ABDLBAK

KOVYA L S E S E D E B Y A T MUALLM

MELMLK
VE

MELMLER

19 3 1
S T A N B U L

DEVLET MATBAASI

e d e -it m i;
'$ ^ e

/ ti'ic ^ tM c -a ic z ia ^ c ? e ? z p ^ .d ^ e 'ie^ u e a r p m a ^ e u -cna uet-eta.

tfedzdz <sz^^ -d/eza&ddi

'Z.V/.-&Mj>V.

Trkiyenin dn trihini meydana getirebilm ek iin, T rkiyede inki

af eden m u h telif tarikatlar hakknda etrafl ve salam m onografiler ya
zlmas birinci arttr..Um um iyetle slm tasavvufu tarihini yazabilmek iin
de ok byk yardm olaca bedih olan bu cins m onografiler, mahdutve muayyen bir mevzuu btn teferruatile ihata edebilir. Herhangi bir
tarikatn menei, inkiaf, balca ahsiyetleri, yin ve erkn, ubeleri, cora f tevezz, itiam tefsiri, sair tarikatlarla rabta ve mnasebetleri by
le m onogra filer sayesinde salam bir surette tesbit edilmeden, daha um u
m mahiyette eserlerin vcude gelmesi imknszdr. A vru pa da slm tetkikat henz okadar ilerlememi olduu zamanlarda, tasavvuf tarihine ve
tarikatlere dair um um mahiyette bz eserler neredilmiti; halbuki tetkikat ilerledike, alelacele meydana getirilen terkibi ve um um eserler b ir ta
rafa brakld; bir taraftan eski m etinlerin nerine ve tercemesine, dier
taraftan

byk

mutasavvflarn

ahsiyetleri hakknda, yahut

tasavvuf

tarihinin m uh telif meselelerine ait m onogra filer yazlmaa baland.

D o ru ve salam bir yol takip eden bu tetkikatm henz balangta
olduunu syliyebiliriz. Bilhassa T rk le r arasnda inkiaf eden tarikatler
ve byk T rk

s ofile ri hakkndaki malmat henz ok iptida b ir ma

hiyettedir. Mesel K a le n d e riy e tarikat g ib i Islm tasavvufu tarihinin en

mhim cereyanlarndan b iri hakknda henz hibir cidd tetkik yaplma
m tr; X I V X V in ci asrlarda Anadoluda byk bir ehemmiyet kazan
d n ahiren meydana kardm z (D e r slam. X I X , S. 18 2 6 ) Kzeruniye = t h a k iy e tarikatinin imdiye kadar isminden baka bir eyi b ilin
m iyordu; X I I I nc asrdan balyarak Anadoluda da ehemmiyet kazdn a n H ayder iy e tarikatinin henz ismi bile pek malm deildir . . . B u g i
bi mislleri namtenahi uzatmak kabildir. G r l yor k i bu sahada daha
yaplmas icap eden birok m him iler vardr.
ite kym etli talebemden Abddbaki B e y in bugn ilim lemine takdim
ederken hakl b ir iftih a r duyduum bu mhim eseri, bu derin boluklar
dan b irin i dolduracak mahiyettedir; Islm tasavvufu tarihinin byk ce
reyanlar arasnda ok dikkata ayan olan ve edebiyat sahasnda da mhim

mahsuller vermi bulunan melmetiye meslei, A n k a ra lt Hact Bayramt

V e l ile, bilhassa X V in ci asrdan itibaren, Trkiyede byk b ir ehemmi
yet kazanm, ve urad resm takibat zerine son asrlarda izi kaybolmak
derecesine geldikten sonra, X I X uncu asr ortasnda Seyyid M uham m et
N u r larab ile tekrar meydana karak ik in c i M erutiyet devresinde siyas
sahada da byk ro lle r oynamtr. M elm etiye cereyannn ilk safhas R.
Hartmannm bu husustaki kym etli tetkiki sayesinde azok vuzuh ile an
lalmaktadr. Fakat T rk iy ede meydana kan Bayram M e l m ili i ve b il
hassa son devir M el m ili i, imdiye kadar A vru pa da cidd surette tetkik
edilmemiti. Sadk Vicdan B e y in Tom ar-t T u ru k -u Aliyesilsilesinde M e
lm ilie tahsis e tti i czde ik inci ve n devir m elm ilikleri hakkn
da verdii malmat istisna edecek olursak, memleketmizde de bu mese
le hakknda yazlm mhim bir ey yoktur denebilir, ite Abdlbk Bey
in eseri bilhassa bu mhim boluu doldurmak iin yazlmtr; burada ilk
Melmetiye cereyan hakknda verilen malumat daha ziyade bir medhal
mahiyetindedir; nki, A bdlbk Bey, faaliyetini en ziyade ik inci ve n
c devirler M e l m ili i zerinde teksif etmesi hususundaki tavsiyemi tamam ile nazar itibara alm ve mesaisini byk bir m uvaffakiyetle tamamla
mtr. Eseri tetkik edenler, gen m tetebbiin ne yorulm ak bilm ez b ir fa aliyetle

altn

itirafa

mecbur

olacaklardr: O , umumiyetle

bilinen

membalardan baka, imdiye kadar ilim alemince isim leri bile bilinmeyen
birok yazma membalan da bin mkilt ile arayp bulmu, ve onlardan
byk bir dikkat ve itina ile istifade ederek yalnz tasavvuf tarihini deil,
T rk edebiyat tarihini de iddetle alkadar eden bu ok gzel monogra
fiy i meydana getirm itir. Bize ilk kitab olarak bu kadar olgu n bir eser
veren gen m elliften ilim lem i daha birok hizm etler bekliyebilir.
KPRLZADE M EHM ET FU AT

LK DEVRE MELMLER

MELMETLER

\i;7

1 Melmetler

EBU SLH HMDN BN AHMED

BN AMMRLKASSAR

jLailIj\ f

-u-l

j jjjt-

. lk devre melmlii Melmetiye unvanile maruftur ve eyh Eblkasm Abdlkerim ibni Hevazenl Kueyr sjsia'to'j *
^vuijit j
nin risalesinde ve yine Kueyrnin musn olan ve Nefehata nazaran
eyh Eblfazl ibni Haan 6-- <>.
& r isminde birisinin mridi bu
lunan Aliyyibni Osman ibni ebu Aliyyl Gaznev
/} >
* i * [1 ]
nin Kefl mahcub v ^ '- * * * " ismindeki eserinde tasrih edildii vehile
birinci tabaka ricalinden Niaburlu Ebu Slih Hamdn ibni Ahmed ibni
Ammrl kassr tarafndan bir meslek olarak neredilmitir.
Eblkasm Kueyr, risalesinde Hamdni Kessn anlatrken Niabur
Melmetleri ondan intiar etmitir. Sliml Brs
ve Ebu Trb Naheb ur**
ile sohpet etti. 271 senesinde ld,, [2] diyor.
Kefl mahcnb sahibi de kitabnda Melmlik hakknda baz malmat
verdikten sonra Ebu Slih Hamdni kassar hakknda y,.Saiij

tu Jn*-j jU'jLf^. Aj- er. &>*j12

'
3
szlerile balayarak u malmat
veriyor :
Meyihin kudema ve mteverrinndand; fkh ve ilimde yksek
derecede idi. Sfyn sevr <
sj iJ- mezhebine salik ve tarikatta Ebu
Trb Naheb mridi idi [3]
Yine ayn kitabn 14 c babnda Kassriyye V 1-*5 den bahsedilir
ken Bu tarikin Ebu Slih Hamdni Kassra mensup bulunduu ve
Hamdnun byk limlerinden ve bu tarikin (Melmetin) sdtndan
olduu ve tarikinin Melmeti neir ve izhardan ibaret bulunduu * tasrih
, edilmektedir.
eyh Ferideddini AttrinTezkirei evliyas da Hamdni kassr hakkn
[1] Aliyyibni Osman ibni Ebu Aliyyl gaznev hakknda
Mrat molla ktphanesi N o 1302, varak: 156
[2] Kueyr risalesi, 1284 senesi Bolak tab, S a: 24
[3] Kefl mahcup.

Darlfnun ktphanesi, S a : 132

Nefehat,, a mracaat..

lk devre Melinitleri

da malmat verirken kueyr ve kefl mahcubun beyanatn teyit v e

tekit etmektedir. [1]
Nefehatl ns uJViobei te bu zat hakknda daha fazla malmat var
dr. Nefehata gre de Melmetlik, tabakai l riclinden ehli melmetin eyh ve imam olan Ebu Salih Hamdni kassr tarafndan neredil
mitir. Cm, Hamdni Kassrn nam ve hretinin Iraka kadar gittiini
ve Sehli Tester
Jy- (veft 283) ile Cneydin
(297) onu met
hettiklerini; hatta E er Ahmedi mrselden sonra peygamber gelecek
olsayd onlardan (Melmetlerden) olurdu dediklerini kaydediyor. Bun*
dan baka Hamdnun vefatndan sonra agirtlerinden Abdullah ibni
Menzil
o
in tariki melmeti neretmee devam eylediini de
syliyor. [2]
Btn bunlardan anlyoruz ki Melmetlik, Hamdndan evvel de mev
cut imi. Fakat her halde bu gn de btn tarikatlar erbabnn kabul
ettii gibi bir slk hali ve bir irfan neesinden ibaretmi. Melmeti
Niaburda bir meslek halinde nereden Hamdni Kassrdr.
Hamdni Kassr, zamannn ok byk ve nfiz eyhlerinden olduu
gibi hreti de her tarafa yaylmm ve hatta Cneyd gibi Seyyidt
taife
addedilen ve umum bir hrmete mazhar olan bir zat bile
kendisini en yksek ve tazimkr kelimelerle methetmitir. Hamdnun
zamannda iktisap ettii bu hret, uzun mddet devam etmitir. Hatta.
Cm bile Hefehatnda eyhin Melmet hakknda ve meviza tarznda
syledii szleri yazyor.1
2

[1] Tekir.etl evliya U j V ' S : Ferideddini A ttr

Leyden tap.

.. Reynold A . Nicholsonnuft

( 1905. 1323 H icr ) C ilt: 1 . Sa: 331 - 335. Ferideddini

Haznetl Asfiyaya mracaat: C ilt: 2. Sa: 262

[2] Nefehat.. V a ra k : 29

A tt r

hakknda

II
HAMDNI KASSARDAN BAKA VE KISMEN ONDAN
MUKADDEM MELMETLER
Hamdni Kassan Melmetin ilk nair ve mmessili addetmek tama-mile yanltr. Melmetlk Hamdmdan evvel de mevcuttu. Hambn,
ancak zamannda Melmlii neretmi ve Niabur Melmetlerinin reis
ve mmessili olmu; bu suretle Melmetin intiannda mhim bir vazife
grmtr.
Fakat Hamdundan evvel ve sonra daha bir ok Melmet nir ve
mmessillerini grmekteyiz.
Ebu Hafs Haddad
lA*- j1
.' ( Am r ibni Mslime
a ) dorudan
doruya ***** - 1 [1] lakabile mlakkaptr. 260 dan sonra Niaburda
vefat eden ve eyhlislm Abdullah ensr
iu,*
j - s ye gre
kendi vaktmda Nemunei cihan olan bu zat Niabur kyllerindendi.
Ahmed ibni Hudreveyh V A >.
ve Byezidi Bstam

rfekasmdan ve Abdullah Mehdiyyi Bverd

s*** &', * agirtlerindendi. Ebu Osman Hyr sj->' ve ah ci Kirmn A/U a ** *
yi yetitirmi, bunlardan baka bir ok nfuzlu mride- shp olmutur.
Attr zamannda onun mertebesine hi kimse erimedi. Riyzat ve
kermet ve mrvvet ftvvette acip bir mert idi. Kesif ve beyanda
tek ve nazisiz bir muallim ve mulakkm olup vastasz Allah ile idi >
diyor. [2]
Mlk evldndan olup sofiyne aba yerine hne kaba giyen ve
fakr yoluna bu suretle slik olan, tecerrdn kisve ve rsum ile mukay
y e t olmadn Abadan istediimizi kabada bulduk sz ile ifde eden
ah ci Kirman (270) [3] de Ebu Hafsn refiklerinden ve Ebu Trbn
mshiplerindendir.
Ebu Hafsn mritlerinden; sofilerin mrakka libasngiymeyip kendi*2
[J Rislei Kueyriye. S a : 1 7 ; Nefehat. V a ra k : 28
[2}vTezkiretiil evliya.. S a : 322 323
[2 ] ah ci K irm n : Rislei Kueyriye. S a : 29 ; Nefehat.. V a ra k : 41

lk devre melmleri

elbisesini ihtiyar eden Ebu Abdullahsseciz *

yj> Ebu Muhammed Haddadl Haccam fUA-tat*

, Ebu Muhammed Abdullah
ibni Muhammedl Harrazrrz
<>. Aiju xfj> yi (310 Han evvel)
Melmetiyenin Badatta mmessili bulunan ve Cneydi Badad ile Ebu
Osman H yrye de mlki olan mehur Abdullah ibni Muhammedilmrtai
ir.
(328) i, Ebu Hafstan sonra mrnn nihayetine
kadar Ebu Osman Hyrye mship ve mlzm olup vefatnda Ebu
Hafsn yanna defnedilen Mahfuz ibni Mahmud
ir.
u (3 4 3 ) [1 }
ve nihayet Melmette mezhep sahibi addedilen B b u shak brahim ibni
Yusuf ibni Muhammedzzcc
ir. ^ y . Cr. ^r}
j> (348) yi saya
biliriz. [2]
Bu suretle Melmetlerin eyhi Ebu Hafsm nfuz ve kudreti tamamile
tezahr eder. Bu zat her halde mhim bir Melmet mmessili addetmek
zaruretindeyiz.
Melmet mesleinde Ebu Hafstan baka refiki Byezidi Bstam (261)
ve Hamdnun eyhi Ebu Trb Naheb ile brahimi Edhem ve Hatemt
esammn msahiplerinden bulunan, Ebu H afs ve Cneydin akrnmdan addedilen,
hacca giderken Niaburda Ebu
Hafs, Bstamda
Byezidi hasseten ziyaret eden ve Ebu Hafsn tazim ve tevkrine
mazhar olan Ahmed ibni Hudreveyh de (240) mhim bir mevki
sahibidir.
Ahmet, sof kisvesile gezmeyip asker libasile tesettr ederek tam
bir Melmet eri bulunduunu gerek akvl ve gerek efalile ispat eyledi.
Zevcesi Fatma da emir kzlarndan olup tarikatta mhim bir mevki
sahibi idi. [3] ~
Ahmed ibni H udreveyh; Ebu Abdullah Muhammed ibni Aliyyt
tirmiz
J *i
r
ve Ebu Behir Muhammed ibni merl.
verrakt tirmiz
'jjV *>. ** *s gibi mritlere malikti. [1]
Hamdnun eyhi Ebu Trb Naheb de; Cneyd akrnndan adde
dilen Ebu Hamzai Horasan (290), [4] Rey ve Cibal ( Khistan ve H em edan) eyhi olan ve melmetini tamamile izhar eyliyen Yusuf ibni1
4
3
2
[1] Ebu Abdullahsseciz..

Nefehat. V arak: 54 ; Ebu Muhammedi

haddad..

Nefehat.

V a ra k : 28 ; Ebu Muhammedl Haraz.. Kueyr. S a : 31; Abdullahilmrtai.. Kueyr. S a : 34.

Nefehat. V arak : 98 ; Mahfuz ibni Mahmut.. Nefehat. Varak: 64; brahim ibni Yusufzzcc..
Nefehat. Varak. 107
[2] Ahmed ibni Hudreveyh..

Kueyr. S a :

21 ;

Tezkiretl evliya.

S a: 288 294

Nefehat. varak : 27 ,
[3] Ebu Abdullah Muhammedi Tirm iz.. Kueyr. Sa: 29.. Ebu Bekir Muhammed ibni
m er l verrkut Tirmiz.. Kueyr. Sa: 29
[4] Ebu Hamzai Horasan.. Kueyr. Sa: 33..
hat. Varrk: 34

Tezkiretl Evliya. Sa: 288 294.. N efe

lk devre Melmleri

Huseynrrz (303 yahut 304) [1], Badatl Ebu Abdullah Ahmed ibni
Yahyel cell
w>-'A*6>, [2],Ebu Abdullahil Bsr fj-J' -u* jsi [3],
Aliyyibni Sehlibni Ezheri Isfhn
>. J+- t>. i [4] gibi mritlere
malik bir eyhti.
Fakat; Ebu Hafsul Haddad, Byezidi Bstam ve Ahmed ibni Hudreviyeden sonra kesreti mridanile mehur, melmet mmessili olarak Ebu
Osmanil Hyryi gryoruz. Ebu Osman Said ibni Ismaill Hiyr (290),
Reyli olup ah Sc Kirmannin agirdidir. Sonra Ebu Hafs ziyaret
edip onun nezdnde kalm ve kzn almtr. Vefatndan sonra Ebu Hafsa
halef olup Niaburda vefat etmitir.
Ebu Osman Hyrnin zamannda hreti ok byktr. Badatta
Cneyd, amda Ebu Abdullahi ell. Niaburda Ebu Osman Hyr,
meayihin en mehurlarndand; bu eyhin kbna hi kimsenin vsl
olmad sylenirdi.|5]
Esasen biz, Cnydi Badadyi de bu zmreden addetmekteyiz.
nk, Melmetiye eyhi Ebu Hafs ve Ebu Hafsn damad ve halefi Ebu
Osman ile hem mertebe addedilmesinden baka mesel Ebu Osmann
mritlerinden bulunan ve zamannda btn meayihin mercii olan Ebu
Am r Muhammed ibni brahimzzcac W
cr.
jA j*. ve pederi
brahim ibni Yusuf [6], Ebu Muhammed Abdullah ibni Muhammedrraz
>.
s} (353) [7], Niabur eylerinin mteahhirinden adde
dilen A liyyibn i Bndar ibnil Huseynissayraf j-*-
>. i* (359) [8]
ve yine Ebu Osmann mritlerinden en son vefat eden, anne cihetinden
Ebu Abdrrahman slemnin ceddi bulunan ve melamette tariki has
sahibi olan Ebu Am r smail ibni Nceyd Ahmedis slem o. t e ^ s A >.
tsa_
(365) [9], Cneydden de ahzi feyz etmi kimselerdir. Yin e
mesel; Ebu Trab msahibi Niaburlu Eb Hamza, Cneyd akranndan
addediliyor. Melmetiyenin Badatta hakiki bir mmessili olan ve Ebu
Hafsn gzide mritlerinden bulunan Abdullahil mrtai, keza Cneyde
mlki ve msahip olmutur. Cuneydin Hamdni kassar hakkndaki sz[1] Yusuf rz.. Kueyr. Sa: 29.. Nefehat. Varak: 46 47
[2] Ahm edi Cell.. Kueyr. S a: 26. Nefehct. Varak: 53
[3] Ebu Abdullahil Bsr.. Kueyr. Sa: 28. Nefehat. Varak: 53
[4] A liy yi Isfhn.. Nefehat. Varak: 49
[5] Ebu Osmanl Hyr.* Kueyr. Tezkrei Evliya. C ilt: 2 . S a : 56 63 Nefehat. V a
rak: 42
[6] Ebu A m r Muhammedi zcc.. Kueyr. S a : 36
[7] Ebu Muhammed Abdullahi raz.. Kueyr. S a : 37
[8 ] Aliyyibini Bndari sayraf.. Kueyr. Nefehat. Varak: 55
[9 ] Ebu A m r ibni Nceyd. Kueyr. S a : 37.
lunan bu eyhlere Nefehat,, ta da mezkrdur..

Kueyr risalesinde tercemei hlleri bu

lk devre Melmler

terini de kundan evvelki faslda zikretmitik. Btn bu evahit, Cneydin

melmetlerle mnasebetinin menf olmaktan ziyade mspet. olmasna dellet eder.
Ebu Osmann yukarda Cneyd mnasebetile zikrettiimiz mritlerin
den baka Horasan cevanmertlerinden saylan Ebl Hasanissof Aliyyibni Ahmedibni sehl J*- Ct. a*- >. ^ A-'
(348) [1], Ebu Muhammed Abdullah ibni Muhammed ibni Abdrrahmanrraz * * Cr.
tfj'A
<>. (353) [2], ve mezhebinden dolyi Belhten srlen Mu
hammed ibni Fazll Belh cM" J-a
>* (3 9 ) [3] ve Ebu Muhammed
Abdullahil mrtaiin mridi ve Sultan Ebu Said eblhayr
-s>' U>t-
n eyhi Eblfazl ibn Haan Sarhasnin stad Ebu Nasn sira
da Melmet erlerindendir. [4] Bu suretle (440) da vefat eden ve zama
nnda btn meayihi kendisine hrmete mecbur eyliyen ir Ebu Said
Eblhayr[5] Melmet mesleinde grmekteyiz. Esasen Ebu Said Eblhayr
Melmeti yalnz eyh Eblfazldan almamtr. eyhinin vefatndan sonra
eyh Ebu Abdurrahmansslemye de intisap etmitir. [6]
Zaten bu zamanlarda Melmet, tamamile intiar etmitir. Saydmz
zevatn her biri mteaddit kimseleri istihlf etmekte ve bu suretle mesle
in tevessuuna hizmet eylemekte idiler. Nefehat cidd bir surette tetkik
edersek bunlar birer birer bulmak kabildir. Hatta bunlardan baka
Mirei Niabur,, [7] gibi mntesip bulunduklar eyhleri bilmediimiz bir
ok melmetlere de yaslayabiliriz. Fakat ispat mddea iin bu kadarn
kf grmekteyiz.
Bu asrda Melmetin Trkmenler arasnda intiarna da ahit olmaktayiz. Btn meayihin hrmetine mazhar olan Ebu Saidin fevkalde
hrmet ettii Trkmen eyhi Muhammed Mauk ts
nin namaz klmadn, byle olduu halde Muhammedi hameviye
ile Gazlnin kyamette btn sddkler; keki toprak olsaydk ta Mu
hammed Mauk, bir gn stmze basm bulunsayd; niyaznda bulu
nacaklar,, dediklerini Aynl kuzt Hemedn
sUsi,^ rivayetile N e
fehat kaydetmektedir [8]
[1] Ebl Haan Aliyyibni Ahm ed

ibni Sehlil benc..

Kueyr.

S a : 37.

Nefehat.

Varak : 108
[2] Abdullahibni Muhammedibni Abdrrahman rraziyysa rm.. Nefehat. Varak: 109
[3] Muhammedibni Fazll Belh.. Kueyr. Sa : 2 7 . Nefehat. V a ra k : 66
[4] Ebu Nasn sra.. Nefahat. V a r a k : 140
[5] eyh Ebu Sait Eblhayr. Nefahat. V a ra k : 149
[6] Nefehatta Ebu Abdurrabmansslem,, ye mracaat 1 V a ra k : 154
[7] M irei Niabur. N efe h a t V arak: 130
[8] Muhammed mauk ts.. Nefahat.
Nefahattaki

V a r a k : 153 154.

bir hilyeye nazaran Mauk tsnin arkadadr.

Trkmen eyhi A li A b o ,

Mracaat. V a rk : 154

tik devre Melmleri

Bunlardan sonra Melmeti bir tarikat halinde temsil eden Kbreviy e v y tarikinin messis ve nairi Necmeddini kbry gryoruz. Necmeddini kbr, bu neveyi Ebnnecbi sherverd
vastasile
Ahm edi gazl
-* den, Gazl, Ebubekri nessac eM /j/i dan, oda Ebu Kasm grgn
vesatatile bilhassa Niabura gelip
-orada tavattun ve vefat eden ve Ebu Osman Hyrnin yannda metfun
bulunan Ebu Osman Marib *>*ir* j' v e Cneydden almtr. [1]
Necmeddinin tarikatile.babas Sultanl ulema Bahaeddin Veled
jJj
Uj^ua- vastasile 'alkadar olan Mevln Celleddini rum
4j i } crJi'Ju- tVj* ve onun sohpet mridi emseddini Tebriz <s\*? >Ji'r*4
de de bu nee mtezahirdir. Mesel; Eflknin Menkbl rifinde zikrettiine
.gre ki Nefahat ta bunu aynen nakletmektedir Mevln kendisini mu
tasavvf addetmiyordu. Bir gn, kendisine imamet teklif edildii vakit
eyh Sadreddini konev
c-r4 (673) yi mrad ederek J'*o*
** ^ i- Ul 3? M deyip Biz abdallaiz. Nerde olsa oturur, kalkarz.
( kuyut ile mukayyet deiliz demek olacak.) mamet, ehli tasavvuf ve
temkine lyktr diyerek Sadreddine iktd etmiti. [1] Hatta buttun iin
meayihi mevleviye, dier tarikatlarn eyhleri gibi imamet etmezler;
Dergh ve zaviyelerin ayrca imamlar vardr. Esasen Mevln, M evlev
liin imdiki yin ve rsumunu vaz ve Mevlevlii bir tarikat hlinde
tesis etmemiti. O, byle kaytlardan tamamile uzak bir zatt. Simaetmesi, vecit ve hl neticesi idi. Teslik vastas ak ve sohpetten ibaretti.
iMevlev yin ve db Sultan Veled tarafndan vaz edilmitir. Bunun
iindir ki Sultan Veled, Mevlevler indinde Pri sn dir.
ite bu suretle Kbreviye,, ve Mevleviye tarikatlarna da neesin veren Melmetiliin Hamdndan evvel de mevcut ve mnteir bir
meslek olduunu ve Hamdunun silsilesindeki meyihten baka mte
addit z nfuz mmessillere mlik bulunduunu izahtan sonra Hamdni
Kassnn silsilesine atf nazar edebiliriz.

[1 ]

Ebii Osman M agTib.. Nefehat. V a r a k : 42

I'4'4' Alisi j>,

*u' ^

ij pbc

J.*-*-4 t /
t

u s ***** * * *1*- ru r <>

ij

j ' 'fi.- '

a'o ru
jn
/ c tjV u

E fl k : Mnakibl A rifin
yazm a nsha, N o 321. V arak : 131

j-ib. .KUi j i
1.

u c i i ^ j t,

. ur* ju .

* i. .jk'i ^ y
u'k ,

jr fu ju .

[t]

J^
. . }
'f J T jc h
^ 1 ,

,Sjf-

Sleymaniye ktphanesi. Halet. E. kitaplarndan

K

III
HAMDNUN SLSLE TARKATI VE KENDSNDEN
SONRA MELMET MMESSLLER
Hamdni kassrn eyhi Ebu Trab Nahebnin isminin Ebu Trab
Asker ibni Huseyn <- >.
v 'j'" j} olduunu ve 245 tarihinde vefat
ettiini Risalei kueyriyeden ve daha sonraki menbalardan renmekteyiz.
Kefl mahcub, bu zat
p
yiy f )
3 vMy* M *
V ji diye kaydediyor. 925 - 927 de Buhral Hafz Muhammed isminde biri tarafndan yazlan Ebvb seba v
vb.' ismin
deki Tezkirei evliyada [1] Ebu trb Nahebnin ismi A s k e r ibnil.
Hseyn
<>. f - * olarak mukayyettir.
Tibyni vesill hakayka [2] nazaran Hamdni Kassrn silsilei
tarikat udur:
Ebu Slih Hamdril Kassr
y\ Ebl Hseyn S lim
ibni Huseynil Brus s-jjMi a-i-i; ft* c&-*-\y\ Fethibni Aliyyl Mavslt
<W i* <>.'* Ebu A li Fzeyi ibni tyazil Kf
is.\ Ebu
lyz ibni Mansur-ibnil Muammersslemiyylkf

Ebu Bekr ibni Mslim ibni Abdullahizzeher

er ,u* ct.
Muhammedibni Cbeyrn nevfel
n.** Cbeyr ibni Mutim ibni.
Nevfell Kure *V J,)4-> <>. ^ Cr. ^ (Sahabeden) Ebu Bekir

Muhammed * *
Hamdnun Ebu Trb Nahebnin mridi olmakla beraber Sliml.
Brus ile de sohpet ettiini Risalei Kueyriye ve Nefehattan anlyoruz.
Ebu Trbn 245 ve Hamdnun 271 tarihlerinde ldkleri ve tezkirelerini
umumiyetle Hamdnun Ebu Trpla da grtn zikretmelerine naza
ran Hamdnun Ebu Trpla mnasebeti muhakkaktr: Rislei Kueyri
yeden Ebu Trbn silsilesini karmaa altm. u neticeye vsl
oldum:
Ebu Trb Askeribnil Huseynn Naheb
y -r'.' -
[1]

Bibliyografyaya bak !

[2] Tibyni vesill hakayk fi beyn selsilit tark j

Bibliyografyaya bak!

j -IJ U j

11

lk devre Melmleri

Htemibni Yusufl asam

Belh
>.
[1 ]

<>. f^ Ebu A li

akk ibni

lbrhimr.

Bu zat ta eyh Attnn Tezkirei evliyasna gre brahim Edleni

den mstahleftir [2], Yine Risalei Kueyriye, Fzeyi ibni lyazn
brahim Edhemle sohpet etttiini syliyor. [3]
u halde Hamdnin silsilesi, Ebu Trab tarafndan da Ebu Ali
Fzeyi ibni lyazl Kfye kyor. Esasen brahim Edhemin mridi akki Belh, Hatemi asammn eyhidir ve Hatemi asam, bundan evvelki
mephasta zikrettiimiz mehur Melmet Ahmed ibni Hudreviyyenin.
staddr. Anlalyor ki bu silsile, tamamile Melmet silsilesidir. Yalnz,
her iki silsilede de hele Fuzeylden evvel gelenler, phelidir ve silsileyi,
peygambere isal eden sahabe, ihtiml silsile mrettipleri tarafndan ithal
edilmitir. Mamafi biz vahdeti vcudun ruhu islmda bulunduu, hatta
bu felsefenin islmiyette bulunmad iddiasnn islmdan evvel vahdeti,
vcudun mevcut olmadn iddia kadar vahi olduu kanaatndayz. Onun
iin de bu silsilenin yukan taraflarn katiyetle reddetmiyoruz; yalnz,
pheli gryoruz. Bu bahsi tatvil mevzuumuzun haricinde bulnnduundan bu kadar bir iaretle geeceiz.
Hamdundan sonra Melmetlik Tibyan vesill hakayka nazaran
328 tarihinde vefat eden eyh Ebu A li Muhammed ibni Abdlvehhabssakaf
n [4] Ve ondan sonra Abdullah ibni Menzil
>.
[5] tarafndan neredilmitir. Abdullah ibni Menzil,.
Risalei Kueyrde de
b ^ j jl-alIjj jjti
Jjlu
<UJIjL.fi
yI
^

lj L

. / . r i i / . k .

, Hin

diye vaktinin vahdi ve Melmetlerin eyhi olarak kaydedilmektedir. 329

yahut 39 da vefat ettii bildirilen bni Menzilin vefat senesini Haznetl
asfiya
ve ihtiml ondan muktebes olan Tibyan 331 olarak kay
dediyor. [6]
Zannmza nazaran bu tarih, hatta 339 tarihi yanltr. nk vefat
329 olarak kabul edilirse Hamdunla aralarnda 58 senelik bir fasla
vardr. Hamdna nihayet 15-20 yalarnda mlki olduu ve 5 -1 0
sene hizmet .ve sohpetinde bulunduu farzedilirse vefatnda 85-90 yala[1]

Ebu Trab.

Kueyr. S a : 16.

Kueyr. S a : 22.

Hatemi asam.

Kueyr.

S a : 20.

Bunlar hakknda Nefehatta da malmat vardr.

[2] Tezkirei evliya. Attar. C ilt: 2. S a : 196 202.

[3] Kueyr. Sa : 10
[4]

Abdllvehhabssakaf.

[5]

Nefehat. varak: 99. Tezkirei evliya.. C ilt: 2. S a : 107 - 110.

Kueyr. S a : 34. Nefehat.

varak : 96

[6]

Haznetl asfiya.. C ilt: 2. S a: 194-9 5

akki Belh

12

tik devre Melmleri

nnda bulunmas icab eder. Esasen bir mrit 15 - 20 yanda mlkt

olduu bir eyhe hi olmazsa 5 - 1 0 sene devam etmedike o eyhin
nee ve irfann neredecek derecede benimseyemez. Bir asr v e bir asn
metecaviz bir mddet mr sren kimseler yok deilse de enderdir.
Binaenaleyh Abdullah ibni Menzilin tarihi vefatn 329 olarae kabili
etmek lzmdr.
Hulsa; Risalei Kueyriye ve Nefehattan anlaldna gre 328 tari
hinde Niaburda len ve orada tasavvufu neir ve izhar ederek maml
vakt
lakabile hreti ve kadri il edilen, Hamdn dan mda Melmet Ebu Hafsla da mnasebettar bulunan Ebu A li Muhammed ibni
Abdlvehhab Sakaf,, ile zamannn vahid addedilen muhaddis, ayn
zamanda eyh Attar gre vecid ve hl sahibi Abdullah ibni M enzil;[l]
Ebu Hafs, Hamdn ve Ebu Osman Hyr ile bunlarn rfekasndan sonra
melmeti nereden iki mhim ahsiyettir.
Tibyani vesill hakayk, bu iki zattan sonra melmetiyenin mmes
sili olarak 340 da vefat eden Huseyn ibni Muhammed ibni Msesslemiyynnibur
it. ^ >, <*-- yi, bundan sonra 412 de
vefat eden olu Ebu Abdrrahman Muhammed ibni Huseynnnibur
it. ^
jyi, ondan sonra da sras ile Niaburlu Ebu Bekir
Muhammed ibni Ahmed ibni Hamdnl ferr
it. - it.
f i t ' (370)y
eyh Amu t*
lakabile maruf Ebu smail Ahmed ibni Muhammed ibni
Hamza j*- it. * * it.
(441) y ve nihayet 396 da tevellt ve
481 de 85 yanda olduu hlde vefat eden eyhlislm Ebu smail
Abdullah ibni Ebu Mansur Muhammedl ensriyyl Herev
fM-vij
tf-M1'
yi gstermektedir.
Bu silsiledeki meayihten Hseyn ibni Muhammedin, Ebu A liyyi
-Sakaf ve Abdullah ibni Menzil ile sohbet ettiini Nefehattan anlyo
ruz [2]. Olu Ebu Abdrrahman Muhammed ibnilhuseynisslemiyynniabur [3] ye gelince:
Risalei Kueyriyede meayih szlerindeki senetlerden pek ounda
dahil olmas bize mumaileyhin ok maruf ve ihatal bir eyh olduunu
anlatyor. Bu zat ibli ^ nin mridi olan ve ayn zamanda Melmet
Ebu Said Ebulhayr ile de mnasebeti bulunan Nasrabd
nin
mrididir. Bundan baka Muhiddini A rab v ,A * * Fthtm 161 nci
bbnda bu eyhten bahsediyor ve kendisine ruhaniyetile mtecelli oldunnu syliyor ki Cm, Nefehatta ayn bahsi farisye terceme ile zik-*2
[11 Tezkire! evliya..-C ilt: 2. S a : 107-110
[2] Huseynibn Muhammed ibni Musessiilem. Nefahat.. varak: 154
J3J eyh Ebu Abdfirrahmanisslemiyyfin Nisbr.. Nefehat.. verak : 154

lk devre Melmleri

retmektedir. Yine Nefehat, Ebu sid Ebulhayrm, Eblfazln vefatnda

sonra bu zattan hrka giydiini kaydediyor. Ebu Abdrrahmansslem
nin melmete ait bir de risalesi vardr. [1]
Silsiledeki Ebu Bekir ibni Muhammed ibni Ahmed ibni Hamdnlferr
nn da Niaburun byk ve kudretli eyhlerinden olduunun; Ebu Aliyyi
sakaf, Abdullah ibni Menzil, Ebu Bekri ibl ve sair bir ok meayihle
sohpet ettiini Nefehat kaydediyor. Ayn zamanda eyh Amu,, nun
Ben, Ebu Bekri ferry grmeseydim sof olmazdm,, dediini de ilve
ediyor ki bu szden eyhlislm Abdullah ensrnn eyhi olan ve eyh
Amu lakabile mlekkap bulunan Ebu smail Ahmed ibni Muhammed
ibni Hamza nn Ebu Bekri ferrya ne derecede ihls ve irdeti olduunn
anlyoruz.
Nefehat, eyhlislmn eyh Amu dan baka Melmet eyhlerile de
sohpet ve mvneseti olduunu syliyor. Mesel; kkken grd Eblkasr Bst <s-
yi [2] anlatrken . i* '1*
*>* dediini ve yine
kkken Melmet eyhlerinden Ebu Ali, Keyyl JV'
j) i grdn,,
hatta bunun hakknda
*
c>
\a\/j\ -u
a U/ \
j3
demi olduunu Nefehatta okumaktayz [3]. eyhlislm, bunlardan baka
Melmet Ahmedi et
"> yi ve biraderi Ahmed Abdal da goril]
i l ] Bursal Tahir bey merhum, gayri matbu Menakbi eyh hace Muhammed Nurt
arab ve beyau melmet ve ahvali melmiyye,, ismindeki kitabnn sonlarnda 1008 tarihinde
C idde de irtihl eden Gelibolulu li efendinin, Hilyetrricl iil aktbi venncebi vel ebdl
JljV 'j Lsedlj olhV'j

ismindeki eserinden naklen u satrlar yazyor:

Amma eyhi lim arif Ebu Abdrrahman Muhammed ibni Huseyn ibni Muhammed
ibni

Musa Slemiyyi Niabur

<J.e<ul3r-risalesinde

tariki

melmeti ve bunlarn

ahval

ahlku kerametini bu vehile beyan buyurmutur k i :

Taifei melmiyye, ol mertebei samiye sahihleridir ki Hak subhnehu ve tel, bunlarn
bevtrun kurbu zlf ve

finsi ittisalden envai kermtla tezyin edp menzileti lilerini

halktan saklamtr. Ancak manayi iftirakta olan zevhirlerini nasa izhar eylemitir...,,
Hilyetrricl, Fatih ktphanesindeki tasavvuf kitaplarndan 398 numarada mukayyettir.
A y n satrlar ben de grdm. li efendi mezkr risalenin ism resmine dair bir ey yazmam.
Ricbard Hartman, K il darlfnunu ktphanesindeki 1000 1600 senelerine ait Berlin,
yazma koleksiyonlarnda Ebu Abdrrahmani siilem,, nin Risaletlmelmetiyye
isminde bir eserini bulmu ve buna ait yazd mekale,

Kprlzade Cemal bey tarafndan

trkeye nakil ve Edebiyat Fakltesi mecmuasnda neredilmitir..

( 6 Mays 1340

277 nci

sahifeden itibaren.) li efendinin bahsettii eser phesiz budur. Hartman mellifin knye,
ve ismini aynen

Ebu Abdrrahman Muhammed

ibnlhuseynisslemiyynnisbr

olarak,

kayt ve 412 de vefat ettiini, sofiyyun hakknda tetkikatta bulunan mverrihlerden oldu
unu (T ab ak at v a rd r), hatta tefsiri de bulunduunu ilve eyliyor..
S*5 D jjt j i t i r a,
(j1
^l
j
Keezzunun jdiIt.--J' C ilt: 1. S a : 442
[2] Nefehat .. V arak : 168
[3] Nefehat .. V a ra k : 170

Y ' igtUJly. Jjj-l

LJ

14

tik devre Melmleri

mtr. Bu iki eyhi de pek ok methediyor ve ikisinin de kendisine ok

hrmet ettiklerini syliyor. Bilhassa Ahmedi e ft hakknda "Tarki melmette ondan daha kav ve tamam hi bir kimseyi grmedim. Onun
mensuplar da byle idiler. Halktan ihtiraz etmezlerdi ve btnda cihann
seyytleri idiler,, diyor. [1]
eyhlislm, her hl ve kali ile takva ve azimet erbabndan oldu
unu ve hatta Vahdeti vcut felnefesinde * =-.*
11 dan ziyade *
* u
kail bulunduunu izhar eylemitir. Buna nazaran Melmet olmas pek
muhtemel deildir. Esasen kendisi de Melmet eyhlerinden bahsederken
bu meslee daima hariten baktn gsteriyor. Mamafi Melmetiyeden
deilse biln hi olmazsa Melmetiye muhibbi idi. eyh Amunun Melmetlii de phelidir.
"Ebu Abdrrahman Muhammed ibnil Huseynisslem,, nin * r*5usi-o
sinde, tibyanda zikredilenlerden baka Ebu Hafsl haddad, Ahm ed ibini
Hamdn (311), Abdullahl murtai ibni Muhammednnisbur, Ebu Osma:nl Hyr gibi bizim ikinci mephasta zikrettiimiz zevattan bazlarna da
tesef etmekteyiz.
Rislede Ebu Hafsm yle insanlar vardr ki batnen hak ile mna
sebetlerinde esrar ilhiyeyi muhafazaya son derece itina ederler. Kurbeti
lhye it hallerini ifa ederlerse bundan dolayi kendilerini levmederler.
nsanlara yalnz fena cihetlerini gsterip iyiliklerini gizlerler. Bu hlde o
derece ileri giderler ki onlar, grdkleri hllerinden doly ns Ievmettii gibi kendileri de bizzat batnlarndan insanlar haberdar etmedikleri
iin ahslarna kar tan ve levimde hulunurlar.......... deyip sonunda
"ite ehlulmelmenin tariki budur,, diyerek mesleini ve bu meslein hu
susiyetlerini tasrih etmi olduunu grmekteyiz.. [2]
Rislede Ebu Hafsm bir ka sz daha var. Bundan baka Hartman,
"B yezdi bistam, Ebu Hafsl haddd, Hamdn; rislede 10 defadan zi
yade tekrar edildii iin melmetliin hakiki tipleri olduu, mnakaas
caiz olmyan bir keyfiyettir,, [3] diyor.
Btn bu mlahazattan anlyabiliriz ki daha nc asrn bidayetle
rinde intiar etmi bulunan Melmet, gnden gne tevess ederek niha
yet beinci asrda Horasan ve btn Trkistan da mteaddit mmessillere,
-eyhlere malik bir meslek hline gelmitir. Neesini bilhassa teesss eden
muhtelif tarikatlara verdikten maadaKbreviyye
gibi ayrca birbeve bunun vastasile Mevlevlik gibi byk bir tarikat meydana getirmi
olan Melmetilik; Abdallk, Kalenderlik gibi bir.ok Btn mezhep ve 1
3
2
1] Nefehat.. V a ra k : 170
2] Hartmann makalesinden telhisan ( Edebiyyat Fakltesi 6 Mays 340 Sahifel280 )
3] A yn makale.. ( sa : 290 )

lk devre Melmleri

15

mesleklerinin zuhurunda da messir olmutur. Btn meslekler erbab

bu, ok mehur ve mnteir meslein kisvesine brnmler ve gizlenemiyen hallerini Melmet muktezas olarak gstermee balamlardr.
kinci mebhaste Mirei Nibr, Trkmen A li A b o ve Muhammed
Mauku bilmnasebe zikretmitik. Bunlardan baka eyh Sleyman
Trkmn, eyh A liyyi Krd, Kadiblbn Mavsl
ve eyh
Reyhan da ayan nazar simalardr. Ramazanda alenen oru' yiyen ve
namaz klmyan, byle olduu hlde zhir ulemas tarafudan kendisine
fevkalde hrmet edilen eyh Sleyman Trkmn, amda 714 tarihinde
vefat etmitir [1 ]. Kaziblban lakabile mlakkap Abdullahi Mavsl de
zavahire riayet etmezmi. Hatta Abdlkadir Geylani ye, bu zatn namaz
klmad sylenince kaili Onun ba, dama secdededir,, diyerek sus
turmutu. [2] Nefehatta eyh Reyhan hakknda da baz malmat var
dr [3]. Aliyyi Krd de Mirei Nibr gibi bir zatm ve halka edep
yerini aar, gsterirmi. Byle olduu hlde mehur ahabeddini Sherverd (623) bu zat ziyaret ediyor. [4]
724 tarihinde vefat eden mehur Llehbz kalender
J*
de aynen bunlar gibi zavahire ademi riyeti ile mehurdur. Hatta
Hazinetl asfiya, bunun tercemei hlini yazarken Gayet mest ve cezbedar olduundan eriat ahkmile mukayyet deildi ve Melmetiye tarikim
kendisine meslek ittihaz etmiti. Halk nezdinde aikr bir surette ms
kirat urp ve e k le d e rd i.................... Melmetiye tarikna slik olmas
sebebile halk arasnda ehbaz kalender namile hret buldu,, [5] diyor
ve bu suretle de Melmetlerin sekizinci asn hicri iptidalarnda dahi
mevcut ve mnteir olduunu, fakat halk nazarnda kalenderlerle kar
trldn ve Kalenderlerin eriat ahkm ile mukayyet bulunmadklarm
bildirmi oluyor. Dokuzuncu asrn nsf ahirinde yazlm bulunan Nefehat ta bu iltibasn refi iin Kalenderlerle Melmetler arasndaki fark
anlatarak o zamandaki Kalenderlerin ahvlini ylece bildiriyor
OnIann( Melmetlerle Kalenderilerin ) fark budur ki Melmet, btn
nevfil ve fazile temessk yolunu arar; Fakat onlan halkn nazmndan
gizler. Kalenderiye ise haddi farizi amaz. (Yalnz farzlar ed ile
iktifa e d e r ) ve amlin ihfa ve izharna mukayyet olmaz. Am a bu
zamanda Kalenderi namile mevsum olan tife, nbkai slm boyunlarm[1] Nefehat Varak: 294
[2]

298

[3]

296

[4]

294

[5 ] S a : 4 6 47

16

lk devre'. Melmleri

dan atmlar ve saydmz vasflardan hli bir hle gelmilerdir. Bu isim

onlara ariyettir. Hatta onlara ( H a v i y y e ^ ) ad verilse daha lyktr [1],
Esasen Nefehatl ns, Hamdni Kasrn tercemei hlini yazdktan
ve baz ahvl ve akvlini anlattktan sonra

3
*

>l '+

, jy

fo -l

4>Urj> ,j- jk ja

u *M

if.J.

3 C >

ijT

*J*

& j 3 jp l j y *

. X^S" 0-X JJ t xS^ iSj ^Oj4i

jgi

3jiju

^ ju . jt
Melmet iddiasnda bu

diyerek eriat emirlerini tehvin eden Ibhlerin

lunduklarn anlatyor.

Bu mesrudat, maruzatmz teyit edecek bir vesika mahiyetindedir.

nk yukarda eyhlislmn bir ok Melmet eyhlerile sohbet ettiini
ve bir ounu yksek ve tazimkr szlerle metheylediini sylemitik.
Hatta buna binaen Tibyni vesill hakaykn muma ileyhi Meimet
silsilesine idhl ettiini arzetmitik. Byle bir ztn Melmetlik hakkndaki szleri dikkati cliptir. Demek ki daha beinci asrda Melmetlerin
iine bir ok bh ve Batnlerin girmi bulunduu ve Melmetiliin asl
safvetini kayb etmee balad bir hakikati tarihiyedir.
Melmetlik, beinci asrdan sonra bsbtn Batnlemi ve sekizinci
asra kadar bu hl, gnden gne mtezayit bir surette devam etmitir ki
ehbz Kalender, tezkirelere Melmet olarak geirilmi ve Cm, Ka
lenderdik ile Melmetliin farklar hususunda bilhassa srar etmitir.
Yedinci asr evilinde vefat eden (638) Muhiddini arabnin Ftht,,
nda ve dokuzuncu asr riclinden olan Seyyd erifi crcn (824)nin Tariftnda Melmetten ve Melmiyeden uzun uzadya bahsetmeleri de bize
ilk devre Melmlerinin, hemen hemen ikinci devre Melmleri olan
Bayrm Melmlerinin zuhuruna kadar srklenebildiim ve bu suretle
Melmetin unutulmyarak Bayrm Melmlerinin az zaman iinde ok
mhim bir mevki kazanmalarna sebep olduunu gstermektedir. Fakat
son zamanlarda, yani altnc asrdan itibaren ilk devrede olduu gibi
mhim bir mevki kazanan ve umum hrmete mazhar olan bir tek Me
lmet eyhine tesadf edemiyoruz, tmml vakt aliyyi sakaflerin, lim
ve muhaddis bni Menzillerin, Sdti cihan addedilen etlerin yerlerini
alenen arap iin Kalenderler tutuyor ve kitaplarda zamne Melmetleri
zemmedilmee balanyor. Nihayet, dokuzuncu asrn nsf ahrinde Bay
rm Melmleri, ilk devre Melmlerinin yerini tutmu ve Osmanl trklerinin diyarnda zuhur eden bu trk tarikat pek az bir mddet zarfnda
bnt Anadolu ve Rumeliye intiar etmitir.
[1] Nefehat.

j 'j jdUiJ'j

V arak : 8

IV
SOFYENN KELMET VE MELHLER HAKKINDA
K ZIT TELKKLER
Eski zamanlardan beri Melmet ve Melmiye, ricli sofiye arasmda
iki muhtelif telkkiye mazhar olmutur. Yalnz mttehit olan cihet
udur k i: Melmleri ve Melmlii gerek sofler, gerek bizzat Melmler
mutasavvf addetmemilerdir.
Mesel; Kefl mahcub sahibi, kitabnn altnc babn Melmete
hasredip Tarikat eyhlerinin bir ksm da Melmeti ihtiyar ettiler. Melmetin itils mahabbet hususunda byk tesiri vardr ve insan huls
ve mahabbete gtrecek tam bir mereptir. Ehli hak, btn lem iinde
halkn Melmetine mahsus olmulardr. Bilhassa bu mmetin bykleri
ve Rasul
V*
ki ehli hakkn mukted v e imm, muhiplerin pirevi
id i; kendisine hakkn burhan peyd deilken v e henz vahyi lhye
nil olmamken herkesin nezdinde nm iyi, ,kadri yce idi. Fakat dost
luk libas iks edilince ona halk, Melmet dilini at. Kimisi Khin,
kimisi ir, bazs mecnun, bir ksm da kzip dedi [1] szlerile bala
yp Melmeti bir az daha meth sena ederek ksma ayryor:
Doru gitmek, kasdetmek, terketmek ..
Doru gitmek Melmlii budur ki birisi kendi hlile megul ve
dinperver olup eriata da riyet eder.
Byle olduu hlde halk, onu levmeder. Bu, halkn ona kar de
tidir. Halbuki o, bunlarn cmlesinden fridir diyor.
Kasd olan Melmetilii de yle anlatyor:
Birisi hakknda halkn azm bir tevecch zuhur eder ve onlarn
iinde mtemviz olur; gnl mansp ve cha m eyleder; tab onlarn
arasmda mukayyet kalr. Gnln fri edip hak ile megul etmei
arzu eder. Tekellfle halkn levmine mazhar olmak yolunu tutar ve
eran ziyan vermiyen baz eyleri irtikp eder: bu suretle halk ondan
mteneffir olur. Halk arasnda bu hl onun slk yolu olup halk ta
ondan feragat eyler.
eriat emirlerini terketmek suretile melmet izhar edenleri de nn[1]

Kefl mahcub,. S a : 59 - 61
Melmler 2

18

tik devre melmleri

c ksmda ksaca zemmederek Terketmek Melmeti de udur k i; kfr

ve tabi dallet biririsinin yakasna yapr. eriat ve eriata mtabaat
terkedip te der k i; bu benim eflim, Melmet tarikinin hltndandr.
szlerini syliyor [1].
*'
Kefl mahcub sahibinin bu taksimi phesiz inddir. Fakat zama
nndaki Melmlerin halleri, kendisini bu taksime mecbur etmitir. G
rlyor ki beinci asrn nsf ahirinde Melmetlere ulemyi rsmdan
maada mutasavvfa da pheli nazarlarla bakmaa balamlardr.
Kefl mahcub sahibi, bundan sonra melmet hakkndaki fikir ve
telkkisini u szlerle bildiriyor:
Ama benim nezdimde Melmeti istemek, ayni riydr ve riy ayni
nifaktr. Zira mr; tekellfle halkn kendisini makbul grmeleri yoluna
slk eder; Melmet de bunun aksine olarak halkn onu reddetmesi
yoluna sliktir. Her iki gruh ta halkta kalmlar ve ondan gememi
lerdir. Biri bu muamele, dieri o muamele ile zhirdir. Halbuki derviin,
gnlnden halk sznn karmas lzmdr. Gnln halktan ayrnca bu iki
mnadan da fari olur ve artk hi bir ey onun ayam balyamaz.[2]
Bu beyanattan anlalyor ki Kefl mahcub sahibi mutasavvflar
Melmetlerden evl biliyor ve hatta Melmetleri dervi bile addetmiyor.
Onlar henz vahdete ermemi olan v e halkla megul bulunan bir frka
halinde gryor.
Nefehatl nste d
e
j
_
,
a

serlevhas ile
ayrlan babta Melmetlik hakknda u szleri okumaktayz: Melmetiyeye gelince; onlar, bir cemaattir ki manay ihlsa riyette ve sdk kai
desini muhafazada ziyade ceht ibzlederler. Halkn nazarndan tti ihf
ve hayrti ketim hususunda mbalay vacip bilirler..............Bu tife
her ne kadar azizlvcut ve erifl hl ise de henz halkn hicab vcudu,
onlarn nazarndan bilklliye mnkeif olmamtr.
Bu sebepten tevhit yznn mahedesinden ve tefrid gznn mu
ayenesinden mahcub kalmlardr. Zira, bir kimsenin amli ihfya ve
kendi ahvlini halkn nazarndan setre almas halkn vcudunu ve
kendi nefsini grdn mirdir ki b hl, tevhid manasnn tahakku
kuna mnidir. Nefis te agyr cmlesindendir. Bunlar, henz kendi hal
lerine nazar etmektedirler. A ml ve ahvllerinden agyr ihra edeme
milerdir. Onlarla (Melmetlerle) Sofilerin fark udur k i; cezbei inyetikadme, Sofiyyeyi bilklliye nezetmitir ve halk ve Eneiyet hicb, hut
nazarlarndan kalkmtr. Tt ve hayrtin sudurunda arada kendilerini
[1]

S a : 61 64

[2]

S a: 6 5 -6 6

19

lk devre melmleri

ve halk grmezler ve halkn enzrnn ittilndan emin olup amellerini

ihf ve hllerini setir ile mukayyet olmazlar. Eer vaktin maslahat*
tt zhan mucipse izhar, ihfsn muktazi ise ihf ederler. u hlde
Melmetiye kesri Im ile muhlislerdir; Sofiye, fethi lm ile muhlaslardr
4-JUs
bunlarn vasf hlidir [1]
. Br ksm mtasavvfann reiy ve telkkisine tercemari olan Kefl mahcub sahibi ve Cam gibi zevtm Melmetlii Sofiyenin dnunda grmele
rine mukabil dier bir ksm da Melmetlii tariki irfnn en yksek nokta
snda gryor. eyhi ekber Muhddni Arab, Seyyid erfi Crcn, Celvet eyhlerinden skdarl Hm baba ve Erefi Rm, bu zmredendir.
eyhul ekber Muhiddni Arab, Fthtm 23 nc bbnda Melmiyenin, velyetin en yksek derecesinde olduklarn ve o derecenin fevkinde
Nbvvet derecesinden baka bir derece bulunmadn ve bu makama
velyette Makam kurbet denildiim sliyor. [2]
Yine Fthtm 309 ncu babnda
deyip sonra
her snf hakknda ylece malmat veriyor:
Birinci ksmdaki ricle zht ve nevfil ve zahir efli mahmude
nin umumu galebe etmi olduu gibi onlar da bhnlarn riin zem
mettii her mezmun sfattan tathir etmilerdir; Bu iledikleri amellerin
fevkinde bir ey grmezler. Bulunduklar makamdan baka ahvl ve
makamta, lednn ve vehb ilimlere, esrr ve kfta marifetleri yok
tur. ite bunlar Ubbad u dr.
tkinci ksm, bunlarn fevkindedir. Bunlar btn efli Allah ile
grrler. (Allaha nispet ederler) ve phesiz ki onlarn fili aslen yoktur.
Riy da onlardan bilklliye zil olmutur......................... v Evmire imtislen almak, takva, zht, tevekkl ve ir hususatta Ubbad gibi
dirler, Byle olmakla beraber bulunduklar makamn fevkindeki ahvl
ve makamat, ulm ve esrr, kuft ve kermh da grr ve onlara
erimee gayret ederler. Fakat onlardan bir eye nil olduklar vakit
kermttan bir eyle avam iinde zhir olurlar. nk Allahtan baka
bir mevcut grmezler Ahlak ve Ftvvet ehlidirler. Bu snfa S ofiye
denir. Bunlar nc snfa nazaran runet ve nefis sahihleridir; tilmiz
leri de dava sahibidirler. Halkn fevkinde bulunurlar ve Allahn kulla
rna riyasetle zhir olurlar.,, [3]
[1]

Varak 5

'jk-

JjullrfilaLc J**
O

l J>>-

Ftuhat.. (Msr tab 1293 H icr) Cilt. 1 B ap: 23.

Sa:235
[3] Ftuht.

liJjkl

' ft )
jV
j'

[2]
l^U
j

'

C ilt 3. B ap: 309.. S a : 44-45 Mracaat

J jl. j '

S)

lk devre Melmleri

20

Grlyor ki bu izh, kefl mahcub ve Nefehtnizhnn tamamile

zdddr. Sonra eyhi ekber, nc snf; yani Melmiyeyi -nc snfa
yle ricldir ki bunlar be vakit namazn stne snnetlerden baka bir ey
tezyit, etmezler ve bilinecek*zit bir hille temeyyz etmezler. Sokaklarda
gezip nas ile konuurlar; Allahn halkndan hi biri onlardan birini halk
arasnda farz bir amel ve mutat snnetten baka zit bir eyle mtemyiz
grmez. Yalnz kalpleri ile nastan infirat edip Allahla bulunurlar. limde
rsihler olup Allaha ubudiyetlerinden bir lahza bile mtezelzil olmazlar^
' Kalplerine Rbbiyet sultan istil ettii ve onun altnda zelil bulnnduklar iin riysete tama etmezler. Allah, onlara her mavtm ve her
maytnn istihkak olan aml ve ahvli bildirmitir; her yerde o yerin
iktizasna gre muamelede bulunurlar. Halktan gizlenirler. Onlar h i
phesiz seyyitlerine hlis ve muhlis kullardr. Ns iinde yemekte, i
mekte, uyanklkta, uykuda, konuurken devam zere efendilerini ma
hede ederler. Sebepleri yerlerine koyarlar ve hikmetini bilirler.
te bunlar Melmiydir ve riclin. en yksei bunlardr. Tilmizleride riclin en bykleri olup reculiyet etvnndadrlar .......... [ J
szlerile anlatyor.
Yine ayni bapta (309) Bu makamn Rasul ve Ebu Bekre ve Hamdn, Ebu Sadl harrz, Byezidi bstam gibi eski eyhlerden bu makam
ile mtahakkk olanlara ait bulunduunu,, syleyip Bizim hlimiz de budur. Zamanmzda da bu makamn seyytleri Ebssud ibni ibl jJ'y.'
>,, Abdlkdirl ceyl iki-1
v e Slihul berberi s.^1)- ilh...
dir. Kitap bunlar zikre msait deildir; kfi gelmez,, [2] diyor. A yn i
Bapta Melmye, hakikat hususunda sahih ilim sahipleridir. Yksek
derece ve doru yol ve hakka yakn menzile erebab, dnya ve hirette
ancak bunlardr. Mevtn ilminde ve bu mavtnlardaki muameltta yedibeyz bunlarndr, ilmi mevzn ve edyi hukuk eshab da yine bunlardr.
Selman Fris
bu makamda bunlarn kadri en elil olanlarndan-

;
.??

(* ^ ,J
i*

o j- o t jy-JU.

* * *

j-e *

'*'*'*

JVV'O
ijj/iji .ui'j
k~.3\
^
U-V Lj.
^

p to j
..

Ffituhat- C,It- 3- B ap: 309

ftytj

fd r j
JU.JJJ

( y a r t r i H a . V U U i-

Ftuhat: C ilt : 3. Bap : 309.. Sa : 44

\.y

jr

41

21

lk devre Melmleri

dr ve dnyada bu makam, makam lhdir,, [1] szlerini okumaktayz.

Yine Ftuhtn ayn babnda Sofiye, nas iinde davalar ve havtra
ve icabti duaya ait harikulde hlt ile temayz ederler... Melmiye ise
Allahn halkndan birine kar her hangi bir eyle temayz etmezler.
Onlar mehullerdir. Halleri avam hlidir. [2] ve Bu taifenin menziletini Allah izhar etse nas onlan ilh ittihaz ederdi.,, tavsiflerini okuyornz.[3]
Ftuhtn 352 nci babnda da Melmiye, ayni dette hark det
hlinde bulunduundan tavifin en ykseidir,, diyor. [4]
Seyyid erifi crcn de, T a rifat
nda Melmiye, btnlarn
d a olan ahvli izhar etmezler. Kemli ihln tahkikine alrlar.,, Umru, araz gaybinde ilmi lhde takarrr eden mevzilerine vazederler. rde ve ilimleri Haktealnn irde ve ilmine muhalif olmaz. Esbb,
nefyi muktazi olan mahalden mada bir yerde nefyetmedikleri gibi ispat
iktiza eden mahalden mada bir mahalde de ispat etmezler. Zira sebebi
vziin nefyettii mahalden kaldran, sefih ve sebebin kadrini chil olur.
Yine vziinin nefyettii mahalde ispata kalkan irk ve ilhda der.
Melmiye, haklarnda; Benim velilerim, kubbelerimin altndadr. Onlar
benden baka kimse bilmez; hadsi kutssi vrit olan kimselerdir[5] diyor.
mm arn de Elyevakt vel cevhir
c-;^ inde Muhiddni arabnin blda zikredilen tarifatn aynen zikretmektedir. [6]
Mtaahirinden(Aydoslu) Bursal smil Hakk[7] nn Kitabl hitabnda
Melmiye hakknda serdettii beynt, skdarl Him babann [8] div
nndaki mensur tavsifat, Erefi rum[9] ve ir sof airlerin Melmet hakkndaki iirleri, hemen hemen Muhiddni arabnin szlerinin tekradrndan ibret
olduu gibi ilk devre Melmlerile daha az alkadar olduundan zikredilmei.
-****,3

j U j U.1USJJ1
f t 'j

3 " Ayn Bap Sa : 47

..........

I illi j

*. H l 61 & A 4 Ui lU lj

UjJl

M r * ' ru 'A* JA

Wj" ^

0. ^JUIJL. 1 * 3

tfjeJl. UJtjA*

Sa : 46
Sa: 46

._ fljJ M U

---- ^3'

*-**

.J'

iS> * * d'Uj

SJ^\3 [2]
.^L 0 .

jlj

j-UI A l* .

a S vV-Sl 0^1 i j a u u . ,

^.J

i*Udl . i . BlT} [3|

7 Osmanl mellifleri.. Cilt : 1. Sa: 28-32 ye mracaat

18J Osmanl mellifleri. C ilt : t,. Sa: 189

1.. S a :

j/ y

^ .U crjl.V>j A.J jjVj AS .U' ,y. J*

. _
T a rifa t.. Matbaa! mire.(1269 H icri) Sa: 04-105
|6J Elyevakit vel cevahir. Cilt: 2. Sa: 93
3 l

[9]

v m 's [J

17

V
MELMETLE VE TARHESNE UMUM BR NAZAR

Melmetlik hakknda en mevsuk malmat Ebu Abdrrahman Muhammed ibnil Huseynis slemnin Risletl melmetiye sinde buluyor
ruz. Bize bu risaleden bahseden M. Hartmana mteekkiriz. Ebu A b
drrahman, risalesinde (Erbbl ulmi vel ahvl
i ksma
ayryor:
1. Kuran ve hadsir zavhirinden istinbt rey ile ahkm ve
ihtilft tespit eden Fukah ve din reisleri..
2. t lmi lh ile mmtz olup dnya sebeplerile alkadar olmyan,
kalpleri tecelligh lh bulunan ve envi kermt ile mmtaz olan Ehll marife.. Bunlar, era katiyen muhlefette bulunmadklar gibi btnan da haf leminde mstagraktrlar.
3. Btnan Hak ile bir daha ayrlmamak zere birleen Melmetiye,, dir ki Allah, bu ittislden sonra onlarn mhiyetlerini ketm eder;
dnyya yalnz iftirak ve era inkyat gibi zhir hallerini izhr eder.
Bu sretle onlar Cemul cem c^'c? hlinde muhtetidirler. [1]
Bu takimden ssnra Melmet erbabnn halt hakknda epeyce taf
silt veriyor. Bu. tafsilttan anlyoruz ki Melmet, kermta rabet etmi
yor ve sofiyne hlleri izmar ederek yalnz makul v e meru efli izhr
ediyor. Hamdn Melmetiye tariki; insanlara kar her nevi debdebe
den ehli hl olarak feragat ve her hangi sfat ve hareketi tasdik
ettirmek hususunda mesi sarfndan istinkf etmektirdiyerek bu meslein
bir hususiyetini ire eyliyor. (Edebiyat. F. m. 6. Ma. 1340. S f: 280)
Melmetnin her trl kayttan vareste olup Allaha rapt kalp etmesi l
zm ; hatta ibdetten bile zevk almamal! nk bu zevk, sliki oraya
mukayyet klar. T evh id ise kuyudu r e f edip vahdette zevk shibi olmak
tr. (Sf. 282)
Melmetiyenin kisvei mahsusalar! yoktu. eyhleri de vaz ve zikret
mek suretile kendilerini izhr etmezler, bu gibi hllerden tamamile itinap
ederlerdi. Ebu Hafs, di. bir ii elbisesile gezer, avamdan fark edilmezdi.
[1 ]

Muhiddinin de

Ftuhatla ns U bbad,

tasnife iktifa eylediini grmtk.

Sofiye, Melmiye diye e ayrarak bu

23

lk devre Melmleri

Melmetin en ziyade husumet ettii sfat, riya ve ucpt. Bu iki

sfat mahvedebilmek iin temayzden ihtiraz, ess bir umde idi. Mellifirisle; Hamdnun, arkadalarndan AbdlHaccam isminde birine Admm
Abdlhaccm olmas; Abdullahil arif, yahut Abdzzhit olmasndan daha
iyidir,, dediini kaydediyor. deta diye biliriz ki Melmet; fukaha ve mtehidnin temayz ve kibrinin, mteerrinin riysnn bir aksl amelidir.
Ebu Abdrrahman, risalesinde melmetin 45 umbesinden bahse
diyor. [1] Bunlarn hulsas udur k i; Melmetnin zhiren ibdetle tefhuru irk, btnan hl ile tefhuru irtidattr (1). Melmet; haktan mada
ne zhir, ne de btn keif ve kerametlere rabet etmez.
Dil ile zikirden bir ey kmaz. Kalp, zikri ihml ederse dil zikre
balar. Halbuki matlub; kalp, ruh ve srrn zikridir (9). Binaen aleyh;
Melmet, zikirle de mukayyet deildir. Melmet, grnmesi gayri kabili
itinap eylerden mada (cemaatla namaz g ib i) era muvafakatini gizli
tutar; insanlara kar daima iyilikte bulunmaa gayret eder, (1 7 ).a mli
slihadan dolayi bir zevk duyarsa bu zevk ile mcdelede bulunur (10).
Melmetye nazaran ubudiyetin iki umdesi vardr: Allaha kar iftikar,
Peygamberi taklit.. (18).
Melmet, yalnz kendi nefsile meguldr (25); setir maksad ile bile
olsa ihvnnn noksanna dikkat doru bir hareket deildir ( 2 2 ) ; Hatta
muztar olanlardan madas iin dua etmek bile ho grlmez (29).
Melmet, hubbi gayr timslidir; fn filgayrdr. ihvannn her mkkiline muavenet eder. Hamdn Mmin, ihvn iin gece kandil, gndz
as olmaldr,, demitir (34). thvn iin daima muin ve zahr olan
Melmet, hi bir vakit bakasndan yardm istemez ve kimsenin muave
netine arz ihtiya eylemez. nki, kula arz hacet; muhtatan yardu
istemektir. Belki yardm istenilen kimse daha ziyde muztar ve muhtcmuavenettir! (42) [2].
*
**
[1] Makaledeki umdelerden hulsa ettiimiz szlerin nihayetlerine numaralarn koyduk.
[2] Melmetiyeyi zillet ve meskenetle terdif ve halkn Ievmine maruz olmay arzu eden,
bir taife diye tarif edenler tamamile yanlrlar.

42 nci umde, bir Melmetnin kimseye arz

iftikar ve hacet etmediini gsteriyor. Filvaki yine "Ebu Abdurrahman slem,, Ebu hafsn,
birine Ticaret e t ; kazancn tasadduk eyle ; sen de muhta olduunu sadaka ile tedark
e t ; bilhara ticareti de, teseiil de terk e y le !
sonra Melmet niri olan bni menzilin

dediini yazyor ve Nefehat, Hamdndan

Jy JSj
JS

szn kaydediyorsa da yine "Ebu Abdrrahman slem,, risalesinde Hamdnun AbdullahlHaccama Kazanca istinat eyle I (S f. 295) ve Ebu hafsn da talebesinden birine Ticret
ve kisp hayatna sarl! dediklerini gryoruz.
Bu mtenkz ifadelerden unu anlyoruz:

kibir,

riya,

ucp ve

gururu

krmaa

alan Melmetler, ihtiml baz slikleri bu gayeye eritirmek iin tesele sevkediyorlard.

24

lk devre Melmleri

Rislei Kueyriye, Keflmahcub ve Nefehattaki Melmet bykle

rinin szleri de Slemnin ifdtn teyit ediyor.
Mesel; Hamdn Ben, nefsimi Firavmn nefsine tafdil etmem; nk
ikisi de nefistir. Fakat gnlm Firavnm gnlne tafdil ederim,, [1] diyor.
Anlalyor ki Melmetler, bir ok mttakler gibi gnakrlan tezyif
etmiyorlar; bilakis kendilerile megul bulunuyorlar. Ebu trab Naheb
lbdt iinde havtr kalbiyeyi islhtan daha nfii yoktu,, [2] szile
Melmetiyenin kesreti ibdattan ziyde tezkiye! nefse dikkat ettiklerini
anlatyor. Ebl Huseynil Bars de H er nerede ki nraniyet olmad
hlde bir gayret ve itihat grrsn; bil ki o, bidat hafiyedir. [3]
diyerek ayni fikri teyit etmektedir.
Hulsa Melmetiye, Ebu Abdrrahman Slemnin dedii gibi yalnz
ahvlde stk, mumeltta edebi gzeten [4] ve bu suretle tasavvufu
hsn ahlaktan ibaret bilen fikir erbab olmakla beraber vahdet neesine
mlik irfan eshb idi..
*

*
Melmetiyenin zuhuru hicretin ikinci asrnn nsf ahirindedir. ihtiml
Melmetlik, bu asrn iptidalarnda da mevcuttur. Fakat isimleri,tespit
edilmemitir. Onun iin kati bir ey syliyemiyoruz. Yanlz uras muhak
kak ki Ebu hafsl haddd, ilk Melmet deildir. Mamafi Melmetliin
nc asrda tamamile intiar etmi olduunu grmekteyiz. Bu meslek
erbabnn mteksif bir halde topland yerle Horasan ve Mvernnehir
havalisidir. O asrlarda Mvernnehirde Smnler hkm sryor ve
imlden gelen Trk hcumune kar durmaa alyorlard. Smnilerden Ahmed ibni smailin klesi Emiri leker ve bilahara Horasan vdisi
olan A lp tekin, Gazne de istikllini iln etmi (352) ve hafitleri Hora
san zaptetmiler v e bilhassa Mahmuda Gaznev zamannda hudutlarm
Fakat bu, hi bir vakit umum ve ess bir umde deildi. Eer byle olmu olsayd M elmet
eylerinin ve

Melmetlerin calibi dikkat ahvl ve hususiyetlerini kaydeden Kueyr, Kefl

mahcub, Nefehat gibi kitaplarda bu halin de mezkr olmas iktiza ederdi. A atta bunu
Melmetiyenin bir in addederek kesri nefs iin teseSIS ihtiyar ettiklerini muhakkak kaydet
meleri ve bilhassa Slemnin rislesinde umdeler arasnda bunun da bulnmas
Halbuki gryoruz ki 42 nci umde, bilkis bu

telakkiye zttr.

cap ederdi.

Esasen Hamdn ve bni-

menzil gibi lim ve muhaddislerin, Abdlvehhbi sakaf gib i mml vakt,, olan zevtn
kekl bedest olarak tesel etmeleri de aklen muhlttandr.
[1] Nefehat.. Varak: 29
[2]

.,

25

[3]

30

,.

154

lk devre Melmleri

25

Ceyhuna ve Harizme kadar gtrerek btn bu havaliyi ellerine alm

lard. 389 da Samnleri tamamile mahveden Kara hanler, Mavernnehre hakim oldular.
Melmetlik, nc asrdan itibaren Horasanda kuvvetle intiara
balamt. Tasavvufun ruha skn baheden telkinh bu siyas muhitte
inkiafa msit bir zemin bulmutur. T a Ebu hafstan itibren Melmet
mmessilleri ekseriyet itibarile Niabur, Herat ve Kbillidir. Esasen bu
zamanlarda Melmetin Trkmenler arasnda da intiarn biliyoruz. Hatta
bunlardan A li A b o, Muhammed Mauki ts, Sleymam Trkmn gibi
nfuz shibi eyhlerin hayatlarna it te olduka malmatmz vardr.
Melmet, drdnc asrn nihayetlerinde teekkle balyan ve beinci,
-altnc asrlarda inkiaf eden ilk tarikatlara da nfuz etmi, hatta geni
v e mufnt vahdet tarafdn bir ok eyler bile ya Melmetlie intisap
etmiler, yahut ta neesini benimsemilerdir. Bu suretle Melmet,
Necmeddini kbr halifesi Bahaeddin Veled vastasile Mevlny yetitir
mi ve Mevlevlii meydadana getirmiti. Mevlevlerle Melmlerin, ta
evilden beri ok sk mnasebetleri vardr. D ier tarikatlar, Melmleri
umumiyetle tezyif ettikleri hlde Mevlevler, Melmlerle badamlardr.
Mevlnda ve bilhassa emste Melmet neesini grmemek gayrikabildir. Sultan dvnnin hlt, bu neenin cezbenk bir tezahrnden
baka bir ey deildir. [1]
Bilhara Net Ahmet dede, Cevr, Nahf, Fasih gibi lim ve ir
ler; Hatta son zamanlarda Peev Ahmet dede ve Ebu Bekir dede gibi
zevat, Bayrm Melmlerinin hlisl akde birer ihvm olduu gibi Nuriye
Melmlii de ( Son devre Melmlii) bir ok Mevlevyi kendisine celp
v e cezb etmitir.
Melmetlerin mhim bir merkezleri de Badatt. Ahmedi hudreveyh,
Cneyd, Abdullahil mrtai, Ahmed ibni Yahyelcell ve mritleri; Bada
d, Melmetin graba doru bir inkiaf merkezi hline getirmilerdi. Mel
met, buradan pek kolayca Musul, Halep ve nihayet o asrlarda Btnle:rin faaliyetlerine sahne olan Suriyeye geti. Kadbl bn Mavsl, Sleyrnn Trkmn, eyh Risln Dmk, hatta Tibyan sahibinin Rf ubesi
olarak gsterdii Harriye tarikinin messisi Ebl Haan Aliyyl Harr,
Halep Suriyede yedinci asrda yaayan ve kuvvetlerini Melmetlikten
alan eyhlerdir. Bunlarn ahvline dikkat edersek hepsi, zavhire kar lblidir. Raks ve simaa tarafdar olduklar gibi namaz klmazlar, Hatta
alenen oru yerlerdi. eyh Sleyman ve Kadbl bann ve bu iki eyhe ben
li]

Sultan dvn Mehmet Sim.. Sefine! M evleviyeye mracaat! S f: 1 5 60 Msr

fe b ' 1283

26

lk devre Melmleri

ziyen A liyyi krd ve eyh Reyhann hltna evvelce bilmnasebe tema

etmitik. Bunlar umumiyetle Melmet - Kalenderi; daha dorusu Btn
addedebiliriz. Esasen sekizinci asr iptidalarnda len ehbaz ll kalen
derin Melmetle mehur olduunu grm ve Cmnin Kalendelilde M elmetliin farklarnda srar ve zamanndaki kalenderleri zemmettiini,
okumutuk. eyhlislm Abdullahi Herevnin, zamanndaki Melmetler
hakkmdaki mtaleat da kaydedilmiti.
Hulsa Btn olsun, eriata mtemessik bulunsun bir takm Trk,
tarikatlarnn zuhur ve inkiafnda Melmetlik mhim ve asl bir mil olmu
ve hatta zannederim ki bunun iin imdiye kadar hemen btn Anadolu,
halk; bilhassa kzlbalar ve Bektaler, her trk velisini Horasandan,
gelmi olarak kabul ve Horasan erenlerinden olarak iln etmislerdir.[l]
Btn zmrelerinin tedahulile asl saffetini kaybeden Melmetliin
yerini dokuzuncu asrn nsf ahirinde ikinci devre, yam Bayrm Mel
mlii tutmu ve Trk ruhundan doan bu yeni tarikat, ilk Melmlerin.
nee ve irfnn tamamile hamil olarak zuhur etmiti.
Melmetlerin hreti ayias ve Hac Bayramn nfuzu neticesi olarak
Bayrm Melmlii de anlatacamz vehile btn Anadolu ve Rumelide
pek az bir mddette intiar edebilmitir. Bayrm melmliinin ilk Melmetlere iktifa ettiklerini ileride greceiz. Son Melmler de Bayrm
melmlerinin peyrevleridirler. Byle olduu halde tgnaz G o ld z ih e v
Vorlesungen uber der slam da- Melmetiyeyi riya ve haric tezhrattan mtenip, vecit ve istiraka ehemmiyet veren bir zmre,, [2] diye
tavsif ettikten sonra M. Hartmana istinaden [3] bunlan son Melmlerden ayr bir neeye malik gsteriyor ve Bayrm melmle
rine hi temas etmiyor.
Halbuki son Melmlerin Bayrm melmlerinden yegn farklar slk lm bir hle getirmek suretile
rk J'j-i' likten bir miktar ayrlmaktan ibarettir. Mamafi son Melm
halifeleri iinde meratip telkininde bulunmyan ve Melm Hamzav,,
lere harfiyen peyrev olanlar da yok deildir. Bayrm melmlerinin ise
tekrar edelim ki Melmetlerden hemen hi bir farklar yoktur. Esasen
Melmet, bir tarikat olmaktan ziyade bir nee ve hl olduundan zhule
hi mahal yoktur:
Melmetler de, Bayrm Melmleri de, Son Melmler de ayni nee
ye sahiptirler..
[1] Konyada

Mevlnnn trbesinde

erenlerine aittir.
[2] Sf: 69-168.
[3] slamische Oryent. ndex. III.

bile

isimleri mehul

drt

merkat,

Horasan

BBLYOGRAFYA
1. Abdlkerim Kueyr (m a m )
Risalei Kueyriye j.*a y u j Bulak tab. 1284. H . 2. Ahdili vehhab u- [arapa]
rn ( m am )
Elyevkt vel cevhir fi beyn akaidil ekbir
3. Abdrrahman C- Msr tab. 1277. H . [arapa] jjYV u' i - i
u
m
Nefehatl ns
Gmnin tilmizlerinden A b diilkeriml Hseyn tarafndan

883 senesinde

yazllau v e

bizzat Cm tarafndan bir ok yerlerine haiyeler ilvesile

tashih edilen

nsha..

F a tih ; aramba Murat molla k

tphanesi. N o 1302 [acemce]

4. Ahmet dede (E fl k ) Menakibl arifin

H ic r

1016 senesinde

Ebu Bekir ibni Ferruh elebi tarafndan yazlan

nsha.

Sleymaniye; Halet. E. ktphanesi. N o 321 [acemce]

5. l (G elib olu lu )

Hilyetr ricl fil aktab venncebai vel abdl

Y azld sene ve ktibi

LeJO

mehul yazma nsha. Fatih ktphanesi N 398. [Trke]

6. A liyyibni Osman Kefl mahcub

H i c r 1357 d e istinsah
bn EbU Aliyyl edilmi yazma nsha. Darlfnun ktphanesi. Y ld z.
Gaznev,
N o 245. [acemce]
7. Bartold (.P r.)
Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler.
[Trkeye mtercem]

8. Ceml (K p r l Edebiyat mecmuas

Zade)

N o

7.

6. Mays 340. M. Hart-

mann Ebu Abdrrahmann

sine yazd-maka

lenin tercemesi.

9. Ferideddni A tt r Tezkiretl evliya

U jV is / *

L e y d e n

tab.

Reynold

A . Nicholson.. 1323. H . (1905). [acemce]

10.

Tk edebiyatnda ilk mutasavvflar

1911 M at-

baai A m ire [Trke]

11 .
F u d t (K p r l
12. z a d e ; M. )

Trkiye tarihi dnsi

M lk iye mektebi matbaasnda,

ta basmasile matbu. 1926 - 1627 [Trke]

Trkya tarihi

stanbul;

Kanaat ktphanesi neriya

tndan. 1923. > [Trke]

13.

Trk edebiyab tarihi

l-

[Trke]

1923.

D evlet

m atbaas.

28

lk devre Melmleri

14.

G u l m
M uham
medi ib n i m fti R a h m u lla h L h u r
15. s m a il H a k k l(B v r-

sal)

Haznetl asfiy
1290. [acemce]
Kitabl hitb y lh liu b S '

H indistan. Lekno tab.

Haric.

1292. R

stanbul tab'.

[Trke]

16. K tip e le b i

K e f z z u n u n jd U if ' stanbul. lem matbaas. 1310.

H . [arapa]

17. M ecd
18. M eh m et (H fz )

akayk
t e r c e m e s i Matbaa! m ire. 1269. H .
E bvbseba w v ij> (Tezkiretl evliya) <Buha-

ral Mehmet H afz tarafndan 927 d e yazlmtr.

Mellif,

kitabn Nefehatl ns tarznda ya zd n ; Nefehattan ba

ka Tezkiretl evliya, evhidn nbvve, Nzhetl ervah,
Trihi mezart Buhara Ve sair Kitaplardan da istifade etti
ini, kitabm yedi bap,

bir htime zerine

ismine Ebvb seba dediini syliyor.

yazd iin

S o f irlere ayr

bir bap ayrd gibi yedinci bapta Buhara ve havalisindeki

evliyay ve Smn hkmdarlarn da zikrediyor. Htim ede
Eimmei isn aer
vekayii,

bilhassa

kaydetmektedir.

j-tt-

den sonraki tarih hadisat ve

Maverannehri

mihver

ittihaz

ederek

Yedinci bap ve Htime, bu cihetle dier

tezkirelerden ayn bir hususiyet ve kymeti kaizdir. Yazm a

nshas Fatih ktphanesinde 2570 numaradadr. Ktibinin
ismi yoktur.

19. M u h id d n i A ra b i

htiml mellifin yazm asdr [acemce]

Ftuht mekkiye

*4*

Msr.

1293.

H.

[arapa]

20. S k ip dede

Sefinei mevleviye

*44- Msr. Vehbiye

Matbaas.

1283. H . [Trke]

21. S eyyid e r ifi C r T arift cm>js Matbaai m ire. 1269. H. [arapa]

ca n i
22. S ey y id M eh m et Tibyn vesill hakayk fi beyn selsilt
K em leddinR .tarik j j d j - y
jiik jsl- j
Son Melm
T r Z a d e )

piri Seyyid Muhammed Nurun halifesi olan H arir zadenin

bu eseri

cilt

olup 171 tarikattan

bhistir.

Tasavvuf

tarihi ve edebiyatile megul olanlara kymettar bir mehaz

olabilir.

Yegne yazma nshas Fatih ktphanesinde 430,

431, 432 numaralardadr. [arapa]

23.

T h ir (B u rsa l)

Menakbi eyh Seyyid Hce Muhammed Nurl arab ve beyan Melmet ve ahvli Melmiye
J
S l.j-OV
<J-l
Melmiye hakknda Muhiddin ve ir soflerin
lerde

Muhammed

Nurun

muhtasar

tercemei

baz sz
hlini

ve

Seyyidin baz eserlerinden mntehap cmleleri ihtiva eden,

ve 50 sahife kadar olan bu eser gayri matbudur.
bir nshas bendedir. [Trke]

Yazm a

lk devre Melmleri

29

T A L MEH A ZLA R
24. Ab du ilah

rum

( E r 6 Olu)
D i v a n stanbul. Muhip Matbaas. 1286. H . [Trke]
25. H im baba ( s
k d arl)
D i v a n Matbu [Trke]
26. M eh m et A li A y n Hac Bayrm veli Evkaf matbaa. 1343. H . [Trke]
27. M u h a m m ed A b d rr a u fi M n v (Im am )
Elkevakibd drriyye fi tercimis sdetis sofiyye
Yazm a nsha. 1274.
H. Darlfnun k. Hlis. E. N o 6495 [arapa]

28. S a d k v ic d a n

29. T c e d d in
Sbk
(m ani)

30. T h ir (B u rsa l)

Tomn turuku aliyeden Melmlik. E v k a f matba** 1340, (1 3 3 8 ) . [Trke]

Tabakt Msr. Hseyniye matbaas. 1324. H . [arapa]
Hac Bayrm veli. Matbu

ECNEB MEH A Z LA R
3 1. M. Hartman
Der slamiche Oryent. in d ex.
32. gnaz goldziher Vorlesungen uber der slam.

m .

II
KNC DEVRE MELMLERI

BAYRAMLER

I
HACI BAYRAMI VEL

Bayrm Melmilii; 753 tarihinde Ankarann ubuksuyu kenarnda

S ol Fasl' kynde doan v e Koyunluca Ahmet isminde birinin olu
bulunan [1] Hac Bayrm Velnin tesis ettii Bayrmlikten ayrlm bir
tarikattr.
Hac B. V , Aleddni Erdebl mritlerinden olup mumaileyhin emir
ve iaretile Hoydan Anadoluya hicret eden mehur Kayserili Hamdeddinibni musann derviidir. Hamdedddin, Bursaya yerleerek ekmek piirip
arda Somunlar, Mminler; diye satmaa ve bu suretle geinmee
balamt [2]. Bu cihetle halk arasnda Somuncu Baba ve Ekmeki
K oca namlarile hret bulmutu.
Yldrm Byezit Bursada camii kebiri yaptrdktan sonra, ilk cuma
namaznn Emir Sultan (833) tarafndan kldrlmasn tensip etmiti. [3]
Halbuki Emir Sultan, ekmeki kocann kemline mncezip bulunduu
cihetle padiaha Gavsi azam bu ehirde iken bu hizmet bize mnasip
deildir diyerek imamet ve hitabeti Ebu Hmit Hamdeddine ihle etti.
Hamideddn namaz kldktan sonra ftihay da tefsir ederek o sralarda
ftihayi tefsir emelinde bulunan molla fenrnin (834) bir ok mkillerini
hal ve mumaileyhi cezbeyledi. [4]
Bu vakadan sonra Hamdeddin, halk arasnda hret bulmakla bu
hretten ihtiraz ve bursadan tegayyp etti.
[1] Silsile nmei Celvet: Bursal smail Hakk.
B. V . *

Bursal Thir

bey

merhum da H a c

ismindeki eserinde (Ankarada Esseyyit Abdlkadr ibni Yusf Isfhnye it vak

fiyede 832 tarihinde ahit olmak zere mnderi olan u (Kutbl evliya Eeyh Elhac Bay
ram ibni ahmed ibni

Mahmudl

ankarav) ibareden de

pederi

llerinin isminin Ahm et

olduu tezahr ediyor ) diyor. Hac B. V. nin kendisinden kk olmak zere Safiyyddin
ve Murat isminde iki de kardei vardr.
[2] Semertlfuad: Sar Abdullah (Sa: 231) Sergzet: Laal zade Abdllbak (S ari2)
akayk tercemesi: M ecd (Sa: 7 4 ).
[3] eyh emseddin Muhammed ibni A liyyi Hseyni Buhar: Baknz!

ahnayk ter

cemesi; sa: 76.

[4] eyh emseddin Muhammed ibni Hamza.. Baknz! akayk tercem esi: s a ; 47-53.
Osmanl

Mellifleri; Cilt: 1. sa; 390-392

Melmler 3

kinci devre Melmleri

34

Bu sralarda Hac Bayrm Vel, ankarada melike hatunun bina ettir

mi olduu kara medresenin mderrisi idi. Hac Bayrm da bir ok
emsali gibi Hamdeddinin nee ve kemaline k olup tarikata intisap ve
mderrislii terketmiti. Hamdeddinin bursadan tegayybnden sonra
Bayram, eyhi brakmam ve onunla beraber ama ve mekkeye gidip
edayi hatan sonra aksaraya gelmiti.
Ebu Hmit Hamdeddin 815 tarihinde vefat ettikten sonra BayrmV el ankaraya avdet ve Halvetiyye ile Nakibendiyyenin mezcinden tahassl eden bayram tarikatn nere mbaeret etmitir [1].
Hac bayrmn neri tarikata Efolad sralarda Anadoluda tasavvuf
neesi bir ok kimseleri dairei incizabna almt.
Muhiddni arab,' Evhadeddni kirmn, Celeddni Rum, SadreddniKonev gibi sofilerin nfuzu halk zerinde kuvvetli bir surette mevcuttu.
Bilhassa ebu Hmit Hamideddinin hreti de tamamile yayordu. Btn
bu avamile hac Bayramn evvelce ulemadan olmas ve mhim bir medre
sede mderrislikte bulunmas da inzimam edince bayramlik az bir mddette
intiara balad.Hzc bayram o derecede byk bir hret kazand ki ikinci
Murat baz hasutlarn imazile mukayyet ve malul olarak Edimeye g e
tirmi ve kendisile grnce hakknda iittii szlerin mahz iftira oldu
unu anlayp avdetine msaade eylemiti. Hac Bayram, eski camide
birka kere vazetmi [2] ve yolda Gelibolulu yazc zde Mehmedi Bican da (855) irat ve tarikma ithal ederek ankaraya avdet etmitir. [2]
Hac Bayrm Velnin nfuzu o kadar kuvvetlenmiti ki semeratl fatta
mezkr oldua, zere taraf padiahden mntesiplerinin hkmet teklifle
rinden muaf addedilmesi emredilmiti. Fakat bu emir, bir ok mukallitle
rin de Bayram tarikine duhul neticesini vermekle padiah, eyhten
mritlerinin mikdarn sormu ve Hac Bayram da garip bir imtihandan
sonra bir buuk derviim vardr diye mektupla cevap vermitir [4].
[1] Hac bayram Velnin terbiyelerine
niyetlerile celli himmet buyurmakla istidad
Nakibendiyye ve Halvetiyye olmulardr.

Byezid ve Cneyd,

ruha-

ztlarnda envai kemlt bahire olup camii-

Cevheretl bidaye ve drretn nhaye V,l)ljaj

j*

rihi Mesnevi Sar Abdul

lah.. varak; 132

V e hac Bayram .V. nin terbiyelerine

Byezid ve Cneyd, ruhaniyet-

ieriyle celli himmet buyurmakla" istidad" zatlerinde bahire ve zahire olup camii Nakibendiyye ve Halvetiyye olmulardr. Sergzet; Lal zade Abdlbak. S a; 16
[2] V azettii krsnn stnde cel hatla (makam hac bayram vel) yazl bulundu
unu

bursal Tahir bey merhum hac bayram vel

de syliyor.

[3] Mehmet Bican ve kardei Ahm et Bican hakknda baknz! akayik tercemesi. Sa:
127; Osmanl mellifleri; c ilt : 1. Sa; 194
[4] Bir mrtefi mahalde hayme kurup dervian gelp ol havali

mlml oldukta haci

kinci devre Melmleri

35

Hac Bayrm Vel, ankarada ziraatla taayy eder ve aylarda

halktan zekt toplayp fukarasna tevzi eylerdi.
Yunus tarznda iirler de sylerdi. Oc lhisi matbudur ki bunlarn
biri aruz vezniledir.
alabm bir ar yaratm iki cihan aresinde,
Bakcak didar grnr ol arn kenaresinde!

beytile balyan lhisi, Yunusn

ktm erik dalma, anda yedim zm;
Bostan ss kakyp der ne yersin kozumu?

beytile balyan mehur athiyesine benzer. Bursal Thir B. merhumun

Hac Bayrm ,V . sinde ve M. A li Ayn B. in ayni isimdeki kitabnda
neredilen bu lhileri Melmlie ait btn srn bir arada bulunmas
fikrile biz de aynen dercediyoruz; eer Hac Bayramn bir divanesi
olsayd oraya mracaat tavsiye ile geerdik.
H i kimse eke bilmez gtr felein yay;
.

Derdine gnl verme, bir gn gtrr vay.

Oynayu gelr aldar [1] nki eli apktr;
Bir bunculayn fitne kande bulur aray?
n yzn dndrd bir lahza karar etmez;
N ice seri pay eder, dner ser eder pay!
B ir fani vefaszdr kavline inanma hi;
Gh bay eder yohsul, gh yohsul eder bay.
Hayran kamu alimler bu maninin altnda : .
Kaftan kafa hkmeder bilmez bu muammay!
Vahittir o vahdette, kesrette kani tefrik?
H izr ermedi bu srra, bildirmedi Musayl
Miskin Hac Bayram,, sen dnyaya gnl verme;
Bir ulu imarettir alma baa sevday!..
alabm bir ar yaratm iki cihan aresinde;
Bakcak didar grnr ol arn kenaresinde!

Bayrm
irdet

.V.

temiri

getrenleri

bn

sideyn edp ve desti mbrekine bir t tz alup derviler; bana

gn

fsebilillah kurban eylesem gerektir deyu sal ettikte herkes

mtereddit olup bilahara ricalden biri ve nisadan dahi birisi

deyu cret edp teslim olduklarnda ikisin
erkek koyun ihzar

(t)

etmekle an kurban

dahi

hayme

*j

jj

getrp

JL j

mukaddema bir

edp haymeden tara hni frvn revn oldukta

** -j - l' u ? * - azze sevd galebe

perian olmakla...... Semertl fiiat. Sa; 540
[1]

(,)

iine

etmitir deyu dervan perakende ve

aldamak: aldatmak. Bulur aray: aray bulur; arayp ta bulur.

36

kinci devre Melmleri

Nagihan ol ara vardm, ol an yaplur grdm;
Ben dahi bile yapldm tau. toprak aresinde!
O l ardan oklar atlur, gelr ciere batlur;
A rifle r sz satlur ol ann bazaresinde !
agirtleri ta yonarlar, yonup stada sunarlr;
alabn ismin anarlar o tan her paresinde I .
Bu sz arifler anlar, cahiller bilmeyp tanlar;
"H ac Bayan,, kendi banlar ol ann menaresinde!

Bu lh, sofiye arasnda ok mehur ve mnteirdir. Bursah smailHakk ve son Melmlerin piri Seyyid Muahmmed Nur tarafndan erhedilmitir.
nc lhi de udur:
Bilmek istersen seni

Can ire ara cam,

G e canndan bul an;

Sen seni bil, sen seni!

K im bildi eFlini

O l bildi sftn,

A n d a grd ztn

Sen seni bil, sen seni!

Grnen sfatndr,

A n gren ztndr*

Gayri ne hacetindir?

Sen seni bil, sen seni!

Kim ki hayrete vrdi,

Nura mstarak oldu,

Tevhidi zt buldi;

Sen seni bil, sen seni!

"Bayram,, zn bildi,'

Bileni anda buldu,

Bulan ol kendi oldu,

Sen seni bil, sen s e n i! [1]

Bu lhiden baka Hac Bayaramn her naslsa imdiye kadar

neredilmemi bir lhisi daha vardr ki bu lhi, bir ok mecmua v e
cnklerde yazldr. Hemen btn tarikat ehli bilir. Mukabelelerde bestesile
sylenirdi. Tophanedeki Kadirhne tekkesine, mezkr tekkenin eyhi ir
erif Ahmet ef. tarafndan 1201 tarihinde vakfedilmi bulunan ve her
halde bu tarihten ok evvel yazlm olan bir mecmuadan aynen yazyoruz:
Noldu bu gnlm, noldu bu gnlm?

Derd gamnla doldu bu gnlm !

Yand bu gnlm, yand bu gl m ;

Yanmada derman buldu bu gnlm 1

Geri ki yand, geree yand;

Rengine akn cmle boyand!

Kendide buldu, kendide buldu,

Matlabm ho buldu bu gnlm ?

Elfakr fahr, elfakr fahr,

Demedimi ol lemler fahri ?

Fahrini zikret, fahrini zikret;

Fahri fenada buldu bu gnlm 1[2]

[1]

nc kta "H ac Bayrm veli,, lerde yok. Biz Lll zadenin Meslekl uak,,

erhinden aldk.
[2] Mezkr cnkte bu bent yoktur.

Fakat grdm btn nshalarda vardr.

kinci devre' Melmler

37

Sevd azam, sevd azam ;

Belki oluptur ar muazzam!

Meskeni canan, meskeni canan

Olsa acepmi imdi bu gnlm ?

Bayramm imdi, Bayramm im d i;

Bayram edersin yar ile imdi.

Hamd senada, hamd senada [1]

Yar. ile bayram kld bu gnlm. .

Bu drt lhiye nazaran Hac Bayram, tamamile bir yunus muakkibi

dir. Sadk Vicdn B. Melmlik,, ismindeki kitabnda Lal zade
Abdlbaknin Sergzet,, inde bizzat, Hac Bayramn baz mritlerini
Melmet nevesile terbiye ve teslik iddiasn tenkid ve adeta reddediyor
sa da [2] Hac Bayramn kendi szleri Abdlbak E. yi teyit etmektedir.
Bu drt lhinin drdnde de esma ve zikir neesi yoktur. Bilakis
vahdet ve ak neesi grnyor. Hac Bayram,
Kim

bildi eflini

Ol

A n da grd ztn

bildi sfatn

Sen seni bil, sen sen i!

Diyerek tevhit ve fen makamlarn, Tevhidi efl, Sft ve zt, ne kadar

veciz ve kat olarak bildirmektedir.. Hele
Bayram zn bildi

Bileni

Bulan ol kendi oldu,

Sen seni bil, sen seni !

anda buldu,

bendinde yakn ve vahdet meratibi ne kadar barizdir. Anlalyor ki

mer dede, bu neveyi bizzat Hac Bayramdan almtr. Hac Bayrm
v e l 833 te Ankarada vefat etmitir.

Hac Bayram velinin silsilei tarikat:

Lal zada Ahdlbaknin Sergzet ine nazaran Hac Bayrm vel
nin silsilei tarikat udur:
Hac Bayrm vel Hamdeddni Aksaray eyh diyyi Rm
brahiml Bsr Sleyman tskenderan Haan Esterabd Mahmudi Bsr Osman Rum Mahmudi kerh Sadeddini Badad
tshak Harizm Sleyman Buhar Sleyman Isfhan Ahmedi
horasan Ebl Haan Crcan eyh Msel Bstam brahimi
Hindistan! Byezidi Bstam..
Byezidi Bstam, ehli turuk indinde tmam Caferssadkn ruhaniyetinden mstefiz lmtr. Bir ok icazetnamelerde Byezidin nispeti
diye gsterilmektedir. [3]1
3
2
[1] Hamd senalar, hamd senalar.

Nsha..

[2] Tomar turuk aliye. M elm lik; Sadik Vicdn; S a ; 44

[3] Bazlar, Ebu yezid in sigar hlinde mam Cafere erimitir derler ama baittir.

38

kinci devre Melmleri

$
mam Caferden sonraki silsileyi de tarikatlar bervehi ati Sddk v e
A le v olarak iki suretle gsteriyorlar:
mam C aferssadk
ru mam Muhammedlbkr
^
mam Zeynl bidin Aliyyibnil Huseyn cs-i- t>, d
A* mam
Huseyn ibni A li d* ir.
mam Alyyibni Ebu tlib 't*1'1,
ir. d*
Muhammed **..
mam C aferssadk
fu Kasm ibni Mhammed ibni Ebu
Bekr A r} ir.
ir. ^ Selmn Fris
U- Ebu Bekr A. >.*
Muhammed
..
Fakat asl Bayrm silsilesi Erdebil sofileri vastasiledr. nk Hac
Bayrm vel, Ebu Hmit Hamideddni Aksarayden ahzi feyzetmitir..
Hamideddin ise evvelce yazdmz vehile akayk momaniyede ve Lalzadenin Sergzetinde beyan edildii gibi Hce Aleddin Aliyyi Erdebl
d?1J' i *
<*-'>- den, yahut smail Hakknn Silsilenmesindeki tahkiki
ne gre Aleddinin olu eyh ah namile maruf eyh brahimden mstahlefti.
Aleddini Erdebl; babas Sadreddin Musaya, o da babas Ebu shak.
Safiyyddine (735), o da brahim zhidi Geylnye mntesiptir. [1]
brahim zhidi Geylnden itibaren Bayrmiye silsilesi, ananeye
nazaran u suretle teselsl etmektedir.:
brahim Zhidi Geyln uv/'
p*!,/.* Cemaleddini Tebrizi
J'r ihabeddin Muhammedi Tebriz
*f-ir*NyV- RknddinMuhammedinuhas ts"1*' * * irAiA* Kutbddini ebher *.*1 or-*l-1" Ebnnecibi Sherverd
- r ^ r } Vasyyddinl kad
Muhammedi Bekri
'sA.a* Muhammedi Dinever
Mimad Dinever sjjk* *
Cneydi Badad
Seriyyi sakat d**- a ,* Marufi Kerh
Davudi T d'iy Habibi acem u-f'
Haam Bsrt
<ss*t t>-* Aliyyl Mrteza ts^d'd* Muhammed * * ..
*

* *
Hac Bayrm Velnin halfeleri:
Hac Bayrm V el vefatndan sonra u halfeleri birakmt:
1 Gynkl Salheddini Tavil.
Zira Bayezidi Bstamnin tarihi vefatlarnda ihtilaf olunup bazlar, ikiyz otuz drt tarihinde
ve bazlar,' ikiyz altm bir tarihinde vefat etti demiler. mam Cafe r ise yz krk sekiz,
tarihinde vefat edp bu takdirce vefat Bayezidde kavli evvel zere vefatlar tarihinin bey
ninde seksen alt sene mrur edip C a'fer sadka erimek caiz olur ama kavli sn zere yz
on sene murur etmekle mlakat istib*ad olunup perverdei ruhaniyetleri olur.
Cevheretl bidaye: varak; 128
[1 ] Silsilenmei C e lv e t: Birsal smail H ak k ..

kinci devre Melmleri

39

2 ince Bedreddin.
3 Hamdeddinle beraber Anadoluya gelip Hac Bayramdan tekmilitarikat eden kzlca Bedreddin.
4 Meczup
akbyk Abdullah ( akbyktan Mhall bir oban
olan Hzr dede, Ondan da mehur ftde efendi (988), ftde efen
diden de bursada Ferhat paa mderrisi ve kk mahkeme nibi kohisarl Mahmut efendi ahzi feyzetmitir. 1038.
Mehur Celvet piri skdarl A ziz Mahmut Hday, bu zattir) [1].
5 Mehur A k emseddin
6 Muhammediye sahibi Mehmet bican.
7 Kardei Ahmet Bican.
8 Bursal Emir Sikkn (seyyit mer dede).
Thir bey merhum, bunlardan baka eyhli Kirman, baba Yusf
aksaray, Salahaddin, lzzeddin ve molla zeyrei de hac bayramn hal
fesi olarak gstermektedir. Baba Nahhas ve Salahaddin akayikte de
mezkr ve yine ayni kitapta molla zeyrein kklnde hac bayram
dan tahsil ettii masturdur.

[1] C elvetiyye meayihinden Yakubi afevnin hediyyetsaalikini ile smail hakk mer
huma nazaran Makad H zr dede, A k bykla beraber bizzat Hac Bayramn derviidir. A k bykta

cezbe,

Makad

H zr D edede ifaza kudreti zuhur edip ftde Ve A z iz

vastasile tarikat Celvetiyye, H zr dededen zahir olmutur.

Mahmut

n
Melm kutpleri
MF.I.H PR MER DEDE

Hac Bayrm Velnin vefatnda yerine hulefsndan gynkl A k emseddin geti [1 ]. A k emseddin ile bak olduundan dolyi Sikkn
lakabile mlakkap bulunan Bursal mer dedenin merepleri tamamile
birbirinin muhlifi idi. A k emseddin, dp ve rusmi eriat ve tarikat
ile mukayyet bir eyhi zhitti. mer dedenin merebinde ise melmet
ve cezbe galipti. Bundan dolyi Hac Bayramn zamanndan beri arala
rnda bir miktar brudet vki olmakla Hac Bayram sultan emir
Sikkin ile A k emseddininin mabeynlerini ateten gayri bir ey temyiz
etmez dermi [2].
Mahmudi kefev ketip ismindeki kitabnda menkabev bir hdise
den bahsetmektedir:
Hac Bayramn ihtizan yaklanca kendisine kimi balef
kimi tayin edecei

endiesile

derviler,

nezdinde

brakaca ve irat

makamna

itima ediyorlar. A k emseddin eyhin

yannda oturuyor. Emir Sikkin de odann kapsnn yannda ayakta duruyor. Hac Bayram
gzlerini

ap em ir; su getir diyor.

Mritler

hep sdttan olduundan Ialettayin biri

kalkp bir marapa su etiriyor. eh, marapay alp suyu imiyerek nndeki meyva taba
na dkyor.
yine imeyip
kinye

Sonra yine su istiyor. Mritlerden dier biri su etiriyorsa da Hac Bayram

tabaa dkyor. nc defa

su getirmesini

syliyor.

Emir suyu

olarak su isteyince A k emseddin Emir Sikgetirince Hac Bayram ierek bakiyyesini mu

maileyhe verip i; emniyeti kbraya nail olasn!

diyor. Emir Sikkn, artk suyu iyor.

Bu, teslimi sirra iaret addedilmitir.

rihi mesnev Abdullah efendi, bu vakaya semeratlfuadmda Emir

Sikkin Bursada mtemekkin iken hac Bayrm velnin intikallerine mte
allik baz irt vaki olmakla ankaraya azimet eyleyip hikmeti huda hac
Bayram hazretlerini muhtazar bulup mabeynlerinde nice irt getikten
sonra dari fendan dr bakaya... diye iaret ediyor. [3] Lal zde
Abdlbak ise sergzetinde vakay zikrederken iki defa su getirenin A k
emseddin olduunu ve Hac Bayramn her iki defada da suyu imeyip1
3
2
[1] eyh emseddin Muhammed ibni Hamza; Bakzz I akayk tercemesi; sa:; 240-247
Osmanl Mellifleri.Cilt: 1. sa: 12-15
[2] Semaratlfat. Sa; 241
[3] Semerutl fuat. Sa; 241

41

kinci devre Melmleri

nndeki kiraz tabana dktn, nc defasnda Emir Sikknnin

getirdii sudan iip bakyyesini de Emire verdiini yazyor.
Hac Bayramn vefatndan sonra A k emseddin Beypazarna gidip
tavattuna niyet ediyorsa da sergzete gre ahalisinin taassubundan
dolayi oturamayp Gyne geliyor. Emir Sikkn de essen eyhinin,
vefatndan sonra Gynkte tavattun etmiti.
Merepleri muhalif bulunan bu iki eyhin bir beldede irat makamn
da bulunmalar tekrar bdi klkl oluyor. Ketip sahibi balda naklet
tiimiz hikyeden sonra asl menkabev hadiseye u suretle devam
e d iy o r:
Hac Bayramn vefatndan sonra btn mritler, eyh A k

emeddine

tbi ve mecli

sine mlzm olup ona biat ettiler. H e r kuluk ve akam yaktlarnda mesitte oturup ihvanile
zikrederdi. Zikirden sonra birbirlerile musafaha ederler ve mritler, eyhin elini perlerdi.
Yalnz Emir Sikkn mescidin bir kesinde oturup halkai zikre giremezdi. A k emseddin
bundan mnfail olup bir gn Emir Sikkinye halkai zikrimize mlzemetin lzmdr, yoksa
senden eyhin tacn alrz dedi. Emir mademki byledir; yarnki cuma gn namazdan
sonra bizim eve gelin.. Size hirka ve tac teslim ederiz. dedi.
avlusuna byk bir ate yaktrd.
Kendisi srtnda hrka,

Namazdan sonra A k

Ertesi gn Emir, evinin

emseddin ihvanile eve geldiler.

banda ta olduu .hlde atee girdi.

Bir mddet sonra ateten

knca hrka ve tacn yand, fakat kendisine bir ey olmad grld. Bu zamandan itibaren
kendisinin ve mritlerinin ta ve hirkas yoktur.
ve heyeti tebdil etmezler.

Bu tarika intisap edenler, olduklar ldsve

Bu vaka gynk ahalisi beyninde mehurdur; biz de ahaliden

iittik ve hikye ettiimiz hdisenin mahalli vukuunu ve Emirin kabrini ziyaret ettik... [1]

3
cX.C-

it
g y - 'j

r '-

ojU ll

U ? l jFt-JJl

tu iU

J\5j

Mahmudi k e fe v : Krm

jc- tjjSill.

jj*Vl

j j * W j3 U 4>t

gU-1
muzafatndan

ijU l ^ _ i]l [1]

^ C U ljlC J l <.

iU ll O LsV _rU JUc-

Lc
...........jU flsZb
Kefelidir.

'fj

940 da stanbula elmi ve 954 te

Anadolu sadrndan mlzemete nail ve bilhara molla gran medresesine mderris olmu
tur. 991 de vefat etm itir1
.
akayik zeyli : N ev zade A ta . S a ; 273
1341 senesinde neredilen Bolu slnamesinde
hakknda yle muhalif bir kayt v a r d r :
A k emseddin.
vaki olan istilma

H. nin

namna

bu mehur

ve mtevatir menkabe

yaplan ihtifali din heyeti mrettibesi tarafndan

cevaben Beiktata Yahya. E. dergh postniini merhum Hayrullah. E.

m er dedenin A k emseddin. H. ile muasr bir kutb rif olduklarn ve aralarnda yle
b ir vaka gzeran ettii bildirilm itir:
Ak
ok

emseddinin ilmine nispetle

olmakla

dedenin

mridan az, m er dedenin noksan ilmine ramen

hakknda baz tarizatta

bulunmu, bunu iiten m er dede; demir

tabiatl, biak gibi keskin szl olmakla tac ile hrkasn kararak;
Onun hrsn celbeden bu ta jle hrkaya benim rebetim yoktur.
diyerek atee atm ise de mridan bunlarn yanmadn grerek eyhlerine merbutiyetlerini tezyit etmilerdir.
eyh. E. nin bu rivayeti hi bir yerde mukayyet olmad gibi hi bir kimse tarafn-

kinci devre Melmleri

42

Sar abdullah, semeratlfuadnda bu vakay bir teferr mahallindeolmu gsteriyor. Lal zade merhum da vakay Semeratl fuatta olduu
gibi nakledip ta ve hrkay nar ak ve cezbede ihrak edip libsavm ihtiyar etmekle badelvakia ol tarik mritleri aslnda ne n libas
ta ise ol tarz tayir etmezler. Fukaryi melmiye iin libs mahsus
yoktur,, diyor. Gerek sar abdullah, gerek Lal zde, bu vakadan sonra
tarikin ikiye ayrldn ve badema ak emseddin ile mer dedenin
arasnda brudet kalmadn ilve ediyorlar.
Bu atee girmek meselesi, menkabelerde bir birine zddolan eyh
lerin, byk zevtn hayatlarnda hemen hemen Ketibin hikyesindeki,
ayniyeti hiz olarak mevcuttur. Hatta Bekt ananesinde Sar Saltk
menkabesinde de vardr. Yalnz bu menkabenin mer dedenin vefa
tndan yarm asr mtecaviz bir zamandan sonra azdan aza mtedavil
bir hle gelmesi; dedenin oralardaki marufiyetile beraber zamanndaki
nfuzunun kuvvetini ve A k amseddine muanz buluduunun doruluunu
isbat etmektedir.
Bursal mer dede 880 tarihinde vefat edip gynkte umum kab
ristana defnolunmutur. Mamur ve mkemmel bir trbesi vardr.

Ayal Binyamn:
Ketip sahibi; mer dede hakknda baldeki hikyeyi nakilden sonra
Jljl
t

S.*

~~

l?1
^'

,yl d)lj hJjUJl

\\a t - j a'jHj j-J uis 6U. jlL>.l aiuu

&

Sa >.ij

jUu JJ diye

Ayal Binyamini

de zikretmitir. Mstakim zde Sadeddin [1] Melmiyei attriye

toUsj
ismindeki kitabna bu ibareyi aynen ald hlde biraz
ilerde yine ayni zatn tarihi vefatn 916 olarak gstermektedir. Atanin
akayik zeylinde ise tarihi vefat 926 dr.
Semeratl fada nazaran Ayal Binyamin, baz isnat cihetile ktahya
kalesinde hapsedilmiti. Bu sralarda Sleyman kanun radosu muhasara
ettirmiti. Kale, bir trl zaptedilemiyordu. Sleymanm uhadar Binyaminin muhiblerindendi. Padiah Hac Bayrm vel tarikinden Ayal
dan da mervi olmyan az bir rivayettir. Ancsdc naklettiimiz mehur

rivayet ve ananenin

tahrif edilmi bir eklidir.

eyh. E. bu istilma verdii cevapla hem tarikatlardaki Melm aleyhdarlm, hem de
kendi noksan ilmini ilm etmitir.
Slnamede m er dedenin trbesinin bir kervan reisi tarafndan yaptrld* 307 de de
Hazinei

hassa

tarafndan

tamir

edildii

mukayyettir.

Bolu

Slnamesi.

1341.

Sa ;

6 3 2 -6 3 3
[1] Mstakim zade Sleyman Sadettin. Baknz; Osmanh mellifleri. Cilt: 1. Sa: 168 69

ikinci devre Melmleri

43

Binyamin, bu kadar zamandr ktahya kalesinde mahpustur. Zannede

rim ki Radosun fethedilememesine sebep budur diye ikaz ediyor. Sley
man, Binyaminin itlak edilmesini emrebiyor. Binyaminin tlak edildii
giin Rados da fethediliyor.
Halbuki Rados 929 senesinde fethedilmitir. [1] u halde semeratl
fuadn rivayeti sahih ise Binyaminin 929 da sa olup mezkr tarihten
sonra vefat ettii tahakkuk eder.
Melmlere nazaran Binyamini Ayaden sonra kutplk makamna
mehur smaili mauknin babas aksarayh Pir A li gemitir. Binyaminin
A li den baka eyh Sleyman isminde bir halifesi daha varm ; fakat
Mstakim zde merhum bunun yalnz ismini zikredip halleri malm ol
madndan tercemeleri tahririne cesaret olunamad diyor. Yalnz
Atanin akayik zeylinde Bayrm silsilesi zikredilirken bu zatn Bolulu
olduu ve kendisinden sonra yerine olu brahimin etii masturdur.

Aksarayh Pir Ali:

Melmlik, bu zatin zamannda btn aasile intiar etmi ve mu
maileyhten mteaddit zevat ahzi inabe eylemilerdir. Mstakim ve Lal
zadelere nazaran eer brahim Edhem hazretleri, fakirin zamannda
olayd terki saltanata rza vermezdik. Kemle eriip dnya ve hiret
sultan olurdu. Mridi sadika terki saltanat dnva lzm deiildir [2]
dermi. Kendisine bazlar tarafndan mehdlik iddias isnat edilmiti.
htiml Pir Ali, byle bir iddiada bulunmutu; fakat her hlde hkmete
kar bir kyama niyeti yoktu. Byle olmakla beraber istanbuldan
ahvalini tefti emredilmiti, mstakim zade; mahkemede aleyhine ehadet edenlerin birini bir nazarla ldrdn, dieri de kayederek
azndan levs geldiini, bunun zerine takibinden vaz geildiini yaz
maktadr.
A n .aneye nazaran Kanun Sleyman, Acem seferine giderken Aksaraya uryarak A ziz ile grmt. Hatta padiah ben mehdiyim ve
cennetin drt rma bendedir demisiniz deyince cevaben Padiahm;
imdi zahiren mehdi szsiniz. Cennetin rmaklar cennete mahsus ise de*5
[1] Sleyman name : Kara elebi zade Abdl aziz. . Hammer tercem esi: A ta . . cilt;
5. S a : 31 - 32
V

4$-

JLf' j V

J>

i j j f

ifja j

jS

-irt* cJS'

929
Rados ta r b i: Zver
liJ j

i jjJjjtj

l-

[2]
M esn evi: Mevln

44

kinci devre Melmleri

insan, lemi ekberin nmunesi olduundan ilim, marifet, ak ve hakikat

bu drt rmak mesabesindedir. Yalnz bizim muradmz kapumuzun
nnden geen tatl su ve mevcudumuz olan st ve baldr demi ve
padiaha su, st ve bal takdim etmiti. Padiah hamr rma mesli
olarak her halde banz da vardr diye tariz edal salde bulununca
P ir A li, ukadar Pertev paaya nazar etmi, Paa, cezbenk olup Pir
Alinin mridi hass olmutu. Sleyman da A zize meftun olup hatta
seferden avdetinde tekrar Aksaraya uriyarak Istanbula gelmesini rica
etmise de Pir A li kabul etmemi v e Sleyman, hi olmazsa olunun
gnderilmesinde srar edince olunun ismi .tsmaildir. Hak yoluna
kurban olmaktan dnmez diyerek buna razi olmutu.
Atainin akayk zeyline nazaran pir A li 934 senesinda vefat etmi
tir. [1] Halbuki Aksarayda trbesinin kapusu stnde aynen u kitabeyi
okumaktayz:
&>>_ f i u j i
jt
tf-t* fVfCI OU o * d uy
(i*- JH
J> lUlljb

Trbedeki kirele svanm ta sandukasnn ba tann d cephe

sinde
P*!
jiJt tun
f jll tsJ'

i cephesinde

ayak tann i cephesinde

*lll^rv J ^ bit
LTJJ
: satr krlmtr; okunamyor

d cephesinde

51 I 3
nc satr krk ise de
kelimesinin 3

cmleleri
[1]

nin i. S ^Mj

ile t&T kelimesi okunabiliyor

mahkktur. Ayak tandaki kitabenin nc satr her hlde

.akayk zeyli. Sa : 70.. baknz!

kinci devre Melmleri

45

Ot-*n*V i* Js
Olacaktr. u halde Dervi elebi pir Ali Bahaeddin H alife 935 senesi
Rebiul hrnda vefat etmitir. Kitbedeki
kelimeleri de
dikkati caliptir. Acaba bunun pir Alinin ananedeki Mehdlik iddiasile
mnasebeti varmdr ve pir Ali, bu iddia, yahut isnat neticesinde ehitmi
edilmitir? akayk ve sair kitaplarda bu hususta bir kayt olmamakla
beraber

kelimesinin, kitabeye
gelii gzel yazlmyaca
kanaatndayz. [1]
Pir A li Bahaeddinin 935 te vefat ettii tahakkuk ettikten sonra
artk 940 da ran seferine giden ve 942 de avdet eden Sleyman
ile grmesi imkn yoktur. Mstakim zade; Melmiyei ttaryede
Ahmedi Srbnn Sleyman ordusunda Srbn bulunup 940 da rak
seferine giderken Pir A li ile grerek tarikata girdiini yazyorsa da,
Olan eyh brahim. E, Dili dn kasidesinde; Gayb, Biatnamesinde
Ahmedi Srbn Ismaili Maukye "mntesip gsteriyorlar. Binaenaleyh
Srbn Ahmet, bu tarihten evvel bile olsa Pir A li ile grmemitir.
Tarihlerde Pir A li Bahaeddin, hatta tsmaili Mauk ve Hamza Blye
ait bir ey yok.. Yalnz Peev tarihi, Sleyman devri meayihini zikre
derken Aksarayda eyh Aleddin isminde birini kaydediyor. Aleddin,
Muhiddni arabnin Anky mugrbn erh ve Sleymanla Konyada
greceini kefetmi. Filhakika Sleyman, rak seferine giderken bu
zatla grm ve Aleddin, kefini Sleymana beyan eylemiti. [2]
Bu zatn eyh A liyyi Semerkand halifesi Hayreddinden mstahlef
olup Karamanl bulunduunu, muahharen Bursaya hicretle orada vefat
ederek Ba brahim bey camimin kble tarafna defnedildiini Thir
beyden reniyoruz. [3]1
3
2
[1] P ir Alinin trbesinde kitabesiz iki tahta sanduka var ki bunlarn, biri oluna, br
zevcesine
vardr.

aitmi.

Trbe

Bu rivayete nazaran P ir Alinin smaili Maukiden baka bir olu daha

dahilinde

mezarlar, ryasnda

bir

dier bir hizada drt kabir daha var. Mahall rivayete re bu

hoca kefetmi ve grd mahaller kazlnca kemik bulunmu;

bunun zerine oralarda drt mezar ykseltmilerdir.

P ir A li, Aksarayda hl byk bir hrete malik ve hrmete mazhardr. Hatta trbe
nin karsndaki evlerin trbenin

nnden geen caddeye nazr n

yokmu. Ev sahipleri bunun sebebini Bu zatn

civarnda

nice evler ykld, hanmanlar snd.

korkusundan

cephelerinde pencere

hepimiz titreriz. Bu

tekke

Eiine ayak basarken yreimiz oynar.

Sokaa pencere amadmzn sebebi hep budur. B ir evin iinde dnyann iyi,
trl hadisat geer; ite onlar stermemek, mlevvesat dahilde

brakmak

kt

her

iin pencere

amadk,, szlerile izah etmilerdir.

Pir Alinin trbesi ve mahall rivayetler hakknda bana malmat

veren ve trbeye

ait fotorafileri yollyan kymetli talebem Aksarayl C evdet beye bilhassa teekkr ederim.
[2] P eev tarihi.. Cilt; 1. Sa; 462
[3] Osmanl mellifleri.. Cilt; 1. S a ; 112

kinci devre Melmleri

46

Lal zade Sergzetinde Pir Alinini ismini Aleddin Pir A liyyi

A ksaray! olarak kaydetmitir. Halbuki Pir Alinin ismi - yukarda izah
ettiimiz gibi, Aleddin deil, Bahaeddindir. Mamafi isim ve tarihlerindeki
yaknlk AksaraylI Pir Alinin Sleymanla grt hakkndaki yanl
kanaati meydana getirmi ve yukarda yazdmz menkabenin icadna
sebep olmutur. Yoksa Sleymanla gren Pir A li Bahaddini Aksaray!
deil, eyh Aleddini Aksaraydir.

Pir Aliden mstahlef zevat:

eyh Yakup: (H e lv a y baba namile maruftur) Mstakim zde risa
lesinde bunun hakknda gayet kaviyylhl kimse idi,, diyor. Istanbulda
ehzade bandan vefaya giden yolda Bozdoan kemerinin methalinde
soldaki Bayrm tekkesinde metfundur. (Vefat 997)
Pir Alinin kerime zadesi eyh H aan: Pir Aliye mntesip olup
Yakubi helvayden tekmili slk etmi ve Helvay babann kzn almt.
eyh Yakubun yerine postniin olmutur. Bunun yerine de olu eyh
Ahmet kemitir.
Nalnc Mehmet dede.. (?)
Edirneli Pir Ahm et: Sar Abdullah , bu zat ocukken grdn
ve Pir Alinin elebi eyh namile maruf olu tmaili Maukyi istanbula
bununla beraber gnderdiini ve elebi eyhin kibetini ihvanna evvelce
kefen ve Pir Aliden naklen haber verdiini Semeratlfuat,, ve cevheretl bidye,, de hikye etmektedir. A t 1000 tarihinde vefat ettiini
yazyor. Eyupta Zl paa camiinin deniz cihetinde bir trbede metfundur.
Edirneli Pir Ahmedin elimizde natemam bir lhisi vardr. Tekkeler
kapanmaya kadar bilhassa Rumelide btn tekkelerde mahsus bestesile
sylenirdi. Aynen yazyoruz:
Hakka giden yol, bu yoldur

Tevhid eden g r ne kuldur;

Cmlenin maksudu oldur,

Byle bir Allahmz v a r !

Bilir cmlenin hlini

Zevl ermez kem line;

klara verir cemalini

Byle bir Allahmz v a r !

B ir k ile dostoldum ;
itti aklm ben mestoldum

Bu yolda gayet pestoldum.

Ahm et ryan gir m eydane;

Terk et can yane, yane!

A ffe d e r bakmaz isyne

Byle bir Allahm z var 1

Byle bir Allahmz v a r !

kinci devre Melmleri

47

Gerek bu nefeste ve gerek mstakim zadenin melmiyei attriyede

suretini dercettii mektupta [1] eyh Ahmet, vahdetin hudutsuz telk
kilerini ifadan ziyade takva ve azimet yolunu tavsiye etmektedir. Bu
ihtiraz ve kitmana ihtiml elebi eyhin kibeti sebep olmutur.

I I ] Sa. 22 - 24. millet ktphanesi;

tasavvuf: 1051 "yazma nusha

elebi eyh smail! Mauk (Olan eyh)

Melmlere nazaran Pir Aliden sonra kutplk, olu tsmaili Maukye

kemitir. akayiki nomaniyeye gre 914 tarihinde tevellt etmitir.
Babasnn vefatndan alt ay evvel istanbula gelmi; istanbuldan Edirneye
giderek bir mddet oturup tekrar avdet eylemitir. [1]. Beyazt ve ayasofya camilerinde vazeder ve vahdeti vcudu izhar ve iln eylerdi [2].
At, baz athiyatla mehur olduunu da kaydediyor. Babasi elebieyhin Binyamini Aya tarafndan smail tevsim edilmi olmasndan dolayi ehit olacan tasrih eder, Fakat biz hayatmzda gzetiriz, arslan
eniin yedirmez dermi.
tsmaili Mauk istanbulda, Edirnede bir ok mrit peyda etmiti. Bu
cemiyet gnden gne artyor ve hatta akayk zeylinde Atnin tasrih
ettii vehile iradet ve ihls asker ve bilhassa sipahiler arasnda da
intiar ediyordu. elebi eyh, istanbulda bir sene zarfnda havas v e
avam tarafndan hrmet kazanm ve pek gen ve gzel bulunduun
dan olan eyh lakabile hret bulmutur.
Melmler arasnda bu gne kadar deveran eden ve babadan ola,
eyhten mride. intikal eden rivayete gre elebi eyh, mritlerine bazen
zikrettirir ve zikirde Allah, Allah yerine Allahm, Allahm dedirrirmi.
Bu kelimedeki cinas ve iltibas ta kibetini tacil etmitir. Sar Abdullah
ve lal zadeye nazaran padiah mumaileyhe haber gnderip memleketine
azimet etmesini ihtar ve bu lzum ihvan tarafndan da tekrar edilmisede elebi eyh ben, kibetimi biliyorum diyerek gitmemi ve nihayet
keml paa zade fetvasile 935 senesi nihayetinde 12 mridile A t mey
dannda ukur emenin stnde idam edilmitir.
Mritlerinden Irak zade Haan Efendi mehedine bir mescit yaptr-1
2
[1] Sergzet.. Sa; 27
[2] L a l zade, sleymaniyede de
951 de balanp

964 te itmam

va'zettiini yazyor.

edilmitir.

smaili

Fakat sleymaniyenin inasna

M auk 935 te idam edildiinden bu

camide va'zetmemitir. ve bu rivayet byk bir yanllk eseridir. 940 ta

kemlin

fetvasile idam

edilmesi de

bu yanl ispat

etmektedir.

vefat

eden ibni-

Sleymaniye hakknda

baknz; Hadikatl cevami, Cilt; 1. sa; 16-18

|3] akayiki nomaniye zeyli,
mttevarih..

Semeatl fat,

Sergzet,

melmiyei attariye, takvi-

40

kinci devre Melmleri

initir. Haan Efendinin iki biraderi olup ler namile maruf imiler.
Bunun iin yaptrd mescide de ler mescidi,, denilmitir. Mescidin
tarihi binas 959 dur. Olan eyhin mehedini de bir parmaklkla ev
irmitir. ki biraderi ile beraber kendisi de caminin haziresinde metfun
mu. [1] Mescit yanm ve irak Haan Efendi ile biraderlerinin merkat
ve sengi mezarlar kaybolmutur. 1297 de Hasene binti A li isminde
bir kadn, Ismaili Mauknin mehedini tecdit ve ba tarafna bir ta dik
tirip aynen kabir gibi yaptrm ve kenarna demir parmaklk ektirmi
tir. Tan banda bekta tac ekli bulunmasna nazaran Hasene han
mn bekta muhibbesi olduu anlalyor. Kitabesi udur:
j* 1
Jij

,^6 c

*ij j' iw j.
du
S&s
jl- fJJ

-*
sr

tarihi gsteren msra, mstakim zade tarafndan sylenmitir. Millet k

tphanesinin pertev paa kitaplar arasnda bulunan ve bizzat mstakim
zade tarafndan yazlan Ll zadenin srm havi 636 numaral mecmua
nn kenarnda da bu msra muharrerdir.
Bu mehet, imdi Sultan Ahmette Ticaret mektebine nzr dikili tan
karsnda ve meydann solunda bulunan bahenin mntehasndadr.
Olan eyhin cesedi ve ba Rumeli Hisan sahiline gelmi ve bir
mridi tarafndan kayalar mescidine yakn bir mahalle defnedilmitir [2].
Lal zade merhum, kayalar mezarln arad hlde metfenini bulama
dn yazyor; mstakim zade de bunu aynen naklediyor. Adamzn
bulamadna sebep, mezarl aramasdr. Halbuki Olan eyh caminin
havlusunda metfundur.
Mezar tandaki kitabesi de aynen budur:

JJA
-'.

^ JJ,
cfiij' Ji-l

oJlr>U
-{jj

\fo
Bilhara caminin starafna bir kadiri tekkesi yaplm ve bu tekke
1295 te vefat edip Ismai Mauknin yanna defnedilen eyh Mehmet1
2
[1]
[2]

H adkatl cevami. C ilt; 1; Sa : 3435.

2 ; S a: 1 2 4 -1 2 5
Melmiler 4

tkinci devre Melmleri

50

Niyaz efendi tarafndan imar edilmitir. Tekkenin imarnda Olan ey

hin tnn starafna da bir kadiri tac oyulmutur. Tacn; Tan oyula
rak yaplmas, sonradan yapldna bir delil olduu gibi tekkede oturan
hanm da ifadesile bizi teyit etti. Mamafi bu tan smaili Maukye diki
len ilk ta olmas ok phelidir. Ancak Lal zadenin baz ihvan mezar
tan bularak merkadini ziyaret etmilerdir demesi ve mezar talarnn
tecdidinde eski tan ekil ve kitabesinin aynen muhafaza edilmesindeki
teaml, bize bu ta ilk ta deilse bile onun nmunesidir kanaatim verebilir.
smaili Mauk, vefatndan sonra da nfuzunu kaybetmemi ve ehdetile asrlarca kendisini takdis ettirmitir.
Katlinden sonra yalnz Melamler tarafndan deil, hemen her kes
tarafndan zulmen katledildii ve Metfeiine nur indii [1] sylenmee
balanmt. Bu dedi kodunun hkmet ricline kadar isma edildiini
Ebs suudun O lan eyh zulmen katledildi diyenlerin de katledileceine
dair verdii fetva ispat etmektedir. [2] Lai zade, smaili Mauknin galebeicezbe ile Maarifi hakkan ve esrr rabbnyi mutazammn trk ear ve
lednn gftar[3] sahibi olduunu da kaydediyor. Fakat cnklerde hi
bir lhisi bulunmad gibi Melmlerde de mevcut deildir. Sleymaniye ktphanesinde Hlet. E. kitaplar arasnda 800 numaral bir mec
muada yalnz be gazeli ile bir mesnevisi muharrerdir. [4] Bu gazellere
nazaran Olan eyhin., lisan selis ve przsz, tebihleri yerinde ve
latiftir. Vezin ve kafiyeye hkimdir. iirlerinde vahdet cezbesi mevcuttur.
Hi birinde mahlas zikretmemitir. Her hlde eyhin bir ok iirleri
vard; fakat maalesef bulunamad. Mecmuadaki iirleri kaydediyoruz:
s*

jUaL.

Ey gnl bir derde d kim anda derman gizlidir;

G el eri bir katreye kim anda umman gizlidir.
Terkedp nam nian giy Melmet hrkasn,
Bu Melmet hrkasnda nice sultan gizlidir.
Tut Haki bilmek dilersen ehli irad e te in ;
N iceler bilmediler kim byle erkn gizlidir. 1
4
3
2
[1] Evliya elebi seyahatnamesi.. C ilt ; 1. S a ; 456
[2] Mese l e : Sabkan katloltuan Olan eyh
Zeyde ne lzm olur ?

E lcevap :

dedikleri ahs zulmen katlolundu diyen

Ann mezhebinde ise katlolunur.

Ebs suut

Millet. K . Fetvy Ebs sut. Sf; 268

Ebesuut iin baknz! akayk z e y li: A t ; Sa ;183 188. Osmanl m elliferi; Cilt ; 1
S a ; 225 - 227
[3] Sergzet. S f ; 27
[4] Bu mecmua iin Bibliyografyaya baknz!

kinci devre Melmleri

D em e bir bor hakire hor deyu klma nazar;
Kalbinin bik kuesinde A r Rahman gizlidir.
Bu cihan Dervi nam, oldu hicab ender hicab,
Sen hicab altnda kaldn sanma sultan gizlidir..

T"

SI

. -7^ Oi

G el ey sof bizi men eyleme aku tevelldan;

Mahabbettir ezelde ksmet olan bize Mevldan I
arab akile yarin ezelden

olmuam biyhu;

Ebet aylmazam andan gnl, gemez bu sevdadan I

G el ey ak oduna yanm ; gnl ayinesin p a k et;
Cemlin gstere canan ki ta kalbi mcelldan!
u dil kim tei aka yanup klli kl olmaya,
N e bilsn zevkm akn, ne duysun hli eydadan ?
Gnl murg uar her dem o dildarn hevasndan,
Ann ak kanadile geer ar mualldan I
Gnldr menzili canan, gnldr vasl Rahman,
Gnldr k sadk deil hali temennadan 1
Firakn narna yandm, yeti ey Yusfi M s r;
Hicab hicrn kaldr ki bu Y a kub amadan I
Senin hsnndrr ya Rab ki Yusufta ed er cilve,
Senin akndrr ya Rab zuhur eden Zelihaden 1
Bu n ey dil temaa kl cemli vehi canan;
u kim grmez an bu gn yann olur o amadan I .
Kamu eya egeri kim haber verir cemalinden,
V eli insan olan ismin nian verir msemmadan.
Dptr derbeder k talep eyler dilray,
Dilradr gnl ire haber ister dilradan!
Kani Ferhad ile irin, kani Vamk ile A zr ?
Kani Mecnuni sergerdan? haber ver bana Leyldanl
sensin ku mauk, sensin talib matlup,
Haber ver gel nedir ahm mrad olan bu gavgadan I

51

kinci devre inelmlen

: AjBahri vahdettir, zn, dil gevheri yekdanesi; [1]

em imkandr ruhun, canm ann pervanesi.
Nuri hsnn, pertevine lem oldu cilvegh;
Zeyn oluptur ann le mesid meyhanesi..
Suretinde biz ki hakkn suretin grdk iyan,
Men idem ez bizi.haktan zahidin efsanesi!
Ehli akn gzne yeksan grnr daima
Mabedi' abid ile hem rahibin bthanesi..
Kevseri la li lebin nu etmiyen H zr ise ger
A b hayvan ise dahi gelmez ann kanesi.
Srr ekber sahibidir srr meyhanem benim ;
H er taraftan cezbeder klar humhanesi..
Varln derdine sofi 4 ister isen ger il ,
Kati nfidir sana sakimizin peymanesi 1
Sat hezarn canm olsa cmlesi sana fe d a ;
Sen yetersin can bana ey canmn oananesi!

Senin hsnndr ey dilber, bu ak ehlin eden hayran,

Senin Akn arabdr'cierleri eden bryan!
Mezhirde kamu yzden cemlindir salan pertev ,
Olur k kamu eya, annn hsnne hayran.
Senin ztndrr m escut, -ana cmle eder secd e,.
Mescitte eer k, kilisda eer riihban.
enin ahmdrr ancak bu lemde eden c ilv e)
Gehi k, gebi mauk, gehi ayk, gehi sekran I
N e surette, zuhur etsen eni arif bilr eksiz,
Melik sureti olsun ve ger perri ve ger insan 1
V e li insan g ib i mzhar olimaz ztna hergiz
K i an suretin zre haJkettin edp ihsan.
[1] Nesimnin

Merhaba, ey baht ztp gevheri yekdnesi

emi vahdettir cemlin kn fekn pervanesi.
mala l gazeline naziredir.

kinci devre Melmleri

V eli insan ,gerek kmil ki ola sana yine;
D eild ir sureti insan, ola hem sireti. hayvan! : "
Hakikat ehline vehin iyan ender iyan o ld u ;
Cemlin emi mnkirden ne gam ettin ise pinhan 1
u dil kim duymya akn, u gz ldm grmiye vehin:
Biri seng biri ama buna natkdrr kiran ..

'

Tutuptur kyi gerdunu seraser nalei uak,

kuptur kulle erh feg&n nalei mestan!
Senin derdindrr derman bu ak ehlin belsna,
la etmez ana hergiz .tah ih ..olsa .eer Lokman 1
enler cam akndan geerler kend varndan
Kim ierse bu erbetten ann ii olur sn ..

4J
Kalbin Allah olduin suretin Rahmndr;
Kim Mkevvin ismin ey meh, haliki ekvndr.
Surete nispet mugayir grnr eya kamu,
Lkin ol mani yznden cmlesi bir candr..
A y n i Hak oldu vcudum, kama ey H ak sursti;
Hak ile Hak olagr, g el vehmi ko, eytndr..
N kld nki ruhum ol arab akm
M est olup yitrd kendin, baki ol sultndr.
K im ki ak ile vcudun bildi v buldu bu gn
Kend kendzn yit rm edi; uln sultndr.

Naklolur eyh Safden bu h aber:

m ehrinde zamanile meer.

Oldu

Y ak tlar ortaya bir ruen sem.

bir nice veli

Yalm z

emile

bir yere cem

bu

cmle

ricl

Birisi eyledi birine sul;

K albi

m'min

Pr' olup
H er

gece

Kanden
Dinledi

gibi

evki ile

ema acaba

Nereden geldi ola nur z y a ?

cmle

N a bedid olur annla zulmat.

cezbesinin
eriti

ana

Vahdet kesreti gsterdi misl.

D ed i ey mridi eraf ricl ;

cihat,

nur
bu

feri
halet,

nki szn bildi

iyan,

yandrr tee pervaneleri.

Nereden oldu bu nuraniyyet?
O f dedi emi ebistana heman 1

Sanma bu rz soran bilmez idi ;

mtihan olduunu bildi, dedi :

Nereden

Diyeyin evkin ile imdi sana;

geldn

em synd,
Ahseni

vehile

ziya

ema
oldu

ol kn

Anladnm acaba ey g a fil;

ziya
nihan,

savap,

N ereye gittn eyle beyan 1

V e rd i remz ile suline ceva p .
N e demek oldu bu emri mkil ?

kinci devre Melmleri

Nereden nur ziya buldu vcut;

Nereden geldi bu yt hut ?

H ele

bu

Binde birini beyan eyliyeyin :

Yani

kim slild' ferhunde

Stk

biraz soyliyeyin,
hisl,

Nar ak ile yanup emmisl

Berk urur kendye nuri ezel
Gayb olur aip erenler gibi ol.

eylese

ruen

ameli

Doruluile bulur

Hakka

vsl.

Bu
V ar

ile

raz

drut,

Bu adem olur ana ayni v cu t.,

ise sende' eer akl cemi),

Rah Mevlya y eter em delil..

fena

ile

bulur

can

Sliki, marifeti zt sfat.

Kurtarup gamdan eder ehli necat.

E y le j ilmullah ile Hakka niyaz,

tim ile ta ki sana kef ola rz..

Srbn Ahmet
/ hmedi Srbn, akayik zeyline ve Semeratl fuat, Sergzet ve
Melmiyei attariyeye nazaran Pir A liyyi aksaray halifesidir. SleymanKanun Irak seferine giderken orduda ba deveci imi. At, Pir Alinin
vefatn, Bayrm silsilesini kaydederken 934 olarak kaydettii hlde [1]
drt be sahife ilerisinde Ahmedi Srbnn 940 senesinde Irak seferine
giderken Pir Alinin hizmetinde kalarak dnya alkalarndan hals oldu
unu yazyor.
Olan eyh brahim efendinin Dili Dnsnda ve kasdei mmiyesinde
Ismaili Mauk halifesi olarak gsterilmektedir. Gayb de Sohbetnme ve
Batnmesinde bunu teyit eder. brahim Efendi ve Gayb, kendi silsile
lerini yazarlarken tabiatile daha ziyade dikkat ve ihtimam gsterecekleri
bedihi bulunduundan phesiz bu ikinci rivayet dorudur. Srbn Ahmedin Tekir da muzafatndan Hayrabolu,, lu olduu ve Ismaili Mauknin lstanbuldan Edirneye gitmesi ve bu havalide bir ok mride malik
olmas da bu rivayeti tekit etmektedir. Bahusus yukarda Sleymann Pir
Ali ile grmediini de sylemi ve bu baptaki noktai nazarmz izah
eylemitik.
eyh Ahmet, 952 tarihinde maskat resinde vefat etmitir. akayik
zeyline nazaran cezbei azme ile mehur, merebi tevhidi guban zendaka ile mtekeddir,, idi.
Namna yaplan tekkenin trbesinde metfundur. Sandukasna dayal
bulunan levhadaki tarihi, Tekirda Evkaf mdr Mustfa. B.E. istinsah
edip gndermek lutfunda bulundu. Tarih udur:
Cenab P r Ahm et kutbi devran velayet kim
K atan kudsn oldur Srbn rh peyms
Cenab hazreti Slihten alm galiba efeyzi
K i zira Srbanlk hizmetinin oldur ms.
Gderken krbn slikn kbei Vasle
Konak yeri olurmu ol gruha ak sahras
Kalurmu sliki gmrah olup hi tihi hayrette
O sahip trn himmetin bak varm hemts ?
Medihan oldu vasfnla "Halim,,in maksad oldur
Brakma yarini yolda budur senden temennas.

[1] Zeyli akayik: Atl. Cilt: 1. SA: 65-70

56

kinci devre Melmleri

Ziyaret eyleyince rihleti slin hisab ettim:
< i l j i i > O ld u ol ztn zehi tarihi ra'ns

*
alju Tarihi de * jt> akj
tarihi gibi Mstakim zade tara
fndan drlmtr. Bu tarih, Millet ktphnesinde Pertev P. kitapla
rndan ve Lali zadenin srn havi, Mstakim zadenin el yazsile mu
harrer 633 numaral mecmuada Sergzetin Srban Ahmede it iza
hatnn haiyesinde mukayyettir. Buna nazaran bldaki manzume, Srbn Ahmedin hrmetkarlarndan biri tarafndan Ismaili Mauknin
mehedindeki tan kitabesi gibi mezkr *&>* terkibi tarihse tevih olunarak nazmedilmitir. Ancak bu terkip, bir fazladr ve 953 senesini
gstermektedir. Kaygusuz, Ahm et ve Ahm ee mahlaslariyle iirleri vardr.

*
Srbn Ahmedin edeb ahsiyeti:
Srbn Ahmet, bayrm melmleri iinde yetien irlerin en kud
retlisidir. Oskdarda Haim paa ktphanesinde 74 numarada divan
vardr. Divan edebiyatnn kasde, gazel, mesnev, muhammes, mseddes,
terci, mstezat ekillerinde bihakkin muvaffak olmutur. Yalnz kta,
beyt ve rubaileri yok. H er hlde bu tarzlarda da iir yazm, fakat bu
iirler zayi olmutur. iirlerini basit vezinlerle yazd gibi mrekkep
vezinleri de kullanmtr.
Lisan gayet selistir. Zarur imleleri pek azdr. Zamanndaki ir
lerin yapt gibi manasz szlerle vezin doldurmaa almaz. H er irinde, akidesini, vahdeti vcut felsefesini telkin eden ir, bu telkini
fevkalde, irne bir surette icra eder. O kadar ki bir ok talm
iirleri bedi ve garm bir eser hline girer. Mesel u gazeli mddemza bir delil olacak mahiyettedir:
h derunu ehli dilin kanedir;
Nakdi dii kevni oynamaa ka nedir?
T anetme zhid bize kim, manii salh,
Nakl arab ahidu eng aganedir...
Sirorgi rhi aka ar ile krsi hem
E z kaf ta bekaf cihan iynedir.
Sofi; riy vfi zerk ile tebihten sakini
Akln var ise deme ol dm dnedil..
ol kim d kevni satt vii bir cra eyledi,
Meydn ak anndr, o merdi yegnedir...

ikinci devre Melmleri

57

Dnyaya verme gnln kim Haktan alk o r;

drk erimez ana, acep krhnedirl
Terkeyler ise canm Ahmet,, acepm idir?
K u rb bista arada ol bir behnedir.

Srbn Ahmedin pek ender olarak tamamile garam-ldin denebile

cek iirleri de vardr:
Can dilden yine sen pdiehin bendesiyz;
Boynumuz klca beyim, kkln efkendesiyz...
ebi zlfnde bize H zr hatn rehber olup
emi laln gsterdi, ann zindesiyz..
G reli gn yzn aklm dalup cemolmaz,
Zerre zerre o mehin evki perkendesiyz..
Yzmz srmee glende o serv ayana
Pk edp kalbimizi su gib i cyendesiyz!
em ile ba kouben yanmada pervane sfat
Dostum ak odunun biz dahi pervanesiyz..
Kaddimi eng edben takt yam el kiriin,
Ahm eda bezmi gamn biz dahi szendesiyz 1

Mamafi; her hlde tamamile ldn denebilecek olan bu gazelde de

bir ok tasavvuf! remizler vardr. Zannediyorum ki mesel;
ebi zlfnde bize Hzr batn rehber olup
emei laln gsterdi ann zindesiyz.

Derken Srbn Ahmedin, zlften mrad, ztn tecelliyt ve nu

olan sfttr ve emei lalden de vahdet ve vusleti kasdediyor.
G reli gn yzn, aklm dalup cem olmaz

msra ile zta mazhar. olduunu ifde ve

Zerre zerre o mehin evki perkendesiyz

msra ile de bu kesret leminin rif nazarnda bir vahdet mecmuas

olduunu ve her zerrenin, her czn; onun zuhurundan ibaret olup onun
mezhiri bulunduunu bildiriyor.
Bu iki gazel de divan edebiyatnn ok gzel eserlerinden, deta srf
garam gazellerdir:
Cn, lebin hadsin ettike dil rivyet
ekker dolar dehnm, irindir ol hikyet..
Hm le ekse haner, sat pare klsa dilber
A k deildir rif kim eylese ikyeti

kinci devre Melmleri

58

Dedim; yolunda cn, can vermek iptidadr,

Dedi; bu rh aka kimdir bulan nihayet?
Zlfn ebinde kldm b hayatn istek;'
D il tenesine irgr emi ruhun hidyeti
n pri akn Ah m et candan gulm oldu;
K efi keramet edp gsterdi ok velayet..

Snbli ba rem, silsile! muyi dost;

Perdei beytl harem, silsilei muyi dost..
Gzde, gnlde grr; cismim iinde yrr;
Boynuma takt srr silsilei muyi dost!

01

bti simin zaken, husrevi rn dehen,

Menbai mekr fiten silsilei muyi dost!..

rz huldi berin, hal hat huri in,
ehperi tuhul emin silsilei muyi dost..
Kalar ger imi, anberi sr imi;
Leylei

esr imi silsilei muyi dost!..

O l bti nuin revan "A h m ed i bir gn iyan

Dara eker mu kean silsilei muyi dost..

Srbn Ahmedin btn iirlerinde derin bir vukufu lm g ze arp

yor. Divan edebiyatnn btn inceliklerine vkf.. Mesel yukardaki
gazellerde olduu gibi o da e b i zlf, emei ll, emi ruh, snbl
kkl... il.. gibi mazmunlar gayet gzel bir tarzda kullanmtr. Btn
bunlar, bize anlatyor ki, Srbn Ahmet, kendinden evvelki irleri tama
mile tedkik etmi lim bir zattr. Mevln Celleddni rumyi bile oku
mu ve onun Divan kedirindeki mehur;
^ <iUft rV- ali Iji <Jj jjji
1liLlft
al |
jJuL*
matlal Eimmei
mrekkep:

isn aeri

methi mutazammn

kasdesine 18 beyitten

Mazhar srr huda h selmn a le y k ;

Kifi kul innema h selmn aleyk!

beytile balyan ve Mevln gibi Eimmeyi metheden bir nazre yazmtr.

Bu nazirenin 18 beyit olmas da ayani dikkattir.
Demek ki Srbn
Ahmet, mevlev ananesine tamamile vkf..
Bir zamanlar Srbnlk gibi olduka mhim bir devlet hizmetini de
deruhde edip bilhara Olan eyhe intisap ende irimizin tamamile

kinci devre Melmleri

59

talimi; fakat bedi bir tarzda yazlan u iki gazelini de kaydedip efkrna
nakli kelm edeceiz:
Ey talib olan k seyretmee cnn
Dkkatla temaa kl her grdn inn!
y n e i nsan bil sureti Rahmandr,
Bu yineye gel bak; gr anda o sultn!
Surette grnmez can g er derse mnafklar;
Sen cana nazar klsun grmek dileyen anl
Mahbb temsm meneyler imi mnkir;
K r gzlerinin yoktur nuru, grem ez an I
Sen nuri dilradan gz yumsa nola zahit ?
Huff gz grm ez huridi dirahnl
Ben htemi lalinden bir zerre haber bulsam
Bir habbeye almazdm sat mlki Sleymn..
Esrar szn Ahmet,, kefeyleme ndna ;
Hayvana mahal grme seremei hayvan!

Grmeyen can yusfun kenan bilmez kandedir!

z vcudu msrun sultam bilmez kandedir I
Cehdedp tavr beerden kmyan talip bu g n ;
K aldn isyan ire ol nisyn bilmez kandedir!
Cism cann srrn fehmetmiyen vreler
G eri ktr veli canan bilmez kandedir 1
imeyen vuslet arabn yar elinden dembedem
Benzer ol mhye kim ummam bilmez kandedir!
Srr can bilmeyip seyreyliyen sergeteler
D evreder devran ile devran bilmez kandedir!
Mbtely ak olup cnnesini bilmeyen
D erd le dermandadir derman bilmez kandedir!
Can knlaile iit "Ahm et,,, Muhammed nutkudur:
K endi nefsin bilmeyen Rahman bilmez kandedir!
*
*

Srbn,Ahmette ilie temyl:

Srbn Ahmet, on iki imam hakknda fevkalde bir mahabbet ve ihls
izhar etmektedir. Divannda A li hakknda on iki beytlik bir methiyesi
vardr.

kinci devre MelmlerS

60

Bu methiyeye
A lid ir klli ey'in

pdh

A lid ir Cmle balarn klah

A lid ir Mustafaya yar hemdem,

beytile balyor.

A lid ir dillerin zahmna merhem 1

Bir de

E y iri hak ki ismi erilindrr A li

Kevser arab sakisidir -himmetin e li;

Evrat edindi ismini her mmin veli

Selmna verdi andu dem destei gli

J6 fcJ UjC- w>Ua)lj4ul

diye balyan bir mseddesi yar ki bunda on iki imm methediyor. Bu

nazmdan ilerin Ndi Alisinden [1] iktibas olduu gibi Alinin Selmana
snbl ve gl destesini vermesi de [2] a ve Bektaler indinde pek
mehur ve maruf bir menkabe^ir. Mehdi hakkndaki bendinde;
n vakteriti n ibi bir gn iyan olur,

Kalm az vcudu zerrece kfrn nihn olur.

nkar

Y a ni mm Mehdii sahip zaman olur..1

2

eden

tavaife leykin

ziyan

olur,

[1] Peygamber, Uhut gazvesinde.yaralanp

A liy i armasn ihtar etmi. Demi ki

eshap daldr

vakit

C ebril gelerek

ySW]ll* Lifi

(i* k
Peygam ber de bu cmlelerle A liy i arm.

A li, yetiip

kffr mnhezim eylemi..

Nad A li, ii ve Bektalerde mehur bir duadr ve bunu bir ok ilvelerle okurlar.
nlere nazaran Nd A li, bir iirden ibarettir ve bazlarna gre D ibili Huza
nin kelmdr. B yle' olmakla beraber Mevln bile

*/*
flAel

Sn

rV iUd

diyor.

Nd A l i hakknda

me mracaat I [s a : 195 -.206].

a [s a : .127] ve R fat B. in a-U U b i JullUsV 1

Nd A liy i Gaybnin olu Hseyin Gayb erhetmitir.

[2] i ve Bekta ananesre nazaran A li bir gn hurma yerken ekirdeklerini Selmna

atyormu.

Selman "Benim snnme nisbeten sen daha ocuksun. Benim ibi yal bir adama

u muamelen yakurm?,, demi. A li, "E y Selman; semni ocuksun, benmi? sen henz Mecus iken hak dini aramaa karar vermi ve bu uurda yola dmtr. O vakit gentin.
Y old a uyuyup ihtilam oldun. Uyandn zam an; yol stndeki nehre ykanmaa girdin. B ir
aralan gelip elbisenin stne oturdu. Cenab haktan istigase ettin. Yz nikapl bir yiit
gelip seni kurtard; Arslan kodu. Sen de ona dere kenarndan topladn bir deste snbl hediye ettin. O snbl destesini grsen tanrmsn?,, demi. Selman "tanrm,, deyince
A l, yeninden iek destesini karp Selmana vermi. Selman, Alinin
syledii sze'nadim ofmi.
*

bykln anlayp

Bu menkabe, Agribozlu yemininin Faziletnam e sinde de vardr [Sa: 148 -149].

kinci devre Melmleri

d li)

- s,

^ <Fy*[

szleri dikkati caliptir, Grlyor ki Srbn Ahmet, on ikinci imam olan

ve on birinci imeun Hasanl Askernin olu bulunan Mehdyi, Mehdimuntazar,, olarak kabul ediyor. Halbuki bu, anm bir vasf mmeyyizi,
bir irdr. San Abdullah ta on iki imam tasdik ediyor. Fakat Mehdnii
mamiyye
akdesince muntazar olduunu kabul etmiyor, yaht
kendisini kabul etmez gibi gsteriyor [1 ]. Srbn Ahmet ise bir tercii
bendinde;
,
< . .
Oldu trinin

mehdii sahip lem

Dilde

Salar Velleyl, yz vedd u h af

komaz Zerrece .zikri zulem.

'K alarn n suresinn velkalem..

Kam et ile zlf dehann grp

T fl dilin dersi oluptur elem I

Varlna kim. ki mukir olmad

Olsun ann menzili h a d e m !

Zemzemesi A h m ed in eynuri hak

Zikrin eder am seher dembedem

diyerek on ikinci imam Mehd,, nin hayatta bulunduunu tasdik ve

imamiye akdeine. muvafakat eyliyor, hatta Mehdinin serdapta kaybol
masna
Varlna kim ki mukr olmad,
Olsun anm menzili ah ademi
Beytinde h kelimesle telmih ederek Varlk ve adem kelimelerile
b ir d e sanat ypyorl Hulsa Srbn Ahmet, on ikinci imm Mehdimuntazar,, olarak kabul edjyor. Fakat bu akde., kutup telkkisile g telif
edilebilir. nk, tmamiyeye nazaran kutupluk,sancak imma mahsustur,
imamdan baka kime :bu makama tesahup pdettez. Kmmelin, nihayet
Nibi imm olabilirler.
Sofiyenin bir ksm Mehd >>. yi .Jdidveti Muhammediye olarak1
[1]

San Abdullah Cevhere sinde, Semeratlfuad nida, Telhisnnesayih > inde

umumiyetle 12 imamn tercemei hllerini yazar

ve * M ehd ' nin gaybetiui syler. Yalnz

Sultan Ahm et

inde

iin yazlan

Telhisnnesayih

tasrihen M ehd hakknda v Sliki

mesliki fena ve triki bigne v in olup lkin ne keyfiyet ile pdhui erabi meykedeihafa ve aftab cemali bi hemts ne haysiyet ile rpi ehbi ihtifa olduu n maImi dn
Y npbina ve hakikati maceralar hayre^ efzayi fhumi ukal olmala taifei immiye Htem ye
^ t e h d iy e Muntazar ye. Sahibzzaman ilem lkka klup -......
amma
tahkiku

esbabi

kef

vipdan, zebani akanla

beyan etmilerdir ki

sulbi pederden rahmi madere gzer

an Abduflhn

ref i perdei ekk gman

M ehdi . hrzaman

edp bu

li Muhammedden olup

vehile

vakti geldikte

ve dnyaya sefer --------- --------------------------- . diyor.

Aukay m ugnb ' erhihd d e

bu husmta tafsilt

li/U^dnin gaybetini .tasrih ettii, hlde .yefatm sylememektedir,. .

vardr.
.

Cerherede

^ .

....

62

kinci devre Melmleri

baki ve daim ; fakat her zaman dier bir mazhardan zhir olarak kabul [1 ];
hatta A kli klln v e ilhm rabbaninin fenyi tm ile zuhurudur,, deyerek
tevil de etmilerdir.[2] Fakat Srbn Ahmet
Varlna kim ki mukr olmad,
Olsun ann menzili h adem.

beytile Hasanl Askernin olu Mehdiyi, aran gibi Mehdi muntazar

olarak kabul ediyor. [3]

'

le

133

Jvt

t c

15 d j fjja y. ^
f l ij
fLt ^

[1]

i '

i- ^ 3 AV (A i 3*lJ f' ti fV>

Mesnevi :

j.U.1*Jj

c~t

i j f J-i.il d y -

Mevln Celleddni rum

J1 r J Ll |Jie-VI 3^\3 JSTJl Ji Jjfi & SjU

Ei> 3 [2]
jijVl dUl jU'Vt -ill Ji
jlic dlV'(3 JV'aIa
Olllfrl blj

)Jt -iULaU J e (VV

Devrei ariye : Msri Niyz

fU l -jr Ji *1 'jU l jit f ^ J V I ^ U j j

A.y_ Vj

Mamafi Niyazi, D evrei ariyesinde M eh d i yi enfse tatbik etmekle fktaki vcut ve

zuhurunu nkr etmiyor, Niyazye gre de M ehdi muntazar hayattadr. Binaenaleyh H a
sanl Askermin oludur. Bu hususta divannda

ll.r i(j o
3*3 /t
IjJi- fAfU^A^lt
UJLl y j i Luji
^ k 'j iju

ir

jtJl

blyh ^1
jtj j(k * 3

cJt U
1Ud blklIISjU
jVJt

ju}

xr jj+3

l>yU.!l

(^ujajl 4 J

a*
lj-t 111

jUi'r
jji. C l j

li^fc 4 ^ 3 V I I j
t*f-a* 4U UjU 4e ,
szlerde Mehdi kime arz tazimat ediyor. Niyaznin divaunda dier mahallerde de Meh
diye iaretler vardr. (T a fs il t iin Seyyid Muhammed Nurun N iyazi erhine mracaatl)
[3]
aran,-Elyakit velcevahir
\3 inin 65 nci babnda Mehdinin Muham
med ibnil Hasanl A sk er fjC.11 ^J-t &
olduunu, Hicretin 255 nci senesi, a bann
on beinci gecesi doduunu ve hl bak ve ber hayat bulunduunu f j C j l j _ , . Vjt

f j U J fj?r'ir.

* i* . *
ig W
V /ibU
ibaresile tavzih ve batta Msrda metfun olan eyh f i a s ^ r a t n i n

iy j *3

JuJKjJ ,J U l-U * tyj

M ehdiye M.-.ISL-; 0ldu.

unu ihbar ve eyhi Aliyyil havvasln da bu sze muva&kat eylediini tasrih ve Ftuhatn 366 nci babnda eyhi ekberin M ehdiyi anlatrken

fW ir.

Jl'j

f^ t ir.

v 1uh;'

jUJIjIm-

Cr. i A ca-J-U-t- V*

0*1 al* y M J j ~ j s > . y }

UV> ir. f G iy y fU5lt r>*^1y y

ir. ,$dt a# fUytA ^Jl^e

kinci devre Melmleri

Divannda

zikrettiklerimle

63

beraber yedi tane Dvazde mam ,, [ ! ]

..........................................................................^ HIo-il
> }i-l jUV lf >.JUl|>j (^ 1
dediini naklediyor. Filhakika Fthtn 366 nc bab Mehdiye aittir. Fakat bu bapta

JS'^j

olmad

*Ui

gibi

jJj

dan sonraki ecere yoktur. Yazma ve basma nshalarn hi birinde

Ktip elebinin

kefz zununda ( C ilt : 2. S a : 176 )

Konyada bulunduunu

haber yerdii eyhin el yazsile muharrer nshada da ki bu nsha stanbul Evkaf mzesinedir bu ibare aynen udur:

\jyr j/jVl
fJL V> L U *.

U fcj

(k* A lJ j o j\c

ti-

<1U-I
fjl

jij

iJ. 81^1

-u* i

iJl t*

t UJUJ
fJJl li

01

{ tV.
. . . \

JJ jly
^ j <c jl
^ Cr.
j a li
. . ' . . . . . fmij

Yalnz bldaki ecerenin aran tarafndan tasni ve ilve edimi olmas ok bait bir
ihtimaldir.

aran her hlde yazd ibareyi bir nshada grmtr. Esasen,

mezkr bapta Sfyannin hurucunu, askerinin Mekke ile Medine

eyhi ekber,

arasnda yere

hulasa btn M ehdi ve zuhurundaki hlt mmiye akidelerine harfiyen

batacan,

muvafk

olarak

izah eyliyor. Fthtn 24 nc babnda da Mehdinin domu bulunduunu ve hatta gr

tn
y
b y? i^

vt

\f

V J ' ->*j
ji
*v C.Jj
J>IS1 fJLJlO *

U- jte
gt-tj

Af ^
j
yi

JJ'
U f. K**yJ*\ >JuAl

o 'j j
j j j Vj - j <jS^.
o p
O e J l^ . j/ ju{ ^ y O
O l gO j

( C ilt : 1 S a : 246 ) .......................-L*jtg < i*

szlerde bildiriyor.

Zaman,

asr ve devir

manasna da

geldiinden

-H

( K am us) her hlde

Muhiddin, a rannin dedii gib i Muhammed ibnil Hasanl A s k e ry i mevut ve muntazar

M ehdi olarak kabul etmektedir.
Mulummed ibni Abdrrasul isminde birisi tarafndan 1076 da Medinede yazlan
v U l i l j i l d l i l l isimli eserde araninin eserlerine daha kendisinin hali hayatnda bir
takm ilveler yapld syleniyorsa da bu iddia araninin Snnlikle telifi pek olan
beyanatn rtmek iin serdedilen pek vahi bir iddiadr.
baka Elcevhiri veddrer

jjjJI.

nk arani, E lyevakt ten

de de Mehdiden bhsederken b i l i -

J*t> ^*.1

Vj*
*jj4* dy j -lj flCJlOt- <jl.l diyerek ayni akideyi teyiden tekrar edi
yor. Kitabl letaifi vel minen 6110 O U U jl.f' > de de birisinin kendi hakkndaki ruyasn

5 J.m )'

anlatrken on iki imm srasile zikrdiyor ye Hasanl Askerden sonra

...

jw l

rf~P- dUT

d l j l j bbjl1j t l d v^ll faO

[ S : 445 46 ] demektedir.
stanbul Darlfnunu

mderrislerinden M. erefeddin B. E. den aldim ve bilhara

skdar ktphnesindeki bir mecmuada

vasiyyetnmesindeki u HUi t fj llj# f Uyi
jjS ijUt^y. j j i o i-L l

tfM-

grdm eyhi kebir Sadreddni konevnin

Jt-l J j i j * t f jLiTJy^
|j^5

ibaresi de dikkati

cliptir. H er hlde Sadreddin de babas

ibi M ehdiyi hayatta olmak zere kabul ediyor ve

bilecekleri

ihtimaline

binen

kendisine

eshabndan. bazlarnn ona mlki ola

selm gnderiyor. Hatta bu selm gndermekte

bence M ehdi ile grtne dir gizli'bir iaret te var. Hulsa Sofilerin bir ou on ikinci
imm M ehdi kim ve Muntazar olarak kabul etmilerdir.
[M uhammed ibni A b d r rasul ibni Abds seyyidil A le v hakknda malmat iin ba
knz! Osmanl mllifleri.. C ilt: 2 . S a .: 26 2 7 ] .

64

kinci devre melmleri

var.. Buna mukabil Hulefayi raidin hakknda aynca bir methiye yok..
Yalnz yukardaki T erd i bendin mkerrer olan beytinde
ki cihann gnei Mustafa
Hem dem idir ar yan ba safa.

sz var. Bir Dvazde imamnda da

Ebu bekr mer, Osmandr ey can ;
eriat taht zre oldular han.

beytile hulefayi selseyi zikrediyor. D ier bir Dvazde imamda da

Birin Ebu bekir bil, kincisi m e rd ir ;

1nc

yan Osman, drdnc Mrtezadr.

beyti mevcuttun Fakat koca divandaki bu beyit, A li ve eimmeye

gsterilen ihls ve mahabbetten o kadar hl ki insana hemen hemen
bunlar da bulunsun diye sylemi gibi geliyor. Mesel yukarda bir bey
tini zikrettiimiz Dvazde imam da imam cafcri Sdk hakknda:
lm amelde l, maksudi her mevl
Y a ni mam C afer kim sadk safadr.

diyerek hakknda kullanlan " mevl szn kullanyor. Ayn man

zumede mehd hakknda da:
A ltn da esbi nusret, nnce peyki frsat
M ehdyi bil hakikat, ek etme pivadr.

beytini gryoruz.
Hulsa , Srbn Ahmet, Alinin vasiyyi' rasul, olduunu ve on iki
imm kemli ihls ile tasdik etmektedir. Fakat hulefyi selseye teberras yok, onlan da rasulullaha mahrem biliyor. Halfesi Husameddini
ankarav ye gnderdii bir mektupta olum mevlna Husml mkerrem kbeline bdesslm bilizzi velikram malm ola .ki bu tarik hakka
kapu dptr; nitekim ar yari gzin, hazreti raslullah
V
e
mahrem dt gibi.. diyor. Mamafih mrdnmdan bazsna gnde
rdii bir mektupta velhasl sizin ile bizim aramzda olan mahabbet,
ol mhabbettir ki hazreti rasulullh ^
ile eshb gzn arasnda
idi. Ol mahabbetullahtr. Buna ek ketren mutlak kfirdir, yalancnn
yz kara olsun iki cihanda; hem karadr. Bu mahabbetin husulnden
sonra Hteml enbiy ile ser emei evliy nice yl birlik ettiler. Bu
hadisten fehmolsun:
l* t

'*'* ^e. I 'Je- cU- : fVLJlAjl* Jl >

ikinci devre Melmleri

65

diyerek peygamberin mahabbetinin hassatan A ly e idiyetini de syliyor.

Essen Srbn Ahmet gibi btn mkevvent zuhuru lh bilen ve
bu vahdet neesine bihakkn ship olan bir kimse deil hulefaya, hi
kimseye teberra edemez. u hlde irimiz, tam bir i deil; fakat
immet hususunda a akidesini benimsemi, ilie meyyl byk bir
sofdir.

Kendi hakkndaki efkr:

Kendisini zamannda irada memur biliyor ve her eyin hakikati
kendisinde olduunu syleyip lemi, batna davet ediyor. Bir terkibi
bendinde bu akdesini
lem i gaypten nian

menem ;

Mazhar kudretem, vut

Gl ile gl

benem,

benim.

glbyem ;

Cmle ecsam iinde can menem .

Mahzenem, maden ile kn menem .
Blbl nle v fegon menem .

Bi zeban sylenen sz bilrem ;

Natkam, nutk ile zeban menem .

Zindei cavidan ruhi beka,

emei bi zindegn menem .

L mekn gencine mekn menm .

Mrgi ankaya khi

kaf

oldum ;

Dri deryayi bi giran menem ;

Denizem, katrede nihan menem !
Oldum

dem,

sft

ztyem

Nuri mphem benem, vuda gelp

Ruhi bi reng gevh eri oldum ;

Zt pkem veli sfatyem.

r unsurla e cihtyem.
Nuri dim benem, sebtyem..

Dimddehr, mri bi payan

Zindeyem, sanmanuz memtyem.

d i ekberdrr gnm, her gn

K adre eritim betyem..

Zhd tt kalmad eyhim

Zkirem, zikr ile saltyem.

A k li kl, nefsi kll ari mecd

B en d e ; g el g r ki kintyem..

Dri deryayi bi giran menem ;

Denizem ; katrede nihan menem !

bentlerile ve kemali itminan ve iman ile bildiriyor.

Srbn Ahmet halk iri:

Srbn Ahmet, divan edebiyatnda stat bir ir olmakla beraber
ayn zamanda hece veznini de ok gzel, ok samim bir tarzda kullan
m ve bu vezinle sofiye akaidinin en ince nikatn erh ve ifade etmi
bir halk iridir. Mesel; u nefesinde ne kadar metnet ve selset
vard r:

Melmiler 5

66

kinci devre Melmleri

H ak yoluna giden glsn;

Yolumuz vuslet yoludur.

H ak keremi vardr bunda,

Bu yol hidayet yoludur.

Bu yolu hot buldu bulan;

Bulmayandr mahrum kalan

Srat mstakim olan

Bu yol hidayet yoludur.

Bu yoldur H zr geldii,

Gelben beyan kld

H zr b hayvan bulduu

Bu yol hidyet yoludur.

Bu yoldur Ahm ede gelen,

Cmle yoldan muhtar ola n ,

Gereklerden bak kalan

Bu yol, ol devlet yoludur.

Budur Kaygusuz dedii,

Alem in kavdn yedii,

Muhammed miras koduu

Bu yol, ol rahmet yoludur..

lmi ledn denilen maarifi ilhiyenin satr kitabet ve talim taallmden yksek olduunu ve kalpten kalbe bir mevhibe ve bir inkiaftan
ibaret bulunduunu da u ilhisile anlatmaktadr:
Hak kerem edicek kula

H er demde bir ilm okunur.

Vasf beyandan ileru

Kula bir ilim okunur.

N e harf vardr, ne yaz var,

N e okunur elfaz v a r;

N e bir anlanur sz var ;

Kula b ir ilim okunur.

N e H zr var, ne hazr var,

Hemen ortada kadir var.

N e okunur, ne okur var,

Kula bir ilim okunur.

Gerekten belli sznde;

Mana okunur znde

Gerek evliya yznde

Kula bir ilim okunur.

Hak kula edicek yan

H er dem gsterir d id a ri;

Ahm et ierden ieri

Kula bir.ilim okunur..

Sofiyeye gre Allahn tasarruft inn kamilden zahir olur.

felsefeyi de Srbn Ahmedin u lhisinde grmekteyiz:
Evliyaya eri bakm a;

Kevn mekn elindedir

Mlke hkm veren oldur

ki cihan elindedir..

Sen an yle sanursun,

Sencileyin bir demdir ;

Evliyann s im vardr,

Gizli, iyan elindedir.

Hak an bunda gnderdi

Kullarm irat iin

Kim e diler iman verir,

Kahr ihsan elindedir.

Hak, ztile, sftile

Tecelli eyledi ana ;

Varl H ak varldr,

Emri sbhan elindedir.

Kaygusuz A b d al bu s im

Okudum, anladm, bildim :

Btn lemlerin hkm

Kmil inn elindedir..

Bu

Srbn Ahmet, hece veznile yazd manzumelerinin hepsini 4 + 4

kinci devre mclanleri

67

taktili olmak zere 8 heceli yazmtr. Yalnz bir tanesi 7 bir

tanesi de 6 + 5 taktili ve 1 1 hecelidir. Divannda kaydettikleri
mizle beraber mill vezinle yazlm 1 8 manzumesi var. Bu manzu
meler; tasannudan ri, gayet samim ve metindir.

Srbn Ahmedin mektuplar:

Srbn Ahmedin nesri de tekellft mniyneden zde, cmleleri
ksa, kelimeleri hlis trke, manas vzh ve samimdir. Mstakim
zdenin Melmiyei attriyesinde iki mektubunun sureti var. Halifesi
Ankaral Husmeddine yazd mektuptan naklettiimiz u sabrlar fikri
mizi teyit e d e r: Ben, salusluk bilmezem; aka riy katmazam. Aka
riy katan kfirdir. Azizim, yle buyurmutur: lokmas gursamza
den yaradlm yabanda kalmaya; gnl yaradan ululuuna erie deyu
buyurdular. Biz dahi deriz. Sizlerin de bu mahabbetiniz zerinde hak
knz oktur. Amma sabkta nice oyun dptr. Allahn inyeti ve
Habibullahn efaati ve nbvveti ve evliyann yce himmeti niceler
erip mbarek yznzden kerem yurdunu mjde verdiler.
Mevln; yle bilesiz; erenler mabeyninde size molla Hudavendgr
hli verilptr denildi. Bitirmii ki oul bu hl sizlerde hsl ola; siz dahi
zevk ve evk hsl edsiz. Feyzi rabban, nuri Muhammed hsl ola. Yce
himmeti evliy iznimiz budur ki tenhnzda okluk oturmayasz ve kaba
derviler ile sohbet edesiz. Zira tarik byledir ki birbirniz yznden ma
rifet syleyu syleyu hl hsl olur. Zira hakikatta sizlere ata dtk; sz
; ata daima yerine oul kaller dahi hakikatta oul dtnz; <*:* s*
diin istemezmi? Erde buhul yok, buhulde er yok. M eer Allah, onar
mam ola... V ay ana kim Allahi azman onarmya!............... .
Hulsa Srbn Ahmet, gerek zamanndaki nfzu ve ismli Mauknin katlinden sonra melmlii yle nazik bir devirde btn a'aasiyle
idame ettirmesi ve gerek divan ve halk edebiyatndaki deta stat dene
bilecek mevkii noktai nazarandan hi te ihml edilecek bir ahsiyet
deildir.

rbn Ahmedin mehur dervileri

Vizeli Aleddin efendi. Evvelce debba iken terki sanatla dahili
tarikat olan eyh Gazanfer efendinin mrididir. 970 te vefat etmitir.
Kabri vizededir.

kinci "devre Melmileri

68

Gazanfar efendi. Atye gre Gazanfer efedi cezbedr bir eyhti.

Meltniyei attriyede mmilii mukayyettir. Ahvl ve gftr ayi olup
Vizeden stanbula getirilmi ve hli tefti edilip eyhlislm Ebssut Efendiden de istifsr edilmiti. Atnin akayik zeylinde Ebussut Efendinin cevab aynen muharrerdir. Hulsatan zekt, hall
ve haram hakknda isnat edilen szler sabit olursa cidden katli
lzmdr. Fakat sabit olmadka tevakkuf icab eder. Ayni zamanda
hakknda si zanda bulunan eyhlerden ve hsn zanda bulunan ulema
dan sorulmas da mnasiptir. Maarifi, eriata mutabk ve meayihi islmiye slkne muvafksa hakknda riayet bile icab eder. Fakat era
mugayirse zendaka ve ilhd sabit olur. Essen tarikat ve hakikat,
eriatin zbdesidir. Mamafi olan eyh siisilei tarikatna mensuptur
deniliyor. Eer bu doru ise hayr yoktur. Fakat her ne de olsa bu
kl kal ile katline hkmedilemez. Yalnz mademki buraya kadar getir
tilmi, kendisine irat davasndan fari olmas ve nefsini slaha megul
olup reberlikle tehvin maieti lzumu tenbih ve ihtar edilmelidir,, [1]
diyor.
Gazanfer efendi 974 te Vizede vefat edip eyhinin yanma defnedilmitir. Bl efendi ve Sal Emir namile mehur olan ve o zamann
Acem seyyitlerine tebaan salarn uzatan Seyyit Osman Haim, Ga
zanfer efendiye mntesiptir.

Haim Seyyit Osman

tstanbuldan V izeye gidip evvel Aleddin Efendiye intisap etmi ve
Aleddinin vefatndan sonra Gazanfer Efendiden tekmili slk eyliyerek
stanbula avdet ve Kasm Raaya bir zviye yapp irada mbaeret
etmiti.
Kendisi Lemezt Hulv
'3Ua' de ve oradan naklen Mstakim
zade merhumun risalesinde mastur olduu zere [2] intisabm byle
anlatrm:
Bir gece ryada hazreti A liyi grdm. Altnda dldl ve elinde
zlfekar vard. Bana "olum; eer sohbetimizi istersen V izeye gel bizi
orada bulursun, dedi. V izeye giderken yolda Gazenfer Efendiye rast
geldim. Bana selm verib dedi k i; "A li benim; bu at ta dldl bedeli
dir.,, Benim aklmdan ya zlfekar nered?,, diye geince hemen tebihini1
2
[1] akayk zeyli. S a : 87
[2] Lemezt Hlv.. Melmiyei attriye. S a : 48-51

69

kinci devre Melmleri

gsterip ite bu da zlfekar!,, dedi. Tebih gzme zlfekar suertinde

grnd. Bhu oldum...
Bu hikyeye nazaran intisab dorudan doruya Gezanfer Efendi
dendir. Bu zat ta cezbedr olup vahdet srrn zmr etmediinden
olan eyh ve Hamza Bey tarikindedir diye aleyhine dedi kodu bala
m ve ancak Halveti meyihinden Nureddin zadeye (981) mlzemet
tarikini ihtiyar ederek ban kurtarabilmitir [1], 1003 tarihinde vefat et
mi ve Kasm Paadaki zviyesine defnedilmitir.
Yerine olu brahim Efendi (1099), ondan sonra da tornnu Gazanferi san (1112) gemitir. Son eyh bulunan M. Sreyya Bey, ayn
zamanda bekt tarikine de mntesiptir. Mstakim zade merhum, Osman
Efendiden mntesip olanlar arasnda Pamak A li dede ve Hamd Efen
di isminde iki zat daha kaydediyorsa da tercemei hlleri mastur deildir.
Sar Abdullah; Seyyit Osman Efendi ve Bl efendiye ocukluumda
mlki olmutum. Emir Efendi vasatlkame, sabhulvecih, melihulkiyafe
bir azizi zlkerme ve Bl Efendi blkad ve kendmgn bir pri
rehnmun idiler,, diyor. [2]
Hasim Osman E. Haim,, mahlasile iir de sylemitir. eyh
Sreyya B. 1329 da divanesini neretmise de divanede mevcut iir
ler maalesef tamamile Him Osmana ait deildir. skdarl Celvet
Him Babann iirleri kart gibi her naslsa Srbn Ahmedin iirleride maktalarndaki kaygusuz, Ahm et mahlaslar Himiye inklp ederek
bu defterceize girmitir. Mesel, Melmiyei attriyede, Sergzette ve
ok eski cnklerde, Pertev Paa ktphanesindeki slifl arz mecmuada
Srbn Ahmedin olarak grlen ve mumaileyhin divannda da bulunan;
Merd isen meydan akta cn hem cnm g r ?
[k isen ak iinde ara bul; sultan gr!..

matlal gazelin son heyti

Kaygusuz,, l j i l j l l n buyordu ol rasul;
Fakr ile fahr edben gel; kfr ko, mn gr!

eklinden
Him, y j 2 i l l .........................................

ekline girerek divaneye ithl edilmitir.

Evliyaya eg r i1bakma;

Keza Srbn Ahmedin

Kevn mekn elindedir.

matlal lhsi de ayni kibete uramtr. Srbn Ahmedin olarak by- 1

2
[1] Nureddin zade iin baknz. A t. S a: 212-214. Osmanl mellifleri; Cilt: 1. Sa: 171
[2] Cevhertl bidye fi drretinnihye. varak: 134

kinci devre Melmleri

70

le tesbit ettiim bir ka mehur nefes daha var. Binaenaleyh, mezkr

divaneye itimat edilemez. Hfz Tevfik, Hamam zade Ihsan ve Haan
l B.E lerin Trk Edebiyat nmunelerinde de [1] Srbn Ahmede ait
olan mehur.
K ak yoluna giden gelsn

Yolumuz vuslet yoludur.

lhisi bekt kaygusuzun [2] olarak kaydedilmitir.

Him Osmannn eski bir cnkte grdm bir irini yazyorum:
Cmle evliya serveri

Pirim Gazanfer sultandr.

lerinde din serveri

Pirim Gazanfer sultandr.

Arutlah seyran klan

Meydannda cevln uran,

Hakka cann kurban klan,

Pirim Gazanfer sultandr.

ler, yediler nnde

Ba can vermi yolunda.

Muhammed methi dilinde

Pirim Gazanfer sultandr.

Himi der ey tliban;

Gece gndz eylen f egan I

Derdinize derman olan

Pirim Gazanfer sultandr..1

2

[1] Trk Edebiyat nmuneleri. Cilt, 1 S a : 165

[2] Kaygusuz Abdal; Abdallardan ve A b d al
metfundur.
Divann

Budalanme

Topkapda

merhum Abdullah

ktphanesinde de varm.

Musnn

dervilerindendir.

isminde mensur mekalt ve byke bir

Babann

tekkesinde

Budalnamesi ta basmasile

grmtm.

matbudur.

Kahirede

dvan vardr.
Hac

Bekta

ANKARLI HUSAMEDDN

Melmlere nazaran Ahmedi Srbnn irat mevkiine Halfesi Husameddni Ankarav gemitir. Bu da cezbedr bir zat olmakla aley
hine birok dedi kodular olmutu. Maskat resi bulunan Ankara ky
lerinden Kutlu han da bir cami yaptrm ve hatta ll zadeye naza
ran cami yaplrken btn eraf ameleye yardm etmilerdi [1]. Bu camide
cuma namazlarndan sonra zikir ve sohbet edilirdi. Husmeddinin m
ritleri ; gittike oalmakla nihayet, Istanbuldan gelen bir emir mucibince
ahvli tefti edilmek zere Ankara kalesine hapsedilmi ve 964 senesinde
mahbesinde vefat etmitir. Kutlu handa yaptrd camiin yanma defnedilmitir.
Mstakim zade risalesine bu zatin bir manzumesile bir mektubunu
dercetmitir. Manzume:
Ey talepkri hudavdndi kerim zl a t ;
Sdikul kavl ulvvl himmet abd rz!

beytile balyor. 12 beyittir. Fakat clibi dikkat bir ey deildir. Hele

Ahmedi Srbnla hi kyas edilemez. Mektup Ahmedi Srbnn mek
tubu gibi mnakkah, vecz ve hlis trke cmlelerle yazlmtr. Bu
cihetle ayan dikkattir, ite bir ka cmlesi:
Hmili varaka szlere vusvl buldukta gnl yzn yere koyup her
birinize bhat ve bikys dualar olunduktan sonra cmlenizden mercudur ki biri birinize l nazar edp her birinizdeki zuhru keremi hakkn
bilesiz. Kendi nefsinizden bilmiyesiz. Bu tariki hakka r* ettiimizde
dahi ana mensup olan her ne var ise hak bakdmz yere teslim eyledik.
Beyt:
N ice balar, nice canlar yola kurbau iin g e ld i;
Kabul olur ise haktan bulara kutlu bayramdr..

Anlar dahi Itfu keremlerinden bizim cmlemiz, yzmz karasile

gtr varlmz alup yok eylediler. V e bu yokluk bir cihetten varlk
ftb ile ann evki ve mahabbeti ilm marifeti hsl oldu . . / . .1

[1]

Sergzet, sa : 33

BOSNALI EYH HAMZA BL

Daha Husmeddni Ankaravnin zamannda bile cezbesi glip bir

zatb. S ergzet ve M elm iyei attriye de zikredildiine gre tezlli nefs iin kpekler ve tavuklarn yemesi iin sokaklardaki yalaklara
dklen artk yemekleri yer ve ahbbna Riyazattan vaz getim ; her
gn tavuk orbas iiyorum diyerek sureti tefhur gsterir ve zhrnevei melmet eylerdi. Bu gibi ahvalinden ni eyhi Husameddin
tarafndan Hamza tesmiye edilmi ve b u hl; senin ehdetine sebep
olu r denmiti. Husameddinin vefabndan sonra maskab resi olan Bosnaya gidip irda kyam etmiti ; meyhnelere giderek msteit grdk
lerini ey o u l; bevli eytan olan hamrin ne neesi olacak ? tib o l;
bana g e l; sana bdei hubbi rahman vereyim ; n eyle ki kymete
kadar sekrn olasn diye kendisine cezbeylermi [1], A z zaman zar
fnda mridn tekessr etmi ve ll zadenin tahkikine nazaran bir ka
bine bali olmutu. Hulsa; Melmlere gre bu gibi halt istidrca
hamledilmi, zeyli akayka nazaran [2] eri erife nmlyim ahvli
zuhur etmi ve anlalan Hamza Bl de Ismaili mauk gibi srr nihn
olan vahdeti btn vuzhile izhr eylemiti. Nihayet Bosna lem ve
meyihinin m bir adamdr,: irada kadir deildir diye vukubulan
ikyetlerini Bosna kads Istanbula yazm; bunun zerine eyh Hamza
da merkeze getirilmiti. Ebssuut E. stanbul eyhlerinin bazlarndan
Hamza Blnin halini istifsarla binnetice stadm Fzl Rm bni K e
ml merhum fetvasile katlolunan Ismailin katli zendaka ve ilhda bina
olunmutu; eyh Hamza dahi ol tarikta zndk ise katli merudur diye
fetv verdi ve Hamza, Deve olu emesi nnde katlolundu.
Hamza Blnin katlinde hazr bulunan blataclardan bir mrd de
eyhinin dtn grnce kendi hanerile kendi buazn keserek
intihar etmitir (969) [1].
Ktip elebinin; Takvimttevarihte (969) senesi vukuatnda
........
cr^V'1- dediine nazaran Hamza Bl ile beraber bir ka
mridi de katledilmitir. Sleymaniyenin arkrsnda bulunan Deve olu
yokuundan aa inilirken Deve olu emesine mlsk mescidin hazi-1
2
[1]

Sergzet.

[2]

A t a : Sa I 70

S a : 37

kinci devre Melmeri

73

resinde Hamza Blye it bir mezar var. Mezar tamda *

kelimesi
varsa da avlu duvarndaki niyaz peneresinin stndeki kitbe meseleyi
hallediyor. T alk yaz ile yazlm olan bu kitabeyi aynen naklediyoruz:
J j - J o i - tjr- >.\yjLi-ld \$ - J j\ s ? ** * JU- J

y
j

wVU J a m i tfJul J j j j \
<*Lt uj' a**j

ja jL iljt

tX*i25>

Anlalyor ki b u ra s Hmza Balnin mehedidir. iJV kelimesi kitabeyi

yazdranlarn eseri cehli olsa gerek...
ehdetinden sonra Mritelerinden bazlar cellatlara bahi vererek
naini alp Mevlevhne kapsndan Silivri kapya giden yolun sa tara
fnda caddeye nzr bir mahalle defnetmilerdir.
Merkadinin yalnz ba tarafnda perian destarl ince, uzun, drt
ke kk bir ta vardr. Tan drt tarafnda diren mdr girift ve
harekeli sls yaz ile u yazlar var
fj^.U jl^1 Juwjl ^22/m

di ajr~

Merkadn etrafna kaln alt ta stn ve demir parmaklkla muhkem

bir ebeke yaplmtr; Bu suretle mezar, bir trbe hline ifra edilmitir:
Trbenin yola nzr olan ayak tarafnda stte beyz bir tata u beyti
okumaktayz:
(JJ CljJk>Jji* j\
TA\

Bu Mehmet ali P. Sultan A ziz devri riclinden ve dile Sultann

zevci kapudan dery Mehmet A li P. dr. Mumaileyh mevlev muhiplerinden
olup o vakitlar; Yenikapu Mevlerhanes post niini olan Osman Salhattin dede. E. nin ( Vefat 1304) ihls bendelerinden imi. Dede .E. ekse
riya akam stleri derghtan kp Hamza Blnin Merkadme gelir ve
burada bir mddet otururmu. Yine byle bir ziyret esasnda Mehmet
A li P. Salhattin dedeye burada mlki olmakla dede E. Merkadin
trbe hline ifran paaya emretmi; Bu emir neticesinde de imdiki
trbe meydana gelmitir. Beyit te Osman Salhattin dedenidir. [1]
*

* *1
[1] Y en i kap mevlevhnesi sabk post nini ve Salhattin dedenin torunu Darlfnun
mualllimlerinden Mehmet Abdlbak B. E. den naklen. Salhattlin dedenin bu trbeyi yap
trtmas ayan nazardr. ok muhtemeldir ki Seyyid Muhammed nur ile muasr olan dede

kinci devre Melmleri

74

Hamza Balnin 'melmler zerinde nfzu fevkalde ld gibi

hdisei katli de lehdr ve aleyhdr olmak zere hemen btn Osmanl
heyeti itimaiyesini iki frkaya ayrmt. LI zade merhumun ifdtna
nazaran avam nas bile bilir bilmez bu dedi koduya itirk ediyor ve
mahalle kahvelerine kadar her yerde, her tekkede Hamza Bl ve Hamzavler mevzuu bahs oluyordu.
eyh Hamzadan sonra (Melm) lfz (Hamzav) suretine inkilp et
mitir. Bu lakap, Melmlere yalnz ehal tarafndan verilmiyordu. Mel
mler de Hamzay kendilerine pr ittihz etmiler ve Hamzavlii m a a lift ih a r
kabul etmilerdir.
olna eyh brahim E. nin tarihi vefat ( Levha hlinde sandukasna
dayaldr)
Jj
J
U

(Uju s, \Sj Sj * h > j* m

Beytile balad gibi bilhssa drsi muhtefnin cniini olan ve 1037 de

vefat eden Hac Kaby nin mezar tanda da
4i*

ci. j j> l^IaS <jjrgJ* j?J* iiyf} fSj

Beytini okumaktayz.
Melmler, Hamza Blnin htrasn unutmadktan gibi halk ta yllarca
Hamza ve Hamzavlerle megl lmtr.
983 senesinde ismi mehul kalan birisi
Gizl gencin lli llsiyem;
hrei akm, ciean klsiyem..
Knt kenzin remzinin Mevlsiyem,
Zt bahtn allemel esmsiyem.
Mescidi akn imam olmuam,
D eyri akn hem elppiyem!
Ben ne dersem Hak an iler heman,
yle benzer; ben ann agasiyem!

Beyitlerini hvi bir iir yazm; Bu iir yu buluyr. stanbul gnlerce al

kanyor; irin aleyhdarlarnm banda Smbl eyhi koca Mustafa p. l
E. de Melm olarak ecdadnn isrine iktifa etmitir.
var. (T b yn a m raacaatl)

Zten Hars zade ile de mnsebeti

Dedenin ceddi gibi Ham zav olmas da muhtemeldir.

Osman Salhattin dedeye it ve tdrisi

rinden A li erm isminde bir

zat tarafndan

mnhtefnin mehur athiyesine Nak dervile

yazlan erhi hvi bir kitap, H let E .k t p -

hnesindedir. Hlsa D ede E. nin Melmlerle mnasebeti muhakkaktr..

kinci devre Melmleri

75

Yusuf Sinan E. [1] bulunduu cihetle bire ir, iin sarpa sardn
anlyarak Cami etvr era tamamile mutabk olan Zeyd bir slike
cevap olarak ben, irdemi neye sarfedersem Allah an hlk eder; Ben
ann A b d i hsym mealinde:
Ben ne dersem H ak an iler heman;
yle benzer, ben ann aasiyem.

diye akdei ehli snnet velcemaattaki irdei cziyyeyi sylese, yahut

timin malma tabi, bulunduuna telmh etse, yahut insani kmili vasfeyIeyp (jU.
j' ___yetlerile ve ( ............................ jlj j>y )
hadis kdssine iret etse, halsa mecl olurmu?
yijj- :
olur.
Melinde bir fetv alarak, yahut Sinan .E. nin dedii gibi uydura
rak [2] bir mektupla eyh efendiye gndermitir. Fakat eyh E. skin
olmak yle dursun bu crete, hele mektupta Allah ve Peygamberi
zikirden sonra
t y.3
cmleleri yazlmamasna bsbtn
kprerek [3] kaleme sanlp irin teviltm red zmnnda lnetler, bed
dularla memlu (Tadllt tevil jjjfcij-ur) atl risalesini yazmtir. smi
mehul kalan bu ir de her hlde Hamzavlerdendir. Fakat acab kim?
983 te Melmlerin riyasetinde Haan kabdz bulunuyordu.
Fakat bu zat Bursada otoruyor. Halbuki Sinan .E. irin Istanbulda
olduunu syliyor. Ayn zamanda Haan kabzdz, temkin shibi bir
zat; iirleri de yok. Mezkr tarihte Istanbulda yaayan Hamzav irle
rinden; Gazanfer E. ye mntesip Emir Osmn him var. Bu ztn
aleyhinde tercemei hlinde yazdmz vehile bir ok dedi kodular ol
mu ve Him, nihayet zhiren Nureddin zdeye intisap suretile ban
kurtara bilmitir.
Bu nzmn kilinin de Emr Osman Him olmas ok muhtemel
dir.
Hamzavler aleyhine yazlm risalelerden bir tanesini de Sleyma-1
3
2
[1]

eyh Ya'kubi keremyan zde Yusuf Sinan .E. : Yanyada tevellt ve badehu s-

tanbula harict etmi; bir mddet sonra Medineye azimetle 989 da orada vefat etmitir.
sr:
Osmanl Mellifleri; C ilt 1. S:

200.

[2 ] O l ndn adml vicdann kendu elile yz gibi kareleyp gnderdii sureti fet
vasdr ki bil kusur naklolundu. eyhlislma iftira edp kast birle bu makule kizbe ictir
etmitir.
. Sa: 6
[3] V e kaili fsidl makalin irsal ettii mektubunda Vacibi zlcell zikrettike tazim
iclle dl olan elfz yazmakta ihmli ve Habbullah j - jaJ *
ahvli kitab snnette mshel ve msamahasna ahittir.

dimeyp salavatta ihlli,

Keza.

Sa:

15

76

kinci devre Melmleri

niye ktphanesine mlhak Halet E. merhumun kitablar arasnda (764)

numarada mukayyet mecmuada bulduk.
Mehmet Am k
^ isminde meyihten bir zat Veled,, isminde
bir sipah zadenin kendisine intisap etmiken bilhara kendi tabirince:
Tifei melhide ve frkai zendakadan baz kimesneler ile msahabet
eylemein ki Hamzav demekle mehurdurlar; J1*1
sureti Hakta
mm tlipleri idll
edip akidelerin fesada verirler; tariki Hakka inkr
eylemi,, olmasindan mnfailen Siph zadeye hitaben ve her bendi
diye balamas dolayisile (Gazali J1;*) nin mehur rislesini tanzire ze
nerek bir risle yazm.
Bu risaleye nazaran eyh Hamza, sliklerine amel ve mchede l
zm deildir dermi ve ryay inkr edermi. Veled, eyhim, bana on
sekiz bin lemi koltuu altnda seyran ettirdi,, diyormu. Bundan maada
shibi risle, eyh Hamzadan baz havarik rivayet edildiini de syliyor.
Fakat bunlar istidraca hamlediyor.
Veled >s-jj o* V =**. yetini delil getirerek vahdeti vcut iddia eder
mi. Mehmet Am k E. vahdeti vcudu da ehli snnet mezhebine muhlif olduunu syliyerek reddediyor.
; didei insf ile nazar eyle ki
ak, ne makamda myesserdir. Yoksa Hamzavlerin ancak h serdi
b dertlerile ak olmaz,, diyor.
Risle; 1023 Muharreminde yazlm. Hamzann ehdeti ile tarihi
tahrir arasnda 53 sene var; buna nazaran Veled, bizzt Hamzaya deil
Hamzavlerden birine ve ihtiml o vakit makam iratta bulunan drsi
muhtefye ve yahut Jdrsi muhtefnin halfelerinden bir ahsa belki de
ismi Hamza olan birine intisap etmiti.
Biri 983, biri 1023 te Hamzavler aleyhine yazlan bu iki risle, bize
Hamzavlerin; Hamza Blinin, ehdetinden sonra da ihtifaya tenezzl
etmediklerini gsterm ektedir. H am zavler, toplu bir hlde bilhassa
Bosna taraflarnda bulunuyorlard. Bosna Kads Bl E. (vefat 990)
bunlar teftie memur olup on iki Hamzav eyhi hakknda fetvayi ida
mn infaz ettirmekle beraber cemiyetlerini perian edemediim 1044 de
vefat eden Atnin Elan o semtlerde akdesi fsit, boyu uzun, akl ksa
mlhit eksik deildir. demesinden anlyoruz. [1]
Hamza Blnin Demir han ismindeki olundan mtevellit brahim
atl bir hafidinin mer dede hulefsmdan Seyyid Caferden mstahlef
Muhammedi Rumye mntesip olduunn ve Muhrikatl kulp fievki
[1]

tfji-

J l J jlt

Sa. 283

77

kinci devre'Melmleri

liallmil guyub
isimli bir eseri bulunduunu Ktip
elebi,, (Kefzzunn a ^ L r ') da haber veriyor. [1]
brahim ibni Demir ibni Ha uza, seyyahm ve nihayet Msrda vefat
etmi. Seyhatmn sebebi Hamzavlerin kibetine oramaktan ihtiraz
olsa gerek.
Hlsa; Hamzavler dier tarikat erbab gibi Vahdeti Vcudu kor
kaka kabl etmemiler; Vahdeti btn vuzuhile kabul ve hatta iln eden
Vahdet fedleri olmulardr. Maamafih Hamza B. den sonraki Sdt
Melmiye, bu gibi taknlklardan uzak kalmlar ve bilhassa Haan Kabdz, drsi Muhtef, Lmekn Hseyin E. olan eyh brahim E.
rihi mesnevi Sar Abdullah E. gibi zhir ve btn mamur kimselerin
telifkr ahsiyetlerile imhdan kurtulmular ve tariklerini gnden gne
ner tevsi, eylemilerdir.

900 sL-
..v J-b

>
/"i

J 'y ' 4

(>. au. / a1.

jU j ijs-

j-iiij wjisi35j * [i]

{ tjUjil fBij
&i

Kefzzunun. C ilt : 1. S a : 392

Osmanl mellifleri, tbrahimin tarihi vefatn 1026 olarak gsterm ektedir
Hamzann torunu olmos itibarile bu tarih, daha doru olsa geretir.
tarihi nereden aldm bildirmiyor.
Osmanl mellifleri.

C ilt : 1. Sa 17-18

b ra h im

F a k a t: Tahir B bu

BURSALI HASNI KABDZ

Buz at ta eyh Husameddni Ankaravnin mntesiplerindendir. Hamza

Blden sonra Hamzavlerin Riyaseti bu zata intikl etmitir. Terzi bu
lunmakla (Kabdz) lakabile itihr etmitir. Bu zatn manzmeleri yoktur.
Ahvli de tamamile mazbut ve mukayyet deildir. Hlet E. deki 800
numaral mucmuada iki mektubu var; bunlara ve rihi fuss Abdullah E.
ve Hseyni Lmekn gibi zhri ve btn mamur lemdan iki zt
yetitirdiine ve bu ikisinin de Bursal Terziye bat eylediklerine baklrsa
eyhin, kmil ve mkmmel, fakat Hamza Bl gibi cokun olmayp
temkn shibi bir zt olduu anlalr. A t akayk zeylinde ve ktip
elebi fezlikesinde mumaileyhin "hem krfermy krgh sanat, hem
mtesaddi ird erbab tarikat,, olduunu yazp kakkmda "mhrdn
mektm mridi sm, mtakabi erbab tariki bayram idi,, diyorlar. [1]:
1010 senesi nihyetlerinde vefat etmitir. Mektuplarndan birinin evhirini
yazyoruz:
( ............. annz kendunuzun bilmen: hakkndr, hakkn varlndandr; belki varlndan deil, kendudur. Vcudunuza nazar idess. Kendu
vcudunuzdan gnlnz ayrmayasz. Muhkem beksn istedinz
kimesne kendu gnlnzdedir. Kesrette ve vahdette kendu vcuduna
bakup hi mnfek olmayasz.; kep karndalar bylece ideszl
Byle olup gnle bakma ele getrdkten sonra biri birinz yanma
geldikte muhkem zevknz olur, Erenler fethedivire; varlunuz kaldrup
yokluunuz myesser idivire; Haktan gayr varla lanet edp hak varlin kendu vcudumuzda isbat idesz; Alem, Nh tfnnr; vcudun
Nhun gemisidir. O gemide bulunmyan tfana gark olur; biri birinize
mahabbet edp muhkem gnlmze bakasz; ayrlmayasuz kesrette ve
vahdette.. ..
iir:
Vcdun ehrine sal kendzn;

Giceden ren eyle gndzn,,

Gnl nce oluptur yine bak,

N e aynedir nn yine bak.1

[1] Fezlikei Ktip elebi: C ilt 1. Sa: 178

A t zeyli. Sa: 469.

kinci devre Melmleri

79

Sana ok trl diller retir ol,

Heman tt gibi ren zeban oll

Bu cism candr ol canana sret

K im ondan renr can ilm Hikmet..

Senun bilin kendu canndr. Kendu cannla bilii gr! Ondan

rak dtnz. Canunuz sizin deildr. O l belki bizimdr; Hak size talim
etti vaktin kendu cannz ile ider! Taradan itmez, brete nazar idecek
oldur; mana bilecek oldur. Dahi biri birinzn cani kendu caninzdr.
Kendu cannz nice seversenz biri birinz yle sevin.
Hikmet nedir; Gyet sevdn nesneye canm dirsz? Bu sz gelici
deildir; Gerek canndr. Bk vesselm aleddevrn...
jul-l
--

EYH HAANIN DERVLER

Fuss rihi Bosnal Abdullah
Bosnahdr. Mukaddem t ulmu Bosnada tahsil ve tstanbula gelip
tahsilini tekmil eyledikten sonra Bursaya giderek Haan kabdza inti
sap eylemitir. 1046 tarihinde Msr tarikile Eday haccetmi ve, melmlii Arabstanda nere muvaffak olmtutur.
Hicazdan sonra ama gelip bir mddet Muhiddni arabnin trbesi
civrmda ihtiyri inziv eylemi, nihyet Konyaya gelerek 1054 te vefat
etmitir.
Vasiyeti mucibince Sadreddni konev kabri civarna defnedilmi ve
mezar tama
AAi
* yazlmtr[l], Bosnal
Abdullahn Halveti meyihinden ve emseddini Sivas hulefsndan eyh
Abdlmecitten (1049) de ahzi feyzeylediini [2] ve manen eyh Muhiddni
arab tarafndan terbiye edildiini Sar Abdullah, Cevheresinde kaydeylemektedir [3].
Tecelliyh arisn nuss fi manasst hikemil fuss
ay*
oU> j (Fusus ehri), tercemei terht
**-/ , arab fusus1
3
2
[1] Konyada Sadreddinin trbesindeki

mezarln talan

asker inaatta kullanlm

ve Bosnal Abdullahn mezar ta da maalesef bu suretle kaybolmutur. Mezannn yeri bile

belli deildir.
[2] Abdlm ecit iin mracaat. Osmanl mellifleri.
zeylinde mufassal tercemei hli vardr.
[3] V arak: 184.

Cilt. 1. S a : 120. eyhinin akayk

kinci devre Melmleri

80

erhi ve daha bir ok kitap ve risleleri vardr. Osmanl melliflerinde

Thir B. merhum, srn isimlerile yazmtr ki 60 tanedir [1].

Lmekn Hseyn E.
Bursal eyh Haandan ahz tarikat edenlerin biri de (Lm ekn)
mahlasile mehur olan eyh Hseyin dr.
Hseyni lmekn, Petelidir. Ayvansary V e fe y t nda Horpeteli olarak mukayyet ise de bu kavil, haperi ht kabilindendir. Davut
p. camii civarnda Sultan ah mescidinde irat ile Dervii ehli fen hneberb ve hevyi tecerrtte hem sr merdi kmil, Arifi ehli d il [2]
Bir zatt. Hrmeti ammeyi kazanmt.
Evliy elebide bu eyhi ziyret edip sohbetile merref olduunu
mftehirane sylemektedir [3], 1035 tarihinde vefat edip mezkr camiin
avlusuna defedilmitir. Merkadinin ba ve ayak ularnda mustatl byk
ve kaln yazsrz iki ta vardr: Dervilerinden (Husm) vefatna u tarihi

sylemitir:
Derd dirigu matem 61 kutbu gavsi lem
Oldu ii ismi azam gzden nihan sad gam..
Ankay lmkn koyup bu iyani
T a kafa g itti can oldu harme mahrem..
Tutsun aza v mtem hejde hezar lem;
Cinn peri v dem g er kh det g er yem..
Kani o sureti Hak, uak hakka efak?
O l s im zat mutlak aslna oldu munzam..
Mahi R ebi evvel bist yekinde H ak cel,
E tti traba mnzel yevm i ehatta fefhem!
Asn bd tebih soldurdu, soldu n bih
A h ey H usm tarih

fi 4r
1035

Dervilerinden (H d ) de u tarihi sylemitir:

Rihletinin H d i miskin dedi tarihini :

cJUj 4>yk

(&V >

1035
*
* *1
3
2
[1] Bosnal Abdullah. Osmanl mellifleri, Cilt. 1. S a : 43 46.
[2 ] Fezlekei ta rih : Ktip e leb i.. Cilt.

2. S a :

70.

[3] Evliy elebi seyahatnamesi. Cilt. 1. S a : 380.

kinci devre Melmieri

81

Ktip elebi, fezlekesinde [1], mstakim zade risalesinde [2] 1034

senesi evhirinde vefat ettiini yazyorlar. Osmanl mellifleri de tarihi
vefatn 1034 gsteriyor [3]. Fakat yukardaki iki tarih lmekn Hseyin
E. nin mektuplarn, iki risalesinin, mrettep divann ve Insni kmilini
hav olan ve bunlardan baka birok Melm ricalinin mektup ve iirle
rini ihtiva edn 1044 tarihinde ( Haan ibni M ehm et) isminde biri tara
fndan ok gzel bir talik ile yazlm mecmuadadr. Bunlardan maada
muharrir, mecmuann bir kenarna ayrca Hsyni lmekninin 1035 senesi
Rabul evvelinin 21 inci gecesi veft ettiini de kaydetmitir. u hlde
lmekn, 1034 senesi evhirinde deil; 1035 senesinin 3 nc aynda ve
binaenaleyh nisbeten evilinde vefat etmitir.
*

**
Lmekn Hseyin E. ne Srbn Ahmet gibi ince ve sanatkr bir
ir ne de olan eyh brahim efendi gibi cokun bir sofdir.
Byle olmakla beraber ilm fazl ve bilhassa eriata tamamile mtemessik bulunmas ve selmeti fikr muhkemesi dolyisile zamannn
znfz bir eyhi olmu; hatta 1003 te idm edilen nc Mehmedin
zamannda iki kere Sadret mevkiini igal eden, ran serdar Ferhat Paa
bile mrdi olmutu.
Mezkr mecmuada Paaya gnderdii bir mektup sureti var. Lmekan, mektubunda diyor k i: ( ............mdi cnm: kendu vaktnizda
hakkn menzilin ve mertebesin bilmek budur ki hakk sevp istemedi
efli ve akvli ve sft ve zt terk eylemektir. mdi fikreylen, Hazreti
hakkn, kuluyuz ve severiz dersiz. Hakkn sevmed eflinizden ve
sftnzdan ve ztnzdan Hak akna ve. Allah mahabbetine neyi terk
ettinz ve neden vazgeldinz ? ol terk edp vazgeldiinz mkdan Allah
ktnda menziletiniz ve mertebeniz bilesiz. Amma buyurursanz eflimizden ve sftmzdan ve ztmzdan hakkn sevmed nedir ? hak >1W.>
kendu akvlinden gayri kavli ve kendu eflinden gayri fili ve kendu
sftndan gayri sft ve kendu ztndan gayri zt sevmez. Bu ecelden
Hazreti Habbullah buyururlar
ve dahi hadsi kutsde bu
yurur k
M -JJ J tj
C * 4
X e .., * .! IS I *
mdi cmm; Hakkn yoluna ve akna kenduliin ile fili terk ettin ise
filin Hak fili olup ve kenduliin ile sft terk ettin ise "iiinU
1
3
2
[1] C i l t : 2. S a : 71.
[2] S a : 57.
[3] C i l t : 1. S a : 191.
Melmler

82

kinci devre Melmler

hsl olup Hak sftile sfatlanrsun; ve dahi Hak mahabbetine ve akna

varlnz terk ederseniz bu makam, ol deryy vahdettir ki kimse nian
vermeyp akllar yolda kalup (C ebril fit-nue. buyurdu : c.:juv
o A jIj )
Bu mektup Lmeknnin selmeti muhkeme ve kuvvei ikniyesine bir
delili tamdr. Mpted bir slike mertibi tevhid i ne gzel ve zhiri
era ne kadar mutabk bir surette telkin diyor.
Lmeknnin, Melmiyei attriyede [1] ve Hlet Efendideki mec
muada Deveran ve sima muterizlerinden Belgratl Mnir E. ye [2]
yazd mektup sureti var. Bu mektup ta eyhin mlyimne telkin ve
iknna bir nmunedir. Lmekn, mektubunda melen tankmzda
sima yoksa da sima ve deveran eden tarikat erbabn da ulema men
tmiyorlar. Hatta bundan mtelezziz oluyorlar.; biz de onlarn snnetine
tebaan men etmiyoruz. Mritlerin tevct ve vecitlerinin izdiyadna
bis olan umurda msmaha lzmdr. Bu husus peygamberin Habee
kavmmn raksn men etmedii ve Ayenin seyrettii, keza baz sahbeye neat verecek sz syleyince onlarn kalkp sima eyledikleri hlde
men etmedii, de mtevtiren sabittir. Essen bizim menimizle detlerini
terketmiyecekleri ikr olduu gibi kendi nefsimizi islha oramamz
da evldr. Filvaki sofilerin hepsi vecit tarikile sima etmiyor ama dierleri
de erbab vecde mabehet hasebile sima ediyorlar.
,e *.
* *
hadsi de bu bapta bir senet o la b ilir.......... diyor.
Lmeknnin Ehlisnnet mezhebine tamamile mtemessik bulundu
unu u gazelinden anlyabiliriz.
H er irim ister cnfi dilden bize doru yr o la ;
Triki dny v ukb talibi didr o la !
Bekleye k alb in i; Haktan gayriyi fik retm eye;
eri Ahm etle mzeyyen yrn sr ola !

Hem H anif mezheb hem Snni v dindar o la :

Hem muhibbi l sahbi Ahm edi muhtar o lr l
Kim tutarsa Lmekn n pend nushun can ile
Rh Hakta Icerem ol server slr ola I ..

te Hseyni Lmekn, bu gibi esbaptan dolay mmenin mahabbetini celbetmi ve kendisine ulem, uar, hatta vzerdan bir ok
mritler edinmitir.1
2
[1]
[2]
S a : 26.

Sa ; 58 - 61
Belgratl Mnir E. 1029 da Belgratta vefat etmitir. Osmanl m ellifleri; c ilt : 2,

kinci devre'Melmeri

83

Hseyin E. nin dvannda da muhammesler, mseddesler, terkipler,

gazeller, hatta ruba, kta ve beyitler var. Fakat iir noktai nazarndan
Srbn Ahmetten ok snktr. Baz vezin dklkleri, zarur imle
ler, tekerrrler de yok deil..
Byle olmakla beraber samimdir, derundir. Bu gazelinde melmete slukn ve Haan Kabdza batn syliyor.
ok meyih sohbetin grdm, szn g eyledim;
Ellerinden hem mahabbet camn n eyledim.
K albi n adm bulardan ok teselliler bulup
M arifet zevkile geri can serko eyledim..
Cevheri m aniyi

j*

srrn bu cana mengfi eyledim.

ki lem sevgsn kalbimden ihra eyleyp
Mridi kmilden ayruun ferms eyledim...
Mridim, pirim Haan Habaduzi kutbi zaman,
D erdi akile bu can mest bh eyledim..
H e r ne kim ird, H ak etti, hakikat hak ile
Cn kulana ben an drri meng eyledim.
Lmekn yanduran ak oduna oldur bu gn,.
O l sebeptendir ki derylar gibi c eylem.,

Lmeknnin bu lhisi de ok samim ve derun, ayn zamanda ok

mehur ve maruftur. Hangi tarikatta olursa olsun hemen hemen btn
erbab tarikat bunu bilir. Tekkelerde zikir esnsnda makam mahsusile
okunurdu.
Pk eyle gnl emesini ta durulunca;
Dik tut gzn gnlne; gln gz oluncal
Efkr ko, dil destisin ol emeye tutdur;
O l b saf bah ile bu desti dolunca..

n hak seni derbn deri hnesi etti;

Dur kapuda; gayri- koma ta n bulunca!
im di koma kim sonra karmas g olur
eytan erisi hnei kalbe hoyulunca.
V e r k evin shibine; k aradan sen;
B ek gelr s evine sen savulunca..
ektim bu cihan ire hezar mihnet zahmet
O l piri huda, mridi kmili bulanca!
E y "L yi meknm,, seni ben ok aradm, ok,
Cnmda mukim olducan ta duyulunca!..

kinci devre Melmleri

Vahdeti vcut felsefesini syliyen u gzel rubaisle herkese kendi

mertebesine gre sz sylemenin gln anlatan beytini de kaydedip
mlahazhmza nihyet vereceiz.
Ruba
Bfi levhi vucd zre ne kim peydadr
Deryay bu emvaca muhalif san mal

Ruen nazar et; sreti nak aradr.

Emvc paypey yine b deryadr..

Btyt
K ltan tidir, hem laldan ince

Lmeknnin dier sr:

Lmekn Hseyin efendinin
yazd nn kmil,, isimli manzum
u fasllardan mrekkeptir:
Tevhit ve Nat, Ebu Bekir,
A lye it be beyitlik bir medih, [1]

Sz anlatmak kam halka dilince!

divnndan baka mesnevi tarznda

bir eseri de vardr ki 537 beyit olup
mer ve Osmana it er beyitlik,
j^ -rau v'1-
<OU.Vl.
j'Jl?Z '
,ji

serlavhah paralar,,
Eser, u beyitlerle balyor;
Zeh sniki hki dem eyler;

K e fi ddi siyh lem eyler.

Ann zatndan ald d lem;

Anin diledir bfinyd lem..

An n cdundan ald mest her mest;

Hem andandr felek bl, zemin pest..

Bunlardan mda
g-j: V JO hadsini terh ve tavzih eden ras
tndan fazlas arapa iki sahifelik bir risalesi, vahdetname
is
minde vahdeti vcudu erh beyan eyliyen yedi sahifelik dier bir risalesi
vardr.
Risaleleri bende vard, Zikrettiimiz mecmuada da aynen mevcuttur.
Ayvansary vefeyt nda drt risalesi olduu muhareer ise de dier
iki risalesine imdiye kadar tesadf edemedim. htiml nn kmil ve
dvnile beraber zikredilmitir.
Lmekn* nin hece veznile yazlm hi bir manzumesine tesadf
etmedik. Melm irleri arasnda bu hususta "bir istisna tekil ediyor.
sn gayri matbudur.

[1]

Grlyor ki Lmekn de A liye, dier Halifelerden ziyde merbut, her Melmde

bu rabta mevcuttur. d e ta btn melmler (mufaddla

dandtr.

HUSAM

Lmekn nin, zamannda kendisine iyi bir muhit yaptm, ulem,

uar ve hatta vzerdan bir ok mridi bulunduunu sylemitik. te
Hseyin. E. nin mridi olan irlerden biri (Husam) dir. Husamnin
Hlet. E. ktphanesindeki mecmuada b irk a iri var. Hatt gazellerin
den biri Olan eyh brahim. E. ve Sar Abdullah tarafndan tahmis
dilmitir. Husam eyhinin vefatna da yukarda yazdmz tarihi sy
lemitir. Fakat bu irin kim olduu hakknda mecmuada bir kayt yok.
Rmiz tezkiresinde (Hsameddni Uak
sllesinden olan
ve kasm paadaki Uak tekkesi eyhi bulunan bir Husam Ahmet. E.
var; fakat bu zat, 1168 de vefat ettiine nazaran lmekn ile arasnda
tam 133 sene var. Binaenaleyh her halde bizim Husam bu deildir[l].
Rza tezkiresinde de Husam mahlasl bir Dervi Haan var. Bu ir,
Edirneli bir glen Dervii imi. Takkecilikle geinirmi. [2]. Badat
fethine u tarihi sylemi:
Lafzan ve manen trihi fethe
Dedim Husam pes bi tavakkuf

Grdm ki yaran hayli acizde;

*
j j H- ( f j J U i

Mezkr mecmuann 1044 te yazlmas ve irin 1048 de berhayat

bulunmas, Hseyni Lmekn ile musr olmas gibi karinelerle mecmua
daki Husmnin bu, Dervi Haan olduuna hkmedebiliriz. Gleniliine
gelince ihtiml evvelce Glen iken bilhara Melm olmutur. Glenlerin
o zamanlar melmler gibi mlhit addedilmesinin de ihtimli bu tevcihte
dahli vardr ve Rza, Melm yerine Glen demitir.
Guft, tezkiresinde Husam hakknda diyor ki:
A n dervi A b d ii std

Eylemi semti hatta reki md.

Bu suretle Husmnin hattatlm da renmekteyiz. Gft, bu ir

hemehrisinin evi ve seyyahlarla kalenderlerin dima bu eve mlzemetleri ve bilvesile irin merebi hakknda unlar yazmaktadr:
Hnei dilke safa tevi

Gam perestm rma drl 6 I

Barekllh hnei meymn

ki serapyi tarh hep mevzun 11

2

[1] Yazm a nsha. Millet. K . S a : 71

[2]

T ezk ere R za FH k d am Jab ,"sa[: 31

86

kinci devre Melmleri

Olmu ol hnei hired me'men

B nevym leme meskeni

A n da olmu harfi dire res

Hnkah vera kniti heves!

Etm ede merdmn zhd meni

Gft gyi namz zhdi hori !

Eyler anda kalenderim cihan

Nm kursi hilli rzeyi nan!

Zikrii tebihi eylemi hli

Nmei ekl rbi abdl 1

Guftnin bu tavsifi de Husamnin Melmeti

serdettiimiz ihtimali kuvvetlendirmektedir.
Husmnin
gazeli udur:

brahim

ve

hakkndaki

yukanda

Abbullah E. 1er tarafndan tahms edileu

Gleni cennet dilersen klhan dnyyi ko;

Y ri gl vech ister isen glene bakmayi ko!
Sen, san gel, endedir yrin, yabanda rama!
Bakma ar, yukar, esfel alyi ko!
Sureti rahmam g r mirt kalbinde bu gn;
Mnkirin bakma szne va dei ferday k o !
H ak tel kim muhiti klli eydir z tile ;
Zbde sensin, ari rahman endedir; eyay kol
ek elin iki cihandan canm eyle fed,
Talibi didr isen dnyy ko, ukby ko!
Evliyaullaha uygl; bakma ehli zhire;
Bir alay, ehli garaz pr hile n bny k o!
E y uHusm onsekiz bin lemin esrarna
nki mazhar dt gnln; ge bu huy hy ko!

VAD :
Bu da lmekn Dervilerinden bir irdir. Mezkr mecmuada gazel,
muhammes ve mseddesleri var. Fakat kim olduu hakknda bir kayt
yok. eyhnin akayk zeylinde [1] ve Osmanl melliflerinde [2] Bursal
bir V ad var ki 1059 da vefat etmitir.
Thir bey merhum, V a dnin dvannn Yldz Ktphanesine bulun
duunu da ilve ediyor. Filhakika Yldz Ktphanesinde 140 numarada
V a'd ye it bir dvane var. Fakat mecmuadaki er, bu dvanda bulun
mad gibi ir de tasavvuf neesi de rnmiyor. Hatta Dvanenin
iptidasndaki naitte bile mutasavvifne szler yok.1
2
[1 ] (Ebussuud i j J I / )

fetvsnm son babnda brahmi

Glen ve mritleri

ve

80,

Manev,, hakkndaki fetvalara baknz! Fetvy Ebussuud: M illet K . (ulmi er iye.

S a h ife : 267)
[1] Sleym aniye; Beir aa. K .
[2] C ih :2 . S a : 479

M 479

ikinci devre Melmleri

87

eyh 1094 te vefat eden dier bir skdarl V ad bildiriyor. a

kayk zeylinde bu V a dye it olan
D a dil mihri ruhunla kr olsun da g r ;
Zinet glzr fasl nevbahr olsun da g r !

ve
Geh ie, gehi cm ziya giistere sunma;
S o fi ek elin gz gre atelere sunma!

matlal gazalleri Darlfnn Ktphanesindeki mezkr divanda bul

duk. u hlde Thir beyin 1094 te len V a dyi 1059 da vefat eden
V ad zannettii tahakkuk etmitir. Binaenaleyh lmeknnin dervii
olan V adyi 1059 da vefat eden Bursal V a d olarak kabul etmemiz
lzm geliyor. Bu ikinci vadnin dvan bulunursa mesele daha iyi
tavazzuh eder. Mecmuadaki bir mseddesini yazyoruz:
Mahremi hulki Muhammed srr ah kul kef;

Sdkul vdl emindir mazhan ahd vefa;

Varisi ilmi lednn mecma srr haf;

Hafkayne himmeti llar bedrddc;

Hazreti sultan Hseyni lmekm baf;

Hkipyi bende va d bnini Mustaf!
lm ed en evvel lp bulmu hayti cvidn;

Cmle cevlnghdr arh berin sman;

Ab gilden resm sret pertevin klm iyan;

Zt pki lemi gaybi hviyyette nihan;

Hazreti sultan Hseyni lmekm bsaf;

Hkipyi bende V ad bnini Mustaf !

Evliya seremesidir imdi ol ah gzn;

Rekeder kadri blendne ann huldi berin;

Himmetiyle stvar olmudrr dni mbn;

Hac Bayrm zamamn yni eyhl rifn;

Hazreti sultan Hseyni lmekm bsaf;

Hkipyi bende V ad bnini Mustaf!

AHMED RM :
Bmun da kim olduunu aradm. Fakat hi bir tezkirede bulama
dm. Yalnz Osmanl Melliflerinde 1041 de vefat eden Halvet eyhle
rinden Akhisarl bir Ahmedi Rum var. [1] Bilmem o mudur? Bervehi
t bir muhammesini yazyorum:
Yetitim bir grbi nciye ehli manler;

Maarif kiverinde pdih kmrnler;

Kanat arsasnda her biri ship kranler;

Fen darnda olmular mekni lmeknler;

Beka blha ermiler sivadan klli fn ler!

[1] C ilt: 1. S a : 26

kinci devre Melmleri

88

fi gezdim nce yllar hayret ire kend halimde;

Fena bezmine gel deyu hitap erdi hayalimde;

Varben anda grdm bunlar hni visalimde;

Libs fokri fahr birle mestur olm u; lemde;

D eildir bunlarn halne vkf bu cihanler!

Safda her biri zevku mahabbet ire irette;

Bulup yann bugn bunda oturmu bezmi vuslatte;

Yrrler sureta geri grrsn dan gurbette;

Klup uzlet kam halkten gezerler ky vahdette;

Bulardr tiri ba behit A r yanlerl

N edir bilmi bular hr noliser melce mev;

Bu lemde karar etmez bularn gnl hi asla;

nayet eylemi ltf

Erimiler bugn vasl hudya bmen bm;

keremle zt bhemt!

G z ayrmaz makamna yarn ehli cinanler

Karmlar bilinmezler bu lem ire halk ile;

V e l arif grr bilr cemali nuru evk ile

Sen ey zahit eremezsin bulara tac delk ile;

Buluptur Ahm edi Rm bulan ibu hulk ile

Kerem km, ecaat ehlidir sahip beynler!

Bu muhammes, eyh Glibin mevlevleri

mehur

medih

zmnnda yazd

Bu eb pertev salup ngh hi subhghler

A ld nuri emim; ren oldu hep siyhler

beyitle balayan mseddesine ne kadar benzer. Glip dedenin Ahmedi

Rumnin bu muhammesini okuyup onun tesiri altnda kalm olmas bait
deildir Zannndayz.

HAD:
Lmekn dervileri arasnda en kudretli ir budur. Fakat maalesef
tezkirelerde o zamanlarda yaam Hd isminde bir irin mufassalca
tercemei hline tesadf edemediim gibi mecmuada da kim olduuna
dir bir kayt yoktur. Rmiz, 1140 ta vefat eden Bursal bir Hadyi bil
diriyorsa da bunun bizim Hdf olmad muhakkaktr. Lmeknnin
vefatna tarih
syliyen bir zt, mumailehten sonra 105 sene daha
yaayamaz. [1]
eyh nin akayk zeylinde ve Riyz (1054) tezkiresinde [2] Edirneli
ve Hd mahlasl dier bir ir var. Fakat bu da 1018 de vefat etmi;
binaenaleyh lmekniye tarih syleyemiyecei tabi bulunduundan bu
da bizim aradmz ir deildir.1
2
[1] Rmiz tezkiresi.

Sa. 236

[2] Riyz tezkiresi.

Millet. K . Yazma nsha. V rak : 143

kinci devre Melmleri

89

Hlsa, Lmeknlerden Hd, tamamile mehulmz kalmtr. Lisa

nndaki metanet, hayalindeki vusat, vezin ve kafiyeye hakimiyetteki
kudret, dercettiimiz gazelinden anlalabilir:
T refi nikab eyledi ol ryi dilr,
Glgeti vcut etm ee azm eyledi eya..
Ruhsan pr envn cihanbnn ol mh
M irt musaffada grp kld temaa..
Gren, grnen, gsteren ol olduu in
Gayretle heman gayriyi mahveyledi cn 1
Bildim ikilik smaz imi vahdet evinde;
Ben dhi heman varlm eyledim ifn..
E y pri hud, fazl hd ltf kerem kl;
"H d " kuluna bir nazar et; r e f' ola gavga!

OLAN EYH BRAHM E.

brahim Efendi Halvet ve Melm:

Lmekn Hseyin E. nin dervileri arasnda en mhim ve nfiz
ahsiyet, olan eyh brahim Efendidir.
brahim Efendi Egridereli Tccardan zengin bir zbn oludur. Sinnitemyize vsl olunca Istanbula gelip Seyyid Nizamettin [1] hlefasndan
ve Halvet meyihinden Hakik zade eyh osman Efendiye (vefat 1038)
intisap etmi [2] ve mehur (Dili dn) kasidesinde:
Tariki H alvetiyye berzah br turfa vadidir;
O vadiden dahi tahkik edeyim sana icml:
H akik zade eyh Osman ile ok halvet ettim ben,
Y e d yl bir mezar ire ekerdim zikr ile esma!

diye syledii vehile marnileyhten yedi sene slk grm ve bilhara Hakik zade tarafndan Aksaraydaki tekkeye Halfe nasbolunmutur. Zamannda tekkesinin gavs tekkesi,, namile mehur olduunu
Mstakim zade yazyor. [3]
Osmanl Mellifleri, brahim Efendinin A ziz Mahmut Hda (1038) [4]
ve Halvet meyihinden Svasl Abdl ahat Nut (1061) [5] ve Hseyni
Lmeknden de ahzi feyzettiini kavdediyor. Mstakim zade merhum,
eyhi dorudan doruya Lmekn mntesiplerinden gsrermektedir.
Filhakika, brahim Efendi, bu meyihin hepsine hizmet etmitir. Fakat
mlaki olduu meyihten bilhassa Hseyni Lmekn ve dedesi, Srban
Ahmet dervilerinden Tap tap ah Ali, kendisine messir olmutur.
[1] Seyyit Nizamettin ve olu Seyyit Seyfullah hakknda mracaat. Osmanl mellifleri.
C ilt: 1. S a : 81-82
[2] Osmanl mellifleri. Cilt: 1.

Sa : 58-59.

Mstakim

Hakik zade eyh Osman bir birine kartrmtr.

rindendr.

zade, Hakik bey ile (1050)

H akk B. Hseyni Lmekn dervile-

Mstakim zadenin ifadesine nazaran eyhinin yannda metfundur.

Risalei Melmiyei attriye. Sa: 63-65

[3] A yn i eser. Sa :65
[4] Osmanl mellifleri. C i l : 1. S a : 26:27

A z iz Mahmut Hday iin mracaat. A y

ni eser. S a : 185-188 akayk zeyli : A t . Sa: 760

[5] Abdlahat N uri iin mracaat.

Osmanl mellifleri. C ilt : 1. S a : 121. eyhnin

akayk zeylinde mufassal tercemei hli vardr.

kinci devreMelmleri

9i

Halfesi (Sunullah Gayb ur-* i'er' ) nin (Shbetnme

) si, brahim
E. nin hayatn, irfan ve telakkyatn anlamak iin k mhim ve esasl
bir mehazdr. Orada brahim E. nin silsilei sriyyemiz, Halvetiyede osman
hakik zadeye ve silsilei maneviyemiz, ceddim ah A liye mntehidir.
sz mevcuttur. Essen (Dili dn) smda halvetiyeye slkn deta bir
istitrat kabilinden anlatmadan silsilei tarikatn u suretle bildiriyor:
Fyzt lh bana ceddim h Alidendir,
O dhi Srbn Ahm etten almtr yedi tl.
O dhi srr Olan eyhten almtr bi iznillh
K i p r' Aln in oludur o bmisl o bhemt.
Babs pr A liy y i Aksarayden aluptur el,
Cihna kble oldu ol misli kabei uly..
O dhi bni Yaminden eriti zt rahmna
ebi vuslette vahdet etti
O dhi s im Sikknden almtr haldktta;
O dhi Hac Bayramdan aluptur srr menna..

G ayb de (batnme **=?.) de Hac bayramdan sonra (anlar m eri

sikkne, anlar bni Ymne, anlar P r A liyyi Aksaryye, anlar lsmili
ehide, anlar Srbn Ahmede, anlar ............. ) diye bu hususu teyit
ediyor. u halde brahim Efendinin silsilei tarikat udur:
brahim Efendi Tap, tap ah A li Ahmedi Srbn tsmaiii mauk Pir A liyyi Aksyry Ayal Binymin sikkn mer dede
Hac Bayrm Vel.
Mamafi dili dnda tasrih edildii vehile Tap, tap ah A li [1],
Ahmedi Srbna mlki olmakla beraber [2] Ahmedi Srbn halfelerin-1
2
[1] Vehi tesmjye bu idi ki gh, gh derunundan zikri kalbsi Allah. A llah sadsile
"tap, tap,, ederdi. Cmle yannda olan ehs istima ederdi.
"Shbetnme,,
[2]

Vakttan bir vaktta Srbn Ahm et kitab eyler;

Dedem semi kabl ile kelmn eder sga:
Hakikat mank, emsi hviyyet prim tsml
K i Olan eyh demekle nm olmutur cihan r.
Ben ol smilem meydna kurban olmaa geldim;
Bu suret hilatn hal eylerem, cismim olur ifn..
Y in e bir dahi geldikte okurlar ismim brhm
Cihanda yine Ogln eyhliile oluram iml..

"D ili Dn,,

kinci devre Melmleri

92

den Vizeli Aleddn Efendinin halfesi Gazanfer Efendiye de hizmet ettii

(sohbetnme) deki Gazanfer sultan, Ceddim pridir. Validime, ben
senden brz edip [3] mecmaul bahreyn
de yedi yol kavutuu
mahalde ismim semiyyi halilullah olup hl kef iyan eylediim esrardan
nice esrr lhiye ve hakayk rabbaniye izhr eylesem gerektir buyur
duklar diyrmz halk ire tevtre kariptir,, szlerinden anlalyor.
Lmekniye olan intisabna gelince:
brhm. E. tasavvfnme ve Vahdetnme isimli kitabn lmekn
Hseyin. "E. nin manev emrile yazmtr. Lmeknyi (merdi mana
v ) lakabile telkip ve tevkir ederek diyor k i:
Slkmde
Ki

merdi

mana,

bu

kitab

tertib

idn,

tertibi

cmle

o1

ya'ni

Dah i
Kitab

grrn

yazmaa

bd

kitabn

Hseyndir ;

Eder can semine bu srr ilka:

An

kimse

dememi ola asl..

On iki vehile olsun mheyya.

Nihayet merdi ma'nlik mlakkap..

Yine ayni kitabn ikinci babnda (Hakikat) anlatrken bir mnasebetle

Bu

ma'naya

Hakikatta

muvafk

merdi

lem.

hakikat nicedir b i l ;

Cevbnda d edim :

ey merdi mana ;

diye Lmeknyi zikretmektedir.

trken

Sul eyler bana ol nuri zam :

Bu zikr olan kamusu nicedir bil I
Vcudu pk cism can mana 1

9 ncu bapta da (Seyr slk) anla

Slkmde Rasulullah grd m ;

A y a tozuna yzm srdm.

D ed im :

N eb ler

serveri,

Hakikat

srrn

Slk
Buyurdu

ey seyyidi evld dem;

seyr

ahvlin beyan e t ;

seyyidi evld dem.

sultn h tem ;
cana

iyan et I

Beyan etsn sana ol merdi lem.

Dururmu anda grdm m erdi mana,

Vcudi pala olmu dolu ma na

Rasul n ana ya Hseyn buyurdu;

Slkin hlini brhime di 1

diye mridini tavsif ve tevkir ediyor.

Dvnnda da Lmekn hakknda
E y sren meydn aka bdpy himmeti 1
ehsvri arsai irada it man iyyeti;
Cndi liden olur ol aha iden b ia ti;
Serveri mlk hidyet Lmekn hazreti I

Bentlerile balyan ve yedi bentten mrekkep olan mstakil bir met

hiyesi var.3
[3] Brz hakknda Gaybnin tercemei hlinde tafsilat vardr..

kinci devre Melmleri

03

Vahdetnmeyi 1020 tarihinde yazdn kendisi bildirdiine ve sohbtnmede 1000 trihinde doduu mukayyet bulunduuna nazaran
Hseyni lmeknye pek. gen iken intisap etmi ve ihtiml lmeknnin
veftna kadar sohbetlerine mlzm ve mdavim olmutur.

brhim. E. ve Hamzav erenleri:

tbrhm E. srasiyle btn Hamzav sdtm tevkir etmi ve hatta Hamzavlerce gavsiyyeti kabul edilen zevt o da kabul ve methetmitir. Mesel;
(drsi muhtef) den sonra makamna geen (Hac Keyvan Kab) yi[ 1]
o da (G a v s * > ) ve (vhidi zamam ^ **-*.) bilmektedir.. Dvnndaki
(kasdei t iyye) de diyor k i:
Tecelller cihan cana asrn vahidindendir;
Cihan halkna andan erir srr fyzyyt..
Cihan bir lhza asrn vahidisiz payidar olmaz;
Haberdar ol ki asrn vahididir hatm hatmiyyt..
Gne nuru gibi zahirdir asrn vahidi hl;
Grenler grdler kim ol gnetir ayn gaybiyyt..
Yz emsi hviyyettir, sz yt hikmettir;
Lednndir kelm, sylemez ahbar semiyyt..
Gzel kavl gzel fi'l gzel hulk yurulmutur;
Kabay suretidir, yokdrr nutkunda athiyyt..

Hac Kabnin veft 1037 olduuna gre tbrhm. E. (kasdei

tiyye) sini bu trihten evvel yazmtr. Bu trihten sonra yazld
anlalan kasdei Mimiyyede Hac Bayramdan itibaren Melm mmessil
lerini yazarak drsi muhtefden sonra keyvan, yani Kabyi zikredip
Keyvan gidcek ok kii davay benlik eyledi;
smi mudllim hkmeder bunlarda fettan olmuam,.
Ztmla ytm ile, srr kemaltm ile
tbrahimin srrnda ben sirr nmyan olmuam..

diyor. Bu szlere nazaran brahim. E. Hac Kaden sonra kendinin

gavs olduunu iddia eder gibi grniyor. Fakat byle deildir. Kabden sonra ilerinde Sar Addullah. E. de dhil olduu hlde umum
Melmler tarafndan ( shibi zaman
) ve ( Gavs
) olara kabul
edilen st Beir A a y (ehadeti 1073) brahim. E. de kemli ihls
ile kabul etmitir. Bir mesnevisinde bu akde ve imnn Melm aktbn keyvana kadar birer birer sayp nihayet
[1]

Tercemei hli aada gelecektir.

ldnci devre Melmleri

Brc K eyvada tul ettikte ol emsi k a d m ;
Grm ediler niceler o l nuru' oldular racm..
Vechi pkinde nmayn oldu srr kn fekn,
Can pkinde nihan olmutu zt miistean.
B v n Y a v R da perde tuttu nuri z t ;
V ehi brahim grnd hallolundu mkilt I

diye izhr etmektedir. Son beyitte Beir A a tarafndan irada mezun

ve memur olduuna da iaret vardr. (D ili dn) da da drsi zikret
tikten sonra
Bulardan sonra Haclk ile dillerde yd oldum I
Oturdum burci Keyvanda, makamm eyledim Cevz.
Vad vad ile halka Ber oldum, nezr oldum,
Berim, halka b ild ird im ; nezrim

. .

szlerde bu akdeyi teyit ve tekit etmektedir. St Beir Aam n 1073

senesinde ehit olduuna ve brahim. E. nin 1065 te vefat eylediine
nazaran (G a v s iy y e t) iddia etmedii; bilkis btn ihvam tarafndan
(G a v s ) olarak kabul edilen kimseleri onun da kabul ettii tahakkuk
ve tavazzuh eder. A yn zamanda yukardaki naklettiimiz paralar,
bize brahim. E. nin Hseyni lmekndei baka ( Hac K a b ) v e (Beir
A a ) ya da mlki olduunu bildirir. Hatta dili dn da
Bin on betedriir drs ile brahimin cemi ;
Mnafklar bu szn srrna erm ediler kata.

beytile 1015 trihinde, 15 yanda iken drsi muhtef ile de grtn

ifde ediyor. drsi muhtef ile grtkten sonra Lmeknye intisab
Lmeknnin (Kabdz) dan sonra drsi Muhtefden de irada mezun ve
memur olduunu anlatmaktadr. ( Sohbetnme )de de tdrse.E., resmi
lemden gemiyen mahabbet lezzetin istimam eyliyemez deyu buyurdu
la r cmlesile tdrsin bir sz nakledilmektedir.
brahim .E. nin arihi fusus Abdullah ve arihi mesnevi Sar Abdul
lah .E. lerle de hususiyeti olduunu yine sohbetnmesinden anlamaktayz[l]. Hlsa brahim .E. (N e Halvetleriz, ne Celvet! ne Kadiriyiz, ne
[1] Diyaribekirde Rumye eyhi, V eziri azam kara Muatafa p. meclisinde rihi

fusus

A b d i .E. ye mukrin oldukta A b d .E. nin rsumi zahireye itiyatlar mutat olmaman k
yamda bulunmamakla

eyhi mezkr, eyhi ekferin

kfir ve mlhit sizmisiniz? diye

tan

kitaplarn

sitemlerini bize

tercemeye

mukayyet, olan

nakleyledikte ya. size bir gazap

rz olmadm? deyu sul eylediimizde cemi mezhirde zuhur;

sonra kime gazap olunur? buyurdular.

hakkn idn ilimden

Sohbetnme

rihi mesne Abdullah .E. Talat .E. ye Huda, ne itikattadr? deyu sul eyledikte
Hazreti P r ( brahim .E. ) cevabn biz verelim; cemi mezhirde
telife vardr, itikad huudr buyurdular..

olan mutakadt muh

Sohbtnme

kinci devre- Melmleri

M evlevl belki erbb mahabbetten olan vahjtetyiz.) [2] diyen tam bir
Hamzev Melm dir.

Olan eyh, yahut Olanlar eyhi:

brahim .. ye ehli tarikin ou ( Olan eyh) demeyip ( O lan ) ve
daha ziyade (Olanlar eyhi) derler. Fakat bu lafzn (O la n eyh ) oldu
unu ( e y h ) nin akayik zeylinden anlyoruz [1]. Bundan maada eyh,
(D ili dn) smda
Vakttan .bir vaktta Srbn Ahm et htb eyler
Dedem semi kabul ile kelmm eder sga:
Hakikat mark emsi hviyyet pirim smail
K i Olan eyh dimekle nm olmutur cihan r;
Ben ol lsmailem, .njeydna kurban olmaa geldim,
Bu suret hilatri haleylerem, cismim, olur ifn.
Yine Sir dhi geldikte okurlar ismim brahim,
Cihanda yine Olan eyhliile oluram iml..

dedii gibi (Sohbetnm e) de de sinirimiz alt ve sekiz iken ceddimiz,

Pri Hazretlerinin ilhiytndan hifzettirirdi. Hatta, bir giin.
Vnm ol Hakka verdim gayri vrm kalmad

msran hifzederken; dediciim, bu dahi prin ilhisimidir? dedim. Ceddim

dahi, Bel oulcuum dedikte, acaba kendinin vn varn idi ki Hakka
verdil deyu sylediimde ceddim merhum dahi, bu olanck eyhtir, deyu
okar idi. Olan eyh tesmiyesine bis ve bd budur szlerile meseleyi tavzih etmektedir.

eyhte (tensuh
) fikri:
(D ili dn)da Srbn Ahmedin Ismaili mauk,, den naklettii'bir
sz nazmedereken
,

Y in e bir dahi geldikte okurlar ismim brahim'

.'[1]* Zaviyei mezkrede seccade niini hilfet olup icryi yini tarikata z edip g ev

men feyevmen syti istihri lem gir ve Olan eyhi dimekle

mular idi.

zeban zedi sagru k ebri ol

-Tekkesi mahalli zihm ve mecmai esnm enim olman ulem ve viizer kazr olup
fukara- v ^ zuaf duhule mecal bulmazlar idi.
akayk z e y li eyh

96

kinci devre Melmleri

gibi bir msra', hele kasdei tiyesindeki

N ice yz kerre yz bin yl avalimden gzer kldn;
Feleklerde, meleklerde geirdin nice tesbht..
Tabyi' lemin grdn, letafet mlkne erdin,
K i Her zerren bir lemde ederdi zikri temcidat..
H er uzvun nice yz bin zerre, her zerren bir lemde
G ezerdi mfredt ire mrekkeb olmadan zerrt..
Ansr mlkne dt yolun terkibe geldin n;
Bu terkb ire hsl oldu sna ilm idrkt..
hayvan leminde hsl ettin hissi hayvn
Hicab oldu m rekkeb; lemi gayb oldu mefhumt..
cne sureti inn ihsan eyledi H lik ;
T fl oldun, yiit oldun, kocaldn, erdi tevit.
Uyanup kendine gelmek, znde kendini bulmak
Myesser olmad, hr yerindir mlki hayvnt..
N e hayvan iptidas galib ise vehm fikrinde
O hayvan suretinde harolursun rzi mahzurt..

gibi beynt, kasdei riyyesindeki

Bu dem donunu giymeden evvel kang dondaydn ?
Bu donun hakkn, hkmn vermezsen seyahattir,

Bu dem suretin cnm brnnce neler ektin ;

Y in e devre dersen menzilin esfelde zulmettir.

szleri eyhin (tensuh) u kail olduu hakknda bir zan tevlit edebile
cek mahiyettedir. Bu efkr, eyhin hemen hemen her kasidesinde vardr.
Fakat eyh, bu szlerle (tensuh) u kail olmyor.
Umum (S o fiy y e ), (A h adiyyeti mutlaka, Zti baht, Eila taayyn
cgrfMit t
a c un,
) ve ir isimlerle yd edilen Allahn, zuhurunda,
ya'ni hilkatta bir kavis tahayyl ederler ki buna (K a vsi nzl) denir.
Bu kavsin meratibi:
Ahadiyyet
Vhidiyyet ***'. (taayyni evvel, Jj' ^ hakikati
muhammediyye V - *
Eflki tisa w j 3 ansr erbaa jji
mevld adiy, nsan ve nsani kmil dir. Y a ni; zt, ekmeli zuhuru [olan
insana kadar btn bu (s f t) mertibinde mtecelli olur. nsani kmil
mertebesine gelebirde ( Suud
) kavsini de ikml edebilirse matlup
elde edilmi demektir, bu da ancak slk ile hsl olur. Slkte (tevhid

kinci devre Memleri

97

W v e f e n *1 ) makamlarn tevhdi efl dut ^ y , tevhdi sft

**-/,
tevhidi zt *' s-> ve sonraki ( bek ^ ) makamlarn kat , yani zevkan
ve hden bu makamlarda tahakkuk etmek suretile halk ve hak mertebe
lerini cmi olanlar ( Diretl vcud
denilen bu direyi ikml
etmilerdir. [1]
Binaenaleyh artk brahim Efendi gibi
Benim A llah ljm , abdiyyetim le olir kaim
(D ili D n)

diyebilirler. Byle zevtn hakikatlan badelvefat dier bir kmilde brz

eder. Eer sulkini ikml etmedise vefatnda; tabiri tasavvufeile bu neeiunsuriyeden melekt lemine intikalinde, bulunduu mekmn melekt
suretile harolur. Bu suretle hemen btn sofiye, Muhiddinden sonra
Berzah ve hiret lemim (cesedi misli
>-?) olarak kabul etmilerdir.[l]
te brahim Efendi de bunu anlatyor. V e anlattn da (sohbetnme) de tensuhu reddetmekle beyn eyliyor. Sohbetnmede bu mesele
hakknda diyor ki:
Dn, kendi hakkatna gh tahsil eyleyip berzihten bir berzahta
alka Komayp kevn ile kevnolmak mertebesine nil olup mazhari llar
da brz edip dn gider, dan gelir
ayy.* y-5
manas kati zhirdir. Pes lisn vahdet, neei uhrya ve dnyadan badelmfaraka her hangi mazharda bulunursa (hiret) tabir ederler.
Nitekim bir kimesne ryada bir esp veya bir. har grse anda hull
ve tensuh bulunurmu? 01 mer olanlar, kendisinin sfat galibesine m
nsip suretlerdir. Rlnin ayndr.,,
Bu hususta sdt sofiyyenin hepsi sz sylemiler ve hatta Niyznin Devrei ariyanesine kar skdarl Him baba da manzum bir
(Devrei feriyye) yamtr,
[1] Tafsilt iin ( msr )nin ( devrei ariyye

ij>> ) sine mracaat.

Msri Niyz: malatyaldr. Tahsil iin Diyribekire, Msra kadar gitmi, K ad ir olmu,
nihayet Elmalda H alveti Sinini mmiye intisap etmi ve mumaileyhten irada mezun olmu
tur. eyhinin vefatndan sonra

Bursa, Edirne ve Istanbula gelmi, tekrar Edirneye gidip

Sultan Selim camisinde cifre it baz

eyler

sylemesi

zerine

( R ad os) a nefyedilmi,

menfadan- avdetinde Bursada ayni hl yine tekerrr eetmekle Lim iye srlmt. Limniden
avdetinde E dim ede Sultan Selim camiinde (m em uruz) diyerek icrt hkmete mdhale
etmekle tekrar Limniye nefyedilmi ve 1105 te
cokun bir sofdir.

menfasnda vefat etmitir.

ok

koyu ve

Mufassal tercemei hli iin eyhinin akayk zeyline mracaat..

Msri Niyz. OsmanlI mellifleri. Cilt. 1. Sa:172 175
[1] Bu akde
izahat mevcuttur.

...j-litlk

Muhiddinde de vardr. Fthtn

jljl 4lfl

63

nc babnda bu hususa it kfi

^
Mracaat. Cilt. 1; S f : 396 401,,
Melmler 7

JSj

kinci, devre. Melmleri

98

.Fakat bu meseleyi en iy i' tavzih eden (Seyyid-Muhammedn nurl.

arabiyyl melm
-*^) dir.
Mumaileyhin-tercemei hlinde bu bahsi tekrar tetkik edeceiz

brahim Efendide ilie temyl:

Olan eyhin kasdei mmiyyyesinde ayni nazar iki beyit var:
Kur'an ettim itihad, erile ettim ok fesd;
erin nn ard eyliyen mezhepte N o man olmuam!
G eld ik te HarnSrreid oldum mam Yusuf ile
Hak suretinde ok zaman tbls Mervn olmuam!

Bu iki beyitten, vzhan anlalyor ki eyh, (N o man ibn Sbit

*ji?
Ui) ve (Eb Yusuf ^ r .y )) a muarzdr. Fakat bu muanzla sebep
nedir? Acaba bana melm urefsndan bir ztn anlatt gibi (Eb
Hanfe **~-y} ) nin (kyas iA ) delili er addetmesi yznden altnc
imam, (C a fer ibni Muhammed
ir. >*-) ile arasnda vukua gelen muarazam sebep olmutur?[l]
Hlsa sebep vzh deilse de bu beyitler, brahim Efendide bir a
temyln iynen gstermektedir. Essen hemen btn melmlerde
bu temayl mevcuttur. Srbn Ahmette de bunu iddetle grmtk.
San Abdullah Efendi de hemen her kitabnda on iki imm zikretmekte
ve tercemei hllerini yazmaktadr.
brahim Efendi sohbetnmede mezkr lhi hakik candr. V e
Muhammedi hakik yine candr. A liyyi hakk, cemi mezhirde olan ve
mabihil ittihat olandr.,, szile Allah, Muhammed, Ali vahdetini terennm
etmi ve rif kinat, bize haktan her ne gelirse ynemiz A li Mazhannda dahi mevcuttur.,, szile de Alnin aynen a
itikad gibi
L4 d j. oU>it-* -'* ? -J* J f i - Cr.
Ji* ti O. V'iir
411
illi o v OV* J 1 * ....................... . . . . . . . .
f i M
-ab

fi

C tfli*1 fi-

mmehati ktbi a
Y a kubi Kleyni

j f i ir.

ir.

s . cJ-.j f i

: JG f JG

J Jy i i r

olan ktbi erbaadan (kf j l T )

JG

*22U

^sau. JG iK - r J i i u-Gj J jl

a-i*

o'V'i t!

fjuVU
A aa j JU-J6 -1^ ^\j\
(u # >.

-J ir.j,*i?S* 0-45

K f ayn bap: Sahife : 31 33

jg

Jei

:j g

^jrU

Ebu Cafer Muhammedibni

tebriz tab : S a : 31

4AllA.-

..j-* f i

[]

d i r il t U ^ l l 4 jla

f i .jj](ySjJj igbjlj jUl'jiA* 4J-U4

ikinci devre Melmleri

mirt Muhammedi ve nefsi Peygamberi olduunu izhr ve bu temayl

ikr eylemitir. [1]
Yalnz u bilinmelidir ki melm - Hamzavler,,, ehli tevell olmakla
beraber hi bir vakit teberrda ifrata varmamlardr. Aliyi vasi kabul
etmiler, fakat hulefy selseye de hrmetkr bulunmulardr. u hlde
tam i deildirler. Nitekim tam Sin de deildirler.
Halbuki Bektler, Tevell ile beraber Teberry da kabul ederek
Snnlikten tamamile ayrlmlar; fakat tevli kabul ettiklerinden " i
tmam deil, i Btn olmulardr.
Melmlerde ise arzettiimiz gibi Teberr yoktur. Essen Teberr,
Vahdet telakkisile telif edilemez. Melmler keif ve ilhm erbab oldukla- *
nndan itihada, tenezzl ve mtehidi taklitten'vrestedirler. Hakik manasile A li ve Ehli Beyti peygamberlerin srrna vris ve ship bilip ir eshaba tafdil eden (ai mufaddile i-4** '^frkasnn hayrlhalefi olmulardr[2].

brahim .E. nin Hurflere nazar:

brahim .E. kasdei mmyyede
Yonns dilinde maniler telf tasnif eyledim;
dm Nesim eyledim, hem Fazl yezdn olmuam..1
2
[1] Ben necran

kabilesi Hiristiyan olup slm kabul etmedikleri gibi Peygam bere

vergi verm ee de raz olmamlard. Bunun zerine

akidesine gre bildiren

JT sresindeki

Jj&S <iLLl -tb'l fa/k 'JSl'cJit.j

y ve ahvlini slm

yetinden itibaren 18 yet kendi*

lerine teblih edildi. Mteakip yet E e r snn ahvline it sahih ilmi mucip olan bu yet
lerden sonra yine seninle Is hususunda muaraza ederlerse sen de onlara; gelin biz oullar
mz, siz de oullarnz; biz kadnlarmz, siz de kadnlarnz; biz nefislerimizi, yani kendi
mizi, siz de nefislerinizi davet edelim; bir araya .gelelim; sonra mbhele edelim, Allahn
Inetini yalanc hangi taife ise o tifeye isteyelim!" mealindeki

Jet f

Aij

-L ij

liu.1

e&UA.

U dUU

yeti ki buna "M bhele yeti derler nzil oldu. Peygam ber mbheleye A li, Fatma, Haan
ve Hseyni

gtrmtr. N eticede Hiristiyanlar Mbheleye cesaret edemeyip vergiye raz

oldular. ler, bu yetteki l - l i l dan mrat, Haan ve Hseyin; U '- dan mrat, Ftma;
dan mrat, A lid ir derler. Sf tefsiri diyor ki

wIlla^.'

yit

Jjt jlO

tafsilt iin mezkr tefsire ve ir i tefsirlerine mracaat, tefsiri Sf.

Sa: 82

[2] (M ufaddile
Hazreti A liy i ir sahabeye. tafdl edenlerdir. Bunlar dier
ashab da hayr ile yd ederler. Bizzt Sahabe ve Tabin iinde bir oklan A liy i, irle
rine tafdl ederlerdi.

>

f Seyyi d Sleymanl Belh C ilt:

2. Sa: 418-419) da bu hususta kfi ma

lmat vardr.
Ahm ed ibni Hanbel J -i- J;

jj-I

de Ehli beyt ile hi bir kimsenin mukayese edilemi-

yecegini syemekle bu frkaya mtemyil bulunmutur.

A yn i kitap. C ilt: 1 S a : 253

100

kinci devre Melmleri

beytini yazarak Fazlullah hurfyi de zikrediyor.

Ebu Hanfe,, ve Ebu Yusuf u zemmeden ve

Yine

ayn kasidede

Hayyam dilinde syliyen, dni tenash eyliyen,

Taptkta Yonusta denen mani irfan olmuam.

beytile Hayyama tariz eden eyh, Fazl hurfye kar Fazl yezdan,,
lakabm vererek deta hrmetkr bulunuyor.
brahim. E. gibi bir sof, hi phe yok ki hurfilerin nihayetsiz
hesap ve tevillerine kaplmaz. Buna imkn yoktur. Byle olduu hlde
Rza Tevfik. B. onu karilerine mfrit bir hurf olarak takdim ediyor, bu
kanaatini da eyhin hece ile yazlm drt lhsi ile teyit eyliyor .[1]
lhileri biz de yazyoruz:
lim im dersin ama lemden bihabersin;
Bu anden, bu nefesten, bu demden bihabersin !
Sz gelince ama sen eylemisin kl g i b i ;
K albine haktan olan hemdemden bihabersin..
Bu esrn duymaa gerekler nazarnda
Ariflerin dedii mamdan bihabersin!
D rt kitab okusan nesne bilmi olmazsn;
Benim canm ; madem ki demden bihabersin!
brahimin gnlnn manasn anlamazsan
Erden haktan bilinen keremden bihabersin !
Hakkn feyzi leme dpdzdr anlar isen ;
Bu grnen mevcudat bir yzdr anlar isen ;
Enbiyann geldii, drt kitabn in d i i,
H er lisann dedii bir szdr anlar isen ..
Hak vehini grm ee gzg [2] dm deme,
Bu yinede lem bir tozdur anlar sen.
A r ife bir sz iyan: bozulup bozudulan,
Dost ile bak kalan bir gzdr anlar isen..
brahimin yznden dem kimdir bilmee
Bu muamma bir ze rumuzdur anlar isen !

D rt kitabn erhetti heman demdir, dem dir;

Evvel, hr, zahir, btn heman demdir dem d ir!
Sr iinde nihan olan, cmle eyde iyan olan,
H er nesnede nian olan heman demdir, demdir.1
2
[1] ftude sur religion
G ibb)
[2] G z g : Ayna

mysterieuse

en L an

00 Rza tevfik,,

(T e rie s Houroufs:

kinci devre MelSmleri

101

Gnllerde hzr olan, her ilere kadir olan,

yinlere zahir olan heman demdir, dem dir!
Kamu eyann y t; hakikat zt, s f t;
Cenab H akkn mirat heman demdir, demdir 1
erh felekte devreden, her grnende seyreden;
brahim ; bu zikri eden heman demdir 1

Drdnc lhide
Bu ilmin beyann bir kmil insandan s o r ;
Canm ; can haberini can iinde candan sor !

beytile balayan lhidir ki brahim E. nin mill vezinle yazd lhilerden

bir kan intihap ederken biz de bilhassa bu gzel lhiyi yazdk. Gerek
bu lhide, gerek Rza Tevfik B. in yazd u lhde Hurfilik
nerede ?
Ne 28 harf, ne 32 harf, ne hututu mmiyye, ne hututu ebiyeye, ne
istiva, ne F a zl; hlsa, Huruflii ispat demeyelim, ok pheli bir surette
irae edecek hi bir kelime ve fikir yok., bilkis ilimden hakik mrdn
nefsine lim olmak bulunduu, szle bir ey elde edilemiyecei, demin
ulviyeti i yani btn sofilerin Huruflerin garip tevillerinden sarf nazar
edilirse onlar da bu zmreden addedilebilirler - kabul ettikleri akideler,
btn vuzuhile grnyor. Fakat bunlar, kailinin Hurfliini deil, sof
liini ispat ve izah eder.
Eer Rza Tevfik B. hangi iirde sz ve yz kelimelerini grrse
irinin Hurfliini iddia etmee niyet etmise
Sz hlbdi kadri beni deme candr,
Sz rabtai vastai demiyandr.

diye szn kadri hakknda mutasavvifane bir manzumesi bulunan Yeni

ehirli A vn yi ve
Ruhlarn hrzinde zhir olal Siv d hat
A d em e talim olan esma bilindi b n ok at;
Istivyi vehi demden ubur iden bilr
Kim ne yzden t oluptur mmeti Ahm et vasat.

deyen Yusufu Sneki (953) [1] Hrflikte de ok mstamel Jeti ^

terkibini de kullunarak
[1] Simahanei edep. S : 252 254

>

102

kinci devre Memleri

Ukdei serritei raz nihndir szm ;
Silki tebihi dri sebal mesndir szm ..

matlaile balayan natin iri mbdii N efyi, hatta

D rt kitabn manas tamamdr bir E lifte ;
Be dedirsen sen bana be deyicek azarm
Bir E lif tahsil eden mnezzehtir lemden
Endie iklimine niin durup gezerim ?

deyen Yunusu niin Hurf airleri arasnda gstermiyor ? nk bunlar

Rza Tevfik B. in fikir ve telakkisine nazaran Ibrhim E. den daha ziyade
Hurfdirler ! !
Bunlarn Hurf olmadklar muhakkak olmakla beraber biz biraz
daha ileriye gidip deyeceiz ki
Yznde Bist het harfi lhm,
A c e p nakeylemitir pdhm.

beytile balayan gazelin iri Seyyid Nizameddin zade Seyfullah ve

Siv d harften niandr dilerin;
D rt kitaba tercemandr dilerin. [1]

deyen Sim Mehmet Ev ve son syledii gazelde

Siv d harfi vehi demde
Okuyup srrn habr oldum.

beyti bulunan Bahariye Mevlevhnesi eyhi * merhum eyh Hseyin

Fahreddin (329. H.) dede E. bile Hurf deidirler, bu szler, bu da
bulunsun kailinden sylenmi szldrdir. Bu zevatn eserleri, mesel
Seyfullahn dvn, hele risaleleri, Yusufu snekin Cezirei mevleviyesi
meydanda.. Hi birinde Hurflik kokusu yoktur. Hseyin Fahr dedenin
de iirleri mevcuttur. Hepsi kane ve sofiyanedir. Kendisini tanyanlar
da merebini pek l bilirler. Efendi merhumda Hurflik tahayyl,
ok vh bir hayldir. Bu zevt; Nesm, Ref, Ar, Muht gibi Hurf
irlerile karlatracak olursak maruzatmz teeyyt eder.
Bunlar, byle olunca, dvnnda, Dili Dnasnda, Vahdetnmesinde
kafiyen Hurflik mutekadt bulunmyan brahim E. nasl olur da Hurf
olur? btn sr iinde Hurf szne biraz benziyen u iki beyti
buldum:
Yzn asa bu nazmm kkln iki blk etse
Muanber byi myndan erise cna ruh e f z ;
[1] Esrar tezkiresine mracaat..

kinci devre Melmleri

103

ki ka ortas akkul kamerdir aikr olsa

ki yannda zlfnden yazlm manii zif! [1] .

Fakat, bunlar da Hurfiyne deil, irnedir. nk eer Hurfce

sylenseydi ir, sa ikiye bler blmez istivadan ve bu suretle yedi
hattn sekiz olarak ansra darbedilince 28 hattn 32 olduundan; ilah...
bahse balard. Hangi Hurf iri vardr ki sa ikiye blsn de istivdan bahsetmesin?
Rza Tevfik B. Peym sabah gazetesinin ilvei edebiyesinde yine
bu mnasebetle Ben, bu gibi eserleri tetebbu ettiim zaman irin ismi
ne, eseri yazann ahsiyeti cismaniyesine o kadar ehemmiyet vermem,
asl fikre, felsefeye bakarm diyor. [2]
Bu beyntn birinci kk hakikaten doru., nk brahim E. yi,
kanun Sleyman devri ricalinden addettii gibi [3] Srbn Ahmedi de,
Bekt Kaygusuz abdal zannederek Budalanmeyi ve
Ycelerden yce grdm

Erbapsn sen koca T a n r!

beytile balayan ve athiyat vadisinde bulunan manzumeyi Srbn Ahmede

isnat ediyor. [4] Fakat ikinci kk yanl.. nk fikre v e felsefeye
bakd, lkin nfuz edem edii; Srbn Ahmedi, brahim E. yi ve Gaybyi Hurf addetmesile sabit..
Hlsa; tbrahim E. kafiyen Hurf deildir. Fakat ulemayi rsum
ve ekseri ehli turuk gibi Fazl hurfye dman olmayp onu da vahdet
erenleri arasnda grmektedir. Hatta Gayb, Sohpetnme,, de Hakikati
dem, indettahkik neden ibaret idn tahkikinde Fazl yezdnn bu
beyti ranalarn okurlard:

f d)

diyerek eyhin Fazl Hurfden istidlalde bile bulunduunu haber veriyor.

Hamzav eyhlerinden birinin mritlerine Cavidn okuttuu iin tarize
uradn da yine Sohpetnmeden renmekteyiz. Rza Tevfik B. iyi ki
bunu ve Olanlar eyhi dedii Olan eyh brahim E. nin kasdei
mmiyedeki beytini grmemi., grseydi Hurfliini ihtiml yeminle temi
ne kalkard. Hamzav Melmlerde de dier tarikatlerde olduu gibi
Hurflie mtemyi! kimseler vardr. Fakat brahim E. Hurf deildir 1
4
*3
[1] D ili Dana
[2} Peyam sabah; llavei edebiye. N. 35. 8 Mays 1330.
[3] Peyam sabah; ilvei'edebiye. N. 29. 31 Mays. 1330
[4] Peyam sabah. lvei edebiye. N. 35. 8. Ma. 1330

104

kinci devre Melmlri

ve Hurflik,
olmamtr.

Bektalikte

olduu gibi Melmliin esas akdeler-inden

brahim E. de iir:
brahim E. yi Srbn Ahmetle kafiyen mukayese edemeyiz. Srbn
Ahmedin lisanndaki selset, yazlarndaki metanet, efkrndaki bedi zevk
brahim E. de yoktur.
brahim E. de umum manasile iir yok deildir. Fakat, o sanattan
ziyade fikir ve felsefesine tabi dir. Yazlarnda umumiyetle edeb sanatlara ehemmiyet vermez. A lelekser kafiye ile bile mukayyet deildir.
Mesel; dedi,, ile buyurdu,, yu ; olacaktr la gelecektir,, i; sur
ile fer yi kafiye yapmaktan ekinmez. Vezne de ok defa hkim
olamayan brahim E. de bunlar Vahdetnme,, sinde itiraf ederek diyor k i:
Celleddne bir gn bir suhanver

Sul idp dedi ey cna rehber!

N e srdr evliyullah nazmda,

Riyet kafiye etmez nazmda;

Heman manaya olurlar mukayyet

Olurlar mani hlle meyyetL

Celleddin buyurdu ol mahalde:

Meyih syled l mahalde

Cemli yri gzlerler hakikat;

O yz gricek anlar olur mest..

Annn kafiye ile mukayyet

Deildirler, olupturlar meyyet.

N e anki kafiye bilmeye anlar;

Bilrler cinlei ilmi o canlar..

Dahi bir kastan ol rifne

Mrad ederler ola mmiyan;

Oluptur bil hakikat ire ruhum!

K i zira szlerine aalpleri m

Anlalyor ki brahim. E. de mevln gibi siri efkrn neir iin bir

vasta olarak kullanyor [1].
brahim. E. nin nazmlarnn ehemmiyeti, iriyeti noktai nazarndan
deil; tasavvufun btn esstm, akaidini, en mulk nazariyelerini
ner telkin etmesindedir.
Bilhssa, kasidelerinde vahdeti vcudu, insan kmil nazariyesini,
devri, hlsa btn mutakadt sfiyyeyi o kadar gzel izah eder ki en az
mstait bir kimsenin bile anlamamas adml ihtimldir. Mesel; kasdei
Tiyesinde insann kadrini anlatrken der k i:
Cihamn btn fil oluptur, zhiri k a b il;
Bularn ittihadndan doar ecar esmr-1!..

jjl *J f j tf'C
i b*

c'> *-/c

Mevlan Celleddini Rum

[11

ldi)ci devre Melmleri

. 105

Biri esfel, biri l, y en i gk ittihad e t t i ;

Yer gkten eriti cmle mahluka gdiyyt..
G da eklinde mer oldu dem sureti e v v e l;
Gdadan hsl oldu cmle eklt tekilt...
Bu ekliyyt iinde ahseni takm olu pdem ;
Tu feyli oldu dem suretinden gayri takvmt..
Egeri sureti dem, bu lemde zuhur etti.
Hakikat lem e tti deme tazim tekrimt;
Cihan bir ecer farzeylesek tohmidrr dem,
Tohum srdrr, ol bir tohumdan oldu ecrt. [1]
N e czdr ol ki oldu klden efzun evvel hr;
Gnlden sureti lem eder insana tekbrt!
O cz bil srn demdir, cihna feyzerer andan
Hakikat klle ol czden irir feyzi klliyyt..
Egeri sureti dem sana az grnr amma
Velkin manii demde lemdir hayliyyt..
Cihann zahiri ekber grnr, btn asgar;
K i dem suret asgar; ii kenzi uriyyt..

Kasdei riyesinde de her mevcudun nt ztiyeden ibaret oldu

unu ve tecelliyt ilhiyenin her sureti ahze msteit bir heyulya ben
zediini u beyitlerle anlatyor:
Hakin ilminde mevcud idi ulviyyt sfliyyt; '
limden ayne gelr r unsur, bahrii ber bir bir..
Vcud mutlakn eni tundan tecellidir
K i bir eni nian b nina yz tutar bir bir..

Cihnm mstakil keudu vcudile vcudu yok;

Mmasildir seraba ma sanurlar teneler bir bir..
Cihan madm, Hak mevcud.. halk mefkud hak mehud;
K dem brn katre katre halk zre yaar bir bir..
Dizilmi neyde surahlar, saf olmu muntazr nefha;
Nefes verdike neyzen zhir olur nameler bir bir..
Ganiyyi mutlak idi, gayb id i neyzende n name;
Grnd ney vcudunda ald perdeler b ir bir..
[1]

brahim E. nin halifesi Gayb, bu (ecer ve tohum) misalini (Kefl gt ILU1J

snda tevsi ederek ok gzel kullanmtr.

kinci devre Melmileri

406

Nefes neyden grnd; kr etti makamt;

Neva, Uak, Acem , N igriz, Murabba oldular bir b ir.
Makamat neyzenin ney mazharmdan ilmi ayn oldu;
Mislen bir nefeste oldu zinde mrdeler bir bir..

Kasdei mimiyesinde de vcud mutlakn tecelliytna sereyan ve

ihatasn hakikaten czip ve vecdver bir surette ifade eder:
Surette v manada ben, esfelde v alda ben;
Dnyda v ukbada ben, gamkm adan olmuam..

v.
Mlhit denen, zndk denen, kzip denen, sadk denen;
Taklit denen, tahkik denen, dillerde destan olmuam..
Czde v klde zahirem, kudret benimdir kadirem;
A fv eylerem mc imleri, fazi ile gufran olmuam..
Gn gibi zahir olmuam, her enge nazr olmuam;
H er dilde hzr olmuam, nuri eraan olmuam..
Zerrt lem her ne var, ztmla olur kr;
H er mlk her ehr diyar, sultan hakan olmuam..
Is deminden bu deme seyreyledim demden deme;
Oldum papas, oldum kei uzlette rhbn olmuam..
Ghi mrekkep, ntfredt, geh ma den gh nebat.
Gh meyyit gh hayat, geh nr nran olmuam!

Szlerindeki'ihata ve mul kuvvetlidir, tsmaili mauklerin, Hamza

Bllerin katleildii, Husmeddin ve drsi muhteflerin ukubete urad
devirlerde ayn silsileden bulunan ve bu derecede ak szler syliyen
brahim E. nin hrmeti ammeye mazhar olmas hakikaten calibi nazardr.
Bu hlde eyhin kudreti nfuzunu ve siyasetini; zavhire gftrile olmasa
bile efl ve etvrile tamamile riayetkr bulunduunu bildirir. eyhin en
ak szlerinde bile tevil imkn mevcuttur. Mesel: yukarda bir ka
beytini yazdmz kasideye
Hak der ki; kenzi mahfiyem, lemde pinhan olmuam;
Ztm mnezzehtir veli ismimle inn olmuam..

beytile balar. Binaenaleyh artk istedii gibi syleyebilir. nki; kail,

Haktr. Kendisi yalnz nkildir. eyh, mritlerine de Vahdete mteallik
sz sylemek lzm geldikte (al tarikin nakil
syleyin; nakil,
kfrolmaz meselesine binaen.. Ta ki selmet olaszl,, [1] diye tenbih
[1] Sohbetnme.

1 0 7

kinci devre Melmleri

ediyordu. Cem i mahz semtini tutann tevhidine ingne tevhidi , der

ler [1] szlerde de zvhire riyet lzumunu tefhim eylerdi.

Divan:
Divanndaki kasideler unlardr:
Nemudrndrr ey ibni dem klli mehdt;
Tufeylindir yaradlmta cz'iyt klliyyt.*

Beytile balyan kasdei tiye;

Kdem bahrnin emvc gelr bir bir, gider bir bin
Bu erhin gerdile devreder m seher bir bir;

Matlal kasdei riye;

D lem zhir btn hakikat bir irettir:
D ili demde dm dm alnan ta b ii. bearettir..

Beytile iptidar eden keza kasdei riye, mehur kasdei mmiyesi ve

Dili dn kasidesi;
ntmda zt ztn pinhan eder bir bir;
Cemlin ddei ayan ile seyran eder bir bir..

Matlal dier bir kasidesi:

Bidayette tasavvuf; saf bicn olmaa derler;
Nihayette gnl tahtnda sultan elmaa derler..

Beytile balyan ve tasavvuf hakkndaki muhtelif ahvl ve telkkiyat

cemeyliyen 26 beyitlik
j\^\ 3 v ,T ou.J3) serlevhal kymettar bir
kaside [2]; Melm silsilesini cami bir mesnevisi, dier bir kaside ve
Hseyni Lmekn hakknda
Sad hezrn sipas hamd sen
Hak lisanile hakka subhu mes I

MatIa methiyesi, 14 beyitlik bir mesnevi...

Gazeliyat ve ilhiyat pek azdr. Lmeknyi metheden bir murabba, dier bir muhammesle 11 gazeli var. Buna mukabil hece veznile
yazlm 16 lhisi mevcuttur. brahim E. halka halk dilile hitap etme
nin faydasn btn sofi irler gibi anlam ve hatta bunu da bittecrbe1
2
[1] Sohbetnme.
[2] Bu kasde M. A li A y n B. in Tasavvuf tarihi,, nde

mnderitir. S a : 185 187

kinci devre Melmleri

108

mahede etmi olduundan yalnz kasidelerini (a r u z ) ile yazmtr.

Gazel ismini verdiimiz manzumeler de esasen birer kaside paralardr.
Dvan edebiytnm (G a z e l) vasf bunlara kafiyen uymaz. 13 beyitlik
bir gazelinin bir parasn yazmakla iktifa edeceiz:
D ili insan dn hizmetinde psbn oldum ,
Gnl smrgi ankasna kalpte iyn oldum.

Gnl ynesin pk eyledim gayrin haylinden,

^

Tecelli eyledi, Hak zahir o ld u ; ben nihn oldum.

Bu bende ben diyen varlk hakinmi zhir btn ;
G idcek benliim benden gne gibi iyn oldum..
N e iittim, ne grdmse annla grdm, i ittim ;
Bu grmek, bu iitmekle cihan cismine c in oldum.
G z oldum cmle gzlerde, z oldum cmle z le r d e ;
Sz oldum cmle szlerde, dile nutku beyn oldum.

Bu cismn cihanda cismimin ismidir brahim,,

Dehir ynesinde, ni dimde zaman oldum..

Sohbetnmede "Bizim kelmmz fehme eyi ekber, ya Mevln

kulaile istima lzmdr,, [1] deyen eyh, mecz aka tenezzl etmemi,
hatta hakikati bile mecaz perdesile rtmemitir.
O,
hakikaten yalnz kendi efkrn ner telkine alm vecitli bir
sofi ve kendisinin manen bu ie memur olduuna bihakkin iman etmi
bir ( V e l ) dir.
Cokun szleri zamanmza kadar unutulmam ve bilhassa" Dili dnda varidt ilhiyeden hezar fusus ve ftht ve sad reeht ve nefeht
vardr[2] diye methettii ( Dili dn) kasdesi, zamanmza kadar bilhas
sa Melmlerde mrit ve rehberler tarafndan msteit tliplere okutul
mu, mukaddes bir evrat mecmuas gibi elden ele takbil ve takdislerle
dolamtr. [3]1
3
2
[1] Sohbetnme
[2] Sohbetnme
[3] skdar
bulunan

divan

ktphanesinde,

yazma nshay tevhit ve bu suretle

ettim. Fakat

Sleymaniye

nshalar ntamamdr.

bunun da noksan

bendeki bu. nshaya gredir,

Bende

dierlerine

olduu

M illet ve Darlfnun

ktphanelerinde

bulunan eski yazma bir nsha ile dier iki

nisbetle

muhakkaktr.

olduka
Baldaki

tamam bir nsha elde

kasde ve gazel saylan

109

kinci devre Melmleri

brahim E. de mill vezin:

Hece veznini kullanrken Yonusun . tesiri altnda kalmtr; Esasen
(Sohbetnm e) de zmnen bunu itiraf ederek diyor ki;
Lisn kadm zere mana icra eylemi "t Er Yon u s) hazretleridirkim bu siyakta bizim sulimize ki
Dervi dilinde syleyen
Y a kulanda dinleyen

Kim idgn bilirmm ?

Kim

idn blurmsn ?

anlann
Bu bilimde syleyen

Kendsdr vallahi.

Kulamda

Kendsdr

dinleyen

vallahi

Grdm iki dem d e r ;

Biri ben biri sen;

Hakikatta sen ben yok,

Kendsdr vallahi..

kelm muvfk dmtr.,, [1]

brahim E. de Yonus gibi lisana, mill vezne ve ahenge hakim ola
rak yazd o kk manzumelerde tasavvufun en mhim bahislerini
kemali muvaffakiyetle sylemi, en ince nkteleri erhetmi; en mphem
nazariyeleri izah eylemitir. Bu manzumelerde Yonustan bir cihette ayr
lyor; O da mill vezin dahilinde olduka mebzul terkip kullanmasdr.
Fakat bu da pek tabi idi. nk o vaktin cereyan dnlnce yine
Melmlerin Ankara, Bursa, stanbul, Edirne gibi Dvan edebiyatnn
tamamile tehakkmnde bulunan mhim merkezlerde mill vezinle v e ol
duka halis bir trke ile btn halka hitap etmeleri v e bu hitaplarn
byk bir ktleye ki ilerinde ulemdan, meyihten, vzerdan da pek
mhim ahsiyetler bulunuyurdu hrmetle dinletmeleri pek mhim bir
itir.
Anadolunun, Rumelinin Dvan edebiyat girmiyen ssz kylerinde, su
balarnda, henz airet halini tamamile terkedemiyen trkmen boylar
arasnda ldn G aram ; yahut dn tasavvuf [2] halk edebiyatn
terennm etmek ok kolay ve tabi idi. Fakat dvan edebiyatnn tehakkm altndaki merkezlerde halis trkeyi ve mill vezni, hatta dvan
edebiyatnn yaad saraylardan, dairelerden yetien bir ktleye hrmetkrne dinletmek byk bir muvaffakiyettir, ite bu muvaffakiyeti
bihakkin elde eden ve dvan edebiyatile arpan, onun sanat kaytlarile
mukayyet, ssl ve acemne edasna kar ruhtan doan halis ve berrak
trkeyi trk veznile yaatan ancak Melm Hamzav erenleridir. Bunun1
2
[1] Sohbetnme.. Bu lh matbu Yonus divanlannda yoktur..
[2] D in tasavvuf ve mezhebi halk iirleri, bilhassa Bekta ve kzl ba nefesleridir.

110-

kinci devre Melmleri

iindir ki melm irlerini mill edebiyatmzn tekml safhalarnda

ihml etmemek muktazidir kanaatndayz.
drahim E. nin mill vezinle yazlm bir ka lhisini kaydediyoruz:
Yaban yerde ne gezersin; gel deme er .bu dem e;
Hayvan gibi ne yelersin; gel deme er bu d e m e !
Nshai vahdet demdir; nefhai kudret dem nir;
Adem den gayri ademdir; gel deme, er bu deme 1
Aynei hak demdir, grnen yzde bu demdir.
H er nefes ismi a zamdr; gel deme, er bu deme !
d em d ir rahmeti rahman, demdir gevheri her kn;
Alem cisimdir, dem can; gel deme, er bu dem e;
d em d ir hakka giden yol; hakk istersen dem oll
d em e cmle eya kul; gel deme, er bu dem e!
"brahim,, sen deme gel, kamu mkilin olur h a l;
demi mandan [J el al; gel deme er bu deme !

Cmle rengler dne dne geldi deme boyand;

H er yzde seyran eyleyip geld i bu deme dayand.
Bu demde hak varln, sral mstakimi bul
M ira klan bu nefesten hakkn gayriden usand.
Ehli hakka bu sz iyan, her rengin asl cevherdir;
Cevher dem rengin giyp evvelki redgten utand.
Cmle eyde seyran eden, cevhere zn kn eden ;
H er zerrede hakk gren gmansz hakka inand..
Bir gerek er brahim e hep bildn unutturup
Yokluk denizine daldrnca suya biraz kand.

eyhim kerem kl bana, meknndan haber v e r!

N e knn gevherisin, z knndan haber ver 1
lem i kbrmsn, dem i ma nmsn ? [1]
K af da, nkamsn? ninndan haber ver!
Yzn rahmeti rahman, szn lali Bedahan;
Bihakk vehi insan vicdnmdan haber veri
[1]

d em i mana: Hseyni Lmekn

kinci devre Melmleri

H e r zaman bir. gerein hkmne mahkm olm u;

imdi zaman enindir; zamanndan haber yer!
brahim,, var kreyle, sen Haliki yezdna;
Talibi ak olana yezdnndan haber veri

*
Bn ilmin beyann bir kmil nsandan sor;
Canm can haberini can iinde candan s o r ;
Yrn ne olacan bu gn bilmek istersen
Uykuya vardnda grdn seyrandan sor t
Yrin zlf iinde .ne balar oynadn
Erenler meydannda top ile evkndan s orl
Geen hut geti gitti, gelecei neylersin ?
H er nefesin neesin bu demden, bu anden sor
brahimnin gnlnn geyikliin [1 ] bilmee
Can ile tlip isen g el ar rahmandan sor!

Cana dostun tecellisi geh iyan, geh nihan olur;

Tecellisinde bu cismin akl can bi nian olur...
A rifin gah dolundu, geh gnlde bulunduu
Gnl inkr ile dolon mnkirlere gman olur.
nkr gnlnden gider, budur haktan doru haber
Karanlar dervsna varlndan ryan olur..
N e halettir ki brahim,, bu varlkta ciz kamu;
Feylesoflar, Clnoslar bu hikmette hayran olur..

*
* *
brahim E. 1065 senesinde vefet etmi ve stanbul Aksaraymda Cer
rahpaa caddesinde (Olanlar tekkesi) namile maruf tekkenin trbesine
defnedilmitir.
Kendisinden sonra eyh olanlarla tekkeyi imar edenler de mezkr
trbede metfundur. (eyh) 1065 senesi Rebilevvelinde vefat etti di
yorsa da (G'ayb) Sohbetnmeriin nihyetinde hazreti brahim E.
s* i'j'J-' i
p * cenaplarnn zuhuri lileri 1000 senesi hicriyesinde
olup 065 senesinin mah Rebiulahrnn 22 inci aramba gn vakti
[1] Geyiklik: genilik.

112

kinci devre melmleri

subuhta ftb hakikatlar burci cisimlerinden gurubeyledi,, [1] diyerek

tam tarih ve vakti vefatm bildirmektedir. (eyh) brahim E. hin vefatna
ahbabndan T alat Hseyin E. nin [2]
j \ ,^>.
msran tarih olarak sylediini yaziyor. Mezkr msran tamiyeli ol
mas, yahut
in elifsiz yazlmas lzmdr. Sandukasna dayal lavhada u tarih muharrerdir:
r-r*
J U J * l J U j j

j. (*J^
Jk*

jt S 'j* '

o ^ jl J j ,.i

j k*> c~S*>- 3a> I

j* 4>J

jlj

o jl; j

(Jo

* I.
y

J l y l i j b (O k jA j l j ~ l

1065
Bu tarihte senei vefat ifde eden msradaki noktal harfler hesap
lanr ve (*) tamiyesi mucibince 2 tarhedilirse (1064) oluyor, tarih, bir
vakit derghn meihatnda bulunan mlga meclisi meyih reisi esbak
ve sbk Urfa mebusu Saffet B. tarafndan edilen reca zerine Rsu
mat mdrlnden mtekait ve (Sefnei evliya) sahibi Hseyin vassaf
B. merhum tarafndan, sylenmitir. Sefnei evliya da msra
J l y J l j j j.jU

<iU-

Suretinde muharrerdir ki ( cilt: 2 sa: 290) bu suretle vefat senesini

tamiye ile tam ifde eder. Essen hac H. Vassaf bey de (Sefine) de
1065 de vefat ettiini tasrih eyliyor. u halde lavhanm yazlmasnda
bir yanllk olmu demektir. [3]1
3
2
[1] Sohbetnmenin eski bir

nshas Konya Mze ktphaneindedir. Mezkr nshada

da kaydettiimiz satrlar ayndr.

[2] T ala t Hseyin E. 1075 te vefat etmitir. Tafsilt iin
mracaat. .

eyhinin

akayk zeyline

[3 ] Osmanl melliflerinde vefat tarihi yanl olarak 1066 dr C ilt . 1. S f : 26

kinci devre Melmleri

113

* *
A s r:
Dvan.
Dili dn kasidesi,
Tasavvufnme ve Vahdetnme : (Mefln Mefln faln) veznile ve
baz yerleri mstesna olarak tamamile mesnev tarznda yazlm talm
bir eserdir.
Y azld bin yigirm i trihinde;

Dzld satnda, trihinde.

beytinden anlald vehile 1020 de ve henz 20 yanda iken Lmekn Hseyin Efendinin emrile yazmtr.
tiyi*? C tjJ

.twls

iJLil

w * V

(Jjlp

cc^lju)

Bahislerini ayr baplarda (ijfj

zikrederek 12 bap zerine yazlmtr. Tertibinin de Hseyni Lmekn

tarafndan emredildii eserde mezkrdur. Mukaddemede Sultan Ahmet
camiinden, vezir Mehmet P. dan bahs ve bunlar sen eder.
Bunlardan baka Thir B. merhum (Osmanh mellifleri) nbe (Mfib
muhtasar j-*** 4**) isimli bir eserinden de bahs ve u deyti mezkr
eserben naklediyor: [1]
Zt pkin .1*1 .is\jA^i

E y sftin, vasfn -.11-.ti j

Cmle lem, nuri ztnla dolu

Cmle lemden sftndr ulu

Adem i ztna mirat eyled in ;

Nurunu demde yt eyledin..

Divan ve btn sr gayr matbudur.

[1]

C ilt 1. S f : 27
Melmler 8

 b ra n im E. n in h a lf e s i S n n u lla h G a y b

Ktahyaldr. Tahsili ulumdan sonra fstanbula gelip sohbetnmede

tasrih etttgi vehile 1059 da brahim efendiye intisap etmi ve eyhinin
vefatna kadar Istanbulda kalmtir. 1065 senesinde Ktahyya gidip bi
na eyledii zaviyede irada balam ve Ruhlhakikasm 1072 de yazd
na nazaran bu seneden> sonra vefat tmitir. Ktahyada Musallada bir trbede metfundur. Ahfd ilelan Ktahyada mevcut Olup ahali arasnda
Kzlbalkla mttehemdirler.
Ruhl hakika nin iptidasnda kendisini zikrederken Bu hakiri kesrt
taksir Sunullah ibni Ahmed ibni Beir..,,, [1] dediine ve Bathmede
ceddi lsnn kalburcu eyhi pir Ahmet Efendi olduunu ve pederi mfti
eyh Ahmet efendinin de son zamanlarda melmete slik oilup gaybye
dahi bu yola azimeti vasiyet eyledii musarrah bulunduuna nazaran
eben an ceddin d[ervi ve eyh zade olduu gibi melmet neesini de
babasndan tevars eylemitir. [2]
1059 dan 1065 senesine kadar brahim Efendinin sohbetlerinde bu
lunmu ve kendi tabirince eyhinin "bahri ahadiyyetten vahidiyyete ihra
buyurduklar kelm drerbr ve gftn latfet iar ve hikmet nisrlarn
bikemlihi hifz' zapta can dil verip >
om >
msdakmca kuvvei
hafzaya itimat olunmayup; **
fahvasnca kitabetle de kayd
ve rapta tekaza dp hatra karar eden kelimt kutsiye ve ibrt
tayyibelerinden bil ziyade vel noksan tahreti asliyesi zre,, yazmtr.
100 ksur sahife kadar olan bu kitap gayet kiymettar bir eserdir.
Melmlerin akde ve telakkilerini, brahim Efendinin ahvl ve gftrn bu
kitaptan tamamile anlayabiliriz. Bundan maada (Haan Kabdz, Husameddin, drsi mhtef ve rihi mesnevi Abdullah Efendiye it te baz1
2
[1] Kalburcu Beir E. nin Deveran
E. Ktphanesi N o 5148.
[2]

hakknda bir risalesi vardr. Darlfnun. Hlis

V e vlidi mcidimiz mfti eyh Ahm ed Efendi dahi ceddi kalburcu eyhi gibi 20

sene mikdan erbab taklidin

damna giriftar olup takati

beerden hari

riyzt

kkayi

rtikbndan sonra hilfete mcaz ve silsilenmelerine mukayyet olmken kibet, kendilere

rahat bah edecek mertebe marifet hsl olmayup bilhare hr mrlerinde tariki vahdet
semtine azimet ve himmet buyurmular ve bu fakirlerine dahi ol tarika himmet ve vasiyyet
buyurmlardir.
... .....................
batnme,,

kinci devre Melmleri

115.

malmat krpntlar mevcuttur. Keki melm dervilerinden bir ka ta

nesi daha byle sohbetnmeler yazsayd!..
Dvan mretteptir. Dvnndan mstkil olarak 99 beyittik bir de
kefl gt isimli kasdesi vardr ki melmler arasnda D ili dn
kadar mehur ve, muteberdir.
Gayb, eyhini bihakkin temsil etmi bir ahsiyettir, o da eyhi gibi
aruz ve hece vezinlerile y a z. yazmtr. Aruza pek hakim deildir. m
leleri pek bol.. Fakat kafiyeye eyhinden ziyad ehemmiyet vermitir.
Nazm ancak efkr ve akaidini neir ve telkin iin ya zyor Bedi ve
garam hisleri grnmemektedir.
Aruzla yazd u iki gazelini dercediyrz:
Hak budur kim vacibi' bizzat oluptur mmkint;
Sureti miimkinde izhr etti kendin ayni Zat..
Mmkintn her biri yne oldu kendiiye,
Ruyi kesretten cemlin gsterir der e ciht!
Kesreti bu miimkintn,_ayni vahdettir eh;
Bahri ztn, ayndr fehmeyle emvc sftl...
A k br bi. oldu ztnn envcna;
Devri dim ta tecelli zre ola kinat...
H er tecellisi ann zevki cedd ide at
G stere her ande bir en dima ol, muhdest...
Y o k tecellisine gayet,, epri zira devridir;
Srr devri zevkedersen kefola hep mkilt..
N ce bir mrde gezersin cehlite lemde sen;
K esbi ruh et nutki Gayb,, den iup bi hayt;

#
Muktedmz ak haktr, ak edindik imm;
n n in oldu her yerde salatmz mdml
Ak hakbr ilmi nfile bize slih amel;.
A k haktr zikrimizle uglmz her suph am...
H ep ibdtn hakikat cn ak hakdrr;
A k hak olmaycak olmaz birsi hi tamam...
Ak inkr eyliyenler hakkk inkr e yled i!
Enbiy vu evliy aktan alrlar feyzi tam..
Zhir btn kamu ak ile kaimdir cihan;
Sureti aktr bu lem Gaybiy bil vesselm!

116

kinci devre Melmleri

*

* *
Kefl gt:
99 beyittir.
Bir vcuttur cmle eya, ayni eyadr Huda;
H ep hviyyettir grnen, yok huddan maada..

matlaiyle balar. Evvel ve hrn itibar olduunu, hdisbn tecelliyt ilhiyeden ibaret bulunduunu anlatp hilkat, yani hviyyetin zuhurunu u.
suretle izah eyler:
Cam lemden tekaza dt zt akna
Ekmeli surette kendu hsnn seyrede ta..
Lcerem dt sefer bu iktiz ola tamam;
K enzi m ahf fetholup mekuf ola srr am.
lem i a'la ki artr, n menzil e y le d i;
Bulmad anda mrdn eyliye zevku safa.
Geti artan kt krsye ede menzil deyn
Anda da bulmad kendin nice olsun dilka?
Unsuriyyata bu gez geldi yzn tuttu ol;
A n da dhi yzn gstermedi ol dilrb !
K od u 'an dhi geti, menzilin e tti nebat,
Bulmad kendini t kim ola ol cna gdl
Bulmad an'arda zn, g eld i hayvan mlkne,
Bunda bulsayd zn pes cnn eylerdi fed
k ib et bunca menzil geti kendin bulm ad;
G eldi inna grnd ol cemli canfeza.
N e'ei demdir ancak nefhaya kabil vcut.
Ruhi haktr ruhi dem ; dimedimi

Bundan sonra demin C em iyyeti esmiyye vk-'

sini, maz
hariyeti kbrsn, berzahiyetini uzun uzadya erheder ve nihyet meyva
ve ecer temsiline gelir:
B ir ecer farzedelim batan baa bu lemi,
Fehmedelim t mrdmz mrd zre dil,
Geri bu temsilimiz eb ad gninr ebade
Can ile dilden

kabul eyler velkin aknb..

Bu draht lemin oldu mslen re s i ar

Tahtdr krs. v sk oldular yedi sem.

kinci devre Melmleri

117

Nr bd b hk oldu mislen ahlan;

Hem mevldi selse berk gl, meyva eh..
Diye dt nebata kendi ztn grm ee;
Btnndan koptu' nr kuvveti nev nem.
G eld i hke, anda dhi grm edi kendzn;
G itti saka t ki ola derdine andan dev..
A k ib e t bunln da fe vt etti geldi m eyveye;
G rd kehduyi tamamen ztna e tt sena..
Bildi, buldu, grd ki kendusini kenduda tm ;
lm ayna, ayn hakka erdi
n kemle ere meyve hatm olur ann i i;
M eyvei hr tekazasna der itih..
Byledir hli mrekkep, kibet fn olu r;
M nide amma fens oliaer ayni beka..
Sureti misliyyesinden cilve eyler ol yine;
D evri dim bu tecelli zre olur runem..

Tensuhu kail olmadn da u beyitlerle iyanen ve

diriyor:

vazihan bil

Sanma n kim tecellisinde tekrar eyliye,

N ev benev her needen eyler tecelli dim.,
Zt vhiltir tecelli eyliyen her neede
Zti m birdir egeri bi nihyettir in..
H e r innn rengine gre olur ol munaabi;
Kabnn rengini tutar fil hakika levni m..
Mfredt olur mrekkep, hem mrekkep m fredt;
Bu tahavvlde grnr gh beka v geh fe n a ;

Daha ilerde:
Ham olan puht olmadan yere derse ngihn,
Puht olunca nice bin yl seyrede ol ham daha..
Puhtenin ti btndr dse yere ol d a h i:
Y in e kendu mislinin aynna drr kaza..

Beyitlerile bu lemde olmayanlarn tekrar devre deceklerini syliyor. Fakat bu devir, tensuh deildir. Misli suretlerde, yani berzah
leminde olur. Eer unsuriyat leminde olsayd tecelliytnda ayniyet ve
tekerrr olurdu.

118

kinci devre Melmleri

Sanma n kim tecellisinde tekrar eyliye
N ev benev her needen eyler tecelli dimi.

Beytile, Gayb, bunu reddediyor. Seyyid Muhammed nur da Ftiha

tefsirinde tenash reddederkeu Bu mezhepe tebdili mertip ve taayynt lzm gelr,, demektedir. [1]
Hlsa Sofiye, bu lemde aslna vsl olmyanlarm vefatndan sonra
berzah leminde dnyadaki amellerinin suverile mukayyet olacaklarn,
hakikata vusl myesser oluncaya kadar misli olmak artile suverdea
suvere devredeceklerini anlatrlarken bu mkat iyice tedkik etmiyenler
bu szleri dim Tensuha hamletmilerdir.
Mesel Rz Tevfik B. Hseyin Gayb baba,, adn verdii [2 ]
Gaybden u
Bu suretler kamu bir bir bozulur,
Gir mani denizinde dzlr.
N e suret huyu kesbettinse bunda
Tamam olunca devri hep gezilr..
G ele g id e olasn nki insan
Bu szden gayrisi senden zlr.
Bu gez bir sz olursun lmesi yok ;
Ebed mlknde insanlk yazlur..

V2

Gelr gid er heman insan olursun

Nihayet her libas senden szlr.
Senin her bir libasn bir m evitir;
Kdem bahrinde bylece bozulur..
Bu zevke eriince kii Gayb
Vcudundan deri gibi zlr..

gazeli Tensuhu kail olduuna bir delil olarak almtr. [3]

Bendeki Gayb dvnnda bu nazm yoktur. Maamafih Gaybnin oldu
unu kabul ederek tahlil edelim;
Gayb, bu unsur suretlerin bozulmasndan yani lmden sonra2
1
3
[1]

j 3L.J

Seyyid M.

N.

A ra b i

[2] Hseyin, Gaybnin olunun addr. Bu zt ^

etmitir. ^

i l i erhi

ili > ve Alinin < lil.J'Jai > m erh-

aynen dercedil mitir.

Gaybnin ismi

Sunullah,,

Baba lakab da Rz T evfik B. in tevcihidir I..

[3] Tertes Houroufs ( Gibb )
Etde sur une religion mysterieuse foude en L an 800 de

hegire.. S f : 249.,,

tr.

kinci devre Melmleri

119

mana denizinde, madd olmyan ve manev bulunan lemde, Berzahta

tekrr dzleceim syliyor. Bu Tenash deildir. . Muhiddin de ayni eyiV e [1] . . >*5 IA jV

*ls j i l e y i

j^*Jiy cJV*

L*-VI<X*

szlerile ifde eder.

j ' y JuJ j

ISI $l)l
[2] ....sj^ijjJii*

Yine Gayb, insann bunda, y a ni dnyda kesbettii huya gre

devrini tamamlayncaya, aslna eriinceye kadar bu suretlerde gezecei
ni syliyor. Fakat bu suverin manev olup bu leme, tabiri mahsususile
unsuriyyt lemine it olmadn
N e suret huyu kesbettise

bunda

msrandan sarahaten anlyoruz. Muhiddin de

<i.>v>
[3]
V- i' d' im
diyerek bunu anlatmktadr.

Uijs'j-

Nihayet Gayb, insann hakikata ereceini, ebed bir sz olacan'

vcudundan, vehm ve mukayyet varlndan tecerrt edeceini anlatyor.
Muhiddin de Cehennemin huldunu mnkirdir. Enbiy ve hednn
misl suretlerle mukayyet olmayacan [4]...
Jr* r . u ' y y ^ . j
szlerile syler.
Velhsl Gayb Tensuhu kail deildir, tltibsa dmemeliyiz. [5J
eyhinin Tensuhu alenen inkr ve reddettiini de grmtk.
Rza Tevfik B. Gaybnin bizim d e yazdmz
Hak budur kim vacibi bizzat oluptur mmkint

Gazelile Hurf olduunu ve Kefl gt da da Hurflik akidelerini

tekrr ettiini iddia ediyor. Baldaki gazeli de bir mecmuada bulduunu
syliyerek kefini anlatyor. [6]
Gaybnin dvn pek ndir deildir. Anlalyor ki dvnini rme-1
6
5
4
3
2
[1] Ftht.
[2]

[3]

C ilt :1. Bap : 63. S f :

397

400

401

[4] Ftht. C ilt ; 1. B a p :63. S f:4 0 0

[5] Amma basarlrmda ddei uhut ve kalplerinde nuri hikmet olmayan gafil ve anut
lar zann gman ile tahayylt btla edp erbab vicdann berezatta olan tahkikatm ade
mi iz an ile Tenash zain vehmedp- devr teselsle getrmlerdir...
L a l zade

Abdlbk

'

j* l i il j bu*

[6] Textes Houroufs,, Gibbe. S f:2 3 4 , 249

kinci devre Melmleri

120

miler. nk mezkr gazel dvndadr. Caybnin gerek bu gazelinde,

gerek Kefl gta snda, gerek yine Rz Tevfik B. in yazd
Ta .marifet tacdr

Sanma gayri ta ola ?

beytile babyan lhisinde Hurflik yoktur.

Esasen Rz Tevfik B. de nihyet G ayb hakknda Fakat Hurfliin harf ve rakam hesbtmdan ve garip garip teviltndan gemi, asl
felsefesine ermi bir adamdr... [1] demek mecburiyetinde kalmtr.
Fakat, Gaybnin eritii, Hurflik felsefesi deil, Soflik felsefesidir. Artk
bu bahsi tatvl etmiyelim. Son sz olarak tekrr ediyoruz ki Gayb, Tensuhu kail deildir.. Berzah lemini Sofiye akdesince anlatyor ve nihyet
hakikata vsl olanlarn bu lemden mfrakatlarmda
Yine kendi mislinin aynraa drr kaza

diyerek srlarnn der bir mazharda bruz edeceini syliyor.

Bruz da Tensuh deildir, kmilin tahakkuk ettii hakayktan birile
zuhurdur. Binaenaleyh A rif bir kimse sofiyeye nazaran, vefhndan sonra
kendisi tlak <5^' leminde olduu hlde bu unsuriyt leminde oaln
dier bir riften briz ve o rif, brnn ayniyetile zhir olur.[2]
Hlsa Tensh ve Huruf olmyan Gayb, kekl gta snda so
fiye akaidini ve btn tevhit ve hut mertibini izah ve erhetmektedir.
*

G ayb * de mill vezin:

G ayb de asl ahsiyetini mill vezinle yazd lhilerinde gstermi
tir. Yalnz Gayb, mill vezinle yazd iirlerinde mmkn olduu kadar
arapa ve acemce kelimeler kullanmam, hele terkiplere hemen hi ya
namamtr. Muhtelif tasavvuf telakkilerini o selis lisan ve przsz
ahengle o kadar gzel izah eder ki... Mesel u lhide vahdet, insan ve
sz telakkilerini anlatmaktadr. Bir tek terkip yoktur. Yabanc olarak
ancak mel, trac; bir de stlah olduundan kullanlmas zarur bu
lunan Rbubiyet,, kelimeleri var..
[1] Peym sabah. lvei edebiye.

C '1M*J V d' J -j'

w>-L. -g lilj

'

t,

36. .15. Mays. 1330..

li* J*J

V /Uyi o' (-J J*

...

J.UI

J i j f

-lLt jfu U jJjjl' U j [2] .

^IJI lTj V. Ltel.

s .

11

Seyyd Muhammed Nur : U l jijult j

l
J-1 Saljl U j j y

U jlu t T

U jH

kinci devre Melmleri

Tac m arifet tacdr

Taklid ile tok olan

Sanma gayri tac ola!

. Hakikatta a o la !

De dp aldanma

Dte aldnp kalma;

Haktan gayri ne vardr

T^abire muhta ota!

Sana lem grnen

Hakikatta Allah tr.

Allah birdir vallahi;

Sanma ki bir ka ola!

Bir aatr bu lem

Mevvas olmu adem;

M eyvadr makud olan,

Sanma ki aa ola!

Bu dem meyvasnm

ekirdei szndr.

Szsz bu dem, lem

Bir ande tarac ola!

Bu szlerin meli

Kii kendin bilmektir;

K endi kendin bilene

Hakikat mira ola!

Hak denilen zndr;

zndeki szndr;

Gayb,, zn bilene

Rbbiyet tac ola!

Bu lhsinde de demin kutsiyetini izah ediyor:

k zn, bilmee

d em e gel, deme

Hakk iyan grm ee

d em e gel, deme!

Hakka giden doru yol,

Senden sana gider il.

Sayet seni sende bul,

d em e gel, deme!

d em d ir srr kuran.

d em d ir ari rahman,

d em d ir zt suphan;

d em e gel, deme!

An da bulundu cennet

A n d a grnd hazret,

dem oldu hiret;

d em e gel, deme!

O l b niana nian,

G ayb demdir heman..

d em d ir ayni man;

d em e gel, deme!

Gayb, bu manzumede de gnl izah ediyor:

Haktan bize haber verdi erenler:

Gnlde iste var hakk dediler.

Hakk cemlini iyan grenler

Gnlde iste var hakk dediler...

Gnl imi nki hakkn dura;

A n d a yanar imi ztn era.

Ede akn hem hakkn yara,

Gnlde iste var hakk dediler.

Maksut olan bu lem de insandr;

nsan dedikleri gnlde candr.

Can deildir hakikati canandr,

Gnlde iste var hakk dediler.

Bir noktadr yerden gke bu lem;

Sfattr ol, ztdr cn dem.

Nefahtden geld i bize gelen dem,

Gnlde iste var hakk dediler.

121

kinci devre Melmleri

122

Gnl eli, hakkn gizli elidir;

Gayb,, hakkn yolu gnl yoludur;

Andan haber bilen gerek velidir.

Gnlde iste var hakk dediler.

G ayb hakkndaki szlermize u gzel lhiyi de

tam veremedik.

derecetmeden hi-

Gnl gitti elimden,

Ele giresi deili

Hallak ile bir oldu;

A rtk lesi deili

O l bir ile bir olan,

Cmle le.me dolan;

Byle sultanlk bulan

kulluk klas deili

Erimeyen vahdete,

Vahdetteki lezzete;

Girerse de cennete

Lezzet bulas deil!

Can eline girmeyen,

Hak varn bulmayan;

Bu surette glmeyen

Sonra glesi deil!

kiliin silmeyen,

Hakk canda bulmayan,

Gayb,, kendim bilmeyen

Rabbn bilesi deili...

s r:
Divan ve kefl gt kasidesi...
eli* S o h b e t n m e : 1059 dan 1065 e kadar Olan eyh brahim
E. nin sohbetinde bulunan G ayb muma ileyhin kelimtn zabtetmek suretile bu kitab -meydana getirmitir. 1067 de yazlan bu mhim eser
100 sahifeyi mtecvizdir.
-ia.- B a t n m e : Melm mutakadtn v e brahim Efendinin silsilei tarikatn ihtiv etmesi itibarile ok ehemmiyetli olan bu risale 14
sahife kadardr.
jiu
T a r ik u lh a k f it t e v e c c iih il m u tla k : Dokuz, on
sahifelik bir risaledir. 1071 de yazmtr. Tevecchn vcudi mutlaka
mahabetten ibaret olup bunun da insan kmili sevmekten baka yolu
olmadn izah ve tevecch hususunda tarikat ehlinin reylerini beyan
dan sonra vahdet mlahazas olmadan zikrin bihude ve zikirden mrat
ancak bu tevecch, yani mahabbet ve fen olduunu bildirmektedir.
R u h ili h a k ik a t Drt sahifelik bir risale ise de melmetin
mebnsnn sohbet ve mahabbet olup zikir, riyzat mchede; deveran
gibi rsum ve kuyuttan ri bulunduunu gstermesi itibarile mhim bir
risaledir. 1072 de yazlmtr.
Divan ve btn sr gayri matbudur.

DRS MUHTF
./

Haan Kabdz dan sonra melmlerin riyasetine drsi Muhtef,,.

'namile mehur olan Hac A li Bey gemitir. Trhalaldr. Amcas, Sley
man devri Sadn azamlanndan Rstem Paann terzisi imi. 995 de tlkas
seferine giderken Ankara kylerinden Kutlu hana urayp Hsameddni
Ankarav ile grmler. Hsameddin, Alj Beyi yannda alkoyup terbiye
eylemi ve terziliine telmihn. kendisine (dris) ismini vermitir.
drsi Muhtef Istanbula geldikten sonra irada balamt. Ayn za
manda Filibe, Sofya v e Belgrada gidip gelerek ticaret ve bu suretle
kesbi servet eylerdi. Bilahara kendisi Sultan Selim civarnda bir konak
alp uzleti ihtiyar eylemiti. Kendi namna hizmetkrlar ticaret ederlerdi.
Ktip elebinin Fezlekei tarihte tavsifine gre [1] cezbei azme ile me
hur olduu gibi arn bir ok ricl ve kibr, meayih ve ulemann ou
kendisine intisap etmilerdi. Bu hl baz meayihin hasedini celbettii
gibi duyulan athiyyat da kil kle bd olup ahali,, hakknda trl ey
ler sylemee, vizler de krslerde aleyhine atup tutmaa balamlard.
Yalnz btn kin ve gazap drsi Muhtefye tevecch ediyor; fakat kimse
idrsi Muhtefyi bilemiyordu. Atnin tavsifi vehile
Syliyenler kendisin bilmez, bilenler sylemez;
Cylar kim erdi'er deryaya hm oldular !

fahvasinca bendeleri de tdrsin kim olduunu ketmederlerdi. [2]

drsi Muhtef mkerreren edayi haccetmi olduundan mahallesinde
Hac A li Bey,, namile maruf, zhd salh mberhen ve hrmete mazhar bir ztti. Hatta mahallesi komularndan eyh mer Ef. bir gn Hac
A li Beye idrsi Muhtef isminde bir ztin lemi idll etmekte olduunu
ve hkmet tarafndan derdestine emir ve ferman verildii hlde bir
trl elde edilemediini,, yana yakla anlatm. Hac A li Bey de mezkr
ahsn dalleti hakknda bir ilmi er husule geldimi? yahut ahs mez
kr, dalletini huzrunuzda itiraf ettimi?,, diye sorup hayr,, cevabn
alnca niin bir mslmann aleyhinde bu kadar iddet gsteriyorsunuz;
beni nasl bilirsiniz? drsi Muhtef benim.; ismim Ali, lkabm dristir.
deyince mer Efendi istifar v e Hac A li Beyden istihl ile ikrar ben*2
li]

C ilt; 2 Sa; 3 7 3 -3 7 4

[2]

S a ; 602 603

124

kinci devre Melmleri

desi olmutur. [1] Sadr azam Halil Paa da tdrsi Muhtef ye mntesip
imi. Hatta Svasl eyhi tdrisin ikyeti zerine Bursaya nefyettirmiti.
San Abdullah Efendi Cevheretl bidayede Fzl Iznik A li Efendi ile
eyhlislm Mustfa Efendinin de Hac A li Beyin mridi olduklann syliyor.[21 tdrsi Muhtef nin mezuniyetile o zaman mteaddit kalbe bakc
lar varm; Mstait talipleri birer birer ekip irat ederlermi. Melmlik
bu zamanda fevkalde intiar etmiti. 46 sene irat ile megul olmu,
bu 46 senenin on drt senesinde Hamzaviye - Melmiyenin riysetinde
bulunmu, olduu hlde kendisine mntesip olmyanlardan hi bir kimse
tdrsi Muhtefnin A li bey olduunu anlayamamt. 1024 senesi rebilevvelinin nihayetinde v e fa t. etmitir [3]. Kabri, Kasm Paada tersane arka
sndan kulaksza kan yokuun ihtidalarnda sa tarafta mstakil sofa
zerindedir. Mstakim zade merhum, tprsi muhtefi nin yannda, talarnda
j*
,> ifi- js . jjrU &
r j jrU c, jx.a yazl olunun met
fun bulunduunu yazyorsa da bunlardan ylnz ismailii sengi mezar
kalmtr. Kendi iezan, resimde grld vehile gayet salam yapl
dndan dn yaplm gibidir. O civarda evliyaolark maruftur. [4] At
zamannda Sahn mderrislerinden bulunan eyh Sinan zade Mustafa E.
atye ben, idris efendinin vefatnda kassam ktibi idim. Muhallefatm
tebite memur olmutum.Evinin ii bir mahalle kadar vasi olup ierde
hadden ziyde adam vard. Cariye ve hizmetileri bir mahalle halkndan1
4
*3
[1]
2. Sa: 374.
]2]

Melmiyei attriye; S a ; 7071 Bu vaka Fezlekei larihte de mukayyettir. C ilt;

Varak: 134."

[3] Hediyyetl ihvanda emseddni Svas'nin drsi Muhtefye muarz olduu, nihayet
emseddnin duas icabet bularak drsi M uhtef nin bir sabah, deinde katledilmi olarak
bulunduu kaydi var.
dris,

Bu yanl malmat.

eriattan ta' kopard

bunlar

temamile

Hediyyetl ihvan,

Evliya

elebide de mevcuttur. Ona gre de

deyu mahnukan ehit

yanltr. dris 1024 te ecelile

Ruznameci mehur

Faik E

olmutur. ( C ilt: 1, sa : 425) Fakat

vefat etmitir.
nin nshasndan

M illet

ktphanesindeki

aynen istinsah edilmitir.

Faik . E, bu kitbm kenarlarna Ham zavlere it ihtiramkr haiyeler ilve etmi,

bilhassa

bu katil riyyetini reddetmitir.

( Evliya elebide Eyupta dris kk namile
bilhare

S. Murat

malmat vardr.

tat afinden

hedmettirilip

drise it bir kk ve bae bulunduu,

mesire

hline

ifra edildii hakknda baz

Cilt: 1, Sa: 399

[4] Kabrini ararken yanl yola gitmiim. Bir trl bulamayordum. kimsenn bileceine
kanaat getirm ediim halde
Bilmedi Idrisi. Muhtef
etti. Bunun zerine

rast geldiim orta

dedim. " Ha;

yal bir zattan hac A li bey diye sordum.

sen zt ariyorsun

muhtelif: .'mahallerdh b ir ihtiyar

deyip mezarnn mevkiini tarif

kadna,

birde ocua

sordum. O n

la rd a tandlar ve tarif ettiler. Hseyni Imekn de o civarda (te z veren hseyin de de )

namiyle tannyor.

Hamza Balnin, Ismaili

maukinin mehetlerine,

merkadine yakn zamanlara, kadar ve hatta

lrse hamzav - melm erenlerinin nfuz

elan - mum ve kandil

hac Kabay efendinin

yakld da dn

ve maneviyyetlerinin derecei tesiri anlalr.

ikinci devre Melmleri

125

fazla idi. Yalnz elli, altm tane azat kad yazdm. Muhallefabnr tahrire
bir haftadan ziyade uratm. Nihayet baa kamyacam anladm da
cins cins ayrp alettahmin yazmaa baladm.,, demi, at de elhak
bu mertebe zuhur ile bu gna ihtifa, kerameti azme id cayi hf
deildir,, [1] diyor.
Idrisi Muhtef nin bir takm tasvvuf remizleri ihtiva eden athiyesini
buldum, bu iir ynsn
ktm erik dalna

An da yedim zm,

Bostan ss kakyp

D e r : ne yersin kozumu ?

tarznda, hatta ayn hece adedile yazlm bir eydir. Aynen dercediyoruz:
1; bu deme erince

g ez dpdum neden

N ice yavru uurdum,

Nice iyneden!

D rt .dourdum anam

Hamil oldum babadan;

Babam dokuz ayakl,

Anlama efsneden !

O n tayaya emzirdim

ki yzl bir cocuk;

K ara libas giydirdim;

Gsterdim kaneden!

K a f dam arkama

Yklendim etme aceb;

Bahri muhiti itim;

Kanmadm amma neden?

Altm arin minare

ktm ann stne;

aruben cihan

Doldurdum efsneden;

Yz tnapl bir adr

Diktirdim siper in ;

Ana tuttum yzm

Dodum l krhneden !

Firavn ile grp

D edi szn tutmazam

Biraz jasihat e ttim ,

Dnmezem Hmneden.

Y e d i bal bir ylan

Grdm ki hkim olmu

Sureti hayvan deil

Bilmezem amma neden?

A k sakall bir avret

Dt benim peime,

Zinet etmi kendine

Lli drdneden..

Yetmi iki dilice

Ddk aldm ardan

aldm, ar sadasn

Geti smneden!

Bir top attm marktan

Geldi dt magrba.

Bu, bir rengin rumuzdur

Anlama efsneden !

Bir mektebe uradm

Ku dilini okurlar;

Sivri sinek halife

Hocas pervaneden!

Alim i semay
Bin bykl bir balk .
[1] Sa: 603 .

Olta edip sarkttm;

.kardm deryneden!

126

ikinci devre Melmleri

Grdm 'Nuhun gemisin,

Girdim ann iine;

Buldum anda necat,

Korkmadm tufneden!

Senin - Idris,, hakikat

Bu ruiuzat szlerin

Anlad insan -dian;

Bilmedi hay.vaneden !
*

#*
Osmanl mellifleri sahibi bu athiyenin matlan yazp bir ok meayih tarafndan erhedildiini de kaydediyor [1]. Fakat hangi eyler
erhetmiler ve bu erhler nerededir? Bunlar yazmyor. Yalnz Hac
Hseyin Vasaf. B. merhum Sefinesi evliya,, snda Nakibend eyh
lerinden L al erm. E. nin erhettiini kaydediyor. Bu erh, Sleymaniye ktphanesinde Nfiz Paa kitaplar arasnda 419 numarada mu
kayyettir; Bu kitap, Yeni Kapu Mevlevhnesi eyhi Osman Salhaddin
<iede E. (1304) ye aittir ve arihin ismi de Vssaf B. in kaydettii gibi
Lal erm deil, A li ermdir. Bu erh pek muhtasardr. Bundan
baka mlga skdar Mevlevhnesi eyhi, skdar ktphanesi mdiri
Ahmet Remz B. E. nin yazd erhi de Vassaf B. merhum Sefinesinde
aynen yazmtr. (C ilt. 2; sa: 309) Bunlardan baka bir erhe tesadf
edemedim [ l i *5
f i ] Benim anladma nazaran.
bu deme erince * gez dodum aneden demekle Ahadiyetten Ervh, Ervahtan
Ecsm lemine nzln ve slkn itmam edip bir ok kimseleri de irat

ettiini anla

tyor, Yahut dokuz ayakl baba ve drt ana, Elki tisa ile .Ansra remzolduundan me
hur D evir

nazariyesini izah ve M evlde nzuln ma ediyor.

Havassi hams ile

btn Havassi hams ' olsa gerek..

On taya,

maruf zahir

Bu suretle bir yz Hak, dier yz

Halk lemine nzr olan insan, terbiye ediliyor.

K af

da

Cem iyyeti

esmiyye

w -*r denilen

emneti kbrdr ki arif ve

mbelligi inn kmildir... Bahri muhit te hakikat deryasdr. Altm

yamadm. H urfler (2 8 -(-3 2 = 6 0 ) olduundan

arn menareyi anl-

i bu suretle deme tatbik ve tsnn

amdaki altm arn tlndeki ak* menareye nzuln de byleee te vil ederler. htiml,
drsi muhtef de buna iaret ediyor. Yz tnapl adr da byle.. Hrufler, 28 harfi bastederek

72 ye

ibla ederler ki 72 esm ve 28 msemmnn mecmuu 100 olur. nsann da

el ve ayann mafsallar 28 dir. On parmak ve on trnak ile 48 eder. El ve ayak yelerile

.50 eder. A yn i vehile br taraf da 50 ve mecmuu 100 olur ki Msann yz

tnapl hay-

mesi buna remzdir. Bu hususta Gavidan nme ve Cavidan erhi Drri yetim de Aknme de ve sair Hurf kitaplarnda tafsilt vardr. ( Arnmenin
j U**
si-"
-V j" -5' (j ' . jlk
5 inci ve bilhassa 6 n
kitabmza dercettiimiz
etmekteyiz.
Fravn,

hakikatta

vehim = eytan,
.Dnydr,

Nefs;

*>-j ji
baplarna

sbrf s .i- U> ve j-i*

bahislerine ve Aknme nin
baknz.. Sa: 29, 31 32. ] Essen drsi muhtef nin

gazelinde de
bud ve
yedi bal

Hurf akidelerine pek vzh

gayriyetin

mmessili

ylan da nefis

Peygam bere de M ira gecesi kadn

bir surette

olup madum

tesdf

bulunan Mertebe!

mertibi olsa gerek.. A k sakall avret

eklinde temessl etmiti. Yetmi iki dilli

121

kinci devre Melmleri

drsi muhtef nini bu iri, emsli arasnda hakikaten mull v e

gzeldir.
drsi muhtef nin bu athiyesinden baka bir de u: gazeli mevcuttur:.
ktid eden salti dime etmez kut .
Kblesi demdir ann dembedem evler siict.
Kefolup vebine vehi ma nevinin srlar
Y e d i hat JwUl

f)

oldu ana Haktan ht.

Grnr vehi misli beyti ma iur zahiren

M evzii Beytl mukaddes, hari ervah cnt.
lem i mutlak, mukayyet menzilini tayyeder,
Menzili Ruhl kudstr lemi srr sut.
Cam kesrette arb vahdeti ien mdm
Mest medhs Huddr anlamaz bd nebt.
B vuzdur ol fakih kim msivdan el yumaz,
Hakk .mevhumdur peresti ettii andan i st?!
Uyma ann kavline zerku riyadr szleri,
ii hanns ile vesvs, taras nefsi kuyt..
V irdidir d y . > J5 ; zikri

j yV > JU

. Dahleder erbab hlta o hl ile hast..

Secde eyler sureti rahmana dris her nefes..
K b lei tahkike erdi eriip fazl vedt...

*
s a
Gerek bu gazelde, gerek athiyede Y e d i hat, v ^ 1 r' sureti
rahman, yz tmapl adr,, gibi Hurf telakkileri vzh bir surette g
rnmektedir, Hele gazelin son msrandaki Fazl vedt,; terkibindeki
iltibas kabiliyeti cidden dikkata ayandr. Fakat bunlarla tdrisin Hurfddk, yetmi
ve butunu

iki millete

anlatyor.

tefhim olunan

U rad

mektep,

srdr.

arktan garba top atmas i le de zihur

rfan mektebi;

halife sivri sinek, Rehber; hoca

pervane de ak ile mevhum vcudunu ifna edip Hak ile bk olan

ehli

tevhittir.

Alim i

sema, Hviyyeti n.utlakamm nst uver ile zuhuru, bin bykl balk ta lyetenh' taayyinat ve iiunu olacak.. Nuhun gemisi t
lyie UI j .j Jt \jfj
J t
.hadsi mucibince ehli beyte temessk, tevhidi

zevkan ve hden

anlamaktr.

g ib i eyler,- samiin anlayna gre te'vil edilebilecei iin yazlyor galiba..

dar anlaya bildim!..

Esasen bu

Ben de bu ka-

Maruf ve mehur sofilerin ou byle athiyt yazmtr. Mevlnnn

inatla l gazeli de bu kabildendir ki emseddni Svs tarafndan erhedilmitir. [ lk

Mutasavvflar. Sa 333] * Son Melamlerden de . byle eyler yazan vardr.-

128

kinci devre Melmleri

liini iddia edemeyiz. Olan eyh brahim. E. yi anlatrken de bu hususa

temas etmitik. Maamafi, Hurfliin bal bana yaayamayp tarikatlara
ve bilhassa Bektlik, Mevlevlik ve Melmlie hull ettii ve Olan
eyh brahim E. gibi Melm byklerinin Fazl Hurfye ve Hurflie kar
hrmetkr bir lisan kullanmalar nazar dikkata alnrsa mesele tezahr
eder. Lal zade merhum da, Beir aann hemehrileri arasnda bir ok
Hurflerin de bulundunu ve bunlarn ay ziyaretleri kil kah bd
olduunu kaydediyor [1]. Fakat bu bir ka szle Melmlerin tamamile
Hurf olduklarn iddia, pek fhi bir hatdr. Yalnz tekrar edelim ki
Hurflik, dier tarikatlara olduu gibi Melmlie de hull etmi ve
bunun neticesinde Melmler, Huruflik akidelerini ess bir akde olarak
kabul etmemekle beraber demi mufritne bir surette takds eden bu
meslee nm mtemyl bir vaziyette kalmlardr.
*

DRS MUHTEFDEN EEYZALANLAR

Bezci zade Mehmet Muhiddin E.
Konyaldr. Evvel Halvet iken bilhara Istanbula gelip drsi muhtefye intisap etmi ve tekrar memleketine azimet eylemiti. Birinci A h
met zamannda ikinci defa olarak Istanbula gelip o zamanlar Darssede
aas olan Mehmet aann Ftikte arambada yaptrdh zviyenin
eyhi o'mutu. drsi muhtef tarafndan kalbe bakclk, yani mritlik
hizmetine tayin edilmiti. 1020 de vefat etmi ve skdarda ahbabndan
birinin baesine defnedilmitir [2] .1
2
[1] Scrgzt; Sr 54
[2]

Ayvansary V efeytmda Bezci zadenin defnedildii

rinden ekri E. nin tekkesi

mahallin,

Hdy

eyhle

olduunu ve bn tekkeye ilk defnedilen ztn Bezci zade bu

lunduunu yazp; Muhy'nin

e bir de erhi vardr; diyor.

Melmler, yukarda yazdmz gibi bir baeye defnedilip oraya bir zviye yapldn
syliyorlar. Bilhar Bolulu Abm edi Bayrm dervilerinden Him met E.
eyh olmutur. Him met E. Bayrmiyeden Himmetiye
tedir.

Tahminen

50 sene evvel

Tophne

son eyh

Himmet E.

Yazm a

olan Himmet zadelerden Dr. Abdullah Nsh

mleerri bir zattr.

iirleri

mutavasstnedir.

gelip bu dergha

messisidir. V efat 1095

muhasebecisi Hsn E.

imar eylemitir. Him met E. nin mrettep divan vardr.

sonrasn

kolunun

bu dergh tecdit ve

divannn j harfinden
B. naslsa kaybetmitir.

Melmilerdeki cokunluk ve

aklk, bunda grnmiyor, Hece ile yazd lhiler gzeldir.

Bd sabaya sorsunlar;

Canan elleri kandedir?

Bilenler haber versnler;

Canan elleri kandedir?

v e btn tekkelerde makam m ahsulle okunan .

Vakti seherde' '

A lur perde;

Dtm yerde

Derman endendir!

ilhirleri mehurdur. Bir de slkten dhis gayri matbu mensur risalesi vardr.

ikinci 'devre Melmleri

.129

Muhy,, mahallesile sylenmi gzel iirleri vardr.

aruzla yazd u nati risalesine dercetmitir:
*

Mstakim zade

A rze t cemlin greyim ey mah taban M ustaf;

R efet nikab ryini emsi drahan Mustaf!
Hakkn sen oldun mazhar, sensin kamunun reh b eri;
Seni seven olur vel gevherlere kn Mustaf .
Eren sana erdi Haka, ak zencilin boyna taka;
T Hak cemline baka ey nuri sbhan Mustaf!
: Seninle oldu ftab, gnderdi Hak sana kitap ;
klara fetholdu bap ey derde derman M ustaf!
Metheylemek seni muhl, meddahn oldu zlcell;
Muhy,, kuluna kl vsl ey hakka mihman Mustaf!

Biz de eski, fakat tarihi belli olmyan bir cnkte [1] bulduumuz tr
gzel natini yazyoruz:
Cammda benim ak Hud olal peyd;
Mahvoldu derunimde ne kim var ise se yd ;
Sayyad muradm edeliden beni sayd
Oldu bu gnl evk ile blbl gibi eyd !
Su gibi revan oldu diler kim bula y a r ;
Derdine devalar kla Allah lala y a r ;
Terketti btn ak ile namus ile a r i;
Oldu, bu gnl, evk ile blbl gibi.eyd,!
D il zevrakn zevk ile deryalara sa ld ;
Gavvs oluben ak ile ak bahrine d a ld ;
Bu drr cevahir tznn knn buldu;
Oldu bu gnl evk ile blbl gibi e yd !
Canan elinin canlarnn can Muhammed;

Sultan elinin hanlarnn han Muhammed;

Ben dertlye klsn deyu derman Muhammed
O ldu bu gnl evk ile blbl gibi eyd!
Dim okuyup can dilim nat Muhammed;
Gayette safa verdi bana evki Muhammed;
K albim de tarakki edeli ak Muhammed
Oldu bu gnl evk ile blbl gibi eyd!

Muhy'nin divan da mezkr derghta-imi. Fakat D r .. eyh Nsh B. ademi

malmat

beyan etti. Ceddinin el yazs divann kaybedecek kadar alakasz bulunan Nsh B. ihtiml
bu kymetli divan da. kaybetmitir. Yahut la apadaki tekkede yanmtr.
[1] Bu cnk. Molla Mrat, ktphanesi^ hafz ktb Hazm B. e ittir.
Melmiler 9

kinci devre Melmleri

1'30

Derd ekli bilr ak hakik ne safad r;

H er trl bel, ceVr cef, ayni v e f d r;
Fehmetti heman derdine Hak dr ifadr,
Oldu bu gnl ak ile blbl gibi e yd !
Muhyiddin,, uyar meclisi tevkitte ho vz;
Blbl gib i glende edp nameye gz;
n ak lhde sana kef olcak rz
Oldu bu gnl ak ile blbl gibi eyd !

Muly,, bilhassa Hece vezninde muvaffak olmu bir irdir. u

lhsi, hemen btn tarikat ehlince bilinir; Mukabelelerde daima sy
lenirdi :
Zahit, bizi taneylem e;

Hak ismin okur dilimiz..

Sakn efsne sylem e;

Hazrete varr yolumuz..

Saylmayz parmak i l e ;

Tkenmeyiz krmak i l e ;

Taramzdan sormak ile

Kimse bilmez ahvlimiz..

Erenler yolun g d eriz;

ekilp Hakka g id e r iz ;

Gazyi ekber ederiz,

mam A l [1] dir ulumuz!

Erenlerin oktur y o lu ;

Cmlesine dedik b e l;

G ren bizi sanur deli ;

Usludan yed ir delimiz 1

Tevhid eden deli olmaz;

Allah deyen mahrum kalm az;

H e r seher alur solm az;

Bahara erer glmz 1

Mnhy,, sana olan him m et;

k isen cana minnet;

Elif, AUuh ; Mim, Muhammed;

Kisvemizdedir Dlimiz I [1]

*
* *
Maalesef bu kymetli airin divannn yegne nshas, arzettiimiz
gibi kaybolduundan elimizde bir ha manzumesinden baka eseri
kalmamtr..
*

4 *

TIFL AHMET ELEB

Tab metin, lisan selis, stat bir ir olan Tfl, Trabzonda d o
mutur [1]. Babas Abdlaziz E. isminde bir zattr. Henz ocuk denecek
f i ] mam Aliyyrrm :

drsi m uhtef;

Hac

A li B.

dir d

mm A fi lakabile de

anlrd.
[1] eyh ve Mstakim zade (Tez'kiretul Hatttn), stanbullu olduunu syliyorsa da
d ier menbalar ve bilhassa Saf, Trabzon lu olduunu kaydediyorlar.

kinci devre Melmleri

131

b ir yata iken tabiat iriyesini izhar ettiinden Tfl tahalls etmitir [2],
Btn tezkireler, Tflnin irliini methetmekte mttehittir. Rz, bu iri
^Tze g lukla tavsif [1] ediyor.
Tfl, ayn zamanda irliine mrdif olarak ehnme hanlk ve
Meddahlk la da mehurdur.
Saf, Tfl hakknda O l arn uaryi zevil ihtirmndan, alelhusus
ehnme hanlkta ve sergzet naklinde b nazri rzgr ve meddh
rinkr ve meclisi belgatta pehlevn rzgrdr,, [2] dedii gibi
Slim de mstakillen Tflden bahsetmedii hlde 1120 de vefat eden
Krm Mehmedin tercemesini yazarken Tfl merhum kadar sergzet
syler bir ehli tabu marifet perver idi,, diyor [3]. Gftde tezkiresinde
T flnin irliile berabar meddahln ve ehnme hanln zikretmek
tedir [4]. eyh, Tflnn B nazr ehnme,, okuduunu ve Baz ser
gzeti olmak zere muhteri ve bedh hikyt muhayyele nakl ettiini
v e bu suretle Drdnc Mradm nedim ve manzum olduunu syler.
Evliy eleb, Tflnin ehnme hanln kayt ve boyunun uzunluundan
dolayi kendisine Leylek Tfi,, dendiini ilve ediyor [5].
Tfl, ayn zamanda sls, nesih, talik ve Acem krmas talikte
mhir bir hattattr. Pdih ve ricali devlete bir ok kitap yazmtr [6].
eyh ve Saf; airlik, hatttalk ve bilhassa meddahlkta hret bulan
T flnin gmrk ve evkaftan ald vazifelerle mreffeh bir hlde mr
.srdn bildiriyorlar.
Tfl, 1070 tarihinde vefat etmitir. stat irlertmizden Nil, vefatna
T fl kulunu eyliye ukbada Huda
Maksure aini huld magfri ebed
Trihi vefatm demi mderi d e h r:

Ai-

V j'

Sj

tarihini sylemitir. Silivri kapda Hamza Blnin civarnda defnedildiini

ve tanda akrbandan Nazm Mehmet E. nin[7] syledii u tarijin*2
8
7
6
5
4
3
[T] Trabzon irleri "gayri matbu
[2] S a : 63

Hamam zade hsan B. E.

[3] S a : 239 - 240

[4] S a : 568
[5] Trkiyat mecmuas. C ilt: 1, M eddahlar: Prof. Dr. Kprl zade M- Fuat B. E .
.S a: 32 - 33 Trabzon irleri: Hamm zade hsan B. E.
[6] Cilt : 1 ; S a : 671
[7] Tuhfetl Hatttn. C i l t : 1 ; Sei: 6 0 -6 1 .
[8] N ajm Mehmet. E. Halveti eyhlerinden Abbl Ahat Nuri hulefsndandr. 1065 te
Yavaa M ehm et aa zaviyesine eyh olup 1112 de vefat etmitir.
.cemei hllerini bildiren J J d ljL ve
jesin e mracaat! S a : 672 675.,,

Halyet eyh)erinip tep*

ismindeki eserleri mehurdur,

ilm tepki-

132

kinci devre Melmleri

mahkk: olduunu mstakim zade, Risalei Melmiyesinde bildiriyort

i j fl

j t j i VK 3U_\ y

*H' f'eJ
Vj CJJJJ > 1
fjfcl [i *
i)Us t-jli.J>
J' f ' > ti1' s-' UJI
.

J_l fli

aXj.
1070

. -U
*. ,

-tk' Vj
: fj>

*
*

Saf, Tflnin vefatn 1074 te gstermektedir. Hammerde Tflnin;

vefat tarihini 1074 olarak kabul ve Rieu katalogunda bunu teyit edi
yorsa d a [l] yukardaki Nil nin rubsile Nazm ivehmet E. nin nazmn
daki tarih msralar 1080 senesini gsterdiinden ve ayrca Mstakim
zade de bunu risalesinds tasrih eylediinden her hlde 1070 te ld
muhakkaktr.
'
**
Sleyman Faik E. mecmuasnda Tflnin Melmlii mukayyet olduu
gibi [2] Mstakim zade de Risalei Melmiyei attriyede drsi muhtefye
mntesip bulunduunu tavzih ve Sar Abdullah E. nin gece gndz hem:
sohbeti olduunu tasrih eylemekte ve Beynel ihvan tabi ierifleri me
rebi fenaya mil olduu malm,, bulunduu kaydn da ilve etmektedir[3].
Tfl, divannda
Datm turrei mkinini ini cebin zre;
Y in e bir lekeri fitne denmi mlki in ire!

matla ile balayan 10 beyitlik bir kasde ile Sar Abdullahi kadrini
tebcil ettii gibi bir sknme ile de Melmliini sarahatla bildirerek,
silsilesini kaydediyor. Mstakim zade, bu sknmeyi rislesine almtrSknme yle balyor;
Ey skii turfekr b er biz;

Berhz ey sitze engizt

Ey mugbee, cam eyle gerdan;

Gster yine micizt ihsan!1

3
2

[1] Encyclopedie de L slam,, T fl maddesine baknz!

[2] Meddahan: Sultan M td rbi han zaman devletinde mshibi ehriyar olan T f l
E. Tarikat Bayjniyeden iri-mahir olup......."Meddahlar makalesinde T flye it ehemmi
yetli' malmat vardr. Trkiyat 'mecmuas; C ilt : 1; Sa': 31 -3 4 - Kprl zade M. Fuat B.E.,
[3] S a : 74

kinci deyre Memleri

Olsun yine, nahli tira sn;
Szi dili eylesn ziyde

133

Yansn bu diraht Ssthn!

E nvr' tecelliyt b a d e !

Daha aada demin kemltna it beyitleri okumaktazz:

d em d ir olan cemle mirt,

d em d ir olan mufizi yt!

dem , mihri cihn candr,

M irt zeminfi smandr!

d em d ir o zt pki kevneyn,

Sultn serri kabe kavseyn..

Sonra Peygamberi medih ve srasiyle Hac Bayram velye kadar

v e Hac Bayramdan kendi zamanna kadar Melm silsilesini yazyor.
Mstakim zade, tdris hakknda
Mstagrak nri zt drs;

Dediini yazyorsa da

Firdevsi tecelliyt idrs.

bu beyit, A tf E. ktphanesindeki nshada [1]

Mstagrak nri zt Hce

Firdevsir tecelliyt Hce. '

eklindedir ve dorusu da budur. nki; bu beyit. Ankaral Husmeddne it beyitten sonradr. Husmeddinden sonra Melmlere gre Gavsiyyet Bosnal Hce Hamzaya gemitir. Tfl, bu beyitte Hce Hamza
Blyi zikrettikten sonra tdris hakknda
K endi makf, kemli peyd;

Can, k ryi ruhi yekta...

T vasi ola intihyi rhi;

imdi o ehinehi velayet,

Mahfi gerek k lh!..

G h ki ed er nhfte divan

O l devlete evliydr erkn.

Ahbabna eylemekte himmet..

O l mihri kerem ki lutfu oktur,

Bahyiinin hisb yoktur.

Ey T fl i bmedr d ol;

E y bdilii bir d ol!

O l mazhar kmili tecelli;

B ir gn seni de eder teselli.. -

deyip sonra Melmete 1050 de vefat edip Lmekn Hseyn E. nin

yanna defnedilen Hakk B. den intisb ettiini de
stad fakhdan H akk

Hassn suhanveran Hakk;

Hhigeri ak olup hevesle

D il emini yakt bir nefesle.

Evsafn edp medr kurbet

Ship kerem eyledi mahbbet.

Oldu hneriyle pk thir,

Kalbinde hakikat oldu zahir.

beyitleri, ile bildiriyor. Hakik B. Tflnin dedii gibi Hassn suhanve-1

[1] 2085.

kinci devre Melmleri

134

ran,, deilse de tabiat iriyesi vardr. Mstakim zade, Risalesinde bir

agzelini almtr [1].
Tfl, bu sknmeyi her hlde drsi muhtefnin hayatnda, yani 1024
senesinden evvel yazmtr. irini yle bitiriyor:
E y T flm dil bedesti gayret;

Ommdini kl karini himmet!

D erdi dili zara eyle tedbir,

O l dest koay dergehi pr!

E y mank ftb tevhd;

E y mazhan su n s im cvd;

E y camii her zuhuri evvel,

Deryay muhti nri kmmel!

irden bire nri evliya hem

Ztnda grnd t bedem!

T fl kapunu penh edindi;

Ddnn secdegh edindi;

BU bendei b vcudu kul et;

N lyk isem de sen kabul et!

Bak ki cihanda var hevestir;

Senden bana bir nigh betir.

Ben mcrime eyle destgr

N bli tut bu abdi pri!

Tflnini mrettep divan vardr [2], Bir divannn da British Museum da bulunduunu Encyclopedie de L slm,, dan reniyoruz.
Nedim,, de Tflyi okumu, sevmi ve u gazelini tahmis etmitir:
Meh pertey alur tbii vechi hasetlimden;
Cem iyyeti rendi ncum encmenimden!
Erbb fsn sahare ciz olurlar
emi siyehi cduyi Hrt tenim den!
'S
Baktka benim yinei ryime tt
Meki shan eyler lebi ekker ikenimdenl
Hbm cihan nzn lemde ekermi
Bir kerre alan busemi sbi zakaninden?1
2
[1] Firkatinden lemi tuttu fegamn gel yeti;
Tende canm kalmad, rhi revanim gel yeti!
V aktidir can veresin canszlara hemn Mesh
re kl ey nutku hayyi eyidnm gel yeti!
Dmem bahri gamn' karine gavvs olmuam
Drri vasim isterem ey bahri knm gel yetii
ekti girdb gamn ald vcdum zevrakn;
K l meded ey dost desti Lmeknm gel yeti;
Zulmeti zulmi felekten bu H a k ik bendeni;
Kurtar ey mihri cihan sahip zamanm gel yeti!
Melmiyei attriye. Sa : 64
[2] T flnin divannn muhtelif nshalar hakknda -Hajnp zade hsan B. E. nin -Trabzon irleri nde malmat vardr.

kinci. devre Melmleri

135

T fl bu gazel ol gzelin mntahabdr

Mecmuai er aelsi suhanimdenl.. [1]

eyh, akayk
almtr:

zeylinde

bir ka

gazelile

beraber: u gazelini de

D il, kenduyi ol husrevi hbna drd;

B ir gevheri pkzeyi ummana drd 1
Rahi emelim ald inam dili elden, .
A h r srerek vdii hicrana drd!
E y k vre yeti kyi nigre;
A g y r o mehpreyi mestne drd!
Vasfeyler iken h zenahdnn " T fl , '
Ruhsnna bir matla hne drd!

Tfl hakkndaki mtaletmza Rzann Tezkiresine

gzel gazelini de yazarak nihayet veriyoruz:

intihap ettii u

V e re li bgda revnak gli l stne gl,

ehlevendim taknur krmz l stne gl,
Hsdr var ise sultn bahrm glen;
Jale nakdini alur sl besl stne g l!
Dmen efan yeti ey blbl! rde yetii;
kt glende seri h nihi stne g l!
Dglar sinede; dil nlede.. gya kodular
Kafesi blb rde mekl stne g l!
iri stddaki glleri seyret T fl
Dkt evrkn bir b zll stne g l!

EYHL SLM MUSTAFA EFEKD (EBLMEYAMN)

953 te tevellt etmi, iki kere meihat makamn igal eylemitir.
kinci defasnda 1011 de eyhlislm olup 1013 te azledilmi ve o sene
vefat etmitir. Kabri fatih camii haremindedir.[2]
J l] N edim divun.

(H a lil Nihat B. F. nin nerettird ii) Sa. 129 130. " Lugatede

T fB maddesinde ir hakknda muhtasar malmat vardr. Sa: 303 304.

J2] lm iyye salnamesi 1334. Sa: 431-432..
Mstakim zade merhum 1015 tarihinde vefat ettiini yazyor,.

136

kinci devre Melmleri

ZNKL FAZIL AL EFEND :

eyh edebl ahfadmdandr. Stlcede ihtiyar ikamet etmiti. Sultan
Ahmede bu zat kl kuatmtr. Alim ve fzl bir zat olup V A * ye
erhi, kaza ve kadere it risalesi ve ir sr vardr. 1018 de vefat
etm itir[2].

SADRI AZAM HALL PAA s

Birinci Ahmet, birinci Mustafa, ikinci Osman, drdnc Mrat zamanlarinda sadarette bulunmutur. Son vezaretinde Abazaya ve rana
serdar olup Erzurumda malup olmakla gazab padiahye uram ve
stanbua gizlice gelip mensup olduu A ziz Mahmut Hdnin skdardaki derghna snp' eyhin tavassutiyle affedilmitir. 1040 tarihinde ,
vefat edip Hd tekkesinde yaptrd trbeye defnedilmitir.
B ztn da drsi muhtefye intisap etmi bulunduunu Abdullah
E. den hikyeten Lal zade merhum, Sergzetinde haber veriyor.

HACI HSEYN AA:

rihi Mesnevi San Abdullah E. nin babaldr. Sar Abdullahm
Melmlie dhulne bu zt, vasta olmutur. 1040 da vefat edip drsi
muhtefnin merkad civarna defnedilmitir.2

[2] znkl A li E. nin Halvetiyeye de

mukayyettir. C ilt : 1; Sa: 116 117 .

mntesip olduu

Osmanh mellifleri nde

SARI ABDULLAH

Magrp ehzadelerinden seyyit Mehmet isminde bir ztn oludur.

Birinci Ahmet zamannda stanbula hicret etmitir. 992 senesinde doan
Abdullah E. nin validesi, tercemesi geen Sadr azam Halil Paann bira
deri Mehmet Paann kzdr.
Abdullah E. devlet, hizmetine girerek Tezkireci oldu. Iran harbine
itirak etti. 1037 de Resl kttab 'olan Sar Abdullah, hmsi Sadn
azam Halil Paa ile berabet azledildi. Halil P. nn veftndan sonra 1047
de Resrrikb olup Badat, ^seferinde Drdnc Mrada refakat etti.
kinci defa Resl kttaplk: memuriyetini ihraz eden Sar Abdullah E.
1065 tarihinde siys hayttan ekildi.
Halil P. vastasile A ziz Mahmut Hd E. ye, babal Hac Hseyn
aa vastasile de Melmlie intisap etmitir.
Lal zadenin Sergzetinde babasndan, o da bizzat Abdullah E.
den naklettiine gre Hseyn aa, bir gn Abdullah E. yi alp krk
emede Petemalclar odasna gtrm. Orada on iki zat, efendiye
nazar etmiler; Abdullah E. bh olup bir mddet sonra kendine gelince
kalbinde bir nur parladn grm; krk ile setre altn gren
peteirialci pri tebessm ederek rtmee hcet yok; onu her gz
grmez. Hemen ibkasn al demi. Abdullah E. bundan sonra yine
Hseyn aa vastasile Ayasofya camiinden karken drsi muhtefye de
mlk olmutur [1].
Mstakim zade, rislesinde yine Abdullah E. den naklen sureti inti
habn ve idrsi muhtefyi Ayasofya cmiinden karken grp nazarile
bh olduunu yukardaki gibi hikyeden' sonra Abdullah E. nin naslsa
nefsine uyup zin etmekle derun bir irikibza dtn ve bu hli ba
bal anlyarak.ihvan huzurunda Abdullah E. ye haddi er ikame edil
diini ve eski safy kalbini bu suretle elde ettiini, fakat kalbindeki
nuru bir daha mahede edemediini anlatyor [2],
Bilhara Sar Abdullah E. idrsi muhtefden irada mezun olup bir
ok zevt Melmet nevesile yetitirmitir."
*
^

* *
[1] Melmiyei attriye. S a : 85-86
[2] S a : 86-87

138

kinci devre Melmleri

Sar Ahdullah, 1071 de veft etmitir. Kabri, Topkadudan Maltepeye

giden yolda (Harbi umumde Istanbulda len mslman Fransz askerlerine
ait mezarln biraz ilerisinde( sa tarafta mstakil sofa zerindedir. Ba
ve ayak talar Melm - Hamzav,, tadr [1]. Ba tanda talik yaz ile
jy **
j

li-UI JlJLc

ayak tanda keza talik ile

ia 'UII

l-V\

-uJ
TV

yazldr [2]
Mezkr sofada Lal zadelerden Seyyid Abdullah (1139) Anadolu kad
larndan Lal zade eyh Mehmet E. nin damat ve imam Hfz Mehmet A b dlbak (1165) [3] Melm ricalinden ve Seyyid Muhammed Nurun halfele
rinden Mirefteli Abdullah Huls E. (1302), A yandan rif E. (1295), kez
Seyyid Muhammed Nurun halifelerinden Hac Maksud E. (1347) medfundur.
Abdullah E. iekilie de merakl bir zat imi. Hatta, birinci bra
him zamannda kfe perveran zerine res ve mmeyyiz,, nasbolunmutur. Bu hususta ald berat, Melmiyei attriyede aynen muhar-*2
Melm Hamzav mezar talar. Sar Abdollahn kabrinin resminde grld ve
hile ba, kol ve ayaksz bir

gvde eklindedir.

terkettiklerine, Hakka tamamile teslim

tarikat erbbina nazaran Bayram Melmlerine

Melmler de aynen. kabul etmilerdir.

Bu talar,

Melmlerin

dnya ve hireti

olup varlklarndan getiklerine iarettir. Bilumum

(H m zavlere) it

olan bu

Burada Mevlnann u gzel

talar

son

beytini yazmadan

geem iyeceim :

y j-V y*?

liu

! JlIJ Jjb ( i J lk fUijJt

[2] Sefnetr res,, San Abdullahm 1071 Recebinde vefa t ettiini k ydediyorsa da
kitabede 23 Safer yazldr ve tab ii dorusu budur.
[3 [ V e fe y t: Ayvansaray. S a : 148

Sefnetr res. S a : 22

kinci devre Melmleri

rerdir [1]. Bu mnsebetle de Niar [1] Abdullah E. nin vefatna u g

zel tarihi sylemitir:
Y azk aer iei bezmi bahristn lemden
Y in e kaldrd bir zerrin kadeh rindi ecel ngh;
K i ya ni bgbn vahdet Abdullah efendi kim
Dim g tab na olmutu byi m a'rifet dilhah..
Ber olup saby subhghi

ngh

Memi fihunu pr feyzi tebir eyliye Allah!

Makam bg cennette rjtU lj-i olsun;
Varnca kurbi Hakka ruhuna man ola hemrh..
"Nisri,, fevti iin bgbn dil dedi tarih:

dU* tfjt tsti\ Vj' at Our-i y

1701
Nail de
V ak ti rihlette dedim Niliy trihin:
lilllj* t$jL J-JJ 4J jj,0

j\ p

tarihini sylemitir.
* *
*
San Abdullah E. nin tabiat iriyesi de vardr. Hlet E. ktphane
sindeki kymettar mecmuada kasidesi, bir de Husm nin gazeline
yazd tahmis mukayyettir. Kasidelerin biri tasavvuf noktai nazanndan
ok kymettardr. 105 beyit olan bu kaside, eyhi ekber Muhiddniarab hakknda plup yle balyor:
Nefes urdu Hiiviyyetten yine enfs rahmani;
Maarif cevherin att kenara bahri sbhnl
Zeh deryay mutlak kim ana yok had ile gayet;
Zeh bahr hvel hak kim dilin yok haddii pyui!

Velyet hatemi an kay mugrib eyhi ekber kim

Hakikat marknn ldrr hurdi rahni..
Getrmtr Fuss ire kelim ezvkn cema
"

K i ayni cemi Ahmetten olarn ald ayan.1

2

[1] Sa: 90 -

92

[2] Nisri: Dokuzuncu asrn ikinci nsfnda yaam Sirozlu bir airdir
divanna naziresi vardr.

eyhye, A k elebi, A h d ,
baknz!] -

(1075). Hafz

stanbulda Mevlevihane kapusu haricinde medfundur. [Nisri iin

Saf tezkirelerine ve Osmanh melliflerine (C ilt: 2; Sa: 437)

140

kinci .devre Melmleri

Pes evvel A d em tya cem i esmay bilmekte
V e l oul gibi sen vris olgl ey at cam;
Pes andan sonra ger sin olursan ilmine masdar.
Kalup meyte gibi bek edersin nefsin ( i . ) ruhan.
E er deryay tenzhin olursan Nhi sebbh
Edemez ehli tebihin zarar b il sana tfn...
Ferdiyyet makamnda vcudun edesin ifna,
D oa ruhi Muhammedden sna bir srr pinhn

b....
D ier kasidesi 48'"beyittir.

Matla budur:

Beyti mamur ister isen sen dili dny gr;

Mescidi Aks dilersen dergehi Mevly gr!

nc kasidesi de:
Evliyadan ey gnl almak dilersen reng b
Y ok lile leru gel varlndan ol ber!

beytile balyor.

31 beyittir.

Husmye yazd tahmisten ilk ve son bendini de yazyoruz:

Triki dny olup ey dil kamu sevday ko ;
G el arb ak net bu kuru gavgy ko :

j-

fni ol, ifny ko ;

Gleni cennet dilersen klhana bakmay ko ;

Yr gl vech ister isen glene bakam ko;

G el sen A b d u lla h , geldin bu fen. bzarm a;

Yoklua sat kendn, bakma cihan glzrna!
Tut mcell kalbini mazhar ola enyrna;
Ey Husm on sekiz bin lemin esrrna
nki mazhar dt gnln ge bu huy hy ko ;

Sar Abdullah E. nin

Hudya hamd b gaye ki lutfu b nihayettir;
Salt olsun rasuline- kim ol hatmi rislettir.

matla ile balayan ve 105 beyit olan 1k-nau. kasidesi Melmler ara
snda pek mehurdur.
* *
San Abdullah E. drsi muhtefnin vefatndan

sonra Hac Kabye

kinci devre sMcimIerii

14:1

bat etmitir. Kabnin vefatnda Sadrazam Halil P. ile seferde idi.

Bu seferde Paa ile beraber Padiahn gazabna uramlard.
Gizlice Istanbula gelen Halil P. A ziz Mahmut Hd tekkesine iltica
etmi ve A ziz Mahmut. H. nin efat ile afvedilmi, Sar Abdullah E. yi
de Koca Mustafa P. eyhi afvettirmiti. Bundan sonra Sar Abdullah
E. Beir aaya da bat etmitir. Mstakim zade, risalesinde La-l eyh.
Mehmet E. nin el yazsndan naklen Mehmet E. de bizzat Abdullah
E. dei dinlemi bu bat yle anlatyor:
Padiahn gazabndan korkup
msfir kaldm

gizlice kyden kye Istanbula

geliyordum.

B ir kyde

akam, . yatacam sralarda mbeyn kapusuna bir uak gelerek hanmn,

benimle grmek

istediini ifade etti.

Bizzarur raz oldum ; fakat ev shibesinin bir fa

hie olmas, yahut ladinmi olmaklm ihtimali ile b huzur idim-

O srada hanm mbeyn.

kapusuna gelip kapu aralnda durarak bana

Abdullah E ; Ben yabanc deilim.
dm.

Bir ey

soracam.

Efendimiz

Sizi bir ka kere Efendimizin'huzurunda gr

intikal

buyurduklar

vakit kendilerindeki

kime teslim e ttile r? dedi. . Ben, K b E. nin vefatn henz bilmiyordum.

emneti

Dedim k i:

Vefatlarndan bile haberim yok. Yerlerine kimin kaim otdnunu nereden bileceimi:
kimiz de Allahtan hidyet temenni edip alatk.
stanbula gelip afvedildikteu sonra
essirne Hac Kab E. yi
otururlarken buldum.
tasdik ettim.

Shibi zaman aramaa baladm.

ziyrete gitmitim.

Bir gn mte-

Kabir yannda Beir aa / bir ka kii ile:

Yzne baknca nazarndan cezbelendim ve Gavs' olduklarm kalben,

Derhl gidip elini ptm.

Yanndaki zt

Abdullah E ; pek ge geldin !

dedi.

Ben de
Hamdolsun; hacere, ecere secde ederek gelmedim.

Hakikatlarna mteveccih ve.

kabullerine mterakkip idim.

dedim,

Yine o zt

Fakat bu kadar gecikmek sana yakmazd,

deyince Beir aa
Sen sus ; bu, zevk iidir [1]..
deyip beni kabul ettiler.

Bu menkabe Melmlerin ahvlini hak olmakla ehemmiyete ayandr..

*

* *

Mhim eserleri t
San Abdullah efendi hakikaten lim ve rif bir zt olup irfan haya
tmza ok byk hizmetlerde bulunmutur. Asrnm mhim ve mehurlanm yazyoruz:
* s.
(mesnevi erhi): trke ve be cilttir. Ntamamdr^
1287 de Istanbulda tabedilmitir.1
[1]

Melmiyei attriye.

S a : 102 105

kinci devre Melmleri

142

: trke ve gayri matbudur.

jbJi.au* : (k asd e): trkedir. Lal zade Abdlbaki efendinin ser
gzetinin nihyetine ilve edilmitir. Lal zade, bu kasideye bir de
zeyl yazmbr.
Ub tanj sjao/ : trkedir.Be bab bir htemeden mrekkeptir. Ahvli slk, Eimmei isn
aeri, hulefyi raidini, Nakiyye, Halvetiyye, M evleviyye ve ir tarikat
larn silsilelerini, sofiyye riclinin teracimi ahvlini ve nihyet Hac Bay
ram 1 ve Emir Skknden itibaren tdrsi Muhtef de dhil olmak zere
gelip geen melm kutuplarnn tercemei hallerini havi bir eserdir.
1288 de Matbaai mirede tabedilmitir.
u-HfUu
: eyhi ekberin menakibini ve ftuht mekkijrede melmet hakkndaki akvalini cami arabiylibare, gayri matbu bir
kitaptr.
Enbiy, hulefyi ridn, ahvli kiymet ve hari hvi trk
e bir kitaptr. (4> u u / i)jiuwu) namiyle yazm; Osman zade Tib
tarafndan telhis edilerek nc Ahmede takdim edilmitir. 1283 te
Cerdei havdis matbaasnda tabedilmitir.
bj /^>- : zt lh, rh, hakikati insniye, kader, ervh ve
sireden, hulefyi ridn ve Eimmenin tercemei hllerinden, Nakibend
ve Halveti silsilesinden ve nihyet Aktab Melmiyyeden muhtasaran bah.seden trke, gayri matbu bir kitaptr. Badat fethi mnasebetiyle
Drdnc Murat namna yazlmtr.
-jM 'v'j
ismi meyzuuna dldir. (Nur Osmaniye ktphne.sinde).
; Mrseltn
meydana gelmitir [1],

l]

Sefinetr res.

S a : 23

C evrye iml

ettirmi,

bu suretle bu eser

SARI ABDULLAH E. DEN FEYZALANLAR

NET AHMET DEDE
Fehm, Nazm ve bilhassa Nili kadm gibi cidden stad ve mukte
dir airlerimizin stad bulunan Net Ahmet dede, Edirnelidir. Mahlas
evvelce Semendi iken Safaye gre kendisine Net mahlasm, takdim
ettii kasideyi fevkalde tahsin eden asrn eyhulislam, sefinei Mevleviyeye gre Mevlanaya yazd bir kasideyi beenen eyhi A a zade
Mehmet dede vermitir [1]
Tezkirelerimiz, Neatnin stadln takdirde mttefiktir. Safye na
zaran Asrn uarasndan er pk ve gftar tabnk bir airi -sihrferin
[2], Rzya gre filhakika uarayi zevilitibardan olup peyrevi N ef
olman ear hu selis ve gftar kulbi rifana enistir. [3] Asm da
Zeyli zbdetl ear,, da Net hakknda Net E. hakka ki staddr,,
diyor.
Gft, tezkiresinde * Jt
s ftf serlevhasiyle Net
hakknda u szleri syliyor:
Rumun ol sz ki ho bstdir ;

Eseri lehcei Nedir.

Etmede tab marifet inevi

Myei itiharn Edrinev..

Etmedi dedi faviym benam

Tab semti kazaya rabeti tam.

Bulmad bir zamanda ruhsat rh

Zihnine dg meyli devlet cah.

A k b e t ol mridi ho rabet

Etti Mollyi rmdan bat..

Urdu meydan erha b perva

Lekedi pti payi istina!

imdi meguli nkte d in d ir ;

Tab gencinei meandir..

Noktai irin etmede her dem

D a pirayi hodilani Acem 1

Levhi rada nazm hatrsaz;

ah beyti kasdei icaz !

Mektebi nazma ol edibi dier

A k l evvel ana itarei d e ri

H er sz geri nkteyi cami

O da G ft gibi siyeh tali' I

Bundan sonra Ruihda irin ve uarann itibarszlndan bahis 33

beyit var ki serapa ikyeti mutazammndr, Nihayet1
3
2
[1] Sefine, evvelce mahlasslz iir yazdn ve "henz mahlasa layk deilim,,
tevazu gsterdiini syliyor. G ilt: 2 ; S a : 96 97
[2] S a : 405
[3] S a : 100

diyerek

kinci devre Melmileri

144

Olsa meguli ivei inad

i ri eyler bu vehile irad.

deyip Netnin
C ilvei yare aceb cl kad kametmi k o p a r;
N e bu b fiten yoksa kyametini kopar ?

matlal gazelini yazarak mddesm hakkile ispat ediyor.

Nedim de Netnin hrmetkrdr. Netnin u gazelini thamis
etmitir:
Gittin amma ki kodun hasret ile can b ile;
stemem sensiz olan sohbeti, yaran b ile !
Bga sensiz varamam emime ate grnr
G.H handan deil servi hraman bile 1
Sineden derd ile bir ah edeyim kim duysun
Aksine devri felek, mihri dirahan bile !
Devri meclis bana girdab beladr sensiz
' Meyi rahan deil, saan gerdan bile I
H n firkatle Neat,, i hazinin v hayf,
Dameni lfeti koldu, giriban bile I [1]

Esrar dedeye nazaran .Net, stad stadn . rm dur. Sefinei

Mevleviye, ismini btn tezkirelere muhalif olarak Net Sleyman,,
diye kayt ve baz haltn zikrediyor [2].
Simahanei edep,, sahibi Enver B, Neatyi medh sena ve bilhassa
Nazm gibi bir irin .. <t ' '

Nazm,, s nola. garra olursam hsni tabm la ;

Beendirdim Net gibi bir stada earm !

diye tefahur ettiini kaydediyor [3].

Faik Reat B. mefhum1da Eslf,, ta tagzzlde

Net ile Vecdyi 1

3
2

[1] Nedim diyan. "H ^lil Nihat B. E. nin tabettirdii nsha,, S a: 111
Neat hakknda Mezkr divann lugatesinde baz malmat vardr. S a : 346
[2] C ilt: 2. Sa: 96 99
[3] Sima hanei edep. Net ; S a : 226 229

kinci devre Melmleri

145

(1072) en stad irlerden addederek yzden ziyade ire hocalk eden

Netnin bihakkn ir olduunu tekit ve Nazmin
Mridi mani Neti Nizm ,lehe kim
Olm ada sdr zebni hmesinden varidt I
iri ts nefes kim feyzi nulku gsterir
Dehre ihyayi meande demadem mucizt I

ktasile szlerini teyit etmektedir [1].

*
* *
Nest, Mevlevlikte Gelibolu Mevlevhnesi eyhi A a zade Mehmet
dede (1063) nin derviidir. eyhinin vefatndan sonra Konyaya gitmitir.
Kubbei hadr hakknda syledii
zeh knbedi k bnyad;
Eylemi ssi essnda tekellf stad i

matlah kasdesi cidden gzeldir. Rd (Edirneli; 1105) nin

msranm gsterdii 1081 senesinde Edirne Mevlevhnesine eyh olmu

ve 1085 tarihinde vefat ederek mezkr derghn trbesine defnedilmitir.
Veftna Nazm
ilijjrf
Fash
jb -l

(J Ui

Nb de

msralarn tarih drmlerdir.

*
* *
Net, dervilikten evvel Sar Abdullah E. Reslkttb iken Kesedarl hizmetinde bulunmutur. Bu suretle Melmet nevesini rihi
Mesneviden almtr. Mstakim zade, Netyi San Abdullah mensuplar
arasnda zikretmektedir.
&1
[1] S a : 1 6 2 - 1 6 6
Melmiler 10

146

kinci devre Melmleri

Netnin v 'y ve 's*' ^ isimli manzum iki kk eseri ve dvan

vardr [1]. Hilyei enbiys 1312 senesinde lem matbaasnda eyh Vasf
merhumun kk bir mukaddimesile tabedilmitir.
Netnin iki gazelile iki rubsini yazyoruz ki bunlar; karihasnn
vsatna, lisana tasarrufuna, haylinin inceliine, hlsa hakikaten std
bir ir bulunduuna delildir:
Meclise skii glehre ki cm iv e r olur;
Rhi Cem den dili rindna peym ver olurl
Etse lzra giizer bd sab kuyundan
emenin raks knan hki kyam ver olur!
Gamze, trin hedefi cna ki prtb eyler,
Nz, dmen bemiyan na sihm ver olur!
Selbedp akl geen nm nian kaydndan
Defteri akta Mecnun gibi nm ver olurl
Km dnyy Met,, gib i nz gren
D evleti akta her vehile km ver olur I

evkiz ki demi blbl! eydda nihnz;

Hnuz ki dili goncei randa nihnzl
Biz cismi nizr .zre dkp dnei eki
fin ritei can gevheri manda nihnzl
Olsak nola bnm nian hrei lem?
Biz dil gibi bir turfa muammda nihnz!
Mahrem yine her hlimize bd sabdr ;
Dim ikeni zlli dilrda nihnz!
[1] Netnin kendi el yazs divn, Millet ktphnesi mzesinde 519 numaradadr.
Bu divanda 3 nat, 1 miraciye

1 mersiye,

1 kubbei hadray tavsif yollu

Mevlnya

medhiye 12 tane 'd e kaside vardr. Kasideler u zevta ittir :

S. Mehmet, S. brahim, S.j Mrat, kaimmakam P., Nianc A b d i P., Reis aim zde,
smeti E. 3 kaside G irit fatihi Ahm et P. ya, 2 kaside de Mship Mustafa P. ya it..
Divannda u harfler ek sik tir:

.J
97 gazeli, 9 rubsi vardr.
ve mcellettir.

1J" 1\J < I

66 sahfe olan bu divan

I 1
19. S. boyunda,

12. S. eninde

ikinci devre Melmleri

Hem gl gibi rengnii mani ile zahir,
Hem ne e gibi haleti sahbda nihnz 1
Geh hme gibi ekve trz gam akz,
Geh nl gibi hmei ekvada nihnz!
Ettik o kadar refi taayyn d Net
Aynei prtb mcellda nihnz I

A k ehli odr d bakmayp dnyya

Efzun ola evki lemi manya!
Sevdayi vatanla durmayup bir yerde
n katrei ebr azmede deryya!

Nezzarei hsnnde ki medhuz biz.

Hayretle serefkende v bhuuz biz!
Olsak ne kadar ak ile sat pre gl
n gnce, dehen beste v hmuz biz!

CEVR

Cevr de Mevlev olmakla beraber rihi Mesnevi,, ye intisab eden

lerdendir. Safye gre Maarifi cziye ve klliyede mhir bir ir,, [1]
olduu gibi Rizaya gre de Perverii gftei zeban tze olup emtiai
er dilpezri b endzedir. Bir iri sihirsazdr ki elinde kasab kilki
nadire perdaz, nzei meydan belagat olup kasabiissbak icazdr,, [2].
evrinin Esrar tezkiresinden ve dier tezkirelerden, gayet gzel talik
yazan seriulkalem bir hattat olduunu renmekte olduumuz gibi eyhden de yalnz iir ve hatta deil, ekseri ulm fnunda mhir bir ir
olduunu anlyoruz [3], Esasen bu vukufu lmsi iirlerinden anlalmak
tadr.
Faik Reat B. merhum, evrinin hakknda Marn ileyh ulvvi his,
lutfi tabiiyet, selseti beyan cihetlerde Nilyi andrr.,, [4] demekle tamamile hakikate terceman olmutur.
Cevr, kitap yazmakla geinirdi. 6 mesnevi yazmtr [5]. nc
Selim, eyh Galibe evrinin yazd bir Mesnevi hediye etmekle, eyhin
Bana Sultan Selm kmver km cihan verdi ;
Btn dnya deer bir genci has rygn verd i!

matlaile balyan teekkr mutazammn kasidesi de C evr hattnn ok

makbl olduunu ispat eder.
Mstakim zade vefatna ait bir vaka kaydediyor:
Cevr, rahatszln Sar Abdullaha haber veriyor.
Vefatndan
sonra mahallesi halk, kendisi ile ademi lfetlerinden hakknda si
zan eshabndan olmakla cenazesine gelmiyorlar. Ev halk, iztirapta
iken Sar Abdullah; yirmi,
otuz ihvnile gelip cenazesini bizzat
[1] Sa : 86
[2] S a : 23
[3] Merhumu merkum, ilm maarif ile malm, ekseri fnunda mahir, ho nvslikte ve
hsn kitabette akran nadir idi.
akayk zeyli : eyh.
[4] Eslf. S a : 80
[5] Esrar tezkiresi bir ok Mesnevi yazdn kayt ; Sima hanei edep, yazd Mesnelverin adedini 6 olarak tahdit ediyor. Sa: 31 32

kinci devre Melmleri

149

gasil ve namazn dahi kendisi klp Eri kapu hricine defnediyor;

kabrinin yerini dzletiyorlar. Bilhara ba ve ayak taraflarna birer
servi dikiliyor. Mstakim zade merhum, kabri mestur olduundan
ancak ihvann malumdur,, diyor [1]. Bu vaka, hele kabrin dzlenip
belirsiz bir hle getirilmesi, halkn C evrye aleyhtar, binenaleyh evrinin
de akayidi sofiyeyi ketim hususunda mbltsz olduu kanaatim uyand
ran kuvvetli bir delildir. Vefat 1065 tedir.
eJl _iU j y r

Sjy?

ve

Msralar vefatna tarih olarak sylenmitir.

sr:

iUL*
: Mesneviden 40 beyit intihab edip her beyti be beyitle
erhetmifir. 1057 tarihinde yazmtr, kitabn ismi, tahrir tarihidir;
matbudur.
Yusufi sinek (953) in
, ^ sine erhtir. 1057 de yaz
lmtr. Keza kitabn ismi'yazld seneyi gstermektedir. Matbudur.
U*-: Matbudur.
jlu
c-f msrann gsterdii 1040
senesinde yazlmtr.
ajijjA JaU. ju.
: Matbudur.
a*!*: Aslen yazc zade Salhaddinin olup evrinin slh ettii man
zum bir kitaptr. Tabi ve cevv hdiselerden bir sene zarfnda vukua
gelecek ahvli istihraca alan bi kitap ta matbudur.
Mrettep divan: Gayri matbudur [2]
*
Divannda 19 beyitten mrekkep Sar Abdullah E. nin tavsifini mutazammn bir kta vardr. lk beyitleri unlardr:
Ey ki endei irfn kemlinde hired
Eylemez rhi Mesihi suhan mahremi r z !1
2
[1] Melmiyei attriye.

Sa: 106

[2] evrinin cnk tarznda eski yazma bir divan 'Millet, ktphanesinde 103 numara
dadr. A yn ktphanede 104 numaradaki divan, yftni

istinsah edilmitir.

Eski yazma 19.

S. tul ve 9,7. S. arznda olup 75 sahifedir. M uhteviyat:

1 nat, Mevlnya 1 medhiye,
bend, 6 kta, 199

gazel,

Padiahlara ve asrn

kitaplarna ve

ricaline

Abdullah E. nin

tarih.. Divannda noksan olan harfler unlardr:

it 20

Mesnevi

kaside, 5 Terkibi

erhile U iVO yt- sna

150

ikinci devre Melmleri

Cevheri ztn Hah zre b eyin eylemee
Natka zemzeme! acz ile eyler gz..
D er idi gevhere! cevheri ynei can
Akln idrkine gostersen eer ryi cevaz.
Cmei diniine Iyihai kuds zeyl,
Dmeni ftnatna snihai rz traz..

e
Mesnev rihi Abdullah E. ye it dier bir ktas var ki son beyti
erhin itmam tarihini havdir. Cevr, bu ktasnda da Abdullah E. ye
huls ve iradetini u beyitlerle izhar ediyor:
Olanlar ltfi hakla mazhan feyzi ol stadn
Baklsa her biri mecmai esrar kudrettir.
O feyzin mazharmdan biri Abdullah E fendidir;
K i istid id ile std eshb tarikattr

tt
Muhammed nuru kim olmutur nnla d lem p r;
Frzn oldu kalbimde benim

Beytile
yoruz:
*1, . . . . .

balyan

j&'i *?-&

nati ok mehurdur.

Cevrnin iki

Biz ki hli dili bin derd ile izhr e d e r iz ;

Gamzeni muztarib emni bmr e d eriz!
Syledirse bize efsnei dilden gamzen;
emi mestnei pr hbn bdar ederiz I
emi mestinle olan zevkimizi bildirsek
Zhd sgar bekefi kei hammr ederiz I
Eylesek kemikei turrai prtbn yd
A ld teblerzei sevdya giriftar ederiz I
Nevei mestii cam lebini nakletsek
A la hem merebi tk heveskr ederiz 1
Bizi eylerse gubr hat lalin hayran
Curadn kadehi mahzeni esrar e d e r iz !
D ili "C evr,, gib i etsek hevesi bezmi cnun ;
Bademiz hikmet skmizi hyr ederiz I

vei hsnm, mahabbettir giriftnm b en im ;

Ftnei akm, hevestir vlehi krm benim 1

gazelini yaz

kinci devre Melmleri

151

Nz serm estim, serrim hbgh gem zed ir;

emi bbki tegafldr nigehdrm b en im !
O l behiti hikmetim s im lebi hnb ile
A b i ry kevseri manidir enhrm benim.!
emei derdim, mahabbet tenedir bir k trem e;
u'lerzi szi dildir em hunbrm benim !
Nahveti aklm ki vermem zerrece aka vcut;
Hem yine bin akl meftun eyler atvnm benim ;
Himmeti fakr fenaym kim demi tecrd ile
Nm km b vcut etmektir srm ben im !
evri i isi beynm nktei canbah ile
Rhi ma'nya gdadr zevki gftrm benim !

Mustafa Resm Et
Sar Abdullahn oludur. Tahsili ulmdan sonra cebeciler ktibi
olmu, 1060 da memuren bulunduu Morada vefat etmitir. Mrettep
divan vardr. [1]

Hseyin dede:
Ik Hseyin dede [2] namiyle mehur ve koca Mustafa Paa tekke
sinde hcre niin imi. Muammerinden olan dede, Koca Mustafa Paa
eyhi Nurettin efendiyi, pederinin hayatnda iken nevei melmetle ter
biye edermi. Hatta bir kere, eyh efendi olunu arayp, dedenin hcre
sinde oldunu anlaynca Artk bu tekeeden usl esm gitti, ak ve
mahabbet dadand,, demi.
Beir aann zamanna kadar yaam ve aaya bat eylemi oldu
unu mstakim zade merhum, Abdlbk efendinin hatt destiyle yazl
m bir mecmuada grdn syleyip dedenin beir aann himmet
ve nazariyle zt,, tecellisine mazhar otduuna dir Lli zadenin yazd
bir menkabeyi naklediyor [3].

Lal eyh Mehmet:

stanbulludur, llmiyye tarikine mensup olup Mekke ve stanbul kad
lklarnda bulunmu; bilhara azil ve Kbrsa nefyedilmi, 1119 da men*2
3
li] Tezkerei sfa.
[2 ] Ik, alevilere denir. "k tabirini evvel Hac Bektai V e l vazetmi; hakikatndan
hbr olmayanlar zulmette ve znden agh olanlar nri hakla aydnlkta olmak mnasebe
tiyle...,, brahim E. (sohdetnm e).
[3] Melmiyei attriye. S a : 118-119

kinci devre Melinleri

152

fsnda vefat eylemitir. arhi Mesnevi Sar Abdullahn kerme zade

sidir. rihi Mesneviden maada Mekkede eyh Mehmet Miyni Ma'sum
halifesi Ahmedi Yekdest, Nakibend eyhi mrad a da intisab etmi
tir. La'li zade merhum, Beir aa v e Seyyid Him v e Seyyid Ali
efendilere de mlki olduunu Sergzetinde bildiriyor. [1].

[1] S a: 56-57

LALt ZADE ABDLBAK

Lal eyh Mehmet efendinin olu ve rihi Mesnevinin hafidinin

mahdumudur. 1266 da vefat eden Nakibend eyh Mrada intisap et
miti. Sadnazam ehit A li paaya muallim olmu, Mora hezimetinde
paann ehadetinden sonra Limniye nefyedilmise deMrat E. o sra
larda Bursada bulunmakla, Abdlbk E nin menfsmn Bursaya tebdilini
rica etmi ve taraf hkmetten ricas isaf edilmitir. Mrat E. Abdlbak E. Bursaya gelmeden tstanbula avdet etmi, bir ka sene sonra da
Lal zde affedilmitir. Bilhara stanbul kads, bir mddet sonra Ana
dolu kazaskeri olmu; nihayet Eyyupta bir ev alp ziyretine gelen ihvan
ile sohbet ederek asde bir hayat geirmee balamtr. 1165 de vefat
ederek Eyyupta Yahya E. tekkesinin karsnda yaptrd mektep ve
kalenderhanenin bahesine defnedilmitir.
Kendisinin kendi vefatna evvelce u tarihi syledji mehurdur.
Kabrinin nndeki pencerenin stne hakkedilmitir:

J l
j

\>

y lj!

) j mi

J ljS * JUJUC
Bu ktadaki <4-'os!u <>.' terkibile drdnc msra 1153 senesini gs
termektedir. Millet ktphanesinde Pertev Paa kitaplar arasnda 636
numarada mukayyet ve Lal zadenin snn muhtevi bir mecmua vardr.
Bu mecmuay 1189-1190 tarihinde Mstakim zade merhum yazm. Mec
muada baldaki tarih Abdlbk efendinin Eyyuba nakline it olarak
gsterilip kabri zre pencere balsna resmolundu; tarihi rihlet deildir,,
kayd da ilve ediliyor ki dorusu da budur. Ayn mecmuann stnde
Mstakim zadenin u hatrasn okuyoruz:
Garibdendir ki evval on dokuzunda sebt gn salt zuhurdan
sonra cemaatla Eyyupta cenazesi namazn ed ve kyam ve tekbrt
esnasnda bu fakirin kalbine snih olan msra tarihi rihletleri olmutur ki
budur:

154

Ikineidevre Melmleri

ojij j j 4ji dr

jd s '

1159
* *
*
Lal zade merhum Seyyid Ali Efendiye mlak olmu ve kkken
babas tarafndan Seyyid Him Efendiye de gtrlmtr. Dokuz
aylk st emer bir ocuktum; fakat suret ve emili tamamiyle aklmda
kald. Bu ancak Seyyid Him Efendinin bir kerametidir.,, diyor [1 ].
Esasen Abdlbk Efendiyi kablelmilt tevsim eden de Ssyyid Him
Efendidir [2 ]. Mstakim zade risalesinde yedi, sekiz yanda iken babasiyle beraber bir bayram gn ziyaretine gidip duasn aldklarn yaz
yorsa da bilhara da Efendiye devam ettii cenazesinde bulunmas ve
esnayi namazda bilbedhe tarih sylemesiyle sbittir. Yukarda syledi
imiz mecmuaya Efendinin sergzetini,
Zfetttemkin tercemesini,
Meslekluak erhini, M ebde maad, Risletl nsiye ve Risletl mradiyesini yazmtr. Btn bunlar, Lal zadenin, Mstakim zade Sadeddin Efendiye fevkalade messir bir ahsiyet olduunu ve ihtiml de
mridi bulunduunu gsteren kuvvetli dellerdir.

* *
Lal zade yetim,, mahlasiyle iir de sylerdi. iirleri mtavasstne
fakat lisan selistir. Meslkl Uak ehrinden bir natini yazyoruz :
Vcudun mebdei bahri hviyyet ya rasulallah;
Zuhurun sureti mirt vahdet ya rasulallah 1
Cemlin surei rahman frkani hakikattir.
Kemlinle mkemmeldir rislet ya rasulallah !
Sen ol hurdi enversin ki zerrti avlim hep
Senin nrunla buldu hsni suret ya rasulallah!
Edp mi'rc cismn

sj~ ' < J " old u n;

Bilindi srr m evhda hikmet ya rasulallah!

Lisnndr kalem, nni dehna levhi nutk zre
Muharrer oldu kuran yet yet ya rasulallah I
Dedin

Sj*A jII ;

fakr, ztn m temmimdir;

Duyuldu nolduun, ettin iret ya rasulallah I

Y e tm " e rh aknda hidyet eyle sultnm;
Dahi ruzi cezda kl efaat y a rasulallah I
*

* *1
2
[1] Melmiyyei attariye S a: 110
[2] A y n nsha. Sa. 109

kinci devre Melmleri

155

A r:
******: ok mhim bir eserdir. Ceddi rihi Mesnevi Sar Abdullah
E. den sonra kendi zamanna kadar gelen melm ricalini ve ahvali tarikati ancak bu eserden anlaya biliyoruz. Matbudur.
jv diu Sj
: Sar Abdullah E. nin
hu* kasidesine zeyldir.
47 beyttir. Bu kasidede melm silsilesini de yazar. Sergzetin nih
yetinde tab edilmitir.
juJiiiu- sa- c-ri : Byke bir eserdir, gayri matbudur.
Nakiye neesini cami bir kitaptr. <Uic-**U- ,j u j j4t ^.,1
'w*"
i/ 'i
. gjbi mebhisi hvidir.
Bunlardan maada Gazalinin kimyyi seadetini, Abdlkermi Ceylnin
j .01 uv
ismili kitaplarn, Hace yakubi erhnin
'&-j sini
aUj yi terceme etmitir. Bunlardan baka daha bir ka kk rislesi
vardr.

HACI BAYRAM KABAYt

Melmlere nazaran tdrsi Muhtefden sonra Gavsiyyet,,, Hac kabye gemitir. Mumaileyh, an asim grc olup top kapda takkeci
camiinin bnisi Melm riclinden arakiyeci brahim avuun azatl klelerindendi. - smi Keyvan iken Melmler tarafndan H ac Bayram ismi
verildii gibi [1] Sandal bedestannda elbisecilik ile megul olduundan
K aby,, lakabile de hret bulmutu.
Lal zade, kaby E. nin merebinin takv ve azmet zere bulun
duu cihetle halk ile ihtilattan mtenip olduunu ve tliplerin iradna
Bayrmiyeden Bezci zadeyi tayin eylediini bildiriyor [2].
Bu Bezci zade, tdrsi Muhtefnin halfesi Muhiddin (Muhy) deildir.
nki Muhy 1020 de vefat etmitir. Ruznameci Sleyman Fik E.
(1254) Hediyyetl ihvna yazd haiyede bu zatn Bayramiyeden ve
yine Bezci zadelerden yh Muhiddin Emin E. olduunu tasrih etmek
tedir [1].
Kaby E. 1037 tarihinde vefat edip Takkeci camiinin kar tarafn
da, caddeye yakn bir mahalle defnedilmitir. Ba tanda Sls yaz
ile aynen
jJ -

b*.

j-lJ

u l

Al Y l <!IY

ujjoiI

ilj

tA j' T
it I j Oa-J < * - j j
v1
2
[1] Sergzet . Sa:

50

[2]

49

[1] Millet ktphanesindeki 1290 tarihnde yazlan

nshadan aynen istinsah edilmitir.

H ediyyetl

Sleyman Fik E. iin mracaat! Sicilli Osman. Cilt: 3 ; Sa: 98

ihvan ,

Bu hiyeli

kinci devre Melmleri

157

ayak tanda keza Slsle

f - l a!

VI ii|U

aJ|j

*C-J

yazldr. Merkadin etrafndaki parmakln n tarafna mlask bir tatada T alik ile yazlm u beyti okumaktayz:

C-o- j i y lita *>jyt2.^1 y j i o j i ,j ~j j

tarih olmas iktiza eden **

<**> cmlesi senei vefat ifade etmi
yor. bilhara kaby E. nin merkadinin arka tarafnda ayni kaby E. nin
merkadi gibi bir merkat buldum. Bu merkadin ba tanda
_jUJU Ai.
U
) j * J-Jj
J y ^ erk y

>
-JjJtl ilj

yazl . . Bu zt 968 sesinde vefat etmi. Esasen u l **-j

cmlesi
de tamamile bu seneyi gsteriyor. u hlde anlalyorki kaby E. nin
tana, Yalnz ilk msran hazif ve yerine gayri mevzun r'-
cmlesini ilve ederek aynen bu kitabeyi yazdrmlardr.

BEIR AA

Kaby E. den sonra Melm Hamzv riyseti, Beir aaya inti

kal etmitir. Beir aa, sarayda bostanclar oca hademesindenmi. Gen
yanda kendisine bir eyh aramaa balam, nihayet drsi Muhtefnin
rehberlerinden olan bir berberi bulmu ve bu suretle tdrsi Muhtef ile
Hac Kabaye mlki olmutur.
tdrsi Muhtefnin vefatndan sonra tekat olup Hac Kabynin evine
yakn bir ev almt. H er sabah Hac Kabyi evinden alp Bedestana
gtrr, akam stleri Bedestan kapusunda bekleyip yine evlerine bera
ber giderler; bu suretle prinin sohbet ve himmetinden istifza eylerdi.
Hac Kaby; bir gn Bedstana giderken yolda Kara olan; tifeyi sana
sipri edelim demi; dnte evine girerken tekrar Tyifeyi sana
emnet ettik; evinde bana tevecch eylet szlerini sylemi.. Bir mddet
sonra Beir aa, btn mhlukatn kendisine secde ettiini gryor; ken
disine gelince eyhinin evinden alamak sesleri duyup intikal ettiini ve
Gavsiyyetin kendisine getiini anlyor [ ] .
Beir aann Silivriye yakn bir yerde bir iflii varm. Yazn oraya
gider, kn stanbulda oturur; iftliinden getirdii ineklerin sdn sattrrm. St Beir aa telkihine sebep budur. Kendisi fevkalde nfiz olduu gibi Konieli bulunduundan yenieri ocann erkn da hem
ehrileri idi.
Mstakim zadenin risalesindeki bir hikyeden anlaldna re
zvvr o kadar fazla idi ki huzuruna ancak nbtle girile biliyordu [2].
Bundan maada skenderiyeden gelen bir ok Bekt ve Hurf
amavutlar da hemerisi olmak mnasebetile konanda msafir oluyor
lard [3]. Bu gibi halt, hakknda sui zann bd olduu gibi bilhassa
tarikat eyhlerinin hasedini de celbediyordu. O m m lii de eyh efen
dilere veslei taarruz olup hakkndaki dedi kodu byye byye devlet
ricline kadar aksetti.
Nihyet Drdnc Mehmedin Edirneye ve Sadr azam Kprl zade 1
3
2
[1] Melmiyei attriye. Sa: 129
[2] Melmiyei atriye.
[3] Sergzet.

Sa: 54

S a : 131

150

kinci devre Melmleri

Fzl Ahmet Paann Avusturya seferine hareketleri esnasnda halk ted

hi ve iskt iin eyhlislm Sun zadenin fetvasile Fener baede 90
yan mtecviz bulunduu hlde Fener dhilinde ihnak edilmi ve cesedi
denize atlmtr. Kendisile beraber 40 mridi de boulmutur (1073).
Hamzavler, bu krk kiinin Beir aann katlinin ertesi gn Bb
fetv ya gidip Beir aann itikadnda bulunduklarn; binaen aleyh
kendilerinin de pirleri gibi dam edilmelerini, dm edilmedikleri takdirde
pirlerinin zulmen ehit edildiinin sbit olacan ifde etmelerile, bun
larn koyverilmesi, hakikaten Aann katlinin gayri meru bulunduunu
kadul etmek olacandan, A a gibi Fenerde bodurulduklann mtevtir
bir rivyet hlinde sylerler ve ilel an Fenere kmazlar. ayet giderlerse
ancak methalden ziyret ve Beir aamn ruhaniyetine tevecch edip d
nerler. Bu akde, dier tarikat erbabnda da vardr. Anlalyor ki Beir
aa btn tarikat ehline nafiz olmutur.
Lal zade merhum, Sergzetinde Sadefi arifleri bahre lka olundu,
Sonra bulunmamakla kabri pr nrlan deryay rahmet olmutur[l] diyor.
Mstakim zade, tsmili Maukye

,
Hamza Bl'ye
f
t
tarihlerim syledii gibi, Beir aann katline de *
ter
kibini tarih drmtr [2].
Beir aann katli, Hamzevleri fevkalde incittii gibi 90 yan gein bir ihtiyarn, ertesi gn de krk kiinin dm ahaliye fena bir tesir
yapmt. Sadr azam, kabahati Sunf zadeye ykleyip mumaileyhi azil ve
yerine Minkar zade Yahya E. yi eyhlislm tayin ettirerek kendisini
tebriyeye almt [3].
Maamafih bu vaka, Hamzavleri iyice sarsm ve Beir aadan
sonra ihtifya mecbur olmulardr.
*
* *
Beir A a, zamannda Melmlii fevkalde ilerletmi ve Abdlbak
E. nin Sergzette yazdna nazaran iktiza etmedike kimseye rehber
lik hizmetini ihale etmez ve tliplerin kalbine bizzat bakarm. L l zade
bu husust beyan ettikten sonra Zam an eriflerinde bir mstait, mah
rum kalmamtr kaydini de ilve eyliyor [4]
Ll ve Mstakim zadeler, risalelerinde Beir aann bir mektubunu
[1] S a : 55
[2] Bu tarihler, Mfistakim zadenin yazsi'e muharrer

Lali zadenin asarn

hav mec

muada Sergzetin kenarlarna haiye olarak kaydedilmitir. M illet. K . P ertev P . Mecmua.

636
[3] Sergzet.
[4]

Sa : 55 56.

Sa: 5 0 - 5 1

kinci devre Melmleri

160

dercediyorlar [1]. Bu mektup, Beir aann denildii kadar mm olma

yp, bilakis irada muktedir ve zamann icbtm mdrik bir zat oldu
unu ispat ettii cihetle biz de aynen dercediyoruz:
* >J U j i U - mi

i [2]

Vsln nri lika, km srr Enbiy v Evliy ve tlibn vasl

Hud!
Nedir hliniz? H er biriniz tenhnzda kendi vcudunuzdan istifr
idp mahabbetullaha say gi eyleyp nri zt pki l yezl ile mtecell olurmsz?
Efl akvlden eri erf zre hareket eylemenizi isterim. Zinhr,
zinhar; hilf eri erf kendi zammz ile sz sylemeyesizI eriat,
eriat, yine eriat!..
Kavilde ve fiilde zhirinizi eriat ile rste ve btnnz nri mahabbet ile prste eyleyp rhn ve nrn olmak gereksiz I Bir birinize
mlk olduunuzda tenezzl ve mahabbetinizden sonra ahkm eriat
ve db tarikat muktezasnca manya dellet eden kelimt tekellm
eyleyp malyan sz sylemeyesiz I Yzbin sz bir pula demez. K e
lm, man yolu bilinmek ve bulunmak indr. Cna nect, man
ledir; sz ile nect bulunmaz..
Yolunuzu candan izleyp manya vusl in Cenb Rabbl lemn
huzurunda tevecch! tm ile mteveccih olup bhsl kelimattan feragat
eyleyesiz I marifet zannedp sattuunuz kelimttan zarar terettp eyledn bilmezmiiz?
Haramdan perhz eyleyp devre mteallik kelimt min badin lis
nnza getrmiyesiz! Her kim mtenebbih olmaz ise ve hilf eri erif
hareket eder ise bizden deildir. Lisn kesilmek gerek!..
V e tenezzl dil ile idp secde misli yer ve diz pm iyesiz; rzm
yoktur. Musfahay ehli er kabl eder. Tenezzl, gnlden olur. Birlik
indr;
i * fjuij..
I jilIfoU-

Beir12

[1]

Sergzet. S a : 51 53.

[2]

Matbu Sergiizette mektup

Melmiyei attariye.

S a : 130 131

diye balyor.

B U R SA L I SEYYD HAM

Lal ve Mstakim zadelerin tahkikine nazaran Beir aanm maka

mna Bursal Seyyid Him E. gemitir.
Bu zt, Kitman a ziydesile riyetkr olup kimse ile tarikata dir
sohbet etmedii gibi ihvnm cemiyet ve sohbetine de msaade etme
mitir. Lal zade, pederinden naklen Seyyid Him E. nin fevkalde
ibrm ve srardan sonra yalnz G edy A li E. ye [1] Seyyid A li E. nin
kalbine bakmaa mezuniyet vermi olduunu syliyor ve bu ihtifnn
neticesinde tariki Melmette kllet zuhurunu ve hatta bir ok ihvnn
Him E. nin Kutbiyetinde yakin tahsilinden mahrum kaldklarm haber
veriyor.
1088 senesi Ramazannn Kadir gecesinde vefat etmitir.
Lal zade, babas Lal Mehmet . den Haim E. nin veft hakkn
da yle bir menkabe naklediyor:
1088 senesi Ramazannn kadir gecesi, Lal Mehmet E. Him E. de msfirmi. ftar
dan ve teravihten sonra
gidiyor.

bir mddet

sohbet

ediyorlar.

Sabaha

kar

Haim E. hareme

Biraz sonra Haim E. nin zevcesi harem kapusuna g e lip :

Am an Mehmet E yeti ; efendi vefat ediyor.

diyor.

Lal Mehmet E. hareme geiyor ve Haim E. yi haleti nezi de buluyor. ^

okuya

ca srada Haim E. i l deyip teslimi rh ediyor.

L al Mehmet E. ok mteessir olup :
E fendim ; makamnz kime terkettiniz ve bizi
balyor.

O srada Seyyid

A liye

varn I diye

kime

braktnz ?

bir ses duyuyor.

diye

Ertesi

alamaa

gn

cenaze

merasiminde Lal Mehmet E. Seyyid A li E. ye dikkat ve mahabbetle baknca A li E. Meh

met E. nin kefini anlyarak durduu

yeri deitirmek suretile Mehmet E. nin nazarndan

kayor ve bu suretle hlin ifa edilmemesini istediini anlatyor [2],

Him E. Edime kapusu haricinde Emir Buhr cmii karsnda

caddeye nazr bir mahalle defnedilmitir. Ba tanda T alik yaz ile.

AV r I

j* V--'l'

-t-A" -S1
[1]

G edy A li E, mderrisin ve uardandr.

C->->1
2
1094 te vefat etmitir.

M ille t; P ertev P . K . M ecm ua: 636

[2] Sergzet. 1175 senesinde yazlm nsha. M illet. K ,

1052
Melmiler 11

162

kinci devre Melmleri

jlUl ujj J l
<^ Wl

ejJ j|

^ AA

beyitleri mahkktur. Son beytin her iki msra da ayr ayr, tam olarak
vefat senesini ifde eder [1].1

[1 ] Bu tarihin akay kin J jjlIJ j ini yazan eyhnin babas ve Emir Buhri tekkesi
eyhi olup 1102 de vefat eden Sm ke; zade Feyzi E. nin olduunu Mstakim zadenin mec
muasnn kenarndaki tfjcsl <
s&
,|j
A f ' t haiyesinden anlyoruz.

E Y U LSLA M PA M A K I ZADE SEYYD A L E.

Seyyid Him E. nin yegne mridi olduundan Melmlere nazaran

Him E. den sonra G avsiyyete bu zt gemitir. A li E. Him E. den
ziyade Kitmna riyetkr olmu, hatta eskiden grt k ve sdk
ihvnile bile tevhide it bir ey konumamaa balamtr. Lal zade
Peder merhum ile grr drt be pr k vard. Encm neye vara
caktr? Mstait tlpler grrz. Efendimiz cmlesini zhiren reddederler.
Fakirler mahrum kalyorlar; diye teessf ederlerdi,, diyor [1].
Melmlerin Seyyid A li sultan,, dedikleri Pamak zade A li E. hi
kimseyi irda mezun etmemitir. Kendisini bu derece gizlemesi det
insana phe veriyor. Acaba yllarca medreselerde ulmu zahireyi tahsil
eden, saray ve ekbir konaklarnda mr sren ve nihyet kendisini
ulmu zhire ikna ve itma edemediinden Melmlie giren bu Hoca E.
hakikaten Melmlie inanmm idi ve Him E. acaba Srban Ahmetler,
drsi Mhtefler gibi bu eyhlislm teshir edebilmiini idi?..
nc Ahmet devrinde 1124 senesi Muharreminin drdnc gn
vefat eden Seyyid A li E. vasiyeti mcibince Edirne Kapusu mezarlnda
ehit Beir aann dmd Osman aann yanna defnedmekle zihinlere
tebdr pek tabi olan bu pheyi kknden izle etmitir.
Melm eyhlislm, hayatnda hem mevkiini synet iin, hem de
artk Melmlerin kan dkmelerini tecviz etmediinden ihvnn himye
iin Takyye vS .ye fevkalde riyet ettii halde vefatnda bu kitmana
lzum grmemi ve prinin dmd Osman aann yanna defnini vasiyet
eyliyerek ihls akidesini izhr eylemitir.
Medfeni, Edirne kapusu mezarlnda Emir Buhr cmiine giden
yolun sa tarafnda, biraz ierde ta parmaklklarla evrilmi, st ak
bir trbe hlindedir. Osman aann solunda medfundur. Aann sengi
mezrnda
JjUl<rJa9 j I jU| (jiU-l
J ' -iyi iJ1
[1] Sergzet. Yazma nsha.. "Buralar Mutbu Serjzet'te yoktur.,

164

ikinci devre Melmleri

fr>U I

CJ'J
^-l jtll J>)|
*A

Id ta ta i mahkktur. U K sde, H a a Osman ajjay, -Mecsubi lhi. diye

J
S
b 2be- k "> Ma'skl v e Hamim
E ^ T T
8,b - * * * <**be kelimesinin manasmdaki OHbas, aay kayn pederinin akbetinden kurtaraca iin det bililtizm
kuBandm bir kelime.. Brka suretle olsayd, koca bir eyhlislm, bu
zata bu derecede merbut olamazd.
..
A ? ,? ; nin
gzel tanh mahkktur: [1]

tanda ir Rahm tarafndan yazlan u

l*

\ S i- ~ J '

jy jU -1

J lj-I
o j j <_>y

(jc ij - i * ...

o U l
J lU 'jiiljl

* J l'

1; *ji j j
Zm

Jul i

o .U la.-*-

Jjl Je juJI

J <_J*

C j j-J a a -

_ j J j lo U

dT

j-- Li-al J_4- oJtlla- p_)r ^Lis

o^l jo- ly | ,__bI^JLji ljU j j j l

J i Ijr -

" S

t jL l

Jj

J | jlc

k/j5Js"V--x!.1
o U j -l / " i j y o j c i-ilji

*U<

y jj/

jiS

'

ojfjtS" J i i IS^

\ NT *Aill
Trbe dahilinde Osman aadan ve A li E. den baka A li E. nin iki
zevcesi ve olu ile Pamak zdelerden Seyyid Mehmet ve seyyid A h
met isminde iki zt medfundur. eyh merhum, Efendi iin Mecmaul
bahreyni eriat ve hakikat ve mevredn nehreyni ilm marifet,, dedii
gibi eyh Mrd Nakibendye mrid olduunu da syliyor.
Lalf zed de Osman aann yanna defnini vasiyet ve vasiyeti mu
cibince hareket, halkn dedi kodusunu mucip olup her kesin syledii
lflarla istidadn izhr eylediini haber veriyor.1

[1] Bu tarihim ir Rahmye aidiyetini Mstakim zadenin mecmuasndaki haiyesinden

anlyoruz..

SADRIAZAM EHT AL PAA

Lal zade, Seyyid A li E. den sonra Sadrazam ehit A li Paann

A avs olduunu syliyor. Paa da Seyvit A li E. gibi kitmna riyette
mbalagakr imi ve Lal zadenin kavlince Tlibn butn zere terbiye,,
edermi. Anadoludan ocukken stanbula gelerek saraya intisab eden
kinci Mustafa zamannda srasile Rikbdr, ukadar ve Vezir olan Paa
nc Ahmet zamannda Kapudan brahim Paann yerine Sadrazam
olmutur.
Osman zade Tip, Nb, Nedm, Sm gibi stad irlerimizi himaye
etmek suretiyle irfan hayatmza da hizmet eden Paa [1] Morada 1128
senesi aban aynn 17 inci aramba gn Varadin,, muharebesinde
mnhezim olan orduyu teci maksadiyle klcn ekip dmana hcum
eylemi ve ahuna isabet eden bir kurun ile ehit olmutur. Belgrat
kalesi dhilinde Sleymaniye Camii haziresine kanl esvabiyle defnedilmitir.
**
Mverrih Rait E. tarihinde Paay tenkid ederken bu kadar taklbi evrak ktbi tasavvuf ederken yine her cemalin bir celli ve her
evkin bir melli olduunu idrk itmeyp.... szleriyle balayp gururu
nu ve dima avkb dnerek henz Morada iken senei tiyede K r
fez zerine sefer edilmesi iin levzm ve mhimmat tedarkne bala
dm syliyor [2].
ihtiml o vaktlar harbe girmemiz, yanl bir dnce neticesiydi.
Fakat zikredilen evsf, nekayis midir? Tarih bir intikad, salhiyetimiz1
2
[1] Osman zade Tip iin mracaat:

Osman zade

Tip.

A li Ganip

Bf.

Trkiyat

mecmuas; C ilt: 2; S a: 103-129. Taibin ehit A li P. ya yazd kasde ve mazhar olduu

iltifat, bu makalede masturdur.

Sa: 106-107

Nabinin ehit A li P. ya iki

kasidesi, bir de atiyyesine

mukabil Kasidei

duaiyye,,

si, vezaretine bir, yaptrd kasra 4 tarihi vardr.

Sami nin Paa hakknda be kasidesiyle iki tarihi, Nedim 'in de keza A li P. y medhi
mutazammn gzel kasidesi mevcuttur.
[2] Rait Tarihi; Cilt: 4; Sa: 266-267

166

kinci devre Melmleri

haricinde ise de askerin, ordu; arlklarn yama ederek kat ve bu fi

rarda kumandanlarn mterek bulunduu o deveirlerde Paann hare
keti, neticesiz olsa bile, byk bir fedakrlk ve mertlik eseridir. Bu da,
her halde yeisten ziyade kalp kuvvetinden ve nefse itimattan ileri gelir.
Fakat ne fayda ki tefessh eden itimi bnye, A li P. gibi ehitlerin
kanlarnn dklmesiyle
salh kesbedecek dereceyi oktan gemiti.
Bunun delili de Raidin saliflarz mtaleatdr.
Lal zade merhum A li Paaya

lakabn veriyor.
**

Lal zade Seyyit Abdlbk, Sadr zam ehit Ali Paamn muallimi
idi ve Paanm tasavvufa merak ve Melmlie intisabinda her halde
mhim bir mil olmutur. Paann ehadetinden sonra baz Melmler
kutbiyyetin, ihvan arasnda, Paann yegne hemdem ve hemsohbeti
olan Abdlbk E. ye intikal ettiine zahip olmular. Maamafih Abdlbak Ef. Bu abdi hakir hizmeti eriflerinde bulunmakla, baz ndanlar,
bu fakire mteveccih olup itikad btla giriftr olmakla bu fakirin
kalbinde bir mertebe sekalet ve cehalet zuhur eyledi ki *i-r
ilelan
kedreti eserinden hals olamadim. diye bu zan ve zibn izle ve
f.Z-J'-'H j jeJ'-i'j hl shib vakti bilmem. Tevecchm hakikatlannadr[l]
sziyle kutbu bilmediini anlatyor. Ondan sonra kutub olan kimsenin
kendi mazhariyetinde phesi olmyacam, efrt mertebesine vasl olan
larn onu tasdik edeceklerini ve kutbun f*1' j>j' ehdetiyle, yahut bir
tecelli ile de anlalacan uzun uzadya izh edip kutub ve- shib za
man hangi diyarda ie, o diyarda halk arasnda vifak ve mahabbet ve
hsni hulk olaca gibi padiahlarnda da adlet bulunaca, stanbul
ve Rm diyarnda ise fisku fcur ve zulm cehalet ve ademi mahabbet
zahir olmakla kutbun bu diyarda olmad zannn izhar ediyor Ve
nihayet Cenab hakka shib vaktin kendisine bildirilmesine it bir bu
uk sahife kadar gayet suzili bir dua ile szlerine hitam veriyor [2].1
2

[1] Matbu* Sergiizette bu aon ksmlar yoktur. Yazm a nshalarn hepsinde mevcuttur.
[2] Bu sop ksm matbu Sergzette vardr. Sa: 62.

III
BAYRM MELMLNN TARHES

kinci devre Melmliinin son mmessillerine geldik. Bu bahsi bi

tirmeden evvel Bayrm Melmliinin zuhur ve intiarndaki avmili
kaydederek bu mesleki umum bir surette son devirlerine kadar telhis
etmek isteriz.

Anadoluda Safiliini inkif

Anadolu Selklerinin irfana olan itiyaklar, hatta BizanslIlarla
shriyet kesbedecek kadar sk temaslar sebebiyle ulemy rsmun hi
bir vakit ho grmedii resme, msikiye, bed hayata kar msaadekr
davranmalar ve ayn zamanda Konya ve Sivas surlarnn zerine ehnameden beyitler hakkettirecek derecede Acem harsna temaylleri
Anadoluyu det serbest bir mantka hline getirmiti. M ool istils da
Anadoluya bir ok sofilerin hicretini mucip olmutu. Btn bu avmil
neticesinde Anadoluda Tasavvuf, yerlemee ve mhim merkezlerde
hnkahlarteesss etmee balamt.
Anadoluya gelen sfler arasnda Evhadeddini Kirman (609) Muhiddini Aarb (937), Necmeddin Dye (654), Mevlna Celaleddini Rm
(672) Fahreddini Irak (688)... gibi byk ve mhim ahsiyetlerle bera
ber rann Melhide-Btniyye gruhuna da tesadf etmekteyiz. Esasen bu
devirlerde Anadolu ile temasta bulunan Suriyede Batnlik yerlemiti.
Islm akaidine kar eski Iran ruhunun, ran dininin bir akslameli olan
Batnliin telkinat, chil halk arasnda cayi kabul bulabildii gibi he
nz eski Trk hayatnn sazl, kengli bir temadisi olan ar hayat
terketmemi bulunan Trkmenler de islmiyetin mukayyet dsturlarna
ittibadan ziyade serbest Batn akidelerine mtemayil bulunuyorlard.
Bb isyannda Trkmenlerin cansiparane harpleri ve bilhara
Burak babalar ve Mevlnnn nfuziyle oynayacak derecede kuvvet
kesbedip saraya kadar dhul edebilen Bzagolar, ite bu ikinci ksmdan
dr. Bbliin bir temadisi olan Bektlik ve tamamiyle Btn - A lev
olduklar tercemanlar [1] ve yinlerinin Bektilerle hemen hemen ayni1
[1] Bekta ve A h lerd e mrettep, msecca' yahut manzum dualara terceman

derler.

168

kinci devre Melmleri

olmasiyle ve Ftvvetnamelerdeki A li bendeliiyle sabit bulunan Ahilik,

Btmlerin dn vahdetini kfil iki byk tarikatt.
Anadoluya Sofliin en ziyade ran, Trkistan ve bilhassa Horasan
dan geldii muhakkaktr. Hatta Horasan diynndan gelen erenlerin h
tras, halk arasnda Horasan erleri, erenleri,, szn daima tekrar edilen
kuds bir terkip haline getirdii gibi hemen her vel de. Horasandan
gelmitir.,, kaydiyle tescil edilmitir. Horasann mteksif Melmetler
lkesi bulunduunu ve Ehli Melmetin beinci ve altnc asrlarda Batnlemi bir ktle olduunu da nazardan dr tutmamak icap eder.
Hulsa; artk Mevlnay sinesine alan Anadoluda Salhaddni zerkbi
Konev, Sadreddni Konev, elebi Husameddin, Sultan Veled gibi bir
ok meyih yetitirmee balam, nisbeten Acem harsini benimsiyen bu
Soflere mukabil det Ahmet yesevnin bir muakkibi olan, fakat onun
gibi takva ve azmet yolunda gitmeyip vahdeti vcudun geni telkki
lerini sf trke bir lisanla ve mill vezinle terennm eden; nfzu,
Mevln derecesinde yksek grlen Yonus Emre [1] gibi bir sf hlk
iri ve Yonusun tesiri altnda yetien birok Bekta Kzlba irleri
tremitir. Yonusun tam bir mukallit ve mmessili olarak 874 te len
Abdullah Erefi Rumiyi ve nihayet Msri Niyziyi gsterebiliriz.
Bunlar

muayyen

bir i

yaplaca

vakit okunur. Tra terceman, era terceman, yz

ykama terce. an... gibi.

Bektlerde Nesim inin u iki tuyuu era terceman
emi

tevfki

BbidyCt,

hidayettir

bnihyettir

Sureti

Haktan iarettir

Hacc

ihram

Bir de

ziyarettir

olarak okunur:

yzn

Sureti

yzn

Hem nihayet,' hem bidayettir yzn.

yzn

Ehli

yzn

Cmle

Haktan

tevhide
eyadan

ldnayettr

yzn.

bearettir

yzn.

ibarettir

yzn

nmne olarak mensur, era terceman yazyoruz:

er ren, fahri dervan, demi lan, piri piran, ah Horasan fU JU ' c

CljU 1j
[1]

Jl-y

C* Uj

Halk rivayetlerine nazaran Yonus, Mevlnaya Mesneviyi sen mi yazdn? diye

sormu. E v e t cevbn alnca Uzun yazmsn. Ben olsam ksaca:

Ete, kemie brndm;
Yonus

diye

grdm!

derdim demi. Yine halk rivayetlerine gre gya Mevln, Yonusu kasdederek

M ertibi

maneviyede nereye vardmsa bu Trkmen hocas nme kt. demitir. Bu rivyetler, doru
olmamakla berber, halk nzarndaYonusun Mevln ile. hemiyar, hatta Mevlnya faik g
rldn isbat etmektedir.

169

kinci devre Melmleri

Hlsa, Anadolu, altnc ve yedinci asrlarda tamamile bir Tasavvuf

muhiti haline gelmitir. Yedinci asr, Seluklerin izmihll devresidir. Bu
asrda Anadolu, bir fetret devresi geirmekte idi. Selklerin hakimiyeti
M ool hcumiyle yklmt. mre arasndaki veraset kavgalar da bu urie munzam olmutu. Daim mcadeleler, asayii, binnetice refah mah
vetmitir. Y e r yer kurulan hukmetiklerin arasndadaim bir cidl vard.
Nihayet Osmanl hkmeti, Anadolunun siyas vahdetini temin edecek
derecede bir nfuz kazanmt. Fakat bu vahdet, tamamiyle tahakkuk
etmeden Tmur istils ve bu istily ehzadeler kagas tkip etti [1],
*
* *

Bayramiliin zuhuru:
te bu fetret silsilesini mtekpt ki Hac Bayrm Vel, Bayrm
tarikatn tesis ediyordu. Anadoluya ran ve Hrizmden, Maveran nehir
den, hatt Bizanstan gelenD n - Felsef ve Mezheb fikirler, ulemay
eriata kadar nfuz etmi ve artk olduka serbest dnceli limlere
medresenin dargkanatlar kfi gelmemee blamt. Bundan maada
Anadolunun vaziyeti, Abbslerin orta ve bilhassa son devrelerinde Orta
Asyanm vaziyetine ok mabihti. Mcadelelerden bkan, refahszlktan
ezilen halkn btn hdisat, Allhn takdir ve tecellisi olarak kabul, hayr
ve erri, zulm ve adli nisb ve itibr addeden, hatta er ve zulmn
vehimden doduu, binaenaleyh ademiyylasl bulunduu telkkisinde
bulunan tasvvufa meyledecei tab bir keyfiyetti. Herkes, madd hayatta
bulamad saadeti, cezbe ve huzur leminde aryordu.
Sofilerin Halk zerindeki nfuzlarndan istifde iin hkmdarlar da
Sofilere mtemayil bulunuyorlar ve hatta samim olarak onlarn maneviyetlerinden himmet bekliyorlard.
Osmanl Hkmeti daha ilk kuruluunda medresenin yan banda
bir tekke tesis etmi ve Dursun fakihle beraber bir eyhin - Edebl nfuzuna tbi olmutu. Bayrm tarikatnn pek az bir zamanda intiar
etmi olduunu grmekteyiz. Bunda arzettiimiz gibi muhitin tesiriyle
beraber Hac Bayramn olduka maruf bir lim olmas ve medreseden
tekke muhitine gemi bulunmas da messirdir.
Esasen Hac Bayramn merkezi faliyeti olan Ankara da yllarca
[1]

Bu ksma ait tafsilt iin Prof. Kprl zade Fuat Bf. nin An^doluda slmiyet,

Trkiye Tarhi Dnsi

Mutasarrflar kitabnn

smindeki eserleriyle yine mumaileyhin

Yonus

< Trk Edebiyatnda ilk

Emreye kadar Anadoluda Trk Edebiyat

bilhassa bu bahsin Tasavvuf cereyan ksmna mracaat.

bahsine ve

170

kinci devre Melmleri

Ahlere merkez vazifesini grm; bir ehirdi. Hac Bayram, ilm fazliyle
A k emseddin gibi limleri kendisine cezbediyor, ayn zamanda Yonus
gibi mill vezinle ve sf trke lhiler syliyerek halk da teshir
eyliyordu.
*
* *

Bayrm Melmiinin zuhuru ve tarihesi

Hac bayrm V elinin veftn mteakip (8 7 3 ) zuhur eden Bayrm
Melmlii, mer Dedenin, A k emseddin gibi zahir ilimlerde rsih bir
eyhe ademi inkyad ve halefi Ayal Binyaminin Ktahya kalesinde
mahbusiyeti gibi baz ahvl dolaysiyle hemen nazar dikkati celbetmi
ve herkes bu yeni tarikatla lakadar olmaa balamt.
Melmler, dier tarikatlar mntesipleri gibi vahdeti vcudu ihti
razla kabul etmiyorlard. Hele mam Rabbn ve Alddevle gibi vah
deti hud,, olarak tevile tenezzl etmiyerek bu felsefede Muhiddini
Arabiye ittiba ve bunu iln ve izhar ediyorlard. D ier tarikatlarda
uzun mddet esma ve riyzata devamdan sonra ihtirazla alan bu sr
Melm slknn iptidasiydi. Bunun iin erbab irfan ve hatta tarikat
eyhleri bile bu mesleke slik olmaa balamta.
Melmliin Pir A liyyi Aksary devrinde Orta Anadolu, stanbul ve
Edime havalisine yaylm ve smaili Mauknin zamannda asker aras
na da girerek^, bilhassa Rumelide tamamiyle intiar etmi olduunu
gryoruz.
Esasen Edirne, Deli orman, Siroz havalisindeki halk, vahdeti vucut
akdesini ve sofilik telakkilerini Bedreddini Smv (8 2 3 ) den beri bili
yorlard. Bedreddinin uyandrd bu fikir, oralarda tamamiyle snme
mitir [1].
ehzadelerin cidalleri ve bunun neticesinde dar mvazenesizlik, bu
diyar ehalisi Bedreddinin mutedil itirk fikrine ve mfrit vahdet telak
kisine bendetmiti. Binaenaleyh melmlii pek abuk benimsediler ve
Rumeli, mteksif bir Melm diyr oldu.
Lal zade, Melmliin Siph askerleri arasnda intiarn haber
veriyor. Bunun sebebini de biz yle buluyoruz:
; O devirlerde askerin kuts bir merbutiyeti olmas mbrem bir zaru
ret olarak grlyordu. Hatta nc Selim bile Nizam ceddi tess
ederken bu askeri Mevlevlik nfuzuna idhli dnm ve Bektlere
[1] Simavne kads olu B edreddin: M. eref ettin B f. baknz: S a : 6 8 -7 4

kinci devre Memleri

171

kar Mevlevleri iltizam- etmiti. Bu da bize bu fikrin muahhar devirlere

kadar yaadn gsterir.
Yenieriler, kendilerini Bektilige merbut addediyorlar. Siphlerle
aralarnda daha o zamanlarda bile bir rekabet balamt. te bu reka
bettir ki Siphleri Melmlie evketti.
Melmliin az zamanda inkiaf ve intiar ve bilhassa asker aras
na da girmesi, ulema ve tarikat mntesiplerini, hatta evliyay umm bu
yeni meslekin iddetle aleyhine dndrm ve nihayet Aksarayl Pr Ali
Bahaddinin olu Olan eyh, on iki mridile Istanbulda idam edilmiti.
Fakat elebi eyhin ve bendelerinin idam, esasl umdesi Vahdeti vcut,,
olan Melmliin intiarn men edecei yerde bilakis tedid etmi ve
akl ersin ermesin her kesin alkasn celbeylemitir.
Ismaili Mauknin idamna kadar yryen Melm aleyhdarl ihtiml,
Melmilii sndrebilirdi. Fakat halefi, Srbn Ahmedin o kadar telif kr
bir ruhu ve o kadar kuvvetli bir maneviyet ve nfuzu vard ki bni
Keml fetvasiyle idam edilen ve bu suretle ilhd gerek Mteerria ve
gerek Sofiye nazarnda sabit olan b ir zatin halfesi bulunduu halde
eyhinden tevars ettii irad vazifesini meharet ve kudretle ifa etmi ve
her trl^ ihtimale kar Istanbula gelmiyerek Melmleri memleketi olan
Hayreboludan idare eylemiti. Vizeli Aleddin vastasiyle Gazanfer Ef.
gibi nfuzlu bir zat yetitirip Emir Osman Himyi ve Bayrmlerin
Himiye,, kolunu ki bu kol, son zamanlara kadar mevcuttu mey
dana karan Ahmedi Srbn, bu gne kadar unutulmayan ve eskime
yen, Melmler arasnda vecit ve evk ile okunan saf trke iirleriyle
halk arasnda da Melm hkimiyetini gnden gne kuvvetlendirerek
yerine Ankaral Hsmeddini brakp vefat etti.
Hsmeddin zamannda
Melmlik Rumeliye tamamiyle yaylm
ve Hamza Bl vastasiyle bilhassa Bosna havalisi hemen hemen ikinci
bir merkez olmu, tarikat; nfuzunu Belrat serhatlerine kadar tevsi
eylemiti. Bu sralarda Hamza B. vakas meydana gelmiti. Bu artk
Hamzav namn alan Melmlerin aleyhine ulem ve mutasavvflarn
birinciden daha mthi ikinci bir hareketleridir.
Hamza Blnin ehadetinden sonra o vaktki Melm mmessili Ha
an kabdzun aynen Srbn Ahmet gibi Istanbula gelmiyerek tarikat
ahvalini Bursadan mrkaba ve ihvnm oradan idare ettiini; bu suret
le de hem kendini hem de ihvann siyanet eylediini gryoruz.
Haam Kabdz, Melmlie arihi Fuss Abdullah ef. ve lmekn
Hseyin ef. gibi iki zt kazandrarak birincisi vastasiyle tarikati Arabis
tana kadar neretmi, kincisi Vastasiyle de ir, hatta vezirlerden m
rekkep bir ihls kitlesi meydana getirmiti.

172

kinci devre Melinleri

Kabdzdan sonra Melmiliin riyasetine geen tdrisi Muhtef

zamannda Melmlik en parlak devresini idrk ediyor. Iznkl Fazl A li
Bey, rihi mesnev Sar Abdullah E. ir Tfl gibi lim ve fzl
zevattan maada asnn eyhlislm ve sadrazam bile imm A linin (Hac
A li Bey, drsi M uhtef) mridi olmu, bir ok meyh te Melemilie
intisap eylemiti. D ier taraftan olan eyh brhim ef. btn erbabi
turuk ve meyihe kar bil perva Melmliini izhar ediyor ve Gayb
gibi bir zt yetitiriyordu. San Abdullah ef. nin Mesnev rihlii,
Neat dede ve C evr gibi Mevlevleri de Melmet silkine idhal eylemiti.
Melmlik, artk son zirvei kemlinde idi. Bundan sonra her kesin
drsi Muhief ayarnda bir ahs arayaca, fakat bunun pek g bulunabileci bedih idi. Maamafih Hac A li Beyin hretiyle Hac Keyvan
Kabay (Bayram) ve Beir aalarn zamanlar da olduka aaal gemi;
fakat bu iki zatn zamannda Melmlik, daha ziyade avam arasnda
intiar eylemiti.
Erbab eriat ve tarikat tarafndan Hamzavlie son darbe, Beir
aa ve krk bendesinin idamile urulmutur. Bu vakadan sonra Mel
mlii birden bire sukut etmi 'gryoruz. Bundan da anlalyor ki drsi Muhtef den sonra Melm mmessilleri ancak onun nam .ve hre
tiyle i grebilmiterdir. Fakat bu an sukutun sebebi nedir? Acaba
Beir aann halefi Sfeyyid Him ef. Srbn Ahmet ve terzi Haan
gibi memleketine Bursa ekilip ihvann oradan idare edemezmiydi?
htiml, zaman, buna, msait deildi ve ihtifaya bir lzumu kat vard.
Maamafi gerek .Beir aann damad Osman aa ve gerek Him ef. her
halde bir ka adam yetitirmilerdi.
Burada zahiren kk, fakat manen pek byk ve mhim bir nok
taya iret edeceim.
Her tarikat erbab, kendi eyhini kutup yapar. Melm tabirince
Berzahiyye,, de kutup o kadar boldur ki bir asrda yaam nice kutuplar
vardr. Her mridin eyhi Gavstir ve tekke mezarlklar Gavs ve kutup
talariyle doludur.
Buna mukabil Beir aann ehdetine kadar Melmlerde kuvvetli
bir fikir ittihad grmekteyiz. Melmlerin her devirde bir kutuplar var.
Herkes ona merbut.. brahim ef, Lmekn Hseyin ef, Hatta arihi
Fuss Abdullah ef, arihi Mesnev gibi ok mhim ve lim adamlar bile
zamanlarndaki Melm mmessilini velev mmi olsun halisne
tasdik ederler. Vehm hayle ve yahut gurura kaplarak Gavsiyyet iddia
snda bulunmyorlar. Yetitirdikleri ihvanlar da bu pyeyi onlara vermi
yor. irada mezuniyet, ancak Melm mmessili tarafndan veriliyor. Buna
saydmz zevatn sr ve mezar talar ahittir.

kinci devre Melmleri

173

Hlbuki Beir aadan sonra bu umum ve sbit kaideye muhalif bir

ey gze arpyor:
Beir aann damad Haci Osman aann mezar tanda:
4
- > j jP v* ljl
j j <y_jL!l,_Aa5
ibaresini okumaktayz. Halbuki o asrada Ll zade merhum ve ir
Rahm, kutbiyetin [1] Seyyit Him efendide olduunu syliyorlar.
B, zannederim ki Melmlerde, umum olmasa bile hafif bir fikir
teetttne almettir. Essen Ll zade pederinden naklen bir ok ihva
nn Him ef. nin kutbiye inde yakin tahsilinden mahrum,, kaldklarn
syliyor [2 ]. Her hlde bu teettte Him ef. nin fevkalhat ihtifs
sebep olmntur.
Him ef. den sonra Melm mmessillii, birbirini takben bir
eyhlislmla bir sadrzama intikal ediyor.
Bunlar da tabiatile hem
asrn icabatmdan, hem de mevkilerinin ehemmiyetinden dolayi kendilerini
ketme mecbur olmular ve tarikat umuriyle itial edememilerdir. Nihayet
btn bu avmilin tesirile Ll zade, ehit Ali paadan sonra bir kutup
gsteremiyor. Yalnz baz Melmlerin kendisini bu pyeye irtika ettir
diklerini anlatmas, bazlarnn da bakalarn kutup tandklarna bir
delildir. Fakat tarikat yine devam etmektedir.
L'l zade Abdlbk ef. kulbiyeti kabul etmemekle beraber Mel
mliin devamnda mhim bir mil olmutur. 1153 tarihinde memuriyet
hayatndan ekilip Eyyuba naklinden sonra, vefatna, Y a ni 1159 tari
hine kadar Ll zadenin evi, ihvan tarikin kuds bir mataf olmu,
asrnn bir ok ulem ve meayihi, Efendiyi daima ziyaret etmilerdir.
Bundan maada Abdlbk ef. bu inziv hayatnda bir ok eserler yaz
m, bilhassa Sergzeti ile [3] Melmliin tarih ve mahiyetini tesbt
ve ahlfa yadigr etmitir.
Ll zadeden baka, Seyyit Him ef. nin bendelerinden Habe
zade Abdrrahm ef. (ir Rahm) de Melmliin devamn temin eden
mhim bir ahsiyettir.
Rahm, Halep vlisi Mustafa Pasanm olu olmakla Habe zade namile
maruftur. Silhtar brhim Paann divan kitbetinde bulunmu, sadrazam
ehit A l Paapn zamnnda Mliye tezkirecilii, Cizye muhasiplii gibi
mhim hizmetleri if etmitir. Nevehirli Damt tbrhim Paann sadare
tinde ba tezkireci olup vefatna kadar bu hizmette kalmt [4].1
3
2
[1] Meslekl irak ljJftldlU,, kasidesi.
[2] S erg zet: yazma nsha.
[3] Abdlbk Ef. Sergzeti 1154 te yazmtr.
. [4] Habe zade Rahm hakknda mracaat!
Saf tezkiresi; S a : 150; Rmiz tezkiresi; S a : 112-113. Sicill osman; c ilt : 3 ;S a : 98

174

kinci devre Melmleri

Sleyman Faik ef., mecmuasnda asrndaki bir ok zevt muhtelif

vesilelerle zemmettii hlde Rahim hakknda ok sityikr bir lisan
kullanyor.
Rahmnin Bayram meyihinden olduunu tasrih eden Faik ef.
mumaileyhin ahlkn gsteren u satrlar da ilve ediyor:
Mervdir ki tezkireci iken klli yevmin Bablide olan odasna geldii
nde iki rikat hcet namaz klp akbinde ol gn kalemiyle katl salp
buynlds yazlmamasn niyz dua eder imi. Vaki iki defada yirmi
seneye karip mddet tezkireciliinde zuhr eden katl salp buyrldlarn
kk tezkire bulunan yazp kenduye tahrri teklif olunmam, yani o
misill buyrld zuhurmda Habe zade, ya gelmemi ya evliyay umur
dan birinin yannda, yahut yazu ve namaz ve abdest gibi meguliyette
bulunmu olarak dus karini kabul olmu
[1]
Rahm, eyhlislm Seyyit A li ef. nin zamannda, Sar Abdullah
ef. nin Meslekluak,, kasidesini 86 beyitle tanzr edereke silsilei biat
ve inbetini Peygamberden Hac Bayram Veliye kadar sl ettikten
sonra aynen Ll zade gibi u suretle teselsl ettiriyor:
m eri Sikkn Binymni Aya Pr A liyyi Aksary tsmaili Mak Srbn Ahmet Husameddni Ankarav Hamza Bl drsi Muhtef (mam Aliyyirrm) Hac Kabay Beir aa
Him Ef.
Rahm Meslekl irak ismini verdii bu kasdeye
Serpyi cihan pr feyzi nri rabbi izzettir ;
K i irak

eyli/en lemlere huridi

vahdettir.

matlaiyle balayp silsilei Melmiyeyi bervehi bl kayt ve Him E.

den sonra
Sedetle hirmn oldu kurbi hazrete anlar;
Bu tac sahibine verdiler finkim emnettti .
D il ; ankay kafi cemi cem gaybi gaybolsan
Talebkr nian olma kim ayni ibdettir..
Hakikatta odur zilli lh, na aklermez ;
N ice idrkolur ol kim sitare pui ismettir.

V.

s.

Beyitleriyle sahip vakti medhediyor. Fakat ismini zikretmiyor.

Bun-

[1] Sleyman Faik Ef. mecmuas; Darlfnun, K . Halis ef. N ; 2660. Sleyman Faik
ef. iin baknz. Sicilli osm an; C i l t : 3 . S a : 98

Anadoluda Trk Airetleri

75

dan anlalyor ki kasde, Ll zade merhumun meslekluak zeylinden

evvel ve Seyyit Ali E. nin hayatnda yazlmtr.
Rahm, Melm olmakla beraber Koca Mustafa P. eyhi Nureddin
Ef. ye de muhip imi. Esasen bu Nureddin Ef. nevei melmeti Ik
Hseyin Dededen ahzetmi ve hatta ihvann da bu yolda yetitismi
muhlis bir Hamzav bendesi, fakat zhiren Snbl eyhi idi [1].
Rahm Ef. 1140 tarihinde vefat etmitir. Seyyit Vehb, vefatna
u
* 1.
.ji;
msran tarih drmtr [2].
Mstakim zade merhum, Melmiyei attriyesinde Rahmden feyzalan bir ka zat haber veriyor [2]. Bunlardan biri reislkttp Dilver
aa zade mer Ef. dieri de ihvan arasnda Emir Halil A a lkabiyle
ydedilen Seyyit Halil Aadr.
Dilver A a zde mer Vahd Ef. Terifatlk, Mliye tezkirecilii,
Piyade mukabelecilii, Sipah ktiplii, Bamuhasebecilik gibi mhim hiz
metlerde bulunmutu. Nihayet 1172 evvlinde Sadr zam Rad P. nn
kalem arkada olmakla mumaileyh tarafndan hukuka riayeten Reislkttap nasbedildi. Memuriyetinin krknc gn vefat etti. Sinni 70 i
mtecaviz olan bu ztn ir ve idarei kelma kadir,, olduunu Sicilli
Osmanden reniyoruz. Hadikatlvzerya da bir zeyil yazmtr. [3]
Halil A a ya gelince bu zat Serdengeti aalndan mtekait olup
Yenikapu mevlevhanesine yakn bulunan evinde otururdu. Evine bir
ok ihvan ve meyih gelirdi.
Hatta haftada muayyen bir gn kara
Mustafa P. eyhi Mureddin Ef. (Vefat: 1160) [4] ihvanile gelir, Habe
zde Rahm ve Yeni kap mevlevhnesi eyhi Peev Ahmet Dede [5]
Ef. de (Vefat: 1137) gelerek toplanrlar, sohbet ederlermi. Kesreti mrdniyle ve ilm fazlyle mehur olduu gibi ayni zamanda stat bir ir
bulunan Peev ( rif) Ahmet dedenin bile bu meclise devm, Halil
Aann ehemmiyetimi anlatr [6].
Ktip ve tarihi tahriri malm olmyan ve bilhara Mehmet Emi[1] Melmiiyei attariye; Sa: 1.18
[2] Ayvansaray V efeytnda Rahmnin vefatna ig - U U te r k ib in in tarih drl
d mezkrdur. Sa: 158.
[3] S a : 139-141
Sicilli Osman; Cilt: 3; Sa: 591-592

[4]

J J

cr.-'l'jy 4>t a --y

1160
Neyl,,

[5] P eev A h m et D ed e iin baknz: Fatin tezkirsi; Sa: 255-256. Simahanei edep ve
Zya
Bf. merhumun
malmat vardr.

Yeiikap

mevlevhanesinde de

[6] Melmiyei attariye; Sa: 140

P eev

Ahm et

D ede

hakknda

176

Anadolu'da Trk Airetleri

nl Fuhuliyyn Nakibendiyyl Hlid,, isminde bir zta yine mehul

bir tarihte intikal eden, sonra Bayn smail Ef. isminde bir Melm ta*
rafndan 1335 rumde Mahallebici zade Bursal Yalk
Sabri B. e
geen ve elan mumaileyhte bulunan bir mecmuada Tarki Melmiyyei
Bayramiyyeden Hce Halil Ef. nin nutki lileri,, serlevhas altnda 4
manzume vardr.
Bu manzumelerin Emir Halil A aya ait bulunduunu zannediyorum.
Hce kelimesinde ikli mucip bir ey yoktur. nk Hamzavler mr
itlerinin ouna bu lkab vermilerdir. Mesel Hamza Blye Hace
Hamza,, Idrsi Muhtefye Hace Aliyyrrm,, de denir. u hlde Halil
aaya da Hace Halil,, lkabn vermilerdir. Essen Hamzavlerden
baka bir Halil Ef. nin mevcut olmamas da bu zann yakn derecesine
sl eder [1] Haiil Aann bu drt manzumesinin drd de aruz veznile
yazlmtr. Biri Mesnev tarznda olup 56 beyittir.
Hce Halil aann iki i rini yazyorum:
H er nefeste zikri kak tevfiki rahmandr bize ;
y e ti t i f i ' / ' i emri kur'andr b ize!
H er ibdet kim bulunur zikri tebihi hud;
Zikri haktr cmlesi hep hkmi kur'andr b iz e ;
Zikri Mevlyi celili kadri hasretmek neden ?
H er nefeste zikri kalbi rhi erkndr bize.
Zikri inkr eyler ise mnkiri eytn! k r;
tns cinden buluna bak hangi eytandr b iz e !
" n Habbullah buyurdu zikr efdaldir deyu ;
H er kelm ol Habbin ayni burhandr b ize !
Enbiylar serverinin kavl filine bu gn
ktid v ittiba hem din imandr bize..
[1] Bu mecmuann muhteviyt stanbul ehremaneti Mektupusu Osman
dan bildirildi.

Biihara

istediim

risaleleri

Bf. tarafn

mezkr mecmuadan istinsah edip gndermek

lutfunda da bulundular. Kendilerine bilhassa teekkr ederim.

Mecmuada [A z iz i N esefnin

j J

ve

i . j risaleleriyle hakik Osman Ef. nin

tradname,, si, emsettin Ef. isminde bir zatn tasavvuf stlahlarna ait kk
siyle San Abdullah Ef. nin Tuhfetl uak risalesi,
lmekn

Hseyin Ef. nin

evvelce

mehul bir rislecik ile

A zer

olduu

kuvvetle muhtemel

bir risale

Olan eyh tbrhim Ef. nin mekalat,

bulamadmz drdnc risalesi,

/i

hakknda mellifi

j t i s i m l i keza mellifi mehul, fakat ivesine nazaran

bir zta ait drt sahifelik bir risale, V izeli Alaeddin E.

nin 16 beyitlik bir manzumesi, iU e ji/ , Sarban Ahm et ve Olan

eyh brahim

Ef. nin bir

ok iirleri, Hce Halil Ef. nin metinde arzettiimiz drt manzumesi] vardr.
kinci
yazacaz.

devre

Melmlerinin

nihayetindeki

ilavemizde

bizi alkadar eden bahislerini

177

kinci devre Melmleri

Nuri j - a ; s u l t a n n n aklan
Sine suzan, dde giryan cmle ihvandr bize.
Burc A h m 't matlandan dodu envr iiht;
3

jil

cihetsiz zevki vicdandr bize.

smi ztn devresinden ski bak heman

Sunduunca hamri ak hli sekranr bize I
Cumai uka can attka klar mdm ;
Hem melik, hem' halyk cmle hayrandr bize I
Mektebi irfna gel, al zevki irfandan sebak
Vehi dildr kraat dersi irfandr bize !
Enfs fka bak hep nri vahdet mncel;
Srei Nurdan mnevver ilm kandr bize..
ikanndr cemli kbesin etmek tavf
Hacci e k b e r; bil bu hacdr, can kurbandr b iz e !
Nuri vahdet dodu, kesret zulmeti etti fir r ;
i

Ji- Jl

sat hezarandr bize !

Cem i cemde cemile cemul ceme ettik uru;

illi

Jf i ryet kef izandr bize I

Tahdsi ni met, birii (B irr) inm Hak bitmez H a lil;

n Melmetle nihan ol isri prandr bize !..

Hud hakk brakmam hi bu r h ;

Gnl buldu bu rah ire o mh ;
Bizi methet diler zemmet kemhi,
Melmyem, Bayrmyem, Melm 1
A ta r hoca mdam sengi m elm ;
Selm vermez kesip bizden kelm ;
Gerekse ver, gerek verme selm ;
Melmyem, Bayrmyem, Melm !
Rasulullah ekip bunca m elm et;
Cem i eshap ekip bunca melmet,
Kamu uak eke gelmi m elm et;
Malmyem, Bayrmyem, M elm !
Senin akn kime dse lh
Denr mecnun ve ya zndk melh I
Seni sevmek imi crm gnhi,
Melmyem, Bayrmyem, Melm I
Atarlarsa bunun ibi nice ta,
Bilr k gelen tasa tutar ba ;
Habbullah snnetidir bu karda ;
Melmyem, Bayrmyem, Melm I
#

* *
Melmiler 12

178

kinci devre Melmleri

Halil aa 1134 tarihinde vefat etmitir.

Rahm den feyzalanlardan biri de mumaileyhin havass eshbndan
olduundan Habe zade lakabiyle anlan Zaim A li a a " dr. Bu
ztn evi de ihvan ve meyihin bir ziyretgh idi. Hatta Yeni kapu
Mevlevhnesi eyhi. Seyyit Ebu Bekir dede Ef. de (Vefati: 1189)
defeatla Ali aann ziyaretine gittiini Mstakim zadeye sylemitir [1].
Mstakim yade merhumun bize bu sohbetleri ve mdavim bulu
nanlar katiyetle haber verdiine nazaran her hlde kendisi de mdvimlerdendi.
v.
Zaim A li aa 1178 tarihinde vefat etmitir.
Melam Hamzavlerin Rehber dedikleri irada memur zevtn
ancak mrid yani Gavs tarafndan mezun olmas merut bulun
duundan Rahm nin de her hlde Kalbe bakc bulunduu, binen
aleyh Hamzavlerin 1128 de'ehit olan Ali P. dan sonra yine bir zt
"Gavs,, tandklar muhakkaktr.
Rahm den ahzi teyzeden ve ehemmiyetlerine binen isimleri ma
lm bulunan ve asrlarnn en mehur eyhlerini bile ayaklarna getire
cek ve onlara melmet nevesini verebilecek derecede nfiz olan Dilver
aa zde mer ef. Emir Halil ve Zaim A li aalar n da bu mesleki
devam ettirdikleri phesizdir.
Seyyit Abdlkadn Belhnin mahdumu Seyyit Muhtar bey efendinin
ltfettikleri malmata ve gsterdikleri ecere,, ye nazaran ehit A li P.
dan sonra Hamzav Melm silsilesi udur:
eyh Abbas ef. Hfz A li ef. brahim Bbyi V el Seyyit
Bekrr Reat ef. Seyyit Abdlkdn Belh...
,
Seyyit Muhtar bey efendiden, bu zevtn tercemei hllerini reca
etmitim. brahim Bbyi vel ve Seyyit Bekrr Reat ef. hakknda, cevb mektuplarnda kf malmt vermek lutfunda bulundular. Fakat
Abbas ve Hfz A li Ef. 1er hakknda Dier zevtn da tercemei hlleri
var idi. Muhtasar olsa da kifyet ederdi. Fakat ne yapaym ki Sima hne
mhrlendii zaman ktphnedeki mahfuztm miynnda mahfuz kald.,,
diyorlar. Yalnz bu zevtn tarihi vefatlar ecere de mukayyettir.
eyh Abbas Ef. 1220 trihinde vefat etmitir. Hafz A li Ef. de
1247 trihinde stanbulda vefat etmitir. Hasek N i i hastahnesinin
karsnda tramvay caddesine giden iki yolun telk noktasndaki evin
bagesinde medfundur.
[1] Meltniyei attriye; Sa: 140
Seyyit Ebu Bekir dede iin baknz!
Yeni kapu Mevlevhnesi: M. Ziya Bf. Sa: 142-143

ikinci devre MelmTleri

brahim Bbyi Vel:

Bu zt, Fatihte Atpazan civarnda Krk emedeki Petemalclar,,
hannda otururdu. Esasen bu han, ldsi Muhtefnin zamanndanberi
Hamzavlerin deta bir tekilt merkezi idi. Hatta, Sar Abdullah ta Melmete bu handa intisap etmiti.
brahim baba, hemen hemen hrriyete kadar memleketimizde snk
bir tarzda devam eden esnaf tekilt mucibince Petemalclar esnafnn
mrit ve khyas idi.
Petemalclar hannda krk petemalc ustas bulunur ve aralarndaki
ananeye fart riyetle bu adedin krk tecvz etmemesine riyet eder
lerdi. te bu krk kii, Hamzav riclin temsil eden rehberlerdi. le
rinden birisi vefat edince Eri kapu civndaki ivaz Ef. camiine yakn
bir yerde kin, dier Petemalc hanndan msteit bir zat aralarna
alarak 40 adedini bu suretle doldururlard.
vaz Ef. hanndaki petemalclarm mrebbsi de Hac Hseyin dede
isminde ihtiyar bir zatt.
Seyyit Muhtar B. E. mektubunda Hseyin dedeye mlki ve iltift
ve nevaziine mazhar olduunu anlatp Dedenin az syliyen, hafif hafif
glen uzun boylu, zaif bir zt bulunduunu, sr stnde kin ve Halice
nzr bir hnede ikamet ettiini, 90 yan mtecaviz olduu hlde 1305
tarihinde vefat edip Seyyit Abdlkadr Ef. tarafndan eyh Mat tek
kesine getirilerek hazreye defnedildiini syliyor ve Kitbei seni
mezrm bizzt babam yazarak hkkettirmiti,, diyor.
brahim bbyi Vel, 1264 senesinde stanbulda vefat edip Ramazan
Ef. trbesi civarna defnedilmitir.
brahim baba dan sonra Hamzavlik riysetine Seyyit Bekrr
Reat Ef. gemitir.

Sevyit Bekir Reat Ef.:

Aslen Moraldr. Oradan Istruma'ya gelmi ve Hseyin P. nn hu
sus ktipliinde bulunmutur. Muhtar Bf. Hangi Hseyin P. olduunu
bilmiyorum diyorlar. Bu Hseyin P. her halde Mora muhacirlerinden
Abdlkerim Efendinin olu olup Trhala mutasarrflnda; Yanya, Girit,
Selnik valiliklerinde bulunan, bilhra 1285 te Zaptiye miri olan Hse
yin P. olacak [1].
Bekir Reat Ef. skp, Manastr, Ikodra, Selnik vilyetlerinde baz
memuriyetlerde bulunduktan sonra stanbula hicret etmi ve mehur Ihtisap
aas Hseyin B. in [1] khyas olmutur. Hsyin B. in 1387 de vefatndan
[1] Hsyin Hsn P . , Seyyit Muhammet Nurun da muhlislerindendir, Sicilli Osmn
bilhassa Dervilere muhip olduunu kaydediyor..
Sicilli Osmn; Cilt; 2; S a : 177.

180

kinci devre Melmleri

sonra Fatihte Boyackapsndaki konanda inzivay ihtiyar eden Bekir

Reat Ef. 1292 Rabilevvelinde vefat etmi ve Edirnekapsnda eyhlislm
Pamak zade Seyyit A li Ef. ye yakn bir mahalle (ir Bakinin meza
rnn karsina) defendilmitir. Sengi mezarnn kitabesi udur [2]:

*JJI

0!

-V- J

<Al)l<j

<JL!

vy it
v r -ujj t ^ c L , ^
jy l

.11
2

[1] ktisap aas Hseyin Hasip B . , Valide*SuItan kethdas Tahir P. nn

okludur.

Ticaret nezareti. Posta nezareti ve mteaddit d e f alar iktisap nezaretinde bulunan ve 1274 te
ehremini

unvanile

yine htisaba memur olan Hseyin B . , Abdlaziz'in validesine kethda

olmu ve daha bir ok hizmetlerde bulunarak 1287 svvalinde vafat etmitir.

fundur.
Sicili Osman ; C ilt : 2 ; Sa : 228 229.

Eyyupta med-

[2] S. Muhtar Bf. Hamzav mezar talar hakknda bizim malmatmz teyiden u iza
hat verdiler:
Evvelce Hamzav talar; kolsuz, ayaksz, basz bir ekli mahsusta (Sar Abdullah Ef.nin
fotorafta grlen mezar ta eklinde) olduu gibi < ** > dan sonra fena ya almet ve

W*

*yy
>yry'^

* yar
yahut

ciAM'

yt. > ya

iaret olunmak zere

V
V

v e yahut

iaretleri konurmu. [Hakkaten drsi Muhtefnin merkadi civarndaki

Hamzav talarnn

bir ounda

tekkesi eyhi Abdl kerim

bu

iaretler bulunduu

gibi

son Melmlerden Tarsus

Ef. nin mezar tanda da bu iaret mevcuttur.]

yalnz A k tab a mahsus addedilirmi. Bilhara bazan

stvan ta,

yine Hamzav talarnn ekli muha

faza edilmekle beraber bu iaretler konmamaa balanm ve Hamzavilie delil olarak kita
belerin

t cJUj

*111 yahut *

Vbe- J - kelimelerile

balayp

hulasaten

Cemii

muminn ve muminata ve... kuluna rahmet eyliye maalinde bir yazy ihtiva etmesi takarrr
etmi ve el an devam etmekte bulunmutur.
Mstakim zade Sleyman Sadettin Ef. nin [ Zeyrek, Souk kuyu medresesi haziresinde
medfundur] kitabesi de tiU j sil* *111 ile balar.

(Mracaat: Tuhfetlhatttin; S a : 15)

Mumaileyhin Hamzavler'e iddeti merbutiyeti dnlrse Hamzavlii bu suretle de teeyyt

ve tahakkuk etmi olur.

kinci devre Melmleri

181

Seyyit Abdlkadiri Belh:

Asl ismi Gulmi Kadir,, olan Abdlkadir Ef. 1255 te Belhin Kun
duz ehri mlhakatndan Hnkah,, ta domutur. Babas /'?>. sahibi
Seyyit Sleyman Ef. dir. Cetleri Burhaneddin Kl ve ah Hasanla ah
Hseynin Belhte hkmdarlk ettikleri mervidir.
lbnlemin Mahmut Kemal Bf. Son Asr Trk airleri,, ismindeki
eserinin birinci cildinde [1] mumaileyhi, slalei sddkiyyeden olmak zere
gsteriyorsa da Abdlkadir Ef.
ismindeki kitabnda:
dT"t j r J
i
S
j
A.-
/Sj. jJ*
Sil*
* ..... ^
ri-*- bu M;
diye neren kendi ile efradn birer birer
tadat ettii gibi bir mesnevi ile de eceresini tesbit eyliyerek Sdat
Hseyniye'den olduunu bildiriyor [2].
Bu mesneviye nazaran eceresi udur:
Abdlkadir Seyyit Sleyman Seyyit brahim Hce Keln Sey
yit Baba Seyyit brahim Seyyit Muhammet Maruf Seyyit Tursun
Bk Seyyit Gulmeddin Seyyit Nsrddin Seyyit Cemleddin
Seyyit Burhaneddin Kl Seyyit Kemaleddin ah haan ah H
seyin Seyyit Muhammet Seyyit Ahmet Seyyit Abdullah Seyyit
Abdullahi Mufaddil Seyyit Ubeydullah Seyyit Tlip Seyyit Ahmedi A rec Seyyit Ahmet Seyyit Muselmberka mm Muhammedt-1
2
[1] Sa; 26-27
[2] Bu mensur

mekaleden

unlar

reniyoruz;

Seyyit Abdlkadir Ef. nin pederi

Seyyit Sleyman Ef, 1264 abannm altnc perembe gn, validesi Bibi Sade 1311 sene
dinde stanbul'da vefat etmilerdir. eyh Mrat tekkesinde medfundurlar.
D ier ile efradnn isimlerini, tarih ve

mahalli viladetleriyle medfenlerini u suretle

bildiriyor:
Erkek kardeleri:
Muhammet Bahaeddin Bblhak
Seyyit Burhaneddin K l
Seyyit Ahm et Sait; 1283 stanbul ; Eyyupta medfundur.
Seyyit Muhammet A li; 1388; eyh Mrat Tekkesinde medfundur.
K z kardeleri:
Bibi Scide; 1262; Urfa.
Ayhan Bibi; 1383; stanbul, Topkapda medfundur.
Ftma; 1306; stanbul; eyh Mrat tekkesinde medfundur.
Seyyit Burhaneddin K ln validesi Bibi Seyyide 1384 te stanbulda vefat edip mez
kr tekke haziresine defnedilmitir.

182

kinci devre Melmileri

tak tmm Aliyyrrza mm Mselkzm mm Cferssdk

mm Muhammedlbkr mm A li Zeynlbidin imm Huseyn
imm Aliyyibni EbuTlib Muhammed (Mustafa).

Farirs ve Arabyi Belhte tahsil eden Seyyit Abdlkadr Ef, ahval

ve syiin tezebzbnden mteessiren yz mtecviz mrdiyle 1272
de vatanndan hicret eden babasyle beraber rana, bdehu Irak tarikile
Anadoluya geip 1276 da Konyaya gelmitir. K onyada eyhi Ekberin
baz asarn istinsah ile megul olmu 1180 de yine pederile beraber
Bursaya ve sonra Abdlazizin babasn daveti zerine Istanbula gelmi
lerdir. stanbulda icar bedeli Padiah tarafndan verilmek zere Slklde bir konaa msafir edilmiler, bir mddet sonra skdara geip bir
ka sene de orada oturmulardr. 1284 te Eyyup niancsndaki eyh
mrat tekkesi, Feyzullah Ef. nin veftiyle inhill etmi ve meihat Seyyit
Sleyman Ef. ye tevcih edilmitir. Sleyman efendinin 1294 te vefat
zerine mezkr tekkeye eyh tayin edilmi olan Seyyit Abdlkadr Ef.
1441 recebinin 21 inci perembe gecesi vefat etmi ve tekkenin haziresine defnedilmiti.

Babasndan Nakibend icazeti alan Seyyit Abdlkadr Ef stanbulda

Seyyti Bekir-Reat ef. den de Hamzaviye ye intisap eylemitir. Sureti
intisab hakknda konyak Muallim A rif Ef. den u menkabeyi iittim:
Seyyit Abdlkadr Ef. Konyada iken ryasnda Bekir Reat Ef. yi
grm. Bekir Reat Ef. Abdlkadr Ef. ye Manen kendisini terbiyeye
memur olduunu, zaman fevtetmeden stanbula gelmesisni,, sylemi.
Bu rya, bir ka gece alettevli tekerrr etmekle nihayet, babasna sy
lemi. Hatta Konyadan hicrereine de bu rya sebep olmu. Bursaya
geldikleri vakit Bekir Reat Ef. tekrar grnmekle beraber Abdlaziz de
Sleyman Ef. yi stanbula davet etmi. Bu suretle stanbula gelen Abdlkadr Ef. babasiyle beraber evini bilmedikleri Bekir Ef. yi bulmak iin
yola dmler.
Abdlkadr Ef. Ben, efendimi bulurum,, deyip kalb mahbbetini
rehber ittihaz ederek Fatihe doru yrmee balam; babas da ken
disine refakat etmi. Nihayet Bekir Ef. nin konann kapusnna gelince
manev bir cezbe ile Abdlkadr Ef. kapuya tevecch etmekle beraber
kapu da hemen alm ve Bekir Ef. b a b a ,. olu kadim iki in gibi

183

kinci devre Melmleri

karlayp ryayi tahkik v e o gn Seyyit Adblkadr Ef. nin kalbine

bakp kendisini vahdet neesile sermest eylemi.. Abdlkadr Ef. vefatna
kadar Hamzaviye ricaliyle sohbet etmkle beraber rehberlik hizmetiyle
bir ok kimseleri de Hamzavlie idhal etmitir.

Asar:
I 3
Frisdir, Mesnevi tarznda yazlan bu eser
j l . f i j i A i y o l i j l l,.!.

Olr V

y*\j JL^l [a
^JJ vUl a

jl-A

jju I >.slf o

jl
L J.-il

J.U Xt, UJa i y - j Jf_|.

cAi*> {&

|.i^fi jj.|

Beyitleriyle balar. Muhtasar bir eserdir,

Seyyit Abdlkadr Ef. nn ihvanndan Selnik valisi Mehmet Nazm
P. tarafndan ayn vezinde nazmen terceme -edilmi v e 1331 senesinde
ems matbaasnda tabettirilmitir. P. nn tercemesi u beyitle balyor:
Ey vcudi pki can ire nikan
Zat bhemts canlarda iyan

yjU )jyi^ ;
Esrar tevhitle bir ciltte bulunan bu kitap 296 sahifedir. Mesnev tar
znda ve Frs lisaniyle yazlmitir. Tasavvufa it ve mteaddit bablar
havi olup yle balar:
jL ^
Jc_> j U j

j l y j J*;

*$" l? f-r

0*.' O

,_j Li.1

nihayetinde
jl A i
< - j *1

X*

I L< I 4^"
j\y a

beytinde musarrah oldug-u vehile 5453 beyittir,.

jU ^

jU -

kinci devre Melmleri

184

kitapta
J J j*

oL J j l ,jz U S'

beytile baliyan 5 beytlik istitrada n?zaan 1321 recebinde yazmaa

balayp Ramazan bayramndan sonra bir sene taahhura orami, nihayet
yine bir bayramda balayp
J**

>**'

-UIj j t J

4.: g . , ,

beyitlerinin medds mucibince 1322 Zilkadesinde bitmitir.

Frisidir. 501 sahifedir. Baplara tesdf

beer bevit vardr. yle balar:
il

etmeyen

sahifelerde On

tf"

U j J-S. Cjj Jj
cl

'V,

' c > jjj

,jfti

ji

c r l*-'

jl U

jjJi

jAr 4*-_j jt^-

Mahdumlar Seyyit Mnhtar Rf. deki nsha

JL- 4_*U- 4
U3. ^laT 4ttl<j^A) L^U-CjlIjb

J^UlAjJ jy+Z\
ketebesme nazaran beinci nshasdr.
zilkadesinin 21 inde bitirmitir.

Bu nshann

istinsahn 1322

}
644 sahifedir. Bablara tesdf etmeyen sahifelerde on dokuzar beyit
vardr. Bu kitap ta Frisdr. yle balar:
Ij- L

cjS~ |ju

r Ajl * j j \ j
?

Li,| ^

ja5

c y j j ir W1

o 'f Ij* 1 <i' l

-l <J ^

V^-* 'U
J* "*-l

CjjJ
l.^ CjJJS

185

ikinci devre Melmleri

y. jl-ijr

jlU -j <jU.

*y j ^
a_j> ^\b. (ol (Jcl ^1

Nihayetindeki
-k ^Lail jLtJ
0 1 wi.it

j \j

beyitlerine nazaran 1319 zilkadesinin ikinci gn balayp 1320 abannn

27 inci gn bitirmitir.
Muhtar Bf. deki asl ve mellifin hatt destiyle muharrer nsha
1324 zilkadesinde tebyz edilmitir.
%
Ssn asr Trk irleri,, nde bunlardan baka i' j ^
*w>-
lO- a v Vj
isimli Fris eserleri bulunduu mezkr ise de bun
lardan yalnz oi-j cr* i evvelce grmtm, brleri mahdumlarnda
yoktur.

Abdlkadir Ef.nin bu eserlerden baka Trke, Farsa ve aatay

ca ern hav ,.Dvan Belh isminde bir de mettep ve muazzam
dvn vardr. iirde Belh ve Kadiri Belh tahalls eden Abdlkadir
Ef. nin ear, iir noktai nazarndan deil, tasavvuf noktai nazarndan
ok kymetlidir. Tasavvufun dekayik ve esrarn vuzuh ile anlatan son
asrn en byk sf iri hi phesiz ki bu zattr. Dvandan bir Fris,
iki Trke manzumeyi kaydediyoruz:
la - c - i j

,J- ,jl

Jy

(jii- ji
-i c r O jA

'i-SrAyV

y j'

la__j*

jl

C .-I j L c j l

J liU

jl

jU -jl
aJ 1

<(fL/db>

Avalim cmlesidir zilli esma

K i zhr oldu esmdan msemm.

Sfatndan zuhura geldi ekvan^

Bulardan oldu zhir srr esm..

Msemmsna mazhar oldu Adem ;

Bu dem oldu camicmle esm..

Bu mazhar oldu vech zta mirt;

Bu mirattan ki zt oldu hveyd.

K i dem mazhar zt huddr;

K i kadrini ann H ak lald il..

186

kinci devre Melmteri

M ertip deme buldu nihayet;

Nihayetten bidayet oldu peydl

Bidayetle nihayet ortasnda

Tamam halku lemdir serapa..

Bidayette nihayet oldu mahf

Bu mafde bidayet oldu ahf!

Niyazi'ye Nazire:
A r ifi billah olanlar aka eyler iktid ;
Mukteds ak olanlar oldu hakka intiha..
A r ifi hak olsa dem ak ann y a rid ir;
A k eer hemrh olursa olur ana rehnem..
A k haktan gayrisi uka olmad k abul;
Ak haktan gayrisi uaka oldu msiv..
Ak vehi yrdan gayrisidir dilde k e d e r ;
Hnei dilden spr er olsa dilde msiv..
Vehi gayri yre kim klar etmez iltif t;
ltifat eylerse her kim bulamaz zerre safa..
Yrden b behre olmular bilin dvnedir;
H er kim ol dvne oldu akl ana etmez vef..
evri aka sabredenler arifi dn olur
" 'A r ifi dn olana cevreder rhi H d !..
Ak ,bir nri ererdir, msivyi harkeder;
Msiv her ne olursa harkedp eyler heba !
K adiri Belh Hudnm akdan olma, c d a;
Ak hak olsa dilinde sana haktandr at..

.* *

Hamzavliin bu eceredeki zevattan baka daha birok rif ve k

mil mntesiplerini de biliyoruz. Mesel 1151 tarihinde vefat edip Topkapu kabristannda Maltepey e giden yolun soi tarafnda Sar Abdullah Ef.
nin mezarna yakn bir mahalle defnedilen ir Nahfnin mezar ta
Hamzav ta olduu gibi essen Nahf, Mevlevler arasnda da Melmetle mehurdur [1],
1111 de vefat eden ve Galata Mevlevhanesi hazresinde Esrar dede 1
[1]

N ahf iin mracaat! Salim tezkiresi; S a ; 65$ 660.

Fatin tezkiresi; Sa: 400.

187

ikinci devre Melmleri

ile yan yana medfun bulunan Fash Ahmet dede de Melm riclinden
addedilmkte olduu gibi tann ekli de yine Melm Hamzav talar
eklindesir [1].
eyh Galibin
ftdei rhi ser blend

Ya'ni pederim Reid Efendi

D il zviyesinde mnzevdir

Serbz muhibbi M evlevdir.

beyitleriyle balyan ifdesinden anlald vehile Hsn aktaki Mirciyenin yazlmasna ve edebiyatmzn hakikaten bir ah eseri olan Hs
n ak n itmamna vesile olan babas Mustafa Reit Ef. de Melm-Hamzav kibnndandr.
Galata Mevlevhnesinde rih Rusuh trbesinin arka kapusunun
nnde medfun olan Rdit Ef. nin mezar ta, dolama destarl bir sikkeyi
haiz olup kitabesi aynen udur:

j-

I
^

jL il

j\S"

J* j*>.

A-i j

JJiJejyA
\

Galibin babas, Yenikapu Mevlevhanesi eyhi Seyyit Ebu Bekir

dedenin olu Seyyit. A li Nutk dede (1189) ye mntesiptir. Seyyit
Ebu Bekir Ef. nin Habe zade Zaim Ali aaya ihls ve irdetini evvelce
yazmtk. Seyyit A li Nutk dede ve biraderi Nsr Abdlbk (1236)
dedelerin de Melmet nevesini pederlerinden tevrs ettikleri kabul edi
lirse Ebu Bekir Ef. nin torunu Osman Salahaddin (1304) dedenin Hamza
Blye merbutiyeti, kabrini trbe hline ifraa delleti, drsi Muhtefnin mehur athiyesine it erhin yegne nshasnn kitaplar arasnda
bulunmas gibi Hamzaviye'ye meyil ve mahabbetini gsteren husust,
kolayca izah edilebilir.
[* ]

Fash iin lim tezkiresinde olduka mufassal izahat ve bilhassa merebi hakknda

malmat mevcuttur. Sa: 530 541.

Yenikapu Mevlevhanesi sahibi Ziya B. de Fah Melm

riclinden addetmektedir. Yen i kapu mevlevhanesi; 145 inci sahifenin haiyesine baknz !

188

kinci devre Melmleri

D ier taraftan messislii Emir Osmn Haimye atfedilen Bayrmiyenin Himiye kolundan gelen ve bilhassa kasm paadaki Him
tekkesinde postnin olan eyhlerin de tlipleri zhiren Bayrm, fakat btnan Hamzav nevesiyle terbiye ve teslik ettiini Sleyman Faik Ef. nin
Hediyyetl ihvn a yazd hiyeden anlamaktayz.
Hlsa; Hamzavlik, Beir aann ehdetinden sonra tamamiyle
gizli bir hlde devam etmitir. Hatta 1239 da vefat eden erkeli eyh
Mustafa Ef. ye Melmliin mahiyeti kinci Mahmut tarafndan sorulmu
olacak ki eyh, cevb mektubunda meratibi tevhidi yazdktan sonra
Sofiyyeden Melmiyyun hazarat avm ns indinde ve mahcubn k
tnda hasbezzhir eriata muhlif akvl ve efl ve etvar ile grnr ise
dahi lkin tahkik ve tedkik olunsa katan ve katbeten serimu eriat
Ahmediyeye muhlefetleri yoktur. Ancak tabayi erfelerinde sirru ihf
mahabbeti merkz olman mahcubn indinde zhiren eriata muhlif,
hakikatta muvafk akvl ve efl ve etvr ile nefislerin mestur ve mahf
klurlar. Ztnda bu frkai mestrn kmillerdir; mkemmiller deildirler.
Zra tlibi tasfiye olanlar ekk pheye ilka ederler. Mridiyet, ekk
pheye ilka etmek deildir. . . . deyip mektubun son taraflarnda
eriat ahkmna riyayet etmiyenlerden Tasavvuf dr ve marifeti hak
anlardan mehcr,, olduunu syliyerek ulem ile meyihin arasndaki
nizam niz lafz olduunu, hakikatta ittihd manev bulunduunu, be
yan ediyor [1].
erkeli eyh, bu mektubunda Melmiye hakknda aynen Nefahat
ve kefl mahcub shplerinin ifdelerini tekrar ediyor. Fakat acaba
hakiki kanaati bylemidir; Yoksa mektubun Padiaha gnderilmesi mi
eyhi bu suretle ifdei mekale mecdur etmitir? Burasn bilmeyiz, yalnz
eyh, Melmleri hrmetkr bir lisanla anlatp zmnen iltizam ediyor.
Bu son arzettiimiz veskalar da Hamzavliin son zamanlarda bile
olduka mnteir bulunduunu mdellel bir surette ispat eder.
Seyyit Muhammet Nurun 13 nc asrn ikinci nsfnda Melmlii
Hamzavlikten farkl bir surette, fakat ayni neve ile nere balad
zaman, bilhassa Rumelideki Hamzavlerin bir ou bu zat kutup olarak
kabul etmilerdi. te bu suretle kuvvet kazanan Seyyit Muhammet Nur,
pek az bir zamanda Nuriye Melmlii,, deyebileceimiz nc devre
Melmliini neredebilmitir.
Fakat bilhassa stanbulda bulunan Hamzavlerin bir ksm da ileride
greceimiz vehile slk u rklikten karan ve Vahdet nevesini
[1] Bu mektup bir risale tarznda yazlm olup bir buuk
Bl nin tercemei hlinde zikri geen H alvet Y a kub Ef.
jijld l J-Li risaleleriyle bir arada^olarak tab'edilmitir.

zade

sahife

kadardr.

Yusuf Ef. nin

Hsmza
? ve

189

kinci devre Melmleri

tahakkuka pek o kadar ehemmiyet vermiyerek lm bir hle getiren

son Melmlii kabul etmemiler ve son Melmleri kavvl ve sz
ok, z yok bir zmre hlinde grerek [1] Hamzavlie sdk kal
mlar, tamamiyle gizli bir hlde mesleklerini idme etmilerdir
Bu suretle Melm Hamzav meslei ilk Melmlerin irfann
ve telakkilerini hiz olarak Hac Bayramdan zamanmza kadar devam
etmitir.

[1]

Bu gr, hakikaten dorudur. Son Melmlerin

Fusus'u ve ir

tasavvuf kitaplann adet ezberlemi

lahlarla nlerine gelenle

muaraza ve mcdele ederler.

H er biri

larnca ihya ve imteye kadir bulunan biree lhtr. Syledikleri

nc ksmda greceiz.

ekserisi,

chil

olduktan

adamlardr* Bu ezber cmle ve st

ar feri olan ve zan-

iirlerin

numunelerini de

hlde

IV
MELAMLK
Melmilik ve dier tarikatlarla mnasebeti:
Bayrm Melmlii, Bayramiye tarikatndan ayrlmtr. Fakat Melmet, ehli turuk nazarnda ayrca bir tarikat olmayp bir nee ve hldir
ki her tarikte bu hle mlik kimseler yetimitir. Mesel; Mevlevlikten
Sultani dvn Sim Mehmet Ef. (935) mkemmel bir Melmet mmessili
olduu gibi yine bu sebeptendir ki Mevlev meayihinden Yeniehirli
Hac Haan Nazif dede Ef. [1] Melmlikle mehurdur.1
[1]

Hac Haan Nazif dede Ef:

dur. 1208de
A ziz Ef.
yapm

domu

medresesinde

mderrislikte

yeniehirli muhaddis Hac Halil Ef. nin olu

61 yana kadar Yeniehirde Horasan!

bulunmutur.

ve 1269 ta Hemdem ^Sait eleb

eyholmu 1270 te

Mora'

ve tahsilini ikmlden sonra

Medresenin

yanma bir Mevlevihane

tarafndan hilfete nil olarak mezkr tekkeye

Beikta Mevlevhnesine eyh tayin edilmi ve 1278 de vefat etmitir.

Maka'da bulunan Mevlevihane, oraya Ask er! depo yaplmak zere ergn saraynn
mahalline; saray yaplrken oradan da

Bahriyeye nakledilmi; dedenin bekayyi izam da

bir yerden bir yere gezmi, durmutur. Son M evlev! meayihi arasnda Melmet ve A leviyetle mehurdur. SSlce it matbu bir eseri ve gayri matbu dvn vardr. iirleri gayet
metindir. Hakikaten Melmet nevesi, earnda zahirdir. M esel bir gazelindeki
Zevki kudum ny safyi simaile
T iri niyz ara atan M evlevileriz.
Deryy zt mevci sftiyle bir grp
Mecry kesreti kapatan M evlevileriz.
beyitleri bu ne eyi bildiridii gibi A le v li i de
Zhid hakkin ol hn ki cdi ekmeli;
Ahm edi Muhtara vahyetti kitb mnzeli.
matlaiyle balayan ve bentleri

JJ1 ly> VI 4IV

J* VI jiV Jl* VI er'V
beyti olan mehur mseddesinde vzhan grlr. Bu .i rinde
Milletim ehli hakikat; hlkm, rabbim Hud;
. Mezhebim rhi mahabbet, art mnm fedt
. K blem ebryi Muhammeddir, immm Mrtez;
Dni slm ikrdr, ne lzm ihtifa?

191

kinci devre M elinitleri

Maamafih m er dedenin Bayramiye tarikatndan Bayram! melmliini tesis eylediini biliyoruz. Yalnz biz de bu meslee (Melm - Hamz a v ) maruf tabiriyle tarikat demek doru olamaz zanndayz.
Malmdur ki tarikatlarn bir tarz tesliki, evrat ve ezkr mahsusas
olur. Hatta Mevlevlik gibi siliklerini esm ile teslik etmediinden dolayi
Melmlie en yakn bulunan bir tarikatta bile yine smi cell ve yni
sima, mukabele mevcuttur [1], Esasen bu mevcudiyettir ki Mevlevlii bir
tarikat hline getirmitir. Bektalerde de esm yoksa da Salavatnme,
Ndi Ali, Glbank ve tercemanlar gibi evrd mahsusa; derecat muhte
life ve bu derecatn Muhiplik, dervilik, mcerretlik, babalk ve halife
lik ayr ayr yinleri vardr. Bunlardan maada tarikatlarda eyhlik ve
halifelik merasimi mahsusa ile tefviz ve iczetnme ile teyit edilir; Hnkh ve zaviyeleri, mukabelelerde bulunan muhiplerden maada bu messeselerde hizmet eden ve adeta triki dnyalar gibi ekseriyetle mcerret
bulunan Mevlevlik, bektaslik dervileri vardr ki bu derviler, tari
katta kdem sahibi kimselerdir. Mesel Mevlevlerde dervilie ikrar
verip binbir gn ileyi ikml eden, dier tarikatlarda Esmy tekmil
edip dervilik biati veren canlardr.
VI Jl lV

'

Jc VI JV A * VI ur'V
diyecek derecede vecitli bir A li bendesidir.
1329 da vefat eden olu Hseyin Fahreddin dede Ff. de pederininin merebine
silik , fakat pederinden daha temkinli bir z t idi. Bir gazelindeki
Yr, kendin grm ee yine cd eylemi
Sureti icd lemden bu ma'ndr garaz
beytiyle dier bir gazelindeki
harfi vehi demde
Okuyup srrna habr oldum.
Fahredersem becdr ey Fahr;
Pirim in syesinde pr oldum..
beyti ve

i l_y* J i!U -j jjiJ'T j <Jf

. Ls.1 jU .

'V.

jl x*\

(O

O*-1
. . lV^y

Jjpj ll

Rubsi merebine delildir.

Hseyin Fahreddin dede Ef, nin tercemei hli; lm, ed eb hayat, musikideki stat
l hakknda "Nevsli Osman de mufassal malmat vardr.
"S en e 1327. S o 2 7 1 283,
J l ] M evlevlikteki yn, bizzat Mevln tarafndan deil,olu Sultn V eled ve toronu
Ulu A r i f elebi trafndan vazedilmitir.

kinci devre Melmleri

192

Melm Hamzavlere gelince; bunlarn hnkh ve zaviyeleri olma

d gibi yalnz Olan eyh, Emir Osman Haim, Nureddinzade gibi
zahiren dier bir tarikattan mstahlef bulunanlar mstesna ricali de
tekke hazirelerinde ve trbelerde medfun olmayp umum kabristanlarda
defnedilmilerdir. Mukabele, Esm ve riyazat, yn ve resmi kabul de
yoktur. Kisvei mahsusalarmn bulunmadn da evvelce sylemitik.
Hakik Bey, lradnme sinde bu hususta yle diyor:
Mrit, ol mrit deildir ki ilmi zahir ile elfaz dzenmi ola ve
sretini tac hrka ile ve misvk taylaan ile rste edp zerku riy ve
cbbe v rid ile prste etmi ola!
Annn daknuptur taylasn
K i disiinler flnibni fulni;
Fitilleniirae taramaz sakaln
K i disiinler unutmu kendii hlin!

V e bu makule kimse makam irada kadem basmad. Belki bunlar

dairei iraddan brudur. Pes byle olunca bunlara ird haramdr. Zira
suretperest ve mukallitlerdir. Ehli man ve ehli tahkikin srrndan b i
haberlerdir.,, Hakik B. bu szlerden sonra byle kisve ile mukayyet
olan eyhlerin
fahvasmca bir sr yalanc bulunduklarm,
ve <s*' ir* u-t1 w iixn hadsi mubicince bunlarn ok aa bir derekede ol
duklarn anlatp imdi sret ilmi zhir ile rste ve hrkav ta ile
prste olan eyhi ehli kisveye aldanma 1 Ak lh tahsil etmee bir
mridi kmil ve batn ilmiyle amil ola; bulmak gerek ............. diyor.
Melmetler de kisveye riayetkr deillerdi. Birinci bahiste bu hu
susa ait kf malmat vermitik. Hamzavler de bu isre harfiyen iktifa
etmilerdir.

Melmilie dOhl:
Bu meselee girmek iin mukannen bir zaman ve mekn olmad
gibi muayyen dap ve rsm da yoktur. Mesel San Abdullah Ef. Me
lmlie Petemalclar hannda dahil olmutur. Ayardan hl bir mahalde
be Melm erinin huzurunda Kalbe bakc,, tabir edilen ve umum
Nelm mmessili (Gavs) tarafndan irada mezun bulunan bir zat, talibin
kalbine nazar eder ki tarikata dhl bundan ibarettir.
Lali zade Sergzetin ^j\y\ .u j ,<*^1
J - s
au
faslnda (Talibi sdk Akullah olanlarn kalbine baklb tariki reada
irad ve kabulden sonra tahliyei derun ile memur olor ki ana gnl
bekleme tabir ederler...) [1] diyor. Yine Sergzette Sar Abdullah
[1] S a : 66.

kinci devre Melmleri

193

Ef. nin intisab bahsinden anlaldna gre Kalbe bakc Rehber,,

tarikata slk edecek kimseyi huzuruna oturtup ne istediini soruyor.
0 da Hakk isterim,, cevabn verince Hakk isteyen Haktan baka
eyi gnlnden karr. Sen de kalbinden her eyi kar! diyor. V e bu
tenbih ve nazarla talip tevecch taallm etmi ve tarikata kabul edil
mi oluyor [1].
Melm Hamzavler, tarikata slk edecek kimseyi uzun mddet
itiyak iinde beklettikten sonra aldklar ve bu intizar mddeti iinde
talibi feyzolan k bir pir taraftan kubul edilmesi iin hakkaten yanp
yakld cihetle bu feyzi nazar, Abdullah Ef. gibi bir oklarn bh
edebilirdi. Essen talip, kabul edilinceye kadar grt kimselerden
feyzi nazar,, hakknda lzm gelen telkinat tamamile alm bulunurdu.
Binaenaleyh bu telkinlerin neticesiz kalmyaca da phesizdi. Hakk
Bey de tradnme sinde tarikata duhl dabn u suretle anlatyor:
V e ehli tarikttan bir kimse bir talibi tarikata getirp irad eylerse
01 kimesne ol talibe rehber olmu olur. Pes ol rehbere farz vacip ve
emri mhimdir ki talibi, hak zere terbiye edp evvel dnya ve ahiret
ve mafihadan cemi mradn ve arzularn munkat edp lezzat nefsaniyye
ve hissiyeden gere! ta kim Cenab Hakka yz tutmaa istidadbirle bin
can dil ile ve hezr itiyak ile kalbini mridden yana dndre. Cann
ve ban itikad pak sdkile mride teslim edp kendisini aradan kar
dktan sonra bu ikrar zere rehber olan kimesne gerektir ki talibe tevecchi Hak etmesini taallm ettire; ta kim nuri feyzi lh tlibin gnlne
pertev salup tecell ide [2].
Hlsa Hamzavlerin balca bir ayin ve resmi kabulleri, tvbe ve
zikir telkinleri yoktur. Gayb Biatnme,, sinde Peygamberin Eshaba
Hudeybiye biati nda zikir telkin etmediini, belki sahabeyi hakkat biata
davet eylediini, hakkat biatin da kemali mahabbetten ibaret bnlunduunu syleyip salikin maln, tenini ve cann mride feda etmesi lzu
munu anlatyor [3]. V e imdi hangi dervi eyhini bu suretle severse
biatl olur ve biati 'j-J'**- dr, eer sureta eyhin elini eline almadysa da..
diyerek bu hususu, yat ve ahdis ile isbata alyor. Bundan da anla
lyor ki Hamzavler, dier tarikatlarda esas bir umde olan el tutmaa
bile aldr etmiyorlar! Onlarca mridin mride mahabbeti ve mridin*2
3
[ ] S a : 44,
[2] LaI zade Sergzetinde bu bahsi hemen aynen yazyor. a 129.
[3]

' Benim azizim; kemali mertebe aku mahabbet,

ayni biat idgn tahkik anladnsa phe

edinme kim

kibar

yannda mayei vahdet olan

zti pkin sana inayet ve hidaiyeti

yar olup zemane suretperestlerinin dam ve tuzana giriftar olmadan kurtuldun.

Gaybi; Biatname.
Melmiler 13

194,

kinci devre Melmleri -

mride feyzi nazar, ve onu kalben kabul, tarikata intisabn hakikatidir;

maadas rsm ve kuyuttan ibaret olup; lsm v e kuyud ref12tariki
tevhidin esas bulunduundan bihude.ve klfettir; hatta belki de sliki
matluba vuslden alkoyan eylerdir, bunun iindir ki Hamzavler, dier
tarikat erbabm Mukallidin, Berzahiye ve ehli sret,, szleriyle tavsif
ediliyorlar [1 ]. Olan eyh brahim Ef. de Sohbetnmede mezkr oldu
u zere Melmet ehlini rsmi tarikattan zde ehli vahdet olarak
vasfeyliyor [2].

Melmilikte usuli teslik ve zikir

v

Melmlikte zikir ve evrat yoktur. Lali zade merhum, bunu Serg

zetinde balda zikrettiimiz faslda mahsus evrat ve ezkr yoktur.
Mrit, Mridin istidadna bakar, bihasebil istidat terbiye eder,, diye
tasrih ettii gibi yine ayn faslda 4<kef kermt ve kesreti ibdet
istemezler. Feriz ve . snen edsiyle iktifa ve sureti avmi mmininde
suretnm ve tenhlarnda cezbei lh iktizas her ne ise ana gre ibadt tat, say itihat ederler. Zaman ve evkata mahsus, ve muayyen
nevfil ve evratlar yoktur,, diyor. G ayb'de Ruhul hakika
n snda
imdi benim azizim, agh ol ki tarikimizin mebns mahabbet ve resm
ayinimizin muktezs sohbet, netice ve gayeti marifettir. iptidi hlde
mahabbette fen ve esnyi hlde sohbete mlzemette vef ve intihyi
hlde marifette bek..r... lzumunu bildirerek melm sulkn gayet
gzel ve veciz bir tarzda anlatyor ve sair tariklerde olan ryzyt
akka ve mchedt bedeniyye ve kesreti evrad ezkr ve deverna srar
zere itibar, tarikimizin ess ve resmi yinimizin mebns deildir. Zira cemii
amlin kemli, eshabn cennete ve cennet iinde rif ate nil eylemektir.
Am ma aku muhabbetin meli, erbbn marifete ve nuri marifetle ryete
ve vahdete vsl eylemektir.,, diyerek melmetin gayesini izh ve bu
suretle Batnmedeki annn bu taife bizim tarikimizin iptids, ir
tarikin intihsdr buyururlarszn teyit ve tekit eyliyor. Mridi, brahim
E. de esm ve riyzt ve mchedei bedeniye ve ir mli zhire
ile hakka vuslet, bir mri zafe binip khi kafa azimet eyleyip, ankay
[1] Bu babta umde ve asli usl ve esas kl oldur ki bu tariki
mukallididne kyas eylemiyesin.
Annn Berzahiyyenin

her kese

nisbet

G a y b ;
hareket ve deveran

ktnda ayn noksandr.

G a y b ;

muhakkikini,

tariki

Batname.
eylemeleri arifi billh
A y n i eser.

[2] N e Halvetleriz, ne C elvet.. N e Kadryz, ne Mevlev.. Belki erbab mahabbetten

olan Vah detyz; V ah det ki cemii turukta yn slp celbi mahabbettendir.
"O la n eyh brahim E f.
G a y b ; Sohbetname.

kinci devre Melmleri

195

bulmaa benzer; amma mahabbet ve fen ile hudaya tlibiyet, peri

ankaya rkip olup kafa tevecche benzer. '-?12
'
3
j} [1] szleriyle bu
akdeyi izhar eyler.
Slkleri, Mride mahabbet ve ihvan ile sohbetten ibaret olan Melm - Hamzavle e nazaran zikir, kalbin ve cemii aznn zikridir ki bu
da [2] yine Vahdetten gafil olmamak, sylerken, yrrken.....kffei eflin
haktan sdr olduun ve kendi de dahil olduu hlde btn mevcudatn
kakkn vcudundan ibaret bulunduun rif olmaktr. Bu suretle slik,
Hakta fan olur ve binnetice
zevkeder ki slk bundan ibarettir
Bayrm Melmleri, bu hle, yani
gafletten itinap ve huzur hline
Gnl bekleme,, diyorlar, muahhar Melmler, zikri dim
tabir ediyorlar.
Maamafih, Melmler, bazen Cehri zikir de yapar
larm. Olan eyhin ananeten kbetini tcil eden sureti zikri, tercemei
hlinde yazmtk. Lali. zade Sergzette zikri cehri ndir olur. Zira
ecnebi huzurunda zikri cehri etmezler,, diyerek bazan zikri cehri de
yapldn syliyor.
Hlsaten doru sylemek iktiz ederse Melmler hikmeti kadmenin heyulas gibi her sureti ahzeden, fakat, hi bir suretle mukayyet
olmayan kimselerdir. Maamafih unutmamalyz ki bunlarn vasf mtemyizleri kaytszlktr.

Melmilerde keramet:
Kermet, tarikatlarn hi birinde makbul deildir.
Ricli sofiye, kef kermeti melabei sibyan, tabiri mahsusiyle
hayzi rical,, addederler. Byle olmakla beraber btn erbab turuk
eyhlerinin kermetlerini nakli kfi grmiyerek kitaplarn da bunlarla
doldurmulardr. Kermetten
en ziyade muhteriz meslek Melmet
mesleidir. Bazlarnn dedikleri gibi bu ihtiraz, kermetin izharndan
dolayi nefse bir ucp gelmesi ihtimlinden deil ; bilakis kef
kermetin, Melmiliin gayesiyle tebaynnden ileri gelir. Melmetin
gayesi irfan ve vusuldur; erbb keiften olmak deildir, Lali zade
melmiyyunun ahvalini anlatrken takdiri hudada hubbi lhden nasipleri
her ne ise ann zuhuruna mterakkp olurlar. Kef keramet v e kesreti
ibdat istemezler,, [3] diyerek bu noktay tavzih eylemiti. Filvaki dier
[1] Sohbetnme.
[2] Buna zikri mahabbet ve zikri ma rifet derler.

Batnme.

H er nefeeste hzr bulunup nefesinden agh isen cmle zikroluor; her ne dersen d e !
Eer nefsinden bhaber isen zkir deilsin, gerek Hay de, gerek Hu d e !..
Sohbetnme
[3] Sergzet

Sa: 69

kinci devre Meimieri

196

tarikat pirlerine w meayihine isnat edilen be vakti kabede klmak,

suda yrmek, kayalar ezmek, yuurmak, havada amak, iayy zaman,
tayy mekan insilh ve ire gibi her eyhte ayn tarzda vku bulan kermet, Melm ricaline atfediliyor. Elimizdeki Melm kitaplar banlar
dan bahsetmiyor. Bilakis onlarn feyzinden, nazarlariyle talipleri gayet-,
tiklerinden, irfanlarndan bahis. Bu suretle Melmler, kermt suriyeye
katiyen ehemmiyet vermeyip kermt lmiyeye rabet gsteriyorlar.
Halta brahim E. nin sohbetnmede Haan Kabdz sohbetlerine mzmlardan bir rife sul etmiler ki kef kerameti suriyeye mteallik
azizi"mezburedan ne grdnz ve ne iittiniz? cevabnda buyurmular
ki ol evfak akli hastan akl Hasn hilaf bir nesne grmedim ve iitme
dim,, ve yine her ent ki acaip ve garaip seyri mrat ylesek kendi
mize nazar ederiz dedii mezkrdur. Yine sohbetnmede brahim E. nin ;
kermet, dnnn hak ile mtehakkk olmasdr, Faraza ann yznden
bir kudret ve harika v e kefi sur misili hlt zuhur eyese de kendisin
alkas yoktur,, szlerini okumaktayz. Yine ayn kitapta brahim E.
havada umak, suda yzmek gibi eylerin hayvanata it olup hayvanatn
kendi mazhariyetlerinde kermat sahibi olduklarn syledii gibi cemii
mahlukahn kutba batn da yani andan dirlik bulup an arzu v e mahabbet ede: ler ki filhakika bat ol mahabbetten ibarettir.,, diyerek
tevil ediyor.
Filvaki san Aptullah E. Idrsi muhtefiaini bir nazariyle baylyor.
Kalbinde lemean eden bir nur gryor, Kab E. nin kutbiyetini bir
tecelli ile anlyor, keza H'm E. nin intikallerinden sonra L a l Mehmet
E. nin kulana Seyyit Aliye varn!,, sesi geliyor, Beir aa, kab E.
nin intikallerinde btn mahukatm kendisine secde ettiini gryor v e
denize attrd paralar oturduu minderin ke yast altndan
karyor [1].1
4
3
2
{1 ] M elm erlerime atfedilen keramet ve bunlarn mastur olduu kitablar unlardr;
1 Emir sikkinnin ve P ir A l
M elm iyei attariye d e masturdur.,,

E. nin kerametleri

semeatlhat, sergzet ve

2 Abdullah E. nin nuri kalbisi, sergzet ve Melmiyei attariyede,,

3 Him E. nin vefatndan sonra La'li eyh Mehm et E. nin kulana gelen ses
sergzet v e Melmiyei attariyededir
4 Bunlardan maada Ik

Hseyin dedeye zt tecellisini

(Melamiyyei attariyye.

sa: 118) Abdlbk E. den, Beir aann intisap ve kab E. den,sonra kutbiyate

nailiye-

tini de Beir aadan rvayeten yalnz Mstakim zade yazyor.

Beir aann denize atlan paralan atasm da; (birisi mumaileyhe intisap iin mracaat
ediyor.

A a evindeki sekiz kese alcaya Sarayburnundan denize atmasn emrediyor. Adam

caz, can yanarak bu em ri infaz ile aann huzuruna gidiyor.

Beir aa attn ama kai-

binden dnya mahabbetini karmadn,, deyip keseleri sular akarak yastn alfandan birer

197

kinci devre Melmleri

Fakat btn bunlar - ilk ve son kermet mstesna - dier pirlerin kermetlerine nisbeten birer tecellden ibrettir. Yalnz Beir aann son
kermetiyle ilk Melm kermeti dier tarikatlarda merv olan kermetlere benzer. Fakat urefyi Melmiye ilk kermeti de ak ve mahabbet
ateinde kisvesini, yani nm niann, sur varln mahvetti ve bu suretle
yalnz hakikati kald. Rsmu kuyuttan feragat eyledi,, tarznda tevil ederler.
Binnetce unu arzedelim ki kalen dim kef kermete aleyhdar
bulunan Melmlerin kitaplarnda da fazla bir kermete tesdf ede
miyoruz ki bu da onlarn bir vasf frkdr.

Melmlikte ilie temayl s

Ehli beyte mahabbet dolyisile ilik her tarikata ur, gayri ur

girmitir. Hatta Sofiyeden bir ksm, dorudan doruya a mezhebine
intim eylemitir. Mesel Attr, bu cmledendir [1]. Yalnz alelumm ta
rikatlar Irandaki tarikatlardan maada ( N i met, Hksr gibi) zhiren
ehli snnet akidesine sliktir. Fakat bu da kabili inkr deildir ki ran
Ve Trkistan'da zuhur eden tarikat messisleri, muhitlerinin tesiriyle
kurduklar yola dim Hubbi A li ve Ehli beyti bir rkni ess olarak
vazetmilerdir. Harizm' diyrmdan yetien ve bir sml olundan [2]
emsi Tebrz feyzalan Mevlnnm tesis ettii Mevlevlik ve dorudan
doruya Btn esaslar zerine kurulan ve slike ilk telkinde
mezhebinin Cafer,, [3] olduunu bildiren Bektlik gibi...
Baz tarikatlarda ise bu Ehli beyte mahabbet neesi, muhitlerinden
ziyde pirlerinin Alev, Seyyit bulunmasndan ileri gelmitir. Buna Rif,,
lii delil gsterebiliriz. Maamafih her tarikatta Ehli beyte mahabbet su
retinde bir ilik temyl varsa da hi biri tamamile deildir. Y a l
nz bundan Bektleri mstesn tutmalyz.
Byle olmakla beraber bu szmzle tarikatlarda tamamiyle ilie
mtemessik kimseler yoktur demiyoruz. Yalnz uras unutulmamal ki
birer kararak

o zta veriyor. Sa 132-133 yalnz Mstakim zade "vasl rtbei tahkiktir,,

kaydile yazmaktadr.
Metinde sylediimiz gibi bu kerametlerden Emir Sikknye atfedileniyle Beir aaya
isnat edilen son kerametten bakas feyzi nazar ve tecelli,, ye it olup tamamiyle
denemivecek eylerdir. Hlsa, ne de olsa be asra karip bir
atfedilen

bu bir ka keramet yine azdr.

mddette

Baka tarikatlarda yalnz tarikat pirine atfedilen

harikalar bile, hem de hepsi hakikaten akl fikri yakacak derecede azametli
bu kerametlerin yeknundan

hrika

bu kadar zevta
olduu hlde

fadazlr.

[1] lk Mutasavvflar. 172 nci sahifeye mracaat.

[2] bu kayt Fuat B. in Trk Edebiyat tarihinde grlmtr.
[3] Bektler, bildiimiz Cafe r mm

mezhebinden

deildirler. Onlar,

Btn olduklar hlde bu Caferlii bir Btmlik stresi olarak kabul etmilerdir.

hlis

kinci devre Melmleri

198

vahdeti vcudu hakkiyle kavrayan. bir slik, teberrda bulunamayaca

ndan tam bir tmm olamaz. Ancak Mufaddla t***. dan
olabilir. Halbuki essen hemen btn kendini bilen tarikat erbab Mufaddladandr.
Melmlere gelince; bu hususta fazla srr etmiyeceiz. Ahmedi
arbn ve Olan eyh brahim Ef. yi anlatrken bu bahse it epeyce
malmt vermitik.
Btn Melm silsilelerine nazaran Srr Hviyyet,, Muhammedden
dorudan doruya A liye gemitir. Hakik Bey, radnme sinde
Kutbun, her zamanda ancak bir kii olduunu, Lt ve brahim,,, Ms
ve Hrn,,, Yahy ye Is gibi bir zamda bulunan Peygamberlerin de
ancak bir tanesinin srra ship bulunduunu, onun iin Ltun tbrahime
Hrnun Msya, Yahymn sya mn ettiklerini anlatp diyor ki
imdi cmlesine tecelli eyliyen ol ship nbvvetin ve ship srnn nu
rudur. Zira Kutbiyeti Hak emindir. Cmlenin mracaat ve ihtiyac ana
dr ve cmlenin mkili annla hallolunur ve ana muhlefet, Hazreti
Rasle muhalefettir ve cmle Enbiy ve Evliyya muhlefet eylemektir.
Zira anda olan nri zt lh, hazreti Raslde ve cmle Enbiy ve Evliy da olan nurdur ki zt Haktan mtecellidir ve ol nri zt
aka
nbvvet ve velyet mertebesini katedip cmle Enbiy ve Evliy, vcudi vhit olmulardr. O l sebepten Rasl
mm A li hakknda
* -'j jt c i* >11 * der ve bu ittihad maneviylerinden haber verip aibei
phe komamlardr.,,
La l zade Abdllbak bu hususta daha vazh malmat veriyor.
Vaslik ve Halifeliin Kutbiyet gibi, Peygamberden sonra A li ye it
olduu hlde her naslsa Ebu Bekir, mer ve Osmann da o makamda
bulunmalarndan bahsederken bu nn Halfe olmalarnn vrisi Mu
hammedi ve Gavs olduklarna delil olmadn, maamafih bunlara gasp nazariyle de baklmamasn izah sadedinde diyor k i:
Yevm i Sakifeden ekseri zikr rivyet olunup mrecceht olmakla
icma vukuiyle cmle Eshp Ebu Bekie biat edip Halfei Rasulullah
tesmiye eylediler. Kezlik Hazreti A liyyi Vasiyyi N ebi hakknda dahi
hafi ve celi ireti hilfet, kesret zeredir; cmleye malm.. Bu meselede
iri velyet ve mahabbet ile mnevver ve cezbei ilhiyye ve mevhibei
tarikat ile mutahhar olan kulbi arifin ve derrkei kn in ihsan ve
it buyurulan srru hikmet oldur ki Hilfet iki nevidir. Bir nevi Hilfeti
nbvvet ve eriattr ki ana Hilfeti zhire tlak olunur.,, [1]
Abdlbk Ef. bundan sonra Ebu Bekir, mer, Osmann ve ir1
[1] Mebde Med

I ju Varak: 101-102

kinci devre Melmleri

199

Halfelerin hilfetini bu ksma idhl edip ikinci ksm Hilfet hakknda

u szleri syliyor:
V e hilfetin ikinci nevi Hilfeti velyettir; Hilfeti btna dahi tlak
olunur. Bu hilfet, hayass mminin indr. Nasbu tayini taraf Haktan
dr. Ulemi zhir, bu hilfeti ispat sadedinde olmayp belki ekseri lzumu
yoktur deyu inkr ederler. Kimi dahi ahkm eriattan mmeye lzm
deildir derler. lmi tarikattr; ispat ehli tarikat vazifesidir derler; ne ikrar
ve ne inkr ederler. Lkin, ehli kef tahkiku yakin ve cmle zmrei rifn ve slikn, belki cmle cmhuri ukal ve ulemi muhakkikin indinde
aklen ve naklen v e huden hilfeti btmann vcudu lzumu hilfeti zhireden ziyde ebyen ve elzem ve azhardr. '*!> ^
f hadsi erif
ve hilfete dlle olan irt latfe, hilfeLve marifete dellet eylediini
ulmi hakikat ve db tarikat Hazreti A li
dem mnteir olduu
meyyit ve hilfeti zhirenin drdnc rtbe zuhuru bu many mekkittir. [1]
Grlyor ki Ali, Peygamberden sonra Nbvveti Muhammediyenin
vilyetinin sahibi ve Hakikati Muhammediyenin mazhahdr. br H al
felerin hilfeti, ancak zhir bir riysetten baka bir ey deildir.
Melm Hamzavler, ayni zamanda
1 i de tasdik ederler.
Srbn Ahmedin iirlerinden bahsederken On iki imma gsterdii ihls
ve mahabbeti- sylemitik. Sar Abdullah Ef. nin hemen btn eserlerinde
On iki immn isim ve tercemei hllerinin bulunmas d bunu ayrca te
yit eder. Gaybde rislelerinde A linin ismine dim r^-11s1* cmlesini
terdf eylemektedir. [1].
Hlsa; Melm Hamzav,, 1er, tam manasiyle Mufaddla
dan olup ai l h'**-*1
*4 ya hayrlhaleftirler.

Melmlikte dnyya nazar:

Melmler; dnyay Mevlnanm

j j - T j j* G j
! jj*

? L

beytinin meddsma tevfikan Haktan gaflet olarak telakki etmekte bu[1]

Mebde med ; Varak : O 102.

[1]

Muamafih Ehli beytten birinin ismine fV-JlJLe kelimesinin terdifi, yalnz Hamza-

vlere it deildir. Bu, her tarikatta vardr.

Gayb, her risalesinde A liye plt-lll*- dedii gibi hassatan Batnme,, sinde silsilesini
zikrettikten

sonra Ll^VUjV 'j LJs

cmlesini yazyor.

*vr

4lj (j1m 1I

j J-

j l - I l j <Jlf .u.tl'l

kinci devre Melmiieri

200

lunduklanndan bu meslekte dier tarikatlarda olduu gibi ile, riyazat

ve ir vesil ile dnyay terketmek yoktur.
Lal zade bu tarikata slk eden her ahsn" '-r-fc*- v - ' mucibince
meaili dnyeviyeden bir kr merua megul,, [1] olmas lzumunun
"sergzette kayt ve sonra Menziline geldikte vizri kesreti kalbinden
ref iin dergh hakka tevecch ve niyaz tevact "eylemesini de tenbih
ediyor. Esasen Dnyy "Zuhuri lh v e ayn hvviyet,, bilen Melmlerin
dnyy terketmelerine ihtiml verilemez. Lal zade ayn kitapta Pes imdi
v-'11 fahvasmca kesbi hall makamatn evls olduu mukarrerdir
[2] dedikten sonra Tevekkl Jf i esbaba mberet ve o esbab mak
suda vusul iin msebbibe rapt kalp olarak tefsir v e k ve Sdklar,
esbaba mberet ettikleri
deildir; belki msebbibe ubudiyeti
mahza indr[3] ve pes imdi mmkn olduka livehillh bir gne
kesbile takayyd gerektir [4] szleriyle bu fikri tekrar tekrar tekit
etmektedir.
Yine ayn eserin ayn bbnda (Serzet: Kisbi maa beyanmdadr)
nihayetlere doru tenbellik edip bir ile megul olmyanlan zem ve
cM J u y hadsi kutssi Evliydan her biri bir hizmet ve ile
megul olup o i onlara perde olur. O ile kendilerini setrederler. Basi
ret sahiplerinden bakalar onlar bilemez [5] suretinde tefsir ediliyor.
Llzade, bu bapta, tariki hakka slk edenlerin ya tevekkl, yahut
tevekklle beraber kisip suretlerinde bulunduklarn, fakat srf tevekkln
ehli fendan gayrisine caiz olmadn syliyor. Bundan anlalyor ki
Ehli fen, cezbe sahipleridir. Essen bu gibi kimseler bir ile oraamaz
ki... Fakat kisbi halln, makamatn en yksei olduunu ve esbaba m
baeretin mahz ubudiyet bulunduunu, Hlsa
bir ile tekayyt
lzumunu syliyen Lal zade merhum, ehli fennn tevekkli srtnda srar
etmiyor. Belki de bunu bir noksan telakki ediyor. nki slkta Mahv
fen
/ eseri keml deildir. Sahv y * a erien, bu suretle kesrette
vahdeti ve vahdette kesreti grebilen kimselerdir ki Kmmeln
addebilirler. Hlsa; Melmet, say ameli tavsiye ve takdis eder; dier
tarikatlarda olduu gibi terki bir vesilei vuslat telakki etmez [6].
Melmler, en kklerinden en byklerine varncaya kadar hayat
larnda bu fikirlerini tatbik ve izhar etmi kimselerdir. Mesel; aktb1
6
5
4
*3
[1]

S a : 120

|2]

S a : 122

[3]

S a : 122

[4]

S a ; 123

[5 ]

S a : 123

[6]

S a : 122

ikinci devre Melmleri

201

Melmiyeden Ankaral Husameddin, ziraatla megul olan ve cami yap

tracak derecede servete malik bulunan bir zatt, Bursal Haan Kabbz, isminden de anlald vehile terzilikle mtagildi. tdrsi muhtef;
Filibe, Sofya ve Belgrada kadar gidip gelerek ve bilhara adamlarn
gndererek ticaret eden, bu suretle asrnn zenginlerinden madut bulunan
jbir tacirdi. Kaba Ef. Bedestandaki dkknnda elbise satard. Beir
aa da mteaddit iftliklere mlik bir zatt. Hatta Melmlerin iinde
Sadr azamlk, eyhlislmlk; Reisl kttablk gibi mhim Hkmet man
splarnda bulunan kimseler bile vardr. Bunlar, halis Melm bendesi
olduklar hlde terki dnyya rabet etmemilerdir. Bendeleri zerinde
fevkalde nfiz bulunduu ve bir iaretiyle deil mallarn, canlarn bile
terke hazr, binlerce zevtm maneviyetlerine hakim bulunduklar hlde
bi bir Melm gavsi, kendisine bir zaviye kurup nzuratla geinmee
tenezzl etmemi olan eyh brahim E. Nureddin zade... gibi tekke
eyhleri mstesndr. nki bunlar esasen Melmetlerini, tarikat kisvesiyle
gizliyen kimselerdi; Binaenaleyh, bir ile megul olmamalar hususunda
mazurdurlar bilkis arzettiimiz gibi her biri bir ile maetini temin
ederek bendelerine nmunei imtisl olmulardr.
Artk pek tabidir ki byle bir meslekte dier tarikatlardaki Selman
etmek [1], Hakkullah istemek gibi eyler bulunamaz.

Melm Hamzavlikte tekilt ve eriata mfitabaat:

Btn tarkat erbabnda mevcut olan Gavs akdesi, M elm Hamzavlerde ok kuvvetlidir. Hamzav rehberlerinin Gavs ve kutup,, adde
dilen Hamzaviye mmessilinden mezun olmalar arttir. Aksi takdirde
iratta bulunmazlar. nk irat esasen Cavsin hakkdr. Gavs, Varisi
Muhammedidir. Hakk Bey tradnme,, de bu hususu anlatrken yle
diyor:
Hak ju ij
cemi enbiy ve evliyaya ol nuri hakikati Muhammediyye ile bir kuvvei kudsiyye vermitir ki gayri kimseye vermemitir ve
cemi ulmi evveln hirn ol nur ile bunlara mnkeif olur. Yerlerde
ve gklerde ve yer ile gk mbeyninde olan cemi eynn ilmine ve
hakkatma olunur ile lim olurlar. V e ol nr ile on sekiz bin lem zerine
feyzresan olmaa ve cemi mahlktn mkillerin halletmee ve Hazreti
Hakka ulatrmaa ship kudret ve ship dvet olurlar. Halk Hakka
dvet eylemek ve tlipleri irad etmek onlarn hakkdr. Anlardan gayriye
irad haramdr. M eer anlarn emri ve icazetiyle ola. Erenler ve cmle
[1] Selman etmek, tarikatlarda tezlli nefsetmek iin kekl bedest olarak ve bazan
lhiler syliyerek dilenmee derler.

1202

kinci devre melamiler i

veller ol mazhafi Nuri Hakikati Muhammediyye olan sahip feyz ve sahip

iradn iradiyle peryeri bulup kimseyi irad eylemek lzm gelse onun
emri ve iczetiyle ederler. . Cmlesi ona muti ve mnkd olmulardr.
Zr cem mntehiler ann. ktnda mpteddir. Cemi mrdan ve slikn
ol hazret ktnda mahvi vdi mutlak ve mstehlektir. V e bu yolda
ehli slk olan ihvnn kemli budur ki fena ihtiyar edp eer yznden
nice bin kermt liye ve vlayt maneviye zhir olsa dah yznde nice
bin tlib muhip tarki Hakka gelp feyze erip cezbeye vsl olsa hi
bir nesnede kenduye asla vcut vermeyp ol derghta cmlesinden kendi
nefsini hakr bile >V > j-* > > menziline, erip muktezy beeriyetten
hals bulmaa liykat hasl ede. Z'ra nazar feyz hikmet ve feyzi bastu
kuvvet kudret olan, mridi kmildir.,, [1]
Bu usl tarkatm intiarna mmkn mertebe mni olmu saylabilirse
de hakkatta meslein intizamn ve ihvnn rbtasm tammiyle teinin
etmi olduundan ok uzun mddet ve hatta zamanmza kadar
mini bdi olmutur.
Ahmet Srbann on ikinci imam Mehdnin hayatta bulundunu kail
olduunu grmtk. Sar Abdullah Ef.de de bu akide pek vzh deilse
de mbhem bir surette grnyor. Son Hamzevlerden Seyyit Abdulkadir Ef. de babas Seyyit Sleyman Ef. ye iktif ederek iirlerinde
bu akdeyi briz bir srette izhr ediyor [2].
Bu akidenin Gavs akidesiyle telifi bir az gtr. Fakat Mehdyi
hayatta addedenler, her hlde Gavsi imm Nibi olarak kabl ederek
. bu iki nazariyeyi telif imknn bulurlar.
Hamzavlerde cr olan bu sk merkeziyet usulnn tab neticesi
olarak ok kuvvetli tekilta hit olmaktayz.
Hakk B. in Ird nme,, sinden ve Lal zdenin"Sergzet inden;
anladmza gre er crm ve kabhatlarm cezalarn bile aralarnda
veriyorlar ve hkmete katiyen mracaat etmiyorlard. Hakk B. bu hu
susta diyor ki: Tarikat ehlinden bir kimesnenin eri eriften ve tarikat
mniften tara muhlif dahli ve ameli sdr olursa ol kiiyi red ve ame
lin kabul etmiyeler ve eer ol kii kend crmne ve artk ol gnh
etmemesine rcu edp tevbe ve istifr ederse ve evvelki menzilin ve 1
2
[1] Bu mebahis Sergzet,, te aynen vardr.

S a : 128 - 129.

[2] Seyyit Abdlkadir Ef.nin M ehdyi kim ve muntazar bildii ve hayatta olarak
kabl ettii muhakkaktr. Merhum Fazlullah Rahmnin c jljlf tki Abdlkadir Ef.nin
mahlsiyle mnderi fris iirlerine ve Dvazde immlarna baknz! Cilt: 2; Sa: 39*47
de 70 nci baptan 96 nc babn nihayetine kadar olan ksm, Hasanl A sker nin olu 12 inci imm M ehdinin kaim ve muntazar olduunu bildiren Hads ve Haberlere
hasredilmitir.

ik in ci devre Melmlcri

203

meknn isteyp yolun talebederse ol zamanda Ehli Hakka lzm olur ki

ihtiyarlar ana yol gstere ve tarka ekerler. H e r ne emrederlerse itat
edp kabl ederse ve Allhn emrine ve Rasln kavline ve evliynn
tarikatna Ehli Hakka malmdur ana gre ne ise cezasn ektreler. Andan sonra kabl edp evvelki gibi mahabbet zere olalar. V e
eer ol kii ind edp Hakk kabl etmese yine reddedeler. Madem ki
kendu crmne kendu muterif olup kend yolun talep edp ett ie
peman olmaynca kimesnenin efatiyle.yol vermiyeler.,, [1]
Hakk B. bu bahsin bir az aasnda sz arasnda Hamzevlikte
mcrimlere verilen cezlardan bir kan da u suretle anlatyor:
Gelp gir yolun talep ederse ol zartanda kidei tarkat zere
lzm gelen cezsn bildireler ve yol gstereler. Ana gre her ne ise
emre itat edp rz olursa u f1. av}
f ^-\ at hkmn yerine
getrp Hakk icr ederler yani eer had urmak lzm ise had uralar.
V e eer hizmete koup karakollua komak lzm ise koyalar ve eer
kazan kaynadup terceman akasm almak lzm ise alalar [2]. Muhasseli kelm her kiinin crmne gre her ne cez lzm ise mridi kmile
ve ehli tarika malmdur. Mrit emriyle ona gre cezasn ektireler ve
tarika koyalar.,,
Lal zde de Ah, dirig ki zamnmz butn iktiz atmein elhlet hzihi terbiyeti zhire bilklliye metrukedir.,,
yj-Uj.'
a _ fjta\j ...u hazretleri vaktna elince
db
tarikat deil, ahkm eriat garra bile cemiyeti fukarda icra olunup
Kuzat ve Hukkma mracaat olunmaz imi. Hududi eriyye haddi
kazif ve haddi rp gibiler bilcmle mecma fukarda emri Ship zaman
ile olup...,, [3] szleriyle bunu teyit ediyor.
Bu bize Hamzvlerin aralarndaki tesnt ve vahdeti, ve ancak
merkez idre yznden husle gelen tekilattaki kuvveti gstermek
itibariyle ehemmiyete ok ayandr. Mstakim zde merhum, Sar A b bullah E. ye de genliinde byle bir mecliste zin haddinin ikame edil
diini rivyet etmektedir.1
3
2
[1] Sergzet Sa: 112
[2] Bu mebhis
S a : 109-115

Sergzet,, in

AM
'

[3 ] Kara kollua koymak , hapsetmektir.

cA J

faslnda

aynen

vardr.

Petamalclar

hannn

odas uzun mddet H am zavlere Hapishane vazifesini grmtr.

zemin katndaki bir

Bu hapishanede Hamza-

v mcrimleri tekrar yola gelebilm ek iin mddeti mahbusiyetlerini istekleriyle geirirlerdi.

Terceman akas her hangi bir crm mukabilinde verilen paradr. Kazan kaynatmak
ta kurban kesmektir.

Terceman tabiri Bekta ve Kzlbalarda da varda.

Hatta

Bekta

ve Kzlba itiraf znp yininde (grlmek, hizmet grmek, ba okutmak) okunan duada
Canm kurban, tenim terceman,, cmleleri vardr.
Terceman Bektlerde ayn zamanda mrettep ve bazen manzum dualara da denir.

204

kinci devre Melmleri

Bu yoldan dmek ve reddedilmek, Bektlerin dknlne ben

ziyorsa da Haddi zina, Haddi kazif, Haddi rbi hamr..... ve Hamzavlerin
vahdeti vcudun mfrit taraftarlar bulunduklar hlde evamiri eriyeye
tamamiyle riayetkr bulunmalar, bu mabehetteki si zann refetmektedir.
Esasen Hamzavler,mufrit vahdeti olduklar hlde Btnyeye meylet
memiler ve tevhidi
grmlerdir. Hatta brahim E. Sohbetnmede Cemi mahz semtini tutann tevhidine ingne tevhidi derler
sziyle evmire riyet lzumunu ifde ediyor.
Sarban Ahmet, Husmeddini Ankarav, Haan JCabdz ve Beir
aa gibi zevatn ihvanlarna yolladklar mektuplarda eriata mugayir
hi bir ey yoktur. Bilakis, hepsi eriat iltizam etmi ve hatta Beir aa
eriat, eriat, yine eriat 1...,, diye bu rkni esasiyi tekit eylemitir.
Bunlar Takyye ^ ye hamledenleyiz. Eer Hamzavler, takiyye
ehli olsalard vahdeti vcudu da ia etmezlardi. Namazn ve ir amlin
her hlde btm hakikatlav bulunduuna da kaillerdi, fakat zavhire
dokunulmamak artiyle !...
Sofiye indinde maruf bir hikye vardr: Mansur ' i 1-' '>' diye lemi
velveleye sald sralarda geceleri beyz rikat nfile namaz klarm.
J*-"*'1 dedii hlde kime namaz kld sorulunca Ya, zatma inkiyat
etmeyeyim m i? demi, tete Melm Hamzavler de her hlde bunun
gibi aml ve ahkm, sftm z> ta inkiyad olarak kabul etmiler ve tabiri
safiyanesiyle Edebi Muhammedi,, ye tecvz etmemilerdir. Onlarn
ukubete oramalar, Vahdet srrn ifalarndan ileri geliyordu. Esasen,
daha serbest yryerek evmiri eriyeye riayet etmediklerini iddi etsek
bile bu iddiay tevsik edecek bir vesika bulamayz. Halbuki, riyetkr
olduklarna ait bu kadar delil ve vesik v a r ; Hakik B. in iradnmesi,
Sar Abdullah Ef. nin, La,l ve Mstakim zadenin feserleri, Hamzav
aktbmn mektuplar gibi...
Binaenaleyh melm hamzavlerin
kabul, bizim iin bir zarurettir.

eriata mnkat bulunduklarn

* #
Btn bu mesrdattan tamamile anlalyorki Hamzavlik Melmlik
her trl, tarikat kuyudundan zde, yalnz mride mahabbet ve kalb
rbta ile tefekkr ve sohbet zerine messes bir irfan ve det dier
tarikatlara kar bir akslamel yoludur. Bayrm Melmleri, verdiimiz
zhattan da anlald vehile ilk Melametlerin meslek ve mereblerine

kinci devre Melirmle

205

tamamiyle tevars; Binaenaleyh Muhiddinin Fthat,, tki tarif ve tav

siflerine istihkak kesbetmilerdir [1].
D ier tarikatlarda da uzun mddet riyzat ve mchede neticesinde
slike yava yava vahdet srr alr ve bu neveye sahip olan, bu srr
zevkeden kimse, Tabatiyle her eyi ho grmee, her kese ho bak
maa balar ve gayenin bu oldunnu anladktan sonra artk rsm v e
kuyt ile mukayyet olmamaa ve det bu rsma istihfafla bakmaa
balar. Halbuki tarikatlarn intihs olan bu hl, Melmlerin G aybnin
dedii g ib i iptids idi. Ounun iindir ki bu meslee, dier tarikat
lardan da bir ok uref, hatt Bezci zde, Nureddin zde, Smkes Feyzi
Ef. Lal Mehmet Ef. gibi bir ok maruf eyhler bile dhil olmulard.
Melmlerle en ziyde uyuan, kaynaan Mevlevlerdir. Bunun sebebi de
vazhtr. Mevlevlerde esm yoktur. Zikir, yalnz bir miktar smi cellden
ibrettir. Haftadan haftaya yaplan Sima ise zhir bir tevact resmin
den [2] baka bir ey deildir. Gerek muhiplerin, Gerek dervilerin
slk sohbetledir. Her ahs eyh ve halfe olmas merut bulun
mayan keml shibi bir M evlevi dedesine rapt kalbeder ve onun
sohbetiyle neevi vahdet tahsiline alr [3]. Mevlevlik bu cihetle MelJ.A Olcl
t/_4I*U
X
I

W ^_j

y
j Ij.1!

c S 'j JjV ljlJI

4~5U.I

4
.1
c

J y j

4fllJy j

1^1J Ul

ir ayj\*

[\ ]
j

*jL^1

\^ \y JyV\

<l>- j c -'j l<r

........................... y V
!JJl o J

V j 1,-c

e_p-V
lJM

4..iq
T
c
jL
.j ^jV
l

4
.1 jll j l 4 - o a ^ . l
-
.1-if

a-j

^L>- |_
jA
I

jC

V
l

4^M
ili- 4-_iJl oly

*
*
/j (jj...llj Oli'luU
l
<il!i j 4.15O-

3-
a
M
^
S

j jjj>j Jj

4
>
U
lJC
c jukLi-l

Cilt: 2, Sa: 21
[1] Tevact, vecit tahsili iin yaplan halattr. Mukabele ve Sima da tevct
dendir.
^

resmin-

^ on M evlevi dedelerinden olup stanbulda ayrl medresede bir ok talip ve sa-

liklere Faris, rirabi (Fusus, Futuhat, Mesnevi, Zevra ve H a v r a ...............) okutan Mesnevi
han Esat dede; kesreti mridana malikti. Hac Hseyin Vessaf B. E. , Fusus arihi Istannbul pssta leri mdr muavini A v n B. E. gibi birok zevat yetitirmitir. 329 senesinde
mesnevhan bulunduu Kasmpaa mevlevihanesinde vefat ve derghn haziresine
mitir.

Tasavvufta rsuh sahibi olan dedenin

divan ve birok

defnedil-

gayri matbu asar vardr.

Hac Hseyin Vessf B.E. merhumun Sefnei evliya snda mufassalca tercemi hli vardr.

kinoi devre Melmleri

206

mlie en yakn bir tarikat olduundan Neat, Cevr, hatta Nahif gibi
M evlev irleri, Peev Ahmet ve Seyyit Ebu Bekir dedeler gibi zi nfuz
mevlev eyhleri melmlie intisap etmilerdir.
Melmlikte avam balyan esma, yn ve zikir gibi eyler bulunma
dndan ve yalnz felsefe .ve irfan bulunduundan bu meslei stanbul,
Edirne, Bursa ..... gibi merkezlerde tevess etmi grmekteyiz. Merkez
lerde ulem ve urefa, bu meslee girince, kr krne bunlarn mukallidi
bulunan ayam da intisap etmi, fakat Melmlik daima dediimiz gibi
merkezlere mnhasr kalarak hibir vakit kasaba ve kylere kadar intiar
edememitir. Halbuki dier tarikatlar dairei intisaplarna daha ziyade
avam almlar ve mesel Naklik, hassatan ark vilyetlerinde kylere
kadar yaylmtr. nk bu tarika mntesip bulunan bir kyl amali
diniyeden maada baz nevfil ve zikirle mtaildir; essen baka birey
beklemez ve onu tarika balyan da bu zikirdir.
Nakilikle Melmilik arasnda yaptmz bu mukayeseyi Bektalerle
Kzlbalar arasnda da yapabiliriz, ikisi de btn olan bu iki tarikattan
birincisinde biraz irfan olduundan merkezlerde tevess etmi; Kzl
balksa daha ziyade Trkmen ve krt airetleri arasnda intiar edip
babadan ola ve ileye intikal ederek bir tarikattan ziyade bir zmre
haline gelmitir [1].
Hlsa Trk diyarnda ve Trk ruhundan doan Melm Hamzavlik; Trk irfan lemine Birok lim ve fzl zevat yetitiren, mill Trk
edebiyatna ruh ve samim birok irler ihd eden btn tarikatlar
cami bir meslekten ibarettir.

[1] Bektailik te Rumelide, hassatan Arnavvutlar arasnda zmreyi bir mezhep halin
dedir.
Arnavutlukta Bekta olu byynce muhakkak Bektalie intisap eder ve bu suretle
Bektler, ilerine hariten nadiren girilen bir zmredir.

LAVE

Kitabmzn tabndan evvel ve tam srasnda elimize gemiyen bz

vesikalardan ilveten bahsetmek zaruretindeyiz :
I. Bundan evvelki mebhasta arzettiimiz Mehmet Emnl Fuhlye
ait mecmuada Hac Bayram V elnin olan ve kitabmzn 36-37 inci sahfesinde mnderi bulunan lhnin tamamn bulduk. Aynen yazyoruz:
Noldu bu g lm, noldu bu gnlm ?
Derd gamile doldu bu gnlm.
Yand bu gnlm, yand bu gnlm ;
Derdine derman buldu bu gnlm ;

Yan ey gnl yan, yan ey gnl yan ;

Yanmadan oldu derdine derm an;
Pervane gibi, pervane gibi
emine akn yand bu gnlm !

Geri ki yand, geree yand,

Rengine akn cmle boyand.
Kendude buldu, kendude buldu,
Maksudunu ho buldu bu gnlm.

Sevd zam, sevd zam ;

Belki oluptur A r muazzam,
Meskeni cnan, meskeni canan.
Olsa acep mi imdi bu gnlm ?

Seyri billahtr, seyri billahtr;

J tr,

U tr ;

Ayinesinde, yinesinde
G erd i sivy buldu bu gnlm ;

is M j n , < sj*

Dim edi mi o l lemler fahri ?

Riitiinharesi

kinci devre Melmleri

208

Fahrini zikrin, fahrini zikrin.

Mahv fenada buldu bu gnlm.

Bayram imdi, Bayram imdi

Bayram edersin yr ile im d i!
Hamd senada, hamd senada.
Bayram edptur yr ile gnlm.

Mecmuada Hac Bayram a ait u gazel de vardr :

Benim maksudum lemde deildir lkin ill H u ;
'

Bu benim derdime derman d eild ir lkin ill Hu 1

D eild ir hrv glman, ne Cennet, kk ne ndvan,
Bu benim gnlme sultan deildir lkin ill Hu
An n naki haylinden cihan bir zerre olmutur;
Nazar etsen o zerreden grnmez lkin ill Hu 1
A B ayrm ; eer idrk edersen sen bu lemde,
Bu srrn srrna kimse erimez lkin ill H l

II.
Mecmuada Srban Ahmedin ihvnndan V zeli Aleddin Ef.
ait u ire tesadf ediyoruz :
Bil

Eliften maksat oldur olasn Allah ile

Teberrkler klasn Bi

Tilvet eyle didi vahdeti zt bulasn

Sa

Sebat ol dinin zre avni <&VJys. ile

.r Cm

ile.

D er cismin ile Hakka ibdet ede gr;

Dedi ruhan haccet .sen de

Halleden key sakn mlki vcdn bam;

ile

Dal Dedi devlet erie sana <&lj*ai ile

Zl Zillettir, mezellet eyle dim nefsini
R Rivayettir bilrsn ilmi

ile

Z Zemamn sakla gr, gafletle bir dem gemesn.

Sn Srdr kim eresin emni

ile.

in D er ekten sakn kim seni mabun etmesn

Sd D edi t' saydedesin ol

j>\\p ile

Zat Ziya bulur onun hsn cemaline eren

T Tahret masivdan eylefJilj^! ile
Z Zulmdr kim bilrsn nefsine zulmeyleme
A yn inayettir bulsm n J t l ^ l ile" .
Gayn Ganm ettir sana n bu mr sermyesi
F Firaktr sonu bunun ola uljHL n.
K a f Kurbi Kabe kavseyndir bilen bildi an
K f K ifayet eyler ana olsa

ile

Lm (okunamamtr) .dptr ztn bilmeklie

ikinci devre Melmleri

209

M im D er ki mlki zatsn gark

ile.

Nn D er .kim neyleyesin mahv mutlak olasn.

V v D er kim aslolasn sen de J i ' i l e
H

H idyettir bilrsn deme baa konmad

Lm elif D er kim gelin peyrev olun Allah ile

E y gnl vahdet kohusun almak istersen eer
Yi

Derkim yar olagr yari

ile

k urde yrm syleten dosttur beni

Szm hatmeylemiim bil ki ^ 1 ^ ile.

III.
Ayvansary! V efeyat nda Hseyni Lmekninin drt rislesi
olduunu kaydetmektedir.
Biz divnndan, inn kmil ve Vahdetn
mesiyle * 4-'
s&f hadsini erheden ve yansndan ziyadesi arapa
olan sahfelik kk bir rislesinden baka eserini bulamadmzdan
mumileyhin tercemei hlinde Ayvansarynin divnn da aynca rislelerle berber sayd ihtimlini serdetmitik.
Bu mecmuada (
)
serlevhasiyle sahfelik
mstakil bir rislesi daha var. Binenaleyh, Vefeyat shibinin dedii gibi
Lmeknnin divnndan maada drt tne de rislesi vardr. Belki
daha baka risaleleri de mevcuttur; fakat imdilik ancak bu drt risaleyi
bulabildik.
Mecmuadaki bu risle de ( <!* fj-r V Jf) hadsini erh (fasl ve va
sl) dan, (Mlk ve Melekt) lemlerinden bahseder. Risleden u zleri
yazyoruz:
Asln feri cezbinin manas (**. hkmdr. Ferin asla mncezip ol
mas
iktizsdr. Y a ni cemli hakknin kendu cemline ceman ve
tafslen meylidir. Nitekim Hace Abdullahil Ensr buyurur.

.1

1J J , j i -

Sahip cemlin yineye mahabbeti kendu cemalin mahede ettii

indr. Cezb incizap vahdeti hakkiyenin butunu zuhurundan ve Hazreti Hakkn eya in kayyumlunndan ve kesretin bazna vusulnden
kinayettir. Hakkatta ni ztiyenin zuhuru mahabbet iktiza eden
srrdr.
Bizi meftn eder cezbin

Seni meczubeder gzgn

Sen olmusun ana tlip

V e l sensin ana matlup

mdi her kande ki bir yine kodular; ol ynedeki cemli grc

bir gz dahi koydlar; t ki asl feri cezbedp ana mncezip olal
Melmiler 14

210

kinci devre Melmleri

Fasl, kesretten ibarettir. Bu takdirce Vasl, kesretin vahdette bt

ndr. Fasl, vahdette kesretin zuhurudur. Zaman, hkema ktnda Feleki
atlas hareketi mikdarna derler. Amma ehli tahkik ktnda ni dimden
ibarettir tstlhlarnda ana zamn muzaf derler. Nitekim fju-oa
buyururlar: t* c.'* * <-r Zamann asl ve btn dahi derler Ezel
ve ebet, ol ni dimde mnderi oldugyn. Zr yaratlm, bir aa
mislindedir. Hazreti
v ol aacn yemiidir. Ag, hut hakkatta ye
miin tohmundandr ki ekirdeidir ve ekirdek yine yemitendir. Ol
Hazreti Hilfetle merref olan shibzzaman ve shiblvakt ve shiblhl ki"
ile mtehakkk olup hakayk eyya muttali olan Kutbi
zaman Hazretleri hkmi zamandan ve mzi ve mstakbel tasarrufundan
hari olup ni dimde oldugyn zamanda tayy nerile, meknda kabz bastile tasarruf eder. Hakkatta vcudi vhidin btnna, ki vahdettir
Vasl derler ve zhirine, ki kesrettir, Fasl tibar ederler. eyi vhidini
btn ile zhiri arasnda tahalll ve mruri zaman tasavvur olunmaz.
Ayni mevcudun zhiri ile batnn zaman fasletmez. Her eyin zhirine
Alemi mlk ve batnna lemi melekt derler. Zira Melekt, ol nesnedir
ki ey, ann ile kaimdir
|ic|

IV.
Mecmuada
u-j
p*> oyu. serievhasyle Olan
eyhin drt sahifelik bir risalesi var. O da yine ayn hadsi erhetmektedir.
sahifelik j5*
serlevhal bir risale ile

<i*j

isimli drt sahifelik dier bir risale de bu mecmuann muhteviyatndan

ise de bu iki risalenin mellifleri mehldr. Son risalede ilkbahara yaz,,,
yaza yay,, dendiine ve baz cmlelerin tertip ekline nazaran mellifin
A zer olduunu zannediyorum.
Risale, zemini kyamet ve harin, yevmlcemi ve fasln hakkatta
demden ibaret olduunu bildirip
j j.-r iU i j / w fasllarn
havidir. Bu fasllarda on iki burcu, yedi seyyreyi, drt melei insana
tatbik ediyor. u satrlar naklediyorum:
d e m drt vech zerine gelr, geer. Evvelimci olanlktr ki
ay bahara mabihtir. kinci yiitlik, ay yaza mabihtir. nc
krgllktr ki ay gze mabihtir. Drdnc pirlik ki ay ka m
abihtir ........................lemde k eriat gibidir, yaz tarikat gibidir;
yay hakikat gibidir; gz marifet gibidir. dem dahi bu vech zerine
gelr geer. Ana rahmi eriat, cihana gelmek tarikat, cihanda durmak
hakikat, cihandan gemek mrifet gibidir. H er dem ki anadan doar,
kuvve atadandr; evvel eline gelr, suya maildir. kinci olanck ki olur,

211

kinci devre Melmleri

kuvvet ayana gelr; hake maildir. nc cevan olur; kuvvet beline

gelr, atee maildir.
Drdnc pir olur; kuvvet diline gelr; yele
maildir,,
V . Mecmuadaki en mhim risale, Hakik B. in radnme,, sidir.
Mecmuann ilk sahifesindeki fihristinde J uu ^ jms ,/i^n
j j A*<su>
kayd var. Her halde bu fihristi yazan, Hakik B. le Hakik zade Osman
Ef. yi birbirine kartrm olacak. nk mellif, risalenin sonunda ken
disini Szmz burada tamam olup bu Rislei iradnme, trhi hicreti
Rasulden Bin dokuzuncu ylnda telif edp okuyup dinliyen canlara
rehber olup ilmi nfi ve ameli slih myesser ola!
Mercudur ki bu Hakiki biareyi dahi duyi hayrdan unutmayalar l
szleriyle takdim ediyor. u hlde risale, Hakik zadenin deil, bizzat
Hakiknindir.
Hakik B; Tfl Ahmet elebnin de rehberidir. Kitabmzn 133 nc
sahifesinde Tflnin, silsilesini bildiren saknme,, de bu zat
stad fakihdan Hakik ;
Hhigeri akolup hevesle,
Evsfn edp medar kurbet
Oldu hneriyle pk thir,

Hassam
D il

subanveran

emini

yakt bir

Hakik
nefesle

Sahip kerem eyledi mahabbet..

Kalbinde

hakikat

oldu

zahir.

szleriyle meth tevkir ettiini kaydetmitik. Tfl, bu zatn Hassam

suhanveran,, yani ir olduunu kayit ve teyit, Mstakim zadede Melmiyei ttariye,, sinde bunu tekrar edip 134 nc ahifenin hiyesine
dercettiimiz gazeliyle tekit etmektedir.
Mstakim zade'ye nazaran Hakik B; Lmeknden feyzalanlardandr. 1050 de vefat edip Lmekn Hseyin Ef. nin yanma defnedilmitir.
Hakik zade eyh Osmana gelince; bu zat, Halvetiyeden olup
Olan eyh brahim Ef. nin Halvet eyhidir. 1037 tarihinde vefat etmitir.
Bu iki zatn baba oul olduunu kabul edersek ki bu ihtiml ok kuv
vetlidir olu, babasndan 13 sene evvel vefat etmi demektir. Risale,
1009 da yazlm olduundan Hakik B. bu risaleyi vefatndan 41 sene
evvel, binaenaleyh mmkn mertebe gen iken yazm oluyor.
iradnme,,, 39 sahifelik bir risaledir. Bap ve fasllara ayrlmamtr.
Hakikati Muhammediye, Hakikati insaniye, ismi ceml ve celle mazhar
olmak suretile kinatn zahir iki muhalif vehzere devri, chil ve kmil
mrit, Melmetin db, tlibin gnlden dmesi, tekrar yola gelmesi
iin verilen cezalar, kutup, irdm kutbun hakk olduu ve rehberlerin
kutuptan mstefit olduklar,, mmkn olduu kadar tafsilen ve selis, sde
bir lisanla yazlmtr.

212

ikinci devre M elmleri

imdilik Melmlik Hamzaviliin mutakadtn ve billhassa tekil

tn bildiren en eski ve asl kitap budur.
Mstakim zade, Hakikyi Lmekn mridi gsterdii hlde Hakik:
bu risalede V e sultan eyliy, kaimmekam Mustafa, srr Hud, nakdi
Aliyyl mrlez buyururlar k i: Hakikatte bu lemin devri iki erh ze
rindedir. Bir erh, sana devreder ve bir erh, soluna devreder. Sana
devreden, erhi marktr ve soluna devreden erhi marptr. O l sebepte
burci mark, mahalli nri tecellidir ve burci marp mahall makamzulmt kl vaki olup burci mark ismi cemle ve burci marp, ismi
celle mazhar dmtr ve cemi ey ki var, bu iki burcun mazhardr.
Pes mark burcuna den anlardr ki Hakikati' Mnhammediyeye mazhar
den mridi kmile erip ve ana irdet getrp emrine teslim olup
feyzi hakka vasl olmu ola! O l feyzi Hakla cemi msivallahtan tasfiyeklup ve tezkiyei nefsedp.................... diye drsi Muhtefnin lemde;
hidayet ve dallete denlerin ahvalini ve Hakkn ceml ve cell zere:
tecellisini tafsl eden uzunca bir mekalesini yazmaktadr. Ayni szleri:
Sar Abdullah Ef. Semertlfud,, nda ayni bahsi anlatrken tdrsi Muh
tefnin olarak kaydetmektedir. Lal zadede Sergzet,, inde yine bu.
mekaleyi ceddi Sar Abdullah Ef. nin Semertl fuadndan naklediyor [1].
u hlde Hkik B. drsi Muhtefnin bendelerinden ve Tflnin rehberi
olduu cihetle mumaiteyh tarafndan kalbe bakclk - irat,, hizmetine;
mazhar olanlardandr.
[1] Semertl fut; Sa : 16 17.

Sergzet; Sa : 7 1 73.

Olan eyh brahim Ef. de bu iki erh meselesini bir menevsinde u suretle anlatra
Alem demde zhir zt bhemtdrr;
Bu ikisinde dahi ztiyle mstesndrr !
ki bur zre iki erh devrederler suphu m ;
Bu iki bur devrinin hkmndedir lem tamm!.
Biri mark hurucudur, birisi marp burcudur;
Birisi nuri hidyet, biri zulmet burcudur !
erhi mark devreder dim yemininden yan a;
erhi marp devreder dim yerndan yana.
Kim ki mark burcunun erhinde devreyler tamm;
Mark emsi hakikat ol kiidir ey hmm..
Kim ki mark burcunun erhinde sergerdandrr;,
D evreder zri felekte vlih hayrandrr..
Bil ki mark denilen bilgil dili dndrr;
Sureti kaf ol kiinin manisi ankadrr.

kinci devre Melmleri

213

Yalnz burada ayan nazar bir nokta var:

Kitap 1009 da yazld hlde drsi Muhtef, kitapta Sultan ev3iy, kaimmakam Mustaf, srr Hud, nakdi Aliyyl mrtez yani drisi
Muhtef/ kutup ve gavs olarak gsterilmekte... Halbuki Hamza Balden
sonra Gavsiyetin Haan Kabdza intikali ve mumaileyhin 1010 tarihinde
vefat ettii dnlrse Hakiknin bu tevcihi, teemml mucip bir key
fiyettir. Acaba Hamza Blden sonra ekseri Hamzavler, tdrsi muhtefy i mi Gavs tanmlardr?
~
Lal zade Sergzet,, te Haan Kabadz,, u hi zikretmiyor ve
gavsiyetin Hamza Blden dorudan doruya drsi Muhtefye getiini
syliyor. Fakat drisin 46 sene kmil merkezi dairei irat,, [1] olduunu
kaydeden Lal zadenin kavlini kabul edersek Hamza B. in ehdetinden
itibaren drsi Muhtefnin vefatna kadar 55 senelik bir fsla vardr.
Bunun 46 senesini tayyedersek meydana 9 senelik bir fsla kyor.
9 sene Hamzavlii kim idare etti?
Seyyit Abdlkadir Ef.nin eceresinde de [2] drsi Muhtefile Hamza
B. arasnda Terzi Haann ismi yok.. Acaba Hamzavlik, Hamza B.in
ehdetinden sonra 9 senelik bir fetret devrimi geirdi; Yoksa dris 46
deil 55 senemi Hamzaviye riyasetinde bulundu; yahut ta Haan kabdzun vefat 1010 tarihinden evvel midir?
A t ve Ktip elebi, Haan Kabduzu Mhrdr sra mektum
mridi sm, mutakad erbb tariki Bayrm,, olarak vesfediyorlar.
Olan eyh brahim Ef. de kasdei mmiyede
Hem Hamzadr zannettiler zatm, sfatm mazhar;
K im i Kabduza kyas ettii kaftan olmuam !
Sand niceler kim beni driste zahir olmuam;
Bu zevkte dris suretin yani ki gran olmuam!

beyitlerile ecereyi itmam ediyor. Bu noktai nazardan Haan Kabduzun

vefat tarihini 978 e irca iktiza eder. Kaydedilen vefat tarihlerine itimadn
ciz olmadn kitabmzn mteaddit mahallerinde grdk. Pr A linin
934 senesinin sonlarnda vefat ettii mttefikan bildirildii hlde 935
Rabiul evvelinde vefat ettii merkadindeki kitabeden anlald. Ahmet
Srbn 940 ta, 935 te vefat eden Pr A li ile grtrmekte btn ki
taplar, hatta Osmanl mellifleri bile ittifak ediyorlar. Lmekn Hseyin
Ef.nin 1034 senesi evhrnda vefat ettii bildirildii hlde, vefat tarihleri
1035 i ifade ettii gibi bir tanesi 1035 senesinin Rabul evvelinin 21 inci
[1] Sergzet, S a: 41.
f 2 ] Mahtumlan S. Muhtar B. Ef. bu ecerenin suretini vermek Iutfunda bulundular.

214

kinci devre Melmleri

Pazar gn vefat ettiini bile tasrihan kaydediyor. Hlsa bu hususta

musr uarnn syledikleri tarihlerle mezar talarna mracaat daha
dorudur. Fakat biz, maalesef, Haan Kabadz hakknda sylenmi bir
vefat tarihi bulamadmz gibi Bursada medfun olan mumaileyhin meza
rn da mracaat ettiim zevat bulamadlar. Hakik B. "radnme,> nin
sonlarnda Am m a zikrolanan ehli nrla ehli nrun hikyesi ehli tarikat
kavlince tafsil zere Silsilenme atl bir rislemizde beyan olunmutur.
An ele getrp yazan ve okuyan tliplere silsilei tarikat ve ahvali hakikat
malm ola! diyerek dier bir risalesi olduunu syliyor. Bu risle bulnursa buw nokta tavazzuh edecektir.
*
*#
Iradnme,,; Semertl fud ve bilhassa Sergzete pek mhim bir
mehaz vazifesini grmtr. Gariptir ki Lal zade Iradnme,, den satr
satr, cmlelerini deitirmeden sahifeler dolusu yaz ald hlde Hakik
B. den ve risalesinden bahsetmemitir.
Sergzet,, te ^ / .uij
j 3j)
jt- > faslnda mr
idin evsf ve mritsiz slk davasmn butln hususunda Iradnme,,
den aynen alnm cmleler vardr. <
v . faslnda yoldan
dmek bahsi aynen ve hatta tafslen Iradnme,, de mevcuttur.
radn yalnz Gavse ait olup rehberlerin bu hususta kendilerine varlk
vermemeleri lzmunu hak olan V e bu yolda ehli slk olan ihvnn
kemali budur ki; fen ihtiyr edp eer yznden nice bin kermt liye
ve vilyt maneviye zhir olsa, dahi yznden nice bin tlip ve muhip
dahi tariki halcka gelp ve feyze erip cezbeye vasl olsa hi bir nes
nede kenduye asla vcut vermeyp l derghta cmlesinden kendi nef
sini hakir bile; y y 01 jj 1
menziline erip muktezyi beeriyetten halas
bulmaa liyakat hsl e d e ............................. satrlar aynen Segzette
vardr [1]. Mridin, yani Gavsin kuvvet ve kudreti hakknda sylenen
Dahi bilmek gerektir ki mridin hudret eli ve srr her yerde hzrdr.
Eer cihnn drt k esin d e............................... satrlar da keza aynen
ve harfiyyen Sergzete alnmtr [2].
Hakik B. Iradnme,, yi, isim tasrih edilmediine nazaran kendisinin
olduu anlalan baz beyit ve ktalarla tevih ettii gibi Nesm ve
Srbn Ahmetten de baz beyitlerle istihat eder. Hlsa bu mhim eserin
bulunmas kitabmzn son bahsim tamamiyle tenvr etmitir. Eer Silsi
lenme,, de bulunursa Melm Hamzav silsilesindeki pheli nokta
11] Sa: 128 129
[1] Sa: 131

215

kinci devre Melmleri

tavazzuh edecek ve bu suretle Melmet hakkndaki

bir noksan kalmyacaktr deyebiliriz.

malmatmzda hi

VI. Yine bu mecmuada Srbn Ahmedin mteaddit iirleri iinde

yle bir iir^d var:
Olduk fena ender fena;

Sanman bizi var ehliyz!

Mehudumuz Haktr bizim;

Biz ehli ddr ehliyz..

Hak varldr varmz;

Annladr bzrmz;

O ldur bizim ezkrmz;

imdi biz ol kr ehliyz I

Haktr bize veren sebak;

Can gzn a, sen de bafe

Gnden iyan ddr hak;

Mahzeni esrr ehliyz!

P ir A li sultan pirimiz;

Muhammed A li srrmz;

Nuri Huddr nurumuz;

Esrr envr ehliyzl

Kaygusuz [1] der hi cihan;

Ba kaba, teni ryan

Bizimdir yeti kuran

Biz vasl ddr ehliyz!

htiml bu lhideki Pir A li sultan pirimiz msran grenler, Srban Ahm edin Aksarayl Pir Ali Ef. ye mntesip olduu hakkndaki
menkabeyi hatrlarlar. Fakat Srbn Ahmedin P ir A li Bahaettine mlki
olmadn ispat etmitik. Olan eyh brahim Ef. Dili Dn snda;
Gayb, Batnme,, sinde, Rahm Meslekl irak,, mda Melm silsile
sini yazarlarken Srbn Ahmedi dorudan doruya ismli Makye
mntesip olarak gsteriyorlar. Seyyit Abdlkadr Ef. nin eceresi de
bunu meyyittir. Bu hususta evvelce verdiimiz malmat tekrar etmiyeceiz. Ahmet Srbn, babas Pir Ali, saken stanbula gelip, oradan
Edirneye giden ve bir mddet o civarda oturan smli Mak nin
mrit ve ikrar bendesidir. Fakat malmdur ki Melmlerde Mrit ve pr
Gavs tr. Gasvtan irada mezun olanlar Rehber,, dir. Binaenaleyh
henz Pr A li hayatta iken Melmete intisap eden Srbn Ahmedin
ve ir Melmlerin pr ve mridi Pr A li ,, dir; Rehberi Ismili Mak dir. u hlde Sarban Ahm edin
P r A li sultan .primiz

Muhammed, A li srrm z;

Nri Hudadr nurumuz;

Esrar envr ehliyz I

demesi tam yerindedir ve bundan baka bir ey ifde etmez. smli

Mak, ancak babasnn vefatndan sonra Pr ve Mrit,, olmutur.
Ondan sonra da Melmlere nazaran Gavsiyet, Srbn Ahm ede ge
mitir.
[1] stanbul Ttn inhisar mfettilerinden Fahr B. Ef. de bulunan ve Srbn Ahm et
neslinden Sabr Ef. ye ait mecmuadan istinsah edilmi olan mecmuada bu i'rin maktanda
Ahm ed mahlas vardr.

kinci devre Melmleri

216

V I I . Gaybnin olduu rivayet edilen bir risle daha blduk.

Ktahyada bu risle fevkalde mehurmu. Hemen her evde bulunur
mu [1].
Bu risle
Hud, rabbim benim hakka Muhammeddir resulullah

msraiyle baladndan Hud rabbim kitab,, diye anhyor ve yine bu

sebepten Ktahyada G aybye Hud rabbim sultan,, diyorlar. Trbesi
de keza Hud rabbim sultan trbesi,, diye mehurdur.
G aybnin bu rileyi yazmas hakknda yle bir menkabe mevcuttur:
G aybye Ktahya hocalan diyorlar ve halk ta Rfz ve Kzl
ba olduunu syliyerek hayatnda dima aleyhinde bulunuyorlar. Nihyet G aybde bu isnad reddetmek iin bu risaleyi yazyor ve son beytini
yazd zaman vefat ediyor. Halk, G aybyi l bir hlde, risaleyi de bir
tarafta bulunca G aybnin kadrini anlayp aleyhinde bulunduklarna
peiman ve ndim oluyorlar.,,
Maamafih elan G aybnin sllesi mevcut olup bu slle, evvelce de
arzettiimiz vehile Ktahyada lik ve Kzlbalkla mttehemdir.
Risle, 46 beyittir. yle balyor:
Huda rabbim''benim hakka Muhammeddir Rasulullah;
Hem slm dnidir dnim, kitabimdir kelmullah..
Am elde Bu Hanfe mezhebim, hem itikad m d r ;
Oluptur Ehli snnet velcemaat mezhebim vallah..
Dahi zrriyyetim dem , Muhammed milletim dnem ;
bdet etm ee kblem olur her yerde Beytullah!

Rislede Allahn Sfat ztiye ve sbutiyesi, Melike ve 4 Mukarrep

melek, 114 kitap ve bunlarn indii Peyamberler, kabir, kabirde mnkereynin suali, tslmm artlar, namazn artlar, namazn rknleri, gusl,
abdest ve teyemmm anlatyor. Nihayet, mellif
Muhammed Mustafa nn ettii teblii

ahkm

Kabul ettim ve tasdik eyledim ment billh..

Dilimdeki olan ikrar kalbimde olan tasdik
Senin hfzn, amnnda emnet ola ya A lla h !

beyitlerile szlerine nihyet veriyor.

[1] Bu risalenin eski bir nshasn bulup gndermek ve mahalli rivayetleri bildirmek
lutfunda

bulunan

Balikesir

Muallim. M

Cell Stk B. Ef. ye teekkr ederim.

Beden terbiyesi

muallimi arkadam

Ktahya l

ikinci devre Melmleri

217

Bu iir "Marifetname,, sahibi brahim Hakkmn olup mezkr kitapta

mnderitir [1] v e aslen 116 beyittir. u halde bu menkabe Ktahyada
ok muahhar bir zamanda vcut bulmutur [2]. Maamafih melamlikteki
ilik temayllerini bir halk rivayeti eklinde ayrca teyit etmekte olduundan hi te kiymetsiz deildir.
N

II]

Sa. 263 - 266.

J2]

brahim Hakk, 1186 da vefat etmitir.

Osmanl melliflerine baknz: C ilf 1, Sa. 33 - 36.

BBLYOGRAFYA
.

Abdlziz

(K a r a

e -

Sleymannme. Bulak tab'. 1284. H . [Trke].

Sergzet. M atbu; 1175 senesinde yazlan nsha.

le b iz a d e )

2.

let. K .

3.

Hediyyetlmtak
dlUlliU

Abdlb&k
4.

erhi

j l i l l ) jl* ;

lz a d e )

Mebde mead. >U jIju.

mecmua;

dibni M lki;
Halet Ef. K.

636.

1023

el yazs

1161 de yani.

iki sene sonra; Dervi Mehme-

tarafndan

K.

uak

divanesini

Mstakim zadenin

Millet. P ertev P.

Abdlbknin veftndan

5.

meslekil

L a lizadenin

havi eski yazma mecmua. Millet. K . Tasavvuf.

[Trke]

( L -

M il

1052, 1053 [Trke]

yazlan mecmua.

Sleymniye,

231. [Trke]

Knzlrifin ve esrarttevhid.

K endi el yazsyle 22 Zilhicce 1322 de yazlan ve

mahdumlar
Acem ce]

6. Abdlkdiri
Belh
K a d ir)

S. Muhtar Bf. de

__ Gleni esrar

jl^ 1

bulunan nsha [Manzum,.

|JT' K en d i

1332 de yazlan beinci nsha;

Bf. de. [Manzum, Acem ce]

G u l m

el yazsyla 21 Zilkade

mahdumlar

S. Muhtar

"

7.

Yenabulhikem

8.

K endi el yazsyla 26 Zilka de

1324 te yazlan nsha;

[Manzum, acemce]

mahdumlar

S. Muhtar Bf. de.

Divani Belhl

Mahdumlar S. Muhtar Bf. deki,

nsha.

9.

A b d lm e e it ( F e r i t e h
O lu )
Aknme o t i i t

stanbul; Ta basmas; Tab

trihi

belli deildir [Trke]

10.

11.

Semertlfud

Matbaai mire ; 1288 [Trke]

Cevheretlbidye fi drretinnihye j

**,-

1178 de Seyyit Mehmet Hasip tarafndan yazlan,

Abdullah ( S a r )

nsha; Millet K,

M'

858. Drdnc Murada Badat fethi

mnasebetiyle takdim edilmi olan bu kitabn mukaddemesinde pdiha tebriki mutazammn bir sityiten sonra
u

i taklden
bahisleri yazm tr; Ruh,

kader, irde ve meiyyet,

ve * j > serlevhalariyle
hilkat, hakikati insaniye,

A dem ve Havva,

frkai nciye

kinci devre Melmleri

vb

219-

firak d aile, maHabb&t

karan, Eimmc

isna

cezbe,

vb

aar,

erbaa,

veysiil-

Nakibend

ve Halveti silsileler , ilmi zahir ve btn, Melmiyyei Bayrmiyye silsilesi. [Trke]

A b d u lla h (sar)

12.

Telhisnnesayih
J.ir
havadis matbaas. [Trke]

13.

ar yr,

Emmei

1283

aban,

Cerdei.

Elyevkt velcevhir fi beyani kidilekbir.

A b d lve h h d
a r n (m m )

A\^\

J.yv Uc o u j
[Arapa]

Msr tab ;

1277. H.

Kitablcevhiri veddrer jjjiij

Msr

tab ; 1276. H . [Arapa]

15.

A l i C a n ip

Trkiyat mecmuas; ikinci cilt.

R esi irn

O s

man zade Ahm et Tip S a : 103 - 129.

16.

A li E nver

Sima hnei edep

u ii

Alem

matbaas; 1309..

H . [Trke]

17.

A l i e rm (S ey yit,
N a k )
erhi athiyyat

Yenikap mevlevhnesi

eyhlerinden

Osman Salhaddin D edenin kitaplarndan olan bu yazma,

ve kk eser, Sleymaniyyeye mlhak N afiz P. ktphnesnde, 419 numarada m ukayyettir. [Trke]

18.

A liy y l l
S e y y it)

( Mr,
Arnamei

l h

K onya

Mze

Ktphane

sinde 983/143 numarada mukayyet mecmua. [Acem ce]

19.

A l i U r f

Terceme ve erhi mebde mead

S eyyit Muhammet Nurun arapa U.

jU-

j ju.

ismindeki risa

lesinin, hulefsndan A li U rf Ef. tarafndan Trkeye

terceme ve erhi. Bendeki yazma nsha.

20.

A h d (B d d )

Gleni uar \
olan nsha; Millet. K.

21.

A hm et R f a t

24

J\S 774

evval

1014 te yazlm

[Trke]

Miratl mekasid fi defilmefsid

j a- u i * V

1293. H. V ezir han brahim Ef. matbaasnda ta basmasiyle tabedilmitir [Trke]

Hamzavler aleyhine yazlm bir risle. 1013 te

22.

A m k M eh m et

23.

A h m e t R e m zi (s- bu mecmuada
ve sair risaleler de vardr. Halet Ef.
kdar ktphanesi M 764 lTurkeJ
mdr, m lga s
kdar m e v le v h
n esi ey h i)
Mifthlktp ve esmi mellifin fihristi stan

24.

s im M eh m et (K a d a s k er)
Zeyli zbde 1121 de

Abdullahibni

Mustafa tarafndan fena bir yaz ile yazlan

bul 1928-1346 [Trke]

Mehmet Emin Mansur zade tara

fndan yazlan nsha. Darlfnun; Rza P.

778

220
25.

ikinci devre

k elebi

Melmleri

Meair uar

M illet K.

Mzesinde 772 numarada

mzehhep, ve musavver nsha.

26.

At (N e v za d e ) Hadikulhakayik fi tekmileti akayik jii-t.ju*.

J liij JCr i (akayiki nomaniye zeyli) 2 C ilt; Matbaai
mire. -1286.

27.

evri brahim

28.

Dervi

Dvan

yazl tarihi ve ktibi malm olmyan

tarznda .eski bir nsha. Millet. K. JV2103 [Trke]

cnk

Mahmut

(H e lv a c za d e )

Lemeztl Hulv

Gayri

matbudur.

1256 a banntn

15 inde Abdrrahim H fzi kadir tarafndan yazlan nsha.

Milet. K. JV21100 [Trke]

29.

Ebussuut (m adeddin)

Fetvy Ebssuud

G ayri matbu. M illet. K . JV280.

Bu yazma nsha, nihayetindeki sahifelerde kitap sahibinin

akrbsna, evldna it veldet,

vefat,

10 uncu asrnevhirini ve 11 inci

zifaf

tarihlerinin

asr iptidalarn

gs

termesine nazaran 10 uncu asr hicride, binaenaleyh m

ellifin zamanna ok yakn bir vaktta yazlmtr [Trke]

30.

Esrar Mehmet de
de
Esrar tezkiresi

Sleymaniye,

Hlet

Ef. K .

M 109

Sinoplu Dervi Hseyin hattiyle 1211 senesinde yazlm

31.

Evliya elebi (D e r
v i
Z ll)

M ehm edibni
-

tr . [Trke]

Evliy elebi seyahatnamesi

as ; 1317. 9 uncu cildi

8 c ilt ;

kdam matba

gayri matbu olup Sleymniyeye

mlhak Beir aa ktphanesindedir. [Trke]

32.

Faik

33.
B4.

Faik
Faizi

35.

Fazlullah Hurfi

c i)

Ruznam e'
M e c m u a . Darlfnun K . Hlis Ef. ./V22260 [Trke]
Reat
Eslf stanbul; lem matbaas. 1311. [Trke ]
(K a fz a d e ) Zbdetler j U i f l ;jt,; 1033 te Mustafa bin Mercan
(

tarafndan yazlan nsha. Darlfnun; Rza P. K . A2301

36.

(F a z l ye zd a n )

Cavdannme

Fatin (Davut)

Htemetl er juytf 1269

K atibi ve yaz l tarihi belli olmyan

bendeki yazm a [Acem cedir]

uarnn

muhtasar tercemei

alaylar Litografya
mitir. [Trke]

37.

Trkya tarihi

senesine kadar gelen

hllerini

destghnda

1271

havidir.

stihkm

senesinde

tab'edil

stanbul; Kanaat ktphanesi neriya

tndan. 1923. [Trke]

38.
39.

Fuat (K p r l -

Trk

zade; M.)

mire. 1911. [TrkeJ

edebiyatnda

Trkiye tarihi dinisi

ilk

mutasavvflar

M atbaai

Mlkiye mektebi matbaasnda

ta basmasiyle matbu 1926-1927 [Trke]

221

ikinci devre Melmleri

Trk edebiyat tarihi

' F u a t (K p r lzade; M.)

42.
43.

Trkiyat mecmuas
Trkiyat mecmuas

D iv a n

1928-Devlet matbaas. [Trke]

B irinci cilt; Matbaai mire; 1925

ikinci cilt; D evlet matbaas; 1928.

G ayri matbudur.

Yazma bir nshas bendedir;

dier natamam nsha da M illet ktphanesinde mevcuttur.

[Trke]

44.

Keflglta .IkdlJ" kasidesi G ayri matbu 99 beyitlik.

bir kasidedir. Bir nshas bendedir.

45.

Batname
zikir telkini

ile

Biatin tarikatlardaki merasim ve bilhassa,

mukayyet olmadn ve hakikati biatin

mride mahabbetten ibaret bulunduunu anlatan ve MeIm Hamzav silsilesini gsteren 14 sahife gayri matbu
bir eserdir. Yazma bir nshas bendedir.

Sshbetnme ULjs
Gaybi
lah)

(Sunul-

O lan eyh brahim Ef. nin 1059

dan vefatna kadar, yani 1065 tarihine kadar sohbetinde

bulunan halifesi

Gaybi

tarafndan zaptedilen

tasavvuf!

szlerini cami 100 ksur sahifelik bir kitaptr. Gayri mat

bu olan

bu mhim eserin yazma bir nshas

bendedir.

113 sahifelik eski bir yazma da K on ya; Mze ktphane

sinde 931 numaradadr.

47.

Tarikul Hak fittevecchilmutlak

^i^ j i i j >

Tevecch ve mrakabadan bahis 10 sahifelik bir risaledir.

Gayri matbu olan bu kitabn yazma bir nshas bendedir.

48.

Ruhl hakka

<ll.lj-.jj

Melmetin mebnsmn sohbet

ve mahabbetten -ibaret olduunu haki 3 sahifelik muhtasar,

fakat ok mhim olan bu gayri matbu risalenin bir ns
has bendedir.

49.

G ft A l i (E d irn e
li)
Teriftuar

b a z uarnn tercemei.

hllerini mzah tarznda ve manzum olarak kaydetmitir.

Gayri matbudur. Darlfnun; Rza P. K .

50.

f Vefeyt
H a flZ H S C y tl)

51.

(A y v a n s a r a y )

52.

H a k ik i B ey

yazlm nsha. Darlfnun; Hlis Ef. K . JYJ7001. [Trke]

| Hadikatlcevmi
(

2351.

Seyyit Ahm edi T eb rz hattiyle 1334 senesinde

U a 2 c ilt; Matbaai m ire;

1281. H . [Trke]

radnaine
y a n ; stndeki
o

ju?

Ktibi ve yazl tarihi malm olm<$jlU

J l j ill ^ol
ob z-t t*

{jpbl

4ic.

ut

kaydndan

anlaldna gre yine mehul bir tarihte M ehm et Emin

isminde bir H lid derviine, ondan sonra da yine stn*
deki kayda nazaran Bursal Baygn smail Ef. ye ve onun,
vasiyetiyle 1 Mart 1335 te Bursal Mahallebici zade ya
lk Sabr Ef. ye intikal eden ve el*an mumuileyhte bulu
nan

Mecmua,,

[Trke.. Bu

mecmuann mnderect ve

tahminen yazld tarih hakknda kitapta kfi, derecede

malmat vermitik.,,

222
53.

kinci devre Melmleri

Haan ibni Meh

met
Mecmua.
tndan

1044 te, yani Hseyni

8 sene

Lmekn'nin vefa

sonra ok gzel bir ta 'lik ile yazlan bu

mkemmel ve mzehhep mecmuann metninde eyhi ekber

in J

>

JUV' JU-

y*

risaleleri;

Necm eddni

k b r ' n n o s i , Abdullah belynnin

ni shreverdnin
lesi,

A tta rn

risalesi,

o tfjj,

M agnb

J - f >LJI

M J *

Handn,

sile divan,

divan,

M aribinin

fL-

Lmeknnin divan, j-jr

ve

dr. Kenarlarnda
v

.ihabedd

Ruzbihn baklnin j l j VIj ' risa

risalesi,

ve U var

Ebu Medyeni Maribi, Yonus, Nesimi,

smaI , Ma uk, A rif,

Ruh, brahim E f,

Erefolu,

m, Srbn Ahm et, Firk,

Hd, Kemli Hucend,

hidi, r, V a d, Hus-

Veys, S a n Abdullah ve ir

bir ok irlerin mntahap iir ve lhleri; Srbn Ahmet,

Haan kabdz, Lmekn

gibi Melm- Hamzav ricli-

ninbaz mektuplar vardr. Sleymaniye; Halet Ef. 42800.

54. Haan elebi (b n i Tezkirei ar

H a y a l za d e )

994 te telif

edilmitir. 996 da Dervi

Mehmedini Murat tarafndan yazlan

Y ild z M 206. [Trke]

nsha. Darlfnun;

baba ( sk

55.

H im
d a rl)

56*.

Hfz Tevfik,Hamamzade hsan, Ha

an li
Trk edebiyat nmuneleri

Divan.

Matbu dur [Trke]

D evlet matbaas; 1927,

[trke]

57.

HSeyn

58.

m e k n )

( L - j Divan. 53nc numaadaki mecmua. [Trke]

*'

b r a h im (O la n
eyh )

61.

\ Mekalat. 52 inci numaradaki mecmua. [Trke]

Divan. Bendeki yazma iki nsha.. 1266 da A li
tarafndan yazlan natamam nsha; Millet. K. - M 6.

Dili dn

Ii IjJ

Bendeki yazma;

Millet. K.

6. [Trke]

Vahdetnme
let. K.

Bedndeki yazma divanda; M il

6.[Trke]

62. brahim ( P e e v ) Tarihi Peev

63. brahim Hakla
( E r z i r u m l u )

kasidesi.

Riza

Ma rifetnme

C ilt; 1283. Matbaai mire. [Trk]

"stanbul ; Ahm et Kmil matbaasl330

[Trke]

64.
lmiye slnmesi Matbaai mire. 1334. [Trke]
65. bnV Emin Mah
mut Keml
Son asr Trk airleri Birinci cz; Trk tarih enc
meni klliyatndan. stanbul; Orhaniye matbaas. 1930.
[Trke]
6e./ftsan(HamamZade) Tirabzon irleri G ayri matbu. Mellifin ktphane
sinde. [Trke]

223

kinci devre Melmleri

67.

smail Hakk ( B u r S B .ll)

Silsilenmei Celvctl
ve bu silsiledeki

J/

C e lv et silsilesinden

meyihin

gayri matbu bir kitaptr.

terecine!

hllerinden bahis

Eski yazma bir nshas M illet

ktkhanesinde 1040 numaradadr.

68.

Fezlekei tarih

k i

cilt.

Ceridei

havadis

matbaas

1287. [Trke]

69.

Ktip
(H a c

elebi

Kefzzunun an esamilktbi velfnun

k i c ilt; stanbul lem matbaas 1310.
[Arapa]

H a life )

70.

Takvimuttevrih
Jf 128, 129, 130;

M illet
yazma

nshalar.

ktphanesi.

Bu eser,

brahim

Mteferrika matbaasnda tabedilmitir. [Tke]

71.
72.

Ltifi
Mecd

Tezkirei Latf

kdam matbaas

1314.

akayk nomniye tercemesi

[Trke]

C ilt;

Matbaai

mire, 1269. [Trke]

73.
74.
75.

Mehmet Ali Ayni

Mehmet At

f
1

Tasavvuf trihi stanbul,Vatan matbaas 1341. [Trke]

H a C I Bayram Vel Evkaf matbaas 1343. [Trke]
Hammer tarihi tercemesi 8 C ilt; Evkaf matbaas
1335 [Trke]

76.
77.

Mehmet Sreyya Sicilli Osmn s

Mehmet
Sreyya
(S e y y it , e y h ,
Ba
ba)
Him divanesi

d it ; Matbaai mire,

Matbaai

1311.

[Trke]

1339

- Rum

bahriye;

[Trke]
---- Mesnev

78.

tarafndan

79.

Mevlna Celleddin

erif
bir

1268; stanbul, Matbaai m ire;

ok

Mesnevi

C evr

nshalarnn mukabelesiyle

yazlan ve 1026 da tahriri hitam bulan yazma nsha. Sleymaniye. H a le t Ef. K . [Acem ce]

Divani kebir

Eski bir yazma. H alet Ef. K .

687.

[Acemce]

80.
81.

Klliyyt Lekhno,
Miftahlcinan

1302. [Arapa ve Acem ce]

ilerin dua ve ziyrt mec

muas; 1317, Bombay. [Arapa, Acem ce]

82.

Risletn biddevretil ariyyeti filahkmilferiyye

uijil
1068

(i
de

yazlm olan

D rt bap, bir hateme zerine

tahmnen yirmi iki sahfelik bir

kitaptr. Mnderect hulasaten udur:

Msrii Niyazi

(1) Btn mevcudata it olan

ve tasarruf mddetleri. '

devir; burlar, tasarruflar

(2) insana ait olan devir, kyamet ve hair..

(3 ) Kyameti kbrann mukaddemtiyle erat sati enfse
tatbiki.

224

ikinci devre Melirmle

(4 ) Kyam eti sur, yani mevt; kyameti vust, ya'ni slikin mevti irad ile

mridine teslimi nefis ve : lkii, k

yameti kber, ya'ni erin anlatt kyametin tevil ve enfse tatbik..

Msri Niyazi

1284 te Ahm et

Mtak Baba

Seyyit Mehmet Hk
bendedir]

83.
[ Dvan.
84. Muhammedibni Abdrrasl Berzenci
(S e y y it)

evldndan ve ketebeden

tarafndan yazlan nsha. [Arapa,

1254-Bulak; 1235- atnnbul [Trke]

El'ia fi eratissa u
dine de yazlmtr.

Erat

s u y l0 7 6 da Me
ait ayri matbu bir

sata

eserdir. skdar, Selim aa k ., akaitti?: 522 [Arapa]

85. Muhammedi ibni

Mrteza
(M o lla
F eyz)

Kitbssf fi tefsri kelmullahil vaf

j u v tr

1286, Iran.[Arapa]

86. Muhammedibni
Yakup ( K l e y n )

mmeht ktbi

U s li k a f

iadan.. T eb riz.

1311 [Arapa]

87.

Risle f tefsril Ftiha

r u ij^ r j

j l ..,

tefsirine it 3-4 sahfelik bir risaledir.

dur. Bir nshas bendedir. [Trke]

88.

Muhammed
(E la r a b )

Fthanm

Gayri

matbu

Kitbrret fil Mebdei vel Med l-uij ,uj v ^

tllJ

Meratibi lhiye, M ebde, Med ve Brzdan bahis

bir mukaddeme, 2 fasl, 1 htime zerine yazlm muhta

sar, mfit bir risaledir. Gayri matbudur. Yazma bir ns
has bendedir. [Arapa]

89.

FthatlMekkyye

<. U . s t a n b u l

Evkaf Mzesin

de 37 ciltten ibaret Muhiddnin kendi el yazsiyle muhar

rer nsha.. Bu nshann yalnz 9 uncu cildi konya'da iken
kaybolup, yerine yeni bir yaz
konmutur. H er cildin
si-U jjIJi Jlc cc JSl.jij

ilk

ile yazlm dier bir cilt

sahifelerinde

kaydna nazaran Sadreddinin l^

Muhiddini
Arabi

J.yi

JlAl

Zf- &
t-HJ

iffi

JU

S**- ' tr311 L ^ j-Milj

i j VI

^-d-lj

Jb\-Jkl

. ^ ^juu yu. t f j y d I j l j i j .

c*JJ' <

^jZ yi jsljStJpjJ,} ajjj

vakfdr. Hemen her nshann evvelinde

W y jS*.} si Jill
j j l l kk
j-JI

wllXlA

jyl

UJ .JJ je ile

ZjjfiU

yazl

olduuna

nazaran Halepte eyhin hatt destiyle muharrer dier bir

nsha ile mukabele edilmitir. Matbu nsha; M sr; 1293..
[Arapa]

90.

Fususl H ik en y -lj.^ .
[Arapa]

stanbul; 25 Zilkade; 1287.

225

kinci devre Mel&mleri

91. Muallim Naci

Mehmet Muzaffer mecmuas.

stanbul ;

irketi

ve d

~i

mrettibiye matbaas; 1306. [Trke]

92. Mustafa
ey h i)

( e rk e
tkinci Mahmuda mektup, j^ t

eil' *ij ile bir arada olarak 1300 de T bbiye matbaasnda

tab edilmitir. [Trke]

93. Mrtez

( D ervi;

B e k ta )

Drri yetm

j [Cvidn

hinde H alil V ahdeti

tercemesi] 1048 tari

D ed e babann meihat zamannda

Dervi Mrtez tarafndan yazlan bu eser, Cvidannamei

kebirin tam ve yegne tercemesidir. Kitabn sonunda

ft-j r Cfi. >j

J

j'

Sat hezar hamd sena ile salt olsun ana

Ol
kim
ktasn okumaktayz.

ismidir
^ c ^ t
na*m !
Mellifin el yazs nshas, Mlkiye

kaymakamlndan mtekait Divrikli Mehmet N eb i Gf. de

idi. Mumaileyhin vefatndan sonra elde etm ee alrken
Sahaflarda bir Alm an tarafndan 80 liraya alndn duy
dum.

K onya mzesi ktphanesine

Konya Posta ve T e l

graf ba mdiriyeti makinisti Hseyin B. tarafndan hediye

edilen nsha
fJi ilUly-j jij
jlA juJ i

di
diM S"- tarafndan 25 Ramazan 1270 tari
hinde istinsah edilmitir. Bu kitap 299 bap, 602 sahifedir.
0,21 tul ve 0,13 arznda olup 1039 numarada mukayyettir
[Trke]

94. Nb (Yu su f)

- Divan.
[Trke]

stanbul;

eyh

Yahya Ef. matbaas;

1292.

95. Nzm P, (M ehm et,

S eln ik v a lis i)

Esrrttevhd tercemesi.

ems

matbaas.

1331.

[Trke ; Manzum.]

96. Nazmi Mehmet (eyh)

Hediyyetl ihvan

H alveti silsilesinden ve

H alveti eyhlerinden bhis olan bu eser gayri matbudur.

Ruznameci Sleyman Faik Gf. tarafndan kenarna mhim
haiyeler ilve edilen nshadan aynen Haiyeleriyle
Seyyit Mehmet kr bin smil tarafndan istinsah edilen
niisha. M illet ktphanesinde 1128 numaradadr. [Trke]

97. Nedim (A h m e t) Divan

H alil Nihat

B. Ef. nin nerettii nsha.

kbal

ktphanesi neriyatndan. stanbul; kdam matbaas 1341.

[Trke]

98. Nef ( a ir)

Divan.
99. Nesimi (S e y y it tmdeddn)

Divan.

(
stanbul; Ceridei havdis matbaas 1269.[Trke]

stanbul; 1260. [Trke],

Melmiler 15

226

kinci devre Melmleri

100. Net (A h m e t d e
de)

Divan.

Kendi el yazmas. Millet. K . M ze ;

519.

[Trke]

101.

Nevsli mill 1327 senesine ait [Trke]

H abeza d e Abdiirrahim .
ir)
Meslekl irak j l k a s i d e s i . Mstakim

102. Rahim

zadenin

el yazs mecmua; Millet; P ertev P. K . .A2 636. [Trke]

103. Ramz Hseyin

(N a m z a d e )

T e z k i r e i u a r . Darlfnun ktphanesinde 1346. H. de

Zihn isminde bir zat tarafndan mellifin el yazmasndan
istinsah edilen nsha.

104. Rait Mehmet (M

v e rr ih )

Rit tarihi.

5 cilt.

91. [Trke]
Matbaai

mire. 1282.

Bu ldtap

brahim mteferrika matbaasnda da 1153 te tabedilmitir. [Trke]

105. Resm Ahmedibni

brahim
Sefnetiirres

. U j s t a n b u l ; Takvimhnei mire

matbaas 1269. H . [Trke]

16. Rza (S e y y it)

Tezkirei uar

OOO den 1050 tarihine kadar gelen

irlerin tercemei hllerini havdir.

stanbul; kdam mat

baas 1316. [Trke]

107. Rza Tevfik "

Peym sabah gazetesinin ilvei edebiyeleri.

29.

31 Mart 1330;

35.

8 Mays 1330;

36.

15 Mays 1330. [Trke]

108. Riyazi Mehmet Riyaziiuar

Dvan

olup bilhara 1093 te

intikal

eden

ve

ktiplerinden

Seyyit Rahmetullah isminde

bu tezkirenin

1018 de telif

birinin
birine

edildiine

nazaran mellifin hayatnda yazlm olmas ok muhtemel

bulunan eski bir yazma.. Millet. K . T a rih ; AS765. [Trke]

109. Sadk Vicdani

bu R d va n )

(E -

Tom n turuk aliyye: Melmlik. E vkaf

matbaas;

1338 - 1 3 40 . [Trke]

110. Saf

Nuhbetl sr min fevidil er jUsij i

1050 den 1082 tarihine kadar gelen uarmn tercemei
hllerini havidir. M illet; Tarih; A2771. Darlfnun; Yldz;

M7.
111. Sakp dede

yeni yazma bir nsha. [Trke]

Sefinei mevleviye.

3 cilt,

Msr,

Vehbiye

matbaam.

1288. [Trke]

112. Salim (M irza za d e

K a d ia s k e f)

Tezkirei uar.

1066 dan 1135 tarihine

kadar gelen

airlerin tercemei hllerini havidir. kdam matbaas; 1314.

[Trke]
113.

Sam

( a ir )

Divan.

Bulak. 1253.

kinci devre melamleri

114. Srbn Ahmet - Divan.

227

eyhlislm Ahm et Muhtar B; in mahdumu A li

Haydar B.tarafmdan kurun kalemle istinsah edilip bilhara

ayrca tebyiz edilen yazma nsha, skdar Him P.K.Msvedde.

JV?82.

Terkibi

Mrekkeple

bent, 4 Tercii

yazma.

J\275/ Bu divanda 3

bent, 8 Mesnevi,

3 Mseddes, 3

Muhammes, 1 Murabba, 199 Gazel vardr. Tercii bentlerin

biri N at,

biri Dvazde

mamdr. Mseddes ve Mesnevi

lerin de birer tanesi Dvazde mmdr. Mevcut gazellerden

drd yine 12 mma it medhiye, biri Nattr. M esnevi
lerin

bir

tanesi mstekillen A liye

ittir. Hece vezniyle

sylenmi 18 lhisi vardr. Divamnda *

1

115. Seyfullah

>

i / i harfleri yoktur. [Trke]

( Sey-

y it)

116. Sleymani Belh

(S e y y it)

Divan.

A hm et Kmil matbaas; 1329.

Yenbul mevcdde

A li

ve

ehdisi cami ve ai mmiyye

'

akidesini Ehli snnet kisvesi

hadis kitaplarndan
bir kitaptr.
[Arapa]

117.

alnan ehds

2 C ilt ;

Tuhfetl hattatn

stanbul;

Ehli beyte it
sn aeriyye

altnda ve

ile izhr
A h ter

Snni

eden

byk

matbaas

1301

Trk tarih encmeni kl

liyatndan. D evlet matbaas 1928. [Trke]

Mecmua

Mstakim zadenin el yazsiyle muharrer olan

bu mecmuada Lal zade Abdlbknin

Mebde mead,

Sergzet, Rislei nsiyye tercemesi, Hace Abdullah Ahrr

hulefasmdan K d Muhammedibni Burhann makamtndan
mulahhas ve mtercem bir risalesi, Abdlkerim i C eylnin
Hakikatlyakn ve zlfetttemkin ijC dlU Jj j
tercemesi. eyh Mradn rislei silsilesiyle (A rap a) yine
Abdlbki Ef. tarafndan bu rislenin tercemesi, Mevln
Aleddinin eyh A bdlkebiri Yem eni ile mlkatin hki
Reehttan alnm kk bir risle, Rislei eyh Mradn

Sleyman Sadeddin (Ms118. ta k im za d e )

erhi, Sergzetten bir para ve Abdlbki Ef. nin baz

ear vardr.

Kenarnda Habe zade Rahminin Meslekl irak

kasidesi ve Olan eyh, Srbn Ahm et, Hamza Bl, Beir

aa gibi ehemmiyetli Melm riclinin ehdet ve veftna
tarih msra ve terkipleri yazldr.

M
119.

Millet.

K . P ertev P.

636.

Rislei Melmiyyei attriyyei

syth i

v i*

M e-

lmiyye riclinin muhtasaran tercemei hllerini hvi olan

bu kitap,

Lal zade

tahririnden sonraki

Abdlbaknin
Melm riclini

Sergzetinin tarihi
bildirmesi dolayisiyle

ok mhimdir.. 1335 tarihinde Ahm edi T e b rz tarafndan

istinsah edilen bir nshas Millet
numaradadr. [Trke]

ktphanesinde

1051

2B

kinci devre Melmleri

120. emseddin Sam Kamusl alm.

6 Cilt. 1306-1316 stanbul; Mihran

matbaas. [Trke]

121. eyh Mehmet

Zeylzzeyl
(akayk zeyli)
Beir aa vakf. 1285 te JiAl

Darssede aas
jt f - ll
f-

tarafndan yazlan ok gzel ve mzehhep nsha.

m aniye; Halet Ef. K .

122.

J 479.

Hac Bayram veli

Tahir ( B u r s a l )
123.

Sley-

[Trke]

stanbul;

Mahmut B.

matbaas.

1331. [Trke]

OsmanlI mellifleri.

4 Cilt. stanbul; Matbaai mire.

1333. 1 3 4 3 . [Trke]

124. Ttfl (A h m e t e
le b i)

Divan.

Gayri matbu. A t f Ef. K . JV2085;

Millet. K .

.A3308. [Trke]

125.

Vilyetnme.

1263 te

yazlm bir nsha.

M illet. K .

A2604. [Trke]

126.

VcCd ( ir )

Divan.

D ar lf n u n; Y ld z. K . JIS140. Yazm a nsha.

[Trke]

127.

Yakup

H d

T e k k e s i ey h i)

Hediyyetsslikn
lerinden

ihbeddin

Hdy tekkesi eyh

Ef. nin arapa

ig C lU l U * i ile b ir

arada olarak Bahriye matbaasnda 1329 senesinde tabedilmitir. [Trke]

128.

Yusuf Sinanfeyh
K e r m iy n z a d e ) Tadllttevl
uill

*.jj J

(fll

1300. H . de

Mahmuda cevab mektubiyle bir arada

matbaasnda tabedilm itir. [Trke]

129.

Yemn

olarak

Tbbiye

( A g n b o z -

U )

130.

Sinan Ef. nin

ve erkeli Hac Mustafa Ef. nin kinci

YotflUS Emve

Fazletname i i u
Divan. Yazm a bir

Manzum i Matbu . [Trke]

nsha;

M illet. K . A3616.

stanbul;

1341. Ta basmas. [Trke]

131. Ziya (M ehm et; h;

tf lC )

Yeni kapu mevlevhnesi.

stanbul; 1329. [Trke]

312, Zver
Rados tanhi. Rados matbaas.
133, Mteaddit ecere
ler
Ktphanelerde ve ellerde

1 3 1 2 [Trke]

Ecnebi mehazlar:
134. E. J. W. Gibb

Cextes Hourofs Memorial.

L e y d e n ; 1909 -1327.

1929.

135. W. Bartold

Orta A sya Trk tarihi

T rk ey e mtercem. Darl

fnun Trkiyat Enstits neriyatndan. stanbul; 1927.

136.

Encyclopedie de L islam.

III
NC DEVRE

MELMLER

I
tu. ELHAC SEYYD MUHAMMED NURL
/RABYYL MELM
MADD VE MANEV HAYATI,,

nc devre Melmlerinin pr ve Mridi bulunan ve son asrlarda

tasavvuf erbabnn ekseriyeti tarafndan Kutup ve Gavs olarak kabul
edilen Seyyit Muhammed Nur un tercemei hli, madd ve manev
hayat tamamiyle mazbuttur. Bu hususta evvel kendisine mteekkiriz.
nki <
>
isminde ve bir risale eklinde kendi tercemei
hlini tesbit etmitir. Olu erif Ef. de babasnn tercemei hlini ayrca
bir risale eklinde yazm ve Seyyidin muhtelif safaht haytini gster
mi olduu gibi Harr zade Kemleddinde <j a u j .jjui-iju. aU >
d e bu hususta kf derecede iclei kalem eylemitir,
Seyyit Muhammed Nur 1228 hicrde Msra tabi, Mahalletl kbr
kasabasnda domutur [1]. Babas Kuds hricinde bir zviyesi bulunan
v e zrriyetinin kesretiyle maruf olon Bedriil vel nin olu Kudst
Seyyit brahimdir. Seyyit brahimin Msra niin ve ne suretle gittii
malm deildir.
Muhammed Nurun siydet eceresini
ve Bursal Thir B. in
Menkib,, i u suretle kaydetmektedir:
Seyyit Muhammedn Nurl Msriyyl Mahallviyyl Bedriyyl H
seyn Seyyid tbrahiml Kuds Seyyid Bedriil vel Seyyid
Muhammed Seyyid Yusuf Seyyid Bedr Seyyid Y a kub
Seyyid Mutahhar Seyyid Slim Seyyid Muhammed Seyyid
Zeyd Seyyid A li Seyyid Hasanl arzl ekber Seyyid Zeyd
mm Zeynl bidn A l mm Huseyn mm Aliyyibni Ebu Tlib.
[1]

O lu erif E. risalesinde ve H arr zde Tibyannda 1222 tarihinde

syliyorsa da kendisinin

da . Sene 1245 te

dediine nazaran bizim kaydettiim iz tarih dorudur.

doduunu

M ekkeye gittim; sinnim on yedi id i

Tahir

B. d e

>-**y-

*
<sy 6V.>
ismindeki gayri matbu eserinde, her hlde
den 1228 de doduunu kabul ediyor.

ju.

_U
a istina

nc devre Melmleri

232

Drt yanda babasndan yetim kalan Muhammed Nur, sene da

ysnn himyesinde kalmtr. Seyyidin dedesi, annesi, babas, days;
hatta bu ailenin grt kimseler bile sofidir [2]. Bu suretle Muham
med Nur, tasavvuf neesini, daha kkken ailesindan tevars etmitir.
Muhammed Nur, yedi yanda iken Cmil ezherde eyh Hasanl
Kuveysn ismindeki zattan tahsile balamtr. 1255 tarihinden 1244 tari
hine kadar eyh Haana hizmet ve mumaileyhten tahsili ilm marifet
eden seyyit, yine eyhinin emrile yanyal eyh Ahmet efendi ile beraber
yanya'ya gitmitir [2], Seyyidin bu yanya seferi her halde bir maksad
mahsustan ziyade tarikatlarda baz sliklere verilen seyahat gibi slk
mukteziytndandr.
Muhammed Nur , yanyaba 9 ay oturmu [3], bu mddet zarfnda
Nakibend eyhi Yusuf efendiye bat ve Nakibend tarikatna intisap
eylemitir. Bv suretle manen tefeyyze alan seyyit, ayni zamanda tah
silini de ihml etmiyerek eyh Yusufun dmd Talat efendiden tahsile
devam etmitir.
Dokuz ay sonra eyh Yusufun emrile mekkeye gitmi ve edayi
haccedip bir sene mekkede mcvir kalmtr. erif Efendi evvel s
kenderiyeye gittiini ve sonra haccettiini syliyor ve yle bir menkabe
naklediyor:
Bir akam pederime bir evham hasl olup A li Efendi ile Talat Efen
dinin ilmi zhirde mtebahhir birer zati likadir olduklarn tefekkrle
eyh Yusuf Efendinin ilmi zahiri olmad iin eyh A li Efendi v e T alat
Efendinin byle, mm adama irtibatlarndan nai hayretini mucip olmu;
o akam manada sabah namazn ed iin tekkedeki camii erife gitmi;
kapnn mukabilinde oturmu. Yannda da ihvndan birisi oturmu. Y a
nnda oturan demi k i ; Yusuf Efendi geliyor. Pederim de arkasna bakp
grm ki Yusuf Efendi bir koluna A li Efendi, bir koluna Talat Efendi
girp; cemli de ay bedir olmu geliyor; Camie girmi; postuna oturmu;
sabah namazn eddan sonra yni Nakiyeyi icr edp pederim cami
den kup Yusuf Efendinin iltiftna mazhar olmaa muntazr olmu.1
3
2
[1] K en zi m ahf de bunu izah ederek daha ocukken ebeveyninden ve onlarn za
manndaki - tabi grp

konntuklar - ulemdan

vahdeti

vcudu

duyup,

bu akideyi,

btn lem bu itikattan rcu etse ve hatta kendisini katil ve ihrak binnr ile tehdit et
seler dnmiyecek derecede benimsediini ve sonra Allah ltfedip mn istidll, uhud ve
zevkye eritiini anlrbyor.

cJljl
.. .juj (

juv

' feb)
oAiMi

tf*jd**W
iVsfcV'

[2 ] eyh Ahm et, Bilhara stanbula avdet ve burada vefat etmitir.

1
jjudi
K abri Snbl

Efendi tekkesinde trbenin karsndadr. Mezar tandan 1256 da vefat ettiini anliyoruz.
[3] erif Efendinin rislesi. H arir zde sekiz ay oturduunu yazyor.

nc devre Melmleri

233

Yusuf Ff. yine bir koluna A li Efendi, bir koluna Talat Efendi girp
hcrei
llerine
giderken
pederim
mukabiline
gelp, pederime
hitaben; Burhan olmadan iman olmazm? buyurmular. Pederim de
hayasndan hi bir cevap vermemi. Akebinde manadan uyanm. Sabah
namaz ezan kulana girmi. Derakap yataktan kalkup, abdest ahp,
camie gidp manada otjrduu yerde oturmu. hvnmdan biri de yann
da oturmu. Biraz sonra Yusuf Efendi geliyor denmi. Hakikaten Yusuf
Efendinin bir kolunda A li Efendi, dier kolunda Talat Efendi hcerei
llerine gtrrlerken mukabiline geldii vakit; burhan olmadan iman
olmazm? hitabna kar sktla mukabele buyurmular. Yusuf Efendi
A li Efendiye hitaben; mektubu y a z ; yarn Msra gidecekler deyu pede
rim iin emretmiler...,,
Fakat biz seyyidin tercemei halinde kendi eserini
esas ittihaz ediyoruz. Seyyit mezkr eserde (Mekkeye gittim. Sene
1240 ve sinnim 17
idi.) diyor. Harir zade merhum da tibyanda
yanyaya gittikten sonra j*-'*?1*
't i i
isj- aui
jjVj A g-j diyerek seyyidin ifadesini tekrar ve teyit edi
yor. u halde yanyadan hareket eden Muhammed Nur, dorudan d o
ruya mekkeye gitmitir. erif Efendinin ifadesine nazaran eyh Yusuf
Efendi, seyyidin hayatnda messir mm, fakat znfz bir ahsiyettir.
Lkin seyyidin kendisi Menbaunnurunda bu eyhten hi bahsetmiyor.
Yalnz stad eyh Hasanl Kuveysn, ve bilhassa melm dervi Mehmedi mekk den hrmetle bahsetmektedir. Bundan anlyabiliriz ki eyh Yusuf
Efendi, Muhammed Nurun zerinde pek te nfiz olmamtr. Esasen bilhara melmeti benimsiyen seyyidin Nak tarikat gibi zevhire tamamile
riyetkr olan ve vahdette Mceddidi sn imm Rabbaninin
meslekine slk ederek ok ihtiyatkr bulunan bir tarikata sadakatinin
imkn yoktur.
Seyyit, mekkede de bo durmam, eyh j^ u ^ ,! den Halvetiyyei
abaniyye, veysiyye ve Ekberiyye tarikatlarna intisap etmi ve eyh
A den de hads okumutur.
kendisinden ahzi tarikat etmek
isteyen Muhammed Nura, Msra avdet etmesini ve ihtiml szm tu
tarn?,, diye bir imtihan olarak yolda fi mezhebi mucibince le ile
ikindi, akamla yats namazlarn cemeylemesini emretmitir [1]. Muhammed
Nur, kendi tabirince <
deyip bu emri if ve msra rcat ey
[1]

afiler seferde salateyni vakti ahrde cetnan

klarlar, tmmiyye

mezhebinde ise

cem, her vakit cizdir. Maamafih mezhibi erbaa metehidninden bir ou da - bir ksm
zrle, bir ksm bil& zr - cema cevaz vermilerdir.

Sahihi Buhar

muhtasar

sarh tercem esi: Ahm et Naim B. Ef. Sa: 399-401 Metin ve haiyelere mracaat !

Tecridi

nc devre Melmleri

234

lemi ve
vy j tu- > kelimtiyle tebcil ettii eyh
Haana mlk olmutur [1]. Burada sz kendisine brakacaz :
Etmek ve hiyar turusu ile kuluk ederlerdi. Ellerini badettakbL
hatan geldindedi. V e imm Huseyn
.o^j ziyaretin emreylediler. Fakir
Cmil ezherin sokak tarafndan olan kapdan makam lye girp harikulde olmak zere imm Huseyn makamlarnda bir kimesne grnmez,
oldu; Bhusus duh vakti kalabalk vakittir. Baktm ki bir zt makam
l mahallinde j j ^
. fakire ilhm oldu ki bu Habbullahtr. Korktum
ve huzuruna gittim. Dizini ptm. Bana dua eyledi ve arkam meshetti,
badehu git dedi. Cami tarafndan olan kapdan camie nazar eyledim;
makam kebir hl; asla insan yok; geri dndm. Mihrapta hazreti risleti bulmadm. Yine sokak tafndan olan kapdan serian ktm. Makama
dndm. Ns, dolu; kezalik camins ile dolu; adet zere...,,
Cmil ezhere gidince eyh Haan kendisine ilmi vehbnin inkiaf
ettiini syleyip ruma azimetini emrediyor. Muhammed Nuremre imtislen skenderiyeden bir gemiye binip evvel Antalyaya kyor. Ana
dolunun baz mahallerini gezerek oradan da hareketle Geliboluya,,
Geliboludan Selnie ve Selnikten Sereze geliyor. Serezde ay
kadar kk medresede mderrislik yapp (S ey yit Muhammed isminde
birisinden iczetnme almt) oradan Demir hisar, Doyran, Istruma,
Male tarikiyle Koanaya gelmitir. Koanallar kendisini skp valisi
Hfzi paann yaptrd medreseye mderris tayin etmilerdir (1249).
Mderris olduu senenin Ramazannda koana camiinde kasdei imliyeyi trke erhederek okutmutur.
Vl Hfz paa [2] henz yirmi bir yanda olan bu fzl hocay grmek
isteyerek skbe dayet etmi ye skp ulemasile grtrm. Neticede
Paa, seyyidin meftunu olup evlat ve taalukatn, talim* etmesi iin, ken
disine terfikan tekrar koanaya izam etmitir. Fakat ocuklarn anneleri
evlatlarndan ayrlmaa raz olamamakla paa, seyyide bsbtn skpte
oturmasn rec etmise de Seyyit raz olmadndan, nihayet alt ay
Koana da, alt ay skpte oturmasna karar verilmitir.1
2
[1]
imizden

Msr

bilmiyorlar,
*

Nakibl

ji

eraf

j- i

c
nin tercemei hllerini bilemedi
ye mracaat etmitik. Jy J t ve
yi

hakknda u malmat veriyorlar :

\Toi S s j

di yi,

... jkJ,l tf

U _ y

j'jll j

J;

V* 1

JuJ

&^.Jlj SyUlt

[2] Recep paa zade H fz paa:

Seyyit Muhammed Nur un ilk mntesiplerinden. olan H fz paa, kapc bahk ve
skup nazrl hizmetlerinde bulunmu ve 1242 de mrimran olmutur. 48 ten sonra stan
bulda ikameti tensip edilerek
metfundur.

vilyetten

azledilmi ve 1277 de

vefat etmitir.

Eyyupta

Sicilli osm an: C ilt 2. Sa. 234 235.

235 *

nc devre Melmleri

Seyyit, bu zamana kadar ttn imiyormu. Hfz paa ttne al

masna sebep olmu. Bunu kendisi anlatrken diyor ki Hfz paa ttt
imeme sebep oldu. 53 tarihinde keenne manada Medinei Mnevvereye
vardm. Mahmudiye medresesinde abdest alup hareme girerken imam
mer c*<(Si J Bbsselm atebesi sa tarafnda otururdu. Abdest almadn,.
Giru abdest al; dedi, ^akir dahi giru abdest alup sular azamdan akarken
Bbsselmdan girm ee rueyledim. Y in e ; abdestin yok, giru abdest:
a l; dedi. Abdest aldm dedim ise de gazab ile bizi yere yikup arkama,
iki kere eliyle urdu. Benden kay geldi. Bbsselm nndeki meydan
ttn zifiriyle bire bire doludu. Abdest al; diye tekrar emreyledi.... .
Seyyit bundan sonra hareme, girmi; mihrapta sanda Ebubekir ve
mer; solunda osman ve A l olduu hlde Rasulullah oturur grm.
Rasulullah; arn; otursun,, demi. Ebubekir de eliyle gel diye iaret
etmi. Seyyit teeddben hazreti hm - A l - alt tarafna oturdum. Ebu
bekir
neye bu tarafa gelmedin deyince cevap verm ee haya
eyledim. Hazreti ah bu mecliste taraf yoktur- diye cevap verp Rasu
lullah tebessm ettiler. V e hazreti h ile hafiyyen mkleme ettik,,,
diyor, Muhammed Nur, bu ryadan sonra ttnden vazgemitir.
Yine ayni senede dier bir ryada Rasulullahtan hrka geydiini
anlatyor [1], 1245 senesinde grd dier bir ryada Rasulullah^
kendisine satr yaz yazp verdiini ve Ebubekirin tevhdi efl,
tevhdi sft, tevhdi zt,, diye okuyup makamt feny telkin eylediini
bildiriyor. V e 59 a kadar bu'makamt selseye mdvemet edip zevk
eyledim,, diyor.
1255 te skbe giderek orada tavattun eder ve Nakibend eyhi
kazanl Abdlhlik Ef. ye intisap eyliyen, seyyit Muhammed Nur 59 tari
hinde hacca niyet ediyor. erif Ef. pederimin niyetini iiden ehibbadan
Kalkandelen, Koana, Itipten drt yz yetmi hac niyet etmi ve
hizmetinde talebesinden Koana kasabasndan Gradasl hac Emini bile
gtrm, ve skp ulemasndan hac Neb Efendi de refakatlarnda
bulunmu,, diyor ki bu da bize 1240 tan 59 tarihine kadar o civarlarda
tamamiyle itihr ettiini ve bir ok mrit ve muhibbe mlik olduunu
anlatmaktadr.
Essen Anadolu diyr rm diye anlrken ve eyh Haan kuveysn, kendisine rma azimeti mreylemiken Seyyit Muhammed Nurun
Antalyadan sonra doruca Selnik^ skp havalisine gelip yerlemesi
[1] H arirzde merhum tibynnda *iuAl tarikinde

*. 6VS"i' **.
U .Ij

-li'i
* ilJ j- J

JUy&rt' ijillv - lj
j d iy o r .

^
/" ^ s
c ilt: 1

nc devre Melmleri

236

yn nazardr. Buralan daha Ahmet Srbn ve Hamza Blden beri

melmliin mteksif bir merkezi idi. Mesel; 1011 de vefat eden Itipli
eyh Abdiilkerimin slasnda ikamet eyleyp tarikati melmet iatna
az ettiini ve Bosna havalisinde melmlerin kesretini zeyli akayikten
renmekteyiz.
Bu tarihlerde Hamzavliin devam etmekte olduuna da evvelce
arzetmitik. Bunlarn Anadoludan ziyade Rumelide bulunduktan mu
hakkaktr. Evvelce toplu bir halde bulunduklar yerler de seyyidin
tavattun etiii mahallerdir. u hlde Muhammed Nurun faliyetine
buralar merkez ittihaz etmesi ve on sene zarfnda kendisiyl eberaber 470
kiiyi hacca srkleyecek kadar tannmas, emri mneviden ziyade br
fikri mahsusun tatbikinden doan mspat bir neticeyi ire eder. Bu ayni
zamanda mumileyhi Ruma yollayan eyh Hasesnl Kuveysnnin de
Melmetini ispat derecesinde teyit eden bir keyfiyettir. nki Muhammed
Nur bu on sene zarfnda kendisine intisap eden kimseleri de nak usulince ve esm tarikiyle deil; mertibi selsei tevhit ve Melmet nevesiyle teslik etmitir [J. Bu da kendisinin bn yolu eyh Haandan ald
n ire eder. abn'n 14 dnde mekkeye dhil olan seyyit, bu
ziyarette de hl maneviyyt tene olup kendisini mkemmel gremiyor
ki erif E f., seyyidin N ebi Efendiye bize bu ilmi zhir kifyet etmez.
Mekkei mkerreme ve beyti erif, mridi kmilden hli deildir. Kendi
mize bir mridi kmil arayp bulmamza fursattr dediini ve nihayet
meczup melm mekkeli dervi Muhammede mlki olduunu sliyor.
Seyyit, bizzt hu mlkatm anlatrken u szleri sylemektedir: tavaf
kudm eyledim ve haremi erifte otururken bir zt, meczup suretinde
yanma gelp yanyana oturdu ve gmleinde, stnden kehle gezp
gmleime binecek dereceye gelp vine dner. Bana dedi ki bizim keh
leler terbiyelidir. Gayriye gitmez [2 ]. sminiz nedir diye sual ettim.
smim Mehmet Dervi, ehli mekkeden ve beytkd(?) evldndandr.
45 tarihinde hacca geldiin vakit senin ile oturdum ve hatta mavi krk
zerinde idi. Lkin hadseti sinnin va rd ; dedi.
erif Efendiye nazaran Dervi Mehmet vastasiyle kazanl Abdlklik
1]
[2]

Eski Melmlerden naklen..

Muhammed Nur, bu mlakat kendisinden dinliyenlerin ifadelerine nazaran

anlatrken Dervi Mehmedin aynen "Bizim- yozlar baka yazda yazlamaz,, dediini sy
lermi.

E er bu doru ise, Dervi Mehmedin Mekke li olmad muhakkaktr.

Y oz, i

Anadolu'da diisinden ayr gdlen kolara denir. Yaz, Yazlamak ta ayr, otlamak mana
larnda mstameldir.

ok muhtemeldir ki Dervi Mehmet', trk olduu hlde kendisini,

>mcavir bulundi-Mekkeye mensup

olarak

takdim

etmi,

cem de bulunduuna remzen Ehli Mekkedenim ,, demitir.

tabiri de yoktur.

yahut ta

makam

kible

ve

Esasen Araplarda "D e r v i ,,

nc devre Melmleri

237

Efendinin halifesi TrabzonIu eyh Mustafa Efendiye intisap eylemitir.

Dervi Mehmedin emriyle bir erbain karm ve bu itikf esnasnda
kendisine makamat beka, yani *-,
ve
in hazreti Rasulullahn ruhniyeti tarafndan uyank olduu hlde telkin edildiini
Menbaunnur da zikretmektedir. Edyi hatan sonra Trabzonlu Mus
tafa Ef.den Nakibend iczetnmesi alm; irat ve teslke mezun ol
mutur. Medineyi dey ziy: etten sonra msr tarikile Rumeliye avdet
ederken YenBuda bir kurban kesip fukarya etli pilv piirmi, kendisi
sim olup akam vakti koyunun ba ile iftar etmitir. Ertesi gn ken
disine Hatm ^ makam olan Ahadiyyetl cem i:\w [1] maka
mnn telkin edildiini yle hikye ediyor:
Gn uykusu uyurken manada Babsselmdan dhil oldum. Rasulullah
ut
sureti nuriyyesi - sureti unsuriyesi deil - gne nurun
dan daha sf ebeke dhilinden ellerini aup yr, dedi; Fakir yr
dkte ebeke iine alup kendisine skt ve ahadiyetl cem makamn
telkin eyledi,,.
skbe avdetinde Hfz paann yerine Servili Selim paann [2]
vli olduunu grm. Selim paa da Hfz paa gibi seyyidin mridi
olup mumaileyhten zikri dim ahzetmi; hatta seyyide bir medrese yap
trmak istemise de seyyit Sinan voyvoda camiinin tamirini emreylemi ve emri yerine getirilmitir. Selim paa bilhara hssa miri olup
istanbula gelmi ve seyyidi de 1266 da stanbula davet etmitir. Bu
davete icabet eden Muhammed Nur, stanbulda alt ay kadar oturmu v e
bu mddet zarfnda stanbul ulem ve meyihiyle temasta bulnnmutur.
Tekrar skbe giden seyyit, merkezi vilyetin skpten pizrene
nakli zerine mahalli mezkra gitmi ve bu. suretle dim avamdan
ziyade ezmla temasta bulunmay tercih ettiini izhr eylemitir. Anla
lyor ki sevyit, halk ruhunu pek gzel biliyor ve halkn dim byk
lere uyacaklarn idrk ediyordu. Bu, ayn zamanda, benimsedii mesle
in intiar ve taammm cidden arzu ettiine bir delildir. erif Efendi,
rislesinde seyyidin 1267 senesi rabiulhrnn 15 inci cuma gecesi tevhi
di nere memur olduu ve ertesi gn kendisine alay imam Hamit ve
tabur imam A li efendilerle tabur ktibinin ve yzbann, daha ertesi
gn de tkodra ulems ndan aban Efendinin biat ettiini bildiriyor.1
2
[1] Bu makamat, seyyidin tarz teslkinde izah edilecektir.
[2] Servili Selim paa : Akk muhafzl, sayda ve mara valiliklerinde bulunmutur.
1261 de skp vilyetine tayin 1264 de azledilmi ve muhtelif tarihlerde kastamoni, konya
vilyetlerinde, Anadolu mirliinde, Batum kumandanlnda,
edip, 1289 da vefat etmitir. skdarda
imi. Sicilli osmani; cilt 3 sa. 64

metfundur.

hssa

mirliinde

Cesur, mutekit,

hizmet

mstakim bir zat

nc devre Melmleri

238

1269 da rusya muharebesi balam ve Seyyit tekrar skbe avdet

(etmitir. Yine bu sene kendisine bat eden mir erkes smail paa
mn [1] davetiyle Manastra gitmi ve ay ikameti esnasnda ekseriyeti
memurinden olan bir zmreye Bedreddinin Vridt
n okutmu
tur ki takriri zaptedilerek
c-ri j oi3.s*a uiu isminde natamam bir
.erh olmutur. 1285 tarihinde skp ve civarnda baz mtassplar bir
arzuhal yapp seyyidin neri ilhd ettiini merkeze bildirmiler, Sultan
Aziz de tahkikini eyhulislma irde etmise de zaptiye miri Hsn
Paa [2] Manastr vliliind beulunduu sralarda siyyidle grm
bulunduundan bu iddiann aslu esas olmadn sylemi ve Muhammed
Nuru telgrafla stanbula davet etmitir. Muhammed Nur, olu erif Ef.
ile beraber stanbul'a gelmi ve paann konanda -msafir olarak alt
ay kalmtr. Bu mddet zarfnda stanbul ulem ve meayihiyle msahabelerde bulunmutur. Muhammed Nurun stanbula seyahatnda ken
disine olunu da terfiki, mumaileyhe fart mahabbetiyle beraber, tann
masn ve bu suretle istedii gibi bir halef brakmasn da temin gaye
lerine matuf olsa gerektir.
skbe avdetinden sonra 1286 da Bosna valiliinden mazulen
stanbula gelen Topal Osman paa ile [3] yine zaptiye miri Hsn
paa, seyyidi tekrar stanbula davet etmiler, seyyid de yine erif Ef.
ile beraber stanbul'a "gelip be ay Hsn paaya msafir olmutur. Bu
nc stanbul seyahatndan sonra yine skbe azimet eden Muhammed
Nur 1287 de Manastrda Ruznameci Hsn beyin olunun hitan cemi*2
3
li J

erke smail paa : nezip

mirlivalmla bulunmu;

badehu

ordusu erkui harp reisi olmu; atalca ve tuna muharebelerinde

den 1270 te vezrete te rfi edilmitir. Rumeli

ferik

olup

izhar ecaat

Rumeli

eylediin

ve anadolu ordular mirliklerinde bulunan

smail paa 1276 da zuhur eden Karada isyan zerine stanbula celbedilmi; bir ka gn
sonra vefat etmitir (1277). Sicilli Osmani; C ilt 1 ; sa 322-323
[2]

Hseyin Hsn P. Mora muhacirlerinden Abdlkerim Cf. nin oludur.

Trhala

mutasarrflnda ve muhtelelif tarihlerde Yanya, Girit, Selanik, Cezayiri bahri sefit. Bursa
valiliklerinde bulunmu, 1288 de vezreti refedilerek taht muhakemeye alnp Kbrsa nefyolunmusa da 89 da afiv ve tlak edilip srasyle Konya, Bursa ve Yanya valiliklerinde hizmet
ve son memuriyeti olan Yanya valiliinde iken 1294 te vefat etmitir. Zaptiye mrlnde
bulunduu tarih 1285 tir.

lim ve ire meftun, dervilere muhip, sarfiyat ziyade, memu

riyetinde edit, huss hayatnda cmert imi. Ham zav kutbu addedilen Bekir Reat Ef. nin
da Paann ktibi hususliinde bulunduunu yazmtk.
Sicilli Osman ;
[3]

C ilt : 2

Sa : 177 ..

Topal Osman P. zmir kyllerinden Hac erif aann oludur. zmit kayma

kamlnda, Karasi, Biga, Kbrs mutasarrflklarnda, Belgrat muhafzlnda, Bosna ve

Tuna vilyetlerinde bulunmutur. 1286 da Bosna vilyetinden azledilip stanbulda ikamete
memur edilmi v e * 1291 de. vefat etmitir. dre usulne agh, siyset umurunda behredr
...bir zat imi..

Sicilli Osm n;

C ilt: 1 ;

S a : 449..

nc devre Melmleri

239

yetine giderken tikvete bir ka gn msafir kalmtr. Bu kk seya

hat ok mhim bir netice vermi; seyyid Muhammed Nur, Tikvete
kendisine kutbiyyet,, makamnn verildiini tebr ve izhr etmitir.
(Cemaziyelhr 27; sal; saat 10 alaturka) [ l j 1288 de tekrar oluyla
stanbula - eyhlislm Molla Beyin davetiyle [2] - gelen Seyyide Mirefteli H oca Abdullah .Huls Ef, Evkaf mfettii Hac Tevfik E, Msr
mollas Kmil Ef, ehremini Pazar meydan Rif tekkesi eyhi Ahmet
Sf Ef, Mevlevihane kapusu Tarsus Rif tekkesi eyhi Abdlkerim Ef,
Harr zade Hoca Kemleddin Ef, gibi zevt intisap etmiler ve A la y
emini Halil Ef. nin evinde mumaileyhten Seyyidi erif ,, in Vahdeti
vcut,, risalesini okumulardr [3].
Muhammed Nur; bu defa stanbulda Harir zadenin Boyackyndeki yalsnda msafir olmutur. Bu stanbul seyatmda bilhassa Seyyit
Abdlkadir Ef. yi de ziyaret etmi ve eyh Mrat tekkesinde mteaddit
geceler msafir olmutur, Esasen bundan evvelki stanbul seyahatnda da
Abdlkadir Ef. yi ziyaret etmiti.
Bu ziyaretlerden maksad, her hlde Hamzavlii temsil etmekte
bulunan Seyyit Abdlkadir Ef. yi kendisine biat ettirmek, bu suretle
umum Melmler tarafndan Gavsliinin kabuln ve Melm vahdetini
temin etmekti. Hatta muhakkak yine bu maksatla darsi Muhtefyi de
ziyaret etmi ve drsin ruhaniyetiyle grtn,, sylemitir. Fakat.
Abdlkadir Ef; Muhammed Nuru alelde ayan hrmet bir msafir gibi
kabul etmi ve Hamzavlik ananesine tamamiyle sdk kalarak Melmetin esaslarn olduka tahrif eden bu yeni pire biat etmemi, bu suretle
Hamzavliin istikll ve devamn temine muvaffak olmutur.
Hlsa, kendisine bir ok zevt biat ettiren ve dim galip olan
Muhammed Nur, yalnz Hamzavlik nanesine ve Hamzavi mmessiline
kar malup olmutu.
stanbuldan skbe dnen seyyit, mridi bulunan eyhlislmn dave
tiyle beinci defa olarak tekrar stanbula gelip be ay msafir kalmtr.
1291 de Istruma melmleri hemen hemen ehrin btn sekenesi1
3
2
[1]

Seyyit, Tikvete kutbiyete tayin edildii vakit mSsafir olduu, evde ikamet ettii

odann duvarna bu tayin tarihini yazm.

Mezkr yaz, bir perde ile setredilmi olup hl

Melmler tarafndan ziyaret edilmektedir. Bunu, ziyaret edenlerden duyduk..

[2] eyUislm

Molla Bey (M ir Ahm et Muhtar

E f.) :

mollalnda, stanbul -kadlnda, Anadolu kazaskerliinde

lm

olmutur.

95 te

meihattan infisl

ikinci

defa olarak eyhlislm

e d e re k . 1300 de vefat

etmitir.

olan

nadiyede

defnedilmitir.
lmiye slnamesi
[3] erif Ef. nin risalesi.

1222 d e

domutur.

Selnik

bulunmu v e 1288 d e eyhlis

Molla

Bey

o sene

Him Bahann

tekrar
civarna

nc devre Melmleri

240

melm olmutu seyyidi davet etmilerdir. Muhammed Nur, bu davete

icabet etmi ve erif Efendi, Istrumann havasndan ve halkndan ho
land iin babasna orada kalmalarn teklif etmi, seyyid de senenin
alt aynda skpte alt aynda Istrumada ikamete raz olmutur.
1297 senesinde kendisinde erbab tasavvufa insilh denilen hl vaki*
olmu..
da bu vakay u suretle anlatyor:
Sene 97; Istrumada odamda sultnlkn ibnlfriz
o^'Cr.
divan nazmn alup bakarken kendimden gip oldum. Mzdelife ve Mearlharm yannda iken cemmi gafr asker taburu gibi er er, tabur
kadar makdemlerinde zat, sa taraftaki mekkede odada bize telkin
eden Rasulullah mdr derken cemlin at ve yanma vardm. Dedi ki
Enbiy ihvanmzdr. Anlar bildiini bildirme; deyu emir buyurdular.
Biz Arafat canibine ve anlar Mzdelife canibine aktlar. Anlardan birisi
bize sylemedi; Ancak, Davut
bana bakup gld,, [1],
Ayn senede 110 kadar ihvaniyle hacca gitmi, avdetinde kosva*
vilyetinde arnavut ihtilli zuhur etmekle ihvann bu ihtille karmaktan
menederek kurduu meslei, her hangi bir suretle olursa olsun ibedar
etmekten tevakki eylemitir. 1302 tarihinde tekrar 130 melm ihvaniyle
hacca gitmilerdi ki bu seferinde dmd ve halfesi Abdrrahm Efendi
ile torunu hac keml Ef. de beraber bulunmular ve avdette, vapur
Svey kanaln geerken vapurda vefat etmitir. (1303)
Muhammed Nur, Menbaunnurunda iki rya daha naklediyor: Birin
de abdest senedini Rasulullahtan bizzt ahzettiini ve Rasuln bir su ile
bam defa meshettiini; bilahra Haleb hiyesinde
do
byle bir hads grdn syliyor. D ier ryada da kendisinin hazreti
A l olduunu ve Peygamberin ehli beytimdensin dediini, zevect
peygamberinin uhrev makamtn grdn naklediyor. Seyyit, ihya
ettii melmlin tamamiyle intiarn ve bir ok znfz ezmla ulem
ve meayih tarafndan sadakada kabul edildiini grdkten ve bir ok
talebeye hocalk ettii gibi bir ok da halfe yetitirdikten sonra 1305
senesi Cemaziyelhrnn 29 uncu pazartesi gecesi saat 2 raddelerinde
[1] Seyyit, bu suretle Dvudiyylmereb olduunu bildiriyor. Erbab tasavvufa gre
her veliyyi kmil, bir nebnin merebindedir. eyhi ekber naklfuss ve fususunda davud'u
hikm eti vcudiye fassmda beyan ettiine nazaran Muhammed Nur, mazharl vcut oldu
unu ve direi

ihatasndan hi bir eyin hari

olmadn

ifade

etmitir.

nki,

vcut,

mutlaktr ve her ey vcudun fln ve taayyntndan ibarettir.

Bu insilh vaksn erif Efendi de

risalesinde

naklediyor

ile hac valde seyyidin 65 yandan sonra bkir olarak aldii

be dakika kakar imtidat etm itir diyor.

ve esnyi insilhta fakir

zevcesi bulunduk ve

nc devre Merileri

24

Istrumada vefat edip peygamber gibi odasnda vefat ettii

defnedilmitir. [1]

mahalle

SEYYT MUHAMMED NUR UN NAKBEND SLSLES

i
Seyyit Muhammed Nur Trabzonlu Mustafa Ef. KazanIi A b dlhlik Ef. Mehmet Niyaz kulu Molla Idris Molla Muhammed
abd Hud kulu Ahmedi Mekk Habbullah Buhr Masumi
Serhend mm Rabbn Ahmedi Frk Hce Muhammet Bak
billah Hcegi Semerkand Hce Dervi Muhammed Hce
Muhammed zhidi Bedah Hce Nsirddin Ubeydullah ahrr
Semerkand Hce Y a kubi erh Hce Aleddni Attr Hce
Muhammed Baheddni N a k ib en d ................. Ebu Bekr Muhammed.

HALVET -

ABAN -

SLSLES

Seyyit Muhammed Nurl Arab lbrahmemark d ^ ^

AbdSlltfi Haleb Mustafa Doanl Msriyyl Edirnev Aliyyl
atval
(Karab vel) Muslihuddn tsmali orum m erl Fud Kastamonulu Muhiddin eyh abn v e l ....................
Haan Bsr Aliyyibni Ebu Tlib Muhammed.

EKBERYYE SLSLES
Seyyit Muhammed Nur lbrahmemark
^ij.; Muhammed
Ebnnceb .UJiyi j2 Aliyyt tavf
Abdullah arkav iiju*
Mahmudi krd
Muhammed emsddin -.-y. v *
Mustafel Bekr
Muhammedl Bdeyr ^juiuf tbrahmibnil
Huseynl Krdiyyl Medeniyyl Melm (/nuijat
[2] 1
2
[1 ] Seyyidin bir ok rislelerini havi kalkandelen li Melm Hakk Elendi tarafndan
yazlan ve sandukatlmaarif ismi verilen yazma nshadaki kayt.
[2] Bu zt, ihtiml Fusus rihi Bosnah Abdullah E f.y e biat ettikleri bildirilen Arap
eyhlerinden biridir.
Melmler 16

242

nc devre Melmleri

Safiyyddn Ahmedil Meden j'jau-

Ebl mevhib Ahmedibni
Abdl Kudds ^ . jijuc
Aliyyenav
Abdlvehhab arn
Zekeriyyel Ensar tfjUiVti/j Eblfeth
Osmanl Merg J \
Isralzzbeyd ^ j i
Haan
eyhul ekber Muhammedibni Aliyyibni Muhammed Muhiddni Arab
iif
o-J Cr
.......................Aliyyibni Ebu Tlib y]U..j>l>(^
Muhammed Af...

VEYSYYE SLSLES
Seyyit Muhammed Nur tbrahmemnk j ^ ^ Muhammed
Ebnnceba .1^ 1,1 j f Aliyyit tavf
bdullahi arkav
aj&si iuue Mahmudi krd
Muhammed emsddnl Hanef
Af Mustafel Bekr &
Abdl Ganiyyn Nablus
; Thirl Meden
brhmibnil Huseynl Krdiyyl
Medeniyyl Melm
cr,
Safiyyddn Ahmedibni
Muhammedl Meden J ^ j f cr. ju-i
Nurddin Aliyyibni Abdl
Kudds o'jAij'j..* ^ ^
Abdl Vehhb arn
y u^ a* Ebu
Yahya Zekeriyyel Ensr ^ u y l/ j ^ , 1 Muhammedl Vst

Ahmedzzhid ^-ui^lu- Haan ebster

Yusuf1 A cem
Mahmudi tsfhn
tJf Abdssamedi ebster
Necbddin Aliyyi rz ^ 1^ ^
ihbddni Shreverd iijijt* '.jHoIvJ Ebnnecbi Shreverd ^ 3^ ^ - . u Vasiyyddnl Kad ^ uji
Muhammedl Bekr 6 /\jf Muhammedi
Dinever
Mimd Dnever
r Cneydi Badd
Ebu Caferl Haddd
Ebu merl Istahr ts ^ ^ \ / y4\
akki Belh j t , jju Ebu Ishak brahmibni Edhem
#
Msebni Y ezd i r ^ 1^
veysl Karen
Aiyyibni
Ebu Tlib srni.1>i(i Muhammed t f ..

Bu silsileleri, Tarikat pirleriyle Peygam ber arasndaki esmiyi hazfederek aynen Thir
B. in Menakibi eyh Seyyit Hace Muhammed Nurl A ra b ve beyn Melmet ve ahvli
Melmiyye isimli kitabndan aldk, (Sa: 8 14).
Ekberiyye tarikat, Muhiddini A ra b iye mensup bir tarikattr ki Trkiye de pek
intiar edememi, yalnz Arabistana gidenlere mnhasr kalmtr. veysiyye tarikat da
veysl K arenye mensuptur. Bundan maada mritsiz ve kendi kendine, mertijbi tevhidi
katedenlere de veys,, denir.

II

SEYYDN ZERNDE MESSR OLAN SOFLER

Muhiddini arab ve seyyid Muhammedttnnur:

Son asrlarn en nfiz sofsi olan Muhammed Nurda da btn sofi
lerde olduu gribi Muhiddinin tesiri pek briz bir surette grnmektedir.
Kendisinden evvel gelen sofilerden vahdeti vcutta vecd sahibi ve
melmet neesini hiz olanlarn hepsine kar tazimkr olan Muhammed
Nur, en ziyade muhiddni tevkir etmektedir. Hemen her eserinde Muhiddinden istihat eder ve bu byk vahdet kutbunu hrmetle yadeyler.
Kendi isminin nihyetine getirdii Elarab,, lakab da bu tesiri
ire ediyor. Seyyit, Muhiddinin salt feyziye,, sini t^j^U jU i^ . ^ j u
namiyle arapa erhetmi ve bu erhe:

Vjl I

yJr rUVlj -

I4C tUU

/ J Z jL *

VJ Jy P V jile
I a A it

ela-U

1*.J y * 4Vl
\ YAT

Tarihini syliyerek ark ve garpta misli olmyan ve kendisine gelin

ceye kadar Arap ve Acemden hi kimsenin ukdelerini zemedii bu
salat erhetmee muvaffak olduunu mftehirne beyan eylemitir.
Seyyit, trke (risalei gavsiyye)
erhine balarken Muhiddini
y \ CgijUl ^ 3

tJ y -A
M
lp yjl-Uj

szleriyle
*
tebcil etmektedir.

aIIIjj

,^-jU

,> uj j -bi,

Muhammed Nur; Muhyiddinin .

isimli risalesiyle ve <

iyl UVj*

-AllJIS

ju j

jt

unu

cmlesiyle balyan

nc devre Melmleri

244

Salati mutalsamm Arapa <

u > ismiyle erhettii
gibi yine Muhyiddnin Evrad sbiye,, sine ve ay a Uj $ f i
yk
isj'.u Vj ) beytiyle baliyan kasidesine trke erh yazm ve fthattaki
ihtiyar ve fusustaki man Firavn bahislerini trke kk bir risle ile
tavzih eylemitir [1]. Muhammed Nur, her hususta Mhyiddinin telkki
lerini benimsemi ve neretmitir. Varidt erhinde bile Muhyiddinin
szleriyle teyidi mdde etmektedir [2]. Btn bu mukaddemattan anla
labilir ki Muhammed Nur, eyhi Ekberi ok okumu, ok sevmi v e
tamamiyle onun tesiri altnda kalmtr.

Seyyide dier sofilerin tesiri :

Seyyit Muhammd Murda Muhyiddinden maada seyyid erifi Crcannin de tesiri vardr. Bu da seyyidi erifin mehur vahdeti vcut,,
rislesine *
nvaniyle Arapa bir erh yazmas ve drdnc
stanbul seyahatinde ilerinde mirefteli H oca Abdullah Ef. ve Harir
zde Kemleddinin de bulunduu bir cemaata mezkr risleyi takrir
eylemesiyle sabittir [3], '
Seyyit Muhammed Nuru Simavneli Bedreddine de hrmetkr gr
mekteyiz. Mridi brklce Mustafa ve Torlak Kemlin isyanlar netice
sinde 823 tarihinde Serezde dam edilen Bedreddni simav, vridt., nd
aka izahettii lemin kdemi, yani hudusi zt ile hdis, fakat cins,
nevi ve ahs itibariyle kadm bulunduu [4], irdei ilhiyenin istidada
tbi olarak zuhur edecei [5] hiretin melekt lemindel ibaret bulunup
zarf ve mazruf gibi dnya ile bir; fezel ve ebed; fakat itibar oluuu,
[1]
[2] :

i)Ut

-iL.j
's; j

lTJ

i r tfjiiiru

.f'll'jsiHJIljl.
tyy, i j

mezkur eserin muhtelif yerlerinde eyhi Ekberin

nsha Sa. 55.

kelimt,

gemektedir.

Bendeki yazma

[3] Elenvrl Muhammediyyenin yazma bir nshas millet ktphanesinin Arapa ki

taplar ksmnda 1124 numaradadr.
[4] ..

jllu

jij

Objlj
[5] . . ^Ul

{i

Cljjlj

valjl

us< fji

^Ul

nc devre Melmleri

245

zhirin fn dnya, btnn bk hiret bulunduu [1 ], hari cismnnin

ademi imkn [2 ], cennetin, cehennemin, melekt bulunduu, snn
lm [3] gibi mfrit fikirlerinden dolayi sfiyye tarafndan da matun
v e merdud olmutu. Hatta fusus rihi Sofyal Bl Ef. (690) Bedreddin
sofilerinin tenkili iin Sleym^n kanunye takdim ettii mektupta Bedreddin hakknda:
VJuu
tabirini kullanyor. Hda A ziz Mahmut Ef. (1038) de birinci Ahmede bu hususta bir arza
vermi ve bedreedin hakknda ayn tabirt kullanmtr [4 ]. Buna mukabil
eyh Msri Niyz (1105) ise divannda
Muhiddin Bedreddin, ettiler ihyyi d i n ;
Derya Niyz, Fusus, enharidr Varidat

maktal ve vridt redifli alt beyitlik bir manzume ile vridt fevkalde
methetmektedir [5]. Seyyit Muhammet Nurda vridt erhinde Bedreddini
.ull tijle JjLJl a
}** ,5,1li
UJw. ,3jd V l
tfjj l <3^*11 j^Jl
JU..11 Jjil < -
< . . oi-jJ'jj; iUUi cAi jiu- tebcilatiyle sultanl muhakkikin olarak iln ediyor
ve bu erhe ayrca u tarihi yazyor: 1
5
4
3
2
[1]

jUcVt

c f l 'u \ 3

'W

l| i U

0UUJ

tJ

Ua

jljU a l

V rid t

[2]

UjJlj
. . w lUll

.b.cJI jbi

T J 7 i l j j - Vj *U )jull tl

V ridt

[3]

S4-JS l" fM-ll

AB-

V ridt
[4]

Simavne kads olu Bedreddin:

M. e rfed d in ;

Sal

[5]

Msri N iyazide Hamzavler gibi ok koyu bir sf ve

71-44.
cokun bir vahdetidir.

Divannda
Grimiz e r d ir ; Prim z p ird ir ;

Karamz nurdur, yerimiz Turdur.

steyen yn, izlesn p r i;

Pirden ayrlan Hak'tan ay rd r!

Msr,, nin dinde izzeti zin d e ;

Cmle millette Hamzav hordur.

lhisi calibi dikkattir.

Lal zade Abdlbak, bu sz Hamzav aleyhdarhna hamlederek

Gmri gariptir ki ehli tarik geinen ndnlar; Hamzavlerdir, drdnc esmda kalmlardr
ve naks olmalariyle ilhda dmlerdir deyu gne gne ifk iftiraya cret ederler. Msr
Gf. cmle milletten Hamzav hordur deyu lhi syler...,, diyor (Serg zet; S a : 159) .
Fakat biz,

L al zadenin bu fikrine itirak edemyeceiz.

gerek risalelerinde mfrit bir vahdeti vcut taraftardir.

akidenin sliklerine fena bir nazarla bakar ?
Gf. ye de hrmetkardr.

N iyz, gerek divannda,

Byle bir zt, nasl olur da ayni

Ba husus Msri Niyz,

Olan eyhin

Vakf esrar olup umman olan anlar b iz i;

Anlamaz hayvan olan insan olan anlar b iz i!

Olan eyh brahim

246

nc devre Melmleri

<\Lii ^
'O 'J . 1 l 4 l j j j | j l U - J a j
<0 - -y U l k j j4
J_U
o l^ lo U i* J * jy ll

*s* a c * ^ l _ * i ~ Uys ti.^4

jlL U lj jl^ v l^ L . k * ^
4^^ -lV _ jyV <Li)-l
ult"

j i J l j j b j l L U l J I c ^ - jT

c<ljl_Jl 3*^ il*

J lfi <

1275
Seyyidin efkrm tamamiyle ire ettii iin k mhim olan bir
erhten ayrca bahsedeceiz. Muhammed Nur, Msri Niyzyi de okut
mu ve marnileyhin baz lhilerini erhetmitir. Takrirleri zaptedilerek
muhtasar bir niyz erhi vcuda gelmitir. Melmlerin hepsi Niyzy i
severler. V e
Oldum smail gib i teslimi H ak etti hemin
Bin iki yz dahi yetmi bete bir kurban bana

matlal gazelini tahmis ettii gibi (D iv a n ; stanbul; 1326. S a : 78) yine ayni gazele
^

Zt Hakta mahremi irfan olan anlar b iz i;

lmi srda bahri bpyn olan nlar b iz i!

maltaiyle balyan bir de nazire yazmtr (ayni nsha; Sa : 74) .

Hlsa bu beyitten mrat zahir horluk deildi.
erhinde bu beyti yle tevil ed iyo r:

Muhammet Hur, N iyz dvnnn

Hamzavlerden mrat, Melmiyei Baymiyeden Hamza* namnda bir zattr ki mridi

ehli tevhid idi. Fusus rihi Bosnal Abdullah ve Mesnevi rihi San Abdullah Ef. 1er de
bunlardan idi. Istanbu ve Rumelide haylce mritleri vard. Lkin stanbul ulems,
gayet mteassp olduundan bunlan hor grrlerdir. M sr Ef. >j~-

o zaman ana gre

sylemitir.,,
Melmlerden bir zt ta bu beyitteki korluun, ubudiyet ve zillet makam olduunu
syledi. Bu beyti
tavzih ediyorlar:

S.

Muhtar

8 . Ef. ye de

sordum.

Mektuplarnda meseleyi u suretle

Znmmca btn lemi tarikat bir behiti irfana tebih buyurmular ve bu cennet
iindeki hr da Ham zavlerdir demilerdir. Yoksa N iyz dahi o zevk ile zevkyb olurken,
btn ennda o nee mtecelli iken nasl olurda Ham zavler aleyhinde bulunnr?,,
Bu tevcih,

bana da pek uygun geldi.

hrdr demiken bu kelimedeki

iltibas,

Kuvvetle muhtemeldir ki

Hamzav . aleyhdarlarna

okutmu ve neticede Abdlbaknin ikyetini mucip olmutur.

za vl eri e mnasebeti menf olmaktan ziyade msbettir.

N iyz

Hordur

Hamzav
suretinde

H e r hlde N iyazinin Ham

nc devre Melmleri

247

beytini hvi gazeliyle seyyidin tarihi itiharn 1275 olarak tebir eyledi
ine kanidirler.
Muhammed Nur evrd sbuiyyesinde de mahabbet hususunda iclei
kalem ederken niyznin
Ey gnl gel gayriden ge aka eyle ilctida;
Zmrei ehli hakikat ak eyler mukteda I
Cmle mevudat malmata ak akdemdrr;
Zira akn evveline bulmadlar ibtid 1
Hem dahi cmle fena buldukta ak bak k a lr;
Bu sebepten dediler kim aka yoktur intiha 1

beyitlerini nakletmektedir [1] . Hlasa Seyyit, Niyzye de muhiptir.

Muhammed Nur, Hac Bayrm velnin mehur
alabm bir ar yaratm iki cihan aresinde;
Bakicak didar grnr ol arn kenresinde

beytiyle balyan lhisini de trke erhetmi ve &

rij.l
^
jjt
di
J..J pU.Lu
diye balayip bu bu*
yk trk sofisine hrmetini izhr eylemitir. Seyyit, bunlardan baka
eyh Rasln Dmknin [1] risalesini trke, bni Meiin [2] saltn
Arapa erhetmitir.
Muhammed Nur, zamanndaki byk sof Ahmedibni drsin [1]
'(jVVi'.iJi [X]
[1] eyh Risln Dmk ( e y h Aralan); vecit sahibi bir sof olup Halep civarndaki
Trkmenlerdendir. amda tavattun etmitir. D e f ve kaval aldrarak sima* ve raksettiin
den zamannda tanu tenie uramtr. mm Sbk ile

muasrdr

eyhin

hangi

tarihte

vefat ettiini arn, Dairetl marif ve ir kitaplar yazmyorlar. Yalnz Mnv tabakatnda 700 den

evvel vefat ettiini kaydediyor. eyh Arslan iin baknz!

Trkye tarihi

dnsi : Prof. Kprl zade Dr. Fuat. S a : 2 6 .

[2] eyh Ebu Muhammed Abdiisselm ibni Meiil Hasan

Cf. fMJIjuc

: 659 senesinde vefat eden eyh Ebl Hasan zel J ilillj-l-lj'.l

Maribdir.

Tercem ei

muharrerdir, (S a

hli,

57-60).

eyh

yi

nin eyhi olup

Zfir Ef. nin < JUllJjUl

sinde

bni Mee it arnnin Tabakatmda da baz malmat vardr.

[1] Ahmedibni Jdrs; Magrptaki tdrs seyyitlerinden olup Fasa tabi

A ra y i eh

rinde domutur. Silsilei tarikat b rz sahibi mehur Abdl A z z i Debba,, a (1231)

mntehidir. 1213 tarihinde Msra gelmi, Msrdan Mekkeye gidip 30 sene kadar kalm,
defeatla Medine ve T ife gidip nihayet 1244 te
Saby karyesinde 9 sene ikamet

Yem en

ve 1253 te rihlet

zeliyyeden iken bilhara "Muhammediyye,, tarikatn

mdavemetten ziyade sohbet, ihvana

ktasna

eylemitir.
tesis

gemitir.

Yem enin

Ahmedibni drs,

etmitir.

ve bilumnm insanlara hizmet esas

evvel

Bu tarik,

esmya

zerine

messes

olup eyrad, Ahmedibni idrsin salevtn kraattan ibarettir. Seyyit Muhammeds

sns,

(1274) mumaileyhten ahz tarikat ettii g ib i S. Abdlhamidin Y ld z da yaptrd

zel

248

nc devre Melmleri

Salevtndan
jUkia.,.* V r ^r'^' Ui.ii
. diye balyan ikinci
Salevtma da trke bir erh yazmtr. Bu suretle zamanndaki tasavvuf
cereyann takip etmekte olduunu ve bu byk sofye hrmetini bildiriyor.
Esasen son asrlarda arap diyarnda seyyit Ahmed ibni dris; trk
diyarinda da kendisinden baka byk ve hreti mnteir sf yoktu. H er
iki sf de tannm tarikatlaira istinaden kendilerini tantyorlar ve yeni
bir tarikat kuruyorlard. Ahmedibni dris, zeliyyeden muhammediye,,
tarikatn kuruyor; Seyyit Muhammet Nur da trk tima ve edeb
hayatnda asrlarca nfiz olan melmlii ihya eyliyordu. ok muhtemel
dir ki bu iki kutup, bir diyarda olsayd kendilerinde olmasa bile ihvan
lar arasnda bir rekabet meydana gelirdi. Nasl ki Halvetler ve bayramiyyei emsiyye mntesipleri, kendilerinden ayrlan melmlere (Hamzavler) kar daima murz ve rakip vaziyetinde kalmlar ve melmet
aleyhdarlarmn ilk safnda bulunmulard.
Fakat diyar ayrl ve nevamma mesleklerindeki birlik buna meydan
vermedi. Seyyit Ahmedibni Idrisin eserleri bulunmadndan Seyyit Muhammed Nurdan bahsedip etmediini bilmiyoruz. Bahsetmesine de pek
ihtiml yoktur. nki Ahmedibni dris, 9 senedenberi oturduu yemende
1253 tarihinde vefat ettii vakit, seyyit skpte 25 yalarnda bir hoca
idi. Grtklurine de ihtiml verilemez. nki Ahmedibni dris, 1213 de
msra geldii vakit henz seyyit, dnyaya gelmemiti. 1245 de seyyit,
Mekkeye gittii vakit Ahmed, bir sene evvel yemene gitmi bulunuyordu.
Yalnz seyyit Muhammed Nur her hlde bir sene kadar msrda (1213-14)
ve 30 sene mekkede (1214-1244) [1] oturan Ahmedibni drisin hretini
duymu ve mecluGu olmutu. ayan nazar bir nokta daha va r: 1259 da
470 kiiyle hacca giden seyyit, meczup dervi Ahmedi mekkye mlki
olduu vakit evvelce arzettiimiz gibi tarikatn sormu .(Muhammed)
cevabn almt. Harir zde merhum seyyitten naklen bu mlkat anlatrken
tekkesi eyhi Zfir Ef. nin de bu tarikattan hilfeti

vardr.

Yem en ulem

ve sdtndan

ekserisi Ahmedibni drse mrit olmutur. Sns ihvan, elan bu tarikatta

olduu

gibi

Yem endeki drisler de bunlardan ve mehur mam dris A lide Ahmedibni drisin neslindendir. Salevt 22 knunu evvel 1314 tarihinde. stanbulda
mezkr tarikattan Hac smail ' Hakk Ef. tarafndan nefis

Mahmut Bey matbaasnda

bir surette tabettirilmitir.. Bu

selevatlar, tamamiyle Vahdeti vcut,, felsefesini mulin, mustalah, Fakat

gayet

ak

olup

mritlere deta vahdeti vcudu telkin eden birer derstir.

Ahmedibni dris'in kelimtn cami ve briz,, e taklit yollu yazlm olan . cr2Jt.a)l
|J

. 1315.

H.

hlde Fas muzafatndan Meysr

de Bulak

matbaasnda tebedilmitir;

sonundaki tercemci

karyesinde tevellt ve 1214 te M ekkeye

gidip

14 sene

ikamet ettii mezkrdur.

[1 ] y J J l i l l . e nazaran 1214 te mekkeye giden seyyit Ahmet, mezkr beldede 14
sene oturmutur.
domutur.

u halde 1278 de yemene gitmitir ki bu sene seyyit Muhammed Nur

nc devre Melmleri

249

Ojs-jdllUU c5U JiKj j'j.-V'JmJ jJ&i

Jl_,l>j s*MU
... t f j- i J15 dki>u 4_s diyor [ 1 ].
Seyyidin Menbaunnurundan da bu mlkat aynen nakletmitik. Seyyit Ahmedibni Idrisin nerettii tarikatn da
(Muhammedi) tarikat olduunu biliyoruz. Acaba dervi Muhammedin
(Muhammedyim) demesi, Muhammedi tarikatna mensubiyyetini ifade
etmezmi; V e acaba bu zt, Ahmedibni drisin halfe ve dervilerinden
midir?
Eer dervi Mehmet, muhammedyim demekle kuyud tarikat ve
db rsmdan fari bulundunu ifde etmemise ve hakikaten Ahme
dibni idrisin tarikatna mensup ise bence bu ikinci ihtiml daha kuv
vetli seyyidin, Ahmedibni drisin ve tarki teslikinin tesiri altnda
kalmasna sebep, bu mlakattr deyebiliriz. Maamafih bu nokta maalesef
lykiyle tenevvr ve tavazzuh etmemitir.
Yalnz uras muhakkaktr ki Ahmedibni drisin tarikat da kisve
ve zikir gibi mersimden r, sohbet ve hizmet esastna mpteni bulun
duundan Melmet nevesini hizdir ve seyyit Muhammed Nur, Ahme
dibni drisi, salevatn erhe balarken (mridi kmil, mukarrip ilallah,
halfei btn, esseyyit Muhammedibni d ris) szleriyle tebcil ederek
kendisinden evvel gavs tandn izhr ve zam bir derecede bu byk
Marib sfnin tesiri altnda kaldn aikr eylemitir.

ayan dikkattir ki Muhammed Nur; Muhyiddni Arab, eyh Arslan, Bedrddni smay, Msri Niyz, seyyit Ahmedibni dris gibi daima
mfrit vahdeti vcut nirlerinin eserlerini erbetmi ve onlara mtemyil
bulunmutur. Anlalyor ki ibtidayi slkndenberi bu zeki zt ulmi
zhire ve naklerin mutavasst vahdeti vcut nazariyelerinin kuyut ve
uruta tabi irfan; tatmin edememi, nihayet her trl kayttan vreste
ve bir nee ve irfndan ibaret bulunan Melmeti benimsiyerek nfuz ve
kudretiyle pek az bir zamanda dairei ml ve vsatna bir ok meayih
ve ulemy da almak artiyle neretmitir.

[1] Tibyam vesaillhakayik;

: Cilt, 3,. Sa: 214.

m
SEYYDN TASAVVUF! FKRLER

VARDAT ERN
r

A.

Ahiret, Melek ve Meds

Seyyit Muhammed Nurun efkrn anlamak itibariyle Vridt erhi
ujjeduuj ) ok mhim bir eserdir. Seyyit bu eserde Sultanlmuhakkkn,, lakabiyle tebcil ettii Bedreddnin efkrm baz rihler
gibi tadile deil, tavziha almtr [1 ]. Bedreddnn hiretin lemi emir
ve melekttan ibaret olduuna dir
szn
Seyyit hireti zevl ve fenya mbeddel olmaa mahkn bulunan
mrekkebt ecsm urisuriyye leminden zannederler. Halbuki, bu
yetine muhaliftir,,[2] szleriyle erhedip
j_-^j
.yVls*
kavlini de u szlerle tavzih eylemektedir :
Y a ni, bu kevn fest lemi gibi ecst ve ecsm leminden deildir.
Umuri hiret ruhi izfden ibret olan emir lemidir, nasl ki Allah ta;
sana ruhtan sorarlarsa ruh, benim Rabbimin emrindendir, d e ; buyurdu.
Gayp ve melekt lafz da alemi melektun atf tefsiridir. Ebu Talibi
[1]

Seyyidin vridt erhi, hulefsndan A li U r f E f.

edildii gibi
nazmen

tarafndan trkeye tercem e

1278 d e Manastrl bidn bey isminde muhibbanndan birisi tarafndan da

terceme

edilmitir.

Bu

manzum

tercem rde

vezin varsa da

lisana tasarruf ve

kafiyeye riayet edilmemitir; anlalyor ki nzm, byle eylerden bihabermi.. Bu terceme

mesnevi tarzndadr. Bir ka beytini yazyoruz I
Varidata baka bir erhi tamam

Y azd n verdi Latif ana nam;

A n tedris etti hem de serbeser

Koym ad diller iinde vehme yer!

N ice bir erhi gzide kim an

Grmemi

Kim

an

trkiyyeye

Olmasnda eyledim

[2]

tebdil

ile

Mesnevi

ok i tih a t;

Jbtl^ Ut JW dj f c

Hepten

ehli

ebyt

hakayik mislini,
ile

ol

terceme

klar ederler is tif d !!

t S

^lf.1

nc devre Melmleri

251

Mekk
der k i : Ruh, bedelden mufarekattan sonra rabbini arif ise
ona vsl olur ve ona evvelce uruc ettii gibi yine uruc ederek suverdea
bir suretle mukayyet olmaz. Belki diledii gibi her mevtinin ekliyle
grnr. Hazreti A li efendimiz
perde kalksa bile yine benim
yaknim artmaz; buyurmutur. Eer sad ise dnyada bulunduu suretle
mukayyet olur.. Fakat bu suret, latiftir. V e letafetiyle tlliyyne uruc eder.
Amma bu uruc, her kesin ameli ve takvasna gredir, llliyyn, feleki
kamerden Krsye kadar olup sr sekiz cennet bunlardr. Ariflerin meliki
muktedir indindeki makad sdkta uruc ettikleri sekiz cennet; Vilyet,
Sddikiyyet, Kurbet, Hullet, Mahabbet, Hitam, Ubudet ve Ubudiyyet
makamlardr. Sr olan sekiz cennetin kuranda zikredilmi isimlei vardr.
E er aki ise ahlak redesinin suretiyle mukayyet olur. Huyu gazap
ise kpek, haset ise maymun, tama ise hnzir, kibir ise fil V. S... suret
leriyle takayyt eder ve her tabakann kuranda ismi vardr. Fakat bu,
unsur suretlerin inkilb ve melekt suretlerin bakasmdan sonradr.
Allah da; biz, brahime semavat arzn melektunu bylece gsterdik,
diyor. Avam, umuri hireti cisim lemindendir zannedip; yle ki r
m kemikleri evvelce ina ettii gibi yine ihya eder; yeti ile cismin
fensndan sonra idesini istidll ve ihticac ettiler. Semavat ve arz halk
eden, onlarn mislini halkedemezmi ? yetile ve bu hususta ir yt v e
ehds ile delil getirerek ide edilen cisim, evvelki cismin ayndr; misli
deildir, deyip azmi acizden lyetecezz, bir czn bk kalacan,
vdde habbenin bitmesi gibi krk gn mi hayat yamurundan sonra
cismin o czden tenebbt edeceini sylerler. Bunlann hepsi zam
fasittir. Dorusu gazalinin kimyyi sedet,, te zikir ve ibni Snnn,
Celli devnnin szlerini tahkik eyledii gibidir ki Gelenbev de bunu
ihtiyr etmitir. Btn ehlullah umuri hiretin lemi emir ve gaybi melekttan olup nefsi ntkanm,
olmayp ruhtan ibret bulunduunda
mttefiktir. nki cisim tebeddl ve tagayyr eder. Halbuki Zeydin zt
tagayyr etmez ve merkebin deimesiyle rkibin deimesi lzm gelmez
Mesel Zeyd, yirmi sene zarfnda tamamiyle deiir ve ondan bki hi
bir ey kalmaz. Fakat, zt, byklnde, kklnde bkdir. u
halde Mead, ruha ittir, cesede deil... ve Ebu Tlidi Mekknin syledii
gibi teekkli ruhan ile olur....................... [1]
j L illj jCll^c ^ 4 lf .U l-U

tir* C - ^ ttP

J ja '

->
<-"5 J 'T j V l
ja U lL y J J li .^V I^U

Ufc
Jilj

nc d e v re . Melmleri

252

Yine brhm fuw.u .mira gecesi peygambere ; mmetine, bendeft

selm yle; onlara de k i: Cennet dmdz bir yerdir; orada dikilmi
aa yoktur; aalan
<&'. j'V'JiVj
-aioU*- dir. Bu tebihi ok zikret
sinler; dedi. Bundan da anlalr ki umuri hiret; sur cennetlerin ehline
zikrettiimiz gibi hr ve kusr sureti hasenesinde teekkl eden amli
haseneden ve cehennem ehline sreti seyyiede ylanlar, akrepler eklinde
teekkl eden amli seyyieden ibrettir. phe yok ki lemi berzah ve
lemi hirette men, suretlerle zhir olur,, [1] diyerek bu szleri teyit
ediyor.
Cin bahsinde de Bedreddnin cin de beyled ir szn "y a ni hr
ve kusr gibidir. Haylen tekevvnleri tahakkuk ederse de hissen mev
cut deildirler.,, diye erhedip daha aada onlar hissi zhir. ile mah
sus olmayp kuvvei hayaliye ile .mahsustur. nki onu ancak kuvyei
hayaliye shibi grr, dier hazrun grmez,, diye tekit e d iyo r[2 ].
Bedrddnin Melek ve Rahman, seni hakka tehyi eden ve blis ve
eytan, msivyi hakka gtren eydir,, ve seni tezkiye eden kuvvetlerin
melike ve lezzt cismniye ve ehevta sevkeden kuvvetlerin eytndir szlerini de aynen kabul ve sen, ey gfil Melike v e eytn ile
dolusun,, kazm
^ Jiy.
,jj
kavliyle erheyliyor.
Bir az daha ilerde melikenin kuvvetlerden ibret olup temessl
edince melek tesmiye edileceini erhederken kuvyi enfsiyyei Muj ,

....................j l j

.h -i)

* * * *
Varidat erhi (Bendeki yazma) Sa : 4 - 5

<S* (i-

ilj
J

IV I <IVj
dSlLI

c J -l

d 1-*1'1 ^
i

J -\ j

J l> V

d slll 'jJl JU-Vlj

JU L)

1,^

u! (.ttJllc

l U . - 1 U T ,
VI

J > t| j l

i T

l-L*

lrj- c r > V

j i

[ \

jU .1

VJU lj

jU -|

j| ^

jy U
fU

Jljj [1 ]

j*

;- l

jhJ|

Varidat erh i; S a : 56

y JU-IJ--4 ..
< j t i j

k i, j

CJ-1 Sji. j . )

J i . J

(^

r2

u j A.I u l j j * jO vj
U|j-_ y_j y. Uljr -tfV
Sa 1 16

i
nc devre Melmleri

253

hammediyye de melikedir. nki, fk, enfs iin bir tafsildir. Cibrl,

Muhammedin aklnn fkta sureti; srfl, kalbinin; Mkl, himmetinin;
Azrl, vehminin; bk melike, haylinin; eytanlar beeriyetinin; dnyev
ve uhrev cinler, musavviriyyetinin suretleridir. Bunun iin amali hasenenin ervh, melike suretinde tecesst eder. Haberde varittir ki Peygam
bere salevat getirilir ve Allah tebih edilirse salevat ve tebihin mikdanca melek halkedilir ve bunlar, salevat getirip ve tebih edip sevbm
o ahsa verirler. Yine bunu iindir ki ediye ve evrdn havass vardr.
Ervh, suveri misliyede tezhr edince melike ve evrdn huddm
ismini alr,, d iyor[1 ]. Meleki, tamamiyle kuvvet ve melektu, mecmuai
kuv olarak kabul eden muhammed Nur, tabidir ki Bedreddinin ya
murun her katresi bir melekle iner, o melee bir daha hizmet nbeti
gelmez. hadsinin sureti tevilini de kabul edecekti. Nitekim aynen
kabulden sonra
a* u u ij
(m
}y* i
b t cJj
ijvi ijj*. j jUdiyerek bu fikri daha ziyde tavzih eylemektedir.

rde ve ihtiyar:

Bedreddin essen lemin kdemini ve hakkn zuhura meyli zts

olduunu sylemek suretiyle Allahn Mteerria itikadnca faili muhtr
olmasn takyit, yani diledii eyi diledii zamanda icat edemiyeceini,
iradenin istidad mezahire tabi bulunduunu kabul etmi oluyordu.
Ayrca irdeyi, Mtekellimn, cenab Hak kadiri muhtardr diyerek
ihtiyara
jjh
manasn verdiler. Halbuki, bu szleriyle, Allahn
kfirin kfrn, zlimin zulmn irde ve ihtiyr etmi olduunu ifde
ettiler ve zulm ve kfrn meiyyet ve ihtiyriyle zuhurunu kabul
eylediler,, diyor. Seyyit bunu u suretle erhetmektedir:
Bu itikat, Allaha cebir ve zlm isndn mutazammn bulunduun
dan fasittir. Bu sureti izh; kfr ve sairenin Allahn meiyyet ve ihti
yariyle olduunu ve iktizyi ztden ibret olan istidattan gafleti
muciptir. Halbuki istidat, muktezyi zt olup ilim, ona; irde, ilme,
kudret te irdeye tbidir. Vcudu tlip olan istidattir. Hakkn iradesi,
e r " VI
J?1

K * ij y * J r 'l j

<3*?*
T

J lr t l jV JlTVl J

Jic

J l j Oyvij ijy a
JUPVI c I.j j | j i l-U.. J* j

[1 ]

V\

4-U I J eCbllI J l j
v u lj^

i Jyf,
_J

c J r . ij y *

nc devre Melmleri

254

istidada olan ilmine mutabktr ki binnetice o eyi kudretiyle izhr eyler.

tikad sahih budur k i : kfr ve ire, abdin istiddna tabi olah
meiyyetle zhir olur [1].
Seyyit, bu meseleyi ayrca ihtiyr ve kidemi leme it bir trke
rislesinde de elhsl efl, meiyyet ile olup meiyyet dahi mukteziyt
meral ibi suverdendir ki esbab dhile ve esbab firicenin husulnde
hsl olur. mdi esbab hrice tr:
Biri hazreti ilmiyyede sbt ve vcudu ve biri mlmun mmkin
olmas ve biri tekvini kabulidir.
V e esbab dhile dahi tr:
Biri vcudi Br tel ve biri irdesi ve biri kn kavli erifidir.
Neticei icat, u alt sebeple hsl olur. mn kibelilfil, min
kibelilkabildir ki urut selsei kyasa mutabktr ve srr tesls bupur;
lsOsoI
j T .. [2]
J

<>

o U iJ

S^Lail

j
5j j VI_)

of

^ ^ 1

M j

- t lj

J -J !

ojy* j

$ j u

Ali

2jy

k -iy

o i i i

t.ijoi_y
S a : 18

jljl

A I a u >

jt jjl

jL l

jl^ i-l_)

ali

A_L

s ^ ljl

y f jij

r*

jiS1)1

J^U

..Bj^llj ^*1) UlT j ljV lj -d

r .i)AjC_5t)

all

A'V J *

j4^> aJf-5 JS\

[1 ]

^ u
^jjl

-ljl_? j Ia*^-i.VI y&

-iLl

JS L j )

jJ s 3 .|

^U i

jl-lll ^j^tl y*

(3?^ J*1
. . J - 1!

il

J L i

A_|j iU c V I A*_j ( a

ji& \ j f

^Jll_j jJ - l

'i-.r _y ^jC. ^|Ui

wJa!li o^lj^ aiT

-l

-lUlcVl ATj A

Varidat, erh i: Sa. 40

Muhyiddini arab gerek fusus ve gerek ftuhatta bunu kabul etmitir. Mesel diyor ki:
C
^ il

t/ U

J*

lr l j j ;i '

oU yU l

oLy-

Je

JyA\^
14>A

a^

JU-

VI

U k

Vj
U

aj - a

..U - i J ^

VI

^ s T l.

J^y

L_j ly *

J* f

f\ j
\r Ju\ J

JU

iljl

VI U ab-jOs y f liV l.

Ftht C ilt ; 4 S a : 18
Bu tarz izah, ya ni Allahn suveri malmat ala mahiye aleyhi bilip ancak o suretle
takdir ederek halketmesi Bedreddinin tarz izahn ayndr.
l_ llj- .ll)

\ jyJ\j

Sl^U.1

Jl_yj-Vlj-

(jy ^ ily

_-.'IJ.I O t i i . J . -J )

[2 ]

^ y }j r - ^ l ^ l j jl)IJ * y -J l tV >-j I| u U.VIj ( -I-jj --jU

J - ^ - V

* . . j T

Jyy

A f iljl y J U

JaU Jl

^ l^ V lj
...lr

VI

a lfV l

1/^1 -U -jV lj Ab-j . A^Sll^rkillajA. J jb jc . J j U l J j ^ dlj JclillJ-^ it .

: devre Melmleri

255

Sual: Esbap itima ettikte meiyyet zarureten mnbais olur dedi

niz ki suduri efl dahi zarur olur ve ihtiyra mnf olup mezhebi
hukem zre tevcih olunur.
C eva p : htiyar ile mrad meiyyeti mezkre deildir ki mstelzimi
vcup ola... Belki indettahkik ihtiyr ile mrad, itimi esbb ile meiy
yeti mezkrenin husl indinde masdarn suduri efa le ilmidir. Masiyet
sebebiyle emri lhye muhlefet olundukta emr bilvstaya muhalefettir.
Emri tekvnye muhalefet deildir. Pes emri meiyyet haysiyetinden hi
bir ehat, iledii fiilde hakka muhalefet etmemitir. Muhalefet emr bilvstaya olur,
diye izh ediyor.
Grlyor ki seyyit Muhammed Nur, irde ve ihtiyr hususunda da
Bedreddini smvnin fikrini tamamiyle kabul ve hatta esbab izh ederek
onu itmm ediyor. Essen bu itikat her mevcudu mezhiri vcd ve her
fili, fili lh bilen vahdeti vcudun zarur bir neticesidir.

Hayat s**:

Bedreddnin cmhura muhlif fikirlerinden biri de hayat s fikridir.

Ona nazaran, s, ruhiyle hay; cesedi unsursiyle meyyittir. Fakat
Ruhullah olduundan ruhaniyeti gliptir ve glip olan cihetine nazaran
lmedi deniyor. Cesedi unsursiyle lmemesi muhldir. Hatta bunu bir
kefiyle de teyit ediyor. Seyyit, dunu da aynen kabul ve u szlerle
erhetmektedir:
(s fy_j o*. ruhiyle haydr) nki ruha lm tr olamaz, (cesedi
unsursiyle meyyittir) zira ervh, ulviyyt lemine uruc edince unsur
ecsmdan telttuf eder; nki ervhn ulviyyet lemine letfet mnasiptir.
Zikri tekaddm ettii ve anladn vehile ecst, ervhn mezahiridir ve
ruhlar, sfl aleme mnasip olarak tecesst etmilerdir.
Grmezmisin ki hr zamanda s, evvelce olduu gibi yine tecesst

s*-*1.
'b 5

lilj c-JluL

ja
J-JIV s y l l j i j k ;

<SJ

illi

^ udilj
V_)

\J3-)

V o j-*
Vrtdt erh i; s a : 26

nc devre Melmleri

256

edip yere iner ve olu olur [1]. .Mevti, kuranda; ya s; ben, seni l
dren ve kendime refeyliyen ve kfirlerin kfriyyatndan tathir eden
ztm... Ayetiyle varittir ki bu, ansr ve tabiattan insilhtan ibrettir.
Hatta urcundan bu zamana kadar 1850 sene getii hlde yem ee ve
imde ihtiyac olmamas da bunu meyyittir. ^
.jtsUj yeti
cesedile diri olduunu isbat etmez. Lkin talttuf edip ruhan urc ettiini
ifade eyler. (Ruhullah olup ruhaniyyeti galip bulunduundan ve ruha
mevt tr olamayacandan galibe hkmedilerek lmedi denirse de bu
cesedi unsu isiyle lmedi demek deildir. nk bu hl emri muhldir.)
V e cesedi unsursiyle lmedi demek cesedinin lmne dellet eden yete
muhaliftir.,, [2]
Seyyit, bundan sonra Bedreddinin mevti s hkkmdaki kefinin
sarihi kurana mutabk olduunu syliyerek bilmnsebe hari csmnnin
ademi imknn da isbat ediyor ve ehlulJahn hari cismanyi inkr etme
diklerini, belki ervah rifnin bir suretle mukayyet olmayp melikede
olduu gibi her suretle teekkl edebileceini ve mttakilerin ruhlarnn
lliyynde latif suretlerle; ekiyann ruhlarnn Siccnde huylarna mnasip
latif suretlerle teekkl edeceklerini ve ehlullahn ancak unsur cesetlerin
harini inkr ettiklerini beyan edip "unsuriyyta baka yoktur. hiret ise
bk ve l yezldir. Ervah tecesst eder ama ansr leminden deil,, [1]
diyerek cmhurun kail olduu hari cismanyi inkr ediyor.

[1] Seyyit, s nn tekrar tecesst edip .nzul eyliyecei meselesini mbhem geiyor.
Acaba mrad nst lemine geerken tekrar tecessdm ? Bu kadar serbest dnceli
ve ak fikirli olan Muhammed Nur, bu derece bait bir ihtimle zannediyorum ki inanamaz.
Yoksa^ s nm ayniyyetini hiz yeni bir mevludun zuhurunumu syliyor ? evvelce olduu
gibi yine tecesst eder kavli, bu son ihtimle kuvvet vermektedir.

C,^ Vl 3V (
f X Jl-O c ^

^ > Y cljjYl jY (

-LllV
l ^ / Y l J i j | ^

dil 15-4* k

a Y jl J J j i j j L j ! l > T J

L * *jfc5 L j J L

U j

<Oc OU v 'U jJ lj dil c j j tTll )

c>y* ^

JjiljV ( JU

|v,|
J

YJYl^ < lj> r OiJllOV *

) [2]

c iU ^
Jl
oJU^- c lj^ Y l^ U k . ^ U - Y ljl
j

j T l Ua |l ^

y * * JU f
J ! iU ljj
i l

i i L t j , . ju*.

^ W

........................

18jl^ ^

d
IJI d Y

l^Yj^^Jl

Vridt erhi. Sa. 32

Oinc devre Melmleri

257

Alemin kdemi ve Kiymet:

Seyyt Muhammed Nur, lem, mutlak olan cins, nevi* ve ahsiyle

kadmdir. Hudusu, zt olup zamn deildir,, szlerini yle erhediyor.
Zira hakayik mecl deildir. Hdis ve mtegayyir olan ancak
vcdi Hakkn tecelli tarikiyle izhr ettii bu ahvldir. (Hudusu, ztdir)
Hakkn ona takaddm ztis olduundan; nki hakayik, Hakkn hazreti
cebertiyyesidir. (Zaman deildir) riza; zaman hi bir vakit mevcut
olm ad[l].
Ayrca evvelce bahsettiimiz ihtiyr ve irdeden bhis kk trke
risalesinde de < Cau.
& s (_r^ f js ^u > szn zira cenab hak sft
sbtiyesiyle dim ve bakdir. Pes dim ve bk isimleri dahi mazhannda lbt minelezel ile) ebed ahkmn icr etmelidir. Amma lem, ki
eyayi mmkine ve ayni sbitedir; ilimde suveri esmadr ve harite
taayyni eydr. Ayn zt olduu itibariyle bu surette leme dim ve
kadm itiban zlliyyeti sbutiyle Hakkn devm ve bakas saltanabna
mstenittir. Zira cenab hak ezel ve ebed, dim ve bkdir. Pes vcudun
zilli dahi bu vcut ile dim ve bkdir.
zil otamadan, zil dahi zil
olmaz. Pes cenab Hak ise lemyezel ve layezldir.
r#'& suretinde
tavzih eyliyor.
Bedreddn zuhur ve tecelli lh olmasi itibariyle lemin zti lh
ile kadm ve bk olmas hususunda pek ileri giderek (baz kimseler,
zaman nebi fuuoc da Deccl ve kendilerine mefhum olan kyamete,
Dbbetlarz ve emsline mtevakki olurlar ve bunlarn kendi zamanla
rnda vukuunu beklerlerdi. Bu, kitaplarda mehur ve mebsuttur. Sonra,
mteahhirn de kendi zamanlarnda vukuunu beklediler.
Hatta bu
bapta kitaplar bile tasnif ettiler. Bazlar bu almetlerin hicr 800
senesinde olacan tevkit; bazlar da zuhur edecek eylerin Mehdnin
zamannda
zhir
olacan kail olup Mehdnin de
700 le
800
arasnda
zuhur
ederek
Htemlviye olacan
beyan
ettiler.
Halbuki hicretin sekizinci asrn bitirdik. Hal avmn tahayyl ettii
olmad. Binlerce sene bile gese yine onlarn zamettikleri eyler ve
^1

a*

itI

j 'J*!*!

L l]

s^a>m
........................ ..........................................f L& f

Varidat erhi. Sa. 28

Melmler 17

258

idc

devre Melmileri

zannettikleri han ecst vuku bulmayacaktr,, [1] diyor ve kyameti

bil ki ekbir nezdinde kyamet saltanat sftn inkrazndan ve ztn
zuhurundan ibarettir.
stersen sen, len kimsenin kymeti kopmutur d e ; hair de zikri
getii gibi idei misileir diye anlatyor [2].
Seyyidin bu husustaki fikrini renmeyi ok isterdik. Fakat seyyit,
1269 da manastrda ay kadar ikameti esnasnda varidt ancak
nsfna; akam yaknin nihayetine ve Bedreddnin mhedtna kadar
takrir edebilmitir. Zaptedilen bu takrirler, 1275 te kendisinin nazar
tetkikinden geerek tercemei hlinde bahsettiimiz tarihi yazp cemetmitir. Nihyetini yazmam; bu kadarn kfi grmtr.
Acaba seyyitde, kyameti ve Ert saati Bedreddin ve Mis i Niyz
gibi mi gr yor; yoksa Muhiddin gibi kabul ve ayn zamanda enfse
tatbik ile tevilmi ediyordu? [3].
(d

JU-jJI

jL j j

wzXjl j
^ V jll ^ y

J*

J .A 4I I

r 1^ 1 ^

l-U {r&yj ^ 1 0 <j

j prMi j

S t i r Z S y ^

jaj

1 o li-J lc U

oUi

jy + >

Iy f-j ir

j 'g

VlJC ^Lll j| ^el (21

o^l J cU

'jm

ariyye sinde Ert sat tevil ve enfse tatbik eder ve der ki

j l .VI j
Jjl jy
sU_^)l j j b j c jUVl j
s-m Xv., <^ji o l j i j y & j c sjU ^_^u_,
U Jt
* y \yJM o l i - ryj -U-So ^ U l JU
J*J j j i j l jy, - s U U jit J>4Jl J fi S jL e f * J I <r ^ e J j > j J?\
J - l j J*J-I U t

sL^.
V j y ^Jjll

v-* iT Jl Jjiel ^ii-l j

[3] N iyaz, D evre

LJllj

Ja a ly L l T l , j I yil^> J .

f j f * J I <Oe ^ 1 jU j J .

Js

[J ]

J l j j J l j y

j> 4 L

V j j i r ^ 'J U - J I J i i

j| c(i
^u-j . ju

J U j SI
<C;r

.y\

l- i jj

BJA i > " y r i . ^

.
*
a c J-kc ^ - t ll r yj-y
M aam afih; Niyz, divannda M ehdnin vcudunu da mukr olup hatta onun ^ kaim"
olduunu bile syler. (62 inci sahifenin haiyesine mracaat!)
**
Bu byk sofinin kymet hakkmdaki efkrna g elin c e ; ona nazaran kyamet tr:
Kyameti sugra, lm ; kymeti vust, insann ihtiyr lm, yan i mride iradesini
teslim etm esi; kymeti kbr da mehur kymettir.

A*

Bunu yle anlatyor: ^ . r j l U i ! l _ j

*OV . U V I

jipy *>*>-y

jl-

*
Daha aanda Muhiddnn szlerini de

W1

JU

- illjy

f j VJfc iju y ;> 'y j ^ v

259

nc devre Melmleri

Muhammed Nur* akaidi Nesefiyye,, erhinde Ert sat, kyamet

ye. ahvali kyameti olduu gibi kabul ediyor. Fakat bu kitaba itimat
edemeyiz. nki bu kitap, hi phemiz yok ki seyyidin Akaidi asliyesini ihtiva etmiyor. Ulemann pek ou Akaidi Nesefiyeyi erhetmilerdir. Seyyitde zamannn hakikaten byk bir limi olduu iin bu
sre iktifa ve ayni zamanda ulemay rsuma kar ilim ve faziletini isbat
maksadiyle Itiruma camiinde kindi namazlarn mteakip akaidi erhetmi; takriri zaptedilerek elimizdeki risle meydana gelmitir Bu risleyi,
Bedreddinin ihyalulm ve kimyyi sadet hakknda syledii gibi
eriatla hakikat arasnda bir berzah addedebiliriz [1].
Muhammed Nur bu risalede hari cismanyi de mteerriann kabul
ettii gibi izh eder. Halbuki Vridt erhindeki fikri gayet ak oldu
u gibi ftiha tefsirinde [2], -!->j '-Ul J
da [3] ve hemen
bu bahse temas eden her eserinde beden misl,, yi kabul ve hari
cismanyi de reddeder.
^ y ^ 'y

a-I_jI|

j ~ VI

yjdl {$?>- j Jl!l

(ji-\ j j i Li-Vl \ jj

diye tevil ederek Bedreddn gibi mteerriann kyametini inkr ediyor.

I a _^V jji.1

Devrei ariyye,, nn Hatimesinde d e ; bunlar okuduktan ve anladktan sonra yine hakika

tin zilli olan eriata mtabaat

tavsiye edip

kendi szlerini kabul etmiyenlerin bu akideyi

de renmek suretiyle istifadeleri olacan

szleriyle

anlatyor.

...

cjJLA

jyf- ^

I y -

\^j <l) . !

li t_lc

i)aU l

[jj

Tafsilt iin D evrei ariyyeye baknz I

- td iJ lj

Zj)-?

,~

U + 'h lj s a lh

L~S*j

[j j

V rid t
yevm i kyamet maliki Allah tel hazretleridir. Yevm i kyamet < j r j j l
demek yevmi hair ve n eirdir; evveli mevttir.
I*U *15 mevti ihtiyr, fen fillahtr.
M evti

iztrrleri

olmadklar

gibi

dri

fendan dar

bir kevn ile

tUL [ 2 ]

Haberde vrit olduu vephzre ai o l

T ifei aliyyenin hairleri ve neirleri dnyda olur.

bakaya

irtihalledir ve bu tife mekn ile mukayyet

dahi mukayyet olmazlar. Kmilinden olmayanlarn mevtleri

ancak ztrr olur ve anlar iki tiiedir.

Biri m mini tki ve biri kfiri akidir.

Mmini

taknin ba delmevt ruhu illiyyn ile mukayyet olur ve kfiri akinin ruhu siccn ile mukayyet
olur ve mmini tki tecelli cemlde olur ki....

cJ.1

r * jd -L !ly

jik ll

aleVI

* s/

o' o U
jU l J v

Jta j

J*! M.J

t f 'J

<-k -4*.

^ ySj^\c.

jl

jtaj
j O

oi-1 J * V

S-^l j l y ? (*-> J *

y.

[3|

JL.A
^

J L - f'

j)\

J b 4 j l J jV l y .

V jJ jjc L i ^ ( j y

U|
^

nc devre Melmleri

260

Muhiddinde fususta bunu kabul ediyor.

Muhammet Nur, Vridt erhinde Bedreddnin hari ecst hususunda,
deta istitrat kabilinden Maamafih bir zaman gelip insan nevinden hi
kimsenin kalmamas; sonra yine babasiz, ananz bir insann topraktan v
cuda gelerek mezkr ahstan tenasl tarikiyle bir cinsin hsl olmas
mmkindir,, szlerini erhederken eyhi ekber, fususuta, Allah, lemi,
bir ceset gibi yaratp demi ona ruh yapt, tnsni kmil hirete intikal,
edince kymet kopar ve imret, hirete intikal eder. Peygamber de bu:
hususta; yer yznde Allah, Aallah deyen bir kimse olduka kymet.
kopmaz; dedi. Y a ni kavlen ve uhden Allah deyen.;. Baz rihler,.
Sultanl arifinin mradn anlamadlar. Felsife ve tbiiyyunun zamlarna mutabk bir surete hamlettiler. lh! Bizi yakin ile rzklandr; ey
tanlarn errinden sakla..
. . . [1].
Naklfusus ehrinde de Muhiddinin Allah, insann nefsinde nefsii
ntkay ayn maksut yapt gibi demi de lemin maksudu kld. Bunun
iindir ki dny, demin zevliyle harap olur ve eceliyle imaret, hirete
intikal eder.,, szlerini yle erhediyor:

Grmezmisin ki dny, dnyda insann bakasiyle bkdir. Kint

onun iin tekevvn ve msahhart ona msahhar olur. dem , hirete
intikal edince sem temevv eder; dalar yrr: arz paralanr; yldz
lar dalr; gne kararr; imaret, dnyda olduu gibi hirete intikal1
eder,, [2].

J Ji Vj i j y *Jl
UAI j jlAjl

3 *

J-ai )

^ s.j

jil >r^

... i j

Buradaki cesedi tabi ve unsur tabiri tabiat ve unsuriyytu latif suretleri

sndadr.

D ier

bir tabirle

letafet

ve kesafetten kinayedir.

erhinden kf derecede delil getirmitik

tercemesinde bu hususu tavzih ediyor.

Halfesi A li U rf Ef. de

Terceme ve erhi kitbrred fil M ebde'i

fll>
j _,_ ^

ki*

(3" 3cLJI (y V

Vridt erhi; Sa. 25.

j <
j

_ l> - U j

jjfiL

M ebede

med

vel med.. Bendeki yazma; S a : 25 - 26

j j ' Vlr^lJ pvj

V! Jl J-SC'I uL-JYl jcJl Iht
lJI ojLJI

jkijUll jlkL..
fOklsLiJl^pi j * lib-lj ^.11 Usjjl ^l|l

mana*

Bu hususta evvelce V rid t

cAiI._j

Yy
il il
Ki}UI J|y| ^
..pUnlI UJI *11U y ;s v * , ] . . V .
^ *

LjV If i t i l i
KiUUl^iJ^^lJl j. ij^aill j^JliKl^j ) [ yj
l,j jU V l^ b t . K-ilU'Jljl
VI ( kUY . jLJIJeJj J|

nc devre Melmleri

261

Bu mesrudattan anlalyor ki Seyyit, muhyiddin gibi kymeti kbry kabul etmektedir; Bu akde, lemi, uunt ztiyyeden ibret ve
binaenaleyh Hak ile bk addetmee mnaf deildir. nki seyyide
nazaran lem, mahvolmiyor; belki imaret hirete intikal ediyor, tabiri
harla, Nast ve ehdet lemi, kesfetini kaybederek Emir ve Melekt
oluyor.
u hlde Bedreddnin bu husustaki ifadatm seyyitte gremiyoruz.
Onun iindir ki bu bahsi erhederken bir hayli bocaladktan ve kaba
hati rihlere ykledikten sonra Allaha snarak bir bua ile meseleyi
mbhem brakp geiyor. Seyyit, her hlde, Ert sati da aynen kabul, fakat enfse de tatbik edecekti. Niyz erhinde Mehdnin zuhu
rundan bahsetmesi de buna delildir.

Seyyit Muhammed Nur'da vahdeti vcut:

Tasavvufun ess olan Vahdeti vcut, tabiri tasavvufsiyle; gerek
mahss, ve meht olan Ayn ve ehdet
^ leminden, gerek sriyle mahss, fakat gayri meht olan Emir ve Gayb
leminden
olsun her mevcudu Vcudi mutlak olan Allahn bir en ve taayyn,
tbir tecellisi bilmekten ibarettir. Sofiyyeye nazaran kint, zt ilahinin
sft ve esmsna, yani A yni sbiteye, istidatlarna gre tecellisi, da
ha dorusu Ztn mtehlif sfatlarla zuhurudur. u hlde hilkat, zuhur
dur ve Hakkm zuhurundaki iddet, butununu baddir. Ondan baka
mevcut yoktur. Mmkint, Zt bahtn A yn sbiteye, yani suveri ilmiyyesine tecellii, Suveri ilmiyye, yani A yn sbite de Ztn zuhu
rudur. Hakiaatta her mevcut, Vcudi mutlakn tecellisiyle mevcuttur,
yoksa kendi vcutlar itibriyle dnlrse mahz ademdir. Muhiddnin

dedii gibi bu zuhur ve tecelli, Hakka it ve rci

bulunduundan A yn, hakikatta varlk ryihasn koklamamtr.
Grlyor ki Sofiyye vcudi vcibi ispat, vcudi mmkini ise adet
nefyediyorlar. Onlara gre mmkin, vcibin tecellisidir. Zt itibriyle
her eyden mutlak ve mnezzeh olan Hak, sft itibriyle her eyle
-> ^

J L -lO jl--- y j

..
ol

\ j y U----II O jU i j i - VI J l J.S1.I lil

i j - v i j jU io - ij ,j-.i)
j

Uy.llijC-

__9

+S"\J3\ o>s.,

nc devre Melmleri

26 2 '

mukayyettir. Fakat bu takyit, manay miynesiyle takyit deildir. Ztn

mtekabil esm ve sftiyle zuhuru ve bu suretle mezhiri mmkine,,,
ile mukayyet gribi grnmesinden ibarettir.
ilk Sofilerde vahdeti vcut mphemdir. Fakat her halde bunlarn d a .
vahdeti kail olduklar muhakkaktr. Yalnz Muhyiddini A ra b i bu felsefeyi
btn vzuhivle izhr ve iln etmi; ondan oonra Sadrddn, Mevlna,.
Seyyidi erif, Celleddni devan gibi vecitli sofilerde eyhi ekbere
tamamiyle mtabaat etmilerdir.
Fakat mutasavviflerden Aladdevle, mm Rabbani, Muhammedi
Masum gibi daha ziyde zhit ve muhteriz bir ksm, vahdeti vcudu
tevil ve Muhiddnin akvalini tevhin ederek ikinci bir vahdet mezhebine
slik olmulardr. Bunlara nazaran vahdeti vcut , vahdeti ht tan
ibrettir ve slik slkunda yle bir derecei fenya vasl olur ki orada
mmkintm ve hatta kendinin vcudu da fni olur. Haktan baka b ir
ey gremez. Halbuki bu mertebe, slkta vusuli icap eden b ir makam
ise de mertebei keml deildir. Hakikatta mevcut gibi vcut ta kesret
zeredir. Bu makamdan rcu edilince (S ah v ^=) lemine eriilir ve le
min, Hakkn vcudiyle mevcut, fakat Haktan ayr bulunduu anlalr.
Sadeddni, Teftzn Makasdnda, vahdeti vcut mezhebini reddedip
mevcudtn da vcdunu kail, binaenaleyh bu ikinci meslee sliktir*
Gelenbev merhum da Cell hiyesinde Gazalinin Miktl envar,, da
vahdeti vcudu kail olduunu tavzih ederken bu ikinci mezhebe de;
temas ve sahibi makasdn muhtar bulunduunu beyan eylemitir [1] .
Alddevlei semnan (vefat 77 yanda 736) de vahdeti uhdu ka
bul ediyor. eyh Kemleddin Abdrrezzk k [2] Alddevlenm
Muhiddni arabnin Hakk vcudi mutlak bilmesi yanltr,, dediini
duyarak mumaileyhe bir mektup gnderiyor. Mektubunda vahdeti ucudu
yt ve ehds ile isbat ediyor. Rknddin Alddevle, o mektubun
altna bir cevap yazarak knye iade ediyor. Cevabna .....
f .oji.
Li. U t ylal ^
U y Jr* j

Jl j j l \)Jy

Ij

La- j l f j ]

JS^\ Ll

erhi Makast (metin) a. 73 erhi makasdn vcut bahsine de mracaat!

[2]

Kemleddin Abdrrezzki kn, Nureddin Abdssamet isminde bir eyhin m

rididir. Ulmi zahire ve btnay cami di. T e vilt kn; stlht sofiyye, erhi fususr
hikem, erhi menzils irin gibi bir ok mhim asar vardr ..

nc devre Melmleri

263

yetiyle balyp vahdeti vcudun vahdeti uhuttan ibret bulunduunu

anlatyor [1 ].
mm Rabbn Ahmedi Frk [2] de vahdette bu ikinci meslein
sliklerindendir. Muhiddini arabnin vahdeti vcudu makamat urucun
nihyeti bilip hatmi vilyeti bu makama hasrna itiraz ederek istlyi
hubbi mahbup vastasiyle nazar k muhipten mahbubun gayri kalkar
ve mahbuptan gayri hi nesne grnmez. Amma ne an ki nefslemr
mahbubnn gayri olmaya.' Zir bu hkm, muhalifi hiss akl ereftir,,
diyor [3 ].
Vahdeti vcudun bu ahvl uhd, na tavassuti ahvlde yz
gstermitir. Badehu ol makamdan gzer eylemilerdir. Nitekim, bu
fakir kendi ahvlinden mukaddem tahrir eylemitim,, [4] szleriyle uhutta tecelli eden bir vahdetten ibret bulunduunu bildiriyor.
Yine bir mektubunda [5] Byezt ve Mansurnn bu tecelli ninde
al* ve jJ-i' dediklerini, fakat bu szleri jj-in ; haktr, ben deilim de
mektir. n kendini grmedi, isbat gayr dahi eylemedi; ne an ki kendini
gre ve ana Hak deye... ol hat kfrdr.,, Diyerek tevil ediyor. Hatta
16 inci mektupta vahdeti kail olanlar e ayrp bir ksmnn mtekellimin,
dier ksmnn lemi, hakkn zilli bilen rifn olduunu syliyor vc nc
ksmdakilerin lem iin harite asla tahakkuku yoktur,
aV*'
dediklerini, fakat bunlar, kmil olmakla beraber szlerinin rehnemyi
dallet olup bilhara fendan dolayi byle grrler; sonra zillet v e
ubudiyet makamna erince,, diye bu akideden vazgetiklerini tasrih
eylemektedir [6 ].
D ier bir mektubunda, vahdeti vcudu Muhiddnin izhar ettiini,
ondan evvelki meyihin szlerinin vahdeti uhda hamlolunabileceini
syliyor [7], Baka bir mektubunda da bu arsada eyh
^ dir ki
ghi annla ceng, ghi sulh vaki olur, shani marifet ve irfana bnyd
nihd olan oldur...,, diye Muhiddnin vahdeti vcudu izhr edenlerin
reisi olduunu itiraf ve baldaki kanaati tekrar ediyor [8].
[1] Nefehatta Kem leddni kannin tercemei hlinde her iki mektup mevcuttur.
[2] Hace Ahm edi Frk ibnieyh

Ab d l

ehadsserhend:

f-u.j~Jljj.yi.i-js Nak, K adiri, C et dir, Nakiyye indinde

^ 1 1 > lfjl Jrl

(mceddidi elfi sn) Iakabiyle

tekrim edilen bu zat 1034 te mahmumen vefat etmitir.

[3] Mstakim zdenin mektubt imm Rabban tercemesi.

31 inci mektup; c ilt : 1 ; Sa. 46 - 48.

[4] Mstakim zdenin 31 inci mektubu; Sa: 48 ( C ilt : 1 )
[5 } 43 nc mektup tercemesi; C i l t : 1.; Sa. 55.
[6] A y n i kitap.

Cilt; 1. S a : 107 108.-

[7 ] C ilt 1. Sa. 209.

[8] C ilt

3.

Sa. 74 - 78.

nc .devre Melmleri

264

imm Rabbn'nin olu Mehmet Masmi Serhend (1098) de ayni

itikattadr. Mektubatnm bir ounda bu akdeyi izhar eder. Mesel
108 inci mektubunda vahdeti vcudu vahdeti ht olarak tevil ve tecelli zt, ndan bir enin tecellisi diye kabul edip bu bapta Alddevlenin bir rubsiyle de istihat eder [1].
Seyyit Muhammed Nurl arabiye gelince:
Mumileyh; vahdet hususunda Muhyiddn: Mevlna, Bedreddn ve
ire gibi vahdeti vcudun mfrit bir mmin ve mbelligidir. K afiyen
imm Rebban ve peyrevleri gibi vahdeti hda tenezzl etmez. Bu
onun her eserinin umde ve essdr. Filvaki, vahdeti vcutta Muhiddn
mezhebinde bulunan dier sofilerden ayn bir fikri yoksa da diyebiliriz ki
bu meseleyi dier meyihten daha ak ve daha ihtirazsz olarak iln
etmektedir, imm Rabbani gibi o da vahdeti vcudu ayryor. Vridt erhinde <(velhsl ns, vahdeti vcutta mezhep zerindedir; birin
ci mehep, mezhebi avamdr ki onlara gre bu vcut, hakkn vcudunun
gayridir. kincisi, havas mezhebidir ki -onlar da bu vcudu, hakkn v
cudunun zilli addederler. nc mezhebi asfiydr ki bn mezhepte
vcut ayn vcudu haktr; zilli deildir. Bu bilasle Seyyidil Mrselinin
makamdr. O sebebten glgesi arza dmedi. Ondan bakalar bu
makamda onun kademi zredir,, diyor [2].
Muhiddnin salati sbiyyesinin erhinde *suu. 0. *u. .sjjt yuhy
iU-jU ^-j^jay
j;y jA - j cs szlerini erhederken ilh ve Allh, lgati arapta mstagrik demektir. Trke kaplamaa derler. Bu
mevcudat zti luhiyetten baka kaplayc bir ilh yoktur. Seni kimse
tevhit edemez. nki sen, ezeli sbkta ve ebedi lhikta sen oldunn
gibi bu suverle de zhir olan sensin. Senden gayri zhir ve mevcut
yoktur. Tahkik zere senden gayri esni kimse tevhit edemez. Zira sen
yani zti ehadiyyet, zaten ehadsn. Hasl seni senden gayri bir kimse
tevhit edemez. Nitekim ehli tahkik buyormulardr ki: Hakk tevhit ede
mez, illa ehli irk. nki tevhit eden kimesne bir gayr isbat edp
gayri grmeden neyi tevhit edecek? Bundan mnfehim olur ki ben hak
k tevhit ederim; etmem; diyecek olursa irketmitir; isneyniyyet olduu
[1] Mektubat Mehmet Masum tercemesi: Mstakim zade. Cilt. 2; Sa. 76-77.

JjVl
< ic 4)1

4b

varidt erhi

. .

id

ilU V l

Jc

i*

^ -U ljl

jjL -jlU ;-.

(.II.

. . rUIH*j

[2 ]

4 tV

j J - b - j* .^

a jlij

'

ncdevre Memle uii

265

iin,, diyor [1]. Yine ayni bahiste bilmnsebe luhiyet mertebesi, g e

rek mertibi Hakkiyei btnai mutlaka ve gerek mertibi halkiyyei mumukayyedeye mildir ve cemii mertibi mstagriktir,, szlerini okumak
tayz 12].
Mty cmlesini de vcut seninledir, secde sanadr
demek; sen, sana secde edersin demektir,, [3] szleriyle erhetmektedir;
varidt erhinde de
j*
szn zira onun vcudundan baka
vcut yoktur. Ancak odur ki zuhur edip suveri hakayikle suretlendi ve
bu suretle Hak taalnn vcudiyle hakayiki lmiyenin suretleri olan ehas
zhir oldu. Bu zuhurda hull ve ittiha yaktor. nki hull ve ittihat
iki mevcut arasnda olur. Scak su ile souk suyun ittihad; yan
ste; suyun nebatata hulli gibi,, diye erhediyor [4]. Seyyidin bu
szlerinde calibi dikkat bir nokta vardr. Mevcudat hakla o kadar bir
addediyor ki scak su ile souk su, ikisi de su iken bunlarn tekil
edecei vahdeti bile bu vahdete tebihten ihtirz eyliyor.
Aliyyibni Ebu Tlibin g'.
*
e et'v J j jii'k j matlaiyle
balyan irini erhederken de u szleri syliyor:
jiiiUj yani, cemii mahlkat vcutta zuhrlannda deillerdir, diij
benzemekte. Eya vcutta zuhrlannda deildirler,
yani ancak
kara mabihtirler. Vcudi mstakilleri yoktur. Hak da byledir. Eyann
vctlar vcudi haktr. Mstakil vcuan yoktur, a b ; halbuki sen ya
Allah; Hak taalya hitaptr; U , yani halkn vcutlar ve zuhrat iin
jjt,* tfjrtm. o nbi su mesbesindesin..
rc> j

jsiau^ yani hakikatta ve nefslemirde

kar, suyun gayri deildir. Ancak su burada hava ile, kar suretinde
grnr. Su nam gizli olur ve kar nam zhir olur. Nefslemirde eyi
vhiitir. Halk, Hakkn zuhrudur. Her surette cilveger olur. O l cilveleri
halk namna oldu. Halbuki zatndan gayri yoktur,, [5].
Muhammed Nurun her rislesinde fikri esas vahdettir ve bu hususta
delil aramaa hi hacet yoktur. Hulsa Seyyit, tarz teslikinde daha
mufassalca anlatlaca vehile vahdeti vcudu tarikinin umdesi olarak
kabul ve vahdette fnyi tmm, mertebei keml kabul eylemitir. Bu son
[1] V iridi yevml ehat.

[2 ] Keza.
[3] V irdi yevml isneyn Cjti'ii
j

jH ILLUV j y r y * ;

X I j

lel L^y i U ' y j

Vridt erhi

[5]

erhi kelm Emiril mminn risalesi.

> .j V

a iI

4]

JU
. . . o lr lJ j a y

nc devre Melamleri

266

makam, bu makamda ne kesret, ne vahdet ve ne li hitap sabit olur.

Bu makmn lisan ^

'tfb- dr diye tarif ediyor [1].

Seyyide gre Muhammed v e Hakikati Muhammediyye:

Muhiddin ve ir sfiyye ricali gibi Seyyit Muhammed Nur da
peygamberi Taayyni evvel ve makam vhidiyyet olarak kabl ediyor.
Bu takdirde Muhammed, Allahn zuhuru; Allah, Muhammedin butunu
ve ir ey ve mevcudt ta Hakikati Muhammediyyenin tafsilen tazhurindan ibrettir. Vhidi zaman olan ahs Gays, hutUp ayniyyeti
muhammediyyeye mazhardr. Binenaleyh muhammedin kabri hakikisi,
onun vcududur.
Seyyit, Mhiddnin Salat feyziyyesini erhederken hazreti neb
hJ ^
i * in taayyntn evveli olmasna gelince: Hak, vcudi mutlak
olduundan ezelen ve ebeden taayynden mnezzeh ve mukaddesstir.
V e mutlak olarak ona taayyn yoktur. Hatta o, tlaktan da mnezzeh
olup aslan bilinemez. Bu taayyni Muhammedi Allahn kavli sbitiyle,
vudi Hak olan vcudunda isbat eitii ilmullahtr ki ondan evvel asla
taayyn yoktur ve o, fer eyi muhittir. H er ey halik olup ancak onun
vehi, yani taayyn bulunmayan zt, halik deildir ve her ey fnidir;
ancak rabbinin vehi, ya ni zuhurundan da mukaddes ve mtel olan
zt bakdir. Sonra hakkn ezel tecellisi zhir oldu ve taayyni evvelde
mnderi bulunan taayynt, taayyni evvelin zuhurundan sonra tezhur
eyledi,, [2] diyor. Muhiddnin M u n erhederken de bir mahalde
Muhammedi u suretle tavsif eyliyor: zti lhiyi dnyada ve hirette
grmek imknszdr. Ancak hicab izzetle, yani rububiyyetle grlebilir.
Rububyyetin etemmi mazhar efendimiz Muhammeddir ki o, kemli sft
ile zahir olan zattan ibarettir [3],
[1] Mridl uak risalesi.

%a\

5U1

4U

Salh Feyziyye erhi

JL- j i l j V i t - d l J j l L .J
^ V jU
. ji

jL b jrJ i

, .

JU

i i ^ j / j 12]
; .
'
-

j oV

^
V, s > T , V .
.. O UJIJU ^ I t lI iU l ^

u ' ' 4
Ol

JTj ^

j j J .\

jit
^

s
^

nc devre Melmleri

267"

Ahmedibni drsin salavatndan bir tanesinin erhinde de ki bu.

risle Seyyidin en muciz ve en selis eseridir u szleri okumaktayz :
Malm ola ki azameti ztiyyei ilhiyye, hazarttr, ve hazart be
tir: hazretzzt ve hazretssft ve hazretl esm ve hazretlefl v e
hazretl ahkmdr [1]. Cmlesi, zti Muhammedi ile zhir oldu. Hazretl
esm, hakikati insniyye; hazretssft, hakikati Muhammediyye, hazre
tl esm, hakikati insniyye; hazretlefali velahkm, hakikati demiyyedir. Bu hakayiki zti Muhammed
*
efendimiz hazretleri cmidir. Zir evveli ma halakallah ve hateml enbiydr [2].
j Jl Jli *1
_/UJ jl

jj*

<-?))

J jl

j j

j j f

J _ jl

-U

bunlarin hakikatlan birdir. Nur tesmiye olunduu, zat zhir ve gayri

muzhir olduundan; ruh tesmiyesi, menbai hayt olduundan; kalem tes
miyesi, ilmullahata mcmel olan tafsil ettiinden; akl tesmiyesi, hakikati
mdrike bulunduundan; ar tesmitesi, muhit idndendir.,,
Yalnz uras nazardan dur tutulmamaldr ki, sfiyyn bu hazart
mertip noktai nazarndan tefrik ve tayin ederler. Yoksa evvel Allah
vard, sonra sfat zuhur etti; sonra ervh, nihayet ebh ve insan v
cuda geldi demek deildir.
Allahn, yani ltaayyn ve hviyyet lemindeki zat bahtn vlimi
sireye, tabiri harla zuhuruna takaddm lemin kidemi bahsinde sy
lendii vehile zamn olmayp ztidir. Allak ^
w &
vuw
hadsi mucebince evvelce de, imdi de ehadiyyetinde btn
esm ve sfat hlik, vahidiyyetinde mstecmi, mertibinde mstariktir. Seyyitte bu dakikayi
Muhiddnin
6 cy
.. & jcU ^ o'V' y i ti** J
V . erhinde anlatmaktadr. Hatta bu te
lkkiden dolayidirki sfiyynun ekseriyyeti lemin hdisi kadm olduu
na kail olmulardr.
Bu bahse nihayet verirken Seyyidiri Muhammed'i nasl tandm
[1]

Mutasavvifnin ekserisi hazarat hamseyi; lht ( ehadiyyet) Ceberut ( vhidiyyet,

taayni evvel; hakikati

muhammediye),

Melckt

(Ervah ve sfat), nst (A lem i ehdet),

Misl olarak ayrmlardr ki bu be lemi,- kevui camii insani muhittir.

< Lbbllp ve srrussr na mracaat!) Seyyidin
mukabildir.
[2]

taksiminde

(sm ail hakknn

Zt; lht; Sfat, Ceberta;

Hatem, Sofiyyeye gre manyi lugavsinde mstamel deildir. Peygam ber btn

enbiymn mazhariyyet ve neelerini cmi ve hiz bulunduundan hteml enbiydr.

Ma-

amafih kendisinden sonra nbvveti teriiyye ile nebi de gelmez. Hateml evliy da vilyet
mertibini

cmi olan kimse

dir ki bu da aynen nebidir. Fakat teeddben nebi denmez.

Esasen nbvveti de nbvveti tarifiyyedir. Hateml evliy her zaman bulunan gavs tir.

268

nc devre Melmleri

3?ayet gzel gsteren, kendi tertip ettii ve bir ok rislesinin sonuna

dercettii ve daima okuduu u ksa salavat yazyoruz: 'v- ^ i - <**'*
...

j 4T

j U tjl y If M f U-l j

,jjll

j jf

Mertibi hakkiyye ve halkiyyet

Seyyidin Allah Mertibi hakkiyye ve halkiyyeyi mustagrik,, cm

lesiyle tarif ettiini grmtk. Muhammed Nur mteaddit eserlerinde
bu mertibi birer birer saymaktadr. Mesel; Ahmedibni Idrsin salavatnda *

W J'-'
^ * cmlesinin erhinde bu mertibi
bervehi ti tadt ediyor.
Y a ni Rasl ^ Ah
ni^ kemli lh diresi olan mertibi hak
kiyye ve halkyyenin asl ve mazhandr. Mertibi halkiyye yirmi sekiz
dir:
Akl evvel, Nefsi kl, Tabat, Heyl, Cismi kl, ekil, Ar, Krs,
Feleki atlas, Feleki kevkip, Feleki keyvan, Felekl burc, Feleki Beham , Feleki yuh, Feleki Zhre, Feleki ktip, Feleki kamer, Feleki esr,
krei hava, Krei m, Krei trap, Maden, Nebat, Hayvan, Melek,
Cin, nsan, nsni kmil..
Mertibi hakkiyye dahi yirmi sekizdir:

jc
<J-k <J l j j i J j * i

I U j jJ i l

__p-l

i j- jatb ^

i ^e\> i C-cl ( JnJ ^.1

S Jy^A ( JJf ^A ftc

. . >1>U-jJI
Mertibi hakkiyye,

U.

al

Gayb ve mertibi halkiyye, ehdettir.

Nokta,

hurfun asl ve maddesi olduu gibi Nuri Muhammedi

d e mertibi hakkiyye ve halkiyyenin menba va maddesidir .
Muhammed Nur, mertibi halkiyyeden her birini mertibi hakkiyeden birinin zuhuru, tabri aharla mertibi halkiyyenin hakikatlarnm mer
tibi hakkiyyeden ibret bulunduunu Salat sbiyye erhinde izah
etmektedir [1].
Bu mertibi <
[1]

de mukabillerinde bulunan esmnn suretleri

Rhi Muhammedi

Tabat. hakikati ^,V>1

*A ve

hakikati

Heyl hakikati

^1 ve N efsi Muhammedi hakikati

JA fA

..........

ve

nc devre Melmleri

olarak bildirip Marib,, nin ic j'**. ru sndaki <

almtr [1].

269

u da aynen

Bu direnin en d ^ju lemi, yani esm ve eflin mstehlek

bulunduu gaybi hviyyet,, tir. kinci dire Taayyni evvel,, yan
ilmi zt ve Hakikati Muhammediyye,, dir. nc dire Taayyni sn.
yn Sft ve Melekt lemidir.
Grlyorki H. Muhammed, Gayb hviyetle Esm ve Sft lemi,
arasnda bir Berzahtr. Dtdnc dire, nst lemidir ki artk burada
dire iki kavse ayrlmtr. Bir tarafta mertibi halkiyyenin hakayiki olan
hak mertibi; dier tarafta mertibi hakkiyyenin zuhuru olan halk mer
tibi vardr. direnin bir taraf bahri vcp; dier taraf bahri imkn
dr. Fatihann allaha ve abde ait yt bu iki nsf direye yazlmtr*
Ortadaki hat da 4 -y
mucebince berzahiyyete bir delildir [1], Seyyit
Fatiha tefsirinde de bu meratipten bahseder.

[1] Marib'nin (808 yahut 9) li

Halet

Ef. ktphanesinde 800 numaral

mecmuada ve Ayasofya ktphanesinde 2087 numaral mecmuadadr.

M sri N iyazinin D evrei ariyye sinde de buna benzer bir dire vardr.
M arib'

(Muhammedibni

rn) iin Mecmaul fusahaya baknz I C i l t : 2 ; S a : 30.

Haznetl asfyda da malmat vardr. C ilt : 2 ; S a : 303

1 2 70

nc devre Melmleri

Muhammed Nurun .u A ijl ,>'yw y e nereden aldn kaytetmeden resmettii

ir- (>14. fU. daki Diretl vcd,,..

nc devre Melmleri

271

Heyet ve hikmeti kadime ve Seyyit Muhammed Nur:

Mertibi hakkijrye ve halkiyyeyi anlatrken de tavazzuh etmitir ki
seyyit, eski heyet nazariyelerini ansr erbaay olduu gibi kabul etmi
tir. Bu hususta ayrca duvi ajuo&y-r a u j
dUj isminde trkebir
rislesi vardr.
Bu rislede Felekz zt tabir ettii hviyyeti mutlaka, feleki sn ve
slis dedii taayiini evvel (tecelli sft) ve taayyni sn (tacelli esma)
lemlerinden sonra Akli kl, Nefsi kl, Tabiat ve Heyul ile ekil
lemlerini izh ediyor. Heyul, ekli kl ve Gismi kl, Seyyide nazaran
umumiyetle manevdir. Mesel; Heyul hakknda malm ola ki Heyul,
eseri klli manevdir ki kendisinde suver zhir olmaa kabiliyeti vardr.
Teknede hamur varken trl trl suret giym ee kabildir. Ondan yap
lan ekmek somunlar ndevver ve mrabba , arz ve tavl, trl trl
suretlerde olabilir. Lkin misl olan hamur hissdir; V** manevdir,, dedi
i gibi ekli kl ve Cismi klln de manev,, olduklarn tasrih eyle
mektedir.
Bunlardan sonra Cismi klln cziyyatlarndan czi tabidir ye
ekli krevdir,, dedii feleki ar, sekiz sr cennetin mahalli olan krsyi ve sonra da srasiyle feleki menzil, feleki zuhal, feleki mter.....
y i bunlarn hakikatlarn, yani bu suretlerle zhir olan ismi ve bu isim
den husule gelen tasarrufu anlatyor. Mesel; zuhal, v-> isminin mazhar
olup lemdeki madd ve ruh nzklar ve bekayi cisman bu felein ruhsiyeti tevecchiyle olurmu... Mter,
isminin mazhar, Merrih, S'i
isminin mazhar olduundan birincisinin tevecchiyle ulm ve tedbirt,
kincisinin tasarrufiyle de muharebeler, zelzele ve ire husule gelirmi,
v e hatta
peygamberlerle muharebeye memur mlkn tlii de
behram imi.
isminin mazhar olan
her mevcudun manev v e
hiss zuhuruna, ->.-** isminin mazhar olan zhre, ecsamn husulne ve
suveri haseneye meyle mvekkilmi.. Feleki ktip dedii Utrit, mevcu
datn mahdut ve mahsur olmasna; kamer, mevlidi selsenin vcda
gelmesine mutasarrf imi.. Seyyit, Bunlardan sonra feleki nr, feleki
hava, feleki ma ve felek trab ve bunlarn tasarrufatn, ruhaniyetlerini,
izah eyliyor.
[ ] ' jSlJt? da da diretl vcuda ait u szleri okumaktayz:
t i- o

_&

'tj ^>-13

IjJI j l

c\

*11.5
Jl. HjL*

nc devre Melmleri

272

Hlsa vazihan anlalyor ki seyyit, Batlamyosn eflkini, nevesini

kadim yunan feylesoflarndan alan ansr ve tabyii; tamamiyle kavra
m ve bunlar vahdeti vucuda tatbik ederek izah eylemi lskoltik
ulma vkf bir limdir. Fakat, mild 19 uncu asrn nsf ahrinde yaa
d hlde asrn yeni telakkilerine, yeni nazariyelerine bignedir.

Seyyit Muhammed Nurda devir ve tenash:

Mertipten ve diretl vcuttan anlalaca vehile Muhammed Nur,

btn sflerle beraber devri kaildir. juAiy>'y > de bu direyi resmetme
den evvel mertibi, badehu devri izah ederken diyor k i:
nsann maddesi, Zattan Esma ve Sfta, lim; yani ayani sbite
mertebesine nzl eder. Oradan Akla, Nefse, Tabiat, Heyl ve Cismi
klle, ve sonra da srasiyle dier mertibe nzil olup nihayet Nebat ve
Hayvan mertebesine kadar gelir. Allh tal buyururki: (Allah, onun
mstekar ve mstevdan bilir), yani insann maddesi mertibi ruhniyede mstekar olup mertibi cismniyeye tevdi edilmitir. nsann esfeli
sfiline, yani mevlidi selseye kadar ruhan ve cisman seyri budur.
nsandan daha esfel yoktur. nki; insan biz, ahsen takvimde yarattk
Sonra esfeli sfilne reddettik. ( y et) eer insan ehadiyysseyyr olup nebat
ve hayvanda elemiyerek seyrederse allahtan vuslat hususunda davet,
ve irada mhta olmaz. Bu, mevhibei ilhiyyedir... Eer gayri mekl
nebat haline gelir, yahut ta mekl olurda ebeveyninden gayri, hayvnti
mekle yer ve b hayvan da ebeveyni yem ezse; yahut ta ocuk halk
edilmez ve halk edildii takdirdte nefhi ruhtan evvel derse, bunlarn
umumunda tekrar madene avdet eder. Hlsa; mertipte eletii de
recede istidad artar... [1].

V-.hlI ^VI (_jcl ^!|

Jj s i J> v-'U1j*
j C..11
il .

Jl

Jl ol-ll y
U>j t:

jl Jl ,jL-*-ij ^L-jJI jl-iVl

j ^I.J jl-JVl LiL> j) ( jLjVl y
j-LVij

'I7-IJ

Jj lVl il: [\1

J' J **11J>
jjlj JL) -lljl .

<->vJ-l wJJ-l j
J*-I V il V5tell jJI^.

Ji ^ j j i j j
oU l
Jl
iJL-jJI _J JLI jt
JJ~-I Jl Jj

f j jji cS^-l j's ' lii *! . jdiL- J*!

,r*ij^ ,>* !**.? i j 4**j j

Ji

>j i

f y*

jk

nc devre Melmleri

273

Seyyit bundan sonra ona ruh nefhedilip nri nsan tamam olur.
Artk bir daha mevlide avdet yoktur. Tensuhiyye; tensuh, tefsuh
ve tersuhu kail olmalariyle dallete dtler ve hireti inkr ile kfir
oldular,, [1] diyerek tensuhu reddetmektedir.
Vridt erhinde devri aynen izh edip Bu seyrinde eemiyen,
tavikata uramyan daveti kabul eder. ok tavikata uryan davette
riyzt ve ire gibi mchedelere muhta olur. T aviki ziyadeletike
davette de iddete ihtiya oalr; hatta nihyet seyf ile d vete lzum
grlr. te inzli ktp ve irsli rsln ve mridin irdnn hikmeti
budur. Daveti bu vcuhtan bir veh ile kabul etmiyenin, meratipte
elemesi ok bulunduundan istidad vahdete baittir ve halinde mazurdur. Binaenaleyh ona Allahtan refet olarak katil ve bnyamnn tahribi
yerine hara vazedilir,, [2] diyor.
Hlsa Seyyitte sair sofiler gibi, devri kabul etmektedir. u hlde
insan, makam ehadiyetten itibaren u makamat gemitir:
Hakikati Muhammediyye, Alemi Sft, Eflk, Anasr, Mevlt [3]

<elyl

L f-j

-la j l

. .

jil

1-1* j *

o.il-Ul1

f-j * i j d
Jl

J-'l J.I Jl

insann

I _>l *

jliJ l J - U l l

*S y i

5li JLjVI jy

oj>- VI ^
Tenash,

I jl < J jf 1- J . CjU J '

&

t -Jjll

lmden

meshedilip hayvan olm as;

Jl

2y

jl

IJ *

olarak

LU

[\ ]

j tallj
insan

, jy S

J iy ^ - lJs^l _jl

I ^ Ali ^_jjll O

y j* ^ y

sonra yine

Tefsuh,

1*

l^lj

dnyaya

gelm esi;

insan suretinden nebata dmesi;

yu
Temsuh,

Tersuh, madene

tenezzldr. nsan suretinden hayvan, nebat, yahut ma dene reddedilmesi, insan suretinde
iken yapt amellere gredir.

fjPJ*>_ j l i

^CJIJI

O-^A^-J*
J J

fjjj"

yi*

^ l^ lo A

c l i l j l t f ^cjJIJ
I(Jl J I

-t-IJ

jrvJl(_JJj.|

j ^ a IJ I

1-1*

|21

*Sy

p r AJ

-t-' o_y^J2ajl

y S j <oJ-ui-l

_>-.*-'lj*
...4 )L * i.

yijf-

^ ^ jV lj

Jl, _yJlil JJ,I U $ o

J^i J

J ta tijlj

J * l j * l j J :illJ ji) _ L J -Ijc _ ji

[3] Sofiyynun hemen hepsi Devre mteallik manzumeler yazmtr ki bunlara (D ev

riye) denir. Mevlp mesnevide;
ik jjl j j J

its- p lil J j l

fijs~
j ^ ^ 'J

j\*y
u~l

(A~'

( 'j

ojuT

(i- s b 'jl
c^^*
Melmler 18

nc devre Melmleri

274

Buraya kadar olan seyre Devir,, denir ki bunda btn Sfiyyn

mttefiktir. lmden sonra tekrar devre dmek ve kemle eriinceye
kadar rcat ettii mertibte muazzep olmak Tensuh,, tur ki Sfiyyn,
bunu kabul etmiyorlar. Seyyit te tensuhu reddediyor. Bu hususa olan
eyh brahim Ef. ve halifesi gaybnin tercemei hllerinde biraz temas
etmitik.
Muhammed Nur, lmden sonra kmmelnin bir kevn ile mukayyet,,
olmyacaklann, mmini taknin ruhunun illiyyn ile mukayyet olup
tecelli cemlde; kfiri akinin kesbeyledii sfat suretinde siccnde
hapsedileceim syliyerek tensuh, temsuh, tefsuh ve tersuh deyu
devri dime kail olanlarn mezhebleri btldr,, deyib bunlar izah ve bu
kavli kail olanlar devriyye mezhepleridir. Anlar Yahudi, Mason ve
Protestan ve gayrileridir ve bu mezhepe tebdili mertip ve taayynt
lzm gelir,, [1] szleriyle akidesini olduu gidi izhr ediyor.
*
ta l'j ujivUr' da bu hususta daha ziyde izhat vardr. Kmmeln, Etkiy ve ekiynn lmden sonraki hltn aynen yukardaki
gibi anlatp sonra diyor ki:

iU

beyitlerile bunu gsterdii gibi Dvn kebirde

matlal gazelinde bu nazariyeyi anlatr.

Dvannda bu hususa temas eden

de olduu gibi meyihi mevleviyye arasnda Mevlnann olup

dier gazeller

olmad apheli bulunan,

fakat gerek lisan, gerek mazmundaki ci itibarile Mevlnann olduu muhakkak olan

lf*

-b
jjJ

jl^ a
ol; j l

mstezadnda da bu nazariye irane bir surette ifde edilmitir.

Bektai Kaygusuz A b d aln Budalnme sinde D evr tasrih edilmi; Bekta K
zlba irlerin de hemen hepsi gayet gzel, hece vezniyle Devriyeler yazmlardr.
Tenash akidesine felsef bir telakki hlinde Fisagor

ve

Efltonda ve nihyet daha

vzh olarak Nevefltnlerde tesdf ediyoruz. Kabalistler de bu nazariyeyi ahlk bir suret
te almlardr. Fakat Sofiyynun D evir nazariyesinin ess <Allahn meyli zatsiyle zuhuru*
olduu gibi vahdeti vcutta hull ve ittihat ta bulunmadndan tensuhtan tamamiyle ay
rdr.

Bilhassa, Sofilerin bir ou, lmden sonra tensuhu redd ve bedeni mislyi kabul

ederek bu iltibasa mahal brakmamtr. Buna mukabil Tenash, Btn

Hurf...) tarikatlarda cyi kabul bulmutur.
[1] Ftiha tefsiri.

(Kzlba - Bekt,

275

nc devre melamleri

Nsihiyye, Tensuhiyye, Tersuhiyye ve Tefsuhiyyenin ruh beden

den infisl edince dier bir insan bedenine ittisal eder bunlar Nsihiyyedir , yahut hayvana bunlar Temsuhiyyedir , yahut nebat ve
ya madene geer bunlar Tersubiyyedir ve orada ebediyyen kalr
yahut ta yine madene, madenden nebata ve hayvna, nihayet insana
intikal eder ve bylece ilelebed devreder bunlar Tefsuhiyyedir
dedikleri iki vehile btldr:
Birinci vecih udur ki: onlar ervah, binefsha kaim olamaz: muhakkak
mabihil kvam olan bir bedene mhtatr derler. Eer ervahn binnefs
kyamlar yoksa, bedenden naklederken mnadim olmalar iktiza eder.
2 : Kyamlar binnefs ise vcdi Hakla kim olmamalar icap eder [1]
Bu izahtan da anlalyor ki Seyyit, ervah da - tecelliyat ve uni
zttan olmakla - zt ile kaim biliyor ve tensuhu ehemmiyetle reddediyor.
Bundan sonra bdelmevt terekkp edecek cesedin surette kablel mevt
olan cesedin misli, mertebede ayn olduunu syliyor. Essen, Muhammed
Nurun med, cisman olarak kabul etmediini ve lemi hireti emri
melekt telkki eylediini Vridt erhinde etraflca izh etmitik. u
hlde mead cismnyi kabul etmeyince tensuhu da kabul etmiyecei
bedhdir.

Seyyit Muhammed Nurda ilik:

Seyyit Muhammed Nuru da Bayrm melmleri gibi A liye
dier sahabelerden ziyade hrmetkr grmekteyiz. A linin

kar

VI Jlichj jull Lj
msraiyle

balyan

irini

trke

1 IiI q jj!|j| JLa

kk

ililip

bir risle ile erhettii gibi

I $ l _ $

i jU jl f Hjit--, $1 j/ j ( jl^._jl f 5- Ldl -Pj

lll ^ j i iV l^ l l-^L^ jl^ jIj

Jl 7^1^ J;

-y

(_ll

Ul 4IU3 [ f j

_,i-l jl.il J jl.

(J jL u i j^ V

-I4J. (>LV ^ ijjV ljl l^lj ^-'l

t y ^ 1^.1

u^ ..

.:L^ I^JLlj. i l i J\^\S~

B IJ -J 1 )

IJuI jj
*j

276

nc devre Melmleri

ijUU- ujls" u
szn de dier trke bir risle ile erheylemi v e
hatta bunu Pirzerinde okuttuu iin Noktac hoca,, namiyle hretlenmitir.
Bunlardan baka
fu jus > isimli trke bir risalesinde de. H.
A linin hakkndaki baz ayt ve ehadsi erhederek A liyi Peygamberden
sonra manev hilfetin sahibi yani Veraseti Muhammediyyeye mazhar
gstermektedir. Ahmedibni drsin salavtn erhederken li Muhammedin ksma ayrldn; birinci ksmn r ^ 1'-e16 * kelimesiyle tebciL
ettii Haan ve Huseyne mensup evldi suriyye, ikinci ksmn marifetullah tarikini ihtiyar ederek Peygambere nispeti olan evldi maneviyye,
nc ksmn da Hem hazreti Haan veya hazreti Huseyne
sr mensup ve hem de hazreti Rasulullaha marifeten vsl olanlardr.
Kutup, bu ksmdan olur.,, szleri ile kendisi gibi hem neseben, hem de
manen seyyit olanlar tekrim ediyor.
Menbaunnr
da kendisine fen makamlarnn EbuBekir tara
fndan telkin edildiini syledii hlde bir rysm naklederken Pey
gam berin huzuruna girince kendi tabirince Hazreti ah,, m yani A li
nin yanna oturduunu ve hatta EbuBekir'in Neye bu tarafa oturmadn?,,
suline kar A linin Bu mecliste taraf yoktur,, dediini ve Hazreti
ah ile srren mkleme ettiini anlatarak A liyi tafdl eylediini anlat
yor. Yine Menbannr,'; unda bir ryada kendisinin A li olduunu ve
Peygamberin Ehli beytimdensin,, diye hitap ettiini syliyor.
Seyyit Muhammed Nurun btn bunlardan baka A li Allahlere de
ok meyyl olduunu ve onlarn akideleri gibi A linin hayatta bulundu
unu kabul ettiini hayretle grmekteyiz. Seyyit, Rislei Sadiyye,, sinde
med ahvlini anlatrken Vridt erhinde olduu gibi ns ksma
ayryor. Birinci ksm Kmmeln,, dir. kinci ksm mmini tki, enc
ksm da kfiri aki olanlardr.
Seyyide nazaran birinci ksm da iki zmreye ayrlyor. Birinci zmre,
vefat ediyor ve vefatndan sonra hi bir kevn ile mukayyet olmyor.
kinci zmre vefat etmeden Nst leminden urc ediyor. Bunlarn bir
ksm, yine kendi sret ve heyetinde tekrar dnyaya geliyor. s gibi ki
son zamanlarda nzl edecektir. kinci ksm ise bir mddet sonra dier
bir surette yine dnyaya geliyor. Seyyit, bu ikinci ksma llys misl
gsteriyor. drs uruc ettikten bir mddet sonra Balebek ehrine llys
olarak basediliyor. Peygamberde
j-uvii demi; bu hususta Mhiddnin ftuhtmdan da istihat ediyor.
Seyyit, A liyi de bu ksma idhl ederek diyor k i:
A li r1*-1' ^ da byledir; vefat etmedi. Tfandan sonra Nh

s1* n

nc devre Melmleri

277

gemisinden i'r-A's-m* iki levh mahfuz kald ve Aliyyibni Ebu Tlib bun
larn stnde semya uruc eyledi. Zaman hrda dier bir ahs suretinde
nzl etse gerektir
Seyyit, acaba bu szlerle Mehdnin A li den baka kimse olmad
n m kaildir; bu uruc keyfiyeti Nstiyyetten tecerrt ile mi olabiliyor?
Btn buralar mphem.. Essen Seyyit, bu hususu fazla amam..
Bu bir tek rislesinde bu kadarck yazm.. Fakat bu akide, ia'nn
Rcat,, akidesine de tamamiyle muvafktr. ia, malmdur ki
DL iyj
auyv'
hadsine istinden Peygamber ve
Eimmenin ayni zamanda onlarn dmanlarnn dnyya tekrar rcu
edip aralarnda ksas icra edileceine; badehu takrar vefat edeceklerine
itikat ederler [1].
Essen Seyyidin de i kitaplarn okuduunu ve tetkik ettiini zan
nediyorum. Mesel Niyazi,, erhinde lsnn urucunu anlatrken son gece
Havariyyna iinizden hanginiz benim iin fedayi can ed er? dedi.
Birisi buna razi oldu. Onu tutup ts diye astlar. Is aslmad ve katlolunmad. Ona benzetilen ve Is suretine giren zat, kendisini tsya fed
etti,, diyor. Halbuki bu, cmhrun fikrine tamamiyle muhaliftir. Hristiyanlar, bu adamn lsya hiynet ettiini ve binnetce snn salbinden
sonra ndim olup intihar ettiini syledikleri gibi Ehli shnnet akidesinde
d e bu adam tsy ele vermek istiyorken kendisi Allah tarafndan Is,
ekline konulup aslarak cezasn bulmu, Isa da diri olarak gke uruc
etmitir. Halbuki Seyyidin bu ifadesine nazaran Yahd, bir hain deil,
fedkr bir ehit olmu oluyor. Bu sz neye istinden sylediini
aratrdm. Nihyet i tefsirlerinden
-s-^i j u v i:xj nin A li Imrn
sresinde
'V A*?1
bj^-f ^'j*
J'
ut
* ..... yetlerinin tefsirinde imm Muhammedl Bkrdan
rivyet edilen bir hadis grdm :
ts, Allahn kendisini ref edecei geceyi eshbna haber verdi.
Onlar da akam vakti snn yannda itima ettiler. 12 kii idiler.
Onlar bir eve ithl etti ye sonra evin emesinden, bandaki sular
(elile) silkerek kt (Gusletmi) ve dedi ki: Allah, beni imdi kendisine refedeceini ve Yahdlerin kfrnden tathr eyliyeceini bana vahyetti.
Hanginiz benim eklime girm ee ve yerime katl salbedilmee rz gs
terirse melei alda benimle benim derecemde bulunur. Onlardan bir
gen, Y Rhallah; B en ! dedi. Is hakikaten o sensin, diye onu tasdik
[1]

OblHie-V'J

Zj-J'aAc-

S a : 92.

&\ ve

nvanlarile maruf olan

Ebu Cafer Muhammedibni Aliyyibnil Huseynibni Msebni Bbiveyhil Kumm Jtf

(> \$*y* tr,
^ C
x,n nin
terceroei hlinde bir de ayrca

kutbi erbaai a daa

s olduu masturdur.

Ju*- y\

j in bandaki

nc devre Melmleri

278

edip yine; fakat sizden birisi de beni sabah olmadan on iki kere inkr
edip kfir olacaktr dedi. Yin e biri, Y Nebiyyallah; o benmiyim? dedi.
Is, eer bunu nefsinde hissediyorsan o sen olursun deyip umumuna;
Benden sonra frkaya ayrlacaksiniz. ki frka, Allaha mfteri olacak
lardr ki bunlar cehennemdedirler. emna tabi olan nc frka Allaha
sdk olup cennettedir dedi. Sonra Allah, Isy, Havriyynda ona
baktklar, bu hli grdkleri hlde evin bir kesinden ref etti. (mm)
sonra dedi k i: Hakikaten Yahudler o gece Isy aramaa geldiler,
fsnn beni sizden birisi sabah olmadan on iki kere inkr edecek, dedii
adamla Is suretine ilka edilen genci tuttular. Bunu katil ve salbettiler.
Isnn sabahtan evvel on iki kere kfredeceksin dedii adam da kfir
o ld u .,
Anlalyor ki Muhammed Nr, ya Sf tefsirini grm, yahut ta bu
hadsi dier bir mahalde okumutur. Bu da bizim, Seyvidin kitaplariyle mtavaggil olduu hakkndaki fikrimizi ispat eder.
Seyyit, essen
Niyz erhinde

Mehdnin

J j

*>

kaim

olduuna da

f jn
ftfy *

cM

mmindir. Mesel

<Js '- y -

J f"

beyitlerim erhederken yaknda grrsn; nri erati Muhammediyye

kavumaa yaklam
nki Hazreti Raslullah buyurmutur- Slihler
zaman bir gun, fasklar zaman yarm gndr. Yevm i lhnin bir gn

5,,

^
v

i.,

u r i- j l Jl f 5LJl~ * JU I

**J

^
y

rr- ->J

j j,

, y

a!

t- yy

JU

82

T MLa

rr -

(_Li Jl o . u

J*r ^

6,

. jiy jT

^ y

, jj, i

<J

i ' i j l tu >
\

v. u / j

* y y

o j
e r - * - i

Sa:

s * ur \ > jULl

f k

JU l i j* cj| Jl l

[1]

~-

bu ^

y y * ju>* * *

* ji J4|,

^^ j jUf

nc devre Melmleri

279

bin senedir. Yarm gn beyz senedir. Bu hadsi erf hicret zama

nnda idi. Slihler zaman phesiz asr sadette idi. imdiye kadar
Hicreti nebeviyyenin 1299 senesi geti. Demek kymete daha 201 sene
kald. H. sada refolunduu vakit 2000 senede yine nzl ederim buyur
mutur. Hicreti nebeviyyeye kadar 500 sene idi. Hicretten sonra da
1500 s en e ; tamam 2000 sene olur. 1400 den sonra artk almt zuhr
grnr. Mesel Mehd
s1* elyevm zhirdir. Y a ni dnydadr. Mehd,
mm Hasanl Askernin olu, mm Muhammedl Mehddir. Hulefyi
Abbsiyye geldii vakit iptid hilfete Ebu C afer geti. Nesli Rasulden
olanlar kendusine mzhim olmamak iin katledilmee baland. Mesel
mm Aliyyr Rz Horasan cihetine firar etti. Sonra mm Hasanl A s
ker Mekkede gizlendi, imm Mehdde ol vakit srroldu. Elyevm srdr.
Ekseri evkat Mednei mnevvere de geirir. Cedleri yannda olur ve
lkin kimse tanyamaz. mamlardan yalnz drd Medinede kalp vefat
etmilerdir (Haan, Zeynl bidn, Muhammedl Bkr, Cafers Sdk)
kubbei Abbasta medfundular. kisi Badatta (Msel kzm, Muhammedt
Tak), mm Hseyn Kerbel da, kisi Samrda (Aliyyn Nak, Hasanl
Asker), biri Horasandadr. (Aliyyr Rz). te 1400 den sonra ol vak
tin ehlulla Mednei mnevverede cem olup artk mm Mehdnin zuhrunu niyz edeceklerdir. mm Mehd, Medineden zhir olup..,, diyor.
Bu szlere nazaran Seyyidin tarihe vukufu pek az.. Mesel; Abbaslerin ilk halifesinin Ebu C afer olmas, mm Rznn Horasana firr,
Hasanl Askernin Mekkede gizlenmesi; uydurmadr. Niyazi erhinin
dier bir nshasnda da 12 mmn drdnn Mekkede, altsnn Saf
ile Merve arasnda Medfn olduu yazl.. Maamafih, Nivaz erhi, Sey
yidin takrirlerinin zaptiyle meydana geldiinden not tutanlarn yanl
tutmalar ihtimli de vardr. Yalnz bize lzm olan cihet uras ki Seyyit
12 imm tasdik ediyor. Hatta bunlarn medfenlerini sylerken Aliyyibni
Ebu Tlibin medfenini zikretmiyor. Bu suretle Risalei Sadiyye deki
fikrini teyit etmi oluyor. Bundan baka Mehdnin ekseriy Medinede
bulunduunu, fakat kimsenin tanyamadn syliyerek zmnen kendisinin
grdn de anlatyor. Fakat zannederim ki Muhammed Nr ann
v i r ja uu-
hadsini biliyor da bu ryeti aka anlatmyor.
Yine Niyznin
Ben dourdum ataz say h em ;
ttisalim var ana, ayrlmazam ;
Sanmayn M ehdi benim, Mehdi odur,
A d Yahyadr ann yanlmazam !

beyitlerini de yle anlatyor:

28b

nc devre Melmleri

Niyz Ef. nin Hazreti sya ittisalim var demekten maksadn tas
rh ve takyt ile Mehd olduum anlalmasn, Mehd odur. yani mm
Hasanl Askernin olu Muhammed Mehddir diyor. nki dersi sabkta
da dedik. mm Mehd, Ftma evldndan ve mm Hasanl Askernin
oludur. On iki mm, mteselsilen mm Mehdye mnteki olur. . . .
Ayni gazelin
Vasfdr esmyi hsn cmleten,
Bu sz ispatta ciz kalmazam.
S im le bana iimden sylenr:
M isriy; ben domazsn, ben lmezem !

beyitlerinde de Esmyi hsn, mm Muhammedl Mehdnin vasfdr.

nki halfei Rasldr. Halfe, mstahlefin ayn olur. Mstahlefte olan
kemlt, halfeden zhir olur........... .. . . dedii gibi dier bir gazelin
N edir kurnn esrar, nedir esrarn envar,
N ed ir M ehdnin etvr haber ver srr esradan I

beytinde de Mehddin etvarn zuhruna it alamt olarak u suretle

tevil ediyor :
mm Hasanl Askernin olu mm Muhammedl Mehd, kyamete
yakn Mednei mnevverden zhir olur ve zuhrunun almeti vardr.
Biri Basray Firat nehri btn btn harap eder. kinci ehli tevhit
tekessr eder; Mehdnin zuhrunda ehli tevhit ann askeri olur. Oncs
mnecciminin kavline muhlif olarak ay, 14 nc ve 15 inci gecelerde
mtetban tutulur; yani husuf vaki olur. Kendine it dahi almeti
vardr: Biri orta boylu, kincisi seyrek dilidir. Oncs sa yananda
byk bir siyah beni v a r d r .......................
Hlsa Seyyit Muhammed Nur, iyyetin bir ir olan on birinci
imam Hasanl Askernin olu Mehdnin kaimliiyle Gaybetini ve
zuhrunu aynen kabul ediyor.
Seyyidi, Y ezit ve Maaviyeye de ok aleyhdar grmekteziz. Niyznin
Y e z d i bednam idi, ilim de haham i d i !
t idi, Bel' am idi, tara dili salnd 1

beytini erhederken Peygamberin bir gece ryasmda Bni meyye,, nin

minberine karak tebevvl ettiklerini gryor. Ertesi gn Jw <*jii ataj
Jiiji (ji
j-ul yeti nzil oluyor ki buradaki
den mrat Beni meyye,, oluyu r[l]. Seyyit, bunlar anlattktan1
[1] Bu yet tefsirlerinde de aynen byle tevil ve tevcih edilmektedir.

Y a ln z . i

281

nc devre Melmleri

-sonra Bunu meyyit b ir k a hadsi erif vardr. Ezcmle Mnvde

-jisis................................ Bir de Mednei mnevverede mescidi erif yap
lrken ............... diye & cV*
A
W -1uHilts-
*> U
hadsini anlatp Maaviyenin melun ve bglerin reisi olduunu syliyor.
Seyyit, Msri Niyazinin mm Haan ve Hseynin nbvvetleri ha
lkndaki rislesini de tasvip ve buuu Mbvveti tarfiye ile Neb olduk
lar suretinde tevil ediyor ve hatta bu hususta yle bir vaka da nak
lediyor : Msr Ef. skdarda skin iken bir risale telif etti. Bu risa
lesinde mm Haan ve mm Hseyn
n nbvvetlerini kail
oldu. Kstendilli Mehmet aa (?) stanbulda bir tarika dehlet eder.
Tekkeden o risaleyi alur. Kstendile gtrr. Ksendilde eyh Mus
tafa Ef. risaleyi grr. Der ki; Benim Msr Ef. ye hsn zannm vard
Bundan sonra yoktur. Ona da emniyetim kalmad. Mehmet a a ; niin
diye sorar. te mm Haan ve mm Hseynin nbvvetlerini kail
olduundan; halbuki Ndvvet, Fahri kintla hatmoldu; der. Sonra
Mehmet aa der; Ben bunu tekkeden aldm. Bu hususta tekke eyhine
ukka yollar. Nihayet mnazaa ederler. Risaleyi leffen skbe tarafmza
gndermiler.
Cevab verdik. Risle dorudur ve erata muafktr
dedik. Sonra eyh Mustafa Ef. ile de grtk. Vk Hazreti Rasl,
htemdir, ama rislet nebilerinin htemidir. erat nebilerinin htemi
deildir, Nbvveti teriyye bkdir. Ona
tabir olunur; dedim.
.Sonra kand.
Bir de fakiri Hs Paa, stanbula davet etti. Gittik. Bir gn Ms
tear Fikr Ef. - Fikr Paa; imdi Vezir olduya! - bir elinde bir risle
geldi: Bu risaleyi Paa gnderdi; bir kere nazar edesin; dedi. Akam
Paa, bunun iin seninle sohbet edecek. Sonra baktm; Msr Ef. nin
-o rislesil Sonra Paa ile akam konutuk...,,
Seyyidin bahsimizi tenvir edecek bir telakkisini daha yazacam :
Kendisinden
Jr* ^
y jj
*.b hdisinin tevilini tahriren
soruyorlar. Seyyit, ince uzun, det muska yazmak iin kesilmi bir k
dn stne bizzat kendisi tdeki szleri yazyor. Bu kt, elan S tyyidin hulefasndan kaymakam Ahmet B. mmerhumun kerimesindedir.
Seyyidin veftndan sonra bandan karlan arakiye ile stnden karlan
rivyetlerinde Beni m eyyenin minbere kmas varsa da tebevvlleri yok..

Saf tefsirine

mracaat! Srei Esra. S a : 262-263,,. Yine a rivayetine gre bu ryadan mteessir olan
Peygam beri tatyp iin bu yetle beraber

UI>1 L'l sresi de nazil olmutur Tefsiri

-Saf. Sa : 486,,.
Eimmeden gelen
-gecelerinden biri,

hadislere

nazaran

baz hadslere gre

Kadir gecesi

Ramazan aynn 19, 21, 23 nc

23 nc gecesi, bazlarna gre de her gecedir.

C ilt: 2 ; S a : 55-57. K adir in JS"Jl-' ye de baknz! S a : 120-126.

282

nc devre Melmileri

entari de mumaileyhada bulunmaktadr. Bu mukaddes emanetleri hav

boada hfzedilen bu kdn, muhteviyat dolayisile fotorafm aldr
maa muvaffak olamadm.
Malm ola ki ismi V el sureti hazeti A li
hazretleridir. V e l
demek mutasarrf ve rabb demektir. mdi Rasulullah
jc.
ismi
rabb mhedesi ekmeli mezhirde ve cemli tamda olduundan b
emred suretinde rabbini grd ve ol b emred A l suretinde idi.
Zira ismi V el zuhra gelse A l ruhaniyetiyle zuhur eder. Bundan
1W ** r o Lr
varit oldu ve Endiya (.y -j^ hakknda
Allah tal buyurdu: *
hu*.. Lkin Hazreti A l sureti unsuriyesinde Rarbb tal ittihd oldu, yahut hull oldu, yahut intib oldu
demek deildir. Belki Hazreti A l sureti Rabbtal mazhandir, tanmdr.
Eer sul olunursa ki Fahri lem dahi ismi Rabb tal mazhar tanmdr;
zira 'jub jy ,y &> i cju- buyurdu. Niin Rabbini kendi suretinde mhede etmedi; A l suretinde mhede eyledi ?
Cevap bu ki; Fahri lem Rabb tal mazhar tammdr. Lkin ismi
Rabbi kendi suretinde mahede eylemeyten A l suretinde mahede
eylemek ekmeldir. Zira mirtta mahede eylemek ziyade evzahtr. Bu
srr azim eer tafsil olunur ise sefki dimya bis olur.
^

Seyyit, A li ve Ehli beyte bu kadar muhip ve lie bu kadar

meyyl olduu hlde dier mezheplere ve Snn imamlarna hi ehem
miyet vermemektedir. Yine Niyz erhinde
Benim lmim ktnda mtehitler ciz oldular;
V e li ilmi lhnin deli divnesiyem ben!

beytini erhederken Ehli tevhidin ilminden mtehitler cizdirler.

tM -vi denilmi. nki ehli tevhidin ilmi, ilmi lh ve ilmi zevkidir.
Mtehidin ilmi ise ilmi nakl ve ilmi akldir. Hatta kendileri de demi
lerdir ki
.ihj.
u*i. yani mam azam d e r :
Bizim mezhebimiz savaptr; hataya da ihtimali var. Sair mezhepler hata
dr; savaba da ihtimali vardr. te mm fi ve mm Mlik v e
mam Hanbel, velhsl her birisi byledir. Yekdierini tahtie ederler.
Hi birinin mezhebi mansus deildir. Y a ni hi biri hakknda nas yoktur.
Ann iin her kes muhayyerdir. Diledii mezhebe tbi olur.,,
Hak mezhebi mezhepleri, deryy zt merepleri;
Hsl kamu matlaplar; kadriredir her an kamu!

nc devre Melmleri

2 8 -

Yoktur bularda ihtilf, gnden iyand.r b hilf;

H er ileri hakka muzaf, ruheylemi Y ezdan kamu!

Beyitlerinda de Onlarda ihtilf yoktur. nki ehli hakikatta ihtilf olmaz,.

Biri burada olsa, biri de Yem ende olsa birbiriyle mlkat ettikleri gibi,
anlarlar. Ama aml mezhepleri beyninde ihtilf oktur. mm azam
bir trl der, mm Mlik bir trl der. Velhasl birbirlerinin hilfna
belki krk mezhep ve daha ziyde var; hep birbirine muhalif.,,
Maamafih iyyete bu kadar meyyl olan Seyyit, Btnlerden ho
lanmyor. Niyznin
Bu gn Y a kubi kalbe Yusufu candan haber geldi;
Kamsi pr nesm ile o canandan haber geldi.

Beytini erhederken Yusuf kssasn naklettikten sonra enfse tatbik edib

diyor k i: Kuran, enfs ve fk camidir. Fakat bir tife var. Onlara
Tifei Btniyye tabir olunur. Yalnz kuram enfse hasreder. Mesel,
salt fkyi tanimayz deyip salt, enfse hasrederler. Savm keza...
Ferizi sireyi de yle enfse hasredip fka tatbiki inkr ederler, Tifei
zandka gibi ki bunlar kfirdir. Hlsa kuran enfse hasretmek kfr
dr.,,
Seyyit, essen Ftiha tefsiriyle yine N iyz erhinde Bektalere d e
bu sebepten kzyor.
Vridt erhinde Nasrnlerle Gult ay da Hakk takyit ettikle
rinden ho grmiyor [1 ].
Hlsa Seyyit Muhammed Nr, her eyi Hakkn tecellisi gren,
muhammed v e 12 mm Cemiyyeti esmiyye ye mazhar bilen ai
Mufaddla
dan bir Sofidir.

Seyyitte Hurflik:

Hurfliin, Bektlie asl bir umde olarak dhil olduunu ve Bektliin muhtelif akidelerinden bir tanesini tekil ettiini bildiimiz gibi
,3^-1 Ij a J *-*1ja S''j
o U -y illj e j*

yT- CjA ^ I l)'!_)

Sa;63

Ijju?

[1]

j*T Y 0 -ril J 5 ..................VI) (jl-l I^ a JIjolic 4V l,j Ji^d-JLC

284

nc devre Melmleri

bu mezhebin ayni zamanda bir ok byk sofilere de nfz ettiini ve

bunlardan bir ksmnn inanarak, bir ksmnn da kalabala uyarak Hurf akidelerine temaslarda bulunduklarn biliyoruz. Hurflii iirlerinde
terennm eden sofi irlerden biri de Msri Niyazidir.
Esmyi ilhiyyede' bihat hnerim v a r ;
H e r demde semvt hurfa seferim var I
lem lere ebcet hocas olmak olur r,
Edn grnen ebcede l nazarm var I

Beyitleriyle balyan gazeli ve

ki kan aresinde ekti hatt istev
Alleml esmay talim etti ol hattan Huda

maltal gazeli mmkn mertebe Hurfilie temas eder.

Bilhassa

A gzn dildra b a k ; r e f oldu vehinden nikp,

Zulmeti srd kard ar yerden iftp..

:gazelindeki
otuz iki harfi bildik drt kitabini asdr,
Safhai vehinde yazlm kamu birtiyap.
H er ne okursan n otuz ikiden hli deil,
Yznn metnini erheder okunan faslu bap.

beyitlerinde bilhassa sarahat vardr [1].

Seyyit, bunlardan birincisile kincisini erhetmitir. Birinci gazeldeki
Esmyi ilhiyyede bhat hnerim var,
H er demde semvt hurfa seferim var.

"beytinde diyor ki isim ksmdr. Biri ehli sarfu nahvu man indinde
olan isimdir. T arifi let kitaplarnda masturdur. Biri Ahmet, Mehmet,
Haan ve Hseyin gibi isimlerden ibrettir. Biri dahi ehli hakikat indin
dedir ki bu cihetten isim taayyn demektir. Y a ni innn grnen
vcuduna taayyn derler. te burada esmyi ilhiyyeden mrat, taayynattr. Hurf dahi ksmdr. Biri hurfi resmiyedir.... tl & * v ' gibi..
. Biri hurfi sriytidir ki bu grnen kint ve cevhirdir. Biri hurfi ha[1 ]

Maamafih bu szlerine bakp N iyzyi

Hurfi addetmek

tamamiyle

yanltr.

Olan eyh brahim Ef. ve Gayb de bilmnsebe sylediklerimizi burada yine tekrar etmiyeceiz.

Yalnz u kadar syliyelim k i ;

N iyaziy i ;

Nesim i, M uhiti, A r, ve ir Hurfi

irleriyle karlatrrsak hakikat meydana kar.

N iyznin eserlerinde hurfliin kokusu

bile yoktur.

birka

-etmitir,

Yalnz

o kadar...

divnnda birka

gazelinin

beytinde

bu likideye de

temas

nc devre Melmileri

kikiyedir ki mertibi lhiyedir.

Heyl, Ar........

Nri Muhammedi,

285

Nefsi kl, Tabiat,

D ala terkibin otuz iki harf ola tamam,

Noktai srrm kamunun cevheirne kn o la !

beytinde de Otuz iki harften mrat, mertibi halkiyyedir ki yirmi sekiz

dir. Nri Muhammedi, Nefsi kl. Tabiat.....Mertibi hakkiyye de drttr ki
srei ftihada mezkrdur. Ilhiyyet, Rahmniyyet, Rahmiyyet, Mlikiyyet..
Yirmi sekiz, drt daha 32 olur. te bu 32 mertebe tamam olunca terkipdalr. nsan, her cevhere kn olur diyor.
iki kan aresinde ekti hatt istev,
Allem l esmay talim etti ol hattan H u d !

beytini erhederken Hatt istevdan mrat; Nefsi ntka, yani Hakikati

insniyyedir diyor. Biraz aada da Hurfler indinde Seddeyn iki
kaa derler. ki ka ortasna skender denilr szlerini ilve ediyor.
Seyyit Muhammed Nrun, Hurflerin akidelerine temas eden szlerinenazaran Hurf kitaplarn okuduu zannedilebilir. Fakat hi bir eserinde
bu akideleri sylememitir. Binaenaleyh Hurflerle hi bir mnsebeti,
yoktur.

Seyyidin kerametleri:

Muhammed Nurun her hususta kermt kevniyyeden ziyade kermt ilmiyyeye ve tasarrufi ahkmdan ziyde tasarrufi kulba ehemmiyet:
verdii anlalmaktadr. ->yJ' er* da kendisinin naklettikleri Mhede,,
sahasndan harice kmamaktadr. Hatta kendisinin tnsileh c*-51 diye
naklettii bile ancak bir mhededir [1],
Veftndn sonra da kendisine harikulde kermt isnat edilmemitir.
Bursal Thir B. menakb v 5t* nda 1293 te Istiruma, Itip, Koan^ ve
skp havalisinin istilya uramyacan, 1871 de Almanyann Fransaya
galib geleceini bildirmesi, trene yetiemiyen bir ztn, ruhniyetinden
istimdat neticesi, kendisini trenin iinde bulmas, Hac Ahmet Bahann,
Yem en llerinde yolunu kaybetmiken kulana
sesinin gelerek
[1] nsilh, ruhun bedenden ayrlmasdr ki ruh, bu hlde cesedini grr ; bazan d ie r
bir mazhardan da zahir olabilir.

"2 8 6

nc devre Melmleri

oradan geen br arap tarafndan kurtarlmas gibi bir ka kermet

kaydetmekredir [1],
Melmlerce maruf ve mehurdur ki Seyyit, bir gn bir mahalle
giderken yanndaki mridi Efendim; evliyullha bazan tayy mekn
olurmu,, deyince te b iz d e yryoruz y a ! diye mukabele etmi ve
bu suretle kermta kar fikrini bildirmitir.
Vridat erhinde de Kermt ilmiye, kermt kevniyeye mmsil
bulunmayan kermt hakikiyedir. Kermt kevniye, ancak zhitlerden
zhir ve vzhd, terkedilince meslp olur. Halbuki kermt lmiyenin
zevli yoktur,, diyor [2].

Seyyidin lisan:

Seyyit Muhammed Nurun yalnz iki kk manzumesi var. Bunlardan

biri
w* erhine yazd , dieri <aiv*ai,Ju* a yazd be beyittik
arapa birer tarihten ibrettir. Baka manzumesi yoktur.
Bu manzumelerde vezin ve kafiye katiyyen bulunmad gibi fikri
nazmen ifde edebilmek sikasiyle kaideler bile bozulmu ve mana ok
rekik bir hle gelmitir.
Buna muhabil, ntka ve takriri gayet kuvvetli olduu mtevtiren
sylenen Muhamed Nurun mensur risalelerinde lisn ve ifdesi selis
ve muntazamdr. En mulak fikirleri vuzuhla anlatr. erhlerinde de bu
kudret grnmektedir. Trkeyi, bilhassa Rumeli ivesini tamamiylebenimsemi ve yazlarnda katiyyen araplm belli etmemitir.

Seyyit Muhammed Nr ve Trklk:

Muhammed Nr, neslen arap olduu hlde trk harsini tamamiyle

kabul etmi ve benimsemi, Rumelili bir trk hline gelmitir. Rislele[1] Menkibi eyh Seyyit hce Muhammad Nriil arab
-Sa: 61 - 65,

\j-'V

c > \ * \

LjjI V ^1

S a 1 60.

^*1

j# o . l J u -

UJll.1
J ljjV

._Juj j

,_Jt.

[2]

nc devre Mem leri

287

Tinden ve zaptedilen takrirlerinden gzel trke bildii ve bu lisan iste

d ii gibi tasarruf edecek derecede benimsedii anlalmakta olduu gibi
sohbet meclislerinde bulunanlar da bunu teyit etmektedirler.
Seyyit, 55 eserinden yalnz 17 sini arapa olarak yazmtr. Her hlde
bu 17 kitab da kendisinden evvelki ve zamanndaki limlerin isrine
iktifen arapa yazmtr. Evrd sbiyye
v e Rislei Gavsyye
l-j ve Rislei eyh Rislni Dmk
erhleri, erhi
nutki imm A l d*
Z.A , Fazili imm A l * ru
, eyhi ehberin
kasidesinin erhi, Ahmedibni Idrsin saltnm erhi gibi mhim kitaplar;
Rislei Ismliyye
vuj , Rislei Slihiyye <j-u vl .j gibi tarz teslik
v e tarikini ire eden asl risleleri hep trkedir. Hatta Vridt erhini
arapa takrir etmi ve takrirleri zaptedilerek natamam bir erh maydana
gelmiken ve
ile ^cu au* i arapa yazmken Vridt
erhile
v u.r A li U rf Ef. ye qO_j aUj. i de Harr zadeye terceme
ettirmitir.
Btn bunlar, Seyyidin tamamiyle trkletigini, trk diyarnda asr
larca trkler tarafndan temsl edilen ve esstn trk ruhundan alan bir
meslein hakik bir mceddidi olduunu ispat ve teyit ediyor.
Muhammed Nr, bu trklemeyi yalnz sriyle deil, efliyle de
gstermi ve trklerle izdiva ettii gibi kzn da Pirzerinli bir trke
Abdrrahim Ef. vermitir. Oullariyle torununa gelince; bunlan
grenler, tamamiyle Rumelili birer trk olduklarn sylerler.
Binnetice unu syliyebiliriz ki Muhammed Nurda araplktan yalnz
isminin sonundaki .
kelimesi kalmt. Fakat bu da ancak ve ancak
Muhiddne bir hrmet ve rbtay ire eder.

*
* *

Aar; [Arapalar]

1. Meclizzehra alessaltil kbra tfjjc jUi^*

berin -u- j su sinin erhi,,
2. Elykutl hamra alessaltis sugr ^
dinin
su. erhi,,
3. Merecn nuss lierhi Nakil fuss ^ ^ 11^
hiddinin
una erh,,

eyhi ek> 0^5,j Muhid^

Mu-

nc devre Melmleri

288

4.

Elenvrl Muhamraediyye
Seyyit erifi Crcnnit
rislesine erh. 1279 da Oskpte yazmtr. Bir nshas Millet
ktphanesindedir. Arapalar; N o 1124
5. Elletift tahkikat fi' erhil varidt .M y y ^ j oUiei ^ ujii
6. Risletl mukaddime limtliil fussil hikem p-^^aijtu ^aauj.
Muhiddnin fussl hikemini telhis,,
7. Risleti beynttark ve beynns sliki vel meslki vesslk
jjjUJij
aut i- j jjjti au j-v Bu rislenin bir nshasnda ismi Risletl.
ahadiyyetil vctiyye
dir. Slk ahvlinden bhis kk,
bir risledir,,
8. Risletn f keyfiyyeti mnil Firavn ay^a^u 4.r'1j au> Fusstaki Firavnn mn bahsini tavzih eder.,,
9. Risletn f kermtil evliya .Ujv c U f & u.j Tasarruf, kermt kevniyye ve ilmiyveden bahistir,,
10. erhi hakayikil eya Lav
C-r Bu risleyi grmedim
11. Kenzl mahf an ehlil hicb oUJ-j.*
Slk mertibinden bhis kk bir risledir,,
12. Brhans slikin ^ kjui Uj. kez slk mertibini bildirir,,
13. Mehidt tevhit ju^ uua. Slikin slknde fenyi efl,.
fenyi sft, fenyi zatta, Is ; Bekayi efl, bekayi sft, bekazi zatta.
Ms; Cem, Hazretf cem ve cemul cemde Muammed mereplerine
mazhar olacan bildiren bir sahifelik muciz, fakat gayet vzih ve mfit
bir risledir,,
14. Seyrt tevhd
Makamt ve meratibi slkten bhistir
15.
Kitbr red filmebedei vel med s U i j l j J . ' Mukaddi me
sinde mertibi, fasl evvelinde mebdei, fasl snsinde medi, hatemesinde
Bruzu anlatan ehemmiyetli bir kitaptr,,.
16. Rislei reddiye al irdetil cziyye vjA-isaiji
isminden anlalr kk bir risledir,,.
17. Mridl uak
risledir,,.

Mevzua

Tevhdi efl, sft ve zt anlatan b ir

Trke sr:

1. erhi evrd sbiyye v\*-' by

iyyesinin erhi; byke bir kitaptr,,.

eyhi ekberin Salh sb-

289

nc devre M dm leri

2.
Eddi etsseniyye fi erhi risletilgavsiyye v VJ,3- j
j ..cijjn
eyhi ekberin Gavsiyye rilesinin erhidir; byke bir kitaptr.
3.
erhi kelm mam ru t^ z .A A linin
V' J j ,$A u kasidesinin
erhi.
4. Rislei noktatlbeyan ausLSVUj A linin
kelmnn
erhi,,.
5. erhi rislei eyh Rsln Dmk (thsarrrahman).
6. erhi kasidet eyhulekber
kasi
desinin erhi.
7. erhi gazeli Hac Bayram
alabm bir ar yaratm
iki cihan aresinde
8.
Niyzi erhi Msri Niyazinin baz gazellerinin erhi. Takrirle
rinden zaptedilmitir.
9. Risletn fi tefsril Ftiha ui'js- s a- j Kk bir risledir,,.
10.
emlk

Kitbiddeviri vel eflk fi beyani tasarrvfti sahibilmlki vel

Bj-j a i^ tbuytj
Metinde zikredilmitir.

11.
Delilluak iiJ'jJ Slk mertibinden bahseden kk bir
risledi.
12. Diretlvcud fi beyani mekamil Mahmud
ak j-j
Keza slkten bahseden kk bir risledir.
13. Eddrrnnefs al salti bni dris
tdrisin Saltn erheden selis ve vzh bir risaledir.

Ahmedibni

14. Rislei tevhidlbehiyye

**.j Tevhidi efal,sfat ve vattan
bhis bir sahfelik bir risaledir.
15. Risle fi beyani slki eriat ve tarikat ve hakikat AA- M-
Mertip ve makamattan bhis bir risledir.
16. Rislei salki hakikat
j Beka mekamlarndan bhis
kk bir risledir.
17. Rislei sadet ve ekavet
B u risleyi grmedim
18. Delillhayrat
erhi. Bir nshas stanbul ehremneti
Mektupusu Osman Bf. dedir. Byk bir kitaptr. Seyyit bunu 1306 da
Selnikte yazmtr.
19. erhi ezani Muhammedi
CJj. Ezan, meratip ve mekmta tatbik eden kk bir risledir.
20. Srr ezan Muhammedi alessalevtil hams
Birincinin ayn bir rislesidir.
21. Manzarlkfr

^ 1, -

hadsinin erhi.

22. Ecvibetllzimeti fi esileti eytaniyyetilmezkreti fi Muhammediyye

Kk bir risledir.
Melmiler 19

nc devre Melmleri

290

23.
24.
25.
26.
27.
28.

29.

Hdiluak
Mekamattan bhistir.,,
TuhfetilMuhammediyye .uA\u*
erhi yani mmkinat z 'cjZ au Cj>*
Bunlar,
bende
Srrnnebeilhak j-Lj^
yoktur. Bir yerde
Fazaili mm A I i ^ fu j u
de bulamadm.
Tefsri srei Yusuf
I
Tefsri srei feth
jj_r

30. Menbaunnur fi ryetir Rasl

Kendi tercemei
haline ait kk bir risledir.,,
31. Rislei ilmi hl jl*.^ y .j Sft sbtiyyeyi tevhid vehile
bildiren bir risledir.,,
32. erhi akaidin Nesefiyye ouJijfi Cjj Matbudur.,,
33. Risletl smliyye vel atiyyetddrriyyeti f tarkin Nakiyyeti vel Melmiyye ^.yij
j \
Mridi kmili,
rbta ve tevecch, telkini zikri, yakin mertibini, VUyet, Sddikiyyet,
Kurbet, Ubdiyyet ve Ubdet, makamlarn bildiren 12 bap zerine
yazlm bir kitaptr.,,
34. Rislets Salihiyye o-u uj Seyyidin en mhim olan bu
eseri hulefsndan Slih Ef. ye ithfen yazlm olup slike makamt
telkin tarftm hvidir Mritlere yarar.
35. Ihtiyr ve kdem f^ 3
rislesi. Bedreddnn ihtiyr ve
lemin kdemi fikirlerini teyit ve tavzih eder.
36. Ettemi al salti bhi Mei
> SjU ^
Abdsselmibni Mein saltn erh.. Aynen Ismil Hakknn erhidir. Yalnz
baz yerlerde tafsilat havidir. smil Hahknn erhini takrir ve baz
yerlerini tafsil etmitir.',,
37. Rislei Sadiye
viuj Mead ahvlinden bhistir.
Seyyit,
A linin hayatta oldnunu bu rislede anlatyor. 8 - 1 0 sahfelik bir
risledir.,,
38. Beyni tecellil Hak alel mertip ^ rj^ &-\i ^ Devir mertibinden bhis kk bir risledir.,,
*
* *
Seyyidin bunlardan baka zaptedilmi birok takrirleri ve iki mek
tup sureti vardr.

IV
SEYYDN TARZI TESLK

Seyyit Muhammed Nur, sliklerini zikir ve esm tarikiyle teslik

etmezdi. Mridin telkini mertipteki tarifatn mbeyyin Rislei slihiyy e sinde ki bu risle tarz teslkini gstermek itibariyle ok ehemmi
yetlidir salike ey lzm olduunu, bunlarn birinin mchede, die
rinin zikri dim, ncsnn de esran hilkate agh olup ikilik hicaplalarn refetmek olduunu syleyip zikir hususunda yle diyor:
Esrar tarikat olan zikri dimi tahsile aln; zira gaflet, zikri dim
ile refolur. Bu zikri dimin tahsili, ehli zikir olan kimesnenin talim ve
telkinine mhtatr. nki, cenabhak kuranda buyurur: a jTiiij! iji-1
Bu yetten anlalyor ki meayihi izmn memuriyeti gerek celi
ve gerek haf, ancak keyfiyeti zikri talim ve beyandr. Yoksa zikri l
hiyi adet ile kaydetmee hi bir vehile hak ve salahiyetleri yoktur. u
kadar ki bazan mbtedilerin hallerine terahhmen ve istidatlarna nazaran
yaplur,,
Vridt erhinde de ehli tarikin tevhidi, zikre mdvemet neticesinde
tahsil edilen bir hldir; makam deildir. Bu, Leylya kar Mecnunun
hline benzer. Melik, Leyly ona arzeyledi ve L e y l ; ya kays, ben
Leylym, bana b a k ; dedi de Mecnun; benden baka Leyl olur mu ?
deyp daa kat. Bu mcerret hlden ibarettir. Ehli zikir de bylece
kendilerine zikir galip olunca; zikir, zkir, mezkr, ittihad eder. Halbuki
butevhdi makam deildir,, [ 1] Szlerini okumaktayz.
Seyyidin tariknda rbta da yoktu. Filvaki rislei Ismailiyyede
ikinci bapta uzun uzadya rbtadan ve sureti icrsmdan bahsederse de
bu eser, risletl ismailiyye ve atiyyetd drriye fi tarikin nakiyyeti
velmalmiyye,, ismiyle tevsim edilmesinden de anlald vehile nak
. fU.V < JU I J 'M J *

<JI Jiil j J Ul ^
^

._i ISI

-l J* o jL ^ j
4!

J *l

Sar 59

..

jJ
JU-

!** tsLi

^41 j,^ U j *

[ 1]

U idili jl < j l j y f JU. y> ^

i jj.| J| j j

JJ

ij)ij

J* : Jls

292

nc devre Melmleri

ve melm nevelerini cami olarak yazlm bulunduundan rabtay da

mevzuu dahiline almtr. Esasen Seyyit te yedinci bapta muhasebe,
mrakabe ve intikalt anlatp bitirdikten sonra sdt nakiyye slk
lerinin nihyeti budur,, diyor ve mertibi yakin i; vilvet, siddkiyyet ve
kurbeti; ibadet, ubudiyyet ve ubudeti sekizinci baptan kitabn nihayeti
bulunan 12 nci babn sonuna kadar olan ksmnda anlatyor ki buralar
melmete mahsus makamat tevhit ve bakay ntktr.
Halbuki salat sbuiyye erhinde havtrn refine imkn olmadn
kalbi sepde eden ve havtrn Haktan geldiini bilen kimseye bunlarn
zarar vermiyceeini anlatrken "baz tarik ehli, havtr refi iin rbta
yaparlar ve eyhlerini iki kalar arasna alrlar; gya ki htra gelmesn
deyu... halbuki daha byk kusur ederler; nki uhutlarnda eyh
mukayyet olur. Zikir halinde de Allah derler; rbta ile lhiyyeti eyhe
hasretmi olurlar. Bu ise kfrdr. V e hazreti mer zaman hilfetinde
asakiri islmn techiztn namaz dahilinde dahi fikrederdi. Bundan malm
oldu ki kmile efkr ve havtr, hatta ibadetlerinde de ibdeti dierdir;
zira zevki hazrettir [1] diyor. Seyyide nazaran rbta, mride mahabbeti
kmile ve mritte fenyi tm; zikir de, zikri dim, yani Haktan ademi
gafletten ibarettir. Grmtk ki bayrm melmleri ve eski melmetler de
aynen bu fikirde idiler. Melm halifelerinin bizzat arap Hocadan, yani
Muhammed Nurdan felakkun edip yetitirdikleri salk ve halifelere telkin
eyledikleri'zikri dim udur:
Slik, her ne ile megul olursa olsun kendisine hangi makam telkin
edilmise kalben o hakikata tevecchle ismi celli telffuz ve tekellm
etmeksizin dima fikrinden geirir. Bu suretle, bakt, grd, syledii
konutuu, yrd, oturduu yerlere, kimselere o isimle- nazar eder,
M esel; tevhidi efalde ise bylece konuan, yryen, oturn, kalkan.......
kffei efli yapann Allah ve btn eflin de eflullah olduunu dima
hatrlar v e tevhidi eflin zikri olan ^'Vi
zikrini kalben ve hden
zkir olur.
Tabiatiyle kuvvetli bir telkin binefsihi,, olan bu tahattur git gide
kendisinin tevhidi eflde zevk ve tahakkuk sahibi olmasn bad olduu
gibi ayni zamanda Haktan gafleti refeder. Kuadal brahim Efendi de [2]
jj [1]
[2 ] Kuadal brahim Efendi Halvetiyyei a baniyye meayihinden Melm merep bir
zttr. Hacca giderken "Rab-,, da 1264 te vefat etmitir. Mektbat ve en vardr. Mahur
Hamm Bosna'l H ac T evfik ve m e ri H alvetnin eyhidir. hvan, vefatm umumiyetle
1264 olarak kaydettikleri hlde Sicilli osman nin ve ondan naklen Osmanl melliflerinin
1262 gstermesi yanltr. pntEmin Mahmut Kem l Beyefendinin de Bb lde vesaik

nc devre Melinitleri

293

mektuplarndan birinde el ite gnl oynata gerek,, diyerek bu zikri

dimi tavsiye ediyor.
Zikri dim, ilk zamanlarda bir klfet gibi grnr. Fakat bunda
zikri dimiden gafil olmamay tasmim etmenin lzumu yoktur. Yalnz
mmkn olduka hatrlamak kfidir. Bu, yava yava bir rsuh haline
gelir ve slik kendisinden ve muamelatta bulunduu halktan gafil olma
maya, her eyin Haktan ibaret bulunduunu zevketmee balar.
Bu gn de melmlerin zikri dimi bu, anlattiimiz tarzdadr.

Makam at tevhid ve ittihad (meratibi fena ve beka) $

Melm slk, alt makam zeredir, Bunlarn makamab tevhid,

makamat ittihad; tabiri harla makamab fen;dier makamah bekadr. Makamah tevhit ve fen unlardr: Tevhdi efal, Tevhidi
sft Tevhdi zt..
Melmlikte tekke, yini duhl ve ir kuyut ve mersim bulunmad
ndan bu meslee girecek sliki mrit; tenha bir mahalde, mesel bir
camide veya evinde kendisinin mvacehesinde diz dize oturtarak evvel
zikri dimle beraber tevhidi efali telkin, yani anlayaca tarzda tarif
eder. Ondan sonra slikin vazifesi Haktan gafil olmamak ve ihvanile
sohbetlerde bulunmak suretile bu makam zevketmekten ibrettir. Bayrm melmileri, bu hle gnl bekleme,, derlerdi. Mrit salikin, maka
mn zevkettiini anladka srasiyle dier makamat da birer birer
telkin eder.
Seyyidin Risalesinden bir ou bu makamattan bhistir. Fakat Risalei Slihiyye,, si bilhassa mritlerin telkinlerine esas olmak zere ya
zlm bulunduundan bu makamlarn tariftm mezkr risleden aynen
yazyoruz:
1 Tevhidi efl: Suveri berzahiyyeden sdr olan efl, hakkn
olduu zevkan, yani ilmi kuva ile hut olunacaktr. Suveri berzahiyye
demek kablel bat grnen suyeri ekvandr ki ol suveri berzahiyyeden
mesel bulut, bir suret; gk bir suret, dalar bir suret, hayvanlar bir
suret, insanlar dir suret... ite bu suretlere Suveri berzahiyye derler. Bu
suretlerden zhir olan ilerin cmlesi alelitlak hakkndr ve tevhidi eflin
tetkik ederken o zaman Hicaz vlsi bulunan ztn Bab lye vekayii mhimme miynlnda
Kuadalnn

vefatn da

1264 senesinde

ihbarna it

evrak grdii

merhumun Sefinei evliya,, snda masturdur. ( C i l t : 3. Sa : 73 - 74).

Vassf Beyefendi

294

nc devre Melmleri.

edebi odur ki eflin cmlesini, yani bize nisbetle eyisini ve fenasn

Hakka nisbet ede... nki, eflin eyilii ve fenal bize nisbetledir.
Yoksa Hakka nisbet olundukta cmlesi hayrdr ve isimlerden mnezzeh
tir. Ann iin Ehlullah, efli, hakka isbat eder. Yine Allah zina etti
demez. Zira zina ismini icad eden nisbettir. E e r. filin kula nisbeti oh
mam olsa ol filin eyilii ve fenal tayin olunamaz. V e efl slikinin
esnyi zikirde rbtas iy
y dr ve kuranda delili _^t.ru_,
js\j dur.
Bir daha delii j*j\s j j j f ui-., ve bir daha delil
u-uijo.... d r[l]
2.
Tevhidi sft: Hayat, ilim, irde, kudret, sem, basar kelm;.
Hakkndr. Yani diri olan Allahtr ve bilen Allahtr ve kadir olan Allah
tr ve iiten Allahtr ve gren ve syleyen Allahtr. Bu surette slik,
zevkan bilecek ki bu sft ile mevsuf olan Zatullahtr. V e bu sfatla slike yine olup ol ayinede hazreti mevsufu mahede edecektir ve bu sftn
kuranda delilleri; evvel hayat Hakka mahsus olduuna delil
yeti kerimesidir. Yani, hayat ancak Hakka mahsustur; eyda grnen
hayat hakkn hayatdr. Zira eriatta eyann hayat ilhiyye ile kim ol
duunda cmle ehli kelm ittifak etmilerdir ve ilim Hakkn olduuna
delil;
^ju' js ve j-'- V f'J
J\s yti kerimesidir. V e kuvvet Hakkm
olduu
u !j.v j iij
t^.^.iiy /s'ii
L r
ve irdet Hak
kn olduu sjji^
U
.Ui U j i i S ijj; semi ve basar Hakkn olduu
jj-Ji
iy j
< ^ ^ 7 ..... yti kerimeleriyle sbittir. V e rabtas
&\w dr,,
3.
Tevhdi zat: vcut Hakkndr, gayrinin vcud yoktur. Zira,
ii
y~ve
Jji-'ji aj o-j
t *
demek eya madum de
mektir. Madumun ise vcud yoktur. Ancak vcut Haktr. Bu makamn
rabtas
tr. V e bu makam eshabn ehlullah ve ehli fen
tesmiye ederler.,, [2]
[1 ] Sfiyyn bu makama, mezlakai ekdam derler. nk slik! ibhaya sevkedebilir.
Fakat mridin szn dinlemek art esas bulunduundan kmil mritler, sliklerini her
eyi hak gstermekle beraber (edebi mehammediye) tecavzden meni ve tecelliyat hassai
muhammediyyeye mazhar etm ee muvaffak olurlar.

Hakkiyle tevhidi efali

zevkeden slik.

her eyi ho grr ve bir eye itiraz etmez. Lkin fevahie de meyledemez. Halbuki bunu
ilmen bilenler, (istek haktr) diyerek ibah oluverirler. Yalnz u muhakkak ki ekseriyyet
bu ikinci ksmdadr.
[2]

Ehli fen tesmiyesinde sebep efli, efli ilhiyye;

zt lhde ifna ettiklerindendir.

bu makamlarda - slik evvelce

Bundan sonraki makamlar,

ittihatsz..)

zevat,,

baka' makamlardr.

nki

Hakta fn olduu ibi - Hakla baki olur.

artk maiyyeti mekniyye ve zamaniyye deil,

makamat fendadr.

sft, sft ilh iyye;

Bu maiyyet te.

maiyyeti ztyyeden ibarettir.

Zikri dim

Baka makamlarnda zkir, mezkr o lu r; mezkr ile birleir (hull ve

Seyyidin Mridl uak, Hdil uak, Slki hakikat, Mehidt tevbih, Tev-

hidl behiyye,

Diretl ycut risaleleriyle;

dier srnn makamattan bhis ksmlarnda,

da bu hususata ait kfi, muhtasar, mfit malmat vardr (m racaat!).

nc devre Melmleri

295

4. Makam cem $ fu .: Bu makamda slik Hakka kuv olur

kuvsmda Hak zhir olur ve kendisi btn olur, u ^ .Ait yeti kerime
siyle
.jue
j j i ji\^\ hadsi erifi bunu ifde eder. Bu makamda
eya Hakta btn olur. yle ki eya denilen suveri ekvandr; suveri
ekvan ise gzlerini kapadn vakitte eyann suretleri insann zihninde
btn olduu gibi makam cemide dahi eya, ilmi lhde btn olur; zt
ile zhir grnr. Bu makam sliki, eyaya nazar eyledikte suveri ilhiyyeye nazar eyler ve her ne ahkm zhir olursa cmlesini Hakka isnad
eder ve bu ahkma ahkm ilhiyye tesmiye ederler.
ijU v-Ovu. Aa
yeti kerimesi, bunu ifde ve beyan eyler. Y a ni Allah ve melekleri;
yani sft ilhiyyenin cmlesi zt Hakta btn olduu cihetle ahkmn
cmlesini icra eden Haktr. Anm iin cenab Allah, mirata hazreti
Peygambere buyurdu:
a & jufi u ve
4iy * Ji j^ bunu ifde
eder. Bu makamda slik, kesreti eyadan mahcuptur. Bu kesret nedir?
diye sul olunsa cevap vermekten acizdir ve bu makamda sliki ok
durdurmazlar. Zira Hakikatta makam deildir. Belki bir hli istiraktan
ibrettir. Mecnunun Leyl benim, gayri Leyl yoktur dedii gibi., v e
Makam cemi de eyann btna rcuunun bir dier misli, mesel; dz
bir ovada bir direk olsa, sabah gnei, o diree vurdukta bir glge
kar, ite o glge mahluktur. O glgeyi gnein tulu izhr eyledi. Bir
mddet sonra gne yukar ktkta ve zevl vaktmda ol glgenin eseri
kalmayup direkte btn olur. Slikte dahi, ht ve zevk sebebiyle Hak*
kemliyle zhir oldukta eya, zt Hakta btn olur, glgenin btn oldu
u g ib i; glgenin vcudi haricsi
olmayp ancak gze bir karalt
grnp belki vcudi zllsi olduu gibi halkn dahi vcudi hakiksi
olmayup ve yalnz lemde bir ey olup harite asla vcud yoktur. Yalnz
glgenin inkr kabil olmadndn halk, dahi inkr kabil olamaz. Belki
halk denilen, Hakkn ismi zhirinin hkmdr. V e mutlaka tecelliyt
hariciyyeden ibaret olup vcudi haricsi yoktur. Anm iin ehlullah buyur
dular:
.^i. ju y ayani sbite vcut kokusu duymadlar. Nerede
kald ki vcutlar olsun! Bu makama kurbi fariz derler.,,
5. Hazretl cem
: Hazretl cem demek, Hak btn; halk
zhir demektir. Hak btn, halk zhir ne demektir? Y a ni ol halk ki
ztn ilminde btn olmutu ve ilmi lhde mahfuz olmutu; o ilimde
olan esmy, Hak, kendi vcudiyle izhr edp ve kendi hkmn esmaya
verp esm izhr eyledi. V e zt kendi hkmn esmya nisbet eyledi
inden esm zhir; zt, btn oldu. Bu halde gren, iiten, syliyen
Haktr; lkin abdin kuvsiyle.. Bu makamda Hak, kulun kuvas olup
kulun hayat hakla, kudreti Hakla, semi Hakla, basar Hakladr. Nitekim
hadsi kudsde j,
j
j
p
Guij
4
>'

296

nc devre Melmleri

j, J jij yani; ben kuluma mahabbet eylediim vakitte o kulumun

semi ve basan, yedi ve lisan ve ricli olurum. Benimle iitir, benimle
grr, benimle tutar, benimle syler, benimle yrr. Bu makama ehlullah
kurbi nevfil,, tesmiye ederler. Bu makamn kemline nil kimesneler
herkesin bildiini bilir ve iitir ve grr. Y a ni kermt ilmiyye ve kemlt sftiyye kendisinden sdr olur...,,
6. Ceml cem ^ ^ -: Slik bu makamda jUuij
>yij. Jjy,*
yeti kerimesini bir nazarda mhede edecektir. yle ki abidden zhir
ancak ef^1 ve sft ve vcudi Hak olduundan abid evvel oldu ve efli
ilhiyyenin zuhru abdin azayi semniyyesine mtevakkf olduundan
abid, hr oldu ve abdin suretinde zhir olan vcut, Hakkn olduundan
abid, btn oldu ve yine Hak, abid suretiyle zhir oldukta mahlukat
tesmiye olunduundan abid zhir oldu. te bu makamda slik, suveri
ekvndan bir surete nazar eyledikte bu drt nispeti bir surette mhede
edecek ve kendisinde dahi bu drt nisbeti mahede eyliyecektir. Hatta
bu ht galebe eyledikte bir kimse kendisine sul edecek olsa ki
jtu ij ,*11110
yeti kerimesinin manas nedir? O l dahi ceva
bnda der ki: evvel benim, hir benim, zhir benim, btn benim...
Yahut karsnda olan surete sensin evvel, sensin hr, sensin btn,
sensin zhir, deyu cevap verir ve bu cevabnda sadktr ki onun hdunda Hak, bu suveri \ en d i vcudiyle izhr eylemitir.,,
Muhammed Nur bu alt makamdan sonra yedinci bir makam daha
olduunu, fakat bu son makamn, dier makamlar gibi peyderpey mrit
telkiniyle zevk'dilemiyeceini Mehidt tevhit, Hdil uak, Mridl
uak... gibi makamattan bhis rislelerinin umumunda syliyor: Hatta
trke Mridl uak,, ta diyor ki bu makam, Ahadiyyetl cem , ijbj
c4ri*Jiji makamdr. V e bu makamda j j
;
u, vrit oldu ve
lisan Ji y
tr. Badehu iman, tahkiki olup Hakkalyakine dhil olur.
Hakkalyakin bir makamdr, ana jyidij ^j ru. ve rui ro- ve >uy fu. derler.
Bu makamda ne kesret ve ne vahdet ve ne de ti hitap sbit olur. Bu
makamn lisan Jy
tr.
Rislei slihiyyede de <
j makam olan bu makam
hakknda u szleri okumaktayz:
V e yine maim olsun ki bu makamdan sonra bir makam daha
vardr ki o makam takrir etmee ne bende kuvvet vardr ve ne/de
takrir edecek olsam sende kuvvei fehim vardr. nki o makam^j
i
j.f- fu, olduundan ancak gavsi azam olan ztn mlk olup teberrken
bize dahi talim ederler. Lkin, biz telkin edemeyiz. Zira kuranda y 3
...
deyu gelmitir. Yetim i hakik hazreti Rasli ekremdir ve ann

nc devre. Melmleri

297

mli ahadiyyettir. Biz andan nehyolunduk ki takarrp edemiyelim. Eer

Rasulullah kendisi bizzt telkin ederse zevk alnr ve ill zevk alnamaz.
Diretl vcut fi beyani makamil Mahmud,, da makamat mcmelen
ia rif ettikten sonra yle bir dire yapyor:

bu direnin bir nsf fen ve tevhd, dier nsf Baka ve ittihat makam
lar, olup ahadiyyetl cem makam merkezi diredir.
Grlyor ki Seyyit Muhammed Nurun vaz'ettii tarz teslik, doru
dan doruya iptidadan intihaya kadar vahdeti vcut ess zerine
mbtenidir. Bayram melmlerinin slklerinde telkini meratip yoktu.
Sohbet ve gnl bekleme ile srn vahdetin manen tahakkukuna intizar
ederlerdi. Seyyit Muhammed Nur ise,; melam slkn daha madd ve
lm bir tarza ifra etmitir. Nihayet bu usl, yle bir hle gelmitir ki
melmler, mritlerinden bu mertibi peyderpey ders alr gibi alrlar ve
sohbetlerinde, hutlarnda bunu zevketmee akrlar. Binnetice melmlerde, dier tasavvuf ehlinde ve bilhassa eski melmlerdeki irklik,
tamamiyle kaybolmu ve vahdet, bir inkiaf,, bir tecelli v e tahakkuk
hlinden bir ilim,, hline gelmitir.
Halbuki, bu ilim, kitaplardan da
pek al renilebilir. Muhammed Nur, erhi kelm m A l risle-

98

nc devre Melmleri

sinde gerek tevhidi efl ve gerek tevhidi sft ve gerek tevhidi zt ile:
halk, zb v s ve fni; badehu zti Hakk mahede ve hak nazar v e
slk ile halk fni ve Hak baki olduunu mhede eyleyp cmle Hak.
zhir olur. V e lkin sluki tevhd olmakszn halka Hak demek kfrdr.
Ju .M,
taifei Bektiyyeye kendilerini nisbet eden melhide gibi bil
slki tevhd, halka Hak demek ve nazarlarnda halkn vcutlar varken,
ana Hak tlak eylemek mcerret kfrdr... diyerek slkn, yani mr
idin telkininden sonra slikin tevecch ve ihvanla sohbet neticesinde:
makamt zevketmenin tevhitte art ess olduunu syliyorsa da, mr
it, kendi anlayna gre slike makamat istedii yakit telkin edebilece
inden bu telkin meselesi; demin sylediimiz gibi melmlii manevf
v e irkilikten adeta tecrit etmi v e melmet ilmi ve usul bir tarikat
haline gelmitir.

V
MELMLN NTAR SAHALARI

Nuriyye melmlii,, diyebileceimiz son melmlerin, Anadoludan

ziyade Rumeli ve stanbula yaylm olduklarn gryoruz.
Essen Rumelide zuhr ve intiar eden bu meslek; Selnk, skp,.
Manastr ve hatta Bosna havalisini tamamile istils altna almtr. Bunun
sebebini evvelce de sylemitik. Bu havali, bayrm melmlerinden b eri
melmetin en ziyade yayld saha idi. Ayni zamanda, son zamanlarda
arnavutlukta Bektliin ve daha evvelce Rifaliin intiar da halk
vahdet telkkilerine mmkin mertene in bir hale getirmiti. Seyyit:
Muhammed Nur, bu havaliyi faaliyetine merkez etmekle isabeti fikrini
isbat eylemiti.
ok eski zamanlardanberi syisizlie de bir merkez olan bu muhit,,
bilhassa son zamanlarda Srplarn, Yunanllarn, Karadallarn, hatta.
Arnavutlarn isyanlariyle daim bir kemeke iinde idi. Halkn tasavvufa,
meylinde, bu tima halin de dahli vardr.
Muhammed Nur, her halde tek tk melm bendelerine, melm
merep dervilere kendisini tanttktan ve nfuzunu zhir ilmi ve mder
rislii ile tezyit ederek erkn hkmete de kolayca hull ettikten sonra
acele etmeksizin yava yava tarikini kurmaa balamt. Evvel nak
dervilii ve eyhlii ile grnen, fakat kendisine mracaat edenleri me~
lmet slk zere teslik ve terbiye eyliyen Muhummed Nur, stanbula da.
mteaddit seyahatlar icrasiyle merkezin meayih ve ulemasiyle temas,
etmi ve hatta eyhlislm Molla Beyi Bekta olduu hlde kendisine
dehalet ve bata mecbur eylemiti. Mirefteli Abdullah ve harr zade
Keml gibi bir ok fzl ve zinfz kimseleri tarikine alan Muhammed.
Nur, stanbulda da nfuzunu temin etmi ve bir ok halife yetitirmiti..
Bu suretle melmlik, mteksif merkezi arnavutluk mstesna,,
nki orada yerleen Bektlie galebe mkildi Selnik, Manastr,
skp ve havalisi olmak zere cenuben Trhala, imalen Bosna havalisine
kadar yaylm ve ark Rumelide de Edirne vilyeti dahilinde bir ok
mride malik olmutu. Garb Rumeliden sonra en ziyade stanbulda v e

300

nc devre Melmleri

Anadoluda da Eskiehir, merkezi Tire olmak zere zmir, Bursa ve

Ankarada intiar etmitir.
Balkan harbinden sonraki muhaceretin de bu intiarda mhim bir
mil olduu muhakkaktr. Son melmliin de kzlbaln aksine olarak
daha ziyde merkezlerde ve mmkn mertebe ehli ilim arasnda intiarn
gryoruz. Bu hususta da aynen Bayrm melmlerindeki mlhazatmz
.serdedeceimizden tekrarndan sarf nazar ettik.
v

**

MELM TEKKELER
Eski melmlerle, bayrm melmlerinin tekkeleri olmadn grm
tk. Seyyit bir ok hususta zikir, kisve, merasim ve yin olmamas
:gibi bunlara ittiba eyledii hlde baz hususta da ayn bir itihat
sahibi olduunu gstermitir. Telkini mertip bayrm melmlerinde
olmad hlde Seyyit tarafndan ihtira* edilmitir. Tekke yaplmas da
kyledir. Filvaki son melm tekkeleri, tabiri marufiyle birer tekke
olmaktan ziyade itima mahallidir. nki melmilikte, dier tarikatlardaki
dervi,, snf yoktur. Binaenaleyh bu tekkeler; mridin ailesiyle beraber
oturduu ev* ihvann istedikleri zaman toplanp sohbet ettikleri bir
mecmadan ibarettir. Yalnz dier tarikatlara kar, cuma gnleri, cuma
namazndan sonra; bazan cuma geceleri yalnz ismi cellle zikredilir.
Muhammed Nur, bu tekkeleri, her hlde ihvann yalnz oralarda
sohbet etmeleri ve harite ayar iinde kakikata it bir ey konuma
malar iin atrmtr. Rumeli istilasndan evvelki melm tekkeleri unlardr:

strumat

tki tane tekke vard. Bir tanesi daha eski olup Seyyit Muhammed
Nur, burada otururdu. Vefatnda, vefat ettii mahalle,defnedilip oraya
bir de muntazam ve mkellef trbe yaplmtr. Seyyidin hulefasrtdan
hac Faik Bey eyh olmu, 1319 da Selnikte vefat ettikten sonra
Muhammed Nurun son zamanlarnda kz olarak ald Hac valde,, [1]
[1] Hac V alde elan sadr. skdarda ikamet etmektedir.

nc devre Melmleri

301

tarafmdan idare edilmi ve bu suretle kadnlara mahsus bir tekke hali*

ne gelmitir. Bu tekke, istilda yanmsa 'd a Trbe yanmam ve bilhara tamir ve tecdit edilmitir. Elan Melmlerin ziyaretghdr. Mevkufat ve trbedar mevcuttur.
kinci tekke, yine nefsi kasabada olup evvel olu erif Efendi ta
rafndan idare edilmi, erif Efendinin hicr 1323 te vefat zerine Hulefadan Hac Ab Efendi eyh olmu ve bunun zamannda istil vukubularak bu tekke kapanmtr.

Selanik:
A li rf Efendi Muhammed Nura intisabndan sonra yallardaki
evini bir tekke haline getirmiti. Buras istilya kadar ihvann bir iti
magh imi..

Doyran kazas:
Nenfsi kasabada doyranl eyh Hamd hoca Ef. tarafndan idare
edilen bir dergh elan mevcuttur. Doyrana tabi dedeli karyesinde is
tildan evvel bir melm tekkesi vard.

Kprl :
Burada da bir tekke almtr.
eyhinin kim olduunu renemedim.

Hal

mevcutmu.

Vaziyetini v e

Tikve
Nefsi kasaba olan Gavadarda bir tekke mevcuttur. Bu tekkeye
evvel Istrumah Hac Sleyman beyin biradari Hac kadri Bey eyh,
olup Balkan harbinde tekkeyi yangn ve yamadan kurtarmaa muvaffak
olmutur; Harpten sonra vefat etmitir. Tekke hl mevcut ise de kimin
tarafndan idare' edildiini ve eyhini renemedim.

tip :
Hulefadan itipli Slih Rifat Ef. tarafndan yaptrlmtr. Bu tekkede
kendisi eyh idi. 1326 da vefatndan sonra istil vukubulup tekke yand.

302

nc3 devre M elm leri

Pizren:
Hulefadan Recep Ef. badehu Seyfettin Ef. eyholmulardr. Recep
Ef. tahminen 1316 da, Seyfettin Ef. de isltl seneni vefat etmitir. Son
eyh olan mer Ltf Ef. nin 1927 de vefatndan sonra kimin eyh ol
duunu renemedim.

Avret
hisara tabi snefe karyesi t
v
Muhammed Nurun emriyle burada da bir tekke yaplmtr. Buraya
evvel hulefadan Hac brahim Efendi eyh olmu, 313 - 14 tarihlerinde
vefat zerine Doyrnl Mustafa Ef. eyh olup 322 de vefat etmi, bilhara
istilda bu tekke yanmtr.

skttp t
Buradaki tekkeye evvel Muhammed Nurun damad ve halifetlhulefs Abdrrahim Fed Efendi, ondan sonra Abdrrahim Ef. nin olu
hac Keml Ef. eyh olmutur. Keml Ef. stanbula gedikten sonra -1328olu Hakk Ef. eyh olmutur. Elan mumaileyh tarafndan idare
edilmektedir.

Manastr:
Rifa tekkesi iken eyh A li Rza Ef.nin Muhammed Nura intisab
v e Sf Ef. den hilfet ahzetmesi zerine melm tekkesi olmutur. Rza
Ef. 331de vefat etmitir. Tekke elan mevcuttur. Fakat eyhini reaemedim.

stanbul
ehremini, saray meydanndaki rifa tekkesi; eyh hmet Sf Ef.
Muhammed Nura bat ettikten sonra haftadan haftaya Rif mukabelesi
yaplmakla beraber bir melm tekkesi haline gelmi v e Sf Ef. kendisine
intisap edenlerin hemen hepsini melmet nevesiyle teslik eylemitir..
Sf Ef. takriben 310 tarihlerinde yefat eylemi ve tekke de 333 te fatih
yangnnda yanmtr.

nc devre Melirmle

303

Mevlevihane kapsnda tarsus Rifa tekkesi:

Bu tekkenin eyhi Abdlkerim Ef. de Muhammed Nurun hulefasmdandr. Buras da tamamiyle bir melm tekkesi olmutu. Kerim Ef. nin
Bursaya nefyinden sonra tekke deta kapanm ve nihayet son icraatta
bilfiil seddedilmitir.

VI
SEYYT MUHAMMED NURUN HALFELER

Abdttrrahim Fedl:

Pizrenlidir. Seyyidin halifetl hulefas ve damad idi. skpte bir

medresede mderris ve skp melm tekkesinde eyh iken 1303 te
seyyitle beraber hatan evdet ederken vapur Svey kanalini getii
sralarda vefat etmi ve cenazesi vapurdan . karlp Ayni mus nam
mahalle defnedilmitir. Vefatna muhiplerinden Hakk u tarihi sylemitir:

Bu cihann devrini hi bilmediler eyhu b,

Kim se fenmetmez acap seyreyleyiiptr bu d olap!
Pirim iz kutbi cihan azmeyledi n Mekkeye
^Bileince yr idi mridimiz l cenap..
A v d e t zre der sefne azmi firdevs eyledi.
Vasimi arzu edenler cierin etti kebb.
Cmle ihvan feyzalurdu bahri ilminden ann,
Canlan yakt firak, emimizden kan silp 1
Hayderiydi, almad evld kabrinden nian,
Bahr id i bahrile bahroldu Fedydi lakab.
Edelim

erdi n hkmi kader,

Hkimi mutlak olur, hem cmleye hsni meb.

Hsni hatmine delildir tarihi H akk iyan,

t f j* *

V -J j ^

f-*

V -* -'1.' J *

1303

nc devre Melmleri

305

Abdrrahim E f; lim bir zt imi. Bir defa ulumi resmiyyeden de

iczet vermitir. 302 de Muhammed Nrun mahdumu hac keml Ef.* ye
muazzam bir snnet dn yaplm ve bu dne, stanbuldan bile
ihvan davet edilmiti. Melmler, sahralara yaylp mesel bir ksm bir
tarafta sohbet, dier bir kitle baka bir tarafta zikrile megul iken bir
ksmda baka bir tarafta davul, zurna ile icrayi aheng ederlermi. Bu hl,
baz mutaasplar tarafndan stanbula "melmler davul zuma ile zikre
diyorlar,, tarznda bildirilmi ve istifsar iin Muhammed Nr, stanbula
davet edilmiti.
Muhammed Nr stanbula Abdrrrahim Ef. yi gndermi ve Abdr
rahim Ef. meclisi meyih reisinin melm slkn sormas zerine edn
slkmz halktan hakka suut; l slkmz haktan halka nzuldr
deyip icap eden izahat vermi ve tekrar skb e avdat eylemitir.
stanbulda Tarsus tekkesinde msafir olmutu.

Asr:

Tefsiri suretl kevser: Abdrrahim Ef. nin yegne arapa eseridir.

Bu rislede sfiynun vahdet telakkisini o kadar vuzuhla anlatyor ki
Muhammed Nr* bile makam ahadiyyetl cemden vrid olmutur.
zhr ci deildir. Bulduunuz yerde yakn; yahut ta saklayn;,, demi
tir. Abdrrahim efendi keke bu risladen baka risle yazmasaydi; hele
nazma hi zenmeseydi... lim ve ihtas, tasavvuftaki rushu tamamiyle
bu tefsirde grnyor. Sonundan bir ksmn yazyoruz, ya Muhammed
Rabbine salat edp ayn olduun gibi enfs fk bdnn, b elk i
bdni vcdunu kurban e t ; tki sen hakikatta benim aynm olduun ve
benim gayrim olmadn gibi benim ztmdan baka bir eseri mevhum
da kalmasn.
Bdn, nasl araplarn hiyari emvali ise, btn ekvan da senin hiyari
emvalindir. Onu tasadduk eyle ve benim vcdumla cemii zerrtta envai
tecelliyat ve eltaf kemlt ile bulun...................... Kim, sana buzeder,
ve kadrini bilmezse ki o benim kadrim, yani bu srede tafsl ve iret
eylediim senin kadrinden ibarettir, ebter dir. Y a ni, bu mrikin vcudnn neticesi, hatta vcud yoktur. Belki hayali mahzdr ve gayri mev
cuttur. Hali, gayri mevcut vehim ve irk olduu gibi mevcut olmasnn
da imkn yoktur, te bu, ebterdir. Sen nasl ebter olursun ki - ya
Muhammed - ireti ahadiyyei ztiyyei kuraniyyede tafsl olunduu gibi
Melmler 20

nc devre Melmleri

306

en, benim hayat ve kayyumiyyetimle hayylkayyumsun. Nasl ki ilu*l

szmzle de bunu tabir ettik,, [1].
Abdrrahim Ef. risalenin sonanda auj
Jcyu.u
ej^VVu*w diyor.

Rislei vehbiyye:
Bu risle manzumdur. Fakat kafiyedn muarra acayip bir eydir.
Lisan da gayet bozuktur. Misl olmak zere birka beytini yazyoruz:
Hudaya hamd krolsun yaratt kudretinden ol,
Kamu ey v mevcudat ann emrin edp makbul
Biklli lemi al, dahi esfelde kim vardr
n tebih edp cmle dahi secde kluplardr !
inde nshai insan ki ztna olup mirt,
Kluptur cmleye serdar ana olmu delil bizzt.
Salt ile selm olsun o Fahrl enbiyya kim
Buyurmutur hadsinde bilen nefsin olur hem nam !!

Bilrmisin nedir mrit ?

o bir mazhan kllidir.

Annla bitti hep iler o mazhan Hak olmutur !

Bu risalede mertibi tevhid ve ittihad anlatyor.

Kasdei nuniyye:
Bin beyit kadar olup ayn tarz ve ayn vadidedir.
Muhammediyye,, yi tanzire almtr 1

-llJM

. I -II

, .-1

. 1 .u

....................

Bu eserle gya

-r

J ..

iS

nc devre

307

Melmleri

erhi afiye: bu da manzum.

Kasdei tiye:

Mertibl vcut:
.

Hediyyetiil Hac:
Mertibi fen ve bekay anlatan ve bunlar menasiki hacca tatbik
eden kk mensur bir risledir. Sonunda seyyidin Ibni frz divn
okurken mzdelifede ervah enbiyaya mlaki olup hata o mahalli
Abdrrahim Ef. ye ire eyledii de yazlmtr,,.
Rislei iradei cziyye,
erhi srr - - -3^-' >'
Rislei ruhi kzl al esrr mebzl muammy srr e z e l^ jju ^ muj
Jjju*
'
Abdrrahim Ef. bu acayip isimli rislede Seyyidin hulefsndan Itipli
Slih Rifat Ef. nin 10 beyittik vezinsiz, kafiyesiz, hatta manasz bir gaze
lini nazmen erhetmi. Mukaddemede diyor ki
.jJs** -

C
u6

O \jjaaJrjli

lyTIj
j

J.-l
J

lil

c juJ I

jla

oLl

dr*

*iU j-l

LyZj Uj

C 'ljTj

juJI J^Ls #

J
if j

>lj* * -

^ac
*

*f* (^a

<5?^ **!>j
^
J j-V j 'j
Bunlar okurken bil ihtyr Ziy P. merhumun

Jl Ijl ...j l j La^ .

J j5 jy . ir; j

Getmesin yle sz kulaklar,

Aldesi olmasun dudaklar I

beytini hatrlyorum.
Risleden anlalyor ki Abdrrahim Ef. adam akll meczup bir zt
olduu gibi Slih Rifat Ef. ye de pek meclp imi.. Essen Melmler de
bunu sylemektedirler. Bu acyip risaleden bir ksmn yazyorum :
Beyti evvel
Dersimizdir ruhi mahbup dersi ak okuruz
lmimize yok nihayet suret ile mesturuz!

b ft*- ai>ai^ l .jx. j jie auj a v^

 nc devre Melmleri

308

R ifata saldn cemlin nurunu yaktn beni,

Dersi ak mahvedp nur eyledin, aldn benil
Cmle uak per auben utular pervneve,
Girdin akn aynna gayr kalmad aldn beni I
Srr in bem endedir hem cmle avnndr hemin
Srr kaftan [1] bir haber ver sanma hem aldn benil
lj rU '

o l

jB

u ly?

J>

il*

Hamdlillah ki cemli R ifat oldu can bana,

Gam deil mahcub olanlar dimeyeler can banal
v

Akn matlubu odur yar ile hemser ola;

Ber mrad oldum bugn hem R ifat oldu can banal
Ma deni cmle avlim olmuam hem gelmiem
Sanma ey zhit beni sen oldun nihayet banal?
*

**
Abdrrahim Ef. nin bu rislelerden maada manzumeleri de vardr.
Bunlarda Fed,, mahlasn kullanr. Lisan ve iriyeti bertaraf, fikirleri
hakknda bize bir malmat verebileceinden iki tanesini yazyorum.
Cezbesi bunlarda da grnmektedir:
Dalarken bahri vahdette

kardn trl gevherler.

Beni bu gn bulan slik

Bulur ol trl dilberleri

Muhakkak nri Hakkm ben

O iklimi hakikatta;

Tecelli eyledi bedrim,

Grnd ruyi dildarlar.

Okundu Besmele ismim

V erild i Ftiha resmim;

Grnd her benim cismim,

Bulan bu yz izzetleri

Grnd dil bana mutlak,

Grenler buldular tlak;

Muhakkak yzdr hem Hak,

Bunu buland Kanberlerl

A d m ehri melmette

Duyulmu ankay mugrb,

Okundu hutbede

Bu srdr Hakka enberlerl

N iceler cehdederler hem

Grem ezler bu gn vehim;

Annn zhidan bana

Dediler dahi ekferler!

Kfrdr srrmm zlf

Dahi ol hli ruhsrm;

Bu gn tutmu hep fk

Budur srr peyemberler!

fPA (?

Bu n srr bfuia geldi,

hem

Budur rh hakikat bil;

Sakn olma o serserler!

Bu gn benden duyan Haktr,

Sakn sanma ki insandr!

F e d ehri itlakta

Kuruldu vehe minberleri?

.j i = i f . [1]

nc devre Melmleri

309

JlT^s: J,j- JHjt

Kim dir ol kim ola sevmiye ceml ?
M ektebi irfana varmayan a ma
N e bilr kim kimdir mecl?
Nshai demi eyledi mir't;
Tecelli eyledi nice zuhrt.
O l sofo eytan secde etmedi,
Tardoldu ebed kurba yetmedi,
Camii *^>-1 nice der idi?
Bdei ak ile hem harab idi.
O l srri abb rife sor da bil;
Mescud melik hem ol etmi bili
bu gencin tlsmn bulmak muhal;
Ey F e d ak ile sen buldun cemli

ABDRRAHM E. HALEFELER
Abdlehat Ef.
skpldr. Kurr hfzlarndandr.
mnen 1332 h. de vefat etmitir.

san yoktur.

skpte tah-

Hac Hafz Abdrrauf Ef.

tcazetnameli hocadr. Bir mddet stanbulda da bulunmutur. Beyazit camiinde vazeder, vazdan sonra cemaata zikrettirirmi. 1340 ta
skpte vefat etmitir.

Yonus Ef.
Pritineli olup cezbedr bir zat imi. Muhammed Nr Pritinede
bir dne davet edilmi. ehre girerken Yonus Ef, bir minareye ka
rak Ey mslmanlar; Muhammet Rasulullah geliyor; -istikbl edin!,, diye
barmaa balam. Bunu duyan hucalar Mftye mracaatla ikyet
etmiler. Nihayet yine hulefdan H ac Maksud Ef. Mftye gidip H.

310

nc devreMelmleri

Peygamberin vrisi ulmu geliyor,, demek istediini beyan ve mm v e

cezbeli bir zat olduundan kusruna baklmamasn reca ederk meseleyi.
kapatm. Piritinede tahminen 1330 da vefat etmitir.

smail Ef.
Koana kylerinden Maya daldr. Rumelinin bir ok yerinde Tel
graf mdrlklerinde bulunan bu zt takriben 1328 de vefat etmitir..
Nerede vefat ettiini renemedim.

AL URF EFEND

Gricenin Polyan,, karyesinde domu ve ticaret iin Msra gide

rek uzun mddet oturmu, bilhara Selnie gelerek orada tavattun
etmi olan A li Urf Ef. hakikatan lim ve fzl bir zattr. Seyyit Muhammed Nura intisap ve ahzi hilfet ettikten sonra Selnikte yallardaki
evini bir tekke haline ifra eylemiti. 1305 te vefat ederek selnik mevlevhnesi civarna defnedilmitir.

Asr:
erh divn Niyazi Msr, tercemei hikemiAtiye, tercemei maksadl
aksa, tercemei insani kmil, erhi gazeli ftade, esile ve ecvibei mutasavvifne, Muhammed Nurun varidt erhinin tercemesi, kitabrreat
filmebdei velmead tercemesi [ 1].
Urf Ef. nin manzumeleri de vardr. Bunlar vezin ve kafiye noktai
nazarndan Abdrrahim Ef. nin manzumelerinden hallicedir; Bir gazelini
yazyoruz:
Sliki tevhit olanda gaflet olmaz bir vakit

Allah ill H diyende gaflet olmaz bir vakit.

Cmleyi Hak gzlemek ahkm zikrullahtr,
Zikrile ill grende gaflet olmaz bir vakit.
[1 ] Bunlarn umumu trke ve gayri matbudur.

erhi

tphanesinde tasaw u f 983 numarada, ldkemi t tercemesi,

16617 numaradadr.

vridat tercemesi
darlfnun

millet k

ktphanesinde

Dierleri melm ihvaninda ve mteferrik b ir halde bulunmaktadr.

nc devre melmleri

311

Geles de herdem havatr, cehlile varid deil,

G eldiin kanden bilende gaflet olmaz, bir vakit.
Bir kere bdr olan can dima yakzndr,
Gayriyi mahveyleyende gaflet olmaz bir vakit.
Zevki rf dir bu, kasdn tecrbeyse bil ki sen
V aridi mevrut grende aflet olmaz bir vakit,

Babamda ben baba iken babam dourdu anam,

Anamda meme emerken anam dourdu babam!

Beytiyle balyan ve abdrrahim Ef. nin bendegnndan ve Kosva

vilyeti muhasebe memurlarndan smail Hakk Ef. tarafndan erhedilen
bir de athiyesi vardr.
Urf Ef. nin nesirlerinde lisan selis, ifdesi vzh ve muntazamdr.
Mritlerinden yeniehirli Vehb Ef. ye yazd mektuptan bir ka cmle
sini naklediyoruz:
Her ne drl sft irade olunsa, mevsuf hazretlerini beyan ve vasfettiinden, sft, mevsufun ayndr. Amma mevsuf, sfbn ayn olamaz.
Zira mevsuf, mahsur olmad gibi sft kaim ve zhir olmak iin de
mevsufa mhtactr. Mesel, ilim, sfttan bir sfattr. Ancak mevsuf, yani
lim olmadan ilim bilinmez ve zhir olmaz. Alim, ilme arif ve muhit
olduundan, ilim, limin ayndr. Amma Alim, ilmin aym deildir. Zira
lim, ilmi ve her sfat camidir. lim, limi cami ve muhit olmad gibi,
ilim, zhir ve kaim olmak iin de lime mhtachr. Hulasai kelam; fiil,
fil ile zahir ve kaim olduundan filin ayndr. Fil, filin muzhiri ve
mutasarrfdr. Sft dahi byledir. Abdin efle mdahalesi bahsine
gelince: dersiniz Ay
y tr. j i y d e r s i n i daha grmediniz.
Bu bahis, o mertebenin dersidir. Cebir, hull ve ittihat, ikilikte olur,
iiy y -y 'i zevkine nil olan haktan maada mevcut grmez. V ar ve mevcut
gayr olmaynca, cebir, hull, ittihat kimden kime olabilir?
Tevhid, iskat izfttr. lzft, Hak taal hazretlerinden maada vehmolunandr. nsan, hayvan, kurt, ku, hacer, ecer ve ir mahsust ve
makult, mevhumttr. Bunlarn kffesi mahvolup ji^
j, ^ j au $1
srrna mazhar olan Hak'tan gayri grm ez..............
Hulsa Urf Ef. nin btn sn ilim ve temkinine brhandr.

tipli Salih R ifat Ef *

Itiplidir. Seyyit Muhammed Nura intisabndan sonra memleketinde

312

nc devre melmleri

yaptrd tekkede irad ile megul iken 1326 tarihinde vefat ve tekkenin
haziresine defnedilmitir.
Istlahat sofiyyeye dir bir rislesi ve divan vardr. iirleri Abdrrahim Ef. nn manzumelerine benzer. Divan darlfnun ktphanesinde
Harirzdenin bir mecmuasnda mevcuttur { M 263).
yice bir murabbandan para ile bir bahriyesinden iki beyit
yazyoruz :
Seyyidm Nuri Muhummed eyledi azmi hicaz
N ice evld ve hem iyl ile revnak traz.
O la meymun mbarek ehli Hakka sli hl
Rehberi rah hakikat eyledi azmi hicaz.
Hem rikbmda yrr eshab erkn edep,
O l habbin emine cem oldu bu pervane h e p ;
Sayesi Drl amandr eyhimiz Nurl arab ;
Rehberi rh hakikat eyledi azmi Hicaz.
Pevyi Haknmya her kim eyler ittiba,
Halk iinde' yoksa kadri Hakta eyler irtifa..
Cmle eshab ile etti R ifat de itima'
Rehberi rhi hakikat eyledi azmi H ic a z !

*
*$
Sevdiim mahbub cemlin ka arzeyledi,
Nevbahar erdi yine azmi glistan eyledi.
Feyzini baran nsn gibi sr eyleyip
Cmei hadry melbus hoa seyran eyledi!!

Rifat Ef. nin Abdrrahim Ef. ile de hususiyeti vardr. Abdrrahim

Ef. nin tercemei halinde yazdmz vehile y j
MUj bu zatn bir gaze
lini erhiin yazlmtr.

skUpl filintal zade hoca Mahmut Ef.

Tasavvuf v.e fkhta rsuhu olan hoca Mahmut Efendi 1310 da hicaz
da vefat eylemitir. Muhammed Nurun hulefasndan olan bu zatn lim
ve fzl bir zat olduunu, yalnz Melmler deil, sskp ulemas da
tasdik ediyorlar.

nc devre melmleri

313

Rislei ruh, erhi kita mm A li gibi eserleri bulunduunu Thir

Bey merhum, menakibinde yazyor.

Faik Mehmet Bey:

strumaldr. Seyyit Muhammed Nura bat ve nili hilfet olan
Faik bey, Muhammed Nurun vefatndan sonra derghna eyholmu ve
1319 da msfireten bulunduu selnikte vefat eylemitir. Muhyiddinin
Rislei gasviyyesini erhetmi olduu gibi
ll
I
jV i' Js '> > > ecvibei mutasavvifne gibi tasavvuf eserleri ve iirleri de
vardr.
Thir bey merhum, bir natinden u iki beyti almtr.
T ezelden Fiki bare ktr sana.
K l efaat, lutfedp al kemteri senden yanal
Zt pkin ehli akn sevgili cnnsn;
Ruzi maherde cemli pkini gster banal

Bu beyitlere nazaran Faik B. vezin ve kafiyeye agh imi..

Hac Sleyman Bey:

tstrumcaldr. Seyyit, ekseriyetle eraf beldeden olan bu ztn
konanda otururmu. Rislelerinden bir ounu, bu konakta yazdn
sonlarnda tasrih ederek kaydetmektedir. Asarn bulamadk. Seyyitten
sonra tahminen 307 senesinde vefat etmitir.

Hac Abdulkadir Bey:

Istrumcal olup H ac Sleyman Beyin biraderidir. Seyyit bu zata
"ibli zaman,, dermi. Tikvete merkezi kazada yaplan tekkeye Seyyit
tarafndan hilfet verilerek gnderilmi ve Abdlkadir Bey Balkad harbinde
tekkeyi yama ve ihraktan kurtarmaa muvaffak olmutur. Harpten sonra
95 yaslarnda vefat ve tekkenin haziresine defnedilmitir.
Abdlkadir Beyin ear da vardr. Fakat melm hulefasmdan ekseri
sinin manzumeleri gibidir.
Gzn a bak ki gresin

N e remzi var bu ekvnn?

Gnetir kim . ata tin

Kamu ekvan alur feyzin!!

314

nc devre melmleri

beyitleriyle balyan manzumesini bizzat kendisi erhetmitir. Beyin bir d e

Musahabei maarif,, isimli rislesi vardr. Bu risale sual ve cevapl bir
risaledir. Muhtasar, fakat tasavvuf ve melmet hususunda mfittir.
Atdeki yazlar, mezkr risaleden naklediyoruz:
Sul: Alem i manada bir pre varup sual ettim ki Hakka varmak
isterim; yol gster.
C evap: Y o l senin nefsindendir............
Sul: Suret iin acaba bir vcut varm?
C evap: Hayr, yoktur, kyam ise ilmin taallukundandr. emri Knr
ilmin tallukudur, cevabiyle cem mevcudat, emri Knden, yani ilmi
dhinin taallukundan olduunu anladm.
Sul: Benim hayatm, ilmim ve iradem v e kudretim nedir?
C e v a p : Buyurdu ki sft ilhiyyenin ayndr,, [1],
Hac Abdlkadir B; H. A linin
ili* i l j b j

jMmS

-lUl lil Ija

matlal mehur irini de erhetmitir.

Hac Kn B.

'S

Hac Sleyman ve Abdlkadir B. lerin biraderi Mehmet B. in oludur.

Her iki amcasmdan da slk grm ve Abdlkadir B. den hilfet
almtr. 1341 de stanbulda vefat etmitir. sr yoktur. ,

Ali Rza Vasfi Ef.

Manastrl ve Manastr rifa tekkesi eyhidir* Meratibi tevhidi seyyitten, mertibi ittihad eyh Ahmet Sfi Ef. den almtr. Hilfeti de
Sf Ef. dendir. Kesreti mridaniyle mehurdur. 331 de vefat ederek
tekkesinde defnedilmitir. Rislelerini bulamadk.

Eskiehir mevlevlhanesi eyhi Hac Haan dede Ef.

Eskiehirlidir. Uzun mddet stanbulda oturmu ve Seyyidle stan
bul seyahatlarndan birin'de grerek melmet almtr.
[J Bu risale, Darlfnun ktphanesinde 16620 numaral mecmuadadr.

nc devre melmleri

315

Erbab hl ve temkinden bir zat imi. Mevlevlerin hi biri melmliini

bilmiyor. Dede Ef. ayn zamanda tarikat kadiriyyeden de mstahlef
imi. 1824 tarihinde 85 yalarnda vefat etmi ve mevlevhnedeki tr
beye defnedilmitir.

Tire mevlevhanesi eyhi Hayrullah dede Ef.

L Kadiriyye ve mevleviyyeden mstahleftir. Tirede tevellt etmitir.
Dersten mcaz olup mderrislikte bulunmutur. Meayihi mevleviyyenin
ekserisi gibi bu zat ta Mesnev okumu ve okutmaa mezun olmutur.1333 de mevlevhane yandktan soura zmirde Karantinede oturmu, tek
ke, muhibbann dardimiyle tekrar yaplnca yine Tireye gelmitir. Mel
milii ve melmet hilfetini, mevlev tarikinde de eyhi olan Eskiehirli
Hac Haan dede Ef. den ahzetmitir. Mtevaz ve rind merep bir
zat imi... Mevlevler Hayrullah dedenin de melmliini bilmiyarlar.
Yalnz mla skdar mevlevihanesi eyhi ve skdar ktphanesi
mdiri Remzi Ef. dedenin mhrn grm. Bu mhrde Tire mevlevhnesi eyhi Hayrulla baba,, yazl imi. Hatta mevleviyyede baba
tabiri olmad halde bu tabiri ihtiyr etmesinin sebebini sorunca
o civarda bana yle diyorlar,, demi,,. Maamafih bununla melmliini
istidll edemeyiz. Baba,, tabiri melamlerde de yoktur. Bu mhrn
hakkine sebep yine her halde, Dede Ef. nin syledii marufiyyeti olsa
gerek. Yahut ta Dedenin Bekta babal davardr.
Biz, Hayrullah Dedenin melm halifesi olduunu ve melmeti eskiehir mevlev eyhi Hac Haan dededen ahzettiini, kendisine mntesip
bulunanlarn hemen hepsini melm yaptn, kendisinden evvel vefat
eden A li Ef. ve efik Ef. isminde iki zt Melmlikte istihlf ettiini
bizzt ihvanndan rendik. Hicr 1347 de vefat eden Hayrullah dedenin.
demite elan bir melm halifesi vardr,,.

Mirefteli Hoca Abdullah Hulus Ef.

MirefteIidir. stanbulda ikmali tahsil ettikten sonra fatih civarnda
kad emesi medresesine mderris olarak elli seneden fazla bir mddet
tedris ile megul olmutur. Muhammed Nra 1288 de stanbulda bat
eylemi ve bilhara da hilfete nil olmutur.
Gayet, gzel talik yazd cihetle ta basmas matbaalarnda hattat
lk ta ederdi. Melm hulefas iinde hakikaten temkin ve irfan sahibi.

nc devre melnleri

316

tarih ve ulumi sirede bihalckin mtetebbi ve lim, iir ve inada mhir,

zevhire riayetkr, edebi Muhammedyi hakkiyle gzeten bir zt imi...
Caminin Miratl akaid,, ini trke erhedip tabettirmi ve T arft
Seyyid,, i kendisi itmm ederek tabna muvaffak olmutur. Bunlardan
baka Osmanllarn iptidayi saltanatndan itibaren Abdlmecidin zaman
na gelinciye kadar gelip geen Saltinin, Sadrazam, eyhlislm, kapudan deryalarn tarihi veldet ve vefatlarn, clus, tayin ve infisallerini
birer cetvelde irae eden esmerl hadaik,, isminde bir eseri de vardr ki
kendi el yazsyle ta basmas olarak 1267 de tabettirmitir [1].
Bu eserin ba tarafndaki methiyyeden naklettiimiz u beyit, Ef.
nin kudreti iriyyesine ve lisannn selsetine delildir:
Nzambahyi lem hazret! Abdlm ecit hann
Zaman adli revnak verdi evrengi Sleymane.
Sipihrryi evket, pdihi neyyiran talat;
Frgi nutku znetszdr glzr devrane.
Odur sahip kran, lhimem M ehdi si dem ;
A d alette nazri gelmemitir mlki imkne.

Tahir B. merhum, Osmanl mellifleri,, nde manzum ve mtbu

Mantkuttayr,, tercemei de muhibbamndan Fed mahlasl bir ir na
mna muharrerse de asl terceme essen bu zatndr, diyor.
1302 tarihinde vefat eden Abdullah Huls Ef. vasiyyeti mucibince
Sar Abdullah Ef. nin ayak ucuna defnedilmitir. Mezar ta Hamzav
talar gibi olup ba tanda girift sls ile

^llljl J -\jj

I
Ayak tanda:

jk 1 J a I
[1] Millet. K . Tarih ;

M 40.

nc devre melmleri

317

J U ili
\ r * r -cji- Vl^jU- x
yazldr!!

eyh Ahmet Sfi Ff.

stanbulludur. Babas Mfti hamamndaki Rif tekkesinde metfun
mehur viz Kara sarkl eyh tir [1]. stanbul'da ehremininde Saray
meydanndaki Rif tekkesi eyhi idi. 1288 de latanbulda Seyyit
Muhammed Nra mlki olup bat etmi, bilhara da Halfe olmutur.
Asr yoktur. Takriben 1310 da vefat etmitir. Tekkesinde medfundur.

eyh Keml Ef.

Balat eyhi namiyle maruf olup, Balatta mahkeme altnda Snbl
tekkesi eyhi idi. Babas, Snbl Ef. tekkesi eyhi Rzeddin Ef. den
mstahlef Mehmet akir Ef. dir.
Keml Ef. 1257 de domu, Rzeddin Ef. ye intisap ederek hilafet
almtr. 1288de stanbulda Muhammed Nura bat etmi, 1292 de hacca
gidip yedi sene Emnt mbreke hzinesi ba kitabeti hizmetini if et
mi, 1300 de stanbula gelmi ve 1332 de vefat etmitir. Melm slkn Harr zadeden tekmil etmi ve yine mumaileyhten abn tarikinede intisab eylemiti. Asr yoktur.

Vehb Ef.
Manastrldr. Seyyitten hilfet alan bu ztn lim ve fzl bir zt
olduunu Melmler rivyet etmektedirler. Bana epeyce adam toblamas istipdat hkmetini pheye drmekle Trablusgarba nefyedilmitir. Menfasnda 5 sene kadar kalup afvedilmi ve stanbula gelmitir.
Hicr 1323 te stanbul Beyolu Kamerhatun camii imam iken vefat edip
Kasmpaada tdrsi Muhtefnin sa tarafna defnedilmitir.
[1] Bu isimle maruf olan mumaileyhin asl adm renemedik.

318

nc devre melmleri

eyh Abdlkerim Ruh Ef.:

stanbulludur. Genliinde enderona girmi, bir mddet sonra kp
ttnclk, badhu arzuhalcilik etmitir. Tasavvufa merak ettii cihetle
bir ok meayihle grm, nihayet Saf Ef. den tarikati Rifaiyyeye
slk edip hilfet almtr. 1288 de Saf Ef. ile beraber Boyac kynde
harir zadenin yalsnda seyyit Muhammed nra mlki olmu ve
melmete slk eylemitir.
Seyyit rumeliye avdet ettikten sonra Abdlkerim Ef. muhtelif
tarihlerde iki kere gidip kendisiyle grerek nihayet melm hilfeti
almtr. ehreminindeki Rifa tekkesiyle melevhne kapusundaki Tarsus
Rif tekkesi, eyh f Ef. nin uhdesinde olmakla Abdlkerim Ef.
Muhammet nurun emriyle Tarsus tekkesini f Ef. den alp meclisi
meyih tarafndan kendisine tefviz ettirerek haftadan haftaya zhiren bir
Rif mukabelesi yapmak artiyle melmilii nere balamtr.
Abdlkerim, bana bir ok mrit toplam ve bunlar melmetle
sermest olarak rast geldikleri kimselere vahdete it laflar slemee
balamlar ve bendelerinin eran mubaltszlklan grlmtr. Essen
kerim Ef. de zavhire pek riayet etmezmi. Kendisini bilenler, ekseri
evkafnn kahvede tavla oynamakla getiini soyliyorlar. Nihyet, bu
ahvl nkhetini mucip^olmu ve bursaya nefyedilmitir.
Bursada be sene kalan Abdlkerim Ef. son zamanlarnda bir az
ateh getirmi ve mvazenesizlik gstermi, 1323 te mahalli mezkrda
65 yalarnda-iken vefat etmitir. Bursada Y a kup Ef. isminde bir zta
hilfet vermi olduunu ihvnndan duydum.
A sr: Seyydin Nyz erhini itmam ve tezyil etmitir, ji-i sai^
isminde Melm slkne it kk bir rislesi vardr.
Abdlkerim Ef. iir de sylemi. Lisn selis, efkr muntazam olup
dier Melm halfeleri gibi vezin ve kafiyeye bigne deildir. Mahlas
Ruhdir.
Melm, taht kenzin matla many insandr;
Melm, huhbi ztn mazhar mahbubi yezdandr.
Melm, tifn kudsiyna kbledir cn,
Melm, ehli vicdna muall Ar Rahmandr.

beyitleriyle balyan uzun bir manzumesiyle

Canlara canan olan Seyyit Muhammed Nurd u r ;
D ertlere derman olan Seyyit Muhammed Nur dur.

matlal medhiyesi, ihvn arasnda mehurdur.

yazyoruz.

Bir nti ile bir gazelini

nc devre melmleri

3 .19

Ey vcud etvanna cevln H abbi kibriy,

V e y vcud esrarna seyran H abbi k ib ry !
Vcid mevcd seni mirt edindi phesiz,.
Sreti Hak, srati Rahman H abbi k ib riy !
ann tebcil iic geldi
te bnrhan; ahidim K uran H abbi kibriy I
Vasf K uran, hulku Kuran, shibi
Srr yezdan, zhirin frkan H abbi k ib riy !
Vehi pkin nri emsi zt Hak meclsdr,
Cmle lem hsnne hayran H abbi k ib riy !
Tahrifi H d vfi Ysn, H yi Hakkn mimisin.
Nn Sdfi K a f j ji)\i H abbi kibriy [1] !
Hubbi ztn mazhar, kenzi vcudun matla,
M ebdei kl aslna burhan H abbi k ib riy !
Hsl Hak, ztm mahbub edp baseyledi,
On sekiz bin leme sultan H abbi k ib riy !
J. JbCr* uutku kandr bize
Grnen, senden gren Sfibhan Habbi kib riy!
Hizm eti nati erifin ile Rh fahreder,
Mahz lutfundan diler ihsan H abbi kibriy.

*
* *
Tahtigh dilde icls eyledi sultam ak
Krsii sadra kuruldu bir azim eyvn ak..
Reeder envr ak mfibtel uakna
Mestedip ftadegm oldular hayran ak.
Nevhai Nha sebep oldiysa ger akn yeli,
Garkeder uakm batan baa tufm a k !

Grmedinmi Mustafayi, rehnfimas ak idi ;

Leylei esr da cilve eyledi Sfibhn ak !

Bi Ai^J i ak erhedrsen Rhiy,

Noktai Srr A liden faolun K u ran ak !

[1]

, j- ! <(i-

terin isimleri olduunu anlatyor.

srelerindeki hurfi mukattatn Peygam-

nc devre melmleri

320

ABDLKERM EFENDNN HALFELER

Kantarc Aziz Baba:

Kantarclkla temini maiet eden bu mm zatn birok kerametleri
sylenmektedir. 344 senesinde 52 yanda olduu hlde fceten vefat
etmitir. Silivri kapusu mezarlnda medfundur.

Terliki Salih:
Abdlkerim Ef.nin dervilerindendir. ehzade banda dkn vard.
lmi olmamakla beraber bir ok tasavvuf kitaplar okumu, hafzas kuvvetli
olduundan bunlar adeta ezberlemi; bulunduu sohbetleri de harfiyyen
hafzasna alm olduundan bana bir ok kimseleri toplamt. Natkas
hafzasndan kuvvetli olan Slih Ef., yanina gelenleri bendetmek iin
"tekik,, usuln kullanrd. Mesel; <uju u ^
u' yetini zzolarak
okursak allah, lim kullarndan korkar,, manasna gelir. Bu ne dimektir?
Melekler yet mucebince isyan edemezler. Allah, eytan da meleklerle
zikr ediyor; u-t1;' ** '.m*- diyor. Melek ise ne iin isyan etti? Kuldan
teklif skt olmaz.
w
yetine ne demeli? u hlde teklif
yine teklif ile skittir.... v. s. gibi.
Slih Ef. -bilmiyerek benimsedii bu eski btn usl sayesinde bir
ok kimseleri hatta ok gariptir Mahmut Esat Efendi merhumu
bile kendisine bendetmitir.
Bu zat siyasete de karmtr. ttihad terakki frkasna girdii ve
hatta mebuslua namzet iln edildii hlde bir mddet sonra muhalefete
balam, nihyet Sinoba nefyedilmitir. Avdetinden sonra 1341 de v e fa t1
edip merdiven kyne defnedilmitir. Tahsili olmadndan sn yoktur.
Kardei Rit Ef. elan sadr ve Gztepede terlikilik etmektedir.

ir Ahmet Hamd B. (Nziml hikem):

Terliki Slih Ef. nin mntesiplerinden olau Hamd B. stanbulludur.
Babas Gueba hastanesi ba doktoru Ahmet B. dir. Trk, Arap ve Acem

nc devre melmleri

321

edebiyatlanna vakf olduunu Thir B. merhum, yazmaktadr [1]. stipdat

devrinde Nc taradarlarmdan olmakla mumaileyh tarafndan Nzml
hikem lakabiyle tavsif edilmitir. Bir mddet Sansurlukta bulunmu, bir
aralk ta Aksarayda' tesis ettii Medresei edebiye,, mektebinin mdir
ve ders nazrln if etmitir. Son memuriyeti Meclisi kebri maarif
azaldr. Bu memuriyetten tekat olan Hamd B. 1335 te vefat ederek
skdarda Selm tekkesi haziresine defnedilmitir.
Hamd B. kakikaten kav tabiat bir iri muktedirdir. Ekseri ear
Muallim mecmuasnda intiar etmitir.
Muallim Ncnin Nazml hikem tavsifine dir u ktay inat etmitir:
H am d ; middi hikmet ile kilki mahirim
Znetliyor sahifi icz dembedem.
Etm ektedir zaman seni b ir iri hakm,
nvnin olsa hikmeti var Nzmul hikem I

Olu A li beyin tevelld mnasebetiyle de nevzad hitaben u iri

sylemitir:
Feyzi ruhniyyeti Seyyid Muhammed Nr ile
D odu burci mesadetten mihri tabanm A li..
Eyledi nri yakin sa mnevver gnlm,
Oldu ddriyle ruen cemi immm A li..
Sende ben grmekteyim sn feyzi kudreti,
okmudur dersem sana mirt yezdnm A li ?
Bende ol bir arifi billha mnendi p ed er;
An la sultanlk nedir lemde, sultnm A l i !
Yadigr mrsn Ham d gibi bir irin
Murisi andr deilrii sence unvanm A li ?

*
Hamdnin bir gazeliyle bir rubsini de kaydediyoruz:
Sanmayn takdre kar arz tedbr eylerim ;
Arifim , ben inkiydi hkmi takdr eylerim.
Destyri kemaltiyle feyzi akdesin
K betullahi dili vrn tamr eylerim 1
Ben Melm sretim, meczubi evki vahdetim,
Zhdi huk erbabn evzmla d ilgr eylerim.1
[1] Osmanl mellifleri. C ilt: 2. S a : 157 159.
Melmler 21

322

nc devre melmleri
Eyleaem darb asyi cezbe vdi dile
A yn i icaz Kelmullah tefcr eylerim.
Mushafi rfiyn klp ber lahza derpii nazar
Beyyinti hsni yri hsni tefsir eylerim.
B ir hitabullah natkdr vcudu demin,
H ak bilip ol nshai kbryi tevkir eylerim.
Mihri pertevbrf akm, istesem Ham d bu gn
. Lem ai feyzim le ar aktar tenvir eylerim I
*
* *

RUB
Ben rindi melmetzedei mehurum;
Zhhdile hembezm olamam, ma'zurum I
R ifatta ne var erha mbahat etsem ?
Hki kademi Hce Muhammed Nrum I

Seyyah Manastrl Hac Ahmet Baba:

Bu zat ta Muhammed Nrun hulefsndandr. Erbb ittikadan olan
Hac Ahmet Baba 1308 tarihinde ya yze yaklamken Tarsus tekke
sinde
Vj ju jiiv <>. yeti tefsir edilirken bir A h ekip
fceten vefat etmitir. Irak ve Yemen ktalarm yaya olarak dolami
olmakla Seyyah,, lakabiyle hret bulmutur.
Tarsus tekkesinin haziresinde medfundur.
talan eklinde olup kitabesi udur:

Mezar

ta

Hamzav.

y.
k* l-l=Jjr\

_I

tlj.

\t A

<c___ _
Etraf demir parmaklklarla evrilip bir trbe hline getirilen Ahmet
Babann kabrinin yanna Kerim Ef. iin ne bir ta dikilmitir.

nc devre melmleri

323

Elmas Ef*
Doyrana tabi Dedeli karyesindendir. Ulmi resmiyeden iczet
alm, bilhara Seyyitten de ahzi hilfet ederek Dedeli kyndeki tek
keye eyh olmutur. 1324 tarihinde vefat ederek hayatnda ekseriya
oturduu bir mesire mahalline defnsdilmitir.

Cengr Mustafa Ef.

tczetli hocadr. Doyran tekkesine eyh olmu, 1325 tarihinde vefat
ederek tekkeye defnedmitir. hvan, bu ztn Vridt,, terceme
ettiini syliyorlar; fakat biz grmedik.

Yakoval Hafz Sleyman Baba:

Tahmnen 318 - 320 tarihlerinde vefat eden bu zat, Zeki, PirzerinIi
Hac Adem Ef. Haan Ef. isminde zta hilfet vermitir.
Zeki E f; Seyfettin Ef. den sonra Pirzerin tekkesine eyh olup 1928
de vefat eden mer Lutf Ef. ye hilfat vermitir.
Hac Adem Ef. de Hakk Ef. isminde bir eyhi ve Doyran tekkesine
eyh olan Hac Haindi hocay istihlf etmitir. ey Hakk Ef. elan
skp Melm tekkesi eyhidir.
Haan Ef. nin de Bosnada Hayrullah Ef. isminde bir halfesi vardr
v e henz hayattadr.

Pirzerinli Topal Recep E f.:

Pirzerinde Rd muallimi olan bu ztn fevkalde nfuzu olup o
civarda Melmlii nerettii syleniyor. Pirzerinde yaplan tekkenin
ilk eyhidir. 1318 de vefat etmitir.

ey Hseyin Sdk Ef.:

Mora Yeniehirinde 1264 te domutur. Babas Sad tarikatndan
mstahlef ve Yeniehir Dergh atik eyhi Hfz Muhiddin Ef. dir.
Tasilini Yeniehir medresesinde iczet almak suretiyle ikml edip

324

nc devre melmleri

Dergh atik eyhi bulunan byk biraderi ir Mehmet Vehb Ef. den
Sad tarikine intisap etmi ve bilhara mezkr tarikattan hilfet te almir.
Sdk Ef. Yeniehirden Ikodraya giderek Rsmat memuriyetinde
bulunmu, sonra tekrar maskat resine avdetle Cemaat islmiyye ba
ktibi olmutur, tkodrada 14 sene kalan Sdk Ef. Muhammed Nura
mntesip bir ok kimlelerle grm, bu suretle melmete mahabbet
ederek o sralarda Doyranda bulunan Seyyid Muhmmed Nuru ziyarete
gidip mumaileyhe intisap etmitir. Mteaddit defalar Seyyidin sohbetinde
bulunup Melmlikten de hilfet alan Sdk Ef. son zamanlarn znirde
Dyni ummiye aar memurluunda bulunarak geirmi ve 1337 senesi
Muharreminin birinci gn vefat ederek Emir sultan tekkesinde biraderi
ve ilk eyhi Vehb Ef. nin yanma defnedilmitir.

Osman Zevk Ef.

Bu zata Zevk mahlas, bizzt Seyyit tarafndan verilmitir. Tahmi
nen 1317 senesinde Selnikte vefat etmitir. Ftihay mfessir bir
rislesi varm.

Mehmed B.
stanbulludur. Sf Ef. den melmet, Muhammed Nrun olu erif
Ef. den hilfet almtr. 1343 Ramazanmn 17 inci gecesi vefat etmi,
Edirnekapusu mezarlna defnedilmitir.
1334 te vefat eden Nurullah B. isminde bir zt ile Osan d Ef.
ye hilfet etmiiir.

Osman adi Ef.

1299 da stanbulda tevellt etmi, tahsilini Darlfnunda ikml ede
rek Riyaziyt ubesinden mezun olmutur.
Fransza, ngilizce, talyanca bilirmi. Mehmet B. e intisap etmi
ve mumaileyhten hilfet almtr.
Bir gn H er ne yana eilsem her ey o tarafa eilir.,, deyip sa
tarafnan eilmesi zerine karsedaki servi aamn da sa tarafa eile
rek krldn ihvanndan bir zt nakletti 1
1338 senesinde vefat etmi, Eyyupta Sip P. trbesine defnedil
mitir.

nc devre melmleri

325

Kaymakam Ahmet Bey.

Trablus garp muhasebecisi Hfz Hilm B. in oludur. stanbulda
domu, Asker riidsinde okuyup sonra Asker Baytar mektebine girerek
mektebi ikml etmitir.
Bir ok tarikatlara girmi, hatta mehur Mehmet A li Hilm Dede
bbya intisap ederek Bekta de olmutur.
Nihyet Selnikte iken, taburunun binbas Mahmut B. vastasile
Seyyidin hulefsmdan Doyranh brahim Ef. ile grm, bilhara Muhammed Nra da mlki olarak hilfet almtr. Seyyit bu zata "Y u sufum,, dermi.
Ahmet B. Siysete de karm ve bu hl, sebebi nkbeti olmutur.
ttihad terakki hkmeti tarafndan Sivasa nefyedilmi, mtarekede s
tanbula gelmi, yine itilflarla birlemi, nihyet Hicaza oradan da
erif Hseyinle beraber Kbrsa kam, 1341 de Kbrsta vefat etmitir.

Harir zade Seyyit Mehmet Kemleddin Ef.

Melm halifeleri iinde lim, rif ve mttaki bir zattir. Bu itibarla

Muhammed Nrun H oca Abdullah Hulus Ef. den sonra en temkinli v e
fzl bir bendesidir.
1267 de stanbulda domutur. Babas Halepti eyh Abdurrahman
harir Ef. dir. Kendisi, neslen mehur Trkmen eyhi ve risle shibi
eyh Arslann dervilerinden eyh alnin bendesi ve Rifa tarikinde
ubei mahsusa sahibi eyh Brhaneddin eblhasan Aliyyl Harirye men
suptur [1]. Tibyann nihayetinde mufassal tercemei hlini yazmtr [2].
Buna nazaran be yanda tahsile balayp mukaddemt ulmu tahsilden,
sonra hafz kir Ef. nin derslerine devam etmi ve babasndan Rif v e
Halveti tariklerine slk eylemitir. 1284 te babasnn vefat zerine bir
mddet ticaretle itigal ve badehu terketmi ve babasnn eyhi amL
Mehmet Enis Ef. den Halveti slukn itmam eyliyerek iczet almtr.
1286 de Halebe giderek drt ay oturup Abdllatifi Buhr ile
tstanbula avdet etmi ve mumaileyhten fkh ve hads tahsil ettii gibi
kadiri iczeti de almtr. eyh Kasm Maribden de Buhar! okumutur.
Harir zade, 1288 nihayetlerinde stanbula gelen Seyyit Muhammed
Nru Boyac kyndeki yalsnda msafir etmi ve mumaileyhe biat
eyliyerek Melm olmutur. Seyyit'ten bni Frzm Kasdei tiyyesini,
Muhiddnin Rislei ahadiyye ve Fussunu okumu ve melm hilfetnmesi
almtir. Bilhara 1290 da Rumeliye giderek skpte Muhammed Nru
ziyaret eylemi ve avdetinde Selnikte eyh A li isminde bir zattan .
Ramazaniyye, eyh Slih Ltf isminde birisinden de Sinniyye hilfeti
almtr. 91 de Msra gitmi, bir ok ulem ve meayih ile grp
stanbula avdet eylemitir.
Msrdan geldikten sonra Hrkai erifteki evine ekilip telifat v e
irat ile megul olmu; 1299 zilkadesinin ikinci gn vefat ederek
Eyyuptaki Rifa sitanesi haziresine defedilmitir. Sengi mezarnda u
kitabe vardr: 1
2
[1 ] T ib y n ; C i l t : 1 ; S a : 389. Dr. P rof. Kprl zade Fuat B. Ef. nin "Trkiye tarihi
dnsi,, nde eyh A li ve tarikat hakknda zahat vardr. Mracaat I
[2] Tibyn ; C ilt: 3 ; S a : 303 ten tibaren. . UUl _JU i y ' lJ xUU cU.

nc devre melmleri
327

jd jl

* ^ 9 . >I * > l

L jLLs j l^j \&mJf

6*-1 r 1' l5^.

O! J* 4* j m z j y \ ^

O^ 1

U<V ^ 4)^ .jLi; 5^L_rfr* < f 4 > l

jj

r*-^ ' u^* -'r'jl- j (J^U.

rV^V^ir
^

* 'I j -j

oL

jT

^ jc Jr_JIJ\r j - i

-l JrJIJlT

ojuill^i r

Y*\

vefatnda 32 yanda idi.

*
* *

Mirefteli H oca Abdullah Huls Ef. nin, Harir zadeden daha temkinli
bir zat olddunu sylemitik. Bu da Harir zadenin (Tarikati kemliyye)
isminde yeni bir tarikat kurmaa teebbs eylemesiyle sbittir. Bunda
her hlde genliinin de tesiri vardr.
Tibyanda bu kitab mbarek 41 inci kitabimdir diyor. Thir B.
srndan 37 sinin isimlerini yazmtr. Bunlardan yalnz
ile
s matbudur. Muhammed Nrun mridl uak,, v e brhanssalikinini trke erhetmitir. luiUj. ^eCjOuaV ismindeki bu erh
Drlfnun ktphanesinde 16609 numaral mecmuadadr. Bir km sr
Yahya Efendi ktphanesindedir.
^ jU i j^ 'J ^ si hatt destiyle
muharrer olarak Thir Bey merhum tarafndan skdarda Nasuh
tekkesine vakfedilmitir. (imdi Oskdar ktphanesindedir). En ehem
miyetli eseri cilt arapa
dir ki btn tarikatlardan
bunlarn messislerinden, silsilelerinden ve slklarmdan bhistir. Fatih
ktphanesine vakfedilmitir. D ier sr mteferrik olarak melmlerdedir.
H arir zde de ekseri srm trke yazmtr. fdesi muntazam,
lisan elistir. srnm isimleri osmanl melliflerinde [1] ve Vassaf B.
merhumun ga yri matbu y& ^- snda [2] vardr.1
2

[1] C ilt : 1 ; S a : 155 - 157

[2] G i l t : 3 ; S a : 85 - 86

BURSALI TAHR BEY

Harir zadeden mstahleftir. Abdlmecit devri ricalinden Mirliv

skdarl Seyyit
Mehmet
Thir Paa zade Rifat Beyin oludur.
Rifat Bey, Pilevne hedasndandr 1278 de Bursada domutur.
ptida ve rd tahsilini bitirdikten soira asker ddsine dhl ve
mektepten 1296 da birincilikle neet edip Harbiyeye gemi ve 99 da
piyade mlzm sanilii ile kp Manastr asker rdsine Corafya ve
Hendese; mlkiye ddsine Corafya ve Kavait hocas olmutur.
Bundan sonra Manastr, skp ve Selnikte ekseriya maarife ait
muhtelif memuriyetlerde bulunmu, ilm merutiyette Bursa mebusu
olmutu. Melm ihvanna istinaden Ittihad terakkiden bir grup ayrmaa
teebbs eylemi ise de siyset hayatnda pek te mnvaffak olamyarak
drt sene sonra mebusluktan ekilmi, 1329 da kaymakamlktan tekat
olmutu. Son zamanlarda Topkap saray ktphanesi mdrlnde,
Tarih encmeni muavin" azalnda, Mill tetebbular komisyonu fahr
azalnda bulunmutur.
Harir zadenin vefatndan bir sene sonra Muhammed Nura da m
laki olmutur. Bilhassa tarih ve tercimi ahvl ile megul bulunan Tahir
Bey Osmanl mellifleri ni 15 senede yazdm syler; Arap v e Acem
mehrine it te byle bir eser yazmak niyetinde bulunduunu v e bunun
in almakta olduunu da ilve eylerdi.
Osmanl mellifleri, yanl ve kusurlarna ramen bu hususta
yazlm iyi bir eserdir. Erbab ittikadan olan ve kimseye boyun emeyen
Thir Bey merhum, engel kynde bir kira evinde otururdu. Son za
manlarnda kuvvei dimagiyesine halel gelmi, bir mddet skdarda Zey
nep kmil hastahanesinde, bir mddet t e . Cerrahpaada tedavi edilmiti.
Nihayet 1343 rebilhrmn 9 uncu ve 1341 terini evvelinin 28 inci gn
Zeynep Kmil hastahanesinde vefat edip ertesi perembe gn Hd
dergh hazresine defnedilmitir.
Vefatna skdar mevlevhanesi eyhi Remz Ef. u tarihi sylemitir:
Bursal Thir Beyin geldi zaman rihleti;
ftirak eyledi eshb ilmi derdnk.

nc devre melmleri

329

Namn asan ibka etli.bu .taribte

lp l dl |^aU=> ^ J c S '

\rit
*
*

sr (Matbu olanlar):
Dellt tefsr jt-udijj
Kibn meyih ve ulemdan 12 ztn tercimi ahvli.
Meyihi osmaniyeden 8 ztn tercimi ahvli.
Ulemyi osmaniyeden 6 ztn tercimi ahvli.
Aydn vilyetine mensup meyih, ulem, uar, mverrihinin ter
cimi ahvli.
Nazar tslmda fakr, tercemei hl ve fazili eyhi ekber, Trklerin
ulm ve fnuna hizmetleri, Ktip elebi, Menkbi harp, Mverrihini os
maniyeden l ve Ktip elebnin fercemei hlleri, Siysete mteallik
sr islmiye, Ahlk kitaplarmz, Mntahabt mesr ve ebyt Osma
niye, Hac Bayram vel, Osmanl mellifleri..
Gayri matbu sr:
Manastra mensup meyih ve ulemyi uarnn tercimi ahvli.
Fazili tmm A li H. A li hakkndaki ehdsi ve tercemelerini havi
bir riledir. Zeylinde Muaviyye aleyhindeki hadsler de vardr,,.
Haseneyn hakknda Bir risle.
Menkibi eyh Seyyid Hce Muhammed Nrl Arab ve beyan
Melmet ve ahvli Melamiyye.
Mecmuai Tahir Baz iir ve nesirlerini havidir,,.
*
* *

Tahir B. arada iir de sylerdi. skp Rif eyhi Sadeddin Srr,

Alaehir tahrirat ktibi Enis, Bursa Msr eyhi Mehmet emseddin B.
ler tarafndan tahmis edilen bir gazelini yazyoruz:
Gh rahki nevei tevhide mecldr g n l;
Geh safyi zevki vahdetle mcelldr gnl.
Asmn feyzi irfanda demdem seyreder,
aV

mazhar mestana M usa dr gnl..

330

nc devre melmleri
okmudur sylerse hangi

Mazhar feyzi Muhammed Nuri mevldr gnl..

a masdar ka bei Rahman dr,

Berkuru nri ilb, A ri aldr gnl..

Srrnn idrki ancak kef zevka mnhasr;
Bu sebepten hallolunmaz bir muammadr gnl
Mnkeif olmaz rsum erbabna T a b ir bu rz..
Neveyb sahvei nri tecelldr gnl I

A li R z a Ef.

Akribasndan Haseki eczahanesi Eczac ba Nazarettin B. Ef. nin

verdii malmata gre Sadttan olan Ali Riz Ef. nin babas, Rifat Ef.
isminde bir zattr. stanbulda domutur. Tal tahsilini ikmlden sonra
Mlkiyeye girerek 305 te neet etmi, 306 da Manastr vilyeti vali
maiyyetine tayin edilmi 307 de Yanya, vilyetine tabi Iskrapar kazas
kaymakam olmutur. 312 de Yanyaya tabi* Pirmedi kaymakamlna
terfian tayin edilen A li Rz Ef. 319 Nisannn 24 nc Perembe gn
tedavi edilmek zere geldii stlanbulda Sultan Selimdeki evinde
vefat etmitir,
Telftr Rz isminde bir mecmuai en vardr. Mumaileyh, Arna
vutluk'ta bulunduu vakit evvel Telftr Rz daki hiyede Bidyeten muaeretleriyle melfiyetimden ni haklarnda hsni zann samim
beslediim Tarki Nzenin ricline bat edip Bekta olmusa da Bu
mesleki enverde mridi ekberimden maadasnn ahvalini efline mutbk
ve ekseri atvr ve harektm aklu era muvfk grmediimden mri
dimin emrine tevfikan bu mddeiyam bi izan ile ihtilf kalbiyi kestim
dediine gre Bektalik, bu zt tatmin edememi olacak ki bilhara
Melmete intisab eylemitir. Kendisi de bu hususta Seyyidl evliy bu
lunan ezm muhakkikini Melmiyyenin min gayri liykatin iltift bende
nevznelerine mazhar derek makamt ehlullah telakkun, teyakkun,
tahakkuk ile kesbi rsuh eylediini yazyor.
Melmlie Bursal Thir B. den intisap etmitir. Manastrl zzet
Basr Ef. isminde birisine, hari cismn ve vahdeti vcut hakknda yaz
d mektupta Manastrda rifi hakikat hazreti Thir mevcut iken bun
dan ziyde sylemek bize dmez dediine nazaran Thir B. e cidden
merbuttur.Telftr Riz hiyesinden anlaldna gre Medineli Mehmet
Zafer Ef.nin hulefsmdan eyh Seyyid Aliyyibni Slimden zel tariki
ne de slk etmitir. Maamafih Rz B. i, intisap ettii tarikatlardan en
ziyde Melmilik cezbedebilmitir. Seyyit Muhammed Nur hakknda yaz
d ve aaya decettiimiz kaside buna kf bir delil olduu gibi mec
muai ernda Melmlie it daha birok medhiyeler de vardr.
A li Rz Ef, iirlerinden anlaldna gre lisn selis, tab metin bir
irdir. Kendisi, malmatnn ok noksan olduunu syliyor. Eer istedii

nc devTe melmleri

332

gibi kesbi malmat edebilmi olsayd hi phesiz std bir ir olurdu.

Muhammed Nr hakkndaki kasidesiyle [1] bir gazelini yazyoruz:
Gn gibi tb veren mhi ruhi enverine
Nuri ztiyle cila vermi ann peykerine.
eyhun, Seyyidn Hce Muhammed Nrun
Baldr H zr nebi kkli zi anberine.
Hsn mnendei bbn behitdir ann,
Dt ala ruhu eshb dilin ekserine.
ahtr, lemi mande o srr azam,
D il verirmi d cihan m meliki efkarine?
Pdijhni zaman sil olurdu andan
Rabet etseydi cihnn hele sm zerine !
Zevkbah olsa idi gnlne mlki Nst
krb eyler idi zlfi btn derine)
Buldu aniyle eref tahtigehi istidat;
Haremin hdr ol, kimseyi koymaz yerine!
Vrisi ekberi deyhimi ehi Levlkin,
Tc Gavsiyyeti izzetle urunmu serine.
Kutbl agvstir ol gavs deildir asl;
Konmad rengi siv mskalei cevherine!
Cephesi mark nr, yinei l l ^
.Gn yz Ftiha tefsir ediyor haverine!
erhidir srr kaza ntkai efsahmn
Mnceli nri Hud bsrai enverine!
yle ski safbahi mendir ki
Tene rhul uref her kadehi kevserine!
y le Cemdi cihni melektdir ki
Kudsiyan desti tesel uzatr sagarine!
yle sultn haemperveri lhut kim
Cebertler olur ser bezemin maberine!
y le bir safikeni lemi kbrdr ki
Cevelanghi fez tenk gelr hanerine!
yle bir perdederi haclei vahdettir ki
Sald tfni bel savleti ak kiverine!
[1]

Thir B. bu kasideyi M enakb inin nihayetine yazmtr.

nc devre melmleri
Kalmad mlki vcd ire hicb' mni
Tarayan etti fen vechi ehad nazirinel
Mhasal her neye olsa nieran ol rif
Vechi cnne doar mh gibi manzarinel
Nrdur yle ki tesiridir elhak var ise
Bah hsiyyet eden mrg hm elperine!
Mftakir pertevi iclline kutsi hurd,
Mnteir aksi ruhu leylelerin makmerine!
Syei pertevi iclli chni azamt;
Kibriya zver olursa ne acap efserine!
Feyzi hrriyyeti vicdan iled ir mhii kayd,
H tenezzlm ed er tab cihan ziverine?
9

Halvet kisvete mevkuf deildir feyzi;

llm irfan iledir rahnm kemterine!
Hacei rehberi stad hakkatdandr,
A k l kl vlih olur mantki vecd verine.
Tlsm raz lh idi Fahri lem,
Bu da mifth meyyed o cihan mefherine.
h nerdn idi bir genci mutatsam hakka
Bu da mifthi celidir o vilyet erine..
A t esrr nbvvt vilyat btn,
Sat tevhidi Huda nrunu can ahterine...
Tercemn haremi hs lhdir bu,
Mahremi rz derundur d cihan daverine.
Dense yeste buna mazhar
Can bulur lm eser dse yedi akderine ..
Feyzi enfs Mesh grnr nutkunda,
Rhi meryem bile k demi canperverinel
te sn; alp ur mihaki tecrbeye,
N ice sri fyz etmede gr kerine!
ensin ey htimei kmmeli ehli tahkik
F er veren nri basiretle gnl makberine!
Zirim trbei kalbimde kemltn hep,
Feyzbah olmadasn ins melek maerinel
Seni mmkinmi sena kal kalemle h;
Ben senhn olamam kenzi hafi masdarinel

333

nc devre mlmlerei

334

A r z deryzedir ancak kereminden maksad,

Yoksa meddah olamam sen gib i din serverinel
Feyz umup tfetinden dili szn Rz,
Yz srer eyhimizin dergehi devletlerinel

GAZEL
Syei servi revan dm dili fevvreye,
Servi smn eylemi peyd miyni hreye!
Beyti ma mrun imd, ya yed i beyz gibi
Sidi smni dilber sye salm reye!
Ravzai cennette am goncei ran sanur
K im bakarsa emi iffetle ruhi mehpreyel
Cstc kldm zemn siman cenneti;
Yrim in yokmu nazri; veh .d ili breye;
Tesliyetyb ol "R z " kim her neye klsan nazar,
Vech dilberden niandr k vreye!
*

*
A li Rza B. Telftr Rznn drdnc babna mensur makalelerini
yazm. Bu mahaleler, bilhassa lisan ve iml kavaidine aittir. Koca
Melmnin burada ayan nazar fikirleri var.
Bizde Edebiyat varmdr?,, nvanl makalesinde eski ark ve yeni
garp mukallitliini mukayese edip her iki taklidi de lisan ve edebiyatn
istiklline mnfi addederek diyor ki:
"Bir vakflarda dnimizin dilidir diye Arapaya dp Arabn sz
lerini kendimize yine Arapa syliyerek retmek istememimiyiz? Hatta'
pek ok trk ulemsnn en ok ve en gzel eserleri Arapa yazlma
mn? Bir aralk ta cennetliklerin dilidir diye Acem ceye dp A c e
min tatl edal szlerini de lzumlu, lzumsuz yerlerde dilimize kartrmaumyz? yalnz tek tk kelimelerini sokuturmaktan ibaret kalsa ne
ise... Usli terkiplerini, vei beyanlarn bile dilimize kartrarak Trk
olduumuz halde Acem az satmaktan kurtulmaz olmu deilmiyiz? [1]
Yine bu makalede Arap ve Acem mukallitlii mnsebetiyle iml
usl ve kavidine temas ederek Harfleaimiz, Araadan alnd iin
Arap yolundan amayz demek pek dorudur. Fakat, biz Arabn yo[1] Sa: 318

nc devre melmleri

53 5

lunda gidiyormuyuz? Bir kere burasn dnelim: Arabn 28, Acemin

4 harfinin, bize lzm imi gibi hepsini almz. deyip eski imlnn sakametini ispat iin cj harfini alarak u mislleri serdediyor:
Olmak tan
<jy
lmek ten
jy
Arabn birinci manasna
Jjl
Bulmak tan
Blmek ten
Bolluk tan
Aarabn sidik manasna olan
J * [ l ]
Bu hususta siyaku sibak ileri srmek isteyenlere de ocuklarn siyaku
sibak farkedemiyeceklerini syliyor. Nihayet bize fc J< Jt o _ c t *
harflerinin lzumu olmadn syleyip imlnn bilhassa trkedeki sit
harflerin, yan
u * u nin muhtelif seslerinin tesbiti ile dzeleceini,
bunun iin de Frenklerin Aksanlanna ihtiyacmz olmadn, bu hususta
da Hazreti kurann mtemilt masturesine mracaatn, bizi ihtiyatan
vareste klacan anlatp Met, Hemze, byk hemze, tre, iki tre,
ters tre, ters tenvin...,, gibi iaretlerin kabuln isteyor[2].
Bu uzun makalede Araplar, nasl Acemin glbm, syledikleri
gib i cllb,, yapp tarb etmilerse bizim de lisanmza aldmz gibi
yazmamz lzumunu izah edip Arap ve Firenk taklidi olmamak ve
dilimizin bnyesine muvafk bulunmak artiyle Sarf, Nahiv, bed, beyan
yapmak ve Firenklerin klasik usli tedris kaideleri altnda bir lgat
" yazmak,, lzm olduunu anlatp Bunlar dururken Edebiyat ile oramann sras deildir,, hkmn veriyor.
Dilimizi her kese retmekten ne kar?,, makalesinde de ^ *
<-i>
!)i\
ijT i*'-"',, kelimelerini
jJt-ii-au-
ekillerinde yazmak lzm geldiini izah etmektedir.
Soldan saa yazlsa ne kar ?,, makalesinde Rr B. Ltin harflerine
temas ediyor. Fakat bu hususta biraz ihtiyatkrdr. Firenklerin iba
dette arka tevecch ettiklerini, bizim cenuba mteveccih olduumuzu
[3], aramzda bu hususta bile fark bulunduunu, bize gre gne ve
aym arktan garba, ya'ni sadan sola gider gibi grndn, onlarn
dn gnlerinin ems ve binaenaleyh arzn deveranna tabi olduu hlde
bizim din senemizin kamer bulunduunu,, anlatmak suretile izhar ga
rabet edip neticede Yazlarmz sadan gitmi, soldan gitmi; oras
[1] S a . 320-321
[2 ] Sa: 324-325

[3]

H er tarafta

bylemi ?l

nc devre melmleri'

3:36

lzm d e il! imiz grlsnde byklerimiz nasl mnasip grrlerse yle

yazlsn !,, [1] diye temayln bildiriyor.
A li Rz B. in tanzimat ir ve ediplerini de okuduunu ve athta
onlarn milliyet fikirlerine kendi dncelerini de ilve etiiini ispat eden
bu yazlar, o zamana gre fikirlerinin yenilii noktai nazarndan bilhassa
ayan nazardr.

Hac Maksut Ef:

Pritinelidir. Seyyit Muhammet Nr, olu erif Ef. ve Abdrrahim
fida den slk grm ve Muhammed Nrdan hilfet ahzetmitir.
Erbab takva ve azimetten olan Maksut Ef. Alt mermer imam iken
1347 zilhiccesinde vefat ve Sar Abdullah Ef. nin yanna defnedilmitir.
Dim tehecct namaz klar ve ekseriya nfile oru tutard. Tahsili de
vard. Erbab temkin ve irfandan bir zatt.
Ebu medyeni Maribnin
0^1

oUle

5 Ji

matlal mehur irini ve Mevlnmn

matlaI gazelini erhetmitir.

Birinci rislesinden ilk beytin erhini aynen yazyoruz:
N zm fhim;
( 050 L.

oUW

ile kasideye bedediyor. Biz hurfi liyt idik; yani mrekkep hokkasnda
hrfi hattiyye btn ve mndemi olduu gibi biz, sft zatiyye ve esmi
Hakkiyye ve ayn ilmiyye, kablettaayyn, knhzzt ve gaybl gayb
mertebesinde btn ve mndemi idik. Mrekkep hokkasndan kalemi
sr ile kt zemini zere istidden birbirine mmtz ayni ilmiyye ve
mntehyi mertibi nzl olan sreti insniyye sutrunda taayyn ve zuhr eyledik demektir.
[1 ] Sa : 344.

337

nc devre melmleri

Maksut Ef. nin Huls mahlasiyle iirleri de vardr. Bir tanesini dercediyoruz:
Cehlile sen olma dr;

H er ne ki etti zuhur,

H ak ile bak cmle nr,

Nuru grnd iyan..

A ld hvyyet nefes;

Ayn yan oldu pes;

K endi olup bunca kes

Gayri deil ol heman!

nld kn oldu beyan,

Oldu o dem n n;

A yn i grnd iyan,

Gayri deil, ol heman!

Evvel hr odur,

Btn zahir odur;

Nisbeti, y k . Hu odur,

A rad a yok adu san..

Surete baksan eer

Oldu Hulns eser;

Zahir odur kl nazar;

Ztdrr bnian!

Hac Ceml B.
stanbulludur. Sf Ef. den slk grm, Hac Maksut Ef. den hil
fet almtr. Zonguldak t Bankas veznedar iken 1930 da vefat etmitir.
hvn mahdut olduu gibi halfesi de yoktur.

Seyyid'in dier hulefst

Muhammed Nr, olu erif Ef. ve torunu Abdrrahim Ef. nin
olu Kemleddin Ef. yi de istihlf etmitir. Fakat bunlarn ikisi de
adeta meczup bir hlde bulunduklarndan eserleri yoktur. erif Ef. Hicr
1326 da vefat etmitir. Keml Ef. bir mddet skp tekkesinde eyhlik
etmi, 328 de olu Hakk Ef. yi istihlf ederek kendisi stanbula gelmi
ve burada irtihl eylemitir.
erif Ef. den sonra Istruma tekkesine eyh olan Hac Abi Ef,
Doyran tekkesi eyhi H oca Hamd Ef. Isnefe tekkesi eyhi Ha<?P brahim
ve doyranl Mustafa Ef. 1er de seyyidin halifeleridir. Fakat bu zevtm
eserleri bulunmad gibi stanbulda ihvanlar da yoktur. Haklarnda bir
malmat elde edemedik...
H er halifesi mteaddit zevat istihlf etmitir.

Melmler 22

nc devre ,melmleri

338

Ak Vasf* t
Kitabmz bitirirken bir de Melm halk airinden bahsedeceiz.
k Vasf adiyle anlan bu zt, Avrethisar kazasnn Maya da
karyesindendir.
Genliinde seyahata kp Msra gitmi, bilhara memleketine
gelerek saziyle klara meydan okumaa balam, nihayet 1297 de
Seyyidle beraber hacca giden kafileye karp Hicaza giderek Hac
olmutur.' Hac yolunda Seyyide bat etmi ve huzurunda saziyle u
lhiyi sylemitir:
Kaplad her yan, dodu Nrullah,
H idyet askeri dedi hvallah..
Can ile mride dndk eyvallah;
Fethetti kulbu slrn i l ^ ' ;
K efetti vcudu
Bilindi esrri mana yznden,
Seildi ikrri dava yznden.
Tecell eyledi esma yznden.;
Fethetti kulbu srr i < l^
K efetti vcudu

..

Erenler sancan dikti meydane,

D erildi bakmayan can cihne..
'"A k arabn ien oldu m es tin e ;
ji

Fethetti kulbu srr

K efeiti vcudu bji-l..

Camii vahdette okundu ezan,

H ak salata davet olundu insan..
K ld fedaler cann kurban,
Fethetti kulbu srr
i
K efetti vcudn
$

-uijl " !

..

Hacclekber deyu olundu H n ;

K a bei vaslnda donandk ehram.

1'

Vasf mezzindir, Muhammed imam ;

Fethetti kulbu srr

Kefetti vcudu

Muhammed Nrile beraber Hacdan avdet ettikten

sonra

tsnefe

nc devre melmleri

339

tekkesinde oturan k V asf ern bir dvan halinde cemetmi ve

tekkeye vakfeylemise de bu dvan, maalesef istilda tekkede yanm ve
iirlerinin bir ksm Melmlerde kalmtr [1],
k Vasf hrriyetin ilnndan evvel vefat etmitir. Bestelenmi
olup dim sylenen u nefesini de yazyoruz:
Meyhnei ak meykeleriyz,
Hu sagannn serholanyz.
erhi felein cnbleriyz,
Evldi Rasl bendeleriyz,
eyhul arabn dervileriyz..
D il vermiz ol dilnmza,
Blbl hased eyler zarmza...
E rdik ereli glzrmza
Biz li A li' bendeleriyz,
eyhul arabn dervileriyz..
O l Hayder in ekti alemi [2 ]
Cem e yled i. eshbs selem i...
Kaldrd eragiyle zu lem i.
Biz li Raslin bendesiyz;
eyhul arabn efkendesiyz..
Sultan Melm, ho verdi selm;
detti bizi esrar kelm [3].
tmdda yetiti hayrl enam;
Biz A li Rasl bendeleriyz;
Nrl arabm dervileriyz...
P ir seyyidimiz Nrl arab ;
rfan yrdr esrr lebi.
V asf' bulup erkn edebi
Biz li A li bendeleriyz,
Nrl arabm dervileriyz...

Bitti

[1] V asfnin 80 kadar i rini toplamaa muvaffak oldum.

[2] Yahut O l H ayder n ekti alemi;,.
[3] D ier bir mecmuada bu msra u tarzdadr:
" ad etti bizi ol nesli imam,,

LVE
1
Kitabmzn tann \hitammdan evvel elde ettiimiz u mhim
malmtuda ilveten kaydediyoruz:
Ahmet Srbnn Selim aa ktphanesinde 75 ve 82 numaralarda
mukayyet ve ayni nshadan istinsah edilmi divanndan baka Darlf
nun ktphanesinde 802 numarada mukayyet ve 1180 de Mustafa,, is
minde biri tarafindan yazlm bir nshasile yine ayni ktphanede HlisFf. kitaplar arasnda 7169 numarada mukayyet ve 1285 senesinde yazl
m dier bir nshasn bulduk. Bunlardan, birincisinin zerinde Divn
Ahmet serbn Hazretleri,, kincisinin stde de Dvn Ahmed Srbn Dokakinzade,, yazl... Bilhassa ikinci kayt nazar dikkatimizi cdbetti. Millet
kthanesinde
16 numarada mukayyet istisnah tarihi
mehul ve ancak V harfine kadar olan ksm mevcut, natamam b ir
nsha daha var ki stne Divn Ahmed yazlm.
Emr Ef.
merhum, bu nshann iptidasna bir sahife ilve ederek aynen u mal
mat yazm:
Dokakinzade Mehmet Paa 964 Senesinde ve pederi Ahm et paa 920 senesinde ve
fat etmilerdir.

Sahibi

davan Ahm et B. in mahdumu iri mehur Ahm et Fasih B. dir.

Fasihin dahi terki dnya edip dervilik mesleine slk etmesi ceddine ittibaendir. Sahibi,
divan Ahm et B. in validesi Sultan Byezidi sninin kerimesi Gevheri Mlk

Sultan oldu

undan vlide cihetinden Sultan Byezid Han H . nin hafidi ve Yavuz Sultan Selim H. nin.
yeenidir, ve hemireleri de Nesliah Hanm sultandr. Gevheri Mlk Sultan 657 senesin
de vefat ederek Eyyupta ZlP. mektepinde defini haki gufrandr.
silsilesi

Fasih Ahm et B. ibni

Mehmet B. ibni sahibi

ibni Dokakinzade vezir Mehmet Ps. dr.

divan

u halde ir Fashin

Ahm et

B.

ibni Ahm et P.

Bu silsilenin byle alduu merhum Fasih'in hatt

destile bir mecmuai muteberede dahi manzurumuz olmutar [1]

Divan sahibi Ahmet B. den ziyade Fashe ait olan u ksa malmatta
iki tenakuz var. Yukarda 920 de vefat eden Dokakinzade Ahmet P. y 964
[1]

Osmanl mellifleri sahibi de her halde Fm ir Efendi, nin bu

yahut E m r Ef. den buna ait

namiyle anldn syliyor.
yoktur.

malmat

alm olacak ki

Fashi yazarken

haiyesini

grm,

Dokakinzade

uar tezkirelerinde Fasih'in- -Dokakinzadeliine dair bir

kayt

Hatta, iri bizzat bilen ve menkabelerini kaydeden Slim bile byle bir ey yaz

myor. Fasihin
mlhak Nfiz
kayt yoktur.

hatt destile
P. kitaplar

muharrer byke bir

arasnda

mecmua Sleymaniye

1514 numaradadr.

Bu mecmuada

ktphanesine
dahi

byle bir

nc devre melmleri

341

te vefat eden Mehmet P. mn babas olarak takdim ettii hlde aada

Fashin silsilesini yazarken
Sahibi

divan

Ahm et B. ibni

A h m et P. ibni

Dokakinzade

vezir Mehmet

P.

diyerek yukariki ifadesini cerh ve babay ovl, olu baba yapyor.

Emr Ef. bu derme atma malmat Sicilli Osmn,, den almtr.
Sicilli Osman, Dokakinzade Ahmet B. e Sultanzade,, nyanmn vererek
Dokakinzade Mehmet P. nn olu olduunu, Zaim ve mteferrika
-olup 964 te vefat ettiini kaydediyor. [1] yine sicille nazaran Dokanizad a Mehmet P. Gevheri mlk Sultanm zevzi olup 964 te vefat etmi
tir [2].
Mehmet P. da Arnavutluktaki Menobor dokasmn olu olup Ftih
zamannda kardei Mahmutla stanbula iltica ile mslman olan ve mabeynde terbiye edilerek Sultan Selim zamannda vezirlik eden ve niha
ye t 920 de Am asyada katledilen Ahmet R. nn oludur [3].
emsettin Sm B. kamusl lmda Dokakin ve daha dorusu
Le duc jean n fetihten evvel tkodra cihetini zapteden Normandiya bey
lerinden olduunu ve bilhara bunlarn Arnavutlatklarn ve en mehur
lan olan Lek yni Aleksandr dokasmn Arnavutlara baz nizamlar ko
yup bu nizamlarn hl Malisrler iinde meri ve Lek Dokakin knunu
diye maruf bulunduu, sonra skender B. e tabi olduklarn, Arnavutlu
un fethinden sonra da bu ilenin slm kabl eylediini yazyor[4].
Dokainzade Ahmet P. Vezreti sniye rtbesini ihraz etmiken
aldran seferinden avdet ederken Bayburtta yahut Tayi
eyhi
denilen mahalde Sadr zam Hersekzade Ahmet P. ile beraber
gazaba ogriyor' Hatta Yrvuz, Cengiz tresince her ikisinin adrnn
iplerini kestirerek adrlarn balarna yktryor. Amasyada da askerin
vezir P r P. ile Muallimi sultn Halm elebinin mallarn yama et
mesi zerine muharrik olduu thmetiyFe Dokakinzade, katlettiriliyor [5].
Am asyada aa pirlerin garb cenubsinde yol kenarndaki mezarlk
iinde Mfti ibni kemlin dedesi kemal P. trbesinde medfundur [6].
[1] Gilt: 1; Sa; 199.
[2 ] C ilt: 4; Sa; 114.
|3] Cilt: 1; Sa; 195.
[4] Cilt: 3j Sa; 2181.
[5] Tevrhi li

Osman; Lutfi P. Sa: 238. Sahifl ahbr; Sa: 456-457 Tcttevrih.

C ilt; 1; Sa: 285. Cilt; 2; Sa: 287. Solakzade ; Sa: 372-373. Yalm z
Selim, C afer elebi,yi katlettirdikten sonra nadim olup; niin

Mrttevrih;

afvini reca

etmedin?

Yavuz
diye

Dokakin Ahm et P. y i katlettirdi; diyorsa da C efer elebinin katli stanbul'dadr: Halbuki

Dokakinzade, C afer elebinin katlinden evvel Amasyada katledilmitir.
[6]

Kitabeler: smail Hakk; Sa: 123.

Thir B. Osmanl melliflerinde (C ilt; 1. Sa; 306) dokakinzade Osman

B. in terce*

nc devre mlmlerei

342

Mehmet P. ya gelince bu zat, kanun devrinde Sadr zam olan

ve 926 da idm edilen vezir Ahmet P. nn akrbasndandr. Halep
beyler beyliinde bulunmu ve 961 de Msr valisi olmutu. 963 te
infisl ederek 64 te vefat etmitir.
Kannnin veziri Ahmet P. nn Arnavut olduunda btn tarihler
ittifak ettikleri gibi Hammer de Dokakinzadelerden bulunduunu tasrih
ediyor [1].
Drlfnun ktphanesindeki her iki divanda divan sahibinin Dokakinz adelerden bulunduuna dair sarahat vardr. 802 numarada mu
kayyet divanda irin, mhre hakkedilmek zere yazd yle bir beyit
var;
Bendei mihri mhri drci yakn
d A h m et ibni Muhammed Dokakin

7169 numaradaki dvanda bu beyit u suretle muharrerdir:

Bendei mihri mhri drci ayakn
d Muhammed bin Ahm edi Dokakin '

lk nshadaki beyitte vezin dktr. Binaenaleyh dorusu kincisidir.

H er hlde bu beyitti Dokakmzade Ahmet P. nn olu Mehmet P. ya
sylenmitir zannndaym. air, bundan baka bir ka mhr beyti daha
sylemi. Bunlarn biri Yahya isminde bir zata a it:
Y azld htemi mhri Mcevher
Culmi Hak be Yahyebni Sikededr

Acaba bu Yahya kim ? Gencnei raz da

Arnavudun haslar, yeleri
Nesli kadmim Dokakin beyleri
mei hlini yazdktan

sonra

haiyede ^biraderi

Dokakinzade Ahm et P. nn da urefyi

uardan olduunu ve Amasyada medfun bulunduunu

kaydediyor.

kinzade vezir A h m et P. ile divan sahibi Dokakinzade Ahm et B. i

Thir

B. in Doka

birbirine

kartrmas

tamamiyle yanltr.
Esrar dede de Dokakinzadenin
E y ri Hak ki nm erfindrr l
Kevser arb skisidir himmetin eli
matliyle balayan mseddesini M oral Dervi Ahm ede isnad

ediyor.

Mrat Zamannda yaam Badada eyholmu, bilhara Tarablusu ama

hanede bir hcrede uzleti ihtiyar

Bu zat,

eylemitir. Katiyen Dokakinzade- Ahm et

M evlev

B. Je mnase

beti yoktur ve mezkr mseddes,. Dokakinzade dvannn muhtelif nshalarnda

Esrar dede, M ora'l Ahm et dede hakknda Sefnei M evleviyeye

drdnc

hicretle

mevcuttur.

mracaat

tavsiye

ediyor. Sefinede (C ilt; 2. Sa: 159-161). Bu mseddes mevcut deildir.

[1 ]

l. Peev;

Cilt; 1. Sa: 24.

Sahifl ahbr;

Cilt; 3; Sa: 520. Sleymannme.

Solakzade; Cilt; l.Sa: 534.. Hammer tercemesi; Cilt; 6; Sa.- 58-59.

nc devre melmleri

343

beytiyle Dokakinzadelerden olduunu tasrh eden ir Yahya m ?

Yahya B.in babasnn ismini bilemiyoruz. Fakat bu tahminimiz belki de
dorudur ve Devirmeden yetien Yahyann babas da Dokakin ailesiyle
beraber mslman olmutur.
Hlsa Sicilli Osmanye nazaran Dokakinzade Ahmet B.in ecersi
budur:
Ahmet B. Mehmet P. (G evh eri mlk Sultan Byezit II)
Dokakinzade Ahmet P. Menobor dokas.
*
* *
Latf; Ahmet B. in Dokakin oullarndan olup Sleyman devri ir
lerinden bulunduunu Tavr drt ve urf izft kullanr ar siph ye
zemetle mutasarrf sancak payesinde bendei h iken fakr fena
ve uzleti ihtiyar ederek dervi olduunu kayt ve fakr fenya mteallik
ear ve tarki hakikata mnasip ve mlyim gftr vardr. Bu iir,
ann earndandr,, diyerek iki gazelinden u:
Zeynetmek in cennete insan iledirler
Kullua ana hur ile glman iledirler
Can yusufunu msr vcdunda bilrsen
K enan eline adn sultan iledirler
Viz b iz i.korutma cehennemde od olmaz
Yanmaa odun her kii bundan ilrdirler

H er kim bize taneyler ise cinsi beerden

H ak saklasun 'an dilerim havfu haterden
Kim aybmz syleyp eylerse mezemmet
Y a rabb pret azm ann ehd ekerden
K ib r ile bize kin edene bari tel
iman ile efkat vere v srmeye derden

beytlerini alyor [1].

Beyn! tezkiresi, irin yalnz ismini ve Dokakinzade olduunu kayt
ve Latfnin aldi birinci gazelin birinci beytini ilve etmi [2], Knal
zade Haan elehi ise A r zemeti ve hayli svket ve riysti var iken
kei fen ve inzivada ihtiyr kei kanaat etmekle slk,, ettiini ve
Fakr fenya mteallik ear ve tasavvuf ve hakikata mlyim giiftn,,
bulunduunu syleyip Latf gibi mezkr gazelin beytini almtr [3],
[1] S a : 87.
[2] Darlfnun; Halis Ef. K. No. 1560; V arak: 110.
[3] Darlfnun; Rz P. K . No. 1921.

nc devre melmleri

344

Riyz; Dokakin oullanndandr. Devri Sleymnde mutasarnf

zemet iken fera edip ihtiyr kei uzlet etmiti,, deyip dvanndan
Kyi dildara varr sofyi tesbh ile gr
Benzer iblise ki ol cennete mar ile gid er [1]

evk erdnce { k ederiz sabr hilatin

Hurit olursa tgme ana, mh nev ilik

Bize geldike vefa cam dner gayra sunar

Dima aksinedir dbvri bu er]i dnun

Uar can kuu bu dam bedenden

Heman ol demde ki dkendi dne

beyitlerini alyor [2].

Kaf zade Fizde "Zbdetl er,, nda bu irin bilhassa Evst
Sleymnde fevt,, olduunu tasrih ederek Riyznin ald beyitlerden
ikinci ve nc beyitleri almtr [3].
Bu beyitlerin hepsi, Selim aa, Millet ve Darlfnn ktphanelerin
deki dvan nshalarnda 'vardr. Binaenaleyh hi pheye mahal yoktur
ki bu dvanlar, tezkirelerde tercemesi mezku Dokakin zade Ahmet B. e
ittir. Yine tezkirelerin Ahmet B. in dervilie slknden evvel ar
zemete ve evkt riyasete ship olduunu mttefikan beyanlarndan
anlalyor ki bu zat. hakikaten Dokakin zabe Vezir Ahmet P. mn taallukatmdandr v e her hlde Dokakin zade Mehmet P. ile Gevheri mlk
Sultannn olu olduu hakknda Sicilli Osmn nin verdii malmat
itimada ayandr. Yalnz Sicilli Osmn,, nin bu bada olu ayni tarihte;
yni hem Mehmet P. yi, hem de Sultan zade dedii Dokakin Ahmet
[1] Bu beyit, divand
in sab can eline nkheti yar ile gelr
Ruma san hcei in mki tatar ile gelr
matlk gazelde olup yledir:
Kyi yn dolanr sofivi tebih ile gr
Benzer iblise d ol cennete mr ile gelr
[2] Darlfnun: Yldz. K . No. 2708.
[3] Darlfnn; Halis Ef. K . N o 3409 V arak : 3. Kefzznun Ahm et B. e it ma
lmat Z b d e den almtr. C i l t ; 1 : S a : 503

nc devre melmleri

345

6 . yi 964 te ldrmesi mutlaka yanltr. Baba ile olun ayni tarihte

lmesi muhl deilse de biraz mstebaddir. Hele Zbdetl ear,, m
evast Sleymnde,, ldn tasrh etmesinden sonra vefatn 964 te
kabl etmek bsbtn gtr. nki bu tarih, 926 da clus ve 974 te
vefat eden Sleymann ahdi saltanatnn evst deil, evahrdr. Zbde,,
nin sarhatna nazaran bu zat, her hlde 950 955 senelerinde vefat
etmirir.
imdi gelelim Ahmedi Sarbna :
Arzettiimiz gibi Selim aa. K. sindeki dvanla Drlfnun. K.sinde
ki 802 numaral dvan, dorudan doruya Ahmedi Srbna nispet edil
mitir. 7169 numaral dvanda ise Dvn Ahmedi Srbn Dokakin zade
kayd vardr. Her dvan birbirinin ayndr [1].
Sar Abdullah; Semertl fuad nda Ahmedi Srbnn tercemei
hlinde ve slknde ok manzum ilhiyt buyurup gk kaygusuz ve
gh Ahmed tahallus etmilerdir. Bu iir onlarn gftarnbandr,, diyerek
Varm d dosta verdim hanmamm kalmad
Cmlesinden el yudum pes d cihanm kalmad

matlal gazelini Ahmed,, mahlasiyle yazmtr [2]. Lal zade Abdlbk de sergzetinde bu gazelle:
M erd isen meydan akta can verp canan gr
Sadk isen ak iinde

iste bul sultan g r

matlal gazelini almtr. Bu ikinci gazel, Kaygusuz,, mahlasn hiz olup

yalnz Selim aa. K. deki nshada vardr. Mstakim zade de kendile
rinden ean hakikat ir ve lednn gftr sudur eyleyp gh Ahmed
ve Ahm ed ve gh Kaygusuz tahallus buyurmular. Bunlardan baka
bendegn hlisl cinanlanna ahyanen terbiyeyi mir mektbi hakikat esalpleri zuhur eyleyp ancak er merkumeden bazs rihi Mesnevi Abdul[1] Terci, Murabba, Nseddes,

Mesnevi ve ire itibariyle her dvn

bir birinin

ayndr. Ancak gazeller itibariyle Selim aa. K . sindeki nsha noksandr. Bu nshada A h
m et mahlasile 183 gazel vardr. Halbuki 7196

numaral

gazel, 2 kta, 35 Tuyu, 17 M fred (6 tanesi mhr iin

nshada

247 gazel, 2

nshada ise 263 gazel, 1 natamam gazel, 1 k ta, 7 Tuyu; hepsi mhr iin
m fred mevcuttur.

natamam

sylenmi) vardr. 802 numaral

sylenmi; 4

Binaenaleyh 802 numaral nsha gazeliyat itibariyle en zengiu nshadr

ve Selim aa. K . sindeki nshada 79 gazel noksandr. Tuyu ve ktalarla mfredatta 7169
numaral nsha zengindir.
[2] Bu gazelin Srbn Ahm ede aidiyetine dair Sohbetnm e de de bir kayt vardr.
Kitabm zn 95 inci sahifesine mracaat!-

346

nc devre Melmleri

lah Ef. nin erhi mesnevilerinde ve ahar teliflerinde ve gayri mhallerde masa
ttr ve sureti mektp dahi sikattan baz muhibbannn mecmualarnda muhar
rer bulunup bu fakiri kesrt taksr destres olduu mkdann ibu mecellede
azzi marnileyh tercemeleri zeyline terkim etmei mnasip fehmettiimden sept tahririne cesret olundu,, deyip muhtelit vezinlerde ( 2 7 )
gazel ve lhisini yazmbr. Bu 27 gazelin ikisi Semertl fuad ve Ser
gzet teki gazellerdir. Dierlerinin 8 tanesi Ahmet,, mahlasiyledir ki
bu 8 gazel, gerek Selim aa nshasnda, gerek Darlfnundaki iki ns
hada mevcuttur. Bundan baka her nshada mevcut olan ye Mevlnya nazre olduu anlalan ve On iki lmam medheden
Mazhar srr Huda h selmn aleyk
Kifi kul inuem h selmn aleyk

matlal ve 18 beyitlik medhiyesini de Mstakim zade Kayusuz,, mahlasile almtr. 8 gazelin 7 tanesi N harfinden evvelki harflerle kafiye
d ir bulunduundan Milet . K . sindeki noksan nshada da vardr. Yalnz
27 gazelin 17 tanesi Hece vezniyle ve Kayusuz,, mahlasiyledir. Bunlar*
Darlfnun ve Millet. K. lerindeki nshalarda yoktur. Yalnz Selim aa
nshasnda mevcuttur.
Sar Abdullah Ef. de Mstakim zade nin dedii gibi Cevhiri bevhiri Mesnevi,, sinde Ahmedi Srbn, yahut Dokakin zade Ahmed B. in
muhtelif mesnevilerinden, gazellerinden baz beyitlerle [1] iki mahalde
bir mstezadn iki paraya ayrp tamam olarak alm [2], keza 3
gazelini yine tamam olarak, bir gazeli de noksan, fakat makta beytiyle
derceylemitir[3].
Sar Abdullah, bu gazel ve beyitleri alrken Ahmed Srbn, yahut:
Dokakinzade Ahmet B. e it olduklarn tasrh etmemitir. Mevln, Attr,
Sen, Marib, Ak P ., Seyyid Nesimi ve ir sofi irlerden aldf
gazel ve beyitlerin bana irlerin isimlerini yazd hlde Srbn A h
med ve Hakk B. den [4] ald gazel ve beyitlerde iri tasrih etmiyor.
Anlalyor ki makta beyitlerindeki Ahmed ve Hakik mahlaslarn kfi
gryor ve belki de bunlar ihvannn mal olduundan tasrhe hcet.
grmeden tasarruf ediyor. Yalnz Cevhiri bevhiri mesnevdeki gazel
ve beyitlerin zikrettiimiz muhtelif dvan nshalarnn hepsinde aynen
mevcudiyeti ve Mstakimzadenin Srbn Ahmedin tercemei halindeki
[1] Cilt; 3: S a : 120. 123 - 143. 215.
[2] Cilt; 3. S a : 122- 123. 173.
[3] C ilt: 1. S a : 49. Cilt; 3. S a : 132. 133. 203.
4] Hakik B. den be gazel almtr. Cilt; 3. S a : 192. 215. 192. 219. 286.

nc, devre melmleri

347

"er merkumeden bazs rihi Mesnev. Abdullah Ef. nin erhi mesne
vilerinde,, bulunduu kayd bize katiyetle sbat ediyor ki bu gazel veiirler, dvan sahibi Ahmed B. e aittir ve Ahmed B. le Ahm edi Srbn da ayni adamdr. imdi tekrar edelim :
San Abdullah ve Mstakim zadenin Srbn Ahmede nisbet ettik
leri ern aynen Dokakin zadenin dvnnda bulunmas, bu dvanlar
dan birinin Ahmed, ikisinin Srbn Ahmede it gsterilmesi, drdncsnnde de Dvn Ahmedi Srbn Dokakinzde,, kaydnn mevcudiyeti,
bunlardan baka
Dokakinzade
Aamed B. le
Srbn Ahmedin.
isimlerindeki ayniyet. Srbn Ahmedin 952 de vefat ettii hakknda
A t den tibaren btn tarih eserlerin ittifakiyle, Ahmed Beyin evst
Sleymnde,, veft ettiine it Zbdetl er,, daki sarhat, Ahmed
B. in zemet ve evket riyset shibi iken dervilii ve uzleti ihtiyr
etmesi hakknda tezkirelerin verdii malmatn akayk, Semerat v e
Segzeti Melmiye ile Melmiyei attriyede Srbn Ahm edin S e r
Srbnn,, iken terki memuriyetle fakr fen tarikini ihtiyr eylemesi
hakkndaki rivayetin ayn olmas, uar tezkirelerinin Dokakinzade A h
med B. den aldklarn iirlerin Ahmedi Srbnm dvannda aynen bulun
mas bize Srbn Ahmedin Dokakinzade Ahmed B. den baa bir zaf~
olmadn katiyet ve sarahatla sbat etmektedir.
Essen irin Melmlii, rind ve hatta hid bz merebi, arada
dir rdarb olduu, hemen btn gazellerinde iznene ve vzhart
grlmektedir [1 ].
[1] Bu gn meydn ak ire u kim merdi meimettir
Taalluktan hals oldu yeri ann selmettir.

Y a r eiinde u kim sengi melmetten kaar

Yokdrr banda d evlet ldm selmetten kaar

Kim K i delk ile murakkadan umar yevki huzur

Dt gam kiverine grm edi bir- lahza srr

Ak rdeler lemde hidbz olur

Grd kebki hrm saydeder ehbz olur

Cehdedip Ahm et cihandr bir nigra k ol

Kim hakiki aka iltir ak k mecaz

nc devreMelraleri

348

Btn bunlardan baka Dokakinzade Ahmedi Srbn, dvnnda

Isml Maukyi de bir medhiye ile medh tebcil etmitir. Bu iri ay
nen yazyoruz:
Knt kenzin gencine mlik olan sultan dede,
Gevheri drri hakayik silkine umman dede.
H er cihetten a 'J * nn remzine vakf olup
Manii zt sfat fehmeden insan dede
Tekyeah ask iinde pbirehne rdarb,
Srr hakta sertru vlih hayran dede.
Ruz eb fakr fenadan fahredp abdlve,
Y ek cihette d cihan eyliyen seyran dede.
tCend nefsin kurtarup ktsretten zd eyliyen,
Ba vahdet ire her dem gl gibi handan dede.
Hnei gnci fenada genci istina bulup
B beka lemde bir ka gnle mihman dede.
Bendei ah velayettir muhibbi hanidan,
Can ile A li abnn yoluna kurban dede.
T gi evk ile vcudun erha erha k edp
Atei ak ile yanup yaklan biryan dede.
*

P ir olup ekli beerde arifi rabbanidir

A n a rahminde velyet gsteren

Olan dede.

Hullei firdevsi neyler kedp ten cbbesin

H ilati dnyi v ukbden kaan aryan dede

Eylemez kef keramet ilmi ihfdan kaar [1]

Mahremi Hak

olan eyler srrm pinhan dede.

Tigu trine hasudun, mnkirin karn durup

Yzn dndrmez, eyler snesin kalkan dede.
Mlki d [2] lemi tahkik imi bil Ahmed
Dri dnyaya demitir klbei ahzan dede.

Grse bir mahbb kalmaz ihtiyn zerrec

Y lhi kimse Ahm et gibi mecbur olmasun

Olmasam ardarbu sf tra

H er kl olurdu emime haner

Bu misalleri istediimiz kadar oaltabiliriz. Bilhassa son beyit, Kalenderlikle Mel

m liin tedahln gstermek tibarile ayan nazardr.
[1] G eer Nsha,,.
[2 ] h Nsha,,.

nc devre melmleri

349

Hlis Ef. deki nshay istinsah eden zat, ok doru bir tahmin ile
bu gazelin kenarna "Bu gazeli erif, galiba lsmli Mauk hazretlerinin
hakknda buyurulmutur kaydn yazm. htiml de bu kayd istinsah
ettii nshadan aynen alm.
Hakikaten, Sleyman devrinde bendei h velyet, muhibbi hnidn
Ehli beyt olan, li abni yoluna cann kurban eden, gene olduu
hlde Keml ve rfan noktai nazarndan bir pri rabbn addedilen, tigi
evk ile vcudunu erha erha eden, fn dnyaya birka gnle mihman, Olan eyh lsmli Maukden baka bir Olan dede,, yoktur..
Kuvvetle muhtemeldir ki Dokakinzade Ahmedi Srbn, bu iri Olan
eyhin ehdetinden sonra yazmtr. Hulsa; u iir de yukardaki sa
rahati teyit etmekte ve Dokakin zade Ahmed B. in Srbn Ahmed oldu
unu isbat eylemektedir. Anlalyor, ki tezkireler, irin nvanm asletini
gzeterek, Ahmet B. menkabenmeler ve umumiyetle tasavvuf! eserler
ise sofliini nazar itibra alarak Srbn Ahmed olarak kaydetmiler
ve bu suretle bu ikilik meydana kmtr.
*
* *
Btn bu mlhazattan sonra dikkati celbeden bir cihet var. K aygusuz,, mahlasiyle sylenen ve ekserisi H ece vezniyle yazlm bulunan
iirler, yalnz Selim aa. K. sindeki nshada vardr. Acaba Kaygusuz
mahlasiyle iir syliyen de Srbn Ahmedmidlr?
Tedkikatmz bu cihetten yrtnce u neticeyi bulduk:
stinsah edilmi bir sureti elimizde bulunan ve kitabmzn 205
216 mc sahifelerinde hakknda malmat verdiimiz mecmuada Kaygusuz,,
mahlasiyle 52 iir vardr. Bunlarn ancak 10 tanesi aruzladr. Bu lhilerin
23 tanesi, yalnz Selim aa. K. sindeki dvanda vard r. Bu lhilerden
birinde Kaygusuz; Srbn Ahmedi medhediyor [1]. Birka ktasn ay
nen yazyoruz:
Bihamdillah ki erdi bize devlet,

dodu stmze nuri rahmet;

Anunla zahir oldu Hakka vuslet

Zamann kutbu, pri, prim Ahmed.

Hakikat Mehdii sahib zaman ol;

Nihan ire iyan olan heman o l;

N iim b nian olan heman o l ;

Zamann kutbu, pri, prim Ahmed.

G z uciyle uyarr d cihan,

Salar lemlere emn mn;

An n yzn gren bulur imn,

Zamann kutbu, pri, prim Ahm ed.

Bakarsan zahirine evliyadr*

Dilersen btnn nri h a fid ir ;

Sorarsan ztn srr Huddr,

Zamann kutbu, pri, prim Ahm ed.

[1] Bu lhi, Selim aak. deki divanda yoktur.

350

nc devre melmleri
A n sevenlere bildirdi Hakk

Kim an sevmedi ol oldu aki;

lnce kaygusuz var medhin oku, .

Zamann kutbu, pri, prim Ahmed.

Selim aa K. sindeki dvanla bu mecmuada kaydedilmi olan dier

b ir ilahisini de yazyoruz:
Ezeli kal beliden

Kuluyum Sultan Ahm edin

Yoluna can kldm feda

Kurbanym can Ahm edin.

Bana feda kld zn,

Sr iinde gdm yzn;

Benim ile syler szn,

Diliyim sultan Ahmed'in

H er dem benim ile olur,

tnileyp zari klur ;

Benini ile alur, verir,

Eliyim sultan Ahm edin

Kaygusuz, bakma varma,

Degr dost d dnn al

Yandm tecelli narna,

Nuruyum sultan Ahm ed in.

Bu lhiye nat diyemeyiz. H er hlde bu da birinci ilahi gibi Srbn

Ahm ede sylenmi bir medhiyedir. Esasen ir, mezkr dvanda ve
mecmuada muharrer
Hamdlillah imdi bir lcenbm var benim
Evliyann himmetiyle fethi, babm var benim

matlal gazelinin son beytinde de

Kaygusuz eder ily sana krm buddr;
Ahm ed'in gibi melzm, hem mebm var benim.

diyerek eyhini tebcil ediyor.

Prim , sultanm evliya

Mridsin, kutbi lem sin;

D erd enindir, derman senin,

Mridsin, kutbi lemsin.

diye balayan medhiye ile de mutlaka yine Srbn Ahmede hitap ediyor.
Kitabmzn 66nc sahifesindeki birinci lhi de bu mecmuada u
suretle mukayyettir :
Hak yoluna giden gelsn

Yolumuz vusle voludur.

Hak keremi vardr bize

Bu yol hidyet yoludur.

Bu yolu hut bujdu bulan

Bulmayandr mahrum kalan;

Srt mstakim olan

imdi bu

Bu yoldur hzr geldii

Gelben beyan k ld;

H zr b hayvan bulduu

Bu yol Muhammed yoludur.

Ahmedgoladar,

Bu yuldur Ahm ede gelen

Cmle yoldan muhtar olan,

Gereklerden bak kalan

Bu yol o l devlet yoludur.

nc devre melmleri

351

Budur kaygusuz ded,

Alem in kaydn yed ;

Muhammed miras koyduu

Bu yol o l rahmet yoludur

Hi phe yok ki bu iirde de imdi bu Ahmed yoludur,, demekle

rbn Ahmedi kasdetmektedir.
Esasen yine kitabmzn 215 inci sahfesinde mnderi lhi de
P ir A li sultan pirimiz,

Muhammed AH srrm z;

Nuri Huddr nurumuz,

Esrn envr ehliyz..

diyen kaygusuz; eyhi Ahmed B. in eyhi Olan eyhin babas ve kendi

pri A li Baheddni Aksaryi d e zikrediyor.
Hulsa; btn bu mesrudattan anlalyor k i; Dokakinzade Ahmedi
Srbn, Kaygusuz, mahlasiyle iir sylememitir ve Kaygusuz Ahmedi
Srbn'n mridlerinden, ihtiml halfelerinden bir zattr. Bilhara bu ztn
iirleri Ahmed B. in iirlerine kartrlmtr. Maalesef imdilik, kudretli
bir mutasavvf halk iri olan Kaygusuz,, hakknda k a fi ve sarih malma
tmz yoktur.
II
Kitbmzn 50 - 51 inci safesinde Ismli Maukye atfplunan
gazel, Eref olu Abdullahi Rumnin dvannda (S a : 75) u suretle
muharrerdir:
E y gnl bir derde d kim anda derman gizlidir,
Gel kar bir katreye kim anda umman gizlidir.
Terkedp cn cihan giy feragat cbbesin,
Bu feragat cbbesinde srr suitan gizlidi.
Dem e bir hor hakire hor grp hor bakma kim
Gnlnn her kuesinde ar Rahman gizlidir.
Muhib ise can dil bulur hayati cvidn,
Derviin her bir sznde bi hayvan izlidir.
G r bu Eref olu Rum bahri akla neyledi ?
Can ba terkedp can cihanda gizlidir.

Hlet Ef. K. sindeki 800 numarada mukayyet mecmuada bu gazel,

j- tr- ihL, ^ fits'o*, kaydiyle Olan eyhe ait gsterilmektedir. Mecmu
adan naklettiimiz ekli, vezin ve kafiye noktai nazarndan daha mazbut
ve mkemmeldir. Divanda biraz tahrif edilmie benziyor. Bu gazel,
X uncu asrdan evvelki bir mecmua ve ya dvanda Eref oluna ait
olarak grlmedike kat bir ey sylenemez..
III
Yine Halet Ef. deki mecmuadan naklen
dercettiimiz

53 - 54 nc sahifeye

352

nc devre Melmleri
Naklolur eyh Saf'den bu haber
am ehrinde zamanyle meer

matlal mesnevi, Hamse sahibi Dokakinzadelerden Tahcah Yahya B.in

Gencnei rz nda dbce ve tevhidden sonraki ilk hikyedir; binaen
aleyh Ismli Mauknin deildir.
IV
Kitabmzn 123 - 128 inci sahfeierlnde tercemei hli yazlan
drlsi Muhtefnin mezar tann kitt esini dercetmeyi unutmuuz. Burada
yazyoruz
Jjl
j*" ^

CjL>-

jT

j_ jjJ

da-

r * JW Jc

t_P"' iti JjMI^ j ^

JL.

O ji j

V
Sa 179 da bahsettiimiz brahim bbyi velinin Ramazan Ef.
trbesi haziresindeki merkadinin kitbe seng'i mezr da udur:
JUI yt
d l k . t ,

. *

j
rrT
JAaJ oL- U L j

**

J j j \

**Lill J U j
' V-lt
U -j j

X*

BBLYOGRAFYA
1. Abdullah Huls

(M ir e t e li)

Esmrl Hadyik.

Ta basman.

1267 [Trke]

2. Abdlbk ( L a lza de)

Serzet.

M atbu; 1175 senesinde yazlan nsha. M il

let. K . N o 1052, 1053 [Trke]

3. Abdlkadtr
4. Abdlkerim

Ruh

(M u h a m m e d

N u r u n

h a lifelerin d en )

Msahabai maarif.

Darlfnun; 16620 [Trke]

'

ilahiyat mecmuas.

T eriiki Rait Ef. de. [Trke]

5.

Surei Kevser tefsiri [Arapa]

6.

Rislei vehbiyye [Trke manzum]

7.

Hediyyetl hac [Trke]

o
S

H3
t
Si *
ja *

g <
S
M
p

Abdrrahim

u T5

(F e d )

Rislei ruhi kzl al esrar mebzul muammay srr

8.

ezel [Trke manzum]

9. bidin

Muhammed

i8 -3e
m

Nurun Vridat erhi tercemesi

8 Ramazan 1272 de

yazlmtr.

Darlfnun.

K.

562

(Trke, manzum].

10.

ETkdn

Ahmed ibni Idrs

11

nefis

riM d l

fi

nazm

cevhirit

tedris

A h m e d ibni drsin kelim-

tn havi olan ve tbrizj^rl i takliden yazlan bu kitap 1315

H. de Msr, Bulak matbaasnda tab edilm itir. [Arapa]

S?levat 1314 knunuevvel. stanbul; Mahmut B. matba

as. [A rapa]

12. Ahmed Naim ( D a r l

f n u n

m d e r r is le -

rin d e n )

Sahihi Buhr muhtasar Tecridi sarih tercemesi

E vkaf matbaas; 926-928. [Trke]

13. Ahmed Remzi

kdar

( s

k t p h an esi

m d r )

Mifthlktp

ve

esmii

mellifin

fihristi.

stanbul 1928-1346 [Trke]

melmler 23

nc devre melmileri

354

14. A l i k u lu H a n (Muhbird d e v le )

Mecmaul fusah . 1*^1 g

Vridat erhi tercemesi.

15

Tahran; 1295. [Acem ce]

M illet. K. 983 [Trke]

A l i U r f
16.
17.

Terceme ve erhi kitbr red fil mebdei vel

mead
-utl j tiJt
j <rj B ende. [Trke]
A t (N e v z a d e ) Hadikulhakayk fi tekmileti akayk
jij^
5.UAI "4j o (akayik nomaniye zeyli) 2 cilt- Matbaai mire. 1286. [Trke]

18. B e d re d d n i
19. C m
man)

S m -

Varidat b j i j [Arapa]
( Abdrrah Nefehtl ns
L*a

Fatih Murat molla. K . N o

1302. [Acem ce]

20.

Men l yahzuruhul fakih

2 cilt.

Mat-

baai Ca'feriye; Lekhno; 1302. H . [Arapa]

E b u C a 'fe r M u hammedibni
A liy y b n i H usey n ib i M sebni
B b v ey h i l
kuvn'
( eyh
Saduk)
t>. (* *
>*- J>.'
&.
) 'Cp

21.

Risle fil tikdt

J l- j ran;

1320. H .

[Arapa]

22. F e r it

(D a r lf n u n

m d e rris lerin d e n ): yahdeti vcut.

23.

Trk

Matbaai m ire; 1331. [Trke]

edebiyatnda

ilk mutasavvflar.

M atbaai

m ire; 1911. [Trke]

24.

Trkiye tarihi dinisi.

M lkiye mektebi matbaasnda

ta basmasile matbu 1926-1927. [Trke]

F u a t (K p r l
zade; M .)
Anadoluda slamiyet.

Darlfnun Edebiyat fakltesi

mecmuas. 1922-1338. S a y : 4-5. [Trke]

26.

Enfluence du Chamanisme Turco-M on gol sur

les ordres Mystiques Musulmans. stan bu l ; 1929.
[Fransza]

355

nc devre m elm leri

Gulm Muhammed
ibnimfti Rahmullajvi Lhrt
Hazinetl asfiya
28. Hseyin Vassaf (H a

27.

c )

Sefinei evliya

L e k h n ; 1920. H . [Acem ce]

5 C i l t ; bilhassa

mteahhrni

mea-

' yihin tercimi ahvlini ihtiva etmesi dolayisile ok kiymetli

olan bu eserin tab Trk tasavvuf

edebiyat iin ok l-

'zm dir. [Trke]

29.

smail Hakla (Muhammd N u run d er:.

v i le rin d e n )
; Sandukatiil maarif.
/

S eyy id Muhammed Nurun ris-

lelerini havi mecmua.

30. /raftm (K u adall) Mektbat. Bndeki yazma

31. s m a il H a k k (B u r
s a lI)
Lbbl lb ve srrussr
mi eri y e ;

nsha. [Trke]

u O

M illet. K . uln-

874. [Trke]

32. K a y g u su z A b d a l
Budlaname. Ta basmasile matbudur. [Trke]
33. K e m a le d d in (H a rr
za d e )
. Tibyan vesill hakayk f selsilit tark
j

'c\.

B u kitap hakknda birinci

; ksmn Bibliyografyasnda malmat vardr. [Arapa]

34. M a g n b (Muhammedibni rn )
Cam cihannm.
lerle tavzih

eden

D e v ir ve tevhit mertibini dire

kk, fakat ok

Muhammed Mur 270 inci sahifedeki

almtr.

Ayasofya. K .

mecmua;

mecmua;

gzel

bir risaledir.

daireyi bu risaleden
2087. Hlet Ef. K .

800. mezkr ktphane mecmualar arasnda

251 numarada bu risaleye sit ktip ve arihi belli blmyan

bir erh te vard. [Acem ce]

35. M e v l n C elle d d n iR m

Mesnevi.

1268; stanbul: Matbaai mire. ir matbu'

ve yazma nshalar. [Acem ce]

36.
37.

Klliyyat. Lekhno, 1302. [Arapa ve

Dvani keDr. Eski bir yazm a; Halet

Acem ce]
Ef. K .

687.

[Acem ce]

38.

M u h a m m e d A b d rr a u f (m m . Menv )
El kevakibd drriyye fi tercimis sdetis sofiyye

O . u l t . J ' l j l

nsha. Drlfnun; Hlis Ef.

1274. H . de yazlm

6495 [Arapa]-

356

nc devre melmleri

39. Muhammed ibni

Mrtez ( M o l l
Feyz)

Kitabssf fi tefsiri kelmullahil vf. & .Uwt r

j j - i 1286, ran. [Arapa]

40.
41.
42.
43.
44.
45.
4 6.
.47.
48.
49. MuhammedNur

[Trke]
[Arapa]
j

CU.jrT flitti

[Arapa]
[Arapa]

Oay*ii\lj A
crtJ*' C/}

[Arapa]
[Trke]

j tijl JS
jj_i' J 1L.J
^ 'f u fx CJi

[Arapa]
[Trke]
[Trke]

tJ. ftjrl i^U. jli

[Trke]

juAi

[A rapa]

S *p JS

[Arapa]

ou<j .sbuyisij 4uj

d.yij dttU

53.

[Trke]

ij i *jolWJJlj -Le^^ 3L%>

..yit > *i2Ji

54.
55.
56.
57.
58.
59.
60 .

[Take]

*^U JL-J
a^At^UU V. 3 ^J-J'./'3

[Trke]
[Trke]
[Trke]
[Trke]

Niyazi erhi
j 1J*lc

htiyar ve kdem risalesi

61.
62. Muhiddni arab

I -s
11
'8
C
-b'
Sol
f i l
3 | -S

( E l a r a b L S e y y i d )

50.
51.
52.

C -A
s .a
j? =
J
a
i
* 's

Fthatl Mekkiyye.

[Trke]
[Trke]
[Trke]

a >TL

-s s
7
"3
S g
e
a S
*r
fc*
I *
-t
d
<

- U y:l M sr; 1293. [Arapa]

Fussl hikem.

stanbu l;

25

Zilkade;

1287. [Arapa]

63.

- Nakl fllSUS.

i Fussl hikemn telhsi. [Arap

a] Bu kitab Mesnev rihi Ankaral smail Hakk trkeye tercem e ve erhetmitir. Bu erh 1328 de

stanbul,

M etin matbaasnda tabedilmitir.

64. Niyazi
65.

(M s r )

Dvan. 1254. H. Bulak. [Trke]

Devrei ariyyei Msryye. B u

kitap hakknda ikinci

ksmn Bibliyografyasnda malmat vardr. [Arapa]

66. Recep* Vahyi

BursalI Tahir Bey.

niye. [Trke]

1334.

stanbul;

Matbaai Orha-

nc devre melmleri

67. R z a

T e lif t r Rza.

357

Aknbasm dan Haseki hastanesi eczac

bas Nazarettin B. deki mellifin yazd nsha. (Trke]

68. S a ded din

z n )

(T e lt z a

erhi Makasid.

stan bu l; 1305

Muharrem Ef. mat

baas. [Arapa]

Mektubt

imm Rabbn tercemesi. 3

1270-1277. stanbul; Litografya matbaas. [Trke]

69.
Sadeddin (Ms
takim za d e )
70.

Cilt.

__Mektubt tmm Muhammed Masum tercemesi.

3 Cilt. Birinci cilt Rakm hattiyle. stanbul; 1277. L ito g
rafya matbaas. [Trke]

71. Seyyid e r if

(,Cr-

C )

72. S rey y a

73. erefed d in (D arlf

nun m derrislerin
den)

T arfat
M atbaai mire. 1269. H . [Arapa]
Sicilli Osmn. 5 C ilt ; Matbaai mire 1311. [Trke]

Simavne kads olu eyh

Bedreddin.

E vk af

m atbaas; 1925. [Trke]

74. e r if (M. N u run o

lu )
M. Nurun tercemei haline

ait risle.

[Trke]

- Bendedir -

Menakb eyh Hace Muhammed Nurl arab

ve beyn Melmet ve ahvli Melmiyye.

75.

M . Nurun muhtasar tercemei haliyle baz eserlerinden

bir ka cmleyi ihtiva eden bu gayri matbu' eserin bir
nshas bendedir. [Trke]

T a h ir (B u rsa l)
76.

OsmanlI mellifleri.

4 cilt. stanbul; Matbaai mire.

1333. 1343. [Trke]

77. Z a fe r ( ey h )

JJlJ jUIU>>j

stanbul; Ta basmas. 1302.

- zel evrdn da havidir. - [Trke]

ESM FHRST
- SM HASLAR ALFABE SIRASYLEDR

A
Aabaza Mehmet P 136
Abbas (Melam mmessili) 178
Abbsler 169, 279
Abdallk, Abdallar 14
Abdal Musa 70
Abdullah (Seyyit) 181
Abdullah (Bosnal, Fusus rihi) 78,
79, 80, 94, 171, 172, 241, 246
Abdullah (San, Mesnevi rihi) 40,
42, 46, 48, 61, 69, 77, 79, 85, 86,
93, 94, 98, 114, 124, 132, 136,
137, 138, 139, 140,141,143,149,
172, 174, 179, 180,186,192,193,
196, 199, 202, 203, 204, 212, 345,
346, 347
Abdullah baba (Bekta) 70
Abdullah (Seyyit, Lal zade) 138
Abdullahiarkav 241, 242
Abdullahil Ensr (eyhlislm) 5,
12, 14, 16, 26, 209, 213, 242
Abdullah Nsh (Himmetzdelerden)
128, 129
Abdullah Jbni menzil 4, 11,12,13,
16, 24
Abdullahibni Muhammedil mrtai 6,
7, 14, 25
Abdullahibni Muhammedibni Abdrrahmnr rziyy arn 8
Abdullah Mehdiyyi Bverd 5

Abdullah Hulusi (Mirefteli) 138, 239,

244, 299, 315, 316
Abdullahil Mufaddil 181
Abdlahat (eyh) 309
Abdlahat Nuri 90, 131
Abdllatfi Buhr 326
Abdllatfi Haleb 241
Abdlaziz (ir Tflnin babas) 130
Abdlazzddebba 247
Abdlaziz (karaelebizde) 43
Abdlaziz (Sultan) 73, 180, 182,
238
Abdlbak (Lal zade) 36, 37, 38,
40, 42, 43, 46, 48, 49, 50, 56, 71,
72, 73, 119, 128, 136, 137, 142,
151, 161, 163, 164,165,166,170,
173, 174, 175, 192,193,194,195,
196, 198, 200, 202, 203, 204, 212,
213,214,345
Abdlbak (Darlfnun muallimlerin
den) 73
Abdlhaccam 23
Abdl ganiyyn Nablus 242
Abdlhalik (eyh, kazanl (235, 236,
241
Abdlkadir (Hac) 313, 314
Abdlkadir (Seyyit, Gulm Kadir,
Belh) 178, 179, 181, 182, 183,
184, 185, 186, 202, 213, 215, 239
Abdlkadir (Geyln) 15, 20

melmler

Abdlkerim (H . Hsn P. nn ba
bas) 179, 238
Abdlkerim (eyh, Itipli) 236
Abdlkerim Ruh (eyh) 180, 239,
. 303, 318, 322.
bdlmecid (Sultan) 238
bdlmecid (eyh Svas) 79, 124
Abdlvehhb arn (mm) 12,
62, 63, 242, 247
Abdrrauf (Hac. Hafz) 309
Abdrrahim (Fed) 240, 287, 302,
304, 305, 306, 307, 308, 309, 312,
336
Abdrrahman (eyh. Harr) 324
Abdrrazzak Kn 262
Abdssamedi ebster ,242
Abdsamed (Nureddin) 262
Abdsselmibni Mel Hasen 247
A b d i P. (Nianc) 146
bidin (Manastrl) 249, 250
Abi (Hac) 301, 337
dem (Hac) 323
dile (Sultan) 73
Ahmed (Dokakinzade. Sarbn) 340,
341, 342, 343, 344, 346, 347, 349
Ahmed (Mfti. Gaybnin babas)
114
Ahmed (eyh) 232
Ahmed Said (Seyyit) 181
Ahmed (Seyyid) 181
Ahmed (Seyyid) 181
Ahmed (Seyyid. Pamak zade)
164
Ahmed (Bolulu. Bayram) 128
Ahmed (Doktor) 320
Ahmed (Kaymakam) 281, 325
Ahmed (eyh. Kalburcu zade) 114
Ahmed (Sultan. I.) 61, 113,136,137
Ahmed (Sultan. III.) 142, 163, 165
Ahmed Abdal 13

359

Ahmed A rac (Seyyid) 181

Ahmed baba 285, 322
Ahmedi bican 39
Ahmedi et 13, 14
Ahmed Dede (P eev) 25, 175,176
Ahmedi Frk (mm Rabbn)
17, 233, 241, 262, 263, 264
Ahmed (Gazl) 9
Ahmed Hamdi (Nzmulhikem) 320
Ahmedi Horasan 37
Ahmedi Mekk 241
Ahmed P. (Dokakinzade. Yavuz
vezirlerinden) 340, 341, 342, 343,
344
Ahmed P. (Dokakinzade.) Kann
Sleyman vezirlerinden) 342
Ahmed P. (Girit ftihi) 146
Ahmed Remzi (skdar ktphanesi
mdr) 162, 315
Ahmedi Rm 87, 88
Ahmed Srbn 45, 55, 56, 57, 58,
59, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 69, 70,
71, 81, 83, 90, 91, 95, 98, 103,
104, 163, 171, 172,174,198,199,
202, 204, 208, 213, 214, 215, 236,
340, 345, 346, 347, 348, 349, 350,
351
Ahmedzzhid 242
Ahmed Yesev 168
Ahmedibni Abdlkuddus (Eblmevhib) 242
Ahmedibni Hamdan 14
Ahmedibni Hanbel (mm) 99, 282
Ahmedibni Hudreveyh 5, 6, 7, 11,
25
Ahmedibni drs (eyh. Seyyid)
247, 248, 249, 267, 268, 276
Ahmedibni smil 24
Ahmed Sf (eyh) 239, 302, 314,
317, 318, 320, 337

360

melmler

Ahmedibni Yahyelcell 7, 25, 27

Ah, Ahlik, Ahiler 167, 168, 170
A k byk 39
Aksaray (Konya) 43, 45, 46
A k emseddin (emseddin Muhammedibni Hamza) 39, 40, 41, 42,
170
Akk 237
Aleksandr Dokakin 341
l (GeliboluIu) 13
Aleddin (V izeli) 67, 68, 92, 171,
208
Aleddini Aksaray (eyh) 45, 46
Aleddni Attr (H ce) 241
Aleddni Erdebl (H ce) 33, 38
Alddevle (Rkddin) 170, 262,
264
A li (Fzl Iznk) 124, 136, 172
Ali (Ged. air) 161
A li (Hafz. Melm mmessillerinden)
178
A li (Seyyid) 231
Ali (Seyyid. Pamak zade eyhl
islm) 161, 163, 164, 165, 174,
175, 180, 196 A li (eyh) 232, 233
Ali (eyh) 326
Ali B. (Nazmulhikem Hamdinin
a-lu) 321
A li (Tabur imam) 237
A li (Zeynlbidinibnil Huseyn. Imm) 38, 182, 231, 279
A li Burhaneddin (Ebl Hasanl Ha
rn ) 326
A li A b o 8, 15, 25
A li Ayni (M. Darlfnun mderris
lerinden) 35, 38, 63, 107
A li Cnip 165
A li dede (Pamak) 69
Aliyyibni bindribnil Hasanssayra-

Aliyyibni Ebu Tlib (mm) 38, 59,

60, 62, 63, 64, 65, 68, 84, 98,
99, 168, 182, 190, 191, 197, 198,
199, 212, 213, 231, 235, 240, 241,
242, 250, 265, 275, 276, 277, 279,
281, 282
Aliyyibni Osmanibni Ebu Aliyyl
Gaznev 3
Aliyyibni Sehlibni Ezheri Isfhn
7, 8
A liyyi Krd 15, 26
A li Nutki dede (Seyyid) 187
A li P. (ehid. Sadn zam) 165,
166, 173, 178
A li Rz (eyh) 302
A li Rz (Kaymakam) 331, 334
A li Rza Vasf (eyh) 314
A li erm (Nak) 74, 126
A li Urf (eyh) 250, 287, 301, 310,
311
Aliyyl atval (Karab vel) 241
Aliyyl Havvs 62
Aliyyn Nak (ibni Muhammedt
Tak. imm) 279
Aliyyr Rza (ibni Msel Kzm.
imm) 62, 182. 279
Aliyy env 242
Aliyyttavf 241, 242
A lp tekin 24
Amasya 341
Amribni Mslime (Ebu Hafsl Haddd) 5, 6, 7, 12, 14, 22, 24, 25
Anadolu 16, 26, 33, 34, 39, 109,
165, 167, 168, 169, 184, 234, 235,
236, 237, 238, 239, 299, 300
Ankara 33, 34, 35, 37, 40, 71, 109,
123, 133, 169, 300
Antalya 234, 235
Arabistan 79, 171
Aryi 247

361

melmler

r if (ayandan) 138
A r if (Muallim) 182
Arslan (eyh Rasln Dmk) 249,
326
A r 102, 284
Askeribnil Huseyn (Ebu trb Nah^ eb) 3, 5, 6, 7, 10, 11, 24
Am (Zeyli Zbde shibi) 143.
k Paa (eyh, ir) 346
A t (N ev zade) 41, 42, 43, 44,
46, 48, 55, 68, 76, 78, 123, 24,
125, 213
Attr (Feridddin) 3, 5, 11, 12,
179, 346
A vn (Yeniehirli) 101
A v n (stanbul Posta mdr muavin).
205
Avrethisar 302, 338
Aya 42
Ayhan bibi (Seyyide) 181
Aynlkuzt Hemedn 7
A yn i Ms 304
A y e (Binti Ebu Bekir) 82
Ayvansary (Hsezin) 84, 209
A zizi Horasn 190
A z iz baba (Kantarc. eyh) 320
A ziz Mahmud Hd 39, 90, 136,
137, 141, 245
A zzi N e s e ff 176

B
Balebek 276
Baba (Seyyid) 171
Bb, Bblik 167
Baba Nehhs 39
Baba Yusufu Hakk 39
Badd 7, 25, 85, 137
Bahaeddin (Sultanl ulem) 9, 25
Bl (Sofyal) 76, 245
Balikesir 216

Bl )Gaznfer E. ihvanndan) 68,

69
Barak baba 167
Basra 280
Ba brahim 45
Batlamyos 272
Btnlik, Btnler 16, 25, 26, 99,
167, 197, 204, 283
Batom 237
Bayburt 341
Byezdi Bstm 5, 6, 7 14, 20,
37, 242, 263
Byezid (Sultan. II.) 340
Bayramiyei emsiye 248
Bedr (Seyyid) 231
Bedrddni Smv 170, 238, 244,
245, 249, 250, 252, 253, 254, 255.
256, 257, 258, 259, 260, 261, 264
Bedrl veli (Seyyid) 231
Bepazar 40
Bektler 26, 42, 49, 60, 69, 99,
103, 104, 128, 167,168,170,171,
181, 191, 197, 203, 206, 274, 283,
298, 299, 300, 325, 331
Bekir Read 178, 179, 180, 182,
238
4
Belgrat 82, 123, 141, 165, 201, 238
Belh 181, 182
Ben nicran 99
Ben meyye 280, 281
Beir (Kalburcu eyh) 114
Beir aa (Leben, St) 93, 94,
128, 141, 161, 163, 172,173, 174,
188, 196, 201, 204
Beyn (Tezkireci) 343
Bibi Scide 181
Bibi Saide 181
Bibi Seyyide 181
Biga 238

362

Melmler

Binyamin (bni Ymin) 42, 43, 48,

91, 170, 174
Bizagu 167
Bizans Bizansllar 167, 169
Bstam 6
Bolu 43
Bosna 72, 76, 79, 133, 236 238,
241, 299, 323
Buhara 10v Burhneddin kl (A ylik hanlardan)
181
Burhneddin kl 181
Bursa 33, 35, 39, 40, 42, 45, 75,
78, 109, 124, 161, 171, 172, 182,
206, 214, 238, 300, 328
C
afer (eyh: Seyyid) 76
Cafer lmm 197
Caferssadk ( ibni Muhammedlbkr. mm) 37, 38,"62, 64, 68,
182, 279
Cafer elebi 341
Cm (Abdrrahman) 4, 16, 19, 26
Cell (Muallim) 216
Celleddini Devvn 251, 262
Celleddin Rm (Mevln) 9, 25,
.34, 58, 60, 67, 104, 108, 143,
146, 167, 168,191, 197, 199, 262,
264, 273, 274, 346
Celvet, Celvetiye 39, 194
Ceml (Hac. eyh) 337
Ceml (Kprlzade) 13
Cemleddini (S eyyid) 181
Cemleddn Tebrz 38
Cevdet 45
Cevr 25, 142, 149, 172, 206
Cezayiri bahri sefd 238
Ceyhun 25
Cibl (Kuhistan ve Hemedan) 6

Cbeyribni Mutim (Sahabeden) 10

Cneyd 4, 6, 7, 8, 9, 25, 38, 242.

atalca 238
et, etler 16, 263
ubuk suyu 33

D
Dvud (Peygam ber) 240
Dvudi T 38
Dedeli (K y ) 301, 323
Deli orman 170
Demir Han (Hamza Blnin olu)
76
Demir Hisar 234
Dervi Ahmet (Morali) 342
Dervi Haan (Husm) 85
Dervi Mehmet (H oca) 241
D ibili Huz (air) 60
Dorsun fakih 169
Doyran 233, 234, 301, 302, 337

E
Ebu Abdullahisseciz 6'
Ebu abdullahilbsr 7
Ebu abdullah Muhammedibni A liyyttirmiz 7
Ebu abdrrahmanisslem 7, 8, 12,
13, 14, 22, 23, 24
Ebu Ali Fuzeylibni tyzil Kf 10
Ebu A li Keyyl 13
Ebu A li Muhammedibni Abdlvehhbssakaf 11, 12, 13, 16, 24
Ebu Amrl Istahr 242
Ebu Am r Muhammedibni Ibrhmzzcc 7
Ebu Amribni Ismilibni Nceyd
Ahmedsslem 7
Ebu Aliakkibni brhml Belh
11

melmler

Ebu Bekr (lbni Ebu Kahafe) 10,

20, 84, 198, 235, 241, 276
Ebu Bekir dede (Seyyid) 25, 178,
187, 206
Ebu Bekr Muhammedibni Amrlverrkuttirmiz 6
Ebu Bekr Muhammedibni Ahmedib. ni. Hamdnil ferr 12, 13
Ebu Bekribni Mslimibni Abdullahi-

363

Ebu Sadlharrz 20
Ebu Said Ebhayr 8, 12, 13
Ebu Tlbi Mekk 250, 251
Ebu Yusuf (mam Muhemmed) 98j
100
Ebn Necbi Shreverd 9, 38, 242
Ebs Suud 5o, 68, 72, 86
Ebs Suudibni ibl 20
Eflk (Ahm ed Dede) 9
Efltun 274
Edebl 136, 169
edime 34, 46, 48, 55, 85, 88, 109,
143, 170, 206, 215, 299
Eri dere 90
Ekberiyye 233, 241
Elmas (eyh) 323
Elvan rz (eyh. ir) 346
Emin (Hac) 235
Emri Sikkn (m er dede) 37, 39,
40, 41, 42, 76, 91, 142, 170,174,
191, 196
Emir Sultan 33
Emr 340, 341
Enver 144
Enis 329
Erdebil 38
Erzurum 136
Esat Dede (Mesnevhan. ir) 205
Eskiehir 300, 314
Esrar Dede (air. Tezkireci) 144,
186, 342
Erefi Rm (Abdullah) 19, 21, 168
Evhadeddni Kirmn 34, 167
Evliya elebi 80, 124, 131

zzeher 10
Ebu Bekri Nessc 9
Ebu Bekri ibl 12, 13
Ebu Hanfe (mm zam ) 98, 100,
282, 283
Ebu tshak brhmibni Yusufibni
Muhammedzzcc 6, 7
Ebu tshak Safiyyddin 37
Ebu tsmil Ahmedibni Hamza 12,
13
Ebu Iyzibni Mansri Kf 10
Ebu C afer (Abdullah. Halfe) 279
Ebu C aferl Haddd 242
Ebu Hamzai Horsn 6, 7
Ebu Kasm Grgn 9
Ebl Fazlibni Haan 3
Ebl Fazlibni Hasanisserahs 8, 13
Ebl Haan Aliyyil Harr 25
Ebl Haan Crcn 37
Ebl Hasanzel 247
Ebl Hseyn Slimlbrs 10, 24
Eblkasn Bst 13
Ebu Muhammed Abdullahibni Mu
hammedibni Abdrrahmanrrz 8
Ebu Muhammed Abdullahibni muhammedl Harrzrrz 6, 7
Ebu Muhammed Hadddl Haccm
F
Fik Mehmet (Hac. eyh) 300, 313
Ebu Nasn sirc 8
Ebu Osmn Marib 9
Fik Read 144
Ebu Osmn Hyr 5, 6, 7, 8, 9, Fik Sleyman (Ruznameci) 124,
132, 156, 174, 188
12, 14

364

Melmler

Fiz (kaf zade) 344

Fahreddni Irk 167
Fahri 215
Fas 247, 248
Fasih (Dede. ir) 25, 186, 340
Ftma (Binti Muhammed) 62, 63,
99, 280
Ftma (Ahmedibni Hudreveyhin
zevcesi) 6
Ftmav (S. Abdlkadirin kardei)
181
Fazlullahi Hurf (Fazl yezdan) 100,
101, 103, 128
Fazlullahi Rahm 202
Fehim (ir) 143
%
Ferhad P. (Iran serdan) 81
Fethibni Aliyyil Mavsl 10
Feyz (Simke zade) 162, 205
Feyzullah (eyh Mrad tekkesi ey
hi) 182
Fikr P 281
Filibe 123, 201
Firavn 244
Fisagor 274
Fuad (Kprluzade, Dr. Prof.) 131,
132,169, 198
Fuzeylibni lyz 11

G
Glib (eyh. air) 88, 187
Gazal 8, 9, 76, 251, 262
Gazanfer (eyh) 67, 68, 69, 75, 91,
171
Gazanferi sn (eyh) 69
Gazne 24
G ayb (Sunullah) 45, 55, 91, 92,
103, 105, 111, 114,115,118,119,
120, 121, 122, 172, 193,194,199,
205, 215, 216, 274
Gelenbev 251, 262

Gelibolu 34, 234

Gevheri Mlk (Sultan) 340, 341,
343, 344
Girit 179, 238
Gradas (K y ) 235
Gynk 40, 41, 42
Gulmeddin (S eyyid) 181
Gft (ir. Tezkire shibi) 85, 86,
131, 143
Glen (Ibrhim) 85
Grice 310

H
Habbi A cem 38
Habbullah Buhar 241
Hac Bayrm vel 26, 33, 34, 35,
36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 91, 93,
133, 142, 169, 170,189, 207, 208,
247
Hac Bekti vel 151
Hac Keyvan Kab (H ac Bayram)
74, 93, 94, 421, 40, 141, 172,
174, 196, 201
Hcegi Semerkand .241
Hac Haan (eyh) 314, 323
Hac Vlide (M. Nurun zeVcesi)
240, 300
H df (ir) 80, 88, 89
H d (Bursal) 88
Hd (Edirneli) 88
Hafz Mehmed 10
Hksn 197
Hakk (eyh) 302
Hakk (Kalkandelenli) 941
Hakik B. 133, 192, 193, 198, 201,
202, 203, 204, 211, 212, 21-, 245
Halep 25, 326, 342
Halil (Emir, a) 175, 176, 178
Halil (Hac. Mora Yeniehirl i ) 190
Halil (A la y emini) 239

melmler

Halil P. (Sadr zam) 124, 136,

137, 141
Halim (air) 56
Halm elebi (Muallimi Sultn) 341
Halveti, Halvetiye, Halvetlik 34,
79, 90, 91, 128, 141, 194, 233,
241
Hamdni Kassr (Ebu Salih) 3, 4,
5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 20,
22, 23, 24
Hamd (eyh) 301, 323, 337
Hamd 69
Hamid (Alay imam) 237
Hamdeddin ( ey Hmidi vel. Ebu
Hmid. Somuncu Baba) 33, 34, 37,
38, 39
Hammer 132
Hamza Bl (Bey. Kara Bl. Hce
Hamza) 45, 69, 72, 73, 74, 76,
77, 78, 106, 124, 131, 133, 164,
171, 176, 178, 188, 213, 946, 263
Hartman 13, 14, 22, 26
Hrezm 25, 179, 197
Harriyye 25
Haan 242
Haan (trak zade) 48, 49
Haan elebi (knal zade). Tezkireci) 343
Haan (eyh) 46
Haan (eyh) 242
Haan (ah) 181
Haan l 70
Haan Bsr 38, 241
Haan Esterabd 37
Haan (Ibni Ali. mm) 99, 276, 279,
281
Hasanibni Muhammed (Mecmua shibi) 81
Haan Kabdz 75, 77, 78, 79, 80,
83, 94, 114, 123, 124, 171, 172,

3 65

196, 201, 204, 209, 213, 214

Haan ebster 242
Hassn (bnia Sbit) 211
Hasanl Arzl ekber (Seyyid) 231
Hasanl Asker (Ibni Ali. mm) 61,
62, 63, 202, 279, 280
Hasanl Kuveysn (eyh) 232, 233,
234, 235, 236
Hasene binti A li 49
Hnkah (Belh muzftndan) 181
Hrn (Peygamber) 198
Him (Seyyid. Bursal) 161, 163,
172, 173, 174, 196, 203
Him Baba (skdarl) 19, 21, 69,
97, 239
k
Him Osman (Seyyid Osmn Him) 69, 70
Him P. (Ktphne shibi) 56
Himiyye (Bayrm kolu) 171,188
Htemi Asam 6, 11
Havriyyun 277
Hayreddin (eyh) 45
Hayrabolu 55, 171
Hayrullah (eyh) 41
Hayrullah Dede (Tire M evlevi eyhi)
315, 323
Hayym (mer) 100
Hazm B. 129
Helvay Baba (eyh Y a kub) 46
Hemdem Said elebi 190
Herat 25
Hicaz 325, 338
Hilmi (H afz) 325
Himmet (eyh) 128
Himmetiye 128
Hfz Tevfik 70
Hfz P - 234, 235, 237
Hzr D ede 39
Horasan 8, 14, 24, 25, 26, 168, 279
Horpete 80

366

melmler

H oy 33
72, 171
Hulefyi ridn 64, 98, 142
bni Sn 251
Hud kulu 241
bni Frz (Ham ev) 240
Hudeybiye 193.
.brhim (eyh) 43
Husmeddni Ankarav 64, 67, 71, Jbrhim (Peygam ber) 198, 251, 252
72, 78, 106, 114, 123, 133, 171, brhim (Clen) 86
brhim (HaCe. Seyyid) 181
174, 201, 204
brhim (Hac. eyh) 302, 337
Husmeddin elebi 168
brhim (Kuadal) 292
Husmeddni Uk 85
Husam (air) 30, 85, 86, 139, 140 brhim (bni Demir Han ibni Hamza) 76, 77
Husm Ahmed 85
Hurf, Hurflik, Hrfler 99, 100, brhim P. (NevehUi) 173
101, 102, 103, 119, 120, 128, 283, brhim P, (Sadn zam. Kapudan)
165
284
Huseynibi Aliyyibni Ebu Tlib (1- brhim (Seyyid) 231
mm) 38, 62, 63, 99, 182, 231, brhim (Seyyid) 181
234, 276, 279, 281
brhim (S. Osman Haimnin olu)
Huseynibni Muhammed (Slem) 12
69
Hseyin (A a. Sar Abdullah Ef. brhim (Sultan. I.) 138, 146
jbrhim (eyh ah ) 38
nin babal) 136, 137, 27.9
brhim Bbyi vel (Ef.) 178, 179
Hseyin Dede (Ik) 175, 196
Hseyin (ah) 181
tbrhim ibni Edhem (Ebu tshak) 6,
11, 43, 242
Hseyin Bey (thtisap aas) 179,
180
brhim Hakk (Erzrumlu) 217
Hseyin Fahreddin Dede (Bahariye brhim ibnil Huseynl Krdiyyl
Mevlev eyhi) 102, 191
Medeniyyl Melrn 241, 242
Hseyin Hsn P. 179, 238, 281
brhmi Hindistn 37
Hseyin (eyh. Gaybnin olu) 118 brhimi Zhidi Geyln 38
Hseyin (Lmekn) 77, 78, 80, 81, brhim (Olan eyh) 45, 50. 55, <
82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 92,
74, 77, 81, 86, 90, 91, 92, 93, 94,
93, 94, 107, 110, 113, 124, 133,
95, 97, 98, 100, 101, 102, 103,
171, 172, 209, 211, 212, 213
104, 105, 106,107, 109, 110, 111,
Hseyin Sdk (eyh) 323
112, 114, 122, 124, 128, 151, 172,
Hseyin (erif) 325
192, 194, 196,198, 201, 204, 210,
Hseyin Vassaf (H ac) 112,126, 205
211, 212, 213, 245, 274, 284
Hsn (Muhasebeci) 128
tbrhml Bsr 37
Hsn (Ruznameci) 238
tbrhm amrk (eyh) 233,
234, 241, 242
I
dris (Peygamber) 276
bni Keml (Keml P. zade) 45, dris A li (imm) 248

melmler

Idrsi Muhtef 74, 77, 93, 94, 106,

114, 123, 124, 125,127, 128, 130,
132, 134, 136, 137, 140, 142, 163,
172, 174, 176, 179, 180 187, 196,
201, 212, 213, 239, 317
drsler 248
Ignaz Goldziher 26, 33, 36, 38
hsan (Hamamzde) 70, 131, 134
tlyas (Peygam ber) 120, 276
llkas Mirza 123
mmiyye ( ai sn Aeriyye, C a
feriyye) 61, 63, 99, 198, 233
nce Bedreddin 39
rak 4, 45, 55, 182, 322
rn 136, 137, 167, 168, 169, 182,
, 197
s (Peygam der) 62, 63, 99, 198,
255, 256, 258, 277, 278, 279,
280
shk Hrezm 37
skenderiye 232, 234
smail (Baygn) 176
smail (eyh) 310
sml 197
smail P. (erke) 238
Ismli orum 241
smail Hakk (Bursal) 21
Ismli Mak (Olan eyh. elebi
eyh) 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49.
50, 55, 56, 58, 67, 68, 69, 72,
85, 91, 95, 98, 103, 106, 124,
170, 171, 174, 195, 215, 348,
^ 349, 351
smil ibni Hac A li (drsi Muhtef
nin olu) 124
smlzzbeyd 242
smet 146
snefe 302, 337, 338
stanbul 43, 44, 46, 48, 55, 68, 71
75, 79, 90, 109, 114, 128, 136

36f

137, 138,139,141, 165, 166, 170,

171, 176, 179,181,182,188, 206,
215, 232, 237, 238, 239, 244, 248,
299, 302, 317, 318, 325, 326
stiruma 179, 234, 239, 240, 241,
285, 300, 305, 309, 313, 314, 337
tskrapar (Yanya muzafatndan) 331
tkodra 179, 237, 324
tip 235, 285, 301, 311
zzeddin 39
zmit 238
zmir 238, 300, 324

K
Kabalistler 274
Kadri (Hac. eyh) 301
Kdir Kdirler 49,50, 263, 315, 326
Kadblbn Mavsl 15, 25
Kalender ibni Hac A li (drsi Muhtefnin olu) 124
Kalenderi, Kalenderlik 14, 15, 16,
26, 85
Kalkandelen 235, 241
Karahnler 25
Kassriyye 3
Karaman 45
Kasm Marib 326
Karasi 238
Kastomonu 237
Kaygusuz (Ahmet Srbnn dervi
lerinden) 348, 349, 350
Kaygusuz Abdal 70, 103
Kayseri 33
Kbil 25
Kmil (Molla) 239
Kn (Hac. eyh) 314
Ktip elebi 72, 77, 78, 81, 123,
213
Keml (Hac. Muhammed Nurun
toronu) 240, 302, 337

mlmlere

368

Keml (Hac. M. Nurun olu) 305

Keml (Balat eyhi) 317
Kemleddin (Harrzade) 74,231,232,
233, 235, 239, 244, 248, 287,
299, 317, 318, 326, 327
Kemleddin (Seyyid) 181
Kbns 238, 325
Kzlca Bedreddin 39
Kzlbalar, Kzlbalk 26, 203, 260,
274, 3Q0
Koana 234, 235, 285
Konya 45, 79, 128, 167, 182, 237,
238
Kosva 24Q
Koyunluca Ahmed 33
Kprlzade Fuat ( Dr. P o rf)1 6 9 ,
301
Kstlndil 281
Kuds 231
Kunduz 181
Kueyr (Ebulkasm Abdlkerm) 3,
4
Kutbddini Ebher 38
Kutbu han 71, 123
Kbreviyye 9, -14
Lljahya 42, 43, 114, 120, 216, 217

L
Ll ebz Kalender 15,16,26
Latifi (Tezkireci) 343
Lt (Peygam ber) 198

M
Mahfuz ibni Mahmud 6
M agnb (Muhammedibni irin) 269,
346
Mahmud (Binba) 325
Mahmud (Filintah zade. Hoca. eyh)
312
Mahmud (Sultan. II.) 188

Mahmudi Bsr 37
Mahmudi Gaznev (Sultan) 24
Mahmudi Isfhn 242
Mahmudi K efev 40, 41
Mahmud Keml (bnl Emin) 181
Mahmudi Kerh 37
Mahmudi Krdi 241, 242
Mahalletl Kber (Msr kylerin
den) 231
Maksud (Hac. eyh) 138, 309, 336,
337
Male 234
Malik (mm) 282, 283
Manastr 179, 238, 299. 302, 314,
317, 322, 328, 331
Mansur (Huseynibni Hallc) 204,
263
Marufi Kerh 38
Mara 237
Maverennehir 24, 25, 169
Maya da 338
Medine 235, 237, 247, 279, 280,
281
Mehdi (Muhammedibinl Hasanl A s
ker. mm) 43, 60, 61, 62, 63,
64, 202, 257, 258, 261, 277, .278,
279, 280
Mehmedi Rm (eyh) 76
Mehmed Dede (A a zde) 143
Mehmed (Hfz Abdlbk) 138
Mehmed Bey (eyh) 324
Mehmed (Kad. Lalzde) 138
Mehmed (Lal. eyh) 141, 161,
196, 205
Mehmed (Pamak zade) 164
Mehmed (Seyyid) 137
Mehmed (Sultan. III.) 81
Mehmed (Sultan. IV.) 146
Mehmed A li (Seyyid) 181
Mehmed A a 281

melmler

Mehmed A a

(Dtssade Aas)

128
Mehmed A li Hilmi Dede Baba 325
Mehmed A li P. (Kapudan dery)
73
Mehmed* Am k 76
Mehmed B. (Dokakinzade) 340
Mehmedi Bcan (Yazc zade) 34, 39
Mehmed D ede (Nalnc) 46
Mehmed Emin (H lid) 175, 176,
207
Mehmebi Kirimi (ir, Meddah) 131
Mehmed Niyaz kulu 241
Mehmed Sim (Sultn Dvn) 25,
102, 190
Mehme P. (Dokakinzade) 340, 341,
342, 343, 344
Mehmed P. (V ezir) 113
Mehmed P. 137
Mehmed emseddin (eyh) 241,
242
Mehmed emsedbin (eyh) 329
Mehmed Thir P. (Seyyid) 328
Mekke 34, 231, 232, 233, 236, 240,
247, 248, 297
Melike Hatun 34
Meryem 62
Menobor Dokas 341, 343
Menv (imm) 247
Mevleviyye, Mevlevlik. Mevlevler
9, 14, 25, 73, 88, 128, 141, 170,
171, 172, 186, 187, 190, 191,
194, 197, 205, 206, 314, 315
Meysur 248
Mihali 39
Mimd Dnever 38, 242
Mrei Nibr 8, 15
Mirefte 239, 244
Msr 77, 79, 231, 233, 234, 237,
238, 247, 248, 320, 338, 342

369

Molla Bey (Mir Ahmed Muhtar.

evhulislm) .239, 299
Molla Fenr 33
Molla Grn 41
Molla tdris 241
Molla Zeyrek 39
Molla Muhammed A b d 241
M ool 169
Mora 165, 179, 190, 238, 323
Muaviye 329
Muhammed (Dervi. Melm) 233,
236, 237, 248, 249
Muhammed (Mustata Rasl. P ey
gamber) 11, 17, 20, 38, 64, 98,
182, 190, 191, 198, 199, 204, 209,
212, 234, 235, 237, 240, 241, 242,
266, 267, 269, 283, 296
Muhammed (Seyyid) 231
Muhammed (Seyyid) 231
Muhammed (Seyyid) 234
Muhammed (Seyyid) 181
Muhammed Baheddin Bb Hak
(Sevyid) 181
Muhammed Baheddin (Nakbend)
241
Muhammed Bk Billah (H ce) 241
Muhammed (Ebnnceb) 241, 242
Muhammed Maruf (Seyyid) 181
Muhammed Maki Ts 8, 15, 25
Muhammed Masmi Serhend 241,
262, 264
Muhammed Nur (Elarab) 36, 73,
97, 118, 138, 188, 231, 232, 233,
234, 235, 236, 237, 238, 239,240,
241, 242, 243, 244, 245, 246, 247,
248, 249, 250, 953, 255, 256, 257,
258, 259, 260, 261, 262, 264, 265,
266, 267, 268, 269, 271, 272, 273,
274, 275, 276, 277,278, 279, 280,
281, 282, 283, 284, 285, 286, 287,
M elm ler 24

370

melmler

290, 291, 292, 297, 299, 300, 302,

303, 304, 305, 310, 311, 312, 313,
317, 318, 322, 324, 326, 328, 332,
336, 337, 338
Muhammed Zahidi Bedah 241
Muhammedibni Abdr Rasl (Seyyid. eyh) 63
Muhammedibni Cbeyr (Sahibeden)

Muslihuddin 241
Mustafa (?) 340
Mustafa (Bey.) 55
Mustafb (Cengr. eyh) 323
Mustafa (Doyranl. eyh) 337
Mustafa (Halep vlisi) 173
Mustafa (Sinan zade. eyh) 124
Mustafa (Sultan. I.) 136
Mustafa (Sultan. II.) 165
0
Muhammedi Dnever 38, 242
Mustafa (eyh. erke) 188
Muhammedibni Fazll Belh 8
Mustafa (eyh. Trabzonlu) 237,
Muhammedibni dris (fi. mm)
241
282
Mustafa (eyh) 302
Muhammed(Ebu C afer. Kleyn) 98 Mustafa (eyh. Kstendilli) 281
Muhammedl Beblv (Msr Nakibl Mustafa (eyhlislm) 124, 135
erf) 234
Mustafa Doan (eyh) 241
Muhammedi Bekri 38, 242
Mnstafa P. (Kara) 94
Muhammedl Bdeyr 241
Mustafa P. (Musahip) 146
Muhammed Hamye 8
11
Mustafel Bekri 241, 242
Muhammeds Sns 247
Musul 25
Muhammedt Tak (6ni Aliyyr Mutahhar (S eyyid) 231
Rz. mm) 62, 181, 182, 279
Mnir (Belgratl) 82
Muhammedl Vst 242
Murat (Sulnan. II.) 34
Muhammediyye- (Tarikat) 247, 249
Mrat (Sultan. IV.) 124, 131, 132,
Muht (ir) 102, 284
136, 137, 141, 146, 342
Muhy (ir. Bezci zde) 128, 129, Mrat (eyh. Nakbend) 164, 181,
130, 205
182
Muhyiddni Arab (eyhi ekber) 12, M. Sreyya 69
16, 19, 20, 21, 22, 34, 45, 62, 63,
N
79, 98, 108, 119, 139, 142, 167, Nb (ir) 165
170, 182, 205, 240, 242, 243, 244, Nc (Muallim) 321
249, 254, 258, 260, 261, 262, 263, Nahf (ir) 25, 186, 206
264, 266, 267
Nil (ir. Kadm) 131, 132, 139,
Muhyiddin (Kastomonulu) -241
143
Muhtar (Seyyid) 178, 179, 180, 184, Nakbend, Nakbendlik 34, 126,
141, 182, 206, 232, 233, 235, 236,
185, 213, 246
237,
241, 349, 263, 291, 299
Ms (Peygam ber) 198
Msel Kzm (bni Cafers Sdk. Nsr Abdlbk Dede (eyh. Sey
yid) 187
mm) 62, 182, 279
Msel Mberk (Seyyyid) 181
Nsrddin (Seyyid) 181

melmler

Nsrddin Ubeydullah Ahrr (Hce) 241

Nasr bd 12
Nazm (ir) 143, 144, 145
Nzm P. 183
Nazm Mehmed (eyh. ir) 131,
132
Nazif Haan Dede (eyh. ir. Y e
niehirli ) 190
Neb (Hac) 235, 236
Necmddin Aliyyi rz 242
Necmddni Kbr 9, 25
Necmddin Dye 167
Nedim (ir) 134, 144, 165
N ef (ir) 102, 143
Nesliah (H. Sultan) 340
Nesm (Seyyid, ir) 52, 102, 168
214, 248, 346.
Net Ahmed Dede (ir. eyh)
25, 143, 144, 145, 146, 172, 206
Nezip 238
N imet, N imetiyye 197
Nisr (ir) 139
Nbur 3, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 25
Niyz (Msr. eyh. ir) 62, 97,
168, 245, 246, 249, 258, 261, 277,
278, 279, 280, 281, 282, 283, 284,
310
Nizmeddin (Seyyid) 90, 102
Nuh (Peygamber) 127, 276
Nureddin (K oca Mustafa P. eyhi)
175
Nureddin Aliyyibni Abdl Kuddus
242
Nureddin zade (eyh Muslihuddin)
69, 75, 192, 201, 205
O
Oniki mm (Eimmei sn aer) 58,
59, 60, 61, 64, 98, 141, 199, 279,

371

280, 283
Osman B. (Dokakinzade) 341
Osman (bni Affn. Halfe) 84,198,
235
Osman (Hakk zde) 90,, 91, 211
Osman (Haim. Seyyid. Emir) 68,
69, 75, 171, 188, 192
Osman (Sultan. II.) 136
Osman B. (stanbul ehremneti
Mektupusu) 176
Osman A a (Hac) 163, 164, 172,
173
Osman P, (Topal) 238
Osmam Rm 37
Osman Salhaddin Dede (eyh) 73,
74, 126, 187
Osman d (eyh) 324
Osmam Zevk (eyh) 324
Osmanl Merag (Ebl Feth) 242

mer (eyh) 123

mer Abdr Rasl ( eyh) 84; 198,
233, 234'
mer (bnil Hattb. Halfe) 84,198,
235
mer Lutf (eyh) 305
merl Fud (eyh) 241
mer Vahd (Dilver A a zade)
175, 178

P
Pertev P. (ukadar) 44
Pete 80
Pr A li Baheddin (Aksary) 43,
44, 45, 46, 48, 55, 91, 170, 171,
174, 196, 213, 215, 351
Pir Ahmed 46, 47
Pir Ahmed (kalburcu eyh) 114
Piritine 309, 310, 336

Melmler

372

Pirzerin 237, 287, 302, 304, 323

Polyan (Grice kylerinden) 310

R
Rados 42, 43
Rag-p P. (Sadr zam) 175
Rabm (Habe zade Abdr Rahim.
ir) 164, 173, 174, 175, 178,
215
Ramazan (eyh. Halvetiyeden Ramazniyye kolu messisi) 179
Rmiz (Tezkire shibi) 85, 88
Rasln ( ey Arslan. Dmk) 25,
247
Rid (Mverrih) 165, 166
Recep (eyh. Topal) 302, 323
Recep P. 234
R ef (ir) 102
Reit (Mustafa. eyh Galibin babas)
187
Rey 6, 7
Reyhan (eyh) 15, 26
Rif, Rifler, Riflik 25, 197, 239,
299, 302, 303? 314, 317, 318, 326
Rifat 331
Riyz (Tezkire shibi) 88, 344
Rz (Tezkire shibi) 85, 131, 135,
143
Rz Tevfik 100, 101,102,103,118,
119, 120
Rzeddin (eyh) 317
Rieu 132
Rum diyar (Anadolu) 234,235,246
Rumeli 16, 26, 46, 109, 170, 171,
188, 206, 236, 237, 238, 286, 299
Rknddin Muhammedi Nahhs 38
Rstem P. (Vezir) 123
Rsh smail Dede (Mesnev rihi.
Ankarav) 187

S
Saby 247
Sad (eyh) 324
Sabr (Baygn) 176
Sadeddin (Mstkim zde) 42, 43,
45, 46, 47, 49, 56, 67, 68, 69,71,
81, 90, 124, 129, 130, 132,. 133,
134, 135, 137, 141, 159, 161,162,
175, 178, 180, 196, 203, 204, 211,
212, 245, 346, 347
Sadeddni Badd 37
Sadeddin Srr (eyh) 329
Sadeddni Teftzn 262
Sdk Vicdn 37
Sadreddni Konev (eyhi kebr) 9,
34, 63, 79, 168, 262
Sadreddin Ms 38
Saf (Tezkireci) 131, 130, 132,143
Safiyyddn Ahmedl Meden 242
Safvet (eyh) 112
Salhaddni Tavl (eyh) 38
Salhaddin Zerkbi Konev 168
Slih (Terliki) 320
Slihul Berber 20
Slih Rifat (eyh) 301, 307, 311,
312
Slim (Tezkireci) 131
Slim (Seyyid) 231
Sliml Brs 3, 10
Smnler 24, 25
Sm (ir) 165
Sar Saltk 42
Sayd 237
Sehli Tster 4
Selnik 179, 183, 234, 238, 239, 299,
300, 310, 326, 328
Selkler 167, 169
Selim (Sultan. Yavuz. I.) 340, 341
Selim (Sultan. III.) 170

melmler

Selmm Fris (Sahabeden) 20, 60

Selim P. (Servili) 237
Serdb (Mehdnin mahalli gaybeti)
61
Semend (Net Ahmed Dede) 143
Sen (Hakim. ir) 346
Serez 139, 170, 234, 244
Seriyyi Sakat 38
Seyfeddin (eyh) 302
Seyfullah (eyh. Seyyid) 90, 102
Seyyid erif (Crcn) 16, 19, 91,
.239, 244, 262
Simavne 244, 245
Sinniyye 326
Sinan mm 97
Sivas 167, 325

373

aban (Hoca) 237

abn 317
abn vel (eyh) 241
diyyi Rm 37
filik 233
ah A li (Tap tab) 90, 91
ah c Kirmn 5, 7
akki Belh 11, 242
kir Mehmed (eyh) 317
kir (Hafz, Hoca) 326
am 5, 7, 34, 79, 247
m zade 146
zeliyye 247, 248
ekr (eyh) 128

emun (Havriyyundan) 277

emseddin Sm 341
Solfasl (Solfasol, Zlfazl. ky) 33
emseddni Sivs 79, 124, 127
Sofya 123, 201, 245
emseddni Tebrz 9, 25, 198
Sultan Veled(Baheddin Muhammed)
erefeddin (Darlfnun mderrisle
9, 168, 191
rinden) 63
Suriye 25, 167
erif (M. Murun olu) 231, 232,
Sbk (mm) 247
233, 235, 236, 237, 238, 240, 301,
Sfyn Sevr 3
336
Sleyman (H ac. eyh) 301, 313,
erif A a (Hac) 238
323
erif Ahmed 36
Sleyman (Kann. Sultan) 42, 43,
eyh Amu 12, 13, 14
44, 45, 46, 55, 103, 123, 254,
eyh Aliyyi Semerkand 45
342, 343, 344, 345, 348
eyh Ahmed 46
Sleyman (Seyyid. eyh) 181, 182, eyhi Kirmn (ir) 39
202
eyh (Zeyli akayk sahibi) 79, 86,
Sleymm Buhr 37
87, 88, 90,95, 97, 111, 112, 129,
Sleyman ibni Hac A li (drsi Muh131, 134, 162, 164
tefnin olu) 124
eyh Sleyman 43
Sleymm tskendern 37
a, , lik 59, 60, 61, 64, 65,
Sleymm Isfhn 37
98, 99, 197, 198, 216, 217, 277,
279, 280, 281, 282, 283
Sleymm Trkmn 15, 25
ai Mufaddile 99, 198, 199
Snbl 317
ihbeddni Shreverd 15, 242
Snsler 247
ihbeddin
Muhammedi Tebrz 38
Svey 240, 304

Melmler

374

T
Tib (Osmanzade. ir) 142, 165
Tif 247
Talat (eyh) 232, 233
Tlib (Seyyid) 181
T alat Hseyin (ir). 94, 112
Thir (Bursai) 13, 33, 35, 39, 45,
80, 87, 113, 231, 242, 285, 328,
329, 331, 341
Thir P. (Kethud) 180
Thirl Meden 242
Tarablus garp 317, 325
Tarablus am 342
Tay eyhi (Amasya yolunda bir
mahal) 341
Tekir da 55
Tevfik (Hac) 239
Tikve 239, 301, 313, 315
Timur leng 169
Tire 300
Tfl Ahmed elebi (ir) 130,131,
132, 133, 134, 135, 172, 211, 212
Trabzon 130
Trhala 123, 179, 238
Torlak Keml 244
Tuna 238
Tursun Bak (Seyyid) 181
Trkistan 14, 168, 197
Trkmenler 8, 25

U
Ubeydullah (Seyyid) 191
Ulu A rif elebi 191
Urfa 181

ftade (eyh) 39
skp 179, 234, 235, 237, 238, 239,
248, 281, 285, 299, 302, 304, 32,
328

veysiyye 233, 242

veysl Karen 242

V
V a d (Bursai) 86, 87
V a d ( ir) 86, 87
Vasf (k) 338, 339
Vasyyddnl Kad 38, 242
Vara din 165
V ecd (ir) 144
Vehb (eyh) 317
Vehb Mehmed (eyh. ir) 324
Veled (Siph zade. Hamzav) 76
Vize 67, 68, 171

Y
Y a kub (Kermiyn) 75, 188
Y a kub (Seyyid) 231
Y a kub (eyh) 46
Y a kubi erh (H ce) 231
Yahd 277
Yalr-a (eyh. Beiktal) 41
Yahya (Hamse sahibi. Dokakinzade)
343
Yahya (Peygamber) 198
Yakova 323
Yanya 179, 232, 233, 238, 331
Yusuf (Seyyid) 231
Yusuf (eyh) 232, 233
Yusuf (Peygam ber) 283
Yusuf i A cem 242
Yusufibni Huseynr Rz 6, 7
Yusufi Sinek 101, 102
Yusuf Sinan (K oca Mustafa P.
eyhi) 75, 188
Yem n (A grib o zlu. Hurf ir) 60
Yemen 247, 248, 283, 285, 322
Yenbu 237
Yeniehir (Mora) 190, 324
Yezid (bni Muviye) 280

Melmier

Yldrm Bayezid (Sultan) 33, 37

Yonus Emre 35, 102, 109,125, 168,
170

Z
Zaim A li A a
187

(H abe zade) 178,

Zfer (eyh) 247, 248

Zl P. 46, 340
Zeyd (Seyyid) 231
Zeyd (Seyyid) 231
Zeker iyyel Ensr 242
Ziya (htifalci) 175
Zonguldak 337

375

UMUM FHRST
lk devre melmleri
( Melmetler )
Mukaddime

II
Sahife

I
Ebu Slih Hamdn ibni Ahmed ibni Ammrlkassr . . .

II
Hmdni Kassrdan baka ve
ksmen ondan mukaddem me
lmetler ..................................

III
Hamdnun silsilei tarikat ve
kendisinden sonra Melmet
mmessilleri............................

10

W
Sofiyenin Melmet ve Melm1er hakknda iki zt telkkileri

17

V
Melmetlie v e tarihesine
umum bir n a z a r ....................
*

22

Bibliyografya(Birinci ksma ait)

27

kinci devre melmleri

(Bayram ler)
I
Hac Bayrm V e l .................
Hac Bayrm Velnin silsilei
tarikat....................................

33
37

Melmf Kutublar
Melm pri mer dede (Emiri S ik k n )..................................
Ayal Binyam in....................
AksaraylI P r A l i ....................
elebi eyh tsmaili Mauk
(O la n e y h )..........................
Srbn A h m e t .......................
Srbn Ahmedin mehur der
vileri ........................................
Him Seyyit Osman . . . . .
Ankaral Husam eddin...........
Hamza B l.............................
Bursal Haan Kabdz . . . .
Fuss rihi Bosnal Abdullah
Lmekn H s e y n .................
H u s m ..................................
V a d ................................ .. .
Ahmedi R m .......................
Hd . .........................
Olan eyh brahim . . . . .
G ayb (Sunu lla h ).................
tdris M u h te f............................
Bezci zade Muhiddin (Muhy)
Tfl Ahmet e le b i.................
eyhlislm Mustafa (Eblmey m in ).......................................
tzmkl Fazl A l i .........................
Sadr zam Halil P. . . . . . .
Hac Hseyn A a ...................

40
42
43
48
55
67
68
71
72
78
79
"80
85
86
87
88
90
114
123
128
130
135
136
136
136

Melmler

San A b d u lla h .......................

Net Mhmed D e d e ...........
C e v r .....................................
Mustafa R e s m .......................
Ik Hsey D e d e ....................
Lal eyh M eh m et...............
Lal zde A b d lb k ...........
Hac Kaby (Hac Keyvan.
B ayram )..................................
Beir A a ...............................
Seyyid H im .......................
eyhlislm Pamakczade A li
Sadr zam ehit A li P. . . .

137
143
148
151
151
151
153
156
158
161
163
165

III
167
167
169
170
179
179
181

IV

Melmlik
Melmlik ve dier tarikatlarla
m nasobeti............. .............. 190
Melmlie d h l................. 192
Melmlikte usuli teslis ve zikir 194
Melmlerde k e r m e t............195
Melmlikte ilie temayl . . 197
Melmlikte dnyya nazar . . 199
Melm - Hamzavlikte tekilt
ve m tabaat.......................... 201
l v e ................
207
Bibliyorafya................. , . . 218

nc devre melmleri
1
(Madd

mnev h a y a t)....................... 231

Seyyit M. Nurun Nakbend
silsilesi........................
241
Halvet - aban silsilesi . . . .
241
Ekberiyye silsilesi..................... 241
veysiyye silsilesi................. 242

II
Seyyidin zerinde messir olan
sofiler
Muhiddni Arab ve Seyyit M.
Nur ........................................ 243
Seyyide dier sofilerin tesiri . 244

III

BayrmMelmliinin tarihesi
Anadoluda Sofliin inkiaf .
Bayrmliin zuhuru..............
Bayrm Melmliinin zuhuru
ve tarih esi........... ................
Seyyit Bekir R e a t ..............
brahim Bbyi V e l ............
Seyyit .Abdlkadr Belh . . .

Muhammed Nur

377

ve

Seyyidin tasavvuf! fikirleri

(Varidt erhi) hiret, melek
ve M e d ............................... 250
irde ve ih tiy r........... ..
253
Hayt I s ............................ 255
Alemin kdemi ve K ym et. . 257
Seyyit M. Nurda Vahdeti
v c d ................
261
Seyyide gre Muhammed ve
hakikati Muhammediyye . . . 266
Mertibi hakkiyye ve halkiyye 268
H eyet ve Hikmeti kadme ve
M. Nur . ................................ 271
M. Nurda devir ve tensuh . 272
M. Nurda ilik ...................... 275
M. Nurda H urflik............. 283
M.Nurun kerm etleri............. 285
M.
Nurun lis n ..................
286
M. Nur ve T rk l k .................. 286
M. Nurun s n ................. , 287
Seyyidin tarz te s lik i............291
Makamat tevhid ve ittihad. . 293
V
Melmliin intiar sahalar . .
Melm te k k e leri....................

299
300

Melmler

378
VI
Seyyit M. Nurun Halfeleri
Abdrrahim F e d .................
Abdrrahimin Halfeleri . . .
Abdl A h a t ............................
Hac Hafz A b d rra u f...........
Y o n u s .....................................
s m a il.....................................
A li U r f . ............................
Slih R i f a t ............................
Filintal zade M ahm ut...........
Fik M eh m et.........................
Hac Sleyman.......................
Hac Ab d lk ad ir....................
Hac K n ............................
A li Rz V a s f .......................
Hac Haan D e d e .................
Hayrullah D e d e ....................
Mirefteli Abdullah Huls . . .
eyh Ahmed s f .................
eyh K e m l ........... . . . .
V e h b .....................................
eyh Abdlkerim Rh . . . .
Kantarc A z iz^ B a b a ..............
Terliki S lih ..........................

304
309
309
309
309
310
310
311
312
313
313
313
314
314
314
315
315
317
317
317
318
320
320

Ahmet Hamd(Nazmul hikem)

Seyyah Hac Ahmet Baba . .
E lm a s .....................................
Cengr Mustafa . . . . . . . .
Yakoval Hafz Sleyman Baba
Pizrenli Topal R e c e p ...........
eyh Hsyin S d k ..............
Osman Z e v k ..........................
Mehmet B................................
Osman d ...................
Kaymakam Ahmet B..............
Harr zade Seyyit Mehmet
K em leddin............................
Bursal Thir B.......................
A li R z ..................................
Hac M ak su t..........................
Hac Ceml B..........................
Seyyidin dier hulefas . . .
k V a s f .............................
i l v e ........................................
B ib liyo grafya..........................
Esmn fihristi . . . . . . . .

320
322
323
323
323
323
323
324
324
324
325
326
328
331
336
337
337
338
340
353
358

Resimler (20 tanedir. 12 yaprak)

Haritalar (4 tanedir. 4 sahife)
Notalar (8 tanedir. 6 sahife)

Y A N LILA R
hife
T ~
4
5
5
7
7

8
8
9
11
11
15

21
23
24.
25
38
41
44
48
53
06
57
57
59
60
63

68
75

Satr

Yanl

1
7
19
20
6
27
11
27
3
9
28
16
3
7
24
13
23-24
14
10
24

Hmdn
Sehli Tester
Kesif
Nazisiz
Hudreviye
Eb Hamza
Sarhas
Hameviys
Sherverd
Hudreviyye
olan
Sherverd
icabti
umbesinden
vdisi
eyler
Sherverd
giremezdi
olunun

17
11
10
17
20
10
38
36
30
20

sursti
Ahmee
emi
el
Kaln isyan
nazmdan
Hlv
Keremyan
ahvl

Doru
Hamdn
Sehli Tsteri
Keif
Nazirsiz
Hudreveyh
Ebu Hamza
Serahs
Hamye
Shreverd
Hudreveyh
olarak
Shreverd
icbeti
umdesinden
vlisi
eyhler
Shreverd
girmezdi
olumun
Bu satrn son
konacak
sureti
Ahmed
emei
al
Kald misyan
nazmda
Hulv
Kermiyn
akvl

Melmler

380

110
114
114
128
132
144
144
164
167
167
168
179
80
181
181
182
185
196
198
199
201
204
205
205
224
227

21
1
1
14
1
12
23
2
5
25
35
37
15
8
24
16
19
4
11
36
32
23
29
31
6

228
232
232
233
245
247
247
247
247
247
247-

6
3
37
17
19
18
18
20
22
25
28

247

32

redgten
branim
Snnullah
eeyzalanlar

rengten
brahim
Sunullah
feyzalanlar

j'

duysun
garra olursam
Aavs
Ssfiliin
Burak
hocas

dnsn
garralanrsam
Gavs
Sofliin
Barak
/ kocas
[2]
[2] 179 uncu sahifeye aittir.

[1]
[!]
il

viladetleriyle
1441
Sf
atfediliyor
zamda

vefatlariyle
1341
Sf
atfedilmiyor
zamanda

U J

O Jj

olunur
safiyanesiyle

ol nur
sofiynesiyle

[1]
[1]
Msri

[2]
[3]
Msri

1 Murabba, 199 gazel 1 Murabba, 2 Mstezd, 199

gazel
Beir A a
Hlet Ef.
[2]
]1]
iil.il

e r i1

[1]
[2]
[1]
[1]
Mnv

[2]
[3]
[4]
[2]
Menv

[2]

[3]

[1J

[4]

Melmler

248
249
250
251
251
266
273
248

26
18
2
26
36
1
30
16

38 1

Ahmedi
Muhammedibni
erni
Devn

Mehmedi
Ahmedibni
erhi
Devvn

jr
li

ti

eJ.
kitabini asdr

kitabn asldr

II..

P r A li Bahaattinin mezar
Konya-Aksaray

.III.

P r A linin ayak ta

J.V Pr Ali nintrbesinin dnda kapnn stndeki kitabe

-V- Pr Alinin trbesimin haric manzaras

,VI. Olan eyh smaili Mauknin merkadi

Istanbul-Rumelihisar
Kayalar camii

.VII. Olan eyh ismaili Mauknin

mehedi
Istanbul-S. Ahm et

.VIII. Hamza Balnin mehedi

Istanbul-Deveolu
camii avlusu

JX.

Hamza Balnin merkadi

Istanbul-Silivri kaps

Hayrabolu

stanbul-Kasm P .

.XII.
Lmekni Hseyin Ef. nin merkadi
stanbul; Davut P-ah sultan
camii avlusu

XIII.

Olan eyh brahim Ef. nin trbesi

stanbul; Aksaray-Olanlar
tekkesi

.XVI.

Hac Kabanin mezar

stanbul-T opkap

.XVII.

Seyyit Haimin kabri

stanbul-Edirne kaps

.XVIII. eyhlislm Pamak zade Seyyit

Alinin mezar ( Ortada.. Nihayetteki kk
ta-jHac Osman aanndr )
stanbul - Edirne kaps

.XIX.

Lal zade AbdulbkDn merkadi

stanbul* Eyp

.XX.

Muhammed Nurun el yazs

Hfz P. ya mektup

I
H B V
No

d o bu g o n

D Y E K

L A H
m

n o!

c/u b u g o

/u

i -e, V*_flj <__ ~i - , 1 t*I*

"I1
!
1

4& -^ -J U- l ---- J
1 S =E
n
J
l
/
</or dtgam/n la
**n//^ ^----
^W
a
* _
F j^ = i
ttf =
fc^
U
U
u
1
-J-J
/t{/*t U fa
/a
nma y
S3p
*-T.
^R -,7 ^3F3- r i
y 14U
u=
</o

6u

b u 9 0 9 0 rilu m

go,

ma

<jubv gon
F f r fr
\-U

/? Ov
--^
----1
<1 -----

t g n -n -h
br-- ^ ggS u

/?

bv

fa

^i

-^1 J / ^ q * l

tn
---- V---u ... 4.-------- l --------

,u h
_
* %
i==
Li
mj-u y

'

ya

<77

ya

II
Aym ilhnn di-er bir tarz
U A K
Nol c/ 6{/ gon

n j
V--0-

</

l u

S OFYA

L A H

w yo bu g 0
------
4.
*
z
-e

'u

t j 3^

Noldu bu gDm Noldu bu gnlm

Derd gamnla
Doldu bu gnlm
Metin; S a : 207-208

A?

- .

to

=U:

)-

J-| J J-j

Itl
H ' C A ' g

M A K A M I M D A

- N E F E S

8 0 F A S

jf

de_________ n

1
:
y"
-------- L

go

ne_________ Ko

^ u.r

^
------ 7------------- T
J
H
LJn-/ n|s
] m - ' 1
^
J------e-UJJ
k

Hakka giden yol bu yoldur

Tevhid eden gr ne kuldur

Cmlenin maksudu oldur

M etin; Sa: 46

Byle bir Allahmz var

IV
B E Y T

M A K A M I N D A

N E F E S

Za A/</ i,\ zr

A I R

D Y E K

t eyJe me. a llab

V
a

At t/.

At

-n -o -------- f i
m \//
mm
i
y y
hak t s

m t ttt o

g/

# T n
/

r9

A u t ot/

t i

ney

l i V I
L
ft

te

J iA

^ J a
/>& k * S m t *9/ 'o

ku t* c/'

m 19

y v& i

Zahit bizi taneyleme

H ak ismin okur dilimiz

Sakn efsne syleme

Hazrete varr yolumuz

M e tin ; Sa : 130

*t

s>
w
_J_______
___ L__
--- S^ J--------^

e y

> z

f& h

Au

hu

ta .b

__ a_

VI
S H

Grmiyen can Yusufun ken'n bilmez kaildedir

z vcudu msrnn sultan bilmez kandedir
Cehdebip tavr beerden kmayan talib bu gn
K ald nisyan ire ol nisyan bilmez kandedir
Csm cann srrn fehmetmeyen vreler
G eri ktr veli canan bilmez kandedir
Imiyen vuslet arabn yar elinden her zaman
Benzer ol mahye kim umman bilmez kandedir
S im can bilmeyip seyreyliyen sergeteler
D evreder devran ile deyram bilmez kandedir
Mbtelyi ak olup cnnesini bilmiyen
D erd ile dermandadr derman bilmez kandedir
Can kulagiyle iit Ahmet, Muhammed nutkudur
Kendi nefsin bilmiyen Rahman bilmez kandedir
'Sarban Ahmed,

EV

S A T

vn
A R A K

S S

A H

Pkeyle gnl emesini ta durulunca

D ik dur gzn gnlne gnln gz olunca
Metin; Sa: 83

E V S A T

E V S A

VIII

H S E Y N

M A K A M I N D A

N E F E S

Meyhanei k meykeleriyz,
Hu sag-arnn serholariyz
erhi felein cnbiileriyz
E vld Rasl bendeleriyz
eyhul arabn dervileriz.
Metin: Sa: 336

Bu lhileri, stanbul Kooservatuvar Trk musikisi tasnif heyeti reisi Rauf Y ek ta B f notaya
almlardr

s ta n b u l D arlfnunu

Trkiyat Enstits
Kurulduu tarih: 1924

stanbul: Evkaf Matbaas

1931

Trkiyat Enstits, vek iller heyetince tanzim edilerek yksek tastike iktiran eden 12 Knunuevvel 1340 (1924) tarihli talimatname ile
kurulmutur. 1926 danbri husus bteye mlik olmu v e hakiki faa
liy e ti ozamandan balam tr. Gayesi Trk tarihinin muhtelif ubeleri
(m edeniyet tarihi, Hukuk tarihi, iktisat tarihi, din tarihi, vesaire), Trk
edebiyat, Trk lisaniyat, Trk etnografyas, Trk corafyas sahala
rnda yeni tetkikat ve neriyatta bulunmak, memleket dndaki sair
mmasil messeselerle mnasebata girierek beynelm ilel bir lm mer
kez vazifesini ifa e tm ek tir. Kuruldi zaman 7000 cilt olan enstit
Kitaplar bugn 11000 cilde erimitir, gnden gne de zenginlemekte
d ir . Mecmualar bundan haritir. Enstit mdrl Trkiyeden v e
dardan gelecek her trl lm mracaatlar v e yardm lar memnuniyetle
kabul ed er. Enstit ttTtirk edebiyat tarihi mderrisi Kprlzade
Mehmet Fuat-B ey tarafndan idare edilmektedir. Avrupadaki beynel
m ilel hreti haiz msterikler messeseleriyle daim mnsebatta
bulunulm aktadr.
N e riy a t:
Trkiyat Enstits aadaki seriler dahilinde neriyat yapmaktadr:
M e cm u a la r:
T Trkiyat Mecmuas (iki cilt kmtr.nc hazrlanmaktadir).
2
Trk Hukuk v e iktisat tarihi Mecmuas ( i l k says yaknda
k a ca k tr).
D i e r s ils ile le r :
1
tetkikler
2
3
4
5

Trk halk hikyelerine v e sazairlerine ait metinler v e

. (A lt tanesi km tr).
Tetkikler (ik i tane km tr).
Tercme eserler (be tane k m tr).
Lisan eserler (ik i tane k m tr).
Anadolu Trklerine ait tarih menbalar (bir cilt kmtr).

7
8

Anadolu Trklerinin Halk edebiyat (b ir cilt kmtr) .

Vesikalar (iki tane kmtr).
Muhtralar (Franszca olarak bir tane kmtr)?*
* *

Trkiyat Mecmuas

Mdr : Kprlzade Mehmet J^uat

350 sayfa; 'stanbul: Matbaa-i mire 1925; eski harflerle; fiat 140 kuru.
Birinci cildin mnderecat be ksmdan ibarettir : tetkikler, notlar
v e vesikalar, tenkit v e tahlil, kitabiyat tenkitleri, trkiyat haberleri. A y
rca metinden hari olarak tane fotografi v a r d r .
T e tk ik le r ksm ndaki m akaleler unlardr: 1) Kprlzade Mehmet
F u a t : Meddahlar (1-45). 2) Barthold: Orta Asyada M ool ftuhatna
kadar hristiyanlk (47-100). 3) Mehmet erefed d in : Selkler devrin
de mezhib (101-118). 4) Kprlzade Mehmet F u a t: Ltfi Paa (119150). 5) FriedriCh G iese: Osmanl mparatorluunun teekkl mese
lesi (151-171). 6) A li Canip: Nedim in hayat v e muasrlanma telkki
leriyle yaad devirde edeb m evkii (173-184). 7) Kprlzade Meh
met Fuat: Ouz etnolojisine dair tarih notlar(185 211) .8) Abdlkadir:
Kitab- D ede Korkud hakknda(213-219). 9) Barthold: Kutadgu-bildiin
zikrettii Bora Han kimdir? (221-226). 10) N ecibasm : Hibbetlhakaikin
dier bir nshas (227-233). 11) Lu dvig L ik e ti: K rg z kavm isminin
menei (235-249).
N o tla r ve vesikalar ksm nda unlar va rd r: 1) Kprlzade Meh
m et Fu at: Hrezmahlar tarhine ait (251-254). 2) Kprlzade Mehmet
Fuat: aybetlhakaika dair (255-257). 3) Abdlkadir : Trk kabile isim
lerine dair (258-25).
1 T e n k it ve ta h lil ksmnda (267-289) : Kprlzade Mehmet Fuat
B eyiri tlk M utasavvflar! hakknda C. Huart, Mordtmann v e J. Nemethi
tenkit v e ta h lille ri.
K ita b iy a t te n k itle ri ksmnda (29 1-32 6 ): C. Huartn Les Saints
des Dervfches tourheurs, Bedros Keresteciyann Dictionnaire tymolog. d. la langue Turque, Rauf Yekta nn Trk musiki tsrih i,
J. Laurentn Garb Asyada Bizans v e Seluk T rkleri, Sadri Maksudinin Huey-hular hakkndaki makalesinin Kprlzade Mehmet Fuat B ey
tarafndan; . Krausenin engiz Hancnn Von Rastarn tarafmdan; Lud-

w ig in Rstem Paann Osraanl tarihinin Mordtman tarafndan; J. W eladimirtsovun engiz Hancnn N. Poppe tarafndan tenkitleri vardr.
: T rk iy a t haberleri ksm m daf327-350). Trkiye, Fransa, Ingiltere, A l
manya, Macaristan, ek-Islovakya, Bulgaristan, Belika, Rusya A z e r
baycan ve Trkistandaki trkiyat faaliyeti hakknda kitabiyat malmat
v a r d r .

Trkiyat Mecmuas

II

639 sayfa; stanbul: devlet matbaas 1928 ; eski harflerle fiatr 250 kuru;.
M a k a le le r: 1) Kprlzade Mehmet F u a t: Anadolu beylikleri tari* hine ait notlar ( 1 - 3 2 ) . 2) W . Thomsen : ark Trkistanm mazisine
dair (33-59). 3) Ahmet Zeki Velidi: Ouzlarn hrstiyanhi meselesine
ait (61-67). 4) W . Barthold: Orta Asyada islmiyetin intiar ettii za
mana ait bir bide (69-74). 5) Abdullah Battal: Shib Giray Hanyarl
(75-101). 6) Ali Canip : Osmanzade Ahmet T ib Efendi (103-129) .
7) A b d lk ad ir: Trk R ivayetlerinde uBoz Kurt (131-137). 8) Kiragos:
M ogollar (139-217). 9) Kprlzade Mehmet F u at: Tuyug (219-242).
10) H. Nihi- Ahmet N a c i: Anadoluda Trklere ait y e r isim leri (243-259)
11) Caferolu Ahmet : M irza ef hakkmda notlar (267-271). 12) Teschner: OsmanlIlarda corafya(271-314). 13)Ahmet Zeki Y elidi: Hrezmde yazlm eski trke eserler (315-345) . 14) Mbarek Galip : Mentee
Oullar devrine ait baz kabir talan (347-363) . 15) Hmit Zbeyir:
Hac Bekta tekkesi (365-382).
N o tla r ve vesika la r: 1) W . Barhold: R ad loffun lgatini yeniden ne
ir m eselesi (385-387). 2) Necibasm : K rg z kelimesinin itikakna
dair (387-390). 3) Necibasm : Trkede q nm t , .ye v e t nin d y e
- inklb ve krk saysnn asl (390-392) . 4) Ahm et Zeki V e lid i: K ert
. mi-Krt m? (392-396). 5) Hamit Ham di: Korkud a ait (396-397).
6) A b d lk ad ir: B oz K urt hakknda (3 9 7 ).. 7) Haan F eh m i: Sanat ta
rihim ize ait baz notlar 398-401) . 8) Kilisli R fa t: Sheyl Nevbahra
dair (401-409) . 9) Kprlzade Mehmet F u a t: ilk osmanl sikkeleri hak
knda (410-412). 10) Kprlzade Mehmet Fuat : Germiyan B eylii
tarihine ait (412-414). 11) Kprlzade Mehmet F u a t: Pinti Hamit( 415416) . 12) Kprlzade Mehmet Fuat: A ydn Oullar tarihine ait
(417-426). 13) Kprlzade Mehmet Fuat: Osman Zade T b e dair
(427-430). 14) Kprlzade Mehmet F u a t: Meddahlar makalesine ait
T (430-434). 15) Kprlzade Mehmet F u a t: F z u ly e ait baz notlar
(434-436). 16) Kprlzade Mehmet F u a t: Klsik Trk nazmndarb

eklinin eskilii (437-440). 17) Kprlzade Mehmet F u a t: Hrezmahlar

devrinde bir Trk lisancs ( 441-444) . 1 8 ) Abdlkadir : Um ayilhesi
hakkmda (444-446).
G arptaark e s e rle ri: ten k it ve tahlil(449-462). K piiilzade Mehmet
Fuat Beyin Trk edebiyat tarihi hakknda Profesr K relitz v e Mordtmnnn m akaleleriyle] Necibasm] B ey tarafndan neredilen Hibbetlhakayik hakknda K ovalskinin tenkitlerini ihtiva e d iyo r.1]
K ita b iy a t ten k it ve ta h lille r i: 1) Ahrnt Zeki V e lid i: eyh Muhsin
Fn(H seyin Kzm B ey) Tarafndan neredilen Mahdumkulu D iv a n
nn tenkidi(466-471). 2) Kprlzade mehmet Fuat: Dvn- trk-i Sultan
V eled in tenkidi(475-481). 3) Kprlzade Mehmet F u a t: Ferhengnme
tercmesi ve Sheyl Nevbahr hakknda (481-479). 4) Kprlzade
Mehmet F u a t: bn X atbn Ferahnme si hakknda tenkit(479-496). 5)
Kprlzade Mehmet Fuat: smail Hakk B ey tarafndan neredilen Kitabelerhakkm da tenkit (497-501). 6) Kprlzade M em et F u a t: Sadettin
Nzhet Bey tarafndan neredilen Karaca Olan hakknda (502-505). 7)
Kprlzade Mehmet Fuat : P r Reis in Paul K ale tarafndan neredilen
B ahriyyesi hakknda (506-508;).

8) Kprlzade Mehmet Fuat: A.

Godardtarafndau nssredilen*Gazne v e Gazne abidelerindeki kitabeler

hakknda (509-512). 9) Kprlzade Mehmet Fuat: Jean Deny"tarafn
dan neredilen on sekizinci asr sonunda C ezayir Trk yenierilerinin
trklerihakknda (512-518). 10) A b d lk ad ir:"A .W . A n oxin in A ltay
amanlna ait m evat hakknda (518-522). 11) C aferolu: Profesr
K ozm ann Hakaslar hakknda (522-525). 12) C a fero lu : Sam ailovi
tarafndan neredilenmuasr OsmanlI lisannn muhtasar sarf v e nahvi
hakknda (525-526). 13) C aferolu : Oriantalia hakknda (5 26 -52 8 ).
14) Barthold: M. T. Czaplikcanm Orta A sya Trkleri hakknda (528-'
534) [Akdes Nimet bey tarafndan trkeye evrilmitir].15)KontStephan
Ziy: Marquartm imal kutpu havalisi'hakknda m ild onuncu asra^
ait arapa bir tezker hakknda (535-538) [Rap Hulsi B ey tarafndan^
trkeye evrilm itir].
T rk iy a t haberleri ksm m la (5 4 1 -6 3 9 ): Trkiye, A lm an ya,. sve,
JBelika, Macaristan, Ingiltere, ura Cumhuriyetleri ittihad, Yugoslavya,
Fransa, ek-slovakya, ve Danimarkadaki Trkiyat faaliyeti hakkndaki
btn malmat muhtevidir.

ve
ait meitnler ve tetkikler
1 Gevheri
Kprlzade Mehmet Fuat
99 sayfa; stanbul : Yeni Matbaa 1929; 75 Kuru.
Trkiyat Enistits tarafndan neredilm eye balanan Trk Sazairie rin e ait m etinler v e tetkiklerklliyatnm birincisidir. En mehur Sazairlerim izden olup 17 nci asrda yayan Gevherinin sanat hakknda
.malmatla imdiyekadar nerolunmayan 176 para iirini muhtevidir.

2 Erzurumlu Emrah
Kprlzade Mehmet Fuat
39 sayfa; stanbul: Evkaf Matbaas 1929. 30 Kuru.
Bu klliyatn kincisidir. 19 uncu asnn mehur Sazairlerinden Emarahm hayat v e sanat ile 13 para iirim ve lhilerinden birinin no-^
tas ile Emrahn Niksardaki mezarnn resmini muhtevidir. Sonunda
yine ark Anadoluya mensup dier bir Emrah ile iirleri hakknda
sylen en rivayetler vardr.
*
* *

3 Pir' Sultan Abdal

Sadettin Nzhet

75 sayfa stanbul: Evkaf Matbaas 1929; 60 kuru.

Klliyatn tincsdr. 17 nci arn Sazairlerinden v e batn! baba

larndan olup idam olunmak suretiyle len P ir Sultan Abdaln hayati,
hreti, batn! ahsiyeti, eserleri ve edeb ahsiyetini gsteren v e 105
p ara n efesiyle nefeslerine ait 6 notay ihtiva eden bir eserdir.
*
* *

4 16nc asr sonuna kadar Trk Sazairleri

Kprlzade Mehmet Fuat
70 sayfa; stanbul: Evkaf Matbaas 1930; 60 Kuru.
K lliyatn drdncsdr. .Tarih menei beinci asra kadar kan

ilk sazairlerimizden itibaren 16 nc ara kadarki Szairlerinin tarihini

v e 16 nc asrda yayan 4 sazairi ile ele geen iirlerini muhtevidir.
*

* *

5 Kayk Kul Mustafa ve Gen Osman hikyesi

Kpriiliizade Mehmet Fuat
80 sayla; stanbul: Evkaf Matbaas 1930; 60 Kuru.
Klliyatn beincisidir. 17nci asr sazairlerimizden K ayk Kul
Mutalann hayatyla, tarihi trk v e destanlarndan, sanatndan ba
histir. vA yrca K yk Kul Mustafann eseri olan Gen Osman hikye
sinin muhtelif Anadolu rivayetlerini de tespit v e mukayese eden b
eserin sonuna Kul Mustafann 32 para iiri ilve edilmitir.
*
* $

6 Krolu Destan
Edebiyat asistanlarndan Pertev Naili
stanbul 1931; Evkaf Matbaas;
Bu kitap, darlfnun mezuniyet tezi olmak zere yazlm bir tet
kikle ba'ilve edilmi metinlerden teekkl ediyor. M etinler 145 tane
iirle 3 tane mensur mukaddemeden ib a re ttir. Mnderecat unlardr:
Mukaddeme . B alang: Trk destanlar v e destan! mahiyette halk
hikyeleri-Krolunun bunlar iindeki m evkii v e ehem m iyeti I ) K r
olu riv a y e tle r i. -rivayetlerin mevzuu (-Paris (X odzko) rivayeti; 2-zbek riv a y e tr ;, 3-Istanbul riv a y e ti; 4-Holoflu riv a y e ti; 5-Urfa riv a y e ti;
6Yalva rivayeti; 7-Elziz rivayetleri; 8-Samailvi rivayetleri; 9-Von
Haksthasen rivayeti; 10-Mara rivayeti) 2-muhtelif rivayetlerin muka
yesesi (ilve-Krolunun Ermeni rivayeti) . 3-Krolu destan muhte
lif unsurlarnn ta h lili. 4-Krolu rivayetlerinin eskilii v e yen ilii
meselesi . II) Muhtelif rivayetlere gre Krolu destannn ideolojisi
destan kahraman hakknda halk telk k ileri, m ) K rolu destannn
tesirleri-: I-Krolu iirleri-yeni ve eski o la n la r. 2-on altnc asr sazairlerinden krolu. 3-Sazairleri. Klasik airler ve K r o lu . 4-halk
edebiyatnda Krolu destannn izleri. Trklerden baka milletlerde
Krolu . 6 -bugn Krolu an a n e s i. 7-Krolu destannn coraf isim-
lerde izleri-destanm intiar sahas. IV ) Krolu destannn m enei me-.
s e le s i. Z e y il: m etin ler: I) mara metinleri (il v e : bir cnkten alnm
iki para ile Marata yazlm bir p a r a ). H) Elziz rivayetleri . III)
Y a lva r iv a y e ti. IV ) Urfa r iv a y e ti.

I Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler

W. Barthold
222 sayfa; stanbul Evkaf matbaas 1927; eski harflerle; 120 kuru.
Orta A s y a Trk tarihinin en byk mutahassslanndan biri olan
merhum Profesr Barthold tarafndan Trkiyat Enstitsnn davetiyle
stanbul Darlfnununda verilm i olan 12 dersten ibarettir. Barthold bu
eserinde Trk tarihi hakknda nasl b ir usul takip edilmesi icap etti
ini ksaca anlatm v e Orta A s y a Trk tarihi hakknda ilmin en son
neticelerini terkibi bir surette ortaya dkmtr. Eserin banda ksa
ca Bartholdun hayati vfe eserleri zikrolunmu, sonuna da 20 sayfalk
bir endeks v e bibliyografi ilve olunmutur. 12 dersin mevzular un
lardr: I) Gk-Ttlrkler; 2) Kun, S iyanpi, Juan-juan (A v a r) gibi kavimlerin rk meselesi; Orhon abidelerinde zikrolunan kabileler: 3) Uygurlar,
ark Trkistanm tamamen trklemesi; 4) Trkler arasnda islmiyetin
intiar; Hazarlar, Bulgarlar, Karahanllar; 5) slm Trklerin slm l
kelerinde ftuhat; 6) Selukler v e Kapaklar: 7) Karahtaylar v e Trk
lerin ark ve garp ile meden mnasebetleri; 8) Hrezm v e Sir-derya
havzasnn Trk tarihindeki ehemmiyeti, ingizin zuhuru; 9) Trkistanm
M ogollar tarafndan zapt; 10) Altn Orduda M oollarn trklemesi me
selesi; 11) on drdnd asrn ilk yarsnda Trkistanm sukutu-aatay
Devleti-Aksak Temrn zuhuru; 12) Aksak Temrn devleti-zbek Han
lar devri ve bu devrin meden h a y a t.
*
* *

2Mill edebiyat cereyannn ilk mbeirleri

ve Dvn- trk-i basit
Kprlzade Mehmet Fuat
.

79
|
83 sayfa; stanbul: Devlet Matbaas 1928; eski harflerle; 100 Kuru.

Bu kitap m ill edebiyatm zn imdiye kadar zannolunduu gibi on.

dokuzuncu asrda deil, ok daha eski zamanlarda baladn ispat
eden ve bu cereyann 16 nc asrdaki mmessillerinden Edirneli Nazm iBnin hayat v e eseri hakknda malmat veren bir eserdir , Eserin
sonuna Nazm inln saf trke ile yazd iirlerden mrekkep Dvn-
trk-i bast ilve olunmu v e btn eser byk trk Gk A lp m
maneviyetine ithaf olunmutur.

"

Tercme eserler
1 Bektailik tetkikleri
F. W. Hasluck-tiirkege eviren: Ragp Hulusi
141- sayfa; stanbul: Devlet Matbaas 1928; eski harflerle; 100 kuru.
Trkiyat Enstitsnn kurduu Anadolunun din tarik v e etnog
rafyasna dair tetkikat m erkezi, tarafndan .yaplacak neriyatn ilk
saysn tekil eden bu eser gen yanda len v e Yunan,Roma,Bizans,
Cenova, Venedik,Trk tarih,corafya, arkeoloji v e halkiyatna ait bir
ok mhim tetkikler nereden mellifin Atina ngiliz mektebi senelik
mecmuas nm 19,20 v e 21 inci ciltlerinde kan muhtelif makaleleri
nin Ragp Hulsi B ey tarafndan yaplm tercmelerinden ibarettir.
Bata Kprlzade Mehmet Fuat Beyin kk bir mukaddemesi olup
metinden hari harita v e iki levhas vardr, Mnderecat unlardr:
Bektalann coraf tevezz (1-52); iki taraf perestighlar ve. bekta propagandas (42-84); bektalk v e Snn mslmanhk-Ahadoluda
'bektalk ve hristiyanlk-Avrupada bektalk v e hristiyanlk-siyas
gizli avamil. Notlar: Haydar, Hoca Ahm et v e Karaca Ahm et hakknda
(85-87) Aiadoludaki Arap m ezarlar (88-98); Trk tarih v e halk menkbesine ait tetkikler (99-135); K ara Osmanolunun zuhuru-krklair-San
Saltk rivayeti-sultanlarm kl kuanmas; K onya Sultanlar zamann
da. hristiyanlk ve slm iyet (136-141).
*

* *

2 Osmanl mparatorluunun kuruluu

H. A. gbbans-tiirkege eviren: Ragp Hulsi
281 sayfa; stanbul: Devlet matbaas 1928 (metinden hari 6 harita); eski harflerle; 150 kuru.
Bu e s e r, kuruluu m eselesi ilim lemince henz malm olmyan
Osmanl mparatorluunun teesss hakknda en son (1915 te) yazlan
eserd ir. Eserde umumiyetle yanl bir nokta-i nazar takip edilerek
Giese v e Kprlzade Fuat B ey tarafndan tenkit edilmise de bir ba
kmdan yine kym etli bir eserdir. Bilhassa OsmanlIlarn Avru paya ge
tikleri zaman Balkan yarmadasnn dahil vaziyetini tasvir etmek iti
baryla tarihin bir cihetini aydnlatm aktadr. Eserin fihristi u du r:
Birinci mephas. - Osman: tarihte yen i bir rk zuhur ediyor (1-38); ikinci
mephas. - Orhan: yen i bir m illet teekkl ediyor v e garp lem iyle te

^11
masa geliyor (39-91); nc mephas. - Murat: OsmanlIlar Avrupada
bir imparatorluun tem ellerini kuruyorlar (92-157); drdnc mephas.
- B ay azt: OsmanlIlar Bizans imparatorluuna tevars ediyorlar (158236); lhika a: Osmanllann menei v e saltanatlar hakkndaki ananev
yanl telkkiler (237:252); lhika b: on dt^dnc asr zarfnda Anadoludaki emaretler (253-376) ; mstekil hristiyan devletleri v e haric
devletlere tbi arazi (277-280); netice (280-281).
*

* *

3 Ulu Bey ve zaman

W. Barthold-trkeye eviren: T ahirolu Akdes M m et
165 sayfa; stanbul: Evkaf Matbaas 1930; 150 kuru.

Profesr Barthold gibi k ym e tlid ir tarihi tarafndan 918de yazlan

bu eser adeta bir Temrller Devleti trihidir. Eski telkki ile yalnz
siyas deil, m eden tarih hakknda da malmat verm esi itibaryla biz
Tiirkler iin ay n bir ehemmiyeti haizdir. Eser yed i baptan mrekkep
olip unlardr: 1 ) M ool mparatorluu v e aatay Devleti; 2 ) Ulus
emirleri. Temrn saltanat; 3) Ulu Beyin ocukluu; 4) Hkim sfa-_
yla Ulu Bey, haric vakalar; 5) Ulu b e y in ' Maverannehirdeki ic
raat; 6) U lu Beyin lm m eguliyeti ve husus hayat; 7) Ulu Beyin
hayatnn sonu v e Trkistan tarihinde yeni bir devrin balangc. Eserin
sonuna isim ler cetvelinden baka Ulu Beyin hayatm! kronolojisini
gsteren bir cetvel de ilve olunmutur.
*
* *

4 ' Orta Asyada Arap ftuhat

H. A. R. Gibb-trkeye eviren: M. Hakk
85 sayfa; stanbul: EvkafjMatbaas 1930; 60 kuru.

Arap ftuhat mnasebetiyle garb Gk Trkler hakknda yazlm

olan en son (922 de) eserdir. Fihristi udur: I. - methal: Oksus havzas;
eski tarihi (3-6) ; siyas tefrikalar (6 -1 ); Arap menbalan (11-14); 2. ilk a k n la r: Aa Toharistann fethi (14-16); Sod v e Buharanm ilk
istils (16-21)|; Araplarn ekilmesi (21-25); 3. - Kuteybenin ftuhat
(25-27) ; A a Toharistann istirdad (27-28); Buharanm fethi (29-31)
takviye v e ileri hareket (32-41); Yaksart vilyetlerine seferler (41-49);
4.- Trklerin mukabelesi (49-72); 5.- Maverannehrin istirdad (72-82);
B ibliyografi (83-85).

12

5 Venedik Menbaarna nazaran ark Meselesi

M ax Silberschmidt-tiirAeye eviren: Kprlzade Ahmet Cemal
203 sayfa; stanbul: Evkaf Matbaas 1930; 135 kuru.

Osmanl mparatorluunun zuhuru zamanndaki ark meselesini

tafsil eden bu eser bilhassa imdiye kadar terkibi eserler iin istifade
edilmemi olan Venedik hazine-i evrakna istinat ettii iin Trkiyenin siyas tarihi bakmndan fevkalde mhimdir.

Anabolu Trklerine ait tarih metinler

1

&
v-

i-[A

591 sayfa metin; stanbul: Devlet matbaas 1928; 450 Kuru.

Trkiyat Enistits tarafndan nerine balanlan Anadolu Trk

lerine ait tarih menbalar klliyatnn birinci cildi olan bu ok m
him arjy metin stanbul ktphanelerinde mevcut drt nshay kar
latrmak suretiyle Kilisli Rfat B ey tarafndan hazrlanm^ Ve eserle
m ellifi hakknda Kprlzade Fuat B ey tarafndan 17 sayfalk bir
mukaddeme yazlmtr. A yrca eserin sonuna mufassal bir fihristle
bir endeks v e nsha farklaryla yanl-doru cetvelini havi 75 sayfa
lk bir lhika konulmutur. Bizzat Anadoluda, Anadolunun 14 nc
arma ait olarak yazlm olan bu eser sayesinde tarihimizin bu d ev
ri olduka aydnlanm oluyur.

Lisan eserler

4*1!!

^ \ * | ^ )l

Mellifi mehut: 94 sayfa; stanbul Evkaf: Matbaas 1928; 100 Kuru.

Y egn e nshas stanbulda ehit A li Paa ktphanesinde bulu

nan bu eser 15 inci asr balannda v eya 14 nc asr sonlarnda M
srda yazlmtr. Eser hakknda Kprlzade Mehmet Fuat Beyin mukaddemesini muhtevidir. Eser Kpak trkesi hakknda olup Trk li
saniyat bakmndan ok mhimdir. Eserin istinah v e basm K ilisli
' R fat B ey tarafndan yaplmtr.

 13

JV^

.
s
metin 155 sayfa; lgate ve grameri 186 sayfa; stanbul; Evfkaf Matbaas 1931; 400 Kuru.

14 nc asrn lisaniyat limlerinden Ab Hayym n 1312 mildde

Msrda vcude getirdii bu eser imdiye kadar yalnz bir defa olarak
Istanbulda bir tek nshaya istinaden v e ga yri lm bir surette basl
m t. Ahiren stanbul Darlfnununda lisaniyat mderris muavini
Caferolu Ahm et B ey tarafndan yeni bir nshas bulunan bu eser
mumaileyh tarafndan iki nsha zerine mukayeseli bir surette bas
trld gibi Trk elifbesine gre lgatesi de hazrlanm v e grameri
de ilve olunmutur. Bugn elde bulunmyan birok lisan eserlerden ;
istifade ettii anlalan Ab Hayyann bu eseri Trk Lisaniyat bak
mndan ok mhimdir.
-

Anadolu Trklerinin halk edebiyat

1 Mniler
270 sayfa; stanbul; Devlet Matbaas 1928; eski harflerle; 120 Kuru.
T r k iy a t E n is tit s
r in in
ve

h a lk

e d e b iy a t,,

t e k m l

K p r l z a d e
ih tiv a
.44

eden

s a y fa lk

t a r a fn d a n

k lliy a t n n

h a k k n d a k i
M ehm et
bu

n e rin e b a la n la n
b ir in c i

m u fa s s a l

Fuat

Bey

c i ld i d i r .

A n a d o lu T r le

M n i ta rz n n

m en e

b ir m u k a d d e m e l h ik a o lm a k z e r e

ta r a fn d a n

y a z la c a k tr.

1760 m n i y i

c ilt K i l i s l i R f a t B e y t a r a f n d a n h a z r l a n m o l u p

b ir d e

l g a t e

il v e

sonu-

o lu n m u t u r .

1 Anadoluda Trk Airetleri

Ahmet Refik
236 sayfa; stanbul: Devlet Matbaas 1930; 200 kuru.
A n a d o lu d a v e

R u m e lid e

y a y a n

T rk

a ir e t le r in e d a ir d iv a n - h

m a y u n m h i m m e d e f t e r l e r i n d e b u l u n a n v e h i c r 9 6 6 -1 2 0 0 y l l a r a r a s n a
-a i t b u l u n a n
bu

2 44

e s e r o d e v r in

m e n b a d r.
dem e

il v e

hkm

m u h t e v id ir .

e t n o g ra fis i

ve

B a n a A h m e t R e fik B e y
o lu n m u tu r.

Sonuna

t im a

b ir

h a y a t

ta r a fn d a n

endeks
h a k k n d a

on

il v e

o lu n a n

m h im

b ir

s a y fa lk b ir m u k a d

14

2 Osmanl devrinde Trkiye madenleri

Ahmet Refik
60 sayfa; s ta n b u lD e v le t Matbaas 19h; 60 kuru .
T r k iy e d e
v a n -

k a n

hm ayun

m a d e n le r le

m h im m e

l a r n a a it o l a n 73 t a n e

11

s a y fa lk

T rk

b ir

d e fte r le r in d e

m ukaddem esi

m rek k e p

m a d e n le r in
b u lu n a n

h k m m u h te v id ir.

m e d e n iy e t i h a k k n d a

k a la r d a n

bu

o lu p

ve

e tn o g ra fi

ve

B a n d a

sonunda

im d iy e

i le t ilm e s in e

h i c r 9 6 7 -1 2 0 0 y l

b u lu n a n

is t ifa d e

it ib a r y la d a

d i-

A h m e t R e fik B e y in

en deksi

k a d a r h i

d a ir

bu

e d ilm iy e n

eser
v e s i

e h e m m iy e t i h a iz d ir.

Muhtralar
1 Influence du chamanisme Turco-Mongol sur
les ordres mystiques musulmans
Kprlzade Mehmet Fuat
19 sayfa; stanbul : Zelli matbaas 1929; 30- kuru.
sta n b u l
b ir in c i
Bu

D a r lf n u n u

k it a b

kk

o lu p

m u h t r a

d im y a t n a

T r k iy a t

L u n d

d in le r

K p r l z a d e

a it b y k

E n s tit s
t a r ih i

m u h t r a la r

k o n g r e s in d e

M ehm et F u at

B e y in

e s e r d e n b a z k s m la r n n b ir

s e ris in in

o k u n m u tu r.

h a z r la h T r k

h l s a s

s a y la b ilir .

Baslmakta olan kitaplar

Melmler
K onya
s in d e n
'

m t r .

(b u

m u a llim i A b d lb a k i

o lu r k e n y a p t t e z d i r .

13 f o r m a n n - m n d e r e c a t

k s m d a , b a z

h a k k n d a
(b u

lis e s i e d e b i y a t

m ezun

m e l m

m a l m a t v a r d r ) ;

k s m d a d a y in e

u n la r d r :

a ir le r iy le
II)

ik in c i

b e y in e d e b iy a t F a k lte

i m d i y e k a d a r 13 f o r m a s i b a s l I)

ilk

m e l m li in
d evre

a i r l e r .ve e s e r l e r i

d evre
t a r ih i

m e l m le r i

h a k k n d a

m e l m ile ri

ve

m a h iy e ti :

B a y ra m le r .

m a l m a t v e r i l m i t i r ).

%
%

Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas

T r k iy a t

E n s tit s

t a r a fn d a n

m e m le k e t im iz d e k i b y k

b ir b o lu -

u doldurmak iin her y l neredilecek olan bu mecmuadan imdiye

kadar 14 form a baslm tr. Mecmua 20 form a olacaktr. 14 formann
mnderecah unlardr : Ahmet-Zeki V a lid i: M ogollar devrinde Anadolunun iktisadi vaziyeti (1-42) ; Dr. Ciro Truhelka: Bosnada arazi mese
lesinin tarih e sa sln (43-60); Dr. Hmit S a d i: Paaeli [ark Trakyamn corafyasna v e iktisad( tarihine dair notlar] (71-104); Dr. A . Caferolu : Tkyu v e Uygurlarda Han Unvanlar (105-119); Abdillkadir:
Orun v e l meselesi (121-133); Prof. W . B arth old : lhanllar
Devrinde M al vaziyet (135-159); Dr. P. W ittek : Ankarada bir llhan
kitabesi (161-164); Prof. Dr. Eprlzade Mehmet Fuat : Bizans Mttesseselerinin Osmanh Messeselerine Tesiri Hakknda bz mlhaza
lar (165-224). Bu makale daha bitmemitir .
$
* *

Trkiyat Mecmuas III

Trkiyat Enstitsnn birok kitaplarnn birden baslmas dola
ysyla geiken bu cildin im diye kadar 8 formas baslmtr: Josef
S trzygow sk i: Trkler ve Orta A s ya Sanat M eselesi(l-8 0 ). W .Thom sen:
Moolistandaki Trke kitabeler (81-118).