OSMANLICADA MOOLCA KELMELER

OSMAN

NEDM

TUNA

Bu yazmla Osmanhcada grlen Moolca dnlemelerden 50 kelimelik ikinci

bir liste sunuyorum. Geriye kalan, ve yeni eklenen maddelerle birlikte 83 kelimelik
bir gurup tekil eden, malzemeyi metod bakmndan eledikten sonra, nc ksm
olarak yaymlayacam. Bu listeye, Ftih Sultan Mehned Yarhfn&n, I . ksm,
8. maddede -vesikann dilinin Dou trkesi ile olmasna ramen, Osmanl shasnda yazlm bulunmas dolays ile- verdiim cevnggar gibi, Moolcaya aid kelimeler
alnmamtr. Gerek bu yarlktaki gerek baka Uygur yazl slm metinlerdeki
Moolca dn kelimeleri imdiden tesbit etmi bulunuyorum. Bunlar slm
Devrenin Uygur harfli Trke Metinlerinde Moolca Kelimeler ad altnda ayr bir
yaz ile tantacam!. Trk ve Mool dillerinin karlkl tesirleri konusunda daha
bir mddet almak niyetindeyim. Geen yl Duke niversitesi'nde (North Caro
lina) toplanan 182. Congress of American Orientalists'e sunduum Turkic and
Mongolian Loan Words in Hindustn adl aratrmam hazrlarken, yalnz Hind
dillerinde deil, Dravid dillerinde de pekok sayda Trk ve Mool kelimelerinin
bulunduunu grdm. Hindistanda irili-ufakl yirmiden fazla devlet kurmu olan
Trklerin buradaki dillerde hibir iz brakmadan gelip getiklerini hi dnmedi
im iin bunu yadrgamadm. Ancak, bu kelimelerin ok daha eski bir devreye aid
olabilmeleri ihtimli bile, Trk kltr trihi bakmndan zerinde nemle durula
cak bir konu tekil eder kansndaym.
kinci ksmn yazl srasnda, Monguor ve eremisov'un Buriat szlklerini
kullanmak imknna ship deildim. Bununla birlikte Dialect Mnguor'un kk
szlnden ve Ts. B. Tsidendambaev'in Russko-Buriat Mongol'skiy Slovar'ndan
faydalandm. Ayrca L. Ligeti, Un Vocabulaire Mongol d'Istanbul, (AOH., X V I ,
* Bu yazmn (Trkiyat Mecmuas, c. X V I I . s. 209-250)'de kar ilk ksmnda.
210. sahifenin altndaki bibliyografyada, Prof. Hasan Eren'e aid aratrmaya yanllkla
bir sonraki aratrmann bal- geirilmitir. Dorusu Caucasian Turkic Elemente in
the Anatolian Dialects olacaktr. Her naslsa gzden kaan bu hususu zr dileyerek
dzel tiriz.
1 Bana bu fikri veren alkan ve deerli dostum Osman Sertkaya'ya teekkr
zevkli bir vazife saymaktaym.

Osman

282

Nedim

Tima

Fas. 1) ; G. Kara Un Glossaire zmin, (AOH, XVI, Fas. 1); James E. Bosson
ve B. nen Sechen, Some Notes on the Dialect of the Kharchin Mogols Ameri
can Studies in Altaic Linguistics, Bloomington, Indiana, s. 23-45); benim henz
yaynlanmam Chakhar Mogolcasma aid malzemem, ve bir Klarcin Mool olan
bilgin dostum nen Sechen'le konumalarmz srasnda aldm notlarda geen
kelimeleri yeri geldike kullandm.

1. Osm. aga (Icl) "byk erkek karde ; efendi, mir, yaa byk kimse"
(Kitb- Dede Korkut, Kbusnme, Ni'met, Et-Tuhfet's-Seniyye,
ll-Luga, ahnme Tercmesi, Nuhbet't-Tuhfe : TS, I , 24-25).

mi-

Y M . aha "aabey ; byk, yal adam ; ayn yata, fakat mevk sahibi
kimseye hitb" (Lessing, 59) ; OM. aka {aka) id. (Gizli Trih), aga ( 1=1)
id. (Muk. Ed., 185) ; Ord. aha id. (Ord., I , 86), Mong. a<a. (DMong.,
171), Dag. aga id., ahe "baka birinin aabeyisi" (Dag., 111), akaa "biri
nin kendi aabeyisi" (Dag., 112), Mog. aka id., Khal. aha id. "aabey,...
(Lessing, 59), Bur. ahai id. (Bur. R., 157) , Kaim. ah id. (Kaim., 3) ;
Manu agn id. (a.y.).
a

ag. aka ( ) id. (PdC., 27 ; Wb., I , 96), aga ( 11) id. (Pd C., 26 ; Lug.
ag., 14 ; Abuka, 19 - 2 ; Wb., I , 143, 144) ; art, Krm. aka id. (Wb.,
I , 96) ; Tel., Kzk., Krg., Kaz., Az., Tar., Sag., Koyb., Bar., Kur., Tob.,
Kom. aga id. (Wb., I , 143, 144) ; Krm., akai (<aka + ay) "aabey !.
, aa !" (Wb., I , 98), agai id. Kaz., Tel. (Wb, I , 145).

F., AFg., Hind. aka, aga id.

Kelime eski ve orta trkede bulunmamaktadr. (EUTS, s. 9'daki aka
ve aga ekilleri devir deil yaz ile ilgilidir.)
M . -K- : T. -K- (> Osm. -G-)
Buna gre : Osm. aga <g Mog. aka
(Eski trkede bu kelime yerine ii kullanlyordu)

2. Osm. alak (
I ). Bu kelime renk veya ekil ile ilgili olarak, ve yalnz alakbulak "karma-kank" ikilemesinde kullanlmaktadr. {Sheyl TVev-,
bahr, Enfesffl-Cevhir,

mil'l-Luga

: TS, I , 85, 86).

Y M . alag "kark renk(li), ala ; benek, izgi veya dalgal kark renk(te
olan)" (Lessing, 26) alag-bulag "kr, alaca-bulaca, kark (renk(li), kan-

Osmanlcada Moolca Kelimeler

283

k", alag cirke "kalbi alaca, bozuk kalpli", alag ouhur "benek halinde
kark renk(li)" alag-hulan "zebra = ala(ca) yaban eei", alag-miha
"ya ve etin tabakalar tekil ettii et paras", alag mori "ala(ca) at",
alag-nidn "ala gz", alag gey "yek renk, tek renkli, baka renkle kar
k olmayan renk" ; alagin "alaca(l) (dii hayvanlar hk.) ; alagla- "ka
rtrmak (renk hk.)" , ... (a.y.) OM. alag id. (Gizli trih), Ord. alag id.
(Ord., I , 12 b, 366 a), alak-Bulak, alak-malak (Ord., I , 12 b), alaB'tur

-alacams"' (Ord., 1, 11 b)
Dag. alahe "alaca(l)" (Dag. 112), Mong.
alaG id. (DMong., 171), Khal. alag id. (Lessing, 26), Bur. alag id., Kaim.
alaG id. (Kaim., 6).
ag. alak-bulak ( Siy. <jVT) "kark (renk veya ekil)" (Wb., I , 352)
alak-malak ( Sll> j V T ) id. (Wb., 1,356) ; Kp. alas-bulas id. (TZ, 139),
Kom. alan-bulan id. (Wb., I , 358), Kaz. alak-culak id. (KED, 19), zb.
alak-alak id. (zb., 32), Yak. alah-buldh id. (YS., 8), aldh-calah id. (a.y.),
An. A. ala-bula, alak-belek, alak-bulak, alak-falak, alak-kalak alak
malak ... (DS, I , 165 - 191).

Koyb., Soy., or alak "kark renk(li), alaca(l)" (Wb, I , 358),

alak "fikir ayrl, fikir dankl" (Idr., 3), Krg., Alt., Kumd., Leb.
alan id. (Wb., I , 358) ; Leb., or., Soy., Koyb., Ka., Ker. alg id. (Wb.,
I , 373); Tel, aln id. (Wb., 1,387).
ET, ala id. (EUTS, 10), OT. ala id. (DLT, I , 81); Kp. ala id.(Idr. 3;
Mh. 9 ; TZ., 139), ag. ala (Ml) id. (Wb., I , 351, 352), Osm. ala (S)
id: (a.y.), Tar. ala a.y.,Trk. ala id. ; Tkm. la id., Bak. ala id., Kaz. ala
id., Kzk. ala id., DT. ala id. ; ag., Osm., Trk., Az. ala-bula, Tkm. alabula, ala-mula, An. A. ala-bula, al-bele ... ala-ba, ala bota, ala ap
kn, ala knl, ala kula, ala ku, ala sulu, ala tag, ala yer ...

Bu tanklara gre, Trk Dilinin btn devir ve ivelerinde bulunan ala

kelimesine karlk olmak zere, Mool Dili'nde alag kelimesi kullanl
maktadr, alag'm farkl fonetik ekillerle ve yalnz bana grld,
Sibirya Trk ivelerine Mogolcadan gemi olmas gerekir, alak-bulak
(> allak-bullakytzki her iki ye Moolca'da mnl olduu halde, Trk
Dili'nde bunlardan yalnz biri, bulak, kk dolays ile, izh edilebilir.
Dier ikilemelerde bulunan bulan, bula, bulay kelimelerinin hepsi, Mo
ol Dilinin morfoloji kanunlar ile kolaylkla zmlenebilen ve bu dilde
tek balarna da kullanlabilen kelimelerdir. Bu bakmdan, ikilemelerin
ilk yesinin, alak kelimesinin kknden tretilmi farkl ekiller olabile
ceini dnmek ve alan, alas, alay' Trk Dili ile aklamay denemek,
mmknse de, doru deildir. Bilindii gibi ikilemelerdeki yelerden

Osman

284

Nedim

Tuna

biri ok kere analoji yolu ile, otomatik bir ekilde doar. Bununla bir
likte, burada Moolca'da ''ldrmek, bitirmek, yok etmek, mahvetmek"
mnalarnda kullanlan ala- kelimesinin, baz ikilemelere "bulama =
contamination" tesirini dikkate almak yerinde olur. nki alag'm ikinci
bir mnas da "yok etme, ldrme, ..." dir. Bylece "ldrme, yama,
datma v.b." kavramlar ile "kark renk ; dank, karklk" arasn
daki semantik ilgiyi daha iyi anlyabiliriz. u halde
Osm. alak < Mog. alag

3. Osm. belek ( &k ) "hediye, armaan (bir yolcunun getirdii)" (Sheyl NPVbahar, Fthff-am Tercmesi, Kad Brhneddin Divn, Dstn- A/med Harami, skender Kitb, Muhammedi'ye, Cmasbnme, Glzr-
Tennr, ehname Tercmesi, Ni meti, Ysuf u Zeliha, Hsn Dil, Vs
Rmin, Zehrffl-Kimm Tercmesi, Tarih-i l-i Osman, erefffl- nn
c

TS, I , 486, 487).

Y M . beleg "hediye, armaan" (Lessing, 97), OM. beleg id. (Gizli Tarih),
bleg(^y

) id. (Muk. Ed., 403) ; Ord. Belek, Belik id. (Ord., I , 64 a),

Khal. beleg id. (Lessing, 97), Khorin bdhg id., akhar balah id., Bur.
beleg id. (Bur. R., 165), Kaim. bel*G id. (Kaim., 41).
OT. belik "armaan, konuun hsmlarna getirdii armaan, bir yerden
baka bir yere gnderilen armaan" (DLT, I , 385 - 19). Kp. blek id.
(Ahmed Han bitii, I , 10, 19 ; I I , 23), ag. bilek ( 4>L ) id. (Wb., IV,
1762), blek ( ^ - ) id. (Wb., IV, 1700), Krg. belek id" (KS, 127), Kaz.
blek id. (Tatara'- Rusa Szlek, 95), Kzl pele id. (Wb., IV, 1243),
pelege id. (a.y.), Tel., Soy., pelek id. (a.y.), Yak. beleh id. Kelimenin
(EUTS, 42)'deki bilek ekli, Eski Uygurcada yalnz bir defa tesbit edil
mitir. Buna gre devir bakmndan ilk salam tank Orta Trkeye
aittir, belek kelimesi, bele- "sarmak" veya bl- "taksim etmek, ayrmak"
kkleri ile aklanmak istenmise de bu denemeler inandrc deildir.
nki belek ve blek ayn ivelerde yanyana bulunabilmekte, bundan
baka, > e izahsz kalmaktadr. br taraftan, e > iin, 6'nin tesi
rini kabule yeter erken misallere ship bulunuyoruz, bele- "sarmak"a
gelince, bu kelime bilhassa "beie sarmak, balamak" iin kullanlm
ve kullanlmaktadr. Ayrca "bulamak", bulatrmak manalar vardr.
Bu mnalardan hangisinin daha eski olduunu tesbit edebilecek durumda
olmadka belek'i bele-'ye balamak bir eit zorlama saylr. Bu sebeple,
Prof. Poppe'nin beleg'i, beled- "bir yolculuk veya sefer iin gerekli eya

285

Osmanlcada Moolca Kelimeler

ve yiyecei hazrlamak, yolculua hazrlanmak, hazr olmak" (Lessing,

97), belen "hazr, hazr bulunma, tedrikli olma" (a.y.), beledke-, beledkel, bekken v.b.lanna dayanarak Moolca ile aklamasnda isabet gr
yorum. (Kelimenin Manu belhe-, Evenki bele-, belece-, belet-, belee,

Lamut bel, beldei, belennen ekilleri ile ilgisi iin bkz. P., AGr., s. 104).

4. Osm. borcin, borin O'z^jy ' *j~jy) "dii ceylan ; dii yaban rdei" (Lehce-i
Osmn, 219 ; Kams- Trk, 308 ; Ali eydi, Resimli Kms-

Osmn,

209...).
Y M . borcin " dii yaban rdei" (Kowalewski, I I , 1223), OM. borcin id.,
Ord. borin (sona) id. (Ord., II, 582 b) ; Khal. borcin id. (Monggol Helniy
Tov Tailbar ToF, 94), Bur. borcin id., Kaim. bordjn (mg sn) id. (Kaim.,
51).
ag. borcin (<~^) ) "dii yaban rdei" (RdC, 165 ; Abuka, 147 - 1),
"dii h" (Lug. ag. 5), (Wb., IV, 1666) id.
(bk. I , bor), + cin Moolca'da diilik gsteren ek, buna gre Osm.
borin < M . bor -f- cin "boz renkli dii"

5. Osm. boun (j^-y)

"boy, endam, boy-bos (yalnz boy-bosun ikilemesinde)

(Ni'neti, mil'i-Luga,

^-y

Ni'met, j*-*>

mili'il-Luga

: TS, I , 647)

ve bos ({<_??) id. (Wb., IV, 1678).

Ord. Boson id. (Boson sum deyiminde) (Ord. I , 82 b)

YM. bos- "kalkmak, ayaa kalkmak, ayakta durmak, dikilmek, uykudan

kalkmak ; ayaklanmak, isyan etmek ..." (Lessing, 122),
OM. bos- (bo-s-) id. (Gizli Tarih), bos- (--y) id. (Muk. Ed., 122), bosid. (HPags-pa, 120), Ord. Bos- id. (Ord., I , 82 a), Mong. Bose- id. (DMo.
ng., 173), Dag. bose- id. (Dag., 126), Mog. bos- id. (Ramstedt, 24 ; Zirni,
32), bos- id. (Kundur) ; Khal. boso- id. (Lessing, 122), Bur. boh- id. (Bur
R., 162), Kaim. bos- id. (Kaim., 52)
Krm, boum "boy (yalnz boy-bosum ikilemesinde)" (Wb., IV, 1679),
Kp. bos (^ry) id. (boy-bos ikilemesinde) (TZ, 155)
Yukardaki tanklara gre, boun "kalkma, kalkm = boy" olarak anla
labilir, (kr. Osm. geriml < ger-im + lii "boylu") Kelimenin kk bosMool Dili'nin btn lehe ve ivelerinde bulunmakta olup Ordos

Osman

286

Nedim

Tuna

lehesindeki Boson bu aklamay desteklemektedir. Kelime sonundaki

n'in ve ondan nceki nlnn kaybolmas Moolca iin kurall bir
fonetik olaydr. (Fleeting h = kaak n). boum < boun eklindeki dei
meyi Orta Trkeden balyarak bilmekteyiz. u halde : Osm. bos < M .
bos < bos-(m) > Osm. bosuri. (Morfolojik ve tarihi glkler bir bod >
boz > bos aklamasn imknsz klmaktadr).

6. Osm. bke (fcy ) "grei, pehlivan" (Lehe-i Osmn, 234 ; Wb., IV,

1878)

Y M . bke "grei, pehlivan ; kuvvetli, salam, acar, dayankl, etin,

grbz" (Lessing, 126), OM. bk (bo-ko) id. (Gizli Tarih), bke (
)
id. (Muk. Ed., 123) ; Ord. B'kh id. (Ord., I , 85b), Dag. bike id. (Dag.,
127), Khorin boho id., akhar bwh.e id., Mog. bke id., Khali bh id.

(Lessing, 126), Bur. bh id., Kaim. bk id. (Kaim., 55)

ag. bke ( ^ i
) "grei, sava, pehlivan, yiit" (PdC, 173 ; Wb,
IV, 1693) ; Krg. bk id. (Wb., IV, 1694), Sag., Koyb. mk. (Wb.,
IV, 2129), Alt.,
Tel., Leb., or pk id. (Wb IV, 1299), Yak. bh id.

Afg., Hind. bauka (

) id.

Bu kelime Mogolcamn en eski metinlerinden balyarak btn lehe ve

ivelerinde bulunduu halde, Trk Dilinde aataycadan nce grlme
mektedir. Modern Trk ivelerinde yalnz Sibirya Trk halklarnn dil
lerinde ve Krgzcada tesbit edilebilmitir. Anadolu azlarndan bir ks
mnda da bilinmektedir. Buna gre Osm. bke < M . olmak gerekir.

7. Osm. bdre- ( - j ) "srmek, taklp dmek, sendeleyip yklmak" (kelime

ayn iml ile bdre-, bdri-, bdr- ekillerinde okunabilir) (Kitb-
Dede Korkut : apar iken ag boz atun bdremesn : 35, 5 ; 66, 3 ; 154, 8)

Y M . bdre- "srmek, taklp dmek, baaa yklmak, sendeleyip

yklmak" (Lessing, 144), bdri- id. (a.y.), Ord. BwDwre- id. (Ord., I ,
101), Mog. bdre- id., akhar bwdwr id., Khal. bdre- id. (Lessing, 144),
Bur. bder- id., Kaim. bdr- id. (Kaim., 66)
ag. bd()re-, ( - jif ) "ba aa gelmek, sernign olmak" (Lug. ag.,
78), Az. bder- ( - j b j . ) "taklp dmek ..." (Wb., IV, 1899)
M . -t- : T. -t- ( > -d-)

Osmanlcada Moolca Kelimeler

M . -d- : T. -d- ( > -y-,

yle ise

287

-z-...)

Osm. bdre- < M .

8. Osm. cank ( jsl ) "danma, bilgi alma, mzkere etme ve bu maksatla

yaplan toplant" (Menzru'-l Avalim : TS, I I , 153)
Y M . canggi "malmat, bilgi, haber, sylenti" (Lessing, 1035) Ord.
Djangi "kristal kre tamak yetkisinde olan idre miri ; haber, bilgi"
(Ord., I , 185 b), Khal. dzangi "malmat, bilgi, haber, sylenti" (Lessing,
1035)
ag. cank ( j i U ) "i, danma, mvere" (PdC, 281), "i, kr, masla
hat, meveret" (Lug. ag., 140 ; Wb., W, 22) ; cang (j^L) id. (Wb.,
IV, 23)
M . c- : T. y- olduuna gre, kelimenin Trk Dili'ne Mogolcadan gemi
olmas gerekir. Bununla birlikte canggi eklinin Mogolcada da zm
yoktur. Kaynak incedeki ang' i: "mvere, danma" (EChD, 58)
kelimesidir. yle ise : Osm. cank < M : cahgi < . ang' i

9. Osm. car (

) "tebli, emir, iln"

car et- ( -1} j U ) "telll vstas ile iln etmek, tebli etmek, emr etmek"
(Trih-i l-i Seluk Tercmesi: TS, I I , 754), car kl- ( - J J
Burlneddin Dvn : a.y.), caru ( J J V ) =

car

-'caru

j L ) id. (Kad

al- (- J U J J L ) = car

et-, car kl- (Hurd Ferahd : a.y.)

Y M . car "yazl veya szl emir, tebli, ln" (Lessing, 1037) OM. car
id. (HPagspa, 125), Djar id. (Ord., I , 186 b), Mog. car id., Khal. dzar
id. (Lessing, 1037), Bur dzar id Kaim. zar id. (Kaim., 467), Afg.
cr id. < Mog.
Y M . carla- "emr ve tmm etmek, iln etmek, telll vastas ile bildirmek"
(Lessing, 1038), Ord. Djarla- id. (Ord., I , 187 b), Khal. dzarla- id. (Les
sing, 1037), Bur. dzarla- id., Kaim. zari- id.
ag. car ( y\=- < ) "davet, ar, iln, grlt, ses" (PdC, 274), Kzk.
car id. (Wb., IV, 25) ; ag. car ekdr- (-jJ-^J-

) "mndi ettirmek ;

artmak" (Lug. ag., 139), Kzk. car ektir- id. (Wb., IV, 25), car ktr-

id. (a.y.) car (S&?

t/;jV

) "tellal, mnd, muhbir; padiahn cl-

288

Osman

Nedim

Tuna

sunu halka ner edici (Lug. ag., 139, 140); Kzk. arla- "iln etmek"
(Wb., IV, 33).
Mool Dili'nde car kelimesi yannda Trk Dili ile ortak olarak kullan
lan bir ar "ses, bart, haykr, grlt" kelimesi bulunmaktadr
(Lessing, 165). Gerek HPags-pa gerek kursiv Mool yazsnda c ve
kolayca ayrt edilebildiklerinden bu iki kelimeden birinin, brnden
yanl okuma yolu ile domu olmasna imkn yoktur. Buna kar Arap
harfli Trk Dili metinlerinde sesi iin, zellikle eski devirlerde _ har
finin kullanlmasnn yaygnl dolays ile bz hatl okunulara tesdf edilmektedir, (bkz. TS, H'de carlda- "barmak", carl "mehur,
nl". Bu kelimelerin arlda- ve ark okunmas gerekir. Ayn ekilde,
PdC.'deki carang "yank", arang olmaldr.). Konumuz bakmndan
nemli olan husus, aataycada car ve ar kelimelerinin, ( jU- < )
yazllar ile birletirilmesidir. (bkz. PdC, 273). Bylece Mogolcadaki
carla- kelimesiile, tamam ile baka bir kkten gelen Trk Dili'ne ait
arla-mn kartrlmas ihtimli belirmektedir. Gerekte ise bu kelime,
Mkaddimetu'l-Edeb'te
(s. 147) Moolca dagtla- "barmak, armak"
in Harezm Trkesindeki karl olarak veriliyor. Buna gre, bu m
daki ET. arla- (EUTS, 60), OT. arla- (
) id. (DLT, IH, 295-21) ve
aatayca 'daki arla-. ( . M j U ) id. (PdC , 275) 'la Moolca 'daki carla"telll vastas ile emir ve tmim etmek, tebli etmek, ln etmek" keli
melerinin biribirleriyle ilgili bulunmad kesinlikle anlalr.
M. c- : T. y- , M. - : T. u halde, Osm. car < M., Osm. can M. *car + - g olmak gerekir.

10. Osm. cerge {^_fr) "dizi, halka, sra (insanlar veya hayvanlar hk.) [Brhn-
Kat Tercmesi : TS, I I , 762) cergelen- ( '^^jr

) "dizi veya halka h

linde toplanmak, dizi veya halka tekil etmek (insanlar veya hayvanlar
hk.)" (a.y.)
YM. cerge "sra, nizam, tertip ; cins, kategori ; snf, derece, devre"
(Lessing, 1045), OM. cirge ( C- ) id. (Muk. Ed., 205), Ord. Djirge id.
Ord., I , 201 a), Dag. cerehe id. (Dag., 176), Khal. dzereg id. (Lessing,
1045), Bur. dzerge id. (Bur. R., 183), Kaim. zergd id. (Kaim., 473)
YM. cergele- "yanna gelmek, yannda durmak, bir srada bir tertipte
durmak, bir sraya veya bir snfa ait bulunmak ; msavi ve denk olmak"
(Lessing, 1046), OM. cergele- (ce-r-ge-le-) id. (Gizli Tarih), cirgele( _>SS;>.) id. (Muk. Ed., 205), Ord. Djirgil- 'metodlu bir. ekilde birini

Osmanlcada Moolca Kelimeler

289

brnn yanna koymak, dizmek, sralamak" (Ord., I , 202 a), Khal.

dzergele- "bir srada veya tertipte durmak, bir snfta veya sraya ait
bulunmak" (Lessing, 1045), Bur. dzergel- id. (Bur. R., 183), Kaim.
zerg = id. (Kaim. 473)
ag. cerge, erge ( & ) "dizi, sra, saf ; kata, alay, blk ; mansb,
rtbe (Abuka, 224 - 23, 225 ; Wb., IV, 75), erge ( < ^ ) id. (Wb., I I I ,
1970) ; ergelen- ( --'^Sf ) "sra hline gelmek, dizilmek, saf tutmak,
saf olmak" (Wb., I I I , 1971)
Kar. L.T., Alt. yerge "sra, dizi, saf" (Wb., I I I , 341), Alt. yergele- "sraya
girmek, sra tekil etmek, dizilmek" (Wb., I I I , 341, 342), Tel. yergeleid. (Wb., I I I , 342), yergee- id. (a.y.)
M . c- : T. y- (M. cerge : T. yerge)

M. - : T. yle ise, Osm. cerge < M .

11. Osm. bur ( j > J ^ ) "yular, yular sap" (mil'l-Luga:

TS, I I , 896 ; lbr

( s^-) : Sheyl Nevbahr, Kitb- Dede Korkut, Ni'met,

Velyetnme-i
Hac Bekta, Glistan Tercmesi, Ahteri-i Kebr, Genc-i Lel : TS, I I ,
895, 896 ; clbur (lbur) ( j > U - ) : Cmasbnme : TS, 11,896 ; lbr (lbr)
( jyk~) ' Tercemn, Burhn- Kat Tercmesi: a.y.; lbr (lbr) (
):
Mifth'l-Cenne : a.y.)

YM.. ilbugur "atn balna taklan uzun dar kay veya ip ; yular"
(Lessing, 182), ulbugur id. (Lessing, 206), OM, bur id. (Huayi yiy,
I , f, 9 v), lbur (

id. (Muk. Ed., 403); Ord. t'ul-br id. (Ord., I I ,

718 b), Mog. ulbr id., Khal. tsulbr id. (Lessing, 182), Kaim. tsulvr
id. (Kaim., 434), Rus. umbur id.
ag. lbur ( j ^ )

"yular" (Lug. ag., 184), Alt., Tel., Leb., Kaz. lbr

id. (Wb., I I I , 2088), ag., DT., Tar. bur id. (Wb., I I I , 2140) ; Tar.,
Tel. ulbur id. (Wb., I I I , 2179); Kzk., or lbr id. (Wb., I I I , 1057), Bar.
tslbr id. (Wb., I I I , 206)

lbur kelimesinin Trk Dili'ndeki en eski tan aataycadadr. Her

iki dilde btn lehe ve ivelerde bulunmakla birlikte, Mool Dilinde
daha ilk metinlerde grlen bu kelimenin, bilinen iki ekli vardr : bur,
ilbugur. Bunlardan ikincisi, birincisinin kayna olabilecei gibi, her
ikisi de ayr-ayr tretilmi bulunabilir. kinci ekil ilbugur yalnz Mool
Dilinde tesbit edilmitir. Kkn Evenki'deki dil "ba" kelimesine balaTrkiyat Mecmuas F . 19

290

Osman

Nedim

Tuna

nabileceini sanyorum. Bu takdirde, beklenilen cil yerine p//'in grn

aklanmaa muhtatr. Kk ne olursa olsun, kelimenin morfoloji
sini yalnz Mogolcadaki ekler yardm ile anhyabiliriz. il+bu-gur, il
+bu-r (k. nil+bu-run "gz ya"). Buna gre Osm. lbur
1. < M . il+bu-r,

12. igre (

2. < M . ilbr < ilbu'r <

il+bu-gur

) "kovu oku, oluk eklinde bir yatak iinden atlan kk ok ;

kovu, oluk eklinde yatak" (Ni'met, Enver, Hafz erhi, Cmi'ffl-Frs,

k Paazade Trihi, Brhn- Katf Tercmesi: TS, I I , 914-915), Neri
Trihi, 117)

Y M . irga "kzak ; atla ekilen kzak, kayak" (Lessing, 191), Ord. tHrge,
irge, \topra dzeltmek iin ekilmek sretiyle kullanlan let, tapan"
(Ord., I I , 708 a), Khal. arga "kzak ..." (Lessing, 191), Bur. arga "k
zak, kayak" (Bur. R. 237), Kaim. tsirga id. (Kaim., 442)
Y M . ir- "srmek, kaydrarak ekmek ; geciktirmek, geri brakmak"
(Lessing, 191), Ord. t'ir- id. (Ord., I I , 708 a), Khal ir- id. (Lessing, 191),
Bur. ar- id., Kaim. tir- id. (Kaim., 442)
Buna gre Osm. igre, Mool Dili'ndeki ir- kknden tretilen irga
>irge kelimesinin metatezli ekli olmaldr : Osm. igre > < M . irge
(kr. I , 40 Osm. zeyrek < F. < M . * seyrek > < seryek < serigek)

13. Osm. okmak (

) "tokmak, ucu topuzlu hamal denei" (Wb., I I I , 2011)

ag. okmak (J^jp-) "tokmak" (Lug. ag., 156)

Kelimenin aklan iin bk. No. 18 omar.

14. Osm. okman (\}y>.)

"tokmak, topuz, grz" (Wb., I I I , 2011) ag. okman

( dtij>. ) id. (PdC, 295). Aklan iin bk. No. 18 omar.

15. Osm. okmar ( j**? ) "topuz, ba topuzlu denek, omak" (Hikmetnme :

TS, 938), ( A - % ) "tokmak, ba topuzlu hamal denei ; aklsz ; boy
nuzu krk (hayvan) (Wb., m, 2011, 2012)
Kp. okmar ( A~%- ) "topuz" (dr., 31), "sopa, topuz" (TZ, 162), Kom.
tsokmar "tokmak, topuz, ucu topuzlu sopa" (Wb., I I I , 202), ag. okmar

Osmanlcada Moolca Kelimeler

291

id. (
) (PdC, 295), "tokmak, topuz, klnk" (Lug. ag., 156);
Tob.,. Kur. okmar "topuz, tokmak ; boynuzlan krlm hayvan ; koca
bal kpek" (Wb., I I I , 2011, 2012), Kzk. okpar "kahn denek, sopa"
(Wb., I I I , 1025), Krg. okpar id., omar id. (Wb., I I I , 2027) Tar., DT.
okmar "tokmak, topuz, ucu topuzlu denek, ba byk kpek, boynuz
suz hayvan" (Wb., I I I , 2011), Kaz. ukmar (;l-^) id. (Wb., m, 2169).
Aklam iin bk. No. 18 omar.

16. Osm. omak ( j k ^ ) "ucu topuzlu sopa, grz, topuz" (Sheyl Nevbahar,
Anemme, Kitb- Dede Korkut, erHyye Sicilleri, Ferec Ba^de'-idde,
eyh Dvn, Pendnme-i Gvhi, Trih-i h, Mecmf'l-Let'if, k
Paazde Trihi, Gen-i Lel (
) MantkCt-Tayr,
Tefsr-i Ebi'lLeys Tercmesi,

mil'l-Luga,

Burhn- Kat

Tercmesi,

met, Cmi''l-Frs : TS, 940-941), "tokmak, topuz,... (Wb., I I I , 2032)

OT. omak "omak ; kam" (EUTS, 65), OT. "asa, omak" (DLT, I ,
381-18), Kp. omak ( J U ^ ) "topuz" (dr, 31). omak "omak" (dr.
H., 12) ; omuk (6j*j^)id.

(TZ, 162), ag. omak (3^^-)

"topuz, grz"

(PdC, 299)
Kelimenin aklam iin bk. No. 18 omar.

17. Osm. oman ( j L . ^ . ) "tokmak, topuz ; aklsz" (Wb., E l , 2032)

Kelimenin aklam iin bk. No. 18 omar.

18. Osm. omar ( JUJ=- ) "byk bal bir cins oban kpei ; ksa boylu kk
kulakl ve boynuzsuz bir cins koyun" (Wb., I I I , :2032) 13-18. maddeleri
tekil eden okmak,

.okman, okmar, omak, oman, omar kelimeleri

Mool Dili'nin btn devir ve ivelerinde bulunan oki- flinden tre

tilmi olmaldr.
Y M . oki- "vurmak (eki, tokmak vb.), dmek (davul tokma, sopa
vb. ile), almak (kap vb.), ezmek, gagalamak, gaga vurmak, kesmek"
(Lessing, 196), OM. oki- id., Ord. Djockhi- id. (Ord., I , 208 a), Dag.
oki- id. (Dag., 130), Khal. tsahi- id. (Lessing, 196), Bur. sahi- id. (Bur.
R., 198), Kaim. tsok- id. (Kaim., 429)
Alt. oki- "gagalamak" (Wb., I I I , 2006), Tar. oki- "vurmak, dgmek,

Osman

292

Nedim

Tuna

almak ..." (Wb., I I I , 2061), Krg. oku- id. (a.y.), Kzk. oku- id. (Wb.,
I I I , 1023), Alt., Tel. okk- id. (Wb., I I I , 2007), Leb. og- id. (Wb.,
I I I , 2014), Kom. tsoki- id. (Wb., I I I , 202)
Mool Dili'nde bulunmayan tok- kelimesi, bu dildeki oki-m btn
mnlarnda kullanlr. Buna kar, ok i-, Trk Dili'nde nisbeten yeni
olup, Mogolcadaki mnlardan ancak bir ksmn ifde eder. Bu kelime
lerdeki M . - : T. t-'yi anlayamyoruz. Bununla birlikte, yukardaki veri
lere gre, oki-'nm tok-m ayn kelime olduuna ve birincisinin Mool,
ikincisinin de Trk Dili'ne ait bulunduuna phe edilemez, doku-, togu-,
toku-, tok- gibi fonetik ekilleri olan tok- kelimesinin en eski tan
Orhun yaztlardr, tok-nm trevleri ile po/'-'nnkiler arasndaki aynlk
iin aadaki rnei veriyorum :
OT. tokmak ( J < ^ / ) "tokmak, toka" (DLT, I I I , 177, 7) ; ag. Osm.
( j 3 > . j l 3 / ) "tokmak" (Wb., I I I , 1156), Kp. tokmak ( J l 3 > ) id.
(Mh. 74), dokmak(Jji)

id. (TZ, 165), tokma ( 13/ ) id. (Idr., 105),

DT., Tar., tokmak id. (Wb., I I I , 1156), Kaz. tukmak id. (Wb., I I I , 1429) ;

Kzk., or, Sag., Koyb, Ka. tokpak id. (Wb., I I I , 1156), Alt., Tel., Leb.,
tokpok id. (a.y.). Tob. tokma id. (a.y.)
Y M . okimag id. "ar aa tokmak" (Lessing, 196), Khal. tsohimog id.
(a.y.).
tok- kknden tretilmi ag. tokmar ( jLs/ ) "ucu demirden olmayan
kt ok" (Wb., I I I , 1157) ve tokmal ( J13/ ) "kk ve ar bir cins ok"
(a.y.) kelimeleri ile ok-tan gelen okmar arasndaki ilgi de aktr.
Semantik bakmndan, tokmak > tokmak (kafa) " 1 . koca kafa 2. boy
nuz ve kula kk hayvan, boynuzsuz sr, koyun 3. aklsz, aptal"
kolaylkla anlalabilir.
Buna gre :
M . okimag : T. tokmak (> tokmak)
M . * okiman : T. * tokman (> tokman)
M. ok imar : T. * tokmar (>> tokmal)
olmaldr. u halde, Osm. okmak < M . oki-mag, Osm. okman < M .
*oki-man veya oki-mal, Osm. okmar < M . oki-mar eklinde zm

lenebilir. Baka bir paralel seri de :

okimag :omak
okiman : oman
okimar : omar 'dr.

Osmanlcada Moolca Kelimeler

293

yle ise, Osm. omak < *ogmak < M . oki-mag, Osm. man < *ogman < M . oki-man, veya oki-mal, Osm. mar < * ogmar < M.

oki-mar olmak gerekir.

19. Osm. dulda (

) "siper, glge, kuytu, barnacak yer" Karacaolan : TS,
,
1248), duldalan- ( " V I J J J J ) "snmak, barnmak, iltica etmek, siper
almak" (Evliya elebi, Kmus Tercmesi : TS, ,

1248)

Ord. Dul.D "skin, rzgrsz" (Ord., , 160b)

YM. dul "lk, (scak havada) serin, skin ; ak, aydnlk, parlak (sem)"
(Lessing, 272), Ord. Dul "rzgr ve souu olmayan (Ord., , 160b),
Khal. dul "skin, ne souk ne de scak" Bur. dul id., Kaim. dul "lk,
ne souk ne scak" (Kaim., 101)
Y M . dulagan "lk" (Lessing. 272), OM, duldan id., Ord. Dulan id. Dag.

dulaan id. (Dag., 138) ; Khal. dulaa id. (Lessing, 272), Bur. dulaahan
id. (Bur. R., 174), Kaim. dulan
M. d- : T. y- (M. dul+a-gon : T. yd+-g)

(bk. P.AGr., s. 75)

yle ise, Osm. dulda < M . dul+da ( + DA zarf eki)

20. Osm. eme (

) "kadn hizmetkr, criye" (Ahter-i Kebir : TS, , 1460)

Y M . eme "kadn, kar, e, dii" (Lessing, 311), OM. eme (e-me) id. (Gizli
Trih), e/?e ( ) id. (Muk. Ed., 153), emegn "evli kadn" (Huayi yiy),
Ord. eme "kadn, kar, e, dii" (Ord., , 237 b), Mong. imu id. (haraimu
"evlenme gn babas tarafndan verilen kz" deyiminde), Dag. eme
"dii, yetkin dii ; kadn, hanm, kar, e" (Dag., 143) emehu "evli kadn"
emehe "kan, zevce" (a.y.), emegen "kar, zevce ; dii" (a.y.), Mog. emma
"dii" (Zirni, 102), imma id. (Kundur) ; Khal. am id. (Lessing, 311), Bur.
emegtei "kadn ; dii" (Bur. R., 242), Kaim. ema "kadn, kar, zevce, dii"
(Kaim., 121)
Krg. eme "yal kadn" (Wb., , 946), Tel. emegen "yal kadn" (Wb.,
, 948), Kumd., Kom. emegen id. (Wb., , 949) kr. M . emegen (<
+gen) id.

Buna gre, Osm. eme < M .

eme

294

Osman

Nedim

Tuna

21. Osm. gre (<>jj^) "vah, yaban, ehl olmayan, almam, ..." (Mntehebt- if, Ahter-i Kebr, erHyye Sicilleri, milffl-Luga, Hfz erhi,
Ni'met, Bbus'l-Vst, Nuhbet't-Tuhfe, Kmusffl-Edeb, Kamus Terc

mesi : TS, I I I , 1880-1881), grelik (

"taknlk, yabnlik, huy

suzluk . . . " (Trh-i l-i Seluk Tercmesi, Bbusffl-Vst,

Kamus Tercmesi : TS, IH, 1881), (Wb., I I , 1638)

Sbit

Dvn,

Y M . grge(n) "av hayvan, yaban hayvan" (Lessing, 387), grges(n)

"vah, yaban (ot yiyen hayvan), av hayvan, geyik" (Lessing, 387),
OM. gresn (go-ro-e-sun) id. (Gizli Tarih), gresn ( j-\jjf)

"yaban

keisi" (Muk. Ed., 172), Ord. Gro "av hayvan", Gros "av, av hayvan,
vah hayvan" (Ord., I , 271 a), Mong. k^uorose "vahi hayvan, yaban
koyun ; vah, yaban", Dag. gureese "drt ayakl yaban hayvan" (Dag.,
153) Mog. graswn "yaban eei" (Zirni, 104), graswn id. (Kundur) ;
Khal. grs(n)
"geyik, vah hayvan" (Lessing, 387), Bur. gura(n)
"yaban keisi" (Bur. R., 168), gre. "yaban hayvan, vah hayvan, av
hayvan, av, geyik" (Kaim., 138), gresn "vah, yabn koyun, geyik"
(Kaim., 132), Manu gurgu id.
Kp. gre (jjf)

"huysuz, kt huylu (adam)" (Idr. H., 22) An. A.

gre, gre id.

Buna gre Osm. gre < M . gre < gre'e < grge olmaldr.

22. Osm. gderi (Sj^jf)

"geyik derisinden mein" (Lehe-i Osmn, 727 ; K-

mus- Trk, 1192), ( t P ^ ) "geyik derisinden yaplan ince mein''

{Resimli Kmus- Osmn, 886), "da keisi derisi ; ok ince buza deri
sinden yaplm mein ; bir cins parmen" (Redhouse, 1584), gder
O*/) id. (a.y.). "ince dana derisi " (Bianchi-Kieffer, I I , 655), gderi
(S^^) " 1 . geyik veya da keisi derisinden itina ile hazrlanan mein
2. parmen" (a.y.)
Y M . kderi "misk geyii" (Lessing, 497) ; Ord. k'wDer "misk geyii"
(Ord., I I , 434 a), Khal. hder id. (Monggol Helniy Tov Tailbar ToP,
742), Bur. hderi id., Kaim. kdr (lt) id. (Kaim., 244), F. geder,
gederi "parmen, ince geyik derisi" Krg. kdr "ince geyik derisi"
(Wb., I I , 1487)
Buna gre, Osm. gderi < M . kderi.

Osmanlcada Moolca Kelimeler

295

23. Osm. lgadr ( j J i l l ) "geni delikli kalbur" (Et-Tuhfet's-Seniyye : TS, I I I ,

1940). Bu kelime ayn iml ile ilgadr veya daha az bir ihtimalle lgadar
okunabilir.
Y M . ilga- "ayrmak, semek, gruplara blmek, tahlil etmek, ayrd et
mek, en iyisini semek ; farkl mumelede bulunmak" (Lessing, 406),
OM. ilka- (i-l-ka-) "semek, ayrmak" (Gizli Tarih) ; ilha- id. (Huayiyiy Ord. ilga- id. (Ord., 1, 282 b), Mong. la Ga- id. (DMong. 184), Dag.
iale.gaa- id. (Dag,. 168), Mog. ilga- id. (Zirni, 107), ilga- id. (Kundur) ;
Khal. yalga- id. (Lessing, 406), Bur. ilga- id., Kaim. ilga- id. (Kalm.,206)
Bundan baka Y M . ilgabri, ilgaburila-, ilgega, ilgagatay, ilgagi, ilgagda(Lessing, 406), ilgagul-, ilgal, ilgalga, ilgalla-, ilgalta, ilgam, ilgamal,

ilgami, lgara- ... (Lessing, 407) bulunmaktadr.

Tel., Alt., Leb., Bar. ilga- id. (Wb., I , 1376), Tel., Leb., Bar., lgat- id.

(Wb., I , 1377)
Buna gre, Osm. lgadr < M . ilga-

24. Osm. in ( > f l ) "esir, kul (topraa bal)" (Tarih-i l-i Seluk, TS,III, 2082)
(Kelime, ayn iml ile en de okunabilir)
Y M . inci "ehiz olarak verilen topraklardaki kleler ; ehiz ; ehiz san
d" (Lessing, 411), ingi id. (Lessing, 412), ingile- "ehiz olarak ver
mek" (a.y.), Ord. eDji "bir gen kza, evlenmesi dolays ile, babas
prens tarafndan verilen arzide yaayan esir kleler, ve arkadalar ile
babasnn hediye ettii atlar" ( Ord., I , 239 b), inDji id. (Ord., I , 386a),
Khal. ine id. (Monggol Helniy Tov Tailbar ToF, 302), Bur. ence id.,
Kaim. indj id. (Kaim., 208)
ag. inc ( jf\ ) "tapu adam" (Abuka, 79 -14) ; "bir prense ait top
raklara bal esirler" (PdC, 140), inc (j^J)"kle, memlk" (Lug. ag.,
63 ; Wb., I , 1455) ; Bar. indzi "drahoma, "eyiz" (Wb,.I, 1455), Tar. ine
id. (Wb., 1,1450), Tob. intsi id. (Wb., 1,1453), Alt. indHyzknzind'i-kond'u
"ehiz-imen" ikilemesinde (Wb., I , 1445,1446), Tal. eni id. (Wb., I ,
745) ; Bar. indzile- "ehiz olarak verme" (Wb., I , 1456). (EUTS, 95'teki
kaytlar devir ile deil yaz ile ilgilidir.) Buna gre kelime daha ok Sibir
ya ve Dou Trkistan evrelerinde kullanlmaktadr. Eski ve Orta Trkede bulunmayan inci'nin en eski tan aataycadadr. u halde, Osm.
in "toprak ve ona bal esirler" < M . inci olmak gerekir. Kelime

296

Osman

Nedim

Tuna

sonu nlsndeki deiiklik "inci" mnasmdaki inc'niin contamination'u olmaldr.

25. Osm. iremek (*<>j\) "aslak, ferci bitiik olduundan douramayan kadn"
(Tercemn : TS, I I I , 2088) (bu kelime ayn iml ile iremik te okunabilir)
Y M . eremeg "erkeksi, erkee benzeyen, ksr, ocuu olmayan (fizik
bir kusur dolays ile)" (Lessing, 322) eremegsi-, erendeg (a.y.), Ord.
ermek "ksr (kadn veya dii hayvan)" (Ord., I , 247 b) ; Khal. ermeg id.
(Lessing, 322), akhar armag id., Khorin eramag id., Bur. eremeg id.,
Kaim. ermdG id. (Kaim., 126)
Kp. iremik "erkeksi, erkeklemi, hli erkee benzeyen kadn" (Mh.,
34), Tel. eremik "meyvesiz" (Wb., I , 760), erem "buzalamayan inek
veya kulunlamayan ksrak" (a.y.)
Kelimenin kk Moolca ere "erkek ; adam" olmak gerekir. mAG
bu dilde Trk Dilindeki mUK gibi hem isimden hem de fiilden isim
yapma eki olarak kullanlr, ere-m-deg kelimesinin de tankl ile gerek
Osmanlcadaki iremek (veya iremik) gerek Tel. erem' kolaylkla ze
biliriz. Halbuki, Trk Dilinin morfoloji kanunlarna gre, kk hecesin
den sonraki e'yi yalnz isimden fiil yapan bir ek kabul ettiimiz takdirde
aklayabiliriz. Bu tasavvur edilmi fiilin varln tanklayamadmzdan Osm. iremek < M . ere+meg olmak gerekir.

26. Osm. kadan- (-o- ) "pekimek, balanmak, salamca yerle..." {Glen-i

Rz Tercmesi : TS, IV, 2157)

YM. hada- "kakmak, iine itmek, ivilemek, bir eyi zorla bir yere sok
mak, saplamak, salamca yerletirmek, tesbit etmek, perinlemek ..."
(Lessing, 902). OM. kada- (J- ) id. (Muk. Ed., 350), Ord. hada- "tes
bit etmek, ivilemek, akmak, dikerek salamlatrmak, yazarak tesbit
etmek" (Ord., I , 321 a) ; Mong. GaDa- "ivilemek, tesbit etmek" (DMong., 178), Dag. hada- "dikerek tesbit etmek ; dikmek" (Dag., 154) ;
Khal. hada- "akmak, kakmak (kazk vb.), saplamak" (Lessing, 902),
Bur. hada- id. (Bur. R., 218), Kaim. hada - id. (Kaim., 158)
Ayrca Y M . hadaga, hadagala-, hadagasm (Lessing, 902), hadagul, hadamal, hadasm, hadra-, hadrgan, hadha (Lessing, 903)... Manu kada- id.

ag. kada- (-b& ) "salamlatrmak, ivi veya kazk akmak, tesbit

etmek" (PdC, 395), "ivilemek, perinlemek (Lug. ag., 215), (Abuka,

Osmanlcada " Moolca Kelimeler

297

305-19 ; Wb., I I , 306) ; Tel., Alt., Leb., Sag., Koyb., Ka., Ker., Kzk.,
Krg., Tar., Kaz., Kom., Kar. T. kada- id. (Wb., I I , 306), Tel., Leb., Kzk
kadan- (passiv) id. (Wb., I I , 310) ; ag., Kom., Bar. kadav "ivi, kazk"
(Wb., I I , 307). ag., Kom., Tob., Kaz. kadak id. (Wb., I I , 308),
kadag id. (Wb., I I , 309)

ag.

ET. kada- "ivilemek, akmak, tesbit etmek

OT. kada- id. soy. kadid. (Wb., I I , 307), Koyb., Sag. kaza- id. (Wb., I I , 363), Ker. kayl(passiv) id. (Wb., I I , 91)
ET. kadak "ivi, kazk ; uzun ipek paras", Soy. kadak id. (Wb., I I , 308)
M . -d- : T. -d- ( >-y, -z-, -t-) (M. kada- : T. kada- >kaya-, kaza-). Buna

gre, Osm. kada- < M . olmak gerekir.

Osm.

kalkan ( jll ) "kalkan" (Sheyl Nevbahr, FthiV-m Tercmesi,

Kitb- Dede Korkut, H/rid Ferahd, Dstrnme-i Enveri, ehname
Tercmesi, Battal Gazi : TS, IV, 2187, 2188)

Y M . halha(n) "kalkan, rt, perde ; himye" (Lessing, 922), OM. kalkan

( jlsB ) id. (Muk. Ed., 290), Galha id. (Ord., I , 289), Khal. halha id.,
Bur. halha id., Kaim. halha id. (Kaim., 163)
Ayrca Y M . halhabi, halhala-, halhalal (Lessing, 922), ve ayn kkle
ilgili haldasi "dokunulmaz, iliilmez" (Lessing, 919), halgasu "yama"
(a.y.); Ord. Galhagla- "oraya mni olan birey sokarak korumak, mda
faa etmek" (Ord., I , 289 a), Galhabt i "mdafaaya yarayan, koruyan
nesne" (a.y.)
c

ET. kalkan "kalkan" (EUTS, 163), OT. kalkan ( ^13 ) id. (DLT, I I ,
386 - 6), Kp. kalkan ( j l i l i ) id. (Mh., 36 ; dr., 68 ; TZ, 182), ag.
kalkan ( jtila) id. (PdC,

408 ; Lug. ag., 202 ; Wb., I I , 251) ; Krm.,

Kaz., Kar. T., L. kalkan id. (Wb., I I , 251). Bu kelime, Eski Trkenin
son devresinden balayarak hemen btn Trk ivelerinde kullanlmak
ta, bununla birlikte Trk Dili'nin morfoloji kanunlar ile aklanamamak
tadr . br taraftan Mool Dili 'ndeki ekillere dayanarak kelimeyi
zmlemek mmkndr : kal-ka-n, kal-ka-g, kal-ka-(n) > kal-ka, kalka
-rbi, kal-ka + la- ; kal + da - s, kal - ka - h ...

Bundan baka, Trk Dilinde "kalkan" karlnda yap-g, yap-tg ve

bunun kk olan yap- "rtmek, kapamak ; muhasara etmek" bilinmek
tedir. u halde yukardaki tanklara gre, Osm. kalkan < M . kal-ka-(n)
olmaldr.

298

Osman

Nedim

Tima

28. Osm. kancuga ( ^y^i ) '-'terki yani at eeri arkasnda, kstek, torba ve heybe
gibi nesneler balanan tasma" (Cmi''l-Fris, TS, IV, 2208), kancuka
(^y^)iA.(Brhn-

Katf Tercmesi, TS, IV, 2208), kancuga 0 > f S )

"eger kancas" (Wb., I I , 130),

Y M . gancuga(n) "eya balamak iin eere taklm kanca" (Lessing,
350), OM. gancuga id. (Gizli Tarih) ; Ord. GanDjugu id. (Ord., I , 291
a), Khal. gandzaga id., Bur. ganzaga id, Kaim. ganzaga id. (Kaim., 143) ;
Manu gancuhan, gancurga id. Kp. kanaka (*5U=i) id. TZ., 183), ag.
kancuka ( <*jf ^ ) id. (PdC,

410), kanguca ( <iyfb ) "tirke ba, bek-

tirme, kancurga" (Lug. ag., 223), kancurga ( < i j ) "at eerinin n

ve arkasndaki kanca" (PdC, 420) ; Kzk. kancuga id. (Wb., U, 130), Tob.
kantsga id. (a.y.), Bar. kandzga id. (a.y.), Alt., Krg. kanca id.
gancuga Mool Dili'nin btn devrelerinde yaygn olduu halde, Trk
Dilinde ilk olarak Kpakann son devirleri ile, agataycada grlr,
Kelimenin her iki dilde de zm yoktur. Bununla birlikte gancu-ga,
gancu-gan, gancu-rga ekilleri bir *gancu- fiilinden geldiklerine dellet
eder. br taraftan :
M . - : T. k- ( > Az., Tkm. - )
M . k- : T. k
M . -N- : T. -n- ( > Osm. -nc-)
Mogolcada hem k-, hem - varken yalnz -'l gancuga'mn bulunuu,
buna kar Trk Dili'nin -n-'yi koruyan ivelerinde bile, kancuga ekli
nin grl, bu sonuncusundaki k-'nn bir 'substitution conconantic'
olduunda phe brakmaz. yle ise, Osm. kancuga < M . gancu-ga(n)
'dan gelmektedir.

29. Osm. kotan ( oky .

JjT) "al, yayla ky" (1 /20000 lekli Memlik-i
Mahrsa-i Osmniyye haritasnn Erzincan, Erzurum paftalar). (Ana
dolu azlarndaki kotan, k'otan kelimeleri ikinci ve nc iml ile uy
gunluk gstermektedir)
Y M . hota(n) "al, istihkm, kale, ehir duvan, sur ; ehir, kasaba, ky"
(Lessing, 972), hotoii) id. (a.y.) OM. kotan ( Sjfi ) "al ; ayn hlesi"
(Muk. Ed., 302), Ord. Go t o "al, asker kamp, ordugh; ehir" (Ord.,
I , 308 b, 309 a) Mong. k'uDu "ile, ev, mekn" (Mong., 183), Dag. kotel
c c

Osmanlcada Moolca Kelimeler

299

kotori) "al, ky, ehir, ordugh" (Dag., 184), Khal. hoto i (Lessing,
972), Bur. hoto(n) "al, itle evrilmi yer ; kasaba, ehir" (Bur. R., 224),
Kaim. hotu, hotn id. (Kaim., 191) ; aynca Y M . \otala- "itle evirmek,
koyunlar ala srmek" (Lessing, 972)
ag. kotan ( jl>V jU^ ) "koyun al; ayn hlesi, ay al" (PdC, 422),
( j^5) "ayn hlesi, etraf ihatal koyun yatan yer" (Lug. ag., 231) ;
Tar., Kzk. kotan "al, it" (Wb., I I , 606, 607), Krg. koton id. (Wb., I I ,
609), ag. kotanla- ( )
"(ay hakknda) allanmak, hlelenmek"
(Wb., H, 607)
Osm. kotan, kotan < M . kota(n)

(bk. A. Caferolu ; Tarla Kltr ve Etnografyasna sre 'kotan'

(TDED, XLX, s. 43 - .50,)

30. kregen ( o ^ j / " ) {Dsturnme-i

Enver

: TS, IV,

1774)

Y M . krgen "birinin kznm veya kz kardeinin kocas, gveyi, dmat"

(Lessing, 505), OM. guregan (gu-re-gan) id. (Gizli Tarih), guregen (gure-gen) id. (Huayi yi y), kregen (

) id. (Muk. Ed., 229),

krgen

(oVjjf)
id. (Muk. Ed., 441), Ord. k 'wrgen "kzn kocas, dmat; kz
kardeinin kocas" (Ord., I I , 439 b, 440 a) ; Mong. k'urGei "damat" ;
Dag. kregen "dmat (kznn kocas)" (Dag., 167), k'rgen id. (Poppe) ;
Mog. kwrgan "dmat, gveyi" (Zirni, 114), Khal. hurgai id. (Lessing,
505), Bur. hrigen id. hrigen hhn "kz kardein kocas", Kaim. krgn "dmat, gvey" (Kaim., 247)
ag. krgen ( j ^ j ^ ) "Timr Han neslinden bir kimsenin ingiz Han
neslinden kz almas hlinde ona verilen lakab ; dmat, gvey" (Abuka, 355 - 17), ( lfj/*) grgen id. (PdC., 466), ( K J J O . "Timrn
lakab" (Lug. ag., 258), "dmat" (Wb., I I , 1591-1592), Az. kreken
id. (Wb., I I , 1251). Bu kelime, Trk Dili'nde ayn mnda kullanlan
kdeg > > gvey't balanabilmektedir (bk. Abdlkadir nan ; "gvey"
Trkiyat Mecmuas, LX, s. 139 - 145, stanbul, 1951). Bununla birlikte,
kr(e)gen ekli, yukardaki tanklara gre Moolca'ya aittir. yle ise
Osm. kregen < M . olmak gerekir.

31. Osm. mancuk (3y^.) "sancakta alemin altna bal pskl" (Hurid Ferahd : TS, IV, 2796)

300

Osman

Nedim

Tuna

Ord. mant'uk "atn gs koumlarna taklan, krmz ipek ipliklerden

yaplma pskl" (Ord., I I , 454 a), manDjik manDjik Ge- "asld yerde
sallanp durmak, "(Ord., I I , 4530), maDjigla- id. (a.y.), manDjiragla"asl olduu yerde sallanmak, titremek, ihtizaz etmek, oynamak"
(Ord., I I , 453 b) Y M . manci- "nrin, ince ve asld yerde sallanr ol
mak" (Lessing, 512), Ord. maDji- id. (Ord., I I , 453 a) ; Y M . mancilga
"asl olduu yerde sallanan herhangi birey" (Lessing, 512), Ord. man
Djilga "asl olduu yerde sallanan ye (bilhassa fener, lmba hk. kulla
nlr) "
M. m- : T. b
M . -N- : T. -n- ( > Osm. -nc- )
Buna gre, Osm. manck < m. manci-g, manc-g olmak gerekir.

32. Osm. mantu ( j ^ ' L ) "etli hamur ii, mant" (Lehe-i Osmn, 762) ; mant

( J'U ) id. (Bianchi-Kieffer, I I , 741), "kymal yufka hamuru" (Lehe-i

Osmn, 762 ; Kmus- Trk, 1362) ; (

) id. (Kmus- Trk, 1362 ;

Resimli Kmus- Osmn, 923), ( J=iU ) id. (Wb., IV, 2022)

YM. mantau "buharda piirilmek sureti ile yaplan bir eit etli hamur
ii yemek ; bir eit ekmek" (Lessing, 528), Ord. mant' "bir eit ekmek"
(Ord., I , 454 a), cmin mant'o "buharda piirilen in ekmei" (G.
Kara, "Un glossaire jrhin" , AOH XVI, 1. fasa, s. 26), Khal. mant
id. (Lessing, 528), Bur. mant id., akhar mant id., Khorin mant id.,
Kaim. lt mant "ii doldurulmu, hamurdan yaplan bir eit yemek"
(a-mantu "pilav ve prahi") (Kaim., 256), Rus. mantu, F. mantu
ag. mantuy ( c>^'L.) "etle kartrlm hamur yemei" (PdC, 496 ; Wb.,
IV, 2022), "kymal yufka yemei, mantu, tbere, kola breine benze
yen kfteli hamur ii (Kagar civrnda kullanlr)" (Lug. ag., 277),
DT, mantu ( ^ ' U ) id. (Wb., IV, 2022), Kas. manta id.

Kelime, Trk Dili'nde aatayca'dan nce tesbit edilememitir. ekil

bakmndan bu dilde bir zm yoktur. Son hecesi tu Moolca comitative ekine benzerse de man aklanamamaktadr. Buna gre, incede
ayn mnada ve daha eski trihlerde kullanlan manzt'ou (CEChD, s. 32)
asl kaynak olmaldr. u halde :
Osm. mantu < M . < in. mam-t'ou.

Osmanlcada Moolca Kelimeler

33. mogolcin (O^-^y)

301

"Mool kz, Mool kadn" (Hayl Beg Dvn : Bir

mogolcin gzl dilber gnlmn Badadini Ykt yakt cevr ilen ln u

t ln eyledi)

YM. monggolcin "Mool kz, Mool kadn" (P. GrWM., s. 421

125).

+cin (diilik gsteren ek). Msl. : bege + cin, bor - j - cin, dne + cin,
guna -t cin vb. yle ise, Osm. mogolcin < M . mongol - j - cin.

34. Osm. nahille- ( -41- ) "at rahvan yrmek, yorgalamak" (Kmsul-Edeb

TS, IV, 2825) : naklla- (-4") id. (Kmts Tercmesi, Brhn- Kat Ter

cmesi :TS ,IV, 2825 ; Wb., III, 637)

Y M . naki- "ritmik bir ekilde sallanmak, sarslmak, eilmek, bklmek"
(Lessing, 561), nakil- "ritmik bir ekilde sallanmak, salnmak" (a.y.),
nakiyi- id. (a.y.), Khal. nahi-, nahiy- id. (a.y.), nahila- id. (a.y.), Bur. nali-

id., Kaim. naki- id. (Kaim., 270)

YM. nakilun-nakilun "ileri geri salnma, kadnn alml bir ekilde saln
mas hk." (Lessing, 561)
Yukardaki tanklara ve M . n- : T. y- 'ye gre, Osmanlcadaki nalilleve naklla- kelimelerinin kayna Moolca olmak gerekir :
Osm. nahille- < M . nahilla- < M. naki-l+la- > Osm. naklla-

35. Osm. noyan ( <3;y ) "kumandan ; bey" (Neri, I , 39 : leker-i noyan)

YM. noyan ' bey, prens, reis ; st, komutan, yksek rtbeli soylu kimse"
(Lessing, 589), OM. noyan ( j j * ) , noyin ( y ) id. (L. Ligeti, "Un
Vocabulaire Mongol d'Istanbul", AOH, XIV, Fas. I , s. 38), OM. noyan
(no-yari) id. (Gizli Trih), Ord. noyon id. (Ord., I I , 495 b), Dag. noin
"bey ; koca" (Dag., 200), Mong, noyan "mandarin" (DMong., 188) ;
Khal. noyin id., Kaim. noyn id. (Kaim., 278 b), cmin noyin id.
ag. noyan ( _<!> ) "bir Mool ileri geleni, yksek dereceli idr memur"
(Wb., I I I , 694)
M . n- : T. y- ve yukardaki tanklara gre, Osm. noyan < M .
(Ramstedt, bu kelimenin Mogolcaya inceden alndn ileri srmtr).

302

Osman

Nedim

Tuna

36. oram ( f j j l ) "sokak, yol" (Tezkiret'l-Evliya,

119-1)

YM. oram "iz, r ; su yolu ; iaret" (Lessing, 623), OM. horim id.
(Gizli Tarih, I I , f. 50 r ; Haenisch 103), horum id. (Gizli Tarih, X, 18 r ;
Haenisch

240), orum ( fjj ) id. (Muk. Ed., 443), Ord. orom "yol, iz,

r ; det olan ey, temel" (Ord., I I , 521 a), Mog. oram "yer, mahal"
(Ramstedt, 35) ; Khal. orom "yol, iz, r ..." (Lessing, 623). Bur.
orom id., K a l . orm id. (Kaim., 289), Kar. poram "iz, iaret"
Y M . oru- "girmek (bir yere, bir duruma, bir nesneye), delmek, nfuz
etmek" (Lessing, 620), OM. oro- (o-ro-) id. (Gizli Tarih, Huayi yi y),
oro- id. (HPagspa, 128), ora- (-bjl ) id. (Muk. Ed., 269), Ord. oro- id
(Ord., I I , 520), Mong. uro- id. (DMong., 197), Dag. ore. id. (Dag., 202),
uare- id. (Dag., 230), Mog. ora- id. (Ramstedt. 35), Khal. oro- id. (Les
sing, 620). Bur. oro- id. (Bur. R., 194), Kaim. or- id. (Kaim., 279)
Kharezm T. oram ( f l j j l ) "sokak, yol" (NF), ag. oram ( f ' j j l ) "sokak,
mahalle" (PdC, 53 ; Lug. ag., 29; Wb., I , 1052), Kzk. oram "sokak,
cadde" (Wb., I , 1052), Kar. L.T. oram id. (a.y.), Tob., Kaz., uram iu.
(a.y.)
oram coraf dal daha ok dou ve kuzey Trk ivelerine ait olduunu
gsteren oram Trk Dilinde XIV. yzyldan nceki metinlerde tesbit
edilememitir. Buna kar bu kelime, Mogolcamn en eski metinlerinde ve
btn lehe ye ivelerinde bulunmakta, ayrca, btn Mool lehe
. ve ivelerinde kullanlan ora- girmek kelimesi ile aklanabilmektedir.
u halde Osm. oram < M . ora-m olmak gerekir.

37. Osm. otaa ( t t j l ) "balkl vb. gibi kularn uzun tynden yaplm tu
ki kavuk veya tulgaya taklr" (Fetihnme-i Budin : TS, V, 3022), ( <ij\ )
id. (Yahya Beg Dvn, ehname Tercmesi, Bak Dvn : TS, V, 3022)

Y M . otaa = otuga(n) "tavus kuu ty (Manu idaresinde yksek

rtbe almeti olarak balklara itirilirdi.)" (Lessing, 623) Ord. d'togo
id. (Ord., I I , 503 a), Dag. hude "ku ty" (Dag., 165) ; Khal. otgo id.
(Lessing, 625), Kaim. otoga id., lt otga (Kaim., 291)
ag. otaa ( <e^"jl) "balca, bir sava srasnda cesret almeti olarak
tulgaya taklan uzun ku ty" (PdC., 41 ; Wb., I , 1104), DT. otogat
( ofctjl okluk) id. (Wb., I , 1105).
Kelime Trk Dili'nde aataycadan nce grlmemekte ve yalmz DT

Osmacada Moolca Kelimeler

303

'sinde tesbit edilmi bulunmaktadr. Buna kar hem YM.'da hem canl
Mool ive ve lehelerinde bilinmektedir. yle ise, Osm. otaa < M .
otuga(n) olmak gerekir.

38. Osm. salbur

( JJJL, )

mili'l-Lga

"aa ubuklarndan, sazdan ve ipten rlen ayakkab"

: TS, V, 3264), (

id. (Knts-

Kat Tercmesi : a.y.), salbr ( j ^ i - ) Miftah'l-Luga,

cmesi : a.y.),

id. (Et-Thfet's-Seniyye,

Osman', Brhn-
Brhn- Kat Ter

Ni'met

: TS, V, 3263,

3264)
Y M . salburi "aa srgn, taze dal ..." (Lessing, 664), salbar id. salbarhai "paralanm, liyme liyme olmu, paavra hline gelmi, didik-didik
kymk, kymk olmu" (a.y.), salbur-sulbar "para para, ayr-ayn,
blk-prk . . . " (a.y.), Ord. salbur, salbari, salburi, salbarhid.

(Ord.,

I I , 555 a), Khal. salbar id., salbar "torbalam, sarkk, liflenmi ..."
(Lessing, 664), Bur. halbar id., Kaim. sahva- shvr, sulvuagar id. (Klm.,

310) Ayrca Y M . salbang "liflemi, paavra haline gelmi, paralanm,

liyme liyme olmu, dalm" (Lessing, 664), Khal. salban id. (a.y.),
salbarang "eskimi, paralanm
salburila- "kopup ayrlmak,
dalmak, eskilikten dklmek, paralamp dklmek" (Lessing,
664), salga-, salgalga, salgara- (a.y.), salul, salulta, salula, salunggi
(Lessing, 666), salurhai, salusi (a.y.), Ord. salbal'ts'i-, salbagalDji-, sal-

bagla-, salga- (Ord., T, 555 a,b), Dag. sale- "ayrmak, paralamak"

Dag., 205)
Alt., Tel., or salbk "sarkk, sarkk-dkk, eski-psk" (Wb., IV, 374),
Kzk. salbr "eski-psk, liyme-liyme ..." (a.y.), Tob. salbultak "yrtkprtk, eski-psk, liyme-liyme (kee hk.)" (a.y.), Kzk. salbra- "eskiyip
dklmek, partallamak ..." (Wb., I I I , 373), DT, salbira- id. (Wb., IV,
374)
Bu kelimenin kk, Trk ve Mool dillerinde ortak olan sal- fiilidir.
Bununla birlikte, salbur ekli yukardaki tanklara gre, Mogolcaya aittir
ve yalnz bu dilde zmlenebilmektedir. yle ise, Osm. salbur < M .
sal-bur olmak gerekir.

39. Osm. salkum (

"pfr-pfr

(esmek), esin-esin (esmek)" (ikizkme)

(Kitb- Dede Korkut, 11 - 3 : salkm-salkum

ton

yelleri esdginde

...)

Osman

304

Nedim

Tuna

Y M . salki(n) "rzgr, esinti" (Lessing, 665) ; Ord. salkhi, salkhin "rz

gr, hava" (Ord., I I , 556 b), Khal. salhi(n) ' rzgar, esinti, taze, temiz ha
va" (Lessing, 665), Bur. ha/h/() id. (Bur. R., 232), Kaim. salkn id.; lt
zaVkn id. (Kaim., 318). ahar alinin id. Bundan baka Y M . salkibi,
salkila-, salkintay, sa/kisi- (Lessing, 665), salkitay (Lessing, 668) ekilleri

bulunmaktadr.
ag. salkn ( Cyi-) "souk yel" (Abuka, 270 - 32), "scak bir havada
esen serin rzgr" (PdC, 339), saika (IsJL ) "scak gnlerde serin rzgarl
olan yer" (ag. Lug., 181), DT., Tar. salkin "serin rzgr, hafif hava
akm" (Wb., IV, 363), ag. salkm (jjlL.) d. (a.y.), or, -Leb. salgn
"rzgr", Tob. "souk, serin" (Wb., IV, 364), Alt., Tel., Kom. salkn
"kuvvetlice rzgr" (Wb., I I I , 361), Kzk. salkn "kuvvetli hava akm ;
serin" (a.y.), Kaz. "souk, serin" Bu kelime, Trk Dili'nde ilk defa ge
Uygur devresinde ve bir tek metinde tesbit edilmitir (EUTS, 195). Buna
kar canl Mool ive ve lehelerinin hepsinde bilinmektedir. yle ise
ortak bir kkten gelen salki(n) ekli Mogolcaya aittir ve Osm. salkm <
salkm < salkn < M . salkin olmak gerekir.

40. Osm. srtak (jl=^>) "ii pamuklu ve yorgan gibi kareler hlinde bastrlm
bez ve bundan yaplan giyecek, rt" (Neri Trihi, 146 : Osman gzinn
hemn bir yenice srtak tegelesi dahi bir yancug ve bir tzlug ve bir kauklg ve bir sokmn ediigi kald ve srtak tegele dahi tonzh bezinden ohrdi)

YM. sirdeg "eger iltesi" (Lessing, 716), Ord. irDek "eerin hemen altna
at srtna konulan keeden rt" (Ord., I I , 622), Khal. irdeg "yorgan
gibi dikilmi rt" (Monggol Helniy Tov Tailbar ToP, 850), Bur. erdeg
"yorgan veya yorgan gibi dikilmi rt" (Bur. R., 240), Kaim. irdaG
id. (Kaim., 359), cmin irDeG "keeden rt, abrak" (G. Kara,
"Un glossaire jmin", AOH, XVI. fas. 1, 33 b)
Y M . siri- "bir bezi iine pamuk doldurup yorgan gibi drt ke veya
baklava biiminde dikmek, bastrmak" (Lessing, 622), Ord. iri- id. ;
Dag. ire- id. (Dag., 217) ; Khal. ir- id., Bur. er- id., Kaim. ir- id. Ay
rca Y M . irkei "yorgan" (Zirni, 134), Dag. iremele "yorgan eklinde
dikilmi olan kuma" (Dag., 215)
ag. srtak (
) "bir eit kaftan, hrka" (Pd, 365), rdag (
)
"bir eit giyecek, beyaz bir eit kaftan" (Lug. ag., 204), "eerin altna

Osmanhcada Moolca Kelimeler

305

konulan keeden yaplm rt ; ii pamukla doldurularak dikilmi geni

yenli bir eit beyaz kaftan" (PdC, 380), "eger altna konulan teelti ;
pamuu ok olan yenleri bol, beyaz kaftan" (Abuka, 296 - 21)
Buna gre, Osm. srtak < < sirdag. < M . siri-deg olmaldr.
( DAG, nomen usus. Bk. P.GrV/M., s. 94, 358) -

Osm. sokur ( j>*>-) "tek gzl" (Kms- Osman' : TS, V, 3504)

Y M . sohur "kr" (Lessing, 730), OM, sokor "tek gz" (Gizli Tarih),
sokur (j^^>)

"kr" (Muk. Ed., 324), sokar (j~*y)

id. (a.y.), sour

( J~ ) id. (Muk. Ed., 446), sokar ( J-> ) , (L. Ligeti, 64), IM (jls-,) id.
(a.y.), vb., Ord. sohor id. (Ord., I I , 581 a), Mong. soGuor id. (Mong.,
191), Dag. sohore id. (Dag. 211), Mog. sokur id. ; Khal. sohor id. (Lessing,

730), Bur. fohor id., Kaim. sohur "tek gz, kr" (Kaim., 329), Tang.
sugo (Todaeva, 134)
Y M . sohuy- "kr olmak" (Lessing, 730), sohula- "kr etmek" (a.y.),
Ord. soho- "kr olmak" (Ord., I I , 581 a), sohogla- "kr olmak ; birisini
kr diye armak" (a.y.), sohoro- "kr olmak" (a.y.), sohol- "kr etmek"
(a.y.), Kaim. sohi- id. Kp. sokur "kr" (dr. H, 43), sokur (33*3-)
"tek
gzl" (TZ, 249), ag. sokur ( i*y) "gzyeri ukur olan kr" (Pd,.
358) Alt., Tel. sokkar "kr" (Wb., IV, 523), Kzk., DT., Kom., Krm,
T.L. sokur "kr ; tek gjz" (Wb., IV, 521), Sag. sokkr id. (Wb., IV, 523),
Sog., Koyb. sokr id. (Wb., IV, 521), Alt., Tel., Leb., or, Bar. sokur

"kr" (Wb., IV, 529), Tel. sokroy- "kr olmak" (Wb., IV, 523)
Kelime, Mool Dili'nin en eski belgelerinden balyarak her devirde kul
lanlmtr ve bu dilin btn lehe ve ivelerinde bulunmaktadr. Buna
kar Trk Dili'nin, Mogolcann kuvvetli tesiri altnda olan, kuzey ve do
u ivelerinde grlmekte, olup Trkedeki en eski rnei de Kpakadan
daha eskiye gitmemektedir, sokur ve soka kelimeleri Trk Dilinde daha
ok "a gzl, haris" karlnda kullanlmakta olup bu kelimelerin
ukur ve sukar eklinde okunmalar gerekir (kk suk "haris ; hrs, tamah").
Kelimenin Mool Dilindeki sohul- (< sok-l-), sohula- (< soku-l-a-),
sohuy- (< soku-yi-), (sohogla (< soku-g + la-) ekilleri sohur'u kolayca

aklayabilir : soku-r. yle ise, Tk Dilinin eitli ivelerindeki (yukarda

verilen) btn kelimelerin kaynann Moolca olmas gerekir. Buna gre
Osm. sokur < M . soku-r- (bk. Poppe, Mong. Lehnw. im Kom. s. 328,
329)
Trkiyat Mecmuas F . 20

306

Osman

Nedim

Tuna

42. Osm. sahram, ahrem ( > i ) "erha, yara, kesik, atlak, dilinmi" (Lehce-i
Osmn, 465) (bu kelime ikilenerek kullanlr), kelimenin aklanmas
iin bk. no. 43 arha
f

43. Osm. arha, erha ( <=- "- ) "yara, ceriha, kesik, atlak, dihnmi" (Gazavatnme
r

-i Mihal Ogl Ali Beg, 1420 : Hadenginden yrekler pre-pre Cierler

arha-arha yre-yre) (bu kelime ikilenerek kullanlr), arha, aada

aklayacamz gibi, yazlndaki
ve eriha (*j>) "et dilimi, vcut
tan kopmayarak ayrlm olan et paras, era'ih (
) "et dilimleri
vcuttan kopmayarak ayrlm olan et dilimleri" terih { fc/ ) "dilim
dilim kesme" trevlerine ramen, Arapa kaynakl deildir. Bu kelime
bu mnada eski Arap szlklerinde bulunmad gibi modern Arap dil
lerinde de ancak eitim grm kimselerce bilinmektedir.
Y M . sirha(n) "yara, kesik, atlak, dilinmi (et hk.)" (Lessing, 719), OM.
arha (
) id. (Muk. Ed., 195) ; Ord. arha "yara, kesik, atlak, dilim
i" (Ord., I I , 610 a), Mog. arka id., Khal. arh id. (Lessing, 719), Bur.
arha id., Kaim. arha "yara (btn mnlarnda)" (Kaim. 350)
Ayrca Y M . sirhai "cerrah" (Lessing, 719), sirhad- "yaralanmak, bir
yeri kesilmek", sirhadugul-, sirhadka-, sirhal-, sirhatai, sirhatan (a.y.),

Bur. ard "atlak olan, yaral ; kesii olan" (Bur. R., 237)
ag. arka ( ^ ) "kesik, atlak (deride, vcutta)" (PdC, 376), Alt.
rka id. (Wb., IV, 1052)

M . si- ( > i- > a- ) : T. siBuna gre :

Osm. ahram X M . arhan < irhan << sir-ka(n)

Osm. erha < arha < M . arha < irha << sir-ka(n)

olmak gerekir. Kelimenin Arapaya mledilmesi onun Farsa'ya ait ol

madnn bilinmesinden ileri gelmektedir, ehram'm ^ ile yazlmakta
bulunuunun sebebini bu kelimeyi erha ile bir kkten addetmekte ura
nlacak glkler kolayca aklar. Onun iin ahram'daki orijinal h arabisism'den kendini kurtarabilmitir.

44. Osm. talu (^^>) 1. "insan ve hayvanlarda iki krek kemiinin aras, iki kre
in birletii yer" (Kitb- Dede Korkut : TS, V, 3707, 3708) ; tali ( JU)
id. (er'iyye

Sicilleri, ehname Tercmesi : TS, V, 3708) ; talu

(^)

Osmanlcada Moolca Kelimeler

307
c

2. "krek kemii" (Siyer-i Darr, Tercemn, Et-Tuhfet's-Seniyye,

iyye Sicilleri : TS, V, 3708, 3709), tali (

J ) id. (Siyer-i Darr,

er -

Tercemn,

erHyye Sicilleri, Genc-i Lel ; (a.y.)

Y M . dalu "krek kemii" (Lessing, 226-227), OM. dolu ( )
id. (Muk.
Ed., 138, 435), (jJb ) id. (Ligeti, 25), dalu (da-lu) id. (Zhiyvan yi y) ;
Ord. Dahi d. (Ord., I, 116), Mong. DSli "omuz", Dag. dale "krek ke
mii" (Dag., 132), Mog. dalu id. (Zirni, 97), dalw id. (Kundur), dolu id.
(Ramstedt, 3) ; Khal. dal id. (Lessing, 226), cmin Dal id. (G. Kara,
"Un glossaire jmin", AOH, X V I , Fas. 1, s. 7 a), Bur. dala id., Kaim.
dala id. (Kaim. 73)
ag. dalu (

) "krek kemii" (PdC., 317 ; Lug.

ag., 169), Krg. dal id. (Wb., III, 1635), DT. dalu ( j l -> ) id. (a.y.)
Tel., Alt. yal "orta, ara" (Wb., III, 152).
OT, yl ( J\>) "at yelesi" (DLT, III, 160-12), Kp. yal id. (dr., 117),
ag., Osm. yal id. (Wb., III, 153), Alt., Tel., Kaz., Leb. yalid. (Wb., III,
154), Tar. yal id. (Wb., III, 153), Tkm. yail id. (Wb., III, 11), Krg., Kzk.,
cal id. (Wb.. III, 35), or al id (Wb., III, 1875), Yak. sial id.
A. d- : M . d - : T. y- ( K c-, -, s-) (M. rf/u : T. yal ( K cal, al, slal)
A. t - : M . t - : T. t - ( K d-)
Buna gre Osm. talu < M . dalu ve kelime bandaki t 'substitution conssonantic'. (bk. P.AGr., s. 97)

45. Osm. tavulga, tovulga, tuvulga ( J j / ) "mifer, demir veya elikten balk"
(Tercemn : TS, V, 3847) ; tavulga, tovulga, tuvulga, tolga, tlga (
id. (Miftah'l-Luga,

Et-Tuhfet' s-Seniyye, Ahter-i Kebir, Ni'met,

)
B-

bs'l-Vst, Genc-i Lel, Lugat- ehnme, Nuhbe-i Vehb : TS, V, 3847

-3849), ( Wy ) id. (Yahya Beg Divn : TS, V, 3848) ; ( d / ) id. (Bbsffl-Vst,

ehnme Tercmesi : TS, V, 3848) ; tavulka, tovulka, tuvulka,

tolka, tulka (<y ) id. (Cfernme : TS, V, 3838) ; togulga, tugulga

id. (Kitb- Dede Korkut, Hamzanme,
Nazm'l-Cevhir,

Brhn- Kat

). id. (Kmusffl-Edeb

) id. (Sadetnme

Bbsffl-Vst,

Tercmesi, Kmus Tercmesi,

Osmn : TS, V, 3847 - 3849), ( dji>

(

Cinn'l-Cinas,

Kmus-

: TS, V, 3848) ;

: TS, V, 3849) ; togulka, tugulka (

Osman

308

Nedim

Tima

id. (mil'l-Luga : TS, V, 3838); ( M

) id. (Evliya elebi Seyahatna

mesi : TS, V, 3849), toglka, tughka (<i^i)

id. (Nazm'l-Lel

: TS, V,

3849).
Y M . dgulga "mifer, demir veya elikten balk" (Lessing, 271), OM.
da'ulga ( W )

id. (Muk. Ed., 403), du'ulga id. (Huayi yi y, I , f, 10

r.) : Ord. Dlga id. (Ord.. T. 161 a. b) : Khal. dmlga id. (Lessing, 271).
Bur. duulga id. (Bur. R., 174), akhar dlga id., Khorin dlga id., Kaim.
dlga id., lt, Drbt dlha id. (Kaim., 104)
ag. davulga ( U / o ) "mifer "(Abuka, 252), ( U \ * ) id. (Lug. ag.,
169); PdC, 317); davulgan ( j U j b ) id. (Abuka, 252), ( j U j j b ) id. (PdC,
317); tavulga ( <iljlT ) )id. (Abuka, 175 -7, 176-7), ( UljlT ) id. (PdC,
211) ; tavulgan ( j l i l j t ) id. (Abuka, 175 - 7, 176 - 7), ( JUj.l") id. (PdC,
i 3

211); dabulga, dobulga, dubulga ( !;o ) id. (PdC, 317) ; tobulga, tubulga
(^fj)

id. (PdC, 221); davluga, dovluga, duvluga, doluga, duluga (

id. (Abuka, 262, 9) ; Kzk. dulga id. (Wb., I I I , 1792)

*A. *d- : M . d- : T. y- ( > c-, -, s-) (M. *dab(u)- : T. yap-)

*A. *t- : M . t- : T. t- ( > d-)

Kelimenin Trk Dilindeki karl ya-uk >> k'tn. davulga aataycadan nce grlmemektedir. (EUTS, 252)'deki tugluga ekli Dou
Trkesine ait olup yaz ile ilgilidir. Mogolcada ise bu dilin btn devir
lerinde ve hemen btn ive ve lehelerinde bulunmaktadr. yle ise,
Osm. tavulga < M . davulga(n) olmak gerekir. ( t- 'substitution consonantic'.)

46. Osm. tegele ( -J^Tr ) "elbise zerine giyilen kaftan" (mil'l-Luga : TS, V,
3787), tegele (^s)
id. (Miftah'l-Luga,
mil'l-Luga,
Et-Tuhfet'sSeniyye, Ni meti, Akse'l-reb, Brhn- Kat Tercmesi: TS, V, 3787 c

3788)
Y M . degelei "ceket, ksa krk, bir eit bol stlk, kaftan" (Lessing,
243), OM. del, deyel ( Jo ) id. (Muk. Ed., 141), de'el (de-e-l) id. (Gizli

Tarih ; Huayi yiy) ; Ird, Del "elbise zerine giyilen uzun bir eit kaf
tan" (Ord., I , 136), Mong. Dier id. (Dmang., 175), Dag. deeli "bir eit
krk palto" (Dag., 135), Khal. degliv, deel "uzun ve bol bir eit kaftan"

Osmanhcada Moolca Kelimeler

309

(Lessing, 243), Bur. degel "palto, uzun krkl stlk" (Bur. R., 175),
Kaim. lt degl "ksa kee stlk veya kolsuz palto" (Kaim., 85)
Manev debelen id., Hind. degl id.
ag. deg-e-le (

) "elbisenin stne giyilen kollan ksa, bedeni uzun

bir stlk (Abuka, 252-5) ; deg(e)le ( <i< ) "ste giyilen ksa yenli
kaftan" (Abuka, 252-5); deg(e)/e, teg(e)le (4^r s M_C 4?^ < ^ f j ) id.
(Pd C, 319), digile, digiiey ( tUCj

^ > L C J

) id. (Pd C, 325)

Kelime, yalnz aataycada gemektedir. Buna kar Mool Dilinin

hemen btn lehe ve ivelerinde ve btn devirlerinde grlr.
*A. *d- : M. d- : T. y- ( ' c-, -, s-)
*A. *t- : M. t- : T. t-( d-)
yle ise, Osm. tegele . dege le-i. (t, substitution)
Ayn kkten tretilmi baka kelimeler iin bk. No. 47. tegel.

Osm. tegelt ( f&s) "eer altna konulan, umumiyetle keeden yaplan

rt (eerin altndakine 'tegelt' ve palann altrdakine 'tpingi' derler)"
(skender Kitab, Ucbet'l-Garib : TS, V. 3783 ; CmfiCl-Frs, Knd
m'l-Edeb : TS, V, 3784 : Kmus Tercmesi: TS, V, 3785): teelti ( ^
)
id. (Tercemn, Ak Paazde Tarihi, Bbs'l-Vs t: TS, V, 3783): ml'l-Luga, er'iyye Sicil/eri, NTmet, Cmi 'l-Frs, Ahteri-i Kebr, EtTuhfetii's-Seniyye, Akse'l-reb, Brhn- Kat Tercmesi: TS, V, 3784 ;
c

Tuhfe-i sim : TS, V, 3785) (Wb., I I I , 1031).

YM. degelt "stl olan, stnde giyecei, trs bulunan" degeltei
id., Ord. Deiti id. (Ord., I , 138a) Delt'\v id. (Ord., I , 138 b)
Kp. teelti ( ^Cr)

id. (TZ, 254)

. Bu, ve bundan nceki madde, btn Mogo! lehe ve ivelerinde ve her

devirde kullanlan [ Y M . degebri "adrn st ksmnn kee rts"
(Lessing, 241), degebrit "stnde at rts olan" (Kowalevski, I I I ,
1741 b). deged "stn : yksek, stte olan" (Lessing, 242), deere "st,
yukar, zeri" (a.y.) DM. de'ere id. (Gizli Tarih), dege un (a.y.), Mong.
derci (Ramstedt, 26) id. v.b...f kelimeleri ile ayn; kkten gelmektedir.
Buna gre, Osmanlcadaki, tegel, teelti ke'imelerindeki t-, Mogolcadaki d- yerine gemi olmak gerekir. A d - : M. d- : T. y- (t\ + tAy,
M. comitative) A t - : M . t- : T. t-

Osman

310

Nedim

Tuna

Yukardaki verilere dayanarak Osm. tegelt, tegelti'yi iki ekilde ak

layabiliriz :
1. Osm. teelti
2. Osm. teelti

< tegelt < M . degel + t

M . degel + tei

48. Osm. ulus ( u"/? ) "millet, kavim, airet, halk" (Sheyl Nevbahar, Trih-i
l-i Seluk : TTS, I I , 925 ; Hikmetnme, Cevhir'l-Esdf, Cevhir'lKelimt, Cihannm : TTS, I I I , 708 ; Iskendernme, Glen-i Rz Terc
mesi, ehname Tercmesi, Kamus Tercmesi: TTS, I , 720 - 721)

Y M . ulus "millet, halk ; memleket, hnedn, devlet,..." (Lessing, 873) ;

OM. ulus (u-lu-s) id. (Gizli Tarih), ulus ( u-JJ ) id. (Muk. Ed., 204) ; Ord.

ulus id. (Ord., I I , 731 b), Dag. olese "halk, kalabalk" (Dag., 201), Mog.
ulus "halk, millet" (Ramstedt, 41), Khal. ulus id. (Lessing, 871), akhar
ulus id., Khorin ulus id., Kaim. ulus id. (Kaim., 449)
ET. ulus id. (EUTS, 265); Kp. ulus id. (Mh., 80), ag. ulus

(/)

id. (buka, 114 - 20; PdC., 79; Lug. ag., 40), Tel., Alt., Kom., Az.,
Osm. Kar. T. ulus id. (Wb.., I , 169 b)ET. ulus "halk, millet ; memleket ..."(ETY, I , 52 : Kltigin, K 12), ulu
id. (EUTS, 265), OT. ulu "vilyet, lke ..." (DLT, I , 62 - 24) (W.,bl,
1678), ag. ulu ( J-Jj\ ) "halk, alay, kalabalk" (PdC, 79), Kar. L. ulu
id. (Wb., I , 1698)
Yukarda verilenlerden anlalaca gibi ulu yalnz Trk Dilinde, dus
her iki dilde tesbit edilmitir, ulus ekli bir yazl meselesine bah olma
yarak, ilk defa ge Uygurcada gemektedir. Buna gre :
Osm. ulus < M . ulus < T. ulu (kk : ul "temel") olmak gerekir.

49. Osm. uran ( j l j j ) "kabiliyet, ustalk, beceriklilik ; kabiliyetli, usta, becerikli"

' (Atalar Szi: uransz ogr hemn yurt rkidr), (TS, V, 3009 ; Wb., 1,1050)

Y M . uran (sfat, zarf) "sanatkr, usta; sanatkrlk, ustahk, bece

riklilik, elinden i gelme, kabiliyet" (Lessing, 879), (Bu kelime konu
mada ustalk iin de kullanlr), OM. uran ( j l j j i ) id., (Bur. R., 210) ;

Osmaalcada Moolca Kelimeler

311

Kaim. um id. (Kaim., 452), akhar wran id., Khorin uran id. Ayrca
Ord. uralar, uralak (Ord., I I , 738 a)

ag. uran ( j b j ' ) "ustalk, beceriklilik, mrifet" (PdC, 53), "meslek,

mrifet ; mikyas, l, tensh; parola" (Lug. ag., 29) Kzk. oram
"kudret, iktidar, mahret" (Wb., I , 1032)
ET. uz "usta(hk), sanatkr(lk)" (ETY, I , 72 : Bilge Kaan, GB.), uz
"usta, mahir, sanatkr" (EUTS, 270) ; OT. uz id. (DLT, I , 46-12), Kp.
uz id. (Mh. 41 ; Idr, 113 ; TZ, 273) ag, uz( j j l ) "mhirne konuan,
usta" (PdC, 60), Osm. uz ( 3J) "hkim, mhir, usta, sanatkr, eli ie
yatkn" (TTS, N , 998). eli uz, dili uz
Kp. uzan "kopuz alarak trk syleyen" (dr., 113), uzan (\jj\)
(PdC, 61), Osm. ozan ( j l j j l ) id. (TS, V, 3048 - 3049).
*A. *r

: M. r

id.

: T. z ( M . uran : T. uz(an) )

Buna gre, Osm. uran < M .

50. Osm. yosun (jj-y )

"kanun, tre, det, usul, yol" (Kad Brhneddin
Trih-i l-i Seluk Tercmesi: TTS, I I , 1068)
m

Dvn,

Y M . yosu(n) "umum olarak kabl edilen kaide, gelenek, grenek, det,

rf; mueret, yol-yordam, usl-erkn ; doktrin, prensip, kaide, rejim,
sistem ; moda" (Lessing, 435) ; OM. yosun (yosun) id. (Gizli Tarih),
yusun ( Oy-y_ ) id. (Ligeti), Ord. yusu id. (Ord., I I , 406 a), Dag. iose id.

(Bur. R., 177), Khal. yos(on) id. (Lessing, 435), Bur. yoho id. (Bur. R.,
177), Kaim. yosn id. (Kaim., 219), Manu yoso, yonsu.
Ayrca Y M . yosuila-, yosuga-, yosula-, yosulal, yosrha-, yosurhag, yosu-

tai (Lessing, 436), yosutu (Lessing, 437)

ag. yosun ( dy-yj "nizam, dzen, usl, kanun, kaide, yol vb." (Abuka,
410 - 1 ; Lug. ag., 306 ; PdC, 544), DT., Tar. yosun ( y~y_) id. (Wb.,

UT, 441). Bu kelime ilk olarak Altun Ordu hanlarnn uygur yazl bitiglerinde geer. (EUTS, 303')teki kaytlar bu kelimelerle ilgilidir
yosun kelimesi Mool Dilinin btn devir, lehe ve ivelerinde tesbit
edildii halde, Trk Dili'nde ancak Kpak ve aataycada kullanlm
tr. u halde Osm. yosun < M . yosu(n).
Prof. Ramstedt'e gre bu kelimenin kayna ince'dir.
M . yo-\-stm < y+sun

( < . yeh'). Ben, yol, yolak, yon-, yorg'a

da

yanarak yosun < M . yo+sun < T. yor + M . sun'u mmkn gryorum.

Osman

312
dnlemelerin

Nedim

Tuna

ait o l d u u M o o l D i l i

devirleri

Osmanlcadaki Moolca dnlemeleri, fonetik zelliklerine ve Trk Dili'nde

tesbit edilmi olduklar ive, lehe ve devirlere gre u guruplarda toplayabiliriz :
A. OM'nn ilk devrinde geen kelimeler :
1. boun, kotan, kalkan, yosun'daki korunan 'kaak' Mer, bunlarn Orta
Mogolcann ilk devirlerine ait oimasn gerektirir. Birinci kelimenin bos
ekli biraz daha yenidir.
2. kotan, oram, otaa, noyan ve bke, gre'dtki

o-a, -e'nin korunmu olma

s bu kelimelerin Orta Moolca'ya, daha ok bu devrenin balarna ait

olduuna iret eder. Aksi halde o-o, - (ve 'substitution'la o-u, -)
yuvarlaklamalarn grecektik.
3. lbur ve srtak kelimeleri, kkteki dar dz nlnn korunmas dolays
ile OM.'ya ait olmaldr. aataycadaki rdak si->i->- gelimesinin
gsterdii gibi, srtak'tan daha yenidir. Ayn ekilde 'nl zlmesi' ile
ulbur kelimesi lbur'un daha sonraki bir eklidir. Buna gre lbur ve
srtak OM.'nm ilk devirlerine mahsus dnlemelerdir.
4. talu ve tavulga kelimelerinin, henz Osmanlcada t->d-'nin yaygn olma
d bir devirde, bu dile gemi olmalar gerekir. Bununla birlikte, Osman
lca'da t- azlan yannda d- azlarnn da bulunduunu gznnde tut
mak dorudur. Gerek tavulga gerek ayn fonetik deiikliklere uram
gre (Osm. tavulga < davulga < M . dabulga > davulga > da'ulga >
do'ulga > dogulga > dugulga ... ; Osm. gre < gre < gre'e < M .

grege) ve tanklarn yerleri bu kelimelerin OM.'nn ilk devirlerine ait

olduklarn gsterir.
5. bdre-, kadan- kelimelerindeki -d- bunlarn Osmanlcaya dolayl veya
dolaysz Orta Trke devresinden sonra girmi olmalarn gerektirir.
Her ikisinin de hem Azeri hem Anadolu azlarnda bulunuu OM.'nn
ilk devirlerinde alndklarna iret eder.
6. inii, mantu, tegelt ; salbur, salkum kelimelerinin de OM.'nm ilk devre

lerinde alnm olmalar gerekir. nk birincisi dnda, hepsi Anadolu

azlarnda bulunmaktadr. Ayrca, mantu, tegeltffde korunan, inii ("inci"
manasndaki Trke kelimenin bulamas ile) ve salkm'da j>wvarlaklatrlan nller, Osmanllar iin ayrtlayc ses zellikleridir, salkum <
salkm < salkn gelimesindeki Un > Um kelimelerin eskiliini iret
eder. tegelt ve ayn kkten gelen tegele'deki -ege- gurubu henz e'e
olmadndan OM.'nm balang devresine ait olmaldr.

Osmanlcada Moolca Kelimeler

313

7. omak, oman, omar kelimelerinin okmak, okman, okmar'd&r daha

nce dnlenmi olmalar gerekir. Gerekte bu ilk Kpakada ve

Anadolu azlarnda tesbit edilmitir. Birincisi Orta Trkede grld
gibi amak ve amar biraz sonra Orta Farsada da gemektedir, oki>ok- >og > ou- > og-

> -

gelimesi -k- > -g- bakmndan

Kpak ve Ouzcada ortaktr. Bundan baka yine Kpakada OG >

OV iin misaller bulunmaktadr. yle ise bu kelimeler daha OM.'nn
balarnda Kuzey ve Gney Trk ivelerine gemi bulunmaktadr.
8. aga, erge, sokur, hem azlarda hem de metinlerde yaygn bulunuu,
tanklarnn eski oluu -K- > -G- ve - ile c- nin substitution'u gibi fone
tik zellikler dolays ile listedeki dnlemelerin en eskileri olmaldr.
B. Orta Mogolcann ortalarna doru geen kelimeler :
1. alak, belek, okmak (bununla ilgili olarak okman, okmar), iremek keli

meleri, okmak ve br trevler dnda olduka eski olmak gerekirse de

OM'nm ilk devirlerine kadar gidemiyeceklerini sanyorum. Byle d
nmemin sebebi daha ok tanklarn ait olduu yerlerdir. Bunlarn ara
snda belek ve iremek belki eski Kpak gmenler ile ilgilidir. brleri
nin kaynann ise aatayca olmas gerekir.
2. kancuga, kregen kelimeleri Osmanlca'ya henz K - > G- olmadan gir
mi olmaldr. Azlardaki tanklar bu gr desteklemektedir. Bunun la birlikte ikinci kelimenin g- ile de grl iki ayr dnleme devresi
olduuna iret eder. u halde daha yeni olan eklin yakn tarihlerdeki
glerle ilgili olmasn gerektirir ki kelimenin tesbit edildii yerler bunu
desteklemektedir.
3. borin, mogolin, uran ve belki igre Osmanlca'ya aataycadan edebi
yat yoluyla aktarlm olmaldr.
4. car, can < car < canCu < carugu ve dulda kelimeleri Anadolu az

larnda genie bir alanda kullanld halde Osmanlcann eski metin

lerinde yalnz ksa bir sre iin grlr. Bu sebeple bu iki kelimenin Trk
Dilinin baka bir ivesini konuan ve Anadoluya yerleen eski ve daha
sonra yeni gmenlerle ilgili olmas gerekir.
5. nak/la- (daha yeni olan nahille-) ve ulus kelimeleri, aataycadan yaz
yolu ile farkl devirlerde girmi olmaldr.
C. Orta Mogolcann son veya Yeni Mogolcann ilk devresinde geenler :

314

Osman

Nedim

Tuna

1. Eldeki tanklara gre eme ve lgadur kelimelerinin Osmanlca'ya nisbeten

yeni bir devirde girmi olmalar gerekir. Bu kelimeler ndir ekillerdir.
2. ahrem, erha kelimeleri, si- > i- > a- geliimindeki en son deiiklik
dolays ile, Osmanlcaya kesin olarak OM.'nn sonunda veya YM.'nn
banda girmi bulunmaldr.
D.

gderi kelimesi Farsa'nn aracl ile ve nisbeten yakn bir devirde aln
m olmaldr. nki tanklar ok geriye gitmedii gibi azlardaki veri
ler de salam deildir.

Osmanlcada
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

aga
alak
belek
borcin, borcin
boun, bos
bke
bdrecank
car
cerge(len-)
bur
igre
okmak
okman
okmar
omak
oman
omar
dulda
eme
gre
gderi
tigadur
in
iremek, iremik

Moolca

kelimeler

26. kadan27. kalkan

28. kancuga
29. kotan
30. kregen
31. mancuk
32. mantu
33. mogolin
34. nahille-, naklla35. noyan
36. oram
37. otaa
38. salbur
39. salkum
40. srtak
41. sokur
42. ahram, ahrem
43. arha, erha
44. talu
45. tavulga, tugulga
46. tegele
Al. tegelt
48. ulus
49. uran
50. yosun