JU UNIVERZITET U TUZLI

MAINSKI FAKULTET

Damir Muminovi

GRAFIKI RAD
Tehnologija Plastinosti II
Tema: Duboko izvlaenje

Jun, 2010. Godina

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

SADRAJ

1. UVOD
2. ODREIVANJE DIMENZIJA PLATINE
3. DEFORMACIJE PRI DUBOKOM IZVLAENJU
4. ODREIVANJE BROJA OPERACIJA IZVLAENJA
5. PRORAUN I KONSTRUKCIJA ALATA
5.1. Prstenovi za izvklaenje
5.2. Zazor i tolerancija izrade alata
5.3. Dra lima
5.4. Sila izvlaenja
6. TIPOVI ALATA ZA DUBOKO IZVLAENJE
7. PRORAUNI
8. LITERATURA
9. PRILOZI
9.1. Popis slika
9.2. Popis tabela
9.3. Skraenice

''Duboko izvlaenje''

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

1. UVOD
Duboko izvlaenje takoe spada u obradu metala plastinom deformacijom. Obrada se
obino vri u hladnom stanju, a u posebnim sluajevima i u vruem stanju.
Maine za duboko izvlaenje su prese ( krivajne ili hidraulike).

Slika 01. ema dubokog izvlaenja.

Za duboko izvlaenje materijal ima poetni oblik ravne ploe koja se naziva platina i moe
imati oblik kruga, kvadrata, pravougaonika, elipse i sl.. Iz ovih ravnih ploa se, procesom
dubokog izvlaenja, dobivaju posude sa zatvorenim dnom, za razliku od izvlaenja kod kojeg se
iz ipkastog materijala redukcijom prenika dobiva kao proizvod ica.
Dva osnovna naina dubokog izvlaenja su:
1) Duboko izvlaenje sa promjenom debljine zida
2) Duboko izvlaenje bez promjene debljine zida

Osnovni elementi dubokog izvlaenja su:

1) Izvlaka
2) Prsten za izvlaenje

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Oblik i dimenzije izvlakaa i prstena za izvlaenje moraju odgovarati obliku i dimenzijama

gotovog komada. Tabla lima koja slui kao polazni komad za obradu dubokim izvlaenjem naziva
se platina.

Slika 02. ema dubokog izvlaenja

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

2. ODREIVANJE DIMENZIJA PLATINE

Kod odreivanja dimenzija platine polazi se od uslova da je zapremina platine jednaka
zapremini gotovog komada. Prenik platine odreuje se na osnovu izraza:
n0

D 8 li n [mm]
i 1

Slika 03. ema dimenzije platine za rotaciona tijela.

d s

r1 = 2 2

dat je vanjski prenik

d s

r1 = 2 2

dat je unutranji prenik

1
R
( 2 R )
2 (R=r+S)
l2 = 4
d
R
l3 = 2

dat je vanjski prenik

d
r
l3 = 2

dat je unutranji prenik

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

3. DEFORMACIJE PRI DUBOKOM IZVLAENJU

Kod obrade dubokim izvlaenjem veliina deformacije moe se izraziti preko odnosa
izvlaenja m. Odnos izvlaenja predstavlja odnos izmeu prenika posude u datoj operaciji
izvlaenja i prenika posude u prethodnoj operaciji izvlaenja.

d1
D

za I operaciju, gdje je d1 prenik posude nakon prvog izvlaenja

m2

d2
d1 , gdje je d2 prenik posude nakon druge operacije izvlaenja

m1

dn
dn 1 za ostale operacije izvlaenja

gdje su:
dn-n-ti prenik posude
dn-1-(n-1)-vi prenik posude
Prema tome, bilo koji odnos izvlaenja moe se pisati:

mi

di
di 1 gdje i ide od 1 do n

Pri izvlaenju kvadratnih posuda stranica a iz platine u obliku kruga prenika D, odnos
izvlaenja se odreuje po obrascu:

4a
a
1,27
D
mkv = D
Pri izvlaenju pravouglih posuda dimenzija a x b iz elipsatih (ovalnih) platina dimenzija La
x Lb, odnos izvlaenja se odreuje po obrascu:

2(a b)
ab
1,27
La Lb
La Lb

2
mp =
Obrasci za mkv i mp izvedeni su na osnovu:

d1 d1
dn
dn

m1= D D ; mn = dn 1 dn 1
Veliina stepena izvlaenja zavisi od vrste materijala i relativne debljine lima:

S
100%
sr = D

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

4. ODREIVANJE BROJA OPERACIJA IZVLAENJA

Prema veliini deformacije koja se mora izvriti u procesu izrade neke posude,
odreujemo potreban operacija izvlaenja. Zapravo to je vei odnos prenika platine D prema
preniku gotovog komada Dn (slika 04.), to e biti i potrebno vie operacija. Broj operacija
izvlaenja n odreuje se na osnovu prenika komada za n-tu operaciju, tj.
dn = mm * dn-1
jer je odnos izvlaenja mn za n-tu operaciju dat obrascem:

dn
mn = dn 1
Zavisno od dimenzija i oblika gotovog komada proces izvlaenja moe se izvriti u jednoj
ili vie operacija dubokog izvlaenja. Potreban broj operacija dubokog izvlaenja rauna se na
slijedei nain:

n=

log dn log m1D

log msr

dn - prenik posude u posljednjoj operaciji izvlaenja

nsr - srednji odnos izvlaenja i rauna se:

m2 m3 ... mn 1 mn
n 1
nsr =
tada se prenik za n-tu operaciju moe pisati:
dn = msrn-1 m1 D

Slika 04. ema prikaza broja operacije izvlaenja.

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

5. PRORAUN I KONSTRUKCIJA ALATA

5.1. Prstenovi za izvklaenje
Profil prstena za izvlaenje je veoma vaan i bitno utie na kvalitet izvuenog komada,
stepen deformacije kao i veliinu sile. U alatima za duboko izvlaenje danas se upotrebljavaju tri
razliite vrste profila prstena za izvlaenje i to:
- Profil sa radijusom (sl.)
- Prolfil sa konusom (sl.)
- Profil sa traktrix krivom (sl.)

Slika 05. ema prstenova za izvlaenje.

Prsten sa radijusom rM najee se upotrebljava za I operaciju izvlaenja bez promjene

debljine materijala, sa ili bez draa. Moe se koristiti i za slijedee operacije izvlaenja bez
promjene debljine zida lima, kada se radi bez draa lima, dok za slijedee operacije izvlaenja
sa draem lima bolji kvalitet lima daje prsten za izvlaenje sa konusnim limom. Prsten sa
konusnim profilom najee se primjenjuje za druge i ostale operacije izvlaenja sa ili bez
promjene debljine zida. Sa traktrix krivom daje najoptimalniji odnos izvlaenja, pogotovo kod
debljih limova. Posebnu primjenu ima kada se u I operaciji izvlaenja vri deformacija.
Radijus prstena rM za I operaciju moe se odrediti po obrascu:
rM1 =

0,8 ( D d1) S

gdje su:
D - prenik platine
d1 - unutranji prenik komada nakon I operacije ili prenik izvlakaa
S - debljina lima

Radijus prstena za II peraciju je:

rM2 =

0,8 (d1 d 2) S

rMn =

0,8 (dn 1 dn) S

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Radijusi zaobljenja ploa za izvlaenje pravougaonih i ostalih nerotacionih tijela, raunaju

po obrascu:
- Za stranicu duine a
rMa = 0,03550 2( La a ) S
- Za stranicu duine b
rMb = 0,03550 2( Lb b) S

- Za prelazni radijus u uglu re

rMe = 2,5 rMa

5.2. Zazor i tolerancija izrade alata

Izmeu prstena za izvlaenje prenika dM i izvlakaa prenika dS, mora postojati odreena
ravnomjerna zranost f ( slika 06.):

Slika 06. ema zazora i tolerancije izrade alata.

Dvostruka vrijednost zranosti f naziva se zazor, i oznaava se sa z, pa je:

z = 2f = dM - dS
Veliina zranosti f odreuje se prema obrascu:
f = s c 10 s [mm
gdje su:
f - zranost
s - debljina lima
c - koeficijent koji zavisi od vrste materijala

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Suvie male vrijednosti zranosti f dovode do trganja komada pri dubokom izvlaenju, kao i
poveanje potrebne sile izvlaenja dok s druge strane vea zranost uzrokuje guvanje lima.Na
osnovu odreene vrijednosti zracnosti f,odnosno zazora z,vri se dimenzionisanje alata i to u
zavisnosti od toga da li je potrebno izvui komad sa tanim vanjskim, ili sa tanim unutrasnjim
dimenzijama,pa postoje dva zasebna prorauna dimanzija alata za izvlaenja.
a) Tolerisan je vanjski prenik komada:
Tolerancije s vanjskim prenikom komada je prikazana na slici 07.

Slika 07. ema prikaza izrade tolerancija.

U ovom sluaju prenik prstena se uzima jednak najmanjem preniku predmeta tj. dv- ,a
prenik izvlakaa je za iznos veliine zazora manji od prenika prstena:
dM = dv-
ds = dM z = dv -

-z

Prsten i izvlaka imaju dozvoljenu izradn u toleranciju + m i - s , koji se bira u zavisnosti od

nazivnog prenika i debljine lima koji se izvlai a podaci su u tabeli 49.
Najvea dimenzija prstena za izvlaenje je :
dMmax = dM +

m = dv - + m

Najmanja imenzija izvlakaa:

dsmin = ds -

s = dv - - z - s

gdje su:
dM nazivni prenik prstena za izvlaenje
ds nazivni prenik izvlakaa

M , s - izradne tolerancije prstena izvlakaa

dv nazivni vanjski prenik predmeta

- izradna tolerancija predmeta

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

b) Tolerisan je unutranji prenik komada

U ovom sluaju prenik izvlakaa se uzima jednak najmanjem preniku komada, a prenik
prstena je za iznos veliine zazora vei od prenika izvlakaa:
ds = dn
dM = ds + z = dn + z
Najvei prenik prstena za izvlaenje je:
dMmax = dM +

m = dn + z + m

Najmanji prenik izvlakaa je:

dsmin = ds -

s = dn - s

gdje je:
dn - nazivni unutranji prenik predmeta
Radijus zaobljenja izvlakaa odreuje se prema obrascu:
rsi =

d1 di 1
( za i-tu operaciju )
2

gdje je i = 1...n posmatrana operacija izvlaenja.

5.3. Dra lima

Dra lima djeluje na povrinu lima koji se izvlai odreenim pritiskom i time sprijeava
obrazovanje nabora. Pritisak draa pd mora biti dovoljno visok da sprijei stvaranje nabora, ali
se mora paziti da taj pritisak ne bude prevelik jer u tom sluaju moe doi do trganja komada.
Uslov neophodnosti upotrebe draa lima zavisi od relativne debljine lima sr i odnosa izvlaenja
m.

Slika 08. ema draa lima. a) Dra za operaciju, b) Dra za slijedee operacije.

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Zato se moe rei da se komadi mgu izvlaiti bez draa lima ako su ispunjeni uslovi:
a) za I operaciju izvlaenja cilindrinih komada:
sr =

s
d1
100 2% i m1 =
0,6
d
d

b) za slijedee operacije izvlaenja cilindrinih komada:

sri =

s
di
100 1,5% i m1 =
0,8
di 1
di 1

c) za izvlaenje polusfere sa radijusom R:

sr =

s
100 3%
d

gdje su:
D - prenik platine
s - debljina materijala
d1 - prenik komada nakon I operacije izvlaenja
di - prenik komada nakon i te operacije izvlaenja
di-1 - prtenik komada nakon ( i-1 )-ve operacije izvlaenja
Povrinski pritisak draa lima za I operaciju izvlaenja odreuje se prema obrascu:
3
D
d1

1
pd1 = (0,2 0,3)
m
200 s
d1

Poto je prema slici 7.11 povrina na koju djeluje pritisak draa:

a1 =

d 2 (dm1 2rm1)
2

gdje su:
dm1 - prenik prstena prve operacije izvlaenja
rm1 - radijus prstena
Slino se odreuje pritisak draa lima za slijedee operacije izvlaenja (slika 09.) po obrascu:

di 1 3
di
pdi = 0,2 0,3

m
di 200 s

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

5.4. Sila izvlaenja

Sila izvlaenja se rauna za svaku operaciju posebno.
a) Za izvlaenje cilindrinih posuda bez vijenca:
- za prvu operaciju izvlaenja

F1 = d1 s m k1 [N]

- za ostale operacije izvlaenja F = di s m k 2 [N]

b) Za izvlaenje niskih pravougaonih kutija
F = 2a 2b 1,72 ri s m k 3 [N]
c) Za izvlaenje visokih kvadratnih posuda:
- za prvu i naredne operacije

F = d1 s m k1 [N]

- za zadnju operaciju F = 4a 1,72 re s m k 4 [N]

d) Za izvlaenje visokih pravouglih posuda:

- za prvu i naredne operacije F = dsri s m k1 [N]
dsri srednji prenik radnog predmeta
k1 odreuje se prema tabeli 50, a koeficijent k2 se odreuje prema tabeli 51
k3 odreuje se prema tabeli 52, a koeficijent k4 prema tabeli 53

e) Za izvlaenje cilindrinih posuda sa redukcijom zida:

- za posljednju i prethodne operacije

F = dnsn 1 Sn k k 5 [N]

gdje su:
dn - prenik posude poslije n-te operacije
Sn-1 - debljina zida posude nakon ( n-1)-ve operacije
Sn - debljina zida nakon n-te operacije

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

6. TIPOVI ALATA ZA DUBOKO IZVLAENJE

U dananjoj industrijskoj proizvodnji najee se susreemo sa alatima za izradu posuda
bez promjene debljine zida, zatim sa promjenom zida sa presama prostog i dvostrukog dejstva
kao i sa raznim alatima za izradu predmeta posebnog oblika. Posmatraemo neke od pomenutih
tipova:
Na slici 09. prikazan je alat za prvo izvlaenje bez promjene materijala za presu prostog
dejstva. U donjem dijelu nalazi se izvlaka privren u donjoj ploi 11, koja je stezaima 12
vezana za sto prese. Izvlaka je kroz sredinu izbuen kako bi se omoguio prolaz zraka, u
protivnom dobila bi se posuda sa ispupenim dnom. Poetni materijal je privren na dra lima
3, koji je preko spojnica 4 i ploe 5 vezan sa klipom 7 zranog cilindra 6. Sila se moe ostvariti
oprugom, komprimiranim zrakom ilk kombinacijom ovih izvora energije. U povratnom hodu
pritiskivaa prese, dra lima 3 vri funkciju skidaa i skida komad sa izvlakaa 2. U gornjem
dijelu alata nalazi se prsten za izvlaenje 1, koji je pomou ploe i cilindrinog rukavca 16 spojen
sa pritiskivaem prese 17. U povratnom hodu pritiskivaa prese komad iz prstena se izbija
izbijaem 13. Sila izbijanja se prenosi preko motke izbijaa 14 sa letve 18, koja udara u
graninike 20 na kuitu prese.

Slika 09. ema alata za prvo izvlaenje bez promijene debljine

materijala za presu prostog dijelovanja.

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Sa slike 09. Brojevi oznaeni na crtei su:

1. Prste za izvlaenje, 2. Izvlaka, 3. Dra lima, 4. Spojnica draa, 5. Ploa draa, 6. Zrani
cilindar, 7. Klip, 8. Klipnjaa, 9. Nosa cilindra, 10. Sto prese, 11. Donja ploa, 12. Steza, 13.
Izbija, 14. Motka izbijaa, 15. Nosa prstena za izvlaenje, 16. Cilindrni rukavac, 17. Pritiskiva
prese, 18. Poprena letva za izbijanje, 19. Kuite prese, 20. Graninik izbijaa.
Kod ovakve prerade radi se o debljim materijalima te ne postoji opasnost od guvanja
lima pa su ovi alati jednostavnije konstrukcije. Gornji sklop alata (sl.7,16) sastoji se od izvlakaa 1
sa produnikom 7 koji se preko konusne navrtke 8 stee u gornji nosa alata 9. U donjem nosau
alata 10 smjeten je prsten za izvlaenje 2 i prsten za centriranje posude 4. Donji nosa alata je
sa stezaima spojen sa stolom prese. Za skidanje komada je predvien segmentni skida 5.
Segmenti su spojeni zavojnom oprugom 6 koja se savija prstenasto.

Slika 10. ema alata za prvo operaciju izvlaenja bez promijene debljine
materijala za presu dvostrukog dijelovanja.

Sa slike 10. brojevi oznaeni na crteu predstavljaju:

1. Ploa draa lima,
2. Izvlaka,
3. Prsten za izvlaenje,
4. Ploa izbijaa,
5. Graninik,
6. Nosa ploe draa,
7. Donji nosa alata,
8. Spojnica izbijaa,
9. Opruga graninika,

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

Alat za druga i slijedea izvlaenja.

Slika 11. ema alata za drugo i slijedea izvlaenja.

Sa slike 11. brojevi oznaeni na crteu predstavljaju:

1. Ploa izbijaa,
2. Izvlaka,
3. Prsten za izvlaenje,
4. Dra lima,
5. Gornji nosa alata,
6. ahura vodice,
7. Stubna voica,
8. Donji nosa alata,
9. Motka izbijaa,
10. Spojnica draa lima,

''Duboko izvlaenje''

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Alat za duboko izvlaenje.

Slika 12. ema alata za duboko izvlaenje sa redukcijom debljine zida posude.

Sa slike 11. brojevi oznaeni na crteu predstavljaju:

1. Izvlaka,
2. Prsten za izvlaenje,
3. Komad koji se izvlai,
4. Prsten za centriranje,
5. Segmentni skida,
6. Opruga skidaa,
7. Produnik izvlakaa,
8. Konusna navrtka,
9. Gornji nosa alata,
10. Donji nosa alata,
11. Meu ploa,
12. Poklopac,

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

Alat za proirivanje.

Slika 13. ema alata za proirivanje gume.

Sa slike 13. brojevi oznaeni na crteu predstavljaju:

1. Dvodijelni kalup,
2. Gumeni prsten,
3. Tiska,
4. Umetak,

''Duboko izvlaenje''

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

7. PRORAUNI
1. Odrediti dimenzije platine
ho = 50

ho 50

1,25
d
40

h 1,6 2,5mm
h 2,5mm
raunska debljina posude

h ho h 50 2,5 52,5mm
l1 h R 52,5 6 46,5mm
l2

R 6 3,14

9,42mm
2
2

l3

d
40
R
5 15mm
2
2

r1=

d S 40 1 41

20,5mm
2
2
2

r2 0,637 R l 3 0,637 6 15 18,8mm

r3

l 3 15

7,5mm
2
2

D 8 i 1 li ri 8 (l1 r1 l 2 r 2 l 3 r3)
n

D 8 (46,5 20,5 9,42 18,8 15 7,5)

D 99,7
D 100
2. Odreivanje broja operacija
Sr

S
1
* 100%
100% 1%
D
100

m1

d1
0,50 0,53
D

m2

d2
0,75 0,76
d1

''Duboko izvlaenje''

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

m3

d3
0,78 0,79
d2

m4

d4
0,80 0,81
d3

m5

d5
0,82 0,84
d4

nsr

m2 m3 m4 m5
4

nsr

0,76 0,79 0,81 0,84

0,8
4

n 1

log d log n1 D
log nsr

n 1

log 40 log 0,53 100

log 0,8

n 1

1,62 1,72
0,0969

n 11
n 2
n=2 broj operacija

d1 n1 D 0,53 100 53mm

n2 d 2 40 0,75
d1

53

3. Proraun sile izvlaenja

za I operaciju izvlaenja
F1 d1 S m k1 3,14 53 1 400
F1 53254,4 [N]

m 400N / mm 2
za II operaciju izvlaenja
F2 d 2 s m k2 40 3,14 1 400 0,9
F2 45216 [N]

''Duboko izvlaenje''

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

4. Proraun prstena i izvlakaa za izvlaenje

a) radijus prstena za izvlaenje
I operacija
rm1 0,8 ( D d1) S 0,8 (100 53) 1 0,8 6,85 5,48
II operacija
rm2 0,8 (d1 d 2) S 0,8 (53 40) 1 0,8 3,6 2,88
b) zazor
Z 2 f 2 ( S C 10 S ) 2 (1 0,02 10 1 2 1,06 2,12mm
c) prenik prstena i izvlakaa
Tolerisan unutranji prenik

d s du 40mm
d M d s Z 40 2,12 42,12mm
dsmin = ds- s = 40 0,05 = 39,95 mm
dMmax = dM + M = 42,12 + 0,08 = 42,2 mm
s = 0,05 mm

t.49

M = 0,08 mm

t.49

d) radijus zaobljenja
I operacija
rs1

d1 d 2 100 53

23,5mm
2
2

II operacija
rs2= r 5
5. Izbor alata za duboko izvlaenje
Stubne voice iz tab.31.
d=40mm,

d1=52mm,

b=3mm,

a=20mm,

c=36mm,

e=27,5mm,

f=10mm,

g=2mm,

h=55mm,

r=5mm,

l=260mm

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

Izbor ahure iz tab. 32. na osnovu usvojene stubne voice:

d=40mm,

d1=52mm,

a=35mm,

b=50mm,

e=175mm,

f=10mm,

g=2mm,

l=85mm,

r=5mm
Izbor cilindrinih rukavaca iz tab. 37.
d=40mm,

d1=30mm,

d3=M27x2,

d2=52mm,

l=52mm,

h=84mm,

h1=120mm,

c=7mm,

a=55mm,

b=7mm,

z=4mm.

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

8. LITERATURA
1. Konstrukcija alata 4 - Devad Hodi
2. Tehniko crtanje

''Duboko izvlaenje''

GRAFIKI RAD - Tehnologija Plastinosti II

''Duboko izvlaenje''

9. PRILOZI
9.1. Popis slika
Slika 01. ema dubokog izvlaenja.
Slika 02. ema dubokog izvlaenja.
Slika 03. ema dimenzije platine za rotaciona tijela.
Slika 04. ema prikaza broja operacije izvlaenja.
Slika 05. ema prstenova za izvlaenje.
Slika 06. ema zazora i tolerancije izrade alata.
Slika 07. ema prikaza izrade tolerancija.
Slika 08. ema draa lima. a) Dra za operaciju, b) Dra za slijedee operacije.
Slika 09. ema alata za prvo izvlaenje bez promjene debljine materijala za presu
prostog dijelovanja.
Slika 10. ema alata za prvo operaciju izvlaenja bez promijene debljine materijala za presu
dvostrukog dijelovanja.
Slika 11. ema alata za drugo i slijedea izvlaenja.
Slika 12. ema alata za duboko izvlaenje sa redukcijom debljine zida posude.
Slika 13. ema alata za proirivanje gume.

9.2. Popis tabela

Tabela 01.
Tabela 02.
Tabela 03.

9.3. Skraenice
RM - Radno Mijesto
PPP - Ponovna Primjena Proizvoda;
DPP - Druga Primjena Proizvoda;