2007-2008 GZ YARIYILI

MALZEME I
Dislokasyonlar

19.11.2007

DSLOKASYONLAR

Dislokasyonlar izgisel hatalardr.

Teorisi 1930lu yllarda gelitirilmitir.
Deneysel olarak 1950li yllarda elektron mikroskoplarnda
kantlanmtr.
Malzemelerin mukavemeti ve tokluu bu kusurla kontrol
edilir.
Trleri :

Kenar Dislokasyonu
Vida Dislokasyonu
Kark Dislokasyonlar
Krk Dislokasyonlar (Kink ve Jog)
4

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu

Kenar dislokasyonu, kafes iinde atomlarn bir ekstra

yar dzlemi olarak dnlr (ekil 6.1).
izgisel bir kusurdur, nk kafeste retilen kusurlu
noktalarn geometrik yeri bir izgi boyunca uzanr (ekstra
yar alann alt boyunca).
ekil 6.1deki dislokasyon ieren kristale kayma gerilmesi,
uygulandnda, atomlarn ekstra yar dzlemi saa
doru itilir ve kristalin d yzeyine karak bir kayma
izgisinin balangcn oluturur.

ekil 6.1. Kenar dislokasyonu

ekstra yar
dzlem

dislokasyon
izgisi
kayma
dzlemi

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)

Dislokasyon hareketinin etkisi ekil 6.2de gsterilmitir.

Bir kayma gerilmesi altnda tm atomlar kk bir miktar telendiinde,
ekstra yar dzlem bir kafes parametresi a kadar itilerek 1
konumundan 2 konumuna yerleir.
Atomlarn ektra yar dzleminin 2 konumuna kaydrlmas ile, dzlemin
tm deiik atomlardan olutuu grlr.
Ekstra dzlem artk 1L atomlar yerine 1R atomlarndan oluur.
Bylece, ekstra dzlem tam bir a mesafesi ile kaydrlm olur.
Bu hareketle beraber dislokasyonun evresinde snrl ve bir gl zerinde
oluan dalga hareketine benzer yresel bir bozunum grlr.

ekil 6.2. Kenar dislokasyonu hareketine

bal olarak atom hareketleri

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)

Dislokasyon hareketine benzer hareketler ;

Yerdeki haly ekerken

Yatak dzeltirken
Solucann hareketi (ekil 6.3a)
Ylann hareketi (ekil 6.3b) vb.

ekil 6.3. Dislokasyon hareketine benzeyen doal hareketler

10

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)

Dislokasyon hareketi iin enerji gereksinimi

ekil 6.2deki atom hareketi bir merkez doru zerinden
simetriktir ;

1L atomunun hareketi 1R atomunun hareketine eit ve zt ynde

2L atomunun hareketi 2R atomunun hareketine eit ve zt ynde
3L atomunun hareketi 3R atomunun hareketine eit ve zt ynde

Sonu olarak bu harekette balar gerdirme iin gerekli

enerji, balar ksaltan enerji tarafndan dengelenir.
lk yaklamda dislokasyonu hareket ettirme enerjisinin sfr
olaca sylenebilir.
Dislokasyon hareketleri ok dk kayma
gerilmesinde gerekleir.
11

ekil 6.4. Kenar dislokasyonunun konumu

ile enerji deiimi

12

stteki sk paket
dzlemin saa doru bir
baka sk paket
pozisyonuna kayabilmesi
iin kararsz bir
durumdan gemesi
gerekir.

13

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)
ekil 6.5de kenar dislokasyonu iin deiik bir yaklam verilmitir.
Tek bir kristalin sa st tarafna bir kuvvet uygulandnda, kuvvet sa taraftaki
yzeyin stndeki atomlarn bir atom mesafesi kadar sola kaymalarn salar.
Sol taraftaki yzeyin stndeki atomlar sola kaymadklar iin bu hareket bir
ekstra dzlem retir.

ekil 6.5. Kenar dislokasyonu

14

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)
Kavramlar

Dislokasyon izgisi : Kristal iinde biten ve atomlarn ekstra

Kayma dzlemi : Kayma vektr ve dislokasyon izgisi tarafndan

dzleminin kenar boyunca uzayan izgi.

saptanan kafes dzlemi. Eer dislokasyon, kayma vektr ynnde

hareket ederse bu hareket kayma ile gerekleiyor denir ve
dislokasyon izgisi kayma dzlemi boyunca hareket eder.
Sembol : Kenar dislokasyonlar, genelde dikey iaret ile sembolize
edilir, . aret yukar yn gsteriyorsa , ekstra dzlem kayma
yzeyinin stnde bulunur ve dislokasyon pozitif olarak adlandrlr.
aret aa yn gsteriyorsa, , ekstra dzlem kayma yzeyinin
altnda bulunur ve dislokasyon negatif olarak adlandrlr.
Kayma vektr : Kayma vektr genellikle Burgers vektr olarak
adlandrlr ve ekil 6.6da gsterildii gibi belirlenir.

15

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)
Burgers vektrnn belirlenmesi (ekil 6.6) :

1) Dislokasyon izgisi boyunca pozitif bir yn seilir (keyfi).

2) ekildeki gibi dislokasyon izgisine dik bir dzlem oluturulur.
3) Bu alanda dislokasyon izgisi evresinde bir yol belirlenir ve
birbirine dik 4 karlkl ynde kafes vektr kadar hareket edilir.
Saat ynnde dislokasyon izgisi etrafnda evrim gerekletirilir
(Burgers dngs).
4) Bu ilemde evrimin kapanmamas bir dislokasyon
gstergesidir.
Burgers vektr, dngde kapatm oluturan vektrdr
ve kayma vektrne denktir.
16

ekil 6.6. Kenar dislokasyonu ve ilgili

Burgers dngs

17

Kenar Dislokasyonu

18

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)

Kenar dislokasyonunun hareketleri :

Kayma hareketi : Dislokasyon izgisi Burgers
vektr ynnde hareket eder.
Trmanma hareketi : Dislokasyon izgisi Burgers
vektrne dik hareket eder (ekil 6.7). Bu hareket ile
ekstra yar alan uzar veya ksalr.

19

ekil 6.7. Kenar dislokasyonunun

trmanma hareketi

Ekstra yar dzlem ksalr (pozitif trmanma)

20

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)

Trmanma Hareketi, kayma hareketinden daha fazla enerji gerektirir,

nk trmanma hareketinde boyerlerin yer deitirmesi gerekir.
Pozitif trmanma
Negatif trmanma

ektra yar alann boyunu ksaltr

ekstra yar alann boyunu uzatr

Pozitif trmanma
Negatif trmanma

boyerlerin yok olmasna neden olur.

boyer oluumuna yol aar.

Bask gerilmesi
ekme gerilmesi

pozitif trmanmaya neden olur.

negatif trmanmaya neden olur.
21

ekil 6.8. Kenar dislokasyonunun kayma

hareketi ile oluan kafes yer deiimi

Dislokasyon geiinin net etkisi olarak, kayma gerilmesi ile kristalin st

taraf alt tarafna gre bir b vektr kadar kayar. Sonu olarak kayma
dzleminin st tarafndaki atomlar alt taraftakilere gre bir b vektr
kadar telenir.

22

DSLOKASYONLAR
Kenar Dislokasyonu (devam)
Kenar dislokasyonunun zellikleri (zet) :

Kenar dislokasyonlar atomlarn bir ekstra dzlemi olarak grlr.

Burgers vektr dislokasyon izgisine dey (dik) konumdadr.
Kayma dzlemi, dislokasyon izgisi ve Burgers vektr ile belirlenir.
Kayma hareketi, kayma yzeyinin stndeki atomlarn, kayma
yzeyinin altndaki atomlara oranla bir Burgers vektr miktarnda
yer deitirmesine neden olur.
Trmanma hareketi, ekstra yar dzlemin boyutunun deiimiyle
ortaya kar ve boyerin yok edilmesi veya oluturulmas ile
balantldr.

23

DSLOKASYONLAR
Vida Dislokasyonu

Geometrik olarak tasarm daha zordur.

1939 ylnda Burgers tarafndan bulunmutur.
ekil 6.9(a)da gsterildii gibi bir palakann kenarna karlkl bir
kayma gerilmesi uygulandnda plaka yrtlr. Bu yrtlma ekil
6.9(b)de gsterildii gibi dzlemsel almaya neden olur.

ekil 6.9. Vida dislokasyonu

24

DSLOKASYONLAR
Vida Dislokasyonu (devam)

ekil 6.9(b)de plakann st yars, alt yarsna gre sabit bir

kayma vektr ile kayma dzlemleri zerinden kaymtr.
Vida dislokasyon izgisi, kaymann nc kenarndadr ve
kayma vektrne paraleldir (kenar dislokasyonunun
tersine).
Vida dislokasyonu dislokasyon izgisi boyunca S harfi ile
sembolize edilir.
ekil 6.10, bu tr dislokasyona neden vida denildiini aklar.

25

Vida Dislokasyonu

Kayma gerilmesi sonucunda

kristalin st ksm bir atom
mesafesi kadar telenir.

26

ekil 6.10.
(a) Vida dislokasyonu ile helisel yer deiimi
(b) Vida dislokasyonu iin Burgers halkas/devresi

sa el vida
dislokasyonu

Bir silindirin merkezine doru hareket eden vida dislokasyonu gsterilmitir.

Silindirin eksenine dik ve b mesafesi ile birbirinden telenmi dzlemler
dislokasyon hareket sonucu bir spiral izgisi oluturacak ekilde birbirine
balanr, bu da bir vida diidir.
27

Kenar Dislokasyonu

28

Vida Dislokasyonu

29

DSLOKASYONLAR
Vida Dislokasyonu (devam)
Vida dislokasyonunun zellikleri (zet) :

Burgers vektr dislokasyon izgisine paraleldir. Bu nedenle

hem izgi, hem de b vektrn belirlemek, kenar
dislokasyonundaki gibi kayma dzlemini belirlemekle eanlaml
deildir.
Kayma hareketi, dislokasyon izgisinin kayma ynne dik
alarda hareketine neden olur. Bu nedenle izginin hareketi
hem gerilme vektrne, hem de gerilme sonucu oluan
kaymaya dik adadr.
Dislokasyonu atomlarn ekstra dzlemi olarak gstermek
imkanszdr.
Dislokasyon izgisinin ilerlemesi, kayma dzleminde karlkl
oturan atomlarn birbirlerine oranla bir b vektr hareketine
neden olur.
30

Dislokasyon hareketinin yn

Kenar dislokasyonunun kayma hareketinde dislokasyon izgisi uygulanan

gerilmeye paralel hareket eder.
31

Dislokasyon hareketinin yn

Vida dislokasyonunun kayma hareketinde dislokasyon izgisi uygulanan

gerilmeye dik hareket eder.
32