Bài giảng Các định luật bảo toàn PDF

Benjamin Crowell
Bi ging
CC NH LUT BO TON
Hiepkhachquay dch
ch
Kin Giang, nm
nm 2009
Benjamin Crowell
Cc nh
nh lut
lu t bo
b o ton
Hiepkhachquay dch
Cc tp pht hnh B sch ca Benjamin Crowell:

1. C hc Newton
2. Cc nh lut bo ton
3. Dao ng v Sng
4. in hc
nghiemth17617@kiengiang.edu.vn
Mc lc
Trang
Chng 1. S bo ton nng lng

1.1 Cuc tm kim c my chuyn ng vnh cu .......................................................... 1
1.2 Nng lng ................................................................................................................ 3
1.3 Thang o s ca nng lng ..................................................................................... 6
1.4 ng nng ............................................................................................................... 10
1.5 Cng sut ................................................................................................................. 12
Bi tp ........................................................................................................................... 17
Chng 2. n gin ha th gii nng lng
2.1 Nhit l ng nng .................................................................................................. 21
2.2 Th nng: nng lng ca khong cch xa hay gn ................................................ 23
2.3 Tt c nng lng l th nng hoc ng nng ....................................................... 27
Bi tp ........................................................................................................................... 30
Chng 3. Cng: S truyn c nng
3.1 Cng: S truyn c nng ......................................................................................... 32
3.2 Cng trong khng gian ba chiu ............................................................................. 38
3.3 Lc bin i ............................................................................................................ 40
3.4 p dng gii tch ..................................................................................................... 43
3.5 Cng v th nng ..................................................................................................... 44
3.6 Khi no cng bng lc nhn vi qung ng? ...................................................... 46
3.7 Tch vec-t .............................................................................................................. 47
Bi tp ........................................................................................................................... 51
Chng 4. Bo ton ng lng
4.1 ng lng ............................................................................................................. 55
4.2 Va chm trong khng gian mt chiu ..................................................................... 61
4.3 Mi quan h ca ng lng vi khi tm ............................................................. 65
4.4 S truyn ng lng .............................................................................................. 68
4.5 ng lng trong khng gian ba chiu ................................................................... 71

4.6 p dng gii tch ..................................................................................................... 75
Bi tp ........................................................................................................................... 79
Chng 5. Bo ton xung lng gc
5.1 Bo ton xung lng gc ........................................................................................ 83
5.2 Xung lng gc trong chuyn ng hnh tinh ........................................................ 88
5.3 Hai nh l v xung lng gc ................................................................................. 90
5.4 Mmen quay: Tc truyn xung lng gc ......................................................... 94
5.5 Tnh hc ................................................................................................................ 100
5.6 My c n gin: n by .................................................................................... 103
5.7 Chng minh nh lut qu o elip ca Kepler .................................................... 105
Bi tp ......................................................................................................................... 109
Chng A. Nhit ng lc hc
A.1 p sut v nhit ............................................................................................... 116
A.2 M t vi m ca cht kh l tng ........................................................................ 122
A.3 Entropy ................................................................................................................. 125
Bi tp ......................................................................................................................... 132
Ph lc 1. Th nghim mmen lc .............................................................................. 135
Ph lc 2. Gi v li gii cho cc cu hi v bi tp ............................................... 136
Vo thng 7 nm 1994, sao chi Shoemaker-Levy m sm vo Mc tinh, gii

phng 7 x 1022 joule nng lng, v bt ng lm gia tng lot phim nh Hollywood
trong hnh tinh ca chng ta b e da bi mt s va chm bi mt sao chi hay
thin thch. C bng chng rng mt c va chm nh th gy ra s tuyt chng
ca loi khng long. Hnh bn tri: Lc hp dn ca Mc tinh tc dng ln phn
gn ca sao chi ln hn phn xa, v s chnh lch ny x toc sao chi thnh mt
lot mnh v. Hai hnh chp bng knh thin vn c lp c kt hp li to ra
o nh ca mt im nhn ngay pha sau sao chi. (Cc vn c mu ti ra ca Mc
tinh l h qu ca h thng chp nh) Hnh trn: Lot nh ca m kh qu nhit
gy ra bi c va chm ca mt trong cc mnh v. m kh c kch c khong
chng bng khu vc Bc M. Hnh di: Mt hnh chp sau khi cc c va chm
kt thc, cho thy kt qu ph hy.
Chng 1
S bo ton nng lng
1.1 Cuc tm kim c my chuyn ng vnh cu
ng qun nh gi ng mc thi hm li v s bing nhc l ng lc cho s pht
trin. Ngnh ha hc hin i ra i t s chm trn ca cn kht vng vi s chn ght
lao ng ct lc i tm n v o n ln. Nhng n lc tht bi ca cc th h nh gi kim
thut bin ch thnh vng cui cng a n kt lun rng iu khng th thc hin
c: cc cht nht nh, cc nguyn t ha hc, l c bn, v cc phn ng ha hc chng
th lm tng thm hay gim bt liu lng ca mt nguyn t nh vng chng hn.
Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell
Gi th tia sng le ln hng ti bui u thi

k cng nghip. Thi hm li v tnh li bing to
ra nh my, xe la, v tu thy i dng, nhng trong
tng kt qu ny l mt phng un ni mt ai t
m m hi xc than t l cho ng c hi nc.
Cc th h nh pht minh c gng ch to ra mt c
my, gi l ng c vnh cu, s chy mi mi m
khng cn nhin liu. Mt c my nh th khng b
cm bi cc nh lut ca Newton v chuyn ng,
chng xy dng trn cc khi nim v lc v qun
tnh. Lc th t do, v c th nhn ln v hn vi cc
rng rc, bnh rng, hoc n by. Nguyn l qun
tnh dng nh cn khuyn khch mt nim tin rng
mt c my c ch to kho lo khng th no dng
li c.
Hnh a v b cho thy hai trong v s ng c
vnh cu c xut. Nguyn nhn hai th d ny a/ Nam chm ht qu cu ln trn nh
dc, n ri xung l v ln tr xung
khng hot ng khng khc g nhiu so vi nguyn chn dc.
nhn m cc c my khc kia tht bi. Xt c my
a. Cho d chng ta gi s rng mt b dc c nh
hnh thch hp s gi cho qu cu ln nh nhng qua
mi chu trnh, nhng lc ma st s lun c mt. Ngi
thit k tng tng rng c my s lp li cng
mt chuyn ng mi mi, nn mi ln n i ti mt
im cho trc tc ca n s ng bng nh lc
trc n va mi i qua ch . Nhng do ma st, tc
tht ra gim i mt cht vi mi chu trnh, cho n
cui cng th qu cu khng th ln ln trn nh c
na.
Ma st c mt cch b dn vo trong tt c cc
h ang chuyn ng. Tri t ang quay trng c v
nh mt ng c vnh cu hon ho, v n c c lp
trong chn khng ca khng gian bn ngoi, khng c
g tc dng lc ma st ln n. Nhng trong thc t,
chuyn ng quay ca hnh tinh ca chng ta chm
i nhiu lm k t khi ln u tin n hnh thnh, v
Tri t s tip tc chm dn chuyn ng quay ca
n, lm cho ngy hm nay hi di hn ngy hm qua
mt cht. Nguyn nhn rt tinh t ca lc ma st lm
Tri t chm li chnh l thy triu. Lc hp dn ca
Mt trng lm dng ch phng to trn cc i dng
ca Tri t, v khi Tri t quay th nhng ch phng
to tin trin xung quanh hnh tinh chng ta. Ni
ch phng to i vo t lin, c ma st , n lm
chm chuyn ng quay ca Tri t rt t t.
hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton
b/ Khi bnh xe quay theo chiu kim ng

h, cc cnh tay linh hot qut vng trn
v un cong v dui thng. bng cch th
qu cu ca n xung b dc, v cnh tay
c cho l t lm cho n nh hn v
d nng ln trn hn. Nht ly qu cu
ring ca n pha bn phi, gip cho ko
mt pha bn phi ca n xung.
1.2 Nng lng

Tuy nhin, php phn tch da trn lc ma st
c phn no hi ht, km su sc. Ngi ta c th
hiu lc ma st ht sc tng tn v tng tng ra
tnh hung sau y. Cc nh du hnh v tr mang v
mt mu qung t tnh ly t Mt trng khng hnh x
ging nh cc nam chm bnh thng. Mt thanh nam
chm bnh thng, c/1, ht ly mt mu st v c bn
l tin thng v pha n, v khng c tnh thun tri
hay thun phi. Tuy nhin, Mt trng, tc dng cc
lc hnh thnh nn mt hnh nh xoy nc xung
quanh n, 2. NASA i ti mt tim my v t Mt
trng vo mt my tin v tin n thnh mt hnh tr
nhn, 3. Nu by gi chng ta th mt qu cu trn b
mt ca hnh tr, th lc t cun ly n chy vng trn
cng lc cng nhanh. Tt nhin, c mt cht ma st,
nhng c s li ton phn v mt tc vi mi chu
trnh.
Cc nh vt l t cc nhiu vo vic khm
ph ra mt loi Mt trng nh th, khng nhng v
n ph v cc quy lut m cc nam chm bnh thng
tun theo, m cn v, ging nh cc nh gi kim thut,
h pht hin ra mt nguyn l rt su sc v c bn
ca t nhin ngn cm nhng iu nht nh xy ra. c/ Mt trng b n to ra mt ng c
Nh gi kim thut u tin xng ng c gi l mt vnh cu.
nh ha hc l ngi nhn ra vo mt ngy no
rng Trong tt c nhng n lc ny nhm to ra vng
ni trc y khng c n, tt c nhng vic ti v
ang lm l b tr cng cc nguyn t ti lui trong s
cc ng nghim khc nhau. Cch duy nht lm tng
hm lng vng trong phng th nghim ca ti l
mang mt s vng t bn ngoi vo ca. N ging
nh vic c mt s tin ca bn nm trong mt ti
khon ghi sc v mt s nm trong mt ti khon tit
kim. Chuyn tin t ti khon ny sang ti khon kia
khng lm thay i tng lng tin.
Chng ta ni rng s gam vng l mt i
lng c bo ton. Trong ng cnh ny, t bo
ton khng c ngha bnh thng ca n l c gng
khng lng ph th g. Trong vt l, mt i lng bo
ton l th bn s khng th tng kh ra nu bn mun
nh th. Cc nh lut bo ton trong vt l lun lun
xt vi mt h kn, ngha l mt vng khng gian c
cc ranh gii m qua i lng trong cu hi khng
i qua c. Trong v d ca chng ta, phng th
d/ V d 1
nghim ca nh gi kim thut l mt h kn v khng

c vng mang vo hay mang ra khi ca.
V d 1. S bo ton khi lng
Trong hnh d, dng nc bo hn gn ming vi v
gy hn phn di. y l v nc tng tc khi n
ri. Nu nh tit din ca dng nc bng nhau sut dc
chiu di ca n, th tc ca dng chy qua mt ct
ngang pha di s ln hn tc ca dng chy qua
mt ct ngang pha trn. V dng chy l u, nn lng
nc gia hai mt ct ngang gi nguyn khng i. Tit
din ca dng nc do phi co li t l nghch vi tc
ang tng ln ca dng nc chy. y l mt th d
ca s bo ton khi lng.
Ni chung, hm lng ca mt cht bt k khng c bo ton. Cc phn ng ha

hc c th bin i cht ny thnh cht khc v cc phn ng ht nhn thm ch c th bin
i nguyn t ny thnh nguyn t khc. Tuy vy, tng khi lng ca tt c cc cht c
bo ton:
nh lut bo ton khi lng
Tng khi lng ca mt h kn lun gi khng i. Nng lng khng th sinh ra
hay mt i, m ch chuyn ha t mt h ny sang h khc.
Mt chp sng tng t cui cng le ln trong u nhng ai hoi cng ch to
mt c my chuyn ng vnh cu. Trong ng c vnh cu a, xt chuyn ng ca mt
trong cc qu cu ca n. N thc hin mt chu k leo ln v ri xung. Trn ng ri
xung, n thu thm tc , v trn ng i ln th n chm dn. C mt tc ln hn
ging nh c thm tin trong ti khon ghi sc ca bn, v trn cao hn ging nh c thm
tin trong ti khon tit kim ca bn. Dng c n gin l hon i tin ti lui gia hai
ti khon. C thm cc qu cu v c bn chng lm thay i iu g. Khng nhng vy, m
ma st cn lun lun rt tin vo mt ti khon ngn hng th ba: l nhit. Nguyn do
chng ta ch xt tay mnh vo nhau khi chng ta cm thy lnh l lc ma st ng lm cc
th nng ln. S tch t lin tc trong ti khon nhit lm cho ti khon chuyn ng v
ti khon cao cng lc cng t, khin cho c my cui cng dng li.
Nhng kin thc su sc ny c th cht lc li thnh nguyn l c bn sau y ca
vt l hc:
nh lut bo ton nng lng
Ngi ta c th gn mt con s, gi l nng lng, cho trng thi ca mt h vt l.
Nng lng ton phn c tm bng cch cng gp nhng s ng gp t cc c
trng ca h nh chuyn ng ca cc vt bn trong n, nhit ca cc vt , v v tr
tng i ca cc vt tng tc thng qua cc lc. Nng lng ton phn ca mt h
kn lun khng i. Nng lng khng th sinh ra hay mt i, m ch chuyn ha t
mt h ny sang h khc.
Cu chuyn Mt trng vi phm s bo ton nng lng v ng tr v qu cu
cng cu thnh mt h kn. Mt khi qu cu thc hin xong mt chu trnh xung quanh ng
tr, th v tr tng i ca n so vi ng tr ging ht nh trc , cho nn con s nng
lng gn lin vi v tr ca n bng nh c. V tng nng lng phi gi khng i, cho nn
khng c kh nng cho qu cu c tc ln hn sau mt chu trnh. Nu n nhn thm tc

, th n s c thm nng lng gn vi chuyn ng, lng nng lng gn lin vi v tr
th nh c, v mt cht nng lng nhiu hn gn lin vi nhit thng qua ma st. Khng th
c mt s gia tng chung v nng lng.
V d 2. Chuyn ha nng lng t dng ny sang dng khc
Th ri mt hn : Hn mt nng lng do s thay i v tr ca n i vi Tri t. Hu nh tt
c nng lng chuyn ha thnh nng lng ca chuyn ng, tr mt lng nh b mt di dng
nhit gy ra bi lc ma st ca khng kh.
Trt trn nn nh: Nng lng chuyn ng ca ngi chy hu nh chuyn ha ton b thnh nhit
thng qua ma st vi mt t.
Tng tc xe hi: Xng c nng lng d tr trong , nng lng c gii phng di dng nhit
bng cch t n bn trong ng c. C l 10% nng lng nhit ny chuyn ha thnh nng lng
chuyn ng ca xe. Phn cn li tn ti di dng nhit, n c mang ra ngoi bi kh thi.
Xe n my ti ch: Khi bn cho xe chy ch ngh, th ton b nng lng ca kh chy b chuyn
ha thnh nhit. Lp xe v ng c nng ln, v nhit cn b tiu tn vo trong khng kh qua b tn
nhit v kh thi.
Hm phanh: Ton b nng lng ca chuyn ng ca xe b chuyn ha thnh nhit trong b phanh.
V d 3. C my Stevin
Nh ton hc v k s ngi H Lan Simon Stevin xut
mt ng c tng tng biu din trong hnh e, hnh v
khc trn bia m ca ng. y l mt th d l th, v n cho
thy mt mi lin h gia khi nim lc s dng trc y trong
lot sch ny, v khi nim nng lng ang xy dng lc ny.
Gi tr ca c my tng tng ny l n cho thy li c hc
ca mt phng nghing. Trong v d ny, hnh tam gic c t l
3-4-5, nhng lp lun vn ng i vi bt k tam gic vung
no. Chng ta tng tng mt chui qu cu trt khng c
ma st, sao cho khng c nng lng no b chuyn ha thnh
nhit. Nu chng ta cho trt chui qu cu theo chiu kim
ng h tng bc mt, th mi qu cu s vo v tr ca qu
cu pha trc n, v ton b cu hnh s ng y nh c. V
nng lng l ci ch ph thuc vo trng thi ca h, nn nng
lng s c bng nhau. Tng t i vi mt chuyn ng
ngc chiu kim ng h, khng c nng lng ca v tr s
dc gii phng bi lc hp dn. iu ny ngha l nu chng ta
t chui qu cu ln trn tam gic, v th n ra trng thi
ngh, th n khng th bt u chuyn ng, v khng c cch
no cho n chuyn ha nng lng ca v tr thnh nng lng
ca chuyn ng. Nh vy, chui qu cu phi cn bng hon
ton. By gi, bng s i xng, vng cung chui qu cu treo
bn di tam gic c sc cng bng nhau c hai u, cho nn
vic tho b vng cung ny s khng nh hng n s cn
bng ca phn cn li ca chui qu cu. iu ny ngha l mt
trng lng ba n v treo thng ng cn bng vi mt trng
lng nm n v treo cho theo dc cnh huyn.
li c hc ca mt phng nghing do l 5/3, ng bng
kt qu, 1/sin, m chng ta thu c trc y bng php
phn tch cc vec-t lc. Ci do c my ny cho thy l cc nh
lut Newton v cc nh lut bo ton khng c lp nhau v
mt l gic, m chng l cc m t rt gn gi nhau ca t nhin.
e/ V d 3
Cu hi tho lun A. Nc pha

sau con p Hoover c nng lng
do v tr tng i ca n so vi
Trong nhng trng hp cc nh lut Newton l ng, th

chng cho cu tr li ging nh cc nh lut bo ton. y l
mt th d ca mt tng khi qut hn, v cch thc khoa
hc tin trin theo thi gian. Khi mt l thuyt mi hn, tng
qut hn c xut thay th mt l thuyt c, th l thuyt
mi phi ph hp vi l thuyt c trong phm vi c th p dng
c ca l thuyt c, v l thuyt c c chp nhn l mt l
thuyt hp l bi n c xc nhn v mt thc nghim trong
cc th nghim a dng. Ni cch khc, l thuyt mi phi tng
thch ngc vi l thuyt c. Mc d cc nh lut bo ton c
th chng minh nhng th m cc nh lut Newton khng th
(v d, chuyn ng vnh cu l khng th c), nhng chng
khng i ti bc b cc nh lut Newton khi p dng cc h c
hc ni chng ta bit rng cc nh lut Newton l ng.
hnh tinh Tri t, hnh tinh ht n

vi mt lc hp dn. Cho nc
chy xung y ca con p lm
chuyn ha nng lng thnh
nng lng ca chuyn ng. Khi
nc i ti y p, n p vo
cnh tuabin v lm quay my pht,
v nng lng chuyn ng ca n
c chuyn ha thnh nng lng
in.
Cu hi tho lun
A. Nng lng thy in (nc chy qua mt con p lm quay tuabin) c v hon ton t do. iu
ny c vi phm s bo ton nng lng khng ? Nu khng, th u l ngun gc cui cng ca nng
lng in pht ra bi nh my thy in ?
B. Lp lun trong v d 3 sai nh th no nu nh khng c gi nh v mt b mt khng ma st ?
1.3 Thang o s ca nng lng

Nng lng xut hin nhiu dng, v cc nh vt l khng khm ph ra chng ngay
tc th. H phi bt u u , cho nn h chn mt dng nng lng s dng lm chun
cho vic sng to ra mt thang o nng lng bng s. (Trong thc t, lch s tht phc tp,
v mt vi n v nng lng khc nhau c nh ngha trc khi ngi ta nhn ra rng
c mt khi nim nng lng tng qut ng c xem l mt n v o ph hp) Mt
phng php thc tin l nh ngha mt n v nng lng da trn vic un nc. n v
SI ca nng lng l joule, J, (ng m vi cool), t theo tn nh vt l ngi Anh James
Joule. Mt joule l lng nng lng cn thit un nng 0,24 g nc ln thm 1oC. Con
s 0,24 khng cn g phi nh.
Lu rng nhit, mt dng nng lng, hon ton khc vi nhit , khng phi mt
dng nng lng. Gp hai ln nng lng l cn thit lm cho hai tch c ph nhp lm
mt, nhng hai tch c ph trn chung vi nhau khng lm gp i nhit . Ni cch khc,
nhit ca mt vt cho chng ta bit n nng nh th no, cn nng lng nhit cha trong
mt vt cn ng thi tnh n c khi lng ca vt v n lm bng cht g1.
Sau ny, chng ta s gp nhng i lng khc c bo ton trong vt l hc nh
ng lng v xung lng gc, v phng php nh ngha chng s tng t nh phng
php chng ta s dng cho nng lng: chn ly mt s dng chun ca n, v ri o cc
dng khc bng cch so snh vi dng chun ny. Bn cht linh hot v d thch ng ca th
tc ny l mt phn ca ci lm cho cc nh lut bo ton l mt c s lu bn cho s
pht trin ca vt l hc.
.Theo thut ng chun, chnh thc, c mt s khc bit na, tinh t hn. T nhit lng ch dng ch
lng nng lng truyn, cn nng lng nhit ch lng nng lng cha bn trong mt vt. y, ti
khng theo quy tc, v gi c hai l nhit, nhng bn cn ch s khc bit.
V d 4. Lm nng mt h nc
Nu in nng c gi 3,9 cent/MJ (1 MJ = 1 megajoule = 106 J), th phi tn bao nhiu tin lm
nng mt h bi 26000 gallon t 10oC ln 18o C ?
i gallon sang n v cm3:
26000 gallon x (3780cm3/1 gallon) = 9,8. 107 cm3
Nc c khi lng ring 1 g/cm3, nn khi lng ca nc l 9,8. 107 g. Mt joule ch lm
nng 0,24 g ln 1oC, nn nng lng cn thit lm nng h bi l
1J .
9,8.107 g 8o C
= 3, 3.109 J = 3, 3.103 MJ
.
0, 24 g 1o C
Gi tin in l (3,3. 103 MJ)(0,039$/MJ) = 130$

V d 5. C ph Ireland
Bn pha mt tch c ph Ireland gm 300g c ph 100oC v 30 g ru ethyl tinh khit 20oC. Mt
joule l nng lng va to ra s thay i 1oC 0,42 g ru ethyl (tc l ru d un hn nc).
Hi nhit ca hn hp cui cng bng bao nhiu ?
Cng tt c nng lng sau khi trn phi cho kt qu bng vi tng nng lng trc khi trn.
Chng ta t ch s di i ch trng thi ban u, trc khi trn, v f cho trng thi cui, v s dng ch
s di c cho c ph v a cho ru. Theo k hiu ny, chng ta c
tng nng lng lc u = tng nng lng lc sau
Eci +E ai = Ecf + Eaf
Chng ta gi s c ph c cch tnh cht mang nhit ging nh nc. Thng tin ca chng ta v cc
tnh cht mang nhit ca hai cht c pht biu theo s bin thin nng lng cn thit cho mt s
bin i nht nh v nhit , nn chng ta sp xp li phng trnh biu din cc th theo s
chnh lch nng lng:
Eaf Eai = Eci - Ecf
S dng cc t s cho ca s bin thin nhit theo s bin thin nng lng, chng ta c
Eci - Ecf = (Tci - Tcf )(mc)/(0,24 g)
Eaf Eai = (Taf Tai )(ma)/(0,42 g)
Cho hai phng trnh ny bng nhau, ta c

(Taf Tai )(ma)/(0,42 g)= (Tci - Tcf )(mc)/(0,24 g)
Gii phng trnh cho Tfcho ta
Mt khi mt thang o s ca nng lng c thit lp cho mt s dng ca nng

lng nh nhit, ngi ta c th d dng m rng sang cc dng khc ca nng lng. Chng
hn, nng lng d tr trong mt gallon xng c th xc nh bng cch a mt s xng v
mt s nc vo trong mt bung cch li, t chy hi xng v o s gia tng nhit ca
nc. (Trn thc t, thit b gi tn l bom calo k s cho bn mt s nim v mc
nguy him ca nhng th nghim ny nu bn khng chun b phng nga cn thn) Sau y
l mt s th d ca cc loi nng lng khc c th o bng n v joule:
Loi nng lng

Ha nng gii phng bi s chy
V d
t 1 kg xng gii phng khong chng 50
MJ
Nng lng cn thit lm v mt vt
Khi mt ngi chu s mt phn xon gy
ng xng i (loi tai nn trt tuyt ph
bin), khong 2J nng lng l cn thit
lm gy xng
Nng lng cn thit lm tan chy mt 7 MJ l cn thit lm tan chy mt kg
cht rn
thic
Ha nng gii phng bi s tiu ha thc n Mt chn Cheeri vi sa cung cp cho chng
ta khong 800 kJ nng lng c th s dng
c
Nng mt khi lng chng li lc hp dn
Nng 1,0 kg ln cao 1,0 m cn 9,8 J
Nng lng ht nhn gii phng trong s 1 kg nhin liu uranium oxide tiu th bi
phn hch
mt l phn ng gii phng 2 x 1012 J ca
nng lng ht nhn d tr
Tht l th vic lu s khng tng xng gia cc nng lng megajoule m tiu
th di dng thc n v cc nng lng c joule m chng ta dng trong cc hot ng vn
ng. Nu chng ta c th cm nhn dng nng lng xung quanh chng ta ging nh chng
ta cm nhn dng nc chy, th vic n mt chn ng cc s ging nh ngm s lng nng
lng ca mt bn tm, s tht thot lin tc ca nhit c th sang mi trng s ging nh
mt ci vi nng lng chy sut ngy m, v vic nng mt bao xi mng s ging nh rt
ra mt vi git nng lng nh xu. Cc calo chng ta t trong bi tp th dc nng hu
nh tiu tn ht thnh nhit c th.
V d 6. Bn chn i ng cao, ti chn i ng thp
Hnh f cho thy hai b dc m hai qu bng s ln xung.
Hy so snh tc cui cng ca chng, khi chng i ti
im B. Gi s ma st l khng ng k.
f/ V d 6
Mi qu bng mt mt s nng lng do s gim cao

ca n trn mt t, v s bo ton nng lng ni rng
n phi nhn thm mt lng nng lng chuyn ng bng
nh vy (tr mt cht nhit to ra do ma st). Cc qu bng
mt cao nh nhau, nn tc cui cng ca chng phi
bng nhau.
Tht n tng nu ch rng s hon ton khng c kh nng gii bi ton ny ch

bng cc nh lut Newton. Cho d hnh dng ng i c cho bng ton hc, th tht l
mt nhim v kinh khng vic tnh tc cui cng ca cc qu bng da trn php cng
vec-t ca lc php tuyn v trng lc ti mi im trn ng i.
Cc dng nng lng mi c khm ph nh th no

Cc sch gio khoa thng gy n tng mt khi nim vt l phc tp c sng to
ra bi mt ngi c cm hng vo mt ngy no , nhng trong thc t thng xy ra hn
l mt tng c nu ra di dng th s v sau c tinh chnh dn trong nhiu nm.
Quan nim nng lng c v vu t u nhng nm 1800, v cc dng mi ca nng
lng tip tc c thm dn vo danh sch .
8
thit lp s tn ti ca mt dng nng lng mi, nh vt l phi

(1) chng t rng n c th chuyn ha sang v t cc dng khc ca nng lng; v
(2) chng t rng n c lin h vi mt s tnh cht r rng c th o c ca vt, v
d nh nhit , chuyn ng, v tr tng i ca n so vi vt khc, hoc n trng thi
rn hay trng thi lng.
V d, nng lng c gii phng khi mt ming st b ngm trong nc, nn hin
nhin c mt s dng nng lng d tr trong st. S gii phng nng lng ny cn c th
lin h vi mt tnh cht r rng c th o c ca ming kim loi: n chuyn sang mu
cam-hi . C mt s bin i ha hc trong trng thi vt l ca n m chng ta gi l hen
g.
Mc d danh sch cc loi nng lng cng ngy cng di, nhng r rng nhiu loi
ch l cc bin th ca mt dng. C mt s tng t r rng gia nng lng cn thit lm
tan chy bng tuyt v lm tan chy b, hay gia s hen g ca st v nhiu phn ng ha
hc khc. Ch ca chng tip theo l lm th no qu trnh n gin ha ny gim tt c
cc dng nng lng xung mt con s rt nh (bn loi, theo cch m ti chn m
chng).
Dng nh nu nguyn l bo ton nng lng cha h c du hiu b vi phm, chng
ta c th n nh n d dng bng cch pht minh ra mt s dng nng lng mi b p
cho s bt ng. Vic ny ging nh cn bng s sc ca bn bng cch cng thm mt
khon tin tng tng hay rt bt tin con s ca bn n khp vi bng k ca ngn
hng. Bc (2) trn ngn nga loi mnh khe ny. Trong thp nin 1920, c nhng th
nghim cho rng nng lng khng c bo ton trong cc qu trnh phng x. Cc php o
chnh xc ca nng lng gii phng trong s phn r phng x ca mt loi nguyn t cho
trc cho thy cc kt qu mu thun nhau. Mt nguyn t c th phn r v gii phng, ni
v d, 1,1 x 10-10 J nng lng, c l n c d tr trong mt s dng b n bn trong ht
nhn. Nhng trong mt php o sau , mt nguyn t thuc loi ging ht nh c c th
gii phng 1,2 x 10-10 J. Cc nguyn t thuc cng mt loi c cho l ging ht nhau, nn
c hai nguyn t c cho phi phng thch nng lng bng nhau. Nu nng lng gii
phng l ngu nhin, th r rng tng nng lng sau v trc phn r khng bng nhau, tc
l nng lng khng c bo ton.
Ch sau ny ngi ta mi tm thy mt ht trc khng bit ti, n rt kh pht
hin, thot ra trong s phn r. Ht , ngy nay gi l neutrino, mang i mt s nng lng,
v nu dng nng lng trc khng ng ti ny c thm vo, th nng lng cui
cng c tm thy l bo ton. Khm ph ra s bt ng c nhn nhn mun mng l
bc (1) trong vic thit lp mt dng nng lng mi, v khm ph ra neutrino l bc (2).
Nhng trong thp k hay ngn y nm gia bc (1) v bc (2) (s tch gp bng chng
din ra t t), cc nh vt l trung thc ng khm phc tha nhn rng nguyn l bo ton
nng lng ng yu phi b vt b.
Bn s thc hin hai bc trn nh th no thit lp rng mt s dng ca nng lng c d
tr bn trong mt ci l xo ko cng hay nn li ? [xem trang 136]
Khi lng chuyn ha thnh nng lng
Einstein chng t rng bn thn khi lng c th chuyn ha sang v t nng lng, theo phng
trnh ni ting ca ng E = mc2, trong c l tc nh sng. Nh vy, chng ta ni khi lng n
gin l mt dng khc ca nng lng, v tht hp l l o n theo n v joule. Khi lng ca mt
ci bt ch 15 g tng ng vi khong 1,3 x 1015 J. Vn mang tnh cht l thuyt sung cao trong
trng hp ci bt ch, v cn n nhng qu trnh rt d di nh cc phn ng ht nhn bin i
bt k phn ng k no ca khi lng ca mt vt thnh nng lng. Tuy nhin, cc tia v tr lin
tc bn ph bn v mi trng xung quanh bn v bin i mt phn nng lng chuyn ng ca
chng thnh khi lng ca cc ht mi sinh ra. Mt tia v tr nng lng cao c th sinh ra mt cn
ma ca hng triu ht trc khng tn ti khi n chm trn vi bu kh quyn. Cc l thuyt ca
Einstein c trnh by trong quyn 6 ca b sch ny.
Ngay c ngy nay, khi khi nim nng lng tng i chn mui v n nh, mt dng mi ca
nng lng c xut da trn nhng quan st cc thin h xa xi c nh sng bt u hnh trnh
ca n i ti chng ta cch nay hng t nm. Cc nh thin vn tm thy s gin n lin tc ca v
tr, kt qu t Big Bang, khng gim i nhanh chng trong vi t nm qua nh trng i t cc lc hp
dn. Chng cho thy mt dng mi ca nng lng c l ang hot ng.
A. Ti khng h cu iu ny. Nc ung tng lc XS c qung co c nh th ny: Tt c Nng
lng Khng ng! Ch 8 calo! Hy bnh lun v qung co ny.
1.4 ng nng
Thut ng k thut ch nng lng gn lin vi chuyn ng l ng nng, ly t
ting Hi Lp ch s chuyn ng (Ngun gc ging nh gc r ca t cinema ch mt hnh
nh chuyn ng, v trong ting Php, thut ng ng nng l nergie cintique). tm
xem mt vt chuyn ng c bao nhiu ng nng, chng ta phi bin i tt c ng nng
ca n thnh nng lng nhit m chng ta chn lm loi tham chiu chun ca nng
lng. Chng ta c th lm iu ny, v d, bng cch bn cc vin n vo mt thng nc
v o s tng nhit ca nc l mt hm ca khi lng v vn tc ca vin n. Xt s
liu sau y ly t lot ba th nghim nh th:
m (kg)
1,00
1,00
2,00
v (m/s)
1,00
2,00
1,00
nng lng (J)

0,50
2,00
1,00
So snh th nghim th nht vi th nghim th hai, chng ta thy vic tng gp i

vn tc ca vt khng ch lm tng gp i nng lng ca n, m l gp bn ln. Tuy nhin,
nu chng ta so snh hng th nht v hng th ba, chng ta thy vic tng gp i khi
lng ch lm tng gp i nng lng. iu ny cho thy ng nng t l vi khi lng v
t l vi bnh phng ca vn tc, KEmv2, v nhng th nghim khc na thuc loi ny
tht s thit lp mt quy lut khi qut nh th. H s t l bng 0,5 do cu trc ca h mt,
nn ng nng ca mt ang chuyn ng c cho bi
KE =
1 2
mv
2
H mt xy dng trn mt, kilogram, v giy, vi cc n v khc dn xut t nhng n v

. So snh cc n v v tri v v phi ca phng trnh cho thy joule c th biu din
li theo cc n v c bn l kg.m2/s2.
1
, nhng n khng kh hiu nh n
2
trng nh vy. H mt c sp xp sao cho mt s phng trnh lin quan n nng lng
s xut hin tht n gin, b li n phi c cc h s bt tin pha trc. Nu chng ta s
dng h n v c ca nc Anh, th chng ta c n v nhit Anh (BTU) l n v nng
Hc sinh thng bi ri bi s c mt ca h s
10
lng. Trong h n v , phng trnh m bn va mi hc cho ng nng s c mt h s

t l bt tin, KE = (1,9 x 10-3) mv2, vi KE o theo n v BTU, v o theo feet/s, v vn vn.
B li cho phng trnh bt tin ny i vi ng nng, nhng ngi sng to ra h n v
Anh c mt quy lut n gin tnh nng lng cn thit lm nng nc: mt BTU trn
Fahremheit trn gallon. Ngi pht minh ra ng nng, Thomas Young, tht ra nh ngha
n l KE = mv2, ngha l tt c cc phng trnh khc ca ng u khc vi cc phng trnh
ca chng ta hai ln. Tt c cc h n v ny ch hot ng tt khi no chng khng kt hp
vi nhau theo mt cch mu thun.
V d 7. Nng lng gii phng bi mt v va chm sao chi
Sao chi Shoemaker-Levy, m vo Mc tinh nm 1994, c khi lng khong 4 x 1013 kg, v chuyn
ng tc 60 km/s. Hy so snh ng nng gii phng trong v va chm vi tng nng lng trong
kho n ht nhn ca th gii, 2 x 1019 J. Gi s cho n gin rng Mc tinh ang ng yn.
V chng ta gi s Mc tinh ng yn, nn chng ta c th tng tng sao chi dng li hon ton
lc va chm, v 100% ng nng ca n chuyn ha thnh nhit v m thanh. Trc ht, chng ta i
tc sang n v mks, v = 6 x 104 m/s, v sau thay vo phng trnh tm ng nng ca sao chi
l xp x 7 x 1022 J, hay gp khong 3000 ln nng lng trong kho v kh ht nhn ca th gii.
1
C cch no suy ra phng trnh KE = mv 2 bng ton hc t nhng nguyn l u
2
tin hay khng ? Khng, n thun ty mang tnh kinh nghim. H s 1/2 pha trc r rng
khng c ngun gc, v n khc nhau trong nhng h n v khc nhau. S t l vi v2 thm
ch khng chnh xc lm: cc th nghim cho thy s sai lch khi quy lut v2 nhng tc
cao, mt hiu ng lin quan n thuyt tng i Einstein. Ch c s t l vi m l khng
th trnh c. Ton b khi nim nng lng c xy dng trn quan nim rng chng ta
cng gp cc ng gp nng lng t tt c cc vt bn trong mt h. Da trn trit l ny,
iu hp l cn thit l mt vt 2 kg ang chuyn ng 1 m/s c ng nng bng hai vt
khi lng 1 kg ang chuyn ng ng hnh cng tc .
Nng lng v chuyn ng tng i

Mc d ti nhc ti l thuyt tng i ca Einstein trn, nhng iu c lin quan
hn ngay lc ny l xt xem s bo ton nng lng lin h nh th no vi quan im
Galileo n gin hn, m chng ta hc, rng chuyn ng l tng i. Cc k th theo
trng phi Aristotle ca Galileo (v khng c g l qu ng khi gi h l k th!) c kh
nng s phn i s bo ton nng lng. Sau cng, quan im theo phi Galileo rng mt
vt ang chuyn ng s tip tc chuyn ng mi mi trong s vng mt ca mt lc khng
c g khc bit vi quan im rng ng nng ca mt vt vn gi nguyn tr khi c mt c
ch no ging nh nhit ma st chuyn ha nng lng thnh mt s dng khc.
Tuy nhin, c phn tinh t hn, khng hin nhin ngay rng ci chng ta hc t
trc n nay v nng lng l ph hp hon ton v mt ton hc vi nguyn l chuyn
ng l tng i. Gi s chng ta xc nhn mt qu trnh nht nh, v d s va chm ca
hai qu bng bi-a, bo ton nng lng khi o trong mt h quy chiu nht nh: tng ng
nng ca cc qu bng trc va chm bng tng ca chng sau va chm. (Trn thc t, chng
ta phi cng thm vo cc dng nng lng khc na, nh nhit v m thanh, chng c
gii phng bi s va chm, nhng hy lm cho vn n gin thi) Nhng iu g xy ra
nu chng ta o cc th trong mt h quy chiu nm trong mt trng thi chuyn ng khc ?
Mt qu bng bi-a nht nh c th c t ng nng hn trong h quy chiu mi ny; v d,
11
nu h quy chiu mi ang chuyn ng sang bn phi cng vi n, th ng nng ca n

trong h quy chiu s bng khng. Mt khc, mt s qu bng khc c th c ng nng
ln hn trong h quy chiu mi. Tht khng r rng ngay rng tng nng lng trc va
chm s vn bng tng nng lng sau va chm. Cui cng, phng trnh cho ng nng hi
phc tp, v n cha bnh phng ca vn tc, nn s tht bt ng nu mi th vn hot ng
trong h quy chiu mi. N tht s vn hot ng. Bi tp 13 trong chng ny cho mt v
d s n gin, v chng minh khi qut c thc hin trong chng 4, bi tp 15.
A. Gi s, ging nh Young hoc Einstein, bn ang th tm
cc phng trnh khc cho ng nng xem chng c ph hp
vi s liu th nghim hay khng. Da trn ngha ca cc du
cng v tr ca vn tc, ti sao bn nghi ng rng mt s t l vi
mv s t c kh nng hn vi mv2 ?
B. Hnh bn cho thy mt con lc c th ra A, v vng phi
mt ci cht khi n i qua phng thng ng, B. Qu lc s i
n cao no pha bn phi ?
1.5 Cng sut

Mt chic xe c th c nhiu nng lng trong bnh hi ca n, nhng vn khng c
kh nng lm tng ng nng ca n mt cch nhanh chng. Mt chic Porsche khng nht
thit c nhiu nng lng trong bnh hi ca n hn mt chic Hyundai, m n ch c th
chuyn ha nng lng nhanh hn thi. Tc chuyn ha nng lng t dng ny sang
dng khc gi l cng sut. nh ngha c th vit di dng mt phng trnh
P=
E
t
Trong cng dng ca k hiu delta trong E c cch hiu thng l: nng lng cui cng
mt dng nht nh tr i nng lng ban u c mt dng . Cng sut c n v J/s,
vit tt l watt, W (ng m vi lots).
Nu tc chuyn ha nng lng l khng i, th cng sut ti mt thi im bt
k c th nh ngha l dc ca ng tip tuyn trn th ca E theo t. Tng t, E c
th rt ra t din tch bn di ng cong P theo t.
V d 8. i kilowatt-gi sang joule
Cng ti in tnh tin nng lng vi bn theo n v kilowatt-gi (kilowatt nhn gi) ch khng theo
n v SI l joule. Mt kilowatt-gi bng bao nhiu joule ?
1 kilowatt-gi = (1 kW)(1 h) = (1000 J/s)(3600 s) = 3,6 MJ
V d 9. Cng sut tiu th ca ngi tnh theo watt
Mt ngi in hnh tiu th 2000 kcal thc n mi ngy, v chuyn ha hu nh ton b nng lng
thnh nhit. Hy so snh cng sut ta nhit ca ngi vi tc tiu th nng lng ca mt bng
n 100 watt.
Ch h s chuyn i t calo sang joule, chng ta tm c
E = 2000 kcal x
12
1000 cal
1 kcal
4,18 J
1 cal
= 8 x 106 J
Cho s tiu th nng lng hng ngy ca chng ta. i khong thi gian tng t sang n v mks
t = 1 ngy x
24 gi
1 ngy
60 pht
1 gi
60 s
1 pht
= 9 x 104 s
Tin hnh php chia, chng ta tm c cng sut ta nhit ca chng ta l 90 J/s = 90 W, khong
chng bng vi cng sut ca mt bng n.
Tht d nhm ln cc khi nim lc, nng lng v cng sut, nht l v chng ng
ngha vi nhau trong cch ni thng thng. Bng trang sau c th gip lm sng t iu
ny:
13
lc
nng lng
cng sut
nh ngha
khi nim
Lc l tng tc gia
hai vt gy ra mt s
y hoc ht. Mt lc
c th nh ngha l bt
k ci g c kh nng
lm thay i trng thi
chuyn ng ca mt
vt.
Lm nng mt vt, lm
cho n chuyn ng
nhanh hn, hay tng
khong cch ca n n
mt vt khc ang ht
n u l nhng v d
ca ci s cn nhin
liu hay cc n lc vt
l. Tt c nhng iu
ny c th nh lng
bng mt thang o s,
v chng ta m t
chng thy u l cc
dng ca nng lng.
Cng sut l tc nng

lng c chuyn ha
t dng ny sang dng
khc hoc truyn t vt
ny sang vt khc.
nh ngha
hot ng
Mt ci cn l xo c th Nu chng ta nh
dng o lc.
ngha mt n v nng
lng l lng cn thit
lm nng mt lng
nc nht nh ln
thm 1oC, th chng ta
c th o bt k i
lng no khc ca
nng lng bng cch
chuyn ha n thnh
nhit trong nc v o
s tng nhit .
o s bin i v lng
ca mt s dng nng
lng c bi mt vt, v
chia cho lng thi gian
cn thit cho s bin
i xy ra.
v hng hay
vec-t ?
Vec-t c hng V hng khng c V hng khng c

trong khng gian l hng trong khng hng trong khng gian.
hng m n ht hay gian.
y.
n v
newton (N)
joue (J)
watt (W) = joule/s
N c tn tin
khng ?
Khng. Ti khng phi

tr tin ha n hng
thng
cho
hng
meganewton lc cn
thit chng ngi
nh ti .
C. Chng ta tr tin
xng du, tin in,
pin v chng cha
nng lng.
Cng sut ln hn ngha

l bn tr tin tc
cao hn. Mt bng n
100 W tiu tn mt s
cent nht nh trong mt
gi.
N c th l
tnh cht ca
mt vt khng
?
Khng. Lc l mi
quan h gia hai vt
tng tc. Mt qu
bng chy ln trong nh
khng c lc.
C. Ci mt qu bng
chy ln trong nh c l
ng nng, khng phi
lc.
Tht s khng. Mt bng

n 100 W khng c
100 W. 100 J/s l tc
n chuyn ha in nng
thnh nh sng.
14
Tm tt chng 1
T kha chn lc
nng lng
Mt thang o s dng o nhit, chuyn ng,

hay cc tnh cht khc i hi nhin liu hoc
mt n lc vt l a vo mt vt; mt i
lng v hng c n v l joule (J).
cng sut ..
Tc chuyn ha nng lng; mt i lng v

hng c n v watt (W).
ng nng .
Nng lng m mt vt c do chuyn ng ca

n.
nhit lng ..
Mt dng nng lng lin quan n nhit .

Nhit lng khc vi nhit , v mt vt vi
khi lng gp i yu cu nhiu nhit lng gp
i tng nhit ca n ln lng bng nhau.
Nhit lng c o bng joule, nhit o bng
. (Trong thut ng chun, c mt s phn bit
khc, tinh vi hn gia nhit lng v nng lng
nhit, chng c trnh by phn sau. Trong
quyn sch ny, ti gi khng chnh thc c hai l
nhit)
nhit
Ci do nhit k o c. Cc vt cho tip xc

vi nhau c xu hng t ti nhit bng nhau.
Khc vi nhit lng. Nh trnh by chi tit hn
chng 2, nhit v c bn l s o ng
nng trung bnh trn mi phn t.
K hiu
E .
nng lng
J .
joule, n v SI ca nng lng
PE .
ng nng
cng sut
W ..
watt, n v SI ca cng sut; tng ng vi

J/s
Thut ng v k hiu khc

Q hocQ..
lng nhit truyn vo hay ra khi mt vt
K hoc T....
k hiu khc cho ng nng, s dng trong sch

v khoa hc v trong a s cc sch gio khoa
tin b
15
nng lng nhit
Cc tc gi thn trng phn bit rch ri gia

nhit lng v nng lng nhit, nhng s phn
bit thng b qua trong cch ni thng
thng, k c trong s cc nh vt l. Mt cch
hp thc, nng lng nhit c dng ch tng
lng nng lng m mt vt c, cn nhit lng
ch phn nng lng nhit truyn vo hay
ra. Thut ng nhit dng trong cun sch ny bao
gm c hai ngha.
Tm tt
Lm nng mt vt, lm cho n chuyn ng nhanh hn, hay tng khong cch ca n
n mt vt khc ang ht n u l nhng v d ca nhng th yu cu nhin liu hay n
lc vt l. Tt c nhng th ny c th nh lng bng mt thang o s, v chng ta m t
chng thy u l cc dng ca nng lng. n v SI ca nng lng l Joule. Nguyn nhn
v sao nng lng l i lng c ch v quan trng l v n lun lun chuyn ha. Ngha l,
n khng th sinh ra hay mt i m ch truyn gia cc vt hoc bin i t dng ny sang
dng khc. S bo ton nng lng l quan trng nht v c th p dng rng ri cho tt c
cc nh lut vt l, n c bn hn v khi qut hn c cc nh lut ca Newton v chuyn
ng.
Lm nng mt vt yu cu mt lng nng lng nht nh trn mi nhit trn
mi n v khi lng, v ty thuc vo cht cu thnh nn vt. Nhit lng v nhit l
nhng th hon ton khc nhau. Nhit lng l mt dng nng lng, v n v SI ca n l
joule (J). Nhit khng phi l s o nng lng. Lm nng mt vt ln gp i yu cu
lng nhit gp i, nhng gp i lng cht khng c nhit gp i.
Nng lng mt vt c do chuyn ng ca n c gi l ng nng. ng nng
lin h vi khi lng ca vt v ln ca vec-t vn tc ca n bi phng trnh
KE =
1 2
mv
2
Cng sut l tc nng lng chuyn ha t dng ny sang dng khc hoc truyn
t vt ny sang vt khc
P=
E
t
[ch p dng cho cng sut khng i]
n v SI ca cng sut l watt (W).
16
Bi tp
1. ng nng c bao gi nh hn zero khng ? Hy gii thch.
2. c tnh ng nng ca mt vn ng vin chy Olympic.
3. Bn ang li xe, v bn m trng mt bc tng gch ngay trc mt, tc
trn vn. Chic xe c khi lng 1500 kg. ng nng c gii phng l s o mc ph
hy s tc ng ln chic xe v c th bn. Hy tnh nng lng c gii phng nu bn
chy xe (a) 40 dm/gi, v mt ln na (b) nu bn chy 80 dm/gi. Ci g l phn trc gic
y, v iu ny c lin quan g ti vic li xe tc cao ?
4. Mt h kn c th l mt iu ti t - vi mt nh du hnh b kn bn trong b
du hnh khng gian, vic gii phng nhit c th c th tht kh khn. Gi s mt nh du
hnh 60 kg ang tin hnh cc hot ng vn ng mnh m, tiu tn 200 W cng sut. Nu
nh chng c cht nhit no c th thot ra khi b du hnh khng gian ca c ta, th s
mt bao lu trc khi c th ca c ta tng thm 6oC (11oF), mt lng git cht c ta ?
Gi s lng nhit cn thit lm tng nhit c th ca c ta ln 1oC bng vi nhit
lng cn thit cho mt khi lng nc bng nh vy. Biu din cu tr li ca bn theo
n v pht.
5. Tt c cc ngi sao, k c Mt tri ca chng ta, biu hin s bin i cng sut
pht sng ca chng chng mc no . Mt s ngi sao thay i sng ca chng ln
hai ln hoc nhiu hn, nhng Mt tri ca chng ta vn tng i n nh trong hng trm
nm hay ngn y thi gian nn s liu chnh xc thu thp c. Tuy nhin, c kh nng l
nhng bin i kh hu nh cc thi k bng h lin quan n nhng s khng theo quy lut
lu di cng sut pht sng ca Mt tri. Nu Mt tri tng cng sut pht sng ca n ln
mt cht thi, th n c th lm tan bng Nam Cc lm ngp lt tt c cc thnh ph
duyn hi ca th gii. Tng lng nh sng Mt tri ri trn Nam Cc vo khong 1 x 1016
watt. Hin nay, nhit lng ny i vo cc cc c cn bng bi s mt nhit qua gi, cc
dng hi lu, v s pht x nh sng hng ngoi, cho nn khng c s tan chy hay ng c
ton b ca bng tuyt cc cc t nm ny sang nm khc. Gi s Mt tri thay i cng
sut pht sng ca n ln chng vi phn trm, nhng khng c s thay i tc mt
nhit bi cc u cc. Hy c tnh xem cng sut pht sng ca Mt tri phi tng thm bao
nhiu phn trm lm tan chy bng tuyt lm tng mc nc bin ln 10 m trong
khong thi gian 10 nm. (Mc nc ny gy ngp lt New York, London v nhiu
thnh ph khc) Lm tan chy 1 kg bng cn 3 x 103 J.
6. Mt vin n bay trong khng kh, xuyn qua mt t giy ba, v sau tip tc
bay trong khng kh bn kia t giy. Khi no th c lc ? Khi no th c nng lng ?
7. Cc th nghim cho thy cng sut tiu th bi mt ng c tu thuyn xp x t l
vi ly tha ba ca tc ca n. (Chng ta gi s n ang chuyn ng tc khng i)
(a) Khi con tu ang chy tc khng i, th loi chuyn ha nng lng no bn ngh l
ang c thc hin ? (b) Nu bn nng cp ln mt ng c vi cng sut gp i, th tc
chy ca con tu ca bn tng ln bao nhiu ln ?
8. Vt A c ng nng 13,4 J. Vt B c khi lng ln hn 3,77 ln, nhng chuyn
ng chm hn 2,34 ln. Hi ng nng ca vt B bng bao nhiu ?
17
9. Mt trng tht ra khng ch quay xung quanh Tri t. Theo nh lut III Newton,
lc hp dn ca Mt trng tc dng ln Tri t bng vi lc ca Tri t tc dng ln Mt
trng, v Tri t phi phn ng vi lc ca Mt trng bng s gia tc. Nu chng ta xem xt
Tri t v Mt trng mt cch c lp v b qua cc lc bn ngoi, th nh lut I Newton ni
rng khi tm chung ca chng khng gia tc, tc l Tri t chao o xung quanh khi tm
ca h Tri t-Mt trng mt vng mi thng, v Mt trng cng quay trn xung quanh
im ny. Khi lng ca Mt trng nh hn Tri t 81 ln. Hy so snh ng nng ca
Tri t v Mt trng (Chng ta bit khi tm l mt loi im cn bng, nn n phi gn
Tri t hn Mt trng. Tht vy, khong cch t Tri t n khi tm bng 1/81 khong
cch t Mt trng n khi tm, n c ngha v mt trc gic, v c th chng minh cht
ch bng phng trnh mc 4.3)
10. L vi sng 1,25 kW ca ti mt 126 giy a 250 g nc t nhit phng ln
im si. Hi c bao nhiu phn trm cng sut b lng ph ? Phn nng lng cn li y
bin i u ?
11. nh chp lin tip cho thy mt va chm gia hai qu bng bi-a. Qu bng ban
u nm yn th hin trn hnh mu en nm v tr ban u ca n, v nh ca n phi
sng vi ln trc khi n b va chm v bt u chuyn ng. Bng cch tin hnh o trn
hnh, hy xc nh xem nng lng c c bo ton trong va chm ny hay khng. Cc yu
t h thng no s gii hn chnh xc php kim nghim ca bn ?
12. Bi ton ny l mt th d s ca th nghim tng tng ni ti phn cui

mc 1.4 v mi quan h gia nng lng v chuyn ng tng i. Hy th d cc qu bng
18
bi-a u c khi lng 1,00 kg. Gi s trong h quy chiu ca bn bi-a, qu bng b nh
chuyn ng tc 1 m/s hng v pha tm qu bng, chng ban u nm yn. Va chm
l trc din, v nh bn c th t xc nhn ln sau bn chi bi-a, kt qu ca mt va chm
nh th l qu bng chy n dng hn li v qu bng b va chm chy i vi tc bng
nh tc c bi qu bng ban u chy n. (Tht ra y c phn l mt s l tng ha.
gi cho cc th n gin, chng ta b qua s xoay trn ca cc qu bng, v chng ta gi
s khng c nng lng no c phng thch bi va chm dng nhit hay m thanh) (a)
Hy tnh tng ng nng ban u v tng ng nng sau cng, v xc nhn rng chng bng
nhau. (b) By gi hy tin hnh ton b cc php tnh mt ln na trong h quy chiu ang
chuyn ng cng hng vi qu bng b nh ban u chuyn ng, nhng tc 0,50
m/s. Trong h quy chiu ny, c hai qu bng c vn tc ban u v cui cng khc khng,
tnh hung khc vi ci chng c trong h quy chiu gn vi bn.
13. Mt l thuyt v s ph hy ca tu con thoi Columbia nm 2003 l mt trong cc
cnh ca n b ph hy lc phng ln bi mt khoang bt cch li ri ra khi cc b nhin
liu bn ngoi ca n. T New York Times tng thut vo hm 5/6/2003, rng cc k s
NASA ti to v va chm xem n c ph hy mt m hnh ca cnh ca tu con thoi
hay khng. Trc php kim tra ca tun ri, nhiu k s ti NASA ni h ngh bt hng
nh khng c kh nng e da cc tm lp ghp c v bn, v tin on c nhn rng bt
s ny ra v hi, ging nh mt qu bng Nerf. Tht ra, mnh bt 1,7 pound, chuyn ng
531 dm/gi, tht s gy ph hy nghim trng. Mt thnh vin ca y ban nghin cu v
thm ha ni iu ny chng minh rng cm nhn trc gic ca ngi ta v vt l i khi
khng ng. (a) Tnh ng nng ca bt, v (b) so snh vi nng lng ca mt tng 170
pound chuyn ng 5,3 dm/gi (tc n s c nu bn th n ri t ngang u gi) (c)
Tng nng hn 100 ln, nhng tc ca n nh hn 100 ln, vy kt qu ca bn c ci
g phn trc gic ?
14. Hnh di trch t mt cun sch gio khoa vt l c in nm 1920 do Millikan
v Gale vit. N trnh by mt phng php dn nc t h ln mt thp nc, mc cao
hn, m khng s dng bm. Nc c php i vo ng dn, v mt khi n chy nhanh,
n lm cho van pha di ng li. Hy gii thch c cu ny hot ng nh th no theo
s bo ton khi lng v nng lng.
19
Cc dng nng lng ny c ci g chung khng ?
Chng 2
n gin ha th gii nng lng
S a dng l gia v ca cuc sng, khng phi ca khoa hc. Hnh trn cho thy mt
vi th d ca dn trn gy hoang mang ca cc dng nng lng xung quanh chng ta. Tinh
thn ca nh vt l phn i vin cnh mt danh sch di dng dc ca cc loi nng lng,
mi loi yu cu cc phng trnh, khi nim, k hiu, v thut ng ring ca n. Ni chng
ta va i ti trong nghin cu nng lng ging nh thi k thp nin 1960 khi hng na t
ht h nguyn t mi c khm ph ra mi nm trong cc my gia tc ht. Tht l ri rm.
Cc nh vt l bt u ni v vn th ht, v dng nh th gii h nguyn t ht sc
phc tp. Vn th ht c n gin ha bi s nhn ra rng a s cc ht mi c cu
thnh n gin l cc cm ca mt tp hp trc y khng ng ti ca cc ht cn c bn
hn na (chng c t tn k d l quark, mt t trch ra t mt dng th ca James Joyce
Three quarks for Master Mark.) Vn th nng lng cng c th n gin ha, v mc
20
tiu ca chng ny l chng minh s tng t tim n gia cc dng nng lng dng nh
khc nhau nh nhit v chuyn ng.
a/Mt minh chng sng ng cho thy nhit l mt dng chuyn ng. Mt lng nh nc si rt vo mt ci
bnh rng, n nhanh chng cha y hi nc nng. Ci bnh sau y cht np v sm b p li. Hin tng
ny c th gii thch nh sau. Nhit cao ca hi nc c hiu l tc trung bnh cao ca cc chuyn
ng ngu nhin ca cc phn t ca n. Trc khi ci np y ln bnh, cc phn t hi nc ang chuyn
ng nhanh y hng chuyn ng ca chng ra khi bnh, buc cc phn t khng kh chm hn ra khi
ng i. Khi hi nc bn trong bnh long i, th tnh hung cn bng sm thu c, trong lc t pha cc
phn t hi nc km m c hn ang chuyn ng tc cao cn bng vi lc t pha cc phn t khng
kh m c hn nhng chuyn ng chm hn bn ngoi. Ci np c y ln, v sau mt cht thi gian th
hi nc bn trong c th t ti nhit bng vi khng kh bn ngoi. Lc t pha hi nc lnh, long
khng cn cn bng vi lc t pha khng kh lnh, m c bn ngoi, v s mt cn bng ca cc lc lm
cho ci bnh b p mo.
2.1 Nhit l ng nng

Tht ra th nhit l g ? C phi l mt cht lng v hnh m bn chn ca bn ngm
vo t mt va h nng bng ? Ngi ta c cch no ly ht nhit ra khi mt vt khng ? C
mt cc i i vi thang o nhit hay khng ?
L thuyt nhit l mt cht lng dng nh gii thch c ti sao cc vt lnh hn
hp th nhit t cc vt nng hn, nhng mt khi tr nn r rng rng nhit l mt dng
nng lng, th bt u c v n khng phi l mt cht c th t truyn vo v ra khi cc
vt nh cc dng nng lng khc kiu nh chuyn ng hay nh sng. Chng hn, mt
ng mn ca nng ln, v chng ta m t y l trng hp m, qua s hot ng ca vi
khun, ha nng d tr trong cc dm bo g chuyn ha thnh nng lng nhit. S nng
ln xy ra cho d l khng c vt no nng hn gn c th r r cht lng nhit vo
trong ng mn ca.
21
Mt cch hiu khc v nhit c xut bi l thuyt vt cht cu thnh t cc

nguyn t. V cht kh hng nghn ln km m c hn cht rn hay cht lng, cho nn cc
nguyn t (hay cc cm nguyn t gi l phn t) trong cht kh phi cch xa nhau. Trong
trng hp , ci g ang gi cho tt c cc phn t khng kh khng dn li thnh mt
mng mng trn sn phng ni bn ang ngi c quyn sch ny ? Cch gii thch n
gin nht l chng ang chuyn ng rt nhanh, lin tc p ny tr ra khi sn nh, cc bc
tng, v trn nh. Cho du k cc, nhng hnh nh m my n ca cht kh tht s mang
li mt li gii thch t nhin cho kh nng bt ng cho nhng th long nh khng kh tc
dng c nhng lc ln. Lp xe hi ca bn c th nng chic xe ln v bn bm cc
phn t bn ngoi trong trong chng. Bn trong ca lp b cc phn t va chm thng
xuyn hn bn ngoi, lm cho n cng ra v cng ln.
Cc lc hng ra bn ngoi ca khng kh trong lp
xe ca bn cn tng thm na khi bn li xe trn ng
trong mt khong thi gian no , lm nng cao su v
khng kh bn trong. Loi quan st ny t nhin a n kt
lun rng vt cht nng khc vi vt cht lnh hn ch
chuyn ng ngu nhin ca cc nguyn t ca n nhanh
hn. Trong cht lng, chuyn ng c th hnh dung l
ngi ta trong mt m ng x y nhau nhanh hn. Trong
cht rn, ni cc nguyn t gi cht vi nhau, chuyn ng
l dao ng ngu nhin ca tng nguyn t khi n p
trng cc nguyn t ln cn.
Nh vy, chng ta thu c mt s n gin ha
to ln trong l thuyt v nhit. Nhit n gin l mt dng
ng nng, tng ng nng ca chuyn ng ngu nhin ca
tt c cc nguyn t trong mt vt. Vi kin thc mi ny,
ngi ta c th tr li ngay cc cu hi nu ra u mc
ny. Vng, t nht th v mt l thuyt ngi ta c th ly ht
nhit ra khi mt vt. Nhit lnh nht c th c, gi l
khng tuyt i, l nhit tt c cc nguyn t c vn
tc zero, nn ng nng ca chng, (1/2)mv2, u bng zero.
Khng, khng c mt lng nhit ti a m mt lng vt
cht nht nh c th c, v khng c cc i i vi thang
o nhit , v cc gi tr ln ty ca v c th to ra nhng
lng ln ty ca ng nng trn mi nguyn t.
L thuyt ng hc ca nhit cn mang li mt li
gii thch n gin ca bn cht tht s ca nhit . Nhit b/ Chuyn ng ngu nhin ca cc
l s o lng nng lng trn mi phn t, trong khi nguyn t trong cht kh, trong cht
nhit l tng lng nng lng c bi tt c cc phn t bn lng, v trong cht rn.
trong mt vt.
C nguyn c mt ngnh vt l, gi l nhit ng lc hc, nghin cu vi nhit v
nhit v xy dng c s cho cc cng ngh nh t lnh. Nhit ng lc hc c trnh
by c th trong chng t chn A, v ti ch cung cp mt ci nhn s b ca cc khi nim
nhit ng lc hc lin h trc tip vi nng lng, ch thch t nht l mt im s lin quan
22
thn trng hn trong mt kha hc nhit ng lc hc: tht ra ch ng i vi cht kh l

ton b nhit l dng ng nng. Trong cht rn v cht lng, cc nguyn t gn nhau
tc dng lc in mnh m ln nhau, v do c mt mt loi nng lng khc na, nng
lng lin quan n khong cch gia cc nguyn t vi nhau. Ni ng ra, nng lng nhit
c nh ngha khng phi l nng lng i cng vi chuyn ng ngu nhin ca cc phn
t, m l bt k dng nng lng no c th dn gia cc vt tip xc nhau, khng cn bt k
lc no.
2.2 Th nng: Nng lng ca khong cch xa hay gn

Chng ta thy nhiu th d ca nng lng lin quan n khong cch gia cc vt
ang tng tc. Khi hai vt tham d vo mt lc ht khng tip xc, th cn c nng lng
mang chng ra xa nhau thm. Trong c hai loi ng c vnh cu trnh by chng
trc, mt trong cc loi nng lng c lin quan l nng lng i cng vi khong cch
gia cc qu cu v Tri t, chng ht ln nhau bng lc hp dn. Trong ng c vnh cu
vi nam chm trn nh dc, cn c nng lng lin quan n khong cch gia nam chm
v qu cu st, chng ang ht ln nhau.
iu ngc li xy ra vi cc lc y: hai ming v vi cng loi in tch tnh in
s y ln nhau, v khng th no ko li gn nhau m khng cp thm nng lng.
Tm li, thut ng th nng, k hiu i s l PE, c dng ch nng lng lin
quan n khong cch gia hai vt ht hoc y ln nhau thng qua mt lc ph thuc vo
khong cch gia chng. Cc lc khng c xc nh bi khong cch khng c th nng
lin quan vi chng. Chng hn, lc php tuyn ch tc dng gia cc vt c khong cch
zero gia chng, v ph thuc vo nhng yu t khc ngoi thc t l khong cch bng
khng. Khng c th nng lin quan n lc php tuyn.
Sau y l mt s th d ng ghi nh
v th nng:
Th nng hp dn: Ngi trt vn trong
hnh va leo ln khi y h, chuyn ng
nng thnh th nng hp dn. Sau khi ng
yn trong chc lt, anh ta s rt tr xung,
chuyn th nng thnh ng nng.
Th nng t: Khi mt kim la bn c php
quay, th cc cc ca kim thay i khong
cch ca chng vi cc bc v cc nam t c/ Ngi trt vn va chuyn ht ng nng ca anh
ca Tri t, chuyn ha th nng t thnh ta thnh th nng trn ng leo ln thnh h.
ng nng (Tht ra ng nng b bin i ht
thnh nhit do ma st, v kim la bn s vo
v tr gim ti thiu th nng ca n)
Th nng in: Cc ming v va ly ra khi my sy dnh vo nhau do cc lc ht in.
Cn c nng lng tch chng ra.
Th nng un cong hoc ko cng: Lc gia hai u ca mt l xo ph thuc vo khong
cch gia chng, tc l vo chiu di ca l xo. Nu mt chic xe ln mt gim sc ca n
23
ri nh ra, th th nng d tr trong l xo chuyn ha thnh ng nng v th nng hp dn

khi chic xe bt tr ln.
Ti thn trng trnh a ra thut ng th nng mi cho n y, do n c xu
hng gy ra ngha khng hay trong u cc hc sinh cha c chun b mt s m t cn
thn ca vic xy dng mt thang nng lng bng s. Nht l c xu hng khi qut ha
thut ng mt cch khng thch hp p dng cho bt k tnh hung no c th cho ci
g xy ra: Ti ngng o xi, nhng ti c th nng v ti bit ti sn sng lm vic ct
lc ln na trong vi pht.
Phng trnh th nng hp dn

Tt c cc im thit yu v th nng c th thit
lp bng cch tp trung vo th d ca th nng hp dn.
cho n gin, chuyn ng ch xt chuyn ng thng
ng, v chuyn ng gn mt t, ni lc hp dn hu
nh khng i. (S khi qut ha cho khng gian ba chiu
v cc lc bin thin d thc hin hn vi vic s dng
khi nim cng, ch ca chng sau).
tm phng trnh cho PE hp dn, chng ta xt
s ri t do, trong nng lng chuyn ha gia ng
nng v PE hp dn. Bt k nng lng no b mt dng
ny u thu c mt lng bng nh th dng kia, nn
s dng k hiu KE ch KEf KEi, v k hiu tng t
cho PE, chng ta c
KE = - PEhp dn
[1]
N tht tin li xt vt ri, trong PE chuyn ha

thnh KE, nhng ton hc p dng nh nhau cho c trng
hp vt i ln chm dn. Chng ta bit phng trnh ng
nng
d/ Khi ngi trt vn ri t do, PE
ca anh ta chuyn ha thnh KE (Cc
1
con s s c gi tr tng ng khi m
[2]
KE = mv 2
2
t chuyn ng ca anh ta trn ng
cho nn nu chng ta c th lin h v vi chiu cao, y,
chng ta s c th lin h PE vi y, n s cho chng ta
bit ci chng ta mun bit v th nng. Thnh phn y ca
vn tc c th lin h vi chiu cao qua phng trnh gia
tc khng i
v 2f = vi2 + 2 ay
[3]
v nh lut II Newton cho gia tc

a=
[4]
F
m
vit theo lc hp dn
24
i ln).
Bin i i s tht n gin v c phng trnh [2] v phng trnh [3] u c vn

tc vi s m 2. Phng trnh [2] c th gii theo v2 cho v2 = 2KE/m, v thay gi tr ny vo
phng trnh [3] ta tm c
2
KE f
m
=2
KEi
= 2 a y
m
S dng phng trnh [1] v [4] cho kt qu n gin
PEhd = F y
[s bin thin PE hp dn do s bin thin cao y ; F l lc hp dn tc dng ln vt, tc
l trng lng ca n; ch ng gn mt t, ni F khng i]
V d 1. Th ri mt hn
Nu bn th ri mt hn 1 kg t cao 1 m, th n c bao nhiu joule ng nng lc va chm vi
mt t ? (Gi s bt k s chuyn ha nng lng no thnh nhit bi ma st khng kh l khng ng
k)
Nu chng ta chn trc y hng ln, th Fy m, v bng (1 kg)(g) = - 9,8 N. S gim y c biu
din bi gi tr m ca y , y = 1m , nn bin thin th nng l (- 9,8 N) (- 1 m)
-10J. (Vic chng minh newton nhn vi mt cho n v joule l mt bi tp v nh). S bo ton
nng lng ni rng lng b mt i ny ca PE phi i cng vi s tng tng ng ca KE l 10 J.
C th gy hoang mang vi bn vic c bao nhiu du tr phi c x l chnh xc

trong th d tng i n gin ny: tng cng l 4 du tr. Thay v phi da vo bn thn
bn trnh bt k sai st no vi nhng con du, th tt hn ht l bn nn kim tra xem kt
qu cui cng c ngha vt l hay khng. Nu n khng c ngha th ch vic o du li l
xong.
Mc d phng trnh cho th nng hp dn c suy ra bng cch tng tng ra mt
tnh hung trong n chuyn ha thnh ng nng, nhng phng trnh c th s dng
trong bt k ng cnh no, v tt c cc dng nng lng u c kh nng t do chuyn ha
ln sang nhau.
V d 2. Th nng hp dn chuyn ha thng thnh nhit
Mt ngi lnh cu ha 50 kg trt xung mt ct c vn tc khng i. Hi c bao nhiu nhit
c to ra ?
V c ta trt xung vn tc khng i, nn khng c s bin i KE. Nhit v PE hp dn l
nhng th duy nht bin i. B qua cc du cng v tr, lc hp dn tc dng ln c th c ta bng
mg, v phn nng lng chuyn ha l
(mg) (5 m) = 2500 J
Trn c s vt l, chng ta bit rng phi c mt s tng (bin thin dng) nng lng nhit trong
tay c ta v ct c.
Sau y l mt s cu hi v tr li v cch hiu phng trnh PEhd = F y cho

th nng hp dn.
Hi: Ni tm li, ti sao c du tr trong phng trnh ?
Tr li: Do chng ta lm tng PE bng cch dch chuyn vt theo hng ngc li so vi lc
hp dn.
25
Hi: Ti sao chng ta chi thu c mt phng trnh cho s bin thin th nng ? C phi ti
tht s khng mun c mt phng trnh cho bn thn th nng ?
Tr li: Khng, bn tht s khng cn. y lin quan ti mt thc t c bn v th nng, n
khng phi l mt i lng hon ton xc nh theo ngha tuyt i. Nu bn v ti u
trng thy mt hn ang ri, v ng rng n tiu hao 10 J nng lng vo trong bi m
n chm trng, th chng ta s buc phi ng rng 10 J KE phi c ngun gc l s mt
10 J PE. Nhng ti c th khng nh n bt u ri vi 37 J KE v kt thc vi 27 J, cn
bn c th th sng cht rng n c 109 J lc ban u v 99 J lc kt thc. C th chn mt
s cao nht nh lm mt mc tham chiu v ni rng PE bng khng , nhng cch d
hn v an ton hn l ch lm vic vi s bin thin PE v trnh gi tr PE tuyt i hon
ton.
Hi: Bn gi th nng l nng lng m hai vt c v chng cch nhau khong no .
Nu mt hn ang ri, th vt l hn . Vy cn vt kia u ?
Tr li: nh lut III Newton m bo rng s lun lun c hai vt. Vt kia l hnh trinh Tri
t.
Hi: Nu vt kia l Tri t, th chng ta ang ni ti khong cch t hn ti tm Tri t
hay khong cch t hn ti b mt Tri t ?
Tr li: N khng thnh vn . Vn l s bin thin khong cch, y, khng phi y. o
t tm ca Tri t hay b mt ca n l hai cch la chn hp l nh nhau cho mt im
tham chiu xc nh PE tuyt i.
Hi: Vt no c PE, hn hay Tri t ?
Tr li: Chng ta c th gi cho gn l PE ca hn , nhng v mt k thut th PE l mi
quan h gia hn v Tri t, v chng ta phi ni Tri t v hn cng vi nhau c
PE.
Hi: Kt qu ny c g khc bit i vi mt lc khng phi lc hp dn ?
Tr li: Chng c g khc. Kt qu c suy ra di gi s mt lc khng i, nhng kt qu
s vn hp l i vi bt k tnh hung no trong hai vt tng tc thng qua mt lc
khng i. Tuy nhin, hp dn l trng hp c bit, trong lc hp dn tc dng ln mt
vt gn nh khng i di nhng iu kin bnh thng. Lc t gia mt nam chm v mt
t lnh, mt khc, thay i rt nhiu theo khong cch. C s ton hc c hi phc tp hn
i vi mt lc bin i, nhng cc khi nim l khng i.
Hi: Gi s mt ci bt ch nm cn bng trn u nhn ca n v sau nho xung. Ci
bt ch va thay i cao ca n va quay, nn s bin thin cao khc nhau i vi
nhng phn khc nhau ca vt. Phn di ca ci bt ch chng mt cao ca n cht no.
Bn gii thch nh th no tnh hung ny ?
Tr li: Trit l chung ca nng lng l nng lng ca mt vt c tnh bng cch cng
nng lng ca tt c cc phn ca n. V th, bn c th cng cc bin thin th nng ca
tt c cc phn nh ca ci bt ch tm tng bin thin th nng. May thay, c mt cch
n gin hn! Xut pht t phng trnh th nng hp dn s dng nh lut II Newton, vit
cho gia tc ca khi tm ca vt (tc l im cn bng ca n). Nu bn ch nh ngha y l
bin thin cao ca khi tm, th mi th tht n gin. Mt ci bnh xe Ferris khng l
26
c th quay m khng phi a vo hay ly ra bt k PE no, v khi tm ca n vn cao

khng i.
Mt qu bng nm thng ng ln trn khi chm t c vn tc bng nh mt qu bng nm thng
xung di cng tc . Hi iu ny c th gii thch nh th no bng khi nim th nng ? [xem
trang 136]
A. Bn nm mt qu cu thp ln trong khng kh. Bn c th chng minh nh th no da trn s
bo ton nng lng rng n c cng vn tc khi n ri tr xung vo tay bn ? Cn nu bn nm
mt ci lng chim ln th sao c phi nng lng khng c bo ton trong trng hp ny ?
2.3 Tt c nng lng l th nng hoc ng nng

Theo cch ging nh chng ta tm thy s bin thin nhit tht ra ch l s bin
thin ng nng cp nguyn t, by gi chng ta tm thy mi dng nng lng khc
ha ra l mt dng th nng. un si, chng hn, ngha l lm bt mt s nguyn t (hay
phn t) ra khi cht lng v i vo khng gian pha trn, y chng cu thnh nn mt
cht hi. C mt lc ht cui cng v c bn gia bt k hai nguyn t no gn nhau, l
nguyn nhn v sao vt cht lun lun c xu hng gi cht li trng thi rn hoc trng
thi lng tr khi chng ta cung cp th nng ko n vo mt cht kh. iu ny gii
thch ti sao nc ngng nng ln khi n t ti im si: nng lng do l nung ca bn
bm vo nc bt u chuyn ha thnh th nng thay v ng nng.
Nh ch r trong hnh e, mi dng d tr ca nng
lng m chng ta gp trong i sng hng ngy ha ra
l mt dng ca th nng cp nguyn t. Lc gia
cc nguyn t v bn cht l lc in v lc t, cho nn
y tht ra l th nng in v th nng t.
Cho d chng ta mun bao gp c cc phn ng
ht nhn vo trong bc tranh, th ha ra vn ch c bn
loi c bn ca nng lng:
ng nng (bao gm c nhit)
th nng hp dn
th nng in v th nng t
th nng ht nhn
Cc hc tr ranh mnh thng hi ti lm th no
nh sng lp va trong bc tranh ny. y l mt cu hi
rt hay, v tht ra n c th c din t l mt cu hi
c bn a n thuyt tng i c bit ca Einstein
cng nh bc tranh lng t hin i ca t nhin. V
y l ch ca cc quyn 4, 5 v 6 ca b sch ny,
cho nn y chng ta phi tm bng lng vi mt na
cu tr li thi. V c bn, chng ta c th ngh nng
lng nh sng l mt dng ng nng, nhng ng nng
khng cho bi phng trnh (1/2)mv2 m bi mt s
phng trnh khc. (Chng ta bit rng (1/2)mv2 s khng
c ngha, v nh sng khng c khi lng, v hn na,
e/ Tt c nhng s bin i nng lng

ny ha ra cp nguyn t l nhng
s bin i th nng do s thay i
khong cch gia cc nguyn t.
27
chm nh sng nng lng cao khng khc bit g v tc

vi chm nh sng nng lng thp)
A. Quay tr li nhng hnh nh u chng, lm th
no tt c cc dng nng lng ny lp va vo danh sch
thu gn va cho trn ?
f/ Hnh ny trng ging nh nhng hnh trc, nhng cp

nh hn mt triu ln. Cc qu cu nh l cc neutron v
proton cu thnh nn ht nhn nh xu nm ti tm ca
nguyn t uranium. Khi ht nhn phn tch (phn hch), s
bin thin th nng mt phn l th nng in v mt phn
l do s bin i th nng t pha lc gi ht nhn nguyn
t li vi nhau (gi l lc ht nhn mnh).
28
Tm tt chng 2
T kha chn lc
th nng ..
nng lng c cng vi khong cch gia cc vt tng

tc thng qua mt lc khng tip xc
K hiu
PE .
th nng
Thut ng v k hiu khc

U hoc V
cc k hiu s dng cho th nng trong ti liu khoa hc

v trong a s sch gio khoa tin b
Tm tt
V mt lch s, khi nim nng lng ch c pht minh ra bao gp mt vi hin
tng, nhng sau ny n cng ngy cng c khi qut ha p dng cho nhng tnh
hung mi, v d nh cc phn ng ht nhn. Qu trnh khi qut ha ny mang li mt danh
sch di phin phc ca cc loi nng lng, mi loi biu hin r rng theo quy lut ring
ca n.
Bc u tin trong vic n gin ha bc tranh trn n cng vi nhn thc rng
nhit l mt dng chuyn ng ngu nhin cp nguyn t, tc l nhit chng g hn l
ng nng ca cc nguyn t.
Mt s n gin ha th hai v cn ln hn na thu c vi nhn thc rng tt c
cc dng hnh nh b n khc ca nng lng tht ra phi lin quan n s thay i khong
cch gia cc nguyn t (hay cc qu trnh tng t trong ht nhn). Loi nng lng ny,
lin quan n khong cch gia cc vt tng tc thng qua mt lc, v th c tm quan
trng to ln. Chng ta gi n l th nng.
a s nhng nim quan trng v th nng c th hiu c bng cch nghin cu
th d th nng hp dn. bin thin th nng hp dn ca mt vt c cho bi
PEhd = - Fhdy
[nu Fhd khng i, tc l tt c chuyn ng gn b mt Tri t]
iu quan trng nht hiu v th nng l khng c phng php no r rng

nh ngha n theo ngha tuyt i. iu duy nht m mi ngi c th thng nht vi nhau
l c bao nhiu th nng bin i t mt thi khc trong thi gian n mt s thi khc
khc sau trong thi gian.
29
Bi tp
1. Th nng hp dn c bao gi m khng ? Lu rng cu hi ni ti PE, ch khng
phi PE, cho nn bn phi ngh ti cch chn mt mc quy chiu tr li.
2. Mt qu bng ln ln mt con dc, ln qua, v ln tr xung. Lc no n c th
nng hp dn ln nht ? Lc no th ng nng ln nht ?
3. (a) Bn th mt thanh nam chm ln mt bn gn mt mu st ln, v thanh nam
chm nhy qua bn tin v pha st. Hi th nng t tng hay gim ? Hy gii thch.
(b) Gi s thay v vy bn c hai thanh nam chm y nhau. Bn cho chng mt ci
y ban u v pha nhau, nn chng gim tc trong khi tin lai gn nhau. Hi th nng t
tng hay gim ? Hy gii thch.
4. Gi Eb l nng lng cn thit un si 1 kg nc. (a) Hy tm phng trnh cho
cao ti thiu m t mt x nc phi ri nu nh nng lng gii phng lc va chm
lm bc hi n. Gi s ton b nhit i vo trong nc, khng i vo bi m n chm trng,
v b qua phn nng lng tng i nh cn un si nc t nhit phng ln 100oC.
[Kim tra bng s, khng cm tnh: Thay Eb = 2,3 MJ/kg s cho kt qu 230 km]
(b) Chng t rng cc n v ca p n ca bn trong cu a l ph hp da trn n
v cho ca Eb.
5. Mt con chu chu c khi lng 110 mg ri t trng thi ngh t cao 310 cm.
Trn ng ri xung, n tiu hao ht 1,1 mJ nhit do ma st khng kh. Hi tc ca n,
theo m/s, khi chm t bng bao nhiu ?
6. Mt ngi i xe p th xung mt con dc cao h v sau i qua mt ng
vng trn bn knh r. Hi gi tr nh nht ca h bng bao nhiu cho ngi i xe p hon
tt on ng vng m khng ri xung ? (B qua ng nng ca cc bnh xe ang quay)
7. Mt ngi trt vn bt u trng thi gn nh ngh trn nh
ca mt ng tr khng l, v bt u ln xung mt bn ca n. (Nu anh ta
bt u ng trng thi ngh v chnh xc ti trn nh, th anh ta s khng
bao gi trt c!) Hy chng t rng vn trt ca anh ta mt tip xc vi
ng tr sau khi anh ta ri ht cao bng mt phn ba bn knh ca ng.
8. (a) Mt vnh trn khi lng m v bn knh r quay ging nh bnh
xe trong khi tm ca n vn ng yn. Chu k ca n (thi gian cn thit cho
mt vng quay) l T. Chng minh rng ng nng ca n bng 22mr2/T2.
(b) Nu ci vnh ln sao cho tm ca n chuyn ng vn tc v,
th ng nng ca n bng (1/2)mv2, cng vi phn ng nng tm c
trong cu a ca bi ton ny. Chng t rng ci vnh ln xung mt mt
phng nghing vi mt na gia tc m mt khi vt trt khng ma st s c.
9. Hc tr thng d hay ngh th nng v ng nng nh th chng lun lun lin h
vi nhau, ging nh m vi dng. cho thy iu ny khng ng, hy cho cc th d v
nhng tnh hung vt l, trong (a) PE b chuyn ha thnh mt dng khc ca PE, v (b)
KE b chuyn ha thnh mt dng khc ca KE.
30
10. Ngi Kelvin, mt nh vt l, tng k cu chuyn ng gp James Joule nh th

no khi Joule ang i ngh tun trng mt ca ng ta. Khi ng i ngh, Joule cng vi v ng
dng li nhng thc nc khc nhau, v o s chnh lch nhit gia phn trn ca thc
v nc di chn thc. (a) Tht bt ng vi a s mi ngi l nhit c tng ln. Ti sao
li c mt kt qu nh th, v ti sao Joule li thn trng nh th ? iu ny lin quan nh
th no vi khi nim nng lng, vi n ng l nh pht minh ch yu ? (b) Hi nhit
chnh lch bao nhiu gia trn nh v di y ca mt thc nc 50 m ? (c) Bn phi gi
s nhng g tnh ton p n ca bn phn b ? Trong thc t, s bin thin nhit l
nhiu hn hay t hn ci bn tnh ?
11. Hy a ra mt c tnh bc ln ca nng lng c mt bi s mt nng lng
hp dn ca nc ri xung thc Niagara. Nu nh my thy in di chn thc c th bin
i 100% nng lng ny thnh nng lng in, th i th c bao nhiu h gia nh c
cp in?
12. Khi bn mua mt qu kh cu cha y helium, ngi bn hng phi bm n t
mt bnh kim loi ln cha cht kh nn. Helium bn trong bnh c nng lng, nh c th
chng minh chng hn bng cch x mt cht n vo khng kh: bn nghe mt ting x v
nng lng m thanh phi c ngun gc t u . Tng phn nng lng trong bnh l rt
ln, v nu van tnh c hng hay v, th bnh kh c th hnh x ging nh mt qu bom
hoc tn la.
Gi s cng ti sn sut a cht kh vo trong bnh chun b bnh A vi phn na
lng bnh thng ca helium nguyn cht, v bnh B vi lng bnh thng. Bnh B c
nng lng nhiu gp i, v tuy th nhit ca hai bnh l nh nhau. Hy gii thch, cp
nguyn t, dng nng lng no c lin quan, v ti sao bnh B c nng lng nhiu gp
i.
13. mt nhit cho trc, ng nng trung bnh trn mi phn t l mt gi tr n
nh, cho nn chng hn trong khng kh, cc phn t oxygen nng hn chuyn ng v
trung bnh chm hn so vi cc phn t nitrogen. T s khi lng ca cc phn t oxygen v
nitrogen l 16 trn 14. By gi gi s c mt ci bnh bn trong cha mt t khng kh b bao
quanh bi mt chn khng, v ci bnh c mt l nh bn trong n, cho php khng kh t t
r r ra ngoi. Cc phn t ang b di ra xung quanh mt cch ngu nhin, nn mt phn t
cho trc s phi th nhiu ln trc khi n may mn chui thng qua l. Hi cc
phn t nitrogen thot ra c vn tc nhanh hn bao nhiu ln ?
14. Hy gii thch theo s bo ton nng lng ti sao s m hi lm mt c th
bn, cho d l m hi nhit bng nhit ca c th bn. Hy m t cc dng nng
lng c lin quan trong s chuyn ha nng lng ny. Ti sao bn khng nhn c cm
gic mt tng t nh vy nu bn lau m hi vi mt ci khn ? Gi : M hi ang bay
hi.
31
Chng 3
Cng: S truyn c nng
3.1 Cng: S truyn c nng
Khi nim cng
Khi lng cha trong mt h kn l mt i lng c bo ton, nhng nu nh h
khng kn, chng ta cng s c nhng cch o phn khi lng a vo hay ly ra. Cng ti
cp nc lm vic ny vi mt ci ng h ghi li lng nc bn s dng.
Tng t, chng ta thng c mt h khng kn, v s mun bit c bao nhiu nng
lng i vo hay i ra. Tuy nhin, nng lng khng phi l mt cht c th ging nh nc,
nn s truyn nng lng khng th o vi cng loi ng h . Vy lm th no chng ta
c th ni, chng hn, bao nhiu nng lng c ch m mt ci my ko c th ly ra t
mt bnh cha kh ?
32
nh lut bo ton nng lng bo m rng ton b ha nng trong xng du s xut
hin tr li mt s dng, nhng khng nht thit mt dng c ch cho vic lm ng ng.
Cc my ko, nh xe hi, cc k khng hiu qu, v thng th 90% nng lng m chng
tiu th chuyn ha trc tip thnh nhit, n c mang ra bi kh thi v khng kh thi qua
trn b tn nhit. Chng ta mun phn bit nng lng bin thng thnh nhit vi nng lng
ng vai tr gia tc cho toa xe hay cy xi ng rung, cho nn chng ta nh ngha mt
ngha k thut ca t cng bnh thng th hin s khc bit:
nh ngha cng
Cng l phn nng lng truyn vo hay ly ra
khi mt h, khng tnh n nng lng
chuyn ha bi s dn nhit.
Da trn nh ngha ny, th cng l vec-t hay l v
hng ? n v ca n l g ? [xem trang 136]
S dn nhit c phn bit vi s lm nng

bi ma st. Khi mt mn khoai ty nng lm nng tay
bn bi s dn nhit, th s truyn nng lng xy ra
m khng cn bt c lc no, nhng khi ma st lm
nng giy hm phanh ca bn, th c mt lc tc dng.
S truyn nng lng c v khng c lc tham gia
c o bng nhng phng php hon ton khc
nhau, cho nn chng ta mun bao gm s truyn nhit
bi s lm nng do ma st di nh ngha cng, a/ Cng l mt s truyn nng lng
nhng khng tnh n s truyn nhit bi s dn. nh
ngha cng, v th, c th pht biu li l phn nng
lng c truyn bi cc lc.
Tnh cng l lc nhn vi khong cch

Cc v d trong hnh b-d cho thy c nhiu
cch khc nhau trong nng lng c th truyn.
Du vy, tt c nhng v d ny c hai im chung:
1. C mt lc tham gia.
2. My ko i c mt qung ng no khi n
b/ Chic my ko nng vt nng qua ci
thc hin cng.
rng rc, lm tng th nng hp dn ca
Trong hnh b, s tng cao ca vt nng, y, n.

bng vi qung ng my ko i c, chng ta gi
n l d. cho n gin, chng ta ni ti trng hp
trong chic my ko nng vt nng ln tc
khng i, cho nn khng c s bin i ng nng
ca vt nng, v chng ta gi s c ma st khng ng
k rng rc, sao cho lc do my ko tc dng ln si c/ Chic my ko gia tc toa xe, lm tng
dy bng vi lc hng ln trn ca si dy tc dng ng nng ca n.
ln vt nng. Theo nh lut I Newton, nhng lc ny
cn bng nhau v ln vi lc hp dn ca Tri t
33
tc dng ln vt nng. S tng th nng ca vt nng

c cho bi Fy, nn cng do my ko thc hin ln
vt nng bng Fd, tch ca lc v qung ng i:
W = Fd
Trong v d c, lc ca my ko tc dng ln toa
xe lm gia tc n, tng ng nng ca n. Nu cc lc
ma st tc dng ln toa xe l khng ng k, th s
tng ng nng ca toa xe c th tm c bng cch
vn dng i s ging nh s dng mc 2.2
tm th nng do hp dn. Ging ht nh v d b, chng
ta c
d/Chic my ko ko mt li cy. Nng

lng b tiu hao s nng ln do ma st
ca li cy v bi t, v s cy v cc
cc t v nng t ln trn mt lung cy.
W = Fd
Phng trnh ny c lun cho cu tr li hp l
khng ? Vng, phn no thi. Trong v d d, c hai i
lng ca cng m bn c th mun tnh: cng do my
ko thc hin trn li cy v cng do li cy thc
hin trn t. Hai i lng ny khng th cng bng
Fd. a phn nng lng truyn qua dy cp bin thnh
nhit do ma st ca li cy v t . Cng do li
cy thc hin trn t nh hn cng do my ko thc
hin trn li cy mt lng bng vi nhit hp th
bi li cy. Thnh ra i lng W = Fd cho cng
thc hin bi my ko, khng phi cng thc hin bi
li cy. Vy lm th no bn bit c khi no th
phng trnh ny vn dng c v khi no th khng
? Cu tr li c phn phc tp c hon li cho n
mc 3.6. Cho n phn , chng ta s t hn ch
mnh vi nhng v d trong W = Fd cho cu tr li
ng; v c bn th l do nhp nhng l khi mt b mt
trt trn mt b mt khc, th d c th kh xc nh,
v hai b mt i c nhng qung ng khc nhau.
e/ Cu th bng chy a
nng lng vo qu bng,
nn anh ta thc hin cng
trn n. thc hin lng
cng ln nht c th c,
anh ta tc dng lc ln nht
c th trn qung ng
ln nht c th.
Chng ta cng s dng cc v d trong lc cng hng vi chuyn ng, v lc

l khng i. (Nu nh lc khng phi khng i, th chng ta s phi biu din n vi mt
hm, khng phi mt k hiu i din cho mt con s). Tm li, chng ta c:
quy tc tnh cng (kiu n gin nht)
34
Cng thc hin bi mt lc c th tnh l

W = Fd
nu lc khng i v cng hng vi chuyn ng. Mt s nhp nhng c mt trong
cc trng hp nh ma st ng.
V d 1. Cng c hc thc hin trong mt trn ng t
Nm 1998, cc nh a cht pht hin ra mt bng chng cho
mt trn ng t ln thi tin s Pasadena, cch nay 10.000 n
15.000 nm. H tm thy hai pha ca vt t gy dch chuyn 6,7
m tng i so vi nhau, v c tnh lc gia chng l 1,3 x
1017 N. Hi c bao nhiu nng lng c gii phng ?
f/ V d 1
Nhn lc vi qung ng cho kt qu 9 x 1017 J. so snh,

trn ng t Northridge nm 1994, lm thit mng 57 ngi v
tn tht 40 t la, gii phng nng lng t hn 22 ln.
Cc my mc c th lm tng lc, nhng khng tng cng

Hnh g cho thy mt cch b tr rng rc lm gp i lc do my ko cung cp (xem
tp 1, mc 5.6). Lc cng si dy bn tri l bng nhau sut chiu di dy, gi s ma st
khng ng k, nn c hai lc ko rng rc sang bn tri, mi lc bng vi lc ban u do
my ko tc dng ln si dy. Lc gp i ny c truyn qua si dy bn phi n gc
cy.
g/ Rng rc lm tng gp i
lc do my ko c th tc
dng ln gc cy.
C v nh c cu ny cng lm tng gp i cng thc hin bi chic my ko,

nhng hy xem li. Khi chic my ko chuyn ng v pha trc 2 m, th 1 m dy quay
qua rng rc, v rng rc di chuyn sang tri 1 m. Mc d rng rc tc dng lc gp i ln
gc cy, nhng rng rc v gc cy ch di chuyn mt na chng ng, nn cng thc hin
trn gc cy khng ln hn cng s thc hin m khng c rng rc.
iu tng t ng cho bt k c cu c hc no lm tng hay gim lc, v d nh
cc bnh rng trn b lp nhiu tng ca xe p. Bn khng th ly ra nhiu cng hn cng
bn a vo, v nh th s vi phm s bo ton nng lng. Nu bn chuyn cc bnh rng
sao cho lc ca n tc dng ln pedal tng ln, th kt qu l bn s phi p pedal quay
nhiu vng hn.
Khng c cng thc hin khi khng c chuyn ng

a s hc sinh cm thy v l khi c bo rng nu h ng yn v m mt bao xi
mng nng, th h khng thc hin cng ln bao xi mng. Cho d l v mt ton hc th W =
Fd cho kt qu zero khi d = 0, nhng n dng nh vi phm cm gic chung. Bn nht nh
s tr nn mt mi! Li gii tht n gin. Cc nh vt l tip tc s dng t cng thng
dng v cho n mt ngha k thut mi, l s truyn nng lng. Nng lng ca bao xi
35
mng khng thay i, v l ci cc nh vt l hiu khi ni khng c cng thc hin trn
bao xi mng.
C mt s truyn nng lng, nhng n ang xy ra hon ton bn trong cc c ca
ring bn, n ang bin i ha nng thnh nhit. V mt sinh l hc, mt c ca con ngi
khng ging nh mt cnh cy, n c th chu c mt sc nng v hn m khng tiu hao
nng lng. Mi s co li ca t bo c pht sinh bi v s c my phn t nh xu, n
chuyn sang chng sc cng. Khi mt phn t nht nh i vo hay ra khi nhim v, n
chuyn ng, v v n chuyn ng trong khi ang tc dng lc, cho nn n ang thc hin
cng. C cng thc hin, nhng n l cng thc hin bi mt phn t trong mi t bo c ln
nhau.
Cng dng v cng m

Khi vt A truyn nng lng sang vt B, chng ta ni
A thc hin cng dng trn B. B c cho l thc hin
cng m ln A. Ni cch khc, mt c my nh my ko
c xc nh l ang thc hin cng dng. Vic s dng
cc du cng v tr ny lin quan trong mt phng php
hp l v chc chn vi vic s dng chng trong vic ch r
hng ca lc v chuyn ng trong khng gian mt chiu.
Trong hnh h, gi s chng ta chn mt h ta vi trc x
hng sang phi. Khi lc do l xo tc dng ln qu cu
lun lun l mt s dng. Tuy nhin, chuyn ng ca qu
cu thay i hng. K hiu d tht ra ch l mt dng vit gn
cho i lng quen thuc x, c cc du cng v tr ch
hng.
Trong khi qu cu chuyn ng sang bn tri, chng
ta s dng d< 0 biu din hng chuyn ng ca n, v
cng thc hin bi l xo, Fd, thnh ra m. iu ny cho thy
l xo ang ly ng nng ra khi qu cu, v d tr n
dng th nng ring ca n.
Khi qu cu gia tc tr li sang bn phi, n c d> 0,
Fd l dng, v l xo thc hin cng dng trn qu cu.
Th nng c truyn ra khi l xo v a n vo qu cu
dng ng nng.
h/ H khi no nng lng c

truyn ra khi l xo, th lng bng
nh vy phi c truyn sang qu
cu, v ngc li. Khi l xo nn
li, qu cu thc hin cng dng
trn l xo (ly ra KE ca n v
truyn nng lng vo l xo dng
PE), v khi l xo gin qu cu ang
thc hin cng m (ly nng lng
ra).
Tm li:
quy tc tnh cng (k c trng hp cng m)
Cng thc hin bi mt lc c th tnh nh sau
W = Fd
nu lc l khng i v cng phng vi chuyn ng. i lng d c hiu l k hiu cho
x, ngha l cc du dng v m c dng ch hng ca chuyn ng. Mt s nhp
nhng s xut hin trong trng hp c ma st ng.
36
Trong hnh h, cng do qu cu thc hin ln l xo bng bao nhiu ? [xem trang 136]
C nhiu v d trong s truyn nng lng ra khi mt vt trit tiu vi s truyn

nng lng i vo. Khi chic my ko ko li cy vi si dy, th si dy thc hin cng
m trn my ko v cng dng trn li cy. Cng ton phn thc hin bi si dy l zero,
n c ngha, v n khng thay i nng lng ca n.
C l nh tay bn thc hin cng m khi h bao xi mng xung, nhng xi mng tht
ra khng truyn nng lng vo c th bn. Nu c th bn d tr th nng kiu nh ci l
xo b nn, th bn s c th nng hoc h mt vt nng sut c ngy, ti s dng li nng
lng c. Bao xi mng tht s truyn nng lng vo c th bn, nhng c th bn cha n
dng nhit, khng phi dng th nng. Lc cng trong c iu khin tc ca chuyn ng
cng mang li s bin i ha nng thnh nhit, v nhng l do vt l tng t trnh by
phn trc trong trng hp bn ch ng gi bao xi mng.
Mt trong nhng tin li ca xe in so vi xe
chy xng l ngi ta d dng a nng lng vo trong
pin cng nh ly n ra. Khi bn t chn ln b phanh
trong mt chic xe hi, th m phanh thc hin cng m
ln phn cn li ca xe. ng nng ca xe c truyn
qua phanh v cha trong m phanh dng nhit. Nng
lng khng th no ly li c. Tuy nhin, xe in
c thit k s dng s phanh phc hi. Cc b
phanh khng s dng ma st no c. Chng thuc v
in, v khi bn t chn ln phanh, cng m thc hin
bi b phanh ngha l chng nhn nng lng v a n
vo trong pin s dng sau ny. y l mt trong
nhng nguyn do v sao xe in tt cho mi trng hn
nhiu so vi xe hi, cho d l ngun gc cui cng ca
nng lng in c th l s t chy xng du nh
my ca cng ti in. Xe in s dng li nng lng
mi mi, v ch tiu hao nhit do ma st khng kh v s
cn tr quay, khng do s phanh (Nh my ca cng ti
in cng c th c trang b cc thit b gim c t
tin s lm tng thm chi ph hay cng knh thm cho
mt chic xe khch).
i/ Do lc ngc hng so vi chuyn

ng, nn m phanh thc hin cng m
ln trn trng, tc l nhn nng lng
n di dng nhit.
A. Ngoi s c mt ca mt lc, cn c nhng yu t no khc phn bit c cc qu trnh nng

do ma st v dn nhit ?
B. Hy bnh lun pht biu khng ng sau y: Mt lc khng thc hin bt k cng no tr khi n
lm cho vt di chuyn.
C. dng xe, ban u bn phi c thi gian tc ng, v sau mt cht thi gian cho chic xe
chm dn. C hai thi gian ny u gp vo qung ng bn s i trc khi bn c th dng li. Hnh
bn di cho thy qung ng dng li trung bnh tng nh th no theo tc . Do qung ng
dng li tng cng lc cng nhanh khi bn chy nhanh hn, nn quy tc mt chiu di xe trn mi 10
dm/gi tc khng bo ton nhng tc cao. Theo thut ng cng v nng lng, th u l
nguyn nhn cho s tng nhanh hn nhng tc cao ?
37
j/ Cu hi C
3.2 Cng trong khng gian ba chiu

Mt lc vung gc vi chuyn ng khng thc hin cng
Gi s cng c thc hin thay i ng nng
ca mt vt. Mt lc cng hng vi chuyn ng s lm
n tng tc, v mt lc ngc hng s lm n chm li.
Nh chng ta thy, iu ny c th m t l thc hin
cng dng hay thc hin cng m ln trn vt. Tt c cc
v d trnh by tnh cho n y u thuc v chuyn
ng trong khng gian mt chiu, nhng trong khng gian
ba chiu, lc c th hp mt gc so vi hng ca
chuyn ng.
Cn nu lc vung gc vi hng chuyn ng th
sao ? Chng ta thy rng mt lc vung gc vi chuyn
ng mang li mt chuyn ng trn tc khng i.
ng nng khng thay i, v chng ta kt lun rng
khng c cng c thc hin khi lc vung gc vi
chuyn ng.
k/ Mt lc c th thc hin cng

dng, m, hoc bng khng, ty
thuc vo hng ca n so vi
hng chuyn ng.
T trc n nay, chng ta l gii v trng hp

mt lc tc dng ln mt vt, v ch lm thay i ng
nng ca n. Tuy nhin, kt qu ng cho trng hp
khi qut hn. Chng hn, hy tng tng mt qu bng
khc cn cu ang trt trn bng. Bng tc dng mt lc
php tuyn hng ln trn, nhng khng truyn nng lng
vo hay ly nng lng ra khi qu bng.
Lc tc dng nhng gc khc

Gi s mt lc hp mt gc no so vi hng
chuyn ng, v d = 45o. Mt lc nh th c th tch l/ Cng ch c thc hin bi thnh
thnh hai thnh phn, mt theo hng chuyn ng v mt phn lc song song vi chuyn ng.
vung gc vi n. Vec-t lc bng tng vec-t ca hai
thnh phn ca n, v nguyn tc cng vec-t ca cc lc
38
do cho chng ta bit cng thc hin bi lc tng hp

khng th no khc vi tng cc cng c thc hin bi
chnh hai lc thnh phn. V thnh phn vung gc vi
chuyn ng khng thc hin cng, nn cng thc hin bi
lc phi l
W = F|||d|
[cng thc hin bi mt lc khng i
trong vec-td n gin l mt kiu cng knh ca k hiu r. Kt qu ny c th vit li

qua php bin i lng gic nh sau
W = |F| |d| cos
[cng thc hin bi mt lc khng i]
Mc d phng trnh ny c cc vec-t trong n, nhng n ch ph thuc vo ln

ca chng, v ln ca mt vec-t l mt v hng. Vi th, cng vn l mt i lng v
hng, n ch c ngha nu n c nh ngha l s truyn nng lng. Mi gallon xng
c kh nng thc hin mt lng cng c hc nht nh, v khi bn r vo trm xng du bn
khng phi ni y cho ti 10 gallon xng i v hng nam.
Hc sinh thng hay hi ti sao phng trnh ny bao hm mt hm cosin m khng
l hm sin, hoc n c th l sin hay khng. Trong php cng vec-t, vic xem xt sin v
cosin dng nh bnh ng nh nhau, vy ti sao cosin by gi li c bit th ? Cu tr li
l nu chng ta sp m t, v d, mt vec-t vn tc, chng ta phi cho c thnh phn song
song vi trc x ln thnh phn vung gc vi trc x (tc thnh phn y). Tuy nhin, trong khi
tnh cng, thnh phn lc vung gc vi chuyn ng khng c lin quan n l thay i
hng ca chuyn ng m khng lm tng hay gim nng lng ca vt m n tc dng.
Trong ng cnh ny, ch c thnh phn lc song song l ng quan tm, cho nn ch c cosin
c mt.
(a) Cng l s truyn nng lng. Theo nh ngha ny,

con nga trong hnh c ang thc hin cng trn l hng
khng ? (b) Nu bn tnh cng bng phng php m t
trong phn ny, th con nga c ang thc hin cng trn l
hng khng ? [xem trang 136]
V d 2. y mt ci chi
Nu bn tc dng mt lc 21 N ln mt ci chi y, hp
mt gc 35o bn di phng ngang, v i trong 5,0 m, th
bn thc hin cng bng bao nhiu ? ngha vt l ca
lng cng ny l g ?
S dng phng trnh th hai trn, cng thc hin bng
m/ Nga th, tranh ca WalterE. Bohl
(21 N) (5,0 m) (cos 35o) = 86 J

Dng nng lng chuyn ha l nhit trong sn nh v
lng cng ca ci chi. Nhit ny c ngun gc t ha nng
d tr trong c th bn (a phn lng calo m bn t
chy b tiu hao trc tip di dng nhit bn trong c th
bn thay v thc hin cng ln ci chi. 86 J ch l phn
nng lng truyn qua tay cm ca ci chi)
39
V d 3. n violin
Khi ngi ngh s n violin ko v qua dy n, cc si v va tc dng mt lc php tuyn va tc
dng mt lc ma st ng ln si dy. Lc php tuyn vung gc vi hng chuyn ng, v khng
thc hin cng. Tuy nhin, lc ma st th cng hng vi chuyn ng ca v, nn n thc hin cng:
nng lng c truyn sang si dy, lm cho n dao ng.
Mt cch chi n violin mnh m hn l s dng nhng ci ko di hn. V W = Fd, nn qung
ng ln hn mang li nhiu cng hn
Cch th hai thu c m thanh to hn l ko v mnh hn trn si dy. Vic ny lm tng lc php
tuyn, v mc d lc php tuyn t n khng thc hin cng, nhng s tng lc php tuyn c h qu
l tng lc ma st, nh lm tng W = Fd.
Ngi ngh s violon di chuyn cy v ti lui, v m thanh c to ra trn v trn (ko v pha bn
tri ca ngi chi) ln v di (ko sang phi). V d, mt ngi c th chi mt lot nt trong mt
s an xen gia cc v trn v v di. Tuy nhin, nu cc nt c di khng bng nhau, th chuyn
ng hng ln trn v xung di c xu hng khng bng nhau, v nu ngi chi khng thn
trng, c ta c th lm trt v gia mt nt! gi cho iu ny khng xy ra, ngi chi c th di
chuyn v nhanh hn trn nhng nt ngn hn, nhng s tng thu c d s lm cho cc nt ngn
nghe to hn chng s nh vy. Mt ngi chi n k cu s b li bng cch gim lc ko.
3.3 Lc bin i
Cho n lc ny, chng ta cha h thc hin mt php tnh tht s no ca cng trong
trng hp lc khng phi l khng i. Cu hi lm th no xem xt nhng trng hp nh
th v mt ton hc tng t nh vn lm th no khi qut ha phng trnh (qung
ng) = (vn tc) (thi gian) vi trng hp trong vn tc khng phi l hng s. ,
chng ta nhn thy s khi qut ha hp l l tm din tch nm di th ca vn tc theo
thi gian. iu tng t c th thc hin vi cng:
quy tc tng qut cho cch tnh cng
Cng thc hin bi mt lc F bng din tch nm
di ng cong ca th F|| theo x. (Mt s
nhp nhng xut hin trong cc trng hp nh lc
ma st)
Cc v d trong phn ny l nhng v d trong
lc ang bin thin, nhng n lun lun cng phng vi
chuyn ng, nn F tng t nh F||.
Trong nhng th d no sau y, s hp l nu tnh cng
bng Fd, v trong nhng trng hp no bn phi s dng
din tch nm di th F-x ?
(a) Mt chic tu nh c lt i vi mt s ko theo tng
hp pha sau n.
(b) Mt nam chm nhy dnh vo t lnh t mt khong cch
no .
(c) Lc hp dn ca Tri t thc hin cng ln mt con tu
v tr ngoi khng gian. [xem trang 136]
Mt th d quan trng v d hiu l tnh cng thc

hin bi mt l xo tun theo nh lut Hooke,
40
n/ L xo thc hin cng trn chic xe

(Khng ging nh qu cu trong mc
3.1, chic xe gn dnh vo l xo)
F - k (x x0)
Du tr v y l lc tc dng bi l xo, khng phi l lc
tc dng ln l xo gi n v tr ny. Ngha l, nu v
tr ca chic xe trong hnh n bn phi v tr cn bng th
l xo ko n tr sang tri, v ngc li.
Chng ta tnh cng thc hin khi l xo ban u
v tr cn bng v sau lm gim tc chic xe khi xe
chuyn ng sang phi. Cng thc hin bi l xo trn
chic xe bng vi tr din tch ca hnh tam gic t khi,
v hnh tam gic nm di trc x. Din tch ca mt o/ Din tch ca hnh tam gic t khi
hnh tam gic bng mt na y ca n nhn vi chiu cao cho bit cng thc hin bi l xokhi
chic xe chuyn ng t v tr cn
ca n, nn
bng n v tr x.
1
2
W = k ( x x0 )
2
y l phn ng nng b mt bi chic xe khi l xo lm

cho n chm li.
Chng kh khn g vic tnh cng thc hin bi l
xo trong trng hp ny v th ca F theo x l mt
ng thng, mang li mt din tch hnh tam gic. Nhng
nu nh ng cong khng qu n gin v mt hnh hc,
th kh c th tm c mt phng trnh n gin cho
cng thc hin, hay mt phng trnh ch c th nhn
c t gii tch. Phn t chn 3.4 cung cp mt th d
quan trng v mt ng dng gii tch nh th.
41
p/V d 4
V d 4. S sn sinh nng lng trong Mt tri
Mt tri to ra nng lng qua cc phn ng ht nhn trong cc ht nhn va chm v dnh vo nhau.
Hnh trn miu t mt phn ng nh th, trong mt proton c thn (ht nhn hydrogen) va chm
vi mt ht nhn carbon, gm 6 proton v 6 neutron. Cc neutron v proton ht cc neutron v proton
khc thng qua lc ht nhn mnh, nn khi proton tin n ht nhn carbon, n c gia tc. Theo
ngn ng nng lng, chng ta ni n mt th nng ht nhn v thu ng nng. Cng vi nhau, 7
proton v 6 neutron to thnh mt ht nhn nitrogen. Bn trong ht nhn mi hp nht vi nhau, cc
neutron v proton tip tc va chm, v ng nng tha ca proton mi nhanh chng c chia ra cho
tt c cc neutron v proton. Khng lu sau , ht nhn lng i bi s gii phng mt s nng lng
dng tia gamma, chng gip lm nng Mt tri.
th trn biu din lc gia ht nhn carbon v proton khi proton trn ng ca n tin vo, vi
khong cch o theo n v femto mt (1 fm = 10-15 m). Tht bt ng, lc ha ra l vi newton:
bng c ln nh cc lc m chng ta thng gp trong cuc sng hng ngy. Tuy nhin, hy lu
rng mt lc ln nh th ny tc dng ln mt ht h nguyn t n c nh proton s to ra mt gia
tc tht s kinh khng (vo c 1027 m/s2!).
42
Ti sao lc c cc i khong x = 3 fm, v tr nn nh hn khi proton tht s hp nht vi ht nhn

? Ti x = 3 fm, proton ti ra ca m proton v neutron. N cm nhn nhiu lc ht t pha bn tri,
v khng c lc no t pha bn phi. Cc lc cng li cho mt gi tr ln. Tuy nhin, nu sau
proton nm ti chnh gia ca ht nhn, x = 0, th c cc lc ht n t tt c cc hng, v cc vec-t
lc ny trit tiu nhau.
By gi chng ta c th tnh nng lng gii phng trong phn ng ny bng cch s dng din tch
nm di th xc nh lng cng c hc thc hin ht nhn carbon ln trn proton. ( cho n
gin, chng ta gi s rng proton nhm thng vo tm ca ht nhn, v chng ta b qua thc t l n
phi x y mt s neutron v proton ra khi ng i tin vo). Din tch di ng cong l
khong 17 , v cng biu din bi mi mt l
(1 N) (10-15 m) = 10-15 J
nn nng lng ton phn gii phng vo khong
(10-15 J/) (17 ) = 1,7 x 10-14 J
Con s ny dng nh khng nhiu lm, nhng hy nh rng y ch l mt phn ng gia ht nhn
ca hai trong s v vn nguyn t trong Mt tri. so snh, mt phn ng ha hc tiu biu gia cc
nguyn t c th bin i c 10-19 J th nng in thnh nhit nng lng t hn 100.000 ln!
Mt lu sau cng, bn c th nghi vn ti sao nhng phn ng nh th ny ch xy ra trong Mt tri.
Nguyn nhn l c mt lc y in gia cc ht nhn. Khi hai ht nhn gn nhau, cc lc in
in hnh vo khong nh hn mt triu ln so vi lc ht nhn, nhng lc ht nhn gim theo khong
cch nhanh hn nhiu so vi lc in, nn lc in l lc p o nhng tm tc dng xa. Mt tri l
mt khi kh rt nng, nn chuyn ng ngu nhin ca cc nguyn t ca n cc k nhanh, v mt va
chm gia hai nguyn t thnh thong d di ln t lc y in ban u ny.
3.4 p dng gii tch

Hc sinh hc qua php tnh tch phn s nhn thy rng quy lut hnh hc cho
trong mc trc c th biu din l mt tch phn,
x2
W = Fdx
x1
Khi chng ta c th tc th tm c bng nh l c bn ca gii tch rng lc l o hm

ca cng theo ta ,
F=
dW
dx
V d, mt cn trc nng mt khi mt tn trn mt trng s chuyn ha th nng vo khi

ch bng mt phn su tc cn thit trn Tri t, v kt qu ny ng vi lc bng mt
phn su.
Mc d cng thc hin bi l xo c th tnh c m khng cn gii tch, s dng
din tch ca tam gic, nhng c nhiu trng hp trong phng php gii tch l cn thit
tm cu tr li dng cht ch. Th d quan trng nht l cng thc hin bi lc hp dn
khi s bin thin chiu cao khng nh gi s lc khng i. nh lut hp dn ca
Newton l
F=
GMm
r2
c th ly tch phn cho kt qu,
43
W =
r2
r1
1 1
GMm
dr = GMm
2
r
r2 r1
3.5 Cng v th nng

K thut tnh cng cng c th p dng tnh th nng. Nu mt lc nht nh ch
ph thuc vo khong cch gia hai vt tham gia, th nng lng gii phng bi s bin i
khong cch gia chng c xc nh l th nng, v lng th nng b mt bng vi tr
cng thc hin bi lc,
PE = - W
Du tr xut hin v cng dng cho bit th nng b tiu hao v b chuyn ha sang mt s
dng khc.
i khi, cho thun tin, ngi ta chn mt v tr c on no lm im tham
chiu, v suy ra mt phng trnh s dng cho mt ln v mi v sau cho bit th nng tng
i vi v tr ny,
PEx = - Wrefx
[th nng ti mt im x]
tm nng lng chuyn ha thnh hay t th nng ra, khi ngi ta c th tr hai gi tr
khc nhau ca phng trnh ny.
Cc phng trnh ny hu nh khin ngi ta trng nh th cng v nng lng l
cng mt th, nhng chng khng phi nh vy. Th nht, th nng o nng lng m mt
h d tr trong n, cn cng o c bao nhiu nng lng b chuyn ha vo hoc ra. Th
hai, cc k thut tnh cng c th s dng tm phn nng lng chuyn ha trong nhiu
tnh hung trong khng c th nng no lin quan, nh khi chng ta tnh phn ng nng
chuyn ha thnh nhit bi m phanh ca t.
V d 5. Khu sng chi
Mt khu sng chi s dng mt l xo c cng 10 N/m bn mt qu bng bn khi lng 5g.
L xo b nn li ngn hn 10 cm so vi chiu di cn bng ca n khi khu sng ln c. Hi qu bng
bn ra tc bao nhiu ?
im cn bng l s la chn t nhin cho mt im tham chiu. S dng phng trnh tm c
trong phn trc i vi cng, chng ta c
PEx =
1
2
k ( x x0 )
2
L xo mt tip xc vi qu bng ti im cn bng, nn th nng sau cng l

PEf = 0
Th nng ban u l
1
PEi = (10 N / m)(0,10m)2 = 0, 05J
2
S mt th nng 0,05 J ngha l s tng ng nng mt lng bng nh th. Vn tc ca qu cu c
tm bng cch gii phng trnh KE = (1/2) mv2 cho v,
v=
44
2KE
m
( 2 )( 0, 05 J )
0, 005kg
= 4m / s
V d 6. Th nng hp dn
Chng ta tm c phng trnh PE = - Fy cho th nng hp dn khi s thay i cao khng
gy ra s thay i ng k lc hp dn F. Vy nu s thay i cao cho gi nh ny khng
cn hp l na th sao ? Hy s dng phng trnh W = GMm 1 1 suy ra trong mc 3.4 tm th
r2
r1
nng, s dng r = lm mt im tham chiu.

Th nng bng tr cng phi thc hin a vt t r1 = n r = r2,
PE =
GMm
r
Phng trnh ny n gin hn phng trnh i vi cng, n l v d cho thy ti sao tht tin li l
ghi mt phng trnh cho th nng tng i vi mt im tham chiu, thay v mt phng trnh cho
cng.
Mc d cc phng trnh suy ra trong hai th d trc c l nh mang tnh b quyt v

khng c ch g c bit ngoi tr cho cc nh thit k chi v cc nh khoa hc tn la,
nhng cng dng ca chng tht ra ln hn nhiu. Phng trnh th nng cho mt l xo c
th phng li cho bt k trng hp no khc trong vt b nn, b ko cng, b xon hay
un cong. Trong khi bn chng mun s dng phng trnh cho th nng hp dn cho bt c
th g thc tin, th n li tng t vi mt phng trnh cc k hu ch trong ha hc, l
phng trnh cho th nng ca mt electron nm cch ht nhn nguyn t ca n mt khong
cch r. Nh trnh by chi tit hn phn sau tp sch ny, lc in gia electron v ht nhn
t l vi 1/r2, ging ht nh lc hp dn gia hai khi lng. V phng trnh cho lc thuc
cng mt dng, cho nn n l phng trnh cho th nng.
q/ Cp tu thm him khng gian
song sinh Voyager c l l nhng
thnh cng khoa hc to ln nht ca
chng trnh khng gian. Trong
khong thi gian hng thp k, chng
bay qua tt c cc hnh tinh nhm
ngoi ca h Mt tri, c l t ti
nhiu hng th khoa hc hn c ton
b chng trnh tu con thoi v tr
vi mt phn chi ph nh nhoi. C hai
tu Voyager u hon thnh cc
chuyn bay hnh tinh vi tc ln
hn vn tc thot ti khong cch
tnh t Mt tri, v v th lao thng ra
khi h Mt tri trn cc qu o
hyperbol, khng bao gi quay li na.
Lin lc v tuyn b mt, v by
gi c l chng chu du trong khng
gian gia cc sao trong hng t nm
m khng va chm vi bt k th g
hay b pht hin bi bt k ging loi
thng minh no khc.
45
A. th ca PE = (1/2)k (x x0)2 trng nh th no l mt hm ca x ? Trnh by ngha vt l ca

nhng c im ny.
B. th ca PE = - GMm/r trng nh th no l mt hm ca r ? Trnh by ngha vt l ca nhng
c im . Phng trnh v th s thay i nh th no nu mt s im tham chiu khc c
chn thay cho r = ?
C. Bt u t mt khong cch r n mt hnh tinh khi lng M, hi mt vt phi chuyn ng nhanh
bao nhiu c mt qu o hperbol, tc l mt khng bao gi quay li hnh tnh na ? Vn tc
ny c gi l vn tc thot. Trong kt qu, hng ca vn tc c quan trng g khng ? Khi lng
ca vt c thnh vn khng ? C phi vt thot ra v n chuyn ng qu nhanh nn lc hp dn
khng tc dng ln n c ?
D. Mt ci l xo c mt vn tc thot khng ?
E. Cu hi trn c s gii tch: Nu dng nng lng v ang chuyn ha l th nng, th cc
phng trnh F = dW/dx v W = - Fdx tr thnh F = - dPE/dx v PE = - Fdx. Khi , bn s p dng
cc khi nim gii tch sau y nh th no: o hm bng khng ti cc i v cc tiu, v kim tra
o hm hng hai cho bit mt lm hng ln hay hng xung.
3.6 * Khi no cng bng lc nhn vi qung ng ?

Trong th d chic my ko ko theo li cy trnh by trang 32, cng khng
bng Fd. Mc tiu ca phn ny l gii thch y hn lm th no c th s dng v
khng th s dng i lng Fd. n gin ha cc th, ti vit Fd trong sut mc ny,
nhng mi th khi qut hn ni ti y s ng cho din tch nm di th ca F|| theo
d.
Hai nh l sau y cho php lm sng t a phn cc rc ri.
nh l cng-ng nng
bin thin ng nng i cng vi chuyn ng ca khi tm ca mt vt lin h
vi hp lc tc dng ln n v vi qung ng i c bi khi tm ca n theo
phng trnh KEcm = Fhldcm.
nh l ny c th chng minh da trn nh lut II Newton v phng trnh KE =
(1/2)mv2. Lu mc d tn gi truyn thng, nhng khng nht thit n cho chng ta bit
lng cng thc hin, v cc lc tc dng ln vt c th lm thay i cc loi nng lng
khc ngoi ng nng i cng vi chuyn ng khi tm ca n.
nh l th hai tht s lin h trc tip vi cng:
Khi mt lc tip xc tc dng gia hai vt v hai b mt khng trt ln nhau, th
cng thc hin bng Fd, trong d l qung ng i c bi im tip xc.
nh l ny khng c tn gi c chp nhn rng ri, nn chng ta nhc ti n mt cch n
gin l nh l th hai.
Mt s ln cc tnh hung vt l c th phn tch vi hai nh l ny, v thng th
tin li l p dng c hai nh l cho cng mt tnh hung.
V d 7. Mt ngi trt bng y ra khi tng
nh l cng ng nng cho chng ta bit cch tnh ng nng ca ngi trt bng nu chng ta bit
ln ca lc v qung ng m khi tm ca c ta i c trong khi c ta b y ra.
46
nh l th hai cho chng ta bit tng khng thc hin cng ln ngi trt tuyt. iu ny c
ngha, v bc tng khng c bt k ngun nng lng no.
V d 8. Hp th mt va chm m khng ny li ?
C th no hp th mt va chm m khng c s phn x tr li hay khng ? Chng hn, mt bc
tng gch s nhn ht nu b va chm bi mt qu bng bn ?
S lun lun c s phn x. Trong th d xut, bc tng chc chn s c mt s nng lng
truyn vo n dng nhit v dao ng. nh l th hai cho chng ta bit chng ta ch c th c cng
khc khng nu qung ng i c bi im tip xc l khc khng.
V d 9. Ko l mt ci t lnh vn tc khng i
nh lut I Newton cho chng ta bit hp lc tc dng ln ci t lnh phi bng khng: lc ca bn
trit tiu vi lc ma st ng ca sn nh. nh l cng ng nng v th ng nhng v dng. N cho
chng ta bit c hp lc bng khng tc dng ln ci t lnh, v ng nng ca ci t lnh khng thay
i.
nh l th hai cho chng ta bit cng do bn thc hin bng lc ca tay bn tc dng ln ci t lnh
nhn vi qung ng i. V chng ta bit sn nh khng c ngun nng lng no, nn cch duy
nht cho sn nh v ci t lnh thu nng lng l t cng do bn thc hin. V th, chng ta c th tnh
c tng nhit tiu tn bi ma st ci t lnh v sn nh.
Lu l khng c cch no tm xem bao nhiu nhit b tiu hao sn nh v bao nhiu tiu hao ci
t lnh.
V d 10. Gia tc mt chic xe chi
Nu bn y mt chic xe chi v gia tc n, th c hai lc tc dng ln chic xe: lc ca tay bn v
lc ma st tnh ca mt t y ln cc bnh xe theo hng ngc li.
p dng nh l th hai cho lc ca bn cho chng ta bit cch tnh cng do bn thc hin.
p dng nh l th hai cho lc ca sn nh cho chng ta bit sn nh khng thc hin cng ln chic
xe. Khng c chuyn ng ti im tip xc, v cc nguyn t trong sn nh khng ang chuyn ng
(Cc nguyn t trn mt bnh xe cng tc thi nm ngh khi chng chm sn nh). iu ny c
ngha, v sn nh khng c bt k ngun cp nng lng no.
nh l cng-ng nng nhc ti hp lc, v v lc hng ra sau ca sn nh trit tiu mt phn lc ca
bn, nn hp lc nh hn lc ca bn. iu ny cho chng ta bit ch c mt phn cng ca bn
chuyn thnh ng nng i cng vi chuyn ng ra pha trc ca khi tm ca chic xe. Phn cn li
chuyn thnh chuyn ng quay ca bnh xe.
3.7* Tch vec-t

Cho n lc ny, chng ta vn cha tm c bt k phng php hu dng no v
mt vt l nh ngha s nhn hai vec-t. C kh nng, chng hn, nhn hai vec-t thnh
phn theo thnh phn hnh thnh nn mt vec-t th ba, nhng chng c tnh hung vt l
no trong mt s nhn nh th s l c ch.
Phng trnh W = |F| |d| cos l mt v d thuc loi nhn cc vec-t l c ch. Kt
qu l mt v hng, khng phi mt vec-t, v do y thng c xem l tch v
hng ca cc vec-tF v d. C mt k hiu chun cho php ton ny,
A.B = |A| |B| cos
[nh ngha ca k hiu A.B
l gc gia cc vec-tA v B]
47
v v theo k hiu ny, nn mt tn gi thng dng hn cho php ton ny l tch chm. Theo
k hiu tch chm, phng trnh cho cng n gin l
W = F.d
Tch chm c gii thch hnh hc nh sau:

A.B
= |A| (thnh phn B song song vi A)

= |B| (thnh phn A song song vi B)
Tch chm c mt s tnh cht ging nh php nhn bnh thng ca cc con s,
A.B=B.A
A. (B + C) = A . B + A . C
(cA) . B = c (A . B)
Nhng n thiu mt tnh cht khc: kh nng phn phi php nhn vi php chia.
Nu bn bit cc thnh phn ca hai vec-t, bn c th d dng tnh c tch chm
ca chng nh sau:
A . B = AxBx + AyBy + AzBz
(Cng thc ny c th chng minh bng cch trc ht phng trnh trng hp c bit
trong mi vec-t ch c mt thnh phn x, v cc trng hp tng t i vi y v z. Sau
chng ta c th s dng quy lut A. (B + C) = A . B + A . C a ra mt s khi qut
ha bng cch vit mi vec-t l tng ca cc thnh phn x, y v z ca n. Xem bi tp s
17).
48
Tm tt chng 3
T kha chn lc
cng
phn nng lng truyn vo hay ra khi mt

h, ngoi tr nng lng truyn bi s dn
nhit.
K hiu
W
cng
Tm tt
Cng l mt s o ca s truyn nng lng c, tc l s truyn nng lng bi mt
lc ch khng phi s dn nhit. Khi lc khng i, th cng thng c th tnh nh sau
W = F||d
[ch ng nu lc khng i]
trong d n gin l mt k hiu rm r cho r, vec-t t v tr ban u n v tr cui

cng. Nh vy,
Lc cng hng vi chuyn ng thc hin cng dng, tc l truyn nng lng
vo vt m n tc dng.
Lc ngc hng vi chuyn ng thc hin cng m, tc l truyn nng lng ra

khi vt m n tc dng.
Khi khng c chuyn ng, khng c cng c hc c thc hin. C th con ngi
t chy calo khi n tc dng lc m khng chuyn ng, nhng y l s chuyn
ha ni ti ca nng lng bn trong c th, v do khng nm trong nh ngha
khoa hc ca cng.
Lc vung gc vi chuyn ng khng thc hin cng.
Khi lc khng phi khng i, th phng trnh trn c khi qut ha l din tch nm di
th ca F|| theo d.
Cc my mc nh rng rc, n by, v bnh rng c th lm tng hoc gim mt
lc, nhng chng khng bao gi c th lm tng hoc gim cng thc hin. iu s vi
phm s bo ton nng lng tr khi my c mt s ngun nng lng d tr hay mt s
cch nhn v d tr nng lng.
C mt s tnh hung trong phng trnh W = F|| |d| l m h hoc khng ng, v
nhng vn ny c trnh by cht ch trong mc 3.6. Tuy nhin, c th trnh nhng
bi ton bng cch phn tch cc loi nng lng v ang chuyn ha trc khi a
vo x l ton hc. Trong mi trng hp, khng c g thay th c cho mt s hiu bit vt
l v nhng qu trnh c lin quan.
Cc k thut pht trin tnh cng cn c th p dng cho tnh th nng. Chng ta
chn mt s v tr lm im tham chiu, v tnh th nng cho mt s v tr khc, x, nh sau
49
PEx = - Wrefx
Hai phng trnh sau y cho th nng c tm quan trng ln hn ngi ta ngh da
trn nhng tnh hung hn ch trong chng c suy ra:
PE =
1
2
k ( x x0 )
2
[th nng ca mt l xo c cng k, khi b ko gin hay nn t v tr cn bng x0; cc

phng trnh tng t p dng c cho s xon, un cong, nn, hay gin ca bt k vt no]
PE =
GMm
r
[th nng hp dn ca cc vt c khi lng M v m, cch nhau mt khong r; phng trnh

tng t p dng cho th nng in ca mt electron trong nguyn t]
50
Bi tp
1. Hai xe hi khi lng khc nhau, mi chic c ng nng bng nhau. (a) Nu hai
xe c b phanh ging nhau, c khc nhau cung cp lc nh nhau, hi qung ng dng li
ca chng so vi nhau s nh th no ? Gii thch. (b) So snh thi gian cn thit cho hai xe
dng li.
2. Trong tng tnh hung sau y, cng thc hin l dng, m hay bng khng ? (a)
mt con b c co chn trn t; (b) mt tu nh c ko m li trong nc pha sau n;
(c) nc cn tr chuyn ng ca m li trong n; (d) bn ng pha sau mt chic xe ti
nh v h mt kin hng t trn xe xung t. Hy gii thch.
3. Trong kh quyn ca Tri t, cc phn t lin tc chuyn ng ra mi pha. V
nhit l mt s o ng nng trn mi phn t, nn ng nng trung bnh ca mi loi
phn t l nh nhau, v d KE trung bnh ca cc phn t O2 bng vi KE trung bnh ca cc
phc tp N2. (a) Nu khi lng ca mt phn t O2 gp tm ln khi lng ca mt phn t
He, th t s tc trung bnh ca chng bng bao nhiu ? Phn t no chuyn ng nhanh
hn ? (b) S dng kt qu ca bn t cu a, hy gii thch ti sao bt k phn t helium no
xut hin t nhin trong bu kh quyn t lu thot ra vo khng gian v tr, khng bao
gi quay tr li (Helium thu c trong thng mi bng cch trch xut n t ). Bn c
th mun lm bi tp 20 trc, c ci nhn thu o.
4. Weiping nng mt hn trng lng 1,0 N ln cao 1,0 m v sau h n tr
xung im ban u. Bubba y mt ci bn i 1,0 m trn sn nh tc khng i, yu
cu mt lc 1,0 N, v sau y n tr li ni n xut pht. (a) So snh cng ton phn thc
hin bi Weiping v Bubba. (b) Kim tra cu tr li ca bn cho phn a l c ngha, s
dng nh ngha cng: cng l s truyn nng lng. Trong cu tr li ca bn, bn s phi
trnh by loi nng lng nht nh no c lin quan trong tng trng hp.
5. Trong mt trong nhng thi khc huy hong nht ca i ng, Galileo vit Ai
chng bit mt con nga ri t cao 3 hay 4 cubit xung s gy xng ca n, trong khi
mt con ch ri t cao hay mt con mo ri t cao 8 hoc 10 cubit s khng chu
thng tn no ? S v hi tng t l s ri ca mt con chu chu t mt ta thp hay s
ri ca mt con kin t khong cch ca mt trng. Hy tnh tc ca con kin ri xung
Tri t t khong cch ca mt trng ti thi im khi n i vo bu kh quyn. Gi s n
c th ra t mt im khng tht s gn mt trng, nn lc hp dn ca mt trng c th
b qua.
6. (a) Mt on thy th ca mt tu chin th k 18 ang nh neo. M neo c khi
lng 5000 kg. Nc su 30 m. Dy xch gn vi m neo c khi lng trn n v chiu di
l 150 kg/m. Trc khi h bt u nh neo, trng lng ton b ca m neo cng vi phn
dy xch th khi con tu bng bao nhiu ? (Gi s lc ni ca m neo l khng ng k) (b)
Sau khi h nh neo ln 1 m, th trng lng m h ang nh ln bng bao nhiu ? (c) Chn y
= 0 khi m neo nm di y bin, v y = + 30 m khi n c nh ln ti tu. Hy v th
lc m on thy th tc dng nh neo v dy xch, l hm theo y. (Gi s h nh neo t
t, nn sc cn ca nc l khng ng k) N s khng phi l mt hng s! By gi hy
tnh din tch nm di th, v xc nh cng do on thy th thc hin nh neo, theo
n v joule. (d) i p n ca bn cu c sang n v kcal.
51
7. Trong bung t ca ng c xng ca xe hi,

hn hp nhin liu-khng kh c bt chy bng mt
tia la in, bng n, v y piston ra ngoi. Lc ca
hn hp n tc dng ln u piston l ln nht lc bt
u n, v gim i khi hn hp gin n. N c th ly
xp
x
l
F = a/x, trong x l khong cch t xilanh n u
piston, v a l mt hng s c n v N.m. (Tht ra a/x1,4
s chnh xc hn, nhng bi ton gii d hn vi a/x!)
Piston bt u hnh trnh ca n ti x = x1, v kt thc ti
x =x2. ng c Rambler 1965 c su xilanh, mi xilanh
ca
=
220
N.m,
x1 = 1,2 cm, v x2 = 10,2 cm.
(a) V mt th ngn gn, chnh xc ca F theo Bi 7. Mt xilanh ca ng c Rambler
1965. Piston c biu din v tr y
x, trn giy v th.
ra ca n. Hai ch phnh pha trn l cc
(b) T din tch nm di th, suy ra phn van a hn hp khng kh-nhin liu
vo.
cng thc hin trong mt hnh trnh bi mt xilanh.
(c) Gi s ng c chy 4800 r.p.m, nn trong mt pht, mi mt trong s su xilanh
thc hin 2400 qu trnh t. (Qu trnh t ch xy ra mi vng quay mt ln). Hy tnh
cng sut ca ng c, theo n v m lc (1 hp = 746 W).
(d) T s nn ca mt ng c c xc nh l x2/x1. Hy gii thch bng li ti sao
cng sut ca xe s chnh xc bng nhau nu nh x1 v x2, ni v d, gim i mt na hay gp
ba ln, gi nguyn t s nn bng 8,5. Gii thch ti sao kt qu ny khng ng lm vi
phng trnh lc thc t hn F = a/x1,4.
8. ln ca lc gia hai nam chm cch nhau khong cch r c th ly xp x l kr-3
i vi gi tr ln ca r. Hng s k ph thuc vo sc mnh ca nam chm v s nh hng
tng i ca cc cc bc v nam ca chng. Hai nam chm c th ra trn mt b mt trn
mt khong cch ban u ri v bt u trt v pha nhau. Hi ng nng tng cng ca
hai nam chm s bng bao nhiu khi chng t ti khong cch cui cng rf ? (B qua ma
st)
9. Mt chic xe bt u chuyn ng t ngh lc t = 0, v bt u tng tc vi gia tc
khng i. (a) Tm ng nng ca chic xe theo khi lng m ca n, gia tc a v thi gian t.
(b) p n ca bn cho phn trc cng l cng W thc hin t lc t = 0 cho n thi im t.
Hy ly o hm biu thc trn tm cng sut tiu th bi chic xe ti thi im t. (c) Gi
s hai chic xe c khi lng bng nhau cng bt u chuyn ng t ngh ng thi, nhng
mt xe c gia tc gp i xe kia. Ti bt k thi im no, hi chic xe ang gia tc nhanh
hn tiu th cng sut gp bao nhiu ln xe kia? (Cu tr li khng phi l 2)
10. Mt con tu v tr khi lng m c th vo mt m my kh v bi hnh cu
trc y cha c thm d, v gia tc v pha tm ca m my di tc dng ca lc hp
dn ca m my. Cc php o vn tc ca n cho php th nng ca n, U, c xc nh l
hm ca khong cch r tnh t tm ca m my. Khi lng trong m my c phn b
52
theo mt kiu i xng cu, nn khi lng ring ca n, (r), ch ph thuc vo r v khng
ph thuc vo ta gc. Chng minh rng bng cch tm U(r), ngi ta c th suy ra (r)
nh sau:
(r ) =
1
d 2 dU
r
2
4 Gmr dr dr
11. Mt khu sng ray l dng c ging nh xe la trn ng ray, vi on xe c

y bng mt xung in mnh. Cc tc rt cao c chng minh trong nhng m hnh
th nghim, v sng ray c xut nh mt s thay th cho tn la gi vo khng
gian v tr bt c vt no bn chu c nhng s gia tc cc ln. Gi s u n sng
ray c phng thng ng, v lc ma st ca khng kh tc dng ln n c cho bi F =
be-cx, trong x l cao, b v c l cc hng s, v e l c s logarith t nhin. S suy gim
theo hm m xy ra v bu kh quyn tr nn long hn khi cao tng. (Trong thc t, lc
c th c th cn gim nhanh hn l theo hm m, v u n s c phn chm li) Hy tm
phn ng nng b mt bi u n do ma st ca khng kh gia lc n phng ln v lc n
hon ton ra khi bu kh quyn. (Trng lc c th b qua, v lc ma st khng kh ln
hn nhiu so vi lc hp dn)
12. Mt h sao i nht nh gm hai ngi sao c khi lng m1 v m2, cch nhau
khong cch b. Mt sao chi, ban u gn nh nm ngh trong khng gian su thm, ri vo
trong h v ti mt thi im nht nh trong thi gian i ti im chnh gia gia hai ngi
sao. Ti thi im , hy tm vn tc ca n, v, biu din theo b, m1, m2 v cc hng s c
bn [Kim tra bng s: i vi m1 = 1,5 x 1030 kg, m2 = 3,0 x 1030 kg, v b = 2,0 x 1011 m,
bn s tm cv = 7,7 x 104 m/s]
13. Mt chic my bay bay theo chiu dng ca trc x, qua gi tc dng mt lc
F = (a + bx) + (c + dx).Hy tm cng do gi thc hin trn my bay, v cng do my bay
thc hin trn gi, chuyn ng t gc ta n v tr x.
14. Nm 1935, Yukawa xut mt l thuyt ban u ca lc gi cc neutron v
proton li vi nhau bn trong ht nhn. Phng trnh ca ng cho th nng ca hai ht nh
th, cch nhau tm-ni-tm khong r, l PE(r) = gr - 1e - r/a, trong g tham s ha cng
ca tng tc, v e l c s ca logarith t nhin, v a vo khong 10-15 m. Tm lc gia hai
ht nhn ph hp vi phng trnh ny i vi th nng.
15. Chng minh rng tch chm nh ngha trong mc 3.7 l bt bin quay, theo
ngha ca quyn 1, mc 7.5.
16. C ngha hay khng nu ni cng c bo ton ?
17. (a) Gi s cng c thc hin trong chuyn ng mt chiu. iu g xy ra vi
cng nu nh bn i hng dng ca trc ta ? Hy a ra cu tr li ca bn trn c
s nh ngha ca cng. (b) By gi hy tr li cu hi da trn quy lut W = Fd.
18. L vi sng hot ng bng cch xon cc phn t theo mt chiu v sau theo
chiu kia, ngc chiu kim ng h v sau theo chiu kim ng h xung quanh tm ring
ca chng, hng triu ln mi giy. Nu bn t mt cc bng hay mt thi b vo trong vi
sng, bn s thy l s khng lm nng cht rn nhanh lm, mc d cui cng th s tan chy
bt u ti mt m nh. Mt khi mt m tan chy hnh thnh, n pht trin nhanh chng,
trong khi phn cn li ca cht rn vn th rn. Ni cch khc, c v nh trn th nghim
53
ny th l vi sng lm nng cht lng nhanh hn nhiu so vi lm nng cht rn. Gii thch
ti sao li xy ra nh vy, da trn m t cp nguyn t ca nhit, cht rn v cht lng.
Xin ng lp li nhng sai lm sau y trong gii thch ca bn:
Trong cht rn, cc nguyn t ng gi cht ch hn v c t khng gian hn gia
chng. Khng ng. Bng ni v n khi lng ring ca n nh hn nc.
Trong cht lng, cc nguyn t chuyn ng nhanh hn nhiu. Khng, s chnh lch
tc trung bnh gia bng - 1o C v nc 1oC ch khong 0,4%.
19. Bt u t mt khong cch r tnh t mt hnh tinh khi lng M, hi mt vt

phi chuyn ng bao nhanh c qu o hyperbol, tc l vt khng bao gi tr li hnh
tinh na ? Vn tc ny c gi l vn tc thot. Hy gii thch kt qu, liu hng ca
vn tc c thnh vn khng ? Khi lng ca vt c thnh vn khng ? C phi vt
thot ra v n chuyn ng qu nhanh cho lc hp dn tc dng ln n ?
54
Cc qu bng trao i ng lng
Chng 4
Bo ton ng lng
Trong nhiu ngnh con ca vt l hc ngy nay, ngi ta c th c ton b mt s
tp ch m khng h gp mt phng trnh nhc ti lc hay mt tham chiu ti cc nh lut
chuyn ng ca Newton. Trong 150 nm qua, mt khun kh hon ton khc c pht
trin cho vt l hc, da trn cc nh lut bo ton.
Phng php mi khng ch u tin hn v n thi thng. N p dng c cho bn
trong mt nguyn t hay gn mt l en, ni cc nh lut Newton khng p dng c.
C trong nhng tnh hung hng ngy th phng php mi vn c th mnh hn. Chng ta
thy lm th no nhng c my chuyn ng vnh cu c th c thit k qu phc tp
d dng vch trn bi cc nh lut Newton. Nt p ca cc nh lut bo ton l chng
cho chng ta bit ci g phi gi nguyn khng i, bt chp s phc tp ca qu trnh.
Cho n nay, chng ta ch mi ni ti hai nh lut bo ton, nh lut bo ton khi
lng v nng lng. Vy c l do no tin rng cn c thm nhng nh lut bo ton na
thay th cho cc nh lut Newton lm mt s m t hon chnh ca t nhin ? Vng. S
bo ton khi lng v nng lng chng c lin h g vi ba chiu khng gian, v c hai
u l v hng. S bo ton nng lng, chng hn, khng ngn cm hnh tinh Tri t bt
ng quay i 90o v lao thng v pha Mt tri, v ng nng khng ph thuc vo hng.
Trong chng ny, chng ta xy dng mt i lng bo ton mi, gi l ng lng, n l
mt vec-t.
4.1 ng lng
Mt i lng c bo ton ca chuyn ng
Ln u tin bn bt gp s bo ton ng lng c l lc bn cn l mt a tr iu
khin khng ng vi chic xe chi. Bn chm trc ci g hp dn chi cng,
55
chng hn nh lt ci thng ng ru nhp khu xung lm ng chy cho xe, v quyt

nh y chic xe trn . Nhng vic b b tng giam trong chic xe y khng phi l s
bt cng duy nht vo nhng ngy . C mt m mu ln hn na cn tr bn nng non tr
ca bn, n bt ngun t cc nh lut ca t nhin. y v pha trc khng thc chic xe ra
pha trc, m n y bn ra pha sau. Nu nh cc bnh xe c bi trn tt, th s chng
vn g chuyn bn git mnh, ko mnh, hay bt t pha sau ca chic xe. Bn khng
th gy ra bt c chuyn ng tng th no v pha trc ca ton b h gm chic xe cng
vi bn bn trong.
Trong khun kh vt l Newton, chng ta m t hin tng ny pht sinh do nh lut
III Newton. Chic xe tc dng mt lc ln bn bng v ngc hng vi lc bn tc dng ln
n. Trong khun kh ca cc nh lut bo ton, bn khng th gn s mt tc dng ca bn
cho s bo ton nng lng. Hon ton c kh nng cho bn bin i mt s ha nng ni ti
d tr trong c th bn thnh ng nng ca chic xe v c th bn.
Cc c im sau y ca tnh hung cho thy c th c mt nh lut bo ton mi
c lin quan:
Lin quan n mt h kn. Tt c cc nh lut bo ton u i cng vi cc h kn. Bn v
chic xe l mt h kn, v chic xe c bi trn tt ngn khng cho sn nh tc dng bt c
lc no ra pha trc ln bn.
C ci g gi nguyn khng i. Vn tc chung ca h bt u l zero, v bn khng th
thay i n. S xem xt m h ny ca vn tc chung c th ni mt cch chnh xc hn:
l vn tc ca khi tm ca h khng th thay i.
C ci g c th chuyn ha ti lui m tng lng khng i. Nu chng ta chn
hng v pha trc l dng v hng ra sau l m, th mt phn ca h c th nhn c
chuyn ng dng nu phn kia thu c chuyn ng m. Nu chng ta khng mun lo
ngi v cc du dng v m, th chng ta c th tng tng ton b chic xe ban u ang
trt v pha trc trn cc bnh xe c bi trn tt ca n. Bng cch bt t pha sau
xe, bn c th lm tng vn tc ring ca bn, nhng chc chn vic ny lm cho chic xe
chm li.
Nh vy, dng nh c mt s o dng s ca i lng ca chuyn ng ca mt vt c
bo ton khi bn cng tt c cc vt bn trong mt h.
ng lng
Mc d vn tc c nhc ti, nhng khng phi tng vn tc ca mt h kn gi
nguyn khng i. Nu ng nh vy th vic bn mt pht sng s lm cho khu sng git
li li vi vn tc bng nh vin n! Khu sng tht s git li, nhng tc chm hn
nhiu so vi n. nh lut III Newton cho chng ta bit
Fsng tc dng ln n = - F n tc dng ln sng
v gi s mt lc khng i cho n gin, nh lut II Newton cho php chng ta bin i

thnh nh sau
mn =
56
vn
t
= - msng
vsng
t
Nh vy, nu sng nng hn n 100 ln, th n s git li vn tc nh hn 100 ln

v theo hng ngc li, biu din bng du tr. i lng mv v th r rng l mt s o
hu ch ca chuyn ng, v chng ta t cho n mt ci tn, ng lng, v mt k hiu, p
(Theo nh ti bit, th k hiu p ch l mt s chn la ngu nhin, v ch m
[momentum-ND] c s dng cho khi lng). Cc tnh hung c trnh by cho n
y l trong khng gian mt chiu, nhng trong cc tnh hung ba chiu, n c xem l mt
vec-t.
nh ngha ng lng cho cc i tng vt cht
ng lng ca mt vt, tc l mt mu vt cht, c nh ngha l
p = mv
tch ca khi lng ca vt v vec-t vn tc ca n.
n v ca ng lng l kg.m/s, v tht khng may l chng c k hiu tt no cho
s kt hp vng v ny ca cc n v.
Nguyn nhn a n nh ngha ng lng l do tm kim mt nh lut bo ton,
v l do duy nht khin chng ta bn tm nh ngha mt i lng nh th l v cc th
nghim cho thy n c bo ton:
nh lut bo ton ng lng
Trong mi h kn, tng vec-t ca tt c cc ng lng l khng i,
p1i + p2i + = p1f + p2f +
Trong i k hiu cho ng lng lc u v f cho ng lng lc sau. (Mt h kn l

h khng c ngoi lc no tc dng ln n)
Chng ny trc tin xt ti trng hp mt chiu, trong hng ca ng lng
c th xem xt bng cch s dng cc du cng v tr. Sau , chng ta chuyn sang khng
gian ba chiu, cn thit phi s dng php cng vec-t.
Mt im tinh vi cc nh lut bo ton l chng u nhc ti cc h kn, nhng
kn c ngha khc vi trong nhng trng hp khc. Khi ni v s bo ton khi lng,
kn c ngha l mt h khng c vt cht chuyn vo hay chuyn ra khi n. Vi nng
lng, chng ta hiu l khng c cng hay s truyn nhit xy ra ranh gii ca h. i vi
s bo ton ng lng, kn ngha l khng c ngoi lc no tc dng vo trong h.
V d 1. Sng i bc
Mt khu i bc khi lng 1000 kg bn ra mt vin n vn tc 200 m/s. Hi vn tc git li ca
khu i bc bng bao nhiu ?
nh lut bo ton ng lng cho chng ta bit
pi bc, i + pn, i = pi bc, f + pn, f
Chn h ta trong khu i bc hng theo chiu dng, thng tin cho l
pi bc, i = 0
pn, i = 0
pn, f = 2000 kg.m/s
Chng ta phi c pi bc, f = - 2000 kg.m/s, nn vn tc git li ca khu i bc l 2 m/s.
57
V d 2. ng c ion y tu v tr
ng c ion thc nghim cp ngun bng Mt tri ca tu thm him v tr Deep Space 1 phng kh
thi xenon ca n ra tc 30.000 m/s, nhanh hn 10 ln vn tc pht kh thi i vi mt ng c
tn la nhin liu ha hc tiu biu. Hi vn tc cc i m phi thuyn ny c th t ti ln gp bao
nhiu ln so vi mt phi thuyn s dng nhin liu ha hc c khi lng nhin liu (khi lng phn
ng) bng nh vy y kh thi ra pha sau ?
ng lng bng khi lng nhn vi vn tc. C hai phi thuyn cho l c khi lng phn ng
bng nhau, v kh thi ca ng c ion c vn tc ln hn 10 ln, nn ng lng ca kh thi ca n
ln hn 10 ln. Trc khi ng c bt la, c phi thuyn ln phi thuyn u khng c ng lng, nn
tng ng lng ca h l bng khng. Do bo ton ng lng, tng ng lng cng phi bng
khng sau khi ton b kh thi pht ra. Nu chng ta chn chiu dng l chiu phi thuyn chuyn
ng, th ng lng m ca kh thi c trit tiu bi ng lng dng ca phi thuyn. ng c
ion cho php tc cui cng ln gp 10 ln. (Phn tch n gin ha ny b qua thc t l khi
lng phn ng b y ra lc sau khi chy khng chuyn ng nhanh ra pha sau nh vy, v tc
hng ra pha trc ca phi thuyn cng ang chuyn ng)
a/ ng c li ion ca tu v tr NASA
Deep Space 1 lc ang ch to (bn tri)
v ang th nghim trong mt bung
chn khng (bn phi) trc ngy phng
ca n vo thng 10/1998. Ch yu c
d nh l mt ng c th nghim cc
cng ngh mi, tuy vy phi thuyn
thc hin mt chng trnh khoa hc
thnh cng bao gm c mt chuyn bay
gn n mt sao chi.
Khi qut ha khi nim ng lng

Nh i vi tt c cc nh lut bo ton khc, nh lut bo ton ng lng pht
trin theo thi gian. Vo nhng nm 1800, ngi ta thy mt chm nh sng chm ln
mt vt s cp cho n mt cht ng lng, mc d nh sng khng c khi lng, v do
s khng c ng lng theo nh ngha trn. Thay v bc b nguyn l bo ton ng
lng, cc nh vt l ca thi k quyt nh xt xem nh ngha ca ng lng c th m
rng bao gm ng lng mang bi nh sng hay khng. Qu trnh din ra tng t nh
qu trnh ni ti trang 8 i vi s nhn ra cc dng nng lng mi. Bc th nht l
pht hin thy nh sng c th truyn ng lng cho vt cht, v bc th hai l chng t
58
rng ng lng c bi nh sng c th lin h theo mt cch xc nh vi cc tnh cht c

th quan st ca nh sng. H nhn thy s bo ton ng lng c th khi qut ha mt
cch thnh cng bng cch gn cho mt chm nh sng mt vec-t ng lng cng chiu
vi chuyn ng ca nh sng v c ln t l vi phn nng lng m nh sng c. ng
lng ca nh sng l khng ng k di nhng trng hp bnh thng, v d mt le sng
tn ti trong mt gi s ch hp th khong 10 -5 kg.m/s ng lng khi n git li.
V d 3. Ci ui ca sao chi
ng lng khng phi lun bng mv. Ging nh nhiu sao
chi khc, sao chi Halley c qu o elip rt dt. u, hay
li, ca sao chi gm bng tuyt bn, nn nng lng mang
ti bi nh sng Mt tri cng mnh lm si bc ra hi
nc v cc cht kh khc, b. Tuy nhin, nh sng Mt tri
khng ch mang nng lng, n cn mang ng lng. Mt
khi cht kh bc ra, ng lng ca nh sng Mt tri tc
ng ln n y n ra xa Mt tri, to thnh ci ui, c.
Tng t nh vi vt cht, ng lng bng mv, bn mun
nh sng khng c khi lng s c ng lng bng khng,
nhng phng trnh p = mv l phng trnh khng ng i
vi nh sng, v nh sng tht s c ng lng (Mt s sao
chi cn c mt ci ui th hai, n b y ra bi lc in
thay v bi ng lng ca nh sng Mt tri)
Nguyn nhn mang iu ny ra tho lun khng

phi bn c th a cc con s vo trong cng thc
trong nhng tnh hung k l ny. im then cht l cc
nh lut bo ton c chng minh qu vng vng
chnh xc v chng c th d dng sa i cho ph hp vi
nhng trng hp mi. Cc nh lut Newton khng cn
nm trung tm ca sn khu vt l hc na v chng
khng c c tnh thch ng nh vy. Ni rng hn, tinh
thn ca cu chuyn ny l bn cht nht thi ca s tht
khoa hc.
b/ Hi nc v cc cht kh khc ang

bc ra khi li ca sao chi Halley.
Bc nh cn cnh ny c chp bi
tu v tr European Giotto, bay qua
trong vng 596 km ca li sao chi
vo ngy 13/03/1986.
Cng cn lu l s bo ton ng lng khng

phi l h qu ca cc nh lut Newton, nh thng c
khng nh trong cc sch gio khoa. Cc nh lut
Newton khng p dng cho nh sng, v do khng th
no s dng hp l chng minh bt c th g mang tnh
khi nim tng qut nh s bo ton ng lng dng
thc hin i ca n.
Nhng thay i hin i trong khi nim ng c/ Sao chi Halley, nhn t phng i
hn t mt knh thin vn trn mt
lng
Einstein gi vai tr quan trng trong hai s thay i ch yu
v khi nim ng lng trong nhng nm 1900.
t.
Th nht, Einstein chng t rng phng trnh p = mv s

khng hot ng i vi mt h gm cc vt chuyn ng
tc rt cao tng i so vi nhau. ng i ti mt phng
trnh mi, theo mv ch l s gn ng khi vn tc nh.
59
Thay i th hai, s thay i cn l lng hn na, l s nhn ra rng cp nguyn t, chuyn ng

chc chn l ngu nhin. Electron trong mt nguyn t hydrogen khng tht s quay xung quanh ht
nhn, m n hnh thnh nn mt m my m o xung quanh ht nhn. C v nh iu ny chng
minh cho s khng bo ton ng lng, nhng tht ra s lch hng ngu nhin ca proton phi hp
chnh xc vi s lch hng ca electron nn ng lng ton phn vn ng l khng i. Trong mt
nguyn t ch, c 82 electron cng vi ht nhn, tt c thay i ng lng ca chng mt cch ngu
nhin t thi im ny sang thi im khc, nhng tt c u phi hp b n vi nhau gi cho tng
vec-t ng lng khng i. Trong thp nin 1930, Einstein ch ra rng cc l thuyt nguyn t
pht trin khi s yu cu loi phi hp ma qu ny, v s dng y lm mt lun c c ci g v
l v mt vt l trong nhng quan nim mi. Tuy nhin, cc th nghim chng minh rng cc hiu
ng ma qu tht s xy ra, v nhng phn i ca Einstein ngy nay c nh ti ch l mt s hiu k
lch s.
So snh ng lng vi ng nng

ng lng v ng nng u l s o nh lng ca chuyn ng, v mt vn
th yu trong cuc tranh lun Newton-Leibnitz xem ai l ngi pht minh ra php tnh gii
tch l mt lp lun xem mv (tc ng lng) hay mv2 (tc ng nng khng c 1/2 ng
trc) mi l s o ng ca chuyn ng. Hc sinh thi nay chc chn c th bo cha
cho cu hi ti sao chng ta cn c hai i lng, khi bn cht b sung nhau ca chng
khng hin hin trc mt nhng tr tu v i ca th k 18. Bng sau y lit k nhng s
khc bit gia chng.
ng nng.
ng lng
l v hng.
l vec-t.
khng thay i bi lc vung gc vi chuyn thay i bi bt k lc no, v s thay i

ng, lc ch lm i hng ca vec-t ln hay hng ca vec-t vn tc u mang
vn tc.
li s thay i vec-t ng lng.
lun lun dng, v khng th trit tiu.
trit tiu vi ng lng c hng ngc li.
c th chuyn ha thnh nhng dng nng lun lun bo ton trong mt h kn.
lng khc khng c lin quan n chuyn
ng. KE t n khng phi l mt i lng
bo ton.
tng ln 4 ln nu vn tc tng gp i.
tng gp i nu vn tc tng gp i.
V d 4. Con quay
Mt con quay c ng lng tng cng bng khng, v i vi mi im quay lun c mt im khc
pha bn kia trit tiu mt ng lng ca n. Tuy vy, n tht s c ng nng.
V d 5. ng lng v ng nng khi bn sng trng
Sng trng v n c ng lng bng khng v ng nng bng khng lc bt u. Khi bp c, vin
n thu mt cht ng lng v pha trc, nhng ng lng ny trit tiu vi ng lng hng ra
sau ca sng, cho nn tng ng lng vn bng khng. Tuy nhin, ng nng ca c sng ln n u
l nhng v hng dng, v khng trit tiu. ng nng tng cng c php tng ln, v ng nng
c chuyn ha t cc dng nng lng khc. Ban u, c nng lng ha hc trong thuc sng. Ha
nng ny c chuyn thnh nhit, m thanh, v ng nng. ng nng hng ra sau ca khu sng
khng h lm lnh b vai ca ngi bn sng!
60
V d 6. Tri t chao o
Khi Mt trng hon thnh na vng qu o quanh Tri t, chuyn ng ca n i hng. iu ny
khng c lin quan g n s bin i ng nng, v lc hp dn ca Tri t khng thc hin cng
no trn Mt trng. Tuy nhin, vec-t vn tc o chiu c ngha l ng lng i chiu, cho nn s
bo ton ng lng trong h kn Tri t-Mt trng cho chng ta bit Tri t cng phi thay i ng
lng ca n. Tht vy, Tri t chao o trong mt qu o nh xung quanh mt im bn di b
mt ca n trn ng thng ni n vi Mt trng. Vec-t ng lng ca hai vt th cng hng theo
chiu ngc nhau v trit tiu ln nhau.
V d 7. Tri t v Mt trng ri xa nhau
Ti sao Mt trng khng th t ngt bay ra xa theo mt ng, cn Tri t i theo ng khc ? S
bo ton ng lng khng cm nh vy, v ng lng mi cn thit ca Mt trng theo mt chiu c
th trit tiu bi s thay i ng lng ca Tri t, gi s Tri t hng theo chiu ngc li tc
thch hp, chm hn. Thm ha b cm bi s bo ton nng lng, v nng lng ca c hai vt
th s phi tng ln nhiu.
V d 8. ng lng v ng nng ca mt sng bng
Mt sng bng 1 km3 c khi lng khong 1012 kg. Nu n chuyn ng tc 10-5 m/s, th ng
lng ca n l 107 kg.m/s. y l loi kt qu thuc dng khc thng m chng ta trng i, c l
tng ng vi mt tu con thoi ri b phng, hoc tt c xe hi Los Angeles li cng chiu tc
trn ng cao tc. Tuy nhin, ng nng ca n ch c 50 J, tng ng vi s calo c trong mt
ht anh tc hoc nng lng c trong mt git xng qu nh nhn m khng c knh hin vi. ng
nng n mt cch ng ngc nhin l v ng nng t l vi bnh phng ca vn tc, v bnh phng
ca mt con s nh l mt con s cn nh hn na.
A. Nu nh tt c cc phn t khng kh trong phng
c dn xung mt mng mng trn sn nh, th iu
c vi phm s bo ton ng lng cng nh s bo ton
nng lng hay khng ?
B. Ci t lnh c nhng cun dy pha sau v nng ln, v
nhit l chuyn ng phn t. Cc phn t ang chuyn
ng ny c c nng lng v ng lng. Ti sao ngi ta
khng phi buc cht ci t lnh vi tng nh gi cho
n khi b git li v ng lng m n mt pha sau ?
4.2 Va chm trong khng gian mt chiu

Cc nh vt l s dng thut ng va chm theo
ngha rng hn cng dng bnh thng, p dng n cho
bt k tnh hung no trong cc vt tng tc trong
mt khong thi gian nht nh. Mt ci gy p vo mt
qu bng chy, mt ht pht phng x ang ph hy
ADN, v mt khu sng v mt vin n trn ng
phn tch ra ca chng u l nhng th d ca va chm
theo ngha ny. Tip xc vt l thm ch l khng cn
thit. Mt sao chi lt qua Mt tri trn qu o
hyperbol ca n c xem l chu mt s va chm, cho
d n chng chm trng Mt tri. Ton b vn l
ch sao chi v Mt tri tc dng lc hp dn ln nhau.
d/ nh chp qua Knh thin vn v tr

Hubble ny cho thy mt thin h nh
(m mu vng pha di bn phi)
va chm vi thin h ln hn (xon c
gn chnh gia nh), to ra mt sng
hnh thnh sao (vt mu xanh) do cc
sng chn ng i qua cc m my
kh ca thin h. y c xem l mt
va chm theo ngha vt l, mc d
theo thng k th chc chn chng c
ngi sao no trong mi thin h m
trng mt ngi sao trong thin h kia
(y l v cc ngi sao rt nh so vi
khong cch gia chng).
Nguyn nhn m rng thut ng va chm theo

ngha ny l tt c nhng tnh hung ny c th xem xt
v mt ton hc s dng cc nh lut bo ton theo kiu
61
ging nhau. Trong th d th nht, s bo ton ng

lng l tt c nhng g cn thit.
V d 9. Tng xe t pha sau ti
C Chang b xe ng Nelson tng xe t pha sau ti ti trm
n , v kin ng phi bi thng tin thuc cho c. ng
Nelson khai rng ng ch chuyn ng 35 dm/h khi ng
ng trng c Chang. Cn c ta th cho rng ng chy
nhanh hn nh th nhiu. Hai chic xe mc vo nhau sau
va chm, v php o chiu di vt trt v h s ma st cho
thy vn tc chung ca chng ngay sau lc va chm l 19
dm/h. Chic Nissan ca ng Nelson nng 3100 pound, v
chic Cadillac ca c Chang nng 5200 pound. Hi ng
Nelson c khai ng s tht khng ?
V hai chic xe mcvo nhau, nn chng ta c th vit phng trnh bo ton ng lng s dng
ch hai vn tc, v cho vn tc ca ng Nelson trc va chm, v v cho vn tc chung ca h lc sau:
mNv = mNv + mCv
Gii phng trnh theo bin v, chng ta c
m
v = 1 + C
mN
v'
Mc d chng ta c cho cc khi lng theo pound, mt n v ca lc, nhng t s ca cc khi

lng bng vi t s ca cc trng lng, v ta tm c v = 51 dm/h. ng Nelson ni di.
V d trn tht n gin v c hai xe c vn tc bng nhau lc sau. Tuy nhin, trong
nhiu va chm mt chiu, hai vt khng dnh vo nhau. Nu chng ta mun on trc kt
qu ca mt va chm nh th, th s bo ton ng lng khng th p ng, v c hai vn
tc sau va chm l cha bit, nn chng ta c mt phng trnh hai n s.
S bo ton nng lng c th mang li mt phng trnh th hai, nhng p dng n
th chng d, v ng nng ch l dng c bit ca nng lng phi i cng vi chuyn ng.
Trong nhiu va chm, mt phn ng nng c mt trc va chm c dng to ra nhit
hoc m thanh, hoc ph v cc vt hoc b cong chng vnh vin. Tht vt, xe hi c
thit k cn thn v nhu trong va chm. Vic v nhu chic xe s dng ht nng lng,
v iu tt v mc tiu l gii phng ton b ng nng theo mt kiu tng i an ton
v iu khin c. mt mc i nghch, mt siu cu l siu v n i ra khi va
chm vi hu nh ton b ng nng ban u ca n, ch d tr n trong thi gian ngn ngi
dng th nng khi n b p bi va chm.
Cc va chm thuc loi siu cu, trong hu nh khng c cht ng nng no b
chuyn ha thnh cc dng khc ca nng lng, v chng c KEf = KEi, ngc li vi bt
ng thc km hu dng hn KEf< KEi i vi trng hp kiu nh qu tennis ny trn c.
V d 10. Cc qu bi-a va chm trc din
Hai qu bi-a va chm trc din, va chm b hn ch trong mt chiu. Cc qu bi-a c ch to sao cho
chng cng mt t ng nng cng tt trong mt va chm, nn di gi nh rng khng c ng nng
chuyn ha thnh bt k dng no khc ca nng lng, chng ta c th tin on iu g v nhng kt
qu ca mt va chm nh th ?
Cc qu bi-a c khi lng nh nhau, nn chng ta s dng cng mt k hiu m cho c hai. S bo
ton nng lng v khng c tht thot ng nng cho chng ta hai phng trnh
62
mv1i + mv2i = mv1 f + mv2 f
1 2 1 2 1 2 1 2
mv + mv = mv + mv
2 1i 2 2 i 2 1 f 2 2 f
Cc khi lng v tha s 1/2 c th n gin i, v chng ta b cc ch s di rm r bng vic
thay th cc k hiu v1i, vi cc k hiu A, B, C v D:
A+B=C+D
A2 + B2 = C2 + D2
Mt cht kinh nghim vi nhng con s cho thy rng vi cc gi tr cho trc ca A v B, khng th
no tm c C v D tha mn nhng phng trnh ny tr khi C v D bng A v B, hoc C v D bng
A v B nhng hon v. Mt php chng minh y ca thc t ny c trnh by trong khung bn
di. Trong trng hp c bit ban u qu cu 2 nm yn, kt qu ny cho chng ta bit rng qu
cu 1 dng li khi va chm, cn qu cu 2 chuyn ng ti trc tc c bi qu cu 1 lc u.
Hnh trng ny tht quen thuc vi nhng ngi chi bi-a.
Chng minh kt lun trong v d 10
Phng trnh A + B = C + D ni rng bin thin vn tc ca mt qu cu bng v ngc vi
bin thin vn tc ca qu cu kia. Chng ta t ra k hiu x = C A ch bin thin vn tc ca qu
cu 1. Phng trnh th hai khi c th vit li l A2 + B2 = (A + x)2 + (B x)2. Bnh phng cc i
lng trong ngoc v sau n gin, chng ta c 0 = Ax Bx + x2. Phng trnh ny c nghim tm
thng x = 0, tc l khng c vn tc ca qu cu no thay i, nhng iu ny khng th xy ra v
mt vt l v hai qu cu khng th i qua nhau nh nhng con ma. Gi s x 0 , chng ta c th chia
cho x v gii c x = B A. iu ny ngha l qu cu 1 thu c mt lng vn tc va tng
xng vi vn tc ban u ca qu cu 2, v ngc li. Hai qu bng phi trao i vn tc.
Thng th, nh trong v d trn, cc chi tit i s l phn km hp dn nht ca bi

ton, v ngi ta c th thu c nhn thc vt l quan trng n gin bng cch m s
lng bin v so snh vi s phng trnh. Gi s mt k mi tp tnh chi bi-a lu mt
trng hp trong cy c ca c ta tht mt qu bi-a ban u ng yn v dng li t
ngt. Tri, tht tuyt c mo, c ta ngh. Ti c l ti khng bao gi c th lp li iu
mt ln na trong mt triu nm. Nhng c ta th li, v nhn thy c ta khng th no gip
thc hin iu cho d l c ta khng mun. May thay, c ta va hc v cc va chm trong
kha hc vt l. Mt khi c ta vit c cc phng trnh bo ton nng lng v khng c
s mt mt ng nng, c ta tht s khng phi hon thnh php tnh i s. C ta bit mnh
c hai phng trnh theo hai bin, nn phi c mt nghim s xc nh. Mt khi c ta nhn
thy kt qu ca mt va chm nh th, c ta bit iu tng t cng phi xy ra mi lc.
iu tng t s xy ra vi cc hn bi hay qu bng v va chm nhau. Khng thnh vn
chuyn khi lng v vn tc khc nhau, v tch s ca chng mi khng thay i.
Khm ph ra neutron
y l loi l gii c s dng bi James Chadwick trong khm ph nm 1932 ca
ng v neutron. Lc y, nguyn t c hnh dung l cu thnh t hai loi ht c bn, proton
v electron. Proton th nng hn nhiu, v co cm li vi nhau trong li ca nguyn t, hay
ht nhn. Lc ht in lm cho cc electron quay xung quanh ht nhn theo vng trn, ging
ht nh lc hp dn gi cho cc hnh tinh khi vng ra khi h Mt tri. Cc th nghim cho
thy ht nhn helium, chng hn, tc dng lc in ln electron ng bng gp i so vi ht
nhn hydrogen, nguyn t nh nht, v iu ny c gii thch bng cch ni rng helium
c hai proton so vi mt ca hydrogen. Vn l theo m hnh ny, helium s c hai electron
63
v hai proton, cho n khi lng ng bng hai ln khi lng nguyn t hydrogen c mt
electron v mt proton. Tht ra, helium c khi lng khong bn ln khi lng hydrogen.
Chadwick cho rng ht nhn helium c hai ht na thuc mt loi mi, chng khng
tham gia tng tc in no ht, tc l trung ha v in. Nu cc ht ny c khi lng rt
gn nh proton, th t s khi lng bn-trn-mt ca helium v hydrogen c th gii thch
c. Nm 1930, mt loi bc x mi c pht hin hnh nh ph hp vi m t ny.
N trung ha in, v hnh nh pht ra t ht nhn ca cc nguyn t nh khng hng chu
bt k loi bc x no khc. Tuy nhin, lc ny, cc bo co v nhng loi ht mi c n
hng t, v a phn chng ha ra hoc l nhng cm cu thnh t nhng ht bit trc
hoc l nhng ht bit trc c nng lng cao hn. Nhiu nh vt l tin rng ht
mi thu ht s ch ca Chadwick tht ra l mt ht trc bit gi l tia gamma, n
trung ha in. V tia gamma c khi lng zero, cho nn Chadwick quyt nh t xc nh
khi lng ca ht mi v thy n khc khng v xp x bng khi lng proton.
Tht khng may, mt ht h nguyn t khng phi l th bn c th t ln mt ci
cn v cn n. Chadwick i ti mt gii php ti tnh. Khi lng ht nhn ca cc nguyn t
khc nhau lc y c bit, v k thut c pht trin cho vic o tc ca mt ht
nhn chuyn ng nhanh. V th, ng cho bn ph cc mu nguyn t chn lc vi nhng
ht mi b n. Khi mt va chm trc tip, trc din xy ra gia mt ht b n v ht nhn ca
mt trong cc nguyn t bia, th ht nhn s bt ra khi nguyn t v ng s o c vn
tc ca n.
e/ Bn bi-a h nguyn t ca Chadwick. Mt a kim loi polonium dng t nhin cung cp mt ngun bc x
c kh nng bn neutron ra khi ht nhn beryllium. Loi bc x pht ra bi polonium d dng b hp th bi
mt vi mm khng kh, cho nn khng kh phi c bm ra khi bung pha bn tri. Cc neutron, cc ht b
n ca Chadwick, m xuyn qua vt cht d dng hn nhiu, v bay qua vch ngn v i vo bung pha bn
phi, ni cha y kh nitrogen hoc hydrogen. Khi mt neutron va chm vi mt ht nhn nitrogen hoc
hydrogen, n tng ht nhn ra khi nguyn t tc cao, v ht nhn git li ny khi x toc hng nghn
nguyn t khc ca cht kh. Kt qu l mt xung in c th pht hin c trn mt dy dn pha bn phi.
Cc nh vt l ch to loi thit b ny cho nn h c th dch cng xung in thnh vn tc ca ht nhn
git li. Ton b thit b v trong hnh s nm gn trong lng bn tay ca bn, tri ngc hon ton vi cc my
gia tc ht khng l ngy nay.
64
Gi s, chng hn, chng ta bn mt mu nguyn t hydrogen vi cc ht b n. V

cc ht tham gia trong va chm l cc ht c bn, nn khng c cch no cho ng nng bin
i thnh nhit hay bt k dng nng lng no khc, v nh vy Chadwick c hai phng
trnh theo ba bin:
Phng trnh 1: bo ton ng lng
Phng trnh 2: khng c mt mt ng nng
Bin s 1: khi lng ca ht b n
Bin s 2: vn tc ban u ca ht b n
Bin s 3: vn tc cui cng ca ht b n
S bin nhiu hn s phng trnh cho nn khng c nghim duy nht no. Nhng
bng cch to ra va chm vi ht nhn ca mt nguyn t khc, nitrogen, ng thu c hai
phng trnh na m ch s dng thm mt bin thi:
Phng trnh 3: bo ton ng lng trong va chm mi
Phng trnh 4: khng c mt mt ng nng trong va chm mi
Bin s 4: vn tc cui cng ca ht b n trong va chm mi
Nh vy, ng c th gii phng trnh cho tt c cc bin, trong c khi lng
ca ht b n, n tht s nm trong vng 1% khi lng ca proton. ng t tn cho ht mi
l neutron, v n trung ha in.
A. Nhng ngi chi bi-a gii bit cch lm cho qu bi-a b tht quay trn, c th lm cho n khng
dng li t ngt trong va chm trc din vi qu bi-a nm yn. Nu iu ny khng vi phm cc nh
lut vt l, th v d trn phi c thm gi s tim n no na ?
4.3* Mi quan h ca ng lng vi khi tm

Chng ta tho lun khi nim khi tm trong quyn u ca b sch ny, nhng s
dng khi nim ng lng by gi chng ta c th tm mt phng php ton hc cho xc
nh khi tm, gii thch ti sao chuyn ng ca khi tm ca mt vt thng biu hin
chuyn ng n gin hn bt k im no khc, v thu c mt phng php rt n gin
v mnh tm hiu cc va chm.
f/ Trong hnh chp lin tip ny,
chng ta thy ci cha vn t pha
trn nhn xung khi n bay trong
khng kh, va quay va i ti.
Khi tm ca n, nh du vi
ch thp en, chuyn ng theo
mt ng thng, khng ging
nh cc im khc trn ci cha
vn, chng i theo nhng vng
trn.
65
Bc th nht l nhn ra khi nim khi tm c th p

dng cho cc h cha nhiu hn mt vt. Ngay c mt s th
nh ci cha vn, chng ta ngh l mt vt, tht ra cu thnh t
nhiu nguyn t. Khi tm c bit d hnh dung trong trng
hp biu din trong hnh bn, trong ha qu khc cn cu
ging ht nhau va chm nhau. R rng trn c s i xng th
khi tm ca chng phi nm im chnh gia chng. Sau
rt, trc y chng ta nh ngha khi tm l im cn
bng, v nu hai qu bng c y bng ci gy rt nh c
khi lng ca n khng ng k, hin nhin chng s cn
bng im chnh gia. Khng h g chuyn cc qu bng l
hai vt cch ri nhau. Vn ng l chuyn ng khi tm ca
chng c bit n gin, ging ht nh trng hp khi tm
ca ci cha vn.
Ta x ca khi tm ca qu bng khc cn cu do
c cho bi xcm = (x1 + x2)/2, tc l trung bnh s hc ca
cc ta x ca chng. Ti sao chuyn ng ca n qu n
gin ? N phi lm vic vi s bo ton ng lng. V cc
qu khc cn cu khng b tc dng bi bt k lc ngoi ni
chung no, nn chng hnh thnh nn mt h kn, v tng
ng lng ca chng c bo ton. Tng ng lng ca
chng l
g/ Hai qu khc cn cu va chm

nhau. Khi tm chung ca chng vch
thnh ng thng biu din bi
ng t nt.
mv1 + mv2 = m (v1 + v2)
x x
= m 1 + 2
t
t
m
= ( x1 + x2 )
t
2xcm
=m
t
= mtp vcm
Ni cch khc, tng ng lng ca h l bng nhau nu nh tt c khi lng ca n
tp trung ti im khi tm. V tng ng lng c bo ton, nn thnh phn x ca vec-t
vn tc ca khi tm khng th thay i. iu tng t cng ng i vi nhng thnh phn
khc, nn khi tm phi chuyn ng theo mt ng thng tc khng i.
Mi quan h trn gia tng ng lng v chuyn ng ca khi tm p dng cho bt
k h no, cho d n c kn hay khng.
Lin h gia tng ng lng vi chuyn ng ca khi tm
Tng ng lng ca h bt k lin h vi tng khi lng ca n v vn tc ca khi tm
ca n bi phng trnh
ptp = mtpvcm
66
Cn mt h cha cc vt c khi lng khc nhau, hoc cha nhiu hn hai vt th

sao ? L gii trn c th khi qut ha cho trung bnh trng lng
xcm =
m1 x1 + m2 x2 + ...
m1 + m2 + ...
vi cc phng trnh tng t cho cc ta y v z.
ng lng trong cc h quy chiu khc nhau

Chuyn ng tuyt i c cho l khng th pht hin c, tc l cc nh lut vt
l c cho l c gi tr nh nhau trong mi h quy chiu qun tnh. Nu ban u chng ta
tnh ng lng trong mt h quy chiu v tm thy ng lng c bo ton, ri sau
gii li bi ton trong mt s h quy chiu khc ang chuyn ng so vi h th nht, th cc
gi tr s ca ng lng s khc hon ton. Cho du vy, ng lng s vn c bo ton.
Vn l ch chng ta gii mt bi ton trong mt h quy chiu thch hp.
Mt cch chng minh iu ny l p dng phng trnh ptp = mtpvcm. Nu vn tc ca
h B tng i so vi h A l vBA, th kt qu duy nht ca s thay i h quy chiu l bin
i vcm t gi tr ban u ca n sang vcm + vBA. Php ton ny cng mt hng s vo vec-t
ng lng, n khng c nh hng ln s bo ton ng lng.
H quy chiu khi tm

Mt h quy chiu c bit hu dng trong nhiu trng hp l h quy chiu chuyn
ng cng vi khi tm, gi l h quy chiu khi tm (cm). Trong h quy chiu ny, tng
ng lng l bng khng. Cc th d sau y cho thy lm th no h quy chiu khi tm c
th l mt cng c y sc mnh cho s n gin ha cc hiu bit ca chng ta v cc va
chm.
V d 11. Va chm ca cc qu bng bi-a nhn trong h quy
chiu khi tm
Nu bn c ng u ca bn sao cho mt ca bn lun lun
pha trn im na ng gia hai qu bi-a, th bn ang
nhn cc th trong h quy chiu khi tm. Trong h quy
chiu ny, cc qu bi-a tin v khi tm tc khng i.
Do i xng, chng phi bt tr li tc bng nhau dc
theo ng m chng i vo. V cc qu bi-a v c bn c
qu o tro i trong h quy chiu khi tm, nn iu tng
t cng phi ng trong h quy chiu bt k. y cng l kt
qu yu cu tnh ton i s vt v chng minh trc y
m khng cn n khi nim h quy chiu khi tm.
h/ C ng u ca bn sao cho bn
lun nhn xung t ni thch hp pha
trn khi tm, bn thy va chm ca
hai qu bng khc cn cu trong h
quy chiu khi tm.
V d 12. Hiu ng sng cao su

ng l mt thc t phn trc gic khi m mt phi thuyn c
th thu tc bng cch ln xung quanh mt hnh tinh, nu
n i vo hng ngc li vi hng chuyn ng ca
hnh tinh. Mc d khng c tip xc vt l no, nhng chng
ta xem cuc chm trn l mt va chm mt chiu, v phn
tch n trong h quy chiu khi tm. Hnh i cho thy mt va
chm kiu nh th, vi mt tu thm hiu v tr bay xung
quanh Mc tinh. Trong h quy chiu ca Mt tri, Mc tinh
ang chuyn ng.
i/ Hiu ng sng cao su nhn trong h

quy chiu ca Mt tri. Mc tinh ang
chuyn ng sang bn tri, v va chm
l trc din.
67
Cn trong h quy chiu khi tm th sao ? V Mc tinh nng

hn phi thuyn rt nhiu, cho nn khi tm v c bn nm c
nh ti tm ca Mc tinh, v Mc tinh c vn tc bng
khng trong h quy chiu khi tm, nh biu din trong hnh
j. H quy chiu khi tm ang chuyn ng sang bn tri so
vi h quy chiu gn vi Mt tri s dng trong hnh i, nn
vn tc ban u ca phi thuyn l ln hn trong h quy chiu
ny.
Mi th n gin hn trong h quy chiu khi tm, v n i
xng hn. Trong h quy chiu gn vi Mt tri phc tp,
on i vo ca s chm trn tht nhanh, v hai vt ang tin
v pha nhau, cn s chia tch ca chng on ra th t t
hn, v Mc tinh ang c ui theo. Trong h quy chiu khi
tm, Mc tinh vn nm yn v phi c mt s i xng hon
ho gia cc on i vo v i ra, nn theo i xng chng ta
c v1f = - v1i. Tr li h quy chiu gn vi Mt tri, vn tc
cui cng ca phi thuyn tng ln bi chuyn ng tng i
ca cc h so vi nhau. Trong h quy chiu gn vi Mt tri,
vn tc ca phi thuyn tng ln ng k.
j/ Hiu ng sng cao su nhn trong h

quy chiu khi tm ca h Mc tinhphi thuyn.
Kt qu cng c th hiu theo quan im cng v nng lng. Trong h quy chiu ca Mc tinh, Mc
tinh khng thc hin cng no ln phi thuyn khi n quay xung quanh hnh tinh, v chuyn ng
vung gc vi lc. Nhng trong h quy chiu ca Mt tri, vec-t vn tc ca phi thuyn ti thi im
trn c mt thnh phn ln hng sang tri, v th Mc tinh ang thc hin cng ln n.
A. Cho mt v d bng s ca hai khi lng khng bng nhau ang chuyn ng trong khng gian
mt chiu vn tc khng i, v xc nhn phng trnh ptp = mtpvcm trong khong thi gian mt giy.
B. Ci vt tennis hoc bng bn cng nng lm cho qu bng bay i cng nhanh. Gii thch ti sao iu
ny ng, s dng h quy chiu khi tm. Cho n gin, gi s ci vt vn nm yn trc khi va
chm, v tay ca ngi chi khng tc dng bt k lc no ln c tc ng ng k trong khong
thi gian ngn ca v va chm.
4.4 S truyn ng lng

Tc bin thin ng lng
Nh vi s bo ton nng lng, chng ta cn c mt phng php o v tnh s
truyn ng lng vo hoc ra khi mt h khi h khng kn. Trong trng hp nng lng,
cu tr li hi phc tp, v nhng k thut hon ton khc phi c s dng cho vic o s
bin i c nng (cng) v s truyn nhit bi s dn. i vi ng lng, vn n gin
hn nhiu.
Trong trng hp n gin nht, h gm mt vt chu tc dng bi mt lc khng i
bn ngoi. V ch c vn tc ca vt c th thay i, khng thay i khi lng ca n, cho
nn ng lng bin i l
p = mv
Vi s h tr ca a = F/m v phng trnh gia tc khng i a= v/t tr thnh
p = mat
= Ft
68
Nh vy, tc bin thin ng lng, tc l s kg.m/s b hp th mi giy, n gin chnh

l lc ngoi
F=
p
t
[lin h gia lc tc dng ln mt vt v tc bin thin ng

lng ca n; ch c gi tr nu lc khng i]
y ch l mt pht biu li ca nh lut II Newton,
v tht ra Newton vn pht biu n theo cch ny. Nh ch
r trong hnh k, lin h gia lc v ng lng l tng t
nh lin h gia cng v nng lng.
Tnh hung khng khc g v bn cht i vi mt
h gm nhiu vt. C th c cc lc gia cc vt, nhng cc
ni lc khng th lm bin i ng lng ca h. (Nu
chng lm c, th vic loi tr cc ngoi lc s mang li
mt h kn c th lm bin i ng lng ring ca n,
ging nh nhn vt thn thoi c th t vn ln bng n
lc ca bn thn). Phng trnh trn tr thnh
Ftp =
ptp
t
k/ Cng v lc l tc m nng lng

v ng lng b bin i.
[lin h gia tng ngoi lc tc dng ln mt h v tc bin i tng ng lng

ca n; ch c gi tr nu lc l khng i]
V d 13. i b trng ct n
T trng thi ngh, bn bt u i b, tng ng lng ca bn ln 100 kg.m/s. Bn i thng vo mt
ct n. Ti sao bin thin ng lng - 100 kg.m/s gy ra bi ct n au n hn nhiu so vi
bin thin + 100 kg.m/s khi bn bt u i ?
Tnh hung trong khng gian mt chiu, nn chng ta c th x l vi k hiu vec-t. C th bn mt
khong 1 s tng tc lc ban u, nn lc ca t tc dng ln bn l F = p/t 100 N. Tuy
nhin, bn va chm vi ct n trong nhy mt, ni v d trong 1/10 s hay ngn hn. Chia cho gi tr t
nh hn nhiu ny mang li lc ln hn nhiu, c l hng nghn newton. (Du m n gin c ngha l
lc c hng ngc li)
y cng l nguyn tc ti kh trong xe hi. Thi gian cn thit cho ti kh gim tc

u ca bn kh lu, thi gian cn thit cho gng mt bn i c 20 hoc 30 cm. Khng c
ti kh, mt ca bn s p trng bng ng h, v khong thi gian s ngn hn nhiu cho
s ca bn di chuyn chng 2 cm trong khi mt ca bn b p li. Lu rng mi phng
php, lng cng c hc bng nhau phi c thc hin trn u ca bn: loi tr tt
c ng nng ca n.
69
V d 14. ng c li ion cho phi thuyn

ng c li ion ca tu v tr Deep Space 1, hnh trang 53 v
tho lun trong v d 2, to ra mt lc y 90 mN. N mang khong
80 kg khi lng phn ng m n gii phng ra tc 30.000
m/s. Hi ng c c th tip tc cung cp lng lc y ny trong
bao lu trc khi tiu th ht khi lng phn ng b x tr li ?
Gii phng trnh F = p/t cho bin t, v xem lc v ng
lng l cc v hng, v bi ton y l mt chiu, chng ta tm
c
t =
p
F
mkhithai vkhithai
F
( 80kg )( 30.000m / s )
=
0, 090 N
=
= 2,7 x 107 s
= 300 ngy
l/ V d 15
V d 15. Ci hp
Nu bn t mt ci hp trn mt b mt khng ma st, n s ng vi chuyn ng rt phc tp kh m
d on c th. Tuy nhin, chng ta bit, khi tm ca n chuyn ng theo cng hng vi vec-t
ng lng ca n. C hai lc, mt lc php tuyn v mt lc hp dn, c hai u thng ng. (Lc
hp dn tht ra l nhiu lc hp dn tc dng ln tt c cc nguyn t trong hp). Hp lc phi thng
ng, cho nn vec-t ng lng cng hon ton thng ng, v khi tm chuyn ng theo chiu
thng ng. iu ny ng cho d l ci hp ny ln v nho.
Din tch di th lc-thi gian

Mt vi va chm thc t bao hm mt lc khng i. V d, khi qu bng tennis
chm trng cy vt, cc si dy cng ra v qu bng b p t ngt. C hai tc dng ging
nh nhng l xo tun theo nh lut Hooke, pht biu rng lc t l vi nn hoc gin. Lc
v th ban u th nh, tin gn ln cc i khi qu bng chng o hng v gim xung tr
li khi qu bng trn ng ca n bay tr ra. Phng trnh F = p/t, suy ra di gi nh
gia tc khng i, khng p dng c y, v lc thm ch khng c mt gi tr s r rng
c th thay vo trong phng trnh.
Nh vi cc phng trnh trng tng t
v = x / t , phng trnh F = p / t c khi qut
ha chnh xc bng cch ni rng lc l dc ca
th p-t.
Ngc li, nu chng ta mun tm p t mt
th nh th trn hnh m, mt phng php s l chia
lc cho khi lng ca qu cu, thay i t l ca trc
F v th gia tc theo thi gian. Din tch nm di
th gia tc theo thi gian cho bit bin thin vn m/ th F t i vi mt cy vt tennis
p vo qu tennis c th trong nh th
tc, n c th nhn vi khi lng tm bin thin
70
ng lng. Tuy nhin, y l mt s phc tp khng ny. Phn ng lng trao i bng vi
cn thit, v chng ta bt u bng cch chia cho khi din tch nm di ng cong.
lng v kt thc bng cch nhn vi n. Nh vy, c
ngha hn l tm din tch nm di th F t ban
u, n s cho chng ta bit bin thin ng lng
mt cch trc tip.
A. Nhiu va chm, kiu nh va chm ca cy gy vi qu bng chy, c v nh tc thi. a s mi
ngi cng s khng tng tng rng cy gy hoc qu bng b un cong hoc b nn li trong va
chm . Hy xt nhng kh nng sau y:
1. Va chm l tc thi
2. Va chm mt mt lng thi gian hu hn, trong qu bng v cy gy gi nguyn
hnh dng ca chng v vn tip xc nhau.
3. Va chm mt mt lng thi gian hu hn, trong qu bng v cy gy b un cong
hoc b nn li.
Lm th no hai trong s ba trng hp ny c th b bc b da trn cc xem xt nng lng hoc
ng lng ?
4.5 ng lng trong khng gian ba chiu

Trong mc ny, chng ta tho lun xem lm th no cc khi nim trc y p dng
cho nhng tnh hung mt chiu c th cng c s dng tt trong khng gian ba chiu.
Thng thi php cng vec-t l tt c nhng g cn thit gii quyt vn .
V d 16. Mt v n
Cc nh thin vn quan st Ha tinh khi nhng ngi sao Ha tin hnh mt cuc chin tranh ht
nhn. Cc qu bom Ha tinh qu mnh nn chng x toc hnh tinh thnh ba mnh rn tch ri nhau,
c ba c khi lng bng nhau. Nu nh mt mnh bay ra vi cc thnh phn vn tc
v1x= 0
v1y = 1,0 x 104 km/h
v mnh th hai c
v2x = 1,0 x 104 km/h
v2y = 0
(tt c tnh theo h quy chiu khi tm) th ln vn tc ca mnh th ba bng bao nhiu ?
Trong h quy chiu khi tm, hnh tinh ban u c
ng lng bng khng. Sau v n, tng vec-t ca cc
ng lng s vn phi bng khng. Php cng vec-t
c th thc hin bng cch cng cc thnh phn, nn
mv1x + mv2x + mv3x = 0, v
mv1y + mv2y + mv3y= 0
trong chng ta s dng cng k hiu m cho c ba khi
lng, v cc mnh v u c khi lng bng nhau.
Cc khi lng c th trit tiu bng cch chia tng
phng trnh cho m, v chng ta tm c
v3x = - 1,0 x 104 km/h
v3y = - 1,0 x 104 km/h
n/ V d 16
71
cho kt qu ln
v3 = v32x + v32y
= 1,4 x 104 km/h
Khi tm
Trong khng gian ba chiu, chng ta c cc phng trnh vec-t:
Ftp =
ptp
t
ptp = mtpvcm
Sau y l mt th d v cng dng ca chng.

V d 17. Ci bola
Ci bola, tng t nh ci lasso Bc M, c nhng ngi
chn b Nam M s dng bt nhng con th nh bng
cch lm vng chn ca chng trong ba si dy da. Chuyn
ng ca ci bola xoay tt trong khng kh l cc k phc tp,
v s l mt thch thc nu phn tch bng ton hc. Tuy
nhin, chuyn ng ca khi tm ca n th n gin hn
nhiu. Nhng lc duy nht tc dng ln n l lc hp dn, nn
Ftp = mtpg
o/ V d 17
S dng phng trnh Ftp = ptp/t, ta tm c

ptp/t = mtpg
V v khi lng khng i, nn phng trnh ptp = mtpvcm cho php chng ta bin i phng trnh
ny thnh
mtpvcm/t = mtpg
Khi lng trit tiu, v vcm/tn gin l gia tc ca khi tm, nn
acm = g
Ni cch khc, chuyn ng ca h l nh th ton b khi lng ca n tp trung ti v chuyn ng
cng vi khi tm. Ci bola c gia tc khng i hng xung bng g, v bay theo qu o parabol
ging nh bt k qu n o no khc nm ra vi cng vn tc khi tm ban u. Nm ci bola vi
chuyn ng quay thch hp c l l mt k nng kh, nhng lm cho n chm ti mc tiu th chng
kh hn vic nm mt hn hay mt qu bng.
m cc phng trnh v cc bin

Vic m cc phng trnh v cc bin ng l c ch trong khng gian mt chiu,
nhng mi vec-t ng lng ca vt c ba thnh phn, cho nn mt vec-t ng lng cha
bit c m l ba bin. S bo ton ng lng l mt phng trnh vec-t, nhng ngi
ta ni c ba thnh phn ca vec-t ng lng ton phn vn gi nguyn khng i, nn
chng ta m n l ba phng trnh. Tt nhin, nu chuyn ng xy ra b hn ch trong
khng gian hai chiu, th chng ta ch cn tnh cc vec-t c hai thnh phn.
72
V d 18. Hai xe hi va chm dnh vo nhau

Gi s hai chic xe hi va chm, dnh vo nhau, v trt ln nhau. Nu chng ta bit cc vec-t ng
lng ban u ca hai xe, th chng ta c th m cc phng trnh v cc bin nh sau:
Bin 1: thnh phn x ca ng lng ton phn sau cng ca hai xe
Bin 2: thnh phn y ca ng lng ton phn sau cng ca hai xe
Phng trnh 1: s bo ton ca px ton phn
Phng trnh 2: s bo ton ca py ton phn
V s phng trnh bng s bin, nn phi c mt nghim duy nht cho vec-t ng lng ton phn
ca chng sau va chm. Ni cch khc, tc v hng m khi tm chung ca chng chuyn ng
khng b nh hng bi cc yu t nh hai xe va chm nhau trc din hay lch tm.
V d 19. nh bi-a
Hai qu bng bi-a va chm, v nh trc y chng ta gi s khng c s suy gim tng ng nng,
ngha l khng c nng lng chuyn ha t ng nng thnh cc dng khc. Nh trong v d trc,
chng ta gi s chng ta bit cc vn tc ban u v mun tm cc vn tc cui cng. Cc phng
trnh v cc bin l:
Bin 1: thnh phn x ca ng lng sau cng ca qu cu 1
Bin 2: thnh phn y ca ng lng sau cng ca qu cu 1
Bin 3: thnh phn x ca ng lng sau cng ca qu cu 2
Bin 4: thnh phn y ca ng lng sau cng ca qu cu 2
Phng trnh 1: bo ton ca px tng
Phng trnh 2: bo ton ca py tng
Phng trnh 3: khng c s gim ng nng tng
Lu chng ta khng m ng nng sau cng ca cc qu cu l cc bin, v bit vec-t ng lng,
ngi ta lun c th tm c vn tc v v th tnh c ng nng. S phng trnh t hn s bin,
cho nn khng m bo c nghim duy nht. y l ci lm cho bi-a l mt tr chi hp dn. Bng
cch nhm qu bi-a c n mt bn ca qu bi-a mc tiu, bn c th iu khin trong chng mc no
trn tc v hng chuyn ng ca cc qu bi-a sau va chm.
Tuy nhin, ngi ta khng th chn bt k kt hp no ca cc tc v hng cui cng. Chng hn,
mt c nh nht nh c th cho hng chnh xc ca chuyn ng i vi qu bi-a mc tiu, lm cho
n i vo trong l, nhng c th c nhng hiu ng ph khng trng i l lm qu bi-a c i vo
trong l.
Tnh ton vi vec-t ng lng

V d sau y minh ha mt lc cn thit nh th no lm thay i hng ca vect ng lng, ging nh lc cn thit lm thay i ln ca n.
V d 20. Tua bin
Trong nh my thy in, nc chy qua mt con p lm quay tua bin, chy my pht cp in. Hnh
bn biu din mt m hnh vt l n gin ha ca nc p vo tua bin, trong gi nh rng dng
nc vo gc 45o so vi cnh tua bin, v ny ra gc 90o gn nh bng tc c. Nc chy
tc R, theo n v kg/s, v tc ca nc l v. Hi ln v hng ca lc do nc tc dng ln
tua bin ?
Trong khong thi gian t, khi lng nc va chm ln cnh tua bin l Rt, v ln ca ng
lng ban u ca n l mv = vRt. Vec-t ng lng cui cng ca nc c cng ln, nhng theo
hng vung gc. Theo nh lut III Newton, lc ca nc tc dng ln cnh tua bin bng v ngc
73
hng vi lc ca cnh tua bin tc dng ln nc. V lc khng i, nn chng ta c th s dng

phng trnh
pnuoc
t
Ftuabin/nuoc =
Chn trc x hng sang phi v trc y hng ln trn, phng trnh ny c th tch thnh cc thnh
phn nh sau
Ftuabin/nuoc,x =
pnuoc , x
t
vRt 0
t
= vR
=
Ftuabin/nuoc,y =
pnuoc , y
t
0 ( vRt )
t
= vR
Lc ca nc tc dng ln tua bin v th c cc thnh phn
Fnc/tuabin,x = vR
Fnc/tuabin,y = - vR
Trong nhng tnh hung nh th ny, lun lun l mt tng tt l hy kim tra kt qu c ngha
vt l hay khng. Thnh phn x ca lc ca nc tc dng ln cnh tua bin l dng, iu ng v
chng ta bit cnh tua bin s b y sang phi. Thnh phn y m, iu c ngha v nc phi y
cnh tua bin xung. ln ca lc ca nc tc dng ln cnh tua bin l
| Fnc/tuabin | =
2vR
v hng ca n l hp mt gc 45 xung di v sang phi.
A. Hnh trang bn cho thy mt dng nc va chm vi hai vt khc nhau. Hi hp lc hng
xung so snh nh th no trong hai trng hp ? Thc t ny c th c s dng nh th no ch
to mt bnh xe nc tt hn ? (Mt bnh xe nc kiu nh vy gi l bnh xe Pelton)
q/ Cu hi A
74
4.6 p dng gii tch

n y, bn bit nhn ra nhng un khc m ti s dng trong cc mc khng c
gii tch gii thiu cc khi nim kiu gii tch m khng s dng k hiu, thut ng hay
cc k thut ca gii tch. Do , s khng c g ngc nhin i vi bn l tc bin thin
ng lng c th biu din vi mt o hm,
Ftp =
dptp
dt
V tt nhin vn v din tch di ng cong F t tht ra l mt tch phn, ptp = Ftp

dt, c th chuyn thnh tch phn ca mt vec-t trong trng hp ba chiu khi qut hn:
ptp = Ftp dt
Trong trng hp mt vt khng mt mt hay nhn thm khi lng, y ch l nhng phin
bn sp xp li tm thng ca cc phng trnh quen thuc, v d F = mdv/dt vit li l F =
d(mv)/dt. Sau y l mt v d t quan trng hn, trong mt mnh F = ma s khng d
dng g lm vic.
V d 21. Ma ri trn mt chic xe ang chuyn ng
Nu 1 kg/s nc ma ri thng ng ln mt chic xe 10 kg ang ln bnh khng ma st tc ban
u 1,0 m/s th nh hng trn tc ca chic xe khi git ma u tin bt u ri l g ?
Ma v chic xe tc dng lc nm ngang ln nhau, nhng khng c lc ngang no tc dng ln h
xe-ma, nn chuyn ng ngang tun theo
F=
d ( mv )
=0
dt
Chng ta s dng quy tc tch tm
0=
dm
dv
v+m
dt
dt
Chng ta ang mun tm v thay i nh th no, nn chng ta gii cho dv/dt,
dv
v dm
=
dt
m dt
1m / s
=
(1kg / s )
10kg
= 0,1m / s 2
(y ch l thi im khi ma bt u ri)
Cui cng, chng ta lu rng c nhng trng hp trong F = ma khng nhng

km tin li hn F = dp/dt m trong thc t khng ng v F = dp/dt mi ng. Mt v d
hay l s hnh thnh ui ca mt sao chi bi nh sng Mt tri. Chng ta khng th s
dng F = ma m t qu trnh ny, v chng ta ang ni ti va chm ca nh sng vi vt
cht, trong khi cc nh lut Newton ch p dng cho vt cht. Phng trnh F = dp/dt, mt
khc, cho php chng ta tm lc chu bi mt nguyn t cht kh trong ui sao chi nu
75
chng ta bit tc m cc vec-t ng lng ca cc tia sng b i hng bi phn x khi

nguyn t.
76
Tm tt chng 4
T kha chn lc
ng lng ...
s o chuyn ng, bng mv i vi i tng

vt cht
va chm
tng tc gia cc vt ang chuyn ng tn

ti trong mt thi gian nht nh
khi tm ...
im cn bng hay v tr trung bnh ca khi

lng trong mt h
K hiu
p ...................
vec-t ng lng
cm
khi tm, nh trong xcm, acm
Thut ng v k hiu khc

xung lc, I, J........................
phn ng lng bin thin, p
va chm n hi ..
va chm trong khng c s chuyn ha

ng nng thnh cc dng nng lng khc
va chm khng n hi ...
va chm trong mt phn ng nng b

chuyn ha thnh cc dng nng lng khc
Tm tt
Nu hai vt tng tc thng qua mt lc, th nh lut III Newton m bo rng bt k
s thay i no vec-t vn tc ca mt vt s i cng vi s bin i vec-t vn tc ca vt
kia theo hng ngc li. Bng trc gic, iu ny ngha l nu hai vt khng b tc dng bi
bt k ngoi lc no, th chng khng th cng bin i trng thi chuyn ng chung ca
chng. iu ny c th nh lng bng cch ni rng i lng m1v1 + m2v2 phi gi
nguyn khng i chng no cc lc tc dng l ni lc gia hai vt. y l mt nh lut
bo ton, gi l bo ton ng lng, v ging nh bo ton nng lng, n pht trin
theo thi gian bao qut thm nhiu hin tng cha bit lc khi nim c pht minh ra.
ng lng ca mt vt l
p = mv
nhng y ging nh mt chun so snh cc ng lng ch khng phi nh ngha.
Chng hn, nh sng c ng lng, nhng khng c khi lng, v phng trnh trn khng
thch hp cho nh sng. nh lut bo ton ng lng pht biu rng tng ng lng ca
mt h kn bt k, tc l tng vec-t ca cc vec-t ng lng ca tt c cc th trong h, l
mt hng s
Mt ng dng quan trng ca khi nim ng lng l cc va chm, tc l tng tc
gia cc vt chuyn ng tn ti trong mt khong thi gian nht nh trong khi cc vt tip
77
xc hoc gn nhau. S bo ton ng lng cho chng ta bit rng nhng kt qu nht nh
ca mt va chm l khng th khc c, v trong mt s trng hp c l cn tin
on chuyn ng sau va chm. Trong nhng trng hp khc, s bo ton ng lng
khng cung cp phng trnh tm tt c cc bin. Trong mt s va chm, nh va chm
ca mt qu bng vi mt sn, c rt t ng nng b chuyn ha thnh nhng dng nng
lng khc, v va chm ny cho ngi ta thm mt phng trnh, n c th tin on
kt qu.
Tng ng lng ca mt h c th lin h vi tng khi lng ca n v vn tc
khi tm ca n bi phng trnh
pton phn = mton phn. vcm

Khi tm, gii thiu trn c s trc gic trong quyn 1 l im cn bng ca mt
vt, c th khi qut ha cho bt k h no cha s lng vt bt k, v c xc nh v mt
ton hc l trung bnh trng lng ca tt c cc v tr ca tt c cc phn ca ton b vt,
xcm =
m1 x1 + m2 x2 + ...
m1 + m2 + ...
vi nhng phng trnh tng t cho cc ta y v z.

H quy chiu chuyn ng cng vi khi tm ca mt h kn lun lun l mt h
qun tnh hp l, v nhiu bi ton c th n gin i rt nhiu bng cch lm vic vi chng
trong h qun tnh. V d, va chm bt k gia hai vt xut hin trong h quy chiu khi tm
l mt va chm mt chiu trc din.
Khi mt h khng kn, th tc ng lng bin i vo hoc ra n gin l hp lc
ang tc dng t bn ngoi ln h. Nu lc l khng i th
Ftp =
ptp
t
Khi lc khng phi l hng s, th lc bng vi dc ca ng tip tuyn trn th p

theo t, v bin thin ng lng bng din tch nm di th F t.
78
Bi tp
1. Hy suy ra mt cng thc biu din ng nng ca mt vt theo ng lng v
khi lng ca n.
2. Hai ngi trn mt con thuyn cho mun i xung quanh m khng lm cho con
thuyn chuyn ng. Hi tng ng lng ca h phi bng bao nhiu ? Gii thch.
3. Mt chic my bay nh t pha ng bay ti tc 300 dm/h va chm vi mt
my bay ch khch c ln ang bay v hng ty nam tc 150 dm/h. Khi lng ca
chic my bay ch khch ln gp nm ln khi lng ca chic my bay nh. Khi chng va
vo nhau, chic my bay nh dnh vo cnh ca my bay ln, v chng ri xung t chung
vi nhau. Nng lng ca chng ngng pht huy vai tr ngay tc th sau va chm. Trn bn
, hy ch ra hng t v tr va chm n ni cc mnh vn chm t ? (Xc nh gc)
4. Mt vin n ri khi nng sng c
ng nng 90 J. Nng sng di 50 cm. Khu
sng c khi lng 4 kg, khi lng vin n l
10 g.
a) Tnh vn tc cui cng ca vin n.
b) Tnh ng lng cui cng ca vin
n.
c) Tnh ng lng ca khu sng git
li.
d) Tnh ng nng ca khu sng git li,
v gii thch v sao khu sng git li khng git
cht ngi bn sng.
5. Hnh bn biu din lc, theo n v
meganewton, do mt ng c tn la tc dng
ln tn la l mt hm ca thi gian. Nu khi
lng ca tn la l 4000 kg, th tn la chuyn
ng tc bao nhiu khi ng c ngng t ?
Gi s n chuyn ng thng ng, v b qua
trng lc, lc ny nh hn mt meganewton
nhiu ln.
6. Tia v tr l cc ht n t khng gian bn ngoi, ch yu l proton v ht nhn
nguyn t, chng lin tc bn ph Tri t. a phn trong s chng, mc d chng chuyn
ng cc k nhanh, khng c tc ng no thy c ngay c khi chng va chm vi c th
ca bn, v khi lng ca chng qu nh. Tuy nhin, nng lng ca chng th bin thin v
mt phn rt nh trong s chng c nng lng cc ln. Trong mt s trng hp, nng
lng nhiu n vi joule, c th so snh vi ng nng ca mt hn nm! Nu bn
trong mt chic my bay trn cao v xui xo kinh khng n mc va phi mt trong s
nhng tia v tr nng lng cc cao him gp ny, th bn s ch ti ci g, ng lng
truyn cho c th bn, nng lng tiu hao trong c th bn di dng nhit, hoc c hai ?
79
a ra cc kt lun ca bn da trn c tnh bng s, khng suy on ngu nhin. ( nhng

tc cao ny, tht ra ngi ta phi tnh n cc sai lch khi nn vt l Newton m t bng
thuyt tng i c bit Einstein. Du vy, ng lo lng v iu ).
7. Chng minh rng i vi mt c th cu thnh t nhiu khi lng bng nhau,
phng trnh cho khi tm tr thnh mt tr trung bnh n gin ca tt c cc v tr ca cc
khi lng.
8. Hnh bn biu din mt ci nhn t trn xung ca
mt va chm xy ra gia hai qu bng khc cn cu ang trt
i khng ma st. Chng c cng tc , vi, trc va chm,
nhng qu bng ln nng hn qu bng nh 2,3 ln. B mt
ca chng c cht bm dnh bn trn, nn khi chng va chm,
chng s dnh vo nhau. Hi gc no th chng s hp nht t
v va chm ? Ngoi vic a ra cu tr li bng s, hy v hnh
ch r gc tnh c ca bn.
9. Mt si dy do khi lng m v chiu di L trt
khng ma st trn mt cnh bn. Gi x l phn chiu di ca
dy treo di cnh bn ti mt thi im cho trc.
(a) Chng minh rng x tha mn phng trnh chuyn ng
d 2 x gx
[Gi : S
=
dt 2
L
dp
, cho php bn x l hai phn ca si dy c lp nhau mc d khi lng ang
dt
i ra khi mt phn v i vo phn kia].
dng F =
(b) Hy a ra mt li gii thch cho thc t l mt gi tr ln ca x v phi ca

phng trnh a n mt gi tr ln ca gia tc v tri.
(c) Khi chng ta ly o hm hng hai ca hm x(t), chng ta cho l v c bn thu
c phng trnh mt ln na, ngoi tr mt hng s pha trc. Hm ex c tnh cht l
n khng thay i di php ly vi phn, nn tht hp l l tm nghim cho phng trnh ny
di dng x = ebct, trong b v c l cc hng s. Hy chng t rng cch ny tht s mang
li mt nghim cho hai gi tr c bit ca c (v cho gi tr bt k ca b).
(d) Chng minh rng tng ca hai nghim bt k cho phng trnh chuyn ng trn
cng l mt nghim ca n.
(e) Tm nghim cho trng hp si dy bt u t trng thi ngh lc t = 0 vi mt s
gi tr khc khng ca x.
10. Mt vt rt nng c vn tc v va chm trc din vi mt vt ng yn c khi
lng rt nh. Khng c ng nng no b chuyn ha thnh nhng dng nng lng khc.
Chng minh rng vt khi lng thp bt li vi vn tc 2v [Gi : S dng h quy chiu
khi tm]
11. Khi cc th cha trong t lnh lnh i, tc phn t thay i ng s thay i
c ng lng v nng lng. Vy th ti sao t li chuyn ha nng lng qua cc cun ta
nhit ca n, ch khng thng qua lc ?
80
12. Mt qu bowling 10 kg ang chuyn ng tc 2 m/s va chm vi thanh chn

1 kg ban u ng yn. Cc thanh chn khc b dp ht, v va chm l trc din, nn
chuyn ng l mt chiu. Gi s lng nhit v m to ra c th b qua c. Hy tm vn
tc ca thanh chn ngay sau va chm.
13. Mt tn la phng ra kh thi vi vn tc kh l u. Tc khi lng kh c s
dng (khi lng trn n v thi gian) l b. Chng ta gi s rng tn la gia tc theo ng
thng bt u t trng thi ngh, v khng c lc no tc dng ln n. t khi lng ban u
ca tn la (nhin liu cng vi thn tn la v ti trng) l mi, v mf l khi lng sau cng
ca n, sau khi nhin liu s dng ht. (a) Tm vn tc cui cng ca tn la, v, theo u, mi
v mf. (b) Vn tc pht kh thi tiu biu i vi cc ng c tn la ha hc l 4000 m/s.
Hy c tnh khi lng ban u ca tn la c th gia tc mt tn ti trng ln 10% tc
nh sng, v chng minh rng mu thit k ny s khng hot ng c. ( cho d tnh
ton, hy b qua khi lng ca thng nhin liu)
14. Pho hoa c bn ln vo khng kh, v ngay trc khi n, n c mt ng
lng v ng nng nht nh. Bn c th ni g v ng lng v ng nng ca cc mnh
v ngay sau khi n ?
15. Gi s mt h gm cc ht kiu cht im c ng nng ton phn Kcm o trong
h quy chiu khi tm. V chng l cht im, nn chng khng th c bt c nng lng no
do chuyn ng ni ti.
(a) Chng minh rng trong mt h quy chiu khc, chuyn ng vi vn tc u tng
i so vi h quy chiu khi tm, ng nng ton phn bng Kcm + M |u|2/2, trong M l
tng khi lng. [Gi : Bn c th tit kim nhiu php tnh nu bn biu din ng nng
ton phn theo tch chm]
(b) S dng trng hp ny chng minh rng nu nng lng c bo ton trong
mt h quy chiu, th n c bo ton trong mi h quy chiu. Tng nng lng bng tng
ng nng cng vi tng th nng do tng tc ca cc ht vi nhau, chng ta gi s nhng
tng tc ch ph thuc vo khong cch gia cc ht.
16. Mt khc bit ln gia cc phng trnh cho ng lng v ng nng l mt
phng trnh t l vi v, mt phng trnh t l vi v2. Tuy nhin, c hai phng trnh u t l
vi m. Gi s ai bo bn rng c mt i lng th ba, funkosity, nh ngha l f = m2v,
v funkosity c bo ton. Lm th no bn bit c chn ca mnh ang b ngi ta ko
i ?
17. Mt khi lng m chuyn ng vn tc v va chm vi mt mc tiu ng yn
c cng khi lng m. Hy tm phn nng lng cc i c th c gii phng di dng
nhit v m thanh.
81
Tornado lt i trn vng Spring Hill, Kansas, 20/05/1957
Chng 5
Bo ton xung lng gc
Chc chn, v c l Mt tri s khng mc vo ngy mai. Tt nhin, Mt tri ch
mc ln v ln xung v Tri t quay trn, nn cu ni ny tht ra nhc ti tnh khng th
dng li ca chuyn ng quay ca Tri t t ngt trong m. Ti sao n khng th dng
li ? iu s khng vi phm s bo ton ng lng, v chuyn ng quay ca Tri t
khng cng thm cht g vo ng lng ca n. Trong khi California quay trn theo hng
ny, th mt phn khi lng bng nh vy ca n quay theo chiu ngc li, trit tiu
ng lng ca n. Mt s tm ngh ca chuyn ng quay ca Tri t s a n s gim
ng nng, nhng nng lng c th d dng chuyn ha thnh mt s dng khc, nh
nhit chng hn.
Nhng th d khc thuc xu hng ny tht chng kh tm. Mt nguyn t hydrogen
quay trn tc khng i trong hng t nm tri. Mt ngi th ln ang quay trn khi
anh ta nhy khi thnh tu khng cn thc hin bt k n lc vt l no tip tc quay, v
tht s anh ta chng th no ngng quay trc khi anh ta chm xung nc.
Nhng quan st ny c du hiu ca mt nh lut bo ton:
82
Mt h kn c lin quan. Khng c g ang thc hin n lc nhm lm quay Tri t,

nguyn t hydrogen hay ngi th ln. Chng c lp vi nhng nh hng lm thay i
chuyn ng quay, tc l chng l nhng h kn.
C ci g gi nguyn khng thay i. Dng nh c mt i lng s o chuyn
ng quay sao cho tng ca i lng vn l hng s trong mt h kn.
C ci g c th chuyn ha ti lui m khng lm thay i tng lng. Trong hnh
a, ngi nhy mun a chn ca anh ta ra pha trc anh ta c th ng thng khi tip
t. a chn ca anh ta ra pha trc s lin quan n mt i lng nht nh ca chuyn
ng quay ngc chiu kim ng h, nhng anh ta khng bt u vi bt k chuyn ng
quay no khi anh ta ri t. Gi s chng ta xem chiu ngc chiu kim ng h l chiu
dng v chiu kim ng h l chiu m. Cch duy nht chn anh ta thc hin chuyn
ng quay theo chiu dng l nu mt s phn khc ca c th anh ta nhn ly lng
chuyn ng quay theo chiu m bng nh vy. y l nguyn do v sao anh ta nh tay
mnh ra pha sau, theo chiu kim ng h.
a/ Mt nh chp mt ngi nhy xa kiu c
Vy ci s o dng s ca chuyn ng quay c bo ton l g ? ng c xe hi

v cc my ht a kiu c c tc chuyn ng quay o bng vng/pht (rpm), nhng s
vng mi pht (hay mi giy) khng phi l mt i lng bo ton. Mt ngi trt bng,
chng hn, c th thu tay c ta li lm tng s vng mi pht ca mnh. Phn u ca
chng ny ni v nh ngha dng s ca i lng ca chuyn ng quay mang li mt
nh lut bo ton c gi tr.
5.1 Bo ton xung lng gc

Khi a s mi ngi ngh ti chuyn ng quay, h hay ngh ti mt vt rn ging
nh ci bnh xe ang quay trong xung quanh mt im c nh. Cc v d thuc loi chuyn
ng quay ny, gi l chuyn ng quay rn hoc chuyn ng quay vt rn, gm c ci bn
quay, ci chn hay ung a ca bn tr b bt ngi mt ch, v cnh qut quay tt ca my
bay trc thng. Tuy nhin, chuyn ng quay l mt hin tng ph qut hn nhiu, v bao
gm c nhng v d khng trn nh mt sao chi trong qu o hnh elip xung quanh mt
tri, hay mt con lc xoy, trong phn li quay trn mt vng nhanh hn cc phn bn
ngoi.
Nu c mt s o dng s ca chuyn ng quay l mt i lng bo ton, th n
phi bao gm c nhng trng hp khng rn kiu nh th ny, v chuyn ng quay khng
rn c th trao i ti lui vi chuyn ng quay rn. Chng hn, c mt tr gian tr tm xem
83
qu trng cn sng hay luc chn. Nu bn quay qu trng luc chn v sau dng
ngn tay ca bn chn n li, n dng li ngay. Nhng nu bn lm iu tng t vi mt
qu trng sng, n s nhy tr li chuyn ng quay v phn mm bn trong vn tip tc
xoay trn trong khi lp v bn ngoi b dng li trong khonh khc. Kiu dng chy ca
phn lng bn trong c th on chng tht phc tp v khng ng u do hnh dng khng
i xng ca qu trng v c khc nhau ca lng v lng trng, nhng dng nh c
mt s cch m t lng chuyn ng quay ton phn ca cht lng vi mt con s, ri
mt phn trm no ca n tr li cho lp v khi bn bung n ra.
Cch tt nht l ngh ra mt phng php nh ngha lng chuyn ng quay ca
mt phn nh ca mt h. Lng chuyn ng quay ca mt h nh mt cn lc xoy khi
s c nh ngha l tng tt c nhng ng gp ca nhiu phn nh ca n.
Vic truy tm mt i lng c bo ton ca
chuyn ng quay cn yu cu chng ta phi m rng
khi nim quay bao gm c nhng trng hp trong
chuyn ng khng lp li hay thm ch khng cong
vng trn. Nu bn nm mt ming bt nh bng vo
cnh ca, th cnh ca s git li v bt u quay. Ming
bt i theo ng thng, khng theo vng trn, nhng
nu c mt nh lut bo ton tng qut c th bao hm
tnh hung ny, th dng nh chng ta phi m t ming
bt nh th n c mt s chuyn ng quay, sau n
truyn chuyn ng quay ny cho cnh ca. Cch tt nht
ngh v n l gn chuyn ng quay cho bt k vt no
ang chuyn ng hay mt b phn ca mt vt thay i
gc ca n trong mi quan h vi trc quay. Trong v d
ming bt v cnh ca, bn l ca cnh ca l im t
nhin ngh ti mt trc quay, v ming bt thay i
gc ca n khi nhn bi mt ai ang ng ti ch bn
l. V l do ny, i lng c bo ton chng ta ang
nghin cu c gi l xung lng gc (mmen ng
lng). K hiu cho xung lng gc khng th l a hay
m, v chng c s dng cho gia tc v khi lng,
nn ngi ta chn ty tin k t L thay th.
Tng tng mt cc bt 1 kg, nm vo cnh ca
tc 1 m/s, va chm vi cnh ca ca ti khong cch
1 m tnh t bn l ra. Chng ta nh ngha cc bt ny c
mt n v xung lng gc. Khi n chm trng cnh ca,
cnh ca s git li v bt u quay. Chng ta c th s
dng tc m cnh ca git li lm mt s o ca xung
lng gc m cc bt truyn cho n1.
____
1. Chng ta gi s cnh ca nng hn nhiu so vi cc bt. Di gi nh
ny, tc m cnh ca git li nh hn nhiu so vi tc ban u ca cc
bt, nn cc bt v c bn mt ht xung lng gc ca n, v truyn n
sang cnh ca.
84
b/ Hnh nhn t trn xung ca mt

ming bt nm vo mt cnh ca. Mc
d ming bt khng quay trn cng
khng i theo ng cong, nhng
chng ta phi nh ngha n c mt loi
chuyn ng quay no v n c
th lm cho cnh ca quay.
c/ Khi nhn bi mt ai ang ng ti

trc ca, th ming bt thay i v tr
gc ca n. V th, chng ta nh ngha
n c mt xung lng gc.
Cc th nghim cho thy, khng c g bt ng,

mt cc bt 2 kg nm theo kiu y ht nh vy lm cho
cnh ca quay nhanh gp i, nn xung lng gc ca
cc bt phi t l vi khi lng
Lm
Tng t, th nghim cho thy vic gp i vn
tc ca cc bt s c tc dng gp i ln kt qu, nn d/ Mt cc bt nm thng vo trc ca
khng c chuyn ng gc, v th
xung lng gc cng phi t l vi vn tc ca n
khng c xung lng gc. N s khng
lm cho cnh ca quay.
L mv
Chc hn bn tng tri nghim vic i ti mt

cnh ca ng kn vi mt trong nhng tay nm hnh thanh
ca n v y v pha khng ng, pha gn bn l. Bn
thy mnh ging nh mt thng ngc, v bn c qu t lc
n by nn bn m lm cho cnh ca nhc nhch. iu
e/ Ch c thnh phn vec-t vn tc tng t cng ng i vi cc bt. Cc th nghim cho
vung gc vi ng t nt mi thy lng chuyn ng quay m cc bt c th truyn cho
c a vo nh ngha ca xung cnh ca t l vi khong cch r tnh t trc quay ra, cho nn
lng gc.
xung lng gc cng phi t l vi r
L mvr
Chng ta hu nh xong, nhng cn mt thnh phn cn thiu. Chng ta bit trn
c s i xng rng mt qu cu bt nm thng vo pha bn l s khng c xung lng gc
no truyn cho cnh ca. Sau cng, s khng c cch no phn bit rch ri xem chuyn
ng quay ca qu cu l theo chiu kim ng h hay ngc chiu kim ng h trong tnh
hung ny. Do , ch c thnh phn vec-t vn tc ca cc bt vung gc vi cnh ca mi
c tnh vo xung lng gc ca n
L = mvr
Tng qut hn, v c xem l thnh phn ca vec-t vn tc ca vt vung gc vi ng
ni vt v trc quay.
Chng ta thy phng trnh ny ph hp vi nh ngha ca cc bt ban u c mt
n v xung lng gc, v by gi chng ta c th thy n v ca xung lng gc l
(kg.m/s).m, tc l kg.m2/s. Phng trnh ny cho chng ta mt cch tnh xung lng gc ca
bt k vt no hay h no gm nhiu vt nh sau:
85
xung lng gc ca mt i tng vt cht

Xung lng gc ca mt ht ang chuyn ng l
L = mvr
trong m l khi lng ca n, vl thnh phn ca vec-t vn tc ca n vung gc vi
ng ni n v trc quay, v r l khong cch ca n tnh t trc quay. Cc du dng v
m c s dng m t nhng hng quay ngc nhau.
Xung lng gc ca mt vt kch thc hu hn hay mt h nhiu vt c xc nh
bng cch chia n thnh nhiu phn nh, p dng phng trnh trn cho tng phn, ri cng
li tm tng xung lng gc.
Lu r khng nht thit l bn knh ca vng trn.
(Vt cht khng phi l th duy nht c th c xung lng
gc. nh sng cng c th c xung lng gc, v phng
trnh trn s khng p dng cho nh sng).
S bo ton xung lng gc c xc nhn nhiu
ln bng th nghim, v ngy nay c tin tng l mt trong
ba nguyn l c bn nht ca vt l, cng vi s bo ton nng
lng v bo ton ng lng.
V d 1. Ngi trt bng ngh thut thu tay li
Khi ngi trt bng ngh thut ang quay tt, c rt t ma st
gia c ta v mt bng, nn c ta v c bn l mt h kn, v
xung lng gc ca c ta c bo ton. Nu c ta thu tay mnh
vo, c ta ang lm gim r cho tt c cc nguyn t trong tay
mnh. S l vi phm s bo ton xung lng gc nu sau c ta
tip tc quay tc bng nh c, tc l mt khong thi gian
bng nh c cho mi vng quay, v phn ng gp ca tay c ta
cho xung lng gc ca c ta gim, v khng c b phn no
khc ca c ta tng xung lng gc ca n. iu ny khng th
v n s vi phm s bo ton xung lng gc. Nu tng xung
lng gc ca c ta vn gi khng i, th vic gim r i vi
tay c ta phi c b li bi s tng tng th tc quay ca c
ta. Nh vy, bng cch thu tay li, c ta v cn bn lm gim
thi gian cho mi vng quay.
f/ Ngi trt bng thu tay li

c th thc hin chuyn ng quay
trn nhanh hn.
V d 2. Thay i trc quay

Xung lng gc ca mt vt c th khc i ty thuc vo trc m n quay xung quanh . Hnh g th
hin nhng nh chp phi sng hai ln ngi chi violon ang ko v chuyn t dy ny sang dy
kia. Cn c nhiu xung lng gc hn khi chi gn tay cm ca v, nh trn hnh bn phi; khng phi
ch a phn cc nguyn t trong v khong cch r ln hn, tnh t trc quay, m cc nguyn t
u mt cng c nhiu ng lng p hn. Tht kh cho ngi chi truyn nhanh mt xung lng gc
ln vo thanh v, ri sau truyn n tr li cng nhanh nh vy. (Theo ngn ng mc 5.4, cn c
mmen lc ln). y l mt trong nhng l do khin nhng chi nhc c c dy thng c xu hng
gi cng gn chnh gia ca v bao nhiu cng tt.
86
g/ V d 2
V d 3. Chuyn ng quay chm dn ca tri t
v Mt trng ang li ra xa
h/ V d 3. Hnh h Tri t Mt
trng nhn t pha trn cc bc.
Ton b cc khong cch u v
bin dng cao d hnh dung.
Chuyn ng quay ca Tri t l
ngc chiu kim ng h t im
nhn ny (chiu mi tn). Lc hp
dn ca Mt trng to ra mt ch
phnh to pha gn n, v sc ht
hp dn ca n mnh hn, v
mt ch phnh ngc pha bn
kia, v lc hp dn ca n yu
hn. Cho n gin, hy tp trung
vo ch phnh thy triu gn Mt
trng. Lc ma st ca n ang c
lm chm chuyn ng quay ca
Tri t, nn lc ca n tc dng
ln lp v rn ca Tri t hng
v pha di hnh. Theo nh lut
III Newton, lp v phi tc dng
mt lc ln ch phnh to hng ln
pha trn ca hnh. Lc ny lm
cho ch phnh to b ko v pha
trc mt gc nh, v lc hp dn
ca ch phnh to do ko Mt
trng v pha trc, gia tc chuyn
ng qu o ca n xung quanh
Tri t v nm n ra pha ngoi.
Nh lu chng 1, chuyn ng quay ca Tri t tht ra

ang chm dn rt t t, vi ng nng v ang b tiu hao di
dng nhit bi ma st gia t lin v nhng ch phnh thy
triu dng ln trn bin bi lc hp dn ca Tri t. C phi
iu ny ngha l xung lng gc tht ra khng c bo ton
hon ton hay khng ? Khng, n ch c ngha l Tri t t n
khng phi l mt h kn cho lm. Nu chng ta xem Tri t v
Mt trng l mt h, th xung lng gc b mt bi Tri t bng
cch no phi thu li c bi Mt trng. Tht ra nhng php
o rt chnh xc khong cch gia Tri t v Mt trng c
tin hnh bng cch cho phn x cc chm laser khi mt ci
gng do cc nh du hnh b li trn , v nhng php o ny
cho thy Mt trng ang li ra xa Tri t tc 2 mili mt
mi nm! Gi tr ln hn ca r ca Mt trng ngha l n c
xung lng gc ln hn, v lng tng ha ra ng bng lng
b mt bi Tri t. Vo thi k ca loi khng long, ngy ngn
hn hin nay nhiu, v Mt trng gn hn v trng to hn trn
bu tri.
Nhng lc g ang lm cho Mt trng tng tc, li n vo qu
o ln hn ? N l lc hp dn ca nhng ch phnh thy triu
ca Tri t. Hiu ng c m t mt cch nh tnh trong hnh
bn. Kt qu r rng cc k kh tnh ton chnh xc, v y l
mt trong nhng tnh hung trong mt nh lut bo ton cho
php chng ta a ra nhng pht biu nh lng chnh xc v
kt cc ca qu trnh khi vic tnh ton bn thn qu trnh qu
phc tp.
Hn ch chuyn ng quay trong mt mt phng

Xung lng gc l mt vec-t, hay l v hng ? N
c mt hng trong khng gian, nhng l hng quay ca
n, khng phi mt hng thng nh hng ca cc vec-t
nh vn tc v lc. Thnh ra c mt cch nh ngha xung
87
lng gc l mt vec-t, nhng trong cun sch ny cc th

d s hn ch vich mt mt phng ca chuyn ng quay,
tc l nhng trng hp hai chiu thc s. Trong trng hp
c bit ny, chng ta c th chn hnh dung mt phng quay
t mt pha ny hoc pha kia, v nh ngha chuyn ng
quay theo chiu kim ng h v ngc chiu kim ng h c
cc du dng v m ca xung lng gc.
S bo ton ca ng lng phng c, p, c th ngh l ci tip ni m
rng v ci bin nhiu ca nguyn l qun tnh nguyn gc ca Galileo,
rng khng cn c lc no gi cho mt vt chuyn ng. Nguyn l
qun tnh l phn trc gic, v c nhiu tnh hung trong n c v
khng su sc rng cn c mt lc duy tr chuyn ng, nh quan
im Aristotle. Hy ngh n mt tnh hung trong s bo ton ca
xung lng gc, L, dng nh cng b vi phm, khin c v khng ng
rng phi c mt ci g bn ngoi tc dng ln mt h kn gi cho
xung lng gc ca n khng b tht thot.
5.2 Xung lng gc trong chuyn ng hnh tinh

By gi chng ta ni v vic ng dng s bo
ton xung lng gc cho chuyn ng hnh tinh, v tm
quan trng bn cht ca n v ng thi v n l mt
cch tt pht trin mt s hnh dung trc gic ca
xung lng gc.
nh lut Kepler v cc din tch bng nhau pht
biu rng din tch qut bi mt hnh tinh trong mt
di thi gian nht nh lun lun bng nhau. Xung
lng gc khng c pht minh ra vo thi k
Kepler, v ng thm ch khng bit a s nhng s tht
vt l c bn v cc lc ang tc dng. ng ngh nh
lut ny mt cch n gin l hon ton do kinh nghim
v bt ng tng kt d liu ca ng, mt nh lut
thnh cng trong vic m t v tin on cch thc cc
hnh tinh tng tc v gim tc trong nhng qu o elip
ca chng. Tuy nhin, ngy nay tht chng kh khn g
vic ch ra rng nh lut din tch bng nhau gn lin
vi pht biu rng xung lng gc ca hnh tinh gi
nguyn khng i.
i/ Xung lng gc ca hnh tinh lin h
Khng c mt quy tc hnh hc n gin no vi tc qut din tch ca n.

tnh din tch ca mt hnh nm ct ra khi mt elip,
nhng nu chng ta xt mt khong thi gian rt ngn,
nh th hin trn hnh i, th phn hnh t sm mu qut
bi hnh tinh rt gn mt hnh tam gic. Chng ta bit
r lm th no tnh din tch ca tam gic ri. N
bng na tch ca cnh y v chiu cao:
88
1
din tch = bh
2
Chng ta mun lin h din tch ny vi xung lng gc, i lng cha cc bin r
v v. Nu chng ta xt mt tri nm trc quay, th bin r ging nh y ca tam gic, r =
b. Da vo phn phng to trn hnh, v c th lin h vi h, v hai tam gic vung ng
dng:
V th, din tch c th vit li l
Qung ng i bng |v|t, nn biu thc n gin ha thnh

din tch =
1
rv t
2
Chng ta c th tm c mi lin h sau y gia xung lng gc v tc qut

din tch
H s 2 pha trc n gin l vn chuyn i n v, v bt k mt i lng c

bo ton no cng s l mt i lng c bo ton nu bn nhn n vi mt hng s. Tha
s m khng c lin quan n Kepler, ng khng bit khi lng ca cc hnh tinh, v mi ln
ng ch m t chuyn ng ca mt hnh tinh.
Nh vy, chng ta thy nh lut din tch bng nhau ca Kepler l tng ng vi
pht biu rng xung lng gc ca hnh tinh gi nguyn khng i. Nhng hy ch t, ti
sao n gi nguyn khng i ch? hnh tinh chng phi l mt h kn, v n b tc dng
bi lc hp dn ca mt tri. C hai cu tr li hp l. Th nht, tht ra th xung lng gc
ton phn ca mt tri cng vi ca hnh tinh c bo ton. Tuy nhin, mt tri nng
hn hng triu ln so vi hnh tinh bnh thng, cho nn n b gia tc rt t i vi lc hp
dn ca hnh tinh. V th, ni gn ng th mt tri chng dch chuyn g c, nn chng c
xung lng gc no c truyn gia n v hnh tinh .
Cu tr li th hai l lm thay i xung lng gc ca hnh tinh i hi khng ch
mt lc, m lc phi tc dng theo mt kiu c bit. Trong mc 5.4 chng ta s bn v
s truyn xung lng gc bi mt lc, nhng tng c bn y l lc hng dc theo
trc khng lm thay i xung lng gc.
89
A. Gi s mt vt ang chuyn ng thng tc

khng i. Nu chng ta chn mt s im
khng nm trn ng thng v gi l trc
quay, th din tch qut bi vt c tc khng
i hay khng? C vn g khng nu chng ta
chn mt trc khc?
Cu hi A
Cu hi B
B. Hnh bn l nh chp lin tip ca mt qu lc,

chp bn di con lc treo thng ng. Si dy treo
mu en khng nhn thy trong hnh. Qu lc hi b
y sang bn khi n c bung ra, cho nn n
khng ong a trong mt mt phng. Ci chm
sng nh du ch tm, tc l v tr con lc s
nu n treo thng ng v pha chng ta. Hi xung
lng gc ca con lc c gi nguyn khng i nu
chng ta xem ch tm l trc quay? Cn nu
chng ta chn mt trc khc th sao?
5.3 Hai nh l v xung lng gc

Vi xung lng c phng, p, chng ta c quyn t do lm vic trong bt k h quy
chiu qun tnh no m mnh thch. Cng mt i tng c th c nhng gi tr khc nhau
ca xung lng trong hai h quy chiu khc nhau, nu cc h quy chiu khng nm ngh
so vi nhau. Tuy nhin, s bo ton xung lng s ng trong c hai h quy chiu. Chng
no chng ta cn s dng mt h quy chiu nht qun trong sut mt php tnh, th mi th
vn s hot ng.
iu tng t cng ng vi xung lng gc, v ngoi ra c mt s nhp nhng pht
sinh do nh ngha trc quay. i vi ci bnh xe, s la chn trc quay mt cch t nhin
hin nhin l ci bnh trc, nhng cn mt qu trng ang quay trn mt ca n th sao? Qu
trng c mt hnh dng khng i xng, v do khng c khi tm hnh hc r rng no.
Vn tng t cng pht sinh vi mt con lc xoy, n thm ch chng c mt hnh th no
r rng, hay vi mt c my phc tp vi nhiu bnh rng. nh l sau y, nh l th nht
trong hai nh l nu ra trong phn ny m khng chng minh, gii thch nn gii quyt vn
ny nh th no. Mc d ti t tiu trn c hai nh l, nhng chng chng c tn gi
c chp nhn chung.
nh l chn trc quay

Vic chn im no lm trc quay nhm tnh xung lng gc l hon ton ty . Nu
xung lng gc ca mt h kn c bo ton khi tnh vi mt trc chn, th n
cng s bo ton i vi bt k chn la trc no khc. Tng t, c th s dng bt
k h quy chiu qun tnh no.
V d 4. Va chm thin thch c m t vi nhng trc khc nhau
Cc nh quan st trn cc hnh tinh A v B u trng thy hai thin thch ang va vo nhau. Hai thin
thch c khi lng bng nhau v tc va chm ca chng nh nhau. Cc nh thin vn trn mi
hnh tinh quyt nh chn hnh tinh ring ca h lm trc quay. Hnh tinh A nm cch xa ch va chm
gp i so vi hnh tinh B. Cc thin thch va chm v dnh vo nhau. cho n gin, gi s cc
hnh tinh A v B u ng yn.
90
Vi hnh tinh A lm trc, th hai thin thch c xung lng gc bng nhau, nhng mt thin thch c
xung lng gc dng v thin thch kia c xung lng gc m. Trc va chm, tng xung lng gc
v th bng khng. Sau va chm, hai thin thch s ngng chuyn ng, v mt ln na tng xung
lng gc li bng khng. Tng xung lng gc trc v sau va chm u bng khng, cho nn xung
lng gc c bo ton nu bn chn hnh tinh A lm trc quay.
S khc bit duy nht vi hnh tinh B lm trc l r nh hn hai ln, nn ton b xung lng gc gim
i mt na. Mc d xung lng gc c gi tr khc vi kt qu tnh bi hnh tinh A, nhng xung lng
gc vn c bo ton.
Tri t quay trn trn trc ring ca n mi ngy, nhng ng thi n cn i theo
qu o trn mt nm xung quanh Mt tri, cho nn bt k phn no ca n cng vch ra
mt qu o vng vo phc tp. C v nh kh tnh c xung lng gc ca Tri t,
nhng ha ra c mt cch lm tt tht hp dn v mt trc gic: chng ta c th d dng cng
gp xung lng gc do chuyn ng quay trn ca n cng vi xung lng gc pht sinh do
chuyn ng trn ca khi tm ca n xung quanh Mt tri. y l mt trng hp c bit
ca nh l tng qut sau y:
nh l spin
Xung lng gc ca mt vt i vi mt trc A bn ngoi c th tm bng cch
cng hai phn:
(1) Phn th nht l xung lng gc ca vt tm c bng cch s dng khi tm
ca n lm trc quay, tc l xung lng gc m vt c v n ang quay.
(2) Phn kia bng vi xung lng gc m vt s c i vi trc A nu ton b khi
lng ca n tp trung ti v chuyn ng cng vi khi tm ca n.
V d 5. Mt h c khi tm ca n ng yn
Trong trng hp c bit mt vt c khi tm ca n ng yn, th nh l spin gi rng xung lng
gc ca vt l nh nhau, bt k chng ta chn trc quay no. (y l mt pht biu cn mnh li hn
c nh l chn trc quay, ci ch bo m rng xung lng gc c bo ton i vi bt k trc no
c chn, m khng ch r n l nh nhau i vi mi chn la nh th).
V d 6. Xung lng gc ca mt vt rn
Mt bnh xe m t hu nh c ton b khi lng
ca n tp trung ti im bn ngoi. Nu bnh xe
c khi lng m v bn knh r, v thi gian cn
thit cho mi vng quay l T, th xung lng gc
spin ca n bng bao nhiu?
y l mt v d thuc trng hp c bit
thng hay gp ca chuyn ng vt rn, tri vi
chuyn ng quay ca mt h nh mt cn bo
trong nhng phn khc nhau cn nhng lng
thi gian khc nhau quay trn vng. Chng ta
chng phi i qua tin trnh cng gp y kh
khn nhng ng gp t nhiu phn ca bnh xe,
v chng u cch trc quay mt khong nh
nhau, v u ang chuyn ng xung quanh trc
vi cng tc . Vn tc u vung gc vi cc
nan hoa,
v = v = chu vi / T = 2r / T
V xung lng gc ca bnh xe i vi khi tm
k/ Mi ngi c xu hng hay ngh l ngi

nhy lao u xung nc ang quay xung
quanh khi tm ring ca anh ta. Tuy nhin,
anh ta ang bay theo mt hnh cung, v anh ta
cn c xung lng gc do chuyn ng ny.
91
ca n l
L = mvr = m(2r / T)r = 2mr2 / T
Lu mc d tha s 2 trong biu

thc ny l c bit i vi mt bnh xe c
khi lng ca n tp trung trn vnh, nhng
s t l vi m/T s l nh nhau i vi bt k
vt rn no ang quay. Mc d mt vt c
hnh dng khng trn khng c bn knh,
nhng ni chung th xung lng gc t l vi
l/ Vt rn ny c xung lng gc c v n
bnh phng kch thc ca vt i vi ang quay xung quanh khi tm ca n v v
nhng gi tr c nh ca m v T. Chng hn, n ang chuyn ng trong khng gian.
tng gp i kch thc ca mt vt lm tng
gp i c cc tha s v v r trong phn
ng gp ca mi tha s vo xung lng
gc tng cng ca n, mang li s tng
chung bn ln.
Cc hnh bn di trnh by mt s th d xung lng gc ca nhng hnh dng khc
nhau ang quay xung quanh khi tm ca chng. Cc phng trnh cho xung lng gc ca
chng thu c bng gii tch, nh m t trong cun sch ca ti xy dng trn nn gii
tch, T nhin n gin. Khng cn hc thuc nhng phng trnh ny!
V d 7. Nm t
Trong mn nm t Olympic dnh cho nam, mt qu cu thp bn knh 6,1cm c lc trn u si dy
di 1,22m. Hi bao nhiu phn xung lng gc ca qu cu n t chuyn ng quay ca n, so vi
chuyn ng ca n trong khng gian?
iu lun lun quan trng l gii bi ton trc tin bng k hiu, v cui cng mi a s vo, v
th ta t bn knh ca qu cu l b, v chiu di ca dy l l. Nu thi gian qu cu quay trn mt
vng trn l T, th y cng l thi gian cn thit n quay trn mt vng xung quanh trc ring ca
92
n. Tc ca n l v = 2l/T, nn xung lng gc ca n do chuyn ng ca n trong khng gian l

mvl = 2ml2/T. Xung lng gc ca n do chuyn ng xung quanh tm ring ca n l (4/5)mb2/T.
T s ca hai xung lng gc ny l (2/5) (b/l)2 = 1,0 x 10-3. Xung lng gc do chuyn ng xoay trn
ca qu cu cc k nh.
V d 8. Ci thanh ng
Mt ci thanh chiu di b, khi lng m, dng thng ng.
Chng ta mun chm vo thanh pha di, lm cho n ng
v nm ngang. Tm ng lng p cn phi cung cp theo m,
b v g. C th thc hin c yu cu ny m khng phi
ko l ci thanh trn sn hay khng?
y l mt th d hay thuc loi cu hi c th rt gn cu
tr li ch da trn cc n v o. V ba bin, m, b v g, u
c n v khc nhau, cho nn chng khng th cng hay tr
cho nhau. Cch duy nht kt hp chng v mt ton hc l
nhn hoc chia. Nhn mt trong s chng vi chnh n l ly
tha, cho nn ni chung chng ta mun cu tr li phi c
dng
m/ V d 8
p = Amjbkgl
Trong A, j, k v l l nhng hng s khng n v. Kt qu
phi c n v kg.m/s. c kg c s m 1, chng ta cn
j=1
Mt c s m 1, chng ta cn
b+l=1
V giy c s m 1 th
l = 1/2
Chng ta tm c j = 1, k = 1/2 v l = 1/2, nn p s phi
c dng
p = Am bg
Lu l chng cn kin thc vt l no c!
Tuy nhin, vic xem xt n v khng gip chng ta tm ra hng s khng th nguyn A. t t l thi
gian cn thit thanh ng, sao cho (1/2)gt2 = b/2. Nu nh thanh chm t ng ngay mt bn ca n,
th s vng quay n hon thnh trong khng kh phi l 1/4, hoc 3/4, hoc 5/4, nhng tt c nhng
kh nng ln hn 1/4 u lm cho u thanh chm sn sm. V th, thanh phi quay tc lm cho
n hon thnh mt vng quay trn vn trong thi gian T = 4t, v n c xung lng gc L = (/6) mb2 /
T.
ng lng b mt bi vt chm vo thanh l p, v do s bo ton ng lng, y l phn ng
lng, theo phng ngang, m thanh cn c. Ni cch khc, thanh s hi bay v pha trc. Tuy nhin,
vic ny chng c tc ng g ln li gii cho bi ton. Quan trng hn, vt chm vo thanh b mt
xung lng gc bp/2, xung lng gc cng truyn sang thanh. Cn bng biu thc ny vi biu
thc tm c trn cho L, chng ta tm c p = ( /12 ) m bg .
Cui cng, chng ta cn phi bit vic ny tht ra c th lm c hay khng nu chn ca thanh
khng trt trn sn. Hnh v cho thy cu tr li l khng i vi thanh c chiu rng hu hn ny,
nhng dng nh cu tr li s l c th i vi thanh mng va . Bi ton ny c phn tch thm
trong bi tp 28.
93
Cu hi tho lun
A. Trong th d cc tiu hnh tinh va chm, gi s hnh tinh A ang chuyn ng v pha trn trang
giy, bng vi tc ca tiu hnh tinh bn di. Hi nh thin vn ca hnh tinh A s m t xung
lng gc ca tiu hnh tinh nh th no? Xung lng gc c cn c bo ton khng?
5.4 Mmen quay: Tc truyn xung lng gc

Lc c th hiu l tc truyn ng
lng. i lng tng t trong trng hp xung
lng gc gi l mmen quay (ting Anh torque
ng m vi fork ci cha). Lc cho chng ta
bit chng ta ang y hay ko mt vt mnh
dng no, th mmen quay cho chng ta bit
chng ta ang lm xon vt mnh dng no.
Mmen quay c k hiu bng ch ci Hi Lp
tau, , v tc thay i xung lng gc ca mt
vt bng vi mmen ton phn tc dng ln n,
ton phn =
n/ Nng lng, ng lng v xung lng gc
c th truyn. Tc truyn c gi l cng
sut, lc v mmen quay.
L
t
(Nu xung lng gc khng thay i tc

khng i, th mmen quay ton phn bng dc
ca ng tip tuyn trn th L theo t).
Nh vi lc v ng lng, iu thng
xy ra l xung lng gc lui vo sn sau v chng
ta tp trung ch ca mnh vo mmen quay.
Quan im tp trung vo mmen quay c minh
ha bi thc t l nhiu ngi khng thnh tho
khoa hc nhng c nng khiu c gii u bit
n mmen quay, nhng chng ai trong s h tng
nghe n xung lng gc. Nhng ngi say m xe
hi hm h so snh mmen quay ca ng c v
c mt dng c gi l c l cho php ngi ta thit
t mt lng mmen quay mong mun ln inh
o/ Bn ng c ca my bay to ra mmen vt v trnh lm ln n.
quay ton phn bng khng, nhng tng hp
lc th khc khng.
Mmen quay khc vi lc

Tt nhin, lc l cn thit to ra mmen quay bn khng th xoay mt ci inh
vt m khng y ln c l nhng lc v mmen quay l hai th khc nhau. Mt s khc
bit gia chng l chiu. Chng ta s dng cc du dng v m biu din lc theo hai
hng c kh nng trn mt ng thng. Tuy nhin, hng ca mmen quay l cng chiu
kim ng h, hay ngc chiu kim ng h, ch khng phi hng thng.
Mt khc bit na gia mmen quay v lc l vn lc n by. Mt lc cho trc
tc dng vo mt nm ca s lm thay i xung lng gc ca cnh ca nhanh gp hai ln
94
cng lc tc dng im gia nm ca v bn l. Cng mt lng lc to ra nhng lng

mmen quay khc nhau trong hai trng hp ny.
C th c mmen ton phn bng khng vi mt tng hp lc khc khng. Mt my
bay vi bn ng c phn lc, o, c thit k sao cho cc lc ca chng cn bng pha
tri v pha phi. Cc lc ca chng u cng chiu, nhng mmen quay theo chiu kim
ng h ca hai lc ca cc ng c b trit tiu bi mmen quay ngc chiu kim ng h
ca hai lc kia, cho mmen ton phn bng khng.
Ngc li, chng ta c th c tng hp lc bng khng v mmen quay ton phn
khc khng. ng c ca vng quay nga g cn cung cp mt mmen quay khc khng tc
dng ln n tng tc cho n, nhng c lc tng hp zero tc dng ln n. Nu c tng hp
lc khc khng tc dng ln n, th khi tm ca n s b gia tc!
Lin h gia lc v mmen quay

Lm th no chng ta tnh c lng mmen
quay tc dng bi mt lc cho trc? V n ph thuc
vo lc n by, cho nn chng ta mun n ph thuc
vo khong cch gia trc quay v im t ca lc.
Chng ta s suy ra mt phng trnh lin h mmen
quay vi lc trong mt tnh hung c bit rt n
gin, v pht biu m khng chng minh rng phng
trnh tht ra p dng c cho mi tnh hung.
Xt mt cht im ban u nm yn cch mt
khong r so vi trc m chng ta chn xc nh
xung lng gc. Trc tin, chng ta thy lc hng
thng vo hoc hng thng ra, dc theo ng thng
ni trc v cht im, khng truyn bt k xung lng
gc no ln vt.
Tuy nhin, mt lc vung gc vi ng thng
ni trc v cht im tht s truyn xung lng gc
cho vt. nh lut II Newton cho ta,
a=
p/ Tnh hung vt l n gin chng ta s

dng suy ra phng trnh cho mmen
quay. Mt lc hng thng vo trong hoc
thng ra xa trc khng to ra xung lng
gc cng chiu kim ng h, cng chng
to ra xung lng gc ngc chiu kim
ng h. Mt lc tc dng tc dng theo
hng vung gc tht s truyn xung
lng gc.
F
m
v gi s cho n gin rng lc l khng i, th phng trnh gia tc khng i a = v / t

cho php chng ta tm ra vn tc m cht im t c sau thi gian t ,
v =
F t
m
Chng ta ang c gng lin h lc vi s thay i xung lng gc, cho nn chng ta nhn c
hai v ca phng trnh vi mr,
mvr = F tr
L = F tr
Chia phng trnh trn cho t , ta c mmen quay
95
L
= Fr
t
= Fr
Nu lc tc dng mt gc khc ngoi 0o hoc 90o so vi ng ni cht im v trc, th
ch c thnh phn lc vung gc vi ng thng to ra mmen quay,
= F r
Mc d kt qu ny c chng minh di mt tp trng hp n gin ha,
nhng n c gi tr tng qut:
Lin h gia lc v mmen quay

Tc mt lc truyn xung lng gc sang mt vt,
tc l mmen quay to ra bi lc , c cho bi
| |= r | F |
Trong r l khong cch t trc n im t ca
lc, v F l thnh phn lc vung gc vi ng
q/ Cc lin h hnh hc c trong lin h gia thng ni trc n im t lc.
lc v mmen quay.
Phng trnh trn c pht biu vi cc du tr tuyt i v cc du dng v m ca

lc v mmen quay ch nhng th khc nhau, cho nn chng c lin quan hu ch no gia
chng. Du ca mmen quay phi c kim tra th cng.
T phng trnh trn, chng ta thy n v ca mmen quay c th vit l newton
nhn mt. Cc c l h mt c ch to theo N.m, nhng ngi M th s dng foot-pound,
cng l n v khong cch nhn vi n v lc. Chng ta bit t bi hc cng c hc
rng newton nhn mt th bng joule, nhng mmen quay l mt i lng hon ton khc
vi cng, v chng ai vit mmen quay theo n v joule, mc d n ng v mt k thut.
So snh ln v du ca bn mmen quay cho trong hnh bn di. [xem trang 136]
V d 9. Mmen quay ph thuc nh th no vo hng ca lc

Mmen quay tc dng ln ci c l trn hnh c th biu din nh th no theo r, |F| v gc ?
Vec-t lc v thnh phn F ca n to thnh cnh huyn v mt cnh ca mt tam gic vung, v
gc bn trong i din vi F bng . Do , gi tr tuyt i ca F c th biu din l
F = |F| sin
Dn ti
96
|| = r |F| sin
i khi, mmen quay c th hnh dung gn hn

theo i lng r biu din trn hnh r, cho chng ta
mt cch th ba biu din mi lin h gia mmen
quay v lc:
|| = r |F|
Tt nhin bn chng mun i hc thuc c ba
phng trnh cho mmen quay. Bt u t bt k
phng trnh no trong s chng, bn c th d dng
suy ra phng trnh kia bng cch s dng lng gic.
Tuy nhin, vic lm quen vi chng c th gip bn d
tip cn hn vi mt s bi ton nht nh.
r/ i lng r
Mmen quay do lc hp dn
Cho n lc ny, chng ta vn ngh ti mt lc tc dng ti mt im trn mt vt, v
d nh lc ca tay bn tc dng ln ci c l. y tt nhin l mt s gn ng, v trong mt
php tnh cc k thit thc ca mmen quay ca tay bn tc dng ln ci c l, bn c th cn
phi cng cc mmen quay tc dng bi tng mili mt vung ni da ca bn chm vo ci c
l. y l yu cu t gp. Nhng trong trng hp lc hp dn, chng h c bt c ch mt
im no m lc tc dng ln. Hnh tinh ca chng ta tc dng mt lc ko c lp ln tng
vin gch ca thp nghing Pisa, v mmen quay hp dn ton phn tc dng ln ta thp
bng tng mmen quay ng gp bi tt c nhng lc nh . May thay, c mt th thut
cho php chng ta trnh c mt php ton nng n nh th. Ha ra i vi nhng mc tiu
tnh mmen quay hp dn ton phn t ln mt vt, bn c th a ra cu tr li ng bng
cch gi s rng ton b lc hp dn tc dng ln khi tm ca vt.
V d 10. Mmen quay hp dn tc dng ln mt cnh tay dui thng
Cnh tay ca bn c khi lng 3,0 kg v khi tm ca n cch vai ca bn 30 cm. Hi mmen quay
hp dn t ln cnh tay bn khi n dui thng ngang v mt bn l bao nhiu, ly b vai lm trc
quay?
s/ V d 10
Lc hp dn ton phn tc dng ln cnh tay ca bn l
97
|F| = (3,0 kg)(9,8 m/s2) = 29 N

Nhm mc ch tnh mmen quay hp dn, chng ta c th xem lc hp dn nh th n tc dng ti
khi tm ca cnh tay. Lc hng thng xung di, vung gc vi ng ni gia b vai v khi
tm, cho nn
F = |F| = 29 N
Tip tc gi s lc tc dng ln khi tm ca cnh tay, r = 30 cm = 0,30 m nn mmen quay l
= rF = 9 N.m
V d 11. Con b lt nho
Hi nm 2005, tin s Margo Lillie v ngi sinh vin cha tt
nghip ca b, Tracy Boechler cng b mt nghin cu khng
nh lt ty c chuyn lt nho con b. Nghin cu ca h da
trn mt phn tch mmen quay cn thit lm nho mt con b,
cho thy mt ngi s khng c kh nng tc dng mmen quay
lm chuyn . Mt cuc tho lun vui v sau din ra trn
website ni ting slashdot.org bn v gi tr ca nghin cu . Trn
phng din c nhn, ti lun cho rng vic lt ng con b d sao
chng na cng l mt mn th thao nhm, nhng l mt nh vt l,
ti cng c mt s phn bin vi tnh ton ca h. Sau y l phn
tch ca ring ti.
C ba lc tc dng ln con b: lc hp dn FW, lc php tuyn t
mt t FN v lc FA tc dng bi ngi u b.
t/ V d 11
Ngay khi guc chn tri ca con b ( pha bn phi t im nhn

ca chng ta) ngng tip xc vi t, th lc ca mt t ch tc dng
ln guc chn ca pha bn kia. Chng ta khng bit lc ca t, v
chng ta khng mun tm n. Do , chng ta ly trc quay l im
t ca n, v th mmen quay ca n bng khng.
Nhm mc ch tnh cc mmen quay, chng ta c th gi s rng lc hp dn tc dng ti khi tm

ca con b, ni ti t hi thp hn tm thn mnh ca n, v chn v u ca n cng c mt phn
khi lng, v cc chn th nng hn nhiu so vi u v t xa nhau, nn chng lm h khi tm
nhiu hn u lm tng n. Gc W gia lc hp dn thng ng v ng rW khong chng 14o.
to ra mmen quay kh d ln nht vi lc kh d t nht, nhng ngi u b mun y ti im
cch cng xa trc cng tt, n s t ln pha bn kia, v h mun y gc 90o so vi ng bn knh
rA.
Khi ngi u b va mi tc dng lc nng guc chn ca con b mt bn, th mmen quay
ton phn phi ln hn zero mt cht. (Trn thc t, h mun y mnh hn gi tr ny nhiu
mnh truyn rt nhiu xung lng cho con b trong thi gian ngn, trc khi n in ln v tn
cng h. Chng ta ang c gng tnh lc trn ti thiu m h c kh nng s dng, l cu hi m
khoa hc c th tr li) t mmen quay ton phn bng khng, chng ta c
N + W + A = 0
V t mmen quay ngc chiu kim ng h l dng, chng ta c
0 mgrW sin w + FA RA sin 90o = 0
FA =
rW
1
mg sin w
(680kg )(9,8m / s 2 ) sin14o = 1100 N
rA
1,5
Con s 680 kg cho khi lng tiu biu ca mt con b l ly theo Lillie v Boechler, h l bc s th
, v th ti cho rng n kh chnh xc. Con s c tnh 1100 N ca ti thp hn ng k so vi con s
98
1400 N ca h, ch yu do s sp xp khng chnh xc ca h v khi tm cho W = 24o. Ti khng

ngh 1100 N l mt lng lc khng c kh nng i hi mt ngi to ln, khe mnh (n tng
ng vi vic nng khong 110 kg, hay 240 pound), nhng bit rng nhng ngi u b cn phi
truyn mt xung lng gc ln kh nhanh, cho nn c kh nng ng l s cn n mt s ngi.
Cu hi tho lun
A. Lot cu hi tho lun ny c lin quan n s l gii
khng ng ca sinh vin trc y v vn sau y.
Gi s mt sao chi ang ti im trn qu o ca n
nh trn hnh. Lc duy nht tc dng ln sao chi l lc
hp dn ca mt tri.
Cu hi B
Trong ton cu hi, hy xc nh ton b mmen quay v

xung lng gc, ly mt tri lm trc.
(1) Mt tri c ang to ra mt mmen quay khc khng
ln sao chi khng? Hy gii thch.
(2) Xung lng gc ca sao chi ang tng, ang gim,
hay ang khng i? Gii thch.
Gii thch xem iu g sai vi nhng cu tr li sau y.
Trong mt s trng hp, cu tr li l ng, nhng vic
l gii a ti n l sai. (a) Cu tr li khng chnh xc
cho phn (1): Vng, v Mt tri ang tc dng mt lc
ln sao chi v sao chi ang cch Mt tri mt khong
cch xc nh.
(b) Cu tr li khng chnh xc cho phn (1): Khng, v
cc mmen quay trit tiu nhau.
(c) Cu tr li khng chnh xc cho phn (2): ang tng,
v sao chi ang tng tc.
B. Ci g lm cho chic ba kp d nh inh ra khi g
hn nu nh cng lc tc dng theo cng hng c?
C. Bn quay mt hn trn u mnh, hn buc u
mt si dy, v t t thu si dy li, cui cng gim bn
knh i mt na. iu g xy ra vi xung lng gc ca
hn ? Nhng thay i g xut hin tc ca n, thi
gian cn thit cho mi vng quay, v gia tc ca n? Ti
sao si dy c th b t?
Cu hi E
D. Mt chic trc thng, ngoi nhng cnh qut khng l

trn u n ca n, c mt cnh qut nh hn gn ui
quay trong mt phng thng ng. Ti sao th?
E. Bc nh bn cho thy mt vng quay gii tr cng
vin c hai bung quay theo hng ngc nhau. Ti sao
y li l mt thit k hay?
99
5.5 Tnh hc
S cn bng
C nhiu trng hp trong mt h khng
kn nhng duy tr xung lng gc khng i. Khi mt
vng quay nga g ang chy xung lng gc
khng i, th mmen quay ca ng c ang b trit
tiu bi mmen quay do lc ma st.
Khi mt vt c ng lng khng i v xung
lng gc khng i, th chng ta ni n trng thi
cn bng. y l vay mn ngha ca thut ng
khoa hc, ch trong ngn ng hng ngy chng ai m
t mt chic xe ang xoay tt trn con ng ph bng
l trng thi cn bng.
u/ Ci xay gi khng phi l nhng h kn,

nhng xung lng gc ang truyn ra khi
n tc m n truyn vo, thnh ra
xung lng gc khng i. hnh dung
ra kch c khng l ca nhng cnh ng
ci xay hin i, hy ch kch c ca cc
xe ti v r-mc.
Tuy nhin, rt lm khi, chng ta thch nhng

trng hp trong mt vt khng nhng trng thi
cn bng m cn ng yn na, v nh vy th tng
ng gn gi hn vi ngha thng dng ca t .
Cy xanh v cu cng c to ha v cc k s thit
k ng yn, v ng yn nh vy chng phi
khng nhng c hp lc zero tc dng ln chng m
cn c mmen quay ton phn bng khng. N va
chng khng ng, cng khng b nh ln. Tnh hc
l mt ngnh vt l x l nhng bi ton nh th ny.
Vic gii cc bi ton tnh hc lc ny n
gin l vn p dng v kt hp mt s th bn
bit:
Bn bit hnh trng ca nhng loi lc khc

nhau, v d nh lc ma st lun lun song song
vi b mt tip xc.
Bn bit php cng vec-t lc. Tng vec-t

ca cc lc phi bng khng to ra s cn
bng.
Bn bit mmen quay. Mmen quay ton phn

tc dng ln mt vt phi bng khng nu n
trng thi cn bng.
Bn bit chn trc quay ty , nn bn c th

chn trc no lm cho bi ton d gii hn.
Ni chung, loi bi ton ny c th bao hm bn phng trnh theo bn bin: ba

phng trnh ni rng cc thnh phn lc cng li bng khng, v mt phng trnh ni rng
mmen ton phn bng khng. a s trng hp bn gp s khng phc tp nh th ny.
100
Trong th d sau y, ch duy c phng trnh mmen ton phn bng khng l cn thit
cho cu tr li.
V d 12. Ct treo c
Mt ci ct treo c 10 kg c gi bng mt si dy nh
nm ngang v chng vo chn tng nh trn hnh v. Nu
nh dy cp ch c kh nng chu c lc cng 70N, th
gc c th ln bao nhiu m khng lm t dy cp?
C ba vt trong hnh u trng thi cn bng: ct treo
c, dy cp, v bc tng. Cho d chng ta chn bt k vt
no trong ba vt ra nghin cu, th ton b lc v mmen
quay tc dng ln n phi trit tiu. Chng c li lc g nu
phn tch cc lc v mmen quay tc dng ln bc tng, v
n c lc do t tc dng ln n khng xc nh r v chng
ta khng mun tm. Chng ta c th nghin cu lc v
mmen quay t ln dy cp, nhng vic khng
chng ta s dng thng tin cho v ct treo c. Vt chng
ta cn phn tch l ci ct treo c.
v/ V d 12
Ci ct c ba lc tc dng ln n, mi lc cn c th mang li mt mmen quay: (1) lc hp dn, (2)

lc ca si dy, v (3) lc ca bc tng.
Chng ta t do chn trc quay ti bt k im no mnh mun, v cho d th hy chn trc nm ti
u di ca ct c, v chn nh vy th lc ca tng tc dng ln ct tc dng r = 0 v do
khng to ra mmen t ln ct. Cch ny hay, v chng ta khng bit lc ca tng tc dng ln ct l
bao nhiu, v chng ta chng mun th tm n lm g.
Vi vic chn trc nh th ny, c hai mmen quay khc khng tc dng ln ci ct, mt mmen quay
ngc chiu kim ng h t pha dy cp v mt mmen cng chiu kim ng h t pha trng lc.
Chn biu din mmen quay ngc chiu kim ng h l dng, v s dng phng trnh
= r F sin , chng ta c
rcap Fcap sin cap rhd Fhd sin hd = 0
S dng hnh hc t cht,
cap = 90 o v hd = , th
rcap Fcap sin ( 90o ) rhd Fhd sin = 0
Trng lc c th xem l ang tc dng ln khi tm ca ct, tc l ti tm hnh hc ca n, nn rcap gp

i rhd, v chng ta c th n gin phng trnh trn thnh
2 Fcap sin ( 90o ) Fhd sin = 0

y l ba bin m chng ta bit, ngoi tr , l gc chng ta mun tm. tm , chng ta cn
s dng biu thc lng gic sin 90 x = cosx

o
2 Fcap cos Fhd sin = 0

Cho chng ta tm c
tan = 2
Fcap
Fhd
101
= tan 1 2
Fcap
70 N
= tan 1 2.
Fhd
98 N
o
= 55
V d 13. C mt ngh thut!

Tc phm iu khc tru tng th hin trn hnh w gm mt khi
lp phng khi lng m v cc cnh chiu di b. Khi lp phng
nm yn trn mt ng tr, lch tm ca n mt khong a. Tm lc
cng dy.
C bn lc tc dng ln khi lp phng: trng lc mg, lc FTt
dy cp, v lc php tuyn hng ln t ng tr, FN, v lc ma st
ngh nm ngang t pha ng tr, FS.
Tng hp lc tc dng ln khi tr theo phng thng ng bng
khng:
FN mg = 0
w/ V d 13
V mmen quay ph thuc vo vic chn trc, cho nn tin nht l

chn trc ti im tip xc gia khi lp phng v ng tr, v khi
FS v FN u khng gy ra mmen quay. Mmen quay ca lc
cng dy cp l ngc chiu kim ng h, v mmen quay do trng
lc th cng chiu kim ng h, v mmen quay ca ng tr l cng
chiu kim ng h. t mmen quay ngc chiu kim ng h l
dng, v s dng phng trnh thu gn = r F , ta tm c
phng trnh cho mmen quay ton phn
bFT FN a = 0
x/ Cn bng bn v cn bng khng bn
Chng ta cng c th vit phng trnh ni rng tng hp lc theo

phng ngang l bng khng, nhng phng trnh s cha lc ma
st ca ng tr tc dng ln khi lp phng, ci chng ta khng bit
v khng cn phi tm. Chng ta va c hai phng trnh theo hai
bin FT v FN, cho nn khng cn phi thit lp ba phng trnh theo
ba bin. Gii phng trnh th nht cho FN = mg, sau chng ta
thay vo phng trnh th hai loi b FN, v gii cho
FT = (a/b)mg.
Cn bng bn v cn bng khng bn

Mt ci bt ch ng thng trn u nhn ca n
v mt l thuyt c th l trng thi cn bng, nhng
cho d ban u n hon ton cn bng i na, n cng s
ng theo dng khng kh u tin hay dao ng do mt
xe ti chy qua. Ci bt ch c th t trng thi cn
bng, nhng khng cn bng bn. Mi th xung quanh
chng ta m chng ta tht s trng thy vn tr vng u
trng thi cn bng bn.
Ti sao trng thi cn bng ny th bn, cn trng
thi kia th khng bn? Hy th ko mi ca bn sang
bn tri hoc sang phi. Nu bn ko n sang tri mt
milimet, th lc ca n t ln ngn tay bn tr nn mnh
y/ S cn bng ca ngi v o l
khng bn. Nu c ta khng lin tc hn nhiu. c im ni bt ca mt trng thi cn bng
102
thc hin nhng iu chnh nh, th c

ta s ng nho.
bn l vt dch cng xa khi v tr cn bng th lc ko n

v v tr cng mnh.
iu ngc li ng i vi mt cn bng khng bn. Trong hnh trang trc, qu

cu nm yn trn ngn i v mt l thuyt c tng hp lc tc dng ln n bng khng khi
n nm ng ngay ti nh. Nhng trn thc t, tng hp lc s khng chnh xc bng khng,
v qu cu s bt dch v mt bn. Mt khi n di chuyn, th hp lc tc dng ln qu cu
ln hn trc v n tng tc nhanh hn. trng thi cn bng khng bn, vt cng dch
xa v tr cn bng, th lc y n ra xa v tr cn bng cng ln.
Khi nim ny c th pht biu li theo thut ng nng lng. S khc bit gia cn
bng bn v khng bn th hin trn hnh x, l trng thi cn bng bn, th nng l cc tiu,
v vic dch chuyn v mt bn ca v tr cn bng s lm tng th nng, cn trng thi cn
bng khng bn th th nng cc i.
Lu l chng ta s dng thut ng bn theo ngha km mnh m hn so vi
trong li ni hng ngy. Mt con domino ng thng l bn theo ngha chng ta ang s
dng, v n s khng t ng xung do mt ci ht hi trong phng hay dao ng do chic xy
ra ti ang chy qua gy ra. Chng ta ch gi n l khng bn theo ngha k thut nu nh n
c th b ng bi bt k lc no, khng quan trng lc nh bao nhiu. Trong cch dng hng
ngy, tt nhin, n b xem l khng bn, v lc cn thit lm ng n qu nh.
V d 14. Mt p dng gii tch
Nancy Newton sng trong mt ht nhn uranium ang
chu s phn hch. Th nng ca Nancy l hm ca v tr
c th ly xp x PE = x4 x2, trong ton b cc n v
v hng s u c b qua cho n gin. S dng gii
tch, hy tm cc im cn bng, v xc nh xem chng
l bn hay khng bn.
Cc im cn bng xut hin ti nhng ni PE t cc
tiu hoc cc i, v cc tiu hoc cc i xut hin ni
o hm (bng tr lc tc dng ln Nancy) bng khng.
o hm ny bng dPE/dx = 4x3 2x, v t n bng
khng, ta c x = 0, 1/ 2 . Cc tiu xut hin ti ni
o hm hng hai c gi tr dng, v cc i xut hin
ni o hm m. o hm hng hai bng 12x2 2, n
m x = 0 (khng bn) v dng x = 1/ 2 (bn).
Gii thch: th PE c dng ging nh ch W trn gc,
vi hai phn lm biu din hai na ca ht nhn ang
phn tch. Nancy sp phi chn xem c ta s i cng vi
na bn no.
z/ V d 14
5.6 My c n gin: n by
Mc d chng ta tho lun v mt s my c n gin v d nh rng rc, nhng
khng c khi nim mmen quay chng ta cha th x l ci n by, c my t nhin s
103
dng trong vic thit k nhng vt sng, hu nh khng loi tr ci g. (Chng ta c th bin
lun xem s sng trn hnh tinh ca chng ta s trng nh th no nu nh cc vt sng
tin ha thnh cc bnh xe, bnh rng, cc rng rc, v inh vt) Hnh bn di th hin hai
th d v n by bn trong cnh tay ca bn. Cc c khc nhau c dng co gp v dui
thng cnh tay, v cc c ch hot ng bi lc co.
aa/ C bp tay un gp cnh tay li
Phn tch th d aa v mt vt l, c hai lc

thc hin cng. Khi chng ta nng mt ti trng vi
c bp tay ca mnh, th c bp tay thc hin cng
dng, v n nng xng cng tay theo hng n
ang chuyn ng. Lc ca ti trng tc dng ln
cnh tay thc hin cng m, v cnh tay chuyn ng
theo hng ngc vi lc ca ti trng. iu ny c
ngha, v chng ta mun cnh tay ca mnh thc
hin cng dng ln ti trng, cho nn ti phi thc
hin mt cng m bng nh vy ln cnh tay. (Nu
cng tay ang h ti trng xung, th du ca cc
cng o ngc li. Mi c bp u c kh nng thc
hin cng dng hoc cng m).
Cn c mt lc th ba tc dng ln xng
cng tay: lc ca xng cnh tay pha trn tc dng
ln xng cng tay ti khp khuu (khng v bng
mi tn trn hnh). Lc ny khng thc hin cng, v
khp khuu tay khng chuyn ng.
ab/ C ba u dui cnh tay ra
V khp khuu tay khng chuyn ng, nn

tht t nhin l hy chn khp khuu tay lm trc
quay xc nh mmen quay. Tnh hung lc ny
tr nn kh n gin, v lc ca xng cnh tay pha
trn tc dng ln khp khuu tay khng thc hin
cng ng thi khng to ra mmen quay. Chng ta
c th b qua n hon ton. Trong mi n by lun
c mt im nh vy, nh lut im ta.
Nu chng ta t hn ch mnh vi trng hp trong xng cng tay quay vi xung

lng gc khng i, th chng ta bit rng mmen ton phn tc dng ln xng cng tay l
bng khng,
c + ti = 0
Nu chng ta chn mmen quay ngc chiu kim ng h l dng, th mmen quay
ca c bp l dng, v ca ti l m. Theo cc gi tr tuyt i ca chng th
|c | = |ti |
Gi s cho n gin rng c hai lc tc dng gc 90o so vi ng ni trc quay
vi cc im m chng tc dng, th gi tr tuyt i ca cc mmen quay l
rc Fc = rti Fti
104
trong rc, khong cch tnh t khp khuu tay n im c bp dnh vo xng cng tay,
ch mt vi cm, cn rti c th l 30 cm hoc c . Lc tc dng bi c bp do phi gp
chng 10 ln lc tc dng bi ti trng. Nh vy, chng ta thy n by ny l mt my
gim lc. Ni chung, mt n by c th c s dng hoc lm tng lc, hoc lm gim
lc.
Vy ti sao cnh tay ca chng ta tin ha cho lm gim lc? Ni chung, c th
ca bn c xy dng cho gn nh v t tc chuyn ng ti a ch khng phi lc ti
a. y l s khc bit gii phu ch yu gia chng ta v ngi Neanderthals (no ca h
c cng c nh no ca ngi hin i), v n dng nh phi hot ng v chng ta.
Nh vi mi my c, n by khng c kh nng lm thay i lng cng c hc m
chng ta thc hin. Mt ci n by lm tng lc s lun lun lm gim chuyn ng, v
ngc li, sao cho lng cng thc hin khng i.
Ci ng lu l s n gin v sc mnh m php phn tch ny c c. N n
gin v chng ta u sn sng vi cc khi nim mmen quay v cng c hc. Trong cc
sch gii phu hc, c cc c gi thng c cho l khng bit ti vt l, lun c mt phn
trnh by di dng v phc tp v nhng loi n by khc nhau. V d, n by c bp, aa,
s c phn loi l mt n by nhm III v n c im ta v ti trng hai u v lc ca
c bp tc dng chnh gia. C ba u, ab, c gi l n by nhm I, v ti trng v lc
ca c nm hai u v im ta nm gia. Tht phin phc qu! Vi mt cht kin thc
v khi nim mmen quay, chng ta nhn thy ton b nhng th d c th phn tch theo
kiu ging nhau nhiu. Vt l pht huy vai tr ca n tt nht khi n cho chng ta hiu c
nhiu hin tng hin nhin phc tp theo mt vi khi nim n gin nhng c sc mnh.
5.7 Chng minh nh lut qu o elip ca Kepler

Kepler xc nh thun ty bng kinh nghim rng qu o ca cc hnh tinh l
hnh elip, m khng hiu nguyn do c s ca nh lut vt l . Bng chng ca Newton
cho thc t ny da trn cc nh lut chuyn ng ca ng v nh lut hp dn c xem l
thnh tu chu ton ca ng c bi ng v nhng ngi ng thi ca ng, v n cho thy
cng nhng nh lut vt l c th s dng phn tch c nhng ci trn tri v di t.
Chng minh ca Newton rt di dng, nhng bng cch p dng nhng khi nim mi hn
v s bo ton nng lng v xung lng gc, chng ta c th a ra bng chng mt cch
kh n gin v sc tch, v khng cn n gii tch.
Quan im c s ca php chng minh l chng ta mun m t hnh dng ca qu
o hnh tinh vi mt phng trnh, v sau chng t rng phng trnh ny ng l ci
biu din mt elip. Php chng minh nguyn gc ca Newton phi rt phc tp, v n trc
tip da trn cc nh lut chuyn ng ca ng, bao gm c thi gian l mt bin. a ra
bt k pht biu no v hnh dng ca qu o, chng ta phi loi thi gian ra khi cc
phng trnh ca ng, ch li cc bin khng gian. Nhng cc nh lut bo ton cho
chng ta bit rng nhng th nht nh khng bin i theo thi gian, cho nn chng khng
ph thuc vo thi gian.
C nhiu cch biu din mt ng cong bng mt phng trnh, trong quen thuc
nht l y = ax + b cho mt ng thng trong khng gian hai chiu. Hon ton c th m t
qu o ca mt hnh tinh bng mt phng trnh x y nh th ny, nhng hy nh rng
chng ta ang p dng s bo ton xung lng gc, v cc bin khng gian xut hin trong
105
phng trnh cho xung lng gc l khong cch tnh t trc quay, r, v gc gia vec-t vn
tc v vec-t r, ci chng ta s gi l . Hnh tinh s c = 90o khi n ang chuyn ng
vung gc vi vec-t r, tc l nhng thi im khi n khong cch nh nht v ln nht
ca n tnh t mt tri ra. Khi nh hn 90o th hnh tinh ang tin v pha mt tri, v khi
ln hn 90o th n ang li ra xa mt tri. Vic m t mt ng cong vi phng trnh r -
ging nh bo mt ngi ti x trong bi xe mt quy tc nht nh xem li theo hng
no da trn khong cch tnh t mt ngn n nht nh gia bi.
Php chng minh c chia thnh ba phn cho
d tiu ha. Phn th nht l mt thc t hnh hc n
gin v hp l v mt trc gic v elip, c chng minh
chng ti nu trong u ca hnh ad; bn s khng
mt g nhiu nu bn ch n thun tip thu kt qu m
khng c phn chng minh.
ac/ Biu din r - ca mt ng cong.
(1) Nu chng ta s dng mt trong hai tiu

im ca elip lm trc xc nh bin r v , th gc
gia ng tip tuyn v ng v n tiu im kia
cng bng , tc l hai gc k hiu trn hnh ad tht ra
bng nhau.
Hai phn kia l ni dung chnh ca php chng
minh ca chng ta. Chng ta pht biu cc kt qu trc
v sau mi chng minh chng.
(2) Mt hnh tinh, chuyn ng di tc dng
ca lc hp dn ca mt tri vi nng lng di mc
cn thit thot ra ngoi, tun theo phng trnh c
dng
ad/ Chng minh hai gc k hiu tht

ra bng nhau: nh ngha ca mt elip
l tng khong cch n hai tiu im
l hng s. Nu chng ta di chuyn mt
khong nh l dc theo elip, th mt
khong cch co i mt lng l cos 1,
cn khong cch kia tng ln mt lng
l cos 2. Hai khong ny bng nhau,
nn 1 = 2.
sin =
1
pr 2 + qr
trong p v q l cc hng s dng ph thuc vo

nng lng v xung lng gc ca hnh tinh.
(3) Mt ng cong l elip nu v ch nu
phng trnh r - ca n c dng
sin =
1
pr 2 + qr
trong p v q l cc hng s ph thuc vo kch thc

v hnh dng ca elip v p ln hn khng.
* Chng minh phn (2): Thnh phn vec-t vn tc ca
hnh tinh vung gc vi vec-t r l v = v sin , nn s
bo ton xung lng gc cho chng ta bit
L = mvr sin l mt hng s. V khi lng ca hnh
106
tinh l hng s, nn ta suy ra
rv sin = constant
S bo ton nng lng cho ta
1 2 GMm
= constant
mv
2
r
Chng ta gii phng trnh th nht cho v v a vo phng trnh th hai loi b
v. Bin i i s a ta n phng trnh khng nh trn, vi hng s p dng v gi
thuyt ca chng ta rng nng lng ca hnh tinh khng thot ra khi mt tri, tc l
tng nng lng ca n l m.
* Chng minh phn (3): Chng ta xc nh cc
i lng , d v s nh trn hnh. nh l cosin cho ta
d 2 = r 2 + s 2 2rs cos
S dng = 180o 2 v ng nht thc lng
gic cos (180o x ) = cosx v cos2x = 1 2sin 2 x , chng
ta c th vit li phng trnh nh sau
d 2 = r 2 + s 2 2rs ( 2sin 2 1)
ae/ Chng minh phn 3
Tnh ton i s n gin bin i phng trnh ny thnh

sin =
(r + s)
d2
4rs
V r + s l hng s, nn phn t ca phn thc l khng i, v phn mu c th vit

li l 4 rs = 4 r ( constant r ) , tng ng vi dng cn tm.
107
Tm tt chng 5
T kha chn lc
xung lng gc
s o chuyn ng quay; mt i lng c bo ton i

vi mt h kn.
trc quay ..
mt im chn ty xc nh xung lng gc. Bt k

vt no c hng thay i tng i so vi trc u c
xem l c xung lng gc. Cho d chn trc no th xung
lng gc ca mt h kn cng lun bo ton.
mmen quay
tc bin i xung lng gc; mt s o bng s kh

nng ca mt lc lm xon mt vt.
trng thi cn bng ...
mt trng thi trong ng lng ca vt v xung lng

gc ca n khng i.
cn bng bn ....
trng thi trong mt lc lun tc dng mang vt tr

li mt im nht nh.
cn bng khng bn .
trng thi trong bt k s lch no ca vt ra khi v tr

cn bng ca n u mang li mt lc y n i xa hn
na.
K hiu
L ......................
xung lng gc
..
mmen quay
T l thi gian cn thit cho mt vt rn ang quay hon thnh mt vng quay ca n.
Thut ng v k hiu khc

chu k ..........................
tn gi ca bin T nh ngha trn.
mmen qun tnh I ..
Hng s t l trong phng trnh L = 2 I / T
Tm tt
Xung lng gc l s o chuyn ng quay c bo ton trong mt h kn. Quyn
sch ny ch trnh by xung lng gc i vi chuyn ng quay ca cc i tng vt cht
trong khng gian hai chiu. Khng phi mi chuyn ng quay u cng nhc nh ci
chuyn ng quay ca ci bnh xe hay con quay trn bn. Mt th d ca chuyn ng quay
linh hot l lc xoy, trong nhng phn bn trong cn t thi gian hon thnh mt vng
quay hn so vi nhng phn bn ngoi. xc nh mt s o chuyn ng quay khi
qut bao gp c nhng chuyn ng quay linh hot, chng ta nh ngha xung lng gc
ca mt h bng cch chia n thnh nhng phn nh, v cng xung lng gc ca tt c
nhng phn nh y li, chng ta xem chng nh nhng ht rt nh. Chng ta chn ty mt
s im trong khng gian lm trc quay, v chng ta ni bt k ci g thay i hng tng
i ca n so vi im l c xung lng gc. Xung lng gc ca mt ht n l
108
L = mvr
trong v l thnh phn vn tc ca n vung gc vi ng ni n vi trc quay, v r l
khong cch ca n tnh t trc quay. Cc du dng v m ca xung lng gc c s
dng ch chiu quay cng chiu v ngc chiu kim ng h.
nh l chn trc quay pht biu rng ngi ta c th s dng bt k trc no xc
nh xung lng gc. Nu xung lng gc ca mt h l khng i i vi mt trc chn,
th n vn khng i i vi bt k trc no khc c chn.
nh l spin pht biu rng xung lng gc ca mt vt i vi mt trc A bn ngoi
c th tm bng cch cng hai thnh phn:
(1) Phn th nht l xung lng gc ca vt tm bng cch s dng khi tm ring
ca n lm trc, tc l xung lng gc m vt c do n ang quay trn.
(2) Phn kia bng vi xung lng gc m vt s c so vi trc A nu ton b khi
lng ca n tp trung ti v chuyn ng cng vi khi tm ca n.
Mmen quay l tc bin thin xung lng gc. Mmen quay m mt lc c th to
ra l s o kh nng ca n lm xon mt vt. Mi lin h gia lc v mmen quay l
|| = r |F|
trong r l khong cch t trc n im t ca lc, v F l thnh phn ca lc vung
gc vi ng ni trc ti im t lc. Cc bi ton tnh hc c th gii bng cch t tng
hp lc v mmen quay ton phn tc dng ln vt bng khng v gii tm cc n s.
Bi tp
1. Bn ang c ni lng then ci ca phng nh bn bng mt ci c l to di 50 cm.
Nu bn treo c ngi ln ci c l, v khi lng ca bn l 55kg, th mmen lc ti a bn
c th tc dng ln then ca bng bao nhiu?
2. Mt nh tr liu vt l mun bnh nhn ca b hi phc khuu tay tn thng ca
anh ta bng cch t cnh tay ca anh nm ngang trn bn, v sau nng mt khi lng
2,1kg bng cch un cong khuu tay ca anh ta. Trong tnh hung ny, trng lc nm cch
khuu tay ca anh ta 33cm. Anh ta gi b bc s li, phn nn rng vic nm trng vt lm
anh ta thy au. Anh ta yu cu bng mt trng lng ln hn ln cnh tay anh ta, ch cch
khuu tay 17cm. Hi b bc s s bo anh ta s dng khi lng bao nhiu anh ta s tc
dng cng mmen quay ? (Anh ta ang t nng cng tay ca mnh, ng thi vi qu
nng).
3. Mt vt b nm thng ng ln trn trong khng kh tm thi nm yn khi n t
ti ch cao nht trong chuyn ng ca n. Hi iu c ngha l n ang trng thi cn
bng ti im hay khng? Gii thch.
4. Mt vt c quan st thy c xung lng gc khng i. Bn c th kt lun rng
khng c mmen lc no tc dng ln n hay khng? Hy gii thch.
109
5. Mt ngi c trng lng W ng trn mi mt bn chn. Tm sc cng c bp

chn v lc tc dng bi xng ng chn ln cc xng bn chn, theo W, a v b. cho
n gin, gi s rng ton b cc lc u vung gc vi bn chn, tc l b qua gia bn
chn v mt t.
6. Hai vt c vec-t ng lng nh nhau. Gi s
chng khng ang xoay trn; chng ch c xung lng gc
do chuyn ng ca chng trong khng gian. Bn c th kt
lun rng xung lng gc ca chng bng nhau hay khng?
Gii thch.
7. Mt tri quay quanh trc ca n mi vng mt
26,0 ngy. Khi lng ca n l 2,0x1030kg v bn knh ca
n l 7,0.108km. Gi s n l mt qu cu rn c mt u.
(a) Hi xung lng gc ca mt tri bng bao nhiu?
Bi tp 5
Bi tp 7
Trong vi t nm, cc nh thin vn vt l tin on

rng mt tri s s dng ht ngun nng lng ht nhn ca
n, v s co li thnh mt qu cu vt cht k l, m c gi
l sao ln trng. Gi s bn knh ca n thnh 5,8x106km
(bng kch c Tri t). Gi s n khng mt cht khi
lng no gia khi y v by gi. (ng b la bi bc nh
chp, n trng nh th ton b ngi sao b nm tung ra bi
mt v n. m my kh ni bt trng thy c tht ra
mng hn chn khng tt nht to ra trong phng th nghim
trn tri t. Chc chn l mt t khi lng tht ra b mt,
nhng khng phi l khng hp l khi a ra gn ng khi
lng b mt bng khng nh chng ta ang lm).
(b) Xung lng gc ca n s bng bao nhiu khi y?
(c) Mt bao lu n quay mi vng xung quanh trc
ca n?
8. Mt ci thang ng u khi lng m v chiu di
L ta ln mt bc tng nhn, hp mt gc so vi mt t.
Mt t tc dng mt lc php tuyn v mt lc ma st ln
ci thang, to ra mt vec-t lc c ln F1 hp gc so
vi mt t. V bc tng nhn, nn n ch tc dng mt lc
php tuyn ln ci thang; ta t ln ca n l F2.
Bi tp 8 v 9
(a) Gii thch ti sao phi ln hn . Khng cn

chng minh ton hc.
(b) Chn bt k gi tr s no m bn thch cho m v
L, v chng t rng ci thang c th trng thi cn bng
(mmen lc bng khng v tng hp lc bng khng) vi
= 45,00o v = 63,43o.
110
9. Tip tc bi ton trn, tm phng trnh cho theo , v chng minh rng m v L
khng c mt trong phng trnh . ng gi s bt k gi tr s no cho bt k bin no.
Bn s cn n ng nht thc lng gic sin ( a b ) = sin acosb sin b cos a (Khi kim tra
bng s kt qu ca bn, bn c th kim tra xem cc gc cho trong phn b bi ton trn c
tha mn phng trnh ca bn khng).
10. (a) Tm lc nm ngang ti thiu, tc dng ti trc xe, ko bnh xe ln bc thm.
T t ra cc k hiu i s cho cc i lng bn tm thy c lin quan, v cho cu tr li
ca bn dng k hiu. [Gi : C bn lc tc dng ln bnh xe lc u, nhng ch cn ba
lc khi n nng ln. Lc php tuyn lun vung gc vi b mt tip xc. Ch gc ca
bc thm khng hon ton sc nhn, cho nn b mt tip xc i vi lc ny tht ra trng vi
b mt bnh xe]
(b) Di nhng iu kin no th kt qu ca bn tr nn v hn? Hy cho mt gii
thch vt l.
Bi ton 10
11. Mt ci yo-yo c tng khi lng m gm hai ng tr rn bn knh R, ni vi nhau

bi mt con sut nh khi lng khng ng k v bn knh r. Phn trn ca si dy c
gi ng yn trong khi si dy tho ra khi con sut. Chng minh rng gia tc ca ci yo-yo
l g / (1 + R 2 / 2r 2 ) . [Gi : Gia tc v lc cng dy l nhng i lng cha bit. S dng
= L / t v F = ma tm hai i lng ny]

12. Mt qu cu ni qua mt si dy vo mt ct tr ng. Qu cu c a vo
chuyn ng ngang sao cho n bt u lm ung a si dy vng quanh tr ng. Gi s
chuyn ng gii hn trong mt phng nm ngang, tc l b qua trng lc. Michelle v
Astrid ang c gng tin on vn tc cui cng ca qu cu khi n chm trng ct tr.
Michelle ni theo s bo ton xung lng gc, qu cu phi tng tc khi n tin v pha ct
tr. Astrid th ni theo s bo ton nng lng, qu cu phi c tc gi nguyn khng i.
Hi ai ng? [Gi : Trng hp ny khc nh th no vi trng hp trong bn quay
mt hn theo mt vng trn trn mt si dy v t t thu dy li?]
13. Hi thp nin 1950, nhng bi bo nghim tc bt u xut hin trn cc tp ch
nh Life d bo rng th gii s b thng tr bi nc no c th a bom ht nhn ln trm
qu o, t chng c th th xung bt c lc no. Tht ra th c th kh kh khn nu
mun a mt vt ang quay trn qu o ri tr xung. Xem vt c nng lng E = KE +
PE v xung lng gc L. Gi s nng lng l m, tc l vt ang chuyn ng tc
di vn tc thot. Hy chng minh rng n khng bao gi c th t ti bn knh nh hn
111
rmin =
GMm
2 EL2
1
1
+
+
2 E
G 2 M 2 m2
[Lu c hai tha s cng m th cho kt qu dng]

14 & 15. Tc gi xa trong phin bn mi
ca quyn ebook.
16. Hai thnh chiu di L c ni vi mt
bn l v t trn mt ng tr khng ma st c bn
knh r. (a) Chng minh rng gc trn hnh lin h
vi t s khng n v r/L bi phng trnh
r cos 2
=
L 2 tan
(b) Hy trnh by hnh trng vt l ca phng

trnh ny i vi nhng gi tr rt ln v rt nh ca
r/L.
17. Bn mun xc nh khi lng ca mt
con tu nm trong chai m khng ly n ra. Hy
chng minh rng iu ny c th thc hin vi mt c
cu th hin trn hnh, vi mt ci cn nng ci chai
mt u, cho php ngi ta c cc gi tr vi con tu
trt n hai v tr khc nhau.
18. Hai nguyn t tng tc vi nhau thng
qua lc in gia cc proton v electron ca chng.
Mt php gn ng kh tt cho th nng l th
Lennard-Jones,
6
a 12
a
PE ( r ) = k 2
r
r
Trong r l khong cch tm-ni-tm gia cc

nguyn t. Hy chng minh rng (a) c mt im cn
bng ti r = a, (b) cn bng l bn, v (c) nng
lng cn thit mang cc nguyn t t khong cch
cn bng ca chng ra v cng l k. [Gi : Hai cu
u c th lm d dng hn bng cch t a = 1, v gi
tr ca a ch lm thay i c khong cch. Mt cch
gii cu b l v th]
19. Gi s chng ta ang sng trong mt v tr
trong nh lut hp dn ca Newton cho cc lc t
l r-7 thay v r-2. Nu c v tr nh th, th cc nh
lut Kepler s vn cn ng khng? Ci g s hon
ton sai? Ci g s khc, nhng theo mt kiu c th
112
tnh ton vi nhng bin i i s n gin?

20. Hnh bn l hnh v nh c mt cp km
dng kp v mt v ht, vi mt mng li cm thu
nh gn ng. Cnh bo: ng th lm iu ny
nh; n l mt cch khng tt. Nu lc cn thit
kp v v ht l 300N, hy c tnh lc cn thit ca
tay ngi.
21. Chng minh rng mt hnh cu bn knh R
ang quay khng trt c t s xung lng gc v
ng lng L/p = (2/5)R.
Bi 20
22. Gi s mt qu bng bowling ban u

c nm sao cho n khng c xung lng gc no
ht, tc l ban u n ch trt xung ng rnh.
Cui cng th lc ma st trt s lm cho n quay
nhanh n mc n ln trn m khng trt. Hy
chng minh rng vn tc cui cng ca qu cu bng
5/7 vn tc ban u ca n [Gi : Bn s cn kt qu
ca bi 21].
23. Ci thanh trn hnh c bng ngn tay
v si dy.
(a) Tm lc cng, T, trong si dy v lc F tc
dng t ngn tay, theo m, b, L v g.
(b) Nhn xt cc trng hp b = L v b = L/2.
(c) C gi tr no ca b khng c ngha vt l
khng?
24. Hai nhnh cy ngang trn cng mt ci cy
c ng knh bng nhau, nhng mt nhnh di gp
i nhnh kia. Hy a ra mt so snh nh lng ca
mmen quay ni cc nhnh nhp vo thn cy.
Bi 23
25. (a) Alice ni c th ca Cathy c ng

lng bng khng, nhng Bob th ni ng lng ca
Cathy l khc khng. Khng c ai ni di hay phm
sai lm c. iu ny c th xy ra hay khng? Hy
cho mt th d r rng.
(b) Alice v Bob ng rng c th ca Dong
c ng lng khc khng, nhng ng v xung
lng gc ca Dong. Alice th ni n bng khng, cn
theo Bob th n khc khng. Hy gii thch.
26. Chim cnh ct l loi ng vt ham vui.
Ch chim cnh ct Tux pht minh ra mt tr chi mi
s dng ch lm trn trn bng. Ch i lch bch pha
trn tin v pha ming h, nhm xung b dc v ri
113
nhy l c v tip t trn bng ca ch ngay bn

trong b ming dc. Sau ch v bng, i mt vng
trn xung quanh b dc. Bng khng c ma st, cho
nn tc ca ch l khng i. Hi xung lng gc
ca Tux bng khng, hay khc khng? Cn mmen
quay ton phn tc dng ln ch th sao? Ly tm ca
ming h lm trc quay. Gii thch cu tr li ca bn.
27. Hy c tnh s b li th c hc ca ci
n by trn hnh. Ni cch khc, i vi mt lng
lc cho trc tc dng ln tay cm, th lc thu c
trn nt bn ln hn bao nhiu ln?
28. Trong v d 8 trang 93, hy chng minh
rng nu nh thanh mng, th n c th m
khng trt trn sn.
Bi 27
114
29. Mt thanh khng khi lng chiu di l c

cc vt nng, mi vt khi lng m, gn vo u ca
n. Ban u thanh c t nm ngang, v nm trn
mt im ta lch tm cch tm ca thanh mt khong
b. Thanh s . (a) Tnh mmen quay hp dn ton
phn tc dng ln thanh, bng cch cng hai mmen
quay. (b) Xc nhn rng cch tnh ny thu c cng
kt qu nh khi xt lc hp dn ton b tc dng ln
khi tm.
Chng A
Nhit ng lc hc
mt t nc ang pht trin nh Trung Quc, chic t lnh l du hiu cho thy
mt gia nh bc vo tng lp trung lu, v xe hi l du hiu ti hu ca s giu c. C
hai i tng ny u l ng c nhit: cc dng c bin i gia nhit v nhng dng nng
lng khc. Tht khng may cho ngi Trung Quc, c hai dng c u hot ng rt khng
hiu qu. Vic t cc nhin liu ha thch lm cho nhng thnh ph ln ca Trung Quc
tr thnh ni nhim nht trn hnh tinh, v ton b ngun cung cp nng lng ca t
nc khng cung cp cho mc tiu th nng lng ca ngi M ch chim hn mt
phn nh dn s ca Trung Quc. Vy lm th no chng ta c th lm ch nng lng mt
cch hiu qu hn?
S bo ton nng lng pht biu rng tng nng lng l khng i mi thi im
khin chng ta tin rng mi s chuyn ha nng lng l khng thc hin c tht vy,
cc nh lut vt l bn hc t trc n gi cn khng phn bit qu kh vi tng lai.
Nu bn ngi vo xe hi v li xe vng vng khu chung c, kt cc l tiu th ht mt phn
nng lng m bn tr tin trm xng, dng n lm nng cc nh lng ging. Dng
nh chng c bt k nguyn l vt l no cn tr bn thu ot li ton b nhit v dng n tr
li vo ln tip theo bn mun i xe. Ni khim nhng hn, ti sao cc k s khng thit k
mt ng c xe hi sao cho n thu li nng lng nhit nu khng s b lng ph qua b tn
nhit v kh thi?
Tuy nhin, kinh nghim thc tin cho thy nhng ngi thit k cc ng c ngy
cng hiu qu hn s i vo b tc mt im nht nh. Cc my pht m cng ti in s
dng sn xut nng lng nh my in chy bng du tht ra hiu qu hn nhiu so vi
115
ng c xe hi, nhng cho d ngi ta c sn sng chp nhn mt dng c rt ln, t tin v
phc tp, th ha ra ngi ta khng th ch to mt ng c nhit hon ton hiu qu - khng
nhng khng th vi cng ngh ngy nay, m l khng th do mt tp hp nhng nguyn l
vt l c s bit gi l khoa hc nhit ng lc hc. V nhit ng lc hc khng ch l tp
hp phin toi cc rng buc trn ng c nhit. Khng c nhit ng lc hc, s khng c
cch no gii thch c hng mi tn ca thi gian ti sao chng ta c th nh c qu
kh ch khng phi tng lai, v ti sao vic p v Humpty Dumpty th d hn l a n
tr li vi nhau ln na.
A.1 p sut v nhit

Khi chng ta lm nng mt vt, chng ta lm tng chuyn ng ngu nhin phc
tp khng th tin ni ca cc phn t ca n. Mt phng php thun ha s phc tp l cc
nh lut bo ton, v chng cho chng ta bit nhng th nht nh phi gi nguyn khng
i bt k qu trnh g ang din ra. Tht vy, nh lut bo ton nng lng cn c gi l
nguyn l th nht ca nhit ng lc hc.
Nhng nh ni bng gi trong phn gii thiu chng ny, s bo ton nng
lng t n khng mnh gii thch nhng thc tin kinh nghim nht nh v nhit.
Mt cch th hai n trnh s phc tp ca nhit l b qua bn cht nguyn t ca nhit v tp
trung vo cc i lng nh nhit v p sut cho chng ta bit v cc tnh cht ca mt h
nh mt tng th. Phng php ny c gi l v m, tri vi cch tip cn vi m. p sut
v nhit c bit n kh r trong thi i Newton v Galileo, hng trm nm trc
khi c bt c bng chng chc chn no rng cc nguyn t v phn t c tn ti.
Khng ging nh cc i lng c bo ton nh khi lng, nng lng, ng
lng, v xung lng gc, p sut v nhit khng c tnh cht cng. Hai tch c ph c
gp i nng lng nhit ca mt tch, nhng chng khng c nhit gp i. Tng t, p
sut gy au ln mng nh ca bn ti y h s khng b nh hng nu bn chn vo hoc
ly ra mt vch ngn gia hai na ca h.
p sut
Chng ta t hn ch mnh ch trnh by v p sut trong cht lu ng yn v trng
thi cn bng. Trong vt l, thut ng cht lu dng ch cht kh hoc cht lng. c
im quan trng ca cht lu c th chng minh khi so snh vi mt khi jello trn a. Jello
l cht rn. Nu bn lc ci a t bn ny sang bn kia, jello s phn ng bng cch bin
dng, tc l nghing cc mt ca n, nhng n s c xu hng hi phc li hnh dng ban
u ca n. Cht rn c th duy tr cc lc gy bin dng, nhng cht lu th khng th. Cht
lu khng khng li s thay i hnh dng, tr khi n c lin quan n s thay i th tch.
Nu bn di y h nc, bn khng th gim cm gic au n tai bn bng
cch xoay u ca bn. Lc ca nc tc dng ln mng nh ca bn lun bng nhau v lun
vung gc vi b mt ni mng nh tip xc vi nc. Nu tai ca bn hng v pha ng
ca u bn, th lc ca nc hng v pha ty. Nu bn gi u ca bn ch c trong khi
xoay xung quanh cho tai ca bn hng v phng bc, th lc ca nc s bng v ln,
v n s i hng sao cho n vn vung gc vi mng nh: hng nam. iu ny cho thy
p sut khng c hng trong khng gian, tc l n l mt v hng. Hng ca lc c
xc nh bi s nh hng ca b mt trn p sut tc dng, ch khng bi chnh p sut.
116
Mt cht lu chy trn b mt cn c th tc dng cc lc ma st, chng song song vi b

mt, nhng y ta ch trnh by vi cc cht lu ng yn.
Cc th nghim cn cho thy lc ca cht lu tc
dng ln mt b mt t l vi din tch b mt . Lc rt
ln ca nc bn di mt con p, chng hn, t l vi
din tch b mt rt ln ca con p (y ca con p chu
mt phn ln hn ca lc ca n).
Da trn nhng kt qu thc nghim ny, c v mt
phng thc hu ch l hy nh ngha p sut nh sau. p
sut ca mt cht lu ti mt im cho trc c nh
ngha l F / A , trong A l din tch ca mt b mt nh
chn vo trong cht lu ti im , v F l thnh phn lc
ca cht lu tc dng ln b mt , vung gc vi b mt
.
V c bn, y l cch thc mt my o p sut hot
ng. L do b mt phi nh l v cho s khng c bt
k s khc bit ng k no v p sut gia mt phn ca n
v phn khc. n v SI ca p sut hin nhin l N/m2, v
kt hp ny c th vit tt l pascal, 1Pa = 1N/m2. Pascal
ha ra l mt n v nh bt tin, cho nn lp xe hi, chng
hn, c p sut khuyn ngh in trn chng theo n v
kilopascal.
a/ Mt my o p sut n gin gm
mt hnh tr h mt u, vi mt
piston v mt l xo bn trong.
su m l xo b nn l s o ca p
sut. xc nh p sut tuyt i,
khng kh cn phi bm ra khi
phn bn trong ca my o, sao cho
khng c p sut khng kh tc dng
ln piston theo phng hng ra
ngoi. Trong nhiu my o thc t,
pha sau piston h vi kh quyn,
nn p sut m my o ghi c
bng p sut ca cht lu tr i p
sut kh quyn.
V d 1. p sut trong h n v M
Trong h o lng M, n v ca lc l pound, v n v khong cch l inch. Do , n v p sut l
pound trn inch vung, hay p.s.i (Ch pound khng phi l n v ca khi lng).
V d 2. p sut kh quyn tnh theo h n v M v h mt
Con s m nhiu ngi M ghi nh l p sut kh quyn vo khong 15 pound trn inch vung.
Trong h mt, con s ny bng bao nhiu?
Ch c s chnh lch p sut mi quan trng

Nu bn ngi lu trn mt chic my bay, th cm gic au n trong tai bn gim
bt i. y l v c th ca bn dn dn c th nhn nhiu khng kh hn vo khoang trng
pha sau mng nh. Mt khi p sut bn trong cn bng vi p sut bn ngoi, th lc hng
ra v lc hng vo tc dng ln mng nh ca bn trit tiu nhau, v chng c cm nhn vt
l no cho bn bit rng c ci g bt thng ang din ra. V l do ny, thng thng th
ch c s chnh lch p sut mi c tm quan trng ng k. Nh th, loi c bin su hon
ton khe mnh trong mi trng sng ca chng v c th ca chng c p sut ni ti
trit tiu p lc t pha nc m chng sng; nu chng b bt vo li v mang ln mt
nc tht nhanh, chng s n tung v p sut ni ca chng ln hn nhiu so vi p sut thp
bn ngoi.
117
V d 3. B git bi my bm h nc
Nh ti c mt ci h, v ti t bo dng ly. Mt ci h cn c nc ca n xoay vng qua mt b
lc trong vi gi mi ngy gi cho n sch s. B lc l mt ci bnh ln vi mt ci kp kin c
gi na trn v na di li vi nhau. B lc ca ti c mt nhn cnh bo ni bt nhc nh ti khng
c c m kp trong khi bm ang hot ng, v n v mt hnh hot mt ngi b bp bi na
trn ca bm. Tit din ca thng lc l 0,25m2. Ging nh a s cc my o p sut, my o trn bm
h nc ca ti tht ra c s chnh lch p sut gia p sut bn trong ng v p sut kh quyn. My
o ch s 90 kPa. Hi lc ang c m bt b lc bng bao nhiu?
Nu my o cho chng ta bit p sut tuyt i ca nc bn trong, th chng ta phi tm lc ca
nc y ra bn ngoi v lc ca khng kh y vo bn trong, v tr nhau tm hp lc. V khng
kh c mt xung quanh chng ta mi lc, cho nn chng ta phi lm mt php tr nh th mi khi
chng ta mun tnh bt k th g c ch da trn s ch ca my o. Nh sn xut my o quyt nh
tit kim cho chng ta khi lm cng vic ny bng cch lm cho n ch s chnh lch p sut gia
bn trong v bn ngoi, nn ton b cng vic chng ta phi lm l nhn s ch ca my o vi tit
din ca b lc
F = pA
= (90.103 N/m2)(0,25 m2)
= 22 000 N
y l mt lc rt ln!
T ht v nhng t c lin quan khc cha mt s

hiu lm tim n lin quan ti ch ny v s chnh lch p sut.
Khi bn ht nc ln qua mt cng rm, th chng c ci g
trong ming bn ang ht nc ln c. Lc dng nc ln l do
p sut nc trong ly. Bng cch to ra mt chn khng mt
phn trong ming ca bn, bn lm gim lc hng xung
ca khng kh tc dng ln nc sao cho n khng cn trit
tiu chnh xc vi lc hng ln na.
b/ iu ny khng xy ra. Nu
p sut c th bin thin theo
phng ngang trng thi cn
bng, th khi lp phng nc
s gia tc theo phng ngang.
y l mt mu thun, v chng
ta ang gi s cht lu trng
thi cn bng.
Bin thin p sut theo su

p sut trong lng mt cht lu trng thi cn bng
duy ch ph thuc vo su, do trng lc. Nu p sut c th
bin thin t pha ny sang pha khc, th mt mu cht lu
gia, b, s l i tng tc dng cho nhng lc khng bng
nhau t nhng phn cht lu hai bn ca n. Nhng cht lu
khng biu hin cc lc ct, cho nn s khng c lc no khc
c th gi cho mu cht lu ny khi gia tc. iu ny mu
thun vi gi thit cht lu trng thi cn bng.
Lm th no lp lun ny khng ng i vi cc cht rn? [xem tr.136]
tm s bin thin theo su, chng ta xt cc lc

thng ng tc dng ln mt khi lp phng tng tng, nh
xu ca cht lu c chiu cao y v din tch dA pha trn v
pha di. S dng gi tr dng cho cc lc hng ln, ta c
c/ iu ny xy ra. Tng cc lc
t pha nhng phn xung quanh
ca cht lu l hng ln, trit
tiu vi trng lc hng xung.
118
PdiA - PtrnA Fg = 0
Trng lng ca cht lu l Fg = mg = Vg = Ayg ,
trong l khi lng ring ca cht lu, nn chnh lch

p sut l
P = g y
[bin thin p sut theo su i vi mt cht lu c khi
lng ring trng thi cn bng, chiu y dng hng ln]
Tha s gii thch ti sao chng ta ch n s chnh
lch p sut khi ln su xung 3m trong mt ci h, nhng
khng lu tm khi i xung 3m cu thang. ng thi cng lu
rng phng trnh trn ch cho chng ta bit s chnh lch p
sut, ch khng cho bit p sut tuyt i. p sut ti b mt
ca mt h bi bng vi p sut kh quyn, khng bng khng,
d/ p sut l nh nhau ti mi mc d su l bng khng ti b mt. Mu trong c th bn
im nh du chm trn.
thm ch cn khng c mt b mt trn.
V d 4. p sut dung nham bn di ni la
Mt ngn ni la va mi ngng phun tro, v mt h dung nham tan chy ang nm yn trn ming
ni. Dung nham dng ln qua k h bn trong ngn ni ni lin vi lp bao tan chy ca tri t. Khi
lng ring ca dung nham l 4,1g/cm3. Hi p sut trong lng dung nham bn di chn ni, thp
hn b mt h 3000m, bng bao nhiu?
y l chnh lch gia p sut m chng ta mun tm v p sut kh quyn ti mt h. Tuy nhin,
p sut kh quyn rt nh so vi P chng ta va tnh c, cho nn ci chng ta tm c v c bn
l p sut P.
V d 5. p sut kh quyn
V d ny s dng gii tch.
Cc cht kh, khng nh cht lng, kh d nn, v mt nhit cho trc, khi lng ring ca mt
cht kh xp x t l vi p sut . Hng s t l trnh by trong mc A.2, nhng gi chng ta hy
gi n l k, = kP. S dng thc t ny, chng ta c th tm s bin thin p sut kh quyn theo
cao, gi s nhit khng i:
dP = gdy
dP = kPgdy
dP
= kgdy
P
ln P = kgy + constant
[ly tch phn hai v]
P = ( constant ) e kgy
[ly tha e hai v]
119
p sut gim theo cao theo hm m. Khng c ngng gii hn r rng no cho kh quyn, nhng
hm m cho gi tr cc nh khi bn cao mt chc hay mt trm dm.
Nhit
S cn bng nhit
Chng ta thng s dng thut ng nhit , nhng
chnh xc th n l ci g? Ni i khi, nhit l mt s
o mc tp trung nng lng nhit trong mt vt. Mt
vt to, nng c rt t nng lng nhit trong n th c
nhit thp.
e/ Chng ta phi ch cho nhit k
cn bng nhit ca n vi nhit
vng nch ca Irene.
f/ S cn bng nhit c th chng

c. Ri c c lp lng mao by
cc bt khng kh cch nhit. Nu
mt con ri c ang bi trng thi
cn bng nhit vi nc lnh, th n
s cht. Nhit vn dn t c th ri
c sang nc, nhng chm hn
nhiu so vi mt ng vt mu
nng khng c s thch nghi c
bit ny.
Nhng vt l hc lm vic vi nhng nh ngha

hot ng, tc l nh ngha lm th no o c th c
mt trong cu hi. Mt c im chung ca mi dng c
o nhit l chng phi tip xc trong chng mc thi
gian no vi ci c nhit ang c o. Khi bn o
nhit c th bn vi ci nhit k st, th bn ch cho
thy ngn bn trong tng ln bng nhit c th ca bn.
Nhit k tht ra cho bn bit nhit ca cht lng lm
vic ring ca n (trong trng hp ny l thy ngn). Ni
chung, quan nim nhit ph thuc vo khi nim cn
bng nhit. Khi bn trn nhng qu trng lnh lo ly t t
lnh ra vi bt m nhit phng, th chng nhanh chng
t ti mt nhit tha hip. Ci xc nh nhit tha
hip ny l s bo ton nng lng, v lng nng lng
cn thit lm nng hoc lm lnh tng cht thm mt
. Nhng cho d khng xy dng mt thang o nhit ,
chng ta cng c th thy c im quan trng l hin
tng t cn bng nhit: hai vt tip xc nhau s t ti
nhit bng nhau. Chng ta cn gi s rng nu vt A
nhit bng vi vt B, v B nhit bng vi C, th A
nhit bng vi C. Pht biu ny i khi c gi l
nh lut th khng ca nhit ng lc hc, s d gi nh
vy v sau khi nh lut th nht, th hai v th ba c
pht trin, th ngi ta mi nhn ra rng c mt nh lut
khc cn c bn hn na.
S gin n nhit
g/ Mt mu n gin ha ca mt
nhit k kh l tng. Ton b thit
b c php i vo cn bng nhit
vi cht c nhit c o, v
ming ca bnh tr h vi p sut
chun. Th tch kh l tng cho mt
s ch ca nhit .
120
Nhit k thy ngn quen thuc hot ng trn

nguyn tc l thy ngn, cht lng hot ng ca n, gin
n khi nng ln v co li khi lnh i. Ni chung, mi cht
u gin n v co li theo s bin thin nhit . nh lut
th khng ca nhit ng lc hc m bo rng chng ta
c th xy dng mt thang o nh lng ca nhit c
lp vi loi nhit k chng ta s dng. Nu mt nhit k
cho mt s ch nht nh khi n trng thi cn bng nhit
vi vt A, v ng thi cho cng kt qu i vi vt B,
th A v B phi c nhit bng nhau, bt k cc chi tit

hot ng c th ca nhit k ra lm sao.
h/ Mt kh cu khng kh nng c
bm cng. Do s gin n nhit,
khng kh nng nh hn khng kh
lnh xung quanh, v v th n bng
bnh v khng kh lnh di chuyn
xung bn di n v y n ln
trn.
i/ Th tch ca 1kg kh neon l hm

ca nhit ( p sut tiu chun).
Mc d neon tht s ngng t thnh
cht lng mt im no , nhng
vic ngoi suy th n th tch
bng khng cho mt nhit bng
nhau i vi mi cht kh khc:
khng tuyt i.
Cn vic xy dng mt thang o nhit trong

mi biu din mt bc tng nhit nh nhau th sao?
Thang Celsius c 0 l im ng c ca nc v 100 l
im si ca n. Gi thit n sau iu ny l v hai im
xc nh mt ng thng, cho nn bt k hai ci nhit k
no n khp vi nhau ti hai im u s n khp vi nhau
mi im khc. Trn thc t, nu chng ta ch to mt
nhit k thy ngn v mt nhit k cn theo kiu ny,
chng ta s tm thy th s ch ca mt nhit k theo
nhit k kia khng hon ton l mt ng thng y = x. S
mu thun tinh vi tr nn mnh m khi chng ta th m
rng thang nhit qua cc im m thy ngn v cn si
hoc ng c. Tuy nhin, cc cht kh th ph hp vi
nhau nhiu hn s gin n nhit ca chng so vi cht
rn hoc cht lng, v cc kh tr nh helium v neon th
ph hp vi nhau hn cc cht kh ni chung. Tip tc tm
kim s tng thch, chng ta thy cc kh tr th ph hp
vi nhau hn khi p sut ca chng rt thp.
L mt s l tng ha, chng ta hy tng tng
mt cht kh trong cc nguyn t ch tng tc vi cc
thnh bnh cha, khng tng tc ln nhau. Mt cht kh
nh vy l hon ton khng phn ng (nh cc kh tr rt
gn nh vy), v khng bao gi ngng t thnh cht lng
(cc kh tr ch ngng t nhit cc k thp). Cc
nguyn t ca n chim mt phn khng ng k th tch
sn c. Mi cht kh u c th c lm cho hnh x rt
ging nh th ny nu nh p sut l cc k thp, sao cho
cc nguyn t kh c c hi chm trn nhau. Mt cht kh
nh vy c gi l cht kh l tng, v chng ta nh
ngha thang o Celsius theo th tch cht kh trong mt
nhit k c cht hot ng l mt cht kh l tng c
duy tr mt p sut n nh (rt thp), v chia thnh 0 v
100 theo im nng chy v im si ca nc. Thang
o Celsius khng nhng l mt thang o nh lng m
cn l mt thang o c tnh cht cng: mi bc tng nhit
l bng nhau, v ngi ta c th ni rng s chnh lch
nhit gia 18 v 28oC l bng vi s chnh lch nhit
gia 48 v 58oC.
121
khng tuyt i v thang nhit Kelvin

Chng ta nhn thy nu chng ta ngoi suy th th tch theo nhit , th th tch
bng khng ti mt nhit hu nh bng nhau vi mi cht kh: - 273oC. Tt c cc kh
thc u s ng c thnh cht lng nhit u trn gi tr ny, nhng mt cht kh l
tng s thu c th tch bng khng nhit ny, gi l khng tuyt i. Thang nhit
c gi tr nht trong nghin cu khoa hc l thang nhit trong khng c xc
nh bi khng tuyt i, thay cho mt chun ty tin no kiu nh im nng chy
ca nc. Thang nhit tuyt i dng cho nghin cu khoa hc, gi l nhit giai Kelvin,
ging nh thang nhit Celsius, nhng lch i 273 khng ca n trng vi
khng tuyt i. Cc nh khoa hc ch s dng thang nhit Celsius khi so snh hay khi
trong php tnh ch cn n s bin thin nhit . Ch khi dng thang o Kelvin, th vic ni
v t s nhit , v d nh ni mt nhit nng gp i nhit kia, mi c ngha.
V d 6. S dng thang nhit no
Gi mt quyn sch thin vn hc ra, bn s gp ngay phng trnh i loi nh
(nh sng pht x) = (hng s) x T4
biu din nh sng pht ra bi ngi sao l hm ca nhit ca n. y ngi ta dng thang o nhit
no?
Phng trnh trn cho chng ta bit vic tng gp i nhit mang li s pht x nh sng tng
gp 16 ln. Mt t s nh vy ch c ngha nu s dng thang o Kelvin.
A.2 M t vi m ca cht kh l tng

Bng chng cho thuyt ng hc phn t
Ti sao vt cht c cc tnh cht nhit ca chng? Cu tr li c bn phi pht sinh t
thc t l vt cht cu thnh t cc nguyn t. Vy th bng cch no cc nguyn t gy ra
nhng tnh cht v m m chng ta quan st thy? Cc cht kh, c nhng tnh cht nhit kh
n gin, mang li c hi tt nht cho chng ta xy dng mt mi lin h n gin gia th
gii vi m v th gii v m.
Mt quan st quan trng l mc d cc cht rn v cht lng gn nh khng th nn
c, nhng cht kh th c th b nn, nh khi chng ta tng lng khng kh bn trong lp
xe hi trong khi h lc lm tng th tch tng th ca n. iu ny khin chng ta ng vc
rng cc nguyn t trong cht rn c ng gi vai k vai nhau, cn trong cht kh a phn
l trng rng, vi nhng khong cch ln gia cc phn t. a s cht lng v cht rn c
mt ln hn cht kh khong 1000 ln, hin nhin n mc mi phn t trong cht kh
cch lng ging gn nht ca n mt khong cch chng bng 10 ln kch thc ca bn thn
phn t.
Nu cc phn t cht kh chng c g m l khng gian trng rng gia chng, vy
ti sao cc phn t trong phng xung quanh bn khng rt xung sn nh? Cu tr li kh
d duy nht l chng ang chuyn ng nhanh, lin tc b bt ra khi tng nh, sn nh v
trn nh. Trong chng 2, chng ta thy mt s bng chng cho l thuyt ng hc ca
nhit, l thuyt pht biu rng nhit l ng nng ca cc phn t ang chuyn ng ngu
nhin. L thuyt ny do Daniel Bernoulli xut vo nm 1738, v gp phi s phn i
quyt lit, v cha c tin l no cho loi chuyn ng vnh cu ny. Tuy nhin, chng c qu
bng cao su n hi no bt ra khi tng c nng lng ng bng nng lng ban u n
122
c, hay chng ta cha h quan st thy mt va chm gia nhng qu cu trong khng cht
nng lng no b chuyn ha thnh nhit v m thanh. Tuy nhin, vt tng t y l khng
chnh xc. Mt qu bng cao su gm c cc nguyn t, v khi n b nng ln trong va chm,
th nhit l mt dng chuyn ng ca cc nguyn t . Tuy nhin, mt phn t c l khng
th no c nhit. Tng t, m thanh l mt dng chuyn ng khi ca cc phn t, cc
phn t ang va chm trong cht kh khng th bin i ng nng ca chng thnh m
thanh. Tht ra, cc phn t c th gy ra cc dao ng nh sng m khi chng va chm vi
thnh bnh cha, nhng dao ng ca thnh bnh c kh nng truyn nng lng cho phn t
kh bng vi kh nng nhn nng lng t n. Tht vy, loi trao i nng lng ny l c
ch nh nhit ca cht kh v bnh cha n tr nn cn bng.
p sut, th tch v nhit

Mt cht kh tc dng p sut ln thnh bnh cha n, v theo thuyt ng hc phn
t, chng ta hiu p sut biu hin khng i ny l kt qu trung bnh ca v s va chm
xy ra mi giy gia cc phn t kh v thnh bnh. Nhng thc t kinh nghim v cht kh
c th tm lc bng mi lin h
PV nT
[cht kh l tng]
Mi lin h ny tht ra ch ng i vi cht kh l tng. y n l s phn t trong mu

cht kh.
V d 7. Th tch lin h vi nhit
S t l ca th tch vi nhit p sut khng i l c s cho nh ngha ca chng ta v nhit .
V d 8. p sut t l vi nhit
p sut t l vi nhit khi th tch khng i. Mt th d l s tng p sut trong lp xe hi khi xe
chy mt qung ng di v lp xe cng khng kh bn trong u tr nn nng bng.
Gi th chng ta c th kt ni nhng thc t kinh nghim ny vi thuyt ng hc

phn t ca cht kh l tng c in. cho n gin, chng ta gi s cht kh l n
nguyn t (tc l mi phn t ch c mt nguyn t), v n c cha trong mt ci bnh
hnh lp phng c th tch V, vi L l kch thc mi cnh, v A l din tch ca mt bn.
Mt nguyn t c vn tc c thnh phn x l vx s va chm u n vi thnh bn tri, truyn
i khong cch 2L song song vi trc x gia nhng ln va chm vi thnh bnh. Thi gian
gia cc va chm l t = 2 L / vx , v trong mi va chm thnh phn x ca ng lng ca
nguyn t o t - mvx thnh + mvx. Hp lc tc dng ln thnh bnh l
F=
px ,1
t1
px ,2
t2
+ ...
[cht kh l tng n nguyn t]
Trong cc ch s 1,2 ch tng nguyn t c l. Thay px ,i = 2mvx ,i v ti = 2 L / vx ,i , ta

c
F=
mvx2,1
L
mvx2,2
L
+ ...
i lng mvx2,i bng hai ln ng gp cho ng nng t phn chuyn ng khi tm

ca nguyn t song song vi trc x. V chng ta gi s mt cht kh n nguyn t, nn
123
chuyn ng khi tm l loi chuyn ng duy nht gy ra ng nng. (Mt phn t phc tp
hn c th quay v dao ng ng thi) Nu i lng bn trong php tng tnh gp lun c
thnh phn y v z, th n s bng hai ln tng ng nng ca tt c cc nguyn t. Do i
xng, nn n phi bng 2/3 tng ng nng,
F=
2 KEtp
3L
Chia phng trnh cho A, v s dng AL = V, ta c

P=
2 KEtp
3V
Kt qu ny c th kt ni vi mi lin h kinh nghim PV nT nu chng ta nhn V vo

hai v v vit li KEtp l nKEtb , trong nKEtb l ng nng trung bnh trn mi phn t:
PV =
2
nKEtb
3
Ln u tin chng ta c mt gii thch cho nhit da trn mt m t vi m ca vt cht:

trong mt cht kh l tng n nguyn t, nhit l s o ng nng trung bnh tnh trn
mi phn t. S t l gia hai i lng l KEtb = (3 / 2)kT , trong hng s t l k, gi l
hng s Boltzmann, c gi tr s l 1,38.10-23 J/K. Vit theo hng s Boltzmann, mi lin h
gia cc i lng v m cho mt cht kh l tng tr thnh
PV = nkT
[cht kh l tng]
c gi l nh lut cht kh l tng. Mc d ti khng chng minh n y, nhng

phng trnh ny p dng c cho mi cht kh l tng, cho d kt qu suy ra t mt gi
nh cht kh l tng n nguyn t ng trong mt bnh lp phng. (Bn c th u
ngi ta vit PV = NRT, trong N = n/NA l s mol nguyn t, R = kNA, v NA = 6,0 x 1023,
gi l s Avogadro, v c bn l s nguyn t hydrogen trong 1 g hydrogen)
V d 9. p sut trong lp xe hi
Sau khi chy mt chng ng di, khng kh trong lp xe ca bn nng t 10oC ln 35oC. Hi p sut
tng bao nhiu?
Lp xe c th n ra mt cht, nhng chng ta gi s hiu ng ny nh thi, nn th tch hu nh
khng i. T nh lut cht kh l tng, t s p sut bng vi t s nhit tuyt i
P2/P1 = T2/T1
= (308 K) / (283 K)
= 1,09
hay l tng 9%.
V d 10. S kh trng nhit ca Tri t
Vi khun l sinh vt sng duy nht trn Tri t cho n khi c s xut hin tng i gn y ca s
sng a bo, v ngi ta cho rng chng vn l dng sng thng tr trn hnh tinh ca chng ta. Ngoi
ra, Mt tri ang dn ngy mt nng ln k t khi ln u tin n hnh thnh, v qu trnh tip din ny
s sm (sm theo ng ngha ca thi gian a cht) xa i s sng a bo mt ln na. S suy gim
do nhit hm lng CO2 kh quyn s qut sch cc loi thc vt phc tp trong vng khong 500 triu
124
nm, v mc d mt s ng vt c th sng bng cch n to, nhng cng ch cn vi trm triu nm

sau na l hu nh ton b hnh tinh b kh trng nhit.
Ti sao mt tri ngy mt sng hn? Ci duy nht gi mt ngi sao nh mt tri ca chng ta khng b
co li do lc hp dn ring ca n l p sut ca cc cht kh ca n. Nng lng ca mt tri pht sinh
t cc phn ng ht nhn ti li ca n, v kt qu chung ca nhng phn ng ny l s hp nht cc
nguyn t hydrogen thnh cc nguyn t helium. Cn bn nguyn t hydrogen to ra mt nguyn t
helium, nn s nguyn t trong mt tri lin tc gim i. V PV = nkT, cho nn p sut s gim, lm
cho li mt tri co li. Khi li mt tri co li, va chm gia cc nguyn t hydrogen din ra thng
xuyn hn, v tc phn ng nhit hch tng ln.
V d 11. Piston, t lnh, v b du hnh v tr
C hai v ca phng trnh PV = nkT u c n v ca
nng lng. Gi s p sut trong bnh cha kh y piston
i ln, nh trong bung t ca ng c t. t tit din
ca piston v bnh tr l A, v piston dch i mt khong
nh x. Khi , lc do cht kh tc dng ln piston l
F = PA thc hin cng W = F x = PAx = PV ,
trong V l bin thin th tch. Nng lng ny
phi c ngun gc t u ; n pht sinh t s ngui i
ca cht kh. Trong xe hi, iu ny c ngha l chng ta
ang khai thc nng lng gii phng bi qu trnh t
chy xng nhin liu.
Trong t lnh, chng ta s dng qu trnh tng t lm
lnh cht kh, khi cht kh s lm thc phm lnh i.
Trong trang phc du hnh v tr, i lng PV th hin
cng m nh du hnh phi thc hin v vic un b cc chi
lm thay i th tch ca b trang phc. B du hnh
phng ra di tc dng ca p sut ging nh mt qu bng
bay, v khng mun un cong. Vic ny khin cho nh du
hnh rt mt mi khi lm vic trong mt khong thi gian
di.
j/ Trang phc du hnh v tr (v d 11)
A.3 Entropy
Hiu sut v cc cp nng lng
Mt s dng nng lng tin dng hn nhng dng khc trong nhng tnh hung nht
nh. Bn khng th cho chy mt ci ng h c dy ct bng pin, v bn khng th cho
chy mt ci ng h dng pin bng nng lng c. Tuy nhin, khng c nguyn l vt l c
s no cm bn bin i 100% nng lng in trong pin thnh nng lng c, hoc ngc
125
li. Hng nm, ngi ta thit k ra nhng loi ng c v my pht hiu qu hn. Ni chung,
cc nh lut vt l cho php bin i ht sc hiu qu nhiu dng thc nng lng khc
nhau.
Nhng nhit th khc. Ma st c xu hng bin i nhng dng nng lng khc
thnh nhit ngay c trong nhng c my c bi trn tt nht. Khi chng ta trt mt cun
sch trn bn, ma st lm cho n dng li v bin i ton b ng nng ca n thnh nhit,
nhng chng ta cha bao gi quan st thy mt qu trnh ngc li, trong mt cun sch
t dng chuyn ha nng lng nhit thnh nng lng c v bt u chuyn ng! Ni i
khi, nhit th khc bit v n v t chc. p v mt qu trng th d, ch hn qu trng li
l chuyn kh khn.
Chng ta tm gn nhng quan st ny bng mt pht biu rng nhit l mt cp nng
lng thp hn nhng dng khc, th d nh nng lng c.
k/ S chnh lch nhit gia phn khng kh nng

v phn khng kh lnh c th dng khai thc nng
lng c, v d vi mt cnh qut quay trn do dng
khng kh nng dng ln.
l/ Nu nhit ca khng kh c php tr nn ng

u, th khng c nng lng c no c th khai thc
ra. Phn nng lng nhit bng nh th vn c mt,
nhng n khng cn c kh nng thc hin cng c
hc.
Tt nhin, ngi ta c th bin i nhit thnh cc dng nng lng khc nh nng
lng c, v l ci ng c xe hi thc hin vi nhit sinh ra bi s chy gin n ca hn
hp xng-khng kh. Nhng ng c xe hi l mt thit b hot ng cc k khng hiu qu,
v phn ln nhit b hao ph qua b tn nhit v kh thi. Cc k s cha bao gi thnh cng
trong vic mt dng c hon ton hiu qu dng cho bin i nng lng nhit thnh nng
lng c, v ngy nay chng ta bit y l v mt nguyn l su sc cn c bn hn c bn
thit k ca ng c.
ng c nhit
Nhit dng ny c th hu ch so vi dng khc, tc l c nhng cp khc
nhau ca nng lng nhit. Trong hnh k, s chnh lch nhit c th dng khai thc
cng c hc vi mt cnh qut. Nguyn l ny c s dng trong nh my in, trong
hi nc nng bc ln do vic t du hoc bi cc phn ng ht nhn, v sau c php
gin n qua mt tuabin c hi nc ngui hn pha bn kia. quy m nh hn, c mt
mn chi Ging sinh gm mt cnh qut nh quay trn bi khng kh nng bc ln t
nhng ngn nn, trng rt ging vi c cu th hin trn hnh.
126
Tuy nhin, trong hnh l, khng c cng c hc no

c th khai thc v khng c s chnh lch nhit . Mc
d khng kh trong hnh l c nng lng nhit bng nh
khng kh trong hnh k, nhng nhit trong hnh l c cp
nng lng thp hn, v chng c phn nhit no c th
dng thc hin cng c hc.
m/ Bt u k gin n th nht, trong

cht kh lm vic c gi cn
bng nhit vi ngun nng.
Tm li, chng ta nh ngha ng c nhit l dng

c nhn nhit t mt ngun nng, khai thc mt phn
nng lng nhit thc hin cng c hc, v truyn mt
phn nhit t hn cho mt ngun lnh. Hiu sut ca ng
c nhit bng lng cng c ch c khai thc, W, chia
cho phn nng lng chng ta phi tr cp cho ngun
nng. Phn nng lng va ni ny bng vi lng nhit
m ng c nhn c t ngun nhit cao, QH. (Q l k
hiu chun cho phn nhit lng truyn). Theo s bo
ton nng lng, ta c QH = W + QL, trong QL l lng n/ Bt u k gin n th hai, trong
nhit truyn cho ngun lnh, cho nn hiu sut ca ng cht kh lm vic c cch li nhit.
Cht kh lm vic ngui i v n thc
c nhit, W/QH, c th vit li l
Hiu sut = 1
QL
QH
[hiu sut ca ng c nhit]
hin cng ln piston v do mt

nng lng.
Ha ra c mt loi ng c nhit c bit, ng c

Carnot, mc d khng hiu qu 100%, nhng hiu qu bt
k ng c no khc. Cp ca nng lng nhit trong mt
h, do vy, c th tm nh ngha theo phn nng lng
nhit trong n khng th trch xut ra c, ngay c bi
o/ Bt u k nn th nht. Cht kh
ng c Carnot.
Lm th no chng ta c th ch to ra ng c
kh d hiu qu nht? Hy bt u vi mt ng c ht
sc khng hiu qu nh ng c xe hi v xem n c th
c ci tin nh th no. B tn nhit v kh thi pht ra
nhng cht kh nng, l s lng ph nng lng nhit.
Nhng cht kh ny ngui hn hn hp xng-khng kh
chy n bn trong xilanh, nhng nng hn khng kh xung
quanh xe hi. Do , chng ta c th ci tin hiu sut ca
ng c bng cch thm vo mt ng c nhit ph hot
ng vi kh thi ca ng c th nht lm ngun nng v
khng kh bn ngoi lm ngun lnh. Ni chung, mt
ng c nhit pht ra kh thi mt nhit trung gian c
th ci tin cho hiu qu hn bng cch thay i thit k
ca n sao cho n ch gii phng nhit nhit ca
ngun lnh.
lm vic bt u k nhit bng vi

ngun lnh, v vn tip xc nhit vi
n trong ton b thi gian. ng c
thc hin cng m.
p/ Bt u k nn th hai, trong
cng c hc c hp thu, lm nng
cht kh lm vic tr li nhit TH.
127
Tng t, ng c nhit hp th mt phn nng lng nhit trung gian c th ci

tin cho hiu qu hn bng cch thm mt ng c nhit ph vo n hot ng gia ngun
nng v nhit trung gian ny.
Da trn nhng lp lun ny, chng ta nh ngha ng c Carnot l mt ng c
nhit ch hp th nhit t ngun nng v truyn nhit sang ngun lnh. Cc hnh m-p th hin
mt ng c Carnot dng mt piston trong xilanh cha y mt cht kh l tng n nguyn
t. Cht kh ny, gi l tc nhn lm vic, tch ri vi, nhng trao i nng lng vi, ngun
nng v ngun lnh. Thnh ra ng c Carnot c bit ny c hiu sut c cho bi
Hiu sut = 1
TL
TH
[hiu sut ca ng c Carnot]
Trong TL l nhit ca ngun lnh, v TH l nhit ca ngun nng. (Chng minh biu
thc ny c trong quyn Simple Nature ca tc gi, cc bn c th download min ph ti
www.lightandmatter.com)
Cho d bn khng mun o su vo nhng chi tit ca chng minh, th nguyn do
c bn ca s ph thuc nhit chng c g qu kh hiu. Cng c hc c ch c thc
hin trong k m v n, trong cht kh gin n. Chuyn ng ca piston cng hng vi lc
ca cht kh tc dng ln piston, nn cng dng c thc hin trn piston. Tuy nhin,
trong k o v p, cht kh thc hin cng m ln piston. Chng ta mun trnh cng m ny,
nhng chng ta mun thit k mt ng c phi thc hin mt chu trnh hon chnh. May
thay, p sut trong cc k nn thp hn p sut trong cc k gin n, cho nn ng c khng
nhn li ht cng ca n trong mi chu trnh. T s cc p sut t l vi t s cc nhit , nn
nu TL bng 20% TH, th ng c c hiu sut 80%.
Chng ta va chng minh rng bt k ng c no khng phi ng c Carnot th c
hiu sut di mc ti u, v iu ng vi mi ng c Carnot hot ng gia mt cp
nhit TH v TL cho trc c cng hiu sut. Nh vy, ng c Carnot l ng c nhit c
hiu sut cao nht c th c.
Entropy
Chng ta mun c mt phng thc dng s o cp ca nng lng trong mt
h. Chng ta mun i lng ny, gi l entropy, c hai tnh cht sau y:
(1) Emtropy c th cng c. Khi chng ta kt hp hai h v xem chng nh mt,
th entropy ca h kt hp bng tng entropy ca hai h ban u. (Cc i lng nh nng
lng v khi lng cng c tnh cht ny)
(2) Entropy ca mt h khng bin i bi hot ng ca mt ng c Carnot bn
tron n.
Ha ra iu d thc hin hn v c ch hn l nh ngha bin thin entropy thay
v entropy tuyt i. Gi s c mt h cha mt s nc nng v mt s nc lnh. N c
cp nng lng tng i cao v ngi ta c th s dng mt ng c nhit rt trch cng
c hc ra t n. Nhng nu chng ta cho php cc phn nng v lnh i n cn bng mt
nhit lng chng, th cp nng lng tr nn t hn. Nh vy, vic a nhit vo mt
vng nng hn l c ch hn vic a n vo mt vng lnh. Thc y bi nhng suy on
ny, chng ta nh ngha bin thin entropy nh sau:
128
S =
Q
T
[ bin thin entropy khi thm nhit lng Q vo vt cht nhit T; S l m nu nhit
b ly ra]
Mt h c cp nng lng cao hn th c entropy thp hn.
q/ Entropy c hiu bng s n d bnh xe nc. Vic

cho cc mc nc cn bng ging nh cho
entropy t cc i. Ly nc t pha cao v a n
vo bn thp s lm tng entropy. Mc nc trong
php n d ny tng ng vi nhit trong nh
ngha tht s ca entropy.
V d 12. Entropy c tnh cht cng

V s bin thin entropy c nh ngha bi mt i lng c th cng c (nhit lng) chia cho
mt i lng khng cng c (nhit ), cho nn entropy c th cng c.
V d 13. Entropy khng b bin i bi mt ng c Carnot
Hiu sut ca ng c nhit c nh ngha
Hiu sut = 1 QL/QH
V hiu sut ca ng c Carnot l
Hiu sut = 1 TL/TH
Cho nn vi ng c Carnot, ta c QL/QH = TL/TH, hay c th vit li l QL/TL = QH/TH. Entropy b mt
bi ngun nng, do , bng vi entropy nhn vo bi ngun lnh.
V d 14. Entropy tng ln trong s dn nhit
Khi mt vt nng truyn nng lng cho vt lnh, s bo ton nng lng cho chng ta bit rng lng
nhit b mt bi ngun nng bng lng nhit thu vo bi ngun lnh. bin thin entropy Q/TH +
Q/TL l dng, v TL < TH.
V d 15. Entropy tng bi mt ng c phi Carnot
Hiu sut ca mt ng c phi Carnot th nh hn 1 TL/TH, nn QL/QH > TL/TH v QL/TL > QH/TH.
iu ny c ngha tng entropy ngun lnh ln hn gim entropy ngun nng.
V d 16. Quyn sch trt n dng li
Mt quyn sch trt trn bn v i n dng li. Mt khi dng li, ton b ng nng ca n bin
i thnh nhit. V quyn sch v ci bn nng ln, entropy ca chng cng tng, nn tng entropy
cng tng.
Cc th d 14-16 bao hm cc h kn, v trong ton nhng th d ny, tng entropy

hoc l tng ln, hoc l khng i. N khng bao gi gim. y c hai th d mun lm
gim entropy ca mt h kn, v gii thich ti sao chng khng hot ng.
129
V d 17. S dng my lnh lm gim entropy?

My lnh ly nhit ra khi khu vc lnh v n vo khu vc nng. (1) iu ny c dn n s suy
gim chung entropy ca mt h kn hay khng? (2) Bn c th ch to mt ng c Carnot hiu qu
hn cho chy mt my lnh lm ngui ngun nng ca n v bm nhit vo ngun nng ca n
hay khng?
(1) Khng. Nhit thot ra khi cc cun tn nhit nm pha sau chic t lnh nh bn nhiu hn so
vi nhit m ci t lnh ly ra khi phn bn trong ca n; s chnh lch l ci m bn phi tr tin cho
ci t lnh nh mnh. Nhit pht ra t cc cun ln hn nhiu so vi nhit ly ra khi bn trong nn
tng entropy ca khng kh trong phng nhiu hn gim entropy bn trong t lnh. My lnh hiu
qu nht tht ra l mt ng c Carnot chy ngc, n chng lm tng hay lm gim entropy.
(2) Khng. My lnh hiu qu nht tht ra l mt ng c Carnot chy ngc. Bn s chng thu c
g bng cch cho mt ng c Carnot chy ngc v mt ng c chy thun. Chng s trit tiu ln
nhau.
V d 18. Con qu ca Maxwell
Nh vt l James Clerk Maxwell tng tng tng ra mt cp phng gn k nhau; khng kh ca chng
ban u trng thi cn bng nhit, c mt vch ngn gia vi mt cnh ca nh xu. Mt con qu
vi m t ti cnh ca vi mt ci vt ping-pong nh, v nhim v ca n l canh cho cc phn t
khng kh trong phng B chuyn ng nhanh hn, v cc phn t khng kh trong phng A chuyn
ng chm hn. Chng hn, khi mt phn t nhanh chui qua l, theo chiu t A sang B, th con qu
cho qua, nhng khi mt phn t chm hn mc trung bnh mun i qua ging nh vy, th con qu p
n tr vo phng A. Hi nh vy c lm gim tng entropy ca hai phng khng?
Khng. Con qu cn phi n ung, v chng ta c xem c th n l mt ng c nhit nh. S trao
i cht ca n km hiu qu hn mt ng c Carnot, nn n s i n tng entropy ch khng gim
entropy.
Nhng quan st nh th ny a n gi thuyt sau y, gi l nh lut th hai ca

nhit ng lc hc.
Entropy ca mt h kn lun lun tng, hay t nht l vn khng i, S 0 .

y, lp lun ca ti cho pht biu ny dng nh km sc thuyt phc, v c qu
nhiu th lm vi nhng thc t m m v ng c nhit. Mt li gii thch c bn v
tha mn hn cho s tng lin tc entropy do Ludwig Boltzmann thu c, v bn c th tm
hiu v cc tng ca Boltzmann t quyn Simple Nature ca ti, quyn ny cc bn c th
ti min ph. Ni ngn gn th Boltzmann nhn ra rng entropy l s o ca s ngu nhin
cp phn t, v ngu nhin th khng th t pht chuyn sang c t chc c.
nhn mnh bn cht c bn v ph qut ca nh lut th hai, sau y l mt s th
d.
V d 19. Entropy v s tin ha
Mt lp lun c a chung ca nhiu nh sng to khng tin vo hc thuyt tin ha l s tin ha
s vi phm nh lut th hai ca nhit ng lc hc: ci cht v s phn hy ca mt vt sng gii
phng ra nhit (nh khi mt ng phn gia sc nng ln) v lm gim phn nng lng thu c
thc hin cng c ch, cn qu trnh ngc li, s xut hin s sng t vt cht khng sng, s i hi
s suy gim entropy. Lp lun ca h l khng hon chnh, v nh lut hai ch p dng cho cc h kn,
v tri t th khng phi l mt h kn. Tri t lin tc nhn thm nng lng t mt tri.
V d 20. Ci cht nhit ca v tr
Cc nh trit hc thi Victoria nhn ra rng cc vt sng c entropy thp, nh trnh by trong v d
19, v mt rt nhiu thi gian lo ngi v mt ci cht nhit ca v tr: cui cng th v tr s tr
thnh mt mn sp m m, c entropy cao, khng cn c s sng hay bt k loi chuyn ng c t
130
chc no na. May thay (?), ngy nay chng ta bit cn c nhiu th khc s lm cho v tr khng cn
thch hp cho s sng trc c khi entropy ca n t gi tr cc i na. S sng trn tri t, chng
hn, s kt thc khi mt tri tin ha thnh mt sao knh v lm bay hi ht hnh tinh ca chng ta.
V d 21. Bc x Hawking
Bt k qu trnh no c th phn hy nhit (hay bin n thnh h v ch khng phi cng c hc) s
dn n s gim entropy. Cc l en l nhng ngi sao siu trng c lc hp dn mnh n mc chng
c g, k c nh sng, c th thot ra khi chng mt khi n vo trong mt ranh gii gi l chn tri
s c. Ngi ta thng quan st thy cc l en ht kh nng vo bn trong chng. iu ny c dn
n s gim entropy ca v tr khng? Tt nhin, ngi ta c th cho rng entropy vn u bn
trong l en, nhng vic c th giu entropy tng ng vic c th phn hy entropy.
Nh vt l Steven Hawking bn khon trc cu hi ny, v cui cng ng nhn ra rng mc d vt
cht tht s i vo trong l en b mt vnh vin, nhng l en s t t mt nng lng dng nh
sng pht ra ngay bn ngoi chn tri s c. nh sng ny a entropy ban u tr li vi v tr
mnh mng.
131
Bi tp
1. (a) Chng minh rng di iu kin p sut v nhit chun, th tch ca mt
mu kh l tng ch ph thuc s lng phn t cha trong n.
(b) Mt mol c nh ngha l 6,0.1023 nguyn t. Hy tm th tch ca mt mol kh
l tng, theo n v lt, iu kin nhit v p sut chun (0oC v 101 kPa).
2. Mt cht kh cha trong mt bnh tr gin n th tch thm V , y piston i ln.
Chng minh rng cng do cht kh thc hin trn piston l W = pV .
3. (a) Mt nguyn t helium gm 2 proton, 2 electron v 2 neutron. Hy tm khi
lng ca mt nguyn t helium.
(b) Tm s lng nguyn t trong 1 kg helium.
(c) Kh helium l kh n nguyn t. Hy tm lng nhit cn thit tng nhit
ca 1 kg helium ln 1oC. (y gi l nhit dung ring ng tch ca helium)
4. T lnh, my iu ha khng kh, v my bm nhit l nhng ng c nhit chy
ngc. Bn a vo mt cng c hc, v hiu ng ly nhit ra khi ngun lnh v nhit
sang ngun nng: QL + W = QH. Nh i vi ng c nhit trnh by phn trc, hiu
sut c nh ngha l phn nng lng truyn m bn mun c (QL i vi t lnh hoc
my iu ha khng kh, QH i vi bm nhit) chia cho phn nng lng truyn m bn
phi tr (W).
Hiu sut khng c n v, nhng hiu sut ca my iu ha khng kh thng c
cho theo mt hn EER (hay mt phin bn phc tp hn nh lut SEER). EER c nh
ngha l QL/W, nhng c biu din theo n v d man l Btu/watt-gi. Mt hng EER
tiu biu cho mt my iu ha khng kh gia nh l khong 10 Btu/watt-gi, tng ng vi
hiu nng khong bng 3. Nhit tiu chun dng cho kim tra hiu nng ca my iu ha
khng kh l 80oF (27oC) bn trong v 95oF (35oC) bn ngoi.
(a) Mt ng c Carnot chy ngc dng lm my iu ha khng kh s c hng
EER bng bao nhiu?
(b) Nu bn cho chy mt my iu ha khng kh gia nh 3 kW, vi hiu nng bng
3, trong mt gi ng h, th nh hng ln tng entropy ca v tr l bao nhiu? Cu tr li
ca bn c ph hp vi nh lut th hai ca nhit ng lc hc khng?
5. (a) Hy c tnh p sut ti tm ca Tri t, gi s n c mt ng u. S
dng k thut ca v d 5 trang 119. Lu g khng phi l khng i theo su n bng
Gmr/b3 i vi r, khong cch tnh t tm Tri t, nh hn b, bn knh ca Tri t1. Trnh
by kt qu ca bn theo G, m v b.
(b) Chng minh p s ca bn cu a c n v ph hp ca p sut.
nh l lp v cho chng ta bit trng hp dn ti r bng nh th ton b khi lng c trong nhng su
ln hn u tp trung ti tm ca Tri t. V th tch t l vi ly tha ba ca khong cch, nn iu ny to ra
t l (r/b)3 khi lng ca Tri t, cho nn trng c gi tr l (Gm/r2)(r/b)3 = Gmr/b3.
132
(c) Suy ra kt qu bng s.

(d) Bit rng kh quyn ca Tri t l vo c mt phn nghn chiu dy bn knh ca
Tri t, v mt ca t ln hn mt ca kh quyn tng thp vi nghn ln, hy
kim tra p n ca bn c bc ln ph hp.
6. (a) Xc nh t s vn tc thot t b mt tri t v mt trng.
(b) Nhit ban ngy trn mt trng l khong 130oC. Trong bu kh quyn mt trng
cc k mng (gn nh khng tn ti), hy c tnh xem vn tc tiu biu ca mt phn t vo
c bao nhiu so vi phn t cng loi trong kh quyn a cu. Gi s kh quyn ca tri
t c nhit 0oC.
(c) Gi s bn i ln mt trng v th ra mt s cht kh fluorocarbon c cng thc
phn t l CnF2n+2. Hy c tnh xem phn t fluorocarbon nh nht (n thp nht) c vn tc
tiu biu thp hn vn tc ca mt phn t N2 trn tri t tnh theo vn tc thot thp hn
ca mt trng l bao nhiu. Mt trng khng th gi c bu kh quyn cu thnh t nhng
phn t ny.
7. a s cc nguyn t trong v tr tn ti dng kh khng hp thnh nn bt k
ngi sao hay thin h no: l mi trng gia cc thin h (IGM). IGM gm khong 10-5
nguyn t trn mi centimet khi, vi nhit tiu biu khong 103 K. Trong chng mc
no , y l mt v nhit ca v tr (khng tnh n nh sng v nhng ht k l gi
l vt cht ti). Hy tnh p sut ca v tr (hay ni thn trng hn, p sut in hnh do
IGM gy ra).
8. Mt mu kh cha trong mt bnh hn kn. Cht kh y gm cc phn t, sau
chng tch ra lm hai qua mt s qu trnh nh chiu nh sng t ngoi, hay cho truyn mt
tia la in qua cht kh. Cht kh tr li cn bng nhit vi cn phng xung quanh. Hi p
sut ca n lc ny so snh nh th no vi p sut ca n trc khi b phn tch?
9. Hnh bn di l mt th nghim do Otto von Guericke thc hin di thi Hong
Ferdinand III, trong hai i nga khng th no tch ra mt cp bn cu trong
khng kh b ht ra. (a) i tng ny gy ra lc gi cc bn cu li vi nhau? (b) Cc
bn cu y hin nm ti mt bo tng Berlin, v c ng knh 65 cm. Hi lc gi chng
li vi nhau bng bao nhiu? [Gi : Cu tr li cng s tng t nu nh chng l cc bnh
tr hay cc bnh a thay v cc bn cu]
133
10. Ngay c khi nm yn, c th con ngi vn cn thc hin mt lng cng c hc
gi cho tri tim p nhp. i lng ny kh xc nh v o vi chnh xc cao, v cn
ty thuc vo tng ngi v mc hot ng ca ngi y, nhng n c c tnh
khong t 1 n 5 watt. Gi s chng ta xem c th ngi chng g hn l mt ci my bm.
Mt ngi nm trn ging c ngy cn khong 1000 kcal/ngy gi tr thc phm tip tc
sng. (a) Hy c tnh hiu sut nhit ng lc hc ca ngi nh mt my bm, v (b)
so snh vi hiu sut ti a c th c bi cc nh lut ca nhit ng lc hc cho mt ng
c nhit hot ng trong s chnh lch gia nhit c th 37oC v nhit xung quanh
22oC. (c) Gii thch cu tr li ca bn.
134
Ph lc 1. Th nghim mmen lc
Thit b:
Thc c c l
Lc k l xo (mi nhm hai ci)
Trong khi mt ngi gi ci bt ch to nn trc quay cho ci thc, nhng thnh vin khc
ca nhm ko l xo ra v c cc gi tr. Trong mi trng hp, tnh mmen ton phn tc
dng ln thc v tm xem n c bng khng hay khng trong chng mc chnh xc ca thit
b th nghim.
135
Ph lc 2
Gi v li gii cho cc cu hi v bi tp
Cu hi t kim tra chng 1
Trang 9. (1) Mt cy sng chi c gn l xo c th lm cho vin n bay ra, cho nn l

xo c kh nng d tr nng lng v sau bin i n thnh ng nng. (2) Lng nng
lng d tr trong l xo lin h vi nn ca l xo, ci c th o c bng mt ci thc.
Trang 27. C hai qu bng xut pht t cng mt cao v kt thc ti cng mt cao,
nn chng c y bng nhau. iu ny ng rng chng cng mt mt lng th nng nh
nhau, nn chng phi thu thm phn ng nng nh nhau.
Trang 33. Cng c nh ngha l phn nng lng truyn, nn ging nh nng lng, n
l mt v hng, vi n v joule.
Trang 37. H khi no nng lng truyn ra khi l xo, th c cng lng nng lng nh
th truyn sang cho qu cu, v ngc li. Khi l xo nn li, qu cu thc hin cng dng
ln l xo (cp cho n ng nng v truyn nng lng sang l xo di dng th nng), v khi
n thi nm th qu cu thc hin cng m (nhn ly nng lng).
Trang 39. (a) Khng. Gi hng ang chuyn ng vn tc khng i, cho nn ng nng
ca n vn nh c. Khng xy ra s truyn nng lng no. (b) Khng. Lc hng ln trn
do lng nga tc dng ln kin hng vung gc vi hng chuyn ng, nn cos = 0, v
khng c cng no c thc hin.
Trang 40. (a) Ch trong trng hp (a), chng ta c th dng Fd tnh cng. Trong
trng hp (b) v (c), lc ang thay i khi khong cch thay i.
Trang 96. 1, 2 v 4 u c cng du, v chng u ang c lm xon ci c-l theo chiu
kim ng h. Du ca mmen quay 3 ngc vi du ca cc mmen kia. ln ca mmen
quay 3 l ln nht, v n c r ln, v lc hu nh u vung gc vi ci c-l. Mmen quay 1
v 2 bng nhau v chng c cng cc gi tr r v F. Mmen quay 4 l nh nht, do r ca n
nh nht.
Cu hi t kim tra chng A
Trang 118. Cc cht rn c th tc dng lc ct. Mt vt rn c th trng thi cn bng

trong cc lc ct trit tiu lc do p sut khng bng nhau cc pha ca khi cht.
136
p n cho cc bi tp chn lc
Chng 1
Bi 7. Lc l s tng tc gia hai vt, cho nn khi vin n trong khng kh, khng c lc
no tc dng. Ch c mt lc trong khi vin n tip xc vi quyn sch. C nng lng
trong ton b thi gian, v tng nng lng khng thay i. Vin n c mt t ng nng, v
truyn mt phn ng nng sang quyn sch di dng nhit, m thanh, v nng lng cn
thit xuyn mt ci l qua quyn sch.
Bi 8. (a) Nng lng d tr trong xng ang bin i thnh nhit thng qua s nng ln do
ma st, v cn c kh nng bin i thnh m thanh v nng lng ca sng nc. Lu l
ng nng ca chn vt v con tu khng thay i, nn chng khng c lin quan trong s
truyn nng lng ny. (b) Tc con tu s tng thm 3 2 ln, hay chng 26%.
Bi 9. Chng c khng c khi lng v vn tc tht s a vo phng trnh, nhng
khng sao c. Chng ta ch vic l gii theo t s v t l. ng nng t l vi khi lng v
bnh phng vn tc, nn ng nng ca B bng
(13,4 J) (3,77) / (2,34)2 = 9,23 J
Bi 11. Nhit phng l khong 200C. Phn nng lng tht s chuyn thnh nhit trong
nc l
i th chng mt na nng lng b hao ph. Nng lng hao ph c th tn ti vi

dng: s nng ln ca ci tch, s nng ln ca l, hay s r r vi sng ra khi l.
Chng 2
Bi 5.
Etp,i = Etp,f
PEi + nhiti = PEf + KEf + nhitf
1 2
mv = PEi PE f + nhiti nhitf
2
= - PE - nhit
Bi 7. t l gc m anh ta hp vi ng tr. S bo ton nng lng cho ta

Etp,i = Etp,f
PEi = PEf + KEf
t PE = 0 ti nh, nn
137
1
0 = mgr ( cos -1) + mv 2
2
Trong khi anh ta vn tip xc vi ng tr, th thnh phn gia tc hng tm ca anh ta
l
ar =
v2
r
v a vo s dng phng trnh trc, ta tm c
ar = 2 g (1 cos )
C hai lc tc dng ln anh ta, lc php tuyn ca ng tr, v lc hp dn ca tri t
hng xung. Ti thi im anh ta mt tip xc vi ng tr, lc php tuyn bng khng, nn
thnh phn hng tm, mgcos , ca lc hp dn phi bng mar.
mgcos = 2mg (1 cos )

Ni anh ta vng ra l r (1 cos ) , bng r/3 ti thi im ny.
Bi 9. (a) V d: Khi mt a tr leo ln bn ny tm vn bp bnh, cn a tr pha bn

kia th h xung. (b) V d: Mt qu bng h bi chm trng mt qu bng khc, v truyn
sang mt phn ng nng.
Bi 11. Gi s con sng su 1 m, rng 100 m, v chy tc 10 m/s, v thc nc cao 100
m. Trong 1 giy, th tch nc chy qua thc l 103 m3, vi khi lng 106 kg. Th nng gii
phng trong 1 giy l (106 kg) (g) (100 m) = 109 J, nn cng sut l 109 W. Mt h gia nh
in hnh c 10 trm watt bt ti mt thi im bt k, nn tiu th trung bnh khong 103
watt. Nh my trn c th cp in cho khong mt triu h gia nh s dng.
Chng 3
Bi 18. Khng. Cng m t phn nng lng c truyn bi mt s qu trnh. N khng

phi l mt tnh cht c th o c ca mt h.
Chng 4
Bi 8. Gi m l khi lng ca qu cu nh v M = 2,3m l khi lng ca qu cu to. Ton

b nhng g chng ta phi lm l tm hng ca vec-t ng lng ton phn trc va chm,
v vec-t ng lng ton phn vn khng i sau va chm. Bit hai thnh phn ca vec-t
ng lng l px = mv v py = Mv, hng ca vec-t ng lng l tan-1 (py/px) = 23o ngc
chiu kim ng h tnh t hng chuyn ng ban u ca qu cu to.
Bi 11. ng lng l vec-t. Tng ng lng ca cc phn t lun lun bng khng, v
ng lng theo nhng hng khc nhau trit tiu nhau khi ly trung bnh. S lm lnh lm
bin i ng lng tng phn t c l, nhng khng lm thay i tng ng lng.
Bi 14. Do bo ton ng lng, tng ng lng ca cc mnh sau khi n bng vi ng
lng ca pho hoa trc khi n. Tuy nhin, khng c nh lut bo ton ng nng, m ch
138
c nh lut bo ton nng lng. Nng lng ha hc trong thuc pho bin i thnh nhit
v ng nng khi n n. Ton b nhng g chng ta c th ni v ng nng ca cc mnh l
tng ng nng ca chng l ln hn lc trc khi n.
Bi 15. (a) Ht i c vn tc vi trong h quy chiu khi tm, v c vn tc vi + u trong h

quy chiu mi. Tng ng nng l
1
m1 (v1 + u)2 +
2
Trong l ly tng tip tc cho tt c cc ht. Vit li biu thc ny theo tch vec-t
chm, ta c
1
1
m1 (v1 + u) . (v1 + u) + = m1 (v1.v1 + 2u.v1 + u.u) +
2
2
Khi chng ta cng ht cc s hng ging s hng th nht, ta c Kcm. Cng ht cc s hng
ging s hng th ba, ta c M |u|2 /2. Cc s hng ging s hng th hai trit tiu nhau:
m1u.v1 + = u. (m1v1 + )
trong tng trong ngoc bng tng ng lng trong h quy chiu khi tm, n bng khng
theo nh ngha.
(b) Thay i h quy chiu khng lm thay i khong cch gia cc ht, nn th nng
khng b nh hng bi s thay i h quy chiu. Gi s trong mt h quy chiu cho trc,
h 1, nng lng c bo ton trong mt s qu trnh: nng lng lc u v lc sau cng
li bng nhau. Trc tin, hy i sang h quy chiu khi tm. Th nng khng b nh hng
bi php bin i, v tng ng nng gim i mt lng M |u1|2 /2, trong u1 l vn tc ca
h quy chiu 1 so vi khi tm. Tr i cng mt lng khng i nh nhau i vi nng
lng ban u v nng lng cui cng, th chng vn bng nhau. Gi ta bin i sang h
quy chiu 2. Mt ln na, kt qu ch l lm thay i nng lng ban u v nng lng sau
cng bng cch cng thm mt lng khng i.
Bi 16. Mt nh lut bo ton l c tnh cht cng: n ni rng khi bn cng gp mt th

nht nh, th tng lun lun gi khng i. Funkosity s vi phm tnh cht cng c ca
cc nh lut bo ton, v mt khi lng 2 kg c nhiu funkosity gp i mt cp khi lng
1 kg chuyn ng cng tc .
Chng 5
Bi 20. Nhng ci km khng chuyn ng, nn xung lng gc ca chng vn khng i

bng khng, v mmen ton phn tc dng ln chng phi bng khng. Khng ch vy, m
mi na ci km phi c tng mmen lc bng khng tc dng ln n. iu ny cho chng ta
bit rng ln ca mmen quay ti u ny phi bng ln ca mmen quay ti u kia.
Khong cch t trc n ai c l khong 2,5 cm, v khong cch t trc n chnh gia bn
tay v cc ngn tay l 8 cm. Gc tc dng gn bng 90o nn chng ta c th xem chng l
90o, b qua tnh gn ng ca nhng c nh v php o khc. Kt qu l (300 N) (2,5 cm)
= (F) (8 cm), hay F = 90 N.
139
Bi 28. ca thanh rn ang chuyn ng trong mt vng trn tng i so vi tm ca

thanh, vi tc v = b/T, v gia tc v2/ (b/2) = (2/8) g. Gia tc ny ban u hng ln, v
c ln ln hn g, nn ca thanh s c nng bt ln v khng b trt. Chng ta c
th e ngi ca thanh s tip xc tr li vi sn nh trc khi ci thnh hon ton nm yn
trn mt sau ca n. y l cu hi c th gii bng th, hoc xem xt nh trn hnh m.
Mu cht y l hai phn ca gia tc u c lp vi m v b, nn kt qu trn l tng qut,
v tht s p ng kim tra th trong mt th d n gin. Trong thc hnh, iu ny
cho chng ta bit mc kh khn ca vic tin hnh thao tc. V 2/8 = 1,23 khng ln hn
n v nhiu lm, nn mt ci y tht s yu (1,231/2 = 1,11) s gy ra s thay i nh
lng kh r rng kt qu. D dng quan st thy iu ny nu bn th lm vi ln vi mt
ci bt ch.
Chng A
Bi 10. (a) 2 10%. (b) 5%.
140
Quyn 2 trong lot sch Vt l 6 tp ca tc gi

Benjamin Crowell. Ti liu pht hnh ti
www.thuvienvatly.com
v www.scribd.com/hkqam3639

Bài giảng Các định luật bảo toàn PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bài giảng Các định luật bảo toàn PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Benjamin Crowell

Cc tp pht hnh B sch ca Benjamin Crowell:

Chng 1. S bo ton nng lng

4.5 ng lng trong khng gian ba chiu ................................................................... 71

Vo thng 7 nm 1994, sao chi Shoemaker-Levy m sm vo Mc tinh, gii

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

Gi th tia sng le ln hng ti bui u thi

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

b/ Khi bnh xe quay theo chiu kim ng

1.2 Nng lng

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

nghim ca nh gi kim thut l mt h kn v khng

Ni chung, hm lng ca mt cht bt k khng c bo ton. Cc phn ng ha

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

khng c kh nng cho qu cu c tc ln hn sau mt chu trnh. Nu n nhn thm tc

Cu hi tho lun A. Nc pha

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

Trong nhng trng hp cc nh lut Newton l ng, th

hnh tinh Tri t, hnh tinh ht n

1.3 Thang o s ca nng lng

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

Gi tin in l (3,3. 103 MJ)(0,039$/MJ) = 130$

Cho hai phng trnh ny bng nhau, ta c

Gii phng trnh cho Tfcho ta

Mt khi mt thang o s ca nng lng c thit lp cho mt s dng ca nng

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

Loi nng lng

Mi qu bng mt mt s nng lng do s gim cao

Tht n tng nu ch rng s hon ton khng c kh nng gii bi ton ny ch

Cc dng nng lng mi c khm ph nh th no

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

thit lp s tn ti ca mt dng nng lng mi, nh vt l phi

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

nng lng (J)

So snh th nghim th nht vi th nghim th hai, chng ta thy vic tng gp i

H mt xy dng trn mt, kilogram, v giy, vi cc n v khc dn xut t nhng n v

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

lng. Trong h n v , phng trnh m bn va mi hc cho ng nng s c mt h s

Nng lng v chuyn ng tng i

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

nu h quy chiu mi ang chuyn ng sang bn phi cng vi n, th ng nng ca n

1.5 Cng sut

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

Cng sut l tc nng

Vec-t c hng V hng khng c V hng khng c

watt (W) = joule/s

Khng. Ti khng phi

Cng sut ln hn ngha

Tht s khng. Mt bng

hiepkhachquay dch | Bi ging Cc nh lut bo ton

Mt thang o s dng o nhit, chuyn ng,

Tc chuyn ha nng lng; mt i lng v

Nng lng m mt vt c do chuyn ng ca

Mt dng nng lng lin quan n nhit .

Ci do nhit k o c. Cc vt cho tip xc

joule, n v SI ca nng lng

watt, n v SI ca cng sut; tng ng vi

Thut ng v k hiu khc

lng nhit truyn vo hay ra khi mt vt

k hiu khc cho ng nng, s dng trong sch

Bi ging Cc nh lut bo ton | Benjamin Crowell

nng lng nhit