Ptep 2008 - 3 PDF

PTEP ASOPIS ZA PROCESNU TEHNIKU I ENERGETIKU U POLJOPRIVREDI
PTEP JOURNAL ON PROCESSING AND ENERGY IN AGRICULTURE

Glavni i odgovorni urednik / Editor in Chief
Prof. dr Mirko Babi
Urednik za engleski jezik / Editor in English
Prof. dr Ljiljana Babi
Za izdavaa / for Publisher
Milivoj Radin, dipl.ing.
Tehniki sekretar / Technical secretary
Mr Ivan Pavkov
Nacionalna redakcija / National Editorial Board
Meunarona redakcija / International Editorial Board
Dr Mirko Babi, red. prof, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad,

Dr Anelko Bajkin, red. prof, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad,
Dr Milo Tei, red. prof, dopisni alan VANU, Fakultet tehnikih
nauka, Novi Sad,
Dr Mirjana uri, red.prof, Tehnoloki fakultet, Novi Sad,
Dr Milica Radosavljevi, Institut za kukuruz Zemun Polje, Zemun,
Dr Mirjana Miloevi, red. prof, Nacionalna laboratorija za
ispitivanje semena, Novi Sad,
Dr Jovanka Levi, Tehnoloki fakultet, Novi Sad,
Mr Branislav Karadi, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.
Dr Ljiljana Babi, professor, Faculty of Agriculture, Novi Sad,

Serbia,
Dr Costas Akritidis, professor emeritus, Aristotle University,
Thessaloniki, Greece,
Dr Tajana Krika, professor, Faculty of Agronomy, Zagreb,
Croatia,
Dr Zuzana Hlavov, Slovak University of Agriculture in Nitra,
Nitra, Slovak Rebublic,
Dr Janos Beke, professor, Szent Istvn University, Gdll,
Hungary
SADRAJ / CONTENT
Dr Vitomir BEKRI, dr Milica RADOSAVLJEVI
SAVREMENI PRISTUPI UPOTREBE KUKURUZA / CONTEMPORARY
APPROACHES TO MAIZE UTILISATION
93
Dr Costas, G. BILIADERIS
FUNCTIONAL FOODS: TRENDS, PROSPECTS AND CHALLENGES
FOR THE FOOD INDUSTRY / FUNKCIONALNA HRANA: TRENDOVI,
IZGLEDI I IZAZOVIZA INDUSTRIJU HRANE
97
Dr Mirko BABI, dr Ljiljana BABI, mr Ivan PAVKOV,
Milivoj RADOJIN, dipl.ing.
PROMENE FIZIKIH OSOBINA DUNJE (Cydonia oblonga mill.)
TOKOM OSMOTSKOG SUENJA / CHANGES IN PHYSICAL
PROPERTIES THROUGHOUT OSMOTIC DRYING OF
QUINCE (Cydonia oblonga mill.)
101
Dr Monika BOIKOV
THERMAL CHARACTERISTICS OF MILK PRODUCTS / TOPLOTNE
KARAKTERISTIKE MLENIH PROIZVODA
107
Dr Milan EVI, mr Aleksandra DIMITRIJEVI, Blain D, Blain S
MOGUNOSTI KORIENJA OSTATAKA IZ PRERADE VOA KAO
GORIVNOG MATERIJALA / POSSIBILITIES OF USING FRUIT
PROCESSING RESIDUES AS BURNIG MATERIAL
111
Peter HLAV
TEMPERATURE AND TIME OF STORING DEPENDENCIES OF DARK
BEER RHEOLOGICAL PROPERTIES / UTICAJ TEMPERATURE I
VREMENA SKLADITENJA NA REOLOKE
OSOBINE TAMNOG PIVA
114
Dr Zoltan LAKNER, dr Karolina KAJARI, dr Sandor SOMOGY*
RISE AND FALL OF A NATIONAL BIO-FUEL PROGRAMME- A CASE
STUDY FROM HUNGARY / USPON I PAD NACIONALNOG
PROGRAMA BIOGORIVA- STUDIJA SLUAJA ZA MAARSKU
118
Dr Ljubinko LEVI, dr Vjera PRIBI, mr Bojana FILIPEV, dr Tatjana
KULJANIN
PROMENA ANTIOKSIDATIVNOG POTENCIJALA FINIH KVASNIH
PECIVA PRI DODAVANJU VOA I POVRA OSMOTSKI
DEHIDRIRANOM U MELASI EERNE REPE / CHANGES IN
ANTIOXIDATIVE POTENTIAL OF FINE YEAST LEAVENED
BAKERY PRODUCTS MADE WITH FRUITS AND
VEGETABLES OSMOTICALLY DEHYDRATED
IN SUGAR BEET MOLASSES
124
Mr Ivan PAVKOV, dr Ljiljana BABI, dr Mirko BABI, Milivoj RADOJIN
PROMENE FIZIKIH OSOBINA JABUKE (Malus domestica) TOKOM
KOMBINOVANE TEHNOLOGIJE SUENJA / CHANGES IN PHYSICAL
PROPERTIES OF APPLE (Malus domestica) THROUGHOUT
COMBINED DRYING TECHNOLOGY
127
Dr Vangele MITREVSKI, dr Ljubica KANEVE, dr Gligor KANEVE,
dr Dimitrije VORONJEC
PROMENA ZAPREMINE PREHRAMBENIH MATERIJALA TOKOM
SUENJA / SHRINKAGE OF FOODS DURING DRYING
131
Georgios E. MITRAKAS, Harris N. LAZARIDES
OSMOTIC TREATMENTS: A TOOL TO IMPROVE QUALITY ATTRIBUTES
AND PROMOTE ENERGY SAVINGS / OSMOTSKI TRETMANI: ALAT ZA
POBOLJANJE KVALITETNIH OSOBINA I PROMOVISANJE UTEDE
ENERGIJE
134
P T E P - asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi
Mr Branislav KARADI
MOGUNOSTI UPRAVLJANJA ELEKTROHIDRAULIKIM SISTEMOM
PRIMENOM KONCEPTA FAZI KONTROLERA / THE POSSIBILITIES
OF ELECTRO-HYDRAULIC CONTROL SYSTEM BY THE FUZZY
CONTROLLER APPLICATION
144
Dr Neboja NOVKOVI, mr Beba MUTVDI
EKONOMSKA ISPLATIVOST IZGRADNJE RENE LUKE I
SKLADITA ZA ITO / ECCONOMICA RETUR OF RIVER
PORT AND GRAIN STORAGE CONSTRUCTION
151
Mr Olivera URAGI, dr Jovanka LEVI, mr Slavica SREDANOVI,
dr Ljubinko LEVI
MEALICE U PROIZVODNJI HRANE ZA IVOTINJE / MIXERS
IN THE FEED PRODUCTION
154
Dr Vjera PRIBI, dr Ljubinko LEVI, mr Bojana FILIPEV, Olivera IMURINA
NUTRITIVNE I SENZORSKE OSOBINE FINOG KVASNOG PECIVA SA
MELASOM EERNE REPE / NUTRITIVE QUALITY AND SENSORY
PROPERTIES OF FINE YEAST LEAVENED BAKERY
PRODUCTS WITH SUGAR BEET MOLASSES
158
Slavia TATKI dipl.ing, dr Nikola HRISTOV, Zoran JOVIEVI
dipl.ing,Karlo ILVESI dipl.ing, mr Velimir LONAREVI.
UTICAJ PRIMESA I VLANOSTI SEMENA PENICE NA KLIJAVOST /
EPFECT OF IMPURITIES AND MOISTURE ON SEED VIABILITY
162
Mr Ondrej PONJIAN, dr Anelko BAJKIN, dr Ljiljana NEI
UTICAJ RAZLIITIH KONSTRUKCIJA MAINA ZA FORMIRANJE
GREDICA NA STRUKTURU ZEMLJITA KOD PROIZVODNJE MRKVE /
EFFECTS OF DIFFERENTLY CONSTRUCTED MACHINES FOR THE
BED FORMATION ON A SOIL STRUCTURE IN THE CARROT
PRODUCTION
164
Vladimir BUGARSKI dipl.in, dr Filip KULI,
Ljubomir FRANCUSKI dipl.in, dr Veran VASI
REALIZACIJA DISTRIBUIRANOG SISTEMA ZA NADZOR I
UPRAVLJANJE HLADNJAOM / THE IMPLEMENTATION OF A
DISTRIBUTED SYSTEM FOR SUPERVISION AND CONTROL
OF COLD STORAGES
168
Aleksandar SELAKOV, dr Filip KULI, Perica NIKOLI, mr ura OROS
PRIMENA WEB I GSM TEHNOLOGIJA U OKVIRU NADZORNO
UPRAVLJAKIH SISTEMA U PROCESNOJ INDUSTRIJI / THE
APPLICATION OF WEB AND GSM BASED TECHNOLOGIES IN
SUPERVISORY AND CONTROL SYSTEMS IN
PROCESSING INDUSTRY
171
Mr Slavica SREDANOVI, dr Jovanka LEVI, mr Olivera URAGI,
dr Mariana PETKOVA
ODRIVA PROIZVODNJA HRANE ZA IVOTINJE / SUSTAINABLE
FEED PRODUCTION
175
Dr Jovanka LEVI, mr Slavica SREDANOVI, mr Olivera URAGI
KAKO SMO SA FEED-TO-FOOD PROJEKTOM STIGLI U EVROPU /
HOW WE REACHED EUROPE WITH FEED-TO-FOOD PROJECT 180
Dr Vangelica JOVANOVSKA, M.Sc Nikola JOVANOVSKI.
AGRICULTURE AND BIOMASS ENERGY / POLJOPRIVREDA I
ENERGIJA BIOMASE
183
INFORMACIJE
D1 D4
POSLOVNO STRUNI DODATAK
D5 D18
Izdava: Nacionalno drutvo za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi (bive drutvo JUPTEP), 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 8.
Suizdava: Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 8. tel :++381 (0)21 459 958; e-mail: ptep@ptep.org.yu; Internet sajt:
www.ptep.org.yu; Korektura: prof. dr Ljiljana Babi; Dizajn asopisa: Mirko Babi, Prelom: mr Ivan Pavkov; UDK brojevi: Radmila Kevrean; tamparija:
"Offsetprint", Novi Sad, Matice srpske 6. Tira: 300 primeraka; Godinja pretplata: 1200 din (iro raun: 340-4253-72, Erste banka, Novi Sad); Reenjem
Ministarstva za informacije Republike Srbije, br. 651-105/97-03 od 6.2.1997, asopis je upisan u registar pod brojem 2307. Kategorija: asopis
nacionalnog znaaja
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 93-96

UDK: 633.15
Pregledni rad
Rewiev
SAVREMENI PRISTUPI UPOTREBE KUKURUZA

CONTEMPORARY APPROACHES TO MAIZE UTILISATION
Dr Vitomir BEKRI, dr Milica RADOSAVLJEVI
Institut za kukuruz Zemun Polje, Beograd-Zemun
REZIME
Posmatrano u svetskim razmerama kukuruz je je jedna od najznaajnijih gajenih biljaka i kao takav ujedno i jedna od najznaajnijih prirodno obnovljivih ugljenohidratnih sirovina energije i jako velikog broja veoma razliitih proizvoda. Dominacija i superiorni
poloaj kukuruza uslovljeni su prevashodno izuzetno irokim, veoma raznovrsnim i ogromnim mogunostima njegove upotrebe.
U ovom radu su prikazana dosadanja dostignua i diskutovane perspektive budueg razvoja upotrebe kukuruza. Posebno su istaknute i opisane najnovije upotrebe kukuruza u proizvodnji bioetanola, biorazgradive plastike i tekstilnih vlakana. Pored toga, dat je
i kratak osvrt na promene u svetskoj proizvodnji kukuruza.
Kljune rei: kukuruz, proizvodnja, upotreba, bioetanol, biorazgradiva plastika, tekstilno vlakno.
SUMMARY
From a global standpoint, maize is one of the most important crops and as such one of the most significant naturally renewable
carbohydrate raw materials of not only energy but also numerous very different products. The dominance and superiority of maize
are primarily caused by and resulted from the extremely wide, very diversified and enormous possibilities of its utilisation.
Previous accomplishments were presented and prospective developments of the maize utilisation were discussed in the present
study. The recent utilisations of maize in the production of bioethanol, biodegradable plastics and textile fibres were particularly emphasised and described. In addition, a brief review on changes in the global maize production was also presented.
Key words: maize, production, utilisation, bioethanol, biodegradable plastics, textile fibres.
UVOD
Vekovima je biljka kukuruza poznata po raznovrsnosti upotrebe za hranu, krmu, bezalkoholna i alkoholna pia, graevinski
i gorivni materjal, kao lekovita i ukrasna biljka. Sa razvojem industrije, poeo je od svih delova kukuruzne biljke da se razvija
veliki asortiman proizvoda koji se sada broje na vie stotina.
Medjutim, u ovoj prvoj deceniji XXI veka svedoci smo velikih
promena u svim delatnostima sa kukuruzom. Posebno je dramatino poveanje upotrebe kukuruza za proizvodnju bioetanola i
njegovog korienja kao alternativnog motornog goriva. Porast
tranje kukuruza za proizvodnju bioetanola, doveo je do visokog
porasta cena i ugroavanja ostalih grana koje koriste kukuruz.
Rasprave o korienju hrane za biogorivo izale su iz uih strunih krugova, pa danas o pravom ili pogrenom putu biogoriva
raspravljaju politiari, sociolozi, ekolozi, ekonomisti i drugi.
PROMENE U PROIZVODNJI KUKURUZA

U 2007. godini ponjevene povrine pod kukuruzom u svetu
bile su vee za 14%, obim proizvodnje povean za 26%, upotreba za ishranu domaih ivotinja poveana za 16% i industriska
prerada za 55% u odnosu na 2000. godinu. U odnosu na obim
proizvodnje u 1900. godini, proizvodnja je posle 60 godina porasla za 3 puta, a u 2007. godini za 7,6 puta.
Vei broj studija pokazuje da porastu proizvodnje kukuruza
najvie doprinose: razvoj tehnologije i inustrije semenarstva, poveanje agrotehnike efikasnosti, inovacije u razvoju irokog
asortimana prehrambenih i tehnikih proizvoda od kukuruza a
posebno inovacije u proizvodnji bioetanola i rast njegove upotrebe kao alternativnog motornog goriva. Poroseni svetski prinos po hektaru pribliava se poslednjih godina nivou od pet tona
zrna, dok najrazvijenije poljoprivrede dostiu nivoe od 7-8 tona
po hektaru. Najvei proizvodja kukuruza, Sjedinjene Amerike
Drave (SAD), sa udelom u svetskoj proizvodnji od 40% dostigao je 2004. godine nacionalni rekord od 10,06 tona suvog zrna
PTEP 12(2008) 3
po hektaru na povrini od 30 miliona hektara. Prognoze Nacionalne asocijacije proizvodjaa kukuruza (National Corn Growers
Association, NCGA) predviaju da e nacionalni prosek 201516. godine dostii 175 do 180 buela po akru, odnosno oko 12
tona suvog zrna po hektaru. Rauna se da e poveanje doi usled poveanog genetskog potencijala hibrida, poboljanja agrotehnike i biotehnolokih inovacija.
Tabela 1. Proizvodnja i upotreba kukuruza u svetu
Table 1. Global Maize Production and Utilization
1960-1961 1999-2000 2007-2008
Ponjevene povrine
/Area harvested (1000 ha)
Zalihe/Stocks (1000 t)
Proizvodnja/
Production (1000 t)
Ukupna ponuda/
Total supply (1000 t)
Izvoz/Export (1000 t)
Ishrana ivotinja/
Animal nutrition (1000 t)
Industriska prerada/
Industrial processing (1000 t)
Ukupna potronja/
Total consumption (1000 t)
Prosean prinos/
Average yield (t/ha)
102.179
139.006
156.958
50.159
196.8o8
107.250
199.957
607.630
766.234
268.557
838.458
965.910
14.022
76.751
94.110
131.412
422.949
491.048
62.896
180.356
278.862
194.508
608.255
769.910
1,95
4,31
4,80
UPOTREBA KUKURUZA
Prema jednom istraivanju naeno je da od 12 hiljada artkala
koji su se mogli kupiti u supermarketima 1160 izvedeno je iz
kukuruza (Bekri,1997). Danas, na nekim sajtovima moe se
proitati da od 10 hiljada artkala u megamarketima 2500 hiljade
sadre kukuruz. U tabeli 2 je dat pregled vanijih proizvoda ili
grupe proizvoda na bazi kukuruza iji broj nije konaan.
93
Tabela 2. Proizvodi koji koriste kukuruz

Table 2. Products that use Maize
Automobili i prevozna
sredstva/Cars and transport/means of transporting
Etanol/Ethanol
Glava motora/
Cylinder head
Gipsane table/
Gypsum board
Majonez/
Mayonnaise
Gorivo/Fuel
Margarin/Margarine
Mastilo za tampanje
cena u prodavnicama/Ink
for stamping prices in
stores
Hleb/Bread
Gume/
Tires
Hrana za bebe/Baby
Papir/Paper
food
Hrana za
Papirni i plastini tanjiri i
Gumene obloge/
doruak/Breakfast
ae/Paper and plastic
Rubber finishes
food
plates and cups
Hrana za ivotSveice/Spark plugs
Pasta za zube/Toothpaste
inje/Livestock feed
Pelene za jednokratnu
Aluminijum/
Pasta za cipela/Shoe
upotrebu/Disposable
Aluminium
polish
diapers
Antibiotici/
InsektiPivo/Beer
Antibiotics
cidi/Insecticides
Instant kafa i aPraak za kolae/Dessert
Aspirin/Aspirin
jevi/Instant coffee
powders
and tea
Premazi za drvo, papir,
Izolacija, staklena
Azbestna izolacija
metal i tekstil/Coatings
vuna/Insulation,
/Asbestos insulation
for wood, paper, metal
fibreglass
and textile
Jestivo ulje/Edible
Proizvodi od
Baterije/Batteries
oil
slada/Malted products
Sapuni i sredstva za
Bezalkoholna pia/
Jogurt/Yogurt
ienje/Soaps and cleanSoft drinks
ers
Kalcijum magneziBoje/Dyes
jum acetat/Calcium
Senf/Mustard
magnesium acetate
Kartonska amBoje i lakovi/
Sirni namazi/
balaa/Paper box
Paint and varnish
products/cardboard
Cheese spreads
products
Brano/Flour
Keap/Ketchup
Sirupi/Syrups
Skrob i glukoza (preko 40
okoladni proizvodi/
Kikiriki
vrsta)
Chocolate products
puter/Peanut butter Starch and Glucose (over
40 types)
Konzervisano
Degradabilna plastika/
Slatkii/
povre/
Degradable plastics
Candies and cookies
Tinned vegetables
Dekstroza/
KozSmrznuta jela/
Dextrose
metika/Cosmetics
Frozen food
Dodaci za salate/Salad
Kona galanterija/
Tapete/Wallpaper
dressings
Fine leather goods
Demovi i marmelade/
Krede i bojice/Chalk
Tekstil/Textile
and crayons
James, jellies and preserves
Kreme za brijanje i
Ekspozivi, petarde, rakete/
Tepisi i prostirke/ Carpets
losioni/Shaving
and rugs
Explosives, firecrackers
creams and lotions
Farmaceutski proizKukuruzna
Tortilje/Tortillas
vodi/Pharmaceuticals
krupica/Maize grits
Kukuruzni ips/
Fruktoza/Fructose
Viski/Whiskey
Maize chips
Gipsane table/ Gypsum
vake/
Lepila/Adhesives
board
Chewing gums
Fleksibilnost makro molekula skroba da dejstvom kiselina,

baza, enzima, temperature i pritiska daje nove oblike odnosno
proizvode i tako otvara nove mogunosti za korienje kukuruza. Kada posmatramo preradu kukuruza za prvi primer uzimamo
snaan razvoj industriske prerade kukuruza kod dominantnog
proizvodjaa i prerivaa SAD. Meutim, u snaan razvoj kreu
i druge zemlje. Za primer moemo uzeti Kinu kao drugog proiz-
94
voaa kukuruza u svetu. Firma Daeng osnovana je 1997.

godine. U njoj se godinje preradi 3 miliona tona kukuruza.
Osim klasinih preraevina skroba, gluterna, ulja, kukuruznih
zaslaivaa interesantno je pomenuti da se tu sintetizuje 300.000
tona 40 vrsta aminokiselina koje se koriste u biohemiskoj i farmaceutskoj industriji. Tehnoloki procesi su automatizovani i
komjuterizovani. Proizvodi se izvoze u 60 zemalja sveta.
Poslednjih godina posebnu panju privlae dve oblasti prerade kukuruza. Prva je ve pomenuta rafinacija kukuruza u bioetanol. Druga oblast je rafinacija kukuruza u polimer mlene kiseline (Polylactic Acid, PLA) koji se upotrebljava za veliki broj organskih tekstilnih proizvoda ili kao biorazgradiva plastika.
BUM BIOETANOLA!
Obim svetske proizvodnje bioetanola iznosio je u 2006. godini 13,489 milijardi galona, i prema proizvodnji bioetanola od
10,770 milijardi u 2004. godini, bio je za 25% vii. U obimu
svetske proizvodnje, SAD sudeluju sa 36%, drugi je Brazil sa
33%, potom Kina sa 7,5% i Indija sa 3,4%. Ove etiri drave
proizvode 80% svetske proizvodnje bioetanola. Treba napomenuti da Brazil proizvodi bioetanol najveim delom iz eerne
trske, dok ga SAD proizvode iz kukuruza.
Tabela 3. Vodei proizvoai bioetanola u svetu (milioni galona)
Table 3. Leading Global Bioethanol Producers (millions of
gallons)
Drava/Country
SAD/USA
Brazil/Brazil
Kina/China
Indija/India
Francuska/France
Svetska proizvodnja/Total global
production
2004
3,535
3,989
964
462
219
2005
4,264
4,227
1,004
449
240
2006
4,855
4,451
1,017
502
251
10,770
12,15
0
13,489
Izvor- Annual World Ethanol Production by Country,

http://www.ethanolrfa.org/industry/statistics/
Biotanol odnosno etilalkohol ili etanol ili vatrena voda
ljudima je poznat hiljadama godina. Kao motorno gorivo poznat
je od pre samo sto godina kada je prvi automobil Henrija Forda
iao na alkohol dok je R. Dizel svoju istoimenu mainu napajao
uljem iz kikirikija. Meutim, oba proizvoaa su veoma brzo
otkrili da nafta iz zemlje, ako se malo preisti daje mnogo bolji
potisak po litru nego biljno gorivo, a pri tom je i jeftina (Born,
2007).
Od ovog doba etanol kao motorno gorivo je zanemaren i dobijao je na znaaju samo u sluaju ratova i kriza na tritu nafte,
a posebno 1973. godine odnosno naftnog embarga OPEKA. Bilo
je i procena da kada cena nafte pree nivo od 27 $ za barel da e
etanol iz biljka postati ekonomski konkurentan. Ovih dana cena
za barel nafte prela je na berzama 100 $. U prvim godinama
XXI veka svet je suoen sa velikim emisijama ugljendioksida od
sagorevanja fosilnih goriva, klimatskim promenama, ratovima i
visokom potranjom motornog goriva koja je dovela do vraanja
na etanol kao motorno gorivo i to u prvom redu kao dodatka
benzinu umesto metil-tetra-butil etra, radi redukcije emisije ugljendioksida.
Mada se iz mnogih biljaka moe dobiti etanol u ovom periodu kao najpovoljnije sirovine za bioetanol pokazale su se eerna trska i kukuuz. Prema podacima Asocijacije proizvoaa
obnovljivog goriva (Renewable Fuels Association, RFA) u SAD
je u februaru 2008. godine etanol iz kukuruza proizvodila 141
fabrika ukupnog kapaciteta 12,9 milijardi galona. Uzimajui u
PTEP 12(2008) 3
obzir faktor konverzije 2,75 (10,4 litara) od buela kukuruza

(25,4 kg) ovi kapaciteti zahtevaju 119 miliona tona kukuruza ili
30% nacionalne amerike proizvodnje i zaliha. Uprkos navedenom razvoju, etanol se najvie koristi kao dodatak benzinu. Samo na 1200 pumpi razmetenih u kukuruznom pojasu SAD moe da se kupi E-85 gorivo (85% etanola i 15% benzina) koje koriste posebno preureeni motori. Sa jednim litrom etanola moe
da se pree 30% manje rastojanje, ali poto je u kukuruznom pojasu etanol jevtiniji od benzina troak je podjednak.
Etanol iz kukuruza dobija se na dva naina, odnoso procesa.
Prvi nain je postupak vlanog mlevenja kukuruza pomou kojeg se iz zrna dobijaju skrob, gluten, mekinje, klica, i voda od
moenja. Skrob se potom hidrolizuje u eere koji se pomou
kvasca fermentiu u etanol. Ovim nainom u SAD se dobija oko
40% etanola. Drugi postupak je suvo mlevenje kukuruza. Samleveni kukuruz se mea sa vodom, zagreva do odreene temperature, dodaju se enzimi koji skrob konvertuju u eere, koji se
kao i u prethodnom postupku fermentiu u etanol. U oba postupka dobijeni etanol se destilacijom odvaja od vode. Svaka tona
kukuruza suvo mlevena i ovako pripremljena aproksimativno
daje 360 litara etanola, 320 kg suvog destilisanog zrna koje se
koristi kao znaajna hrana za ivotinje. Izvedena su opsena istraivanja nutritivne i bioloke vrednosti i razvijene nove tehnologije obogaivanja ovog proizvoda sa jedne strane u cilju kompezacije smanjene ponude kukuruza za stoarstvo zbog odlaska
u etanol, a sa druge radi smanjenja trokova proizvodnje etanola.
U tabelama 4 i 5 dati su neki uporedni parametri karakteristika
etanola dobijenog iz kukuruza i eerne trske.
Tabela 4. Kukuruzni etanol
Table 4. Maize ethanol
Porizvodnja u SAD/USA Production (1000 000 000 l)
Trokovi proizvodnje/Production
cost ($/l)
Cena/Price ($/l)
Benzina/Petrol
Etanol (E 85)/Ethanol (E 85)
Energetski bilans/Energy balance
ULAZ/INPUT
IZLAZ (Kukuruzni etanol)/OUTPUT (Maize ethanol)
Emisije koje stvaraju efekat staklene bate/Glass house effect
emission (lbs/l)
Benzin/ Petrol
Kukuruzni etanol/Maize ethanol
22
0,24
0,67
0,58
0,82
(da bi se dobila energija jednaka onoj iz litra benzina/for
getting energy equal to energy
obtained from 1 litre of petrol)
1
1,3
92,7
73,6 (22% manje/less)
Izvor: Doel K: Born: Biogoriva: pravi ili pogrean put,

Nacionalna geografija, broj 10, 2007.
Brazil je najvei proizvoa etanola iz eerne trske. U 2005.
godini proizveo je 3,96 milijardi litara etanola. Parametri trokova proizvodnje neto se razlikuju u odnosu na etanol iz kukuruza
(tabela 5).
Kako se vidi eerna trska je mnogo konkurentnija za proizvodnju etanola od kukuruza. Za razliku od kukuruza iji skrob
mora da se enzimima transformie u eer, pa tek onda da se
fermentie u etanol, stabljike eerne trske ve sadre 20%
fermentabilnih eera koji odmah po etvi mogu da se fermentie u etanol. Sa druge strane sa hektara eerne trske dobija se od
7 do 9 tona etanola, to je dva puta vie od koliine koja se dobi-
PTEP 12(2008) 3
ja sa iste povrine kukuruza. Pored toga, sa plantae trske moe

se ostvariti sedam etvi pre nego to se ponovo zasnuje novi
usev, potom na jedinicu unete energije za proizvodnju dobija se i
do 8 jedinica etanola i konano etanol iz trske ima znatno manju
emisiju koja stvara efekat staklene bate.
Tabela 5. Etanol iz eerne trske
Table 5. Sugar cane ethanol
Porizvodnja u Brazilu/ Brazilian
Production (1000 000 000 l)
Trokovi proizvodnje/Production
cost ($/l)
Cena/Price ($/l)
Benzina (25% etanol)/Petrol (25%
ethanol)
Etanol/Ethanol
Energetski bilans/Energy balance

ULAZ/ INPUT
IZLA (Etanol iz eerne trske)/OUTPUT (Sugar cane ethanol)
Emisije koje stvaraju efekat staklene bate/Glass house effect emission (lbs/l)
Benzin/Petrol
Etanol iz eerne trske/Sugar cane
ethanol
3,96
0,19
1,08
0,64
0,85 (da bi se dobila
energija jednaka onoj iz
litre benzina/ for getting
energy equal to energy
obtained from 1 litre of
petrol))
1
8
92,7
40,9 (56% manje/less)
Izvor: Doel K: Born: Biogoriva: pravi ili pogrean put,

Nacionalna geografija, broj 10, 2007.
No, proizvodnja kukuruznog etanola podrana poreskim i carinskim subvencijama u ovom trenutku donosi dosta koristi farmerima i poljoprivrednim mega korporacijama. Medutim, kako
je kukuruz osnovna karika u proizvodnji hrane, njegova visoka
tranja utie na porast cene koja se kao nikad pribliila na pet
dolara po buelu, to se odraava na sve zavisne proizvode od
kukuruza. I upravo kako pie poznati Noam omski povodom
velikih demonstracija u Meksiku zbog porasta cena tortilja (oko
50%), osnovne hrane siromanih slojeva stanovnitva, izgladnjavanje siromanih je posledica stampeda SAD za etanolom
koji se dobija iz kukuruza (omski, 2008).
BIOGORIVO ILI HRANA?

Zagovornicima proizvodnje biogoriva od prehrambenih biljaka snano oponira veliki broj naunih autoriteta iz tehnologije, ekologije, sociologije i drugih. Najee se istiu sledei argumanti:
- Etanol donosi koristi farmerima i velikim korporacijama,
ali bez veeg uticaja na ekoloku zatitu;
-Za gajenje kukuruza koriste se velike koliine herbicida i
azotnih i drugih djubriva, kao i fosilnih goriva za agrotehnie
operacije i berbu. Da se od tako gajenog kukuruza proizvede
odredjena koliina etanola, treba potroiti istu koliinu fosilnih
goriva;
-Poveana tranja kukuruza vodie razoravanju nekorienih
povrina ime e se osloboditi jo vie ugljenika, usled raspadanja organskih materija;
-Pri proizvodnji etanola procesom suve prerade kukuruza
dobija se grubo raunato treina etanola, treina destilisanog zr-
95
na i treina ugljendioksida, to se smatra tamnom stranom ovog

procesa jer se etanol namenjen za redukciju ugljendioksida. Postavlja se veoma vano pitanje ta raditi sa ugljendioksidom;
-Kako je potencijalna korist etanola velika, nagli razvoj moe da ugrozi snabdevanje hranom;
-Jedini nain da se koriste prednosti biogoriva i ne umanje
izvori hrane jeste da se izvori hrane izbace iz procesa i da se biogoriva proizvode od sporednih biljnih proizvoda, etvenih ostatak koji se najee spaljuju;
-Razvijanje boljih naina razlaganja celuloze, gentikom
manipulacijom mikroba i enzima iz utrobe termita prirodnih razbijaa celuloze;
-Rauna se na veliki potencijal za dobijanje biogoriva od
nekih vrsta algi. Kompanija Green Fuel iz Arizone ve ima eksperimentalne rezultate, pa je najvea panja posveena snienju
trokova proizvodnje.
BIORAZGRADIVA PLASTIKA I
TEKSTILNO VLAKNO OD KUKURUZA
Pored bioetanola, poslednjih nekoliko godina, veliku panju
privukao je i novorazvijeni materijal polimer mlene kiseline
koji se proizvodi iz kukuruza. Ovaj veoma vaan polimer koji se
dobija iz kukurznog zrna biotehnolokim procesima separacije,
hidrolize, fermentacije i polimerizacije, moe se modifikovati za
razliite aplikacije: proizvodnju prediva odnosno vlakna za tekstil i proizvodnju biorazgradive plastine ambalae, medecinske
upotrebe i mnoge druge. Revolucionarno IngeoTM (znai iz zemlje) vlakno je naziv sestrinske firme koju je osnovala korporacija Cargill Down koji je istraio i razvio PLA i njegovo vlakno. Ovo vlakno ima niz specifinih karakteristika. Za razliku od
sintetikih vlakana i tkanina, vlakno dobijeno od kukuruza ne
upija ulje, njegova proizvodnja izbacuje 50% manje gasova nego
poliesterska proizvodnja i za nju se koristi 50% manje energije,
predstavlja obnovljivi materijal i kao takav moe se reciklirati i
naknadno upotrebiti. Majice, arape, koulje i ostali proizvodi
od PLA vlakna pokazuju veliku poroznost za disanje, ne upijaju
mnogo vode, imaju visoku rezistentnost na ultravioletno zraenje, mali index refrakcije, nisu lako zapaljive i osetljive na dim,
imaju malu specifinu masu u odosu na ostala vlakna, ne emituju
polutante u ivotnu sredinu, za bojenje ne zahtevaju jake i po
zdravlje tetne hemikalije. Biotehnoloki proces, koji se kao to
je napred ve navedeno, sastoji od izdvajanja skroba i njegove
hidrolize do eera, potom fermentacije dobijenih eera u mlenu kiselinu koja se preiava i upotrebom enzima polimerizuje
tako da se dobijaju male opalne ili bele granule ili palete PLA iz
kojh se proizvodi vlakno odnosno predivo, plastino posue i
razna ambalaa.
U januaru 2005. godine 85 kompanija u svetu koristilo je IngeoTM vlakno za izradu raznih artikala. Fabrika Blair iz Nebraske godinje preradi 140.000 tona PLA od ega se polovina koristi za proizvodnju tekstilnih vlakana, a druga polovina za biorazgarivu plastiku. Na Univerzitetu Linkoln iz Nebraske, poseban
tim istraivaa radi na daljem poboljanju performansi PLA i
istrauje mogunost dobijanja tekstilnog vlakna iz kukuruzne
komuine koje bi po kvalitetu bilo izmeu pamuka i lana.
ZAKLJUAK
Na kraju kao zakljuak se namee injenica da nema kraja
razvoju novih proizvoda od kukuruza. Nekoliko laboratorija u
svetu razvijaju procese da biorafinacijom izdvoje supstance iz
kukuruza i modifikuju ih u gradivne blokove za borbu i spreavanje viralnih bolesti, side, zatim hepatitisa i prevenciju bolesti
urinarnog trakta. Jedan od razvijenih eera L-arabinoza studira
se kao gradivni blok odnosno ingredijent za lek protiv hepatisa.
Veoma je interesantno pomenuti da je aprila 2005. godine Jou
Powell u StarTribuneopisao lekovite i lukrativne komponente
iz kukuruza za koje farmeceutske kompanije tvrde da su visoko
vredne i po lekovitosti i po ceni (cena L-riboze je 350 $ po funti,
a Levoglukosenona 6,000 $ po funti).
Separacija kukuruza biorafinacijom i enzimskim modifikacijama omoguava i dobijanje novih proizvoda funkcionalne hrane, koja ima lekovite peformanse i pomae u leenju koronarnih
bolesti, osteoporoze i drugih degenerativnih bolesti.
Neki istraivai futuristi objavili su u dnevnoj tampi da e u
skoroj budunosti NANO-BIOKOMPOZICIJOM moi od kukuruza, penice i semena lana da se dobiju novi materijali vrsti
kao elik, laki od fiber glasa i od kojih e moi da se izgrauju
automobilske karoserije, avionska krila, kacige, vetaki srani
zalisci i drugi vani proizvodi. Prema tome, ostaje da kukuruz
kao veoma vanu sirovinu obezbeuje savremena agronomija.
LITERATURA
[1] Bekri, V: Upotreba kukuruza. Institut za kukuruz "Zemun
Polje", Beograd-Zemun, 1997.
[2] Born, . K: Biogorivo, Pravi ili pogrean put? Nacionalna
geografija Srbija, 10 (2007), str. 32-53.
[3] omski, N: Izgladnjavanje siromanih je posledica stampeda SAD za etanolom. Peat, 1 (2oo8), str. 39.
[4] Powell J: Looking for a cure in a kernel. StarTribune, April
24 (2005), srt. D3 i D10.
[5] National Corn Growers Association, NCGA,
http://www.ncga.com
[6] Renewable Fuels Association, RFA: Annual World Ethanol
Production by Country,
http://www.ethanolrfa.org/industry/statistics/
Primljeno: 01.3.2008.
96
Prihvaeno: 15.3.2008.
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 97 - 100

UDK: 664
Pregledni rad
Review
FUNCTIONAL FOODS: TRENDS, PROSPECTS AND CHALLENGES

FOR THE FOOD INDUSTRY
FUNKCIONALNA HRANA: TRENDOVI, IZGLEDI I IZAZOVI
ZA INDUSTRIJU HRANE
Dr Costas, G. BILIADERIS
Department of Food Science & Technology, Faculty of Agriculture
Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki, Greece, e-mail: biliader@agro.auth.gr
SUMMARY
Consumers currently demand that food products offer not only organoleptic qualities (e.g. taste) but also health benefits. Efforts
for new product development are being directed towards the newly emerging area of functional foods; these are products with
health enhancing properties beyond the provision of essential nutrients. Functional foods can take many forms; some may be conventional products with bioactive components and other may be fortified to reduce disease risk for a certain group of people. Research
currently underway at academic, industry and government facilities reveals how numerous constituents can serve as functional ingredients in food matrices or as supplements-remedies in pure form (nutraceuticals). Constituents from conventional and nontraditional plant and animal sources offer indeed unlimited opportunities for the creation of acceptable and marketable functional
products. The future of functional foods will strongly depend on further advances of our knowledge in structure-function relations of
food bioactives, innovative technologies for effective formulation and delivery of bioactives to different parts of the digestive system,
enhanced sensorial quality and shelf-life of the product, establishment of proper regulatory framework to facilitate labelling claims
and improved consumer understanding of health related benefits. This review paper aims to discuss the key issues surrounding the
functional foods arena by considering the definition, the bioactive components, the development and the market drivers of functional
products as well as the trends, opportunities and challenges the food industry faces on its way to translate basic-applied nutritional
research and technology innovations (e.g. microencapsulation, nanoparticle technology, active packaging, etc.) into safe and health
benefiting products for the consumer.
Key words: functional food FF, nutritional concept, functional ingredients, technology innovation.
IZVOD
Potroai stalno zahtevaju od hrane da prui ne samo organoleptiki kvalitet (na primer ukus), nego da je korisna za zdravlje.
Napori koji se ulau u razvoj novog proizvoda su usmereni na pojavljivanje nove oblasti oznaene kao funkcionalna hrana; to su
proizvodi sa poveanim osobinama koje pozitivno utiu na zdravlje, a pri tome imaju i dalje esencijana nutritivna svojstva.
Funkcionalna hrana ima vie oblika; to moe biti konvencionalna hrana sa bioaktivnim komponentama ili moe biti ojaana tako
da smanjuje rizik pojave neke bolesti za odreene grupe ljudi. Istraivanja koja se trenutno izvode na akademskom i industrijskom
nivou,ili na nivou dravnih organa, obelodanjuju kako brojni konstituenti mogu da slue kao funkcionalni sastojci u matrici hrane ili
kao dodaci u hrani i to u istom formi. Sastojci iz konvencionalnih i netradicionalnih biljnih i ivotinjskih izvora, zaista nude
neograniene mogunosti za kreiranje prihvatljive i marketinki opravdane funkcionalne proizvode. Budunost funkcionalne hrane e
strogo zavisiti od daljeg unapreenja naeg saznanja. o strukturi i funkcionalnim odnosima hrane i bioaktiva, od inovativnih
tehnologija za efektivnim formulacijama i mogunostima bioaktivnih materija da se dostave do odreenih delova digestivnog
sistema, od poveanja senzorskih osobina i duine vremena skladitenja shelf-life, od ustanovljavanja zakonske regulative koja
treba da obezbedi odgovaraje oznaavanje takve hrane i od povienog nivoa obavetavanja potroaa o njihovomn zdravlju i
korisnosti primene funkcionalne hrane. Ovaj pregledni rad ima za cilj da diskutuje o kljunim takama u vezu funkcionalne hrane, da
uzme u obzir definiciju ovog pojma, bioaktivne komponente, razvoj i trite funkcionalnih proizvoda, kao i trendove, mogunosti i
izazove sa kojima se susree industrija hrane na svom putu prenoenja fundamentalnih i primenjenih rezultata istraivanja u
inovacione tehnologije (na primer mikroenkapsulacija, tehnologija nano estica, aktivno pakovanje i dr) koje e obezbediti
zdravstveno bezbedne proizvode za potroae.
Kljune rei: funkcionalna hrana FP, concept ishrane, funkcionalni sastojci, tehnoloke inovacije.
INTRODUCTION
During the last decade the nutritional science has developed
new views on the role of the diet beyond basic requirements for
normal body functions1. This increased awareness of the physiological activity of food components and their role in our wellbeing has fostered the introduction of functional foods (FF). The
populations of most developed countries are rapidly aging. In
spite of the increase in health consciousness, a growing number
of adults suffer from the so-called diseases of affluence. As a
result there is a growing interest in the potential for using diet to
lower the risk of chronic diseases like coronary heart diseases
(CHD), cancer, osteoporosis etc. Even younger people with busy
lifestyles are keen to invest in the personal health making
choices for quick and convenient meals that help to maintain
their well-being or even prevent illness and at the same time,
taste good. The development and marketing of FF is the food
industrys response to the consumers demand for foods that are
PTEP 12(2008) 3
both attractive and healthy. Of course, food means different

things to different people, and taste, convenience, extended
shelf-life, safety and health all play an important role in influencing food choices consumers make on a daily basis.
DEVELOPMENT OF FUNCTIONAL
FOODS
It is important to note that the concept of FF did not develop
quickly; instead, they can be viewed as products of a multi-step
evolution process with discrete achievements in the post-harvest
food technology field2. In the 70s, foods were first introduced
that were less processed to approach the wholesomeness of raw
materials and this trend was followed by products enriched with
vitamins (e.g. milk fortified with vitamins A, D) to improve
health. In the 80s, it was recognized that over-consumption of
calories from fat and carbohydrates was a major contributing
factor, along with the lack of exercise, to the higher incidence
97
rate of obesity and other chronic diseases. This resulted in the

development of food products that were less- evil (low fat, low
sugar, reduced salt and cholesterol-free products) and marketed
with relevant food labeling information to make food choices
easier for consumers. In the 90s, new initiatives were brought
forward to generate products with specific functions following
scientific advancements in the nutritional sciences field on the
links between food and health; these foods, known as functional
foods (FF), contain specific value-added ingredients (also known
in isolated forms as nutraceuticals) that may act to prevent diseases and enhance the health and wellness of consumers.
DEFINITION OF FUNCTIONAL FOODS

There is a great deal of controversy about how FF can be distinguished from conventional foods. For example, for most consumers, orange juice is orange juice. However, this product, being the subject of several clinical studies which demonstrate that
its flavonoids can change favorably the human lipid profile upon
consumption, is viewed as FF. The definition of FF is a contentious issue and most regulatory agencies do not recognize FF as
a nutritional entity. Even in Japan, where FF originated, the term
itself is not adopted because it is agreed that all foods are functional3. Generally, FF can be defined as any food product that
is marketed or perceived to deliver a healthy benefit, in addition
to its basic nutritional value. To distinguish between FF and
nutraceuticals, the latter according to Health Canada are defined
as products derived from foods and sold as powders, liquid
extracts, pills or other medicinal forms that are not generally associated with food, but they do demonstrate physiological benefits or protection against chronic diseases. In Japan, the definition of FOSHU (Foods for Specialized Health Use) provides
the essence of what makes a food functional: A food (not a capsule, tablet or powder) derived from naturally occurring ingredients that can and should be consumed as part of the daily
diet. This definition states that FF provide certain functions
when consumed, related to regulation of body processes such as
: (a) enhancement of biological defense mechanisms, (b) prevention of a specific disease, (c) recovery from a specific disease,
(d) control of physical and mental conditions, and (e) slowing
the aging process. It is worth noting, however, that prevention
of disease is classified as a drug claim in the US, Canada and
other countries.
Overall, FF exists in many forms. Raw foods can be functional if they contain endogenous constituents with well proven
health benefits (e.g. tomatoes rich in lycopene that may reduce
the risk of prostate cancer). Processed tomato products or many
cereal-based foods (known for lowering blood serum cholesterol
and modulating postprandial blood glucose and insulin levels) as
well as beverage-formatted drinks with phytosterols (clinically
proven to reduce cholesterol) or calcium-enriched orange juice
(for reducing the risk of osteoporosis), can all be classified as
functional.
FUNCTIONAL FOOD DEVELOPMENT

AND MARKETING
The development and marketing of functional foods is driven
by a number of key factors (Fig. 1). An increasing number of
consumers are becoming more aware that illnesses such as CHD,
diabetes, obesity and even certain types of cancer are dietrelated. There is also increased number of aging people who
consciously are taking the responsibility for managing the health
problems by watching their diets. Moreover, there is considerable pressure on governments and healthcare organizations to
reduce hospitalization and healthcare costs; i.e. better to prevent rather than cure. For example, it has been estimated that
consumption of phytosterol-fortified foods has the potential of
saving $150 million/year in healthcare cost in UK alone. Clinical
support for proof of efficacy coupled with commercially-feasible
98
technological solutions, are also critical issues in the development of successful functional products. In this respect, product
differentiation is important to promote growth and improve the
market share of a company.
1
Awareness
Awareness of
of
health
health // diet
diet
link
link
Pressure
Pressure to
to
reduce
reduce
2
healthcare
healthcare
costs
costs
Aging
Aging populations
populations
Functional Food
Growth
Scientific
Scientific
improvements
improvements
Manufacturers
Manufacturers
seeking
seeking
product
product
differentiation
differentiation
Fig. 1. Market drivers for Functional Foods

(adapted from ref. 2).
Sl. 1. Zahtevi trita postavljeni pred funkcionalnom hranom
(1. bojazan za zdravlje dijete; 2. zahtevi za smanjenje trokova
zdravstvene zatite; 3. zahtevi proizvoaa funkcionalne hrane
za promociju razliite hrane; 4. zahtevi za naunim i klinikim
potvrdama o funkcionalnoj hrani; 5. zahtevi starije populacije za
hranom koja reava neke zdravstvene tegobe)
Overall, FF development involves several distinct stages
from concept to successful market implementation under the
synergistic alliance of various stakeholders, representing research, industry, regulatory and consumer interests4. The process
is depicted in Fig. 2 and usually commences from the creation of
an idea of a novel diet-disease concept. Such concepts may
originate from research performed in industrial or academic environments and could arise from a massed evidence or from previous similar successful processes (products). Teams of academics working closely with business interests provide the grounds
for taking forward an optimal concept product through the successive elements of the innovation cycle. Following concept
generation, the next step is to develop a real-world test product
that embraces the concept; this may represent a considerable
challenge in formulation strategies or processing and stability
issues (e.g. incorporation of -3 fatty acids in an aqueous phase
of a product, the introduction of phytosterols in a fat spread or
the production of a probiotic-enriched yoghurt with live culture).
In many instances, the product and processes must be carefully
designed to possess acceptable organoleptic qualities. Expression of the nutrition-health concept in the formulated product
needs to be verified through testing of its biological efficacy.
The reasons to test for physiological action of bioactive ingredients in properly designed food matrices are several. Stability delivery through the digestive tract and absorption processes of
bioactives are all influenced by the food matrix. For example,
among several products fortified with plant sterols, the milk matrix, compared to bread, cereal and yoghurt, was shown three
times more effective as a food delivery system to reduce LDL
cholesterol levels5. Moreover, the requirement for a minimum
(threshold) dosage to achieve biological efficacy may not be met
with an inappropriate matrix throughout the digestion process.
Champagne et al.6 commented on the survival issue of probiotic
bacterial during passage through the acidic environment of the
stomach; this constitutes a major concern to manufacturers of
fermented foods with probiotic cultures. It is also a challenge to
conduct efficacy assessments with in vitro or in vivo systems.
Cell systems provide basic metabolic information on cellular responses to the addition of bioactive compounds. However, there
PTEP 12(2008) 3
is often a need to establish a whole body of physiological evidence using animal or even human systems by properly conducted clinical trials. Confirmation of efficacy with human studies indeed provides strong evidence to support health claims that
are product specific. Dissemination of the observed physiological activities of bioactives through publications in peer-reviewed
journals is the most widely accepted avenue to distribute new
knowledge and to create an interest and positive position for a
given functional food ingredient.
1
7
3
Fig. 2. Functional Foods and the promotion of new nutritional

concepts cycle of innovation (adapted from ref. 4).
Sl. 2. Ciklus potrebnih inovacija (aktivnost) za promociju novih
nutritivnih koncepata i funkcionalne hrane FH
(1. generalni koncept nove ideje; razvoj proizvoda putem
stvarnih trokova; 3. sigurnost i uspeno dejstvo (istraivanja na
nivou elije ivotinja i ljudi); 4. dokazi o razliitim efektima; 5.
publikovanje naunih dostignua; 6. prenoenje novih saznanja
putem medija, zakonske regulative; 7. zainteresovanost kupaca;
8. rast industrije FH dostupnost na tritu)
Communication of the health messages generated from research and compliance with regulatory issues are the next steps
in the innovation cycle. Globally, the regulatory systems vary
widely with some countries like Japan allowing currently over
than 500 FF, while other countries such as Canada and the European Union posing strong restrictions on health claims. Regardless of the restrictions imposed in different jurisdictions, the
process of regulatory review shares common features, by focusing on the provision of sound peer-reviewed research data for
efficacy and safety and their compliance to a set of criteriarequirements for permission of a certain health claim. Given that
consumer perception and interest about the product is generated,
the stimulation of the market and the placement of the industry
on a competitive edge will close the innovative cycle. This will
further stimulate additional concept-ideas to be taken through
the multiple elements of a new cycle and strengthen the growth
and sustainability of the food industrial sector.
SOME EXAMPLES OF KEY

FUNCTIONAL INGREDIENTS
FUNCTIONAL FOODS
Phytosterols and phytostanols are lipid-like compounds
found in the vegetable oils and coniferous trees; these plant constituents are chemically similar to cholesterol and they exhibit
competitive inhibition of intestinal absorption of cholesterol.
Numerous clinical studies support that both sterols and stanols as
well as their fatty acid esters have similar abilities to lower total
cholesterol by 7-9% on ingestion of 3-6 g/day. Most of the published data indicate that a daily intake of 2-3 g of phytosterols
PTEP 12(2008) 3
also lower the low-density lipoprotein (LDL) cholesterol concentration by 10-15%2,7. At this level of LDL lowering, a reduction in heart disease risk of 25% would be expected in the general population. There are at least three possible mechanisms of
action for phytosterol induced lowering of serum cholesterol,
and additional protective effects on proliferation of colonocytes
(linked with reduced cancer risk) have been also suggested.
Sterols and stanols are presently found in many functional
products including fat spreads, yoghurts and other fermented
dairy and non-dairy products, rye bread, etc., and over the past
5-7 years a number of health claims have been approved for
these products in US, Canada, Australia, Japan and Europe2,8.
Sterols and stanols are generally recognized as safe, with one
important concern related to the potential interference with absorption of fat-soluble nutrients (e.g. carotenoids) if consumed in
large amounts daily. Overall, it is generally accepted that the
consumption of 1-2 g of sterols daily will lead to beneficial effects in lowering serum cholesterol and LDL-cholesterol levels
without causing any adverse effects.
Dietary fiber is the endogenous part of plant materials in the
diet that resists to digestion by human enzymes found in the gastrointestinal (GI) tract. It mostly includes cellulose, hemicelluloses and other mucilages-gums, pectins and lignin. All these
poorly digested materials by humans seem to have a number of
beneficial physiological effects in the digestive tract. Dietary
fibers are classified as soluble and insoluble. The use of the
soluble fiber (-glucans) from oat bran in cardiovascular risk
management was the first health claim allowed under the US
Dietary Supplement Health Education Act in the early 90s.
There are now specific -glucan claims for oat and barley, in US
(FDA) and Canada, and oat-derived product (bran, flours ect.)
claims in UK, Finland and Sweden. Moreover, many fiberfortified foods have government-backed FOSHU status for their
health benefits in Japan9,10.
Consumption of soluble fiber has been shown to lower LDLcholesterol levels through a series of processes that alter cholesterol and glucose metabolism. The mechanism of action is
thought to involve increasing fecal bile acid excretion and interference with bile acid re-absorption. The fermentation of fiber in
the colon by intestinal flora leads to production of short-chain
fatty acids (SCFA: acetate, propionate, butyrate) and gases. The
SCFA not only provide fuel for the colonocytes, but their production is related to lower serum cholesterol and decreased risk
of colon cancer (particularly in the case of butyrate production).
Undigested fibers also increase fecal wet weight and speed intestinal transit. Eating insoluble fiber has been also shown to reduce
the risk of developing constipation, colitis, and even hemorrhoids. High fiber diets, both soluble and insoluble components,
are shown by many clinical data to effectively control (moderate) the post-prandrial glucose and insulin blood levels, becoming suitable for both types of diabetics, I and II. Indeed, soluble
dietary fiber, such as oat -glucan, psyllium, and guar gum have
been recommended for improvement of postprandial insulin and
glucose metabolism, in addition to antihyperlipidemic effects.
These viscous polysaccharides in a composite food matrix can
slow down the rate of carbohydrate digestion and absorption
(low Glycemic Index products); inverse relationships have been
shown between postprandial blood glucose and insulin responses
and the viscosity of the liquid products consumed10. For soluble
oat and barley -glucans, an efficacious dose of 3 g/day has been
recommended by FDA for reduction of CHD risk.
The great challenge to the food industry in formulating fiber-enriched products is to accomplish this goal without sacrificing the organoleptic appeal (color, flavor, texture, mouthfeel).
These objectives can be achieved by understanding the structural
and physicochemical basics of fiber functionality (from both
technological and physiological viewpoint). New forms of dietary fiber, e.g. resistant starches, offer unique opportunities in
99
this respect, with a broad spectrum of bioactivities and texture

modulating properties. The bland flavor, white color, low hydroscopicity, low water binding capacity and the thermal stability of
this group of fibers enable their utilization as low-calorie ingredients that are easily incorporated in numerous product recipes,
without altering the basic hedonic properties of the food matrix10-12.
The area of probiotics is one of the most sophisticated approaches to customizing health benefits of FF; i.e. healthpromoting bacteria (such as those found in milk, yoghurt and
other fermented products) that may favorably alter the floral
composition of the gut by competition13. This will not only improve digestion, but also provides protection against gastrointestinal infections by boosting immunity, controlling antagonistically pathogenic organisms in the gut, and improving the
bioavailability of nutrients. Conversely, prebiotics (indigestible
non-viable food components) alter the bacterial composition of
the gut by becoming selective fermentation substrates for the
beneficial bacteria in the lower part of the GI tract. Positive
health benefits of probiotic-prebiotic mixtures in food products
include reduction in serum cholesterol, improvement of lactose
metabolism - treatment of diarrhea, protection from gastrointestinal diseases, specific immune-enhancing effects, etc. Although
the initial thinking has been that the presence of one type of bacteria rather than another in the gut is adequate to produce such
effects, more recent evidence suggests that secondary fermentation products (e.g. SCFA, bioactive peptides) may also contribute to the health benefits of these systems2,7,13. Several strains of
Lactobacilus and Bifidobacterium have been employed to generate functional products with live cultures; some of these products
contain a mixture of probiotic strains. For yoghurt to be considered as a probiotic product, L. acidophilus, Bifidobacterium and
L. casei are incorporated as dietary adjuncts; e.g. products such
as Yakult contain the L. acidophilus Shirota strain. However, the
normal practice in making probiotic fermented dairy products
with regular starter cultures, Str. thermophilus and L. delbrueckii
ssp. bulgaricus, is to use them with one or more species of probiotic bacteria. Probiotics in food products is showing the greatest growth potential over the next five years; the current US
market alone for probiotic-infused yoghurt drinks is pegged at $
12 billion and expected to reach $ 15 billion in 2010.
TECHNOLOGY INNOVATION FOR NEW

NUTRITIONAL CONCEPTS
The efficacy of FF is based on bioactive compounds, which
may be contained naturally in the product or require specific
formulation and application of appropriate technologies to optimize the desired beneficial properties, to enhance stability during processing and storage, and to improve delivery at the target
site(s) in the body14. Emerging technologies such as microencapsulation, new packaging strategies etc. might offer solutions to
many technical challenges in formulating with bioactives in the
FF arena. For example, microencapsulation of -3 lipids with a
nanoscale level coating to protect them from light, oxygen, temperature and acidity offers an effective delivery strategy to supply a complete daily requirement of these lipids in a single serving without any compromise in taste or aroma (avoiding the development of off-flavor oxidation products and fishy taste). The
same technology can be applied to enhance the delivery of viable
cells (probiotics) and facilitate their controlled release in the GI
tract. Co-entrapment (co-encapsulation) of mixtures of bioactives to protect them from interactions with the food matrix or
oxygen during storage, and enhance their functionality on ingestion is also feasible in this context. Bioactive peptides, such as
bacteriocins, are good candidates for co-encapsulation with probiotic bacteria to complement their antimicrobial activities, especially if the health target is protection against diarrhea15.
100
Nanoparticles, due to their subcellular size, offer promising

means of improving the bioavailability of nutraceuticals, especially poorly soluble molecules such as functional lipids (carotenoids, -3 fatty acids, phytosterols), natural antioxidants, and
numerous other compounds that exhibit physiological functionality16. Advances in active packaging also offer possibilities to
extent shelf-life, improve efficacy and allow for controlled release rates of the carried antimicrobials or other bioactive compounds. In summary, co-encapsulation not only offers the possibility of introducing multiple bioactives, but it also enables the
creative selection of ingredients that will act synergistically in
the gut environment.
CONCLUSIONS
Functional foods are a new category of products that attract
the attention of consumers, food manufacturers and regulatory
authorities. Several of these products with well-proven efficacy
(e.g. those containing phytosterols, fibers, antioxidants, probiotic
cultures and other nutraceuticals) have gained popularity on the
global market and offered continued growth, product diversification (added-value), and sustainability to the food manufacturing
sector. For many bioactives, there is sufficient scientific evidence to link their consumption with certain health benefits. In
contrast, for other ingredients there is still a need for more research and further clinical evidence to prove their physiological
functionality. However, health claims of any type must be based
on science and not science fiction. Greater fundamental understanding at a molecular level is also required for the newly
emerging technologies on the development of effective delivery
systems involving nanoparticles to broaden the applicability of
these approaches and to ensure safety and compliance with regulatory issues.
REFERENCES
[1] Schmidl, M.K. and Labuza, T.P. (2000). Essentials of Functional Foods. Aspen Publicers Inc., Gaithersburg, Maryland,
USA.
[2] Zawistowski, J. and Kitts, D.D. (2004). Clinical Nutrition
Rounds 4(4), 1-4.
[3] Katan, M.B. and De Roos, N.M. (2004). Crit. Rev. Food
Sci. Nutr. 44, 369-377.
[4] Jones, P.J. and Jew, S. (2007). Trends Food Sci. Technol.
18, 387-390.
[5] Clifton, P.M., Noakes, M., Sullivan, D., Erichsen, N., Ross,
D., Annison, G., et al. (2004). J. Clin. Nutr. 58, 503-509.
[6] Champagne, C.P., Gardner, N.G., Roy, D. (2005). Crit. Rev.
Food Sci. Nutr. 45, 61-84.
[7] Jones, P. (2002). Can. Med. Assoc. J. 166(12), 1555-1563.
[8] Fernandes, P. and Cabral, J.M.S. (2007). Bioresourse Technol. 98, 2335-2350.
[9] 9. Redgwell, R. and Fischer, M. (2005). Mol. Nutr. Food
Res. 49, 521-535.
[10] Biliaderis, C.G. and Izydorczyk, M.S. (2007). Functional
Food Carbohydrates, CRC Press, Boca Raton, FL, USA.
[11] Sajilata, M.G., Singhal, R.S., Kulkarni, P.R. (2006). J. Food
Sci. 5, 1-17.
[12] Brouns, F., Kettlitz, B., Arrigoni, E. (2002). Trends Food
Sci. Technol. 12, 251-261.
[13] Shah, N.P. (2007). Int. Dairy J. 17, 1262-1277.
[14] Chen, L., Remondetto, E., Subirade, M. (2006). Trends
Food Sci. Technol. 17, 272-283.
[15] Champagne, C.P. and Fustier, P. (2007). Curr. Opin. Biotechnol. 18, 184-190.
[16] Weiss, J., Takhistov, P., McClements, J. (2006). Food
Technol. 60(11), 22-26.
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.101-107

UDK: 664.854:634.14
Originalni nauni rad

Orginal Scientific Paper
PROMENE FIZIKIH OSOBINA DUNJE (Cydonia oblonga mill.)

TOKOM OSMOTSKOG SUENJA
CHANGES IN PHYSICAL PROPERTIES THROUGHOUT OSMOTIC DRYING
OF QUINCE (Cydonia oblonga mill.)
Dr Mirko BABI, dr Ljiljana BABI, mr Ivan PAVKOV, Milivoj RADOJIN, dipl.ing.
Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 8; mbab@polj.ns.ac.yu
REZIME
Dunja (Cydonia oblonga mill.) je voe, koje je cenjeno zbog prijatne arome. Nedostaci ovoga voa su poviene vrednosti tvrdoe
i vrstoe. Konvektivno suenje intenzivira ove nedostatke, tako da u praksi nije uobiajeno suenje dunje, osim u veoma malim
koliinama za vone ajeve. Osmotsko suenje, u okviru kombinovane tehnologije suenja voa, povoljno utie na eliminisanje
navedenih nedostataka.
Domaa sorta leskovaka dunja je suena u formi etvrtina. Ova mirisna sorta ima neto manje plodove. U eksperimentu su
koriene etvrtine plodova koje su imale srednju masu 39,25 g. Ispitivane su promene dimenzija uzorka koji se sui, zapremine i
modula elastinosti. Na bazi statistike analize razultata ocenjeno je da su modeli polinoma drugog reda adekvatni za opisivanje
promena dimenzija i zapremine dunje tokom osmotskog suenja. Koeficijent determinacije, kod modela zapreminskog skupljanja
tokom suenja, je preko R2 = 0,95. to se tie promene vrednosti modula elastinosti ona nije izrazita. U sluaju poviene
koncentracije rastvora, 63,4oBx, ova vrednost je blago rasla, dok je u sluaju blaeg rastvora, 59,4oBx, ona blago opadala. Blagi
rast, stagnacija ili blago opadanje modula elastinosti je pokazatelj dobre osobine osmotski suene dunje. Ona je mehaniki
prijatnija za konzumiranje. Osmotsko suenje, zbog poveanja sadraja saharoze u povrinskom sloju voa, omoguava da finalni
proizvod moe biti vlaniji u odnosu na konvektivno sueno voe. Ova prednost ini sueno voe dodatno mekim. Sinergija poviene
vlanosti suenog voa i osmotskog postupka doprinosi poveanju ansi za trini uspeh suene dunje.
Kljune rei: dunja, osmotsko suenje, skupljanje, modul elastinosti.
SUMMARY
Quince is a fruit appreciated for its agreeable fragrance. High values of hardness and firmness are disadvantages of this fruit. As
convective drying intensifies these deficiencies, and therefore quince is not usually dried by this method, unless only small quantities
are dried for fruit teas. Osmotic drying within a combined technology of fruit drying, favourably affects the elimination of the stated
deficiencies.
The domestic cultivar Leskovaka dunja was dried in a form of quarters. This fragrant cultivar has somewhat smaller fruits. The
quince quarters of the average weight of 39,25 g were used in the experiment. The changes in sizes, volume and modulus of elasticity
of drying samples. Based on the statistical analysis of results, it was estimated that a second order polynom was adequate to describe
changes in quince sizes and volumes during osmotic drying. The coefficient of determination in a volumetric shrinkage model was
over R2 = 0,95 during drying. The changes in the elasticity module were not pronounced. In case of a higher solution concentration,
63,4oBx, this value was slightly increasing, while in case of the diluted solution, 59,4oBx, it was slightly decreasing. The slight increase, stagnation or slight decrease of the modulus of elasticity are parameters of a good property of dried quince. The fruit is mechanically more agreeable for consummation. Osmotic drying, due to the increase of the sucrose content in the surface layer of the
fruit, provides higher moisture of a final product than convective drying does. This advantage makes dry fruit additionally softer. The
synergy of increased moisture of dry fruits and the osmotic procedure contributes to greater chances for a market success of dried
quince.
Key words: quince, osmotic drying, shrinkage, modulus of elasticity.
UVOD
Promena kvaliteta suenog voa moe se iskazati
kvalitativno i kvantitativno. Inenjerski pristup zahteva
kvantitativno iskazivanje promena radi mogunosti objektivnog
poreenja sa drugom tehnologijom ili vonom vrstom. Ocena
nekog proizvoda je, u optem sluaju, subjektivnog karaktera i
zavisna je od navika i elja svakog pojedinanog potroaa.
Statistikim analizama veeg broja degustacionih ocena mogue
je, u izvesnoj meri, objektivizovati i kvantifikovati kvalitativne
ocene. Opte je poznato da je dunja (Cydonia oblonga mill.)
vona vrsta kod koje degustacione ocene mogu biti dijametralno
razliite. U jednom se svi slau, dunja ima veoma prepoznatljiv i
prijatan miris. Ali, kada su druge osobine u pitanju, nastaje
dilema. Oporost, tvrdoa i vrstoa vonog tkiva, sa prisustvom
kamenih elija, veem broju konzumenata ne odgovara, te nije
PTEP 12(2008) 3
udo to je broj stabala ovog voa u Srbiji skroman. Aroma, kao

izraziti pokazatelj kvaliteta dunje uslovila je korienje ovog
voa u preradi, gde je to najvanije: proizvodnja destilovanih
pia (rakija) i proizvodnja bistrih sokova na bazi arome dunje.
Prvi inostrani dostupan nauni rezultat u oblasti osmotskog
suenja dunje pojavio se nedavno u najavi tampe (Koc i sar,
2008). Ova grupa autora je prouavala promene nekih fizikih
osobina dunje tokom razliitih naina suenja. Pored ostalog,
prouavan je trend promene zapremine, odnosno, skupljanje
tokom suenja. Autori su zakljuili da je osmotsko suenje
povoljno, jer je smanjenje zapremine manje izraeno u odnosu
na druge naine suenja. Ispitivanja kinetike osmotskog suenja i
promena fizikih osobina na drugim vonim vrstama je dosta
istraivano (Lazarides et al. 1995; Lewicki and Lukaszuk, 1999;
Mayor, L, and Sereno, A.M, 2004. i dr).
101
Prethodna sopstvena pionirska istraivanja pojava (Babi M.

i sar, 2006) tokom suenja dunje doveli su do zakljuka da se
osmotskim suenjem dobijaju povoljnije mehanike osobine
suenih proizvoda u odnosu na konvektivno suenje. Degustacije
osmotski suene dunje su, uglavnom, ukazivale na
perspektivnost ove tehnologije, jer su ocene bile veoma
povoljne. Osmotski tretman smanjuje oporost voa, sa jedne
strane, i naroito povoljno utie na mehanike osobine, sa druge
strane. Komparativno manja promena zapremine kod veine
vonih vrsta je, takoe, prednost kombinovane tehnologije
(Nieto i sar, 2004). Zbog svih ovih injenica potrebno je
istraivati promene svih bitnih fizikih i hemijskih osobina ovog
nepravedno potisnutog voa. Chiralt i Talens (2004) analiziraju
sile prekida za cele jagode. Testirali su ove veliine za razliite
vrednosti koncentracije osmotskog rastvora u sluajevima
osmotskog suenja i pulzaciono-vakuumsko-osmotskog suenja.
Utvrdili su da ove sila znaajno opadaju pri porastu
koncentracije preko 45oBx.
suenja. Sopstvena tehnologija kombinovanog suenja (Babi

Ljiljana i sar, 2004) je dobar preduslov proizvodnje kvalitetne
suene dunje.
Oznake Nomenclature
Kao to je napomenuto primenjena je tehnologija osmotskog

i konvektivnog suenja. Osmotsko suenje obavljeno je u
originalno projektovanoj osmotskoj suari (Babi, M, i sar,
2005). Temperatura osmotskog rastvora bila je 45oC. Korien je
poetni rastvor saharoze na dva nivoa: 63,4oBx i 59,4oBx, to
odgovara stepenu zasienja od 70% i 60% na temperaturi sirupa
od 45oC (ui i Milovanovi, 1980). Tokom osmotskog suenja
koncentracija se sniavala u manjoj meri, jer je odnos mase voa
i rastvora bio 1:12. Nakon osmotskog suenja obavlja se
konvektivno suenje u suari sa lesama (Babi, Ljiljana i Babi,
M, 2000).
Mehaniki pripremljene etvrtine dunje su sumporisane u
cilju izbeljivanja, a potom su postavljene u osmotsku suaru. Na
sluaj je odabrano 15 uzoraka, koji su obeleeni i postavljeni u
osmotsku suaru, zajedno sa ostalim materijalom za suenje.
Svakih 30 min uzorci su vaeni i obavljena su predviena
merenja mase, zapremine i dimenzija.
a (mm)
b (mm)
c (mm)
C1-C14 (-)
cr (oBx)
E (N/mm2)
l (mm)
m (g)
R2 (-)
S (-;%)
SV (-;%)
s (-)
t (oC)
V (m3)
w (kg/kg)
x
y
duina ploda / length of fruit,

irina ploda / width of fruit,
debljina ploda / thickness of fruit,
koeficijenti regeresije / regression coeficients,
koncentracija rastvora / concentration of solution
modul elastinosti / modulus of elasticity,
duina uzorka / lendth of sample,
masa ploda / mass of fruit,
koeficijent determinacije / determination (Rsquared) coeficient,
koeficijent skupljanja / shrinkage coeficient,
zapreminsko skupljanje / volumetric shrinkage,
sferinost / sphericity,
temperatura rastvora / temperature of solution,
zapremina ploda / volume of fruit,
vlanost u odnosu na vlanu bazu / moisture
content on wet basis,
nezavisno promenljiva / independent variable,
zavisno promenljiva / dependent variable,
Grka slova Greek symbols
promena vrednosti parametra / change of parameter value,

(-)
relativna deformacija / strein,
(kg/m3)
gustina / density,
(N/mm2)
normalni napon / stress,
Indeksi Subscripts
o
poetna vrednost / initial value.
MATERIJAL I METOD
Dunja
U Srbiji se uglavnom gaje dve sorte dunja. Prva, vranjska,
odlikuje se krupnim plodom (ak do 1500 g) i dobrom rodnou.
Slui kao opraiva. U narodu je poznata kao dunjac. Druga
sorta je leskovaka, karakteristina po relativno sitnijem plodu
(200 500 g), ali je znatno aromatinija (Gvozdenovi i sar,
2007). Leskovaka sorta dunje je prihvatljivija za preradu zbog
presudnog znaaja arome na gotove proizvode (sokovi, rakije i
dr). Ona je najzastupljenija sorta u Srbiji i nekim susednim
zemljama. Zbog arome, ovoj sorti daje se prednost i u tehnologiji
102
Objekt
U eksperimentima je koriena leskovaka sorta dunje
proizvedena u okolini aka. Osnovne fizike karakteristike
plodova su: srednja vrednost mase celog ploda mo = 223,3 g,
dimenzije a = 79,3 mm, b = 74,9 mm i c = 70,0 mm. Srednja
vrednost sferinosti je s = 0,94. Fizika priprema suenja sastoji
se od ljutenja, seenja na etvrtine (krike) i odstranjivanja
semene loe. Nakon ove operacije ostaje 157,0 g sveeg tkiva
spremnog za sledeu tehnoloku operaciju. To znai da je
srednja vrednost mase pripremljenog komada (oiena krika)
m = 39,25 g. Iz prethodnih podataka sledi da je iskorienje
mase ploda (randman) u sluaju dunje iz eksperimenta bilo
78,7%.
Tehnologija
Promena dimenzija
Dimenzije plodova i drugih objekata biomaterijala izraavaju
se pomou tri karakteristine dimenzije: duine, irine i debljine
(Mohsenin, 1980; Babi, M, 2003). U sluaju etvrtina dunje
moe se smatrati da je to poseban objekt, ali s obzirom da postoji
jednostavna povezanost dimenzija celog ploda i etvrtine,
usvojeno je da se prati promena dimenzija celog ploda. Promene
dimenzija se mogu izraziti analogno ostalim dimenzionim
promenama koje se sreu u literaturi (Mayor, L, and Sereno,
A.M, 2004; Suzuki, K. et al. 1976; Viberg, U. et al. 1998) gde se
one izraavaju u odnosu na poetno stanje:
a
ao
b
bo
c
co
a a
a
ili o
;
ao
ao
b b
b
ili o
;
bo
bo
c c
c
ili o
co
co
2
2
2
2
2
(1)
Bez obzira na usvojeni nain izraavanja promena dimenzija

meusobne veze odabranih naina su direktne i jednostavne.
Merenje poetnih dimenzija i dimenzija tokom procesa suenja
je u skladu sa prikazom na slici (sl. 1).
Uestanost merenja bila je 30 min. Ispitivano je 15
obeleenih uzoraka. Uzorci su vaeni iz suare i merene su
PTEP 12(2008) 3
dimenzije u skladu sa datom definicijom. Obavljena su dva

ponavljanja eksperimenta za svaku koncentarciju osmotskog
rastvora. Ukupno trajanje osmotskog suenja bilo je 180 min (3
h). U okviru ovih istraivanja autori su se odluili za iskazivanje
relativnih promena dimenzija tipa a/ao, b/bo i c/co, kao
adekvatniji oblik prikaza promena.
razliitih korienih matematikih modela promene zapremine

tokom suenja dali su Mayor i Sereno (2004) za jabuku, mrkvu,
krompir i lignje. Raghavan i Silveira (2001) zakljuuju da je
linearni model zavisnosti koeficijenta skupljanja od vlanosti
adekvatan. Pored njih i drugi autori su primenjivali razliite
modele, ali, naalost, nema statistikih pokazatelja podudaranja
modela i dobijenih rezultata. Koc i saradnici (2008) na
ispitivanju suenja dunje razliitim postupcima primenjuju
razliite modele, od kojih se ovde navode:
S = C1w + C2
(3)
C6
w
(4)
S =C +C +
+C
3
wo
C7 + w
S = C8+C9w+C10w +C11w3
S = C12 + C13 +
Sl. 1. Osnovne dimenzije etvrtine dunje

(a duina, b irina, c debljina)
Fig. 1. Basic quince quarter dimension
(a length, b width, c thickness)
(6)
Mehanike osobine ispitivane su na originalno

projektovanom ureaju (Karadi i sar, 2006). Tokom
optereivanja uzorka mere se sila i deformacija. Uzimano je 5
uzoraka svakih 30 min tokom osmotskog suenja. Uzorci su
pripremani tako da je isecana krika jednake debljine 10 mm. Iz
takve krike isecana je kocka 10x10x10 mm. Nakon isecanja
merene su sve tri dimenzije kocke (kvadra) sa tanou 0,1 mm.
Visina kvadra bila je poetna duina uzorka l. Na ureaju je
automatski u memoriji raunara registrovana zavisnost sile
optereivanja i deformacije. Rezultat merenja je tabela sa
kolonama: sila i deformacija. Na bazi ove tabele izraunavaju se
nove kolone u tabeli: normalni napon i relativna deformacija .
Primer te zavisnosti daje se na dijagramu (sl. 3). Mada Lewicki i
Lukaszuk (2000) navode da je za jabuku zavisnost napon relativna deformacija nelinearna, eksponencijanog tipa
(power), dobijeni rezultati na uzorcima dunje pokazali su
veoma visok stepen linearnosti ove funkcije. Odabran je samo
poetni linearni deo zavisnosti napon deformacija, sa
koeficijentom determinacije bliskim vrednosti 1.
Jungov modul elastinosti definisan je u oblasti elastine
deformacije na sledei nain (Mohsenin, 1980):
E=
Nain izraavanja promene zapremine i matematiki modeli

koji to opisuju su veoma razliiti u literaturi. Skupljanje se moe
izraziti na dva naina: koeficijentom skupljanja S (Mayor and
Sereno, 2004; Suzuki et al. 1976; Viberg et al. 1998; Torul and
spir, 2007) i zapreminskim skupljanjem SV (Nieto et al. 2004,
Levicki and Jakubczik, 2004). Meusobna korelacija je:
(7)
0.5
y = 1.3491x - 0.0013
R2 = 0.9861
Napon / Stress s (N/m )
Sl. 2. Postupak odreivanja zapremine (I poloaj pre

zaranjanja, II poloaj nakon zaranjanja)
Fig. 2. Volume measurement method (I position before diving,
II - position after diving)
0.4
0.3
0.2
Izmereno/Measured
0.1
Linerana regresija/
Linear regression
0
0
100% = 100% S (% )
Vo
Ova linearna i jednostavna veza omoguava primenu istih
(po tipu) modela na obe definicije. Vrlo opsean pregled
PTEP 12(2008) 3
Promena modula elastinosti
Obeleeni uzorci, koji su sluili za ispitivanje promene

dimenzija, bili su predmet ispitivanja promena zapremine.
Merenja zapremine obavljena su metodom zaranjanja u
destilovanu vodu u posudi koja se nalazi na vagi (sl. 2).
Obavljeno je merenje mase posude sa vodom pre i nakon
zaranjanja uzorka u destilovanu vodu (poloaj I i poloaj II na
slici 2). Na osnovu Arhimedovog zakona odreivana je
zapremina uzorka (Babi, M i Babi, Ljiljana, 2003; Mohsenin,
1980).
SV (% ) =
w
w
+ C14
wo
wo
(5)
2
U okviru ovih istraivanja autori su se opredelili za

izraavanje skupljanja veliinom relativnog smanjenja
zapremine zapreminskog skupljanja SV = V/Vo, kao
adekvatniji oblik iskazivanja promene.
Promena zapremina - zapreminsko

skupljanje
V V V
SV = o
=
= 1 S (-) ili
Vo
Vo
V
(2)
0.1
0.2
0.3
Realativna deformacija / Strain e = Dl/l (-)
0.4
Sl. 3. Primer ispitane zavisnosti napon deformacija

Fig. 3. Sample of measured stress-strain dependence
103
Tokom poetnog optereivanja uzorka deava se, uglavnom,

elastina deformacija. Meutim, nelineranost krive u dijagamu
ukazuje na pojavu i plastinih deformacija na mikro planu.
Chiralt i saradnici (2001) ukazuju na dva mehanizma plastinog
deformisanja koji se deavaju u tkivu voa. To su razdvajanje
elija i razaranje elija (sl. 4). Pretpostavlja se da se u
eksperimentu deformisanja dunje deavaju obe navedene pojave.
Pored toga, biomaterijali imaju manje ili vie izraenu
anizotropnost mehanikih osobina (Khan, 1993). Oblik, poloaj,
veliina i orijentacija celuloznih vlakana utiu na to da
mehanika otpornost bude razliita u razliitim pravcima
optereivanja. Izuavanje mehanizma lokalnog plastinog
deformisanja moe biti poseban istraivaki zadatak. Meutim,
slaganje izmerenih rezultata sa linearnom regresijom je dobro.
Ova injenica dozvoljava mogunost da se dobijeni koeficijent
uz nezavisno promenljivu poistoveti sa modulom elastinosti E.
U primeru na dijagramu (sl. 3) modul elastinosti je E = 1,349
N/mm2. Procedura, koja je prethodno opisana primenjena je na
sve eksperimente.
Na bazi izmerenih rezultata i sreivanja podataka mogu se

iskazati relativna smanjenja osnovnih dimenzija etvrtina dunje
tokom osmotskog suenja. Grafiki je predstavljeno relativno
smanjenje duine (sl. 6 i 7), irine (sl. 8 i 9) i debljine (sl. 10 i
11) pri osmotskom suenju tokom vremena u rastvorima saharoze cr = 64,3oBx i cr = 59,4oBx, pri srednjim temperaturama
rastvora t = 45oC. Analiza varijanse je pokazala uticajnost faktora vremena suenja, odnosno promene vlanosti na smanjenje
dimenzija. Isprobane su linearna, kvadratna i kubna regeresija.
Koeficijent determinacije kod kvadratne regresije znatno je vei
nego kod linearne. Meutim, dalje poveavanje stepena
polinoma nema smisla jer se ne menja ovaj pokazatelj empirijske
zavisnosti. Uz to, koeficijenti uz lanove vieg reda (treeg i
vie) su zanemarljivo mali.
Promena zapremine, takoe, prikazana je na dijagramima
(sl.12 i 13). Polinom vieg reda od drugog ne donosi bitna
poboljanja modela. Kvadratna jednaina znatno je bolja od
linerane. Koeficijenti determinacije su dosta visoki kod
odabranog modela (R2 = 0,9625 i R2 = 0,9504). Dobijeni model
moe se smatrati vanim uspehom ovog istraivanja. U daljoj
analizi rezultata treba utvrditi korelaciju promene dimenzija i
zapremine sa promenom vlanosti dunje.
16
Sl. 4. Naini prekidanja tkiva voa (Chiralt i sar, 2001)

Fig. 4. Failure modes of fruit tissue (Chiralt et al, 2001)
Prom ena du ine - Length

c hanging a/a o (%)
14
o
c r = 63,4 Bx; t = 45 C
12
10
8
6
4
y = -0.0001x 2 + 0.0753x - 0.191

R2 = 0.8052
REZULTATI I DISKUSIJA
0
0
Dimenzije i zapremina
30
60
90
120
150
180
210
Vreme - Time (min)
Na bazi merenja vlanosti svee dunje i promene mase

tokom osmotskog suenja dobijen je dijagram promene vlanosti
uzorka tokom vremena (sl.5). Ovaj dijagram je rezultat dva
ponavljanja eksperimenta za svaku predvienu koncentraciju
rastvora.
Sl. 6. Promena duine tokom osmotskog suenja za cr = 63,4oBx

Fig. 6. Length changing during time of osmotic drying
for cr = 63,4oBx
12
c=59,4oBx; t=45oC
0.82
c=63,4oBx; t=45oC
0.81
10
0.8
c r = 59,4 Bx; t = 45 C
0.79
0.78
0.77
0.76
0.75
0.74
0
30
60
90
120
150
180
210
Vreme - Time (min)
Sl. 5. Promena vlanosti tokom osmotskog suenja

Fig. 5. Changing moisture content during osmotic drying
104
Prom ena du ine - Length

c hanging a/a o (%)
Vlanost - Moisture content w (kg/kg)
0.83
y = -4E-05x 2 + 0.0509x + 0.0513

R2 = 0.7775
0
0
30
60
90
120
Vreme - Time (min)
150
180
210
Sl. 7. Promena duine tokom osmotskog suenja za cr = 59,4oBx

Fig. 7. Length changing during time of osmotic drying
for cr = 59,4oBx
PTEP 12(2008) 3
25
20
c r = 63,4o Bx; t = 45o C
16
Pro m e n a d e b ljin e - T h ickn e ss

ch a n g ing c/c o (% )
Prom ena irine - Width

changing b/b o (%)
18
c r 59,4 Bx; t = 45 C
20
14
y = -0.0001x 2 + 0.0948x + 0.4315

R2 = 0.7328
15
12
10
10
8
6
y = -0.0002x 2 + 0.1103x - 0.1473
R2 = 0.8421
4
2
0
0
30
60
90
120
150
180
210
30
60
90
Vreme - Time (min)
120
150
180
210
Vreme - Time t (min)
Sl. 8. Promena irine tokom osmotskog suenja za cr = 63,4oBx

Fig. 8. Width changing during time of osmotic drying
for cr = 63,4oBx
Sl. 11. Promena debljine tokom osmotskog suenja za

cr = 59,4oBx
Fig. 11. Thickness changing during time of osmotic drying for cr
= 59,4oBx
25
40
c r = 59,4o Bx; t = 45o C

Zaprem ins ko s k upljanje V olum etric s hrink age SV (% )
P rom ena irine - W idth

c hanging b/b o (% )
20
y = -0.0001x 2 + 0.0955x + 0.3053
R2 = 0.7243
15
10
0
0
30
60
90
120
Vreme - Time (min)
150
180
Fig. 9. Width changing during time of osmotic drying

for cr = 59,4oBx
30
25
20
15
10
y = -0.0006x + 0.265x + 0.0348

2
R = 0.9625
30
60
90
120
150
180
210
Vreme - Time (min)
Sl. 12. Zapreminsko skupljanje tokom osmotskog suenja za cr =

63,4oBx
Fig. 12. Volumetric shirinkage during time of osmotic drying for
cr = 63,4oBx
40
25
o
35
c r = 63,4 Bx; t = 45 C
20
15
10
y = -0.0002x 2 + 0.1193x - 0.2988

R2 = 0.8431
Z a prem ins k o s k u pljanje V olum etric s h rink a ge S V (% )
Pro m e n a d e b ljin e - T h ickn e ss

c/c o (% )
c r = 63,4 Bx; t = 45 C
210
Sl. 9. Promena irine tokom osmotskog suenja za cr = 59,4oBx
35
c r = 59,4o Bx; t = 45o C
30
25
20
15
2
10
y = -0.0005x + 0.2421x + 0.0263

2
R = 0.9504
0
0
30
60
90
120
Vreme - Time (min)
150
180
210
Sl. 10. Promena debljine tokom osmotskog suenja

za cr = 63,4oBx
Fig. 10. Thickness changing during time of osmotic drying
for cr = 63,4oBx
PTEP 12(2008) 3
0
0
30
60
90
120
Vreme - Time (min)
150
180
210
Sl. 13. Zapreminsko skupljanje tokom osmotskog suenja za cr =

59,4oBx
Fig. 13. Volumetric shirinkage during time of osmotic drying for
cr = 59,4oBx
105
Modul elastinosti
Po opisanom algoritmu u poglavlju materijal i metod
obraeni su podaci mehanikih ispitivanja. Rezultat te obrade
bila je tabelarna datoteka sa kolonoma napona i relativne
deformacije. Objedinjavanjem ponovljenih eksperimenata istog
nivoa koncentarcija dobijene su grafiki predstavljene zavisnosti
(sl.14 i 15) za koncentracije cr = 63,4oBx i cr = 59,4oBx. Analiza
varijanse potvruje uticaj faktora vlanosti na modul elastinosti.
Modul elastinosti - Modulus of elasticity

2
(N/mm )
3.5
3
Koncentracija rastvora - Concentration of solution 63,4o Bx
2.5
2
1.5
1
y = 11.615x - 7.6638
R2 = 0.3864
0.5
0
0.76
0.77
0.78
0.79
0.80
0.81
0.82
0.83
Sl. 14. Zavisnost modula elast. od vlanosti dunje za

cr = 63,4oBx,
Fig. 14. Modulus elasticity data of quince as a function of moisture content for cr = 63,4oBx
Modul elastinosti - Modulus of elasticity

2
(N/mm )
3.5
3
Koncenrtacija rastvora - Concentration of solution 59,4o Bx
2.5
1.5
1
0.5
y = -14.116x + 12.801
R 2 = 0.493
0.75
0.76
0.77
0.78
0.79
0.8
0.81
Sl. 14. Zavisnost modula elastinosti od vlanosti dunje za cr =

59,4oBx,
Fig. 14. Modulus elasticity data of quince as a function of moisture content for cr = 59,4oBx
Meutim, koeficijent determinacije je relativno skroman.
Dobijene su vrednosti R2 = 0,3864 i R2 = 0,4930. Mali
koeficijent determinacije, mogui rast i opadanje modula
elastinosti iz ovih, prvih rezultata daju mogunost razliitih
zakljuaka. Ipak, moe se izvesti pouzdan zakljuak da je
promena modula elastinosti tokom osmotskog suenja veoma
mala. I rast i opadanje njegove vrednosti su na pragu znaajnosti.
To je veoma vaan zakljuak. Ta injenica je i objanjenje
dobrih osobina dunje nakon osmotskog suenja. Osmotsko
suenje kao predtretman konvektivnom suenju uslovljava
povoljnu pripremu tkiva dunje, tako da se nakon zavrenog
kombinovanog suenja dobijaju povoljnije mehanike osobine
nego u sluaju samo konvektivnog suenja. Ovu injenicu
106
ZAKLJUAK
Promene dimenzija dunje, tokom osmotskog suenja, u zavisnosti od vremena, mogu se izraziti polinomom drugog reda.
Korelacije su vrste na ega ukazuju visoki koeficijenti
determinacije. Promena zapremine iskazana zapreminskim
skupljanjem SV ima jo vru korelativnost sa vremenom
suenja, takoe u empirijskoj formi polinoma drugog reda.
Mala promena modula elastinosti tokom osmotskog suenja
dunje ukazuje na dobru osobinu osuenog proizvoda. Dobijeni
porast i opadanje modula elastinosti sa vremenom, za razliite
koncentracije, su posledica veoma slabe korelacije sa vremenom.
Zbog ovoga, osmotski osuen proizvod, stie prednost, koja
moe biti presudna za trinu valorizaciju osmotski ili
kombinovano suene dunje. Kombinovana tehnologija suenja
(osmotski i konvektivno) dunje otvara jednu novu mogunost za
valorizaciju ovog kvalitetnog, ali nepravedno zanemarenog voa.
NAPOMENA: Rezultati istraivakog rada nastali su zahvaljujui finansiranju Ministarstva nauke Republike Srbije, projekta evidencionog broja 06889 pod nazivom RAZVOJ OSMOTSKE SUARE ZA VOE I POVRE u okviru Projekata tehnolokog razvoja u oblasti biotehnologija, za period 2005-2007 i
sufinansiranju od strane Pokrajinskog sekretarijata za nauku i
tehnoloki razvoj APV, ugovor br: 114451- 00565/2007 za realizaciju projekta RAZVOJ OSMOTSKE SUARE ZA VOE I
POVRE.
LITERATURA
0
0.74
dodatno poboljava specifinost osmotskog suenja, pri kome se

uspostavlja tanki konzervacijski sloj saharoze na povrini tkiva.
Skladina vlanost osuenog voa kombinovanom tehnologijom
moe biti neto vea (Babi, M. i sar, 2005; Lazarides et al,
1995), te to dodatno poboljava stanje mehanikih osobina,
odnosno, moguu bolju trinu valorizaciju proizvoda.
[1] Babi Ljiljana, Babi, M: Suenje i skladitenje, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2000, s.306.
[2] Babi M, Babi Ljiljana, Mati-Keki Sneana, Karadi B,
Pavkov, I,: Odrivi energetski model proizvodnje suenog
voa kombinovanom tehnologijom, PTEP asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad,
(2005)9:5, s. 109-111.
[3] Babi, Ljiljana, Babi, M, Pavkov, I: Osmotsko suenje kajsije u zavisnosti od temperature koncentracije rastvora,
PTEP -asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad, (2004)8:1-2, s.1-3.
[4] Babi, M, Babi, Ljiljana: Fizike osobine poljoprivrednih
materijala (autorizovana predavanja), Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2003, s.40.
[5] Chiralt A, Martnez-Navarrete N, Martnez-Monz J, Talens
P, Moraga G, Ayala A, Fito, P: Changes in mechanical
properties throughout osmotic process Cryoprotectant effect, Journal of Food Engineering, 49(2001), p.129-135.
[6] Chiralt, A,Talens, P: Physical and chemical changes induced by osmotic dehydration in plant tissues, Journal of
Food Engineering, 67(2005), p.167177.
[7] Karadi, B, Babi, M, Radii, S: Merni sistem za odreivanje vrstoe poljoprivrednih materijala, PTEP - asopis
za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad,
(2006) 10:5, s. 162-165.
PTEP 12(2008) 3
[8] Khan A. A, Vincent, J. F. V: Anisotropy in the fracture

properties of apple flesh as investigated by crack-opening
tests, Journal of Materials Science, 28(1993):1, p.45-51.
[9] Koc, B, Eren, I, Kaymak Ertekin, F: Modelling bulk density,
porosity and shrinkage of quince during drying: The effect
of drying method, Journal of Food Engineering, 85 (3),
p.340-349, 2008.
[10] Lazarides, H. N, Katsanidis, E, Nickolaidis, A: Mass transfer kinetics during osmotic preconcentration aiming at
minimal solid uptake, Journal of Food Engineering,
25(1995), p. 151-166.
[11] Lewicki, P. P, Jakubczyk, Ewa: Effect of hot air temperature
on mechanical properties of dried apples, Journal of Food
Engineering, 64(2004), p.307314.
[12] Lewicki, P. P, Lukaszuk Anna: Effect of osmotic dewatering on rheological properties of apple subjected to convective drying, Journal of Food Engineering, 45(2000), p. 119126.
[13] Mayor, L, Sereno, A.M: Modelling shrinkage during convective drying of food materials: a review, Journal of Food
Engineering 61 (2004), p. 373386.
[14] Mohsenin, N.N: Physical Properties of Plant and Animal
Materials, Gordon and Breach Science Publisher, New York
- London - Paris, 1980, s.742.
[15] Suzuki, K, Kubota, K, Hasegawa, T, and Hosaka, H:

Shrinkage in dehydration of root vegetables, Journal Food
Science, 41 (1976), p. 11891193.
[16] ui, S, Milovanovi, A: Kristalizacija saharoze, poglavlje
u Priruniku za industriju eera II deo, pod redakcijom
ui, S, Poslovna zajednica industrije eera Jugoslavija,
Beograd, 1980, s.309-424.
[17] Torul, , T, spir, A: Effect on effective diffusion coefficients and investigation of shrinkage during osmotic dehydration of apricot, Energy Conversion and Management,
48(2007), 10, p. 2611-2621.
[18] Viberg, U, Freuler, S, Gekas, V, Sjholm, I: Osmotic pretreatment of strawberries and shrinkage effects, Journal of
Food Engineering, 35(1998), 2, p. 135145.
[19] Gvozdenovi, D, Duli Kata, Injac, M, Ubavi, M, uki,
N, Moldovan, S, Petrina Rua: Gusta sadnja jabuke, kruke i
dunje integralni koncept, Prometej, 2007, s. 318.
[20] Raghavan G. S. V, Silveira A. M: Shrinkage characteristics
of strawberries osmotically dehydrated in combination with
microwave drying, Drying Technology, 19(2), 2001, pp.
405-414.
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 107- 110

UDK: 637.1

THERMAL CHARACTERISTICS OF MILK PRODUCTS

TOPLOTNE KARAKTERISTIKE MLENIH PROIZVODA
Dr Monika BOIKOV
University of Agriculture in Nitra, Faculty of Agricultural Engineering,
Department of Physics Tr. A. Hlinku 2, 949 76, Nitra, Slovakia, e-mail: Monika.Bozikova @uniag.sk
SUMMARY
This article deals with thermophysical characteristics of milk and milk products. If it want to protect quality of food we need to
know its physical properties. Thermophysical parameters such as temperature, thermal conductivity and thermal diffusivity are the
most important. The dynamic plane source (DPS) method and its modification extended dynamic plane source (EDPS) method as
well as the Hot Wire method were used for measurements of thermophysical parameters. In the first series of measurements was
measured relations between thermal conductivity and thermal diffusivity within the temperature range of 5-25C for milk. In the second series of measurements the relation between thermal conductivity and a relative fat content for milk was measured. Furthermore,
some thermophysical parameters of cheese, processed cheese and acidophilus milk were also measured. The results of measurements
for milk samples showed that a temperature stabilisation process and a relative fat content affected the variation of thermophysical
parameters. All measured relations for milk samples during the temperature stabilisation showed a linear increasing progress (figures 1 and 2). Figure 3 shows that the increasing relative fat content has a decreasing influence on milk thermal conductivity. Results
for other milk products are summarised in table 3.
Key words: milk, milk products, thermal conductivity, thermal diffusivity, relative fat content.
IZVOD
Poznavanje fizikih osobina biolokih materijala je od presudne vanosti za realizaciju mnogih tehnolokih procesa, naroito za
kontrolu tokom proizvodnje i skladitenja. Ocena kvaliteta i garancija sigurnosti prehrambenih proizvoda predstavlja glavni prioritet
u industriji hrane. HACCP sistem je meunarodno prihvaen sistem koji garantuje sigurnost prehrambenih proizvoda, a namenjen je
identifikaciji, ocenjivanju i kontroli rizika u itavom tehnolokom procesu proizvodnje hrane.
Da bi se sauvao kvalitet hrane potrebno je da se poznaju njene fizike osobine. Termofizike karakteristike hrane, koje se esto
menjaju tokom prerade, skladitenja i obrade pripadaju grupi najvanijih osobina. U radu su izmereni koeficijent provoenja toplote
i temperaturna provodnost za mleko i mlene proizvode. Koeficijent provoenja toplote i temperaturna provodnost predstavljaju
najbitinije termofizike osobine. Postoji mnogo metoda i tehnika za merenje termofizikih osobina. Metodi se razlikuju u osnovnim
principima merenja; broju termofizikih osobina koje se njima odreuju; mogunou za ispitivanjem razliitih materijala pod
razliitim eksperimentalnim uslovima. The dynamic plane source (DPS) metod i modifikovani proireni extended dynamic plane
source (EDPS) metod kao i hot wire metod, metod usijane ice, korieni su za merenje termofizikih osobina hrane. U prvoj
seriji merenja ocenjena je zavisnost izmeu koeficijenta provoenja toplote i temperature mleka u rangu od 5 25oC, kao i zavisnost
temperaturne provodnosti i temperature mleka u istom temperaturnom rangu. U drugoj seriji merenja odreena je zavisnost izmeu
koeficijenta provoenja toplote mleka i relativnog sadraja mlene masti. Dobijeni rezultati merenja za uzorke mleka pokazali su da,
PTEP 12(2008) 3
107
proces stabilizacije temperature mleka i relativni sadraj masti u mleku, utiu na promenu termofizikih osobina. Vrednosti
koeficijenta provoenja toplote i temperaturne provodnosti, koje su dobijene u prvoj seriji merenja tokom procesa stabilizacije
temperature mleka, prikazane su na slikama 1 i 2, i u tabelama 1 i 2. Eksperiment je obavljen na uzorcima mleka sa razliitim
sadrajem mlene masti. Korieni su uzorci sa sadrajem masti od 0,5%, 1,5% i 3,5%. Na osnovu rezultata prikazanih na slikama
1 i 2, vidi se da tokom procesa stabilizacije temperature mleka izmeu termofizikih osobina i temperature mleka, sa razliitim
sadrajem masti, postoji rastua linearna zavisnost. Na slici 3 je prikazana zavisnost izmeu koeficijenta provoenja toplote mleka i
relativnog sadraja mlene masti, to je izmereno u drugoj seriji. Sa slike se vidi da povean relativni sadraj mlene masti utie na
smanjenje koeficijenta provoenja toplote mleka. Vrednosti koeficijenta provoenja toplote i temperaturne provodnosti za ostale
mlene proizvode, sir, proizvode od sira i kiselo mleko prikazani su u tabeli 3.
Kljune rei: mleko, mleni proizvodi, koeficijent provoenja toplote, temperaturna provodnost, relativni sadraj masti.
INTRODUCTION
Knowledge of physical properties of biological materials is
of crucial importance for the realisation of many technological
processes, especially for monitoring during their production and
storage. The quality assessment and guarantee of the safety of
foodstuff belong to the main priorities in food industry. The
Hazard Analysis and Critical Control Point (HACCP) System
represents a scientifically sophisticated approach to problems of
the protection of foodstuff quality. It is an internationally accepted system guarantying the foodstuff safety aimed to the
identification, evaluation and risks control in the whole technological procedure of the foodstuff production. Its successful application is a subject to the complete knowledge on physical
properties of foodstuff (Jiikov Pavlk - ern, 2006). Thermophysical parameters of food which are usually changed during the processing, storage and handling belong to a group of the
most important properties. There are many methods and techniques of thermophysical parameters measurements. Materials
research and the rapid industrial development create a demand
for experimental methods that give reliable data of the thermophysical properties of materials in a short time. A great number
of experimental techniques have appeared in literature so far.
The methods differ in basic principles of measurements; in number of thermophysical properties they allow to estimate simultaneously; they distinguish in suitability to test different materials
and under various experimental conditions. Photothermal methods of measuring of the thermal diffusivity are very popular: the
laser flash method and the step heating method; electroresistive
heat source methods of measuring of thermal conductivity by a
transient hot wire method (Liang, 1995 ); the hot plate; the
guarded hot-plate method. The other methods give two thermophysical parameters: the transient hot strip method; the step-wise
transient method and the transient plane source method (Vozr,
2001, Kubir Boh, 1997, 1999). But, transient methods are
usually used in the national standards. Transient methods represent a large group of techniques where measuring probes, i.e. the
heat source and the thermometer, are placed inside the specimen.
This experimental arrangement suppresses the sample surface
influence on the measuring process which can be described as
follows. The temperature of the specimen is stabilised and made
uniform. Then the dynamic heat flow in the form of a pulse or
step-wise function is generated inside the specimen. From the
temperature response to this small disturbance, the thermophysical parameters of the specimen can be calculated.
The dynamic plane source (DPS) method is arranged for
one-dimensional heat flow into a finite sample (Karawacki at al,
1992). The rear sides of the samples are in contact with a poor
heat conducting material so that the temperature developed in
the sample is close to adiabatic. This method appears to be useful for a simultaneous determination of thermal diffusivity a and
thermal conductivity of metals and good thermal conductivity
dielectrics.
The extended dynamic plane source (EDPS) method is
a modification of DPS method for low thermally conducting materials. The insulating material on the rear surface of the sample
108
has been replaced with a very good heat conducting material

(heat sink) so that the process after a short time approaches the
steady-state condition (Labudov at al, 2000).
MATERIALS AND METHODS

Measured samples of milk and milk products were provided
in storage boxes at the temperature ranging from 4C to 5C and
air humidity of 90% during 24 hours before the measurement
and relations of thermophysical parameters to the temperature
for milk were measured during the temperature stabilisation of
samples. Measurements of thermal conductivity and thermal diffusivity for cheese, processed cheese and acidophilus milk were
performed at room temperature, and presented values are averages from one hundred measurements for each thermophysical
parameter. All measurements were done in laboratory settings.
The measurement was carried out for milk with relative fat contents of 0.5 %, 1.5% and 3.5% within the temperature range of 525C. Methods of measurements were selected according to
structural characteristics of the sample. The Hot wire method is
suitable for grated liquids materials. Moreover, the DPS method
and modification EDPS method are convenient for samples with
a compact and suspensoid structure, as described bellow.
Hot wire (HW) method. Heat flux is generated for an appropriate time interval through a long thin uniform wire buried in a
small groove or otherwise tightly sandwiched between two sample pieces and the temperature response is measured by the
change in resistance of the wire or by the temperature sensor.
The response is analysed in accordance with a model characterised by the particular formula found by solution of the partial
differential equations using boundary and initial conditions corresponding to the experimental set up (NPL, 2007).
The mathematical model requires an ideal, infinitely long
thermal source (hot wire) surrounded with an infinitely homogenous and isotropic medium with a constant starting temperature
T0. If in time t = 0 the radial heat flow q starts in the measured
material, then the temperature T (r,t) will, during time t, have an
increasing progress in the distance r measured from the hot wire.
This time-temperature function can be described by equation (1)
(Assael- Wakeham, 1992 ):
q
(1)
T (r , t ) = T0
Ei( u )
4
2
Ei is exponential integral with a function argument u = r ,
4at
where a is thermal diffusivity. For values of the function argument u<0,1 we can approximate exponential integral by a for Ei( u ) = ln u 0,577 so, the final timemula:
temperature function is:
q 4at
(2)
T (r , t ) = T0 +
ln
0,577
4 r 2
and T = T (r , t ) T0 =
q
4
ln
4at
Cr 2
(3)
PTEP 12(2008) 3
is temperature increment and C = exp( ) , where is
Euler constant. From a linear temperature increment T , thermal conductivity , thermal diffusivity a and specific heat C can
be calculated by using the following equations (4-5) (CarslawJaeger, 1999).
Cr 2
B
q
and a =
(4-5)
exp
=
4A
4
A
Where A, B are regression line coefficients obtained from
function:
T = A + B ln t .
(6)
DPS/EDPS method. We need two disk shaped identical samples of the measured material and two metal blocks with a sufficient geometrical size. According to the following experimental
conditions are expected:
ideal thermal source
ideal contact between the source and the measured sample
zero thermal resistance between the surface of the measured
sample and the contact material
zero thermal losses from the flank of the sample
The thermal source is located between two identical samples
with thickness L. In time t=0 s, the thermal source starts affecting a unit area with constant thermal power q, then the relation
of the temperature to the time can be express by the following
equation (Karawacki at al., 2001):
T (x, t ) =
qL
Where
1 + 2 n ierfc n
t

n =1
RESULTS AND DISCUSSION

Values of thermal conductivity (table 1, figure 1) and thermal diffusivity (table 2, figure 2) were obtained in the first series
of measurements during the temperature stabilisation of milk
with different relative fat contents (0,5%, 1,5% and 3,5%). The
temperature range of 5-25C was used for measuring of thermophysical parameters. The relation between thermal conductivity
and the relative fat content (figure 3) was measured in the second series. Results of thermal conductivity and thermal diffusivity measurements for milk products are shown in table 3.
Table 1. Results of thermal conductivity measurement during
milk temperature stabilisation
Tabela 1. Izmerene vrednosti koeficijenata provoenja
toplote tokom procesa stabilizacije temperature mleka
Temperature
[C]
5
10
15
20
25
(7)
aM
(8)
aM
(9)
- is characteristic time, a - is thermal diffusivity of the

measured sample, aM - is thermal conductivity of the metal
blocks, - is a parameter which describes the heat sink imperfection, ierfc - is the error function integral,for short time t < 0,3
equation (7) has a simplified form:
q a
0.60
milk 1.5% - mlieko 1.5%

0.56
0.52
(10)
The equation (10) is identical to the equation for the onedimensional heat flow in the infinite homogenous medium.
The principle of the method resides in fitting of the theoretical temperature function given by (7) over the experimental
points. In case of the best fit, both parameters and a can be determined. The method of fitting is based on the least-squares
procedure.
The plane heat source (PS) (supplied by the Institute of Physics, SAS Bratislava) is made of a 20 m thick nickel foil, protected from both sides by an insulating layer made of 25-m
thick Kapton layer. It is placed between two 3-mm thick identical square shaped specimens, which also have the same profile
as the heater. The rear surfaces of the samples are connected to
stabiliser blocks (heat sinks). They are made of sufficiently thick
disks of a very good heat conducting material (aluminium). The
plane heat source serves both as a heat source and as a resistance
temperature detector. Heat is produced by the passage of electrical current through a planar electrical resistance PS disk. Using
the constant power resistor, the electrical current and the voltage
PTEP 12(2008) 3
Relative Fat Content

0,5 % 1,5 %
3,5 %
Thermal Conductivity [W/mK]
0,533
0,516
0,506
0,546
0,529
0,516
0,568
0,542
0,528
0,593
0,557
0,54
0,612
0,573
0,553
L2
a
T (x, t ) =
across the PS disc are measured. A multichannel PC card is used

for data acquisition (Labudov at al, 2000).
Thermal condudtivity/
Koeficijent provoenja toplote (W/mK)
10
15
20
25
Temperature /Temperatura (C)
Fig. 1. Relations of thermal conductivity to temperature for milk

with different relative fat contents
Sl. 1. Odnos koeficijenta provoenja toplote i temperature mleka
sa razliitim sadrajem mlene masti
Table 2. Results of thermal diffusivity measurement during
milk temperature stabilisation
Tabela 2. Izmerene vrednosti temperaturne provodnosti
tokom procesa stabilizacije temperature mleka
Relative Fat Content
Temperature
0,5
%
1,5 %
3,5 %
[C]
Thermal Diffusivity x E-8 [m2/s]
5
12,22
12,41
12,72
10
12,44
12,72
13,01
15
12,63
13,11
13,42
20
12,88
13,43
13,86
25
13,15
13,64
14,22
109
14.5
Thermal diffusivity/
Temperaturna provodnost (xE-8 m2/s)

14.0
13.5
13.0
12.5
12.0
5
10
15
20
25
Temperature /Temperatura (C)
Fig. 2. Relations of thermal diffusivity to temperature for milk

with different relative fat contents
Sl. 2. Odnos temperaturne provodnosti i temperature mleka sa
razliitim sadrajem mlene masti
ACKNOWLEDGEMENTS: This study was supported by a

grant given for projects VEGA 1/4400/7 and VEGA 1/3471/06.
REFERENCES
Thermal conductivity/
Koeficijent provoenja toplote (W/mK)
0.560
0.555
0.550
0.545
0.540
0.535
0.530
0
0.5
1.5
2.5
3.5
Relative Fat Content/Relativni sadraj masti (%)
Fig. 3. Relations of milk thermal conductivity to relative fat

contents
Sl. 3. Odnos koeficijenta provoenja toplote mleka i relativnog
sadraja mlene masti
Table 3. Results of thermal conductivity and thermal diffusivity measurements for selected milk products
Tabela 3. Izmerene vrednosti koeficijenta provoenja toplote
i temperaturne provodnosti za mlene proizvode
Sample
Thermal Diffusivity Thermal Conductivity

[m2/s]
[W/mK]
Acidophilus milk
18,5 x E-8
0,51
Processed cheese
16,5 x E-8
0,71
Cheese
15,1 x E-8
0,63
CONCLUSION
The study of relations between thermal conductivity, thermal
diffusivity and temperature with results shown in Figures 1 and
2 and Tables 1 and 2 demonstrates linear increasing relations
between thermophysical parameters and the temperature during
the temperature stabilisation of milk samples with relative fat
110
contents of 0,5%, 1,5% and 3,5 %. Figure 3 shows that the increasing relative fat content has a decreasing influence on milk
thermal conductivity. It also shows that the thermal conductivity
of low viscosity liquids can be measured with the Hot wire
method and the three last concentrations indicate a perfect linear
dependence of the thermal conductivity on the fat concentration.
Some thermophysical parameters of cheese, processed cheese
and acidophilus milk were also measured. The DPS, EDPS
methods were used for samples with a compact and suspensoid
structure. The results of measurements which are presented in
Table 3 show that different structures of the material and different ways of processing have a significant influence on thermal
conductivity and thermal diffusivity of milk products. A series
of measurements were performed in order to get reliable data for
each point in graphics characteristics. Moreover, values presented in tables as averages are result of hundred measurements.
Based on presented results, it is necessary to have knowledge of
the dependence of thermophysical parameters on temperature,
structure and relative fat content of milk and milk products in
order to protect milk quality during the processing and storage.
[1] Assael, M, J.- Wakeham, W. A. 1992. Measurement of the

transport properties of fluids. International Jornal of Thermophysics, 13, 1992. p. 223 -229
[2] Carslaw H. S. - J. C. Jeager, 1999. Conduction of heat in
solids, 2nd em. Oxford University Press, Oxford, 1999, p.
482 484.
[3] Jiikov, M. Pavlk, Z. ern, R. 2006. Thermal properties of biological agricultural materials. In: Proceedings of
the semin Thermophysics 2006, FPV UKF Nitra, 2006, p.
68-71
[4] Krarawacki, E. Suleiman , B. M. Ul-Hang I. Nhi, B. T.
1992. An Extension to the dynamic plane source technique
for measuring thermal conductivity, thermal diffusivity and
specific heat of Solids. Review of cientific instruments, 63,
1992, p. 4390-4397
[5] Karawacki, E. Suleiman, B. M. 2001. Dynamic Plane
Source Technique for study of the thermal transport properties of solids, High Temperature, High Press, 23, 215 223
[6] Kubir, . Boh, V. 1997. Dynamic Methods of measuring thermophysical parameters. Pittsburgh Conference October 1997, Pitsburgh Press, p. 2-16
[7] Kubir, . Boh, V. 1999. Transient methods for the
measurement of thermophysical properties, Thermophysics
2000, FNS CPU Nitra, 2000, p. 39 47
[8] Labudov, L. - Vozr, L. - Malinari, S. 2000. An apparatus
for measurement of thermophysical properties of materials
by the dynamic plane source method. XII Didmattech99,
FNS CPU Nitra, 2000, p. 122 125
[9] Liang, X. G., 1995. The boundary induced error on the
measurement of thermal conductivity by transient hot wire
method, Measurement Science and Technology, 6, 1995, p.
467-471
Measurement Laboratory.
2007.
[10] The UK's National
www.npl.co.uk/thermal/ctm/1a.doc
[11] Vozr, L. 2001. Flash Method for the Thermal Diffusivity
Measurement Theory and Praxis, Nitra: CPU Press Nitra,
2001, p. 2-13
Prihvaeno:13.3.2008.
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.111-114

UDK: 662.637

MOGUNOSTI KORIENJA OSTATAKA IZ PRERADE VOA KAO

GORIVNOG MATERIJALA
POSSIBILITIES OF USING FRUIT PROCESSING RESIDUES AS
BURNIG MATERIAL
Dr Milan EVI*, mr Aleksandra DIMITRIJEVI *, D,BLAIN **, S, BLAIN**
*
Poljoprivredni fakultet Zemun
**
Srednja poljoprivredn kola Josif Pani, Panevo
REZIME
Potrebe u energiji i iscrpljivanje rezervi fosilnih goriva nameu potrebu korienja obnovljivih izvora energije gde, u uslovima
poljoprivredne proizvodnje biomasa zauzima najznaajnije mesto. Velike koliine biomase iz poljoprivrede predstavljaju potencijal
koji se moe uspeno koristiti kao energetski izvor. U poslednje vreme se, pored primarne poljoprivredne proizvodnje kao glavnog
izvora biomase, sve vie razmilja i o ostacima iz preraivake industrije voa kao potencijalnom kvalitetnom izvoru. Ovaj problem
do sada nije posebno razmatran te je cilj ovog rada da ukae na potencijale preraivake industrije kao proizvoaa biomase, zatim
analiza energetskog potencijala ostataka iz prerade kao gorivog materijala. U radu su analizirane kotiave i jezgraste vone vrste
kao znaajan izvor biomase koja se moe iskoristiti kao gorivi materijal.
Razultati ukazuju da se prosena godinja koliina ostataka iz preraivake industrije voa ne moe zanemariti kao potencijalni
gorivi materijal. Ipak, rezultati ukazuju da se ovaj materijal ne treba koristiti samostalno ali se njegovom kombinacijom sa ugljem,
dnevene koliine visokokvalitetnog uglja mogu smanjiti i za 30%. Ovo je veoma vaan podatak uzimajui u obzir koliko se energije u
Srbiji koristi samo za zagrevanje stambenog prostora i objekata razliitih namena.
Kljune rei: voe, biomasa, prerada, kotice, ljuska, energija, gorivo.
SUMMARY
Energy demand in the world and limited sources of fossil fuels impose larger amounts of renewable energies. Agriculture production can be very important factor as a renewable energy producer concerning a large demands of biomass from primary plant production. This potential, if used in a proper way can be very important source of energy. In recent times, beside primary plant production, fruit and plant processing industry has been recognized as potential source of energy regarding residues after processing. In
that sense, aim of this paper as to estimate potential of food processing industry for producing biomass that can be used as burning
material. As potentially good fruit species kernel and nut fruit species were analyzed. Results show that average annual amount of
residues from fruit industry, in Serbia, can not be neglected. This burning material however, can not be used as primary and only
heat source. It must be combined with coal. In the case of good quality coal its daily amount could be, approximately 30% lower.
This is very significant fact considering todays energy consumption in the region.
Key words: fruit, biomass, processing, pits (kernel), energy, burning material.
UVOD
Problem obezbeenja potrebnih koliina energije, po aktuelnosti i znaaju, nalazi se odmah iza hrane. Od uspenog reenja
ovog problema u velikoj meri zavisi opti tempo ekonomskog
razvoja i nauno-tehniki progres drutva u celini.
Biomasa kao konkurentno gorivo moe se uspeno koristiti
za proizvodnju toplotne energije, u prvom redu kod potroaa
malih i srednjih instalisanih snaga koji se nalaze na mestu nastajanja biomase ili u neposrednoj blizini. Njena eksploatacija moe
imati znaajno mesto tamo gde je razvijena poljoprivredna proizvodnja, u lokalnim i regionalnim okvirima.
U brojne materijale, organskog porekla, koji se mogu upotrebiti za proizvodnju ekolokog goriva do sada su se ubrajali
ostaci iz primarne poljoprivredne proizvodnje i to: slama od svih
vrsta itarica, soje i uljane repice, kukuruzovina, stabljike od
suncokreta, ostaci rezidbe u voarstvu i vinogradarstvu. Meutim, u poslednje vreme su sve zanimljiviji ostaci iz prerade voa
kao potencijalnim izvorima energije. U prvom redu, misli se na
kotice i ljuske vonih vrsta. Proizvodnja i prerada voa do sada
nisu bili predmet posebne panje sa aspekta obnovljivih izvora
energije. Prednost korienja ovog oblika biomase se ogleda u
velikim koliinama i u tome to je njeno sagorevanje najekonominije bez prethodne pripreme - u obliku u kome nastaje. Sa
PTEP 12(2008) 3
druge strane, preraivaka industrija nema problema sa

skladitenjem i odlaganjem ostataka prerade ve ih moe distribuirati potencijalnim korisnicima u veoma kratkom roku.
Jedna od pogodnosti korienja ostataka iz preraivake industrije je i ta to se prerada voa obavalja u jesenjm i zimskom periodu kada se dobijeni materijal moe koristiti kao gorivni materijal za zagrevanje objekata razliitih namena. Ovo je posebno
pogodno za biljnu proizvodnju u zatienom prostoru koja je
jedan od najveih potroaa energije u poljoprivredi, gde se uz
korienje relativno jednostavnih postrojenja, mogu ostvariti
znaajne utede energije.
Da bi se sagledao znaaj ostataka iz preraivake industrije,
kao goriva, potrebno je sagledati postojeu situaciju u poljoprivrednoj proizvodnji, ukazati na potencijalne koliine, na zastupljenost vonih vrsta od kojih se oekuje da se koriste kao
gorivo i utvrditi njihov energetski potencijal.
Cilj ovog rada je da ukae na koliinu i energetski potencijal
ostataka iz preraivake industrije, kao goriva. U tom smislu
analizirana je godinja proizvodnja kotiavog i jezgrastog voa
sa ciljem utvrivanja potencijalnih koliina namenjenih
preraivakoj industriji i, na taj nain, potenicjlanih koliina
gorivog materijala. Dobijen materijal iz preraivake industrije
je analiziran u smislu energetskog potencijala kao materijala za
gorenje. Kao krajnji rezultat dobijene su vrednosti potencijlanih
koliina gorivog materijala iz voarske preraivake industrije.
111
MATERIJAL I METOD
Prilikom analize potencijalnih koliina ostataka iz prerade
voa korieni su dostupni podaci Republikog zavoda za
statitiku i Zajednice za voe i povre dok je za odreivanje
energetskog potencijala ovog materijala kao gorivog obavljeno
ispitivanjem na Institutu Tami u Panevu. Predmet istraivanja
su bile kotiave i jezgraste vone vrste i to ljiva, trenja, vinja,
kajsija, breskva i orah. Ispitivanje je imalo za cilj utvrivanje
mogunosti korienja kotica ljive kao gorivog materijala za
zagrevanje prostorija Instituta. Tokom ispitivanja koriene su
kotice ljive Stenlej sa kolskog imanja srednje poljoprivredne
kole Josif Pani u Panevu. Za zagrevanje je korien
postojei grejni sistem na Institutu u ijem je sklopu kotlarnica
sa dva lankasta kotla tipa Vulkan Super (slika 1). Kotao ima
32 lanka izraenih od sivog liva. Ostvareni radni pritisak bio je
1,5 bar. Kotao je projektovan tako da temperatura u unutranjosti
ne sme prei 90oC.
Sl. 1. Izgled kotla i ventilskog sklopa

Fig. 1. Burner and valve assembly
Ubacivanje kotica obavljeno je runo. Tokom ispitivanja
mereno je vreme do postizanja radne temperature, poetna
temperatura vode, temperatura vode u povratnom vodu,
temperatura u prostorijama Instituta i utroene koliine kotica i
uglja.
REZULTATI ISTRAIVANJA I
DISKUSIJA
Podaci o koliinama ostataka iz prerade voa su nedovoljno
istraeni. Njihova procena se moe izvriti utvrivanjem
prosenih prinosa pojedinih vonih vrsta a na osnovu biolokih
karakteristika plodova, mogue je odrediti udeo nejestivih
delova plodova u ukupnom prinosu i na osnovu datih vrednosti
dati potencijalne raspoloive koliine biomase koja se moe
iskoristiti. U tabeli 1 dati su proseni prinosi karakteristinih
vonih vrsta u ovim grupama. Na osnovu prosenih prinosa i
biolokih karkateristika datih vonih vrsta date su maksimalne
prosene potenicijalne koliine biomase (kotica, ljuska) koje se
mogu koristiti kao obnovljivi izvori energije (tabela 2).
Tabela 1. Proizvodnja voa u Srbiji [8]
Table 1. Fruit production in Serbia
Prosean prinos pojedinih vonih vrsta, 000 t
Vrsta
Average fruit yield, 000 t
Specie
Prosek /
2002 2003 2004 2005 2006
Average
ljive / Plums
197,00 571,00 561,00 304,00 556,00 437,80
Trenje / Cherries
15,70 25,70 30,80 19,80 23,30
23,06
Vinje / Sourc cherries 48,90 86,20 112,30 63,90 80,50
78.36
Kajsije / Appricots
13,40 27,40 40,80 13,60 21,90
23,42
Breskve / Peaches
42,30 55,80 58,00 51,60 59,10
53,36
Orasi / Walnuts
10,20 24,90 22,20 20,60 23,80
20,34
Ukupno / Total
327,5 791,00 825,10 473,50 764,60 636,34
112
Jedan deo ukupne ostvarene proizvodnje se koristi u sveem

stanju dok je ostatak namenjen preraivakoj industriji. U tabeli
2 su date potencijalne koliine gorivog materijala u sluaju da se
svo voe iskoristi u preraivake svrhe. Kotice i ljuske
jezgrastog voa predstavljaju balast kako za preraivaku
industriju tako i za individulane potroae te se moe rei da
vrednosti u tabeli 2 mogu biti sasvim realne ukoliko bi se na
neki nain organizovalo prikupljanje ovih materijala, njihovo
skladitenje i distribucija potencijalnim korisnicima.
Tabela 2. Potencijalne vrednosti ostataka iz preraivake
industrije (u sluaju da se svo voe prerauje)
Table 2. Potential fruit processing residues from manufacturing industry
Vrsta / Specie
ljive / Plums
Trenje / Cherries
Vinje / Sourc cherries
Kajsije / Appricots
Breskve / Peaches
Orasi / Walnuts
Ukupno / Total
Potenicjalni ostaci iz prerade (t)

Average fruit processing residues (t)
Prosek /
2002 2003 2004 2005 2006
Average
1180 34260 33660 18240 33600 26268,0
2198 3598 4312 2772 3262 3228,4
4401 7758 10107 5751 7245 7052,4
670 1370 2040 680 1095 1171,0
2961 3906 4060 3612 4137 3735,2
5100 12450 11100 10300 11900 10170,0
16510 63342 65279 41355 61239 49545,0
Ipak, aktuelno trite kotiavim vonim vrstama pokazuje

da je jedan vei deo ostvarenog prinosa namenjen preraivakoj
industriji. Prema podacima Republikog saveza za statistiku i
Zajednice za voe i povre (tabela 3) u Srbiji se prerada
kotiavog voa odnosi na proizvodnju vone pulpe i kae, zatim
kaaste vone sokove, smrznuto voe, kompote i demove.
Tabela 3. Prerada voa u Srbiji [9]
Table 3. Fruit processing in Serbia
Prerada i konzerviranje
voa, t
2002
Fruit processing and conservation, t
Vona pulpa, pasterizovana,
smrznuta, konzervirana
7517,0
Fruit pulp, pasterized,
frozen, conservated
Smrznuto voe /
25426,0
Frozen fruit
Voni sokovi / Fruit juices 52862,0
Dem i pekmez / Jam
845,0
Kompoti / Compotes
371,0
Orah, oljuten /
14,44
Walnuts without shells
2003
2004
2005
2006
6915,0 24753,0 14205,0 22938,0

19591,0 66008,0 37880,0 61168,0
61570,0 140267,0 80495,0 129982,0
481,0 12376,5 7102,5 11500,0
1335,0 8251,0 4735,0 7600,0
13,00
41,26
24,00
38,23
Na osnovu ovih vrednosti i udela pojedinih vonih vrsta u

proizvodnji mogu se izvesti potenicjalne koliine ostataka iz
prerade kotiavog voa. Kada se uzme u obzir njihova toplotna
mo (tabela 4) moe se izvesti energetski potencijal ostataka iz
prerade voa, kao gorivog materijala (tabela 5).
Tabela 4. Toplotna vrednost ostataka iz preraivake
industrije voa [12]
Table 4. Heating value data for fruti processing residues
Tip biomase
Type of biomass
Kotice vinje
Cherry pits
Kotice breskve
Peach pits
Kotice ljive
Plum pits
Ljuska oraha
Walnut shells
Toplotna mo (MJ/kg
Priblina analiza
suve materije)
(maseni udeo %)
Heating values
Approximate analysis
Gornja /
Donja / Ispariv deo Pepeo /
Higher
Lower
/ Volatile
Ash
21,75
20,82
19,60
21,14
20,18
18,99
84,20
1,00
79,12
1,03
58,3
0,10
78,28
0,56
PTEP 12(2008) 3
Tabela 5. Energetski potencijal ostataka iz prerade voa kao

gorivog materijala
Table 5. Energy potentila of procesing residues as burning
material
Tip bimase
Type of biomass
Kotice vinje / Cherry pits
Kotice breskve / Peach pits
Kotice ljive / Plum pits
Kotice kajsije / Apricot pits
Ljuska oraha / Walnut shells
Ukupno / Total
Prosena raspoloiva
koliina, t
Average available
amount, t
7052,40
3735,20
26268,00
1171,00
10170,00
48396,60
Energetski potencijal, GJ/god.

Energy potential,
GJ/year
153389,70
77766,86
555305,52
24532,45
205230,60
1016225,13
Dobijene vrednosti su u korelaciji i mogu se uporediti sa

raspoloivim koliinama iz primarne poljoprivredne proizvodnje
i to ratarske i voarsko-vinogradarske. Svakako da ratarska
proizvodnja i dalje predstavlja najznajniji izvor biomase iji
godinji energetski potencijal iznosi oko 40 000 TJ [5] dok se iz
voarsko-vinogradarske proizvodnje putem ostataka rezidbe
mogu ostvarti i godinje koliine biomase od 900 TJ [10]. Posmatrajui sva tri izvora biomase iz poljoprivredne proizvodnje
dolazi se do zakljuka da se godinji energetski potencijal iz poljoprivrede od 41916 TJ ne bi smeo zanemariti.
Istraivanja sprovedena na Institutu Josif Pani u Panevu
ukazuju na realni potencijal kotica voa kao materijala za
zagrevanje objekata. Cilj je bio utvrditi kakav efekat ima
korienje kotica kao dodatnog ogrevnog materijala na ukupnu
potronju energije za zagrevanje, u ovom sluaju, kancelarijskog
prostora. U tabeli 6 dati su osnovni parametri sistema za
zagrevanje u Institutu Josif Pani praeni tokom vie dana u
martu i aprilu mesecu 2005. godine. Kotice, koje su korienje
su bile svee, bez ikakve prethodne pripreme.
Tabela 6. Rezultati korienja kotica ljive kao gorivog
materijala
Table 6. Results from plum pits usage as burning material
Parametar
Measure parameter
Spoljnanja temperature
Outside temperature
Vreme do radne temperature
Time to working temperature
Temperatura vode na izlazu
Water temperature on begining
Temperature vode u povrtaku
Water temperature at the end
Temperatura u prostorijama
Temperature in the offices
Broj pei
Number of burners
Utroeno Kreka-Banovii
Coal used Banovii
Utroeno Kovinca
Coal used - Kovinac
Utroeno Vreoca
Coal used - Vreoci
Utroeno kotica
Pits used
Ukupno utroeno uglja
Total amount of coal
Jedinica
Unit
0
Kotice, kg
Pits, kg
Vreoci, kg
Kovinac, kg
Kreka-Banovii, kg
Spoljanja temperatura 10oC

Spoljanja temperatura * 10, C
Outside temperature 10oC
21.3.
22.3.
23.3.
24.3.
25.3.
28.3.
29.3.
30.3.
4.4.
Sl. 2. Potronja uglja i kotica u datom vremenskom periodu

Fig. 2. Coal and pits consumption for measured period
Podaci takoe ukazuju i na to da se korekcija temperature u
objektima moe izvriti i samo promenom koliine kotica sa
konstatnom koliinom uglja. Tom prilikom se moe izvriti
finija regulacija sa znatno manjim koliinama u poreenju sa
koliinama uglja koji bi se koristio za istu tu regulaciju. Na ovaj
nain se moe potpuno predvideti godinja potronja uglja i
samim tim ostvarti uteda u energiji i novcu.
ZAKLJUAK
Datum / Date
21.3. 22.3. 23.3. 24.3. 25.3. 28.3.
0,4
1,2
2,2
6,7
10,6 11,2
2,5
2,5
2,5
2,5
75
75
80
75
70
60
60
60
72
66
60
52
23
22
23
22
23
22
kg
540
360
kg
144
288
kg
270
315
kg
90
90
kg
684
630
360 360 480 360
675 648 480 360
Ono to je zapaeno tokom postupka samog ispitivanja

ukazuje da se, kod loenja koticama, temperatura vode najpre
poveava i za 100C (izlazni vod), a onda polako smanjuje i dolazi
na konstantni nivo. Takoe je uoeno da se kotice ne mogu
PTEP 12(2008) 3
samostalno koristiti za zagrevanje ve da se mogu iskoristiti kao

zamena za manje kalorine kategorije uglja i za smanjenje
ukupne potronje uglja.
Dobijene vrednosti praenih parametara potrvuju prethodna
zapaanja. Kotice mogu u potpunosti da zamene niskokalorian
ugalj ime se znaajno smanjuje ukupna potronja uglja. Ukoliko se posmatra koliina osnovnog visokokalorinog uglja, kada
se koristi u kombinaciji sa koticama, njegova koliina se moe
smanjiti i za 33% odnosno, ukupna koliina uglja se moe smanjiti i za 64%. Tom prilikom zapaena je nia temperatura vode
na izlazu i nepromenjen kvalitet grejanja u prostorijama. Na slici
2 je dat grafiki prikaz kretanja potronje uglja i kotica u odnosu na izmerene spoljanje temperature.
Dosadanja istraivanja ukazuju da je primarna poljoprivredna proizvodnja veoma znaajan izvor

biomase koja se, posle neophodne pripreme,
moe koristiti kao gorivni materijal. Meutim,
29.3. 30.3. 4 4.
intenzivniji razvoj primarne dorade i procesovanja, posebno kotiavih vonih vrsta ukazuje
8,6 5,4 2,2
na velike koliine ostataka u vidu kotica i ljuski
koji predstavljaju znaajan balast za prerai2,5 2,5 2
vaku industriju u smislu odlaganja i
skladitenja. Otuda ideja da se ovaj materijal
80 80 70
posmatra kao mogui izvor energije u smislu
70 70 60
gorivog materijala.
Istraivanja pokazuju da se u Srbiji prerada
26 23 22
voa iz godine u godinu razvija te se samim tim i
2
2
2
stvaraju znaajne koliine ostataka iz prerade u
vidu kotica i ljuski. Ispitivanja ovih materijala
240 240 240
na gorenje ukazuju da su pogodni za gorenje ali
ne kao osnovno i jedino gorivo ve u kombinaciji
sa drugim energentima (ugalj). Dobijeni rezultati
ispitivanja gorenja kotica ljiva ukazuju na mogunost utede uglja, kao osnovnog energenta i
360 180 135
do 60%. Sa druge strane, ovi materijali lako gore,
240 240 240
ostavljaju neznatne koliine pepela i veoma su
pogodni za fino regulisanje temperature te se i na
taj nain mogu ostvariti znaajne godinje utede kako energije
tako i u novcu usled predvidive potronje osnovnih fosilnih energenata.
113
LITERATURA
[1] Aranda-Heredia E. (1981): Recolte mecanique de la biomasse a destination energetique: le bois de taille de lolivier,
Atti Simp. Intern. Meccanizz. Agricola. Bologna.
[2] Gigler, J. K., de Mol, M. R., Curvers, M. W. P. A. (1966):
Logistics of biomass fuel collection, Proceeding of 9th
European Bioenergz Conference, Copenhagen, Denmark
[3] Jovanovi, Lj: Biomasa usvetu, Biomasa - obnovljivi izvori
energije, Monografija, Biblioteka naunoistraivakih
dostignua, Jugoslovensko drutvo termiara, str. 19-24,
Beograd.
[4] Novakovi, D, evi, M., Velikovi, M: Mehanizovano
sakupljanje produkata rezidbe u vonjacima, asopis
Jugoslovensko voarstvo, Vol. 31, Br.119-120, str. 329333, aak
[5] Novakovi D, evi, M, i sar.: Biomasa - obnovljivi izvor
energije, Monografija, Jugoslovnesko drutvo termiara,
Edicija Oka S, Jovanovi Lj, str. 53-67. Beograd.
[6] Pimentel D. (1980): Handbook of energy ultilization in agriculture CRC Press. Boca Raton.
[7] Perunovi, P, Peenjanski, I: Korienje biomase u energetske svrhe, Zbornik radova, Znaaj i perspektiva briketiranja
biomase, Ekoloki pokret Vojvodine i umarski fakultet Beograd, april 1996, 69-74, Vrnjaka Banja.
[8] evi, M, Markovi, N: Energetski potencijal biomase
vinograda, Poljoprivredna tehnika, XXIX, br. 2, str. 45-53.
[9] Mii J., Ercegovi ., Novakovi D, evi M, Oljaa V.
M, Radivojevi D, Boi S: Savremena poljoprivredna
tehnika u biljnoj proizvodnji, Monografija, Univerzitet u
Beogradu.
[10] Kitani, O. and C. W. Hall, eds. 1989. Physical properties of
biomass. Biomass Handbook, pp. 880882. New York:
Gordon and Breach.
[11] Statistiki godinjak Republike Srbije za 2007. godinu.
[12] Zajednica za voe i povre Republike Srbije.
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 114-117

UDK: 663.4
Orginal Scientific paper
TEMPERATURE AND TIME OF STORING DEPENDENCIES OF DARK BEER

RHEOLOGICAL PROPERTIES
UTICAJ TEMPERATURE I VREMENA SKLADITENJA NA
REOLOKE OSOBINE TAMNOG PIVA
Peter HLAV
Department of Physics, Slovak University of Agriculture in Nitra, Tr. A. Hlinku 2,
Nitra, Slovak Republic, Peter.Hlavac.MF@uniag.sk
SUMMARY
Physical properties particularly mechanical, rheologic and thermophysical are important to know at quality valuation of food
materials. Automatically controlled processes at manufacturing, at handling and holding require exact knowledge about physical
quantities of materials. Rheologic properties were measured by many authors. Results from measuring of rheologic properties of
dark beer are shown in this paper. Measuring was performed by digital viscosimeter Anton Paar (DV-3P) and principle of measuring
by this viscosimeter is based on dependency of sample resistance against the probe rotation. Sample of dark beer was stored in special cool box in temperature 3 C and was measured in different days during two weeks. Measurements were done after the temperature stabilization from 7 C to laboratory temperature. Dependencies of dynamic viscosity, kinematic viscosity and fluidity on temperature and on time of storing are described. Dependency of dynamic viscosity on temperature can be described by Arrhenius equation. Temperature dependencies of dynamic and kinematic viscosity of dark beer are decreasing exponentially and in this temperature
range almost linearly for all measurements. Dynamic and kinematic viscosity of sample had increased a bit with time of storing.
Temperature dependencies of dark beer fluidity are increasing exponentially and in this temperature range almost linearly for all
measurements. Fluidity of sample had decreased a bit with time of storing. Measured values of dynamic viscosity and calculated values of kinematic viscosity and fluidity were obtained with good precision and all drawn dependencies had very high coefficients of
determination.
Key words: rheological properties, dark beer.
REZIME
U radu su prezentovani rezultati merenja reolokih osobina i to dinamike i kinematske viskoznosti, tangencijalnog napona i fluidnost tamnog piva. Uzorci piva za analizu su dopremljeni od strane Departmana za stoarstvo i proizvodnju stone hrane,
Slovakog poljoprivrednog univerziteta u Nitri. Skladiteni su pre poetka rada na temperaturi vazduha od 3oC, a merenja su
obavljena na temperaturama od 5oC do 25oC Sva merenja su raena sa digitalnim viskozimetrom Aton Paar, tip DV-3P, a princip
merenja se zasnivao na razliitim brzinama rotiranja uzorka. Izborom odgovarajue frekvencije elektrine struje ostvareni su obrtaji
od 0,3 do 100 o/min. Trajanje merenja je bilo tri minute. Vreme skladitenja piva je bilo dve nedelje i u tom periodu su obavljena tri
merenja.
Zavisnost dimanike viskoznosti od temperature skladitenja piva data je na slici 2, i to rezultati merenja na poetku, nakon
nedelje dana i nakon dve nedelje skladitenja. Dobijena je linearna zavisnost ove fizike veliine sa opadajuim trendom tako se
poviava temperatura skladitenja. Na slici 3 je prezentovana zavisnost kinematske viskoznosti od temperature skladitenja, koju
prezentuje eksponencijalna opadajua kriva. Rezultati merenja promene fluidnosti (1/Pa s) od temperature skladitenja su na slici 4,
a ova zavisnost je prezentovana linearno sa rastuim trendom.
Kljune rei: reoloke osobine, tamno pivo.
114
PTEP 12(2008) 3
INTRODUCTION
In this paper are shown results from measuring of rheologic
properties of dark beer. We can include into rheologic properties
these parameters: dynamic viscosity, kinematic viscosity, fluidity and tangential tension. Materials, where internal friction is
generated, can be characterized by viscosity. Dynamic viscosity
is defined as a constant between tangential tension and gradient of layer velocity grad v.
= grad v
Physical unit of dynamic viscosity is Pa.s and unit of tangential tension is Pa. Kinematic viscosity is defined as a ratio between dynamic viscosity and density of used material .
(1)
Physical unit of kinematic viscosity is m2.s-1. Reciprocal

value of dynamic viscosity is called fluidity and physical
unit of fluidity is Pa-1.s-1.
(2)
Rheologic properties were measured by many authors. Buchar et al. (2005, 2003), investigated these properties of eggs
yolk, milk products and ketchups. Severa et al. (2007) examined
influences of storing on viscosity of egg fluids. Marudova and
Zsivnovits (2005) described rheologic properties of pectin
films. Hlav (2007) measured rheologic properties of plum jam.
Bicz et al. (2005) examined methods for determination of
rheologic properties of chocolate mass. At quality valuation of
food material is important to know their physical properties particularly mechanical, rheologic and thermophysical (Boikov,
2005). Automatically controlled processes at manufacturing, at
handling and holding require exact knowledge about physical
quantities of materials. Still are detected new methods that are
utilizing new modern apparatuses and microscopic components.
Very fast development is possible to observe at utilization of microwave at measuring properties of soil and food (Hlavov,
2003). Tth and Opth (2006) were concerned with physical and
chemical properties of beer and they also described ways and
equipments for beer filtration.
MATERIAL AND METHODS

Used sample of dark beer was obtained from Department of
animal husbandry and food production of Slovak University of
Agriculture in Nitra.
Measuring was performed by digital viscosimeter Anton
Paar (DV-3P). Principle of measuring by this viscosimeter is
based on dependency of sample resistance against the probe rotation. Probe with signification R2 was used in our measurements. We were able to choose frequency of probe rotation from
0.3 min-1 to 200 min-1. Duration of probe rotation was three minutes. For illustration on Fig.1 is shown dependency of dynamic
viscosity on time of probe rotation (frequency of rotation was
200 min-1). Measurement process and final value of dynamic
viscosity was not affected by few small bubbles.
Sample of dark beer was stored in special cool box in temperature 3 C and was measured in different days during two
weeks. Measurements were done after the temperature stabilization from 7C to laboratory temperature. Dependencies of dark
beer dynamic viscosity, kinematic viscosity and fluidity on temperature are drawn and same dependencies of dark beer on time
of storing are described.
PTEP 12(2008) 3
Fig. 1 Dependency of dynamic viscosity on time of probe rotation with frequency of rotation 200 min-1
Sl. 1. Zavisnost dinamike viskoznosti od vremena skladitenja
pri rotaciji uzorka od 200 o/min
Dependency of dynamic viscosity on temperature can be described by Arrhenius equation
= 0e
where
EA
RT
(3)
is reference value of dynamic viscosity,
EA
is
activation energy, R is gas constant and T is temperature. This

equation has decreasing exponential shape.
RESULTS
Dependencies of dark beer dynamic viscosity on temperature
after different time of storing are on Fig. 2. Progress of graphic
dependencies can be described by decreasing exponential function (4) or by decreasing linear function (5). Differences between
these exponential and linear functions in this temperature range
are not very significant for all dependencies. Small differences
can be found only in coefficients of determination.
= Ae
t
B
t0
t
t0
= C
+ D
(4)
(5)
where t is temperature, t0 = 1 C; A, B, C, D are constants

dependent on kind of material, and on ways of processing and
storing .
Table 1. Coefficients (A, B, C, D) of regression and determination of equations (4, 5)
Tabela 1. Koeficijenti (A,B,C,D) regresije i determinacije
jednaina (4,5)
Measurement
First
Second measThird
Coefficients measurement
urement
measurement
A
24.378 4
24.522 7
24.740 3
B
0.013 183 6 0.013 237 2 0.013 322 7
R2
0.987 173
0.992 260
0.992 312
C
0.262 424
0.263 636
0.267 576
D
23.998 8
24.118 2
24.331 2
R2
0.980 412
0.989 489
0.988 368
In table 1 can be seen coefficients A, B, C, D of regression

equations (4, 5), and also that coefficients of determination had
high values for all measurements. Coefficients of determination
are bit higher in case of decreasing exponential function than in
decreasing linear function.
115
Dynamic viscosity
Dinamika
(mPas)
Dynamic
viscosity ,viskoznost
mPa.s
Kinematic viscosity and fluidity were calculated from equations (1), (2). Dependencies of dark beer kinematic viscosity
and fluidity on temperature after different time of storing are on
Fig. 3 and on Fig. 4. Progress of graphic dependencies can be
described by decreasing exponential function (6) or by decreasing linear function (7) for kinematic viscosity and by increasing
exponential function (8) or by increasing linear function (9) for
fluidity.
In table 2 can be seen coefficients E, F, G, H of regression
equations (6, 7) and also that coefficients of determination had
are bit higher in case of decreasing exponential function than in
decreasing linear function.
24.0
22.0
20.0
18.0
= Ee
10.0
15.0
20.0
25.0
Temperature
, C (0C)
Temperature
Temperatura
Fig. 2 Dependencies of dark beer dynamic viscosity on temperature after different time of storing: first measurement (+), second measurement after one week of storing (), third measurement after two weeks of storing ()
Sl. 2. Zavisnost dinamike viskoznosti tamnog piva od temperature vazduha tokom dve nedelje skladitenja: (+) prvo merenje
(poetno), () merenje nakon jedne nedelje skladitenja, () merenje nakon dve nedelje skladitenja
Temperature dependencies of dark beer dynamic viscosity

had decreasing exponential shape and in this temperature range
it is almost linear shape for all measurements (fig. 2) and it is
also evident that dynamic viscosity had increased a bit with time
of storing (fig. 2).
(6)
+ H
(7)
Table 2. Coefficients (E, F, G, H) of regression and determinations of equations (6, 7)

Tabela 2. Koeficijenti (E,F,G,H) regresije i determinacije
jednaina (6,7)
Measurement
First
Second
Third
Coefficients
measurement
measurement measurement
E
2.413 67 * 10-5 2.423 * 10-5 2.444 76 * 10-5
F
0.012 940 2
0.012 952 2
0.013 040 6
R2
0.989 623
0.991 618
0.991 180
G
2.558 78 * 10-7 2.560 61 * 10-7
2.6 * 10-7
-5
-5
H
2.377 8 * 10
2.384 7 * 10
2.406 * 10-5
2
R
0.984 068
0.988 674
0.987 080
60.0
2.4E-5
Fluidity
Fluidnost
Fluidity
, 1/Pa.s(1/Pas)
Kinematic viscosity
Kinematska
(m2/s)
Kinematic
viscosity ,viskoznost
m2/s
t
to
= G
16.0
5.0
2.2E-5
2.0E-5
56.0
52.0
48.0
1.8E-5
44.0
1.6E-5
5.0
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
Temperature
, C
Temperature
Temperatura
(0C)
Fig. 3. Dependencies of dark beer kinematic viscosity on temperature after different time of storing: first measurement (+),
second measurement after one week of storing (), third measurement after two weeks of storing ()
Sl. 3. Zavisnost kinematske viskoznosti tamnog piva od temperature vazduha tokom dve nedelje skladitenja: (+) prvo merenje
(poetno), () merenje nakon jedne nedelje skladitenja, () merenje nakon dve nedelje skladitenja
116
t
F
to
10.0
15.0
20.0
25.0
Temperature
, C (0C)
Temperature
Temperatura
Fig. 4. Dependencies of dark beer kinematic viscosity on temperature after different time of storing : first measurement (+),
second measurement after one week of storing (), third measurement after two weeks of storing ()
Sl. 4. Zavisnost fluidnosti tamnog piva od temperature vazduha
tokom dve nedelje skladitenja: (+) prvo merenje (poetno), ()
merenje nakon jedne nedelje skladitenja, () merenje nakon dve
nedelje skladitenja
PTEP 12(2008) 3
= Ie
t
to
=K+L
(8)
t
t0
(9)
where t is temperature, t0 = 1 C; E, F, G, H, I, J, K, L are

constants dependent on kind of material, and on ways of processing and storing
Table 3. Coefficients (I, J, K, L) of regression and determination of equations (8, 9)
Tabela 3. Koeficijenti (I ,J, K, L) regresije i determinacije
jednaina (8,9)
Measurement
First
Coefficients measurement
I
41.018 1
J
0.013 186 1
R2
0.987 149
K
40.164 8
L
0.664 636
R2
0.992 104
Second
Third
measurement measurement
40.774 1
40.419 3
0.013 243
0.013 324 2
0.992 205
0.992 403
39. 869 6
39.520 3
0.667 152
0.665 667
0.992 957
0.994 405
In table 3 can be seen coefficients I, J, K, L of regression

equations (8, 9), and also that coefficients of determination had
are bit higher in case of increasing linear function than in decreasing exponential function.
Temperature dependencies of dark beer kinematic viscosity
it is almost linear shape for all measurements (fig. 3) (exponential function on the left side, linear function on the right side)
and it is also evident that dynamic viscosity had increased a bit
with time of storing (fig. 3).
Temperature dependencies of dark beer fluidity had increasing exponential shape and in this temperature range it is almost
linear shape for all measurements (fig. 4) (exponential function
on the left side, linear function on the right side) and it is also
evident that dynamic viscosity had decreased a bit with time of
storing (fig. 4).
DISCUSSION AND CONCLUSION

At quality valuation of food material is important to know
their physical properties particularly mechanical, electric,
rheologic and thermophysical. Automatically controlled processes at manufacturing, at handling and holding require exact
knowledge about physical quantities of materials. Rheologic
properties were measured by many authors.
Temperature dependencies of dark beer dynamic viscosity
it is almost linear shape for all measurements. Coefficients of
determination are bit higher in case of decreasing exponential
function than in decreasing linear function. Arrhenius equation
(3) has decreasing exponential shape, so the dependency of dynamic viscosity on temperature can be described by it. It is also
evident that dynamic viscosity had increased a bit with time of
storing. Temperature dependencies of dark beer kinematic viscosity had decreasing exponential shape and in this temperature
PTEP 12(2008) 3
range it is almost linear shape for all measurements. Coefficients

of determination are bit higher in case of decreasing exponential
function than in decreasing linear function. Temperature dependencies of dark beer fluidity had increasing exponential
shape and in this temperature range it is almost linear shape for
all measurements. Coefficients of determination are bit higher in
case of increasing linear function than in increasing exponential
function. Measured values of dynamic viscosity and calculated
values of kinematic viscosity and fluidity were obtained with
good precision and all drawn dependencies had very high coefficients of determination.
ACKNOWLEDGEMENT: This work was supported by research projects VEGA 1/3471/06, VEGA 1/3454/06, VEGA
1/4400/07 of Slovak Grant Agency for Science.
REFERENCES
[1] Bicz, V. Scherer, R. Fekete, A: Measurement Methods
for the Viscosity of Chocolate Mass In: International Conference: Research and Teaching of Physics in the Context of
University Education. Slovak University of Agriculture, Nitra, June 8, 2005,
198 201
[2] Boikov, M: Some chosen thermophysical parameters of
apples and applesauce. In.: Acta technologica agriculturae.
Nitra: SPU Nitra, ronk 8, . 4, 2005, ISSN 1335-2555, 89
92
[3] Buchar, J. Simeonov, J. Kivnek, I: Squeezing Flow of
Soft Semi- Liquid Food. 2003. Acta Univ. Agric. et Silvic.
Mendel. Brun., 2003, LI(3), 75 88
[4] Buchar, J. Kivnek, I. Severa, L: Thixotropic Properties
of the Egg Yolks. In: International Conference: Research
and Teaching of Physics in the Context of University Education. Slovak University of Agriculture, Nitra, June 8,
2005, 10 13
[5] Hlavov, Z: Low-frequency electric properties utilization
in agriculture and food treatment. RES. AGR. ENG., 49,
2003(4), p. 125-136.
[6] Hlav, P: The rheologic properties of plum jam. In: PTEP
Journal on processing and energy in agriculture, Novi Sad,
Serbia, 2007, p. 106 108, ISSN 1450-5029
[7] Marudova-Zsivnovits, M. Zsivnovits, G: Swelling Behaviour and Tensile Properties of Concentrated Cross-linked
Pectin Networks. In: International Conference: Research
and Teaching of Physics in the Context of University Education. Slovak University of Agriculture, Nitra, June 8,
2005, 206 210
[8] Severa, L. Buchar, J. Kivnek, I. Nedomov, : On
the influence of storing on viscosity of egg yolks In: International Conference: Research and Teaching of Physics in
the Context of University Education. Slovak University of
Agriculture, Nitra, June 6, 2007, 57 62
[9] Tth, P. Opth, R: Zariadenia na filtrciu piva. Slovensk
ponohospodrska univerzita v Nitre, 1. vydanie, Slovak
Republic, ISBN 80-8069-700-0, 154 s.
Primljeo. 15.3.2008.
Prihvaeno: 21.3.2008..
117
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 118-124

UDK: 620.95:631.57( 439)

RISE AND FALL OF A NATIONAL BIO-FUEL PROGRAMME

- A CASE STUDY FROM HUNGARY
USPON I PAD NACIONALNOG PROGRAMA BIOGORIVA
- STUDIJA SLUAJA ZA MAARSKU
Dr Zoltan LAKNER*, dr Karolina KAJARI*, dr Sandor SOMOGYI**
Corvinus University Budapest, Hungary, **Subotica Lifka Sandora 29
SUMMARY
Under the current market circumstances and those prognosticable in the near future a further increasing of the agricultural production seems to be rather illfounded. One eights of Hungary's gasoline demand could be satisfied from maize production, without
considerable decreasing of current agricultural production for human and animal consumption, utilising more efficiently the agroecological conditions. A relatively stable socio-economic environment is essential for implementation of biofuel programmes. There
is a significant pressure on the government by various stackholders to shift the risks of large-scale investments to the state-budget.
On the long-run, under conditions of liberalised world market the feasibility of biofuel-programmes, based on European raw materials are highly questionable.
Keywords: agro-ecological potential, land usage, linear programming, deterministic modelling, multi-issue actor analysis.
IZVOD
U Maarskoj izmedju 1924 i 1942 godine su upotrebljavali smeu goriva mineralnog porekla i etanola pod nazivom motalko.
Prestalo se sa proizvodnjom alkohola za te namene.
Na poetku tranzicije ponovo je posveena panja korienju poljoprivrednih proizvoda za neprehranbene svrhe. To se nametnulo
zbog kolapsa trita poljoprivrednih proizvoda. Sam problem obnovljivih izvora energije je znaajno aktualiziran nakon pristupa EU,
s obzirom na postavljeni cilj da se do 2010 zameni 12% potronje energije sa energijom iz obnovljivih izvora. Ve se zna da takav cilj
nee biti postignut.
Madjarska je jedna od zemalja Evrope sa visokim potencijalom obradivih povrina. Bilo bi najjednostavnije usvojiti strategiju
poveanja proizvodnje hrane, ali to nije u skladu sa sadanjim trinim uslovima. Naime, nominalne cene proizvoda rastu, ali realne
cene u stvari opadaju. Umesto poveanja proizvodnje interesantnije je pitanje efikasnijeg iskoriavanja proizvoda u ishrani i u
stoarstvu. Na taj nain moe da se stvori prostor za proizvodnju energije.
Postojih vie moguih naina dobijanja energije iz poljoprivrednih proizvoda. Mi smo istraivali samo konverziju kukuruza u
etilalkohol. Analiza u prvom pristupu je pokazala da korienje milion tona kukuruza za proizvodnju bioetanola ne bi menjala
konkurentnost madjarske poljoprivrede.
U daljim analizama dat je osvrt na efikasnost bioetanol programa na osnovu podataka iz medjunarodne literature. Postoje
odredjene tekoe u uporedjivanju podataka iz raznih izvora i dobijeni rezultati su kontradiktorni u pogledu odnosa energetskog
autputa i inputa. Problem se postavlja i onda ako se uzimaju u obzir i sporedni proizvodi proizvodnje bioenergije, naime
iskoriavanje istih postavlja veoma ozbiljne logistike probleme.
Analizirajui podatke iz raznih izvora o emisiji tetnih gasova iz proizvodnje bioetanola zakljueno je da to ne mora da
poboljava bilans istih. Na bazi linearne regresije izmedju energetskog bilansa i tetnih gasova ak postaje jasno, da je pod
sadanjim uslovima ograniena mogunost istovremenog postizanja boljeg energetskog bilansa i smanjenja emisije tetnih gasova.
S obzirom na visoku kompleksnost proizvodnje bioetanola smatrali smo znaajnim determinirati krug zainteresovanih za ovakve
programe i njihov odnos prema razliitim ciljevima vezanim za proizvodnju i potronju ovih goriva.
Za ove svrhe koristili smo Mactor analizu kao metodu. Utvrdili smo sedam zainteresovanih u prvom koraku. Koristei metod
intervjuisanja izradjena je matrica njihovog direktnog medjusobnog uticaja vezano za ove programe. Pri tome imali smo u vidu i
takve injenice na primer, da je Evropska javnost mnogo osetljivija na probleme okoline, nego na primer javnost Brazila. Takodje je
utvrdjen i sistem ciljeva raznih uesnika i tabela znaaja tih ciljeva za pojedine uesnike.
Doli smo do zakljuka da su interesi u pogledu proizvodnje biogoriva kontraverzni i da su spoljni faktori od odluujueg uticaja
na madjarski program biogoriva. Prema ovim analizama madjarska poljoprivreda ima slab uticaj na sistem biogoriva i ako taj
program moe biti od znaajnog uticaja na samu poljoprivredu. Istovremeno potroai goriva imaju snaan uticaj na donosioce
odluka.Analizirajui odnos ciljeva utvrdili smo da: smanjenje energetske zavisnosti od inostranstva, poveanje poljoprivredne
proizvodnje, stabilizacija prihoda poljoprivrede i organizacija klastera su blizu jedan drugom i to moe biti argument za program
biogoriva. Istovremeno razdeljenost izmedju razvijanja biogorivo programa, smanjenje budetskog deficita i smanjenje poreskih
optereenja je znaajna, to govori o visokoj osetljivosti biogorivo projekata u Centralnoj Evropi. Situacija je manje povoljna nego u
zemljama lanicama EU od ranije, gde su stvorene brojnije povoljnosti, smernice i promocija za razvoj biogorivo programa.
Ekonomska osetljivost programa proizvodnje etanola se posebno jasno manifestovalo u praksi tokom 2007 godine. Upravo zbog
toga je razradjena koncepcija modeliranja ekonomskih mogunosti proizvodnje biogoriva i uproeni dugoroni scenario madjarske
poljoprivrede.
Kljune rei: agroekolokipotencijal, korienje zemljita, linearno programiranje, deterministiko modelovanje, aktorska
analiza
118
PTEP 12(2008) 3
INTRODUCTION
The utilisation of agricultural row materials for energy production like an intermittent stream-is a regularly recurring issue. In Hungary between 1924 and 1942 a gasohol-ethanol
brand-called Motalko- had been used. After the systemtransition, in nineties of the last century the non-food use of agricultural material got a new attention (Lakner and Kbor, 1992),
because this possibility seemed an adequate answer to that-time
problems of food economy: overcapacity and collapse of former
export markets. At this time the lack of financial resources hindered the development work. Around the millennium the domestic and international attention has increased rapidly towards the
renewable energy resources. Renaissance of renewable energy in
the world can be explained by (1) economic (2) environmental
(3) social and (4) national security considerations (Ryan et al.,
2006).
EU accession of Hungary has enhanced the importance of
this question. During the last decades the EU tried to promote
the energy-production from renewable materials, but the goals
seem not to be fulfilled.
In 1997, the EU set itself the target of generating 12% of
gross domestic energy consumption from renewable sources by
2010. This target will not be met. In accordance with Directive
2001/77/EC, all Member States have adopted national targets for
the proportion of electricity consumption from renewable energy
sources. If all Member States meet their national targets, 21% of
total electricity consumption in the EU will be produced from
renewable energy sources by 2010. According to the latest estimations EU will only manage to produce 19% of its electricity
from renewable sources by 2010 (EC, 2006).
The 5.75% target for the contribution of biofuels to total fuel
consumption by 2010, set on the basis of Directive 2003/30/EC ,
will probably not be met either unless current policies are
strengthened. Only two Member States met the intermediate target of 2% for the contribution of biofuels by 2005. In 2005, biodiesel accounted for 81.5% of total biofuel production in the EU,
while bioethanol accounted for 18.5%.
These fact highlight the practical problems of achievement of
even moderately ambitious-goals in the most developed states
of the world.
THE HUNGARINAN
AGRO-ECOLOGICAL POTENTIAL
AND ITS APPLICATION FOR
RENEWABLE ENERGY PRODUCTION
The globalisation of the word economy highlights the importance of the optimal use of resources of each country (Tamusn,
1997). For Hungarian food economy one of the most important
natural resource is the abundance of arable land with high production potential (Domjn and Tamusn, 2002). Table 1 shows
that the arable land endowment in Hungary is one of the highest
in Europe, and the highest among the EU countries.
Based on this fact, it would be rather a simple strategy to increase the agricultural production for human nutrition, but this is
not supported by the current state of the world market. On example of two basic arable land products of Hungarian agriculture: maize and wheat it is obvious, that however there is some
increasing of nominal price of the products, in real terms (recalculated in this case to prices in 2005- USD value), there is a decreasing tendency in product prices (fig. 1).
PTEP 12(2008) 3
Table 1. The land-endowment in some European states

Tabela 1. Potencijal obradivog zemljita u nekim evropskim
zemljama
Country
Ukraine
Belarus
Hungary
Denmark
Bulgaria
Romania
Poland
Ukraine
Spain
Arable land (ha)

Arable land (ha)
Country
per capita
per capita
0.665
France
0.308
0.564
Czech Republic
0.300
0.465
Ireland
0.287
0.425
Slovakia
0.265
0.421
Greece
0.248
0.420
Austria
0.171
0.360
Italy
0.144
0.665
Germany
0.143
0.335
United Kingdom
0.097
Source: Own calculations, based on FAO integrated database

www.fao.org
700
600
500
400
USD/T
Maize (N)
Wheat (N)
Maize (R)
Wheat (R)
WTO
300
200
100
0
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Fig. 1. Nominal (N) and real (R) world-market prices of maize

and wheat (Source: Own calculations, based on FAO integrated
database www.fao.org and Word Bank database)
Sl. 1. Nominalne (N) i realne (R) cene kukuruza i penice na
svetskom tritu
As a consequence of the increasing world production of
these products, a reverse trend of this price-tendency seems to be
an unreal scenario, thats why the most important question is not
that: how to produce more products? but the question: how
can we satisfy the current food and feed demands in the most
efficient way, allowing space enough for energy production?
This question has a great and practical importance. E.g. in opinion of Steenberghen and Lopez (2008) The main risk for the
deployment of liquid biofuel technology across Europe is the
uncertainty surrounding feedstock availability. If farmers were
restricted from growing food crops, then the land could be suitably used for other applications competition for land use will
continue to be a problem, and as such, farmers will be reluctant
to enter into long-term supply contracts for crops whose return
may fall in comparison to other crops. According to prognoses
of OECD-FAO workgroup (2007): structural changes such
as increased feedstock demand for biofuel production, and the
reduction of surpluses due to past policy reforms, may keep
prices above historic equilibrium levels during the next 10
years. Thats why it is a question of great importance: whether
the increasing of non-fuel use of cereals in Hungary is a real
threat for competitiveness of Hungarian agricultural and food
industrial products, or not.
There are many possible ways to gain energy from agricultural products. In framework of our investigations we have analysed only one aspect: the energy-gain from maize, by way of
119
bioconversion of maize-corn to ethyl alcohol. To have a conservative approach of calculation it is supposed that by processing
of one ton maize 317.5 l pure (water content less than 0,01%)
ethyl alcohol can be produced (Wright et al., 2006). The energy
density of ethanol is lower (23.5 MJ/l) than that of the regular
gasoline (34.8 MJ/l), but this difference can be considerably
compensated by higher octane-number of ethanol. According to
the data of gasoline engine full throttle power output using ethanol fuel blends (10% ethanon-90% gasoline) is practically the
same, as in case of using pure gasolone (Johnson and Melendez,
2006). From one million ton maize 317 thousand m3 pure ethanol could be gained. In an average, the gasoline consumption in
Hungary in period 1990-2005 has been 1430 k ton (HCSO,
2007), average density of gasoline is 737.22 kg/m3, thats why
the average volume of gasohol consumption is 1980 thousand
m3. It means that an increase of maize production by 1 million t
and the biotechnological conversion of this row material into
pure ethyl alcohol is equivalent of nearly one sixths of fuel demand of transportation. Of course, the bioconversion of maize
into ethanol is only one of possible methods of biofuelproduction. Production of biodiesel seems to be another prospective way of biofuel, production. However the comparative analysis of these two methods goes beyond the scope of current article.
Analysing the possibilities of optimalisation of a biofuelproduction an linear programming model has been applied. It
can be proven by this model, that the increased by 1 million T
maise demand and the demand of other basic arable land crops
could be satisfied by utilising not more than 88% of the current
arable land, used for production of these products.
Of course, this scenario goes against the practice of agricultural production, not taking into consideration the crop-rotation
and other adverse consequences of exaggerated specialization.
The limits of the scope for action and the shock-resistance of
the Hungarian agriculture under the assumptions of a stability of
agro-ecologic potential can be proven by forbidding of the plantation of the crops in the counties, which were evaluated as best
places for the production of a given crop in previous model. If
these counties are excluded from production of crops, the another counties are able to take over the production, with a relatively low level of change (Frank, 1999).
The calculations highlight the potential role of Hungarian agriculture in the energy production. Analysing the results, it is
obvious, that the production of an extra, one million ton production would not cause a considerable change in the production
structure. This means, that the realisation of a biofuel-program
does not means a considerable threat on competitive position of
Hungarian agricultural and food industrial sector by inducing the
price-increasing.
and data found for the case of corn-based ethanol (Farrel et al.,
2006). To permit a direct and meaningful comparison of the data
and assumptions across the studies, a meta Model has been developed. The resutls are rather contradictory, because it is obvious, that the net erengy gain is rather low, if any (fig.2), even if
the energy content of by-products is taken into consideration.
These by products can be used for animal feeding, but it is a
difficult question how could be organised the logistical chain of
these products, when during the last twenty years the number of
pigs in Hungary has decreased by 70%.
Fig. 2. The energy output/input relations according to the different soucres (Source: Farrel, et al., EBAMM Release 1.1)
Sl. 2. Odnosi dobijene i uloene energije na osnovu razliitih
izvora
The emission of greenhouse gases by bioethanol production
is not necessarily lower than in case of traditional technologies
(fig. 3).
Efficiency of bioethanol programs in international literature

The energy and environmental implications of ethanol from
maise are hotly debated and the literature contains studies with
conflicting results. Comparing the published studies to evaluate
how these assumptions affect outcomes is difficult owing to the
use of different units and different system boundaries across
studies. Finding intuitive and meaningful replacements for net
energy as a performance metric seemed to be advance the ability
to evaluate how to meet these pressing imperatives. To better
understand the energy and environmental implications of ethanol
and to investigate better performance metrics, the research team
of Berkley university surveyed the published and gray literature
and compared six studies illustrating the range of assumptions
120
Fig. 3. Emission of greenhouse gas by bioethanol production,

compared to traditional (gasohol) energy systems according to
the different sources (Source: Farrel, et al., EBAMM Release
1.1.)
Sl. 3. Odavanje gasova staklene bate bioetanolskom proizvodnjom, u poreenju sa tradicionalnim (gasohol) energetskim sistemima na osnovu razliitih izvora
If we determine the linear regression between the energy
balance and greenhouse gas emission relations according to the
different sources, a reverse relation will be obvious. This fact
highlights that under the current conditions there is only a rather
PTEP 12(2008) 3
limited possibility to achieve a favourable energy balance, and at

the same time contribute in an efficient way to the decreasing
of greenhouse gas emission.
Using an expert-interview method (Hajdun, 1982), involving five specialists into the interviews, we have determined the
matrix of influences (MID). Influence represents the power that
the influential actor has over the influenced actor, measured on a
scale ranging from 0 to 4, respectively meaning no influence to
very high influence (Bendahan et al., 2004). This matrix is
summarised in table 6.
Table 6. Matrix of direct influences of actors (the cells represent the intensity of influence of actor in the row to the actor in
the respective column on a 0-4 scale)
Tabela 6. ema direktnih meu-uticaja aktera (elije pokazuju intenzitet uticaja aktera u redu na aktera u odgovarajuoj koloni na skali 0-4)
Fig. 4. The relation of energy and greenhouse gas balance of

bioethanol programs by different sources (Source: Own calculations, based on Farrel, et al., EBAMM Release 1.1).
Sl. 4. Odnos energetskog bilansa i bilansa gasova staklene bate
od bioetanolskih programa od razliitih izvora
MULTI-ISSUE ACTOR ANALYSIS OF

BIOFUEL PRODUCION
The biofulel production is a highly complex problem, thats
why it is extremely important to determine exactly the stake
holders, and their position towards different issues, jointing to
renewable fuel production and consumption.
For analysis of this problem we have applied the MACTOR method and software, developed by Lipsor institute
(Godet, 2001).
In first phase we have determined the most important actors,
that has a stake in the system under study and plays a role in its
evolution by mobilizing the resources at their disposal to influence the issue outcome directly (i.e. using its "clout") or indirectly by influencing other actors (table 5).
Table 5. The key actors of biofuel-program
Tabela 5. Kljuni akteri u programu biogoriva
Name
European Union
Non-european
biofuel producers
Abbreviation
EU
Brazil
Hungarian agricul- Agric

tural producers
Hungarian Minis- MF
try of Finance
Average consumer
Avcon
Global
environ- GEO
mental organisations and treaties
Hungarian
envi- HUEN
ronmental protection agencies
Remark
Some producers of the (first of all, but not
exclusively: Brazil) are highly cost competitive. According to the data of Ryan et
al. (2005) the price of bioethanol from
Brazilian sugar cane at the filling station
294/1000 l, in case of other products
between 1171-1448 /l.
In our model this institute embodies of the
organs of public administration (centre of
force) whose main mission is the maintenance of central budget
Put it in another words: the voter, the citizen
Governmental or non-governmental organisations and inter-governmental treaties
Governmental or non-governmental organisations
Source: own compilations
PTEP 12(2008) 3
EU
BRASIL
AGRIC
MF
AVCON
GEO
HUEN
EU BRASIL AGRIC
0
2
3
2
0
1
0
0
0
0
0
3
1
0
0
3
2
0
1
0
1
MF AVCON GEO HUEN

3
1
1
1
0
1
1
1
0
1
0
0
0
2
0
0
1
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
Source: expert-interview
In constructing of this table we have taken into consideration
of some asymmetries. E. g. the European public opinion is more
susceptible to ecological issues than the Brazilian one, thats
why the influence of these organisations is more successful.
In next phase of investigations we have determined the different goals of each relevant actor. These goals are summarised
in table 7.
Table 7. Set of goals of different participants
Tabela 7. Skup ciljeva razliitih uesnika
Name
Abbreviation
Decreasing of carbon-dioxide emission
CO2 min
Extensification of agricultural production
Extagr
Maintenance of revenue of agricultural producAgrrev
ers
Decreasing of energy dependence
Enindep
Maintenance of biodiversity
Biodiv
Maintenance of agricultural production, because this is the cheapest way of environmental Agricprod
protection (Weinschenck, 1986)
Import liberalisation; WTO regulation
Implib
Workplace-creation
Work
Formation of clusters (Dinya, 2006)
Clusters
Cheep products
Cheep
Optimal utilisation of agro-ecologic potential
Agroec
Stabilisation of balance of payment of the state
Budget
Source: expert-interview
The positions of different actors to different issues were
summarised in position matrix. The cells of this matrix represent
how important each issue is to an actor, evaluated on a scale
ranging from -4 (extremaly important and against the issue), via
0 (unimportant) to 4 (extremely important, and supporting the
issue) (table 8).
121
mined. The multidimensional scaling offers a favourable possibility to visualise these relationships (fig.3).
Analysing the two dimensional picture of different goals it
is obvious, that the position of goals, joining to decreasing of
energy-dependence, maintenance of agricultural production in
less favoured areas, stabilisation of
Actor
CO2 min Extagr Agrev Enindep Biodiv Agricprod Implib Work Clusters Cheep Agroec Budg.
revenues of agricultural producers, as
EU
4
2
4
4
1
1
3
2
1
0
0
1
well as cluster-building have from
BRASIL
3
0
0
0
0
0
4
0
0
0
0
0
each other a relatively low geometric
distance. This supports the opinion of
AGRIC
0
0
3
4
0
1
-4
0
3
0
4
0
Dinya (2005) that these should be the
MF
0
4
0
-2
0
0
0
0
0
0
0
4
basic arguments for the biofuel proAVCON
0
0
0
0
1
0
1
1
0
4
0
0
grams. At the same time, it is obviGEO
4
0
0
0
0
0
4
0
0
0
0
0
ous, that there is an important distance between the goals, joining to
HUEN
0
4
0
0
4
0
0
0
0
0
0
0
development of biofuel-programmes
Source: own calculatons, based on Mactor method
and decreasing of budget deficit as well as minimising the tax
burden. This fact highlight the relatively high level of vulnerabilAnalysing the table it can be seen, that the development of
ity of biofuel projects in Central-Europe. Analysing this figure it
biofuel products is a rather controversial issue, because there are
is obvious, that there is a high social pressure from side of some
considerable divergences from point of view of different goals.
To better understand these relations, we have calculated the stakeholder-groups to government. This is an especially difficult
matrix of direct and indirect influences. According to this ap- field, because in the European Union there are numerous possibilities for incentives of biofuel-use (table 9), but in Hungary
proach, the influence of a on c, is the sum of the direct influence
only one small part is utilised.
it has on c and of all indirect influences it gains through all the
other third actors (e. g. b and d)
Based on these information the relative dependences and independences of different actors can be determined (fig. 2).
Table 8. The valued position matrix of actors (explication in
the text)
Tabela 8. Tabela znaaja ciljeva za aktere (objanjenje dato
u tekstu)
Fig. 2. The dependence-independence matrix (Source: calculations by MACTOR-method)

Sl. 2. ema zavisnosti-nezavisnosti
This graph highlights the decisive influence of extern effects
on Hungarian biofuel system. Analysing the independencedependence relationships it is obvious, that the highest level of
dependence with an extremely low level of independence have
the agricultural producers. Thats why each decision concerning
the biofuel-production has profound effects of this part of the
society, which has in Hungary a relatively low level of bargaining power. The consumers have a relatively high level on infulence on decision-makers. Thats why the scientific analysis of
consumer attitudes and behaviour has a high importance (Dinya
et al., 2006)
Using the direct and indirect influence of different actors as
weights, the relative position of different goals can be deter-
122
Fig. 3. The relative position of different goals (explication in the

text) (Source: calculations by MACTOR-method)
Sl. 3. Relativni poloaj razliitih ciljeva
objanjenje dato u tekstu)
Table 9. Policy instruments and their application in European Union for promotion of biofuel programs
Tabela 9. Instrumenti voenja politike i njihova primena u
Evropskoj uniji za unapreivanje programa biogoriva
Policy instruments
Tax incentives
Biofuels obligations
Production subsidies
Investment grants for conversion plants
Research and development
Biofuels quality standards
Biofuels use in public fleets
Congestion and parking fees reductions
Filling stations availability
Public relations activities
Member states applying

the policy instrument
21
9
6
4
14
2
4
1
1
3
Source: Di Lucia and Nillson, 2007
PTEP 12(2008) 3
On the other hand, numerous authors emphasize the threat of

increasing role of the state-subsidies. E.g. in opinion of Steenblink (2007): Governments should also industry pressure to
mandate biofuel production or consumption. While mandates
create certainty for investors, they simply transfer market risks to
other sectors and economic agents..... The current emphasis on
supporting biofuels risks crowding out investment in other technologies that may be much more sustainable, both commercially
and environmentally.
SOME ISSUES TO THE RESEARCH

AGENDA
In last months of 2007 it became obvious, that the Hungarian
ethanol-production is rather vulnerable from economic point of
view, thats why numerous potential investors quit the sector.
This fact highlights the carrying out a sensitivity analysis of biofuel programs, taking into consideration the possibilities of
changes in economic and technological environment (Popp and
Potori, 2007). The basic logic of this analysis is summarised in
figure 4.
Table 10. Simplified possible long-range scenarios of Hungarian agriculture

Tabela 10. Mogui dugoroni scenario maarske poljoprivrede
Climate
Stability
Global warming
The
optimal Increasing imporBalance
situation
main tance of tradiEnergy demand
of energy
goal of agricul- tional agricultural
increases linearly,
demand
tural policy: qual- production. Main
parallel with reand supity oriented dif- goal: satisfaction
sources available
ply
ferentiating strat- of increasing food
and feed demand,
egy
Increasing impor- Global warming
Drastic increasing
tance of energy and energy crisis
of energy demand
crop production
Source: own model

ACKNOWLEDGEMENT: The research has been supported
by OTKA T049396 project.
REFERENCES
Fig. 4. Conceptual model for modelling of economic feasibility

of biofuel-production investment (Source: own model)
Sl. 4. Uproeni potencijalni dugoroni scenariji maarske poljoprivrede
A further, specific question is the integration of biofuels into
the future perspectives of Hungarian agriculture. Majority of
perspective plans in Hungary, but also in Europe mention the
biofuel problem assuming a ceteris paribus situation in development of socio-economic conditions. Thats why they assume a linear and continuous change, however numerous factors
are unknown, thats why this, over simplified future perspective
is hardly supported.
In our opinion in strategic planning of Hungarian agricultural
systems, and within this framework at least two factors should
be taken into consideration. These are summarised in table 9. Of
course the lowest probability can be attributed to the optimal
combination, and to the best our knowledge the only realistic
scenario seems to be the parallel energy and climatic crises. This
new conditions involve a need for re-thinking all older paradigms, joining to economic development of societies.
PTEP 12(2008) 3
[1] Bendahan S, Camponovo G, Pigneur Y. (2004):

Multi-issue actor analysis: tools and models for assessing technology environments. Journal on Decisiom Systems 13(4) pp. 871-892.
[2] Dinya L. (2006): Innovcis klaszterek az agrrgazdasg szerkezetvltsban [Innovation clusters
in structural change of agricultural economy] 10th
International Scientific Days of Agricultural Economics; CD publication;
[3] Dinya L. Domn Sz.-Fodor M. Tamus An.
(2006): Az alternatv energiaforrsok lakossgi
megtlse [Consumers opinion on alternative energy resources], Marketing s Menedzsment, 34(4)
pp. 37-48;
[4] Dinya, L. (2005): Regionlis versenykpessg a
hlzati gazdasgban [Regional competitiveness in
network economy], Gazdlkods, 49, (13), 22-30.
[5] Domn Sz.-Tamus A.-n: Marketing alapismeret
Jegyzet, SZIE GMFK Gyngys 2002. 261p.
[6] EC (1996): Commission Green Paper of 20 November 1996
on renewable sources of energy [COM (96) 576].
[7] EC (1997): Commission Communication of 26 November
1997 on energy for the future: renewable sources of energy White Paper for a Community strategy and action plan
[COM(97) 599].
[8] EC (2004): Commission Communication of 26 May 2004
on the share of renewable energy in the EU. Commission
Report in accordance with Article 3 of Directive
2001/77/EC - evaluation of the effect of legislative instruments and other Community policies on the development of
the contribution of renewable energy sources in the EU and
proposals for concrete actions [COM(2004) 366].
[9] EC (2006): Commission Communication of 10 January
2007: "Renewable Energy Road Map. Renewable energies
in the 21st century: building a more sustainable future"
[COM(2006) 848].
[10] Einschenck G, (1986): Der konomische oder der
kologische weg? Agrarwirtschaft, 11(3), pp. 321-327. (11)
Farrel, A.E; Plevin, R.J.; Turner, B.T; Jones, A.D; OHare,
M; Kammen, D.M. (2006): Ethanol can contribute to Enregy and Environmental Goals, Science, 331(3) p.506-509.
123
[11] FRANK J. (1999): A napraforg biolgija, termesztse

[Biology and growin of Sunflower]. (Ed.: Frank J.) Bp.,
Mezgazda Kiad, p. 422.
[12] Faostat data http://faostat.fao.org
[13] Godet, M. (2001). Manuel de prospective stratgique. Paris,
Dunod.
[14] Johnson, C.; Melendez, M. (2007): E85 Retail Business
Case: When and Why to Sell E85, Report, US Department
of Energy, Alternative Fuels and Advanced Vehicles Data
Center p. 97.
[15] Hajdu In (1982): Vezetsi ismeretek [Managemnet methods], Kertszeti Egyetem, Budapest, p. 150.
[16] Lakner, Z. and K. Kbor (1993), "The possibilities and
chances of a Hungarian bioethanol program " Acta
Agronomica Hung. , 42 (3), 419-31.
[17] Lorenzo Di Lucia, Lars J. Nilsson Transport biofuels in the
European Union: The state of play: Transport Policy 14 (6)
533543.
[18] OECD-FAO: Agricultural outlook, 2007-2016; Rome-Paris,
p.190.
[19] Popp, J.; Potori, N, (2007): A GM nvnyek, (elssorban a
kukorica) termesztsnek s ipari felhasznlsnak kzgaz-
dasgi krdsei Magyarorszgon [Economic problems of

production and indusrial use of GM plants in Hungary, with
special emphasis on maise], Magyar tudomny, 59 (4) p.
451-462.
[20] Ryan, L., Convery, F., Ferreira, S. (2006): Stimulating the
use of biofuels in the European Union: Implications for climate change policy, Energy Policy, 34(17) pp. 3184-3194.
[21] Steenberghen, T., Lopez, E. (2008): Overcoming barriers to
the implementation of alternative fuels for road transport in
Europe Journal of Cleaner Production 16(4). p. 577-590.
[22] Steenblink, R. Government support for ethanol and biodiesel in selected OECD countries A synthesis of reports
addressing subsidies for biofuels in Australia, Canada, the
European Union, Switzerland and the United States, International Institute for Sustainable Development, Global Support Initiative 2007 September Winnipeg, Manitoba p. 98.
[23] Tamus A.-n. (2000): Termkpolitika [Product policy],
SZIE GMFK, Gyngys 2000. 48 p.
[24] Word Bank (2006) World development indicators, Washington D.C.
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.124-126

UDK: 664.151.2:664.681:634./635
Org
PROMENA ANTIOKSIDATIVNOG POTENCIJALA FINIH KVASNIH PECIVA

PRI DODAVANJU VOA I POVRA OSMOTSKI DEHIDRIRANOM U MELASI
EERNE REPE
CHANGES IN ANTIOXIDATIVE POTENTIAL OF FINE YEAST LEAVENED
BAKERY PRODUCTS MADE WITH FRUITS AND VEGETABLES
OSMOTICALLY DEHYDRATED IN SUGAR BEET MOLASSES
Dr Ljubinko LEVI*, dr Vjera PRIBI*, mr Bojana FILIPEV**, dr Tatjana KULJANIN*
*
Tehnoloki fakultet, 21000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
**
Institut za prehrambene tehnologije, 21000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
REZIME
U radu je praena promena antioksidativnog potencijala finih kvasnih peciva pri dodatku ljive i crvenog kupusa osmotski dehidriranom u melasi eerne repe. Korieno je 10 i 30% sveih osmotski dehidriranih sirovina, raunato na koliinu upotrebljenog
brana. Utvreno je znaajno poboljanje nutritivne vrednosti peciva kao i antioksidativnog potencijala finalnog proizvoda. Pri
korienju crvenog kupusa registrovano je poveanje antioksidativnosi za vie od 60% u odnosu na pecivo bez ikakvih dodataka.
Kljune rei: fina kvasna peciva, osmotska dehidratacija, ljiva, crveni kupus
SUMMARY
Changes in the antioxidative potential of fine yeast leavened bakery products made with plums and red cabbage previously osmotically dehydrated in sugar beet molasses were observed in the present study. These ingredients were added at 10 and 30% flour basis levels. A significant improvement of a nutritive value of the bakery products and the increase of antioxidative potential of final
products were determined. The antioxidative potential of red cabbage increased by over 60% as compared to the control.
Key words: fine yeast leavened bakery products, osmotical dehydration, plums, red cabbage
UVOD
Antioksidanti su aktivne materije, koje tite elije od oksidativnog dejstva slobodnih radikala, odnosno spreavaju ili usporavaju oksido-redukcione reakcije. Nastaju u organizmu
razliitim metabolikim procesima ili se unose hranom.
Antioksidanti imaju sposobnost da:
deluju kao hvatai slobodnih radikala, odnosno kao donori
elektrona ili H-atoma ugljenikovih slobodnih radikala
124
kompleksiraju jone metala

eliminiu dejstvo singletnih oblika kiseonika.
Slobodni radikali su visokoreaktivne i izrazito nestabilne
hemijske vrste (atomi, molekuli, joni) usled prisustva nesparenih
elektrona u spoljanjem elektronskom omotau. Opasni su upravo zbog toga to, da bi postigli ravnoteu, naruavaju stabilnost
drugih molekula u okolini i pokreu lanane reakcije koje se ne
mogu kontrolisati. Slobodni radikali mogu biti neutralni, ali i
pozitivno (radikal katjon) i negativno (radikal anjon) naelektri-
PTEP 12(2008) 3
sani. Najjednostavniji slobodni radikal je vodonikov atom (1, 2,

3, 4).
Osim to mogu da budu tetni, slobodni radikali imaju ulogu
i u ouvanju zdravlja. Ljudskom organizmu je potrebna manja
koliina slobodnih radikala jer, oni unitavaju mikroorganizme i
aktiviraju odreene molekule koji pomau oslobaanje tetnih
supstanci iz organizma. Meutim, produkcija slobodnih radikala
dovodi do tzv. oksidativnog stresa. Nove naune discipline, hemija i biohemija slobodnih radikala, su otkrile da je uzrok brojnih tekih bolesti oksidativni stres i oteenja do kojih on dovodi. Mnogi oblici malignih bolesti rezultat su oksidativnog oteenja DNK i mutacija koje zbog toga nastaju. Oni su glavni uzroci pojave arteroskleroze, infarkta, neurodegenarativnih bolesti
(Alzheimerova bolest), dijabetesa. Zanimljivo je da oteenja
jetre zbog preterane konzumacije alkohola ne nastaju od alkohola, nego uglavnom od slobodnih radikala koji se u tim stanjima
pojaano produkuju. Za zdravlje je izuzetno vano, da se neutralie sav viak slobodnih radikala, kako bi se ponovo uspostavila
naruena ravnotea (5, 6, 7).
Voe, povre i mnoge druge biljne vrste jesu bogat izvor prirodnih antioksidanata. Tokom osmotske dehidratacije voa i povra u melasi eerne repe dolazi do difuzije velikog procenta
prisutnih visokovrednih jedinjenja iz melase u biljni materijal,
to poveava nutritivnu vrednost i ukupnu antioksidativnost biljnog materijala.
Pored prirodnih antioksidanata (vitamina E, flavonoida, fenola, karotenoida, vitamina C i drugih) postoje i sintetiki antioksidanti (BHA, TBHQ, BHT i drugi) koji danas imaju veliku
primenu u prehrambenoj i farmaceutskoj industriji ali se njihova
primena redukuje jer je za neke od njih utvreno da mogu ispoljiti toksino i kancerogeno dejstvo, odnosno stimuliu nastajanje karcinoma i oteenja jetre i plua. Zbog toga je tenja savremenih potroaa vie usmerena na prirodnu, funkcionalnu ishranu koja je i najbolji izvor antioksidanata (8, 9). Brojna nauna
ispitivanja ukazuju da antioksidanti u vou, povru, crnom vinu,
aju jesu glavni faktori koji utiu na smanjenje hroninih bolesti,
bolesti srca i kancerogenih i mutagenih pojava. Antioksidanti su
hranjivi sastojci, koji daju ukus i boju vou i povru.
Cilj ovog rada je da se utvrdi promena antioksidativnog potencijala finog kvasnog peciva u kome je dodato voe i povre
osmotski dehidrirano u melasi eerne repe.
MATERIJAL I METOD RADA

Materijal
Za eksperimente od voa je koritena ljiva, a od povra crveni kupus. uvani su na temperaturi od oko 4C pre eksperimentalnog postupka, a zatim su temeljno oprane i seene u obliku kocke, sa stranicom od oko 10mm.
Za pripremu hipertoninog rastvora za osmotsku dehidrataciju koriena je melasa iz industrijskog pogona, a za zames hleba
korieno je brano tip 400 - meko. Ostale potrebne sirovine nabavljene su u lokalnoj trgovini.
Metode rada
Osmotska dehidratacija izvedena je na atmosferskom pritisku
i temperaturi od 55C. Odnos sirovine i hipertoninog rastvora
bio je 1:4 a vreme imerzije 5 asova. Nakon osmotske dehidratacije uzorci su ispirani pod mlazom vode i oceeni na upijajuim
papirima, da bi se uklonio viak vode zaostao nakon pranja /.
Testo je meeno u brzohodnoj Diosnoj mesilici sa 85 obrtaja/min, u trajanju od 5 minuta, odnosno do postizanja broja obrtaja od 425. Laboratorijska probna peenja izvedena po standardnim metodama (11). U tabeli 1 dat je sirovinski sastav hlebova.
PTEP 12(2008) 3
Tabela 1. Sirovinski sastav hlebova (% u odnosu na brano)

Table 1: Bread formulations (%, flour basis)
Sirovine
Hleb 1 Hleb 2 Hleb 3 Hleb 4 Hleb 5
Ingredients
Bread 1 Bread 2 Bread 3 Bread 4 Bread 5
Penino brano T-400 (%)
100
100
100
100
100
Wheat flour, type 400 (%)
Voda prema MUV (%)
54
53
52
56
56
Water absorption (%)
Pekarski kvasac (%)
3
3
3
3
3
Bakers yeast (%)
Kuhinjska so (%)
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
Salt (%)
eer (%)
3,5
3,5
3,5
3,5
3,5
Sugar (%)
Margarin (%)
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
Margarine (%)
Mleko u prahu (%)
1,2
1,2
1,2
1,2
1,2
Milk powder (%)
Aditiv (%)
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
Improver (%)
ljiva osm. deh. u melasi (%)
Plums osm.deh.in molasses
10
30
(%)
Kupus osm. deh. u melasi
(%)
10
30
Cabbage osm.deh. in molasses (%)
Za odreivanje antioksidativnog potencijala, hlebovi su osueni do konstantne mase i samleveni. Koriten je DPPH slobodni
radikal koji u 50% vodeno-metanolnom rastvoru daje tamno
purpurnu boju. Kada antioksidanti iz uzorka izreaguju sa DPPH,
intenzitet obojenja se smanjuje i menja u uto, to se registruje
spektrofotometrom, merenjem apsorbancije na 515 nm. Koristei
standardne krive slobodnog DPPH i Troloxa, na osnovu izmerenih apsorbancija uzoraka, ukupna antioksidativnost je izraena u
mol Trolox ekvivalenta na 100g proizvoda (mol TE/100g proizvoda).
Svi uzorci hlebova su odmeravani u Erlenmajer tikvicama od
125 cm u koje je dodavana odgovarajua koliina 50% metanolnog rastvora DPPH. Erlenmajeri su postavljeni u termostat na
temperaturu od oko 38C i povremeno runo protresani. Nakon
4 asa termostatiranja uzorci su filtrirani kroz fini kvantitativni
filter papir i u rastvoru je oitavana vrednost apsorbancije na 515
nm.
Koriene hemikalije za odrivanje antioksidativnog potencijala su:
(S)-(-)-6-hidroksi-2,5,7,8-trametilhroman-2-karboksilna kiselina (Trolox), proizvod Sigma-Aldrich Chemie, Germany
2,2-difenil-1-pikrilhidrazil (DPPH), proizvod Sigma-Aldrich
Chemie, Germany
Prilikom zamesa, osobine testa su bile sledee:
Testo bez dodataka je elastino, optimalne konzistencije i
dobro se obrauje
Testo sa dodatkom 10% ljive, osmotski dehidrirane u melasi
eerne repe, je meko, malo elastino, plastino, lepljivo.
Testo sa dodatkom 30% ljive, osmotski dehidrirane u melasi
eerne repe, je maksimalno meko, plastino, dosta lepljivo, teko se obrauje (komadii ljive ne mogu mehaniki da se ugrade
u masu testa).
Testo sa dodatkom 10% kupusa, osmotski dehidriranog u
melasi eerne repe, je malo elastino, plastino, lepljivo
Testo sa dodatkom 30% kupusa, osmotski dehidriranog u
melasi eerne repe, je neelastino, plastino, lepljivo, teko se
obrauje (komadii kupusa ne mogu mehaniki da se ugrade u
masu testa).
125
Osnovni laboratorijski nalazi za kvalitet hlebova prikazani su

u tabeli 2.
Tabela 2. Fiziko-hemijske karakteristike hlebova
Table 2. Phisico-chemical caracteristics of bread
Parametri
Parameter
(%/SM), (%D.B.)
Sadraj pepela
Ash content
Sadraj skroba
Starch content
Sadraj proteina
Protein content
Sadraj masti
Fat content
Sadraj ukupnih eera
Total reducing sugar
content
Sadraj sirove celuloze
Crude fiber content
(%)
Sadraj vlage hlebova
Total moisture content
Sadraj vlage sredine
Crumb moisture content
ZAKLJUAK
Vrste hlebova
Bread type
Hleb 1 Hleb 2 Hleb 3 Hleb 4 Hleb 5
Bread 1 Bread 2 Bread 3 Bread 4 Bread 5
0,70
0,79
0,97
0,89
1,14
72,29
73,82
64,39
71,76
63,06
12,44
12,96
12,39
14,24
13,98
3,32
3,5
3,32
3,55
3,42
9,99
7,94
15,62
9,53
14,43
0,24
0,24
0,24
0,56
0,59
27,97
30,31
33,39
32,28
35,29
41,58
42,79
43,45
47,23
46,58
Za odreivanje antioksidativnih potencijala hlebova korien

je rastvor Troloxa u koncentracijama od 0 do 9,64 mg/dm3, a
absorbancija je za standardnu krivu merena odmah nakon dodavanja DPPH (t = 0h) i posle 4 asa termostatiranja pri jednakim
uslovima kao i kod uzoraka (t = 4h), zbog mogue promene hemijskog sastava rastvora tokom stajanja, jer proizvoa ovih
hemikalija navodi da absorbancija vremenom moe da opadne i
do 5%.
Na osnovu oitane apsorbancije kod uzoraka i kalibracione
krive, izraunati su antioksidacioni potencijali pojedinih uzoraka
hlebova. U tabeli 3 prikazani su ovi rezultati.
Tabela 3. Antioksidativni potencijal hlebova
Table 3. Antioxidative potential of bread
Antioksidativnost
Koliina rastvora
Uzorak Odmerena koliina
mol TE/100 g
DPPH, cm3
hleba
hleba, mg
Volume DPPH Antioxidative activity,
Bread type Sample weight, mg
3
mol TE/100 g
solution, cm
Hleb 1
10,1
50
1870
Bread 1
Hleb 1
9,9
50
2110
Bread 1
Hleb 1
9,7
50
2400
Bread 1
Hleb 1
9,9
50
2230
Bread 1
Hleb 1
10,3
50
2980
Bread 1
Uoljiva je promena antioksidativnog potencijala hlebova sa

dodatkom ljive i crvenog kupusa osmotski dehidriranih u
melasi eerne repe. Totalna antioksidativnost sa 1870 mol
TE/100 g, koliko iznosi kod kontrolnog hleba, raste do 2980
126
mol TE/100 g, kod hleba sa 30% osmotski dehidriranog

crvenog kupusa.
Crveni kupus i ljiva nakon osmotske dehidratacije u melasi

eerne repe, mogu da se koriste u pekarskoj industriji za
proizvodnju nutritivno veoma vrednog hleba. Hlebovi su tamniji
i sa vrlo prijatnim specifinim ukusom na karamel, koji potie
od melase eerne repe. Znaajno je poveana i njihova totalna
antioksidativnost.
NAPOMENA: Rezultati istraivakog rada su nastali zahvaljujui finansiranju Ministarstva nauke, Republike Srbije, projekta evidencionog broja BTN-371003B pod nazivom Specijalne vrste hleba obogaene melasom eerne repe u okviru
Nacionalnog programa Biotehnologija i agroindustrija.
LITERATURA
[1] Boyer, J, Liu, R.H: Apple phytochemicals and their health
benefits, Nut. J, 3, 5-19, 2004.
[2] Block, G., Petterson, B, Subar, A: Fruit, vegetables and cancer prevention, a review of the epidemiological evidence,
Nutr. Cancer, 18, 1-29, 1992.
[3] Filipev Bojana, Levi, Lj, Pribi Vjera, Kabi Dragica:
Melasa eerne repe kao pogodan hipertonian rastvor za
osmotski tretman jabuke, XIII Savetovanje o biotehnologiji,
aak, 323-331, 2008.
[4] Halliwell, B: Antioxidant defencemechanisms, From the
beginning to the end, Free Radical Research, 261-72, 1999.
[5] Halliwell, B, Gutteridge, J.M.C: Oxygen toxicity, oxygen
radicals, transition metals and disease, Biochem. J, 219, 114, 1984.
[6] Kaluerski G, Filipovi N: Metode ispitivanja kvaliteta ita,
brana i gotovih proizvoda, Tehnoloki fakultet, Novi Sad,
1998.
[7] Miller, N.J, Rice-Evans, C.A: Cinnamates and hydroxybenzoates in the diet: antioxidant activity assessed using the
ABTS radical cation, Brit. Food J, 99, 2, 57-61, 1997.
[8] Marian V, Eberhart, Chang Yong Lee & Rui Hai Liu,: Antioxidant activity of fresh apples, Department of Food Science, Cornell University, Ithaca, Nature 405, 903-904, 2000.
[9] Rice-Evans, C.A, Miller, N.J, Paganga, G: Structureantioxidant activity relationships of flavonoids and phenolic
acids, Free Radic. Biol. Med, 20, 933-956, 1996.
[10] Rastogi N. , Raghavarao . S. M. S, Niranjan . i Knorr
D: Recent developments in osmotic dehydration, methods to
enhance mass transfer. nds in Food science and Technology 13, 48 59, 2002.
[11] Oliveira I. . et al: Modeling and optimization of osmotic
dehydration of banana followed by air drying, ournal of
Food Process Engineering, 29, 400 413, 2006.
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.127-131

UDK: 634.11:664.854

PROMENE FIZIKIH OSOBINA JABUKE (Malus domestica) TOKOM

KOMBINOVANE TEHNOLOGIJE SUENJA
CHANGES IN PHYSICAL PROPERTIES OF APPLE (Malus domestica)
THROUGHOUT COMBINED DRYING TECHNOLOGY
Mr Ivan PAVKOV, dr Ljiljana BABI, dr Mirko BABI, Milivoj RADOJIN, dipl. ing.
Poljoprivredni fakultet, 2100 Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 8, e-mail: ivan@polj.ns.ac.yu
REZIME
Jabuka (Malus domestica), znaajna je u ljudskoj ishrani zbog svoje dijetetske i vitaminske vrednosti. Cilj ovog rada je bio istraivanje promena fizikih osobina jabuke sorte grenny smith u zavisnosti od parametara procesa primenjene kombinovane tehnologije suenja.
Obavljen je eksperiment osmotskog i konvektivnog suenja pripremljenih komada jabuke. Tokom eksperimenta osmotskog suenja
ispitane su promene sledeih fizikih osobina: gubitak vode (WL), prirataj mase suve materije (SG), dimenzija (a -duina, b irina,
c - debljina) i zapremine komada voa. Eksperiment osmotskog suenja obavljen je kao jednofaktorni. Faktor eksperimenta bila je
koncentracija saharoze varirana na dva nivoa. Eksperiment konvektivnog suenja obavljen je konstantnim parametrima procesa
(temperatura i brzina vazduha).
Kljune rei: jabuka, osmotsko suenje, konvektivno suenje, fizike osobine.
SUMMERY
Apple (Malus domestica) is important for human diet for its nutritional and vitamin value. The goal of this paper is to research
the changes in physical properties of apple Grenny Smith cultivar depending on the process parameters of combined drying
technology.
The experiment examied osmotic and convective drying of apple prepared slices, a planned was conducted. During the
experiment of osmotic drying the following changes were monitored of water loss (WL), solid gain content (SG), dimensions (alength, b- width, c- thickness) and volume of apple slices was monitored. Experiment of osmotic drying was performed as an onefactor experiment. The experiment factor was sucrose concentration varied ot two levels. The process parameters at convective
drying experiment were constant (air temperature and air velocity).
Key words: apple, osmotic drying, convective drying, physical properties.
UVOD
Kombinovana tehnologija suenja vonog tkiva sastoji se iz
kombinacije osmotskog i konvektivnog suenja. Suenjem voa
kombinovanom tehnologijom ostvaruje se niz prednosti u odnosu na klasine tehnologije suenja. Prednosti se ogledaju u ouvanju kvaliteta osuenog voa (prirodne boje, mirisa, arome,
ukusa), produenog perioda skladitenja sa viom krajnjom vlanou, skraenog vremena suenja do krajnje vlanosti i energetski je racionalna (Babi, Ljiljana i sar, 2003, 2004; Babi, M i
sar, 2004, 2005; Pavkov, I i sar, 2004, Pavkov, I , 2007).
Veina procesa prerade voa suenjem ukljuuje prenos mase i toplote u viefaznom sistemu sa istovremenim promenama
fizikih i mehanikih osobina tkiva. Te promene su posledica
smanjenja elija zbog odvoenja vlage iz plodova. Uticaj parametara procesa osmotskog i konvektivnog suenja na promene:
poroznosti, gustine, dimenzija, zapremine i mehanikih osobina
tkiva istraivao je vei broj autora (Nieto A. B et al, 2004;
Lewicki, P and Lukaszuk, Anna, 2000; Shyamn et al, 2002). Istraivai navode da su promene fizikih i mehanikih osobina
vonog tkiva tokom suenja posledica smanjenja elija zbog odvoenja vlage iz plodova. Intezitet tih promena zavisi od parametara procesa.
Lewicki i Lukaszuk (2000) su poredili tkivo jabuke sueno
kombinovanom i klasinom tehnologijom. Autori navode da su
promene fizikih osobina (dimenzije, poroznost, zapremina) tkiva jabuke povoljnije kod kombinovane tehnologije. Isti autor
navodi da je tkivo jabuke sueno kombinovanom tehnologijom
elastinije u poreenju sa tkivom suenim klasinom tehnologijom. Isti autori navode da je promena zapremine tkiva jabuke u
PTEP 12(2008) 3
korelaciji sa vlanou, linearnog karaktera. Takoe, zakljuuju

da je promena dimenzija i zapremine osmotski suenih kolutova
jabuke najizraenija tokom prvih 100 min procesa. Po isteku navedenog vremena promene fizikih osobina su sporije od promene vlanosti.
Cilj istraivanja u ovom radu je istraivanje promena osnovnih fizikih osobina kriki jabuke tokom kombinovane tehnologije suenja. Na osnovu ovako postavljenog cilja istraivanja
obavljen je planski eksperiment suenja svee jabuke u obliku
kriki osmotski i konvektivno. Tokom eksperimenata osmotskog
suenja ispitane su promene: gubitka vode (WL), poveanje udela suve materije (SG), dimenzije i zapremina kriki jabuke. Tokom eksperimenata konvektivnog suenja izmerene su promene:
vlanosti (), dimenzija i zapremina kriki jabuke.
Oznake Nomenclature
a (mm)
b (mm)
c (mm)
cr (oBx)
m (g)
M (g)
S (g)
SG (%)
SV (%)
t (oC)
V (m3)
duina ploda / length of fruit,

irina ploda / width of fruit,
debljina ploda / thickness of fruit,
koncentracija rastvora / concentration of solution
masa ploda / mass of fruit,
masa uzorka / mass of sample
masa suve materije u uzorku / dry matery mass
in sample
poveanje udela suve materije na vlanu bazu /
solid gain content on wet basis
zapreminsko skupljanje / volumetric shrinkage,
temperatura / temperature,
zapremina ploda / volume of fruit,
127
W (g)
WL (%)
masa vlage u uzorku / moisture mass in sample

gubitak vode na vlanu bazu / water loss on wet
basis,
(%)
vlanost u odnosu na vlanu bazu / moisture content on wet basis
Grka slova Greek symbols
promena vrednosti parametra / change of parameter value,
- standardna devijacija / standard deviation

Indeksi Subscripts
o
poetna vrednost / initial value.
cp
ceo plod / whol fruit
k
krika / slice
i
- u i-tom trenutku / in i -moment
MATERIJAL I METOD
U eksperimentalnom delu istraivanja kao materijal koriene su svee jabuke (Malus domestica) sorte grenny smith. Stadijum zrelosti je bio puna tehnoloka zrelost. Osnovne fizike
karakteristike sveih plodova su: srednja vrednost mase celog
ploda 193,6 g, dimenzije acp = 71,6 mm, bcp = 77,57 mm i ccp
=74,74 mm. Priprema sveih plodova se sastojala iz pranja, odstranjivanja semene loe, uklanjanja ljuske ploda i seenja na krike (1/6, sl. 1). Ovim nainom pripreme dobijena je upotrebljiva
masa tkiva od 149 g, randman je iznosio 76,93%. Pripremljene
krike imale su sledee prosene veliine: mk = 19,33 g ( =
1,60), ak = 65,24 mm ( = 3,27), bk = 25,73 mm ( = 2,17), ck =
24,77 mm ( =2 ), Vk = 22,43 cm3 ( = 2,99). Spreavanje potamnjivanja tkiva obavljeno je potapanjem kriki u 3% rastvor
C-vitamina u destilovanoj vodi. Pripremljeni uzorci su postavljani u osmotsku suaru. Po zavretku osmotskog suenja uzorci
su premetani u konvektivnu suaru sa lesama gde su dosuivani
do ravnotene vlanosti.
na konstantnom nivou i to, temperatura vazduha 50oC i brzina

strujanja vazduha 0,5 m/s.
Za ispitivanje efekata osmotskog suenja, u skladu sa ciljem
istraivanja, uzimani su uzorci iz osmotske suare u odreenim
vremenskim intervalima (0, 45, 90, 135, 180 min). Formirano je
dve grupe uzoraka. Prva grupa od 14 obeleenih uzoraka upotrebljena je za merenje (WL) i (SG), a druga grupa od 15 obeleenih uzoraka za merenje promene zapremine i dimenzija.
Gubitak vode (WL) i poveanje udela suve materije (SG)
meren je na sledei nain: uzorci su oprani potapanjem u destilovanu vodu da bi se uklonio viak rastvora na njima i paljivo
obrisani upijajuom tkaninom. Suva materija je odreivana suenjem na 80oC u trajanju od 24 asa. Merenjem razlike masa
pre i posle suenja izraunavan je gubitak vode (WL) i poveanje
udela suve materije (SG). Gubitak vode je neto gubitak vode iz
sveeg uzorka u odnosu na polaznu masu uzorka (1), a poveanje udela suve materije je neto porast suve materije uzorka nakon osmotskog suenja u odnosu na polaznu masu uzorka
(2)(Shi, 2002):
WL =
W0 Wi
100%
M0
S So
SG = i
100%
M0
(1)
(2)
Zapremina je merena pomou vage, staklene menzure i metalne tanke ice (Mohsenin, 1980; Babi, M i Babi Ljiljana,
2007), a izraunavana po sledeem obrascu (3):
V =
M II M I
(3)
Obrada rezultata merenja promene zapremine opisana je

terminom zapreminsko skupljanje (SV) (4):
V Vi
V
100% =
100%
SV = o
Vo
Vo
(4)
Dimenzije su merene pomou pominog merila (Mohsenin,

1980). Obrada rezultata merenja promene dimenzija prikazana je
u odnosu na poetno stanje (5, 6, 7):
a k ( o ) a k (i )
a k (o)
bk (o ) bk (i )
Sl. 1. Izgled pripremljene krike jabuke (1/6) sorte
grenny smith
Fig. 1. Appearance of apple slice (1/6) Greny Smith cultivar
Za dobijanje osmotskog rastvora koriena je saharoza u obliku konzumnog kristal eera kao rastvorka i destilovana voda
kao rastvara. Eksperiment je obavljen na osmotskoj suari, zapremine 0,032 m3, poluindustrijskog tipa (Babi, M i sar, 2005).
Princip rada suare zasnovan je na cirkulaciji osmotskog rastvora
kroz komoru za suenje sa uzorkom voa i razmenjiva toplote.
Eksperiment osmotskog suenja je izveden kao jednofaktorni. Koncentracija osmotskog rastvora je varirana na dva nivoa,
55oBx i 65oBx. Temperatura rastvora je bila konstantna 45oC.
Vreme trajanja procesa osmotskog suenja bilo je 3 sata. Maseni
odnos osmotskog rastvora i uzorka kriki jabuka je bio 10:1. Brzina strujanja osmotskog rastvora u sloju materijala tokom eksperimenta neznatno se menjala zbog promene viskoznosti rastvora i poroznosti sloja.
Eksperiment konvektivnog suenja je obavljen na suari sa
lesama. Princip rada suare zasnovan je na strujanju zagrejanog
vazduha kroz komoru za suenje i uzorak voa porean u tankom sloju na lesi. Parametri konvektivnog suenja odravani su
128
bk ( o )
c k ( o ) c k (i )
c k (o )
100%
(5)
100%
(6)
100%
(7)
Za praenje efekata konvektivnog suenja, u skladu sa ciljem

istraivanja, uzimano je 15 obeleenih uzoraka iz konvektivne
suare u odreenim vremenskim intervalima (0, 325, 580, 1325
min, od poetka konvektivnog suenja). Uzorcima je merena
promena vlanosti merenjem masa uzorka i izraunavano prema
jednani (8) kao i promena zapremine i dimenzija:
WO M i
100%
(8)
Mo
Za svaku kombinaciju izabranih nivoa faktora obavljeno je
dva ponavljanja. Ukupno je uraeno etiri eksperimentalne jedinice suenja kriki jabuke kombinovanom tehnologijom.
Kao to se moe videti na slici 2 osmotsko suenje kriki jabuke je ravnoteni proces. Gubitak vode i poveanje udela suve
PTEP 12(2008) 3
materije je izraenije kod vee koncentracije. Najznaajnija

promena gubitka vode i poveanja udela suve materije dogaa se
u prvih 120 min procesa. Uoava se i kasniji dalji rast gubitka
vode ali brzina tog gubitka je sve manja. Maksimalan gubitak
vode po isteku 180 min iznosio je 10,8% za cr = 65oBx i 9,5% za
cr = 55oBx. Maksimalno zabeleeno poveanje udela suve materije iznosilo je 6,34% za cr = 65oBx i 5,8% za cr = 55oBx.
10
90
Cr =55oBx
Cr=65oBx
4
2
0
0
30
60
90
120
150
180
Vreme - Time [min]
a)
80
Cr = 55oBx
70
Cr = 65oBx
60
50
40
30
20
10
8
Poveanje udela suve materije /
Solid gain content SG [%]
Vlanost - Moisture content [%]
250
500
750
1000
1250
1500
Vreme- Time [min]
Sl. 3. Promena vlanosti tokom kombinovanog suenja za cr =

55oBx i 65oBx temperatura osmotskog rastvora 45oC, temperatura vazduha za suenje 50oC, brzina strujanja vazduha 0,5 m/s
Fig. 3. Changin moisture content during time of combined
drying technology for cr = 55oBx i 65oBx temperatue of osmotic
solution 45oC, temperature of air 50oC and air velocity 0,5 m/s
6
5
4
3
Cr = 65oBx
Cr = 55oBx
80
70
0
0
30
60
90
120
150
180
210
Vreme - Time [min]
b)
Sl. 2. Gubitak vode (a) i poveanje udela suve materije (b) tokom
osmotskog suenja kriki jabuke pri temperaturi rastvora 45oC i
koncentracijama rastvora 55oBx i 65oBx
Fig. 2. Water loss(a) and solid gain content (b) during osmotic
drying apple slice on temperature solution 45oC and sorce concentration 55oBx i 65oBx
Zapreminsko skupljanje Volumetric shrinkage SV(%)
Gubitak vode / Water loss WL [%]
12
enja. Od ranije je poznato da na brzinu suenja dominantan uticaj ima aktivna povrina isparavanja (Shi i Le Marguer, 2002).
Krike suene sa koncentracijom 55oBx tokom 1000 minuta procesa konvektivnog suenja zbog manjih promena u dimenzijama
zadravaju u duem periodu veu aktivnu povrinu isparavanja.
U daljem toku suenja dolazi do promene ove tendencije gde krike suene sa koncentracijom 65oBx sporije menjaju geometrijske veliine. Porast udela suve materije koji je izraeniji kod
koncentracije 65oBx vodi zaepljenju pora u tkivu te dolazi do
opadanja intenzivnosti procesa konvektivnog suenja u periodu
opadajue brzine suenja kod ovih kriki.
60
50
Cr = 55oBx
40
Cr = 65oBx
30
20
10
0
0
Na slici 3 su prikazane kinetike krive promene vlanosti

(jednaina 8) kriki jabuke koje obuhvataju oba procesa suenja
(kombinovana tehnologija suenja). Prosena poetna vlanost
kriki je iznosila = 87,04%. Izgled krivih ukazuje da je brzina
suenja kriki jabuka, koje su potapane u rastvor vie koncentracije, u poetku procesa via, zbog prednosti koja je steena tokom osmotskog suenja. Tokom trajanja konvektivnog suenja
brzina suenja kriki koje su potapane u rastvor koncentracije
55oBx raste i u 1000 minutu procesa dolazi do izjednaenja vlanosti, = 29% (sl. 3). U daljem toku procesa krike koje su
suene koncentracijom 55oBx tokom osmotskog suenja bre
otputaju molekule vode. Ovakav trend u korelaciji je sa promenama geometrijskih veliina (sl. 4, sl. 5, a, b i c). Krike suene
sa koncentracijom 65oBx imaju izraeniji koeficijent skupljanja
zapremine (sl. 4) kao i izraenije promene karakteristinih dimenzija (sl. 5, a, b i c) u periodu porasta i konstantne brzine su-
PTEP 12(2008) 3
150 300 450 600 750 900 1050 1200 1350 1500 1650
Vreme - Time [min]
Sl. 4. Zapreminsko skupljanje tokom kombinovanog suenja za cr

= 55oBx i 65oBx temperatura osmotskog rastvora 45oC, temperatura vazduha za suenje 50oC, brzina strujanja vazduha 0,5 m/s
Fig. 4. Volumetric shirinkage during time of combined drying
technology for cr= 55oBx i 65oBx temperatue of osmotic solution
45oC, temperature of air 50oC and air velocity 0,5 m/s
Promene geometrijskih veliina kriki jabuke tokom kombinovane tehnologije je nelinearan proces. Najintezivnije promene
geometrijskih veliina deavaju se u prvih 1000 minuta procesa
(sl. 4, sl. 5, a, b i c). U kasnijem toku procesa suenja dolazi do
usporenja ovih promena to je u korelaciji sa brzinom otputanja
molekula vode u tom periodu. Relativna promena zapremine,
prema izraunatom koeficijentu zapreminskog skupljanja, je iz-
129
raenija kod kriki suenih koncentracijom 65oBx do 1000 - tog

minuta procesa (sl. 4).
Promena duine - Lendth changin
a/ao (%)
20
18
16
ZAKLJUAK
14
12
10
8
Cr = 55oBx
6
Cr = 65oBx
4
2
0
0
150 300 450 600 750 900 1050 1200 1350 1500 1650
Vreme -Time [min]
a)
Promena irine - Width changing
b/bo (%)
45
40
35
30
25
20
Cr = 55oBx
15
Cr = 65oBx
10
5
0
0
150 300 450 600 750 900 1050 1200 1350 1500 1650
Vreme -Time [min]
45
40
35
30
25
20
Cr = 55oBx
15
Cr = 65oBx
10
5
0
0
Najvei deo promena izazvanih procesom osmotskog suenja

deava se tokom prva dva asa procesa. Sa porastom koncentracije raste gubitak vode i prirataj udela suve materije. Poveanje
udela suve materije dovodi do promene organoleptikih svojstava osmotski suenih kriki jabuke odnosno poveanom sadraju
saharoze. Pretpostavlja se da ova pojava takoe vodi i zaepljenju pora u tkivu jabuke te oteanom procesu konvektivnog suenja u periodu opadajue brzine suenja. Promene geometrijskih
veliina kriki jabuke tokom kombinovane tehnologije je nelinearan proces. Najintezivnije promene geometrijskih veliina deavaju se u prvih 1000 minuta procesa (sl. 4, sl. 5, a, b i c). U
kasnijem toku procesa suenja dolazi do usporenja ovih promena
to je u korelaciji sa brzinom otputanja molekula vode u tom
periodu.
Na osnovu gore iznetih injenica proces suenja kriki jabuka, pri parametrima procesa istraivanim u ovom radu, treba zaustaviti u 1000-tom minutu. Vlanost je tada zadovoljavajua sa
stanovita bezbednog skladitenja. Gde su prosene vrednosti
izmerenih fizikih osobina: k = 29% V/Vo = 62,48%, a/ao =
16,31%, b/bo = 36,27%, c/co = 35,04%.
NAPOMENA: Rezultati istraivakog rada su nastali zahvaljujui finansiranju Ministarstva nauke, Republike Srbije, projekta evidencionog broja BTN-341002B pod nazivom PROIZVODI OD SUENOG VOA u okviru Nacionalnog programa
Biotehnologija i agroindustrija, od 1.04.2005.
LITERATURA
b)
Promena debljine - Thickness changing
c/co (%)
om koncentracijom. Takoe, relativna promena dimenzija kriki (sl. 5, a, b i c) intenzivnija je kod koncentracije 65oBx u prvom periodu suenja. Kasnije, dolazi do usporenja u odnosu na
krike suene konentracijom 55oBx sa tendencijom izjednaenja
na kraju procesa.
150 300 450 600 750 900 1050 1200 1350 1500 1650
Vreme -Time [min]
c)
Sl. 5. Promena duine (a), promena irine (b) i promena debljine
(c) tokom kombinovanog suenja za cr = 55oBx i 65oBx temperatura osmotskog rastvora 45oC, temperatura vazduha za suenje
50oC, brzina strujanja vazduha 0,5 m/s
Fig. 5. Lendth changin (a), width changin (b), thickness changin
(c) during time of combined drying technology for cr= 55oBx i
65oBx temperatue of osmotic solution 45oC, temperature of air
50oC and air velocity 0,5 m/s
[1] Babi Mirko: Istraivanje uticaja osnovnih fizikih osobina

zrna penice na karakteristike strujanja vazduha kroz nasuti
sloj, Doktorska disertacija Fakultet tehnikih nauka, Novi
Sad, 1995.
[2] Babi Ljiljana, Babi M: Kombinovano osmotsko i konvektivno suenje kajsije, PTEP -asopis za procesnu tehniku i
energetiku u poljoprivredi, 7 (2003), 1-2, s. 1-3.
[3] Babi Ljiljana, Babi M, Pavkov I: Nova tehnologija pripreme i suenja kajsije, Savremena poljoprivredna tehnika,
29 (2003),4, s. 179-184.
[4] Babi Ljiljana, Babi M, Pavkov I: Osmotsko suenje kajsije u zavisnosti od temperature koncentracije rastvora, PTEP
-asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, 8
(2004), 1-2, s.1-3.
[5] Babi Ljiljana, Babi M, Pavkov I: Uticajni faktori na promenu vlanosti polutki kajsije pri osmotskom suenju, Savremena poljoprivredna tehnika, 30(2004), 3-4, s. 117-126.
[6] Babi Ljiljana, Babi M, Pavkov I: Uticajni faktori na promenu vlanosti polutki kajsija pri osmotskom suenju, Savremena poljoprivredna tehnika, 30 (2004), 3-4, s 117.
[7] Babi M, Babi Ljiljana, Pavkov I: Domaa proizvodnja
suene kajsije, asopis Voarstvo i vinogradarstvo, 2
(2004), 4, s.10-14.
[8] Babi M, Babi Ljiljana, Pavkov I: Maseni i energetski bilansi suenja kajsije, Savremena poljoprivredna tehnika, 30
(2004), 3-4, s. 127-133.
Posle navedenog vremena pojavljuje se trend usporenja koeficijenta zapreminskog skupljanja u odnosu na krike suene ni-
130
PTEP 12(2008) 3
[9] Babi, M, Babi, Ljiljana: Fizike osobine poljoprivrednih

materijala, Autorizovana predavanja, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2007.
[10] Mohsenin, N.N: Physical Properties of Plant and Animal
Materials, Gordon and Breach Science Publisher, New York
- London - Paris, 1980, p.742.
[11] Mayor, L, Sereno, A.M: Modelling shrinkage during convective drying of food materials: a review, Journal of Food
Engineering 61 (2004), p. 373386.
[12] Nieto, A, B, Salvatori, D, M, Castro, M, A, Alzamora, S, M:
Structural changes in apple tissue during glucose and sucrose osmotic dehydration: shrinkage, porosity, density and
microscopic features, Journal of Food Engineering, 61
(2004), p.269-278.
[13] Pavkov, I, Babi, Ljiljana, Babi, M: Matematiko modeliranje kinetike osmotskog suenja vonog tkiva, PTEP asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, 10
(2006):3-4, s.67-70.
[14] Pavkov, I: Kinetika osmotskog suenja kajsije, Magistarska
teza, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad 2007.
[15] Panagiotu N. M, Karathanos V. T, Maroulis Z. B: Modeling

of the Osmotic Dehydration of fruits, Proceedings of the
11th International Drying Symposium (IDS98), Volume A,
Thessaloniki, Greece, 1998, pp. 954-961.
[16] Shi J, Le Maguer M: Osmotic Dehidration of Foods: Mass
Transfer and Modeling Aspects, Food Reviwes International
, 18 (2002), 4, pp. 305-335.
[17] Shyam, S, Sablani, M, Shafiur, Rahman, Dawood, S, AlSaderi: Eguilibrium distributin data for osmotic dryinag af
apple cubes in sugar-water solution, Journal of Food Engineering, 52 (2002), 193-199.
[18] Lewicki,Piotr, P, Lukaszuk, Anna: Effect of osmotic
dewatering on rheological properties of apple subjected to
convective drying, Journal of Food Engineering, 45 (2000),
p.119-126.
[19] Welti-Chanes J, Mujica-Paz H, Valdez-Fragoso A, LeonCruz, R: Fundamentals of Mass Transport, CRC press LLC,
2003.
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.131-133

UDK: 664.854
PROMENA ZAPREMINE PREHRAMBENIH MATERIJALA TOKOM SUENJA

SHRINKAGE OF FOODS DURING DRYING
Dr Vangele MITREVSKI*, dr Ljubica KANEVE*, dr Gligor KANEVE*,
dr Dimitrije VORONJEC**
* Tehniki fakultet, 7000 Bitola, Ivo Lola Ribar bb, FYR Macedonia
**Mainski fakultet, 11000 Beograd, 27 Mart 80
REZIME
U ovom radu tretira se problem zapreminskog skupljanja prehrambenih materijala tokom suenja. Analiziran je uticaj temperature i brzine vazduha suenja na smanjenje zapremine konvektivno suenih uzoraka krompira i jabuka. Na konvektivnoj eksperimentalnoj suari izvedeni su brojni eksperimenti. Sueni su uzorci krompira i jabuke na razliitim temperaturama (40, 50, 60 i 70 oC) i
razliitim brzinama vazduha suenja (1, 2 i 3 m/s). Eksperimentalni rezultati pokazuju da je zapreminsko skupljanje materijala vee
pri viim temperaturama i manjim brzinama vazduha suenja. Predloeni su novi matematiki modeli za aproksimaciju zavisnosti relativnog zapreminskog skupljanja materijala od bezdimenzionog sadraja vlage, temperature i brzine vazduha suenja. Visoke vrednosti koeficijenta korelacije pokazuju da su razlike izmeu proraunatih i izmerenih vrednosti veoma male.
Kljune rei: suenje, skupljanje, krompir, jabuka..
SUMMARY
In this paper the problem of food shrinkage during drying is studied. The influence of the drying air temperature and drying air
velocity on the shrinkage of convective dried potato and apple slices is analyzed. A lot of experiments are made on the convective
experimental dryer. The potato and apple slices are dried on different air temperatures (40, 50, 60 i 70oC) and different air velocities
(1, 2 i 3 m/s). The experimental results show that the shrinkage of the material is greater at higher air temperatures and lower air
velocities. Some new mathematical models for correlating the relative volume shrinkage with the dimensionless water content, air
temperature and air velocity are proposed. High values of the correlation coefficient show that the differences between predicted and
observed values are very small.
Key words: drying, shrinkage, potato, apple.
UVOD
Suenje je jedan od najstarijih postupaka za ouvanje kvaliteta prehrambenih proizvoda. Jedna od znaajnih fizikih promena
koja se deava tokom suenja je smanjenje zapremine suenog
materijala. Pri matematikom modeliranju procesa suenja najee se ne uzima u obzir promena zapremine suenog materijala. Ova pretpostavka ini modele jednostavniim i lakim za reavanje. Meutim, zanemarivanje promena dimenzija tela tokom
suenja dovodi do znaajnih odstupanja izmeu proraunatih i
izmerenih vrednosti temperatura i sadraja vlage u telu [2]. Ima-
PTEP 12(2008) 3
jui ovo u vidu mora se eksperimentalnim putem odrediti zapreminsko skupljanje suenog materijala. U ovom radu je analizaran uticaj temperature t i brzine vazduha v na relativno zapreminsko skupljanje konvektivno suenih listia krompira i jabuka:
S=
V0 V
V0
(1)
Uticaj geometrije suenih uzoraka na zapreminsko skupljanje

nije od znaaja [3, 6]. Za aproksimaciju eksperimentalnih rezultata predloeni su novi modeli koji opisuju zavisnost relativnog
131
zapreminskog skupljanja materijala od bezdimenzionog sadraja

vlage U:
U=
u0 u
u0
Oznake
A, B, C, D
M1, M2, M3, M4
r
S
t
U
u
u0
V
V0
v
(2)
parametri
modeli
koeficijent korelacije
relativno zapreminsko skupljanje
temperatura vazduha, oC
bezdimenzioni sadraj vlage
sadraj vlage, kg/kg sm
poetni sadraj vlage, kg/kg sm
zapremina, m3
poetna zapremina, m3
brzina vazduha, m/s
U literaturi je dat vei broj matematikih modela za aproksimaciju ekperimentalnih rezultata koji opisuju zavisnost relativnog zapreminskog skupljanja materijala od sadraja vlage [3, 4,
6, 7, 9, 10]. U ovom radu predloeni su novi modeli koji su dati
u tabeli 1. Za svaki model i set podataka, pomou sedam metoda
(Quasi-Newton, Simplex, Simplex and quasi-Newton, HookeJeeves pattern moves, Hooke-Jeeves and quasi-Newton, Rosenbrock pattern search i Rosenbrock and quasi-Newton) odreene
su vrednosti koeficijenta korelacije. U sluajevima kada su dobijene vrednosti razliite, za relevantna se usvaja najvea vrednost.
Prorauni su izvreni kompjuterskim programom Statistica [8].
Dobijene vrednosti parametara i koeficijenata korelacije dati su u
tabeli 2. Na slici 2, 3, 4 i 5 je prikazan uticaj temperature i brzine
vazduha na relativno zapreminsko skupljanje krompira i jabuke.
Tabela 1. Matematiki modeli
Table 1. Mathematical models
MATERIJALI I METODE
Sve krompir i jabuke nakon ljutenja se seku na komade (listie) debljine 3 mm i prenika veeg od 35 mm. Jedan deo listia postavlja se na lesu u kanal eksperimentalne konvektivne suare (sl.1) [5], a drugi deo se sui u laboratoriskoj pei na temperaturi od 105oC do potpuno suvog stanja kako bi se odredio poetni sadraj vlage. Na eksperimentalnoj aparaturi je realizovana
serija eksperimenata. Za svaki eksperiment unapred su zadate
vrednosti temperature i brzine vazduha koji su odravani konstantnim tokom jednog reima suenja. Listii krompira i jabuka
sueni su na razliitim temperaturama (40, 50, 60 i 70oC) i razliitim brzinama vazduha (1, 2 i 3 m/s). Promene dimenzija i mase
suenih uzoraka merene su svakih deset minuta. Za odreivanje
zapremine uzoraka u literaturi se koriste tri metode: metoda direktnih merenja, metoda potapanja u tenost i metoda analize
slike [1, 6, 10]. Poreenja ovih metoda pokazuju da su razlike u
maksimalnim grekama manje od 10% [6]. Zato se u ovom radu
koristi metoda direktnih merenja.
Model/Model
M1
S = (A + Bv + Ct)U
M2
S = AvB tC U
M3
S = (A + Bv + Ct)UD
M4
S = AvBtCUD
Tabela 2. Vrednosti parametara i koeficijenata korelacije

Table 2. Values of parameters and correlation coefficients
Model
M1
M2
M3
M4
Materijal
Krompir
Jabuka
Krompir
Jabuka
Krompir
Jabuka
Krompir
Jabuka
A
0.464
0.802
0.105
0.692
0.462
0.816
0.105
0.712
B
- 0.0615
- 0.0496
- 0.1470
- 0.1010
- 0.0618
- 0.0481
- 0.1490
- 0.9610
C
0.006720
0.000764
0.501000
0.035500
0.006620
0.000709
0.499000
0.032000
D
0.940
1.103
0.941
1.105
r
0.986
0.983
0.986
0.983
0.986
0.985
0.986
0.984
Sl. 1. Eksperimentalna aparatura

1 - materijal, 2 - lesa, 3 - grejai, 4 - transformatori, 5 - termoparovi, 6 - centrifugalni ventilator, 7 - anemometar, 8 - panelmetar, 9 - sistem za akviziciju, 10 - pe, 11 - vaga, 12 - higrometar
Fig. 1. Experimental apparatus
1 - material, 2 - shelf, 3 - electrical heaters, 4 - transformers, 5 thermocouples, 6 - centrifugal fan,7 - anemometer, 8 - panelmeter, 9 - data acquisition system, 10 - stove, 11 - balance , 12 hygrometer
132
Relativno zapreminsko skupljanje Shrinkage [-]
1.0
40 oC,
50 oC,
60 oC,
70 oC
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
Bezdimenzioni sadrzaj vlage Dimensionless moisture content [-]
Sl. 2. Uticaj temperature vazduha na skupljanje (krompir, 2 m/s)

Fig. 2. Influence of the air temperature on the shrinkage (potato,
2 m/s)
PTEP 12(2008) 3
1.0
1 m/s,
2 m/s,
ZAKLJUAK
3 m/s
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
Sl. 3. Uticaj brzine vazduha na skupljanje (krompir, 60oC)

Fig. 3. Influence of the air velocity on the shrinkage (potato,
60oC)
LITERATURA
1.0
40 oC,
50 oC,
60 oC,
70 oC
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
Sl. 4. Uticaj temperature vazduha na skupljanje (jabuka, 2 m/s)

Fig. 4. Influence of the air temperature on the shrinkage (apple,
2 m/s)
1.0
v = 1 m/s,
v = 2 m/s,
v = 3 m/s
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
0.0
0.2
0.4
0.6
U ovom radu je analiziran uticaj temperature i brzine vazduha na relativno zapreminsko skupljanje konvektivno suenih
uzoraka krompira i jabuka. Eksperimentalni rezultati pokazuju
da je relativno zapreminsko skupljanje materijala vee pri viim
temperaturama i manjim brzinama agensa suenja.
Predloeni su novi matematki modeli za aproksimaciju zavisnosti relativnog zapreminskog skupljanja materijala od bezdimenzionog sadraja vlage, temperature i brzine vazduha suenja.
Visoke vrednosti koeficijenata korelacije izmeu proraunatih i eksperimentalnih zavisnosti relativnog zapreminskog skupljanja materijala od bezdimenzionog sadraja vlage ukazuju da
se predloeni modeli mogu koristiti sa visokim stepenom tanosti.
0.8
1.0
[1] Clemente, G., Bon, J., Femenia, A., Mulet, A.: Measurement of shrinkage by different methods during apple dehydration, In: Proceedings of the Symposium EUDrying 03,
Crete, Greece, 2003, p.188-192.
[2] Kanevce, G., Kanevce, Lj., Mitrevski, V.: Matematiki
model suenja tela sa promenom zapremine, Procesna
tehnika, (2004)20:2-3, p.60-63.
[3] Khraisheh, M. A. M., Cooper, T. J. R., Magee, T.R.A.:
Shrinkage characteristics of potatos dehydrated under combined microwave and convective air conditions, Drying
Technology, (1997)15:3&4, p.1003-1022.
[4] Mayor, L., Sereno, A.M.: Modelling shrinkage during convective drying of food materials: a review, Journal of Food
Engineering, (2004)61, p.373-386.
[5] Mitrevski, V.: Istrauvanje na procesite na suenje so
primena na inverznata postapka, Doktorska disertacija,
Tehniki fakultet, Bitola, 2005.
[6] Ratti, C.: Shrinkage during drying of foodstuffs, Journal of
Food Engineering, (1994)23, p.91-105.
[7] Sjholm, I., Gekas, V.: Apple shrinkage upon drying, Journal of Food Engineering, (1995)25, p.123-130.
[8] StatSoft: Statistica 7.0, 1984-2004, USA.
[9] Wang, N., Brennan, J.G.: Changes in structure, density and
porosity of potato during dehydration, Journal of Food Engineering, (1995)24, p.61-76.
[10] Zogzas, N. P., Maroulis, Z. B., Marinos-Kouris, D.: Densities, shrinkage and porosity of some vegetables during air
drying, Drying Technology, (1994)12:7, p.1653-1666.
Sl. 5. Uticaj brzine vazduha na skupljanje (jabuka, 60oC)

Fig. 5. Influence of the air velocity on the shrinkage (apple,
60oC)
PTEP 12(2008) 3
133
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 134-143

UDK: 544.352.4:664.8.03

OSMOTIC TREATMENTS: A TOOL TO IMPROVE QUALITY

ATTRIBUTES AND PROMOTE ENERGY SAVINGS
OSMOTSKI TRETMANI: ALAT ZA POBOLJANJE KVALITETNIH
OSOBINA I PROMOVISANJE UTEDE ENERGIJE
Georgios E. MITRAKAS, Harris N. LAZARIDES
Department of Food Science and Technology,
Faculty of Agriculture, Aristotle University of Thessaloniki, Greece
SUMMARY
Osmotic treatments take place under mild process (i.e. temperature) conditions resulting in improved organoleptic characteristics
of the product. At the same time, they favor substantial reduction of energy consumption. These benefits are due to the fact that process temperatures do not exceed 40 50oC; therefore there is no phase change in water removal. Besides, mild temperatures lead to
drastic decrease of nutritional and quality losses in the final product, compared to conventional treatments (i.e. air or vacuum dehydration). It is common to have an osmotic pre-concentration step before convective, vacuum or microwave drying, pasteurization or
freezing. Following the removal of a considerable portion of water (around 50%) within a reasonable process time (i.e. 2-3 hours)
less energy is demanded in order to fulfill the complementary processes. Osmo-freezing is an example of a promising combination of
osmotic treatment with freezing, which leads to high quality fruits and vegetables with drastic cuts of energy needs (down to less than
50%).
Osmotic treatments can be applied to both solid and liquid products.
Solid products include fruits and vegetables, meat and fish. In all cases, the osmotic treatment can serve as a formulation step to
add ingredients that enhance quality and stability properties. In the case of meat and fish, water removal is combined with mild salting and liquid smoking to effectively replace long and costly salting/smoking operations. There are also studies on the use of edible
coatings to improve moisture transfer, minimize solids uptake and improve product stability (i.e. add suitable, consumer friendly antimicrobial agents). Due to extensive industrial interest, a large number of research groups have been working on several aspects of
osmotic treatments in solid foods, including mass transfer, the reuse/management of spent solutions and the possibilities to modify the
product characteristics. Different modeling approaches have also been proposed to describe mass transfer phenomena.
In the area of liquid food concentration, direct osmosis with the use of suitable (RO-type) membranes offers an attractive alternative to heat concentration of thermo-sensitive liquids (i.e. grape must). This is a rather new area of research with increasing interest.Key words: osmotic treatment, solid and liquide product, energy saving.
REZIME
Osmotski tretman se deava pri blagom (misli se na temperaturu rastvora) reimu, to ima za posledicu poboljanje organoleptikih svojstava proizvoda. U isto vreme obezbeuje znaajno smanjenje potroenje energije. Ove pogodnosti su rezultat injenice da
temperature rastvora ne prelaze vrednosti 40-50oC, te mena promene faze vode. Pored toga, niske vrednosti temperatura vode ka
drastinom smanjenju nutritivnih i kvalitativnih svojstava finalnog proizvoda, u poreenju sa konvencionalnim tretmanima (suenje
vazdihom ili vakuum dehidracija). Obino se osmotsko suenje koristi kao prva etapa pre konvektivnog suenja, vakuum ili mikrotalasnog suenja, pasterizacije ili zamrzavanja. Zahvaljujui sniavanju poetne vrednosti vlanosti za oko 50% i to za razumnih 2 do 3
sata, neuporedivo manje koliine energije su potrebne za neke od nabrojanih procesa dosuivanja. Osmotsko suenje i zamrzavanje
je primer procesa u kome je kombinacija osmoze i kasnijeg zamrzavanja obeava,jua, a dovodi do finalnog proizvoda (voa ili povra) visokog kvaliteta, koje je konzervisano procesima sa drastinim smanjenjem enregije (manja potronja ak i do 50% u poreenju sa konvencionalnim).
Osmotsko suenje se moe primenuti za sniavanje vlanosti kako vrstih tako i tenih materijala.
U vrste materijale spadaju voe, povre, messo i riba.U svim sluajevima, osmotsko suenje se moe tretirati i kao proces pri
kome se mogu dodavati razni ingradijenti koji poboljavaju kvalitet i stabilnis materijala. U sluaju mesa i ribe, odstranjivanje vode
se kombinuje sa blagim zasoljavanjem i dodavanjme arome dima, to vrlo efektivno zamenjuje dva procesa i to odleavanje u salamuri i kasnije dimljenje. Postoji dosta studija koje se bave nanoenjem omotaa oko materijala koji poboljava migraciju vlage, minimizira nakupljanje suve materije u materijalu i poboljava stabilnost pri kasnije m skladitenju (na primer, dodavanje odgovarajuih anti bakterijskih agenasa). Zahvaljujui povranom interesovanju industrije,. veliki broj istraivakih grupa radi na razliitim
aspektima osmotskog tretiranja vrste hrane, ukljuujui analizu transporta masa, analizu ponovne upotrebe rastvora, to jest menadment rastvora i mogunostima za promenama nekih karakteristika proizvoda. Razliiti modelski pristupi su prezentovani koji treba
da opisu fdenomene transpoprta masa pri osmozi.
U oblasti koncentracije tene hrane, direktna osmoza zajedno sa korienjem (reverzebilna osmoza RO) membrana, nudi atraktivne alternative za koncentraciju termo osetljivih tenosti. Ovo je potpuno nova oblast istraivanja za koju se ve pokazuje veliko
interesovanje.
Kljune rei: osmotski tretman, vrsti i teni proizvodi, uteda energije.
INTRODUCTION
Current industry trends target to processes that are both environmentally friendly and they favor product quality (i.e nutri-
134
tional and organoleptic characteristics). Osmotic process is one

of the operations that have been gaining increased interest
among researchers during the last years, although its advantages
have been known for a long time (Ponting, Walters, Forrey,
Jackson, & Stanley, 1966). Industrial implementation of the
PTEP 12(2008) 3
process has been limited due to a number of difficulties, such as

control of mass transfer phenomena and solution management.
The osmotic treatment involves diffusion of water through a
semi-permeable membrane under an osmotic pressure difference
across the membrane. In the osmotic treatment of solids, two additional fluxes can be observed, which will be described later in
more detail. Both solid products (i.e. fruits, vegetables, meat and
fish) and liquid products (i.e. fruit juices, wine must etc.) can be
subject to this process. In solid products cellular membranes give
the required selectivity, while in liquid products the use of a synthetic, hydrophilic or hydrophobic membrane is needed.
The dominant advantage of the process lies in the removal of
water in liquid form under mild temperatures (up to 50oC). Consequently the consumed dehydration energy can be decreased up
to 2-3 times (Lenart, & Lewicki, 1988), especially when the osmotic solution is re-used. Moreover, dehydration without phase
change leads to products of superior nutritional and organoleptic
characteristics. Formulation of the product can also be applied
mainly in terms of candying (confectioneries) or salting (fish &
Solid Product Preparation Priprema
(Washing, Peeling, Cutting)
meat). A number of possible product pretreatments have been

suggested to improve water removal rates (Rastogi, Raghavarao,
Niranjan, & Knorr, 2002). Such treatments include: Irradiation,
pulsed vacuum, pulsed electric fields, ultrasounds, edible coating
and high pressure (Fig. 1). Blanching has also been used for
product stabilization, while freeze/thawing has been found to
promote rapid solid gain. Osmotic process is also followed by a
number of alternative, complementary treatments (fig.1).
Air-drying, freezing, pasteurization, cryo-concentration and
refrigeration with or without modified atmosphere packaging are
among the complimentary alternative process schemes leading to
stabilization of osmo-dehydrated products. In some of these
processes (i.e. freezing, air drying etc.) the demanded energy is
much lower due to substantial reduction in product moisture.
Liquid products can also benefit from osmotic treatments
both in terms of quality improvement and in terms of energy
savings (fig. 1).
Osmotic Solution / Osmotski

rastvor
Liquid Product Preparation-Priprema rastvora

(Juice Extraction, Depectinization)
Pe-treatments
Pre-treatments
Blanching Freeze - Thawing
Microfiltration
-Irradiation Edible Coating
Nanofiltration Reverse Osmosis
Ultrasound
Pulsed Vacuum
Ultra High
Hydrostatic
Pressure
High Intensity
Pulsed Electric
Fields
Ultrafiltration
Osmotic Process- Osmotski proces

Direct Osmosis Direktna osmoza
(Hydrophilic Membrane)
Osmotic Membrane Distillation
(Hydrophobic Membrane)
Osmotic ProcessOsmotski proces

Complementary treatments
Air Drying
Freeze-drying
Modified Atm.
Packaging
Pakovanje modifikovana atm
Pasteurization
Diluted Solution
Reuse by:
a) Solute addition
b) Evaporation
Other uses:
Refrigeration
marmelade etc.
Freezing
Complementary treatments
Refrigeration
Freezing
Spray Drying
Sprej suenje
Freeze-drying
Waste disposal
Pasteurization
Final Product Finalni proizvod

Fig. 1. Solid and liquid product possible osmotic treatment schemes
Sl. 1. Mogua ema osmotskog tretiranja vrstih i tenih proizvoda
Besides the food industry osmosis can also be used in other
industrial applications. McGinnis, McCutcheon and Elimelech
(2007) explored the potential of a novel osmotic heat engine using ammonia and carbon dioxide. Another application regarded
PTEP 12(2008) 3
the production of energy using sea and river water with an osmotic mechanism (Gerstandt, Peinemann, Skilhagen, Thorsen, &
Holt, 2008). A membrane aromatic recovery system (MARS)
has been utilized by Daisley, Dastgir, Ferreira, Peeva and
135
Livingston (2006). Wastewater reclamation in space missions is

another area where the osmotic process has given promising results (Cath, Gormly, Beaudry, Flynn, Adams, & Childress, 2005;
Cath, Adams, & Childress, 2005). Finally, the pharmaceutical
industry is also interested in the process for development of osmotic pharmaceutical systems (Wright, Johnson, & Yum, 2003).
4) dictating the variation among

biological/homogeneous materials.
biological
and
non-
SOLID PRODUCTS
Osmotic Process Simplification
Macroscopic approach
Early researchers assumed that products subjected to osmotic
treatments behave as a homogenous solid matrix, consisting of
insoluble compounds and a liquid phase, consisting of water and
soluble solutes (fig. 2). Thus, three mass flows take place simultaneously. In particular, there are two dominant counter-current
flows, namely water flow from the product and solute penetration from the solution and a negligible flow of product soluble
solids to the osmotic medium. Based on this theory there were
problems in predicting and describing the process with proper
equations. Deviations in product structures, even seasonal variations led to failure of the predicting models.
Osmotic
solution
Osmotski
rastvor
Water -Voda
Solutes Micronutrients-
Product
Proizvod
Fig. 3. Transport mechanisms inside plant tissues (Le Maguer,

M., & Yao, Z. 1995)
Sl. 3. Transportni mehanizmni unutar biljnog tkiva (Le Maguer,
M., & Yao, Z. 1995)
Diluted
Razblaen
rastvor
Fig 2. Osmotic process simplification

Sl. 2. Pojednostvaljena ema osmotskog procesa
Many published papers referred to treatment affecting parameters. In particular, agitation, temperature, solutes type, use
of coating and osmotic solution/product ratio has been extensively explored (Forni, Sormani, Scalise, & Torreggiani, 1997;
Lazarides, Katsanidis, & Nikolaidis, 1995; Lazarides, Fito,
Chiralt, Gekas, & Lenart, 1999; Matuska, Lenart, & Lazarides,
2006; Panagiotou, Karathanos, & Maroulis, 1999; Rastogi, &
Raghavarao, 1994). Most often, osmotic treatments have a goal
of extensive water removal. This water comes mainly from the
outer layer and its cells. Consequently the processed product
may be considered an intermediate moisture food; in fact it consists of an almost dry outer area and an almost intact, in terms of
moisture, core.
Microscopic Approach
Le Maguer and Yao (1995) adopted a different point of view.
As it is well known plant tissues are not uniform but they consist
of a solid matrix, inter- and extra- cellular space and occluded
gas (fig. 3). So, its homogeneity hypothesis is rather wrong. Rastogi, Angersbach and Knorr (2000) studied mass transfer
mechanisms in cellular level and came up with two schemes (fig.
136
Fig. 4. Model for osmotic dehydration of nonbiological/homogeneous material (upper) and biological material (lower) - M/Mo: Relative moisture content; Zp: Cell disintegration index (Rastogi, N.K., Angersbach, A., & Knorr, D. 2000)
Sl. 4. Model osmotske dehidracije kod nebiolokih homogenih
materija (gornja slika) i biolokih materiala (donja slika) - M/Mo
relativna vlanost vazduha, Zp indeks elijske dezintegracije
(Rastogi, N.K., Angersbach, A., & Knorr, D. 2000)
Dehydration front is recognized and included in convective
drying; thus it could not be missing from a similar process (dehydration with different driving force). Recent studies confirmed
this approach although altered in some terms. Namely, Mayor,
Cunha and Sereno (2007) contacted image analysis on osmodehydrated pumpkin (fig. 5) while Derossi, De Pilli, Severini
and McCarthy (2008) used NMR images to picture this hypothesie. In both experiments presence of a dehydration front was undeniable. Additionally, Derossi et al. (2008) added that water
flux begins from the core to the outer layers and continues from
them to get out of the product. The driving force is the factor that
will designate the state of the dehydration front.
PTEP 12(2008) 3
Fig. 5. Structural changes during osmotic dehydration (OD) in 60% sucrose solutions and water soaking, at 25oC. a-water soaking,
9 h, b-fresh material, c-OD 1 h, d-OD 3 h, e-OD 6 h and f-OD 9 h. Horizontal line at the bottom right of each image is 2 mm length
(Mayor, L, Cuncha, R.L., & Sereno, A.M., 2007)
Sl.5. Strukturne promene za vreme osmotske dehidracije (OD) bundeve pri koncentraciji rastvora od 60% i temperaturi od 25oC. anatapanje vodom 9 sati, b-sve material, c-OD jedan sat, d-OD tri sata, 3-OD est sati, f-OD devet sati. Horizontalna linija u donjem
desnom uglu svake slike je duina od 2 mm (Mayor, L, Cuncha, R.L., & Sereno, A.M., 2007)
Lazarides, Mitrakas, & Matsos (2007) gradually increased
osmotic solution concentration to simulate counter-current flow.
As with other processes (i.e. heating, air-drying), counter-current
flow was highly effective in terms of dehydration efficiency. Its
results were comparable to those obtained with the highest oBrix
solution. Even though structural tests were not conducted,
counter-current flow is expected to give a more homogenous
product in terms of moisture distribution. An explanation is that
water loss at the beginning of the process (small driving force) is
relatively slow and water from inner cells can replace it, to
achieve a moisture balance in the whole product. By gradually
increasing solution concentration a sizable driving force was
maintained throughout the osmotic process.
Up to date, Mayor, Pissarra and Sereno (2008) attempted an
even deeper analysis. From previous works (Lewicki, & Pawlak,
2003; Lewicki, & Pawlak, 2005) it was known that dehydration
processes such as convective and freeze drying give rise to tissue
damage and cavities formation. In contrast moderate conditions
of osmotic treatments do not have the same fatally results. Subsequently, dehydration can be more effective in this way.
Pre-Treatments of Solid Products

Emerging technologies such as ultrasound, -irradiation, high
intensity electric fields and ultra high hydrostatic pressure (Rastogi, & Niranjan, 1998) offer some interesting pre-treatment alternatives for fast aw reduction.
Ultrasound was lately studied as a treatment prior to osmotic
treatment on rabbit-eye blueberries (Stojanovic, & Silva, 2007)
and melon (Fernandes, Gallo, & Rodrigues, 2008). Basis of
those experiments was an early research conducted by Floros
and Liang (1994). In that study, ultrasounds were used to enhance water flow out of tissues. In fact ultrasound can cause alterations to the product such as degassing, generation of free
radicals, polymerization/de-polymerization reactions together
with improvement of diffusion rates. Fernandes et al. (2008) noticed a reverse impact, compared to the expected, during ultrasound application. During the osmotic treatment, however, extensive water loss and sugar gain were observed (table 1).
Table 1. Water loss, sugar gain and water diffusivity after pre-treatment and water diffusivity during air-drying (Fernandes,
F.A.N., Gallo, M.I., & Rodrigues, S., 2008)
Tabela 1. Gubitak vode, nakupljanje eera i koeficijent difuzije nakon razliitih pre-tretmana (Fernandes, F.A.N., Gallo, M.I.,
& Rodrigues, S., 2008)
PTEP 12(2008) 3
137
Post-harvest techniques include irradiation as a tool mainly

for sprouting control, extending shelf-life, killing pests present
in grains and controlling microorganisms growth (Thayer,
1990). Moreover, a dose of 60Co -irradiation can either change
or damage tissue structure and promote mass transfer phenomena. Wang, & Chao, (2002) tried to understand the impact of irradiation on osmo-dehydration. Rastogi and Raghavarao (2004)
and Rastogi, Suguna, Nayak and Raghavarao (2006) applied
various doses of -irradiation on potatoes and carrots prior to
osmotic dehydration. Increase of dose resulted to high rates of
water loss and solid gain while it highly promoted softening of
the samples.
High intensity electrical field pulse (HELP) also enhance
plant cell permeability (Knorr, & Angersbach, 1998). Studies on
mass transfer rates of subsequent osmotic dehydration indicate
high water and solid fluxes (Amami, Fersi, Vorobiev, & Kechaou, 2007; Rastogi, Eshtiaghi, & Knorr, 1999). Moreover,
Amani et al. (2007) combined HELP pre-treatment with osmodehydration in a centrifugal mode.
All mentioned techniques promote both water loss and solid
gain resulting to product modification. The best method used for
this purpose is application of vacuum pulses prior to sugar/salt
solution soaking (Barat, Llora, Chiralt, & Fito, 2000). Combination of pulsed vacuum and osmotic process under mild temperatures (PVOD) gave rise to products of superior nutritional value
compared to those treated at higher temperatures. Extensive
work has been contacted on PVOD either for candying (Barat,
Talens, Barrera, Chiralt, & Fito, 2002; Barrera, Betoret, Heredia,
& Fito, 2007) or salting (Corzo, Bracho, & Marval, 2006; Heredia, Andres, Betoret, & Fito, 2007).
Another pre-treatment, which is usually applied, is blanching. Hot water, steam or microwaves can be used. Promotion of
water loss and solid gain is also noticed with blanching (Kowalska, Lenart, & Leszczyk, 2008) but not to the same extend, as
with the previously mentioned applications. Blanching is mainly
performed to stop enzyme activity. During osmotic process the
activity of enzymes is enhanced due to the osmotic stress. As a
result, blanching helps retain the volatile profile of final products
(Escriche, Chiralt, Moreno, & Serra, 2000).
Processes Following to Osmotic Dehydration

Osmotic treatment may constitute the first or an intermediate
step of a process scheme. Common complimentary applications
include pasteurization, freezing or refrigerated storage, drying
with various techniques, packaging in modified atmosphere or
even cooking (i.e. frying).
Implementation of osmotic pre-concentration leads to reduced energy requirements and minimal product deterioration
during a complimentary drying application, due to substantially
lower water content of the treated product (Singh, 2001). Moreover, sugar penetration helps avoid structural collapse during airdrying (Riva, Cortellino, Maestrelli, & Torreggiani, 2001).
When complete dehydration is demanded, moderate dehydration
conditions should be applied to maintain the quality benefit of
osmotic pre-concentration. In case of convective air-drying,
soluble solids penetration acts as a hurdle that decreases dehydration rates (Singh, & Gupta, 2007).
In an effort to use renewable energy resourses (i.e sun energy) for running the osmotic process, the group of Babic M. at
the University of Novi Sad (Serbia) developed a very simple, yet
extremely efficient system for hot-air generation and solution re-
138
concentration (Babic, M. et al, 2005). The same group has made

significant progress in low energy, osmo/air dehydration of fruits
at pilot and semi-industrial scale.
When product freezing is the choice as a complementary
process (i.e. osmo-freezing), there is a large decrease in required
energy (almost half energy is needed), as half of the water has
been removed before freezing (Li, & Sun, 2002). Additionally,
the high soluble solid content results in freezing point depression. During refrigeration the demanded load is also lowered
(Huxsoll, 1982). Moreover, surface solids serve as a barrier to
oxygen penetration, thus protecting nutritional components from
oxidation (Dermesonlouoglou, Giannakourou, Taoukis, 2007).
Kamiska, Lewicki and Malczyk (2008) showed that solute diffusion continues during refrigeration until an equilibrium state is
achieved.
Other complementary processes include frying or jam manufacture. Frying of osmo-dehydrated potato resulted in lower fat
intake compared to fresh product (Ikoko, & Kuri, 2007; Krokida,
Oreopoulou, Maroulis, & Marinos-Kouris, 2001). An attempt for
jam manufacture with osmo-dehydrated fruits and used hypertonic solution gave organoleptic characteristics similar to traditional product, thus the nutritional value was promoted (GarcaMartnez, Ruiz-Diaz, Martnez-Monz, Camacho, MartnezNavarrete, & Chiralt, 2002).
Promoting Dehydration Efficiency Index

Raw product characteristics and process variables play a very
important role in mass transfer rates and they greatly affect dehydration efficiency (Lazarides, 1994; Lazarides et al.,
1999).When modification of the product is undesirable, edible
coating can be used to lower solids uptake and increase dehydration efficiency (Lenart, & Piotrowski, 2001; Matuska et al.,
2006; Lazarides et al., 2007). A similar result was achieved by
using high molecular weight sugars in the osmotic solution
(Lazarides et al., 1995). Edible coating creates a barrier to solute
penetration, due to smaller channels formed by the coating mesh.
Similarly, high molecular weight solutes cannot easily pass
through cell membrane channels. The above-mentioned techniques can also support structural integrity, as it appears in SEM
images (fig. 6) (Khin, Zhou, & Perera, 2007). Finally, edible
coatings can serve as carriers of useful additives, such as antimicrobial agents (Lazarides et al., 2007).
Volatile and Nutrient Retention

Preliminary studies indicate leaching of volatile and flavor
compounds together with pigments and other soluble solids to
the osmotic solution (Peir, Dias, Camacho, & MartnezNavarrete, 2006; Morales, Castao, Sinuco, Camacho, & Duque,
2005). In an earlier study, Chiralt, Martinez-Navarrete, Martinez-Monz, Talens, Morata and Ayala (2001) indicated that during osmotic process there are volatile profile changes due to
chemical, tissue alterations. Changes in respiration path and development of chemicals are also possible (Tovar, Garcia, &
Mata, 2001).
Recently, Buratti, Rizzolo, Benedetti and Torreggiani (2006)
compared electronic nose and gas chromatography results in an
attempt to develop an easy process of monitoring aroma changes
during osmotic dehydration.
PTEP 12(2008) 3
a)
b)
c)
d)
e)
g)
f)
Fig. 6. SEM images of a) raw apple outer pericarp tissue, b) non-coated apple osmo-dehydrated with dextrose solution, c) sodium
alginate (SA) coated apple osmo-dehydrated with dextrose solution, d) low methoxyl pectinate (LMP) coated apple osmo-dehydrated
with dextrose solution, e) non-coated apple osmo-dehydrated with sucrose solution, f) SA coated apple osmo-dehydrated with sucrose
solution and g) LMP coated apple osmo-dehydrated with sucrose solution (Khin, M.M., Zhou, W., & Perera, C.O., 2007)
Sl. 6. SEM slike: a-tkivo spoljneg perikarpa svee jabuke, b-osmotsko suenje u rastvoru dekstroze, c-osmotsko suenje jabuke u rastvoru dekstroze premazane natrijumovom soli, d-osmotsko suenje jabuke u rastvoru dekstroze premazane polisaharidima, e-osmotsko
suenje jabuke u rastvoru eera bez premaza, f-osmotsko suenje jabuke u rastvoru eera premazane natrijumovom soli, gosmotsko suenje jabuke u rastvoru eera premazane polisaharidima
Microbial Aspects
While there is a big amount of published work on mass
transfer phenomena and parameters affecting them, there is a
lack on microbial load exploration throughout the treatment.
Moreno, Chiralt, Escriche and Serra (2000) explored the microbial load of strawberries after blanching (steam or MW) and osmotic dehydration (with or without a vacuum pulse). The samples were kept in refrigerated storage for 15 30 days (or till
spoilage). Gianotti, Sacchetti, Guerzoni and Dalla Rosa (2001)
inoculated the osmotic solution with yeast cells to study microbial adhesion to the product. In a recent study, calcium alginate
coating was found to slow down microbial growth during the
osmotic treatment and refrigerated storage (Mitrakas, Koutsoumanis and Lazarides, unpublished data). Microbial growth retardation was more intensive, when a common anti-microbial
agent, potassium sorbate, was incorporated in the coating solution.
Rehydration
Quite often dehydrated products are not used in dried or
semi-dried form. Thus, good rehydration behavior is required.
Structural damage (i.e shrinkage) of the material during drying
leads to lower water absorbance (Lewicki, 1998). This is largely
due to loss of integrity and hydrophilic properties (Krokida, &
Maroulis, 2001). Osmotic dehydration prevents structural collapse and promotes better rehydration of the final product.
PTEP 12(2008) 3
Liquid Products - Classification

Osmotic treatment of liquid products demands the implementation of a membrane that is either hydrophilic or hydrophobic. When a hydrophilic membrane is used, the process is known
as direct osmosis (DO). When a hydrophobic membrane is used,
the process is known as osmotic membrane distillation (OMD).
Once again the driving force is the difference between the osmotic pressure of the liquid product and the hypertonic solution.
In OMD, the hydrophobic membrane prevents water penetration and allows for creation of air gaps. Water vapor pressure
gradient across the two membrane sides leads to water evaporation at the feed side (high vapor pressure). Vapors pass through
membrane pores and condense on the other side (fig. 7) (Patil, &
Raghavarao, 2007). Although the process can be carried out at
low temperatures, there is need of controlling it. Evaporation
cools the feed side and lowers its vapor pressure, while condensation helps raise both the temperature and vapor pressure at the
other side. Consequently, temperature control is of major concern in order to keep the required vapor pressure gradient.
Pre-treatments
As it appears in figure 1, prior to osmotic treatment of liquid
foods, a number of pre-treatments, such as clarification, stabilization, depectinization or pre-concentration can be applied. Micro-, ultra- and nanofiltration (MF, UF and NF) are mostly
used for clarification, stabilization and de-pectinization. Reverse
osmosis (RO) mainly serves as a pre-concentration step. All of
139
them are practiced at low temperatures and they do not cause

any damage to quality characteristics (Bailey, Barbe, Hogan,
Johnson, & Sheng, 2000).
Fig. 7. Osmotic membrane distillation mechanism (Patil, G., &

Raghavarao, K.S.M.S., 2007)
Sl. 7. Mehanizam prolaska kroz osmotsku membranu (Patil, G.,
& Raghavarao, K.S.M.S., 2007)
Applications
Juice concentration by osmotic treatment leads to similar advantages with osmotic dehydration of solid products. Concentration by RO has been implemented for many years. Undeniable
advantages, due to water removal at low temperatures and with-
out phase change, are lack of thermal damage, increased aroma

retention, reduced energy consumption and lower cost of equipment (Jiao, Cassano, & Drioli, 2004). Yet, a major process
drawback is its inability to reach high enough concentrations.
Besides, membranes have a limited resistance to involved hydraulic pressure (Petrotos, & Lazarides, 2000). Therefore, its use
is limited to that of a pre-concentration step. In contrast, membrane distillation (OMD) is able to achieve much higher concentrations. More research is needed, however, to improve slow
mass transfer rates.
Liquid concentration can be increased either by DO or by
OMD. Low cost and longer life cycle of early DO membranes
led to preferential development of this process against OMD
(Petrotos, & Lazarides, 2000). Dova, Petrotos, & Lazarides
(2007 I,II) studied the performance of DO membranes with a
model liquid and developed a generalized model.
Current developments on synthetic membranes gave rise to
an increased research interest on OMD. Yet, most of the conducted research involved such pre-treatments as MF, UF, NF
and RO. In such a combined operation scheme retention of
ascorbic acid and anthocyanins was evaluated (table 2)
(Galaverna, Di Silvestro, Cassano, Sforza, Dossena, Drioli, &
Marchelli, 2008). OMD reached higherconcentrations, while it
helped retain more nutrients. Cassano and Drioli (2007) came up
with similar results comparing OMD and thermal evaporation in
terms of ascorbic acid retention. Moreover, they came up with a
desirable final product (fig. 8). Making a step forward, Kozak,
Banvolgyi, Vincze, Kiss, Bekassy-Molnar and Vatai (2008)
studied the sensory profile of raw and commercial black currant
juice and compared it to juices that have been pre-concentrated
with RO and concentrated with OMD (fig. 9).
Table 2. Variation of ascorbic acid and anthocyanins during ultrafiltration and concentration processes data in mg/l (Galaverna,
G., Di Silvestro, G., Cassano, A., Sforza, S., Dossena, A., Drioli, E., & Marchelli, R., 2008)
Tabela 2. Promene askorbinske kiseline i anticijanina tokom filtracije i procesa koncentracije rastvora u mg/l (Galaverna, G., Di
Silvestro, G., Cassano, A., Sforza, S., Dossena, A., Drioli, E., & Marchelli, R., 2008)
Fig. 8. (a) Depectinised kiwifruit juice; (b) kiwifruit juice clarified by UF; (c) concentrated juice by OMD -total soluble solids
= 66,6oBrix (Cassano, A., & Drioli, E., 2007)
Sl. 8. Depektiniziran sok od kivija (a), proiavanje kivijevog
soka pomou UF ultra filtracija (b), uguivanje soka pomou
OMD- destilacija osmotskim membranama (Cassano, A., & Drioli, E., 2007)
140
Based on these advantages, the wine industry is in front of

new opportunities. In many countries leading problem with wine
must is its low sugar concentration. Common techniques to
overcome this problem are sugar addition or concentration by
evaporation. Added sugars usually give rise to undesirable flavors during fermentation, while thermal treatment destroys many
volatile and nutritional compounds. So, must concentration by
OMD is of great interest (Rektor, Vatai, & Bkssy-Molnr,
2006).
An overall comparison among the above-mentioned treatments for liquid products can be based on Table 3 (Jiao et al.,
2004). According to this table, the best product quality is
achieved either by RO or OMD. Yet, OMD is the preferred
choice, because it costs less in terms of capital investment and
especially in energy consumption. Although it is still in a developing stage it appears to be a rather promising process alternative.
PTEP 12(2008) 3
SOLUTION MANAGEMENT
Possibilities
Fig. 9. Sensory profiles of the raw, the pre-concentrated with

RO, the concentrated with OMD and the commercial black currant juice (Kozak,A., Banvolgyi, S., Vincze, I., Kiss, I., BekassyMolnar E., & Vatai, G., 2008)
Sl. 9. Senzorske osobine sirovog, koncentrovanog pomou reverzebilne osmopze RO, koncentrovanog destilacijom osmotskim
membranama OMD i komercijalnog soka od crnog groa (Kozak,A., Banvolgyi, S., Vincze, I., Kiss, I., Bekassy- Molnar E., &
Vatai, G., 2008)
Solution management is of critical importance to the process.

During osmotic treatment there is dilution of the used hypertonic
solution. So, after each cycle the solution can be either rejected
or reused. By rejecting it there is a dramatic rise of the operation
cost. Moreover, solutions high BOD5 value indicates it is a
heavy pollutant. Yet, it may be re-introduced to the osmotic cycle as it is, by sugar addition or concentration (Moyano, &
Zuniga, 2003; Valdez-Fragoso, Welti-Chanes, & Giroux, 1998;
Warczok, Ferrando, Lopez, Pihlajamaki, & Guell, 2007;
Warczok, Gierszewska, Kujawski, & Guell, 2007).
As previously mentioned, besides dilution, osmotic solution
is reach in soluble solids and volatile compounds from the dehydrated product. So, suggestions such as its use as a source of
natural color pigments or as a soft drink base are attractive solutions that should be studied extensively.
Table 3. Key factors of conventional evaporation and membrane concentration techniques (Jiao, B., Cassano, A., & Drioli, E.,
2004).
Tabela 3. Kljuni faktori klasinog isparavanja i tehnike membranske koncentracije (Jiao, B., Cassano, A., & Drioli, E., 2004).
REFERENCES
[1] Amami E., Fersi A., Vorobiev E., & Kechaou N. (2007).
Osmotic dehydration of carrot tissue enhanced by pulsed
electric field, salt and centrifugal force. Journal of Food Engineering, 83(4), 605-613.
[2] Azuara E., Garcia H.S., & Beristain C.I. (1996). Effect of
the centrifugal force on osmotic dehydration of potatoes and
apples. Food Research International, 29(2), 195-199.
[3] Bailey A.F.G., Barbe A.M., Hogan P.A., Johnson R.A., &
Sheng J. (2000). The effect of ultrafiltration on the subsequent concentration of grape juice by osmotic distillation.
Journal of Membrane Science, 164(1-2), 195-204.
[4] Babi M, Babi Ljiljana, Mati-Keki Sneana, Karadi B,
Pavkov, I,: Odrivi energetski model proizvodnje suenog
voa kombinovanom tehnologijom, PTEP asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad,
(2005)9:5, s. 109-111.
[5] Barat J.M., Llora R., Chiralt A., & Fito P. (2000). Use of
vacuum impregnation in fruit candying at low temperatures.
Industrial Application of Osmotic Dehydration/Treatments
of Food, 49-55.
PTEP 12(2008) 3
[6] Barat J.M., Talens P., Barrera C., Chiralt A., & Fito P.
(2002). Pineapple candying at mild temperature by applying
vacuum impregnation. Journal of Food Science, 67(8),
3046-3052.
[7] Barrera C., Betoret N., Heredia A., & Fito P. (2007). Application of SAFES (systematic approach to food engineering
systems) methodology to apple candying. Journal of Food
Engineering, 83(2), 193-200.
[8] Cassano A., Drioli E. (2007). Concentration of clarified kiwifruit juice by osmotic distillation. Journal of Food Engineering, 79(4), 1397-1404.
[9] Cath T.Y., Adams D., & Childress A.E. (2005). Membrane
contactor processes for wastewater reclamation in space: II.
Combined direct osmosis, osmotic distillation, and membrane distillation for treatment of metabolic wastewater.
[10] Cath T.Y., Gormly S., Beaudry E.G., Flynn M.T., Adams
V.D., & Childress A.E. (2005). Membrane contactor processes for wastewater reclamation in space: Part I. Direct
osmotic concentration as pretreatment for reverse osmosis.
[11] Chiralt A., Martnez-Navarrete N., Martnez-Monz J., Talens P., Moraga G., Ayala A., & Fito P. (2001). Changes in
141
mechanical properties throughout osmotic processes: Cryoprotectant effect. Journal of Food Engineering, 49(2-3),
129-135.
[12] Corzo O., Bracho N., & Marval J. (2006). Effects of brine
concentration and temperature on color of vacuum pulse
osmotically dehydrated sardine sheets. LWT - Food Science
and Technology, 39(6), 665-670.
[13] Daisley G.R., Dastgir M.G., Ferreira F.C., Peeva L.G., &
Livingston A.G. (2006). Application of thin film composite
membranes to the membrane aromatic recovery system.
Journal of Membrane Science, 268(1), 20-36.
[14] Daisley G.R., Dastgir M.G., Ferreira F.C., Peeva L.G., &
Livingston A.G. (2006). Application of thin film composite
membranes to the membrane aromatic recovery system.
Journal of Membrane Science, 268(1), 20-36.
[15] Dermesonlouoglou E.K., Giannakourou M.C., & Taoukis
P.S. (2007). Kinetic modelling of the degradation of quality
of osmo-dehydrofrozen tomatoes during storage. Food
Chemistry, 103(3), 985-993.
[16] Derossi A., De Pilli T., Severini C., & McCarthy M.J.
(2008). Mass transfer during osmotic dehydration of apples.
Journal of Food Engineering, 86(4), 519-528.
[17] Dova M.I., Petrotos K.B., & Lazarides H.N. (2007). On the
direct osmotic concentration of liquid foods. Part I: Impact
of process parameters on process performance. Journal of
Food Engineering, 78(2), 422-430.
[18] Dova M.I., Petrotos K.B., & Lazarides H.N. (2007). On the
direct osmotic concentration of liquid foods: Part II. Development of a generalized model. Journal of Food Engineering, 78(2), 431-437.
[19] Escriche I., Chiralt A., Moreno J., & Serra J.A. (2000). Influence of blanching-osmotic dehydration treatments on
volatile fraction of strawberries. Journal of Food Science,
65(7), 1107-1111.
[20] Fernandes F.A.N., Gallo M.I., & Rodrigues S. (2008). Effect of osmotic dehydration and ultrasound pre-treatment on
cell structure: Melon dehydration. LWT - Food Science and
Technology, 41(4), 604-610.
[21] Floros J.D., Liang H. (1994). Acoustically assisted diffusion
through membranes and biomaterials. Food Technology,
48(12), 79-84.
[22] Forni E., Sormani A., Scalise S., & Torreggiani D. (1997).
The influence of sugar composition on the colour stability of
osmodehydrofrozen intermediate moisture apricots. Food
Research International, 30(2), 87-94.
[23] Galaverna G., Di Silvestro G., Cassano A., Sforza S., Dossena A., Drioli E., & Marchelli R. (2008). A new integrated
membrane process for the production of concentrated blood
orange juice: Effect on bioactive compounds and antioxidant activity. Food Chemistry, 106(3), 1021-1030.
[24] Garca-Martnez E., Ruiz-Diaz G., Martnez-Monz J.,
Camacho M.M., Martnez-Navarrete N., & Chiralt A.
(2002). Jam manufacture with osmodehydrated fruit. Food
Research International, 35(2-3), 301-306.
[25] Gerstandt K., Peinemann K.-., Skilhagen S.E., Thorsen T.,
& Holt T. (2008). Membrane processes in energy supply for
an osmotic power plant. Desalination, 224(1-3), 64-70.
[26] Gianotti A., Sacchetti G., Guerzoni M.E., & Dalla Rosa M.
(2001). Microbial aspects on short-time osmotic treatment
of kiwifruit. Journal of Food Engineering, 49(2-3), 265-270.
[27] Heredia A., Andrs A., Betoret N., & Fito P. (2007). Application of the SAFES (systematic approach of food engineering systems) methodology to salting, drying and desalting of
cod. Journal of Food Engineering, 83(2), 267-276.
142
[28] Huxsoll C.C. (1982). Reducing the refrigeration load by partial concentration of food prior to freezing. Food
Technoogy, 5, 98-102.
[29] Ikoko J., Kuri V. (2007). Osmotic pre-treatment effect on fat
intake reduction and eating quality of deep-fried plantain.
Food Chemistry, 102(2), 523-531.
[30] Jiao B., Cassano A., & Drioli E. (2004). Recent advances on
membrane processes for the concentration of fruit juices: A
review. Journal of Food Engineering, 63(3), 303-324.
[31] Kamiska A., Lewicki P.P., & Malczyk P. (2008). Mass
transfer in osmotically dehydrated apple stored at temperatures above zero. Journal of Food Engineering, 86(1), 140149.
[32] Khin M.M., Zhou W., & Perera C.O. (2007). Impact of
process conditions and coatings on the dehydration efficiency and cellular structure of apple tissue during osmotic
dehydration. Journal of Food Engineering, 79(3), 817-827.
[33] Knorr D., Angersbach A. (1998). Impact of high-intensity
electric field pulses on plant membrane permeabilization.
Trends in Food Science and Technology, 9(5), 185-191.
[34] Kowalska H., Lenart A., & Leszczyk D. (2008). The effect
of blanching and freezing on osmotic dehydration of pumpkin. Journal of Food Engineering, 86(1), 30-38.
[35] Kozak A., Banvolgyi S, Vincze I., KissI., Bekassy-Molnar
E., & Vatai G. (2008). Comparison of integrated large scale
and laboratory scale membrane processes for the production
of black currant juice concentrate. Chemical Engineering
and Processing, doi: 10.1016/j.cep.2007.12.006
[36] Krokida M.K., Maroulis Z.B. (2001). Structural properties
of dehydrated products during rehydration. International
Journal of Food Science and Technology, 36(5), 529-538.
[37] Krokida M.K., Oreopoulou V., Maroulis Z.B., & MarinosKouris D. (2001). Effect of osmotic dedydration pretreatment on quality of french fries. Journal of Food Engineering, 49(4), 339-345.
[38] Lazarides H.N. 1994. Osmotic Preconcentration: Developments and Prospects. In: Singh, R. P. and Oliveira, F.A.R.
(Eds), "Minimal Processing of Foods and Process Optimization. An Interface". CRC Press. Boca Raton, FL. pp 73-85
[39] Lazarides H.N., Fito P., Chiralt A., Gekas V., & Lenart A.
(1999). Advances in osmotic dehydration. Processing
Foods. Quality Optimization and Process Assessment, 175199.
[40] Lazarides H.N., Katsanidis E., & Nickolaidis A. (1995).
Mass transfer kinetics during osmotic preconcentration aiming at minimal solid uptake. Journal of Food Engineering,
25(2), 151-166.
[41] Lazarides H.N., Mitrakas G.E., & Matsos K.I. (2007). Edible coating and counter-current product/solution contacting:
A novel approach to monitoring solids uptake during osmotic dehydration of a model food system. Journal of Food
Engineering, 82(2), 171-177.
[42] Le Maguer M., Yao Z.M. (1995). Mass transfer during osmotic dehydration at the cellular level. Food Preservation by
Moisture Control: Fundamentals and Applications, 325-350.
[43] Lenart A., Lewicki P.P. (1988). Energy consumption during
osmotic and convective drying of plant tissue. Acta Alimentaria Polonica, 14(1), 65-72.
[44] Lenart A., Piotrowski D. (2001). Drying characteristics of
osmotically dehydrated fruits coated with semipermeable
edible films. Drying Technology, 19(5), 849-877.
[45] Lewicki P.P. (1998). Effect of pre-drying treatment, drying
and rehydration on plant tissue properties: A review. International Journal of Food Properties, 1(1), 1-22.
PTEP 12(2008) 3
[46] Lewicki P.P., Pawlak G. (2005). Effect of mode of drying

on microstructure of potato. Drying Technology, 23(4), 847869.
[47] Lewicki P.P., Pawlak G. (2003). Effect of drying on microstructure of plant tissue. Drying Technology, 21(4), 657683.
[48] Li B., & Sun D.-W. (2002). Novel methods for rapid freezing and thawing of foods a review. Journal of Food Engineering, 54, 175-182.
[49] Matuska M., Lenart A., & Lazarides H.N. (2006). On the
use of edible coatings to monitor osmotic dehydration kinetics for minimal solids uptake. Journal of Food Engineering,
72(1), 85-91.
[50] Mayor L., Cunha R.L., & Sereno A.M. (2007). Relation between mechanical properties and structural changes during
osmotic dehydration of pumpkin. Food Research International, 40(4), 448-460.
[51] Mayor L., Pissarra J., & Sereno A.M. (2008). Microstructural changes during osmotic dehydration of parenchymatic
pumpkin tissue. Journal of Food Engineering, 85(3), 326339.
[52] McGinnis R.L., McCutcheon J.R., & Elimelech M. (2007).
A novel ammonia-carbon dioxide osmotic heat engine for
power generation. Journal of Membrane Science, 305(1-2),
13-19.
[53] Morales A.L., Castao M.P., Sinuco D.C., Camacho G., &
Duque C. (2005). Dewatering-Impregnation-Soaking (DIS)
in non conventional solutions as source of natural flavorants
of Colombian varieties of mango (Mangifera indica) var.
Azcar and pineapple var. Perolera. Food Flavour and
Chemistry, Explorations into the 21st Century, 231-239.
[54] Moreno J., Chiralt A., Escriche I., & Serra J.A. (2000). Effect of blanching/osmotic dehydration combined methods
on quality and stability of minimally processed strawberries.
Food Research International, 33(7), 609-616.
[55] Moyano P.C., Ziga R.N. (2003). Kinetic Analysis of Osmotic Dehydration Carried Out with Reused Sucrose Syrup.
Journal of Food Science, 68(9), 2701-2705.
[56] Panagiotou N.M., Karathanos V.T., & Maroulis Z.B.
(1999). Effect of osmotic agent on osmotic dehydration of
fruits. Drying Technology, 17(1-2), 175-189.
[57] Patil G., Raghavarao K.S.M.S. (2007). Integrated membrane
process for the concentration of anthocyanin. Journal of
[58] Peir R., Dias V.M.C., Camacho M.M., & MartnezNavarrete N. (2006). Micronutrient flow to the osmotic solution during grapefruit osmotic dehydration. Journal of
[59] Petrotos K.B., Lazarides H.N. (2001). Osmotic concentration of liquid foods. Journal of Food Engineering, 49(2-3),
201-206.
[60] Ponting J.D., Walters G.G., Forrey R.R., Jackson R., &
Stanley W.L. (1966). Osmotic dehydration of fruits. Food
Technology, 20, 150-152.
[61] Rastogi N.K., Angersbach A., & Knorr D. (2000). Evaluation of mass transfer mechanisms during osmotic treatment
of plant materials. Journal of Food Science, 65(6), 10161021.
[62] Rastogi N.K., Eshtiaghi M.N., & Knorr D. (1999). Accelerated mass transfer during osmotic dehydration of high intensity electrical field pulse pretreated carrots. Journal of Food
Science, 64(6), 1020-1023.
PTEP 12(2008) 3
[63] Rastogi N.K., Niranjan K. (1998). Enhanced mass transfer

during osmotic dehydration of high pressure treated pineapple. Journal of Food Science, 63(3), 508-511.
[64] Rastogi N.K., Raghavarao K.S.M.S. (2004). Increased mass
transfer during osmotic dehydration of -irradiated potatoes.
Journal of Food Science, 69(6).
[65] Rastogi N.K., Raghavarao K.S.M.S. (1994). Effect of temperature and concentration on osmotic dehydration of coconut. Lebensmittel-Wissenschaft und-Technologie, 27, 564567.
[66] Rastogi N.K., Raghavarao K.S.M.S., Niranjan K., & Knorr
D. (2002). Recent developments in osmotic dehydration:
methods to enhance mass transfer. Trends in Food Science
& Technology, 13, 4859.
[67] Rastogi N.K., Suguna K., Nayak C.A., & Raghavarao
K.S.M.S. (2006). Combined effect of -irradiation and osmotic pretreatment on mass transfer during dehydration.
[68] Rektor A., Vatai G., & Bkssy-Molnr E. (2006). Multistep membrane processes for the concentration of grape
juice. Desalination, 191(1-3), 446-453.
[69] Riva M., Cortellino G., Maestrelli A., & Torreggiani D.
(2001). Structure collapse and colour changes in osmo-airdehydrated peach cubes. Food Science and Biotechnology,
10, 598-601.
[70] Singh H. (2001). Osmotic dehydration of carrot shreds for
Gazraila preparation. Journal of Food Science Technology,
38, 152-154.
[71] Singh B., Gupta A.K. (2007). Mass transfer kinetics and determination of effective diffusivity during convective dehydration of pre-osmosed carrot cubes. Journal of Food Engineering, 79(2), 459-470.
[72] Stojanovic J., & Silva J.L. (2007). Influence of osmotic
concentration, continuous high frequency ultrasound and
dehydration on antioxidants, colour and chemical properties
of rabbiteye blueberries. Food Chemistry, 101, 898-906.
[73] Thayer D.W. (1990). Food irradiation: benefits and concerns. Journal of Food Quality, 13, 147-169.
[74] Tovar B., Garca H.S., & Mata M. (2001). Physiology of
pre-cut mango. I. ACC and ACC oxidase activity of slices
subjected to osmotic dehydration. Food Research International, 34(2-3), 207-215.
[75] Valdez-Fragoso A., Welti-Chanes J., & Giroux F. (1998).
Properties of a sucrose solution reused in osmotic dehydration of apples. Drying Technology, 16(7), 1429-1445.
[76] Warczok J., Ferrando M., Lpez F., Pihlajamaki A., & Guell
C. (2007). Reconcentration of spent solutions from osmotic
dehydration using direct osmosis in two configurations.
[77] Wang J., & Chao Y. (2002). Drying characteristics of irradiated apple slices. Journal of Food Engineering, 52, 83-88.
[78] Warczok J., Gierszewska M., Kujawski W., & Guell C.
(2007). Application of osmotic membrane distillation for
reconcentration of sugar solutions from osmotic dehydration. Separation and Purification Technology, 57(3), 425429.
[79] Wright J.C., Johnson R.M., & Yum S.I. (2003). DUROS
osmotic pharmaceutical systems for parenteral & sitedirected therapy. Drug Delivery Technology, 3.
143
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.144-150

UDK: 631.3:62-523.3:004.89
Pregledni rad
Review
MOGUNOSTI UPRAVLJANJA ELEKTROHIDRAULIKIM SISTEMOM

PRIMENOM KONCEPTA FAZI KONTROLERA
THE POSSIBILITIES OF ELECTRO-HYDRAULIC CONTROL SYSTEM BY
THE FUZZY CONTROLLER APPLICATION
Mr Branislav KARADI
Poljoprivredni fakultet, 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 8, karadzic@polj.ns.ac.yu
REZIME
U radu se prikazuju mogunosti upravljanja elektrohidraulikim sistemom primenom koncepta fazi kontrolera. Prikazani su
glavni naini primene fazi logike u sistemima upravljanja. Primenjen je postupak koji koristi klasini PID kontroler kao osnovu za
projektovanje ekvivalentnog linearnog fazi kontrolera. Karakteristini parametri kontrolera optimalizovani su metodom pretraivanja uzoraka i genetskog algoritma. Efikasnost tih upravljakih ema proverena je poreenjem sa klasinim upravljanjem postupkom
simulacije. Predhodni postupak projektovanja fazi kontrolera, zamenjen je postupkom samorganizovanja, tj. samouenja na osnovi
primene referentnog modela drugog reda i modela osetljivosti. U tu svrhu korien je funkcijski blok samoueeg fazi kontrolera,
prikazan u literaturi.
Kljune rei: fazi kontroler, PID kontroler, samouei fazi kontroler, elektrohidrauliki sistem.
SUMMARY
This paper presents the possibility to control the electro-hydraulic system by the fuzzy controller application. An equivalent linear
fuzzy controller was designed based on the classical PID controller. The present paper contains a design approach, which used a
classical PID controller as a starting point. The characteristic parameters of controllers were optimised by a pattern search and a
genetic algorithm optimisation method. The effectiveness of this control scheme was verified in relation to that of a classical PID
control by a simulation. A previous design procedure of the fuzzy controller was replaced with a self-organised (self-learning) procedure, based on applying a second order reference model and a sensitivity model. In order to achieve this, a function block of the selflearning fuzzy controller, presented in literature, was applied.
Keywords: fuzzy controller, PID controller, self-learning fuzzy controller, electro-hydraulic system.
UVOD
Fazi upravljanje zasniva se na fazi logici koja je bliska
ovekovom nainu govora i razmiljanja. Fazi logiku je
predstavio Lotfi Zadeh 1965. godine a u upravljanje sistemima ju
je uveo E. Mamdani 1976. godine. Cilj fazi pristupa je da
omogui sprovoenje inenjerskog iskustva o procesu u sam
algoritam kontrolera.
Fazi kontroleri su nelinearni kontroleri posebne strukture.
Fazi upravljanje moe da se svrsta u okvire statikog fazi
upravljanja i adaptivnog fazi upravljanja. Kod statikog fazi
upravljanja, struktura i parametri fazi kontrolera su fiksni i ne
menjaju se za vreme odvijanja procesa u realnom vremenu. Sa
druge strane, kod adaptivnog fazi upravljanja, struktura i/ili
parametri fazi kontrolera menjaju se za vreme odvijanja procesa
u realnom vremenu. Fiksno fazi upravljanje je jednostavnije
nego adaptivno upravljanje, ali zahteva vie znanja o modelu
procesa. Adaptivno fazi upravljanje, na drugoj strani, skuplje je
za primenu, ali zahteva manje informacija i omoguuje
postizanje boljih performansi.
Za razliku od konvencionalnog upravljanja, gde se, polazei
od matematikog modela procesa, projektuje kontroler na
osnovu modela, fazi upravljanje, na drugoj strani, startuje sa
heuristikim i ljudskim vetinama (pod pojmom fazi AKOONDA pravila) i kontroleri se projektuju sintetizovanjem tih
pravila. Rezultirajua AKO-ONDA pravila mogu da se svrstaju u
dva tipa:
Tip I: AKO x1 je A1i i ... i xn je Ani, ONDA u je Bj.
(1)
Tip II: AKO x1 je A1i i ... i xn je Ani,
ONDA u je c0i+ c1ix1+ cnixn (2)
144
U tipu I i uzrok i posledica su lingvistike promenljive, Aki,

k=1, 2, ..., n i Bj, respektivno. Tip I predstavlja Mamdanijev
metod zakljuivanja, to je najei metod rada fazi kontrolera,
koji se sree u literaturi. S druge strane, u tipu II, posledica je
parametarska funkcija ulaza fazi kontrolera, ili promenljivih
stanja. Tip II predstavlja Takagi-Sugeno sistem, gde se izlaz
dobija linearnom kombinacijom ulaznih promenljivih, pri emu
svako pravilo definie jedan pomini singleton. Model je
pogodan za upravljanje sistemima s izraenim nelinearnostima,
gde je potrebno da kontroler u razliitim radnim takama radi s
razliitim parametrima, jer ovaj model predstavlja kontroler s
promenljivim pojaanjem (engl. gain scheduler).
Vremenom su razvijene razliite metode za projektovanje
kontrolera koje bi olakale ovaj proces. Jedna od tih metoda je
projektovanje fazi PID kontrolera, odnosno zadravanje
koncepta PID kontrolera i kombinovanje sa fazi logikom
zakljuivanja.
Sistemi fazi upravljanja mogu se relativno jednostavno
nadograditi na postojea izvedena reenja poboljavajui na taj
nain klasine metode uvoenjem dodatnog nivoa inteligencije.
U podruju upravljanja servomehanizama u literaturi se susreu
razliite strukture upravljanja s ukljuenim fazi kontrolerom,
slika 1.
U strukturi upravljakog kola na slici 1.a) fazi kontroler u
potpunosti zamenjuje postojee klasino reenje. U strukturi na
slici 1.b) fazi kontroler predstavlja nadreeni nivo upravljanja i
slui za podeavanje parametara klasinog kontrolera.
Uobiajeni problem kod upravljanja nelinearnim sistemima
primenom klasinih kontrolera je da postupak upravljanja daje
zadovoljavajua reenja ukoliko se proces nalazi u okolini neke
PTEP 12(2008) 3
radne take. Izvan tog podruja kvalitet upravljanja je naruen,

pa se u tim sluajevima fazi kontroler koristi za podeavanje
parametara klasinog kontrolera, za odranje zahteva upravljanja
u irem rasponu promenljivosti stanja procesa. U strukturi na
slici 1.c) klasini kontroler izvodi algoritam upravljanja ukoliko
je stanje procesa u blizini stanja razmatranog pri postupku
sinteze kontrolera. Uloga fazi kontrolera je u prilagoavanju
upravljakog signala promenjenim okolnostima procesa. Ove
strukture se u literaturi nazivaju hibridnim strukturama
upravljanja.
ili eksperimentom. Meutim, postoje situacije kada su dobijeni

podaci nepotpuni ili nepouzdani, pa je vrlo teko odrediti
poetnu strukturu fazi kontrolera. U tom sluaju, mogu se
koristiti metode poetnog podeenja fazi kontrolera zasnovane
na analitikim postupcima, koji se jednostavno algoritmiziraju.
Tu se razlikuju tri pristupa:
a)Emulacija linearnih algoritama upravljanja fazi
kontrolerom (obino PI, PD, PID kontrolera);
b) Poetno podeavanje pomou referentnog modela, kada se
nekom od metoda identifikacije, proces kojim se upravlja
aproksimira sistemom drugog reda. Aproksimacija modelom
drugog reda koristi se zbog toga to se veliki broj procesa moe
vrlo dobro opisati takvim modelom.
c) Poetno podeenje korienjem faznih trajektorija. Fazi
kontroler dobijen korienjem jedne od dvaju ve opisanih
metoda oponaa linearni upravljaki algoritam, dok kontroler
ija se poetna struktura odreuje korienjem faznih trajektorija
moe oponaati i nelinearne algoritme u koje se mogu ubrjaiti i
algoritmi kojima operator deluje na proces na osnovu
sakupljenog iskustva.
Zato to se esto upravljanje slinim objektima moe predstaviti istim heuristikim znanjem, mogue je projektovati opti
fazi kontroler za upravljanje tim objektima. U radu je prikazan
metod projektovanja opteg fazi PD kontrolera za elektrohidrauliki sistem upravljanja, primenljivog na razliitim mobilnim
mainama. Predhodni postupak projektovanja fazi kontrolera,
zamenjen je postupkom samouenja, tj. samouenja na osnovi
primene referentnog modela drugog reda i modela osetljivosti. U
tu svrhu korien je funkcijski blok samoueeg fazi kontrolera,
prikazan u literaturi.
MATERIJAL
C
C
C
V
P
PS
Izlaz
Out
S PS
P
Ulazni signal (V)

Input Signal (V)
f(x)=0
T
19700e3
PTEP 12(2008) 3
Postupci poetnog podeenja fazi kontrolera

Poetna
struktura
fazi
kontrolera
odreena
je
karakteristikama upravljanog procesa, zahtevima u pogledu
kvaliteta upravljanja i informacijama dobijenim od strane
eksperta (Kovai Z, Bogdan S, 2000). Programskim alatima,
koji mu stoje na raspolaganju, projektant relativno jednostavno
moe tako definisanu strukturu realizovati i ispitati simulacijom
Kada je eksperimentalno potvren potencijal koji prua

upotreba fazi logike u upravljanju, veoma brzo nakon toga,
Mamdani, u saradnji s Procykom, predlae samoorganizujui
kontroler (engl. self-organizing controller) zasnovan na fazi
teoriji (Procyk, Mamdani, 1979). Pojam samoorganizujui je
izabran zbog toga to se njegova unutranja upravljaka logika
moe menjati u odnosu na proces kojim upravlja i u odnosu na
okolinu u kojoj se nalazi. Takav se kontroler obino naziva
adaptivni ili samouei kako bi se istaklo da je njegov rad
zasnovan na iskustvima iz prolosti. Posebno svojstvo tog
kontrolera je u tome, da on nastoji da poboljava svoj rad toliko
dugo dok ne postigne unapred odreen kvalitet.
Sl. 1. Nadogradnja fazi kontrolera na postojee klasino reenje

upravljanja sistemom
Fig. 1. Annex of fuzzy controller on existing clasical control system
U praksi se kao hidrauliki aktuator obino primenjuje hidrauliki cilindar dvostranog dejstva, upravljan proporcionalnim
ventilom. Za modelovanje i simulaciju izabran je tipini elektrohidrauliki sistem hidrauliki cilindar upravljan proporcionalnim razvodnikom (Karadi, 2003, 2007), gde je optereenje
pokretano od strane hidraulikog cilindra (slika 2). Kretanjem
klipnjae upravlja se regulisanjem protoka ulja pomou proporcionalnog ventila. Kompletan matematiki model hidraulikog
cilindarskog pogona izveden je polazei od fizikih zakona, koji
dovoljno tano opisuju statike i dinamike karakteristike realnog sistema (Merritt, 1967; Anderson, 2003). Za modelovanje,
simulaciju i optimalizaciju elektrohidraulikog sistema upravljanja, u oba sluaja, korien je program Matlab i njegovi toolboxovi: Control System, Fuzzy Logic, Genetic Algorithm and Direct
Search, kao i Simulink toolbox-ovi: Mechanical, SimHydraulics i
Simulink Response Optimization.
S PS
Sl. 2. Tipian elektrohidrauliki sistem upravljanja i njegov

Simulink model
Fig. 2. Typical electrohydraulic control system and their
Simulimk model
145
DISKUSIJA
Upravljanje poloaja elektrohidraulikog
sistema primenom fazi PD kontrolera
Globalni cilj projektovanja fazi kontrolera za upravljanje
poloajem elektrohidraulikog sistema nije samo da se proces
upravljanja uini ekvivalentnim klasinom kontroleru, nego da
se projektuje kontroler koji e biti u stanju da se nosi s
problemima prisutnih nelinearnosti i promenljivosti parametara
procesa u toku upravljanja (Karadi, 1999, 2001, 2002a,
2002b).
Na osnovu inenjerskog iskustva s klasinim kontrolerima, iz
literature je poznato da je za upravljanje poloajem
elektrohidraulikog sistema potrebno primeniti P ili PD tip
kontrolera. Naime, iz izraza za prenosnu funkciju hidraulikog
cilindra upravljanog proporcionalnim ventilom, vidljivo je
postojanje integralnog delovanja u strukturi procesa, a
diferencijalno delovanje se dodaje zbog stabilnosti.
Diferencijalna vremenska konstanta se bira uzimajui u obzir
problem osetljivosti na um mernog signala. Prvi korak u
projektovanju fazi kontrolera usmeren je ka realizaciji fazi PD
(FPD) kontrolera. Struktura FPD kontrolera, poznata iz
literature, prikazana je na slici 3. Za izvedbu fazi PD kontrolera,
kao ulazne promenljive koriste se greka upravljanja e i izvod
greke upravljanja de, dok je izlazna promenljiva naponski
upravljaki signal u, koji se alje prema proporcionalnom
ventilu.
Budui da upravljaki element (proporcionalni ventil) moe
da operie samo s realnim signalima (analogna vrednost
napona), a kao rezultat raunanja s fazi skupovima dobija se
takoe fazi skup, potrebno je obaviti postupak defazifikacije
rezultata postupka zakljuivanja (inferencije). Na taj nain
dobija se na izlazu fazi kontrolera konkretna vrednost (engl.
Crisp signal), kao upravljaka veliina kontrolera. Nema
sistematskog postupka za izbor naina defazifikacije fazi
vrednosti, meutim u upravljakoj tehnici preovlauje metod
teita (engl. Center of gravity method), zbog dobrih interpolacijskih svojstava ove metode (Jantzen, 1999a). U sluaju da su
izlazni skupovi u obliku singletona (otrih funkcija pripadnosti),
postupak fazifikacije je bitno pojednostavljen.
Poto fazi kontroler ima vei broj parametara za
podeavanje, mogue je fazi statiku funkciju preslikavanja
ulaznog domena na izlazni, uiniti nelinearnom i na taj nain
upravljaki signal prilagoditi stanju procesa, ime kontroler
postaje robusniji. Iz ovoga proizilazi da se fazi kontroler moe
shvatiti kao nelinearno proirenje klasinog kontrolera. Za prikaz
mogunosti identinog delovanja fazi PD kontrolera i klasinog
linearnog PD kontrolera, fazi statika funkcija projektovae se
kao povrina linearnog preslikavanja nad domenima ulaznih i
izlaznih promenljivih.
Uticaj promene pojedinih parametara u strukturi fazi
kontrolera na njegovo ponaanje u sistemu upravljanja tema je
mnogih radova u literaturi iz podruja fazi upravljanja. Analiza
pokazuje da najvei uticaj na dinamiko ponaanje kontrolera
ima poloaj centara funkcija pripadnosti. Uticaj ostalih izvora
nelinearnog ponaanja fazi kontrolera je manji i uglavnom deluju
na nain promene izlazne funkcije kontrolera izmeu taaka koje
primarno odreuje poloaj centara funkcija pripadnosti.
Simulacioni rezultati upravljanja poloajem elektrohidraulikog
sistema za razliite poloaje centara funkcija pripadnosti ulaznih
i izlaznih promenljivih pokazuju, da ukoliko se sredita funkcija
pripadnosti nalaze preblizu radne take odziv sistema postaje
nestabilan. Nagib statike funkcije preslikavanja u radnoj taki
ima smisao pojaanja kod linearnog kontrolera. Zgunjavanje
146
funkcija pripadnosti uzrokuje vee promene izlazne veliine.

Pomak funkcija pripadnosti od radne take povoljno utie na
stabilnost sistema, meutim kao i kod linearnog PD kontrolera to
ima uticaja i na smanjenje tanosti pozicioniranja, jer sistem
postaje manje osetljiv u okolini radne take. Zbog toga je finim
podeavanjem nelinearne statike funkcije potrebno pronai
kompromis izmeu ovih suprotstavljenih zahteva. Studija o tome
kako razne nelinearne povrine utiu na odziv data je u radu
Jantzen, 1997b.
Proporcionalno-diferencijalno upravljanje
Finije podeavanje nelinearne statike funkcije u itavom
radnom podruju uglavnom je preputeno metodi probe i
greke, zbog nepostojanja jasne procedure za postavljanje
optimalnih parametara u strukturi fazi kontrolera. U principu,
poveanje broja ulaznih promenljivih (npr. informacija o
pritiscima tokom procesa) prua vee mogunosti kod sinteze
fazi kontrolera, ali istovremeno se javlja i problem odreivanja
broja i rasporeda pravila ponaanja, kao i potekoe s
izvoenjem algoritma uz manja vremena uzorkovanja.
Diferenciranje pomae da se predvidi greka i
proporcionalno diferencijalni (PD) kontroler koristi
diferencijalno dejstvo za poboljanje stabilnosti u zatvorenoj
sprezi. PD kontroler obino se koristi kada objekt upravljanja
ima integralni karakter (astatizam), jer sam kontroler nema u
sebi integralno dejstvo i ne moe da otkloni greku ustaljenog
stanja. Zakon upravljanja idealnog kontinualnog PD kontrolera
je,
de
u = K p e + Td
= K p e + K pTd ed
dt
(3)
gde je u upravljaka promenljiva, konstanta Kp je

proporcionalno pojaanje, Td je vremenska konstanta
diferencijalnog dejstva, a e je signal greke jednak razlici izmeu
referentnog signala i upravljane promenljive y (e=refy). Pri
maloj periodi odabiranja Ts diskretni ekvivalent zakonu
upravljanja (3) moe da se dobije aproksimacijom izvoda
diferenciranjem unazad. Tako se dobija zakon upravljanja
diskretnog PD kontrolera,
e e
u n = K p en + Td n n1 = K p en + K pTd edn
Ts
(4)
pri emu se oznaka un odnosi na vrednost upravljake

promenljive u n-tom trenutku odabiranja. Pod pojmom
podeavanja PD kontrolera podrazumeva se menjanje vrednosti
parametara Kp i Td sve dok se ne postigne eljeno ponaanje
sistema u zatvorenoj sprezi. Za Td=0 kontroler je isto
proporcionalan, a kada se postepeno poveava Td dolazi do
smanjivanja oscilacija. Ako Td postane previe veliko sistem
postaje prekompenzovan i moe postati i nestabilan. Direktni
ulazi FPD kontrolera su normirani signal greke e i normirani
izvod signala greke de (slika 3).
Sl. 3. Fazi PD kontroler (FPD).

Fig. 3. Fuzzy PD controller (FPD)
PTEP 12(2008) 3
Funkcija f predstavlja ulazno izlaznu mapu fazi kontrolera,

samo to je to ovog puta povrina u koja zavisi od dve ulazne
koordinate, e i de. Korienjem linearne aproksimacije,
K e e + K de de , dobija se:
U = K u (K e e + K de de) = K e K u e + K de K u de
(6)
Poreenjem izraza (3) i (6), dobijaju se veze:
Ke =
Kp
Ku
K de =
K p Td
(7-8)
Ku
Iskoriena aproksimacija odgovara zameni nelinearne fazi

ulazno izlazne povrine jednom glatkom ravni, koju ostvaruje
linearni FPD kontroler. FPD kontroler moe biti primenjen kada
reenje sa proporcionalnim kontrolerom nije adekvatno. Diferencijalni lan smanjuje preskok, ali moe biti osetljiv na um,
kao i na naglu promenu referentnog signala, koja e izazvati
diferencijalni skok.
Na slici 4 prikazani su rezultati simulacije elektrohidraulikog sistema, prikazanog na slici 1, sa klasinim PD i dva tipa
FPD kontrolera (Mamdani i Sugeno), kao i kontrolerom stanja
(sa povratnom spregom po poloaju, brzini i ubrzanju).
Simulacioni rezultati upravljanja poloajem elektrohidraulikog sistema pokazuju identian odziv FPD Sugeno i klasinog
PD kontrolera, to ukazuje na korektnost izvoenja fazi kontrolera. To potvruje da fazi kontroler moe dobro da vodi proces
upravljanja kao i klasini kontroler, jer fazi kontroler sadri

klasini kontroler, kao svoj mogui posebni sluaj.
110
Hod klipa cilindra - Cylinder piston displacement [mm]
Izlaz kontrolera je nelinearna funkcija greke e i izvoda

greke de,
U = K u f K e e, K de de
(5)
Kontroler stanja
State feedback controller
100
90
80
FPD Mamdani
70
FPD Sugeno
60
PD
50
40
30
Kontroler stanja
State feedback controller
PD
FPD Sugeno
FPD Mamdani
20
10
0
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
Vreme-Time [s]
0.3
0.35
0.4
Sl. 4. Poreenje odziva elektrohidraulikog sistema sa razliitim

tipovima kontrolera
Fig. 4. Comparation of transient response of electohydraulic
system with various controllers type
Na slici 5 prikazane su raspodele funkcija pripadnosti i
povrine fazi kontrolera preslikavanja ulaznih promenljivih na
izlaznu upravljaku promenljivu (Mamadani i Sugeno, .
-5
10
0
-10 -10
DE
-5
10
0
E
a) Sugeno, 9 pravila, 2 ulaza, sa po 3 trougaone funkcije pripadnosti, 1 izlaz sa 5 otrih funkcija pripadnosti
Sugeno, 9 rules, 2 inputs, with 3 triangular membership functions, 1 output with 5 singleton membership functions
Stepen pripadnosti
Degree of membership
2
0
-2
10
0
DE
-10 -10
-5
E
0.8
0.6
0.4
0.2
10
0
-10
-5
0
E, DE
10
b) Mamdani, 9 pravila, 2 ulaza, 1 izlaz sa po 3 trougaone funkcije pripadnosti

Mamdani, 9 rules, 2 inputs, 1 output with 3 triangular membership functions
Sl. 5. Linearna (a) i naborana (b) upravljaka povrina sa ulazno-izlaznim funkcijama pripadnosti
Fig. 5. Linear (a) and bumpy (b) control surface with input-output membership functions
PTEP 12(2008) 3
147
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 151-154

UDK: 330.131.5

EKONOMSKA ISPLATIVOST IZGRADNJE RENE LUKE I

SKLADITA ZA ITO
ECCONOMICAL RETUR OF RIVER PORT AND
GRAIN STORAGE CONSTRUCTION
Dr Neboja NOVKOVI, mr Beba MUTVDI
Poljoprivredni fakultet, 21 000 Novi Sad, Trg D. Obradovia 8
REZIME
Poznato je da je najjevtiniji vid transporta reni, naroito velikih koliina rasutog materijala. Cilj je bio da se ispita ekonomska
opravdanost izgradnje luke za utovar, istovar i skladitenje zrnastih poljoprivrednih proizvoda na reci Tisi. Ekonomski parametri u
oceni investicije uzeti su na bazi postojeih luka na Dunavu.
U radu je simulirana izgradnja betonskog i elinog silosa, podnog skladita za itarice i luke opreme za pretovar u utovar zrna.
Prihodi od investicije ostvaruju se na osnovu: uskladitenja itarica, kvantitativnog i kvalitativnog prijema, skladitenja, poslova
isporuke i utovara u plovilo. Ekonomski pokazatelji pokazuju isplativost projekta u 6. godini, neto sadanja vrednost projekta je oko
2,8 miliona evra, a interna stopa rentabilnosti oko 17%.
Kljune rei: luka, skladite,ocena investicije.
SUMMARY
The river transport is a cheapest mean of transport, especially of large quantities of materials in bulk. The main goal of this study
was to analyse economics effects of investments in river ports and silos for grain storage on the river Tisa. The economic input parameters in the evaluation of potential investments were based on existing ports at the river Danube. The instalment of concrete and
steel silos, warehouses and the port loading and unloading equipment for grain material was simulated in this study. The total income of investments was achieved on the basis of cereal storage, quantitative and qualitative receipt, storing, delivery and loading
into vessels.
The economic indicators point out that project profitability will be achieved in the 6th year after the investment was made, that the
net present value is about 2.8 million Euros, and that the internal rate of rentabillity is approximately 17%. All the stated jastifies the
investment.
Key words: river port, silo, estimation of investments.
UVOD
Gradnja skladinih prostora u blizini plovnih puteva ponovo
postaje ekonomski interesantna. Oivljavanje razmene roba sa
evropskim zemljama je sve intenzivnije. Znaajna proizvodnja
itarica i uljarica u jugoistonoj Bakoj i zapadnom Banatu
nameu potrebu omoguavanja isporuka zrnastih proizvoda na
jeftiniji nain. Izgradnja silosa, podnih skladita i rene luke u
Titelu za utovar zrnastih poljoprivrednih proizvoda u lepove
treba da omogui jeftiniji transport itarica i drugog rinfuznog
tereta vodenim putem iz Potisko-Titelskog kraja.
MATERIJAL I METOD
Elementi investicionog plana su sledei:
Investicija:
1. Betonski silos kapaciteta
35.000 t (na bazi penice)
2. elini silos kapaciteta
3. Podno skladite kapaciteta
4. Luka oprema
5. Graevinski radovi u luci
6. Infrastruktura
SVEGA OSNOVNA SREDSTVA
3.800.000 eura
1.100.000 eura
400.000 eura
700.000 eura
700.000 eura
400.000 eura
7.100.000 eura
U oceni efekata razmatra se samo usluga skladitenja itarica

(bez suenja koje treba da bude pokriveno cenom usluge
suenja), odnosno usluge utovara i istovara u skladita,
PTEP 12(2008) 3
kvalitativnog i kvantitativnog prijema u skladita, skladitenja,

kao i usluge utovara u rena plovila.
Planirani obim i cene pojedinih usluga su sledee:
1. Kapacitet skladitenja je 60.000 t, na bazi 40.000 t penice
proseno skladitene 9 meseci (u prvoj godini 5 meseci) i 20.000
t kukuruza proseno skladitene 8 meseci (u prvoj godini 3
meseca).
2. Utovar itarica u plovila, punog kapaciteta u 3. godini od
100.000 tona penice i 300.000 tona kukuruza godinje.
3. Cene usluga daju se pojedinano za penicu i kukuruz.
Penica:
Uskladitenje:
1% x 150 evra/t = 1,50 eura/t
Kvantitativni i kvalitativni prijem:
0,5% x 150 eura/t = 0,75 eura/t
Skladitenje:
1% x 150 eura/t mesec x 9 meseci = 13,50 eura/t
Iskladitavanje:
1% x 150 eura/t= 1,50 eura/t
Utovar u plovilo:
2% x 150 eura/t = 3,00 eura/t
Ukupan prihod od penice:
40.000 t (1,50+0,75+13,50+1,50) + 100.000 t x 3,00 =
690.000 + 300.000 = 990.000 eura/god
Kukuruz:
Uskladitenje:
1% x 125 eura/t = 1,25 eura/t
Skladitenje:
151
1% x 125 eura/t mesec x 8 meseci = 10,00 evra/t

Iskladitavanje:
1% x 125 eura/t = 1,25 eura/t
Utovar u plovilo:
2% x 125 eura/t = 2,50 eura/t
Ukupan prihod od kukuruza:
20.000 t (1,25+10,00+1,25) + 300.000 t x 2,50 =
250.000 + 750.000 = 1.000.000 eura/god
Tabela 3. Formiranje ukupnog prihoda ( u 000 eura)

Table 3.Total income ( in 000 euro)
Elementi/
Elements
GODINE/YEARS
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
Penica/ 390 690 690 690 690 690 690 690 690 690
Wheat
50 150 300 300 300 300 300 300 300 300
Kukuruz/ 100 250 250 250 250 250 250 250 250 250
4. Ukupno e u punom kapacitetu u 3. godini biti zaposleno

Corn
150 375 750 750 750 750 750 750 750 750
20 radnika na navedenim poslovima
Ukupno /
1.46 1.99 1.99 1.99 1.99 1.99 1.99 1.99 1.99
690
(U prvoj i drugoj godini 10 radnika).
Total :
5
0
0
0
0
0
0
0
0
Trokovi rada su :
Tabela 4. Bilans uspeha projekta ( u 000 eura)
20 x 500 eura/mesec x 12 = 120.000 eura/godina
Tablke 4. Financial result (in 000 euro)
5. Trokovi materijala i energije za manipulaciju itarica,
skladitenje i utovar u plovila u
Elementi /
Godina veka eksploatacije / Year of exploatation
punom kapacitetu planirani su u iznosu od No
Elements
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
200.000 eura/godina
Ukupan prihod
Za ocenu investicije primenjena je standardna 1. /Total income 690 1.465 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990
Ukupni rashodi
metodologija ocene, koja podrazumeva odreivanje:
2.
364 434 544
544
544
544
544
544 544 544
/Total cost
- Vremena u kojem e se kroz dobit vratiti uloena
Materijal,
sredstva u investiciju
energija
100 150 200
200
200
200
200
200 200 200
- Ukupnih efekata od investicije (ukupne dobiti) po
/Matherial,
odbitku uloenih sredstava u investiciju, svedenih
energy
(diskontovanih) na sadanje vreme (neto sadanja
Amortizacija
224 224 224
224
224
224
224
224 224 224
/Amortization
vrednost investicije - NSV) i
Zarada
radnika
- Profitnu stopu (kamatnu stopu) pri kojoj je
40
60
120
120
120
120
120
120 120 120
/Wages
investicija na granici isplativosti (interna stopa
Bruto dobit
3.
326 1.031 1.446 1.446 1.446 1.446 1.446 1.446 1.446 1.446
rentabilnosti).
/Profit
4.
5.
Porez/ Tax
Neto dobit
/ Net profit
Ukupna investiciona ulaganja procenjena su na

7,23 miliona eura, od ega je oko: 57% u opremu, 41% u
graevinske radove i 2% u obrtna sredstva. U tabeli 1 prikazana
je struktura ukupnih investicionih ulaganja.
Tabela 1. Ukupna investiciona ulaganja (u 000 eura)
Table 1. Total investment (in 000 euro)
No
I
Opis/Description
Sredstva/Capital Suma/ Total
Osnovna Sredstva/
7.100
7.100
Basic capital
- Graevinski Radovi/
3.000
3.000
Civil engineering
- Oprema/ Equipment
4.100
4.100
- Ostalo/ Other
Obrtna Sredstva/
130
130
Working capital
Ukupno/Total ( I + Ii)
7.230
7.230
%
98
33
103
293
928 1.301 1.301
145
145
145
145
1.301
1.301
145
145
145
145
1.301 1.301 1.301 1.301
Ocena ekonomske efikasnosti investicije najee se

izraunava na bazi tri pokazatelja:
- Vremena povraaja uloenih sredstava kroz ostvareni neto
profit (neto primitak),
- Neto sadanje vrednosti investicije, kao pokazatelja
ekonomske efektivnosti i
- Interne stope rentabilnosti, kao pokazatelja ekonomske
efikasnosti.
41
Da bi se izraunali ovi pokazatelji, prethodno je neophodno

sainiti finansijski i ekonomski tok projekta. U finansijskom i
ekonomskom toku, u poslednjoj godini ukupnom prihodu se
dodaje vrednost neamortizovanih osnovnih sredstava i obrtnih
Ii
2
sredstava. Finansijskom toku, kao trokovi, pripisuju se i
Iii
100
eventualni trokovi anutiteta, odnosno finansijske obaveze
prema kreditorima. S obzirom da u ovom sluaju nema
Nakon to su definisane potrebne investicije, u narednom kreditiranja investicije, ovi trokovi nisu raunati, tako da je
koraku se procenjuju trokovi eksploatacije investicije i prihodi
ekonomski tok projekta identian finansijskom toku. Ekonomski
od investicije. U tabeli 2 dat je plan amortizacije osnovnih
(finansijski) tok projekta dat je u tabeli 5.
sredstava, u tabeli 3 dat je plan ukupnog prihoda, a u tabeli 4
Vreme povraaja investicionih ulaganja izraunava se tako,
plan bilansa uspeha investicije u narednih 10 godina.
to se od uloenih sredstava oduzimaju neto primici iz
ekonomskog toka, sve dok oni ne budu vei od investicije.
Tabela 2. Plan amortizacije ( u 000 eura)
Godina u kojoj su kumulativni neto primici iz ekonomskog toka
Table 2. Value decreasing plan ( in 000 euro)
vei od uloenih investicionih sredstava je godina povraaja
Stopa
Ukupna vred- uloenih sredstava. Ekstrapolacijom se moe
NabavGodine eksploatacije projekta
amort.
nost na kraju odrediti i mesec u kojem e uloena sredstva u
Opis
na vred/ Years of exploatation
No
/Amort
veka / Total
potpunosti biti vraena, kroz neto primitke iz
/Descript.
nost /
value at the
ekonomskog toka. U tabeli 6. prikazano je
Full value rate
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8 9. 10.
%
end of period
izraunavanje vremena povraaja investicionih
1. Oprema
4.100
4
164 164 164 164 164 164 164 164 164 164
2.460
sredstava.
2. Objekat
3. Svega:
152
3.000
7.100
2
-
57
-
60 60 60 60 60 60 60 60 60 60
224 224 224 224 224 224 224 224 224 224
2.400
4.860
PTEP 12(2008) 3
Tabela 5. Ekonomski tok ( u 000 eura)

Table 5. Economy flow (in 000 euro)
se radi diskontovanjem. U tabeli 7. prikazano je izraunavanje

neto sadanje vrednosti projekta.
Neto sadanja vrednost projekta za period od
God.
Elementi
No.
Year
10
godina
iznosi 2.806.000 eura. To znai da e
Elements
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
0
neto efekat investicije u proirenje kapaciteta
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
silosa u periodu od 10 godina, sveden na sadanje
Ukupni primici
vreme, iznositi oko 2,8 miliona eura.
I /Total value of
690 1.465 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 6.980
Relativna neto sadanja vrednost projekta
inc.
predstavlja odnos izmeu neto sadanje vrednosti i
Ukupan prihod
1.
690 1.465 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990 1.990
/Total income
vrednosti investicije. Ona znai da je ukupan
Ostat. Vred.
efekat uloenih sredstava u investiciju rezultirao
3.
Projek.
4.990
neto efektom od 39% od uloenih investicionih
/Rest of value
sredstava.
Osnovna
Interna stopa rentabilnosti, za razliku od NSV,
4.860
sredstva
koja predstavlja merilo apsolutnih (novanih)
/Basic capital
Obrtna sredstva
efekata od investicije, predstavlja pokazatelj
130
/Working
relativne uspenosti investicije (efikasnosti).
capital
Interna stopa rentabilnosti je ona diskontna stopa
Ukupni izdaci
II
7.230 173 313 465 465 465 465 465 465 465 465
koja izjednaava NSV sa vrednou uloenih
/Total cost
sredstava u investiciju. Drugim reima, interna
Investicije
4.
7.230
stopa rentabilnosti se moe definisati i kao
/Investment
Osnovna
kamatna stopa, pri kojoj je neto sadanja vrednost
sredstva
7.100
projekta jednaka nuli. Kao takva, interna stopa
/Basic capital
rentabilnosti se poredi sa aktuelnim kamatnim
Obrtna sredstva
stopama i ako je via od njih, to znai isplativost
/Working
130
projekta.
Interna stopa rentabilnosti pokazuje
capital
koliki neto primitak (profit) treba da se ostvari na
Pos. rash. bez
amor.
100 dinara uloenih sredstava, da bi se u
5. / Business cost
100 150 200 200 200 200 200 200 200 200
posmatranom periodu eksploatacije projekta (u
out of
ovom sluaju 10 godina) vratila uloena
amortization
investiciona
sredstva.
Zarade radnika
6.
40 60
120 120 120 120 120 120 120 120
Interna stopa rentabilnosti izraunava se
/Wages
ekstrapolacijom izmeu diskontne stope pri kojoj
Porezi iz dobiti/
7.
33 103 145 145 145 145 145 145 145 145
Tax
je neto sadanja vrednost pozitivna i diskontne
Neto primici
stope pri kojoj je neto sadanja vrednost negativna
III
-7.230 515 1.125 1.525 1.525 1.525 1.525 1.525 1.525 1.525 6.515
/ Net income
(tabela 8.)
Tabela
7.
Neto
sadanja vrednost investicionog projekta ( u 000
Tabela 6. Vreme povrata investicionih ulaganja
eura)
Table 6. Investment return period
Table 7. Net present value (in 000 euro)
Neto primici u
Investicije/
poslovanju /Net Nepokriveni
Godina u
Investment
deo investicije
income
veku
/ Rest of
Godinji
Godinji
projekta/
investment
Kumulat
iznos
Kumulat
iznos
Year
/Yearly iv /Total /Yearly iv /Total value (5-3)
value
value
1
2
3
4
5
6
0
-7.230 -7.230
-7.230
1
515
515
-6.715
2
1.125
1.640
-5.590
3
1.525
3.165
-4.065
4
1.525
4.690
-2.540
5
1.525
6.215
- 1.015
6
1.525
7.740
510
No.
10
Neto primici iz
6.51
ekonomskog toka
-7.230 515 1.125 1.525 1.525 1.525 1.525 1.525 1.525 1.525
1.
12.065
5
/Net income from
economy flow
3.
Diskontna stopa
/Discount rate %
4.
Diskontni faktor
/Discount factor
Sadanja vred.
neto primitka
/Present value
4.
10
10
10
10
10
10
10
10
10
0.909 0.826 0.751 0.683 0.621 0.564 0.513 0.466 0.424

468
Neto sadanja
vrednost /Net -7.230 468
present value
Relativna NSV
/Relativ NPV
Rok povraaja uloenih sredstava je u 5. mesecu

6. godine.
5.
Neto sadanja vrednost investicionog projekta
pokazuje ukupne, apsolutne efekte od neke investicije u
sadanjem trenutku. S obzirom da primici (profit), a ponekad i
investicija, nastaju tokom veka eksploatacije projekta, i da je
vremenska dimenzija u ekonomiji veoma znaajna (jer u
vremenu novac gubi vrednost, zbog inflacije i mogunosti
njegovog obrta (npr. tednja)), neophodno je, radi uporedivosti,
sve primitke i eventualna naknadna investiciona ulaganja svesti
na sadanje vreme (vreme osnovnog investicionog ulaganja). To
PTEP 12(2008) 3
Kumul
/Total
Elementi
/Elements
10
0.38
5
929
1.145 1.041 947
860
782
710
646
2.50
10.036
8
929
1.145 1.041 947
860
782
710
646
2.50
2.806
8
2.806 / 7.230 = 0.39
Tabela 8. Interna stopa rentabilnosti

Table 8. Internal rate of profitability
Diskontna stopa
No.
Discount rate (%)
1.
2.
10
20
Neto sadanja vrednost

(u 000 evra)
Net present value
(in 000 euro)
2.806
-1.172
153
Interna stopa rentabilnosti projekta iznosi 17,05%, to je vie

od aktuelnih kamatnih stopa.
ZAKLJUAK
Istraivanja u ovom radu, na simuliranom objektu (renoj
luci na Tisi sa skladitima za ito), uz realne tehnike i
ekonomske pretpostavke uzete iz postojeih luka sa skladitima
za ito na Dunavu, da je ovakva investcija vrlo isplativa za
potencijalnog investitora. Investicija je isplativa i za iru
drutvenu zajednicu, proizvoae i trgovce itom, zato to im
obezbeuje daleko nie trokove transporta renim putem, u
odnosu na drumski ili elezniki prevoz. Osim toga otvorila bi se
ili pribliila trita Evrope i drugog inostranstva za proizvoae
u potiskom regionu, gde je i najvea koncentracija proizvodnje
ita u Srbiji.
U analiziranoj simulaciji, investicija u izgradnju luke i
skladita za ito je ekonomski opravdana. Uloena sredstva u
investiciju vratie se u 5. mesecu 6. godine. Neto sadanja
vrednost investicije (pri diskontnoj stopi od 10% za devizna
sredstva eura), iznosi
2,8 miliona eura. Interna stopa
rentabilnosti investicije je 17,05%, to je vie od aktuelnih
kamatnih stopa na devizna sredstva, to ukazuje na isplativost
projekta.
LITERATURA
[1] Novkovi, N: Planiranje i projektovanje u poljoprivredi
drugo, izmenjeno i dopunjeno izdanje, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2003.
[2] Novkovi, N: Pravci razvoja malog biznisa u agroprivredi
Vojvodine, Ekonomika preduzea 3-4, Savez ekonomista
Srbije, Beograd, 2005, s.128-132.
[3] Novkovi, N, Paunovi, B: poslovni plan-osnova uspenog
biznisa, PTEP asopis za procesnu tehniku i energetiku u
poljoprivredi, Novi Sad, 6(2002)1-2, s.31-33.
[4] Paunovi, B. Novkovi, N: Priprema i osnovni elementi sadrine poslovnog plana, Agroekonomika br. 30, Novi Sad,
2001, s.25-41.
[5] Paunovi, B, Novkovi, N: Mogunosti i uslovi finansiranja
malih i srednjih preduzea, PTEP - asopis za procesnu
tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad, 7(2003)1-2,
s.12-14.
[6] Novkovi, N, osovi, J, ili Jasna, Topi, M: Efekti investiranja u proirenje kapaciteta silosa Studija sluaja,
PTEP - asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad, 10(2006)1-2, s.50-53.
[7] Fond za razvoj AP Vojvodine: Metodologije za izradu
poslovnih planova drugo preieno i dopunjeno izdanje,
Novi Sad, 2005.
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 154-157

UDK: 636.085.1/55
MEALICE U PROIZVODNJI HRANE ZA IVOTINJE

MIXERS IN THE FEED PRODUCTION
Mr Olivera URAGI*, dr Jovanka LEVI*, mr Slavica SREDANOVI*, dr Ljubinko LEVI**
*Institut za prehrambene tehnologije, 21 000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
**Tehnoloki fakultet, 21 000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
REZIME
Meanje prakastih materijala je proces u kome se dve ili vie vrstih supstanci, razliitih osobina, nasumice rasporeuju unutar
sistema. Kvalitet smee zavisi od osobina sastojaka, osobina ureaja za meanje i uslova meanja. U proizvodnji hrane za ivotinje,
uglavnom se radi o meanju prakastih materijala, pa su i ureaji koji se koriste (mealice), prilagoeni takvom tipu meanja. Mehanizme po kojima se odvija proces meanja vrstih supstanci dao je Lacey i po njemu se meanje odvija putem konvekcije, smicanja i
difuzije. Pojava segregacije je direktno vezana za difuzioni mehanizam meanja, a ova pojava predstavlja osnovu za klasifikaciju
mealica. U radu su predstavljeni tipovi mealica koje se koriste za hranu za ivotinje, njihove osnovne karakteristike i kvalitet meanja koji se sa njima postie.
Kljune rei: meanje, mealice, hrana za ivotinje, homogenost.
SUMMARY
Powder mixing is a process in which two or more solid substances with different properties are randomly arranged within a system. Quality of a mixture depends on ingredients and mixer properties, as well as, mixing conditions. Powder mixing is common in
the feed production, so mixers are adapted for such a purpose. A mixing mechanism was made by Lacey (11) and according to him,
mixing was a process which mainly occurred by convection, sliding and diffusion. Segregation is caused by diffusion and this is the
base for a classification of mixers. Different types of mixers used in the feed production, their main characteristics and quality of mixing are shown in this paper.
Key words: mixing, mixers, feed, homogeneity.
UVOD
Meanje je operacija u kojoj se dobija relativno homogena
smea dva ili vie sastojaka. Dok je meanje dve tenosti ili
vrste, rastvorljive supstance sa tenou relativno lako,
meanje dve ili vie vrstih supstanci moe predstavljati kom-
154
pleksan problem. Ispitivanja mehanizma meanja vrstih supstanci i predvianje stepena izmeanosti pojedinih komponenata
su manje zastupljena u odnosu na mehanizam meanja tenosti
(7, 9). Razni autori imaju razliite pristupe ovim pitanjima ali se
uopteno moe rei da postoji nekoliko mehanizama meanja
vrstih supstanci (11):
PTEP 12(2008) 3
Difuziono meanje, koje koje se odvija usled nasuminog i

haotinog kretanja estica.
Konvektivno meanje, koje nastaje usled kretanja zapremine
ili pojedinih delova u smei, sa jednog mesta na drugo.
Smicajue meanje koje nastaje usled formiranja povrina ili
ploa unutar mase koja se mea, a koje se meusobno razlikuju u
brzini kretanja.
U jednom ureaju za meanje mogu postojati sva tri oblika
ili mehanizma meanja ali uglavnom, jedan ili dva su dominantna. Iz tog razloga mealice moraju biti konstruisane prema
osobinama materijala koji se mea. Kod kohezivnih smea preovlauje smicanje i konvektivno meanje, te je za njih pogodnija
mealica sa pokretnim alatom za meanje (plug, spirala ili
noevi) dok je meanje u rotacionom bubnju neadekvatno (14).
Vrste mealica
U proizvodnji hrane za ivotinje, u upotrebi su razliite vrste
i tipovi mealica ali se uglavnom radi o mealicama konvektivnog tipa, horizontalnim i vertikalnim (10). U konvektivnim mealicama, postoji pokretni, radni deo koji se okree unutar statinog kuita. estice se premetaju sa jedne lokacije na drugu,
unutar mase koja se mea.
Ovakve mealice imaju najiru primenu u industriji. Unutranjost mealice je izraena od materijala otpornih na habanje i
pogodnih za ienje i pranjenje mealice. Kapacitet ovih
mealica ide do 20 m3 ali moe biti i vei u zavisnosti od namene. U zavisnosti od poloaja pokretnog dela ove mealice
mogu biti vertikalne i horizontalne. Ovakve mealice se najee
izrauju sa pokretnim delom u vidu spiralnih traka, punice, lopatica i sl, koji obezbeuje dobro meanje u svim zonama
mealice i smanjuje mogunost postojanja statinih zona
smee (slike 1, 2 i 3) (14).
Sl. 1. Mealica tipa nauta sa punicom

Fig. 1. Nauta mixer
Mealice sa fluidizacijom (slika 2) spadaju u veoma brze i
efikasne mealice. U procesu meanja, obezbeuje se protok
vazduha izmeu estica koje se meaju. U takvom sistemu nasipna masa prakastih materijala se smanjuje, a individualna
pokretljivost estica se poveava. Ukoliko je protok vazduha
dovoljno veliki, dolazi do turbulentnog meanja gde je pokretljivost estica izuzetno velika i ove mealice obezbeuju odlian
stepen izmeanosti. Meutim, kod ovakvog tipa mealica,
postoji konstantna opasnost od segregacije ukoliko trurbulentno
kretanje nije zadovoljavajue. Proces fluidizacije smee se odvija u periodu od 30 sekundi a vreme meanja je drastino skraeno i iznosi svega 1 do 2 minuta. (14).
PTEP 12(2008) 3
Sl. 2. Horizontalna mealica sa fluidizacijom

Fig. 2. Fluidized horizontal mixer
Sl. 3. Vertikalna mealica sa punicom kroz sredinu

Fig. 3. Vertical mixer
Na odstupanja od homogene raspodele sastojaka, do kojih
dolazi u toku procesa meanja utiu (5):
karakteristike mealice (oblik, veliina, zapremina, odnos
duine i prenika, vrsta i poloaj alata za meanje, stanje
povrina...)
karakteristike procesa meanja (nivo punjenja, udeo
komponenata, nain dodavanja komponenata, brzina obrtanja,
vreme meanja....)
parametri sredine (temperatura, relativna vlanost...)
Efikasnost meanja se moe popraviti promenom vremena
meanja, promenom nivoa punjenja, popravkom fizikih karakteristika komponenata ili odabirom prihvatljivih zamena i naravno otklanjanjem kvarova i nedostataka na samom ureaju
(loe zatvaranje, potresi u radu, iskrivljenost osovine i alata za
meanje...) (1, 2, 4, 5, 12).
Vreme meanja koje je potrebno da bi se proizvela homogena smea, trebalo bi odrediti za svaku mealicu pojedinano. Vreme meanja je u funkciji same konstrukcije mealice i
zavisi od rotacione brzine kretanja pokretnih delova (trake,
spirale, lopatice) (6).
U ovom radu su uporeeni rezultati snimanja efikasnosti
meanja kod tri mealice sa razliitom konstrukcijom radnog
dela koje se upotrebljavaju u pogonima za proizvodnju hrane za
ivotinje.
MATERIJAL I METOD
U radu su ispitivane tri mealice: vertikalna mealica sa spiralom u sredini, brza horizontalna mealica sa fluidizacijom i
mealica tipa nauta.
155
Utvrena je homogenost postignuta za vreme meanja od

60, 120 i 600 s.
Kao nosa, koriteno je penino integralno brano, definisanog granulometrijskog sastava (3, 8). Koeficijent ispunjenosti
mealica je iznosio 70%.
Homogenost je odreivana metodom koja koristi indikator
Microtracer iz grupe RF (10g/t) ija se koncentracija odreuje
merenjem ekstinkcije na spektrofotometru (16).
Rezultati su statistiki obraeni i uporeeni su dobijeni koeficijenti varijacije.
U tabeli 1, dati su rezultati granulometrijske analize peninog integralnog brana, koritenog kao nosa u procesu meanja.
Tabela 1. Granulometrijska analiza peninog integralnog
brana
Table 1. Granulometric analyze of whole grain wheat meal
Veliina otvora na situ/
Sieve opening (mm)
2,00
1,25
1,00
0,63
0,25
0,125
0,063
Dno/bottom
Ukupno/total
Ostatak na situ/
Sieve remain (%)
0,10
1,16
2,32
7,55
30,28
48,97
9,57
0,05
100,00
Kako se moe videti iz tabele 1, granulometrijski sastav nosaa ukazuje da je veliina estica prilino ujednaena to je izuzetno vano kod postizanja homogenosti, a najvei procenat
estica je veliine izmeu 0,125 i 0,250 milimetara (9) .
Utvrivanjem homogenosti preko indikatora, dobijeni su rezultati prikazani u tabelama 2, 3 i 4.
Tabela 2. Rezultati utvrivanja homogenosti kod mealice
tipa nauta
Table 2. Results of homogeneity in nauta mixer
Vreme meanja/Mixing time
60 s
120 s
600 s
Ekstinkcija/extinction
Tabela 3. Rezultati utvrivanja homogenosti kod brze horizontalne mealice sa fluidizacijom

Table 3. Results of homogeneity in speed horizontal fluidized mixer
Vreme meanja/mixing time
60 s
120 s
600 s
Uzorak 1/Sample 1
0,158
0,167
0,133
Uzorak 2/Sample 2
0,142
0,145
0,138
Uzorak 3/Sample 3
0,128
0,154
0,130
Uzorak 4/Sample 4
0,129
0,159
0,136
Uzorak 5/Sample 5
0,142
0,150
0,159
Uzorak 6/Sample 6
0,127
0,155
0,132
Uzorak 7/Sample 7
0,112
0,164
0,126
Uzorak 8/Sample 8
0,138
0,160
0,136
Uzorak 9/Sample 9
0,129
0,146
0,159
Uzorak 10/Sample10
0,125
Srednja vrednost/
0,133
Mean value, x
Standardna devijacija/
0,01
standard deviation,
Koeficijent varijacije/
9,4
coeficient of variation (%)
0,162
0,130
0,156
0,138
0,01
0,01
4,8
8,5
Tabela 4. Rezultati utvrivanja homogenosti kod vertikalne

mealice
Table 4. Results of homogeneity in vertical mixer
Vreme meanja/mixing time
60 s
120 s
600 s
Uzorak 1/Sample 1
0,121
0,121
0,090
Uzorak 2/Sample 2
0,122
0,122
0,102
Uzorak 3/Sample 3
0,200
0,132
0,104
Uzorak 4/Sample 4
0,128
0,128
0,090
Uzorak 5/Sample 5
0,149
0,149
0,102
Uzorak 6/Sample 6
0,116
0,116
0,114
Uzorak 7/Sample 7
0,096
0,096
0,107
Uzorak 8/Sample 8
0,073
0,073
0,130
Uzorak 1/Sample 1
0,126
0,161
0,125
Uzorak 2/Sample 2
0,105
0,163
0,135
Uzorak 9/Sample 9
0,097
0,097
0,123
Uzorak 10/Sample10
0,128
0,128
0,102
0,116
0,106
0,02
0,01
18,8
12,1
Uzorak 3/Sample 3
0,105
0,161
0,129
Uzorak 4/Sample 4
0,105
0,177
0,123
Uzorak 5/Sample 5
0,102
0,156
0,132
Uzorak 6/Sample 6
0,093
0,155
0,132
Uzorak 7/Sample 7
0,109
0,185
0,129
Uzorak 8/Sample 8
0,093
0,151
0,130
Uzorak 9/Sample 9
0,092
0,153
0,121
Uzorak 10/Sample10
Srednja vrednost/
Mean value, x
Standard deviation,
Coeficient of variation (%)
0,100
0,156
0,140
0,103
0,160
0,130
0,010
0,010
0,010
9,8
6,8
4,37
156
Srednja vrednost/
0,123
Mean value, x
0,03
standard deviation,
27,9
coeficient of variation (%)
Na osnovu rezultata koeficijenta varijacije koji su predstavljeni na slici 4, moe se videti da za vreme meanja od 60 s i pri
odnosu meanja 1:100.000 ni u jednoj mealici nije postignuta
propisana homogenost sa koeficijentom varijacije ispod 5%, koja
je definisana Pravilnikom o kvalitetu i drugim zahtevima za hranu za ivotinje (Sl. list SRJ 20/2001. lan 42). Koeficijent varijacije ispod 5% je postignut za vreme meanja od 120 s kod brze, horizontalne mealice sa fluidizacijom (4,8%) i za 600 s kod
mealice tipa nauta (4,4%). Kod vertikalne mealice, ni za jedno
PTEP 12(2008) 3
vreme meanja nije postignuta homogenost sa CV<5%. (27, 9%,

18,8% i 12,1%)
30
Mealica tipa
nauta/ Nauta mixer
25
CV (%)
20
Brza horizontalna
mealica /
15
Horizontal speed
mixer
10
Vertikalna
mealica/ Vertical
mixer
5
0
60s
120s
600 s
Vreme meanja/ Mixing time (s)
Sl. 4. Koeficijent varijacije utvren kod mealica

Fig. 4. Koeficient of variation achieved in mixers
Razlika u efikasnosti meanja je rezultat razliite konstrukcije mealica, gde se kod mealice tipa nauta dobro meanje postie zahvaljujui spirali unutar mealice koja se pored obrtanja
oko sopstvene ose, obre i po obodu zidova mealice, to nije
sluaj kod vertikalne mealice sa spiralom u sredini. Pokazalo se
da vertikalne mealice nisu pogodne za postizanje homogenosti
kod velikih odnosa meanja (1:100.000). Brza horizontalna mealica sa fluidizacijom, spada u efikasne mealice i homogenost
smee je postignuta za veoma kratko vreme zahvaljujui fluidizacionom sloju koji se stvara kod meanja. U praksi, mnogi faktori utiu na kvalitet meanja, pa je za svaku mealicu neophodno postaviti adekvatne parametre i uslove rada, koji e u zavisnosti od kapaciteta i vrste smee koja se proizvodi, dati optimalne rezultate. Mealica mora biti periodino testirana, punjena do odreenog nivoa, potpuno ispranjena posle svake are,
iena i odravana da bi se obezbedilo njeno optimalno funkcionisanje (15).
ZAKLJUAK
Na osnovu utvrivanja homogenosti u tri mealice razliite
konstrukcije, rezultati su pokazali da se pod istim uslovima
merenja (isti nosa, jednaka ispunjenost mealice, isti indikator),
najbolja homogenost postignuta u brzoj horizontalnoj mealici
sa fluidizacijom, zatim kod mealice tipa nauta, dok je kod vertikalne mealice sa spiralom u sredini, nije postignut ovaj zahtev
u za datom vremenskom intervalu. Obzirom da ovo nisu jedini
faktori koji utiu na homogenost, u praksi bi bilo neophodno za
svaku mealicu posebno odrediti parametre i uslove pod kojima
bi se proces meanja odvijao na najbolji mogui nain i dobila
smea koja ispunjava sve zahteve kvaliteta.
PTEP 12(2008) 3
NAPOMENA: Rezultati objavljeni u ovom radu su deo prethodnih istraivanja za projekat tehnolokog razvoja Unapreenje tehnologija za odrivu proizvodnju hrane za ivotinje Ministarsta nauke Republike Srbije.
LITERATURA
[1] Dominy, W, Fraser-Dominy, Suzi: Make the Most of Mixing, World Grain, march 2002. www.World-Grain.com
[2] uragi, Olivera, Filipovi, S, Saka, Marijana, Kormanjo,
: Efikasnost meanja-bitan faktor kvaliteta krmnih smea,
VI simpozijum "Tehnologija stone hrane", Budva, Zbornik
radova, (1996) s.101-105.
[3] Feed Manufacturing Technology, Appendix C, Determining
and Expressing Particle Size, Second Edition, AFIA inc.,
2005.
[4] Heidenreih, E, Strauch, W: Critical Determinants for Solid
Substance Mixing Processes in Compound Feed Production
(part I), Kraftfutter/ Feed Magazine, (2000)6, s.248-256.
[5] Heidenreih, E., Strauch, W: Decisive Factors for Solids
Mixing (part II), Kraftfutter/ Feed Magazine, (2000)7-8,
s.286-292.
[6] Herman, T, Behnke, Keith: Testing Mixer Performance,
Publication MF-1172 of Kansas State University,1994.
www.oznet.ksu.edu
[7] Herzog, S.M.: Producing uniform dry mixtures, Powder and
Bulk Enggineering, January, 1993, p.37.
[8] ISO 1591-1 1988 (E) Method of test sieving
[9] Kaye H. Brian: Powder Mixing, 1997.
[10] Kerep, Nadica: Homogenost krmnih smjesa i predsmjesa
mijeanih u horizontalnim i vertikalnim mjealicama,
Krmiva, (1986)28: 12, s. 287-298.
[11] Lacey J.B: Developments in the theory of particle mixing,
Journal of Applied Chemistry, 4, 257-267, 1954.
[12] Levi Jovanka, Sredanovi Slavica, uragi Olivera, Lj.
Levi, Tatjana Kuljanin: Razliite metode za utvrivanje
homogenosti smea za ishranu ivotinja rezultati uporednih ispitivanja, PTEP 7 (2003) 3-4, s.65-67
[13] McCoy, R: Feed Manufacturing Technology IV, AFIA ,
USA, Appendix D, Mixer testing, (1994), s. 548.
[14] Nienow A.W., Edwards M.F., Harnby N.: Mixing in Process
Industries, Chapter 1-3, 1-23, 1992.
[15] Sredanovi Slavica, uragi Olivera, Levi Jovanka, Erebet Hartig, Rac M., Spasojevi Nada: Ispitivanje mogunosti homogene raspodele mikroingredijenata u suvcokretovoj sami, 44. Savetovanje Proizvodnja I prerada uljarica,
Budva, 25-30.05.2003. zbornik radova s. 253-258.
[16] Test Procedure for Solids-Mixing Equipment for Animal
Feeds, ANSI/ASAE S303.4 SEP (2007).
157
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.158-161

UDK: 664.151.2:664.681

NUTRITIVNE I SENZORSKE OSOBINE FINOG KVASNOG PECIVA SA

MELASOM EERNE REPE
NUTRITIVE QUALITY AND SENSORY PROPERTIES OF FINE YEAST
LEAVENED BAKERY PRODUCTS WITH SUGAR BEET MOLASSES
Dr Vjera PRIBI*, dr Ljubinko LEVI*, mr Bojana FILIPEV**, Olivera IMURINA**
*
Tehnoloki fakultet, 21000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
**
Institut za prehrambene tehnologije, 21000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
REZIME
U radu je ispitan senzorski i fiziko-hemijski kvalitet finih kvasnih peciva koji su pripremljeni uz dodatak melase eerne repe.
Korieno je 0, 5 i 10% melase, raunato na koliinu brana. Testa sa melasom eerne repe bila su tamnija sa bojom koja je bila
proporcionalna dodatoj koliini melase i koja se menjala od ute ka smeoj. Bila su meka i elastina. Hlebovi su bili sa dobrom
elastinou sredine, finom strukturom pora i sa tamno zlatnom bojom kore. Ukus hleba je bio prijatan, na karamel. Nutritivna
vrednost hleba je znatno poveana.
Kljune rei: fina kvasna peciva, melasa eerne repe.
SUMMARY
Sensory, physical and chemical properties of fine yeast leavened bakery products supplemented with sugar beet molasses were
investigated in this study. The molasses was added to bread dough at 5 and 10% flour basis levels. Doughs with molasses were
darker in colour, proportionally to the added amount of molasses. The doughs were soft and elastic. The supplemented breads had
good crumb elasticity, a fine crumb structure and a dark golden brown crust. The bread flavour was pleasant and caramel-like. The
nutritive value of breads was significantly increased.
Key words: fine yeast leavened bakery products, sugar beet molasses.
UVOD
Iako melasa eerne repe u industriji eera predstavlja
otpadni sirup, po svom kompleksnom sastavu (aminokiseline,
vitamini, mineralne materije) predstavlja veoma vrednu materiju
koja se esto uporuje sa pelinjim medom. Mane melase eerne repe su to se ne moe koristiti direktno u ishrani ljudi jer
ima specifian neprijatan miris i prejak ukus. Poznate su povoljne
osobine melase eerne repe, to daje mogunost njene upotrebe i
mogunost dodavanja u prehrambene proizvode u cilju dobijanja
funkcionalne hrane koja je sve poeljnija i traenija na tritu. Da
bi se dobio prehrambeni proizvod poeljnih senzorskih svojstava,
potrebno je korigovati ukus, miris i boju melase. U svetu se melasa eerne repe koristi u mnogim granama prehrambene industrije (kondiktorskoj, industriji mesa, industriji sokova - za
proizvodnju specijalnih napitaka). U naoj zemlji melasa eerne
repe jo nije dobila svoje pravo mesto u proizvodnji hrane, ali se u
okviru naunih istraivanja radi na njenom uvoenju u prehrambene proizvode.
Cilj ovih istraivanja je da se ispita promena nutritivnih i senzorskih svojstava finih kvasnih peciva koja su pripremljena sa
melasom eerne repe.
Pregled literature
U industriji eera pod melasom se podrazumeva sirup dobijen na poslednjem stepenu kristalizacije. Sadri saharozu, vodu i
veliku koliinu rastvorenih neeera koji su preostali u soku posle
ienja ili su se obrazovali kao rezultat razlaganja saharoze i
drugih hemijskih reakcija komponenata soka pri uparavanju i
kuvanju eerovina (1,2).
Melasa je po svom kompleksnom sastavu (bioaktivne supstance - aminokiseline, vitamini, mineralne materije) izuzetno
vredna materija i ima znatnu bioloku vrednost. To je tamnomrki
sirup velikog viskoziteta 6,5 - 8,0 Pas (pri 40C), koji sadri oko
158
50% saharoze. Pored eera sadri oko 30% -35% neeera i oko
15% - 20% vode.
Melasa ima veoma visok sadraj suve materije (oko 83%).
Ona osim saharoze, sadri i oko 1% rafinoze, 0,25% glukoze i
fruktoze, 5% belanevina, 6% betaina, 1,5% nukleozida, purinske i pirimidinske baze, organske kiseline, pektine. U vane
komponente melase spadaju i mikronutritienti (vitamini i minerali). Mineralne komponente melase su u rastvorenom stanju. U
znaajnim koliinama su u melasi prisutni i kalcijum, kalijum i
gvoe, a njihovi sadraji variraju u irokim opsezima. Melasa
sadri i vitamine B grupe i ima svojstva humektanta, antioksidansa i utie na aktivitet vode gotovog proizvoda, to poboljava odrivost (1).
H. Claasen je dao definicju za teorijsku i praktinu melasu.
Pod melasom u teorijskom smislu on smatra tenu smeu eera,
neeera i vode iz koje se pod povoljnim uslovima, ni u duem
vremenskom periodu ne moe dobiti saharoza u obliku relativno
istih kristala. Pod praktinom melasom se smatra poslednji sirup
iz kog se ni pod povoljnim tehnikim uslovima u toku daljeg koncentrovanja kuvanjem ne moze dobiti toliki deo saharoze da
njena proizvodnja bude ekonomski opravdana (2).
Melasa predstavlja polikomponentni sistem promenljivog
sastava, to zavisi od polazne sirovine, od tehnolokog procesa u
fazi ienja difuzionih sokova i od tehnolokog postupka u fazi
kristalizacije saharoze iz pogonskih eernih sirupa.
Hemijski sastav melase se menja iz godine u godinu zbog
promene kvaliteta eerne repe, koji zavisi od vie faktora (sorta
repe, tehnike zrelosti repe, primenjene agrotehnike, podneblja,
meteorolokih uslova u toku vegetacionog perioda i drugo) i zbog
promene eerne repe usled dueg ili kraeg stajanja na skladitu
proizvoaa ili u fabrikim kanalima.
U pogledu sastava melase, moe se uzeti da je pod normalnim uslovima prerade repe odnos osnovnih komponenata sledei:
PTEP 12(2008) 3
Komponenta %
Saharoza
50
Neeeri
30
Voda
20
Za ocenu kvaliteta melase, kao trgovake robe od znaaja je
sadraj saharoze, suvih materija, isparljivih kiselina, invertnog
eera i reakcija koja mora biti alkalna, jer su to faktori koji
utiu na stabilnost melase, odnosno ukazuju na izvesne
promene koje su nastupile u toku lagerovanja melase.
Melasa sadri u znatnom procentu neeere, iji je kvalitativni i kvantitativni sastav od osnovne vanosti za ocenu pogodnosti melase kao sirovine za razne industrije. Od neeera u melasi
se nalazi oko 10% soli, meu kojima kalijumove soli predstavljaju glavni sastavni deo. Ostatak neeera sastoji se od organskih supstanci od kojih najvei deo otpada na organska azotna
jedinjenja.
Melasa predstavlja izvanrednu sirovinu za itav niz industrija
i moe da se koristi u razne svrhe, kao na primer (1):
1. Za dobijanje saharoze na bazi taloenja u obliku saharata - desaharifikacija pomou kalcijum hidroksida, pomou
stroncijum hidroksida, barijum hidroksida i pomou nekih rastvaraa.
2. Za dobijanje vrlo vrednih poizvoda fermentacione industrije: dobijanje etil alkohola, pekarskog kvasca, glicerina,
mlene kiseline, acetona i butanola, limunske kiseline.
3. Za ishranu ivotinja i u poljoprivredi.
4. U prehrambenoj industriji.
Zbog svog specifinog mirisa i prejakog ukusa melasa eerne repe se ne moe direktno koristiti u ishrani ljudi, iako ima
znatnu nutritivnu vrednost. Najpogodnije je melasu koristiti kao
dodatak prehrambenim proizvodima. Korienjem melase u
prehrambenoj industriji mogu se ostvariti znaajne novine u pravcu
mirisa, ukusa, izgleda i boje proizvoda, kao i bioloki vrednih
proizvoda sa poveanim sadrajem nutritienata (1, 2, 3).
S obzirom na relativno veliki sadraj slobodnih K+ jona (ija koliina iznosi oko 3,9 g na 100 g melase) smatra se da upotreba melase u ishrani oveka treba da se kree u granicama od 20 g 40 g dnevno (1, 2).
Kao to je ve navedeno, melasa eerne repe moe se uvesti
u proizvodnju pekarskih, mesnih i kondiktorskih preraevina kao
i za pripremu specijalnih napitaka. Poveanje asortimana pekarskih proizvoda dobija sve znaajnije mesto u savremenom pekarstvu. Pekarski proizvodi mogu se iskoristiti za otklanjanje deficita
pojedinih elemenata prehrane primenom prehrambeno vrednih
sirovina, znaajnih po hemijskom sastavu i biolokoj vrednosti, kao to je melasa eerne repe. Dodatkom melase eerne
repe hlebu dolazi do njegovog obogaivanja vitaminima B
grupe, mineralima kalijuma, natrijuma, magnezijuma i oligoelementima. Sadraj melase u koliini od 3 g na 100 g hleba poveeva sadraj kalijuma za 67%, kalcijuma za 37%, natrijuma za 4%, gvoza
za 5%, a unosi se i magnezijum. Specifian miris i slatkast ukus
ograniavaju koliinu u testu za hleb, u granicama od 3 5 g u 100
g proizvoda (4).
Kvalitet hleba se dodatkom melase izmeni, ali je prihvatljiv
za potroaa. Zapremina je smanjena, boja kore izrazito rumena, sredina dobro razvijena i elastina i smee boje. Proizvod ima ugodnu i specifinu aromu /6/.
Ispitivanjem uticaja dodatka razliitih koncentracija melase
na reoloka svojstva testa i kvalitet penicnog hleba, dolo se do
zakljuka da su reoloka svojstva dodatkom melase izmenjena u
pravcu jaanja glutena i poveanja energije i otpora testa, to mu
daje plastinost i veu gustinu /4/.
U ovom radu se razmatra dodavanje melase eerne repe u
fina kvasna peciva u cilju obogaenja sirovinskog sastava i poboljanja fiziko-hemijskog i senzorskog kvaliteta proizvoda.
PTEP 12(2008) 3
MATERIJAL I METOD RADA

Za zames hleba korieno je brano tip 400 meko. Potrebne
sirovine nabavljene su u lokalnoj trgovini.
Testo je meeno u brzohodnoj mesilici Diosna, sa 85 obrtaja/min, u trajanju od 5 min, odnosno do postizanja broja obrtaja
od 425. Uslovi meenja su bili sledei:
a) temperatura testa: 28C, b) fermentacija u masi: 45 + 15
minuta, c) masa deljenog testa: 400g d) oblikovanje: runo e)
oblik testa: cipovka f) vreme trajanja zavrne fermentacije: 41
67 minuta g) zavrna fermentacija se odvija u fermentacionoj
komori na 36C, pri relativnoj vlanosti od 80% h) temperatura
peenja: 235C, i) trajanje peenja: 20 minuta.
Tabela 1. Sirovinski sastav hlebova (u % u odnosu na brano)
Table 1. Bread formulations (% flour basis)
Sirovine
Ingredients
Penino brano T-400
(%)
Wheat flour, type 400 (%)
Voda prema MUV (%)
Water absorption (%)
Pekarski kvasac (%)
Bakers yeast (%)
Kuhinjska so (%)
Salt (%)
eer (%)
Sugar (%)
Margarin (%)
Margarine (%)
Mleko u prahu (%)
Milk powder (%)
Aditiv (%)
Improver (%)
Melasa eerne repe (%)
Sugar beet molasses (%)
Hleb 1
Bread 1
Hleb 2
Bread 2
Hleb 3
Bread 3
100
100
100
54
51
49
1,5
1,5
1,5
3,5
3,5
3,5
2,5
2,5
2,5
1,2
1,2
1,2
0,4
0,4
0,4
10
Ocena peenog hleba metodom laboratorijskog probnog peenja (5, 6):

Zapremina hleba se meri koliinom istisnutog semena (proso)
iz badarene posude. Zapremina istisnutih semenki je zapremina
hleba i izraava se u mililitrima.
Poroznost po Dallmann-u: izgled preseka hleba poredi se sa
slikama sredine hleba po Dallmann-u i upisuje se broj ispod slike preseka.
Elastinost sredine hleba ocenjuje se laganim utiskivanjem
paleva obe ruke u sredinu hleba. Posmatra se sposobnost vraanja sredine u prvobitan poloaj. Elastinost sredine ocenjuje se
sledeim ocenama: odlina, vrlo dobra, dobra, zadovoljava, nezadovoljava i loa.
Ravnomernost pora: na preseku hleba posmatra se ujednaenost veliine pora i ocenjuje opisnim ocenama: ravnomerne, prilino ravnomerne i neravnomerne.
Finoa strukture zidova pora ocenjuje se posmatranjem debljine zidova pora i na osnovu utiska, koji se dobija prevlaenjem
jagodica prstiju po povrini preseka. Ocenjuje se kao sunerasta,
fina, skoro fina, malo gruba, gruba i izrazito gruba.
Boja i sjaj kore: ocenjuju se posmatranjem. Boja se ocenjuje
kao uta, svetlo rumena, rumena, tamno rumena, mrka i nagorela, a sjaj se ocenjuje kao sjajna, malo sjajna, bez sjaja i mat.
Fizike svojstva kore: debljina gornje i donje kore meri se lenjirom. Do 2mm ocenjuje se kao tanka, izmeu 2 i 4mm kao
srednje debela, a preko 4mm kao debela. Elastinost kore odreuje se pritiskanjem polovine hleba meu prstima i vakanjem.
159
Rezultati senzorske ocene hleba prikazane su u tabelama
(tab. 1,a, b, i c).
HLEB 1
Tabela 1a. Senzorska ocena hlebova sa dodatkom melase eerne repe

Table 1a. Sensory evaluation of breads made with sugar beet
molasses
160
Masa, g
325,4
Zapremina hleba,
1660
ml
Broj poroznosti po
6
Dallmannu
Elastinost sredine
odlina
hleba
Ravnomernost
neravnomerne
pora
Finoa strukture
fina
pora
Boja i sjaj kore
zlatna, sjajna
Fizike osobine
tanka, hrskava
kore
Penetrometarski
110,3
broj
Vrednosni broj
6,5
sredine
Miris: prijatan, karakteristian za pecivo
HLEB 2
Tabela 1.b. Senzorska ocena hlebova sa dodatkom melase

eerne repe
Table 1.b. Sensory evaluation of breads made with sugar beet molasses
Masa, g
Zapremina hleba, ml
Broj poroznosti
po Dallmannu
Elastinost sredine peciva
Ravnomernost
pora
Finoa strukture pora
Boja i sjaj kore
Fizike osobine
kore
Penetrometarski
broj
Vrednosni broj
sredine
334,3
1495
7
vrlo dobra
ravnomerne
fina
sjajna, tamno zlatna
srednje debela, nije
hrskava
Miris: blag, na karamel i

melasu, prijatan
Boja sredine: oker, lepa
105
6
Tabela 1.c. Senzorska ocena hlebova sa dodatkom melase

eerne repe
Table 1.c. Sensory evaluation of breads made with sugar beet molasses
Masa, g
Zapremina hleba, ml
Broj poroznosti
po Dallmannu
Elastinost sredine peciva
HLEB 3
Ocenjuje se kao elastina, neelastina, ilava, tvrda, meka ili hrskava.

Penetrometarski broj je odreen na penetrometru ureaju za
odreivanje mehanikih svojstava sredine hleba. Merena je dubina prodiranja penetracionog tela u obliku polulopte u trajanju
od 5 sekundi, pod sopstvenom masomom, u uzorak sredine hleba
debljine 20 mm na 3 razliita mesta.
Vrednosni broj sredine (VBS) hleba predstavlja opisne ocene
za elastinost sredine i finou strukture pora, izraene zbirnim
numerikim vrednostima. Dobija se sabiranjem bodova za date
pokazatelje te se dobija raspon brojeva od 0 do 7.
Prilikom zamesa, osobine testa su bile sledee:
- Testo bez ikakvih dodataka ja elastino, optimalne konzistencije i dobro se obrauje
- Testo sa dodatkom 5% melase eerne repe je malo elastino,
plastino, malo lepljivo i na povrini malo vlano, dobro se obrauje.
- Testo sa dodatkom 10% melase eerne repe je neelastino,
plastino, dosta lepljivo, dobro se obrauje.
Metode odreivanja hemijskog sastava hlebova (5, 6):
Sadraj vlage celog hleba je odreen suenjem hleba 90 minuta na 130C.
Sadraj vlage sredine hleba je odreen dvostepenim postupkom suenja prvo na temperaturi od 60C u trajanju od 4 asa, a
potom na 130C u trajanju od 90 minuta.
Sadraj skroba je odreen metodom po Ewers-u.
Sadraj proteina je odreen metodom po Kjeldahl-u. Sadraj
proteina je dobijen mnoenjem sadraja azota sa faktorom 6,25.
Sadraj ukupnih eera je odreen metodom po Luff-Schoorlu.
Sadraj sirove celuloze je odreen metodom po Weender-u.
Sadraj masti je odreen hidrolizom, metodom po Weibull
Stoltd-u.
Merenje boje na tristimulusnom kolorimetru (7, 8, 9, 10, 11):
Boja uzoraka peciva merena je na tristimulusnom kolorimetru MOMColor 100 na refleksioni nain. Merene su i oitavane
trihromatske vrednosti X1, X2, Y, Z uz beli i crni zaklon. Na raunarskom delu ureaja izraunavana su merila boje po pojedinim sistemima.
Ravnomernost
pora
Finoa strukture pora
Boja i sjaj kore
Fizike osobine
kore
Penetrometarski
broj
Vrednosni broj
sredine
342,4
1290
78
dobra,
bez cepanja
prilino
ravnomerne
skoro fina
sjajna,
tamno
zlatna
debela,
mekana
70.7
Miris: intenzivan, na
melasu i malo na zagorelo
Boja: tamnije oker, privlana
4.5
Dodatak melase eerne repe utie na pogoranje elastinosti

sredine hleba od odline kod kontrolnog hleba do dobre kod hleba sa 10% melase, jer dolazi do poveanja tvrdoe sredine to se
vidi i po vrednostima penetrometarskog broja sredine. Dodatak
nie doze melase ne utie na pogoranje finoe pora sredine.
Sredina hlebova sa dodatkom melase je gua (poroznost po
Dallmanu) i ima ravnomernije pore u odnosu na kontrolni. Dodatak melase izaziva potamnjenje sredine i kore hleba kao i poveanje debljine kore.
Dodatak melase utie na poveanje sadraja pepela u hlebu
jer je melasa bogata u sadraju mineralnih materija. Poveava se
sadraj redukujuih eera dok se sadraj skroba smanjuje kao
posledica efekta razblaenja skroba koji nastaje kada se deo brana u testu zameni dodatkom koji ne sadri skrob. Zapaeno je i
blago poveanje sadraja proteina u hlebovima sa dodatkom me-
PTEP 12(2008) 3
lase. Dodatak melase nije uticao na znaajnije promene sadraja

masti, sirove celuloze i vlage hleba.
Tabela 2. Hemijske karakteristike hlebova
Table 2. Chemical composition of breads
VRSTA HLEBOVA
BREAD TYPE
Hleb 1 Hleb 2 Hleb 3
Bread 1 Bread 2 Bread 3
PARAMETRI
PARAMETERS
(% sm) - (% dry matter)
Sadraj pepela Ash content
Sadraj skroba Starch content
Sadraj proteina Protein content
Sadraj masti Fat content
Sadraj ukupnih eera
Total reducing sugar content
Sadraj sirove celuloze
Crude fiber content
(%)
Sadraj vlage hlebova
Total moisture content
Sadraj vlage sredine
Crumb moisture content
1,30
72,29
12,44
3,32
1,96
67,87
13,15
3,42
2,08
65,40
13,18
2.99
8.53
9,20
11,87
1,00
0,97
1,02
33,30
31,68
33,45
42,05
42,20
41,43
Tabela 3. Rezultati odreivanja boje hlebova

Table 3. Color parameters of breads
Trihromatske vrednosti
Trichromatic values
Hleb 2
Bread 2
Hleb 3
Bread 3
Sredina zaklon
Crumb shiter
Kora
Crust
Sredina
Crumb
Sredina zaklon
Crumb shiter
Kora
Crust
Sredina
Crumb
Sredina zaklon
Crumb shiter
Sredina
Crumb
Parametar
Parameter
Kora
Crust
Hleb 1
Bread 1
X1 24,16 57,45 38,62 9,63 22,26 21,79 14,23 30,18 27,88

X2 3,130 19,33 7,26 1,50 3,28 2,97 1,92 5,40 3,87
Y
24,00 63,76 48,45 10,75 26,07 25,75 15,58 35,67 33,86
11,00 59,88 43,26 6,80 17,93 17,62 7,70 25,60 23,61
a*
15,71 30,48 -4,55 4,33 -0,1 -2,08 5,01 2,01 -5,16
Cielab sistem
CIELAB system
B* 33,66 12,71 14,02 17,89 22,36 21,19 27,14 21,73 22,49

L* 56,08 83,84 75,10 39,15 58,10 57,79 46,41 66,26 64,85
E*ab 51,82 35,05 21,95 56,10 40,46 40,10 53,3 33,60 35,22
C*ab 35,62 31,5 13,22 16,89 20,84 19,78 26,08 20,31 21,55
L*ab 10,4 12,84 3,59 6,53 6,03 5,42 7,71 6,43 4,97
H*a
-36,1 -8,4 -17,1 -59,1 -34,2 -34,5 -45,8 -25,9 -27,4
b
Po ahromatskim pokazateljima (svetloa) kora kontrolnih

uzoraka je izraeno svetlija u odnosu na one sa dodatkom 5% i
10% melase (svetloa kontrole: Y= 24%, uzorka sa 5% melase:
Y=15,58, a uzorka sa 10% melase: Y=8,04%). Ovi podaci su u
saglasnosti sa svetloom u ostalim sistemima (CIELAB, ANLAB i Hunter). a takoe su u saglasnosti i sa senzorskom ocenom svetloe kore.
Po hromatskim pokazateljima razlike su jo izraenije. Kod
kontrolnog hleba zapaa se izraeno uee crvenog tona
(a*=15,71), koji se kod uzorka sa dodatkom 5% i 10% melase
znaajno smanjuje. Sline relacije se javljaju i kod uea utog
PTEP 12(2008) 3
tona. On je najizraeniji kod kontrolnog uzorka (b*=33,66) i

znatno se smanjuje kod hlebova sa dodatkom 5% melase
(b*=27,14) i 10% melase (b*=6,87).
Sredina napred opisanih hlebova znaajno se razlikuje po vizuelnim osobinama zavisno od sastava hleba. Sredina kontrolnog
hleba je izraeno svetla (Y=63,76%) i po toj osobini spada u
bele objekte. Sa dodavanjem 5% i 10% melase sredine hlebova postaju izraeno tamnije.
Po hromatskim pokazateljima kod kontrolnog hleba je izraeno uee crvenog tona (a*=30,48), a znatno manja izraenost
utog tona (b*=12,71). Sa dodavanjem melase smanjuje se
uee crvenog tona, ali se znatno poveava uee utog tona
(kod hleba sa 5% melase: b*=21,73, a kod hleba sa 10% melase:
b*=24,39).
ZAKLJUAK
Hlebovi sa dodatkom melase eerne repe odlikuju se izmenjenom bojom sredine i prijatnim specifinim ukusom na karamel koji potie od melase. Po merilima obojenosti po raznim
sistemima. svi navedeni uzorci hlebova su obojeniji u odnosu na
uzorak hleba bez dodataka melase. U poreenju sa uzorkom hleba bez ikakvih dodataka poveana je nutritivna vrednost uzoraka
hlebova sa dodatkom melase eerne repe.
NAPOMENA: Rezultati istraivakog rada su nastali zahvaljujui finansiranju Ministarstva nauke, Republike Srbije, projekta evidencionog broja BTN-371003B pod nazivom Specijalne vrste hleba obogaene melasom eerne repe u okviru
Nacionalnog programa Biotehnologija i agroindustrija.
LITERATURA
[1] akovi Lj: Penino brano, Tehnoloki fakultet, Zavod za
tehnologiju ita i brana, Novi Sad, 1997.
[2] Filipcev Bojana, imurina Olivera, Kuljanin Tatjana,
Levi, Lj: Promena reolokih osobina testa i parametara
kvaliteta peninog hleba sa dodatkom melase eerne
repe, PTEP, 9(2005), 129-131.
[3] Francais F J, Clydestale F M: Food Colorimetry, The Avi
Dubli, Comp. Inc. West Connecticat, 1975.
[4] Hunter R S, Harold R W: The Measurement of Appearance 2nd, John Wiley & Sons, New York, 1987.
[5] Kaluerski G, Filipovi Nada: Metode ispitivanja kvaliteta
ita, brana i gotovih proizvoda, Tehnoloki fakultet, Novi
Sad, 1998.
[6] Lukacs G: The CIELAB in Ind, Routine, Hung Sei Instrum,
1981.
[7] Pribi Vjera: Mogunost odreivanja i definisanja
boje, specijalisticki rad, Tehnoloki fakultet, Novi Sad,
1980.
[8] Pribi Vjera, Levi, Lj, Kuljanin Tatjana: Promena senzorskih osobina melase eerne repe sa ciljem njene primene u pekarskoj industriji, PTEP, 9(2005), 127-129.
[9] Pribi Vjera, Lukcs Gy, ijaki N: Aplication Modern
Colour Systems for Quantifications of meat colour, XXVII
Colouristics Symposium, TATA (Hungary), 2001.
[10] ui, S, Petrov, S, Kuki, G, Sinobad Vesna, Perunovi, P,
Koronsavac, B, Bai, D: Osnovi tehnologije eera, Univerzitet u Beogradu, 1995.
[11] ui, S, Sinobad Vesna: Istraivanja u cilju unapreenja
industrije eera Jugoslavije, Hemijska industrija, 43(1989)
1-2, 10-21.
161
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 162-163

UDK: 330.131.5
Struni rad
Paper
UTICAJ PRIMESA I VLANOSTI SEMENA PENICENA KLIJAVOST

EPFECT OF IMPURITIES AND MOISTURE ON SEED VIABILITY
Slavia TATKI dipl.ing, dr Nikola HRISTOV, Zoran JOVIEVI dipl.ing,
Karlo ILVESI dipl.ing, mr Velimir LONAREVI.
Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad
REZIME
Cilj istraivanja bio je da se utvrdi kakvi su meusobni odnosi izmeu ukupnih primesa i njihovih komponenti, kao i uticaj vlanosti semena penice na njenu ukupnu klijavost odnosno upotrebnu vrednost. U radu su ispitivane tri sorte semenske penice stvorene u
Institutu za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu: Pobeda, Renesansa i Evropa 90 i to u tri semenske kategorije: ishodno semenarstvo (IS), selekcionersko seme (SE) i predosnovno seme (POS) koje se nalazilo u dambo vreama skladiteno do oktobra meseca, odnosno do poetka dorade. Uzorci su uzimani u fazi etve prilikom prijema i neposredno pre dorade, zbog ispitivanja informativne klijavosti. Kod svake sorte su ispitana sledea svojstva: ukupne primese i njihova struktura, vlanost semena, hektolitarska masa,
energija klijanja i klijavost. Vlanost analiziranih uzoraka bila je od 13 %-17 %.
Ispitivanja su obavljena u laboratoriji doradnog centra Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, u Odeljenju za strna ita na Rimskim
anevima.
Kljune rei: naturalno seme, primese, vlanost semena, klijavost semena.
SUMMARY
The objective of this study was to determine the interrelationship between total impurities and their components and the influence
of wheat seed moisture on total germinability. Three wheat varieties developed at the Institute of Field and Vegetable Crops in Novi
Sad were studied in the paper, Pobeda, Renesansa and Evropa. The study investigated three seed categories basic seed, breeder's
seed, and pre-basic seed, all packed in jumbo bags and warehoused until the month of October, i.e. till the start of processing. The
samples were taken at the harvesting stage at reception and just before processing in order to make germinability estimates. With
each variety, the following characteristics were studied: total impurities and their composition, seed moisture, test weight, germination energy, and germinability. The moisture content of the samples ranged between 13 and 17%.
The analyses were performed at the laboratory of the processing center of the Institute's Small Grains Department at Rimski anevi.
Key words: harvested seed, impurities, seed moisture, seed germinability.
UVOD
Najvanija itarica za dobijanje hleba, osnovnog prehrambenog artikla u celom svetu je penica. Ona se na taj nain svrstava
u red najvanijih biljaka koje ovek gaji. Proizvodi se u celom
svetu na podrujima od 16 do 60 stepeni severne i od 20 do 50
stepeni june geografske irine i na nadmorskim visinama do
3000 m, svuda gde postoje uslovi za njenu proizvodnju. Da bi se
iskoristio njen privredni potencijal neophodno je proizvesti visoko kvalitetno seme. Bez kvalitetnog semena nema visokih prinosa. Drugim reima, ako elimo da dobijemo visoke prinose, mora se voditi rauna o upotrebi visoko kvalitetnog semena (Ujevi
1988). Kvalitetno seme se dobija kroz dug proizvodni proces
koji poinje setvom i obuhvata kontrolu stanja useva u polju,
preko ispitivanja kvaliteta semena u laboratoriji, a zavrava se
doradom. U osnovne pokazatelje ivotne sposobnosti semena od
koje zavisi i njena upotrebna vrednost je svakako klijavost (Miloevi, M, irovi, M 1994). Seme visoke klijavosti obezbeuje
usev koji e u polju ostvariti najbolji sklop, ujednaeno nicanje
useva to omoguuje postizanje visokih prinosa izvanrednog
kvaliteta (Sari, 1957, Miloevi i Rajnpreht 1993). Istraivanja
su pokazala da na kvalitet semena utie genetiki-nasledno
svojstvo kao i primenjene agrotehnike mere, agroekoloki uslovi, postupci u doradi semena poev od vridbe, zatim, prijema,
suenja, pakovanja i lagerovanja semena (Mari M,1987).
Poto Institut raspolae sa velikim brojem sorti visokih kategorija poev od ishodnog semenarstva, selekcionerskog semena,
predosnovnog semena, semena koje je u eksperimentalnom ispitivanju, kao i semena sorti koje su u fazi pripreme za priznava-
162
nje (seju se na 0,1 - 0,2 ha , vridba je utoliko komplikovanija

usled velikog broja sorti i kategorija), primorani smo da iste razdvajamo u dambo vree i skladitimo do njihove dorade krajem
septembra poetkom oktobra meseca. Cilj rada bio je ispitivanje
uskladitenog semena u dambo vreama pre njihove dorade,
uticaj primesa i vlage na klijavost semena.
MATERIJAL
Za ispitivanje i analiziranje upotrebljeno je naturalno seme
tri sorte semenske penice Pobeda, Renesansa i Evropa a ispitivano seme je iz ishodnog semenarstva -IS, selekcinerskog semena-SES i predosnovnog semena-POS. Sve tri sorte stvorene su u
Institutu za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu. Uzorci su
uzeti petnaest dana pre poetka dorade(za dobijanje informacija
o klijavosti) sondom za uzimanje uzoraka u rasutom stanju. Meanjem pojedinanih uzoraka dobijen je prosean primarni uzorak a njegovim deljenjem radni uzorak . Naturalno seme nije
ieno na pred istau zbog nemogunosti da veliki broj sorti
(upitanju su male koliine) propustimo na aspirater i grubo oistimo. Naturalno seme je primano upravo onako kako se doprema
sa parcele i odlagano je u dambo vree. Vlaga zrna i hektolitarska masa su odreeni elektronskim vlagomerom, a primese su
odreene pomou sita. Na kraju, prosejani uzorak se paljivo
rairio po stolu i pomou pincete izdvojila polomljena zrna, oteena zrna od tetoina, seme korova i zrna na kojima se primetilo kvarenje. Energija i ukupna klijavost ispitani su u laboratorijskim uslovima, naklijavanjem na filter papiru, energija je oitavana etvrtog dana a klijavost osmog dana. Sva ispitivanja su
PTEP 12(2008) 3
primese to je rezultiralo padom energije i klijavosti (tabela 1).

Takoe ne moe se zanemariti oteeno seme-lomljeno seme u
semenskoj masi kao jedan od faktora koji takoe ima svoj uticaj
Tabela 1. Osobine kvaliteta naturalnog semena penice
na kvalitet semena. Tokom kombajniranja ili vridbe zrno podleTable 1. Quality of harvested wheat seed
e mehanikim uticajima, zbog kojih dolazi do razliitih oteenja i loma semena. Oteeno seme zajedno sa semeNeistoa,
Semenska Vlanost Hektolitar. Lomljeno
Energija Klijavost
nom korova, i ostalim neistoama, a uz poveanu
Sorta
korovi i
kategorija
%
masa(kg) zrno(%)
klijanja(%)
%
vlanost kvari se mnogo bre jer intenzivnije die i
dr.(%)
poveava temperaturu u masi, tako da potpomae bri
Kateg. of Seed Hectoliter Damaged Dockage, Energy of
Cultivar
Germination razvoj mikroorganizama. Intenzivnije die i seme koseed
moisture weight
seeds weeds, etc. germination
rova jer ima poveanu vlanost to sve zajedno rezulIS
13,1
80,5
3,3
2,7
90
94
tira padom energije i klijavosti odnosno njenom upotPobeda
SES
14,9
78,2
5,4
4,2
88
91
rebnom vrednou.
raena u laboratoriji doradnog centra Instituta za ratarstvo i povrtarstvo odeljenja za strna ita.
Renesansa
Evropa 90
POS
13
79,4
3,9
2,8
93
93
IS
16,3
76,4
7,1
6,1
82
87
SES
13,4
79,5
2,8
3,1
91
POS
12,9
81,2
3,3
1,9
95
IS
13,5
80,1
4,3
2,4
92
SES
15,2
77,2
4,9
4,8
87
POS
13,2
81,1
2,7
95
DISKUSIJA
Podaci o vlanosti zrna pokazuju da je tokom istraivanja bila ujednaena, ali podaci o minimalnoj i maksimalnj vlanosti
zrna pokazuju da neki od uzoraka nisu imali vlanost semena
povoljnu za dugotrajno skladitenje (tabela 1). Vlanost semena
je vaan pokazatelj kvaliteta jer odreuje kako momenat etve,
tako i duinu skladitenja (Miloevi i sar. 1989).
Naime, tokom istraivanja vlanost zrna kretala se od 12,9%
do 16,3%. Najvea vlanost zabeleena je kod sorte Renesansa u
kategoriji IS 16,3%, a najmanja kod iste sorte kategorije POS
12,9%. Vlanost nepovoljnu za skladitenje imali su sledei
uzorci: Renesansa- IS 16,3%, Pobeda- SES 14,9%, Evropa 90SES 15,2% . Hektolitarska masa bila je u rasponu od 81,2 kg
kod sorte Renesansa kategorija POS do 77,2 kg kod sorte Evropa
90, semenska kategorija SES. Najvei procenat primesa zabeleen je kod sorte Renesansa u IS-u 6,1%, a najmanji procenat kod
Renesanse- POS 1,9%. Iz navedenih podataka za vlanost, primese i hektolitarsku masu moe se zakljuiti da je najvea hektolitarska masa bila kod uzorka sa najmanjom vlanosti i najmanje procentualno zastupljenim neistoama, i obrnuto. To je u
skladu sa literalnim navodima, jer brojni autori istiu da se sa
poveanjem ukupnih primesa i vlanosti zrna, smanjuje hektolitarska masa. (Krika T, Juki , Voa N, Voa S, Maksi D,
2001.). to se tie energije klijanja i ukupne klijavosti moe se
zakljuiti sledee: da je energija klijanja bila je u rasponu od
82% do 95%, a klijavost u rasponu od 87% do 96%. Najmanja
energija i klijavost zabeleeni su kod sorte Renesansa u kategoriji IS. Energija 82% i klijavost 87%, to se moe povezati sa ostalim parametrima u tom uzorku, a to je vlanost 16,3% i neistoe od 6,1%. Isto se moe zakljuiti i kod uzoraka Pobeda SES,
i Evropa 90 SES koji takoe imaju neto poveanu vlanost i
ZAKLJUAK
Na osnovu dobijenih reztultata o hektolitarskoj

masi, vlanosti zrna, ukupnim primesama, energiji
klijanja i ukupnoj klijavosti semena, koje je skladi94
teno u dambo vree do poetka dorade u oktobru
89
mesecu moe se zakljuiti sledee: da seme koje je
95
imalo vlanost iznad standarda a u kombinaciji sa poveanim neistoama, i skladitenjem u nekontrolisanim uslovima, imalo je za rizik vidan pad energije klijanja i ukupne klijavosti bez obzira to su neki uzorci zadrali klijavost gotovo na zakonskom minimumu. S obzirom na ekonomsku vrednost semena penice ishodnog semenarstva, selekcionerskog semena i predosnovnog semena, mora se obezbediti u fazi prijema
semena odgovarajue grubo ienje na pretistaima uklanjanjem semena korova, lomljenog zrna i mehanikih neistoa.
Kao i skladitenje u elije sa aktivnom ventilacijom, ime se zadrava kvalitet, bez obzira to se radi o manjim koliinama semena. Seme nikada ne treba skladititi pri vlanosti zrna veom
od 14%. to je vlanost semena manja, to je manji broj inilaca
koji utiu na smanjenje kvaliteta.
95
96
LITERATURA
[1] Ujevi, A: Tehnologija dorade i uvanje semena, Zagreb,
1988, 7-8.
[2] Miloevi, Mira, irovi, M: Seme, Novi Sad, 1994, 135141.
[3] Miloevi, Mira, Rajnpeht, J: Znaaj setve deklarisanog semena penice za sortu i prinos, Zbornik radova, Novi Sad,
1993, 343-350.
[4] Mari, M: Semenarstvo, Beograd, 1987, 62-91.
[5] Miri, M: Dorada semena, Beograd, 2002, 172-179.
[6] Miloevi, Mira i saradnici: Kvalitet, dorada i uvanje
semena povrtarskog bilja, Semenarstvo broj, Novi Sad, 3
[7] Krika, T, Juki, , Voa, N, Voa S, Maksi D:
Matematiko modeliranje utjecaja ukupnih primesa i vlage
zrna na hektolitarsku masu penice, Zagreb, 2001, 94-96.
PTEP 12(2008) 3
163
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.164-167

UDK: 631.319: 631.434: 635.13

UTICAJ RAZLIITIH KONSTRUKCIJA MAINA ZA FORMIRANJE GREDICA

NA STRUKTURU ZEMLJITA KOD PROIZVODNJE MRKVE
EFFECTS OF DIFFERENTLY CONSTRUCTED MACHINES FOR THE BED
FORMATION ON A SOIL STRUCTURE IN THE CARROT PRODUCTION
Mr Ondrej PONJIAN, dr Anelko BAJKIN, dr Ljiljana NEI
Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 8, ponio@polj.ns.ac.yu
REZIME
U radu su prikazani rezultati ispitivanja dve razliite konstrukcije maina za formiranje gredica. Maima A-tipa bila je sa suprotnosmernim obrtanjem rotora i noevima u obliku slova "L", a maina B-tipa sa istosmernim obrtanjem rotora i noevima u obliku
slova "I". U toku ispitivanja praeni su eksploatacioni pokazatelji i usitnjavanje zemljita. Kvalitet usitnjavanja zemljita ocenjen je
na osnovu analize strukturnog sastava zemljita i koeficijenta strukturnosti zemljita "k".
Pri radu maine A-tipa sa poveanjem radne dubine dolo je do smanjenja koeficijenta strukturnosti sa 2,05 na dubini 0-7 cm do
1,42 na dubini 14-21 cm, ime je dobijena slojevita obrada zemljita. Pri radu maine B-tipa izmerene su ujednaene vrednosti koeficijenta strukturnosti zemljita (3,28-3,63) i registrovana je visoka zastupljenost mikro agregata (3,90-5,88%) pre i nakon formiranja
gredica. Vea duina korena mrkve, prosene mase 80 g izmerena je na gredicama koje su formirane mainom A-tipa.
Kljune rei: rotaciona sitnilica, gredica, struktura zemljita, koren mrkve.
SUMMARY
Results obtained in the investigation of two differently constructed machines for the bed formation in the carrot production were
presented in this paper. The A-type machine had the oppositely rotating rotor and blades of the "L" type, while the B-type machine
had the parallel rotating rotor and blades of the "I" type. The exploitation parameters and the crumb formation were monitored during the investigation. The crumb formation quality was evaluated by the analysis of the soil structure content and the structure coefficient "k".
During the investigation, when the A-type machine operated with an increased working depth, the structure coefficient decreased
from 2.05 at the depth of 0-7 cm to 1.42 at the depth of 14-21 cm. In such a case layer tillage of soil was achieved. During the investigation, when the B-type machine operated, uniform values of the structure coefficient were estimated (3.28-3.63). Also, a high content of micro aggregates (3.90-5.88%) was registered before and after the bed formation. The higher carrot root length of the average weight of 80 g was measured during bed formation with the A-type machine.
Key words: rotary tiller, bed, soil structure, carrot root.
UVOD
Tehnologije, tehniki sistemi i alati za obradu zemljita su
predmet stalnih istraivanja. Obrada zemljita je i dalje najsloenija agrotehnika mera od koje zavisi kvalitet pripreme zemljita
i na koju otpada preko 30% od ukupne potronje energije u biljnoj proizvodnji. Zato se danas ine veliki napori da se usavre
postojei i razviju novi alati i sistemi za obradu zemljita i tako
smanji utroak energije (Markovi et al, 1995).
Prednost proizvodnje povra na gredicama je u tome to
omoguuje ujednaeniji rast biljaka, ravnomernije sazrevanje
plodova i odvoenje obilnih atmosferskih padavina u kanale izmeu mini gredica. Formiranjem mini gredica ili bankova bre
se isuuje povrinski sloj zemljita u prolee, usled vee povrine gredice ili banka za 30% u odnosu na ravnu povrinu, a i
zemljite se bre zagreva (temperatura u povrinskom sloju gredice ili banka je via za 1 2 C u odnosu na ravnu povrinu parcele). To omoguava raniju setvu i sadnju u prolee. Tokovi
traktora i prikljunih maina pri izvoenju agrotehnikih operacija u toku vegetacije (setva, sadnja, meuredna obrada useva,
nagrtanje, hemijska nega, prihranjivanje), kombajna za berbu i
transportnih sredstava kreu se po formiranim kanalima. Ovo
obezbeuje pravilno voenje navedenih maina po pravcu redova, te ne dolazi do gaenja povrine gredica i oteenja gajenih
biljaka (Bajkin, 2005).
Mrkva spada u grupu povra sa velikim zahtevima prema
zemljitu, posebno u pogledu fizikih osobina. Najvei prinosi
ostvaruju se na plodnim strukturnim, srednje lakim i lakim zem-
164
ljitima. Zemljite treba da ima dobru propustljivost za vodu i da

tereni budu ravni ili sa blagim nagibom, (Lazi Branka et al,
2001).
MATERIJAL I METOD
Ispitivanje strukture zemljita izvedeno je u poljskim uslovima u junu 2007. godine. U Begeu je ispitivana maima A-tipa
koja ima suprotnosmerno obrtanje rotora i noeve u obliku slova
"L", a u Gospoincima je ispitivana maina B-tipa sa istosmernim obrtanjem rotora i noevima u obliku slova "I". Tehnike
karakteristike ispitivanih agregata kao i eksploatacioni parametri
navedeni su u tabeli 1.
Maina A-tipa u jednom prohodu formira dve modifikovane
gredice (sl. 1a), dok mana B-tipa formira jednu gredicu (slici
1b).
Sl. 1. Oblik ispitivanih gredica

Fig. 1 Form of evaluated beds
PTEP 12(2008) 3
Tabela. 1. Tehnike karakteristike i eksploatacioni parametri

ispitivanih agregata.
Table. 1. Technical and eksploatational parameters of investigated aggregates.
Efektivna snaga traktora

Effective power of engine
Broj obrtaja motora
Number of engine speed
Broj obrtaja PVT
Number of PTO speed
Prenik rotora rotacione sitnilice,
Rotor diameter of rotary tiller
Broj obrtaja rotora rotacione
sitnilice, Rotary tiller rotor speed
Broj noeva, Number of blades
Efektivna irina rotora, Effective
working width
Radni zahvat, Operating working
width
Radna brzina Working speed
asovni
uinak,
Operating
agency
Jedinica
mere
Measure
unit
kW
139
66
min-1
1.700
1.600
min-1
540
805
mm
450
600
min-1
230
590
66
45
mm
2.900
1.520
mm
3.060
1.495
km/h
1,89
1,49
ha/h
0,343
0,134
Na osnovu izmernih dimenzija formiranih gredica (tab. 2),

uoava se da su formirane gredice ujednaenih dimenzija, posebno dubina obrade sa rotorom rotacione sitnilice (17,5 i 17,8 cm)
kao i debljine obraenog (rastresitog) sloja zemljita (21,3 i 20,3
cm).
Tabela. 2. Dimenzije gredica (cm)
Table 2. Beds dimensions (cm)
Parametar
Argument
Visina, Height, A
irina, Width, B
Radni zahvat agregata,
Operating working width, C
Dubina obrade, Working depth, D
Debljina obraenog zemljita,
Thicknes of prepared soil, E
Modifikovane gredice Gredice,

Modificate beds
Beds
20,8
16,0
98
94,5
306
Prilikom obrade ili pod uticajem bilo kakve mehanike

sile zemljite se lomi, kida, raspada na komade, agregate,
raspruje se i daje masu sastavljenu od veoma razliitih po
veliini agregata, grudvi i praine. Analiza strukture zemljita prua sliku kvantitativnog sadraja pojedinih frakcija
strukturnih elemenata, njihov meusobni odnos i naroito
sadraj mikro (prenika < 0,25 mm), makro (prenika 0,25
10 mm) i mega agregata (prenika > 10 mm).
Sa agronomskog stanovita najpovoljniji su agregati veliine 0,257 mm a u nekim sluajevima i do 10 mm. U sunijim rejonima agregati od 0,25 do 23 mm su najpovoljniji sa stanovita plodnosti zemljita (Nei et al, 1999).
Na slici 2, prikazana je procentualna zastupljenost pojedinih frakcija zemljita pre prolaska maine za formiranje
gredica (PG) kao i nakon formiranja gredica (NG) u zavisnosti od promene radne dubine.
Zemljite pre formiranja gredica pripremljeno je konvencionalnom tehnologijom (osnovna obrada plugom i dopunska obrada mainama za povrinsku pripremu sa pasivnim
radnim alatima). Posmatranjem stanja zemljita pre formiranja
modifikovanih gredica, utvreno je da je zemljite kvalitetno
pripremljeno do dubine 0-14 cm. Kao nedostatak mora se istai
velika zastupljenost mikroagregata u povrinskom sloju 0-7 cm
ija vrednost je iznosila 5,09%. Najvee razlike pre i nakon
formiranja gredica pojavile su se na dubini 14-21 cm. Pre formiranja gredica (PG) sadraj mega agregata > 10 mm iznosio je
66,47%, a nakon prolaska maine A-tipa smanjio se na 40,88%.
Korienjem maine za formiranje gredica A-tipa dobijena je
slojevita obrada zemljita. Sadraj mega agregata > 10 mm iznosio je 30,69% (dubina 0-7 cm), 34,46% (dubina 7-14 cm),
40,88% (dubina 14-21 cm) i 51,45% (dubina 21-28 cm).
A-tip, A-type
> 25
149
17,5
17,8
21,3
20,3
Analiza strukturnog sastava zemljita izvedena je poljskom

terenskom metodom (Vui, 1987) pri emu su koriena sita
razliitih veliina otvora. Sita su bila veliine otvora 25, 19, 16,
10, 5, 3, 1, 0,5 i 0,25 mm (po metodi Savinova, Hadi et al,
2004).
Strukturni sastav zemljita izraen je preko koeficijenta strukturnosti zemljita "k" koji predstavlja odnos makro agregata
prema zbiru mega i mikro agregata (ein et al, 2001).
Ispitivanje u Begeu je izvedeno na zemljitu tipa ernozem.
Tip zemljita je odreen na osnovu pedoloke karte Vojvodine
(Najgebauer et al, 1971). Zemljite na kojem je izvedeno ispitivanje u Begeu, pripada karbonatnom ernozemu na aluvijalnim
nanosima. Ispitivanje maine B-tipa izvedeno je u Gospoincina
na zemljitu tipa ernozem sa znacima zabarivanja.
Za ispitivana zemljita odreen je mehaniki sastav. Analiza
je izvedena pipet metodom. Ispitivano zemljite u Begeu sastojalo se od 54,04% peska, 31,68% praha i 14,28% gline. Prema
tipu (teksturi) spada u grupu ilovaa. U Gospoincima ispitivano
zemljite se sastojalo od 37,52% peska, 37,84% praha i 24,64%
gline. Prema tipu spada u grupu glinovitih ilovaa. Smatra se da
PTEP 12(2008) 3
Maina A-tipa, Maina B-tipa,

Machines AMachines Btype
type
Merno mesto Measuring place
Parametar
Argument
su, sa agronomskog stanovita najbolja zemljita, sa odnosom

frakcije: pesak (40%), prah (40%) i glina (20%), (Vui, 1987).
Obrada izmerenih podataka je izvedena u licenciranom programu Statistica 8.
19-25
16-19
10-16
5-10
3-5
1-3
0,5-1
0,25-0,5
< 0,25
PG 0-7
NG 0-7
PG 7-14
NG 7-14
PG 14-21
NG 14-21
PG 21-28
NG 21-28
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Procentualni udeo, Percentage share
Sl. 2. Struktura zemljita dobijena radom maine A-tipa

Fig. 2. Soil structural composition realised by machine A-type
Izraunate vrednosti koeficijenta strukturnosti (slika 3) na
modifikovanim gredicama testirane su preko F testa analize varijanse. Utvreno je da izmeu srednjih vrednosti koeficijenta
strukturnosti primenom razliitih naina obrade (A), kao i sa
promenom dubine (B) postoje statistiki vrlo znaajne razlike na
pragu znaajnosti od 1%. Statistiki je vrlo znaajna i interakcija
posmatranih faktora (A*B).
Vie vrednosti koeficijenta strukturnosti zemljita "k" pre
formiranja gredica (PG) do dubine 0-14 cm posledica su rada
radnih alata maina za povrinsku pripremu zemljita. Najnia
vrednost (PG) koeficijenta strukturnosti zabeleena je na dubini
165
14-21 cm i posledica je sabijanja zemljita prilikom izvoenja

povrinske pripreme zemljita.
6,0
5,5
Obrada Tillage
Obrada Tillage
5,0
3,0
PG
NG
4,5
Koeficijent strukturnosti "k"

Structure coefficient "k"
2,5
PG
NG
Koeficijent strukturnosti "k"

Structure coefficient "k"
Obrada Tillage
Obrada Tillage
2,0
1,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
1,0
0,0
-0,5
-1,0
0,5
14
21
28
Dubina (cm), Depth (cm)
0,0
7
14
21
28
Dubina (cm), Depth (cm)
Sl. 3. Koeficijent strukturnosti zemljita dobijen radom maine

A-tipa
Fig. 3. Structure coefficijent realised by machine A-type
Nakon formiranja modifikovanih gredica (NG), sa poveanjem dubine zabeleeno je smanjivanje koeficijenta strukturnosti
zemljita. Najvee razlike koeficijenta strukturnosti od 0,521 pre
(PG) i 1,485 nakon formiranja modifikovanih gredica (NG) zabeleene su na dubini 14-21 cm.
Strukturni sastav agregata pri radu sa mainom B-tipa prikazan je na slici 4. Zastupljenost mikro agregata je visoka (3,905,88%) kako pre obrade tako i nakon obrade do dubine 21 cm.
Pojava mikro agregata je siguran pokazatelj degradacije i raspraivanja zemljita. Usled rada rotacione sitnilice u nepovoljnom
radnom reimu dolo je do prekomernog usitnjavanja.
B-tip, B-type
Merno mesto, Measuring place
> 25
19-25
16-19
10-16
5-10
3-5
1-3
0,5-1
0,25-0,5
< 0,25
U donjim slojevima gredice treba da se nalaze strukturni

agregati veih dimenzija (tzv. slojevita obrada), koji e u toku
vegetacionog perioda obezvediti dobar vodni i vazduni reim i
nesmetano oticanje suvine vode. Radom rotacione sitnilice sa
istosmernim obrtanjem rotora najvea usitnjenost zemljita je
izmerena na dubini 14-21 cm. Usled teine zemljita, prolaska
sejalice i dejstva vode dolazi do brzog sabijanja rastresitog sloja
i stvaraju se nepovoljni uslovi za rast korena mrkve, to se odraava na duinu korena, a time i na prinos, oblik i atraktivnost
korena namenjenog za prodaju u sveem stanju. Prekomerno
usitnjavanje donjih slojeva nije racionalno i sa stanovita nepotrebnog utroka energije.
Pomou Dankanovog testa precizno je odreeno izmeu kojih varijanti postoje statistiki znaajne razlike na pragu znaajnosti od 5% (tabela 3).
Tabela 3. Promena koeficijenta strukturnosti zemljita "k" od
obrade zemljita i dubine merenja
Table 3. Servitude of structure coefficient "k" by soil tillage
and depth of measuring
PG 0-7
NG 0-7
PG 7-14
NG 7-14
PG 14-21
NG 14-21
PG 21-28
NG 21-28
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Procentualni udeo, Percentage share
Sl. 4. Struktura zemljita dobijena radom maine B-tipa

Fig. 4. Soil structural composition realised by machine B-type
Formiranje gredica izvedeno je na usitnjenom zemljitu na
kome su ve prethodno bile formirane gredice, ali zbog nepovoljnih vremenskih uslova (visoka temperatura) dolo je do slabog
nicanja i pristupilo se ponovnom formiranju gredica i ponovljenoj setvi.
Izraunate vrednosti koeficijenta strukturnosti (slika 5) pre i
nakon formiranja gredice mainom B-tipa testirane su preko F
testa analize varijanse. Utvreno je da izmeu srednjih vrednosti
koeficijenta strukturnosti primenom razliitih naina obrade (A),
postoje statistiki znaajne razlike na pragu znaajnosi 5%, a sa
promenom dubine (B) postoje statistiki vrlo znaajne razlike na
pragu znaajnosti 1%. Statistiki je znaajna i interakcija posmatranih faktora (A*B) na pragu znaajnosti 5%.
166
Sl. 5. Koeficijent strukturnosti zemljita dobijen radom maine

B-tipa
Fig. 5. Structure coefficijent realised by machine B-type
Obrada (A) Dubina (B) (cm) Modifikovane gredice Gredice

Tillage (A) Depth (B) (cm)
Modificate beds
Beds
0-7
2,248 e
2,407 cd
7-14
1,440 a
3,783 a
PG
14-21
0,503 b
2,002 c
21-28
0,623 bc
0,823 b
0-7
2,050 de
3,281 ad
7-14
1,805 ad
3,592 a
NG
14-21
1,421 a
3,633 a
21-28
0,949 c
0,588 b
*Vrednosti su poreene po kolonama pomou Dankanovog

testa, = 0,05.
*Values were ranked by colons used Dancans test, = 0,05.
Na osnovu izmerenih vrednosti koeficijenta strukturnosti
zemljita, na modifikovanim gredicama koje su formirane mainom A-tipa uoeno je pet jednakih grupa, a na gredici koja je
formirana mainom B-tipa uoene su etiri jednake grupe.
Setva na obe lokacije je izvedena poetkom jula a ubiranje
pred zimu. Na kraju vegetacionog ciklusa izmerene su osnovne
dimenzije korena mrkve (tabela 4).
Prilikom rada maine A-tipa sa suprotnosmernim obrtanjem
rotora izmerena je vea duina korena, kao i vrednost minimalnog prenika mereno 1 cm od kraja korena. Prosena masa jednog korena iznosila je 80 g. Vrednost maksimalnog prenika pri
PTEP 12(2008) 3
radu oba tipa maina bila je priblino jednaka. Koren mrkve proizveden na oba tipa gredica imao je potpuno pravilan oblik i visoku trinu vrednost. Nastale razlike u dimenzijama korena rezultat su korienja razliitih maina za formiranje gredica, ali i
uticaja tipa zemljita i cele tehnologije proizvodnje.
Tabela 4. Dimenzije korena mrkve
Table 4. Dimensions of carrot root
Maina
Machine
A-tip, A-type
B-tip, B-type
Maksimalni
Minimalni
Duina
prenik kore- prenik korena,
korena,
Masa,
na, Maximal Minimal diaLength of
Mass, g
diameter of meter of root,
root, mm
root, mm
mm
198
25
19
80
155
26
15
61
ZAKLJUAK
Ispitivane su dve konstrukcijski razliite maine za formiranje gredica. Maima A-tipa bila je sa suprotnosmernim obrtanjem rotora i noevima u obliku slova "L" a maina B-tipa sa
istosmernim obrtanjem rotora i noevima u obliku slova "I". Pri
radu mainom A-tipa, najvee i za praksu najznaajnije razlike u
odnosu na strukturu zemljita pre formiranja gredica pojavile su
se na dubini 14-21 cm. Na gredicama formiranim mainom Atipa, sa porastom dubine koeficijent strukturnosti se smanjivao,
ime je dobijena slojevita obrada.
Pri formiranju gredica mainom B-tipa registrovana je visoka
zastupljenost mikro agregata (3,90-5,88%) i pre i nakon obrade
do dubine 21 cm. Pojava mikro agregata je siguran pokazatelj
degradacije i raspraivanja zemljita. Do prekomernog usitnjavanja je dolo zbor rada maine u nepovoljnom radnom reimu,
a najvea usitnjenost zemljita je izmerena na dubini 14-21 cm.
Prekomerna usitnjenost donjeg sloja zemljita je nepovoljna jer
usled teine zemljita, pritiska od strane sejalice i dejstva vode
dolazi do brzog sabijanja i zabarivanja zemljita, ime se stvaraju nepovoljni uslovi za rast korena mrkve.
PTEP 12(2008) 3
Koren mrkve proizveden na oba tipa gredica imao je potpuno

pravilan oblik i visoku trinu vrednost. Vea duina korena mrkve, prosene mase 80 g izmerena je na gredicama koje su formirane mainom A-tipa.
LITERATURA:
[1] Bajkin A, Ponjian O, Orlovi S, Somer D: Maine u hortikulturi, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, 2005, s. 216.
[2] Hadi V, Beli M, Nei Ljiljana: Praktikum iz pedologije.
Poljoprivredni fakultet Novi Sad. Departman za ratarstvo i
povrtarstvo. 2004, s. 79.
[3] Lazi Branka, urovka M, Markovi V, Ilin : Povrtarstvo.
Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Novi
Sad, 2001, s. 472.
[4] Markovi D, Velji M, Mitrovi Z: Energetska analiza tehnikih sistema u obradi zemljita. Savremena poljoprivredna
tehnika 21(1995)3, s. 121-128.
[5] Nejgebauer V, ivkovi B, Tanasijevi , Miljkovi N: Pedoloka karta Vojvodine, razmera 1:50.000, Institut za poljoprivredna istraivanja, Novi Sad, 1981.
[6] Nei Ljuljana, Hadi V, Beli M, Vasin J: Uticaj sabijanja
zemljita na agregatni sastav i stabilnost makro i mikro strukturnih agregata humogleja, Zbornik radova, Sveska 32,
Nauni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 1999, s.
253-261.
[7] Vui N: Vodeni, vazduni i toplotni reim zemljita. Novi
Sad, 1987, s. 320.
[8] ., ., .,
., ., ., .,
.:
.
, 2001, c. 2022.
167
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 168-170

UDK: 636.085.1/55
Struni rad
Paper
REALIZACIJA DISTRIBUIRANOG SISTEMA ZA NADZOR I

UPRAVLJANJE HLADNJAOM
THE IMPLEMENTATION OF A DISTRIBUTED SYSTEM FOR
SUPERVISION AND CONTROL OF COLD STORAGES
Vladimir BUGARSKI dipl.in, dr Filip KULI, Ljubomir FRANCUSKI dipl.in, dr Veran VASI
Fakultet tehnikih nauka, 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 6
REZIME
U ovom radu je prikazano reenje nadzornoupravljakog sistema pogona za prijem i hladno skladitenje voa u prehrambenoj
industriji. Sistem je realizovan i puten u rad u hladnjai Elixir Food u apcu. Ukupan broj signala u pogonu prelazi 850. Namena
softvera je daljinsko upravljanje i nadzor kompletne fabrike iz kontrolne sobe. Pored ovoga, omoguen je i nadzor, odnosno grafiki
prikaz podataka od interesa na posebnoj radnoj stanici u laboratoriji (Tehnoloka stanica). Akviziciju signala i upravljanje
procesom vri programabilni logiki kontroler iz klase Siemens S7-400. Vizualizacija procesa i nadzorno-upravljaki deo sistema su
realizovani upotrebom programskog paketa Siemens WinCC. Reenje nadzorno-upravljakog sistema je izvedeno najsavremenijim
tehnologijama iz oblasti upravljanja u industriji.
Kljune rei: automatizacija procesa, nadzor, upravljanje, hladnjaa, skladitenje voa.
SUMMARY
This paper describes the implementation of a remote supervisory control system of fruit receipt in cold storages. The system was
installed in the "Elixir Food - Sabac" cold storage. The total number of process signals exceeds 850. A purpose of the software was a
remote supervision and control of the entire plant from a control room. Moreover, a graphical display of data of interest on the remote working station ("technological station") was available in the laboratory. A signal acquisition and process control were done by
a programmable logic controller Siemens S7400. Process visualisation is implemented by using Siemens WinCC software package.
This solution of supervisory control system is based on the most advanced control technologies in the industry.
Key words: process automation, supervision, control, cold storage, fruit.
UVOD
Oigledna je ekspanzija razvoja industrije i industrijskih
procesa u poslednjih nekoliko godina, a samim tim i raunarstva
i upravljanja sistemima. Parirajui razvoju raunarstva formiran je i usavravan koncept nadzorno-upravljakih sistema,
SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) sistema.
Danas se SCADA sistemi iroko koriste za kontrolu i prikupljanje podataka u industrijskim procesima. Meu najpoznatijim
SCADA alatima danas nalaze mesto Siemens WinCC [5], Omron
CX-Supervisor [7], Winlog [8], iFix [6], WonderWare GeoSCADA [4], Yokogawa FAST/TOOLS [9] i mnogi drugi.
U ovom radu je opisano tehniko reenje nadzornoupravljakog softvera za efikasno automatsko voenje pogona
hladnog skladitenja voa. Konfiguracija sistema je zasnovana
na specijalizovanom SCADA softveru WinCC (Windows Control
Center) kompanije Siemens. Sistem je realizovan i puten u rad u
hladnjai Elixir Food u abcu.
MATERIJAL
Nadzor i upravljanje hladnjaom realizovano je pomou PC
raunara, pod Windows XP operativnim sistemom, smetenog u
komandnoj sobi, koji je Ethernet komunikacijom (klasina mrea) spojen sa procesnim raunarom (PLC) korienjem standardnog TCP/IP protokola za razmenu podataka [2,10]. Jo jedan
PC raunar se nalazi u laboratorijskoj stanici i on je takoe povezan sa procesnim raunarom preko mree (ime je posredno
umreen i sa raunarom u kontrolnoj sobi).
Sa hardverskog aspekta (fizika realizacija) sistem se sastoji
iz dva dela:
1. Programabilni logiki kontroler (PLC) Nalazi se u ormanu u
mainskoj sali. PLC je ureaj koji upravlja fabrikom u automatskom reimu rada. Na osnovu informacija iz pogona (tj. sa sen-
168
zora) i programa realizovanog u njemu, on ukljuuje (odnosno

iskljuuje) pojedine izvrne organe motore, ventile, itd.
2. SCADA Softver za daljinsko upravljanje i nadzor. Koristi se
za prikupljanje relevantnih podataka iz pogona i njihovo predstavljanje operaterima u pogodnom grafikom obliku, kao i za
daljinsko upravljanje izvrnim organima na viem nivou. SCADA uvodi dodatan nivo apstrakcije i predstavlja veliine dobijene iz pogona u formi prihvatljivoj operateru.
Realizovanim sistemom se omoguava pristup informacijama iz pogona i upravljanje pogonom sa jednog (ili vie) centralno lociranog mesta.
DISKUSIJA
SCADA je softver koji slui za distribuiranu kontrolu i prikupljanje podataka u nekom procesu. Raunar je najee industrijski PC na kome je pokrenut sofisticirani SCADA HMI softver. HMI (Human-Machine Interface sprega izmeu oveka i
raunara) je aparat koji procesne podatke predstavlja operateru i
kroz koji operater kontrolie proces. Osnovni interfejs operatera
je skup grafikih ekrana. Tipian HMI se sastoji od mnotva takvih ekrana [11].
Osnovne komponente svakog SCADA sistema su: podsistem
za definisanje veliina; podsistem za alarme; podsistem za prikaz
trendova; podsistem za izvetaje; grafiki; komunikacioni i podsistem za pristup bazama podataka [1].
Koriena oprema
Za akviziciju podataka i neposredno upravljanje pogonom
korien je programabilni logiki kontroler PLC proizvoaa
Siemens iz serije S7-400. U sistemu se nalazi 132 motora razliite snage koji slue preteno za pokretanje ventilatora i pumpi.
Od ostale opreme u sistemu postoji 8 grejaa u kondenzatorima,
PTEP 12(2008) 3
75 ventila, 42 senzora za kontinualno oitavanje temperature, 24

termostata, 12 senzora za kontinualno oitavanje pritiska, 17
presostata, 4 senzora za kontinualno oitavanje nivoa u separatorima i 11 senzora za diskretno itanje nivoa. Sve informacije sa
ovih ureaja se prikupljaju, obrauju i u eljenom obliku prikazuju operaterima.
Upravljanje pogonom omogueno je u detaljnim prikazima

pojedinih delova fabrike, gde se klikom mia na odgovarajui
izvrni organ dolazi do interfejsa za njegovo upravljanje.
Siemens WinCC programski paket

Pod SCADA sistemom se najee podrazumeva centralni
sistem koji nadgleda i kontrolie celokupan tehnoloki proces sa
odreene udaljenosti. Prikupljanje podataka poinje na nivou
PLC-a koji oitava podatke direktno sa senzora i transmitera.
Podaci se zatim obrauju i transformiu u oblik pogodan za komunikaciju i alju na SCADA-u. SCADA vri vizualizaciju podataka i ako je potrebno, alje upravljake signale nazad na PLC
koji ih izvrava.
WinCC SCADA je moan HMI sistem koji se koristi pod
Microsoft Windows operativnim sistemom [5]. Stvarnu kontrolu
nad procesom ima sistem za automatizaciju voen PLC-om, dok
WinCC predstavlja sponu izmeu PLC-a sa jedne i operatera sa
druge strane [3,12,13]. SCADA sistem vri komunikaciju i sa
operaterom i sa PLC-om.
WinCC je modularni sistem. Njegove osnovne komponente
su Configuration Software (CS) i Runtime Software (RT). CS
podrazumeva kreiranje grafikog sistema, rad sa alarmima, arhiviranje podataka, konfigurisanje sistema za komunikaciju i sl. Sa
druge strane, osnovni zadaci RT-a su pokretanje i zaustavljanje
procesa, prikaz procesnih slika (celina), pristup bazi podataka i
razmena podataka sa PLC-om.
Paket WinCC organizovan je kao standardna Windows aplikacija. Startovanjem programa ulazi se u WinCC Explorer (slika
1) odakle je mogu pristup svim editorima odnosno podsistemima WinCC softverskog paketa.
Sl. 2. Pregledna slika komora i pakernice

Fig. 2. Overview of chambers
Sl. 3. Separatori, klasini tuneli, kondenzatori i manipulativni

hodnici
Fig. 3. Separators, clasic tunnels, condensers and manipulation
halls
Kao to se sa gornjih slika vidi, postoje tri osnovne sekcije
na svakoj slici:
deo za navigaciju (kretanje sa jedne pregledne slike na drugu)
gornji deo slike
deo za prikaz samog pogona sredinji deo slike
deo za prikaz alarma (u bilo kom ekranu da se nalazi, operater
uvek mora imati pristup alarmima, da bi mogao pravovremeno
otkloniti neeljeno stanje) donji deo slike
Sl. 1. Poetni ekran aplikacije - WinCC Explorer
Fig. 1. Aplication start screen - WinCC Explorer
Softverska aplikacija mogunosti i

funkcionalnost
Softver prati funkcionalnu organizaciju hladnjae. Realizovane su dve pregledne slike sa kojih se moe pratiti rad cele fabrike. Prva slika slui za nadzor rada komora i pakernice, dok se
sa druge slike prate parametri ostatka fabrike. Treba napomenuti
da sa ovih slika nije mogue upravljati pogonom (ukljuivati i
iskljuivati motore, odvrtati i zavrtati ventile), ve samo pratiti
najvanije parametre procesa (slike 2 i 3).
PTEP 12(2008) 3
Na slikama 2 i 3 prikazane su sve znaajne veliine: temperature, pritisci, nivoi i stanja izvrnih organa.
U hladnjai Elixir-Food-abac, postoji 11 velikih komora i
sve su identine strukture. Svaka komora sadri po dva isparivaa sa tri ventilatora, set ventila, senzore temperature i pritiska i
termostate za razliite reime rada. Detaljan prikaz komore 6 u
nadzorno-upravljakom sistemu dat je na slici 4. Do ove slike
dolazi se klikom mia na zeleno dugme na preglednoj slici komora (ovaj princip vai za sve detaljne slike).
Pritiskom na bilo koji motor, dobija se prozor za upravljanje
datim motorom.
Struktura pakernice, pretkomore, manipulativnih hodnika i
klasinih tunela je skoro identina komorama.
169
Pojedini delovi fabrike se napajaju amonijakom i za to slue

separatori. Na slici 5 je prikazan separator 40-2, zaduen za
napajanje protonih tunela.
Sl. 6. Kondenzatori
Fig. 6. Condensers
ZAKLJUAK
Sl. 4. Komora 6
Fig. 4. Chamber 6
U ovom radu je prikazana realizacija sistema za akviziciju

podataka i upravljanje pogonom zamrzavanja voa baziranog na
primeni PC raunara i softvera napisanog u Siemens WinCC
programskom paketu.
Softver je kreiran uz sugestije operatera. Predstavljen je pregledno i jasno ime je korisnicima omoguen jednostavan nadzor i praenje procesa.
Softversko reenje za upravljanje hladnjaom Elixir Food
spojilo je kvalitete koriene opreme u jedan brz, stabilan i pouzdan sistem, koji ispunjava stroge tehnoloke uslove.
NAPOMENA: Rad je realizovan u okviru aktivnosti na projektu NPEE 3-232020 Primena upravljako-informacionih tehnologija u poboljanju procesa upravljanja energetskim sistemima Nacionalnog programa energetske efikasnosti u industriji, finansiranog od strane Ministarstva nauke Republike Srbije.
LITERATURA
Sl. 5. Separator 40-2
Fig. 5. Separator 40-2
Na samom separatoru, nalazi se indikacija nivoa (bar - grafiki prikaz, dva polja - tekstualni prikaz u procentima i u centimetrima). Na slici se jo nalaze: tri pumpe, ventili i sakuplja.
Klikom na svaku pumpu dobija se interfejs (prozor) za upravljanje tom pumpom.
Jo jedan deo hladnjae su kondenzatori, ija je osnovna
namena regulacija pritiska na prijemniku (receiver). Postoje
ukupno 4 kondenzatora sa po dva ventilatora, dve pumpe i dva
grejaa (slika 6).
Pored navedenih izvrnih organa, svaki kondenzator ima
termostat i indikator niskog ni-voa (zatita pumpi).
Ukupan broj signala obuhvaen ovim nadzorno-upravljakim
sistemom iznosi 888. Njihova klasifikacija je prikazana u tabeli
1.
Tabela 1. Vrste signala
Table 1. Signal types
Vrsta signala Digitalni ulaz Digitalni izlaz Analogni ulaz Analogni izlaz
Type
Digital input Digital output Analog input Analog output
Ukupan broj
568
253
57
0
Total
[1] Bailey, David, Wright, Edwin: Practical SCADA for

Industry, Elsevier, 2003.
[2] Clarke, Gordon, Reynders, Deon: Practical Modern SCADA
Protocols, Elsevier, 2004.
[3] Hans, Berger: Automating with SIMATIC, Controllers,
Software, Programming, Data Communication, Operator
Control and Process Monitoring SIEMENS
[4] http://us.wonderware.com/products/scada
[5] http://www.automation.siemens.com/hmi/html_76/products/
software/wincc/index.htm
[6] http://www.gefanuc.com/en/ProductServices/AutomationSo
ftware/Hmi_Scada/iFIX
[7] http://www.omron-industrial.com
[8] http://www.sielcosistemi.com/en/products/winlog_scada_h
mi/index.html
[9] http://www.yokogawa.com/iab/products/iab-fasttoolsen.htm
[10] Krutz, L, Ronald: Securing SCADA Systems, Wiley, 2006.
[11] Process Visualization using Plant Intelligence, SIMATIC
WinCC, videti www.siemens.com/automation
[12] Simatic HMI WinCC V6 Basic Documentation, A&D PT1,
2003.
170
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 171-174

UDK: 636.085.1/55
Struni rad
Paper
PRIMENA WEB I GSM TEHNOLOGIJA U OKVIRU NADZORNO

UPRAVLJAKIH SISTEMA U PROCESNOJ INDUSTRIJI
THE APPLICATION OF WEB AND GSM BASED TECHNOLOGIES IN
SUPERVISORY AND CONTROL SYSTEMS IN PROCESSING INDUSTRY
Aleksandar SELAKOV, dr Filip KULI, Perica NIKOLI, mr ura OROS
Fakultet tehnikih nauka, 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obardovia 6
REZIME
U radu je prikazana realizacija naprednog dela nadzorno upravljakog sistema baziranog na upotrebi web i gsm tehnologija u
procesnoj industriji. Na taj nain je omogueno praenje rada fabrike i kljunih parametara proizvodnje preko web-a sa fiziki
udaljenih lokacija. Drugi deo ovog naprednog sistema ini modul za komunikaciju primenom gsm tehnologije ime se skrauje vreme
obavetavanja i intervencije u odreenim situacijama, kao i vreme podnoenja razliitih tipova izvetaja ovlaenim licima. Ceo
sistem je realizovan i puten u rad u fabrici vetakog ubriva Fertil u Bakoj Palanci. U okviru rada je, takoe, izvrena analiza
brzine prenosa podataka preko weba, te je dat kritiki osvrt na mogunosti upravljanja u procesnoj industriji u realnom vremenu
primenom interneta.
Kljune rei: procesna idustrija, internet, GSM, SCADA.
SUMMARY
This paper shows the implementation of the advanced element of the supervisory control system based on web and gsm technologies in processing industry. This method enables monitoring of factory's operations and of key production parameters over web from
distant locations. The communication module using gsm technology is a second part of this advanced system. This module shortens
time not only of notification and intervention under certain circumstances, but also of reporting various types of information to persons in charge. The whole system was developed and implemented in the mineral compost production factory Fertil in Baka
Palanka. A speed of data transport over web was analysed in this paper. Furthermore, a critical statement was made on the possibility of supervisory control in the processing industry with real time data transfer using internet.
Key words: processing industry, internet, GSM, SCADA.
UVOD
Industrijska automatizacija nije vie ograniena zidovima
proizvdnog postrojenja. Sve vie i vie upravljanje i nadzor proizvodnog procesa vre se sa udaljenih raunara, bilo iz kancelarije u sklopu fabrike ili iz udobnosti vlastitog doma [2][4].
Dananji programabilni logiki kontroleri (Programmable
Logic Controller, PLC) i sistemi za nadzor i prikupljanje podataka (Supervisory Control And Data Acquisition, SCADA) poseduju mogunost pristupa sa udaljenih lokacija preko interneta
[5][8]. Zahvaljujui modernoj upravljakoj tehnologiji sve stvari
za koje je nekada bilo potrebno biti neposredno pored maine
danas mogu da se urade sa bilo kog mesta na svetu ako postoji
internet veza.
Eksplozivni razvoj mrene opreme i softvera koji se odigrao
proteklih godina drastino je poveao pouzdanost distribuiranih
upravljakih sistema i direktno uticao na poveanje glavnih faktora pouzdanosti, a to su: brzina komunikacije i sigurnost [1].
Fabrika za proizvodnju mineralnog ubriva

Fertil
Tehnoloki proces proizvodnje sastoji se iz osam celina:

Punjenje silosa komponentama
ariranje
Presovanje
Upravljanje povratnom masom
Obrada i zaulivanje granulata
Pakovanje
Otpraivanje
to je prikazano na slici 1.
PTEP 12(2008) 3
Punjenje silosa obavlja se u hali sa sirovinama. Hala je opremljena semaforom za prikaz stanja u bunkerima za komponente i kontrolu punjenja bunkera.
Proces proizvodnje je arnog tipa. Pri izboru recepta vetakog ubriva ija je proizvodnja planirana, iz 6 dozirnih silosa,
preko dozatora, dozira se koliina svake komponente odreena
receptom.
Kvalitet gotovog proizvoda direktno zavisi od ispravnog rada
prese. Da bi presa ispravno radila mora se snabdevati tano odreenom koliinom materijala. Presa se sastoji od dva puna dozatora koji guraju materijal do dva valjka. Jedan valjak je statian dok drugi moe da se pomera. Radijus pomeranja je odreen
veliinom pritiska u hidraulinom sistemu prese. Presa poseduje
i automatsko zauljivanje, hlaenje reduktora vodom i hlaenje
leajeva uljem. Zaptivanje u prostoru izmeu valjaka zavisi od
koliine materijala i predpritiska valjaka. Ovi faktori su u vezi sa
brojem obrtaja punih transportera prese. Optimalni uslovi za
kvalitetan rad prese mogu se regulisati sistemom regulacije broja
obrtaja punih transportera prese.
Poto je materijal napustio presu u obliku ploe, odlazi na
drobljenje i usitnjavanje. Veliina granule, koja treba da bude
izmeu 2 i 5 mm postie se dvostrukim sitima koja usmeravaju
materijal. Materijal manji od 2 mm odlazi ponovo na presovanje
a materijal vei od 5 mm ponovo na drobljenje.
Mineralno ubrivo, pri duem skladitenju poseduje svojstvo
zgrudnjavanja te se stoga u ovom delu proizvodnje se materijalu
dodaje i sredstvo protiv slepljivanja.
Proces proizvodnje je suv proces u kojem su ulazne komponente prakaste sirovine, a izlazne komponente granule koje se
dobijaju drobljenjem i prosejavanjem ploa, te se stoga u procesu proizvodnje pojavljuje mnogo praine. Radi zaite radnika na
171
radu i ovekove okoline potrebno je obezbediti to efikasnije

otpraivanje na kritinim mestima.
Otpraivanje je pogon koji se prvi startuje pri startu fabrike i
poslednji gasi pri gaenju fabrike. Otpraivanje se vri usisavanjem vazduha na kljunim mestima u pogonu pomou ventilatora. Otpraivanje ima dvojaku pozitivnu ulogu, prvu, koja je ve
spomenuta i podrazumeva ekoloku zatitu i drugu koja utie na
sam tehnoloki proces. Naime, praina je odlian vezivni element i direktno utie na kvalitet ploastog proizvoda koji izlazi
iz prese.
njeni broj detalja zbog breg uitavanja i laku navigaciju i bolju

preglednost [3]. Na slici 3 moe se videti osnovni Web navigacioni ekran, na kome mogu da se vide osnovne informacije i sa
kog se prelazi na bilo koji drugi ekran.
Odabrane su slike i podprogrami kojima e biti dozvoljeno
da se izvravaju i dodeljena im je statika IP adresa. Primer prikazanog ekrana moe se videti na slici 4.
GSM modul
Osnovna namena modula za mobilne komunikacije je brzo
izvetavanje o alarmnim stanjima u sistemu [7]. Takoe, koristi
se i dobijanje raznih tipova izvetaja kao to su trenutna stanja
rada pojedinanih maina, izvetaj o koliini proizvedene robe i
slino.
Modul se sastoji iz:
GSM modema
Funkcijskog bloka na PLC u
Podprograma na SCADA i
Baze
Samostalne aplikacije
GSM modem
Sl. 1. Tehnoloki proces proizvodnje vetakakog ubriva tehnikom kompraktiranja

Fig. 1. Technological process of mineral compost production by
compacting technique
MATERIJAL
WinCC Web Navigator
Web Navigator je dodatni modul za Simensov WinCC
SCADA softverski paket. On omoguava vizualizaciju i upravljanje proizvodnim postrojenjem preko interneta ili LAN veze
bez promena na originalnom WinCC projektu.
Web Navigator nudi jednak pristup arhivama, unosima operatera i kontrolnim opcijama kao i lokalna kontrolna stanica.
Osnovne prednosti:
Upravljanje i nadzor sa velikih udaljenosti
Velika brzina odziva
Optimizovani klijenti za razne platforme (PC, lokalni paneli,
mobilni ureaji)
Veliki izbor razliitih prava pristupa za klijente
Veliki sigurnosni standardi
Mane
Visoka cena
Ogranienost na Microsoft Internet Explorer (nije omoguen
pregled iz drugih internet pregledaa)
Implementacija Web Navigatora

Implementacija Web Navigator modula zapoeta je kreiranjem posebne grupe korisnika koji e imati pravo pristupa preko
interneta. Osnovna ideja je da se Web Navigator korisi samo kao
nadzorni sistem, bez prava uticaja na proizvodni pogon, dok je
samo upravljanje ostavljeno lokalnim operaterima. Zbog toga je
u Web Navigator grupi korisnika dodato najnie pravo pristupa.
Kreirane su posebne slike u WinCC projektu koje e biti vidljive
prilikom pristupa preko interneta. Akcenat je stavljen na sma-
172
Modem je tipa Siemens MC35 GSM. Na PC se povezuje

preko serijskog porta i podrava konrolisanje i upravljanje preko
standardizovanih instrukcija za upravljanje telekomunikacionim
ureajima koje se nazivaju AT komadne.
Funkcijski blok na PLC u
Funkcijski blok detektuje sve alarmne situacije i prosleuje
ih SCADA aplikaciji.
Podprogrami na SCADA i
SCADA sadri dva podprograma, jedan je u formi akcije koja se ciklino startuje (na svakih 5 sekundi) i proverava stanje u
baz, tanije, da li postoji neki zahtev za obradu na ekanju. Ako
takav zahtev postoji obrauje ga i rezultat upisuje nazad u bazu.
Konzistentnost rada se postie korienjem statusnog polja u bazi za svaki zahtev.
Drugi podprogram je u formi funkcije. Okida za njeno startovanje je odreena promenjiva iju vrednost upisuje PLC.
Podprogram obrauje dogaaj i informaciju zapisuje u bazu.
Baza
Baza arhivira sve dogaaje ovog modula i, takoe, slui kao
komunikacioni most izmeu PLC a i SCADA e sa jedne strane i aplikacije koja alje SMS sa druge strane.
Svaki dogaaj jedinstveno identifikuje redni broj dogaaja i
vreme kada se odigrao.
Aplikacija koja neposredno alje SMS
Postoje dva osnovna tipa poruka koje se alju:
Automatske poruke
Aplikacija ciklino proverava da li postoji neki zahtev za slanje
u bazi na ekanju. Ako takav zahtev postoji generie se poruka i
alje se. Zatim se upisuje statusno polje i time je ciklus slanja
zavren. Postoji opcija zamrzavanja primanja ovih poruka tako
to se poalje STOP na odreeni broj telefona i ponovno aktiviranje slanjem START poruke.
Poruke na zahtev
Aplikacija ciklino proverava da li je stigao novi SMS. Ako jeste, tekst se raslanjuje na delove poruke i u odnosu na zahtev
upisuje se novi red u bazi. SCADA obrauje zahtev i preko statusnog polja javlja pojavljivanje rezultata. Generie se poruka,
alje se i osveava statusno polje.
Primer:
Trai se proizvodnja u poslednjih 8 sati.
1. Korisnik alje poruku s 8 na odreeni broj telefona
PTEP 12(2008) 3
2. Aplikacija prima novu poruku, parsira je i upisuje zahtev u

bazu da se trai proizodnja od vremena pre 8 sati do trenutnog
vremena. Zahtev za SCADA u definie preko polja TipPoruke.
3. SCADA obrauje zahtev, rauna koliko je proizvedeno prolazei kroz svoju bazu proizvodnje. Rezultat se upisuje u bazu i
menja se polje TipPoruke.
4. Aplikacija oitava rezultat i alje SMS. Menja se polje Poslato i time je ciklus slanja zavren.
5.
Sl. 4. Podeavanje web servera

Fig. 4. Web server configuration
Sl. 2. Dodeljivanje korisnikih prava pristupa

Fig. 2. User rights assignment
Sl. 5 . Primer ekrana dela tehnolokog procesa drobljenje

Fig. 5. Part of technological process screen example shattering
Sl. 6. Baza podataka

Fig. 5. Data base
DISKUSIJA
Sl. 3 . Izborni meni za kretanje kroz ekrane

Fig. 3. Choose menu for screen navigation
PTEP 12(2008) 3
Prednosti internet komunikacije u odnosu na direktne veze

izmeu ureaja su viestruke, i ukljuuju smanjenje cene oienja i odravanja, poveanje fleksibilnosti kontrolne arhitekture,
dijagnostikih mogunosti kao i olakano rekonfigurisanje komunikacije. Sa druge strane, smanjena je pouzdanost komunikacije i brzina zbog veeg broja vorova kroz koje informacija putuje.
Eksperimenti koji su vreni za utvrivanje pouzdanosti i brzine internet komunikacije [1] nam pokazuju da je tipino kanjenje na ultra brzoj 100 Mbps internet konekciji reda veliine
0,35 ms.
173
ZAKLJUAK
Sl. 7. Raspodela komunikacionog kanjenja

Fig. 7. Communication delay distribution
Testirajui standardnu domau ADSL internet konekciju od
0.5Mbps doli smo do zakljuka da se kanjenje kroz mreu kree u rasponu od 10 do 20 ms i da je stohastike prirode, da zavisi
od optereenja mree u datom momentu ali i od sluaja kada je
operativni sistem raunara zauzet drugim zadatkom u datom
momentu. Najvee vrednosti kanjenja su u pojedinim momentima skakale i do 2s, to je za neke tehnoloki kritine take u
pogonu, kao to je upravljanje presom koja je veoma kompleksna i skupa, ili neke alarmne situacije potpuno neprihvatljivo.
U tabeli 1 mogu se videti rezultati eksperimenta. Prikazane
su brzine u odnosu na broj veliina i broj oitavanja u komunikaciji.
Kao posebna stavka u ocenjivanju podobnosti korienja interneta u upravljanju i nadzoru postoji pitanje bezbednosti. Kao i
svaka druga internet aplikacija tako je i WinCC Web Navigator
podloan neovlaenom pristupu i krai podataka. Iako su sigurnosni standardi po kojima je napravljen na najviem nivou nikada se ne moe sa 100% pouzdanou rei da je sistem neprobojan. Stoga je od krucijalne vanosti biti u toku sa novim verzijama softvera i softverskim zakrpama kako za WinCC Web Navigator tako i za Windows operativne sisteme.
Tabela 1. Rezultati merenja komunikacionog kanjenja
Table 1. Measurement of communication delay results
Broj
veliina
Number
of variables
Broj oi- Mer- Merenje Merenje Prosek 1 upis 1 veliina

3 [s]
tavanja enje 1 2 [s]
[s]
[s]
[s]
Meas- Meas- Average 1 writte 1 variable
Number [s]
of read- Meas- urement urement
[s]
[s]
[s]
ure2 [s]
3 [s]
ings
328
332
331
330.3
0.3303
0.3303
337
344
342
341
0.341
0.0682
374
372
388
378
0.378
0.0378
50
679
675
680
678
0.678
0.01356
100
956
943
950
953
0.953
0.00953
500
69
79
69
72.3
3.615
0.00723
135
143
140
139.3
6.965 0.006965
5000
649
653
650
647.3
32.365 0.006473
10000
1040
1112
1036
1062
10
1000
174
1000
20
53.1
0.00531
U radu je prikazana realizacija naprednog dela nadzorno

upravljakog sistema baziranog na upotrebi web i gsm
tehnologija u procesnoj industriji. Ceo sistem je realizovan i
puten u rad u fabrici vetakog ubriva Fertil u Bakoj Palanci.
Prednosti korienja Internet i GSM tehnologija:
Pregled rada pogona nije ogranien na fabriki krug
Celodnevna prisutnost tehnologa u procesu proizvodnje
Brzo izvetavanje o alarmnim situacijama
Osnovne informacije o radu pogona dostupne i bez raunara,
samo sa mobilnim telefonom
Mane:
Mogunost prestanak rada sistema zbog otkaza opreme koja
nije pod fabrikom odgovornou (internet i mobilni dobavlja
usluga)
Kanjenje komunikacije a samim tim i reakcije operatera moe da dovede do havarije
Uzevi sve u obzir internet konekcija u procesnoj idustriji je
veoma dobro reenje za nadzor rada sistema i vrlo slabo reenje
za upravljanje. Smanjena pouzdanost rada i nemogunost uticanja na mnoge faktore koji mogu da dovedu do pada komunikacije diskvalifikuju ovaj nain komunikacije kao prihvatljivo reenje za upravljanje.
NAPOMENA: Rad je realizovan u okviru aktivnosti na projektu NPEE 3-232020 Primena upravljako-informacionih tehnologija u poboljanju procesa upravljanja energetskim sistemima Nacionalnog programa energetske efikasnosti u industriji, finansiranog od strane Ministarstva nauke Republike Srbije.
LITERATURA
[1] Anayatullah, E. Khan, Z. Muhammad, Z. Saleem, A: WebBased Distributed Control using GPRS Enabled Embedded
Devices, Engineering Sciences and Technology, 2005.
SCONEST 2005., On page(s): 1-6
[2] B. Qiu and H. B. Gooi, Web-Based SCADA Display Systems (WSDS) for Access via Internet, IEEE TRANSACTIONS ON POWER SYSTEMS, 2000, VOL. 15, NO. 2
[3] Bin Qiu; Hoay Beng Gooi; Yilu Liu; Eng Kiat Chan, Internet-based SCADA display system, Computer Applications
in Power, IEEE Volume 15, Issue 1, 2002, Page(s):14 19.
[4] George Lawton, Machine-to-Machine Technology Gears
Up for Growth, IEEE Computer, 2004, pp12-15.
[5] Duo Li Serizawa, Y. Mai Kiuchi, Concept design for a
Web-based supervisory control and data-acquisition (SCADA) system, Transmission and Distribution Conference
and Exhibition 2002: Asia Pacific. IEEE/PES, Volume: 1,
2002, On page(s): 32- 36.
[6] Donald J. Marihart, Communications Technology Guidelines for EMS/SCADA Systems, IEEE TRANSACTIONS
ON POWER DELIVERY, 2001, VOL. 16, NO. 2.
[7] Mike Smith, Web-Based Monitoring & Control For
Oil/Gas Industry, Pipeline & Gas Journal, 2001,
www.undergroundinfo.com
[8] Zecevic, G, Web based interface to SCADA system,
Power
System
Technology,
1998.
Proceedings.
POWERCON '98, Volume: 2, 1998, On page(s): 12181221.
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 175-179

UDK: 636.025.54
Pregledni rad
Review
ODRIVA PROIZVODNJA HRANE ZA IVOTINJE

SUSTAINABLE FEED PRODUCTION
Mr Slavica SREDANOVI*, dr Jovanka LEVI*, mr Olivera URAGI*, dr Mariana PETKOVA**
*Institut za prhrambene tehnologije, 21000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1.
** Institute of Animal Science, 2232 Kostinbrod, Pochivka 1, Bulgaria
REZIME
Vizija Evropske tehnoloke platforme - Hrana za ivot - je da stvori veu sinergiju izmeu ekonomskog rasta, zatite okoline i socijalnih uslova sa namerom da unapredi dobrobit i blagostanje evropskih graana. Odrivost je ozbiljan izazov za ceo lanac od
hrane za ivotinje do hrane za ljude ukljuujui i razliite oblasti istraivanja u okviru tog lanca. Postoji direktan uticaj proizvodnje
hrane za ivotinje na zaposlene, emisiju u okolinu (praina, buka, otpaci, gasovi), korienje energije, upotrebu ogranienih resursa
itd., indirektni uticaj na odrivost komponenata u lancu isporuke (iskorienje sporednih proizvoda prehrambene industrije, sisteme
proizvodnje soje, proizvodnju ribljeg brana...) kao i na odrivost u uzgoju ivotinja u smislu bezbednosti hrane (salmonela, kontaminanti itd...), izluenja ivotinja (svarljivost P i N, upotrba aditiva itd...), konverzije hrane, balansiranja obroka i drugo. U radu su
prikazani osnovni principi odrive proizvodnje hrane za ivotinje i perspektive buduih istraivanja i razvoja u oblasti proizvodnje
hrane za ivotinje.
Kljune rei: odriva proizvodnja, hrana za ivotinje, bezbednost hrane, zatita okoline.
SUMMARY
The vision of the ETP Food for Life is to create greater synergy between economic growth, environmental protection and fairminded social conditions in order to improve welfare and well-being of the European citizen. Sustainability is a serious challenge
for the whole feed and food chain including researches involved in various research areas within that chain. There is a direct impact
of feed production on employments, emission into the environment (dust, noise, waste, gasses...), energy consumption, use of finite
resources etc., indirect impact on the sustainability of the feed materials supply chain (outlet for by-products from food industry, soya
production systems, fish meal production), and on the sustainability of the livestock production with regard to food safety (salmonella, contaminants, etc), livestock effluents ( N and P digestibility, use of feed additives, etc..), feed conversion rates, balanced diets
and so on. The basic principles of sustainable feed production and prospects of research and development in feed production area
are presented in this paper.
Key words: sustainable production, feed, food safety, environment protection.
UVOD
Sada, u 21. veku Odrivi razvoj je postao kljuni drutveno-politiki cilj na globalnom nivou i znaajne aktivnosti u
svim oblastima ivota i rada idu u smeru koji treba da omogui
da se zadovolje sadanje potrebe, a da se pritom ne smanji mogunost buduim generacijama da zadovolje svoje potrebe.
U svojoj Lisabonskoj strategiji Evropska Unija (EU) je usvojila cilj da do 2010. godine postane najkonkurentnije drutvo u
svetu bazirano na znanju. U sklopu toga, kao jedno od prioritetnih podruja za podizanje nivoa znanja i konkurentnosti, EU je
identifikovala i razvoj tehnologija i njihovo stavljanje u slubu
zatite okoline i odrivog razvoja to obuhvata i veu zatitu ljudi u pogledu hrane, hemikalija i bolesti i kvalitetnije upravljanje
otpadom.
Kada je u pitanju odriva proizvodnja hrane, vizija Evropske
tehnoloke platforme Food for Life (Hrana za ivot) je da
stvori veu sinergiju izmeu ekonomskog rasta, zatite okoline i
socijalnih uslova sa namerom da unapredi dobrobit i blagostanje
evropskih graana [3]. Shodno tome, Evropska komisija za istraivanje i razvoj je u okvirnom programu FP7 za istraivanja
od 2007 do 2013 godine apostrofira odrivu proizvodnju i upravljanje bioresursima, a u tom kontekstu i proizvodnju bezbednije,
zdravije i kvalitetnije hrane, kao jedan od prioritetnih pravaca
istraivanja [4].
Odrivi razvoj je strategija i principi odrivog razvoja se moraju primeniti na sve oblasti ivota i rada pa i na hranu za ivotinje. Pri tome se podrazumeva da unapreenja tehnologija za odr-
PTEP 12(2008) 3
ivu proizvodnju hrane za ivotinje treba da obuhvate razliite

aspekte kao to su [8]:
Proizvodnja hrane za ivotinje
Ishrana ivotinja
Bezbednost hrane za ljude, ivotinje i okolinu
Kontrola i evaluacija hrane za ivotinje
Kvalitet proizvoda animalnog porekla
Uticaj na okolinu
Cilj ovog rada je da se da pregled i prikau osnovni pravci i
perspektive budueg razvoja nauke i prakse
u oblasti
unapreenja tehnologija za odrivu proizvodnju hrane za
ivotinje.
RAZLIITI ASPEKTI ODRIVOSTI

PROIZVODNJE HRANE ZA IVOTINJE
Proizvodnja hrane za ivotinje
U funkciji obezbeenja trinih vikova zdravih i
visokovrednih namirnica ivotinjskog porekla (mesa, mleka i
jaja), kao jedno od neobino vanih pitanja namee se potreba za
proizvodnjom velikih koliina industrijski proizvedene hrane za
ivotinje. Za ekonomino razvijanje ove proizvodnje veoma je
znaajno da se to vie sirovina i dodataka obezbeuje u
sopstvenoj proizvodnji i iz domaih izvora za ta u naoj zemlji
postoje povoljni uslovi s obzirom na poljoprivredne povrine,
proizvodnju itarica i biljnih proteinskih hraniva, raspoloive
koliine sporednih proizvoda poljoprivrede i prehrambene
175
industrije i izgraene industrijske pogone za proizvodnju hrane

za ivotinje [8, 14, 28, 29].
Primenom savremenih tehnolokih reenja i racionalnom
naunom aktivnou uz relativno mala investicona ulaganja
moe se razviti krupna proizvodnja kvalitetnih hraniva,
dodataka, dopunskih i potpunih smea i specijalnih vrsta hrane
za ishranu ivotinja odgovarajuih nutritivnih, higijenskih,
fizikih i hemijskih karakteristika u skladu sa propisima i
sistemima obezbeenja kvaliteta Evropske Unije, to je
neophodan preduslov za izlazak na strana trita [13].
Ve odavno proizvodnja hrane za ivotinje nije samo
mlevenje i meanje zrnastih hraniva i svakako nije samo meaona, ve vrlo iroko obuhvata kompletnu poljoprivredu i prehrambenu industriju kroz razliite procese sakupljanja, konzervisanja, uvanja i prerade osnovnih i sporednih proizvoda koji slue za poveanje njihove upotrebne vrednosti i bolju valorizaciju
u hranu za ljude preko hrane za ivotinje. Znaajno je pomenuti i
proizvodnju vitamina, mineralnih hraniva i dodataka, neproteinskih azotnih jedinjenja, aminokiselina, enzima i drugih dodataka
koji se koriste u hrani za ivotinje radi poboljanja njene bioloke hranljive vrednosti i kvaliteta, boljeg iskorienja, produenja
trajnosti, jednostavnijeg tehnolokog postupka u pripremi smea,
za bojenje ivotinjskog mesa i jaja ivine i u druge svrhe. Sve je
to industrija hrane za ivotinje [9, 29]. Obzirom na sloenost i
raznovrsnost tehnolokih procesa, usku povezanost i isprepletanost sa celokupnom poljoprivredom i prehrambenom i drugim
industrijama i nesumnjivo vrlo znaajno mesto u lancu ishrane
proizvodnja hrane za ivotinje zahteva ozbiljan pristup i u naunim istraivanjima.
Ishrana ivotinja
Hrana za ivotinje mora biti balansirana prema naunim
saznanjima o nutritivnim zahtevima ivotinja. Poznavajui
osnovne karakteristike sirovina, kroz program ishrane moraju se
kompletirati obroci bez prekomernog doziranja pojedinih
komponenata, kako bi se izbegli nepotrebni gubici hranljivih
sastojaka. To e imati ekonomski znaaj na cenu hrane, a uticae
i na smanjenje emisije gasova i ubriva u okolinu. Nesvarene
sastojke hrane ivotinja izluuje preko fecesa i drugih produkata
ekskrecije i oni su potencijalni zagaivai okoline [27].
U trokovima uzgoja ivotinja hrana uestvuje sa 60-70%. U
intenzivnoj proizvodnji za tov jednog pileta do 2 kg potrebno je
oko 3.5 kg hrane, a za tov svinje do 100 kg oko 300 kg. hrane.
Samo deo ove hrane se stvarno konvertuje u proizvode za
ishranu ljudi. Deo konzumirane hrane se metabolie u ugljendioksid, amonijak, metan i druge gasove i gubi u atmosferi, a
oko 1/3 konzumirane hrane za ivotinje se izluuje kao fekalni
materijal i deponuje se u okolinu [27]. Ako se to prerauna na
proizvodnju smea za ishranu ivotinja u EU od 144 miliona
tona u 2007. godini [5] dolazi se do veoma znaajnog
zagaivaa okoline.
Promene u savremenoj ishrani domaih ivotinja nametnule
su potrebu korienja novih hraniva visoke nutritivne vrednosti.
U tom cilju namee se potreba korienja savremenih tehnolokih reenja za preradu itarica i leguminoza poput ekstrudiranja,
mikronizacije, pomou kojih je mogue iz postojeih resursa
dobiti proizvode visoke nutritivne vrednosti, povoljnije fizike
strukture, boljeg ukusa i svarljivosti, koji mogu da zadovolje
visoke nutritivne zahteve najproduktivnijih ivotinja i zahteve
odrive proizvodnje [9, 32].
Bezbednost hrane za ljude, ivotinje i okolinu

Tehnoloke procese proizvodnje hrane za ivotinje prate
problemi (segregacija ingredijenata i hranljivih sastojaka, prae-
176
nje, zasvoavanje, mikrobioloka kontaminacija, zaostajanje i

prenoenje sastojaka iz jedne u drugu aru i dr..), koji se ne
mogu prevazii bez izuavanja i primene savremenih tehnolokih procesa, kao ni bez istraivanja vezanih za utvrivanje kritinih taaka i izvora moguih greaka u postojeim procesima
proizvodnje. Proizvodnja hrane za ivotinje treba da zadovolji
oekivanja potroaa, proizvoaa, preraivaa, trgovaca i drugih uesnika u lancu ishrane, kao i svetske standarde proizvodnje
bezbedne hrane i postojee sisteme obezbeenja kvaliteta (ISO,
GMP, GMP+, HACCP...) i neophodno je uspostaviti
sveobuhvatan sistem sledljivosti u proizvodnji hrane za ljude i
ivotinje [13, 18, 21, 31].
Kada je u pitanju hrana za ivotinje potencijalne opasnosti za
kontaminaciju se javljaju ve u toku gajenja biljaka-sirovina
(genetski modifikovane biljke, vetaka ubriva, pesticidi,
herbicidi, insekticidi, sredstva za zatitu bilja, teki metali, seme
korova, mikotoksini), a zatim i u toku etve, transporta i
skladitenja (kamenje, staklo, direktni kontakt sa izduvnim
gasovima, produkti nepotpunog sagorevanja i kontaminirana
goriva, ostaci od prethodne isporuke, salmonele ili
enterobakterije preko ekskreta ili neadekvatno oienih vozila
ili opreme, klijanje, pregrevanje, neadekvatno odleavanje,
formiranje mikotoksina, bolesti, fungicidi, insekticidi, tetoine,
insekti, ostaci ambalae) [2, 15].
Moraju se utvrditi potencijalne opasnosti koje proistiu iz
samog procesa i iz uslova proizvodnje u svakoj fazi tehnolokog
procesa. To podrazumeva opasnosti do kojih moe doi zbog
upotrebe pomonih ili tehnolokih materijala koji se dodaju ili
mogu doi u kontakt sa proizvodom, kao i u toku specifinih
koraka u proizvodnji kada materije mogu dospeti u proizvod
(zagrevanje parom, vetako suenje) ili zbog specifinih uslova
(vlaga, temperatura...) kada moe doi do razvoja
mikroorganizama [2, 15, 31, 32].
U okviru istraivanja faktora rizika u proizvodnji hrane za
ivotinje treba identifikovati potencijalne opasnosti koje se
mogu pojaviti za razliite proizvode u pojedinim fazama procesa
proizvodnje i klasifikovati ih kao hemijske, fizike ili
mikrobioloke i njihov uticaj eliminisati ili umanjiti striktnom
primenom sistema obezbeenja kvaliteta tj. organizovanjem i
kontrolom procesa proizvodnje u celini [15, 18].
Kontrola i evaluacija hrane za ivotinje

Konvencionalna Weende metoda za kontrolu i ocenu hrane
za ivotinje, koja je razvijena u Nemakoj jo 1865. godine, zasniva se na anlizama osnovnog hemijskog sastava to obuhvata
odreivanje: vlanosti, sirovih proteina, sirove masti, sirove celuloze, ukupnog pepela i bezazotnih-ekstraktivnih materija
(BEM) [7], ali je za karakterisanje stvarne upotrebne vrednosti
hrane za ivotinje potrebno mnogo detaljnije poznavati i analizirati njen sastav.
Za uspeno korienje sastojaka hrane za razliite vrste i kategorije ivotinja vano je na pravi nain oceniti njihovu hranljivu vrednost. Savremene metode ocenjivanja, kao najvanije
parametre hranljive vrednosti sastojaka hrane za ivotinje, obuhvataju sledeih sedam karakteristika [26]:
Ukupan sadraj hranljivih materija
Usvojivost hranljivih materija
Sadraj antinutritivnih sastojaka
Fiziko hemijske karakteristike
Uticaj specifinih sastojaka na iskoristljivost absorbovanih
hranljivih materija
Efekat na voljno uzimanje hrane
Efekat na kvalitet finalnih animalnih produkata (meso, jaja,
mleko, ekskreti...)
PTEP 12(2008) 3
Kvalitet proizvoda animalnog porekla

Hrana je jedno od onih dobara koje se smatra osnovnom
ljudskom potrebom i snabdevanje hranom se ne moe prepustiti
iskljuivo ludostima slobodnog trita. Bezbednost hrane i
zatita interesa potroaa su sve vea briga javnosti, nevladinih
organizacija,
profesionalnih
udruenja,
meunarodnih
trgovinskih partnera i svetske trgovinske organizacije.
Hrana za ivotinje ima direktan uticaj na kvalitet mesa, mleka i jaja i u pozitivnom i u negativnom smislu. Preko sastava obroka za ishranu ivotinja mogue je manipulisati kvalitetom proizvoda animalnog porekla i mogu se postii razliite nutritivne,
senzorne, hemijske i fizike karakteristike [1, 2, 26]. Isto tako se,
preko hrane za ivotinje, razliiti kontaminanti mogu preneti do
proizvoda animalnog porekla tj. do hrane za ljude. To ukazuje na
neophodnost istraivanja vezanih za utvrivanje uticaja hrane za
ivotinje na kvalitet proizvoda animalnog porekla i praenje
kvaliteta ovih proizvoda u zavisnosti od sastava obroka koje ivotinje konzumiraju.
Uticaj na okolinu
U lancu proizvodnje hrane, do pre nekoliko godina,
poljoprivreda je oznaavana kao najvei izvor zagaenja okoline
zbog upotrebe velike koliine vetakih ubriva, pesticida i
drugih hemikalija, kao i zbog akumulacije otpadnih materija i
produkata ekskrecije ivotinja naroito na velikim farmama.
Problemi zagaenja okoline se reavaju odgovarajuim
zakonskim propisima, upotrebom manje tetnih sredstava u
ratarskoj proizvodnji, smanjenjem koncentracije ivotinja i
primenom novih dostignua u nainu uzgoja ivotinja [16]. Da
bi se smanjio uticaj ivotinja na zagaenje okoline mora se
uzgajati zdrava ivotinja sa velikim proizvodnim performansama
u dobrim uslovima na farmi i mora joj se davati dobro
izbalansiran obrok [1]. Problem zatite okoline od negativnih
uticaja poljoprivredne proizvodnje (ratarstva i stoarstva) su
daleko od toga da budu reeni, iako se o njima dugo i mnogo
govori, pa se pobrojani tetni efekti i dalje, preko sirovina,
direktno ili indirektno prenose u hranu za ivotinje, preko
ivotinja u hranu za ljude, a preko lanca hrane ponovo u okolinu.
TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE HRANE

ZA IVOTINJE I ODRIVI RAZVOJ
U sklopu generalne politike odrivog razvoja i sve veeg interesovanja javnosti zatita okoline dobija sve vei znaaj pa se i
proizvoai hrane za ivotinje suoavaju sa sve stroijim propisima u ovoj oblasti koje moraju potovati. Zatita proizvodnje i
radnika od spoljanjih uticaja i zatita radne sredine i okoline od
uticaja procesa proizvodnje u fabrikama stone hrane zahtevaju
veliku panju kada se projektuje i gradi novi pogon, kada se rekonstruiu postojei pogoni, ali i u svakodnevnom radu. Rizici
vezani za okolinu postoje ve od izbora lokacije pa kroz celokupnu proizvodnju do isporuke i transporta gotovih proizvoda i
njima se mora upravljati [20].
Direktni uticaji fabrike stone hrane na radnu sredinu i okolinu uglavnom se svode na emisiju praine, mirisa, buke, vrstog
i tenog otpada, neiskoriene energije i tzv. univerzalnog otpada (baterije, akumulatori, iskoriene lampe, stare sijalice...) koji
sreemo svugde [19].
Istraivanja vezana za predvianje i planiranje zagaenja su
odgovoran posao na organizaciji proizvodnje i rezultati treba da
omogue da se ispitivanjem tehnolokih procesa i operacija postave ciljevi i alternative za smanjenje otpada. Moraju se utvrditi
mesta isputanja i sadraji tetnih materija i ukoliko postoji opasnost tetnog uticaja na radnike i okolinu treba predloiti ugrad-
PTEP 12(2008) 3
nju postrojenja za preiavanje i utvrditi njihovu efikasnost.

Zatita okoline je obaveza i odgovornost svih. Mere za redukciju
otpadaka i emisije i minimiziranje tetnog uticaja na vazduh
vodu i zemlju utiu na smanjenje trokova od incidenata, poveanje efikasnosti proizvodnje, unapreenje kvaliteta proizvoda i
usluga i odravanje bezbedne i zdrave radne sredine i to su prednosti koje prua uspean program zatite okoline u fabrici stone
hrane [20].
Uteda i korienje obnovljivih izvora energije su osnovne
smernice u odrivom razvoju koje imaju znaajan uticaj i na
okolinu (globalno zagrevanje). Mnogo novca se moe utedeti
smanjenjem potronje energije u proizvodnji hrane za ivotinje.
Istraivanja treba da utvrde utroke energije i preporue korienje efikasnijih izvora energije (gorionici, kotlovi) i promene u
procesu proizvodnje hrane za ivotinje koje e omoguiti manje
utroke [8, 10, 16].
Istraivanja vezana za unapreenja tehnologija za odrivu
proizvodnju hrane za ivotinje treba da obuhvate irok dijapazon
pomenutih direktnih uticaja industrije hrane za ivotinje na odrivi razvoj, ali mnogo vei izazov za istraivanja i razvoj predstavljaju indirektni uticaji na [19]:
odrivost komponenata u lancu isporuke
o iskorienje sporednih proizvoda prehrambene industrije
o siteme za proizvodnju soje
o proizvodnju ribljeg brana
odrivost u stoarskoj proizvodnji
o bezbednost hrane (salmonela, kontaminanti itd...)
o izluenja ivotinja (svarljivost P i N, upotreba aditiva itd...)
o konverziju hrane i balansiranost obroka
Industrija hrane za ivotinje je od samog nastanka
neraskidivo povezana sa zatitom okoline i to mnogo ee kao
njen zatitnik nego kao zagaiva, jer je sposobna da iskoristi
velike koliine razliitih otpadaka, sporednih i recikliranih
proizvoda za proizvodnju kvalitetne hrane [20]. Sporedni
proizvodi industrije ulja (sojina i suncokretova sama) su
proteinska, a mekinje i stono brano energetska hraniva, koja
se, kao i itav niz drugih sporednih proizvoda poljoprivrede i
prehrambene industrije, oduvek koriste u proizvodnji smea za
ishranu ivotinja i gotovo da se vie i ne smatraju otpadnim
proizvodima [22]. Neki sporedni proizvodi moraju se podvri
razliitim procesima prerade, da bi se uopte omoguila njihova
upotreba ili da bi im se poveala hranljiva vrednost. Razvijen je
itav niz tehnolokih procesa poevi od suenja, koncentrisanja
hranljivih materija i frakcionisanja pa do biotehnoloke
transformacije kojima se sporedni proizvodi poljoprivrede i
prehrambene industrije mogu preraditi u visokovredne sirovine
ili dodatke koji nalaze primenu u proizvodnji hrane za ivotinje
[14, 31]. Tehnoloki procesi proizvodnje proteinskih hraniva i
najrazliitijih dodataka biofermentacijom su u svetu doiveli
veliku ekspanziju. Naa proizvodnja je u samom zaetku i po
koliini i po asortimanu proizvoda. Potrebe za ovom vrstom
proizvoda su praktino neograniene, sirovinska osnova postoji,
ali su potrebna znaajna ulaganja, kako za istraivaku opremu
tako i za izgradnju industrijskih kapaciteta. Gotovo da nema
tehnoloke operacije ili tehnolokog procesa koji se na neki
nain ne koristi u industrijskoj proizvodnji hrane za ivotinje.
Glavna smetnja za veu upotrebu sporednih proizvoda
poljoprivrede i prehrambene industrije u ishrani ivotinja su
veliki trokovi sakupljanja, transporta i prerade i sezonski
kolebljivo i nesigurno snabdevanje. Ove smetnje se moraju
prevazii i valorizacija sporednih proizvoda poljoprivrede i
prehrambene industrije se mora intenzivirati i u smislu opte
tenje za poveanje proizvodnje hrane, a i u cilju smanjenja
177
nagomilavanja otpadnih produkata kao potencijalnih zagaivaa

okoline [28].
Sistemi za proizvodnju soje i proizvodnja ribljeg brana se
pominju zbog velikog uea ovih sirovina u hrani za ivotinje a
u smislu zahteva da se uz potovanje principa odrivog razvoja
obezbedi plodno i bezbedno zemljite za gajenje soje i
obnovljivost izvora ribe kao sirovine za proizvodnju ribljeg
brana [19].
Industrija hrane za ivotinje ima indirektan uticaj i na
odrivost u stoarskoj proizvodnji.
Poznato je da je hrana za ivotinje esto indirektno, preko
namirnica ivotinjskog porekla, uzronik oboljenja kod ljudi
(salmoneloze, stafilokokne infekcije, kampilobakterioze, klostridioze, mikotoksikoze...). Hrana moe biti kontaminirana i drugim patogenima koji se u njoj ne razmnoavaju i ne izazivaju
njeno kvarenje, ali direktno putem hrane uzrokuju zarazno obolenje kod ivotinja. Prema tome, hrana za ivotinje predstavlja
bioloki rizik, a stoarski proizvodi su rizik za zdravlje ljudi.
Radi zatite zdravlja ivotinja i ljudi od svakog rizika, potrebno
je naglasiti znaaj higijenske kontrole hrane za ivotinje i u
spreavanju proizvodnje, prometa i korienja hrane za ivotinje
koja u koliinama veim od doputenh, sadri uslovno patogene
i patogene bakterije, plesni i njihove tetne produkte, koji preko
namirnica mogu postati tetni za ljude [1, 2, 6].
Antibiotici su imali iroku primenu u uzgoju ivotinja, ne
samo u leenju i prevenciji infekcija kod ivotinja na farmi, nego
i kao promotori rasta koji su uticali da ivotinje to pre dostignu
veu telesnu masu i da se tako proizvede jeftinija hrana. Meutim, preterana upotreba antibiotika izaziva rezistentnost i stvaranje virulentnijih vrsta patogena. Zbog toga je EU potpuno zabranila primenu antibiotika u ishrani ivotinja od 01.01.2006. Zabrana korienja antibiotika kao promotora rasta ima veliki uticaj
na praksu uzgoja ivotinja na farmama za svinje, ivinu i ribe
[11]. Pronai efektivne alternative koje e se koristiti kao antimikrobijali u hrani za ivotinje je od posebne vanosti. Trae se
alternativni putevi za poboljanje zdravlja ivotinja korienjem
prorodnih dodataka. Lekovito bilje se tradicionalno koristi i u
medicinske svrhe. Najnovija istraivanja u oblasti hemije, biohemije i medicine potvruju da lekovito bilje i njegovi ekstrakti
sadre fenolne kiseline, flavone, izoflavone, flavanole, katehine,
tokoferole, tanine, terpene, te da pokazuju antineoplastina, antiviralna, antiinflamatorna, antialergijska i antioksidativna svojstva. Veliki broj naunih studija potvruje injenicu da prirodni
ekstrakti izolovani iz biljnog materijala, imaju irok spektar dejstva in vitro i in vivo i najee, ako su dozirani na adekvatan nain, ne ispoljavaju toksine efekte koji se mogu javiti kod
sintetikih supstanci [11, 17, 25].
U poslednje vreme naglo raste i upotreba smea organskih
kiselina i njihovih soli u kombinaciji sa eterinim uljima i biljnim ekstraktima kao potencijalna zamena antibiotika, promotora rasta, koji spreavaju ili zaustavljaju rast i razvoj patogenih
mikroorganizam u hrani i probavnom traktu ivotinja. Pored
antimikrobnog dejstava organske kiseline imaju i druge efekte,
kao to su poboljanje svarljivosti proteina i aminokiselina, redukcija amonijaka i biogenih amina. Takoe poveavaju aktivnost digestivnih enzima, mikrobne fitaze, pankreasnu sekreciju
[12, 25].
U cilju proizvodnje bezbedne hrane, danas se, razliiti
hidrotermiki i mehaniki tretman, koriste u specijalnim
ureajima
namenjenim
higijenizaciji.
Efikasnost
dekontaminacije zavisi od temperature, vremena njenog dejstva,
vlanosti, pritiska, turbulencije materijala i dr. Agresivniji i
dugotrajniji tretmani i vea vlanost daju bolji rezultat.
Dugotrajno
kondicioniranje,
dvostruko
peletiranje,
ekspandiranje, ekstrudiranje i ureaji poznati kao BOA
178
kompaktor, SIRT, APC i dr. i razliite kombinacije ovih

ureaja su neka od raspoloivih reenja [9, 23].
Eliminacija salmonela je osnovni zahtev kod higijenizacije i
moe se smatrati da je jedan minut na temperaturi od 80o C dovoljno za postizanje ovog cilja. Mnogo je lake postii, nego
odrati mikrobioloku ispravnost proizvoda. Prokinjavanje,
kondenzacija vlage, zaostajanje materijala u pojedinim ureajima i transporterima, umereno zagrevanje u nekim procesima i
dr. stvaraju pogodne uslove za ponovni razvoj mikroorganizama
[23, 24].
Fekalni materijali sadre znaajne koliine azota i minerala,
posebno fosfora, ije se izluivanje, u razvijenim zemljama,
ograniava zbog zatite okoline. Na njihov sadraj u ekskretima
ivotinja moe se uticati balansiranjem udela razliitih sirovina i
dodataka (aminokiseline, enzimi, probiotici) i formulacijom
smea kojom se tano zadovoljavaju potrebe ivotinja [27].
Postoji mogunost da se utie i na poveanje iskoristljivosti
hrane za ivotinje boljom digestijom pomou enzima,
stvaranjem uslova za bolju svarljivost i absorpciju u digestivnom
traktu delovanjem odgovarajuih dodataka, to ima ekonomski
znaaj na cenu hrane, a deluje i na smanjenje emisije gasova i
ubriva u okolinu [1, 8, 22, 30]. Poveanjem proizvodnje hrane
pitanje digestije i absorpcije hranljivih sastojaka iz hrane za
ivotinje e postajati sve znaajnije i kao faktor zatite okoline.
ZAKLJUAK
Odrivi razvoj je strategija i principi odrivog razvoja se moraju primeniti na sve oblasti ivota i rada pa i na hranu za ivotinje.
Obzirom na sloenost i raznovrsnost tehnolokih procesa,
usku povezanost i isprepletanost sa celokupnom poljoprivredom,
prehrambenom i drugim industrijama i nesumnjivo vrlo znaajno
mesto u lancu ishrane proizvodnja hrane za ivotinje zahteva
ozbiljan pristup kod planiranja odrivog razvoja i u naunim istraivanjima i u proizvodnji.
Adekvatnom primenom savremenih tehnolokih procesa, korienjem obnovljivih izvora sirovina i energije, iskoriavanjem
sporednih proizvoda poljoprivrede i prehrambene industrije,
razliitim vidovima higijenizacije, poveanjem iskoristljivosti i
upotrebne vrednosti hrane za ivotinje (balansiranjem obroka,
primenom tehnolokih procesa ili funkcionalnih dodataka...)
postie se bolja konverzija hrane, poveava se prirast i smanjuje
izluenje tetnih materija u okolinu, a istraivanja u svim ovim
oblastima primena rezultata u praksi treba da daju doprinos unapreenju tehnologija za odrivu proizvodnju hrane za ivotinje i
odrivoj proizvodnji hrane za ivotinje.
NAPOMENA: Rad je napisan u okviru projekta tehnolokog
razvoja Unapreenje tehnologije za odrivu proizvodnju hrane
za ivotinje Ministarstva za nauku Republike Srbije.
LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
Adams, C.: Nutrition-based health, Feed International,

(2005)2, s.25-28.
ANON.: The Special Question of Animal Feed Safety,
www.fao.org/ag
ANON.: ETP Food for Life http://etp.ciaa.be/
ANON.: The Seventh Framework Programme,
http://cordis.europa.eu/fp7/home en.html
ANON.: Statistics http://www.fefac.org
ANON.: FEFAC Key Messages on the Health Check
http://www.fefac.org
Axe, D.: Feed Production and Technology Manual, IMC Agrico Feed Ingredients, Illinois 1996.
PTEP 12(2008) 3
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
Barletta Andrea: Sustainability a key issue for the future,

Feed;Mix, 13 (2005)1, s.11-14.
Behnke, K.: New technologies in feed production, World
Grain, (2002)5, s.1-7.
Cardy-Brown Emma: European Feed Industry Competitive Challenges and Sustainability Opportunities
http://www.fefac.org/file.pdf?FileID=3732
Clayton, G.: Safe and sustainable feed ingredients, Feed
International (2001)3, s.16-19.
Dibner, J.: Organic acids: Can they replace antibiotic
growth promoters?, Feed Inretnational, (2004)12, s.1417.
Directive 178/2002 EC, www.europa.eu.int/eur-lex
uragi Olivera, Sredanovi Slavica, Levi Jovanka:
Mogunosti iskoriena sporednih proizvoda poljoprivrede i prehrambene industrije u cilju poveanja proizvodnje
hrane i zatite okoline, 1. Meunarodni simpozijum
"Hrana u 21. veku", Subotica, Novembar 14-17, (2001)
s. 239-243.
Feil, A.: HACCP in the feed industry, Kraftfutter/Feed
Magazine (2003)6, s.178-188.
Feenstra, G.: What is Sustainable
Agriculture?,
http://www.sarep.ucdavis.edu/concept.htm
Gowda, N.K.S., Malathi, V., Suganthi, R.U.: Effect of
some Chemicals and Herbal Compounds on Growth of
Aspergillus parasiticus and Aflatoxin Production, Animal
Feed Science and Technology, 116, ( 2004), s.281-291.
Hartog, J: Quality assurance through GMP+, Kraftfutter/Feed Magazine (2003)7-8, s.220-224.
Larsson Kjell: Viewpoint of a compound feed manufacturer, http://www.fefac.org
Levi Jovanka, Sredanovi Slavica: Uticaj industrije
stone hrane na ivotnu sredinu, VIII Simpozijum
tehnologije stone hrane, Petrovac na moru, (1998) s.1016.
Levi Jovanka, Sredanovi Slavica: Bezbednost i kvalitet,
X Simpozijum Tehnologije stone hrane, Vrnjaka banja,
(2003), s.10-22.
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
Levi Jovanka, Sredanovi Slavica uragi Olivera.:

Sunflower Meal Protein as a Feed for Broilers, Acta Periodica Technologica 36 (2005) 1-262, s. 3-10.
Levi Jovanka, Sredanovi Slavica, uragi Olivera: Higijenizacija hrane za ivotinje, asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, PTEP 8 (2004)3-4,
s.84-87.
Jovanka Levi, Slavica Sredanovi, Olivera uragi,
Ljubinko Levi: Aktivnost vode i skladina stabilnost
hrane za ivotinje, PTEP-asopis za procesnu tehniku i
energetiku u poljoprivredi 10 (2006) 3-4 , s.83-86.
Luckstadt, C.: Synergistic acidifiers to fight Salmonella,
Feed Mix, 13 ( 2005)1, s.28-30.
Moughan, P.J.,Verstegen, M.W.A., Visser-Reyneveld,
M.I.: Feed evalution principles and practice, Wageningen
Pers, Wageningen, The Netherlands, 2000.
Seehawer, J., Wiemann, M., (2004): Reducing Ammonia
Emissions, Kraftfutter, 5, s.150-152.
Sredanovi Slavica, uragi Olivera, Levi Jovanka:
Neke mogunosti prerade nuzproizvoda ratarstva u
stonu hranu, asopis za procesnu tehniku i energetiku u
poljoprivredi, PTEP 5 (2001)4, 1-2, s.26-29.
Sredanovi Slavica, Levi, Jovanka: Proizvodnja hrane za
ivotinje tehnoloka reenja za korak u budunost, IX
Simpozijum tehnologije stone hrane, Zlatibor, (2001),
s. 65-76.
Sredanovi Slavica, Levi Jovanka: Fitaza kao faktor zatite okoline i poboljanja nutritivne vrednosti suncokretove same, 1. Meunarodni simpozijum "Hrana u 21.
veku", Subotica, (2001) s.743-747.
Sredanovi Slavica, uragi Olivera, Levi Jovanka:
Tehnoloki aspekti proizvodnje bezbedne hrane za ivotinje, X Simpozijum Tehnologije stone hrane, Vrnjaka
banja, (2003), s. 46-55.
Sredanovi Slavica, Jovanka Levi, Olivera uragi:
Novi pristup u tehnologiji proizvodnje bezbedne hrane za
ivotinje. PTEP-asopis za procesnu tehniku i energetiku
u poljoprivredi 9 (2005) 1-2, s.15-19.
PTEP 12(2008) 3
179
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 180-182

UDK: 378.124
Struni rad
Paper
KAKO SMO SA FEED-TO-FOOD PROJEKTOM STIGLI U EVROPU

HOW WE REACHED EUROPE WITH FEED-TO-FOOD PROJECT
Dr Jovanka LEVI, mr Slavica SREDANOVI, mr Olivera URAGI
Institut za prhrambene tehnologije, 21000 Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1
REZIME
U aprilu 2007. godine, ba u vreme odravanja XIX PTEP-a, Evropskoj komisiji za istraivanja i razvoj (EC) u Briselu je podnet
predlog projekta po pozivu FP7 REGPOT 3 2008-1, pod nazivom Reinforcement of Feed to Food Research Center at Institute for
Food Technology of the University of Novi Sad (Razvoj FEED-TO-FOOD istraivakog centra u Institutu za prehrambene tehnologije Univerziteta u Novom Sadu). Projekat je pozitivno ocenjen i prihvaen za finansiranje i 01.02.2008. godine poeo je da tee
trogodinji period predvien za njegovu realizaciju. Koordinator projekta je dr Jovanka Levi. U radu su prikazani osnovni ciljevi i
karakteristike projekta i izneta su neka saznanja i iskustva vezana za meunarodne konkurse ovog tipa koje finansira Evropska Unija
(EU).
Kljune rei: okvirni program FP7, prjekti, hrana za ivotinje, istraivanja, Evropa.
SUMMARY
In April 2007, during 19th PTEP, the proposal for the project named Reinforcement of Feed to Food Research Centre at Institute
for Food Technology of the University of Novi Sad was submitted to European Commission for research and development (EC) in
Brussels, upon the call FP7 REGPOT 3 2008-1. The project was assessed favourably and accepted to be financed and 1st February
2008 was the beginning of a three-year period planned for its implementation. The coordinator of the project is Jovanka Levi, PhD.
This paper presents the main objectives and characteristics of the project, as well as the findings and experience related to international calls of this kind financed by European Union (EU).
Key words: outline of the program FP7, projects, feed, research, Europe.
UVOD
Zavod za tehnologiju animalnih proizvoda i hrane za ivotinje, kao organizaciona jedinica u okviru Instituta za prehrambene tehnologije u Novom Sadu (FINS) na Univerzitetu u Novom
Sadu je jedina naunoistraivaka organizacija specijalizovana
za tehnologiju hrane za ivotinje i ne postoji slina organizacija
u regionu ni u dravama bive Jugoslavije ni u ostalim dravama
na Balkanu ni u zemljama lanicama EU u okruenju.
Po rezultatima koje postiemo visoko smo pozicionirani u
Srbiji i u regionu, ali elimo da postanemo ravnopravan partner
u istraivanjima na nivou EU a i ire.
Da bismo poveali efikasnost istraivanja vezanih za unapreenje i kontrolu tehnolokih procesa proizvodnje hrane za ivotinje i da bismo se intenzivnije ukljuili u evropske tokove
neophodni su nam ureaji za obavljanje pojedinanih tehnolokih operacija sa odgovarajuom mernom i regulacionom tehnikom, na kojima bi se mogli ispitivati proizvodni procesi sa zadovoljavajuom tanou i preciznou neophodnom kada je u
pitanju naunoistraivaki rad.
U skladu sa organizacionom emom Instituta za prehrambene tehnologije u Novom Sadu, u okviru Zavoda za tehnologiju
animalnih proizvoda i hrane za ivotinje planiran je razvoj istraivakog centra FEED-TO-FOOD to bi prevedeno znailo
Hrana za ivotinje do hrane za ljude. U tom nazivu je sadrana
osnovna delatnost novog Zavoda za tehnologiju animalnih proizvoda i hrane za ivotinje koji nastavlja 45 godina dugu tradiciju
Zavoda za tehnologiju stone hrane koji je do reosnivanja poslovao u okviru Jugoslovenskog instituta za prehrambenu industriju
i Tehnolokog fakulteta u Novom Sadu. U skladu sa tom idejom,
po pozivu Evropske komisije za istraivanja i razvoj (EC) koji
nosi oznaku FP7 REGPOT 3 2008-1, podnet je predlog projekta
pod nazivom Reinforcement of Feed to Food Research Center
at Institute for Food Technology of the University of Novi Sad
(Razvoj FEED-TO-FOOD istraivakog centra u Institutu za
180
prehrambene tehnologije Univerziteta u Novom Sadu). Skraeni

naziv, akronim projekta, je FEED-TO-FOOD. Projekat je ocenjen visokom ocenom (13,5 poena od moguih 15) i prihvaen
za finansiranje od strane EC. Na taj poziv je bilo prijavljeno 107
projekata a 11 je odobreno za ugovaranje. Od tog broja je 7 projekata bilo iz Srbije od ega 4 projekta sa Univerziteta u Novom
Sadu. Jedan od ta 4 projekta je FEED-TO-FOOD, kao jedini
vezan za hranu kao istraivaku oblast.
INSTITUTI UESNICI PROJEKTA

Koordinator projekta je dr Jovanka Levi iz FINS-a . U projekat je direktno ukljueno vie od 30 istraivaa iz 5 Evropskih
instituta. Poziv na koji smo prijavili projekat je bio namenjen
istraivakim institucijama iz zemalja zapadnog Balkana (WBC)
i bilo je obavezno uee bar jednog instituta iz razvijenih regiona EU i jednog iz EU regiona konvergencije. Konzorcijum FEED-TO-FOOD projekta ine:
Research Institute of Feed Technology, Germany - IFF
Institute of Food Research, United Kingdom - IFR
National Institute of Research and Development in Animal
Biology and Nutrition, Romania - IBNA
Institute of Animal Science of the LVA, Lithuania IAS
IFF je najstariji Institut specijalizovan za tehnologiju hrane
za ivotinje u Evropi i se bavi reavanjem problema industrije
hrane za ivotinje kroz osnovna istraivanja i transfer otkria u
realne sisteme. IFF prua podrku celoj industriji hrane za ivotinje rezultatima iz zajednikih razvojnih ili ugovorenih istraivanja kao i pruanjem usluga kontrole procesa i proizvoda i irokom ponudom obuka i naprednih kurseva. Lider istraivakog
tima je dr Aleksander Feil, direktor instituta.
Vizija IFR instituta je da bude svetski lider u oblasti hrane za
zdravlje i kontroli hranom izazvanih bolesti. Nauno istraivaka
saradnja ovog instituta protee se irom sveta kroz formalno i
neformalno partnerstvo to mu daje mogunost da uestvuje u
stvaranju nacionalnih i meunarodnih strategija razvoja usmere-
PTEP 12(2008) 3
nih na hranu. IFR ima dobro razvijenu meunarodnu sekciju ija

je uloga da: najbolje podri lokalne istraivae, promovie institutske naunike i njihovu nauku, inicira kontakte, olaka saradnju i optimizira isporuku trans-disciplinarnih, meunarodnih istraivakih projekata. Lider tima je profesor Roger Fenwick.
IBNA je jedan od najvanijih instituta u rumunskoj
poljoprivredi koji razvija moderne sisteme ishrane ivotinja
(tablice za ishranu, zahtevi....). Razvili su centar izvrsnosti u
oblasti ishrane i hrane za ivotinje. Svake godine imaju oko 30
istraivakih projekata i ugovora u oblasti svoje delatnosti a
usmerili su ih prema zahtevima EC kako bi potpomogli EU
integraciju Rumunske poljoprivrede. Lider tima je dr Katalin
Dragomir direktor za meunarodnu saradnju IBNA instituta.
IAS se bavi fundamentalnim i primenjenim istraivanjima u
zootehnici i biologiji na meunarodnom nivou u oblasti
biomedicinskih nauka. Osnovne aktivnosti su: Odreivanje
bioloke vrednostinovih dodataka za hranu ivotinje, i hrane
proizvedene novim tehnologijama, i utvrivanje njihove
pogodnosti za ishranu ivotinja. Institut se bavi i ispitivanjem
uticaja ishrane ivotinja na proizvodnju visokokvalitetnih i
bezbednih animalnih proizvoda, istraivanjem upotrebljivosti
proteinske hrane iz kune radinosti i sporednih proizvoda
prehrambene industrije za ishranu ivotinja kao i traenjem
efektivnijih naina za korienje biotehnolokih proizvoda. Lider
tima je dr Violeta Jukiene, direktor instituta.
U okviru projekta je predvien itav niz zajednikih
aktivnosti od meusobnog upoznavanja preko razmene
istraivaa i iskustava do pravljenja novih predloga projekata za
budua istraivanja.
CILJEVI PROJEKTA
Tehnologija hrane za ivotinje, prua velike mogunosti za
istraivanja ali FEED-TO-FOOD nije istraivaki projekat.
Osnovni ciljevi projekta su:
Unapreenje i obnova opreme za nauna itraivanja u FEED-TO-FOOD Centru
Jaanje FEED-TO-FOOD Istraivakog Centra kroz:
o Zapoljavanje novih mladih istraivaa
o Povratak iskusnog istraivaa iz inostranstva
Razmena znanja i naunih iskustava sa Institutima IFF i IFR
o Dvosmerna razmena istraivaa izmeu odabranih centara
o Obuka u institutim IFF i IFR za Ph.D. studente
o Priprema zajednkih aktivnosti i/ili zajednikih predloga projekata
Razmena znanja na nacionalnom i meunarodnom nivou
o Workshop-ovi, okrugli sto
o Nacionalne i meunarodne konferencije inicijativa za
FOOD CLUSTER
o Kratkotrajne posete vezane za prpremu zajednikih
programa aktivnosti
o Meusobno povezivanje
o Predstavljanje odabranih centara na meunarodnom nivou
Disseminacija i promotivne aktivnosti radi bolje afirmacije
svih lanova konzorcijuma i njihovih aktivnosti
Obnovljen i moderan FEED-TO-FOOD Istraivaki centar
unapreen Pilot ureajima pogodnim za istraivanja u proizvodnji hrane za ivotinje
NOVA OPREMA
Znaajno je naravno stvoriti nove veze irom EU, razmenjivati naune rezultate i iskustva, ali ono to nas najvie u celom
PTEP 12(2008) 3
projektu oduevlja, pored prijema mladih istraivaa, je nabavka

novih pilot ureaja za obavljanje pojedinanih tehnolokih procesa u proizvodnji hrane za ivotinje. Spisak elja je bio veliki,
ali smo se na kraju, zbog ogranienih finansijskih sredstava, odluili za:
Ekstruder i/ili ekspander za obradu sirovina, proizvodnju hrane za ribe (tonue i plivajue granule), proizvodnju hrane za kune ljubimce..... Trudiemo se da nabavimo to fleksibilniji ureaj kod koga e se moi menjati temperatura i pritisak, eventualno i segmenti punice u cevi ekstrudera.
Presu za peletiranje hrane za ivotinje sa mogunou merenja
temperature materijala i matrice i drugih parametara tokom rada.
Kondicionere za pripremu materijala za peletiranje i ekstrudiranje sa odgovarajuim parogeneratorom i parnom armaturom
Hladnjak i/ili suaru za granule
Mlin za fino mlevenje sirovina
Brzu mealicu od nerajueg materijala
Vacuum coater za naknadno doziranje tenosti na granule
Ureaj za naknadno doziranje tenosti na granule
Ostaje nam da do kraja godine nabavimo i instaliramo
opremu kao to smo projektom i predvideli.
NOVE MOGUNOSTI
Istraivai e u unapreenenom istraivakom Centru imati
mogunosti da se mnogo efikasnije angauju na nacionalnim
projektima i da se ravnopravno ukljue u istraivake projekte
na nivou EU i u druge meunarodne projekte uz upotrebu:
Postojeih i novih pilot postrojenja
Postojee laboratorijske opreme za utvrivanje tehnolokih i
proizvodnih karakteristika sirovina i gotovih proizvoda
Ostale laboratorijske opreme (mikrobiologija, hemija, mikroanalitika, senzorika, reologija..)
Pored toga, Centar e biti osposobljen da se na mnogo viem
nivou nego do sada bavi:
primenjenim istraivanjima za raun privrede
edukacijom na doktorskim studijama
obukom strunjaka zaposlenih u proizvodnji
U unapreenom istraivakom Centu bila bi mogua istraivanja vezana za:
Unapreenje tehnolokih procesa proizvodnje hrane za ivotinje i razvoj novih tehnologija i proizvoda
Utvrivanje uticaja tehnolokih procesa proizvodnje na razliite aspekte kvaliteta hrane za ivotinje
Omoguila bi se usluna kontrola tehnikog kvaliteta sirovina,
aditiva i gotovih proizvoda za korisnike iz industrije
Pomenimo samo neke od moguih tema za budua istraivanja:
Evaluacija tehnolokih karakteristika proizvoda
Izuavanje uslova za destrukciju mikroorganizama
Izuavanje uslova za destrukciju tetnih sastojaka
Izuavanje uticaja procesa na aktivnost aditiva
Izuavanje uticaja pojedinanih procesa i linije u celini na
kvalitet proizvoda
Proizvodnja malih koliina eksperimentalne hrane za ivotinje
Saradnjom sa ostalim Institutima uesnicima na projektu, i
daljim povezivanjem sa istraivaima irom Evrope nakon razliitih projektom predvienih aktivnosti mogunosti za uee u
novim projektima e se sve vie iriti.
181
OEKIVANI REZULTATI PROJEKTA

Krajnji oekivani rezultati projekta treba da budu:
Obnovljen i moderan FEED-TO-FOOD istraivaki centar

unapreen pilot ureajima pogodnim za istraivanja u proizvodnji hrane za ivotinje
Uspostavljene veze za saradnju izmeu istraivakih timova
iji je istraivaki interes usmeren na lanac proizvodnje hrane za
ivotinje
Poveani istraivaki kapaciteti i iskustava za uee u novim
EU projektima
KAKO NAPRAVITI DOBAR PREDLOG

PROJEKTA?
Pre svega treba znati da je priprema projekata obiman i naporan posao !
Treba se upoznati sa stratekim pravcima istraivanja u EU,
odabrati temu i proveriti:
Da li je ideja podrana u Vaem okruenju ?
Da li je ideja u skladu sa radnim programom?
Da li je ideja interesantna za EU ?
Kakav je interes EU da sarauje sa Vama ?
Da li imate dovoljno sopstvenih mogunosti?
Upoznavanje sa pozivom i relevantnim dokumentima
mogue je putem web-sajta http://cordis.europa.eu.int . iroko
polje ciljeva 7.okvirnog programa koji je sada aktuelan se moe
grupisati u etiri kategorije Saradnja (Cooperation), Ideje
(Ideas), Ljudi (People) i Kapaciteti (Capacities). Za svaku oblast
pripremljen je specifian program koji pokriva osnovne oblasti
istraivake politike EU. Svi programi su usmereni ka promociji
i podsticanju istraivake izvrsnosti u EU. Na web-sajtu su
navedene oblasti za koje su objavljeni pozivi.
ta je vano ?
Izbor partnera:
Kompetentnost u odnosu na poziv
Oblast istraivanja
Definisani meusobni odnosi i pojedinani interesi
Dati svakom partneru odgovarajuu ulogu
Definisati nain rada konzorcijuma
Raspodeliti budet prema zadacima.
Predlog projekta ima A i B deo
Deo A su formulari:
A1 Opte informacije (naziv, apstrakt, kljune rei)
A2 Informacija o instituciji
A3 Finansijske informacije (cost model, budet)
Popunjavanje dela A je laki deo posla!
Deo B je opis rada na projektu iz njega e izrasti

Annex I Description of work ( opis rada)
Uputstva i primeri su dati u dokumentu Guide for Proposers
(Vodi za predlagae)
Tipini problemi:
Partneri ne dostavljaju potrebne podatke na vreme
Partneri nisu upoznati sa FP terminoligijom (funding scheme,
eligible cost..)
Neki partneri obeavaju vie nego to mogu da urade.
182
Uvek pazite na ravnoteu, komplementarnost, izvrsnost,

poverenje. Formirajte Va konzorcijum u skladu sa zahtevima
projekta.
ta evaluatori ocenjuju ?
Naunu i/ili tehnoloku izvrsnost (relevantnu za poziv)
Kvalitet i efikasnost u ispunjavanju zadataka i u upravljanju
projektom
Znaaj projekta kroz razvoj, diseminaciju i korienje rezultata projekta
Ali gledaju i:
Upotrebu jezika
Jasnou
Realnost oekivanja
Veliinu predloga projekta.
Zato se odbijaju predlozi projekata ?
Preambiciozni, nerealni
Nejasni, haotini
Ne odgovaraju pozivu i Work programu
Nisu dovoljno inovativni
Nejasni predmet i metod
Rezultati nejasni, nemerljivi, neprimenjivi
Nema periodinih rezultata
Nerealno prikazani trokovi
Neuravnoteeni odnosi u konzorcijumu (alibi partners)
Neodgovarajua struktura menadmenta.
ta pomae ?
Dobar naslov i akronim
Interesantan Project summary
Dobar background i adekvatan potencijal koordinatora i
partnera
Jasno postavljeni neophodni delovi (objectives, methods, results, deliverables, work packages, milestones, diagrams - Gant,
Pert..)
Odgovarajui menadment
Realno prikazani trokovi u okviru budeta planiranog za poziv
Ukjuiti samo vane informacije
Vizuelno atraktivan predlog projekta (Proposal).
ZAKLJUAK
Ovo su bile samo neke od napomena kao prva pomo pre
poetka rada na predlogu projekta. Kao to je ve navedeno priprema projekata je obiman i naporan posao ali se ne treba plaiti.
Ako smo mogli mi zato ne biste i Vi?
LITERATURA
[1] Korieni su i prevoeni delovi web-sajtova i prezentacija
do kojih smo dolazili krstarenjem po internetu polazei od
http://cordis.europa.eu.int, a takoe i prezentacije saradnika
iz Ministarstva za nauku Republike Srbije saoptene na info-danima i radionicama namenjenim obuci istraivaa.
PTEP 12(2008) 3
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.-183-185

UDK: 620.95:631.57
Struni rad
Paper
AGRICULTURE AND BIOMASS ENERGY

POLJOPRIVREDA I ENERGIJA BIOMASE
Dr Vangelica JOVANOVSKA*, M.Sc Nikola JOVANOVSKI**.
*
Faculty of Biotechnical Sciences, Bitola, FYR Macedonia,
**
IN-TREJDING-Bitola, FYR Macedonia
SUMMERY
Many farmers already produce biomass energy by growing maize to make ethanol. But biomass energy comes in many forms. Virtually all plants and organic wastes can be used to produce heat, power or fuel. Biomass energy has the potential to supply a significant portion of America's energy needs, while revitalising rural economies, increasing energy independence, and reducing pollution.
Farmers would gain a valuable new outlet for their products. Rural communities could become entirely self-sufficient when it comes
to energy, using locally grown crops and residues to fuel cars and tractors and to heat and power homes and buildings.
Key words: Biomass energy, biogas, energy crops, biofuels, digester.
REZIME
Veina farmera ve koristi energiju iz biomase uzgojem kukuruza i preradom u etanol. Meutim biomasa je dostupna u razliitim
oblicima. Praktino sve biljke i organski otpad moe se iskoristiti za proizvodnju toplote, snage i goriva. Energija iz biomase ima
potencijal za znaajnim ueem u Amerikim potrebama za energijom, s obzirom na revitalizaciju seoske ekonomije, rast energetske
nezavisnosti i smanjenje zagaenja. Farmeri bi imali novi izvor prihoda od svojih proizvoda. Seoska udruenja mogu postati
potpuno nezavisni, koristei lokalne useve i organske ostatke za proizvodnju goriva za automobile i traktore i za zagrevanje domova i
objekata.
Kljune rei: Energija iz biomase, biogas, energetski usevi, biogorivo, digestor.
INTRODUCTION
Many farmers already produce biomass energy by growing
maize to make ethanol. But biomass energy comes in many
forms. Virtually all plants and organic wastes can be used to
produce heat, power, or fuel.
Biomass energy has the potential to supply a significant portion of America's energy needs, while revitalising rural economies, increasing energy independence, and reducing pollution.
Farmers would gain a valuable new outlet for their products. Rural communities could become entirely self-sufficient when it
comes to energy, using locally grown crops and residues to fuel
cars and tractors and to heat and power homes and buildings.
Opportunities for biomass energy are growing. For example,
several million dollars of federal incentives are available through
the 2002 Farm Bill to develop advanced technologies and crops
to produce energy, chemicals, and other products from biomass.
A number of states also provide incentives for biomass energy.
Biomass Energy Sources on the Farm
Biomass Residues
Agricultural activities generate large amounts of biomass
residues. While most crop residues are left in the field to reduce
erosion and recycle nutrients back into the soil, some could be
used to produce energy without harming the soil. Other wastes
such as whey from cheese production and manure from livestock
operations can also be profitably used to produce energy while
reducing disposal costs and pollution.
Energy Crops
Crops grown for energy could be produced in large quantities, just as food crops are. While maize is currently the most
widely used energy crop, native trees and grasses are likely to
become the most popular in the future. These perennial crops
require less maintenance and a fewer inputs than do annual row
crops, so they are cheaper and more sustainable to produce.
Grasses
Switchgrass appears to be the most promising herbaceous
energy crop. It is a high yielding crop and can be harvested an-
PTEP 12(2008) 3
nually for several years before replanting. Other native varieties

that grow quickly, such as big bluestem, reed canary grass, and
wheat grass, could also be profitable.
Trees
Some fast-growing trees make excellent energy crops, since
they grow back repeatedly after being cut off close to the
ground. These short-rotation woody crops can grow up to 40 feet
(40 x 30.48 cm = 1,219.0 cm = over 12 m) in less than eight
years and can be harvested for 10 to 20 years before replanting.
In cool, wet regions, poplar and willow are excellent choices,
while in warmer areas, sycamore, sweetgum, and cottonwood
are best.
Oil plants
Oil from plants such as soybeans and sunflowers can be used
to make fuel. Like maize, however, these plants require a more
intensive management than other energy crops.
Protecting the Land
With considerate practice and management, perennial energy
crops can improve the soil quality of land that has been overused
for annual row crops. The deep roots of energy crops enhance
the structure of the soil and increase its organic content. Since
tilling occurs infrequently, the soil suffers little physical damage
from machinery. One study estimates that converting a maize
farm of an average size to switchgrass farm could save 66 truckloads of soil from erosion each year.
Perennial energy crops need considerably less fertilisers, pesticides, herbicides and fungicides than annual row crops. A reduced chemical use helps protect ground and surface water from
poisons and excessive aquatic plant growth. Furthermore, deeprooted energy crops can serve as filters to protect waterways
from chemical runoff from other fields and prevent sedimentation caused by erosion.
Finally, perennial energy crops can create more diverse habitats than annual row crops, attracting a wider variety of species
such as birds, pollinators, and other beneficial insects, and supporting larger populations. Furthermore, the long harvest win-
183
dow for energy crops enables farmers to avoid nesting or breeding seasons.
Converting Biomass to Energy
The majority of biomass is converted to energy the same way
it always has been - being burnt. The heat can be used directly
for heating buildings, crop drying, dairy operations, and industrial processes. It can also be used to produce steam and generate
electricity. For example, many electric generators and businesses
burn biomass by itself or with other fuels in conventional power
plants.
Biomass can also be converted into liquids or gases to produce electricity or transportation fuels. Ethanol is typically produced through fermentation and distillation, in a process much
like that used to make beer. Soybean and canola oils can be
chemically converted into a liquid fuel called biodiesel. These
fuels can be used in conventional engines with a little, if any,
modification.
Biomass can be converted into a gas by heating it under
pressure and without oxygen in a "gasifier." Manure too can be
converted using a digester. The gas can then be burnt to produce
heat, steam, or electricity.
Other biogas applications are still in development, but show
great potential. One promising technology is direct combustion
in an advanced gas turbine to run a generator and produceelectricity. This process is twice as efficient as simply burning raw
biomass to produce electricity from steam. Researchers are also
developing small, high-speed generators to run on biogas. These
"microturbines" have no more than three moving parts and generate as little as 30 kilowatts, which could power a mediumsized farm. Several companies are also considering converting
gasified biomass into ethanol as a less expensive alternative to
fermentation.
Alternatively, biogas can be processed into hydrogen or
methanol, which can then be chemically converted to electricity
in a highly efficient fuel cell. Fuel cells can be large enough to
power an entire farm or small enough to power a car or tractor.
An innovative experiment in Missouri provides one example
of the possibilities. Maize is used to produce ethanol, and dairy
cows are fed on the waste from this process. Cow dung fertilises
the maize and is also run through a digester to produce biogas. A
fuel cell efficiently converts the biogas into electricity to run the
operation. The end products are ethanol, electricity and milk. All
the waste products are used within the project to lower costs.
.
Fig. 1. Biogas factory
Sl. 2. Fabrika biogasa
184
Biomass Benefits
A primary goal of the Energy Policy is to increase our energy supplies using a more diverse mix of domestic resources
and to reduce our dependence on imported oil. The Office of the
Biomass Program's activities directly supports the overall mission and priorities of the Department of Energy, Office of Energy Efficiency and Renewable Energy, and Energy Policy by
contributing to the creation of a new bioindustry. According to
the US Department of Energy, in 2002, fossil fuels, which are
finite and nonrenewable, supplied 86% of the energy consumed
in the United States. Even more alarming is that the United
States imports over half (62%) of its petroleum and its dependency is increasing. Since the U.S economy is so closely tied with
petroleum products and oil imports, small changes in oil prices
or disruptions in oil supplies can have an enormous impact on
our economy - from trade deficits, to industrial investments, to
the employment levels. As a domestic, renewable energy source,
biomass offers an alternative to conventional energy sources and
provides energy security, economic growth and environmental
benefits.
Biomass Today
In 2003 (and then for four succeeding years) biomass was the
leading source of renewable energy in the United States, providing 2.9 Quadrillion BTU [METRICKI EKVIVALENT 1 quad =
1,055.1018 Joule] of energy. Biomass was the source for 47% of
all renewable energy or 4% of the total energy produced in the
United States Agriculture and forestry residues, and in particular
residues from paper mills, are the most common biomass resources used for generating electricity and industrial process heat
and steam and for a variety of biobased products. These are the
organic by-products of food, fibre and forest production. In fact,
48% or 1.1 Quad BTU of biomass energy was consumed by the
pulp and paper industry, solely using black liquor. The use of
liquid transportation fuels such as ethanol and biodiesel materials and power currently derived primarily from agricultural
crops, is increasing dramatically. Biomass Program research
therefore currently focuses on residue harvesting, collection, and
transport and other aspects of the feedstock interface between
agriculture and forestry and biomass industries. In the long term,
a mature biorefinery industry should command growth of dedicated energy crops. In 2003 ethanol produced from maize
reached 2.81 billion gallons.
Ethanol and biodiese, the primary biofuels today, can be
blended with or directly substitute for gasoline and diesel, respectively. Biomass includes all plant and plant-derived
material. Particularly for the sugar platform, knowing the
properties of the biomass feedstock is critical for understanding
the biomass as a chemical and energy source. For the present and
near future, easily processed agricultural crops and low- or negative-cost industrial residues will likely dominate biomass feedstocks. In the mid-term, agricultural and forestry residues should
provide the large volume to enable the biomass industry to expand to make more substantial contributions to the production of
fuels, chemicals, substitute for gasoline and diesel. The use of
biofuels reduces toxic air emissions, greenhouse gas built-up,
and dependence on imported oil, while supporting agriculture
and rural economies. Unlike gasoline and diesel, biofuels contain
oxygen. Adding biofuels to petroleum products causes the fuel
to combust more completely and reduces air pollution. Also,
when fossil fuels, such as petroleum, are burnt, they release carbon dioxide that was captured by plants billions of years ago.
This release contributes to the buildup of greenhouse gases that
may cause climatic changes. On the other hand, carbon dioxide
release from burning biofuels is balanced by the carbon dioxide
capture by the recent growth of the plant material they are made
PTEP 12(2008) 3
from. Depending on how much fossil energy is used to grow and

process the biomass feedstock, this results in substantially reduced net greenhouse gas emissions. Biobased products that
provide equivalents or alternatives to those made from petroleum
and natural gas also contribute to oil import and greenhouse gas
reduction, while enhancing biorefinery economics.
Available Resources
Biomass Program analysts estimate that 512 million dry tons
of biomass equivalent to 8.09 quads of primary energy could initially be available at less than $50/dry ton delivered (Walsh et al.
2000, 2003, Ugarte et al. 2003). Of this, 36.8 million dry tons
(0.63 Quads) of urban wood wastes were available in 1999. In
the wood, paper, and forestry industrial sectors, they estimate
that 90.5 million dry tons (1.5 Quads) of primary mill residues
were available in 1999 and 45 million dry tons (0.76 Quads) of
forest residues were available at a delivered price of less than
$50/dry ton. An estimated 150.7 million dry tons (2.3 Quads) of
agricultural residues (maize stover and wheat straw) would be
available annually. A joint U.S. Department of Agriculture and
Department of Energy (Ugarte et al. 2003) estimated 188 million
dry tons (2.9 Quads) of biomass could be available annually at
delivered prices of less than $50/dry ton by the year 2008. A
county-level database of potential energy crop resources is available at Oak Ridge National Laboratory and a county-level database of multiple resources will be available soon. State-level information can also be obtained at the EERE website.
Collection, Storage, and Transportation
The ability to cost-effectively collect, store, and transport
biomass feedstocks presents many challenges. A biobased industry will require a safe and sustainable supply system. Research
and Development in this area is designed to overcome the engineering systems barriers of collection, delivery and storage of
agricultural residues.
Fig. 2. Biofuels station

Sl. 2. Mesto za prodaju biogoriva
Biomass Program researchers have done considerable
research on fast-growing trees and grasses, but the U.S. Department of Agriculture is now taking on primary responsibility for
additional research in this area. Understanding resource availability is critical for planning of both, feedstock production and
the development of biomass industry, and Biomass Program analysts are at the centre of assessment efforts.
Biomass is a sustainable feedstock for energy products that
could enrich the future of the United States and the world. The
effort by the Biomass Program focuses on the feedstock supply
of lignocellulosic biomass such as maize stover, straw, or wood,
that can be converted into energy products (i.e. fuels, chemicals,
and power) through sugar or thermochemical platforms. Biomass
feedstocks in the U.S. primarily consist of forest, mill and agricultural residues, urban wood wastes, and dedicated energy
crops. Industrial residues such as black liquor from wood pulping, and animal manures can also be considered as biomass resources. The biomass potentially available depends on many
considerations including, ease of collection and removal, transportation, sustainability or effects of removal, and desired characteristics.
PTEP 12(2008) 3
Fig. 3. Collection biomass

Sl. 3. Sakupljanje biomase
LITERATURE
[1] Vangelica Jovanovska Magisterska rabota 1999 "Emisija I
imisija na stetni materii od MSVS so matematicki model i
eksperinent"-MF-Skopje
[2] M.Dimitrovski "Motori SVS"
[3] WEB:www.alternativefuels.com
[4] Nikola Jovanovski Alternative fuels in transportTRANSPORT 2003-Sofia,Bulgaria
185

Ptep 2008 - 3 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ptep 2008 - 3 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PTEP ASOPIS ZA PROCESNU TEHNIKU I ENERGETIKU U POLJOPRIVREDI

PTEP JOURNAL ON PROCESSING AND ENERGY IN AGRICULTURE

Nacionalna redakcija / National Editorial Board

Meunarona redakcija / International Editorial Board

Dr Mirko Babi, red. prof, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad,

Dr Ljiljana Babi, professor, Faculty of Agriculture, Novi Sad,

P T E P - asopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 93-96

SAVREMENI PRISTUPI UPOTREBE KUKURUZA

PROMENE U PROIZVODNJI KUKURUZA

Tabela 2. Proizvodi koji koriste kukuruz

Fleksibilnost makro molekula skroba da dejstvom kiselina,

voaa kukuruza u svetu. Firma Daeng osnovana je 1997.

Izvor- Annual World Ethanol Production by Country,

obzir faktor konverzije 2,75 (10,4 litara) od buela kukuruza

Izvor: Doel K: Born: Biogoriva: pravi ili pogrean put,

ja sa iste povrine kukuruza. Pored toga, sa plantae trske moe

Energetski bilans/Energy balance

Izvor: Doel K: Born: Biogoriva: pravi ili pogrean put,

BIOGORIVO ILI HRANA?

na i treina ugljendioksida, to se smatra tamnom stranom ovog

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p. 97 - 100

FUNCTIONAL FOODS: TRENDS, PROSPECTS AND CHALLENGES

both attractive and healthy. Of course, food means different

rate of obesity and other chronic diseases. This resulted in the

DEFINITION OF FUNCTIONAL FOODS

FUNCTIONAL FOOD DEVELOPMENT

Fig. 1. Market drivers for Functional Foods

Fig. 2. Functional Foods and the promotion of new nutritional

SOME EXAMPLES OF KEY

this respect, with a broad spectrum of bioactivities and texture

TECHNOLOGY INNOVATION FOR NEW

Nanoparticles, due to their subcellular size, offer promising

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 3; p.101-107

Originalni nauni rad

PROMENE FIZIKIH OSOBINA DUNJE (Cydonia oblonga mill.)

udo to je broj stabala ovog voa u Srbiji skroman. Aroma, kao

Prethodna sopstvena pionirska istraivanja pojava (Babi M.

suenja. Sopstvena tehnologija kombinovanog suenja (Babi

Kao to je napomenuto primenjena je tehnologija osmotskog

duina ploda / length of fruit,

Grka slova Greek symbols

promena vrednosti parametra / change of parameter value,

Bez obzira na usvojeni nain izraavanja promena dimenzija

dimenzije u skladu sa datom definicijom. Obavljena su dva

razliitih korienih matematikih modela promene zapremine

Sl. 1. Osnovne dimenzije etvrtine dunje

Mehanike osobine ispitivane su na originalno

Nain izraavanja promene zapremine i matematiki modeli

Napon / Stress s (N/m )

Sl. 2. Postupak odreivanja zapremine (I poloaj pre

Promena modula elastinosti

Obeleeni uzorci, koji su sluili za ispitivanje promene

U okviru ovih istraivanja autori su se opredelili za

Promena zapremina - zapreminsko

Realativna deformacija / Strain e = Dl/l (-)

Sl. 3. Primer ispitane zavisnosti napon deformacija

Tokom poetnog optereivanja uzorka deava se, uglavnom,

Na bazi izmerenih rezultata i sreivanja podataka mogu se

Sl. 4. Naini prekidanja tkiva voa (Chiralt i sar, 2001)

Prom ena du ine - Length

y = -0.0001x 2 + 0.0753x - 0.191

Vreme - Time (min)