna automobila, eta protiv avionskih mitraljeza sa devet orua kalibra 12,7 mm DK, tehnika eta i sanitetski vod. Ukupno je u
brigadi bilo oko 1150 ljudi, 65 tenkova, tri oklopna automobila, 9
protivavionskih mitraljeza, 151 kamion i 12 motocikla.
Brigada je preko Rumunije i Bugarske prebaena u Jugoslaviju, a onda preko Nia stigla u Topider kod Beograda 26. marta
1945. Jo dok se brigada prebacivala u Jugoslaviju u Erdeviku je
83
Arhiv VII, k. 18A, br. reg. 25, k. 25A br. reg.
reg. 25-5 i Hronologija NOR-a str. 1080.

i k. 18A, br.

u drugoj polovini marta formiran motodesantni bataljon brigade

od ljudstva iz jedinica 1. armije. Poto je popunjena do pune formacije, brigada je prebaena na Sremski front i stavljena u sastav
1. armije, u rejonu Erdevika. Glavnina 2. tenkovske brigade (1. i
3. bataljon) angaovana je u proboju Sremskog fronta na glavnom
pravcu napada 1. armije, na frontu 1. proleterske i 21. divizije prema Vinkovcima. Posle osloboenja Vinkovaca, 13. aprila, dok
su jedinice 1. armije nastavile gonjenje neprijatelja prema akovu, 2. tenkovska brigada morala je ostati u Vinkovcima radi popune gorivom i opravke oteenih vozila, jer je u borbama izgubila sedam tenkova i imala isto toliko oteenih, kao i radi popune
municijom. Za to vreme 2. tenkovski bataljon, koji se prebacio preko apca i Zvornika, stigao je do Brkog i uzeo uee u borbama
oko upanje, bez obzira na velike tekoe oko savlaivanja vodenih prepreka i ienja minskih polja. Posle toga brigada je prebaena u rej on Pleternice, gde je uzela uee u borbama sa 1. proleterskom divizijom.
Od 23. aprila do 5. maja 2. tenkovska brigada nije bila angaovana u borbi zbog pomanjkanja letnjeg motornog ulja, a delom
i municije, jer su rezerve bile svedene na minimum. Poto su stigli mazivo, gorivo, municija i rezervni delovi, brigada je upuena iz
Oriovca na front i uzela je uee u borbama na prilazu Zagrebu,
gde je ula 8. m a j a 1945. godine. 84
Druga tenkovska brigada, opremljena srednjim sovjetskim
tenkovima T-34, bila je pogodna za uslove u kojima je angaovana
u sastavu 1. armije, za neposrednu podrku peadije, ali, sve do
Zagreba, nije upotrebljena kao celina.
Komandovanje tenkovskim jedinicima u NOR-u bilo je uvek
centralizovano. Na kraju rata 1. i 4. armija imale su po jednu tenkovsku brigadu. Tokom celog NOR-a tenkovi nisu bili u sastavu
divizija, ve su u nekim operacijama tenkovima ojaavane brigade
i divizije za izvrenje pojedinih borbenih zadataka. Ni nova divizijska formacija od 14. marta 1945. nije predviala oklopne jedinice u sastavu divizije. Do formiranja Komande oklopnih i mehanizovanih jedinica u sastavu Ministarstva narodne odbrane dolo
je pri k r a j u rata, kada je data orijentacija na formiranje 1. oklopne armije, to je uinjeno posle osloboenja Jugoslavije. 85
Prekretnicu u organizaciji jedinica veze predstavlja direktiva
Vrhovnog taba NOV i POJ izdata krajem 1944. godine o organizaciji slube veza, po emu se postupalo poetkom 1945. godine. 88
Vrhovni tab prvi put utvruje da se formira puk veze NOVJ, kao
i da se u tabovima armija ili u glavnim tabovima, kao i u korpusima i divizijama, formiraju bataljoni za vezu, u brigadama
eta za vezu, a u bataljonima vod za vezu. Osim toga, predvieno je da se formiraju posebne ete za izgradnju i ete za eksploataciju TT-linija. Artiljerijske, motomehanizovane, ininjerijske,
84
M. Babi, n.d.., str. 285313. Vojna enciklopedija, tom VI, str. 330
i tom IX, str. 738, Arhiv VII, k. 17A, br. reg. 25.
85
Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 14/12.
86
Arhiv VII, k. 23, reg. br. 38/142.

tehnike, konjike i ostale jedinice odnosno njihovi tabovi, kao

i Mornarica i Vazduhoplovstvo NOVJ, organizuju i formiraju jedinice veze prema svojim specifinim potrebama.
Direktivom V utvruju se jaina i sastav jedinica veze
koje moraju biti neprekidne i brze veze u svim operativnim,
odnosno taktikim radnjama, prema optim naelima veze unapred i veze zdesna ulevo", sa neposredno potinjenim susedima,
sadejstvujuim po potrebi i s pretpostavljenim tabovima, jedinicama i delovima.
Pod sredstvom veze direktiva V Predvia svako ivo bie
i svaku napravu, sposobnu za prenoenje ma kakvih saoptenja
ili ugovorenih znakova signala, odnosno znaenja na raznim
daljinama" i deli ih na iva, tehniko-materijalna i pomona sredstva veze koja nisu predviena za ovu slubu ali itmaju vidnog
udela." 8 '
Na osnovu te direktive V NOV i POJ, naputena je dotadanja arolikost i uvedena jedinstvena organizacija jedinica veze
u svim krajevima Jugoslavije. Poelo se sa formiranjem pukova,
bataljona, eta i vodova za vezu na istim osnovama, a u skladu
sa materijalnim mogunostima i vojnim potrebama, jer je to bio
period NOR-a kada su formirane armije, kada se uspostavio
strategijski front od Drave preko Srema, Sarajeva i Like do
J adranske obale, sa stabilnom osloboenom teritorij om i kada
su vrene pripreme za zavrnu ofanzivu za osloboenje Jugoslavije. Meutim, poto se u pozadini neprijatelja nalazilo est
korpusa, odnosno 16 divizija NOVJ, nisu za sve postojali isti
uslovi za formiranje jedinica veze. Iako se i u jedinicama u pozadini neprijatelja pristupilo formiranju veze, u skladu sa direktivom Vrhovnog taba, one su bile slabijeg sastava i isa manje
materijalnih sredstava, ali su ipak odigrale znaajnu ulogu u
organizaciji veze komandovanja i sadejstva.
Neposredno posle direktive Vrhovnog taba o organizaciji
slube veza u NOV i POJ, nareenjem Vrhovnog komandanta od
3. januara 1945, pri Vrhovnom tabu formiran je Puk za vezu,
kao izvrni organ Odeljenja za vezu Vrhovnog taba. Ljudstvo
za formiranje Puka za vezu imali su dati Glavni tab Srbije,
Vojna uprava za Vojvodinu, Komanda grada Beograda, Ekonomsko i Sanitetsko odeljenje Vrhovnog taba. 88 Posle formiranja,
Puk za vezu je prebaen u Zemun, gde je ostao do kraja rata.
Formacija Puka za vezu regulisana je direktivom Vrhovnog
taba od kraja 1944, prema kojoj je imao dva bataljona i pomonu etu. Prvi bataljon bio je sastavljen od tabne ete (telegrafski i telefonski vod i ekspedicija vojne pote), dve radio-ete
(tri radio-voda i akumulaciona stanica) i kurirske ete od etiri
kurirska voda. Drugi bataljon je imao etiri telefonske ete, svaka
eta po etiri voda. Pomona eta Puka za vezu imala je transportni i radni vod, tehniku radionicu i tehniko skladite, ukup87
88

Arhiv VII, k. 23, reg. br. 38/142.

Arhiv VII, k. 2SA, br. reg. 10/10.

no 908 boraca. 89 Ovakvim sastavom Puk za vezu imogao je da

obezbedi radio i telefonsku vezu sa armijama, glavnim tabovima
i samostalnim korpusima, kao i sa Mornaricom ii Vazduhoplovstvom NOVJ.
Pored puka veze, Vrhovni tab je imao dve linijske i jednu
eksploatacionu etu za organizaciju veze unutar Vrhovnog taba,
odnosno Generaltaba i Ministarstva narodne odbrane. Ove ete
su bile neposredno potinjene Odeljenju za vezu, odnosno od poetka aprila 1945. Komandi veza Ministarstva narodne odbrane. 90
Na k r a j u rata 16. aprila 1945, formiran je jo jedan puk za
vezu u sastavu 4. armije na baai postojeeg armijskog bataljona
za vezu. Sve druge armije imale su samo bataljone za vezu. Trea
armija je, meutim, najpre imala dva armijska bataljona za vezu
od kojih je k r a j e m aprila 1945. formirana Brigada za vezu. 91
Bataljon za vezu 2. armije bio je u poetku sastavljen od eta
za vezu 2, 5. ;i 14. korpusa, a posle je dobio slian organizacijski
sastav kao i drugi armijski bataljoni za vezu. Bataljon za vezu
1. armije bo je dotadanji bataljon za vezu 1. proleterskog korpusa.
Armijski bataljoni za vezu, kao i bataljoni za vezu glavnih
tabova, imali su jedinstven sastav: sastojali isu se od tapske
ete (koja je imala telegrafski i telefonski vod, ekspediciju taba
i kurirski vod), radio-ete i dve telefonske ete od po etiri voda.
Pomona eta armijskog bataljona za vezu imala je transportni
i radni vod, tehniku radionicu i tehniko skladite ukupno
420 boraca. 92
Bataljoni za vezu korpusa imali su drugaiji sastav. Njihova
tapska eta bila je sastavljena od telefonsko-telegrafskog i kurirskog voda i ekspedicije taba. Radio-eta imala je dva radio-voda i akumulacionu stanicu, dok su dve telefonske ete imale
po tri voda, a pomona eta bila je istog sastava kao i u armijskom bataljonu za vezu.93 Meutim, to je bila vie orijentaciona
shema za formiranje korpusnih bataljona za vezu. S obzirom na
materijalne mogunosti i operativne uslove, najvei broj korpusa
nije imao bataljon za vezu. Tako, npr., bataljon za vezu 1. proleterskog korpusa imao je tapsfcu etu, odnosno tri linijske ete
i radio-grupu. Bataljon za vezu 10. korpusa, koji se nalazio u
pozadini neprijatelja, imao je samo dve ete za vezu istorodnog
sastava od kurira, radista i telefonista. Bataljon za vezu 7. slovenakog korpusa bio je sastavljen od kurirske, telefonske i radio-ete.
Prema uputstvima Vrhovnog taba od kraja 1944. godine,
bataljon za vezu u diviziji razlikovao se po svom sastavu od
slinih bataljona u armiji, glavnim tabovima i korpusima. U sastavu bataljona za vezu divizije bila je tapska eta od telefon89
90
91
92
93

Arhiv VII, k. 23,

Arhiv VII, k. 23,
Zbornik, tom IX,
Arhiv VII, k. 23,
Arhiv VII k. 23

br. reg. 38/9.

br. reg. 38/8.
knj. 9, str. 403407.
br. reg. 38/28.
br. reg. 38/29

sko-telegrafskog i radio-voda, kurirskog odeljenja i ekspedicije

taba divizije. Zatim je bataljon limao dve telefonske ete lod po
tri voda. Uz to je postojao i pomoni vod bataljona sastavljen
od transportnog i radnog odeljenja, tehnike radionice i skladita, sa ukupno 255 boraca. U martu 1945. Generaltab JA je femenio formaciju bataljona za vezu divizije time to je, sem komandnog dela, bataljon imao tapsku etu sa tapskim (telegrafsko-telefcnskim) vodom, radio-vodom, vodom pokretnih sredstava
za vezu, telef onsko-kablovsku etu sa etiri voda, radionicu i skladite opreme za vezu, tehniku bazu za p u n j e n j e akumulatora
i ekonomat ukupno 146 boraca. 04 Meutim, do k r a j a rata
veliki broj divizija nije preao na ovu formaciju zbog pomanjkan j a materijalnih sredstava, kadrova, kao i zbog uslova u kojima
su se nalazile pojedine divizije, naroito one u pozadini neprijatelja i koje su vodile borbu protiv ostavljenih neprijateljskih
snaga na osloboenom delu Jugoslavije. A ni svi formirani bataljoni za vezu poetkom 1945. godine nisu imali sastav kako je
predviao Vrhovni tab k r a j e m 1944. i Generaltab u martu 1945.
Tako, npr., bataljon za vezu 6. proleterske divizije u februaru
1945. imao je samo tapsku, meovitu i telefonsku etu. Bataljoni
za vezu 15. i 18. slovenake divizije bili su istog sastava kao i
bataljon za vezu 7. korpusa, sa kurirskom, telefonskom i radio-etom. Bataljon za vezu 22. divizije imao je samo dve ete
tapsku i telefonsku, to najbolje potvruje da su konkretni
uslovi presudno uticali na sastav bataljona za vezu. Ipak su oni,
bez obzira na skromna sredstva i pomanjkanje kadrova, odigrali
znaajnu ulogu u zavrnim operacijama za osloboenje Jugoslavije, obezbedivi vezu komandovanja i sadejstva za sve razgranatiju mreu operativnih i vojnopozadinskih jedinica NOVJ, odnosno JA. To potvruje i injenica da su, prema nepotpunim podacima, u toku NOR-a ukupno formirana 44 bataljona za vezu, od
ega je 31 bio u sastavu divizija, ba tamo gde su bili najpotrebniji, a ostatak se odnosio na armijske i korpusne bataljone za
vezu i one u sastavu pukova za vezu.
Direktivom Vrhovnog taba od kraja 1944. godine regulisan
je i sastav eta za vezu u brigadama. Sem komande ete, imale
su tabni vod (sastavljen od dva radio i jednog kurirskog odeljenja), dva telefonska voda, voda letee pote i pomonog odeljenja,
sa ukupno 109 boraca. Takav sastav ete za vezu brigade bio je
u mogunosti da organizuje radio, telefonsku i kurirsku vezu i da
obezbedi dobro komandovanje i sadejstvo. Kasnije, u martu 1945,
Generaltab je izvrio neke izmene u organizacijskom sastavu
ete za vezu time to je sada eta za vezu u brigadi imala komandu ete, tabni vod za vezu (sa telefonskom centralom i odeljenjem pokretnih sredstava veze), vod radio-veze i telefonski vod
sa etiri telefonska odeljenja, ukupno 49 boraca. Meutim, i ovde
je bio isti sluaj kao i sa bataljonima za vezu; sve ete za vezu
u brigadama nisu imale onakav sastav kako je predvieno direk94

Arhiv VII, k. 21, br. reg. 28/611.

tivom Vrhovnog taba s kraja 1944. godine i nareenjem Generaltaba od marta 1945. Najvei broj brigada imao je etu za vezu
arolikog sastava, prema materijalnim i kadrovskim mogunostima i uslovima gde se nalazila brigada (u zahvatu fronta, u neprijateljskoj pozadini ili na osloboenoj teritoriji). Tako, eta
za vezu 2. proleterske brigade u decembru 1944. imala je prvi
vod linijaa, drugi vod telegrafista, trei vod radio-telegrafista,
a etvrti vod inili su kuriri i borci centra veze. eta za vezu
22. srpske brigade u februaru 1945. bila je drugaijeg sastava:
imala je dva voda telefonista, radiste i radni vod. Drugaijeg je
bila sastava eta za vezu u artiljerijskoj brigadi, kao i u ininjerijskim i protivavionskim jedinicama NOR-a. U 1. i 2. tenkovskoj
brigadi NOVJ u sklopu pratee ete postojao je vod za vezu,
budui da je svaki tenk imao sopstvenu radio-stanicu.
Direktivom Vrhovnog taba od kraja 1944. godine predvieno je formiranje posebnih samostalnih eta za izgradnju
stalnih TT-linija, koje su imale zadatak da na osloboenoj teritoriji grade i odravaju stalne TT-linije, a bile su u sastavu
vojnopozadinskih organa. Utvren je, takoe, jedinstven sastav
vodova za vezu u sastavu peadijskih bataljona: vod za vezu je
imao radiste, telefoniste, linijae, signaliste i posebne linijske jpatrole od po etiri borca, koji su se starali za odravanje ine
veze.
U zavrnom periodu NOR-a utvren je jedinstven (sistem
rukovoenja slubom i jedinicama veze. Tada se u Vrhovnom
tabu nalazilo Odeljenje za vezu, koje je od 1. aprila 1945. preformirano u Komandu veza Ministarstva narodne odbrane. Komanda veza imala je svoj tab, Operativno-tehniko odeljenje,
Odeljenje bojne pripreme, Personalno odeljenje i Odeljenje za
snabdevanje, kao i kancelariju ukupno 40 ljudi. 95 U svim armijama i glavnim tabovima osnovana su odeljenja za vezu, kao
i u korpusima, dok su u divizijama postojali odseci za vezu a
u brigadama referenti za vezu.
Tako su k r a j e m 1944. i poetkom 1945. godine potpuno
oblikovane jedinice veze u svim komandama i ustanovama, ime
je obezbeena jedinstvenost sistema veze i uspeno rukovoenje
u zavrnim operacijama za osloboenje Jugoslavije. Istina, do
kraja rata nisu sve jedinice NOVJ prele na novu formaciju jedinica veze, ali je ipak uinjen takav napredak da su se jedinice
veze razvile u rod oruanih snaga, i to njen znaajan deo, koji
je doao do potpunog izraaja u zavrnoj ofanzivi Jugoslovenske
armije.
Postavljena nova vojna organizacija jedinica veze krajem
1944. i poetkom 1945. godine i dalje se dograivala prema stepenu mogunosti, a inicirana i potrebama oruanih isnaga i zadacima koji su stajali pred Jugoslovenskom armijom u zavrnici
rata. Bitna novina u toj dogradnji jedinica veze bila je orijentacija na formiranje brigade za vezu Ministarstva narodne odbrane,
o emu se u aprilu i m a j u 1945. raspravljalo u Komandi veze
95

Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 17/12/1.

Ministarstva narodne odbrane i Generaltabu, i formiranje pukova za vezu u svim armijama. 9 6 Meutim, do formiranja brigade
za vezu u Ministarstvu narodne odbrane dolo je tek posle zavretka rata, a pukovi veze u armijama nisu oformljeni, nego su
se posle rata u svim armijama formirale brigade za vezu.
Najvei broj protivavionskih jedinica formiran je poetkom
1945. godine, to je i razumljivo, budui da je tada u ruke JSIOVJ
pao obiman ratni plen i to je stizala pomo od saveznika. U to
vreme dolazi do formiranja protivavionskih brigada, kao najvee
protivavionske jedinice u NOR-u.
Kako je 1. protivavionski puk Vrhovnog taba bio preglomazan (imao je 17 baterija i bilo je sve tee komandovati), a
dobijena je nova tehnika, od njega su 22. marta 1945. formirane
tri protivavionske brigade. 97
Prva protivavionska brigada formirana je u Beogradu i imala je tapsku i 14 topovskih baterija razliitog kalibra, sa zadatkom da brani rejon Beograda. Imala je pet baterija 88 mm 20
orua, dve baterije 76,5 mm 8 orua, etiri baterije 25 mm 16
orua i tri baterije 20 mm 12 orua ukupno 56 orua.
Druga protivavionska baterija formirana je u Zemunu za
odbranu najvanijih objekata u Zemunu i na severozapadnim prilazima Beogradu. Imala je tapsku i devet topovskih baterija
i mitraljesku etu. Prva baterija imala je 12 orua 88 mm M.18/36;
2. i 3. baterija po etiri pav-topa 37 mm M.40 osam orua; 4, 5,
6, 7, i 8. baterija po etiri automatska pav-topa 25 mm ukupno
20 orua; 9. baterija imala je 4 orua (nemaka) 20 mm, a smitraljeska eta 4 pav-mitraljeza 12,7 DK ukupno 48 orua.
Trea protivavionska brigada formirana je u Panevu i imala je tapsku i devet pav-baterija i mitraljesku etu. Prva i 2.
baterija imale su 8 orua 37 mm; 3, 4, 5, 6, 7 i 8. baterija
imale su 32 orua 25 mm, 9. baterija 4 orua 20 mm (nemaki),
a mitraljeska eta 6 pav-mitraljeza 12,7 mm ukupno 50 orua.
Zadatak brigade je bio protivavionsko obezbeenje Paneva. Njeni vatreni poloaji bili su u Jabuci kod Paneva. Posle formiranja
ova brigada je upuena, preko Osijeka i Bjelovara (gde je uestvovala u unitenju preostalih ustakih grupa), u Zagreb. 98
Ovim je najvea koncentracija pav-sredstava u NOR-u izvrena u rejonu Beograda, Zemuna i Paneva kao teritorijalna
protivavionska odbrana, sa tri protivavionske brigade, odnosno
32 pav-baterije i dve PAM ete ukupno 154 orua (od ega
20 orua kalibra 20 mm, 68 orua kalibra 25 mm, 16 orua .kalibra 37 mm, 8 orua kalibra 76,5 mm, 32 orua kalibra 88 mm
i 10 PAM mitraljeza 12,7 mm DK). Protivavionska odbrana Be86
97
98

Arhiv VII, k. 25A, br. reg 410 i 510.

Istorija 1. protivavionskog puka V, arhiv PVO Uprave G JNA.
Tu je od zaplenjenih orua 88 mm i 76,5 mm iz 2. armije, posle
zavretka rata (20. m a j a 1945) formirana jo jedna pav-brigada za PVO
Zagreba. Posle toga su obe brigade reorganizovane u 11. motorizovanu
pav-brigadu 1. tenkovske armije, koja je prebaena u Ljubljanu, i 3. pav-brigadu, koja je ostala u Zagrebu. Vojna enciklopedija, tom VII, str. 411.

ograda imala je jo i etiri reflektora 60 cm, a predvialo se

formiranje protivavionske zone i druge mere pasivne zatite."
Za zatitu taba 1. armije, u toku ofanzive formiran je kombinovani pav-divizion od etiri baterije, od kojih su dve (iz 1.
proleterske i 5. krajike divizije) bile motorizovane, a dve (iz
6. proleterske i 21. divizije) sa konjskom vuom. 100 Ovakav sastav
diviziona omoguavao je uspeno protivavionsko obezbeenje prvog i drugog ealona taba 1. armije, jer je bio prilagoen njihovoj brzini prebacivanja.
Kod jedinica 2. i 4. armije, kao i 'u ostalim korpusima i
divizijama, nova organizacija i formacija protivavionskih jedinica
(objavljena 25. oktobra 1944) bila je samo polazna osnova po
kojoj je trebalo oformiti protivavionske jedinice, ali do toga je
dolo tek posle zavretka rata, uz puno korienje zaplenjene
neprijateljske tehnike. U tim jedinicama zadrala se ona organizaciona struktura koja je inicirana naredbom Vrhovnog taba na
Visu u julu 1944. Otuda su se protivavionske jedinice u 2. i 4.
armiji i ostalim korpusima i divizijama, van 1. i 3. armije, zadrale u sastavu artiljerijskih jedinica, a daleko manje ih je bilo
u peadijskim divizijama (sem 26. divizije, koja je imala u aprilu
1945. 12 pav-topova) i brigadama. U artiljeriji 9. korpusa, u novembru 1944, u dva artiljerijska diviziona bio je po jedan pav-top
20 mm, a kasnije u 2. divizionu nalazila su se 4 pav-topa 20 m m ,
koji su se delili na orua za protivavionsku zatitu artiljerijskih
jedinica. Slian je sluaj i u Artiljerijskoj brigadi 4. korpusa,
koja je u januaru-februaru 1945. imala dve pav-baterije jednu
od etiri, a druga od tri pav-topa 20 mm. Kada je u januaru
1945. formirana Artiljerijska brigada 8. korpusa, u 3. brdskom
divizionu bila su dva pav-topa 20 mm, a u 9. diviziji, u brdskom
divizionu, takoe su se nalazila dva pav-topa 20 mm. 101
U sastavu Artiljerijske brigade 4. armije 8. m a r t a 1945. formiran je 5. protivavionski divizion od par-diviziona Glavnog taba
Hrvatske koji je sa 10 pav-topova 20 mm tipa oerlikon" iz Topuskog doao u Zadar a onda u Kistanje, gde se nalazila brigada. Od
diviziona Glavnog taba Hrvatske oformljene su dve baterije, a 3.
baterija imala je topove 20 mm tipa skot" i breda" (osam pav-topova). Divizion je tako imao 26 orua. 102 Pred sam poetak ofanzive divizion je preao iz Kistanja u Otri, tako da je jednom baterijom obezbeivao cestu i most u Obrovcu gde je bila glavna
pozadinska baza 4. armije, a dve baterije su bile u Graacu na
obezbeenju taba armije. 103
U Lovinou je 15. februara 1945. formirana pav-baterija od 4
pav-topa 20 mm engleskog porekla tipa hispano" za zatitu taba
11. korpusa. Krajem marta stavljena je pod komandu 13. divizije
99
Arhiv
100

VII, k. 25A, br. reg. 13/A3.

Istorija 5. protivavionske brigade 1. armije, dokument u arhivi
PVO Uprave G JNA.
101
M. Pajevi, Artiljerija u NOR-u, str. 461, 464, 465. i 468.
102
Arhiv VII, k. 319A, br. reg. 621/7 i Istorija 3. pav-brigade, dokument u103arhivi PVO Uprave G JNA.
Zbornik, tom XI, knjiga 4, str. 163.

radi neposredne podrke jedinica, gaajui ciljeve na zemlji. Ula

je u sastav 5. pav-diviziona Artiljerijske brigade 4. armije 25. aprila u Crikvenici. 104
Kako je 5. pav-divizion bio preglomazan, tab 4. armije je
predlagao da se formira protivavionska brigada, ali do toga nije
dolo, ve je divizion preformiran u dva pav-diviziona. Prvi divizion se sastojao od tri baterije pav-topova 20 mm oerlikon", 18
orua, i upuen je u sastav Glavnog taba Hrvatske u Otoac, onda u Karlovac i posle osloboenja u Zagreb. 105 Od ostalih pav-orua formiran je nov pav-divizion 4. armije koji je imao tri baterije pav-topova 20 mm i jednu teku pav-bateriju od dva pav-topa 88 mm. Poetkom maja 1. baterija ovog diviziona bila je u Crikvenici, 2. i 3. baterija u Kraljevici za zatitu taba 4. armije, a 4.
teka pav-baterija na Sv. Ani iznad Suaka odakle je tukla nemake poloaje na Katarini iznad Rijeke. 106 Posle se divizion prebacio
u Opatiju, a onda u Trst.
Posle osloboenja Sarajeva, 8. aprila 1945. formiran je pav-divizion 5. korpusa. Imao je tab diviziona, dve baterije pav-topova (dva pav-topa 76,5 mm koda" i dva pav-topa 88 mm) i zatitni vod. Iz Sarajeva je otiao u sastav 2. armije prema Prijedoru,
Glini i Pokupskom gde je podravao napad 36. divizije u napadu
na Zagreb, gde je stigao 8. m a j a 1945. godine. 107
U zavrnoj ofanzivi 1. i 2. tenkovska brigada imale su svoja
protivavionska sredstva. Prva tenkovska brigada 4. armije u martu 1945. imala je formacijsku pav-bateriju od pet etvorocevnih
pav-topova 20 mm radi PVO tenkova u napadu, a ponekad su bili
angaovani i za gaanje zemaljskih ciljeva. Druga tenkovska brigada 1. armije imala je formacijsku PAM etu 12,7 mm DK, ukupno devet orua, sa istom namenom. 108
U organizacijskom sastavu nekih divizija u zahvatu fronta
u zavrnoj ofanzivi, osim 1. d 3. armije, nalazile su se protivavionske jedinice, najvie do jedne baterije. Meutim, nova organizacija i formacija divizije, koju je doneo Generaltab JA 14. marta
1945, nije predviala u streljakoj brigadi i diviziji, kao i u artiljerijskoj brigadi, postojanje protivavionskih jedinica, s obzirom na
to da je prihvaena orijentacija da se formiraju protiivavionske
brigade u svakoj armiji po jedna, to je definitivno oblikovano
tek posle zavretka rata. 109
U zavrnu ofanzivu, koja je poela 20. marta 1945, Jugoslovenska armija je ula sa dosta razgranatom i borbenom protivavionskom tehnikom i opremljenim jedinicama, to se vidi iz priloenog pregleda. Ali, poto je aktivnost neprijateljske avijacije bitno smanjena, protivavionske jedinice su u zavrnoj ofanzivi bile
104
105
106

4811.
107
108
109

Arhiv VII, k. 3119A, br. reg. 21/7.

Istorija 3. pav-brigade, dokument u arhivi PVO Uprave G JNA.
Zbornik, tom XI, knjiga 4, str. 506 i Arhiv VII, k. 321, br. reg.
Arhiv VII, k. 274, br. reg. 41/5.
Manojlo Babi, n.d., str. 171 i 261.
Arhiv VII, k. 21, br. reg. 281.

angaovane u neposrednoj podrci peadije i tenkova na teitu

borbenih dejstava.

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1.1
12

1. a r m i j a
2. a r m i j a
3. a r m i j a
4. a r m i j a
2. k o r p u s
4. k o r p u s
5. k o r p u s
9. k o r p u s
1. pav-brigada
2. pav-brigada
3. pav-brigada
Jugoslovenska
mornarica
Ukupno

36

63
5
7

16
20
32

8
8

20
12

152

16

10

34

15

4
6
-

155

>

40

11
5
3
16

137
55
55
121
6

12

16
4
56
48
50

15
99

ostalih

!
[

engleskih

sovjetskih

76,5 mm

s
s

78
50
16

OFANZIVE

Pav-mitraljezi

topova

48

4
12
4
4

37 mm

25 mm

j 20 mm

Jedinica

Red.

br.

Protivavionskih

ZAVRNE

Ukupno pa
-orua

PREGLED
JUGOSLOVENSKE ARMIJE U V R E M E
U PROLECE 1945. GODINE

ostalih

ORUA

88 mm

PROTIVAVIONSKIH

30

103

148

70

150

703

Iz pregleda se vidi da je Jugoslo venska armija za vreme zavrne ofanzive od 20. marta do 15. maja 1945. kod jedinica angaovanih u ofanzivi imala 703 protivavionska orua 111 (od ega 328
topova i 375 pav-mitraljeza), to je obezbeivalo da se postavljeni
ofanzivni zadaci mogu u potpunosti izvriti.
Hemijske jedinice, kao i hemijska sluba, nisu se razvile u
jedinicama NOV i POJ, odnosno JA, tokom NOR-a. Meutim, kako je neprijatelj na jugoslovenskom ratitu raspolagao hemijskim
orujem, hemijskom artiljerijskom municijom i drugim sredstvima za upotrebu bojnih otrova, stalno je pretila opasnost od njegove upotrebe. Okupatori su primenjivali i propagandne mere pretnje da e upotrehiti sva sredstva" protiv NOV i POJ. tab 5. krajikog partizanskog odreda 1. jula 1942. upozorava potinjene jedinice da neprijatelj moe upotrebitii neke otrove" i da se voi ra110
Zbornik, tom XI, knjiga 2, str. 50, tom XI, knjiga 4, istr. 70,
Arhiv VII, k. 242, br. reg 53 k. 291, br. reg. 52, k. 311A, br. reg. 61/7,
k. 2074, br. reg. 3/13, k. 409, br. reg. 33/32, k. 462, br. reg. 32/4, k.
345, br. reg. 15/11, k. 274, br. reg. 41/5, k. 25A, br. reg. 13/A3, k. 23,
br. reg. 122. Podaci za istoriju 2, 5, 7. i 8. protivavionske brigade i
5. pav-diviziona 16. divizije, u arhivi PVO Uprave G JNA.
111
Od 328 pav-topova 168 je bilo iz sovjetske pomoi, a 160 zaplenjeno od neprijatelja. Od 375 pav-mitraljeza 155 su iz sovjetske, 70 iz
engleske pomoi a 150 je zaplenjeno od neprijatelja. Odnosno, od 703 pav-orua, iz sovjetske potmoi je 323, britanske 70, a 310 je zaplenjeno od
neprijatelja. Sovjetska protivavionska orua su se nalazila u 1. i 3. armiji
i uglavnom u tri pav-brigade, dok je u ostalim jedinicama bila samo zaplenjena neprijateljska tehnika.

una o tome. 112 Komandant italijanskog 18. korpusa general Spigo 22. septembra 1942. obavetava Komandu 2. armije da je radi
vebanja, u isturenoj zoni baen iperit u nekoliko pilja koje slue kao uobiajeno sklonite partizanima". 113 Nemci i ustae su, takoe, razmatrali mogunost upotrebe bojnih otrova u Bosanskoj
krajini. 114 Poetkom januara 1943. u Vrhovni tab stigla je informacija iz Slavonije da su Nemci na Orahovicu bacili otrovne gasove, to je demantovano. Imajui sve to u vidu Vrhovni komandant je 17. januara 1943. propisao Uput za zatitu od bojnih otrova, u kojem se, pored optih pojmova o bojnim otrovima, trovanju, nainu upotrebe i posledicama, ukazuje na nain zatite i prve pomoi. 115 Kako jedinice NOV i POJ nisu raspolagale zatitnim
sredstvima, predviene su taktike mere zatite (rastresitost, esta
promena poloaja i si.). Iako se predviala obuka specijalista
(ljudstvo za dezintoksinaciju"), ona se nije mogla sprovoditi, jer
nisu postojala sredstva, tako da se nisu ni pojavile hemijske jedinice za protivhemijsku zatitu.
Tek se u formaciji divizije, koju je 14. m a r t a 1945. doneo
Generaltaba JA, u diviziji predvia formiranje hemijske ete, a u
brigadi vod za hemijsku zatitu. 116 Meutim, ove jedinice su osnovane tek posle zavretka rata. Na kraju rata formirana je komanda jedinica hemijske slube.
Poetkom 1945. godine intendantske jedinice nalazile su se
pred novim zadacima. Jer, osloboenje istonih delova Jugoslavije
i uspostavljanje strategijskog fronta od Drave, preko Srema i Sarajeva do Jadrana, prelazak na frontalni oblik oruane borbe i osnivanje poetkom 1945, godine 1, 2. i 3, potom i 4. armije zahtevali su postavljanje takve organizacije intendantske slube i pozadinskog obezbeenja u celini kako bi se u pozadinskom snabdevanju obezbedila Jugoslovenska armija u zavrnoj ofanzivi za osloboenje zemlje. A to je trailo da se reorganizuju pozadinske
jedinice i ustanove i prilagode novoj situaciji.
U januaru 1945. pri Poverenitvu za narodnu odbranu NKOJ
organizovana je Komanda pozadine sa zadatkom da snabdeva celokupnu vojsku sa svim materijalnim potrebama". U sastavu Komande pozadine postojalo je osam odeljenja (za ubojnu opremu
i materijal, za ishranu, odeu i obuu, Finansijsko, Saobraajno,
Graevinsko, Sanitetsko i Veterinarsko odeljenje) i imala je baze,
tranzitna skladita, radionice, zavode, auto-kolone i druge ustanove.117 Kada je u martu 1945. osnovano Ministarstvo narodne odbrane, u njegovom sastavu bila je Komanda pozadine Jugoslovenske armije istog sastava, pri emu je intendantura bila glavna ustanova.
U tabovima novoformiranih armija osnivaju se komande
pozadine, sa komandantom d politikim komesarom na elu. U
112
113
114

Arhiv VII,
Arhiv VII,
35 godina
1980, str.
1617.
1,6
Arhiv VII,
117
Arhiv VII,

k. 1705, br. reg. 1/14.

k. 291, reg. br. 14/2.
rada atomsko-bioloko-hemijske
k. 21, reg. br. 28/31.
k. 275A, br. reg. 14.

odbrane,

VIZ,

Beograd

svom sastavu komanda pozadine armije imala je tab, intendanturu, sanitetsko, veterinarsko, automobilsko, finansijsko i odeljenje za trofejnu borbenu opremu, a za zatitu prateu etu.
Komanda pozadine JA iz svojih skladita i baza vrila je popunu
armija nedostajuim materijalom i opremom. Dotur namirnica
vren je samo onim jedinicama koje su bile na ekonomski iscrpljenim teritorij ama, a ostalima su date direktive da se same snabdevaju iz mesnih sredstava.
Armije su imale razgranatu mreu pozadinskih jedinica i
ustanova, to je bilo uslovljeno velikim brojem jedinica, brojnim
sastavom i zadacima koji su stajali u ofanzivi za konano osloboenje zemlje. Trea armija, koja je drala front na Dravi, imala
je u Komandi pozadine, osim intendanture, armijsku bazu sastavljenu od vie skladita rodova i slubi i transportnih jedinica
za dotur i evakuaciju. Kao samostalne jedinice u sastavu armije,
postojali su saobraajni, elezniki, vozarski i auto-bataljon, a
u komandi pozadine armije bilo je i elezniiko odeljenje. 118
Slipno je /bilo i u 1, 2. i 4. armiji. U toku ofanzive osnivali su
se istureni odeljci armijskih baza (skladita), radi obezbeenja
neprekidnosti snabdevanja jedinica.
Konana organizacija pozadinske slube u diviziji i brigadi
(peadijskoj i artiljerijskoj) utvrena je novom formacijom divizije koju je doneo Generaltab JA 14. marta 1945. godine. 119
Prema toj formaciji, u diviziji se osniva komanda pozadine, sa
komandantom i naelnikom taba na elu, a bila je sastavljena
od odseka za organizaciju i transport, intendanture, vojno-tehnikog odseka, odseka ratnog plena, finansijskog odseka, efa automobilske slube, divizijskog lekara i veterinara. Komanda pozadine divizije imala je transportnu etu od dva transportna voda,
pokretnog intendantskog i artiljerijskog skladita, auto-radionice
i ekonomata. Poljska pekara streljake divizije i pekarska radionica bile su takoe elemenat komande pozadine divizije, kao i
mediko-sanitetski bataljon i vojna pota. Slian sastav ijmala je
i komanda pozadine brigade, dok je u bataljonu bio vod za snabdevanje sa bojnom komorom i ekonounatom bataljona. Na ovu
formaciju pozadinske slube do k r a j a rata prele su samo neke
divizije 1, 2, 3. i 4. armije, dok su (divizije u pozadini neprijatelja,
koje su bile pod komandom glavnih tabova Hrvatske i Slovenije, ostale u organizaciji pozadine po formaciji koju je doneo
Vrhovni tab k r a j e m 1943. godiine.
Intendantske jedinice, kao i cela intendantska sluba, odigrale su znaajnu ulogu u snabdevanju jedinica intendantskim
potrebama i u zavrnim operacijama za osloboenje Jugoslavije.
Ta sluba je bila dobro organizovana i uhodana u svim jedinicama i tabovima, od ete do armije, glavnih tabova i Vrhovnog
taba, odnosno Generaltaba. Intendantska sluba je, uz ogromne
118
Zbornik, tom IX, knj. 9, str. 406. oko Ivanovi, Neki podaci o
organizaciji i radu pozadine III armije, Pozadina i snabdevanje, br. 2/1952
i str. 110.
119
Arhiv VII, k. 21, br. reg. 281.

napore, sa uspehom snabdevala intendantskim sredstvima jedinice NOVJ, odnosno JA, koja je na k r a j u rata imala oko 800.000
boraca.
Poetkom 1945. godine brzo se razvijaju saobraajne jedinice, to je bilo uslovljeno veim brojem motornih vozila otetih
od neprijatelja ili dobljenih kao pomo od saveznika. -Naroito
se saobraajne jedinice razvijaju u novoformiranim armijama.
U 1, 2. i 4. armiji postojali su samostalni auto-bataljoni, a koristila su se i druga transportna sredstva (nosaki, zapreni, automobilski, brodski i vaz duni transport) za prevoz materijalnih
sredstava. etvrta armija koristila je i pomorski saobraaj radi
dotura materijalnih sredstava, za to se starao tab Jugoslovenske mornarice.
Pri tabu 3. armije, u aprilu 1945, bile su dosta razvijene
saobraajne jedinice, to je takoe bilo uslovljeno potrebama
jedinica u zavrnoj ofanzivi za osloboenje Jugoslavije. Osim
auto-bataljona, postojali su jo vozarski, saobraajni i elezniki,
a mediko-evakuacioni odsek imao je svoj vozarski bataljon. 120
Nova divizijska formacija, koju je doneo Generaltab JA 13.
marta 1945, od saobraajnih jedinica u brigadi i diviziji predviala je u sastavu komande pozadine transportne ete, ali razliitog sastava. Transportna eta brigade mogla je imati jedan
transportni vod i ekonomat ete. Transportna eta divizije bila
je meovitog sastava i /imala je jedan autovod sa 17 vozila i dva
transportna voda sa 80 dvoprenih kola, odnosno 87 boraca. 121
Meutim, na ovu formaciju najvei broj divizija preao je tek
posle zavretka rata.
U martu 1945. odlukom Poverenitva narodne odbrane pov.
br. 275, formirana je Saobraajna sluba sa automobilskom, eieznikom i plovidbenom granom. U Poverenitvu narodne odbrane postojalo je Saobraajno odeljenje sa automobilskim, eleznikim i plovidbenim odsekom. U brigadama, divizijama, korpusima i armijama, kao i u organima vojnopozams ke vlasti
formirani su upravni i izvrni organi saobraajne slube. Kao
upravni organi postojala su saobraajna odeljenja pri glavnim
tabovima, armijama, korpusima i Jugoslovenskoj mornarici, odseci pri komandama vojnih oblasti, sekcije pri komandama vojnih podruja, a referenti u divizijama i brigadama. Izvrni organi saobraajne slube bili su vojne delegacije pri Poverenitvu
za saobraaj i direkcijama jugoslovenskih eleznica na osloboenoj teritoriji. Na vanijim eleznikim vorovima formirane su
komande eleznikih linija, a na veim eleznikim stanicama
komande stanica. Za upravljanje renim saobraajem formirana
je Komanda rene plovidbe.
Tako su ise u toku NOR-a potpuno razvile sve vrste saobraajnih jedinica, opremljene raznovrsnim prevoznim sredstvima,
ponajvie onim to je oteto od neprijatelja.
120
121

Zbornik, tom IX, knj. 9, str. 406.

Arhiv VII, k. 21, br. reg. 281.

Sanitetske jedinice, kao i sanitetska sluba u celini, imala

je u zavrnoj ofanzivi JA za osloboenje zemlje krupne zadatke,
budui da je glavnina Jugoslovenske armije izvodila napadna dejstva na irokom frontu i po celoj dubini neprijateljskog rasporeda,
a da je drugi deo JA jo vodio m a n j e boribe protiv zaostalih neprijateljskih snaga.
Osnovna sanitetska jedinica u diviziji bio je medicinsko-sanitetski bataljon, koji se poeo formirati u novembru i decembru 1944. Njegova dogradnja izvrena je naredbom Vrhovnog
kamandanta u februaru 1945. prema kojoj je medicimsko-sanitetski bataljon (MSB) vojna jedinica u kome su sjedinjena divizijska sredstva sanitetske slube". Prema tom nareenju, MSB
bio je sastavljen od komandanta (koji je ujedno bio zamenik
referenta saniteta divizije), medicinske ete za hirurku pomo
ranjenicima, bolnike ete, evakuaciono-transportnog voda, sanitetskog voda (i, intendantskog voda za snabdevanje i pomonu
slubu. M e i eins k o-sani t e L sk i bataljon u borbi je obrazovao divizijski medicinski centar. 122
Prvi MSB formirani su u (divizijama 1, 2. i 3. artmije. Divizije 4. armije nisu odmah prele na osnivanje MSB. Tako, npr.,
26. divizija je osnovala MSB tek posle osloboenja Bihaa, krajem
marta 1945. godine. 123 Deseta divizija 5. korpusa formirala je MSB
i. m a j a 1945, a dan pre toga 39. divizija. 124 Jedan broj divizija
formirao je MSB tek posle zavretka rata prema novoj divizijskoj formaciji od sredine m a r t a 1945, jer su na to uticali borbeni
uslovi, kao i situacija u kojoj su se krajem rata nalazile divizije
7. i 9. slovenakog korpusa i nedovoljan broj medicinskog osoblja, to je bilo karakteristino za elu zemlju u tom periodu.
U toku zavrne ofanzive za osloboenje Jugoslavije, s obzirom na potrebe proboja Sremskog fronta i s tim u vezi poveanog
broja ranjenika, najpotpunije je u sanitetskom smislu bila organizovana 1. armija. Svaka divizija 1. armije imala je MSB, koji
se sastojao 'iz taba sa odeljenjem za sanitetsko i ekonomsko
snabdevanje, operaciono-previjalino odeljenje ili vod, prijemno-trijano odeljenje (vod), terapeutsko, interno i zubno odeljenje,
radni vod i evakuacioni vod ili odeljenje > ukupno 200 lica.
Prva armija je imala tri hirurke pokretne poljske bolnice, bolnicu lakih ranjenika, dve interne bolnice, zaraznu bolnicu i kono-venerinu bolnicu. 125 Slino su bile organizovane sanitetske
ustanove i u ostalim armijama, ali sa m a n j i m brojem bolnica.
Za rukovoenje sanitetskom slubom u armiji, pri tabu svake
armije postojali su sanitetsko odeljenje sa naelnikom na elu,
odsek za leenje i evakuaciju, personalni odsek, sanitetsko-epidemioloki, apotekarski i veterinarski odsek i odsek glavnih specijalista. 126 Iz sanitetskog odeljenja taba armije, u februaru 1945.
122
123
124
125
126

Sanitetski
Sanitetski
Sanitetski
Sanitetski
Sanitetski

zbornik,
zbornik,
zbornik,
zbornik,
zbornik,

tom XII, str. 842.

tom IV, str. 738.
tom XI, str. 970 i 986.
tom VII, str. 24, 26, 29. i 165.
tom XII, str. 643.

izdvaja se veterinarski odsek, kao samostalno odeljenje pri komandi pozadine armije. 127
Na kraju rata pri Ministarstvu narodne odbrane postojalo je
sanitetsko odeljenje, koje je izilo iz ranijeg Vrhovnog taba i
rukovodilo je svim sanitetskim jedinicama i ustanovama Jugoslovenske armije.
Praksa je pokazala da je takva organizacija sanitetskih jedinica i ustanova na kraju rata bila garancija sanitetskog obezbeenja u zavrnim borbama koje je vodila Jugoslovenska armija
za osloboenje zemlje.
Najvei broj jedinica NOV ,i POJ krajem 1944. i poetkom
1945. godine organizovao je veterinarsku slubu, kako je to predvieno pravilnikom Privremene veterinarske slube iz aprila 1944.
godine. 128 Meutim, tada je dolo do korenitih promena u ratnoj
vetini voenja oruane borbe, jer se najveim delom prelo na
frontalni oblik voenja rata, izvrena je reorganizacija NOVJ,
formirane su prve armije, a u njima su sve vie bile prisutne
brojne rodovske jedinice, kao to su artiljerijske, ininjerijske i
konjike brigade, jedinice veza (bataljoni i pukovi) i sve vei
broj pozadinskih jedinica i ustanova, koje su svoju pokretljivost
uglavnom zasnivale na stonoj vui. Naime, dok se konj u prvim partizanskim jedinicama (odredima) najveim delom koristio kao sredstvo veze, tj. za brzo prebacivanje kurira, a m a n j e
kao transportno sredstvo za prenoenje materijala i vuu, u kasnijem periodu, naroito posle formiranja brigada, divizija i korpusa, poglavito formiranjem armija, k o n j postaje osnovno transportno sredstvo i sredstvo za vuu u okviru brigada, artiljerije,
ininjerije, veze, intendanture i saniteta. Prelaz na vuni transport
bio je uslovi jen injenicom to su jedinice sve vie raspolagale
tekim naoruanjem, prvenstveno artiljerijom, brojno stanje jedinica znatno se povealo, a u vezi s tim poveale su se i njihove
komore, to je zahtevalo transportna sredstva veeg kapaciteta.
Krajem 1944. formiraju se i dve konjike brigade 1. konjika
u sastavu 1. proleterskog korpusa i Konjika brigada Glavnog
taba Makedonije, osnivaju se samostalni konjiki vodovi i eskadroni. Na k r a j u rata je u sastavu JA bilo oko 80.000 konja. 129 Sve
je to zahtevalo da tse izvri reorganizacija veterine i da se ona
oformi kao samostalna sluba u sastavu NOVJ.
I kadrovske mogunosti su ile u prilog tome. Na k r a j u
rata u JA bilo je oko 295 veterinara, 90 veterinarskih pomonika
i 275 studenata veterine, 130 to je osiguravalo formiranje novih
veterinarskih institucija i jedinica. Do promena je dolo u januaru 1945, kada se nareenjem Vrhovnog taba u svim jedinicama
i tabovima veterinarstvo odvaja od saniteta i kada je u Komandi
pozadine pri Poverenitvu narodne odbrane osnovano Veterinar127

Arhiv VII, k. 397, br. reg. 231/12.

Arhiv VII, k. 485, br. reg. 410.
129
Jaa Romano, Veterinarska sluba u NOR-u, str. 24.
jao Vojna enciklopedija, tom X, str. 456.
128

sko odeljenje, kao najvei rukovodei i nadzorni organ za veterinarsku slubu u NOVJ. 131
U skladu sa novim potrebama i intencijama Vrhovnog
taba, Veterinarsko odeljenje Komande pozadine Poverenitva
narodne odbrane izradilo je k r a j e m januara 1945. novu organizacij sko-formacijsku strukturu slube, koja je bila na snazi sve do
kraja rata. Novom organizacijom se, pri Komandi pozadine Poverenitva narodne odbrane, sem Veterinarskog odeljenja, osnivaju tzv. Veterinarska sredinjica, koja se razvila iz Stone bolnice
i Nie veterinarske kole (osnovane u Beogradu u novembru 1944),
i Glavno veterinarsko skladite. U komandama pozadine armija
osnovana su takoe veterinarska odeljenja, a onda armijska poljska stona bolnica s potkivaonicom ,i armijsko veterinarsko skladite. U samostalnim korpusima postojali su isti veterinarski
organi i ustanove kao i u armijama. Komande pozadine divizija
imale su veterinarski odsek i divizijsku stonu ambulantu s potkivanicom, dok su u brigadama postojali referenti veterine i veterinarska ambulanta sa potkivanicom. U konjikom eskadronu,
bataljonu i artiljerijskoj bateriji bili su jedan do dva stona
bolniara i potkiva, dok su se u divizionu nalazili veterinarski
pomonik i potkivai. Sada je, istovremeno, postavljena i nova
organizacija veterinarske slube u glavnim tabovima, gde se formiraju samostalna veterinarska odeljenja i osnivaju veterinarska
skladita. U tabovima vojnih oblasti bili su veterinarski odseci,
stona bolnica i stoni depo. Vojna podruja imala su referenta
veterine i stonu ambulantu s potkivanicom, dok su u komandi
mesta bili veterinar i, prema potrebi, stona ambulanta. 132
Ovakva organizacijska struktura veterinarske slube najbolje je odgovarala potrebama u zavrnom periodu NOR-a. Ona je
kao takva bila organizovana skoro u svim jedinicama, naroito
u divizijama koje ;su se nalazile u zahvatu fronta ili su bile angaovane na zatiti granica i osloboene teritorije. Sve do kraja
rata slabije je bila organizovana veterinarska sluba u divizijama
koje su se nalazile u pozadini neprijatelja u sastavu glavnih tabova Hrvatske i Slovenije.
PARTIZANSKI ODREDI U ZAVRNICI RATA
Partizanski odredi u prolee 1945. godine bili su jo znaajan
deo oruanih snaga DF Jugoslavije. Vojna strategija NOR-a i dalje
je raunala sa partizanskim odredima na neosloboenom delu
Jugoslavije, j e r se deo partizanskih odreda i dalje nalazio u sastavu operativnih jedinica u zahvatu fronta, naroito u Bosni i Hercegovini, a ostali su bili u pozadini neprjatelja pod rukovodstvom
glavnih tabova Hrvatske i Slovenije.
U ovom periodu, od 1. januara do 15 m a j a 1945, \maJi je
broj partizanskih odreda formiran, a najvie ih je rasformirano,
131
132

Arhiv VII, k. 397, br. reg. 231/12.

Arhiv VII, k. 397, br. reg. 231/12.

s obzirom na zavretak rata i definitivno osloboenje zemlje.

Najvei broj partizanskih odreda (195) rasformiran je 1944. godine, u zavrnim operacijama za osloboenje istonih delova Jugoslavije. Proces rasformiran j a partizanskih odreda nastavljen je
u prvim mesecima 1945. d trajao je sve do zavretka rata. Od
ljudstva partizanskih odreda popunjavane su operativne jedinice,
organi i ustanove vojnopozadinske vlasti i jedinice KNOJ-a.
Prvog januara 1945. u sastavu NOVJ bila su 52 partizanska
odreda, a 20. m a r t a 1945. godine 36. U to vreme formirana su
2, a rasformirano 18 partizanskih odreda. Najvie ih je rasformirano na teritoriji Bosne i Hercegovine 10, na teritoriji Hrvatske 5 i u Makedoniji 3.
Poslednja faza u rasformiranju partizanskih odreda bila je
u vreme zavrne ofanzive Jugoslovenske armije, kada su prestala
da postoje 33 partizanska odreda. U Bosni i Hercegovini rasformirano je 13, u Hrvatskoj 11, a u Sloveniji 9 partizanskih odreda.
Na k r a j u rata, 15. m a j a 1945, u Jugoslovenskoj armiji bila
su samo tri partizanska odreda: Podgrmeki i Posavsko-trebavski,
u Bosni i Hercegovini, i Dolenjski u Sloveniji; rasformirani su
posle rata (vidi prilog br. 24).
Prilog b r . 24
JUGOSLAVIJE

S t a j e 15. m a j a 1945.

Bosna i Hercegovina

Crna Gora i Sandak

Hrvatska

Makedonija

Slovenija

23
0

16

10

15

13

11

11

10

10

ostalo

formirano

ostalo

rasformirano

formirano

Podruje formiranja

Stanje
1. I 1945.

Red. br.

S t a n j e 20. m a r t a 1945.

rasformirano

PREGLED
NARODNOOSLOOBDILACKIH PARTIZANSKIH ODREDA
1. JANUAR15. MAJ 1945. GODIDNE

2
-

9"

Srbija

Vojvodina

Kosovo

18

36

33

Ukupno*

52

* Ostali su na k r a j u r a t a (15. m a j a 1945) P o d g r m e k i i Posavsko-trebavksi, u Bosni i

Hercegovini, i Dolenjski, u Sloveniji.

I u tom periodu, kao i ranije, postojale su grupe partizanskih odreda, ali su do k r a j a rata sve rasformirane prema meni
nastupanja jedinica JA sa fronta. Najpre je u februaru rasformiran tab Zapadne grupe partizanskih odreda 10. korpusa, a njegovi odredi Kalniki, Zagorski i Zagrebaki stavljeni su
pod komandu taba Grupe partizanskih odreda 10. korpusa, koji
je tada formiran i kome su jo pridati Moslavaki i Kalniki
partizanski odred. tab grupe partizanskih odreda 10. korpusa

rasformiran je 5. aprila 1945, a Kalniki, Zagorski i Zagrebaki

partizanski odred stavljeni su direktno pod komandu taba 10.
korpusa, Moslavaki partizanski odred je rasformiran 1. marta,
a Posavski je uao u sastav 34. divizije, da bi k r a j e m aprila bio
rasformiran. Krajem aprila 1945. rasformiran je i tab Istone
grupe partizanskih odreda 6. korpusa i partizanski odredi (Poeki i Diljski), a njihovo ljudstvo je popunilo 12. ii 40. diviziju.
Krajem aprila u Istri je rasformiran tab Grupe istarskih partizanskih odreda, koji je nosio i naziv tab operativnog sektora za
Istru". Ljudstvo 1. i 2. istarskog partizanskog odreda popunilo
je jedinice 43. divizije. U Sloveniji je 28. februara 1945. formirana
Grupa tajerskih partizanskih odreda od Kokrkog, Korukog,
Lackovog, Kozjanskog i Kamniko-zasavskog partizanskog odreda
u sastavu 4. operativne zone Slovenj ie radi usklaivanja borbenih dejstava u zavrnim borbama za osloboenje Slovenije, kada
su svi odredi rasformirani.
Od ljudstva nekih rasformiranih partizanskih odreda popunjavane su jedinice KNOJ-a ili su kompletni bataljoni ili celi
partizanski odredi ulazili u njiihov sastav. Tako su Belokranjski
i Notranjski partizanski odred 28. aprila 1945. ukljueni u sastav
1. (slovenake) divizije KNOJ-a.
Zadaci partizanskih odreda ostali su isti kao to su bili u
prethodnom periodu. U sastavu nekih divizija koje su se nalazile
u zahvatu fronta, partizanski odredi imali su zadatak da kontroliu meuprostore izmeu operativnih jedinica, brigada i divizija,
ili su se nalazili na krilima korpusa. Sem toga, deo partzanskih
odreda izvodio je borbene akcije zajedno sa operativnim i knojevskim jedinicama protiv zaostalih neprijateljskih snaga, ili je uestvovao u kontroli osloboene teritorije. Ipak, najvei broj partizanskih odreda u ovom periodu, poto se nalazio u pozadini neprijatelja, izvravao je zadatke koji su proizilazili iz potreba zavrne
ofanzive. Po meri nastupanja jeanica sa fronta, im je osloboena teritorija na kojoj se nalazio partizanski odred, on je naelno
rasformiran, a njegovo ljudstvo ulazilo je u sastav brigada i divizija, jedinica KNOJ-a ili u sastav vojnoteritorijalnih organa.
JEDINICE I USTANOVE VOJNOPOZADINSKIH VLASTI
Jedinice i ustanove vojnopozadinskih vlasti bile su najpotpunije razvijene u zavrnoj fazi narodnooslobodilakog rata, poetkom 1945. godine, kada su pokrile cei okup nu osloboenu i neosloboenu teritoriju Jugoslavije. One su ii dalje spajale vojnu organizaciju NOR-a u njenoj bazi sa organima narodne vlasti i politikim organizacijama. Bile su sastavljene od komandi mesta (grada, kotara sreza), vojnih podruja i korpusnih, odnosno divizijskih vojnih oblasti. Sem zadataka iz ranijeg perioda, sada su se
pred vojnopozadinske organe postavili jo tei i sloeniji zadaci u
snabdevanju razgranatijeg broja jedinica, u mobilizaciji i smetaju oruanih snaga, to je proizlazilo iz razvijenosti armije, njene

jaine i potreba zavrne ofanzive za osloboenje. Osim toga, zadaci

vojnopozadinskih organa na osloboenom delu Jugoslavije dopunjavali su se potrebama osloboene zemlje, obnovom i izgradnjom
vojnih objekata za potrebe JA.
Naredbom ministra narodne odbrane od 18. marta 1945. regulie se da vojnopozadinski organi ,,ne smeju vriti nikakvu rekviziciju, konfiskaciju ili ma kakva oduzimanja raznih dobara za
potrebe oruanih snaga neposredno od naroda, nego se u tom cilju moraju obraati organima narodne vlasti". Isto tako je ukazano da vojnopozadinski organi ne smeju izdavati organima narodne vlasti nikakve zapovesti i naredbe, niti uopte ma ta nareivati to bi zadiralo u delokrug nadlenosti narodnih vlasti". 133
Na osloboenoj teritoriji vojnopozadinski organi postepeno su prenosili deo svojih zadataka za obezbeenje teritorije na organe narodne vlasti i njihovu slubu unutranjih poslova.
Generaltab JA je 13. aprila 1945. ukazao na odnos jedinica,
tabova i komandi operativnih jedinica prema vojnopozadinskim
komandama u sluaju kada su rukovodioci operativnih jedinica
stariji po inu od rukovodilaca vojnopozadinskih komandi. Prema
tom objanjenju komanda mesta, odnosno komanda grada je najvii vo j no-disc i plinski organ u pogledu odravanja reda, bezbednosti i uvanja ugleda armije na toj teritoriji, bez obzira da l,i su na
toj teritoriji stalno ili privremeno dislocirane operativne jedinice
i komande veeg ranga od komande mesta grada i bez obzira da
li su rukovodioci operativnih jedinica i komandi po inu stariji
od rukovodilaca komande mesta grada. 134
Po naredbi Generaltaba JA od 13. aprila 1945, sve vojnopozadinske komande potinjene su Komandi pozadine Ministarstva
narodne odbrane po svim pitanjima iz delokruga rada Komande
pozadine, kao to su intendantska li finansijska sluba, snabdevanje
pogonskim materijalom, ureenje i sluba na komunikacijama. 135
Poetkom januara 1945. bilo je 25 korpusnih vojnih oblasti.
Do poetka zavrne ofanzive (20. marta) rasformirano ih je devet,
i to: korpusne vojne oblasti 13, 14. ,i 15. korpusa, Zapadna, Istona
i Centralna vojna oblast Srbije i vojne oblasti za Srem, Banat, Baku i Baranju. Umesto Zapadne, Centralne i Istone vojne oblasti
u Srbiji formirane su Nika, Kragujevaka i Valjevska vojna oblast. U februaru 1945. formirana je i Kosovsko-metohij ska vojna
oblast. Kad je 15. m a j a zavren rat, bilo je ukupno 19 korpusnih
i dve divizijske vojne oblasti (29. divizije za Hercegovinu i 37. divizije za Sandak).
Najvei broj korpusnih vojnih oblasti imao je tada potpuno
razvijene sve organe, kao to su ekonomski, saobraajni, sanitetski, veterinarski, mobilizacijski, graevinsko-tehniki odsek i oblasni vojni sud. Neke od vojnih oblasti i dalje su bile vezane za
operativne korpuse, kao u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni, dok su druge vojne oblasti m a n j e bile vezane za korpuse (u Crnoj Gori i Her13s
144
135

Arhiv VII, k. 2056, br. reg. 17/110.

Arhiv VII, k. 25A, reg br. 331/2.
Arhiv VII, k. 19242, reg. br. 6/13.

cegovini), ili nisu gotovo uopte bile vezane za korpuse (u Srbiji

i Makedoniji). Zbog toga je dolo i do promene naziva, jer se neke
vojne oblasti nisu vie nazivale korpusne vojne oblasti nego po
mestima teritoriji koju pokrivaju (Kragujevaka, Nika, Skopska vojna oblast itd.).
Do promena je dolo i kod vojnih podruja. Veliina teritorije koju je obuhvatala komanda podruja bila je raznolika, zavisno od operativne situacije, naseljenosti, saobraajnih mogunosti i dr. Na operativnoj teritoriji (u zahvatu fronta i u neprijateljskoj pozadini) komande podruja su obino manje, dok na potpuno osloboenoj teritoriji bile su vee. Tada su se komande podruja uglavnom poklapale sa politiko-administrativnom po delom,
tako da je obuhvatala dva ili vie srezova, obino teritoriju jednog
okruga. Poetkom 1945. bila su 104 vojna podruja, a 20. marta
1945. godine 90, jer je u tom periodu rasformirano 19, a formirano 5. Do ovih promena je dolo zbog ukidanja nekih vojnih podruja i objedinjavanja vie vojnih podruja u jedno. Na k r a j u rata bila su 93 vojna podruja.
U nekim osloboenim krajevima (npr. u Dalmaciji) poelo
je ukidanje komandi mesta, tako da su komande podruja predstavljale najnii organ vojnopozadinske vlasti. Osnovni delokrug
rada komande mesta bio je mobilizacijski i ekonomski ii zato je
imala samo te organe. U veim mestima komande mesta su imale
i saobraajnog i sanitetskog referenta, a negde ak i odsek. Na osloboenoj teritoriji komanda mesta je obino pokrivala teritoriju
jednog sreza kotara. Na k r a j u rata bilo je 456 komandi mesta
(sreza kotara) i 12 komandi grada (vidi prilog br. 25).
Prilog b r . 25
Z B I R N I PREGLED
ORGANA VOJNOPOZADINSKE VLASTI JA APRILMAJ 1945. GODINE

o1
Podruje formiranja

Red. b

CJ
C
3
^a
0

OJ

*N

'S

S 2

5o
3 a
0
SJ=
W3

V)
O
s

a
rt

Komande
ili srezovi
(kotari)

rt

Vojne oblasti

<D
-a

bo

0
0

12

75

51

27

125

10

29

Slovenija

47

Srbija

15

79

Vojvodina

35

Kosovo

15

Svega

27

129

93

456

12

Bosna

Crna

Hercegovina

Hrvatska

Makedonija

5
6

Gora

Ukupno

Sandak

19

U martu i aprilu 1945. u Generaltabu JA voena je rasprava

o novim organizacijskim izmenama u vojnoteritorijalnoj podeli
Jugoslavije. U analizi se polo od situacije brzog zavretka rata,
osloboenja velikog dela dravne teritorije, skoro potpunog odvaj a n j a operativnih jedinica od pozadine, jaanja organa narodne
vlasti i postepenog preuzimanja mnogih poslova od vojnopozadinskih organa i tenje da se razvije jedan novi vojnoteritorijalni sistem kome e osnovni zadaci biti evidencija ljudstva i mobilizacija
u uslovima osloboene zemlje. Radi toga je sainjen predlog nove
organizacije vojnoteritorijalne vlasti koja bi, osim Ministarstva narodne odbrane, imala est armijskih oblasti (Kragujevac, Sarajevo,
Novi Sad, Ljubljana, Zagreb ii Skoplje), to je proizlazilo iz plana
razvoja est operativnih armija posle zavretka rata. Prema tom
planu, armijske oblasti imale bi vojne oblasti koje bi nosile nazive gradova, vojne odeljke kod okrunih NOO-a mobilizacijske referente kod sreskih NOO-a i komande gradova u glavnim gradovima federalnih jedinica i jo nekim vojno-politikim centrima. 136
Ovaj plan je, u neto izmenjenom obliku, realizovan posle rata.
POPUNA JEDINICA JUGOSLOVENSKE ARMIJE I DOPUNSKE
JEDINICE
Popuna oslobodilakih jedinica bila je vrlo sloena u NOR-u,
jer je okupator svojim postupcima pasivizirao ili za sebe mobilisao deo ljudstva; odveo u zarobljenitvo oko 340.000 vojnika
jugoslovenske kraljevske vojske, formirao kvislinke formacije,
koje su ponekad brojale i do 250.000 vojnika. Svojim oruanim
snagama zaposeo je gradove, industrijske i druge centre gde se nalazio najvei broj stanovnitva.
Sve to ukazuje da je vojno-politiko rukovodstvo NOP-a probleme popune NOV i POJ moglo reavati samo kombinacijom politike i vojne akcije tokom celog rata. Za popunu u NOR-u iroka
seoska podruja bila su od najveeg znaaja. Na njima je ivelo
76% ukupnog stanovnitva tadanje Jugoslavije, a neprijatelj ih
je kontrolisao svojim okupacionim sistemom. Mobilizacija seljakih masa u oslobodilakoj borbi predstavlja najkrupniju pobedu
u narodnooslobodilakom ratu". 137
Gotovo svi politiki i vojni potezi u NOR-u, pored ostalog, bili su uslovljeni zahtevima popune narodnooslobodilakih jedinica. Svi vei prodori NOVJ imali su i zadatak da se glavnina pojavi
u onim krajevima gde su se nalazile jo nemobilisane snage. Pravilan politiki odnos i postupak prema raznim kvislinkim i uopte neprijateljskim vojnicima uinili su da desetine hiljada ljudi
prebegnu u NOV i POJ. Znatan broj neprijateljskih vojnika (najvie Italijana) priao je na stranu NOP-a. Od pripadnika stranih dravljana formirane su i posebne jedinice u sastavu NOVJ.
136
137

Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 31/12/1.

Edvard Kardelj, Put nove Jugoslavije,

Kultura,

Beograd

1964,

Na popunu oslobodilakih jedinica pozitivno je delovalo formiranje jedinica na nacionalnoj osnovi i omladinskih jedinica, postojanje iroke mree partizanskih odreda i vojnopozadinskih organa, posebnih jedinica narodnosti i jedinica stranih nacionalnosti, delovanje borbenih, udarnih i diverzantskih grupa i primena
razliitih oblika otpora, na emu se angaovala vea masa stanovnitva svih slojeva. Meusobni odnosi koji su vladali u NOV i POJ
stimulativno su delovali na mobilizaciju novih boraca.
Prve tri godine rata NOV i POJ popunjavani su, uglavnom,
na dobrovoljnoj osnovi. Sve irim zamahom ustanka i revolucije,
osloboenjem veeg dela teritorije od okupatora i kvislinga, uvrenjem narodne vlasti i prerastanjem oslobodilakih jedinica u
brojno jaku armiju, takav sistem popune zahtevao je izvesne proniene. Zato je ve na Drugom zasedanju AVNOJ-a, novembra 1943,
doneta odluka o uvoenju opte vojne obaveze, o emu je Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije doneo poseban dekret. Optom vojnom obavezom obuhvaeni su svi graani od 18. do 50.
godine starosti, ali je i dalje zadrano pravo da svako lice, bez obzira na godine d pol, moe dobrovoljno da stupi u NOV i POJ.
Opta vojna obaveza poela ise iroko primenjivati tek od druge polovine 1944. godine, posle definitivnog osloboenja veeg dela jugoslovenske teritorije. Tada s-u se pojavile prve dopunske jedinice na osloboenoj teritoriji Bosne d Hercegovine, Crne Gore,
Dalmacije, Makedonije, Srbije i Vojvodine. To je ilo uporedo sa
sprovoenjem naredbe o mobilizaciji odreenih godita, koju je
izdao Vrhovni tab NOV d POJ 3. novembra 1944. godine.
Prema nareenju Vrhovnog taba NOV i POJ od 25. decembra 1944, poelo se sa formiranjem veih dopunskih jedinica da
bi se obezbedila pravilna, sigurna i neposredna popuna operativnih jedinica". 138 Predvieno je da se f o r m i r a j u dopunske brigade
i bataljoni. Drugim nareenjem Vrhovnog taba od 30. decembra
regulie se da su dopunske jedinice vojnopozadmske i da su potinjene glavnim tabovima, odnosno korpusnim oblastima.
Predvieno je da Glavni tab Srbije formira tri dopunske brigade, jednu za 1. armiju sa seditem u Beogradu, jednu za popunu
2. armije u Valjevu i jednu, u Kragujevcu, za popunu ostalih jedinica. Svaka brigada trebalo je da ima toliko bataljona koliko je
bilo divizija u armiji, odnosno koliko je bilo divizija pod Glavnim
tabom Srbije. Vojna uprava za Vojvodinu imala je formirati jednu dopunsku brigadu od tri bataljona za 12. korpus, odnosno za
3. armiju, sa seditem u Somborn. U Skoplju se imala formirati
jedna dopunska brigada za Glavni tab Makedonije, a 5. korpus
jednu dopunsku brigadu u kojoj e biti prikupljeno za obuku
ljudstvo iz cele Bosne d Hercegovine. Glavni tabovi Hrvatske i
Slovenije imali su izvriti pripreme za naknadno formiranje dopunskih brigada, iz ega je izuzeta Dalmacija, gde je odmah formirana jedna dopunska brigada u Katelima za popunu jedinica
Arhiv VII, k. 15, br. reg. 491/1, k. I l l , br. reg. 312 i k. l119/4,
br. reg. 326/1.

Prilog br. 26
EMA RUKOVOENJA I KOMANDOVANJA JUGOSLOVENSKOM ARMIJOM, MART 1945.

8. korpusa, odnosno 4. armije. tabu 2. korpusa je nareeno da

formira jedan dopunski bataljon za celu Crnu Goru.
Brojno stanje dopunske brigade moglo je biti do 6.000, a bataljona do 2.000 ljudi. Mesta boravka dopunskih jedinica nisu bila
tako vrsto odreena, predviala se mogunost njihovog prebacivanja blie operativnim jedinicama koje su popunjavale.
Nareenjem Vrhovnog taba od 30. decembra 1944. regulisano je formiranje regrutnih centara, radi obuke. Popunjavali su se
od vojnopozadinskih organa ili iz dopunskih jedinica. Isto tako,
regrutski centri popunjavali su dopunske brigade. Jedan regrutski
centar nije mogao imati vie od 2.000 ljudi. Obuka u dopunskim
brigadama i r e g r u t s k i m centrima trajala je dva meseca a kadrove, naoruanje i opremu davale su operativne jedinice. Kao krajnji rok za formiranje dopunskih jedinica i regrutskih centara predvien je 15. januar 1945. godine. 139
Na osnovu ovih nareenja Vrhovnog taba NOV d POJ, poetkom 1945. godine poelo je formiranje dopunskih brigada. U februaru 1945. u Vojvodini su postojale sledee dopunske brigade:
1. iptarska dopunska brigada u Vrcu, 2. iptarska dopunska brigada u Kikindi, 3. iptarska dopunska brigada u Petrovgradu (Zrenjanin), Dopunska brigada 1. armije u Bakoj Topoli, gde je dola iz Beograda i Iriga, i Dopunska brigada 3. armije u Somborn.
Dopunska brigada 2. armije bila je u Valjevu, a Dopunska brigada
Glavnog taba Srbije u Kragujevcu i aku. Dopunska brigada
Glavnog taba Makedonije formirana je u Skoplju, 140 a Dopunska
brigada 8. korpusa, odnosno 4. armije u Katelima. Radi boljeg rukovoenja sa vie dopunskih brigada u Vojvodini, u aprilu 1945,
u Petrovgradu (sada Zrenjanin) formiran je tab Grupe dopunskih
brigada, koji je postojao sve do juna 1945 godine. 141
Osim toga, postojale su Omladinska dopunska brigada 4. korpusa i dopunske brigade 5. i 15. korpusa. Ukupno je u toku NOR-a
postojalo 13 dopunskih brigada. U toku zavrne ofanzive svaka armija imala je dopunsku brigadu.
I pre nareenja Vrhovnog taba od 25. decembra 1944, u pojedinim korpusima i divizijama postojali su dopunski bataljoni,
npr. u 2. korpusu postojao je Dopunski bataljon u martu i944.
Najvei broj dopunskih bataljona formiran je u prvim mesecima
1945. U aprilu 1944. formiran je Dopunski bataljon 11. korpusa, a
u avgustu 10. korpusa, dok su u februaru 1945. formirani dopunski bataljoni 3. i 7. korpusa. 142
Kod jedanaeste divizije NOVJ, odnosno JA, postojali su dopunski bataljoni, i to kod 13, 20, 23, 27, 29, 34, 37, 40, 42, 43. i 48. divizije. to se bliio k r a j rata, i poto je popuna stizala iz dopunskih brigada i regrutskih centara, korpusni i divizijski dopunski
139
Arhiv VII, k. 15, br. reg. 491/1, k. I l l , br. reg. 312 i k. 119/4,
br. reg. 326/1.
110
Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 92/Ia.
141
Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 47/12/1 i k. 258, reg. br. 34/5.
Arhiv VII, k. 569, reg. br. 284, k. 554A, reg. br. 125, k. 935,
reg. br. 164, k. 1747, reg. br. 940 i k. 401, reg. br. 68.

bataljoni su postepeno rasformirani. Nova divizijska formacija

od marta 1945. nije predviala dopunski bataljon.
RUKOVOENJE I KOMANDOVANJE
Na osnovu sporazuma Tito Subai, u Beogradu je 7. marta 1945. obrazovana Privremena vlada DFJ. Dotadanje Poverenitvo za narodnu odbranu Nacionalnog komiteta osloboenja
Jugoslavije preimenovano je u Ministarstvo za narodnu odbranu,
kao organ vlade. Funkcije predsednika vlade, vrhovnog komandanta i ministra narodne odbrane sjedinjene su u linosti marala
Josipa Broza Tita.
Kada je 1. marta 1945. NOVJ preimenovana u Jugoslovensku
armiju, Vrhovni tab NOV i POJ reorganizovan je u Generaltab
Jugoslovenske armije, kao neposredni operativni organ Vrhovnog
komandanta, Poverenitva, odnosno Ministarstva za narodnu odbranu, za rukovoenje svim oruanim snagama. Pod neposrednom
komandom Generaltaba bili su tada glavni tabovi Srbije, Makedonije, Hrvatske i Slovenije, Operativni tab za Kosovo i Metohiju, tabovi 1, 2, 3. i 4. armije, 2, 3. i 5. korpusa,, a od 17.
marta do 24. aprila Operativni tab Grupe korpusa, Komanda
vazduhoplovstva, tab Grupe vazduhoplovnih divizija, Komanda
Jugoslovenske mornarice, tab 4. operativne zone Slovenije (koji
je kasnije ponovo potinjen G Slovenije), Korpus narodne odbrane Jugoslavije, tab Gardijske brigade, Vojna akademija, kola za vie komandante, tab Vojne baze u Bariju, zatim dve
vojne misije kod saveznikih armija i druge samostalne jedinice.
Radi lakeg rukovoenja rodovima i slubama oruanih snaga,
marta 1945, u sastavu Ministarstva narodne odbrane obrazovana
je Komanda pozadine JA, a zatim komande artiljerije, ininjerije,
tenkovskih i motorizovanih jedinica, veze i hemijske islube. U
sastavu Generaltaba bila su razvijena sva odeljenja: Operativno,
Obavetajno, Organizacijsko, Nastavno, ifrantsko, Istorijsko, Odeljenje za ratne opite i Odeljenje za vezu sa inostranim armijama. 143
Generaltab JA, kao organ Vrhovnog komandanta, imao je rukovodeu i operativnu ulogu i pod njegovim rukovodstvom neposredno je pripremana i voena zavrna ofanziva oruanih snaga za
osloboenje Jugoslavije.
Predsednik Ministarskog saveta i ministar narodne odbrane
maral Jugoslavije Josip Broz Tito izdao je 2. aprila 1945. Uredbu o osnivanju Ratnog kabineta sa zadatkom da vodi sve tekue
poslove u vezi sa uspenim voenjem rata". U Ratni kabinet su
uli predsednik Ministarskog saveta i ministar narodne odbrane,
oba potpredsednika Ministarskog sveta, ministar inostranih
poslova, ministar unutranjih poslova, ministri finansija i informacija, predsednik Privrednog saveta i predsednik Zakonodavnog
saveta. 144
143
144

Arhiv VII, k. 1745, br. reg. 24/7.

Borba, 3. april 1945, str. 5.

Krajem 1944. i poetkom 1945. godine u tabove NOVJ poeli su stizati sovjetski oficiri u svojstvu instruktora i rasporeivani su na operativne i strune poslove u Ministarstvu narodne
odbrane. Vrhovnom tabu, odnosno Generaltabu, u odeljenjima
armija (izuzev 4. armije) i u kolama. Instruktori su bili samo
savetodavni organi tabova JA za stnuna, operativna li tehnika
pitanja. Oni su bili potinjeni dotinim tabovima JA, a bili su
vezani i za vojnog predstavnika Crvene armije pri Ministarstvu
narodne odbrane DFJ.145
Formiranjem armija i preimenovanjem Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije u Jugoslovensku armiju, u njenom sastavu
postojali su glavni tabovi Srbije, Makedonije, Hrvatske li Slovenije, dva na osloboenoj i dva na neosloboenoj teritoriji. Ostali
glavni tabovi su ukinuti 1944. godine. Umesto dotadanjeg naziva Glavni tab Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda, dobili su novi naziv Glavni tab Jugoslovenske armije za
Hrvatsku, Sloveniju, Srbiju, Makedoniju.
Do formiranja armija glavni tabovi su bili najvii organi
vojne vlasti u tadanjim federalnim jedinicama, kako u pogledu
rukovoenja operativnim jedinicama, tako i u pogledu vojnopozadinske slube. Izlaskom najveeg dela operativnih jedinica iz
sastava glavnih tabova i njihovim ulaskom u sastav pojedinih
armija, dotadanja uloga glavnih tabova znatno se izmenila i
dobila karakter vie vojnoteritorijalne komande nego to je imala
operativnu funkciju. To naroito vai za glavne tabove Srbije
i Makedonije, koji su pod svojom komandom jo imali samo
neke divizije druge linije". Prema tome, njihov rad je bio gotovo
potpuno vojnopozadin&kog karaktera. Glavni tabovi Slovenije i
Hrvatske imali su pod svojom komandom izvestan broj operativnih jedinica, te je prema tome njihov rad u velikoj meri imao
operativni karakter, to se smanjivalo tokom zavrne ofanzive sa
pomeranjem Unije fronta zapadnim granicama Jugoslavije, kada
su divizije i korpusi izlazili iz sastava glavnih tabova Hrvatske
i Slovenije i ulazili u sastav armija.
Kada je poetkom m a j a poelo formiranje 5. armije, prema
nareenju Generaltaba, kadrove za ovu armiju imali su dati
glavni tabovi Srbije i Makedonije, koje je onda trebalo ukinuti.
Meutim, poto je 5. armija potpuno oformljena posle irata, to su
glavni tabovi Srbije i Makedonije ostali do kraja rata,, kada su
i rasformirani. 14 * 5
Sastav Glavnog taba Hrvatske poetkom 1945. ostao je listi
kakav je bio krajem 1944. godine, s tim to su 10. februara formirani Komanda vojne pozadine i Odeljenje za naoruanje Glavnog
taba Hrvatske. Glavni tab Hrvatske dao je deo kadrova iza formiranje taba 4. armije, a posle je deo kadrova uao u sastav
taba 2. armije. Poto je 4. korpus (bez 34. divizije) uao u sastav
4. armije, 6. korpus u sastav 3. armije, a 10. korpus, n a j p r e u
145

Arhiv VII, k. 572, reg. br. 9/27.

Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 37/22/1 i 22/12/1. Vojna enciklopedija, tom III, str. 219.
146

sastav 3. a od 7. m a j a u sastav 1. armije, to je Glavni tab JA

za Hrvatsku doekao kraj rata samo sa 34. divizijom i samostalnim jedinicama (pratei bataljon, auto-bataljon, tri diverzantska
odreda i radna eta) i primio je pritapske jedinice 4. korpusa
kada je ovaj uao u sastav 4. armije i 15. m a j a rasformiran. 1 4 7
Glavni tab Jugoslovenske armije za Hrvatsku rasformiran je posle rata.
Januara 1945. u Glavnom tabu Slovenje dolo je do izmena
u tome to je Personalno odeljenje potinjeno direktno naelniku
taba, a Sudsko odeljenje drugom pomoniku naelnika taba.
Tada je formirano novo, Ininjerijsko odeljenje kojim je rukovodio prvi pomonik naelnika taba. U Biogradu na moru 22. februara 1945. formirana je Baza Glavnog taba Slovenije. etvrta
operativna zona bila je najpre operativna rezerva Generaltaba
JA, a onda je ponovo po t injen a Glavnom tabu Slovenje. Do
27. aprila 1945. Glavni tab Jugoslovenske armije za Sloveniju
bio je u selu Lokve kod ernomelja, a onda se, preko Gorskog
kotara, prebacio u Trst, gde je stigao prvih dana m a j a i tu rasformiran posle rata 18. m a j a 1945. godine. 148 (Prilog br. 26).
U prvim mesecima 1945. na Kosovu je dolo do reorganizacije rukovoenja i komandovanja, to je bilo uslovljeno potrebom unitenja kontrarevolucionamog otpora i konsolidacije narodne vlasti i tekovina revolucije. 149 Operativni tab NOV i PO
za Kosovo i Metohiju k r a j e m 1944. i poetkom 1945. u borbi protiv kontrarevolucionarnih snaga angaovao je osam kosovsko-metohijskih brigada, 46. i 52. diviziju. U tim borbama bila je angaovana i Kosovsko-metohijska brigada KNOJ-a, koja je formirana
26. januara 1945. Poto su borbe stalno voene, Vrhovni tab NOV
i POJ je 8. februara 1945. formirao Vojnu upravu za Kosovo i
Metohiju, u iju je nadlenost prela sva izvrna i sudska vlast
na tom podruju. Za komandanta Vojne uprave postavljen je pukovnik Savo Drljevi, koji je istovremeno bio i komandant Operativnog taba NOV i PO za Kosovo i Metohiju. Tog istog dana,
naredbom Vrhovnog taba, za (komandanta Vojne oblasti Kosova
i Metohije, koja je bila neposredno potinjena Vojnoj upravi,
odnosno Operativnom tabu za Kosovo i Metohiju, postavljen je
potpukovnik Nikola Boani. 150 Naime, 8. februara 1945. Vrhovni
tab je po ukazanoj slubenoj potrebi" za komandanta Operativnog taba NOV i PO za Kosovo i Metohiju postavio pukovnika
Sava Drljevia, za zamenika komandanta pukovnika Fadilja Hodu
a za politikog komesara potpukovnika Dura Medenicu. Operativni
tab je bio pod neposrednom komandom Vrhovnog taba, 151 a
bile su mu potinjene 52. divizija, koja je formirana 8. februara,
46. divizija i tab Operativne grupe brigada koji je -takoe toga
147

i 1109.148

Arhiv VII, k. 118, reg. br. 31/1 i Hronologija NOR-a, str. 1071
AIZDLJ u Ljubljani,

fascikla

str. 219.

148
130
151

VIG, br. 1/1972, str. 101.

Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 17/9.
Arhiv VII, k. 25A, br. reg. 16/9.

147,

Vojna enciklopedija, tom

III,

dana formiran od 3. ,i 5. kosovsko-metohijske, 6. crnogorske i

1. bokeljske brigade. 152 Pod Operativnim tabom NOV i PO za
Kosovo i Metohiju bile su jo 5. i 6. divizija NOV Albanije. Dva
dana posle ove reorganizacije jedinica NOV i POJ na iKosovu i Metohiji, 10. februara, formirani su Zatitni (pratei) bataljon, Konjiki i Artiljerijski divizion, Ininjerijski bataljon, eta za vezu
i Auto-eta Operativnog taba za Kosovo d Metohiju, dok je 30.
aprila u Pei formiran Artiljerijski divizion taba Operativne
grupe brigada. 153 Na osnovu naredbe Generaltaba JA, 13. aprila
rasformirana je 3. kosovsko-metohijslka brigada, a njenim ljudstvom popunjene su jedinice 52. divizije i Operativne grupe brigada. 154 Tada je prestala da postoji i Vojna uprava za Kosovo
i Metohiju. 155
Krajem februara 1945. u Cazinskoj (krajini rasformirana je
Unska operativna grupa, koja je u svom sastavu imala 1. i 2.
muslimansku brigadu, Dopunski bataljon i druge samostalne jedinice, oko 3.000 boraca. Do toga je dolo iz operativnih potreba
objedinjavanja borbenih dejstava jedinica u Cazinskoj krajini i
Kordunu pod komandom 8. divizije, koja je u svoj sastav primila
ljudstvo Unske operativne grupe, s tim to su 1. i 2. muslimanska
brigada rasformirane, a osnovana je Muslimanska brigada, ikoja
je ula u sastav 8. divizije NOVJ, i Krajiki (muslimanski) partizanski odred koji je kontrolisao osloboenu teritoriju Cazinske
krajine. 156
Na teritoriji Vojvodine poetkom januara 1945. jo je postojala Vojna uprava za Banat, Baku i Baranju, koja je naredbom
Vrhovnog taba formirana 17. oktobra 1944, a dmala je svu izvrnu i sudsku vlast i vojnopozadinsku funkciju na tom podruju.
Meutim, kako je krajem 1944. godine osloboena cela Vojvodina
i poto je situacija na terenu Banata, Bake i Baranje za preuzimanje civilne vlasti dovoljno sazrela", po nareenju Vrhovnog
taba od 27. januara 1945. ukinuta je Vojna uprava za Banat,
Baku i Baranju, a svu civilnu vlast preuzeli su Glavni NO odbor
Vojvodine i nii organi vlasti, a njene vojnopozadinske funkcije
preuzela je tek formirana Komanda Vojne oblasti Vojvodine. 157
KOLE I KURSEVI
Poetkom 1945. godine bio je potpuno razvijen sistem vojnih
kola za sve vidove i rodove oruanih snaga, sa tendencijom prelaska na mirnodopsko uzdizanje kadrova, iako su jo za ratne
152 A r h i v v i l , ,k. 25A, br. reg. 12/Ia i 329.
153
Hronologija NOR-a, str. 1049, 1104.
154
Hronologija NOR-a, str. 1091.
155 Vojna enciklopedija, tom IV. str. 659
is Arhiv VII, k. 1616, reg. br. 8/12. Hronologija NOR-a, str. 1070.
L'nska operativna grupa prvi put je obrazovana 29. aprila 1943. Drugi put
je osnovana 2. februara 1944. radi rukovoenja jedinicama NOV i POJ u
Cazinskoj krajini. Arhiv VII, k. 420, reg. br. 22/3 i k. 118, reg. br. 17/2.
157
Vojna enciklopedija, tom X str. 602 i Hronologija NOR-a, str.
1052, Arhiv VII, k. 25A, reg. br. 15/112.

potrebe, s obzirom na jo neosloboeni deo zemlje i postojanje

krupnih oruanih snaga svih vidova, rodova % slubi, zahtevale
bre kolovanje, sa kraim vremenom trajanja. Povoljnije su tada
bile i mogunosti kolovanja stareinskog kadra svih profila nego
ranije, jer je bio osloboen veliki deo Jugoslavije i postojali su
bolji materijalni uslovi. Najvei deo stareinskog kadra i dalje
se uzdizao u kolama i na kurseviima u NOVJ (JA), a samo m a n j i
deo je slat u inostranstvo, najvie u Sovjetski Savez.
Posle osloboenja Beograda, oktobra 1944, Oficirska kola
Vrhovnog taba nastavila je sa radom u Beogradu, kao Peadijska
oficirska kola. Ona je 5. marta 1945. reorganizovana u nekoliko
rodovskih kola: Peadijsku oficirsku kolu za komandire vodova
i eta i komandante bataljona, kolu za vie komandante i tabnu slubu, u kojoj se vrila obuka komandanata brigada i divizija i oficira u tabovima armija i Generaltabu, Intendantsku
akademiju sa viim i niim teajem. Radi osposobljavanja artiljerijskih oficira, Vrhovni tab je u Beogradu, 1. novembra 1944,
formirao Artiljerijsku kolu NOVJ, poetkom februara 1945. kolu za vezu NOVJ, a u Panevu kolu za ininjerijske rukovodioce,
koja je kasnije preimenovana u Ininjerijsku oficirsku kolu JA.
U toku 1945. sve ove kole su reorganizovane prema mogunostima i potrebama JA, tako da su svi rodovi vojske formirali svoje
rodovske oficirske i podoficirske kole.
Krajem januara 1945. poela je nastavu Vojna akademija
Demokratske Federativne Jugoslavije, koja je osnovana u Topoideru kod Beograda 21. novembra 1944. U n j e n u I klasu primljeno
je oko 2.070 pitomaca iz svih jedinica i krajeva Jugoslavije. To
je bila prva vojna kola organizovana na savremenim osnovama,
koja je trajala dve godine. Predavali su oficiri NOVJ koji su proli rat i vojne kole, kao i jedan broj oficira kraljevske jugoslovenske vojske koji su se vratili liz zarobljenitva i profesori Beogradskog univerziteta. U septembru 1945. Vojna akademija je
rasformirana, umesto nje osnovana su vojna uilita rodova vojske: peadijsko, artiljerijsko, tenkovsko i ininjerijsko, u kojima
je takoe kolovanje trajalo dve godine.
Poetkom 1945. godine jo je radila Prva oficirska ko|Ia
Glavnog taba Hrvatske, sve do kraja marta. Posle toga je Peadijski kurs ove kole, krajem aprila, preao u Zadar, gde je sredinom m a j a 1945. formirana Druga oficirska kola Generaltaba
JA. Iz Zadra se krajem juna prebacila u Zagreb, a onda u Sarajevo, gde je 15. septembra 1945, od nje i Oficirske kole iz Beograda, osnovana Peadijska oficirska kola Generaltaba JA.
Druga oficirska kola Glavnog taba Hrvatske, koja je radila u Slavoniji, u martu 1945. je preimenovana u Oficirsku kolu
3. armije prebaena u Novi Sad. Njoj se prikljuila i Oficirska
kola Glavnog taba Vojvodine, zbog toga to su oslobodilake
jedinice sa teritorije Vojvodine i Slavonije (12. i 6. korpus; ule
u sastav 3. armije.

Sve do m a j a 1945. radila je Oficirska kola Glavnog taba

Slovenije. Kroz n j u je od avgusta 1943. do m a j a 1945. prolo
ukupno 1.542 sluaoca.
Prvih meseci 1945. obrazovane su oficirske kole pri Glavnom tabu Makedonije i Operativnom tabu za Kosovo i Metohiju.
U jesen 1944. u Piratu, Niu i Kragujevcu radile su artiljerijske
oficirske kole, koje su marta 1945. prerasle u Artiljerijsku kolu
Generaltaba JA.
Kadrovi za potrebe Mornarice i Vazduhoplovstva i dalje su
kolovani u zemlji i u inostranstvu. Posle osloboenja Dalmacije
Uprava kola i kurseva Mornarice NOVJ, koja je objedinjavala
kolovanje vojnopomorskog kadra svih specijalnosti, sa Visa se
prebacila na Hvar, a odatle u Trogir, odakle je premetena u Divulje poetkom februara 1945. Poslednji kurs za vojnopomorske
rukovodioce zavrio je rad krajem marta 1945. Poele su pripreme za kolovanje vojnopomorskih kadrova na dugotrajniji i savremeniji nain, to je uinjeno odmah posle rata.
Prva vazduhoplovna kola, sa oko 300 pitomaca za sve vrste
specijalista, formirana je u Novom Sadu, 15. marta 1945. U Zemuniku je 14. m a r t a 1945. formirana Pilotska kola za obuku omladinaca iz JA, iz koje se u oktobru 1945. razvilo Vazduhoplovstvo
vojno uilite.
Tako je izgraen potpuni sistem kolovanja kadrova JA. Izgraen je sopstvenim snagama i na sopstvenim ratnim iskustvima. Rukovodstvo NOP-a je pravovremeno uoilo potrebe za obuavanjem stareinskog kadra i staralo se da se za to stvore neophodni uslovi. Od 1942. do 1945. godine radilo je 36 kola i 223 teaja. Kroz njih jeprolo 28.034 sluaoca. 158 Time su postavljeni solidni temelji za posleratni razvoj vojnog kolstva.
RATNA VETINA JUGOSLOVENSKE ARMIJE U ZAVRNOM
PERIODU NOR-a
Krajem 1944. i poetkom 1945. godine pred NOVJ (JA) stajalo je nekoliko krupnih zadataka koji su uslovi j avali ratnu vetinu oruanih snaga nove Jugoslavije u zavrnom periodu NOR-a.
Trebalo je najpre nanositi gubitke nemakoj grupaciji koja
se povlaila sa jugoslovenskog ratita i spreavati stabilizaciju
fronta na linijama koje su za neprijatelja bile najvanije. U tom
smislu, bile su zapaene operacije 8. korpusa za osloboenje Knina i Mostara, ime su otvoreni prilazi neprijateljskim uporitima
u dolini Une i Bosne. Druga armija u istonoj Bosni onemoguila je neprijatelju da organizuje front na Drini, dok krupnije rezultate, zbog nepovoljnog odnosa snaga, nije uspela da postigne
prema dolini Bosne, glavnog komunikacijskog pravca neprijatelja.
Prva armija je potisnula neprijatelja na liniju zapadno od ida,
158
J. B. Tito, Desetogodinjica nae narodne armije, referat na sveanoj akademiji, 21. decembra 1955; Razmatranja o savremenom ratu,
Beograd 1959, str. 261.

vie originalnih operativnih manevara, sraunatih na to potpunije izvrenje k r a j n j e postavljenog strategijskog cilja.
Proboj neprijateljske operativno-strategijske odbrane i kasnije gonjenje protivnika izvreni su udarom s fronta, uz strategijsko, operativno i taktiko sadejstvo sa snagama JA u pozadini
protivnika. Pri tome se svuda teilo operativnom i taktikom odsecanju i okruenju neprijatelja, da bi se parcijalno i po delovima unitavao. U tom smislu karakteristina je liko-primorska
napadna operacija 4. armije u kojoj je potpuno razbijen nemaki
15. brdski korpus, kao i uspeli manevar severno od rijekog fronta,
brz prodor na Sou i u Trst i okruenje i unitenje nemakog
97. armijskog korpusa u rejonu Ilirske Bistrice. Karakteristian
je i p o k u a j odsecanja neprijateljske grupacije na Sremskom
frontu manevrom snaga 1. i 3. armije, a posle i manevar jedinica
3. armije brzim prodorom u r e j on Maribora i Dravograda, presecanje odstupnice nemakoj Grupi armija E" i njeno unitenje
sa kvislinkim snagama u gornjem toku reke Drave.
Kombinacija frontalnih borbi sa dejstvima u neprijateljskoj
pozadini predstavlja sutinu ratne vetine zavrnog perioda NOR-a. Postojanje tako krupnih snaga JA u pozadini neprijatelja,
nain njihove upotrebe i sistem komandovanja omoguili su da
se na odgovarajui nain najbolje ree strategijski problemi koji
su proizilazili iz zavrne ofanzive. Jer, postojanjem velikih slobodnih teritorija i snaga u pozadini neprijateljskog fronta na
svim pravcima, uspeno je reen pro-blem tempa nastupanja i
gonjenja, kao i snabdevanja i zbrinjavanja. Iako su snage JA u
zahvatu fronta imale brojnu nadmonost, nedostatak iskustva za
frontalni oblik dejstva, nedovoljne koliine borbene tehnike, municije i goriva ozbiljno su slabili vatrenu i manevarsku sposobnost divizija prvog eelona, to je pomenutom okolnou bilo
ublaeno.
Problem, manevra po spoljnim operacijskim pravcima, uz
ogranienu motorizaoiju i mehanizaciju, reavan je u kombinaciji
sa manevrom snaga JA u protivnikoj pozadini po unutranjim
pravcima i sinhronizovanim udarima u susretnom pravcu snaga
sa fronta i onih iz pozadine radi presecanja i razdvajanja neprijateljskih operativnih grupacija. U tom smislu, karakteristini su
postupci 6. i 10. korpusa u Slavoniji prilikom napada 3. armije
preko Drave, kao i manevar 4. i 11. korpusa u liko-primorskoj
operaciji 4. armije i manevar 9. slovenakog korpusa u pravcu
Trsta i Soe prilikom sadejstva s 4. armijom.
Krupne snage u pozadini neprijatelja, osim toga, spreavale
su manevar neprijateljskih rezervi, onemoguavale i oteavale organizovanje odbrane po dubini, remetile plansko i blagovremeno
izvlaenje i povlaenje, obezbeivale krila i bokove snaga na frontu, vrile strategijsko izvianje i onemoguavale snabdevanje neprijatelja. Ovim je nadoknaivan nedostatak bombarderske avijacije i vazdunodesantnih trupa. Pored ovih prednosti koje je
davala prisutnost takvih snaga iza linije fronta, to se povoljno

odraavalo na moralnom i politikom planu i uticalo na mobilizaciju masa za NOP i njihovo angaovanje za potrebe oruane
borbe.
Strategijska operacija u zavrnoj ofanzivi JA za osloboenje
Jugoslavije, praktino se sastojala iz niza veih i manjih napadnih,
a ponekad i odbrambenih operacija, voenih na velikom prostranstvu, kombinovanjem frontalnih i partizanskih dejstava, angaovanjem operativnih sastava u zahvatu fronta i operativno-partizanskih u pozadini neprijatelja, s elementima podrke i zatite,
a sve povezano jedinstvenim strategijskim ciljem, jedinstvenom
komandom i jedinstvenom idejom manevra. Pored toga, operacije
na primorskom vojitu imale su zadatak da privuku i angauju
operativne rezerve okupatora u Istri i Slovenakom primorju koje
su bile namenjene za intervenciju na italijanskom frontu, u kojima su znatnu ulogu odigrale jedinice Jugoslovenske mornarice.
Na osloboenom delu Jugoslavije, pored est divizija KNOJ-a,
nalazilo se sedam operativnih (divizija i jedna operativna grupa
brigada, ukupno 13 divizja JA i dve divizije NOV Albanije. Te
snage su, uz ostale organe pozadinske vojne organizacije, imale
zadatak da energinim dejstvom unite zaostale neprijateljske i
kontrarevolucionarne grupe i obezbede granice Demokratske Federativne Jugoslavije.
Ovim je uspena celina strategijskog zadatka, koji je stajao
pred Jugoslovenskom armijom u zavrnom periodu NOR-a, bila
osigurana primenom takve ratne vetine i strategijskim rasporedom snaga u zahvatu fronta, u neprijateljskoj i vlastitoj pozadini, pri emu su maksimalno iskorieni svi oblici oruane borbe
i tako obezbeen pobedonosan zavretak narodnooslobodilakog
rata (vidi prilog 28).
Prilog br. 28
PREGLED
sastava Jugoslovenske armije poslednjeg dana rata 15. m a j a 1945.
1. Armije 1, 2, 3, i 4, a u formiranju su jo bile 5. i 6. i 1. tenkovska armija.
2. Korpusi Na k r a j u rata ostalo je 6 korpusa 3, 4, 7, 9, 10. i
Korpus narodne odbrane Jugoslavije. Tokom zavrne ofanzive, od 20. marta
do 15. maja, rasformirano je najvie sedam korpusa, i to: 2, 5, 6, 11,
12, 14. i 15.
3. Dvizije ukupno 59, i to 49 divizija je peadijskih, 7 divizija
KNOJ-a, 2 vazduhoplovne i jedna italijanska antifaistika Garibaldi Fontanot". U zavrnoj ofanzivi (20. marta do 15. maja) rasformirane su tri
divizije 35. lika, 47. srpska i 30. slovenaka.
4. Brigade Poslednjeg dana NOR-a u sastavu Jugoslovenske armije
bilo je 261 brigada, i to: 271 peadijska, 29 brigada KNOJ-a, 28 artiljerijskih, 10 ininjerijskih, 3 protivavionske, 2 tenkovske, 2 konjike, 2 saobraajne, jedna brigada veze i jedna eleznika brigada i 12 dopunskih
brigada.
5. Pukovi Na k r a j u rata Jugoslovenska armija imala je 9 pukova,
i to: 6 vazduhoplovnih, 2 puka veze i jedan auto-puk Auto-komandc J u g o
slovenske armije.

6. NOP odredi Kada je zavren oslobodilaki rat u Jugoslaviji,

ostala su samo 3 NOP odreda, i to Podgrmeki i Posavskotrebavski u
Bosni i Hercegovini i Dolenjski u Sloveniji.
Ukupno je Jugosloveiiska armija 15. m a j a 1945. imala 800.000 boraca.

POLITIKI ORGANI I ORGANIZACIJE KPJ I SKOJ-a U

JUGOSLOVENSKOJ ARMIJI
Formiranjem armija zavrava se i ratni period izgradnje
partijskih organizacija u oslobodilakim jedinicama. Direktivom
CK KPJ od 14. januara 1945. u divizijskom komitetu dolo je do
izvesnih promena. 139 Pored pomonika politikih komesara brigada i komesara divizije, u divizijski komitet ulazi i izvestan
broj drugih lanova. U prvom redu komitet dobij a profesionalnog
sekretara, pomonika politikog komesara divizije koji se iskljuivo bavi poslovima partijskog rada u diviziji. 160 Divizijski komitet
formira sekretarijat u koji ulaze: sekretar komiteta, politiki komesar divizije i lan komiteta odgovoran za rad SKOJ-a. Sekretarijat je rukovodio radom partijske organizacije u vremenu izmeu
dva sastanka komiteta, vodio poslove partijske organizacije u diviziji i pruio pomo brigadnim partijskim rukovodstvima.
Divizijski komitet proleterskih divizija ii divizija koje su se
nalazile van teritorije na kojoj su formirane odgovarali su za svoj
rad i podnosili izvetaje direktno Centralnom komitetu KPJ, dok
su divizijski komiteti onih divizija koje su formirane i nalazile
se na teritoriji pojedinih nacionalnoh partijskih rukovodstava bili
odgovorni za svoj rad tim rukovodstvima. Prema toj odluci, brigadni partijski rukovodioci ne dostavljaju vie izvetaje centralnim, odnosno pokrajinskim partijskim rukovodstvima, ve samo
komitetu divizije.
Istom direktivom u tabovima korpusa i armija ne formiraju se partijska rukovodstva. Politiki komesar korpusa, odnosno
armije je partijsko-politiki rukovodilac. Politiki komesar armije
neposredno je imao uvid u partijski rad, a za politioko-kulturni
rad pri komandi armije postojalo je propagandno odeljenje koje
mu je bilo potinjeno. Propagandno odeljenje armije imalo je
isti sastav kao i propagandno odeljenje korpusa, ali veeg brojnog stanja i sastojalo se od odseka za politiku propagandu, kulturno-prosvetnog odseka sa sekcijama, odseka za tampu, filmske
i foto-sekcije.
Pri tabovima korpusa i armija tada se formiraju partijski
komiteti za sve samostalne jedinice i ustanove. U njega ulazi
profesionalni sekretar komiteta, rukovodilac SKOJ-a za sve pritapske jedinice i jo dva do tri lana. 161 Za komitet pritapskih
jedinica bile su vezane sve partijske organizacije jedinica i usta159

aok. 14.
169
161

Instrukcija CK KPJ od 14. januara 1945, Arhiv VII, k. 883A, f. 1,

Arhiv VII, k. 883A, f5, dok. 14.
Isto.

Poslednjeg dana rata 15. maja 1945. maral J. B. Tito izdao je

zapovest kojom pohvaljuje jedinice 3. armije na likvidaciji poslednje neprijateljske grupacije u Jugoslaviji.

nova koje su bile van sastava divizija, a neposredno potinjene

tabu armije ili korpusa kao to su artiljerijske, tenkovske, ininjerijske, protivavionske, pozadinske i druge jedinice. Komitet
pritapskih jedinica korpusa i armije bio je odgovoran Centralnom, odnosno nacionalnom komitetu Partije.
Za rukovoenje skojevskom organizacijom taba armije i
pritapskih jedinica formiran je komitet SKOJ-a, neposredno odgovoran Centralnom komitetu SKOJ-a, odnosno nacionalnim komitetima.
Direktivom CK KPJ od 14. januara 1945. u Mornarici NOVJ
je obrazovan partijski komitet koji su sainjavali politiki komesar Mornarice, pomonik komesara, rukovodilac SKOJ-a, dva lana
kao pojaanje (sekretarijat), zatim pomonici komesara sektora
(od marta pomonici komesara Severnog, Srednjeg i Junog sektora Jadrana i sekretar Komiteta KPJ Mornarice).
Kada je Vrhovni tab preimenovan u Generaltab JA i formirano Ministarstvo narodne odbrane 7. m a r t a 1945, obrazovano
je Politiko odeljenje Ministarstva narodne odbrane, umesto dotadanjeg Propagandnog odeljenja Vrhovnog taba. Ono je bilo
organ CK KPJ i objedinjavalo je celokupan partij sko-politiki rad
u Jugoslovenskoj armiji. Naelnik odeljenja bio je, istovremeno,
i partijski rukovodilac JA, a ujedno i lan CK KPJ. U jedinicama
su ostali i dalje propagandni organi, zatim politiki delegati u
vodovima, politkomesari od eta do armije i pomonici politkomesara od ete do divizije, a u slovenakim jedinicama sve do
Glavnog taba. Tako je ostalo do 15. m a j a 1945, kada je zavren
narodnooslobodilaki rat.

IZVETAJ GENERALTABA JUGOSLOVENSKE ARMIJE ZA 15. MAJ

Brzim i energinim nadiranjem prema gornjem toku reke Drave, nae
trupe presekle su odstupnicu ostacima nemakih i ustako-etnikih bandi
i zaokruivi ih na podruju Slovenj GradecGutanjPliberkDravograd,
posle trodnevnih estokih borbi razbile ih i prisilile na kapitulaciju.
Ovim su likvidirane poslednje neprijateljske snage, koje su pred naim trupama jo pruale organizovani otpor.
Zarobljeno je preko 20.000 ustaa, meu kojima i m a veliki b r o j
poznatih zlikovaca. Sa ustaama zarobljen je i vei b r o j etnika. Osim toga
prisiljeni su na kapitulaciju poslednji ostaci nemake balkanske grupacije
feldmarala Lera i zarobljeno preko 10.000 Nemaca. U borbama poginulo
je vie od 6.000 neprijateljskih vojnika i oficira i osloboeno >oko 8.000
graanskih lica koja su ustake bande silom . . .
Poslednji

ratni

izvetaj

Generaltaba JA.

Stvaranje i razvoj oruanih snaga narodnooslobodilakog

pokreta jugoslovenskih naroda i narodnosti odvijali su se u krajnje nepovoljnim uslovima drugog svetskog rata. Utoliko vie to
su faistiki okupatori ogromnim potencijalima ive sile i ratne
tehnike zaposeli jugoslovensku teritoriju i nastojali da je vrsto
dre pod svojom kontrolom. U stvaranju oruanih snaga i voenju
oruane borbe rukovodstvo narodnooslobodilakog pokreta nije
imalo dovoljno iskusnih kadrova a raspolagalo je skromnim koliinama naoruanja, municije i druge ratne opreme. S obzirom na
veliku udaljenost saveznikih armija, odnose izmeu lanica antihitlerovske koalicije i tekoe meunarodnog poloaja NOP-a u
poetnom periodu NOR-a, rukovodstvo NOP-a se moralo orijentisati na izgradnju oruanih jedinica iskljuivo sopstvenim snagama.
Zahvaljujui osloncu na sopstvene snage, jugoslovensko ratite se
ve 1941. ukljuilo u opte napore antifaistike koalicije za slamanje sila Osovine.
Rukovodea uloga KPJ sa Titom na elu, jasna politika platforma nacionalno osloboenje, borba protiv povratka na buroaski sistem Kraljevine Jugoslavije i otvaranje perspektive stvaran j e m bratske zajednice ravnopravnih naroda i narodnosti, snano
su se odraavali na proces stvaranja i izgraivanja oruanih formacija i predstavljali izvor njihove moralne snage i borbene sposobnosti.
Rukovodstvo NOP-a je u skladu sa optim razvojem NOB-a
odreivalo karakter, ulogu i zadatke oruanih snaga, to je bilo
od bitnog znaaja za ravnomeran proces njihovog stvaranja i uvrivanja. Opti stavovi i direktive CK KPJ, posebno Titova uputstva u Biltenu Glavnog, odnosno Vrhovnog taba, predstavljali su
vrstu orijentaciju za rad na organizovanju, razvijanju i upotrebi
oruane sile.
Od prvih dana ustanka usmeravanje izgradnje oruanih jedinica bilo je u teitu aktivnosti CK KPJ i Vrhovnog taba: Nai partizanski odredi su pod centralnim rukovodstvom taba i CK
KPJ koji postepeno te ratrkane partizanske odrede pretvara u
jednu oslobodilaku armiju koja e biti samo pod naim rukovodstvom i uticajem .. ." (Tito).
To to su stvaranje i izgradnja oruanih snaga bili u sreditu panje CK KPJ garantovalo je njihov razvoj na jedinstvenim
osnovama na elom jugoslovenskom prostoru, uz dosledno potovanje specifinosti, konkretnih uslova, potreba i mogunost; svake zemlje i pokrajine, svakog kraja, pri emu je do izraaja dola
puna stvaralaka inicijativa i kreativnost glavnih i ostalih tabova
i komandi. Naelo jedinstvenosti oruanih snaga nije bilo u suprotnosti s formiranjem oruanih jedinica na nacionalnoj i teritorijalnoj osnovi, pa su nosile naziv prema mestu formiranja: bosanske, hercegovake, crnogorske, dalmatinske, hrvatske, makedonske, slovenake, srpske, junomoravske, vojvoanske, kosov-

sko-metohijske, krajike, istonobosansike i druge. To je, uz ravnopravnost jezika, ravnomerno uzdizanje kadrova, nacionalne komande i nacionalne zastave, imalo dubok politiki i vojni smisao
bio je to izraz politike nacionalne ravnopravnosti, doprinos reavanju nacionalnog pitanja u praksi naronoosolobodilake borbe. Oruane snage NOP-a dejstvovale su kao jedinstvena celina,
ije je napore na strategijskom nivou objedinjavao Vrhovni tab.
Formiranje i razvoj oruanih snaga NOP-a odvijali su se uz
velike tekoe objektivne i subjektivne prirode, poev od njihovog nastanka i prvih oruanih borbi do povremenih gubitaka i
osipanja, pa i rasformiranja pojedinih jedinica. Formiranju jedinica prilazilo se stvaralaki. Pri provoenju tog primarnog zadatka, sva rukovodstva NOP-a vodila su rauna o specifinosti
svake teritorije, vojno-politikim i drugim okolnostima, primenjujui pri tom teoretske postavke marksistike nauke i pouke istorije o partizanskom ratu, a pre svega vlastita iskustva.
Za formiranje oruanih snaga i njihovu upotrebu od presudnog znaaja bili su politika svest i moral boraca ii (stareina, na
emu su uporno radili partijska i skojevska organizacija, tabovi
i komande. Stupanjem u partizanske jedinice, svaki borac je davao sveanu obavezu da e se, ne tedei napore i ivot, istrajno
boriti do potpunog unitenja faistikog okupatora i svih drugih
narodnih neprijatelja.
Vojna organizacija NOP-a prekrivala je celu teritoriju Jugoslavije i tako odgovarala potrebama naronoosolobodilake borbe u celini, kao i svim vidovima i oblicima oruane borbe: u brdsko-planinskim predelima, ravnici i komunikativni j im oblastima,
na moru, otocima itd. Tito je podvlaio da je postojanje oruanih
snaga u svim defovima Jugoslavije proizlazilo iz toga to je bilo
predvideno da operacijski prostor bude itava Jugoslavija, kako
bi se to vie razvukle neprijateljske snage i taktikom brzih manevara i iznenadnih napada na najslabija mesta nanijeli neprijatelju to vei gubici". Postojanje oruanih jedinica na elom jugoslovanskem prostoru objektivno je u strategijskom smislu izraavalo sadejstvo svih 'oruanih snaga NOP-a, odgovaralo je potrebama i ciljevima oslobodilakog rata, stvarala se relativna nadmonost na pojedinim sektorima, razvlaio i iznuravao neprijatelj,
to je imalo znaajan vojni i politiki efekat podizalo je borbeno raspoloenje stanovnitva i podsticalo mobilizaciju za NOP.
Zahvaljujui prisustvu partizanskih jedinica, kasnije jedinica
NOVJ u svim krajevima Jugoslavije d partizanskom nainu ratovanja, neprijatelju je ograniavana mogunost manevra ii voenja
oruane borbe, zbog ega se moe rei da je tokom itavog rata
bio u strategijskoj defanzivi.
U procesu oruane borbe postepeno su se stvarale i izgraivale oruane snage, sticala ratna iskustva i osposobljavale jedinice za sloenije borbe i operacije. Manje akcije u partizanskom ratu vode k r u p n i m " isticao je T i t o jer one postepeno mobiliziraju sve nas. Male akcije ue ljude ratovanju i to znanje je ga-

Vrhovni komandant NOV i

POJ maral Tito obilazi poloaje na Sremskom frontu,
januara 1945.

Maral Tito i feldmaral Aleksander

prilikom
planiranja
zajednikih
operacija,
Beograd, februara 1945.

Maral Tito i komandant III

ukrajinskog
fronta
maral
Tolbuhin za vreme potpisivanja ugovora o koordinaciji
dejstava u Maarskoj, Italiji
i Jugoslaviji, 1945.

Poletanje na ratni zadatak sa zemunskog

aerodroma, januar 1945.

Feldmaral Aleksander i general Peko

Dapevi na Sremskom frontu, 1945.

K S W

Jedinice 1.

rf

3. brigada 6. divizije juria

na Sremskom frontu, 1945.

tenkovske brigade i 26. dalmatinske divizije u

enje Bihaa, krajem marta 1945.

borbi za oslobo-

Dalekometna
artiljerija
Artiljerijske brigade 4. armije u
Lici aprila 1945.

5.
prekomorska
brigada
u
Sloveniji kod Grionice 1945.

Tenkovi 2. tenkovske brigade T-34" na maru, u prolee 1945.

Jedinice Jugoslovenske armije

osloboenom Iloku,

1945.

Ukrcavanje

ranjenika

savezniki transportni avion,

april 1945.

Bela Krajina,

Borbe za Mostar. 29. divizija

u februaru 1945.

Austrijski partizanski

bataljon

u sastavu NOV
januara 1945.

Slovenije,

Suha Krajina,

kraj

Fiskulturno
takmienje
2.
proleterske brigade za vreme
Svetske
omladinske
nedelje,
s. Badovinci, mart 1945.

Borci jedinica KNOJ-a na granici nove Jugoslavije, poetkom 1945.

Borci

brigade

Budo

Tomovi"

na poloaju
1944. godine

Otra

stijena

(kod

Brodareva)

Komandant 4. armije general

Petar Drapin i naelnik taba Pavle Jaki u Istri, 1945.

Radiostanica 4. armije u dejstvu ispred Rijeke, krajem aprila 1945.

Iskrcavanje

jedinica

Kvarnerskog odreda na istonu obalu

nikoj Dragi, 21. aprila 1945.

Istre

Mae-

Brod
luku

Jadran" uplovljava
osloboenog Trsta,
maj 1945.

u
6.

Borci 4. jugoslovenske armije nakon osloboenja Trsta 1. maja 1945.

v
. ^ ' - I B H B K J B i i

,1

Slavlje u osloboenom Trstu 1. maja 1945.

Motorizovani

odred 4.

armije na putu za Koruku

maja 1945.

ispred

Tolmina,

poetak

Maral

Jugoslavije

Josip

Broz

Tito obilazi ranjenike

Zagreb, maj 1945.

bolnici

na

Rebru,

Popis zaplenjenog oruja od.

strane 3. divizije u Sloveniji,
maj 1945.

Naoruanje i oprema vrhovnog komandanta NOV i POJ

marala Josipa Broza Tita

Zastave brigada NOV i POJ u Vojnom muzeju JNA u Beogradu

rancija da se partizanski odred nee raspasti u sluaju ako krupna akcija ne uspije .. ."
Rukovodstvo narodnooslobodilakog pokreta postupno je izgraivalo oruane isnage, prilagoavajui ih i usaglaavajui konkretnim uslovima jugoslovenskog ratita i optim uslovima drugog svetskog rata, ciljevima NOB-a, materij alno-tehnikim mogunostima, kadrovima, te odnosu snaga. Otuda su i oblici organizovanja bili raznovrsni, to je bilo u skladu sa uslovima partizanskog rata i potrebama svalke etape NOB-a u celini i u pojedinim
zemljama i pokrajinama Jugoslavije. Tako su postajale partizanske i operativne, pokretne jedinice, kao i organi vojnopozadinske
vlasti, to se u oruanoj borbi meusobno dopunjavalo i predstavljalo jedinstvenu celinu.
Oruane snage NOP-a su se izgraivale u neprekidnom procesu oslobodilake borbe, razvijajui se od niih ka viim organizacijskim oblicima i u skladu sa irenjem i jaanjem 'NOB-a i sa
strategijskim ciljevima u svakoj etapi narodnooslobodilakog rata. One isu prole etiri osnovne etape svoga razvoja.
U razvoju oruanih snaga prva etapa poklapa se vremenski
sa ustanikom 1941. godinom, u kojoj su partizanski odredi osnovni oblik vojne organizacije. Jedino se partizanskim odredima
i partizanskim nainom oruane borbe mogao pokrenuti narod na
ustanak i stvoriti uslovi da preraste u optenarodni rat. Smisao
takve orijentacije bio je u prednostima koje je u takvoj situaciji
pruala partizanska vojna organizacija. Pri nepovoljnom odnosu
snaga partizanske jedinice su mogle poesno tui znatno nadmonije snage okupatora i kolaboracionista jedino partizanskom taktikom ratovanja. Na t a j nain su postepeno uticale na promenu
postojeeg odnosa snaga u sopstvenu korist i proirenje politike
baze ustanka, kao i stvaranje novih ustanikih jedinica. Time je
bilo omogueno da su ve u leto 1941. partizanski odredi gotovo
u svim krajevima Jugoslavije ostvarili svoj osnovni zadatak pokretanje oruane borbe protiv okupatora. Meutim, razliiti
objektivni uslovi u pojedinim zemljama i pokrajinama, pa ak i u
manjim regionima, uticali su na dinamian razvoj partizanske
borbe i raznolikost vojne organizacije ustanka. Isto tako, i subjektivni faktori nesnalaenje u pokretanju borbe i organizovan j u partizanskih jedinica, preuranjeno formiranje krupnih sastava
(brigada, ak i divizija), dranje krutih frontova odraavali su
se na razvoj oruanih jedinica. Nov kvalitet u razvitku partizanskih odreda oznailo je vojno-politiko Savetovanje u Stolicama,
krajem septembra 1941, kada partizanske jedinice dobijaju obeleja vrstih vojnih formacija, a oruana borba se afirmie na naelima partizanskog ratovanja.
Stvaranje operativnih pokretnih jedinica (brigada) nevezanih za matinu teritoriju i izrastanje ustanka u optenarodni
rat predstavlja drugu etapu razvoja oruanih snaga NOP-a. Proces nastajanja operativnih jedinica zapoeo je formiranjem 1. proleterske NOU brigade, 22. decembra 1941, to predstavlja revolucionarni dogaaj u izgradnji vojne organizacije NOP-a i u razvo-

ju ratne vetine. U praksi oruane borbe ubrzo je potvreno da

su brigade takav oblik vojne organizacije koji je, uz druge inioce, omoguio da partizanska borba preraste u optenarodni rat.
U tom periodu formirani su i prvi udarni, omladinski i neki proleterski bataljoni koji ,su imali gotovo ista svojstva kao i brigade.
Stvaraju se i prvi zaeci partizanske mornarice i vazduhoplovstva, postepeno se poinju oblikovati jedinice rodova i slubi. Prvi organi vojnopozadinske vlasti (komande mesta, partizanske i
seoske strae) koji su se pojavili 1941, u ovoj etapi iroko se razvijaju a formiraju se i vojna podruja ija je funkcija bila veoma
znaajna u pozadinskom obezbeenju operativnih i partizanskih
jedinica. U domenu rukovoenja i komandovanja usavrava se
struktura tabova i komandi, a formiraju se i prvi operativni tabovi (tabovi operativnih zona), to je omoguavalo Vrhovnom
tabu i glavnim tabovima da rukovode sve razvijenijim oruanim
snagama i oruanom borbom.
Partizanski oblik oruane borbe i dalje je bio dominantan,
ali su se dejstvom brigada i drugih pokretnih jedinica poeli javljati i kombinovani oblici oruane borbe.
Formiranjem prvih divizija i korpusa, osnivanjem Narodnooslobodlake vojske Jugoslavije, 1. novembra 1942. poinje trea
etapa razvoja oruanih snaga, to ujedno oznaava i poetak bitke za strategijsku prekretnicu na jugoslovenskom ratitu. Ova etapa je najdua, najdinaminija u ukupnom razvoju oruanih snaga
i traje priblino do sredine 1944. Formiranje divizija i korpusa
predstavlja jedan od najznaajnijih poduhvata u domenu izgradnje oruanih snaga, koje e izrasti u oruanu silu na jugoslovenskom ratitu, sposobnu da izbori definitivni prelom vojno-politike situacije u korist narodnooslobodilakog pokreta.
U prvoj polovini 1943, godine NOV J je vodila dve velike,
dramatine i presudne operacije bitku na Neretvi i Sutjesci,
u kojima je izdrala najvea iskuenja, pokazala visok stepen organizovanosti, a borci ispoljili masovan heroizam, vrst moral i
samortvovanje. U toj etapi, naroito u danima kapitulacije Italije, dolazi do masovnog priliva novih boraca i poveanja ratnog
plena, ime su brojno ojaane oslobodilake jedinice poveale svoju udarnu snagu i vatrenu mo. Korpusi deluju u svim krajevima
Jugoslavije, a divizije su njihova osnovna udarna snaga. Iako su
dejstva na moru poela jo 1941, sada je to preraslo u kontinuirani oblik borbi protiv neprijateljskih pomorskih komunikacija
i plovnih objekata, izvoenjem zajednikih operacija kopnenih i pomorskih jedinica. Formirana je Mornarica NOVJ, sposobna da uspeno reava borbene i druge zadatke. Uspostavljena je neposredna
veza sa saveznikim armijama u Italiji i primljena prva vojna pomo. Formiraju se i prve vazduhoplovne jedinice i stvaraju uslovi za
osnivanje Vazduhoplovstva NOVJ. Znatna koliina oruja i borbenih sredstava omoguila je da se vea panja posveti razvoju
rodova i slubi. Formiraju se prve artiljerijske, ininjerijske, tenkovske, konjike i saobraajne brigade to je bio kvalitetan
skok u odnosu na prethodni period. Formiraju se nove jedinice

od pripadnika jugoslovanskih narodnosti i prve jedinice od stranih dravljana. Time je u praksi reavano pitanje ravnopravnosti
naroda i narodnosti Jugoslavije i izraavana solidarnost antifaistike borbe u celini. Osnovan je i Korpus narodne odbrane
(KNOJ), ija je najvanija funkcija bila da, zajedno sa ostalim
oruanim snagama, obezbedi tekovine NOB-a i zatiti dravne granice po meri osloboenja zemlje. U tom periodu, iako su formirane krupne operativne jedinice NOVJ, partizanski odredi i dalje
imaju istu ulogu, ali u njegovoj zavrnici nastaje proces njihovog
postepenog rasformiranja na osloboenoj teritoriji. Osnivaju se
korpusne (divizijske) vojne oblasti, koje pokrivaju celu jugoslovensku teritoriju. Komande i tabovi su se potpuno irazvili i uspeno rukovodili sve sloenijim borbenim dejstvima.
U ratnoj vetini NOVJ sve vie je prisutan kombmovani oblik borbenih dejstava. Ona izvodi krupne operacije, u kojima uestvuje vie divizija i korpusa, uz sve vidnije sadejstvo vidova, rodova i slubi i organa vojnopozadinske vlasti. U toj etapi stvoreni
su uslovi za otpoinjanje reavajuih borbi za konano osloboenje zemlje u toku kojih je dolo do koordinacije sa dejstvima Crvene armije u istonim krajevima Jugoslavije i iza osloboenje
Beograda, posle ega su se sovjetske jedinice potpuno prebacile
u Maarsku.
Od polovine 1944. nastupila je etvrta, poslednja etapa u razvoju oruanih snaga NOP-a u kojoj se izvode zavrne operacije
za potpuno osloboenje Jugoslavije. Tada se objedinjuju strategij sko-operativne grupacije, formiraju armijske grupe i armije,
NOVJ je preimenovana u Jugoslovensku armiju, Mornarica NOVJ
u Jugoslovensku mornaricu, Vrhovni tab NOV i POJ reorganizovan je u Generaltab JA, osnovani su Ministarstvo narodne odbrane 1 Ratni kabinet. To je bilo konano oblikovanje organizacijske strukture oruanih snaga NOP-a. Reorganizovane su oruane
snage u krupne strategi j sko-operativne grupacije i armije. Dalje
su se razvile jedinice vidova, rodova i slubi. Mornarica NOVJ, odnosno Jugoslovenska mornarica postala je vaan inilac u bici za
Jadran, vazduhoplovna podrka bila je sve efikasnija, jer su formirane dve vazduhoplovne divizije, a jedinice rodova i slubi izvravale su sloene zadatke podrke i obezbeenja u zavrnoj ofanzivi za osloboenje Jugoslavije.
U toj poslednjoj etapi razvoja oruanih snaga sve se vie
prelazilo na frontalni oblik oruane borbe, ali su se primenjivala
i kombinovana borbena dejstva. Radilo se o k o m b i n o v a n j u , na
irem nivou, frontalnih dejstava s razvijenim dejstvima krupnih
snaga u pozadini neprijatelja i dejstvima na obezbeenju osloboene teritorije protiv zaostalih neprijateljskih delova i snaga kontrarevolucije.
Postupnost stvaranja i razvoja oruanih snaga NOP-a bila
je rezultat usklaenosti vojne organizacije sa stepenom razvoja
oruane borbe, potrebama ouvanja dostignutih rezultata i sa politikim i vojnim ciljevima rata u celini i svake njegove etape
posebno. Takva postupnost u razvoju vojnih jedinica gradila se

na organizacijsko-formacijskoj strukturi oruanih snaga, koja je

bila usaglaena vojno-politikoj situaciji, uslovima jugoslovenskog
ratita i oblicima voenja narodnooslobodilakog rata (prilog
br. 29).
Za pobedanosan ishod narodnooslobodilakog rata od odluujueg znaaja bilo je jedinstveno rukovoenje i komandovanje,
to je proizilazilo iz uslova u ikojima je voen oslobodilaki rat,
njegove politike i strategijske koncepcije, karaktera vojne organizacije i naina voenja borbenih dejstava, iz jedinstva pogleda
i doktrinarniih stavova. Istovremeno, komandovanje ma svim stepenima bilo je u velikoj meri osamostaljeno. Masovna stvaralaka
inicijativa boraca i stareina takom itavog rata bila je znaajna
poluga pri stvaranju, uvrenju i izgraivanju oslobodilakih
jedinica.
Uspeno rukovoenje i komandovanje objanjava i injenica to su tabovi i komande svih nivoa, do Vrhovnog taba, bili
na licu mesta, gotovo uvek u sreditu raznih zbivanja. Zbog toga
su oni mogli neposrednije uticati na razvoj oruanih snaga i usavravanje njihove ratne vetine, na promene organizacij sko-formacijske prirode, na reavanje problema vojne organizacije u svim
etapama narodnooslobodilakog rata. Jedna od bitnih karakteristika tabova i komandi NOV i POJ je u :totme to su bili izvanredno mobilni i efikasni, a struno uzdizanje komandnog kadra
sistematski je unapreivano kroz razne kurseve i kole, aili pre
svega ratnom praksom.
U stvaranju oruanih snaga NOP-a presudnu ulogu imao je
vrhovni komandant i generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito, za
ije je ime vezan nastanak, uloga i pobeda oruane sile naroda
i narodnosti Jugoslavije. Titovo delo je ceo koncept nastanka i
razvoja oruanih snaga NOP-a, od prvih partizanskih odreda do
armija. Tito je donosio sve bitne odluke i izdavao najvanije direktive u stvaranju NOVJ; pokretao inicijativu u pojedinim etapama razvoja oruanih snaga i podsticao stvaralatvo svih inilaca NOP-a u dinaminoj praksi njene upotrebe; pronalazio adekvatna reenja u raznim situacijama, razraujui originalnu strategiju i taktiku njene upotrebe i pronalazei najcelishodnija
reenja za bezbrojne tekoe u etvorogodinjoj oruanoj borbi.
Tito je NOVJ smatrao osnovnim sredstvom za postizanje
ciljeva rata i revolucije. Reenja u stvaranju vojnih formacija nije
traio u emama o revoluciji, ve u ivoj stvarnosti optih uslova
drugog svetskog rata i posebnih Okolnosti u Jugoslaviji, kao i u
praksi oruane borbe. Tito je otkrio i razvio potencijalne snage
naroda i odredio strategijski smisao i sadraj prostorno udaljenih
ali idejno povezanih delova oruane sile, i jo 1941. sve slio u
jedinstvenu celinu zajednike borbe naroda i narodnosti Jugoslavije, sve do zavrnih operacija za potpuno osloboenje zemlje,
stvorivi tako od porobljene i rasparane Jugoslavije znaajno i
od sila Osovine nepredvieno ratite u ovom delu Evrope.
Oruane snage narodnooslobodilakog pokreta u Jugoslaviji
bile su od izuzetne strategijske vanosti za antihitlerovsku koa-

liciju u drugom svetskom ratu. Nalazei se na jednom od najznaajnijih prostora evropskog ratita, u centru Balkana i jugoistoka
Evrope, u neposrednoj blizini drava sila Osovine, NOVJ neprekidnim oruanim dejstvima od julskih dana 1941. do 15. m a j a
1945. zadavala je snane udarce faistikim armijama. Zbog toga
je neprijatelj na jugoslovenskom ratitu u proeku uvek drao
3035 divizija, koje su komandovanju osnovnih sila bile preko
potrebne na ostalim frontovima drugog svetskog rata. U zavrnoj
etapi drugog svetskog rata na jugoslovenskom ratitu ispred Jugoslovenske armije bilo je angaovano toliko neprijateljskih snaga koliko ih je priblino bilo na frontu ispred saveznikih armija
u Italiji, ili na sovjetsko-nemaokom frontu u Maarskoj.
Doprinos Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije optesaveznikoj pobedi nad faizmom ogleda se i u odnosu snaga na
jugoslovenskom ratitu i u ukupnom pokazatelju ljudskih gubitaka 19411945. Gubici NOVJ iznosili su 305.000 poginulih i
425.000 ranjenih boraca. Meu poginulima bilo je 50.000 lanova
KPJ i oko 70.000 lanova SKOJ-a, te 25.000 ena-boraca NOVJ.
Rauna se da su gubici neprijatelja bili gotovo duplo vei, preko
1,200.000.
Zahvaljujui oslobodilakoj armiji, narodnoslobodilaki pokret bio je u mogunosti da uspeno sarauje sa antifaistikim
pokretima susednih zemalja i da im prua znatnu poimo. Na osloboenim teritorij ama u Jugoslaviji boravile su oruane jedinice
oslobodilakih pokreta Bugarske, Grke, Albanije i Italije, gde je
ujedno formiran ii izvestan broj bugarskih i italijanskih antifaistikih oruanih formacija.
Nastanak i razvoj oruanih jedinica NOP-a Jugoslavije pokazali su mogunost stvaranja oruanih snaga u uslovima okupirane zemlje i efikasno voenje narodnooslobodilake borbe u pozadini armija sila Osovine za vreme drugog svetskog rata, to
predstavlja podsticajno iskustvo za strategiju i taktiku narodnooslobodilakih i revolucionarnih pokreta i ratova.

ZBIRNI PREGLED

bn

29

ORUANIH SNAGA NARODNOOSLOBODILACKOG POKRETA JUGOSLAVIJE 19411945. GODINE

22. VI31.XII 1941.

1. I1. XI 1942.

1. XI31. XII 1942

1. 19. IX 1943.

9. IX31. XII 1943.

12

15

9
12

6
7

1. 131. XII 1944.

1. 115. V 1945

Ukupno:

18

292

241

51

85

92

44

12

36

.28

37

28

18

20

54

96

47

85

28

70

22

103

90

70

105

35

61

182

44

248

142

195

52

59

47

34

261

51

68

10

59

357

106

261

10

711

708

10

1 Ukupno je formirano 68 divizija (55 peadijskih, 7 divizija KNOJ-a, 2 vazduhoplovne i 4 italijanske). Rasformirano je 10 divizija, jedna obnovljena;
na kraju rata je bilo 59 divizija.
2 U toku NOR-a formirano je 357 brigada i 10 pukova (ranga brigade) ukupno 367 brigada (pukova). Obnovljeno (dvaput je formirano) 10 brigada,
rasformirano je 106 brigada i jedan puk, na kraju rata je ostalo 261 brigada i 9 pukova ukupno 270 brigada (pukova).
3 Od 1941. do 15. maja 1945. ukupno je formirano 556 partizanskih odreda, obnovljeno je jedan, dva ili vie puta 153 odreda, tako da ih je
ukupno formirano i obnovljeno 711, rasformirano 708 i na kraju rata ostalo 3 odreda.

HRONOLOGIJA STVARANJA I RAZVOJA ORUANIH SNAGA

NOP-a 19411945.
(vaniji dogaaji)
1941.
27. mart Pod pritiskom raspoloenja narodnih masa Jugoslavije, grupa oficira, sa generalom Duanom
Simoviem na elu, oborila vladu Cvetkovi
Maek, koja je 25. marta 1941. potpisala Trojni
pakt sa Nemakom. Obrazovana je nova vlada
Kraljevine Jugoslavije pod predsednitvom generala D. Simovia.
6. april Oruane snage Nemake, Italije, zatim i Maarske, jaine 51 divizija otpoele napad na Jugoslaviju. Njima se prikljuila i vojska carske
Bugarske.
10. april U Zagrebu odrana sednica CK KPJ na kojoj
je odlueno da se nastavi otpor agresoru i prema razvoju situacije ponu pripreme za oruanu borbu protiv okupatora. Formiran je Vojni
komitet, sa generalnim sekretarom KPJ Josipom
Brozom Titom na elu, iji je zadatak bio da
rukovodi vojnim i organizacijskim pripremama
za oruanu borbu.
17. april U okupiranom Beogradu potpisan akt o bezuslovnoj kapitulaciji vojske Kraljevine Jugoslavije.
Maj p. U Zagrebu odrano Majsko savetovanje predstavnika nacionalnih i pokrajinskih partijskih
rukovodstava (osim Makedonije) na inicijativu

i pod rukovodstvom Josipa Broza Tita. Odlueno je da sve partijske organizacije formiraju
vojne komitete, koji e sprovoditi pripreme za
oruanu borbu protiv okupatora i njihovih saradnika.
Maj p.p. Na sastanku u Sarajevu, formiran Vojni komitet pri Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH.
Maj p.p. Obrazovan Vojni komitet pri PK KPJ za Srbiju.
Maj d.p. Po nalogu PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak, otpoelo formiranje pripremnih udarnih
i partizanskih grupa za oruanu borbu protiv
okupatora.
Jun s. Formirana Vojna komisija pri PK KPJ za Makedoniju.
22. jun Na sednici CK KP Slovenije u Ljubljani, formirano Vrhovno poveljstvo slovenskih partizanskih et (odreda), koje je kasnije preiimenovavano u Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et (Glavni tab slovenakih partizanskih
eta).
27. jun U Beogradu odrana proirena sednica Politbiroa CK KPJ, na Ikojoj je odlueno da se, umesto dotadanjeg Vojnog komiteta, obrazuje
Glavni tab Naronooslobodilakih partizanskih
odreda Jugoslavije, za ijeg komandanta je odreen generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito.
Jun k. Vojna komisija pri PK KPJ za Crnu Goru, Boku
i Sandak reorganizovana u Vojnorevolucionarni komitet.
Pri CK KP Hrvatske obrazovano Operativno
partijsko rukovodstvo za Hrvatsku.
Odlukom PK KPJ za Vojvodinu, formiran tab
NOP odreda za Vojvodinu.
4. jul U Beogradu, na Dedinju, odrana proirena
sednica Politbiroa CK KPJ pod rukovodstvom
Josipa Broza Tita. Odlueno je da se od diverzija i sabotaa pree na opti ustanak, ija e
osnovna forma biti partizanski rat. Takoe su
razraeni planovi partizanskih operacija u Srbiji i stvaranja slobodne teritorije.
Na istom sastanku Politbiroa CK KPJ u Beogradu, namesto dotadanjeg Vojnog komiteta.

formiran tab NOP odreda Srbije, kasnije preimenovan u Glavni tab NOP odreda Srbije.
Jiul Na poetku ustanka CK KPJ doneo odluku da
se u partizanskim jedinicama obrazuju zasebne
partijske organizacije elije, na principu jedan odred jedna elija, koja se neposredno
vezivala za partijsko rukovodstvo na terenu.
7. jul Poeo ustanak naroda Srbije.
Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju doneo odluku da se osnuje Vojni komitet, prikuplja oruje, formiraju partizanske jedinice i otpone sa diverzantskim akcijama.
13. jul Poeo ustanak naroda Crne Gore.
Na sastanku PK KPJ za BiH u Sarajevu formiran Vojni tab, kasnije tab NOP odreda Bosne
i Hercegovine.
18. jul Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Sandak ukinuo Vojnorevolucionarni komitet i formirao Privremenu vrhovnu komandu nacionalnooslobodilaokih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandak.
Jul is. G NOP odreda Slovenije doneo Partizanski zakon, u ikome se, pored prava i dunosti partizana, reguliu ustrojstvo NOP odreda i odnosi u
oslobodilakim jedinicama.
22. jul Poeo ustanak naroda Slovenije.
27. jul Poeo ustanak naroda Bosne i Hercegovine.
Poeo ustanak naroda Hrvatske.
Jul Sa formiranjem eta u sastavu partizanskih odreda osnovna partijska organizacija je formirana na principu jedna eta > jedna elija. Kao
organizacioni princip, to e ostati do kraja rata.
Prema uputstvima CK SKOJ-a, u partizanskim
jedinicama osnivaju se skojevske organizacije
na principu aktiva" ili grupa".
8. avgust Na pokrajinskom partijskom savetovanju na pl.
Kameniku (kod dananjeg Titograda), formiran
je tab narodnooslobodilakih gerilskih odreda
za Crnu Goru, Boku i Sandak.
10. avgust G NOP odreda Jugoslavije izdao aiputstvo o
formiranju i zadacima NOP odreda Jugoslavije

(autor: Josip Broz Tito), koje je pod naslovom

Zadatak narodnooslobodilakog partizanskog
odreda" objavljeno kao uvodnik prvog b r o j a
Biltena G NOPOJ.
16. avgust Po odluci delegata KPJ Marka Orekovia, reorganizacijom ustanikih jedinica iz delova Bosne,
Like i Dalmacije, formirana Drvarska brigada
(Brigada gerilskog odreda za osloboene krajeve Bosne ii Like") sa seditem u Drvaru.
19. avgust G NOP odreda Jugoslavije objavio tekst partizanske zakletve.
Avgust Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku
i Sandak izdao direktivu da se tamo gdje postoje bataljoni stvore bataljonski komiteti" za
rukovoenje partijskom organizacijom. Bataljonski komiteti su odravali neposrednu vezu sa
mesnim partijskim rukovodstvima.
U Sloveniji poela da deluje Varnostvno-obveevalna sluba (Sluba obavetavanja i bezbednosti).
CK SKOJ-a doneo odluku o formiranju skojevskih aktiva u partizanskim jedinicama.
4. septembar Generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito u ime
CK KPJ uputio direktivu Centralnom komitetu
KPH, u k o j o j iznosi optu koncepciju partizanskog naina ratovanja objanjava postepenost
formiranja partizanskih odreda.
8. septembar U Biltenu G NOPOJ objavljen lanak komandanta G NOPOJ Josipa Broza Tita Borba partizana protiv nemakih osvajaa na Istonom
frontu" u kojem se daju opta uputstva o partizanskom ratovanju.
12. septembar Generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito uputio
pismo Centralnom komitetu iKPH, u kojem zahteva da se pojaa rad na uvrenju NOP odreda i ukine naziv gerilac" a uvede naziv partizan" kao jedinstvena oznaka za pripadnike
NOP odreda.
16. septembar Generalni sekretar KPJ i komandant G NOP
odreda Jugoslavije Josip Broz Tito, CK KPJ i
G NOPOJ otili iz Beograda na osloboenu
teritoriju zapadne Srbije da neposredno rukovode ustankom i oslobodilakim jedinicama.

16. septembar U selu Dulenu kod Kragujevca G NOPO Srbije

odrao savetovanje sa rukovodiocima partizanskih odreda.
18. septembar Komandant G NOP odreda Jugoslavije J. B.
Tito stigao iz Beograda u s. Robaje (kod Valjeva), na osloboenu teritoriju zapadne Srbije.
Septembar d.p. Formiran Pokrajinski vojni tab za Makedoniju,
koji je kasnije preimenovan u Pokrajinski tab
NOP odreda Makedonije.
26. septembar Na vojnom savetovanju u Stolicama kod Krupnja, odranom na inicijativu i pod rukovodstvom Josipa Broza Tita, donete znaajne odluke
za dalje uvrenje i razvijanje NOB-a i oslobodilakih jedinica. Glavni tab NOPOJ preimenovan u Vrhovni tab NOPOJ. Taj dan se praznuje
i kao Dan jedinica veze JNA.
Septembar Na Savetovanju u Stolicama odlueno da se
uvede funkcija zamenika politikog komesara
kao profesionalnog partijskog radnika i postavljeni su u tabove bataljona i odreda, a od poetka 1942. i u etama.
Septembar Deo CK KPJ i V NOPOJ, sa generalnim sekretarom KPJ i vrhovnim komandantom NOPOJ,
stigao u Uice (sada Titovo Uice) odakle e oko
dva meseca rukovoditi NOB-om i oslobodilakim jedinicama.
Septembar U zapadnoj Srbiji poela tzv. prva neprijateljska ofanziva, koja je trajala do polovine decembra 1941.
Oktobar p. tab Narodnooslobodilakih gerilskih odreda
Crne Gore, Boke i Sandaka izdao uputstvo za
organizovanje partizanske narodne vojske, kojim je predvieno formiranje eta, bataljona,
brigada i odreda.
7. oktobar Partizanska baterija topova aanskog NOP odreda otvorila vatru na poloaje nemakih jedinica u Kraljevu. Taj dan se praznuje kao Dan
artiljerije JNA.
11. oktobar Otpoeo ustanak naroda Makedonije.
Oktobar V NOPOJ izdao Uputstvo kako se osvaja i
oslobaa naseljeno mesto" i Uputstvo kako se
dri brani slobodni teritorij".

 Praksa partijskog rada je nametnula potrebu da

se pristupi stvaranju partijskih biroa u bataljonima za rukovoenje partijskom organizacijom,
to je potvreno instrukcijom CK KPJ od 29.
januara 1942.
Oktobar p.p. U Luci Palanci (kod San. Mosta) na savetovan j u taba NOP odreda iza Bosansku krajinu,
kojem su prisustvovali i rukovodioci bliih jedinica, doneta odluka da se tab NOP odreda
preimenuje u tab Krajike divizije, a sve jedinice u Bos. krajini reorganizuju u ete i bataljone, objedinjene u tri brigade. Do k r a j a meseca, tab divizije je rasformiran a brigade reorganizovane u partizanske odrede.
17. oktobar U Sloveniji formirana Narodna zatita.
19. oktobar Odlukom CK KP Hrvatske obrazovan G NOP
odreda Hrvatske.
24. oktobar tab narodnooslobodilakih gerilskih odreda
za Crnu Goru, Boku i Sandak reorganizovan u
Glavni tab NOP odreda Crne Gore i Boke.
Formiran je Glavni tab NOP odreda (Sandaka,
ikoji se pre zvao tab za Sandak.
29. novembar Iz Uica iziao CK KPJ i V NOPOJ i povukao
se preko Zlatibora u Sandak.
7. decembar Na sastanku Politbiroa CK KPJ u s. Drenovi
(kod N. Varoi) odlueno da se pristupi formir a n j u proleterskih brigada kao viih formi u
organizacionom razvoju oruanih snaga.
21. decembar Odlukom CK KPJ i naredbom V NOPOJ, u
Rudom formirana prva operativna jedinica
1. proleterska NOU brigada.
Decembar V NOPOJ naredio da se u partizanskim odredima i brigadama formiraju vojni sudovi.
Formiran Organizacioni sekretarijat CK KPJ za
neosloboene krajeve preko koga su se prenosila uputstva i nareenja V NOPOJ za rukovoenje oruanim snagama u Sloveniji, Hrvatskoj,
Srbiji, Vojvodini i Makedoniji.
Osnovan tab NOP odreda za Srem.
Decembar U Sloveniji Poveljstvo slovenskih partizanskih
et preimenovano u Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et.

1942.

Januar p. Direktivom V NOPOJ, celo podruje Hrvatske

podeljeno na operativne zone.
11. januar CK KPJ i V NOPOJ doneli odluku o stvaranju
Dobrovoljake vojske u formi narodnooslobodilakih dobrovoljakih odreda. V uzeo novi naziv: V NOP i DVJ.
15. januar U istonoj Bosni otpoela tzv. druga neprijateljska ofanziva.
25. januar U Fou stigli CK KPJ i V NOP i DVJ, gde su
ostali do 10. maja. U tom periodu oni su doneli
niz znaajnih odluka radi daljeg razvoja NOB-a
i oruanih snaga.
29. januar Odlukom CK KPJ u bataljonima se formiraju
partizanski biroi.
Januar k. U osloboenoj Foi formirana partizanska bolnica, koja je primala promrzle borce 1. proleterske NOU brigade, posle napornog mara preko pl. Igman.
Januar V NOP i DVJ formirao Glavnu intendanturu,
iji je zadatak da snabdeva jedinice hranom,
odeoom, obuom i drugim potrebama; propisana
je i tablica snabdevanja.
Januar Vrhovni tab NOPOJ formirao Operativni tab
za istonu Bosnu, Bosansku krajinu i Hercegovinu.
V NOP i DVJ ustanovio zvanje Narodnog heroja Jugoslavije kao najvie odlikovanje u
NOR-u.
3. februar V NOP i DVJ izdao naredbu o mobilizaciji
svih za borbu sposobnih vojnih obveznika foanskog, ajnikog i pljevaljskog sreza.
19. februar U Foi izaao prvi broj lista Narodni borac",
organ Vrhovnog taba NOP i DVJ.
21. februar U s. G. Budakom na Kordunu otpoeo rad Partizanske oficirske kole G NOP odreda Hrvatske.
24-25. februar U Vitomirici na Kosovu odrano savetovanje u
Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo i Metohiju,
gde je postavljen zadatak da se pristupi pripre-

mama za formiranje NOP odreda, naroito od

Albanaca.
Februar G NOP i DVJ izdao Statut proleterskih narodnooslobodilakih udarnih brigada", koji je sluio kao osnova za formiranje brigada.
Glavni tab Slovenije doneo odluku o formiran j u pokrajinskih operativnih tabova za Ljubljansku pokrajinu, Gorenjsku i tajersku.
Mart p. U s. D. Rruevu (na uu Pive i Tare) po nareenju V NOP i DVJ formirana Centralna bolnica za bolesnike od pegavog tifusa.
Mart d.p. V NOP i DVJ izdao Uputstvo o ustrojstvu i
dunostima partizanskih straa, kao organa komandi mesta i tabova NOP i DVJ.
20. m a r t Glavni tab Hrvatske odluio da otpone formiranje operativnih zona i Proleterskog bataljona.
30. Imart G NOP odreda Slovenije izdao naredbu o reorganizaciji slovenakih partizanskih jedinica:
o stvaranju NOP odreda i grupa NOP odreda.
31. mart Naredbom V NOP i DVj propisane prve stareinske oznake u oslobodilakim jedinicama.
U istonoj Bosni, Crnoj Gori, Sandaku i Hercegovini poela tzv. trea neprijateljska ofanziva.
Mart CK SKOJ-a izdao instrukciju o formiranju bataljonskih komiteta SKOJ-a.
13. april Formiran tab 2. operativne zone Hrvatske.
April s. Formiran tab 3. operativne zone Hrvatske.
Formiran tab 4. operativne zone Hrvatske.
29. april V NOP i DVJ naredio G NOP odreda Crne
Gore da pristupi formiranju komandi podruja.
4. m a j Formiran tab 5. operativne zone Hrvatske.
6. m a j V NOP i DVJ doneo uputstvo o organizaciji
obavetajne slube.
Maj d.p. U Bosanskoj krajini u borbama protiv neprijateljskih snaga uestvovali i prvi partizanski avioni. Dvadeset prvi m a j se praznuje kao Dan
vazduhoplovstva JNA.

1. jun Formiran tab 1. operativne zone Hrvatske za

podruje Like, Korduna i Banije.
Jun d.p. Obnovljeni Pokrajinski tab NOP odreda za Makedoniju preimenovan u Glavni tab NOP odreda Makedonije.
23. jun Vrhovni komandant NOP i DVJ J. B. Tito izdao
naredbu o ustanovljenju zvanja verskog referenta u brigadama, o njihovim oznakama i dunostima.
24. jun, Otpoeo pohod Grupe proleterskih brigada sa
tromee Crne Gore, Hercegovine i istone Bosne
u Bosansku krajinu.
Jun Odlukom CK KPJ u brigadama se uvode politodeli, kao instruktorski organi CK KPJ.
Jul ;d.p. U selu Grbolama kod Uroevca odrano savetovanje Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju, gde je odlueno da se ubrza formiranje
partizanskih odreda.
29. avgust U Benakovcu (Podgrme) poela da radi kola
za vojne rukovodioce Operativnog taba za Bosansku krajinu.
Septembar p. Vrhovni komandant NOP i DVJ izdao naredbu
o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti na osloboenoj teritoriji, o ustrojstvu i zadacima komandi podruja, komandi eta, partizanskih i
seoskih straa.
8. septembar Na sastanku V NOP i DVJ u Glamou govorilo se o formiranju divizija i korpusa.
Septembar p.p. U Makarskom primorju pojaana aktivnost partizanskih jedinica na moru. U znak seanja na
te dogaaje 10. septembar se praznuje kao Dan
Ratne mornarice.
13. septembar V NOP i DVJ formirao je Ekonomski odsek
V, koji e vriti snabdevanje jedinica hranom,
odeom i obuom.
25-27. septem
bar

U Bosanskom Petrovcu odran 1. kongres partizanskih lekara, gde je odlueno da se u partizanskim jedinicama izgradi jedinstvena sanitetska sluba to je ozvanieno Statutom sanitetske slube u NOV i POJ.

Oktobar s. Odlulkom V NOP i DVJ, formiran Privremeni

upravni odsek pri V sa osnovnim zadatkom da
organizuje jedinice i ustanove vojnopozadinske
vlasti komande podruja, komande mesta,
partizanske i seoske strae i kontrolie njihov
rad. Za rukovodioca odseka postavljen je lan
CK KPJ Moa Pij ade.
Oktobar d.p. Na Kosovu je formiran Privremeni glavni tab
za Kosovo i Metohiju.
1. novembar V NOP i DVJ izdao nardbu o stvaranju Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije (NOVJ) i formiranju prvih divizija i korpusa.
Naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ,
formirane 1. i 2. proleterska narodnooslobodilaka udarna divizija NOVJ.
4. novembar Vrhovni komandant NOV i POJ izdao naredbu
o obrazovanju Vojne kole NOV i POJ, u kojoj
e se usavravati komandni kadar i (izuavati iskustva NOB-a.
9. novembar Formirana 3. (udarna), 4. (krajika) i 5. (krajika) narodnooslobodilaka udarna divizija
NOVJ.
Formiran 1. bosanski udarni korpus NOVJ.
10. novembar V NOV i POJ izdao Statut sanitetske slube
NOV i POJ, u ikome su izloeni zadaci i organizacija saniteta i sanitetskih jedinica.
20. novembar V NOP i DVJ promenio naziv u Vrhovni tab
Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (V NOV i POJ).
22. novembar Formirana 6. (lika), 7. (banijska) i 8. (kordunaka) divizija NOVJ.
Formiran 1. hrvatski korpus NOVJ (kasnije
4. korpus NOVJ).
26. novembar U rej onu Glamoa formiran Haubiki divizion
V NOV i POJ.
2627.
novembar

U Bihau odrano Prvo zasedanje AntifaistiIkog vea narodnog osloboenja Jugoslavije

(AVNOJ) kao centralno politiko telo narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije. U vreme
odravanja Prvog zasedanja AVNOJ-a oruane
snage NOP-a su imale 2 korpusa, odnosno 8 di-

vizija, 31. brigadu, 39 NOP odreda i 12 samostalnih partizanskih bataljona i organe vojnopozadinske vlasti.
Novembar

Od 1. i 2. proleterske i 3. NOU divizije osnovana Operativna grupa divizija V NOV i POJ.

U februaru 1943, u n j e n sastav su ule 7. banijska i 9. dalmatinska divizija. Operativna grupa
divizija V NOV i POJ prestala je da postoji tu
septembru 1943.

2. decembar

V NOV i POJ naredio da se formira jedinstvena obavetajna sluba.

6. decembar

CK KPJ uputio CK KPH pismo o f o r m i r a n j u

partijskih komiteta u divizijama, o kompetencijama, zadacima i potinjenosti tih komiteta
ii o sastavu i zadacima partijskih elija u tabovima divizija i korpusa.

7. decembar

Formiran tab 1. (dolenjeske) operativne zone

Slovenije.

Decembar p.p. Formiran tab 2. (notranjske) operativne zone

Slovenije.
18. decembar

V NOV i POJ izdao nareenje da ;se pri tabu

4. operativne zone Hrvatske formira Sekcija za
ratnu mornaricu sa zadatkom da formira mornarike jedinice i rukovodi oslobodilakom borbom na moru.

24. decembar

Vrhovni komandant NOV i POJ, radi daljeg rukovoenja, izvrio reorganizaciju Vrhovnog taba u sedam odseka (Operativni, Obavetajni,
Ekonomski, Vojno-sudski, Odsek za vojne vlasti
u pozadini, Tehniki i Sanitetski odsek) i Komisiju za borbu protiv pijuna i pete kolone.
Odlukom V NOV i POJ dotadanji Partizanski
odsek preimenovan u Odsek Vrhovnog taba za
vojne vlasti u pozadini.

26. decembar

Formiran tab 3. (ailpske) operativne zone Slovenije.

Formiran tab 4. (tajerske) operativne zone
Slovenije.

28. decembar

U selu Podgori (kod Makarske), po nareenju

taba 4. operativne zone Hrvatske obrazovana
Sekcija za Ratnu mornaricu NOVJ.

29. decembar

Vrhovni komandant NOV i POJ izdao naredbu

10 ustrojstvu i nadlenosti vojnih sudova u NOV
d POJ, kojom su lizmenjeni neki odeljci Statuta proleterskih NOU brigada", donetog februara 1942.

30. decembar

Formirana 4. (slavonska) divizija NOVJ (kasnije

12. divizija NOVJ).

30. decembar

U Bihau odrano savetovanje u CK SKOJ-a,

gde je istaknuta potreba o formiranju brigadnih
komiteta SKOJ-a, to je potvreno direktivom
CK SKOJ-a 14. januara 1943.

Decembar

V NOV i POJ izdao Uputstvo o nonim napadima na naseljena mesta i Uputstvo za odbranu
od bornih kola.

Krajem 1942.

U divizijama se formiraju politiko-propagandni organi u vidu kulturnih ekipa.

1943.

3. januar

V NOV i POJ izdao Uputstvo o organizaciji

vojno-tehnike slube i snabdevanju jedinica
vojnom opremom.

6. januar

Prvi V NOV i POJ organizovan Odseik za vazduhoplovstvo, koji je prestao da funkcionie u

toku etvrte neprijateljske ofanzive.

Januar

8. januar

V NOV i POJ izdao Uputstvo o nainu voenja

oruane borbe, o organizaciji aktivne i pasivne
odbrane od napada iz vazduha, Uputstvo za organizaciju obuke i zatitu od bojnih otrova i
za dejstva pod najnepovoljnijim uslovima.
Glavno poveljstvo slovenske narodnoosvobodilne vojske preimenovano u Glavni tab NOV i
PO Slovenije (Glavno poveljstvo slovenske narodnoosvobodilne vojske in partizanskih odredov).
Vrhovni komandant NOV i POJ izdao naredbu
0 izmenama i dopunama naredbe V o ustrojstvu i zadacima jedinica i ustanova vojnih vlasti u pozadini.
V NOV i POJ izdao naredbu o obuci jedinica
1 strunom usavravanju stareina i da se pri
tabovima brigada i divizija formiraju kursevi
za komandire eta i komandante bataljona i
brigada.

9. januar

Vrhovni komandant NOV i POJ izdao naredbu

0 ustrojstvu mobilizacijskih spiskova vojnih
obveznika od 18 do 45 godina.
V NOV i POJ naredio da partizanskim jedinicama u Sremu rukovodi tab 3. operativne zone
Hrvatske.

14. januar

CK SKOJ izdao Uputstvo o organizacijskoj

strukturi i osnovnim zadacima SKOJ-a u jedinicama NOV i POJ. Tada su se poeli formirati brigadni komiteti SKOJ-a.

20. januar

U sredinoj Hrvatskoj i zapadnoj Bosni poela

tzv. etrta neprijateljska ofanziva.

13. februar

Formirana 9. (dalmatinska) i 10. (bosanska) divizija NOVJ.

17. februar

G NOV i PO Slovenije izdao Uputstvo o organizaciji vojno-obavetajne slube u jedinicama

1 njenoj saradnji sa obavetajnom slubom bezbednosti (VOS). Prema ovom uputstvu, formirani su obavetajni centri (sa obavetajnim i
kontraobavetajnim
sektorom) pri Glavnom
tabu, operativnim zonama, i svim odredima.

21. februar

Formiran tab Primorsko operativne zone Slovenije.

Februar k.

Kod Prozora, po nareenju V NOV i POJ, formirana Tenkovska eta V od 12 zaplenjenih

italijanskih tenkova.

Februar

Na pl. Kukavici u Srbiji odrano partijsko savetovanje, gde je odlueno da se formiraju jai
partizanski odredi.

7. m a r t

Kod s. Jablanice (blizu Mostara) ininjerijske

jedinice NOVJ podigle peaki most preko r.
Neretve za prebacivanje Operativne grupe divizija Vrhovnog taba i ranjenika. Taj se dan
praznuje kao Dan ininjerije JNA.

19. m a r t

U Tetovu izabran CK KP Makedonije, osnovana je Komunistika partija Makedonije.

7. april

V NOV i POJ izdao naredbu kojom regulie

snabdevanje vojske preko ratnog plena, konfiskacije i rekvizicije.

10. april

Prestao da postoji Glavni tab NOV i PO Bosne i Hercegovine.

21/22. april

Na slobodnu teritoriju istone Bosne i Like

spustile su se dve grupe oficira saveznike komande iz Kaira.

April dr.p.

U Brinju formirana 13.

divizija NOVJ.

April

Preimenovan Privremeni u Glavni tab NOV i

PO Kosova i Metohije.
Formirani Operativni tab za Kosovo i Operativni tab za Metohiju, koji su poeli funkcionisati poetkom juna 1943.
Pri V NOV i POJ formirana Komisija za suzbijanje pete kolone i terorizma. Poinju se formirati ete i bataljoni protiv pete kolone (PPK).

29. april

Za podruje Banije i Cazinske krajine u sastavu 1. hrvatskog korpusa formirana Unska operativna grupa, koja je rasformirana u septembru 1943.

1. m a j

Stupila na snagu naredba V NOV i POJ o uvoenju oficirskih i podoficirskih inova u Narodnooslobodilakoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije sa propisanim oznakama za
svaki in.

(primorsko-goranska)

Maj p.

Formiran tab 3. operativne zone Makedonije.

Maj. p.p.

Odlukom PK KPJ za Vojvodinu formiran Operativni tab za Vojvodinu, koji je rukovodio

jedinicama NOV d PO do formiranja G NOV
i PO Vojvodine.

Maj p.p.

Formiran tab 1. operativne zone Makedonije.

11. m a j

Naredbom V NOV i POJ reorganizovan 1. bosanski udarni korpus i od njega formirana dva
korpusa: 1. i 2. bosanski udarni korpus NOVJ.

15. m a j

Poela bitka na Sutjesci (tzv. peta neprijateljska ofanziva) koja je trajala mesec dana.

17. m a j

Formiran 1. slavonski (kasnije 2. hrvatski pa

6. slavonski) korpus NOVJ.
U rejonu s. Vujaka i Ljutoa (na pl. Papuku)
formirana 10. slavonska (kasnije 28.) divizija
NOVJ.

20. m a j
27/28. m a j
Maj

Formiran tab 2. operativne zone Makedonije.

Na Durmitor kod abi jaka spustila se prva britanska vojna misija pri, V NOV i POJ.
Bilten V NOV i POJ br. 28 objavio prvi Ukaz
Vrhovnog komandanta NOV i POJ o proizvoenju i unapreenju oficira Narodnooslobodilake vojske. Proizvedeno je i unapreeno 13
generala, 3.249 oficira i 89 podoficira.
V NOV i POJ izdao jedinstveni tekst zakletve
za sve jedinice NOV i POJ.

1. jun

Formirana 12. krajika (kasnije 11.) udarna divizija NOVJ.

9. jun

Na pl. O/.renu ranjen vrhovni komandant NOV

i POJ J. B. Tito.

18. jun

Edvard Kardelj predloio CK KP Slovenije da

umesto operativnih zona formira divizije i reorganizuje Glavni tab.

24. jun

Formiran tab 2. (gorenjske) operativne zone

Slovenije.

27. jun

U selu Gareima pod Bukuljom odran sastanak u Pokrajinskom komitetu i Glavnom tabu
NOV i PO Srbije, gde je odlueno da se pone
sa formiranjem udarnih bataljona, kasnije i
brigada, a da se zadre partizanski odredi.

2. jul

Odlukom V NOV i POJ formiran G NOV i

PO Vojvodine, radi rukovoenja partizanskim
jedinicama i borbenim dejstvima u toj pokrajini.
Formirana 17. (istonobosanska) udarna divizija NOVJ.
U istonoj Bosni formirana 16. (vojvoanska)
udarna divizija NOVJ.
G NOV i PO Slovenije izdao naredbu o formir a n j u divizija.

13. jul

Formirana 1. (kasnije 14.) i 2. (kasnije 15.) slovenaka divizija NOVJ.

2. avgust

U Oteevu na Prespanskom jezeru CK KP Makedonije odrao proireni sastanak na kojem

je, pored ostalog, doneo odluku o stvaranju
veih vojnih jedinica bataljona i brigada.

813. avgust Odrano savetovanje u Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju gde je odlueno da se izvre
pripreme za formiranje brigada NOV J u umadiji.
15. avgust

V NOV i POJ doneo Ukaz o odlikovanjima u

NOV i POJ. Ustanovljeni su sledei ordeni: narodnog heroja, partizanske zvezde I, II i III
reda, narodnog osloboenja, Orden za hrabrost,
Medalja za hrabrost i Orden bratstva i jedinstva.

28. avgust

V NOV i POJ uputio Glavnom tabu NOV i

PO Srbije Uputstvo o formiranju brigada i divizija.

Avgust

Formirana Prva oficirska kola G NOV i PO

Slovenije.
Formiran tab 5. operativne zone Makedonije.

1. septembar V NOV i POJ obrazovao Oficirsku kolu V

NOV i POJ koja je poela da radi 15. septembra.
3. septembar V NOV i POJ izdao naredbu kojom se reguliu unutranji odnosi i disciplina, ishrana, zatita tabova i komandi, pozdravljanje i moenje inova.
8. septembar Ponovo
NOVJ.

obnovljena

9.

(dalmatinska)

divizija

Kapitulirala faistika Italija.

10. septembar Formiran 2. udarni korpus NOVJ.
11. septembar Glavni tab i Izvrni odbor Osvobodilne fronte izdali proglas o optoj mobilizaciji mukaraca izmeu 17. i 45. godine starosti.
14. septembar Formirana 18. (slovenaka) divizija NOVJ.
16. septembar Pri V NOV i POJ poelo da funkcionie Vazduhoplovno odeljenje, osnovano poetkom septembra.
17. septembar Kod Mrkonji-Grada padobranima se spustila
anglo-amerika vojna misija koju je predvodio
brigadni general Ficroj Maklejn.

Formiran Operativni tab za zapadnu Sloveniju, koji je u oktobru preimenovan u 3. (alpsku)

operativnu zonu.

18. septembar

19. septembar U Splitu formiran tab Obalske komande.

Po nareenju G NOV i PO Hrvatske formiran
Operativni tab NOV i POH za Istru.
Osnovana Komanda
primorje i Istru.

24. septembar

Mornarice

za

Hrvatsko

25. septembar Formirana Obalska komanda Kninskog sektora.

Septembar

1. oktobar

Pri V NOV i POJ formiran Odsek za zatitu

naroda, sa zadatkom da na itavoj teritoriji
zemlje uspostavi obavetajnu mreu radi borbe protiv neprijateljske pijunae i pete kolone.
Poela sa radom Oficirska kola Glavnog taba NOV i PO Vojvodine.

2. oktobar

U Bariju (Italija) osnovana Baza NOVJ.

3. oktobar

NOVJ.
Formiran 7. (prvobitno 6.) slovenaki korpus

5. oktobar

Formiran 1. proletrski korpus NOVJ.

Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ
preimenovani korpusi: 1. bosanski udarni u 3.
udarni, 2. bosanski udarni u 5. udarni, 1. hrvatski u 4. korpus, 2. hrvatski u 6. korpus i 6.
korpus u 7. korpus NOVJ.

6. oktobar

Formirana Gorika (kasnije 27. pa 32. i onda

30. slovenaka) divizija NOVJ.
Formirana Triglavska (kasnije 26, pa 31. slovenaka) divizija NOVJ.
Formirana Transka (Traka) divizija NOVJ.

7. oktobar

Formiran 8. dalmatinski korpus NOVJ.

8. oktobar

Na teritoriji srednje Dalmacije formirana 26.

(dalmatinska) divizija NOVJ.

10. oktobar

U Tuzli formirana 3. (kasnije 27.) istonobosanska divizija NOVJ.

Na Dinari formirana 20. (dalmatinska) divizija
NOVJ.

11. oktobar

U severnoj Dalmaciji formirana 19. (dalmatinska) divizija NOVJ.

14. oktobar

Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ

u Livnu formirana Prva vazduhoplovna baza
NOVJ.

17. oktobar

V NOV i POJ izdao naredbu o jedinstvenoj

organizaciji intendantske slube NOV i POJ.

18. oktobar

V NOV i POJ izdao naredbu o formiranju taba Mornarice NOVJ.

Oktobar

Prvi put u jedinicama NOV i POJ pojavile su

se prve specijalizovane izviake jedinice
desetine, vodovi i ete.

Oktobar

Glavni tab NOV i PO Makedonije objavio Manifest" makedonskom narodu to je imalo veliki uticaj na razvoj oslobodilakih jedinica u
Makedoniji.

24. oktobar

tab Mornarice NOVJ reorganizovao mornarike jedinice i komande.

12. novembar

G NOV i PO Hrvatske formirao

tab za Liku.

16. novembar

U Gacku formirana 29. (hercegovaka) udarna

divizija NOVJ.

20. novembar

Na podruju Kumanova i Vranja formiran za

jedniki Operativni tab za rukovoenje i koordinaciju dejstava makedonskih, junomoravskih i kosovskih jedinica.

2930.
novembar

U Jajcu odrano Drugo zasedanje AVNOJ na

kojem je doneta odluka da se AVNOJ konstituie u vrhovno zakonodavno i izvrno predstavniko telo naroda Jugoslavije i da se osnuje Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije
(NKOJ) kao privremeni organ narodne vlasti.
Za poverenika za narodnu odbranu NKOJ izabran je J. B. Tito, koji je ujedno bio Vrhovni
komandant NOV i POJ. Posebnom odlukom odato je priznanje NOVJ i njenom Vrhovnom
komandatu. Ustanovljeno je zvanje Marala Jugoslavije.
AVNOJ dodelio vrhovnom komandantu NOV i
POJ Josipu Brozu Titu zvanje Marala Jugoslavije".

Operativni

 NOV i POJ imali su tog dana 8 korpusa, 26 divizija, 93 brigada, 107 NOP odreda i 25 samostalnih partizanskih bataljona olko 300.000 boraca.
30. novembar Sa Glamokog polja otputovala za Kairo Vojna misija V NOV i POJ koju je predvodio pukovnik Vladimir Velebit.
2. decembar

U rejonu Pljevalja, po nareenju V NOV d POJ,

od vojnika italijanskih divizija Venecia" i ,,Taurinense" formirana italijanska partizanska divizija Garibaldi", koja je stavljena pod komandu taba 2. udarnog korpusa NOVJ.

8. decembar

Formiran zajedniki Operativni tab radi objedinjavanja dejstava 2. junomoravske brigade

i 1. junomoravskog NOP odreda.

12. decembar

U Hrvatskom zagorju formirana 32. (zagorska)

divizija NOVJ.

22. decembar

Formiran 9. (slovenaki) korpus NOVJ. .

Decembar

CK KPJ doneo odluku da se ukinu brigadni, a

formiraju divizijski politodeli.

1944.
19. januar

U Moslavini formirana 33. (hrvatska) divizija

NOVJ.
Formiran 10. (zagrebaki) korpus NOVJ.

22. januar

Odlukom V NOV i POJ rasformiran G NOV

i PO Crne Gore i Boke, a njegove jedinice stavljene pod komandu taba 2. udarnog korpusa
NOVJ.
Na podruju umberka, Pokuplja i Turopolja
formirana 34. (hrvatska) divizija NOVJ.
U Lici formirana 35. (lika) divizija NOVJ.
Formiran 11. (hrvatski) korpus NOVJ.

8. februar

V NOV i POJ izdao naredbu o novoj organizaciji i strukturi tabova korpusa i f o r m i r a n j u

korpusnih i divizijskih vojnih oblasti.

23. februar

Na aerodromu lcod Bosanskog Petrovca stigla

sovjetska vojna misija pri V NOV i POJ.

3. m a r t

U s . Bijeloj (na pi. Majevici) formirana 36. (vojvoanska) udarna divizija NOVJ.

4. m a r t

U Sandaku formirana 37. (sandaka) udarna

divizija NOVJ.

6. mart

U s . Branima (kod Bijeljine) formirana

(bosanska) udarna divizija NOVJ.

38.

26. m a r t

U zapadnoj Bosni formirana 39. (bosanska) divizija NOVJ.

30. m a r t

V NOV i POJ (Ekonomsko oeljenje) izdao

Uputstvo o organizaciji ekonomske slube u oruandm snagama: odreuje se organizaciona
struktura ustanova ekonomske slube (od ;V
do eta i komandi mesta), njihov sastav, nadlenost i zadaci.

22. april

Vrhovni komandant NOV i POJ izdao uredbu o

zvanjima politikih komesara u NOVJ kojom je
regulisano pitanje ranga, prava i oznaka. Ova
uredba nije se odnosila na politike rukovodioce NOP odreda.

13. m a j

U Drvaru naredbom, Vrhovnog komandanta

NOV i POJ, pri Poverenitvu za narodnu odbranu obrazovano Oeljenje za zatitu naroda
(Ozna), sa zadatkom da objedini slubu bezbednosti u borbi protiv neprijateljske pijunae i
petokolonake delatnosti i da u tom cilju usmerava rad za to predvienih jedinica.

20. m a j

Na pl. Radanu formirana 1. (kasnije 21.) srpska

divizija NOVJ.

22. m a j

Formirana 2. (kasnije 22.) srpska divizija NOVJ.

24. m a j

V NOV i POJ izdao naredbu o uspostavljanju

vojnih sudova korpusa, korpusne vojne oblasti
i vieg vojnog suda pri Vrhovnom tabu. Istovremeno su ukinuti dotadanji vojni sudovi komandi podruja, NOP odreda i brigada.
V NOV i POJ izdao naredbu o disciplinskoj
odgovornosti vojnih lica, kao i graanskih lica
koja stoje u bilo kakvom odnosu sa vojskom.
Istovremeno su ukinuti dotadanji sudovi asti
za oficire NOV i POJ.

25. m a j

U Drvaru, na sedite CK KP J i V NOV i POJ

izvren neuspeo nemaki vazduni desant.

6. jun

U Toplici formirana 3. (kasnije 23.) srpska divizija NOVJ.

7. Jun

Na ostrvo Vis stigao CK KPJ, V NOV i POJ,

Predsednitvo AVNOJ-a i NKOJ-a isa maralom
Josipom Brozom Titom na elu.

10. jun

U Pustoj Reci formirana 4. (kasnije 24.) srpska

divizija NOVJ.

21. jun

Kod Prokuplja formirana 25. (srpska) divizija

NOVJ.

1. jul

Formiran
NOVJ.

12.

(vojvoanski)

udarni

korpus

15. jul

U Slavoniji formirana 40. (slavonska)

NOVJ.

divizija

16. jul

U Gravini (Italija) formirana 1. tenkovska brigada NOVJ. Taj dan se praznuje kao Dan tenkista JNA.

30. jul

Formirana 1. (hrvatska) divizija Korpusa narodne odbrane (1. divizija za zatitu naroda).

Jul

V NOV i POJ izdao nareenje o organizaciji

artiljerije NOV i POJ i propisao formaciju artiljerijskih jedinica i tabova.
Formirana 53. (srednjobosanska) udarna divizija NOVJ.

6. avgust

U Makedoniji formirane 1. (skopska), 2. (bitoljska), 3. (bregalniko-strumika) i 4. (kievsko-debarska) operativna zona.

15. avgust

Formiran Korpus narodne odbrane Jugoslavije

(KNOJ). Taj dan se praznuje kao Dan graniara JNA.

25. avgust

U s . ekovu (kod Kavadaraca) formirana 41.

(makedonska) divizija NOVJ.

29. avgust

U Gorskom kotaru formirana 43. (istarska) divizija NOVJ.

Avgust

Formiran tab Sremske, Banatske i Bako-baranjske operativne zone.

2. septembar G NOV I PO Kosova i Metohije preimenovan

u Operativni tab NOV i PO za Kosovo i Metohiju.
3. septembar U Trgovitu formirana 45.
NOVJ.

(srpska)

divizija

6. septembar Formiran 14. (srpski) korpus NOVJ.

7. septembar U s . Lisiu (kod Velesa) formirana 42. (makedonska) divizija NOVJ.
Formiran 13. (srpski) korpus NOVJ.
10. septembar

U s. Crnovcu (kod Bitolja) formirana 49. (makedonska) divizija NOVJ.

14. septembar

Vrhovni komandant NOV i POJ izdao naredbu

o dodeljivanju Partizanske spomenice 1941.

17. septembar

U s. Mitraincima (kod Berova) formirana 50.

(makedonska) divizija NOVJ.

20. septembar

Blizu Pirota formirana 46.

NOVJ.

28. septembar

U s. Plasnici (kod Kieva) formirana 48. (makedonska) divizija NOVJ.

(srpska)

(srpska)

divizija

1. oktobar

Kod Lebana formirana 47.

NOVJ.

divizija

3. oktobar

Formiran

6. oktobar

V NOV i POJ uputio glavnim tabovima i tabovima korpusa direktivu o novoj formaciji divizija NOVJ, jaine n a j m a n j e 10.000 boraca.

12. oktobar

Po nareenju V NOV i POJ, u Kladovu formirana prva jedinica renog saobraaja Mornarika baza NOVJ, sa zadatkom da radi na
organizovanju renog saobraaja na Dunavu.

Oktobar p.p.

Formirani 15. (makedonski) i 16. (makedonski)

korpus NOVJ.

Oktobar s.

U rej onu s. egljane (kod Kumanova) formirana Kumanovska divizija NOVJ.

17. oktobar

Vrhovni komandant NOV i POJ izdao naredbu

o novoj organizaciji ekonomske slube u oruanim snagama.

Bregalniko-strumiki korpus NOVJ.

19. oktobar

U irokom Dolu (kod Berova)

(makedonska) divizija NOVJ.

formirana 51.

20. oktobar

Osloboen Beograd, u koji je narednih dana

doao V NOV i POJ i vrhovni komandant NOV
i POJ maral J. B. Tito.

25. oktobar

V NOV i POJ izdao Privremeni pregled organizacije i formacije artiljerije NOVJ" u kojem su razraene organizacija i formacija artiljerijskih jedinica i ustanova.

27. oktobar

U osloboenom Beogradu vrhovni komandant

NOV i POJ i predsednik NKOJ maral Jugoslavije Josip Broz Tito izvrio smotru dela jedinica koje su uestvovale u borbama za osloboenje glavnog grada.

29. oktobar

U Zemunu, po nareenju Vrhovnog komandanta formiran tab Vazduhoplovstva NOVJ.

30. oktobar

U Novom Sadu formirana 51. (vojvoanska) divizija NOVJ.

7. novembar U sastav NOVJ u Sloveniji ula italijanska partizanska divizija Garibaldi Natizone". ;
10. novembar U Beogradu je formiran Protivavionski puk V
NOV i POJ. Taj datum se slavi kao Dan Artiljerijsko-raketnih jedinica protivvazdune odbrane JNA.
21. novembar U Beogradu, po nareenju V NOV i POJ osnovana Vojna akademija NOV i POJ.
3. decembar

Formirana 1. (slovenaka) divizija KNOJ, koja

je 1. marta 1944. osnovana kao komanda Vojske dravne varnosti.

13. decembar

Naredbom V NOV i POJ, propagandni organi

formacijski ulaze u iri deo taba i postaju organi taba za politiku, kulturnu i prosvetnu
delatnost.

Decembar p.p. U Skoplju formirana 8. (makedonska) divizija

KNOJ.
Oko 18.
decembra

U Novom Sadu formirana 7. (vojvoanska) divizija KNOJ.

25. decembar

Vrhovni komandant NOV i POJ, objavio naredbu o formiranju dopunskih brigada i bataljona, radi popune jedinica.

29. decembar

V NOV i POJ naredio da se formiraju 11.

vazduhoplovna lovaka i 42. vazduhoplovna jurina divizija NOVJ.

30. decembar

Vrhovni komandant NOV i POJ, naredio da se

na osloboenoj teritoriji Srbije, Vojvodine, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije formiraju dopunske jedinice
i regrutni centri, radi obuke regruta i popune
operativnih jedinica.

Decembar

Na teritoriji Bosne i Hercegovine, fomirana 3.

(bosansko-hercegovaka) divizija KNOJ.
U Beogradu formirana 4. (beogradska) divizija
KNOJ.
Naredbom V NOV i POJ formiraju se propagandna odeljenja pri V NOV i POJ i glavnim
tabovima Hrvatske i Slovenije.
1945.

1. januar

Po nareenju V NOV i POJ formirane 1, 2. i

3. armija.

3. januar

U Beogradu, po nareenju Vrhovnog taba, formiran Puk za vezu V NOV i POJ.

10. januar

U Kragujevcu formirana 5. (srpska)

KNOJ-a.

14. januar

Direktivom CK KP J, u divizijama se imenuju

pomonici politikog komesara divizije, koji je
sekretar divizijskog partijskog komiteta. Pri
tabovima korpusa i armija formiraju se partijski komiteti koji rukovode partijskom organizacijom samostalnih jedinica pri tabu korpusa i armije. Za rukovoenje skojevskom organizacijom samostalnih jedinica pri tabu korpusa i armije formiraju se skojevski komiteti.

27. januar

Nareenjem Vrhovnog taba NOV i POJ ukinuta je Vojna uprava za Banat, Baku i Baran j u i njene vojne funkcije preuzela je tek formirana Komanda Vojne oblasti Vojvodine.

Januar

Pri Poverenitvu za narodnu odbranu NKOJ

formirana Komanda pozadine.
Nareenjem Vrhovnog taba NOV i POJ, iz sanitetske slube izdvojeno veterinarstvo i formirana veterinarska sluba, a pri Komandi pozadine osnovano Veterinarsko oeljenje.

divizija

i. februar

Februar

Vrhovni tab NOV i POJ formirao Vojnu upravu za Kosovo i Metohiju. Istog dana formirana je Vojna oblast Kosova i Metohije. (
Na Kosovu formirana 52. (kosovsko-metohijska)
divizija NOVJ.
Pri Poverenitvu za narodnu odbranu NKOJ
formirano Odeljenje za mornaricu.

1. mart

Odlukom Poverenitva narodne odbrane DFJ,

Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije preimenovana u Jugoslovensku armiju, a Mornarica NOVJ u Jugoslovensku mornaricu, V NOV
i POJ reorganizovan u Generaltab JA, kao neposredni organ Poverenitva narodne odbrane.

2. mart

Naredbom Vrhovnog komandanta JA formirana

4. armija.

5. mart

U Beogradu, po nareenju Generaltaba JA,

formirane Oficirska kola JA i Intendantska
akademija JA.

7. mart

U Beogradu formirana Privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije. Ministar narodne odbrane je vrhovni komandant JA imaral Josip Broz Tito.
Formirano Politiko odeljenje Ministarstva narodne odbrane umesto dotadanjeg Propagandnog odeljenja V. Naelnik Politikog odeljen j a je partijski rukovodilac JA.

8. mart

Kod Tule, u Sovjetskom Savezu, formirana 2.

tenkovska brigada koja je krajem m a r t a prebaena u Jugoslaviju u sastavu 1. armije na
Sremskom frontu.

14. mart

Generaltab JA doneo novu formaciju divizije

prema kojoj se naziva streljaka divizija.

15. mart

Naredbom Ministra narodne odbrane formiran

tab Grupe vazduhoplovnih divizija.

16. mart

tab Jugoslovenske mornarice rasformirao primorsko-obalske sektore i osnovao komande za

severni, srednji i juni Jadran sa pet pomorsko-obalskih komandi.

17. mart

Formiran Operativni tab Grupe korpusa (2, 3.

i 5.) za izvoenje sarajevske operacije. ;

20. m a r t

Napadom 4. armije u Lici poela zavrna ofanziva Jugoslovenske armije.

22. m a r t

U Beogradu, Zemunu i Panevu formirane 1, 2.

i 3. protivavionska brigada.

25. mart

Generaltab JA izdao naredbu o formiranju

Komande artiljerije, Komande inkijerije i Komande za vezu JA.

Mart

U Panevu, po nareenju Generaltaba JA, formirana kola za ininjerijske rukovodioce JA.

U Beogradu, po nareenju Generaltaba JA,
formirana kola za vezu JA.
Na Savi i Dunavu obrazovane Savska i Dunavska flotila.

2. april

U Beogradu, uredbom Predsednitva Ministarskog saveta DFJ, osnovan Ratni kabinet sa zadatkom da vodi sve poslove u vezi sa uspenim voenjem rata".

12. april

Jedinice 1. armije poele proboj Sremskog fronta. Istog dana poela ofanziva 2. armije u istonoj Bosni i 3. armije na Dravi kod Valpova.

13. april

Nareenjem Generaltaba JA, svi vojnopozadanski organi stavljeni pod komandu Komande pozadine JA.

24. april

tab 2. armije formirao Unsku operativnu grupu divizija (23, 28, 39. i 45.) za operaciju u don j e m toku Une.

29. april

tab 4. armije formirao Rijeku operativnu

grupu divizija (13, 19. i 26.) za okruenje i unitenje nemakog 97. armijskog korpusa kod
Rijeke.

April k.

Na podruju Broda na Kupi, u Sloveniji, prefonmirana italijanska partizanska divizija Garibaldi Natisone" u diviziju Garibaldi Fontanost" u sastavu 7. slovenakog korpusa.
tab 2. armije formirao Karlovaku operativnu
grupu divizija (3, 4, 10. i 34) za osloboenje
Karlovca.

5. m a j
576

Naredbom Vrhovnog komandanta JA

formiranje 5. armije.

poelo

7. m a j

U Murskoj Soboti formirana Prekmurska brigada, poslednja narodnooslobodilaka brigada

koja je osnovana u NOR-u.

8. m a j

U Berlinu potpisan akt o bezuslovnoj kapitulaciji nemakih oruanih snaga, ime je u Evropi zavren drugi svetski rat.

Maj p.p.

Po nareenju Vrhovnog komandanta JA, poelo formiranje 6. peadijske i 1. tenkovske armije.

15. m a j

Kapitulacijom okupatorsko-kvislinke grupacije

u rejonu rna-Meice, u Sloveniji, pobedonosno
je zavrena etvorogodinja narodnooslobodilaka borba naroda i narodnosti Jugoslavije.

IZVORI I LITERATURA

I GRAA
A

Neobjavljena

graa

1. Arhiv Vojnoistorijskog instituta arhiva NOP-a

2. Arhiv
Centralnog
komiteta
SKJ
3. Arhiv Instituta za zgodovino
delavskega gibanja Ljubljani
4. Arhiv PK SK u Pritini
5. Arhiv Uprave artiljerijsko-raketnih jedinica PVO JNA
7. Materijal Politike uprave JNA
0 reorganizovanju KPJ i politikom radu u jedinicama
NOVJ
8. Vinko Brania Nikola Slar
vica: Pregled tabova, jedinica
1 ustanova NOV i PO Hrvatske, knjiga I i II
B

Objavljena

graa

1. Arhiv SK BiH, tom I I I knj. 2,

2. Dokumenta istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, tom
II, knj. 1, Istorijsko oeljenje
CK KPJ Beograd 1953.
3. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom
ratu naroda Jugoslavije 1941
1945, izd. Vojnoistorijskog instituta
5. Zbornik dokumenata i podataka Sanitetske slube u Narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, Sanitetska
uprava DSNO, Beograd 1976.

6. Ratni dnevnik nemake Vrhovne komande, Frankfurt na

Majni 1963.
II LITERATURA
A knjige
1. Antonie Zdravko, Ustanak u
istonoj
i
centralnoj
Bosni
1941, Vojnoizdavaki zavod
(VIZ) Beograd 1973.
2. Ambroi Lado Novljan,
Dvanaesta brigada, Ljubljana
1976.
3. Ambroi Lado Novljan,
Cankarjeva brigada, Ljubljana
1975.
4. Ambroi Lado Novljan,
Gubeva
brigada,
Ljubljana
1975.
5. Artiljerija u NOR-u, (zbirka
lanaka), Vojno delo, Beograd,
1962.
6. Atanackovi arko, Druga vojvoanska NOU brigada, VI,
Beograd 1978.
7. Atanackovi arko, Vojvodina
u borbi 19411945, Forum, Novi Sad 1959.
8. Babi Manojlo, Oklopne jedinice u NOR-u 19411945, VIZ,
Beograd 1968.
9. Batri Jovanovi, Crna Gora
u NOR-u i socijalistikoj revoluciji, Vojno delo, Beograd
1960.

10. Bavec Franjo Branko, Bazovika brigada, Odbor Bazovike brigade u Ljubljani, Ljubljana 1970.
11. Bosilji Slobodan, Istona Srbija, Nolit-Prosveta, Beograd
1963.
12. Borojevi Lj. Samardija D.
i Bai R. 5. kozaraka brigada, VIZ, Beograd 1972.
13. Bressen Aldo, Giuricin Luciano,
Fratelli nel sanque, Rijeka
1964.
14. Broz Josip Tito, Vojna djela,
VIZ, Beograd IIII 1961; IV-1972; V-1977; VI-1981.
15. Broz Josip Tito, Sabrana djela, knj. 610, Izdavaki centar
Komunist", Beograd 6-9 1979;
10-1980.
16. Broz Josip Tito, Govori i lanci, knj. 13, Naprijed, Zagreb
1979.
17. Broz Josip Tito, Stvaranje i
razvoj
Jugoslovenske
armije,
Glavna pol. uprava, Beograd
1949.
18. Buturovi Radule Klin Albert, Tretja prekomorska brigada, Nova Gorica 1969.
19. Cicmil Obrad, Durmitorski odred, Vojno delo, Beograd 1966.
20. Cvetkovi B. Zdravko, 17. slavonska brigada, VIZ, Beograd
1978.
21. Cvetkovi Mirko, Veze u narodnooslobodilakoj borbi 1941
1942, VIZ, Beograd 1976.
22. ukovi Mirko, Sandak, NolitProsveta, Beograd 1964.
23. Caanski kraj u NOB 1941
1944,
Hronologija
dogaaja,
Istorijski arhiv aak 1968.
24. Cauevi Izudin, 20. krajika
brigada, VIZ, Beograd 1971.
25. etrdeset prva, Zbornik radova, Mlado pokoljenje, Beograd
1961.
26. Damjanovi Danilo, esta dalmatinska brigada, VIZ, Beograd 1969.
27. Dikin F. Bojovna planina, Nolit, Beograd 1973.
28. Dragi dr ore, Sanitetska
sluba u partizanskim uslovima ratovanja, VIZ, Beograd
1965.

29. Dedijer Vladimir, Josip Broz

Tito, Prilozi za biografiju, Kultura, Beograd 1953.
30. uri Ljubodrag, Ratni dnevnik, VIZ, Beograd 1966.
31. Fajdiga Mirko, Zidankova brigada, Ljubljana 1975.
32. Ferenc Tone, Kapitulacija Italije in narodnoosvobodilna borba v Sloveniji jesni 1943, Obzorje, Maribor 1967.
33. Ferle Ivan, Druga grupa odredov
in
tajerski partizani
19411942, Ljubljana 1972.
34. Gerkovi Leo, Dokumenti o
razvoju narodne vlasti, Prosveta, Beograd 1948.
35. Gligorijevi Ivan Dina, Deveta srpska brigada, VIZ, Beograd 1970.
36. Gligorijevi Ivan Dina, Partizanski odredi istone Srbije,
VIZ, Beograd 1969.
37. Glii Venceslav, Komunistika
partija
Jugoslavije
u
Srbiji
19411945, Rad, Beograd 1975.
knj. I
38. Gonin Milorad Maodu Stevo, Prva krajika proleterska
udarna brigada, VIZ, Beograd
1981.
39. Gruji Peria, 16. vojvoanska
divizija, Vojno delo, Beograd
1959.
40. Guek Milan, ercerjeva brigada, Ljubljana 1973.
41. Hari Ivan Gromovnik,
Dnevnik
diverzantskih
akcija
u Hrvatskoj, Zagreb 1977.
42. Historia e Shqiperise, Universiteti shteteror i Tiranes, Instituti i hiistorise dhe i gjuhesise, Tirana, II 1965.
43. Hribernik Rudolf, Dolomiti u
NOB, Ljubljana 1974.
44. Hribovek Mitja, Prekmurska
brigada, Knjiice NOV i POS,
Ljubljana 1975.
45. Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941
1945, izdanje Vojnoistorijski
institut, Beograd 1946.
46. Hercegovina u NOB-i, Vojno
delo, Beograd 1961.
47. Isakovi Radosav Rade, Kosovelska brigada, Ljubljana 1975.

48. Istorija
makedonskog
naroda,
knj. III, Zavod za izdav. udbenika, Beograd 1970.
49. Istra, Hrvatsko primorje, Gorski kotar, Centar za historiju
radnikog pokreta, Rijeka 1980.
50. Jankovi Blao, 4. proleterska
brigada, VIZ, Beograd 1975.
51. Jugoslovensko
ratno
vazduhoplovstvo u NOR-u, Beograd
1981.
52. Kamevski dr Georgi, Sanitetska sluba u NOB u Makedoniji, VIZ, Beograd 1971.
53. Karanovi Vukain, Moslavaki partizanski odred, Kutina
1981.
54. Kardelj Edvard, Borba za priznanje i nezavisnost nove Jugoslavije 19441957, Dravna
zaloba Slovenije, Ljubljana
1980.
55. Kardelj Edvard, Tito i jugoslovenska
socijalistika
revolucija, Narodna knjiga, Beograd 1977.
56. Kardelj Edvard, Revolucija i
vojna misao, VIZ, Beograd
1979.
57. Kardelj Edvard, Put nove Jugoslavije,
Kultura,
Beograd
Zagreb, 1946.
58. Kleut Petar, Partizanska taktika i organizacija, Vojno delo,
Beograd 1965.
59. Kleut Petar, 35. divizija, VIZ,
Beograd 1970.
60. Komnenovi Danilo i Kreso
Muharem,
29.
hercegovaka
divizija, VIZ, Beograd 1979.
61. Kosovska Mitrovica i okolina
u NOR-u, Kosovska Mitrovica
1979.
62. Kosti dr Uro, Osloboenje
Istre, Slovenakog primorja i
Trsta 1945. VII, Beograd 1978.
63. Kvesi Sibe, Dalmacija u NOB-i, Lykos. Zagreb 1960. i 1980.
64. Lagator Spiro, 4. vojvoanska
brigada, VIZ, Beograd 1973.
65. Lah Barivoj, Prva slovenska
artiljerijska brigada,
Ljubljana 1975.
66. Laki Zoran i dr. Narodnooslobodilaka borba u Crnoj
Gori 19411945, Istorijski institut Crne Gore, Titograd
1963.

67. Lazarevi B. Vazduhoplovstvo

u NOR-u, VIZ, Beograd 1972.
68. Leksikon
Narodnooslobodilaki rat i revolucija u Jugoslavaji 19411945, I, II Narodna
knjiga, Beograd, Partizanska
knjiga, Ljubljana, OOUR Izdavako publicist, delatnost Beograd; 1980. Beograd 1980.
69. Lotri Tone, kofjeloki odred,
Ljubljana 1971.
70. Luka Duan, Ustanak u Bosanskoj krajini, Beograd 1967,
VIZ.
71. Ljubii Nikola, Uiki partizanski odred Dimitrije Tucovi", VIZ, Beograd 1979.
72. Maklin Ficroj, Zlatni drum.
Pjisak Orijenta. Rat na Balkanu, Zora", Zagreb 1953.
73. Mandi Gligo, 11. istonobosanska udarna divizija, VIZ,
Beograd 1976.
74. Marjanovi Jovan, Ustanak i
NOP u Srbiji 1941. Institut
drutvenih
nauka,
Beograd
1963.
75. Miljani Gojko, Rukovoenje
i komandovanje u oslobodilakom ratu 19411945, VII, Beograd 1980.
76. Miljani Gojko, Nikiki NOP
odred, VIZ, Beograd 1970.
77. Miku Metod, Pregled zgodovine NOB, knj. 3,
78. Miku Metod, Pregled razvoja
NOB u Sloveniji, VIZ, Beograd
1956.
79. Mitrovi Dojilo, Zapadna Srbija 1941, Nolit, Beograd 1975.
80. Mitrovski Boro, Glii Venceslav i Ristovski Tomo, Bugarska vojska u Jugoslaviji 1941
1945, Meunarodna politika,
Beograd 1971.
81. Moraa Pero, Jugoslavija 1941,
Institut za savremenu istoriju,
Beograd 1971.
82. Narodnoosvobodilna
vojna
na
Slovenskem 19411945, Vojako zgodovinski institut JNA i
Intitut za zgodovino delavskega gibanja v Ljubljani, Ljubljana 1976.
83. NeretvaSutjeka 1943, Zbornik radova, VII, Beograd 1969.

84. Nikoli ivojin Brka, 22. srpska divizija, VIZ, Beograd 1972.
85. Nikoli dr Gojko, Korijen, stablo, pavetina, Liber, Zagreb,
1980.
86. Obradovi Branko, Druga dalmatinska
proleterska
udarna
brigada, VIZ, Beograd 1968.
87. Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 19411945, II izdanje,
VII, Beograd 1963 (I); II
1965.
88. Osnivanje i razvitak 1. konjike brigade 1. armije, politiki
odsek 10. konjike brigade JA,
Ni 1945.
89. Osma crnogorska NOV brigada, VIZ, Beograd 1978.
90. Pajevi Milo, Artiljerija u
NOR-u, VIZ, Beograd 1970.
91. Panteli Milojica, 25. srpska
NOU divizija, VIZ, Beograd
1977.
92. Parmakovi Dragoslav, Mavanski (podrinjski) NOP odred
19411944, Fond NOB Podrinja, abac 1973.
93. Partizanski odredi Kopaoniki,
aljski,
Ibarski,
VIZ,
Beograd 1981.
94. Pavlin Mile, Petnaest brigada,
Ljubljana 1969.
95. Pavlin Mile, Jeseniko-bohinjski odred, Odbor Jeseniko-bohinjskog odreda, Ljubljana
1970.
96. Velagi Savo, Bjelovarski partizanski odred, Epoha, Zagreb
1964.
97. Valagi Savo, Daruvarski partizanski odred, Epoha, Zagreb
1963.
98. Peric Ignjatije, Peta kordunaska brigada, VIZ, Beograd 1972.
99. Peri Ignjatije, Petnaesta kordunaka brigada, VIZ, Beograd 1969.
100. Prva proleterska, knj. 1 i 2,
Vojno delo, Beograd 1963.
101. Perovi Milivoje, Juna Srbija,
Noli tProsveta, Beograd 1961.
102. Plena Duan, Partizanski odredi naroda Dalmacije 1941
1942, Vojno delo, Beograd 1960.
103. Pregled
narodhooslobodilakog
rata u Makedoniji 19411944,
VII, Beograd 1950.

104. Petelin
Stanko,
Gradnikova
brigada, Soa, Nova Gorica,
1966.
105. Petelin Stanko, Preernova brigada, Soa, Nova Gorica 1967.
106. Peti kongres KPJ, stenografske beleke. Kultura, Beograd
1949.
107. Petnaest vojvoanskih
brigada,
Pokrajinski odbor Saveza boraca Vojvodine, kolektiv autora, Novi Sad 1953.
108. Petranovi
Branko,
Istorija
Jugoslavije 19181978, Noht,
Beograd 1980.
109. Pravdi Stevo Redi Nail,
16. slovonska omladinska NOU
brigada Joa Vlahovi", VIZ,
Beograd 1976.
110. Porovek Janez, Naprej: Osma
slovenska
narodnoosvobodilna
brigada Fran Levstik", Beograd 1968.
111. Poli Radko, Belokranjski odred, Ljubljana 1975.
112. Pregled istorije SKJ, Institut
za izuavanje radnikog pokre_
ta Jugoslavije, Beograd 1963.
113. Vilhor Sreko i Albert Klun,
Prva
in
druga prekomorska
brigada, Nova Gorica 1967.
114. Radanovi Jovan, 67 dana
Uike republike, Prosveta, Beograd 1961.
115. Ratni napori Jugoslavije 1941
1945, VII, Beograd.
116. Razmatranje
o
savremenom
ratu, Narodna armija, Beograd
1959.
117. Razvoj taktike sovjetske armije 19411945, (prevod sa ruskog), Vojno delo, Beograd
1976.
118. Redi Nail, 25. brodska brigada, VIZ, Beograd 1976.
119. Roksandi Rade Cvetkovi
Zdravko, 18. slavonska brigada,
VIZ, Beograd 1974.
120. Savi Sreta, 51. vojvoanska
divizija, VIZ, Beograd 1974.
121. Savi Sreta, Srem u NOB,
Vojno delo, Beograd 1963.
122. Sarajli Abdulah, Pregled stvaranja
bosansko-hercegovakih
jedinica NOV Jugoslavije, Veselin Maslea, Sarajevo 1958.
123. Seanja komandanta vojvoanskih brigada, Novi Sad 1975.

124. Sedma banijska divizija, VIZ,

Beograd 1967.
125. Sovjetskie
ljudi
v
osvoboditel'noj
bor'be
jugoslavjanskogo naroda, Izdatelstvo Nauka", Moskva 1973.
126. Sjeverozapadna Hrvatska u narodnooslobodilakoj
borbi
i
socijalistikoj revoluciji, Institut za historiju radnikog pokreta, Varadin 1976.
127. Skerlj Mirjana, uvari naeg
, neba, Zemun 1977.
128. Split u NOB i socijalistikoj
revoluciji 19411945, Institut
za historiju radnikog pokreta
Dalmacije, Split 1981.
129. Stanii Milija,KPJ u izgradnij oruanih snaga revolucije,
VIZ, Beograd 1973.
130. Stankovi Milivoje, Prvi umadijski odred, Vojno delo, Beograd 1963.
131. Stiplovek Miroslav, landrova
brigada, Ljubljana 1971.
132. Strategija oruane borbe u narodnooslobodilakom ratu 1941
1945, VIZ, Beograd 1980.
133. Strezovski Vlado i Andri Milan, Trea proleterska (srpska)
brigada, VIZ, Beograd 1976.
134. Strugar Vlado, Rat i revolucija naroda Jugoslavije 1941
1945, VII, Beograd 1962.
135. Tarabi Joco i Ignjatije Peri,
etvrta kordunaka NOU brigada, VIZ, Beograd 1977.
136. Traven
Rezka,
Bojna
pot
Krimskega odreda,
Ljubljana
1968.
137. 35. godina roda atomsko-bioloko-hemijske
odbrane,
VIZ,
Beograd 1980.
138. Trnski Slavo, Ne tako davno
(prevod sa bugarskog), Narodna armija, Beograd 1980.
137. Ustanak
naroda Jugoslavije
1941. Zbornik radova, knj.
IIV, Beograd 19621964.
140. Uika republika, izd. NIRO
Eksport-pres", Beograd 1978.
141. Valjan Vladimir, Brigada Franjo Ogulinac Seljo", VIZ, Beograd 1968.
141. Vasiljevi
Jovan,
Mornarica
NOVJ, VIZ, Beograd 1972.
142. Vidovi arko, Trea proleterska sandaka brigada, VIZ,
Beograd 1972.

143. Vinji Petar, Operacije za osloboenje Srbije 1944. godine,

VII, Beograd 1972.
144. Vitorovi Aleksandar, Centralna Srbija, Nolit-Prosveta, Beograd 1967.
145. Vojna enciklopedija, II izdanje, Redakcija Vojne enciklopedije, Beograd 19701975.
146. Vujasinovi Todor, Ozrenski
partizanski odred, VII, Beograd 1962.
147. Vukoti Jovo, Druga proleterska
divizija, VIZ, Beograd
1972.
148. Zadnik Maks, Istarski odred,
Nova Gorica 1975.
149. Zavrne operacije za osloboenje Jugoslavije 19441945. VII,
Beograd 1957.
150. Zori Milan, XIII krajika brigada, VIZ, Beograd 1968.

B lanci i rasprave
1. Ani Nikola, Vojna snaga narodnooslobodilakog pokreta u
Istri 1944. godine, Pazinski memorija!, br. 12, 1982.
2. Ani Nikola, Oruane snage
naroda Istre formirane kapitulacijom Italije 1943.
godine,
Pazinski memorijal br. 13,
1982.
3. Ani Nikola, Politike i vojne
pripreme KPJ u organizovanju
oruanog
ustanka
jugoslovenskih naroda i narodnosti 1941.
godine, asopis za suvremenu
povijest, Zagreb III/1981.
4. Antoni Zdravko, O formiranju
dobrovoljakih
jedinica u istonoj Bosni poetkom
1942.
godine,
Referat sa naunog
skupa NOP u Bosni i Hercegovini i AVNOJ (19421943)",
Sarajevo 1973,
5. Antonovski Ivan, Slavoftija u
ustanku 1941. godine, VIG 4/
/1966.
6. Antonovski Ivan, Formiranje i
razvoj
jedinica
i
ustanova
NOV na Kosovu i Metohiji u
toku NOR-a 19411945, VIG
1/1972.

7. Antonovski Ivan, Osnovni podaci o NOP odredima u Hrvatskoj u toku NOR-a, VIG
6/1961.
8. Bai Rade, Idriz ejvan Ustanak na Kozari i borbe Drugog krajikog odreda do juna
1942. g. VIG 1/1951.
9. Borovanin Drago, Nastanak
razvoj i delatnost organa narodne vlasti u istonoj Bosni
1941. godine, Prilozi, Institut
za Astoriju radnikog pokreta,
Sarajevo 3/1967.
10. Boovi Branislav, Borbeni put
Kopaonikog NOP odreda ,,Todor Milievi", VIG 1/1981.
11. Foli Milutin, Metohijski NOP
odred, VIG 2/1969.
12. Gledovi Bogdan, Savetovanje
u Stolicama i narodnooslobodilaka
borba
u
Sandaku,
knjiga Vojno-politiko savetovanje u Stolicama", NIRO Eksport-pres, Beograd 1980.
13. Guti Mirko, Titova koncepcija stvaranja operativnih jedinica
narodnooslobodilakog
pokreta, VIG 2/1980.
14. Hrekovski Slavica, NOB u
Slavoniji i Savetovanje u Stolicama, Savetovanje u Stolicama . . .
15. Hurem Rasim, Vojna organizacija ustanka u Bosni i Hercegovini i odluke Savetovanja
u Stolicama, Savetovanje u
Stolicama...
16. Ili Pavle, Ininjerija u NOR-u,
obnovi i izgradnji zemlje, Glasnik ininjerije i hemijskih jedinica, 6/1951.
17. Ivanovi oko, Neki podaci o
organizaciji
i
radu pozadine
III armije, Pozadina i snabdevanje, 27/1952.
18. Ivanovski A. Vlado, Savetovanje u Stolicama i stanje u Vardarskoj
Makedoniji septembra
1941.
godine, Savetovanje u
Stolicama...
19. Jeli Ivan, Savetovanje u Stolicama i neki problemi NOB u
Hrvatskoj, Savetovanje u Stolicama . . .
20. Joksimovi Sekula, Razvoj vojne organizacije NOP-a u Bosni i Hercegovini 1941. godine,

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

Zbornik MR BiH, br. 34, godina IIIIV, Sarajevo 1977

78.
Joksimovi Sekula, Savetovanje i razvoj oruanih jedinica
Narodnooslobodilake
vojske
na Kosovu i Metohiji 1941
1945. godine, Kosovo", Zavod za istoriju Kasova, 4/197 >.
Joksimovi Sekula, Naronooslobodilaki partizanski odredi osnovni oblik vojne organizacije NOP-a Jugoslavije 1941.
god., VIG 2/1979.
Joksimovi Sekula, Oznake, inovi i odlikovanja pripadnika
NOV i POJ (19411945), VIG
3/1971.
Joksimovi Sekula, Prve divizije i korpusi Narodnooslobodilake
vojske
Jugoslavije,
VIG 23/1973.
Joksimovi Sekula, Razvoj vojne organizacije u Jugoslaviji
do stvaranja
narodnooslobodilakih
partizanskih
odreda
1941. god., VIG 3/1978.
Kardelj
Edvard, Politika i
vojna
strategija
narodnooslobodilakog ustanka i socijalistike revolucije u Jugoslaviji
i Titova stvaralaka uloga u
njenom koncipiranju i realizovanju, VIG 3/1976.
Klanj ek Zdravko, Razvitak
NOB u Sloveniji i Savetovanje u Stolicama, Savetovanje
u Stolicama . . .
Kosti Ilija, Organizacija unutranjeg ivota Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije, VIG 2/1962.
Klanjek Oskar, Ininjerijsko
obezbeenje III armije u zavrnim operacijama, Vojnoininjerijski glasnik 4/1949.
Laki Zoran, Stolice i razvoj
narodne vlasti u Crnoj Gori
1941. godine, Savetovanje u
Stolicama...
Lekovi Mio, Neki problemi
rukovoenja CK KPJ i Vrhovnog taba NOPOJ u 1941. godini, Uika republika", I, Beograd 1978.
Lekovi Mio, Pregled stvaranja i razvoja slube bezbednosti i jedinica Narodne odbrane
u toku NOR-a, VIG 3/1959.

33. Lekovi Mio, Delatnost Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba NOPOJ u Sandaku
u decembru 1941. godine, NOR
i revolucija u Srbiji 1941
1945, Institut za istoriju radnikog pokreta Srbije, Beograd 1972.
34. Lekovi Mio- Antonovski
Ivan, Osnovni podaci o divizijama NOVJ formiranim u toku NOR-a, VIG 6/1959.
35. Luka Duan, Pripadnici poljske nacionalne grupe u Jugoslaviji u toku NOR-a, VIG 1
/1970.
36. Mileusni uro, Razvoj i uloga
ininjerije 6. proleterske
(like) divizije u NOR-u, VIG
2/1968.
37. Mitrovski Boro, Stvaranje i
odbrana slobodne teritorije u
zapadnoj Makedoniji u drugoj
polovini 1943. godine, VIG 4/
/1965.
38. Mitrovski Boro, Uslovi pod kojima se pripremao poetak oruanog ustanka u Makedoniji VIG 4/1966.
39. Moraa Pero, Savetovanje u
Stolicama, Savetovanje u Stolicama . . .
40. Plena Duan, Nacionalne manjine i jedinice stranih narodnosti u NOR-u, VIG 6/1960.
41. Petrovi Ljubomir, Ekonomski
problemi u NOR-u, Vojno delo 3/1962.
42. Popovi Vojin, Razvoj ustanka
u Toplici i Jablanici januar
mart 1942., VIG 12/1960.
43. Raievi Gorin, Pregled stvaranja,
razvoja i djelatnosti
vojno-teritorijalnih
organa
u
Crnoj Gori 19411945. godine,
VIG 3/1970.
44. Seanje druga Tita na dane
stvaranja Prve proleterske brigade, VIG 4/1950.
45. Stepani Miroslav, Organizacijski razvoj G NOV i PO
Slovenije, VIG 23/1973.
46. Todorovski Mile, Partizanski
odredi u Makedoniji 1941. godine i njihovo delovanje, Savetovanje u Stolicama . . .

47. Vujoevi Jovan, Stvaranje i

borbeni put ehoslovake brigade NOVJ Jan ika", VIG
2/1968.
48. Vujoevi Jovan, Formiranje i
razvoj i uloga italijanskih formacija u Crnoj Gori 1943-1945.
godine, Istorijski zapisi, knj.
XXVIII, sv. 34,
Titograd
1971.
49. Vujovi uro, O nekim karakteristikama ustanike 1941. godine u Crnoj Gori prije i poslije Savetovanja u Stolicama,
Savetovanje u Stolicama . . .
50. Zrili Kota, Nastanak i razvoj
vojnoteritorijalnih
organa
od poetka NOR-a do bitke na
Sutjesci, VIG 23/1973.
C

tampa

1. Broz Josip Tito, Predavanje u

Politikoj koli SKJ, Kumrovec, marta 1977. Borba i razvoj KPJ izmeu dva rata, podlistak Politike, Beograd 24.
m a j 1977.
2. urin
Miroslav,
Partizanske
grupe i odredi u Dalmaciji
1941, list Poruka borca", 4.
jul 1981.
3. Foli Milutin, Narodnooslobodilaki rat i revolucija na Kosovu, Komunist, 6. novembra
1981.
4. Kardelj Edvard, Tito na istorijskim
raskrima,
Narodna
armija, 25. m a j a 1972.
5. O mesnim partizanskim jedinicama na jugu Srbije, nauni
skup odran 30. i 31. januara
1982. Politika, 2. februara 1982.
6. Mitrovski Boro, Bataljon Hristo Botev", Komunist br. 326
od 1. avgusta 1963.
7. Vujoevi Jovan, Maarski bataljon, Komunist br. 328 od 15.
avgusta 1963.
8. Vujoevi Jovan, Nemaka eta Ernst Telman", Komunist
br. 330 od 29. avgusta 1963.
9. Vujoevi Jovan, Austrijski bataljoni slobode, Komunist 8.
avgusta 1963.
10. Vujoevi Jovan, Crvenoarmejci u partizanima, Komunist br.
323 od 11. jula 1963.

SKRAENICE
u tabelarnim pregledima
art. artiljerija
bat. bataljon
bol. bolniki
brd. brdski
brig. brigada
div. divizija
d. pol. ili dr. pol. druga polovina
gr. grupa
G glavni tab
haub. haubice
for. formirana
in. ininjerija
kr. k r a j
mnb. minobacake
NO narodnooslobodilake
NOPO narodnooslobodilaki partizanski odred
NOU narodnoosolobodilaka
udarna
oper. operativna

part. partizanski
pav. protivavionski
pe. peadijski
pion. pionirski
pl. planina
pol. polovine
polj. poljski
p. ili po v poetak
p. p. ili pr. pol. prva polovina
prat. i pratea
pref. preformirana
prolet. proleterska
rasf. ili rf. rasformiran
reorg. reorganizovan
san. sanitetski
s. selo
sr. ili sred. sredinom
top. topovsko
ud. udarna

PREGLED
NARODNOOSLOBODILAKIH
PARTIZANSKIH
ODREDA JUGOSLAVIJE 1941-1945. GODINA

br.
Red.

NAZIV JEDINICE

Datum
formiranja

Mesto
formiranja

Brojno
stanje
(datum)

Formacijski
sastav

U ijem sastavu
bio (vreme)

Datum
rasformiranja

Reorganizacija
ili ponovna
formiranja
9

Napomena

Izvori

10

11

NOP ODREDI BOSNE I HERCEGOVINE

1

Banjaluki odred

p.p. maja 1943.

srednja Bosna

Bijeljinski odred

postojao
15. VIII 1941.

Bileki odred
(Baljaki odred)

sept.okt.
1943.

30100

Biranski odred

1520. VIII
1941.

Biransko-kladanjski odred

15. II 1945.

Biinski odred

novembar 1943.

30100

Bjelimiki odred

novembar 1943.

30100

Blagajski odred

postojao lerto
1943.

Bir

500700
jesen 1941.
200300
k r a j oktobra
1943.

4 ete
avg. 1943.
2 bataljona
sept. 1943.

3 bataljona
dec. 1941.

Partizanski odredi su prikazani po socijalistikim republikama i pokrajinama i abecedi naziva,

Manji partizanski odredi, uglavnom iz perioda ustanka, a i kasnije oni koji su postojali krae vreme,
nisu uli u ovaj pregled. Prikazani su i najznaajniji gerilski odredi dz ustanike 1941. koje je orgazovala KPJ. Za svaki odred dati su najbitniji podaci kojima se raspolagalo. Kako se nije raspolagalo
potvrenim podacima, za podine. odrede nije bilo mogue dati potpuniju informaciju. Poto je
se u poetku nazivao ili kako je registrovan u istorijskoj dokumentaciji.

11. divizija od 1. VI 13. I 1944. prvi put

rasformiran
1943.
1. bos. korpus od 19. p.p. maja 1945. drugi
put rasformiran
VII 1943.
39. divizija od 26. III
1944.

Podtab

Majevica

18. II 1944
obnovljen

Kolektiv autora: Hronologija oslobodilake

borbe naroda Jugoslavije 19411945, Beograd 1964, str. 75, 78
(ubudue: Hronologija
NOB)

1. IX 1941.

23. XI 1943. rasf.

7. XII 1944.

Vojna
enciklopedija
Beograd 1970. (drugo
izdanje) tom I, str.
483
(ubudue
VE).
Leksikon Narodnooslobodiiaki rat i revolucija
Jugoslavije
19411945",
Beograd
1980, str. 50 (ubudue: Leksikon NOR-a)

obnovljen
oktobra 1944

VE, t. 3, str. 424 Hronologija NOB, str. 1026

1. bos. korpus maj

1943.

15. II 1945.

VE, t. 1, str. 620

27. divizija

11. V 1945.

Vlado Strugar, Rat i

revolucija naroda Jugoslavije,
Beograd,
1963, str. 363

23. XI 1943.

VE, t. 3, str. 424

decembar 1943.

VE, t. 3, str. 424

6. IX 1943.

VE, t. 4, str. 10.

10. divizija

Blagajsko-janjski odred
(ili Janjski odred)

6. IX 1943.

2
3

250
P

t
1943.

10. divizija od 6.

ete
gete

P-

1943_

1A

Papraki odred

1520. VIII
1941.

20.

100
VIII 1941.

Cazinski odred

8. IX 1943.

okolina Cazina

12

Cikotski odred

1520. VIII
1941.

262
8. IX 1943.

20.

13

Crnovaki odred

18. X 1943.

Prnjavor

14

Dabarski odred
(Miro Popara")

kraj
1943.

sept.-okt.

15

Dobojsko-derven.tski odred

sred. novembra
1943.

podruje
Doboja

16

Drinski narodnooslobodilaki
dobrovoljaki odred

13. III 1942.

srez Gorade i
Cajnie

17

Drvarsko-petrovaki odred
Grabovaki odred

d.p. maja 1943.

podruje
Drvara

18

Duliki odred
(Gataki odred)

novembra
1943.

19

Duvanjski odred

30. X 1943.

20

Foanski narodnooslobodilaki
dobrovoljaki odred

24. II 1942.

21

Gerilski odred Glamoa

22

Glamoki odred

86
VIII

__

8. II 1944.

preimenovan
li etu
20. IX 1941

Milo Zeki, Stvaranje i razvoj Biranskog

part.
odreda
1941. g., Vojnoistorijski glasnik (VIG), br.
2, 1950. str. 3436
VE, t. 2, str.

138

Sreski tab za Bir

20. IX 1941.

11. divizija

kraj decembra 1944.

VE, t. 2, str. 218

23. X I 1943.

VE, t. 3, str. 424

13. I 1944.

VE, t. 2, str. 4 9 2 - 3

2 ete

30100

"

oko 100
sred. nov.
1943.

Z
divizija od

sredi-

preimenovan
u etu
20. IX 1941

VIG, br. 2, 1950, str.

3436

ne novembra 1943.
23. V

880

3 bataljona

oko 300
d.p. maja
1943.
883
kr. nov.
1943.

5 eta
2 bataljona
avgust 1943.

2 (5) bos. korpus od

d.p. maja 1943.
4. divizija leto 1943.

30100

Duvna

IX 1941.

bataljona

11.

okolina

20.

1941.

oko 100
18. X 1943.

11

vri

nov.
Sreski tab za Bir

10

iz.

1943.

1942.

Hronologija NOB, str.

212, 264

kraj januara 1945.

VE, t. 2, str. 555

VE, t. 6, str. 573

23. XI 1944.

VE, t. 3, str. 424

11. IV 1944.

VE, t. 6, str. 573 Arhiv

vojnoistorijskog
instituta arhiva narodnooslobodilakog
rata, k. 112, d. 17/3,
45/2 (ubudue AVII
ANOR)

18. V 1942.

V. Strugar,
363

Hronologija NOB, str.

54

VE, t. 3, str. 218

8. korpus od jeseni
1943
5. korpus od aprila
1944.

2 ete

4 bataljona

postojao 30.
VII 1941.

oktobar 1943.

20. divizija od oktobra 10. X 1944.

1943.
10. divizija od februara 1944.

n.d.,

str.

23

Glamoko-livanjski odred

k r a j aprila
1943.

podruje glamokog sreza

2 bataljona
m a j 1943.
3 bataljona i
1 eta
jun 1943.

24

Grabovaki odred

1520. VIII
1941.

20.

60
VIII 1941.

25

Gradiko-lijevanski odred
(Lijevanski odred)

20. XI 1943.

Lijeve-polje

26

Grahovsko-peuljski odred
Gavrilo Princip" (u poetku
gerilski odred Gavrilo Princi
P">

jul 1941.

podruje
Bosanskog
Grahova

oko 250
p. avgusta.
1943.
800
6. IX 1943.

2 ete
avgust 1943.
2 bataljona i
1 eta
p. oktobra
1043.

27

Hercegovaki NOP odred

druga polovina okt. 1941.

s. Suho
14. VI 1942.

330
14. VI 1942.

3 bataljona
oktobar 1941.

28

Jahorinski
narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred

21. 1 1942.

900
februara
1942.

13 eta
u febr. 1942.
u 3 bataljona

29

Jahorinski odred

druga polovina septembra

1943.

Jahorina

30

Jajaki odred

januar 1944.

Janja

80
20. XI 1943.
preko 400
sept. 1944.

3 ete
k r a j 1943.
2 bataljona
sept. 1944.

oko 250
druga pol.
sept. 1943.
oko 90
januar 1944.

31

Jajako-travniki odred

18. X 1944.

32

Janjski odred

k r a j juna

33

Japranski gerilski odred

postojao 28.
IX 1941.

34

Jelainovaki

postojao 28.
IX 1941.

35

Junohercegovaki odred

po. februara
1942 .

oko 300
23. XI 1943

gerilski odred

4 bataljona
krajem aprila
1942.
3 bataljona
23. XI 1943.

10. divizija od kraja

aprila 1943.

Sreski tab za Bir

oKtooar

im.

v c , t. j , str.

VIG, br. 2 1950, str. 35

VE, t. 3, str. 274

5. korpus 20. XI 1943.

Kozarska grupa NOPO
28. VII 1944.

12. X 1944.

5. korpus od 23. VIII

1943.

dva puta rasformiran:

septembra 1941.
p. marta 1945.

Privremeni operativni p. februara 1942.

Stab za Hercegovinu 10. VIII 1942. (dva
od 4. I 1942.
puta rasformiran)

ponovo formiran po. avguta 1943.

reorganizovan
po.
oktobra
1943.
obnovljen
14. VI 1942.

po. maja 1942.

zli10

VE, t. 3, str. 2901

Prema podaci- VE, t. 3, str. 424

ma V. Struga- V. Strugar, n.d., str.
ra, n.d., str. 363
363, odred je
preformiran u
Severno i Juno-her<:egovaki odred, krajem marta 1942.
V. Strugar- n.d,- str.
363

27. divizija od oktobra 1943.

30. IV 1944.

VE, t. 3, str. 797

10. divizija

14. X 1944.

VE, t. 3, str. 798

10. divizija

februar 1945.

VE, t. 3, str. 798

10. divizija

6. IX 1943.

VE, t. 4, str. 10

Sreski tsb
Sana

Krupa i

Hronologija NOB, str.

102

Sreski tab
Sana

Krupa

Hronologija NOB, str.

102

29. divizija 23. XI 1943.

dva puta rasformiran

p. pol. juna 1942.
10. IX 1944.

obnovljen
23. XI 1943.

VE, t. 3, str. 424

46

esti krajiki NOP odred

1. V 1942.

Manjaa

oko 1000

1 bataljon

17. VIII 1942. 1 polubaitaljoi

m a j 1942.
3 bataljona
17. VIII 1942.
47

Krajiki (muslimanski) odred

Cazinske krajine

15. III 1944.

Cazinska
krajina

808
15. III 1944.

3 bataljona
15. III 1944

Oper. tab
krajinu

za

Bos.

oko 20. V 1942.

22. X 1942.
(dva puta rasformiran)

ponovo formiran 17. VIII

1942.

VE, t. 4, str. 689

Unska operativna grupa od 15. III 1944.

tri puta rasformiran:

po. maja 1944.
k r a j septembra 1944.
m a j 1945.

obnovljen krajem avg. 1944,

ponovo obnovljen krajem februara 1945.

VE, t. 4, str. 690

VE, t. 6, str. 573

10. divizija od maja

1943.

kraj juna 1943.

10. divizija

kraj

2. udarni korpus od
4. XI 1943.

15. XII 1943.

20. divizija oktobra

1943.
5. korpus od februara
1944.

dva puta rasformiran: ponovo formi6. VI 1942. i 11. IV ran po. sep1944.
tembra 1943.

VE, t. 5, str. 110

10. divizija
1944.

17. III 1945.

VE, t. 5, str. 110

3 bataljona
kraj febr. 1945.

48

Kupreko-janjski odred

m a j 1943.

okolina

Kupresa
49

Kupreki odred (Blagajski od- 27. VII 1943.

red i Blagajsko-janjski odred)

2 ete
m a j 1943.

230
oktobar

1 bataljon

septembra

1943.

VE, t. 4, str. 769

VE, t. 4, str. 769

VE, t. 5, str. 87

1943.
50

51

Limski odred

Livanjski NOP odred

4. XI 1943.

14. X 1941.

rejon Rudog i

oko 150

Viegrada

novembar
1943.

pl. Cincar

3 bataljona
novembra
1943.
1 eta
14. X 1941.

52

Livanjsko-duvanjski odred

11. IV 1944.

podruje Livna

preko 1000

2 bataljona

i Duvna

kraj 1944.

11. IV 1944.
6 bataljona
k r a j 1944.

od

jula

53

Ljubinski partizanski odred

oktobar 1944.

Hercegovina

7. XII 1944.

54

Majeviki NOP odred

po. avgusta
1941.

pl. Majevica

oko 20
oko 50
k r a j sept.
1941
200
pol. novembra
1941.

2 ete
k r a j avg. 1941.
1 bataljon i
2 ete
pol. nov. 1941.

dva puta rasformiran: obnovljen

p.p. septembra 1941. i krajem
sept.
k r a j marta 1942.
1941.

VE, t. 5, str. 211

55

Prvi majeviki odred

28. XII 1942.

pl. Majevica

oko 300
28. XI 1942.

2 bataljona
28. XI 1942.
3 bataljona
po. jan. 1943.

25. I I I 1943.

VE, t. 5, str. 211

56

Drugi majeviki odred

k r a j februara
1943.

pl. Majevica

500
jul 1943 .

57

Trei majeviki odred

kraj

pl. Majevica

novemb-

ra 1943.

Hronologija NOB, s
: 1026

3 bataljona
4 bataljona
jul 1943.

1. bos. uradni korpus

11. V 1943.

10. X 1943.

VE, t. 5, str. 211

24

16. divizija od kraja

novembra 1943.
38. divizija od 6. III
1944.

11. V 1945.

VE, t. 5, str. 211

bataljona

u raznim
periodima

JO

i v i n ;tjav-ivi

VJVJ.1

pvyo

Ii-.

Hronologija NOB, str.

74

VE, t. 3, str. 4245

VIII 1941.
59

Mostarski odred

16. III 1944.

okolina
Konjica

230

2 bataljona

25. V 1944.

60

Motajiki odred

11. XI 1943.

pl. Motajica

1 eta
3 ete
aprila 1944.

11. divizija od 11. XI

1943.
53. divizija poetak avgusta 1944.

61

Nevesinjska p u k a " odred

po. novembra
1943.

62

Ozrenski NOP odred

avgust 1941.

63

Palanaki odred

postojao 28.
IX 1941.

64

Planinski odred

avgust 1943.

Hrecegovina

65

Pljevski
odred i
odred)

8. X 1943.

okolina
Mrkonji-grada

66

Podgrmeki odred

7. V 1943.

Podgrme

67

Podrinjsko-semberijski

68

odred (Mrkonjiki
Mrkonjiko-pljevski

odred

pl. Ozren

polovina avgusta 1943.

rejon
Bijeljine

Popovski odred
(Popovopoljski)

druga polovina
septemb. 1943.

69

Posavski odred

1617. IX 1943.

70

Posavsko-trebavski odred

po.

februara

s. Abudovac
(Bos. Samac)

30100

oko 500
oko 1.000
nov. 1941.
oko 230
kraj nov.
1943.

3 ete
4 bataljona
nov. 1941.
5 bataljona
po. febr. 1942.

150
mart 1944.

300500

17. divizija od 21. VII

1943.

Sreski
Sana

tab

Krupa i

dva puta rasformiran: obnovljen

13. I 1944. d poetak 14. II 1944.
maja 1945.

VE, t. 5, str. 635

23. XI 1943.

VE, t. 3, str. 424

18. IV 1942. i 25. I

1944.
(dva puta rasformiran)

obnovljen
21. VII 1943.

VE, t. 6, str. 497

Todor Vujasinovi. Ozrenski NOP odred,
Vojnoistorijski institut,
Beograd 1962, str. 76,
341

Hronologija NOB, str.

102

kraj septembra 1943.

V. Strugar, n.d., str.

365
VE, t. 3, str. 424

2 ete
marta 1944.
4 ete
leto 1944.

10. divizija oktobar

1943.
39. divizija 26. III
1944.

kraj januara 1945.

VE, t. 6, str. 743

3 ete
m a j 1943.

4. divizija od 7. V
1943.
Grmeka
operativnia
grupa od 12. VII 1943.
2. (5) bosanski korpus
od 8. IX 1943.
4. divizija k r a j 1943.
39. divizija od septembra 1944.

12. VII 1945.

VE, t. 6, str. 754

17. divizija p. avgusta

poetak oktobra 1943.

Hronologija NOB, str.

525

23. XI 1943.

VE, t. 3, str. 424

30100

oko 250
oko 700
dec. 1943.

3 bataljona
nov. 1943.

17. divizija jesen 1943.

poetak februara 1944.

VE, t. 7, str. 199

preko 270

3 bataljona

38. divizija od poetka

marta 1944.

poetak juna 1945.

VE, t. 7, str. 199

23. XI 1943.

VE, t. 3, str. 424

Hronologija NOB, str.

54

1944.

k r a j 1944.

71

Povrki odred

avgust 1943.

72

Prekajski gerilski odred

postojao
31.
VII 1941.

Stab gerilskog odreda

z
a srez Bos. Grahovo


73

;
~TZ
Prnjavorski o d r e d

74

Prozorski o d r e d

m VT IQ
10. VI IV.

75

okolina

bl.izu

prnjavora

gept

.
postojao
k r a j e m jula
1943.
~
77
poc. f e b r u a r a

Ramski o d r e d

1.000
3.

1 bataljon
4. i 5. bataljon
sept. 1943.

^H
i

11.

divizija

leto

1943.

dva p u t a r a s f o r m i r a n :
13
- 1 1944' 1 dSa P0'
lovina jula 1944.

reorganizovain
Po drugim po- VE, t. 7, str. 338
ba

" d a c i m a iz VE>
italjona 16. X t. 6, str. 574,
1943,
o d r e d je rasobnovljen
formiran juna
18. II 1944
1944.

u d

oktobar 1944.

Hronologija NOB, str.

51()

rinn

rejon

Prozora
Prozora

80

2 bataljona
^ ^

10.
,J

divizija

od

jula

1943.

kraj februara
14. V 1944.

1943. i

obnovljen
sred. jula 1943.

VE, t. 7, str. 730

1943.
180
p.p. nov.
1943.
~
76

Ribniki o d r e d
(2. ribniki o d r e d )

7.

TV
lv

Crkveno
'
U J

oko 250
ig

2 bataljona

Iy
preko

4. divizija leto 1943 .

g r u p a NOPO
avgust 1943.

Grmeka

900

avgusta 1943.
'~
- ... .
Rogatiki narodnooslobodilacki dobrovoljaki o d r e d

77

78

"
~
Romani j siki o d r e d

~
79

Sanski o d r e d

7, TT tad?
21. li 19.

Severnohercegovaki odred

950

3 bataljona

Sitmki o d r e d

VE, t. 8, str. 161

VE, ,t. 6, str. 574

maj

1942.

V.

Strugar,

n.d.,

str.

36J

.
v 1Q41
=> A x y n .

J
T
k r a j sept.

Dl
P-

Romaniia

rpinn
rejcm ^ ^

1 230
oko 3.000
sred. nov.
1941.
7080
avgust 1943.
500
20 XI 1943

3 bataljona
5. X 1941.
9 bataljona
sr. nov. 1941.
3 bataljona
februara 1942.
fe

oko 100
^
2

.
poc.

2 ete
, j
po. nov. 1943.

k m j

Vojni tab Sarajevske dva puta r a s f o r m i r a n :

oblasti o k t o b a r 1941. k r a j e m m a j a 1942. i
Glavni tab NOPO za 20. V 1944.
BiH do 3. II 1942.
Operativni tab za ist.
Bosnu od 3. II 1942.
17. divizija leto 1943.
27. divizija od 10. X
1943.
17. divizija od 4. I I I
1944.
27. divizija od 10. X
1944.

H
1

- divizija sredina sep-

26. I I I 1944.

obnovljen
p.p.
avgusta
1943.

VE, t. 8, str. 2089

VE, t. 6, str. 574

VE, t. 8, str. 370.

Hronologija NOB, str.

t e m b r a lm

4 bataljona

februara

^ ,, T 1 0 , ,
26. VI 1944.

546

I
] I

aprila

1942.
fl
3 bataljona
23. XI 1943.

81

obnovljen
18. XI 1943

10. divizija jesen 1943.

po. nov.
1943.

80

26. V I I I 1943. i 26. I I I

1944.

29. divizija 23. XI 1943.

dva puta r a s f o r m i r a n : obnovljen

^
j B XI 1943
j u n a
m2

18. IV 1944.

cegovakog
NOPO
poetkom
februara
1942.

29

divizija

avgus{a

do k r a j a

7. X I I 1944.

Prestao reorga- VE, t. 3, str. 424

j ^ j o m Her-

m4

VE, t. 3, str. 424 i 425

Strugar, n.d., str.

365
82

Spreanski NOP o d r e d

T T T

15-20. V I I I
1941.

ZJZ,

istona
Bosna

20.

60
60
VIII

1941.

Sreski

tab

za

Bir

oko

20

I X

194L

VIG 1950, b r . 2, str.

J4w>

603

83

Srebreniki odred

9. X 1943.

Fakoviki
(Bratunac)

84

Srebreniki narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred

kraj marta
1942.

85

Stolaki odred

po. sept.
1943.

30100

86

Stuparski NOP odred

1520. VIII
1941.

istona
Bosna

80
20. VIII 1941.

87

ehoviki NOP odred

1520. VIII
1941.

istona
Bosna

120
20. VIII 1941.

88

umski odred

po. sept.
1943.

30100

89

Teanjsko-tesliki odred
(Teanjski odred)

18. IX 1943.

srednja
Bosna

oko 50

90

Timarski odred

15. V 1944.

podruje
Timara
(Prijedor)

preko 600
sept. 1944.

91

Travniki odred

k r a j aprila
1942.

s. Perne
(Vlai pl.

preko 800
sept. 1943.

92

Trebavski odred

p.p. sept.
1943

Trebava

93

Trebinjski odred

oktobar 1944.

94

Tupanarski NOP odred

(u poetku Trnavski)

1520. VIII
1941.

istona
Bosna

95

Tuzlanski odred

24. X 1943.

rejon Tuzla

96

Udarni NOP odred 5. korpusa

2. XII 1943.

Bosanska
krajina

97

Udreanjski odred

kraj sept.
1943.

Hercegovina

16
oko 50
sred. dec.
1943.
727
27. III 1944.
oko 600
mart 1945.

160

druga polovina decernbra 1943.

poetak aprila 1945.

poetak aprila 1942.

23. IX 1943. drugi put obnovljen

rasformiran 7.
XII oktobra 1944.
1944.

Isto, str. 424

Hronologija NOB, str.
579, 1026

3 bataljona

2 ete
leto 1943.
2 bataljona
jesen 1943.
3 bataljona
oktobar 1943.

tab

za

Bir

oko 20. IX 1941.

VIG 1950, br. 2, str.

3446

Sreski

tab

za

Bir

oko 20. IX 1941.

Isto, str. 34

23. XI 1943.

VE, t. 3, str. 424

obnovljen
18. II 1944

VE, t. 9, str. 778

11. divizija

13. I 1944. i 7. IX 1944.

4. divizija od 15. V
1944.
Grupa kozarskih
NOPO 28. VII 1944.

12. X 1944.

10. divizija p.p. maja

1943.

15. V 1942. i 18. X 1944.

17. divizija septembar februar 1944.

1943.
16. divizija od oktobra
1943.

obnovljen
p.p. maja 1943.

4 bataljona

3 bataljona

VE

t.

10, str. 91

10
'

str 92
'

Hronologija NOB, str.

1026

Sreski tab za Bir

oko 20. IX 1941.

VIG, br. 2 1950, str.

3446

17. divizija

poetak m a j a 1945.

VE, t. 10, str. 188

VE, t. 6, tsr. 574

j"

kor

Pus

od

30100

VE,

7. XII 1944.

oko 600
oko 500
zima 1945.

VE, t. 9, str. 795

'

oko 100
20. VIII 1941.

V. Strugar, n.d., str.

365

Sreski

5. III 1944.
reorganizovan
u 2 bataljona i
1 etu 27. III
1944.

- XII

5. V 1944.

k r a j oktobra 1943.

Po drugim po- VE, t. 6, str. 661

acima iz VE,
-t. 6, str. 574,
odred je rasformiran septembra 1943.
VE, t. 3, str. 424

do 100

53. divizija od kraja

septembra 1944.

krajem

VE, t. 10, str. 273

10. divizija

8. I 1945.

VE, t. 6, str. 574

30100

23. XI 1945.

VE, t. 3, str. 424

april 1942.

V. Strugar, n.d., str.

366

98

Visoko-fojniki odred

k r a j sept.
1944.

s. Maslovari
(Kotor-Varo)

99

Visoko-fojniki odred

17. VII 1943.

Kreevo

100

Vlahoviki odred

k r a j sept.
1943.

Hercegovina

101

Viaseniki
narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred

k r a j marta
1942.

102

Vlaieki odred

m a j 1944.

okolina
Travnika

oko 100

103

Vukovski odred

27. VII 1943.

okolina
Kupresa

oko 100

104

Zapadnohercegovaki odred

po. sept.
1944.

Duge Njive
(Vrgovac)

oko 100
septembra
1943.

4 ete
pol. sept. 1944.

105

Zeniki odred

9. IV 1942.

s. Kamenica
(Zenica)

oko 200

106

Zmijanski odred

29. XI 1943.

Saraevac.
(Mrkonji-Grad)

oko 180

5. korpus od 29. XI
1943.
4. divizija od 4. XII
1943.
39. divizija od 26. III
1944.

107

,.Zvijezda" NOP odred

p.p. oktobra
1941.

pl. Zvijezda
(istona Bosna)

oko 1.200
nov. 1941.

4 bataljona i
1 eta
nov. 1941.

700

4 bataljona
2 ete

aprila

1945.

4. divizija
Grupa brigada Zenikog sektora od marta
1945.

poetak maja 1945.

10. divizija jesen 1943.

poetak januara 1944.

Grupa Junodalmatin- 7. XII 1944.

skih NOPO od Septembra 1944.
29. divizija od polovine novembra 1944.

V 1942.

reorganizovan
u 3 ete poetkom novembra
1944.

VE, t. 10, str. 529

VE, t. 10, str. 631

Prema podaci- VE, t. 3, str. 425
ma iz VE, t. 6,
str. 573, cdred
j e formiran. 12.
I 5944, AJ; se
ito
spominje
kao eta, onda
Ljubuki bataljon

VE, t. 10, str. 700

poetak maja 1945.

VE

poetak maja 1942.

VE, t. 10, str. 718

10 str 708

KOP

ODREDI

CRNE

GORE

SANDAKA

108

Gerilski odred sela Boljevia

postojao
13. VII 1941.

10v

Bijeli Pavle" odred

29. XI 1941.

110

Bioki gerilski odred

postojao
15. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

56

111

Bjeliki gerilski odred

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

55

112

Bjelopoljski gerilski odred

14. VII 1941.

Bijelo Polje

113

Bjelopoljski odred

februar 1942.

rejon Bijelog
Polja

Blizanski gerilski odred

postojao
5. VIII 1941.

115

Bokeljski odred

25. I 1944.

116

Buljariki gerilski odred

postojao
15. VII 1941.

117

Crnogorski NOP odred

sred. novembra
1941.

Sandak

118

Crnogorsko-sandaki odred

21. XII 1941.

Sandak

11

Hronologija NOB. str.

55
Bjelopavlii

6 bataljona

k r a j marta 1942.

Sa Zetskim o- VE. t. 1, str. 609

dredom reorga- Leksikon NOR-a, I
nizovan u novi tom, str. 66
Zetski NOP odred

..Savetovanje u Stolicama ", str. 243

oko 500

5 bataljona

Glavni tab NOPO za k r a j m a j a 1942.

Sandak od februara april 1944.
1942.

obnovljen
oktobra 1943.

Rasformiran 5. VE, t. 1, str. 638

VI 1942. VE, t.
6, str. 574 Nastao od Crnogorsko-sandakog odreda
Hronologija NOB, str.
79

postojao 5. VIII 1941.

2. korpus od 25. I 1944.

23. II 1944.

Zbornik dokumenata i
podataka o narodnooslobodilakom
ratu
jugoslovenskih naroda.
Beograd 155, t. 3, knj.
7, dok. br. 26 (ubudue: Zbornik NOR)
Hronologija NOB, str.
654
Hronologija NOB, str.
55

oko 3.690

9 bataljona

VE, t. 2, str. 211

21. XII 1941

Vrhovni tab

februar 1942.

Po drugim poacima, rasformiran je sredinom marta

1942. Preformiran u Pljevaljski i Bjelopoljski odred

VE, t. 2, str. 211

Oslobodilaki rat naroda
Jugoslavije,
I
knj., str. 200

postojao
13. VI 1941.

Hronologija NOB, str.

55

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, s t r .
55

119

Cucki gerilski o d r e d

120

avorsko-kostudiki
odred

121

Durmitorski o d r e d
(od 8. V I I I 1941. gerilski,
od 11. XI 1941. partizanski)

11. XI 1941.

122

Celiki gerilski o d r e d

postojao
13. V I I 1941.

123

Gluhodolsko-spianski gerilski
odred

postojao
20. VII 1941.

124

Gerilski o d r e d sela Godinja

125

Gerilski
klina

126

Gornjozetski

gerilski

podruje
avnikog i
nikikog
sreza

oko

1.340

6 bataljona

etiri puta rasformiran:

polovina j u n a 1942.
j u n 1943.
15. I I I 1944.
19. X I I 1944.

Hronologija NOB, s t r .
55

Hronologija NOB, str.

58

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

55

postojao
15. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

56

odred

postojao
15. V I I 1941.

Hronologija NOB, str.

56

127

Gerilski o d r e d sela Jankovia

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, s t r
55

128

Kolainski odred

3. II 1944.

rejon
Kolaina

140

2 bataljona

15. I I I 1944.

VE, t. 4, str. 4001

129

Komski odred
(od 8. V I I I 1941. gerilski, od
11. XI 1941. partizanski)

11. XI 1941.

podruje
kolainskog,
andrijevikog i
beranskog
sreza

p r e k o 3.000
po. 1942.
186
o k t . 1943.

7 bataljona
10 bataljona
po. 1942.
2 bataljona
okt. 1943.

j u n 1942. i 19.
1944. (dva p u t a
formiran)

postojao
13. VII 1941.

odred

Gornjeg

gerilski

Ce-

130 iGerilski o d r e d sela K r n j i c a

1

131

Kuki o d r e d

april 1943.

132

Lovenski o d r e d
(od 8. V I I I 1941. gerilski, od
3. X 1941. partizanski)

3. X 1941.

p r e k o 500
p r e k o 1.000
19. I 1942.

133

Ljekopoljski gerilski o d r e d

postojao
5. V I I I 1941.

2 bataljona
5 bataljona
19. I 1942.

Glavni

tab

reorganizovan
29. XI 1941. i
17. IV 1942.
obnovljen
k r a j e m aprila
1943,
krajem
septembra 1943.
i 9. I X 1944.

XII
ras-

j u n 1943.

za

Crnu

Goru i Boku od aprila

1943.
2. k o r p u s od oktobra
1943.

VE, t. 2, str. 585

Obrad Cicmil, Durmitorski
NOP
odred,
VIZ, Beograd, 1966,
str. 62, 249.

obnovljen
o k t o b r a 1943.

VE, t. 4, str. 4889

Hronologija NOB, s ti
55

Hronologija NOB, sti

457

dva p u t a r a s f o r m i r a n :

reorganizovan

Prema

polovina j u n a
19. X I I 1944.

poetkom j u n a
1942.
obnovljen
aprila 1943.

podacima, Lovenski
odred
je f o r m i r a n 11.
XI 1941. (v. Ce-

1942.

drugim VE, t. 5, s t r . 147

Primorska operativna

trdeset

prva,

grupa od k r a j a februara 1944.

Beograd
str. 911)

1961,

Hronologija NOB, st
79

134

Gerilski odred sela Ljubotinja

postojao
15. VII 1941.

56

135

Mileevski odred

oktobar

1943.

136

Gerilski odred sela Miii d

urmana

postojao
13. VII 1941.

137

Mojkovaki gerilski odred

14. VII 1941.

138

Gerilski odred sela Mracelja

postojao
13. VII 1941.

139

Mrcki gerilski odred

postojao
5. VIIII 1941.

140

Nikiki odred

29. XI

podruje

1941.

Sandak

nikikog
sreza

Hronologija NOB, str.

55

Savetovanje u Stolicama, str. 243

Hronologija NOB, str.

55

Hronologija NOB, str.

79

10 bataljona
sred. prolea
1942.

k r a j sept.
1943.

142

Gerilski odred sela Oevica

postojao
10. VII 1941.

143

Orjenski odred

oktobar

Mljet, od partizana Bokelja

koji su doli
iz Italije

112 boraca
u okt. 1943.

144

Piperski odred

april 1943.

145

Pljevaljski odred

20. II 1942.

okolina
Pljevalja

oko 1.200
1. IV 1942.

5 bataljona i
3 ete

146

Pribojski odred

kraj
1943.

rejon Priboja

oko 250

2 bataljona

147

Prijepoljski odred

k r a j oktobra
1943.

Sandak

oko 350

2 bataljona

148

Radomir Mitrovi" NOP odred

sred.
1942.

rejon
Kolaina

oko 850

5 bataljona

februara

V. Strugar, n.d., str.

367

oktobar 1941.

Novovaroki odred

oktobra

141

1943.

4. XII 1943.

2 ete

2. korpus od septembra 1943.

Primorska operativna
grupa od febr. 1944.

dva puta rasformiran: obnovljen

jun 1942. i 19. XII p.p. septembra
1944.
1943.

VE, t. 6, str. 89 i 575

Gojko Miljani, Nikiki NOP odred, VIZ,
Beograd 1970, str. 102
108, 338

oktobar 1943.

V. Strugar, n.d., str.

367

Hronologija NOB, str.

55

13. dalmatinska brigada, Primorska operativna grupa

april 1944.

jul 1943.

Glavni
dak

tab

za

San-

Glavni tab za Sandak

reorganizovan
aprila 1944. u
2. bokeljski bataljon, 5. X
1944. uao u sastav 1. bokeljske brigade

dva puta rasformiran:

5. VI 1942.
april 1944.

Hronologija NOB, str.

457
Nastao reorga- VE, t. 6, str. 742
nizacijom Crno
-gorsko-sandakog odreda

decembra

VE, t. 7, str. 313

Glavni tab za San- p.p. decembra 1943.

dak
2. proleterska divizija

VE, t. 7, str. 316

Prema drugim VE, t. 7, str. 687

podacima
iz
VE, t. 6, str.
575, odred je
rasformiran 23.
I I I 1942.

sredinom
1943.

obnovljen
krajem septembra 1943

V. Strugar, n.d., str.

367
Leksikon NOR-a, str.
804

23. II 1942.

KanorecKi geriiSKi o a r e d

14. VII 1941.

Sandak

ma, str. 243

150

Reeviki gerilski odred

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

55

151

Gerilski o d r e d sela Rijeana

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

55

152

Gerilski odred sela Rogana

postojao
15. V I I 1941.

postojao 5. V I I I 1941.

Hronologija NOB, str.

79 i 56

153

Prvi sandaki o d r e d

9. X 1944.

Sandak

oko 140

2 baitaljona

37.

divizija od

9.

decembar 1944.

VE, t. 8, str. 334

divizija od

9.

decembar 1944.

VE, t. 8, str. 334

divizija od

9.

decembar 1944.

VE, t. 8, str. 334

1944.
154

Drugi sandaki odred

9. X 1944.

Sandak

oko 200

2 bataljona

37.
1944.

155

Trei sandaki odred

9. X 1944.

Sandak

1 bataljon

37.
1944.

Hronologija NOB, str.

55

Hronologija NOB, str.

55

156

Gerilski odred sela Seoca

postojao
13. VII 1941.

157

Ubalski gerilski o d r e d

postojao

13. V I I 1941.
158

Velestovsko-zagradsko-marko^
vinski odred

postojao
13. VII 1941.

Hronologija NOB, str.

55

159

V j e b r d s k i gerilsiki odred

postojao

Hronologija NOB, str.

56

Hronologija NOB, str.

55

Hronologija NOB, str.

f 55

tri p u t a r a s f o r m i r a n :
polovina j u n a 1942,
m a j 1943. i 19. X I I
1944.

27. X 1944!

13. V I I 1941.
160

Gerilski o d r e d sela Virpazara

postojao
13. VII 1941.

161

Gerilski odred sela Vukmirovica

postojao
13. VII 1941.

162

Zetski o d r e d
(od 8. V I I I 1941. gerilski, od
10. XI 1941. partizanski)

8. V I I I 1941.

163

Zlatarski partizanski odred

decembar
1943.

okolina
Podgorice
(Titograd)

Sandak

1.735

7 bataljona

podeljen u dva
odreda: Zetski
i Bijeli Pavle" 29. XI 1941,
spojen sa odredom Bijeli
Pavle" u jedan
odred p.p. aprila 1942, obnovljen aprila
1943,
ponovo
obnovljen krajem septembra
1943.

Prema drugim VE, t. 8, str. 700

podacima Zet
ski o d r e d je
f o r m i r a n 11. XI
1941. (v. Crtrdeset prva, Beograd 1961, str.
911)

VE, t. 8, str. 337

Hronologija NOB, str
986

N O P ODREDI H R V A T S K E

164

Gerilski odred Baljkua

postojao
30. IX 1941.

kotar
Korenica

165

Banijski

po. decembra
1941.

Banija

166

Prvi banijski odred

7. VIII 1944.

podruje
Banije

167

Drugi banijski odred

7. VIII 1944.

podruje
Banije

168

Odred Basara i Janari

leto 1941.

podruje
Korduna

169

Benkovaki odred

19. VI 1944.

podruje
Benkovca

170

Odred Bijeli klanac

24. X 1941.

podruje
Korduna

171

Bilogorski odred

29. VI 1943.

G. Grahovo
(Grubino
Polje)

odred

V. Brania i N. Slavica, Pregled tabova

i jedinica NOV i PO
Hrvatske
19411945,
interna obrada VII,
1974, str. 16

Stab gerilskog odreda postojao 30. IX 1941.

za kotar Korenica i
okolinu

2 bataljona
5 bataljona i
1 eta
kraj juia 1942.

Stab NOPO za Kordun i Baniju od decembra 1942.

Glavni tab NOPO Hrvatske od 16. IV 1942.
Stab 1. operativne zone Hrvatske od 1. VI
1942.
1. korpus Hrvatske od
21. XII 1942.
Unska operativna grupa od 1. V 1943.
7. divizija od 10. VI
1944.

366
7. VIII 1944.

2 bataljona

324
7. VIII 1944.

2 bataljona

tri
P u t a rasformiran: obnovljen
septembar 1942. i 30. 23. X 1942. i
IV 1943.
1. V 1943; reorganizovan u 1.
prva polovina maja
i 2. banijski
1945.
NOPO 7. VIII
1944. d ponovo
obnovljen
24.
XI 1944.

VE, t. 1, str. 479

VE, t. 6, str. 575

7. divizija od 7. VIII
1944.

24. XI 1944.

Hronologija NOB, str.

851 i 1006
Ivan Antonovski, Osnovni podaci o NOP
odredima u Hrvatskoj
u toku NORa, VIG, br.
6/1961, str. 1267

7. divizija od 7. VIII
1944.

24

VIG. br. 6/1961, str.

1267
Hronologija NOB, str.
851

XI 1944.

BraniaSlavica,
ob., str. 74
2 bataljona

20

576
po. januara
1944

2 bataljona
3 bataljona i
2 ete
po. jan. 1944.

Stab grupe
dalm. NOPO

Severne

int.

16. X 1941.

Hronologija NOB, str.

792 i 952
VIG, br. 6/1961, str.
140-141

decembar 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 68

VE, t. 1, str. 613

2. hrvatski korpus od 2426. VII 1944.

jula 1943.
Zapadna grupa NOPO
6 korpusa od 1. IX
1943.

int.

172

IOKOVSKI

173

oarea

poc. m a n a
1943.

pi-

Gerilski odred Bjelo Polje

postojao
610. X 1941.

kotar
Korenica

174

Bjelovarski odred

25. IX 1943.

Bilogora

preko 500
sr. oktobra
1943.

3 bataljona
sred. okt. 1943.

175

Odred Bogovolja

k r a j avgusta
1941.

podruje
Korduna

oko 20

176

Bojanski partizanski odred

leto 1941.

podruje
Korduna

oko 25

177

Odred Bovi

avgust 1941.

podruje
Korduna

178

Brako-oltanski odred

27. X 1943.

s. G. Humac
(o. Bra)

179

Braki odred

avgust 1943.

180

Odred Brdo

k r a j avgusta ili
po. sept. 1941.

181

Bribirsiki odred

avgust 1941.

182

Brinjski partizanski odred

183

dhjruvu

ojyu jju
k r a j marta
1943.

j uaiaijuna
kraj marta
1943.

oonovijen
avgusta 1944.

VE, t. 1 str. 615

VE, ,t. 6, str. 575
VIG, br. 6/1961, str
134 135

Zbornik NOR, t. 5
k n j . 1 s t r . 189
Hronologija NOB, str
130

2. operativna zona Hr- 21. IX 1944.

vatske od 25. IX 1943.
Istona grupa NOPO
10. korpus od sredine
marta 1944.

VE, t. 1, str. 638

Savo Valagi, Bjelo
varski partizanski odred, Zagreb 1964, str.
47 i 119

BraniaSlavica,
ob., str. 75/2

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 64

int

BraniaSlavica,
ob., str. 75/4

int

postojao do 7. I 1944.

Hronologija NOB, str.

581, 656

o. Bra

dva puta rasformiran:

oktobar 1943. i 10. XI
1944.

podruje
Banije i
Korduna.

oko 22

22. X 1941.

pl. Vievica

StaD grupe juznouai- pivi piti i asiormiran:

matinskih NOPO od 2. X 1943.
avgusta 1944.
drugi put rasformiran:
10. novembra 1944.
tab gerilskog odreda
za kotar Korenicu i
okolinu

jesen 1941.

obnovljen p.p.
januara 1944.

VE, t. 1, str. 788 i

VE, t. 2, str. 575

BraniaSlavica,
ob., str. 68

init.

postojao u pr- rejon Brinja

voj pol. septembra 1941.

postojao u novembru
1941.

AVIIANOR,
d. 7/2

Odred Broanac

avgust 1941.

podruje
Korduna

10

po. septembra 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 74

int.

184

Odred Bukovac

kr. avg. 1941.

rejon Slunja

17

decembar 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 71

int.

185

Bukoviki NOP odred

6. I 1942.

rejon
Kistanje

oko 40
130 aprila
1942.

2. bataljona NOPO
Korduna i Banije

9. V 1942.

reorgandzovan
u Severno dalmatin ski bataljon 26. II 1942.

Premama iz
2, str.
red je
miran
1941.

podaci VE, t. 2, str. 10

VE, t. AVIIANOR, k. 101,
10, od- d 7/2
rasforoktobra

k.

VE, t. 2, str. 114

VE, t. 6, str. 575

101,

186

Odred Bugar

p.p. avg. 1941.

podruje
Korduna

jesen i m .

BraniaSlavica,

int.

ob., str. 75

187

Gerilski odred Buni

leto

1941.

kotar
Korenica

188

Buzetsko-poreki o d r e d
(3. istarski odred)

29. V I I I 1944.

podruje
Buzeta
(Istra)

205
20. IX 1944.

1 bataljon

189

Cetinski odred

polovina aprila
1943.

podruje
Mosor Sinj

350

2 bataljona

190

Odred Crnaja

kr. avg. 1941.

podruje
Banije i
Kordnuna

32

Stab odreda za kotar

Korenicu i okolinu

BraniaSlavica,
s t r . 16

Odred Crno Crelo

leto 1941.

podruje
Banije i
Korduna

192

Odred

leto 1941.

podruje
Korduna

int.

0b.

tab grupe NOPO za 19. X I I 1944.

I s t r u od 29. V I I I 1944.

VE

str

135

14. I X 1944.

VE, t. 2, str. 160

decembar 1941.

BraniaSlavica,
ob.,

191

Crna Lokva"

2. b a t a l j o n NOPO
Korduna i Banije

jesen

1941

str.

BraniaSlavica,
73
str

int.

75/23

int.

Arhiv VII _ Arhiv

NOR, k. 828, reg. b r .
6/2

Zbornik NOR, t.
k n j . 1, s t r . 162

193

Odred Crni P o t o k "

194

Gerilski o d r e d

Crna Vlast"

195

Odred Cvijanovi B r d o "

196

Odred a p a j e v " (letei)

po. nov. 1941.

uma iznad
G. Perne
(Banija i
Kordun -

oko 30

kotar
Korenica

postojao
24. V I I I 1941.

podruje
Korduna

25

Drenovaa
(D. Lapac)

197

Odred erkezovac

o k t o b a r 1941.

WS

Dabarski partizanski odred

avgust 1941.

rejon Brinja

199

Dalmatinsko-dinarski odred
(Dinarski odred,
Dinarsko-primorski odred)

30. IX 1941.

pl.

oko 50

Branica-Slavica,
ob

str

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

int.

69

k.

828,

Zbornik NOR, t.
k n j . 1, str. 154

jesen 1941.

Branica-Slavica,
ob., str. 66

int.

po. novem. 1941.

AVII-ANOR,

798,

k.

5,

reg. br. 2/4

Hronologija NOB, str.
107

Dinara

AVIIANOR,
d. 6/2

postojao
1. X 1941.

kr. sept. 1941.

1. Bataljon NOPO
Korduna i Banije

5,

o k o 20
oko 200
k r a j febr.
1942.

2930. X I I 1941.

7 eta
m a j a 1942.

k r a j j u n a 1942.

BraniaSiavic~
ob., str. 75/45

BraniaSlavica,
int.
ob. str. 17
Hronologija NOB, str.
83

Teko je utvr-

im"

VE, t. 2, str. 3 2 0 - 1

diti kada je o- Zbornik

dokumenata
formljen. Neg- NOP Dalmacije, Split
de se poistove- 1981, k n j . 1, str. 184,
u j e sa Sinj- 188, 189, 309, 362
skim
(Cetin)
skim) odredom

150
315
519
16. X 1943.

2 bataljona

2. (6) hrvatski korpus 26

od 29. VI 1943.
Zapadna grupa NOPO
2. hrvatskog korpusa
od 22. IX 1943.

200

Daruvarski odred

29. VI 1943.

s. Gornji
Borki
(Daruvar)

201

Gerilski odred Debelo brdo

leto 1941.

kotar
Korenica

tab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

202

Odred Debela Kosa"

jul 1941.

podruje
Korduna

30

203

Delniki odred

postojao
13. IX 1941.

podruje
Gorskih
kotara

avgust 1944.

VE, t. 2, str. 345

Savo Pelagic, Daravarski partizanski odred,
Zagreb 1963, str. 11,
117

BraniaSlavica,
ob., str. 15

jesen 1941.

Hronologija NOB, str.

82, 131, 157
AVIIANOR, k. 101,
reg. br. 1/2 i k. 828,
reg. br. 6/2

postojao sredinom novembra 1941.

Zbornik
knj.

NOR,
str_

AVIIANOR,
reg. br. 7/2

int.

t.

5,

141

k.

101,

204

Gerilski odred Golubi

jul 1941.

Knin

Rade Guberina: Oruane jedinice sjever.

Zbornik,
( Dalmacije,
br. 4, IHRPD, Split
1978, str. 377

205

Gerilski odred Mokropolje

28. VII 1941.

podruje
Zrmanje

R. Guberina, n.d., str.

377

206

Diljski odred

29. VI 1943.

s. Borojevac
(Dilj-planina)

207

Dinarski odred

30. IX 1943.

pl. Dinara

208

Gerilski odred Divoselo sa

itlukom i Ornicama

postojao
avgusta 1941.

podruje
Like

Odred Donje Dubrave

avgust 1941.

rejon
Ogulina

35

209

210

Odred Donji Skrad

k r a j avgusta
1941.

podruje
Korduna

oko 370

2 bataljona

Istona grupa NOPO 21. IV 1945.

6. korpusa od 1. IX
1943.

VE, t. 2, str. 436

160
30. X 1943.
oko 3.000
28. II 1944.

2 bataljona

Stab 4. operativne zone Hrvatske od 30. IX

1943.
8. korpus od 7. X 1493.
20. divizija od 10. X
1943.
Grupa Srednje dalmatinskih NOPO od sredine decembra 1943.

VE, t. 2, str. 445

oko 20

10. XI 1944.

tab partizanskog bataljona Velebit"

2. bataljona NOPO
Korduna i Bamje

Branica-Slavica,
_ str

int.

Branica-Slavica,
_ stf n

int.

Branica-Slavica,
ob., str. 67
AVIIANOR, k.

int.

ob

ob

22. X 1941.

hn

828,

211

Partizanski odred Drenovi

klanac

postojao
13. X 1941.

rejon
Otoca

212

Dreniki odred

postojao
2. X 1941.

podruje
V. Kapela

25

rejon
Drnia

uiHtiva,
ob., str. 17

1944.

postojao drugom polovinom novem. 1941.

Drniki odred

oktobar

214

Dubrovaki odred

26. jul 1944.

rejon
Dubrovnika

215

Odred Dunjak

postojao
avgust 1941.

podruje
Korduna

216

Odred F u r j a n "

k r a j avgusta
1941.

podruje
Korduna

oko 10

217

Odred Gaea selo

avgust 1941.

podruje
Korduna

oko 15

218

Gerilski odred Glave

postojao
30. IX 1941.

kotar
Korenica

219

Glinski odred

leto 1941.

podruje
Banije

220

Odred Gornje Dubrave

jul 1941.

rejon
Ogulina

22

221

Odred Gornja Mavina

p.p. septembar
1941.

podruje
Korduna

oko 15

222

Odred Gornji S k r a d "

avgust 1941.

podruje
Korduna

oko 25

kotar
Korenica

40 boraca

1 bataljon

leto 1941.

k.

101

20. divizija jesen 1944.

decembar 1944.

Hronologija NOB, str.

955 i 1039
VIG, or. 6/1961, str.
1423

tab Grupe junodalmatinskih NOPO jula 1944.

10. XI 1944.

Hronologija NOB, str.

822 i 1003
VIG, br. 6/1961, str.
1423

Branica^-Slavica,
ob., str. 69

dnt.

3 ete

Gerilski odred Gradina

Hronologija NOB, str

106 i 130
AVIIANOR,
d. 3/2 i 7/2

213

223

ili I

krajem sept. 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 75/2

int.

22. X 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 70

int

tab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

postojao 30. IX 1941.

BraniaSlavica,
[5
str

int

postojao drugom pol.

avgusta 1941.

Hronologija NOB, str.

106
Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 162

postojao 5. X 1941.

BraniaSlavica,
int.
ob., str. 71
Hronologija NOB, str.
61, 130
AVIIANOR, k. 828,
d 6/2

jesen 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 75

jesen 1941.

0 t,

int.

Hronologija NOB, str.

82

Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 167 i knj.
2, str. 89
AVIIANOR, k. 828,
reg. br. 6/2
tab gerilskih odreda
a kotar Korenicu 1

Branica-Slavia,
^
str.
14

int.

224

Gerilski odred Homoljac

leto 1941.

kotar
Korenica

225

Hreljinski odred

leto 1941.

podruje
Hrv. primorja

226

Odred Hum

1. decembar
1941.

podruje
Korenica

3539

227

Hvarski odred
(Hvarsko-viki odred)

po. nov. 1943.

Hvar

228

Imotski odred

druga pol.
septembra
1943.

229

Prvi istarski odred Uka"

230

tab gerilskih odreda

za kotar Korendcu i
okolinu

Braniablavica,
ob., str. 14

23. IX 1941.

Zbornik NOR,
knj. , str. 142

BraniaSlavica,
ob., str 75/1

int.

t.

5,

int.

600700
po. dec.
1943.

2 bataljona

Operativni tab za od- dva puta rasformiran: obnovljen p.p.

branu Hvara od no- 25 XII 1943. i 10. XI januara 1944.
vembra 1943.
1944.
Grupa juno dalmatinskih otonih odreda

VE, t. 2. str. 540

VE, t. 6, str. 575

okolina
Imotskog

2 bataljona

Grupa juno damatinskog NOPO od decernbra 1943.

dva puta rasformiran: obnovljen

18. XI 1943. i 8. VIII decembra 1943.
1941.

VE, t. 3, str. 554

VE, t. 6, str. 575

24. IX 1943.

pl. Uka

518
6. IV 1944.

3 bataljona
kraj. sept.
1943.
4 bataljona
6. IV 1944.

dva puta rasformiran:

po. oktobra 1943. i
krajem marta 1945.

VE, t. 3, str. 668

VE, it. 6, str. 575
Zbornik NOR, V/19,
str. 456

Drugi isitarski odred Pula"

k r a j sept. 1943.

Istra

231

Jasenaki odred

postojao
oktobra
1941.

232

Gerilski odred Jasikovac

233

445
11. IV 1944.

3 bataljona i
1 eta
11. IV 1944.
1 bataljon
29. VIII 1944.

2. istarska brigada 29.

VIII 1944
Operativni tab za Istru od oktobra 1944.

rejon
Ogulina

leto 1941.

kotar
Korenica

tab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

Odred Johovo

postojao
avgusta 1941.

podruje
Banije i
Korduna

234

Gerilski odred Joan

leto 1941.

kotar
Korenica

235

Odred Jurga

avgust 1941.

podruje
Banije i
Korduna

236

Junodalmatimski odred
(Junodalmatinski bataljon
Josip Jurevi" i Trei odred 4. operativne zone Hrvatske)

23. VI 1942.

pl. Biokovo

obnovljen
6. IV 1944

dva puta rasformiran: obnovljen

poetkom okt. 1943. i 11. IV 1944.
krajem marta 1945.
reorganizovan
29. VIII 1944.
preformiran
oktobra 1944.

VE, t. 3, str. 668

novembar 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 278

int.

Branica-Slavica,
ob., str. 14

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 69

int.

tab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

Branica-Slavica,
ob., str. 14

int.

22. X 1941.

Branica-Slavica,
ob., str. 69

int.

preko 600
avgust 1942.

dva puta rasformiran:

4. IX 1942. i poetkom
novembra 1942.

obnovljen
Postoji
i
u
4. IX 1942. kao vreme kapitu3. odred 4. o- lacije
Italije
perativne zone septembra 1943.
Hrvatske
i od njega je
formirana
13.
dalm. brigada

VE, t. 4, str. 172

VE, t. 6, str. 576
VE, t. 2, str. 320
j
i
;

ZDI

238
239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

\JCXTX0JV1 uuicu ivan-uuva^

Kalinski (Kalinaki) odred

Kalniki odred

Kameniki odred

Odred Kapenak

Karlovaki odred

Odred Kati Kosa

Odred Kestenova Gora

i&iu i7-ri.

22. IX 1941.
10. X 1942.

februar 1943.

iv^Lai
Korenica
pl. amarica
(Banija)
s. Bijela
(Daruvar)

Stab gerilskih odreda

oko 190
620
sr. maja
1943.

postojao
jesen 1941.

podruje
Korduna

17. IV 1943.

rejon
Bosiljeva

oko 600
27. X 1943.

podruje
Banije i
Korduna

18

podruje
Banije i
Korduna

1520

1941.

postojao
leto 1941.

kotar
Korenica

Odred Kirin

novembar 1941.

podruje
Banije

oko 18

podruje
Banije i
Korduna

1018

Kninski odred

leto 1941.

7. I 1942.

oko Knina, na
planini Dinari

2 bataljona
4 bataljona
sred. maja
1943.

BraniaSlavica,
str

28. IX 1941.

int.

- 12

VE, t. 4, str. 202

VE, t. 6, str. 576

i S T 2. operativne zo- 14. IV 1945.

ne Hrvatske od novembra 1943.
Grupa NOPO od 11. II
1945.
10. korpus od 5. IV
1945.

VE, t. 4, str. 203-4-

Grupa
dalmatinskih
NOPO oktobar 1943

BraniaSlavica,
ob , str. 341

int.

AVIIANOR,
d. 6/2

828

VE, t. 4, str. 2456

decembar 1943.

1 bataljon
4 bataljona
27. X 1943.

Glavni tab NOV i PO kraj aprila 1945.

Hrvatske od 17. IV
1943.
4. korpus od 30. VIII
1943.
Grupa NOPO 4. korpusa od 30. X I I 1943.
1943.
34. divizija od kraja
jula 1944.

k.

BraniaSlavica,
ob., str. 75/4

int.

BraniaSlavica,
ob , str. 74

int.

postojao 25. IX 1941.

Zbornik
knj. 1,

novembar 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 75/3

int.

BraniaSlavica,
ob., str 68

int.

tab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

NOR, t.
str. 99

5,

oko 50
k r a j jan.
1942.
oko 500
k r a j sept.
1943.

Gerilski odred za Kik i Babin Potok

Odred Kljuar

za kotar i Korenicu i
okolinu
_

podruje
Kamenice
(SinjVaganj)

1. VIII 1941.

2 bataljona
k r a j sept.
1943.

tri puta rasformiran: obnovljen

21. V 1942, k r a j jan. sred. dec. 1942.
1943. i 10. XI 1944.
kao
Kninski
part, bataljon,
ponovo obnovljen 13. VIII
1943.

VE, t. 6, str. 576

VE, t. 4, str. 3845

249

Gerilski odred Kokirovo

postojao
avgusta 1941.

250

Kombinovani odred

poetak
1942.

251

Konavljanski odred

252

maja

tromea Like,
Bosne i Dalmacije

po. sept. 1944.

podruje
Konavlja

35

Odred Koranski Lug

p.p. sept. 1941.

podruje
Korduna

1820

253

Korulanski odred

oktobar 1943.

Korula

254

Odred Korduna i Banije

2. X 1941.

podruje
Korduna i
Banije

4 bataljona

poetak juna

tab grupe junodalmatinskih otonih

N.0P0

int.

Formiran je od V. Strugar, n.d., str.

Proleter, bata- 370
ljona Hrvatske,
batalj. Marko
Orekovi", bataljona Bude
B o r j a n " i Udarnog bataljona Grupe NOP
odreda Like

10. XI 1944.

Hronologija NOB, str.

1003
VIG, br. 6/1961, str.
1423

postojao 16. XII 1941.

BraniaSlavica,
int.
ob., str. 75/1
Hronologija NOB, str.
177

dva puta rasformiran:

k r a j decembra 1943. i
oktobar 1944.

obnovljen
januara 1944.

500

3 bataljona

1.415
oktobar 1941.

6 bataljona
18. X 1941.

Glavni tab NOPO Hratske

1942.

Branica-Slavica,
ob., str 16

po. decembra 1941.

Po VE, t. 4, VE, t 4, str. 589

str. 589, formi- VE, t. 6, str. 576
ran je u avgustu 1942. (spominje se i kao
eta). Vojni leksikon
(str.
922) spominje
ga u avgustu
1943.

Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 159, 165 i
2047, knj. 2, str 27,
31, 91
VIG b r . 2/1961, str.
1201

4 bataljona
3 bataljona
kraj oktobra
1942.

tab 1. operativne zo- dva puta rasformiran:

ne Hrvatske
k r a j januara 1942. i
4. korpus poetkom
k r a j jula 1944.
1943.
8. divizija od prolea
1943.

oko 1.200

4 bataljona

tab grupe korduna

kih NOPO

16. IX 1942.

Kordun

929
k r a j feb.
1942.

4 bataljona

Stab grupe kordunabih NOPO

16. IX 1942.

podruje
Korduna

47

255

Kordunaki odred
(1. odred 1. operativne zone
Hrvatske i 1. kordunaki odred)

po. decembra
1941.

Kordun

preko 1.400
782
jan. 1943.

256

Prvi kordunaki odred

po. februara
1942.

Kordun

257

Drugi kordunaki odred

po. februara
1942.

258

Odred Kordunski Leskovac

p.p. sept. 1941.

obnovljen
27. X 1942

VE, t. 4. str. 594

VE, t. 6, str 576

VE, t. 4, str. 594

. t. 6, str 576

VE

sredina oktobra

1941.

VE, t. 4, str. 594

VE, t. 6, str 576

BraniaSlavica,
ob., str. 75

int.

Braniaslavica,
ob., str. 70

postojao 16. XII 1941.

BraniaSlavica, int.
ob., str 75
Hronologija NOB, str.
177

BraniaSlavica,
ob., str. 10

oko 40

26. divizija do marta

1944.
Stab grupe junodalmatinskih NOPO do
rasformiranja

10. XI 1944.

VE, t. 6, str. 576

VIG, br. 6/1961, str
1401

podruje
Gorskog
kotara

postojao 5. XII 1941.

AVIIANOR, k. 101,
reg. br. 7/2
Zbornik NOR, t. 5,
knj. 2, str 1079

jesen 1941.

podruje
Gorskog
kotara

postojao sredinom novembra 1941.

AVIIANOR,
reg. br. 7/2

kr. sept. 1941.

rejon

Grupa NOPO za Liku

sredinom
1942.

septembra

VE, t. 5, str. 69
VIG, br. 6/196, str.
11819

sr. aprila 1942.

u Lici

Grupa NOPO za Liku

sredinom
1942.

septembra

VE, t. 5, str. 69
VIG, br.' 6/1961,
11819

Trei liki odred

sr. aprila 1942.

rejon
Graaca

septembra

268

etvrti liki odred

7. IX 1942.

rejon
Kosinja i
Peruia

oko 250

269

Liki odred (1. liki odred)

kraj oktobra
1942.

podruje
Like

270

Odred Loskunja

1. VIII 1941.

uma Loskunja
(Kordun)

259

Odred Krajackii rabovac

novemDar
1941.

podruje
Banije i
Korduna

iszu

260

Odred Krlja
(ili Stara Krlja)

leto 1941.

podruje
Korduna

261

Gerilski odred Kula sa Barletom i Ostrovicom

leto 1941.

podruje
Like

262

Lastovski odred

sr. januara
1944.

o. Lastovo

263

Ledeniki odred

postojao
sred. novembra
1941.

264

Odred Li

265

Prvi

266

Drugi

267

liki odred (Velebit")

liki odred

Gospia

oko 2.000
(samo 200
naoruanih)

4 bataljona

oko 920

2 bataljona

714

3 bataljona

Grupa NOPO za Liku

sredinom
1942,

sred. decern.
1943.

tab 1. operativne zo'ie Hrvatske od septembra 1942.

sredinom novembra
1942.

839
oko 150
24. X 1943.

2 bataljona
jan. 1944.
1 eta
1 eta
3 bataljona i
3 bataljona
1 bataljon i

tab Kninskog sekto- tri puta rasformiran: obnovljen

24.
ra od 29. IV 1943.
sredinom avgusta 1943, X 1943, ponovo
35. divizija od 30. I 1. I 1944. i poetkom obnovljen u
1944.
septembra 1944.
drugoj polovini
januara 1944.

27

22. X 1941.

k.

int.

int.

101,

str.

VE, t. 5. str. 70
VIG, br. 6/1961, str.
11819

VE, rt. 5, str. 70

VE, t. 5, str. 70

AVIIANOR, k. 101,
reg. br. 1/2, k. 828,
reg. br. 6/2
BraniaSlavica, int.
ob., str. 65

271

Odred Ljeskovac"

postojao
16. XII 1941.

272

Bainski partizanski odred

po. sept. 1941.

273

Odred Ljuba

274

Baina
Biokovo

postojao u
jesen 1941.

podruje
Korduna

AVIIANOR,
d. 6/2

Gerilski odred za Ljubovo

postojao
7. X 1941.

kotar
Korenica

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

postojao 3. XI 1941.

Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 176 i knj.
2, str. 9

275

Makarski odred

druga polovina
sept. 1943.

Makarsko
primorje

60
27. XI 1943.

Grupa junodalmatinskih NOPO 1944.

dva puta rasformiran: obnovljen

pol. novembra 1943. i XI 1943.
oktobar 1944.

276

Odred Malika"

avgust

podruje
Korduna

30

277

1941.

2 bataljona

22. X 1941.

Hronologija NOB, str.

177
AVIIANOR, k. 828,
d. 6/2
Prema drugim
podacima je bila partizanska
grupa

27.

Miroslav Curin, Partizanske grupe i odredi

u Dalmaciji 1941, List
Poruka borca", 4. jul
1981.

k.

828,

Prema drugim VE ,t. 5, str. 215

podacima
iz
VE, t. 6, str.
576, odred je
rasformiran 8.
VIII 1944.
AVIIANOR, k.
d. 1/2
BraniaSlavica,
ob., str. 66

101,

AVIIANOR,
d. 6/2

828,

int.

Odred Malinska"

postojao
avgusta 1941.

278" Matija Gubec" odred

(Psunjski odred)

oktobar 1941.

PakracDaruvarGarenica
(Slavonija)

7
25

24. XII 1941.

VE, t. 5, str. 347

asopis za savremenu
povijest, Zagreb, III
1981, str. 52

279

Odred Matija Gubec"

(nazivan i Odred Proletera")

avgust 1941.

okolina
s. Duri
(umberak)

10. IX 1941.

VIG, br.
1467

280

Gerilski odred Mekinjar

postojao
25. IX 1941.

Korenica

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

postojao 25. IX 1941.

Branica-Slavica,
ob., str. 14

int.

281

Gerilski odred Mihaljevac

leto 1941.

Korenica

BraniaSlavica,
ob., str. 16

int.

282

Odred Miholjsko

avgust 1941.

podruje
Banije i
Korduna

oko 17

BraniaSlavica,
ob., str. 701

int.

283

Mljetski odred

p.p. januara
1944.

Mljet

oko 30

13. IX 1944.

tab gerilskih odreda 22. X 1941.

za kotar Korenicu i
okolinu

26. divizija do marta

44.
Stab
junodalmatinskih otonih NOPO do
rasformiran ja
19

k.

6/1961,

str.

Prema drugim VE, t. 5, str. 545

podacima
iz VIG, br. 6/1961, str.
VE t 6 str 1401
je
5 7 6 ' odred
rasformiran 10.
IX 1944.

284

Odred Moila

k r a j avgusta
1941.

podruje
Korduna

16

285

Gerilski odred Mogori

leto 1941.

podruje
Like

286

Gerilski odred Mokro Polje

postojao
16. IX 1941.

rejon Knina

287

Mokraviki odred

postojao
oktobra 1941.

podruje Hrv.
primorja i
Gorskog kotara

288

Moseko-svilajski odred
(Moseki odred)

p.p. oktobra
1943.

pl. Mose

oko 200
jan. 1944.

3 ete
2 bataljona
jan. 1944.

289

Moslovaki odred

7. oktobra
1942.

s. Bijela
Daruvar

349

2 bataljona

290

Mosorski odred

21. II 1942.

pl. Mosor

90 boraca
140 boraca u
aprilu 1944.

291

Mrkopaljski odred

postojao
oktobra 1941.

rejon
Mrkopalja
G. Kotari)

292

Muski odred

postojao
februara

podruje
Dalmacije
(kod Muca)

sredinom oktob. 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 73

int.

Stab partizanskog bataljona Velebit"

BraniaSlavica,
ob., str. 10

int.

AVIIANOR, k. 1611,
reg. br. 3/2

BraniaSlavica,
ob., str. 278

Grupa
srednjedalma- 31. X 1944.
tinskih NOPO januara 1944.

VE, t. 5, str. 615

Stab 2. operativne zone Hrvatske od oktobra 1942.

33. divizija od kraja
januara 1944.
Grupa NOPO 10. korpusa od 11. II 1945.

1943.

novembar 1941.

1. mart 1945.

Prema drugim
podacima, Moslavaki
NOP
odred formiran
je prvi put 30.
VIII 1941, drugi put 21. XII
1941, a 23. VIII
1942. preformiran u Moslavaki bataljon

int.

VE, t. 5, str. 6223

Vukain
Karanovi,
Moslavaki partizanski
odred.
Kutina
1981,
str. 27, 35, 90, 109, 427

dva puta rasformiran: ponovo formi19. IV 1942. i 10. XI ran 11. X 1943.
1944.

VE, t. 5, str. 624

VE, t. 6, str. 576

novembar 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 278

int.

Grupa dalmatinskih
NOPO

mart

BraniaSlavica,
ob., str. 341

int.

Grupa junodalmatinskih NOPO 1944.

dva puta rasformiran: obnovljen dec.

6. XI 1943. i 10. XI 1943.
1944.

VE, t. 6, st. 64 i 576

postojao 21. X 1941.

Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 99
Hronologija NOB, str.
157

BraniaSlavica,
ob., str. 1314

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 75/4

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 72
AVIIANOR, k.
d. 6/2

int.

293

Neretvanski odred

druga polovina
sept. 1943.

dolina
Neretve

2 bataljona
2 bataljona i
1 eta
april 1944.

294

Gerilski odred Ognjen Pria"

postojao
19. IX 1941.

kotar
Korenica

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

293

Gerilski odred Oravac

leto 1941.

kotar
Korenica

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

296

Odred Ostroin

novembar
1941.

rejon
Vojnia

14

297

Odred Otri

leto 1941.

podruje
Banije i
Korduna

21

1943.

jesen 1941.

828,

298

Papuko-krndij ski odred

22. X 1941.

Kokoak
(Orahovica)

25

299

Pazinsko-poreki odred

k r a j septembra
1943.

rejon Pazina

Operativni tab za Istru

str.

oko 30

postojao 16. X 1941.

Hronologija NOB, str.

82 i 130
Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 199
BraniaSlavica,
int.
ob., str. 67

podruje
Korduna

3040

jesen 1941.

AVII-ANOR, k. 101,
reg. br. 1/2, k. 828,
reg. br. 6/2
BraniaSlavica,
int.
ob., str. 656

Hronologija NOB, str.

Peljeac

302

Perjasiki odred

31. VIII 1941.

303

Odred Perna

p.pol.

304

Petrinjski gerilski odred

postojao
26. IX 1941.

6/1961,

uma Perjasika kosa

(Kordun)

kr. decembra
1941.

jesen 1941.

557

Grupa junodalmatinskilTotokih NOPO od

2 . V 1944.

Peljeaki odred

Odred Plaki

VIG, br.
1445

301

306

Hronologija NOB, str.

554

22 X 1941.

str. MU

16
20
januara 1944.

podruje
Korduna

septembar
1941.

. I-

6. VIII 1941.

Odred Pjeamica

1943.

VJ1

Odred Pecka

305

poetak oktob.

30

300

avgusta

24. XII 1941.

dva puta rasformiran: obnovljen p.p.

kraj septembra 1943. i januara 1944.
10. XI 1944.

AVIIANOR, k. 101,
reg. br. 1/2, k. 828,
reg. br. 6/2
BraniaSlavica,
int.
ob., str. 66
Vidi: Junodal- VE, t. 6, str. 626
matinski odred

106

podruje
Banije

podruje

Korduna
kraj

307

Plaanstki odred

8. VIII 1943.

Kordun

oko 290

2 bataljona

308

Plavi J a d r a n " odred

sr. sept. 1943.

Raanac

oko 150
k r a j novem.
1943.

4 bataljona

309

Gerilski odred Plavno

leto 1941.

podruje

"

Stab partizanskog bataljona Velebit"

jula 1944.

Gerilski odred Ploa (posle)

partizanski odred Ploa

5. VIII 1941.

podruje
Like

60

311

Odred Podgorje

kr. novembra
1941.

podruje
Banije i
Korduna

12

312

Podravski odred 6. korpusa

sredina jula
1944.

Podravina

oko 200

1 bataljon

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 73

int.

VE, t. 6, str. 728

VE, t. 6, str. 730

AVIIANOR, k. 1611,
reg. br. 1/5

Branica-Slavica,
int.
ob., str. 11
Hronologija NOB, str.
81

6. divizija od septem- sredinom dec.

bra 1943.
Operativni tab za Liku od sredine novembra 1943.

1943.

Knina
310

BraniaSlavica,
ob., str. 75/4

BraniaSlavica,
ob., str. 70

Istona grupa NOPO

6. korpusa od jula
1944.

decembar 1944.

VE, t. 6, str. 786

int.

313

Podravski odred 10. korpusa

pol. avgusta
1944.

Podravina

314

Gerilski odred Poitelj

leto 1941.

podruje

108
167
kraj sept.
1944.

3 ete

Istona grupa NOPO 19. XI 1944.

10. korpusa od avgusta 1944.

VE, t. 6, str. 786

BraniaSlavica,
ob., str. 10

lsto'

VE, t .7, str. 199-200

2. hrvatski korpus od 22. IV 1945.

29. VI 1943.
Istona grupa NOPO
2. (6) korpusa 1. IX
1943.

VE, t. 7, str. 244

3. bataljon NOPO Korduna i Banije

I ;'
315

Gerilski odred Ponor

leto 1941.

kotar
Korenica

316

Posavski odred 10. korpusa

29. II 1944.

rejon Dugo
selo

oko 100

317

Poeki odred

29. VI 1943.

pl. Papuk

161

318

Odred Primilje
(ili Gornje Primilje)

18. VIII 1941

podruje
Korduna

34

319

Primorsko-goranski odred

po.

decembra

Gorski Kotar

1941.

320

Prvi Primorsko-goranski odred 30. V 1942.

(1. NOPO 5. operativne zone
Hrvatske)

rejon
Drenice

321

Drugi primorsko-goranski odred (2. NOPO 5. operativne

zone Hrvatske)

rejon
Drenice

30. V 1942.

330
1.136
17. IV 1942.

1 bataljon
3 bataljona
avg. 1944.

2 bataljona

2 bataljona
5 bataljona
po. maja 1942.

oko 750
3 bataljona
1.161
2 bataljona
26. VIII 1942. 1. I 1943.

oko 960
279
juna
sr

2 bataljona
1 bataljon
s r e d . j u n a 1943.

1943.

322

Primotensko-krapanjski odred

4. VIII 1941.

uma izmeu

42

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu
Istona

grupa

NOPO

krajem

aprila

1945.

5tr

int.

10. korpusa 14. III

1944.
Grupa NOPO 10. korpusa od 11. II 1945.
34. divizija od 22. II
1945.

Glavni tab

Hrvatske

15. IX 1941.

BraniaSlavica,
- &tr - 7 4
AVIIANOR, k.
d. 6/2

int.

ob

30 V 1942.

reorganizovan
u 1. i 2. primorsko-goranski odred

828,

VE, t. 7, str. 3234

Stab 5. operativne zo- dva puta rasformiran: obnovljen 1. I

ne Hrvatske od 21. VI 26. X 1942. i k r a j ap- 1943.
1943.
rila
1945.
Grupa primorsko goranskih NOPO leto
1943 i jesen 1944.
13. divizija

VE, t. 7, str. 324

VIG, br. 6/1961, str.
J423

Stab 5. operativne zo- dva puta rasformiran:

ne Hrvatske od 26. XI 26. XI 1942. i k r a j de1942.
cembra 1944.
Grupa primorsko goranskih NOPO do septembra 1943.
13. divizija do jula
1944.

obnovljen sr.
juna 1943.
reorganizovan
u bataljon krajem jula 1944.

VE, t. 7, str. 325

VIG, br. 6/1961, str.
1445

VIG, br. 6/1961, str.

1289
Hronologija NOB, str.

14. VIII 1941.

s. Petrovia i
s. Grebatica

81

Zbornik NOR-a, t. 5,
knj. 1, str. 91
323

Prominski odred

27. III 1944.

Promina
(severna
Dalmacija)

160

2 bataljona
po. aprila
1944.

Severnodalmatinska
21. IX 1944.
grupa NOPO od 27. III
1944.

VE, t. 7, str. 388

BraniaSlavica,

22. X 1941.

Isto, str. 65

Isto. str. 75/3

Banije i
Korduna

ob., str. 71

325

Odred Radonja

po. avgusta
1941.

podruje
Korduna

oko 25

326

Odred Rujnica

avgust 1941.

podruje
Banije i
Korduna

oko 20

327

Samoborsko-jaskanski

32S

odred

int.

pol. septembra podruje

1944.
Samobora

201
373
januar 1945.

1 bataljon
2 bataljona
okt. 1944.

34. divizija od Septembra 1944.

2. II 1945.

Segetsko-marinski odred
(od 15. XI 1943: ibensko-trogirski odred)

po. oktobra
1943.

Donji Seget

preko 500

2 bataljona

Grupa
srednjedalmatinskih NOPO 1944.

sredina nov. 1944.

reorg. u Stab
iben.-trog.
NOPO 15. IX
1943.

VE, t. 8, str. 497

329

Severnodaknatinski odred

24. V 1942.

Severna
Dalmacija

454
18. IV 1942.
440
kr. aprila
1943.

2 bataljona
2 bataljona
kraj aprila
1943.

Stab 4. operativne zone Hrvatske od 24. V

1942.

etiri puta rasformi- obnovljen po.

ran oktobar 1942, 14. aprila 1943.
VIII 1943, 17. IX 1943. obnovljen
15.
i poetak juna 1944.
VIII 1943.
obnovljen
17.
IX 1943.

VE, t. 8, str. 546

330

Severnootoki odred
(NOPO III sektora, Severnodalmatinski otoki NOPO i
Otoki NOPO)

5. X 1943.

o. Ugljan
o. Paman

preko 320
30. X 1943.
180
po. juna
1944.

2 bataljona
30. X 1943.

dva puta rasformiran obnovljen apri9. I 1944. i sredina ju- la 1944.

na 1944.

VE, t. 8, str. 546

331

Sinjski (cetinski) odred

10. VIII 1941.

dva puta rasformiran: obnovljen 9. IX Prema drugim

kraj avgusta 1941. 30. 1941.
podacima
iz
IX 1941. ili u decernVE, t. 6, str.
bru 1941.
577, odred je
rasformiran u
decembru 1941.
ili krajem ja*
nuara 1942, kada se spominje
kao Dalmatinsko-dinarski ili
Dinarski NOP
odred

Zbornik
dokumenata
NOP Dalmacije, Split
1981, knj. 1 str. 184,
188, 189, 309, 327, 362
VE, t. 8, str. 583
VE, t. 6, str. 577

332

Sisaki odred

22. VI 1941.

s. Zabno
(Sisak)

39

22. IX 1941.

333

Odred Sjeniak

avgust 1941.

podruje
Banije i
Korduna

5060

decembar 1941.

334

Prvi slavonski odred

(1. odred 3. operativne zone
Hrvatske i Posavski NOP odred 6. korpusa)

20. III 1942.

Slavonija

461
kr. decern.
1943.

s. Biteli

92
4 voda
14. VIII 1941. 14. VIII 1941.

2 bataljona

tab 3. operativne zo- 21. IV 1945.

ne Hrvatske do 20. VI
1943.
2. (6) korpus do 22. IX
1943.
Zapadna grupa NOPO
6. korpusa do septembra 1944.
6. korpus od Septem-

VE, t. 8, str. 323

reorganizovan
u dva bataljona 11. X 1942.

VE, t. 6. str. 577

VE, t. 8, str. 591
Branica-Slavica,
obr., str. 75/3

int.

VE, t. 8, str. 6712

VIG, br. 6/1961, str.
156-7

335

Drugi slavonski odred

(2. odred 3. operativne zone
Hrvatske, Podravski NOPO d
Osjeki NOPO)

16. VIII 1942.

Slavonija

761
649
kr. decern.
1943.

3 bataljona
3 operativna zona Hrvatske od 16. VIII

sred. decembra 1944.

,942.

reorganizovan
u dva bataljona 11. X 1942.

VE, t. 8, str. 672

2. hrvatski korpus od
20. VI 1943.
Istona grupa NOPO
6. korpus od 1. IX
1943.
336

Odred Slavsko Polje

avgust 1941.

uma iznad
G. Perne
(Banija 1
Kordun)

20

337

Odred ,,Sloga"

jesen 1941.

Zagrebaka
oblast

podruje
Like

338
339

340

Gerilski odred Smiljan

Solinski odred

Splitski odred

18. IX 1941.
10. VIII 1941.

11. VIII 1941.

Solin Bili Kuk

okolina Splita

60
86
dec. 1941.

60
15. decembra
1941.

341

Gerilsiki odred Srb

postojao
19. IX 1941.

podruje
Like

342

Srednjodalmatinski odred
(Partizanski odred za srednju
Dalmaciju)

23. VI 1942.

s. Markovac
(Knin)

oko 400

Odred tipan

jul 1941.

podruje
Banije

oko 25

podruje
Suaka

oko 800

343

344

345

346

Suako-Kastavski odred

Suako-kostrenski odred
(Suaki odred)

Gerilski odred Salamuni

22. IX 1943.

postojao
oktobra 1941.

leto 194,-

Cazmanska d
Garenika
partizanska
grupa

Odred Samarica"

po. avgusta
1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 68

int.

postojao 23. XII 1941.

Hronologija NOB, str.

178

Stab partizanskog bataljona Velebit"

Branica-Slavica,
-. s t r - 10

int.

ob

3 voda
Stab 4. operativne zone Hrvatske april 1942.

3 voda
3 bataljona
15. III 1943.

13. IV 1942.

tri puta rasformiran: obnovljen

22.
14. avgusta 1941, feb- decembra 1941.
ruara 1942. i sredinom ponovo obnovoktobra 1943.
ljen
15.
III
1943.

VE, t. 8, str. 778

VE, t. 6, str. 577
Split u NOB i socijalistikoj revoluciji 1941
1945, Split 1981, str.
224
VE, t. 9, str. 1516
Split u NOB i socijalistikoj revoluciji 1941
-1945, Split 1981, str.
186

_
2 bataljona

Stab bataljona gerilskih odreda za Liku

Stab 4. operativne zone Hrvatske od juna
1942.

AVII-ANOR, k. 1611,
re
S- b r - 1 / 1

6. IX 1942.

VE, t. 9, str. 101

jesen

BraniaSlavica,
ob., str. 75/3

VE, t. 9, str. 249

BrandcaSlavica,
ob., str. 278
AVIIANOR, k,
d. 7/2

1941.

int.

3 bataljona
Operativni Stab NOV po. oktobra 1943.
i PO za Istru od septetmbra 1943.

rejon
Suaka

postojao sredinom novembra 1941.

int.
101,

kotar
Stab gerilskih odreda
za kotar Korenicu i
okolinu

Korenica
347

20. X 1941.

pl. Samarica
(Banija)

BraniaSlavica,
str. 15

int.

Hronologija NOB, str.

81 i 130
Zbornik NOR, t. 5,
kni. 1. str. 1389

2. oktobar 1941.

Gerilski odred egenovac

leto 1941.

kotar
Korenica

349

ibenski odred

12. VIII 1941.

Pisak, okolina
ibenika

31

350

Odred iroka Rijeka

p.p. avgusta
1941.

podruje
Banije

351

Partizanski odred
(u poetku logor") kare

postojao
avgusta 1941.

rejon
Otoca

352

Odred ljivnjak

avgust 1941.

podruje
Korduna

30

3.
bataljon
NOPO
Korduna i Banije

353

Odred Toboli

21. VIII 1941.

podruje
Korduna

22

3. bataljon NOPO
Korduna i Banije

oko

16

voda

354

Gerilski odred Trnovac

leto 1941.

kotar
Korenica

355

Trogirsko-katelanski odred
Trogirski NOP odred

13. VIII 1941.

pod. pl.
Kozjak

58

356

Odred ispod Troglava

septembar
1941.

podruje
Troglava

oko 20
25. IX 1941.

357

Trupinjski odred
(ili odred Trupinjak)

leto 1941.

uma Trupinjska kosa

(Kordun)

oko 25

358

Gerilski odred Tuk

leto 1941.

podruje
Like

BraniaSlavica,
ob., str. 13

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

348

2.
bataljona
NOPO
Korduna i Banije

dva puta rasformiran: obnovljen no- Postoji i u sep.

25. VIII 1941. i de- vembra
1941. 1943. od kojeg
cembra 1941.
negde se spo- je for. 8. dal.
minje da su to brigada, VE, t.
bile etiri gru- 2, str. 319
pe
partizana
(116 boraca) sa
ibenskog i zadarskog
podruja koji su
se prebacili u
Liku

Zbornik, IHRP Dalmacije, br. 4, str. 377

VE, t. 9, str. 498
Leksikon NOR-a, t. II,
str. 1093

postojao 4. novembra
1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 72

postojao novembra
1941.

Isto, str. 1718

oktobar 1941.

Zbornik NOR, t. 5,
knj. 1, str. 162 i 1956
AVIIANOR, k. 828,
d. 6/2
BraniaSlavica, int.
ob., str. 64
BraniaSlavica,
ob., str. 73
AVIIANOR, k.
d. 6/2
BraniaSlavica,
ob., str. 12

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu
dva puta rasformiran:
14. VIII 1941. i k r a j
septembra 1943.

2 voda

3.
bataljon
NOPO
Korduna i Banije

int.

obovljen
septembra
1943.
kao Trogirski
NOP odred, od
njega formirana 9. dalmatinska brigada

Trogirsko-ikatelanski odred
nije bio potpuno oformljen.
Posle se spominje samo Katelanski odred

int.

int.
828,

int.

Split u NOB i socijalistikoj revoluciji,

Split 1981, str. 186
VIG, br. 6/1961, str.
1267
VE, t. 2, str. 319

jesen 1941.

AVIIANOR, k. 102,
reg. b r . 4/4; k. 1492,
reg. br. 1/2

postojao 24. IX 1941.

Zbornik NOR, .t. 5,

kj. 1, str. 162
Hronologija NOR, str.
131
BraniaSlavica, int.
ob., str. 667

postojao 10. X 1941.

BraniaSlavica,
ob., str. 13

int.

359

Gerilska odred Turjanski

leto 1941.

podruje
Like

360

Turopoljski-posavski odred

21. VIII 194.3.

Turopolje

oko 480
1.019
kr. nov.
1943.

361

Odred Tuilovi

postojao
2. VIII 1941

rejon
Karlovac

362

Odred Tri

dr. p. avgusta
1941.

podruje
Banije i
Korduna

363

Gerilski odred Ukrbavci

postojao
10. X 1941.

Podruje
Like

364

Odred Utinja

leto 1941.

podruje
Banije i
Korduna

365

Odred Veliki Kozinac

postojao
avgusta 1941.

podruje
Banije i
Korduna

366

Odred Vera

26. VIII 1941.

podruje

Isto, str. 12

4 bataljona
kraj nov. 1943.

Stab 2. operativne zone Hrvatske od 21.

VIII 1943.
tab umberako-posavskog sektora od 2.
XI 1943.
34. divizija od 30. I
1944.

11. V 1945.

postojao 10. X 1941.

postojao 28. X 1941.

VE, t. 10, str. 17576

BraniaSlavica,
ob., str. 70

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 74

int.

BraniaSlavica,
ob., str. 12

int.

Isto,

str. 9

Isto,

str. 70

Isto, str. 75

Korduna
367

Gerilski odred Visu

postojao
25. IX 1941.

kotar
Korenica

368

Partizanski odred Vievica

postojao
avgusta 1941.

podruje
Hrvatske
Primorje i
Gorski Kotar

oko 50

369

Vodiko-zatonski
(ili Prviki) odred

13. VIII 1941.

rejon Vodica
(ibenik)

50

Stab gerilskih odreda postojao 25. IX 1941.

za kotar Korenicu i
okolinu

Isto, str. 13

Isto,

15. VIII 1941.

str. 276

Zbornik Instituta za
historiju
radnikog
pokreta Dalmacije, br.
4, Split 1978, str. 374
376
Hronologija NOB, str.
81

VIG, br.
1289
37'}

371

Odred Vojanica

Gerilski odred Vranovaa

po. avgusta
1941.

leto 1941.

Petrova gora
(Banije i Kordun)
kotar
Korenica

oko 20

22. X 1941.

Stab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

6/1961,

str.

BraniaSlavica,
ob., str. 69
AVIIANOR, k.
d. 6/2

int.

BraniaSlavica,
ob. str. 13

int.

828

372

Gerilski odred Vrelo

leto 1941.

kotar

Korenica
373

Gerilski odred Vrhovine

374

Vrliki odred

375

Zagorski (Krapinski) odred

leto 1941.
sr. jula 1944.

5. X 1943^

podruje
Like
podruje
Vrlike

d.p.

s. Sambolii

580
3 bataljona
decembra d.p. decembra
1944.
1944.
205

2 bataljona

(Hrvatsko
Zagorje)

tab gerilskih odreda

za kotar Korenicu i
okolinu

BraniaSlavica,
b - . str- 13 -

mt.

BraniaSlavica,
ob., str. 12

int.

tab Grupe srednjedaldalmatinskih NOPO

kraj februara 1945.

VE, l. 10, str. 625

tab 2. operatitvne zone Hrvatske od 19. I

10. V 1945.

VE, t. 10, str. 638

VIG, br. 6/1961, str.

1944.

1545

Zapadna grupa NOPO

10. korpusa do 11. II
1945.
Grupa NOPO 10. korpusa do 5. IV 1945.
376

Prvi zagorski partizanski od-

mart 1942.

oko Zagreba

13. IX 1943.

Zagrebaka
Gora

red

377

Zagrebaki

odred

150
mart 1942.

"2*72

4 ete

2 bataljona

leto 1942.

Sjeverozapadna Hrvatska u NOR-u i socijalistikoj revoluciji, Varadin 1976, str. 124

tab 2. operativne zone Hrvatske do 19. I

1944.

378

Zadarski odred

sr. oktobra
1943.

379

Odred Zbjeg

19. VIII 1941.

okolina

podruje

Zadra

470
kr. oktobra
1943.

28

1 bataljon

381

Zdrueni kordunaki odred

umberako-pokupski odred
(Zumberaki odred)

podruje
Korduna

3 bataljona
23. II 1942.

po. jula
1942.

umberak

310
324

1 bataljon i
i eta

po. maja
1943.
826
avg. 1944.

1 bataljon i
1 eta
2. IV 1943.
4 bataljona
aprila 1944.

___

19. divizija do polovi- dva puta rasformiran:

ne decembra 1943.
januar 1944. i oko 18.
Grupa
severnodalma- XI 1944.
tinskih NOPO decembra 1943 i od marta
1944.

postojao
23. II 1942.

1523

Zapadna grupa NOPO

10. korpusa do 11. II
1945.
Grupa NOPO 10. korpusa do 5. IV 1945.

sred.

Korduna

380

VE, t. 10, str. 641

VIG, br. 6/1961, str.

Grupa kordun. NOPO

oktobra

1941.

22. III 1942.

tab 2. operativne zo- dva puta rasformiran:

ne Hrvatske do 10. XI 7. XI 1942. i 27. VIII
1942. i od 2. IV do 2. 1944.
XI 1943.
tab
umberako-posavskog sektora do 30.
I 1944.
34. divizija od februara 1944.

obnovljen po.
marta 1944.

obnovljen 2. IV
1943.

VF., t. 10, str. 635

VIG, br. 6/1961, str.
I38-9

Branica-Slavica,
ob., str. 73
AVIIANOR, k.
d. 6/2

int.
828,

AVII-ANOR, k. 1612,
d. 27/3 i 27/10
VE, t. 10, str. 766
VIG, br. 6/1961, str.
1467

N O P ODREDI M A K E D O N I J E

382

Bitoljsko-prespanski odred
Damjan Gruev'
(Prespansko-ohridski odred
Damjan Gruev")

6. VII 1942.

383

Bitoljski
ev"

22. V 1943.

384

Bitoljski odred
(Bitoljsko-prespanski,
Bitoljsko-prilepski i Bitoljsko-kruevski odred)

druga polovina
avgusta 1944.

podruje
Bitolja

385

Bitoljski odred Pelister"

(ili Bitoljski odred Goce
Delev")

22. IV 1942.

kod s. Lavci
Bitolj)

386

Bregalniki odred

17. V 1943.

odred

Goce

Del-

s. Zlatar
(pl. Bigla)

53

oko 180

21
22. IV 1942.

Vinica kod

387

Drimkol" odred
(Bataljon Drimkol")

poetak avg.
1943.

okolna Debra i
Struge

oko 20

388

Gevgelijski odred Sava Mihailov"

p.p. maja 1943.

pl. Kouf

oko 50

389

Gevgelijski odred (drugi)

(Gevgelijsko-bogdanski odred)

postojao
30. VII 1944.

17
30. VII 1944.

390

Kievski odred
(2. odred 1. operativne zone
NOV i PO Makedonije i NOPO
Kozjak")

23. IV 1943.

pl. Bistra

391

2. kievsko-mavrovski odred

21. V 1943.

zap. Makedo-

Kopaki" odred
(bataljon Kopaki")

druga polovina
sept. 1943.

393

Kratovski odred

postojao
6. VIII 1944.

izmeu Kieva
i s. Izvora

u 4. operativnoj zoni
Makedonije

Pregled NOR u Makedoniji",

Beograd
1950, str. 20
Hronologija NOB, str.
255 i 273
Leksikon NOR-a, t. 1,
str. 92

20. m a j 1943.

Leksikon NOR-a, t. 1,
str. 131
VE, t. 2, str. 577

po. avgusta 1944.

VE, t. 2, str. 538

6. XI 1944.

oko 60

1.
operativna
Makedonije

oko

60

Zbornik NOR, t. VII,

knj. 4, str. 108, 118
19, 137 i 260
AVIIANOR, k. 1373,
d. 1625/4

3. V 1942.

u 3. operativnoj zoni 24. IX 1943.

Makedonije

zona

3. makedonska udarna
brigada 6. VIII 1944.

VE, t. 1, str. 634

VE, t . 6, str. 577
Hronoiogija NOB, str.
480
VE, t. 1, str. 634
VE, t. 6, str. 577
Hronologija NOB, str.
480
Zborik, t. 7, knj. 1,
d. 24

2.
operativna
zona 6. XI 1944.
NOV i PO Makedonije od avgusta 1944.
49. divizija od oktobra 1944.

1.
operativna
zona dva puta rasformiran:
NOV i PO Makedonije 21. V 1943. i 23. IX
1943.

preimenovan
22. V 1943.

11. XI 1943.

preko 40

ni j a
392

tab 2. operativne zone NOV i PO Makedonije od maja 1943.

2 ete

Koana

11. XI 1943.

VE, t. 3, str. 213

AVIIANOR, k. 1373,
reg. br. 1625/4; k.
233, d.l 1/5
VE, t. 9, str. 224
Zbornik NOR, t. 7,
knj. 3, str. 286

obnovljen sredinom jula

1943.

VE, t. 4, str. 311

VE, t. 6, str. 577

sredina jula 1943.

VE, t. 4, str. 311

VE, t. 6, str. 577

polovina oktobra 1943.

VE, t. 6, str. 576

oktobar 1944.

AVIIANOR. k.
reg. br. 12/4

240,

407

Pnlepski odred (drugi)

(Veleko-prilepski odred)

408 Skopski odred

(Karadaki ili
gorski odred)

postojao
20. VII 1944.

oko 40
1. X 1344.

2. bataljon
operativne zor.e NO Makedonija
1. X 19*-:.

oko 120

/.oorniK i\UK, t. v i l ,
knj. 3, str. 281
AVIIANOR, k. 233,
reg. br. 11/5

24. I 1943.

tri puta rasformiran: obnovljen

17.
poatikom 1942, febru- IV 1942. i 10.
ara 1943. i 6. X 1944. IX 1944.

22. avgust 1941

Blizu Skoplja

409 Odred Slavej"

(bataljon Slavej")

po. sept. 1943.

pl. Slavej

410 Strumiki odred

18. VIII 1944.

pl. Plakovica

24. IX 1944.

411

12.

Egejska
Makedonija

24. VII 1944.

Skopsko-crno-

Strumiko-gevgelijski odred
(Plakoviki odred)

IV 1944.

412 iptarski odred

(Kievsko-debarski odred)

sredinom jula
1943.

pl. Stogovo

413 Tikveki odred ,,Dobri Daskalov"

13. V 1943.

pl. Vienica
(Kavadarci)

414

postojao
1. X 1944.

Tikveki odred (drugi)

415 Veleki odred Pere Toev"

(odred Dmitar Vlahov" i
Veleki odred Traje Petkanovski")

druga polovina
maja 1942.

pl. Lisac

2 ete

VE, t. 8, str. 661

dva puta reorgamzovan

u
Septem. 1944.

VE, t. 9, str. 224

VE, t. 9, str. 224

obnovljen
VIII 1944.

14.

3.
operativna
Makedonije

obnovljen
1944.

leto

zona

dva puta rasformiran:

24. IX 1943. i januar
1945.

dva puta rasformiran:

kraj 1942. i 2. IX 1944.

VE, t. 8, str. 655

Hronologija NOB, str.
429
Izjava general-pukovnika Miihaila Apostolskog

reorganizovan
u bataljon poetkom novembra 1943.

tab 1. operativne zo- dva puta rasformiran:

ne Makedonije juli septembar 1943. i 26.
1943.
VIII 1944.

2. bataljon operativne 24. I 1945.

zone NOV Makedonije
x
1944.

oko 60
1. X 1944.

400
kr. avgusta
1944

tab 2. operativne zo- maj 1944.

ne Makedonije od septembra 1944.
tab grupe NOPO Makedoniije od isredkie
novembra 1943.

Prema drugim
podacima formiran je 17. IX
1941. (VE, t. 6,
str. 578). Privremeno se prikrio
krajem
1941.

VE, tv 9, str. 499500

VE, t. 9, str. 794

AVII ANOR, k. 233,

br. 11/5; k. 240,
br. 133/4
reg
reg.

reorganizovan
u odred ,,Dmitar Vlahov" u
drugoj polovini
Septem.
1942,
obnovljen kao
odred Traje
Petkanovski"
krajem aprila
1944.

VE, t. 10, str. 3978

VE, t. 6, str. 578

N O P ODREDI S L O V E N I J E

5. grupa NOPO Slovenije

7. korpus NOVJ

oko 200
kr. decembra
1943.
723 boraca
sept. 1944.

2 bataljona
kraj dec. 1943.
5 bataljona
Septem. 1944.

Operativni tab za za- dva puta rasformiran:

padnu Sloveniju
22. X 1943. i 5. IX
Operativni tab sokih 1944.
brigada
tab 27. (30) divizije

obnovljen 23.
XII 1943.

Dolenjsko

oko 300
oko 200
1. XII 1943.

2
2
1.
3
1.

bataljona
bataljona
XII 1943.
bataljona
VIII 1944.

3. grupa NOPO Slovenije

7. korpus NOVJ

dva puta rasformiran:

kraj juna 1942. i 20.
maja 1945.

obnovljen 1.
XII 1943. u s.
Rrika
Vas
(Vinja gora)

Jo Peskar,, Dolenjski
odred, Ljubljana 1976,
str. 53, 544
VE, t. 2, str. 506
NO vojna na Slovenskem 19411945, str.
243, 288, 633

16. VII 1942.

Polhograjski
Dolomiti

394 boraca
oko 130
16. IX 1942.
oko 600
20. X 1943.
oko 200
jan. 1944.

2 bataljona
4 bataljona
oktobra 1943.
2 bataljoa
januara 1944.

3. grupa NOPO Slovenije od 1. VII 1942.

3. operativna zona (Alpska) od januara 1943.
9. korpus NOVJ od 23.
I 1944.

tri puta rasformiran:

april 1943, 22. X 1943.
i 8. decembra 1944.

obnovljen 16.
IX 1943.
ponovo obrovijen 23. I 1944.

VE, t. 2, str. 512

NOV na Slovenskem,
str. 607, 667
Rudolf Hribernik Svarun, Dolomiti u NOB
Ljubljana 1974, str. 159
165 , 456 , 470 , 503 , 588

Gorenjski odred

druga polovina
juna 1942.

Gorenjsko

oko 160 boraca

oko 1.000
kr. maja
1943.
228 boraca
sr. jula
1943.
oko 700
avg. 1944.

2 bataljona
9 bataljona
kraj maja
1943.
2 bataljona
sred. jula 1943.

1. grupa NOPO Slove- 27. VIII 1944.

nije
3.
operativna
zona
(Alpska) decembar
1942.
Glavni tab Slovenije
21. II 1943.
2. (gorenjska) operativna zona 24. VI 1943.
3.
operativna
zona
(Alpska) oktobar 1943.
9. "korpus NOVJ decembar 1943.

Idrijski odred

pol. sept. 1943.

podruje
Idrije i
Cerkna

4 bataljona
druga polov.
Septem. 1943..

Stab Primorske operativne zone Slovenije

oktobar 1943.

Belokranjski odred

od 25. VI do
15. VII 1942.

B d a Krajina

417

Briko-beneki odred

6. X 1-943.

Beneka
Slovenija

418

Dolenjski odred

9. m a j 1942.

419

Dolomitski odred
vani Polhograjski

420

421

preimeno-

oko 240
oko 200
dec. 1943.
443 boraca
1. oktobra
1944.

dva puta rasformiran:

16. IX 1942. i 15. V
1945.

, .Narodnoosvobodilna
vojna na Slovenskem
19411945", Ljubljana
1976, str. 288
Radko Poli, Belokrajinski odred, Ljubljana
1975, str. 200210, 483,
638
VE, t. 1, str. 6489

2 bataljona
4 bataljona
1. okt. 1944.

416

22. X 1943.

obnovljen
XII 1943.
s. Uakovci, Vinica

Posle ukidanja
odreda 5. IX
1944,
njegovi
bataljoni
bili
su
potinjeni
Operativnom
tabu za zapadnu Primorsku

VE, t. 2, str. .
Narodnoosvobodilna
vojna na Slovenskem
19411945", Ljubljana
1976, str. 608, 619

VE, t. 3, str. 544

NOV na Slovenskem,
str. 355, 474, 744

VE, t. 3, str. 544

NOV na Slovenskem,
str. 548, 607

422

Idrijsko-tolminski odred

1. II 1944.

423

Istrski (Istarski) odred

5. X 1943.

424

Vzhodnokoroki
(Istonokoruki)

5. II 1944.

425 Vzhodnodolenjski
(Istonodolenjski) odred

16. IX 1942.

426

30. VII 1944.

427

428

Jeseniko-bohinjski odred

Junoprimorski odred

Kamniko-savinjski odred
(Kammiko-zasa vinski) odred

13. II 1943.

14. I 1943.

3 ete
2 bataljona
m a j 1944.

Lokovec
(epovan)

Maun

ist. Koruka

Dolenjsko

Predjama, kod
Postojne

Slovensko
primorje

Les (Morave)

oko 250
kr. marta
1944.

3 bataljona
krajem
novembra 1943.

140 boraca
oko 600
leto 1944.

3 ete
5. II 1944.
3 bataljona
avgust 1944.

oko 500
160 boraca
20. XII 1942.

3 bataljona
15. X 1942.

580
po. oktobra
1944.

4 bataljona
septem. 1944.

3 bataljona
oko 400
oko 200
3 ete
25. XII 1943. 25. XII 1943.
4 bataljona
februara 1944.

oko 180
451 borac
22. III 1943.

3
2

bataljona
bataljona

februara 1944.
3 bataljona
septem. 1944

VE, t. 3, str. 544

NOV na Slovenskem,
str. 627, 747
Miku dr Metod, Pregled zgodovine NOB,
knj. 3, str. 314

9. korpus NOVJ

8. IX 1944.

14. divizija oktobar

1943.
7. korpus od 24. decembra 1943.

1. IX 1944.

tab 4. operativne zone Slovenije od 5. II

1944.
Koruka grupa NOPO
od maja 1944.

29. IX 1944.

Glavni tab NOV i PO

Slovenije jesen 1942. i
leto 1943.
1.
operativna
zona
(Dolenjska)
Slovenije
1943.

28. IX 1943.

reorganizovan
u 4 ete 11. XII
1942.

9. korpus NOVJ

poetkom m a j a 1945.

reorganizovan
7. II 1945.

tab 3. operativne zone (Al|ps,ke) februar

1943.
tab primorske operativne zone sred. septembra 1943.
tab 9. korpusa krajem decembra 1943.

tab 4. operativne zone NOV i PO Slovenije

recfrganizovan
16. IV 1944.
i 12. V 1944.

Odred je bio
1. IX 1944. reorganizovan u
4. batalj. 9. br.
18. div. 7 korpusa NOVJ sa
istim zadacima;
bat. je 26. I
1945. prepotin j e 18. br. 30.
div. 9. korpusa, ukinut 7. V
1945. u Trstu

VE, t. 3, str. 668

NOV na Slovenskem,
str. 584
Zadnik Maks, Istarski
odred, Nova Gorica
1975, str. 83, 99, 118,
246, 293, 469, 616

VE, t. 4, str. 637

VE, t. 6, str. 587
NO vojna na Slovenskem 19411945, str.
672 i 767
VE, t. 10, str. 632
NOV na Slovenskem,
str. 332, 547

Formiran od 3.
bat. 7. SNOUB
France
Pre e r n " kao jezgra

NOV na Slovenskem,
str. 744
VE, t. 4, str. 60
Mile Pavlin, Jeseniko-bohinjski odred, Ljubljana 1970.

tri puta rasformiran: obnovljen sre10. IV 1943, 25. IX dinom septem1943. i 5. IX 1944.
bra 1943.
ponovo obnovljen 25. XII
1943.

10. IV -943. reorg. u 5. br.

Simon Gregori"; 23. IX
1943. ukljuen
u Goriku brigadu;
5. IX
1944. reorganizovan u bataljon 18. brigade
Bazovike"

VE, t. 4, str. 174

NOV na Slovenskem,
str. 418, 466, 547, 556,
624, 747

dva puta rasformiran:

6. VIII 1943. i poetkom m a j a 1945.

6. VIII 1943. uao u 6. brigadu Slavko

Slander"

VE, t. 4, str. 21112

NOV na Slovenskem,
str. 427, 497, 569
Dr Miroslav Stiplovek, landrova brigada", Ljubljana 1971,
str. 2738, 239240

obnovljen
II 1944.

15.

429 Koevski odred

1. jul 1942.

Koevsko

8001.000
juli 1942.
485
sept. 1943.
290
14. V 1944.

3 bataljona
3 bataljona
septem. 1943.

Stab 3. grupe NOPO tri puta rasformiran: obnovljen sepSlovenije, leto 1942.
septembar 1942, okto- tembra 1943.
7. korpus 14. V 1944. bar 1943. i 21. VII ponovo obnov1944.
ljen 14. V 1944.

VE, t. 4, str. 3901

NOV na Slovenskem,
str. 289, 332, 545, 707

430 Kokrki odred

18. VI 1942.

Kalie
(Kranj)

oko 220
587
po. sept.
1944.

2 bataljona
3 bataljona
po okt. 1944.
4 bataljona
maja 1945.

1. grupa odreda Slovenije

9. korpus t a b 4. operativne zone Slovenije
od novembra 1944.

dva puta rasformiran: obnovljen

27.
januar 1943. i m a j 1945. VIII 1944. u
Dragi kod s.
Begunje

VE, t. 4, str. 399400

VE, t. 6, str. 578
NOV na Slovenskem,
str. 355, 421, 744
Ivan Jan, Kokrki odred, NOB pod Karavankami, knj. 13,
Ljubljana 1980.

431 Koroki (Koruki) odred

29. IX 1944.

Koruka

389 boraca

3 bataljona i
Prekodravski
bataljon
po. 1944.

tab 4. operativne zone Slovenije

10. V 1945.

VE, t. 4, str. 6378

NOV na Slovenskem,
str. 767

432 Kozjanski odred

27. IV 1944.

S. Silovec,
Sromlje
Kozjansko

142 borca
2 bataljona i
27. IV 1944. minerska eta
preko 500
3 bataljona
po jula
maja 1944.
1944.

tab 4. operativne zone Slovenije

89. V 1945.

VE, t. 4, str. 677

NOV na Slovenskem,
str. 720

433 Krimski odred

1. VII 1942.

Makovec kod
Velikih Laa

preko 1.000
pol. jula
1942.

4 bataljona
po. jula 1942.

tab 3. grupe odreda

Slovenije leto 1942.

sred sept. 1942.

(ljudstvo ukljueno u
obnovljeni Notranjski
NOPO i u 4. SNOUB
,,Ljubo ercer")

434 Krki odred

oko 25. juna

1942.

Dolenjsko

500600
k r a j avg.
1942.

2 bataljona
3 bataljona
kraj. avg. 1942.

tab 5. grupe NOPO druga polovina

Slovenije
tembra 1942.

435 Loki odred

26. VIII 1942.

Otrobovec,
Prezid

110 boraca

2 bataljona

Glavni tab

436 Notranjski odred

29. IV 1942.

Notranjsko

oko 1.000
juni 1942.
oko 200
dec. 1943 .
343 boraca
maja 1944.

3 bataljona
5 bataljona
k r a j maja 1942.
2 bataljona
dec. 1943.
4 bataljona
avg. 1944.
4 ete
kraj. sept.
1944.

tab 3. grupe odreda tri puta rasformiran:

Slovenije
kraj juna 1942, 8. IV
tab 2. operativne zo- 1943. i 28. IV 1945.
ne (notranjske) Slovenije
7. korpus od decembra 1943. do kraja rata

obnovljen 6. X
1942, reorganizovan u 3. ete krajem decembra
1942,
ponovo obnovljen 13. XII
1943. u Sodraici, Reorganizovan 18. IX
1944 i marta
1945.

VE, t. 6, str. 152

NOV na Slovenskem,
str. 237, 633
Zbornik, t. VI, knj.
4, dok. br. 57

437

1. V 1942.

Kremenjek,
Orlaka kod
Stine
(Dolenjsko)

t a b 2. grupe NOPO
Slovenije
tab 4. operativne zone NOV i PO Slovenije od novembra 1943.

obnovljen
4.
XI 1943, ponovo
obnovljen
27. VI 1944. a
8. XII 1944. reorganizovan

NOV na Slovenskem,
str. 268, 269, 651, 762
VE, t. 7, str. 29
Mirko Fajdiga, Zidan kova brigada, Ljubljana 1975, str. 30, 224

Pohorski odred
(19. IX 1944. preimenovan u
Lackov odred)

oko 300
2 bataljona
po. juna 1942 . 2 bataljona
170 boraca
novem. 1943.
4. XI 1943.
123 borca
1. VIII 1944
226 boraca
januara
1945.

Slovenije

Formiran od 1.
i 5. bataljona
Notranjskog
NOPO

VE, t. 4, str. 739

sep-

NOV na Slovenskem,
str. 385, 386

24. X 1942. uao u sastav Sokog NOP odreda

tri puta rasformiran:

poetak jula 1942. 8. I
1944. i m a j 1945.

V E , t. 4, str. 708
Rezka Traven, Bojna
pot Krimskega odreda
TV-15, 1968, t. 19

438

Primorski odred

1. V I I I 1943.

Slovensko
primorje

oko 200

2 bataljona

439

Savinjski odred

1. V 1942.

Kremenjek,
Orlaka kod
Stine
(Dolenjsko)

oko 400

3 bataljona

Stab 2. grupe NOPO

Slovenije

14. I 1943.

reorganizovan
11. IX 1942.

440

Severnoprimorski odred

13. II 1943.

sev. i zap. deo

Slovenskog primorja

oko 350

3 bataljona

tab p r i m o r s k e operativne zone NOV i PO

Slovenije od f e b r u a r a
1943.

dva puta r a s f o r m i r a n :
26. IV 1943. i 2326.
IX 1943.

obnovljen
IX 1943.

441

Slovensko-hrvatski istarski odred

sred. sept.
1943.

Slov.

oko 1000

3 bataljona
16. IX 1943.

OK KPS Brkini
Slovenije
Istra i OK KPH I s t r a

druga polovina
tembra 1943.

442

Soki odred

3. X 1942.

Brania
Slovensko
primorje

oko 280
24. o k t o b r a
1942.

3 bataljona
24. X 1942.

t a b 3. grupe odreda
Slovenije
t a b p r i m o r s k e operativne zone Slovenije
decembar 1943.

13. II

443

k o f j e l o k i odred

27. V I I I 1944.

Martinj Vrh,
Gorenjsko

180
sept. 1944.
325
k r a j dec.
1944

2 bataljona

9. korpus NOV Slovenije

15. m a j a 1945.

444

Zapadnoprimorski odred

sred.
1943.

u predelu
Brda (Gorica)

oko

3 bataljona
4 bataljona
druga polovina
septem. 1943.

t a b p r i m o r s k e operativne zone NOV i PO

Slovenije

23.

IX 1943.

NOV na Slovenskem,
str. 548 i 608

445

Zapadnodolenjski odred

25. j u n 1942.

Dolenjsko

oko 500
sept. 1942.

3 bataljona

tab 5. grupe odreda

NOV i PO Slovenije
od 25. VI 1942.
tab 3. grupe odreda
NOV i PO Slovenije
od 26. V I I I 1942.
t a b 1. operativne zone Slovenije p.p. 1943.

12. IX 1943.

reorganizovan
f o r m i r a n od 1. VE, t. 10, str. 654
16. IX 1942, re- i 3. bat. Do- NOV na Slovenskem,
organizovan u lenjskog odre- str. 288, 394, 545
3 ete decem- da i 1. bat.
bra 1942.
Pohorskog odreda 2. grupe
odreda

446

Zapadnokoroki
(Zapadnokoruki)

13. X 1943.

Cerkno,
Idrija

oko 400
leto 1944.

3 bataljona
leto 1944.

tab 3. operativne zone Slovenije od 13. X

1943.

29. IX 1944.

Odred je na- VE, t. 4, str. 637

kon f o r m i r a n j a NOV na Slovenskem,
u s.
Cerkno str. 670, 721
k r e n u o na podruje
Karavanki i zap.
Koruke

odred

sept.

Istra

1.000

Koruka grupa NOPO

od 2. aprila 1944.

sredina

septem.

1944.

mi.

sep-

VE, t. /, str. 3ZI

NOV na Slovenskem,
str. 498

12.

Odred se razbi- NOV na Slovenskem,

j a n j e m Savinj- str. 268, 374
skog bataljona VE, t. 8, str. 4823
(11. XI 1942)
s m a n j i o na bataljon, koji. se
14. I 1943. itkl j uio u Kamniko-zasavski
odred
NOV na Slovenskem,
str. 466
VE, t. 8, str. 5467

NOV na Slovenskem,
str. 546
Maks Zadnik, I s t r s k i
odred, str. 59
NOV na Slovenskem,
str. 386
VE, t . 8, str. 796

Bataljoni forVE, t. 9, str. 500

mirani 11. IX NOV na Slovenskem,
1944.
str. 744
Tone Lori,
kofjeloki odred, L j u b l j a n a
1971, s t r . 1723, 140

N O P ODREDI S R B I J E

447

Babiki odred

20. IX 1941.

Babika Gora
(juna Srbija)

35
oko 150
dec. 1941.

448

Boljevaki odred

28. VII 1941.

pl. Malinik

18
oko 200
pol. avg.
1941.

449

Bosiljgradski odred

oko 21. VIII

1944.

450

Caribrodski odred
Vojvoda Momilo"

kr. m a j a 1944.

Stara

451

Crnotravski odred

dr. polovina
avgusta 1942.

s. Volni
(Babunica)

5060
98
sred. febr.
1943.

452

Caanski odred Dragia

Miovi"

12. VII 1941.

Stjenik
(Caak)

oko 60
oko 500
sred. jula
1941.
oko 2.400
kraj sept.
1941.

7 eta
sred. jula 1941.
4 bataljona
kraj sept.
1941.

po. sept. 1944.

pl. Veliki
Jastrebac

24. divizija od septembra 1944.

po.

24. divizija od 23. IX

1944.

novembar 1944.

453 Dobriki odred

454 Gornjojablaniki

odred

Planina

3 ete
sred. dec. 1941.

7
130
k r a j sept.
1944.

dr. pol. sept.

1944.

455 Graanski podunavski odred

pol. jula 1941.

kod Smedereva

32

456

Homoljski odred

postojao
5. XI 1941.

457

Jablaniki odred

21. X 1941.

tri puta rasformiran: obnovljen sresredinom 1942, kraj dinom 1942,

novembra 1942. i 5. ponovo obnovXI 1944.
ljen u prolee
1944.

VE, t. 1, str. 423

VE, t. 6, str. 579
Leksikon NOR-a, t. 1,
str. 41

8. X 1941.

I. Gligorijevi, Deveta
srpska, VIZ, Beograd
1970, str. 1011
VE. t. 1, str. 688
Ivan Gligorijevi, Partizanski odredi Srbije,
Beograd, 1969, str. 25,
34.
Prema podacima V. Strugara, odred je
formiran u maju 1944.

22. divizija leto 1944.

46. divizija jesen 1944.

oktobar 1944.

22. divizija septembar

1944.

poet, oktobra 1944.

Zbornik NOR, t. 1,
knj. 11, str. 11
V. Strugar, n.d., str.
378
VE, t. 2, str. 138

4. III 1943.

reorganizovan
u 2 voda krajem 1942.

VE, t. 2, str. 218

pet puta rasformiran:

1. III 1942, okt. 1942,
5. III 1943, k r a j novmbra 1943. i decernbar 1944.

obnovljen avg.
1942, ponovno
obnovljen
18.
II 1943, maja
1943. i u leto
1944.

VE, t. 2, str. 226

VE, t. 6, str. 579

novembra

k r a j jula 1941.

1944.

VE, t. 2, str. 493

Aleksandar
Vitorovi,
Centralna Srbija, Beograd, NolitProsveta,
1967, str. 59 i 60
AVIIANOR,
reg. br. 30/2

s. Sponce
(Lebane)

oko 50
oko 300
dec. 1941.

3 ete
dec. 1941.

27. III 1942.

k.

VE, t. 3, str. 785

26,

1/7T,

. uuugt , U.U.) 311 .

380

Krive
Palanke
471

Kukaviki odred
(Leskovaki odred)

10. VIII 1941.

pl. Kukavica

oko 40
preko 400
kraj 1941.

472

Lumiki odred

oko 4. IX 1944.

473

Mavanski odred
(Podrinjski odred)

15. VII 1941.

s. Gluci

15
1.500
sred. sept.
1941.

474

Majdanpeki odred
(nazivan i Ujevaki odred)

19. VIII 1941.

Majdanpek

oko 100
kraj avg.
1941.

475

Masuriki odred

oko 4. IX 1944.

476

Mlavski odred

3. VIII 1941.

477

Negotinski odred

kr. avgusta
1944.

478

Niki (ili Niavski) odred

6. I 1944.

3 ete
kraj 1941.
2 bataljona
avg. 1944.

24. divizija od 23. IX

1944.

2 bataljona
sred. sept.
1941.

11. divizija avgust 1944.

36. divizija 21. IX 1944.

dva puta rasformiran: obnovljen

7. II 1943. i oktobar VIII 1944.
1944.

novembar 1944.

5.

60
po. marta
1944.

I,

Krajem 1941. je VE, t. 5, str. 174

razbijen a jed- Leksikon NOR-a, t. 2,
na eta se o- str. 627
drala i poetkom 1942. ula
u sastav Valj evskog odreda

dva puta rasformiran: ponovo formioko 5. IX 1941. i 17. ran

12.
IX
IX 1941.
1941.

Slobodan Bosilji, Istona Srbija, Beograd,

NolitProsveta, 1963,
str. 3233
A. Vitorovi, n.d., str.
7778 i 113
I. Gligorijevi,
n.d.,
str. 106

kraj 1941.

jesen 1944.

s. Topli Do
(Pirot)

Zbornik NOR, t.
knj. 11, str. 274.

I,

dva puta rasformiran: obnovljen 7. II

po. 1942. i 4. X 1944. 1944.

24. divizija od 7. IX postojao u drugoj po1944.

lovini septem. 1944.
46 divizija kraj septembra 1944.
Kneica kod
Petrovca

VE, t. 4, str. 751

Zbornik NOR, t.
knj. 12, str. 322

Zbornik NOR, t. I,
knj. 11, str. 274 i 340
V. Strugar, n.d., str.
380
reorganizovan
polovinom avgusta 1941.

dva puta rasformiran: obnovljen oko

17. VII 1944. i novem- 4. IX 1944.
bar 1944.

A. Vitorovi, n.d., str.

75 i 77
I. Gligorijevi,
n d.
str. 106
Prema podaci- Zbornik NOR, t.
ma V. Struga- knj. 11, str. 441
ra, n.d., str.
380, Negotinski
odred je formiran u avgustu
1944, a ve u
septembru
je
uao u sastav
Krajinskog odreda

I,

VE, t. 6, str. 11011

Zbornik NOR, t. I,
knj. n , ( S t r . 274
I. Gligorijevi, n.d.,
str. 345

479

Orugliki odred

poc. avgusta
1944.

27.

480

Ozrenski odred

2. VIII 1941.

481

Pinjski odred

oko 21. VIII

1944.

482

Piratski odred

sred.
1944.

483

Podgoriki odred

kr. avgusta
1944.

s. Podgorac

484

Pomoravski odred

23. VII 1941.

urevo Brdo
(Svetozarevo)

485

Drugi pomoravski odred

20. IX 1941.

486

Posavski odred
(Posavsko-tamnavsiki odred)

31. VII 1941.

aprila

pl. Ozren

oko 30
112
k r a j febr.
1942.

Prema podaci- Zbornik NOR, t. I,

ma V. Struga- knj. 11, str. 117, 126,
ra, n.d., str. 339
380, Orugliki
odred postojao
je od leta do
novembra 1944.
u sastavu 25.
divizije

24. divizija od 7. IX jesen 1944. (novembar)

1944.

oko 400
VIII 1944.

dva puta rasformiran: obnovljen kra- U

novembru VE, t. 6, str. 497 i 580
jul 1942. i 18. XI 1943. jem
februara 1944. je deset- Ivan Gligorijevi, n.d.,
1943. ali je raz- kovan,
ostalo str. 69, 83, 228
hijen i od de- jezgro odreda
lova je 18. XI
osnovan Ozrenski
(Niavski)
bataljon

2 ete
k r a j februara
1942.

Prema podaci- Zbornik NOR, t. I,

ma V. Struga- knj. 11, str. 11, 340;
ra, n.d., str. knj. 12, str. 371
380,
Pinjski
odred je postojao krajem
leta
1944.
u
sastavu 22. divizije, a poetlkom jeseni
u sastavu 46.
divizije, kada
je rasformiran

22. divizija od avgusta postojao 26. IX 1944.

1944.
24. divizija od 7. IX
1944.

s. Jabukovik
(Leskovac)

pl. Kosmaj

40
100
po. maja
1944.

3 bataljona
avg. 1944.

oko 500
po. okt.
1941.
1.070
21. IX 1941.

11 borbenih
eta
9 radnih eta

oko 150
oko 1.500
k r a j sept.
1941.

4 ete
4 bataljona
k r a j sept. 1941.

22 divizija avgust 1944.

septembar 1944.

VE, t. 6, str. 580, 693

23. divizija

postojao 28. IX 1944.

Zbornik NOR, t. I,
knj. 12, str. 450 i knj.
11. str. 441
V. Strugar, n.d., str.
381

Glavni tab Srbije jesen 1941.

kraj

decembra

1941.

25. IX 1941.

Glavni tab NOV i PO dva puta rasformiran:

Srbije septembar 1944. februar 1942. i septembar 1944.

VE, t. 7, str. 120

A. Vitorovi, n.d., str.

1557

reorganizovan
sred.
januara
1942, obnovljen
poetkom sept.
1944.

VE, t. 7, str. 199

487

Poarevaki odred
(Odred Veljko Dugoevi")

15. IX 1941.

Kuevo

4S8

Preevsko-bujanovaki
odred

postojao u
oktobru 1941.

Preevo
Bujanovac

489

Pustoreeki odred

septembra
1944.

490

Rasinski odred
(Odred Mirko Tomi")

22. VII 1941.

491

Sjeniki odred

postojao
22. X 1944.

492

Suvoborski odred

sred.
1942.

493

Svnljiki (Niavski) odred

494

495

496

NOP

9 eta
k r a j -sept. 1941
3 ete
jan. 1942.

Glavni tab NOV d PO dva puta rasformiran: obnovljen

Srbije 1944.
13. III 1944. i 15. X VIII 1944.
1944.

10. X 1941.

24. divizija od 7. IX novembar 1944.

1944.
47. divizija od 7. IX
1944.
okolina
Kruevca

34

2 ete

24. divizija od 7. IX
1944.

11.

AVIIANOR, k. 232
d. 132/3; k. 233, d
341/5

Zbornik NOR, t.
knj. U, str. 339

dva puta rasformiran: obnovljen 1. V

kraj februara 1942. i 1942, reorgani22. V 1944. ili Septem- zovan u 2 babaroktobar 1944.
taljona 14. VIII
1943.

novembar 1944.

Negde se spo- I. Gligorijevi, n.d.,

minje u avgu- str. 112
stu 1941. na- VE, t. 7, str. 243
mesto Zvikog,
Mlavskog, Majdanpekog odreda

Prema podaci- VE, t. 7, str. 736

ma iz Zborni- Zbornik NOR, t.
ka, I, 12, str. knj. 11, str. 339
322, odred je
23. IX 1944.
stavljen
pod
komandu
24.
divizije.

I,

I,

Hronologija NOB, str.

984

s. Pouta
(Valjevo)

230
po febr.
1942.

3 ete
po. febr. 1942.

dva puta rasformiran: obnovljen avg.

18. III 1942. i 8. III 1942.
1943.

VE, t. 9, str. 254

10. IX 1941.

ist. Srbija

30
150
avg. 1944.

2 ete
juni 1942.

dva puta rasformiran: obnovljen drujul 1942. i k r a j sep- gom polovinom

tembra 1944.
avgusta 1944.

VE, t. 9, str. 469

Ivan Gligorijevi, n.d.,
str. 8495 , 242

Prvi umadijski odred

(Odred Milan Blagojevi")

1. VII 1941.

Sumadija selo
Gornja
Trenjevica

4 ete
3 bataljona
26. VIII 1941.

dva puta rasformiran: obnovljen po. Glavnina je 21.

prolee 1942. i kraj juna 1942, re- XII 1941. ula
oktobra 1944.
organizovan u u sastav 1. pro3 ete krajem leterske brigaavgusta 1942.
de a ostatak je
dejstvovao
u
umadiji

VE, t. 9, str. 574

Milivoje Stankovi Prvi umadijski partizanski odred,
1963, str. 70, 366

Drugi umadijski odred

7. VII 1941.

4 ete

1.

VE, t. 9, str. 5745

Timoki odred

januara

preko 800
k r a j sept.
1941.
oko 1.000
okt. 1941.
oko 150
januara 1942.

1. V 1942.

oko 100
oko 450
k r a j okt.
1941.

rejon

preko 300

Smederevske
Palanke

k r a j avgusta 5 eta
1941.
k r a j avg. 1941.

pl. Tupinica

oko 60

III 1942.

dva puta rasformiran: obnovljen kra- Spominje se i VE, t. 9, str. 796

12. VI 1942. i 15. IV jem
oktobra poetkom apri1943.
1942.
Ia 1942; I. Gligorijevi n.d.,
str. 196, 203.
U julu 1942.
podelio se na
ete,
ali
se
spominje i kao
odred

497

498

499

500

Topliki odred

Tutinski odred

Uiki odred Dimitrije Tucovi"

3. VIII 1941.

p.p. avgusta
1944.

Tutinski srez

7. VII 1941.

uiki k r a j

Valjevski odred
(Odred ikica Jovanovi
Spanac")

25. VI 1941.

Vranjski odred
(Odred irna Pogaarevi")

12. VIII 1941,

502

Prvi vranjski odred

1944.

503

Vrnjako-trsteniki odred
(bataljon)

7. X 1941.

501

504

505

Zajearski odred Milenko

Brkovi Crni"

Zviki odred
(Kuevski odred)

pl. Jastrebac

X 1943.

k r . jula 1941.

rejon
Valjeva

okolina
Leskovca

oko 30
500
po. 1942.

2 ete
sred. sept.
1941.
5 eta
poetak 1942.

900
k r a j nov.
1944.
oko 200
sred. avg.
1941.
3.000
po. okt.
1941.

8 eta
sred. avg. 1941.
3 bataljona i
5 sam. eta
okt. 1941.

oko 1.800
k r a j sept.
1941.

4 ete
4 bataljona
k r a j sept. 1941.

12

Glavni tab NOV i PO

Srbije jesen 1944.

dva puta rasformiran:

april 1942. i 5. XI
1944.

37. divizija jesen 1944.

decembar 1944.

- Dragosinjaka,
Vrnjaka,
Trsitenika i
Novoselska
eta

okolina
Zajeara

137
oko 230
15. XI 1943 .

2 bataljona
3 bataljona
26. I 1944.

Turija
(Kuevo)

12
3. VIII 1941.
oko 50
k r a j avg.
1941.

8 eta
sred. sept.
1941.

VE, t. 10, str. 32

av-

VE, t. 10, str. 187

dva puta rasformiran:

1. III 1942. i k r a j decembra 1944.

reorganizovan
u 2 bataljona
decembra 1941,
obnovljen krajem marta 1944.

VE, t. 10, str. 276

Nikola Ljubid, Uiki
NOP odred, VIZ, Beograd 1979, str. 161176

etiri p u t a rasformiran:
5/6. III 1942, 19/20. X
1942, 28. VI 1941 i
k r a j oktobra 1944.

obnovljen
19.
IX 1942, 8. III
1943.
i
sredinom septembra 1944.

VE, t. 10, str. 29 0

Kukaviki NOPO 1941. tri puta rasformiran:

24. divizija od 23. IX k r a j septembra 1941,
1944.
21. XI 1942. d 5. XI
1944.

oko 300

obnovljen
gusta 1944

obnovljen sep- Prema podaci- VE, t. 10, str. 615

tembra 1942. i ma u VE, t. Zbornik NOR, t. I,
6, str. 580, kra- knj. 12, str. 322
8. III 1944
jem dec. 1944.
i u jan. 1945.
uao u sastav
jedinica KNOJ
i Narodne milicije
VE, t. 2, str. 592

12. IX 1944.
Po jednima to
je bioVrnjaki
bataljon, a po
drugima odred
u sastavu Kraljevakog NOP
odreda

Bio kao bataljon ili druga polovina oktobodred u Kraljevakom ra 1941.

odredu

AVIIANOR, k. 1986,
dok. 23/4, list 7, 14,
17 i 23
PoJitika", 2830. 9.
1981.
I. Gligorijevi, n.d.,
str. 321
VE, t. 10, str. 644
Zbornik NOR, t. I,
knj. 11, str. 441

11. III 1944.

oktobar 1941.

A. Vitorovi, n.d., str.

7576
S. Bosilji, n.d., str.
33
I. Gligorijevi, n.d.,
str. 105112

NOP ODREDI VOJVODINE

506

Aleksandrovaki odred ,

2025. VII

severni Banat

15 boraca

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1941.

1941.
507

Bako-palanaki odred
(ili 1. bako-palanaki)

23. VIII 1944.

40 boraca
u oktobru

Stab
Bakobaranjske
operativne zone

25. oktobar 1941.

70 boraca
508 Trei bako-baranjski odred

11. VIII 1943.

Fruka Gora

509

kr. j u n a 1944.

Banat

etvrti banatski odred

16

oko 12

VE
. * 1- s t r - 474
Leksikon
NOR-a,
tom, str. 6

VE, t. 1, str. 427

Leksikon
NOR-a,
tom, str. 43

Glavni tab NOV d PO k r a j avgusta 1944.

za Vojvodinu od 22.
VII 1944.

VE, t. 1, s t r . 427

Glavni tab NOV i PO

1944.

VE, t. 1, str. 474

Stab Banatske opera- 14. X 1944.

tivne zone i OK KPJ
za severni Banat

VE, t. 1, str. 474

tab Banatske opera- 8. X 1944.

tivne zone i OK KPJ
za juni Banat

VE, t. 1, str. 474

Leksikon
NOR-a,
tom, str. 56

Stab Sremske operativne zone

11. IX 1944.

VE, t. 9, str. 114

Leksikon
NOR-a,
tom. str. 128

kraj novembra 1941.

avgust

Vojvodine
510

Peti banatski odred

18. VIII 1944.

Banat

511

Belocrkvanski odred

avgust 1944

Banat

" oko 200

5060
boraca

512

22. VII 1944.

ili sredina
avgusta 1944.

Srem

kr. j u n a 1941.

Baka

PK KPJ za Vojvodinu

514 Dragutinovaki odred

2025. VII
1941.

severni
Banat

30 boraca

PK KPJ za Vojvodinu 4. spetembar 1941.

515 urevaki odred

kr. juna 1941.

Baka

PK KPJ za Vojvodinu

k r a j novembra 1941.

516

9. IX 1941.

Srem

pri formiranju
60 boraca
polovinom
1942. ima 6
eta sa 350 boraca

tab NOPO za Srem

dva puta rasformiran:

33

513

Bosutski odred

Curuki odred

Frukogorski odred

517 Juno-banatski odred

jul 1941.

juni Banat

do septembra 1942.
po. septembra
t a b Sremske opera- i 11. IX 1944.
tivne zone od 22. VII
1944.

k r a j dec.
1942.
518

Karaorevaki odred

2025. juli
1941.

severni

Banat

11 boraca

1942.

Kolektiv autora: Petnaest

vojvoanskih
brigada, Novi Sad 1953,
str. 39, 44

VE, t. 1, str. 474

obnovljen

22.

VE, t. 9, str. 11314

VII 1944.

PK KPJ za Vojvodinu
1941.

dva puta rasformiran: obnovljen 25

jul 1941. i k r a j juna 27. XII 1942.
1944.

VE, t. 1, str. 474

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1941.

VE, t. 1, str. 474

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1942.

VE, t. 1, str. 474

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1941.

VE, t. 1, str. 474

519

Karaorvako-aleksandrovaki odred

avgust 1941.

severni

Banat

30 boraca

520

Kikindski odred

2025. jul
1941.

severni

Banat

25 boraca

521

Kumanaki odred

jul 1941.

severni

522

Kumanako-melenaki odred

avgust 1941.

Banat

523

Melenaki odred

jul 1941.

severni

524

Mokrinski odred

25. jul 1941.

severni

525

Mokrinsko-kikindski odred

po. avgusta
1941.

526

Novosadski odred

kr. avgusta
1944.

527

Panevaki odred

avgust 1944.

Banat

528

Petrovgradsko-stajievski
red

poetak jula
1941.

severni

529 Podunavski odred

kr. sept. 1941.

530 Posavski odred

po. jula 1942.

od-

Banat

1520

Severnobanatski odred

januar 1943.

avgust 1941.

VE, t. 1, str. 474

boraca
70 boraca

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1942.

VE, t. 1, str. 474

Banat

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1941.

VE, t. 1, str. 474

Banat

30 boraca

PK KPJ za Vojvodinu

avgust 1941.

VE, t. 1, str. 47
Leksikon NOR-a
tom, str. 664

Banat

55

2 desetine

PK KPJ za Vojvodinu

kraj avgusta 1941.

Leksikon NOR-a,
tom, str. 664

Stab Bako-baranjske
operativne zone

po. novembra 1944.

VE, t. 1, str. 427

Stab Banatske operativne zone za juni

Banat

8. X 1944.

VE, t. 1, str. 474

2030
boraca

PK KPJ za Vojvodinu

28. jul 1941.

Leksikon NOR-a,
tom, str. 850
VE, t. 1, str. 474

Srem

OK KPJ za Srem
1941.
tab NOPO za Srem
1942.

septembar 1942.

jugoistoni

t a b NOPO za Rum- dva puta rasformiran:

ski srez 1942.
septembar 1942. i 11.
Glavni t a b Vojvodine IX 1944.
1944.

obnovljen
VII 1944.

22.

dva puta rasformiran:

sredina septem. 1943.
i 18. VIII 1944.

obnovljen
1944.

jula

Banat

Srem

531

PK KPJ za Vojvodinu

severni

Banat

60

II

II

II

VE, t. 9, str. 113

Sreta Savi: Srem u
NOB, Beograd 1963,
str. 479
VE, t. 9, str. 11314
2arko Atanackovi:
Vojvodina u borbi, Novi Sad 1959, str. 76
VE, t. 1, str. 474

tab Bako-baranjske
operativne zone

po. novembra 1944.

VE, t. 1, str. 427

Glavni tab NOV i PO

Vojvodine

22. VII 1944.

VE, t. 9, str. 11314

VE, t. 9, str. 11314

532 Somborski odred

533 Prvi sremski odred

kr. avgusta
19.
1944.VII 1943.

istoni Srem

400

3 bataljona

534

Drugi sremski odred

19. VII 1943.

zapadni Srem

150

1 bataljon

Glavni tab NOV i PO 22. VII 1944.

Vojvodine

535

Trei sremski odred

po. sept. 1942.
(3. odred 3. operativne zone
Hrvatske)

Srem

900
k r a j okt.
1942.

3 bataljona i
1 eta
4 bataljona
k r a j okt. 1942.

t a b 3. operativne zone Hrvatske

536

Sremski odred
1. mart 1943.
(3. odred 3. operativne zone
Hrvatske)

Srem

700
u aprilu
1943.

2 bataljona
4 bataljona
u aprilu 1943

k r a j marta 1943.

rasformiran
u 4 bataljona
druga polovina
oktobra 1942.

VE, t. 9, str. 113

19. VII 1943.

preformiran u
1. i 2. sremski
odred 19. VII
1943.

VE, t. 9, str. 113

537

Subotiki odred

kr. avgusta
1944.

538

Prvi ajkaki odred

(2. ajkaki odred)

novembar 1941.

539

Vraki odred

540

abaljski odred

tab Bako-baranjske
operativne zone

po.

novembra

Pokrajinski komitet
KPJ za Vojvodinu

dva puta rasformiran:

januar 1942. i po. novembra 1944.

rejon
Sajkake

53

avgust 1944.

Banat

tab Banatske opera- 8. X 1944.

tivne zone

kr. juna

Baka

PK KPJ za Vojvodinu k r a j

1941.

novembra

1944.

VE, t. 1, str. 427

obnovljen
avgusta 1944.

VE, t. 1, str. 427

Leksikon
NOR-a,
tom, str. 276
VE

1941.

t. 1

str. 474

Petnaest
vojvoanskih brigada, str. 39,
44

548

Kopaondki odred
(odred Todor Milievi")

k r a j jula ili poetak avgusta

1941.

s. Stanulovi
(Kopaonik)

549

Kosovski NOP odred

25. III 1944.

s. Vievce
Vranje

550

Kosovski pozadinski NOP odred

k r a j avgusta
1942.

Suvi Dol
okolina
Pritine

551

Kosovsko-metohijski odred

22. X 1943.

okolina
Debra

552

Metohijski partizanski
dinski) odred

p.p. oktobra
1941.

Pe i okolina

553

Rakoiki odred

po. oktobra
1941.

s. Rako kod
Istoka

554

aljski partizanski odred

junjuli 1944.

alja

555

arplaninski odred

3. XI 1942.

ar-planina
kod Kaluerskog kamena

556

Odred Zejnel Ajdini"

72. IX 1942.

okolina
Uroevca

(poza-

dva puta rasformiran:

krajem decembra 1941.
i 26. VII 1942.

20
7 eta
oko 800
u okt. 1941.
u oktobru
1941.
80 u julu 1942.

280

1.230 boraca

222

1.600

1. i 2. kosovski
bataljon

Glavni tab NOV i PO

za Kosovo i Metohiju
prolee 1944.

5 bataljona

Privremeni Glavni tab 13. I 1943.

za Kosovo i Metohiju

1. i 2. kosovsikometohijski
bataljon i deo
arplaninskog
NOP odreda

Glavni tab NOV i PO

za Makedoniju

11. XI 1943.

6 bataljona
(23 ete)

Vojni komitet za Kosovo i Metohiju

mart 1942.

obnovljen juna
1942.

Jedna njegova
eta ula u sastav 1. proleterske brigade
21. XII 1941.

VE, t. 4, str. 577

VE, t. 6, str. 579
Partizanski odreda
Kopaoniki,
aljski,
Ibarski, VIZ, Beograd
1981, str. 51254, 367
370, 540
VE, t. 4, str. 663

12. V 1944.

Bataljoni
su
posle dejstvovali samostalno. Od njih je
kasnije formirana Kosovska
NO brigada

Zbornik, tom I, knj.

19, str. 53 i 167 Arhiv
Zavoda
za
istoriju
Kosova, 18-b/28, 253

VE, t. 4, str. 663

uao u sastav
1. mak.-kosovske brigade 11.
XI 1943.

Prema drugim VE, t. 4, str. 663

(podacima od- M. Foli, n.., ,,Kored je rasfor- munist", 6. XI 1981.
miran jula 1942
(VE, t. 6, sitr.
580)

Operativni tab NOV 20. decembar 1944.

i PO za Kosovo i Metohiju

Ulazi u sastav Hronologija NOB, str.

8.
kosovsko- 1015
metothijske brigade

25 boraca

tab Kosovske operativne zone

Ulazi u sastav
5. kosovskometohijske brigade

12 boraca

Glavni tab NOV i PO etiri puta rasformiza Kosovo i Metohiju ran:

sredina decembra 1942,
avgust 1943, 22. X
1943. i decembar 1943.

13
40
januara 1943.

sredina decembra 1944.

Privremeni Glavni tab 20. I 1943.

za Kosovo i Metohiju

obnovljen
18.
III 1943, sept.
1943,
6.
XI
1943, sredinom
maja 1944.

Partizanski odredi
Kopaoniki,
aljski,
Ibarski, VIZ, Beograd
1981, str. 281329
M. Foli, n.., Komunist", 13. XI 1981.
Arhiv VII, k. 181, br.
reg. 405
VE, t. 9, str. 484
VE, t. 6, str. 580
Ivan Antonovski, Formiranje i razvoj jedinica i ustanova NOV
na Kosovu 19411945,
VIG, 1/1972, str. 81
VE, t. 10, str. 691

PREGLED
BRIGADA
NARODNOOSLOBODILAKE
VOJSKE J U GO SLA VIJE-JUGO SLO VENSKE ARMIJE
1941-1945. GODINE

Red. broj

Naziv

jedinice

Datum
i mesto
formiranja

Od kojih
jedinica je
formirana

Formacijski
sastav

Promene
u formacijskom
sastavu
(koje i kada)

Brojno
stanje
datum

U ijem je
formacijskom sastavu
(vreme)

Kada je rasformirana i
kad je ponovo
formirana

Napomena

Izvori

10

11

2 bataljona od 5 bataljona
Crnog. NOPO
I bataljon od
Kragujevakog
NOPO
1 bataljon od
Kralj evakog i
Kopaonikog
NOPO
1 bataljon od
umadijskog i
Uikog NOPO

6. beogradski, od januara 1942.

izaao 5. umadijski
bataljon
juna
1942.
(rasformiran)
uao italijanski bataljon Garibaldi", oktobra 1943.

1.199
21. X I I 1942.

pod
Vrhovnim
tabom
NOP i DVJ do 1. XI 1942.
potom u 1. proleterskoj
diviziji

PROLETERSKE BRIGADE NOVJ

NO

21. XII 1941.

Rudo

Vojna enciklopedija, II izdanje, t. 7, str. 370 (ubudue VE)

Prva proleterska
udarna brigada

Druga proleterska NO
udarna brigada (srpska)

1. III 1942.
Cajnie

Uiki NOPO
4 bataljona
'aanski NOPO 3 bataljona
2. umadijski mart 1945.
NOPO

uao 5. bataljon januara 1943. (formiran)

izaao 5. bataljon juna 1943. (rasformiran)
uao 5. kombinovani
kosovsko-metohijski
bataljona jula 1944.

1.000
1. III 1942.

pod
Vrhovnim
tabom
NOP i DVJ do 1. XI 1942.
potom u 2. proleterskoj
diviziji

VE, t. 7, str. 371

Jovo Vukoti Druga proleterska divizija",
VIZ,
Beograd 1972, str. 1415

Prva krajika NO udarna brigada (16. proleterska od 22. XII

1951)

21. V 1942.
s. Lamovita
(Prijedor)

od boraca iz 4 bataljona
jedinica 1, 2, Pratea eta
3. i 5. krajis'kog NOPO

uao: Omladinski bataljon 4. kraji. NOPO

druga polovina jula
1942.
uao: Slovenaki bataIjon jesen 1944.

1.186
1. VI 1942.

Operativni tab za Bosansku krajinu do 9. XI 1942.

5. divizija od 9. XI 1942.
i ponovo od m a j a 1943.

VE, ,t. 7, str. 3723

Milorad GoninStevo Rau Prva krajika udarna
proleterska brigada, VIZ,
Beograd 1981, str. 79.

Trea proleterska (sandaka) NO udarna

brigada

5. VI 1942.
epan-Polje

Pljevaljski i
5 bataljona
Bjelopoljski
NOPO, Zlatarski bataljon

958
5. VI 1942.

pod
Vrhovnim
tabom
NOP i DVJ do 1. XI 1942.
u 1. proleterskoj diviziji
do septembra 1943.
u 2. proleterskoj diviziji
do 21. I. 1944.
u 3. udarnoj diviziji i pod
Glavnim tabom za Sandak do 4. III 1944.
u 37. diviziji do k r a j a rata

N A P O M E N A :
ov m
rw T
?
P s e b n o su prikazane sve proleterske narodnooslobodilake udarne brigade,
ustale narodnooslobodilake
brigade su date po socijalistikim republikama i pokrajinama.
^ o s e P n o s u Prikazane brigade KNOJ-a, brigade rodova i slubi sa pukovima slinog formacijsiKog sastava, te opste, prekomorske i dopunske brigade. Odvojeno su iznete brigade stranih
dravljana u sastavu NOVJ Jugoslovenske armije.
r^T, y naelu, za dan formiranja brigade, uzet je datum kada je formiranje jedinice zavreno, a
ponegae, datum naredbe o formiranju. Za svaku brigadu su dati najznaajniji podaci i osnovni izvori. U Pregledu nisu ukljuene brigade koje isu postojale kratko vreme.

VE, t. 7, str. 373

arko Vidovi Trea proleterska
brigada", VIZ,
Beograd 1972, str. 1118

etvrta
proleterska 10. VI 1942.
(crnogorska) NO udar- Zelengora
na brigada

Delovi Loven- 5 bataljona

skog, Zetskog,
Komskog i Durmitorskog
NOPO i delovi
NOPO
Bjeli
Pavle"

Peta proterska (cr

nogorska) NO udarna
brigada

Tri udarna ba- 4 bataljona

taljona Niki!kog NOPO i
jedan
udarni
bataljon
Zetskog NOPO

12. VI 1942.
s. Smrijena
(Pivska upa)

Prva NOU brigada Hrvatske, 1. lika udarna

brigada (proleterska od
19. III 1944)
1.
udarna
brigada
1. operativne zone Hrvatske i 1. udarna brigada Marko Orekovi"

8. VII 1942.
Toboli
(Kordun)

Prva slovenaka udar- 16. VII 1942.

na brigada Tone Tom- s. Ambrus
i" (14. proleterska (Koevsko)
od 2. XI 1951)

dva lika bata- 4 bataljona

ljona Marko
Orekovi"
i
Pekia
Vuksan", 2. bataIjon 1. kordunakog NOPO
i Udarni batajon Banijskog
NOPO

uli: Hercegovaki
NOPO i Kombinovani
dragacevsko-elebiki
bataljon juni 1942.
uli: Prozorski i Kupreki bataljon jesen
1942.
uao 5. (Zijametski)
bataljon 8. X 1942. izaao 5. (Zijametski)
bataljon 28. IV 1943.
uao 5. udarni (Zetski)
bataljon sredina maja
1943.
uao: Ruski bataljon
29. XI 1944.

uli: bataljoni 4. likog NOPO

Boidar
Adija" i Matija Gubee" a izali Kordunaki i Banijski bataljon 18. XI 1942.
uao 5. (mitraljeski)
bataljon decembar
1942. i izaao maja
1943.
uao 5. (ruski) bataljon aprila 1941. i izaao 17. V 1944.
uao 5. (makedonski)
bataljon Jane Sandanski" decembar
1944. i izaao 12. III
1945.
izaao 4. bataljon M.
Gubec" marta 1945.
(rasformiran)

Proleterski ba- 4 bataljona od uao 1. bataljon Betaljon

Tone 12. VIII 1942. lokranj. NOPO sepTomi" i bor- do 19. X 1944. tembra 1942.
ci iz 3. i 5. gru- 5 bataljona okpe slovenakih tobarnovemNOPO
bar 1944. do 10.
I. 1945.

1.080
10. VI 1942.

pod
Vrhovnim
tabom
NOP i DVJ do 1. XI 1942.
u 2. proleterskoj diviziji
do 17. XI 1943.
u 3. udarnoj diviziji do
21. I 1944.
u 2. proleterskoj diviziji
do kraja rata

845
12. VI 1942.

pod
Vrhovnim
tabom
NOP i DVJ do 9. XI 1942.
u 3. udarnoj diviziji do
20. VI 1943.
u 2. proleterskoj diviziji
do 11. IX 1943.
u 3. udarnoj diviziji do
kraja rata

Blao Jankovi 4. crnogorska proleterska brigada", VIZ, Beograd 1975,

str. 6771.
VE, t. 7, str. 374

VE, t. 7, str. 3756

VE, t. 7, str. 3767

1.028
24. VII 1942

oko 400
preko 1.500
jesen 1943.

1. operativna zona Hrvatske do jeseni 1942.

6. divizija od 22. XI 1942.
do kraja rata

t a b 5. grupe odreda Slo- reorganizovana

venije od 16. VII 1942 .
24. IX 1942. i
2. operativna zona NOV sredinom
dei PO Slovenije od 7. XII cembra 1943.
1942.
14. (1. slovenaka) divizija
od 13. VII 1943.

VE, t. 7, str. 37778

Narodnoosvobodilna vojna
na Slov., str. 289, 312, 341,
483

esta istono-bosanska
NO udarna brigada
(proleterska od 29. X
1944)

2. VIII 1942.
s. ekovii
(istona Bosna)

tri protelerska
istono-bosanska bataljona

3 bataljona
6 bataljona
februar 1943.

uao bataljon Sremskog NOPO kao 4. bataljon oktobar 1942.

uao 5, 6. i 7. bataljon decembar 1942. i
januar 1943.
izaao 4. bataljon druga polovina februara
1943.

550
2. VIII 1942.
oko 1.300
januar 1943.
preko 2.000
oktobar 1944.

Glavni tab NOV i PO za

BiH do k r a j a marta 1943.
Glavna operativna grupa
NOVJ do polovine jula
1943.
17. (istono-bosanska) divizija NOVJ do kraja rata

VE, t. 7, str. 3789

Gligo Mandi 17. istonobosanska udarna divizija",
VIZ, Beograd 1976, str.
1216

VE, t. 7. str. 379

Danilo Komnenovi Muharem Kreso 29. hercegovaka divizja", VIZ, Beograd 1979, str. 5573.

10

Deseta
hercegovaka 10. VIII 1942.
NO udarna brigada, u s. ujica
poetku Hercegovaka (Duvno)
i 1. hercegovaka brigada (17. proleterska
od 11. VII 1952)

3 bataljona
Herccgovaki
NOPO
Mostarski NOP
bataljon

uao: Prozorski bataljon 3. krajikog NOPO

septembar 1942.
u novembra 1942. uli
su
bataljoni
Josip
Jurevi" i, Vojin Zirojevi" iz 3. NOP odreda IV operativne zone Hrvatske
uao 6. bataljon sredina aprila 1943.
izaao 1, 3. i 6. bataljon 3. VI 1943.

oko 700
sept. 1942.
u novembru
1942. ima
1.050 boraca

Vrhovni tab NOV i POJ reorgarazovana

u tri grupe uavgustoktobar 1942.
3. divizija od 9. XI 1942. darnih bataljo29. divizija od 22. XI 1943. na oktob. 1943.
reorganizovana
do kraja rata
u novu 10. hercegovaku brigadu 20.
XI
1943.

11

Druga NOU brigada

Hrvatske, 2. lika NO
udarna brigada (proleterska od 19. III 1944)

Sredina avgusta 1942.

Laudonov Gaj
(Buni)

bataljon Sto- 4 bataljona

j an Matic"
bail a! j on Ogn j e n Pria"
bataljon Mia
Radakovi"
Udarni bataljon

uao 5. (mitraljeski)
bataljon novembra
1942.
izaao 5. (mitraljesiki)
bataljon prva polovina
m a j a 1943. (rasformiran)

1.200
sredina avgusta 1942.

Glavni tab NOV i PO

Hrvatske do 22. XI 1942.
6 lika divizija NOVJ do
k r a j a rata

12

Trea krajka NO udarna brigada (proleterska od 13. IX 1943)

22. VIII 1942.

Kamenica
(Drvar)

Drvarski i Petrovaki bataIjon 5. krajikog NOPO

2 bataljona
uao samostalni bata22. VIII 1942. Jjon Zdravko Celar"
22. X 1942.
uao 4. bataljon k r a j
oktobra 1942.
uao 5. bataljon 11. XI
1943.
uao 6. bataljon Matteoti" 12. XI 1943.
uao Pratei bataljon
24. X 1944.
izaao 6. italijanski bataljon Matteoti" 24.
X 1944.
izali 4, 5. i Pratei
bataljon poet, marta
1945.

oko 1.000
k r a j oktobra
1942.

Operativni tab za Bosansku Krajinu do 14. XI 1942.

1.
proleterska
divizija
NOVJ do kraja rata

VE, t. 7, str. 3801

13

Prva dalmatinska NO 6. IX 1942.

udarna brigada (pro- s. Dobro
leterska od 19. IX (kod Livna)
'944)

bataljoni:
Ante Joni"
Bude .Borj a n "
Josip
Jurevic"
Tadija
Anui"

4 bataljona

oko 1.000
6. IX 1942.
preko 2.100
k r a j 1944.

t a b 4. operativne zone
Hrvatske do 9. XI 1942.
3. divizija NOVJ do 8. IX
1943.
9. divizija do januara 1944.
26. divizija do kraja rata

VE, t. 7, str. 3812

izali 2. i 3. bataljon
juni 1943.
uli: Splitski bataljon,
2. bataljon Splitskog
NOPO, ibenski bataljo k r a j avgusta 1943.

prema podaci- VE, t. 7, str. 380

ma iiz VE, t.
2, str. 15, 2. lika
brigada
formirana
je
10. IX 1942.

14

Trea lika NOU bri- sredina septeingada (proleterska od tembra 1942.

19. III 1944). 9. NOU Mogori
brigada Hrvatske pri (Gospi)
formiranju

NO bataljoni: 4 bataljona
Velebit"
Bio Kesi"
Mirko SHuli"
Krbava"

uao 5. mitraljeski bataljon decembar

1942.
izaao 5. mitraljeski
bataljon p.p.
maja
1943.

oko 900
sredina sept.
1942 .
1.364
22. XI 1942.

Stab 1. operativne zone

Hrvatske do 22. XI 1942.
6. divizija NOVJ do kraja
rata

15

Druga dalmatinska NO 3. X 1942.

udarna brigada (pro- s. Unite
leterska od 12. VII (Bos. iGrahovo)
1944)

Bataljoni:
4 bataljona
Branko
Vladui"
Dinarski
Vaganjski
Primorski

uli: 3. bataljon i delovi 2. bataljona 1. dalmatinske brigade sredina marta 1944.

836
10. X 1942.
oko 2.300
5. V 1945.

Stab 4. operativne zone

Hrvatske do 1. XI 1942.
2. proleterska divizija do
23. II 1944.
Primorska operativna grupa do 5. I 1945.
9. divizija do kraja rata

VE, t. 7, str. 383

Branko Obradovi Druga dalmatinska proleterska
brigada", VIZ, Beograd
1968, str. 2132

16

Dvanaesta
slavonska 11. X 1942.
NO udarna brigada s. Budii
(proleterska od 26. X (Pakrac)
1944) 1. slavonska NOU
brigada pri formiranju

delovi 1. i
slavonskog
NOP odreda

958
11. X 1942.
1.810
1. XII 1944.

Glavni tab Hrvatske do

30. XII 1942.
4. (12) slavonska divizija
NOVJ do 3. IV 1943.
11. divizija NOVJ do 16.
V 1944.
12. divizija NOVJ do kraja rata

VE, t. 7, str. 384

17

Trinaesta NO udarna
brigada Josip K r a "
(13. proleterska Rade
Konar" od 11. XII
1942)

710. XI 1942.
s. Gornji Sjeniak
(Karlovac)

1.
proleterski 3 bataljona
bataljon Hrvatske i Zumerako-pdkupski
NOP odred

oko 600
10. XI 1942.
788
1. IV 1943.
1.437
5. X 1943.

Stab 2. operativne zone

NOV i POH do 22. XI 1942.
7. divizija NOVJ do 26.
XII 1942.
t a b 2. operativne zone
NOV i POH do polovine
novembra 1943.
1. proleterska divizija do
kraja rata

VE, t. 7, str. 3845

18

Prva vojvoanska NO
brigada (13. IV 1953.
proglaena za 18. proletersku brigadu)

11. IV 1943.
s. Brani
(pl. Majevica)

jedinice 1. gru- 3 bataljona i uli 4. i 5. bataljon

pe
vojvoan- eta proteih o- avgusta 1943. iziao 5.
skih
udarnih ruda
bataljon 17. IX 1943.
bataljona

568

16. divizija do 2. VII 1943.

19

20

11. XI 1943.
Prva makedonsko-kos. Slivovo
sovska NO udarna brigada (15. proleterska (Ohrid)
od 2. XI 1951); juna
1944. preformirana u
1. makedonsku i 1. kosovsko-metohijsku brigadu

Trea srpska NO udarna brigada (od 7. X

1953. je 19. proleterska brigada)

10. II 1944.
s. Ponikve
(Cajnie)

4 bataljona
mitraljesko
i
topovsko odeIjenje, omladinska eta i bolniki vod

uao 5. bataljon 5. X
ljon 28. IV 1943.
uao 4. pratei bata1943.

2 makedonska 4 bataljona i
bataljona:
eta prateih oMire A cev" ruda
Kievski";
dva kosovsko-metohijska bataljona:
Boris Vukmirovi' i Ramiz Sadik"
od jedinica 1. 3 bataljona
umadijske i 1.
junomoravske
udarne
brigade

preko 700

uao novoformirani 4.
bataljon 15. IX 1944.

oko 500
preko 2.000
decembar
1944.

Glavni tab
Makedonije

NOV

PO

2. divizija od 10. II 1944.

do kraja rata

prema Vojnoj VE, t. 7, str. 3823

enciklopediji,
tom 2, str. 15,
brigada je osnovana 9. IX
1942.

VE, t. 7, str. 386

AVIIANOR: k. 950, d 5/1
Sjeanja
komandanata
vojvoanskih
brigada".
Novi Sad 1975, str. 41
privremeno reorganizovana u
2 grupe bataljona 12. IV
1944. preformirana u dve brigade juna 1944.

VE, t. 7, str. 38687

VE, t. 7, str. 38788

Vlado
StrezovskiMilan
Andri Trea srpska brigada", VIZ, Beograd 1976,
str. 44

NARODNOOSLOBODILACKE BRIGADE BOSNE I HERCEGOVINE

21

Druga krajika NO u- 2. VIII 1942.

s. Bonjaci
darna brigada
(Sanski Most)

Udarni 4. ba- 3 bataljona

taljon 2. kraji- 2. VIII 1942.
kog NOPO i
Udarni
bataljon 1. krajikog NOPO

uao italijanski bataljon novembra 1943. i

izaao 15. I 1944.

1.242
2. VIII 1942.

Operativna tab za Bosansku Krajinu od 2. VIII

1942.
4. divizija od 9. XI 1942.
5. divizija od maja 194.3.
11. divizija od juna 1943.
17. divizija od sredine
septembra 1943.
27. divizija od 10. X 1943.
17. divizija 6. V 1944.

VE, t. 4, str. 682

22

etvrta krajika
u d a r n a brigada

jedinice 5. kra- 3 bataljona

jikog NOPO
9. IX 1942.

uao 4. bataljon jesen

1942.

250
9. IX 1942.

Operativni tab za Bosansku Krajinu od 9. IX 1942.

5. divizija od 9. XI 1942.
do kraja rata

VE, t. 4, str. 6823

23

Peta krajika NO u- 22. IX 1942.

darna brigada
(Ko- (Pale
zarska)
(Kozara)

jledinlice 2. kra- 4 bataljona

jikog
NOPO 22. IX 1942.
,,Mladen
Stojanovi"

iziao jedan
20. II 1943.

bataljon

oko 1.100
22. IX 1942.

Operativni tab za Bosansku Krajinu od 22. IX

1942.
4. divizija od 9. XI 1942.
11. divizija 1. VI 1943. do
kraja rata

VE, t. 4, str. 683

Lj. Borojevi, D. Samardija i R. Bai 5, kozaraka brigada", VIZ, Beograd 1972, str. 34-42

24

esta krajika NO ud a m a brigada

14. X 1942.

1. krajiki
NOPO

izaao 3. bataljon k r a j
decembra 1942.
izala 2 bataljona juna
1943.
uao jedan bataljon
avgusta 1943.
uao jedan bataljon
Podgrmekog
NOPO
kraj oktobra 1943.

1.460
14. X 1942.
983
28. VIII 1943.

Operativni tab za Bosansku Krajinu od 14. X 1942.

4. dvizija od 9. XI. 1942.
do k r a j a rata

VE, t. 4, str. 6834

25

Sedma krajika
udarna brigada

27. XII 1942.

s. Orahovljani

Krajika polu- 4 bataljona

brigada (2 ba- 27. XII 1942.
taljona rasformiranog 6. krajikog NOPO)
i delova 3. krajikog NOPO

oko 650
27. XII 1942.
356
poetak avgusta 1943.

5. divizija od 27. XII 1942.

Glavna operativna grupa
Vrhovnog taba od 7. III
1943.
10. divizija od 10. VIII
1943. do kraja rata

VE, t. 4, str. 684

26

Osma
krajika
NO
brigada (muslimanska)

28. XII 1942.

Cazin

novi borci iz 4 bataljona

Cazinske krajine i 3. bataljon 6. krajike brigade

Deveta krajika NO
udarna brigada Simo
olaja"

22. I 1943.
s. Blagaj
(Kupres)

jedinice 3. krajikog NOPO

3 bataljona

Dvanaesta krajika NO
udarna brigada

4. II 1943.
Bos. Grahovo

bataljon
komande Drvarskog
vojnog
podruja i novog ljudstva

3 bataljona
4. II 1943.
4 bataljona
minobacaka
eta i eta za
vezu decembra
1944.

27

28

NO

NO

9. IX 1942.
s. Tievo
(Bos. Grahovo)

4 bataljona
14. X 1942.

izaao 2. bataljon zimi 1943.

oko 800
28. XII 1942.
preko 1.300
sredina febara 1943.
oko 700
30. V 1943.
uao 4. bataljon k r a j
avgusta 1943.

oko 700

oko 900
4. II 1943.
1.886
decembar
1944.

Vrhovni tab od 28. XII

1942.
Unska operativna grupa
majjuli 1943.
4. divizija od jula 1943. do
k r a j a rata

po podacima iz
VIG, 1959 6/41,
8. krajika brigada bila je u
sastavu 4. divizije od 31. XII
1942.

10. divizija 13. II 1943.

5. divizija od 10 X 1943.
do rasformiranja

VE, t. 4, str. 685

VE, t. 4, str. 684

14. III 1945.

VE, t. 4, str. 6845

20. II 1943.

2 bataljona, u uao 3. bataljon 13. VII

3 bataljona
Pratea eta 1 julu 3 bataljo- 1943.
bataljona 5. kra na
-jike brigade
jedna eta 2.
krajike brigade

oko 600
20. II 1943.

4. divizija od 20. II 1943.

11. divizija od 1. VI 1943.
do kraja rata

VE, t. 4, str. 685

tri
bataljona 4 bataljona
Majevikog
iNOPO i 2. (majeviki)
bataljon 6. istono-bosanske
brigade

oko 700
23. III 1943.
oko 200
k r a j juna
1943.

Operativna grupa NOVJ,

aprila 1943.
Drinska operativna grupa
m a j 1943.
1- proleterska divizija juna
1943.
17. divizija od 2. VII 1943.
do kraja rata

VE, t. 5, str. 210

Gligo Mandi 17. istonobosanska divizija", VIZ,
Beograd 1976, str. 1618

3 bataljona

652
23. VIII 1943.

10. divizija od 26.VIII 1943.

39. divizija od 26. III 1944.
do kraja rata

VE, t. 4, str. 6856

Milan Zori XIII krajika brigada", VIZ, Beograd
1968, str. 1931

29

Dvanaesta krajika udarna brgada (formirana kao polubrigada")

30

Petnaesta
majevika 23. III 1943.
brigada (formirana kao s. Diva
Majevika grupa udarnih bataljona, preimenovana u Majevika
NOU brigada 11. IV
1943, 1. majevika NOU
brigada septem. 1943.

31

Trinaesta krajika bri- 23. VIII 1943.

1. ribniki
(Garava")
sektor Klju NOPO
Mrkonji-Grad

32

Jedanaesta
krajika
NO udarna brigada (do
22. IX 1943. Trinaesta")

8. IX 1943.

Kozarski NOPO 3 bataljona

(3. bataljon)

uao 4. bataljon
tobra 1943.

ok-

1.259
8. IX 1943.

4. divizija od 8. IX 1943.
do kraja rata

VE, t. 4, str. 685

33

esnaesta
muslimanska brigada (do 17.
X 1943. 3. bosanska
muslimanska brigada)

21. IX 1943.
s. Bukovik
(Brko)

Muslimanski
2 bataljona
bataljon 6. istono-bosanske
brigade

ula dva bataljon oktobra 1943.

oko 700
oktobra 1943.

17. divizija od 21. IX 1943.

27. divizija od 15. III 1944.

VE, t. 5, str. 6612

Gligo Mandi, n.d.,
1819

34

Sedaemnaesta majevika brigada

10. X 1943.
kod Tuzle

Majeviki NOP 3 bataljona

odred

oko 700
10. X 1943.

27. divizija od 10. X 1943.

38. divizija polovina marta
1944.

VE, t. 5, str. 210-11

35

Osamnaesta
-bosanska
brigada

10. X 1943.
kod Tuzle

ljudstvo iz hr- 3 bataljona

vatskih sela u
okolini Tuzle

uao Posavsko-trebavski NOPO juni 1944.

oko 600
10. X 1943.
oko 1.000
juni 1944.

27. divizija od 10. X 1943.

17. divizija od 2. XII 1943.
38. divizija 6. III 1944.

VE, t. 3, str. 682

36

etrnaesta srednjobosanska brigada

16. X 1943.
kod Prnjavora

delovi
Banja- 3 bataljona
lukog i Prnjavorskog NOPO

uao deo Dobojsko-derventskog

NOPO
13. I 1944.
uao Poljski partizanski bataljon maja 1944.
i iziao jula 1944.

oko 800
16. X 1943.

11. divizija od 16. X 1943.

53. divizija od jula 1944.

VE, t. 9, str. 100-1

37

Devetnaesta
brigada

oko 700
24. X 1943.

27. divizija od 24. X 1943.

VE, t. 1, str. 620

38

Jedanaesta hercegova- 22. XI 1943.

ka udarna brigada (do
sredine januara 1944.
2. hercegovaka udarna brigada")

Druga
grupa 3 bataljona
bataljona
10.
hercegovake
Udarne brigade

oko 500
22. XI 1943.

29. divizija od 22. XI 1943.

do kraja rata

VE, t. 3, str. 4223

39

Dvanaesta hercegovaka udarna brigada (do

sredine januara 1944.
3. hercegovaka udarna brigada)

Trea
grupa 3 bataljona
bataljona
10.
hercegovake
udarne brigade

oko 500
22. XI 1943.

29. divizija od 22. XI 1943.

VE, t. 3, str. 423

istono(hrvatska)

biranska 24. X 1943.

Bira

22. XI 1943.

Biranski
NOPO

3 bataljona

uli bataljoni Mirko

Popara", Vule Skoko" sredina juna 1944.

str.

40

Prva muslimanska brigaa

8. II 1944.
Velika Kladua

Vrnograki
4 bataljona
Liskovaki
Kladuki i
Sturliki partizanski bataljon
i oko 100 boraca Cazinskog
NOPO

oko 1.200
8. II 1944.
1.327
februar 1945.

Unska operativna
grupa
4. korpusa od 8. II 1944.

rasformirana
krajem februara 1945.

VE, t. 5, str. 662

41

Druga muslmanska bri-

2. III 1944.
Peigrad
(Cazinska krajina)

Traki
Cazinski
Bihaki i
Ostroaki
part, bataljon

4 bataljona

oko 1.100
2. III 1944.
1.123
februar 1945.

Unska operativna
grupa rasformirana
4. korpusa od 8. I I I 1944. krajem februara 1945.

VE, t. 5, str. 662

42

Petnaesta krajika udarna brigada

26. III 1944.

Sanski i Rib- 3 bataljona

niki NOPO

uao 4. bataljon k r a j
oktobra 1944.

39. divizija od 26. III 1944.

VE, t. 4, str. 686

43

esnaesta krajika udarna brigada

5. V 1944.
Drvar

Udarni odred 5. 3 bataljona

korpusa

uao 4. bataljon septembra 1944.

oko 1.760
septembra 1944.

39. divizija od 5. V 1944.

do rasformiranja

44

Sedamnaesta krajika
udarna brigada (Raniska ili 17. muslimanska)

14. V. 1944.
Hadi-Milinom
Gaju kod Prozora

3 bataljona

uao 4. bataljon februara 1495.

oko 500
14. V 1944.

10. divizija od 14. V 1944.

do kraja rata

45

Romanijska
brigada
(20. istonoboisanska)

20. V 1944.
s. Cikote
(Vlasenica)

Romanijski
3 bataljona
NOPO i 1. bataljon 15. majevike brigade

uao 4. bataljon 22. X

1944.

oko 500
20. V 1944.
332
k r a j avgusta
1944.
preko 1.000
22. X 1944.

27. divizija od 20. V 1944.

do kraja rata

VE, t. 8, str. 2078

46

Trinaesta hercegova- sredina

maja
!ka udarna brigada
1944.
s. Galakova
Kula
(Prozor)

Mostarski
2 bataljona
NOPO i 4. bataljon 11. hercegovake brigade

uao bataljon Savo

Belovi" 13. VI 1944.
uao Dubravski bataljon avgusta 1944.

oko 360
25. V 1944.

29. divizija od maja 1944.

Juno-hercegovaka operativna grupa od septembra
1944.
29. divizija od polovine
novembra 1944. do kraja
rata

VE, t. 3, str. 423

47

Osamnaesta srednjobo- druga polovina Prnjavorski

3 bataljona
sanska udarna brigada juna 1944.
NOPO i Poljkod. s. Kulaa ski bataljon 14.
srednje-bosanske brigade

uao 4. bataljon avgusta 1944.

oko 600
poetak avgusta 1944.
preko 1.500
septembra 1944.

53. divizija od juna 1944.

Grupa brigada Zenikog
sektora februar 1945.

VE, t . 9, str. 101

48

etrnaesta hercegovaka omladinski brigada

oko 500
10. IX 1944.

Juno-hercegovaka operativna grupa

29. divizija od 10. IX 1944.
29. divizija od 16. XI 1944.
do k r a j a rata

VE, t. 3, str. 4234

410. IX 1944.
kod Dabra

Samostalni o- 4 bataljona
mladinski bataljon i Junohercegovaki
NOPO (3 bataljona)

kraj

1.243
oktobra
1944.

15. XI 1944. kada ulazi u sastav 1. brigade

3. divizije
KNOJ-a

VE, t . 4, str. 686

VE, t . 4, str. 686

49

Devetnaesta
srednjobosanska udarna brigada (pri formiranju
, ,Teanjsko-teslika''
brigada)

7. IX 1944.

Teanjsko-tes
liki NOPO

3 bataljona

uao 4. bataljon septembra 1944.

50

Dvadesetprva istonobosanska brigada

19. IX 1944.
Tuzla

po jedan bata- 3 bataljona

Ijon 17. majevike i 18. istono bosanske
brigade i jedan
bataljon
Tuzlanskog NOPO

uao 4. bataljon sredina oktobra 1944.

51

Dvadeseta krajika udarna brigada (Kozarska)

12. X 1944.
u selu Pruscima kod Bosanskog Novog

3 bataljona
Kozarski
Timarski, 1. i
2. gradiko-lijevanskog
NOPO

52

Muslimanska brigada
(brigada 8. kordunake divizije)

k r a j februara
1945.

Borci 1 i 2.
3 bataljona
muslimanske
brigade Unske
operativne grupe

NARODNOOSLOBODILAKE BRIGADE

1.304
15. IX 1944.

53. divizija od 7. IX 1944.

do kraja rata

VE, t. 9, str. 101

oko 400
19. IX 1944.

38. divizija od 19. IX 1944.

do kraja rata

VE, t. 3, str. 682

1.624
12. X 1944.

39. divizija od 12. X 1944.

do kraja rata

VE, t. 4, str. 686

Izudin auevi ,,20. krajika brigada", VIZ, Beograd 1971, str. 1516

8 divizija od k r a j a februara 1945. do kraja rata

VE, t. 5, str. 662

uao 4. bataljon
kraj

1.321
februara
1945.

C R N E GORE, B O K E I S A N D A K A

53

esta cernogorska NO
brigada

14. XI 1943.
s. Drijenak
(Kolain)

Udarni bataljon 4 bataljona

iz sastava:
Durmitorskog,
Nikikog,
Zetskog, Lovenskog i Romskog NOPO

oko 530
14. XI 1943.

3. divizija od 11. XI 1943.

Primorska operativna grupa od februara 1944.

VE, t. 9, str. 493

54

etvrta sandaka NO
udarna brigada.

1. XII 1943.
Pljevlja

glavnina Pije- 4 bataljona

valjskog i Bjelopoljskog
NOPO i manji
deo
Mileevskog NOPO

uao 5. bataljon januar 1945.

570
1. XII 1943.
oko 3.000
januar 1945.

Glavni tab za Sandak

od 1. XII 1943.
37. divizija od 4. III 1944.

VE, t. 8, str. 3334

55

Sedma crnogorska omladinska brigada ,,Budo Tomovi"

30. XII 1943.

s. Vlahovii
(Kolain)

Orrtladinisklt ba- 4 bataljona

taljon i omladinci iz crnogorskih NOPO

oko 800
30. XII 1943.

3 divizija od 30. XII 1943.

VE, t. 9, str.

56

Osma crnogorska brigada

25. II 1944.
Berane
(Ivangrad)

ljudstvo Lov- 4 bataljona

enskog, Nikikog, Zetskog,
Durmitorskog,
Komskog i Kolainskog
NOPO

oko 900
25. II 1944.

37. divizija od 4. III 1944.

1. proleterska divizija od
sredine avgusta 1944.
11. divizija od marta 1945.

VE, t. 7, str. 466

Osma crnogorska NOU
brigada", Zbornik sjeanja, VIZ, Beograd 1978,
str. 921

57

Deveta crnogorska brigada

1. IV 1944.
s. Dragovia-Polje
(Gornja Moraa)

ljudstvo iz u- 4 bataljona
darnih bataljona crnogorskih
NOPO

541
1. IV 1944.
preko 1.300
k r a j oktobra
1944.

3. divizija od 1. IV 1944.

VE, t. 2, str. 420

uao 5. bataljon k r a j
1944.

oko 500
21. VIII 1944.
oko 2.500
k r a j 1944.

37. divizija od 21.

1944.

VIII

58

Peta sandaka udarna brigada

21. V i l l i 1944.
s. Zira
(Priboj)

borci iz bjelo- 4 bataljona

poljskog, pijevaljskog i mileevskog sreza

59

Deseta crnogorska brigada

18. IX 1944.
s. Buronji
(Titograd)

Izviaki bata- 5 bataljona

ljon 2. korpusa
j Udarni bataljon Nikikog
i Lovenskog
NOPO

1.500
18. IX 1944.

Primorska operativna grupa od 18. IX 1944.

60

Prva bokeljska brigada

5. X 1944.
s. Zupoi
(Trebinje)

Grupa bokelj- 4 bataljona

skih bataljona
i novopridolo
ljudstvo

oko 800
5. X 1944.

Primorska operativna grupa 2. korpusa od 5. X

1944.
24. divizija februara 1945.

Oko 900
20. VIII 1942.

8. divizija od novembra
1942. do kraja rata

VE, t. 8, str. 334

NARODNOOSLOBODILAKE BRIGADE HRVATSKE

61

etvrta kordunaka u- 20. VIII 1942. Udarni bataljon 3 bataljona

darna brigada (pri for- s. Gornje Bu- 1. i 2. kordumiranju 4. NOU briga- dako
nakog NOPO i
da Hrvatske ili 1. koromladinski badunaka)
taljon
Joa
Vlahovi"

62

Sedma NOU brigada 2. IX 1942.

Hrvatske, 7. banijska Moslavina
udarna brigada ,,Vasil'j Gaea" (1. brigada 7. divizije)

3, 5. i Udarni 3 bataljona
bataljon Banijskog NOPO

oko 1.000
2. IX 1942.

7. divizija od 22. XI 1942.

63

Osma NO brigada Hrvatske, 8. banjska udarna brigada (2. brigada 7. divizije)

7. IX 1942.
s. Obijaj
(Glina)

1, 2 , 4. bataljon 3 bataljona
Banijskog
NOPO

oko 1.000
7. IX 1942.
211
juni 1943.

7. divizija od 22. XI 1942 .

64

Peta NOU brigada Hrvatske, (2. kordunaka, odnosno 5. kordunaka)

16. IX 1942.
Delovi 1. i 2. 3 bataljona
s. Petrova Po- Kordunakog
ljana, k r a j Du- NOPO
njaka

oko 700
16. IX 1942.
1.308
30. VI 1943.

8. divizija
1942.

65

esta NOU brigada Hr- 12. X 1942.

vatske, 1. primorsko- Drenica
-goranska (1. brigada
5. operat. zone NOV
i POH 1. brigada
13. divizije)

1. i 2. Udarni
bataljon j bataljoni Marko
Trbovi"
i
Ljubica Gerovac" 1. primorskorgoranskog
NOPO

1.147
12. X 1942.
1.298
k r a j juna
1944.

t a b 5. operativne zone
NOV i PO Hrvatske od
12. X 1942.
8. divizija od 22. XI 1942.
t a b 5. operativne zone
NOV i PO Hrvatske od
11. XII 1942.
13. divizija od druge polovine aprila 1943.

66

Trea dalmatinska NO
udarna brigada

Mosekog i Mo- 3 bataljona

sorskog bataljona i Rogoznika eta Grupa
udarnih
bataljona NOPO 8.
IX 1943.

oko 560
12. XI 1942.
747
14. II 1943.
oko 950
8. IX 1943.

t a b 4. operativne
Hrvatske od 12. XI
9. divizija od 13. II
i ponovo od 8. IX
do kraja rata

12. XI 1942.
s. Vrba
(Mu)

uao 4. bataljon 2. XII

1942.

4 bataljona
12. X 1942.
4 bataljona
pratea eta
eta za vezu
izviaki i sanitetski vod
vod lovaca tenkova i Letea
udarna
grupa
k r a j juna 1944.

od

VE, t. 4, str. 5423

Joco Tarabi, Ignjatije Peri etvrta kordunaka
NOU brigada", VIZ, Beograd 1977, str. 525

6. XII 1944.

VE, t. 2, str. 478-9

VE, t. 4, str. 479

VE, t. 4, str. 593

Ignjatije Peri Peta kordunaka brigada", VIZ,
Beograd, 1972, str. 1520

novembra

zone rasformirana
1942. 6. VI 1943. po1943. novo formirana
1943. 8. IX 1943.

VE, t. 7, str. 322

VE, t. 2, str. 317

Zbornik, tom V, knji. 9,
str. 112 i knj. 10, str. 113

26. XI 1942.
Drenica

jedinice 2. primorsko-goranskog NOPO i

bataljon Matija Gubec" 1.
primorsko-goranskog NOPO

3 bataljona
uao 4. bataljon sredina 1944.
26. XI 1942.
4 bataljona
Pratea eta
eta za vezu
Izviaki i sanitetski vod
Vod lovaca tenkova i Letea
udarna
grupa
sred. 1944.

67

etrnaesta primorsko-goranska brigada (2.

brigada 5. operativne
zone NOV i PO Hrvatske i 2. brigada
13. divizije)

68

Petnaesta hrvatska NO 5. XII 1942.

udarna
brigada (15. Velika Kladua
brigada 8. divizije, 15.
kordunaka)

3. i 4. bataljon 3 bataljona
1. hrvatske brigade i Udarni
bataljon
Kordunakog
NOPO

69

esnaesta banijska brigada

4. bataljon
banijske
gade
2. bataljon
banijske
gade
2. bataljon
kordunake
gade

26. XII 1942.

s. Klasni

izaao 2. bataljon 26.

XII 1942.

7. 3 bataljona
bri-

599
26. XI 1942.
1.155
sredina 1944.

VE, t. 7, str. 322

13. divizija od druge polovine aprila 1943.

Operativni tab za Liku
od novembra 1943.
13. divizija od januara
1944.

VE, t, 6, str. 662

Ignjatije Peri Petnaesta
kordunaka brgada", VIZ,
Beograd 1969, str. 1320

oko 800
8. divizija od 5. XII 1942. rasformrana
1. I 1944.
decembra 1942. do kraja rata

759
26. XII 1942.

7. divizija od 26. XII 1942.

oko 600
29. X I I 1942

4. (12) divizija od 30. XII

1942.
10. (28) divizija od 17. III
1943.

760
decembra 1942.
1.686
27. X I I 1944.

4. (12) divizija od k r a j a
januara 1943.
tab umberakog sektora od 3. XI 1943.
34. divizija od 30. I. 1944.
4. korpus od 1. V 1944.
40. divizija 15. VII 1944.

VE, t. 1, str. 477-

30. VI 1943.

8.
bri15.
bri-

70

Sedamnaesta
slavonska NO udarna brigada

29. XII 1942.

Voin

po jedan bata- 3 bataljona

uao 4. bataljon srediljon Kalnikog, 4 bataljona
na juna 1943.
Moslavakog i bolnika eta
1.
slavonskog pionirski vod
NOPO
sredinom juna
1943.

71

Omladinska
udarna
brigada Joa Vlaho(pri formiranju
16. hrvatska brigada)

29. XII 1942.

1.
bataljon 3 bataljona
s. Gornji Borki Kalnikog
3 bataljona i
(Daruvar)
NOPO i jedan jurina eta
bataljon 2. sla- kraj
avgusta
vonskog NOPO 1944.
2. bataljon
4 bataljona
Moslavakog
27. XII 1944
NOP odreda

72

etvrta Dalmatinska
brigada (blokovska)
kasnije: Splitska brigada

6. I 1943.
s. oii
(Biokovo)

partizanski ba- 4 bataljona

taljon Vid Mihaljevi" i novi borci iz Makarskog
primorja i sa otoka
Braa,
Hvara i Korule

uao 4. bataljon decembra 1943.

uao 5. bataljon andor Petefi" 24. VII
1944. i iziao 26. VIII
1944.
iziao 1. bataljon 24.
VIII 1944.
iziao 2. bataljon 28. X
1944.
uao 1. bataljon (novi)
uao 2. bataljon (novi)

550
6. I 1943.
oko 1.000
12. IX 1943.

9. divizija od 13. II 1943. rasformrana

9. divizija od 15. X 1943. 12. IV 1943. ponovo formirana
12. IX 1943.

Zdravko B. Cvetkovi 17.

slavonska brigada", VIZ,
Beograd 1978, str. 1113
VE, t. 8, str. 6689

naziv Omladinska
brigada
Joe
Vlahovi" dobila je
29. VI 1943. i
nosila ga je do
kraja rata

VE, t. 4, str. 778

Stevo Pravdi Nail Redi 16. slavonska omladinska brigada Joe Vlahovi", VIZ, Beograd 1976,
str. 1924

VE, t. 2, str. 31718

73

Peta dalmatinska NO poetkom febudarna brigada (kas- ruara 1943.

nije: Kninska brigada) Bosansko Grahovo

Dinarski, Pri- 3 bataljona

morski i Kni- 4 bataljona
nski
bataljon 13. VIII 1943.
po. feb. 1943.

74

Osamnaesta slavonska
brigada (udarna)

borci 1. i 2.
slavonskog
NOPO i Bilogorska eta

3 bataljona

75

Trea banijska briga- 1. V 1943.

da 7. divizija (udarna) (pri formiranju: 4.
brigada Unske operativne ggrupe i 1. brigada Unske operativne
grupe)

Banijskog
NOPO i novi
borci

3 bataljona
ininjerijska
eta

76

Dvadesetprva
slavonska brigada (udarna)

17. V. 1943.
s. Slatinski
Drenovac

4. bataljon 12. 3 bataljona

slavonske brigade
po jedna eta
17. i 18. slavonske brigade
delovi 1. i 2.
slavonskog
NOPO

77

etvrta banijska brigada 7. divizije (pri

formiranju: 2. brigada
Unske operativne grupe)

30. VI 1943.
s. Obijaj

jedan bataljon
Kordunakog
NOPO

78

Brigada Braa Radi" (udarna) (pri formiranju: 2. brigada 2.

operativne zone NOV
i POH; posle 1. brigada 32. divizije)

4. IX 1943.
Kalnik

Kalniki udarni 3 bataljona

bataljon Matija Gubec"
Moslavaki udarni bataljon
1. bataljon
Kalnikog
NOPO

79

Osma dalmatinska brigada (udarna) pri formiranju ibenska brigada

10. IX 1943.

ibenski NOPO 4 bataljona

i novi borci iz
ibenika i okoline

11. II 1943.
s. Mijaa
(Pakrac)

550
1. II 1943.
oko 1.300
13. VIII 1943.
2.710
februar 1945.

9. divizija februara 1943.

19. divizija 11. X 1943.

rasformirana
12. IV 1943. ponovo formirana
13. VIII 1943.

VE, t. 8, str. 669

Rade RoksandiZdravko
Cvetkovi ,,18. slavonska
brigada", VIZ, Beograd
1974, str. 1825

450
t a b 3. operativne zone
oko 750
Hrvatske od 11. II 1943.
april 1943 .
4. (12) divizija od 9. III
2.009
1943.
kraj decembra 40. divizija od 28. VII 1944.
1944.

3 bataljona

VE, t. 2, str. 318

oko 1.000
1. V 1943.

Unska operativna grupa

od 1. V 1943.
7. divizija sredina septembra 1943.

VE, t . 1, str. 478

oko 500
17. V 1943.

10. (28) divizija od 17. V

1943.

VE, t. 8, str. 66970

874
30. VI 1943.

tab
Unske
operativne
grupe 30. VI 1943.
7. divizija sredina septembra 1943.

VE, t. 1, str. 478

710
4. IX 1943.

tab 2. operativne zone

Hrvatske od 4. IX 1943.
32. divizija 12. XII 1943.
do k r a j a rata

VE, t. 1, str. 78889

890
30. X 1943.

20. divizija od 10. X 1943.

VE, t. 2, str. 319

2. bataljon 1.
brigade Unske
operativne grupe
eta
Matija
Gubec"
tri voda Banijskog NOPO
uao 4. bataljon oktobar 1943. i izaao 19.
XI 1944.

2.280

kraj 1944.

80

81

Deseta
dalmatinska
brigada (udarna) pri
formiranju:
Cetinska
brigada

14. IX 1943.

Cetinski NOPO 4 bataljona

i
Kameniki
bataljon i od
2. bataljona Biokovskog odreda

Deveta
dalmatinska sredina Septem- Trogirski NOPO 4 bataljona
brigada (udarna) pri bra 1943.
i novi borci
formiranju: Trogirska
brigada

Trea
primorsko-goranska brigada 13. divizije (2. brigada 35.
divizije)

1420. IX 1943 .
Suak

3. bataljon 1.
brigade 13. divizije i novi
borci

83

etvrta primorsko-goranska brigada 13. divizije (2. brigada Operativnog taba za Liku: 2. brigada 35. divizije)

1218. IX 1943.
Mrkopolje

84

Peta primorsko-goranska brigada

sredinom septembra 1943.

Gorski kotar

u sastavu 13. divizije

85

esta
primorsko-goranska brigada

sredinom septembra 1943.

Gorski kotar

u sastavu 13. divizije

86

esta dalmatinska brigada (udarna) (ali 2.

brigada)

poetkom oktobra 1943

87

Druga brigada 2. ope- 21. IX 1943.

rativne
zone
NOV Gari
(Moslavaka)
(Moslavaka
gora)

delovi
Moslavakog NOPO

88

Dvanaesta dalmatinska
brigada pri formiran j u : 1. otoka brigada
(udarna)

partizanske je- 3 bataljona

dinice na otocima
Brau,
Hvaru,
olti,
Visu

IX 1943.

iziao jedan bataljon

kraj oktobra 1943. (reorganizovan)
uao 4. bataljon (novi)
J u n a 194 4.

4 bataljona

prva grupa (se- 4 bataljona

verno-daimatinskih) bataljona

4 bataljona

20. divizija od 10. X 1943.

VE, t. 2, str. 319

780
oktobra
1943.
preko 1.800
k r a j 1944.

20. divizija oktobar 1943.

VE, t. 2, str. 319

kraj

82

21.

4 bataljona
3 bataljona
krajem oktobra 1943.
4 bataljona
pratea i tehnika eta, izviaki vod Letea udarna
grupa i ambulanta juna
1944.

795
oktobra
1943.
oko 2.000
novembra 1944.
kraj

uao Bukoviki bataIjon Boko Joki" aprila 1944.

uao 4. bataljon oktobra 1943.

oko 2.000
sredina Septem
bra 1943.
1.042
juni 1944.

13. divizija od sredine sep- rasformrana

tembra 1943.
2. IV 1945.
35. divizija od 16. VI 1944.

VE, t. 7. str. 32223

oko 2.000
sredina septembra 1943.

13. divizija od sredine rasformirana

septembra 1943.
16. V 1944.
Operativni tab za Liku od
novembra 1943.
35. divizija 30. I 1944.

VE, it. 7, str. 323

1.256
sredina septembra 1943.

Oslobodilaki rat naroda

Jugoslavije", I k n j . str.
546

rasformrana
krajem septembra 1943.

Oslobodilaki rat naroda

Jugoslavije", I knj., str.
546
VE, t. 2, str. 318
Danilo Damnjanovi esta dalmatinska brigada",
VIZ, Beograd 1969, str.
1522

19. divizija od 11. X 1943.

do kraja rata

oko 700
tab 2. operativne zone
21. IX 1943.
Hrvatske od 21. IX 1943.
1.137
sredina decembra 1943.
1.380
21. IX 1943.

rasformrana
krajem septembra 1943.

26. divizija od poetka oktobra 1943. do kraja rata

rasformirana
19. I 1944.

VE, t. 5, str. 622

VE, t. 2, str. 320

-rva lsiarssa origaaa

Vladimir Gortan"

zt. IA I * .

90

Druga istarska brigada

24. XI 1943.

1. bataljon 1. 4 bataljona
brigade
Vladimir Gortan"
1. bataljon
NOPO Uka"
tri ete 2.
NOPO Pulskog"
Tehnika eta
vod minobacaa 11. VI 1944.

91

Trinaesta dalmatinska
brigada (pri formiran j u : Junodalmatinska
brigada)

25. IX 1943.

Junodalmatin- 4 bataljona
ski NOPO i novi
borci
sa
Korule,
Lastova, Mljeta i
Peljeca

Brodska brigada (25.

brigada Hrvatske)

29. IX 1943.
Orahovica

SY

92

93

94

jeaan oataijon
13. divizije i
novi borci
1, 2. i 3. istarski bataljona 1.
IV 9144.

<T oataijona
3 bataljona
pratea eta i
tehnika
eta
1. IV 1944.

delovi Diljskog 3 bataljona

NOPO i delovi
12.
slavonske
brigade

Sedma
dalmatinska druga polovina
brigada (udarna)
septembra 1943.
Karin
(ili 4. X 1943)

2. grupa (se- 4 bataljona

vernodalmatinskih) bataljona

Trea istarska brigada

1. X 1943.
Uka

1. partizanskog 3 bataljona
odreda Uka"

usao italijanska bataljon Pino Budiin"

juni 1944.
uao 1. udarni bataIjon NOPO Uka" 1.
V 1944.
izaao 1. udarni bataljon juni 19T4.

579
11. VI 1944.

Operativni tab za Istru

rasformirana
43. divizija od 29. VIII poetkom okto1944.
bra 1943. ponovo
formirana
11. VI 1944.

VE, t. 3, str. 667

Zbornik, tom V, knj. 19,
str. 456

26. divizija od poetka ok-

rasformirana

VE, t. 2, str. 320 i str. 19

tobra 1943.
9. divizija
1944.

15. IV 1945.

1.350

kao 4. bataljon nekoliko dana posle formiranja uao je Maarski bataljon ,Pandor Petefi"

5-8
29. IX 1943.

1.420
sredina decembra 1943.

kraj

januara

VE, t. 2, str.
Nail Redi
ska brigada",
grad 1976, str.

Istona grupa NOP odreda

od 29. IX 1943.
12. divizija od 3. XI 1943.
28. divizija od 4. II 1944.
12. korpus od poetka oktobra 1944.
19. divizija od 11. X 1943. 3. IV 1945.
Operativni tab za Liku od
sredine decembra 1943.
35. divizija sredina januara 1944.
> Operativni tab za Istru rasformrana
I od 15. X 1943.
5. X 1943. poi t a b 43. divizije od 29. novo formirana
VIII 1944. do k r a j a rata 29. VIII 1944.

95

Jedanaesta dalmatinska
brigada
(Blokovska)
udarna

2. X 1943.
s. Kozica
(Biokovo)

po jedan bata- 3 bataljona

ljon
Makarskog, Imotskog
i Neretvanskog
NOPO

96

Cehosliovaka
Jan Zika"

26. X 1943.
s. Buje
(Pakrac)

1. ehoslova- 2 bataljona
uao 3. bataljon kraki bataljon
3 bataljona
jem novembra 1944.
1. posavski
eta za vezu
udar. bataljon bolniki vod i
delovi 12. bri- komora
gade i borci iz
Zapadne i Istone grupe
NOPO 6. korpusa

brigada

Operativni tab za Istru

43. divizija od 29. VIII
1944.

krajem septembra 1943.

rasformirana
oktobra 1943.
ponovo formirana 1. IV 1944.

uli 4. i 5. bataljon
16. XI 1943.

VE, t. 3, str. 667

683
1. IV 1944.
1.052
juni 1944.

oko 800
2. X 1943.
oko 1.500
16. XI 1943.
oko 590
3. XI 1943.
1.151
krajem novembra 1944.

27. divizija od 10. X 1943.

preformirana
u motorizovani
odred 3. V 1945.

12. divizija od 3. XI 1943. rasformrana

6. korpus od kraja febru- 23. IV 1945.
ara 1944.
12. divizija od juna 1944.

6970
25. brodVIZ, Beo1220

p r e m a podaci- VE, t. 2, str. 31819

ma iz VE, t.
2, str. 19 brigada je formirana u p.p. oktobra 1943.
Pazinski memorijal", broj
12, 1982, str. 25
VE, t. 3, str. 667
VE, t. 2, str. 31920

VE, t. 4, str. 6

4 bataljona

oko 650
12. XII 1943.

32. divizija od 12. X I I 1943.

VE, t. 5, str. 3467

1.068
1. I 1944.

Operativni tab za Liku od

1. I 1944.
35. divizija od 30. I 1944.
11. korpus od 2. IV 1945.
4. armija od 23. IV 1945.

VE, t. 5, str. 69

1.402
februar 1945.

8. divizija od 1. I 1944.
do kraja rata

VE, t. 6, str. 728

829
8. I 1944.

tab umberakog posavskog sektora od 8. I 1944.

34. divizija od 30. I 1944.

VE, t. 3, str. 104

Vladimir Valjan Brigada
Franjo Ogulinac Seljo",
VIZ, Beograd 1968, str.
2129

883
33. divizija od 19. I 1944.
19. I 1944.
1.175
sredina decembra 1944.

VE, t. 5, str. 622

668
33. divizija od 19. I 1944.
19. I 1944.
1.171
sredina decembra 1944.

VE, t. 5, str. 622

97

Matija Gubec" briga- 12. XII 1943.

da (pri formiranju: 2. s. Lipovani
brigada 32. divizije)
(Cazma)

1. bataljon Moslavakog
NOPO
2. i 3. bataljona Zagrebakog NOPO
jedan bataljon
Bjelovarskog
NOPO

izaao 4. bataljon 19.

XI 1944.

98

Prva brigada Operativ- 1. I 1944.

nog taba za Liku (1. s. Podlapac
brigada 35. divizije i
1. lika samostalna udarna brigada)

Liki NOPO i 3 bataljona

Pratea
eta
Operativnog
taba za Liku

99

Plaanska brigada (3.

brigada 8. divizije)

1. I 1944.

dva
bataljona 4 bataljona
3. (15) brigade
i oko 600 boraca
Plaanskog NOPO

100

Franjo Ogulinac SeIjo" brigada udarna

8. I 1944.
kod Cerja, blizu s. Pokupskog

1. bataljon
3 bataljona
uao 4. bataljon 1. V
Zumberakopratea eta i 1944.
-pokupskog
eta za vezu
NOPO i 2. i 3.
bataljon Turopoljsko-posavskog NOPO

101

Prva (moslavaka) brigada 33. divizije

19. I 1944.
Moslavina

1. j 2. bataljon 4 bataljona
2. brigade 2.
operativne zane NOP i POH
dva
bataljona
Moslavakog
NOPO

102

Druga (moslavaka)
brigada 33. divizije

19. I 1944.
Moslavina

3. j 4. bataljon 3 bataljona
2. brigade 2.

uao 4. bataljon

operativne zone NOV i POH

i 3. bataljon
Bjelovarskog
NOPO
103

Osjeka brigada udarna

1. III 1944.
s. Slobodna
Vlast
(Slavonija)

delovi
Posavskog, Diljskog
i Poekog
NOPO d Protivetniki
bataljon

104

Karlovaka brigada
udarna

5. III 1944.
s. Hra
(Karlovac)

borci
vakog

3 bataljona

Karlo- 4 bataljona
NOPO

oko 600
1. III 1944.

12. divizija od 1 I I I 1944.

51. divizija februar 1945.

VE, t. 6, str. 464

oko 640
5. III 1944.
2.022
m a j 1945.

8. divizija od 5. III 1944.

34. divizija od 1. V 1944.
do kraja rata

VE, t. 4, str. 245

105

1. zagorska brigada (4.

brigada 32. divizije)

10. V 1944.
Udarnog bataSelnica
ljona Zapadne
(Hrvatsko Za- grupe NOPO i
gorje)
2. i 3. bataljona
Zagorskog
NOPO

106

etrnaesta dalmatinska 28. VI 1944.

brigada (Bukovika bri- Biovino selo
gada)
(Bukovica)

grupa bukovikih bataljona

107

Trea
(primorsko-go- 25. VII 1944.
ranska) brigada 13. di- s. Luani
vizije
(Delnica)

108

Virovitika brigada
udarna

109

umberaka brigada

110

3 bataljona

oko 500
10. V 1944.

Zapadna grupa NOP odreda 10. korpusa .

32. divizija od 11. II 1945.

oko 600
28. VI 1944.
2.144
krajem novembra 1944.

19. divizija od 28. VI 1944.

do k r a j a rata

VE, t. 2, str. 320

dva bataljona 3 bataljona

2.
primorsko- pratea eta
-goranskog
eta za vezu
NOPO i po je- minerski, izvidna eta 1. i aki i sani2. brigade 13. tetski vod
divizije i Udarna
eta
taba 13. divizije

902
20. VIII 1944.

13. divizija od 25. VII 1944.

do kraja rata

VE, t. 7, str. 323

24. VIII 1944.

Grubino Polje
(Daruvar)

Bilogorski
4 bataljona
NOPO i 1. bataljon 16. omladinske
brigade
Joa
Viahovi"

737
40. divizija od 24. VIII
24. VIII 1944.
1944. do kraja rata
1.316
krajem septembra 1944.

VE, t. 10, str. 502

27. VIII 1944.

ljudstvo Zum- 3 bataljona

berakog NOPO

Nikola Demonja" bri- 25. IX 1944

gada (u poetku: Mi- s. Popovac
lo Obili" brigada) (Garenica)
(3. brigada 33. divizije)

1. i 2. srpski 3 bataljona
bataljon Istone grupe
NOPO
Udarni
bataljon Moslavakog NOPO
4. bataljon 12.
slavonske brigade

111

etvrta brigada 12. divizije udarna

28. IX 1944.
Podravska Slatina

delovi:
Diljskog, Osjekog,
Poekog
NOPO i jedan
bataljon Osjeke brigade

3 bataljona

112

Pavlek Mihovil Mik i n a " brigada (3. brigada 32. divizije)

19. XI 1944.

4. bataljon bri- 3 bataljona

gade
,,Braa
Radi"
4. bataljon brigade
Matija
Gubec" i Podravski NOPO

4 bataljona

VE, t. 10, str. 638

983
27. VIII 1944.

VE, t. 10, str. 765

1.123
25. IX 1944.

33. divizija od 25. IX 1944.

VE, t. 6, str. 86

924
28. IX 1944.

12. divizija od 28. IX 1944.

VE, t. 8, str. 670

oko 800
19. XI 1944.

32. divizija od 19. XI 1944.

VE, t. 6, str. 611612

NARODNOOSLOBODILAKE

BRIGADE

MAKEDONIJE

113

Draga makedonska brigada udarna

20. XII 1943.

s. Fustani
Kouf u Grkoj

1. bataljon
3 bataljona
Strao
Pindur"
2. bataljon 3.
operativne zone Makedonije
i bugarski bataljon Hristo
Botev"

izaao bugarski bataljon Hristo

Botev"
23. XII 1943.
uao bataljon Mire
Acev" 23. XII 1943.
uli 4. i 5. bataljon
juli 1944.
izali Bitoljski i Prilepski bataljon sredinom avgusta 1944.

114

Trea makedonska brigada udarna

26. II 1944.
s. Zegljani
(Kumanovo)

bataljoni:
3 bataljona
Stevan
Naumov",
Hristijan
Todorovski Karpo" i
Jordan Nikolov"

uao bugarski partizanski bataljon Rakovski" k r a j aprila 1944.

115

Prva makedonska brigada udarna

8. VI 1944.
s. Lokovo
(Struga)

1. i 2. make- 3 bataljona
donski bataljon
1. makedonsko-kosovske udarne brigade
delovi
Resensko-ohridskog
NOPO i novodoli borci

116

etvrta
brigada

24. VII 1944.

Lisac
(Plakovica)

Strumiko-ev- 3 bataljona
elijski NOPO
delovi 2. i 3.
makedonske
brigade

117

Peta makedonska brigada

2. VIII 1944.
borci iz prilepkod s. Zbor- skog kraja
skog
(pl. Kouf
Grka)

118

Sedma
brigada

makedonska

22. VIII 1944.

s. Pevkoton
(pl. Kouf
Grka)

bataljon Ste- 3 bataljona

van
Naumov"
i ljudstvo 3.
(bitoljskog) bataljona

119

Deveta
brigada

makedonska

22. VIII 1944.

s. ekovo

tri peadijska i 4 bataljona

jedan
pratei
bataljon

120

Deseta
brigada

makedonska

22. VIII 1944.

tri peadijska i 4 bataljona
pl. Kouf jedan
pratei
Grka
bataljon

makedonska

3 bataljona
uao 4. bataljon
4 bataljona
vembar 1944.
tehnika eta
izviaki vod
novembra 1944.

no-

41. divizija od 25. VIII

1944.
48. divizija od polovine
decembra 1944.

VE, t. 2, str. 544

42. divizija od 7. IX 1944.

VE, t. 10, str. 95

oko 650
i. VI 1944.

Glavni tab Makedonije od

8. VI 1944.
48. divizija od 28. IX 1944.

VE, t. 7, str. 434485

oko 220
24. VII 1944.

Glavni tab Makedonije od

24. VII 1944.
50. divizija od sredine septembra 1944.
51. divizija od sredine oktobra 1944.

VE, t. 2, str. 274

758
2. VIII 1944.
oko 1.200
novembra 1944.

2. operativna zona NOV i

PO Makedonije od 2. VIII
1944.
49. divizija od 10. IX 1944.

oko 480
20, XII 1943.
oko 1.200
25. VIII 1944.

preformirana u
2. brigadu 8.
divizije KNOJ-a
6. XII 1944.

oko 400
49. divizija od 10. IX 1944. rasformirana
spojena sa 4.
22. VIII 1944.
decembra 1944. ipitarskom
2 100
brigadom kao
krajem
7. mak.-ip. briseptembra 1944.
gada 7. I. 1945.

VE, t. 6, str. 653

VE, t. 8, str. 489

Arhiv VII, k. 1315, reg. br.
2/5, 3/5, 38/5, 362/5, i
k. 1374, reg. br. 225/5

oko 450
22. VIII 1944.
2.110
1. X 1944.

41. divizija od 22. VIII

1944.
49. divizija od 3. XI 1944.

VE, t. 2, str. 421

oko 420
22. VIII 1944.

41. divizija od 22. VIII preformirana u

1944.
3. brigadu 8.
2. operativna zona NOV i divizije KNOJ-a
POM oko 1. X 1944.
6. XII 1944.

VE, t. 2, str. 409

VIG 1959, br. 6, str. 69
Arhiv Vojnoistorijskog instituta Arhiva narodnooslobodilakog rata, k. 233,
d. 11/5.

121

122

258
3. X 1944.

etvrta iptarska brigada (7. makedonsko-iptarska udarna brigada)

26. VIII 1944.

pl. Karaorman
(Struga)

iptarski (Ki- 3 bataljona

evsko-debarski) NOPO
ljudstvo iz debarskog, strukog i kievskog k r a j a

Jedanaesta makedonska _ kumanovska

brigada (I)

29. VIII 1944.

s. Pelinci
(Kumanovo)

omladinci ku- 3 bataljona

manovskog kraja

1.100

48. divizija od 28. IX 1944.

42. divizija poetak januara 1945.

spojena sa 7.
makedonskom
brigadom od 7.
I 1945. naziva
se i 7. iptarska (albanska)
brigada

poetak
januara 1945.

432
29. VIII 1944.

preko l.OOO
48. divizija od kraja avgunovembra 1944. sta 1944.

VE, t. 9, str. 499

Arhiv VII, k. 1315, reg.
br. 2/5, 3/5, 38/5, 362/5
i k. 1374, reg. br. 225/5

rasformirana i
polovinom oktobra 1944.

VE, it. 4, str. 36

rasformirana i
6. XII 1944.

VE, t. 6, str. 663

123

Petnaesta makedonska kraj avgusta

brigada (pri formira- 1944.
nju: Poreka brigada) Pore

Poreki

NOPO 4 bataljona

124

Osma makedonska brigada (Veleka brigada)

2. IX 1944.
s. Otitine
(Titov Veles)

ljudstvo iz Ve- 4 bataljona

lekog
NOPO
Traje Petkanovski" i novi
borci iz velekog kraja

oko 950
2. IX 1944.

42. divizija od 2. IX 1944.

41. divizija od 6. X I I 1944.

VE, t. 6, str. 467468

125

esta makedonska brigada

6. IX 1944.
deo 1. makevis Slavej
donske udarne
(pl.
Karaor- brigade i novi
man)
borci

oko 560
6. IX 1944.

48. divizija od 28. IX 1944.

49. divizija prva polovina
decembra 1944.

VE, t. 9, str. 494

126

Kruevska brigada (15.

kruevska brigada)

9. IX 1944.
Kruevo

Kruevski
3 bataljona
NOPO i novodolo ljudstvo
iz Kruevskog
sreza

oko 300
9. IX 1944.

Stab 2. operativne zone rasformirana

NOV i PO Makedonije
1. X 1944.

VE, t. 2, str. 21
AVIIANOR, k. 233, d.
12, 3/5; k. 240 d. 1/4

127

Dvanaesta makedonska
brigada (Skopska brigada)

17. IX 1944.
s. Vojnica
(Titov Veles)

dobrovoljci iz 4 bataljona
Skoplja i okoline

oko 450
17. IX 1944.

42. divizija od 17. IX 1944.

41. divizija od poetka decembra 1944.

VE, t. 2, str. 593

128

Trinaesta makedonska
brigada

17. IX 1944.
s. Miitrainci
(Berovo)

ljudstvo s pod- 4 bataljona

ruja
Berova,
Peheva, Koana i Carevog
Sela

129

Brigada
ev"

130

etrnaesta
makedonska brigada Dimiitar Vlahov" (Omladinska brigada) udarna

,Goce

Del-

3 bataljona

uao Skopski
3. X 1944.

NOPO

oko 800

Druga polovina Makedonci do- 3 bataljona

septembra
brovoljci u Bu- artiljerijski dd1944. u Sofiji garskoj
vizion
konjiki eskadron
transportni bataljon
izviaki vod

17. IX 1944.
s. Mitrainci
(Berovo)

ljudstvo iz koansko-carevoselskog, tipsko-radovikog

i berovskog
kraja

4 bataljona
(3 peadijska i
1 pratei)

50. divizija od 17. IX 1944. preformirana u

1. brigadu 8.
divizije KNO.T-a
6. XII 1944.

VE, t. 10, str. 130

preko 1.680
oktobra 1944.

Glavni t a b Makedonije
oktobra 1944.

VE, t. 2, str. 21
Hronologija
NOB,
str.
959, 961
AVIIANOR: k. 1385, d.
124/1, d. 115/1

oko 700
17. IX 1944.

50. divizija od 17. IX 1944.

42. divizija prva polovina
decembra 1944.

rasformirana
19. X 1944.

VE, t. 2, str. 269

131

Jedanaesta makedonska brigada (II)

3. X 1944.
Tikve

ljudstvo 19. do- 3 bataljona

punske brigade 41. divizije

132

Osamnaesta makedonska brigada

4. X 1944.
s. Algunja
(Kumanovo)

ljudstvo iz ku- 4 bataljona

manovskog, bujanovakog
i
preevskog kraja

133

esnaesta makedonska 6. X 1944.

brigada udarna Skopska Crna
Gora

ljudstvo 8. pre- 4 bataljona

evske i 12. bujanovake brigade i 120 boraca Skopskog
NOPO

134

Sedamnaesta makedonska brigada

8. X 1944.
s. egljani
(Kumanovo)

135

Devetnaesta makedonska
brigada
Goce
Delev"

10. X 1944.
s. Laki
(Plakovica)

136

Dvadeseta
makedondonska brigada

18. X 1944.
iroki Dol
(Plakoviica)

4 bataljona
(3 peadijska i
1 pratei)

137

Dvadesetprva
ska brigada

make-

19. X 1944.
okolina Berova

138

Prva egejska
brigada

udarna

17. XI 1944.

VE, t. 4, str. 367

41. divizija od 3. X 1944.

49. divizija od 6. XII 1944.

1.185
Kumanovska
sredinom okto- 4. X 1944.
bra 1944.

divizija

od

rasformirana
6. XII 1944.

t.

6,

str.

456

Kumanovska divizija od
6. X 1944.
42. divizija od prve polovine decembra 1944.

Krivopalanaki 4 bataljona
i Kratovski
NOPO i novi
borci iz kumanovskog, kratovskog i krivopalanakog
kraja

1.074
15. X 1944.
oko 2.000
krajem oktobra 1944.

Kumanovska divizija od
6. X 1944.
41. divizija od poetka decembra 1944.

bataljon Goce 4 bataljona

Delcev"
deo 13. makedonske brigade
i novomobilisanog ljudstva

1.144
13. XI 1944 .

50. divizija od 10. X 1944.

oko 700
18. X 1944.

51. divizija od 18. X 1944.

50. divizija od decembra
1944.

VE, t. 2, str. 587

4 bataljona
(3 peadijska i
1 pratei)

oko 706
19. X 1944.

51. divizija od 19. X 1944.

VE, t. 2, str. 590

3 bataljona

VE, t. 7, str. 484

139

Prva slovenaka par- 5. IV 1942.

tizanska brigada (ta- Kremenjek kod
jerska brigada)
s. Sela pri umberku,
Dolenjska

2. partizanski 3 bataljona
bataljon, grupe radiotelefonski
tajerskih par- vod
tizana
konjiki vod

140

Druga slovenaka brigada Matija Gubec"

(od 13. VII 1943 : 4.
slovenaka) udar-

Drugi bataljon 3 bataljona

Zapadnodolenjskog i 2. i 3.
bataljona Krkog NOPO

25. VIII 1943. formiran

4. bataljon
5. VI 1944. izaao 4.
bataljon u 20. zatitnu
brigadu Glavnog taba
NOV i PO Slovenije

BRIGADE SLOVENIJE

ula je 13. pre- VE,

evsko-bujanovaka brigada

2.212
6. X 1944.

NARODNOOSLOBODILAKE

4. IX 1942.
s. Trebelno
(Mokronog)

oko 600
3. X 1944.

VE, t. 9, str. 492

VE, t. 8, str. 486

rasformirana
6. XII 1944.

VE, t. 2, str. 423

oko 300
5. IV 1942.

Pokrajinsko poveljstvo za
tajersko

1. V 1942. preformirana u 2.
grupu
odreda
Slovenije

Ivan Ferle Druga grupa odreda in tajerski partizani 19411942", Ljubljana 1972, str. 219-242

oko 640
4. IX 1942.
preko 1.300
septembra 1943.

Glavni tab NOV i PO

Slovenije
1. (dolenjska) operativna
zona NOV i POS od 7.
XII 1942.
15. divizija od 13. VII 1943.
do k r a j a rata

VE, t. 5, str. 347

NOV na Slovenskem",
str. 320
Lado
Ambroi-Novljan,
Gubeva brigada", Ljubljana 1972, str. 29, 299,
683

141

Trea slovenaka bri- 28. IX 1942.

gada ,,Ivan Cankar" s. Lapinje
(od 13. VII 1943: 5. (Koevsko)
slovenaka) udarna

po jedan ba- 3 bataljona

taljon brigade
,,Matija Gubec"
Koevskog
i
Belokranjskog
NOPO

19. V 1943. formiran

4. bataljon
16. III 1944. uniten
4. bataljon kod Javorovice
18. IV 1944. obnovljen
4. bataljon
19. VII 1944. ukinut 3.
bataljon a 4. bataljon
postaje 3. bataljon
24. I 1945. prikljuen
Austrijski bataljon, izaao sredinom aprila
1945.

142

etvrta slovenaka bri- 6. X 1942.

gada Ljubo ercer" planina
Mok(od jula 1943: 2. slo- rec
venaka) udarna (Notranjsko)

1. i 4. bataljon 2 bataljona
Krimskog
3 bataljona
NOPO
kraj
oktobra
1942.
4 bataljona
jesen 1944.

uao 3. bataljon 25. X

1942.
izaao 2. bataljon jesen 1943.
formiran 4. (jurini)
bataljon 14. XI 1944.
formiran maarski bataljon 1. V 1945.

143

Peta slovenaka brigada Simon Gregori"

udarna

11. IV 1943, ali jedinice Severoformljena tek no-primorskog

1. maja u umi NOPO
Prode kod s.
Kneke Ravne

144

gesta slovenaka udarna brigada Ivan Gradnik"

(od
avgusta
1943. 3. slovenaka)

26. IV 1943.
Golobar kod
Bovca

145

Sedma slovenaka u- 12. VII 1943.

darna brigada France s. Dava
Preern" (pri formira- (Gorenjsko)
nju: 8. udarna brigada i Gorenjska brigada)

jedinice Severnoprimorskog
NOPO

delovi Gorenj- 3 bataljona

skog NOPO

Glavni tab NOV i PO

Slovenije
1. (dolenjska) operativna
zona NOV i PO Slovenije
od 7. XII 1942.
15. divizija od 13. VII 1943.
do kraja rata

VE, t. 3, str. 721

Narodnoosvobodilna
vojna na Slovenskem
19411945", str. 332
Lado
Ambroi-Novljan
Cankarjeva
brigada",
Ljubljana 1975, str. 826,
183, 286, 486, 612

oko 600
novembra 1942.
preko 1.000
jesen 1943.

2. (notranjska) operativna
zona NOV i PO Slovenije
od 11. XII 1942.
14. divizija od 13. VII 1943.

VE, t. 5, str. 167

NOV na Slovenskem",
str. 332, 396, 395
Milan Guek ercerieva
brigada", Ljubljana 1973,
str. 16, 47, 506

oko 350
11. IV 1943.

3 bataljona

3 bataljona
5 bataljona
poetak novembra 1943.

oko 350
28. IX 1942.
1.342
sredinom septembra 1943.
771
18. IV 1944.

Primorska operativna zona poetkom avgu- ulaskom u 3. VE, t. 8, str. 573

NOV i PO Slovenije od sta 1943. ulazi brigadu presta- NOV na Slovenskem",
11. IV 1943.
u 3. slovenaku je da postoji
str. 466
brigadu Ivan
Gradnik" zajedno sa 6. slovenakom brigadom

ukinut 5. bataljon sredinom decembra 1943.

ukinut 4. bataljon krajem marta 1944.

oko 400
poetkom maja
1943.
oko 1.450
oktobra 1943.

Primorska operativna zona

Slovenije prolee 1943. i
septembar 1943.
14. divizija avgust 1943.
Triglavska (26. i 31) divizija od novembra 1943.

5 bataljona
1943.
3 bataljona
1944.

oko 550
12. VII 1943.
oko 800
druga polovina
septembra 1943.
oko 1.000
oktobra 1943.

t a b 2. operativne zone
Slovenije od 12. VII 1943.
14. divizija od avgusta
Triglavska (26. i 31) divizija od oktobra 1943.

oktobra
marta

reorganizovana
poetkom
avgusta 1943. u
n j u ulazi 5. slovenaka brigada i dobija naziv 3. slovenaka brigada

VE, it. 3, str.

Stanko Petelin
va brigada",
grad 1968, str.

721
GradnikoVIZ, Beo1124

VE, t. 3, str. 59
Stanko Petelin Preernova brigada", VIZ, Beograd
1973, str. 818

146

esta slovenaka udarna brigada

,,Slavko
Slander"

6. VIII 1943.
ipek
(Blagovica)

Kamniko-zasavski NOPO i
novomobilisani
borci

3 bataljona

147

Osma slovenaka brigada ,,Fran Levstik"

10. IX 1943.
Zatitni
bataGlavnog
Dolenjske Top- ljon
taba Slovenije
lice
i od boraca iz
Ljubljane i Dolenjske

3 bataljona

148

Deseta slovenaka (Lju- 10. IX 1943.

2. bataljon 2. 2 zatim
bljanska) brigada s. Golo nad I- slovenske bri- 4 bataljona
udarna
,,Ljubo
gom kod Lju- gade
,,ercer" i borbljane
ci iz Ljubljane

149

Rabska brigada (16.

slovenaka brigada)

12. IX 1943.
ostrvo Rab

150

Deveta slovenaka brigada

14. IX 1943.
Zapadnodolenj- 3 bataljona
Polom, Koev- ski NOPO i noje
vi borci

151

Snenika brigada (Brkinska i 11. slovenaka)

17. IX 1943.
Maun

oko 760
6. VIII 1943.
preko 1.000
17. IX 1943.
preko 400
sredinom
novembra 1943.
564
krajem m a j a
1944.
oko 1.260
poetkom jula
1944.
oko 600
9. IX 1944.
223
9. IV 1945.
484
1. V 1945.

tab 4. operativne zone

Slovenije od 6. VIII 1943.
15. divizija od poetka
septembra 1943.
tab 4. operativne zone
Slovenije od 29. IX 1943.
Operativni tab 6. i 11.
brigade od februara 1944.
Stab 14. divizije od 8. IV
1945.

reorganizovana
30. septembra
1943. na Limbarskoj gori

VE, t. 8, str. 6612

Dr
Miroslav
Stiplovek
landrova brigada", LjubljanaMaribor 1971, str.
53, 120, 153, 170, 365, 369,
374, 655, 663, 671

oko 1.400
10. IX 1943.

18. divizija od 14. IX 1943.

do kraja rata

VE, t. 3, str. 58
Janez Perovek Naprej:
Osma slovenska narodnoosvobodilna brigada Fran
Levstik", Beograd 1968.

preko 900
krajem Septembra 1943.

18. divizija od 14. IX 1943.

do k r a j a rata

VE, t. 5, str. 1667

oko 900
12. IX 1943.

14. divizija od 23. IX 1943.

reorganizovana
u 16. slovenaku brigadu 21.
IX 1943
rasformirana
3. X 1943.

preko 1.000
14. IX 1943.

18. divizija od 14. IX 1943.

do kraja rata

formiran 3. i 4. bataljon krajem septembra

1943. ; ukinuti u p.p.
oktobra 1943.

oko 900
28. IX 1943.

uao 4. bataljon 17.

IX 1943.
izala tri bataljona pre
24. IX 1943.
uli novi Kamniki i
Zasavski bataljon 30.
IX 1943.
izaao bataljon 28. X
za Pohorski odred
formirana
minerska
eta 15. XII 1943.
formiran 4. bataljon
21. VI 1944.
formiran 5. bataljon
5. VII 1944.
izaao jedan bataljon
14. VII 1944. u 11. brigadu
izaao jedan bataljon
9. IX 1944. u 3. brigadu VDV
bataljoni smanjeni na
ete, marta 1945.
ete reorganizovane u
dva bataljona 14. IV
1945.
formiran 3. meunarodni" bataljon 1. V
1945.

Formiran 3. i 4. bataljon i Pratea eta

septembra 1943.

internirci
iz 5 bataljona
koncentracionog logora na
ostrvu Rab

ljudstvo sa Sne- 2 bataljona

nika i Brkina

VE, t. 7, str. 566

NO vojna na Slovenskem", str. 546

VE, t. 2, str. 421 i str. 22

rasformirana
17. X 1943.

VE, t. 8, str. 760

NO vojna na Slovens k e m " , str. 546
Maks Zadnik Istarski od r e d " , Nova Gorica 1975,
str. 6169

152

Sedamnaesta istarska
slovenaka brigada

20. IX 1943.
Dekani
(slovenskj deo
Istre)

Slovensko-hr2 bataljona
vatsko i istarski odred

stareine iz bri- 3 bataljona

23. IX 1943.
Tone
s. Kneja Nji- gade
Tomi" i nova
vomobilisano
(Notranjsko)
ljudstvo
Notranjske,
pre
svega iz Loke
doline

153

Trinaesta
slovenaka
brigada Mirko Brai" (do poetka oktobra 1943. Loka brigada) udarna

154

Sedamnaesta slovena- oko 28. IX 1943. Zapadnoprika brigada

Simon Korada kod s. morski NOPO,
Gregori" (pri formi- Vrhovlje, Gori- ljudstvo Goriranju: Soka odnosno ka Brda
ka Brda
1. soka)

oko 300
2. X 1943.

uao jedan bataljon

poet, oktobra 1943.
dva bataljona marta
1944.
3. bataljon 1. IX 1944.
4. bataljon sredinom
novembra 1944.

4 bataljona
izaao jedan bataljon
8 bataljona
u sastav 2. soke podve diverzant- etak oktobra 1943.
ske ete
jedna minerska
eta
poetak
septembra 1944.

155

Gorika brigada

23. IX 1943.
s. Kromberk
(Gorica)

delovi Severno- 3 bataljona

primorskog
i
Junoprimorskog NOPO

156

Devetnaesta slovenaka
brigada Sreko Kosovel" (Kraka) udarna

25. IX 1943.
s. Kosovelje
(Komen, Kras)

1. kraki bata- 3 bataljona

ljon

157

Dvanaesta slovenaka 24. IX 1943.

brigada (tajerska) Mokronog
udarna

ljudstvo 6. slo- 5 bataljona

izala dva bataljona
venake briga- 3 bataljona
novembra 1943.
de
Slavko od
novembra
Slander" koje 1943.
nije otilo preko Save u tajersku

158

etrnaesta slovenaka 25. IX 1943.

elezniar s k a " briga- Novo Mesto
da

uglavnom
elezniara

od 3 bataljona

4 bataljona
1943.

oktobra

uao 4. bataljon 5. XI
1943.
uao italijanski Traki bataljon poetkom
novembra 1943.
uao 5. bataljon p.p.
decembra 1943.
izaao 4. bataljon 22.
XII 1943.
izaao 5. bataljon krajem decembra 1943.
izaao italijanski Transki bataljon poetkom novembra 1944.

NO vojna
skem", str.
Hronologija
560
Maks Zadnik
odred", Nova
str. 7172

14. divizija k r a j septembra rasformrana

1943.
oktobra 1943.

oko 450
135
23. IX 1943.
marta 1944.
600
1. IX 1944.
900
krajem
aprila
1945.

14. divizija od 23. IX 1943.

oko 1.100
23. IX 1943.
1.150
poetkom septembra 1944.

30. (Gorika), 27. divizija

od 26. X 1943. do ikraja
rata

3. V
Trstu

oko 600
23. IX 1943.

Traka divizija od 6. X
1943 .

rasformirana
34. XI 1943.

oko 1.100
25. IX 1943.
oko 700
6. X 1943.
oko 1.100
poetkom novembra 1943.

Traka divizija od 6. X
1943.
t a b 3. operativne zone
Alpske" od kraja oktobra 1943.
Gorika (30) divizija od
sredine januara 1944.

oko 1.700
24. IX 1943.

15. divizija od 24. IX 1943.

do kraja rata

oko 650
25. IX 1943.

t a b 15. divizije NOV i PO

Slovenije od septembra
1943.
7. korpus od oktobra 1943.

1945.

na Sloven546, 604
NOB,
str.
Istarski oGorica 1975,

VE, t. 5, str. 521

Soka brigada VE, t. 8, str. 573

po formiranju
- soke postaJ c 1- soka

VE, t. 3, str. 237

Stanko Petelin Gradnikova brigada", Nova Gorica
1966.
VE, t . 9, str. 97
NO vojna na Slovenskem", str. 556 i 1124
Radosav
Isakovi-Rade,
Kosovelska brigada",
Ljubljana 1973.

rasformirana
18. XI 1943.

VE, t. 2, str. 593-4

Dado
Ambroi-Novljan,
Dvanajsta brigada", Ljubljana 1976.

VE, t. 10. str. 734

NOV na Slovenskem",
str. 546

159

160

161

162

163

164

esnaesta
slovenaka
brigada Janko Premrl
Vojko"

26. IX 1943.
s. Cerkno

delovi
Idrij- 3 bataljona
skog NOPO i
novoformiranih
jedinica na podruju Cerkna
i Idrije

uao 1. bataljon Dolomitskog NOPO oktobra 1943. i formiran 4.

bataljon

Petnaesta
slovenaka
brigada (Belokranjska)

28. IX 1943.
Boka
(Metlika)

Vzhodnodolenjski NOPO

4 bataljona

oktobra 1943. ukinut 4.

bataljon
decembra 1944. obnovljen 4. bataljon

ljudstvo 1. bataljona
Soke
brigade, bataljona Andrej
Manfreda"
i
novih boraca sa
teritorije Kobaridske republike"

5 bataljona

Osamnaesta slovenaka 1. X 1943.

Bazovika brigada Kobarid
(pri formranju 2. soka) udarna

Tolminska brigada

6. X 1943.
jedinice sa Toi- 3 bataljona
s. Rut
minskog vojnog
(ranije Nemki podruja
Rut) Slovenako primorje

Dvadeseta slovenaka 21. X 1943.

brigada (pri formira- s. Kravar
nju: 3. soka)
Beneka Slovenja

Jedanaesta slovenaka
brigada Milo Zidanek" (pri formiranju:
Pohorska brigada)

izaao 1, 4. i 5. bataljon 2. XII 1943

formiran novembra 1.
bataljon 2. X I I 1943, a
2. bataljon je meunarodni
2. bataljon postaje Ruski bataljon 10. III
1944.
uli 4. i 5 bataljon iz
Juno-primorskog odreda 24. VIII 1944.

VE, t, 4, str. 9

oko 1.000
28. IX 1943.

15. divizija od 28. IX 1943.

do k r a j a rata

VE, t. 6, str. 663

Mile Pavlin Belokranjska
(petnajsta) brigada, Ljubljana 1969, str. 813

oko 1.000
1. X 1943.
509
22. XII 1943.
586
8. IV 1945.

Operativni
tab
sokih rasformirana
januara
1945.
brigada od 1. X 1943.
3. V 1945, u brigadi je prikljuen i 4. baGorika (30) divizija od Trstu
taljon 9. briga10. X 1943.
de 7. korpusa
koji operie na
Pivki, Brkinima i Slov. Istri

VE, t. 1, str. 52930

,,NO vojna na Slovenskem", str. 608
Franjo Bavec-Branko Ba
zovika brigada", Ljubljana 1970, str. 4547, 198,
326, 438, 533

Triglavska (31) divizija od rasformirana

6. X 1943.
25. X 1943.

VE, t. 10, str. 15

NOV na Slovenskem",
str. 614

Gorika (27) divizija

rasformiranja

VE, t. 8, str. 796

VE, t. 2, str. 23
NO vojna na Slovenskem", str. 608
Tone Ferenc Kapitulacija
Italije i narodno osvobodilna borba v Sloveniji u
jesen 1943", Maribor 1967,
str. 580581

izaao 1. bataljon u
Kabaridsko vojno podruje 11. I 1945.
uao bataljon mornarike peadije 8. II
1945.

bataljon 1. so- 2 bataljona

ke brigade i
ljudstvo rasformiranog Brikobenekog
NOPO

8. I 1944.
Pohorski NOPO 3 bataljona
s. Sv. Primo i bataljon koru(Pohorje)
kih boraca 4.
operativne zone
Slovenije

Operativni tab za zapad- rasformirana

nu Sloveniju k r a j sep- 3. V 1945. u Nabreini kod Trtembra 1943.
Triglavska (31) divizija od sta
poetka oktobra 1943.

oko 500
26. IX 1943.
oko 800
poetkom novembra 1943.

oko 250

ukinut 3. bataljon 14.

IV 1944.
uao 3. bataljon 6. brigade Slavko Slander"
14. VII 1944.
formiran 4. bataljon
12. VIII 1944.
objedinjen 2. i 3. bataljon u 2. bataljon, a
4. bataljon postao je
3. 16. X
ukinut 3. bataljon 10.
IV 1945.
formiran 3. i 4. bataljon 2530. IV 1945.
uao 1. bataljon Kokrkog odreda 1. V
1945.
izaao Ruski bataljon
poetkom maja 1945.

300
8. I 1944.
545
21. VII 1944.
836
10. V 1945.

do

tab 4. operativne zone

Slovenije do februara 1944.
Operativni tab 6. i 11. brigade do 8. IV 1945.
Stab 14. divizije NOVJ od
8. IV 1945. do k r a j a rata

rasformirana
11. XI 1943.

VE, t. 5, str. 467

Mirko Fajdiga Zidankova
brigada",
Ljubljana
1975, str. 58, 295, 343344,
482, 652, 660, 711

165

Dvadeseta slovenaka
(zatitna) brigada (od
20. X 1944. 14. slovenaka NO brigada)

166

Prekomurska

brigada

16. VI 1944.
rnomelj
Bela krajina

7. V. 1945.
Murska Sobota
Prekomurje

4. bataljon 4. 3 bataljona
slovenake brigade
Matija
Gubec"
Zatitni
bataljon
Glavnog
taba NOP li PO
Slovenije
ljudstvo radionica i dela ustanova
Glavnog taba NOV
i PO Slovenije
3 bataljona
art. divizion

843
1. IX 1944.

1.889

NARODNOOSLOBODILACKE
167

Prva umadijska brigada

5. X 1943.
planina Rudnik

1. bataljon
2 bataljona
NOV Srbije (1.
umadijski)
Kosmajski bataljon
umadijskog NOPO

uao 2. bataljon Kosmajskog NOPO krajem

oktobra 1943.

168

Prva
junomoravska
brigada

11. X 1943.
s. Obrada
(Jablanica)

jedinice 1. ju- 3 bataljona

nomoravskog
NOPO

169

etvrta srpska briga- 21. XI 1943.

da (pri formiranju: 2. s. Buci
junomoravska)
Rasina

Udarni bataljon 3 bataljona

Rasinskog
NOPO
Jablaniki bataljon 1. junomoravskog
NOPO
Omladinski bataljon 2. junomoravskog
NOPO

170

Privremena umadijska
brigada

22. XII 1943.

borci 1. uma- 2 bataljona
s. Mali Crljeni dijskog i Koskod Lazarevca majskog NOPO
i novodoli
borci

171

Peta srpska brigada

(pri formiranju 3. junomoravska)

14. I 1944.
s. Vel. Plana
(Toplica)

dva bataljona 3 bataljona

Jastrebakog i
jedan bataljon
Rasinskog
NOPO

BRIGADE
oko 700
poetkom novembra 1943.

VE, t. 9, str. 553

Zbornik VI/ 14, dok. b r .
57, 81

Glavni tab NOV i PO

Slovenije od 16. VI 1944.

tab 4. operativne
Slovenije

zone

Mitja Hribovek: Prekmurska brigada", Ljubljana 1975, str. 92, 96101

SRBIJE
Glavni tab NOV i PO preformirana
Srbije od 5. X 1943.
zajedno sa 1.
2. proleterska divizija kra- junomoravjem decembra 1943.
skom brigadom
u 3. srpsku brigadu 10. II
1944.

preformirana
zajedno sa 1.
unradijskom
brigadom u 3.
srpsku brigadu
10. II 1944.

570
11. X 1943.

oko 350
21. XI 1943.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od 21. XI 1943.
21. divizija od 20. V 1944.

oko 300
22. XII 1943.

oko 350
14. I 1944.

21. divizija od 20. X 1944.

VE, t. 9, str. 573

VE, t. 4, str. 172

VE, t. 4, str. 172

rasformrana
12. II 1944.

VE, t. 9, str. 5734

VE, t. 4, str. 1723

172

esta srpska brigada 16. I 1944.

(pri
formiranju:
4. s. Obrada
junomoravska)
(Lebane)

173

Sedma srpska brigada

(pri
formiranju
5.
junomoravska)

Kukaviki, Pa- 3 bataljona

sjaki i Jabla- 4 bataljona
raiki
batalion 17. IX 1944.
1. junomoravskog NOPO

Luniki i Cr- 3 bataljona

notravski bataljon. 2. junomoravskog
NOPO i novodoli borci

4. II 1944.
s. Jabukovik
(Vlasotinci)

oko 700
16. I 1944.
oko 750
17. IX 1944.

21. divizija od 20. V 194-1. rasformirana

2. proleterska divizija od 1. IX 1944. po17. IX 1944.
novo formirana
17. IX 1944.
rasformrana
polovinom marta 1945.

VE, t. 4, str. 173

oko 550
II 1944.

23. divizija od juna 1944.

VE, t. 4, str. 173

oko 600
6. III 1944.

22. divizija od jula 1944.

VE, t. 4, str. 173

oko 350
11. III 1944.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od 11. III 1944.
23. divizija od 6. VI 1944.

oko
30. IV
oko
24. VI

5. divizija od 8. X 1944. rasformrana

do 17. XII 1944.
sredinom maja
1944, pa obnovljena 24. VI
1944.
rasformrana
13. I 1945.

VE, t. 9, str. 574

VE, t. 4, str. 173

4.

174

Osma srpska brigada 6. I I I 1944.

(pri formiranju:
6. s. Trgovite
junomoravska)
(Vranje)

jedinice 2. junomoravskog
NOPO i novodoli borci

3 bataljona

175

Deveta srpska brigada 11. III 1944.

(pri formiranju: Oz- s. Reica
renska brigada)
Toplica

tri
bataljona 3 bataljona
Zajearskog i
tobar
jedan batalion
Nikog NOPO

176

Dvadeset prva srpska 2730. IV 1944.

brigada (pri formira- s. Darosava
n j u 2. umadijska)
(Aranelovac)

delovi 1. uma- 2 bataljona

dijskog i Kos- 2 bataljona i
majskog NOPO udarna eta
i novodoli
24. VI 1944.
borci iz Beograda

177

Deseta srpska brigada 9. V 1944.

(pri
formiranju:
7. s. Strelac
junomoravska)

ljudstvo
Komande
vranjskog podruja
i komande mesta
pinjskog
sreza

3 bataljona

614
9. V 1944.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od 9. V 1944.
22. divizija od 22. V 1944.

178

Jedanaesta srpska brigada

20. V 1944.
Pusta Reka

4 bataljona

oko 500
jula 1944.
2.765
poetkom januara 1945.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od m a j a 1944.
24. divizija od 10. VI 1944.

179

Dvanaesta srpska brigada

18. V 1944.
Ostrozub
(Vlasotinci)

Babiki NOPO
i borci crnotravskog vojnog
podruja

3 bataljona

uao 4. bataljon 22. X

1944.
izaao jedan bataljon
15. I I I 1945.

oko 800
18. V 1944.

180

Petnaesta srpska
gada

bri-

2. VI 1944.
borci Jablanis. Repkocer
kog NOPO
(Gornja Jablanica)

3 bataljona

oko 350
2. VI 1944.

181

esnaesta srpska
gada

bri-

p.p. juna 1944.

s. Dvorane
(Kruevac)

Rasinski NOPO 4 bataljona

jedan bataljon
Toplikog
NOPO i novodoli borci

oko 350
juni 1944.

uao

4. bataljon
1944.

ok-

300
1944.
300
1944.

22. divizija od 18. V 1944.

VE, t. 2, str. 4212

Ivan-Dina
Gligorijevi
Deveta
srpska",
VIZ,
Beograd, 1970, str. 3546

VE, t. 4, str. 37

VE, t. 2, str. 594

24. divizija od 10. VI 1944. rasformrana

47. divizija od 1. X 1944. aprila 1945.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od juna 1944.
25. divizija od 21. VI 1944.

od poetka januara 1944. spominje se kao

Ozrenska brigada

VE, t. 6, str. 663

VE, t. 9, str. 492

VE, t . 8, str.

2. VI 1944.
s. Mejane
(Kurumlija)

ljudstvo iz To- 2 bataljona

plie d Puste
Reke

uao 3. bataljon p.p.

juna 1944.

oko 800
10. VI 1944.

24. divizija od 10. VI 1944.

Osamnaesta srpska brigada

6. VI 1944.

deo Jastreba- 3 bataljona

kog NOPO i
novopridoli
borci

oko 350
6. VI 1944.
oko 4.000
mart 1945.

25. divizija od 21. VI 1944.

VE, t. 6, str. 4567

184

Trinaesta srpska brigada

13. VI 1944.
s. Vina
(Leskovac)

jedinice Kuka- 4 bataljona

vikog NOPO i pratea eta
mobilisano
ljudstvo iz Poreja i doline
Jablanice

2.272
13. IX 1944.

24. divizija od juna 1944.

VE, t. 10, str. 13031

185

etrnaesta srpska
darna brigada

17. VI 1944.
s. Trgovite

Naki NOPO

uao 4. bataljon leto

1944.

oko 400
17. VI 1944.
preko 3.800
druga polovina
oktobra 1944.

23. divizija od 17. VI 1944.

VE, t. 2, str. 269

186

Devetnaesta srpska brigada

juni 1944.
s. Joanica
(Toplica)

oko 300
juni 1944.
3.000
oktobra 1944.

25. divizija od juna 1944.

VE, t. 2, str. 423

187

Osma preevska brigada

poetak avgus- od 1. kosovske

ta 1944.
brigade i ljudstva iz Gnjilana

188

Dvadeseta srpska brigada

21. VIII 1944.

s. Trgovite

189

Dvanaesta
preevska
(bujanovaka) brigada

5. IX 1944.
Biljaa
(Bujanovac)

od 8. preevske 4 bataljona
i novih boraca

1.200
5. X 1944.

Glavni tab
Makedonije

190

Dvadeset peta srpska

brigada (pri formiran j u : 1. pirotska brigada)

6. IX 1944.
s. Strelac
(Luniki srez)

Pirotski NOPO 4 bataljona

oko 900
6. IX 1944.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od 6. IX 1944.
46. divizija od 20. IX 1944.

191

Prva vlasotinaka bri- postojala 12. IX

gada
1944.

192

Dvadeset trea srpska

brigada

12. IX 1944.
s. Skrobnica

Boljevaki
4 bataljona
NOPO i dobrovoljci iz okolnih srezova

193

Dvadeset esta sipska

brigada (pri formiran j u : 1. vranjska brigada)

12. IX 1944.
s. Balinovci
(Vranje)

1. vranjski
NOPO

182

Sedamnaesta
brigada

183

srpska

u-

3 bataljona

4 bataljona

oko 700

3 bataljona

4 bataljona

380
21. VIII 1944.
3.5004.000
hovembardecembar 1944.

Glavni tab
Makedonije

NOV i PO

NOV i PO

uao 4. bataljon oktobar 1944.

VE, t. 2, str. 24

VE, t. 2, str. 587

23. divizija od 21. VT.'I

1944.
45. divizija od poetka septembra 1944.

22. divizija od 12. IX 1944.

3 bataljona

5. X 1944. ula
u sastav 16.
makedonske
brigade

5. X 1944. ula
u sastav 16.
makedonske
brigade

VE, t. 2, str. 24

VE, t. 2, str. 590

14. X 1944.

VE, t. 2, str. 589

Hronologija NOB, str. 977

preko 1.000
12. IX 1944.
2.6002.990
januara 1945.

45. divizija od 12. IX 1944.

do kraja rata

VE, t. 2, str. 592

710
12. IX 1944.
2.500
januara 1945.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od 12. IX 1944.
46. divizija od 20. IX 1944.

VE, t. 2, str. 592

194

Dvadeset sedma srpska

brigada (pri formiranju: 2. pirotska brigada)

16. IX 1944.
s. Drina
(Pirot)

Pirotski NOPO 4 bataljona

195

Dvadeset druga srpska

brigada (pri formiran j u : Kosmajska brigada)

druga polovina Kosmajski

3 bataljona
septembra 1944. NOPO i 2. pos. Drugovao
savsko-tamnavski partizanski
. bataljon

196

Dvadeset etvrta
ska brigada

srp-

28. IX 1944.
s. Trgovite
(Soko Banja)

197

Prva
gada

bri-

postojala 29.
IX 1944.

198

Druga surdulika brigada

postojala 29.
IX 1944.

199

Druga vranjska brigada

postojala 29.
IX 1944.

200

Prva babika brigada

(ili Babika brigada)

kraj septembra
1944.

201

Dvadeset osma srpska

brigada

k r a j septembra
1944.
s. Krivaa
(Leskovac)

Dvadeset deveta srpska

brigada

1. X 1944.
s. Mijajlica
(Leskovac)

Prva caribrodska brigada

poetak oktobra 1944.

Caribrodski
NOP odred

Trideset
brigada

3. X 1944.
Valj evo

novomobilisanii
borci

4. X 1944.
s. Miloevac
(Mava)

dva bataljona 3 bataljona

11. krajike divizije i Mavanski NOPO

202

203

204

205

surdulika

prva

srpska

Trideset druga srpska

brigada (Mavanska)

3 bataljona

3 bataljona

3 bataljona

oko 2.000
polovinom decembra 1944.

Glavni tab NOV i PO

Srbije od 16. IX 1944.
46. divizija od 20. IX 1944.

oko 1.000
septembra 1944.

5. divizija od septembra
1944.
6. divizija od 8. X 1944.

uao 4. bataljon 4. X
1944.

oko 600
8. IX 1944.

45. divizija od 28. IX 1944.

do kraja rata

rasformirana
7. III 1945.

VE, t. 2, str. 591

VE, t. 2, str. 588

46. divizija oktobar 1944.

19. X 1944.

VE, t. 2, str. 25
Zbornik NOR, t. I, knj.
12, str. 484

46. divizija oktobar 1944.

19. X 1944.

VE, t. 2, str. 25
Zbornik NOR, t. I, knj.
12, str. 484

46. divizija oktobar 1944.

19. X 1944.

VE, t. 2, str. 25
Zbornik NOR, t. I, knj.
12, str. 484

posle oslobodenja Nia rasformirana oktobra 1944.

VE, t. 2, str. 25
leksikon NOR-a, 1 tom,
str. 41

4. bataljon jesen 1944.

oko 900
krajem septembra 1944.
preko 3.000
februar 1945.

47. divizija od k r a j a sep- rasformrana

tembra 1944. do rasformi- 1. V 1945.
ranja

VE, t. 2, str. 589

oko 950
1. X 1944.
preko 3.000
februar 1945.

47. divizija od 1. X 1944. rasformrana

do rasformiranja
1. V 1945.

VE, t. 2, str. 5889

22. divizija

VE, t. 2, str. 25 i 138

4. bataljon jesen 1944.

600

4 bataljona

VE, t. 2, str. 592

krajem oktobra 1944.

oko 1.200
3. X 1944.
2.419
1. IV 1945.

36. divizija od 9. X 1944.

21. divizija od 8. XI 1944.

oko 1.000
4. X 1944.

21. divizija

VE. t. 10, str. 125

rasformrana
7. III 1945.

VE, t. 5, str. 174

NARODNOOSLOBODILACKE

BRIGADE

VOJVODINE
563
20. IV 1943.

16. divizija od 2. VII 1943.

VE. t. 10, str. 6034

Sedanja komandanata vojvoanskih brigada", Novi
SAD 1975, str. 105.
arko Atanackovi Druga
vojvoanska NOU brigada", VIZ, Beograd 1978,
str. 4362

550
2. VI 1943.
750
u julu 1943.

16. divizija od 2. VII 1943.

36. divizija od 3. III 1944.
do kraja rata

VE, t. 10, str. 604

Sedanja
komandanata",
n.d., str. 149

oko 700
7. X 1943.

16. divizija od 7. X 1943.

VE, t. 10, str. 605

Sedanja
komandanata",
n.d., sitr. 197
Spiro Lagator 4. vojvoanska brigada", VIZ, Beograd 1973, str. 1321

uao 4. bataljon oktobra 1943.

oko 800
17. IX 1943.

16. divizija od 17. XI 1943.

36. divizija od 3. III 1944.

Sedanja
komandanata",
n.d., str. 217
VE, t. 10, str. 605

po jedan bata- 2 bataljona

ljon 1. i 2.
sremskog
NOPO

izaao 1. bataljon mart

1944.
ula dva bataljona 1.
sremskog NOPO krajem aprila i polovinom
maja 1944.
izaao jedan bataljon
2. VII 1944.
uao 3. bataljon (novi)
juli 1943.
uao 4. bataljon polovinom avgusta 1944.

403
17. I 1944.

Glavni tab Vojvodine od

17. I 1944.
36. divizija od 3. III 1944.

VE, t. 10, str. 6056

Sedanja
komandanata",
n.d., str. 269
Zivan M. Nikolic esta
vojvoanska brigada", VIZ,
Beograd 1973, str. 1220

Sedma vojvoanska udarna brigada

2. VII 1944.
1. bataljon 6. 3 bataljona
Bosutske ume vojvoanske
brigade
od delova 2.
sremskog
NOPO
3. ruski bataljon (od zarobljenih crvenoarmejaca)

uao 4. bataljon poetkom avgusta 1944.

izaao 2. bataljon 11.
IX 1944.
uao 2. bataljon (novi)
11. IX 1944.

oko 600
2. VII 1944.
1.937
1. XI 1944.

Glavni tab NOV i PO

Vojvodine od 2. VII 1944.
t a b Sremske operativne
zone od kraja septembra
1944.
51. (3. vojvoanska) divizija od 31. X 1944.

VE, it. 10, str. 606

Sedanja
komandanata",
n.d., str. 297
Sveta Savid 51. vojvoaska divizija", VIZ, Beograd 1974. str. 1316

Osma vojvoanska udarna brigada

11. (12) IX 1944. Frukogorski

3 bataljona
Fruka gora
NOPO, prebegli domobrani i
novi borci

uli 4. i 5. bataljon
protivtenkovski divizion, konjiki eskadron
oktobra 1944.

790
11. IX 1944.
preko 2.000
20. X 1944.

Glavni tab NOV i PO

Vojvodine od 11. IX 1944.
51. divizija od 31. X 1944.
do k r a j a rata

VE, t. 10, str. 606

Sedanja
komandanata",
n.d., str. 319
Sveta Savid, n.d., str.
1619

206

Druga vojvoanska udarna brigada

11. (20) IV 1944. 2. grupa vojvoplanina Majedanskih udarvica

nih bataljona
(istona Bosna)
Tavna kod Brana

3 bataljona

207

Trea vojvoanska udarna brigada

2. VI 1943.
Fruka gora

3. grupa vojvo- 3 bataljona

danskih udarnih bataljona

208

etvrta vojvoanska udarna brigada

7. X 1943.
Vinjievo
(Bosutske ume)

borci 1. i
srems'kog
NOPO

209

Peta vojvoanska
darna brigada

u-

17 XI 1943.
s. Ratkovii
(pl. Majevica)

3 bataljona

210

esta vojvoanska udarna brigada

17. I 1944.
Sremska Raa

211

212

2. 3 bataljona

preko 700
11. IX 1944.

Glavni tab NOV i PO preformirana u

Vojvodine od 11. IX 1944. 1. brigadu 7.
Stab Sremske operativne divizije KNOJ-a
zone od k r a j a septembra 18. XII 1944
1944.

VE, (t. 10, str. 606

Seanja
komandanata"
n.d., str. 355

1.074
11. IX 1944.

Glavni tab NOV i PO

Vojvodine od 11. IX 1944.
tab Sremske operativne
zone od kraja septembra
1944.
16. divizija od kraja oktobra 1944.
Vojna uprava za Banat.
Baku i Baranju od 12.
XI 1944.

VE, t. 10, str. 6067

,,Seanja
komandanata"
n.d., str. 379

Jurini bataljon 2 bataljona

Stab
sremske
operativne zone
Pratei
bataljon, Mornarika eta i protivtenkovska
baterija Glavnog taba Vojvodine

311
11. IX 1944.
648
30. X 1944.

Glavni tab NOV i PO rasformrana

Vojvodine od 11. IX 1944. 2. IV 1945.
37. divizija od 2. XII 1944.

VE, t. 10, str. 607

Seanja
komandanata"
n.d., str. 399

8. X 1944.
s. Vojlovica
(Panevo)

Udarni
bata- 5 bataljona
ljon Banatske
operativne zone
Panevaki
Vraki
Belocrkvanski
NOPO i novi
borci iz junog
Banata

oko 1.400
8. X 1944.

Glavni tab NOV i PO

Vojvodine od 8. X 1944.
51. divizija od 31. X 1944.

VE, t. 10, str. 607

Seanja
komandanata",
n.d., str. 421
Sveta Savi, n.d., str.
1921

Trinaesta vojvoanska
udarna brigada

14. X 1944.
Petrovgrad
(Zrenjanin)

5. banatskog
5 bataljona
NOPO
novi borci iz
severnog
Banata

4.800
14. X 1944.

Vojna uprava za Banat,

Baku i Baranju od 12.
XI 1944.

preformirana u
3. brigadu
KNOJ 18. XII
1944

VE, t. 10, str. 607

Seanja
komandanata",
n.d., str. 450
VIG 6/1959, str. 69

etrnaesta vojvoanska
udarna
brigada
(1.
slovaka)

11. XI 1944.
slovaki borci 3 bataljona
Baki Petrovac \ z Novosadskog
;
Bakopala-

uao 4. bataljon drugom polovinom novembra 9144.

720
novembra 1944.
1.200, posle
2.500

51. divizija od 11. XI 1944.

rasformirana
24. III 1945.

VE, t. 10, str. 607

Seanja
komandanata",
n.d., str. 471
Sveta Savi, n.d., str.

213

Deveta vojvoanska udarna brigada

11. IX 1944.
s. Morovii
(Bosutske u
me)

Bosutski NOPO 3 bataljona

2. bataljon 8.
vojvoanske
brigade,
novi
borci i prebegii
domobrani

214

Deseta vojvoanska udarna brigada

11. IX 1944.
s. Karlovi
(Srcm)

Posavski NOPO
novi borci
prebegii domobrani

215

Jedanaesta
vojvoanska udarna brigada

11. IX 1944.
Fruka gora

216

Dvanaesta vojvoanska
udarna brigada

217

218

uao 4. bataljon sredinom oktobra 1944.

3 bataljona

nakog NOPO i
vojvoanskih
jedinica
219

Petnaesta vojvoanska
udarna brigada Sandor Petefi"

31. XII 1944.

s. Kianje
(Maarska)

maarski borci 4 bataljona

u slavonskim i
vojvoanskim
jedinicama

preformirana u
2. brigadu 7.
divizije KNO.T-a
18. XII 1944

2122

oko 1.200
31. XII 1944.

16. divizija

rasformirana
31. III 1945.

VE, t . 9, str. 480

Seanja
komandanata",
n.d., str. 495

NARODNOOSLOBODILACKE

BRIGADE

KOSOVA

220

1. kosovska brigada

12. V 1944.
s. Darkovcima
(Vlasotinci)

Kosovski NOP 3 bataljona

odred i novodoli borci

450

Operativni tab za makedonske, junosrpske i kosovske jedinice

u sastavu 22. divizije

221

Prva kosovsko-metohijska brigada

24. VI 1944.
s. Zbadi
(Struga)

grupa
kosme- 3 bataljona
tovskih bataljona, Ruski bataljon i Slovenaka ela

oko 310
24. VI 1944.

52. divizija od 8. II 1945.

VE, t. 4, str. 662

2.200

Gnjilanska brigada

5. IX 1944.
Skopska Crna
gora

223

Druga kosovsko-metohijska brigada

9. IX 1944.
s. Liljance
(Bujanovac)

Trea kosovsko-metohijska brigada Milan

Zear"

16. IX 1944.
od Kosovskog 3 bataljona
s. Krajmirovce bataljona i no(kod Vranja)
vog ljudstva

225

Peta kosovsko-metohijska brigada

24. IX 1944.
s. Tulari

od Kosovskog 2 bataljona
bataljona (Pratei
bataljon
Glavnog taba
Srbije) i izbeglica sa Kosova i
dobrovoljci iz jablanikog i kopaonikog sreza

Uao 3. bataljon 1. X
1944,

226

etvrta kosovsko-metohijska brigada udarna

13. X 1944.
Kruma
(Albanija)

Partizanski ha- 3 bataljona

taljon
Kosovo"
deo rukovodeeg kadra 1.
kosovsko-metohijske brigade
i novih boraca

227

Sedma kosovsko-metohijska brigada

sredinom
novembra 1944.
a kovica

Glavni tab NOV i PO 9. IX 1944.

Makedonije septembar 1944.

2.
kosovskog 4 bataljona
bataljona, novopridolog
ljudstva iz
Gnjilana i iz
Gnjilanske i 8.
preevske bri-

4 bataljona

Zivojin Nikoli Brka",

22. divizija", VIZ, Beograd, 1972, str. 106
Zbornik, tom VII, knj. 3,
dok. br. 60
Zbornik, tom I, knj. 19,
str. 459

decembra 1944.

222

224

u junu 1944.
dejstvuje po
bataljonima

i tuquraoap
oko 450
9. IX 1944.
oko 1.600

oko 450
16. IX 1944.

52

VE, t. 4. str. 6623

- divizija od 8. II 1945.

Operativni tab za Kosovo rasformrana

i Metohiju
13. IV 1945.
tab Operativne grupe brigada od 1. II 1945.

njeno ljudstvo VE, t. 4, str. 663

stupilo je u 6. Arhiv VII, k. 1412,
crnogorsku i 1. reg. 178
bokeku brigadu i u jedinice
52. divizije
VE, t. 4, str. 663

oko 300
24. IX 1944.
1.800
decembra 1944.

oko 400
52. divizija od 8. II 1945.
13. X 1944.
oko 2.000
krajem decembra 1944.

oko 4.000
krajem decernbra 1944.

postojala samo Hronologija NOB, str. 874

par dana i od AVIIANOR: k. 394, d.
n j e je formira- 21/172
na 2. kosovskometohijska brigada

februar 1945.

VE, t. 4, str. 663

u Kikindi kao VE, t. 4, str. 663

2. iptarska dopunska brigada

br.

228

esta kosovsko-metohijska brigada

13. XII 1944.

Kos. Mitrovica

Ibarski NOPO 3 bataljona

i novi borci

229

Osma kosovsko-metohijska brigada

20. XII 1944.

Istok (Pe)

Istoki NOPO
i novodoli
borci

oko 1.000
13. XII 1944.

reoruar lyno.

februar

oko 2.000
20. XII 1944.

1945.

u vibcu m u i . v c , , i . t , l i . u u o
iptarska
dopunska brigada
u Petrogradu
(Zrenjaninu)
kao 3. iptarska dopunska
brigada

VE, t. 4, str. 663

OSTALE BRIGADE NOVJ

Opte brigade
230

Jugoslovenska brigada

1. VI 1944.
Kolomna
(SSSR)

Jugoslovenski
2 bataljona
samostalni odred

Prateeg bata- 2 bataljona i

ljoa Vrhovnog 1 oficirska etaba NOV i ta
POJ i ostalog
ljudstva

231

Gardijska brigada

1. XI 1944.
Beograd

232

Prva prekomorska brigada

20. X 1943.
Karbonara
(Italija)

Jugoslovenski
4 bataljona
politiki internirci u Italiji
i bivi pripadnici italijanske
vojske iz Istre
i Slov. primorja

233

Druga
brigada

7. XII 1943.
Korula
Hvar

4 bataljona
Jugoslovenski
politiki inter ;
nirci u Italiji
i bivi pripadnici italiianske
vojske iz Istre
i iov. primorja

234

Trea
prekomorska
brigada udarna

februar 1944.
Gravina
(Italija)

4 bataljona
Jugoslovenski
politiki internirci u Italiji
i bivi pripadnici italiianske
vojske iz Istre
i Slov. primorja

235

etvrta
brigada

juli 1944.
Gravina
(Italija)

Jugoslovenski
3 bataljona
politiki internirci u Italiji
i bivi pripadnici italijanske
vojske iz Istre
i Slov. primorja

236

Peta prekomorska brigada

septembar 1944.
Gravina
(Italija)

Jugoslovenski
4 bataljona
politiki internirci u Italiji
i bivi pripadnici italiianske
vojske iz Istre
i Slov. primorja

oko 1.500
1. VI 1944.

23. divizija od 6. X
Vrhovni tab NOV i
od 10. XI 1944.
1. korpus novembra
5. divzija od 12. XII

1944.
POJ

stigla u Jugo- VE, t. 4, str. 135

slaviju 6. X 1944

1944.
1944.

Vrhovni tab NOV i POJ

VE, t. 3, str. 162

Hronologija NOB, str. 989

1.886
20. X 1943.

preformirana u
1. i 2. prekomorsku brigadu
7. XII 1943.
rasformirana
krajem januara 1944

VE, t. 7, str. 269

oko 1.000
7. XII 1943.

rasformirana
krajem januara 1944.

VE, t. 7, str. 269

1.665
februara 1944.

26. divizija od marta 1944.

Prekomorske brigade

prekomorska

prekomoska

formiranje bri- VE, t. 7, str. 269

S a d e J e poelo Radule
ButuroviAlbert
17. XII 1943.
Klun Tretja prekomorska
brigada",
Nova
Gorica
1967, str. 5063

rasformrana
maja 1945.

oko 2.100
februara 1945.

8. korpus jesen 1944.

7. korpus od 17. IV 1945.

nije uestvova- VE, t. 7, str. 270

la u borbi.
Bila je u Italiji kao rau.-ia
jedinica

rasformrana
po jednim po- VE, t. 7, str. 270
1920. IV 1945. acima formirana je u Splitu 23. XII 1944.

Naziv jedinice)
(pri formiranju)

Datum
i mesto
formiranja

Formacijski sastav
(pri formiranju)

Promene
u formacijskom
sastavu
(koje i kada)

1. haubiki divizion:
2 poljske haubice 100 m i 1 protivtenkovski top
47 mm
2. divizion:
2 poljska topa 75 mm i 1 brdski top 75 mm
3. divizion:
4 poljska topa 75 mm
Zatitni bataljon:
dve peadijske ete
pav. eta od 3 pav. mitraljeza
Ukupno: 10 artiljerijskih orua

24. VII 1944. brigada

je preformirana u dva
diviziona po tri raznorodne batrije:
1. divizion:
2 poljske haubice 100
mm/17,
2 poljska topa 75 mm
M/11,
1 brdski top 75 mm
M/13,
1 protivtenkovski top
50 mm (nem.)
2. divizion:
2 poljske haubice 100
mm/17
3 poljska topa 75 mm
M/11,

U ijem je
formacijskom
sastavu (vreme)

Kada je
rasmormirana

Primedba i izvori

Red. br.

BRIGADE (PUKOVI) VIDOVA, RODOVA I SLUBI

Artiljerijske brigade

1
237

Prva slovenaka artiIjerijska brigada (kasnije: 1. artiljerijska

brigada 7. korpusa)

7. V 1944.
Dolenjska

AVIIANOR: k. 935, reg.

br. 18/2
Milo Pajevi, Artiljerija
u NOR", Beograd 1970,
str. 298, 501, 540, 606 i 628

7. korpus NOVJ
od 7. V 1944. do
kraja rata

1 brdski top 75 mm/IS

ukupno: 12 artiljerijskih orua i zatitni
bataljon i pav. etu
od 3 pav. mitraljeza
poetkom aprila 1945,
posle prijema novih
orua brigada je imala:
1. divizion:
dve baterije po 4 topa
75 mm, M.14
2. divizion:
tri baterije po 4 topa
75 mm, M.14
Ukupno: 20 orua
238

Artiljerijska brigada 50.

divizije NOVJ (nazivana i: Strumika artiljerijska brigada)

239

Artiljerijska brigada 51.

(makedonske) divizije
NOVJ

10. X 1944.
s. Laki
(kod Koana)

dve baterije (prvobitno bez topova)

19. X 1944.
iroki Dol
(kod Berova)

etiri

baterije

(prvobitno bez topova)

oko 25. X 1944. brigada je preformirana u:

1. i 2. bateriju sa brdskim topovima Rajm e d a n " i M.1903 (ukupno 4 topa)
3. protivtenkovsku bateriju i 4. dopunsku
bateriju (bez topova)
17. XI 1944. brigada
je imala 16 lakih i
tekih topova

oko 50
10. X 1944.
446
17. XI 1944.

50. divizija NOVJ

od 10. X 1944. do
rassormiranja

16. XII 1944.

AVIIANOR: k. 1348, reg.

br. 11/3 i k. 1364, reg. br.
62, 5/2
M. LekoviI. Antonovski:
Osnovni podaci o divizijama NOVJ formiranim
u NOR", Vojnoistorijski
glasnik 1959, br. 6, str.
66-67

78. XI 1944. u sastav brigade su uli:

4 brdska topa, 2 protivtenkovska topa i 6
tekih mitraljeza

53
1. XI 1944.
531
8. XI 1944.

51. divizija NOVJ

od 19. X 1944. do
rasformiranja

16. XII 1944.

Pajevi, n.d., str. 378

Vojna enciklopedija, II izdanje, t. 2, str. 81
AVIIANOR: k. 1384, d.
11/3

240

Prva artiljerijska Brigada

14.
korpusa
NOVJ (od 17. decembra 1944: Artiljerijska
brigada
17.
divizije
NOVJ)

oKtooar
Negotin

44.

1. divizion:
dve baterije po 4. protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm M. 27 (pukovski)
3. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm M.42 (ZIS)
4. divizion:
dve baterije po 4 ' h a u b i c e 122 mm M.38
5. divizion:
tri baterije po 4 topa M.B. 120 mm M.38
Ukupno: 52 orua

241

Artiljerijska
Kumanovske
NOVJ

brigada
divizije

30. X 1944.

Svega jedan divizon:

1. baterija: 3 topa 37 mm M.36 i 1 mitraljez ,,Zorka"
2. baterija: 3 topa 37 mm M.36 i 1 mitraljez ,,arac"
3. baterija: 3 topa 75 mm M.36 .i 1 mitraljez ,,Zorlca"
Ukupno: 9 artiljerijskih orua

242

Skopska
brigada

artiljerijska

jesen 1944.

Svega jedan divizion od 4 haubice 105 mm M.13

243

Artiljerijska brigada 51.

(vojvoanske) divizije
NOVJ

12. XI 1944.
Subotica
(na Paliu)

244

Druga artiljerijska brigada 14. korpusa NOVJ

(od 6. aprila 1945. Arljerijska brigada 23.
divizije)

13. XI 1944.
Negotin

1. divizion:
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm
3. divizion:
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm, M.38
Ukupno: 36 orua
1. divizion:
dve baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm M.27
_ 3. divizion
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M.38
Teki divizion:
dve baterije po 4 poljska topa 76 mm M.42
jedna baterija od 4 haubice 122 mm
Ukupno: 44 orua

245

Trea artiljerijska brigada 14. korpusa NOVJ

(od 6. aprila 1945. Artiljerijska brigada 28.
divizije)

13. XI 1944.
Negotin

1. divizion:
jedna baterija od 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
t r i baterije po 4 poljska topa 76 mm M.27
3. divizion:
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M.38
Teki divizion:
dve baterije po 4 poljska topa 76 mm M.42
jedna baterija od 4 haubice 122 mm
Ukupno: 40 orua

14. korpus NOVJ

od oktobra 1944.
17. divizija NOVJ
od 17. XII 1944. do
kraja rata

u drugoj polovini novembra 1944. brigada

je preformirana u etiri diviziona sledeceg
sastava:
1. divizion:
dve baterije po 4 protivtenkov. topa 45 mm
2. divizion:
trt baterije po 4 poljska topa 76 mm M.27
(pukovski)
3. divizion:
tri baterije po 4 haub.
MB 120 mm M.38
Teki divizion:
dve baterije po 4 poljska topa 76 mm M.42
(ZIS")
jedna baterija od 4
haubice 122 mm M.38
Ukupno: 44 orua
154
30. X 1944.

Pajevi, n.d., str. 391, 430,

619
LekoviAntonovski: n..,
VIG 1959, br. 6, str. 5051

Kumanovska divizija NOVJ od 30.

X 1944. do rasformiran j a

16. XII 1944.

Glavni tab NOV

i PO Makedonije
jesen 1944.

sredinom no- AVIIANOR: k. 1364, re:

vembra
1944. br. 62, 6/2
(ula je u sastav 1. makedonske artiljerijske brigade)

oko 9001.300 51. divizija NOVJ

zimi 1944.
od 12. XI 1944 do
kraja rata

AVIIANOR: k. 1428, reg.

br. 9/2

Pajevi, n.d., str. 586, 623

14. korpus NOVJ

od 13. XI 1944.
2. armija od jauara 1945. do kraja rata

Pajevi, r..d., str. 391, 619

LekoviAntonovski, n..,
VIG, 1959, r. 6, str. 5253

14. korpus NOVJ

od 13. XI 1944.
2. armija od 6. IV
1945. do kraja rata

Pajevi, n.d., str. 392, 619

LekoviAntonovski, n..,
VIG 1959, br. 6, str. 56-57
/

246

Artiljerijska brigada 49.

divizije NOVJ (nazivana i: Bitoljska artiIjerijska brigada)

15. XI 1944.
Bitolj

svega jedna baterija

2 haubice
8 protivtenkovskih topova

247

Artiljerijska brigada 16.

divizije NOVJ

18. XI 1944.
Sombor

1. divizion:
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm.
3. divizion:
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M.38
Ukupno: 36 orua

248

Artiljerijska brigada 1.
proleterske divizije
NOVJ

21. XI 1944.

249

Artiljerijska brigada 5.
divizije NOVJ

30. XI 1944.
Beograd

250

Artiljerijska brigada 41.

divizije NOVJ

p.p. decembra
1944.

251

Artiljerijska brigada 36.

divizije NOVJ

16. XII 1944.

Novi Sad

252

Prva makedonska artiljerijska brigada

Skoplje
(formirana od
delova rasformiranih artiljerijskih brigada
49, 50, 51. i Kumanovske divizije i Skopske
artiljerij. brigade)

253

Artiljerijska brigada 21.

divizije NOVJ

20. XII 1944.

742
15. XI 1944.

49. divizija NOVJ

od 15. XI 1944. do
rasformiranja

izmeu 950 i
1.400
zimi 1945.

16. divizija NOVJ

od 18. XI 1944. do
kraja rata

Pajevi, n.d., str. 623

VE, t. 2, str. 25

1. divizion
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm
3. divizion:
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M.38
Ukupno: 36 orua

1. proleterska divizija NOVJ od 21.

XI 1944. do k r a j a
rata

Pajevi, n.d., str. 619

1. divizion:
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm M.27
3. divizion:
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M.38
Ukupno: 36 orua

5. divizija NOVJ
od 30. XI 1944. do
kraja rata

Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije", str. 1020

Pajevi, n.d., str. 620

41. divizija NOVJ

od p.p. decembra
1944.

Hronologija NOB, str. 1022

VIG 1959, r. 6, str. 623,
brigada se ne spominje

36. divizija NOVJ

od 16. XII 1944.
do kraja rata

Pajevi, n.d., str. 422, 622

Glavni tab NOV

i PO Makedonije
od 16. XII 1944. do
rasformiranja

18. II 1945.
AVIIANOR: k. 1364, reg.
(preformirana u br. 62, 6/2
1. i 2. artiljerijsku brigadu
NOV makedonije)

1. divizion:
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizon:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm M.27
3. divizion:
tri baterije po 4 minobacaa 120 mm M.38
Ukupno: 36 orua
Imala etiri diviziona:
minobacaki divizion
teki samostalni divizion
protivtenkovski divizion
protivavionski divizion

poetkom 1945. dobila

je sovjetska orua:
topovi 45 mm i 76 mm
pukovski top 76 mm
haubice 122 mm
minobacai 50, 82 i 122

15. XII 1944.

AVIIANOR, k. 1564, reg.

br. 6 - 5 / 2
VE, t. 2, s>tr. 21

mm

1. divizion:
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije zajedno 10 poljskih topova 76 mm
3. divizion:
tri baterije, zajedno 7 minobacaa 120 mm M.38
Ukupno: 29 orua

21. divizija NOVJ

od 20. XII 1944. do
kraja rata

VE, it. 2, str. 25

Pajevi, n.d., str. 621

254

Prva artiljerijska brigada 5. korpusa NOVJ

(kasnije: Haubika vozea brigada 2. armije)
Artiljerijska brigada 6.
proleter, divizije NOVJ

decembar 1944.

1, 2. i 3. divizion

decembar 1944.

256

Artiljerijska brigada 6.
korpusa NOVJ

decembar 1944.

1. divizion:
tri baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 76 mm
3. divizion:
tri baterije, zajedno 10 minobacaa 120 mm M.38
4. divizion:
tri baterije PAK, zajedno 5 protivtenkovskih topova 75 mm
Ukupno: 39 orua
1, 2, 3. i 4. divizion

257

Teka motorizovana artiljerijska brigada 8.

korpusa NOVJ (od 2.
marta 1945: Teka motorizovana artiljerijska
brigada 4. armije JA)

6. I 1945.
s. Kistanje
(kod Knina)

225

1. divizion:
1. i 2. baterija po 4 haubice 100 mm M. 14/19 i po
jedan protivtenkovski top 57 mm
3. baterija po 2 haubice 150 mm M.18
2. divizion:
tri baterije po 4 haubice 105 mm M.18/43 i po
1 protivtenkovski top 57 mm
3. divizion (brdski motorizovani):
tri baterije po 4 topa 75 mm M.l4 i jedna baterija od 2 protivtenkovska topa 57 mm i 2 pav.
topa 20 mm
Ukupno: 43 orua

5. korpus NOVJ
od decembra 1944.
u sastavu 2. armije od sredine aprila do kraja rata

Hronologija NOB, str. 1032

VE, t. 2, str. 17
Zbornik NOR, t. XI, knj.
2, str. 368

6. divizija NOVJ
od decembra 1944.
do kraja rata

Pajevi, n.d., str. 620

6. korpus NOVJ
od decembra 1944.
do kraja rata

VE, t. 2, str. 20
Hronologija NOB, str. 1039

4. III 1945. u brigadi

je formiran 4. teki
motorizovani divizion
sledeeg sastava:
1. baterija od 2 haubice 150 mm M.18 (biva
3. baterija 1. diviziona)
2. baterija od 1 topovske haubice 152 mm
i 2 topa 105 mm M.36
koda"
Ukupno: 5 orua
8. III 1945. formiran
je 5. pav. divizion (od
pav. diviziona GH i
jedne brigadne pav. baterije) u sastavu:
1. i 2. baterija sa po
9. pav. topova 20 mm
Breda" i Skoti"
Ukupno: 27 orua
28. I I I 1945. formiran
je 6. protivtenkovski
motorizovani divizion,
sledeeg sastava:
1. baterija od 2 protivtenkov. topa 88 mm
2. baterija od 4 protivtenkvo. topa 57 mm
3. i 4. baterija od po 4
protivtenk. topa 50 mm
Ukupno: 14 orua
23. IV 1945. u sastav
brigade ulazi Motomehanizovani artiljerijski
divizion od tri baterije
po 3 samohodke erm a n " 105 mm M.7 i
jedne baterije od 4
samohodke
Stjuart"
75 m m M.8
Ukupno: 13 orua
Svega ukupno: 89 o
rua

8. korpus NOVJ
od 6 .1 1945
4. armija od 2. III
1945.

AVIIANOR: k. 319A, reg.

br. 610, 14, 17, 18/7
Zbornik NOR-a, t. XI, knj.
4, s t r . 161, 162
AVII^INOR: k. 321, reg.
br. 1/13 i 1/14
Pajevi, n.d., str. 468, 627
(Prema navodima autora,
brigada je jo pri formir a n j u imala pet diviziona,
to protivrei podacima iz
gornje dokumentacije)

 1. divizion:
2 baterije po 4 protivtenkovska topa 45 mm
2. divizion:
jedna baterija od 5 protivtenkovskih topova 75 mm
jedna baterija od 3 brdska topa 75 mm
jedna baterija od 3 pav. topa 76 mm
Ukupno: 19 orua

23. III 1945. brigada

je preformirana u etiri diviziona:
. 1. divizion:
dve baterije po 4 poljska topa 76 mm
jedna baterija od protivtenkovska topa 75
mm
2. divizion:
tri baterije po 4 pav.
topa 76 mm
3. teki divizion:
dve baterije po 4 haubice 122 mm
jedna baterija od 4 haubice 105 mm
4. divizion:
4 baterije po 4 minobacaa 120 mm
Ukupno: 52 orua

11. divizija NOVJ

od 19. II 1945. do
kraja rata

Pajevi, n.d., str. 622

18. II 1945.
Skoplje

1. divizion:
dve baterije po 4 poljska topa 76 mm M.42
2. divizion:
(tri baterije po 4 minobacaa 120 mm
3. divizion:
tri baterije po 4 poljska topa 45 mm
Ukupno: 32 orua

1. IV 1945. u sastavu
brigade je i lovaki
divizion (pt.) kao i tri
samostalne baterije

1.126
1. IV 1945.

42. divizija NOVJ

od 18. II 1945. do
kraja rata

Pajevi, n.d., str. 395, 621

AVIIANOR, k. 1316, reg.
br. 11/11II

Artiljerijska brigada 48.

divizje NOVJ (nazivana i: 2. artiljerijska
brigada)

18. II 1945.
Skoplje
(formiranja zavreno 6. III
1945)

1. divizion:
dve baterije ZIS" 76 mm M.43
pukovska baterija 76 mm M.43
2. divizion:
jedna haubika baterija 122 mm M.38
jedna minobacaka baterija 120 mm M.38
3. divizion:
dve minobacake baterije 120 mm M.38
lovaki (pt.) divizion:
dve baterije 45 mm M.37
tri samostalne baterije 45 mm M.37
Ukupno: 48 orua

1.191
6. III 1945.

48. divizija NOVJ

od 18. II 1945. do
kraja rata

AVIIANOR, k. 1364, reg.

br. 67/2
Podaci kod Pajevia n.d.,
str. 395, 622, delimino
odstupaju od podataka iz
gornje dokumentacije.

261

Artiljerijska brigada 29.

divizije NOVJ

27. II 1945.
Bijelo Polje
(kod Mostara)

1. divizion:
tri baterije po 2 protivtenkovska topa 57 mm
2. divizion:
dve baterije po 4 brdska topa 75 mm M.l4
3. divizion
dve baterije po 4 brdska topa 75 mm M.l4
Ukupno: 22 orua

29. divizija NOVJ

od 27. II 1945. do
kraja rata

Pajevi, n.d., str. 477, 625

LekoviAntonovski, n..,
VIG 1959, br. 6, str. 5657

262

Artiljerijska brigada 38.

divizije

10. III 1945.

Dva diviziona

38. divizija od 10.

III 1945- do kraja
rata

VE, t. 2, str. 17
LekoviAntonovski, n..,
VIG 1959, br. 6, str. 6061

258

Artiljerijska brigada 11.

divizije NOVJ

9. II

259

Artiljerijska brigada 42.

divizije NOVJ (nazivana 1. artiljerijska brigada)

260

1945.

2. korpus od 10.
III 1945.
2. armija od sredine aprila 1945.
do kraja rata

4 diviziona

2. proleterska divizija od 15. III

1945. do kraja rata

VE, t. 2, str. 25

17. III 1945.

3 diviziona

22. divizija od 17.

III 1945. do kraja
rata

VE, t. 2, str. 25

Artiljerijska brigada 4.
korpusa

mart 1945.
Topusko

1. divizion:
dve baterije po 4 poljske haubice 100 mm
jedna baterija po 2 poljske haubice 100 mm i
dva protivtenkovska topa 75 mm
2. divizion:
dve baterije po 3 poljska topa 75 mm
3. haubiki divizion:
dve baterije po 2 haubice 105 mm i po 1 haubica
152 m m
Protivtenkovski divizion:
dve baterije po 2 protivtenkovska topa 75 mm i
po 2 protivtenkovska topa 57 mm
jedna baterija sa 2 protivtenkovska topa 75 mm
i 1 protivtenkovski top 57 mm
1. i 2. pav. baterija sa 7 pav. topova 20 mm
Ukupno: 42 orua

267

Artiljerijska brigada 3.
divizije

20. IV 1945.

Tri diviziona

3. divizija od 20.
IV 1945. do kraja
rata

268

Artiljerijska brigada 37.

divizije

23. IV 1945.

1. divizion:
2 brdska topa 75 mm
2. divizion:
4 brdska topa 75 mm
3. divizion:
4 brdska topa 75 mm

37. dvizija od 23.

IV 1945. do k r a j a
rata

Pajevi, n.d., str. 625

Prema podacima iz VE, t.
2, str. 17, brigada je fori mirana 11. IV 1945.

269

Artiljerijska brigada 13.

divizije

8. V 1945.

Tri kombinovana diviziona:

1. divizion:
jedna baterija 76 mm i dve baterije 105 mm
2. diivizion:
tri baterije brdskih topova 75 mm M.15 Skoda"
3. protivtenkovski divizion:
dve baterije 47 mm i jedna baterija 37 mm
Ukupno: 36 orua

13. divizija od 8.
V 1945.

AVIIANOR, k. 915, reg.

br. 3964/2. k. 915A, reg.
b r . 54/3 i 519/3, k. 917,
reg. b r . 1/11
Prema podacima iz Hrono logi je NOB, str. 1109 i
V. Strugar, n.d., str. 398,
brigada je formirana 15.
I 1945.

270

Artiljerijska brigada 4.
divizije

12. V 1945.

Dva diviziona

4. divizija od 12.
V 1945.

VE, t. 2, str. 17

263

Artiljerijska brigada 2.
udarnog korpusa (kasnije:
Motorizovana
brigada 2. armije)

10. III 1945.

Trnovo
(Sarajevo)

1. brdski motorizovani divizion:

dve baterije po 4 topa 75 mm M.l4
jedna baterija od 4 protivtenkovska topa 57 mm
3. haubiki divizion:
1. baterija od 2 haubice 149 mm
2. baterija od 2 haubice 100 mm a 2 haubice
105 mm
3. baterija od 4 haubice 105 mm
4. baterija od 3 protivtenkovska topa 75 mm i
1 protivtenkovski top 57 mm
Ukupno: 26 orua

264

Artiljerijska brigada 2.
proleterske divizije

15. III 1945.

265

Artiljerijska brigada 22.

divizije

266

672
mart 1945.

4. korpus od marta 1945. do kraja

rata

Pajevi, n.d., str. 477, 625

Zbornik NOR, t. XI, knj.
' 2, str. 368

VE, t. 2, str. 20
Pajevi, n.d., str. 626
Po podacima Pajevia, brigada je formirana januara
i februara 1945. a preformirana u aprilu 1945.

VE, t. 2, str. 17

br.

Red.

Kada je
rasmormirana
i kada je
ponovo

Napomena

Izvori

10

11

Datum
i mesto
formiranja

Od kojih
jedinica je
formirana

Formacijski
sastav

Promene
u formacijskom
sastavu
(koje i kada)

Brojno
stanje

U ijem je
formacijskom sastavu
(vreme)

izaao 2. bataljon 21.

XI 1944.

662
12 II 1944.

Vrhovni tab NOV i POJ

od 12. II 1944.

privremeno pre
stala da postoji 4. VI 1944.
obnovljena
u
Valjevu 18. IX
1944.

1.486
marta 1945.

14. korpus od 21. XI 1944.

2. armija od 1. I 1944.

VE, it. 3, str. 637

V. Strugar, n.d., str. 399
VIG 2/1979, str. 140

1.377
Glavni tab NOV i PO
novembra 1944. Makedonije od novembra
1.647 "
1944.
marta 1945.

VE, t. 2, str. 26
Hronologija NOB, str. 1010
VIG 2/1979, str. 141

VIG 2/1979, str. 141

Ininjerijske brigade
271

Prva ininjerijska brigada Vrhovnog taba

NOV i POJ

12. II 1944.
Drvar

ljudstvo 1. sa- 4 bataljona

mostalnog ini- 3 bataljona
njerijskog ba- 18. IX 1944.
taljona Vrhovnog
taba
i
ljudstvo upueno iz 1, 5. i 7.
korpusa

272

Ininjerijska
14. korpusa
Ininjerijska
2. armije)

273

Ininjerijska
brigada druga polovina Ininjerijskog
3
Glavnog taba NOV i novembra 1944. bataljona GlavPO Makedonije)
Skoplje
nog taba NOV
Makedonije

274

Druga
ininjerijska poetak decern- 2. pionirski, 2, 4 bataljona
brigada Makedonije
bra 1944.
6. ,i 9. radniki
bataljon

1.409
marta 1945.

275

Trea ininjerijska brigada Makedonije

poetak decern- 3. pionirski, 1, 4 bataljona

bra 1944.
8. i 10. radniki bataljon

2.481

Glavni tab Makedonije

VIG 2/1979, str. 141

276

etvrta
ininjerijska
brigada
Makedonije
(4. radnika brigada)

poetak decernbra 1944.

1 ininjerijski
i 4 radnika bataljona

5 bataljona

u 1945. ima: 5. pionirski i 4. i 7. radniki bataljon

1.200

Glavni tab Makedonije

VIG 2/1979, str. 141

277

Ininjerijska brigada 8.
korpusa, od 2. marta 4. armije

decembar 1944.

od
ininjerijskog bataljona
8. korpusa

2 bataljona

3 bataljona od 1. V.
1945.

8. korpus i od 2. I I I 1945.
4. amrija

VE, t. 3, str. 6378

VIG 2/1979, str. 141

278

Prva eleznika brigada

5. XII 1944.

od 2. bataljona 3 bataljona
1. ininjerijske
brigade i elezniari iz Nia
i saobraajno-tehnikog personala u Parainu

279

Ininjerijska
1. armije

23. III 1945.

Erdevik
(Srem)

zanatlije izdvo- 3 bataljona

jeni iz 1, 5, 6, pratea eta
11, 21. i 22. divizije

697
23. III 1945.

1. armija od 23. I I I 1945.

brigada 21. XI 1944.

pontonirski ba- 4 bataljona
(kasnije: istona Srbija taljon 14. korbrigada
pusa i ininjerijski bataljon
23, 25. i 45. divizije

brigada

bataljona

od decembra 1944. ima:

1. pionirski, 3. i 15.
radniki bataljon i tehnika eta

Glavn tab
Makedonije

NOV i PO

VE, t. 3, str. 637

VIG 2/1979, str. 140

po drugim po- VE, t. 10, str. 735

acima formirana je 21. XI
1944. (VE, t. 2,
str. 26 i Hronologija NOB,
str. 992)

VE, t. 3, str. 638

VIG 2/1979, str. 142

280

Ininjerijska
3. armije

brigada

19. IV 1945.

3 bataljona

281

Graevinska brigada 7.
korpusa (od 3. V 1945.
preimenovana u Ininjerijsku brigadu)

20. IV 1945.

4 bataljona

1 000

3. armija od 19. IV 1945.

7. korpus od 20. IV 1945.

Vojno-ininjerijski glasnik,
br. 4/1949, str. 72

NO vojna na Slovenskem", str. 825

VE, t . 2, str. 23
VIG 2/1979, str. 142

VE, t. 9, str. 739-40

' T ' '""'-. *

Tenkovske brigade
282

Prva tenkovska brigada NOVJ

283

Druga tenkovska brigada

16. VII 1944.

Gravina
(Italija)

8. III 1945.
Tula (SSSR)

sluaoci
Ten- 4 bataljona i
kovske
kole 1 ininjerijski
NOVJ i jugo- bataljon
slovenski internirci u Italiji

3 bataljona
pratea eta
tehnika eta
protivavionska
eta i sanitetski vod

oko 800
u proeku

26. divizija od 8. X 1944.

8. i 2. korpus od 5. XI
1944.
4. armija od 2. IV 1945.

1. armija od 7. IV 1945.

pod
Vrhovnim
NOV d POJ

VE, t. 9, str. 738

Protivavionski puk brigade

284

Protivtenkovski
puk
Vrhovnog taba NOV
i POJ

10. XI 1944.
Beograd

Prva
protivavionska
brigada

22. III 1945.

Beograd

286

Druga protivavionska
brigada

22. III 1945.

Zemun

t a b n a eta i
9 topovskih baterija i mitraIjesku etu

287

Trea
gada)

22. III 1945.

Panevo

tabna eta i 2 baterije 37 mm

9 topovskih ba- 6 baterija 25 mm
terija
1 baterija 20 mm

285

protivavionska

u januaru 1945. u februaru 1945. imao

4
baterije
i je 17 baterija i mitramitraljesku e- Ijesku etu
tu
tabna eta i 5 baterija 88 mm
14
topovskih 2 baterije 76,5 mm
baterija
4 baterije 25 mm
3 baterije 20 mm
1 baterija 88 mm
2 baterije 37 mm
5 baterija 25 mm
1 baterija 20 mm

tabom

22. III 1945.

VE, t. 7. str. 441

Arhiv VII, k. 23, reg. br.
122

Generaltab

JA

VE, t. 7, str. 411

Generaltab

JA

VE, t. 7, str. 411

VE, t. 7, str. 411

Arhiv VII, k. 23, br. reg.

38/9, k. 25A, br. reg.
10/10

Puk brigada za vezu

288

289

Puk za vezu Vrhovnog

taba NOV i POJ

3. I 1945.

Puk za vezu 4. armije

16. IV 1945.

bataljon za ve-

2 bataljona i
pomona eta

3 bataljona

zu 4. armije
290

Brigada za vezu 3 arJ'e

mi

kraj aprila
1945.

1. i 2. bataljon 2 bataljona
za vezu 3. armije

908

pod
Vrhovnim
N OVJ

tabom

tab 4. armije

VE, t. 2, str. 273

tab 3. armije

Zbornik, tom IX, knj. 9,

str. 404

Konjike brigade
291

Prva konjika brigada

15. IX 1944.
s. Slavkovica
(Ljig)

292

Prva makedonska konjika brigada

29. XII 1944.

Skoplje

2 diviziona

1. konjiki di- 3 diviziona i

vizion Glavnog vozaki eskadtaba Makedo- ron
nije i ljudstvo
iz drugih jedinica

izaao jedan divizion

novembra 1944.
uao jedan
divizion
oko 1. X I I 1944.

oko 450
15. IX 1944.

1. korpus od 15. IX 1944.

21. divizija od 1. XII 1944.
1. armija od 1. I 1945.

VE, ,t. 4, str. 570

540

Glavni tab NOV i PO

Makedonije od decembra
1944.

VE, t. 7, str. 485

460
marta 1945.

Glavni tab NOV i PO

Makedonije druga polovina novembra 1944.

Hronologija NOB, str. 1010

Arhiv VII, k. 232, b r . reg.
182

Saobraajne brigade pukovi

293

Prva autobrigada (A- d.p. novembra

utomobilska
brigada) 1944.
Glavnog taba Makedo- Skoplje
donije

3 bataljona
1945.

294

2. automobilski puk
Autokomande Jugoslavenske armije

mart 1945.
Split

4 autobataljona

Auto-komanda JA

Arhiv VII, k. 1711, br. reg.

3/9

295

Saobraajna brigada 7.
korpusa (Prometna brigada

20. IV 1945.

4 bataljona
1 divizion

7. korpus od 20. IV 1945.

VE, t. 2, str. 23
,,NO vojna na Slovenskem", str. 842

262

11. lovake vazduhoplovne

divizije

Boo Lazarevi Vazduhoplovstvo u NOR-u", VIZ,

Beograd 1972, str. 206207

Vazduhoplovni pukovi
296

111. lovako vazduhoplovni puk

25. XII 1944.

Novi Sad

297

112. lovako vazduhoplovni puk

15. XII 1944.

s. Veliki Radinci

3 eskadrile

253

11. lovake vazduhoplovne

divizije

Isto

298

113. lovako vazduhoplovni puk

15. XII 1944.

Ruma

3 eskadrile

255

11. lovake vazduhoplovne

divizije

Isto

299

421. jurini
plovni puk

vazduho-

20. XII 1944.

Laarak

3 eskadrile

292

42. jurina vazduhoplovna

divizija

isto, str. 202203

300

422. jurini
plovni puk

vazduho-

4. XII 1944.
Novi Sad

3 eskadrile

309

42. jurina vazduhoplovna

divizija

Isto

301

423. jurini
plovni puk

vazduho-

9. XII 1944.
Ruma

3 eskadrile

296

42. jurina vazduhoplovna

divizija

Isto

3 eskadrile

Brigade Korpusa narodne odbrane Jugoslavije

oko 470
marta 1944.

Komanda Vojske dravne

varnosti od marta 1944.
1. slovenaka divizija NO
od 3. XII 1944.

VIG, 1359, br. 6, str. 69

oko 600

Komanda Vojske dravne

varnosti od 1. IV 1944.
1. slovenaka divizija NO
od 3. XII 1944.

VIG, 1939, br. 6, str. 69

5 bataljona

Glavni tab NOV i FOH

od 16. VI 1944.
1. (hrvatska divizija NO
od 30. VII 1944. do kraja
rata)

Hronologija NOB, str. 791

i 810

6 bataljona

Glavni tab NOV i PO

Hrvatske od juna 1944.
1. divizija NO od 30. VII
1944.

Hronologija NOB, str. 794

i 810

4 bataljona

Glavni tab NOV i PO

Hrvatske od jula 1944.
1. divizija NO od 30. VII
1944.

Isto, str. 822 i 810

447
1.275
maja 1945.

Komanda Vojske dravne

varnosti od avgusta 1944.
1. slovenaka divizija NO
od 3. XII 1944.

VIG, 1959, br. 6, str. 69

1. divizija NO od 18. VIII

1944.

Hronologija NOB, str. 853

Hronologija NOB, str. 849

oko 1.000
2.200
15. XI 1944.

3. (bosansko-hercegovaka)
divizija NO od septembra
1944.

Isto, str. 889

AVIIANOR, k. 222, f. 8,
d. 3

1. (hrvatska) divizija NO
od septembra 1944 do kraja rata

Hronologija NOB, str. 900

4. (beogradska) divizija NO
od decembra 1944.

V. Strugar, n.d., str. 396

i 404

1.200
2.213
4. V 1945.

3. (bosansko-hercegovaka)
divizija NO od sredine decembra 1944. do kraja rata

Hronologija NOB, str. 1026

AVIIANOR, k. 222, f. 16,
d. 54 i f. 8, d. 3

302

Prva brigada 2. divir

zije NO (Prva brigada
Vojske dravne varnosti)

15. III 1944.

Dolenjske Toplice

1. bataljon VOS
grupa VOS

5 bataljona

303

Druga brigada 1. slovenake divizije NO

(Druga brigada vojske
dravne varnosti)

1. IV 1944.
Gornja Trebua

jedinice
VOS 5 bataljona
Slovenakog
primorja i Gorenjske

304

Prva brigada 1. divizije NO (I. brigada Odeljenja za zatitu naroda i 1. hrvatska brigada NO)

16. IV 1944.

305

Druga brigada 1. divizije NO (2. hrvatska

brigada NO)

j u n 1944.

306

Trea brigada 1. divizje NO (3. hrvatska

brgada NO)

jul 1944.

307

Trea brigada 1. slovenake divizije NO

(3. brigada Vojske dravne varnosti)

25. VIII 1944.

Radmirje
(Savinjska dolina)

308

etvrta brigada 1. divizije NO (4. hrvatska

brigada NO)

18. VIII 1944.

s. Hum

309

Prva crnogorska brigada NO (samostalna)

avgust 1944.
Crna Gora

310

Prva brigada 3. diVizije NO (1. bosanska

brigada NO)

23. IX 1944.

4 bataljona
5 bataijona
15. XI 1944.

311

Peta brigada 1. divizije NO (5. hrvatska

brigada NO)

septembar 1944.
ostrvo Vis

5 bataljona

312

Prva brigada 4. divi- 4. XI 1944.

zije NO (1. beogrgadska brigada NO)

313

Trea brigada 3. divi- 7. X I I 1944.

zije NO (. hercego- Ljubinje
vaka brigada NO)

tajerski bata- 4 bataljona

Ijon DV
5 bataljona
Koruki bataljon DV
borci iz 6. i 11.
slovenake brigade
4 bataljona

5 bataljona

314

Prva brigada 8. divizije (1. makedonska

brigada NO)

p.p. decembra 13. makedonska 4 bataljona

1944.
brigada NOVJ

315

Druga brigada 8. divizije (1. makedonska

brigada NO)

p.p. decembra 5. makedonska 4 bataljona

1944.
brigada NOVJ

316

Trea brigada 8. divizije (3. makedonska

brigada NO)

p.p. decembra
1944.

10. makedonska 4 bataljona

brigada NOVJ

317

Prva brigada 7. divizije NO (1. vojvoanska brigada NO)

18. XII 1944.

9. vojvoanska 5 bataljona
brigada NOVJ

318

Druga brigada 7. divizije NO (2. vojvoanska brigada NO)

18. XII 1944.

10. vojvoanska 5 bataljona

brigada NOVJ

319

Trea brigada 7. divizije NO (3. vojvoanska brigada NO)

18. XII 1944.

13. vojvoanska 5 bataljona

brigada NOVJ

320

Prva brigada 5. divizije NO (1. srpska brigada NO)

19. XII 1944.

321

Druga brigada 5. divi- 23. X I I 1944.

zije NO (2. srpska brigada NO)

322

Trea brigada 5. divi- 25. XII 1944.

zije NO (3. srpska brigada NO)

323

Druga brigada 4. divizije NO (2. beogradska brigada NO)

324

Druga (sandaka) bri- 1. I 1945.

gada NO (samostalna) Sandak

325

Druga brigada 3. divi- 20. I 1945.

zije NO (2. bosanska
brigada NO)

326
327
328

decembar 1944.

8. (makedonska)
NO

divizija

Isto

1.271
7. (vojvoanska) divizija
decembra 1944. NO od decembra 1944.

AVIIANOR,
8/12

Isto
!

k.

222,

d.

7. (vojvoanska) divizija
NO od decembra 1944.

Isto

5. (srpska) divizija NO od
decembra 1944.

V. Strugar, n.d., str. 396

i 404

5. (srpska divizija) NO

Isto, str. 397 i 404

5. (srpska divizija) NO

Isto, str. 397 i 404

4. (beogradska) divizija, NO

Isto, str. 396 i 404

VIG, 1959, br. 6, str. 69

Hronologija NOB, str. 1056

600
4.500
m a j a 1945.

3. bosansko-hercegovaka)
divizija NO

AVIIANOR, k. 222, br.

8, dok. 3

VIG, 1959, b r . 6. str. 69

1. (hrvatska) divizija NO

Isto

5. (srpska) divizija NO

Isto

4. (beogradska) divizija NO

Isto

8. (makedonska)
NO

Isto

etvrta brigada 5. divizije NO (4. srpska brigada NO)

poetak
1945.

april 1945.

2.510
1. I 1945.

etvrta brigada 8 divizije NO (4. makedonska brigada NO)

divizija

Isto

poetak februara 1945.

330

8. (makedonska)
NO

Hronologija NOB, str. 1022

Isto

Prva zagrebaka brigada NO

Trea brigada 4. divi- mart 1945.

zije NO (3. beogradska
brigada NO)

7. (vojvoanska) divizija
NO od decembra 1944.

20. I 1945.

329

divizija

1.207
31. XII 1944.

Trea (Kosmetska) brigada NO (samostalna)

marta

8. (makedonska)
NO

5 bataljona

3 bataljona
4 bataljona
11. V 1945.
_
5 bataljona

divizija

Dopunske brigade
331

332

333

334

335

336

337

338

339

340

341

342

343

19. dopunska brigada

Dopunska
armije

brigada

1.

Dopunska
armije

brigada 2.

Dopunska
armije

brigada

3.

Dopunska brigada Glavnog taba Srbije

postojala u oktobru 1944.

januar 1945.
BeogradIri^
Baka Topola

januar 1945.
Valjevo

januar 1945.
Sombor

18. I 1945.
Kragujevac
aak

; 3 bataljona

35 bataljona

Glavni tab Makedonije

VE, t. 4, str. 36

tab grupe dopunskih brigada januar 1945.

AVIIANOR, k. 186,
143/2 i d. 145/2

d.

oko 6.000

Glavni tab Srbije

AVIIANOR,
2/Ia, d. 9/1.

f.

oko 6.000

tab grupe dopunskih brigada januar 1945.

Isti dok.

3.902
Glavni tab Srbije od 18.
januara 1945.
I 1945.
5.330
poetkom aprila 1945.

AVIIANOR, k. 185, reg.

br. 71/1

Glavni tab Makedonije januar 1945.

AVIIANOR, k. 25A, f.
2/Ia, d. 9/1, k. 15, f. l/I,
d. 49

4. korpus do kraja rata

V. BraniaN. Slavica:
Pregled tabova i jedinica NOV i PO Hrvatske
19411945, interna obrada, VII, str. 132

tab grupe dopunskih brigada sebruar 1945.

AVIIANOR,
2/Ia, d. 9/1

oko 5.000

tab grupe dopunskih brigada februar 1945.

Isto

oko 5.000

t a b grupe dopunskih brigada februar 1945.

Isto

8. korpus (4. armije)

AVIIANOR, k. 311A, d.
61/7
Zbornik, tom XI, knj. 4,
str. 9 i 70

15. korpus

R P K - 7 3 , f. 1, d. 5 (reg.
br. spiska 26)

3.902
9. II 1945.

Dopunska brigada Gla- januar 1945.

vnog taba Makedo- Skoplje
nije

Omladinska dopunska
brigada 4. korpusa

januar 1945.

Prva iptarska dopunska brigada

februar 1945.
Vrac

35 bataljona

35 bataljona

4 bataljona

35 bataljona

3 bataljona

od 7. kosovsko- 35
metohijske brigade

bataljona

Trea iptarska dopunska brigada

februar 1945.
Petrovgrad
(Zrenjanin)

od 8. kosovsko- 35
metohijske brigade

bataljona

Dopunska brigada 8.
korpusa (4. armije)

poetak januara 1945.

Katela

Dopunska brigada 15.

korpusa

postojala 4. V
1945.

Dopunska brigada
korpusa

februar 1945.

35

bataljona

oko 5.000
,

bataljona

25A,

s.

24

k.

926
poetkom aprila 1945.
oko 6.374
30. IV 1945.

25A,

od 6. kosovsko- 35 bataljona :
metohijske brigade

februar 1945.
Kikinda

k.

1.097

Druga iptarska dopunska brigada

5.

1.500
decembra 1945.

tab 5. korpusa

za popunu jedinica u Bosni

i Hercegovini

BRIGADE STRANIH DRAVLJANA

Bugarska partizanska
344

3. bugarska narodnooslobodilaka brigada

Georgi Dimitrov"

jun 1944.
Jablanica

U SASTAVU NOVJ (JA)

brigada u sastavu NOVJ
22. i 24. divizija do sredine avgusta 1944.
Glavni tab NOV i PO
Makedonije do 11. IX 1944.

Bugarski partizanski bataljon

Georgi Dimitrov" i drugo
ljudstvo

Otila u Bugairsku 11. IX

1944.

T. Ristovski: Bugarska
vojska u Jugoslaviji 1941.
1945", Beograd 1971, str.
181183

Francuska partizanska brigada u sastavu JA

_

106

Partizanska straa Bistrica u Rou (Koruka)

800

9. korpus

1.500

u Trikoj

NO vojna na
skem", str. 940

345

Brigada
francuskih krajem aprila od francuskih
partizana Liberte"
ili
poetkom interniraca
u
maja 1945.
Sloveniji

346

1. ruska
brigada

347

Traka udarna brigada (brigada Triestina d'Assalto'')

348

Istarska Traka bri- 28. IX 1943.

gada (Brigada Tries- okolina Trsta
ta istriana)
(od 3. X 1943. 16. SNO
brigada)

Garibaldinski
2 bataljona
bataljon i bataljon Brkinske
brigade

349

Brigada Aosta" (prva

brigada
divizije
Taurinense")*

11. X 19 43.
Godnje polje
kod Nikia

delovi bive i- 4 bataljona

talijan. divizije
Taurinense"

oko 800

3. divizija od oktobra do rasformirana

decembra 1943. (oper.)
2. XII 1943.

350

Druga brigada alpinaca divizije Taurine-

19. X 1943.

delovi bive i- 3 bataljona

talijan. divizije

oko 700

2. udarni korpus (oper.)

Sloven-

Sovjetska partizanska brigada u sastavu JA

partizanska

5. V 1945.
empas kod
Vipave

2 bataljona

otila iz Jugo- brigada nije u- Narodnoosvobodilna vojslavije u m a j u estvovala u

na na Slovenskem", str.
1945.
borbi
939

Italijanske partizanske brigade u sastavu NOVJ

23. IX 1943.
s. Tatre
(Brkini)

nse

tri
bataljona
italijanskih antifaista iz Trsta

bataljona

uao Traki bataljon

28. IX 1943.

diviziji

14. divizija od 3. X 1943.

preformirana u
bataljon oktobra 1943.

preformirana oktobra 1943, u

16.
slovenaku NO brigadu

VE, t. 10, str. 1589

,,NO vojna na Slovenskem", str. 556 i 936

prema podaci- NO vojna na Slovenma VE, t. 10, skem", str. 7367

str.
158,
16
SNOB se uzima kao preimenovana
u
Traku udarnu brigadu
VE, t. 2, str. 27
V. Strugar, n.d., str. 423
VIG, 1959, br. 6. str. 401

rasformirana
2. XII 1943.

VE, t. 2, str. 27
VE, t. 3, str. 163

Taurinense"

351

Prva brigada
,Venezia"

divizije

352

Druga brigada divizije 2529. X 1943.

,,Venezia"

353

Trea brigada divizije

Venezia"

reorganizovana
divizija rasformirana
Venezia" i 4. proleterska 2. XII 1943.
brigada (oper.)

VE, t. 2, str. 27
VE, t. 3, str. 163

delovi bive italijanske divizije Venezia"

divizija Venezia" 2. kor- rasformirana

pus NOVJ
2. XII 1943.

VE, t. 2, str. 27
VE, t. 3, str. 163

delovi bive italijanske divizije Venezia"

divizija Venezia" 2. korpus NOVJ

VE, t. 2, str. 27
VE, t. 3, str. 163

2529. X 1943. delovi bive italijanske divizije Venezia"

2529. X 1943.

su
divizije Taurinense" i narednih est brigada divizije Venezia" reorganizovane
u z. decembra 1943. u etnu brigade divizije Garibaldi" pod komandom 2. udarnog koipusa NOVJ.

rasformirana
2. XII 1943.

354

etvrta brigada divizije

Venezia"

2529. X 1943

delovi bive italijanske divizije Venezia"

Divizija Venezia" 2. kor- rasformirana

pus NOVJ
2. XII 1943.

VE, t. 2, str. 27
VE, t. 3, str. 163

355

Peta brigada
Venezia"

divizije

2529. X 1943.

delovi bive italijanske divizije Venezia"

Divizija Venezia" 2. kor- rasformirana

pus NOVJ
2. XII 1943.

VE, t. 2, str. 27
VE, t. 3, str. 163

356

esta brigada divizije

Venezia"

2529. X 1943.

delovi bive talijanske divizije Venezia"

Divizija Venezia"

rasformirana
2. XII 1943.

VE, t. 2, str. 27

357

Prva brigada
Garibaldi"

divizije

2. XII 1943.
kod Pljevalja

delovi bive i- 4 bataljona

talijanske divizije
Taurinense" koja je
oktobra
1943.
prela na stranu NOVJ

oko 1.300
2. XII 1943.

Divizija Garibaldi od 2.
X I I 1943.
3. divizija od 2. V 1944.

prebaena u
Bari poetkom
marta 1945.

VE, t. 3, str. 1534

VE, t. 2, str. 27
Jovan Vujoevi: Formiranje, razvoj i uloga italijanskih partizanskih formacija u Crnoj Gori 1943
1945", Istorijski zapis i " , k n j . 28, sv. 34, str.
606-17

358

Druga brigada divizije

Garibaldi"

2. XII 1943.
kod Pljevalja

delovi bive italijanske divizije Venezia"

oko 1.300
2. XII 1943.

Divizija Garibaldi" od 2. prebaena u

XII 1943.
Bari poetkom
29. divizija od avgusta 1944. marta 1945.

VE, t. 3, str. 1634

VE, t. 2, str. 27

359

Trea brigada divzije

Garibaldi"

2. X I I 1943.
kod Pljevalja

delovi bive i- 4 bataljona

talijanske divizije Venezia"

oko 1.300
2. XII 1943.

Divizija Garibaldi" od 2.
XII 1943.
3. korpus od 23. II 1944.
17. divizija od sredine
marta 1944.

rasformirana
prolee 1944.

VE, t. 3, str. 1634

VE, t. 2, str. 27

360

etvrta brigada divizije Garibaldi"

Decembra 1943. od divizija ,,Vedrugi put

nezie" d Tauavgusta 1944.
rinense" italijanski vojnici
iz 3. i 37. divizije NOVJ

Divizija Garibaldi" od
avgusta 1944. u Primorskoj operativnoj grupi

rasformirana
10. II 1944.
prebaena u
Bari poetkom
marta 1945.

VE, t. 3, str. 163-4

VE, t. 2, str. 27

361

etrnaesta
brigada 5. IV 1944.
Triestina
d'Assalto s. Sv. Lokovec
Garibaldi" (od 12. X (Cepovan)
1944: 20. brigada NOV
i PO Slovenije)

Italijanski par- 3 bataljona

tizanski
bataljon Triestina
d'Assalto"

362

Italijanska partizanska
brigada Italia"

Bataljoni:
Garibaldi",
Meteoti"
Mameli"

363

156. brigada Bruno 30. X 1944.

Buozzi" (do 7. IX
1944: 1. udarna brigada divizije Garibaldi
Natisone")

364

157. brigada Guido 30. X 1944.

Picelli" (do 7. XI
1944. 2. udarna brigada
(Jivizije Garibaldi Natisone"

28. X 1944.
Beograd

4 bataljona

3 bataljona

uao 4. bataljon Frattelli Bandiera"

22.
XI 1944.

oko 366
aprila 1944.

9. korpus od 5. IV 1944.
rasformirana
30. divizija od septembra maja 1945.
1944.

VE, t. 10, str. 1589

,,NO vojna na Slovenskem", str. 711 i 9367

2.283
22. XI 1944.

1. proleterska divizija od postojala do

28. X 1944. do kraja rata kraja rata

VE, t. 3, str. 691

VIG, 1959, br. 6, str. 389

oko 400

Divizija
sone"

Garibaldi

Nati-

rasformirana
krajem
aprila
1945.

VE, t. 3, str. 164

VE, t. 2, str. 27
,,NO vojna na Slovenskem", str. 790 i 937

oko 400

Divizija
sone"

Garibaldi

Nati-

rasformirana
krajem aprila
1945.

VE, t. 3, str, 164

VE, t. 2, str. 27
,,NO vojna na Slovens k e m " , str. 790 i 937

365

158. brigada Antonio 30. X 1944.

Gramsci" (do 7. XI
1944 : 3. udarna brigada divizije Garibaldi
Natisone")

366

24. italijanska brigada

Fruilli Fontanot"

367

Brigada Garibaldi"

5 bataljona

oko 400

17. XII 1944.

s. Hrast
Bela Krajina

italijanski dob- 3 bataljona

rovoljci podruja Trsta i Tria

oko 840
17. X I I 1944.

K r a j aprila
1945
Bela krajina

od delova 156, 3 bataljona

157. i 158. brigade

oko 800

Divizija
sone"

Garibaldi

Nati-

18. divizija 17. XII 1944.

Divizija Garibaldi Fontanot" 30. IV 1945. reorganizovana
Divizija
sone"

Garibaldi

Nati-

rasformirana
krajem
aprila

VE t. 3 str. 164
VE, t. 2, str. 27
,NO vojna na Slovenskem", str. 789790 i 937

postojala do
k r a j a rata
1945.

VE, t. 3, str. 3
,NO vojna na Slovenskem", str. 938 i 970

postojala do
kraja rata

Narodnoosvobodilna vojna na Slovenskem", str.

970

PREGLED
DIVIZIJA
NARODNOOSLOBODILAKE
VOJSKE JUGOSLAVIJE 1942 - 1945.

Brojno
stanje

u brojnom
stanju

u sastavu

3.200

pod komandom Vrlovnog taba NOV

i POJ do novemb r a 1943.
1. proleterski korpus NOVJ do 1. I
1945.
1. armija do kraja
rata

3.958
(15. V 1943)
4.075
(15. II 1943)
12.367
(krajem
1944)
11.775
(15. IV 1945)

1. prol. brigada do
k r a j a rata
3 prol. sandaka brigada do 4. VI 1943.
3. prol. (krajika) brigada do k r a j a rata
13. prol. brigada ,,Rade Konar" od nov.
1943. do kraja rata
8. crnogorska brigada
od sept. 1944. do mart a 1945.
Italijanska brigada Italia" od 29. X 1944.
do k r a j a rata
Artiljerijska
brigada
od 21. XI 1944. do kraja rata

3.220

3.280

pod komandom Vrnog taba NOV i

POJ do 10. IX
1943.
2. udarni korpus
NOVJ do 14. I I I
1944.
Vrhovni tab NOV
i POJ do 20. V
1943.
2. udarni korpus
NOVJ do 28. VII
1944.
Operativna
grupa
divizija do sredine
avgusta 1944.
Glavni tab Srbije
do januara 1945.
Vrhovni tab NOV
i POJ do kraja
marta 1945.
1. armija do 15.
IV 1945.
Generaltab JA do
kraja rata

3.155
(8. XII 1942)
2.680
(krajem
1943)
9.886
(krajem
1944)
10.142
(29. III 1945)

2. proletrska brigada
do kraja rata (od seiptembra do decembra
1944. u 21. diviziji)
4. proleterska (crnogorska) brigada do
kraja rata (od septembra 1943. do januara 1944. u 3. diviziji)
2. dalmatinska brigad a do 27. I 1944.
3. proleterska (san-
daka)
brigada
od
septembra do decembra 1943.
3. srpska brigada od
10. II 1944. do kraja
rata
6. srpska brigada od
17. IX 1944. do marta
1945.
Artiljerijska
brigada
od 15. I I I 1945. do
kraja rata

2.1

<a
"S
0,
1

10

automata
i pitolja

samostalne
jedinice

Naoruanje
topova

brigade

rata

minobacaa

Datum

Nalazila se
u sastavu

tekih mitraljeza

Red. b

's '

Promene u toku

od jedinica

pukomitraljeza

Promene u toku rata

Naziv divizije
i promene

11

12

13

14

15

Primedbe ii zvori

16

A. NARODNOOSLOBODILACKE DIVIZIJE:
1

Prva
proleterska 1. XI 1942.
narodnooslobodiu Bosanskom
laka udarna divi- Petrovcu
zija NOVJ

1. proleterska
brigada
3. proleterska
sandaka bri3. krajika NO
brigada

2 Druga proleterska 1. XI 6942 .

2. proleterska
NO udarna divizija u s. Tievu
brigada
NOVJ
(Bos. Krajina) 4. proleterska
brigada
2. dalmatinska
brigada

NAPOMENA:
1) Pored naznaenog naziva u zagradama su dati nazivi koji odreuju teritorijalnu (zaviajnu) pripadnost divizija i sa kojima su one bile poznate u NOR-u.
2) Za dan formiranja u najveem broj-u sluajeva uzeta je naredba o formiranju divizija.
3) Uzete su samo brigade, dok ostale samostalne jedinice i odredi nisu prikazani.
4) Naoruanje divizije je uzeto prema prvom dokumentu sa kojim se raspolagalo.

227
34
20
5
/479
(Stanje na dan 15. II 1943)

94

20
7
2
/311
(Stanje 8. XII 1942)

Mio Lekovi Ivan

Antonovski: Osnovni
podaci o divizijama
NOVJ
formrana
u
NOR" Vojnostorijski glasnik 1959, b r .
6, str. 3839
(U daljem tekstu: Mio Lekovi, n..)
Zbornik
NOR-a, tom
IV, k n j . 10, str. 194
195.

Mio
Lekovi,
n..,
str. 3839
AVII, K. 731, reg. b r .
37/1
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 267
Jovo Vukoti, Druga proleterska divizija",
VIZ,
Beograd
1972.

3 Trea (crnogorska)
narodnooslobodilaka udarna divizija NOVJ

9. XI 1942.
u s. Perduhovu (na Glamokom polju)

4 4. (krajika) NO 9. XI 1942.
udarna dizivija
NOVJ

5. crnogorska
brigada
10. hercegovaka brigada
1. dalmatinska
brigada

2. krajika
brigada
5. krajika
brigada
6. krajika
brigada

34.000 Vrhovni tab NOV

i POJ do juna
1943.
od 13. juna do
septembra 1943. nije postojala
2. korpus NOVJ
do 25. IV 1945.
2. armija do kraja rata

5.400
(30. XII 1944)
6.661
(1. IV 1945)

5. proleterska (crnogorska)
brigada do
kraja rata
10. hercegovaka brigada do novembra
1943.
1. dalmatinska brigada
do 13. VI 1943.
3. sandaka brigada
od 4. do 13. VI 1942.
4. proleterska (crnogorska)
brigada
od
septembra 1943. do januara 1944.
6. crnogorska brigada
od 14. XI 1943. do 23.
II 1944.
7. crnogorska brigada
od 30. XII 1943. do
kraja rata
9. crnogorska brigada
od 1. IV 1944. do kraja rata
Italijanska brigada ,,Aosta" od oktobra do
decembra 1943.
1. brigada divizije Garibaldi" m a j 1944.
Artiljerijska
brigada
od 20. IV 1945. do
kraja rata

1. bosanski korpus
NOVJ do maja
1943.
2. bosanski korpus
NOVJ do oktobra
1943.
5. bosanski korpus
NOVJ do 25. IV
1945.
2. armija do kraja
rata

4.089
(1. XII 1942)
4.705
15. XII 1942)
4.370
(30. III 1943)
3.277
(oktobar
1943)
4.033
(30. XI 1943)
5.634
(1. I 1944)
6. 237
(15. II 1944)
5. 024
(1. IX 1944)
6.682
(1. XI 1944)
7.532
(1. I 1945)
6.997
(5. V 1945)

2. krajika brigada do
10. IV 1943.
5. krajika brigada do
10. IV 1943.
6. krajika brigada do
kraja rata
8. krajika brigada od
31. XII 1942. do kraja
rata (u Unskoj operrativnoj grupi maj
juli 1943)
12. krajika brigada od
sredine februara do 1.
VI 1943.
10. krajika brigada od
maja do 10. X 1943.
11. krajika brigada od
8. IX 1943. do kraja
rata
Artiljerijska
brigada
od 12. V 1945. do kraja rata

Mio Lekovi, n..,

str, 4041
Leksikon NOR-a, str.
1121

3.068

200

24
21
3
272
(Stanje 1. XII 1942)

Isto
Zbornik NOR-a, tom
IV, knj. 8, str. 220
221

9. XI 1942.

1. krajika
NOU brigada
4. krajika
NOU brigada
7. krajika
NO brigada

6 esta (lika) divizija NOVJ (19. I I I

1944. dobila naziv
6. lika proleterska
divizija
Nikola
Tesla")

22. XI 1942.

1. brigada NOV
Hrvatske
2. brigada NOV
Hrvatske
9. brigada NOV
Hrvatske

7 Sedma (banijska)
divizija NOVJ (poetkom septembra
1943. dobila naziv
udarna)

22. XI 1942.
u Banijskom
Klasniu

7. banijska brigada
8. banijska brigada
13. proleterska
brigada Rade
Konar" (do 11.
XII 1942. 13.
brigada Josip
Kra")

Peta (krajika) u
darna divizija
NOVJ

1. krajika NOU brigada do k r a j a rata

4. krajika NOU brigada do krajaa rata
7. krajika brigada do
7. III 1943.
2. krajika brigada u
maju 1943.
10. krajika brigada od
10. X 1943. do 14. I I I
1945.
2. brigada divizije Garibaldi" februarmaj
1944.
21. srpska brigada od
8. X 1944. do 17. XII
1944.
1. jugoslovenska brigada od 12. XII 1944.
do kraja rata.
Artiljerijska
brigada
od 30. XI 1944. do
kraja rata

2.642

124

4.230
1. hrvatski korpus
(19. XII NOVJ do 7. X
1942)
1943.
4. korpus NOVJ
do 9. XI 1943.
1. proleterski korpus NOVJ do 1. I
1945.
1. armija do kraja
rata

4.230
1. lika prol. brigada
(19. XII 1944) do kraja rata
2. lika prol. brigada
do kraja rata
3. lika prol. brigada
do kraja rata
22. srpska (Kosmajska)
brigada od 8. X 1944.
do 7. III 1945.
Artiljerijska
brigada
od decembra 1944. do
kraja rata

2.869

123

2.539
(25. XI
1942)

7. banijska brigada (1.

brigada 7. divizije) do
kraja rata
8. banijska brigada (2.
brigada 7. divizije) do
6. XII 1944.
13. prol. brigada Rade Konar" do 26. XII
1942.
16. banijska brigada
6.660
od 26. XII 1942. do 30.
(24. XI 1944) VI 1943.
5.941
3. brigada 7. divizije
(januar 1945) od 11. IX 1943. do
kraja rata
6.258
(april 1945) 4. brigada 7. divizije
(od 6. XII 1944. 2.
brigada 7. divizije) od
11. IX 1942. do kraja

1.231

44

2.667

1. bosanski korpus
NOVJ do sredine
oktobra 1943.
Vrhovni tab NOV
i POJ do 28. VII
1944.
tab
operativne
drupe divizija do
sredine septembra
1944.
1. proleterski korpus NOVJ do 1. I
1945.
1. armija do kraja
rata

1. hrvatski korpus
NOVJ do poetka
februara 1943.
Vrhovni tab NOV
i POJ do 31. VIII
1943.
4. korpus NOVJ
do k r a j a rata

2.667
(1. I 1943)
7.663
(25. XI 1944)
8.019
(1. II 1945)

3.167
(8. I 1943)
4.268
(29. X 1943)
4.329
(28. XI 1943)
4.910
(26. II 1944)
5.469
jula 1944)

18

10

225

Mio Lekovi, n..,

str. 4243
Zbornik NOR, tom IV,
knj. 9, str. 1415

29

1
(Stanje 1. I 1943)

Mio Lekovi, n..,

str. 4243
Zbornik NOR, tom V,
kj. 10, str. 220221

9
2
1
(Stanje 25. XI 1942)

95

Mio Lekovi, n..,

str. 4243
Zbornik NOR, tom V,
knj. 9, str. 288 i 314
Leksikon NOR-a, knj.
2, str. 1017

Osma
(kordunaka) divizija NOVJ
(17. VI 1944. dobila
naziv udarna)

22. XI 1942.
na Kordunu

Deveta
(dalmatin- 13. II 1943.
ska) divzija NOVJ u Imotskom
(3. XII 1944. dobila privremeno
naziv udarna)
rasformirana
12. IV 1943.
ponovo obnovIjena 8. IX
1943.

10 Deseta
(krajika) 13. II 1943.
NOU divizija NOVJ

4. kordunaka
brigada
5. kordunaka
brigada
6. hrvatska (1.
primorsko-goranska brigada)

3.137

3. dalmatinska
brigada
4. dalmatinska
brigada
5. dalmatinska
brigada

2.868

9. krajika
Ribniki
brigada ,,Simo NOP odred
olaja" (nepotpuna)

oko 700

1. hrvatski korpus
NOVJ do 7. X
1943.
4. korpus NOVJ do
kraja rata

Vrhovni tab NOV

i POJ do 12. IV
1943.
Glavni tab NOV
i PO Hrvatske od
8. IX do 7. X 1943.
8. korpus NOVJ
do 2. III 1943.
4. armija do kraja
rata

1. bosanski korpus
NOVJ do maja
1943.
2. bosanski korpus
NOVJ do oktobra
1943.
5. korpus NOVJ
do 25. IV 1945.
2. armija do kraja
rata

4.186
(4. III 1943)
4.663
(30. VI 1943)
5.156
(29. XI 1943)
5.207
(28. I 1944)
5.358
(23. VII 1944)
5.484
25. XII 1944)
5.266
(februar
1945)
7.775
(20. IV 1945)

4. kordunaka brigada
(1. brigada 8. divizije)
do kraja rata
5. kordunaka brigada
(2. brigada 8. divizije)
ao kraja rata
g. (i. primorsko-goranska) brigada do 9.
XII 1942.
15. kordunaka brigada
(3. brigada 8. divizije)
od 5. XII 1942. do
kraja rata
Karlovaka brigada od
5. III do 1. V 1944.
Muslimanska brigada
cd marta 1945. do kraja rata

1.379

56

14
1

112
(Stanje 22. XI 1942)

Mio Lekovi,
n..,
str. 4445
Zbornik NOR, tom V,
knj. 9, str. 288

3.182
(15. X 1943)
3.369
(20. XII 1943)
2.354
(28. II 1944)

3. dalmatinska brigada do 12. IV 1943. i

ponovo od 8. IX 1943.
do kraja rata
4. dalmatinska brigada
do 12. IV 1943. i ponovo od 15. X 1943.
do kraja rata
5. dalmatinska brigada
do 12. IV 1943.
1. dalmatinska brigada
od 8. IX 1943. do 24.
I 1944.
13. dalmatinska brigada od 24. I 1944. do
15. III 1945.
2. dalmatinska proleterska brigada od 5. I
1945. do kraja rata

1.702

27

22
5

(Stanje 30. III 1943)

Mio Lekovi, n..,

str. 4445
AVII, K. 842, reg. br.
912
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 233

9. krajika brigada do
kraja rata
10. krajika brigada
od marta do aprila
1943.
7. krajika brigada od
10. VIII 1943. do kraja rata
13. krajika brigada
od septembra 1943. do
26. III 1944.
17. krajika brigada
od maja 1944. do kraja rata

3.577

268

7
3
(Stanje 14. XII 1943)

2.288

(april 1944)
2.675
(1. VII 1944)
5.823
(19. XII 1944)
8.179
(20. I 1945)
8.098
(30. IV 1945)

3.509
(oktobar 1943)
4.866
(14. XI 1943)
5.037)
(januar 1944)
3.714
(maja 1944)
3.356
(juna 1944)
3.826
(jula 1944)
4.293
(septembar
1944)
5.859
(oktobar 1944)
6.574
(decembar
1944)
7.973
(2. V 1945)

145

Mio Lekovi, n..,

str. 4445
Zbornik NOR, tom IV,
knj. 20, dok. 69

11 Jedanaesta (kraji- 1. VI 1943.

ka) NOU divizija u srednjoj
NOVJ (do 19. VIII Bosni
1943. nosila naziv
Dvanaesta divizija
NOVJ*

5. krajika
brigada
12. krajika
brigada

Banjaluki
NOP odred
Kozaraki
NOP odred

nepoznato 2. bosanski korpus

NOVJ do 10. VIII
1943.
1. bosanski korpus
NOVJ do oktobra
1943.
3. korpus NOVJ
do 1. XII 1943.
5. korpus NOVJ
do sredine jula
1944.
3. korpus NOVJ
do 19. IX 1944.
12. korpus NOVJ
do 12. XII 1944.
1. proleterski korpus NOVJ do 1. I
1945.
1. armija do kraja
ata

2.696
(15. II 1944)
3 477
(1 V 1944)
2 169
(15. IX 1944)
4.884
(27. X 1944)
4.355
(1. XI 1944)
7.237
(25. XI 1944)
5.927
(16. V 1945)

5. krajika brigada do
kraja rata
12
d

'

krajika
kra

bri

1.894

146

4
7

(Stanje 15. II 1944)

202

Sada

rata

J
2. krajika brigada od
juna 1943. do sredine septembra 1943.

Mio Lekovi,
str. 4647
Zbornik NOR-a,
IV, knj. 22, str.
Leksikon NOR-a,
1, str. 408

n..,
tom
296
knj.

14.
srednje-bosanska
brigada od 20.
X
1943. do jula 1944.
32. srpska brigada od
1. X 1944. do 7. III
1945.
8. crnogorska brigada
od 7. III 1945. do kraja rata
12. slavonska brigada
od novembra 1943. do
maja 1944.
18. hrvatska (bosanska) brigada od marta
do avgusta 1944.
Artiljerijska
brigada
od 9. II 1945. do kraja rata.

12 12. (slavonska) di- 30. XII 1942.

vizija NOVJ (do 9. u Slavoniji s.
V 1943. nosila na- Zaile i Gornji
ziv 4. divizija NOV Borki
Hrvatske od 11. X
proglaena za udarnu)

12. slavonska
brigada
17. slavonska
brigada
16. NO brigada
Hrvatske
(od.
29. VI 1943. Omladinska brigada Joe Vlahovi")

2.693
Glavni tab Hrvat(30. I 1943) ske do 17. V 1943.
1. slavonski korpus NOVJ do 20.
VI 1943.
2. korpus
NOV
Hrvatske do 7. X
1943.
6. korpus NOVJ
do 21. IV 1945.
3. armija do kraja
rata

3.226
12. slavonska prole(19. IV 1943) terska brigada do 3.
3.476
XI 1943. i ponovo od
(31. VIII 1943)17. V 1944. do kraja
2.786
rata
(21. XII 1943) 16 omladinska briga3-089
da Joe Vlahovi" do
(31. I 1944) 3 X I 1943.
3.569
<1 VII 19441 1 7 ' b o n s k a brigada
V
' 6 294
' do 17. V 1943.
(1. XII 1944) 18. slavonska brigada
6.367
od 9. III 9143. do 28.
(15. I 1945) VII 1944.
5.228
25. (Brodska) brigada
(1. V 1945) od 3. XI 1943. do februara 1944.
Cehoslovaka brigada
Jan ika" od 3. XI
1943. do februara 1944.
i ponovo od juna 1944.
do 23. IV 1945.
4. brigada 12. divizije
od 28. IX 1944. do
kraja rata
Osjeka brigada od 1.
III 1944. do kraja rata

1.987

99

8+4
5
1
(Stanje 15. II 1943)

160

Mio Lekovi, n..,

str. 46-47
AVII, K. 907, reg. br.
21/7

13 Trinaesta (Primor- Druga polovina 6. hrvatska

sko-goranska) divi- aprila 1943. u brigada
zija NOVJ (21. XII Brinju
(1. priimorsko1944. dobila naziv
-goranska briudarna)
gada)
14. hrvatska
brigada
(2. primorskongoranska brigada)

1.986
Glavni tab Hrvat24. V 1943. ske do 10. V 1943.
I. hrvatski korpus
do 7. X 1943.
4. korpus NOVJ
do 30. I 1944.
II. korpus NOVJ
do 23. IV 1945.
4. armija do kraja
rata

14 etrnaesta divizija
NOVJ (1. slovenaka) (od 26. X 1944.
dobila naziv udarna) od 3. XI 1951.
proleterska

13. VII 1943.

1. slovenaka
brigada Tone
Tomi"
2. slovenaka
brigada
Ljubo e r c e r "
3. slovenaka
brigada Ivan
Gradnik"
7. slovenaka
brigada Franc
Preern"

2.400

pod komandom
Glavnog taba NOV
i PO Slovenije do
poetka
oktobra
1943.
7. korpus NOVJ
do 6. I 1944.
4. operativna zona
NOV i PO Slovenije do kraja rata

1.982
6. hrvatska brigada (1.
(20. VII 1943) brigada 13. divizije) do
5.103
kraja rata
(31. X 1943) . . ,
, . ,
h at Ska bn
5.359
fvti
h "
H
2
b l g a d a 13
(31. XII 1943) : /
. ' tdlV,zlJ
4 506
(februar
3. brigada 13. divizije
1944)
od septembra 1943. do
4.647
16. VI 1944.
(20. VIII 1944)
, . , .. . . . . .
.
3. brigada 13. divizije
,.>
1
(nova) od 25. VII 1944.
(decembar
. ,
do
kra a
rata
1944)
'
3.754
4. brigada 13. divizije
(20. II 1945) od septembra 1943. do
5.591
1. I 1944.
(30. IV 1945) 4 ... . . .
. . .
Artiljerijska
brigada
od 8. V 1945.

2.673
1.025

1. brigada Tone Tomi" do kraja rata

2. brigada Ljubo erc e r " d o kraja rata
3. brigada Ivan Gradn i k " od 9. VIII 1943.
do sredine septembra
1943.
7.
brigada
Franc
Preern" od 9. VIII
1943.
13. loka (kasnije 13.
brigada Mirko Brai") od 23. IX 1943.
do k r a j a rata
11. (brkinska)) Snenika brigada od 17.
septembra 1943. do 17.
oktobra 1943.
Ribska brigada od 23.
IX 1943. do 3. oktobra
1943.
16. brigada (Transka) od 3. X do sredine oktobra 1943.
6.
brigada
Slavko
Slander" od 8. IV
1945. do k r a j a rata
11. brigada Milo Zidanek" od 8. IV 1945.
do kraja rata

1.310

59

17

83

2.054

30
109

6
I

4
37

Mio Lekovi,
n.
str. 48-49
AVII, k. 105, reg. b:
41/4
Leksikon NOR-a, kn
II, str. 1133

Stanje prilikom form

"fja
YT 1 0
Stanje 22. XI 1943.
AVII-ANOR, k. 92:
i8/3
dok
M. LekoviJ. Ant<
novski, n..
* Stanje na poetk
mara u t a j e r s k u (
I 1944.

15 Petnaesta divizija 13. VII 1943 .

4. slovenaka
NOVJ (2. Slovenac- kod Dolenjskih brigada Matika)
Toplica
ja Gubec"
5. slovenaka
brigada Ivan
Cankar"
6. slovenaka
brigada Slavko Slander"

(vojvo- 2. VII 1943.

16 esnaesta
anska) NOU divi- u istonoj
Bosni
zija NOVJ

1. vojvoanska
brigada
2. vojvoanska
brigada
3. vojvoanska
brigada

17 Sedamnaesta (isto- 2. VII 1943.

nobosanska) NOU
divizija NOVJ

6. istono-bosanska brigada
1. (15) majevika brigada

baterija topova
48 mm
1. divizion od
12. IX 1943.
2. divizion sredinom septembra 1943.
Jurina eta od
1. XII 1944. i
Jurini
bataljon od februara 1945.

1.616

1.500

Majeviki
NOP odred
art. baterija
pt. baterija
pionirska eta
eta za vezu
intendantska
eta
sanitetska eta

pod
komandom
Glavnog taba NOV
i PO Slovenije do
poetka oktobra
1943.
7. korpus NOVJ
do kraja rata

Glavni tab Vojvodine do 1. VII

1944. (povremeno u
3. korpusu NOVJ)
12. korpus NOVJ
do 1. I 1943.
3. armija do kraja
rata

nepoznato 1. bosanski korpus

do oktobra 1943.
3. korpus NOVJ
do maja 1944.
2. udarni korpus
NOVJ do 28. VII
1944.
Stab
Operativne
grupe divizija do
sredine septembra
1944.
1. proleterski korpus do sredine oktobra 1944.
Glavni tab Srbije
do 3. XII 1944.
t a b June operativne grupe divizije do 1. I 1945.
2. armija do poetka aprila 1945.
1. armija do 21. IV
1945.
3. armija do kraja
rata

2.109

5.500
(1. XI 1943)
6.123
(30. XI 1943)
7.409
(1. II 1944)
6.123
(18, XI 1944)
6.037
(22. XI 1944)
8.598
(13. II 1945)
8.508
(1. V 1945)

2.669
(20. XI 1943)
2.459
(26. IV 1944)
1.564
(25. V 1944)
3.032
(30. IX 1944)
7.844
(1. I 1945)
8.773
(15. II 1945)
8.434
(1. V 1945)

4. brigada Matija Gu-

25

f C u d, krarja T
1.530
157
5. brigada Ivan Cank a r " do k r a j a rata
6. brigada
Slavko
Slander" do sredine
septembra 1943.
15. belokranjska brigada od 28. septembra
1943. do kraja rata
12. brigada od 24. septembra 1943. do kraja
rata
14. elezniarska brigada od 24. septembra
1943. do 18. XI 1943.
1. vojvoanska brigada
1.350
66
do kraja rata
2. vojvoanska brigada
do kraja rata
3. vojvoanska brigada
do 3. III 1944.
4. vojvoanska brigada
od 7. X 1943. do kraja rata
5. vojvoanska brigada
od 17. XI 1943. do 3.
III 1944.
15. vojvoanska brigada Sandor Petefi"
od 1. I 1945. do 31.
III 1945.
Artiljerijska
brigada
od 18. XI 1944. do kraja rata
6.
istono-bosanska
(proleterska)
brigada
do kraja rata
1. (15) majevika brigada do k r a j a rata
16. muslimanska brigada od 21. IX 1943.
do 15. III 1944.
18. hrvatska (bosanska) brigada od 2. X I I
1943. do marta 1944.
2. krajika brigada od
5. V 1944. do k r a j a
rata
3. italijanska brigada
Garibaldi" od sredine
marta do poetka aprila 1944.
Artiljerijska
brigada
od 17. XII 1944. do
kraja rata

1.885

125

4
B

2
1

18
14

(Stanje 20. XI 1943)

Stanje prilikom formil

nja
. VTT , q u
Stanje 1. VII 1944.
Zbornik NOR-a, t. 6,
knj. 15, dok. 46
VIG, 1959/6, str. 4849

Mio Lekovi,
n..,
str. 5051
Zbornik NOR-a, tom
IV, knj. 16, dok. 209
Peria
Gruji,
16.
vojvoanska divizija",
Vojno delo, Beograd
1959.

Mio Lekovi,
n...
str. 5051
Zbornik NOR-a, tom
IV, knj. 19, dok. 85
Gligo Mani,
17.
istonobosanska udarna divizija", VIZ, Beograd 1978.

18 Osamnaesta (slove- 14. IX 1943.

naka) divizija
u Zdenskoj
NOVJ
Vasi, u Dolenjskoj

8. slovenaka
brigada ,,Fran
Levstik"
9. slovenaka
brigada
10. slovenaka
brigada
(ljubljanska)

Artiljerijski divizion od 9. XI
1943.
Jurini
bataljon od 30. VIII
1944.

19 Devetnaesta (severnodalmatinska) divizija NOVJ (10.

XI 1944. dobila naziv udarna)

5. dalmatinska
brigada
6. dalmatinska
brigada
7. dalmatinska
brigada

Kninski NOP
odred
Severnodalmatinski NOP
odred
Zadarski NOP
odred

20 Dvadeseta (dalma- 10. X 1943.

tiska) divizija
Vrdovo (na
NOVJ
Dinari)

8. dalmatinska
brigada
9. dalmatinska
brigada
10. dalmatinska
brigada

Grahovsko-peuljski
NOP odred
Glamoki
NOP odred
Livanjski
NOP odred
Dinarski NOP
odred
Moseko-svilajski NOP
odred
Segetsko-marinski NOP
odred

21 Dvadesetprva (srp- 20. V 1944.

ska) divzija NOVJ s. Gajtan (pl.
(formirana kao 1. Radan)
srpska divizija, juna 1944. preimenovana u 21. NOU
diviziju)

4.

11. X 1943 .
u Bioviinom
selu (u Bukovici)

srpska bri-

5. sipska
gada
6. srpska
gada

bribri-

1.767

8. brigada Fran Levstik" do kraja rata

9. brigada do kraja
raita
10. brigada (Ljubljanska) do kraja rata
24. italijanska brigada
Fontanot" od januara do k r a j a aprila
1945.

1.084

6.053
(31. X 1943)
4.467
(28. II 1944)
4.523
(1. VII 1944)
7.777
(decembar
1944)
10.074
(20. II 1945)
9.835
(30. IV 1945)

5. dalmatinska brigada
do kraja rata
6. dalmatinska brigada
do kraja rata
7. dalmatinska brigada
do 16. VI 1944.
14. dalmatinska brigada od 28. VI 1944. do
kraja rata

1.900

oko 3.500 pod

komandom
krajem
Glavnog taba NOV
septem. i PO Slovenije do
2.796
poetka oktobra
1943.
7. korpus
NOVJ
do k r a j a rata

3.599

8. korpus NOVJ
do 2. III 1945.
4, armija do kraja
rata

3.110
8. korpus NOVJ
(30. X 1943) do 7. III 1945.
4. armija do kraja
rata

oko 1.000 Glavni tab Srbije

do 13. VIII 1944.
Stab
operativne
grupe divizije do
25. IX 1944.
1. proleterski korj u s NOVJ do 1. I
1945.
1. armija do kraja
rata

4.001
8. dalmatinska brigada
(20. XII 1943) do kraja rata
3.844
9. dalmatinska brigada
(28. II 1944) do kraja rata
4.999
10. dalmatinska briga(1. VII 1944) da do k r a j a rata
7.856
5. prekomorska briga(21. X I I 1944) da od 1. II do 11. IV
11.106
1945.
(15. II 1945)
9.134
(30. IV 1945)

5.463
(25. XI 1944)
6.579
(1. II 1945)
7.354
(1. III 1945)
9.932
(1. IV 1945)
9.414
(1. V 1945)

4. srpska brigada do
kraja rata
5. srpska brigada do
kraja rata
6. srpska brigada do
1. IX 1944.
2. proleterska brigada
od 1. IX do 18. XII
1944.
31. srpska brigada od
9. XI 1944. do k r a j a
rata
21. srpska brigada od
17. XII 1944. do 13. I
1945.
Artiljerijska
brigada
od 20. XII 1944. do
k r a j a rata

86

11

14

169

Stanje 1. VIII 1944.

Zbornik NOR-a, VI/15,
str. 284
Leksikon NOR-a, knj.
2, str. 806
VIG, 1959/6, str. 5051

126
38
11
1
176
(Stanje prilikom formiranja)

Mio Lekovi, n..,

str. 5051
AVII, k. 516, reg. br.
364.
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 235

205

Mio Lekovi,
n..,
Zbornik, Tom V, knj.
22, str. 611
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 294

17
28
1 451/299
(Stanje 14. XI 1944)

Mio Lekovi,
n..,
str. 5253
AVII, k. 15, reg. br.
2/3
Leksikon NOR-a, knj.
1. str. 290

1.856

67
34
13

(Stanje 31. XII 1943)

3.560

423

22 Dvadeset
druga 22. V 1944.
(srpska)
divizija
NOVJ
(formirana
kao 2. s r p s k a divizija, j u n a 1944.
preimenovana u 22.
diviziju, a j a n u a r a
1945. dobila naziv
udarna)

10. s r p s k a bri- Crnotravski

NOP o d r e d
gada
12. s r p s k a brigada
6. juno-moravs k a brigada (kasnije 8. srpska)

2.000

23

7. s r p s k a
gada
9. s r p s k a
gada

1.300

24

Dvadeset trea (srp- 6. VI 1944.

ska) divizija NOVJ u Toplici
(formirana kao 3.
s r p s k a divizija, a
j u n a 1944. preimenovana u 23. NOU
diviziju)

Dvadeset
etvrta
(srpska)
divizija
NOVJ
(formirana
kao 4. s r p s k a NO
divizija,
a
juna
1944. preimenovana
u 24. NO diviziju)

10. VI 1944.
11. s r p s k a
u Pustoj Reci gada
13. s r p s k a
gada
15. s r p s k a
gada
17. s r p s k a
.

bribri-

bribribribri-

ga a

25

Dvadeset peta (srp- 21. VI 1944.

16. s r p s k a briska) dvizija NOVJ u s. Tovrljane gada
(Prokuplje)
18. s r p s k a brigada
19. srpska brigada

Glavni tab Srbije

do 6. IX 1944.
13. korpus NOVJ
do 3. X I I 1944.
Glavni tab S r b i j e
do k r a j a rata (od
7. do 22. IV 1945.
u 1. armiji)

Glavni tab Srbije

do 6. I X 1944.
14. k o r p u s NOVJ
do 3. X I I 1944.
tab June operativne g r u p e divizij e do 1. I 1945.
2. a r m i j a do k r a j a
rata

6.000
8. s r p s k a brigada do
(6. IX 1944) k r a j a r a t a
5.925
jo s r p s k a brigada do
(22. X I I 1944) taja r a t a
7 810
(mart 1945) 12. s r p s k a brigada do
k r a j a rata
7.319
(25. IV 1945) Kosovska brigada m a j
7.800
- J U h 1944(9 V 1945) Artiljerijska
brigada
od 17. I I I 1945. do
kraja rata

2.000

(juna 1944)
5.929
(30 X 1944)
8.253
(21. X I 1944)
10.869
(23. X I 1944)
13.675
(15. I I I 1945)
8.854
(4. V 1945)

oko 2.000 pod

komandom
Glavnog taba Srb i j e do 6. IX
1944.
13.
k
N 0 V J
1944
do 3
X I I
' ,
pod
komandom
Glavnog taba Srb i j e kao rezerva
Generaltaba
do
kraja rata

3.054
(2. XI 1944)
5.122
(18. X I I 1944)
9.185
(28. II 1945)

oko 3.000 pod

komandom
Glavnog taba Srb i j e do 6. IX
1944.

13.000
(10. X 1944)
o k o 13.000
(1. I 1945)
8.970
(22. I I 1945)
7.000
(20. IV 1945)
7.000
(16. V 1945)

14. korpus NOVJ

do 3. X I I 1944.
pod
komandom
taba June operativne grupe divizij e do 1. I 1945.
2. a r m i j a do k r a j a
rata

5.890

223

1711 + 30 20
3
(Stanje 31. I 1945)

228

7. s r p s k a brigada do
kraja rata

Mio
Lekovi,
n..,
s t r . 2553
AVII, k. 25A, reg. b r .
572/1
ivojin NikoliBrka
,,22. divizija", N a r o d n a
knjiga, Beograd 1972.

Mio
Lekovi,
n..,
s t r . 5253
Leksikon NOR-a, k n j .
1, str. 294

9. s r p s k a brigada do
k r a j a rata
14. s r p s k a brigada od
17. VI 1944. do k r a j a
rata
1. jugoslovenska brigada od 9. X do 10. X I
1944.
Artiljerijska
brigada
(2. a r t i l j e r i j s k a brigada 14. k o r p u s a NOVJ)
od j a n u a r a 1945. do
k r a j a rata

1.527

148

11
13

217
(Stanje 2. XI 1944)

Mio
Lekovi,
n..,
s t r . 5455
AVII, k. 182, reg. b r .
42/1
Leksikon NOR-a, k n j .
1, str. 289

16. s r p s k a brigada do
k r a j a rata

10.000

130

20
50
2.000
(Stanje 18. XI 1944)

Mio
Lekovi,
str. 5455

18. s r p s k a brigada do
kraja rata

6.098

491

91
78
21 1.236
(Stanje 22. I I 1945)

Milojica Panteli, ,,25.

s r p s k a NOU divizija"
VIZ,
Beograd
1977,
str. 105, 223

11. s r p s k a brigada do
k r a j a rata
i3_ srpska brigada do
kraja

rata

15. s r p s k a brigada do
24. IX 1944.
17. srpska brigada do
kraja rata

19. s r p s k a brigada do
k r a j a rata
Leskovaki NOP odred
Pustoreki NOP odred
Orugliki NOP odred

n..,

Leksikon NOR-a, k n j .
1, str. 290

26 Dvadeset esta (dal- 8. X 1943.

.matinska) divizija
NOVJ (29. XI 1944.
dobila naziv udarna)

11. dalmatinska
brigada
12. dalmatinska
brigada
13. dalmatinska
brigada

Neretvanski
NOP odred
Makarski NOP
odred
Orjenski NOP
odred

3.769

8. korpus NOVJ
do 2. III 1945.
4. armija do kraja
rata

3.521
11. dalmatinska briga(29. XII 1943) da do kraja rata
5.093
12. dalmatinska briga(28. II 1944) da do kraja rata
6.331
13. dalmatinska briga(1. VII 1944) da do 24. I 1944.
8.504
i, dalmatinska prole(17. XI 1944) terska brigada od 24.
9.156
I 1944. do kraja rata
(15. XII 1944)3. prekomorska briga10.667
da od 26. VI 1944. do
(20. II 1945) kraja rata

2.890

145

2.290

97

65

34

237

Mio Lekovi, n..,

str. 5455
AVII, k. 516, reg. br.
34/6

11.423
1. tenkovska brigada
(30. IV 1945) Od 8. X 1944. do novembra 1944.
Neretvanski odred
Mosorski odred
Duvanjski odred
Makarski odred
Orjenski odred

27 Dvadeset
sedma 10. X 1943.
(istono-bosanska)
u Tuzli
divizija NOVJ
(formirana kao 3.
NO divizija 3. korpusa NOVJ, a 17.
X 1943. dobila naziv 27. NO udarna
divizija NOVJ)

2. krajika
brigada
17. majevika
brigada
18. hrvatska
(bosanska)
brigada

Biranski
NOP odred
Romanijski
NOP odred

2.037

3. korpus NOVJ
do k r a j a rata

3.444
(20. XI 1943)
2.251
(20. XI 1944)
3.226
(15. I 1945)

2. krajika brigada do
5. V 1944.

8
5
3
(Stanje 20. XI 1943)

Mio
Lekovi,
str. 5455

n..,

17. majevika brigada

do 6. III 1944.

Zbornik NOR-a, tom

IV, knj. 19, dok. 85

18. hrvatska
(bosanska) brigada do 2. XII
1943.

Leksikon NOR-a, knj.

1, str. 291

19. biranska brigada

od 24. X 1943. do kraja rata
16. muslimanska brigada od 19. V 1944. do
kraja rata
20. romanijska brigada
od 19. V 1944. do kraja rata
3. italijanska brigada
Garibaldi" od sredine februara 1944. do
sredine marta 1944.
Romanijski odred
Jahorinski odred
Srebreniki odred
Kladanjski odred
Biranski

odred

Kiadanjsko-ozrenski odred

28

Dvadeset osma (sla- 17. V 1943.

na Papuku
vonska) divizija
NOVJ
(formirana (s. Vujak i
kao
10.
divizija Ljuto)
NOV Hrvatske, 17.
X 1943. preimenovana u 28. NO diviziju, a 30. XI
1943. dobila naziv
udarna)

17. (slavonska)
brigada
21. (slavonska)
brigada

29 Dvadeset
deveta 16. XI 1943.
(hercegovaka)
udarna divizija
NOVJ

10.
ka
11.
ka
12.
ka

30 Trideseta (slovena- 6. X 1943.

ka) divizija NOVJ
(formirana kao Gorika divizija, ubrzo dobiva naziv 27.
divizija, a krajem
decembra 1943. 32.
divizija, krajem januara 1944. preimenovana u 30. diviziju) rasformirana
3. V 1945. u Trstu

1. slovenaka
Soka"
(17)
brigada
2. slovenaka
Soka"
(18)
brigada
3. slovenaka
Soka"
(20)
brigada

baterija minobacaa
mitraljeska
eta

hercegovabrigada
hercegovabrigada
hercegovabrigada

artiljerijski
divizion
in. bataljon
bat. za vezu
udarna eta

1.732

1. slavonskog korpusa do 20. VI

1943.
2. korpusa NOV Hrvatske do 7. X 1943.
6. korpusa NOVJ
do 13. IX 1944.
pod komandom 12.
korpusa NOVJ do
28. X 1944.
pod komandom 1.
proleterskog korpusa NOVJ do 6.
XII 1944.
pod komandom
taba June operativne grupe divizija do 1. I 1945.
2. armije do kraja
rata

17. slavonska brigada

do kraja rata
21. slavonska brigada
do kraja rata
2.820
25. (Brodska) brigada
(2. II 1944) od februara 1944. do
2.552
kraja rata
(1. VII 1944) Artiljerijska
brigada
3.923
od 6. IV 1945. do kra(10. X 1944) ja rata
9.175
(31. XII 1944)

1.320

68

1.500

2. udarnog korpusa NOVJ do 20. IV

1945.
4. armije do kraja
rata

1.567
(1. XII 1943)
2.798
(5. III 1944)
2.679
(21. V 1944)
6.440
(decembar
1944)
7.370
(15. I 1945
7.526
(25. III 1945)

10. hercegovaka brigada do kraja rata

11. hercegovaka brigada do kraja rata
12. hercegovaka brigada do aprila 1945.
13. hercegovaka brig a d a od 16. XI 1944.
do kraja rata
2. brig, divizije ,,Garibaldi" od septembra
1944.
14. hercegovaka brigada od 16. XI 1944.
do kraja rata
Artiljerijska
brigada
od 27. II 1945. do kraja rata
Severno-hercegovaki
odred
Juno-hercegovaki odred
Sitniki odred

1.935

143

2.200

u 3. (alpskoj) operativ. zoni NOV

i PO Slovenije do
22. XII 1943.
9. korpus NOVJ
do
rasformiranja
3. V 1945. u Trstu

1.732

17. brigada Simon

Gregori" do 3. V
1945.
18. brigada Bazovik a " do 3. V 1945.
19. brigada
Sreko
Kosovel" od kraja decembra 1944. do 3. V
1945.
20. (Soka) brigada od
21. X 1943. do 11. novembra 1943.
20. (14) brigada Triestina d'Assalto Garibaldi" od poetka avgusta 1944. do 3. V
1945.

1.035

75

2.422
(10. IX 1943)
2.330
(14. XI 1943)

14
9

80
(Stanje junijuli 1943)

15
20

(Stanje 21. V 1944)

10

Mio Lekovi,
n..,
str. 5657
AVII, k. 1121, reg. br.
4/5 i k. 105A, reg. br.
33/1
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 290

249

Mio Lekovi, n..,

str. 5657
AVII, k. 1143A, reg.
br. 2/12

160

. Stanje 1. VIII 1944.

Zbornik NOR-a, VI/15,
str.' 284
VIG, 1959/6, str. 5657
Narodno-osvobolidna
vojna na Slovenskem
19411945", str. 556,
608

JI

Trideset prva (slo- 6. X 1943.

venaka)
divizija
NOVJ
(formirana
kao Triglavska divizija, u b r z o dobija naziv 26. divizija, a k r a j e m decembra 1943. preimenovana
u
31.
diviziju)

7. slovenaka
brigada France P r e e r n "
16. slovenaka
brigada J a n k o
Premrl V o j k o "
Tolminska
brigada

32

Traka (transka) 6. X 1943.

divizija NOVJ, rasformirana
krajem
oktobra 1943.

3.213

u 3. (alpskoj) zoni
NOV i PO Sloven i j e do 22. X I I
1943.
9. k o r p u s NOVJ
do kraja rata

3. slovenaka
brigada
Ivan
Gradnik"
19. slovenaka
brigada Sreko Kosovel"
Italijanska traka
brigada
(Brigata Triestina d'Assalto)

1.500

p o d komandom Operativnog
taba
Glavnog taba NOV
i POJ za zapadnu
Sloveniju

1.764
(15. X I I
1943)

33

Trideset druga (za- 12. X I I 1943.

gorska) dvizija
na p o d r u j u
NOVJ
Kalnika

Brigada Braa
Radi"
Brigada Matij a Gubec"

34

Trideset trea (hrvatska) divizija

NOVJ

1. moslavaka
brigada
2. moslavaka
brigada

19. I 1944.
u Koprivnici

artiljerijski
divizion
in. b a t a l j o n
bat. za vezu
u d a r n a eta

t a b 3. operativne
zor.e (alpske) od
22. X 1943.

pod
komandom
taba 2. operativne zone H r v a t s k e
do 19. I 1944
10. k o r p u s NOVJ
do kraja rata

1.665
10. korpus NOVJ
(25. I l l do k r a j a r a t a
1944)

2.682

3. slovenaka brigada
I v a n G r a d n i k " od 3.
novembra 1943. do kraj a rata
7. slovenaka brigada
France P r e e r n " d o
kraja rata
16. slovenaka brigada
J a n k o Premrl V o j k o "
do k r a j a r a t a
Tolminska brigada do
25. X 1943.

1.807

103

23

191

S t a n j e 1. V I I I 1944.
Zbornik NOR-a, VI/15,
str. 284
VIG, 1959/6, str. 5657

3. slovenaka brigada
I v a n G r a d n i k " nije
dola u sastav divizije
NO vojna na Slovens k e m " , str. 606607
Tone Ferenc, Kapitulacija Italije in narodnoosvobodilna borba v Sloveniji jeseni
1943", Maribor
1967,
str. 593597

Gorika brigada od 17.

X 1943. do rasformiran j a divizije
bataljon slovenake
brigade Simon Gregori" od 17. X 1943.
do r a s f o r m i r a n j a divizije
bataljon razbijene Trake brigade

2.104
Brigada Braa R a d i "
(22. I 1944) (1. brigada 32. divizi1.588
je) do k r a j a rata
(3. IV 1944) Brigada Matija Gu1.320
b e c " (2. brigada 32.
(10. VII 1944) divizije) do k r a j a r a t a
2.745
Brigada Pavlek Mi(30. IX 1944) hovilMakin" (3. bri3.450
gaa 32. divizije) od
(24. X I I 1944) 19. XI 1944. do k r a j a
2.651
rata
(25. II 1945) 1. zagorska brigada (4.
3.527
brigada 32. divizije) od
(25. IV 1945) 11. II 1945. do k r a j a
3.237
rata
(10. V 1945)

992

62

14
5
3
(Stanje 15. X I I 1943)

96

Mio Lekovi,
n..,
str. 5859
AVII, k. 552, reg. b r .
2/1
Leksikon NOR-a, k n j .
2, str: 1130

1.567
1. moslavaka brigada
(1. VI 1944) do k r a j a r a t a
1.483
2. moslavaka brigada
(25. VI 1944) do k r a j a r a t a
2.032
3. brigada Nikola De(15. IX 1944) m o n j a " (pri formira4.034
n j u Milo Obili") od
(20. X I I 1944)25. IX 1944. do k r a j a
3.313
rata
(24. I I 1945)
3.150
(22. IV 1945)
3.044
(8. V 1945)

778

82

4
4
1
82/79
( S t a n j e 25. VI 1944)

Mio
Lekovi,
n..,
str. 5859
AVII, k. 552, reg. br.
4/1
Leksikon NOR-a, k n j .
2, str. 1132

35 Trideset
etvrta 30. I 1944.
(hrvatska) divizija u Zumberku
NOVJ
(poetkom
januara 1945. dobila naziv udarna)

Omladinska
brigada Joe
Vlahovi"
Brigada
Fran j o Ogulinac
Selio"

Zumberaki
NOP odred
Turopoljsko-posavski
NOP odred

3.363
(16. II
1944)

4. korpus NOVJ
do k r a j a rata

Omladinska
brigada
3.191
(20. V 1944) Joe Vlahovi" do 1.
V 1944.
3.581
(31. X 1944)
Brigada Franjo Ogu5.279
linacSeljo" do kraja
31. X 1944)
rata
5.503
(25. XII 1944) Karlovaka brigada od
5.551
1. V 1944. do kraja
(20. II 1945) rata
6.380
Zumberaka
brigada
(20. IV 1945)
od 27. VIII 1944. do
6.544
k r a j a rata
(16. V 1945)
umberaki odred

2.378
1.463

105

4
77/107
49
22
(Stanje 30. I 1944)

136
19
97
6 401/264
(Stanje 20. XII 1944)

Mio
Lekovi,
str. 5859

n..,

AVII, k. 460B, reg.

br. 6/811 i k. 1223,
reg. br. 24/5
Leksikon NOR-a, knj.
2, str. 1129

Turopolj sko-posavski
odred
Karlovaki

odred

Samoborsko-jaskamski
odred
Posavski odred

36 Trideset peta (li- 30. I 1944.

ka) divizija NOVJ u Lioi
(21. XII 1944. do- (rasformirana
bila naziv udarna) 2. IV 1945)

1. brigada
Operativnog
taba za Liku
2. brigada
Operativnog
taba za Liku

Liki NO
odred
Samostalni
partizanski bataljon Plavi
Jadran"
Artiljerijski divizion (3 baterije sa 9 orua)
eta za vezu
izviaka eta

2.662

11. korpus NOVJ

do 2. IV 1945. kada je rasformirana

2.730
1. brigada 35. divizije
(27. IV 1944) do 2. IV 1945.
V l f l 9 4 4 ) 2 ' b r i g a d a 35- d i i j e
' j 537
do 16. VI 1944.

((24
24

1.568

63

15
12
15
38/126
(Stanje 30. I 1944)

1.463

136

19
97
6 401/264
(Stanje 20. XII 1944)

(15. X 1944) 7. dalmatinska brigada

3.500
od 16. VI 1944. do 2.
(20. XII 1944) IV 1945. (kao 3. briga3.340
da 35. divizije)
(20. II 1945)
3. brigada 13. divizije
3.067
od 16. VI 1944. do 2.
(1. IV 1945)
IV 1945. (kao 2. brigada 35. divizije)

Mio
Lekovi,
str. 5859

n..,

AVII, k. 1611A, reg.

br. 1/421 i k. 1234,
reg. br. 28/4
Leksikon NOR-a, knj.
2, str. 1130

Liki odred

37 Trideset esta (voj- 3. III 1944.

voanska))
NOU u s. Bijeloj
divizija NOVJ
(pl. Majevica)

3. vojvoanska
brigada
5. vojvoanska
brigada
6. vojvoanska
brigada (nalazila se u Sremu,
itako da je tek
9. X 1944. ula
u sastav 36. divizije)

2.650

pod
komandom
Glavnog taba Vojvodine do 1. VII
1944. (povremeno i
pod komandom 3.
korpusa NOVJ)
12. korpus NOVJ
do 1. I 1945.
3. armija do kraja
rata

1.545
3. vojvoanska brigada
(25. VIII 1944) do kraja rata
4.562
5. vojvoanska brigada
(18. XI 1944)
do kraja rata
6.366
(1. X I I 1944) 6. vojvoanska brigada
do k r a j a rata
9.218
(16. II 1945)
11. vojvoanska briga9.378
da od 23. XI 1944. do
(23. III 1945)
2. IV 1945. kada je
7.792
rasformirana
(1. V 1945)
brigada
Artiljerijska
od 16. XII 1944. do
kraja rata

488
2.802

91

6
7
218/72
(Stanje 25. VIII 1944)
1 331/181
171
10
43
(Stanje 1. XII 1944)

Mio
Lekovi,
str. 60-61

n..,

Zbornik NOR-a, (tom

IV, knj. 28, str. 382
383
AVII, k. 213, reg. br.
5/8
Leksikon NOR-a, knj.
2, str. 1131

38

39

Trideset
s e d m a 4. I I I 1944.
(sandaka)
NOU u Sandaku
divizija NOVJ

Trideset osma (bosanska) NOU divizija NOVJ

40 Trideset
(bosanska)
NOVJ

deveta
divizija

3. proleterska
(sandaka)
brigada
4. sandaka
brigada
8. crnogorska
brigada

izviaka eta
(kasnije
bataljon)
vod za vezu
(kasnije eta)
pionirski vod
(eta)
divizijska bolnica
divizijska
intendantura

6. I I I 1944.
17. majevika
u s. Brani
brigada
(kod Bijeljine) 18. hrvatska
brigada

Majeviki
NOP odred
Tuzlanski
NOP odred
Posavsko-trebavski NOP
odred

26. I I I 1944.
u zapadnoj
Bosni

Udarni odrod
5. korpusa
NOVJ
Zmijanjski
NOP o d r e d
Banjaluki
NOP o d r e d
Pljevski
(Mrkotijiki)
NOP o d r e d

13. k r a j i k a
brigada
15. k r a j i k a
brigada

2. u d a r n o g korpusa NOVJ do k r a j a
rata

9.000
( k r a j e m 1944)
7.991
(1. I 1945)
11.188
(1. V 1945)

3. sandaka (proleterska) brigada do b r a j a

rata
4. sandaka brigada
do k r a j a rata
2.
brigada
divizije
Garibaldi" od 2. V
do 24. V I I I 1944.
8. crnogorska brigada
do k r a j a avgusta 1944.
5. sandaka brigada
od avgusta 1944. do
k r a j a rata
Artiljerijska
brigada
od 23. IV 1945. do
k r a j a rata
Pljevaljski o d r e d
Bjelopoljski odred

2.162

3.000
3. k o r p u s a NOVJ
na dan do k r a j a rata
formiranja

1.700
(1. X 1944)
2.706
(20. XI 1944)
4.218
(15. I 1945)
2.700
(15. II 1945)

17. majevika brigada

do k r a j a rata
18. hrvatska (bosanska) brigada do k r a j a
rata (izvesno vreme
aprilavgust 1944. pod
k o m a n d o m 11. divizije u s r e d n j o j Bosni)
21. istono-bosanska
brigada od 19. IX 1944.
do k r a j a r a t a
Artiljerijska
brigada
od 10. I I I 1945. do
k r a j a rata
Majeviki odred
Tuzlanski odred
Posavski odred
Mavanski odred

1.804

230

3.400
13. k r a j i k a brigada
(1. V 1944) do k r a j a rata
3.813
15. k r a j i k a brigada
(1. IX 1944) do k r a j a r a t a
4.609
16. k r a j i k a brigada
(1. X 1944) od m a j a 1944. do no6.804
vembra 1944.
(1. XI 1944) 20. k r a j i k a brigada
6.485
od o k t o b r a 1944. do
(15. X I I 1944) k r a j a rata
7.257
Udarni odred 5. kor(1. I I I 1945) pusa NOVJ
6.036
Zmijanjski odred
(31. I I I 1945) Banjaluki odred
Pljevski (Mrkonjiki)
odred
Podgrmeki odred
Dravsko-petrovaki odred

2.235

148

2.270

3.400

5. k o r p u s a NOVJ
do 25. IV 1945.
2. a r m i j a do k r a j a
rata

215

31
44

80/258
(Stanje 1. I 1945)

Miso
Le kovi,
str. 6061

n..,

Zbornik NOR-a, t o m
I I I , k n j . 10, str. 425
Leksikon NOR-a, k n j .
2, str. 1131

20
23
308
(Stanje 15. II 1945)

16

14

100/126

Mio
Lekovi,
n..,
s t r . 6061
AVII, k. 409, reg. b r .
33/2
Leksikon NOR-a, k n j .
2, str. 1130

Mio
Lekovi,
n..,
s t r . 6061
Zbornik NOR-a, t o m
IV, k n j . 26, str. 1011
AVII, k. 1267, reg. b r .
2/4
Leksikon NOR-a, k n j .
1, str. 250, 1129

41 etrdeseta (slavanska) divizija NOVJ

(5. II 1945. dobila
naziv udarna)

15. VII 1944.

42 etrdeset prva (ma- 25. VIII 1944.

kedonska) divizija u s. ekovu
NOVJ
(kod Kavadaraca)

18. slavonska
brigada
Omladinska
brigada
,,Joe
Vlahovi"

2.195
(1. VIII
1944)

6. korpusa NOVJ
do 21. IV 1945.
3. armija do kraja
rata

4.807
18. slavonska brigada
(oktobra 1944) od 28. VII 1944. do
6.278
kraja rata
(27. XII 1944) Omladinska
brigada
5.520
,,Joe Vlahovi" do
(5. II 1945) kraja rata
5.359
Virovitika brigada od
(maja 1945)
24. VIII 1944. do kraja rata

2, 9. i 10. makedonska
brigada

2.723

pod komandom
Glavnog taba Makedonije do poetka oktobra 1944.
15. korpus (2. bitoljski korpus) do
6. XII 1944.
pod
komandom
Glavnog taba Makedonije do kraja
rata

2. makedonska brigada
do poetka oktobra
3.820
1944. ponovo od 6. XI
(6. II 1945) 1944. do 6. XII 1944.
2.946
9. makedonska brigada
(17. III 1945) do 6. XI 1944.
3.425
10. makedonska briga(28. IV 1945) da do 6. XII 1944.
5.181
(15. V 1945) 11. makedonska brigada od septembra 1944.
do 6. XII 1944.

1.176

80

27
18
2
32/80
(Stanje 1. VIII 1944)

2.042

188

49
21
6 144/175
(Stanje 31. XII 1944)

Mio
Lekovi, n..,
str. 6263
Zbornik NOR-a, tom
V, knj. 31, str. 17 i
knj. 36, str. 564565

Stanje: 1. I 1945.

4.779

3.656

165

24

13

186/124

*VI""AN0R:

u.

3/0.

'

236

'

M. LekoviJ. Antonovski n..

Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 187

8. makedonska brigada
od 6. XII 1944. do
kraja rata
12. makedonska brigada od 6. XII 1944. do
k r a j a rata
17. makedonska brigada od 6. XII 1944. do
kraja rata
Artiljerijska
brigada
od prve polovine decembra 1944.

43 etrdeset
druga 7. IX 1944.
(makedonska) divi- u s. Lisice
zija NOVJ (sredi- (kod Titovog
nom decembra do- Velesa)
bila naziv udarna)

3, 8. i 12. makedonska NO
brigada

oko .1200 pod

komandom
Glavnog taba Makedonije do poetka oktobra 1944.
16. korpus NOVJ
(1. skopski korpus)
do 6. XII 1944.
15. korpus NOVJ
do 21. IV 1945.
1. armija do kraja
rata

5.994
(decembar
1944)
7.681
6.974
(april 1945)

3. makedonska brigada
do kraja rata
8. makedonska brigada
do 6. XII 1944.
12. makedonska brigada do 6. XII 1944.
14. makedonska brigada od 6. XII 1944. do
9. I 1945.
7. makedonsko-iptarska brigada od 9. I
1945. do k r a j a rata
16. makedonska brigada od 6. XII 1944. do
kraja rata
1. artiljerijska brigada od 18. II 1945. do
k r a j a rata

4.280

125

37

31

445/146

Stanje: 16. I 1945.

AVIIANOR, k. 1315,
d. 7/6
M. LekoviJ. Antonovski, n..
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 186

44 etrdeset 'trea (i- 29. VIII 1944.

starska) divizija
NOVJ

1. istarska brigada Vladimir

Gortan"
2. istarska brigada
3. istarska brigada

45 etrdeset
peta 3. IX 1944.
20. srpska bri(srpska) divizija
u s. Trgovitu gada
NOVJ
istona Srbija 23. srpska brigada

46 etrdeset
esta
srpska divizija
NOVJ

20. IX 1944.
u rejonu Pirota

47 etrdeset
sedma 1. X 1944.
(srpska) divizija
kod Lebana
NOVJ
(rasformirana
poetkom maja
1945)

1. pirotska
brigada
2. pirotska
brigada
1. vranjska brigada
(ove
brigade
su 3. X 1944.
preimenovane u
25, 27. i 26.
srpsku
brigadu)

15. srpska brigada

28. snpska brigada
29. srpska bri-

2.654
(1. IX
1944)

11. korpus NOVJ

do 23. IV 1945.
4. armija do kraja
rata

3.782
(20. IX 1944)
3.589
(17. XII 1944)
(20. X 1944)
2.837
3.201
(15. II 1945)
5.921
(30. IV 1945)

1.
istarska brigada
Vladimir Gortan" do
kraja rata
2. istarska brigada do
kraja rata
3. istarska brigada do
kraja rata
Grupa NOP odreda (1,
2. i 3. istarski odred)
Primorsko-goranski odred (neko vreme)

2.100

14. korpus NOVJ

do 3. XII 1944.
pod
komandom
taba June operativne grupe divizija do 1. I 1945.
2. armija do kraja
rata

5.300
(27. IX 1944)
10.000
(18. XI 1944)
12.137
(18. I 1945)
11.511
(28. II 1945)
13.000
(kraj aprila
1945)
10.917
(9. V 1945)

20. srpska brigada do

kraja rata
23. srpska brigada do
kraja rata
24. srpska brigada od
27. IX 1944. do kraja
rata

oko 3.000 13. korpus NOVJ

do 3. XII 1944.
pod
komandom
Glavnog taba Srbije do 8. II 1945.
pod komandom Operativnog
taba
za Kosmet do kraja rata

4.706

13. korpus NOVJ

do 3. XII 1944.
pod
komandom
Glavnog taba Srbije do 30. IV
1945, a poetkom
m a j a upuena
u
1. armiju, gde je
rasformirana

9.846
25. srpska brigada do
(25. X 1944) kraja rata
6.133
26. srpska brigada do
(25. XI 1944) kraja rata
7.429
27. srpska brigada do
(24. XII 1944) kraja rata
7.466
Bosiljgradski odred
(24. I 1945) Pinjski odred
6.106
Masuriki odred
(31. III 1945) Vranjski odred
6.380
(30. IV 1945)
5.985
(31. V 1945)

6.500
(18. XI 1944)
8.033
(18. XII 1944)
9.969
(31. I 1945)
10.045
(28. II 1945)
7.500
(28. IV 1945)

15. srpska brigada do

kraja rata
28. srpska brigada do
kraja rata
29. srpska brigada do
kraja rata
Pustoreki odred
Leskovaki odred
Jablaniki odred
Dobriki odred

2.118
1.187

173

36
17
1 346/453
(Stanje 1, IX 1944)
81
14
18
244/233
(Stanje 17. XII 1944)

Mio
Lekovi,
n..,
str. 6263
AVII, k. 423, reg. br.
26/3 i k. 1322, reg. br.
7/5

Mio
Lekovi,
n..,
sir. 6465
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 187

4.178

179

98
25
329
(Stanje 24. XII 1944)

Mio
Lekovi,
n..,
str. 6465
AVII, k. 1340, reg. br.
18/3
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 188

3.037

164

163
29
3 461
(Stanje 31. I 1945)

Mio
Lekovi,
n..,
str. 6465
AVII, k. 25A, reg. br.
57/2/1
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 188

48 etrdeset
osma 28. IX 1944.
(makedonska) divi- u s. Plasnici
zija NOVJ (u ja- (kod Kieva)
nuaru 1945. dobila
naziv udarna)

1, 6. i 15 makedonska i 4.
iptarska brigada

2.500

pod
komandom
Glavnog taba Makedonije do poetka oktobra 1944.
15. korpus NOVJ
do 21. IV 1945.
1. armije do kraja
rata

2.879
(30. XI 1944)
3.075
(8. XII 1944)
6.490
(1. IV 1945)
6.259
(14. IV 1945)

1. makedonska brigada
do kraja rata
6. makedonska brigada
do 6. XII 1944.
15. makedonska brigada do 6. XII 1944.
4. iptarska brigada do
29. XI 1944.
2. makedonska brigada
od 6. XII 1944. do kraja rata
7. makedonsko-iptarska brigada od 6. XII
1944. do 9. I 1945.
14. makedonska brigada od 9. I 1945. do
kraja rata

1.856

1:19

24

12

3.309

Stanje 10. XI 1944.

AVIIANOR, k. 1362,
d. 25/5
M. LekoviI. Antonovski, n..
Vojna
enciklopedija,
drugo izdanje, knj. 2,
str. 267
Leksikon NOR-a, k n j .
1, str. 186

2. artiljerijska brigada
od 18. II 1945. do kraja rata

49 etrdeset
deveta
(makedonska) divizija NOVJ

10. IX 1944.
u s. Crnovcu
(kod Bitolja)

5. i 7. make- Bitoljskodonska brigada -prespanski

NOP odred

1.500

pod
komandom
Glavnog taba Makedonije do poetka oktobra 1944.
15. korpus NOVJ
(2. bitoljski korpus) do 6. XII
1944.
pod
komandom
Glavnog taba Makedonije do kraja
rata

50 Pedeseta (makedon- 17. IX 1944.

4, 13. i 14. maska) divizija NOVJ u s. Mitrain- kedonska bricima (kod
gada
Borova)
(rasformirana
6. XII 1944)

2.425

pod
komandom
Glavnog taba Makedonije do poetka oktobra 1944.
u Bregalniko-strumikom
korpusu
NOVJ
do svoga
rasformiranja

4.905
2. makedonska brigada
XII 1944) od poetka oktobra
5.435
1944. do 6. XI 1944.
(30. XII 1944)5. makedonska brigada
do 6. XII 1944.
2.603
7. makedonska brigada
do 6. XII 1944.
6.002
(3. I 1945) 9. makedonska brigada
5.940
od 6. XI 1944. do
(1. III 1945) kraja rata
6.040
6. makedonska brigada
(29. III 1945) od 6. XII 1944. do
5.916
kraja rata
(1. V 1945) 11. makedonska briga5.821
da od 6. XII 1944. do
(15. V 1945) kraja rata
Artiljerijska
brigada
od 15. XI do 15. XII
1944.
Bitoljsko-prespanski
NOP odred

3.097

81

29

13

4. makedonska brigada
do
sredine
oktobra
3.523
1944.
(14 X 1944)
13. makedonska brigada do 6. XII 1944.
14. makedonska brigada do 6. XII 1944.
19. makedonska brigada od oktobra 1944. do
6. XII 1944.
Artiljerijska
brigada
od 10. X do 6. XII
1944.

3.425

75

20

14

213

Stanje: 1. I 1945.
AVIIANOR, k. 1374.
d. 12/8
M. LekoviJ. Antonovski, n..
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 185186

95

Stanje: I. XI 1944.
AVIIANOR, k. 233,
d. 5/8
M. LekoviJ. Antonovski, n..
Leksikon NOR-a, k n j .
2, str. 839

(16.

4.216

51

Pedeset prva (ma- 19. X 1944.

kedonska) divizija u s. irokom
NOVJ (6. XII 1944. Dolu (kod
preimenovana u no- Berova)
vu 50. diviziju
NOVJ)

4, 20. i 21. makedonska brigada

9ZVZ

u Bregalniko-strumikom
korpusu
NOVJ do 6. XII
1944.
pod
komandom
Glavnog taba Makedonije do kraja
rata

6.689

4. makedonska brigada
do kraja rata
5.622
20. makedonska briga(15. XII 1944)
da do kraja rata
5.539
(1. I 1945) 21. makedonska brigada do kraja rata
4.451
brigada
(31. I 1945) Artiljerijska
od 19. X do 6. XII
4.623
(31. III 1945)
3.915
(9. V 1945)

52 Kumanovska
zija NOVJ

divi- sredinom okto- 16, 17. i 18.

bra 1944. u s. makedonska
Zegljane
(kod brigada
Kumanova)
rasformirana
6. X I I 1944.

53 Pedeset prva (voj- 30. X 1944.

voanska)
udarna u Novom Sadu
divizija NOVJ (formirana kao 3. vojvoanska NOU divizija, a 13. XI
1944. preimenovana
u 51. NOU diviziju)

7. vojvoanska
brigada
8. vojvoanska
brigada
12. vojvoanska
brigada

54 Pedeset trea
jula 1944.
(srednjo-bosanska)
udarna divizija
NOVJ
(formirana
kao Srednjo-bosanska NOU divizija,
a krajem decembra 1944. dobila naziv 53. NOU divizija)

14. srednjobosanska brigada

18. srednjobosanska brigada

5.500

Prjavorski
NOP odred
Artiljerijski
divizion

16. korpus NOVJ

(1. skopski korpus)
do rasformiranja 6.
decembra 1944

5.489
(22. XI 1944)
5.169

1944

1.700

4.700

32

17

53

24

13

Stanje: 19. X 1944.

AVIIANOR, k. 1384,

w2

Stanje: 30. XI 1944.

AVIIANOR, k. 1384,
d. 16/2
Leksikon NOR-a, knj.
2, str. 838

16. makedonska brigada do 6. XII 1944.

17. makedonska brigada do 6. XI 1944.
18. makedonska brigada do 6. XII 1944.
Artiljerijska
brigada
od 30. X do 6. XII
1944.

3.206

185

19

172/213

Stanje: 24. XI 1944.

AVIIANOR, k. 233,
d. 36/7
Mio LekoviI. Antonovski, n..
Leksikon NOR-a, knj.
1, str. 589

oko 5.000 pod

komandom
Glavnog taba Vojvodine do 29. XI
1944.
12. korpus NOVJ
do 1. I 1945.
3. armija do kraja
rata

8.883
(15. XI 1944)
11.342
(1. I 1945)
10.130
(15. II 1945)
9.829
(1. III 1945)
8.686
(14. III 1945)
8.502
(1. IV 1945)
9.481
(15. V 1945)

7. vojvoanska brigada
do kraja rata
8. vojvoanska brigada
do kraja rata
12. vojvoanska brigada do kraja rata
14 vojvoanska brigad a o d 12. XI 1944. do
marta 1945. kada je
rasformirana
Artiljerijska
brigada
12. XI 1944. do
od
kraja rata.

3.940

415
68
82
21 1.153/553
(Stanje od 19. XI 1944)

Mio
Lekovi,
n..,
AVII, k. 1213, reg. br.
16/6 i k. 1396, reg. b r .

4.869

369

8/8

3.120
5. korpusa NOVJ
(krajem do 25. IV 1945.
jula 1944) 3. korpusa NOVJ
do kraja rata

3.120
(1. IX 1944)
5.863
(1. X 1944)

14.
srednjo-bosanska
brigada do kraja rata
ig
srednjo-bosanska
brigada do kraja rata

3.059

221
22
33
10
(Stanje krajem jula 1944)

3.058

221

..

19.
srednjo-bosanska
brigada od 7. 1X 1944.
do kraja rata

5 058
'
(15. XII 1944)
5 073
Majeviki odred

(1. I 1945)
5.534
d-

1 1 1 1945

>

Teanjsko-tesliki
red
Jajaki odred
Vlaiki odred
Uzlomaki

odred

Banjaluki odred

od-

80 135
64 1.249/539
(Stanje 30. III 1945)

22
31
10 413/431
(Stanje 1. I 1945)

Leksikon NOR-a, knj.

2, str. 838
Sreta Savi, 51. vojvoanska divizija",
VIZ, Beograd 1974.

Mio Lekovi, n..

Vojna
enciklopedija,
drugo izdanje knj. 6,
str. 616
AVII, k. 462, reg. br.
4/1

55

Pedeset druga (kosovsko-metohij ska)

NO divizija NOVJ

b.

divizije

56

57

8. II 1945.

korpusa

narodne

1. (hrvatska) divi-30. V I I 1944.

zija KNOJ (pri form i r a n j u : 1. divizija za zatitu naroda) f o r m i r a n a u
Lici. Od m a j a 1945.
u Zagrebu

1. (slovenaka) divizija KNOJ (formirana

kao
Kom a n d a Vojske dravne varnosti 1. I I I
1944, a preimenovana 3. X I I 1944. u
tab 1. slovenake
divizije KNOJ. Formirana u Toplicama kod N. Mesta.
Od m a j a 1945. u
Ljubljani

30. X I I 1944.

oko .OOO Operativni tab za

Kosovo i Metohiju
do k - a j a rata

1, 2. i 4. kosovsko>-metohij ska
brigada

odbrane

1, 2. i 4. kosovskometohijska brigada

septembar
1944. godine
3.520
kraj marta
1945. godine
3.049

4. brigada NO
od 18. V I I I
1944.
5. brigada NO
od
septembra
1944.
1.
zagrebaka
brigada NO od
poetka februara 1945.

6.016

172

32

20

105

M. LekoviI. Antonovski, n..

Stanje: 16. IV 1945.
AVIIANOR, k. 1411,
re
S- b r - 4 6 / 5

jugoslavije:

1, 2. i 3. hrvatska brigada
NO

1, 2. i 3. slove- 1 samostalni
naka brigada bataljon NO
Vojske dravne (marta 1944)
varnosti

2.200
Korpusa
narodne
boraca i
Ddbrane
od
15.
rukovodi- VIII 1944.
laca avgusta 1944.

oko 2.000 K o r p u s a
(1. X I I odbrane
1944)

preko
3.600
decembar
1944.

Korpus
odbrane

narodne

59 4. (beogradska) divizija KNOJ formirana u Beogradu

decembar 1944. 1. i 2. beograd- Samostalni

ska brigada NO bataljon od 19.
I I I 1945.

oko 5,500 K o r p u s a
decembar odbrane
1944.

narodne

60 5. (srpska) divizija
KNOJ f o r m i r a n a u
Kragujevcu

10. I 1945.

1, 2. i 3. srpska brigada NO

61 7. (vojvoanska) divizija KNOJ formirana u Novom

Sadu

oko 18. X I I
1944.

1, 2. i 3. vojvoanska brigada NO

8. (makedonska) di- prva polovina 1, 2. i 3. ma- 2 samostalna

vizija KNOJ for- decembra 1944. kedonska bri- bataljona NO
m i r a n a u Skoplju
gada NO
(decembar
1944)

10.552
januar
1944.

Hronologija, str. 810

VIG, 1959/6, str. 6869
Prema podacima VIG
1959/6, 1 divizija
KNOJ-a je f o r m i r a n a
5. V I I I 1944.
AVII, k. 128A, reg.
b r . 72/4

AVIIANOR, k. 222,
d. 4/1
Vojna
na
Slovenskem 19411945",
str. 1051

narodne

58 3. (bosansko-herce- decembar 1944. 1. bosanska i

govaka) divizija
3. hercegovaka
KNOJ f o r m i r a n a u
brigada NO
Jajcu. Od maja
1945. u Sarajevu

62

7.100
(1. I I I 1945)
7 322
7.013
(1. V 1945)

j a n u a r a 1945.
godine
4.200

2. brigada od
20. I 1945.

Hronologija NOV, str.

1024

Hronologija, str.

1024

Hronologija, str.

1051

Hronologija, str.

1022

3. brigada od
m a r t a 1945.

Korpusa
odbrane

narodne

oko 7.000 K o r p u s a
boraca i o d b r a n e
rukovodilaca

narodne

Korpusa
odbrane

narodne

16.400
od m a r t a 1945.

4. brigada od
poetka m a r t a
1945.

4 brigada od
aprila 1945.

Hronologija, str. 1022

A V I I - A N O R , k. 222,
d. 30/1, str. 1. (Istorijat 8. divizije KNOJ-a)

C. V A Z D U H O P L O V N E D I V I Z I J E :
63 11. vazduhoplovna 29. XII 1944.
lovaka divizija
u Rumi

64 42. vazduhoplovna 29. XII 1944.

jurina divizija
Novi Sad

111. lovaki puk 11. eta za vezu

112. lovaki puk 11. pokretna
113. lovaki puk aeroplanska
radionica

421. jurini puk eta za vezu

422. jurini puk divizijska po423. jurini puk kretna radionica
trenano odeIjenje za obuku pilota-juiinika

1.027

Vazduhoplovna
grupa Vitruk" i
Grupa vazduhoplovnih divizija od
marta 1945.

oko 1.100 Vazduhoplovna

grupa Vitruk" i
Grupa vazduhoplovnih divizija od
marta 1945.

134 lovaka aviona tipa JAK-1 JAK-3

i JAK-9

B. Lazarevi, Vazduhoplovstvo u NOR-u",

VIZ, Beograd 1972, str.
206

Mio
Lekovi,
n..,
str. 70
Leksikon NOR-a, tom
I, str. 409410

122 jurina aviona IL-2

3 aviona za preobuku UIL-2

B. Lazarevi, n.d., str.

201
M. LekoviI. Antonovski, n.., str. 70
Leksikon NOR-a, tom
I, str. 186

D. D I V I Z I J E S T R A N I H D R A V L J A N A U S A S T A V U N O V J :
75 Divizija Venezia" 2529. X 1943. 1, 2, 3, 4, 5, i
nastala od ra- 6. brigada
nije italijanske
divizije Venezia" koja je
prela na stranu NOVJ

66 Divizija
di"

Garibal- 2. XII 1943. u

rejonu Pljevlja
od ljudstva divizije
Venezia" i Taurineuse" u martu 1945. prebaena je iz Dubrovnika u Italiju

1, 2. i 3. brigada
Samoinicijativom
taba
di.
vizije Garibaldi"
decembra
1943. formirana
je i 4. brigada,
ali je rasformirana
nareenjem taba 2.
korpusa a njeno ljudstvo ulo u sastav ostale tri brigade da bi se 4.
brigada
ponovo
formirala
avgusta 1944.

oko 11.000 2. korpusa NOVJ

2. XII 1943. njeno
ljudstvo ulo u sastav divizije Garibaldi"

5.000

Pod komandom
taba 2. udarnog
korpusa NOVJ, do
poetka marta
1945.

VE, tom II, str. 27

Jovan Vujoevi, ,,Istorijski zapisi", str.
614
Vlado Strugar, Rat i
revolucija naroda Jugoslavije" Vojnoistorijski institut, Beograd 1962, str. 424

Zbornik NOR-a, tom

III, knj. 6, dok. 14,
166, 195, knj. 7, dok.
31, 46, 49, 57, 59, 224
VE, tom III, str. 123
164
Jovan Vujoevi, ,,Istorijski zapisi",
str.
606607 , 614617
Vlado Strugar, n.d.,
str. 124
Hronologija
NOR-a,
str. 541, 615, 699

67 Divizija Garibal- 17. VIII 1944. u

di Natisone"
s.
Grumnica
U
sastavu
NOV (Stremi) u BeSlovenije od 7. XI nekoj Sloveni1944. rasformirana ji, od italijankrajem aprila 1945. skih
brigada
Garibaldi Natisone" i Garibaldi Friuli"

156. brigada
Bruno
Buozzi"
157. brigada
Guido
Picelli"
158. brigada
Antonio Gram-

od formiranja do
ulaska u sastav 9.
korpusa NOVJ bila
je pod rukovodstvom
Komiteta
nacionalnog osloboenja severne Italije
od 7. XI 1944. u 9.
korpusu NOVJ
od marta 1945. u
7. korpusu (gde je
i rasformirana)

68 Divizija Garibal- Krajem aprila

di Fontanot"
(30. IV) 1945.
na
podruju
Brod na Kupi
nastala preformiranjem divizije
Garibaldi Natisone"
po osloboenju
Ljubljane otila je 20. V
1945. u Trst

Nova
brigada
Garibaldi"
(formirana od
156, 157. i 158.
brigade divizije
Garibaldi
Natisone")
Brigada Fontanot" iz 18.
slovenake divizije

1.026
7. korpusa JA do
(stanje kraja rata
1. V 1945)

oko 3.300
(27. IX 1944)
971
(sredina februara 1945)

599

63
9
2

165
(Slanje sredinom februara 1945)

Narodnoosvobodilna
vojna na Slovenskem
19411945, str. 748
749, 789790, 882883,
887, 972, 918, 937938,
970
Hronologija
NOR-a,
str. 543, 1021
VE, tom II, str. 27,
tom III, str. 164

Narodnoosvobodilna
vojna na Slovenskem
19411945", str. 919,
938939, 945 , 970
VE, tom III, str. 164

PREGLED
OPERATIVNIH ZONA
NO RODNO OSLOBODILAKE
VOJSKE JUGOSLAVIJE 1942 - 1945. GODINE

Poetni sastav i promene

Naziv
zone
i promene

u
&

Datum
formiranja
ili
preformiranja

Podinjenost

V
Pi

divizije i
samostalne
brigade
5

partizanski
odredi

samostalne
jedinice

vojnotoritorijlni
organi

Poetni
sastav taba
i promene

OPERATIVNE
1. t a b Prve operativne zone
NOV i PO Hrvatske
(Prilikom
formiranja nosio naziv:
tab 1. operativne zone NOP
odreda Hrvatske)

1. VI 1942.
prestao da postoji 22. XI
1942, kada je
njegove funkcije preuzeo tab
1. hrvatskog
korpusa NOVJ

G NOP odreda Hrvatske 1.

VI 1942.
G NOV i PO
Hrvatske 1. XI
1942.

1. lika NOU
brigada od 8.
VII do 22. XI
1942.
2. lika NOU
brigada od sredine avgusta do
22. XI 1942.
4. kordunaka
NOU
brigada
od 20. VIII do
22. XI 1942.
7. banijska
NOU
brigada
od 2. IX do
22. XI 1942.
8. banijska
NOU
brigada
od 7. IX do
22. XI 1942.
3. lika NOU
brigada od 9.
IX do 22. XI
1942.
5. kordunaka
NOU
brigada
od 16. IX do
22. X I 1942.

Grupa NOP odreda za Liku

Grupa Kordunakih NOP odreda
Banijski NOP
1942. do srediodred, od 1. VI
ne
septembra
1942.

ZONE

Tenkovski vod
Grupe NOP odreda za Liku
16. VI 1942.

Operativno
podruje

Brojno stanje i naoruanje

Primedbe i izvori

11

12

g 455
5.537
205
31
6
3

stanje: 8. VII 1942:

boraca
puaka
pukomitraljeza
mitraljez
minobacaa
topa

9.419
6.931
8
270
55
14
1
2
4

stanje: 18. IX 1942:

boraca
puka
automata
pukomitraljeza
mitraljeza
minobacaa
protivtenkovski mitraljez
protivtenkovska topa
topa

Zbornik NOR, t. V,
knj. 4, str. 219, 326 i
knj. 5, str. 7
AVIIANOR: k. 102
V, d. 17/4, d. 29/4
Vlado Strugar: Rat
i
revolucija
naroda
Jugoslavije", Beograd
1962, str. 358

10

N O V I PO H R V A T S K E
komandant:
Sreko Manola
politkomesar:
uro Kladarin

Lika, Kordun
i Banija

2. Stab Druge operativne zone

NOV i PO Hrvatske
od 1. XI 1942.
(Prilikom formiranja nosio
naziv: tab
Druge
operativne zone NOP
odreda Hrvatske)

13. IV 1942.
prestao da postoji 19. I 1944,
kada je njegove funkcije preuzeo tab 10.
korpusa NOVJ

G NOP odreda
Hrvatske
13. IV 1942.
G NOV i PO
Hrvatske 1. XI
1942.

13.
hrvatska
ZumberakoTri
portizanNOU
brigada -pokupski NOP ske grupe: oJosip K r a s " a odred od po. ko Zagreba, na
kasnije Rade jula 1942.
Kalniku i u
Konar" od 10. Moslavaki
Moslavini
25.
XI 1942. d o d r . NOP odred po- V 1942.
polovine
no- etak oktobra Moslavaki bavembra 1943.
1942.
taljon od 23.
2. NOU briga- Kalniki NOP VIII 1942.
da 2. operativ, odred 10. X
zone Hrvatske 1942.
(kasnije Bra- Turopoljskoa Radi") od -posavski NOP
4. IX 1943. do odred 21. VIII
12. XII 1943.
1943.
32. divizija
Zagrebaki
NOVJ 12. XII
NOP odred 13.
1943.
IX 1943.
Bjelovarski
NOP odred 25.
IX 1943.
Zagorski NOP
odred
5.
X
1943.

Zumberako
vojno podruje decem :
bar 1942.
Kalniko
vojno podruje

komandant:
Pavle
Vukomanovi Stipe
politkomesar:
Stanko Parma
13 IV 1942.

umberak,
Pokuplje,
Turopolje,
Moslavina,
Kalnik,
Prigorje i
Hrvatsko
Zagorje

Stanje: 8. VIII 1942:

190 boraca
156 puaka
6 pukomitraljeza
Stanje: 29. XII 1942:
1.399 boraca
1.165 puaka

Moslavako
vojno podruje decembar 1943.

55 pukomitraljeza
8 mitraljeza
Stanje: 20. V 1943:
2.115 boraca
1.553 puke
18 automata
70 pukomitraljeza
8 mitraljeza
3 minobacaa
1 top
Stanje: 15. XII 1943:
6.964 borca

Zbornik NOR, t. V,
knj. 3. str. 14: knj.
4, str. 330331
AVIIANOR: k. 102
B, d. 4/2 i d. 7'4,
k. 102 V, d. 21 '4 i d.
39/4,
k. 1472 A, d. 13/11,
k. 552, d. 2/1
u leto 1942, postojao
je paralelno sa ovim
tabom i tab NOPO
Hrvatskog Zagorja sve
do 24. VIII 1942. kada
su oba reorganizovana
u jedinstveni tab 2.
operativna zone NOP
odreda Hrvatske
Zbornik NOR, t. V,
knj. 4, str. 249251,
t. V, knj. 5, str. 202
208, t. II, knj. 5,
str. 395
Hronologija NOR, str.
531, 548, 550, 552, 553.
577, 594, 599

4.375 puaka
132 automata
196 pukomitraljeza
37 mitraljeza
13 minobacaa
13 minobacaa
6 protivtenkovskih topo\
3. t a b Tree operativne zone
NOV i PO Hrvatske
od 1. XI 1942.
(prilikom formiranja nosio
naziv: t a b
Tree operativne zone NOP
odreda Hrvatske)

sredina aprila
1942.
prestao da postoji 20. VI 1943,
kada je njegova funkcije preuzeo tab 2.
hrvatskog korpusa NOVJ za
podruje Slavonije, a Glavni tab Vojvodine 2. VII,
za podruje
Srema

GS NOP odreda Hrvatske

sredina aprila
1942.
G NOV i PO
Hrvatske 1. XI
1942.

I. (12) slavonska NOU brigada 11. X 1942.

15.
hrvatska
NO brigada od
II. II do 9. III
1943.

1. slavonski
NOP odred
sredina aprila
1942.
2. slavonski
NOP odred 16.
VIII 1942.
3. sremski NOP
odred
poet,
septembra
1942. i po. aprila 1943. (novi)

komandant:
Karlo
Mrazovi Gapar (Ortega)
politkomesar:
Bogdan CrnobrnjaTolja
sredina aprila
1642.

Slavonija i
Srem

Stanje: 17. VIII 1942:

1.665 boraca
1.325 puaka
31 pukomitraljez
3 mitraljeza
Stanje: 10. XI 1942:
1.277 boraca
622 puke
6 pukomitraljeza
5 mitraljeza
Stanje: 24. V 1943:
1.008 boraca
548 puaka
14 automata
10 pukomitraljeza
1 mitraljez

AVIIANOR: k. 102
B, d. 7/4, d. 28/2, d.
48/2;
k. 471 A, d. 5/9
k. 1481, d. 7/8, ("11/5,
d. 21/5;
k. 105, d. 21/1, d. 43/4,
d. 44/4;
Zbornik NOR, t. V,
knj. 6, str. 149154

4. Stab
etvrte
operativne zone NOV i PO
Hrvatske
od 1. XI 1942.
(prilikom formiranja nosio
naziv: t a b etvrte operativne zone NOP
odreda Hrvatske)

sredina aprila
1942.
rasformiran 13.
II 1943.
ponovo formiran drugom polovinom avgusta 1943.
prestao da postoji 5. X 1943,
kada je njegove
funkcije
preuzeo t a b 8.
korpusa NOVJ

G NOP odreda
Hrvatske
sredina aprila
1942.
G NOV i PO
Hrvatske 1. XI
1942.

1. dalmatinska
NOU
brigada
od 6. IX do 1.
XI 1942.
2. dalmatinska
NOU
brigada
od 3. X do 1.
XI 1942.
3. dalmatinska
NOU
brigada
od 12. XI 1942.
do 13. II 1943.
4. dalmatinska
NOU
brigada
od 9. I do 13.
II 1943.
5. dalmatinska
NOU
brigada
od poetka februara do 13.
II 1943. i u
septembru
1943.

S. t a b Pete operativne
zone
NOV i PO Hrvatske
od 1. XI 1942.
(Prilikom formiranja nosio
naziv: t a b Pete
operativne
zone NOP odreda Hrvatske)

4. V 1942.
prestao da postoji
21. VI
1943, kada je
njegove funkcije
preuzeo
tab
Grupe
primorsko-igoranskih
NOP
odreda

G NOP odreda
Hrvatske
4. V 1942.
G NOV i PO
Hrvatske 1. XI
1942.

6. primorsko-goranska NO
brigada od 12.
X 1942. do dr.
pol. apr. 1943.
14. primorsko-goranska NO
brigada od 26.
XI 1942. do dr.
pol. apr. 1943.

Severnodalmatinski NOP odred od 24. V

do 3. X 1942.
Srednjedalmatinski NOP odred od 23. VI
do 6. IX 1942.
3. NOP odred
IV operativne
zone Hrvatske
(junodalmatinski) od 4.
IX do poetka
novembra 1942.
Severnodalmatinski NOP odred
Kninski
NOP
odred
ibenskojtrogirski NOP odred
Cetinjski NOP
odred
Biokovski NOP
odred
Splitski
NOP
odred septembar 1943.

Primorsko-goranski NOP odred do 30. V

1942.
1. primorsko-goranski NOP
odred od 30.
V do 12. X
1942. i od 1. I
1943. do fasformiranja zone
2. primorskogoranski odred
od 3. V do 26.
XI 1942. i od
sred. juna 1943.
de rasformiranja zone

Tri
bataljona
severne, sredn j e i june
Dalmacije
Bataljon Starac Vujadin"
vodovi oko Livna sredina aprila 1942.
Bataljon Vojin Zirojevi"
Bataljon
Josip Jurevi" 6.
VI 1942.
Duvanjski NOP
bataljon avgust
1942.

99

|I

komandant:
Vicko Krstulovi
politkomesar:
Vojin
Zirojevie sredina aprila 1942.

1100

prvobitno
Dalmacija do
reke Neretve,
a posle cela
Dalmacija

11

1.030
996
32
2

Stanje: 15. IV 1942:

boraca
puaka
pukomitraljeza
mitraljeza

1.919
1.352
50
1

boraca
puke
pukomitraljeza
mitraljez

Stanje: 20. VIII 1942:

12
AVIIANOR: k 1603,
d. 3/5;
k. 1490 A, d. 3'2;
k. 105, d. 22/II, d.
25/2;
k. 102 B, d. 23/2, d.
3/2;
k. 1490 A, d. 3/2, d.
19/3, d. 54/2;
k. 1603, d. 3/5
Zbornik NOR, t. 5,
knj. 4, str. 143144
Hronologija NOB, str.
360, 361, 367, 368, 373,
375, 410, 418, 426, 567

Moseki NOP
bataljon
septembar 1942.
Mosorski NOP
bataljon 27. X
1942.
Primorski
NOP bataljon
31. X 1942.
Bataljon Vid
Mihaljevi" kr.
oktobra 1942.
Imotski
NOP
bataljon
Neretvanski
NOP bataljon
septembar
1943.

komandant:
Veljko Kovaevi
politkomesar:
Mijo Vukeli 4.
V 1942.

Stanje: 5. VII 1942:

Gorski
Kotar,
Hrvat- 2.183 borca
sko primor- 1.365 puaka
36 pukomitraljeza
je, Istra
1 mitraljez

AVIIANOR: k.
V, d. 18/4, d. 27/2;
k. 106, d. 29/4;
k. 102 A, d. 54/1
Zbornik NOR, t.
k n j . 7, str. 113
Hronologija NOB,
410, 451, 497, 498
V. Strugar, n.d.,
359

102

V,
str.
str.

O P E R A T I V N E Z O N E N O V I PO S L O V E N I J E
7. XII 1942.

G NOV i PO
Slovenije od 7.
XII 1942.

2.
slovenaka
NO
brigada
Matija
Gubec" od 7. XII
1942.
3. slovenaka
NOU
brigada
Ivan Cankar"
7. XII 1942.

Istono-do!cnj4
ski NOP odred
i
Zapadnodolenjski NOP odred 7. XII
1942.

tab Druge (gorenjske) operativne zone NOV

i PO Slovenije

24. VI 1943
ukinuta u prvoj
polovini
avgusta 1943.

G NOV i PO
Slovenije 24. VI
1943.

8.
slovenaka
NOU
brigada
(kasnije 7. slovenaka NOU
brigada Franc
Preern")
12.
VII 1943.

Gorenjski NOP
odred 24. VI
1943.

8. tab Druge (notranjske) operativne zone

NOV i PO Slovenije

u prvoj polovini decembra

1942.
ukinut krajem
jula 1943,
a
njegove jedinice ule u sastav 7. korpusa NOVJ

G NOV i PO
Slovenije
decembar 1942.

1.
slovenaka
NOU
brigada
Tone
Tomi" od 7. XII
1943.
4.
slovenaka
NOU
brigada
Ljubo
ercer" od 11. XII
1942.

9. tab Tree (alpske) operativne zone NOV i

PO Slovenije

26. XII 1942.

prvi put ukinut 21. II 1943.
ponovo formiran 22. X 1943.
a ukinut 22.
XII 1943, kada
je
formiran
lab 9. korpusa NOVJ, koji
je preuzeo njegove funkcije

G NOV i PO 26. (triglavska)

Slovenije kra- divizija NOVJ
jem decembra i 27. (gorika)
divizija NOVJ
1942.
od 6. X 1943.
do 22. XII
1943.

6. tab Prve (dolenjske) operativne zone NOV

i PO Slovenije

komandant:
Milovan aranovi od 7. XII
1942. do 23. V
1943.
politkomesar:
Joe
Brilej
Bolko (Brezar)
od 7. XII 1942.
do 12. I 1943.

Dolenjska do
eleznike
pruge LjubIjanaKoevje

, .Narodnoosvobodilna
vojna na Slovenskem"
str. 395, 1040

Gorenjska
(osim Kamnikog podruja) i zapadni
deo
Koruke u Apolitkomesar:
Joe
Brilej ustriji
Bolko (Brezar)
od 24. VI 1943.
do 4. VIII
1S43.

NOV na Slovenskem", str. 395, 474,

1041

Notranjski
NOP odred 26.
XII 1942.

komandant:
Ivan Kavi
Nande od 11.
XII 1942. do
23- V 1943.
politkomesar:
Franc Popit
(Petrov) od 11.
XII 1942. do
3. V 1943.

Hronologija NOB, str.

395
NOV na Slovenskem", str. 395, 1041
VE, t. 7, str. 377,
378 i t. 5, str. 167

Dolomitski
NOP odred
Gorenjski NOP
odred
Soki NOP odred
krajem
decebra 1942.

Komanda Id- komandant:

rijskog vojMirko Brai
nog pcdru(Miran
Braja od 22 X da) od 26. XII
1V43. do kr. 1942. do 21. II
januara 1944.
1943.
Komanda
politkomesar:
Tolminskog
Franc Ravbar
vojnog podVitez od 26.
ivja od 29. x n 1 9 4 2 - d o
X 1943. dc 6. 14 1 1 9 4 3 XII 1943.

Koruki NOP
bataljon 12.
VII 1943.

komandant:
Pero Popivoda
od 24. VI 1943.
do 4. VIII
1943.

Notranjska

Primorska i
Gorenjska, sa
teritorijom
severno
od
eleznike
pruge LjubljanaPostojna

Hronologija NOB, str.

395 , 429
,,NOV na Slovenskem", str. 395 , 607,
620, 623, 1041
M. LekoviI. Antonovski: Osnovni podaci o divizijama
NOVJ formiranim u
NOR", VIG 1959, b r .
6, str. 56-57

10. t a b
etvrte
(tajerske) operativne
zone
NOV i PO Slovenije

11. tab Primorske

operativne zone NOV i PO
Slovenije

26. XII 1942.

nije delovao od
sredine
maja
do sredine septembra 1943.
obnovljen
18.
IX 1943. i bio
do kraja rata

21. II 1943.
ukinut 6. X
1943. a njegove
jedinice su dole pod komandu Operativnog
taba za zapadnu Sloveniju,
a zatim t a b 9.
korpusa NOVJ

G NOV i PO
Slovenije

6.
slovenaka Pohorski (Lac- Kamniki NOP
NOU
brigada kov) NOP od- bataljon januSlavko Slan- red od 4. XI ar 1943.
d e r " od 6. VIII 1943.
Moravki NOP
do poetka sep- Kokrki
NOP bataljon do
tembra 1943, u odred od no- sredine
janujanuarufebru vembra 1944.
ara 1943.
aru 1944. i od Koruki
NOP Kozjanski NOP
12. IV 1945.
odred od 29. bataljon do dePohorska
NO IX 1944.
cembra 1943. i
brigada
(kas- Kozjanski NOP od januara
nije 11. slove- odred od 27. 1944. do 27. IV
naka NO bri- IV 1944. do 9. 1944 (novi)
gada
Milo V 1945.
Pohorski NOP
Zidanek"
od Kamniko-zabataljon do 8.
8. I 1944.
savski NOP od- I 1943. i pono14.
divizija
red od 15. II vo od 3. V do
NOVJ od 28. II 1944.
po. septembra
1944. do kraja Istono-koru1943.
rata
ki NOP odred Savinjski NOP
od 5. II 1944. bataljon do 14.
do 24. II 1944. I 1943.
Koruka grupa Koruki
NOP
NOP odreda od bataljon jesen
24. II 1944. do 1943. do 5. II
20. IX 1944.
1944.

Komanda
PO Moravkog
vojnog podruja i Komanda podruja Gornjosavinske
doline jesen
1944.

komandant:
tajerska,
Franc Rozman Zasavlje i
Stane od 26. Kamniki
XII 1942. do predeo
13. VII 1943.
politkomesar:
Duan Kveder
Toma od 26.
X I I 1942. do
kraja maja
1943.

3.413
1.602
196
161
11
19
9

Stanje: 1. VIII 1944:

boraca
puke
automata
laki mitraljez
tekih mitraljeza
lakih minobacaa
protivtenkovskih puaka

6.666
3.014
552
281
12
32
1
15

Stanje: 1. X 1944:
boraca
puaka
automata
pukomitraljez
mitraljeza
laka minobacaa
teki minobaca
protivtenkovskih puaka

12.008
6.797
627
279
56
7
10
komandant:
Mirko
Brai
(Miran Brada)
od 21. II do
dr. pol. jula
1943.

G NOV i PO 5.
slovenaka Severno-priNOP
Slovenije do
NO
brigada morski
druge polovine Simon
Gre- odred do 10.
gori" od 10. IV 1943.
septem. 1943.
do Juno-primorOperativni tab IV 1943.
za zapadnu Slo- poet, avgusta ski NOP odred
veniju do ras- 1943. i u sep- do 10. IV 1943.
i u sept. 1943.
formiranja zo- tembru 1943.
ne
6.
slovenaka Primorski NOP
NO brigada I- odred od 1.
van Gradnik" VIII do sepod 10. IV 1943. tembra 1943.
do po. avgus- Zapadno-prita 1943. i u morski NOP oseptembru
dred od sredi1943.
ne
septembra
do 23. IX 1943.

Stanje: 31. V 1944:

2.734 borca

NOV na Slovenskem", str. 650, 651,

658, 659, 722, 767, 1042
VE, t. 4, str. 399400,
637, 677, t. 8, str.
661662, t. 6, str. 578
Zbornik NOR, t. VI,
knj. 10, str. 252253,
knj. 11. str. 275226,
257, knj. 14, str. 40-41,
k n j . 15, str. 284285,
knj. 16. str. 504505,
knj. 18, str. 536537

Stanje: 7. II 1945:
boraca
puaka
automata
pukomitraljeza
tekih mitraljeza
lakih bacaa
tekih bocaa

Slovensko
Primorje

NOV na Slovenskem", str. 295, 466,

493, 548, 608, 1043
V. Strugar, n.d., str.
360

Rejon Kieva
Debra
Struge i Gostivara

Hronologija NOB, str.

480, 584
Zbornik NOR, t. VII,
knj. 2, str. 166;
t. VII, knj. 1, str. 245
246 , 258, 322, 323,
356357, 372374, 388
389, 397, 399400;
t. VII, knj. 2, str.
54-56
V. Strugar, n.d., str.
359

politkomesar:
Duan Pirjevac
Ahac od 21.
II do dr. pol.
jula 1943. i od
10. IX do 6. X
1P43.

OPERATIVNE ZONE NOV I PO. MAKEDONIJE

12. t a b

Prve

o-

perativne zone
NOV i PO Makedonije

m a j 1943.

G NOV i PO

Kievsko-mav-

Kievski teren-

prestao da postoji u prvoj

polovini oktobra 1943. kada
su njegove funkcije preuzeli
tabovi Grupe
bataljona, a od
11. XI G Makedonije

Makedonije
m a j 1943.

rovski NOP odred m a j 1943.

1. NOP odred
1. oper. zone
(Mavrovski)
2. NOP odred
1. oper. zone
(Kievski) juli
1943.
NOP odred
,,Kopaka" 26.
IX 1943.

ski NOP bataljon 27. IX

1943.

komandant:
Ivan. Tanev
Dojinov
politkomesar:
Mino
BogdanovLargo 10.
VI 1943.

13. Stab Druge operativne zone

NOV i PO Makedonije

20. V 1943.
prestao da postoji u prvoj
polovini oktobra 1943. kada
su njegove funkcije preuzeli
tabovi grupa
bataljona a od
11. XI 1943.
Glavni tab
Makedonije

GS NOV i PO
Makedonije 20.
V 1943.

Bitoljsko-prespanski NOP odred Damjan

Gruev"
Bitoljski NOP
odred
Goce
Delev" 20. V
1943.
NOP odred
Drimkol"
NOP odred
Slavej"
NOP odred
Malesija" 23.
IX 1943.

NOP bataljon
Mire Acev"
od avgusta do
26. IX 1943.

komandant:
Todor Angelovski
zamenik politikog komesara: Lazar Had'popovski

jugozapadni
deo Makedonije

Hronologija NOB, str.

480, 583
Zbornik NOR, t. VII,
knj. 1, str. 303306,
317, 372374, 391393;
t. VII, knj. 2, str. 7
10, 3638, 55, 166

14. Stab Tree operativne zone

NOV i PO Makedonije

poetak
1943.

GS NOV i PO
Makedonije poetak maja
1943.

Tikveki NO
cdred
Dob:
Daskalov"
evelijski
NOP odred
Sava Mihajlov" poetak
maja 1943.

1. bataljon 3.
operativne zone
Strao
Pindur" 24. IX
1943.

komandant:
Nikola Minev
politkomesar:
Dimitar Angelov Gaber, poetak maja
1943.

trougao VelesBitolj
evelija

Hronologija NOB, str.

479, 630
Zbornik NOR, t. VII,
knj. 1, str. 239, 277;
t. VII, knj. 2, str. 39
40, 244246, 294, 297

lanovi taba:
Vano Prkev
Sermen i Todor Arsov
poginuli 21. V
143.

predvieno
da obuhvati
rejon: istono i severoistono
od
eleznike
pruge Veles
evelija i
juno od linije Veles
Koani

Hronologija NOB, str.

480
Zbornik NOR, t. VII,
knj. 1, str. 218

rukovodstvo
taba zone:
Boro Pockov,
Hristijan
Toaorovski i Vera Joci

obuhvatalo
rejone: Skopije, Kumanovo, Kriva
Palanka, Kratovo i Sveti
Nikola

Hronologija NOB, str.

534, 687

maja

prestao da postoji 20. XII

1943. kada je
njegove funkje preuzeo
Stab 2. makedonske brigade

15. t a b etvrte operativne zone

NOV i PO Makedonije

u toku samog
formiranja, pri
izlasku na teren razbijen od
neprijatelja 21.
V 1943. kod s.
Vinice (Koane)

G NOV i PO
Makedonije

16. tab Pete ope-

avgust 1943.
prestao da postoji formiran j e m 3. makedonske NO brigade
26.
II
1944.

G NOV i PO
Makedonije avgust 1943.

rativne
zone
NOV i PO Makedonije

Kumanovski
NOP odred avgust 1943.
Skopsko-kumanovski NOP odred 10. X
1943.

2. bataljon 3.
operativne zone
30. X 1943.

1. kumanovski
NOP bataljon
Jordan Nikf*lov" 1. Xlf
1943.
1. NOP bataljon Hristijan
Todorovski
Karpo" i 2.
NOP bataljon
Jordan Nikolov" 20. II
1S44.

Zbornik NOR: t. VII,

knj. 2, str. 116, 117,
273, 274, 275;
t. VII, knj. 3, str. 49,
50

17. Stab Prve (Skoipske) operativne zone NOV i

Po Makedonije

6. VIII 1944.
prestao da postoji u p r v o j
polovini oktobra 1944, formir a n j e m 16. korp u s a NOVJ

GS NOV i PO
Makedonije
V I I I 1944.

3. makedonska
NOU
brigada
6. V I I I 1944.
42.
divizija
NOVJ
8.
preevska
NO brigada
11.
makedonska NO brigada
12.
preevska
(bujanovaka)
NO brigada 7.
IX 1944.

Kumanovski
NOP odred 6.
V I I I 1944.
Skopski
NOP
odred 6. X
1944.

pri f o r m i r a n j u
dunost taba
zone vrio t a b
?. makedonske
NOU brigade
od 7. IX 1944.
dunost t a b a
2one vrio t a b
42. divizije
NOVJ

obuhvatao
rejone Kumanovo, Kriva
Palanka, Kratovo, Skoplje, Veles, Tetovo, Bujanovac, Preevo

Veleki NOP odred

Traje
Petkanovski"
Bitoljsko-presp a n s k i N 0 P 0dred 22 VIII
1944.

komandant:
Tihomir MiloevskiTia
politkomesar:
Naum
NaumovskiBore
6. V I I I 1944.

obuhvatao
rejone evelija, Tikve,
Prilep
Bitolj, Prespa

Hronologija NOB, str.

856, 857, 858, 876/ 901,
903, 904, 938
AVIIANOR: k. 240,
d. 12/4, k. 232, d.
23/1

16.
makedonska NO brigada 6. X 1944.
17.
makedonska NO brigada
18.
makedonska NO brigada 6. X 1944.

18. tab Drage (Bitolj&ke) operativne zone NOV

i PO Makedonije

6. VIII 1944.
prestao da postoji u prvoj
polovini oktobra 1944, formiranjem 15. korpusa NOVJ

G NOV i PO
Makedonije 6.
VIII 1944.

41.
divizija
NOVJ
7. makedonska
NO brigada 22.
VIII 1944.
49.
divizija
NOVJ 9. X 1944.

Hronologija NOB,
856, 938
AVIIANOR: k.
d. 12/4
Zbornik NOR, t.
k n j . 4, str. 145,
160

str.
240,
VII,
148,

Resansko-prespanski NOP odred

Kruevski NOP
odred
Prilepski NOP
odred
Mariovski NOP
odred
Tikveki NOP
odred
evelijski
NOP odred 9.
X 1944.

19. t a b
Tree
(bregalmiko-strumike) operativne zone
NOV i PO Makedonije

6. V I I I 1944.
prestao da postoji 3. X 1944,
formiranjem
Bregalniko-strumikog
korpusa NOVJ

G NOV i PO
Makedonije 6.
V I I I 1944.
G NOV i PO
V I I I 1944.

4. makedonska
NO brigada 30.
V I I I 1944.
50.
divizija
NOVJ 1. X 1944.

Maleevski
NOP o d r e d
Strumiki NOP
odred
Plakoviki
NOP o d r e d 30.
V I I I 1944.

pri f o r m i r a n j u
dunost taba
zone vrio t a b
4. m a k e d o n s k e
NO brigade

obuhvatao
rejone: tip,
Koane, Carevo Selo,
Berovo, Pehevo,
Strumica, Valandovo

Hronologija NOB, str.

856, 858, 859, 880, 933
AVIIANOR: k. 240,
d. 12/4

20.

tab
etvrte
(debarsko-kievske) operativne zone NOV
i PO Makedonije

6. VIII 1944.
prestao da postoji u prvoj
polovini oktobra 1944, formir a n j e m 15. korpusa NOVJ

Glavni tab
NOV i PO Makedonije 6.
VIII 1944.

1. makedonska
NOU brigada
1.
kosovsko-metohijska
NOU brigada
4. iptarska NO
brigada
Poreka NO
brigada 1. IX
1944.

Ceta za vezu
Izviaka eta
i auto-eta 5. X
1944.

pri formiranju obuhvatao

dunost taba rejone:
Ohzone vrio tab ri, Struga,
1. makedonske Debar, KieNOU brigade
vo, Makedonski Brod

Hronologija NOB, str.

856, 858, 859, 883, 938
AVIIANOR: k. 240,
d. 12/4, k. 232, d.
18, d. 9/3
Zbornik NOR, t. VII,
knj. 4, str. 58

Kosovski partizanski odred

3 samostalna
partizanska bataljona

komandant:
Milan Zear
politkomesar:
Ali ukrija

Kosovo

V. Strugar, n.d., str.

361
Dnevnik Milana Zeara, Arhiv Muzeja Kosovo, reg. br. 169/1

NOP odred
CuriPerljati"

partizanska eta Bajram Curi"

Bataljon KO-

politkomesar:
Milo Gili

Metohija

V. Strugar, n.d., str.

361

komandant:
Milan Korica
politkomesar:
Gsvra Mehani Vojkc

Srem

VE, t. 9, str. 113114

Sreta Savi, Srem u
NOR-u", Vojno delo,
Beograd, 1963, str. 507

Kievski NOP
odred 1. IX
1944.

48.
divizija
NOVJ 5. X 1944.

O P E R A T I V N E Z O N E N O V I PO K O S O V A I M E T O H I J E
Stab operativne
zone
za
Kosovo

6. VI 1943.
prestao da postoji 4. IX 1944.
kada je njegove funkcije preuzeo Operativni tab za Kosovo i Metohiju

22. t a b operativne
zone
za
Metohiju

6. VI 1943.
prestao da postoji 4. IX 1944.
kada je njegove funkcije preuzeo Operativni tab za Kosovo i Metohiju

21.

1. kosovska brigada

O P E R A T I V N E ZONE N O V I PO V O J V O D I N E
23. Stab Sremske
operativne 20ne

polovinom
1944.
prestao d a postoji
oktobra
1944, kada je
njegove funkcije
preuzeo
Glavni tab
Vojvodine

Frukogorski
NOP odred od
22
vn
1944.
do n
- I X l944Bosutski NOP
odred od 22.
VII 1944. do
1!. IX 1944.

24. Stab Banatske

operativne zone

avgust 1944.
prestao da postoji 14. X 1944.
kada je njegove funkcije preuzeo Glavni
Stab Vojvodine

Belocrkvanski
Panevaki
Vraki i 5. banatski NOP odredi avgust
1944.

komandant:
Marko Tanurdi
politkomesar:
Milojko Filipev

Banat

V. Strugar, n.d., str.

361
VE, t. 1, str. 474
Sreta Savi, n.d., str.
513

25. tab Bako-Baranjske operativne zone

avgust 1944.
prestao da postoji krajem oktobra 1944. kada je njegove
funkcije preuzeo Glavni tab
Vojvodine

Bako-palanaki
Novosadski
Somborski
Subotiki i
N 0 P odredi o d
k i a j a avgusta
do poetka novembra 1944.

komandant:
Svetislav
Velikovi
politkomesar:
Georgije Vasi

Baka i Baianja

V. Strugar, n.d., str.

361
VE, t. 1, str. 427
Sreta Savi, n.d., str.
514

PREGLED
KORPUSA
NARODNOOSLOBODILAKE
VOJSKE JUGOSLAVIJE 1942 - 1945. GODINE

Red.

br.

Poetni sastav i promene

Naziv
korpusa
i promene

Datum
formiranja
ili
preformiranja

Podinjenost

Prvi bosanski
korpus NOVJ
(od 5. X 1943.
je 3. korpus
NOVJ)

9. XI 1942.
Reorganizacijom od 11. V
1(43. podeljen
u dva korpusa:
1. i 2. bosansk korpus
NOVJ

divizije

partizanski
odredi

samostalne
jedinice

VS NOV i POJ

4. divizija
NOVJ od 9. XI
1942. do maja
1943.

svi NOP odredi zapadne i

istone Bosne

Prozorski NOP
bataljon
Zatitni
bataljon
1. haubiki divizion

5. divizija
NOVJ od 9. XI
1942. do sred.
oktobra 1943.
6.
istono-bosanska NO brigada od 9. XI
1942.
10. divizija
NOVJ od 13. II
do maja 1943.
11 divizija
NOVJ od 10.
VIII do 1. XII
1943.
17. divizija
NOVJ od oktobra 1943. do
maja 1944.
27. divizija
NOVJ od 10. X
1943. do kraja
rata
38. divizija
NOVJ od 6. I I I
1944. do kraja
rata
53. divizija
NOVJ od 25.
IV 1945. do
k r a j a rata

vojno-teritorijalni
organi
8
Vojna podruja:
Biha,
Drvar,
Jr.jce,
Podgrme,
Kiju,
Mrkonji-Grad

Poetni
sastav taba

Operativno
podruje

10

komandant:
Kota Na
politiki
komesar:
Osman Karabegovi
naelnik taba:
Branko Poljanac
9. XI 1942.

Brojno stanje i naoruanje

Prvobitno
cela Bosna. 8.677
Od maja do 7.188
oktobra 1943.
233
centralna
i
45
istona Bos26
na, a zatim
15
do kraja rata samo istona Bosna 9.2O
6.499
678
850
23
26
2
64

11
Stanje: 1. III 1943:
boraca
puaka
pukomitraljeza
mitraljeza
bacaa
topova
Stanje: 15. II 1945:
boraca
puaka
pukomitraljeza
automata
lakih minobacaa
tekih minobacaa
teka mitraljeza
protivtenkovskih puaka

Primedbe i izvori

12
VE, II izdanje, t. 10,
str. 9798
Mia
LekoviIvan
Antonovski, Osnovni
podaci o divizijama
NOVJ formiranim u
NOR", VIG, 1959, b r .
6, str. 41, 43 , 45, 47,
51, 55, 61, 67
Zbornik NOR, t. IV,
k n j . 9, str. 1415
AVIIANOR: k. 409,
d. 33/2

Prvi
hrvatski
korpus (od 5.
X 1943. etvrti korpus
NOVJ)

22. XI 1942.

GS NOV i PO
Hrvatske

6. divizija
NOVJ od 22.
XI 1942. do 9.
XI 1943.

komandant:
Ivan Gonjak
politiki
komesar:
Veeslav
HoIjevac
naelnik taba:
Bogdan Oreanin
2i. XI 1942.

Banijiski, Kordunaki i Liki od 22. XI

1942.

7. divizija
NOVJ od 22.
XI 1942. do poetka februara
1943. i ponovo
od 31. VIII
1943. do kraja
rata

Lika,
Kordun Banija,
Turopolje,
Pokuplje i
umbvak

2 protivtenkovska topa
10 lakih bacaa
7 tekih bacaa

Stanje: 31. X 1944:

23.873 boraca
12.197 puaka
816 automata
801 pukomitraljez
28 lakih mitraljeza
155 tekih mitraljeza
49 lakih bacaa

34. divizija
NOVJ od 30 I
1944. do kraja
rata

11. V 1943.
Prestao da postoji 22. IV
1945 kada su
njegove divizije ule u sastav 2. armije

V NOV i POJ

4. dvizija
NOVJ od 11. V
1943. do 25. IV
1945.
10. divizija
NOVJ od 11. V
1943. do 25. IV
1945.
11. divizija
NOVJ od 1. VI
do 10. VIII
1943. i od 1.
XII 1943. do
kraja jula
1944.
39. divizija
NOVJ od 26.
III 1944. do 25.
IV 1945.
53. divizija
NOVJ od jula
1944. do 25. IV
1945.

245 pukomitraljeza
7 topova

13. divizija
NOVJ od 10. V
1943. do 30. I
1944.

Drugi bosanski
korpus NOVJ
(od 5. X 1943.
Peti korpus
NOVJ)

5.279 puaka

VE, t. 2, str. 382383

Zbornik NOR, t. 5,
kj. 10, str. 252253 i
knj. 34, str. 560561

56 mitraljeza

8. divizija
NOVJ od 22.
XI 1942. do
kraja rata

Stanje 21. XII 1942:

8.468 boraca

54 teka bacaa

Livanjsko
Fcdgrmeko
vojne podruje

komandant:
Slavko Rodi
politiki
komesar:
Veljo Stojni
11. V 1942.

Bosanska
Krajina,
zapadna i
centralna
Bosna, a jedno vreme i
deo
Dalmacije

Stanje: 1. XI 1943:
9.804 borca
6.801 puka
110 automata
353 pukomitraljeza
47 teka mitraljeza
14 tekih bacaa
56 lakih bacaa
6 protivtenkovskih puaka
2 protivtenkovska topa
Stanje: 1. II 1945:
38.677
23.452
1.544
2.187
102
173
32
58
12
124
3
3

boraca
puke
pukomitraljeza
automata
laka minobacaa
teka minobacaa
protivtenkovske puke
protivtenkovskih topova
protivavionskih mitraljeza
teka mitraljeza
tenka
aviona

VE, t. 6, str. 661

Zbornik NOR, t. IV,
knj. 19, str. 1011
AVIIANOR: k. 462,
d. 4/2

Prvi slavonski
korpus
NOVJ
(od 20. VI
1943. Drugi hrvatski
korpus
od 5. X 1943.
esti
korpus
NOVJ)

Sedmi slovenski
korpus
NOVJ
(u poetku 6.
korpus)

17. V 1943.
Rasformiran
21. IV 1945.

3. X 1943.

G NOV i PO
Hrvatske

G NOV i PO
Slovenije

4. (12) divizija
NOVJ od 17 V
1943. do 21. IV
1945.
10. (28) divizija
NOVJ od 17.
IX 1943. do 13.
IX 1944.
40. divizija
NOVJ od 15.
VII 1944. do 21.
IV 1945.

14. divizija
NOVJ od 3. X
1943. do 6. I
1944.

komandant:
Fetar Drapin
politiki
komesar:
D r k o Brki
naelnik taba:
Mate Jerkovi
IV. V 1943.

Posavski, Podravski, Osjeki,

Poeki,
Bilogorski i Daruvarski

udarni
NOVJ

10. IX 1943.
Rasformiran
26 IV 1945.

V NOV i POJ

2. proleterska
divizija NOVJ
od 10. IX 1943.
do 14. III 1944.
i od 20. I do
28. VII 1944.
3. divizija
NOVJ od septembra 1943. do
24. IV 1945.
29. divizija
NOVJ od 21.
X I 1943. do 20.
IV 1945.
17. divizija
NOVJ od polovine maia do
28. VII 1944.
37. divizija
NOVJ od 4. I I I
1944. do 22. IV
1945.

g 4%
4
93
2 21
26

aianje: o. v i i
boraca
puaka
automata
pukomitraljez
mitraljeza
30 minobacaa

v u , t.
Zbornik
36
>

str. 4yi
NOR, t. V,
str
- ^64565

Stanje: 31. XII 1944:

14.982
5.830
1.028
421
156
53
22
29
11
13
Dolenjski i Not r a n j s k i 3. X
1943.

15. divizija
NOVJ od 3. X
1943. do k r a j a
rata
18 divizija
NOVJ od 3. X
1943. do k r a j a
rata
Italijanska
partizanska divizija
Garibaldi
Fontan o t " od k r a j a
aprila 1945. do
k r a j a rata
6 Drugi
korpus

Slavonija i
granine oblasti

Pljevaljsko
vojno podrujc
(oktobar
1943)

borca
puaka
automata
pukomitraljez
lakih i tekih
lakih i tekih
topa
protivoklopnih
protivoklopnih
bacaa Don

mitraljeza
bacaa
puaka
topova
Bul"

komandant:
P a j k o Tanaskcvi
politiki
komesar:
Joe Brilej
Bolko 3. X
1943.
naelnik taba:
F.ade Pehaek
G'J januara
1S44.

Notranjska
do komunikacije LjubljanaTrst,
Dolenjska,
Bela Krajina,
i slovenaki
deo I s t r e

Stanje: 1. VIII 1944:

7.948 boraca
5.343 puke
259 automata
413 i a k , h mitraljeza
47 tekih mitraljeza
50 lakih bacaa
23 teka bacaa
17 topova
47 protivtenkovskih puaka

komandant:
Fcko Dapevi
politiki
komesar:
Mitar Baki
naelnik taba:
Rudolf Primorac

Crna
Gora,
Sandak i
Hercegovina;
od
poetka
1945. podruje junog
dela istone
Bosne i oko
Sarajeva

Stanje: 2. I I I 1944:
17 ooo boraca (od ega 4.000
Italijana)
n.500 puaka
4 2 6 mukomitraljeza
2 2 protivtenkovske puke
JJQ bacaa
7 topova

VE, t. 8, str. 489-^90

Zbornik NOR, t. VI,
k n j . 15, str. 284285

VE, t. 2, str. 548

AVIIANOR: k. 394,
- 7!2

7 Prvi proleterski korpus

NOVJ

5. X 1943.
Prestao da postoji 1. I 1945.
kada su njegovi divizije obrazovale 1. armiju

7. X 1943.
Prestao da postoji 2. III
1945.

Osmi dalmatinski korpus

NOVJ

VS NOV i POJ

G NOV i PO
Hrvatske

1. proleterska
divizija od novembra
1943.
do 1. I 1945.
6. divizija
NOVJ od 9. XI
1943. do 1. I
1945.
10. divizija
NOVJ od 18. do
29. XI 1943.
5. divizija
NOVJ od 15.
IX 1944. do 1.
I 1945.
17. divizija
NOVJ od 15.
IX do polovine oktobra
1944.
21. divizija
NOVJ od 25.
IX 1944. do 1.
I 1945.
28. divizija
NOVJ od 28. X
do 3. XII 1944.

9. divizija
SevernodalmaNOVJ od 7. X tinski, Kninski,
1943. do 2. III Dinarski, Mo1945.
seko-svilajski,
19. divizija
Segetsko-maNOVJ od 11. X rinrinski, Mo1943. do 2. III sorski, Makar1945.
ski,
Imotski,
20. divizija
Neretvanski,
NOVJ od 10. X Grahovsko1943. do 2. III -Peuljski, Gla1945.
moki, Livanjski, NOP od26. divizija
NOVJ od sredi- red 7. X 1943.
ne oktobra
1943. do 2. III
1945.

Splitsko,
Cetinjsko,
Blokovsko
Kninsko
(novembar
1S43)
Severnodalmatmsko,
Srednjedalmatinsko
Junodalmatinsko.
Zadarsko,
Otoko,
Junodalmatinsko-otoko
vojne podruje

komandant:
Koa Popovi
politiki
komesar:
Mijalko Todorovi
naelnik taba:
Karlo Lali
(od 11. V 1944)

Zapadna Bo- Prilikom formiranja 8.000, u oktosna (oktobar bru 1944. godine 32.000. a 2. XII
1943juni
1944, imao je 50.000 boraca
1944)
Sandak, zaStanje: 15. II 1944:
padna Srbija 9.938 boraca
i umadija i 5 773 p u k e
Srem (juni
2 98 automata
1944januar
460 pukomitraljeza
1945)
131 mitraljez
33 minobacaa
38 lakih bacaa
6 topova
3 protivtenkovska topa
12 protivtenkovskih puaka

VE, t. 7, str. 496

Zbornik NOR, -t. 4,
k n j . 22, str. 285

komandant:
Favie Ili
politiki
komesar:
Ivica Kuko
naelnik taba:
Maks Bae

Dalmacija i
susedni krajevi

Stanje sredinom oktobra 1943.

VE, t. 6, str. 475-476

AVIIANOR: k. 105,
d. 33/3, k. 526, d. 18/3

13.049 borca
9.166 puaka
113 automata
482 pukomitraljeza
162 mitraljeza
86 minobacaa
44 protivtenkovske puke
1 protivtenkovski mitraljez
1 protivtenkovski top

45.524
25.816
5.211
1.852
250
91
8
82
71
68
18
35

Stanje: 28. II 1945:

borca
puaka
automata
pukomitraljeza
mitraljeza
protivtenkovsku puku
protivtenkovskih matraljeza
protivvenkovska topa
baca Don Bul"
topova i haubica
protivavionskih mitraljza
tenkova

Deveti slovenaki korpus

NOVJ

10 Deseti zagrebaki korpus

NOVJ

27. XII 1943.

G NOV i PO
Slovenije

30. divizija
NOVJ od 22.
XII 1943. do 3.
V 1945.
31. divizija
NOVJ od 22.
X I I 1943. do
k r a j a rata
Italijanska antifaistika divizija Garibaldi
Natizone"
od 7. XI 1944.
do m a r t a 1945.

Briki, Beneki, Primorski

Gorenjski, Zap.
koruki
NOP
odred

Italijanski bataljon Triestina d'Assalto'

19. I 1944.

G NOV i PO
Hrvatske

32. divizija
NOVJ od 19. I
1944. do k r a j a
rata

Zapadna
grupa NOP odreda 19. I 1944.
Istona grupa
NOP odreda 14.
I I I 1944.

3. diverzantski
bataljon 19. I
1944.

33. divizija
NOVJ od 19. I
1944. do kraja
rata

I d r i j s k o vojno p o d r u j e
k r a j e m 1943.

komandant:
Miroslav Ambrozi
politiki
komesar:
Duan Kveder
naelnik taba:
Branko Babi
Vlado
22. XII 1943.

Slovenako
p r i m o r j e do
komunikacije
Ljubljana
Trst; Gorenjska; zapadni
aeo Koruke;
Beneka Slo\ e n i j a i Rezija

Stanje: 1. VIII 1944:

7.770 boraca
5.248 puaka
355 automata
342 laka mitraljeza
52 teka mitraljeza
9 lakih minobacaa
6 tekih minobacaa
2 topa
2 protivteiikovska topa
13 protivtenkovskih puaka

VE, t. 2, str. 422

Zbornik, NOR, t. VI,
k n j . 15, str. 294285

komandant:
Vladimir Mateti
politiki
komesar:
Ivan ibi
naelnik taba:
Josip Rukovina
19. 1 1944.

Hrvatsko Zagorje,
Prigorje.
Kalnik
.
Moslavina
' Pod"
ravina

Stanje: 3. III 1944:

9.000 boraca
5.500 puaka
134 automata
200 pukomitraljeza
31 mitraljez
19 bacaa
6 protivtenkovskih topova

VE, t. 2, str. 409410

Zbornik NOR, t. 5,
k n j . 25 str. 600
AVIIANOR: k. 552,
d. 14/2

12.346
5.616
719
512
31

Stanje decembra 1944:

boraca
puaka
automata
pukomitraljeza
mitraljez

38 minobacaa
34 protivtenkovske puke
8 protivtenkovskih mitraljeza
30 protivtenkovska bacaa
3 protivtenkovska topa
14 topova i haubica
11 protivavionskih mitraljeza
2 tenka
11

Jedanaesti hrvatski korpus

NOVJ

30. I. 1944.
Prestao da postoji 23. IV
1945. kada su
njegove jedinice ule u sast a t 4. armije

G NOV i PO
Hrvatske
30. I 1944. i 4.
a r m i j a od 2.
I I I 1945.

13. divizija
NOVJ do 23.
IV 1945.
35. divizija
NOVJ od 30. I
1944. do 2. IV
1945.
43. divizija
NOVJ
od 29.
V I I I 1944. do
23. IV 1945.

jedinice
Operativnog taba
za Istru 30. I
1944.

komandant:
Pavle Jaki
politiki
komesar:
Arlur Turkulin
naelnik taba:
Mate Jerkovi

Lika, Gorski
Kotar,
Hrvatsko
Prim o r j e i Istra

Stanje: 4. III 1944.

8.500 boraca
6.000 puaka
550 automata
260 pukomitraljeza
56 mitraljeza
12 tekih bacaa
36 lakih bacaa
28 topova
Stanje: 28. I I I 1945.
11.020 boraca
4.268 puaka
2.008 automata
282 pukomitraljeza
39 tekih mitraljeza
46 lakih i tekih bacaa
17 topova
19 protivoklopnih bacaa
15 bacaa Don B u l "
3 trombonske puke

VE, t. 4, str. 37
Zbornik NOR, t. V.
k n j . 25, str. 601602
AVIIANOR: k. 573,
d. 16/5
Vlado Strugar, Rat i
revolucije naroda Jugoslavije",
Beograd
1962, str. 408

12 Dvanaesti vojvoanski korpus NOVJ

1. VII 1944.
F o r m i r a n j e m 3.
a i m i j e 1. I
1945. uao je u
r.jtn sastav.
Rasformiran
krajem rata

VS NOV i
Jugoslavije
VII 1944.
G NOV
Vojvodine
n. XI 1944.
1. i 1945.
sastavu 3.
mije

PO
1.

od
od
u

ar-

16. divizija
NOVJ od 1.
VII 1944.
36. divizija
NOVJ od 1.
VII 1944.
11. divizija
NOVJ od 19.
XI do 2. X I I
1944.
28. divizija
NOVJ u oktobru 1944.

13 Trinaesti srpski korpus

NOVJ

7. IX 1944.
Piestao da postoji 3. X I I
I ' M . kada su
njegove divizije dole pod
neposrednu komandu Glavnog
taba NOV i
PO Srbije

G NOV i PO
Srbije

2. proleterska
divizija NOVJ
od 7. do 20. IX
1944.
22. divizija
NOVJ od 7. IX
do 3. X I I 1944.
24. divizija
NOVJ od 7. IX
1944. do 3. X I I
1944.
4. divizija
NOVJ od 20.
IX 1944. do 3
X I I 1944.
47. divizija
NOVJ od 1. X
do 3. X I I 1944.

14 etrnaesti srpski korpus

NOVJ

6. IX 1944.
Prestao da postoji u prolee
1945.

G NOV i PO
Srbije od 1. I
1945. u sastavu
2. armije

23. divizija
NOVJ od'6. IX
1944.
25. divizija
NOVJ od 6. IX
1944.
45. divizija
NOVJ od 6. IX
1944.

15 Petnaesti Makedonski korp u s NOVJ (do

10. XI 1944. pod
nazivom 2.
korpus NOV
i PO Makedonije)

Prva polovina
oktobra 1944.
Prestao da postoji 23. IV
1945. kada su
njegove divizije ule u sastav 1. a r m i j e

G NOV i PO
Makedonije
a
od januara
1945. u sastavu
1. armije

41. divizija
NOVJ od 6.
XII 1944.
48. divizija
NOVJ do 23.
IV 1945.
49. divizija
NOVJ do 6.
XII 1944.
42. divizija
NOVJ od 6.
XII 1944. do 23.
IV 1945.

Ibarski, Jastrebarski, Rasinski, Jablaniki,

Dobriki,
Vranjski, Okrugliki, Pirotski, Bosiljgradski, Masuriki,
Pinjski, Krivopalanaki NOP
odredi

komandant:
Danilo Leki
politiki
komesar:
Stefan Mitrovi
naelnik taba:
IVileta uki
j u F 1944.

Stanje: 5. VII 1944:

Istona Bos5.766 boraca
na od jula
2.764 puke
1944; rejon
644 automata
Durmitora i
239 pukomitraljeza
Pivske plani29 tekih mitraljeza
ne (Crna Gora)
avgusta
1944. Ponovo
istona Bosna, onda zapadna Srbija, Srem, Bar a n j a i Podravina

VE, t. 2, str. 594

Zbornik NOR, t. IV,
k n j . 27, str. 280
V. Strugar, n.d., str.
408

komandant:
Ljubo Vukovi
politiki
komesar:
Vasilije Smajevi
i.aelnik taha:
Momilo PolekS ;
7. IX 1944.

Zapadna i
juna Srbija

Stanje: 9. XI 1944:
borca
puaka
pukomitraljeza
automata
lakih bacaa
tekih bacaa
laka mitraljeza
tekih mitraljeza
protivtenkovska puka
protivtenkovski top

VE, t. 10, str. 131

AVIIANOR: k 182,
d. 44/1

komandant:
Radivoje Jovar.ovi
politiki
komesar:
R a j a Nedeljkcvi
naelnik taba:
Svetislav Titarsc
6 IX 1944.

Istona Srbija,
dolina
Zapadne Morave i istona Bosna

Stanje: 9. XI 1944:

VE, t. 2, str. 269

AVIIANOR: k. 182,
d. 44/1

komandant:
I ihomir MiloevskiTio
politiki
komesar:
Naum NaumovskiBorce
naelnik taba:
ivcjin Rosi
oktobar 1944.

Juna i zapadna Makedonija, a od

1945. Srem i
Slavonija

33.653
13.700
477
1.211
13
35
333
28
31
1

58.967
24.181
404
5.743
27
136
479
256
3

boraca
puka
pukomitraljeza
automata
lakih bacaa
tekih bacaa
lakih mitraljeza
protivtenkovskih puaka
protivenkovska topa

11.340
6.077
320
298
38
66
26

Stanje oktobar 1944:

boraca
puaka
automata
pukomitraljeza
lakih i tekih bacaa
mitraljeza
protivtenkovskih puaka

VE, t. 6, str. 664

AVIIANOR: k. 233,
d. 36/7

16 esnaesti makedonski korpus NOVJ (do

10. XI 1944.
pod nazivom
1. korpusa
NOV i PO Makedonije)

Prva polovina
oktobra 1944.
Rasformiran
6. X I I 1944.

Glavni tab
NOV i PO Makedonije

42. divizija
NOVJ do 6.
XII 1944.
Kumanovska
divizija NOVJ
prva polovina
oktobra
1944.
do 6. XII 1944.

17 Bregalniko-strumiki korpus NOVJ

3. X 1944.
Jsasformiran
i-, X I I 1944.

G NOV i PO
Makedonije

50. divizija
NOVJ od 3. X
1944 do 6. X I I
1944.
51. divizija
NOVJ od 19. X
1944. do 6. XII
1944.

18 Korpus narodne odbrane Jugoslavije

15. VIII 1944.

V NOV i POJ

1.
(hrvatska)
divizija NO od
avgusta 1944.
1. (slovenaka)
divizija NO od
3. XII 1944.
3.
(bosansko-hercegovaka)
divizija NO od
decembra 1944.
4. (beogradska)
divizija NO od
decembra 1944.
5. (srpska) divizija NO od
10. I 1945.
7.
(vojvoanska) divizija
NO od 18. XII
1944.
8. (makedonska divizija NO
od 6. XII 1944.

1. brigada NO
(crnogorska)
od avgusta
1944.
2. brigada NO
(sandaka) od
1. I 1945.
3. brigada NO
(kosmetska) od
26. I 1945.

komandant:
Peta: Brajovi
- Uuro
politiki
komesar:
Bero Cukar
naelnik taba:
Kosta Jamak
u oktobru 1944.

Severna Makedonija

komandant:
Peco Trajkov
politiki
komesar:
Cvetko Stefar.ovski
naelnik taba:
Vujadin Popovi
od 3. X 1944.

Istona i
centralna
Makedonija

komandant:
Jovo Vukoti
politiki
komesar:
VJado Jani

6.737
4.585
353
283
17
41
21

11.963
8.361
156
130
42
56
36
2

Stanje oktobar 1944:

boraca
puaka
automata
pukomitraljeza
lakih i tekih bacaa
mitraljez
protivtenkovska puka

VE, t. 9, str. 412493

VE, t. 9, str. 492493
AVIIANOR: k. 233,
d. 36/7

Stanje 24. XI 1944.

borca
puka
automata
pukomitraljeza
laka i teka bacaa
mitraljeza
topova i haubica
protivtenkovske puke

VE, t. 2, str. 7
AVIIANOR: k. 233,
d. 36/7

Hronologija oslobodilake borbe naroda

Jugoslavije", str. 838
M. LekoviJ. Antonovski, n.., str. 68
69
AVIIANOR: k. 222,
d. 4/11

PREGLED
NARODNOOSLOBODILAKIH
PARTIZANSKIH
ODREDA JUGOSLAVIJE 1941-1945. GODINA

PREGLED
TERITORIJALNIH
ORGANA
VOJNOPOZADINSKE
VLASTI
JUGO SLOVENSKE ARMIJE
APRIL MAJ 1945. GODINA

Vojna
oblast

Komanda vojnog p o d r u j a

Srezovi 1 ) kotari i komande mesta 3 ) u sastavu

podruja

BOSNA I HERCEGOVINA
vojnog

Komande mesta: Tuzla, G o r n j a Tuzla, Lukavac, Graanica, ivinice

Komanda biranskog vojnog

podruja

Komande mesta: Zvornik, Drinjaa, Kozluk, Bratunac,

Memii, Vlasenica, Kladanj, Srebrenica, Fakovii

Komanda posavsko-trebavskog
vojnog p o d r u j a

Komande mesta: Gradaac, Oraje, Bosanski a m a c ,

Modria, Srebrenik

Komanda
podruja

Komande mesta: Sokolovii, Soice, Glasinac i Praa,

Rogatica, Gorade, Viegrad, a j n i e i Komanda grada Sarajeva

Komanda
podruja

C
J
l/l
aIH

O
M

tuzlanskog

ci

<>
/
O

ac
a
a
a

romani j skog vojnog

Komanda majevikog vojnog

podruja

Komande mesta:
Brko, Lopare

Komanda bihakog vojnog

podruja

Komande mesta: Bosansko Grahovo, Drvar, Bosanski

Petrovac, Cazin, Bosanska K r u p a , Velika Kladua,
Vrnogra, Trac, Otoka

Komanda jajakog vojnog

podruja

Komande mesta: Jajce, Travnik, Donji Vakuf, Bugojno, Gornji Vakuf, Livno, Kupres, Mrkonji-Grad,
Mlinite

Komanda prnjavorskog vojnog

podruja

Komande mesta: P r n j a v o r , Tesli, Teanj, Kotor-Varo, Derventa, Bosanski Brod

Komanda prijedorskog vojnog

podruja

Komande mesta: Bosanski Novi, Bosanska Dubica,

Bosanska Gradika, Prijedor, B a n j a Luka, Ljubija,
Sanski Most, Klju, Bronzani M a j d a n i Komanda
grada Banje Luke

vi
&
O

in

Janja,

Ugljevik,

eli,

Bijeljina,

Samostalne komande mesta: Fojnica, Kreevo, Kisel j a k , Zenica

lg

Komanda I vojnog p o d r u j a
(u Trebinju)

Srezovi: gataki (Gacko), bileki, trebinjski, l j u b i n j s k i

Komande mesta: Gacko, Bilea, Trebinje, L j u b i n j e

o
bfl
U
u<Ou
ffi

Komanda II vojnog p o d r u j a
(u apljini)

Srezovi: stolaki, l j u b u k i i posuki

Komande mesta: Stolac, apljina, Ljubuki, Posuje

Komanda I I I vojnog p o d r u j a
(u Mostaru)

Srezovi: mostarski, nevesinjski, konjiki

Komande mesta: Nevesinje, iroki Brijeg, Konjic i
Komanda grada Mostar

aS

*N

'S
O
rsS

Samostalna komanda mesta Foa

') Srezovi (kotari) su uzeti p r e m a administrativnoj podeli Kraljevine Jugoslavije iz 1930. (V. M<
rinkovi, Renik-imenik Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1930). Za novoosloboene krajeve novi srezu<
(kotari) su uzeti p r e m a Imeniku naseljenih mesta u FNRJ, izd. Saveznog zavoda za s'tatistiku i eviaei
Ciju, Beograd, 1951. Srezovi (kotari) koji su imali razliit naziv od sreskog mesta dati su u zagraai.
') Komande mesta se navode samo za ona vojna p o d r u j a za koja je ustanovljeno gde su postojala.

Vojna
oblast

Srezovi kotari i k o m a n d e m e s t a
u sastavu p o d r u j a

K o m a n d a vojnog p o d r u j a

Ta i Boka)

CRNA GORA
I k o m a n d a vojnog p o d r u j a
(u Nikiu)

Srezovi: nikiki, avniki

K o m a n d e m e s t a : Grahovo, Velimlje, Niki, T r s a , Gor a n s k o , avnik, a b l j a k

I I k o m a n d a vojnog p o d r u j a
(u Podgorici)

Srezovi: podgoriki, danilovgradski

K o m a n d e m e s t a : Lakia Kula, Zagara, Danilovgrad,
Pelev Brijeg, Zlatica, Farmaci, Golubovci, Tuzi, Podgorica (Titograd)

III komanda vojnog podruja

(u Beranima)

Srezovi: kolainski, a n d r i j c v a k i , berainski

K o m a n d e m e s t a : M a n a s t i r Moraa, Kolain,
R i j e k a , Andrijevica, Plav, G u s i n j e , B e r a n e
grad), R o a j

Lijeva
(Ivan-

VI

Srezovi: c e t i n j s k i , b a r s k i
K o m a n d e m e s t a : Cetinje,
zar, Petrovac, B a r , Ulcinj

Crnojevia,

Virpa-

K o t o r , Herceg-Novi, G r b a l j ,

Budva

O
rt
C
u
O

rt
3
a

uo
M

k o m a n d a vojnog p o d r u j a

<N

3
N
XI
C

rt
SS
rt

V I I I k o m a n d a vojnog p o d r u j a
(u Kotoru)

Srez k o t o r s k i
Komande mesta:

I k o m a n d a vojnog p o d r u j a
(u Pljevi j ima)

Srezovi: p l j e v a l j s k i , bijelopoljski
K o m a n d e m e s t a : Boljanii, P l j e v l j a ,
Ivanje

I I k o m a n d a vojnog p o d r u j a
(u P r i j e p o l j u )

Srezovi: novovaroki, mileevski, ( p r i j e p o l j s k i )

K o m a n d e m e s t a : P r i b o j , Nova Varo, P r i j e p o l j e , Sastavci, R a d o i n j a , B r o d a r e v o

I I I k o m a n d a vojnog p o d r u j a
(u Novom Pazaru)

Srezovi: sjeniki, deevski (Novi Pazar), taviki (Tuitin)

K o m a n d e m e s t a : Sjenica, Duga Podjana, Suvi Do,
Novi Pazar, Vraevi, T u t i n

>S

3
r-'
m

Rijeka

Bijelo

HRVATSKA
Komanda
podruja

rt
tn
aM3
O
M

banijskog vojnog

Kotari:

dvorski, glinski, p e t r i n j s k i , k o s t a j n i k i

Komanda turopoljsko-pokupskog
vojnog podruja

Kotari: pisarovinski, sisaki, velikogoriki

Komanda umberakog vojnog

podruja

Kotari:

Komanda
podruja

karlovakog vojnog

Kotar

karlovaki

Komanda
podruja

novogradikog v o j n o g

Kotar

slunjski,

Komanda II kordunakog vojnog

podruja

Kotari:

jastrebarski,

plaki

samoborski

kraj

vojniki i v r g i n m o t s k i

Polje,

Vojna
oblast

P>

J
t/5
ft
(-1

M
vo*

a^
3 5
ft'o
k rt

oo'O

>o

D
bfl
OJ
N

1o
M
<N

Srezovi k o t a r i i k o m a n d e m e s t a
u sastavu p o d r u j a

Komanda vojnog podruja

K o m a n d a novogradikog vojnog
podruja

Kotari: novogradiki, novski, p a k r a k i

Komanda
podruja

poekog

Kotar

Komanda
podruja

virovitikog

Komanda
podruja

slatinskog vojnog

Kotari: naiki,
ska Slatina)

Komanda
podruja

bridskog

vojnog

Kotari:

slavonskobrodski, akovaki, u p a n j s k i

Komanda
podruja

osjekog vojnog

Kotari:

valpovaki,

vojnog

vojnog

Kotari:

slavonskopoeki

virovitiki, g r u b i n o p o l j s k i ,

donjomiholjaki,

osjeki,

daruvarski

slatinski

(Podrav-

vinkovaki, vukovarski

Komanda vojnog podruja

Severne D a l m a c i j e

Kotari: ibeniki, k n i n s k i , benkovaki, zadarski, biogradski (Biograd na m o r u ) , p r e k i (Preko)

Komanda vojnog podruja

srednje Dalmacije

Kotari: s i n j s k i , b r a k i (Supetar), h v a r s k i (sa o. Vis),

splitski, K o m a n d a g r a d a Splita

K o m a n d a vojnog
j u n e Dalmacije

Kotari: dubrovaki, metkoviki, korulanski,

ski, imotski i K o m a n d a g r a d a D u b r o v n i k a

podruja

makar-

K o m a n d a moslavakog vojnog
podruja

Kotari: kutinski, azmanski, gareniki

K o m a n d a posavskog vojnog
podruja

Kotari: dugoselski, sveti Ivan-zelinski (Zelina), donojstubiki, zagrebaki i K o m a n d a g r a d a Zagreba

Komanda
podruja

Kotari: varadinski, n o v o m a r o f s k i , l u d b r e k i ,
ki (Prelog), akoveki, m u r s k o s o b o t s k i

kalnikog vojnog

prelo-

K o m a n d a zagorskog vojnog
podruja

Kotari: ivaneki, k r a p i n s k i , p r e g r a d s k i (Pregrada), klan j e k i , zlatarski

K o m a n d a b j e l o v a r s k o g vojnog
podruja

Kotari:
vaki

K o m a n d a likog v o j n o g p o d r u j a

Kotari: graaki, u d b i n s k i , d o n j o l a p a k i , gospiki, peruiki, koreniki (Titova Korenica), otoaki, b r i n j ski

bjelovarski,

krievaki,

koprivniki,

ure-

Komanda
podruja

goranskog vojnog

Kotari:

Komanda
podruja

primorskog

Kotari: suaki, crikveniki, novljanski (Novi), s e n j s k i

vojnog

Komanda vojnog podruja

Kvarnersko otoje

za

Kotari:
(Cres)

delniki, vrbovski, a b a r s k i , ogulinski

krki

(Krk),

rabski

(Rab),

creskoloinjski

K o m a n d a r i j e k o g vojnog
podruja

Kotari: rijeki, grad O p a t i j a i K o m a n d a g r a d a R i j e k a

Komanda
podruja

puljskog

Kotari: p u l j s k i , r o v i n j s k i , labinski i K o m a n d a g r a d a
Pule

Komanda
podruja

porekog

vojnog

vojnog

K a t a r i : poreki, pazinski, b u z e t s k i

Vojna
oblast

Srezovi k o t a r i i k o m a n d e m e s t a
u sastavu p o d r u j a

K o m a n d a vojnog p o d r u j a

tipska

Bitoljska

Skopska

MAKEDONIJA
Komanda
podruja

skopskog

vojnog

Srez s k o p s k i i K o m a n d a g r a d a S k o p l j a

Komanda
podruja

tetovskog

vojnog

Srezovi:
var)

donjopoloki

Komanda
podruja

kumanovskog vojnog

Srezovi:
lanaki

egligovski

(Tetovo),

gornjopoloki

(Kumanovo),

kratovski,

Komanda bitoljskog vojnog

podruja

Srezovi: bitoljski, p r e s p a n s k i (Resen)

Komanda
podruja

Srezovi: o h r i d s k i , s t r u k i

ohridskog v o j n o g

(Gosti-

krivopa-

K o m a n d a prilepskog v o j n o g
podruja

Srezovi: moriovski (Bitolj), kruevski, prilepski,

v a d a r s k i , negotinski

Komanda
podruja

kievskog vojnog

Srezovi: kievski, p o r e k i (Juni Brod), galiki (Rostua), g o r n j o d e b a r s k i (Debar)

Komanda
podruja

tipskog

Srezovi: tipski, koanski, carevoselski (Carevo Selo,

d a n a s Delevo), radoviki

Komanda
podruja

strumikog

Komanda
podruja

velekog

vojnog

vojnog

vojnog

ka-

Srezovi: s t r u m i k i , m a l e k i (Berovo), d o r j a n s k i (Valandovo), evelijski

Srezovi: veleki (Titov Veles), ovepoljski (Sveti Nikola)

9. korpusa

7. korpusa

SLOVENIJA
K o m a n d a b e l o k r a n j s k o g vojnog
podruja

K o m a n d e m e s t a : r n o m e l j , Metlika, Vinica, S t a r i T r g
(na Kupi), Novo Mesto, u e m b e r k , T r e b n j e

Komanda notranjskog vojnog

podruja

K o m a n d e m e s t a : Ribnica, Koevje, Velike Lae, Stari Trg (u N o t r a n j s k o m )

Komanda istarskog vojnog

podruja

K o m a n d e m e s t a : Sent P e t e r n a K r a s u (danas Pivka),

I l i r s k a Bistraca, M a t e r i j a , K o p a r

Komanda
podruja

gorikog

K o m a n d e m e s t a : Cerkno,
n a , Seana, P o s t o j n a

Komanda
podruja

kobaridskog vojnog

vojnog

K o m a n d a g o r e n j s k o g vojnog
podruja

epovan,

Komande mesta: Kobarid, Kojsko,

Gorice), Bovec, Tolmin, B r e g i n j

Idrija,

Sent

Ajdovi-

Peter

(kod

K o m a n d e m e s t a : K r a n j , Jesenice, Tri, B o h i n j , Radovljica, k o f j a Loka

Vojna
oblast

Srezovi kotari i komande mesta

u sastavu podruja

Komanda vojnog podruja

Komanda gornjesavinjskog vojnog
podruja

Komande mesta: Gornji Grad, Ljubno, Lue, Mozirje

Komanda kozjanskog vojnog

podruja

Komande mesta: Kozje, Planina, Jurkloter

Komanda kamniko-zasavskog
vojnog podruja

Komande mesta: Morave, Vae, Izlake, Motnik, Kamnik, Domale

Nika

SRBIJA
Komanda vranjskog vojnog
podruja

Srezovi: pinjski (Vranje), masuriki (Surdulica), poljaniki (Vladiin Han), bosiljgradski

Komanda piirotskog vojnog

podruja

Srezovi: niavski (Pirot), caribrodski (Caribrod, danas

Dimitrovgrad), luniki (Babunica), belopalanaki

Komanda jablanikog vojnog

podruja

Srezovi: leskovaki, vlasotinaki, jablaniki (Lebane)

i pustoreki kraj

Komanda niskog vojnog podruja

Srezovi: svrljiki, moravski (itkovac),

aleksinaki, niki, grad Ni

Komanda toplikog (prokupskog)

vojnog podruja

Srezovi: prokupaki (Prokuplje), dobriki (Prokuplje),

kosaniki (Kurumlija) i jastrebaki k r a j (Blace)

Komanda kruevakog vojnog

podruja

Srezovi: rasinski (Kruevac), temniki (Varvarin), upski (Aleksandrovac), trsteniki, kopaoniki (Brus), raanjski

Komanda
podruja

Srezovi: homoljski (agubica), poarevaki, mlavski

(Petrovac), moravski (abari), zviki (Kuevo), golubaki, ramski (Veliko Gradite)

poarevakog vojnog

sokobanjski,

Komanda zajearskog vojnog

podruja

Srezovi: negotinski, krajinski (Sala), brzopalanaki,

poreki (Donji Milanovac), kljuki (Kladovo), zajearski, boljevaki, tknoki (Kraljevo selo, danas Vitkovac), zaglavski (Knjaevac)

Komanda beogradskog vojnog

podruja

Srezovi: kosmajski (Sopot), posavski (Umka), vraarski (Beograd), groanski, podunavski (Smederevo),
oraki (Veliko Oraje), jaseniki (Smederevska Palanka), deo kolubarskog (Mionica) i Komanda grada
Beograda

Komanda kragujevakog vojnog

podruja

Srezovi: kragujevaki, jaseniki (Aranelovac), lepeniki (Raa), gruanski (Kragujevac)

Komanda pomoravskog
(jagodinskog) vojnog podruja

Srezovi: parainski, despotovaki, resavski (Svilajnac),

beliki (Jagodina, danas Svetozarevo), levaki (Rekovac)

Vojna
obiast

Srezovi kotari i komande mesita

u sastavu p o d r u j a

Komanda vojnog p o d r u j a
Komanda valjevskog vojnog
podruja

Srezovi: posavski (Obrenovac), tamnavski (Ub), deo

kolubarskog (Mionica), valjevski, podgorski (Kamenica) , azbukovaki (Ljubovija)

Komanda
podruja

Srezovi: trnavski (aak), ljubiki

(Kraljevo), studeniki (Raka)

aanskog vojnog

(Preljina),

iki

Komanda savskog (abakog)

vojnog p o d r u j a

Srezovi: mavanski (Bogati), pocerski (Sabac), posavsko4amnavski (Vladimirci), jadarski (Loznica), raevski (Krupanj)

K o m a n d a uikog vojnog
podruja

Srezovi: uiki, raanski (Bajina Bata), crnogorski

(Kosjeri), poeki, zlatiborski (Cajetina), ariljski, moraviki (Ivanjica), dragaevski (Gua)

VOJVODINA
Komanda novosadskog vojnog
podruja

Srezovi: novosadski, titelski, abaljski, starobeejski

(beejski), kulski, palanaki (Baka Palanka)

Komanda somborskog vojnog

podruja

Srezovi: somborski, odaki, apatinski, batinski, dardanski

Komanda
podruja

subotikog vojnog

Srezovi: isubotiki, topolski (Baka Topola), senanski

(Seri ta)

Komanda zemunskog vojnog

podruja

Srezovi: zemunski, istaropazovaki i grad Sremski Karlovci

Komanda vojnog p o d r u j a
S r e m s k a Mitrovica

Srezovi: sremskomitrovaki, rumski,

ski, iloki, idski

K o m a n d a petrovgradskog vojnog
podruja

Srezovi: novobeejski (beejski), velikokikindski (kikindski), petrovgradski (Petrovgrad, danas Zrenjanin),

jaatomiki

K o m a n d a panevakog vojnog
podruja

Srezovi: panevaki, kovaiki,

belocrkvantski, kovinski

iriki, Vukovar-

alibunarski,

vraki,

KOSOVO
K o m a n d a pritinskog vojnog
podruja

Srezovi: graaniki (Pritina), Iabski (Podujevo)

Komanda kosovskom i trovakog

vojnog p o d r u j a

Srezovi: kosovskomitrovaki, vuitrnski, dreniki (Srbica)

Komanda pekog vojnog p o d r u j a

Srezovi: peki, istoki, akoviki

K o m a n d a prizrenskog vojnog
podruja

Srezovi: podrimski (Orahovac), podgorski (Suva Reka), arplaninski (Prizren), gorski (Draga)

Komanda uroevakog vojnog

podruja

Srezovi:

kaaniki, nerodimski (Uroevac), gnjilanski

SKRAENICE
AF Antifaistiki front ena
ASNOM Antifaistiko sobranje narodnog osloboenja Makedonije
AVNOJ Antifaistiko vee narodnog osloboenja Jugoslavije
BRP(k) Bugarska radnika partija (komunista)
CK Centralni komitet
CK KPH Centralni komitet Komunistike partije Hrvatske
CK KPJ Centralni komitet Komunistike partije Jugoslavije
CK SKOJ Centralni komitet Saveza komunista omladine Jugoslavije
CLNAI Komitet nacionalnog osloboenja za gornju Italiju (Comitato di
Liberazione Nationale Alta Italia)
DFJ Demokratska Federativna Jugoslovija
DVJ Dobrovoljaka vojska Jugoslavije
G Glavni tab (Generaltab)
GH Glavni tab Hrvatske
G JA Generaltab Jugoslovenske armije
G JNA Generaltab Jugoslovenske narodne armije
GM Glavni tab Makedonije
HSS Hrvatska seljaka stranka
JA Jugoslovenska armija
JNA Jugoslovenska narodna armija
JNOF Jedinstveni narodnooslobodilaki front
KM Komandno mesto
KNOJ Korpus narodne odbrane Jugoslavije
KP Komunistika partija
KPH Komunistika partija Hrvatske
KPJ Komunistika partija Jugoslavije
KPS Komunistika partija Slovenije
MSB Medicinsko-sanitetski bataljon
NDH Nezavisna Drava Hrvatska
NKOJ Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije
NOB Narodnooslobodilaka borba
NOO Narodnoslobodilaki odbor
NOP Narodnooslobodilaki pokret
NOP i DVJ Narodnooslobodilaka partizanska i dobrovoljaka vojska
Jugoslavije
NOPO Narodnooslobodilaki partizanski odred
NOPOJ Narodnooslobodilaki partizanski odredi Jugoslavije
NOU Narodnooslobodilaka udarna
NOV Narodnooslobodilaka vojska
NOV Albanije Narodnooslobodilaka vojska Albanije
NOVGRAD Narodnooslobodilaka vojna gradnja
NOVJ Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije
NOV i PO Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi
NOV i POJ Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije

NOV i POS Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Slovenije

OK KP J Okruni komitet Komunistike partije Jugoslavije
OZN (Ozna) Odelenje za zatitu naroda
PAM Protivavionski mitraljez
PK KPJ Pokrajinski Komitet Komunistike partije Jugoslavije
PPK protiv pete kolone
PVK Privremena vrhovna komanda nacionalnooslobodilakih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandak
PVO protivvazduna odbrana
RAF Britansko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo (Royal Air Force)
RV i PVO Ratno vazduhoplovstvo i protivvazduna odbrana
SKOJ Savez komunistike omladine Jugoslavije
SSSR Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika
USAOJ Ujedinjeni savez antifaistike omladine Jugoslavije
VDV Vojska dravne varnosti (Slovenija)
VIG Vojnoistorijski glasnik
VII Vojnoistorijski institut
VIZ Vojnoizdavaki zavod
VOS Varnostnoobveevalna sluba (Slovenija)
V Vrhovni tab
V NOPOJ Vrhovni tab Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije
V NOP i DVJ Vrhovni tab Narodnosolobodilake partizanske i dobrovoljake vojske Jugoslavije
V NOV i POJ Vrhovni tab Narodnooslobodilake vojske i partizanskih
odreda Jugoslavije

R E G I S T A R

LINA IMENA I PSEUDONIMI

A

Acev Mire 52
Ajti Predrag 257
Ambrozi Miroslav 855
Ambroi Lado 157, 298300, 448,
579, 725, 727, 731
Andrejev Bane 86, 446
Andri Milan 371, 583, 697
Aneli Mihajlo 233
Angelov Dimitar Gaber 249, 837
Angelovski Todor 248, 837
Ani Nikola 10, 16, 286, 583
Anti Nikola 350
Anti Vicko 244, 401
Antolovi Josip 354
Antoni Zdravko 84, 89, 127, 579, 583
Antonovski Ivan 46, 162, 583585,
617, 687, 751, 753, 759, 783, 793,
811, 815, 817, 819, 833, 847, 859
Antunovi Rista 372
Apostolski Mihailo 10, 52, 233, 247,
249, 294, 358, 446, 655
Arsov Todor 837
Atanackovi arko 161, 217, ,579,
681, 743
Atanasov terja 393
Avbelj Viktor 252, 448
Avgustini Antun 445
Avi Jakov 233
B

Babi Branko Vlado 855

Babi Manojlo 320, 419420, 508,
515
Babi Petar 289
Babi Radomir 203, 205, 346
Bae Maks 328, 853
Badoljo 306
Baji Slobodan 255256
Bakari Vladimir 42, 99, 212, 286,
338

Baki Mitar 203204, 240, 283,

328, 851
Balgaranov Bojan 86
Bai Rade 49, 136, 580, 584, 699
Batrievi Mirko 402
Bavec Franjo Branko 580, 733
Bebler dr Ale 38
Belovski Dime 362
Bogdanov Mino Largo 248, 835
Boljevi Arsenije 407
Bogojevi Lj. 136, 580, 699
Borota 67
Borovanin Drago 90, 584
Bortnar Robert Rade 299
Bosilji Slobodan 580, 671, 677
Bosni J. Milan 228
Boani Nikola 532
Boovie Boa 33, 483
Boovi Branislav 584
Brai Mirko 225, 251, 833, 835
Brajovi Pavle 33
Brajovi Petar 181, 362, 364, 484,
859
Brajukovi Dimitrije 10
Brania Vinko 579, 617, 619, 621,
623, 625, 627, 629, 631, 633, 635, 637,
639, 641, 643, 645, 647, 649, 651, 773,
Brecelj M a r j a n 38
Bressen Aldo 390, 580
Brilej dr Joe Bolko 225, 250251,
298, 328, 833, 851
Brki Duko 851
Brki Hasan 282
Brki D. Rade 228, 245
Broz Josip Tito 11, 1314, 17, 23
28, 31, 42, 49, 5254, 5860, 63
65, 67, 70, 74, 86, 9697, 99, 102
105, 117123, 126, 174176, 179,
186, 188, 201204, 207208, 210
216, 230235, 237, 247, 277, 283,
308, 315, 328, 333337, 356, 385, 404,
406, 411, 436, 438444, 451453,
463, 469470, 474-477, 486, 488,

500, 530, 535, 541, 543544, 549,

551552, 554555, 559, 568, 571,
573, 575, 580
Bulatovi Veko 233
Buatlija Mahmut 48
Buturovi Radule 580, 749

Drljevi Savo 532

Drui Milan 235
Dudi Dragojlo 65
Dudi Milo Mia 178
Duki Dura 67
D

C
Cicmil Obrad 580, 611
Crnobrnja Bogdan Tolja 147, 829
Cvetkovi 551
Cvetkovi Mirko 580
Cvetkovi B. Zdravko 580, 582,
709, 711
C
ajavec Rudi 136
alovi Mile 373
auevi Izudin 343, 580
ento Metodi j a 294
erni Josip 314315
olakovi Rodoljub 29,
334337, 442443
Curin Miroslav 81, 635
ukar Boro 361, 364, 859

65,

99,

Dons Viljem (Jones William) 236,

253, 448

Dilas Aleksa 175

Dilas Milovan 35, 445
oki Vojislav 178, 233
uki Mileta 857
uri ivoj in 373
uri Ljubodrag 393, 448, 580
uri Momilo 401
Durovi Andreja 175
E
Erdeljac Petar 235
F

C
ejvan Idriz 584
etkovi Mirko 60, 167
etkovi Pero 178, 203, 205
etkovi Vladimir 78, 205, 208
ukovi Mirko 139580
urgus Ljubia 407
Curin Miroslav 46, 81, 585, 635
D

Dabi Vukota 175

Damjanovi Danilo 580
Danilovi Stanko 445
Danilovi Ugljea 48, 178179
Dapevi Peko 178, 203204 233,
240, 283, 328, 471, 474, 851
Dasovi Martin 352
Dedijer Vladimir 59, 486, 580
Dejvidson Bazil (Davidson Basil)
449
Dema Hamdi 294
Dikin F. V. (Deakin F. V.) 235
236, 449, 580
Dikli J u r a j 235
Doj inov Ivan Tanev 248
Doen Ilija 203, 207
Doenovi J. Mio 228
Dragi dr ore 267, 580
Drapin Petar 181, 207, 245, 446,
473, 477, 851

Fajdiga Mirko 580, 663, 733

Fantini Mario 392
Ferenc Tone 580, 733, 805
Feri Lin (Ferish Linn) 445
Ferlez Ivan 155, 580, 725
Filipev Milojko 381, 843
Filipovi Krsta 373, 445
Foli Milutin 10, 34, 74, 162163,
584585, 685, 687
Fontanot Vincije 391
Frankovi Ratko 210
G
Gerkovi Leo 171, 580
Gigov Strahil 294
Gili Milo 257, 41
Giuricin Luciano 390
Gledovi Bogdan 37, 76, 584
Gligorijevi Ivan Dina 580, 667,
669, 671, 673, 675, 677, 737
Glii dr Venceslav 29, 580, 581
Gogov Rade 363, 402
Gonin Milorad 580, 691
Gonjak Ivan 206, 208, 233, 338446, 849
Grbac Vitomir 10
Gruji Danilo 32
Gruji Peria 580, 795
Grulovi Aim 255, 449
Grulovi Nikola 29

Guberina Rade 623

Guek Milan 158, 580, 727
Guti Mirko 10, 584
H
Hadipopovski Lazar 248, 837
Hamovi Rade 178
Haniker Don (Henniker John) 448
Hanter Antoni (Hunter Anthony)
236
Hantigton Eleri (Huntigton, Ellery
C.) 445
Hari Ivan Gromovnik 167, 580
Haimbegovi Selmo 284, 339
Hebrang Andrija 42
Hitler 25
Hoda Fadilj 181, 257, 532
Holjevac Veeslav 206, 208, 328,
849
Hrekovski mr Slavica 46, 81, 584
Hribar Janez Tone 297, 300
Hribernik Rudolf Svarun 580 659
Hribovek Mitja 491, 580, 735
Hristov dr Aleksandar 10
Humo Avdo 48
Hurem dr Rasim 51, 83, 85, 584
I
Ignjatov dr Kiril 392393
Ili Pavle 178, 290, 328, 416, 446,
584, 853
Ili Petar 328
Isakovi Radoslav Rade 580, 731
Ivanovi Dragia 282
Ivanovi oko 518, 584
Ivanovski A. Vlado 53, 86, 584
J
Jaki Velimir 284, 339
Jaki Pavle 70, 205, 208, 351, *446,
477, 855
Jakopi Albert 299
Jan Ivan 663
Jankovi Blao 140, 169, 581, 693
Janji Stevo 328
Janji Vlado 244, 400, 859
Jamakovski Kota 361, 859
Jefti Predrag 251
Jeli dr Ivan 42, 79, 584
Jerkovi Duan 175
Jerkovi Mate 85, 55
Jerkovi Neboja 65
Joci Vera 249, 837
Joksimovi Sekula 10, 584
Josifovski Kuzman 294
Jovanovi Arso 35, 233
Jovanovi Batri 16, 19, 3536, 90,
98, 119, 138139, 579

Jovanovi Blao 35
Jovanovi I sa 48
Jovanovi Radivoje Bradonja 178,
374, 376, 857
Jovanovi Rado 374
Jovanovi Zdravko 65
Jovanovi ikica panac 178
Jovevski lio 361
Jovievi Pavle 181
Jovii Stevan 449
Jovievi Milo 347
Jurini Niko 344
K
Kamevski dr Georgi 19, 324, 581
Karabegovi Osman 205, 207, 239,
847
Karangeleski Vasko 361, 402
Karanovi Vukain 46, 81, 147,
581, 637
Kardelj Edvard 24, 25, 38, 42, 154,
157, 175, 178, 237, 251252, 445, ,527,
565, 581, 584585
Kavi Ivan Nanda 225, 833
Kembel Don (Cambell John) 236
Kerkovi Sava 315, 317
Keri Ciril 299
Kesar Sava 228, 376
Kilibarda Mile 448
Kidri Baris 38, 448
Kladarin uro 144, 205, 208, 827
Klanjek Oskar 505, 584
Klanjek Zdravko 10, 38, 77, 584
Kleut Petar 351, 581
Klokonik 316
Klun Albert 580, 582, 749
Kluz Franjo 136
Kljaji Filip 29, 65, 119120,
203204
Knebl F r a n j o 352
Kneevi A. Mihajlo 228
Kneevi Vladimir 76, 178, 289
Kolievski Lazar 52, 8586, 101
Komnenovi Danilo 344, 581, 695
Konar Rade 4142, 49, 65, 78, 80
Korica Milan 380, 841
Kornjejev Nikolaj 444
Kosori Pero 282
Kosti F. Ilija 97, 584
Kosti dr Uro 483, 497, 581
Kovaevi Boria 48
Kovaevi Mirko 44
Kovaevi Oskar 38
Kovaevi Sava 178
Kovaevi Veljko 78, 150, 242, 355,
831
Kovaevi Vojo 478
Krajger Boris 448
Kra Josip 175
Kreso Muharem 344, 581, 695
Krivi Vladimir 16
Krsmanovi Branko 29

Krstulovi Vicko 46, 148, 211, 831

Kuko Ivica Jordan 211, 290, 328,
853
Kukolj S. Uro 228
Kupreanin Milan 289
Kui Milinko 203, 207
Kvajn ore 296
Kveder Duan Toma 225, 298299,
448, 835, 855
Kvesi Sibe 581
L
Lagator Spiro 581, 743
Lah Borivoj 367, 408, 581
Laki dr Zoran 74, 98, 581, 584
Laka 17
Lali Karlo 853
Lalovi Pero 402
Lazarevi Boo 317, 405, 407, 499,
502, 581, 767, 821
Lazi Duan 10, 163, 383384
Leki Danilo panac 120, 256, 380,
857
Lekovi Mio 60, 119, 269, 368, 584
585, 751, 753, 759, 783, 787, 789, 791,
793, 795, 797, 799, 801, 803, 805, 807,
809, 811, 813, 815, 817, 819, 821, 833,
847, 859
Lekovi Petar 233
Lekovi Voja 76
Ler 541542
Leskoek Franc 38, 65
Levinik Karei 408
Liters 231
Lola (pukomitraljezac) 67
Lompar Blao 472, 475
Lotri Tone 581, 665
Luka dr Duan 83, 388, 495, 581, 585
LI
Ljoti 70, 103
Ljubibrati Nikola 401
Ljubii Nikola 30, 70, 89, 402, 581,
677
Ljumovi Boo 35
M
Maek 551
Maek Ivan 178
Mahni Rudi Brkine 299
Makijedo Sergije 314
Maklejn Ficroj (Maclean Fitzroy)
338, 404, 445, 500, 566, 581
Mandi Gligo 238, 268, 581, 695, 701,
795
Manojlovi D. Nedeljko 228
Manola Sreko 114, 205, 208, 315, 827
Maodu Stevo 580

Mardei Uro 315

Marin Lazo 419
Marinko Miha 65
Marinkovi V. 826
Marjanovi dr Jovan 18, 70, 581
Marjanovi J. Ratko 228
Marjanovi S. Ratko 228
Markovi Moma 448
Markovi Svetozar Toza 32, 73
Markovski Venko 294
Martinovi Niko 289
Marui Darko Bla 299
Mateti Vladimir 354, 855
Maar Josip Soa 203, 207, 238
Medenica Duro 382, 532
Mehandi Gavra Vojko 380, 841
Meterovi Dura 445
Mihailovi Draa 6970, 158, 231
301, 371
Mihaj lovski Kiril 362363
Mijatovi Milorad 238, 328
Miku dr Metod 41, 253, 581, 661
Mileusni uro 585
Miloevski Tihomir 360361, 363,
839, 857
Milutinovi Ivan 65, 74, 98, 240
Miljani dr Gojko 35, 48, 58, 73, 79,
98, 581, 613
Minev Nikola 249, 294, 837
Mini Milo 65
Mirkovi Z. Aleksandar 228
Mitrovi Dojilo 88, 581
Mitrovi Ratko 175
Mitrovi Stefan 256, 379380, 857
Mitrovski Boro 16, 250, 308, 392, 581,
585
Momilovi ore 7273
Momilovi Ljubomir Aleksa 407,
449, 499
Moraa Pero 16, 3334, 59, 65, 90,
581, 585
Mrazovi Karlo Gapar 147, 829
Mrda Simo 461
Muhti Stjepan 210
Muji Safet 51
Munjac D. Milan 228
Mutak Vlado 354
N
Na Kota 181, 205, 207, 233, 239,
328, 359, 449, 472, 476, 541, 847
Naumov Stiv 52
Naumovski Naum Bore 360361,
363, 839, 857
Nedeljkovi Raja 376, 857
Nedi Milan 70, 103, 301
Nikoli Radisav 10
Nikoli ivan 743
Nikoli ivojin Brka 373, 383, 392
393, 582, 747, 799
Nikoli dr Gojko 267, 582

o
Obradovi Branko 408, 582, 697
Ogulinac Franjo Sel j o 78, 99
Oksilija Dovani Batista (Giovani
Battista Oxilia) 311
Opai Stanko 78
Oreanin Bogdan 849
Orekovi Marko 49, 78, 99, 175, 554
Orovi Savo 178, 227, 233

P
Padovan ovani 392
Pajevi Milo 90, 318, 411-412, 514,
582, 751, 753, 755, 757, 759, 761
Panteli Milojica 374, 402, 582, 799
Panto J. Mirko 228
Pap Pavle 45
Parma Stanko 145, 829
Parmakovi Dragoslav 89, 582
Patrohajcev Nikolaj Nurelovi 448
Paveli 47
Pavii Mile 315, 317, 445
Pavi Pavle 235
Pavlin Mile 582, 661, 733
Peanac Kota 70, 103, 160
Pehaek Rade 297, 851
Periin Marko 379
Peri Ignjatije 144145, 582583,
707, 709
Perovi Branko 402
Perovi Milivoje 582
Perovek Janez 729
Perunii Mile 178, 444
Peskar Jo 659
Petelin Stanko 582, 727, 731
Petkovi 67
Peto var Rudi 130
Petranovi Branko 582
Petrievi Branko Kada 238, 449,
472, 541
Petrov Dia 295, 308
Petrovi Dragoljub 372
Petrovi Ljubomir 5556, 585
Petrovi Radovan 373
Pij ade Moa 560
Pindur Strao 52
Pire Franjo 406
Pirjevec Duan 251, 835
Pizure Petar 294
Plena Duan 133, 258, 388, 582, 585
Pockov Boro 249, 837
Podgornik Duan 38
Polak Bojan 401
Poleksi Momilo 857
Poli Ratko 582, 659
Poljanac Branko 178, 207, 847
Popara Miro 51
Popit Franc Petrov 225, 833
Popivoda Pero 250, 833
Popovi Bogdan 445

Popovi Jevrem 376

Popovi Koa 65, 120, 178, 203204,
233, 327328, 448, 472, 475, 853
Popovi Marko 445
Popovi Milentije 227, 338, 403
Popovi Tomica 375
Popovi Vladimir 4142, 54, 65, 78,
328
Popovi Vojin 71, 289, 585
Popovi Vujadin 859
Popovski Blagoje 363
Popovski Jelisije 294
Popovski Metodije 363
Popovek Janez 582
Pravdi Stevo 582, 709
Predovevi uran 344
Primorac Rudolf 328, 448, 851
Princip Slobodan Seljo 48, 65, 181
Prkev Vano Seren (Sermen) 249,
837
Prole I. Jovo 228
Prole M. Milan 228
Pucar uro 48
R
Raca G. Glio 228
Radanovi Jovan 582
Radosavljevi Dobrivoje 448
Radovanovi Jovan 89
Radovi Petar 314315
Radusinovi Mitar 33
Raievi Gorin 8788, 585
Rankovi Aleksandar 65
Rau Stevo 691
Ravbar Franc 225, 833
Redi Nail 582, 709
Ribar dr Ivan 334337, 442444
Ribar Ivo Lola 65, 146, 178, 317, 338
Ristovski Tomo 581, 775
Robi Ivan 291
Rodi Slavko 203, 207, 239, 328, 479,
849
Rogli Stevan 499
Roksandi Rade 582, 711
Rolovi Vladimir 343
Romano dr Jaa 432, 521
Romel 286, 299
Ronevi Krsta 312
Rosi ivojin 857
Routon Valter (Wroghton Walter)
236
Rozenberg Perec (Rosenberg Peretz)
236
Rozman Franc Stane 235, 233, 448,
835
Rukavina Ivan Josip 78, 99, 178, 328,
381, 855
Rukavina Milivoj 351
Rusev Atanas 392393
Riha Lado 401

s
Samardija D. 136, 580, 699
Sarajli Abdulah 5051, 8485,
130131, 582
Savi Pavle 445
Savi Sreta 382, 388, 449, 582, 681,
743, 745, 841
Serdar Stevan 235
Seremet Ante 228
Simi Aleksandar 235
Simovi Duan 551
Skerli Mirjana 583
Skoili Joa 286
Slavica Nikola 579, 617, 619, 621, 623,
625, 627, 629, 631, 633, 635, 637, 639,
641, 643, 645, 647, 649, 651, 773
Smajevi Vasilije 373, 376, 657
Spigo 517
Srzenti Spiro 401
Staljin 385
Stamboli Petar 448
Stanii Bajo 35
Stanii Milija 375, 583
Stankovi Milivoje 583, 675
Starevi Ivan 236
Stefanovski Cvetko 859
Stefanovski Gojo 363
Stepanie Miroslav 225 585
Stiplovek Miroslav 583, 661, 729
Stjuart (Stuart F. V.) 236
Stojnic Veljo 239, 328, 445, 849
Strezovski Vlado 371, 583, 697
Strugar Vlado 76, 88, 487, 583, 591,
593, 595, 597, 601, 603, 605, 607, 613,
631, 667, 669, 671, 673, 761, 763, 771,
775, 821, 827, 835, 841, 843, 855, 857
Suboti Vukain 541

aranovi Milovan 225, 833

ai Jefto 206
atorov Metodije 1516, 19, 51, 60
egrt Vlado 282
T ^ n _ 354, 855
iljegovi Boko 473, 477
ivanj Mirjana 405
korpik Veumir zlO
korpnik Josip 233
trok Izidor 291
ubai 530
ukrija Ali 257, 841
vara Duan 299
vob Vinko 445
T

Tadi Simo 344

Tanaskovi Rajko 298, 328, 851
Tanev Ivan Dojinov 248, 294, 835

Tanurdi Marko 381, 843

Tarabi Joco 4344, 79, 144, 583, 707
Temelkovski Boro 446
Terzi Velimir 178, 445
Tikvar Pero 362
Titarac Svetislav 857
Todorovi Mijalko Plavi 120, 327
328
Todorovi Voja 344
Todorovski Hristijan 249, 837
Todorovski dr Mile 5253, 86, 585
Tolbuhin 406, 488
Tomovi Budo 35
Trajer arli (Trayer Charlie) 445
Trajkov Peco 363, 859
Traver Rezka 10
Trnski Slavo 358. 392393, 583
Turinski arko 32
Turkulin Artur 205, 208, 242, 351, 855
U

Uskokovi Jago 346

Uzunovski Cvetko 52, 247, 292, 446
V

Valagi Savo 582, 619

Valjan Vladimir 352, 390, 583, 717
Vasi Georgije 381, 843
Vasiljevi Jovan 210, 316, 324, 338,
497498, 583
Velebit Vlatko 338, 569
Velikovi Svetislav 381, 843
Vidmar Josip 336
Vidovi arko 140, 347, 583, 691
Vilhor Sreko 582
Vilson Henri (Wilson, Henry Maitland)
338
Vii Duan 175
Vinji Petar 370, 393, 583
Vitorovi Aleksandar 583, 667, 671,
673, 677
Vitruk A. 406
Vivalda Lorenzo 311
Vlatkovi Nemanja 238
Volari Josip 317
Vondraek Ivan 355
Vrabi Ciril 317
Vukovi Ljubo 376, 857
Vujasinovi Todor 601
Vujoevi Jovan 259260, 310312,
329, 387, 389, 392, 494, 585, 777, 821
Vujovi dr uro 37, 585
Vukeli Mijo 150, 831
Vukeli Savo 286
Vukmanovi Svetozar Tempo 47
48, 65, 99, 226, 247, 250, 253, 257, 383
Vukmirovi Boro 33, 181
Vukomanovi Pavle Stipe 145, 829
Vukoti Aleksandar 484

Vukoti Jovan 328, 400, 583, 691, 783,

,859, ^

Zori Milan 583, 701

Zori Rade 374

Vuleti K - 3 1

Zrenjanin a r k o - 7 3
Zrili Kota 163, 585

Zadnik Maks 583, 661, 665

Zear Milan 121, 257, 841
Zeevi Vlado 178
Zeki Milo 343, 593
Zgonjanin arko 238
Zidanek Milo 38
Zirojevi Vojin 148, 831

agar Stane 38
igi Rade 205, 208, 338, 446
ivanovi K. Milosav 228
ivkovi ivko 289
ujovi Sreten 29, 65

GEOGRAFSKI NAZIVI
A

Abes (uma kod Vrginmosta) 43

Abudovac (Bos. amac) 600
Afrika 237, 306
Agii (pod emernicom) 133
Ajdovina 805
Albanija 294, 305, 311312, 383384,
453, 467, 484, 550, 654, 746
Aleksandrovac (upski) 866
Aleksinac 312
Aleksinaki srez 866
Algunja (Kumanovo) 724
Alibunarski srez 867
Alir 451
Ambrus (kod Koevlja) 157, 692
Andrijevica 35, 88, 383, 863
Andrijeviki srez 610, 863
Apatinski srez 867
Aranelovac 2930, 70, 303, 444, 866
Arhem 467
Arilje 88, 103
Ariljski srez 867
Augutanovac 273
Austrija 55, 311312, 374, 494, 496,
833
Avtovac 90, 345
Azbukovaki srez 867
Azija 467
Azot 248, 294, 357358
B
Babika Gora 166, 666
Babin Potok 264, 628
Babunica 866
Baina 81, 634
Baka 32, 7273, 98, 161, 199, 256,
304, 379, 381, 395, 525, 533, 574, 678,
682, 843
Baka Palanka 867
Baka Topola 592, 772, 867
Baki Petrovac 382, 387, 744

Bakopalanaki srez 256

Bajina Bata 88, 867
Bakar 297
Balice 132
Balinovci (Vranje) 738
Balkan 13, 216, 338, 445, 452, 454, 467,
549, 581
Baljku 616
Banat 32, 7273, 98, 160, 199, 256,
304, 379, 381, 388, 395, 448, 525, 533,
574, 678, 680, 682, 843
Banatski Petrovac 94, 134, 380
Banija 18, 44, 7882, 99, 102, 105,
125, 136, 142144, 147, 181, 189, 198,
205, 213, 216, 220, 231, 243245, 269,
273, 290, 291, 297, 351353, 559, 564,
616621, 623624, 626, 628, 630, 632,
634, 636, 638, 641642, 644, 646648,
827, 849
Banijski Klasni 786
Banjaluka 4849, 133, 189, 341, 344,
388, 405, 410, 419, 472, 479, 862
Bar 863
Bar na Dravi 425
Barski srez 863
Baranja 256, 259, 379, 382, 388, 395,
407, 432, 472, 478, 525, 533, 574, 843,
857
Bareevac 303
Bari (Italija) 306307, 314, 317, 319,
338, 403, 405, 409-410, 448, 451, 484,
494, 530, 567, 777
Barlet 632
Bartovac 380
Basar 616
Batina 379
Batinski srez 867
Be 467, 494
Beejski srez 867
Begotin 668
Begunj a 663
Bela Crkva 30, 406-^107, 436
Bela Krajina 155, 205, 275, 297, 299,
391, 658, 734, 778, 851

Beliki srez 866

Belobreka 304
Belocrkvanjski srez 867
Belopalanaki srez 866
Beljak 311
Beljina 159, 482
Benakovac ( Podgrme) 184, 559
Bender 143144
Bengazi (Libija) 404, 451
Beneka Slovenija 231, 251, 300301,
309, 368, 391392, 658, 732, 822, 855
Benina (kod Bengazija, Libija) 404
Benkovac 616
Benkovaki kotar 864
Beograd 11, 17, 19, 25, 2831, 33, 35,
37, 4143, 46, 52, 55, 5860, 64, 76,
83, 85, 8890, 110, 118119, 129, 130,
133, 136, 139140, 145, 147, 167, 169
171, 175, 191, 200, 203, 210211, 226,
231, 235, 238, 244245, 247, 267268,
273, 305, 308, 311, 317, 333, 343344,
346, 351353, 358, 370374, 377379,
381, 384, 390393, 398, 401, 404405,
410412, 418, 425426, 428429, 436,
440, 442, 444, 449, 451, 456, 483484,
486, 488, 494, 500, 502, 507, 509, 513,
514, 517, 522, 527530, 534535, 541,
547, 551552, 554555, 573576, 579
585, 591, 609, 611, 613, 615, 653, 667,
671, 681, 685, 687, 701, 711, 713, 717,
727, 729, 736, 741, 743, 748, 751, 754,
764, 772, 775776, 795, 799, 818, 821,
827, 841, 855, 859, 862, 866
Berane (Ivangrad) 35, 88, 346347,
383, 405, 704, 863
Beranski srez 610, 863
Berlin 20, 467, 577
Berovo 362363, 572573, 722, 724,
750, 814, 816, 839, 865
Bigla (pl.) 153, 652
Biha 44, 59, 133134, 166, 188189,
197, 200, 213, 221, 227, 263, 274, 312,
473, 520, 560, 562, 847
Bijela (na Majevici) 379, 570, 628,
636, 806
Bjelovarski kotar 864
Bijelo Polje 37, 88, 139140, 284,
311, 503, 608, 618, 758, 863
Bijelopoljski srez 3738, 347, 863
Bijeljina 343, 397, 570, 600, 808, 862
Bilea 51, 75, 132, 410, 862
Bileki srez 51, 84, 862
Bili Kuk 644
Bilogora 618
Biljaa (Bujanovac) 738
Biograd 307, 532, 864
Biogradski kotar 864
Biokovo 8081, 148, 156, 185, 210
211, 289, 618, 626, 634, 708, 714
Biovino selo (Bukovica) 356, 718,
796
Bioviino
Bira 49, 83, 130, 238, 282, 343, 590,
593, 595

Bilo-gora 46
Bistra (pl.) 652
Bistrica (na Dravi) 311, 494
Biteli 642
Bitolj 86, 248249, 294295, 360
361, 572, 652, 754, 814, 837, 839, 865
Bitolj ski srez 865
Bjelopavlii 283, 608
Bjelovar 81, 273, 291, 513
Blace 866
Blagaj (kod Kupresa) 238, 405, 698
Blagovica 728
Bliski istok 317, 324, 451
Boka (Metlika) 732
Bogati 89, 867
Bogomil (tunel) 52, 358
Bogo vol j a 618
Bohinj 77, 865
Bohinjska Bistrica 312
Bojana 318
Bojnik 405
Boka 1516, 3437, 94, 139, 240,
284, 552556, 569, 611, 863
Bolman 379, 473
Bolonja (Italija) 456
Boljanii - 863
Boljevaki srez 866
Boljevi 608
Borkovac 393
Borojevac (Dilj-planina) 622
Borovnica 41
Bosanska Dubica
Bosanska Gradika 133, 862
Bosanska Kostajnica 245
Bosanska Krajina 15, 19, 4850,
54, 83, 101, 105, 125, 128, 133136,
142, 149, 184, 188, 197198, 203,
205, 207, 216, 226, 237239, 329, 344,
517, 556559, 581, 596597, 599, 604,
782, 849
Bosanska Krupa 862
Bosanski Brad 862
Bosanski Novi 133, 343344, 704,
862
Bosanski Petrovac 4849, 96, 203,
210, 227, 267, 274, 559, 569, 782, 862
Bosanski amac 600, 862
Bosansko Grahovo 48, 83, 89, 133
134, 149, 198, 211, 238, 594, 601, 696,
698, 710, 862
Bosiljevo 628
Bosiljgradski srez 866
Bosna 43, 45, 4748, 83, 125, 128,
143, 148, 159, 203, 205, 207, 210, 217,
220, 226, 230231, 244, 273, 276,
281282, 292, 302, 304, 329, 344, 347,
378, 388, 416, 429, 450, 453, 455, 468,
479, 525, 630, 790, 847
Bosna (r.) 50, 84, 188, 197, 231, 483,
505, 535
Bosna i Hercegovina 13, 1517,
4750, 58, 60, 6365, 6768, 82,
85, 87, 89, 99, 102, 111, 113, 120, 125,
127, 129, 136, 180181, 209, 237,

239240, 278, 280, 281, 283, 329, 330,

332, 341343, 345, 397, 401, 405,
412, 422, 457, 467, 478, 522523, 526,
528, 537, 540, 552553, 564, 574, 579,
583584, 590, 603, 773, 862
Bosut 482, 505
Bosutske ume 161, 303, 380, 390,
482, 742, 744
Bonjaci (Sanski Most) 698
Botun 295
Bovec 251, 726, 865
Bovic 618
Bra 80, 149, 210211, 288, 290, 313,
425, 618, 708, 712
Braki kotar 864
Brajina (kod Podujeva) 384
Brania 664
Bratonoii 35
Bratunac 862
Brko 198, 281, 397, 482, 508, 862
Brda 368, 618, 664
Brani (kod Bjeljine) 255, 343, 570,
696, 742, 808
Bregalnica 363
Breginj 865
Breza 405
Bribir 45, 287
Brinje 79, 242, 564, 618, 620, 792
Brinjski kotar 864
Brkini 297, 309, 665, 728, 774
Broanac 618
Brod 248, 294, 339, 360, 495, 576,
822

Brodarevo 863
Brod Mora vice 150
Bronzani Majdan 862
Breice 77, 252
Brus r- 866
Bruvno 43
Brzopalanaki srez 866
Buci (Rasina) 302, 734
Buanj 405
Buje (kod Pakraca) 387, 714
Budii (kod Pakraca) 148, 696
Budva 863
Bugarska 11, 16, 23, 52, 273, 361
362, 393, 454, 507, 550551, 722, 775
Bugarska krajina 90
Bugojno 290, 862
Bujanovac 358, 374375, 384, 674,
738, 839
Buje 390
Bukovac 618
Bukovica 289, 356, 718, 796
Bukovik 281, 374
Bukovika planota 299
Bukulja 159, 254, 565
Bunii (lika) 144, 316, 620, 694
Buronja (kod Podgorice) 347, 706
Busovaa 483
Buzet 350, 620
Buzetski kotar 864

C
Carevo selo (danas Delevo) 362,
722, 839, 865
Carevoselski srez 865
Caribrod (danas
Dimitrovgrad)
376, 866
Caribrodski srez 866
Crnogorski srez 867
Cazin 197, 592, 698, 862
Cazinska krajina 197, 205, 226,
243244, 352, 401, 490, 533, 564, 598,
702
Cegelnica 40'
Celovec 367, 420, 473, 507
Celje 4041, 77, 203, 238, 472, 495
Centralna Bosna 8384, 89, 101,
133, 135, 181, 188, 203, 213, 388, 419,
847, 849
Centralna Makedonija 357358, 363
Centralna Srbija 254, 395, 583, 667
Celje 351, 716
Cerkno 298, 658, 664665, 732, 865
Cetina 288
Cetinje 34, 347, 863
Cetinjski srez 863
Cev 283
Cikote (kod Vlasenice) 343, 702
Cincar (pl.) 83, 149, 598
Cres 287, 306, 310, 864
Creskoloinjski kotar 864
Crikvenica 45, 287, 515
Crikveniki kotar 864
Crkveno (Klju) 602
Crnako polje (Lika) 235
Crna Gora 1213, 1516, 19 3437,
54, 58, 60, 6365, 6768, 7476,
8789, 9394, 98, 102, 105, 111, 113,
121, 125, 128, 137140, 163, 170, 180,
185, 188189, 200, 203, 205, 209, 226,
231, 233, 240241, 278280, 282
285, 306, 308, 310311, 327332, 341,
345348, 379, 381, 387, 396397, 402,
405, 412, 420, 429, 436, 451, 453
454, 456457, 467, 478, 484, 486, 523,
525526, 528529, 552556, 558
559, 569, 674, 581, 584585, 611, 768,
777, 851, 857, 863
Crna j a 620
Crna Trava 253, 371372, 383, 392
393
Crna Vlast 264, 269
Crni Lug 257258
Crno Crelo 620
Crnogorsko primorje 34, 283, 346
Crnovac (kod Bitolja) 361, 572, 814
Crvena Voda 292, 294

C
abar 350
abarski kotar 864
aak 30, 89, 91, 103, 254, 418, 529,
580, 666, 772, 867
adinje (kod Prijepolja) 37
ajetina 88, 867
ajnie 121, 129, 137, 371, 592, 690,
'696, 862
akoviki kotar 864
apljina 862
azma 81, 273, 291, 716
azmanski kotar 864
edad 251
eli 862
elinac 135
emernica 83
epovan 660, 776, 865
itluk 622
ividale 391
C m 577
rni Vrh (u Savinjsko j dolini) 495
rnomelj 367, 392, 532, 734, 865
uruko-abaljski rit 161
D

Dabar 345, 702

Dalmacija 1617, 4546, 49, 58,
7881, 83, 99, 125, 133, 136, 143,
148149, 181, 189, 198, 203, 205,
210211, 213, 216, 239, 242, 276, 279,
285, 287, 289290, 308, 310, 318,
320, 327, 329331, 340342, 348
349, 355356, 396397, 401, 403, 410,
412, 420, 429, 439440, 467, 478, 526,
528, 535, 554, 581583, 621, 630,
635636, 643, 647, 649, 831 849, 853,
864
Danilovgrad 35, 88, 98, 140, 863
Danilovgradski srez 36, 863
Dardanski srez 867
Darkovci (kod Vlasotinaca) 383, 746
Darosava 736
Daruvar 147, 198, 259, 275, 405, 419,
622, 628, 634, 636, 708, 718
Daruvarska kotlina 244, 355
Daruvarski kotar 864
Dava 726
Davidovii 282
Debar 248, 259, 292, 295, 305, 360,
652, 686, 835, 841
Debarci 248, 259, 292, 295, 357358
Dedinje (kraj u Beogradu) 426,
552
Degi (kod Kuksa) 305
Dekani (kod Kopra) 297, 730
Delevo 362, 865
Deliblatska peara 256
Delnice 45, 156, 287, 318, 351, 718
Delniki kotar 864
Demir Kapija 417

Derventa 472, 862

Despotovaki srez 866
Deve Bair 416
Deevski srez 863
Dicma 45, 288
Dilj-planina 622
Dimitrovgrad 866
Dinara 46, 80, 289, 567, 620, 622,
628, 796
Divin (kod Bilee) 132
Divoselo 622
Divulje 290, 317, 353
Doboj 50, 83, 133, 198, 397, 472, 483,
504, 592
Dobriki srez 866
Dobro (kod Livna) 149, 694
Dobro Polje (Crna Trava) 393
Dojran 363
Dolenjsko 40-41, 77, 155, 225, 231,
251252, 275, 297, 298299, 301,
366, 391, 401, 408, 495, 658, 660, 662,
664, 724, 728, 750, 796, 833, 851
Dolenjske Toplice 252, 297, 368, 728,
768, 794
Dolomiti 339, 580, 659
Domale 866
Donja Dubrava 622
Donje Kruevo (ue Pive i Tare)
558
Donjostubiki kotar 864
Donji Lapac 49, 91, 227, 263, 620
Donji Miholjac 473
Donjomiholjaki kotar 864
Donji Milanovac 866
Donji Molovan (kod Kupresa) 132
Donji Seget 642
Donji Skrad 622
Donji Vakuf 83, 133, 862
Donjolapaki kotar 864
Donjopoloki srez 865
Dorjanski srez 865
Dra 305
Dragaevski srez 867
Draga 867
Draga 663
Dragovia-polje 346, 704
Drava 246, 311, 354, 379, 382, 425,
432, 453, 456, 467468, 472^-73, 505,
509, 517518, 536538, 541, 542, 576
Dravograd 40, 206, 309, 382, 473,
491, 505, 538, 541542
Drenica (Kosovo) 684
Dreniki srez 867
Drenova (kod Nove Varoi) 119
556, 624
Drenovaa 43, 263, 620
Drenica 45, 151, 198, 287, 640, 706,
708
Dri i enak (Kolain) 284, 704
Drina 159, 240241, 302, 372, 376,
378, 395, 397, 416, 453, 535536
Drinjaa 84, 130, 862
Drni 288, 624

Drvar 43, 46, 48, 56, 89, 134,

307, 325, 342, 404, 415, 417, 424,
440, 448, 449, 451, 554, 570, 592,
702, 762, 847, 862
Drina (Pirot) 740
Dubrava (kod Zagreba) 46
Dubrovnik 285, 356, 410, 484,
496497, 624, 820, 864
Dubrovaki kotar 864
Duine 159
Dudice 294
Duga Poljana 863
Duge Njive (Vrgorac) 606
Dugi Otok 402
Dugo Selo 354, 640
Dugoselski kotar 864
Dulen 30, 555
Dunav 404, 473, 497, 572, 576
Dunjak 624, 706
Duri (umberak) 634
Durmitor 140, 565, 857
Duvno 148, 198, 592, 598, 694
Dvorane (Kruevac) 736
Dvorski kotar 863

221,
436,
694,

494,

akovaki kotar 864

akovica 257, 259, 386, 746
akovika Malesija 304305, 383,
684
akoviki srez 867
akovo 387, 427, 472, 508
erdap 453
evelija 249, 360, 363, 416, 837, 839
evelijski srez 865
urevac 500
urevaki kotar 864
urevia Tara 241
urevo brdo 672
uri 46
urman 612
E
Egejska Makedonija 656
Egipat 306
Erdevik 505, 507508, 762
Evropa 20, 2425, 200, 216, 467,
549, 577
F
Fakovii 862
Farmaci 863
Fatnica (kod Bilee) 51, 132
FNRJ Federativna Narodna Republika Jugoslavija 862
Foa 121, 123, 126127, 130, 188, 262,
284, 557, 862
Fojnica $62

Francuska 101, 392, 494

Frankfurt na Majni 452, 579
Frkai (kod Korenice) 264
Fruka Gora 161, 255, 380, 404, 450,
678, 742, 744
Furlanija 251, 300, 309, 368, 391
Futani 295296, 308, 357, 720
G

Gacko 51, 90, 132, 345, 410, 568, 862

Gacko polje 405
Gaea 624
Gajtan (pl. Radan) 796
Galakova Kula (Prozor) 702
Galiki srez 865
Garei (pod Bukuljom) 254, 565
Garenica 81, 273, 354, 427, 634, 718
Gareniki kotar
Gari (Moslavaka Gora) 712
Gataki srez 84, 862
German (logor kod Tirane, Albanija)
305
Glamo 49, 83, 133, 200, 261, 317,
559560
Glamoki srez 134, 5(94
Glamoko polje 338, 569, 784
Glasinac 862
Glava 624
Glina 4445, 515, 706
Glinski kotar 863
Gluci 30, 670
Gnjilane 257, 358, 375, 384, 738
Gnjilanski -srez 867
Goe (pl.) 29, 668
Godinje 610
Godnje polje (kod Nikia) 774
Gole (pl.) 257
Golija (pl.) 140, 305, 684
Golo 297, 728
Golobar (kod Bovca) 726
Golubaki srez 866
Golubi 622
Golubovci 863
Gorade 121, 592, 862
Gorenjsko 3940, 72, 88, 154, 156,
199, 225, 250, 252, 299, 339, 401, 473,
558, 658, 664, 726, 678, 833, 855, 863
Gorica 296, 298300, 319, 316, 318,
391, 664, 730, 865
Gorika Brda 298, 300, 730
Gorjanci 156
Gorjua (kod Bohinja) 77
Gornja Brezna 424
Gornja Dubrava 624
Gornja Jablanica 304, 736
Gornja Mavina 624
Gornja Moraa 346, 704
Gornja Perna 620, 644
Gornja Sanica 133
Gornja Trebua 368, 768
Gornja Trenjevica (kod Aranelovca) 29, 677

Gornja Tuzla 862

Gornje Budako (na Kordunu)
144, 184, 557, 706
Gornje Grahovo (Grubino polje)
616
Gornje polje (kod Nikia) 310
Gornje Posoje 300
Gornje Premilje 640
Gornji Borik 198
Gornji Borik (Daruvar) 622, 708,
790
Gornji Ceklin 610
Gornji Grad 866
Gornji Huraac (Bra) 618
Gornji Milanovac 70, 88, 91, 103,
254, 372
Gornji Sjeniak (kod Karlovca)
198, 696
Gornji Skrad 624
Gornji Vakuf 261, 263, 862
Gornjodebarski srez 865
Gornjopoloki srez 865
Gornjosavniska dolina
Gorski Kotar 16, 17, 45, 78, 80, 99,
125, 150151, 181, 188, 197198,
205, 231, 242243, 279, 285, 287, 289,
297, 326, 330, 349351, 366, 401, 507,
532, 571, 581, 622, 632, 636, 640, 648,
712, 831, 855
Gorski srez 867
Gospi 43, 79, 231, 264, 473, 632
Gospiki kotar 864
Gostivar 248, 363364, 835, 865
Graac 79, 143, 514, 632
Graaki kotar 864
Graanica 281, 504, 862
Graaniki srez 867
Gradac 149
Gradaae 281, 862
Gradina 624
Grahovo 88, 863
Gravina (Italija) 306, 405, 409410,
571, 748, 764
Grbola 257, 559, 684
Grbalj (kod Uroevca) 162, 863
Grka 248, 273, 311312, 363364,
452456, 467, 487, 550, 720
Grdelika Klisura 375
Grebatica 640
Gri 46
Grkovnica (aerodrom) 316
Grmada (pl.) 77
Grmunica 300, 822
Grobniko polje (aerodrom kod Rijeke) 316
Groanski srez 866
Grosuplje 298
Gronica 668
Grozno 500

Grubino polje 355, 616, 718

Grubinopoljski kotar 864
Gruanski srez 866
Gua 88, 867
Gumnite 305
Gusinje 863
Gutanj 541542
H
Hadi-Milin gaj (kod Prozora) 702
Han-Pjesak 596
Has 383
Hercegovina 19, 4748, 5051,
8485, 9091, 93, 101, 121, 128,
131133, 140, 181, 188189, 200, 203,
217, 231, 239, 263, 279, 282283,
344345, 395397, 401, 420, 429,
456, 525526, 557559, 580, 595,
598, 600, 604, 606, 851, 862
Herceg Novi 863
Holandija 467
Homoljski srez 866
Hrast 778
Hra (Karlovac) 716
Hreljin 150
Hrvatska 14, 1617, 19, 40-42, 47,
58, 60, 6365, 67, 7879, 82, 91, 93,
99, 102, 110111, 113, 120, 128, 142
143, 151, 163, 167, 171, 175, 178, 180
181, 188189, 197199, 203, 209,
217, 226, 230, 241, 246, 251, 265, 269,
271, 273, 276280, 285286, 292,
306, 316, 320, 324325, 329332, 341,
348349, 352, 354, 356357, 366,
397, 401, 405-406, 412415, 418,
420, 428, 439440, 449451, 455,
457, 478-479, 506, 518, 522523,
525526, 530532, 537, 552553,
556559, 561, 563, 567568, 574,
580, 584, 616617, 619, 623, 626627,
629, 631, 633, 640645, 649, 651,
827, 863
Hrvatsko primorje 16, 45, 78, 80
81, 99, 150151, 181, 242, 279, 285,
287, 289290, 297, 307, 310, 313, 318,
320, 330, 350351, 401, 403, 420,
473, 496497, 507, 567, 581, 626, 636,
648, 831, 858
Hrvatsko Zagorje 46, 81, 145146,
181, 198, 203, 206, 231, 244245,
251252, 291, 326, 348, 353354, 569,
718, 829, 855
Hum 626, 768
Hvar 80, 149150, 210211, 288
289,, 307, 313314, 317, 535, 626
627, 708, 712, 748
Hvarski kotar 864

Ibar (r.) 74, 105, 305, 372, 376

Ibarska dolina 383
Idrija 658, 664, 732, 865
Idrijska planota 299
Ig - 728
Igman 557
Igrani 210
Ilirska Bistrica 151, 307, 473, 483,
538, 865
Iloki srez 867
Ilova 354, 427, 472
Imotski 211, 285, 626, 788
Imotski kotar 864
I rig 529, 772
Iriki srez 867
Ist 497
Istoki srez 867
Istona Bosna 4950, 70, 8384,
8990, 93, 98, 101, 105, 121, 125,
127131, 135, 137, 161, 178, 181, 185,
188, 197199, 203, 205, 207, 221, 227,
231232, 235, 239, 245, 255256, 260,
274275, 281282, 290, 303304, 326
341, 343, 355, 370, 373374, 376377,
379381, 395, 397, 401, 407, 432, 436,
454, 467, 472, 478, 484, 499500, 535,
557559, 564565, 576, 583584, 602
604, 606, 694, 742, 794, 846847,
851, 857
Istona Gorenjska 301
Istona Koruka 250, 301, 660
Istona Makedonija 249, 357358,
360, 362363, 417
Istona Slavonija 396 478, 536
Istona Srbija 3132, 71, 155, 302,
369371, 373374, 376377, 398, 416,
580, 671, 674, 762, 812, 857, 866
Istoni Srem 680
Istok 384386, 686, 748
Istra 42, 125, 150151, 181, 198, 242
243, 279, 285286, 289290, 299,
301, 306, 309, 313, 330, 339, 348351,
388, 401, 403, 456, 473, 478, 483, 489,
496497, 524, 537, 539, 567, 581, 583,
620621, 626, 627, 639, 645, 665, 730,
831, 851, 855
Italija 1112, 23, 41, 55, 230, 237,
239242, 246, 249, 252, 254, 257, 260,
265, 268, 275276, 278279, 281283,
285286, 288290, 292, 294301, 304
313, 315321, 323327, 329331,
338, 341, 350, 386, 391, 403, 405, 409
410, 413, 420, 424, 436, 451453, 456,
463, 467468, 484, 495, 501, 536537,
546, 550551, 566567, 571, 580, 583,
.
612, 627, 733, 748749, 764, 805, 820
Ivanici 125, 129
Ivaneki kotar 864
Ivangrad 35
Ivani-Grad 427
Ivanje 863
Ivanjica 70, 88, 867

Izdeglavlje 295
Izola 285
Izvor (kod Kieva) 305, 652
Izlake 866
J
Jablanica 7071, 261, 263, 302, 305,
345, 370374, 563, 585, 734, 738, 774
Jablaniki srez 866
Jabuka 380, 513
Jabukovik (Leskovac) 672, 736
Jadarski srez 867
Jadran 151, 188, 210, 279, 281, 315,
324, 452, 456, 497^-98, 517, 536, 542,
547
Jadranska obala 509
Jadransko more 197, 341, 468, 487,
536
Jadransko primorje 452
Jagodina (danas Svetozarevo) 30 57,
866
Jahorina 594
Jajce 83, 187, 189, 197, 221, 319320,
322, 325326, 333337, 344, 397, 401,
419, 436, 449, 454, 568, 818, 847, 862
Janar 616
Jankovi 610
Janja 4849, 594, 862
Japan 467
Jaseniki srez 866
Jasenovac (logor) 311
Jasikovac 626
Jastrebac 159, 255, 302, 668, 676
Jastrebaki k r a j 866
Jastrebarski kotar 863
Jaatomiki srez 867
Javorovica 726
Jelica 254
Jelovica 40
Jesenice 41, 865
Jezero 90
Johovo 626
Joan 626
Joanica 373, 738
Jugoistona Evropa 246, 341
Jugoistona Makedonija 364, 837
Jugoistona Srbija 378
Jugoistoni Srem 680
Jugoslavija 9, 1114, 1720, 2329,
31, 3335, 37, 40, 43, 45, 50, 5658,
60, 63, 6669, 76, 80, 8586, 88, 90,
9697, 101104, 110112, 117, 121
122, 127, 129, 131, 137, 149, 151, 159,
174, 185, 188, 197, 200, 201, 206, 210
211, 216217, 219, 221, 226227, 232,
235237, 242, 253254, 257, 259, 267,
276, 279, 283, 286, 289, 294, 303, 306
308, 311312, 314, 328, 330331, 333,
336, 339, 341342, 349, 355356, 360,
370, 378, 381, 387389, 392394, 396
397, 400, 403, 405, 407, 415417,
420, 424426, 430, 434, 442443, 445,

452454, 456, 458, 460, 464, 467468,

471, 473-474, 476, 479, 482487, 495
496, 500501, 506509, 511512,
517520, 522523, 525, 527, 530531,
534537, 539541, 544547, 549
555, 557, 560, 564, 575, 577, 579585,
591, 609, 713, 749, 827, 855, 859
Jugozapadni Srem 303
Jurga 626
Jurkloter 866
Juna Dalmacija 148149, 282, 313,
356, 830
Juna Italija 290, 306307, 324, 326,
338, 404, 409, 424, 436
Juna Lika 289, 349, 468
Juna Makedonija 363, 857
Juna Morava 253, 302, 304, 371372,
374, 376, 398
Juna Srbija 30, 7072, 159160,
185, 189, 199, 247, 253, 302, 305, 369,
371372, 478, 582, 666, 857
Juni Banat 256, 304, 379, 381, 678,
681

Juni Brod 865

Juni Jadran 497
K
Kaanik 248, 363, 416
Kaaniki srez 867
Kairo 235, 237, 247, 296, 338, 450, 564,
569
Kajmakalan 294, 312
Kalebovac 628
Kalemegdan (kraj u Beogradu) 426
Kalinovac (aerodrom kod urevca)
500
Kalinovik 50, 261, 262, 401
Kalie (Kranj) 662
Kalniko gorje 291
Kalnik 46, 81, 145146, 147, 181, 198,
245, 275, 710, 804, 828829, 855
Kaluerica (na pl. Kukavici) 353,
668

Kaluerski kamen 199, 686

Kamena Gora (Sandak) 129, 139
Kamenak (pl. kod Titograda) 553
Kamenica (kod Zavidovia) 130, 606,
694
Kamenica 867
Kamenik (ispod Lebrnika) 36
Kamensko (Pljeevica) 43
Kamenica 628
Kamini (kod Prijepolja) 32
Kamnik 41, 77, 225 , 866
Kamniko podruje 833, 835
Kana (aerodrom kod Termolija, Italija) 404
Karaorevo 304
Karaorman (pl.) 292, 358, 361, 722
Karavanke 633, 665

Karbonara (kod Barija Italija) 306

307, 748
Karin 288, 714
Karlobag 285, 287, 456
Karlovac 41, 43, 5354, 79, 142, 198,
238, 373, 472, 482 515, 576, 648, 716
Karlovaki kotar 863
Karlovi 380, 405, 744
Karovinj (kod Bengazija) 451
Katela 528, 529, 772
Katadba (kod Kaira) 450
Katarina (iznad Rijeke) 515
Kavadarci 361, 571, 656, 810
Kavadarski srez 865
Kestenova Gora 628
Kievo 248, 292, 295, 305, 360363,
572, 652, 814, 835, 841
Kievski srez 865
Kik 628
Kikinda 529, 747, 772
Kikindski srez 867
Kirin 628
Kiseljak 483', 862
Kistanje (kod Knina) 501, 514, 618,
756
Kianje (Maarska) 382, 387, 744
Kladanj 282, 862
Kladovo 404, 498', 572, 866
Kladua 243
Klana 286, 350
Klasni 198, 708
Klis 288
Klanjeki kotar 864
Klju 49, 133, 238, 344, 602, 847, 862
Kljuki srez 48, 866
Kneke Ravne 251, 726
Kneica (kod Petrovca) 670
Kneja Njiva 730
Knin 46, 49, 80, 142143, 148, 285,
289, 307, 356, 501, 535, 622, 628, 636,
638, 644, 756
Kninska krajina 46, 242
Kninski kotar 864
Knjaevac 668, 866
Kobarid 2981 732, 865
Koani 249,' 360, 362, 416, 652, 722,
750, 836837, 839
Koanski srez 865
Koevje 225, 297, 307, 339, 728, 833,
865
Koevsko 156157, 662, 692, 762
Kojsko 865
Kokirovo 630
Kokoak (Orahovica) 638
Kolain 35, 88, 140, 241, 284, 347, 383,
610, 612, 704, 863
Kolainski srez 610, 863
Koloma (SSSR) 373, 748
Kolubarski srez 866867
Komen 298, 730
Konavlje 630
Konjsko 295, 308
Konjic 188, 263, 345, 596, 600, 862

Konjiki srez 862

Kopaomik 33, 74, 305, 372, 686
Kopaoniki srez 384, 866
Kopar 285286, 297, 390, 865
Koprivina 804
Koprivnica 353
Koprivniki kotar 864
Korada 730
Korana 414, 505
Koranski Lug 630
Korula 80, 149, 211, 288, 290, 307,
314, 326, 437, 630, 708, 748
Korulanski kotar 864
Kordun 18, 4344, 49, 54, 68, 7882,
94, 99, 102, 105, 125, 136, 142145,
164, 181, 18t3, 189, 198, 205, 213, 216,
220, 231, 234, 244, 273, 289290, 310,
351353, 533, 557, 559, 616624, 626,
628, 630, 632, 634, 636, 638, 640, 641,
642, 644, 646648, 650, 692, 788, 827,
849
Kordunski Leskovac 630
Korenica 43, 78, 142, 264, 634, 640
Korenica kotar 616629, 634637,
641, 644651
Koreniki kotar (srez) 79, 864
Koruka 156, 199, 231, 300, 366, 401,
420, 473, 479, 491, 494, 662, 775, 833
Koisani 405, 448
Kosanica 88
Kosaniki srez 866
Kosinj 632
Kos j eri 88, 867
Kosmaj 2930, 159, 376, 668, 672 ,
Kosmajski srez 866
'Kosovelj 730
Kosovo 10, 16, 3334, 7374, 98, 113,
162163, 180, 199, 209, 231, 257258,
276, 278280, 294, 302, 304305, 332,
339, 341342, 373, 375376, 383387,
451, 454, 457, 467, 478, 484, 486, 523,
526, 532, 557, 560, 564, 575, 584585,
684685, 687, 746, 841, 867
Kosovo i Metohija 14, 16, 33, 162, 226
227, 402, 530, 532533, 557, 559
560, 564, 572, 575, 583584, 840
Kosovska Mitrovica 33, 105, 305, 375,
385386, 484, 581, 748
Kosovskomitrovaki srez 867
Kostajnika optina 15
Kotaj niki kotar 863
Kostanjevac (na Krki) 320
Kouta 45
Kotor 347, 497, 863
Kotorski srez 863
Kotor-Varo 606, 862
Kovaiki srez 867
Koviljaa 372
Kovin 380
Kovinski srez 867
Kozara 4849, 83, 135136, 185, 189,
584, 596, 698

Kozarie 405
Kozica (Biokovo) 714
Kozjak 86, 249, 646
Kozjansko 250
Kozje 90, 866
Kozluk 862
Koi jek 154
Kouf (pl.) 308, 310, 357, 366, 652,
720
Kragujevac 30, 70, 378, 402, 450, 470,
483, 527529, 535, 555, 772, 818, 866
Kragujevaki srez 866
Krajinski srez 866
Krajmirovce (kod Vranja) 384, 746
K r a j ova (Rumunija) 436
Kraljevica 515
Kraljevo 29, 70, 9091, 426, 555, 867
Kraljevo selo (danas Vitkovac) 866
Kranj 41, 419, 472, 662, 865
Krapina 245, 231
Krapinski kotar 864
Kras 297299, 309, 388, 730, 865
Krasinec 405
Krasnodan (SSSR) 500
Kratovo 358, 363, 837, 839
Kratovski srez 865
Kravar 732
Krbavica (kod Korenice) 78^-79
Krbavsko 405
Kredin 404
Krki kotar 864
Kremenjak 77, 662, 664, 724
Kreevo 606, 862
Krim 77
Krivaa (Leskovac) 740
Kriva Palanka 295, 358, 363, 371, 670,
837, 839
Krivopalanaki srez 865
Krievci 273
Krievaki kotar 864
Krika Vas (Vinja Gora) 659
Krk 287, 864
Krka 314, 326, 352
Krndija 81
Krnjaki Grabovac 632
Krnjica 610
Kromberk (Gorica) 730
Krko 40
Kri j a 632
Kruma (Albanija) 384, 746
Krupa 49, 601
Krupanj 88, 90, 92, 103, 555, 867
Kruevac 105, 254, 372, 373, 674, 736,
866
Kruevo 86, 294, 362, 722
Kruevski srez 654, 722, 865
Kuevo 71, 674, 676, 866
Kui 35, 390
Kukavica (pl.) 160, 253, 275, 302, 370,
563, 668, 670
Kuks 305

Kula 632
Kula 344, 702
Kulen Vakuf 49
Kulski srez 867
Kumanovo 86, 249, 295, 305, 339, 357
358, 360, 362364, 371, 392, 416, 568,
572, 654, 720, 722, 724, 816, 837, 839,
960
Kumrovec 11, 14, 24, 585
Kupa 242, 339, 352, 576, 822
Kupres 83, 133, 189, 238, 310, 320, 598,
606, 638, 662
Kupreko Polje 415, 436
Kurlanija 467
Kurumlija 373374, 738, 866
Kui 393
Kutina 46, 144, 581, 637
Kutinski kotar 864
Kvarner 403
Kvarnerski otoci 242, 403, 496, 597
Kvarnerski zaliv 313
L
Labinski kotar 864
Labski srez 867
Laarak (aerodrom) 407, 766
Lajbnic 494
Laki (Plakovica) 724, 750
Lakia Kula 863
Lamovita (Prijedor) 690
Landorf (Nemaka) 367
Lapac 142
Lapinje (kod Koevja) 157, 726
Lastovo 91, 131, 288, 306, 314, 402,
632
Lae (Suha Krajina) 366
Lako 40
Laudonov gaj (kod Bunia, Lika)
144, 316, 694
Lavci (Bitolj) 652
Lazarevac 303, 734
Lebane 305, 370, 374375, 392, 410,
572, 664, 736, 812, 866
Lebrnik 36, 49
Lepeniki srez 866
Lepoglava 231, 246
Les (Morave) 660
Leskovac 302, 370, 374375, 448, 672,
676, 738, 740
Leskovaki srez 866
Levaki srez 866
Lever Tara 241
Libija 404
Li 632
Lijanice 384, 746
Lijeva Rijeka 863
Lijeve polje 83, 594
Lika, 1517, 43, 4546, 68, 7881, 99,
105, 110, 125, 128, 136, 142, 144145,
148, 164, 170, 181, 198, 205, 213, 216,
220, 231, 235236, 242243, 279, 287

290, 307, 316, 329, 339, 341, 348

351, 353, 420, 429, 473, 485, 507, 509,
536, 554, 559, 564, 568, 569, 571, 622,
630, 632, 636, 638640, 644648, 650
806, 818, 827, 849, 855
Lim 76, 98, 137, 139, 347, 374
Limbarska Gora 729
Lipi,k 419
Lipi j an 375, 38j5
Lipovac 380
Lipovani (azma) 716
Lisac 153, 656, 720
Lisie (Veleki k r a j ) 361, 572, 810
Litija 156
Livanjsko Polje 49, 134
Livno 49, 80, 133, 148149, 187, 189,
197198, 227, 242, 274, 315, 317, 320,
326, 568, 598, 694, 830, 862
Lokavec (epovan) 660
Lokovo (kod Struge) 358, 720
Lokve (kod rnomelj a) 532
Lombardija 467
London 64, 235, 464
Lopare 862
Loskunja (uma) 632
Loinj 287, 306
Loka Dolina 297, 730
Lovine 514
Loznica 103, 412, 867
Lubnice 311
Luanj (Delnice) 718
Lue 866
Lukavac 862
Luka Palanka (Kod Sanskog Mosta)
556
Ludbreki kotar 864
Luniki srez, 738, 866
LJ
Ljeanska Nahija 36
Ljekopolje 36
Ljig 88, 377, 422, 426, 766
Ljubiki srez 867
Ljubija 862
Ljubinje 768, 862
Ljubinjski srez 84, 862
Ljubljana 10, 1517, 3841, 77, 154,
157158, 178, 225, 237, 252, 296, 297,
299, 367, 408, 419, 478, 491, 495, 513,
527, 532, 552, 579583, 659, 661, 663,
727729, 731, 733, 803, 818, 822, 833,
851, 855
Ljubljanska pokrajina 41, 154155,
158, 185, 189, 250251, 558
Ljubno 866
Ljubovija 88, 103, 159, 867
Ljubovo 634
Ljubotinje 612
Ljubuki 862
Ljubuki srez 862
Ljuto (na Papuku) 564, 802

M
Makovec 662
Mava 30, 50, 112, 370, 376, 740
Mavanski srez 867
Maarska 11, 15, 23, 341, 379, 381
382, 387, 456, 494, 500, 506, 536, 547,
550551, 744
Maarmeka (aerodrom kod Peuja,
Maarska) 500
Majdanpek 670
Majevica 50, 130131, 198, 238 255,
282, 304, 343', 397, 570, 598, 696, 742,
806
Majna 452, 579
Makarska 80, 210, 285, 307, 561
Makarski kotar 864
Makarsko primorje 46, 81, 149, 190,
197, 210211, 288, 290, 559, 634, 708
Makedonija 13, 19, 5153, 58, 60, 65,
8586, 101, 113, 125, 151, 153154,
178, 180, 199, 209, 226227, 231, 247,
249250, 260, 276, 278280, 292, 294
296, 305, 308, 310, 324, 330332, 342,
357358, 360, 361364, 384, 387, 395
397, 399, 402, 406, 410, 412, 416 422,
448, 451, 454455, 457, 467, 478', 486,
523, 526, 528, 530531, 551552, 555
556, 559, 564566, 568, 571, 574, 581,
582, 585, 652656, 720, 834, 865
Makedonski Brod 841
Malesija (Albanija) 654
Maleki srez 865
Mali Cr 1 j eni 303, 734
Mali Jastrebac 253, 302
Malinik (pl.) 666
Maljen 158159
Manastir Moraa 863
Manelovski vinogradi 380
Manjaa 133, 135, 598
Maribor 41, 312, 427, 473, 491, 505,
538, 580, 729, 733
Marko vaka Avli j a 29
Markova Peka 416
Markovae (Knin) 644
Martin j Vrh (Gorenjsko) 644
Maslovari (Kotor-Varo) 606
Masuriki srez 866
Maun 297, 483, 660, 728
Materija 865
Mavrovo 248
Mavrovski k r a j 654
Mazin 263
Medeno Polje 405
Meglen 295, 358
Metkoviki kotar 864
Mejane (Kurumlija) 738
Melenako Ostrvo 72
Memii 862
Metkovi 89
Metlika 41, 298, 316, 732, 865
Metohija 257, 258, 304, 339, 385386,
564, 841

Metri (Begotin) 668

Meice 577
Mihaljevac 634
Miholjsko 634
Mijaa (Pakrac) 710
Mijajlica (Leskovac) 740
Mileevski srez 32, 347, 863
Miloevac (Hrvatska) 405
Miloevac (Mava) 740
Mikva 496
Milje (kod Trsta) 300, 309
Mirna 403
Miroevac > 405
Miii 612
Mitrainci (Berovo) 362, 572, 722, 814
Mlavski srez 866
Mliniite 862
Mljet 288 612, 634
Modrica 281, 862
Mogori (kod Gospia) 145, 646, 696
Mojkovac 37, 88, 140, 311
Mokrec (pl.) 41, 77, 157, 726
Mokronog 298, 724, 730
Mokropolje 622, 636
Molat 403
Molnik (pl.) 40
Monfalkone (Tri, Italija) 391
Monopoli (Italija) 403, 451, 463, 484
Morave 866
Moraviki srez 867
Moravski srez 866
Moriovski srez 865
Morovi 380, 744
Mose 636
Moskva 20, 312, 406, 436, 444445,
486, 488, 583,
Moslavaka Gora 291, 712
Moslavina 46, 81, 145147, 181, 198,
205206, 244245, 273, 291, 348, 353
354, 401, 427, 569, 706, 716, 828829,
855
Mosor 148, 620, 636
Mostar 50-51, 132, 187188, 290, 307,
341, 345, 456, 503, 506, 535, 758, 862
Mostarski srez 862
Motajniea 133, 135, 600
Motnik 866
Mozirje 866
Mracelj 612
Mramorak 295
Mrenica 414
Mrkonji-Grad 49, 238, 283, 338, 344,
566, 600, 606, 847, 862
Mrkopolje 287, 636, 712
Mu 198, 288, 706
Muks (pl.) 8586, 154
Murska Sobota 491, 577, 734
Murskosobotski kotar 864

N
Nabreina (kod Trsta) 733
Nanos 157
Naice 473
Naiki kotar 864
Nebljusi 91
Negotin .376, 411412
Negotinska krajina 303
Negotinski srez (Makedonija) 865
Negotinski srez (Srbija) 866
Nemaka 11, 14, 17, 23, 3738, 55,
273, 342, 467, 536, 551
Neretva (r.) 148149, 188, 197, 205,
211, 213, 216, 227, 230232, 234, 239
243, 260263, 265, 274, 276, 317, 452,
479, 546, 563, 581, 636, 831
Nerodimski srez 867
Netin 404
Nevesinje 132, 262, 345, >862
Nevesinjski srez 51, 84 862
Niki 34, 241, 283, 310, 347, 410, 774,
863
Nikiki srez 35, 610, 612, 863
Nin 148
Ni 72, 86, 254, 295, 312, 374, 376, 396,
418, 427, 450, 507, 535, 582, 762, 866
Niava 302, 376
Niavski srez 866
Niki srez 866
Normandija 467
Notranjsko 41, 77, 155156, 225, 231,
251252, 297298, 301, 366, 391, 401,
495, 662, 726, 730, 833, 851
Nova Gorica 312, 495, 580, 582583,
661, 729, 731, 749
Nova Gradika 427
Nova Kapela 427
Nova Varo 37, 76, 92, 119, 284, 556,
863
Novi 864
Novi Karlovci 256
Novi Pazar 74, 348, 863
Novi Sad 161, 217, 255, 382, 387, 402,
404, 406, 412, 428, 448, 450451, 478,
497-498, 500, 527, 534535, 573, 579,
582, 679, 681, 754, 766, 816, 818 820
Novi Vinodolski 286
Novljanski kotar 864
Novobeejski srez 867
Novogradiki kotar 864
Novomarofski kotar 864
Novo Mesto 40, 154, 298, 401, 730, 818,
865
Novosadski srez 256, 867
Novovaroki srez 37, 241, 863
Novska 416, 505
Novski kotar 864

NJ
Njegovoa (aerodrom kod abljaka)
405, 410

O
Obijaj 244, 706, 710
Obrada (Jablanica) 302, 734, 736
Obrenovac 68, 867
Obrovac 514
Oevi 612
Odaki srez . 256, 867
Ogulin 44, 287, 482, 622, 624, 626
Ogulinski kotar 864
Ohrid 259, 292, 295, 360361, 696
Ohridski srez 865
Ohridsko jezero 363
Omi 285
Opatija 515, 864
Orahovac 867
Orahovica 291, 517, 637, 714
Orahovljani 197, 698
Oraje 281, 862
Oraki srez 866
Oravac 636
Oreka uka (kod Bogomile) 358
Oriovac 508
Orlaka (kod Stine) 664
Ornice 622
Osjeina - 88
Osijek 271, 473, 513
Osjeki kotar 864
Osmaci 405
Ostrovica 632
Ostrozub (Vlasotinci) 736
Ostroin 636
Oteevo 249, 295, 565
Otitina (Titov Veles) 722
Otoac 246, 264, 269, 275, 515, 624, 646
Otoaki kotar 864
Otoka 862
Otri 44, 514, 636
Otrobovec 662
Ovepoljski srez 8,65
Ozren (pl. u Bosni i Hercegovini)
50, 83, 232, 236, 397, 565, 600
Ozren (pl. u Srbiji) 160, 374, 672
P
Pag 313, 403
Pakrac 148, 291, 387, 419, 634, 696,
710, 714
Pakraki kotar 864
Palanaki srez 867
Palestina 306
Pale (Kozara) 698
Palica (kod Subotice) 425

Panevo 381, 412, 451, 513, 534, 576,

744, 764
Panevaoki srez 867
Papuk 81, 244, 564, 640, 802
Parain 418
Parainski srez 866
Paman 314, 642
Pazin 286, 324, 638
Pazinski kotar 864
Pazova 256
Pinja (r.) 302, 376
Pinjski srez 736, 866
Pecka 44, 88
Peuj 500
Pe 33, 73, 385386, 484, 533, 684, 686,
748
Peigrad 353, 702
Peinci (kod Rume) 256
Peki srez 867
Pehevo 360, 362, 722, 839
Pelagonija 363
Pelev Brijeg 863
Pelinci (Kumanovo) 722
Peljeac 80, 150, 288, 290, 307, 314
315, 638
Perduhovo (Glamoko polje) 203, 784
Perjasica 44
Perjasika kosa (uma) 638
Perkovi 288
Perna 44
Perne {Vlai pl.) 604
Perui 79, 632
Peruiki kot'ar 864
Pekopeja 257
Petrin j ski kotar 863
Petrovac (Crna Gora) 863
Petrovac (Srbija) 866
Petrova gora 79, 99, 648
Petrova Poljana (kod Dunjaka) 145,
706
Petrovgrad (danas Zrenj anin) 32, 381,
411412, 529, 744, 772, 867
Petrovgradski srez 867
Petrovievo 75, 640
Pevkoton (pl. Kouf, Grka) 720
Piperi 283
Pirot 374375, 450, 535, 670, 740, 812,
866

Pisak 646
Pisarevina 243
Pisarovinski kotar 863
Piva 138, 558
Pivka 41
Pivska planina 857
Pivska upa 692
Plakovica 358, 363, 654, 656, 720, 724
Planina 866
Plasnica (kod Kieva) 362, 572, 814
Plaan 244
Plaanska dolina
Plaki 352
Plaki kotar 863
Plav 863

Plava Draga 320

Pleso (aerodrom kod Zagreba) 500
Peleternica 427, 508
Pliberk 473, 541542
Plitvika jezera 246
Pliva 4849
Ploanski klanac 263
Pljeevica 43
Pije vi j a 34, 76, 102, 139140, 262,
284285, 311, 348, 405, 569, 612, 704,
776, 820, 863
Pljevaljski srez 3738, 241, 347, 863
Pocerski srez 867
Pouta (kod Valjeva) 159, 674
Poitelj 640
Podbrdo 299
Podgari 246
Podgora 150, 210, 289, 314, 561
Podgorac 672
Podgorica (Titograd) 34, 36, 347
Podgoriki srez 3536, 140, 863
Podgorski srez (Kosovo) 867
Podgorski srez (Srbija) 867
Podgrme 49, 184, 221, 244, 559, 600,
847
Podlapac 716
Podljublje 494495
Podravina 81, 206, 245, 275, 326, 354
355, 379, 382, 388, 396, 473, 504-505,
638, 640, 855, 857
Podravska Slatina 355, 419, 718, 864
Podrimski srez 867
Podrinje 89, 582
Podujevo 384, 867
Podunavski srez 866
Pohorje 250, 366, 732
Pokljuka 77
Pokuplje 44, 145146, 181, 197, 243,
252, 273, 291, 351, 353354, 569, 829,
849
Pokupsko 351, 515, 716
Polhograjski Dolomiti 299, 658
Poljaniki srez 866
Poljanska dolina (kod Dolenjskih Toplica) 77, 251
Poljica (kod Zadra) 310
Ponikve (kod ajnia) 371, 696
Popovac (kod Garenice) 354, 718
Popovo polje 133
Pore 286, 357, 361, 654, 738
Poreki kotar 864
Poreki srez (Makedonija) 865
Poreki srez (Srbija) 866
Porto Romano (logor kod Draa) 305
Posavina 112, 159, 203, 238, 245, 271,
281, 291, 354, 472, 500
Posavski srez 866, 867
Posavsko-tamnavski srez 867
Postojna 41, 225, 252, 660, 833, 865
Posuje 862
Posuki srez 862
Potpe 37
Povlen 158

Poare vac 70, 71, 866

Poega 70, 88, 103, 372
Poeka kotlina 244, 262
Poeki srez 867
Praa 862
Predjama (kod Postojne) 660
Pregrada 864
Pregradski kotar 864
Preko 864
Prekaja 133
Prekomurje 40, 734
Prekoploice 392
Prelog 864
Preloki kotar 864
Preljina 88, 867
Premuda 314
Preki kotar 864
Prenj 261
Prespa 249, 292, 294, 357, 360, 839
Prespansko jezero 363, 565
Prespanski srez 865
Preevo 358, 674, 839
Prezid 662
Priboj 303, 348, 612, 706, 863
Prigorje 181, 829, 855
Prigrevica (kod Sombora) 499500
Prijedor 15, 49, 133136, 344, 410, 515,
604, 690, 862
Prijepolje 37, 284, 348, 863
Prijepoljski srez 863
Prilep 16, 19, 5253, 8586, 248249,
360361, 416, 654, 839
Prilepski srez 865
Primilje 640
Primorska 225, 401, 833
Pritina 161, 163, 385, 579, 684, 686,
867
Prizren 385, 867
Prkos (aerodrom kod Zadra) 404,
500
Prnjavor 83, 133, 197, 281, 388, 592,
602, 862

Prode (uma kod Kneke Ravne) 762

Prohor Pinjski (manastir) 305, 357,
360
Prokljansko jezero 241
Prokuplje 374, 571, 798
Prokuplje 866
Prokupaki srez 866
Promina 640
Prozor 83, 131, 133, 197, 261, 263, 344,
563, 602, 702
Prozorska kotlina 189
Prusci (Bosanski Novi) 343, 704
Psunj 81
Ptuj 491, 505
Ptujska gora 355
Pula 285286, 496497, 728, 864
Pulski kotar 864
Pusta Reka 302, 370, 372374, 571
730, 738, 798
Pustoreki k r a j 866

Rab 287, 297, 313, 728, 864

Rabski kotar 864
Raa 866
Raanski srez 867
Radan 372, 570, 796
Radmanovac 642
Radmirje (Savinjska dolina 368, 768
Radojevo 304
Radoinja 642, 863
Radovi 362363
Radoviki srez 805
Radovljica 865
Radua (rudnik hroma) 52
Rade vina 159
Raevski srez 867
Rako (kod Istoka) 384, 686
Ramnjan kod Uroevca 162, 258
Ramski srez 866
Rasina 734
Rasinski srez 866
Raka 867
Ratkovii 304, 742
Ravna Gora (Crna Trava) 253, 668
Ravni Kotari 403
Ravno (kod Klane) 350, 405
Raanac 638
Raanjski srez 866
Reica Toplica 736
Rekovac 866
Reprocer (Gornja Jablanica) 736
Resavski srez 866
Resen 86, 361, 865
Resevna (pl. kod Celja) 40
Rezija 300301, 855
Ribnica 41, 865
Ribnik 83
Rijean 614
Rijeki kotar 864
Rijeka 285287, 316, 350, 473, 483,
497, 515, 576, 580581, 846
Rijeka Crnojevia 88, 390, 863
Rostua 865
Rovinjski kotar 864
Robaje (kod Valjeva) 555
Rogan 614
Rogatica 89, 862
Rakitinska planota 77
Romanija 50, 8384, 8990, 343, 479,
602
Ro (Koruka) 494, 775
Roaj 863
Rudnik 302, 734
Rudo 112, 119120, 556, 598, 690
Rujnica 642
Ruma 406, 407, 427, 500, 766, 820
Rumski srez 681, 867
Rumunija 256, 304, 379, 382, 454, 507
Rut (kod Tolmina) 298, 732

s
Sala 866
Sambolii (Hrvatsko Zagorje) 650
Samobor 373, 642
Samoborski kotor 863
Sana 49, 83, 601
Sandak 1516, 3437, 58, 7172,
7477, 8788, 94, 98, 105, 112113,
119121, 128129, 137, 139140, 158,
181, 185, 188, 200, 203, 205, 209, 226,
239241, 278, 280, 283285, 328330,
332, 341, 345, 347348, 371, 395, 397,
402, 454, 457, 484, 523, 525526, 552
556, 558, 570, 580, 584585, 608609,
612614, 770, 808, 851, 853, 863
Sanski Most 133135, 344, 405, 556,
602, 698, 862
Saraevac (Mrkonji-Grad) 606
Sarajevo 47, 50, 84, 90, 99, 127, 187
188, 341, 418, 432, 456, 479, 482483,
503, 509, 515, 517, 527, 534, 536, 552
553, 583584, 760, 818, 851, 862
Sarajevska oblast 50, 101, 603
Sastavci 863
Sava 77, 156, .188, 198, 231, 245246,
250, 275, 281, 285, 296, 339, 344, 352,
354355, 388, 449450, 453, 472, 482,
497, 505, 536, 537, 576, 730
Savaletriij (kod Barija Italija) 451
Savinjska dolina 495, 768
Secbach (pri Beljaku) 367
Seleka planina 53
Seleka dolina 77
Selnica 354, 718
Selo 724
Semberija 50, 238, 343
Semizovac 50
Senanski srez 867
Senta 867
entvika visoravan 392
Senj 310
Senjski kotar 864
Seoce 614
Severna Afrika 306, 317, 355
Severna Baka 381
Severna Dalmacija 46, 80, 148, 150,
241242, 288289, 314, 356, 568, 623,
640, 642, 830
Severna Italija 312, 467, 822
Severna Hrvatska 78, 246
Severna Jugoslavija 500
Severna Slovenija 40, 368
Severna Srbija 378
Severni Banat 72, 379, 381382, 678,
680

Severozapadna Hercegovina 239

Severozapadna Hrvatska 46, 81, 146
147, 245, 291, 354, 583, 651
Severozapadna Makedonija 248
Seana 865
Sicilija (Italija) 484
Silovec 662
Sinj 45 ,148, 285, 320, 620, 628

Sinj ski kotar 864

Sirinika upa 257
Sisak 374, 472, 482, 642
Sisaki kotar 863
Sitnica 83
Sjenica 863
Sjeniki srez 863
Skender Vakuf 133
Skoplje 19, 52, 86, 247249, 295296,
312, 358, 360361, 363364, 412, 416,
426, 453, 478, 503, 527529, 573, 656,
722, 754, 758, 762, 766, 772, 818, 837,
839, 865
Skopska Crna Gora 52, 8586, 257,
295, 362, 383384, 724, 746
Skopski srez 865
Skrad 287
Skrobnica 738
Slatinski Drenovac 244, 259, 710
S lave j (pl.) 250, 656, 722
Slavkovica (kod Ljiga) 377, 422, 426,
766
Slavonija 15, 46, 81, 99, 143, 147
148, 154, 203, 205206, 231, 243246,
259, 271, 273, 275, 291292, 325, 331,
348, 355356, 380, 387, 401, 412, 415,
500, 517, 534, 538, 571, 583584, 634,
642, 644, 716, 790, 828829, 851, 857,
864
Slavonska Poega 275
Slavonski Brod 312, 376, 472, 485
Slavonskobrodski kotar 864
Slavonskopoeki kotar 864
Slavsko polje 644
Slatinski kotar 864
Slemen 154
Slivovo (Ohrid) 696
Slobodna Vlast (Slavonija) 355, 380,
716
Slovenaka Istra 664
Slovenako p r i m o r j e 41, 125, 154,
156157, 199, 205, 225, 251, 289, 296
301, 306, 308309, 330, 339, 368,
388, 390, 392, 403, 456, 483, 495496,
537, 539, 660, 664, 732, 768, 835, 855
Slovenija 13, 1517, 19, 29, 32, 38
4i; 46, 55, 5861, 65, 67, 70, 7778,
91, 9394, 96, 99, 110111, 113, 125,
128, 135136, 151, 154, 158, 167168,
177178, 180181, 183, 188189, 197
199, 203, 205206, 209, 225, 231,
250252, 260, 275280, 282, 287, 291,
296, 299301, 306310, 312, 316, 318,
320321, 324, 327, 329330, 332, 336,
339, 341, 354, 365366, 368369, 391
392, 400401, 405406, 148, 412
413, 417, 421, 429, 450, 451, 455, 457,
478479, 491, 494495, 505, 518, 522
526, 530532, 537, 540, 553554,
556, 558, 561563, 565566, 573574,
576577, 580581, 584585, 658, 665,
724, 774, 832, 865
Slovenj Gradec 541542

Slovnik (kod Lebana) 305

Slunj 44, 243, 618
Slun j ski kotar 863
Smederevo 666, 866
Smederevska Palanka 29, 674, 866
Smiljan 644
Smrijeno (Pivska upa) 140, 692
Snenik 297, 728
Soa 77, 251, 300, 309, 392, 403, 453,
491, 538, 582,
Soice 862
Sodraica 663
Sofija 362, 414, 722
Sokobanja 374, 405, 740
Sokobanjski srez 866
Sokol (Rumunija) 304
Sokolovac (Rumunija) 304
Sokolovii 862
Solin 45, 644
Solun 86, 296
Sombar 382, 412, 425, 499500, 528
529, 754, 772
Somborski srez 867
Sopot 866
Spava 416
Split 46, 8081, 285, 287288, 290,
307, 310, 313, 317318, 320, 356, 402,
410, 429, 497, 567, 583, 621, 623, 643
645, 647, 649, 749, 766, 864
Splitski kotar 864
Sprea 50
Sponce (Lebane) 666
Spu 98
Srb 15, 42, 49, 142, 644
Srbica 867
Srbija 1214, 17, 19, 2931, 37, 54,
58, 6365, 6772, 75, 89, 91, 93, 98,
102105, 109, 111, 113, 117118, 128,
139, 158160, 171, 175, 178, 180, 199,
203, 209 226227, 231, 239, 244, 253
255, 260, 263, 275276,279281,283
284, 301303, 305, 308, 330332,
339, 341343, 346347, 355, 368, 370
372, 374, 376378, 380, 387, 393,
395398, 405406, 410, 428, 436, 451,
453454. 457, 467, 484, 486, 509, 523,
525526', 528, 530531, 552553, 555
556, 565566, 574, 580581, 583,
585, 666667, 734, 866
Srebrenica 862
Srebrenik 862
Sredina Hrvatska 563
Srednja Bosna 49. 83, 197, 203, 205,
238239, 281, 344, 388, 590, 596, 604,
809
Srednja Dalmacija 149, 185, 188, 242,
285, 289, 313, 356, 403, 456, 567, 830
Srednje 130
Srednji Istok 236
Srerdnji Lekovec 368, 391
Srednjodalmatinski otoci 288
Sredozemlje 338

Srem 32, 7273, 98, 161, 181, 19

199, 217, 226, 231. 238, 245, 255
256, 273, 303304, 341, 348, 370
378379, 381, 387, 395, 407, 432, 448
450. 456, 468, 471472, 509, 517,
525, 536, 556, 563, 582, 678, 680681,
744, 762, 828829, 841, 853, 857
Sremski Karlovci 867
Sremska Mitrovica 387, 425
Sremska Raa 379, 742
Sremskomitrovaki srez 867
Srnetica 133
Sromlje (kozjansko) 662
Srpska Crnja 304
SSSR (Savez Sovjetskih Socijalistikih
Republika) 13, 17, 20, 2324, 34,
3738, 311312, 373, 389390, 392
393, 411412, 420, 425, 445, 451,
486-487, 495496, 500, 507, 534, 575,
748
Stala 254
Stanulovi 33, 686
Stara planina 666
Starac 305
Stari Brod 302
Starigrad (na Hvaru) 313, 317
Stari Trg (Kosovo) 33
Stari Trg (Notranjsko), 339, 865
Starobeejski srez 867
Staropazovaki srez 867
Stina (Dolenjsko) 662, 664
Stjenik 666
Stogovo (pl.) 656
Stojnik 159
Stol 77
Stolac 862
Stolaki srez 51, 84, 862
Stolice 33, 3638, 4142, 4647, 49,
5153, 57, 5960, 6365, 6870, 72,
74, 82, 85, 110111, 113, 545, 555,
584585, 609, 613, 615
Strazbur 467
Strelac 736, 738
Stremi 822
Struga 259, 292, 358, 360361, 387,
652, 720, 722, 746, 835, 841
Struki srez 865
Strumica 360, 362363, 839
Strumiki srez 865
Studeniki srez 867
Subotica 382, 412, 425
Subotiki srez 867
Suha (dolina Sutjeske) 132, 297, 594
Suha krajina 155, 252, 366
Suhor 366, 391
Supetar 864
Surdulica 376, 866
Suak 45, 150, 286287, 318, 515
Suaki kotar 864
Sutjeska 132, 163, 205, 213, 216, 227,
230232, 237241, 243, 244, 260, 262
263, 266, 274, 276, 282, 284, 317,
452, 479, 546, 564, 581, 585

utla 2Sl
Suvi Dol (Pritina) 686, 863
Suvobor 158, 159
Suva Reka 867
Sv. Ana (iznad Suaka) 515
Sv. Lucija 299
Sv. Lokovec (epovan) 776
Sv. Nikola 416417, 837, 865
Sv. Primo (na Pohorju) 366, 732
Sveti Ivan-zelinski (kotar) 864
Svetozarevo 30, 672, 866
Svilajnac 866
Svrljiki srez 866

abac 30, 70, 89, 404, 498, 500, 508,

582, 867
ahovii 311
a j k a k a 73, 682
alja 384, 686
amac 281
Samarica 44, 628, 644
ara (pl.) vidi ar-planina
ar-planina 199, 249, 257, 304, 654,
686

arplaninski srez 867

avnik 863
avniki srez 610, 863
epan Polje 140, 690
egenovac 646
ehitluci (kod Banjaluke) 48
ekovii 131, 235, 694
empas (kod Vipave) 495, 774
ent Peter (kod Gorice) 865
ent Peter na Krasu (danas Pivka)
865
entvidka planota 299
ekovo 360361, 571, 720, 810
ibenik 87, 285, 288, 289, 307, 356,
496497, 646, 648, 710
ibeniki kotar 864
Sid 535
Sidski srez 867
Sipek (Blagovica) 728
ipovljani 449
iroka Rijeka 646
iroki Brijea 290, 307, 345, 862
iroki Dol (kod Berova) 363, 573,
724, 750, 816
kabrnje (aerodrom) 404
kare 646
kofja Loka 865
ljivnjak 44, 646
marna Gora 275, 326
olta 288, 313, 712
oi (na Biokovu) 211, 708
otanj 40
avnik 88, 140, 262
panija 58, 105
tajerska 15, 40, 77, 154, 156, 199,
225, 231, 250, 252, 300301, 366, 374,
401, 472, 479, 558, 730, 793, 835

taviki srez 863

tip 249, 360, 362, 417, 839
tipski srez 865
trbac 668
ujic.a 133, 694
uljina 405
umadija 3031, 7071, 101, 105,
112, 118, 158159, 199, 205, 302303,
305, 370, 374, 398, 566, 674, 679, 853
T
Tacen 39
Tamnavski srez 867
Tara (r.) 137, 139, 347, 558
Taranto (Italija) 306
Tatrah 309
Tatre (Brkini) 774
Tavna (kod Brdana) 742
Teheran 237, 342
Teinniki srez 866
Termoli (Juna Italija) 404
Tesli 83, 133, 194, 281, 862
Teanj 261, 281, 862
Tetovo 16, 19, 248, 358, 362, 364, 563,
839, 865
Tievo 203, 405, 698, 782
Tikve 357, 360, 362, 724, 839
Timar 604
Timoki srez 866
Tirana (Albanija) 305, 484, 580
Tisa 404
Titelski srez 867
Titograd 34, 98, 310, 553, 581, 585,
706
Titova Korenica 864
Tivat 496497
Toboli 144, 646, 692
Tolmin 298, 300, 312, 865
Tamnava 30
Topidersko Brdo ( k r a j u Beogradu)
426, 507, 534
Toplica 7071, 302, 370372, 374,
401, 571, 585, 734, 738, 798, 818
Topli Do (Pirot) 670
Topola 70
Topolski srez 867
Topusko 44; 243, 503, 514, 760
Toskanski Apenini 456
Tounj 482
Tovrljane (Prokuplje) 373, 798
Travnik 320, 410, 419, 606, 862
Trbovlje 4041
Trgovite j- 371, 374, 572, 763, 812
Trebava 281, 604
Trebelno (Novo Mesto) 157, 724
Trebevi 50
Trebinje 51, 318, 347, 410, 706, 865
Trebinjski srez 862
Trepa 33
Trgovite 738, 740
Tribue (kod rnomelja) 392
Turjansko (Lika) 91, 176

Trnavski srez 867

Trnovac 646
Trnovo 131, 502, 760
Trocnov 387
Trogir 288, 318, 535
Troglav 646
Tro jarici 473
Trsa 863
Trst 88, 247, 286, 289, 296297, 299
301, 309, 391, 420, 473, 483, 485,
489, 491, 495, 497, 515, 537538, 581,
733, 774, 778, 802, 822, 851, 855
Trsteniki srez 866
Trupinjak 646
Trupinjska kosa (uma na Kordunu)
646
Trac 862
Tri 40, 300, 309, 648, 778, 865
Tuepi 210
Tuk 646
Tula (SSSR) 420, 507, 575, 764
Tulare (kod Lebana) 384, 746
Tupinica (pl.) 71, 668, 674
Turija (Kuevo) 676
Turjanski 648
Turopolje 181, 205, 243, 273, 348, 351,
353354, 569, 648, 829, 849
Tuilovi 648
Tutin 863
Tutinski srez 676, 863
Tuzi 863
Tuzla 15, 50, 281282, 343, 397, 567,
604, 704, 800, 862
Tuzlanska oblast
U

Ub 67, 159, 867

Uakorci Vinica 659
Uka 286, 310, 349, 626, 714
Udbina 79, 142, 316
Udbinski kotar 864
Udine 391
Udov 417
Ugljan 314, 642
Ueljevik 862
Ukrbavci 648
Ulcinj 863
Umka 380, 866
Una 49, 83, 143, 197, 231, 243, 281,
416, 456, 472, 482, 505, 535, 578
Unite (Bosansko Grahovo) 149, 696
Urlaka (Stina, Dolenjska) 662 .
Uroevac 162, 199, 258, 385, 559, 686,
867
Utinje 648
Uvac 76, 98, 139
Uzdol 344
Uice 30, 56, 7071, 75, 8889, 91,
96, 98, 103, 112, 303, 418, 555556
Uiki srez 867

Vae 866
Vaganj 628
Valandovo 360, 362363, 839, 865
Valpovo
Valpovaki kotar 864
Valjevo 30, 67, 70, 159, 254, 376, 378,
412, 415, 417, 436, 444, 528529, 555,
674, 676, 740, 763, 772
Valjevski srez 867
Varadin 46, 81, 271, 473, 583, 651
Varadinski kotar 864
Vardar 296, 363364
Vardarska Makedonija 53, 86, 584
Vardarsko-moravska dolina 453
Varvarin 866
Vela Luka (na Koruli) 326
Velebit 403
Veles 53, 86, 248, 249, 358, 360361,
364, 416, 572, 810, 837, 839, 865
Veleki srez 153, 865
Velika Britanija 404
Velika Gorica 243, 500
Velika Kapela 624
Velika Kladua 44, 198, 353, 702, 708,
862
Velika Morava 398
Velika Plana 734
Velike Lae 662, 865
Veliki Jastrebac 253, 302, 666
Veliki Kozinac 648
Veliki Radinci 407, 766
Velikogoriki kotar 863
Velimlje 863
Vel jun 44
Videm (Udine, Italija) 309
Vjetica gora (na Dinari) 148
Vilusi 75, 91
Vina (Leskovac) 738
Vinica (kod Koana) 249, 652, 836
Vinica (Slovenija) 865
Vinkovci 27l, 387, 418, 508, 536
Vinkovaki kotar 864
Vipava 297, 774
Vipavska dolina 300, 309
Virovitica 257
Virovitiki kotar 864
Virpazar 88, 614, 863
Vis 288, 290, 307, 313, 315, 319, 321
322, 326, 355356, 402, 404-405,
408410, 414415, 420, 424, 436, 440,
442, 444, 449, 451, 501, 514, 571, 712,
768, 864
Visu 648
Viegrad 50, 84, 282, 598, 862
Vienica (Kavadarci) 656
Vievce (kod Vranja) 383, 686
Vdevica (kod Crikvenice) 45, 618,
648
Vinja Gora 659
Vinjievo 256, 303, 742

Vitomirica (kod Pei) 33, 73, 162,

557, 684
Vlahoviii 704
Vlasenica 50, 84, 89, 343, 397, 762,
826
Vlasotinci 371373, 383, 736, 746
Vlai (pl.) 134, 344, 604
Vlake Vode 45
Voin 198, 275, 405, 708
Vodice (ibenik) 648
Vojinica 648
Vojlovica (kod Paneva) 381, 744
Vojnica (Titov Veles) 722
Vojni 44, 636
Vojniki kotar 863
Vojvodina 1314, 16, 3233, 58, 60,
'7273, 113, 125, 160161, 178, 180,
199, 209, 217, 227, 245, 255256, 259,
276, 278, 280, 303305, 330332, 339,
341342, 378383, 395, 397, 406, 448
449, 451, 454, 457, 467, 478, 484, 486,
509, 523, 526, 528529, 533534, 556,
564565, 567, 574, 582, 678, 680, 742,
840, 867
Volni (Babunica) 666
Vraevi 863
Vranovaa 648
Vranje 295, 371372, 375376, 383
384, 392, 568, 686, 738, 746,
Vranjica 317
Vratnica (ar-planina) 249, 654
Vrba 198, 706
Vrbanja 344, 357358, 736
Vrbas (r.) 189, 281, 344, 388, 416, 505
Vrbovski kotar 864
Vrdovo (na Drini) 46, 289, 796
Vrelo (kod Pritine) 257, 684
Vrgin-most 43, 405
Vrginmostski kotar 863
Vrgovac 606
Vrhovine 264, 320
Vrhovi je 730
Vrlika 80, 242, 650
Vrnogra 862
Vrac 436, 451, 529, 749, 772
Vrtoe 90
Vujak (Papuk) 564, 802
Vukovi (zaseok) 99
Vukmirovii 614
Vukosavci 140
Vukovar 473
Vukovarski kotar 864
Z
Zadar 7980, 285, 289, 306, 310, 356,
404, 496497, 500, 514, 534, 650
Zadarski kotar 864
Zagara 863
Zaglavski srez 866
Zagorje (Hrvatsko) 40, 275, 354355,
366, 401, 650 (vidi takoe Hrvatsko
zagorje)

Zagreb 14, 16, 42, 46, 79, 99, 146

148, .150, 167, 178, 203, 205, 238,
243244, 246, 271, 273, 291, 330, 352,
354, 366, 374, 376, 387, 391, 418419,
425, 427, 445, 472, 478, 482, 487, 495,
500, 504, 508, 513, 515, 527, 534, 551,
580583, 619, 650, 818, 828, 864
Zagrebaka Gora 650
Zagrebaka oblast 354, 644
Zagrebaki kotar 864
Zajear 70, 255, 302, 676
Zajearski srez 866
Zaluani (aerodrom kod Banja Luke)
405
Zapadna Bosna 49, 93, 128, 133, 140,
163, 170, 181, 188, 197, 200, 203, 205,
213, 238239, 281, 343, 401, 563, 570,
808, 846, 849, 853, 862
Zapadna Evropa 454
Zapadna Gorenjska 300301
Zapadna Hercegovina 242, 345
Zapadna Koruka 250, 300301, 339,
665, 855
Zapadna Makedonija 250, 259, 294
296, 358, 360363, 585, 652, 857
Zapadna Morava 30, 105, 372374,
376, 857
Zapadna Slavonija 354
Zapadna Slovenija 299300, 368, 392,
567
Zapadna Srbija 30, 58, 64, 7071,
8889, 91, lOl, 158159, 183, 199, 203205, 256, 302, 303 329, 347348, 371,
378379, 381, 393, 395, 398, 554555,
581, 853, 857
Zapadni Srem 161, 680
Zapotok (pod Mokrcem) 157
Zasavje 225, 835
Zaton 150
Zbadi (Struga) 358, 384, 746
Zborski 720
Zdenska Vas 297, 796
Zelengora 131132, 188, 262, 692
Zelina 864
Zemun 405, 412, 424, 500, 509, 513,
573, 576, 583, 764
Zemunik 405, 500501, 535
Zemunski most 426
Zemunski srez - 867
Zenica 50, 483, 606, 682
Zeta 3536
Zidani Most 203, 252, 472
Zirica (kod Priboja) 347
Zlatar 652
Zlatarski kotar 864
Zlatibor 71, 79, 105, 303, 556
Zlatiborski srez 867
Zlatica (Crna Gora) 863
Zlatica (Rumunija) 256, 304
Zlokuanii 52
Zrenjanin 32, 744, 749, 772, 867
Zrmanja 622
Zupci (Trebinje) 347, 706
Zvean (kod Kosovske Mitrovice) 33

Zveevo 271
Zvijezda (pl.) 606
Z viki srez 866
Zvornik 130, 198, 397, 508, 862

abaljski srez 256, 867

abari 866
abljak 88, 405, 410, 565, 863
abno 44, 642
agubica 866
aile 790
alec 496
egari 249

Zegljani (Kumanovo) 357, 572 720

724, 816
egligovski srez 865
iki srez 867
ira (priboj) 706
itkovac 866
ivinice 862
ivogoe 149
umberak 46, 78, 145146, 181 205
243, 245. 252, 291, 316, 348, 351, 353
354, 569, 634, 650, 724, 806, 829,
849, 865
upanja 428, 508
upanjski kotar 864
upski srez 866
uemberk 865

VOJNE JEDINICE, KOMANDE, TABOVI, USTANOVE, ORGANIZACIJE

I OSTALI POJMOVI
Armije

neprijateljske:

NOVJ:

2. italijanska 517

1-va 361364, 372, 376, 398, 407,

418 422, 425, 427, 432, 470479, 482,
485486, 488, 492, 499501, 504506,
508, 510, 514520, 428530, 532, 535
539, 574576, 762763, 765, 767, 772,
782, 786, 790, 794, 796, 798, 810, 812,
814, 852, 856.
2-ga 245, 376, 397398, 407, 416,
432, 470, 472, 474479, 481482, 486,
488, 492, 499501, 503506, 510, 513
520, 528531, 535537, 539, 574, 576,
753754, 756757, 760763, 772, 784,
788, 794, 798, 802, 808, 812, 848, 856.
3-a 359, 374, 379, 382, 407, 415,
418, 432, 448, 450, 470, 472479, 486,
488, 491492, 494, 499501, 504506,
510, 514520, 528532, 534, 536539,
541, 574, 576, 584, 764765, 772, 790,
784, 798, 806, 810, 816, 856.
4-ta 290, 351, 470, 473, 477479,
483, 487488, 491492, 497, 501, 504
508, 510, 514520, 529532, 536539,
575576, 717, 756757, 763765,
772773, 788, 792, 796, 800, 802, 812,
854
_ 5 - T a 470, 473, 478, 531, 539, 576
6 - T a 470, 478, 539, 577
1. oklopna vidi 1. tenkovska
1. tenkovska 470, 478, 508, 513,
539, 577
Crvene

armije:

17-ta vazduhoplovna 406, 499

bugarske
Oteestvenog
1-va 364
2-ga 386

fronta:

2. nemaka oklopna
Armijske grupe NOVJ
1-va
2-ga
342,
398 398, 456
Bataljoni
NOVJ:

Andrijeviki 240
Andrijeviki Komskog odreda 36
Ante Joni" 694
Ariljski Uikog NOPO 70
auto-bataljon G Hrvatske 323
auto-bataljon. 1. proleterskog korpusa 429
auto-bataljon 2. udarnog korpusa
429
auto-bataljon 4. korpusa 429
auto-bataljon 6. korpusa 429
auto-bataljon 8. korpusa 429
auto-bataljon Vojne oblasti 8. korpusa 429
auto-bataljon 26. divizije 429
auto-tenkovski G Hrvatske 418
Bajo Pivljanin" Durmitorskog
NOPO 138
Bajram Curi" 305, 383, 386387,
684685
Banijski 80, 692
Banjsko-vuedolski 240
Banjsko-vuedolski Durmitorskog
odreda 36
Beogradski 120
Beranski Komskog odreda 36
Beransko-andrijeviki (udarni)
240, 283
Bio Kesie" 143, 145, 696

 Bihaki 352, 702

Bijeli Pavle" Crnogorskog NOPO
119
Bileki bataljon Hercegovakog
NOPO 84
Biokovski Josip Jurevi" 149
Bistriki 33
Bitoljski 720
Bjelopavliki 240
Bokeljski 346
Bori Vukmirovi" 295, 696
Boidar Adija" 79, 142143, 145,
692
Branko Vladui" 148, 149, 696
Bratonoiko-brskutski 138
Bratunaki Srebrenikog dobrovoljakog odreda 128
Bude Borjan" 144, 148149, 631,
694
Bukoviki 148
Budunost" 5. krajikog NOPO
136
Cankarjev (Gorenjski) 77
Carev laz" Lovenskog gerilskog
odreda 36
Cazinski 352, 702
Crnotravski 2. junomoravskog odreda 736
Crnovrki
partizanskog
odreda
Zvijezda" 130
Crnovrki 3. krajikog NOPO 133
apljinsko-stolaki 3. grupa bataljona 10. hercegovake brigade 283
eraerniki "3. krajikog NOPO
133
Debarski omladinski 294
Deanski pozadinski 33
Derventski Vlasenikog dobrovoljakog odreda 127
Dinarski 149, 211, 696, 710
Diverzantski (udarni) bataljon G
Vovjodine 273, 293, 303304, 378,
380
Dobruki pozadinski 33
Dolenjski 155
Donjomoraki Komskog odreda
36
Dopunski Unske operativne grupe
533
Dopunski 2. korpusa 346, 529
Dopunski 3. korpusa 529
Dopunski 7. korpusa 529
Dopunski 10. korpusa 529
Dopunski 11. korpusa 529
Dopunski 13. divizije 529
Dopunski 15. korpusa 529
Dopunski 20. divizije 529
Dopunski 23. divizije 529
Dopunski 27. divizije 529
Dopunski 29. divizije 529
Dopunski 34. divizije 529
Dopunski 37. divizije 529
Dopunski 40. divizije 529

Dopunski 41. divizije 361

Dopunski 42. divizije 529
Dopunski 43. divizije 529
Dopunski 48. divizije 529
Dragoavsko - elebiki Foanskog
dobrovoljakog odreda 127
Dreniki 80
Drimkol" 387, 652
Drvarski 5. krajikog NOPO 694
Dubravski 344
Dupski Rogatikog dobrovoljakog
odreda 127
Duvanjski 149
France Preern" 77
Gavrilo Princip" 79, 136, 142
144
Gerilski Velebit" 43
Giovani Zol" (3. bataljon istarskog
odreda) 309, 388
Grahovski Durmitorskog odreda
36
Grahovski Nikikog odreda 91
Grmeko-drvarski udarni 135
Goce Delev" 724
Goli j ski Durmitorskog odreda 36
Gornjomoraki Komskog odreda
36
Gorenjski partizanski Ivan Cankar" 3941, 154
Gorskokotarsko-primorski 80
Hercegovaki-crnogorski udarni
132
Hristijan Todorovski Karpo"
357, 720
Igmanski Kalinovikog NOPO 131
Inenjerijski Operativnog taba za
Kosovo i Metohiju 533
Ininjerijski 8. korpusa 417, 762
Ininjerijski 23. divizije 762
Ininjerijski 25. divizije 762
Inenjerijski 45. divizije 762
Ininjerijski (pionirski) G Makedonije 416, 762
Ivan Cankar" 156 (vidi Gorenjski part, bataljon Ivan Cankar" i
Cankarjev (Gorenjski) bataljon
Izviaki 2. korpusa 357, 434, 706
Jablaniki (Bosna) 131
Jablaniki 1. junomoravskog NOPO
302, 734, 736
Jabuki Jahorinskog dobrovoljakog
odreda 127
Jerinjski 33
Jelenaki 3536
Jole Piileti" Zetskog odreda 36
Jordan Nikolov" 720
Josip Jurevi" 133, 149, 211, 694,
830
- Josip Kra" 146
Joaniko-slatinski Foanskog dobrovoljakog odreda 127
Jurini taba Sremske operativne
zone (G Vojvodine) 380, 743

 Jurini 15. divizije 794

Jurini 18. divizije 796
June Dalmacije 830 (vidi bataljon Josip Jurevi")
Junodalmatinski Josip Jurevi"
626 (vidi bataljon Josip Jurevi"
i bataljon june Dalmacije)
Junodolenjski 155
Kalniki udarni Matija Gubec"
710
Kameniki 288, 712
Kamniki 3940, 41, 150,225,229,
250, 728, 834
Kievski 294295, 696
Kievski terenski 834
Kijevski Kalinovikog NOPO 131
Kladuki 352, 702
Kljuka" 352
Kninski 211, 629, 710
Koansko-miloanski Durmitorskog
odreda 36
Koi" 3. krajikog NOPO 133
Kolainsko-reinski Komskog odreda 36
Kolubarski
bataljon Valjevskog
NOPO 158
Kombinovani
dragaevsko-elebiki 692
Romski Crnogorskog NOPO 119
Konjiki 345
Konjiki (Mostarski) 84 132
Kopaki" 294, 652
Kordunaki 692
Koruki 134, 250, 366
Koruki Dravne varnosti 768
Kos-majski 120, 158, 302, 733
Kosmetski udarni 383
Kosovo" 383384, 746, 840
Kosovoluki 35
Kosovski 295, 357, 746
Kosovski (Pratei bataljon G Srbije) 746
Kozarski udarni 135
Kozjanski 225, 229, 251, 491, 834
Kragujevaki bataljon 120
Krajiki 1. krajikog NOPO 166
Kralj evaki 120
Kranjski 40
Kraki (Sokog odreda) 157
Kraviki Srebrenikog dobrovoljakog odreda 128
Krbava" 79, 142, 145, 696
Krimski 77
Kuki (kombinovani) 138
Kukaviki 1. junomoravskog
NOPO 736
Kupreki 692
Lapaki 79, 91, 142144
Liskovaki 352, 702
Lipovski Komskog odreda 36
Lovenski Crnogorskog NOPO
119

Luka Vukalovi" Hercegovakog

NOPO 84
Luniki 2. junomoravskog odreda
736
Ljubica Gerovac"' 1. primorsko-goranskog NOPO 706
Ljubuki 607
Ljekopoljski 35
Mavanski Mavanskog (Podrinjskog) NOPO 30
Maarski andor Petefi" 245,
259, 382, 387, 708, 714
Maljeviki 50
Malesija" 294
Manjaki 133, 135
Marko Miljanov" Zetskog odreda
36
Marko Orekovi" 142144,
631, 692
Marko Trbovi" 150151, 706
Matija Gubec" 1. primorsko-goranskog NOPO 80, 708
Matija Gubec" 4. likog NOPO
145, 692
Mavrovski 294
Meto Barjaktari" 386
Mio Radakovi" 144, 694
Milan Vukov" 138
Mileevski bataljon 139, 141
Miliki Vlasenikog dobrovoljakog
odreda 127
Milo Zidanek" 155, 157
Miljevinski Foanskog dobrovoljakog odreda 127
Minerski G Slovenije 413
Minerski 15. divizije 413
Minerski taba 18. divizije 413
Mire Acev" 294296, 696, 720, 836
Mirko Popara" 700
Mirko tuli" 145, 696
Mlavski Poarevakog NOPO 71
Mokranjski Romanijskog NOPO
129130
Morako-rovaki (kombinovani)
138
Moravki 225, 229, 834
Moseki 149, 198, 706
Moslavaki 147, 637, 710, 828
Mosorski 198, 242, 706
Mostarski 282, 694
Muslimanski 130, 281, 700
Neda abrinovi" Hercegovakog
NOPO 84
Nevesinjska puka" 84
Nevesinjski - 282
Nikiki (kombinovani) 138
Niavski 673
Niki 302, 371
Ognjen Pria" 79, 142144, 694
Omladinski bataljon (Crna Gora)
284, 704
Omladinski bataljon (Hercegovina)
282

 Omladinski Budo Tomovi" 139

Omladinski
Grupe NOP
odreda
Korduna 144
Omladinski Joa Vlahovi" 144,
706
Omladinski iptarski (Tomin bataljon") 259
Omladinski udarni Durmitorskog
NOPO 138
Omladinski 1. krajikog odreda
135
Omladinski 2. junomoravskog
NOPO 302, 734
Omladinski 5. krajikog odreda
135136
Omladinski 14. hercegovake omladinske brigade 345
18. oktobar" Crnogorskog NOPO
119
Ostroaki 352, 702
Otoaki 79
Ozrenski (Srbija) 673
Ozrenski (Niski) 302, 370371
Padobranski 405
Pasjaki 1. junomoravskog NOPO
736
Patrijarijski (pozadinski) 33
Pavkoviki 35
Pekia Vuksan" 692
Petrovaki 5. krajikog NOPO
694
Petruinski Zetskog odreda 36
Pionirski taba 2. udarnog korpusa
311, 319
Pionirski 13. divizije
Piperski 35
Planinski
Vlasenikog
dobrovoljakog odreda 127
Plavi Jadran" 806
Pocerski Mavanskog (Podrinjskog)
NOPO 30
Pohorski 176177, 225, 229, 250,
366, 834
Poljski 344 , 388, 700, 702
Poljanski (2. bataljon 1. grupe NOP
odreda Slovenije) 156
Poljiki Komskog odreda 36
Pontonirski 4. korpusa 414
Pontonirski 14. korpusa 762
Popovopoljski 3. grupe bataljona 10.
hercegovake brigade 283
Praanski Jahorinskog dobrovoljakog odreda 127
Pratei G Crne Gore i Boke 173
Pratei G Hrvatske 418
Pratei G Srbije 746
Pratei G Vojvodine 744
Pratei Vrhovnog taba 166, 228,
264265, 338, 424, 444, 748
Pratei 1. bosanskog korpusa 221
Pratei 2. udarnog korpusa 284
Pratei 3. krajike brigade 694
Prekodravski 662

Prilepski 720
Primorski 149, 211, 696, 710
Prnjavorski 3. krajikog NOPO
133
Proleterski Bosanske krajine 135,
137, 147
Proleterski (Glavnog taba) Hrvatske 142144, 150, 558, 631
Proleterski
udarni
(slovenaki)
Tone Tomi" 157, 692
Protivetnikl (Hrvatska) 355,
716
Prozorski 133, 221, 229, 692, 846
Prozorski 3. krajikog NOPO 694
Radniki Uikog NOPO 70, 175
Ramiz Sadik" 696
Risovaki Drvarske brigade 349
Rogatiki Rogatikog dobrovoljakog odreda 127
Romani j ski 50
Samostalni omladinski (Hercegovine) 702
Samostalni NO 4. (beogradske) divizije KNOJ-a
Samostalni NO 5. (srpske) divizije
KNOJ-a 402
Savinjski 225, 229, 250, 665
Savo Belovi" 344
Semeki Rogatikog dobrovoljakog
odreda
Semizovaki 50
Severne Dalmacije 830
Severnodalmatinski 148, 619
Simon Gregori" 157
Simon Kos" 390
Sinjski 241242
Sitniki Hercegovakog NOPO 84
Slavej" 294, 656
Slavko Klobuar" (2.
bataljon
umberako-pokupskog odreda)
146
Slavonski 81, 99, 147
Sloboda" 133, 137
Soko" 3. krajikog NOPO 135
Splitski 694
Spuki 35
Srebreniki Srebrenikog dobrovoljakog odreda 128
Srednje Dalmacije 830
Staljingrad" 312
Starac Vujadin" 49, 136, 148, 830
Stevan Naumov" 294, 296, 308,
357, 730
Stiski Poarevakog NOPO 71
Stojan Mati" 79, 694
Stolaki Hercegovakog NOPO
84, 282
Storiki 40, 41
Strao Pindur" (1. bataljon 3. operativne zone Makedonije)
Sturliki 702
andor Petefi" vidi Maarski
bataljon andor Petefi"

ibenski 694
tajerski 40
tajerski Dravne varnosti 768
turliki 352
uma" 84
umadijski 120
Tadija Anui" 694
Tehniki Oininjerijski) 26. divizije
414
Tenkovski G Hrvatske 320, 418
419
Tenkovski 4. operativne zone Hrvatske 290, 320, 479
Timoki 255, 302
Tolminski Sokog odreda 157
Tomin" (Omladinski iptarski)
259, 387
Trebeviki 50, 131
Trebjeki Durmitorskog odreda
36
13. jul" Lovenskog gerilskog odreda 36
Transki
Snenike
(Brkinske)
brigade 309
Traki 352, 702
Triko-kokrki 156
Udarni Banatske operativne zone
381, 744
Udarni Banijskog odreda 144
145, 692, 706
Udarni Biranskog NOPO 131
Udarni Durmitorskog NOPO 704
Udarni Grupe NOP odreda Like
(Like grupe NOP odreda) 144,
631
Udarni Hrvatske 694
Udarni Istone grupe odreda 10.
korpusa 354
Udarni Komskog NOPO 704
Udarni Kordunakog NOPO 708
Udarni Lovenskog NOPO 347,
704, 706
Udarni Marko Orekovi" 79
80
Udarni Matija Gubec" 245
Udarni Moslavakog NOPO 246,
354, 718
Udarni Nikikog NOPO 347, 704,
706
Udarni Ozrenskog NOPO 131
Udarni Ranko Divljan" Kalinovikog NOPO 130131
Udarni Rasinskog odreda 302,734
Udarni Romanijskog NOPO 131
Udarni Zapadne grupe odreda 10.
korpusa 354
Udarni 1. kordunakog NOPO
144, 706
Udarni 1. krajikog NOPO 135
136, 698
Udarni 2. likog NOPO 143
Udarni 2. kordunakog NOPO
144, 706

Udarni 2. krajikog NOPO 135,

136
Udarni
2.
primorsko-goranskog
NOPO 150
Udarni 5. krajikog NOPO 135
Udarni 4. bataljon 2. krajikog
NOPO 698
1. udarni 1. primorsko-goranskog
NOPO 150151
Ustikolinski Jahorinskog dobrovoljakog odreda 127
Uiki (Uikog NOPO) 70, 175
Uiki radniki vidi Radniki bataljon Uikog NOPO
Vaganjski 149, 696
Vasojeviki 240
Velebit" 145, 690
Vid Mihaljevi" 150, 211, 708, 830
Vitomiriki partizanski 33
Vladimir Gainovi" Hercegovakog NOPO 84
Vlaseniki Vlasenikog dobrovoljakog odreda 127
Vojin Zirojevi" 133, 149, 211,
694, 830
Vojvoda Momilo" Durmitorskog
odreda 138
Vozarski 5. korpusa 430
Vraegrmski 35
Vraegrmsko-pavkoviki
Zetskog
odreda 36
Vrnograki 352, 702
Vrnjaki 677
Vrnjako-trsteniki 676
Vukman Krui" 138
Vule Skoko" 700
Zagorako-bandiki 35
Zakmurski Foanskog dobrovoljakog odreda 127
Zasavski 250, 728
Zatitni (Zatitnica taba) 1. bosanskog korpusa 221, 229, 846
Zatitni 1. slovenake artiljerijske
brigade (7. korpusa) 367, 408,424,
750
Zatitni (artiljerije) 9. korpusa
408
Zatitni (Pratei) Operativnog taba NOV i PO za Kosovo i Metohiju
533
Zatitni (tabni) G Slovenije
252, 297, 367, 728, 734
za vezu 1. armije 510
za vezu 1. proleterskog korpusa
510
za vezu 2. armije 510
za vezu 4. armije 764
za vezu 6. proleterske divizije 511
za vezu 7. slovenakog korpusa
510, 511
za vezu 10. korpusa 510
za vezu 15. slovenake divizije
511

 za vezu 18. slovenake divizije

511
za vezu 22. divizije 511
Zdravko Celar" 135136, 694
Zeniki partizanskog odreda Zvijezda" 130131
Zlatarski (mobilni) 139
Zviki Poarevakog NOPO 71
elezniM (G Slovenije) 417
umberaki 243
upopivski
Durmitorskog odreda
36
1. auto'bataljon Komande pozadine
G Hrvatske 323
1. banijskog NOPO 145, 706
1. belokranjskog NOPO 692
1. bileki 1. grupe bataljona 10.
hercegovake brigade 282
1. bokeljski 346
1. crnogorski 1. proleterske NO U
brigade * 119120
1. ehoslovaki 244245, 259, 291,
387
1. dalmatinski udarni Ante Joni"
149
1. diverzantski bataljon 245, 271
1. dolenjkog odreda 665
1. dolomitskog NOPO 732
1. brigade Franjo Ogulinac Seljo"
390
1. gataki 1. grupe bataljona 10.
hercegovake brigade 282
1. Gradiko-lijevanskog odreda
343
1. hercegovaki udarni 132
1. hercegovakog NOPO 84
'1. Hritijan Todorovski Karpo"
836
1. ininjerijski Vrhovnog taba
319, 338
1. istarski 349, 388, 714
1. istoeriobosanski udarni 130
1. kalniekog NOPO 708, 710
1. koevsko NOPO 157
1. kokrkog NOPO 732
1. kordupakog NOPO 143
1. Kosovske brigade 383
1. kosovski 305, 358, 383, 686
1. kosovsko-metohijski Ramiz Sadiku" 294295, 305, 384, 686
1. kragujevaki bataljon 119
1. kragujevakog NOPO 119
1. kraki 298, 730
1. krimskog NOPO 157, 726
1. kumanovski Jordan Nikolov"
295, 357; 836
1. makedonski 358, 720
1. Marko Trbovi" 80
1. Mire Acev" 250, 294
1. moslavako;? NOPO 716
1. NOP odreda Korduna i Banije
621

1. NOP odreda Uka" 714

1. notranjskog NOPO 663

1. NOV Srbije 302, 734 (vidi 1.
umadijski bataljon)
1. pionirski 1. ininjerijske brigade
G Makedonije 416
1. pije val j ski udarni Pljevaljskog
NOPO 140
1. pohorskog odreda- 665
1. pontonirsko-minerski 1. ininjerijske brigade Vrhovnog taba
415
1. posavski udarni 714
1. privremene umadijske brigade
370
1. proleterski Hrvatske 147, 151,
198, 696
1. puka za vezu Vrhovnog taba
509
1. radniki (Makedonija) 762
1. radniki 3. ininjerijske brigade
G Makedonije '416'
1. samostalni auto-bataljon 429
1. samostalni ininjerijski Vrhovnog
taba 415, 762
1. saobraajni bataljon eleznike
brigade 418
1. savinjskog NOPO 156
1. Sloboda" Drvarske brigade 49
1. soke brigade 732
1. splitskog NOPO 242
1. srpski Istone grupe odreda 10.
korpusa 354, 718
1. Strao Pindur" 720
1. tajerski 77, 154, 156
1. umadijski (udarni) 254, 302
734
1. tolminske brigade 732
1. triljske grupe bataljona 287
1. udarni Biokovskog NOPO 242
1. udarni Durmitorskog NOPO
138
1. udarni Nikikog NOPO 138
1. udarni NOPO Uka" 714
1. udarni Operativnog taba za Istru 349
-- 1. udarni 1. primorsko-goranskog
NOPO 706
1. udarni Ranko Divljan" Kalinovikog NOPO 131
1. udarni Zetskog odreda 139
1.
varnosno-obveevalne
slube
(VOS) 768
1. za vezu 3. armije 764
1. zlatarski 139141
1.
umberako-pokupskog NOPO
716
1-vi 1. grupe NOP odreda Slovenije
(Gorenjski) 156
1-vi 1. istarske brigade Vladimir
Gortan" 714
1-vi 1. krajike NOU brigade 228
1-vi 1. operativne zone Makedonije
294
1-vi 1. slavonskog odreda 146

 1-vi 2. brigade 2. operativne zone

Hrvatske 353, 716
1-vi 2. brigade Matija Gubec"
157
1-vi 2. junomoravskog odreda
295
1-vi 2. tenkovske brigade 508
1-vi 3. krajikog NOPO 133
1-vi 3. operativne zone Makedonije
Strao Pindur" 294295, 836
1-vi 5. krajike brigade 700
1-vi 6. istonobosanske brigade
161
1-vi 6. vojvoanske brigade 380,
742
1-vi 7. vojvoanske brigade 380
1-vi 10. hercegovake brigade 282,
694
1-vi 15. majevike brigade 343,
702
1-vi 16. slavonske omladinske brigade Joa Vlahovi" 355, 708,718
1-vi 17. slovenake brigade 298
1-vi 18. slovenake Bazovike brigade 732
2. banijskog NOPO 145, 706
2. (beogradski) Posavskog NOPO
119
2. biokovskog odreda 712
2. bokeljski 613
2. brigade Franjo Ogulinac Seljo"
390
2. crnogorski 1. proleterske NOU
brigade 119120
2. dalmatinski (udarni) 149
2. diverzantski bataljon 273
2. drvarske brigade 49
2. glamoko-livanjskog odreda
.

228

2. gradiko-lijevanskog odreda
343
2. hercegovaki udarni 132
2. hercegovakog odreda 84
2. istarski (1.
istarske
brigade
Vladimir Gortan") 349, 714
2. istonobosanski udarni 130
2. Jordan Nikolov" 836
2. udarni Kalinovikog NOPO 131
2. kalnikog NOPO 245
2. kievski 294
2. kokrkog odreda 156
2. kordunakog NOPO 143
2. kosmajskog NOPO 302
2. kosovske brigade 383
2. kosovski 305, 358, 383, 686
2. kosovski 2. kosovsko-metohijske
brigade 746
2. kosovsko-metobijski Boris Vukmirovi" 294295, 305, 384, 686
2. kralj evaki 119
2. majeviki 6. istonobosanske brigade 700
2. makedonski (1. makedonsko-kosovske brigade) 358, 720

2. mainski Zeleznike brigade

418
2. Matija Gubec" Primorsko-goranskog NOPO 150
2. moslavakog NOPO 708
2. NOP odreda Korduna i Banije
97, 619, 623, 647
2. narodnooslobodilakih odreda
Tuzlanske oblasti 50
2. pionirski (Makedonija) 762
2. pionirski 2. ininjerijske brigade
GS Makedonije 416
2. pljevaljski udarni Pljevaljskog
NOPO 140
2. pljevaljski 3. sandake proleterske NOU brigade 140141
2. posavsko-tamnavski 740
2. primorsko-goranski 641
2. privremene umadijske brigade
370
2. puka za vezu Vrhovnog taba
509
2. radniki (Makedonija) 762
2. radniki 2. ininjerijske brigade
G Makedonije 416
2. savinjskog NOPO 156
2. severnodalmatinskog odreda
242
2. Splitskog NOPO 694
2. srpski Istone grupe odreda 10.
korpusa 354, 718
2. tajersiki 77, 154156
2. Tadija Anui" Srednjodalmatinskog NOPO 149
2. triljske grupe bataljona 287
2. transki 2. istarske brigade
286
2. turopoljsko-posavskog odreda
352, 716
2. udarni 1. primorsko-goranskog
NOPO 150151, 706
2. udarni Zetskog odreda 139
2. zagorskog NOPO 718
2. zagrebakog NOPO 716
2. za vezu 3. armije 764
2. zlatarski 139
2. elezniki 1. ininjerijske brigade Vrhovnog taba 415, 417418
2-gi 1. brigade Unske operativne
grupe 244, 310
2-gi 1. dalmatinske brigade 696
2-gi 1. grupe bataljona 10. hercegovake brigade 282
2-gi 1. grupe NOP odreda Slovenije
(Poljanski) 156
2-gi 1. ininjerijske brigade 762
2-gi 1. kordunakog NOPO 144,
692
2-gi 1. kosovske NO brigade 384
2-gi 1. proleterske NOU brigade
694
2-gi 2. brigade 2. operativne zone
Hrvatske 353, 716

 2-gi 2. slovenake brigade Ljubo 3. turopoljsko-posavskog odreda

ercer" 297, 728
352, 716
2-gi 2. tenkovske brigade 508
3. zagorskog NOPO 718
2-gi 3. krajikog NOPO
133
3. zagrebakog NOPO 716
2-gi 3. operativne zone Makedonije
3. zetskog odreda 139
295, 310, 720, ;836
3-i 1. brigade 13. divizije 287
2-gi 4. slovenake brigade Ljubo
712
ercer" 726
3-i 1. dalmatinske brigade - 696
2-gi 6. krajike NOU brigade
3-i 1. hrvatske brigade 708
228
3-i ininjerijske brigade General 2-gi 7. vojvoanske brigade 380,
taba JA 505
742
3i 1. proleterske NOU brigade
2-gi 8. banijske brigade 708
694
2-gi 8. vojvoanske brigade 744 3-i 1. slavonskog odreda 147
2-gi 10. hercegovake brigade
3-i 1. vojvoanske brigade 312
282
3-i 2. brigade 2. operativne zone
2-gi 11. slovenake brigade Milo
Hrvatske 353, 716
Zidanek" 732
3-i 2. pulskog odreda 388
2-gi 15. kordunake brigade 708 3-i 2. tenkovske brigade 508
2-gi 16. slavonske omladinske briga- 3-i 3. odreda 4. operatine zone
de Joa Vlahovi" 708
Hratske 149
2-gi 18. slovenake Bazovike bri- 3-i 3. slovenake brigade Ivan
gade 495
Cankar" 726
3. banijskog NOPO 143, 145, 706 3-i 4. slovenake brigade Ljubo
3 bitoljski 720
ercer" 726
3. bjelopoljsko-mileevski 3. sanda- 3-i 6. istonobosanske brigade
ke proleterske NOU Brigade 140
161
3. bjelovarskog odreda 353
3-i 6. krajike brigade 197, 698
3. brigade Franjo Ogulinac Seljo" 3-i 6. slovenake brigade Slavko
390
Slander" 496, 732
3. dalmatinski 1. grupe bataljona 3-i 6. vojvoanske brigade 742
10. hercegovake brigade 282
3-i 7. krajike NOU brigade 228
3. diverzantski 273, 354, 854
3-i 7. SNOUB France Preern"
3. Dolenjskog odreda 665
661
3. graevinski eleznike brigade 3-i 7. vojvoanske brigade 380,
418
390, 742
3. hercegovaki udarni 132
3-i 10. hercegovake brigade 694
3. istarski bataljon 349, 714
3-i 11. slovenake brigade Milo
3. istarskog odreda 309, 388
Zidanek" 732
3. istonobosanski udarni 130
3-i 12. krajike NOU brigade 238,
3. kordunakog NOPO 143
700
3. kozarskog NOPO 700
3-i 13. slovenake brigade Mirko
3. kragujevaki 1. proleterske .NOU
Brai" 730
brigade 120
3-i 17. srpske brigade 738
3. Ljubo ercer" 77, 154155
3-i 18. srednjobosanske brigade
3. NOP odreda Korduna i Banije
388
641, 647
4. Banijskog NOPO 143, 145, 706
3. omladinski 1. vojvoanske NOU 4. bjelopoljski 3. sandake prolebrigade 255
terske NOU brigade r 140
3. Pekia Vuksan" 1. likog NOPO 4. brigade Braa Radi" 354, 718
Velebit" 144
4. brigade Franjo Ogulinac Seljo"
3. pionirski (Makedonska) 762
3. pionirski 1. ininjerijske brigade 4. brigade Matija Gubec" 354,
Vrhovnog taba '415416
716, 718
3. pionirski 3. ininjerijske brigade 4. hercegovaki udarni 132
G Makedonije 416
4. (jurini) 4. slovenake brigade
3. udarni Pljevaljskog NOPO 140
Ljubo ercer" 726
3. posavskog NOPO 67
4. kordunakog NOPO 143
3. primorsko-goranskog NOPO
4. kraljevaki 1. proleterske NOU
150
brigade 120
3. radniki 1. ininjerijske brigade
4. krimskog NOPO 157, 726
G Makedonije 416
3. savinjskog NOPO 156
4. Ljubica Gerovac" Primorsko 3. snenike brigade 728
-goranskog iNOPO 150151

 4. Matija Gubec" 1. like proleterske 692

4. ,Mia Radakovi" 2. likog NOPO
_ 143144
4. osjeke brigade 390
4. pratei 13 proleterske brigade
Rade Konar" 694
4. radniki 4. ininjerijske brigade
G Makedonije 417
4. snenike brigade 728
4. tehniki 1. ininjerijske brigade
Vrhoviog taba 415
4. tenkovski 1. tenkovske brigade
NOVJ 419
4. udarni durmitorskog NOPO
138
4. udarni nikikog NOPO 138
4. udarni pljevaljskog NOPO 140
4-ti 1. brigade Operativnog taba za
Liku 716
4-ti 1. hrvatske brigade 708
4-ti 1. udarne brigade Tone Tomi" 495
4ti 1. vojvoanske brigade 696
4-ti 2. brigade 2. operativne zone
Hrvatske 353, 716
4-ti 2. grupe bataljona 10. hercegovake brigade 282
4-ti 2. makedonske udarne brigade
720
4ti 3. ikrajike brigade 694
4-ti 3. krajikog NOPO 133
4-ti 3. NOPO 3. operativne izone
Hrvatske 199
4-ti 3. odreda (Srema) 255
*4-ti 3. odreda 4. operativne zone
Hrvatske 149, 211
4-ti 3. slovenake brigade Ivan
Cankar" 726
4-ti 3. srpske NOU brigade 696i
4-ti 4. krajike brigade 698
4-ti 4. slovenake brigade Matija
Gubec" 367, 734
4ti 5. makedonske brigade 720
4-ti 5. slovenake brigade Ivan Cankar" 392
4-ti 5. vojvoanske brigade 742
4-ti 6. istonobosanske brigade
694
4-ti 6. slovenake brigade Ivan Gradnik" 726
4-ti 6. slovenake udarne brigade
Slavko Slander" 728
4-ti 6. vojvoanske brigade > 742
4-ti 7. banijske brigade 7Q8
4-ti 7. krajike brigade 228
4ti 7. vojvoanske brigade > 380,
390, 742
4-ti 8. krajike brigade 228
4-ti 8. vojvoanske brigade 742
4-ti 9. vojvoanske brigade 380,
744

4-ti 9. slovenake brigade 18. divizije 7. korpusa 661, 733

4-ti 10. hercegovake brigade 282
4-ti 11. hercegovake brigade 344,
702
4-ti 11. krajike brigade 700
4-ti 11. slovenake brigade Milo
Zidanek" 732
4-ti 12. krajike brigade 698
4-ti 12. slavonske brigade 244,
354, 710, 718
4-ti 14. primorsko-goranske brigade
708
4-ti 13. slovenake brigade Mirko
Brai" 730
4-ti 14. srpske brigade 739
4-ti 14. vojvoanske udarne brigade
744
)4-ti 15. slovenake (Belokranjske)
brigade 732
4-ti 16. slavonske omladinske brigade Joe Vlahovi" 708
4-ti 16. slovenake brigade Janko
Premrl Vojko" 732
4-ti 17. slavonske NOU brigade
708
4-ti 18. slovenake Bazovike brigade 732
4-ti 19. slovenake brigade Sreko
Kosovel" 730
4-ti 19. srednjobosanske brigade
704
4-ti 21. istonobosanske brigade
704
4-ti 24. srpske brigade 740
4-ti 25. brodske brigade 714
4-ti 26. srpske brigade 738
4-ti 28. srpske brigade 740
4-ti 29. srpske brigade 740
5. banijsko NOPO 145, 706
5. hercegovaki udarni 132
5. kombinovani kosovsko-metohijski 2. proleterske brigade 690
5. (makedonski) Jane Sandanski"
1. like proleterske brigade 692
5. (mitraljeski) 1. like proleterske
brigade 692
5. mitraljeski 3. like brigade
694
5. (mitraljeski) 2. like brigade
696
5. udarni Nikikog NOPO 138
5. notranjskog odreda 663
5. pionirski 4. ininjerijske brigade
G Makedonije 417
5. pljevaljski 3. sandake proleterske NOU brigade 140
5. radniki 1. ininjerijske brigade
G Makedonije 416
5. slovenaki 1. krajike brigade
491
5. andor Petefi" 16. slavonske
omladinske brigade Joa Vlahovi"
708

 S. umadijski 1. proleterske INOU

brigade 119120, 690
5. udarni pljevaljskog NOPO 140
5. Vladimir Gortan" primorsko-goranskog NOPO 150
5. udarni (Zetski) 5. proleterske crnogorske brigade 692
5. (Zijametski) 5. proleterske crnogorske brigade 692
5-ti 1. like brigade 692
5-ti 1. tenkovske brigade 506
5-ti 1. vojvoanske brigade 696
5-ti 2. makedonske udarne brigade
720
5-ti 2. proleterske brigade 190
5-ti 3. krajike brigade 694
5-ti 5. sandake udarne brigade
347
5-ti 6. istonobosanske brigade
694
5-ti 6. slovenake brigade Ivan
Gradnik" 726
5-ti 6. slovenake brigade Slavko
Slander" 728
5-ti 8. vojvoanske brigade 742
5-ti 10. hercegovake brigade
282283
5-ti 13. proleterske brigade Rade
Konar" 696
5-ti 14. srednjobosanske brigade >
388
5-ti 18. slovenake Bazovike brigade 732
5-ti 19. slovenake brigade Sreko
Kosovel" 730
6. banijskog NOPO 144, 146
6. beogradski 1. proleterske NOU
brigade 199120, 690
6. hercegovaki udarni 132
6. radniki (Makedonija) 762
6. radniki 2. ininjerijske brigade
G Makedonija 416
6. udarni nikikog NOPO 138
6-ti 1. proleterske NOU brigade
228
6-ti 3. krajikog odreda 83
6-ti 3. krajike brigade 310
6-ti 6. istonobosanske brigade
694
6-ti 10. hercegovake brigade 694
7. hercegovaki udarni 132
7. radniki 4. ininjerijske brigade
G Makedonije 417
7-mi 6. istonobosanske brigade
694
8. ljubomirski bataljon 1. grupe
bataljona 10. hercegovake brigade
282

8. hercegovaki udarni 132

8. radniki (Makedonija) 762
8. radniki 3. ininjerijske brigade
G Makedonije 416
9. radniki (Makedonija) 762

9 radniki 2. ininjerijske brigade

G Makedonije 416
10. radniki (Makedonija) 762
10. radniki 3. ininjerijske brigade
G Makedonije 416
78. aerodomske slube 428
79. aerodomske slube 428
911. aerodomske slube 428
912. aerodromske slube 428
stranih

drava

sastavu NOVJ:

austrijski:
1. austrijski partizanski (4. bataljon 5. slovenake brigade Ivan
Cankar") 392
2. austrijski partizanski 494
3. austrijski partizanski 494
4. austrijski partizanski 494
5. austrijski partizanski 494
austrijski
partizanski
Korukog
NOPO 494
austrijski partizanski 3. slovenake
brigade Ivan Cankar" 726
bugarski:
bugarski partizanski Geogi Dimitrov" 393, 774
bugarski partizanski Hristo Botev"
295296, 308, 357, 392, 585, 720
bugarski partizanski Rakovski"
720
ehoslovaki:
1. ehoslovaki 714
italijanski:
italijanski partizanski Alma Vivoda" 390
italijanski partizanski Andrej Manfreda" (2. soke 18. bazovike
brigade) 298, 300, 732
italijanski partizanski Friuli"
300, 309
italijanski partizanski Garibaldi"
(Slovenija Gorika brda brigade Garibaldi Friuli") 300, 309
italijanski partizanski Garibaldi"
(Garibaldski bataljon) (Milje kod
Trsta) 774
italijanski partizanski Garibaldi"
(Split) (1. proleterska NOU brigada, zatim, part, brigada Italia"
290, 310, 391, 690, 776,

 italijanski partizanski Garibaldi"

Suako-kastavskog odreda 286,
310
Giovani Zol" (3. bataljon Istarskog
odreda) 309, 388
italijanski partizanski Mameli Gofreda" 310
italijanski partizanski Mazzini"
300, 309, 368
italijanski partizanski
Mateoti"
(Beneka Slovenija) 300
italijanski partizanski Pino Budiin" 349, 388, 714
italijanski partizanski Pisacane"
300, 309
italijanski partizanski (radni) Dolenjskog vojnog podruja 390
Simon Kos" 300
italijanski partizanski Triestina
d'Assalto" (Traki bataljon)
309, 368, 388, 390391, 730, 774, 776,
854
Transki Snenike (Brkinske) brigade 309
Traki kraki udarni bataljon"
(Battaglione Triestina d'Assalto del
Carso) 309
2. dobrovoljaki bataljon bataljon Mateoti" (6. bataljon 3. krajike brigade, zatim partizanske
brigade Italia") 310, 391, 694,
776
3. bataljon Mameli" (partizanske
brigade Italia") 391, 776
4. bataljon
Fratelli Bandiera"
partizanske brigade Italia") 391,
776
5. italijanski 3. dalmatinske brigade 9. divizije 390
italijanski partizanski 8. srpske
brigade 22. divizije 390

ruski:
Ruski bataljon Osjeke brigade (4.
bataljon brigade) 390
Ruski bataljon Turopoljsko-posavskog odreda 390
Ruski bataljon 1. kosovsko-metohijske brigade 358, 746
Ruski bataljon 1. like proleterske
brigade (5. bataljon brigade) 390
Ruski bataljon 1. makedonsko-kosovske brigade 312
Ruski bataljon 5. proleterske crnogorske brigade (5. bataljon brigade)
390, 692
Ruski bataljon 7. vojvoanske brigade (3. bataljon pa 4. bataljon
brigade, kasnije u 12. korpusu)
380, 390
Ruski bataljon 11. slovenake brigade Milo Zidanek" 732
Ruski bataljon 9. slovenake brigade (5. bataljon brigade) 390
Ruski bataljon 18. slovenake brigade 30. divizije (2. bataljon brigade) 390
NOV Albanije:
bataljon Perljat Redepi" 383,
684685
neprijateljski:
bugarski:
1. bataljon 123. puka 27. divizije 1.
bugarskog okupacionog korpusa
392
etniki:
etniki bataljon Koi" 133

maarski:
maarski partizanski Lackovog odreda 495
maarski partizanski 2. slovenake
brigade Ljubo fiercer" 495
maarski partizanski 4. slovenake
brigade Ljubo ercer" 726
meunarodni:
meunarodni bataljon 1. udarne
brigade Tone Tomi" 495
meunarodni bataljon 2. soke (18.
slovenake) brigade 312, 732
meunarodni bataljon 6. slovenake
brigade Slavko lander" (3. bataljon brigade) 496, 728
meunarodni bataljon 11. slovenake brigade Milo Zidanek" 496

Baterije NOVJ
brdska 1. proleterske divizije 261
brdska 2. proleterske divizije 261
1-va Artiljerijske brigade Kumanovske divizije 752
1-va Artiljerijske brigade 50. divizije 751
1-va pav-diviziona 4. armije 515
1-va 1. diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 756
1-va 2. protivavionske brigade
513
1-va 3. protivavionske brigade 513
1-va 4. tekog motorizovanog diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 757
1-va 6. protivavionskog motorizovanog diviziona Teke motorizovane
art. brigade 8. korpusa 757

 2-ga artiljerijske brigade 50. divizije - 751

2-ga artiljerijske brigade Kumanovske divizije 752
2-ga pav-diviziona 4. armije 515
2-ga 1. diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 756
2-ga 2. protivavionske brigade
513
2-ga 3. protivavionske brigade
513
2-ga 4. tekog motorizovanog diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 757
2-ga 6. protivavionskog motorizovanog diviziona Teke motorizovane
art. brigade 8. korpusa 757
3-a Artiljerijske brigade Kumanovske divizije 752
3-a pav-diviziona 4. armije 515
3-a protivtenkovska Artiljerijske
brigade 50. divizije 751
3-a 1. diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 756
3-a 2. protivavionske brigade
513
3-a 3. protivavionske brigade
513
3-a 4. tekog motorizovanog diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 756
3-a 5. pav diviziona Artiljerijske
brigade 4. armije 514
3-a 6. protivtenkovskog motoririzovanog diviziona Teke motorizovane art. brigade 8. korpusa 757
4-ta haubikog diviziona Vrhovnog
taba 261
4-ta dopunska Artiljerijske brigade
50. divizije 751
4-ta teka pav baterija pav-diviziona 4. armije 515
4-ta 1. diviziona Teke motorizovane
art. brigade 8. korpusa 756
4-ta 2. protivavionske brigade 513
4-ta 3. protivavionske brigade 513
4-ta 6. protivtenkovskog motorizovanog diviziona Teke motorizovane
art. brigade 8. korpusa 757
5-ta 2. protivavionske brigade 513
5-ta 3. protivavionske brigade 513
6-ta 2. protivavionske brigade 513
6-ta 3. protivavionske brigade 513
7-rna 2. protivavionske brigade
7-ma 3. protivavionske brigade
8-ma 2. protivavionske brigade .
513
8-ma 3. protivavionske brigade

9-ta 2. protivavionske brigade

513
9-ta 3. protivavionske brigade
513
Baze
NOVJ:

Artiljerijska b r o j 5 412
Artiljerijska broj 8 412
Auto-baza Vrhovnog taba 429
Glavnog taba Slovenije 532
Mornarice NOVJ (u Italiji) 403
Mornarice NOVJ u Monopoliju
463
NOVJ u Bariju (Italija) 314, 319,
338, 403, 409, 530, 567
NOVJ u Italiji 405, 424, 436
NOVJ u Monopoliju (Italija) 403,
451
GH 1 vazduhoplovna baza"
317
Mornarika u Kladovu 404, 572
Mornarika u Novom Sadu 404,
Mornarika u apcu 404
1. vazduhoplovna 315, 317318,
326, 404, 445, 568
1. vazduhoplovna 5. korpusa 480
l.-va Rene flote 498
2-ga Rene flotile 498
2. vazduhoplovna baza 5. korpusa
480
3-a Rene flotile
3. vazduhoplovna 405
4. vazduhoplovna 405
5. vazduhoplovna 405
6. artiljerijska baza 412
9. oblasna vazduhoplovna baza
407, 423, 428, 500, 506
9. vazduhoplovna baza 499
Crvene

armije:

9. oblasna vazduhoplovna baza

406
Bolnice NOVJ
Centralna bolnica Vrhovnog taba
NOV i POJ 240, 558
Mornarika bolnica 497
1. partizanska likog vojnog podruja 1. operativne zone Hrvatske
170
2. partizanska likog vojnog podruja 1. operativne zone Hrvatske
170
Bolniki brodovi NOVJ
Marina II" 431
Topider" 431

Brigade
NOV J:
Artiljerijska Kumanovske divizije
364, 410, 752, 754, 817
Artiljerijska 1. proleterske divizije
376, 412, 754, 783
Artiljerijska 2. proleterske divizije
503, 706, 783
Artiljerijska 2. udarnog korpusa
503, 760'
Artiljerijska 3. udarne divizije
125, 503,' 760, 785
Artiljerijska 4. armije 514515
Artiljerijska 4. divizije 503, 760,
785.
Artiljerijska 4. korpusa 473, 480,
503, 514, 760
Artjljerijska 5. divizije 363, 376,
412, 754, 787
Artiljerijska 5. korpusa 410, 480,
482483
Artiljerijska 6. proleterske divizije
376, 412, 756, 782
Artiljerijska 6. korpusa 355, 412,
756
Artiljerijska 7. korpusa 473, 481,
483, 505
Artiljerijska 8. korpusa 473, 501,
514
Artiljerijska 9. korpusa 10
Artiljerijska 11. divizjje 503, 758,
790,
Artiljerijska 13. divizije 503, 760,
793
Artiljerijska 16. divizije 382, 412,
754, 795'
Artiljerijska 17. divizije 412, 752,
795
Artjljerijska 21. divizije 376, 412,
754, '797, 799
Artiljerijska 22. divizije 503, 760,
799
Artiljerijska 23. divizije 752, 799
Artiljerijska 28. divizije 752, 803
Artiljerijska 29. divizjje 503, 758,
803
Artiljerijska 36. divizije 382, 412,
754, 807
Artiljerijska 37. divizije 347, 503,
760, 809
Artiljerijska 38. divizije 758, 809
Artjljerijska 41. divizije 364, 754,
811
Artiljerijska 42. divizije 364, 503,
758
Artiljerijska 48. divizije 364, 503,
758
Artiljerijska 49. divizije (Bitoljska
artiljerijska brigada) 364, 410,
754, 815

Artjljerijska 50. divizije (Strumika

artiljerijska brigada) 362, 364,
410, '750; 754, 815
Artiljerijska 51. makedonske divizije 364, 410, 412, 750, 817
Artiljerijska 51. vojvoanske divizije 382, 752, 817
Auto-brigada vidi 1. autobrigada
G. Makedonije
Babjka vidi 1. babika brigada
Belokranjska vidi 15. slovenaka
brigada
Biokovska vidi 11. dalmatinska
NOU brigada
Bitoljska artiljerijska vidi Artiljerijska brigada 49. divizije
Bjelopavljka (ustanika) 36
Bazovika vidi 18. slovenaka
Bazovika brigada
Bosanska (ustanika) 50
Bosansko-sremska (ustanika) 50
Braa Radi" (udarna) (2. brigada
2. operativne zone Hrvatske, 1. brigada 32. divizije) 246, 291, 354,
442, 710, 718, 804, 805, 828'
Brigada gerilskih odreda za osloboene krajeve Bosne i Like vidi
Drvarska brigada
Brodska (25. brigada Hrvatske, 25.
brodska brigada) 291292, 582,
714715, 791, 803
Brkinska vidi Snenika brigada
Bukovika vidi 14. dalmatinska
brigada
Cetinska vidi 10. dalmatinska
NOU b r j g a d a
Cehoslovaka Jan ika" (Jan ika iz Trocnova") 291292, 387,
491, 585, 714, 791
Donjovasojevika (ustanika) 36
Dopunska G Makedonije 529,
772
Dopunska G Srbije 529, 772
Dopunska 1. armije 471, 529, 772
Dopunska 2. armije 472, 529, 772
Dopunska 3. armije 473, 529, 772
Dopunska 5. korpusa 772
Dopunska 8. korpusa (4. armije)
473, 529, 772
Dopunska 15. korpusa 481, 772
Drvarska (Brigada gerilskih odreda
za osloboene krajeve Bosne i Like) 49, 79, 554
Durmitorska (ustanika) 36
Franjo Ogulinac Seljo" (udarna)
351352, 390, 583, 716717, 806
807
Gardjjska 444, 457, 530, 748
Gnjilanska 384, 386, 746
Goce Delev" 362, 722
Gorenjska vidi 7. slovenaka
NOV brigada France Preern"
Gorika 298, 661, 730, 805

 Gornjovasojevika (ustanika) 36
Gradnikova" vidi 6. slovenaka
NOU brigada Ivan Gradnik"
Gradbena (7. korpusa) vidi Graevinska brigada 7. korpusa
Graevinska 7. korpusa 505, 764
Haubika 2. armije 756 (vidi
1. artiljerijska brigada 5. korpusa)
Hercegovaka vidi 10. hercegovaka NOU brigada
Ininjerijska G Makedonije 762
ininjerijska 1. armije 471, 505,
762
Iiinjerijska 2. a r m j j e 472, 762
Ininjerijska 3. armije 473, 505,
764
Ininjerijska 4. armije 504, 762
Ininjerijska 7. korpusa 505, 764
Ininjerijska 8. korpusa 417, 504,
762
Ininjerijska 14. korpusa 377, 416,
481, 762
Istarska - vidi 17. istarska slovenaka brigada
Jugoslovenska 373, 457, 748
Junodalmatjnska brigada vidi
13. dalmatinska brigada
Karlovaka udarna 352, 716, 789,
807
Kninska vidi 5. dalmatinska NO Li
brigada
Kolainska (ustanika) 3536
Konjika G Makedonije vidi 1.
makedonska konjika brigada
Konjika vidi 1. konjika brjgada
Kosmajska vidi 22. srpska brigada
Kosovska 687, 799
Kosovsko-metohijska KNOJ-a vidi 3-a (kosmetska) NO (samostalna)
Kozarska vidi 20. krajika NOU
brigada
Krajika polubrigada 136, 197,
698 '
Kraka vidi 19. slovenaka brigada Sreko Kosovel"
Kruevska (15. kruevska brjgada)
362, 722
Limska (ustanika) 36
Loka vidi 13. slovenaka NOU
brigada Mirko Brai"
Lovenska (ustanika) 36
Ljubljanska vidi 10. slovenaka
NOU brigada
Mavanska vidi 32. srpska brigada
Majevika vidi 15. majevika brigada

Matjja Gubec" (2. brigada 32. divizije) 291, 354, 716, 718, 804
805
Milo Obili" vidi brigada Nikola Demonja"
Motorizovana (artiljerijska) brigada 2. armije 503', 506, 760, (vidi
Artiljerijska brigada 2. udarnog
korpusa)
Muslimanska (brigada 8. kordunakc divizije) 490, 533, 704, 789
Nikola Demonja" (brigada Milo
Obili", 3. brigada 33. divizije, 3.
moslavaka brigada) 354, 718,
805
Nikjka (ustanika) 36
Omladinska dopunska 4. korpusa
529, 752
Omladinska udarna Joa Vlahovi"
(16. hrvatska brigada, 16. slavonska
omladinska brigada Joa Vlahovi") 198, 206, 244, 291, 352, 355,
389, 441, 582, 708709, 718, 790791,
806807, 810811
Osjeka (udarna) 355, 389390,
716, 718, 791
OZNE (Crna Gora) vidi 1. crnogorska brigada NO (samostalna)
Ozrenska vidi 9. srpska brigada
Pavlek Mihovil Mikjn") 3. brigada 32. divizije) 354, 718, 805
Plaanska (3. brigada 8. divizije)
352, 716, 789
Pohorska vidi 11. slovenaka brigada Milo Zidanek"
Poreka vidi 15. makedonska brigada
Prekomurska (Prekmurska) 491,
577, 580, 734735
Privremena umadjjska 303, 370,
734
Prometna 7. korpusa vidi Saobraajna brigada 7. korpusa
Rabska (16. slovenaka Rabska
brigada) 287, 297, 728729, 755,
793
Ramska vidi 17. krajika udarna
brigada
Romanijska (20. istonobosanska,
20. romanijska brigada) 343, 702,
801
Sandaka KNOJ-a vidi 2. (sandaka) NO (samostalna)
Saobraajna 7. korpusa (Prometna
brigada) 430, 766
Skopska vidi 12. makedonska brigada
Skopska artiljerijska 364, 410,
752, 754
Snenika (Brkinska brigada, 11.
slovenaka brigada) 297, 309, 728,
774, 793
Soka vidi 17. slovenaka brigada Simon Gregori"

 Splitska vidi 4. dalmatinska (biokovska) brigada

-- Strumika artiljerijska vidi Artiljerijska brigada 50. divizije
- ibenska vidi 8. dalmatinska brigada
Teanjsko-teslika brigada vidi
19. srednjobosanska NOU brigada
Teka motorizovana 4. armije
501, 756.
Teka motorizovana artiljerijska 8.
korpusa 756 (vidi Teka motorizovana artiljerijska brigada 4. armije)
Tolminska 298, 299, 732, 804805
Trogirska vidi 9. dalmatinska
NOU brigada)
Turopoljska brigada 351 (vidj
brigada Franjo Ogulinac Seljo")
Veleka vidi 8. makedonska brigada
Virovitika udarna 355, 718, 811
za vezu 3. armije 473, 510, 764
Zetska (ustanika) 36
eleznika 415416, 418
umberaka 352, 718, 807
1. artiljerijska (NOV Makedonije)
(vidi Artiljerijska brigada 42. divizije) 412, 755, 758, 811
1. artiljerijska 5. korpusa 756
1. artiljerijska 7. korpusa 408,
750
1. artiljerijska 14. korpusa 376,
412, 752
1. artiljerijska 5. korpusa 756
1. artiljerijska 7. korpusa 408,
750
1. artiljerijska 14. korpusa 376,
412, 472, 752
1. autobrjgada G Makedonije
364, 429, 766
1. babika (Babika brigada) 376,
740
1. banijska 144 (vidi 7. banijska
udarna brigada Vasilj Gaea")
1. bokeljska 347, 484, 533, 613,
706, 747
1. beogradska narodne odbrane
vidi 1. bigada 4. divizije NO)
402, 768, 818
1. bosanska narodne odbrane (vidi
1. brigada 3. divizije NO) 401,
768, 818
1. caribrodska 376, 740
1. crnogorska NO (samostalna)
346, 402, 768, 858
1. dalmatinska proleterska NOU
125, 149, 198, 203, 205, 242, 310, 322,
493, 694, 784785, 789, 801, 830
1. egejska udarna 724
1. hercegovaka vidi 10. hercegovaka NOU brigada
1 hrvatska narodne odbrane (vi-

di 1. brigada 1. divizije NO) 768,

818
1. ininjerijska Glavnog taba Makedonije 364, 416
1. injnjerijska Vrhovnog taba
415416, 762
1. istarska Vladimir Gortan"
286, 330, 348350, 388389, 714, 812
813
1. junodalmatinska 314
j. junomoravska 302, 371, 696,
734735
1. jugoslovenska brigada 787, 799
1. konjika 377, 426427, 471, 521,
582, 766
1. konjika G Makedonije 364
(vidi 1. makedonska konjika brigada)
1. konjike armije (vidi 1. konjika
brigada) 427, 471, 377, 521, 582,
766
1. kordunaka (vidi 4. kordunaka udarna brigada) 144, 706
1. kosovska 372, 383384, 386,
738, 746, 840
1 kosovsko-metohijska 358, 360,
384, 389, 484, 696, 746, 818819
1. krajika NOU (kasnije 16. proleterska) 125, 135136, 169, 203,
207, 228, 389, 441, 490491 580, 690,
786, 787
1. lika NOU (vidi 1. NOU brigada Hrvatske) 125, 144, 390, 692,
787, 826
1. lika samostalna udarna vidi
1 brigada Operativnog taba za Liku
1. majevika vidi 15. majevika
brigada
1. makedonska artjljerijska 364.
410, 412, 490, 503, 753754
1. makedonska konjika (konjika
G Makedonije, 1. konjika G Makedonije) 364, 426, 521, 766
1. makedonska narodne odbrane
(vidi 1. brigada 8. divizije NO)
1. makedonska udarna 358, 360
361, 696, 720, 722, 814815, 841
1. makedonsko-kosovska NOU (kasnije 15. proleterska) 295, 296, 305,
312, 358, 384, 687, 696, 720
1. (moslavaka) 33. divizije (1. moslavaka brigada) 353, 389, 716,
804805
1. muslimanska (Unske operativne
grupe) 352, 490, 533, 702
1. NOU Hrvatske (1. lika udarna
proleterska; 1. udarna brigada
1. operativne zone Hrvatske; 1. udarna brigada Marko Orekovi") 125,
144, 151, 205, 207, 390, 692, 708, 786
787, 826
1. Operativnog taba za Liku (1.
brigada 35. divizije)

 1. lika samostalna udarna brigada 351, 485, 716, 806807

1. otoka vidi 12. dalmatinska
brigada
1. pionirska 416, 505
1. pirotska vidi 25. srpska brigada
1. prekomorska 307, 312, 582, 748
749
1. primorsko-goranska vidi 6.
NOU brigada Hrvatske
1. proleterska NOU 63, 69, 72,
74, 7b, 111112, 118121, 123, 125,
128130, 138, 165166, 168, 174, 176,
180, 184, 203204, 209, 228, 280, 310,
321, 332, 391, 441, 457, 545, 556557,
582, 585, 675, 687, 690, 782783
1. protivavionska 513, 516, 576,
764
1. slavonska vidi 12. slavonska
NOU brigada
1. slovaka vidi 14. vojvoanska
brigada
1. slovenaka artiljerijska 366
367, 408, 424, 581, '750 (vidi 1. artiljerijska brigada 7. korpusa)
-- 1. slovenaka udarna Tone Tomi" (kasnije 14. proleterska) 157,
225, 229, 252, 441442, 495, 692, 730,
792793, 834
1. slovenaka partizanska (taierska) 155, 724
1. soka vidi 17. slovenaka bridaga Simon Gregori"
1. srpska brigada NO vidi 1. brigada 5. divizije NO
1. surdulika 376, 740
1. iptarska dopunska 529, 749,
772
1. umadijska 301, 303, 371, 696,
734735
1. brjgada taba Krajike divizije
(ustanika) 49
1. tajerska vidi 1. slovenaka
partizanska (tajerska) brigada
1. tenkovska 125, 306, 320, 415,
417419, 424, 431, 473, 505507, 512,
515, 571, 764, 801
1. brigada Unske operativne grupe
vidi 3. banijska brigada 7. divizije
1. vlasotinaeka brigada 738
1. vojvoanska brigada narodne odbrane vidi 1. brjgada 7. divizije
NO
1. vojvoanska kasnije 18. proleterska) 238, 255256, 304, 312, 387,
696, 794795
1. vranjska vidi 26. srpska brigada
1. zagorska (4. brigada 32. divizije)
354, 718, 805
1. zagrebaka narodne odbrane
vidi 1. brigada 1. divizije NO
1. eleznika (eleznika brigada)

_ 377, 415416, 418, 762

1. brjgada 1. divizije NO (1. brigada Odeljenja za zatitu naroda, 1.
hrvatska brigada NO, 1. brigada
Vojske za zatitu naroda") 401,
768, 818
1. brigada 1. slovenake divizije NO
(1. brigada Vojske dravne varnosti) 368, 401, 483
1. brigada 3. divizije NO (1. bosanska brigada NO) 345, 401, 703,
768, 818
1. brigada 4. divizije NO (1. beogradska brjgada NO) 377, 402, 768,
818

1. brigada 5. divizije NO (1. srpska

brigada NO) 377, 402, 483, 770,
818

1. brigada 7. divizije vidi 7. NOU

brigada Hrvatske
1. brigada 7. divizije NO (1. vojvoanska brigada NO) 382, 402, 745,
770, 787, 818
1. brigada 8. divjzije vidi 4. kordunaka brigada)
1. brigada 8. divizije NO (1. makedonska brigada NO) 723, 770, 818
1. brigada 13. divizije Hrvatske
vidi 6. NOU brigadu Hrvatske
1. brigada 14. divizije 366
1. brjgada 26. divizije 441
1. brigada 32. divizije vidi brigada Braa Radi"
1. brigada 35. divizije vidi 1. brigada Operativnog taba za Liku
2. artiljerijska NOV Makedonije
412, 503, 755, 758, 815, (vidi artiljerijska brigada 48. divizije)
2. artiljerijska 2. armije 504
2. artiljerijska 14. korpusa 376,
412, 472, 481, 752, 758, 799
2. beogradska narodne odbrane
vidi 2. brigada 4. divjzije NO
2. banijska vidi 8. NO brigada
Hrvatske
2. bosanska narodne odbrane vidi 2. brigada 3. divizije NO
2. dalmatjnska NOU (proleterska)
125, 149, 198, 203204, 246, 346,
441, 483, 582, 696697, 782783 789,
830
2. hercegovaka udarna vidi 11.
hercegovaka udarna brigada
2. hrvatska narodne odbrane vidi 2. brigada 1. divizije NO
2. ininjerijska (Glavnog taba) Makedonije 364, 416, 762
2. istarska 286, 330, 348, 350, 627,
714, 812813
2. junomoravska vidi 4. srpska
brigada
2. kordunaka vidi 5. NOU brigada Hrvatske
2. kosovsko-metohijska 383384,
484, 746747, 818819

 2. krajika NOU 125, 136, 203

204, 207, 238, 282, 441, 698, 700, 784
785, 787, 791, 795, 800801
2-ga Krajike divizije (ustanike)
49
2. lika (proleterska) NOU vidi
2. NOU brigada Hrvatske
2. makedonska NOU brigada 295
296, 308, 340, 357358, 361, 720 810
811, 815, 836
2. makedonska narodne odbrane
vidi 2. brigada 8. divizije NO
2. (moslavaka) 33. divizije 353,
716, 804805
2. muslimanska (Unske operativne
grupe) 353, 490, 533, 702, 704,
2 NOU
Hrvatske
(proleterska)
NOU brigada (2. lika) 125, 144,
173, 176, 205, 207, 241, 441, 694, 695,
786787, 826
2. Operativnog taba za Liku vidi 4. primorsko-goranska brigada 13.
divizije
2. otoka 288
2. pirotska vidi 27. srpska brigada
2. prekomorska 307, 312, 582, 748
749
2. primorsko-goranska vidi 14.
primorsko-goranska brigada
2. proleterska NOU (srpska) 121,
129130, 165, 176, 178, 203204, 233
262, 284, 441, 512, 690, 782783, 797
2. protivavionska 513, 516, 576,
764
2. (sandaka) brigada NO (samostalna) 347, 402, 770, 858
2. slovanaka udarna Ljubo ercer" vidi 4. slovenaka brigada
Ljubo ercer"
2. slovenaka Matija Gubec"
(4. slovenaka udarna brigada Malija Gubec") 157, 225, 229, 252,
367, 483, 724, 726, 734, 794795, 832
2. slovenaka Vojske dravne varnosti vidi 2. brigada 1. slovenake divizije NO
2. soka vidi 18. slovenaka
Bazovika brigada
2. srpsita brigada NO vidi 2. brigada 5. divizije NO
2. surdulika 376, 740
2. intarska dopunska 529, 747,
772 '
2. umadijska vidi 21. srpska brigada
2. tenkovska 125, 420, 431, 417,
482, 507508, 512, 515, 575, 762
2. Unske operativne grupe vidi
4. banijska brigada 7. divizije
2. vojvoanska NOU 579, 742,
743, 794795

2. vojvoanska narodne odbrane

vidi 2. brigada 7. divizije NO
2. vranjska 376, 740
2. eleznika brigada 418
- 2-ga 1. divizije NO (2. hrvatska brigada NO) 768, 818
2. brigada 1. slovenake divizije Vojske dravne varnosti (2. brigada
narodne odbrane 1. slovenake divizije NO, 2. brigada Vojske dravne varnosti) 368, 401, 768, 818
2-ga 2. operativne zone Hrvatske
(Moslavaka) 348, 353, 710, 712,
716, 828
2-ga 3. divizije NO (2. bosanska brigada NO) 401, 770, 818
2-ga 4. divizije NO (2. beogradska
brigada NO) 377, 402, 770, 818
2-ga 5. divizije NO (2. srpska brigada NO) 377, 402, 770, 818
2-ga 7. divizije vidi 8. NOU brigada Hrvatske
2-ga 7. divizije NO (2. vojvoanska
brigada NO) 382, 402, 745, 770,
818
2-ga 8. divizije vidi 5. NOU brigada Hrvatske
2-ga 8. divizije NO (2. makedonska
brigada NO) 721, 770, 818
2-ga 13. divizije vidi 14. primorsko-goranska brigada
2-ga 14. divizije vidi 4 slovenaka udarna brigada Ljubo ercer"
2-ga 32. divizije vidi brigada Matija Gubec"
2-ga 35. divizije vidi 4. primorsko-goranska brigada
3. artiljerijska 2. armije 504
3. artiljerijska 14. korpusa 376,
412, 472, 481, 752 (vidi i 3. artiljerijska brigada 2. armije i Artiljerijska brigada 28. divizije)
3. banijska brigada (udarna) 7. divizije (4. brigada Unske operativne
grupe, 1. brigada Unske operativne
grupe) 244, 263, 290, 353, 710, 787
3. beogradska NO vidi 3. brigada 4. divizije NO
3. bosanska muslimanska vidi 16.
muslimanska brigada
3. dalmatinska NOU 125, 198, 211,
226, 229, 242, 246, 390, 706, 788
789, 830
3. hercegovaka NO vidi 3. brigada 3. divizije NO
3. hercegovaka udarna vidi 12.
hercegovaka udarna brigada
3. hrvatska NO vidi 3. brigada
1. divizije NO
3. ininjerijska (Glavnog taba) Makedonije 364, 416, 762

 3. istarska 286, 348, 350, 714, 812

813
3. junomoravska vidi 5. srpska
brigada
3. (kosmetska) NO (samostalna)
402, 532, 770, 858
3. kosovsko-metohijska Milan Zear" 384, 484, 491, 533, 746
3. krajika NOU (proleterska)
125, 136, 189, 203, 310, 391, 417, 441,
694, 782783
3-a Krajike divizije (ustanike)
49
3. lika NOU (proleterska) (9. NOU
brigada Hrvatske) 125, 145, 205,
207, 441, 696, 786787, 826
3. makedonska NO vidi 3. brigada 8. divizije NO
3. makedonska udarna 358, 361,
653, 655, 720, 810811, 836, 838839
3. moslavaka vidi brigada Nikola Demonja"
3. prekomorska udarna 306307,
312, 493, 580, 748749, 801
3. (primorsko-goranska) 13. divizije
(2. brigada 35. divizije) 287, 351,
491, 712, 718, 793, 807
3. proleterska NOU 6. proleterske
divizije Nikola Tesla" vidi 3. lika NOU (proleterska) brigada
3. protivavionska 513514, 516,
576, 764
3. proleterska (sandaka) NOU
121, 140, 166, 178, 203204, 241, 284,
347, 441, 583, 690691, 782783, 785,
808809
3. slovenaka Ivan Cankar" (udarna) (5. slovenaka brigada Ivan
Cankar") 157, 225, 229, 252, 392,
441, 579, 726, 794795, 832
3. slovenaka Ivan Gradnik" (6.
slovenaka udarna brigada Ivan
Gradnik") 251252, 299, 389, 726
728, 793, 804, 805
3. slovenaka Vojske dravne varnosti vidi 3. brigada 1. slovenake divizije NO
3. soka vidi 20. slovenaka brigada
3. srpska NO vidi 3. brigada 5.
divizije NO
3. srpska NOU (19. proleterska brigada) 371, 393, 583, 696697, 737,
783
3. iptarska dopunska 529, 749,
772
3-a Vojske dravne varnosti 368
(vidi 3. brigada 1. slovenake divizije NO)
3. vojvoanska NO vidi 3. brigada 7. divizije NO
3. vojvoanska NOU 255256,
303, 379, 742, 794795, 806807

3-a 1. divizije NO (3. hrvatska brigada NO) 768, 818

3-a 7. banijske divizije vidi 3.
banijska brigada (udarna) 7. divizije
3-a 1. slovenake divizije NO (3.
slovenaka brigada NO) 368, 401,
768, 818
3-a 3. divizije NO (3. hercegovaka
brigada NO) 345, 401, 768, 818
3-a 4. divizije NO (3. beogradska
brigada NO) 402, 770, 818
3-a 5. divizije NO (3. srpska brigada NO) ' 377, 402, 483, 770, 818
3-a 7. divizije NO (3. vojvoanska
brigada NO 402, 745, 770, 818
3-a 8. divizije vidi Plaanska
brigada
3-a 8. divizije NO (3. makedonska
brigada NO) 721, 770, 818
3-a 9. dalmatinske divizije vidi 3. dalmatinska NOU brigada
- 3-a 13. divizije vidi 3. primorsko-goranska brigada 13. divizije
3-a 13. divizije (nova) 793
3-a 19. divizije 290
3-a 32. divizije vidi brigada Pavlek Mihovil Mikin"
3-a 33. divizije vidi brigada Nikola Demonja"
3-a 35. divizije vidi 3. primorsko-goranska brigada 13. divizije
4. banijska 7. divizije (udarna) (4.
brigada Unske operativne grupe, 2.
brigada Unske operativne grupe, 4.
brigada 7. divizije 243244, 290,
710
4. dalmatinska (biokovska) (Splitska brigada) 125, 226, 229, 242,
246, 288, 708, 788789, 830
4. hrvatska NO vidi 4. brigada
1. divizije NO
4. ininjerijska (Glavnog taba) Makedonije (4. radnika brigada) 364,
417, 762
4. junomoravska vidi 6. srpska
brigada
4. kordunaka NOU (4. NOU brigada Hrvatske, 1. brigada 8. divizije,
1. kordunaka) 43, 144, 147, 205,
208, 441, 583, 706707, 788789, 826
4. kosovsko-metohijska udarna
384, 386, 484, 746, 8i8819
- 4. krajika udarna 125, 136, 203,
207, 698, 786787
4. makedonska 358, 360, 362363,
720, 814817, 838839
4. makedonska NO vidi 4. brigada 8. divizije NO
4. NOU Hrvatske vidi 4. kordunaka udarna brigada

 4. prekomorska 306307, 748

4. primorsko-goranska 13. divizije
(2. brigada Operativnog taba za Liku, 2. brigada 35. divizije) 287,
290, 348, 351, 712, 793, 806807
4. proleterska (crnogorska) NOU
121, 140 169, 176, 178, 203204,
284, 312, 441, 491, 692693, 775, 782
783, 785
4. radnika vidi 4. ininjerijska
Glavnog taba Makedonije
4. sandaka udarna 285, 339, 347,
404, 704, 808809
4. slovenaka NOU Ljubo ercer"
(2. slovenaka Ljubo ercer")
157158, 225, 229, 252, 291, 297, 339,
366, 495, 580, 724, 726, 728, 792793,
832
4. slovenaka NOU Matija Gubec"
vidi 2. slovenaka brigada Matija Gubec"
4. srpska (2. junomoravska brigada) 302, 370372, 734, 796797
4. srpska narodne odbrane vidi
4. brigada 5. divizije NO
4. iptarska (7. makedonsko-iptarska udarna brigada) 360, 361, 387,
721722, 814815
4. umadijska 721
4. brigada Unske operativne grupe
vidi 3. bani j ska udarna brigada
7. divizije
4. vojvoanska 303, 379, 581, 742
743, 795
4-ta 7. divizije vidi 3. banijska
udarna brigada 7. divizije
4-ta 1. divizije NO (4. hrvatska brigada NO) 355, 401, 768, 818
4-ta 5. divizije NO (4. srpska brigada NO) 402, 484, 770, 818
4-ta 8. divizije NO (4. makedonska
brigada NO) 402, 770, 818
4-ta 12. divizije (udarna) 355, 718,
4-ta 13. divizije vidi 4. primorsko-goranska brigada 13. divizije
4-ta 26. dalmatinske divizije 307
(vidi 3. prekomorska brigada)
4-ta 32. divizije vidi 1. zagorska
brigada
5. dalmatinska NOU (Kninska brigada) 211, 226, 229, 242, 246, 289,
710, 788789, 796797, 830
5. hrvatska brigada NO vidi 5.
brigada 1. divizije NO
5. junomoravska vidi 7. srpska
brigada
5. kordunaka vidi 5. NOU brigada Hrvatske
5. kosovsko-metohijska brigada
384, 484, 533, 687, 746

5. krajika NOU (Kozarska) 136,

203, 207, 238, 441, 698, 700, 784785,
790-791
5. makedonska 360361, 402, 655,
720, 770, 814815
5. NOU Hrvatske
(2. kordunaka
brigada, 5. kordunaka brigada)
145, .166, 205, 208, 310, 582, 706, 707,
788789, 826
5. primorsko-goranska 287, 712
5. prekomorska 306, 307, 491,
748, 797
5. proleterska (crnogorska) NOU
121, 140, 166, 178, 203, 205, 211, 240,
283284, 390, 441, 692, 784785
5. protivavionska brigada 1. armije
425, 514, 516
5. sandaka NOU 347, 706, 809
5. slovenaka brigada Ivan Cankar" vidi 3. slovenaka udarna
brigada Ivan Cankar"
5. slovenaka NOU Simon Gregori" 251, 661, 726727, 834
5. srpska (3. junomoravska brigada) 370, 371372, 734, 796797
5. vojvoanska 304, 379, 742, 795,
806807
5-ta 1. divizije NO (5. hrvatska brigada NO, 5. brigada Vojske za zatitu naroda) 768, 818
5-ta 13. divizije 287
6. crnogorska 284, 346, 484, 533,
704, 747, 785
6. dalmatinska udarna 288289,
580, 712713, 796797
6. istono-bosanska NOU (proleterska) 131, 161, 198199, 205, 694,
700, 794795, 846
6. junomoravska vidi 8. srpska
brigada
6. kosovsko-metohijska 386, 390,
685, 748, 772
6. krajika NOU 136, 197, 203,
207, 228, 698, 784785
6. makedonska 361, 722, 814815
6. NOU Hrvatske (1. primorsko-goranska brigada, 1. brigada 5. operativne zone Hrvatske, 1. brigada 13.
divizije) 151, 205, 208, 287, 312,
351, 706, 712, 718, 788789, 792793
6. primorsko-goranska 198, 226,
229, 242, 287, 712, 830
6. slovenaka NOU Ivan Gradnik"
(3. slovenaka Ivan Gradnik")
251252, 483, 726728, 834
6. slovenaka NOU Slavko Slander"
173, 250 252, 300, 479, 483, 583,
661, 728730, 732, 768, 793795, 834
6. srpska (4. junomoravska brigada) 370372, 390, 736, 783, 796
797

 6. vojvoanska NOU 379380,

742743, 806807
6-ta 13. divizije 287
7. banijska NOU Vasilj Gaea"
vidi 7. NOU brigada Hrvatske
7. crnogorska omladinska Budo
Tomovi" 284, 704, 785
7. dalmatinska NOU (7. brigada 19.
divizije), 288289, 351, 491, 714,
796797, 807
7. junamoraviska vidi 10. srpska
7. kosovsko-metohiijska 385386,
390, 746, 772
7. krajika NOU 136, 197, 203,
207, 228, 238, 698, 786787, 789
7. makedonska 360361, 387, 720,
723, 811, 814815, 838
7. makedonsko-iptarska NOU vidi 4. iptarska brigada
7 NOU Hrvatske (1. banijska brigada, 7. brigada 7. banijske divizije,
7. banijska NOU brigada Vasilj Gaea", 1. brigada 7. divizije) 144,
205, 208, 244, 353, 441, 706, 708, 786,
787, 826
7. protivavionska 516
7. slovenaka NOU France Preern"
(8. udarna brigada, Gorenjska brigada) 250, 252, 299, 582, 726727,
792793, 804805, 832
7. srpska (5. junomoravska brigada) 371373, 736, 798799
7. iptarska (albanska) 723
7. vojvoanska 380, 387, 390, 742,
816817
7. brigada 7. banijske divizije vidi
7. NOU brigada Hrvatske
7-ma 19. divizije vidi 7. dalmatinska NOU brigada
8. banijska vidi 8. NOU brigada
Hrvatske
8. crnogorska 346347, 582, 704
705, 783, 791, 808809
8. dalmatinska NOU (ibenska brigada) 288289, 321, 647, 710, 796
797
8. kosovsko-metohijska 385386,
390, 685, 687, 748, 772
8. krajika (muslimanska) 197,
226, 228229, 243244, 698699, 875
8. makedonska (Veleka brigada)
361. 722, 810811
8. NOU Hrvatske {8. banijska udarna brigada 7. divizije, 2. banijska
brigada, 2. brigada 7. divizije)
144, 145, 205, 208, 244, 348, 353, 706,
708 786787, 826
8. preevska 374, 738, 764, 838
8. protivavionska 516
8. slovenaka NOU (Gorenjska) vidi
7. slovenaka NOU brigada France
Preern"

8. slovenaka Fran Levstik"

297, 483, 582, 728729, 796797
8. srpska (6. junomoravska brigada) 371372, 390, 736, 798799
8. vojvoanska 380, 387, 742, 744,
816817
8-ma 7. banijske divizije vidi 8.
NOU brigada Hrvatske
8-ma 18. divizije vidi 8. slovenaka brigada Fran Levstik"
9. crnogorska 346, 704, 785
9. dalmatinska NOU (Trogirska brigada) 288289, 647, 712, 796797
9. krajika NOU Simo olaja"
228, 238, 698, 788789
9. makedonska
360361, 426, 720,
810811, 8151
9. NOU Hrvatske vidi 3. lika
NOU proleterska
9. slovenaka (9. brigada 18. divizije) 297, 339, 389, 661, 728, 733,
796797
9. srpska (Ozrenska brigada) 371
373, 667, 669, 736737, 798799
9. vojvoanska NOU 380, 382, 402,
744, 745, 770 _
9-ta 18. divizije vidi 9. slovenaka
brigada
10. crnogorska 347, 706
10. dalmatinska NOU (Cetinska brigada) 288289, 712, 796797
10. hercegovaka NOU (17. proleterska) (Hercegovaka brigada, 1. hercegovaka brigada) 132133,
203, 205, 211, 239, 282283, 694695,
700, 784785, 802803
10. konjika JA 427, 582
10. krajika NOU 228, 238, 490,
698, 785, 787, 789
10. makedonska 360361, 402,
720, 770, 810811
10. slovenaka NOU (Ljubljanska
brigada) 297, 728, 796797
' 10. srpska (7. junomoravska brigada) 372, 736, 798799
10. vojvoanska NOU 380, 382,
402, 744745, 770
11. dalmatinska NOU (Biokovska
brigada) 288289, 322, 491, 493,
714, 800801
11. hercegovaka NOU (2. hercegovaka NOU brigada) 282, 344,
597, 700, 802803
11. krajika NOU (13. krajika brigada) 238, 482-483, 700, 785
11. makedonska I (Kumanovska brigada) 362, 722, 811, 815, 838
11. makedonska II 362, 724
11. motorizovana protivavionska 1.
tenkovske armije 513
U. slovenaka vidi Snenika
brigada

 11. slovenaka Milo Zidanek"

(Pohorska brigada) 366, 479, 483,
496, 580, 663, 732733, 768, 793, 834
11. srpska 373, 392, 736, 798
799
11. vojvoanska NOU 380, 491,
744, 807
12. dalmatinska -NOU (1. otoka
brigada) 288289, 314, 322, 493,
712, 800801
12. hercegovaka NOU (3. hercegovaka NOU brigada) 282283,
700, 802803
12. krajika NOU (formirana kao
polubrigada") 238, 422, 700, 785,
790791
12. makedonska (Skopska brigada)
361, 722, 810811
12. preevska (bujanovaka) 374,
738, 838
12. bujanovaka 724
12. slavonska NOU (proleterska)
(1. slavonska NOU brigada) 148,
198, 206, 244, 260, 263, 291, 354, 387,
696, 710, 714, 718, 790791, 828
12. slovenaka NOU ( t a j e r s k a brigada) 298, 379, 730, 795
12. srpska 372373, 736, 798799
12. vojvoanska NOU 381, 387,
744, 816817
13. dalmatinska (Junodalmatinska
brigada) 288, 290, 613, 667, 714,
789, 800801
13. hercegovaka NOU 344345,
702, 803
13. krajika (Garava") brigada
238, 343, 482483, 583, 700701, 789,
808809
13. loka vidi 13. slovenaka NOU
Mirko Brai"
13. makedonska 362, 403, 722, 724,
770, 814815
13. NOU Josip Kra" (13. proleterska NOU brigada Rade Konar",
13. NOU brigada Hrvatske)
198,
205, 208. 696, 786, 828
13. NOU Hrvatske vidi 13. NOU
brigada Josip Kra"
13. proleterska NOU Rade Konar"
198, 226, 229, 243, 263, 291, 327,
389, 441, 696, 783, 786787, 828 (vidi i 13. NOU Josip Kra")
13. proleterska NOU 1. proleterske
divizije vidi 13. proleterska NOU
brigada Rade Konar"

preevsko-bujanovaka 374,
13. slovenaka NOU Mirko Brai"
(Loka brigada) (13. brigada 14.
divizije) 297, 366, 730, 793
13. srpska 372373, 738, 798799
13. vojvoanska NOU 381382,
402, 744, 770

13-ta 14. divizije vidi 13. slovenaka NOU Mirko Brai"

14. proleterska vidi 1. slovenaka iNOU brigada ,Tone Tomi"
14. dalmatinska (Bukovika brigada 356, 718, 797
14. hercegovaka omladinska
345, 702, 803
14. hrvatska vidi 14. primorsko-goranska brigada
14. makedonska NOU Dimitar Viahov" (Omladinska brigada) 362,
722, 811, 814815
14. primorsko-goranska NOU (2.
brigada 5. operativne zone Hrvatske, 2. brigada 13. divizije, 14. brigada 13. divizije, 14. hrvatska brigada, 2. primorsko-goranska brigada 198, 226, 229, 242, 287, 290,
351, 708, 718, 792793, 830
14. proleterska vidi 1. slovenaka
udarna Tone Tomi"
14. slovenaka vidi 20. slovenaka (zatitna) brigada
14. slovenaka elezniarska"
298, 339, 730, 795
14. srednjobosanska 281, 344, 388,
700, 702, '791, 816817
14. srpska NOU 372373, 389,
738, 799
14. vojvoanska NOU (1. slovaka)
382, 387388, 491, 744, 817
14-ta 13. divizije vidi 14. primorsko-goranska NOU brigada
15. hrvatska NOU (15. brigada 8.
divizije, 15. kordunaka brigada)
198, 348, 352, 582, 708709, 789
15. krajika NOU 343, 702, 808
809
15. kruevska vidi Kruevska
brigada
15. majevika (Majevika NOU brigada. 1. majevika NOU brigada")
227, 238, 389, 700, 702, 794795
15. makedonska (Poreka) brigada
360361, 722, 814815
15. proleterska vidi 1. makedonsko-kosovska NOU brigada
15. slovenaka (Belokranjska) brigada 291, 298, 732733, 795
15. s roka 372373, 375, 383, 491,
736, 798799, 812813
15. vojvoanska NOU ..andor Petefi" 259, 359, 382, 387, 491, 744,
795
15-ta 8. divizije vidi 15. hrvatska NOU brigada
- 16. baniiska (16. hrvatska brigada)
198, 244, 246, 708, 787
16. hrvatska (banijska) vidi 16.
banijska brigada
16. krajika NOU 343, 401, 702,
809

 16. makedonska NOU 362363,

724, 739, 811, 816817, 838
16. muslimanska (3. bosanska muslimanska brigada) 281, 700, 795,
801

16. omladinska Joa Vlahovi"

vidi omladinska udarna Joa Vlahovi"
16. proleterska vidi 1. krajika
NOU brigada
16. slovenaka vidi Rabska brigada
16. slovenaka Janko Premrl Vojko" 298299, 392, 491, 732, 804
805
16. srpska 372373, 736, 798
799
16-ta 7. banijske divizije vidi 16.
banijska brigada
17. istarska slovenaka 297, 491,
730
- 17. krajika NOU (Ramska brigada, 17. muslimanska brigada)
238, 344, 702, 789
17. majevika 281, 282, 343, 700,
704, 800801, 808809
17. makedonska 362, 724, 811,
816817, 838
17. muslimanska vidi 17. krajika NOU brigada
17. proleterska vidi 10. hercegovaka NOU brigada
17. slavonska NOU 198, 206, 244
245, 259, 708710, 790791
17. slovenaka (Istarska) vidi
17. istarska slovenaka brigada
17. slovenaka Simon Gregori"
Soka brigada, 1. soka brigada)
298299, 491, 730732, 802803,
805
17. srpska 372373, 738, 798799
18. hrvatska 828
18. istono-bosanska (hrvatska)
281282, 343, 700, 704, 791, 795, 800
801, 808809
18. makedonska 362, 724, 816
817, 838
18. proleterska vidi 1. vojvoanska brigada
18. slavonska NOU 244, 355, 582,
710711, 791, 810811
18. slovenaka NOU Bazovika
brigada (2. soka brigada) 298
299, 312, 390, 491, 495, 580, 661, 730
732, 802803
18. srednjobosanska NOU 344,
388, 482483, 702, 816817
18. srpska 372, 738, 798799
19. biranska 282, 700, 801
19. dopunska 362, 724, 772
19. makedonska Goce Delev"
362363, 724, 815

19. proleterska vidi 3. srpska

NOU brigada
19. slovenaka Sreko Kosovel"
(Kraka brigada) 298299, 309,
391, 580, 730, 803804
19. srednjobosanska NOU (Teanjsko-teslika brigada) 344, 704,
817
19. srpska 372373, 738, 798799
20. istonobosanska vidi Romani j ska brigada
20. krajika NOU (Kozarska brigada) 343, 580, 704705, 809
20. makedonska 363, 402, 426, 724,
816817
20. slovenaka (3. soka brigada)
298299, 732, 802803
20. slovenaka (zatitna brigada)
(14. slovenaka brigada) 367, 734
20. srpska 374, 738 812813
21. istonobosanska 343, 704, 809
21. makedonska 363, 402, 724,
816817
21. slavonska NOU 244, 710, 802
803
21. srpska (2. umadijska) brigada
371, 490, 736, 787, 797
22. srpska (Kosmajsika) brigada
36, 490, 512, 740, 787
23. srpska 374, 738, 812813
24. srpska 740, 813
25. brodska vidi Brodska brigada
25-ta Hrvatske vidi Brodska brigada
25. srpska (1. pirotska) brigada
374375, 738, 812813
26. srpska (1. vranjska) brigada
375, 738, 812813
27. srpska (2. pirotska) brigada
375, 740, 812813
28. srpska 375, 491, 740, 812813
29. srpska 375, 491, 740, 812^813
31. srpska 376, 740, 797
32. srpska (Mavanska) brigada
376, 390, 740, 791
stranih
(JA):

dravljana

sastavu

NOVJ

bugarska partizanska
3. bugarska narodnooslobodilaka
Georgi Dimitrov" 393, 774
francuska

partizanska

francuskih partizana Liberte"

494, 495, 774

italijanske

partizanske

Antonio Gramsci" vidi 158. brigada Antonio Gramsci"

Aosta" (1. brigada divizije Taurinense") 310, 774
Bruno Buozzi" vidi 156. brigada Bruno Buozzi"
Garibaldi" 495, 778
Garibaldi FriuM" 391
Garibaldi Natisone" 368, 391
Guido Picelli" vidi 157. brigada
Guido Picelli"
Istarska Traka (brigada Triesta
istriana") (preformirana 16. slovenaka brigada) 309, 774
Italijanska partizanska Italia"
391, 495, 776, 783, 785
Osoppo" 391
Traka proleterska (brigada Proletaria Triestina") 309 (vidi i Traka udarna brigada)
Traka udarna (brigada Triestina
d'Assalto") 297300, 309, 774
775, 804805
1-va divizija Garibaldi" 311, 329,
776, 785, 820
1-va divizija Taurinense" 310,
774 (vidi brigada Aosta")
i il-va divizije Venezia" 311, 774,
820

1. udarna divizija Garibaldi Natisone" 776 (vidi 156. brigada

Bruno Buozzi")
2-ga divizije Garibaldi" 311, 329,
776, 787, 803, 809, 820
2-ga alpinaca divizije Taurinense"
310, 774
2-ga divizije Venezia" 311, 774,

156-ta Bruno Buozzi" (1. udarna

brigada divizije Garibaldi Natisone") 368, 391, 491, 495, 776, 778,
822

157-ma Guido Picelli" (2. udarna

brigada divizije Garibaldi Natisone") 368, 391, 491, 495, 776, 778,
822

158-ma Antonio Gramsci" (3. udarna brigada divizije Garibaldi Natisone") 368, 391, 491, 495, 776,
778, 822

sovjetska

partizanska

1. ruska partizanska 390, 495, 774

bugarske formirane na
vije:

tlu Jugosla-

1. sofijska 393
2. sofijska 393
NOV

Albanije:

3-a 5. divizije 386, 484

5-ta 5. divizije 386, 484
6-ta 6. divizije 484
7-ma 6. divizije 484
8-ma 6. divizije 484
22-ga 6. divizije 484
'25-ta 5. divizije 484

820

2. udarna divizije Garibaldi Natisone" 776 (vidi 157. brigada

Guido Picelli")
3-a divizije .Garibaldi" 311, 329,
776, 795, 801, 820
3-a divizije Venezia" 311, 774,
820

3. udarna divizije Garibaldi Natisone" 778 (vidi 158. brigada

Antonio Gramsci")
4-ta divizije Garibaldi" 311, 329,
776, 820
4-ta divizije ,Venezia" 311, 776,
820

5-ta divizije Venezia" 311, 776,

820

6-ta divizije Venezia" 310 776

820

14-ta Triestina d'Assalto Garibaldi

(20. brigada NOV i PO Slovenije)
368, 390391, 491, 776, 803
24-ta Friuli Fontanot" 391, 495,
778, 797, 822

Centri NOVJ:
Dopunski 3. korpusa 480
Glavni obavetajni 269
Glavni obavetajni Glavnog taba
Slovenije 253
Obavetajni Glavnog taba za Crnu
Goru i Boku 338
Pilotski kolski 499
ete
NOVJ:
Auto-eta Operativnog taba za Kosovo i Metohiju 533
Auto-eta Vrhovnog taba 169
Auto-eto 4. divizije 429
Auto-eta 10. korpusa 428
Auto-eta 26. divizije 429
Bajram Curi" partizanska 257
258, 305, 386387, 840

Banijska proleterska 147

Bilogorska partizanska 710
Bijeljinska partizanska 50
Bitoljska partizanska Jane Sandanski" 154
Bjelopoljska 38, 76
Bolniarska 4. korpusa 430
Bolniarska 11. korpusa 430
Borovnika partizanska 41
Bosutska partizanska 161
Braka partizanska 149
Brinjska partizanska 79
Bujska italijanska 1. istarskog odreda Uka" 349. 388
Celjska partizanska 40
Cetinska 148
Cikotska 593
Crnogorska (samostalna) Uikog
NOPO 70
eka Moslavakog odreda 387
Dalmatinska
Udarnog bataljona
Marko Orekovi" 7980
Dil j ska diverzantska 271
Dinarska 148149, 242
Dragosinjaka 676
Drenika aljskog odreda 384,
685
Drvarska proleterska 135
Durmitorska omladinska Durmitorskog NOPO 138
ore Petrov" 154
Foanska omladinska 130
Grmeka proleterska 135
Groansko-podunavska partizanska
Posavsko-kosmajskog NOPO 29
Grosupeljska partizanska 77
Hasa 383, 387
Hvarska 242
Hrvatska Meunarodnog bataljona
2. soke (18. slovenake Bazovike)
brigade 312
Ininjerijska Vrhovnog taba 263,
319, 338
Ininjerijska 6. like divizije 262
Istarska diverzantska 357
Istarska
partizanska
Vladimir
Gortan" 151
Istonokoruka partizanska 250
Italijanska 1. istarskog partizanskog bataljona 388
Jahorinska Jahorinskog dobrovoljakog odreda 127
Jane Sandanski" partizanska
248
Jastrebaka 255
Jelovka partizanska 40
Jasenika partizanska 40
Jurina 15. divizije 794
Kalnika partizanska 146
Kamenika 148149
Kamnika partizanska 39
Karadag" partizanska Kumanovskog NOPO 86

Kasim ehaji" 146147

Kljuka" 146, 243
Kolainska partizanska 283
Kolubarska partizanska Valievskog
NOPO 29
Komska eta 1. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade 120
Kninska 242
Korulanska 149, 242
Kosinska 145
Kosmetska 383
Kosovska 1. junomoravskog odreda 305
Kozarska proleterska 135
Kozjaka eta Kumanovskog NOPO

86

Kranjsko-trika 40
Krka 157
Lika proleterska 143
Ljubuka partizanska Neretvanskog
NOPO 345
Ljumska partizanska 383, 386
387
Majevika partizanska 50
Manjaka partizanska 135
Matija Gubec" 244, 710
Matija Ivani" 149
Mengeko-moravska 40
Mileevska 76, 139
Minersko-pionirska
Dolomitskog
NOPO 263
Mladenovaka partizanska Posavsko-kosmajskog NOPO 29
Mokraka partizanska 41, 77
Mokronoka partizanska 77
IMolnika partizanska 40, 77
Moravika
(samostalna) Uikog
NOPO 70
Moravska partizanska 2. umadijskog NOPO 30
Mornarika Glavnog taba Vojvodine 404, 744
Moslavaka diverzantska 271
Mosorska 149, 242
Mrenika Jahorinskog dobrovoljakog odreda 127
Nemaka partizanska Ernst Telman" 245, 259260, 585
Neretvanska partizanska 148
149, 242 .
Novoselska 676
Omladinska grupe udarnih bataljona 128
i Omladinska Lovenskog NOPO
139
Oraka partizanska 2. umadijskog
NOPO 29
Ozrenska proleterska 130
Palanaka partizanska 2. umadijskog NOPO 29
Papraka 593
Pasiinska 242

 Pasjaka Toplikog NOPO 160

Sinjevska omladinska 130
Peljeaka partizanska 149
Sjenika partizanska 76
Pionirska Prateeg bataljona Vrhov- Slovaka partizanska Janko menog taba 166
lik" Komande mesta Sremska Mit Pionirska taba 1. operativne zone
rovica 387
Hrvatske 166
Slovaka- partizanska- Jure Jano Pionirska 2. operativne zone Hrvatek" 1. vojvoanske brigade 387
ske 166
Slovenaka Meunarodnog bataljo Pionirska 7. banijske divizije 263
na 2. soke (18. slovenake Bazo Pivka partizanska 41, 154, 157
vike) brigade 312
Pljevaljska partizanska 38, 76
Slovenaka (samostalna) Ivan Can Podgorska partizanska Valjevskog
kar" Uikog NOIPO 70
NOPO 29
Slovenaka 1. kosovsko-metohijske
Pohorska partizanska 40, 77
brigade 746
Pomona Puka za vezu Vrhovnog Stiska partizanska 40, 77
taba 509
Svilanjska 148149
Poeka
(samostalna)
Uikog ibenska 242
NOPO 70
Tamnavska partizanska Valjevskog
Pratea Glavnog taba za Kosovo
NOPO 29
i Metohiju 383
Tehnika Grupe NOP odreda Like
166, 262
Pratea Glavnog taba Makedonije
Tehnika 26. divizije - 414
295
Pratea Operativnog taba za Li- Tenkovska Lazo Marin" 5. korpusa 320, 419, 482483
ku 717
Tenkovska Operativnog taba za
IPratea Rabske brigade 728
Istru 286
Pratea taba 1. proleterskog kor Tenkovska Vrhovnog taba 263,
pusa 321
563
Pratea 1. bataljona 5. krajike bri Tenkovska 1. hrvatskog korpusa
gade 700
263264
Priboj ska partizanska 76
Tenkovska 1. proleterske brigade
Primorska 150, 241
321
Primorsko-goranska
diverzantska
Tenkovska 4. korpusa 173
357
Tenkovska 5. korpusa vidi Ten Proleterska Banii'e 143
kovska eta Lazo Marin" 5. kor Proleterska Korduna 143
pusa
Proleterska
Primorsko-goranskog
Tolminska 157
NOPO r- 150
Proleterska (udarna) 3. grupe NOP Trebevika partizanska 50
Trstenika 676
odreda Slovenije 155, 157
Trika 40
Psunj ska diverzantska 271
Pulska italijanska partizanska 1. Udarna taba 13. divizije 718
istarskog odreda Uka" 349, Udarna 2. bataljona Glamoko-livanjskog NOPO 228
388
Raanska partizanska 2. umadij- Udarna 3. krajikog odreda 135
Vrnjaka 676
skog NOPO 29
za vezu Operativnog taba za Ko Radomeljska partizanska 39
sovo i Metohiju 533
Raevska partizanska Valjevskog
za vezu 1. tenkovske brigade 512
NOPO 2930
za vezu 2. korpusa (udarnog)
Raika partizanska 39
510
Resavska 2. umadijskog NOPO za vezu 2. proleterske brigade
30
512
Revirska partizanska 40, 77
za vezu 2. tenkovske brigade 512
Ribnika partizanska 41
za vezu 5. korpusa 510
Rijeka italijanska partizanska 1. za vezu 14. korpusa 510
istarskog odreda Uka" 349, 388 za vezu 22. srpske brigade 512
Rogoznika 149, 198, 706
Zagorska partizanska 146
Romani j ska partizanska 50
Zagorska udarna 245
Rovaka partizanska 283
Zapadnohercegovaka 607
Rovinjska partizanska 1. udarnog Zatitna
taba Vazduhoplovstva
bataljona Operativnog taba za IsNOVJ 406
tru 349
Zlatarska partizanska 76
Savinjska partizanska 40, 77
Zlatiborska (samostalna) Uikog
Semizovaka partizanska 50
NOPO 70

 Zenika partizanska 1. istonobosanskog udarnog bataljona 130

umberaka partizanska 146
147
1. cetinjska 1. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade 120!
1. istarska Vladimir Gortan"
198, 243
1. jabukovaka Jahorinskog dobrovoljakog odreda 127
1. junodalmatinska 148149
1. kranjska 40
1. piperska 2. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade 120
1. proleterska Korduna 146
1. vipavska 157
1. (slovaka) Novosadskog NOPO
'387
1. enska partizanska 2. like udarne brigade 176
1-va Slavonskog partizanskog bataljona -81
1. travnika partizanska 134
1-va 4. bataljona 8. krajike NOU
brigade 228
1-va 6. bataljona Banijskog NOPO
146
2. cetinjska 1. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade 120
2. jabuka Jahorinskog dobrovoljakog odreda 127
2. kranjska 40
2. kuka 2. crnogorskog bataljona
1. proleterske NOU brigade 120
2. proleterska Korduna 146
2-ga Slavonskog partizanskog bataljona 81
2-ga Uikog NOPO 159
2. enska partizanska 176
2. vipavska 157
2-ga 2. operativne zone Hrvatske
146
2-ga 3. bataljona Posavskog NOPO
67
3. bjelopavlika 2. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade
120

i 3-a Prateeg bataljona Vrhovnog

taba 264
3-a Slavonskog partizanskog bataljona 81
3. tenkovska Tenkovskog bataljona
Glavnog taba Hrvatske 320
3. enska partizanska 4. likog
NOPO 176
3-a 1. bataljona 1. slavonskog odreda 146
4. kolubarska Valjevskog NOPO
92
9. istarska partizanska 349
15. istarska partizanska 349
16. istarska partizanska 349

stranih dravljana u sastavu MOV):

bugarska:
partizanska 3. srpske brigade 2. proleterske divizije 393
-francuska:
Francuska partizanska 392
internacionalna:
Internacionalna partizanska 3. srpske brigade 2. proleterske divizije
393
italijanske:
Italijanska partizanska Garibaldi"
2. bataljona 3. operativne zone Makedonije 295, 310
Italijanska 1. dalmatinske brigade
310
Italijanska 2. brigade 8. kordunake
divizije 310
poljska:
Poljska partizanska Stari" Francuske partizanske brigade Liberte"
495
ruske:
eta erkeza 1. brigade 13. primorsko-goranske divizije 312
Ruska Ibarskog NOPO 389
Ruska Meunarodnog bataljona 2.
soke (18. slovenake Bazovike)
brigade 312
Ruska Posavskog NOPO 389
Ruska Poarevakog NOPO 312
Ruska Osjeke brigade 389390
Ruska umberako-posavskog odreda 389
Ruska 1. istarske brigade Vladimir
Gortan" 389
Ruska 1. moslavake brigade 389
Ruska 1. kosovsko-metohijske brigade 389
Ruska 1. krajike NOU brigade
389
Ruska 3. bataljona 1. vojvoanske
brigade 312
Ruska 3. slovenake brigade Ivan
Gradnik" 389
Ruska 4. crnogorske proleterske brigade 312
Ruska 13. proleterske brigade Rade
Konar" 389
Ruska 14. srpske NOU brigade
389
Ruska 15. majevike brigade 389
IRuska 16. omladinske brigade Joa
Vlahovi" 389

 4. (ruska) eta 1. bataljona brigade

Franjo Ogulinac Seljo" 390
4. (ruska) eta 2. bataljona brigade
Franjo Ogulinac Seljo" 390
4. (ruska) eta 3. bataljona brigade
Franjo Ogulinac Seljo" 390
neprijateljska
bugarska:
3. eta 1. bataljona 123. puka 27. peadijske divizije 1. bugarskog okupacionog korpusa 392
Divizije

NOVJ:
Gorika vidi 30. slovenaka divizija
Krajika (ustanika) 49, 63, 85 101
Kumanovska 362364, 399, 410,
458, 572, 725, 752754, 816, 858
Triglavska vidi 31. slovenaka divizija
Traka (transka) 299301,309,
329, 567, 731, 775, 804
1. hrvatska KNOJ-a (1. divizija za
zatitu naroda) 348, 355, 357, 401,
479, 571, 768771, 818819, 858
1. proleterska NOU 173, 203204,
206, 209, 217, 227, 229230, 239, 241,
261262, 265, 280, 285, 287, 291, 307
327, 332, 347348, 376, 391, 398399,
410412, 415, 417, 425, 441, 457458,
471, 474, 482, 486, 488, 495, 503505,
508, 514, 560561, 691, 695, 697, 701,
705, 754755, 762, 777, 782, 852
1. srpska vidi 21. srpska NOU
divizija
. 1. slovenaka vidi. 14. divizija
1. slovenaka KNOJ-,a (Komanda
Vojske dravne varnosti, tab 1.
slovenake divizije KNOJ) 368,
401, 483, 524, 573, 768769, 818, 858
1-va 2. operativne zone Hrvatske
vidi 32. zagorska divizija
2-ga NOVJ vidi 33. hrvatska divizija
2. proleterska NOU 173, 203204,
206, 209, 217, 227, 229230, 239 261
262, 265, 280, 283284, 302303, 332,
345, 347,-348, 370, 371, 376, 378, 393,
398399, 441, 457, 471, 478, 482, 503,
560561, 583, 613, 691, 693, 697 735,
737, 760761, 782783, 850, 856
2. slovenaka vidi 15. divizija
2. srpska vidi 22. srpska NOU divizija
3. bosanska vidi 27. istono-bosan
ska NOU divizija
3. bosainsko-hercegovaka KNOJ-a
401, 479, 574, 703, 768771, 818, 858

3. crnogorska NOU 125, 173, 203,

205206, 209, 217, 227, 229, 230, 240
241, 261263, 265, 283, 302, 311, 346,
348, 441, 472, 479-480, 482, 503, 560
561, 576, 691, 693, 695, 705, 760, 761,
776777 783784, 850
3. srpska vidi 23. srpska NOU
divizija
3. vojvoanska vidi 51. vojvoanska NOU divizija
3-a. 3. korpusa vidi 27. istono-bosanska divizija
4. beogradska KNOJ-a 364, 377,
401, 574, 768771, 818, 858
4. krajika NOU 203, 205207,
221, 229, 239, 285, 287, 319, 343, 410,
429, 472, 479, 480, 482-483, 503, 560,
576, 593, 597, 601, 603, 605, 607, 701,
760, 761, 775, 784, 846, 848, 856
4-ta NOV Hrvatske vidi 12. slavonska NOU divizija
4-ta slavonska vidi 12. slavonska
NOU divizija
4. srpska vidi 24. srpska divizija
5. krajika NOU 173, 203, 205
207, 221, 229, 239, 283284, 302303,
329, 347348, 371, 376, 398399, 410
412, 425, 441, 474, 482, 486, 488, 503
505, 514, 560, 691, 699, 737, 741, 749,
754755, 762, 786, 846, 852
5. makedonska NOVJ 363
5. srpska KNOJ-.a 377, 402, 479,
483, 537, 574, 770771, 818, 854
6. lika proleterska Nikola Tesla"
205208. 221, 229, 241242, 246, 262
263, 265, 285, 287, 290, 292, 307, 318,
327, 329, 339, 348, 350, 376, 398399,
410, 412, 425 441, 471, 474, 482, 486,
503, 505, 511, 514, 560, 585, 639, 693,
695, 697, 714, 741, 756757, 762, 786,
848, 852
7. banijska NOU 173, 205208,
221, 227, 229230, 239, 243244, 246,
261, 263, 265, 287, 290292, 297, 318,
348, 351353, 441, 473, 480, 486, 560,
561, 583, 617, 692, 706, 707, 711, 786
787, 848
7. vojvoanska KNOJ-a 382, 402,
573 745, 770771, 818, 858
8. kordunaka NOU 205208, 221,
225, 229, 243244, 246, 263, 265, 283,
287, 290, 292, 310, 318, 348, 351352,
441 473, 480, 486, 488, 490, 533, 560,
63i; 705, 707709, 717, 788, 848
8. makedonska KNOJ-a 364, 402
573, 721 723, 770771, 818819, 858
9. dalmatinska NOU 173, 211, 227,
229, 241242, 246, 261, 276, 285,
287290, 292, 318, 329, 390, 412, 473,
483 514, 561, 563, 566, 695, 707, 709,
711, 715, 788, 852

 10. krajika NOU 238239, 276,

343344, 410, 472, 479, 480, 482, 483,
520, 563, 576, 591, 593, 595, 599, 601,
603, 605, 607, 699, 701, 703, 788, 846,
852
10. slavonska NOV Hrvatske vidi
28. slavonska NOU
11. krajika NOU (12. krajika divizija) 238239, 276, 281, 343344,
398, 422, 441, 471, 474, 488, 503505,
565, 596597, 601, 603, 605, 671,
697, 699, 701, 705, 740, 758759, 762,
790, 809, 846, 848, 856
11. vazduhoplovna lovaka 342,
406, 423, 428, 431, 457458, 499500,
502, 574, 767, 820
12. krajika vidi 11. krajika NOU
12. slavonska NOU (4. divizija NOV
Hrvatske, 4. slavonska divizija)
173 , 205206, 225226, 229, 231, 244
246, 259, 262, 292, 355, 387, 390, 421,
472473, 480, 486, 488, 524, 562, 697,
709, 711, 715, 717, 719, 790791, 850
13. primorsko-goranska NOU 173,
242243, 246, 276, 285287, 290, 292,
297, 312, 318319, 339, 349351, 414,
421, 445, 473,. 481, 483, 485, 503, 514,
529, 564, 576, 641, 706709, 712714,
718719, 760761, 792793, 848, 858
14. proleterska NOU (1. slovenaka
divizija) 173, 250252, 276, 296
298, 300301, 309, 318, 365366, 399,
442, 479, 486487, 565, 661, 693, 727,
729, 731, 733, 775, 792, 834, 850
15. divizija (2. slovenaka) 173,
250252, 276, 296298, 301, 307, 318
320, 365366, 391392, 408, 413, 441,
473, 481, 486487, 511, 565, 725727,
729, 731, 733, 794, 850
16. vojvoanska NOU 238239,
256, 275276, 303304, 344, 379, 382,
398399, 411, 412, 425, 472473, 476,
481, 486, 494, 503, 516, 565, 599, 605,
697, 743, 745, 754755, 794795, 856
17. istonobosanska NOU 238
239, 268, 276, 281, 311, 343, 347, 397
399, 410, 412, 422, 471473, 475, 482,
488, 503, 565, 581, 601, 603, 605, 695,
699, 701, 752753, 777, 794795, 846,
850, 852
18. slovenaka 173, 277, 287, 298,
301, 307, 318, 329, 365366, 381, 408,
413, 473, 481, 486487, 495, 511, 566,
661, 729, 796, 822, 850
19. severnodalmatinska NOU 173,
287, 289290, 292, 329, 351, 356, 398,
412, 433, 473, 483, 568, 576, 651, 711,
713, 715, 719, 796, 852
20. dalmatinska 173, 287, 289290,
292, 307, 329, 398, 412, 421, 473, 529,
567, 593, 599, 625, 711, 713, 796, 852
21. srpska NOU (1. srpska divizija)
369, 372, 376, 398399, 412, 425,

427, 471, 474, 482, 486, 503, 505, 508,

514, 570, 669, 735, 737, 741, 754755,
762, 767, 796, 852
22. srpska NOU (2. srpska divizija)
369, 372373, 376, 378, 383, 386,
390, 393, 471, 478, 482, 503, 505, 511,
570, 582, 667, 673, 737, 739, 741, 747,
760762, 775, 798799, 856
23. srpska NOU (3. srpska divizija)
369, 372374, 376, 397399, 416,
472, 475, 481, 482, 486, 529, 571, 576,
673, 737, 739, 749, 752, 762, 798, 856
24. srpska (4. srpska divizija)
369, 372373, 375376, 378, 386, 392
393, 410, 478, 571, 667, 671, 673, 675,
677, 707, 737, 739, 775, 798, 856
25. srpska 351, 369, 372374, 376,
397, 416, 472, 475, 481, 486, 571, 582,
669, 737, 739, 762, 798799, 856
26. divizija vidi 31. slovenaka divizija
26. dalmatinska NOU 173, 287, 289
290, 292, 307, 316, 319, 322, 324, 329,
398, 408, 409, 412, 414, 421, 429, 431,
441, 444, 473, 483, 488, 493, 514, 520,
567 633, 635, 695, 713, 749, 765, 800
852
27. divizija vidi 30. slovenaka
divizija
27. istonobosanska NOU (3, bosanska divizija, 3. divizija 3. korpusa)
282283, 329, 343, 441, 472, 479
480, 482, 529, 567, 576, 591, 595, 597,
603, 699, 701, 703, 715, 800, 846
28. slavonska NOU (10. slavonska divizija NOV Hrvatske) 173 244
246, 276, 291292, 348, 355, 397398,
472, 475, 482, 503, 564, 576, 709, 711,
715 752, 802, 850, 852, 856
29. hercegovaka NOU 226, 282
283, 311, 329, 344345, 395, 441, 473,
479480, 482, 503, 529, 568, 581, 595,
597, 603, 607, 695, 701, 703, 758759,
777, 802, 850
30. slovenaka (Gorika divizija, 27.
divizija, 32. divizija) 173, 299301,
311, 318, 329, 365, 368, 390, 481, 485,
486, 487, 495, 539, 567, 659, 731, 733,
777, 802, 832, 854
31. slovenaka (Triglavska divizija,
26. divizija) 173, 299301, 329, 365,
368, 392, 481, 487, 567, 727, 733, 804,
832, 854
32. zagorska (1. divizija 2. operativne
zone Hrvatske) 291292, 329, 354,
421, 433, 472, 481, 569, 710711, 717
719, 804, 828, 854
33. hrvatska (2. divizija NOVJ)
348, 353354, 431, 433, 472 481, 569,
639, 716719, 804, 854
34. hrvatska NOU 348, 352, 399,
472, 480, 482, 524, 529, 531, 537, 569,
576 629, 641, 643, 649, 651, 709, 717,
806, 848

 35. lika NOU 287, 339, 348, 351,

399, 473, 479, 481, 485, 539, 569, 581,
633, 712713, 715, 717, 806807, 854
36. vojvoanska NOU 304, 343, 379,
382, 398399, 412, 425, 472473, 476,
481, 486, 503, 515, 570, 671, 741, 743,
745, 754755, 806, 856
37. sandaka NOU 311, 346348,
395, 478480, 482, 503, 529, 570, 615,
677, 705, 707, 760761, 776, 808, 850
38. bosanska NOU 342343 399,
472, 479480, 482, 503, 570, 599, 601,
, 701, 705, 758759, 808, 846
39. bosanska 342343, 399, 401,
472, 479480, 482-483, 520, 570, 576,
591, 601, 607, 701, 703, 705, 808, 848
40. slavonska NOU 348, 355, 472
473, 480, 524, 529, 571, 709, 711, 719,
810, 850
41. makedonska 360363, 422, 478,
503, 571, 721, 723725, 754755, 810,
838, 856
42. makedonska NOU 358, 361
364, 387, 412, 422, 471, 481482, 486,
503, 529, 572, 721, 723, 725, 758759,
810, 838, 856, 858
42. vazduhoplovna jurina 342, 406
- 4 0 7 , 423, 428, 431, 457, 458, 499
500, 502, 574, 767, 820
43. istarska 286, 339, 348, 350
351, 473, 481, 484, 486, 524, 529, 571,
715, 812, 854
44. divizija NOVJ 484
45. srpska 369, 374, 376, 397
398, 416, 472, 475, 4814-82 484, 486,
572, 576, 739, 741, 762, 812, 856
46. srpska 3:69 375376, 378, 386,
532, 572, 667, 671, 673, 739, 741, 812
47. srpska 369, 375, 376, 378 398,
472, 485, 539, 572, 675, 737, 741, 812,
856
48. makedonska NOU 362363,
412, 422, 471, 481482, 486, 503504,
529, 572, 721, 723, 758759, 814, 856
49. makedonska 361363, 399,
478, 572, 721722, 725, 754755, 814,
838, 856
50. makedonska 362363, 399, 422,
458, 478, 572, 721, 723, 725, 750751,
754, 814, 816, 838, 858
51. makedonska 363, 399, 425, 503,
573, 721, 725, 750751, 754, 816, 858
51. vojvoanska NOU (3. vojvoanska NOU divizija) 363 379,
381382, 388, 398399, 410, 412, 425,
472473, 476, 481, 486, 573, 582, 717,
743, 745, 752753, 816
52. kosovsko-metohijska 483484,
532533, 537, 575, 747, 818
53. srednjo-bosanska NOU (Srednjo-bosanska NOU divizija) 344, 399,

410, 479480, 482483, 571, 601, 607,

701, 703, 705, 816, 846, 848
stranih dravljana u sastavu NOVJ:
italijanske:
Garibaldi" 284, 310311, 329, 346,
483484, 490, 494, 537, 569, 774, 776
111, 820

Garibaldi Fontanot" 483484,

495, 539, 576, 822, 850
Garibaldi Natisone" 368, 391, 481,
483, 484, 494495, 537, 573, 576, 776
779, 822, 854
Garibaldi j Osoppo" 391
Italia" 495
Venezia" 311, 329, 774777, 820
saveznike:
albanske:
5-ta NOV Albanije 467, 484, 533
6-ta NOV Albanije 467, 484, 533
bugarske

Oteestvenog

fronta:

1. sofijska narodnooslobodilaka
393
Crvene

armije:

10. gardijska jurina vazduhoplovna

406, 407
52-ga 68. streljakog korpusa 3. ukrajinskog fronta 390
236. lovaka vazduhoplovna 406
407
neprijateljske:
bugarska:
27. peadijska 1. bugarskog okupacionog korpusa 392
italijanske:
Bergamo" 287, 310
Ferara" 292
Marke" 282
Mesina" 282
Mure" 263
Taurinense" 284, 310311, 329,
569, 774, 776, 820
Venezia" 284, 311, 569, 774,
776, 820
Zara" 287, 310'

nemake:

SS Westland" 367
7. SS Princ Eugen" 288
60-ta 17
113. peadijska 101

114-ta 288

264-ta 288
342. peadijska 101
369-ta 345
704. posadna 101
714. posadna 101
717. posadna 101
718. posadna 101
Divizioni NOVJ:

Artiljerijski Glavnog taba Crne Gore i Boke 173, 796

Artiljerijski Operativnog taba za
Kosovo i Metohiju 533
Artiljerijski 1. proleterske divizije
262

Artiljerijski 10. korpusa 481

Artiljerijski 11. divizije 816
Artiljerijski 18. divizije 408
Artiljerijski 35. divizije 806
Brdski 2. proleterske divizije 262
Haubiki Vrhovnog taba 261
262, 560
Konjiki Operativnog taba za Kosovo i Metohiju 533
Minobacaki 1. makedonske artiljerijske brigade 734
Motomehanizovani artiljerijski Teke motorizovane artiljerijske brigade 8. korpusa 757
Motomehanizovani artiljerijske Teke motorizovane artiljerijske brigade 4. armije 501
Motorizovani artiljerijski 4. armije
473
Poljski artiljerijski 3. korpusa 480
pav-divizion Glavnog taba Hrvatske 514, 757
pav-divizion 1. proleterske divizije
425
pav-divizion 4. armije 515
pav-divizion 5. korpusa 515
pav-divizion 5. divizije 425
pav-divizion 6. proleterske divizije
425
pav-divizion 16. divizije 425
pav-divizion 21. divizije 425
pav-divizion 36. divizije 425
pav-divizion 51. vojvoanske divizije 425
Protivavionski 1. makedonske artiljerijske brigade 754
Protivtenkovski Artiljerijske brigade 4. korpusa 760
Protivtenkovski 1. makedonske artiljerijske brigade 754

Teki 1. artiljerijske brigade 14. korpusa 753

Teki 2. artiljerijske brigade 14.
korpusa 752
Teki 3. artiljerijske brigade 14.
korpusa 752
Teki samostalni 1. makedonske artiljerijske brigade 754
Vozarski 6. korpusne vojne oblasti
430
1-vi Artiljerijske brigade 1. proleterske divizije 754
1-vi Artiljerijske brigade 4. korpusa
760
1-vi Artiljerijske brigade 5. divizije
754
1-vi Artiljerijske brigade 6. proleterske divizije 756
1-vi Artiljerijske brigade 6. korpusa
756
1-vi Artiljerijske brigade 11. divizije
758759
1-vi Artiljerijske brigade 16. divizije
754
1-vi Artiljerijske brigade 21. divizije
t 754
1-vi Artiljerijske brigade 29. divizije
758
1-vi Artiljerijske brigade 36. divizije
754
1-vi Artiljerijske brigade 37. divizije
760
1-vi Artiljerijske brigade 42. divizije
758
1-vi Artiljerijske brigade 48. divizije
758
1-vi Artiljerijske brigade 51. vojvoanske divizije 752
1-vi Artiljerijske grupe 8. korpusa
424
1-vi Teke motorizovane artiljerijske
brigade 8. korpusa 756
1-vi 15. divizije 318
1-vi 1. artiljerijske brigade 5. korpusa 756
1-vi 1. artiljerijske brigade 14. korpusa 752753
1-vi 1. slovenake artiljerijske brigade 750751
1-vi 2. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
i 1-vi 3. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
1. artiljerijski 15. divizije 408
1. brdski Artiljerijske brigade 2.
udarnog korpusa - 760
1. brdski Artiljerijske grupe 8. korpusa 409
1. brdski 1. hrvatskog korpusa 318
1. brdski 2. udarnog korpusa 284
1. brdski motorizovani Artiljerijske
grupe 2. udarnog korpusa 409
410

 1. haubiki bosanskog korpusa

221, 229, 261, 846
1. haubiki 1. hrvatskog korpusa
318
1. haubiki 1. slovenake artiljerijske brigade 750
1. haubiki 26. divizije 408
1. kombinovani Artiljerijske brigade 13. divizije 760
1. konjiki Glavnog taba Makedonije 426, 766
1. pav-divizion Glavnog taba Hrvatske 515
1. pt-divizion 14. korpusa 412
1. teki motorizovani Artiljerijske
grupe 8. korpusa 409
1. teki motorizovani Artiljerijskog
odeljenja Vrhovnog taba 409
2-gi Artiljerije 9. korpusa 514
2-gi Artiljerijske brigade 1. proleterske divizije 754
2-gi Artiljerijske brigade 4. korpusa
760
2-gi Artiljerijske brigade 5. divizije
754
2-gi Artiljerijske brigade 6. proleterske divizije 756
2-gi Artiljerijske brigade 6. korpusa
756
2-gi Artiljerijske brigade 11. divizije 758759
2-gi Artiljerijske brigade 16. divizije
754
2-gi Artiljerijske brigade 21. divizije - 754
2-gi Artiljerijske brigade 29. divizije 758
2-gi Artiljerijske brigade 36. divizije 754
2-gi Artiljerijske brigade 37. divizije 760
2-gi Artiljerijske brigade 42. divizije 758
2-gi Artiljerijske brigade 48. divizije 758
2-gi Artiljerijske brigade 51. vojvoanske brigade 51. vojvoanske divizije 752
2-gi Artiljerijske grupe 2. korpusa
424
2-gi Artiljerijske grupe 8. korpusa
424.
2-gi Teke motorizovane artiljerijske brigade 8. korpusa 756
2^gi 1. hrvatskog korpusa 318
2-gi 1. artiljerijske brigade 5. korpusa 756
2-gi 1. artiljerijske brigade 14. korpusa 752753
2-gi 2. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
2-gi 2. bosanskog korpusa , 319

. 2-gi 3. artiljerijske brigade 14. korpusa 752

2-gi 14. korpusa 412
2-gi 15. divizije 318
2-gi 51. vojvoanske divizije 425
2. artiljerijski 15. divizije 408
2. brodski Artiljerijske grupe 8.
korpusa 409
2. brdski motorizovani Artiljerijske
grupe 8. korpusa 410
2. kombinovani Artiljerijske brigade
. 13. divizije 760
2. laki Artiljerije 9. korpusa 424
3-i Artiljerijske brigade 1. proleterske divizije 754
3-i Artiljerijske brigade 5. divizije
754
13-i Artiljerijske brigade 6. proleterske divizije 756
3-i Artiljerijske brigade 6. korpusa
756
3-i Artiljerijske brigade 11. divizije - 759
3-i Artiljerijske brigade 16. divizije 754
3-i Artiljerijske brigade 21. divizije 754
3-i Artiljerijske brigade 29. divizije 758
3-i Artiljerijske brigade 36. divizije 754
3-i Artiljerijske brigade 37. divizije 760
3-i Artiljerijske brigade 42. divizije 758
3-i Artiljerjske brigade 48. divizije 758
3-i Artiljerijske brigade 51. vojvoanske divizije 752
3-i Artiljerijske grupe 8. korpusa
424
3i 1. artiljerijske brigade 5. korpusa 756
3-i 1. artiljeriji&ke brigade 14. korpusa 752753
3-i 1. slovenake artiljerijske brigade 750
3-i 2. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
3-i 3. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
3. brdski Artiljerijske brigade 8. korpusa 514
3. brdski Artiljerijske grupe 8. korpusa 409
3. brdski Artiljerijskog odelenja
Vrhovnog taba 409
3. brdski motorizovani Teke motorizovane artiljerijske brigade 8.
korpusa 756
3. haubiki Artiljerijske brigade 2.
udarnog korpusa 760
3. haubiki Artiljerijske brigade 4.
korpusa 760

 3. kombinovani Artiljerijske brigade 13. divizije 760

3. konjiki Konjike brigade 1. proleterskog korpusa 427
3. poljski 14. korpusa 412
4-ti Artiljerijske brigade 6. proleterske divizije 756
4-ti Artiljerijske brigade 6. korpusa
756
4-ti Artiljerijske brigade 11. divizije - 759
4-ti Artiljerijske grupe 8. korpusa
424
4-ti 1. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
4. haubiki 14. korpusa 412
4. teki motorizovani Teke motorizovane artiljerijske brigade 8. korpusa 757
5-ti 1. artiljerijske brigade 14. korpusa 752
5. pav-divizion Artiljerijske brigade
4. armije 514
5. pav-divizion Teke motorizovane
artiljerijske brigade 8. korpusa
757
5. pav-divizion 16. divizije 516
5. minobacaki 14. korpusa 412
6. protivtenkovski motorizovani Teke artiljerijske brigade 8. korpusa 757
Eskadrile

NOVJ:

za vezu Vrhovnog taba 424

1-va 5. korpusa 405
1. lovaka 317, 342 404406, 423,
428, 431, 499502
2-ga 5. korpusa 405
2. lovaka 317, 342, 404406, 423,
428, 431, 499502
< iN 351 Yugoslav swadron RAF vidi 1. lovaka eskadrila
Ne 352 Yugoslav skwadron RAF
vidi 2. lovaka eskadrila
Eskadroni

NOVJ:

Konjiki Uikog NOPO 70

Konjiki taba 3. operativne zone
Slovenije 168
Flotile

NOVJ:

Braka 314
Desantna 403
Dunavska 497, 576
Hvarska 314
Korulanska 314
Kornatska 314

Lastovska 414
Molatska 314
Pamanska 314
Patrolnih brodova Kvarnerskog pomorskog sastava 497
Patrolnih amaca Kvarnerskog pomorskog sastava 497
Peljeka 314
Pomona Kvarnerskog pomorskog
sastava 497
Primorska 314
Savska 497, 498, 576
oltanska 314
Virska 314
Vika 314
1-va Kvarnerskog pomorskog sastava 431
1. desantna 4. pomorsko-obalskog
sektora 403
2. desantna 4. pomorsko-obalskog
sektora 403
Crvene

armije:

Dunavska rena 404

Frontovi

Crvene

armije:

3. ukrajinski 390, 396, 406, 456,

488
Grupe

NOVJ
artieljrijske:
2. korpusa 424, 480
5. korpusa 410
8. korpusa 409, 412, 424
bataljona:
Bokeljskih 347, 706
Bukovikih 356
Glavnog taba Makedonije 294,
296, 308, 340, 357358, 392, 708
Kosovsko-metohijskih 384
Majevika grupa (udarnih) bataljona 238, 700 (vidi i 15. majevika
NOU brigada)
Severnodalmatinskih 242
Udarnih bataljona Dalmacije 242
Udarnih bataljona Operativnog taba za istonu Bosnu 128, 131
Omika 289
T ril j ska 288

 Udarna proleterska Vrhovnog taba 130

1-va Glavnog taba Makedonije
294
1-va 10. hercegovake brigade

Severna operativna 472, 482

Unska operativna 472, 482, 576
Vazduhoplovnih divizija 406, 499
500, 506, 820

1-va severnodalmatinskih 288

289
1-va vojvoanskih udarnih 255,
696
2-ga Glavnog taba Makedonije
294
2-ga 10. hercegovake brigade
282, 700
2-ga severnodalmatinskih 288
289, 714
2-ga vojvoanskih udarnih 255,
742
3-a vojvoanskih udarnih 255,
742
3-a 10. hercegovake brigade
287, 700

korpusa:

282

brigada:
NOVJ (Operativnog taba za Kosovo i Metohiju) 484
Proleterskih Vrhovnog taba 131,
136, 183, 188189, 197, 201, 559
Zenikog sektora 48|2483, 607,
703
Drinska operativna 701
Junohercegovaka operativna (29.
divizije) 345, 703
Koevska operativna (7. korpusa)
483
Operativna (umberak) 291
Primorska operativna 311, 346
347, 611, 613, 697, 705, 707, 777
Unska operativna (1. hrvatskog korpusa) 226, 243244, 291290, 564
617, 699, 710711, 785
Unska operativna 4. korpusa 352,
353, 490, 599, 703704
divizija:
Bosutska operativna 472, 482
Juna operativna (23, 25, 45, 17. i
28. divizija) 3.78, 397398, 472
Juna operativna (2. proleterska 5.
i 17. divizija) 482
Karlovaka 472, 482, 576
Operativna (2. proleterska, 5. i 17.
divizija) 341, 346, 374, 398, 436
Operativna Vrhovnog taba (1, 2, 3.
i 9. divizija) 211, 227, 232, 238
239, 241, 243244, 261263, 265266,
274, 276, 561, 563, 695, 699, 701, 782
Operativna 5. korpusa (4. i 10. divizija) 482483
Rijeka operativna 483, 576 ,

Sarajevska operativna 472

odreda:
Dalmatinskih 241, 629, 637
Diverzantskih 414
Junodalmatinskih 289, 345, 607,
627, 633, 635, 637
Junodalmatinskih otonih 627,
639
Kordunakih 106, 143144, 651,
826

NOP odreda Like 79, 99, 100,

142145, 166167, 262, 264, 633, 826
NOP odreda 4. korpusa 629
NOP odreda 10. korpusa 523, 637,
641, 651
Partizanskih odreda Istre 350,
524, 813
Primorsko-goranskih 243, 641
Severnodalmatinskih 289, 641
Srednjedalmatinskih 289, 623,
637, 643
tajerskih 524
Grmeka 239, 597
Grmeka operativna 601
Istona 2. 6. korpusa 292, 524,
623, 639, 641, 645, 714715
Istona 10. korpusa 354, 619, 641,
854
Koruka 367, 661, 665, 834
Kozarska 597, 605
Zapadna 2. (6) korpusa 292, 387,
617, 623, 643, 714
Zapadna 10. korpusa 354, 523,
651, 718719, 854
1-va NOP odreda Slovenije 154,
156, 659
2-ga NOP odreda Slovenije 154
156, 176, 665, 724
3-a NOP odreda Slovenije 154
157, 659, 692
4-ta NOP odreda Slovenije 155
5-ta NOP odreda
Slovenije
155157, 659, 693
partizanske:

Bjelovarska 406, 81
Borovnika 41
Brodska 46
azmanska 81, 644
Garenika 46, 81, 644
Javorovaka 46

Kalnika 46, 81, 146147

Klanj eka 81
Krndijska 46
Ludbreko-varadinska - 81, 146
Moslavaka 10, 46, 81, 146147
Novomeka 4041
Osjeka 46
Papuka 46
Podravsko-bilogorska 81, 146
Poznanovaka 81
Pregradska 81
aleka 40
sela Baine 81, 635
Stubika 81
Trokutska 81
Varadinska 46
Zagrebaka diverzantska 46
Zlatarska 81
pukovske

vazduhoplovne:

Operativna za podrku 1. i 3. armije 500

Operativna za podrku 2. armije
500
ostale:

NOVJ:

Ekonomat (Intendantura) Glavnog

taba Slovenije 252
(Glavna) Glavnog taba Hrvatske
246, 338
Glavna Vrhovnog taba (NOP i
DVJ) 168169, 557
Komande

NOVJ:
grada
Banja Luke 862
Beograda 377, 426, 474477, 509,
866

Dubrovnika 356, 864

Pule 864
Rijeke 864
Sarajeva 862
Skoplja 495, 429, 865
Splita 356, 864
ibenika 356
Zadra 356
Zagreba 864
mesta:

Junodalmatinskih flotila 314

Mornarika 9. korpusa 496
Letea udarna 6-te NOU brigade
Hrvatske 706
Pozicijske (obalske) artiljerijske (za
odbranu Visa) 408
Ratko" Mornarike grupe 9. ikorpusa 496
Transportna taba Vazduhoplovstva JA 405, 424, 500
saveznike
Crvene armije:
Vazduhoplovna
499, 820

Intendanture

Vitruk"

406,

neprijateljske
nemake:
Grupa armija C" 536
Grupa armija E" 343, 363, 455
456, 472, 473
Grupa armija Jug" 536
Instituti NOVJ:

Hidrografski Jugoslovenske m o m a
rice 497
Istorijski za prouavanje Narodnooslobodilakog rata 461462

Ajdovina 865
Andrijevica 863
Aril je 88
Bajina Bata 88
Bar 863
Berane (Ivangrad) 88, 863
Bijelo Polje 37, 88, 863
Bijel j ina 862
Bogatii 89
Bohinj 865
Boljanii 863
Bosanska Dubica 862
Bosanska Gradika 862
Bosanska Krupa 862
Bosanski Brod 862
Bosanski Novi 862
Bosanski Petrovac 862
Bosanski amac 862
Bosansko Grahovo 89, 862
Bovec 865
Bratunac 862
Brko 862
Breginj 865
Brodarevo 863
Bronzani Majdan 862
Budva 863
Bugojno 862
Cazin 862
Cerkno 862
Cetinje 863
aak 88, 89
ajetina 88
aj nie 862
eli 862

 epovan 865
rnomelj 865
Danilovgrad 88, 863
Derventa 862
Debiar 295
Debarci 295
Doimale 866
Donji Vakuf 862
Drinjaa 862
Drvar 89, 862
Duga Poljana 863
Fakovii 862
Farmacd 863
Foa (samostalna) 170, 862
Fojnica (samostalna) 862
Glasinac i Praa 862
Golubovci 863
Goransko 88, 863
Gorade 862
Gornja Tuzla 862
Gornji Grad 866
Gornji Milanovac 88
Gornji Vakuf 862
Graanica 862
Gradaac 862
Grahovo 88, 863
Grbalj 863
Gua 88
Gusinje 863
HercegiNovi 863
Idrija 865
Ilirska Bistrica 865
Ivanje 863
Ivanjica 88
Izlake 866
Jajce 862
J a n j a 862
J e s e n k a 865
Jurkloter 866
Kamnik > 866
Kievo 295
Kiseljak 862
Kliadanj 862
Klju 862
Kobarid 865
Koevje 865
Kojsko 865
Kolain 88 863
Kopar 865
Kosanica 88
Kosjeri 88
Kotor 863
Kotor-Varo 862
Kozje 866
Kozluk 862
Kranj 865
Kreevo 862
Krupanj 88
Kupres 862
Lakia Kula 863
Lijeva Rijeka 863
Livno 862
JLopare > 862
Lue 866

Lukovac 862
Ljig 88
Ljubija 862
Ljubovija 88
Ljubno 866
Manastir Moraa 863
Materija 865
Memii 862
Metlika 865
Mionica 88
Mlinite 862
Modria
862
Moj kova 1 88
Morave 866
Motnik 866
Mozirje 866
Mrkonji-Grad 862
Niki 863
Nova Varo 863
Novi Pazar 863
Novo Mesto 865
Oraje 862
Oseina 88
Otoka 862
Pazova 256
Pinjskog sreza 372
Pecka 88
Pelev Brijeg 863
Petrovac (Crna Gora) \ 863
Planina 866
Plav 863
Pljevi ja 863
Podgorica (Titograd) 863
Postojna 865
Poega >88
Preljina 88
Priboj 863
Prijedor 862
Prijepolje 863
Prnjavor 862
Radoinja 863
Radovljica 865
Ribnica 865
Rijeka Crnojevia 88, 863
Rogatica 862
Roaj 863
Sanski Most 862
Sastavci 863
Seana 865
Sjenica 863
Soice 862
Sokolovii 862
Srebrenica 862
Srebreniik 862
Sremska Mitrovica 387
Stari Trg (na Kupi) 865
Stari Trg (u Notranjskom) 865
iSuvi Do 863
avnik 88, 863
Sent Petar (kod Gorice) 865
ent Petar na Krasu (danas Pivka)
865
id 256
kof j a Loka 865

 Tesli 862
Teanj 862
Tolmin 865
Travnik 862
Trebinje 865
Trsa 88, 863
Trac 862
Tri 865
Tutin 863
Tuzi 863
Tuzla 862
/Ugljenik 862
Ulcinj 863
Uice 88, 175
Vae 866
Velika Kladua 862
Velike Lae 865
Velimlje 863
Vinica 865
Virpazar 88, 863
Viegrad 862
Vlasenica 862
Vraevi 863
Vrnogra r \862
Zagara 863
Zenica 862
Zlatica 863
Zvornik 862
abi jak 88, 863
ivinice 862
uemberk 865
neprijateljske:
etnike
mesta aak 88
mesta Gornji Milanovac 88
mesta Ivanjica 88
pomorsko-obalske:

Dubrovnik 497
Korula 497
Kotor 497
Pula 497
Rijeka 497
Split 497
ibenik 497
Trst 497
Zadar 497
vojnih oblasti:

Bitoljske 364
Istone Srbije 377
tipske 364365
Vojvodine 533
Zagrebake (Vojne oblasti 10. korpusa) 354
2. korpusa 345, 347

3. korpusa 345
4. korpusa 353
4. operativne zone Slovenije 368
6. korpusa - 355
7. korpusa 368
8. korpusa 356
9. korpusa 368
10. korpusa vidi Komanda Zagrebake vojne oblasti
29. divizije 345
37. divizije 348
1. skopsko-poloke korpusne
364
2. bitoljsko-debarske korpusne
364
3. bregalnik'O-strumike korpusne
364
vojnih podruja (NOVJ):

Banijskog 863
Belokranjskog 300
Beogradskog 866
Bihakog 862
Biranskog 862
Bitoljskog 360
Bjelovarskog 354, 864
Brodskog 864
Buzetskog 350
Cerknikog 300
aanskog 337, 867
Dolenjskog 301
Drvarskog 698
Durmitorskog 163, 240
Frukogorskog
(Sremskomitrovakog) 381
Gatakog 239
Goranskog 864
Gorenjskog 866
Gornjo'savinske doline 835
Grosupeljsko-stikog 300
Idrijskog 833
Jjablanikog 866
Jajakog 862
June Dalmacije 864
Kalnikog 291, 354, 864
Kamniko-zasavskog 866
Karlovakog 863
Kievsko 360
Koevskog 300
Konjikog 239
Kordunakog 164
Kosovskomitrovakog 386, 867
Kozjanskog 866
Kragujevakog 377, 866
Kumanovskog 360
Kvarnerskog 350
(za) Kvarnersko otoje 864
Leskovakog 302
Likog 164, 864
Majevikog 862
Mladenovakog 377
Moslavakog 354, 864

 Nevesinjskog 239
Nikikog 163
Niskog 866
Novogradikog (4. korpusa) 863
Novogradikog (6. korpusa) 864
Novomesnog 300301
Novosadskog 867
Osjekog 864
Panevakog 867
Patzinskog - 350
Pekog 386, 867
Petrovgradskog 867
Pomoravskog 377
Pomoravskog (Jagodinsikog) 866
Pirotskog 866
Porekog 864
Posavskog 354, 864
Posavskog (Zemunskog) 381 ,<
Posavsko-trebavskog 862
Poarevakog 866
Poekog 866
Prijedorskog 862
Prilepskog 360
Primorskog 864
Pritinskog 386, 867
Prizrenskog 386, 867
Prnjavorskog 862
Puljskog 864
Ribnikog 301
Ribniko-velikolokog 300
Rijekog 350, 864
Rumskog 304
Savskog (abakog) 867
Severne Dalmacije 864
Skopskog
Slatinskog 864
Somborskog 867
Splitskog 313
Srednje Dalmacije 864
Srednjodalmatinskag otonog
313
Srema 256
Sremskomitrovakog 304, 867
Struimica 360
Subotikog 867
abakog 377
tipa 360
Tolminskog 832
Toplikog (Prokupskog) 866
Turopoljskog 291
Turopoljsko-pokupskog 863
Tuzlanskog 862
Uroevakog 386, 867
Uikog 377, 867
Valjevskog 377, 867
Veles 360
Vinkovakog 304
Virovitikog 864
Vranjskog 372, 736, 866
Zagorskog 864
Zagrebakog 354
Zajearskog 866
Zemunskog 867
Zumberakog 243, 291, 863

2. kordunakog 863
1-og Vojne oblasti 29. divizije
862

2-og Vojne oblasti 29. divizije

862
3-eg Vojne oblasti 29. divizije
862

1. komanda podruja Komande Vojne oblasti 2. korpusa 346347,

863
1. komande
podruja Komande
Vojne oblasti 37. divizije 348, 863
2. komanda
podruja Komande
Vojne oblasti 2. korpusa 346
347, 863
2. komanda
podruja Komande
Vojne oblasti 37. divizije 348,
863
3. komanda podruja Komande
Vojne oblasti 2. korpusa 346
347, 863
3. komanda podruja
Komande
Vojne oblasti 37. divizije 348,
863
5. komanda podruja Komande
Vojne oblasti 2. korpusa 347
6. komanda podruja Komande
Vojne oblasti 2. korpusa 347,
863
8. komanda podruja Komande
Vojne oblasti 2. korpusa 347,
863
ostale
Artiljerije 411, 429, 501, 531
Auto-komanda 429, 474, 539, 767
Glavna auto-komanda Operativnog
taba za Istru 286, 324
Flotile naoruanih brodova 314
Hemijske slube 517, 530
Ininjerije 418, 507, 530, 576
Mornarice (Jugoslovenske Mornarice) 313, 324, 498, 533
Narodnooslabodilake Mornarice za
Hrvatsko primorje i Istru 287,
313, 567
Mornarice za sevemodalmatinsku
obalu i otoke 314
Narodnooslobodilakih

gerilskih

odreda za Podgoricu, Zetu, Ljekopolje i Ljeansku Nahiju 36

Narodnooslobodilakih odreda za
Kordun i Baniju 79
Obalska 289, 313314, 318, 567
Obalska Kninskog sektora 314,
567
Obalska Severne Dalmacije 314
Obalska 4. operativne zone Hrvatske 317

 Obalske artiljerije (za obalu od

Suaka do Bojane) 318
Partizanska komanda Bist rica na
Rou (Koruka) 494
Pomorska Junog Jadrana 497
Pomorska Severnog Jadrana 473,
497
Pomorska Srednjeg Jadrana 497
Pozadine Glavnog taba Hrvatske
323 531
Pozadine (JA) 429, 517518, 521,
525, 530, 534
Pozadine 3. armije 518
Privremena vrhovna nacionalnooslobodilakih trupa za Crnu Goru,
Boku i Sanak (PVK) 3435,
87, 553
Rena komanda Dunav 498
Rena komanda Sava 498
Rene flotile
497
Rene plovidbe 404, 498, 519
Sjedinjenog severnobanatskog partizanskog odreda 72
tenkovskih (oklopnih) i mehanizovanih jedinica 508, 530
Vazduhoplovstva 423, 426, 530
Veze Ministarstva narodne odbrane 510, 512, 530, 576
Vojske dravne varnosti 368,
573, 769
za Juni Jadran 575
za Severni Jadran 575
za Srednji Jadran 575
1-og rejona (Korduna) 44
2-og rejona (Korduna) 44
3-eg rejona (Korduna) 44
3. alpske operativne zone Slovenije 301
4-og rejona (Korduna) 44
saveznike:
Britanska Vrhovna za Bliski istok
449
Glavna britanska za Srednji istok
236237
Saveznika u Junoj Italiji 338
Saveznika Vrhovna za Sredozemlje u Kairu 235, 247, 338, 419,
444, 564
Sovjetska vrhovna 420
281. vinga (puka) Balkanskog vazduhoplovstva RAF 406
neprijateljske:
Nemaka Vrhovna komanda 452
- 4 5 3 , 579
2. italijanske armije 517
60. nemake divizije 17

Komisije

(NOVJ):

- za borbu protiv pete kolone Komande mesta aak 88

- za borbu protiv pete kolone i terorizma Vrhovnog taba 223224,
268269, 561, 564
Korpusi

NOVJ:
Bregalniko-strumiki 360, 362
363, 396, 412, 458, 572, 814, 816, 838,
858
Korpus narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ) 342, 345346, 348,
356357, 364, 368, 394, 400-402, 426,
434, 436, 457, 474477, 479 483, 485
486, 492, 523, 524, 530, 532, 537, 539,
546, 548, 677, 690, 768, 818819, 858
- 1. bosanski (udarni) (kasnije 3.
udarni korpus) 181, 205207,
220221, 226, 229, 231232, 239, 256,
261262, 266, 273, 281, 328, 560, 564,
567, 591, 599, 784, 786, 788, 790, 794,
846
1. hrvatski (kasnije 4. korpusa)
206, 208, 220221, 225, 229, 242, 246
261265,, 273, 318, 328, 560, 564, 567,
617, 786, 788, 792, 826, 848
1. korpus NOV i PO Makedonije
(kasnije 16. makedonski korpus)
858
1. proleterski 173, 220, 239, 290,
292, 321, 327330, 332, 339, 343, 345,
350, 374, 377, 379, 382383, 396, 398,
410411, 415, 422, 425427, 429, 431,
436, 444, 450, 457, 471, 474, 478, 510,
531, 537, 567, 749, 762, 767, 782, 786,
790, 794, 796, 802, 852
1. slavonski (kasnije 2. hrvatski
korpus pa zatim 6. korpus) 245,
262, 276, 564, 790, 802, 850
1. skopski (kasnije 16. makedonski
korpus) 810, 816
2. bitoljski (kasnije 15. makedonski
korpus) 810, 814
2. bosanski (kasnije 5. korpus)
231, 276, 281, 319, 328, 564, 567, 593,
601, 784, 788, 790, 846
2. hrvatski (ranije 1. slavonski, kasnije 6. korpus) 245246, 260, 292,
328, 564, 567, 617, 623, 641, 643, 645,
790, 802, 850
2. makedonski (kasnije 15. makedonski korpus) 365
2. korpus NOV i PO Makedonije
(kasnije 15. makedonski korpus)
856
2. udarni 241, 282284, 308, 310
311, 319, 325 327330, 339, 344347,
384, 395396, 405406, 408, 410, 424,

429, 433434, 436, 444445, 450, 472,

474475, 479480, 482, 484, 494, 503,
510, 516, 529530, 539, 566, 575, 599,
609, 611, 613, 706707, 760761, 765,
775776, 777, 782, 784, 794, 802, 808,
820, 850
3. udarni (ranije 1. bosanski korpus) 239, 256, 327328, 330, 343,
345, 379, 395396, 422, 433, 436, 450,
472, 479480, 482, 529530, 539, 567,
575, 775, 777, 790, 794, 800, 806, 808,
816, 846
4. korpus (ranije 1. hrvatski) 173,
268, 290, 292, 327328, 348350,
352354, 356, 396, 414415, 419, 427,
429431, 472473, 475, 479^-80, 503,
506, 514, 516, 529, 531532, 538, 539,
560, 567, 629, 631, 703, 709, 760761,
772773, 786, 788, 792, 806, 848
5. korpus 327328, 343344,
395397, 405406, 410, 415, 419, 422,
430, 445, 450, 472, 474475, 479, 480,
482, 510, 515516, 520, 528530, 539,
567, 575, 593, 595, 599, 601, 605, 607,
702, 756, 757, 762, 772773, 784, 788,
790, 808809, 816, 848
6. korpus (ranije prvo 1. slavonski
pa zatim 2. hrvatski korpus)
173, 245, 262, 275, 291292, 324, 327
328, 348349, 355, 356, 387, 396, 412,
414415, 419, 421, 427, 429, 431, 446,
450, 472473, 476, 479480, 500, 506,
524, 531, 534, 538539, 564, 567, 617,
623, 641, 643, 645, 715, 756757, 790,
802, 810, 850
6. slovenaki (kasnije 7. slovenaki
korpus) 567, 850
7, slovenaki (ranije 6. slovenaki
korpus) 173, 267, 297298, 301,
307, 327328, 339, 365368, 391, 395
396, 408, 413, 415, 422, 424, 429,
431, 473, 477, 479, 481, 483, 495, 505,
510511, 520, 529, 539, 567, 576, 659,
661, 663, 731, 733, 750751, 762, 764
767, 792, 794, 796, 822, 832, 850
8. dalmatinski 173, 287, 290, 292,
307, 315316, 318, 327329, 340, 348,
355357, 395396, 409410, 412,
414, 417, 421, 424, 427 429, 431, 450,
473, 477478, 501, 504505, 507,
514, 529, 535, 537, 567, 593, 623, 749,
756757, 762763, 765, 772773, 788,
796, 800, 852
9. slovenaki 10, 173, 299301,
327329, 339, 365, 368, 391392, 395
396, 403, 408, 413, 422, 424, 450, 473,
479, 481, 494496, 514, 516, 520, 537-539, 569, 659, 661, 663, 665, 775, 777,
802, 804, 822, 854
10. zagrebaki 348349, 353354,
356, 414415, 427428, 431, 433, 450,
472473, 476, 479, 481, 506, 510, 523
524, 529, 531, 538539, 569, 619,
629, 651, 804, 828, 854

11. hrvatski 339, 348349 351

357, 395, 396, 414, 421, 427, 430, 446'
450, 473, 477, 479, 481, 485, 514, 529'
538539, 569, 717, 792, 806, 812, 854
12. vojvoanski 343, 346, 374
379382, 387, 395396, 398, 410
411, 425, 436, 450, 472, 476, 478, 281
528, 534, 539, 571, 794, 802, 806, 816'
856
13. srpski 370, 375378, 395396
398, 450, 458, 525, 572, 669, 798, 812'
856
14. srpski 370, 374, 376378, 395
396, 398, 412, 416, 450, 472, 475, 478,
481, 505, 510, 525, 539, 572, 752753,
762763, 798, 812, 856
15. makedonski (ranije 2. bitoljski,
2. makedonski, 2. korpus NOV i PO
Makedonije) 360364, 396, 423,
451, 471472, 479, 481, 486, 525, 529,
539, 772773, 810, 814, 838, 840, 856
16. makedonski (ranije 1. korpus
NOV i PO makedonije, 1. skopski
korpus) 361, 363364, 396, 450,
458, 810, 816, 838, 858
Crvene

armije:

68. streljaki 3. ukrajinskog fronta

390
neprijateljski
bugarski:
1. okupacioni korpus 158, 392
italijanski:

4-ti 285
5-ti 285, 287
11-tS 296
18-ti 285, 287, 517
23-i 296
24-ti 296
nemaki:

15. brdski armijski 349, 473, 538

21. armijski 390
39. armijski 349
69. armijski 349
97. armijski 349, 473, 483, 538,
576
ostali:

belogardejski Ruski zatitni 158

Srpski dobrovoljaki 158

Odelenja NOVJ(JA):

Aerodromske slube taba Vazduhoplovstva 406

Artiljerijsko Glavnog taba Hrvatske 445
Artiljerijsko Glavnog taba Makedonije 410, 446
Artiljerijsko Vrhovnog taba 408
__411; 424, 436, 442, 474^-77
Bojne pripreme Komande veze
512
Ekonomsko Glavnog taba Hrvatske 338, 445446
Ekonomsko Glavnog taba Makedonije 446
Ekonomsko Glavnog taba Slovenije t 446
Ekonomsko Glavnog taba Srbije
448
Ekonomsko Vrhovnog taba 322
323, 436, 474479, 509, 570
Finansijsko Komande pozadine >
517
Graevinsko Komande pozadine
517
Intendantsko taba Vazduhoplovstva 406
Ininjerijsko Glavnog taba Makedonije 446
Ininjerijsko Glavnog taba Slovenije 532
Ininjerijsko-tehniko
Vrhovnog
taba 418, 436, 474477, 507
Istorijsko Generaltaba JA 530
Meteoroloko taba Grupe vazduhoplovnih divizija 499
Meteoroloko taba Vazduhoplovstv a 406
Mobilizacijsko Glavnog taba Makedonije 446
Mobilizacijsko Glavnog taba Srbije 448
Mornariko 498
Motorizovano Glavnog taba Makedonije 429
Nastavno Generaltaba JA 530
Nastavno Glavnog taba Makeodnije 446
Nastavno taba Vazduhoplovstva
406
Obavetajno Generaltaba JA 530
Obavetajno Glavnog taba Makedonije 446
Obavetajno Glavnog taba Slovenije 339, 367, 446
Obavetajno Glavnog taba Srbije
448
Obavetajno Vrhovnog taba 474
477
Operativno Generaltaba JA 530
Operativno Glavnog taba Hrvatske
445

Operativno Glavnog taba Makedonije 338, 446

Operativno Glavnog taba Slovenije
339, 417, 446
Operativno Glavnog taba Srbije
375, 448
Operativno taba Vazduhoplovstva
406
Operativno-obavetajno taba Grupe vazduhoplovnih divizija 449
Operativno-tehniko Komande veze
512
Organizacijsko Generaltaba JA
489", 530
Organizacij asko Glavnog taba Slovenije 339, 446
Organizacijsko-administrativno taba Grupe vazduhoplovnih divizija
499
Personalno Glavnog taba Hrvatske 445
Personalno Glavnog taba Makedonije 446
Personalno Glavnog taba Slovenije 446, 532
Personalno Glavnog taba Srbije
448
Personalno Vrhovnog taba 462,
474477
Personolno Komande veza 512
Personalno taba Vazduhoplovstva
406
Pionirsko Vrhovnog taba 166
- Politiko Ministarstva narodne odbrane 542, 575
Politiko-obavetajno Glavnog taba Hrvatske 445
Propagandno Glavnog taba Hrvatske 461, 574
Propagandno Glavnog taba Slovenije 446, 461462, 574
Propagandno Vrhovnog taba
461, 474477, 542, 574575
Sanitetsko Glavnog taba Hrvatske
446
Sanitetsko Glavnog taba Makedonije 446
Sanitetsko Glavnog taba Slovenije 446
Sanitetsko Glavnog taba Srbije
448
Sanitetsko Komande pozadine
517
Sanitetsko
taba
Jugoslovenske
mornarice 431
Sanitetsko taba Vazduhoplovstva
406, 431
Sanitetsko Vrhovnog taba 431
432, 433, 436, 474477, 509
Saobraajno Glavnog taba Hrvatske 418, 429, 446
Saobraajno Glavnog taba Makedonije 446

 Saobraajno
odelenje
Komande
mesta aak (partizanske) 89
Saobraajno Komande pozadine
517
Saobraajno Poverenitva NO
519
Sudsko Glavnog taba Slovenije
339, 446, 532
Sudsko Vrhovnog taba 474477
ifrantsko Generaltaba JA 530
ifrantsko Glavnog taba Slovenije 446
Tehniko Glavnog taba Hrvatske
446
Tehniko Glavnog taba Slovenije
446
Tehniko Glavnog taba Srbije
448
Tehniko taba Vazduhoplovstva
406
Tebn i ko-s aob raca j no Glavnog taba Slovenije 446
Topografsko Glavnog taba Makedonije 446
Vazduhoplovno Glavnog taba Makedonije 446
Vazduhoplovno Glavnog taba Srbije 406, 448
Vazduhoplovno Vrhovnog taba
317, 337, 406, 566
Veterinarsko
Komande pozadine
517, 521522, 574
Veterinarsko Glavnog taba Slovenije 446
Vojnoobaveta'jno Glavnog taba
Hrvatske 445
Vojnosudsko Glavnog taba Hrvatske 446
Vojnosudsko Vrhovnog taba
269, 435436
za agitaciju i propagandu Glavnog
taba Makedonije 338
za ishranu Komande pozadine
517
za kadrove Glavnog taba Slovenije 446
za naoruanje Glavnog taba Hrvatske 531
za naoruanje Glavnog taba Srbije 448
za odeu i obuu Komande pozadine 517
za pozadinske poslove taba Grupe
vazdiuhoplovnih divizija 499
za pozadinu Glavnog taba Slovenije 446
za ratne opite Generaltaba JA
530
za sinabdevanje Komande veze
512
Tehnike slube taba Grupe vazduhoplovnih divizija 499

za ubojnu opremu i materijal Komande pozadine 517

za vazduni saobraaj taba Vazduhoplovstva 406
za vezu Glavnog taba Makedonije
423, 446
za vezu Glavnog taba Slovenije
421, 446
za vezu Vrhovnog taba 136, 474
477, 509510, 512
za vezu taba Grupe vazduhoplovnih divizija 499
za vezu taba Vazduhoplovstva
406
za vezu sa stranim vojnim predstavnitvima 444, 530
1. odelenje Glavnog taba Hrvatske 246, 445
1. odelenje (operativno) Glavnog
taba Slovenije 252
2. odelenje Glavnog taba Hrvatske 246, 445
2. odelenje (organizacijsko) Glavnog
taba Slovenije 252
3. obavetajno odelenje Glavnog
taba Slovenije 252
4. sudsko Glavnog taba Slovenije
252
Odredi

NOVJ:
Aleksandrovaki 678
Babiki 31, 71, 159160, 199, 372,
377, 666, 736
Bainski 81, 634
Bakopalanaki 380, 382, 387, 678,
744, 842
Baljaki 590
Banijski 7980, 82, 99, 143147,
244, '353, 616, 692, 706, 710, 826, 848
Banjaluki 238, 281, 343, 590, 700,
790, 808809, 817
Basara i Janari 616
Belocrkvanski 381, 678, 744, 842
Belokranjski 154155, 157, 481,
483 , 524, 582 , 658659, 692, 726
Beneki 854
Benkovaki 356, 616
Bijeli klanac 616
Bijeli Pavle" 74, 137, 139, 608,
615, 692
Bijeljinski 50. 590
Bileki 282, 590
Bilogorski 245, 292, 355, 616, 718,
850
Bioki gerilski 608
Biokovski 241242, 356, 618, 712,
830
Biranski 83, 128131, 136, 198,
221, 229, 238239, 281282, 590, 593,
700, 800

Biransko-kladanjski 480, 590

Biina" (Biinski) 282, 590
Bito! j ski 200, 652
Bitoljski Goce Delcev" 248, 294,
652, 836
Bitoljski Pelister" 652
Bitoljsko-prespanski 361, 652, 814,
838
Bitoljsko-prespanski Damjan Gruev" 153, 200, 248, 360, 652, 836
Bitoljsko-kruevski - 652
Bitoljsko-mariborski 655
Bitoljsko-prilepski 652
Bjeliki gerilski 608
Bjelimiki 282, 590
Bjelopoljski 140, 284, 285, 347,
608, 609, 690, 704, 809
Bjelopoljski gerilski 37, 608
Bjelovarski 291, 353, 355, 582,
618619, 828
Blagaj ski 590, 598
Blagajsko-janjski 592, 598
Blizanski gerilski 608
Bogovolja 618
Bojanski 618
Bokeljski 346, 608
Boljevaki 31, 71, 666, 669, 738
Bosiljgradski 377, 666, '813, 856
Bosutski 380, 678, 744, 840
Bovi 618
Braki 242, 356, 618
Brako-oltanski 618
Brda 618
Bregalniki 249, 652
Bribirski 45, 80, 618
Brinjski 80, 618
Briski 854
Briko-beneki 298, 658, 732
Broanac 618
Bugar 620
Bukovac 618
Bukoviki 148, 618
Buljariki gerilski 608
Buzetsko-poreki 350, 620
Caribrodski Vojvoda Momilo"
377, 666, 740
Cazinski 352353, 592, 702
Cetinski 46, 242, 288, 620621,
642, 712, 830
Cikotski 592
Crnaja 620
Crna Lokva" 620
Cmi Potok" 620
Crno Crelo 620
Crnogorski 76, 119, 608, 690
Crnogorsko-sandaki 76, 137,
139140, 608609, 613
Crnotravski 160, 199, 253, 255,
666, 798
Crnovaki 592
Crnovrki 281
Cucki gerilski 610
Curi-Redepi" 383, 386387, 684,
840

Cvijanovi Brdo" 62
aanski Dragia Miovi" 30,
70, 9092, 129, 159, 175, 254, 302,
377, 555, 666, 690
apajev" 43, 620
avorsko-kostudiki 610
eliki gerilski 610
erkezovac 620
uruki 32, 678
Dabarski 620
Dabarski Miro Popara" 282, 592
Dalmatinsko-dinarski 46, 133, 620,
643
Daruvarski 245, 292, 355, 585,
622623, 850
Debela kosa 44, 622
Delniki 622
Diljski 245, 291292, 355, 480,
524, 622, 714, 716, 718
Dinarski 46, 80, 620, 622, 643, 796,
852
Dinarsko-primorski 620
Drnitar Vlahov" 153154, 654,
656657
Dobo j sko-derventski 281, 592, 700
Dobriki 375, 666, 813, 856
Dobruki 684
Dobruki (pozadinski) 7374
Dolenjski 154155, 481, 523, 540,
658659, 665, 850
Dolomitski (Polhograjski) 155,
158, 225, 229, 263, 658, 732, 832
Donje Dubrave 622
Donji Skrad 622
Dragutinovaki 678
Dravski 154, 155
Dreniki 384, 684
Drenovi klanac 624
Dreniki 80, 624
Drimkol" 259, 294, 387, 652, 836
Drinski dobrovoljaki 127, 592
Drniki 356, 624
Drvarsko-petrovaki 239, 343, 592,
809
Dubrovaki 356, 624
Duliki 282, 592
Dunjak 624
Durmitorski 74, 137138, 140,
240, 283284, 346, 580, 610611, 692,
704
Durmitorski gerilski 36, 610
Duvanjski 281, 592, 801, 830
Develijski Sava Mihajlov" 249,
294, 652, 836, 838
ore Petrov" 654
urevaki 32, 678
Emin Duraku" 257258, 387, 684
Foanski dobrovoljaki 127, 592
Frukogorski 32, 73, 161, 380, 678,
742, 840
Furjan" 624
Gaea selo 624
Gataki 592
Gerilski Baljkua 616

Gerilski Bjelo Polje 618

Gerilski Buni 620
Gerilski Crna Vlast" 620
Gerilski Debelo Brdo 622
Gerilski Divosela sa itlukom i Ornicama 622
Gerilski Gavrilo Princip" 594
Gerilski Glamoa 592
Gerilski Golubi 622
Gerilski Gornja Ceklina 610
Gerilski Gradina 624
Gerilski Homoljac 626
Gerilski Jasikovac 626
Gerilski Joan 626
Gerilski Kalebovac 628
Gerilski Kik i Babin Potok 628
Gerilski Kokirovo 630
Gerilski Kula sa Barletom i Ostrovicom 632
Gerilski Ljubovo 634
Gerilski Mekinj ar 634
Gerilski Mihaljevac 634
Gerilski Mogari 636
Gerilski Mokro Polje 622, 636
Gerilski Ognjen Pria" 636
Gerilski Oravac 636
Gerilski Plavno 638
Gerilski Ploa 638
Gerilski Poitelj 640
Gerilski Ponor 640
Gerilski sela Mracelja 612
Gerilski sela Boljevia 608
Gerilski sela Godinja 610
Gerilski sela Jankovia 610
Gerilski sela Krnjia 610
Gerilski sela Ljubotinja 612
Gerilski sela Miia i u r m a n a
612

Gerilski sela Oevia 612

Gerilski sela Rijeana 614
Gerilski sela Rogana 614
Gerilski sela Seoca 614
Gerilski Smiljan 644
Gerilski Srb 644
Gerilski alamuni 644
Gerilski egenovac 646
Gerilski Trnovac 646
Gerilski Tuk 646
Gerilski Turjanski 648
Gerilski Ukrbavci 648
Gerilski sela Virpazara 614
Gerilski Visu 648
Gerilski Vranovaa 648
Gerilski Vreb 650
Gerilski Vrhovine 650
Gerilski sela Vukmirovia 614
Gevgelijski ( I I ) 652
Gevgelijsko-bogdanski 652
Glamoki 281, 592, 796, 852
Glamoko-livanjski 288, 594
Glave 624
Glinski 624
Gluhodolsko-spianski gerilski
610

IN

942

Goce Delev" 153

Gorenjski 154, 156, 225, 229, 250,
658, 726, 832, 854
Gornja Mavina 624
Gornje Dubrave 624
Gorenje Primilje 640
Gornji Skrad" 624
Gornjojablaniki 377, 666, 736
Gornjozetski gerilski 610
Gostivarsko-mavrovski 248 654
Grabovaki 592, 594
Gradiko-lijevanski 281, 343, 594
Grahovsko-peuljski Gavrilo Princip" 239, 594, 796, 852
Grmeki 596
Groanski podunavski 666
Haloki 154155
Hercegovaki 84, 100, 131132
594, 692, 694
Homoljski 666
Hreljinski 45, 80, 626
H u m 626
Hvarski 356, 626
Hvarsko-viki 626
Ibarski 33, 305, 383384, 386 389
592, 684685, 687, 784, 856
Ibarsko-moraviki 383, 684685
Idrijski 298, 658, 732
Idrijsko-tolminski 368, 660
Imotski 288289, 714, 830, 852
ispod Troglava 646
Istarski 388, 583, 660, 661, 731
Istoki 384, 386, 684, 748
Istonodolenjski
(Vzhodnodolenjski 156, 225, 229, 296, 660, 732, 832
Istonokoruki
(Vzhodnokoroki)
366, 660, 834
Istarski 660, 665
Jablaniki 71, 159160, 199, 370,
373, 375, 666, 813, 856
Jablaniko-pasjaki Stanimir Veljkovi Zele" 160, 199, 253, 668
Jahorinski 594, 801
Jahorinski dobrovoljaki 127, 594
J a j a k i 594, 817
Jajako-travniki 594
J a n j ski 594
Japranski gerilski 594
Jasenaki 626
Jaseniki 80
Jastrebaki 159160, 199, 253,
370371, 373, 668, 734, 738, 856
Jastrebaki Nikodije Stojanovi
Tatko" 302, 668
Jelainovaki gerilski 594
Jaseniko-bohinjski 368, 481, 582,
660, 661
Johovo 626
Jugoslovenski samostalni 748
Jurga 626
Junobanatski 256, 304, 379, 30,
388, 678
Junodalmatinski 288, 626, 639,
714, 830

 Junohercegovaki 132, 283, 345,

594595, 702, 803
Junoprimorski 251, 298, 660, 730,
732, 834
Kalinaki 44, 628
Kalinovaki 8384, 129131, 345,
596
Kalinski 628
Kalniki 147, 198199, 245246,
354, 481, 523524, 708, 710, 828
Kameniki 241, 242, 628
Kamniki 339
Kamniko-savinjski
(Kamniko-zasavski odred) 250, 366, 479, 524,
660, 665, 728, 834
Kamniko-zasavski vidi Kamniko-savinjski odred
Kapenak 628
Karadaki (Kosovo) 257, 684
Karadaki (Makedonija) 684
Karaorevaki 678
Karaorevako-aleksandrovaki
256, 678
Karlovaki 244, 352, 480, 628, 807
Katelanski 647
Katelansko-trogirski 45
Kati Kosa 628
Kestenova Gora 628
Kievski 248249, 360, 652, 834
Kievsko-debarski 361, 656, 722
Kievsko-mavrovski 248, 834
Kikindski 678
Kirin 628
Kladanjski 282, 596, 801
Kladansko-ozrenski 596, 801
Kljuar 628
Kninski 148, 242, 289, 628, 796, 830
852
Knjaevaki 31, 71, 668
Knjaevako-boljevaki 71, 159,
668
Koevski 155, 157, 662, 726
Kokrki 154, 156, 524, 662, 663,
732, 834
Kolainski 346, 610, 704
Kombinovani odred 143144, 148,
630
Komski 74, 137140, 175 283
284, 346, 610, 692, 704
Komski gerilski 36, 610
Konavljanski 356, 630
Konjiki 345, 596
Kopaki" 294, 652, 834
Kopaoniki Todor Milievi" 30,
33, 74, 119, 160, 305, 384, 582, 584,
685687, 690
Korab" 654
Koranski Lug 630
Korulanski 149, 556, 630
Korduna i Banije 97, 630
Kordunaki 7980, 82 99 143
145, 164, 243244, 352, 630,' 708 710
848
Kordunaki Leskovac 630

Koruki 154155, 366, 479, 494,

524, 662, 832, 834
Kosaniki 668
Kosmajski 30, 159, 254, 302303,
370, 37i, 668, 734, 736, 740
Kosmajsko posavski 668
Kosovski 383, 746, 686, 840
Kosovski pozadinski 162163,
686

Kosovsko-metohijski 305, 686

Kozarski (Koza.raki) 49, 83, 238
239, 343, 596597, 700, 704, 790
Kozjak" 652
Kozjanski 154155, 366, 479, 524,
834
Kragujevaki 30, 56, 94 106, 119,
377, 668, 690
Krajinski 31, 71, 159, 199, 255,
668, 671
Krajiki dobrovoljaki 128, 596
Krajiki (muslimanski) 353, 533
Kraljevaki Jovan Kursula" 29
30, 70, 119, 668, 677
Krapinski 291, 650
Kratovski 652, 724
Krimski 155, 157, 583, 662663,
726
Krivopalanaki 654, 670, 724, 856
Krnjaki Grabo vac 632
Krki 155, 157, 662
Kri j a 632
Kruevski Pitu Guli" 200 248,
358, 362, 654, 722, 832
Kuevski 676
Kuki 240, 610
Kukaviki 31, 71, 159160, 199,
253, 370, 670, 677, 738
Kumanaki 680
Kumanako-melenaki 256, 680
Kumanovski 53, 249, 254 295, 357
358, 654, 836, 838
Kupreki 598
Kupreko-janjski 598
Kvarnerski mornanike peadije
403, 496
Lackov 479, 495, 524, 662, 834
Loskunja 632
Lasovski 356, 632
Lastovski 356, 632
Lerinski 654
Leskovaki 159, 670, 799
Letei 43
Li 632
Liki 80, 145, 241, 242, 290, 351,
632, 716, 806807, 848
Lijevanski 594
Limski 282, 598
Livanjski 80, 83, 133, 598, 796
Livanjsko-duvanjski 598
Loki 662
Lovenski 74, 137138, 140, 240,
283284, 346347, 434, 610611, 692,
704, 706
Lovenski gerilski 36, 610

Luniki 670
Ljeskovac" 634
Ljekopoljski gerilski 610
Ljube 634
Ljubinski 598
Mavanski 30, 89, 158159, 370,
377, 582, 670, 740, 809
Majdanpeki 31, 670, 675
Majeviki 50, 83, 129130, 221,
281, 343, 480, 598, 700, 794 808809,
817
Makarski 288, 634, 714, 800, 852
Makedonsko-kosovski 249, 654
Malesija" 294, 654, 836
Maleevski 360, 654, 838
Maleki 654
Malika" 634
Malinska" 634
Manjaki 600
Mariovski 654, 838
Marko Orekovi" 43
Masuriki 377, 670, 813, 856
Matija Gubec" (Psunjski odred)
46, 81, 634
Matija Gubec" (Odred Proletera")
634
Mavrovski 154, 200, 294, 654, 834
Melenaki 680
Meto Barjaktari" 386
Metohijski 34, 584, 685
Metohijski (pozadinski) 7374,
162, 686

Miholjsko 634
Milan Blagojevi" 674
Maleevski 284285, 612, 704
Mirko Tomi" 674
Mlavski 670, 675
Mljetski 356, 634
Moila 636
Mojkovaki gerilski 37, 612
Mokrinski 680
Mokrinsko-kikindski 680
Mokroviki 636
Mornarike peadije Mornarike
grupe 9. korpusa 496
Mornarike peadije severnodalmatinskog otoja 314
Mornariki Kopar" 403, 496
Mornariki Roanac" 314
Mornariki 9. korpusa 481
Moseki 636
Moseko-svilajski 636, 796, 852
Moslavaki odred (grupa) 10, 46,
81, 146147
Moslavaki 147, 198199, 245
246, 291, 353354, 387, 523524, 581,
636, 637, 708, 712, 716, 718, 828
Mosorski 148, 636, 801, 830, 852
Mostarski 344, 600, 702
Motajiki 281, 344, 600
Motorizovani 4. armije 491
Mrcki gerilski 612
Mrkonjiki 343, 600, 808809
Mrkonjiko-pljevski 600

Mrkopaljski 636
Muski 241242, 636
Negotinski 377, 670, 671
Neretvanski 288, 345, 636, 714, 800,
830, 852
Nevesinjska puka" 282, 600
Nikiki 74, 91, 137138, 140, 240,
283284, 346347, 581, 612, 613, 692,
704, 706
Niavski 71, 159160, 670, 674
Niki 373, 377, 670, 736, 738
Notranjski 154156, 225, 229, 296,
481, 483, 524, 662663, 832, 850
Novosadski 380, 382, 387, 680, 744,
842
Novovaroki 284, 612
Ohridsko-prespanski 358, 654
Orjenski 346, 612, 800
Orugliki 377, 672, 673, 799, 856
Osjeki 245, 355, 644, 718, 850
Ostroin 636
Otoki 642
Otri 44, 636
Ozrenski (Bosna i Hercegovina)
50, 83, 129131, 583, 600601
Ozrenski (Srbija) 31, 71, 159160,
254255, 672
Palanaki 600
Panevaki 381, 680, 744, 842
Papraki 592
Papuko-krndijski 81, 638
Pasjaki 370
Pazinsko-poreki 368, 638
Pinjski 377, 672673, 856
Pecka 44, 638
Pelister" 153
Peljeanski (Peljeaki, Peljeki)
80, 242, 356, 638 "
Perjanica 44, 638
Perna 44, 638
Petrinjski gerilski 638
Petrovgradsko-stajievski 32, 680
Piperski 240, 612
Pirotski 672, 738, 740, 856
Pitu Guli" 153
Pjeanica 638
Plakoviki 360 654, 656, 838
Planinski 282, 600
Plaanski 244, 352, 638, 717
Plaki 638
Plavi Jadran" 290, 310, 638
Ploa 638
Pljevaljski 140 228, 284285, 347,
609, 612, 690, 804, 809
Pljevski (Mrkonjiki) 281, 343,
600, 808, 809
Podgorje 638
Podgoreki 377, 813
Podgoriki 672
Podgrmeki 239, 343, 523, 540, 600,
698, 809
Podravski 245, 259, 260 292, 354
355, 638, 640, 644, 718, 850
Podrinjski 70, 91, 670

 Podrinjsko-semberijski 600
Podunavski 73, 161, 680
Pohorski 154, 156, 300, 366, 662,
665, 728, 732, 834
Polhograjski 155, 658
Pomoravski 30, 672
Popovopoljski 282, 600
Popovski 600
Poreki 360361, 654, 722
Posavski (istona Bosna) 281, 600,
809
Posavski (Srbija) 30, 67, 119, 158
159, 672
Posavski (Srem) 16, 380, 680, 744
Posavski 6. korpusa 642, 850
Posavski 10. korpusa 245, 292, 362,
354355, 389, 480, 524, 640, 716, 807
Posavsko-kosmajski 2930
Posavsko-tamnavski 672
Posavsko-trebavski 343, 480, 523,
540, 600. 700, 808
Posavsko-turopoljski 481
Povrki 282, 600
Poarevaki 31, 71, 159, 199, 255,
302, 312, 377, 674
Poeki 245, 292, 355, 480, 524, 640,
716, 718, 850
Prekajski gerilski 600
Prespansko-ohridski Damjan Gruev" 248, 250, 294, 652
Preevsko-bujanovaki 72, 675
Pribojski 284, 612
Prijepoljski 612
Prilepski 53, 8586, 153154, 200,
654, 838
Prilepski (drugi) 656
Primorski 154155, 296, 664, 830,
834, 854
Primorsko-goranski 80, 99, 146,
150, 640, 813, 630
Primotensko-krapanjski 45, 640
Primotensko-rogozniki 4546
Prnjavorski 281, 344, 602, 700, 702,
816
Primilje 640
Odred Proletera" (vidi odred Matija Gubec") 634
Prominski 356, 640
Prozorski 602
Prviki 45, 648
Psunj ski 81, 634
Ptujski 154155
Pulski (2. istarski odred) 286,
349, 388, 714
Pustoreki 375, 377, 674, 799, 813
Radmanovac 642
Radomir Mitrovi" 138, 612
Radonja 642
Rakoki 384, 387, 686
Ramski 282, 602
Ranoreki gerilski 37, 614
Rasinski 31, 71, 159, 160, 199, 254,
302, 370371, 373, 674, 734, 736, 856

Ratne mornarice

june Dalmacije

210

Resensko-ohridski 720
Resensko-prespanski 358, 654, 838
Reeviki 614
Ribniki 238239, 281, 343, 602,
702, 788
Rogatiki dobrovoljaki 127, 602
Romanijski 8384, 90, 128131,
282, 343, 602, 702, 800
Rujnica 642
Samoborsko-jaskanski 352 642,
807
Sandaki 36
Sanski 343, 602, 702
Savinjski 154, 156, 168, 664
Segetsko-marinski 642, 796, 852
Severnobanatski 256, 304, 380, 680
Severnodalmatinski 148149, 241
242, 289, 642, 796, 852
Severnodalmatinsko-otoni 356,
642, 830
Severnohercegovaki 132, 283, 595,
602, 803
Severnootoni 642
Severnoprimorski 251, 298, 664,
726, 730, 834
Sima Pogaarevi" 676
Sinjski 4546, 80, 621, 642
Sisaki 42, 44
Sitniki 602, 803
Sjedinjeni severnobanatski 72
Sjeniak 642
Sjeniki 674
Skopski 5253, 86, 154, 200, 249,
656, 722, 724, 838
Skopsko-crnogorski 656
Skopsko-kumanovski 295, 654, 836
Slavej" 294, 656, 836
Slavsko Polje 644
Sloga 644
Slovenako-hrvatski istarski 297,
664, 730
Solinski 45, 80, 148, 644
Somborski 380, 680, 842
Soki 157, 225, 229, 251, 664, 832
Splitski 45, 80, 241, 242, 644, 694,
830
Spreanski 602
Srebreniki 480, 604, 801
Srebreniki dobrovoljaki 128,
604
Srednjodalmatinski (Partizanski odred za srednju Dalmaciju) 149,
644, 830
Sremski 239, 255256, 680, 694
Stara Krlja 632
Stolaki 604
tipan 644
Strumiki 360, 656, 838
Strumiko-evelijski 358, 656,
720
Stuparski 604
Subotiki 380, 682, 842

Suaki 45, 80, 644

Suako-kastavski 286, 310, 644
Suako-kostrenski 644
Suvoborski 138, 159, 199, 254, 674
Svrljiki 31, 71, 159, 160, 377, 674
ajkaki 380
aljski 33, 305, 384, 386, 387, 582,
685687
amarica" 44, 94, 644
arplaninski (arski) 199, 249,
257, 295, 305, 655, 685686
arplaninski pozadinski 199
ehoviki 604
ibeniki 4546, 80, 288, 646, 710
ibensko-trogirski 642643, 830
iptarski (Kievsko-debarski)
248, 259, 387, 656, 722
iroka Rijeka 646
kare" 646
kofjeloki 368, 481, 581, 664665
ljivnjak 44, 646
umadijski 303, 371, 690, 734
umski 282, 604
Tenkovski Glavnog taba Slovenije
320, 419
Tenkovski 6. korpusa 419
Teanjski 604
Teanjsko-tesliki 281, 344, 604,
704, 817
Tikveki Dobri Daskalov" 53,
249, 294, 364, 656, 836, 838
Tikveki II 364, 656
Timarski 343, 604, 704
Timoki 159, 199, 255, 674
Todor Milievi" 686
Toboli 646
Topliki 31, 71, 159160, 373, 377,
676, 736
Travniki 134, 604
Trebavski 281, 604
Trebinjski 604
Trnavski 604
Trogirski 288, 646647, 712
Trogirsko-katelanski 43, 646
647
Trupinjak 646
Trupinjski 646
Tupanarski 604
Turopoljsko-posavski 243, 352,
390, 648,' 716, 806807, 828
Tutinski 377, 676
Tuilovi 648
Tuzlanski 282, 343, 480, 604, 704,
808, 809
Ubaljski gerilski 614
Uka" 388, 714
Udarni 5. korpusa 343, 604, 702,
808, 809
Udreanski 282, 604
Ujevaki 670
Utinja 648
Uzlomaki 817

Uiki Dimitrije Tucovi" 30, 70,

89, 92, 129, 158159, 175 581 676
677, 690
Valjevski 2930, 70, 88, 92, 158
159, 254, 377, 671, 676
Velestovsko-zagradsko-markovinski
614
Veleki 53, 200, 358, 361
Veleki Dimitar Vlahov" 249
Veleki Pere Toev" 153154,
360, 656
Veleki Traje Petkanovski" 656
657, 722, 838'
Veleko-prilepski 364, 656
Veliki Kozinac 648
Veljebrdski gerilski 614
Veljko Dugoevi" 674
Vera 648
Visoko-fojniki 606
Vievica 648
Vlahoviki 282, 606
Vlaseniki dobrovoljaki 127, 606
Vlaiki 344, 606', 817
Vodiko-zatonski 45, 648
Vojinica 648
Vranjski 31, 71, 160, 199, 377,
676, 813, 856
Vrliki 356, 650
Vranjaki 10
Vrnjako-trsteniki 10, 676
Vraki 381, 682, 744, 842
Vukovski 606
Vzhodnodolenjski vidi Istonodolenjski odred
Vzhodnokoroki vidi Istonokoruki odred
Zadarski 289, 356, 650, 796
Zaglavski 668
Zaglavsko-timarski 668669
Zagorski (Krapinski) 291, 354,
481, 523524, 650, 718, 828
Zagrebaki 291, 354, 481, 523524,
650, 716, 828
Zajearski Milenko Brkovi Crni"
302, 370, 676, 736
Zapadnodolenjski 155, 157, 225,
229, 296297, 664, 728, 832
Zapadnohercegovaki 345, 606
Zapadnokoruki 300, 664, 854
Zapadnoprimorski 298, 664, 730,
834
Zbjeg 650
Zdrueni kordunaki 650
Zejnel Ajdini" 162, 199, 257
258, 387, 686
Zeniki 130131, 606
Zetski 74, 137140, 240, 283284,
346, 609, 614615, 692, 704
Zetski gerilski 36, 609, 614
Zlatarski 285, 347, 614
Zmijanski 343, 606, 808, 809
Zvijezda" 8384, 128131, 606
Z viki 31, 675676
abaljski 32, 682

 ikica Jovanovi panac" 676

umberaki 243, 352, 650, 718, 806
807
umberako-pokupski 146147,
198, 243, 650, 696, 716, 828
umberako-posavski 389
NOP odred III sektora (Severnobanatski odred) 642
1. babiko-palanaki 678
1. banijski 353, 616617
1. diverzantski 356, 415, 506
1. gradiko-lijevanski 704
1. Tstarski Uka" 286, 349, 481,
524, 626, 714, 813
1. junomoravski 253, 255, 302,
305, 370372, 668, 734, 736
1. kordunaki 143146, 221, 229,
630, 692, 706
1. krajiki 83, 133136, 148, 166,
596597, 698
1. liki Velebit" 79, 142143, 145,
632
1. majeviki 131, 198, 228, 598
1. primorsko-goranski 150, 151,
198, 242243, 287, 481, 640641, 706,
708, 830
1. ribniki 700
1. sandaki 347, 614
1. slavonski 146147, 198, 244
245, 263, 480, 642, 696, 708, 710, 828
1. sremski 256, 303304, 378380
680, 742
1. ajkaki 73, 161, 682
1. umadijski Milan Blagojevi"
2930, 70, 119, 153, 159, 199, 254,
302303, 370, 583, 674675, 734, 736
1. vranjski 676, 738
1. zagorski 198, 650
1-vi 1. operativne zone Hrvatske
145, 244, 630, 654
1-vi 1. operativne zone Makedonije
(Mavrovski) 834
1-vi 3. operativne zone Hrvatske
642
1-vi 5. operativne zone Hrvatske
640
2. banijski 221, 229, 353, 616617
2. diverzantski 356, 415, 506
2. gradiko-lijevanski 704
2. istarski Pula" 286, 349350,
481, 524, 626, 714, 813
2. junomoravski 249, 253, 295,
302, 370, 371, 668, 734, 736,
2. kievsko-mavrovski 652
2. kordunaki 143145, 630, 706
2. krajiki 83, 133136, 167, 584,
596597, 690, 698
2. krajiki Dr Mladen Stojanovi"
(Kozarski odred novi) 596, 690,
698
2. liki 143, 145, 632
2. majeviki 238, 598
2. pomoravski 30, 672

2. primorsko-goranski 150, 198,

243, 287, 351, 640641, 708, 718, 730
2. ribniki 602
2. sandaki 347, 614
2. slavonski (2. odred 3. operativne zone Hrvatske) 147148, 198
199, 244245, 644, 696, 708, 710, 828
2. sremski 256, 303304, 378380,
680, 742
2. ajkaki 682
2. umadijski 2930, 129, 158
159, 674, 690
2-gi 1. operativne zone Makedonije
(Kievski) 248, 652, 834
2-gi 3. operativne zone Hrvatske (2.
slavonski odred) 148, 644
2-gi 5. operativne zone Hrvatske
640
3. bako-baranjski 256, 304, 379
380, 678
3. diverzantski 356, 415, 506
3. istarski (Buzetsko-poreki partizanski odred) 350, 620, 813
3. krajiki 83, 133, 135136, 197,
221, 229, 237, 596, 690, 694, 698
3. krajiki Simo olaja" 596
3. liki 143, 145, 221, 229, 632
3. majeviki 282, 598
3. sandaki 347, 614
3. sremski 198, 221, 229, 238, 255,
680, 828

3. uiki 119, 377

3-i 3. operativne zone Hrvatske
161, 199, 626, 680
3-i 4. operativne zone Hrvatske
694
4. banatski 381, 678
4. krajiki 133136, 221, 229, 596
4. liki 145, 176, 632, 692
5. banatski 381, 678, 744, 842
5. krajiki 133136, 516, 596596,
690, 694, 698
6. krajiki 135136, 197, 598, 698
bugarski

partizanski

Trnski 254, 358, 392

Odseci NOVJ:

Artiljerijski taba 1. proleterske divizije 411

Artiljerijski taba 1. proleterskog
korpusa 411
Artiljerijski taba 5. divizije 411
Artiljerijski taba 12. korpusa
411
Artiljerijski taba 16. divizije 411
Artiljerijski 1. odelenja Glavnog taba Hrvatske 246
Ekonomski Glavnog taba Crne Gore i Boke 338

 Ekonomski Organizacijskog odeljen j a Glavnog taba Slovenije 539

Ekonomski Glavnog taba Vojvodine 448
Ekonomski taba Mornarice 315
Ekonomski Vrhovnog taba 169,
223224, 561, 559
Einansijski Mornarikog odeljenja
498
Informativni Operativnog odeljenja
Glavnog taba Slovenije 339
Informativni (Vojnoobavetajni) 1.
odeljenja Glavnog taba Hrvatske
246 '
Ininjerijski 1. odeljenja Glavnog
taba Hrvatske 246, 265, 356
Kadrovski 1. odeljenja Glavnog taba Slovenije 252253, 339
Kulturno-prosvetni
Propagandnog
odeljenja Vrhovnog taba 461
462
Materijalni Ekonomskog odeljenja
Vrhovnog taba 322
Mobilizacijski Glavnog taba Vojvodine 448
Mobilizacijski Mornarikog odelenja
498
Novani Ekonomskog odelenja Vrhovnog taba 322
Obavetajni Glavnog taba Vojvodine 448
Obavetajni Vrhovnog taba 223,
224, 268, 561
Oblasni za vojne vlasti u pozadini
1. bosanskog korpusa 273
Oblasni za vojne vlasti u pozadini
3. operativne zone Hrvatske 273
Oblasni za vojne vlasti u pozadini
4. operativne zone Hrvatske 273
Operativni Operativnog odelenja
odelenja Glavnog taba Slovenije
339
Operativni taba Mornarice 314
Operativni Vrhovnog taba 223
224, 561
Operativni 1. odelenja Glavnog taba Hrvatske 246
Operativni 1. odelenja Glavnog taba Slovenije 252
Organizacijski 2. odelenja Glavntfg
taba Slovenije 252
Partizanski Vrhovnog taba 561
Personalni Propagandnog odeljenja
Vrhovnog taba 461462
Personalni 1. odelenja Glavnog taba Hrvatske 246
Politiki odsek Glavnog taba Slovenije 446
Politiki odsek 10. konjike brigade 427, 582
Politikoobavetajni 1. odelenja Glavnog taba Hrvatske 246 '
Pozadinski Vrhovnog taba 223
224

Privremeni upravni vrhovnog taba

165, 171, 560
Sanitetski Glavnog taba Crne Gore
i Boke 338
Sanitetski Glavnog taba Vojvodine
448
Sanitetski Organizacijskog odelen j a Glavnog taba Slovenije 252,
339
Sanitetski taba Mornarice 315
Sanitetski Vrhovnog taba 223
224, 267, 561
Sanitetski 2. odelenja Glavnog taba Hrvatske 246, 338
Saobraajni Glavnog taba Vojvodine 448
Saobraajni Komande grada Skop1 ja 429
Saobraajni Korpusne vojne oblasti
11. korpusa 421
Sudski 2. odelenja Glavnog taba
Hrvatske 246, 338
Sudski taba Mornarice .314
Tehniki Glavnog taba Crne Gore
i Boke 338
Tehniki taba Mornarice 315
Tehniki Vrhovnog taba 223
224, 263264, 436, 507, 561
Tehniki 2. odelenja Glavnog taba
Hrvatske 246
Tehniki 2. odelenja Glavnog taba
Slovenije 252
Veterinarski Organizacijskog odelenja Glavnog taba Slovenije 339
Veterinarski Sanitetskog odelenja
Vrhovnog taba 433, 436
Vojnosudski Glavnog taba Hrvatske 338
Vojnosudski Glavnog taba Vojvodine 448
Vojnosudski Vrhovnog taba 233
234, 561
za minerstvo i zapreavanje taba
Mornarice 314315
za motorizaciju Operativnog odelenja Glavnog taba Slovenije 339
za naoruanje Glavnog taba Hrvatske 445
za naoruanje Organizacijskog odelenja Galvnog taba Slovenije
339'
za obalsku artiljeriju taba Mornarice 315
za organizaciju pozadine Organizacijskog odelenja Glavnog taba Slovenije 339
za oruarske jedinice 2. odelenja
Glavnog taba Slovenije 252
za otone partizanske odrede taba
Mornarice 315
za politiku propagandu Propagandnog odelenja Vrhovnog taba
461462

 za primorski saobraaj Komande

Splitskog vojnog podruja 313
za pomorski saobraaj Komande
Srednjodalmatinskog otonog vojnog podruja 313
za pomorski saobraaj taba Mornarice 315
za propagandu i statistiku Glavnog
taba Slovenije 252
za propagandu Organizacijskog odelenja Glavnog taba Slovenije 339
za spol j ne veze Propagandnog odelenja Vrhovnog taba 461462
za tampu Propogandnog odelenja
Vrhovnog taba 461462
za vazduhoplovstvo Vrhovnog taba 317, 562
za veze Galvnog taba Hrvatske
445
za veze Glavnog taba Vojvodine
448
za vezu Operativnog odelenja Glavnog taba Slovenije 339
za vezu taba Mornarice 314
za vezu taba 1. proleterskog korpusa 422
za vezu taba 11. korpusa 421
za veze 1. odelenja Glavnog taba
Slovenije 252
za vojne vlasti u pozadini Glavnog
taba Crne Gore i Boke 240
za vojne vlasti u pozadini Vrhovnog
taba 223224, 266, 273, 561
za vojne vlasti u pozadini 2. odelen j a Glavnog taba Hrvatske 246
za zatitu naroda Glavnog taba
Vojvodine 448
za zatitu naroda Vrhovnog taba
269, 567
2. opti Ekonomskog odelenja Vrhovnog taba 322
Operativne

zone

2. (Bitoljska) Makedonije 360,

362, 838 '
2. (gorenjska) Slovenije 250, 565,
659, 693, 832
2-ga Hrvatske 145146, 166, 173,
181, 226, 229, 245246, 251, 273, 291,
348, 351, 353354, 558, 619, 621, 828
ga Kosova i Metohije vidi Metohijska operativna zona
2-ga Makedonije 248, 292, 294, 340,
565, 653, 836
2. (notranjska) Slovenije 225, 229,
251, 561, 693, 727, 832 '
3. (alpska) Slovenije 168, 225, 229,
229300, 329, 339, 561, 567, 659,
731, 804, 832
3. (bregalniko-strumika) Makedonije 360, 571, 838
3-a Hrvatske 135, 147148, 170,
181, 199, 221, 226227, 229, 244245
246, 259, 273, 558, 563, 645, 681, 828
3-a Makedonije 249, 294295,310,
340, 565, 653, 655, 657, 836
4-ta Hrvatske 133, 148, 181, 210
211, 226, 229, 242, 273, 287, 289
290, 313, 317318, 320, 329, 340, 419,
558, 561, 830
4. (kievsko-debarska) Makedonije
360, 571, 840
4-ta Makedonije 249, 358, 360,653,
836
4. (tajerska) Slovenije 173, 225,
229, 250, 300301, 365366, 368, 396,
399, 413, 427, 450, 473, 479, 483, 524,
530, 532, 561, 732, 792, 834
5-ta Hrvatske 150151, 181, 226,
229, 242243, 558, 830
5-ta Makedonije 249, 254, 295, 566,
836
bugarske:
1. sofijska 358

NOVJ:
Bako-baranjska 380381, 679,
842
Banatska 679, 744, 842
Kosovska 304, 386, 840
Metohijska 304, 386, 840
Primorska Slovenije 225, 251, 298
299, 561, 727, 834
Sremska -380, 697, 743745, 840
1. (dolenjska ) Slovenije 225, 229,
251, 561, 661, 725, 727, 832
1-va Hrvatske 142143, 145, 164,
166, 170, 181, 221, 559, 693, 826
1-va Kosova vidi Kosovska operativna zona
1-va Makedonije 248, 259, 292, 294,
319, 340, 564, 653, 834
1. (Skopska) Makedonije 358,571,
838

Pukovi

NOVJ:
Protivavionski Vrhovnog taba
573, 764
Protivtenkovski Vrhovnog taba
764
za vezu Vrhovnog taba 509510,
574, 764
za vezu 4. armije 764
1. protivavionski Vrhovnog taba
426, 457, 513
1. vazduhoplovni 405
2. automobilski 429, 766
111. lovaki vazduhopovni 407,
766, 820
112. lovako vazduhoplovni 407,
499500, 766, 820

 113. lovako vazcluhoplovni 407,

500, 766, 820
354. vazduhoplovno lovaki 500
421. jurini vazduhoplovni 407,
766, 820
422. jurini vazduhoplovni 407,
499500, 766, 820
423. jurini vazduhoplovni 407,
500, 766, 820
554. vazduhoplovni jurini 500

za umetniku delatnost Kulturno-prosvetnog odseka Propagandnog

odelenja Vrhovnog taba 461,462
za opte obrazovanje Kulturno-prosvetnog odseka Propagandnog odelenja Vrhovnog taba 461462
za ratnu mornaricu taba 4. operativne zone Hrvatske 210 226
229, 561
za vezu taba 1. hrvatskog korpusa

savezniki:
281. britanski lovaki puk Balkanskog vazduhoplovstva 404406,
499, 501
82. sovjetski pav-puk 426
neprijateljski:
123. puk 27. peadijske divizije bugarskog 1. okupacionog korpusa
392
Rej oni NOVJ

Prvi Korduna 44
Drugi Korduna 44
Trei Korduna 44
etvrti Korduna 44
Sekcije NOVJ

Diverzantska Glavnog taba Hrvatske 167, 356

Geodetska Glavnog taba Slovenije 446
Geodetska Tehnikog odelenja Glavnog taba Slovenije 446
Graevinska (Ininjerijska) Tehnikog odseka Vrhovnog taba 263
Filmska Propagandnog odelenja Vrhovnog taba 461462
Fotografska Propagandnog odelen j a Vrhovnog taba 461462
Industrijska Tehnikog odseka Vrhovnog taba 263
Potansko-telegrafska Tehnikog odseka Vrhovnog taba 263264
Saobraajna Tehnikog odseka Vrhovnog taba 263
Veterinarska Sanitetskog odelenja
Glavnog taba Slovenije 446
Vojna nauna Glavnog taba Slovenije 339, 446
za analfabetske teajeve Kulturno-prosvetnog odseka Propagandnog
odelenja Vrhovnog taba 461, 462

Sektori NOVJ

Imotski 289
Juni Jadrana 542
Kninski 241. 289, 314, 567
Obalski .289
Obalski taba 4. operativne zone
Hrvatske 313
Operativni za Istru 497
Primorsko-goranski 313
Severni Jadrana 542
Sinj ski 289
Splitski Komande obalske artiljerije 318
Srednji Jadrana 542
ibenski 289
ibenski Komande obalske artiljerije 318
umberaki 709
umberako-pokupski 352
umberako-posavski 352, 717
1. pomorsko-obalski (1. obalski sektor) 402403
1. transki pomorsko-obalski 315
2. kvarnerski pomorsko-obalski
315
2. pomorsko-obalski 402403,496
3. pomorsko obalski 402, 496
3. vodiko-ibenski pomorsko-obalski 315
4. pomorsko-obalski 324, 402, 431
4. splitski pomorsko-obalski 315
5. peljeki pomorsko-obalski 315
5. pomorsko-obalski 326, 402403,
496
- 6. bokokotorski pomorsko-obalski
315 .
6. pomorsko-obalski 402403
Stanice

NOVJ

Hidroplanska 317
Mornarika Igrane 210
Mornarika Podgora 210
kole NOVJ
akademije:
Intendantska 449, 534, 575
Vojna 449, 530, 534, 573

kursevi:
Peadijski Prve oficirske kole Glavnog taba Hrvatske 534
kole:
Artiljerijska 449450, 534535
Artiljerijska oficirska Prve oficirske
kole Glavnog taba Hrvatske
449
Ininjerijska oficirska 449, 534
Oficirska Glavnog taba Hrvatske
184, 274275
Oficirska Glavnog taba Makedoni
je 535
Oficirska Glavnog taba Slovenije
326, 450, 535
Oficirska Glavnog taba Vojvodine
275, 326, 450, 534, 567
Oficirska (JA) 575
Oficirska Operativnog taba za Kosovo i Metohiju 535
Oficirska Vrhovnog taba 274,
325, 327, 436, 445, 449, 534, 566
Oficirska 1. proleterskog korpusa
450
Oficirska taba 2. udarnog korpusa
450
Oficirska 3. udarnog korpusa 450
Oficirska 3. armije 450, 534
Oficirska taba 5. korpusa 450
Oficirska taba 8. korpusa 450
Oficirska taba 11. korpusa 450
Oficirska taba 12. korpusa 450
Oficirska taba 13. korpusa 450
Oficirska taba 14. korpusa 450
Oficirska taba 15. korpusa 450
Oficirska taba 16. korpusa 450
Partizanska oficirska Glavnog taba
Hrvatske 227, 537
Peadijska oficirska 449, 534
Peadijska oficirska za komandire
vodova i eta i komandante bataljona 534
Pilotska za obuku omladinaca iz JA
535
Tenkovska 419, 450, 764
Vojna NOV i PO Slovenije 275,
326
Vojna taba 9. korpusa 450
Vojna NOV i POJ (kasnije Vojna
kola Vrhovnog taba) 184, 213,
227, 274, 327, 449, 560
za ininjerijske rukovodioce 449,
534, 576
za vezu 449, 534, 576
za vezu taba Mornarice 451
za vie komandante (i_tabnu slubu) 449, 530, 534
za vojne rukovodioce Glavnog taba Srbije 275

za vojne rukovodioce Operativnog

taba za Bosansku Krajinu 184,
554
Prva artiljerijska oficirska Glavnog
taba Hrvatske 275
Prva oficirska Glavnog taba Hrvatske 325, 449450, 534
Prva oficirska Glavnog taba Slovenije 253, 566
Prva vazduhoplovna 451, 535
Druga oficirska Generaltaba JA
534
Druga oficirska Glavnog taba Hrvatske 325, 450, 534
teajevi:
za rukovodioce brodova obalne plovidbe taba Mornarice 451
za strojare taba Mornarice 451
uilita:
Vazduhoplovno vojno 535
tabovi
NOVJ:
armija:
1. armije 422, 472, 474-477, 482,
499, 514', 530
2. armije 474477, 482, 499, 530
531, 576
3. armije 448, 474-477, 499, 519,
530, 765
4. armije 477, 478, 479, 483, 514
515, 530, 531, 765
bataljona:
Gerilskih odreda za Liku (vidi tab
gerilskih odreda za Liku) 43, 645
Gorenjskog partizanskog 39
Kamnikog partizanskog 39
Partizanskog Velebit" 623, 637,
639, 645
Slavonskog partizanskog 81, 99
1-vog Hercegovake brigade 51
1-vog Kragujevakog NOPO 94,
107
2-og Hercegovake brigade 51
2-og NOP odreda Korduna i Banije
97
brigada:
Bosansko-hercegovake 94, 97
za osloboene krajeve Bosne i Like
43

 Drvarske 79
Gardijske 530
Hercegovake (ustanike) 51, 84,
101
1. makedonske NOU 841
1. tenkovske 419
2. makedonske 836
_ 3. makedonske NOU 358, 839
4. makedonske 839
4. vojvoanske 303

divizija:
Italijanske partizanske Garibaldi''
311
Krajike 49, 83, 101, 556
1. proleterske 411
2. proleterske 283
3. udarne 284
5. divizije 291, 353
9. divizije 211, 242
11. vazduhoplovne 500
12-te 421
13-te 286, 718
14-te 729, 733
15-te 731
16-te 411
18-te 413
26-te 289, 316
27. (gorike) 659
_ 30-te 659
34-te 352
37-me 348
42-ge 358, 839
42. jurine vazduhoplovne 499
500
43-e 350, 715
50-te 363

diviziona:
Brdskog 3. divizije 261
Haubikog Vrhovnog taba 261

glavni:

JA za Hrvatsku 531532
JA za Makedoniju 531
JA za Sloveniju' 531532
JA za Srbiju 531
NOPO (NOP i DV, NOV i PO) Bosne i Hercegovine 8284, 99100,
130131, 134, 148, 173, 181, 226, 229,
239, 564, 603, 695
NOPO (NOV i PO) Crne Gore i Boke 7476, 98, 100, 131, 137139,
163, 173, 226, 240, 310, 329, 338339,
346, 445, 556, 558, 569, 611
NOPO (NOV i PO) Hrvatske 42,
7882, 99100, 142148, 150151,
166167, 173, 181, 184, 198, 206, 207,

225227, 229, 236, 241243, 245247,

251, 253, 263265, 269, 274275, 285
286, 290, 292, 313, 320323, 325,
327, 339, 348349, 351354, 356, 401,
406,413415,418421,427.429, 445
446, 449, 450, 461462, 471, 474479,
485, 492, 506, 514515, 518, 522, 528,
530531, 534, 556, 558, 567568, 574,
617, 629, 631, 641, 695, 697, 757, 769,
788, 790, 792, 826, 828, 830, 848, 850,
852, 854
NOPO Jugoslavije 2324, 31, 35,
42-43, 49, 5861, 6566, 9293, 97,
552, 554555, 557 (kasnije Vrhovni
tab)
NOV i PO Kosova i Metohije 173,
247, 257, 304, 383, 386, 445, 564, 572.
685, 687
NOPO (NOV i PO) Makedonije
173, 181, 226227, 229, 247250, 292,
294296, 319, 324, 338, 340, 357358,
361363, 365, 384, 393, 406, 410, 416
417, 422423, 426, 429, 431, 446, 473
476, 478, 485486, 521, 528531,
535, 559, 568, 687, 697, 72.1, 723, 739,
753, 755, 762763, 766767, 772773,
775, 810, 814, 816, 834, 836, 838, 840,
856, 858
NOPO (NOV i PO) Sandaka 74,
7677, 98, 100, 137138, 140, 173,
181, 226, 284285, 338339, 347, 447,
556, 609, 613, 691, 705
NOPO (NOV i PO) Slovenije (Glavno poveljstvo) 3839, 7778, 154
157, 173, 183, 199, 224226, 229,
250253, 264, 272, 275. 296301, 307,
320, 326, 331, 339, 365368, 392, 406,
413, 415, 417, 419, 421422, 429, 446
448, 450, 461462, 471, 474475, 477
479, 485, 487, 492, 518, 522, 528, 530
532, 535, 553, 558, 562563, 565
566, 574, 585, 659, 661, 663, 725, 727,
728, 734735, 769, 792, 794, 796, 804,
832, 834, 850, 854,
NOPO (NOV i PO) Srbije 2931,
60, 98, 100101, 199, 226227, 229,
232, 253,-255, 276, 301303, 369, 371,
374378, 385386, 392393, 397, 399,
406, 412, 423, 426. 436, 445, 448, 473
478, 485486, 509, 528531, 533,
555, 565566, 669, 673, 675, 677, 735,
737, 739, 741, 746, 772773, 782, 794,
796, 798, 812, 856
NOPO (NOV i PO) Vojvodine
173, 245, 256, 273, 275, 293, 303304,
326 379381, 404, 406, 448450, 476,
564565, 567, 679, 681, 794, 806, 816,
828, 840, 842, 856
Glavno poveljstvo slovenske partizanske vojske vidi Glavni tab
Slovenije
Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et otradov (Glavni tab
slovenakih partizanskih eta od-

reda) (Glavni tab NOPO Slovenije) 38, 99100, 177178, 552, 556,
562
grupe

odreda:

Dalmacije 241
Diverzantskih 356, 414
Istone 6. korpusa 524
Istarskih 524, 621
Junodalmatinskih 289, 619, 625
Junodalmatinskih otonih 631
Kordunakih 143, 631
Like 142, 145, 167
Makedonije 657
Primorsko-goranskih 243, 830
Severnodalmatinskih 289, 617
Srednjodalmatinskih 289, 651
Zapadne 10. korpusa 523
1-ve Slovenije 154, 663
2-ge Slovenije 354, 663, 665
3-e Slovenije 154, 663, 665
5-te Slovenije 663, 665, 693
korpusa:
Bregalnikog 364
Korpusa narodne odbrane Jugoslavije 474477
1. bosanskog 206, 221, 232, 281
1. hrvatskog 206, 263, 265, 826
1. proleterskog 321, 398, 411,
415, 422, 474, 478
2. hrvatskog (6. slavonskog korpusa) 245, 260, 292, 828
2. makedonskog 365
2. udarnog 173, 284, 308, 310311,
319, 328, 339, 346347, 405, 406, 445,
474475, 479, 529530, 569, 820

3-eg 328, 422, 433, 530

4-tog 414, 473, 479
5-og 328, 405406, 415, 419, 422,
450, 474475, 479, 530, 773
6-og 245, 421, 450, 479
7-og 298, 339, 415, 479, 483
8-og 290, 315, 318, 028, 340, 421,
450, 478, 830
9-og 300, 391, 403, 450, 479, 661,
832, 834
_ lo-tog 479, 524, 828
11-tog 421, 450, 473, 479, 514
12-og 411, 450, 476, 478
13-og 450
14-og 450, 478
15-og 423, 450, 472
16-og 364, 450
oblasni:
Oblasni vojni za Bosansku krajinu
49
Oblasni vojni za Hercegovinu 51

odreda
Dalmatinskodinarskih
(tab
za
Dalmaciju, Privremeni tab Dalmatinskog partizanskog odreda) 80
81, 90, 148
Durmitorskog gerilskog 36
Gerilskih Krupa i Sana 49
Gerilskih za Donji Lapac i okolinu
43
Gerilskog za kotar Korenicu i okolinu 43, 617, 619, 621, 623, 625, 627,
629, 635, 637, 641, 645, 647, 649, 651
Gerilskih za Liku (kasnije tab bataljona gerilskih odreda za Liku)
43 (vidi Privremeni glavnog taba
gerilskih odreda za Liku)
Gerilskih za Srb i okolinu 43
Gerilskih za srez Bosansko Grahovo i okolinu 48, 601
Hercegovakih partizanskih 101,
131
Hercegovakog partizanskog 84
Hrvatsko-slovenakog partizanskog
za Istru 286
NOPO Hrvatskog Zagorja 829
Junodalmatinskih otonih 635
Komskog 173
Komskog gerilskog 36
Kosovskog pozadinskog 162
Kozarakog 49
Lovenskog gerilskog 36
Majevikog partizanskog 130
Narodnooslobodilakih gerilskih za
Crnu Goru, Boku i Sandak (kasnije Glavnog taba NOPO za C m u
Goru i Boku) 36, 74, 98, 553, 555
556
NOP odreda Bosne i Hercegovine
(kasnije glavni tab NOPO Bosne i
Hercegovine) 553
NOP odreda Srbije (Kasnije Glavni
tab NOPO Srbije) 553
NOP odreda Srema 73, 98, 100,
161, 556, 679
NOP odreda Vojvodine 32, 72,
73, 98, 100, 552
NOP odreda za Kordun i Baniju
617
NOP odreda za Bosansku krajinu
556, 597
NOPO za Rumski srez 681
Partizanskih Dalmacije 148
Partizanskih za junu Baku 32
Posavskog 94
Primorsko-goranskog partizanskog
(ranije t a b za teritoriju Hrvatskog primoria i Gorskog kotara)
80, 146, 150
Partizanskog amarica" 94
ibensko-trogirskog 643
Valjevskog 29
Zapadnokorukog 300
Zetskog gerilskog 36

1. kordunakog 146
1. slavonskog 146
1. umadijskog 29
2. umadijskog 29
3-eg 3. operativne zone Hrvatske
161, 255
5-og krajikog 516
operativni:

Grupe korpusa (2, 3. i 5. korpus)

482, 483, 575
Grupe vazduhoplovnih divizija
499
Junomoravskih brigada 372
NOP odreda Hercegovine 131
132
NOV i PO Vojvodine 255256,
564
Partizansko-etniki 84
Sokih brigada 659, 733
za Baniju 853
Za Bosansku krajinu (ranije tab
za Bosansku krajinu) 101, 133
136, 166, 174, 176, 186, 201, 207 213,
229, 557, 597, 599, 691, 695
za Dalmaciju 242
za Hercegovinu 148, 163, 181, 557
za istonu Bosnu 130131, 181,
557, 603
za Istru 173, 286, 324, 339, 349
351, 567, 627, 639, 645, 715, 854
za Kosovo 564, 747
za Kosovo i Metohiju 257, 384
386, 415, 445, 450, 484486, 530, 532
533, 535, 572, 685, 687, 812, 818, 840
za Liku 173, 287288, 290, 339,
350351, 568, 639, 709, 712, 713, 715
717, 806
za Metohiju 564
za odbranu Hvara 627
za odbranu srednjih i junodalmatinskih otoka 316
za rukovoenje i koordinaciju dejstva junomoravskih, makedonskih
i kosovskih jedinica 295, 339,
358, 568, 747
za Sanak 241
za Slavoniju 244
za zapadnu Primorsku 659
za zapadnu Sloveniju 298299,
339, 567, 659, 733, 804, 834
2. junomoravske brigade i 1. junomoravskog odreda 302, 339, 569
6. i 11. brigade 4. operativne zone
Slovenije 483, 727, 733
operativnih zona:
Bako-baranjske 380, 381, 571,
679, 681, 683, 842
Banatske 380381, 571, 679, 681,
683, 842

Kosovske (za Kosovo) 257 687

840
Metohijsike (za Metohiju) 257
Primorske Slovenije 251 298
299, 563, 659, 661, 665, 834
Sremske 380, 571, 679, 743 74 s
840
1. (dolenjske) Slovenije 561 655
832
1-ve Hrvatske 142143, 164 166
559, 617, 631, 633, 697, 826
1-ve Makedonije 340, 564, 657 723
834
1. (skopske) Makedonije 358, 838
2. (Bitoljske) Makedonije 838
2. (gorenjske) Slovenije 250 565
832
-ge Hrvatske 145147, 245246
558, 629, 637, 649, 651, 697, 711, 713'
716, 804, 828829
2-ge Makedonije 250, 340, 565
653, 657, 721, 723, 836
2. (notranjske) Slovenije 561, 663
832
3. (alpske) Slovenije 168, 299
300, 561, 661, 663, 665, 731, 832
3. (bregalniko-strumike) Makedo.
nije 360, 838
3-e Hrvatske 147, 161, 226227,
245246, 558, 563, 643,, 681, 711, 828
3-e Makedonije 340, 565, 723, 836
4. (debarsko-kievake) Makedonije 360, 840
4-te Hrvatske 148149, 210211,
242, 289290, 313, 318, 329, 340, 558,
561, 623, 643, 645, 693, 697, 707, 830
4-te Makeodniije 249, 661, 723,
836
4. (tajerske) Slovenije 366, 450,
530, 561, 661, 663, 729, 733, 735, 834
5-te Hrvatske 150151, 243, 558,
641, 706707, 830
5-te Makedonije 249, 566, 836
pokrajinski:
NOPO Makedonije (ranije Pokrajinski vojni tab za Makedoniju)
101, 153, 181, 555, 559
Operativno za Gorenj sku 558
Operativni za Ljubljansku pokrajinu 558
Operativni za tajersku 558
Poveljstvo za tajersku 725
Vojni tab za Makedoniju 52,
85, 86, 100., 101, 555
za Gorenjsku 153
za Ljubljansku pokrajinu 154
za tajersku 154155

sektora:

Kninskog 241, 314, 633

Operativnog za Istru 524
za optinu Bruvno 43
umberakog 709
umberako-pokupskog 351352
umberako-posavskog 291, 352,
649, 651, 717
1. pomorsko-obalskog 402
2. kvarnerskog pomorsko-obalskog
315
2. pomorsko-obalskog 402, 403,
496
3. pomorsko-obalskog 402, 496
3. zadarsko-ibenskog pomorsko-obalskog 315
4. pomorsko-obalskog 402403
4. splitskog pomorsko-obaskog
315316
5. peljekog pomorsko-obalskog
315316
5. pomorsko-obalskog 326, 402,
496
6. pomorsko-obalskog 402
sreski:
Krupa i Sana 595, 601
za Bir 593, 595, 603, 605
vrhovni:
;NOPOJ (NOP i DVJ, NOV i POJ)
(ranije Glavni tab NOPOJ, kasnije
Generaltab JA) 5960, 6667,
6971, 7476, 78, 9293, 96100,
104106, 112,, 117, 119121, /123,
125130, 132134, 137, 140, 149, 163,
165166, 168175, 177179, 187
189, 197198, 201202, 204207, 221
213, 218, 221, 223, 225227, 229,
231233, 236242, 244245, 247,
250251, 253254, 256, 258, 263271,
273278, 282284, 289292, 296, 300
303, 308, 310, 311, 315, 317, 319,
321324, 327, 329331 333^335, 337
338, 343347, 350351, 353354,
356, 361364, 366, 368, 372374, 377,
379, 381, 383384, 386, 393395, 397
398, 404406, 408411, 413, 415,
417,420 , 423429, 431437, 440,
442446, 448449, 451, 453455
457, 461, 464, 469471, 474477;
484, 486487, 496, 498, 501, 507
514, 517518, 521522, 528534,
542543, 546547, 557568, 570
575, 584585, 609, 691, 693, 695,
699, 748749, 762765, 782, 784, 786,
788, 846, 848, 850, 852, 856, 858

ostali:

Artiljerije 9. korpusa 408

Baze NOVJ u Bariju 403, 530
Baze NOVJ u Italiji 436
Fronta 478
Generaltab JA (ranije Vrhovni
tab NOV i POJ) 66, 429, 444,
449450, 460, 470471, 478482, 484,
488489, 493, 498499 503, 505506,
510513, 515, 517519, 525, 527,
530535, 542, 547, 575576, 765,
782, 798
Grupe brigada 484
Grupe dopunskih brigada 529,
773,
Grupe vazduhoplovnih divizija
500, 530, 575
Ininjerije 507
Jugoslovanske mornarice 431,
497498, 519
June operativne grupe divizija
794, 798, 802, 812
Junomoravske zone 669
Kvarnerskog odreda mornarike peadije 403
Kvarnerskog pomorskog sastava
403
Mesni vojni za Prilep 5253
Mornarice 173, 314316, 326, 329,
402404, 423 428, 436, 451, 463, 496
498, 568
Narodne vojske J a n j a i Pliva 49
Narodnooslobodilake
mornarice
primorsko-goranskog sektora 313
Obalske komande 289, 313, 567
Operativne grupe brigada (Kosovo
i Metohija) 532533, 747
Operativne grupe divizije 786,
794, 796
Podtab Majevice 591
Privremene vrhovne komande nacionalnooslobodilakih trupa Crne
Gore, Boke i Sanaka 94, 106
Privremeni Dalmatinskog partizanskog odreda 80, 99
Privremeni glavni gerilskog odreda
za Liku 43
Privremeni glavni Kosova i Metohije 98, 181, 226227 229, 257, 560,
564, 687
Privremeni operativne (za Hercegovinu) 131132, 595
Rene flotile 498
Sarajevske oblasti 49, 89, 94,
101
Srpsko^sanaki 137, 139
Unske operativne grupe 244, 291,
711
Vazduhoplovstva 405407 , 423
424, 431, 436, 474477, 499500, 573
za Bosansku Krajinu (kasnije Operativni tab za Bosansku Krajinu)
S3, 100101

 za Dalmaciju (tab Dalmatinskodinarskih odreda) 99

za Sanak (kasnije Glavni tab
NOPO Sanaka) 98
Vojni Sarajevske oblasti 603
Vojni za Bosnu i Hercegovinu (kasnije Glavni tab NOPO Bosne i
Hercegovine) 50, 99, 553
za teritoriju Hrvatskog p r i m o r j a
i Gorskog kotara (kasnije tab
Primorsko-goranskog
partizanskog
odreda) 80
za Tuzlansku oblast 49, 199
1. vazduhoplovne baze 315
savezniki:
Glavni NOV i PO Albanije 383,
484
Vazduhoplovone grupe Vitruk"
499
Vrhovnog komandanta saveznikih
snaga za Sredozemlje 338
1. sofijske zone 358
3. ukrajinskog fronta 390, 406
za 5. i 6. diviziju NOV Albanije
484
17. sovjetske vazduhoplovne armije
499
281. puka (vinga) Balkanskog vazduhoplovstva RAF-a 404
Vodovi NOVJ
Bilogorski diverzantski 271
Konjiki Savinjskog partizanskog
odreda 168
Krndijski diverzantski 271
Minerski 150
Mornariki bataljona Vid Mahal j evi" 150
Pionirski Krajikog bataljona 1.
krajikog NOPO 166
Pionirski 1. proleterske brigade
166
Pionirski 3. sanake proleterske
brigade 166
Pionirski 5. crnogorske proleterske
brigade 166
Pionirski 5. kordunake brigade
166
Pratei Vrhovnog taba 92
Primorski 210
Tenkovski Grupe NOP odreda Like
167, 264, 826
Tenkovski Prateeg bataljona Glavnog taba Hrvatske 418
Tenkovski 2. krajikog NOPO
167
enski Pohorskog bataljona 177
1. partizanski (Hrvatsko zagorje)
146

1. tenkovski Caanskog NOPO

91
3-i 3. ete Prateeg bataljona Vrhovnog taba 264
Vojna podruja NOVJ

Banijsko 145, 165, 217, 353, 863

Belokranjsko 300, 368, 429, 865
Beogradsko 378, 866
Berovsko 364
Bihako 217, 221, 229, 353, 847
862

Bitoljsko 364, 865

Biokovsko 217, 225, 853
Biokovsko-neretvansko 356
Biransko 345, 862
Bjelovarsko 354, 864
Bosunsko 381, 864
Bridsko 864
Brodsko 355
Buzetsko 350351
Cerkniko 300
Cetinsko 290, 853
Cmotravsko 372, 736
aansko 377378, 867
Daruvarsko 355
Dolenjsko 301, 368, 390, 506
Drvarsko 165, 217, 220221, 238,
698, 847
Dubrovako 356
Durmitorsko 240, 284
Gatako 239
Goransko 351, 864
Gorenjsko 368, 865
Goriko 368, 865
Gornjosavinsko 368, 866
Grosupeljsko-stiko 300
Frukogorsko (Sremskomitrovako)
381
Idrijsko 301, 368, 855
Istarsko 368, 865
Jablaniko 377, 866
Jablaniko (Leskovako) 378
Jagodinsko 377378
Jajako 217, 229, 847, 862
Junodalmatinsko 356, 853, 864
Junodalmatinsko-otono 853
Kalniko 354, 829, 864
Kamniko-zasavsko 368, 866
Karlovako 353, 863
Kievsko 364, 865
Kljuko 847
Kljuokonmrkonjiko 217, 221, 229
Kninsko 290, 356, 853
Kobaridsko 368, 732, 865
Koevsko 300
Konjiko 239
Kordimako 145, 164, 217, 353
Koruko 368
Kosovskomitrovako 368, 867
Kozjansko 368, 866
Kragujevako 377378, 866

 Krajinsko 377
Kruevako 370, 377378, 866
Kumanovsko 364, 865
Kvarnersko 350, 351
Kvarnersko otono 864
Leskovako 302, 370
Liko 145, 164, 170, 217, 864
Levanjsko 165, 217, 225, 849
Majeviko 345, 862
Mladenovako 377
Moslavako 354, 829, 864
Mrkonji-gradsko 847
Negotinsko 377
Nevesinjsko 239
Niko 377378, 866
Notranjsko 368, 865
Novogradiko 355, 863
Novomesno 300301
Novosadsko 867
Ohridsko 865
Osjeko 355, 846
Otoko 853
Otoko-srednjedalmatinsko 290
Panevako 867
Papuko-kmdij sko 217, 226
Pazinsko 350, 351
Peko 386, 867
Petrovgradsko 867
Piratsko 377378, 866
Pljevaljsko 851
Podgrmeko 165, 217, 229, 47,
849
Pohorsko 368
Pomoravsko 377
Pomoravsko (Jagodinsko) 866
Poreko 864
Posavsko 354, 864
Posavsko (Zemunsko) 381
Posavsko-trebavsko 345, 862
Poarevako 377378, 866
Poeko 355, 864
Prekmursko 368, 491
Prijedorsko 862
Prilepsko 364, 865
Primorsko 351, 864
Primorsko-goransko 165, 217, 226
Pritinsko 386, 867
Prizrensko 386, 867
Prnjavorsko 862
Psunjsko 217, 226
Pulsko 351, 864
Ribniko 301
Ribniko-velikoloko 300
Rijeko 350351, 864
Romanijsko 345, 862
Rumsko B04
Savsko (abako) 378, 867
Severnodalmatinsko 290, 356, 853,
864
Skopsko 364, 865
Slatin sko 355, 864
Somborsko 867
Splitsko 165, 217, 225, 313, 356,
853, 863

Srednjedalmatinsko 864
Srednjedalmatinsko otono 356,
853
Sremsko 217
Srerciskomitrovako 304, 867
Strumiko 364365, 865
Subotiko 867
abako 377
ibensko 290
tipsko 364365, 865
Tetovsko 364, 865
Tolminsko 298, 301, 368, 732
Topliko 370, 377
Topliko (Prokupako) 378, 866
Turopol j sk o-poku p sko 353, 863
Tuzlansko 345, 862
Uroevako 386, 867
Uiko 377378, 867
Valjevsko 377378, 867
Veleko 364365, 865
Vinkovako 304
Vipavsko 368
Virovitiko 355, 864
Vranjsko 370, 372, 377378, 866
Zadarsko 290, 356, 853
Zagorsko 864
Zagrebako 354
Zajearsko 377378, 866
Zemunsko 867
umberako 243, 353, 829, 863
1. kordunako 353
1. liko 351
2. kordunako 353, 863
2. liko 351
1-vo Vojne oblasti 29. divizije
345, 862
2-go Vojne oblasti 29. divizije
345, 862
3-e Vojne oblasti 29. divizije
345, 862
Vojne misije

NOVJ:
Sanitetska u Bariju 445
Stalna pri Saveznikoj Vrhovnoj
komandi za Sredozemlje (u Kairu)
338, 444, 569
u SSSR (Moskvi) 444445
saveznike:
Amerika pri Vrhovnom tabu NOV
i POJ 445, 448
Anglo-amerike pri Vrhovnom tabu NOV i POJ 235, 338, 448, 566
Britanska pri Vrhovnom tabu NOV
i POJ 236, 302, 338, 445, 448, 500,
565
Sovjetska pri Vrhovnom tabu NOV
i p o j 444, 448, 486, 487, 569

Vojne komisije, komiteti i

rukovodstva

Vojne oblasti NOVJ

Bitoljska 364, 395, 865

Kosovsko-metohijska 525 532,
575, 867
Kragujevaka 378, 525527, 866
Ljubljanska armijska 527
Nika 378, 525526, 866
Novosadska armijska 527
Sarajevska armijska 527
Skopska 364, 395, 526527, 865
Sremska 381, 395, 525
tipska 395, 865
Valjevska 378, 525, 867
Zagrebaka 354 527, 864
Centralne Srbije 377, 395, 525
Istone Srbije 377378, 525
Vojvodine 381, 867
za Baku i Baranju 381, 525
za Banat 381, 525
Zapadne Srbije 377, 395, 525
1. skopsko-poloka korpusna 364
2. bitolj sko-debarska korpusna
364
3. bregalniko^strumika korpusna
364
2. korpusna 345, 347, 395, 863
864
3. korpusna 345, 395, 862
4. korpusna 353, 863
4. operativne zone Slovenije 368,
866
5. korpusa 395, 862
6. korpusa 355, 430, 864
7. korpusa 368, 395, 865
8. korpusa 356, 395, 429, 864
9. korpusa 368, 395, 865
10. korpusa (Zagrebaka) 354
11. korpusa 350, 351, 395, 421
13. korpusa 377378, 395, 525
14. korpusa 377, 395, 525
15. korpusa 525
29. divizije 345, 395, 525, 862 >
37. divizije 348, 395, 525, 863
Uprave

Artiljerijsko-raketnih
jedinica
579
Politika 429, 579
PVO 516
Sanitetska 579
kola i kurseva Mornarice NOVJ
451, 535
Vojna za Banat, Baku i Baranju
381382, 395, 533, 745
Vojna za Koisovo i Metohiju
532533, 575
za Vojvodinu 474477, 509, 528

vojne

komisije:

pri CK KPJ 14, 15

pri PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu 15
pri PK KPJ za Crnu Goru, Boku i
Sandak 15, 34, 552
pri PK KPJ za Makedoniju 15,
52
vojni

komiteti:

Bjelo Polje 37
Oblasni Bosanske krajine 15
pri CK KPJ 14, 551
pri CK KPS 38
pri Oblasnom komitetu KPJ za
Kosovo i Metohiju 33
pri PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu 552
pri PK KPJ za Srbiju 14
Vojnorevaluoionarm pri PK KPJ
za Crnu Goru Boku i Sandak
34
Vojnorevolucionarni za tajersku
15
za Kosovo i Metohiju 98, 100,
140, 553, 685, 687
vojna

rukovodstva:

Oblasno za Bosnu i Hercegovinu

48
Oblasno za tuzlansku oblast 15
Ustanove i organizacije

Komiteti KPJ
centralni:
Jugoslavije 1115, 17, 23, 27, 29,
34, 43, 48, 49 5254, 5760, 63, 65,
71, 73, 9-8, 100, 107108, 112, 119
121, 139, 142, 1531154, 157, 162, 173,
191, 192193, 197, 199200, 211212,
229, 233, 247, 253, 257 310, 393, 415,
424, 436, 444, 451, 458459, 463, 540,
542543, 551, 553, 555562, 569
571, 574
Hrvatske 4144, 46, 49, 55, 58,
60, 78, 79, 81, 99, 142 148, 151, 181,
458, 464, 554, 556, 564
Makedonije 247, 249, 292, 295,
357358 360, 563, 655
Slovenije 1516, 38, 39, 60, 77,
157, 251, 252, 275, 308, 451, 565

pokrajinski:
za Bosnu i Hercegovinu r 4749,
51, 82, 226, 522553
za Crnu Goru i Boku 37, 139,
226, 229, 240, 310
za Crnu Goru, Boku i Sandak
16, 34, 54, 87, 108, 552554
za Dalmaciju 45 79, 80, 99, 100,
148, 314
za Makedoniju 16, 5153, 60,
8586, 153, 247, 552
za Srbiju 29, 60, 151, 199, 253,
254, 255, 369, 372, 554, 566
za Vojvodinu 32, 7273, 98, 227,
229, 552, 564, 679, 681, 683
za Severnu Sloveniju 49, 552
za tajersku 366
oblasni:
za Hercegovinu 51
za Kosovo i Metohiju 14, 33, 100
162, 257258, 553, 557, 559
za Sandak 37, 76, 226, 229
okruni:

za
za
za
za
za
za
za
za
za

Baniju 80
aak 29
juni Banat 679
Karlovac 4344, 5354, 79
Liku 4243, 79
srednjedalmatinske otoke 314
Srem 73, 98, 161
Uice 29
Zajear 255

mesni:

Komiteti

SKOJ-a:

Centralni 109, 193, 460, 542, 553

554
ostale

organizacije:

Antifaistiki front ena (AF)

188, 200

Narodnooslofoodilaki-antifaistiki
front 27
Savez pionira 188, 200
Ujedinjeni savez antifaistike omladine Jugoslavije (USAOJ) 188,
200

Organi n a r o d n e vlasti

Antifaistiko vee narodnog osloboenja Jugoslavije (AVNOJ) 59,

98, 127, 188, 200, 232 237, 305, 308,
322, 332337, 360, '436, 453454,
464, 528, 568
Antifaistiko sobranje narodnog
osloboenja Makedonije (ASNOM)
360. 560
NOO za Kosovo i Metohiju 305
Gradski NOO Uice 89
Glavni NOO Vojvodine 533
Izvrni odbor AVNOJ-a 241
Izvrni odbor Osvobodilne fronte
253, 275, 297, 566
Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije (NKOJ) 59, 308, 337,
400, 436, 441, 444, 468, 528, 568, 571,
573574, 685
Oblasni NOO Hercegovine 345
Oblasni odbor JNOF-a Istre
350
Osvobodilna fronta 38, 40 41, 77,
154
Pokrajinski NOO Vojvodine 304
Predsednitvo
AVNOJ-a 233,
336337, 441443, 571
Privremena vlada DFJ 530, 575
Slovenski narodnoosvobodilni odbor 367
Slovenski narodnoosvobodilni svet
367
Sreski NOO Bijelo Polje 37
Velika antifaistika skuptina Srbije 442443 (
Vrhovni plenum Osvobodilne fronte 59
Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) 283
Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja Crne Gore i
Boke 284
Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja Hrvatske
246, 247
Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja Sandaka
385

Ostali p o j m o v i

Ameriko vojno
vazduhoplovstvo
500
Andrijevika operacija 346
Artiljerijska rezerva Vrhovnog taba 411
Banjaluka operacija 396
Batinska bitka 382
Beogradska operacija 205, 373,
376, 379, 410

 Bihaka operacija 183, 187, 189,

194
Bitka na Neretvi 205, 211 213,
216, 230231, 234, 239, 240, 241, 242,
260, 262263, 265266, 317, 452
Bitka na Sutjesci 213, 216 230,
231, 232, 237, 238241, 260,' 262,
265266, 282, 84, 317, 452, 546
Bugarska narodna armija 376,
396
Bugarska radnika partija (komunista) 15, 52, 151, 153, 393
Centralni Komitet Komunistike
partije Albanije 383
Crvena armija 311, 341342, 376,
381, 389, 396, 406, 412, 428, 454, 467,
488, 531, 547
Delegacija NOV i POJ u Bariju
306, 403
Delegacija NOV i POJ u junoj Italiji 314
Centralni komitet Bugarske radnike partije (komunista) 86, 153
etvrta neprijateljska ofanziva
227, 230, 232, 237, 244, 274, 562563
Direkcija rene plovidbe 498
Diverzantska operacija Retweek"
414
Druga neprijateljska ofanziva
125, 128, 185
Drvarska operacija 342
Durmitorska operacija 346
Februarski pohod 357, 392
Glavni sanitet Glavnog taba Hrvatske 338
Hrvatska seljaka stranka (HSS)
144, 198
Italijanska Roka ofanziva 199
Karlovaka operacija 203
Kninska operacija 289290, 296,
412
Kobaridska republika" 298
Kominterna 24, 59
Komitet nacionalnog osloboenja
severne Italije 822
Kosovska operacija 372
KPSS 24
Kraljevska Jugoslovenska mornarica 210
Kraljevsko britansko ratno vazduhoplovstvo (RAF) 404, 500502,
Kvarnerski pomorski sastav 403,
431, 497
Liko-primorska operacija 538
Logor" kare 646
Maekova zatita 16
Mornarica NDH 210
Mornarica NOVJ 210 279, 288,
290, 313314, 318, 324, 326, 342, 356,
394, 402403, 428, 431, 451, 470, 497
- 4 9 8 , 542, 546, 547, 568, 575
Mostarska operacija 289290,
395396, 505, 507

Narodna milicija 37, 402, 677

Narodna zatita (Slovenija) 77
78, 154155, 556
Nezavisna Drava Hrvatska (NDH)
12, 18, 23, 32, 89, 146, 188, 419
Nika operacija 372375
NOV Albanije 383, 396, 467, 484,
487, 539, 685
Odelenje za zatitu naroda (OZN-a)
367, 401, 434, 436, 441, 474, 476,
489, 493, 570
Nemaka Romefova ofanziva 299,
310
Nemako-bugarsko-etnika
operacija u Junoj Srbiji 185
Nemaka-ustaka ofanziva na Kozari 185
Operacija Albia" 185
Operacija Primavera" (Prolee")
135, 185
Operacija Schwarc" 231
Operativno partijsko rukovodstvo
CK KPH 41, 60, 78, 80, 99, 554
Operativno partijsko rukovodstvo
Okrunog komiteta KPH za Karlovac 79
Organizacioni sekretarijat CK KPJ
za neosloboene krajeve 98, 146,
178, 556
Partizanska straa Bistrica na Rou 775
Partizanski zakon 3839, 61,
9394, 96, 553
Peta neprijateljska ofanziva 230,
232, 564
Plan Akse" (Achse) 279
Politbiro CK KPJ 2325, 29, 39,
42, 47, 65, 70, 119, 178, 552, 556
Poljski konzulat 388
Pomorska kontrola 401
Poverenitvo za verske
poslove
Glavnog taba Makedonije 338
Poverenitvo CK KPH za severnu
Hrvatsku 79, 99, 246
Poverenitvo CK KPH za Zagrebaku oblast 145
Poverenitvo CK KPH za oblasti
severno od Save 100
Protivavionska odbrana Beograda
513514
Prva neprijateljska ofanziva 555
Radio-stanica CK KPJ 92
Rijeko-treanska operacija 307,
473
Sarajevska operacija t 203 , 396,
482483, 575
Savetovanje u Stolicama 23, 28,
33, 3638, 41-42, 4648, 5153 57,
59, 60, 63, 65, 6870, 7274, 7677,
7981, 8286, 92, 9798, 106, 108,
110111, 113, 137, 545, 555

Splitska operacija 290

Sremski front 203, 205, 361362,
372, 387, 391, 395, 397 404, 412, 425,
427, 471472, 482, 486, 488, 495, 499,
503504, 508, 520, 538, 575576
Srpska dravna straa 158, 371
Straa pri Glavnom tabu NOPOJ
92
ibenska operacija 290
,,Titova drava" 188
Topliko-jablanika operacija 374
Trea neprijateljska ofanziva
128, 132, 139, 185, 558

Trojni p a k t 342, 551

Uika repubilka 31, 70
Varnostno-obveevalna sluba (Sluba obavetavanja i bezbednosti)
77, 367, 400401, 554
Verski referent (NOV i PO Slovenije) 253
Vazduhoplovstvo NOVJ 316, 318,
394, 404, 407 417. 423424, 505506,
546
Vojska dravne varnosti 367368
401, 768, 796
Zlatarska gerila 241

SADRAJ'
UVOD

_ _ _

11

Glava prva
PARTIZANSKI ODREDI OSNOVNI OBLIK VOJNE ORGANIZACIJE U
POETNOJ ETAPI NARODNOOSLOBODILAKOG POKRETA
Prvi deo
RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP DO SAVETOVANJA U STOLICAMA
Poetak oruane borbe
Opredeljemje na partizanski rat

Partizanski odredi osnovni oblik oruanih snaga u poetnoj
etapi NOP-a
_ _ _
Stvaranje i razvoj ustanikih jedinica u zemljama i pokrajinama
Jugoslavije (juli septembar 1941)
Srbija
__ _ _ _ _ _
Vojvodina
Kosovo
Crna Gora i Sandak

Slovenija

Hrvatska
Bosna i Hercegovina

Makedonija
Taktika, naoruanje i oprema partizanskih odreda

Rukovoenje i komandovanje oruanim snagama do Savetovan j a u Stolicama

23
24
26
29
29
32
33
34
38
41
47
51
53
57

Drugi deo
SAVETOVANJE U STOLICAMA I RAZVOJ ORUANIH SNAGA DO
STVARANJA 1. PROLETERSKE NARODNOOSLOBODILAKE
UDARNE BRIGADE
Savetovanje u Stolicama i dalja izgradnja oruanih jedinica
Rad partijske organizacije i tabova na realizaciji odluka iz Stolica i osnovne karakteristike ustanikih snaga do f o r m i r a n j a 1.
proleterske brigade

Srbija

Vojvodina
Kosovo
Crna Gora i Sandak

63
69
68
72
73
74

Slovenija
Hrvatska
Bosna i Hercegovina
Makedonija
Poeci stvaranja jedinica i organa vojnopozadinske vlasti
Nastajanje rodova i slubi

Promene u rukovoenju i komandovanju u jesen 1941.
Osnove ratne vetine u ustanikoj 1941. godini
Poetni oblici obuke stareina i boraca
Politiki organi i organizacije KPJ i SKOJ-a u oruanim formacijama
Oruane snage NOP-a na kraju 1941.

77
78
82
85
87
90
97
101
106
107
110

Glava druga
RAZVOJ ORUANIH SNAGA DO FORMIRANJA
NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
Formiranje operativnih pokretnih jedinica
Osnivanje 1. proleterske narodnooslobodilake udarne brigade
Organizacijsko-formacijske karakteristike brigada. Statut proleterskih narodnooslobodilakih udarnih brigada
Stvaranje narodnooslobodilake Dobrovoljake vojske Jugoslavije

Nastajanje i razvoj oslobodilakih jedinica u 1942. godini
Bosna i Hercegovina

Crna Gara i Sandak

Hrvatska
Makedonija
Slovenija

Srbija
_ _ _ _
Vojvodina
Kosovo
Organi i jedinice vojnopozadinskih vlasti u 1942. godini
Razvoj rodova i slubi

Karakteristike razvoja oruanih snaga u 1942. godini do formiranja Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
Rukovoenje i komandovanje u 1942. godini
kole i kursevi

Osnove ratne vetine
Politiki organi, organizacije KPJ i SKOJ-a u oruanim snagama

117
118
121
125
128
129
137
142
151
154
158
160
162
162
165
174
173
183
185
191

Glava trea
STVARANJE I RAZVOJ NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE
JUGOSLAVIJE
Prvi deo
STVARANJE NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
Situacija na jugoslovenskom ratitu k r a j e m 1942. godine
Formiranje prvih divizija i korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
.
Organizacija, formacija i namena divizija i korpusa. Divizije
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
Korpusi Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
Rukovoenje i komandovanje NOV i POJ k r a j e m 1942. i poetkom 1943. godine
_ _ _ _ _

197
201
217
219
223

Drugi deo
RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP-a OD POETKA 1943.
DO KAPITULACIJE FAISTIKE ITALIJE
Karakteristike situacije na jugoslovenskom ratitu u prvoj
lovini 1943.
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Rad Vrhovnog taba NOV i POJ
_ _ _ _ _ _
Razvoj NOV i POJ u pojedinim zemljama i pokrajinama
goslavije do kapitulacije Italije
Bosna i Hercegovina

Crna Gora i Sandak
:
Hrvatska _ _ _ _
Makedonija
Slovenija
Srbija
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Vojvodina
Kosovo

Prve jedinice jugoslovenskih narodnosti
Jedinice rodova i slubi
Diverzantske jedinice
Organi i jedinice vojnopozadinske vlasti
Vojne kole

Karakteristike oruanih snaga

po_
_
Ju

230
232
237
237
240
241
247
296
253
255
257
258
260
271
273
274
276

Trei deo
RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP-a OD KAPITULACIJE ITALIJE
DO KRAJA 1943. GODINE
Situacija na jugoslovenskom ratitu i razvoj NOV i POJ
ljama i pokrajinama Jugoslavije
Bosna i Hercegovina

Crna Gora i Sandak

Hrvatska
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Makedonija
Slovenija

Srbija
_ _ _ _ _ _
Vojvodina
Kosovo _ _ _ _ _ _
Prekomorske brigade
Prve jedinice stranih dravljana u sastavu NOVJ
Stvaranje Mornarice i Vazduhoplovstva NOVJ
Mornarica NOVJ
Vazduhoplovstvo NOVJ
Rodovi i slube

kole i kursevi

Neke karakteristike korpusa, divizija i brigada.
Rukovoenje i komandovanje

u zem


_ _
;



_ _

280
281
283
285
292
296
301
303
304
306
308
312
313
316
318
325
327
333

etvrti deo
RAZVOJ ORUANIH SNAGA NOP-a U 1944. GODINI
Situacija na jugoslovenskom ratitu i razvoj NOV i POJ u zemljama i pokrajinama Jugoslavije
Bosna i Hercegovina

Crna Gora i Sandak
Hrvatska _ __ _
Makedonija
Slovenija .
Srbija
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Vojvodina
Kosovo

341
342
345
348
357
365
369
378
383

Jedinice jugoslovenskih narodnosti

Jedinice stranih dravljana u sastavu NOVJ

Organizacijisko-formaoijske pramene u NOV i POJ
Pramene u vojnoj organizaciji i nameni korpusa NOVJ
Formiranje armijskih i operativnih grupa

Promene, sastiav i namena divizija NOVJ
Korpus narodne odbrane Jugoslavije
Vidovi oruanih snaga

Mornarica NOVJ

Vazduhoplovstvo NOVJ
Jedinice rodova i slubi

Rukovoenje i komandovanje
kole i kursevi

Neke karakteristike ratne vetine
Politiki organi, organizacije KPJ i SKOJ-a

386
389
393
394
397
398
400
402
402
404
407
436
449
452
458

Vojno-politika situacija poetkom 1945.

Reorganizacija Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije stvar a n j e Jugoslovenske armije
Ukidanje korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
Privremeni operativni sastavi
Mesto i uloga divizije u sastavu armije
Nova brigadna formacija
Jedinice stranih dravljana u sastavu NOVJ JA
Vidovi oruanih snaga

Jugoslovenska mornarica

Vazduhoplovstvo Jugoslovenske armije

Rodovi i slube
Partizanski odredi u zavrnici rata
Jedinice i ustanove vajnopozadinskih vlasti
Popuna jedinica Jugoslovenske armije u dopunske jedinice
Rukovoenje i komandovanje
-
kole i kursevi

Ratna vetina Jugoslovenske armije u zavrnom periodu rata
Politiki organi i organizacije KPJ i SKOJ-a u Jugoslovenskoj
armiji

467

Glava etvrta
STVARANJE I RAZVOJ JUGOSLOVENSKE ARMIJE
ZAVRNA ETAPA U RAZVOJU ORUANIH SNAGA
NARODNOOSLOBODILACKOG POKRETA

468
478
482
483
490
494
496
496
499
501
522
524
527
530
533
535
540

HRONOLOGIJA STVARANJA I RAZVOJA ORUANIH SNAGA NOP-a

19411945.

(vaniji

IZVORI

LITERATURA

SKRAENICE

dogaaji)
_

579

587

TABELARNIM

PREGLEDIMA

PREGLEDI
1. Pregled nairodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije
19411945. godine
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
2. Pregled brigada Narodnooslobodilake vojske Jugoslavijel9411945.
3. Pregled divizija Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije 19421945.
4. Pregled operativnih zona Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije
19421945. godine
5. Pregled korpusa Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije 19421945.
6. Pregled teritorijalnih organa vojnopozadinske vlasti Jugoslovenske
armije, aprilmaj 1945. godine
SKRAENICE
REGISTAR

__

_
_

_
_

_
_

551

589
689
781
825
845
861

869

871

ISPRAVKE
Str. 100. Na shemi rukovoenja i komandovanja G Crne Gore stoji samostalni
partizanski" a treba samostalni partizanski bataljoni".
Str. 182. Na shemi rukovoenja i komandovanja G NOP i DV Bosne i Hercegovine stoji 7. krajika NOU brigada" a treba 1. krajika NOU brigada".
Str. 223. Na shemi, naslova stoji: Vrhovni tab Narodnooslobodilaka vojska i"
a treba Vrhovni tab Narodnooslobodilake vojske i"
Str. 229. Na shemi rukovoenja i komandovanja k r a j e m 1942. godine 1.'bosanski
korpus je povezan samo sa Glavnim tabom Bosne i Hercegovine a treba
da bude povezan i sa Vrhovnim tabom NOV i POJ. U naslovu je okrenuta
1943. godina.
Str. 234. Podnaslov, u 19 redu odozgo, trebao je biti napisan sa kurzivom.
Str. 288. U fusnoti 115, u prvom redu stoji 2. otona" a treba 2. otoka".
Str. 328. U 6 redu priloga pie ceneral" a treba general".
Str. 337. U prvom redu teksta ispod odluke AVNOJ-a stoji Odluka br. 4" a treba
Odluka br. 7".
Str. 350. U fusnoti 180, u drugom redu pie Antia" a treba Ania". Isto vai i za
12 red odozgo na str. 873.
Str. 385. Ispod fotokopije dokumenta pie operativnoog" a treba Operativnog".
Str. 405. U fusnoti 266 pie aerodrumima" a treba aerodromima".
Str. 412. U fusnoti 284 pie radne baterije" a treba radne bataljone".
Str. 464. Drugi red odozdo pie osoloboenju" a treba osloboenju".
Str. 480. U fusnoti 15, drugi red pie rana" a treba dana".
Str. 488. U 4 redu odozgo pie mounosti" a treba mogunosti".
Str. 493. U sedmom redu pie vanrednih" a treba vatrenih".
Str. 496. U 12 redu odozgo pie NOV i PO/JA/", a treba NOV i POJ/JA/".
Str. 502. U naslovu pregleda pie vazduhoplovstva/JA/" a treba vazduhoplovstva
NOVJ/JA/".
Str. 529 U etvrtom redu odozdo pie kod jedanaeste divizije" a treba kad jedanaest divizija".
Str. 544. Ispod slike 3 stoji koordinacija dejstva u Maarskoj, Italiji i Jugoslaviji", a treba koordinacija borbenih dejstava u Maarskoj i Jugoslaviji".
Str. 599. U estom redu odozdo pie uradni" a treba udarni".
Str. 601. U 15 redu odozdo stoji operativnia" a treba operativna".
Str. 627. U 13 redu odozgo stoji 1941" a treba 1944.".
Str. 715. U 8 redu odozdo stoji 27. divizija" a treba 26. divizija".
Str. 768. U drugom redu odozdo isputeno je u zagradi (3. hercegovaka brigada
NO).
Str. 825. U drugom redu naslova pie norodnooslobodilake" a treba narodnooslobodilake".
Str. 831. U 4 redu odozgo stoji Vojin irojevi" a treba Vojin Zirojevi".
Str. 864. U prvom vertikalnom redu pie 2. korpusa" a treba 11. korpusa,,.
Str. 864. U estom redu odozgo pie bridskog" a treba brdskog",
Str. 872. U devetom redu odozgo pie Padovan' a treba Padoan".

Tehniki urednik
Nikola Savi

Slavko

Lektor
Kolorogi, prof.

Korektor
Stanislava
Bjeleti
Registar
Ivan Flegar, kapetan I klase
Omot i korice
Nenad Pani, dipl. dizajner
tampanje zavreno novembra 1982.
GRO Kultura", OOUR Slobodan Jovi" Stojana Protia