VÓ NGỰA VÀ CÁNH CUNG - Nguyễn Duy Chính

Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG

Cho mng cc bn n c u sch t d n sch cho thit b di ng
Ngun: http://vnthuquan.net/
To ebook: Nguyn Kim V.
MC LC
LI M U
I/ V NGA
II/ CNH CUNG
III/ V NGA MNG C V CUC NAM CHINH
KT LUN
TI LIU THAM KHO
Ch Thch
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
LI M U
Thn tng nhng ngi bn
Qua e-mail tnh thn nh rut tht,
Gp trn ng ng ngn tng cha quen.
N.D.C.
Nga nghe ni tm gan tm phi,
Bn chy ra gm h vang tai.
B ny ny ta bo chng bay,
mt ai di bng mt nga
To Ebook: Nguyn Kim V
Ngun truyn: vnthuquan.net
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
(Lc sc tranh cng)

My cu th dn thng l phn m u ca Con Nga trong tc phm Lc Sc Tranh Cng hc hi
Tht (lp 6) m nay ngi vit cn nh c. Con nga l mt sinh vt quan trng c nh hng
ln n lch s pht trin ca loi ngi, chc chn phi c nhiu iu ng ni hn ci t ho ht
sc lc quan kia.
nc ta, con nga khng quan trng bng con tru, con ln (heo) v cng him c nhng
Trung Hoa cng nh trong lch s nhn loi, vai tr ca n to ln hn nhiu. C l v nga khng
phi l mt con vt bn a nn chng ta t thy ngoi nhng con nga trng ua v my con
nga cm, u c mt tm lng g u oi ko xe th m kh thng dng min Nam vi chc nm
trc.
Trong ngn ng thng ngy ngi Tu chc tng nhau bng cu M o Thnh Cng v khi ni ti
mt ngh thut phi phm ngi ta m t bng bn ch Thin M Hnh Khng. Ngi Trung Hoa
cng thng treo nhng bc tranh tm con nga di nhan Bt Tun .
Nga l mt con vt nh hng nhiu n vn ha Trung Hoa. Trong mi hai con gip, con Nga
tng trng cho nm Ng, nm gia nm T (con Rn) v nm Mi (con Cu theo ngi Trung Hoa
v con D theo Vit Nam). Trong vn chng v hi ha, nga li cng quan trng, nhiu thi k
con vt ny c coi nh mt ti ph thng v nhiu danh s ni danh gn lin vi ti v nga
nh Hn Cn (Han Gan), Vng Duy (Wang Wei), L Cng Ln (Li Gonglin) i ng, Triu
Mnh Ph (Zhao Mengfu), Nhim Nhn Pht (Ren Renfa) i Nguyn. Tuy nhin ni ting hn c
c l l ha s Giuseppe Castiglione, mt nh truyn gio ngi c gi li trong cung nh Thanh
di Hn danh Lang Th Ninh (Lang Shining). ng v nhiu bc tranh truyn thn mu rt p,
trong c nhng bc tranh v ngi Ty Vc tin cng nga. Ngoi ra chng ta cn thy rt nhiu
iu khc, tng, hnh nh lch s c lin quan n con vt, ng gp mt phn khng nh vo vic
tm hiu vn ha c thi.
Nga tr thnh mt biu tng cho quyn qu v thanh cao t i ng Chu khi ngi ta cp n
thin l m, l nhng con bo cu c th chy nghn dm mt ngy (khong 300 dm ngy nay).
Ngi ni ting nht trong nhng tng s chuyn coi tng nga l Tn Dng (Sun Yang), sng
vo khong th k th by trc TL. V ti ca ng, ngi ta gi ng l B Nhc (hay Lc Bole) l
tn chm sao Scorpio c coi l cai qun cc ging thin m trn tri. B Nhc xem xt xng v
cu trc ca con nga c th ni ng cc c tnh ca n, v ng ch cn lic qua con nga no
trong ch l con tng gi ngay.
Ngi ta cn huyn thoi ha rng B Nhc c thn giao vi ging nga nn mt con bo m b bt
phi ko xe, trng thy ng lin h ln khin ng phi xung va v v con vt va khc. Hn D i
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
Hn cng tng vit rng nu khng c B Nhc th khng c tun m cng nh khng c vua hin
th khng c ti trung khuyn khch cc bc qun vng trng dng ngi hin ti.
Ngy nay cn truyn li mt cun M Kinh (Classic of Judging Horses) tng truyn l do B Nhc
vit, trong ni rng thin l m c mi lm xng sn thay v mi nh nga thng[1].
Chnh v th nhiu ha s v nhng bc tranh nga cm (emaciated horse) vi dng nhc nh
con ngi l gian kh gip chng ta mnh m hn.
Lch s nc Tu, trong chnh s cng nh trong tiu thuyt nhc nh n tn nhiu con nga ni
ting chng hn con Xch Th ca Quan V trong Tam Quc Ch, con Truy ca Hng V trong
Ty Hn Ch, hay con Hong Phiu ca Tn Qunh (Thc Bo) trong Thuyt ng. Trn thc t
nhng con bo m khng phi l yu t quyt nh thnh bi ca ch tng nh nhng tiu thuyt
gia thm mm dm mui, m vai tr ca loi nga nh mt phng tin di chuyn hay dng c chin
tranh mi thc s quan trng. Cng tng t, cy cung l dng c sn bn gn lin vi sinh hot ca
loi ngi khng bit t bao gi nhng xut hin khp mi ni, t rng su ni thm n nhng
quc gia vn minh nhng cng ch l mt trong nhiu loi v kh khc nhau ca con ngi
nguyn thy.
Tuy nhin, ch khi ngi du mc Trung bit kt hp sc mnh v li im ca cy cung lin hp
(composite bow) vi sc di ng (mobility) ca ging nga vng mc bc, h mi to thnh c
sc mnh khng khip tr thnh mt quc hng mnh vo th k 13, 14. quc nh mt
vt du loang, lan rng sang khp vng Ty , tiu dit nhng quc gia ht sc bo tn v dng
mnh trong th gii Hi gio v Thin Cha gio ri theo trn xung min nam chim lnh c mt
khu vc vn minh bc nht th gii l nc Trung Hoa.
Mt iu l l sc mnh tng nh v ch li b chn ng bi nhng quc gia nh b vng
ng Nam , trong c i Vit. Nhng quc gia c chung mt mu s l bit khai thc ci s
trng ca mnh, da lng vo thnh ly thin nhin, dng chin tranh du kch tiu hao, ly
trng k nhn nh chng vi nhc mt. Phng php n gn y mi c cc chin lc
gia quc t quan tm n khi Mao Trch ng a ra chin tranh nhn dn chng vi qun Nht
Bn v chnh quyn Tng Gii Thch ti Hoa lc. Sau l thuyt ny c nhiu lnh t p dng
ti cc nc thuc a u tranh ginh c lp di ci tn chin tranh dy lon. Th nhng phi
n cuc chin Vit Nam th nhng u im ca n mi c vn dng n cng cc, v nhn li
ngi ta mi thy rng Cng Sn Vit Nam theo st nhng nguyn tc m nh Trn hng s dng
800 nm trc chng li qun Mng C.
t ra ngoi nhng quan im chnh tr v nhng n s ng sau cuc chin, trn mt thc t, ngi
M tht bi v sai lm trn chin lc, tin rng sc mnh ca tin bc v u thng ca v kh l
yu t quyt nh m qun rng phng tin khng cha nu cha nm vng s trng, s nng
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG

v vn ha ca chnh dn tc ang sinh sng ni bn a.
Ring trong bi ny, chng ti mun xuyn qua vai tr ging nga v cy cung ca nhng b tc du
mc a ra ci tng phn ca khung cnh th gii vo thi i Nguyn Mng, ci u thng ca
ngi bit vn dng phng tin chin tranh vo vic chinh phc nhng khu vc khc, ng thi
cng nhc n s diu dng ca mt dn tc cn rt s khai em ci on ca mnh chng
vi ci trng ca ch.
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
I/ V NGA
A/ Nguyn Thy Ca Loi Nga
Theo nhng nh kho c v sinh vt hc, nga l dng di ca ging Eohippus thi thi c cch y
hn 60 triu nm. Khong mt triu nm trc tr thnh ging Equus caballus chnh l thy t ca
nga ngy nay. Ging Eohippus ch nh bng con chn, c bn mng ng trc, ba mng chn
sau, nguyn thy c Bc M nhng sau lan ra khp ni trn th gii.
Khong 10,000 nm trc, ging nga Bc M tuyt chng nhng hu du ca n cn li chu
v chu u. chu , ging nga hoang vi ci tn khoa hc di ngong l Equus przewalski
przewalski poliakov (gi tt l Prewalski, tn mt i t ngi Ba Lan, tm ra ging nga hoang ny
Mng C nm 1881) thy t ca ging nga Mng C ng mt vai tr quan trng v l con
vt thn cn nht ca nhng b tc vng sa mc.
Mt trong nhng cu hi ln n nay vn cha c cu tr li dt khot l con nga c thun ha
(domestication) t bao gi. Ti nhiu ni ngi ta tm thy nhng chng tch, tranh v chng t
con ngi bit ti con nga t lu (khong 6000 nm trc TL) nhng li khng chc chn rng
con nga c nui nh mt loi gia sc hay cng ch l mt th vt m ngi ta trng thy trong
thin nhin. Nhng khai qut mi y cho thy ch khong 4000 nm trc TL ngi ta mi bit
dng nga ko xe, trc c l ch c dng lm thc phm. Trong nhng di ch m ngi ta
tm thy, ngi Ai Cp bit ci nga khong 2000 nm trc TL, tuy nhin thi k h ch
ci trn khng yn cng v cha bit cch iu khin con vt.[2] H ngi chng hng trn mng
v thi k ging nga cha mnh ngi trn lng. Phi n khong th k th 8 trc TL,
sau khi pha nhiu ging nga khc nhau, ngi ta mi c c ging tt c th ci v linh
ng s dng cung tn khi di chuyn.
Cho n by gi cc nh kho c vn cha hon ton ng con nga c nui t thi no ti
Trung Hoa. Nhiu s gia cho rng loi nga ch c nui lm gia sc chng 5000 nm trc, sau
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
cc con vt nh ch, d, cu, la, b v nhng dn tc Trung , Ba T, Afghanistan l

nhng ngi du mc u tin bit cch nui v hun luyn chng. Mt trong nhng u im ca
vic ci nga l khi di chuyn trn nhng cnh ng c rng ln, k s c v th ngi cao hn, c
th nhn c xa hn v cng chy nhanh hn. Ngi ta cho rng ci nga cn lm cho con ngi
cm thy uy nghi v tng nh chinh phc c thin nhin. Trong nhiu thi k nhng dn tc
khng bit ci nga b bp, v chnh t hnh nh mt chin s trn lng nga m ngi Hi
Lp thi c tng tng ra con qui vt thn hnh l nga, u ngi (centaur).[3]
Theo Franz Hancar, nhng con nga tt c lai ging u tin l Ty , ti nhng quc gia ngy
nay di tn Kazakhstan, Turmenistan, Uzbekistan, Tadzhikistan, Kirghizistan m Hancar gi chung
l Turan.[4]
Trn vng ni Altai ngi ta tm thy su mi chn b xng nga cn nguyn vn v mi tm
b xng khc khng y c xc nh vo khong th k th 5 trc TL b ng cng trong
nc , gm hai loi chnh: loi nh cao chng 122 cm, hi nh hn loi nga hoang, loi ln cao
chng 143 cm, cao hn mt con nga Rp hin thi. Hancar cho rng nhng con nga ny
c tuyn chn v lai ging k cng.[5]
B/ Con Nga v Vn Minh Trung Hoa
1/ S ng gp ca Trung Hoa vo vic thun ha v s dng nga
a/ Thng cng
Ngi Trung Hoa c coi nh ng gp nhiu pht minh quan trng ca k thut: cch thng
nga hu hiu bng c (breast-strap harnessing system), bn p chn (stirrup) v vng c (collar).
Vi chng ta xem ra nhng sng kin ny khng c g c bit nhng trn thc t nhng thay i
lm cho k thut chin tranh i vo mt giai on mi, c nh hng rt ln n vn mnh lch s
ca th gii. Cch thng nga ca ngi Trung Hoa gip cho con nga khng b nght th, lm
gim nng lc ca con vt v nhng xe ko vt xa nhng xe nga ca phng Ty. Phi mt hn
mt nghn nm ngi u Chu mi hc c cch ng cng mt con nga ca ngi Tu.
Mt trong nhng pht minh ng k nht ca ngi Trung Hoa l cch thng nga bng c (breaststrap harnessing system), khi nguyn vo khong th k th t trc TL.
Trn khp th gii, ngi ta bit thng b trc khi thng nga. Tuy nhin v nga chy nhanh hn
nn ngi ta lp tc tm cch thng nga sau khi thun ha v ngay t u, con ngi thng nga
cng mt phng php thng b. Hai con b c buc song song vi mt trc g bng mt ci ch
gia c v xng g trn lng.
Tuy nhin hai ging vt c hnh th khc nhau, vic p dng my mc em li nhng bt li v
chnh v nga khng c cc bu trn lng nh b, ngi ta phi buc ai xung bng thm mt
ai vng qua c gi cho ci ch khi tht li v sau. Kiu buc khin cho con nga b nght
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
th.
Vo u th k 20, Lefebvre des Noettes, mt s quan k binh ngi Php nghin cu v cch
thng cng ca cc dn tc trn th gii trong nhiu thi i v ti to nhng phng thc m
ngi xa dng buc nga, ng vit v cch ging cng bng c tm dch i lc nh
sau:
Li thng cng c in (m chng ta tm gi l thng bng c v bng) ch dng c mt phn
nh ng lc ca con vt, khng to c nng sut tng hp v v th hiu nng rt km Cch
thng cng ny c dng mi cho ti thi Trung C chu u, v dng nh c dng khp
mi ni, khp mi nn vn ha v u thiu hiu qu nh nhau c. Ch c mt nn vn minh c
thot ra khi c phng php ny v tm ra mt cch thng cng hu hiu, l Trung Hoa.[6]
Th nghim ca Lefebvre des Noettes cho thy hai con nga nu thng bng li qung qua c (throatand-girth) ch ko c khong na tn trong khi mt con nga thng theo li mi c th ko c 1
tn ri ngha l hiu nng tng gp su ln.
Ngi Tu thay i li thng nga t bao gi cho n nay cha ai dm xc quyt nhng ngay t th
k th t trc TL c th cng c v ngi ta cho rng li ny phi xut hin t thi Chin Quc.
Mt trong nhng gi thuyt l ngi Trung Hoa vn thng dng sc phu phen ko thuyn i
ngc dng xng v c th chnh t h cm nhn c rng nu chong si ai qua c con vt th
n s b ngp th v sc ko gim i nhiu v t a n vic ci thin phng php thng nga.
[7]
T phng php thng nga bng c, ngi Tu cng chuyn qua mt vng ai vng qua c v s
dng thay th cho mt ci xng g trn lng nh tru b mng chic ch. y l cch tng t
nh phng thc hin nay ngi ta dng v c coi l phng php hiu qu hn c.
b/ K thut
Ngi ta phng chng ngi Trung Hoa bit ci nga vo khong th k th by trc TL v ti
i Hn k binh tr thnh mt trong nhng sc mnh chnh ca qun i. S tng ng v hnh
dng ca yn cng tm thy ti Siberia th k th 5 trc TL vi nhng hnh nga o c trong
m ca Tn Thy Hong cho ta bit rng ngi Trung Hoa vay mn t min bc.
Tuy nhin ngi Trung Hoa cng nh ngi Vit chng ta l ging dn nng nghip sng nh c,
khng chuyn v ci nga. Nga cng khng phi l gia sc thng thy ti nng thn m ngi
dn thng nui tru b canh tc ch khng dng nga. Mt im quan trng na l nga khng
d nui nh tru b v tn ph hn. Chnh v th nhiu thi i triu nh Trung Hoa khng nga
cho k binh. Trong khi nhng dn tc du mc vng tho nguyn bit ci nga t khi cn tm
b. Nhn vo li phc sc dim da, qun chng o di ca ngi Tu thi ng, thi Tng
chng ta thy ngay khng phi l nhng y phc thun tin cho vic ci nga.
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
Khi nghin cu v binh php, cch dng binh bao gi cng phn nh s tin trin ca v kh, iu
kin kinh t v quyn lc chnh tr ca thi i. Thi xa, khi thn quyn cn mnh, binh b tp trung
vo kh nng ca gii vng hu cn thng dn ch l nhng n l hay ni ng ra, l mt trong
nhng s hu ca giai cp thng tr. Ngay t thi Chin Quc, ngi Trung Hoa dng n k
binh v nhiu ch hu hc hi phng php chin u ca ngi Hung N. Mt trong nhng
im ni bt ca thi k ny l khi nh Chu lt nh Thng, h dng chin xa nh mt v kh
chin lc v nh h c u thng v qun s. Chin xa khng nhng nhanh hn m cn c th s
dng trong vic chuyn qun, chuyn lng thc v kh. Chnh v th h s dng nhiu chin
lc chin thut mi v nh bi c i phng mc du lc lng t hn. Nhiu hc gi cng
a ra gi thuyt rng chnh v s dng chin xa m thanh kim c ci thin v loi hai li
(double-edged) c thay th bng nhng loi chy th ngn hn, tng t nh dao gm, v dng
do di l v kh chnh yu.[8] Mc d ngay trong Tn T binh php c nhc n vic s dng
chin xa nhng phi n Tn Tn binh php nhc n mt cch kh chi tit (chng 7, 18) v
nhn mnh vo s quan trng ca n i vi vn qun s.[9]
Mt cch tng qut, ngay t thi Chin Quc, k binh c s dng nh mt v kh chin lc v
c nhiu u im k binh c th tn ra ri hp li, phn tn ri tp trung. K binh cng c th
gom li mt im hn trc cch xa hng trm, c khi hng nghn dm [10]
c/ Bn p
Ci bn p (stirrup) cng quan trng khng km, nu khng c bn p ny, k s ch dng nga
di chuyn ch khng n nh chin u.[11] vo thi nay chng ta khng th no hnh dung
c mt pht minh nh b nh th c nh hng th no vi lch s nhng t khi ngi ta ch bit
dng nga ko xe, n khi c th ci trn lng con vt, ri n khi hun luyn, trang b v tp
cho n quen c vi chin u l mt tin trnh di ca nhn loi. C tc gi cho rng pht minh
ra cch thng nga bng vng c (breast-strap harnessing system), hay bn p chn cng quan trng
khng km g vic lm c giy v tm ra thuc sng. l bn pht minh quan trng nht ca
ngi Trung Hoa c nh hng n lch s th gii.[12]
Dng nga ci tuy c th gip ngi ta di chuyn nhanh hn nhng vn khng th chin u
c nu khng n nh. Chnh v th vic pht minh ra ci bn p c coi l mt khm ph quan
trng vo bc nht cho thut k m. C iu sao li mt mt thi gian lu n th trc khi ngh ra
ph tng gin d ny th vn cn l mt iu kh hiu i vi cc nh nghin cu.
Trc khi c ci bn p, cch duy nht ca ngi k s c th lm l kp cht hai chn v gi tay gi
ght bm con vt khi chy nhanh. Ngi Roma (La M) th ngh ra ci ch vn cm yn nga.
Ci bn p nguyn thy c l ch v ngi ta mun ln xung nga cho an ton, nht l khi c mang
theo binh kh. Nm 552 trc TL, vua x Persia (Ba T) l Cambyses khi ln nga ri ro b ng
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
v cht v chnh binh kh ca mnh. Nhng k s ti ba th c th nm bm ri nhy ln, hoc c khi

ngi ta dng ngay ngn gio ca mnh lm so chng. Cng c khi bn hng ngn gio c mt
ci cn m ngang (nh trong hnh mi gio ca Ph Sai) dng lm im ta nhy ln nga.
Cho n nay khi nghin cu v s pht trin ca chic bn p, cc hc gi ng rng lc u ph
tng ny ch dng gip ngi ta ln yn, do ch gn vo mt bn ca yn nga. Bn p hai
bn xut hin vo khong th k th t sau TL v t lan rng ra nhiu ni khc k c cc nc
ngoi nh i Hn, Nht Bn v Vit Nam ta.
d/ Gip tr
Sau khi bit dng nga ci, ngi ta ngh ngay n vic bo v con vt cho khi b st hi khi
giao chin. l l do ti sao nhng b gip tr dng cho nga c ch to. Trong nhng hnh v
trong hang tm thy n Hong (Dunhuang), gip tr ca nga bao trm ton th con vt, tr
tai, mm, chn v ui. Ngi ci nga cng mc o gip. Gip ca nga gm su b phn ri, lm
bng da hay st, li c t mu rn ri. M gip c tm thy t thi Tam Quc ri tip tc pht
trin n i Ty, ng.
2/ Con Nga trong Lch S Trung Hoa
a/ Thi Thng C
Trung Hoa lc u ngi ta ch dng nga ko xe v c l nhng chic xe nga u tin cng
t nhng ngi du mc quan ngoi em vo m nhng dn tc ny rt c th cng bt chc
nhng ging dn t Trung hay Bc Phi. C xe nga u tin ngi ta o thy thuc v i
Thng (khong 1600 1100 trc TL). Tuy nhin nhiu hc gi li cho rng c th xe nga c t
vi trm nm trc mc d khng cn di tch g. C xe ny tng t nh nhng c xe tm thy
Hc Hi (Black Sea) v bin Caspian, v ngoi ra cng tm thy nhiu kh gii chung quanh khin
ngi ta cho rng xe ny l mt loi chin xa ch khng phi dng chuyn ch khng m thi.
Nhng con nga thi cao chng 133 n 143 cm [13], u to, xng th ging nh ging nga
hoang Trung ngy nay. Thi ngi ta thng nga dc theo mt ci cng gia v dng mt
loi ch (yoke) km nga li v h cha bit cch buc nga bng c v ai (throat-and-girth type
harness)[14]. Cng c ngi cho rng chin xa c du nhp khi ngi Trung Hoa giao chin vi
cc b lc min Bc nhng cc hc gi khng cho rng vic gin d nh th. Mun s dng
nga trong trn mc, nht l ko cc chin xa th trc ht ngi ta phi th c c thut hun
luyn nga, bit cch nui v tr bnh cho nhng con vt, bit cch iu khin v thng cng, ch
to bnh xe Nhng k thut khng phi mt ngy mt bui m xong v i hi mt thi gian
di trc khi c th s dng chin xa.
Cng c th c nhng trao i k thut v ngay t thi c, gii qu tc cc nc vn thng kt hn
nh mt hnh thc ha hiu v vic trao i dng c, tng phm hay k thut c th km theo. Du
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
sao chng na, nghe th c v gh gm nhng chng ta cng ng qun rng chin xa thng thng
dng hai hay bn nga, iu khin cng knh li bt tin v ch c th s dng ti nhng vng
bnh nguyn rng ri, kh ro v bng phng ch khng th dng ti nhng vng ni i hay m
thp. Chin xa li d b l, d b tn cng v ph hy, cha k ngi ngi trn xe c khi mt mng v
chnh phng tin ca mnh mt khi b ch qun pht hin. Do v phng din chin u thc
s, chin xa khng phi l mt pht minh v i nh chng ta thy trong cc phim nh m c th ni
ch l trang sc tng thm uy nghi cho tng lnh m thi.
b/ i Hn
Thi nh Hn (206 trc TL 220 TL) danh tng Trung Hoa di ci tn Phc Ba tng qun l
M Vin, (14 trc TL 49 TL), ngi nh bi hai b Trng, cng l mt ngi rt snh si v
nga a ra mt nhn nh rt su sc: Nga l cn bn ca binh b, l ngun li ln ca quc
gia. ng ta tng lm thi th Lng Ty, cm binh nh nhau vi r Khng nn hiu c vai
tr ca con nga trong chin u v mi e da to ln ca nhng b tc du mc bn ngoi dy Thin
Sn. Cng v th, nhng triu i Trung Hoa b rt nhiu ti nguyn v nhn lc xy Vn L Trng
Thnh ch ngn nga v nga Hung N.
Nhng tu nga u tin m ngi Trung Hoa gy ging v nui c chnh l t ging nga hoang
Mng C, pha vi nhng con nga mua t Trung ng. Ngay t i thng c khi b ci ha xm
lng ca ngi r Khuyn Nhung, ngi Tu khng nhng h phi nghin cu v tp luyn cch
ci nga (trc kia h ch bit dng nga ko xe) trong chin u m cn phi tm v hc cch
nui nga c sc chng li qun ch.
Cho nn trong nhiu triu i b ci nn bc xm e da nhng li chnh t ngoi quan i v k th,
ngi Trung Hoa hc c ca nhng b tc du mc k thut chin tranh, t vic dng nga ko
xe, n cc v kh bng kim loi, v ri thut k m. Nhu cu dng k binh khin triu nh Trung
Hoa phi mua rt nhiu nga t nc ngoi v lun lun phi i ph vi nhng ging r min bc
m nga bn a ca ngi Tu th km xa nga ca k th.[15]
Khi V ln ngi, nh vua em i qun ra nh Hung N, ui c chng v sa mc Gobi
nhng cng tn tht nng n, c trn cht sch c chc vn qun. Vua V li sai ngi i tm mua
cc ging thin m (heavenly horses) v nm 138 trc TL sai Trng Kim (Zhang Qian) i s
mu tnh lin minh vi nc Yuezhi chng li Hung N. Trng Kim vt hn 3000 km, mt
khong 12 nm v c lc b Hung N cm t nhng sau cng cng ti ch, nay l khong
Afghanistan nhng vua nc ny khng cn tha thit vi chuyn ny na. Du sao Trng Kim
em v nhiu tin tc thu thp c trong chuyn vin hnh c bit l v ging hn huyt m
(blood-sweating horses) ca vng Ferghana Trung (nay thuc v Uzbekistan, Tajikistan, v
Kyrgyzstan). Ging nga ny b mt loi k sinh c tn l Parofiliaria multipupillosa khin cho khi
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
chy nhanh m hi tot ra c trn ln mu. Theo m t, ging nga ny chnh l t tin ca ging
Turanian v Akhal-Teke ngy nay.[16]
So snh vi nhng ging nga m Trung Hoa c thi k , ging nga Ferghana cao to hn nhiu.
Chnh v th, mt mt V mun c nhng nga tt dng trong qun i, mt khc li i tm thin
m, thn m mong c ci ln ni Cn Ln l ni thn tin c ng ng hu trng sinh bt t.
ng sai i tng L Qung Li (Li Guangli) em 6000 k binh, 20,000 lnh sang cp nga. Tuy
nhin chin dch ny khng thnh cng v tng s nh Hn cht gn ht. Ba nm sau, ng li sai L
Qung Li em 60,000 qun vi 30,000 con nga, dn theo mt on gia sc 100,000 con lm
thc phm. Ln ny h L em v c 50 con hn huyt m v khong 1000 con nga ging.[17]
Cng trong chin dch nh Ferghana, Trng Kim i qua nc Tn (Wusun) l ni cng c
nhiu nga tt, lai gia ging nga Ferghana vi nga Mng C. Nh Hn sp a n vic
ngi Tin Ti (Xianbei) xm lng, chim ly min bc Trung Hoa. Ngi Tin Ti cng l mt ging
Hung N thuc sc tc t Quyt (Turk), rt thin thut k m, xy dng c mt quc gia
hng mnh trn lng nga. Khi nh ng (618 907) lm ch nc Tu, h vn l gc dn Ty
Vc c truyn thng ci nga nn cng gia tng vic chn nui ging vt hng trng ny. Nhiu
lut l v qui tc c t ra cho nhng m phu trng coi cc tu[18] nga ca triu nh. Chnh v
vic tm kim nga ging tt ny sinh ra mt trc l giao thng m ngi ta thng gi l Con
ng La (Silk Road).
c/ i ng
n i ng (618-907), mt triu i c coi nh huy hong v thnh tu vo bc nht ca
Trung Hoa, vic giao thng vi bn ngoi thnh t. Trng An, th ca nh ng l mt khu
vc th t ng vo bc nht ca th gii, dn s ln n trn mt triu ngi trong ni thnh v
khong mt triu khc ngoi c din tch ln n gn 30 dm vung (80 km2).[19]
H L sng lp nh ng vn l mt th gia min ty bc c nhiu lin h hn nhn v huyt
thng vi ngi H nn quen thuc vi nga. Chnh sch i ng tng i ci m v phng
khong, nhiu t tng v tn gio t ngoi du nhp vo Trung Hoa. Trng An c rt nhiu n i
ca o Hi, o Do Thi, o Thin Cha (Nestorian Christian). Pht gio thi k ny thnh tr,
cha chin mc ln nh nm. Trong kinh c nhiu khu vc cng ng thiu s v ngoi nhn ca
ngi Hi Ht (Uighurs), t Quyt (Turks), Tng (Tibetans), Sogdians v c n 300 s b ca
cc nc khc em n bun bn khng nhng sn phm t bn ngoi m cn c nhng k thut mi
v nhiu mt nh m nhc, luyn kim, thuc men, nhy ma
Con ng La (Silk Road) ko di t Trng An n tn Kashgar c binh i bo v v dc theo
thng l ny nhiu thnh ph mc ln, nhiu thng i (caravan) qua li rt sm ut. Nh ng
bnh trng v chinh phc nhiu quc gia Ty Vc ng thi m nhng con ng giao thng, bun
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
bn ra Trung , xy dng nhng trung tm thng mi ln Kucha, Khotan, Yarkand, Kashgar,

Kushar, Tukmak v Karashahr. Mt cng cha (Vn Thnh) c g cho vua Ty Tng gy tnh
ha hiu.[20]
Khi nh ng mi thnh lp, h ch c 5000 con nga. Th nhng ch 50 nm sau, triu nh
c ti 706,000 con trong c khong 50,000 con do cc nc Ty Vc tin cng. Nga c chia
thnh i, vi tn khc nhau theo phm cht (phi m, long m, phong m) v theo tng loi (chin
m, ng m, dch m). Nu m phu lm mt hay lm cht nga s b ti nng. Ci nga c coi l
mt th tao nh ch dnh ring cho gii qu tc trong triu, cc gii cng thng b cm. Vo thi
n b tng i t do v bnh ng vi nam gii, cng c ci nga v tham d nhng tr chi.
Trong triu cn c nhng i hun luyn nga lm tr cho vua quan coi (dancing horses), nhy ma
theo iu nhc.
Hin nay ngi ta cn gi c nhiu hnh tng nga i ng, v tranh v nga, m phu l mt
ti thng dng. Gii qu tc, nht l n b, thng hay chi polo --mt tr chi nhp cng t Ba
T -- trn lng nga v nhiu di tch cn li ti ngy nay.
Nhng tc phm ngh thut i ng hin nay cn c c cho ta thy con nga l mt trong
nhng ti quan trong, l ngun cm hng cho thi nhn v ha s, ng thi cng miu t kh
nhiu nhng sinh hot ca ngi Trung Hoa cch y hn mt nghn nm.
Mt trong nhng vua quan trng nht ca nh ng l ng Huyn Tng thng c quen
thuc hn vi ci tn ng Minh Hong. Vua Huyn Tng sinh nm 685, khi ln ngi nm 27 tui
(712) v a nc Tu vo mt thi k thnh tr vn minh cao . Khi ng cn nh, triu nh
nm trong tay v n vng ni ting, V Tc Thin. M ng b git, cc thn tc b t y nn khi ln
ngi, ng Huyn Tng lm mt cuc cch mng triu chnh v ci t hnh chnh quan trng.
ng cng l ngi ti hoa, th hay, v gii, c th ni l cm k thi ha u gm .
Tuy nhin khi v gi ng li vi mnh vo nhng hot ng mang mu sc tn gio thn b, pha trn
gia o Lo v Mt tng o Pht y ba ngi, ph php. V h L l h nh vua nn Lo T (L
Nh) c cao nh t tin ca hong tc, o Pht b a xung hng ngoi gio t bn ngoi
truyn vo.
Khong u thp nin 740 khi ng gn 60, ng Huyn Tng say m mt ngi con du (vn l
v ca mt hong t, con trai ng) h Dng nn tuyn nng vo cung vi danh hiu Thi Chn o
s. Cng ngy gia nh h Dng cng c sng i, gi nhiu trng trch trong triu nh. Dng
phi cng c bit thn cn vi mt vin tng to bo, th l gc Ty Vc l An Lc Sn nn nng
nhn y lm con nui d dng ra vo cung cm.
Thi k cng chnh l lc nh ng bt u suy vi trong khi cc nc chung quanh li ln
mnh. o Hi (Islam) phng Ty cng pht trin thnh mt th lc v nm 751 ngi Rp
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
nh bi qun Tu Trung , kim sot Con ng La khin cho ng giao thng t Trung Hoa
sang n v phng Ty b gin on. Chnh v th nhng tng lnh vng bin i c nhiu
quyn hnh hn v cng c lp hn. An Lc Sn nhn c hi ni dy t lp lm vua ri tin
qun v kinh , tn st thnh Khai Phong, ly c Lc Dng. Vua Huyn Tng v vn v bch
quan phi chy v Ba Thc (T Xuyn).
Qun s ni lon v yu cu nh vua phi git Dng Qu Phi khin ng nh phi ra lnh tht c
ngi thip yu du. Cuc i Dng phi v mi tnh vi ng Minh Hong c Bch C D
vit thnh mt bi th di nhan Trng Hn Ca. Vua Huyn Tng nh phi nhng ngi cho
con lm Thi Thng Hong cho ti khi cht.
Nga i ng c trang sc bng nhiu mn khc nhau, ui nga c tt thnh mt cc nh,
bm cng c ct xn thnh nhiu kiu. Cng nh nhiu b mn khc, k thut v ph tng i
ng tr nn rt chi li phc tp, vit thnh sch v. Ngoi ra trong triu i Huyn Tng cn
hun luyn ring 100 con nga tt lm tr. Nm 729, triu nh nh ngy sinh nht ca ng
Minh Hong l ngy khnh nht quc gia gi l Thin Thu Tit (Thousand-Autumn Holiday). Ngy
ngoi duyt binh cn c ma ht vui chi m c bit nht l cc xo thut ca on nga to thi
hng cho nhiu danh s cn truyn n nay. on nga ny nhiu ngi vn coi l cao im ca vn
minh i ng.
d/ i Tng
Sau i ng, nc Tu ri vo cnh lon lc 53 nm m s gia gi l i Ng i min Bc v
Thp Triu min Nam. n nm 960, mt tng lnh ca nh Hu Chu l Triu Khung Dn bnh
nh c t nc ln ngi l Tng Thi T. Sang i Tng (960-1279), mt triu i ln cao v
vn ha nhng li xung thp v binh b v qun s, nga khng cn c coi trng nh i ng.
Mt s chnh sch ca nh Tng khin cho triu nh ngy cng suy yu. Binh lnh nay tr thnh mt
ngh, ngh thp km nht trong x hi. Nh Tng li ch trng giao hiu vi cc r phng bc
bng ng li mua chuc, mi nm triu cng cho h vng bc v t la h khi xm chim.
i nh Tng nc Tu t n cc thnh v vn ha, ngh thut, trit hc. Nhiu ngnh ngh v k
thut mi c pht minh trong c ngnh in mc bn (wood block printing), kinh t cng pht
trin v nhiu cng trnh kin trc v ngh thut cn c n ngy nay.
Ring v binh b, mt trong nhng nguyn nhn suy yu chnh l v h khng cn nhng on nga
chin nh i ng v cng khng cn tuyn c nhng on qun chu nh thu cho h. Thnh
th trong nhng trn giao tranh qun Tng u thua, mi ln thua li phi nhng b v t ai hay
gia tng cng phm. Vo thi k ny, ngi Trung Hoa thng dng la v tr i nga nhng
cng khng my khi c nhng ging tt.
Tuy ht sc mm do, k c vic vua Tng nhn lm anh em, thn tc kt ngha (v sau th phi triu
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
cng xng thn) vi vua Liu, vua Kim, nh Tng vn b ngi N Chn xm lng nm 1127 v
phi thin v Hng Chu cho ti khi b ngi Mng C xm chim.
e/ i Nguyn
Cho ti th k th 12, nhng b tc du mc vng Trung vn sng ri rc. Ch n khi Thit Mc
Chn (Temujin) tc Thnh Ct T Hn (Ghenghis Khan) kt tp h li di quyn ch huy duy nht
ca ng vo u th k 13 th ngi Mng C mi tr thnh mt lc lng qun s khng khip m
ci u im chnh ca h l con nga v thut k m. Nga l phng tin di chuyn, bn ng
hnh, v cng l thc phm ca chin s Mng C v c th ni h l nhng k s s mt ca th gii
thi , c th sng mi ngy lin tip trn yn nga, ch ung mu nga ht t mt ng
mch con vt.[21]
Nga Mng C l ging rt chu ng v dai sc, tuy ch cao t 130 n 140 cm nhng li rt nhiu.
Ging nga ny li d nui, ch thun c khng cng v v th rt t tn km. Ch n khi h
chim c Bc Kinh nm 1251 th mi c thm nhng bo m vng Ferghana v sau ny triu nh
nh Nguyn gi c quyn nui nga.
Ngi Mng C bit rng sc mnh ca h ch yu l k binh nn lun lun ch trng n vic duy
tr mt lng ln s nga nui. Mi ngi lnh Mng C phi t chm lo cho by nga ca mnh t
nh cho ti khi nm tui mi ci c v tuyt i tun lnh ngi ci n. chnh l yu t
quan trng dng nga trong chin u, k s v ta k l mt. Nga c u b thin (gelding)
khi hnh qun khng ni cn bt t khi thy nga ci v ch nhng con c khe mnh nht mi
c gi li lm ging.
Nga Mng C c hun luyn sao cho k s c th bn cung mi hng trong khi chy nhanh
v sao cho tht n nh khin cho x th khng b tr ngi. Mt u im ca t th l khi chy
nhanh con nga bao gi cng nhoi u v trc khin cho cung th khng b vng vu, c th
quay ngang quay dc, tri phi mt cch t do.
Qun i Mng C c chia thnh tng n v theo li thp phn, mi ngi thnh mt i, c
cc thp phu trng, bch phu trng, thin phu trng trng coi. Mi ngi mang theo nhiu con
nga thay i v h c th tin binh vi tc 100 dm mt ngy. Khi chin u cng nh khi i
sn h sp thnh i hnh bao vy qun ch. Di ng nhanh, bin tr v vi chic cung mnh, k
binh Mng C c th st hi mt ch th cch h 100 n 200 mt v vo th k th 13 tr thnh
mt binh i c u thng tuyt i khng ni no ng c ni. H li hc hi nhanh chng k thut
dng gin (espionage) v chin tranh tm l (psychological warfare) nn th c rt sm nhng u
im ca nhng vng b chinh phc nn cng lc cng qui m. H cng rt bin tr, bit dng nghi
binh, d ch v thng tn cng bt ng.
i vi chin m, Ghenghis Khan c nhng qui lut nghim nht dng sc cho ta k. Nga
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
phi c hon ton t do, khng yn cng, khng rng mm, khng ch nng v ch c
thng gim vo gi pht cui cng trc khi xung trn. Nhng ai vi phm b chm u ngay tc
khc.
Ngoi vic dng trong chin u, nga cn ng mt vai tr quan trng trong vic truyn tin. Theo
Marco Polo, mt ngi lm vic trong triu nh nh Nguyn 17 nm th tin tc, lnh lc c th
truyn i khp ni trong lnh th ch mt vi ngy. Nh Nguyn cho dng hn mt vn dch trm,
cch nhau t 40 n 48 km dc theo nhng trc l giao thng chnh. Mi dch trm u c nui nga
tt v mi ni do dn chng s ti phi cung n khong 400 nga khc, trong 200 con th rong
v 200 con hin dch sn sng nhn lnh truyn tin. Ngoi ra cn mt s tru b chuyn ch
nhng vt nng v thuyn b di chuyn trn cc thy o. Trc khi n trm k tip, ngi a
tin phi rung chung bn kia sn sng nhn tin v ln ng ngay lp tc, khng chn ch.
Phng php ny khin cho lnh lc c th c truyn i trn 250 dm (khong 400 km) trong mt
ngy.
Triu nh nh Nguyn kim sot vic nui nga rt cht ch, nhng nga trong dn chng thng
ch l nga thin hay nga ci c pha ging vi la sinh ra con la, mt loi vt v tnh, khng
sinh sn ch dng trong chuyn ch v ko xe. Nga tt hu ht l trong cung vua hay dng vo dch
trm.
g/ i Minh
n i Minh, vai tr ca con nga trong vic chuyn ch gim v thi thy o ti Trung Hoa
m mang. Tuy vy, triu nh mi nm phi nhp cng khong 10,000 con nga ging t bn
ngoi v thng dng tr i ly nga vi cc dn tc min Ty Vc. Trong khong 20 nm sau
khi nh Minh thnh lp, h c khong 1,600,000 con nhng cng cha dng. Ha kh v thuc
n tuy cui i Minh c s dng trong qun i nh khng hiu qu lm v khng tin dng
bng cung n khi ngi trn lng nga.
h/ i Thanh
Sang i Thanh, ngi Trung Hoa li b cai tr bng mt dn tc min Bc vn d quen thuc vi
ci nga bn cung khng khc g ngi Mng C. Ngi Mn Chu (tc N Chn) vn khng phi
l dn du mc m vn sng bng sn bn, nng nghip, nh c nhng sau b ngi Kht an cai
tr v hc c thut k m v thut bn cung.
Khi h chim c Trung Hoa, nhng vua u tin ni ting l minh qun v thnh lp c mt
quc hng cng. H cng duy tr c mt lc lng k binh thin chin. Nhng vua nh Thanh
cng nhiu ngi c ti dng binh, gii ci nga, in hnh l vua Khang Hi (1661-1722) l mt
hong c ti, tng nhiu ln thn chinh nh gic. Vua Cn Long (1736-1795) l ngi rt thch
tun m nn cc quc gia Ty Vc thng chn nga tt em tin cng. Ngoi Giuseppe Castiglione
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
(Lang Th Ninh), mt ha gia cng thuc dng Jesuit l Jean-Denis Attiret li mi bc tranh
v mi con tun m ca vua Cn Long.
Cc vua nh Thanh cng hay t chc nhng bui sn bn tp luyn cho binh s, va ci nga,
va bn cung. Ch n th k th 19, khi cc nc u Ty pht trin nhiu v cc loi v kh mi,
k binh Trung Hoa mi khng cn hu hiu.
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
II/ CNH CUNG
Cy cung c l l mt trong nhng kh gii ph thng nht ca loi ngi. Dng nh bt c dn tc
no, b lc no khp nm chu u c cy cung. Thnh th chng ta khng th bit c nguyn
thy n t u. Trung Hoa cng nh Vit Nam, cung n xut hin trong nhng truyn thn
thoi nh truyn Hu Ngh bn ri chn mt tri hay truyn chic n thn ca An Dng Vng.
Kh ni cung n cng nh tn u d b hy hoi theo thi gian nn t khi ngi ta tm c mt cy
cung cn nguyn vn ca thi xa. Cy cung c nht m ngi Trung Hoa tm thy vo khong thi
Chin Quc mc du ch vit cp n loi binh kh ny t th k th 15 trc TL trn nhng
xng th hay mai ra.
A/ Cung Lin Hp
Cy cung dng trong chin trn khng phi ch lm bng g m ghp thm sng v gn (sinew), dn
bng a dao (keo nu bng xng). V a dao c th b chy khi dnh m hi nn ngi ta c gng
trnh tip xc vi lng bn tay, ch khi no dng cung mi phi chm vo v c th c mt mnh
c bng ng bo v.
Theo John Keegan, chic cung c ch to nh sau:
Cung lin hp (composite bow) bao gm mt thanh g mng (slender strip of wood) c khi l
nhiu thanh c p li vi nhau m phn lng (pha ngoi) c dn st vo mt si gn ng vt
do sut chiu di, cn phn bng (pha trong) th dt bng nhng thanh sng, thng l sng b
rng (bison). Keo c nu bng gn trn vi da (a dao), thm mt phn xng v da c v phi mt
hn mt nm mi kh hn v c trt trong nhng nhit v m tht chnh xc rt ngh
thut c v vic ch to ln thc hin, phn ln trong mt phng thc thn b, bn tn gio.[22]
Cung lin hp khi thy gm nm mnh g mc hay g p phn tay cm trung tm, hai cnh
cung, v hai ngn cung. Nhng mnh ny sau khi c rp li vi nhau s c chng trong hi
nc un thnh mt vng cung, ngc chiu vi khi cng giy, v nhng lp sng mng s c
dn vo bng. Cy cung li c b tip tc cho thnh mt vng trn v dy gn s c dn vo
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
lng. Cy cung c c gi nh th cho n khi no tt c mi b phn dnh cht vi nhau th mi

tho ra v cng giy th ln u.
Cng mt cy cung lin hp i hi c sc mnh ln kho lo. Sc ko, thng thng tnh bng
pounds[23], khong chng 150, trong khi cung lm bng g non ch cn vi pounds thi.[24]
Cho n nay, cc hc gi vn tranh lun v loi cung lin hp ny c t bao gi v ngi ta on
rng c l xut hin t thin nin k th ba trc TL. Tuy nhin vic ch to nn mt kiu cung
nh th hn l khng phi ngy mt ngy hai v cng nh chic xe nga, mt dng c phc tp hn
qua nhiu thi k th nghim ko di hng chc nm, c khi hng my trm nm khng chng.
Cung lin hp cn c dng cho mi n tn th k th 19 trong Bt K Qun ca nh Thanh v
ch c thay th khi thy cung tn khng th no chng c vi sng n ca ngi u Ty.
Trong khi , ti thi Trung C, ngi u Chu tuy cng p dng cch un cung ngc nhng li
dng cung di v ch s dng c khi x th i b. Tri li, cung lin hp ngn, khi ging ln ch
di khong t u n ngang lng ngi bn rt thch hp cho chin xa hay ci nga. Ni tm li
cung lin hp l phng php tng cng t lc v sc n hi m mt loi vt liu ring r
khng th c c. l mt pht kin k thut ca dn sa mc ri c ngi Trung Hoa b tc
thnh mt k thut phc tp v thnh mt v kh li hi trong nhiu th k v c chp thnh kinh
in.
Cung lin hp bn mt mi tn ngn v nh tt nht l khong mt ounce (chng 30 gram)
nhng nhm khong 300 m vn chnh xc, c th xuyn qua o gip trong khong 100 m. V nh
nn x th Mng C mang c n 50 mi tn v c th bn nh ma vo pha ch mi khi tn
cng.[25]
Theo sch v mun lm c mt cy cung phi mt bn nm, t vic tm kim vt liu n to
hnh, dn gn dn sng v nhng th linh tinh khc, mi vic u mt hng nm mi qua giai on
k tip.
C th cng phn bit r rng by loi g dng lm cnh cung theo th t: tt nht l g ch
(cudrania tricuspidata) tng t nh cy du, th n l g , ri n g ym (du ni), g cam, mc
qua[26] (chaenomeles lagenar), g kinh (mn gai) v sau cng l tre. Ni chung phi l nhng vt
liu do v c sc n hi cao. G cng phi kim loi g gi, g nghe ku, mu sm v khng gn
gc, khng c mu, th phi thng. G phi ct vo ma ng khi cy ang thu lim kh lc, chc
hn vo ma xun, ma h khi cy ang tng trng. Trn l thuyt th nh vy nhng thc t cung
ch ch to bng tre gi, thng c ct vo ma ng m ngi ta cho rng s b mi mt.
Sng th phi c ca vo ma thu, lc sau ma h, th vt no , sng chc v phi thng,
trnh loi sng xon hay cong quo. Nhng con vt m yu khng th ly sng v hay b rng v th
khng sn.
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
Ngi ta cng phn bit sng gn xng u th do v mi on sng li dng vo mt mc ch,

ty theo mu sc m c c tnh khc bit. Vn l sng phi mm khi b xc (splintering)
nhng li cng cn cng khi ging cung c thm lc.
Keo (a dao) gn cung phi v lu nm cho thm vo cc th g. Mi loi da th cho mt loi
keo khc mu v ch dng da mt s loi vt gn cung m thi.
Gn cn nhng si di, tc ra thnh si ri gn vo cnh cung bng keo. Gn thng ly dc theo
xng sng con b, mi con b c th c c n ba mi lng gn, phi kh ri mi tc nh
thnh si, ngi du mc dng lm dy cung nhng ngi Hn ch dng tng cng n lc ca
cnh cung.
Cnh cung phi c ca dc theo th g, nhng on vng mt phi bo nhn, un bng cch h
trn la nhng khng la qu gi. Cung un v tm luyn ng cc s rt do dai, ging ln th
cong vng nhng khi tho dy ra th s ngc tr li nh c. Cng nh thanh kim, ch to mt cy
cung tt i hi s kho lo v k lng m ngi chuyn mn bo l t c tam qun (three
balances) v cu ha (nine harmonies). Cung tt cn su tiu chun: nh nhng mnh, chc chn do
th lnh ngh ch to, khng yu i khi dng lu, tri nng tri lnh cng khng thay i, dy cung
bt ln ting thanh, cung cng cng v thng thn. Ngh thut ch to cung tuy c nhng tiu chun
t lu nhng mi n i Nguyn mi c o Tng Nghi (Tao Zongyi) vit xung thnh kinh
in.
Sau khi hon thnh ngi ta treo cung ln cao, thng l trong bp cho nhng cht keo thm vo
th g t na thng cho ti hai thng. Hong kh xong mi em xung nh bng, trt thm keo hay
sn.
Theo Trnh Ch, ngh nhn phi bit tnh ton, cnh cung ring sc ko cn mt thch (khong
27.8 kg) th khi thm gn vo s tng ln hai thch, thm mt lp sng ln thnh ba thch. Ch to
mt chic cung ba thch, phi c chiu di l ba thc (khong 90 cm).
Mun o sc nng ca cung ngi ta treo qu cn vo dy cung cho n khi ti ng nh khi ging
cung. Cung cho ngi khe c th ti ba thch (120 cn), ngi yu th ch c hai thch ri hay
hai thch. Di na ch c mt thch ri.
Cung ch to cho mi giai cp, mi th bc c di khc nhau, cho nh vua phi khong chng
122 cm. Ngoi ra cung li phi theo tc ngi, theo tnh nt, theo sc lc. Ngi tnh trm khc vi
ngi tnh nng, ngi mp khc vi ngi gy, rt chi li tiu tit. C loi ch to tp bn hay sn
chim chc, c loi mnh bn xuyn qua gip tr. Ngi ta li cn phn bit c nhng loi cung
c, cn phi ti to, nu thay g c tn khc m thay gn cng c tn khc.
Theo Thin Cng Khai Vt ca Tng ng Tinh i Minh, dy cung lm bng t tm, chp hai chc
si lm li, sau mi dng dy qun chung quanh (nh dy n hin nay), chia thnh ba khc cch
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
qung nhau khi khng dng n th gp li tin vic ct gi. Ni dy cung dng d tra vo mi tn
ngi ta cn dng da b hay g mm dn vo gi l im huyn (lt dy cung) dy cung bt
vo thn cung khng b h. nhiu ni khc, dy cung thng lm bng rut th vt phi kh v
sao tm. Ngi ta dng rut cu, rut d, rut hu, rut mo lm dy cung. Cng c khi ngi
ta dng dy gai bn li nhng phi dng mt loi l cy thoa ln cho cc si gai tt li vi nhau.
Nhng cung th Mng C v k binh bao gi cng mang theo mt hay nhiu b dy phng h.
Cnh cung nh vy tr thnh mt sn phm phc tp, k thut cao. Thnh th vic bo tr cng
rt chi tit. X th khng th cung b t hay ni m thp, cng khng c h trn la cho kh
v c l y cng l mt trong nhng yu t m v nga Mng C phi chn bc phng nam
ni kh hu nng v m, c nhng cn ma l ko di nhiu ngy.
B/ Cung Bn n v N
Ngoi chic cung c coi nh v kh chnh yu c tc dng st hi tm xa ca ngi xa, chng ta
khng th khng nhc n loi cung bn n v n.
Cung bn n (hay hon pellet) nhiu ngi cho rng cn c s dng trc c cung. Trn nhiu
mnh gip ct vn c v hnh chic cung khng c tn nhng c hiu nh dng bn n. Cung
bn n thng nh v yu, khi ko dy thng ko lch mt bn (c v phng hng ln v tr
trn si dy) ch khng phi gia v nhm sao cho vin n bay ra khng trng tay cm. Thnh
th bn n cn kh hn bn cung dng tn[27]. Ngi ta dng n bn chim v thng ch lm
chng b thng ng hu bt sng em v nui.
Chic n c cp n t thi Xun Thu v nhiu vn th nhc n nhng b tc thiu s
dng n trc c i Chu. n thi Chin Quc, ngi Trung Hoa xy dng nhiu i qun
chuyn dng n. N d s dng v t phi tp luyn hn, li c th dng ton thn ging (ngi
lnh p hai chn ln cnh n, hai tay cm dy ko). Tuy n bn chnh xc nhng c ci bt tin l
chm hn ging cung. Thnh th khi dng n, qun i thng phi chia thnh ba nhm chia ra ba
nhim v, ging n, lp tn v pht x th mi c th bn lin tc.
N chia ra lm hai loi, ln v nh. Loi nh cn gi l th n dng cho k binh hay b binh cm.
Loi ln phi trn mt ci gi g sc bn mnh hn nhng t i Minh th ngi ta khng cn
dng n ln na m thay bng sng thn cng. i Tng c Thn T N ghi trong Mng Kh Bt
m ca nh khoa hc tr danh Thm Qut v Khc ch N c th bn hai hoc ba mi tn mt
lt. Ngoi ra cn c n Gia Ct Lng l loi bn c mi mi tn lin tip nhng uy lc rt yu
ch ra xa hai chc bc nn c dng trong dn gian bn k trm.[28]
Vic s dng n trong qun i rt c th lin quan n vic ngi Trung Hoa bit c ng dng
lm ly. Ly n l mt b phn c kh nh cn bn b nn khi c bng ng s tt hn lm bng g.
Gn y ngi ta tm thy nhng dng c bng ng ti ng Nam c nin i cn cao hn c
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
ti Trung Hoa n my trm nm,[29] cng nh k thut c ng ca cc dn tc sng min nam

(k c Vit Nam) thi c c nhiu im vt tri v Taylor cng cho rng n l do nhng dn tc
min nam Thi Bnh Dng (Austroasiatic peoples) truyn sang Trung Hoa vo khong th k th
ba, th t trc TL.[30] Pht kin c im ph hp vi truyn thuyt ca nc ta v chic ly n
ca An Dng Vng. Cng theo Stephen Selby, ngi ta o c ly n bn lin chu ti m
thi Chin Quc Tn Gia Chy, tnh ra th cng xut hin ng thi vi chic n thn nc ta.
Trc y nhiu hc gi vn cho l truyn n thn c th ch l mt huyn thoi xut pht t Trung
Hoa nhiu th k sau khi nc ta b Bc thuc[31] gii thch nhng bin chuyn chnh tr ti
phng nam m h khng bit r. Th nhng nhng di ch mi o c cho thy rng ngi Vit
bit dng n t thi xa xa c th cn trc c ngi Tu[32]. Cc nh kho c Vit Nam tm
thy hng vn mi tn ng Cu Vc nm 1959 chng t t tin chng ta c nhng loi v kh
st thng li hi t hn 22 th k trc.[33] Ngoi ra cng cn o c hai ly n bng ng ti
Bc Vit Nam.[34]
Hay l ngi Vit thi bit dng n lin chu trong thi chin nhng v tnh cht st hi cao
ca v kh ny nn cm s dng trong thi bnh?
Hay l Thc Vng ct nhng b phn n nhiu ni khc nhau v nhng chic ly n bng
ng b gin ip ca Triu v hiu ha nn khi lm trn loi v kh chin lc ny khng cn s
dng c?
Nu qu thc s c truyn M Chu Trng Thy th cng vn l nhng nghi vn lch s m
chng ta cha hiu ni.
C/ Tn
Ni n cung khng th khng ni n tn. Theo Thin Cng Khai Vt, tn min bc (Trung Hoa)
thng lm bng hon liu (mt loi lau), min nam th vt bng tre cn ngoi sa mc th dng
g hoa[35].
u mi tn (thc) thng lm bng kim kh hoc bng xng th, c khi bng gn vo cn sao
cho trng tm vo v tr 1/3 hay 2/5 ca chiu di mi tn (tnh t mi nhn). Tn bn chim th c
trng tm 3/7. Sch v v di ch kho c tm thy n my chc loi mi tn hnh dng to nh khc
nhau, mi loi mi dng vo mt mc tiu ring bit. Ngi Mng C c hnh l o, ngi Hn li
c hnh ba cnh.
nh pha no l u, pha no l cn ngi ta thng vt tn ri th xung nc xem t trng.
Mi tn khi bn ra khng chy thng m phi mt mt qung ln ln ln xung theo hnh sine[36]
v nu n hi ca mi tn khng u, mi tn bay ra s khng chnh xc. Chnh v th vt tn
cng l mt k thut nhiu cng phu. Tuy nhin i su vo tiu tit s qu chi li nn chng ti khng
cp n.
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
Mi tn bay ra nhanh chm thng cong l do lng chim gn ui. Lng chim iu l tt nht, chim
ng th nh, diu hu th ba. Ngi mnh th dng lng ngng, lng vt. Ngi ta bo rng iu v
tin khng b cn gi, nhanh li thng, cn phng nam dng lng ngng hay b lch hng.
Ci nga cng nh bn cung tr thnh mt o (cung o) v Khng T cp n trong lc
ngh (l nhc x ng th s). Bn cung ng di t rc ri m bn cung trn lng nga cn
phc tp hn nhiu. C rt nhiu k thut khc nhau khi ging cung, bung tn, bn tn trn lng
nga, bn thng, bn ngang, bn di bm nga, bn ngc tr v sau, bn khi ng trn bn p
vi rt nhiu qui lut cht ch m ngi Trung Hoa qui nh trong sch v. Mt cung th hay mt
k binh t ra cng c nhng dng c sau y: bao ng tn, tn cc loi, cung, hp ng dy cung
phng h, bao ng cung v nhn bo v ngn tay ci. Ngi Mng C dng ngn tay ci ko
dy v mun trnh da tht trc tip c st vi dy cung h dng mt chic nhn bao ngn tay ci (ch
c). Chic nhn c th lm bng da, xng, sng, g, ngc ng hay kim loi.
Trong lch s v truyn thuyt nhiu x th, cung th nh Hu Ngh, Bng Mng bn mt tri,
Dng Do C bch b xuyn dng, L B Vin Mn x kch c nhc n mt cch thn
k.
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
III/ V NGA MNG C V CUC NAM CHINH
A/ S Lc Lch S Mng C Chinh Phc Trung Hoa
K t nm 1206, khi Genghis Khan c cc b lc Mng C tn ln lm i Hn (gurkhan) c
ngha l cha t ca cc b lc. Khi ngi Mng C ch chng mt triu ri nhng Genghis
Khan tp trung c lc lng ngoi cc chin s t 14 n 60, ngay c n b tr con cng c
dng trong cc lc lng hu cn, tip liu. Ngi Mng C thin chin v c hun luyn ngay t
khi cn b:
Khi ln ba, mt a tr c m dy ci nga bng cch buc n ln lng nga. mt nm
sau n c c chic cung tn u tin. Kh hu trn tho nguyn gi lng, ma h th nng chy da,
ma ng th lnh thu xng bt n phi t tn. N c th i lin tip mi ngy khng mt ba n,
ch sng bng sa kh hay sa ln men cng vi tht b hay tht cu. Nu cn n c th rch mt
mch mu ngay trn c con nga ang ci ht mu.[37]
Nhng chin s ca Genghis Khan phi trung thnh tuyt i, nu cn phi hi sinh tnh mng cho
ch. Genghis Khan xm lng Trung Hoa trc ht nhng b chn li v phi chuyn quan chim lnh
cc nc chung quanh trc ri dng dn chng v qun s cc nc ny tin trc lm bia n.
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
Chnh v th, khi s sch chp nhng s lng dng trong cc cuc xm lng, lc lng Mng C
ch l mt phn cn a s l dn bn x b xua ln th mng.
Genghis Khan cht nm 1227, hai nm sau hi ng hong tc mi c c ngi con ng ta l
Ogodei ln k v. Ogodei chim c min bc Trung Hoa v qun Mng C bnh trng qua tn
Trung ng v ng u, i n u chm git v tn st mt cch d man to nn nhng n
tng kinh hong trong lch s. Ogodei cht nm 1241, con l Guyug ln thay. Guyug cht nm 1248
v nh s khn kho ca Sorghaghtami Beki (v Tolui, con trai t Genghis Khan), con trai ca Tolui
l Mongke ln k v nm 1251 v khi ng ta cht nm 1260 th em l Kublai ln thay.
1/ Chim ng Trung Hoa
n lc ny, ngi Mng C chinh phc mt na Trung Hoa, chim c i L (Vn Nam ngy
nay) v cc nc ln cn nh Th Phn, Ty H, ti st bin gii nc ta.
Trong khi Genghis Khan ch trng bnh trng v tm mu nhng ni no khng c li th Kublai
Khan tng i c sch lc vn ha lu di hn. ng ch trng thnh lp mt quc vi s
mng thin t, xy nhng lu i hng trng i (Bc Kinh) v tng i mm do hn trong
vic chinh phc. Tng lp qu tc v tng lnh Mng C khi bt u hi nhp vi vn minh
Trung Quc v thc hnh nhiu nh ch ca dn nh c, khc vi np sng c hu ca dn du mc.
Mt trong nhng cu hi nhiu ngi thng nu ra l ti sao ngi Mng C li c th chinh phc
c nhng khu vc rng ln nh th m khng u ng c ni?
ng trn phng din pht trin, con nga v cnh cung u l nhng k thut ti u ca thi .
Trong khi nhng on qun khc b hn ch bi tc , phn ln l b binh, tuy c nga hay voi
nhng ch l mt s t, nng phn trnh din hn l thc lc chin u, ngi Mng C o to
c mt i ng thn k, ngi v nga l mt.
Nhng con nga c cc chin s nui dng trc tip t khi cn nh, ngoan ngon v thn cn.
H c th ngi lin tip trn lng nga mi ngy lin, n ng trn . Nu cn h ct tht di
yn cho tht c dn mm ri n sng[38]. Mi chin s thng mang theo mt n (c khi
n 18 con) thay i khi cn nn tc di chuyn ca h rt nhanh khin cho nhiu ni thy h
o o ko ti tng nh thin binh thn tng trn tri xung. Nga Mng C li d nui, ch n
c cng sng c nn vn binh lng tip liu gim thiu hn. Chin s Mng C nu cn c th
ung mu, n tht ta k ca mnh nn qun i khng phi cng knh nhng binh i ph thuc,
hon ton c th tp trung chin u trong khi qun i nhng ni khc ch s dng thc s vo
khong 1/3 nhn lc. Qun Mng C li sinh sng rt gin d, thng bng nhng lu c th di
chuyn bng xe, khng phin toi nh nhiu qun i khc.
Ngi Mng C li bit t chc qun i thnh nhng i hnh (formation), gip cng nhiu mt
khin cho ch th khng bit ng no m chng . H hc hi c nhiu chin thut, chin
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
lc ca cc nc b chinh phc v nht l s dng nhng k thut mi. Nhiu chuyn vin Trung
ng, nht l nhng ngi Muslim, lc l cao im ca khoa hc th gii c iu ng
trong nhng cuc tn cng, in hnh l i L v Th Phn nn n nay vn cn sng ri rc trong
khu vc Nam Trung Hoa. Khi tn cng vy hm thnh Tng Dng, hai k s Iraq rt ni ting l
Ala al Din v Ismail ng gp rt nhiu. Theo s sch h s dng nhng loi v kh chin
lc khc nh thp di chuyn, my nm v c a li cng thnh. Khi chim c nc Kim
th h hc c cch dng ha tin v khi chim c Trung Hoa th li c thm mt i hi thuyn
hng hu.
Mc du v kh ca h c nhiu loi, k c gm gio, ba, lao nhng ch yu vn l cy cung. H
c th bn cung t nhiu gc , xoay chuyn ngang dc trn lng nga, v vn s dng mt cch
iu luyn khi phng nga vi tc c cao. Phi hp tm xa v s di chuyn, uy lc ca mt i
qun Mng C tng theo ly tin. Chnh v th ngi ta kt lun rng vo th k 12, 13 qun
Mng C bao gm nhng pht kin qun s cao cp nht, kt hp c nhiu k thut v tinh hoa
khc nhau. H cng bit ch to nhng b o gip rt tin dng bng da v kim loi. Cy cung nh
trnh by, khng phi ch l mt on tre hay g c vt ra m l mt kt hp k thut c nhiu
u im, gn nh m mnh. Cung tn vn cn c s dng mi v sau v sng ng trong giai on
u bt tin v khng linh ng bng.
Chnh v th, nghin cu v quc Nguyn Mng cho n nay vn l mt ti c nhiu hc gi
quan tm.
Ngi Mng C chinh phc Trung Hoa chia ra lm ba thi k:
a/ Thi k u nh chim nc Kim[39] l mt chin dch kh di v hao tn v nc Kim khi
cng l mt quc gia hng mnh c nhiu k thut cao. Ngi Mng C ch thng th khi p
dng c mt s hc hi mi trong cch vy hm v cng thnh tr, k c vic dng thuc n.
b/ Khi tin xung min Nam Trung Hoa, ngi Mng C gp phi mt khu vc hon ton khc hn.
Vn ha Trung Nguyn t ti mt thi k thnh vng cao im trn nhiu mt, dn chng ng
c, t ai mu m. Vic tin nh nh Tng ko di n 43 nm trong khi vn phi cm c nhiu
ni khc cha hon ton ng ng. Cuc chin ko di v ngi Mng C thit lp mt cn c a
Qaraqorum theo khun mu kinh , mc d c nhiu bt tin, nht l ng s xa xi cch tr.
Ngay gia thi k , i Hn Ogotai t trn khin cho ngi Mng C nh ln nhau tranh ginh
a v. Mongke ln lm i Hn, em trai l Hulegu cai tr vng Trung ng cn Kublai ch huy qun
lc vng bc Trung Hoa. Kublai c ch nh i vng qua pha Ty tn chim i L (tc Nam
Chiu trc y) l mt quc gia bao gm nhiu b lc cng ging vi nhng ngi thiu s min
bc nc ta ngy nay bao vy nh Tng t hai mt bc v ty.[40] H chia qun ra bn mt nh
vo, Monke t ty bc, Kublai t chnh bc, Uriyangkhadai t ty nam v mt o qun khc t
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
chnh ty. i Hn Monke bt ng t trn nm 1259 khin cho chin dch phi tm thi ngng li v
Kublai phi quay v Mng C hi ng hong tc (quriltai) tuyn chn i Hn.
c/ Nhng tranh chp gia Kublai v ngi em Arik-boke khin cho ng phi quyt nh thnh lp
triu Nguyn nm 1260 v ln ngi ly hiu l Nguyn Th T. K t lc ny, quc Mng C chia
ra hai vng, pha Trung ng do em trai ca Kublai l Hulegu cai tr, pha ng l lnh th nh
Nguyn.
Nm 1264, Kublai Khan li tip tc chin dch cn b d l thanh ton nt phn cn li ca nh
Tng. Di tay ng ta c hai i tng lng danh l Bayan Temur, con trai ca Uriyangkhadai[41]
ngi Mng C v Arigh Khaya[42], ngi Uighur (Hi Ht hay t Quyt). Ngi Mng C b
nhiu tr ngi trong vic hnh qun min nam Trung Hoa v phi tuyn mt ngi Hn in
khuyt, nht l b binh.
Bayan vy hm thnh Tng Dng (Hsiang-yang) trong nhiu nm lin. Thnh ny do mt vin
tng nh Tng l L Vn Hon (Lu Wen-huan) kin tr chng gi. Thnh Tng Dng nm bn
cnh ging sng Hn v ngi Mng C phi vn dng nhiu k thut mi cng thnh, k c i
pho. Nhiu chuyn gia cc ni c a n ym tr k thut, trong c cc k s t Triu
Tin, bc Trung Hoa v c tn Ba T.
Ti thng ba nm 1273, thnh Tng Dng b ph v, L Vn Hon phi u hng. Qun Mng C
lin tin xung vy hm kinh nh Tng Hng Chu. Kinh lc rt tr ph, dn chng vo
khong hn mt triu vi nhiu dinh th, ph x sm ut, li thm mt h thng kinh o v 12,000
cy cu bc ngang.[43]
Nm 1274, vua Tng nh Tng t trn, my thng sau b Thi Hu (nhip chnh mt thiu qun
vua Cung Tng) nh phi giao n tnh u hng trnh mt cuc tn st tng t nh Chng
Chu hai nm trc . Tuy nhin cn mt s thn t vn tip tc chin u min rng ni pha
nam, tn ph hai ng vua nh (oan Tng v Bnh ). Nm 1279, sau trn i chin ha cng vi
hn 200,000 qun v 1000 chin thuyn b hon ton tht bi, nh Tng chm dt. Mt s tn qun
chy sang hng nh Trn.
2/ Nhng chin dch xm lng khc
Sau khi ly c ton b Trung Hoa, ngi Mng C ln n cao nh ca lc lng, ngoi mt
s lng qun s ng o trong mt s ng l qun nh Tng v hng v cng bit thm
nhng k thut chin u mi v c nhiu th gii t Trung ng v Trung Hoa. Ngi Mng C
cn tip tc nhiu on qun vin chinh khc ni ting nht l hai ln tn cng Nht Bn. Mt hm
i hng trm chin thuyn v hn bn vn qun c iu ng nm 1274, tuy b c ln
vinh Hakata nhng v thi tit xu li phi lui ra. Mt trn bo tip theo lm m hn 200 chin
thuyn, 13,000 ngi b cht ui khin qun Mng C phi rt v.
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
By nm sau, khi nh Nguyn hon ton chinh phc c Trung Hoa h li tp trung c hn
mt nghn chin thuyn v em 170, 000 qun chia lm hai cnh nam bc tn cng vo Nht Bn
mt ln na. Hai bn giao chin t thng 6 n thng 8 nm 1281 cha phn thng bi. n gia
thng 8, 1281 mt trn bo khc ni ln khin cho hai o qun ca nh Nguyn li b tn tht nng
n. T , ngi Mng C b nh bnh trng ra pha bin ng m quay v tp trung lc lng
nh vo Chim Thnh (Champa), i Vit, v Din in (Burma) phng nam nhng u thm
bi.
Nhiu s gia cho rng mc d nhng cuc chinh pht min nam khng my rc r nhng thc t
ngi Mng C phi kh khn gp bi cc cuc tin qun nh v bo trc y v phi chin u
khng nhng vi cc dn tc bn o ng Nam m k th chnh yu ca h chnh l kh hu
khc nghit, ni rng him tr v phi t chc nhng ng dy tip liu rt qui m. V s sch chp
mi ni mt khc nhng nu ch nhn vo nhng ngi ch huy cc on qun ny nh
Uriyangkhadai, Arigh Khaya u l nhng tng lnh hng u ca nh Nguyn th chc chn
nhng chin dch khng phi nh. Du rng sau cng cc quc gia ny vn phi thn phc v
triu cng ngi Mng C nhng thc t v nga ca on qun bch chin b chn ng m
thnh ly in hnh chnh l qun dn nh Trn ca nc ta.
B/ Chin Thng Ca i Vit
1/ Bi cnh sinh hot
Nhng s gia a ra nhiu l do ch quan v khch quan gii thch hin tng ngi Mng C
tht bi ti Vit Nam. C ngi th cho rng kh nng qun s v tnh on kt dn tc ca ngi
Vit Nam l yu t chnh trong khi cng c ngi li nhn mnh n ti lnh o ca nhng danh
tng triu Trn.
C l l ngi Vit ai ai cng hnh din v ba ln nh thng qun Nguyn (cha k mt ln nh
bi mt phi on ca Si Thung a Trn Di i v nc nm 1282). Tuy nhin s th gii dng
nh khng bit n (hoc bit rt t) v nhng chin thng ny, cn quc s chp theo li bin nin
nn ch ghi nhng s kin chnh yu m khng cp g n nhng chi tit v bi cnh x hi. Hn
th na, tm nhn ca cc s gia thi trc du sao cng hn ch trong phm vi a phng v cha
c nhng tc gi nghin cu qui m v giai on ny.
C l cng trnh ng k nht ca thi cn i vit v giai on ny l tc phm ca Hoa Bng
Hong Thc Trm (Hng o Vng, Saigon 1950) v ca H Vn Tn v Phm Th Tm (Cuc
Khng Chin Chng Xm Lc Nguyn Mng th k XIII, nxb Khoa Hc X Hi H Ni 1972)[44]
Vo th k th 13, nc ta ch l mt quc gia rt nh vng ng Nam , din tch km xa nhng
nc ln cn nh Khmer hay Pagan (Min in ngy nay) v c l cng chng hn nc Chim
Thnh. Ngi Vit tp trung vng lu vc sng Hng H (khi mt phn ln vng duyn hi cn
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
l m nc mn) v mt vi tnh cn nam thuc vng Ngh Tnh ngy nay. Dn s ch 2 n 3

triu ngi.
V phng din kinh t, i Vit khng phi l mt khu vc mu m nhng v phng din a l
chnh tr chin lc th li quan trng m nh Nguyn ch trng tn cng lm bn p chim cc
o min nam Thi Bnh Dng v quc Khmer (khi gi l thi k Angkor ko di t th k
th 9 n th k th 15 TL) ri sau nh vo n theo nhiu mt gip cng. Thnh th nc ta
tr thnh mt ming xng chn ngay c hng ng tin qun m nh Nguyn phi tnh n.
Vo thi k , quc Khmer rt cng thnh, c mt nn vn minh kh cao m in hnh l di tch
Angkor Wat cn tn ti n ngy nay. H c lin h vi nhiu quc gia, k c s thn gi qua nh
Tng. Nm 1177, ngi Chim Thnh em thy qun tn cng vo quc Khmer, theo ng sng
Cu Long n Bin H chim kinh ca ngi Khmer. Hai bn giao chin nhiu trn mnh lit cho
ti khi vua Jayavarman VII phn cng, em qun nh vo Chim Thnh bt vua Chim (1190), sp
nhp c nc Chim vo lnh th Khmer (t 1203 n 1220). Ti cui th k 13, quc Khmer rt
phn thnh c m t l giu c v sang trng (rich and noble)[45]
Cng vo thi k , nc i L (Vn Nam hin nay) b qun Mng C xm chim, th dn b
trn xung vng bc Thi Lan lp nn vng quc Sukhothai, kinh Chiang Mai. Ch trong vng
100 nm h thnh mt vng quc rng ln v k l vng quc Ayutthaya lm ch khi
vc ny cho ti tn th k 18.
Ring pha nam nc ta l Chim Thnh (Champa), khi cng l mt quc gia c lnh th ng k.
Cng v th nh Nguyn tnh vic nh thng xung Chim Thnh ri xm lng ng Nam .
Tuy nhin, trc khi phi dng binh lc, nh Nguyn lun lun mun nhng dn tc phng Nam
phi khip s m t nguyn thn phc nn vua Mng C sai s sang chiu d Chim Thnh v
i Vit nhng khng thnh cng. Vua Chim tuy vn mang cng phm sang triu nh nh Nguyn
nhng li khng chu p ng nhng yu sch ca h. Nm 1281, Kublai sai Toa [46] chun
b hn 300 chin thuyn em qun sang nh Chim Thnh tn cng i Vit t mt nam. Qun
Mng C cng nhiu thnh ly, khi c khi thua nhng trong ba nm khng t c kt qu
nh cho ti khi b triu hi v tip tay vi on qun ca Thot Hoan t Nam Trung Hoa sang
nh nc ta (nh i Vit ln th hai).
a/ Xm lng i Vit ln th nht
Nm 1257, sau khi chim c i L trong vng 15 thng, Kublai sai i tng Uriyangkhadai
xm lng i Vit ln th nht.
Cng nh nhiu dn tc u Chu khc cha tng thy c mt on qun trn lng nga, hnh nh
mt on k binh o o chc hn mang n cho binh lnh i Vit nhiu ni kinh hong. Qun ta
dng voi ngn chn qun Mng C t Vn Nam tin sang khin cho nga ca ch lng ln khng
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
chu tin. Ngi Mng c phi xung nga nh tr bng tn la khin voi ta phi li li, giy xo c
ln qun nh Trn. Vua Thi Tng ng gi thn chinh cng khng ngn ni gic. Qun Mng C tin
thng mt mch ti ly lun Thnh Long ri tha thng tn st tt c dn chng trong thnh, khin
vua nh Trn phi b kinh chy v Thin Mc (Hng Yn). Tnh th nao nng, thi y Trn Nht
Hiu mun hng, nhng Thi S Trn Th nht nh khng chu.[47] Vua nh Trn vi vng
sai Hng o Vng em qun trn gi cc ni him yu.
Sau khi th thch mt vi trn nh theo li chnh qui, nh Trn thy ngay khng phi l s
trng ca mnh c th chng vi ch, nu p dng th cng s cng chung s phn vi nhng
nc khc nn nhanh chng chuyn sang li nh du kch, da vo thin nhin him tr, tiu hao
dng dai, ly on chng trng.
Chng bao lu qun Nguyn mt mt b qun ta bao vy tiu dit, mt khc khng hp thy th nn
lin tip thua to, trong s 100,000 qun ch cn 20,000 sng st chy v nc.[48]
Phi ni rng ln xm lng nc ta ln th nht ngi Mng C qu khinh ch, cng cha chun b
mt cch qui m. C l h ngh i Vit khng th no hn c i L nn tin binh nh v bo,
tng rng s chinh phc c nc ta trong mt thi gian ngn nh tp hu vo nh Tng t
min nam. Ng u tuy h chim c thnh Thng Long nhng li khng chinh phc c i Vit
nn khi rt v b qun ta truy kch khin phi chuc ly thm bi.
b/ Xm lng i Vit ln th hai
Sau ln xm lng ny, ngi Mng C phi tp trung n lc chim nt giang sn nh Tng nn nc
ta c yn thn trong 30 nm cng c lc lng mc du trn hnh thc vn phi thn phc, coi
nh thuc quc ca nh Nguyn, bng lng cho ngi Mng C t quan gim tr (t L Hoa
Xch) qua li gim st vua quan ta.
Ngi Mng C mt mt tip tc nh nh Tng, mt khc vn tm cch kim sot i Vit cht ch
hn, i hi nhng iu kin m bt c mt thuc quc no ca h u phi thi hnh nh vua phi
sang chu, np cc s inh s in h d khng ch. Tuy nhin vua nh Trn khn kho trnh
n tt c nhng iu kin bt li v tip tc cng c thc lc phng b qun Nguyn sang xm
chim mt ln na. Trong thi gian ha hon y, nh Trn p dng mt chnh sch tng i linh
hot m chng ta c th phn tnh nh sau:
Trung ng tp quyn v thng nht ch huy: Khi mi thnh lp triu Trn, nc ta chia ra lm nhiu
mnh, mi nhm ct c mt vng. Quc Oai th c gic Mng, Hng Chu th c on Thng,
Bc Giang th c Nguyn Nn, ngha l nh vua ch kim sot c khu vc chu th sng Hng tr
v nam m thi. Triu nh cng phi chia t phong vng v khng dp ni, tng c lc nguy.
May v sau Nguyn Nn cht nc ta mi thng nht c.[49] Kinh nghim cho thy nhng quc
gia khc b xm chim thng phi u hng khi ngi lnh o b bt, b git. Nh Trn xy
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
dng mt h thng bn chnh thc th t v cp ng k tha, va theo hnh thc hun luyn ti ch
va bo m l s ch huy s thng nht v lin tc. Lm vua mt thi gian ri truyn ngi cho con
ln lm Thi Thng Hong l mt hnh thc tp vic, xc nh ngi th khi lm vo cnh
tranh ginh a v hay n b thnh chnh nh i L, c th gy ra mm ha mt ngi v tay k
khc.
a phng t tr v c lp chin u: Tuy quyn ch huy ti cao vn tp trung trong tay triu nh
nhng cc thn vng v tng lnh kh nhiu quyn c lp. C xem vn chng v phong kh i
Trn chng ta nhn thy thi k qun dn ho hng, chung thc dng, tuy mi lp quc cha lu
nhng c mun t ng ring mt ci tri Nam, chng hn khuyn khch vic lm th, vit vn
bng ch Nm. Quc gia khi bn cnh nhng khu vc do cc thn vng cai tr, c qun i
ring[50] li c cc th ho, chu mc l nhng sc tc thiu s cng c sinh hot mt cch ring
r. Ta c th ni thi tuy vn trung ng tp quyn nhng a phng li t tr.
Php tr: i Trn nng v hnh php, d i x vi k th hay vi ngi thn cng rt nng. Trn
Th git sch tn tht nh L tr hu hon v ngay c anh em trong nh cng khng tha nhau.
Ai phm ti trm cp u phi cht tay, cht chn hay voi dy. C th ni nc ta khi cn rt
thun phc, khng l nghi phin toi nh Trung Hoa, mc d nghim nht nhng c l cng l
thi quen nn i L, i inh, i Tin L thi no cng c nhng v tn st mc d vn coi l
nhng giai on thnh tr trong s sch. iu cng d hiu v s ch chp nhng bin c m khng
chp v i sng thc t ca dn chng. Hn th na, s quan bao gi cng chp ci hay ca mt
triu i m khng chp ci d.[51]
Mt cu hi cng cn t ra l h thng lng x ca min Bc i Trn nh th no? C th ni tnh
hp qun l mt tnh bm sinh ca con ngi nn nhng ngi c cng mt mu s, hoc ting ni,
hoc huyt thng c khuynh hng sng gn gi. Nhng truyn thuyt v trm trng trm con v
mt s truyn c cho thy dn tc Vit Nam t xa vn d khng phi l mt dn tc thun nht m
l nhiu ging ngi khc nhau, tuy c nhiu im tng ng nhng cng khng hon ton ging
hn. Truyn thuyt c t ra cng c mt tn nim chung l nhng dn tc c cng mt
ngun gc, Bch Vit ch c ngha l rt nhiu dn tc sng chung trong mt khu vc.
Chnh v nhng l do , cuc khng chin i Trn mang nhng hnh thi ht sc c bit v bin
thin bao gm nhiu mt trn chnh tr ln qun s.
Sau khi vua Trn Thi Tng mt (1277) [52] vua Thnh Tng lin nhng ngi cho con ri ln lm
Thi Thng Hong. Thi t Trn Khm ln ngi tc l vua Nhn Tng.
Nguyn triu nghe tin nc ta c vua mi lin sai L B thng th Si Thung sang trch v vic
khng xin php triu nh nh Nguyn. Khi min nam Trung Hoa thuc v ngi Mng C.
Si Thung ngo ngh, vua quan ta nh phi du ngt thoi thc nhng yu sch ca ch. n nm
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
1282, vua Trn sai Trn Di i em cng phm v nhng ngi ti gii sang np, Nguyn ch bn
phong cho Trn Di i lm An Nam quc vng ri sai Si Thung a v. Qun ta n nh i
Nam Quan, Si Thung b bn m mt mt phi chy v Tu.
Vua nh Nguyn gin lm bn sai con l Tojan (ta dch l Thot Hoan theo m Hn Vit, khi ang
lm Vn Nam Vng cha t nc i L c) v Arigh Khaya t chc mt i qun ng o,
chun b lng thc, kh gii ri mn c nh ng sang nh Chim Thnh tin vo nc ta.
Qun Nguyn chia lm hai ng b v thy, do Thot Hoan tn cng t Lng Sn xung v t
Chim Thnh do Toa nh ln. Sch v chp l tng cng qun Nguyn ln n 500,000 ngi.
[53]
Cui nm 1282, vua Nhn Tng lin triu tp cc vng hu v bch quan Bnh Than (Bc Ninh)
bn k chng gi.[54] Cui nm sau (1283), Hng o Vng Trn Quc Tun c phong lm
Tit Ch thng lnh cc o thy b. Thng 8 nm 1284, Hng o Vng hi ht qun s cc ni
bn ng B u c c thy 200,000 ngi ri chia ra ng gi cc ni him yu.
Vua ta nghe c qun Nguyn tp trung ti min Nam Trung Hoa sp sa ko sang, th gic rt
mnh, nn vi vng xin hon binh thng lng li nhng Nguyn ch khng bng lng vn tip
tc pht binh. Thng Hong Thnh Tng thy vy lin cho triu tp cc b lo dn gian ti in
Din Hng (1-1285) bn nn ha hay chin. Tt c ng thanh quyt chin.
Xem nh th nh Trn c ba nm hoch nh k sch chng gic Nguyn. Hi ngh Bnh Than
(1282) c th ni l mt hi ngh chnh tr gia vua nh Trn v cc cp ch huy a phng lp
mt k hoch chin u trn ton quc trong bao gm nhiu i biu lc lng qun s trung
ng v a phng. Mt nm sau (1283), Trn Quc Tun mi c phong lm Tit Ch nhng
khng r s la chn cn c vo nhng tiu chun no? V kh nng hay v vai v trong h nh
Trn? Cuc duyt binh ng B u (1284) l mt cuc tng kim im lc lng ton quc v
cui nm Gip Thn vua nh Trn t chc hi ngh Din Hng tham kho kin ton dn ln cui
cng. Sch v chp y l mt hi ngh k lo nhng rt c th l mt hi ngh i biu nhng ngi
uy tn ca mi tng lp v thnh phn trong dn chng ch khng nht thit phi l nhng ngi gi
nht nc. Cng nn thm rng vo thi k trn t nc ta c nhiu sc dn, tuy ngi Vit
chim a s v c u th nhng cc lc lng min thng du cng khng km phn quan trng.
Chnh v th, khi p dng chnh sch thanh d, ngi Vit mi rt ln thng du c mt cch an
ton v t ra h cng c chung nhiu mu s vn ha v sinh hot. Ni ng ra, dn ta v cc b tc
thiu s c mc sng khng khc nhau bao nhiu.
Nhiu ngi vn cho rng hi ngh Din Hng l hi ngh ch cht ph gic Nguyn m qun
rng nu khng c hi ngh Bnh Than v cuc im binh ng B u th hi ngh Din Hng
khng mang mt ngha g c. Do , hi ngh ton dn ch l kt qu chung cuc mt khi c hi
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
ngh chnh tr v hi ngh qun s i trc. Nu khng ch l nhng khu hiu rng tuch v gi
tr nh hin nay ngi ta hay lm dng.
Tuy nhin mt iu r rt, cc tn tht nh Trn k c Hng o Vng tuy vn ch trng
nhng trn nh qui m c tnh chnh thc nhng vn khng b qua k sch lu di. Do , ngay t
u vua Nhn Tng h chiu cho cc ni:
Tt c cc qun huyn trong nc, nu c gic ngoi n th phi liu cht m nh, nu sc khng
ch ni th cho php ln trnh vo rng ni, khng c u hng.[55]
Qu nhin qun ta thua to lin tip trong nhng trn nh chnh din, nhiu ln tng nguy n ni.
Qun gic i n u tn st t ph n y. Hng o Vng phi chy v Vn Kip khin vua
Nhn Tng tnh n chuyn chu thua. Hng o Vng ph bin Binh Th Yu Lc do ng
son v bi Hch Tng S cng vo thi im ny (nhng c l ch ph bin gii hn ti mc
tng lnh, thn vng l thnh phn bit ch).
Qun ta tp hp binh lc ln n hai mi vn, kh th li ln. Qun Nguyn chia ra lm hai mt
thy b tin ti, b binh do Thot Hoan v Arigh Khaya cn thy binh do Omar ( M Nhi) ch huy.
Nh Trn li phi lui binh.[56] Cc cnh qun Nguyn lin xit vng vy chun b tn cng vo
Thng Long nn Hng o Vng phi sai qun chn nh bo v triu nh rt lui ra khi kinh
thnh. Thot Hoan chim c thnh Thng Long nhng ng binh bn ngoi.[57]
Vua nh Trn v cc tng lnh rt v Thin Trng (Nam nh). Toa khi y t mn Chim
Thnh li c lnh tin ra Ngh An, hp cng qun ca M Nhi hai mt nh vo Thin Trng
v qun ca Thot Hoan t ng b ko xung ba mt gip cng khin vua ti nh Trn li phi lui
v Thanh Ha. Th gic qu mnh, qun ta chng khng ni, nhiu ni phi u hng. Mt dng
tng l Trn Bnh Trng b gic bt nhng ng th cht ch khng khut phc. Tnh hnh ht sc
nguy ngp v qun Nguyn chim c cc ni him yu khin cho ngay c tn tht nh Trn nh
Trn ch Tc, Trn T Vin cng b theo ch. Vua Nhn Tng phi sai ngi em em t Thng
Hong l cng cha An T [58] (tc l c ca vua) dng cho Thot Hoan cm chn gic.
Nh Trn lin chuyn sang th nh du kch cm c dng dai, bao vy chia ct khin cho ch b chia
thnh nhiu n v khng lin lc c vi nhau v khai thc u im ca ta l dng ng thy
chn nh nhng lc lng tip vin. Trn Nht Dut nh tan qun Toa t Ngh An v Hi
Dng (s gi l trn Hm T). Trn Quang Khi ph gic Chng Dng (s gi l trn Chng
Dng) khin cho Thot Hoan phi b Thng Long chy v Bc Ninh. Hng o Vng t mnh
dn binh ph qun Nguyn Ty Kt (s gi l trn Ty Kt), git c Toa , M Nhi phi b
chy v Tu. Qun ta tha thng cc mt gip cng nh tan qun Thot Hoan Vn Kip khin y
phi chui vo ng ng chy trn v nc.[59]
c/ Xm lng i Vit ln th ba
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
Nguyn Th T nghe thy Thot Hoan i bi gin lm, lp tc tp trung ton lc, gom gp cc
chin thuyn ang nh dng tn cng Nht Bn chun b nam chinh ln na ra th. Hai nm sau
(1287) nh Nguyn li sai Thot Hoan em 300,000 qun, 500 chin thuyn v 17 vn thch lng
chia ra ba mt thy b tin vo nc ta. Lc u qun Mng C tin nh v bo, chim c nhiu
cn c him yu, qun ta phi rt v Thanh Ha. Qun cc l cm c ging giai khin cho ch thiu
ht lng thc phi ku gi vin binh em sang.
Trn Khnh D em phc binh chn nh Vn n, ly c lng thc kh gii rt nhiu khin
cho qun ch cc ni u nao nng. Tuy nhin cc mt u b chn nh, qun Nguyn khng sao
lin lc c vi Trung Hoa xin tip vin nn Thot Hoan bn tnh chuyn rt lui bng ng
thy.
Hng o Vng nghe tin bn sai qun ng cc sng Bch ng ri khiu chin cho ch
ui theo, nh qun Nguyn n ch ng cc mi nh qut li. Qun Mng C thua to, cc tng
M Nhi, Phn Tip, Tch L C u b bt. Bn ta ly c hn 400 chin thuyn cng v s t
binh. Thot Hoan nghe tin vi v dn qun chy v li b qun ta nh chn, tng t b cht gn ht
ch cn mt nhm nh v c T Minh.
Thy tnh th my vn i qun chc cht An Nam, Thot Hoan bt c d li phi tnh ng
trit thoi. Qun An Nam bn b ra tn cng nh v bo, bn tn c. Qun Mng C cht rt
nhiu, ph soi A Bt Xch cng t trn. Thot Hoan may mn chy c, li thm bi thm ln
na.Nguyn Th T ht sc tht vng, iu Thot Hoan sang trn th Dng Chu, sut i khng
cho nhp triu.[60]
C theo s Tu, nh Nguyn cn em qun sang nh nc ta ln th t nhng li khng thy chp
trong Nam s, chng ti dch ra sau y:
Tuy th, Nguyn Th T (Kublai) i vi vic tht bi An Nam vn hm hc mi (cnh cnh
hoi). n nm Ch Nguyn th hai mi tm (1291), vua Nhn Tng Nht Huyn nc Nam mt,
truyn ngi cho con l Nht Thuyn. Nguyn Th T li sai s yu cu Nht Thuyn vo triu nhng
Nht Thuyn khng chu sang, ch sai ngi mang tin cng. Th T khng bng lng nn nm
Ch Nguyn th ba mi (1293) li sai T Tng Xch Hc M Tht (Yijmis) cng i tng S Bt,
Cao Hng em qun sang nh An Nam nhng chng c vic g phi rt v (y nhin v cng
nhi hon). y l ln hng binh cui cng v nm sau Nguyn Th T mt, Nguyn Thnh Tng
Thit Mc Nh tc v bi b chin dch nh An Nam. V li An Nam v Chim Thnh u sai s
sang chu, gi l cung knh, chin dch nh An Nam ca Nguyn triu n y chm dt. Tng
cng Mng C sang nh An Nam, Chim Thnh t nm 1257 n 1294 (Ch Nguyn th ba mi
mt) l 34 nm, bn ln xut chinh c thy, kt qu hao binh tn tng, thng vong rt nhiu, ch
c ci ting phin thuc xung, nhng thc ra l tn tht nng.[61]
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
2/ Ti sao ta li nh thng c qun Mng C?

Cho n nay khi c s chng ta t ai n gia cuc khng Nguyn ln th nht (1257) v ln k
tip (1287) c mt khong cch 30 nm. Trong ba mi nm , nc ta c ba i vua ng thi
nh Nguyn cng c nhng bin chuyn chnh tr v qun s rt ln cho nh Trn tm c k
sch nh bi qun gic. Khch quan m ni, cuc xm lng ln th nht l mt loi thuc chng
nga v chnh t , vua ti nh Trn c dp nh lng li sc mnh ca qun ch v tm ra
phng thc gii quyt, hay t ra nhng bin php trc nghim tm ra c cch thc ti u
nh bi qun Nguyn.
T mt x hi ct c nhiu mnh mn, mi khu vc l th lc ca mt thn vng, 30 nm b nh
Nguyn cai tr ( t ra cng trn hnh thc v h t quan gim tr t L Hoa Xch mt hnh thc
Thi Th ti nc ta), nh Trn tp trung quyn lc t t chc phn quyn sang tp quyn c
lc lng chin u. C th ni x hi Vit Nam thi l mt hnh thc lin bang trong
nhng n v nh t lng x n thi p ca vng hu u c nhng quyn t tr ring bit v c
th chin u mt cch c lp khng l thuc vo trung ng. Chnh v th qun Mng C ri
vo mt trn chin tiu hao khng li thot, khng th chu ng c nhng tn cng bt ng trong
mt chin dch dai dng.
Tuy nhin chng ta khng th khng xt n tnh cht bt li ca on qun vin chinh v nhng s
trng ca h khng th thi th c trn lnh th i Vit.
a/ Tnh lu ng qun s (mobility) vn d l ch lc ca qun Mng C khng th p dng
Vit Nam v vo thi k , chng ta cha c nhng h thng ng huyt mch. S lu thng ca
Vit Nam hi th k th 12, 13 vn l nhng kinh rch v ng mn t lng ny sang lng khc. V
nga Mng C hon ton khng th pht huy c u im ca n l tnh lu ng, phn tn nhanh,
tp turng nhanh, tn kch bt ng bng lc lng ln nh ti cc vng tho nguyn. X hi Vit Nam
thi k cn mang tnh cht b tc, nhng n v kinh t bit lp v t lin h gn vi x hi
nguyn thy hn l mt quc gia. Nhng lng x nh b c th coi nh nhng i gia nh thn
phc vo mt lnh cha, thng l tng tht nh Trn, m lc lng qun s ch yu l gia binh, gia
tng.
Chnh v th khi qun Mng C tin vo nc ta, h t khi gp i qun v thng ch gp nhng
n v nh, nh du kch v bt ng. Yu t khin qun Mng C hon ton ri vo b ng,
khng th p dng nhng chin thut m h thnh cng khi chinh phc cc quc gia khc. Ngi
Mng C to c sc mnh ti a trn nhng vng tho nguyn rng ri khi h c th di chuyn
nhanh, tn cng chp nhong v o t. Khi ti Vit Nam, v nga Mng C mt i u th ca n,
cha k lam sn chng kh gy ra bnh tt cht chc, nhng cnh ng ngp nc hon ton chn
ng bc i ca h.
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
b/ S tn nhn (brutality) ca qun Mng C ch c th thc hin v c tnh uy hip i vi nhng

thnh ly c xy dng chc chn. Nhng cuc cng hm (siege) khng th thc hin c khi
nc ta cha c nhng n v hay th qui m m phn ln ch l lng mc b nh. Mi khi
qun ch ti, dn ta thng s dng chin thut thanh d, ni nm na l vn khng nh trng,
t mnh hy hoi nhng kin trc v thc phm ri rt vo rng, khin cho qun ch tr nn lng
tng khi ch i din vi nhng khu xm khng ngi v lun lun phi phng b tn cng bt
ng. Ngi Mng C khi c nhiu kinh nghim cng thnh, s dng thang dy, sng bn ,
k c mt s chin thut tn cng, phng ng theo kiu u Chu nhng li hon ton khng p dng
c Vit Nam.
c/ V kh quan trng nht ca ngi Mng C l cnh cung khng cn c th s dng c mt
vng m ly nh Vit Nam. Ngi Mng c kt hp hai u im ca h l tnh di ng nhanh ca
v nga v tm bn xa ca cy cung nn t c sc mnh ti a ni nhng vng tho nguyn
rng ri v trng tri. Hai u th gn nh hon ton khng cn s dng c ti nhng vng tn
bi nh min Bc Vit Nam th . Tin o gn nh b chn ng khi gp ly tre, b t v u th
tn cng t xa khng cn hu hiu. Tri li h li b th dn dng cung n bn trm v tiu dit l t.
T th ch ng trn trn a, ngi Mng C thnh th b ng, lun lun canh chng v
phng. T vai tr di ng chim ly tin c trong chin u, h tr thnh nhng lc lng n tr c
nh v l mc tiu b tn cng.
d/ Mt trong nhng yu t quyt nh ca cc trn nh ln m ngi Mng C thc hin l vic s
dng i qun, vi nhiu i binh khc nhau, mi i chuyn v mt phng din. i qun Mng
C li khng th p dng Vit Nam khi khng c mt h thng ng s ln. Nc ta vn d l
nhng lng mc sng ring bit, nhng n v nh, t dn c n kin trc thng c di tn trc
khi qun ch ko ti. Vi sc khng c gn nh khng c, qun Mng C tin su vo nc ta b
nhng bt li hin nhin:
- Nu tp trung ti mt khu vc, h b tn cng bng li du kch khng sao ngn nga c. C th
nh th trong thi gian di s b dch t v lam sn chng kh khng cn kh nng chin u.
- Nu tri rng kim sot din a, h b phn tn thnh tng n v nh v cng d b tiu dit
hn.
e/ Vo i nh Trn, t chc nc ta vn cn gn nh nhng b tc ri r, dn c t tp li thnh
tng lng nh, dn s tng cng ch vi ba triu ngi, cha phi l nhng qui m quc gia vi
nh ch r rt. Nhiu s gia c gng t im cho lch s thi k nh mt i quc nhng
vo th k th 13, nc ta cha t ti nhng t chc hnh chnh v qun s tm vc ln. Qun i
khi vn ch l nhng n v nm trong thi p, in trang ca cc vng hu v tng lnh nu
khng phi l gia nhn (Yt Kiu, D Tng) th cng l t tng, thn thch c gn lin vi ch
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
soi qua tnh ngha h hng, thn tc, hn nhn.

Nhng lng x b nh sng tp trung thnh nhng c o, mi lng vi trm dn, i sng ht
sc gin d gn nh bit lp, c ting ni v tp qun ring. Nghin cu v nng thn Vit Nam
min Bc chng ta thy ch chng mt trm nm trc, i sng ngi Vit Nam vn cn trong
tnh trng rt th s, phng ngn phng ng rt a dng, tp qun cng khc nhau, nhiu ni cn
duy tr nhng tc l t thi thi c. V khung cnh nh b , vic anh em thn tc ly ln nhau cng
khng phi l chuyn l v chnh v th khi nh Trn a tp tc bn x ca h vo triu nh, qun
chng khng cm thy l mt hnh thc bi hoi nhn lun.
Mi lng u c ly tre bao bc, l mt chin ly kin c ngn chn v nga. Chnh v khng c
nhng c cu ch huy ti cao nh nhng quc gia khc, qun Mng C khng th nhn nh u
l i bn doanh ca i Vit tp trung tiu dit v vic thanh ton l t tng lng mt khng
thnh cng khi ngi Vit s dng phng php vn khng nh trng, ch tin ti u u ph
hy lng mc b vo rng ri tn cng ngc tr li bng chin thut du kch. Vi nhng v kh lm
bng tre, bng g, cung tn, n, cu lim, m tu ngi Vit Nam tp trung ton b lc lng
chin u lin tc v tri rng khin cho qun Mng C lun lun b ri vo th th ng ch b tn
cng.
Hn th na, kh hu nhit i khc nghit ca min Bc nc ta khin cho qun ch b bnh tt
rt nhiu, v l l do chnh yu h phi chp nhn thua cuc.
Robert B. Asprey trong tc phm Chin Tranh B Mt (trong Bng Ti) (War in the Shadows)
nhn nh v cuc khng chin chng qun Nguyn-Mng ca Vit Nam nh sau:
Ngi Vit Nam, nh sau ny h cng thng hay lm nh th, t b cc thnh th i vo vng
ni i, mc kinh thnh cho qun xm lng t ph. Th nhng ngi Mng C, khng quen vi
vng nhit i v bnh tt b tht bi v thy th; sau khi tn cng m khng i n u, h nh
rt lui
Nm 1284, h tn cng Vit Nam ln th ba. V ln ny xut hin mt nhn ti kit xut: Nguyn
soi Trn Hng o, ngi rt vo rng ni, vit b Binh Th Yu Lc (Essential Summary
of Military Arts) v hun luyn s tt chin u du kch trng k qun ch phi chin u xa
cn c a mt thi gian di Ta phi lm chng suy yu bng cch dn d chng vo nhng trn
nh c ca, mt khi mi nhn ca chng b b gy, lc chng s d dng b tiu dit.[62]
Ni tm li, thi k dn ta cn vo thi k rt s khai, cha vn minh bng nhng quc gia lng
ging. Nhng di ch tm thy v thi k cho thy chng ta mc du c mt bn sc ring nhng
vn cn kh thun phc, mi n thi k Trnh Nguyn phn tranh, nhu cu cng c lc lng qun
s i ph vi i phng mi khin cho Vit Nam c c mt s hi cng v du nhp c
phn no vn minh t bn ngoi. Vo th k th 18, L Qu n vit nh sau:
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
V nc ta l ni nng nc m thp, nhn dn lc bnh thng khng i khn, khng i giy,

ng tc mi c thun tin, vic ny thnh thi quen ri, khng th thay i c na.[63]
Vic ci trn m nhiu nh nghin cu cho rng khng phi v l do kinh t rt thnh hnh cho c n
ng ln n b. S nh Tng chp l c vua L Hon cng ci trn ng kh. S nh Nguyn l
Trn Cng Trung cng ghi nhn l ngay gia cung nh nh Trn vn c ngi ng kh bao, ci
trn n b i chn khng mi ngi con trai u ci trn , cn trong dn gian th dn
u i chn khng da chn h rt dy, tro ni nh bay, chng gai cng khng s.[64] Thnh th
ngi mnh c gi l ging dn sn rng chng t cht u. Ngi mnh cng khng qu cu
n v chuyn ph by thn th, c nhng truyn tiu lm, vn th H Xun Hng, Nguyn
Khuyn v quan st sinh hot nng thn chng ta thy ngi Vit kh thoi mi trong vic n
mc, khc hn ngi Trung Hoa.
Ngay c t chc triu nh ca Vit Nam cng rt n s. Tuy vn c chc v nhng ngoi vic cng
ra, vua ti u thn cn nh sinh hot dn gian, khng c kiu cu trng chn b vi mi loi l nghi
nh ngi Trung Hoa.
i nh Trn, tuy quan li th nhiu, nhng vua quan c thn cn vi nhau. H khi no vua i
yn, cc quan ung ru xong ri th ra dt tay nhau m ma ht, khng c gi l php nghim khc
nh nhng i sau.[65]
Hn th na, cc vng hu li bit nhng nhn nhau, in hnh l chuyn Hng o Vng tm
cho Trn Quang Khi hay chuyn Tnh Quc Vng Quc Khang[66] sau y:
Ma ng, thng 10 (nm 1268), vua cng anh l Ttnh Quc i vng Quc Khang cng vui a
trc mt Thng Hong. Thng hong lc by gi mc o vi bng trng. Tnh Quc ma iu
ma ca ngi H, Thng hong ci o ban cho. Vua cng ma iu ma y xin chic o ca
Thng hong. Quc Khang ni: Ci qu nht l ngi hong m ti cn khng tranh vi ch hai,
nay c ch tn ban cho mt vt nh mn ny m ch hai cng nh ly nt chng?. Thng hong
c ci ni: Th ra my coi ngi vua v ci o xong ny chng hn km g nhau ?. Khen ngi
hi lu, Thng hong lin cho Tnh Quc ci o y.[67]
Nhng hnh nh cn gi c vo thi u th k 20 cho ta thy n lc ny lnh hu, th v cn i
chn t, mt mi ngy ng, cc quan vn, quan v cha c ci uy nghi ca mt i quc. Trong mt
tranh v v sinh hot ca nc ta thi Trnh Nguyn phn tranh ca ngi ngoi quc sinh sng K
Ch (Thng Long), nhng ngi khing kiu cho vua L ti mt m rc u xun u ci trn
ng kh.
Tuy mt s thnh phn qu tc v c hc th c c mt s t tng v l nghi Trung Hoa, i a
s qun chng sinh sng ch yu ti nng thn v rng ni vn cn trong tnh trng rt gin phc.
Nu ng trn phng din pht trin s gin d c th l mt tr ngi nhng v phng din chin
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
u li l mt u im, khi ln lt cng nh trong di ng. Cho n thi gian ny, ngi Mng C
chim min Bc nc Tu c 30 nm v thnh lp triu Nguyn c 13 nm, p dng nhiu t
chc v vn ha Trung Hoa. Qun i ca h c xy dng theo li chnh qui v qun Mng C
sang nh nc ta bao gm nhiu nhm tn qun thu phc c khi em qun nh chim min
Nam nc Tu, trong hng qun ca nh Tng chim mt lc lng kh ln, ngi Mng C ch
ng vai tr ch huy.
Cng v th tinh thn ca on qun ny khng dng mnh nh qun i Mng C trong thi k lp
quc cn ngoi sa mc. K binh Mng C hon ton khng th p dng c v min nam a th
nhiu m ly, thy o, ni non, rng r khc hn cc tho nguyn min sa mc. Ngi Mng
C hon ton ri vo th th ng, kh lin lc vi nhau nn hoang mang lng tng, ngi v nga
u b lam sn chng kh v bnh tt vng nhit i lm cho tiu hao khin cho nhng mi nhn
ca on qun bch thng kia b b gy.
Di nhn quan lch s triu i, khi ghi chp li cuc chin i Trn cc s gia ch chp nhng bin
c quan trng nht ca tng nm, coi nh l kt qu sau cng ca ton b cc hot ng. Thc t,
cuc chin c nc u sc li m nh kia l mt cuc chin tri rng, ton b, lin tc v nhng
trn nh ln ting tm, nhng a danh lng ly ch l tiu biu v s sch t ai nhc n nhng
chin u a phng ca tng vng, nhng sng to ty thuc vo khung cnh c bit to nn
mt sc mnh tp th, hon thnh chin cng oanh lit vo bc nht ca chng ta vo cui th k 13.
C l chnh v th m cuc khng chin chng Nguyn Mng ca Vit Nam khng c cc s
gia th gii nhc n nhiu nh tht bi ca ca ngi Mng C trong chin dch chinh phc Nht
Bn hay Java bng ng thy.
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
KT LUN
C l t ai ngh c rng V Nga v Cnh Cung l hai phng tin chnh yu ca ngi Mng C
dng trong chin tranh v h l nhng ngi u tin pht ng chin tranh mt cch qui m, mt
cuc chin tranh c tnh ton v c t chc (highly planned and organised war). Nhn xa hn na,
y l nhng v n cp qui m m nhng tn n cp u s li c lu danh thin c.
Ngi trn lng nga m ly thin h chnh l nhng ngi du mc sng theo bn nng trn vng tho
nguyn thm thung s thc phm v ti sn ca ging dn nng nghip nn tm mi cch
chim ot.[68] Chnh th m nhng nng dn u Chu phi o ho p ly, vi nhng thp canh
trng chng k cp. Cn Chu th hng triu ngi thit mng xy mt bc tng thnh
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG

hng vn dm t ng sang ty ngn chn cc ging r bc phng.
Th nhng bc tng thnh v i kia li khng ngn ni qun xm lng t phng Bc trn xung
th ci ly tre ca lng x Vit Nam li chn c v nga qun Nguyn. Trn thc t, qun Nguyn
khai thc c tt c nhng u im ca h, t s lu ng thn tc n s tn ph, dng mnh
khi em qun nh khp ni. Th nhng Vit Nam, h b chn ng v ng cha chng ta khng
p thnh cao ho su, cy vo binh cng tng nhu ly cng chng cng m ly a th him tr,
ly thin nhin khc nghit lm v kh chnh, ly quyt tm ton dn lm sc mnh ci m Hng
o Vng gi l k kia cy c trng trn m ta th cy c on binh m gc l vua ti ng
lng, anh em ha mc, c nc u sc li m nh.[69]
S bnh trng ca quc Mng C khng phi ch trong mt thi gian ngn m ko di hng trm
nm, mi giai on li c nhng c tnh ring. quc bt u bng s xut hin ca Genghis
Khan (Thnh Ct T Hn) u th k th 13 v ch kt thc khi thi i huy hong ca h chm
dt vo u th k th 15 ngha l trn 200 nm. Chin thng ca i Vit vo cui th k 13,
khong 80 nm sau khi Thit Mc Chn ln ngi i Hn, vo cao im bnh trng ca quc
Nguyn - Mng. L d nhin, khi sc mnh v chin lc ca ngi Mng C khng cn hon
ton nh c m thay i theo tin trnh pht trin ca h. Chnh v th chng ta cng nn nhn li
vn mt cch v t hn tm ra nguyn nhn ch quan v khch quan dn ti s thnh cng
ca dn tc Vit Nam vo cui th k th 13. Nhn nh s khi cho chng ta mt s ch im nh
sau:
1/ Qun Nguyn mt i s tinh nhu v thun nht ca thi k u sau hin tng tuyt ln
(avalanche) mi ln chim c vng no li hi nhp t binh vo lc lng ca mnh, s dng qun
i mi thu dng lm mi nhn tn cng. on qun 50 vn ca Thot Hoan chc chn khng phi
l hon ton qun Mng C m a s l binh s cc vng mi chim c bit l ngi Trung Hoa.
Thnh phn gc nng dn b bt buc tng chinh, khng nhng khng thin chin, li tm l dao
ng, d mt tinh thn hon ton l thuc vo tip liu t cp ch huy nn mt khi b mt lng thc
lin hong ht, thua chy cng khng c g l.
2/ Qun Nguyn sau khi chim c Trung Hoa du nhp v p dng mt s qui tc a phng, t
mt i ng lu ng, linh hot ca sa mc chuyn sang thnh t chc chnh qui, c ch huy v
tip liu theo nhng tiu chun nht nh, mt hn nhng u im c hu. T chc mi tr nn cng
knh hn trong khi li tim phc nhiu mm bt n ni ti khi em qun xung phng nam.
3/ S bnh trng ca triu Nguyn n mc ti a, khng cn sc qun tr nhng vng t
mi, tr thnh mt qu bng qu cng d b chc thng. Lc lng nh Nguyn chia ra phng th
v trn gi tp trung vng Trung v bc Trung Hoa gn triu nh, cc vng bin cnh tng i
lng lo.
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
4/ Qun i Vit khai thc c a hnh, a li k c yu t thin thi, kh hu v nht l p dng

mt chin thut hon ton tng phn vi qun Nguyn, tr cu, tiu hao ch ch t hy. Ngoi
ra cng c th k n kh hu m thp, vim nhit min Bc nc ta khin cho cung n ca ch
b h hng, mt i sc mnh u th ca h khi ra trn.
5/ Tinh thn bt khut, trn di mt lng v s lnh o sng sut ca cc vng hu, tn tht v
tng lnh i Vit, nht l ti ch huy ca chin lc gia Hng o Vng Trn Quc Tun.
Nhng chin thng i Trn khng my vang dy v b ha long vo nhng cuc chinh pht nho
nh ca ngi Mng C sau khi thnh lp triu Nguyn v ch c cc hc gi th gii nghin cu
n khi ngi M sa ly ti Vit Nam so snh s tng ng ca cuc khng chin th k th
13 vi li nh du kch m ngi Cng Sn min bc p dng vo th k 20.
Trong khi ngi M t cho rng sc mnh v kh v k thut ca h c u th tuyt i th Bc Vit
da vo sc mnh tp th, khai thc ti a tnh bn b, nhn nhc v chu ng ca nng dn, tri
rng a bn a i phng vo th b ng v th ng, c th b tn cng bt c lc no, bt c
ni u. Bc Vit nm bt c nhng s trng, ng thi vn dng s h tr ca gii truyn
thng quc t khai thc nhng yu t tch cc v nhc im c hu ca i phng ch mt c
hi tng phn cng.
Ngc li, d v tnh, d c , ngi M bin chnh quyn v qun i min Nam Vit Nam
thnh mt lc lng tm gi, chin u mt cch my mc tch ri khi qun chng, tuy c trang
b kh qui m nhng li hon ton l thuc vo tip vn v vin tr ca h. Thnh th, mc d min
Nam khng him nhng tng lnh can trng, nhng binh on thin chin, qun i phi chin
u ngoi l s trng ca dn tc. Vi li t chc chnh qui theo kiu Ty Phng, min Nam Vit
Nam ni chung v qun lc ni ring b l thuc hon ton vo trang b v tip liu t bn ngoi, mt
khi b ct vin tr l t lit ngay, khng th t tn c. Do , khi chin tranh bc vo thi k tn
li v ngi M c nh rt khi Vit Nam, min Bc chim c min Nam trong mt thi
gian k lc, to nn mt chin thng thn tc m n nay nhiu ngi vn cn ngn ng cha hiu
ni.
T nhn quan chin lc ngy hm nay, Vit Nam ang ri vo mt vn nn ti him, mt gt chn
Achille trong sch lc gi nc m chng ta phi i din. Trong khi nhu cu pht trin l u tin
hng u em li no m lm bn p cho tin trnh dn ch ha, th ci u im trn quc l s
linh hot trong chin u ca mt quc gia nng nghip li b chnh vn minh k thut mi xa m
dn.
V nh c mt cuc chin trong thi i ny, vic gi nc s kh khn gp trm ngn ln v tnh
hnh cn ang trong thi k lt xc trn nhiu mt. Con cua lt mi b c ci mai kia s khng th
no sc i ph vi xm lng khi ngoi din cha cng, tinh thn cha chun b v thc lc
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
cha sn sng. Hn lc no ht, Vit Nam cn phi c nhng nh lnh o bit nhn xa trng rng,
khn kho v mm do duy tr c ha bnh v cng sng sut t nhng tin b nhy
vt trong vi ba thp nin ng hu lng cnh tm mt chin lc mi mi thay th
phng thc chin tranh nhn dn c in khng cn u th trong thi i mi na. Vit Nam qu
l mt con hng m, xng cng cho t do th s xoi cnh vn mnh nhng li khng bit i v
u, cn nh km hm theo mt ng li c nh, bng tai che mt th sc mnh ca dn tc s b
tc khng th gii ta c. Cu hi ca nhng ngi quan tm n tin s l:
Nu i phng dng trng trn th on binh ca thi i nm u?
Thng 1/2003
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
TI LIU THAM KHO
1. Asprey, Robert B.: War in the Shadows, The guerrilla in history, 2 vol. (New York: Doubleday &
Company, Inc. 1975)
2. Bronowski, J.: The Ascent of Man (Boston: Little, Brown and Company, 1973
3. Chambers, James: The Devils Horsemen The Mongol Invasion of Europe (New York:
Atheneum 1985)
4. Dersin, Denise (ed.): What Life Was Like in the Land of the Dragon Imperial China AD 9601368 (Richmond: Time-Life Books 1998)
5. Edwards, Elwyn Hartley: Encyclopedia of The Horse (London: Octopus Books Limites, 1977)
6. Edwards, Elwyn Hartley: Horses, The visual guide to over 100 horse breeds from around the
world (New Yok: Dorling Kindersley 1993)
7. Harrist, Jr. E. Robert: Power and Virtue, The Horse in Chinese Art (New York: China Institute
Gallery, 1997)
8. John Keegan: A History of Warfare (New York: Alfred A. Knoff, Inc. 1993)
9. Kentucky Horse Park: Imperial China, the Art of the Horse in Chinese History (Kentucky:
Harmony House Publishers, 2000)
10. Nguyn Khc Thun: Vit S Giai Thoi, tp 3, 71 giai thoi thi Trn (VN: nxb Gio Dc 1997)
11. Nicolle, David: The Mongol Warlords Genghis Khan, Kublsi Khan, hulegu, Tamerlane
(London: Brockhampton Press 1990)
12. Paludan, Ann: Chronicle of the Chinese Emperors (London: Thames & Hudson, 1998)
13. Paludan, Ann: Chronicle of the Chinese Emperors, The Reign-by-Reign Record of the Rulers of
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG

Imperial China (London: Thames & Hudson Ltd 1998)
14. Sawyer, Ralph D.: Sun-Pin, Military Methods of the Art of War (New York: Barnes & Noble
Books, 1995)
15. Sawyer, Ralph D.: Sun-Tzu, The Art of War (New York: Barnes & Noble Books, 1994)
16. Selby, Stephen: Chinese Archery (X Th Thp T Quyn) (Hong Kong: Hong Kong University
Press 2000)
17. Taylor, Keith Weller: The Birth of Vietnam (London: University of California Press 1983)
18. Thorndike, Jr. J. Joseph ed.:Misteries of the Past (New York: American Heritage Publishing Co.
1977)
19. Tng ng Tinh: Thin Cng Khai Vt (Si Nhn Kin bin tuyn) (i Bc: Thi Bo Vn Ha
1983)
20. Trn Ch Bnh: Trung Hoa thng s q. 8: (Nguyn S) (L Minh vn ha: i Bc 1978)
21. Trn Trng Kim: Vit Nam S Lc q. 1 (Saigon: Trung Tm Hc Liu B QGGD, 1971)
22. y Ban Khoa Hc X Hi Vit Nam: Lch S Vit Nam, tp I 2nd Ed. (H Ni: nxb Khoa Hc
X Hi 1976)
23. Vin Kho C Hc, y Ban Khoa Hc X Hi Vit Nam: Hng Vng dng nc, tp II, nxb
KHXH H Ni 1972
24. Vin Kho C Hc, y Ban Khoa Hc X Hi Vit Nam: Hng Vng dng nc, tp III, nxb
KHXH H Ni 1973
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
Ch Thch
[1] Thc ra nga c n 18 xng sn
[2] John Keegan: A History of Warfare, 1993 p. 177
[3] Bronowski, J.: The Ascent of Man, 1973 tr. 80
[4] Bill Cooke: The Horse in Chinese History, 2000 tr. 29
[5] Bill Cooke, sdd tr. 29
[6] Joseph Needham, Science and Civilisation in China, vol. 4, Physics and Physical Technology,
part 2: Mechanical Engineering (Cambridge, England: Cambridge University Press, 1965) tr. 304
(trch li theo Bill Cooke, sdd tr. 34)
[8] Ralph D. Sawyer: Sun Tzu, The Art of War, 1994 tr. 72
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
[9] Now chariots and cavalry are the armys martial weapons. Ten chariots can defeat one
thousand men; one hundred chariots can defeat ten thousand men. Ten cavalrymen can drive off one
hundred men, and one hundred cavalrymen can run off one thousand men (Ralph D. Sawyer: Sun
Pin, Military Methods of the Art of War 1995, tr. 174 Ch. 17, Ten Questions, Thp Vn)
[10] Bill Cooke: sdd tr. 38
[12] Xin phn bit vi bn pht minh quan trng nht ca ngi Trung Hoa vi nhn loi l thuc
sng, giy, kim ch nam v ngh in.
[13] Chiu cao ca nga tnh t xng gip mnh v c (withers) xung ti t, thng c o
bng hand, 1 hand khong 4 inches, 10 cm. y chng ti tnh lun bng cm cho d hiu.
[14] girth l ai buc yn xung di bng
[15] Nga bn a ca Tu v ca Vit Nam l ging nga th, do dai nhng nh b, dng
chuyn ch th c nhng khng thun tin cho vic ci hay chin u
[16] Ging nga ny cao to v hng trng, chy nhanh, do dai c th chy mt mch 360 km trong
ba ngy m khng phi ung nc nhng tnh kh hi d tn, thng c gy ging lm nga ua
(Elwyn H. Edwards ed.: Encyclopedia of The Horse, 1977 tr. 67)
[18] chung nga
[19] Ann Paludan: Chronicle of the Chinese Emperors, 1998 tr. 106
[20] Ann Paludan: sdd tr. 92
[21] Sandra Olsen, ed., Horses through Time (Boulder, Colo.: Robert Rienhart Publisher, khng
nm) tr. 95 dn li theo Bill Cooke trong Imperial China, The Art of the Horse in Chinese History tr.
28
[22] J. Guilmartin: Turkish Archery and the Composite Bow, 1947 (trch li theo John Keegan, sdd tr.
162)
[23] Ngi u Ty tnh bng pound, cn ngi Trung Hoa tnh bng thch (1 thch chng 27.8
kg)
[24] John Keegan, sdd tr. 162-3
[25] John Keegan, sdd tr. 163
[26] Stephen Selby (Chinese Archery 2000) dch l g u (carica papaya) nhng trong T Nguyn
thy mc qua l mt loi cy mc thnh bi, rng l ma ng, ma xun ra l non ri ra hoa hng
hoc trng, kh p. T Hi ni l mt loi dy leo thuc h tng vi ngha l mt loi hng di.
iu ny hp l hn v loi hng leo rt dai, nu gi c th lm cnh cung ch u th mm, d
mc lm sao lm cung c.
V NGA V CNH CUNG
Nguyn Duy Chnh
[27] Stephen Selby: Chinese Archery 2000, tr. 179

[28] Tng ng Tinh: Thin Cng Khai Vt,1983 tr. 229
[29] ngi ta o c ng c nin i 3600 trc TL Thi Lan trong khi Trung Hoa
ng c nht l khong 1600 trc TL (Lionel Casson: China and the West: Which was first? Joseph
Thorndike ed.: Mysteries of the past, 1977 tr. 191)
[30] Keith Weller Taylor, The Birth of Vietnam, 1983 tr. 21
[31] Keith Weller Taylor, sdd. tr. 318
[32] Cng theo cc nh nghin cu, ch n ca Trung Hoa chnh l mn ca phng nam. Ngi
Mng gi n l n, ngi Chm gi l n, ngi gi l hna iu cng d hiu v
phng nam rng ni rm rp, ngi i sn khng th dng cung v khi ging cung s gy ting
ng khin th rng chy mt nn phi dng n ging sn ch i. C l v th m n nc ta
thng dng hn cung.
[33] y Ban Khoa Hc X Hi Vit Nam, Vin Kho C Hc, Hng Vng dng nc, tp II, nxb
KHXH H Ni 1972 (Trn Quc Vng & Vn Ninh: Thi An Dng Vng trong quan h vi
thi Hng Vng tr.385)
[34] Keith Weller Taylor: sdd tr. 21
[35] birch (betulaceae)
[36] hin nay ngi ta chp nh v quay phim mi tn bn ra xc nh c iu
[37] Denise Dersin: What Life Was Like in the Land of the Dragon Imperial China AD 960-1368
1998 tr. 110
[38] li tht bm v dn mm ny khi qun Mng C tin nh u Chu c ngi c bt chc
Hamburg (c), gi l hamburger, nay l mt mn n thng dng nht l ti M.
[39] nc Kim lc rt rng bao gm mt phn Siberia, Mn Chu v min Bc Trung Hoa.
[40] Chnh vo giai on ny ngi Mng C c m mu thn tnh i Vit, va ch trng lm
bn p xm ln nhng nc ng Nam , va bao vy cn c cui cng ca nh Tng.
[41] y chnh l cnh tay phi ca Nguyn Th T Kublai Khan v l ngi em qun xm lng
i Vit nm 1257 thng c bit di ci tn Ngt Lng Hp Thai. Ngi ny l con ca i
tng Subotai, ph t ni ting nht ca Genghis Khan, tn st nhiu thnh ph Trung m
m nt nht l v vy thnh Khwarazm (tc nc Hoa Thch T M). Y li lng danh v ch huy
chim ng i L, Th Phn v qua nh nc ta nm 1257 nhng b thua to nn b tc ht binh
quyn cho ti khi cht.
[42] Arigh Khaya l mu s s mt ca nh Nguyn, cng l i tng lng danh nht, sau ny ch
huy qun sang nh i Vit nhng s li t nhc n m ch nhc n Vn Nam Vng Thot Hoan
(Tojan) c l v y l con trai ca Kublai Khan (con th 9 hay 11 ty theo sch)
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG

[43] David Nicolle, sdd tr. 64
[44] Cng trnh ca H Vn Tn v Phm Th Tm c th coi l tc phm qui m nht, mc du mt

s vn vn ch bin lun theo khun mu c to hnh t trc nn lm khi khin cng.
[45] Dawn F Rooney: Angkor, an introduction to the temples, 1997 tr. 28
[46] Toa vn l th v ca Kublai, lp c nhiu cng lao trong v bnh i L v tiu dit nh
Nam Tng, chim lnh c mt vng duyn hi pha nam Trung Hoa (Mn Vit)
[47] Trn Trng Kim, Vit Nam S Lc, 1971 tp 1, tr. 127
[48] David Nicolle: The Mongol Warlords 1990 tr. 59. Con s ny khng ng nht, cc sch s ca
ta chp rng khi xut qun ch c 30, 000 khi thua trn ch cn 5,000. Tuy nhin, on qun ny l
mt i qun hn hp, trong c c i tin phong do vua nc i L v hng l on Hng Tr
ch huy v mt s ln qun Th Phn.
[49] Trn Trng Kim, sdd tr. 122
[50] Trn Quc Ton mi 15 tui m cng c c hn 1000 qun em i nh gic
[51] Nh Chu bn Tu cng p dng hnh php y ht i Trn ca nc ta (ai ung ru u b chm
u v duy nht ch c t hnh cho mi ti ln nh, ti nh nht cng ct mi, cht chn, hay thin
) nn sau my chc nm, nc Tu tr thnh mt thi i tr. Chnh v th mi c nhng v di
dn tp th sang Mn Chu, Korea, Nht Bn, v sang c min Bc nc ta. S ch chp rng thi
ca ri khng ai nht nhng c bit u l v hnh php ch khng phi v o c con ngi
(Sterling Seagrave: Lords of the Rim, 1995 tr. 13)
[52] lc ny ang lm Thi Thng Hong
[53] binh m nh Nguyn ch yu l t Vn Nam (tc l qun i L c) v cc tnh min nam
Trung Hoa (qun Tng c)
[55] i Vit S K ton th, trch li theo H Vn Tn Phm Th Tm sdd tr 183
[56] Theo s sch, n u thng ging nm t Du (thng 2-1285), qun ta phi b Vn Kip,
Ph Li, Bnh Than ngha l ch trong vng 1 thng sau hi ngh Din Hng, i Vit hu nh tan
v trn mi mt trn.
[57] Ngi Mng C khng ng qun trong nhng thnh chim c s b trng k. y l thi
quen ca h t trc n nay, khng phi ch ti Vit Nam nh nhiu ngi lm tng.
[58] Nc ta c ba b cng cha em thn bo n non nc l An T, Huyn Trn, Ngc Vn
nhng li t c nhc n (xem thm Ngi Ph N Vit Nam ca Nguyn Duy Chnh)
[59] trn ny s Tu tuy lun lun thin v Mng C cng phi vit nh sau: Trn Nht Huyn (vua
Trn) tuy thua chy nhng li dng a hnh dng chin thut du kch quy nhiu qun Mng C,
chn cp lng thc. Li thm thi tit nng nc, bc qun khng hp thy th, bnh dch lan
Nguyn Duy Chnh
V NGA V CNH CUNG
truyn, cht v s k. Thot Hoan khng chu ni, khng i c qun Toa ln cng tn
cng, phi t dn binh rt v. Qun An Nam theo sau ui nh, qun Mng C cht rt nhiu. Toa
nghe tin Thot Hoan chy ri, cng chy theo, b qun An Nam vy nh t trn, bao nhiu qun
b git sch. Ln nam chinh ny, qun Mng C b tht bi ht sc nng n (Mng C binh tao ng
liu nht th i i ch tht bi (Trn Ch Bnh: Trung Hoa thng s q. 8, 1978, tr. 192-3)
[60] Trn Ch Bnh, sdd tr. 193
[61] Trn Ch Bnh, sdd tr. 194 (H Vn Tn-Phm Th Tm c nhc n vic ny nhng li vit l
Nguyn triu ch mi tp trung qun nhng cha sang nh th bi binh, sdd tr. 323-6) Ngi vit
ng rng Trn Ch Bnh chp lm chin dch sang nh Java (1292-3)
[62] Robert B. Asprey: War in the Shadows vol I, 1975 tr. 71
[63] Kin Vn Tiu Lc Th L Thng (trch li theo y Ban Khoa Hc X Hi Vit Nam, Vin
Kho C Hc, Hng Vng dng nc, tp III, nxb KHXH H Ni 1973, L Vn Lan, Trang Phc
i Hng, tr. 264)
[64] L Vn Lan: Trang Phc Thi Hng Vng, sdd. tr 264-5
[66] L Chiu Hong ly Trn Thi Tng lu m cha c con nn b Trn Th ging xung
lm Chiu Thnh cng cha v em Thun Thin cng cha (vn l v An Sinh Vng Trn Liu)
ang c mang g cho Trn Thi Tng, sinh ra Quc Khang. Thnh ra Quc Khang l con trng
nhng li khng c lm vua m vua Thi Tng li truyn ngi cho con th (con rut ca ng ta).
[67] i Vit S K ton th (bn k q. 5, t 32a v 32b) trch li theo Nguyn Khc Thun, Vit S
Giai Thoi, tp 3, 71 giai thoi thi Trn, nxb Gio Dc VN 1997 tr. 15
[68] J. Bronowski, sdd tr. 88
Li cui: Cm n bn theo di ht cun truyn.
Ngun: http://vnthuquan.net
Pht hnh: Nguyn Kim V.
Ngun: Nguyn Duy Chnh
c bn: Thnh Vin VNthuquan a ln
vo ngy: 27 thng 12 nm 2003

VÓ NGỰA VÀ CÁNH CUNG - Nguyễn Duy Chính

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

VÓ NGỰA VÀ CÁNH CUNG - Nguyễn Duy Chính

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

(Lc sc tranh cng)

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

cc con vt nh ch, d, cu, la, b v nhng dn tc Trung , Ba T, Afghanistan l

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

v cht v chnh binh kh ca mnh. Nhng k s ti ba th c th nm bm ri nhy ln, hoc c khi

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

bn ra Trung , xy dng nhng trung tm thng mi ln Kucha, Khotan, Yarkand, Kashgar,

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

lng. Cy cung c c gi nh th cho n khi no tt c mi b phn dnh cht vi nhau th mi

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nguyn Duy Chnh

V NGA V CNH CUNG

Ngi ta cng phn bit sng gn xng u th do v mi on sng li dng vo mt mc ch,

Ngun truyn: vnthuquan.net

V NGA V CNH CUNG

Nguyn Duy Chnh

Ngun truyn: vnthuquan.net