2.

Karaman il

Ortodoks Trkler
Yonca Anzerliolu

KARAMANLI ORTODOKS TRKLER

Karamanl Ortodoks Trkler

Do. Dr. Yonca Anzerliolu
Kapak ve Sayfa Dzeni: Leyla elik

Phoenix Yaynevi Tm Haklar Sakldr.

1. Bask: Ekim 2003
2. Bask: Aralk 2009
Phoenix Yaynevi - 5 7
ISBN No: 978-975-6565-55-1
Phoenix Yaynevi

ehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1

Kzlay-Ankara
Tel:0(312)4199781 pbx
Faks: O(312)41916 11

e-posta: info@phoenixkitap.com
http://www.phoenixkitap.com
Bask:

Desen Ofset A. .
Birlik Mah. 448. Cad. 4 76. Sok. No: 2

ankaya / ANKARA Tel: O(312)496 43 43

Datm:
Siyasal Datm

ehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1

Kzlay-Ankara
Tel:0(312)4199781 pbx
Faks: o(312)41916 11

Yerebatan Cad. Salkm St Sok.

Keskinler i Merkezi No: 8/505
Sultanahmet-Eminn/lstanbul

Tel-Faks: O (212)528 86 00

e-posta:info@siyasalkitap.com
http://www. siyasalkitap.com

Kapak fotoraf: Refugee Greece (ed. by Georgios A. Yiannakopoulos) adl eserden alnmtr.
Kitap ierisindeki fotoraflar, Ahmet Anzerliolu'na aittir.

KARAMANLI
ORTO DOKS TRKLER

Do. Dr. Yonca Anzerliolu

2. Bask

Yonca Anzerliolu, 1971 ylnda Ankara'da dodu. Orta ve Lise

renimini Ankara'da tamamlayan Anzerliolu, 1994 ylnda Orta Dou

Teknik niversitesi Tarih Blm'nden mezun oldu.

1995 ylnda Ha

cettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve inklap Tarihi Enstits'nde

Aratrma Grevlisi olarak greve baladktan sonra ayn enstitde,
Nasturiler ve

1924

Yl Ayaklanmas balkl Yksek Lisans Tezi ile

1996

ylnda Bilim Uzmanl unvann, 2002 ylnda da Trkiye'de Ortodoks

Trkler (XVl.yy-XX.yy) balkl Doktora tezi ile Doktor unvann ald. Ay

yl

anlan

enstitde

retim

Grevlisi

kadrosuna

atanan

Anzerliolu, 2005 ylnda Yardmc Doent, 200 7 ylnda Doent un

vann ald. Halen Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve inklap Ta
rihi Enstits'nde retim yesi kadrosunda grev yapmaktadr.

Olum Alptrk'e...

indekiler

kinci Baskya nsz

Ksaltmalar
Giri

..................................................................................

..................................................................................................

.................... ...................................................................................

11
15
17

1 . Blm
Bizans mparatorluu ve Ortodoks Trkler

Karadeniz'in Kuzeyinden Balkanlara nen Trk Boylar

43
Hunlar
. .
. 43
Avarlar
.
..
45
Bulgarlar
.. .
.
47
Hazarlar
.
49
Peenekler
.
.
51
Uzlar
.
55
Kumanlar
.
56
Bizans mparatorluu ve Trk Boylar Arasndaki likiler
57
Bizans Ortodoks Kilisesi ve Misyon Faaliyetleri ..
..
.
60
Bizans Ortodoks Kilisesinin Oluumu............................................. 60
Bizans Ortodoks Kilisesi Misyon Faaliyetleri ................................. 66
Bulgarlar ...................................................................................... 70
Hazarlar ....................................................................................... 73
......................

.................................................... .... ...................................... .

.................................................................... ........... . ..............

...............................

.. ........................................ .................

................................. .............................................................

.................... ........................ ..............................................

............................. ...... .................................................................

.............. ..............................................................................

.................

............

....... ............

Peenekler ................ ......................................... ........................... 74

Kuman-Kpaklar .............................. ......................................... 76
Bizans Askeri Sisteminde Ortodoks Trkler .......................................... 82
Thema Sistemi ..................................................................................... 82
Thema Sistemi Dahilinde Grev Yapan Trkler ............................ 85
Malazgirt ve Miryakefalon Savalar'nda Uz, Peenek ve
Kuman Birlikleri ................................. ................................................ 96
Hal Seferleri ve Bizans Hizmetindeki Trk Birlikleri ............... 100
Trkopoller
104
Tatikios ....................................................................................... 109
Ionnes Aksukhos ..................................................................... . 110
Ionnes Aksukhos'un Siyaset Sahnesindeki Rol . ... . .............. 1 1 1
Ionnes Aksukhos'un Olu Aleksios Aksukhos .................... 1 1 4
Ionnes Aksukhos'un Torunu iman ..................................... 1 1 5
George Maniakes ................................................................... ... 1 1 6
zzeddin Keykavus v e Ailesi .......................................................... 122
Katalanlar ve Trkopoller ............................................................... 127
........................................................................................

BLM
Osmanl mparatorluu ve Karamanl Ortodoks Trkler
il.

stanbul'un Fethi ve Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi ..................... 135

Rum Ortodokslar inde Farkl Bir Topluluk: Karamanllar .......................... 137
Karamanl smi Nereden Gelmektedir?......................................... 137
Karamanl Ortodoks Hristiyan Nfus Arasnda
Trke simler .................................................. .............................. 149
Konuma ve badet Dili Olarak Trke ......................................... 169
Karamanl Adet, Gelenek ve Grenekleri ..................................... 183
19.yy.'daki Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Gelimeler
Karsnda Karamanllar ................................... .................................... 199
Karamanlca Eserler ................................................................................ . 212
Krm' da Trke Konuan Ortodokslar: Urumlar ............................... 225
Karamanllarda Kimlik Meselesi ........................................................... 243

111. BLM
Milli Mcadele ve Sonrasnda Karamanl Ortodoks Trkler

Milli Mcadele Dneminde Rum Ortodokslar

249
Milli Mcadele'de Papa Eftim ve Karamanl Ortodoks Trkler
262
Papa Eftim Kimdir?
262
Trk Ortodoks Patrikhanesi'ne Doru
271
Trk Ortodoks Kilisesi Kongresi'nin Faaliyetleri
284
Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi
294
Lozan Bar Konferans ve Trk-Yunan Ahali Mbadelesi Meselesi 309
Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi Meselesi
325
Lozan Bar Konfcrans'nda Karamanl Ortodoks Trkler
329
Etabli Meselesi
331
Karamanl Ortodoks Trklerin Mbadeleye
Tabi Tutulmalar ve Mbadele Sreci
334
Papa Eftim ve Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin
stanbul'a Nakli
345
Karamanl Ortodoks Trklerin Yunan
Toplumu erisindeki Yeri..
364
........ ................................

...........

................................................. . . ..........................

.............................................

....................

......................................

...

...................................

............

.....................................................................................

...........................................

.......... ......................................................................

........................... ...................................

Sonu
Kaynaka
Ekler
Dizin

........................................................................................................
........................ . . . ..... . . ................................................. ...................

........................ ................................................................................
.............................. . . . . . .....................................................................

383
387
409
427

kinci Baskya
nsz

Karamanl Ortodoks Trkler adl alma, 2002 ylnda Hacettepe

niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits'nde
Trkiye'de Ortodoks Trkler (16.yy-20.yy.) bal ile doktora a
lmas olarak hazrlandktan sonra ilk basks Eyll 2003 ylnda
Phoenix Yaynevi tarafndan gerekletirilmiti. Tez almas
sonras Anadolu' da Trke konuan ve Trke ibadet eden z
Trke isimli Karamanl Ortodoks Trkler dnda bir zamanlar
Krm'da yaam olup 1 778 ylnda Rus mparatoriesi II.
Katerina tarafndan Krm'dan srgn edilerek bugnk Uk
rayna'nn zellikle Donetsk blgesine yerletirilen yazl litera
trde Greko-Tatar ismiyle anlan Urumlar'la ilgili aratrma
yapmak zere 2002 ylnda Krm ve Ukrayna'ya gittiimde
geni Trk corafyasnn bugne kadar fark edilemeyen bir
parasn bulmutum. Biz Trk'z diyen Ortodoks Urumlar,
yzyllarca Rus idaresi altnda yaamalarna ramen Urumca
dedikleri z Trke dillerini ve adetlerini korumay baarm
lard. Tez almasndan sonra gerekletirilen Urumlarla ilgili
saha almasnn da verilerinin eklendii kitabn ilgi grmesi ile
ikinci basknn yaplmasna karar verildi.

11

Yunanistan daha ilk gnlerinden itibaren mbadeleyi zihin

lerde canl tutmay baarmtr. Akademik alanda eserlerin ve
rilmesi, mbadillere ait eyalarn mzelerde sergilenmesi, ro
man, hikaye ve anlarn yaynlanmas Yunanistan'da meselenin
gndemde kalmasn salamtr denilebilir. Yine mbadillerin
kurduklar derneklerin almalarnn da katksnn gz ard
edilemeyeceini belirtmek gerekmektedir. zellikle mbadille
rin anlatmlarna dayal szl tarih almasn gerekletiren
Atina'daki Kk Asya Aratrmalar Merkezi mbadillerin
tanklklarn Exodus ad altnda yaynlayarak konunun ok
nemli bir boyutunun kayt altna alnmasn salamtr.
Son yllarda, gemile kyaslandnda, Trkiye'de de m
badeleye olan ilginin artmas, konu ile ilgili bilimsel almala
rn, romanlarn, belgesel filmlerin pe pee ortaya kmas daha
nceki konu ile ilgili bilgi yetersizliinin ortadan kaldrlmasn
da nemli bir gelime olarak deerlendirilebilirse de, yine de
daha fazla ilgi ve almay hak eden bir konu olarak gndem
deki yerini korumaktadr denilebilir. Genel olarak mbadeleye
ol an ilgi yannda mbadeleye dahil edilmeyi hi beklemeden bu
srecin bir paras haline gelen Karamanl Ortodoks Trklere
ynelik ilginin de artm olmas ve konu ile ilgili almalarn
yaplmas da sevindirici bir gel,imedir. Bu balamda, Karamanl
Ortodoks Trklerin ikinci basks yaplmadan nce mbadele ve
Karamanl Ortodoks Trkler ile ilgili yaplan yeni almalardan
da faydalanarak kitabn gzden geirilmi ve geniletilmi ikinci
basks yaplmtr.
almalarm sresince desteklerini esirgememi olan ho
cam, 57. Trkiye Cumhuriyet'i Devlet Bakan Prof. Dr.
Abdulhaluk ay'a ve hocam Prof. Dr. Bahaeddin Yediyldz'a,
Devlet Arivleri Genel Mdr Do. Dr. Yusuf Sarnay hocama,
Prof. Dr. Sema Barutu znder'e teekkr ederken ksa bir sre

12

nce kaybettiimiz Prof. Dr. Cihat znder'i de burada saygyla

anmak isterim.
almaya nemli bir katks bulunan er'iye Sicilleri ile il
gili yaplan almalara ulamam salayan Kayseri Erciyes ni
versitesi Tarih Blm mensuplarna, Kayseri ve Yresi Tarih
Aratrmalar Merkezi (KAYTAM) mensuplarna iten teekkr
lerimi sunarm. almann nemli bir cephesini oluturan Yu
nanistan' da yaayan Karamanllara, Ukrayna' da yaayan
Urumlara ve ilgili literatre ulamamda Trk birlii ve Kal
knma daresi Bakanl'nn (TKA) byk destei olmutur. Bu
nedenle Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl yetkilile
rine teekkr bir bor bilirim. Yine Yunanistan' da gerekletiri
len mlakatlarda byk katks bulunan Dimitri Katsikas'a ve
tm Karamanllara, Ukrayna'da grme imkan bulunan bata
Valeri Kior'a ve tm Urumlara teekkr etmek isterim. Ayrca,
almamza konu olan Karamanl Ortodoks Trklerin bugn
Trkiye'deki Patrikhaneleri konumundaki Bamsz Trk Orto
doks Patrikhanesi III. Patrii Seluk Erenerol'u da saygyla an
yor, Patrikhanenin Halkla likiler Sorumlusu Sevgi Erenerol'a
almann her aamasndaki destek ve yardmlarndan dolay
teekkr etmeyi bir bor addediyorum.
almamn ikinci basks iin tevikte bulunan benim iin
tez danmanlmn tesinde bir yeri olan sevgili aabeyim
Prof. Dr. Mustafa Ylmaz'a, Phoenix Yaynevi sahibi ve alan
larna teekkr etmek isteri m. Yine almamn her aamasnda
desteini esirgemeyen eim Ahmet Anzerliolu'na ve biricik
olum Alptrk'e sabrndan dolay iten teekkr ederim. Bun
dan sonra Karamanl Ortodoks Trklere ynelik ilginin daha da
artmas ve bu alanda yaplacak almalara katkda bulunabil
mek midiyle.

Yonca Azerliol, Ankara, 2009.

13

Ksaltmalar

A.D.V.N.
A.M.K.T.D.V.
A..D.T.C.F.
B.O.A.
B.S.0.A.S.
bkz.
c.
ev.
D.H..D.
D.H.M.U..
dn.
ed.
yay. haz.
H..
s.
ss.
sa.
T.T.K.
vd.
Y.M.T.V.

Bab- Ali Evrak Odas Sadaret Evrak Divan- H

mayun Kalemi.
Bab- Ali Evrak Odas Sadaret Evrak Mektub-i
Kalemi.
Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi.
Babakanlk Osmanl Arivi.
Bulletin of the School of Oriental and African
Studies.
baknz.
cilt.
eviren.
Dahiliye Nezaret-i dare.
Dahiliye Nezareti Muhaberat- Umumiye daresi.
dipnot.
editr.
yayna hazrlayan.
Hacettepe niversitesi
sayfa
sayfalar
say.
Trk Tarih Kurumu
ve devam.
Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak.

15

Giri

Gemiten bugne btn toplumlarda olduu gibi din, Trk

milletinin yaamnda da nemli bir yere sahip olmutur. Gk
Tengri inanc ile tek bir yaratcnn varlna inanmann tesinde
zaman iinde Maniheizm, Budizm, Musevilik, Hristiyanlk ve
Mslmanlk gibi inanlara ynelen Trk boylar da olmutur.
BugUn dahi ounluu Mslman olmakla birlikte Trk
dnyasnn ayn eitlilii sergiledii sylenebilir. Sovyetler
Birlii'nin dalmas ile daha yakndan tanma imkan bulunu
lan Trk topluluklarnn hepsinin slam dinine mensup olmad
bilinmektedir. Temelde, amanist gelenekleri devam ettir
mekle birlikte Gagavuz, uva, Kreen Tatarlar, Hakas, Saha,
Dalgan, Karagas (Tofa) gibi Trk topluluklar Rus misyonerlerin
etkisiyle Hristiyanlk dinini benimserken, Karaylar, Krmaklar
Musevilii, Tuvalar ve Sar Uygurlar da Budistlii benimsemi
durumdadrlar.

17

Yzyllarca hakimiyeti altna ald farkl topluluklarn din

lerini deitirmeye ynelik misyon faaliyetleri Rus mparatorluk
siyasetinin en nemli aralarndan ve hkmet politikalarnn
ayrlmaz paralarndan birisi olmutur. te bu politikalar dahi
linde birok Trk topluluu da Rus misyonerliinin etkisi ile,
kendi inalarn tam olarak terk etmeseler de, Hristiyanl ka
bul etmek durumunda kalmlardr.'
Hristiyanl 1 1 .yy'dan itibaren zellikle Bizans misyoner
lerinin faaliyetleri sonucu kabul etmi olan Gagauz Trkleri;
Peenek, Uz ve Kpak gibi Karadeniz'in kuzeyinden Balkan
lar' a inen Trk boylar ile Anadolu Seluklu Sultan II. zzeddin
Keykavus'u takiben Bizans'a snan Seluklu Trklerinin
ahvaddrlar ve bugn Gagauzlarn ounluu Moldova Cum
huriyeti Gagavuz Yeri'nde yaamaktadrlar. Bugnk nfuslar
1 69.300'dr. Ancak, dier baz lkelerde de rnein, Moldo
va' da, Ukrayna' da, Rusya' da, Kazakistan' da, Beyaz Rusya' da,
zbekistan' da, Azerbaycan' da, Trkmenistan' da, Li tvanya' da,
Estonya'da da yaayan Gagauz Trkleri bulunmaktadr. Her ne
kadar balangta Bizans misyonerlerinin etkisinde kalmlarsa
da, 1 770'lerde Besarabya'ya yerletikten sonra Rus papazlarnn
etkisiyle Pravoslav dini denilen Rus Hristiyanl Gagauz Trk
leri zerinde etkili olmaya balamtr. Bugn aralarnda Babdist
ve Adventist Protestanlk da belli bir seviyeye ulamsa da,
Gagauzlarn ou Ortodoks olup Moskova Patrikliine baldr
lar.1
Rusya'nn ele geirdii yerlerdeki topluluklara kar yrtt misyonerlik
faaliyetleri iin baknz: Of Religion and Empire, Missions, Conversion and
Tolerance in Tsarist Russia, ed. By Robert P. Garci and Michael
Khodarkovsky, New York, 2001.
Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri, 1998: s.27;
Atanas !. Manof, Gagauzlar, (Romanya ve Bulgaristan'da Oturan Trkler
Hakknda Tarihi ve Etnolojik Bir Etd), ev. Trker Acarolu, Varlk Ne
riyat, Ankara, 1940; ss.7-16; Maria Stamova, "Gagauz Trklerinin 19-20. Yz-

18

Rusya Federasyonu iinde uvaistan zerk Cumhuriye

ti'nde yaayan uvalar ise Cumhuriyet nfusunun % 68,3'n
oluturmaktadrlar. Bulgar Trklerinin soyundan olan uvalar
da tpk Gagauzlar gibi Hristiyandrlar. Ancak onlarn resmi
olarak Hristiyanl benimsemeleri eski inanlarn tamamen
terk ettikleri anlamna gelmemektedir. Orta dil blgesinin H
ristiyanlatrma tarihi 1552' de Kazan'n Ruslar tarafndan igali
ile balam ve drtyzyllk bir sre iinde ekonomik ve siyasi
basklarla uvalar Hristiyanlatrlmtr. Yine 1 6.yy.' dan ba
layarak Rus misyonerliine maruz kalarak Hristiyanl kabul
eden Kreen Tatarlar arasnda her ne kadar slama dn ya
anmsa da, bugn hiila Tataristan'da Hristiyan olan Tatarlar
bulunmaktadr.2
Rusya Federasyonu bnyesinde yer alan ve resmen Hristi
yanlk dinini benimseyen dier bir Trk topluluu da Hakas
lar' dr. 1 989 istatistiklerine gre tm lke nfusunun yaklak
%80'inin Ruslardan olutuu Hakas Cumhuriyeti'nde yaayan
Hakas says 80.000'dir. Hakaslar her ne kadar Hristiyanl
kabul etmilerse de, Hakas Hristiyanlnda amanizmin etkile
rinin devam ettiini sylemek mmkndr.3 Dier taraftan,
1 630' da Rus igaliyle siyasi, ekonomik ve kltrel basklara

yl Tarihine Dair Malzemeler", Kk Aratrmalar, c.I, s.l, (Bahar 1999); Mihail

Ciachir, "Basarabyal Gagauz/arnn Tarili", Haz. Harun Gngr, Trk Dn
yas Aratrmalar, Ekim 1982; Harun Gngr "Gagavzlar Hristiyan/ ka
blii ve namlardaki slami Unsurlar Meselesi", Faruk Timurta'a Armaan,
Aralk, 1983, ss.248-258; Moldova lke Raporu ,TKA, Ankara,1999, s.14.
Tatarlara ynelik misyon faaliyetleri hakknda detayl bilgi iin bkz.: S.
Saime Gkgz, dil-Ural'da slam Kart Misyon Hareketi,(1842-1910),
H. . Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yaynlanmam Doktora
Tezi, Ankara, 2003.
Gngr, op.cit., s.74; Mehmet Halil Leylak, Orta Asya ve Kafkaslarda Trk
lerin Demografik Yaps (XX.yzyl), Ankara, 2000; www. eki. ee / redbook
/ khakass.shtml.

19

maruz kalm olan Saha Trkleri de Hristiyanl benimsemek

zorunda kalmlardr. Bugn Saha zerk Cumhuriyeti'nde ya
ayan Sahalarn nfusu 360.000 olup bu nfusun Cumhuriyet
nfusuna oran % 36.97'dir. lkenin resmi dini Hristiyanlk ise
de, dier Trk toplumlarnda olduu gibi amanistik gelenekler
hala devam etmektedir.
Taymir yarmadasnn Dalgan Neneth Muhtar blgesinde
yaamakta olan 5200 Dalgan haricinde, Yenisey civarnda ve
Saha Cumhuriyeti'nde Anabar blgesinde 900 kadar Dalgan
Trk' bulunmaktadr. Resmi olarak Hristiyan olan Dolganlar
arasnda da amanistik inanlar etkin bir ekilde varln ko
rumaktadr.4
Hristiyanlk dinini benimseyen bir dier Trk topluluu da
Tuva-Buryat snr blgesinde yaayan 620 kiilik bir nfusa sa
hip olan Karagaslar (Tofalar)' dr.* Yine Rusya Federasyonu bn
yesinde yaamakta olan Tuva Trkleri ise Tuva Cumhuriyeti
nfusunun %60.6'sn oluturmaktadr. nan sistemi olarak ise
Budizmi benimsemilerdir. Yine Budizme inanan bir Trk top
luluu olan Sar Uygurlar, Dou Trkistan'n Kansu eyaletinde
yaamaktadr.s
Yukarda verilen bilgilerden de anlalaca zere Sovyetler
Birlii'nin dalmasnn ardndan gn getike varlklarnn
farkna varlan Trk topluluklarnn inan olarak slamiyet hariGngr, op.cit., s. 33-36; Dolganlar ve Sahalarla ilgili olarak ayrca bkz.:
Abdulkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, c. I, Ankara, 1968; Yusuf Dn
mez, " Yakutista", Trk Kltr, s.21, yl:II, s.102-107; Y. I., Vasiliyev,
"Dalgan ve Tofa Trkleri", Trk Kltr, s. 371, yl: XXXII, s. 51;
www.eki.ee./books/redbook/dolgans.shtml
Tofa Trkleri iin bkz.: Vasiliyev, a.g.m ..
Sar Uygurlar hakknda detayl bilgi iin bkz.: Abdulreit Celil, Sar Uygur
larn Sosyo-Kltrel Yaps, H. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam
Doktora Tezi, Ankara 2002; Erkin Arz, "Sar Uygur Aratrmalarnn Toplu Bir
Kaynakas", K K Aratrmalar, c. IV, sa.1, Bahar 2002; ss.117-148.

20

cinde bir din olan Hristiyanl veya Budizmi benimsemi olan

lar bulunmaktadr. Ancak, ana kitle olarak slamiyeti benimse
yenlerin .haricinde Trklerin de varolduu ne kadar gerekse,
gnmzde bu Trk topluluklarndan tanmaya ynelik yeterli
inceleme ve aratrmalarn yaplmam olmas da dikkate deer
bir gerektir.
Gnmzde geni Trk corafyas zerinde yaayan ve
farkl inan sistemlerine sahip Trk topluluklarna ksaca de
indikten sonra gemie dnerek, bugnk Trk topluluklar
nn ilk temsilcileri olan Trk boylarnn slamiyet haricinde fark
l bir inanla, Hristiyanlkla ilk temaslarnn nasl gerekletii
zerinde durulacaktr.
Trklerin Hristiyanlkla lk Temaslar

Trk boylarnn Hristiyanlkla ilk temaslar her ne kadar 2.yy.'a

kadar gtrlebilmekteyse de, youn bir temasn yaanmas
ancak 5.yy.'da Hristiyan dnyasnda yaanan teolojik tartma
lar sonrasna rastlamaktadr.
5. yzyl ierisinde toplanan, 433, 449 Efes ve 451 Kadky
(Chalkedon)Konsilleri Hz. sa'nn kiilii ile ilgili farkl yorum
lara bir zm getiremeyince ortaya iki temel gr kmtr.
Bu iki temel grten Monofizit gre gre Hz. sa tanrnn
oludur ve tanrsal zelliklere sahiptir. Dier gr olan
Diofizitlie gre ise Hz. sa' da iki kiilik bulunup bunlardan biri
tanrsal, dieri ise insani kiiliktir ve zde her hangi bir karma
sz konusu deildir, her ikisi de birbirinden ayrdr. Bu ikinci
gr 428 ylnda stanbul Patrii olan Nestorious tarafndan
savunulmu, ancak bu grnden dolay bir sre sonra aforoz
edilmitir. Dier taraftan, Nestorious aforoz edildiyse de, onun
grleri zaman ierisinde Anadolu' dan in'e kadar ok geni
bir corafi alanda yaylma imkan bulmutur. Onun aforoz

21

edilmesi teolojik tartmalar dindirememi ve ondan sonra da

bu tartmalar srp gitmitir.
Hristiyanlkta Monofizit gr benimseyen drt kilise
vardr: Antakya Sryani Ortodoks Kilisesi (Bat Sryani veya
Yakub! Kilisesi), Ermeni Kilisesi, Msr'daki Kpti Kilisesi ve
Etiyopya Kilisesi.6 Sonuta, 5. yy.'da ortaya kan teolojik tar
tmalar dou kiliseleri ve Bizans devlet kilisesi arasnda ayrlk
la noktalanmakla kalmam, ayrca dou kiliseleri de kendi ara
larnda ayrlarak Yakub! ve Nasturl kiliseleri ad altnda iki zt
gr temsil etmeye balamlardr.
Nestorious'un grleri ncelikli olarak Mezopotamya ve
Suriye' de taraftar bulurken, Bizans hkmetinin basklar sonu
cu bu blgelerdeki tm Mecusi, Yahudi ve Nasturl Hristiyanlar
o dnemde Sasani egemenliindeki ran'a ynelmilerdir.
Nasturl Hristiyanl belli dnemlerde Sasani idaresi altnda
bask grdyse de, zamanla daha douya yaylma imkan bula
bilmitir. 486 yl Nasturlliin resmi olarak tannd tarihtir.
Selefkiye (Seleucia)'de toplanan konsil sonras artk Nasturllik
resmen varln ortaya koymu ve bu tarihten sonra youn bir
misyonerlik faaliyetine giriilmitir. Bu misyonerlik faaliyetinin
balamas ile Mezopotamya, Suriye ve ran' dan sonra bu inan
Hindistan, in ve Asya' da yaayan birok topluluk tarafndan
benimsenmitir. te bu topluluklar arasnda zellikle Tk
Mool boylar ayr bir neme sahip olup Hristiyanlk tarihinin
bugne kadar fazla gn na kmayan bir boyutunu olu
turmaktadrlar.
Hristiyanln ran ve Asya'ya yayl tarihi incelendi
inde, Nasturllerden nce de blgede farkl inanlarn etkin
olmaya alt grlmektedir. M.S. 1 70 ylndan itibaren Ya-

"Christianity", The Encyclopedia of World Faiths,ed. By Peter Bishop, New

Yark, 1 987, s. 85.

22

hudi isimleri tayan birok rahip ran blgesinde Bakteria'ya

kadar olan sahada faaliyetlerini srdrmlerdir.7 leriki yllar
da (M.S.256-260) Sasani idaresi dneminde Antakya'dan esir
olarak getirilen Antakya Rahibi Dimitrius ve dier kilise grevli
leri ran' da kilise organizasyonunun gelimesinde nemli rolleri
olmutur.8 Ayrca, Turfan'da bulunan baz el yazmas eserler
5 .yy.'n ikinci yarsnd a pek yolu zerindeki ehirlerde Hristi
yan cemaatlerin olduunu ortaya koymaktadr. Bu belgelerden
en nemlisi 5.yy.'n ikinci yarsnda ortaya km olan orta
Farsa ve Rumca bir Zebur el yazmasdr. Zerdtlerin d ini
inancna kar orta Farsa konuan bir topluluk tarafndan yr
tlen bir misyon almasnn eseri olan Zebur haricinde ayin
trenlerinin tarif edildii baz el yazmas ayin metinleri de bu
lunmaktadr.9 Ancak, bu faaliyetler hibir zaman Nasturi Hris
tiyanl arnn Asya' da elde etmi olduu baarya ulaamam
tr.
M.S. 652 tarihine kadar Merv, Belh ve Herat Arap hakimiye
tine girmitir. Ancak Arap hakimiyeti altnda yaayan gayri
mslimler, Yahudiler ve Hristiyanlar kendi ibadetlerini yap
makta serbest braklmlardr. Hatta Hristiyan Patrii vergiden
muaf tutulmakta ve tm din adamlarna sayg gsterilmekteydi.
Hristiyanlk bu dnemde Amu Derya'y aarak Trk boylarna
ve in'e kadar ulamay baarmtr. Yine Arap hakimiyeti al
tnda Hristiyanlar, zellikle de Nasturi ve Monofizit din adam
lar Bizans topraklarnda kendilerine asla tannmayan yasal bir
John England, The Hidden History of Christianity in Asia, 1998: 15;
Alphons Mingana , "Tle Early Spread of Clristianity in Central asia and The Far
East. A New Docment, ", reprinted with additions from The Bulletin of
John Rylands Library,vol. 9, no.2, July 1925, s. 3.
lan Gillman and Joachim Klimkeit, Christians in Asia before 1500, Curzon,
1999.
Hans Wilhelm Haussig, pek yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi, ev. Mjdat
Kayayerli, Kayseri, 1 997, s. 259-60.

23

statye sahip olmulardr. Ayrca, bat literatrndeki birok

eserin de Nasturi Hristiyanlar tarafndan Arap diline evrildii
de bilinmektedir.1 0 Ancak, Harun Reid dneminde (775-785)
Hristiyanlar asndan skntl bir dnem balamtr. Bu d
nemde Bizans' a kar Hristiyan nfusa olan gvenin azalmas
ve buna bal olarak bask yaplmaya balanmas blgedeki
Hristiyanlarn g etmesini gndeme getirmitir.
Btn bu gelimeler yaanrken Nasturi Hristiyanl i
Asya'ya nfuz etmeyi baarmtr denilebilir. MS.644 ylnda
Merv ehrinde alm olan metropolitlik sayesinde Amuderya
sahillerinde yaayan Trklerin Nasturilikle tantklar ve bu
inanc benimsedii11 ve yine 781 ylnda Nasturi patrii olan
Timothee'nin dier bir Trk hakannn btn halkyla birlikte
Hristiyanl kabul ettiini Marunilere yazm olduu da bi
linmektedir.12 Ayrca Hicretin 4. asrnda Orhun nehri ve Baykal
gl civarnda yaayan 200.000 kadar Kerayitin de hkmdarla
r ile birlikte Hristiyanl kabul ettiini dnemin Merv
Metropolidi Abdisho Badat Patrii Yohannes' e bildirmitir.13
Yukardaki bilgilere paralel verileri Rene Grousset'nin The
Empire of tle Steppes adl eserinde bulmak mmkndr.
Grousset, Kerayitlerin 1000 ylnda Hristiyanl kabul ettiini
ve Kerayit hannn Merv Metropolidine tm halkyla vaftiz
edilmek istediini ve Metropolitin de Patrie han ile birlikte
200.000 kiinin vaftiz edildiini bildirmi olduunu belirtmek
tedir. Kerayitlerin 12.yy.'a kadar bu inanca bal kaldklar

10

11

12
13

24

G illman, o p. cit .,s. 134.

Mingana, op .cit ,ss. 1 1-12).
Les Lettres du Patriarche Nestorien Timothee 1, etude critique par Raphael
.

Bidavid citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1956, ss. 80-85.
Mingana, op.cit., 15; Fr. Psalthy, "Trkeli'de Hristiyanlk", il. Trk Tarih
Kongresi Teblileri, 20-25 Eyll 1937, stanbul, 1937, ss. 888.

Kerayit han ailesinin isimlerinin Hristiyan isimleri olmasndan

anlalmaktadr.14
Konuyla ilgili dier bir kaynakta da Trklerin Hristiyanlk
la ilk temas tarihi miladn ikinci asrnn sonu olarak belirtilmek
tedir. St.ferom, miladn 4.asrnda yazlm Latin Patalojisiin
12.c.,870. sayfasna dayanarak, bugnk Azerbaycan, o gnk
Schythiae' de yaamakta olan Trklerin Hristiyanla bal olan
larnn bulunduunun vurguland eserde, ayrca Trkler ara
snda Hristiyanl benimseyenlerin varlnn Badat'ta bulu
nan Nastur1 patrikhanesindeki resmi evrak arasndaki belgelerle
ortaya konulabilecei ve Trkeli'nin de bu patrikhaneye bal
olduu belirtilmektedir.1s
Yukardaki bilgilere dayanarak, Trk boylarndan bazlar
nn en azndan 2.yy.'dan itibaren Hristiyanlkla temas kurmu
olduklar belirtilebilir. Ancak, daha sonraki dnemlerde yaa
nan teolojik tartmalar sonucu ortaya kan deiik Hristiyan
mezheplerinin bu blgeye nfuzu ancak 5.yy. sonrasna rastla
maktadr. Bu yzyl sonrasnda Semerkant, Kagar ve Tangut
ehirleri Nastur1 Hristiyanl iin nemli merkezler haline
gelmi ve metropolitlik stats ile Nasturi Hristiyanlna hiz
met ederek evredeki Trk-Mool topluluklarn Hristiyanlat
ran misyonerlerin hareket noktalar haline gelmilerdir. rne
in, Semenkant 5.yy.'da bnyesinde btn Buhara kazalarn
toplayarak metropolitlik olurken, Tangut 790 ylnda metropolit
lik seviyesine ykseltilmitir. Kagar ise ancak 13.yy'd a bu sta
ty elde etmitir. L. Ligeti, Tangut blgesinde yaayan inlile
rin her zaman yabanc akidelere kar uzak durduklarn ve
lkede bulunan ok saydaki Nasturinin de yerli inli halktan
olmayp zellikle Trklerden biraz da M? ollardan olutuunu
::

Rene Grousset1 The Empire of Steppes, New Jersey, 1 970, s. 191.

Psalthy, op.cit.,s. 888.
.,

25

ile,ri srmektedir. Bu insanlarn neredeyse tamam ticaretle u

raan kiilerden olumaktayd. in' de bulunan ve dnyaca nl
Nastur! Si-ngnan-fu ant 781 ylnda Yazdbozer adl yksek
rtbeli bir Nastur! tarafndan yaptrlmtr. Yazttaki bilgilere
gre in'de Nasturlliin tarihi 635 ylna d ayanmaktadr.16 An
cak, burada u da belirtilmedir ki, in topraklarnda Nasturilik
Budizm karsnda fazla etkili olamamtr.
Trk-Mool topluluklar arasnda Kerayitler haricinde bu
inanc benimseyen dier topluluklara Naymanlar ve zellikle de
Uygurlar rnek olarak verilebilir.' Cengiz han dneminde
Bebalk-Kua civarnda yaamakta olan Uygurlar arasnda dini
hogrnn olduu aralarnda farkl inanlara mensubiyetlerin
varlndan aka anlalmaktadr. Gk Tengri
dini,
Maniheizm, Budizm ve Nasturi Hristiyanlnn bir arada bu
lunduu Uygur toplumunun ilgin bir medeniyet oluturduu
na dikkat eken Grousset, 12.yy.'da Talas'n kuzeybatsnda
Turfan'dan Kua'ya kadar olan blgede yaayan Uygurlar ara
snda Budizm ve Nasturiliin etkin durumda olduunu vurgu
lamaktadr. 1 7 Eski Uygur bakenti Kua'da bir Nasturi kilisesi
bulunmutur. Kilisenin nde gelen kiileri Sodlar ve muhteme
len aa tabakadan olan Trklerdir.18 Ayrca bugn Diyarba
kr' da bulunan Keldani Piskopos ktphanesinde Garatu
Uriyang (Hristiyan Uygurlar) padiah George'un kzkardei
Orangul Sultan iin yazlm Sryanice elyazmas ncil sayfalar
bulunmaktadr. Bu ncil haricinde, 1374 ylnda Semerkant'ta

"

17
18

26

L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, Ankara, 1986, s. 308; England, op.cit., ss. 1311 32.
Hristiyan Uygurlarla ilgili olarak ayrca baknz: Von Pcter Zieme, "Ein
l!oc/zcsegen Uigrisclcr Christen", Scholia, Beitrage zur Turkologie und
Zentralasicnkunde, 1918, Wiesbaden, ss.221-232.
Grousset, op.cit., s. 180.
Gillman, op.cit.,s 225
.

Trke yazlm bir Nasturi' dua kitabnn da var olduu bilin

mektedir.19 Karluklar'n da I. Timothee dneminde Nasturllii
benimsediklerine dair bilgiler mevcuttur. Sirderya'nn kuzey
dousunda, Taraz ve Karluk ehirleri 893'de Mslmanlarn
idaresine gemi ve kiliseleri camiye evrilmitir, ancak bu H
ristiyan varln sona erdirememitir. Takent ve Otrar'da 10.
yy.'da kabile adlar bilinmese de, Nasturi' inancn devam ettiren
Trkler olduu bilinmektedir.20
Gney pek Yolu zerinde yer alan Hotan'da 8.yy.'da Hris
tiyanlarn yaad bilinmektedir. Yine Tunhuang bir Budist
ehri olmasna ramen burada ele geirilen Sryanice, Trke ve
Sodca belgeler ve mektuplar burada Nasturi' keilerin
varolduunu ortaya koymaktadr. 1908 ylnda, Tangut krall
nn merkezi olan Kara Hota'da yaplan Rus kazlar sonucu l
bir ehir ortaya karlm ve burada Budist kitaplar, ran dilin
deki el yazmalar ve Sryani harfleriyle Hristiyan metni
bulunmutur; bunlardan ikisi Sryanice, biri Trke yazlmtr.
Sryanice metinlerden birisi yamur duas, dieri bir ilahi olup,
Trke yazlm olan da Hz. sa'nn armha gerilmesi ile ilgili
b.aka bir ilahidir.21 Kuzey pek Yolu zerindeki en nemli mer
kez olan Turfan'n kuzeyindeki Bulayk kynde I. Dnya Sava
ncesinde bir Alman ekip tarafndan yaplan kazlar sonucu
nemli miktarda el yazmas ele geirilmitir. Bu el yazmalarnn
400-500 tanesi Sryanice olarak yazlmtr. Bunun yannda
Sodca tercmeler, Sryanice-Sodca metinler ve binlerce Trk
e metin paralar bulunmutur. Aa Selenga'da yaayan
Merkitlerin yarya yaknnn Hristiyanl benimsedii konu
sunda Rubrucklu Fransisken William'n da gzlemleri vardr.22
19
20
21

22

Psalthy op.cit., s. 893.

Gillman, op.cit., s.221.
Ibid., s. 221-225.
Ibid., ss. 225-229.

27

Ayrca kuzey in'de Lia-o slalesini (907-1208) kurmu

olan Kitaylarn ve onlar takip eden Kara Kitaylarn da Hristi
yan olup, eski ve yeni Hristiyan geleneklerinden etkilendikleri
ne dair bilgiler bulunmaktadr. Moolistan' da Ordos'da yaa
yan Trk-Mool gruplar arasnda Ongutlarda, Hristiyan olma
larna ramen, gl amanist etkiler grlmekteydi. Cengiz
Han dneminde faal bir rol oynam olan Ongutlarn nemli
ehirlerinden biri olan Olon Sme' de, Mool dneminde Budist
eitimin merkezi olmakla birlikte, bir Nasturl kilisesinin var
olduu da bilinmektedir. Ayrca yine Mool dneminde burada
bir de Latin kilisesi kurulmutur. 13-14. yy.'a ait olduu tespit
edilen Ongut blgesindeki Mezar talar da Nasturllere aittir.
Halar ve yapraklarla sslenmi olan mezar talarndaki tek
satrlk yazlar Sryani alfabesiyle Trkedir. B udist ve
amanistik amblemler ve gamal halarla bezeli ok saydaki
muskalar da Ordos blgesinde ele geen buluntular arasnda
dr.23
Nasturl Hristiyan Trk kitlesinin varlna en ilgin delili
bugnk Krgzistan topraklarnda yer alan Yedi-Su Semireye,
u kylarnda ortaya karlan mezar talar oluturmaktadr.
Belirtilen bu blgede yer alan Kara-Yiga kynde bulunan
mezar talar 12. ve 14.yy.'larda burada bir Tarsakent, yani H
ristiyan kentinin varln iaret etmektedir. Ak-Beim ehrinde
ortaya karlan mezar talarna bakldnda ise, bu blgedeki
Hristiyan nfusun varlnn S.yy.'a rastlad grlmektedir.
Konuyla ilgili olarak incelenen eserlerde bu blgede en uzun
sre yaayan Hristiyan topluluklarn ortaya kt belirtilirken,
bunun delili olarak Tokmak ve Bikek yaknlarndaki iki Nasturl
mezarl rnek olarak verilmektedir. 9.-14. yy.'lara ait olduu
tespit edilen yaztlar bu blgedeki yerleimin kmsenemeye-

''

28

Ibid., s. 230.

cek bir boyutta olduunun bir gstergesi olarak kabul edilebilir.

evrede yer alan Buran ve daha birka ehirde de benzer kilise
ve mezar talar bulunmaktadr. Hristiyanln, zellikle de
Nasturlliin, Trkler tarafndan benimsendiinin kesin delilleri
olan bu talar ilk defa 19.yy.'da N.N. Pantusov tarafndan ortaya
karlmtr. Pantusov, 3000 Nasturi mezar tann yer ald
mezarln Alamed nehrinin sa kysndan balayarak Celayr
boyunca devam ederek Bikek'e yakn bir yerde Krgz Da
silsilesi civarnda olduunu tespit etmitir .24
Semireye blgesinde yaayan Nasturi nfusunun yok ol
mas ile ilgili farkl grler hakimdir. Bunlardan biri 14.yy.'da
Timur'un blgeye dzenlemi olduu sefer sonucu yok oldukla
r, dieri ise var olan bu nfusun zamanla dier gruplar arasn
da eriyip gittii zerinde younlarken, bir dier gr de zel
likle 14.yy.'da blgede karahumma salgnn ortaya kmas so
nucu Hristiyan nfusun azald zerinde younlamaktadr.s
Ad geen blgede 825, 911, 1201 ve en son 1367 yllarna ait
olan bu mezar talarnn zerindeki tarihler on iki hayvanl Trk
takvimi ve Sasani takvimi ile belirtilmitir. Semireye Hristiyan
lar hakkndaki ilgin olan noktalardan birisi, buraya Asya'nn
deiik yerlerinden, yakn evre dnda bat Trkistan, Moo
listan, Manurya, Sibirya, ran, Hindistan ve in'den birok
Hristiyann gmlm olmasdr.
Cumagulov'un eserinde mezar talarndan rnek olarak ve
rilen isimleri de burada dile getirmek Nasturi inancn benimse
yen Trk boylarnn varlna bir delil tekil edecektir:

24

25

. Cumagulov, "Ncsloriaskie panyatniki Kirgizii XII-XIV", Epigrafika

Kirgizii, Frunze, 1 987,ss. 48-49;Gillman, op.cit., s. 231; England ,op.cit.,s. 4748.
Cumagulov, op.cit.,s. 39; Annemarie von Gabain, Einfhrung in Die
Zentralasienkunde, Darmstadt, 1 979, s. 40; Gillman, op.cit., s. 231.

29

Bir kadnn mezarnda in'li Tarm, bir pederin mezarnda

Uygur Banus isimleri yazlyken, dier bazlarnda Hintli Sazk,
Ayn Angku, Ayta, An-klata, Girkan, lbilge-Kt, Ktlg, Paak,
Paak-Tigin, Ta-Terim, Uru, Tra-Bka, Pae-Sagun gibi isimlere
rastlanmaktadr. Ayrca:
Kitabe 4: "Bu mezar Georgis'indir(Bargis) ...., manastr bas

Antun' olu, yl Tavan idi (1290)",

Kitabe 9: "Bak'n kznn mezar, Boa yl idi (1301)",
Kitabe 1 1 : "Bu mezar Kutlug-Tarm'ndr. San yl (1336)",
Kitabe 14: "Dindar Ktk'n mezar. Tavan yl. (1339)"
Kitabe 18: "B mezar kz irin'indir".
Kitabe 20: "l Bilge ku ...26
Asya' da Hristiyan Nasturi inancnn varln belgeleyen
bir dier delil de yukar li vadisinde, bugnk in snrnn
dousunda yer alan ve 13-14. yy'larda Trk-Mool l iderlerinin
ikametgah konumunda olan Almalk'taki mezar yaztlardr.
Nasturilik iin bir Metropolitlik merkezi konumunda olan Al
malk'ta bulunan mezar talarnn ou Sryanice'dir, ancak
Trke olanlar da bulunmaktadr. Son dnemlerde inli Arkeo
loglar da birok mezartan ortaya karmlardr.27
Yine Issk Gl civarndaki Nevakat'da da benzer mezar ta
lar bulunmutur. 13-14 yy.'da Metropolitlik olan Nevakat me
zar talarnn en eskileri Sryanice' dir, daha sonrakiler Sryani
ce ve Trke, en son tarihli talar da Trkedir. Btn mevcut
mezar talarnda tamamen Trke olanlar % 15 olup, dierleri
ise Sryanice'dir. Ancak, talarda yazl olan isimler arasnda
Sryanice isimler varsa da, ki Trkler de Sryanice isim alabil
mekteydi, isimler arlkl olarak Trkedir. Ksa yazl mezar
talarnda yalnzca kiinin ad varken, daha uzun yaztlarda

2"
27

30

Gillman , op.cit., s. 231

Gillman , op.cit., s. 231 .

ya, lm tarihi, isim, ailesi ya da kabilesinin sahip olduu sta

tsne gre kiinin toplumdaki yeri belirtilmekteydi. Ayrca u
da belirtilmelidir ki, bu mezarlklara sradan insanlar dnda
hanlar ve eleri de gmlebilmekteydi. Yukarda verilen rnek
ler haricinde yine bu mezar talarndan 14.yy.'a ait olanlarndan
bazlar unlardr:

"Biiyk skender takvimine gre, 1647 yl (AD 1336), A ralk

14. Gn a,arrken, Fare ylnda, Han Clmgsli tal ta otrd. . .
v e Kralie Alna'mn hatrasna bir tren dzenledi. O yeni ge
lindi. Domuz ylnda (bu dnyadan) ayrld. Tam olarak 26
Mays'ta ... Onun latrasma b ta dikildi, arkadalar onu u
nutmayacak ... "
"1650 yl (AD 1339) Tavan yl. B Ktlk'u mezar Kars
Meng Kalga ile birlikte lmma'dan ldii . "28
Asya' da belirli bir baar elde eden tek kilise Nasturi kilise
si deildir. 14. yy. ncesinde bat Sryani kilisesi de dou ran,
Horasan ve Amu Derya'nn kuzey ve gney blgelerinde belli bir
nfuza sahip olmutur. 7 yy.'da Horasan'da Urfa'dan gelen Ya
kubiler bulunmaktayd. Ancak, Maverannehir ve daha dousu
iin Yakub! varl Nasturilik kadar baar elde edememitir.
Dou kiliseleri olarak adlandrlan bu kiliseler haricinde
Asya' da Trk- Mool ve dier topluluklara ynelik faaliyet gs
teren dier bir misyoner grubu da bat, yani Katolik kilisesi mis
yonerleridir. 4.yy.'dan itibaren nce Atilla'nn liderliinde Hun
larn ve onlar takiben Avar, Hazar, Peenek, Uz ve Kpak gibi
Trk boylarnn aknlarna sahne olan Orta Avrupa 1 245 sonras
yeni bir dalga ile Trk-Mool ordularnn ilerlemesine ahit
olmutur. Bylelikle uzun bir zaman dilimi ierisinde aknlara
28

Gillman, op.cit., s. 233; D. Chwolson, Syrisch-Nestorianische Grabensch

riften aus Semirjetsche, St. Pctcrsburg,1897, s. 36.

31

maruz kalan Avrupa bu tehlikeye kar aray iine girmitir. Bu

aray balamnda, Papa IV. nnocent liderliinde bir araya ge
len ruhaniler meclisi Trk-Mool ordularnn yaratt tehlikeyi
bertaraf etmenin yannda bu insanlar Hristiyanla kazanma
nn, (dolaysyla da Mslman dnyasna kar daha rahat ha
reket edebilme imkannn elde edilecei dncesiyle), yollarn
arayacaktr. te bu temel grten hareketle Papa, Balkan
lar'daki Trkler dnda, istihbarat ve misyonerlik amacyla
birok rahibi doudaki Trk-Mool mparatorluu topraklarna
gndermitir.29 Blgeye giden batl misyonerler byk Hann
topraklarnda o dnemde bat dnyasnda benzerine rastlanma
yan byk bir dini hogr ortamnda Budist, Maniheist,
Nastur1, Yahudi ve Mslman olmak zere farkl inanlara
mensup insanlarn bir arada yaadklarna ahit olmulardr.
Dnyaca nl Marco Polo'nun hann topraklarn gezerken
elde etttii izlenimlerine bakldnda Kk l snrnda yer
alan Chingintala blgesinde Mslman, Hristiyan ve Putperest
lerin bir arada yaad, Hristiyan olan Trklerin de Nastur!lii
benimsedii grlmektedir. Bunun dnda Polo, yukarda de
inilen metropolitlik merkezlerinden Tangut'ta Su-Chau ve
Kan-chau ehirlerinde yaayan nfusun Mslman, putperest
ve Hristiyanlardan olutuundan ve Kalaan'da Nasturi
kilisesi bulunduundan bahsetmektedir. Douya doru
Kathay'a ilerlerken benzer nfus yaplarnn yaad birok
yerleim yeri hakknda da izlenimlerini aktaran Polo, Pekin' den
Amoy'a doru gerekletirdii yolculuu srasnda Hwai ngan
chau ve Paoying ehirlerinde yaayan, ticaretle urap
Nasturllii benimseyen Trklere rastlam, yine Manzi

29

Bertold Spuler, ran Moollar (Siyaset, dare ve Kltr, lhanllar Devri

Cemal Kprl, T.T.K., Ankara, 1987, s. 250.

1220-1359), ev.

32

viyaletinin de putperestler yannda belli bir Nastur'i nfusa sa

hip olduunu aka belirtmitir.3o
Marco Polo haricinde blgeyi ziyaret edenler arasnda yer
alan Rubrucklu Fransisken William, Batu'nun olu Sartak'n
Hristiyanl benimsedii haberi zerine Sartak'n egemenli
indeki yerlerde almaya karar vermi ve 31 Temmuz 1253
tarihinde Fransa kral IX. Louis'nin mektubuyla birlikte
Sartak'n ikametgahna gitmitir. Sartak'n Hristiyanl benim
seyip benimsemedii konusunda kesin bir aklk olmamakla
birlikte onun bu inanca mensup olduunu savunanlar31 yann
da, bu konuda kesin bir aklk olmadn ileri srenler bulun
maktadr. Sartak, Rubruck'u babas Batu'ya, Batu'da byk
Han'a gndermitir. Rubruck 27 Aralk 1 253'de Karakurum'a
vard tarihten itibaren Latin Hristiyanl iin rahiplik yapm
ve Nastur'iler ve dier dini gruplarla temaslarda bulunmutur.
Ancak, han Rubruk'un uzun bir sre kalmasna izin vermemi
ve Rubruck geri dnmek zorunda kalmtr. Montecorvinolu
Fransisken John da blgeyi ziyaret eden misyonerlerden birisi
dir ve onun etkisiyle Ongut lideri Katoliklie eilim gstermi
tir. Ancak, 13. yy. sonuna rastlayan bu dnemde Hanbalk'n ilk
Katolik bapiskoposu olan John'a kar Nasturller sert bir tepki
gstermilerdir. Aslnda dier inanlara kar belli bir hogr
ye sahip olan Nasturi' ler, bu hogrlerini ancak belli bir seviye
ye kadar gsterebilmiler, farkl inanlarn tehlike yarattn
anladklar anda bu ho grye son vermilerdir. Nitekim,
30

31

Marco Polo, The Travels, ev. Ronald Latham, New York, 1958, ss. 89-91;
in'de Nasturlliin geliimi iin ayrca bkz.: A.C. Moule and Lionel Giles,
"Clristians at C/en-c/iang F", T'oung Pao, vol. XVI, 1 915, ss. 627-686;
A.C.Moule, "T/e Use of Cross Anong t/e Nestorians in Clina", T'oung Pao,
vo!.XXVIII 1934, ss.78-87, Gillman, op.cit.
John Andrew Boyle, Rashid al- din, The Successors of Genghis Han,
Colombia, 1971, s. 108; Grousset, op.cit., s..227; Adilhan Appa, "Nartlarn
Demircisi Debet", Birleik Kafkasya Dergisi, sa. 16, Eskiehir, 1998, s. 20-27.

33

Rubrucklu Fransisken William' dan yzyl sonra iki Fransisken

misyoner Nasturllerce ldrlmtr. Bu da Orta Asya'da h
km srmeye alan farkl Hristiyan gruplar arasndaki ileti
imi sona erdirmitir.32
lhanl daresi ve Hristiyanlk

lhanl daresi altnda Hristiyanln durumuna deinmeden

nce 1 055 ylnda varlklarn hissettirmeye balayan Seluklu
Trkleri dneminde blgedeki Hristiyan nfusun durumu da
burada zikredilmesi gereken bir konudur. Ancak, bu dnem iin
imdilik belirtilebilecek olan, Seluklu Trklerinin yerleik H
ristiyan nfusa kar her hangi bir giriimde bulunmayarak tm
gleriyle Bizans' a kar hareket ettikleridir. 1 156 sonras Sel
uklu slalesinin zlmeye balamasndan sonra Hlag Han
tarih sahnesinde yerini almtr. Trk-Mool hakimiyetini yakn
douya tayan Hlag ve onun ardndan gelen lhanl i dareci
leri, btn imparatorluk idaresi boyunca farkl inanlara kar
yrtlen temel hogr politikasn devam ettirmilerdir. Ho
gr ortam ierisinde halktan olduu kadar idari ve askeri kad
rolarda yer alan birok Trk ve Mool'un farkl inanlara men
sup olduklar bilinmektedir. rnein, n Asya'y Trk-Mool
mparatorluu'nun topraklarna katan Cormagon Noyan
amanist olmasna ramen, Mslmanlarla savat dnemler
de Hristiyanlar himaye ederek, Tebriz ve Nahvan'da kiliseler
ina edilmesine izin vermitir. Arkasndan gelen halefi Baycu
Noyan da Papa ile temaslar kurabilen ancak, Trkiye ve Halep
topraklarna batllarn ayak basmasna izin vermeyen bir kii
dir. Baycu Noyan'n halefi ise ligiday Noyan adnda Nayman
uruundan bir Nasturidir.33
32
33

34

Gillman, op.cit., ss. 247, 250.

Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, c.I, !!. bask, 1970, s. 261.

ran ve n Asya seferleri srasnda Mool ve Trklerin yer

letikleri blgelere dikkat edildiinde genelde bu blgelerin
daha sonra Osmanl mparatorluu dneminde Nasturl kilisesi
ne mensup insanlarn youn bir ekilde yaadklar yerler olan
Urmiye gl, Merage ehri ve ayrca Erdebil, Tebriz ve Sarab
arasndaki yaylalar, Hazvin civar ve Kr rma evresi olduu
grlr. Bu balamda, Kr rma havzasnn miladdan nceki
dnemlerden itibaren eitli zamanlarda Bulgarlarn, Sakalarn,
Sabirlerin ve dier baz Trk kavimlerinin yerletikleri bir yer
olduunu belirten Togan, Grc vakanvislerinin de
M..4.yy.'da Kr nehri civarna gelerek yerleen Bun Trkilerden
bahsettiini vurgulamaktadr. Ayrca, Orta alarda Kr nehri
nin gneyine yerleen ve Hristiyanl kabul eden Kpaklarn
var olduu ve Aninin dousunda Elegez da eteklerinde Kp
ak-Avank adnda bir de manastrn bulunduu bilinmektedir.34
lhanl idaresi altnda Hristiyanlk, zellikle Nasturllik s
radan insanlar haricinde sarayda ve hann aile bireyleri arasnda
da etkinlik kazanmay baarmtr. Byk lhanl hkmdar
Hlag'nn ei Dokuz Hatun Nasturllii benimsemi bir
Kerayit'tir.35 Tm ruhani kiilere kar hogr ile yaklaan
Hlag Han dneminde Nasturl katolikosu Mar Makkika iin
Dicle nehri kysnda bir kk ve Badat'ta bir kilise yaptrlm
olduu ve bunda Dokuz Hatun'un da rolnn olduu bilinmek
tedir. Hleg'nn takip ettii ho gr politikas tm bu insan
larn idareye sadk kalmasn salam ve bu balamda, Nasturl
Hristiyanlarnn yksek idari ve askeri grevlere atanmasn da
gndeme getirmitir. Bu konuda birka rnek verilecek olursa;
34

''

Ibid., s. 257; Orta ada Kr nehri civarnda yaayan Hristiyan Kpaklar

iin bkz.: Fahrettin Krzolu, Yukar Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar,
lk Kpaklar (M. . VIII-M.S. VI.yy) ve son Kpaklar (1118-1195) ile Or
todoks Kpak Atabekler Hkmeti (1267-1578) T.T.K., Ankara, 1992.
Groussct, op.cit., s. 373.

35

1268 ylnda Musul valilii grevini yrten Mes'ud'un bayar

dmcs daha nce papazlk yapm olan Yamut adl bir Uy
gur'dur. Dier taraftan Hlag han ld zaman, ei Dokuz
Hatun Hristiyan papazlara bir ayin dzenlettirmitir. Ayrca,
Dokuz Hatun'un 1265 ylnda Nasturl katolikosu Mar
Denha'nn grevinin tasdik edilmesinde byk etkisi olduu da
ileri srlmektedir. lhanl Hanlar arasnda Hristiyan ee sahip
olanlardan birisi de Abaka Han'dr. Han'n Meryem ismindeki
Rum Ortodoks ei VIII. Michael'in gayrimeru kzdr.36 Zeki
Velidi Togan'a gre Abaka Han da tpk kendinden nceki han
lar ve babas gibi Hristiyan, Budist ve dier tm ruhanileri hi
maye etme politikasn takip eden bir Han olmutur.37 Ayrca
onun dneminde Nasturl kilisesi iin tarihi bir olay olarak anla
cak nemli bir gelime daha yaanmtr. Hanbalk ve Horasan
blgesine bal Kavang'dan olan Rabban Sauma ve Marcus isimli
iki Uygur kei Kubilay Han'n izniyle hac ziyareti iin Kuds'e
gitmek zere yola kmlar ve yolcuklar sresince byk bir
ticaret merkezi olan Erbil, Sinjar, Ceziret'l-mer (Cizre) ve
Mardin'deki manastrlar ziyaret etmiler, ancak Kuds'e ger
ekletirmek istedikleri yolculuu tamamlayamam ve Mu
sul' da iki yl kalmlardr. 1280 ylnda Nasturl Patrii Mar
Denha, Marcus'u in'in iki kuzey blgesi olan Kathay ve
Wang'n metropoliti olarak ilan etmi ve Marcus, Mar Yalballala
adn almtr. Bundan sonra kendi lkelerine doru yola ktk
lar bir anda patriin lm haberi zerine geri dnen iki Uygur
keiten Marcus, ya da Mar Yahballaha, Badat yaknlarnda
toplanan kilise konsili tarafndan yeni Nasturl patrii olarak
seilmitir. Patrik seilmi olan Marcus'un bu yeni grevi Abaka
Han tarafndan memnuniyetle kabul edilmi ve Marcus Seleucia

36
37

36

Spuler, op.cit., ss.232-237.

Togan, op.cit., s. 241.

yaknlarndaki Mar Koka katedralinde Kuds Metropolidi Mar

Abraham, Semerkand Metropolidi Mar James ve in'in Tangut
Metropolidi Mar Jesusabran'n katld bir trende takdis edile
rek tam otuz alt yl srecek olan (1281 -1317) patriklik grevine
balamtr.38 Grousset'ye gre Marcus'un patrik olarak seilme
si politik bir temele dayanmaktadr. Bu balamda, Nasturl
konsilinin Han tarafndan daha fazla tasdik grecek birini se
meyi tercih etmesi ile bir Uygur patrik seilmitir.39 Ancak, bu
seimin siyasi olup olmamas bir tarafa burada nemli olan
uzun bir dnem bir Uygur Trk' nn patrik olarak tm Nasturl
cemaatine hizmet etmi olmasdr. Bu da kilisenin farkl toplu
luklara mensup yelerinin hangi artlarda olursa olsun patrik
olarak seilebilmi olduunun bir gstergesidir.
Abaka Han'n lmnden sonra tahta kan Tekder
Han'n annesi Keyhatu'nun da Nasturl Hristiyan olmas ve
Tekderin de oukken annesi tarafndan vaftiz ettirilmi olmas
ihtimali yksektir. Ancak, Tekder daha sonra Mslman ola
rak Ahmet adn aldysa da, o bir han olarak ruhanilere kar
gsterilen hogr politikasndan vaz gememitir. Abu 'l Farac
tarihinde belirtildiine gre Tekder herkese kar merhametli
d avranan ve zellikle de Hristiyan mezheplerinin ruhanilerine
iltifat eden bir Han idi. Btn kiliseler, papazlar ve rahipler
lkenin her yerinde vergi muafiyetine tabi idiler.40 Tekder'in
Memluklere bar ve mttefiklik teklif etmesine tepki gsteren
Budist ve Nasturllerin Horasan valisi Argun' dan yana tavr
38

39
40

The Monks of Kubilai Han Emperor of China (The History of Life and
Travels of Rabban Sawma, envoy and plenipotentiary of !he Mongol
Khans to the Kings of Europe and Marcos Who as Mar Yahballaha III
became patriarch of !he Nestorian Church in Asia), ev. Sir A. Walli5
Budge, Landon, 1928, 55. 48-57; Spuler, op.cit., s. 259.
Grousset, op.cit., s. 369.
Gregory Abu'! Farac (Bar Hebraus), Abu'! Farac Tarihi, ev. mer R. Do

rul, T.T.K., Ankara, 1 987, s. 610.

37

almas ve lkede siyasi bir kargaa yaratlmasndan sorumlu

tutulan Nasturi Patrii Mar Yahballaha hapse atlm ve bu du
rumdan ancak Kutuy Hatun'un devreye girmesiyle kurtulabil
mi,41 fakat lkedeki bu siyasi kargaa Tekder Ahmet'in bir
suikasta kurban gitmesiyle noktalanmtr. Hasan Fehmi
Turgal' a gre Tekder' e dzenlenen bu suikastta Budist ve H
ristiyan papazlarn nemli rol bulunmaktadr.42 Tekder'in
lmnn ardndan baa geen Argun dneminde patrik
Yahballaha'nn yakn arkada olan Rabban Sauma diplomatik
bir grevle Memlklere kar yardm talebiyle Roma'ya papa IV.
Honorious'a eli olarak gnderilmitir. Bu ziyareti srasnda
papa ldyse de, Rabban Sauma Kardinaller Meclisi tarafndan
kabul edilmi ve Trk- Mool mparatorluu'ndaki Hristiyan
ln durumu ve nemi haknda bilgi vermitir. Argun Han'n
Patrikleri ile olan dostluu ve hann ocuklar ile elerinin biro
unun vaftiz edildiinden de bahseden Rabban Sauma, Argun
Han'n mttefiklik teklifinde bulunduunu dile getirmitir.43
Ancak bu giriimin gerekletii dnem ierisinde Argun Han
lm ve ondan sonra yaanan taht kavgas sonucunda idareyi
Gazan Han ele geirmitir. Gazan Han dneminde lhanl tari
hinin dnm noktalarndan biri yaanm ve Hann Mslman
l kabl ile resmi din slamiyet olmutur ve bu tarihten sonra
Hristiyanlk iin gerileme dnemi balamtr. Nasturl Hristi
yanlarndan birou Merage'yi terk ederek Erbil'e yerlemiler
dir. Ancak, bir sre sonra Erbil Gazan Hann adamlarndan
Nevruz'un yandalar ve Krtler tarafndan kuatlmtr. An
cak, bu olay Nevruz'un Gazan Hann emri ile ldrlmesi
(1297) ile noktalanmtr. Patrik Mar Yahballaha ise 1 303 yl
41

42

43

38

Grousset,op.cit., s. 373.
Hasan FehmiTurgal, "Mlga er'iye Sicilleri Mahkemeleri zerinde nceleme/er",
II. Trk Tarih Kongresi Teblileri, stanbul, 1 937, s. 952.
Grousset, op.cit., s. 377.

Haziran aynda han tarafndan ziyaret edilerek kendisine eitli

hediyeler sunulmu ve eskisi kadar olmasa da, Hann yannda
belli bir saygnlk ve itibara sahip olmaya devam etmitir. Gazan
Han sonras dnemlerde artk Nasturllik, ya da genel olarak
Hristiyanlk, eski nem ve itibarn kaybetmeye balamtr.
Ancak buna ramen yine de belli bir etkinlii sahip olduu da
bir gerektir. rnein Olcaytu Han'n annesi Uruk Hatun
Nasturilii benimsemi olan Kerayit Dokuz Hatun'un yeenidir
ve o da Nasturl bir Kerayit'tir. Olcaytu Han da kkken annesi
Uruk Hatun tarafndan vaftiz ettirildiyse de, o da Tekder gibi
sonradan Mslman olmutur. Olcaytu dneminde Nasturl
patrii sadece belli bir maa ve bir iki ky sahibi olmakla yetin
mi, Tebriz' deki kilise camiye evrilirken, hann Kerayit meneli
days Erencen'in mdahalesiyle bundan vazgeilmitir. Yine bu
dnemde Hristiyanlarn gl merkezlerinden olan Erbil yeni
bir kuatmaya sahneye olmu ve ehir blge valisi tarafndan
kuatlarak 1310 ylnda ele geerilmitir. Bundan sonra ise Pat
rik Mar Yahballaha 13 Kasm 1317 ylnda (7 Ramazan 717, Sel
uk Takvimine gre 1 629) hayatn kaybetmitir.44
Genel olarak bakldnda Asya topraklarnda Hristiyanl
n varl, Yedi-Su Semireye blgesindeki mezar talarndaki
bilgilerden anlaldna gre, 14.yy.'da dahil olmak zere varl
n devam ettirebilmitir. Uzun yllar Trk-Mool mparator
luu idaresi altnda Maniheist, Budist ve Mslmanlk ile birlik
te varln devam ettiren Nasturl Hristiyanl 15. yy. sonra
snda farkl topluluklardan sahip olduu nfus ile
Maverannehir blgesinde ve ran'n bat kesimlerinden45 itiba
ren Anadolu'ya doru uzanan bir sahada, zellikle de Dou ve
Gneydou Anadolu' da varln srdrmeye devam etmitir.
4'
4s

Ibid., ss. 380-383; Spuler, op.cit., s. 244.

V.V. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, ev, Fuat Kprl, il. basm,
T.T.K., Ankara, 1 973, s. 18.

39

Yukarda verilen bilgilerden de anlalaca zere tarih bo

yunca varolmu Trk topluluklar arasnda slamiyet haricinde
farkl bir inanc, Hristiyanl kabul etmi olanlar da bulunmak
tadr. Genel olarak, btn Trk topluluklarnda dini hogr
vazgeilmez bir politika olarak korunmuken bu hogr orta
mnda Hristiyan, Mslman, Yahudi veya Budist inancna
mensup insanlar bir arada yaayabilmilerdir. Bugn farkl
inantaki Trk topluluklar zerine henz tatmin edici bilimsel
almalarn yaplmam olmas gerei bir yna, yine Trk tari
hinin karanlkta kalm sayfalar arasnda aydnlatlamam
birok konunun bulunduu da bilinen bir gerektir.
Henz tam manasyla gn na karlamam konular
dan birisi de dini inan olarak Hristiyanln Ortodoksluk mez
hebini benimsemi, yzyllarca Osmanl mparatorluu idaresi
altnda Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi'ne bal kalmalarna
ramen Rum olarak deil de Karamanl olarak adlandrlm ve
ibadet dili olarak Trkeyi kullanabilecek kadar Rum diline
uzak, gelenek grenekleri asndan da Mslman Trk toplu
mundan bir fark olmayan ve 1923 Trk-Yunan nfus mbade
lesiyle Yunanistan'a gnderilen Karamanl Ortodokslar olu
turmaktadr. Bugne kadar Karamanl Ortodokslar zerine ya
plan almalar genelde iki gr zerine odaklanmtr: a
Karamanl Ortodokslar Trklemi Rumlardr, b-Karamanl
Ortodokslar Bizans mparatorluu dneminde imparatorluk
ordusunda grev yapm ve Anadolu'nun birok yerine yerleti
rilmi Trk askerlerinin soyundan gelmektedirler.
Birinci gr savunanlara gre Karamanllar dil ynnden
Trklemilerdir ve bu Trkleme srecinde Seluklu idaresin
den itibaren Rumca'y brakarak Trke konumaya balam ve
baz Trk adetlerini benimsemilerdir. Bu konuda baz kaynak
lar ise bata Osmanl idaresi altnda yaam olan gayrimslim
lerin kendi inan, adet, dil ve kltrlerini koruyabildikleri ger-

40

eini hie sayarak dil deitirme konusunda Trk idaresinin

basksnn etken olduu ve dillerinin kesilecei tehdidi yzn
den Rumlarn kendi dillerini brakarak Trkeyi kullanmaya
baladklarn dahi ileri srebilmektedirler.46
Dier taraftan, Anadolu' da Trke konuan Ortodoks Rum
larn olduu gereini herkes kabul ed erken, bu insanlarn k
ken olarak Rum deil de, Hristiyanl kabul etmi Trklerin
torunlar olduu birok bilim adam tarafndan ispatlanmaya
allmtr. Bunlardan zellikle yapt dil incelemeleri asn
dan J.Eckmann'n almalar zikredilmeye deerdir. Dil zellik
leri olarak Trklklerinden phe edilemeyecei konusunda
Eckmann'n yapt aklamalara paralel olarak tarihi verilerden
faydalanlarak Karamanllarn Trk kkenli olup olmad ko
nusuna aklk getirecek almalar da yapldysa da, bu konuda
daha fazla ve detayl bilimsel aratrmalarn yaplmas gerektii
zerinde durulmas gereken bir gerektir. Bu konuda her ey
den nce Bizans kaynaklarnn tetkik edilmesi birinci derecede
nem arz ederken, bugn Yunanistan'n farkl blgelerinde ya
amakta olan Karamanllar zerine sosyolojik ve etnografik
inceleme ve aratrmalarn yaplmas gerekmektedir. Bugne
kadar B izans mparatorluu dneminde ilk nce Farslara, daha
sonra Araplara ve Anadolu'ya doudan giren Trklere kar
kullanlmak zere Anadolu'nun birok yerine iskan edilen ve
imparatorluk ordusunun nemli bir birimini oluturan Orto
doks Trkopoller, tm Bizans ordusuna komuta etmi Trk
kkenli komutanlar ve yine Bizans tahtnn varisi imparator

46

Speros Vryonis, The Decline of !he Medivial Hellenizm in Asia Minor and
!he Process of Islamization from the 11 lh through !he 15h centuries, Los
Angeles, 1971, s.452-454: dil deitirme konusunda Trk idaresinin basks
olduu gr iin bkz.: S.A. Hudaverdiolu- Theodotos, "La Litteratre
Trcophone", Acte du III. Congres Intemational des Etudes Byzantines,
Athene, 1 932, s. 90-92.

41

adaylar ile birlikte yetitirilerek sivil idarede yksek mevki

sahibi olmu baz Trkler, Trk tarihinin hemen hemen hi bi
linmeyen bir cephesini oluturmaktadr.
almann bundan sonraki blmnde Karamanllarn k
kenleri konusuna aklk getirecek olan ve yukarda bahsedilen
Bizans mparatorluu'nun, zellikle Karadeniz'in kuzeyinden
Balkanlar'a inen Trk boylar ve Seluklu Trkleri ile temas ve
bu temas sonucu Ortodoksluu benimsemi olan Trklerin var
l ve Bizans'taki hizmetleri ile ilgili elde edilen baz nemli
veriler deerlendirilmeye allacaktr.

42

1.

BLM

Bizans mparatorlu u
ve
Ortod oks Trkler

KARADENZ'N KUZEYNDEN
BALKANLAR'A NEN TRK BOYLARI
Hunlar

M.S. 370-375 yllar arasnda dil nehrini geerek, Karadeniz'in

kuzeyine doru hareket eden Hunlar tarihte Kavimler g
olarak bilinen olayn balamasna sebep olmulardr. Bu hareke
te bal olarak Kafkaslar ve Karadeniz' in kuzeyinden balayarak
hemen hemen Avrupa' daki btn kavimler yer deitirmiler
dir.
433 ylna gelindiinde ise Bat Hunlarnn bana geen
Attila, batda Ren nehrine douda ise Kafkaslara kadar uzanan

43

geni bir corafyaya hkmederken bu durum bata talya olmak

zere tm Roma topraklar iin byk bir tehlike olu
turmutur. Yaanan byk gler ve Bat Hunlarnn etki ve
faaliyetleri zaman ierisinde bat Roma mparatorluu'nun
kmesine sebep olmutur.
Atilla'nn liderliinde kurulan Hun devleti bir konfederas
yon eklinde olup Onogur ve Kutngur Bulgar Trkleri ve Kaf
kaslarda Alanlar, ayrca Ostrogot, Gepid, Herul, Burgund,
Aleman gibi birok farkl kavmi bnyesinde toplamtr. 1
Ancak, Attila'nn 453 ylnda lmn takiben Hun mpa
ratorluu zlmeye balam ve ona bal birok kavim bam
szln elde etmek iin ayaklanrken, Hun liderleri arasnda da
mcadeleler yaanmtr. Dier taraftan evrelerine aknlar d
zenlemeye devam eden Hunlar, 468 ylnda Bizans'la giritikleri
bir savata yenilmi ve Atilla'nn iki olundan biri olan
Dengizik esir dm, stanbul' a getirilerek idam edilmitir.
Atilla'nn Hernak ismindeki olu ise kendine bal Hunlarla
birlikte Tuna-Dnyester rmaklar arasnda kalm ve bu blge
den Bizans topraklarna aknlar yapmaya devam etmilerdir.
Ayrca, bu Hun topluluunun baz mensuplarnn Bizans hiz
metine girerek zellikle imparator Justinien'in ran savalarnda
yer aldklar bilinmektedir.2
Hun mparatorluu bu ekilde tarih sahnesinden ekilirken,
552 yl Azak Denizi evresinde yeni bir gelimeye, Utrigur ve
Kurtigur Bulgarlarnn harekete gemesine sahne olmutur.
Ayn yl ierisinde Don nehri civarna gelen Bulgarlar, burada
bir dier orta Asyal kavmin, Avarlarn hakimiyeti altna girmi
lerdir.

Akdes Nimet Kurat, XIV ve XVIII. yy.'larda Karadeniz'in Kuzeyindeki

Trk Kavimleri ve Devletleri, T.T.K, Ankara, s. 21.
lbid., s.22.

44

Avarlar

558 ylnda Karadeniz'in kuzeyi ve Kalkaslar'da grnen Avar

lar bir sre Altay evresindeki Trk boylarn hakimiyetleri alt
na almlar, ancak 535 ylnda Bumin ve stemi Hanlarn Gk
trk Kaanl'n kurmas zerine Avarlar batya doru ekil
meye balamlardr.
Douda Gktrk Kaanl'nn kurulduu dnemde batda
Bizans mparatorluu kuzey Afrika'daki Vandallar devletini
zaptetmi, 534-552 yllar arasnda yaanan savalarla da tal
ya' daki Ostrogot devleti ortadan kaldrlmtr. Douda
Sasanilere kar verilen mcadele sonucu ar yorgun den
Bizans'a kar Karadeniz'in kuzeyindeki Kutrigurlar Balkan
lar'a srekli aknlar dzenliyorlard. te bu dnemde Kafkas
larn kuzeyinde ortaya kan Avarlar, Bizans iin aradklar or
tamn salanmasnda yardmc kuvvet olarak grnmlerdir.
558 ylnda B izans'a bir eli heyeti gnderen Avarlar, Bizans ile
bir anlama yapmlardr. Bu anlamaya gre Bizans her yl
Avarlara bir miktar vergi vermeyi kabul ederken bunun karl
nda Avarlar Bizans'n dmanlarna kar savamay kabul
etmilerdir.3 Yine bu sre zarfnda Don nehrinin bat tarafna
geen Avarlar, bu blgede yaamakta olan Onogur ve Kutrigur
Bulgarlarn ve Dnyester ortalarndaki Slav kavimlerini hakimi
yetleri altna almtr. Bylece Avar hakimiyeti Tuna boylarna
kadar genilemitir. 559 ylnda yeni bir Avar eli heyeti stan
bul'u ziyaret etmi ve yeni bir anlamaya varlmtr. Bu anla
maya gre Bizans, Avarlarn Karadeniz'in Tuna nehri civarna
yerlemesine ses karmayacak, buna karlk olarak Avarlar da
Bizans topraklarna saldran Bulgar ve Slavlarn aknlarn nle
yecekti. Ayrca Bizans yine Avarlara belli bir miktar vergi ver
meyi de kabul etmitir.4
Ibid., ss. 24-27.
Ibid, s. 27.

45

560 ylnda Dnyepr, Dnyester ve Tuna kylarna hakim olan

Avarlarn banda bulunan Bayan Han 562 ylnda Bizans ara
zisine yerlemelerine izin verilmesini teklif etmi, ancak Avarla
rn Tuna'nn gneyine inmesini istemeyen Bizans imparatoru
Justinian bu teklifi kabul etmemitir. 565 ylnda ise Bizans m
paratorunun lm zerine harekete geen Avarlar,
Pannonia'ya (Macaristan) doru ilerlemilerdir. Zaman ieri
sinde orta Avrupa'nn en gl devleti olarak ortaya kan Avar
Kaanl 570'lerde tekrar Don nehri istikametine doru iler
lemi ve bu hareketiyle de Gktrk Kaanl ile kar karya
kalmtr. Gktrk Kaanl, Don nehrinin batsnda Azak de
nizi evresi ve kuzey Kafkaslardan ilerleyerek Krm'a kadar
hakimiyet sahasn geniletmitir. Dolaysyla, Karadeniz'in
kuzey sahasnn dousu Gktrkler, bats da bir sre iin Avar
hakimiyeti altnda kalmtr. Bu tarihten sonra Bizans, Avar
basksn daha fazla hissetmeye balam ve Trakya'ya kadar
btn Bizans topraklar Avarlar tarafndan yamalanmtr. 626
yl ise doudan Sasani ordularnn skdar nlerine kadar
ilerlemelerine ve stanbul'un Avarlar ve Slavlar tarafndan kua
tlmasna sahne olmutur. Ancak bu kuatma baarszlkla so
nulanrken bu tarihten sonra Bizans zerindeki Avar basks
gittike azalmtr. Bu arada Avar hakimiyeti allnda olmayan
Slavlar da yava yava Balkanlar'a yerlemeye balamlardr.
(584-586) Bu durum daha sonra bamsz Slav krallklarnn
Bizans topraklarnda kurulmaya balamasnn balangc ol
mutur.5
Karadeniz' in kuzey sahasna hakim duruma gelen Gktrk
ler, Bizans mparatorluu'nun dikkatinden kamamtr. Bu
dnemde Bizans mparatoru Heraklius'un Avarlarla kurduu

Ibid., s. 29; George Ostrogorsky, History of The Byzantine State,

ngilizce'ye ev. John Hussey, Oxford, 1968, s.85.

46

temasa benzer bir temas douda kendisi gibi Perslere kar

mcadele eden Gktrkler ile de kurduu grlmekteyse de
Bizans bu temasdan bekledii sonucu alamamtr.6 Yukarda da
belirtildii gibi, blgede Avar hakimiyetinin zayflamas ile Ka
radeniz'in kuzeyinde Kutrigur Bulgarlar glenmeye balam
ve kendi hanlar liderliinde bir devlet kurmulardr. Bundan
sonra ise Avarlar srekli batya doru itilmiler ve Macaristan
(Pannonia) ile Tuna boyunda kalmlardr. Bir sre Franklara
kar mcadele eden Avarlar, bu mcadelelerinde yenik d
mlerdir. Bundan drt yl sonra 795 tarihinde ise Avar Kaan'
Hristiyanl kabul etmek zorunda kalm ve bu da Avarlarn
zamanla blge nfusu ierisinde eriyip gitmesinin balangc
olmutur.7
Bulgarlar
Bat Hun mparatorluu'nun yklmasnn Dou Avrupa ze
rinde yaratt kuvvet boluu, Avarlar takiben, Bizans kaynak
larnda Onogur, Saragur ve Ugor8 ad ile anlan Bulgarlar tara
fndan doldurulmutur. nceleri Hun mparatorluu bnyesin
de yeralan Bulgarlarn esas kitlesini Don ve Kuba rmaklar ara
sndaki blgeye yerleen Onogurlar ile Don ve Dnyepr nehirleri
arasna yerlemi olan Kutrigurlar oluturmaktayd. Her iki
Mark Whittow,The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025, London,
1996, s. 51: L.N. Gumilov, Eski Trkler, stanbul, 1999, ss. 134-137; Edouard
de Muralt, Essai de Chronographie Byzantine pour Servir a'l Examen des
Annales du Byzantine Empire et particulierment des Chronographes
Slavons de 395 a 1057, St. Petersburg. s. 240; Metnin Franszca evirisinde
yardmlarndan dolay meslektam Do. Dr. Sayn S. Saime Gkgz'e teek

kr ederim.
Togan, op.cit, s. 120; Mehmet Erz, Hristiyanlaan Trkler, Ti.irk Kltr
n Aratrma Enstits, Ankara, 1 983, s. 10.
Kari Menges, The Turkic Language and Peoples, An Introduction to !he
Turkic Studies, Wiesbaden, 1968, s.19

47

Bulgar grubu da genelde Bizans ile iyi ilikiler kurmay tercih

etmilerdir.
Bu arada 7.yy. ierisinde dou Bulgarlar Karadeniz'in ku
zeyinde hakim olan Hazar Kaanlnn hakimiyetine girerken,
yine Hazarlarn yaratt basknn etkisiyle Tuna civarna inen
bat Bul garlar Bizans iin tehlike oluturmaya balamlardr.
Dzenledikleri aknlarla Bizans' zor duruma sokan Bulgarlar
680 ylma gelindiinde liderleri Asparuh'un komutasnda Bi
zans'a kar elde ettikleri zafer sonras Tuna Bulgarlar Devleti'ni9
kurmular ve Bizans tarafndan resmen tannmaya balanm
lardr. Ancak, bu tarihten sonra orta Avrupa ve Balkanlar'da
nemli bir siyasi g olan Bulgarlar iin 864 yl nemli bir d
nm noktasdr. Bu tarihte Bulgar tahtna kan Boris, Bizans
misyon almalar sonucu Hristiyanl kabul etmitir. Bundan
sonra devletin resmi dini Hristiyanlk olurken, bunu Bulgarla
rn byk bir kitlesinin bir zamanlar hakimiyetleri altna aldk
lar Slav nfus ierisinde erimesi takip etmitir.
Ancak, Hun tehlikesi sonrasnd a Bizans en ok megul e
den d tehlikelerden birisi olan Bulgarlar henz Slavlamadan
nce, zellikle 482'den 559 ylna kadar aralksz olarak Bizans
mparatorluu topraklarna aknlar dzenleyip yamalam
lardr. Bu akn ve yamalar esnasnda her ne kadar Bizans' a
stn gelseler de, aralarnda Bizans'a esir denler de olmutur.
Bu esir den Bulgarlardan bir ksm, ileride verilecek bilgiler
den de anlalaca zere, Bizans diplomasisinin bir gerei ola
rak imparatorluk topraklarnda iskana tabi tutulmular ve Bi
zans askeri hizmetine alnmlardr. Bu balamda, Bizans hiz
metine girmenin n art olan Hristiyanl kabul ederek vaftiz
olmak zorunda olan Bulgar Trkleri birer dou Roma askeri

Kurat, op.cit, s. 1 1 0

48
-

--

olarak snr blgelerinde Bizans dmanlarna kar savamaya

devam etmilerdir.
Hazarlar

Hunlarn ve Bulgarlarn dnda Karadeniz'in kuzeyine gelerek

bu topraklara uzun yllar hakim olan bir dier Trk boyu da
Hazarlar' dr. Gktrk devletinin dil boyunda hakimiyetinin
sona ermesini takiben ortaya kan Hazarlar, 680 ylnda Hazar
Kaanl'n kurmulardr. 8.-11 .yy.'lar arasnda Dnyepr, Desna
ve Oka nehirleri, tm dil havzas, aa Kama ve Yayk (Ural)
nehrine kadar olan blgeyi10 hakimiyetleri altna almlarsa da,
zamanla i bunalmlar, ekonomik sorunlar ve Peenek ve Ku
manlarn aknlar ile zayflamlar ve yklmlardr.
Bulunduklar corafi konum itibariyle Bizans le komu
olan Hazar Kaanl Bizans iin her ne kadar bir tehlike olarak
alglansa da, iki devletin ilikileri genelde olumlu bir siyasi er
eve iinde devam etmitir denilebilir.
mparator Heraklius zamannda ranllara kar Bizans'n
Hazar Kaanl ile ittifak yapt ve Hazar Kaan'nn ordu
suyla Kafkaslara girerek Tiflis' de imparatora yardm ettii bi
linmektedir.11 Yine benzer bir olaya 7.yy sonunda rastlanmak
tadr. II. Justinien 695 ylnda tahttan indirilerek Krm' a s
rlmtr. Burada kendini emniyette hissetmeyen Justinien,
Hazar Kaan'na iltica etmi ve Kaan'n yannda kald zaman
ierisinde Kaan'n kz ile evlenmitir. Theodora ismiyle Hris
tiyan olan Hazar Prensesinden bir olu olan Justinien, Bulgar
Hakan Terbel'in yardmyla yeniden tahta ktnda Hazar
Hakannn kz da imparatorie olarak Bizans tahtna oturmu10
11

Menges, op-cit, ss.29-30.

Cami Baykurt, Osmanl lkesinde Hristiyan Trkler, stanbul, 1932, s.129:
Hugo Freiherrn von Kutschera, Die Chasaren, Wien, 1910, ss. 53-54.

49

tur. mparatorienin olu Tiberius da babasyla birlikte iktidar

paylamtr.12 Gerekleen bu Hazar-Bizans evlilii rnei tek
deildir. Bu evlilikten ksa bir sre sonra bir dier Bizans-Hazar
evlilii gereklemitir. Bizans mparatoru III. Leon, olu
Constantin'i Hazar Hakannn kz ile evlendirmitir. Konstantin
Koprominin kars olan Hazar Prensesi, 732 ylnda stanbul' da
vaftiz edilerek rene adn alm ve Bizans tahtna kmtr.
Prensesin olu IV Leon'un Bizans mparatorluk tarihindeki un
van ise Hazar Leon'dur.13 dareci kadrolar dnda Bizans-Hazar
ilikisi dahilinde baz Hazarlarn Bizans'a gelerek Bizans klt
rn benimsedii ve imparatorluk ynetici elit tabakasna kabul
edildiklerine dair baz veriler vardr, rnein stanbul Patriklii
yapm olan Patrik Photius'un babas Sergios ve kei, ressam ve
ayn zamanda bir diplomat olan Hazar Lazaros bu snfa dahil
olan kiilerdendir.14 Bahsedilen evliliklerin Hazarlar asndan
siyasi etkinlik, Bizans asnda da zellikle askeri destek elde
etmek amacyla gerekletirildikleri aktr. Nitekim, Bizans bu
evlilikler sayesinde mttefik sfat ile Hazarlardan askeri destek
almlardr. Ayrca, bu mttefiklik haricinde, Bizans ordusunda
paral asker olarak grev yapan Hazarlarn varolduu da bili
nen bir dier gerektir.
Bizans devleti ile temas kuran Trk boylar Bulgarlar ve
Hazarlarla snrl deildir. Onlar takiben Bizans'n uramak
zorunda kald dier Trk boylar arasnda Peenekler, Uzlar
ve Kumanlar da vardr. Bu Trk boylarna kar Bizans takip
ettii politikasyla belli bir baar elde etmi, kimi zaman Pee
nek'i Bulgar'a, kimi zaman da Kuman' Peenek'e kar kullan
m, bazen bu Trk boylarndan ordusuna paral askerler alm

12

13

14

50

Ibid, s. 129; Ostrogorsky, op.cit., s.141; Kutschera, op.cit., ss. 61-64.

Baykurt, op.cit., s.131; Muralt, op.cit., c.1, ss. 344,370.
Whittow, op.cit., s. 222.

ve snr blgelerine ifti-asker olarak iskan etmi ve devlet hiz

metine almadan nce vaftiz ederek Hristiyanlatrmtr.
Peenekler

1 1 .yy. ortalarnda aa Sr Derya evresinde Ouzlara bal

baz topluluklarn harekete gemesi burada yaamakta olan
Peenekler zerinde bask oluturmu ve dolaysyla Peenekler
batya doru hareket ederek dil nehrine doru ilerlemilerdir.
Ayn zamanda Hazar lkesine de aknlar yapan Peenekler kar
snda Hazarl ar, Uzlardan yardm istemilerdir. Ancak, Uz
Hazar ittifak Peenek hareketini durduramamtr. 860-880
tarihleri arasnda Hazar lkesinden geerek batya doru iler
leyen Peenekler, Don ve Kuban rmaklar civarna gelmilerdir.
Peeneklerin esas kitlesinin 860'lardan sonra batya doru iler
lemeleri ile daha nce meydana gelen (375) Hunlarn ve (558)
Avarlarn hareketleri gibi yeni bir g hareketi ortaya kmtr.
Peenekleri Uzlar, Uzlar da Kuman-Kpaklar takip ederek
Karadeniz' in kuzeyine gelmilerdir.
Karadeniz'in kuzeyindeki kavimler konusunda Bizans m
paratorluu her zaman hassas davranmtr. nk bu blgeye
gelen her kavmin eninde sonunda Balkanlar'a kadar etkin ola
can Hun, Avar ve Bulgarlar da olduu gibi bilmektedir. Bu
balamda, Peeneklerin Azak denizi evresi ve Krm'a gelileri
Bizansllarn dikkatinden kamamtr. Yzyllardr uy
gulamakta olduu "tehlikeli olmaya balayan barbar kavimlerine
kar baka bir barbar kavmini kullanmak" siyaseti erevesinde
Bizans, o dnemde Bulgar Prensi Simeon'un (914) Bizans ara
zilerini ele geirmesi ve stanbul iin byk bir tehlike olu
turmas karsnda Peeneklerle zellikle ilgilenmeye balam
tr.

51

915 ylnda Bizans'n Krm kumandan Bogas, Peeneklerle

temas kurmak ve onlar Bulgarlara kar sevk etmenin yollarn
bulmakla grevlendirilmitir. Bu erevede kurulan ilk temasta
belli bir baar elde edilemese de Bizans, Peeneklerle anlama
salamaktan vazgememitir. Peeneklerin Bizans siyasetinde
ne derece nemli olduunu imparator Konstantin Porhyro
gennetos tarafndan oluna hitaben kaleme alnan ve Bizans
siyasetinin el kitab olarak adlandrlan De Administrando Imperio
{Devlet daresi)15 adl eser gstermekledir. mparator Peenek
lerle bar yapmann faydalarndan bahsederken:

"Peenek/erle bar iinde, olmak onlarla, dostluk an/amalar im

zalamak, /er yl hediyelerle birlikte diplomatik heyetler gndermek Roma
mparatorluu'nun lehinedir. Ayn ekilde onlardan gelen heyetleri
tanrnn koruduu bu ehirde... denetim altnda tutmak, ve mparator
luun imkfinlanndan ve hediyelerinden yararlandrmak da mparator
luun yararnadr... Roma mparatorluu Peeneklerle bar iinde
olduu srece ne Ruslar ne de Trkler( Macarlar) Roma topraklarna
saldramazlar, bar bedeli olarak, byk miktarlarda para alamazlar.
nk onlar Roma mparatoru'nun kendilerine kar evirebilecei bu
milletin gcnden korkarlar. nk Peenekler, eer imparatorla bar
iindeyseler ve imparator tarafndan mektuplar ve hediyelerle kendi
tarafna kazanlm/arsa, Ruslarn ve Trklerin (Macarlarn) lkeleri
ne saldrp kadn ve ocuklarn esir edip lkelerini harabeye evirebi
lirler" demektedir.
mparator, Peeneklerin Bizans iin neminden bahseder
ken ayn ekilde Ruslarn, Trklerin (Macarlarn) ve Bulgarlarn
da onlarla iyi geinme siyasetini takip ettiklerini hatrlatmakta
ve Peeneklerin blge siyasetinde nasl bir g ve tehlike arz
ettiinin altn izmektedir.
s

52

Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, ed. by Gyula

Moravcsik, trans.from Greek by R.J. Jenkins, Dumbarton Oaks Center for
Byzantine Studies, Washington, 1967, ss. 49-50.

Peeneklerin blge siyasetindeki yeri zerine grlerini a

klayan imparator, ayn zamanda Peenekler hakknda da de
tayl bilgiler vermektedir. De Administrando Imperio'da Peenek
lkesinin Dnyepr nehrinin sa ve sol kolunda yerleik olup top
lam sekiz eyalete ayrlm olduu belirtilmektedir: rtim (Ertim

rtim?), Tzour (ur?), Gyla (Yula?), Koulpei (Kulbay-klbay?),

Charaboi (Karabay?), Ta/mat (Telma?), Clopon (Kapan-Kaban?),
Tzopon (oban ?).16 Ayrca nde gelen Peenek liderlerinin idare
ettikleri sahalarla birlikte isimlerini de ayn eserde bulmak
mmkndr: rtim eyaletinde Baitzas (Bayan ?), Tzour eyaletin
de Kouel(?), Gyula eyaletinde Korkutai (Korkut-an-?), Koulpei
eyaletinde Ipaos ( ?), Charaboi eyaletinde Kaidum, Talmat eyale
tinde Koslas, Chopon eyaletinde Giazis (Yaz), Tzopon eyaletinde

Batas (Vatan ?). 17

Kurat, yukarda verilen isimler haricinde yine Bizans ve
Rus kroniklerinde geen baz Peenek isimlerine de deinmek
tedir: Kre, Trak, Ki/ter, Kegen, Balar, Sula, Selte, Kateleim, Kara

man, Tatu, elg, Nean, Kanu, Katrant.s

Yukarda da belirtildii gibi Peenekler Bizans iin her ey
den nce Bulgar tehlikesine kar kullanlabilecek bir gtr. Bu
balamda, Bulgarlara kar birok kez kullanlan Peenekler ile
Bizans'n aras 1018 ylnda imparator II. Basil'in Bulgarlar ke
sin bir yenilgiye uratarak Bizans hakimiyeti altna almas ile
bozulmaya balamtr.
1 036 tarihinden itibaren ise Peeneklerin esas kitlesi Tuna
boyuna kadar inmilerdir. Bu da Peeneklerle Bizans arasndaki
tek snrn Tuna'dan ibaret olduu anlamna gelmektedir. Bu
tarihten sonra Peenekler, Uzlarn artan basks sonucu Tuna'y
geerek iyice Balkanlarn ilerine doru nfuz etmeye balam"
17
s

lbid., s. 1 67; Kurat, op.cit, s. 55.

Moravcsik, op.cit, s. 167; Kurat, op.cit, s. 57.
Kurat, op.cit, s. 57.

53

!ar ve baz Peenek gruplar Bizansla yaptklar anlamalar so

nucu Tuna'nn gney sahillerine yerlemilerdir.19 Yerleime
tabi olan Peenekler ileri de grlecei zere snr korumas ile
grevlendirilmilerdir.
Ancak her ne kadar baz Peenek gruplar yaptklar anla
malar sonucu Bizans arazisine yerleseler de, bu onlarn Bizans' a
kar faaliyetlerini durdurmamtr. Nitekim, Peeneklerle Bizans
arasnda imparator Aleksius Komnenos dneminde meydana
gelen ciddi atmalar vardr (1081-1091). 1 050 ylndan itibaren
btn Balkanlar' yamalayan, Bizans ky ve kasabalarn yakp
ykan Peenekler Edime evresi ve Trakya'nn Marmara'ya kadar
olan sahillerini tehdit etmilerdir. Hatta, Peeneklerin zmir' deki
Trk Beyi aka Bey ile anlaarak Bizans'a saldr hazrl yaptk
lar ynnde bilgiler de mevcuttur. te bu tarihten sonra, Pee
neklerin balangta Bulgarlara kar yardmc g olmaktan kp
bir tehlike arz etmeye balad dnemde, Bizans'n yardmna bir
dier Trk boyu, Kumanlar gelecektir.
Bizans mparatoru bu defa Peeneklere kar Kumanlarla
temasa gemi ve 1091 ylnda Peenekler Trakya'ya gelerek
Bizans'a saldrmaya hazrland bir srada 29 Nisan 1 091 tari
hinde Meri nehrinin aa kesiminde Levunion ovas olarak
adlandrlan yerde Kumanlar tarafndan ar bir yenilgiye u
ratlmlar ve bu tarihten sonra da nemli bir askeri g olmak
tan kmlardr. 1 1 .yy. sonundan itibaren Balkanlar' da, Bos
na' da ve dier baz yerlerde iskan edilen Peeneklerin birou
da orta Tuna'da Macarlar arasna karmlardr.20 Dier taraf
tan, Bizans ordusunda grev yapan ve grevleri gerei Anado
lu'ya gnderilen Peeneklerin izlerine de bugn bile Anado
lu' da var olan yer adlarnda rastlamak mmkndr.21
19

20

"

54

Ibid., s. 63.
lbid, s. 158-9.
Ibid, s.64.

Uzlar
Peeneklerin 868-880'lerde dil'i geip batya gitmelerinde Uzla
rn basksnn rol olduu gibi Uzlarn da harekete geme
lerinde Kuman-Kpaklarn basksnn nemi byktr. Uzlar,
ncelikle 985 ylnda Rus Knezi Aziz Vladmir ile birlikte hareket
ederek dil Bulgarlarna saldrmlardr. Bu birlikte dzenlenen
hareket haricinde Suzdal-Rostov evresinde Torki' ad ile balan
tl birka yer adnn olmas Uzlarn orta dil'in batsndan Sura
ve Oka ile Don nehirlerinin balarna kadar ulam olduunun
bir gstergesidir denilebilir. Ancak, Uzlarn esas kitlesinin hare
ket noktasn aa Don boyundan Dnyepr nehrine doru uza
nan hat oluturmaktadr. Her ne kadar balangta Rus knezi ile
birlikte hareket etmilerse de, sonralar Rus arazilerine de sal
drmaya balayan Uzlara kar Rus knezleri hep birlikte saldr
ya gemiler ve Uzlar, Tuna istikamettinde ekilmek zorunda
kalmlardr. te bu tarihten sonra (1064) Peeneklerin sahasna
giren Uzlar, ksa srede Tuna'y geerek Bizans topraklarna
aknlar dzenlemeye balamlardr. E. Muralt'n belirttiine
gre saylar 600.000'i bulan bir Uz kitlesi Tuna'y geerek Bul
gar ve dier silahl birliklerle savarken, bu sava esnasnda
Bizans kumandan Nikephore Botaniates, Uzlara esir dm
tr. Dier taraftan hzla ilerleyen Uzlar llirya'y istila ederek
Selanik'e kadar btn Yunanistan' yakp ykmlardr.22
Ancak Bizans sahasna girmelerini takiben Bizans hizmetin
deki Peenekler tarafndan kitleler halinde ldrlen Uzlarn
ou da hastalktan hayatn kaybetmitir. Geride kalanlar ise
Bizansl-larca zellikle Makedonya'da olmak zere toprak veri-

22

Rus Vakainamelerinde Uzlardan Torki'ler olarak bahsedilmektedir. Bkz.,

Ibid, s.65.
Muralt, op.cit, c.l, s. 9; Michail Psellos'un Khronographia's, ev. In
Demirkent, TTK, Ankara, 1992, s. 212.

55

lerek trl yerlere iskan edilmitir.23 Bir ksm Uz da, zellikle

. Kumallardan kaan Uzlar, Rus knezlerinin hizmetinde snr bo
yunda yerlemilerdir.
Kumanlar

Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a geen dier bir Trk boyu

da Kuman-Kpak'lardr. Dou kaynaklarnn Kpak, Ruslarn
Polovts, Bizansllarn Kuman, Macarlarn Kun, Almanlarn Fa/b,
Ermenilerin de Clarde' olarak isimlendirdikleri Kuman
Kpaklar 10.yy'da Irt nehri boylarnda yaayan Kimek ulusunu
oluturan boylardandr.24
Kuman-Kpaklar, Peenek ve Uzlardan boalan yerleri i
gal ederek kuzey Kafkaslara, Kuban ve Aa Don evrelerine
ve Dnyepr nehri civarna kadar yaylmlardr. Daha nce de be
lirtildii gibi bu ilerleyileri ile Hazar devleti'nin yklmasnda
etkin olan Kumanlar ayn zamanda Kafkaslardaki kavimlerle
temas halinde bulunmulardr. Atrak isimli liderlerinin hakimi
yeti altnda Ruslara yenildikten sonra Grc kralnn hizmetine
girmi ve Kafkaslarda eitli blgelerde yerlemilerdir. Das
'
tan, Terek ile Kuban evresindeki Trk zmrelerinden ounun
Kpaklara dayand bilinmektedir. Dolaysyla, Kafkaslarn
Trklemesinde Kumanlarn nemli bir yeri vardr denilebilir.
Zeki Velidi Togan'n Umumi Trk Tarihi adl eserinde belirttiine
gre Kr nehrinin gneyinde Ani'nin dousunda Elegez da
eteklerinde Kpak-Avank adnda bir manastr bulunmaktadr.25
Dolaysyla, Kafkaslarda Grc ordusunda hizmet eden Kuman23

24
2s

56

Muralt, op.cit, c.l, s. 9.

Kelime itibariyle, Kfak, Falb, Polovts sarnl ifade etmektedir bkz.:
Kurat, op.cit, s. 70.
M. Kemal zergin, "Kimekler ve Kimek Devleti", Atsz Armaan, stan
bul,1976, s.381.
Togan, op.cit., s.257.

Kpaklarn adn tayan bir manastrn bulunmas bu Trk

boyunun Hristiyanl kabul ve bu blgede yaam olmas ile
ilgili olsa gerektir.
Kumanlarn 1060 sonras Uzlar takip ederek Tuna'ya in
meleri Uzlar Tuna'nn gneyine gemeye zorlamdr. Ayn
zamanda, Transilvanya-Macaristan istikametine doru da iler
leyie getiklerinde artk Karadeniz'in kuzeyindeki tm bozkr
sahas Kuman-Kpak hakimiyeti altna girmi ve tm bu blge
ler bundan sonra dou kaynaklarnda Det-i Kpak (Kpak Boz
krlar) olarak adlandrlmaya balanmtr.
1239-40 yl Cengiz Han'n torunu Batu Han'n Karadeniz' in
kuzey bozkrlarn ve Krm' ele geirdii tarihtir. te bu tarih
ten sonradr ki, blgede Batu Han'n hakimiyeti tesis edilmi,
Kpaklardan bazlar Macaristan'a, Balkanlar'a g etmitir.
Ancak bu, blgenin tamamen Kpaklardan arnd anlamna
gelmemektedir. Altnordu hanlnn yeni dzeni ierisinde
Kpak nfusunun bir ksmnn varln devam ettirmi olduu
bilinmektedir.
BZANS MPARATORLUGU VE
TRK BOYLARI ARASINDAK LKLER

MS. 5.yy.'dan itibaren Karadeniz'in kuzeyine ve oradan da Bal

kanlar'a inen Trk boylar, daha nce de belirtildii gibi, her
zaman iin Bizans'n ilgi sahasna danil olmutur. Bizans'la bir
ekilde komu olan Trkler ile Bizans arasnda ekonomik, siyasi,
zellikle de dini ve askeri alanlarda nemli temaslar ku
rulmutur.
Bizans mparatorluu o dnemde Roma mparatorlu
u'nun yasal varisi ve tek temsilcisidir. 6. ve 7.yy.'lardan itiba
ren bata German soylu Vandal, Visigot, Ostrogot, Lombard ve
Franklar ve Slav kkenli Hrvat, Srp ve Trk kkenli Bulgar,

57

Hun, Avar, Hazar, Peenek, Uz, Kuman, Macarlar ve Ruslar

tarafndan srekli tehdit altndadr. Fakat bu tehditlere ramen
barbar olarak adlandrd kavimlerle birlikte yaamak duru
mundadr. Bu insanlar imparatorluun karlar iin en iyi e
kilde kullanmak Bizans d politikasnn temel esaslarndan
birini oluturmaktadr. Onlar Bizans etki sahasna ekmek, im
paratorun vasal ve tebas olmalarn salamak Bizans'n kar
ve gvenlii iin gerekli grlmtr.
Barbar olarak deerlendirdii dnyay anlamaya ve tanma
ya almak Bizans idari mekanizmasnn deimeyen ilerinden
birisi olmutur. Saray Katipliinde Barbarlar brosu olarak ad
landrlan zel bir birimin varl ve bu birimde yine Barbar
olarak adlandrlan komu milletler hakknda eitli bilgiler
toplanmas Bizans'n bu konuya gsterdii hassasiyetin bir deli
lidir. Bu birimde toplanan bilgiler sayesinde barbarlarn hepsinin
ayr ayr gl ve zayf olduu ynleri, kullanlabilecek zellik
leri, nasl etkisiz hale getirilebilecekleri, topluluklarn ileri gelen
aileleri ve ne tr ekonomik ve siyasi ilikiler kurulabilecei tes
pit edilebilmekteydi. Bu tr bir diplomasiyle gerektiinde d
man kan dklmeden Bizans imparatorunun hakimiyeti altna
alnabilmekteydi.26 Bizans siyasetinde komu barbarlara kar
kullanlan en nemli aralardan birisi para ve hediyeler olmu
tur. mparator Justinien, Hun Prenslerinden balamak zere
Suriye emirlerine, kuzey Af;ika Berberilerine, Avarlara, vs. para,
hediye ve unvanlar vermitir. Bu unvanlarla bir anlamda yar
Romal olan barbarlar, ayrca Yunan soylu kadnlarla evlendiri
lerek imparatorlua daha sk bir ekilde balanmaya all
maktayd. mparatorluun bakentini ziyarete gelen e l i l i k
heyetlerine kar etkileyici trenler dzenleyerek Bizans'n sahip

26

58

Charles Diehl, Byzantium, Greatness and Decline, New Jersey, 1 957, ss. 5354

olduu ihtiam ile komu barbarlarn elileri ve dolaysyla bal

olduu topluluk etkilenmeye allmakta ve bunda da gzard
edilemeyecek bir baar salanmaktayd. mparatorluktan para
yardm alan her barbar Prens ona belli bir miktar asker verir ve
bylelikle de Bizans, kendisine ynelik igallere kar btn
snrlarda savamaya hazr vasallar veya mttefikler elde etmi
olurdu. Komu lkelerde yaanan taht mcadeleleri de Bizans
tarafndan takip edilir ve tahtta iddias olan prensler imparator
luk bakentinde barndrlrd.
Bizans siyasi tarihi incelendiinde tm ortaa boyunca Bi
zans idaresinde dinin her zaman nemli bir rol stlenmi olduu
grlr. Daha ak bir ifadeyle, Bizans mparatorluu'nda din ve
siyaset her zaman iice gemi bir yap sergilemitir denilebilir.
Bu balamda, birer diplomat gibi alan Bizans misyonerleri de
Bizans'n ayakta durmasnda ve sahip olduu kltrn yayma
snda byk katkda bulunmulardr. 6. ve 1 1 .yy.'lar arasnda
Hristiyanlk propagandas geni bir corafyaya yaylrken, tc
carlarn gittikleri lkeler hakknda imparatorluk idaresini bilgi
lendirmesi gibi din adamlar da ulaabildikleri insan topluluklar
haknda sahip olduu bilgiyi imparatorluk hizmetine sunmu
lardr. Hatta siyasi giriimlere yol ama konusunda misyonerlerin
tccarlardan daha yararl bir i yapt bile sylenebilir. Bizans'n
barbar olarak adlandrd komu lkelerle siyasi temas kurul
madan nce, misyonerler, Deihl'in ifadesiyle bata yeni inancn
mistisizminin etkili olduu kadnlar olmak zere, insanlara ulap
nce sa adna ruhlar fethediyorlard.27
nsanlarn sahip olduklar ortak inan, her toplumda ayn
derecede etkin olmasa da, nemli bir ban simgesi olmutur.
Dolaysyla, imparatorluun ierdii farkl ve atan element
leri bir araya getirmeye ve bir birlik salamaya yardmc olan
27

Ibid., ss. 72-73

59

din, snrlarn tesinde de stnlk iin gerekli grlen bir g

kayna olmutur.28 Byle bir inancn tesisinde Anadolu'nun
ilerinden talya' ya kadar birok piskoposluk almtr. Bu ba
lamda, Bizans mparatorluu'nda birletirici unsurun milliyet
deil, din, daha da zelde Ortodoksluktan ibaret olduu syle
nebilir.
BZANS ORTODOKS KLSES VE
MSYON FAALYETLER

Bizans mparatorluu'nun ieride birlik, darda g iin gerek

li grd dinin gcn dmanlarna kar nasl kullandna
gemeden nce, Bizans Ortodoks Kilisesi ile Roma Kilisesinin
birbirinden nasl ayrldna deinmek gerekmektedir.
Bizans Ortodoks Kilisesinin Oluumu

mparator Konstantin'in kendisi ancak lm yatanda vaftiz

edilmeyi kabul etmise de, onun dneminde Hristiyanlk gide
rek nem kazanmaya balamtr. 325 ylnda znik'te toplanan
Ekmenik Konsil' de Hristiyan Kilisesinin doktrini belir
lenmitir. Bu doktrine gre mparator, her eyden nce kilisenin
badr. Konsil temelde skenderiyeli Arius'un Hz. sa'nn Tan
rya zdeliini kabul etmeyen retisini knayarak oulun da
babayla ayn zden olduu grn benimsemitir. 381 ylnda
imparator Tleodosius dneminde stanbul'da toplanan ikinci
konsil' de bu gr Hristiyan inancnn temel prensibi olarak
kabul edilmitir. Hristiyanln Roma mparatorluu'nun resmi
dini olduu tarihten itibaren kilise ve devlet ibirlii her iki tara
fn da yararna olmutur.29 Hristiyanlk devlete gl bir ilahi
28
29

60

Ibid .. s.73; Georgiu Hionidi, Istoria tis Verias, c.Il. Selanik, 1 970, s. 127.
Ostrogorsky, op.cit, s. 47.

destek olutururken, kilise devletin bonkrce verdii hediyeler

yannda misyon faaliyetlerinde dmanlarna kar yine devlet
tarafndan desteklenmitir. Bundan sonra imparatorluk Hristi
yan retisinin temel prensibi, yani Hz. sa'nn kiilii zerinde
uzun yllar srecek olan tartmalara sahne olmutur.
Konstantin sonras dnemde imparatorluun dou ve bat idari
blgelerinden sorumlu imparatorlar arasnda bu konu uzun
ekimelere sebep olmu, hatta bir dnem 361-363 tarihleri ara
snda mparator Julian dneminde Paganizm yeniden n plana
ktysa
da,
Hristiyanln
ykselii
nlenememitir.
Theodosius sonras oullar arasnda imparatorluun idaresinin
blnmesi aslnda bundan sonra Roma ile Bizans' ayran hattn
belirlendii dnem olarak kabul edilebilir. Yukarda da belirtil
dii gibi 4.yy.'dan balamak zere ve zellikle de 5.yy. ierisin
de devam eden tartmalarda skenderiye ve Antakya kiliseleri
nin fikirleri atmaktayd. Antakya Okulu mensubu ve stanbul
Patrii Nestorius, Hz. sa' da iki kiilik olup bunlarn birbirine
karmadn ileri srmesi onun aforoz edilmesini gndeme
getirirken (431 Efes Konsili), skenderiye Patrii dou kilisesinin
liderliini stlenmitir. Bundan sonra Hz. sa'nn insan gibi
vcut bulduunda tek bir lahi doaya dnt gr ile
Monofizit reti nem kazanmaya balamtr. stanbul Patrikli
i, Roma'nn da desteini alarak "insan eklinde vcut bulan sa,
iinde iki mkemmel doann ayrtrlabilecei bir insandr"30 fikrini
savunmaya altysa da, monofizitlik 449 ylnda toplanan Efes
Konsili'nde bir kez daha baskn kmtr.
451 ylnda mparator Marcian Kadky' de yeni bir konsil
toplamtr. Konsil'de Hz. sa'nn iki mkemmel ve birbirinden
ayrlamayan, fakat ayr iki cisim tekil eden iki doas olduu
gr benimsenmitir. Bylece skenderiye Patriklii'ne kar
3o

Ibid., s.57.

61

Roma'nn da destei alnarak, bir stnlk elde edilmitir. An

cak bu durum dou kiliseleri i l e Bizans merkez kilisesinin ara
snn almasna sebep olmutur. Bir zamanlar Nestorius'un
grlerini savunan Suriye bile Kadky retisini reddetmi ve
Monofizitlii savunmaya balamtr. Diofizitlii savunan stan
bul ile Monofizitlii' savunan dou kiliseleri imparatorluk tari
hinde her zaman byk bir problem olarak kalmlardr. mpa
rator Zeno'nun iki gr arasnda uzlama iin yaynlad
Henoticon ad verilen Hz. sa'nn ne tek ne de iki ahsiyet olduu
ynndeki bildiri de bir sonu getirmemi, stelik Papa,
Henoticon'u reddederek stanbul Patrikliini aforoz etmitir.31
Bu da Roma-stanbul ayrlnn ba!mgc olmutur.
mparator Justinian dneminde de dou kiliseleri ile bir
leme ynnde admlar atldysa da bu bir zm getirmemitir.
Onun dneminde stanbul'da toplanan 5. Konsil de Diofizitlik
retisinin nemli isimlerinin eserlerini knam, ancak bu
monofizitleri pasifize edememitir. Bu ekilde, Suriye, Msr
kiliseleri ile yaknlama ynnde atlan admlar merkezi eyalet
lerden ve batdan uzaklama anlamna gelebileceinden
Justinian'n bu giriimleri zmden ok imparatorluktaki ge
rilimi d aha da artrmtr.
Kilise tarihinde bu ynde gelimeler olurken, siyasi adan
yaanan gelimeler de imparatorluun dou ve bat kesimleri
arasndaki ayrm giderek daha da fazla derinletirmitir. 6.yy'n
sonu ve 7.yy'n ba genelde ge Roma veya erken Bizans olarak
adlandrlan dnemin balang tarihidir. Bu tarihlerde Roma
mparatorluu'nun eski imperium fikri artk terk edilmitir ve
yava yava Bizans mparatorluu tarih sahnesinde n plana
kmaya balamtr.

J
62

Ibid., s.59.

7.yy ierisinde stanbul'da, yeni bir konsil toplanm ve

Monofzitlik bir kez daha knanmtr. Bundan bir yzyl sonra
ise stanbul yeni bir konsilin toplanmasna sahne olmutur. 754
yl ubat aynda toplanan bu konsilde Hz. sa'nn hibir ekilde
tasvir edilemeyecei karar alnmtr. conoclast, yani put krc
l, V. Constantin dneminde zirveye ktysa da, Hazar Pren
sesi ei imparatorie rene dneminde ikonalara sayg tekrar
canlanmtr.32
V. Constantin dneminde Bulgar ve Araplara kar giriilen
mcadeleler ve kazanlan zaferler karsnda imparatorluun
bat kesimi ihmal edilmi ve talya' daki kontrol neredeyse ta
mamen kaybedilmitir. Roma ve iconoclast (put krc) bakent
stanbul arasndaki gerginlik giderek artmtr. Lombardlara
kar uzun zaman Bizans'n desteine ihtiya duyan Papa, dini
ayrl gz ard etmeye almtr. Ancak 751 ylnda Ravenna
Lombardlarn eline geip kuzey ve merkezi talya'da Bizans
hakimiyeti sona erince Bizans desteinden midi kesmi ve
Franklarla temasa gemitir (756). Bylece, Roma ve Franklar
arasnda balayan bu iliki gelecein bat imparatorluunun da
temelinin atlmas anlamna gelmekteydi.
Sicilya, Kalabria ve llirya Bizans'a bal kalrken, Papalk
doudan tam anlamyla kopmamtr. Ancak, Bizans'n o dnem
ierisinde bulunduu iconoklast (put krclk) siyaseti bu kopu
u hzlandrmtr. Bu kopuu takiben Bizans, Balkanlardaki
Slavlara ynelerek etki sahasn geniletmeye balayacaktr.33
lerleyen yllarda iki kilise arasndaki ayrlk gittike ekillenmi,
ortaya kan farkllklar tek bir entellektel ve dini yaamn de
vam ettirilmesine imkan brakmamtr.

32

33

Ibid., s.172.
Ibid., s.170.

63

ki kilise arasndaki ayrlktan genellikle Bizans mparatorlu

u sorumlu tutulsa da, Ostrogorsky'nin belirttiine gre gerekte
eklesiastik birlii Bizans imparatorlarndan daha kuvvetli savu
nan hi kimse bulunmamaktayd. nk zellikle I. Basil ve onun
halefleri gibi, Bizans imparatorlar dier kiliselere kar Roma
Kilisesinin evrenselliini savunmakta ve dolaysyla da, Bizans
devletinin evrensellii ve talya zerindeki emellerini korumay
hedeflemekteydiler. Ancak, o dnemde batda bamsz devletle
rin ortak aklamas Bizans'n evrensel devlet fikrini altst eder
ken, Slav dnyasnn stanbul kilisesine olan ball da Ro
ma'nn evrensel kilise kavramn yok etmiti. Bunu Rusya'nn
stanbul Patrikliini benimsemesi de daha ak bir ekilde ortaya
koymaktayd. Gl Slav hinterland tarafndan desteklenen Bi
zans kilisesinin artk Roma stnln tanmaya ihtiyac olma
yacakt. Buna,bal olarak da, stanbul'da Roma kart duygular
daha da belirgin hal almaya balamtr. II. Basil dnemine kadar
Makedonya slalesinde bir gelenek haline gelen Roma ile iyi ili
kiler kurma siyaseti 999-1019 tarihleri arasnda Patriklik yapan
Sergius dneminde ortadan kalkmtr. 1021 ylna gelindiinde
ise zaaf ierisinde bulunan papaln vermeye mecbur olduu
taviz sonucu Roma ve Bizans kiliseleri arasndaki snr tam olarak
belirlenmitir. Buna gre stanbul kilisesi kendi etki alan ierisin
de evrensel bir kilise olarak tannacaktr.34
Sonuta, bir tarafta Papa IX. Leo liderliindeki gl ve uz
lamaz bir tavr ierisinde olan Papalk, dier tarafta Michael
Cerularius idaresinde eit derecede kuvvetli bir stanbul Pat
riklii ve kudretsiz bir imparator olan X. Constantine
Monomachus olaylarn geliimini engelleyememilerdir.35 Genel
olarak Roma ve Bizans Kiliseleri arasndaki ayrm u konu-

34

35

64

Jbid., s.335; Mustafa Ekincikli, Trk Ortodokslar, Ankara, 1998, s. 90

Ostrogorsky, op.cit., s.335,

!ardadr: Hristiyanln temel retisi niteliindeki Hz. sa'nn

kiilii, batl retiye gre Kutsal Ruh' un ift/ikili olma zellii,
Roma'da Sabbath, Perhiz gn, din adamlarnn evliliklerinin
yasaklanmas, Bizans'ta Kominyon ayininde mayal ekmek kul
lanlrken Roma' da mayasz ekmek kullanm. Bu son madde iki
kilise arasnda en ok tartlan konu olmutur. stanbul Patrii
Cerularius, halkn daha karmak konulardan ziyade daha pra
tik uygulamalarla ilgili farkllklar anlayabilecei dncesiyle,
ayinlere ait farkllklar n plana karmtr. Ayrca, stanbul'un
arkasnda artk dounun ve Slav lkelerinin Ortodoks Kiliseleri
durmaktayd. Dier taraftan Antakya'd a varolan Patriklik de
her ne kadar balangta tarafsz bir ekilde dengelenmise de,
sonuta Cerularius ve Ochrida Yunan bapiskoposu Leo tara
fndan ikna edilmi ve bu da Roma'ya kar bir polemiin al
masna sebep olmutur.
Yukarda bahsedilen gelimelerin haricinde her iki kilisenin
zerinde hak iddia ettii ve Normanlarn lkeye girilerinden
sonra Roma ve stanbul'un birlikte hareket etmelerinin siyasi
adan nemli olduu bir yer olan gney talya' da ihtilaf d a
artm durumdadr. inde bulunulan durumun son aamasn,
belki de en can alc noktasn yukarda bahsedilen dogmatik ve
liturjik tartmalarn takip etmesi sonucu Kardinal Humbert'in
stanbul'a gelmesi oluturmaktadr. Bu ziyarette Roma'y, kendi
Patriini Roma ile iyi ilikiler kurmak iin harcamaya hazr olan
imparator cesaretlendirmitir denilebilir. Kardinalin ziyaret
sebebi stanbul Patrii ve yandalarn aforoz etmektir. 16 Tem
muz 1 051 tarihinde Aya Sofya Kilisesi mihrabnda Patriin ve
yandalarnn aforoz edildiini belgeleyen bir belge aslmtr.
Ancak, Patrik imparatoru ikna etmi ve Roma eli heyeti yele
rinin aforoz edildii bir synod toplanmasn salam, Papalk

65

Ferman byk bir trenle yaklmtr.36 Bylece, bir daha hibir

ekilde bir araya gelemeyecek olan iki kilisenin mezhep ayrl
resmen ilan olunmutur.
Bizans Ortodoks Kilisesi Misyon Faaliyetleri

mparatorluk siyaseti asndan dinin sahip olduu nem ere

vesinde yrtlen misyon faaliyeti ile dou Avrupa' daki Slav
lar, Asya ve kuzey Afrika lkelerinden birou, Kafkaslar ve
Karadeniz'in kuzey kylarnda yaayan ve bu blgelere g
ederek yerlemi veya bu blge ile temas halinde bulunmu olan
Trk topluluklarna ulalmaya allmtr.
Karadeniz'in kuzey kylar ve Krm'da Hristiyanln en
eski izlerine 3.yy.'da rastlanabilmektedir. 325 ylnda dzenle
nen znik Konsili'ne Krm' da yer alan ehirlerden birisi olan
Bosporos rahibinin katlmas ve ayn ylda bu ehirde ok sayda
Hristiyan kilise cemaatinin bulunmas buna bir kant olarak
gsterilebilir. Bu konuda sahip olunan arkeolojik veriler de bil
gileri destekleyici mahiyettedir. Ayrca, 5.yy.'n ortalarnda K
rm'n aa kesimlerine ekilen Krm Gotlarnn Hristiyanl
kabul ettii de bilinmektedir. Aryanizme ynelen bat Gotlarnn
tersine Krml Gotlar Ortodokslua sadk kalarak Bizans ile sk
iliki iinde olmulardr. 400 ylna gelindiinde ise stanbul
patrii Chrysostomos Papaz Unilas' Gotlara gndermitir.37
Hristiyanlk Krm'daki Gotlarn haricinde Karadeniz'in
dou kylarna kadar tm Kafkaslarda etkili olmutur. Erme
nilerin Hristiyanl kabul ettikleri tarih 285 yldr ve bu tarih
36

Ibid., s. 337; Ekincikli, op.cit, s. 92.

37

Gyula Moravcsik, "Byzantinisc/e Mission im Kreise der Trkvlker an der

Nordkiiste dcs Schwarzen Meeres ", Proceedings of !he 13th International
Congress of Byzantine Studies, Oxford. 5-10 September 1 966, ed. J.M.
Hussey, O. Obelensky and S. Runciman, Oxford University Pess, Landon,
1 977, s.17: Metnin Almanca evirisinde yardmlarndan dolay Ziraat Yksek
Mhendisi Sayn Medar Vanl'ya teekkr ederiz

66

Bizans fetih yolu zerinde nemli bir aama olarak deerlendi

rilmekledir.38 Bunun haricinde Ermenilere gre olduka ge bir
dnemde 902 ylnda Alanlar arasnda stanbul Patrikliine ba
l yksek rtbeli bir papaz grevlendirilmitir. Moravcsik'in
tarihi Prokopios'un verdii bilgilere dayanarak belirttiine
gre Kafkaslar'daki kk topluluklar 6.yy.'n ortalarnda Hris
tiyanlk inancn kabul etmi durumdaydlar ve ayn yzyl ie
risinde Bizans, Karadeniz'in kuzey kylarnda ok sayda s
edinmi durumdayd. Bu slerden zellikle Krm' da bulunan
ve daha nce sz geen Bosporos ve Cherson Bizans misyonerlik
faaliyetleri asndan byk neme sahip iki ehir olmutur.
Aka grld zere, Bizans bahsedilen yzyl ierisin
de Kafkaslardaki topluluklarn Hristiyanla kazandrlmasnda
nemli bir gelime salamtr. Ancak bu gelime Bizans etki
sahas asndan nemli bir adm saylsa da, misyon bu corafya
ile snrl kalmayarak daha geni bir alana yaylma imkan bu
lacaktr.
Kafkasl ardaki kk topluluklar yannda 4.yy. ortalarnda
yine bu blgede yaamakta olan Hunharn da Hristiyanlk mis
yonu faaliyetine maruz kaldklar grlmektedir. Bu misyon
sonucunda Hristiyanln Hunlar arasnda ne kadar taraftar
bulabildiine dair net bir bilgi elde edilemese de, incelenen kay
naklarda zellikle Ermenilerin, Hunlar arasnda Hristiyanl
yayma giriimleri olduuna dair bilgiler elde edilmitir. Bu ko
nuda Moravcsik ve Peter Golden, Ermeni kaynaklarnda bilgiler
bulunduunu vurgulamaktadr.39 Dier taraftan, Hunlara yne
lik misyon almas sadece Ermeniler tarafndan deil, ayn
zamanda Bizans kilise tekilat tarafndan da yrtlmtr.

38
39

Ibid., s.17.
Ibid., s.18; Peter Golden, "Religion Among T1e Qipcaqs of Medivia/ Erasia",
Central Asiatic J oumal, no. 42, 1998, s.229

67

Moravcsik'in belirttiine gre kilise tarihisi Theoderotos,

stanbul patrii Chrysostomos'un misyonerlerini Hun toplulu
una gnderdiini yazmaktadr. Yine ayn dneme ait baka bir
kaynak olan Sozomenos da aa Don vadisindeki Hunlarn
Roma Tanrs olarak isimlendirdikleri Piskopos Theotiomos'un
Hunlar Hristiyan retisiyle tantrdndan bahsetmektedir.40
Ayrca Bizans tarafndan Hunlar ve Onogurlar iin Krm blge
sinde bulunan episkoposluklar .haricinde ayr bir episkoposluk
kurulduu da elde edilen dier bilgiler arasndadr.41 Hunlarn
Hristiyanl kabul ile ilgili ilgin bir rnei adnn Gordas
olduundan bahsedilen Hun kral oluturmaktadr. Gordas,
527-528 yllar arasnda stanbul'da vaftiz olmutur. Bizans m
paratoru da bizzat vaftiz babaln stlenmitir. Bundan sonra
bir Hristiyan ve Bizans'n mttefiki olarak lkesine dnen
Gordas' dan sonra Hristiyanlk Hun lkesinde yaylma imkan
bulmutur. Ancak, lkede Hristiyanlk kart gruplarn bir
suikasti sonucu len Gordas'n yerine kardei baa gemi, bun
dan sonra ise Bosporos ehrinde bulunan Bizans gleri imha
edilmitir. Bu durum karsnda harekete geen Justinien'in
dzenledii seferle ehir yeniden Bizans hakimiyetine girmi
tir.42
Yukardaki rnek ele alnrken zerinde durulmas gereken
nemli bir nokta vardr. Moravcsik'in de belirttii gibi Bizans
dnemi yazarlarnn farkl toplumlar Hun ismi altnda topla
d gereini gz ard etmeyerek bu kraln gerekten Hun kral
m yoksa Hunlara bal bir topluluunun kral m olduu ak
olmadndan sadece bu bilgiye dayanarak Hunlann Hris
tiyanl benimsedii ynnde bir sonuca varmak kanmzca
o
41

42
68

Moravcsik, op.cit, s. 19
lstvan Vasary, "Orthodox Christian Qumans and Tatars of Crimea in the 13th14th centuries " Central Asiatic Joumal, v.32, no.3-4, 1988, s. 260
Moravcsik, op.cit., s. 1 9

doru deildir. Dier taraftan, Bizans'la iliki iinde bulunduu

bilinen ve Bizans misyon sahas dahilinde yaayan Hunlarn bu
faaliyetlerden etkilenmediini sylemek de pek doru olmaz
kanaatindeyiz. Yine ayn ekilde, yukarda verilen rnekteki
kral Hun kral olsun ya da olmasn, bu rnekten karlabilecek
en nemli sonu Bizans'n misyon faaliyeti arkasndaki siyasi
hedeftir. Kral Gordas, Hristiyan olduktan sonra Bizans'n mt
tefiki sfatn alarak lkesine dnmtr. Dolaysyla, o ve tebas
Bizans siyasi dncesi asndan artk bir tehlike tekil etmeye
cektir.
Hunlarn Hristiyanlkla temaslar konusunda mehur H
ristiyan topograf K'Osnas Indikopleustes Bakteria ve ran arasn
daki blgede yaayan Hristiyan cemaatlerden bahsederken
Hunlara da yer vermektedir. Bahsedilen bu Hun topluluu
Nasturi: Hristiyanlnn etkin olduu Ak Hun veya
Eftalitler' dir.43 Bu bilgiyle paralellik arz eden dier bir veriye
Mingana'nn eserinde de rastlanmaktadr.
6. yy.'da, Hazar denizi kylarnda yaayan ve Nasturi: Pat
rikliinin abalaryla 549 ylnda saylar olduka fazla miktarla
ra ulaan Ak Hunlar Hristiyanl kabul etmi ve ncil Hun
diline tercme edilmitir. Yine, 550 ylnda imparator
Justinian'in elisi olarak Trklerin lkesine giden Probus, Trk
lerin Hristiyanlna ahit olduu ve geri dnnde Trkler
arasnda yaayan rahiplere baarlarndan dolay bir kilisenin
ihtiya duyabilecei her eyi gnderdiine dair bir bilgide bu
lunmaktadr.44 Bizans mparatorluunun faaliyetleri zerine
dnem kroniklerine dayanlarak yazlm olan Muralt'n eserin
de 619 ylnda Hun kralnn ve halkn ileri gelenlerinin vaftiz
edildiinden ve kraln Patrice unvan aldndan bahsedilmek-

43

Ibid., s. 20
Mingana, op.cit,

ss.

9-10

69

tedir.45 Yukarda bahsedilen Kral Gordas olay ile bu durum

arasnda bir ba olup olmad hakknda bir bilgi mevcut deil
dir. Ancak, u bir gerektir ki N asturl misyonu tm orta As
ya' da etkin olan bir faaliyettir: Bu durumda konu ele alndn
da Hunlarn da bu misyon faaliyetlerine dahil edilmi olma ihti
mallerinin olduka yksek olduu sylenebilir.
Paris Ktphanesinde 1555 A nolu ve 733 ve 746 yllarna
veya 861 ylna ait olduu dnlen bir Yunan piskopos listesi
el yazmasndan bahseden Moravcsik'e gre Hun Piskoposlu
unun yerini Terek nehrinin batsnda Kuban havzasnda tak
riben Sabir arazisinde aramak gerekmektedir .46
Bulgarlar

Karadeniz'in kuzeyindeki Trk boylar arasnda nemli bir yeri

olan Bulgar Trklerinin Hristiyanl kabul sonrasnda zaman
la Slav nfus ierisinde eriyip gitmi olduundan daha nce
bahsedilmiti.
Bugn Bulgarlar veya Bizans tarihi ile ilgili her kaynakta
Bulgarlarn ncelikle Trk kkenli olup Bizans etkisiyle Hris
tiyanl benimsedii gerei aka vurgulanmakladr. Konu ile
ilgisi bakmndan Moravcsik gerekletirilen bir arkeolojik a
lmadan bahsetmektedir. Avarlarla ilgili yaplan bir kazda iki
tabakal bir yap tespit edilmitir. Bu tabakalardan birini Hristi
yan dini figrleri, dierini ise Bizans'a ait baz iaret ve resimler
oluturmaktadr. Bu veriler sonucunda bu sanatn temsilcileri
nin Bizans etkisi altnda kald aka belirtilebilirken, Hristi
yanlkla ilgili veriler ok byk bir ihtimalle Don nehrinin bat
sndaki Karadeniz'in kuzey kylarnda yaam ve daha sonra
45
46

70

Muralt, op.cit, s. 275

Bkz. Giri
Moravcsik, op.cit, s. 21

Avarlar tarafndan Tuna ve Theis civarna srlm olan

Kutrigur Bulgarlarna ait olduu tahmin edilmektedir.47
7.yy.'n balarnda Bulgar Prensleri arasnda Hristiyan
inanc sempatizan olanlarn bulunduuna dair bilgiler de mev
cuttur. Bizansl tarihi Nikephoros Patriarches' e d ayanarak,
mparator Herakleus dneminde (61 0-641) Hun beyinin dele
gasyonu ile birlikte Bizans'a geldiini ve imparatordan kendisi
ni Hristiyan inancna gre takdis etmesini istediini ileri sren
Moravcsik, Bizansl yksek rtbeli kiilerin vaftiz evlatlar ola
rak kabul gren bu Hun Prenslerinin imparator tarafndan taltif
edilip eitli hediyeler verilerek lkelerine geri gnderildikle
rinden bahsetmektedir.48 Moravcsik burada Hun olarak belirti
len delegasyonun aslnda Bulgar delegasyonu olduunu vurgu
lamakta ve B izans ve dier baz kaynaklarn baz yerlerinde
Hunlar denildiinde Bulgarlarn anlaldnn altn izmekte
ve burada bahsedilen ve vaftiz olan Bulgar beyinin Bulgar Pren
si Kuvrat'n amcasndan baka bir kimse olmadn vurgula
maktadr. Dier taraftan, Kuvrat'n kendisinin de genlik ylla
rn stanbul' da geirmi ve vaftiz edilmi olduu bilinmekte
dir.49
Yine burada zerinde durulmas gereken nemli bir nokta
da Bulgarlarn 6.yy.'da Asya' dan gelen Avarlarn hakimiyeti
ne girmeleri ve bu hakimiyetten ancak 630 ylnda Bizans'n da
desteini alarak Kuvrat'n liderliinde kurtulmu olmalardr.50
Bu durumda, karlkl bir kar ilikisinin olduu dnlebilir.
Ortak dmana kar anlama yapan iki taraf birbirinin artlar
n yerine getirmi gibi grnmekteyse de, 864 ylnda Bulgar
tahtna kan Boris'in Hristiyanl kabul etmesi ve bu tarihten
47

"

Ibid., s.19.
Ibid., s.21 .

so

Ostvogorsky, op.cit, ss. 103-4.

Menges, op.cit, s. 20.

49

71

sonra Bulgar devletinin resmi dininin Hristiyanlk olarak ilan

edilmesi de zerinde durulmas gereken bir konudur.
Elde edilen verilere gre bu tarihten nce de ara ara Bul
garlardan Hristiyanl kabul edenler olduysa da, bu tarihten
sonra resmi din olan Hristiyanln blgede yaylmasnda bi
rinci derecede rol oynayan Kiri! ve Metodius din kitaplarn
Bulgarca'ya evirmiler ve Bulgar din edebiyat okulunu am
lardr. Boris dneminde balayan bu hareket Simeon dneminde
de devam etmi ve bunu zaman ierisinde Bulgar Trklerinin
Hristiyanlamalar ve Slavlamalar takip etmiti.Si
Bulgar prensi Boris'in Hristiyanl resmen devlet dini ola
rak ilan etmesinden nce kz kardeinin stanbul'a gelerek vaftiz
edilip Hristiyan olduu ve Kei Theodore Cupharen'le dei
toku edildiine dair bir bilgi vardr. Bu tarihten ok uzun za
man nce dahi, 441 ylnda Populania ve Portus Piskoposlar
Bulgarlar arasna gnderilmitir.52 Dolaysyla erken tarihlerden
itibaren Bulgarlarn yaadklar sahada bir misyon faaliyeti y
rtld ve 9.yy.'a gelindiinde de Bizans siyasi ve dini mis
yonu asndan byk bir baar saland aka sylenebilir.
Ancak, her ne kadar blgesel misyon faaliyeti sonucu kiisel
olarak veya ileride grlecei gibi, Bizans hizmetine girerken
Hristiyanl kabul edenler olduysa da, bu kabuln pek de ko
laylkla gerekletii sylenemez. Nitekim, 865 ylnda Bulgarlar
kendilerini vaftize zorlayan Prenslerini ldrmeye kalkmlar,
ancak mcadelelerinde Prense malup olunca vaftiz olmak zo
runda kalmlardr. Muralt'n belirttiine gre vaftiz olan bu
Bulgarlar alktan lmlerdir.s3 Bu tarihten sonra ise, Hristi
yanlk Bulgar topraklarna daha aktif bir ekilde girmeye ve
organize olmaya balamtr.
51
sz

Togan, op.cit, s. 156; Ostrogorsky, op.cit, ss. 125-127.

Murall, op.cit, c.I, ss.428, 441

53

lbid.

72

Hazarlar

Hazar Kaanl'nn esas nfus kitlesi Gk Tengri inancna

mensup olsa da, dier dinlere kar tam anlamyla bir hogr
hakim olmutur. Hazar idari tabakas arlkl olarak Yahudilii,
tccar kesim Mslmanl benimsemiken, belli bir nfus kitle
si de Hristiyanlk inancna bal kalmtr.
Hazar Kaanl'nda Hristiyanlkla ilk temas Arran metro
politlii aracl ile olmutur. Ancak sonraki yllarda Bizansla
olan temaslar zellikle Krm' da yaayan Hazarlar arasnda
Hristiyanln yaylmasna sebep olmutur. 5.yy.'n ilk yarsn
da Bizans misyonu Krm ve Volga arasnda yeni sler ve orga
nizasyonlar elde etmitir. Arkeolojik bulgular, Krm'daki kilise
ve manastrlar bu fikri glendirmektedir. Kronolojik olarak
bakldnda 7.yy.'n sonu ve 8.yy.'n balarnda oluturulan
piskoposluklarn byk bir ksmnn o dnemde batya doru
genileyen Hazar Devleti snrlar ierisinde olduu grlr.
Hazarlarn 7.yy.'n ortalarndaki istila hareketi ile Kuban
evresindeki Onogur-Bulgar devletinin sonu gelmi ve 698 y
lnda Bizans misyon merkezlerinden olan Tanatarcla-Planagorei
Hazarlarn eline gemitir. Bunun haricinde yine nemli mer
kezlerinden birisi olan Bosporos Hazar Kaanlarnn ikamet yeri
olmutur. Ancak, Cherson ehri Bizans hakimiyetinde kalmtr.
806-815 yllarna ait bir papaz listesinde yine Hazar lkesinin
adndan bahsedilmektedir. Yine 819 ylna ait bir Ortodoks me
zar tann bir Hazar Trk'ne ait olduu bilinmektedir.54 9.yy.'a
gelindiinde Hazar elit tabakasnn da dahil olduu Yahudiler
arasnda da Bizans misyonu etkin olmutur. Bu konuda
Bosporos bapiskoposu Antonios'a Patrik Photios'un gnderdi
i mektup nem arz etmektedir. Yine ayn yzyl ierisinde 866
ylnda, Bizans sarayn ziyaret eden bir Hazar eli heyeti impa54

Moravcsik, op.cit., s. 24

73

ratordan bir din alimini Hazar lkesine gndermesini rica etmi

tir. Byle bir imkan sayesinde Bizans, Yahudilerin ve Msl
manlarn tezlerini rtme imkan bulabilecek ve Hazarlar H
ristiyanla daha fazla yaklaabilecekti. Sonuta bu grev iin
patrik Photius'un rencisi Konstantin Kiri! seilmitir. 860-861
tarihinde Hazar bakenti til'e giderek,55 Hazar Kaan'nn hu
zuruna kan Kiri!, 200 Hazarn Hristiyanla gei trenine
katlmtr. Daha sonra imparatora bir mektup gnderen Kaan,
artk inanl bir insan olduunu ve isterse herkes gibi vaftiz
olacan belirtmitir. Bunun haricinde Kaan, Constantin'in
ricas ile 200 Yunan esirini serbest brakmtr.56 Burada Hazar
Kaan'nn imparatora yazd belirtilen mektubun ierii ol
duka nemli grnmektedir. Kaan vaftiz olabileceini belirt
mektedir. Bunun ne derece doru olduu ak deildir. Ancak
bilinen udur ki, Hazar Devleti o dnemde Rus ve Arap tehditi
altnda bulunmaktadr ve Bizans'tan elde edecei yardm nem
tamaktadr. Dolaysyla, sradan halk kitlesi bir tarafa braklr
sa, Kaann kendisinin Hristiyanl kabul etmeye hazr olduu
ynndeki beyannn arkasnda dini bir ierikten ziyade politik
bir davrann yatt sylenebilir.
Peenekler

Peeneklerin, Ruslar ve Bizans mparatorluu ile olan temaslar

dnldnde Hristiyanln bu Trk boyu zerinde de belli
bir tesir yapt dnlebilir. Genel bir ifadeyle, zellikle yerle
ik hayata geen Peeneklerin bulunduu corafi yere gre Or
todoksluu veya Katoliklii kabul etmi olduu sylenebilir.
55

56

74

aban Kuzgun, Hazar ve Karay Trkleri, Trklerde Yahudilik ve Dou

Avrupa Yahudilii Meselesi, Ankara, 1993, ss. 123-24; Akdes Nimet Kurat,
Peenek Tarihi, stanbul, 1937, s. 35.
Moravcsik, op.cit., s.25.

Rus etkisiyle Ortodoks olanlar bulunduu gibi, Macaristan'a

yerleenler de Katoliklii kabul etmilerdir. Dier taraftan, Bi
zans misyonu sonucu Hristiyanl kabul eden Peeneklerin
varlna ait birok delil bulunmaktadr. Bu konuda bilinen ve
hemen hemen birok kaynakta dile getirilen bir gerek vardr. O
da mehur Kegen ve Tirak isimli iki Peenek prensinin ve onlarn
ardndan maiyetlerindeki Peeneklerin Hristiyanl kabul et
mi olmalardr.
1 1.yy.'n ortalarnda ad geen bu iki Peenek prensi Tirak
ve Kegen arasnda byk bir mcadele balamtr. Bu mca
dele esnasnda Kegen idaresindeki birok Peenek kaarak Bi
zans arazisine girmi ve Prens Kegen imparator Constantin
Monomachos tarafndan trenle kabul edilmitir. Bu kabuln
ardndan vaftiz olan Kegen, ayn zamanda Patrikios unvan da
almtr.57 Bylelikle Bizans diplomasisinin gerekleri yerine geti
rildikten sonra Kegen, Bizans dostu ve mttefiki haline gelmi
ve Don kysnda kale ve bu kalenin evresindeki arazile
rin sahibi olmutur. Sahip olduu bu mlkiyet ve unvan karl
nda kendisinden beklenen grev, Don'un kar kysndaki
dier Peenek Prensi Tirak'n ve emrindeki Peeneklerin Bizans
arazilerine saldrmalarn engellemektir. Bu arad a Ethymios
adnda bir kei Kegen'in emrindeki tm Peenekleri vaftiz et
mitir. stlendii grev gerei Tirak'la mcadelesine devam
eden Kegen, Tirak'a bal Peenek birliklerini yendikten sonra
esir edilen Peeneklerin byk bir ksm yine Bizans diplomasi
sinin bir gerei olarak iskana tabi tutulmu ve Bulgaristan top
raklarna yerletirilmilerdir. Bundan sonra ise 1 048 ylnda
bata Tirak olmak zere esir den Peenekler vaftiz edilmiler
dir.58

s7

58

Ibid., s.26; Muralt, op.cit., s.1, s.634.

Muralt, op.cit,c.1, s. 588; Moravcsik, op.cit,s. 26

75

Bizans hizmetinde alm bir Peenek olarak Kegen, so

nuta ar bir ceza ile hayatn kaybetmitir. Tirak yandalar ile
temas konusunda arabuluculukla grevlendirildii bir srada
ihanetle sulanan Kegen oullaryla birlikte stanbul' da tutul
mulardr. 1 051 ylnda ise kendi soydalar olan rakipleri ko
numundaki Tirak'n adamlar tarafndan ldrlmtr.59 Bu
tarihten sonra ise Peeneklerle Bizans otuz yllk bir bar an
lamas imzalamlardr.
Kuman- Kpaklar

Det-i Kpak olarak adlandrlan Karadeniz'in kuzey kylar

boyunca uzun yllar hakimiyetlerini srdren Kuman- Kpak
Trklerinin de dier Trk boylar gibi Hristiyanlk misyon faa
liyetlerinden etkilendikleri bilinmektedir. Kuman-Kpaklara
ynelik Hristiyanlk faaliyetleri Mool igali dnemine kadar
devam etmitir. Bundan sonra da Ortodoksluk ve zellikle Kato
lik misyonerlii 13.yy.'n son eyreinde dahi aktif bir ekilde
faaliyetlerine devam edebilme imkan bulabilmitir.
Bilindii gibi Bizans'n Karadeniz'in kuzeyindeki topluluk
lara ynelik misyon faaliyetinde Krm'n nemli bir yeri ol
mutur. Krm'daki Bosporos, Sugdaia, Cherson ve Dorus ehir
leri misyon asndan nem arz eden drt episkoposluk merke
zidir. Blgedeki Kuman-Kpaklara ynelik Katolik misyonu
hakknda bat literatrnde nemli almalar mevcutken, Bi
zans misyonu hakknda fazla bir bilgiye yer verilmemektedir.
Ancak, bu konuda Istvan Vasary, 13.-14. yy.'larda gvenilir bir
Bizans kayna olan Sudakl Azizlerin yaamlarnn koleksiyonu
olarak da adlandrlabilecek Synaxarion of Sudaq adl bir kaynaa
dikkat ekmektedir ki bu eser Moravcsik tarafndan da nemle
zikredilmektedir. Synaxarion notlar ad geen Sudak ehrinde
s9

76

Muralt, op.cit, el., ss. 635-63 ; Kurat, op.cit, ss. 138-142

farkl kiiler tarafndan kaleme alnm olup 1 186-1419 yllar

arasndaki olaylar, kiiler hakknda bilgiler iermektedir. ehir
de youn olarak nfus yerleimi zellikle 1 3 yy da gerekle
mi, Venedikliler 1 3.yy. ortasnda kendi konsolosluklarn kur
mulardr. 60
Synaxarion'un basl olan ve 1260-1350 yllar arasndaki
dnemi ieren ksmnda yer alan isimler ounlukla Yunan k
kenli olmakla birlikte 70 tane isim Trke kkenlidir. Vasary, bu
isimler haricinde 10 ismin daha Trke olabilecei konusunda
fikir beyan ederken, geri kalanlarn da aratrmaya muhta ol
duuna dikkat ekmekte ve genel bir ifadeyle Yunan kkenli
olmayan isimlerin ounun Trke olarak aklanabileceini
vurgulamaktadr. Vasary'nln makalesinde yer verdii isimlerin
bu konuda her hangi bir pheye yer brakmad sylenebilir:
.

.'

Aba, Abicka, Abka, Ala, Alacak, Alp-Ala, Aksamas, A rap,

Bagalin, Barak, Bavc, aka, aak, Arsiman, it Meng, Kurugan,
Kl, Kutlu- Bey, Kutluk, Mele, Mugal, Orak, Salil, Sari-Sapar,
Sungur, Sultan, Tat-gara, Toktemir, Trkmen, Yamgurc.61
Sudak ehri nfusu ierisinde yer alan bu isimlerin sahiple
rinin Trke isimler alm Yunan olmas ihtimali konusunda
Vasary'nin vermi oluduu bilgiler son derece dikkat ekicidir.
Her eyden nce Hristiyan evresinde Trke isim alan kiiye
rastlanmadna dikkat eken Vasary, Ortodoksluk asndan
kken olarak dinsiz bir ismin ancak bu ismin ilk kullancsnn
takdis edilmesinden sonra kullanlabileceine dikkat ekmek
tedir. Nitekim, Slav isimleri olan Vladmir, Boris ve Gleb ancak,
bu isimleri tayan prenslerin takdisinden sonra Ortodoks Hris
tiyan ismi olarak kabul edilmitir.62 Dolaysyla, Sudak ehrinde
Trke isimli insanlarn varl bu isimlerin sahiplerinin Trk
60
61

62

Vasary, op.cit., s. 261

Ibid., s.265.
Ibid., s.266.

77

olduklarn gstermektedir. Birok durumda Trke isimler

niteleyici bir biimde birer lakap gibi kullanlmtr. rnein:

Sultan Sabba, Trkmen Basileios, Ata Kei Arsenios, Arap onnikis,

Barak Paraskevi, Aksamas Ethymios'ta olduu gibi. Dier taraftan
Hristiyan isimlerden sonra gelen Trke isimler de soyadym
gibi kullanlmtr: Andronikos Abka, Tlodoro Karkan, onnes t
Meng, Aleksios Ala, Dimitrios oak63 gibi. Verilen rneklerdeki
isimler fonetik adan incelendiinde Kpak kkenli olduklar
anlalmaktadr: Yamgrci'de olduu gibi -gn yerine -mg;
Aksamas'da olduu gibi -naz yerine mas kullanlmas64 gibi.
13. ve 14.yy.'larda Kuman ve Tatarlar arasndaki bat Kato
lik misyonu haricinde, yzlerce Kuman askerinin Bizans'ta ve
Rus hizmetinde alt gerei ve Synaxarion' da yer alan bun
ca Trke kkenli ismin varl Ortodoksluun Kumanlar ve
Tatarlar arasndaki etkinliini ak bir biimde gzler nne
sermektedir.
Ortodoks misyonu haricinde Kuman-Kpak Trklerine y
nelik olarak Roma kilisesi de nemli bir misyon almas y
rtmtr. 1217-1218 yllar arasnda Det-i Kpak sahasnda
faaliyet halinde bulunan Dominik ve Fransisken misyoner
lerinin faaliyetleri sonucunda birok Kuman Katoliklii be
nimsemitir.65 Bu balamda, Dinyepr nehrinin kollarndan
Konki suyu kenarnda Kumanlara ait olduu dnlen 78 tane
mezar ta bulunmutur. Bu mezarlar 10-13.yy.'lara aittir ve Ha
eklinde bir ss eyasnn bulunmas da aka Hristiyanln
Kuman-Kpaklar zerindeki etkisini gstermektedir.66 Katolik

63

64

65
66

78

Ibid., s.266.
Ibid., s.267.
Golden, op.cit., s.218.
Bahaeddin ge!, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962, s.
292

Kumanlarla ilgili bilgi edinilebilecek en nemli kaynaklardan

birisi 1303 ylnda yazld tahmin edilen Codex Cunanicus' dur.
Codex Cumanicus'un tek nshas Venedik'te Saint Marcus
Ktphanesi'nde bulunmaktadr. Eserin ilk basks Ceza Kun
tarafndan
yaplmtr.
ki
blmden
oluan
Codex
Cumanicus'un birinci blm Latin-Fars-Kuman dillerinden
ibaret olan bir szlktr ve literatrde talyan Blm olarak
bilinmektedir. Batu Han ncesi dnemde Krm ve evresinde
yaayan Cenoval ve Venedikli tccarlarn ticari ilikilerinde
kolaylk salayaca dncesiyle hazrlanan Codex, Kuman
Trkesine ait nemli bilgiler iermektedir. Alnan Blm olarak
bilinen ikinci blmn en nemli zellii ise blgedeki Hristi
yan misyonerler tarafndan kaleme alnd anlalan Hristiyan
lkla ilgili metinleri ieriyor olmasdr. Latince-Kuman Trke
sinde yazlm dini metinler, Katolik ilahileri, ncil' den tercme
ler, ibadet srasnda okunan dualarn bulunmas bu blmn
Kumanlara ynelik olarak hazrlandn gstermektedir.67
Kumanlarn Katoliklii ile ilgili ilgin bir bilgiye de
Rasonyi'nin eserinde rastlanmaktadr. Rasonyi'nin belirttiine
gre 12.yy.'da Moldova'da bulunan Kumanlar Macar Kral IV.
Bela tarafndan Romanya topraklarna yerletirilmilerdir. Ma
car vesikalarnda Cumania olarak geen bu yerde kral ayrca bir
de piskoposluk ina ettirmitir. Batu Han'n askerlerinin Maca
ristan'a kadar ilerlemeleri ile byk bir tahribata sahne olan
Macaristan topraklarn terk ederek Balkanlar'a ekilen Kuman
lar, kaybedilen nfus potansiyelini geri kazanmak amacyla
Macar kral tarafndan tekrar eski yerlerine davet edilmilerdir.68
te bu tarihten sonradr ki Macaristan topraklarna yerleen
Kumanlar Macar halk kitlesi arasnda erimeye maruz kalmlar67
68

Van Dagrnar Drll, Der Codex Cumanicus, entstehung und bedeutung,

Studgart,1980; Kurat, op.cit., ss.100-101
Lazlo Rasonyi, "Tua Havzas111da Kmalar", Belleten, c. 3. ss. 411-412

79

dr. Benzer bir olay Rusya'nn gneyinde yaayan Kumanlara

da olmu ve blgedeki Kuman nfusu zamanla Slavlaarak
imdiki Ukrayna ve Kozaklarla karmlardr.69 Esas Kuman
kitlesi Avrupa topraklarnda bu ekilde iz brakrken, baka bir
Kuman kitlesine de Kafkaslar'da rastlanmaktadr. 1 089-1 125
yllar arasnda Grc kral olan Agmasenebeli zamannda Gr
c ordusunda Kuman askerlerinin varlna rastlanmaktadr. Bu
konuda Grc kralnn kz ile Kuman komutanlarndan
Sarukan'n olu Etrek'in evliliine dikkat eken P. Golden, bu
evlilikten hemen sonra Grc kralnn Kumanlardan yardm
istediini belirtmektedir.70 Dolaysyla bu evliliin bir anlama
erevesinde yaplm olma ihtimali yksek grnmektedir.
Daha sonralar, tpk Bizans mparatorluunda olduu gibi,
Grc ordusunda da Kuman askerleri grev almaya balam
lardr. Grc kroniklerinde Kral David'in 500 esir askerinin
dnda birok Kpak'n kendiliinden Hristiyanl kabul etti
ine dair bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgilerden de anlalaca
zere Kuman-Kpak Trkleri yalnzca Bizans misyonu saye
sinde deil, bir zamanlar kendileri de Bizans misyonu ile Hris
tiyanl benimsemi olan Grc, Rus ve Macar etkinlikleri sa
yesinde de Hristiyanl kabul etmi ve sz geen toplulukla
rn hizmetinde alm ve dolaysyla da ilgili glerin hakimi
yetleri altndaki sahalarda yaamlardr denilebilir.
Yukardaki bilgilerden de anlalaca zere Bizans mpara
torluu Asya'dan Karadeniz'in kuzeyine ve oradan da Bal
kanlar'a inen Trk boylarna kar nemli bir misyon almas
69 Togan, op.cit., s. 167; Golden, op,cit., ss. 217-219; ayrca bkz: Ludolf Mller,

?o

80

"Byzantinische Mission Nrdlic/ des Sclwarden Meeres var dem ciften

]ahr/ndert" Proceedings of !he 13th lntemational Congress of Byzantine
Studies, Oxford 5-10 September 1966, ed. J.M. Hussey, O. Obelensky and S.
Runciman, Oxford University Press, 1977
Golden, op.cit., s. 219.

yrtmtr. Bu almasnda da nemli bir baar elde etmi ve

ad geen btn Trk topluluklar ya tamamen ya da ksmen
Ortodoksluk inancn benimsemiler veya benimsemek zorunda
kalmlardr.
Aka grld zere Bizans misyonunun baka toplum
lar Hristiyanla kazandrma dncesi haricinde, bu fikirden
daha da nemli olarak, kendisine kar tehlike olarak grd
her topluluu misyon faaliyetleri ile dine kazandrp Bizans'n
dostu ve mttefiki konumuna getirmekte, hatta imparatorluk
topraklarna iskan etmektedir. Ayrca bu topluluklarn nde
gelenlerine eitli hediyeler, unvanlar vererek, hatta Bizansl
soylu bayanlarla evlendirerek kendisine balamakta ve byle
likle bu topluluklarn oluturabilecei tehlikeleri bertaraf et
meye almaktayd.
Yabanc topluluklarn liderinin Bizans'la anlama yapmak
zere stanbul' da saray ziyarete geldiinde Bizans'n sergiledii
ihtiamdan ve dzenlenen trenlerden etkilendikleri bilin
mektedir. Bu ziyaretler srasnda gerekletirilen yabanc prens
lerin vaftiz treni srasnda bizzat imparator yabancy vaftiz
kvetinden kendisi karmaktayd ve bundan sonra yeni Hris
tiyan olan kii imparatorluka grevlendirilen vaftiz babas tara
fndan zengin hediyelerle dllendirilir ve genellikle Patrikios
rtbesi gibi yksek bir rtbeyle taltif edilirdi.71 Bizans baken
tinde vaftiz olan yabanc bir prens lkesine geri dnerken ya
nnda bir de kei gtrr ve bu kei yeni Hristiyan olan pren
sin lkesinde misyonerlik faaliyetini yrtrd. Bazen yabanc
larn lkesinde bir misyon piskoposluu tesis edildii ve misyon
iinin bir papaza verildii de olmutur.72 Bundan sonra artk
Hristiyanl kabul eden prens ve mahiyetindeki insanlar Bi-

71
72

Moravcsik, op.cit, s. 2 1
Ibid., s.27.

81

zans'n dostu ve mttefiki ve snrlarnn koruyucusu olarak

alglanmlardr.
Gerekletirilen misyon almalar ile yabanclar inan
balamnda kendine balayan Bizans, daha sonra bu insanlar
mparatorluun eitli blgelerine iskan ederek askeri hizmete
almakta ve bylelikle ordunun insan gcn artrrken planl bir
yerleim politikas ile savunma sistemini glendirmekteydi. Bu
balamda, Bizans Kilisesinin misyon faaliyetleri savunma siste
minin nemli bir birimini oluturmutur denilebilir. Misyon
sayesindedir ki Bizans, imparatorluun etrafn Hristiyan toplu
luklarla evirmi ve bylece dardan gelebilecek muhtemel
tm saldrlara kar mkemmel bir nlem almtr.
Bizans mparatorluu'nun yabanc topluluklara kar yrt
t i ve d misyon faaliyetlerinde dikkat ekici bir zellik daha
bulunmaktadr. Bat kilisesinin, yani Roma'nn aksine Bizans
Kilisesi birleik bir yapdan ziyade din deitiren topluluklarn
corafk ve folklorik zelliklerini tanmay hedeflemitir. Ayrca,
Kilise ibadetleri ve dini merasimlerde yeni din deitiren insanla
rn kendi dilini kullanmas, ncil ve kutsal yazlarn yabanclarn
diline evrilmesi ile de farkl bir yap sergilemitir.73
BZANS ASKER SSTEMNDE ORTODOKS TRKLER
Thema

Sistemi

Bizans mparatorluu yzyllar boyunca Pers ve Arap istilalar

sonucu insan gcnn azald blgeleri dardan gelen yerle
imcilerle yeniden canlandrmaya alm ve bunda da byk
baar elde etmitir. mparatorluun i ve d savalar, hastalk,
ktlk gibi nedenlerle azalan nfusunun yerini dolduran bu ya-

73

82

Ibid., s.28.

banclar devlet asndan hem snrlarn gvenliini salayabile

cek askeri gcn, hem de ekonomik gcn artmas anlamna
gelmektedir. mparatoratorlua ynelik d tehditler arttka
byle bir tekilat gelitirilmi ve bu tekilata tlema ad verilmi
tir. Dier bir ifadeyle tlema'lar, balangta olmasa dahi zaman
la, askeri ve mlki idareyi bir elde toplayan Stratikos'larn em
rinde bulunan idari birimlerdir. Kelime olarak kkeni tam ak
lanamayan tlema'nn Yunanca bir kelime olan ve imparatorluk
grevlileri tarafndan kayt defterine yazlma anlamna gelen
tlesis' den geldiini ileri sren Aikatarina Christophilopolou'ya74
karn, Mark Wittow, kelimenin step dnyasyla ilgili olduu
grnn ikna edici olduunu belirtmekte ve Trkede 1 0.000
kiiden oluan ve Tmen ad verilen askeri birlikle alakal olabi
leceinin altn izmektedir. Nitekim, gebe komular Trkle
rin sava kabiliyetlerinden haberdar olan Roma ve Bizansllarn
bu kelimeyi alm olmalarnn gayet doal olduunu belirten
Witthow, kelimenin balangta askeri birlii ifade ederken,
1 0.yy.' dan itibaren bu askeri birliklerin yerletii yerleri ifade
etmeye baladn belirtmektedir.7s
Tm Bizans tarihi boyunca themalar'dan snrlara yakn o
lanlar ayr bir neme sahip olmutur. Bu birimlere askerler aile
leriyle birlikte yerletirilir vergiden muaf tutulur ve dolaysyla
askerlik karl toprak sahibi olurlard. Bir anlamda bu trden
snr blgelerine asker yerletirme uygulamas eskiden limitanei'
olarak adlandrlan ve snrlara asker yerletirme anlamna gelen
eski sistemin gelitirilmi eklidir.76 Yabanc olan bu askerler
aileleriyle birlikte ve kendi mlklerinde oturduklarndan sahip
74
75

76

Aikatarina, Christophilopolou, Byzantine History, il, 610-867, trans. by

Tirnothy Cullen, Arnsterdarn, 1993. s. 346.
Whittow, op.cit., s.113.
Yunanca s m r dernektir.
Ostrogorsky, op.cit., ss. 97,131-132; Baykurt, op.cit., s. 1 15; Diehl, op.cit., s.
42.

83

olduklar topraklar mdafaya mecbur olurlard ve bu da bera

berinde imparatorlua sadakati getirmekteydi. Gerekle thema
sistemi organizasyonu erken dnemlerde Bizans geliiminin en
nemli sorunlarndan birisi olduysa da, Bizans tarihi kaynaklar
bu probleme detayl bir biimde ver vermemektedirler. Ancak,
7.yy. ikinci yarsndan itibaren thema'larla ilgili bilgilerde art
olmaya balamtr.
Genel olarak bakldnda thema sisteminin Anadolu' da da
ha fazla gelitii sylenebilir. 6.yy' dan itibaren 7, 8, 9.yy.'lar
boyunca Anadolu' da meydana gelen nfus azalmasna kar
oluturulan bu thema'lara yerletirilmek zere imparatorluun
eitli blgelerinden zellikle de Balkanlar' dan nfus nakledil
mitir.77 7.yy.'n orijinal thema'lar Anatolikon (669), Armeniakon
(667), Tlzracian (680-685) ve Opsikion'dur (680). lk iki thema eski

"magister militum per orientem ve magister militum Per Armeniam. "

olarak adlandrlan ordulardr. Dou ordusu Mezopotamya ve
Suriye'den ekilip Tuz Gl'nn gneybatsna yerlemi ve
Anatolikon themas adn almtr. Armenia ordusu da Yukar
Frat blgesinden ekilerek Kuzeydou Anadolu' ya yerlemi ve
Armeniakon adn alm, Balkanlar'daki eski "Magister militum
per Tlracian " olarak bilinen bat birlikleri de Trakya'dan ekile
rek verimli Bat Anadolu topraklarna yerleip Thracian
thema'sn oluturmutur.78 Son thema olan Opsikion ise stan
bul'a yakn, kuzey Bat Anadolu'da ve imparatorluk muhafz
birliklerini ve 6.yy.'da merkezi ordudan kalan birlikleri ieren
bir thema' dr.
Thema sisteminin yaplandrlmasnda dikkate deer olan
ilk aamada sistemin yalnzca Anadolu ile snrlandrlm olma
sdr. Ostrogorsky' e gre o dnemde Balkanlar'da byle bir
77

78

84

Peter Charanis, "The Demography of Byzantine Empire" Proceedings of 13th

International Congress of Byzantine Studies, ed.by J.M. Hussey, O.
Obelensky and S. Runciman, Sofia, 1935.
Witthow, op.cit., ss.113-114; Christophilopolou, op.cit., s. 349.

oluuma gitmek imkanszdr. Ancak daha sonra bu sistem Bal

kanlar' da da uygulamaya balanacaktr. 9. ve 10.yy.'a gelindi
inde mevcut Anadolu thema'lar kltlerek Opsikion,

Bucellarion, Optimaton, Papllagonia, Armeniakon, Claldia, Colonea,

Clarsianon, Anatolikon, Tlraceion, Kappadokya, Mezopotamya,
Sebastea, Lycandus, Leontacomis, Seleukia ve Cbyraeots79 adlarnda
yeni thema'lar oluturulmutur.
Thema Sistemi Dahilinde Grev Yapan Trkler

Yukarda bahsedilen thema sistemi sayesinde snr blgelerine

iskan edilen askerler, bar dneminde kendilerine verilen arazi
leri ileyip ailesinin geimini salarken, sava dneminde silah
lanarak snr korumakla grevliydi. Bu sistem sayesinde Bizans
mparatorluu bata Persler ve Araplar sonra da Seluklular
olmak zere doudan imparatorluu tehdit eden kuvvetlere
kar etkin bir savunma sistemi kurmutur.
6.yy.'dan itibaren Bizans ordusunda para karl hizmet
eden farkl milletten insanlar arasnda Vandallar, Gothlar, Lom
bardlar, Heruller, Persler, Ruslar, Grcler, skandinavlar, tal
yanlar, Alman, Franklar, Latinler, Normanlar, Srplar, Ermeni
ler, Ulahlar, Mardaitler, Araplar ve yukarda sz geen Trk
boylar bulunmaktadr.
Yabanc asker altrma konusunda Bizans'n sahip olduu
ilgin bir dncesi vardr. mparatorlar yabanc askerlere yerli
lerden daha fazla gvenmilerdir. yi para alan yabancnn im
parator kart akmlardan etkilenmeyecei dncesiyle yaban
c askerlere ykl miktarda para ve yksek mevkilerde grevler
verilmitir. Hatta imparatorlarn korunmas iin oluturulan
muhafz birlikleri dahi zellikle yabanclardan tekil edilmitir.
rnein, muhafz alaylarndan birisi olan ve Hetareia denilen
79

Ostrogorsky, op.cit., s.158

85

birlik neredeyse tamamen Rus, skandinav ve Hazarlar gibi

yabanc askerlerden oluturulmutur.80
Hun ve Avarlardan balamak zere Bulgar Trklerinden,
Hazarlardan, Uzlardan, Peenek ve Kumanlardan mttefik sfat
haricinde dorudan Bizans ordusunda binlerce asker grev
yapmtr. nl Bizansl Tarihi Prokopios'un Bizans'n Gizli
Tarili81 adl eserinde mparator Justinianus dneminde Hun
ordularnn srekli Bizans mparatorluu'na saldrdklarndan,
girdikleri yerleri yamaladklarndan bahsedilirken, imparato
run Hunlara "devlete yaptklar hizmet iin" para yadrd,
byle davranmasnn sebebinin ise Gotlara ya da baka dman
lara kar Hunlarn Bizans'n mttefiki olmalarndan ileri geldi
ini vurgulamaktadr. Nitekim bahsedilen bu mttefiklik ba
lamnda imparatorun nl komutan Belizer talya'daki seferin
de imparatordan yardm iin kendine bal birlikler haricinde
ok miktarda cretli Hun ktalarnn gnderilmesini de talep
etmitir.82
Bulgarlar henz tam anlamyla Slavlamadan nce, zellik. le 482' den 559 ylna kadar aralksz olarak Bizans mparatorlu
u topraklarna aknlar dzenleyip yamalamlardr. Bu akn
ve yamalar esnasnda her ne kadar Bizans' a stn gelseler de,
sava srasnda aralarnda Bizans'a esir denler de olmutur.
Bu esir den Bulgarlardan bir ksm daha nce de belirtildii
gibi asker olarak orduya katlm ve bunu takiben imparatorluk
topraklarnda iskana tabi tutulmulardr. Bunu dorulayan r
neklerden birisi 530 ylnda Bizansllarla Bulgarlar arasnda ger
ekleen bir atmada esir den Bulgarlardr. Bu savata B i
zans kumandan Mundus, Bulgarlar yenmitir. Yenilen Bulgar
lar Bizans ordusu bnyesine dahil edilerek o dnemde snr
'"

81

s2

86

Diehl, op.cit., s.42.

Prokopios, Bizans'n Gizli Tarihi, Ada Yay., stanbul, 1990, s.51 .
Baykurt, op.cit., s.107.

blgeleri olan Armenia ve Laziqe olarak adlandrlan ve bugn

oruh ve yukar Frat civar olarak belirlenebilen, blgelere yer
letirilmilerdir.83 Yine 550 ylnda mparator Justinien 2000
Kutrigur aileyi Trakya'da iskana tabi tutmutur.84 skana tabi
tutulan topluluklar genelde bu iskan karlnda Bizans'a askeri
grevle hizmette bulunmulardr.
mparator Justinien zamannda Bizans ordusundaki ya
banclar ya mstakil birlikler halinde ya da Bizans birlikleri
iinde yer alarak savamlardr. Moravcsik'in belirttiine gre
baz kaynaklarda yer alan sava resim ve tasvirlerinde de Bizans
ordusunda grev yapan Hunlara rastlanmakladr. Justinien
dneminde Bizans ordusuna dahil olan Hun ve Bulgarlar saye
sinde ordunun asker says nemli bir dzeye ulamtr. Bizans
bakentinde Hunlar olarak bahsedilen ve vaftizlere katlan bir
gruba asil payeler verilmitir. 560 ylnda Bizans'a gelerek vaftiz
olan ve. Bizans ordu komutanlna atanan Snikas ve bundan
daha nce 538 ylnda vaftiz olan Akm da llyricum askeri
ateesi olmutur. Bu vaftizlerde imparator Justinien de bizzat
yer almtr.85 1 0.yy.'da imparatorluun hassa birliinde Trk
olarak ifadelendirilen Macarlar ve Hazarlar grev alrken,
1 1 .yy.'da Hristiyanlaarak Bizans topraklar iinde yerleen ve
bir ksm da Bizans ordusunda grev alan Peenekler de impara
torluk iinde nemli roller stlenmilerdir. skanla birlikle ger
ekleen evlilikler sayesinde de Bizans Kilisesi taraftar kazan
mtr. Bu balamda daha nce de bahsedildii gibi mparator II.
Justinianos (685-695, 705-71 1 ) ve V. Constatinos'un (745-775)
Hazar Prensesleriyle gerekletirdikleri evlilikler sayesinde Ha
zar hanedan mensubu prensesler Hristiyanl kabul etmiler
dir. Muralt'n verdii bir bilgiye gre de 577 ylnda mparator
83

"

ss

Muralt, op.cit., c.1., s.150.

Moravcsik, op.cit., s.26.
Ibid., s.27.

87

Justinien'in, Pers kral Hsrev' e kar skitlerin' de dahil olduu

150.000 kiilik yabanc askerlerden oluan ordusu Kayseri
Kapadokya' da Hsrev'i yenilgiye uratm ve Hsrev' in tm
mal varl Bulgarlarn eline gemitir. 688 ylnda ise Selanik'te
Bizans ordusuna yenilen Bulgar ve Slavlarn bir ksm anakka
le'ye (Abydos) nakledilmilerdir. Ancak daha sonra Justinien
dar bir geitte Bulgarlarca sktrlarak yenilgiye uratlmtr.86
71 1 ylna gelindiinde yine imparator Justinien'in ordu
sunda 3000 kiilik bir Bulgar birliinin var olduu grlmek
tedir. Bulgarlar, Trace ve Opsikion themalarndaki birliklerle bir
kampta toplanmlardr.87 Tm bu bilgiler gznne alndnda
Bulgarlarn, Bizans ordusunda hizmet ettiklerine ve im
paratorluun birok blgesine iskan edildiklerine dair hibir
phe kalmad grlmektedir.
Bulgarlarn, Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a inerek bu
blgeye yerlemeleri ve blge nfusunu idareleri altna almala
rn ve Hristiyanl benimsemelerini takiben zamanla Slav
nfus ierisinde eriyip kaybolmalar haricinde Anadolu' da Bul
garlarn izlerine rastlanmas tm Bulgar nfusunun tam anla
myla eriyip yok olmadn gstermektedir. Gemiten bugne
Anadolu topraklar zerindeki baz yer adlarna bakldnda da
Bulgarlarn izlerine rastlamak mmkndr.
Bulgarlarn zellikle nakledildikleri Armenie ve Lazique ola
rak adlandrlan blgenin bugn aa yukar Trabzon' dan Si
nop' a oradan da gneye Tuz Gl'nn dousundan geerek
Kayseri'yi de iine alan bir hat takip ettii sylenebilir. Bu blge
dahilinde rnein kuzeyde Trabzon yaknlarnda ve gneyde
bugn Toros dalarnn bir paras olan ve Balkar eklinde isim
lendirilen Bulgar Da'nn varl Bulgar Trklerinin bu coraf86
87

88

Bulgarlar.
Muralt, op.cit., c.l, s.326.
Ibid., c.1, s.326.

ya'daki izlerinden olsa gerektir. Nitekim, Mehmet Erz'n be

lirttiine gre Tarsus blgesindeki Bolkar olarak adlandrlan
daa da yredeki yrkler Bulgar Da demektedirler. Dier
taraftan Trabzon civarndaki Bulgar dann adna bugn rast
lanmamaktadr. Ancak, A k Paazade Tarihi'nde Fatih Sultan
Mehmet'in Uzun Hasan ve onun annesi Sara Hatun ile birlikte
Trabzon'a giderken Bulgar dana ktndan88 bahsedilmekte
dir.
Tarsus ve Karaman arasndaki blge ise bni Bibi'nin ese
rinde Havali-i Bulgar ve Glnar adyla gemektedir.89 Yine h.980
ylna ait Adana mufassalnda Cemaat- Ordu-y Bulgarlu, Cemaat

Halil Beyl tabi-i Bulgarlu, Cemaat- Kpak tabi-i Bulgarlu, Cema

at- Balc tabi-i Bulgarlu isimlerine rastlanmaktadr.90
Osmanl kaynaklarnda Adana, Mara, Kusun (Tarsus), Ba
lkesir, Bursa ve Ankara' da yaylayp klayan topluluklarn i
simleri arasnda rastlanan Bulgar, Bulgarin, Bulgar eyll cema
atleri Trkman Yrkan taifesinden olarak gsterilmektedir.91 B u
balamda, Mslman olduklar anlalan Bulgar cemaatleri
dnda Hristiyan olarak kalanlarn da varolduuna dair bir
takm deliller mevcuttur. rnein, Bursa'da bir mahallenin ad
Bulgarlu olup Mehmet Erz'n belirttiine gre, bu cemaat 1923
ylna kadar varln srdrm, ancak Bursa halk tarafndan
Rum olarak adlandrlmlardr.92
Yukarda Hazarlardan bahsedilirken Hazar Prensesleri ile
Bizans mparatorlarnn evlilikleri sonucunda Hazar Prensesle-

88
89
90

91
92

Erz op.cit, s. 20; Die Alt Osmanische Kronik des Akpaazade, Friedrich
Giese, Leipzig, 1929, s. 153.
Osman Turan, "Seluk Devri Vakfiyeleri, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri" B elleten, c. 2, s. 45, 1948, s. 69.
Erz, op.cit., s.20.
Ibid., s.21.
Ibid., s.22.

89

rinin de imparatorlarla birlikte Bizans tahtn paylatndan ve

ayrca stanbul Patriklii yapm olan Patrik Photius'un babas
Sergios ve kei, ressam ve ayn zamanda bir diplomat olan Ha
zar Lazaros gibi baz Hazarlarn Bizans'a gelerek Bizans kl
trn benimsedii ve imparatorluk ynetici elit tabakasna
kabul edildiklerinden ve birok Hazar askerinin Bizans safnda
mttefik g olarak savatndan bahsedilmiti.
mparator Heraklius zamannda ranllara kar Bizans Ha
zar Kaanl ile ittifak yaparak bir anlama yapm ve bu an
lama karlnda Hazar Kaan' ordusuyla Kafkaslara girerek
Tiflis' de imparatorun ordusuyla birlemitir. mparator, Ka
an'a 40.000 Hazar askeri desteine karlk olarak kzn kendi
sine verebileceini sylemi ve Kaan da bu teklifi kabul etmi
tir. Dolaysyla 40.000 Hazar askerini alan imparator kzn Ha
zar hakanna gnderirken Hakann lm haberi ile bu evlilik
gerekleememitir.93 Mttefik sfatyla Bizans ile birlikte ayn
safta savaan Hazarlar haricinde dorudan Bizans ordusunda
askerlik yapan Hazarlarn da varl tespit edilmitir.
946 ylnda Arap-Bizans sava sonucunda Bizansla esir de
iimi yapmak zere Tarsus'a gelen Badat elilerinin kabu
lnde Bizans ordusunda alt tabakada olup en az cret alan asker
snf ierisinde Ferganal ve Hazarl askerler de hazr bulun
mulardr.94 Bizans ordusunda Ferganal askerlerin varlna
ilikin bir Yunanca kaynakta, Ferganlarn (Fargani) 1 1 . ve 12.
yy.'larda dahi hala Bizans ordusunda grev yapmakta olduklar
belirtmektedir.9s
726 ylndan sonra srekli Araplarn istilalarna maruz ka
lan Anadolu'yu korumak iin Hazarlarn desteine ihtiya du
yan Bizans bu frsattan sonuna kadar yararlanmtr.
93

'

9s

90

Baykurt, op.cit., s.129; Kutschcra, op.cit., ss.53-54.

Muralt, op.cit., c.1, s.520.
K. Amantos, "Torcopoli", Ellinika, v.40, 1933, s.2.

1 1 .yy.'a gelindiinde Tuna'nn st kesimlerinde gorunen

Peenekler artk B izans gndeminden uzun yllar hi dme
yeceklerdir. 1047 ylnda Tuna'y geen Peenekler ile imparator
Constantin Porprogennitos bir anlama yapmtr. Ostorgor
sky' e gre imparatorun bu davran Peenekleri olduka ciddi
ye aldn gstermektedir. Bizans iin Peenekler kuzeyden
gelebilecek tehlikelere kar kullanlabilecek bir gtr. Dier
taraftan, bu dnemde Bulgaristan' ele geirmi olan Bizans'n
snr Tuna'ya kadar genilemi ve bu durum da imparatorluu
Peeneklerle snr komu haline getirmiken, Peeneklerin de
dorudan imparatorluk topraklarna saldrmalarn gndeme
getirmitir. Bu igalci kuvvetleri Tuna'nn kuzeyine itecek gce
sahip olmayan imparator da onlarn imparatorluk topraklarna
yerlemelerine izin vermitir. Bundan sonra snr garnizonlarn
da askeri g olarak hizmet verseler de bu Peenekleri impara
torluk topraklarn yamalamaktan da alkoymamtr. Sonuta,
Peenekler tarafndan birok kez yenilgiye urayan Bizans im
paratoru Peenek liderlerine birok hediye vermek ve toprak
ba yapmak zorunda kalmtr.96
I. Aleksios dneminde Balkanlar'daki Peenek aknlar yo
unlam ve 1 090 ylnda Peenekler stanbul nlerine geldik
lerinde zmir emiri aka Bey ile anlaarak stanbul'u kuatm
lardr. Buna karlk imparator Kumanlar, Peeneklere kar
yardma arm ve 40.000 Kuman imparatorun hizmetine gir
mitir. 29 Nisan 1091 tarihinden bir gn nce Peenekler her ne
kadar Kumanlar kendi saflarna ekmek iin uratlarsa da,
bunu baaramamlardr. stelik bir Peenek beyi de Kumanla
rn safna geince durum iyice Peeneklerin aleyhine dnm
tr. Yukarda belirtilen tarihte Meri nehri yaknlarndaki
Levunion ovasnda Peenekler, Kumanlar tarafndan ar bir
96

Ostrogorsky, op.cit., s.334.

91

yenilgiye uratlmlardr. Savata teslim olan Peenekler ise

imparator tarafndan Makedonya'nn Moglene olarak adland
rlan blgesine yerletirilmilerdir.97 I. Aleksios dneminde bu
ekilde ar bir yenilgi alan Peenekler tam otuz yl boyunca
Bizans iin ciddi bir sorun olmaktan uzak olmulardr. Ancak I.
Aleksios'dan sonra tahta geen II. John dneminde Peenekler
yeniden tarih sahnesine kmlardr. 1122 ylnda Tuna'y geen
Peenek atl gruplar Trakya ve Makendonya'y yamala
mlardr. Bu olay zerine Peeneklere kar harekete geen
imparatorun dzenledii bir seferle yine ar bir yenilgiye u
ratlan Peeneklerden saysz esir alnm, birou da kendi is
tekleriyle esir olan yaknlaryla birlikle Bizans safna gemi
lerdir. Bylelikle, Bizans ordusunda yeni cretli Peenek grup
lar oluturulmutur. Bunun haricinde baz Peenekler kle ola
rak satlmlardr. Bundan sonra ise bu gn imparatorlukta Pe
enek Bayram olarak 12.yy. sonuna kadar her yl kutlanmtr.98
Bizans ordusunda Hunlardan itibaren Trk boylar grev
yapm olsa da zellikle 1 1 .yy.'dan itibaren paral Trk askerle
rinin ayr bir nem kazand ve hatta sayca art gstererek
daha dzenli birlikler halinde Bizans ordusunun vazgeilmez
bir birimi haline geldikleri sylenebilir. Yzyl itibariyle zellik
le Peeneklerin ve Kumanlarn oluturduklar paral birlikler
Bizans ordusunda nemli grevler stlenmilerdir. Yukarda
bahsedildii gibi 1 1 .yy. ierisinde her ne kadar Adana blge
sinde Misis (Mopsuestia)' deki Peenekler istisna, Peeneklerin
nerelere iskan edildiine dair ne Bizans ne de dier kaynaklarda
97

Muralt, op.cit., d, s.67; Baykurt, op.cit., s. 97; G.F. Hertzberg, Geschichte der
Byzantiner und des Osmanischen Reiches, his gegen ende des 16th
Jahrhunderts, 1883, s. 273; Ostrogorsky, op.cit., s. 359 ; Kurat, op.cit., ss. 214-

98

92

15.
Niketas Khoniates, Historia, ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara, 1995, ss. 9-1 1;
Ostrogorsky, op.cit., ss. 377, 391-392; Muralt, op.cit., s. 124

bir bilgi yoktur denilsede,99 elde edilen baz bilgiler Peeneklerin

imparatorluun bata Balkanlar olmak zere Anadolu' da d a
birok yere iskan edilmi olduklarn gstermektedir.
Yakn tarihlere kadar Anadolu' da ve Suriye' de birok Pee
nek adn tayan kyn bulunduu bilinmektedir. 1 927 ylnda
Dahiliye Vekaleti tarafndan hazrlanan Kylerimizin Adlar isimli
eserde Ankara'ya bal bulunan Becenek, Bala Bccenek, Zir
Beccnek, Peenek isimlerinde kyler bulunmaktadr. ebinkarahi
sar' da da Peene isminde bir ky mevcuttur.oo Hamit Sanca
'nda da Becenek Boaz bulunmaktadr. Akdes Nimet Kurat' a
gre ise esas Peenek ktalar Suriye hududunda iskan edilmi
lerdir. Hazine-i Evrakta ve Defter-i Hakani'de yahut tapu defter
lerinde, Peenek ad tayan yer ve kabile adlar vardr.
Hamman Vilayeti Muarra karyesine bal Beine, Beini adl bir
yer bulunmaktayd. Vilayeti Elbistan, Hor man kazasna tabi
Kk Becenck karyesi, yine Harman kazasnda Byk Becenek
olarak adlandrlan mezra vardr. Yine, Halep Vilayetinde Kacye
i Bccene isminde bir yerleim yeri bulunmaklayd. Kurat' a gre
bu yerlerde oturan Peenekler 16. yy. sonlarna doru artk ta
mamen slamlam bir zmredir. Az bir istisna ile hepsinin ad
halis Mslman addr ve z Trke isimlere olduka az sayd a
rastlanmaktadr. 1 01
Anadolu ve Balkanlar' da Peeneklerle ilgili yer adlarna
Lazlo Rasony'nin Tarihte Trklk1 02 balkl eserinde de rastla
mak mmkndr. Rasony, eski vesikalara dayanarak Gney
Anadolu' da zellikle ukurova yrkleri arasnda Peeneklerin
yaadklarna ve bunlarn 1 1 . ve 12.yy.'larda Bizans tarafndan
"'

Kurat, op.cit., s.238.

101

Kurat, op.cit., s.238.

oo Kylerimizin Adlar, 1929, stanbul, ss.143, 144, 154, 167, 699, 874

o Lazlo Rasonyi. Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits Ya

ynlar, Ankara, 1982, s.135

93

Anadolu'ya iskan edilmi olmalarnn muhtemel olduuna dik

kat ekmektedir. Peenekleri takiben Bizans'a zor gnler yaa
tan Trk boylarndan biri olan Uzlar, mparator X. Constantin
Dukas dneminde 1064 yl Sonbaharnda Kumanlarn basksy
la Balkanlar'a inmilerdir. Bulgar topraklarn, Trakya ve Yuna
nistan topraklarn yamalamlardr. Bu yamalar o kadar kt
bir etki brakmtr ki dnemin Bizansl yazarlarndan Attaliates
"Avrupa'nn tm nfusu g etmeyi dnyordu " demekteydi.103
Bu arada Bizans komutanlar Basileios Apolapes ve Nikephoras
Botaniates'i de esir alan Uzlara kar imparator 1 065 ylnda
kar ataa gemitir. Ancak, bundan nce Uzlarn birou Pe
enek ve Bulgar hcumlar ve ayrca alk ve hastalk yznden
hayatn kaybetmi, birou da Tuna'nn gerisine ekilmek zo
runda kalmlardr.104 Bu arada Tuna'nn gerisine ekilmeyerek
teslim olan Uzlar, tpk daha nce Peeneklere olduu gibi, im
paratorluk topraklarna yerletirilerek devlet hizmetine alnm
ve Hristiyanlatrlarak Makedonya' da devlet arazisine iskan
edilmilerdir. 10s
Uzlar yalnzca Bizans arazisine yerlememilerdir. Gney
Rusya' da Ruslarn Uzlara Tork eklinde hitap etmeleri ile alakal
olduu dnlen birok yerleim yeri bulunmaktadr: Toresk,
Tori, Torkn, Torkskoye, Torkits, gibi isimler tayan ehirler
muhtemelen bu Uzlardan kalma yer isimleridir. Bu ehirlerden
zellikle Toresk, Ruslar tarafndan Uzlarn sava esnasnda iltica
etmeleri maksadyla yaplmtr. Kumanlar tarafndan sktrl
dka bu ehre giderek kendilerini korumaya aldklarna dair
Rus vakainamelerinde bilgiler vardr.106

103
104
105

u6

94

Ostrogorsky, op.cit., s.343

Pscllos, op.cit., s.212; Muralt, op.cit., s.9-10.
Muralt, op.cit., s.10; Baykurt, op.cit., s.93; Hertzberg, op.cit., s.245-46.
Kurat, op.cit., s.67.

1 1 .yy.'da Bizans mparatorluu'nun iinde bulunduu du

rum ksaca deerlendirilecek olursa; bu yzyl imparatorluun
i ve d etkenler sonucu iyice zayflamaya balad bir dnem
olmutur. te brokratl ar ve askerler arasnda iktidar mcade
leleri olurken, dta talya ve Sicilya' da Normanlar yeni bir olu
um gerekletirmekte, imparatorluk iinde ise Venedikliler
ticari bir g olarak ykselmekteydi. Bu arada srekli olarak
Balkanlar'da Peenek, Uz ve Kumanlar sorun yaratrken, dou
da yeni bir tehlike olarak Seluklular tarih sahnesine k
mlard. Dier taraftan, lkede sosyal durum da olduka kt
olup, eyaletlerdeki dzen bozulmu ve paral askerler eyalet
askerlerinin yerini almaya balamtr. Bu balamda, impara
torluk ordusu Norman, Grc, Alan, Ermeni, Peenek, Arap,
Kuman ve dier baz farkl gruplarn oluturduu bir ordu hali
ne gelmitir. Ancak bu durum her ne kadar savunma ynnden
etkili olduysa da, finansal adan ayn eyi syleme pek mm
kn deildir. Bu dnemde sadakatleri iin ykl miktarda maa
a balanan yabanc askerler hazineye ar bir yk getirmitir.
Ayrca kendilerinden beklenen sadakati de biraz sonra verilecek
rnekte de grlecei zere, gsterdiklerini sylemek de pek
doru deildir.
Speros Vryonis'e gre bu askerlerin sadaketlerinin derecesi
aldklar maa ile doru orantldr ve imparatorluun iinde
bulunduu finansal sorun maalarna yansd anda sadakatle
rine pek gvenilememekteydi. Bunun dnda saylar hakknda
kesin bir ey sylenemese de, paral askerlerin Bizans ordu bir
liklerinin yerini ald ya da onlara destek olduklarnn aka
ifade edilebileceini belirten Vryonis, bu paral askerlerin
1 1 .yy.'da Anadolu'da bulunmalarnn Bizans'n knde
nemli bir rolleri olduklarnn altn izmektedir.107 Vryonis'in
1 07

Vcryonis, op.cit., s.71 .

95

neden byle bir ifade kulland aada verilecek olan bilgiler

den sonra daha da iyi anlalacaktr. Bahsedilen bu paral asker
ler ierisinde bulunan Peenek ve Kuman Trk birliklerinin
Malazgirt ve Miryakefalon savalarnda takndklar tutum
Vryonis' hakl karmaktadr.
Malazgirt ve Miryakefalon Savalar'nda
Uz, Peenek ve Kuman Birlikleri

1 1.yy.' da imparatorluun dou snrnda grnmeye balayan

Seluklu Trkleri yeni bir tehlike olarak alglanrken, Halifenin
oturduu bakent Badat' ele geiren Trkler tm yakn dou
nun hakimi olarak Bizans ve Msr Fatimi Halifesiyle oktan
komu olmulardr. Alparslan'n liderliinde Seluklular 1065
ylndan balayarak Kayseri' ye kadar olan blgeleri ele geirmi
lerdir.
Bu dnemde mparator X. Constantin Dukas, 1 067 ylnda
lm ve ei Eudocia, Kapadokyal nfuzlu General Romanos
Diogenes ile evlenmitir. Bundan sonra tahta oturan Diogenes
Peeneklere kar verdii mcadeleler ile zeki ve deneyimli bir
general olduunu ispatlam durumdayd.
Bizans tarihinin nemli bir dnm noktas olan Malazgirt
Sava ncesinde Anadolu' da Seluk Trklerinin dzenledikleri
aknlara kar Diogenes, arlkl olarak Uzlar, Peenekler,
Normanlar ve Franklarnos iinde bulunduu ve Bizans'n vaz
geilmez bir unsuru haline gelen muhtelif milletlere mensup
askerlerden oluturduu ordusuyla 1 068-1069 tarihleri arasnda
Seluklulara kar baarl mcadelelerde bulunmutur. Ancak,
1071 ylnda gerekleen Malazgirt Sava imparatorun sonunu

I08

96

]orga, Geschichte des Osmanischen Reiches, nach der quellen

dargestellt, Friedrich Andreas Perthes, Gotha, 1 908, s. 49

N.

hazrlamtr. Savata esir den Diogenes, serbest brakldn

da stanbul' daki taht oktan elinden alnm olacaktr.
Bizans mparatoru Romanos Diogenes'in Seluklu Trkle
rine kar giritii hazrlk faaliyetleri ile ilgili incelenen kaynak
larda ilgin bir bilgiye rastlanmtr. Muralt, Seluklularn Kilik
ya ve Kayseri'ye dzenledikleri aknlar srasnda 1068 yl Mart
aynda imparatorun B itinya thema'snda kamp kurup skit ola
rak nitelenen Peenek veya Kumanlarla anlaarak batdan eki
len bir ksm orduyu Trklere kar hazrlamakta olduunu
belirtirken, Peenek mi yoksa Kuman m olduu aka belirtil
memekle birlikte skitlerin Kapadokya'nn yerlisi olduklar, yani
Kapadokya'nn bir ksmn vatan tutmu olduklarn vurgula
maktadr.109 Genel olarak, Bizans tarihinde hemen hemen Kara
deniz'in kuzeyinde bulunan tm Trk boylarnn skit veya skit
lerin ahfad olarak nitelendii gerei, bahsedilen Kapadokya
blgesinde, 1 1 . yy' da, Peenek veya Kuman birliklerinin yurt
tuttuklar ve bu blgede byk bir ihtimalle thema sistemi dahi
linde' Bizans hizmetinde bulunduklarn aka gstermektedir.
Malazgirt Sava'ndan ksa bir sre nce Bizans ordusunda
ki Franklar ve skit olarak tabir edilen Peenekler ve Uzlar, Sel
uklularn igal etmi olduu Ahlat'a keif birlii olarak gnde
rilmilerdir. Romanos Diogen kendi muhafz birliklerini ise
MaJ\stros fosepl Tarklaniote110 komutasnda Malazgirt nlerine
gndermitir. Magistros Joseph Tarkhaniote'un ad olduka ilgi
ekicidir. Muralt'n eserinde Tarkhaniote'un kkeni hakknda
bir bilgi bulunmamakla birlikte, Tarhaniote'un Tarkan adnn
B izans'taki syleni tarz olduu olup olmad sorusu akla
gelmektedir.
26 Austos 1071 gecesi olanlar Bizans'n Malazgirt Sava
srasnda urad ar yenilgide byk bir etken olmutur.
Vryonis sava srasnda Anadolu'da bulunan Attaliates'e daya
narak u bilgileri vermektedir:
1 09 Muralt, op.cit., c.2, s.13.
o

Ibid., s.19; Vryonis, op.cit., s.102.

97

"mparator ordular nne katp dmana doru ilerlerken or

tada kimsenin olmadn grerek, kampa geri dner. Gece Uz
lar kampn dnda, tccarlarla al veri ederken Trk
ler(Seluklular) kampn etrafnda dolaarak kamp ok yamuru
na tutarlar. Bunun, zerine Uzlar kampn iine doru ekilir
ler. Gkyznde o gece ay yoktu ve karanlk bir geceydi. Eer
bu karmaada Trkler kampa girselerdi kovalayan ve kovalanan
birbirinden ayrt edilemezdi".
Vryonis, Attaliates'in szlerine dayanarak Bizansllar asn
dan Uzlar ve Seluklularn birbirlerine benzediklerini vurgu
larken, gece boyunca kampn etrafnda dolaan, grlt karp
ok atan Seluklularn bu hareketleri sonucu sabah birok Uz'un
liderleri Tamis ile birlikte Seluklu safna getiklerini belirtmek
tedir. Bu durum Bizansl generaller zerinde olumsuz bir etki
yaratm ve dier Uzlarn da saf deitirebilecei korkusu or
duda genel bir tedirginlik yaratmtr. Vryonis, Uzlara gveni
lemeyeceinin Bizansllarca bilindiini, nitekim byle bir tecr
benin daha nce de yaandnn altn izmektedir. IX.
Constantin dneminde Seluklulara kar savamak zere Ana
dolu'ya geirilen Uzlar saf deitirerek Boaz' geip Balkanlar'a
geri dnmlerdir.112
Yukarda verilen bilgilerden de anlalaca zere Malazgirt
Sava srasnda Bizans ordusundaki Uzlar ve dier Peenek ve
Kumanlar ile kar cephedeki Seluklu Trklerinin birbirlerin
den haberi vardr. Anlalan Seluklu Trkleri Bizans kampnn
etrafnda dolaarak Uzlar kendi saflarna ekmeye alm ve
bunda da ba <\r elde etmitir. Sonuta, Bizans ordusu karsnda
Bizans'a gre daha az asker saysna sahip olan Seluklular galip
geldiinde Uzlar, Bizans' terk etmi ve kendi soydalarnn

112

98

Vryonis, op.cit., s.90.

Ibid., dn.106.

safna gemeyi tercih etmilerdir. Bizans ordusunda yer alan

Trkler hakknda baka kaynaklar da saf deitirenler arasnda
Peeneklerin de olduunu ve saf deitiren Peenek birlikleri
nin, Seluklulara Bizans ordusu hakknda bilgi verdikleri belir
tilmektedir. m
Malazgirt Sava sonrasnda: Anadolu'd a Trk ilerleyii hz
.
lanm ve Anadolu ksa srede Trk hakimiyetine gemitir.
1 176 yl sonbaharna gelindiinde ise Bizans, Seluklu Sul
tanlna kar bir sefer dzenlemitir. mparator Manuel'in
komutasnda zellikle Latinler ve Kumanlar'dan oluan ordu
birlikleri Konya zerine yrye getiinde imparatorun a
mac ve plan Konya surlarn bizzat ykp Sultanla son ver
mekti.
Bizans ordusu Miryakefalon nlerine geldiinde yol boyun
ca getikleri tm mera ve su kaynaklarnn Trkler tarafndan
tahrip edildiini grmlerdir. Bu durum Bizans ordusunu ol
duka zora sokmutur. 17 Eyll tarihinde imparator,
Miryakefalon' dan hareketle geilecek olan ve bugn Sandkl ve
ivril arasnda yer alan Tzibritze114 olarak adlandrlan geite
ordularn sokmu ve Trklerin kendisini bu dar geitte sk
trmasna meydan vermitir. Yaanan kanl atmalarn ardn
dan Bizans ar bir yenilgiye uram ve binlerce askerini kay
betmitir.
Orta a Bizans tarihiliinde nde gelen isimlerden olan
Niketas Khoiates eserinde Miryakefalon yenilgisinden u ekil
de bahsetmektedir:

Baykurt, op.cit., s.109.

114 Mehmet Akif Ceylan, Adnan Eskikurt, "Kufi ay Boazn Doal ve Tarili

Corafi;as", Marmara Corafya Dergisi, sa.3, c.l, s.123-152, stanbul 2001;

www.marmaracografya.com, 29.09.2009

99

"Karanlk sava durdurunca herkes ban ellerinin iine alp

devam eden tehlikeyi gznnde bulundurarak akn akn ka
lakald. Herkes her eyden nce barbarlar ordugiihn etrafnda
epe evre dolap yksek sesle daha nce Hristiyanl kabul
ettikleri iin veya ticari karlar yznden Bizansl/ara katl
m olan soydalarn kendi taraflarna gemeye davet ederek
soydalarna bu gece iinde Bizans ordugiihn terk etmelerini,
nk gn r maz ordugiilta, bulunanlarn tmnn mal
vedileceini bildirmekteydiler.s
Khoiates'in verdii bilgiler Miryakefalon sava srasnda
Bizans askerleri arasnda yer alan Kumanlarn varln bir kez
daha ortaya koyarken onlarn ticari kar veya Hristiyanl
kabul ettikleri iin Bizans'a katlm olduklarn vurgulamakta,
dier taraftan Seluklu Tklerinin de Kumanlarn Bizans ordu
sundaki varlklarndan haberdar olduunu ve onlar kendi saf
larna ekmek iin, tpk Malazgirt'te olduu gibi, gece boyunca
kamp etrafnda uyarda bulunduklarn ispat etmektedir.
Sonuta, Kl Arslan'n bar teklifini kabul eden Manuel,
stanbul' a geri dnerken yaplan anlama gerei Frigya blge
sindeki Dorylaion (arhyk-Eskiehir) ve Sublaion (Gmsu)
kalelerinin de yklmasn kabul etmek zorunda kalmtr. Byle
ce Bizans bir kez daha Seluklular tarafndan ar bir yenilgiye
uratlmtr.
Hal Seferleri ve Bizans Hizmetindeki Trk Birlikleri

1 094 ylnda mparator IV. Romanus'un olu Constantine

Diogene stanbul'a doru yrye getii dnemde bir kez
daha paral Trk birlikleri tarih sahnesine kmtr. Bu taht
mcadelesinde Constantin'in emrinde paral asker olarak grev
115 Khoniates, op.cit., s.129.

1 00

yapan Trkler Kumanlardr. Ancak, stanbul'a . doru ger

ekletirilen bu yryte her ne kadar Edirne Kumanlar tara
fndan kuatlmsa da,116 mparator Alexios Kumanlar yenmi
ve kaybeden taraf Constantin ve emrindeki Kuman birlikleri
olmutur.
Bu arada imparatorluun bat kesiminde taht mcadelesi
yaanrken, douda Seluklu Sultanl'nn paylalmas ve e
mirlerin birbirleriyle giritikleri mcadeleler gndemdedir. m
parator Aleksios bu durumdan faydalanarak Anadolu' da kay
bettii topraklan geri almay planlarken batda ortaya kan
Hal hareketi imparatorluu farkl bir mcadelenin iine ite
cektir.
1 096 yl ierisinde stanbul'a gelinceye kadar Balkanlar' ve
Macaristan' ve hatta stanbul'u yamalam olan Hal birlikleri
Anadolu' da Trkler tarafndan ar bir yenilgiye uratlnca
tekrar stanbul'a ekilmek zorunda kalmlardr.
Avrupa'nn nde gelen feodal lordlar stanbul'da toplan
mlardr. Bizans imparatoru kendilerine verdii destek sz
karlnda imparatorluun kaybettii topraklar geri almak
konusunda Hallardan yardm istemitir. Varlan anlama ge
rei ilk baar 1 097 ylnda znik'in ele geirilmesi ile gerek
lemitir. Bunu zmir, Efes ve Sard'n Bizans'n kontrolne gir
mesi izlemitir. Bylece, zellikle Bat Anadolu bata olmak
zere Anadolu'nun birok yerinde Bizans hakimiyeti tesis edil
meye balanmtr. Bundan sonra Hal birlikleri Bizans askerle
ri eliinde Antakya'ya doru ilerleyie gemilerdir. 1 098 y
lnda ehir ele geirildikten sonra, nce Hallar ve Bizans ara
sndaki iliki bozulmu, daha sonra ise blgenin kontrol konu
sunda Hallar kendi aralarnda anlamazla dmtr. Bu
arada N orman lideri Antakya' da bamszln ilan etmitir.

116 Muralt, op.cit., c.2, s.72.

1 01

Bundan bir yl sonra ise 1099 tarihinde Kuds hallarn eline

gemitir.117
1 1 .yy.'n sonundan itibaren ve 12.yy. boyunca tarih sahne
sindeki rollerini alan Latin kuvvetleri ile Bizans mparatorlu
u'nun ilikileri balamnda Bizans'n hizmetinde bulunan Rus,
Fransz, Alman, ngiliz vs. gibi yabanc paral birlikler yannda
Bizans'n askeri yetenekleri ve her zaman karlar asndan
kullanmaktan vazgeemedii Trk birlikleri Peenek, Uz ve
Kumanlar yerlerini korumaktaydlar.
Bulgar, Uz ve Peenekleri takiben Bizans hizmetinde grev
alan ve zellikle 12.yy. ile 13.yy.'larda isimlerinden ska bah
sedilen Kumanlar hakknda elde edilen bilgilere bakldnda
onlarn da tpk dierleri gibi askeri sistem dahilinde Bizans
snrlarn korumakla grevli olduklar anlalmaktadr.
Bizans'n iskan politikas dahilinde Balkanlar'a ve Anado
lu'ya yerletirilen Kumanlar'n Balkanlar'daki yerleim sahala
rnn en arpc rneini bugn Makedonya topraklarndaki
Kumanovo ve Yunanistan'daki Veria blgesinde yer alan Koman
adl yerleim birimi oluturmaktadr denilebilir. Bunun dnda,
Anadolu' daki varlklar ile ilgili olarak yer isimleri hakknda
yaplan inceleme sonucunda elde edilen bilgiler olduka dikkat
ekicidir. Kylerimizin Adlar'nda belirtilen ve Kumanlarla ilgili
olduu anlalan yer isimlerine rnek verilecek olursa; Kre
hir' de Toklu Kuman ve Koman adnda yerleim birimlerinin bu
lunmas, ereflikohisar' da Koman adnda bir kyn olmas,
Ankara' da Kaman/ar, Kayseri'de Kiman, Ordu' da Kumanlar isim
lerinde kylerin varl118 bu yerleim yerlerinde yaam olan
Kumanlarn varlyla ilgili olsa gerektir.

117
118

Ostrogorky, op.cit., s.364.

Kylerimiz, op.cit., ss.154, 191, 856, 699, 874.

1 02

Bu bilgilerin haricinde, 1 3.yy.'da stanbul'un Latinler tara

fndan ele geirildii dnemde znik'e snan Bizans mpara
torluu yeniden g toparlamaya alyordu. Askeri varln
glend irmeye nem verdii bu dnemde Tatarlardan kaan
1 0.000 Kuman, Trakya ve Makedonya dnda, Anadolu'da B
yk Menderes Vadisi ve Frigya blgesine (Ktahya, Eskiehir,
Afyonkarahisar) iskan edilmitir. Bu iskan ile birlikte zellikle
zmir blgesine yerleenler Hristiyanlaarak, devletin st ka
demelerinde grev almtr.119 Dier taraftan, Theodore il.
Lascaris, babasnn ansna kaleme ald nutkunda da Kuman
larn batdan getirilerek Seluklu Trklerine kar iskana tabi
tutulmalarnn imparatorluun yararna olduuna dikkat ekil
mektedir.120 Bylece snr blgeleri, zellikle dou snr yeniden
ina edilen Bizans iin bu nemli bir baar olmutur. Bu baar
sayesinde de mparator Vatatszes, znik mparatorluu'nun
snrlarn geniletmi, Anadolu' daki yerlerin gvenlii sala
nrken, Balkanlar' da da . nemli yerler tekrar Bizans hakimiyeti
ne girmitir. Bu da stanbul'daki Latin mparatorluu'nu zor bir
duruma sokmutur.
Anadolu ve Balkanlar'da Kuman isknyla ilgili olduu d
nlen birka ilgin bilgiye daha burada yer vermek istiyoruz.
Tapu Kadastro Genel Mdrl Ariv belgelerinde Srmene
1 583 tarihli defterde Karye-i Zavl dier ad Lepadnu .. mehur
Kzl Elma diye geen yerleim biriminde 4 hane Lazo, biri m
cerret 9 hane Kuman varolduu belirtilirken, Nikola Kumanidi ve
..

1 19

Ostrogorsky, op.cit., s.442; Charanis, op.cit., s.463; Georgios Nacrakas, Ana

dolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, 1922 Emperyalist Yunan. Politikas ve
Anadolu Felaketi, ev. brahim Onsunolu, stanbul, 2003, s.54. Nackaras

120

bugn binlerce Yunan, Bulgar, Makedon ve Ttk'i.ln ortak kkenlerini sim

geleyen tek milli kalnt olarak Kumanis, Kumanidis, Kumanos, Kuman,
Koman, Komanof ve Kumanova gibi adlar ta tdria dikkat ekmektedir.
Bkz. Nacrakas, op.cit., s.54.
Ostrogorsky, op.cit., s.442. ,.

1 03

iki olundan oluan msellimlere ait vergiler de bir mahsul

olarak ayr kaydedilmitir.121
Trkopoller

Buraya kadar Bizans hizmetine girmi olan Peenek, Uz ve Ku

man gibi Karadeniz'in kuzeyinden geerek Balkanlar' a inen ve
Bizans'la temasa geen Trk boylarndan bahsedilmitir. Bun
dan sonra yine Bizans hizmetinde grev alan ancak daha nce
isimleri pek duyulmam olan bir dier Trk topluluundan,
Trkopollerden bahsedilecektir.
zellikle 1 1 .yy. sonundan itibaren Bizans hizmetine giren
Trkopoller ad verilen bu Trk gruplar kimlerdir? Neden onlar
Peenek, Uz ve Kuman Trklerinden ayr olarak isimlendi
rilmilerdir?
Bu konuda 1 1 .yy. ve 12.yy. Bizans kronikleri ve Hal sefer
lerine katlan zellikle Latin komutanlarn hatratlar incelen
diinde geni bilgilere yer verildii grlmektedir. Dolaysyla,
Trk tarihinin bilinmeyen veya karanlkta kalm birok yn
nn aydnla karlmas iin Bizans ve Latin kaynaklarnn
zellikle incelenmesiyle konu ile balantl detayl bilgilere ula
labilecei sylenebilir.
B yk Yunan A nsiklopedisi'nde Trkopol maddesinde "Bizans

askeriyesine mensup olan sonradan Hrstiyanlatrlm Trk paral

askerlere verilen isimdir" eklinde tanmlanan Trkopol terimi iin
yine ayn maddede ilk Trk paral askeri birliklerinin Aleksios
Komnenos dneminde oluturulduu ve 1097 znik kuatma
snda yer aldklar belirtilmitir.122 Dier taraftan, konu ile ilgili
olarak Alexis Savvides'in "Late Byzantine and Western

Historiographers on Turkish Mercenaries in Greek and Latin Armies:

121 Mehmet Bilgin ve mer Yldrm, Srmene, Srmene, 1990, ss.232-233.
122

1 04

"Turkopoulos", Megali Ellniki Egkyklopaideia, c. 23, 1 933, s. 235

Tize Turcoples/Tourkopouloi" balkl almasnda Tourkopouloi

kelimesinin Trklerin oluturduu askeri birlii ifade ettii be
lirtilirken bu birliin temel zelliinin Trk kkenli ve Ms
lmanken Hristiyanlaan Bizans ve doulu Frank kuvvetlerin
de paral askerlik yapan kiiler ve bunlarn Grek kadnlarla evli
likleri sonucu dnyaya gelen ocuklarndan oluan askeri birlik
olduu vurgulanmaktadr.123 Burada belirtilen bilgilere gre
Trkopol birlikleri nce Mslmanken sonra Hristiyan olan
Trklerden olumaktadr. Bu durumda nce Mslman olan
ifadesiyle byk bir ihtimalle Peenek, Uz ve Kuman gibi Kara
deniz' in kuzeyinden geerek Balkanlar'a inen ve bylece Bizans
ile snr komusu olan Trk boylarnn dnda bir Trk varl
sz konusudur. Dolaysyla, nce Mslmanken sonra Hristi
yan olan Trkopollerden kastedilen kiilerin imparatorluun
dousunda snr komusu olan Trklerin, yani Seluklularn
olabilecei anlalmaktadr.
Burada dier Trklerin yani Peenek, Uz ve Kumanlarn bu
birliklerden ayr tutulup tutulmad konusunda Savvides'in u
ifadeleri ilgi ekicidir:

"Hristiyanlam Trkopoller dorudan Seluk ve Trkmen

paral askerlerinin soyundandr. Bunlar 1 1.yy'n son dnemi ile
1 2.yy. 'da Komnenoi ve Angeloi dnemlerinde Hristiyan kadn
larla evlenen ve Bizans kuvvetlerinde savaan kiilerdir. Asken
yetenekleri ynnden de Seluk ve Trkmen savalarnn sa
hip olduu neredeyse ayn sistemde sava taktikleri, vardr. 13.
ve 14.yy. 'larda. Bizans ordusunun standart, birlikleri haline

123

Alexis Savvides, "Lale Byzantine and Western Historiographers o Trkisl

Mercenaries in Greek and Latin Armies: Turcoples/Tourkopouloi" in Making of
Byzantine History, Studies dedicated to Donald M. Nicol, ed. by Roderick
Beaton and Charlotte Rouche, Variorurn, 1993, s. 122.

1 05

gelmilerdir. Ok ve yay kullanmada ustadrlar ve Trk sava

taktiklerini kullamaktaydlar". 1 24
Dier taraftan yine Savvides, George Pachmeres' e dayana
rak 14.yy.'n ilk yarsnda Trkopollerin Bizans ordusunda aktif
grev aldklar sklkla Trkopoloi olarak adlandrlan Trklerin
ocuklarnn sava alannda Bizans'a nemli zorluklar karma
lar ile ayrt edildikleri ve bu Trkopollerin ayn zamanda impa
ratorlua kuzeyden geldiklerini belirttiini vurgulamaktadr.
Burada kuzeyden geldiklerinin belirtilmi olmas Trkopol bir
likleri arasnda Peenek Uz veya Kumanlarn da olup olmad
sorusunu akla getirmektedir. Ancak, yine Savvides'in Hal
kroniklerinden olan Aaclen'li Albert'e,1 2s dayanarak verdii bil
gide 1 1 08 ylnda Anadolu'daki Seluklu kart aknlarda I.
Aleksios'un batl paral askerler yannda Trkopol, Kuman ve
Peenekleri kullanm olduunu belirtmesi; Trkopollerin Pee
nek ve Kumanlarn haricinde ayr bir birlik olarak kabul edilme
si gerektiini ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
K. Amantos yabanc paral askerlerin byk blmnn
toprak karlnda Bizans'ta kald ve 9.yy.'dan itibaren ge
nelde -iois ve -plos son ekleri (Armenopoulos, Frankopoulos,
Trkopoli, Siropuli, Sarakinopoli vs.) ile ayrt edilebileceklerini
belirtirken,126 bir sre sonra bu tr isimlerin aile adlar olarak
kullanlmaya balandna dikkat ekmekledir.13.yy. sonuna
doru Hristiyanlatrlan Trkopoller zellikle Makedonya
blgesinde Vardar (Axios) nehri evresine ve Trakya'da zellik
le Rodop blgesinde toprak verilerek iskan edilmilerdir.127

12.

12s
121J

1 27

Ibid., s.124.
Ibid., ss.124-125,128.
Amantos, op.cit., s.325.
Savvides, op.cit., s.125.

1 06

Her ne kadar Byk Yunan Ansiklopedesi ilk Trkopol bir

liinin 1097 ylnda znik kuatmasnda yer aldn belirtse de,
1082 tarihli I. Aleksios Komnenos imzasn tayan bir belgede
Trkopol adna rastlamak mmkndr. Vatopedi Manast
r'nda kei olan Sergios Trkopoulos imparatordan manastrn
baz ihtiyalar iin talepte bulunmu ve talebi imparator
Aleksios Komnenos tarafndan kabul edilerek belli bir denek
karlmtr. Adnn Trkopoulos olmas Sergios'un Trkopol
snfndan bir kii olduunu ispat eder niteliktedir. Nitekim
Savvides de Sergios Trkopoulos'un muhtemelen Hristiyan
olmu bir Mslman Trk olduunu belirtmektedir.128
Trkopol teriminin Latin ekli olan Turcopoles ilk defa I.
Hal Seferi Latin kayna olan Gesta Francorm alirn
Hierosolimitanorm' da gemektedir. I. Aleksios'un 1 097 ylnda
znik' e kar dzenledii Bizans-Hal birlikleri ortak kuatma
snda grev alan Peenek birlikleri yannda Trkopoller de bu
lunmaktadr. Ar silahlarla donatlm olan bu askerler
Boutomites adl bir komutann emri altnda ehri gl tarafndan
kuatmakla grevlidirler. Bu arada dier bir Strategos unvanl
Trkopol olan Tatikios Vardar Trklerinin bandaki kii olarak
znik'teki Mslman Trklerin su takviyesini nlemekle grev
lendirilmitir.129 Tatikios buradaki grevi haricinde emrindeki
Trkopollerle birlikte 1 098 ylnda Antakya'ya kadar Hallara
elik edecektir.
I. Aleksios dneminde znik'te Sultan Sleyman ile yaplan
anlama gerei imparatora ihtiyac olduu dnemlerde asker
takviyesi yapld da bilinmektedir. Bizans ile Seluklu sultan
arasndaki bu anlama gerei Anadolu'yu terk ederek Bizans'a
hizmet iin Avrupa'ya geen Trklerin ne kadarnn Anadolu'ya
geri dndne dair ak bir bilgiye rastlanamamtr.
128
129

Ibid., s.125.
Ibid., s.125.

1 07

Konuyla dorudan ilgili olan bir dier kaynakta Seluklula

rn oluturduu bu paral askerlerin haricinde Komnenos slale
si dneminde birok esir alnarak imparatorluk topraklarna
yerletirildii ve I. Hal seferinin gemesinin ardndan mpa
rator I. Aleksios dneminde 2000 kadar Trk'n Ege Adalarna
yerletirilmesi emrini verdii belirtilmektedir.130 1 124 ylnda
gerekleen bir atma srasnda birok Trk esir alnarak Hris
tiyanlatrlm ve imparatorluk topraklarna iskan edilerek
Bizans ordusuna dahil edilmilerdir. 1 134 yl sonrasnda impa
rator onnes dneminde ankr, Bizans mparatorluu'nun
eline getiinde ehirde bulunan Trk garnizonun ehri terk
etmesine izin verildii, ancak birok Trk'n ehri terk etmeye
rek Bizans hizmetine girdii de incelenen kaynaklarda belirtilen
bir bilgidir.131 Yine mparator onnes dneminde imparatorluk
ordusu Mezopotamya'ya doru ilerlemi ve birok ehir kuat
larak ele geirilmitir. Dzenlenen bu seferde imparatorluk ordu
birlikleri arasndaki Kumanlar zellikle stion olarak adlandr
lan ehri yamalamakla grevlendirilmilerdir. Ancak dzenle
nen bu yama harekat sonrasnda ehire uygulanan kuatma,
Trklerin Urfa'y kuatt haberi zerine sona erdirilmitir.132
mparatorun Suriye'ye dzenledii bu sefer srasnda lmesi,
Bizans tahtnn gelecei konusunda sava meydannda karar
verilmesini gndeme getirmitir. mparatorun lm ile boalan
Bizans tahtna drt olundan hayatta kalan ikisi olan sakios ve
Manuel arasnda kimin tahta oturaca konusundaki tartma
larda imparatorun sa kolu olan Trk asll byk komutan
Grand Domestikos Aksukos'un nemli rol olmutur.
1 30 In Dernirkent, "Komnenos Hanedannn Byk Bakumandan: Trk Asll

Ionnes Aksukhos", B elleten, c.LX, Nisan 1996, pp.59-71; Charles M. Brand,

"77e Turkish Element in Byzantium, Eleaventh- Twe/fth Centuries ", Dumbarton
Oaks Papers, vol.43, 1959. s. 13
1 31 Khoniates, op.cit, s. 16; Brand, op.cit, s. 15.
1 32 Khoniates, op.cit, s. 18.

1 08

Yukarda da deinildii gibi Bizans-Seluklu mcadelele

rinde Bizans'n eline ok sayda esir dmtr. Ele geirilen bu
esirler, zellikle de ocuklar, Bizans geleneklerine gre ye
titirilip, imparatorluun bir ferdi haline getirilmekle ve bu kii
lerin ou da gerekten ordu ve devlet ynetiminde yksek
mevkilere ulamaktaydlar. Bu adan bakldnda; 12. yy.'da
imparatorlua yeniden parlak bir devir yaatan Komnenoslu
hkmdarlar yannda siyasi ve askeri alanda ykselmi ve
nemli rol oynam Trk asll birok kiinin ad ve faaliyetlerini
tespit etmek de mmkndr.
Tatikios

Tatikios, Aleksios'un babas mparator Ioannes tarafndan esir

alnm bir Seluklu Trk'dr. Dolaysyla mparatorun ocuu
ile birlikte byyen ve tahta getiinde de Bizans'n askeri ko
mutanln yapan Tatikios da tpk kendisinden sonra gelecek
olan lonnes Aksukhos gibi Bizans hizmetinde olup Aleksios'un
tahta ykselmesinden sonra megas primikerios unvann alm133
ve bu unvanla baarl bir yaam srmtr. 1081 ylnda Make
donya'nn Ohri blgesinde yerleik olan Trklerin nderliini
yapan Tatikios, Arnavutluk'u ele geirmi olan Aa talya
Normanlarnn lideri Roverta Giskadru'ya kar imparator
Aleksios Komnenos adna savaan bir komutan olmutur. 1 086
ylnda Peeneklere yenilmi olan Bizans ordusunu toparlamak
zere Edirne'ye gnderilen Tatikios, burada Peenekleri yenil
giye uratmtr. Bu arada 1 094 ylnda Nicephore Diogen'e
kar dzenlenen bir suikasti de engellemeyi baaran Tatikios,
ayn yl ierisinde bu defa Kuman Trklerine kar Bizans top
raklarn savunmu, yine Kuman Trklerinin aknlarna kar

1 33

"Tatikios ", Megali Elliniki Egkyklopadeia, vol.22, 1 9;W,

s.

822: Demirkent,

op.cit, s.51

1 09

kaynak elde edilmesi iin kilise mlklerinin msaderesi hakkn

da dzenlenen Sinod'da idareciler arasnda grev almtr. Bun
dan sonra ise daha nce de bahsedildii gibi znik kuatmas
srasnda emrindeki Trkopollerle 40.000 kiilik bir ordunun
banda znik'teki Trklerin su takviyesini nlemekle grevlen
dirilmitir.134 Bu kuatmada gsterdii baardan dolay impara
tor Aleksios tarafndan yine emrindeki Trkopoller ve Vardarl
Trklerle birlikte 1 098 ylnda Antakya'ya kadar hallara elik
etmekle grevlendirilen komutan, burada kendisine kar girii
len bir komplo sonucu askeri birlii terk ederek nce Kbrs'a
gitmi daha sonra da stanbul'a dnmtr. Bundan yllar sonra
ise Tatikios 1099 ylnda Kep!ale Periplanestate unvan ile Bizans
deniz kuvvetleri amirali olarak atanmtr.13s
lonnes Aksklos

mparator Aleksios Komienos (1081-1 1 1 8) devrinde 9 yanda

esir alnan ve Komnenos saraynda eitim grp yetien ve m
parator II. Ioannes Komnenos'un 1 1 1 8' de tahta kndan itiba
ren, mparator I. Manuel Komnenos dneminin de ilk yedi yln
iine alan ve 32 yl sreyle Megas Domestikos unvanyla, yani

Do, ve Bat Bizans Ordular Baknandanl'n elinde tutan

Aksukhos bir Seluklu Trk'dr.136
12-1 3.yy. nl Bizans tarihilerinden Niketas Khoniates de
Aksukhos ve ailesi hakknda bilgi vermektedir. Khoniates
Aksukhos' dan yle bahsetmektedir:

rn

135

1 36

Megali Elliniki, op.cit, s. 822; Savvides, op.cit, s. 125; Paul Gautier, "LeSynode
dcs Blaclarcs Kide Prosopographiqc, " Revue des Etudes Byzantines, vol.
29, ss. 252-254
Gau tier, op.cit., ss.252-254; Mcgali Elliniki, op.cit., s.822.
Bkz.: Nicephori Basilacac, Oraiones et Epistolae, ed. By, Antonius Garzya,
Lcipzig, 1984, s.83-91; Kari Krumbacher, "Mic/acl Ita/ikos", Byzantinische
Zeitschrift, vol.4, 1895, s.10.

110

"Aleksios Connenos'un lmyle tahta kan (1 1 1 8) lonnes'in

liznetinde yer alan ve imparatorun en byiik tevecchne sa
hip bir kii olan onnes Aksklos bir Trk'tiir". 137
Hal komutanlarndan Bohemond'un Filistin seferi srasn
da znik (Nikaea)'in Trk egemenliinden kurtarlnda esir
den Aksukhos, kendisi de babas tarafndan esir alman
Tatikios adndaki bir Trk ocuu ile beraber bym olan
imparator Aleksios'a takdim olunduktan sonra imparatorun
olu onnes'e oyun arkada olarak verilmi ve ksa srede tm
sarayn sevgisini kazanmtr. onnes tahta ktktan sonra ise
Aksukhos, Biiyiik Domestikos, yani Karaordusu Bakumandan
olmu ve zamanla imparatorun yanndaki nfuzunu artrmtr.
Hatta imparatorluun yksek mevkilerdeki yelerinden ou
onunla karlatnda atlarndan inerek "kendisine imparatora
nalzss tazinatta " bulunulan Aksukhos, Khoniates tarafndan
savaa yatkn bir insan olduu kadar hayrl ve iyi iler yapan
bir insan olarak anlmaktadr.1 3s
Ionnes Akskhos'n Siyaset Salmesindeki Rol

Aksukhos'un siyasetteki ilk rol imparator Aleksios'un lm

ve olu Ioannes Komnenos'un tahta kyla ilgilidir.
Aksukhos'un Aleksios'un kz Anna Komnena'nn babasnn
tahtna kacak kardei yerine kocas Nikephoros Bryennios'u
karmak iin hazrlad plann bozulmasnda ve Ioannes'in
tahta kmasnda byk rol olduu bilinmektedir.139 Ancak
Anna Komnene tarafn tutanlar Aksukhos'dan pek holanma
mtr. Ioannes Komnenos kendi aile yelerini imparatorluk

1 37 Khoniates, op.cit., s.6.

1 38 Ibid., s.7; Demirkent, op.cit., s.56.
1 39

Khoniates, op.cit., s.6 vd.

111

idaresinden uzak tutup, idarede Aksukhos, Komytzes ve

Dekanos gibi aile d kiilerden yardmc semitir. Bu da ks
kanlk ve nefret duygularna yol amtr. 1 1 18' de Anna'nn
kocas Caesar Nikephoros Bryennios'u tahta karmak amacyla
imparator II. oannes'e kar tertipledikleri bir komployu iddet
' kullanarak bastran Aksukhos tehlike sonras imparator ve abla
s Anna'nn arasn dzeltmeye uramtr. Komplo giriimi
sonras imparator ablasnn servetini arkada Aksukhos'a ver
mek istemi, fakat o bunu kabul etmeyip, bunu yine ablasna
vermesini istemitir. Komploya dahil olan dierlerinin de affe
dilmesini salamtr.140
1 1 1 8 sonras Bizans ordular bakumandan bulunan
Aksukhos, imparatorun Anadolu ve Balkanlar'da yapt btn
askeri seferlere katlmtr. 1 1 1 9 ylnda oannes'in ilk seferi De
nizli (Laodikeia)'nin Trklerden geri alndr. mparator Deniz
li'yi Trklerden geri almak ve Trklerin Menderes (Meandros)
vadisindeki ilerleyilerini durdurmak amacyla Frigya blgesine
sefer dzenlemitir. Ordu, Alaehir (Philadelphia)'e varnca
Aksukhos imparatoru geride brakarak ordunun banda Deniz
li'ye hcum etmek zere nden gitmitir. Yaplan savata Denizli
Bizans'n eline gemitir.141
Aksukhos' dan Peeneklere kar yaplan savalarda da bah
sedilmektedir. 1 121'de Tuna'y yeniden geen ve Trakya'ya yay
lan Peeneklere kar 1 122 ilkbaharnda yaplan sava Bizans'n
baarsyla noktalanrken, bir Trk boyuna kar dier bir Trk
komutan Bizans tarafndan ustaca sava meydanna srlmtr.
Aksukhos, 1 137-38 ve 1 142-43'deki mparator Ioannes'in Antakya
hal devleti zerine dzenledii seferlere katlmtr. Bu son sefe
rinde imparatorun lmesi Aksukhos'u bir kez daha Bizans taril 4o Ibid., s.7.
141

112

Ibid., s.8; Vryonis, op.cit., s.1 17 vd.; Dernirkent, op.cit., s.30.

hinde etkin bir kii konumuna getirmitir. Daha nce de belirtil

dii gibi imparatorun drt olundan hayatta kalanlardan Isakios
stanbul'da, en k Manuel ise imparatorun yanndayd. So
nuta Aksukhos'un da byk etkisiyle imparator olarak Manuel
seilmi, bundan sonraki dzenlemede de bizzat Aksukhos ilgi
lenmitir.142
Aksukhos kilise ve halkn desteini Manuel tarafna kazan
may byk bir ustalkla halletmitir. Bylece Manuel
Komnenos'un hibir zorlukla karlamadan bakente girip tah
ta oturmasnda ok nemli bir rol oynamtr.
mparator Manuel dneminde Aksukhos yeniden etkin bir
rolle Bizans' ar bir yenigiye uramaktan son anda kurtarm
tr. 1 146'da Seluklu Sultan I. Mesud ( 1 1 1 6-l lSS)'a kar d
zenlenen baarsz bir seferde Aksukhos imparatorun dnce
siz hareketlerini nleyen ve zor duruma den ordunun disip
linini salayc bir komutan olarak tarih sahnesine kmtr.
Aksukhos yaad dnem boyunca imparalorluun bir ucun
dan dier ucuna baarl seferler gerekletiren Megas Domestikos
unvanl bir komutan olarak 1 147'de Fransa Kral VII. Louis ile
Alman Kral III. Konrad'n idaresinde dzenlenen II. Hal sefe
rine katlan ordularn imparatorluk topraklarndan mmkn
olduun.ca olaysz ekilde geirilmesi iini de stlenmitir.
1 148 ylnda Sicilya Norman Kral II. Roger, Korfu adasn
zaptettiinde buna kar karadan Aksukhos idaresinde, deniz
den Stephanos Kontostephanos denetiminde kuvvetler gnde
rilmi, Kontostephanos'un lmyle donanmann denetimi de
Aksukhos'a verilmitir. Bu olay sonuta Korfu adasnn geri
alnmasyla noktalanmtr. Bizans tarihinin Konmenos ailesi
dneminde baarl bir bakomutan olarak grev yapm olan
Seluklu Trk' Aksukhos'un lmyle ilgili ak bir bilgiye

142

Demirkent, op.cit., s.30; Muralt, op.cit., c.I, s.143.

113

kaynaklarda rastlanmamaktadr. Ancak 1 149'dan sonra yaanan

olaylarda ad gememektedir. nl komutann Kz Euddia
Aksukhaina Stephanos Kommenos ile evlenmitir. Evlilik iin
1 153/54'te toplanan meclis konumalarnda Aksukhos'tan m
teveffa bakumandan diye bahsetmektedir.143 Dolaysyla bu
tarihten nce Aksukhos'un lm olduu aka sylenebilir.
12.yy.' da Bizans dnyasnda ad bilinen Trkler arasnda en
yksek mevkiye km bir kii olan Aksukhos iyi bir eitim
almtr. Rhetorik bilgisine sahip, gnn entelektellerinin kul
land dili konuan, dini konularda da tartabilecek derecede
bilgi sahibi bir kii olarak anlan Aksukhos'un lmnden sonra
da ailesi Bizans hizmetinde grev yapmaya devam etmitir.
Ionnes Aksukl os'un olu Aleksios Aksukhos

Aleksios Aksukhos, Aleksios Komnenos'un tek ocuu olan

Maria ile evlenince tahta en yakn kii olduysa da, kaynpederi
Aleksios Komnenos, babas imparator II. Ioannes Komnenos'tan
nce lnce tahta kaynpederinin en kk kardei Manuel ge
miti. Bu konuda Brand, eer Aleksios Aksukhos, Manuel za
mannda Maria ile evlendiyse Manuel'in bunu muhtemelen
Maria'nn taht ele geirebilecek gl bir aile bireyyle evlen
mesini nlemek iin yapm olabileceine, byle deilse bile
onun Trk olmasnn hibir zaman unutulmam olduuna ve
hatta onun Trk olmasnn dman kazanmasnda dahi etken
olduuna dikkat ekmektedir.144
Aleksios Aksukhos, tpk Ionnes Aksukhos gibi Bizans hiz
metinde bulunan bir Trk olarak Manuel dneminde uzun yl
lar sadece imparatorun setii kiilerin atanabildii yksek as
keri rtbelerden birisi olan protostrator olarak sarayn nde gelen
143
144

1 14

Demirkent, op.cit., s.32.

Brand, op.cit., s.8.

kiileri arasnda yer almtr. Askeri ve idari grevliler arasnda

olduka popler olan Aleksios, ayn zamanda baarl bir dip
lomat olarak da hizmet vermitir. 1 1 57 ylnda imparator tara
lndan talya' da hassas bir konuda nemli bir misyonla grev
lendirilen Aleksios, ayn zamanda Sicilya'daki Normanlarla d a
sava halinde bulunmakta v e Sicilya kral i l e bar grmeleri
yapmaktayd. Sonuta, Bizans adna baarl bir antlama yap
may baaran Aksukhos 1 165 ylnda Kilikya'nn Bizans hakimi
yeti altnda kalan ksmna vali olarak atanmtr.14s Buradaki
grevi srasnda askeri ynden olmasa da, diplomatik adan
nemli bir giriimde bulunarak Bizans Kilisesi ile Ermeni Kilise
si arasnda uzlamay gndeme getirmeyi baarmtr.
Baarl diplomat ve asker Aleksios Aksukhos 1 1 67 tarihin
de Macaristan'a dzenlenen bir seferde Sofya yaknlarnda tu
tuklanm ve Papykion danda bir manastra hapsedilmitir.
Khonietes'e gre Aksukhos her imparatorun sahip olduu ba
arl bir kiinin taht ele geirmesi paranoyasnn kurban ol
mutur.146 nk, Aleksios gze batan, askerler ve idari me
murlar tarafndan sevilen bir kiidir ve bu da imparatorun tah
tn tehlikeye sokabilecek kadar nemli bir sorundur. Bu tarihten
sonra kapatld manastrda kendisini dine adayan Aksukhos
bir kei olarak burada lmtr.
Ionnes Aksukhos'm Torunu iman

Ionnes Aksukhos'un olu iman lakabl Ioannes Komnenos

Aksukhos, 1200 ylnda imparator III. Aleksios'a kar bir komp
lo dzenleyerek saray ele geirmeye almtr. Bunda baarl
olduysa da sonuta ldrlmtr. Ancak, onun Trk kkenli
olmasndan dolay iftiralara maruz kald da dnemin tarihilet4s
146

Ibid., s.8.
Khoniates, op.cit., s.99; Demirkent, op.cit., s.35; Brand, op.cit., s.9.

115

ri tarafndan vurgulanan bir gerektir. Dier taraftan, Ionnes

Aksukhos'un soyu iman ile son bulmamtr. Zira, Trabzon
devletinin nc hkmdar Ioannes Komnenos Aksukhos
adn tamaktadr. Brand'a gre: "... belki de Trabzon 'un ilk h

kmdar olan I. Aleksios'un hanm, iman loannes'in kz veya yee

niydi".147 Eer Brand'n bu tahmini doru ise, Aksukhos soyu
Trabzon hkmdar ailesi iinde devam etmitir denilebilir.
George Maniakes

1 1 .yy.'n tannm kumandanlarndan olan George Maniakes,

Anadolu'ya yerleen bir Trk aileye mensuptur. Maniakes'n
ailesi imparator iL Basileios'un hizmetine girmitir.
Maniakes ismi aslnda Bizansllar iin hi de yabanc bir
isim deildir. Daha nceki yllarda, 1 1 .yy.'dan tam 600 yl nce
ilk defa 568 ylnda Gktrk Hkmdar stemi Han'n, Bizans'a
gnderdii eli heyetinin bandaki kiinin adnn da Maniak
olduu birok kaynakta belirtilmektedir.148
Maniakes gen yata Anadolu' daki Bizans garnizonunda
grev yapmaya balam ve 1029 ylnda bir kumandan olarak
Bizans tarihindeki yerini almtr. Ayn yl iinde Protospatharios
unvanyla, Telukh (Dlk) olarak adlandrlan (bugn Ceyhan
nehrinin dousuna dmektedir,) thema'nn Strategosu (vali
kumandan) olmutur. Daha sonra mparator III. Romanus, dev
rinde Araplara kar giriilen savata gstermi olduu ba
ardan dolay aa Frat vilayetlerinin idaresi ile dllendirilen
Maniakes, Katepanos sfatyla Samsat (Samasota)'a tayin e
dilmitir. Bu idari blge haricinde Kapadokya' da da arazi sahibi
olan Maniakes, 1031 ylnda Bizans adna Urfa ehrini ele geir
mi ve Hz. sa'nn Kral Abgar'a gndermi olduu sylenen
147
148

116

Brand, op.cit., s.1 1 .

Muralt, op.cit., c.l, s.228.

mehur mektubu bularak imparator III. Romanus'a gn

dermitir. 49 Maniakes'in Urfa'y ele geirmesi ile ilgili olarak
Muralt, ehrin Urfa Emiri Nasr Eddaullah Mervan safnda yer
alan Trk Sleyman ismindeki bir kiinin Araplara ihanet et
mesi sonucu Maniakes' in Urfa'da birok yeri ele geirdiini
belirtmektedir. sa Bu bilgiye gre, Maniakes ile Trk Sley
man'n kuatma srasnda birbirlerinden haberdar olabilecekleri
uzak bir ihtimal olmasa gerektir.
mparator Manuel dneminde de komutanla devam eden
Maniakes, Urfa' daki grevinden alnarak Trkmenlere kar
koymak zere Vaspurakan'a gnderilmitir. Daha sonraki yl
larda ise imparatorluun bat snrnda Sicilya' da Araplara kar
dzenlenen savalarda grev alan Maniakes byk baarlara
imza atmtr. Daha sonra Magistros unvanyla 1 042 ylnda asa
yii salamak zere talya'ya gnderilen Maniakes bir iftira
sonucu sahip olduu unvan kaybetmitir. Bunun zerine isyan
eden Maniakes, bulunduu gney talya'dan ayn dnemde
isyan etmi olan Srplardan da yardm alarak, Selanik'e doru
ilerlemitir. stanbul' dan gnderilen ordu ile Ostrovo'da kar
laan Maniakes, sava balamadan nce kendi askerleri tarafn
dan imparator ilan edilmitir. s Bundan sonra ise sava kazan
mak zereyken hayatn kaybeden Maniakes'in lm ile Bizans
tarihinin seyri deimitir denilebilir.
Yukarda bahsedilen ve Bizans tarihinde nemli kiilikler
olarak nitelenebilecek Bizansllarn, Trkopoller olarak adlan
drd Seluklu Trkleri haricinde de saysz miktarda Peenek,
Kuman, Uz, Hazar Trk'nn askerlik yapt bilinmektedir.
Sz geen bu Trklerin gelecein imparatorlar ile birlikte b149
1so
1s1

Psellos, op.cit., ck:S, A.A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, 3241453, vol.I, The University of Winkonsin, Madison, 1952, s.312.
Muralt, op.cit., c.1, s.607, c.2
Psellos, op.cit., ek:5.

1 17

ymelerinin sebebi zerinde bir fikir yrten Brand, gelecein

imparatorlarnn Trke renmesini ve bylece hizmetindeki
Trk askerleriyle ve dman olan Trkler ile dorudan temas
kurmasn salama dncesinin etken olduunu be!irtmekte
dir.152 Ayrca, genel bir prensip olarak sadakat konusunda asil
aile bireylerinden daha fazla yabanclara gvenme fikrinden
hareket eden Bizans bu konuda hakl kmtr. nk her iki
Trk komutan da lene kadar imparatorlara sadk kalmlardr.
Bu iki Trk dnda Bizans'a hizmet eden birka Trk'ten
daha bahsetmek zannederiz konunun daha iyi anlalmasn
salayacaktr.
Nicephorus Chalouphes (Halife) nce Korinth valisi olmu
ken, daha sonra bir dnem Venedik -Bizans ilikileri ereve
sinde Venedik'e, Bizans elisi olarak gitmitir. Prosouch, yine bir
Seluklu komutan olup zellikle imparator Manuel dneminde
Antakya hkmdar Rymond'a kar giriilen seferde grev
alm bir kiidir.153 Prosouch'un olu veya torunu olan
Nicephorus Prosouchos askeri bir grev dnda hizmette bulunan
Trkler arasndadr ve bir dnem Yunanistan'n valiliini yap
mtr. Tziknoglos retorik eitimi alm olan ve Aya Sofya idare
sinde grevli bir Seluklu Trk'dr. Yine shak, Manuel dne
minde (1154-5) hizmet eden Trklerden birisidir. 1 156 ylnda
Normanlar'a kar verilen bir mcadelede Bizans ordusu bnye
sinde grev yapan kk bir birliin bandaki komutann ad
Pairames (Bayram)'dr. Yine Trk olduu aka belirtilen sa
(John ses), Bizans eitimi alm bir Seluklu'dur. 1 146 ylnda
Konya'ya dzenlenen bir saldrda imparator Manuel'in yann
da yaverlik yapan Poupakcs de daha sonra Grand Domestikos
Aksukhos'un korumas olmutur. 1092-93 yllar arasnda Bizans

1s2

Brand, op.cit., s.15.

1 53 Khoniates, op.cit., s.35-36; Muralt, op.cit., c.2, s.145.

1 18

hizmetine giren bir baka Trk de lhan' dr. Bursa'nn batsnda

Kyzikos ve Apollonia ad verilen yerlerin savunmasn stlen
mi olan lhan, Bizans basksna dayanamayarak bu yerleri Bi
zans' a teslim etmi ve Bizans hizmetine girmitir. Ald birok
hediye yannda Hristiyanl da kabul eden lhan' baz aile
mensuplar da takip etmitir. Akrabalar ile Bizans ordusunda
savaan lhan, 1 094-5 yllar arasnda Tatikios'un kumandasnda
Kumanlara kar savaan Trk birlii iinde grev almtr.154
Yukarda bahsedilen Trklerden askeri alanda olduu kadar
diplomasi ve idari alanda hizmet vermi olanlarn da bulundu
u grlmektedir. Yine askeri alan dnda bir kategori olan din
hizmetinde bulunmu ve Trk tarihinde adndan bahsedilme
yen ancak Bizans tarihinde manastr kuran bir Trk olarak ad
geen bir kii daha bulunmaktadr.
Bugn bile hala Yunanistan'n Athos da (Aynaroz) ma
nastrlar arasnda ayakta duran ve Kutlumu Manastr olarak
bilinen manastrn kurucusu Kutlumu, adndan da anlalaca
gibi bir Seluklu Trk'dr. 1 1 .yy.'n sonuna doru Bizans'a
'iltica ettii anlalan ve Bizansllar tarafndan Koutloumousios
olarak isimlendirilen Kutlumu/Kutalm'n Seluklu slalesi
mensubu olup Kutalm'n soyundan geldii iddia edilmekte
dir.155
Yukarda belirtilen ve Bizans tarihi kaynaklarnda aka i
simleri ve kkenleri belirtilen bu Seluklu Trkleri haricinde
daha ncede belirtildii gibi saysz miktarda Trk askerinin
Bizans'a hizmet karl toprak ve para ald bilinmektedir. Bu
konuda verilen birok rnek bunu ispatlamaktadr. Ancak, aa
da verilmekte olan yeni bir bilgi 12.yy.'a gelindiinde Bizans

1 54 Brand, op.cit., s.4,7,11; Vryonis, op.cit., ss.441-442.

ss D. Nastase, "Les Debuts De la Communaute Ecumeiqe Du Mont Athos",
Simmetika, tom.ektos, 1985, s.263-268; Brand, op.cit., s.6

1 19

topraklarna yerleen Trk nfusunun durumunu gstermesi

asndan olduka ilgi ekicidir.
mparator Manuel dneminde (1 143-1180) 1 1 78 yl ieri
sinde birok Trk kadn ve ocuun esir olarak ele geirilmesi
Trk erkeklerinin Bizans'a ynelmelerine sebep olmutur.
nemli tarihi bilgiler ieren edebi almalar, risaleler, nutuklar
ve mektuplar brakan Selanikli Eustathius' a dayanarak anlatan
Brand, Selanik evresindeki Trk nfusunun o zamanki duru
munu da yine Eustathius'un szlerine yer vererek tanm
lamaktadr. Eustathius, Selanik iin: "Yeni Trkiye veya Trklerin
Avrupa'daki topra " olarak anlabileceini belirtmektedir.156
Yukarda Bizans ordusunda grev yapm olan ve Trkopol
olarak adlandrlan birok Seluk Trk' hakknda bilgi veril
mitir. Bundan sonra ksa bir ekilde bu insanlarn Bizans hiz
metine giri aamasnda nasl bir uygulamaya tabi olduklarna
ksaca deinilecektir.
Her eyden nce Bizans mparatorluu'nun uzun yllar bo
yunca Hristiyanl esas alan siyaseti gerei Bizans hizmetine
giren ve bir Hristiyan bayanla evlenmek isteyen kiilerin nce
likle vaftiz olup bu dini benimsediini gstermek zorundayd
lar.157 Bu durum da bahsedilen binlerce Uz, Kuman, Peenek ve
Seluklu Trk'nn Bizans hizmetine girmenin ilk aamas ola
rak bu dini benimseyip vaftiz olmu olmalar konusunda ortada
bir phe brakmamaktadr. Ancak, bu din deitirmenin l
s, ya da ne dereceye kadar benimsendii tam olarak ak de
ildir. Hizmete giri aamasnda askeri veya idari grevler, he
diyeler ve dller alan Trklerin, Mslmanl brakarak vaftiz
olmay kabul etmeleri de olduka ilgintir. Ayrca birounun
Hristiyanlk dinini kalben benimseyip Aya Sofya idaresinde

1s6
s?

1 20

Brand, op.cit., s.13.

Ibid., s.17.

grev alan Tzignoglou ve manastr kuran Kutlumu ile hayat

nn son yllarnda manastrda bir kei olarak yaam olan
Aleksios Aksukhos gibi kiilerin varl da dikkat ekicidir.
12.yy.'n son yarsna kadar slam brakarak Hristiyan olanlar
hakknda Sinod tutanaklarnda, vaftizle ilgili kilise ka
nunlarnda bilgiler bulunduu da Vryonis tarafndan belirtil
mektedir.158 Dinden dn iin dzenlenen trende slamiyeti
brakan kii bunu resmen braktn ve slam'n Allah'n red
dettiini sylemek zorunda braklmtr. Ancak, bu inkar Ms
lman Trklere olduka ar geldiinden imparator Manuel
okunan yemin metninde Allah iin atfedilen olumsuz sfatn
kaldrlmasn saladysa da, Kutsal Sinod buna iddetle kar
km ve imparatorun lmn takiben de bu dzenleme kal
drlarak ilk ekliyle uygulanmaya devam edilmitir.159
Vaftiz, st dzeyde grevler ve hediyelerden sonra Bizans
toplumuna kabul edilen Trklerden gen olanlar belli bir ei
time tabi tutulmulardr. Bizans kltrne tam anlamyla dahil
edilebilmeleri iin 1 . Aleksios dneminde kurulan bir okulda
eitim alan Rus, Latin, Peenek, Kuman ve Seluk Trk birer
Romal (Bizansl) olarak yetimekteydiler.160 Ancak, her ne kadar
birer Romal gibi yetitirildikleri sylense de, sonuta Bizans
idari birimlerince Trk, Peenek, Kuman ve Uz olduklar hibir
zaman unutulmamtr. Aleksios Aksukhos'un tahta varis olabi
lecei bir konumda bulunmasna ramen bir Trk olduunun
vurgulanmas ve sonuta bir manastra kapatlmas sanrz buna
en ak delildir.

ss

1 59
t6o

Vryonis, op.cit., s.442.

Ibid., s.442; Brand, op.cit., s.22
Brand, op.cit., s)B.

121

zzeddin Keykavus ve Ailesi

14.yy.'da Yunanistan'da Vardar nehrinin bat kesiminde Veria

denilen blgede Sultan Paleologi olarak adlandrlan toprak sa
hipleri ikamet etmekteydi. Gergio Hionidi, zellikle 14.yy. Bi
zans kaynaklarnn almasyla bu insanlar hakknda baz bilgi
lerin ortaya ktn vurgularken, artk bugn son dnem ya
zarlarn da bunu kabul etmi olduklarn belirtmektedir.161
Hionidi'nin Sultan Paleologi olarak adlandrldn belirtti
i bu aile Seluklu Sultan zzeddin Keykavus ve ailesidir.
13.yy.'da Konya Sultanl'nn bat kesimini idare eden zzeddin
Keykavus, lhanl Hannn da destei ile iktidar tamamen ele
geirmek isteinde olan ve sultanln dou kesimini idare eden
kardei Rukneddin Klarslan tarafndan iktidar terk etmeye
zorlanmtr. (1259) Bu durum karsnda ailesiyle birlikte nce
Antalya'ya oradan da annesi tarafndan akraba olduu Bizans
imparatoru Mihail Paleolog'un sarayna gitmitir. zzeddin
Keykavus'u takiben ordusu, savaarak snr blgesi olan Sivrihi
sar'a kadar ekilmi ve Bizans topraklarna geerek zzeddin
Keykavus'a katlmlardr.162 Daha sonra Altnordu Han' Berke
Han'n kontrol altndaki Krm'a giden Keykavus'un berabe
rindeki aile mensuplar ve adamlarndan bazlar Bizans toprak
larnda kalmlardr.
Bizans topraklarna yerleen Sultan'n maiyetindeki asker
ler kendilerine ehir dnda bir yer verilmesini talep ederler. Bu
taleplerini takiben Dobruca'ya yerleen Trkler, Anadolu' daki
akrabalarnn da buraya gelerek yerlemelerini salamlardr.
Bylelikle Dobruca' da 30-40 obadan oluan iki ya da Ms-

161

1 62

1 22

Hionidi, op.cit., s.1 15; ayrca bkz. E.A. Zakhariadou, "Oi Christianoi Apogonoi
to zzcddin KaikaousB'Sti Bcroia", Makedonika, tom.Ektos, 1964-65, s.62-74.
Hionidi, op.cit., s.1 16; P. Wittek, "Yazcoghlu Ali on the Christian Turks of thc
Dobrja", BSOAS, University of Landon, vol.14, part:3, s.48.

lman kasabas oluturulmutur.163 Bundan sonra ise zzeddin

Keykavus'u B izans tahtn ele geirme konusunda iknaya al
an iki komutan imparator tarafndan cezalandrlrken, vaftiz
olmay kabul edenler ancak lmden kurtulabilmilerdir. Bu
olayn ardndan Sultan ve iki olu Mesut ve Kayumert hapse
dilmilerdir. Sultann annesi ve iki kk olu da sarayda tu
tulmu, ancak daha sonra annesi Karaferya'ya gnderilirken
Sultann iki kk olu da blgenin valisi olmulardr.164 Bu
esaret dnemi yukarda da belirtildii gibi Altn Ordu Han'
Berke Han'n devreye girmesiyle son bulacaktr.
Berke Han sayesinde kurtulan Sultan zzeddin, Krm'a git
tikten sonra annesinin lm zerine Karaferya iki kk o
lundan byk olana verilirken, kardei saraya alnmtr. Berke
Han bundan sonra yalnzca Sultan' yanna almakla kalmam,
Dobruca' da bulunan Trkleri de kendi hakimiyeti altndaki
topraklara getirtmitir. zzeddin Keykavus'un 1280 ylnda l
mnden sonra olu Mesud'un babasnn varisliini stlendii
ve gemiyle Rum'a (Anadolu'ya) dndn Yazcolu'na da
yanarak belirten Wittek, Mesud'un Anadolu'ya gemek iin izin
aldnda, Dobrucal Trklerin de Berke Han'n emriyle
Dobruca'ya geri dndn belirtmektedir. Mesud, Anadolu'ya
gemesini takiben kardeleri ve Rumeli' deki Trkler hakknda
bilgi almak iin imparator Basileus Paleologos'a eli gndermi
ve kardelerinden birisinin sarayda, dierinin Karaferya' da vali
olduunu renmitir. Mesud'un imparatorun yanndaki kar
dei, baz Trklerle kamaya altysa da, yakalanm ve prens
unvanyla vaftiz edilerek kei yaplmtr. Bir sre Aya Sof
ya' da Patriin servisinde alan prens, daha sonra
Dobruca' daki Trklere katlm ve yeniden Mslman olmu
tur. Bu arada Karaferya'daki Mslmanlardan bazlar Anado-

1 63
1 64

Wittck, op.cit., s.648.

Ibid., s.648.

1 23

lu'ya gemilerdir. Ancak, prens ve olu Karaferya'da kalm ve

Mslman olarak lmlerdir. Fakat prensin torunu Basileus'un
emriyle vaftiz edilmitir. Hionidi, Keykavus'un ocuklar ve
torunlarndan nl olanlarn isimlerini u ekilde belirtmekte
dir: Konstantin Melik, ve zel olarak arazi sahibi olduu ve
Veria halknn temsilcisi olduu vurgulanan Astrapiris veya
Astrapiris Melikis.' Bunun haricinde Hionidi, Bizans kaynaklar
ve Yazcolu arasnda yapm olduu bir mukayeseye dayana
rak Kumanii" arazilerinin sahibi Atanasios, Aleksios, Sultan
Dimitrios, Konstantin Melik'in Keykavus'un aile bireyleri oldu
unu belirtmektedir.165 simleri zikredilen Keykavus ailesi men
suplarnn hepsinin Hristiyanlatrlm toprak sahipleri olduu
zerinde duran Hionidi, Veria'nn sembol haline gelen
Keykavus' dan daha bahsetmekledir.
Yetenekli birer asker olan Keykavuslar arasnda torun
Lizikos Georgios 1 328 ylnda Selanik ehri komutan olarak
tarih sahnesine kmtr. Daha sonra ise nce 1341 ylnda Yu
nanistan'n Kastoria ehri komutan olmu, daha sonra da
1350'de Edessa'da komutanlk yapmtr. Ancak, 1351 ylnda
Srplarn saldrs karsnda ehri baarl bir biimde sonuna
kadar savunan Georgios Lizikos sonuta Srplara esir dm
ve ldrlmek zere skp'e gtrlrken yolda hayatn kay
betmitir.166 Georgios Lizikos'dan sonra bir Lizikos daha vardr.
Michail Lizikos adn tayan bu kii Georgios'un yakn akrabas
olup ya kardei ya da oludur. 1 326 ylnda Veria'da, bugnk
Tripotam yaknlarnda, mal sahibidir ve onun olu muhtemelen
ileriki yllarda bu ehri I. Beyazt dneminde Osmanllar'a tes-

t6s

tf6

Bugn Yunanistan'n Veria blgesinde Meliki adnda bir yerleim yeri bu

lunmaktadr.
Bugn Yunanistan'n Veria blgesinde Koman adnda bir yerleim yeri
bulunmaktadr.
Hionidi, op.cit., ss.116, 133.
Hionidi, op.cit., ss.116, 133.

1 24

lim edecek olan kiidir. Anlalan ehri teslim etmesinin ardn

dan hepsi de kafir savalar olarak nitelenmi olan Lizikos ve
dier kardeleri Serez yaknlarndaki Zikhna'ya transfer edil
milerdir. Burada en bykleri olan Lizikos ehrin valisi (suba)
tayin edilmitir.167 Bundan sonra Wittek, Sultan Beyazt'n Ma
latya ve Erzincan seferlerinde Lizikos ve kardelerinin orduyla
birlikte olduklarn, ancak seferlerdeki birok zorluktan sonra
Lizikos'un grevinden ayrldn ve kardeleri iin muafiyet
(musellemlik hkm) hakk aldn belirtmektedir. Ayrca,
Sultan Beyazd'n bunlarn Seluklu olduunu renince, onlara
baz imtiyazlar verdii ve Lizikos'un, Zikhna'da bir kei olarak
ld de vurgulanan nemli bir noktadr. Wittek,
Yazcolu'nun konuyla ilgili son cmlesine yer vererek: "Kar

deleri ve oullar Ziklna'da yayorlar ve ne hara ne de onda dyor

lar. Birinin ad Dimitri-Sultan, dierinin Miklo-Sultan.. Hepsi bu
(vesselam) " 1 68 demekte ve zzeddin Keykavus'un torunlarnn
Osmanl Sultan Beyazd tarafndan tanndna dikkat ekmek
ledir.
Yukardaki bilgilerden de aka anlald zere iki Sel
uklu sultannn iktidar ekimesi sonucu bir kardein toprakla
rn brakarak Bizans sarayna snmas Bizans ve Trk tarihleri
asndan nemli olaylara sahne olmutur. Her eyden nce
Trk tarihi asndan fazla bilgiye sahip olunmayan ve zerinde
fazla durulmayan bir konu olan zzeddin Keykavus'un ve aile
sinin faaliyetlerinin ak bir ekilde ortaya konulabilmesi iin
Bizans kaynaklarnn tam anlamyla tetkik edilmesi gerektiini
burada vurgulamak yerinde olacaktr. Dier taraftan yukardaki
bilgiler iin kaynak olarak kullanlan Yunanca eser haricinde
konuyla ilgili olan ve yabanc tarihiler tarafndan birinci el

1 67
t68

Ibid., s.128; Wittek, op.cit., s.650.

Wittek, op.cit., s.651.

1 25

kaynak olarak kullanlan Yazcolu Ali'nin Ouzname'sinin

olduka dikkatli bir biimde incelenmesi gerektii de aka
ortadadr.
Yazcolu'nun eserini yukarda bahsedilen makalesinde
yorumlayan Paul Wittek, Yazcolu'na bu bilgilerin Zikhna'dan
1421 tarihinde il. Murat'n tahta kt dnemde sahip olduklar
imtiyazlar yenilemek amacyla bakent Edirne'ye gelen Keyka
vus'un iki !orunu tarafndan verilmi olduunun ak bir ekil
de anlalmasnn tesinde, sz geen ahslarn da Seluklu
kkenli olmalarnn Sultan 1 . Beyazt tarafndan biliniyor olmas
ve mtiyazlarnn da bu sebepten dolay yenilenmi olmasna
dikkat ekmektedir.169
Bugn Gagauz Trklerinin, kken olarak Anadolu Trkle
rine mi, yani Keykavus'a m, yoksa Peenek, Kuman ve Uz
Trklerine mi dayand tartmasnn, ki Gagauzlar kendilerini
Uz Trk olarak nitelemektedirler, buraya kadar verilen bilgiler
nda bir sonuca balanabilecei sylenebilir. Bu konuda
Dobruca'dak Trklerin Osman Gazi'nin "Han" olmas sonra
snda (1300) yeniden tarih sahnesine ktklarn Yazcolu'na
dayanarak belirten Wittek, Rumeli' de, Dobruca' da yaayan baz
Mslman Trklerin de Halil Ece adnda bir Seluklu Trkleri
ne katlp Karasi'ye geldiklerini, Rumeli'de kalanlarn se, nl
Sar Saltuk'un lmnden sonra, sahip olduklar inanlarn
unutmu olduklarna dikkat ekmektedir. Bu balamda,
Karaferya ve Zikhna olarak adlandrlan yerlerin de Dobruca
dnda Gagauzlarn yaadklar yerler olduunu vurgulayan
VVttek, Dobruca' da kalan Trklerin Mslmanlklarn kaybe
derek Hristiyan olduklarnn altn izmektedir.17o Trklerin bu
ekilde Dobruca'ya yerletirilmelerinde de Bizans politikasn

169

1 70

1 26

Ibid., s.653.
Ibid., s.653.

aramak gerekmekledir. Gemite kuzeyden gelebilecek tehditle

re kar blgede eitli Trk boylaryla anlaan ve onlar dma
na kar kullanan Bizans, o dnemde byk bir tehlike olan
Altn Ordu devletine ve Bulgarlara kar Keykavus'un ahfad
olan bu insanlar Dobruca'ya yerletirerek kullanm olabilir.
Nitekim, Wittek bunun bir Bizans politikas olduunu ve
Dobruca Trklerinin de bu siyaset dahilinde kullanldn ak
a vurgulamaktadr.
Dobruca' daki Trklerin Berke Han tarafndan Krm' a, K
rm' dan da tekrar Dobruca'ya gnderilmelerinde de ilgi ekici
bir nokta vardr. Gregoras' kaynak gstererek Wittek,
Dobduca'daki Trklerin hepsinin Krm'a gitmediklerini,
Trkopol olarak imparatorun ordusunda grev yapmaya devam
emiklerini belirtmektedir.171 Daha nce sz geen bir bilgiye
burada yeniden deinmek gerekmektedir. Savvides, George
Pachmeres'e dayanarak 14.yy.'n ilk yarsnda Trkopollerin
Bizans ordusunda aktif grev aldklar ve sklkla Trkopoloi
olarak adlandrlan Trklerin ocuklarnn sava alannda Bi
zans' a nemli zorluklar karmalar ile ayrt edildiklerini ve bu
Trkopollerin ayn zamanda imparatorlua kuzeyden geldik
lerini belirttiini vurgulamaktayd.172 Dolaysyla her iki bilgi
birletirildiinde Pachymeres'in bahsettii kuzeyden gelen
Trkopollerin kimler olduu da aka ortaya kmaktadr.
Katalanlar ve Trkopoller

14.yy.'n balarnda mparator Andronicus, Anadolu'daki Trk

birliklerine kar Alanlarla bir anlama yapmtr. Alanlar, impa
ratorluk topraklarna yerleme karlnda Trklerle savamay
kabul etmilerdir. Ancak, Trklere kar dzenlenen ilk seferde
171 Ibid., s.657.
172 Savvides, op.cit., ss.124-125.

1 27

baarszla uramalaryla Alanlar geri ekilmilerdir. Bu sra

da imparatorla paral askerlik yapan ve o dnemde isiz kalan
Katalan birlikleri anlama yapmlardr. Bu anlama gerei nde
gelen Katalan liderlerinden Roger de Flor 1303 ylnda 6500 ada
myla stanbul'a gelmitir. Hemen Anadolu'ya geerek Trkler
tarafndan kuatlan Alaehir (Philedephia)' e doru ilerleyen
Katalanlar, Trk birliklerini yenmilerdir. Bir sre sonra Katalan
birlikleri, Trk-Bizans ayrm yapmadan evrede yama hareke
tine girimi, 1 304-1305 ylllarnda Gelibolu'ya gemilerdir.
Ayn yl liderlerinin ldrlmesi Katalanlarn evreye daha
fazla zarar vermesini gndeme getirmitir.
Katalanlarm giritikleri bu faaliyetlerinde sahip olduu in
san gc arasnda spanyol ve Trkopol birliklerinin ayr bir
yeri vardr. Roger de Flor'un kendi birlikleri yannda olu
Michail' e ve yine Katalanlarn nde gelen dier liderlerine bal
Trkopoller bulunmaktayd. rnein, Katalanlarn nl liderle
rinden olup daha sonra yaananlar kaleme alan ve dnemin
olaylar asndan nemli bir kaynak olarak kabul edilen Katalan
Muntaner'in eserinde Trkopol ve Trklerin en usta ve gl
valye En Rocafort'un etrafnda toplandklarn belirtmesi,173
bunun haricinde Yunanca baz eserlerde bu bilgi paralelinde
Trkopollere yer verilmesi,174 Trkopollerin Bizans yannda
Katalanlarla da hareket ettiini gstermektedir. Gelibolu' d a
giriilen yama v e katliamlardan da bahsedilmekte olan
Muntaner'in eserinde Trkopoller iin yle demektedir:

"Gelibolu 'ya Xhnelich adnda bir Trk kaplan geldi ve bizimle

(En Rocaford, En Ferran Xineno ve Muntaner ile) grmek
istedi. Kabul ettik ve grmeden sonra 800 atl ve 2000 yaya
1 73 The Chronicle of Muntaner, trans. from Catalan by Lady Goodenough,
1 74

vol.II, Landon, 1921, s.546.

K. Paparrigopolou, lstoria Tou Ellinikou Ethnos, 1953, c.5, s.145.

1 28

adam ve aileleriyle bizim safmza getiler. Bunlar son derece

sadk ve iyi askerler... mparatora geride 1000 Trk atls kald.
nceden 4000 olan saylar bizimle giritikleri mcadelede
1000'e dt. Bunlar da aileleriyle birlikte bizim safmza ge
ince imparatorun elinde asker kalmad. mparatorluk toprakla
rn yamaladk... Trkler ve Trkopoller apulculuk, etmeye
gittiklerinde bizim adamlarmz da onlarla gittiler... "17s
Muntaner'in yukardaki bahsettii arpma 1 307 ylnda
Bizans ile Katalanlar arasnda yaanan Apros Sava'nda olanlar
dr. Anlalan Bizans askeri gcnn ounun dayand
Trkopoller, Katalanlarn safna gemilerdir.
Burada dikkat eken noktalardan birisi Muntaner'in eserin
de Trk ve Trkopoller olarak iki ayr gruptan bahsedilmesidir.
Trkopoller olarak bahsedilenlerin Hristiyan Seluklu Trk'
olduu bilinmektedir. Dier taraftan, sadece Trk ifadesiyle
nitelenen gruptan da Mslman, ancak Katalanlarla Bizans'a
kar anlama yapan Seluklu Trklerinin kastedildii anlal
maktadr. Tarihi Nikeforos Gregoras, Gelibolu' daki Katalanla
rn anakkale Boaz'nn kar yakasndan 500 Trk' mttefik
olarak davet ettiklerini ve ayrca ok sayda gnll Trk'n de
ganimet karl Katalan ordusuna katldn sylemektedir.176
Yukarda Muntaner'in adndan bahsettii ve B izans safndan
Katalan safna geen Xhmelich/Melik, imparator II. Androni
cus'un kuvvetleri arasnda yer alan zzeddin Keykavus'un olu
Konstaninos Melikis'dir ve saf deitirerek Katalanlar'a katlm
tr. Dier taraftan bu olaylar ierisinde adndan ska bahsedilen
bir kii daha vardr. Halil ismindeki bu kii d aha nce de sz
geen ve Dobruca Trklerinin kendisine katlarak birlikte Anado1 75
1 76

Muntaner, op.cit., s.543-4.

Nikolas Oikonomidis, "Avrupa'daki Trkler Kk Asya'da Srplar (1313)",
Osmanl B eylii (1300-1389), ed. E.A. Zachariadou, Tarih Vakf Yurt Yayn
lar, stanbul, 1997, s.173.

1 29

lu'ya getikleri kiidir.177 Halil, Katalanlarla anlaarak Bizans'a

kar savaan Trklerin bandadr. lerleyen yllarda hem Halil' in
Trkleri, hem de Melik'in Trkopolleri Katalanlarla birlikle tm
Trakya'y, Makedonya'y ve Teselya'y yamalamlardr. Katalan
birlikleri iinde 3000 kiiden 1 lOO' Izzeddin Keykavus sonrasn
da Melik'in emrinde Bizans hizmetinde kalan Trkopollerdir.
Ayrca Karasi blgesinden gelerek Katalanlara kallan Halil'in
Trkleri de bu yamada Trkopollerle birlikle hareket etmi
lerdir. 1311 ylnda Muntaner'in belirttiine gre, yaplan yama
hareketinde Atina blgesine geldiklerinde, Trkler, yani Halil'in
adamlar, Katalan birliinden ayrlmak istemiler ve Gelibolu'ya
gemilerdir.178 Bu arada Wittek, Melik'in de Halil ile birlikte
Katalanlarla anlama yaparak ayrldn belirtmekle ve bundan
sonra ise kendi aralarnda blnme olduuna deinmektedir.
Bundan sonra Trkopollerin bandaki Melik, adamlaryla birlikte
Srbistan'a giderek toprak karl Kral Urosh Milutin'in hizme
tine girmitir. Bu dnemde Trklerin bana gelenleri Gregoras
yle anlatr: "1000 atl ve 500 yayadan oluan Melik'in komutasndaki

Tiirkopollerden kaabilenler Srp Kralna boyun ediler, kendilerinden

ne zaman istenirse savaacaklarna sz verdiler ve silahlarn brakp
ifti oldlar". 1 79 Ancak bu dzenleme dzgn ilemedi, Srp kay

naklarnda, Milutin'in glerini krmak iin onlarla savap yen

dii ve lkenin eitli yerlerine datt belirtilmektedir.
Savvides'in belirttiine gre Melikis ve birlikleri hakknda
1 303-4 yllarnda haia Trkopollerden kalanlarn Teselya' da
faaliyet gsterdiklerine dair bir belge mevcuttur.180
Halil ise, 1 300 atl ve 800 yaya askeriyle Anadolu'ya dn
mek iin harekete gemitir. Gelibolu'da imparatorun askerleri
tarafndan sktrlan Halil ve adamlar Anadolu' dan ald
1 77

Wittck, op.cit., s.662.

lbid., s.662; Muntancr, op.cit., s.579.
179 Oikonomidis, op.cit., s.176.
mu Savvidcs, op.cit., s.132.
m

1 30

destekle iki yl boyunca Trakya'y yamalamlardr. te bu

dnemde Dobruca Trklerinden bazlar (1307-8) Halil'e katl
mlardr. Ancak, 1311 ylnda Gelibolu'daki Trklerin imhas
gndeme gelmitir. Halil gibi kaabilenler Anadolu'ya ulam,
kaamayanlar ise Bizans tarafndan yok edilmilerdir.181 Bu nok
tada Halil ile birlikte Anadolu'ya dnen Dobruca Trklerinin
aralarnda Hristiyan olanlarn var olup olmad sorusu akla
gelmektedir. Bu konuda Wittek, Halil ile birlikte Hristiyan
Trklerin de Anadolu'ya gelmi olabileceklerini ileri srmekte
dir. Ancak incelenen dier kaynaklarda, zzeddin Keykavus'un
torunlar haricinde Osmanl ile temas kuran Trkopollere rast
lanamamsa da, bundan sonraki blmlerde verilecek bilgiler
bir araya getirildiinde sanrz bu sorunun cevab kendiliinden
ortaya kacaktr.
Dier taraftan, Halil'e katlmayarak Dobruca'da kalan
Trkler iin Wittek u bilgileri vermektedir: 1 307-8 ylnda II.
Andronicos ile Bulgar ar Svoloslav arasnda yaplan bir an
lama sonucunda arn ele geirdii yerleri, zellikle Kara
deniz' de iki nemli liman olan Anchialos ve Mesembria'y, Bi
zans tanynca Dobruca'da kalan Trklerin Bizans ve dier ak
rabalar ile olan balar kopmutur.182 Wittek'in bu yorumundan
karlacak sonu udur: Dobruca' da kalan Trkler zaman ieri
sinde Mslmanlklarn kaybetmiler ve Hristiyanlamlardr.
Zaten yaamakta bulunduklar ortam gz nne alndnda
yzyllar boyunca bu blgede bir Trk g ve iskan haricinde
bir de Bizans misyon srecinin var olduu bilindiine gre bu
nun uzak bir ihtimal olmad sylenebilir. Daha ak bir ifadey
le, bu blgede yaam olan Peenek, Uz ve Kuman Trkleriyle
Seluk Trklerinin kart ihtimali olduka yksek grnmek-

181
1 ; 2

Wittek, op.cit., s.666; Muntaner, op.cit., s.579; Paparrigopolou, op.cit., s.151.

Wittek, op.cit., s.666.

131

tedir. Dolaysyla, bugn Balkanlardaki Gagauz Trklerinin

varlnn da ancak bu ekilde aklanabilecei kanaatindeyiz.
Dier taraftan, bugne kadar haklarnda detayl olmasa da, belli
bir bilgi birikimine sahip olunan Bulgar, Hazar, Peenek, Uz ve
Kuman gibi Trk boylarnn haricinde Seluklu Trkopollerin
varolduunun da ortaya kmas sanrz bu konuya daha da
fazla k tutmakladr.

1 32

il.

BLM

Osmanl mparatorlu u
ve
Karamanl Ortod oks Trkler

Osmanl mparatorluu, bnyesinde farkl din ve milletten in

sanlar barndrm bir imparatorluk olmutur. Bugnk millet
kavramnn ieriinden tamamen farkl bir ierie sahip olan ve
sadece din esasna gre, slam hukukundaki zmmet kurumuna
bal olarak oluturulan Millet sistemi1 sayesinde Ermeni, Rum
Millet sistemi ile ilgili detayl bilgi iin bkz.; Ali Gler, Osmanl'dan Cum
huriyet'e Aznlklar, Ankara, 2000, s.11 ; Kemal Karpat, "Millets and

Nationality: The Roots of the Incogruity of Nation and State in lhe Post-Ottoman
Era", Christians and Jews in the Ottoman Empire, ed. By Benjamin Braude
and Bernard Lewis, v.I, New York, t.y., ss.141-169; Salahi Sonyel, Minorities
and !he Destp ction of the Ottoman Empire, Ankara, TIK, 1993; Glnihal
Bozkurt, Alman- ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin Inda Gayri
Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu, 1 839-1914, Ankara,
1989; Halil nalck, "Tanzimat'n Uygulamas ve Sosyal Tepkiler", Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, c.4, stanbul, 1985, ss.1536-1544; lber

1 33

ve Yahudi gibi gayri Mslim topluluklar temel kltrel ve dini

zelliklerini kaybetmeden yaama imkan bulabilmilerdir.
Osmanl Devleti'nin gerek kurulu aamasnda gerekse
sonraki dnemlerinde ele geirilen yerlerdeki Hristiyan nfusa
ynelik din deitirme konusunda herhangi bir zorlamann
olmad, eski Bizans ve yeni Osmanl tebas Hristiyan halktan
kendi istekleriyle Mslmanla geenlerin varolmas yannda,
kendi inancnn gereklerini yerine getirebilen farkl dinlerden
insanlarn olduu bilinen bir gerektir. Bu konuda Osmanl m
paratorluu'nun son gnne kadar yaamlarn devam ettiren
gayri Mslim nfusun varl dahi tek bana bir delil olarak
gsterilebilir.
Yukarda sz geen millet sistemi dahilinde kendi varlk
larn srdrebilen Ortodokslar, heterojen bir yapya sahip olup,
Anadolu' daki Ortodoks nfus dnda Balkanlar' da yaamakta
olan Gagauz Trkleri, Srp, Bulgar, Romen, Arnavut ve ayrca
Araplar olmak zere farkl birok Ortodoks nfusu bnyesinde
barndrmaktayd.2 Ancak, Ortodoks milleti ierisinde gerek
gnlk yaamda, gerekse ibadet dili olarak Yunanca yerine
Trkeyi kullanan, genelde z Trke isimler tayan ve Rum
lardan farkl bir isimle anlan bu Ortodoks topluluun kimler
olduu konusuna gemeden nce Ortodoks kilisesinin stan
bul'un fethiyle nasl yeniden ekillendirildiine deinmek ge
rekmektedir.

Ortayl, "Osmanl mparatorluu 'nda Millet", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e

Trkiye Ansiklopedisi, c. 4, stanbul, 1985, ss.996-1001; Cevdet Kk,
"Osmanl Millet Sistemi ve Tanzimat", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye
Ansiklopedisi, c.4, stanbul, 1985, ss. 1007-1024; Celal Metin, "Osmanl Millet
Sistemi", Tarih evresi, s.10, Mays-Haziran 1 994, ss.61-64.
N acrakas, op.cit., s.68.

1 34

STANBUL'UN FETH VE
FENER RUM ORTODOKS PATRKHANES

1 453 tarihinde stanbul'un fethi ile Ortodoks Hristiyan dnya

snn merkezinin Trklerin eline gemi olmas konumuz itiba
riyle zerinde durulmas gereken nemli bir olaydr. Bu tarihten
itibaren Dou Roma mparatorluu ile birlikte tarihe karmakta
olan Ortodoks Kilisesi, Osmanl idaresinin sahip olduu hog
r siyaseti sayesinde Fatih Sultan Mehmed'in emriyle, Ortodoks
dnyasnn en yksek ruhani kurumu olan ve stanbul'un fethi
srasnda bo bulunan patriklik makam iin yeni bir seim yap
larak tekrar hayata dndrlmtr.3
Trk hakimiyetinden ksa bir sre nce Bizans imparatoru
Konstantin Paleologos'un istei zerine gemite birka kez de
nenen ancak baarl olunamayan iki kilisenin, Roma ve stanbul
kiliselerinin birlemesi amacyla Papa, Polonya Kardinali zidor'u
stanbul'a gndermitir. Maiyetinde birok Latin'in de bulundu
u Kardinal 1452 yl Kasm aynda stanbul'a gelmitir. Ancak
ksa bir sre sonra imparator ve kilise ileri gelenlerinden bazlar
nn dnda kei ve papazlarn byk bir ksmnn ve halkn by
le bir birlemeye kar olduklarn grmtr. Bu aleyhtarln
banda Grandk Nikolas ile fetihten sonra Fatih Sultan
Mehmed'in patrik seecei 2. Gennadios bulunmaktayd. Kentte
hakim olan bu aleyhtar havaya ramen 2 Aralk 1452 tarihinde bir
ayin dzenleyen zidor iki kilisenin birlemesini kabul etmitir.
Dier taraftan Grandk Notaras: "stanbul'un iinde Trk sarn
grmek Latin serpuunu grmekten daha iyidir" derken, tutucu
Ortodokslar da ayn dnceleri paylayorlard.4

Ekincikli, op.cit., s.1 1 2; Sofuolu Adnan, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi

ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1 996, s.12.
Ekincikli, op.cit., s.113; Sofuolu, op.cit., s.12; smail Hakk Uzunarl,
Osmanl Tarihi, I, Ankara,1982, ss. 466-7.

1 35

Sonuta, 29 Mays 1453 tarihinde stanbul Trkler tarafn

dan fethedildikten sonra Fatih Sultan Mehmed ehrin Hristiyan
halknn Trklerle beraber kendi rf ve adetlerini devam ettirip
ibadetlerini serbeste yapabileceklerini ilan etmi ve yukarda
bahsedildii gibi bo bulunan Patriklik makam iin seim ya
plmasn emretmitir. Fatih Sultan Mehmed'in emri zerine
toplanan kilise yetkilileri kendi rf ve adetlerine gre Georgios
Kortesios Skolarios'u Gennadios adyla oybirliiyle Patrik se
milerdir. Bu seim, boalan patriklik makamnn doldurulma
snn tesinde, stanbul Patrikliinin Roma-Katolik kilisesinin
esaretinden kurtuluunun da simgesi olmutur. Seimden sonra
Patrikle bizzat grerek kendisine Millet Ba nvanm vererek
ruhani hkmet ve mezhep ilerinde baz haklar tamm olan
Sultan, Patrii btn dindalarnn meseleleri zerinde yetkili
klmtr. Fatih'in huzurundan Bizans mparatorluu dnemin
de yaplan trenler gibi dzenlenen bir trenle uurlanan Patri
e yine Bizans imparatorlar tarafndan verilen fermana benzer
bir ferman verilmitir. Bu fermanda:

"Kimse Patrik'e tahakkm itmesun. Kim olursa olsun hibir kim

se kendsne ilimesn, kendisi ve maiyetinde bulunan papaslar her
drl umumi hidmetlerden mebbeden muaf olsun, kiliseleri, cami'e
tahvil edilmeyecektir. zdiva ve defin ileri, sair adat ileri Rum kilise
ve adetlerine gre eskisi gibi yaplacaktr".5 Bundan sonra bu ferman,
Patriin dini ibadete ait hizmetleri yerine getirmesi artyla, tahta
kan her yeni padiah tarafndan yinelenmitir.
Bu ekilde Rum Ortodoks Kilisesi, Roma-Katolik Kilisesi
hakimiyetinden kurtarlm, Bizans mparatorluu dneminde
sahip olduu haklar tannm ve Rum toplumu benzeri dier
topluluklar gibi, hibir ekilde asimilasyona tabi tutulmadan

Sofuolu, op.cit., ss.14-15.

1 36

yzyllar boyunca kendi rf, adet ve gelenekleriyle zgrce sos

yal ve dini yaantsnn gereklerini yerine getirebilmitir.
RUM ORTODOKSLAR NDE
FARKLI BR TOPLULUK:
KARAMANLILAR
Karamanl smi Nereden Gelmektedir?

Rum Ortodoks Kilisesine sadece Yunan kkenli Ortodokslarn

dahil olmad gerei erevesinde bu kategoriye dahil edilen
Karamanllar kimlerdir ve Karamanl isimlendirmesi nereden
gelmektedir?
Karamanllardan ilk defa bahseden kii 1 553-1555 yllar
arasnda stanbul ve Anadolu'yu dolaan Alman seyyah Hans
Dernschwam olmutur. stanbul'da Yedikule yaknlarnda bir
mahallede oturan ve Caramanos denilen bu insanlar
Dernschwam'a gre Karaman' dan gelmilerdir. Ortodoks Hris
tiyan'drlar. Hi Yunanca bilmemekte ve Trke konumakta
drlar. Yine Derschwam'a gre 1. Selim, Karamanllar' stan
bul'a gndererek Yedikule ile Samatya arasnda gzel ve byk
bir kilisesi olan Rum mahallesini oluturmutur.6 Aada hak
knda daha geni bilgilere yer verilecek olan ve Yunan harfli ilk
Tke gazeteyi karan ve Temaa-i Dnya adl nl bir eserin de
sahibi olan Evangelinos Misaelidis sz geen bu eserinde Ka
ramanl isimlendirmesinin temelde Karaman' dan gelenleri ifade
etmek iin kullanldnn altn izmektedir ve "Anadolululara

Karamanl ismi ta Sultan Murad Han- Gazi hazretlerinin asrndan

selven(yanllkla) stanbul'un Karamanndan dolay kalmtr. yle
H. Dernschwam, stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev. Prof. Dr.
Yaar ren, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1 992, s.78; ayrca bkz: Von Gotthard
Jaschke, "Die Trkiscl-Orthodoxe Kirche", der Islam, 1 964, s.98

1 37

ki, Anadolu 'dan stanbul'a gelen ta, duvarc, svac ustalarn n ve

amelenin cmlesi byk Karaman ile Kk Karaman'da otururlar idi.
Ve devlet ebniyesine(binalarna) veyahut onun bunun binasna ustalar
iktiza ettiinde, "gidin birka nefer Karamanl usta getirin " derlerdi,
yani Karamanda oturan ustalardan demek idi. Ve ustalarn kaffesi
Anadolulu olduklarndan vakit geerek, stanbullular kaffe-i A nadolu
lular Karamanl zanneylediler. Ve bylelikle bu isim kalm ise de
yanltr, asl Karaman stanbul'dadr''.7
Trke konuan bu Ortodoks cemaatin yerleim sahasna
bal olarak Karamanl eklinde adlandrlm olmalar ihtimali
bugn konuyla ilgilenenler tarafndan kabul grm bir dn
cedir. Bu balamda, Semavi Eyice'ye gre dilleri gibi bazen ad
lar bile Trke olan bu Ortodokslara Orta Anadolu'nun Kara
man blgesinde rastlandndan dolay Karamanl Rumlar ad
verilmektedir. Yine benzer bir gr ifade eden Speros Vryonis
de Karamanllarn her ne kadar Anadolu'nun birok yerinde
yaadn belirtse de, ounluun Anadolu Trkmen Beylikleri
dneminde Karamanoullar beyliinin hkm srd toprak
larda yaadndan dolay bu isimle anldklarn belirtmekte
dir.s J. Eckmann ise Karamanl iskan yerleri konusunda daha
geni bir corafi alan izerek Suriye'de, Balkanlar'da,
Besarabya' da, hatta Krm'da Trke konuan Ortodokslara
rastland ancak esas kitlenin Trk-Yunan nfus mbadelesine
kadar Trabzon-Frat-Toros-Silifke hattndan batya den k
smda zellikle Kayseri Nevehir, Nide, Konya blgesinde,
Robert Anhegger, "Hurfumuz Yunanca. Ein Beitrag zur Kenntniss der
Karamanis/-Tiirkischen Literatr", Anatolica, no.VII, 1979-1980, s.159; metnin
Almanca evirisinde yardmlarndan dolay Ziraat Yksek Mhendisi Sayn
Medar Vanl'ya teekkr ederiz.; Ekincikli, op.cit., s.124.
Semavi Eyice, "Salaville Severien ve Oalleggio, Eugine, Karamanlidika,
Bibliographie analytiqe d'ovrages en langue Turque imprimes en caracteres Grecs
!, 1584-1850", Belleten, c.XXVI, Nisan 1962, sa.102, s.369; Vryonis, op.cit., s.
452.

1 38

Karadeniz sahil mntkasnda stanbul' da ve daha baka yerler

de dank olarak oturmakla olduklarn belirtmektedir.9 Yine
Robert Anhegger de Trke konuan Ortodokslarn Anadolu
dnda Rumeli'de Tesalya, Makedonya, Beserabya, Tuna'ya
kadar uzanan blgelerde yaam olduklarn, hatta Odessa ve
Mariopol'de* (Zdanow) izlerine rastlanabileceine dikkat ek
mektedir. o
Trke konuan bu Ortodoks Hristiyanlara ismini veren
Karamanoullarnn kimler olduu konusunda da ksa bir bilgi
vermek konu btnl asndan nem arz etmektedir.
Karamanoullarnn Anadolu'ya ne zaman ve hangi yoldan
geldikleri hakknda ihtilafl bilgiler vardr. Reideddin, Rum
Trkmenleri, Karaman ve Erefoullarnn ve dier Trkmenle
rin 20.000 adr kadar kalabalk bir kitle halinde Turul Bey ile
Anadolu'ya geldiini ve Turul Bey'in dnmesinden sonra da
burada kaldklarn bildirmektedir.11 Karamanllarn Anadolu'ya
hicretlerinden nce Amuderya civarnda lyalk civarnda ve
nehrin batsndaki Balkhan dalarnda yaamakta olup ekavet
leriyle(ekiyalk) mehur olduklar ve hatta Ahmed Yesevi'nin
olunu ldrerek bu eyhin bedduasn aldklar ynnde de
baz bilgiler bulunmaktadr.12 slam Ansiklopedisi'nde Kara
manllarla ilgili maddede Yazczade Ali'nin belirttii bir nokta
ya dikkat ekilmektedir. Yazcazade'ye gre, Afarlarn bir ko
lunu oluturan Karaman boyunun Anadolu'ya geen byk
ksm Ala'eddin Keykubad I. tarafndan 1228'de Kamaraldin ad

10

J.Eckmann, "Anadol Karamanl Azlarna Ait Aratrmalar,[. Plonetika", A. .

D .T.C.F. Dergisi,c.Vlll, sa.l, Mart 1950, s.165.
Mariopol'de Trke konuan Hristiyanlar iin bkz.: s. 225-243.
Robert Anhegger, "Evangelinos Misaelidis ve Trke Konan Dindalar",
Tarih ve Toplum, 50, ubat 1988, s. 73.
A.Z.Velidi Togan, Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi, Tercme ve
Tahlili, stanbul,1982, s.78.
Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s.320.

1 39

da verilen Ermenek (Germanicopolis) vilayetine yerletirilmi

lerdir.13 Dier taraftan, oklarn ounluu tekil ettii Trk-
menlerden bir ksm Denizli, Hunas, Talamay ve Kilikya hudut
larna (ulara) yerlemiken, bu yerleimde Trkmenlerin o
unluunu da yine Karamanllar tekil etmitir. Bu konuda A.N.
Nihal'in, Anadolu'da Trklere Ait Yer simleri adl Erkan- Harbiye
haritalarna dayanarak yapm olduu almada Karamanl
ismine rastlanan yerler arasnda: Aydn, Burdur, Elmal, Balke
sir, negl, Sandkl, ile de yer almaktadr.14 Karamanllarn
Afar boyuna mensup olduu ynnde bir baka bilgiye . Hak
k Uzunarl'nn Anadolu Beylikleri adl eserinde rastlamak
mmkndr. Uzunarl, Anadolu Seluklu Devleti'nin Bizans
snrna ve bat Kilikya'ya yerletirilen Karamanoullarndan bir
ksmnn da Sultan Alaeddin Keykubad zamannda (1228) Er
menilerden alnan Ermenak taraflarna yerletirildiine dikkat
ekmektedir. Bunun dnda Karamanoullarnn bir ksmnn
yine Maverannehir, bir ksmnn da Karakoyunlu devletinin
kurulduu sralarda Azerbaycan taraflarnda bulunduklar bi
linmektedir. Karaman airetinin reisi Sadddin Nure (Nure
Sufi) olup, onun olu Kerimddin Karaman' dr ve isimlerini
Karaman oymandan almlardr.15 Karamanllarn isimlerinin
kkeni konusunda Abdulkadir nan, Karaman sminin ntiar
Sahasna Dair balkl makalesinde Karamanllarn 24 Ouz bo
yunun Salur boyundan olduklarna dikkat ekmektedir. nan'n
belirttiine gre Ouzlarn Trkistan'da zellikle Sirderya'nn
kuzeyinde bulunduklar dnemde Karamanllar, Salurlarn
nemli bir ubesini oluturmaktaydlar. Nehirlerin, destanlar13

14
1s

1 40

"Karaman", slam Ansiklopedisi, stanbul, 1985, c.VII, s.316.

A. N. Nihal, "Anadolu'da Trklere Ait Yer simleri", Trkiyat Mecmuas,
c.2, ss. 243-260.
smali Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu
D evletleri, Ankara, T.T.K., 1988, s.1.

daki kahramanlarn, amani ruhlardan bazlarnn isimlerinde

ve baz kabilelerin kk oymaklarnda Karaman ismine rast
lanmaktadr. rnein, Kazak Krgzlarn Kiiyz heyetindeki
Bayolu kabilesinin Tana ubesine bal Karaman adnda ufak
bir oymak vardr. Ayrca Orta Yz heyetinde de Argn kabile
sinde Karaman bir ubedir. Eski Ouz yaylalarnn kuzeyinde
bugn Samara denilen yerdeki iki nehrin isimleri ulu Karaman
ve Kii Karaman iken, Kazak Krgz amani ilahilerinde Kara
man bir ruhun ismi olarak, 1 6.yy.'da da Kalmuk kahramanla
rndan birinin ad olarak karmza kabilmektedir.16 Dier
taraftan, daha nce de belirtildii gibi, bir ahs ismi olarak Ka
raman adna Peenekler arasnda da rastlanmaktadr. A.N.
Kurat, Rus ve Bizans kroniklerinde yer alan Peenek babula
rnn ismlerinin Kataleym, Suldz ve Karaman olduuna dikkat
ekmektedir.17 Yine Gyula Moravcsik'in Byzantino Turcica adl
eserinde de Karamanos isimli bir Peenek babuunun ismin
den bahsedilmektedir. 18 Bu bilgilerden Karaman adnn Anado
lu dnda gerek Asya'da gerekse Balkanlar'daki Trk toplu
luklar arasnda yaygn bir biimde kullanld anlalmaktadr.
Anadolu' da Karamanl airetinin reisi olarak bilinen ve Babai tarikatnn bir mensubu olan Nure Sufi, kendi sahasnda
dier Trkmenler zerindeki nfuzunu zamanla artrmtr.
Nure Sufi'nin tamakta olduu Sufi lakab hakknda F. Kpr
l, bu lakabn Baba shak19 mridleri arasnda yer aldn do
rular nitelikte olduunu belirtirken, Snni Osmanl'nn Trk-

16
17
18
19

Abdulkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, TIK, 1968, ss. 8-9.

Kurat, op.cit., s. 52.
Gyula Moravcsik, Byzantino Turcica, il, Sprachste der Trkvlker in den
B yzantine Quellen, Lciden, 1 953, s.151.
Baba shak hakknda detayl bilgi iin bkz: Ahmet Yaar Ocak, Babailer
syan, Aleviliin Tarihsel Altyaps, Yahut Anadolu'da slam-Trk
Heterodoksisinin Teekkl, nc bask, stanbul, 2000.

1 41

menleri kontrol altnda tutmak iin ok aba sarf ettiine ve

Karaman Beylerinin de Trkmenlerle samimi iliki iinde bu
lunmasnn byk bir ihtimalle mezheple alakal olduuna dik
kat ekmektedir.20

1256 ncesinden balayarak Anadolu Seluklular'nn Mo

ol nfuzuna girmeleri ile Kerimddin Karaman babasnn sa
hip olduu etki alann geniletmitir. Karamanoullarnn ad
IV. Kl Arslan'n kardei zzeddin II. Keykavus ile olan taht
mcadelesinde de gemektedir. Bu mcadelede Keykavus'un,
Bizans'a snmasn takiben (1260), Kl Arslan tek hkmdar
olup Konya'ya yerlemitir. Bundan sonra isyan ederek
zzeddin Keykavus'un safnda yer alan u beylerine kar Trk
Mool kuvvetlerinin sevk edilerek isyann bastrlmas ile (1261)
ayn eyin kendi bana geleceini bilen Karaman Bey, kardele
riyle Konya'daki taraftarlaryla haberleip, harekete getiyse de,
yenilgiye uram ve bu yenilgi sonrasnda kardeleri aslmtr.
1261 ylnda her ne kadar Karaman Bey ldyse de, Anado
lu' daki Karamanl mcadelesi son bulmam ve Mool hakimi
yetine kar mcadeleye devam edilmitir.
1 277 ylnda Memluk Sultan Baybars, Mool Ordusunu El
bistan yaknlarnda ar bir yenilgiye uratmtr. Kayseri'ye
girerek Seluklu Sultannn tahta oturu treninde olduu gibi
yaplan bir trenle Sultanlk tahtna oturmutur. Ancak, Mool
Han' Abaka'nn daha gl bir ordu toplad haberiyle geri
ekilmitir. Bu arada Karamanoullar da Erefoullar ve
Menteeoullarndan yardm alarak Konya'ya saldrmlar ve
ehre hakim olmulardr. Bu arada Trkmenler, eski Sultan
zzeddin Keykavus'un olu Siyavu olduunu ileri sren Cimri
adnda birini ele geirdikleri bir srada Memluk Sultan
Baybars'n lkeden gitmesi, gvenilir soyluluu olan bir sulta20

1 42

F. Babinger ve F. Kprl, Anadolu' da slamiyet, stanbul, 2000, s.97.

nn ksa srede bulunmasn zorunlu hale getirmitir. Nitekim,

Krm'daki zzeddin Keykavus ile de grmeler yaplm, an
cak onun ya da oullarndan birinin Konya'ya gelmesi ok za
man alacandan ele geirilmi olan sahte Siyavu'u gerek bir
Sultan ocuu olarak kabul etme yolunu tercih etmilerdir. Sah
te Siyavu, Keykubat'n mezarndan alnan bir nianla Sultan
ilan edilmi ve o srada Konya' da bulunan eski Sultan
Rukneddin'in kzlarndan biriyle de evlendirilmitir. Bundan
sonra ise dikkat ekici bir gelime daha yaanm ve yeni Sultan,
Karamanolu Mehmed Bey'i vezir atamtr. Trkmen ileri ge
lenlerine mevki ve nvanlar datmtr. Ayrca Cahen'in ala
cak bir durum olarak nitenlendirdii bir gelime olarak Trk
menlerin Arapa veya Farsa bilmemelerinden dolay Rm'daki
Seluklularn tarihinde ilk defa Trkeyi kullanan bir divan
katiplii kurmulardr.21 Ancak sonuta, Karamanoullar her ne
kadar Anadolu'da bir dzen kurmaya alsalar da, lhanl or
dusu dzenledii bir harekatla Konya'y ele geirmi ve sahte
Sultan Cimri de ldrlmtr.
Anadolu'da yaanan gelimeler karsnda Krm'da bulu
nan zzeddin Keykavus ve oullarnn durumuna deinmek
konu btnl asndan nem arz etmektedir. Anadolu' daki
karklklar srerken zzeddin Keykavus lm ve en byk
olu Gyaseddin Mes'ud bir sre stanbul'a yerletikten sonra
kendini sultan ilen ederek babasnn lkesini yeniden fethetme
ye koyulmutur. Bu fetih planlar erevesinde ortam hazrla
mak amacyla Sinop'a kardelerinden biri gnderilmitir. Bu
arada yaanan gelimeler sonucunda lhanl Han'nn karar ile
Seluklu topraklar eskisi gibi Konya merkez olmak zere bat
blgeleri Keyhsrev'in oullarna, Kayseri merkez olmak zere

21

Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, stanbul, 1985,

ss.282-3.

1 43

de dou blgeler Mes'ud'a verilerek yeni bir taksimata gidilmi

tir.22 Bu tarihten sonra ise zzeddin Keykavus'un olu Mes'ud,
lhanl denetiminde bir Sultan olmaktan teye gidememitir.
Yukarda verilen bilgilerden de anlald zere Karaman
olullar daima eski Seluklularn bir varisi ve ana kolu gibi
hareket etmiler ve Anadolu'da lhanl hakimiyeti boyunca s
rekli olarak lhanl'ya kar mcadele etmilerdir. Bu dorultu
da, Anadolu' da lhanl babularnn ayaklanmalarnda dahi
Sultan Mes'ud ile birlikte ayaklananlara destek olmulardr.23
Ancak, tm bu abalar Seluklu Sultanl'nn sona ermesini
engelleyememitir. Uzun zamandan beri Anadolu'da birlik yok
olmaya yz tutarken, her yre zel beylikler konumuna dn
mtr. Bu beylikler arasnda da en gl olan, d aha nce de
belirtildii gibi Karamanoullar olmutur.
Seluklu Sultanl'nn lhanl idaresi altna girdii dnem
den balamak zere adndan ska bahsedilen Karaman
oullar, Osmanl devleti iin de baedilmesi gereken bir g
olarak varln 1 5.yy.'n sonuna kadar devam ettirmitir.
1 398 ylnda Yldrm Beyazd dneminde Konya ve
Larende Osmanllarn eline getiyse de, Mut, Ermenak, el,
Taeli taraflar halil. Karaman ailesinin elinde kalmtr.
Karamanoullar, 1441-1442 ylnda Osmanl mparatorluu
Macaristan' da bozguna uradktan sonra Osmanl aleyhine
dzenlenen Hal ittifakna da destek vermekten ekinmemi
lerdir. Bu detek ile ileri harekata geerek Beypazar, Afyon,
Bolvadin, Ktahya ve Ankara'ya kadar her yeri yakp ykm
lardr. Osmanl Devleti'ne kar Hallarla dahi ittifak yapmay
gze alan Karamanoullar direnilerini 1487 tarihine kadar
devam ettirebilmilerdir. Bu tarihte tamamen Osmanl idaresi

22

"

1 44

Ibid., ss. 287-8.

Ibid., s.293.

altna giren beylik, 1500 ylnda bir eyalet haline getirilmitir.24

Uzunarl'ya gre Osmanl devleti'ne kar uzun sren bir
mcadeleye girimi olan bu beylie ait zellikle Ermenak, Ana
mur, Larende (Karaman), Aksaray, Konya ve Nide' de bulunan
birok eser onlarn Seluk Saltanatnn takipileri olduklarn da
gstermektedir.25 Uzunarl ile benzer grler sergileyen
Cahen'in de vurgulad gibi, onlar Seluklularn ana kolu gibi
hareket etmekte ve dier Trkmenler gibi Seluklu Sultan
zzeddin Keykavus'u desteklemekteydiler. Her ne kadar
zzeddin Keykavus Krm' da bulunsa da, cimri olaynda grl
d zere Anadolu'daki Trkmen beyleri ile bir temas olduu
aka grlmektedir ve onun olu olarak gsterilen bir kiinin
tahta oturtulmas da ona verilen bu destein nemli bir delilidir
denilebilir. Bu noktada akla yle bir soru gelmektedir:
Karamanoullar Bizans'a snan Seluklu Sultan zzeddin
Keykavus'u desteklediklerine gre, acaba zzeddin Keykavus ile
birlikte Bizans hizmetine giren ve daha sonra Anadolu'ya geen
Trkmenler
arasnda
varolma
ihtimali
yksek
olan
Trkopolleri, Karamanoullar himaye etmi olabilirler mi veya
zzedddin Keykavus Bizans' a sndnda onu takip eden as
kerleri arasnda Karamanllar da var myd?
Elde ak tarihi belgeler olmamasna ramen, yukarda yer
verilen dnemin siyasi tarihinde yaanan gelimeler ele alnd
nda byle bir ihtimalin pek de uzak olmad sylenebilir.
Kendilerine Karamanllar denilen, Trke konuan ve
Trke ibadet eden Ortodokslarn isimlendirilmesinde etken
olduu dnlen Karamanoullar, Orta Anadolu'da birok
yerleim yerine hakim olan ve Osmanl devleti'ni kurulu aa
mas ve sonrasnda en ok megul eden ve hatta onun karsn-

24

25

Uzunarl, op.cit., ss. 2-35.

lbid., s. 36.

1 45

da en fazla kuvvete sahip olan beylik olarak tarihte yerini alm

tr. Karamanoullarnn topraklar zerinde youn bir nfusa
sahip olan bu Ortodoks topluluun isimlendirilmesi konusunda
eldeki mevcut kaynaklar arlkl olarak bu isimlendirmenin
corafi bir temele dayal olduu noktasna iaret etmektedir.
Yine bu temele paralel olarak, burada bugne kadar zerinde
durulmam bir noktaya daha temas edilmesinin bu duruma
farkl bir boyut kazandracana inanmaktayz. Anadolu' da
mevcut Karaman corafi isimlendirmesi haricinde bu ekilde
corafi bir isimlendirmeye ve ayrca dorudan Karamanl Karamanie olarak adlandrlan bir gruba Bizans tarihinde de
rastlanmaktadr.
Edouard de Muralt'n, Essai de Chronograplie Byzantine pour

Servir i l'Examen des A nnales du Byzan tine Empire et

particuliennent Des Clronograples Slavons de 395 i 1057 adl eseri

nin ikinci cildi incelendii takdirde, 1205 ylnda stanbul ehri

nin Latin hakimiyeti altnda olduu dnemde Edirne'ye bir
saldrnn gerekletirildii grlr. Muralt'n belirttiine gre
Ulahya (Eflak) ve Karamanie krallar Edirne'yi ele geirmiler
dir. Hallardan on kat daha gl durumda bulunan 1 20.000
kiilik Kuman, Bulgar ve Ulahlardan oluan byk bir ordunun
bandaki Johannes, Edime'yi kuatmtr. Daha sonra ise Hal
lar kendilerini takibe zorlayan Kumanlar bir tuzak kurmular
ve onlarn blnmelerine sebep olup yenilgiye uratmlar ve
Latin imparatoru esir alnarak Tmovo'ya gtrmlerdir.26 Yine
ayn eserin birinci cildinde ise Anadolu' da. Alaehir
(Philedelphia)'in 1304 ylnda Trkler tarafndan kuatldn
dan bahsedilirken, kuatmaya destek olarak gelecek yardmlar
kesmekle grevli kii olan Aliir'in emrindeki Karamanie'lerden

1 46

Muralt, op.cit., c. 2, s. 285.

bahsedilmektedir.27 Burada bahsedilen Aliir, daha nce sz

geen Melik ve Halil gibi Bizans hizmetinde alan bir Trk
komutandr28 ve onun komutasndaki Karananie olarak adlan
drlan paral Trk ve bunun yannda Alan askerleri Alaehir
kuatmasn kaldrmtr.
Dier taraftan ilgi ekici bir nokta da Byk skender d
neminde ran'da Horasan'n gneyinde bulunan Kirmanah
ehrine Karamania denildiidir. Byk skender, Hindistan
seferi srasnda Haydaraabat(pattala)'da bir deniz ss kurduk
tan sonra ordusunun byk bir ksmn denizden fazla uzak
lamamak suretiyle Belcistan (Gedrosya) ve Karananya (Kir
man-Kirmanah) dan sevk etmek ve kuvvetlerini Karamanya'da
birletirmek suretiyle Pazarfat ve Susa zerinden Babil'e geri
dnmtr.29 Buradan anlalan udur ki, bugn Kirmanah
olarak bilinen yer Byk skender dneminde Karmanya olarak
adlandrlmaktayd. Dolaysyla, Kirman ad Karmanya'nn de
iiklie uram hali midir? Eer yleyse, benzer bir isim ola
rak Beserabya blgesinde bulunan Akkerman' da benzer bir
deiime mi maruz kalmtr? Muralt'n belirttii Ulahya kral
ile birlikte Bizans safnda yer alan Karamanya kralnn lkesi
bugn Akkerman olarak bilinen yer midir? Yoksa bu sadece bir
rastlant olarak m deerlendirilmelidir? Bunun dnda, Aliir
isimli paral Trk komutannn emrindeki Karananieler kimler
dir ve Latin imparatorunu tuzaa dren ve Tmovo'ya gt
ren Kumanlarn genel olarak youn bir biimde yaadklar saha
gz nne aldnda Karamanya ile bir ilgisi var mdr? Tm bu
sorular bir araya getirildiinde ortaya olduka ilgin bir durum
kmaktadr: Bir tarafta, 1205 ylnda Bizans safnda arpan
Ulah kral yannda Karananie denilen bir lkenin kral ile Ku27

28

29

Ibid., c.l, s. 8.
Paparrigopoulou, op.cit., s.145.
A. Mfit Manscl, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara,T.T.K., 1 988, s. 451 .

1 47

manlarn Edirne kuatmasnda isimlerinin gemesi, dier taraf

ta, 1 304 ylnda Anadolu'daki Trklerin Alaehri kuatmalar
karsnda Aliir isminde bir Trk komutann kuatmay kal
drmakla grevlendirilmesi ve bu kuatmay emrindeki
Karamanie'lerle birlikte kaldrmas. Osmanl idaresi altnda
Badan' da Akkerman olarak adlandrlan yerleim birimi bu
gn Ukrayna'nn Odessa ynetim birimine bal olan Belgrod
Dnestrovski ehridir ve bu ehir Donetsi rmann yukar kesi
minde, Moskova-Horkov ve Sumi-Donetsk Havzas demiryolla
r zerinde bulunmaktadr.3o
Yukardaki ilgin tabloyu tamamlad dnlebilecek di
er bir bilgi de udur: J. Eckmann'n, Anadolu dnda da Kara
manllara rastland konusunda vermi olduu bilgi dorultu
sunda bugn hala Gagauz yerinde Karananky olarak adlandr
lan bir yerleim biriminin bulunduunu burada belirtmek ge
rekmektedir.
Karamanllarn Osmanl ncesi dnemde de yine Karamanl
olarak adlandrldna dair bir bilgiye Mustafa Ekincikli'nin
Trk Ortodokslar adl eserinde rastlamak mmkndr. Ekincikli,
Seluklu dneminde 13.yy.'n ikinci yarsnda kaleme alnm ve
yazar bilinmeyen bir kayna esas alp bu kaynakta belirtilen
bilgilere, baka kaynaklarca desteklenmedii srece ihtiyatla
yaklalm aldr derken, bahsedilen kaynakta Yaranahr'da iki
kiliseninin ina edildii bunlardan birinin Romallarn kilisesi,
dierinin de Karamanllarn kilisesi olduu belirtildiinin altn
izmektedir.31
Trke konuan Ortodokslarn genel bir ifadeyle Karaman
llar olarak adlandrlmalar bir kenara braklacak olursa, bu
insanlarn kendilerini nasl isimlendirdikleri sorusunun cevab30
31

1 48

"Bclgrod-D11cstrovski", Ana Britannica Ansiklopedisi, stanbul, 1986,c. 3,s.

557.
Ekincikli, op.cit., s. 116.

nn da olduka ilgin olduu grlr. Konuyla ilgili olarak ince

lenen hemen hemen tm kaynaklarda Karamanllar iin oun
lukla Trkofon Ortodokslar tabiri kullanlmaktadr. Dier taraftan,
Osmanl Arivinde znniyan- Karaman veya sadece Karaman
yan32 olarak adlandrlan bu insanlarn kendilerine Ukrayna ve
kuzey Kafkaslarda yaayan Urumlar gibi Anadolu Rum'u veya
Anadolu Hristiyan, Anadolulular, konutuklar dile de Yavan
Trke, Sade Trke veya Anadolu Lisa111 dedikleri grlmekte
dir.33
Genel anlamda, Osmanl idaresi altnda Rum milletine da
hil edilmeleri gerei erevesinde kendilerini A nadolu Rum'u
olarak adlandrmalar doal kabul edilebilecekken, acaba bu
insanlar sadece corafi bir isimlendirmeyle mi dier Ortodoks
lardan ayrlmaktaydlar, yoksa onlar dierlerinden farkl klan
baka ynleri de bulunmakta myd?
Karamanl Ortodoks Hristiyan Nfus Arasnda
Trke simler

Karamanl Ortodoks Hristiyanlarn yaad blgeler dikkate

alnarak yaplan aratrmalar sonucunda Karamanllarn genel
likle Trke isimler tad grlmtr. Ancak, Trke isimler
dnda Ortodoks Kilisesi mensuplar tarafndan kullanlan isim
lere de rastlanmaktadr. Dier taraftan belirtilmesi gereken
nemli noktalardan birisi de Trke isimlere yalnzca Karaman
llar da deil, ayn zamanda baz Ermeni topluluklarnda da
rastlanddr. B u konuda Osman Turan'n Seluk Devri Vakfiye
leri III. Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri adl makalesinde
32

33

Anhegger, op.cit., s.159.

Evangelia Balta, "A11ado/l Tiirkofon llristiya Ortodoks/arn "Ulusal Bi
lin"/crini Aratrmaya yarayan Kaynak olarak Karamanlca Kitaplarn szleri",
Tarih ve Toplum,13/74 ubat 1990, s. 84; Ekincikli, op.cit., s. 1 17.

1 49

ilgin bilgilere yer verilmektedir. Turan, Seluklu Sultanl'nn

nl devlet adamlarndan olan Celaleddin Karatay tarafndan
13.yy'n ilk yarsnda Kayseri ve Elbistan arasnda lba
(Zamant) nahiyesine bal Karaday(Karatay) ky snrlar
ierisinde yaptrlan Kervansarayn vakflar arasnda yer alan
kylerden bazlarnda z Trke isimler tayan Hristiyanlarn
varlna dikkat ekerek, youn bir biimde Trke isim tayan
ve arlkl olarak Ermeni mezhebine bal bu Hristiyan nfu
sun menei konusunda daha fazla aratrma yaplmas gerekti
ini vurgulamakta ve tahrir defterlerinde yer alan: Kaya veled-i

Serkis, Arslan birader-i Hauk, Budak veled-i Mgrd, Serkis veled-i

Balyemez, Baran veled-i Karaca, Sub!anverdi veled-i Tomas, Karako
veled-i Tursun, lald veled-i O, Kirkor biraderi O, Bogos veled-i
Hudaverdi, Yamur, Ula, Bal, lbei, iek, Serkis veled-i Eymr,
Kumr veled-i Tut, Serkis veled-i Pulad-akr, Yrk veled-i Me!tar,
Aydomu birader-i O, Agop veled-i Gke, Kaplan, Timur, a!in,
Dede, Toros veled-i Kaya, Ovanis veled-i Hdaverdi, Melika/ gibi
isimler tayan Hristiyanlarn Mslmanlardan ancak zmmiyan
der karye-i mezkur tabiriyle ayrlabildiklerinin altn izmektedir.
...

Dier taraftan, Ermenilerin Trke isimler kullanm olmalar

zerinde de duran Turan, Trke isim kullanmnn younluu
nun bu blgede bir Hristiyan Trk unsurunun varlna delil
tekil ettiini vurgulamaktadr. Ayrca, Trk beyliklerinden
Karamanllar arasnda Bayburt ve Turgut gibi Trk oymaklar
haricinde bir Bulgar oymann da bulunduunu belirten Turan,
Karatay Kervansarayna vakfedilen Gney ve bu civardaki ba
ka bir kyde Bulgar veled-i Sevundk ve Musa veled-i Bulgar gibi
ahs adlarnn varlnn etnik mene ile ilgili olduu gerei
zerinde durmaktadr.34
"

1 50

Osman Turan, "Seluk Devri Vakfiyeleri Ill, Celalaeddin Karatay, Vakflar ve

Vakfiyeleri", Belleten, c.XII, sa.45,1948, ss.67-69. Ermeniler arasnda Trke
isimlere rastlanlmas konusunda ayrca bkz: Hasan Fehmi Turgal, Mlga

Osman Turan'n dikkat ektii bir dier nemli konu da

Kervansaray ina ettiren nl Seluklu devlet adam Celaleddin
Karatay'n kkenidir. Seluklu Sultanlarndan II. zzeddin Key
kavus'un dier kardeleriyle birlikte idareyi ele almasnda ve
hatta bir ara Keykavus'un tek bana hkmdar olmasnda b
yk etkisi olan Naib Karatay'n dnemin btn vesikalarnda
babasnn adnn, bir mhtedinin babasna verilen isim olan
Abdullah (Tanr Kulu) olmasnn onun Mslman olmayan bir
aileden geldiinin gstergesi olabilecei sylenebilir. Bunun
haricinde Vakfiyesinde akraba ve azadl klelerinden aciz kim
selere denek ayrlrken bunlarn Mslman veya Hristiyan
olarak kaydedilmi olmas onun akrabalarndan hfla slam
kabul etmeyenlerin olduuna bir iarettir. Turan'a gre, byk
bir ihtimalle Kilikya-Kayseri arasndaki bir yerden olan Karatay,
I. Keyhsrev'in 1208 ylnda gerekletirdii Ermenistan sefe
rinde kle olarak alnm bir Hristiyandr ve bni Bibi, Karatay
iin Run Klesi tabirini kullanmaktadr. Dier taraftan, ona bu
blgede kyler verilmesi ve kervansarayn burada yaptrm
olmas yannda aile yeleriyle ban koparmamas ve kendisi
ile kardelerinin Kemaleddin Runta ve Seyfeddin Karasungur
gibi Mslman isimleri haricinde z Trke isimler tamalar
aslen bir Trk aileye mensup olduklar ihtimalini kuvvetlendi
ren unsurlardr.3s
Osman Turan'n bu almas haricinde konuyla ilgili olarak
Osmanl ncesinde Seluklu ve lhanl hakimiyeti dnemlerine
ait olarak gayri mslimlerin durumlar hakknda bilinen bir
geree daha dikkat ekmek gerekmektedir. Anadolu'daki gayri
mslimler, tpk Asya' da Uygur ve Hazar devletleri hakimiye
tinde amani, Budist, Maniheist, Hristiyan, Mslman ve Mucr'iye Malkemeleri Sicilleri zerinde ncc/ene/er", il. Trk Tarih Kongresi

35

Teblileri, 20-25 Eyll 1937.

Turan, op.cit., ss.17, 19-21.

sevi cemaatlerin birlik ve uyum ierisinde yaamalarna benzer

bir biimde, Seluklu idaresi altnda da serbestce yaamlar ve
hatta bu serbestlii lhanl idaresi altnda da devam ettirmiler
dir.36 Genelde, lhanl idaresi din konularnda tarafsz kalm ve
farkl dini inanlara kar saygl olmutur. 1 3.yy.'da lhanl ida
resi altnda Sivas yaknlarndaki Zile'de, Amasya'da, Erzincan
ve Malatya'da Hristiyanlarn yaad ve piskoposlarnm bu
lunduu, bunun dnda Kemah, Colonia, Naziantos, Tokat ya
knlarnda bulunan ve ismi bir zamanlar Bizans ordusunda g
rev yapm Hristiyan Kumanlar artran Komana'da Hristi
yanlarn yaadklar bilinmektedir.37 Ayrca bilinen bir dier
gerek de lhanl idaresi altnda Anadolu'da yaayan Hristiyan
Ortodoks veya Gregoryenler dnda Asya' dan itibaren farkl
inanlarn temsilcileri olan Trk ve Moollar da bulunmaktay
d.38
Bu balamda, rene Beldiceanu'nun Bitinya'daki gayri Ms
lim Nfus balkl almas ilgi ekicidir. Beldiceanu, Bitinya
blgesinin -bugnk dou ve gney Marmara- bir blmne
ait tapu tahrir defterlerine dayanarak ilgin bilgiler vermektedir.
Genel olarak 16.yy. sonuna kadar kentlerdeki gayri mslim
nfusun azaldna dikkat eken Beldiceanu, 1 573 ylnda ne
gl, St, Yarhisar ve Akhisar gibi ehirlerde Mslman olma
yan kimseninin kalmadn, ancak Bursa'nn bir istisna olu
turduunu belirtmektedir. Bursa'nm Koz eme olarak adland
rlan mahallesindeki: Kasta veled-i Tadoros, Mihal veled-i Mihal,

Kaloyen veled-i Kaloyen, Arslan veled-i lyas, Kaloyan veled-i Pulad,

36
37

Cahen, op.cit.,, s.317; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam

Medeniyeti, Ankara, 1 965, ss.257,230-232.
Cahen, op.cit., s.318; 10.yy'a ait Bizans topraklarnda Comana isimli bir
yerleim birimi hakknda Steven Runciman'n The Emperor Romanus
Lecapenus and his reign, Cambridge, 1963 adl eserine baklabilir.
bkz.; Giri.

1 52

Stevan Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and His reign

Cambridge, 1963.

Doma veled-i Karaman, Yahi veled-i lyas, Todoros veled-i Arslan ve

ardak ky n fusundan Aka olu Mavrudi, kardei Sleyman,
Seluk'un olu Yorgi, Karagz 'n olu Yani, Konstantin 'in olu Ka
raca, Karaca 'nn olu Timurta

. . .

gibi gayri Mslim nfus isimleri-

1 53

ne bakarak bu Hristiyanlarn Bizans soyundan gelen insanlar

gibi grnmediklerini vurgulamaktadr. Yine tahrir memurlar
nn gayrimslimleri ifade eden gebr, kafir, zmni ya da harncgzar
gibi niteleyici bir sfat kullanmad taktirde defterlerdeki Hris
tiyan isimlerinin Mslmanlardan ayrt edilemediini belirten
Beldiceanu, dorudan Trk airetlerinin adlarn tayan Yreir
ve epni kyleri zerinde nemle durmakta ve Yreir' de yaa
yan tm kyllerin Hristiyan ve Grek Ortodoks takviminden
isimler tarken, epni nfusunun Mslman ve Hristiyan
olarak ayrldn ve Hristiyanlarn isimlerinin Trke olduu
nu vurgulamaktadr. Bu rnekler dnda, Bizans mparatorlu
u'nda hizmet etmi Trklerin varlna dikkat eken
Beldiceanu, Bizans'n Hristiyanlatrma siyasetinde kat bir
kural olan barbar isimlerinin braklmas gereine dikkat ek
mektedir. Bu balamda, isimlerinin Grek takviminden olduu
nu belirttii epni ky sakinlerinin byk bir ihtimalle bu
kategoriye dahil edilebileceini belirten Beldiceanu, dierlerinin
ne yerli Bizans topuluklar ne de din deitirmi Mslmanlar
olmadklarn, babadan oula Hristiyan olan ve Hristiyanlkla
rnn incelenmesi gereken bir Trk-Tatar topluluunun var ol
duunun altn izmektedir.39
Yukarda yer verilen bilgilerle birbirini tamamlar nitelikte
olup !.Blmde zerinde durulan bir olaya burada tekrar yer
vermek gerekmektedir. Bizans hizmetinde askeri grevlerde
bulunan ok saydaki Kuman, Peenek, Uz ve Trkopollerin
varl dnda, ayrca 14.yy. balarnda Bizans safndan ayrla
rak Katalan birliklerine katlan Trkopollerin Anadolu' daki
Trkmenlerden de destek aldklar bilinmektedir.40 Bu destek
'9

;u

!rene Beldiceanu, "Bitinya'da Gayrimslim Nfus (14.yzylm ikinci yars15.yzyln ilk yars)", Osmanl Beylii, ed. Elizabeth Zachariadou, Tarih
Vakf yaymlar, stanbul, 1997, s. 18.
Bkz.; ss. 1 27-132.

1 54

balamnda Anadolu Trkmenlerinin. banda yer alan Halil ve

Melik komutasndaki Hristiyan Trkopoller Katalanlarn safn
da yer alarak Bizans'a kar birok yama hareketinde bulun
mulardr. Daha sonra Anadolu'ya gemeye karar veren Halil
ve adamlarna, zzeddin Keykavus ile birlikte Bizans safna ge
tikten sonra Bizans devleti tarafndan Dobruca'ya yerletirilen
Trkler de katlmlardr(1307-8). te bu noktada Paul Wittek,
Halil ile birlikte Anadolu'ya geen Trkler arasnda Hristiyan
larn da olabileceklerini ileri srmektedir.4 Halil ile ilgili daha
sonraki bilgilere Uzunarl'nn Anadolu Beylikleri Tarili'nde
rastlanmaktadr. anakkale-Balkesir blgesinde 13.yy sonu ile
14.yy.'m banda kurulmu olan ve kken olarak 1 1 .yy'da Orta
Anadolu'da bir devlet kurmu olan Melik Danimend'e daya
nan Karesi Beylii'nin bandaki Karasi Bey, Moollardan kaa
rak kendisine snan Trklerle birlikte Dobruca' dan Ece Halil
kumandasnda gelen Sar Saltuk'a mensup Alevi Trkmenleri
kendi topraklarna yerletirerek bu blgedeki Trk nfusunu
artrmtr. Dolaysyla bugn bu blgede var olduklar bilinen
Tahtac Trkmenleri, epnilerle birlikte42 Beldiceanu'nun
16.yy.'da Bitinya'da tespit ettii Trke isimli Ortodokslarn
Halil ile birlikte Anadolu'ya dnen Trklerle bir balants var
gibi grnmektedir.
Bu ekilde gayrimslim nfus ierisinde z Trke isimlere
yalnzca Bitinya blgesinde rastlanmamaktadr. Sivas, Tokat,
Ankara, Adana, Konya, Kayseri, Nide, Nevehir gibi Orta Ana
dolu blgesinde de benzer bir durum sz konusudur. rnein
Tokat'a bal ve yukarda bahsedilen Zile ve Artkabad (Artova)
evresinde Kul- Karaku nahiyesinde baz kylerde vakf reaya
s olan gayri mslim nfusun Mslmanlara oran yaklak %3-

41
42

Wittek, op.cit., s. 666.

Uzunarl, op.cit., s.96; Kprl, op.cit., s. 52.

1 55

4'dr. simlerine bakldnda bazlarnn Rum ve Ermeni ismi

tasa da, yarya yakn ksmnn isimleri Alagz, Ayvaz, Bayram,
Budak, Gke, Ylbeyi, Bnyad, Karagz, Kaplan gibi Trke isim
lerden olumaktadr. Ylmaz Kurt'a gre her ne kadar gayri
mslim nfus ierisinde bir ksm belirli Trke isimleri alsalar
da Zile-Artkabad yresindeki durum ok farkldr. Kurt, Ana
dolu'nun eitli yerlerine ait incelemi olduu defterlerde bu
sklkla gayri mslimin Trke isim kullandna rastlamadn
belirtirken, bu blgeye ait defterde 1286 gayri Mslim vergi
nfusunun kaytl olup bunun 469'unun ayr isim kullandn
bunun da yaklak olarak her kiiye 1 isim dtn belir
tirken, bunun isim zenginliine iaret etmesinin altn izmekte
ve bu isimlerden babalarna ait 583 ayr ismin 296's Trke veya
Trklerce kullanlan Mslman isimleri olduuna dikkat ek
mektedir. Bu da oran olarak yaklak % 50.7'ye isabet etmekte
dir. Kurt'a gre bu durumu Trkenin etkisiyle, ticaret zorunlu
luu veya dini bask ile aklamak mmkn deildir ve Anado
lu'nun dier blgelerindeki gayri Mslimler, zellikle de Rum
lar, Trk isimlerine hibir zaman bu lde rabet etmediklerine
gre43 bu kiilerin kkeninin Rum olup olmad ak bir ekilde
soru iareti uyandrmaktadr.
Tapu Tahrir Defterleri kadar er'iye Sicilleri de bu konuda
ilgi ekici verilere sahiptir. Nejat Gyn 16.yy.'da 1 522 ylnda
Ankara' da kalede bulunan Hristiyan mahallesine dikkat eker
ken, mahalle sakinlerinin bir ksmnn Ermeni olup Vartan,
Serkis, Bedros ve Kirkor gibi isimler tadn, ancak bu isimler
haricinde Melikal, Gke, Aydn, Kutlu, Arslan, Emiral ve Murad
gibi Trke isimlerin de bulunduunu belirtmektedir. Ayn
durumun Ankara'nn dier mahallelerinde de sz konusu oldu
unu vurgulayan Gyn'e gre Trke isimler tayan Hristi-

"'

1 56

Ylmaz Kurt, "Sivas Sanca Kii Adlar", OTAM, c. 4. s. 233-239

yanlar "muhtemelen Bizansllar zamannda Balkanlar'dan Anado

lu 'ya geerek yerletirilmi olan Hristiyan Trklerin kalntlardr".44
Yine Ankara ile ilgili olarak Ankara'nn I mmaral (1583-16489)
er'iye Sicili'ni inceleyen Halit Ongan'm da baz tespitlerinden

bahsetmek gerekmektedir:

Bayram ve/ed-i nebeyi, Tanrverdi veled-i Budak, znmi

ahbula, znmi Hiidaverdi, zmmi Karaman ve Hsrev,
zmmiye Katupee, Kaya Bal veled-i Abralan, Krpe veled-i
Sltanel, elbula veled-i Seferel, albula bint-i Tatar nam
zmmiye, Tanrverdi veled-i Bdak4s
Orta Anadolu blgesinde Nide iline bal Bor kazasna ait
(929-939 Hicri- 1 523-1533) er'iye Sicillerinde yer alan gayri
Mslim isimleri arasnda; Arslan bin Nikola, Balayi bin Aygut,

Tanrvermi ve Bahar, Baband, Devlet binti Nikola, Kzlarbeyi,

Tanrvermi ve kardei Ba/adr, Turmu bin Ba/adr, Tursun bin
Turmu, Yanur46 gibi isimleri tayan gayri mslimlerin olduk
lar tespit edilmitir.
Sivas iline ait 1 61 7 tarihli bir mahkeme kaydna bakldn
da Sivas'ta Kaleard mahallesinden Turfanda binti Kumru nam
zmminin sahip olduu bir mlk Bulduk veled-i Balyedi'ye satt
grlr. Yine 1593 ylma ait baka bir kaytta zmmiye nci
Bey'in kz Glistann Bal olu Kayabal nam zmmi ile evlendii
belirtilirken, 1 679 ylma ait bir kaytta Kayseri'li Yali veled-i
Kaplan ve Anasdas veled-i Murat ile Murat veled-i Dede isimlerin-

44

"
46

Nejat Gyn, "011a/t111c Yiizylda A11kara", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,

1, 1967 s.73.
Halit Ongan, Ankara'nn 1 Numaral er'iye Sicili, T.T.K., Ankara, 1958, ss.
17, 46, 48, 609, 581, 226,103,1 80,455, 61, 180, 206, 268.
Ragp nen, "Bor Halil Nuri Bey Kiitiipla11esi11dcki Mahkem-i er'iye Sicilleri ve
Blnrda Griile Tiirke Kii ve Ky isinlcri", Trk Etnorafya Dergisi, An
kara, 1959, sa. 3-4, 1958-61, ss.108-1 10.

1 57

deki zmmilere rastlanlr. Kayseri kaytlar arasnda devirme

olay ile ilgili bir kayt da olduka dikkat ekicidir:

"Vecizi tahriri sicil oldur ki 981Ramazannn evasatnda emri

lmayun ile karye-i ukur'dan Acem olan olan Sayac bin
ehri, Bal bin AyaYorgi ve Timur bin Sevindik nam nefer
kinesnelerin ba libas/ar tekmil olundu ehli karyeden alnd
deyu sansunc ba Hzr Aa canibinden vekil olan Melmed
ikrar etmein karyei mezburdan zmmi Tanrverdi bin ...., Bay
ram bin Sevindik ve Budak bin Elvan tasdik edp bittalep sicil
olnd ".47
Devirme ile ilgili 9SSH(1609) tarihli bir dier belge ise y
ledir:

"Vecli talrir-i sicil oldur ki, 981 Ranazan 'nn evasatnda emri
Jnayn mucebince acemi olanlarn cemi iin gelen
kdvetiilmacit velekarim sansncu ba Hzr aa canibinden
vekil olan Alnet bey meclisi er'ide ikrar edp dedi ki Karye-i
Zincidere reayasndan iki olan iki libas harc alnd gayr ala
kalar kalmad dedikte mkrri nezburu karye-i mezbureden
oban bin Dnc ve Karaman bin Yardm el tasdik edp
vaka iki olan ve iki libas harc alnd gayr nesnemiz almad
dedii bittalep sicil olndu ".4s
Din grevlileri arasnda her ne kadar Ortodoks ismi grme
ye alk olunsa da aadaki rnekte olduu gibi babalarnn z
Trke isimler tadna rastlamak da mmkndr. 1 058(1 679)
yl Rebilevvel ayma ait bir belgede:

47

1 58

Hasan Fehmi Turgal, "Anado/ 'da Gregorycn ve Ortodoks Trkler" , lk, c. 4,

sa.2, s.180.
Ibid., s.180.

"vechi tahriri sicil oldur ki, Kayseriye Rmiyan keilerinden

Sinyon veled-i Kara ve Sava veled-i Uurlu nam raliban mahfili ka
zada.... olan Hzr Bal ve Glbal muvacehesinde ikrar ve takriri kelam
edip nezbur Hzr Bal'ya krk kuru deyyinimiz olup ..... "49
er'iye sicillerinde bazen bir gayri mslim ailenin tamam
nn isimlerini aadaki rneklerde olduu gibi bir arada gr
mek de mmkn olabilmektedir:

"Maksad re'si nedinei Kayseriye kazasma tabi Talas karyesin

den olup ticaret tarik ile malruseyi Konyaya gelip biemrillali
teala halik olan nesfur Malko mddei mezkur Sinan ile ikisi
liebeveyn karnda/ardr. Babalarnn ismi Safer ve validelerinin
ismi Glizar nam zmmiye olmala ... "sa
Kayseri mahallelerinden slim' de "miird olan lana(?) bin ti

Kumru nam nasraniyenin Suna nam sagirine dedesi Kumru veled-i

Gey nam zmmi vasi asbedildii gbbettasdik ketbolnd. 1041"51
mer Ltfi Barkan Tiirk Yap ve Yap Malzemesi iin Kaynak
lar balkl makalesinde Sleymaniye Camii ve imaretinin inaa
tna ait mufassal muhasebe defterlerini incelerken karlat
gayrimslim ustalarn isimlerinin dikkat ekici olduunu vur
gulamaktadr. Barkan, baz Orta ve Dou Anadolu yerleim
yerlerinde Hristiyanlarn asrlardan beri kalabalk Trk kitlele
riyle iie yaamalarndan dolay ve "hatta belki de vaktiyle Hris

tiyanl kabul etmi fakat lisan ve adlarn deitirmemi Trk soyun

dan kimseler olmalar dolaysyla " Budak, Karagz, Arslan Karaman,
Timr, Alagz, Tanrverdi, Hdaverdi, Aydom, Ayvat, Kalender,
Hzr, Murad, Asl Be, Aydn, Paa Bey, Karyad, Karaba, Karaka,
Kaplan, Hsrev, Kumru, Kuzu, Bahadr, Bayram, Bal, Melikal gibi
"

50

51

lbid., s.181.
Mesud Koman, "Aadol Hristiyanlarda slam
Konya Halk Evi, no.3, kinci Terin 1 936, s.182.
Turgal, op.cit., s.959.

ve

Tii rk Adlar", Konya,

159

Trk isimlerinin bulunmasnn altn izmektedir. Barkan, bu

ustalarn ounlukl a Kayseri, Konya ve Amasya gibi Orta Ana
dolu' dan geldiklerine de ayrca belirtmektedir.52
Barkan'n genel olarak Sleymaniye Cami ve imareti inaa
tnda en fazla ustann gelmi olduunu belirttii Kayseri ehri
zerinde biraz daha younlaarak burada yaam olan gayri
Mslimlerin tam olduklar isimlere arlk verilmesi ortaya
olduka ilgin bir durum kartacaktr.
Bu konuda Kayseri Erciyes niversitesi Tarih blmnde
Yksek Lisans tezleri olarak incelemeye alnm bulunulan ve
yine ilgili blmn bnyesinde yer alan KAYTAM (Kayseri
Aratrmalar Merkezi)' da bulunmakta olan Kayseri er' iye
sicillerinden bazlar tarafmzdan yeniden gzden geirilmi ve
aada yer alan Trke gayri Mslim isimleri tespit edilmitir.
1 609-1611 yllarna ait Kayseri er'iye Sicilinde yeralan gay
ri mslimlerin tad Trke isimler yledir:

Sefer veled-i Sefer, Sultan veled-i Karaca, Sefer veled-i Karako,

Dilir veled-i Tatar, Beyler veled-i Arslan, Kalender veled-i Sul
tan, Murad ve Yavan, Sefer, Bali veled-i Azar, Cumar(?)
veled-i Timur, Gll bint-i Karasatr, Aca veled-i Timur,
Tanrverdi veled-i Timur, Yamur, Sefer ve Altun(?), Bee Bal
ve Devlet ve ksz olu, Sinan veled-i Uurlu, Meryem bint-.i
Beyler, Sultan, ahin (?) veled-i Bal, Dede Bal veled-i ahbal,
Kk veled-i Tarad(? ), brahim veled-i se Bal, Kutlu beg
veled-i Baran/ Beray (? ), Karl veled-i Sare/Sava(? ), Ferman
veled-i Murad, Sultan Bal veled-i Eymir, ndr veled-i
Serkis, Ruen veled-i Murad.... Gernir karyesinde dikkat ekici
bir isim olarak: Bulgar veled-i Milal ve ne, Karaman ve Sultan
ve Yavan, Murad ve Bayram, Beli veled-i Todori, Dostum
52

1 60

mer Ltfi Barkan, "Tiirk Yap ve Yap Malzemesi in Kaynaklar", ktisat

Fakltesi M ecmuas, c.17, no.1-4, Ekim 1955-Temmuz 1956, ss.13,19.

veled-i Karaca. Uurlu veled-i Yardmc. Erkilet nam Karyeden;

Nurlu veled-i Sefer, Yavan veled-i Kel Murad. Umur veled-i
Aydn, Kumr veled-i Kei, Glabi veled-i Kayser, oban
veled-i Yoseb, Gndz veled-i Sapir!Sabir, Sayur(?), Allalverdi
veled-i elmir, Anasdas veled-i Cilanal. Endrlk nam kar
yeden atr veled-i Gorli. Sefer veled-i htiyar, Ahuluaa nam
karyeden Andronikos veled-i Kara Kk, A tmaca veled-i
Kstendil, Glistan veled-i Baladr., Tursun veled-i Turak, Yu
suf veled-i Abdul/al, dier Glistan veled-i Bahadr ve Bereketli
nam karyeden Sefer veled-i Kei.... Kuvvetli veled-i Timur,
Hac Bal malallesinden Karako veled-i Hoca Bal!Yali, Ka
ra Devlet veled-i Hoca Bey... Vekse(?) nam karyeden Kuvvetli
al veled-i Kazma. erban malal/esinden Sultan bint-i Nevruz
ve kocas Aydomu veled-i Ayvad. Develi nam karyeden Ay
dn veled-i Halil ve Bal veled-i Beygeldi. Endrlk nam karye
den Gldal bint-i Glabi ve Glabi ve/ed-i Kayser, Yosef! Yu
suf ve Kaya Bal ve/ed-i Sefer ve Meryem ve Tatar veled-i Se
fer( ?). se veled-i Glemir, skender veled-i Tatar .s3
Bir gayri Mslim ailenin kuak boyunca tadklar isimleri gstermesi asndan nemli bulunan bir belgede ise;

"Kayseri'ye mzafatndan stefane nam karyeden Hseyin bin

Abdullah nan kimesne malftl-i kazada Milail veled-i Saka nam
yetimin vasi-i er'isi olan Anna Pee nam zmmiye zerine takrir
i dava edp Karye-i mezburede Tavl tarlas demekle maruf
ma'lnet'l-ludud bir kt'a tarla dedem Kk tarlas olup, K
k mrd olup babam Karl'ya kald. Karl mrd olup bana kald.
er'e sual olunmasn taleb ederim . . .. 101915 Nisan 1610 "54
.

denilmektedir.
53

Mustafa Ertrk, Kayseri'nin 13 nolu er'iye Sicili, Erciyes niversitesi,

Tarih blm yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1994, varak 50.

54

lbid.

1 61

Bu belgeden anlald kadaryla babasnn ad Abdullah

olarak zikredilen Hseyin (bin Abdullah) de bir Hristiyanken
Mslman olmutur. Dier taraftan, dedesi Kk'n ve babas
Karl 'nn Hristiyanlar iin kullanlan ve lmek manasndaki mrd
olmak tabiriyle nitelenmesi bu kiilerin Hristiyanlna bir delil
tekil ederken, bu ailenin her ne kadar Hseyin'in Mslman
olmadan nceki ismi belirtilmemise de, dedesi ve babasnn
tad isimler konumuz asndan olduka ilgi ekici grn
mektedir.
Kayseri iline ait 161 1-1626 ylllarna ait er'iye Sicillerinden
tespit edilen isimler de yledir:

Gke, ..... veled-i Krpe, Hiidaverdi veled-i ... , Ohannes veled-i

Timur, Vasili Bal, Karlca, Sefer veled-i Hzr Bee, Sultan Be
e veled-i Devletkar, Saya veled-i Uurlu, Hdaverdi, Burak
veled-i Yunus, Arzuman, Krpe, Sava veled-i Nevruz, Devlet
veled-i ehri, Uurlu veled-i Karaman, Cihan Bee veled-i Sul
tan. Gesi nam karyeden Yamur, nci veled-i Krpe, Todori,
Karaolan(?). Endrlk'ten Aydodu, Dede Bal veled-i al,
Gndz veled-i Kei. Gesi nam karyeden Karaca kz Altiye,
Balzolu Kalender ve KutluBeg, Dursun veled-i Trkman(?).55
Erkilet nam karyeden irin veled-i Karako, Timur veled-i
Bogos, Tanrverdi veled-iii Suultan, Anasdas veled-i Kaplan,
Kaplan veled-i Uurlu. Ulubrngz nam karyeden Bahadr ve
karsKaylan(?). Balaban Kei veled-i Tanrverdi. Ayad
veled-i Gke, Temam bint-i Kse Tudu veled-i Gke, Grelik
veled-i acar, Sefer ve/ed-i Yani, Karako, Uurlu ve kardei
Murat, Tama veled-i Murad, Aydodu veled-i ayvad, akc
veled-i Mardar(? ), Lain, Vasil veled-i nebeg, gleser bint-i
55

smail Kaya, 15/2 nolu Kayseri er'iye Sicil Defterinin Transkripsiyoni ve

Deerlendirmesi, H1019-1020/ M1611-1612, Erciyes niversitesi,Tarih b
lm yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1995.

1 62

Badeser ve kocas brahim bin Abdullah. Karye-i Hisarcan'dan

Kstendil veled-i Karagazi. Karako veled-i Kayser, Nazl bint-i
Badeser. Kara Yavan ve kars HatunBla bint-i Eynir Bal ve
yetimleri, Kaya. Bekta mahallesinden Sefer veled-i htiyar,
Begler veled-i Turak, Sinan veled-i Altm, Kaya veled-i Tatar.
Germir nam karyeden ahin, Karl, Karagz, Urum Ali, Uur
l veled-i Sar Hac, Petros veled-i Giilemir 56 Pavlu veled-i Ka
ya, Bal veled-i Bac, A asdas veled-i Sefer. Darsiyak nam kar
yeden Lazari veled-i Karabeg. Gergeme nam karyeden Arslan
veled-i Budak. Mallubun nam karyeden Murad veled-i inebeg.
Sannsakl nam karyeden inebeg veled-i Save. Sayac veled-i
Kutlu Bee. Taraelir'den Sefer veled-i Pirli, Sultan Bal,
Kulakolu Yavan, Develiliolu Sultan, Hatr ve Aslan. Karake
i mahallesinden Uurlu veled-ii Sultan Bal, Glabi veled-i
Bal.arzuman veled-i Bal, Uurlu veled-i Sultan Bal. Hisar
nnden Balat veled-i Tatar ve kardeleri nebeg ve Murat(?),
Mercan veled-i Demir dede ve Bal veled-i Hasan. Giilbeg,
Arzuman veled-i Gregos, Durmu, Dede Bal veled-i Sultan Ba
l, Budak veled-i Tanrverdi, Sultan veled-i Murat, Durmu Ba
l, Tatar veled-i Mercan. Oduncu mahallesinden HatrBal Beg
ve yetimesi Ayhatun, kars Altun bint-i Boos. Depecik mahal
lesinden Badesir veled-ii Yani. Kaya bint-i Yavan, Hatr veled
i Giilbaba. Uyan(?) mahallesinden Sulta Kaya bint-i Yuvan,
Yahi, Tatar, Zincidere karyesinden Gke veled-i Kstendil.57
Kayseri Kiikapu mahallesinden Giillatun bint-i albal, Yal
i!Bal, Efkere nam karyeden ahbaz bint-i Dnir(?) kz Aylatun,
5"

57

Selahaddin rdk, 20 nolu Kayseri er'iye Sicili, h.1027/m.1617, Erciyes

niversitesi, Tarih blm yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri,
1995 .
Ahmet Gndz, 27/1 nolu Kayseri er'iye Sicili, h.1035-1036/M.1625-1626,
Erciyes niversitesi, Tarih blm yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kay
seri, 1994.

1 63

olu Polat ve Polat'n olu Uurlu (1067 yl).58 Emir Sultan mahal
lesinden Anasdas veled-i Bal ve kars Meryem bint-i Durmu'un
kzlar Glcihan ve Glzade, oullar Bal ve mirze, bir dier kzlar
Sultan'dr.59 Bir ailenin bir yesi hari tm yelerin Trke ve
Trkler tarafndan kullanlan isimler tayor olmas olduka il
gintir. Kayseri' ye ait 1617 tarihli bu er' iye Sicili kaytlarnda yer
alan ve dikkat ekici dier isimler ise u ekildedir:

Yavan veled-i Polat. Rumiyan mahalesinden Kurt veled-i Hzr.

Selmen mahallesinden Sefer veled-i Bnyat ve olu Bal, Sefer
veled-i Aslan. Harpit mahallesinden Aacan veled-i Mardaros
ve kars Glana bint-i Devlet ve olu Abraham. Kiikapu ma
Jallesinden Sefer veled-i Kei. Efkere karyesinden Nazl bint-i
.
Kutlu. Giilhatun binti ahbal. Kayseri Tatar mahallesinden
Murat veled-i Uurlu ve sebal veled-i Devlet. arkiyan ma
hallesinden Glaa bint-i Sefer ve kz Meryem. Karakei ma
hallesinden Devlet veled-i Bal. Emir Sultan mahallesinden Ka
ya veled-i Anderyas ve kars am(?) Hatun ve oullar
Anderyas ve Kaya ve kz Kymet. Germir karyesinden Bac
veled-i Murat, Tavlasun karyesinden Acar Kurd ve ah Murat
ve Yuvanolu Baryam ve Acar al(?). Rumiyan mahallesinden
Karagz ve Hdaverdi veled-i Nikol, kardei Ayan ve kz karde
i Glcihan ve Sava veled-i Hergeleci ve Sefer veled-i Murat ve
YuriBal veled-i Dede. Yine Rumiyan mahallesinden Tanrverdi
ve olu Korail ve Anasdas ve kzlar Glistan ve Meryem. Sava
ve Kara, Al/alverdi ve Murat. Bekta mahallesinden Yamur ve
Emir. Karakei mahallesinden zmmi Kasap Nail ve kars
Ayhatun bint-i Karaman ve kzlar Meryem ve Nazl.
58

59

1 64

Rdvan Yurtlak, 66/1 nolu Kayseri er'iye Sicili, h. 1067/M.1657, Erciyes

niversitesi, Tarih blm yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri,
1998, belge 15.
Ibid., belge 65.

Zincidere'den Yani veled-i Dede Bal. Bahadr, Karako,

Arzuman. slim Paa Mahallesinden Tanrverdi veled-i Uurlu
ve kars Altun bint-i Anasdas. Sultan nalallesinden Devlet ve
Altun bint-i Kaya Bal. Avarolu Glabi.60
cr'iyc Sicilleri dnda Tapu Tahrir Defterleri'nde yer alan
gayri mslim isimleri arasndaki Trke isimler de yukarda yer
verilen isimlerle byk benzerliklere sahiptir. Yine Kayseri'ye
ait 16.yy. Tapu Tahrir Defteri'nde yer alan ve yine ileride gr
,
lecei gibi konumuz a sndan rnek bir tekil eden ukur kar
yesinden baz isimlere yer verilebilir:

Karye-i ukur'dan: malalle-i Kor: Karl veled-i Aydodu ve

Hzr veled-i O (yani Karl'nn olu Hzr), Yamur veled-i
Aydodu,Satlm veled-i neverdi ve Yardm birader-i O ( yani
Satlm'n kardei Yardm), Aydodu veled-i O ( Yardm'm
olu Aydodu), Kademal veled-i Aydodu, Aabal veled-i O,
Emir veled-i Tutuk ve Yrk birader-i O (emir'in kardei Y
rk), Ayurd veled-i Yahi ve Budak veled-i O ve Sefer veled-i
O, mireral veled-i Uurlu, Tekir veled-i O, Karip veled-i
Ayurd ve Durmu birader-i o, sefer veled-i calapverdi ve Gke
birader-i O ve Denci birader-i O, Sefer veled-i Kk ve Mi
lail veled-i O, Hzr veled-i Kk ve Yardm birader-i O, Kay
ser birader-i O, Yardm veled-i Karaca, Tanrverdi veled-i Y
rk ve nebey birader-i O ve Yasef birader-i O ve Bahadr veled
i O, Tanrverdi veled-i Yrk ve nebey veled-i O, Aydd
veled-i Seydi,Hzr veled-i Hzr ve Sefer veled-i O, Balcan
veled-i Hzr. Malalle-i Gliceden: Gke veled-i van, Durmu
veled-i Satlm ve Dursun birader-i O, Nikol veled-i Urumal
ve Bayram birader-i O, Turanal veled-i ullu, Kademal
ve/ed-i Karako, Aslbeg veled-i Yagop ve Budak veled-i O,
Tranah veled-i AslBEg ve Hzr veled-i O, Kk veled-i
Aydodu ve Aydodu veled-i O, Sefer veled-i Kutluall ve Al i
60

lbid.

1 65

veled-i O, Bal veled-i Bayraml ve neverdi veled-i O,Sar

veled-i Yahi ve Tekir veled-i 0. 61
Osmanl Ariv belgeleri arasnda z Trke isim tayan Or
todoks nfusla ilgili daha birok belge bulunmaktadr. Bab- Ali
Evrak Odas Sadaret Evrak Divan- Hmayun Kalemi belgeleri ara
snda 1 843 ylnda Kayseri blgesinden Asakir-i Mansure-i Ni
zamiye-i ahane Kaymakam olan Ahmet Bey, ayn yerde yaa
makta olan Urolu isimli zmmide alaca olduu konusunda
bir arzuhal sunmutur.62 Yine bir alacak davasnda Poladolu
Yovan'n Bayramolu Yovan'dan alaca vardr ve Bayramolu
ldnden varislerinden alacan temin etmek iin
Dersaadet'e mracatta bulunmutur.63
Osmanl devleti'nde idari, siyasi, askeri, mali ve er'i ileri
nin her trl ikayet ve davalarn grld Divan- Hma
yun' da reislkttabn mhim olarak addeddii ferman ve h
kmlerin kaydedildii Mhimme Defterleri'nden 45. ciltte ol
duka ilgin bir durum aktarlmaktadr. 1610 ylnda Larende
Kads Mevlana Nuh Efendi mektup gndererek, Larende nahi
yesinde tmar tasarruf eden Hac Memi iin mukaddema ismi
Emiral iken Hac Memi nam ile tmar aldn bildirmeleriyle
tahkik olunup zmmi iken ismi Emiral olup slama geldikte
Memi tesmiye olunduunu mteaddid ahidlerin ifade ettiini
bildirmektedir. Beylerbeyinin hakk icra etmesi ile ilgili olan bu
belgede grld zere zmmi olan Emiral Mslman olunca
Hac Memi adn almtr. Anlalan onun Mslman olmadan
nce tad isim idari manada bir karklk yaratmtr.64 Bir
61

62

63

64

1 66

Gray Krpk, Kayseri, Nide ve Aksaray Livalarnda Hristiyan Trkler,

Gazi n. Eitim Fakltesi yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara,1997,
s. 60-62.
B.0.A., A.D.V.N, dosya: 2, sra: 1,1259.1.9.
B.O.A., A.M.K.T.D.V, dosya: 137, sra: 40, 1273 R 29.
Mhimme Defteri, c. 45, s. 229, hkm: 2702.

baka rnekte de: Ankara, Sivas, Erzurum ve Diyarbakr'a va

rncaya kadar tm kadlara hitaben gnderilen bir hkmde
Milgiin ve Bal isimlerindeki zmmlerin nerede bulunurlarsa
hemen yakalanp stanbul'a gnderilmesi istenmektedir.65
Yukarda grld zere gayri mslim nfus arasnda z
Trke isimler haricinde ran! kkenli olup Trkler tarafndan
kullanlan ahs isimlerine ve Beg, al, Emir, Melik ve Sultan gibi
nvanlara sk rastlanmaktadr. Gayrimslim nfus ierisinde bu
tr isimlerin varl ile ilgili deiik grler hakimdir. Bu tr
isimler: 1- ok eski bir Trkletirme ve Kltrleme olduunu, 2Bu H ristiyanlarn Trk kkenli olduunu, ya da Ronald C.
Jennings'in belirttii gibi Turkofon Yunan ve Ermeni ile Hristi
yan Turklerin karm ile ortaya kan rki olarak kark bir
topluluk olduklar ihtimalini ortaya koymaktadr.66
Yukarda rnekleri verilen Trke isim tayan gayri Ms
limlerin durumunu; bir grup veya topluluun yabanc bir klt
re sahip grup veya topululukla temasa gemesi durumunda
hibir dahili veya harici baskya maruz kalmadan o kltrn
belli ksmlarn alp benimsemesi sonucu ortaya kan serbest
kltr deiimi veya bir toplumun sahip olduu kltrn uzun
mesafeler ap yeni bir yerleim yerine yerletiinde burada
yaayan insanlar zerinde zorla etkin klmaya almas ile
meydana gelen kiiltiirleme67 ile aklamak mmkn mdr?
Trklerin, Malazgirt sonras Anadolu'ya yerlemeye bala
malarn takiben burada yaayan yerli nfus ile temas kurmalar
ve karlkl bir etkileim sonucu kltrel birtakm deimelerin
65
66

67

c. 3 1 , s. 95, hkm: 234,12 Ca 985(1606).

Ronald, C. Jennings," Urban Poplation in Aatolia in tle 1 61,, ccntry: A Stdy
of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum", Intemational Joumal of
Middle East Studies, 7 (1976), s. 34.
Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, Sosyal Psikoloji Bakmndan Bir
Tetkik, stanbul, 1997, ss. 50-51; Bozkurt Gven, nsan ve Kltr, stan
bul,1991, s.122.

Mhimme Defteri,

1 67

yaanm olmas kanlmazdr. Yukarda da deinildii gibi

Trk hakimiyetiyle birlikte Anadolu' da yaayan Hristiyan Bi
zans nfusu ierisinden kendi arzularyla hi bir baskya maruz
kalmadan slamiyeti benimseyenler olmutur. Ancak, din dei
tirme konusunda gerek Seluklu, gerekse Osmanl hakimiyeti
dneminde bir zorlamann olmad bilinmektedir. Bu konuda
Lewis'in belirttii gibi Trklerin "slaml hibir zorlama ya da
tabiiyet belirtisi tamaz".68 Ayrca daha nce de belirtildii gibi
Osmanl'nn son dnemlerine kadar varlklarn srdrm olan
gayri mslim nfus da bunun en canl delilidir. Din deitirme
olaylar dnda karlaan iki topluluun arasnda bir iletiimin
yaanm olmas kanlmazken, zaman iinde hakim kltr
durumuna gemi olan Trk kltrnden etkileim ile baz
Trk gelenek ve greneklerinin alnmas ve bu balamda, baz
Hristiyanlarn z Trke veya rani kkenli olup Trkler tara
fndan kullanlan isimleri alm olmalar elbette ki ihtimal dahi
lindedir. Ancak, gerek Ylmaz Kurt'un incelemi olduu Tokat
blgesi, gerekse Osman Turan'n zerinde nemle durduu ve
yukarda birok rnein verildii ve z Trke isimlerin youn
luk arz ettii Kayseri blgesi ve bunun dnda ayn ekilde
Nigde, Nevehir, Karaman, Konya69 illeri haricinde rene
Beldiceanu'nun belirttii Orta Anadolu dndaki gney Mar
mara blgesinde rastlanan isimlerin varl kltrel deiimin
tesinde ortada zerinde nemle durulmas gereken bir Hristi
yan Trk nfusun varlna iaret etmektedir.
Birinci blmde ele alnarak incelenen Bizans hizmetindeki
Hristiyan Trklerin varl ve bu hizmetleri sresince Balkan68

69

Bernard Lewis, Osmanl mparatorluu ve Modem Trkiye, stanbul,

1982,s.29.
Mehmet Aydn, "Konya er'iye Sicillerine gre XIII. yy.'da Konya'da Gayri
Miislimleri Oturduklar Mahalleler, Niifs Durumlar ve Sosyal-Kiiltiirel ere
ve", XIII T.T.K. Kongresi Bildirisi, 4-8 Ekiml999, Ankara,1999.

1 68

lar'a ve Anadolu'nun birok yerine iskan edilmeleri ve yine bu

sre sonrasnda Mslman Trklerin idaresi altnda Hristiyan
nfusun varln devam ettirebilmesi gerei erevesinde, bu
Hristiyan Trk topluluunun Bizans sonras dnemde sadece
dini ynden farkllk gsterdikleri Mslman Trklerle bir ara
da yaamaya devam etmi olduklarn ortaya koymaktadr. Aksi
takdirde Anadolu'ya iskan edildikleri bilinen bu insanlar Bizans
hakimiyetinin sona ermesiyle ortadan kalkmlardr denilebilir
mi? Dier taraftan, yukarda deinildii gibi Dobruca' dan Ana
dolu' ya geen Trk nfusun varlna paralel olarak, Bitinya
blgesinde tespit edilen z Trke isimli Hristiyanlarn varl
ve bunun dnda yine Paul Wittek'in de belirttii gibi, Anado
lu'nun fethi esnasnda, yerli Rum nfusun gelen Gazileri
tamamiyle yabanc grmemeleri ve bunun yannda snr blge
lerinde yaayan Gazilerin de kendilerini yabanc topraklarda
hissetmemi olmalarnn70 sebebi uzun sren temas ve etkileim
ler dnda, bir Hristiyan Trk zmresinin var olmas ile ba
lantldr denilebilir mi?
Konuma ve badet Dili Olarak Trke

Bilindii gibi Milletlerin en gl elerinden birisi dil' dir ve

dil, toplumlarn sahip olduklar kltrlerinin srekliliini sala
yan en temel kltrel e durumundadr. Dilleri ayr olan top
luluklarn yaantlar, duygular, zevkleri ve davranlar birbir
lerinden farkllk gstermektedir.71 Bu gerek erevesinde Ka70
7

Paul Wittek, The Rise of The Ottoman Em pire, London, 1 965, s.20.
Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal Dinamik Bnye
Analizi, Ankara, 1991, s. 5; kltr ve dil ilikisi iin bkz.: Etnizitaet,
Wissenschaft und Mind erheiten, yay. haz. E.J. Dittrich/F.Olaf Radtke,
Opladen, 1990, yayn tantm: Murat Hatipolu, Prof.Dr. Abdurrahman
ayc'ya Armaan, H . . Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Anka
ra, 1995, 495-512.

1 69

ramanl Ortodokslarn da temelde en dikkat ekici zelliklerin

den birisini Trke konumalar oluturmaktadr.
Gemiten gnmze uzanan tarihi srete Trke konu
an Ortodokslarla ilgili olarak ilk bilgilere 15.yy'da bat kilise
tarihine ait bir raporda rastlanmaktadr. 1437 tarihinde Basel
Konsili'ne sunulan ve bugn doruluk derecesi konusunda her
hangi bir phe bulunmayan Latince bir raporda ilk defa Trke
konuan Rum Hristiyanlardan bahsedilmitir. Vryonis'e gre
bu konsile sunulan raporu hazrlayan kii Anadolu'nun birok
yerinde din adamlarnn, piskoposlarn ve bapiskoposlarn
Trk kafirlerin kyafetlerini giymekle kalmayp onlarn dilini de
konutuklarn vurgulamaktadr. Yunanca sadece ibadet sra
snda ilahiler, ncil ve Resullerin Mektuplar okunurken kulla
nlmaktadr. Vaaz ise Trke verilmektedir.72
Yunan harfleri kullanlarak Trke yazlan ve Karamanlca
denilen eserler zerine ilk aratrmay gerekletiren Sophokles
Hdaverdiolu (Teodotos), III. Bizans Kongresi'nde Anadolulu
Rumlarn Trke konumazlarsa dillerinin kesilecei tehdidine
maruz kaldklar ve dolaysyla Trke konumaya zorlandkla
rn iddia ettiyse de,73 byle bir eyin doru olmad bugn
bilinmektedir. Yine, Anadolu dnda yukarda bahsedildii gibi
Osmanl idaresi altndaki birok farkl corafyada hibir zorla
maya maruz kalmadan Trke konuan Ortodokslarn
varolduu da bilinen bir gerektir. Hdaverdiolu gibi Anado
lu' da yaayan ve Trke konuan Ortodokslarn Yunan kkenli
olduklarn ileri sren S.Vryonis, bu insanlarn Trke konuma
larn dnemin ekonomik, sosyal ve politik ortamna ve bu or
tamn dourduu zorunluluklara dayandrmaktadr. Gnlk
hayatlarn devam ettirebilmek iin bu insanlar Trke ren-

73

1 70

Vryonis, op.cit., s. 452-3

Eyice, op.cit., s. 370.

mek zorunda kalmlardr. Bunun dnda, zaten gemiten beri

yaanan Mslmanlama ayn oranda Trklemeyi de berabe
rinde getirmi ve slama geen insanlarn ounluu din dnda
birok Trk adetini de benimsemitir.74 slam kabul etmeyenler
iin de evrelerinde yaayan youn Mslman nfus arasnda
Yunanca'y brakarak tamamen Trkeyi benimsemi olduklar
gr ileri srlmtr.75 Bu grlerin geerlilii tartlabilir
niteliktedir. nk, bizzat Trke konuan Ortodoks Karaman
llarn bu konuda neler syledikleri incelenecek olursa ortaya
ilgin bir portrenin kt grlr. Nitekim, Trk-Yunan nfus
mbadelesiyle zellikle Kayseri, Nide, Nevehir, Aksaray ve
Konya' dan Yunanistan'a gnderilen Karamanllar zerinde
yaptmz saha almas sonucund a bugn Trkenin hala
canl bir ekilde bu insanlar arasnda yaad, birinci kuak
dnda ikinci kuaktan Trke konuabilenler olmas bir tarafa,
konuulanlar anlayanlar dnda az da olsa Trke konuabilen
nc kuaktan insanlarn bulunduu tespit edilmitir.
Kayseri-Sivas yolu zerinde yer alan Karacaren kynden
ailesi Yunanistan'a gnderilen 74 yandaki Evangelia
Petrosolu Karacaren'in 1 00 haneden oluan ve Mslman
nfus iermeyen bir ky olduuna dikkat ekerken, kyde
Trke konuulduunu u szlerle dile getirmektedir: "Trke,

Trke... Binde bir erkekler de yaz bilirdi, ok yaz bilen yodu. Ne

den . . . . koy gapalyd, ok dar kmazlard, okuma bilmezlerdi".76
Karacaren ky gibi bnyesinde Mslman nfus bulunma
yan bir dier ky olan Talk ky yine Kayseri'ye bal olup
74
75

76

Vryonis, op.cit., s. 458.

Paschalidis M. Kitromilides ve Alexis Alexandris, "Etlmic Srviva/,
Nationalism ad Forced Migration, Tle Hislorical Demograply of tle Greek
Co1111111111ity of Asia Mior at l/e close of t/e Otton era", DEL TIO, c.4, s.15.
Evangelia Petrosolu ile 5.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan mla
kat: *yaplan tm mlakatlar yazl ve szl olarak kayda alnmtr.

171

Karacaren kynn kuzey batsnda yer almaktadr. Kyde

konuulan dil hakknda Serafim Papadopoulos ... Urumcay
burda rendiler" derken, aabeyi Mihail Papadopoulos: "Vard
185 hane. Alay da Rumudu, Trk youdu " yaknda da her hangi
bir Trk (Mslman) ky olmadn ve kylerine Mslman
larn gelmediini belirtmekteydi.77 Yine ayn kyden 88 yan
daki Sultan iekolu bayramlarda Mslmanlarla birbirlerine
gidip gelmenin olmadn aralarnda da al veriin gerekle
mediini "yoool etmezdik" diyerek vurgularken, kyde hangi dili
konutuklar konusunda: "Trke... Urumca kim biliyor.. . Trk
e... " demekte ve kilisede dahi ibadet ederken: "Trke Trke
okurlard "78 diyerek gnlk konuma dili dnda ibadet dili
ol rak da Trkenin hakim olduunu dile getirmitir. Talk
kkenli olan 76 yandaki Yuhannis Kulakszolu'nun anne ve
babasnn Yunanistan'a geldikten sonra bile Yunancay konu
amadn belirtmesi de ayrca dikkat ekmektedir.
Kark olmayan, yani sadece Ortodoks nfus barndran
kylerden birisi de yine Kayseri-Sivas yolu zerinde yer alan
Rum Kavak kydr. Bu kyden 1 1 yanda ayrlm olan
Yohannis Pavlidis Mslmanlarn dnlerine geldikleri halde
kendilerinin pek Mslmanlarn kyne gitmediklerini ve bir
birlerine zararlar olmadn belirtirken, yine ayn kyden 90
yandaki Kosmas Pavlidis "dostumuz vard yle gl gadar
"

dokanmadlar bize. Onlarla girer kardk, yle koylerine giderdik. .

onlar gelirlerdi" dese de, Paskalya bayramnda bazen Mslman
larn kylerine geldiklerini, ama Mslmanlarn bayramlarnda
veya dnlerinde kendilerinin pek gitmediklerini ileri srmekte77

78

1 72

Serafim Papadopoulos ile 5.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan m

lakat; Mihail Papadopoulos ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Agios
Konstantinos kynde yaplan mlakat.
Sultan iekolu ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi kynde
yaplan mlakat.

dir. Dier taraftan kyde: "Trke konuurduk. Rumca yal . . " der
ken yine kilisede ibadet ederken Rumca'y anlamadklar iin
papazn ncil'i Trkeye evirdiini belirtmekteydi.79 Mslman
nfus barndrmasa da, kylerine gidip gelen Mslmanlarla
belli bir iliki iinde olduklar anlalan Rum Kavakllar asn
d an bunun fazla yakn bir iliki olmad anlalmaktadr. Ky
lerinde Rumca konuulmadn vurgulayan bir baka Rum
Kavakl, 85 yandaki Anastasios Apostolidis de: "imizde Trk
youd .. ky kark deildi" derken, genel bir ifadeyle Mslman
larla aralarnn iyi olduunu belirtmekteydi. Ayrca, kylerinde
bulunan okulda da Trkenin hakim olduu u szlerinden
anlalmaktadr: "Yazlar Urum yazs . . . Trke''. 80
Bugn Yunanistan'da Yenice (Yanitsa)'ye bal Neo
Miletopos kynde yaayan 75 yandaki Maria Kehayaolu'nun
anne ve babas Adana'nn Grmce kyndendirler. Kendisi
Yunanistan'da domasna ramen olduka akc bir Trkeye
sahip olan Kehayaolu, anne ve babasndan duyduklarn anla
trken, Grmce'nin kark bir ky olmadn, ancak evre ky
lerdeki Mslmanlarla iyi geindiklerini dile getirmitir.81 Anne
ve babas ayn kyden olan Maria Sevastaki de Kehayaolu'nun
sylediklerini dorularken, anne ve babasnn melmeket olarak
nitelendirdii kylerinde: "Hepsi, bizimkiler Trke konuuyorlard.
.

Rumca bilmiyorlard. Mektebe gidenler ancak biliyordu Rmcay ... Bura

ya gelince mektebe gitmeyenler, ekmek demeye, yemek demeye rendi.
Kocalar ld ... /ep Trke biliyorlard".82
79
80
81
82

Kosmas Pavlidis ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi kynde

yaplan mlakat.
Anastasios Apostolidis ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde
yaplan mlakat.
Maria Kehayaolu ile 28. 9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo Miletopos
kynde yaplan mlakat.
Maria Sevastaki ile 28.9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo Miletopos
kynde yaplan mlakat.

1 73

Serafirn Papadopoulos

Maria Kehayaolu

1 74

Sevastaki'nin szlerinden de anlalaca zere, ky halk

Rumca deil, Trke konumaktadr. Rumcay ancak kendi tabi
riyle; "Yanan mektebine" gidenler bilmekteydi. Kilisede de ibadet
srasnda papaz Rumca okuduu ncil'i kimse anlamad iin
Trkeye evirmek zorunda kalmaktayd. Yakn yerlerde, Kayse
ri' de veya dier byk ehirlerde bulunan okullara, ailesinin du
rumu iyi olanlar giderek Rumca okuma yazmay reniyorlard.83
Aada daha detayl bir ekilde grlecei gibi, zellikle 1 9.yy.'da
Anadolu' da saylar artan Rum okullarnn hedefi Trke konuan
Ortodoks Hristiyanlara Yunan dilini reterek bu insanlara Yu
nan kimlii kazandrmakb. Bu konuda Kayseri'nin Zincidere ky
okullar asndan bir s konumundayd ve bu kyden olan 82
yandaki Suzanna akpinolu: "Hep mektepler oradayd ..

Gayseri'den, Gonya'dan hep oraya gelirlerdi nektebe. Orada hocalar

Yonanistan 'dan giderdi Zincidere'ye. Zincidere'de ok para vard, hepsi
zengidi"B4 demekteydi.
Kendi aile mensuplarndan daysnn da bir retmen ol
duunu belirten akpinolu: "Mekteplerimiz Rum'du. Tiirke de
gonrlard. Urumca da gonuurlard " derken, okullar asndan
bu kyde belli bir baar elde edilmi gibi grnse de, ileriki
sayfalarda grlecei zere, Yunanistan destekli bu okullar
genelde Orta Anadolu blgesinde Trke konuan Ortodokslar
arasnda byk bir baar salayamamlardr.85

83

8<
s

Seva5taki ile mlakat.

Suzanna akpinolu ile 5.10.2000 tarihinde Lari55a ehrinde yaplan mla
kat.
b kz. 55. 1 73-178.

1 75

Suzanna akpinolu

Yukarda bahsedilen, Zincidere hari, tm kylerin sadece

Ortodoks nfus iermelerine karn imdi bahsedilecek kyler
kark bir yapya sahip olan kylerdir. Nide'nin Sulucaova isim
li kynden olan

90 yandaki Melpomeni Haciliadou kylerinde

8 8 yandaki

az da olsa Mslman nfus olduunu belirtirken,

Konstaninos Mercanidis, 150 hanelik kyde

3 hanenin Mslman

olduunun altn izmekteydi. Konstaninos Mercanidis ve ei

Urania Mercanidou ile Melpomeni Haciliadou'nun sylediklerin
den anlald kadaryla Sulucaova blgesine Yrkler sklkla
gelmekte ve ky halkyla belli bir temas halinde bulunmaktayd.
Bunun dnda yine baka kylerden gelen Mslmanlarla da iyi

1 76

bir ilikide olduklar anlalan ky halk, Rumca tek kelime bil

memekte ve Trke konuup Trke ibadet etmekteydi. Bu ko
nuda

Haciliadou

yle

demektedir:

"T rke

...

byle

Trke

gonuurduk. Urumca gonuan yo udu " .B6

Melpomeni Haciliadou

Nide'nin Sulucaova kynden daha fazla sayda Msl

man nfusa sahip olan ve yukarda Tapu Tahrir Defteri'nde
Trke isim younluu asndan rnek olarak verilen Kayse
ri'nin ukur kynden olup bugn Yunanistan' da Karditsa'ya
bal Kapadokiko kynde yaamakta olan 70 yan zerindeki

86

Melpomeni Haciliadou

ile 7.1 0.2000 tarihinde Larrisa-Vunena kynde

yaplan mlakat.

1 77

insanlardan renildii kadaryla kyde Mslmanlarla kark

bir mahalle dnda sadece Ortodokslardan oluan bir mahalle
bulunmaktayd. Kyn kark olmayan bu mahallesinde yaa
m olan insanlarn Mslmanlarla her zaman iyi geindikleri,
dnlerde, cenazelerde bayramlarda bir arada olduklar anla
lmaktadr. 91 yandaki Omiros Kroanolu kyde Trke
den baka bir dil konuulmadn ifade ederken yle demek
tedir: "Rumca bi/mek... u yoldan tesi Trk mehlesi, bu yan da
bizim idi. " Krolanolu'nun hala Rumcay pek iyi bilmedii de
u szlerinden ak bir ekilde anlalmaktadr: "Ben bunlarn
dilinden oka bilmem. . ounu anlamam biliyon m ... ".87 Benzer
ekilde 77 yandaki Beniamin Gervanidis'in de hala Rumca'ya
tam hakim olamad ".... Rumca nerden bilsin, Rumca'y burda
bilmiyok, arda m bilecek Rumcay .. "88 demesinden anlalabilmek
tedir. Dier taraftan, Yunanistan'a gittikten sonra Yunanca
renme konusunda yaadklar zorluk hakknda bir iki noktaya
temas etmek gerekmektedir. Kapadokiko'ya yerletikten sonra
tm ukur halknn dil konusunda ektii zorlukla ilgili olarak
Maria Stolu yle demektedir: "Trke konuuyorlard. Buraya

gelincik de Trke konuuyorduk. Urumca bilen yok idi. ocuklarmz

bilmiyordu Urumca. Yasak ettiler bizim dilimizi mektepte".89 Sto
lu'nun szlerinden de aka anlald zere bizim dilimiz de
dikleri Trke yasak edilmiti. Ancak, bugn dahi gzel bir
Trke ile konuan ky halk iin bu yasan pek de geerli ol
mad da vurgulanmas gereken bir dier gerektir.

87

88

"

1 78

Omiros Krolanolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde

yaplan mlakat.
Beniamin Gervanidis ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde
yaplan mlakat.
Maria Stolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yaplan m
lakat.

Maria Stolu
Buraya kadar verilen tm rneklerde sadece Ortodokslar
dan oluup evredeki Trklerle pek grmeyen veya snrl bir
iliki iinde olan ve Trkeden baka bir dil bilmeyen kyler ile
Mslmanlarla kark olup yine tek kelime Rumca bilmeyen ve
ibadetleri de dahil olmak zere Trke konuan ky rnekleri
zerinde younlamken, imdi verilecek rneklerin farkl bir
yap tekil ettiini belirtmek gerekmektedir. Bu kyler rgp'e
bal konumlar itibariyle iki Mslman ky arasnda yer alan
ve Potamya-Baky ve bu kyn hemen gneyinde yer alan
Melekopi-Derinkuyu ky olarak adlandrlan kylerdir. Kyler
kark olmayp sadece Ortodoks nfus barndrmakta olup ve
ky halknn gnlk konuma dili Rumca' dr. 84 yandaki
Potamya'l Suzana Evyenidou evde Rumca konutuklarndan
bahsederken, Trklerle alverilerinin hal dokumaclna da
yandn ve dolaysyla da ticari nedenlerden dolay da Trke

1 79

rendiklerini vurgulamaktadr.90 Benzer ekilde Ekaterini

Evyenidou' da kyde Rumca konutuklarn bunun yannda
Trkeyi de anladklarn ve gerektiinde konutuklarn belirt
mektedir.91 Ekaterini Evyenidou'nun evde Trke deil de
Rumca konuulduunu belirtmesi bir yana, annesinin gece ya
tarken aada yer verilen Trke duay ettiini belirtmesi ol
duka ilgi ekicidir:

"Anam sylerdi: Aman Panaiyam, tatl panaiyam sadan sola

yokla panaiyam. Yoklayasnda bekleyesin. Hristos efendinin ki
litleri bama yastk. Yattm sama dndm soluma melekler
alad olsun datl canma, gm dinime, altn imanma. Ben de
proskinis edeyim gideyim mekanma".
Dier taraftan: "Yattm sama dndm soluma ahit olsun me
lekler dinime imanma e/edenlailalieillal/a/ ve ehediiennam
lammedenabdulveresll " eklinde Mslmanlar tarafndan da
edildii bilinen bu tr bir duann benzerlii de yine ilgi eken
noktalardan birisidir. Dolaysyla, kyn halk Rumca konuu
yorsa Evyenidou'nun annesi gece yatarken neden Trke dua
etme gerei hissetmekteydi? Bu tercihi onun Rumca konuan bir
aileye gelin giden ana dili Trke olan bir kii olmasna m da
yanmaktayd? Ya da kyde Rumca konuulmasnn sebebi bu
kyde yaayan insanlarn Rum kkenli olmasndan m kaynak
lanmaktayd yoksa aada daha detayl bir ekilde incelenecek
olan Sinasos gibi Anadolu ilerine Rum kltrnn nfuz ettiril
mesi ve Trke konuan Ortodokslarn aslnda Yunan olup yeni
den Helenletirilebilmeleri aisndan kurulan Rum okullarnn
merkezi konumundaki byle bir yere yakn olmann verdii etki
ile mi Rumca konuulmaktayd? Bu sorulara tam olarak cevap
90
91

1 80

Suzanna Evyenidou ile 5.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan mlakat.

Ekaterini Evycnidou ile 4.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan mlakat.

verebilmek zor ise de, benzer bir durumun daha tespit edildii bir
baka rnekten bahsedilmesi konuya biraz aklk getirebilecek
niteliktedir. Bugn Yunanistan'n Selanik ehrinde yaamakta
olan 55 yandaki Chrisula okonomidou anne ve babasnn Ni
de'nin Ovack kynden olduunu, kylerinin Mslmanlarla
kark olmakla birlikte kyde Trke konuulduunu dier taraf
tan ise, evlerinde yalnzca dedesinin Trke konutuunu dier
aile yelerinin, rnein babaannesinin Karadeniz'li olup o yre
nin azyla Rumca konutuunu vurgulamaktadr.92 Bu kyden
olan baka insanlarla konuma imkan bulunamadndan dier
Ortodoks nfusun evlerinde hangi dili konutuu konusunda bir
fikir beyan edilemese de, okonomidou'nun kyde Trke konu
ulurken evlerinde Rumca'nn konuulduunu belirtmesi en
azndan kydeki Mslman nfusun, elde bir tek aile rnei dahi
olsa, Ortodoks nfusun evlerinin iinde Trke konuulmas
noktasnda her hangi bir etki yaratmam olduunun bir gster
gesi olarak kabul edilebilir.
Yukarda ele alnarak incelenen kylere dayanarak ortada
ky tipinin olduu sylenebilir. Bunlardan ilki sadece Orto
doks nfusdan oluan ve dar ile fazla bir balar bulunmayan
Trke konuan ve Trke ibadet eden kyler, hem Mslman
hem de Hristiyan nfusa sahip olup Trke konuan ve ibadet
eden kyler ve sadece Ortodoks nfusa sahip olup Trkeden
ziyade Rumca konuan kyler. Orta Anadolu'da Trke konu
an Ortodokslar konusunda ilgin bir gre sahip olan
Paschalidis Kitromilides, bu insanlarn dorudan doruya orta
a B izans varlnn temsilcileri olup, blgenin salad cora
fi izolasyon sayesinde Bizans-Trk atmalar srasnda bu a
tmalarn meydana geldii sahann dousuna dtklerinden

92

Chrisula Oikonomidou ile 28.9.2000 tarihinde Selanik ehrinde yaplan

mlakat.

181

dolay varlklarn koruyabildiklerini ve hatta o dnemde yaa

nan youn slamlama srecine de dahil olmadklarn belirt
mektedir.93 Kitromilides ayrca yukarda da deinildii gibi,
youn Mslman nfus arasndaki bu Hrstiyan zamanla bas
kyla ve sosyal yaamlarn devam ettirebilmek iin Trkeye

ynel diklerinden bahsetmektedir. phesiz ki bu gr tart

labilir. Ama yukarda verilen rneklerde de grld zere
anlan yrede Mslman nfus bir bask unsuru ise bu unsurun
Nide'nin Ovack ky iin de geerli olmas gerekirdi. Ancak,
kark bir yap sergileyen kyde yaayan okonomidis'in ailesi
dedesi dnda evlerinde Trke konuma gerei hissetmemi
lerdir. Benzer ekilde, ilerinde hi Mslman nfus bulunma
yan Rum Kavak ve Talk kylerinde yaayanlar dardaki
Mslmanlarla fazla bir ilikiye sahip olmadklar halde Trke
konuup Trke ibadet etmekteydiler. Dier taraftan, sadece
Ortodokslardan oluup Rumca konuan kylerden biri olan
Potamya-Baky halk Mslmanlarla ilikileri sz konusu ol
duunda Trke konutuklarn belirtirken kendi aralarnda
Rumca konutuklarn beyan etmilerdir. Bu noktada, Trke
konuan Ortodokslarn youn olarak yaadklar yer olan Orta
Anadolu' da Rumca konuan baz kylere de rastland syle
nebilir. Dawkins, bu kylerin toplam saysnn 32 olduuna
dikkat ekerken, toplam 81 cemaat iinde Trke konuan Orto
doks cemaatinin saysn da 49 olduunu vurgulamaktadr.94
Ayrca, Roma idari birimlerine gre blgelere ayrarak Ortodoks
kesimin konutuu dil konusunda rakamsal verilere yer veren
Kitromilides, i bat Anadolu' da Frigya olarak tabir edilen ku
zey kesimde bulunan 19 Ortodoks yerleim biriminden 14'nn,
Psidia olarak tarif edilen bugnk Isparta, Afyon, Burdur, An,3
94

Kitromilides, op.cit., s.14.

R.M. Dawkins, Modern Greek in Asia Minor, Cambridge, 1916, ss.1 0-38;
Kitromilides, op.cit., ss. 20.

1 82

talya ve Konyann bir blmn kapsayan kesimdeki 6 Orto

doks yerleim biriminin tamamnn dili Trke olup Rumca'dan
eser yoktur. Pamfilya olarak adlandrlan Antalya ili, zellikle
Kemer-Alanya aras ve evresinde de 7 Ortodoks kynden 6
tanesi Rumca bilmeyen kylerdir.95
Bu tablo karsnda unlar sylemek mmkndr: Eer
evredeki youn Mslman nfus bask oluturduysa bu bask
ayn corafyad a yer alan tm kyler zerinde olurdu veya gn
lk yaam idame ettirmenin bir zorunluluu olarak Ortodoks
Rumlar Trke konumak zorunda kaldysa mevcut tm yerle
im birimlerinin hepsinde istisnasz Trke konuulmas gere
kirdi. Bu durumda i bat anadolu'nun kuzeyindeki 19 yerleim
biriminden 14' Trke konuurken neden 5 ky Rumca konu
uyordu, ya da dier kesimlerdeki 7 Ortodoks kyden neden
sadece birisi Rumca konuuyordu? Bu kyler zerlerinde her
hangi bir bask hissetmemiler miydi? diye bir soru sorulabilir.
Sonu olarak, tm bu bilgilere dayanarak kendi dilleri olan
Rumca'y konuan Rumlarn varl gz ard edilemeyecei gibi,
Trkeden baka dil bilmeyen ve bu dille ibadet eden bir Trk
Ortodoks nfusun da var olabilecei gz ard edilmemesi gere
ken tarihi bir gerektir denilebilir.
Karamanl Adet, Gelenek ve Grenekleri

Kltr bir toplumun sahip olduu maddi ve manevi deerler

den oluan bir btndr ve bnyesinde her trl bilgi, deer
ls, genel davran, gr ve zihniyet ile her trl d avran
ekillerini iine almakta ve btn bunlar bir araya gelerek o
toplumun mensuplarnn ekserisinde ortak olan ve onu dier
toplumlardan ayran zel bir hayat tarz oluturmaktadr. Dier
bir ifadeyle, sosyal hayat alannda insanlarn neleri yapp neleri
95

Kitromilides, op.cit., s. 20.

1 83

yapamayacaklarn iaret eden, insanlarn yaam tarzlarn tan

zim ve tayin eden kltrn bnyesinde davranlar, inanlar,
deer hkmleri ile birlikte beliren adetler, rfler ve normlar yer
almaktadr. Toplumlarn sosyo-kltrel yaplarnn muhtevas
kltrdr ve her millete has tarih iinde tekrarlanan ve insanlar
bir arada tutan gelenek, grenek, adet ve rfler vardr96 ve bu
bahsedilen geler olmadan hibir toplumu tasavvur etmek
mmkn olamayacana gre Karamanl Ortodokslarn sahip
olduu kltrel elere de deinmek gerekmektedir.
Mslman komusuyla ayn dili konumas dnda her ne
kadar inan ynnden farkl olsalar da, onlar birbirlerine yakn
klan baka zellikler de var myd? Karamanl Ortodokslarn
sosyo kltrel yaplarna ynelik mevcut baz genellemelerin
yapld kaynaklar hari, detayl bilgi elde edilebilecek yazl
kaynak bulunmamaktadr. Cami Baykurt Osmanl llkesinde
Hristiyan Trkler balkl eserinde, dil olarak tamamen Trk
olan bu Ortodoks cemaatin aile, yaay, geim ve adetlerinin
her ynyle Mslman Trklere benzediini ve aile yaps ola
rak Patriarkal bir yapya sahip olduklarn belirtirken, Alaehirli
bir Ortodoks' dan edindii bilgileri u ekilde aktarmaktadr:

"Kendisinin Trklerle bir rktan olduunu kabul ediyordu. Bu zat

kendi aralarnda at beslemek ve yetitirmek ve iki asr evvel Ms
lman Trkler arasnda olduu gibi at ve cirit oyunlar oynamak mak
bul olduunu sylyordu. Hatta babas tarafndan kendisine bile re
tilmi olan cirit oyunu usullerini bana anlatmt ".97 Baykurt'un

"

97

Turhan, op.cit., s. 94, s. 45; Nirun, op.cit., s. 56; Nihat Nirun ve M. Cihat
znder, "Milli Kltr Unsurlarmz zerinde Genel Grler", Trk Sosyo
Kltrel Yaps erisinde Adetler, rfler, Grenekler ve Gelenekler, Ata
trk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi yay., An
kara, 1990,s.252-253; kltrn gruplarn birbirinden farkllklarn belirleyen
bir kavram olmas hakknda bkz.; Ethnizitaet, yayn tantm; Hatipolu.
Baykurt, op.cit., s. 6.

1 84

aktarm olduu ve Alaehir'li bu Trke konuan Ortodoks'un

kendi aralarnda oynadklar cirit oyununa Orta Anadolu'daki
Karamanllarda da rastlamak mmkndr. Her eyden nce
Baykurt'un zerinde durduu cirit oyunu ve gre gibi Trkle
rin ata sporu sayd sporlar Karamanllar arasnda gerekleti
rilen yaygn spor trleridir. Yunanistan'da Kapadokiko kyn
de yaayan Kayseri'nin sadece Ortodoks nfus barndrm ky
lerinden birisi olan Rum Kavak'l 85 yandaki Anastasios
Apostolidis'in verdii bilgiye baklrsa Karamanllar arasnda da
pehlivanlar vardr ve kardei Antimos bir pehlivandr.98
Kapadokiko halk ile yaplan grmelerde bu tr spor faaliyet
lerinin zellikle dnlerde gerekletirildii ynnde bilgiler
elde edilmitir. Karamanl kylerinde gerekletirilen d nler
de bu tr spor faaliyetleri dnda baka Trk gelenek ve gre
neklerinin izlerini grmek de mmkndr.
Karamanl kylerinde genelde dnler bir hafta kadar sr
mektedir. eitli oyunlarn oynand ve yemeklerin yenildii
gelin hamam tabir edilen adet gerei gelin arkadalar ile birlik
te hamama gitmektedir. Perembe gn gelinin evinde btn
kzlar toplanarak ekmek yapmaktadrlar. Bir tekne iinde bulu
nan una bir alt n atlr ve tm kzlar ellerini kullanmadan azla
ryla altn bulmaya alr. Cuma gn gelinin elbiselerini al
mak iin klarnet, zurna eliinde damat evine gidilerek elbiseler
alnr. Ayn ekilde de damadn elbiselerini almak iin gelinin
evine gidilir. Ertesi gn, yani cumartesi gn akam damadn
evinde ok byk elence yaplrken, kz evinde damat evine
nazaran daha sessiz bir elence dzenlenir. al nan tef eliinde
kzlar kaklarla oyunlar oynarlar. Damat evinde ise evin dam
na krmz bayrak aslr. Bu arada damat tra adeti gerei zurna
ve davul eliinde berber nce yal insanlar, daha sonra gen-

98

Apostolidis ile mlakat.

1 85

!eri ve en son damad tra eder. inde pamuk, pirin ve orap

b,lunan ve damat tarafndan gezdirilen byk bir tepsiye in
sanlar para atarlar ve bu paralar da berber tarafndan alnr.
Daha sonra cirit veya gre gibi spor faaliyetleri gerekletirile
rek yemekler yenilir ve en son dam stnde oynanan oyunlarla
ge vakitte elence biter. Ancak dn henz bitmemitir. Pazar
gn Ortodoks Hristiyan inancnn gerei dorultusunda, sa
bah kyn papaz gelin ve damadn evlerine giderek elbiseler
zerine dualar okur ve sonra kiliseye gider. Bu arada damadn
yaa en byk akrabas tek tek giyecei kyafeti damada vere
rek hazrlanmasna yardm eder. Ayn ey gelin iin de geerli
dir. Daha sonra nde davul zurna arkasnda damat ve onun
arkasnda da arkadalar olmak zere kirveyi(sad) almak iin
kirvenin evine gidilir ve kirve alndktan sonra gelin evine
ynelinir. Gelin de alndktan sonra yine davul zurna nde da
mat ve akrabalar arkasnda, gelin ve ailesi de damadn arkasn
da kiliseye doru yrnrken papaz duaya balar. Gelinin y
zne damadn bakmas yasaktr ve gelinin yz genelde kvrak
veya al denilen ve krmz pullu bir rt ile kapaldr. Hz. sa
ikonas nnde duran gelin ve damadn balarnn zerine altn
kaplama ta koyan papaz dua eder.
Damadn tacnn zerinde Hz. sa'nn, gelinin tacnn zerinde
de Meryem Anann ikonas bulunur. Daha sonra ellerinde mum
lar tutan kk ocuklar ilahiler okuyarak kiliseden karken,
papaz damat ve gelin onlar da aile mensuplar ve misafirler
takip eder. Gelin ve damadn bana leblebi, buday, kk
paralar atlrken ayn zamanda da dua ederler. Dier taraftan
davul ve zurna almaya devam ederken damadn evinde kar
lama yapmak annenin grevidir. Elinde ii bal dolu bir tas tutan
anne gelini arr. Gelin naz yaparken anne geline , tarla, inek
vs. gibi hediye verirken gelin konumaz. Bunun zerine anne
elindeki tastan geline bal vermek ister gibi yaparak kere geli-

1 86

ne doru uzatr ve eker ve nc de bal gelinin azna verir.

Daha sonra anne parman baln iine batrarak evin kaps
nn zerine bir ha iareti yapar. Gelin kapdan ieri girmeden
nce eikte bulunan bir demire basar. Bu evliliinin salam ol
mas iin yaplan bir harekettir. Sonra damadn akrabalar geline
bir olan ocuu verirler. Bu da kz deil de, bir olan ocuu
sahibi olmasnn beklendiini gsteren bir harekettir. Gelin ve
damat eve girdikten sonra davul ve zurna ile elence devam
eder. Gelin odasnda meyve, erez ve eitli yemeklerden oluan
bir tepsi vardr. Dn gecesi genleri bir yal kadn beklerken,
sabahnda araf gsterilmesi adeti vardr. Dn gecesi sonra
snda gelin damat tarafndan kaynvalidenin evine gtrlr ve
gelin orada bir hafta kalr. Bir hafta sonra gelin emeden su alp
damada gtrrken emede kzlarla trkler sylenir ve oyun
lar oynanr. Gelin, bereket olsun ve hepsi de abuk evlensin diye
kzlarn zerine su serper.99 Yukarda yaplan dn tarifinin
Hristiyanlk inancnn gerekleri bir yana braklrsa, Trklerde
al kaftan ve al damgann ve bayran hakanlk sembol ve gelin
liin sembolnn de al renk olmas gibi100 evin damna krmz
bayrak aslmas, geleneksel yapl Trk ailesinde soyun erkek
ocukla devam edecei fikri, evlilik kurumunun salam olmas
iin evin eiinde yaplan bir takm ritler, gelin ve damadn d
n gecesi bir bayan tarafndan beklenmesi ve araf adeti gibi
bugn Trkiye'nin birok yerinde olduu gibi tm Trk dnya
snda da aa yukar ayn zellikleri tayan dnlerle benzer
lik gsterdii aka ortadayken, gelinin emeden su getirmesi

99

uo

Dimitrios Katsikas ile 9.10. 2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan mlakat;
Kalyopi Alivanolu-Papangclu, Apo to ukur Kappadokia isto
Kapadokiko Karditsa, 2000, s.37; EserinYunanca'dan Trkeye evirisinde
yardmlarndan dolay Sayn sken der Osman' a teekkr ederiz.
Bahaeddin ge!, Trk Kltr Tarihine Giri, c.VI, Ankara, 1991, ss.19-27.

1 87

ve emede kzlara su seprmesinde de eski Trklerde var olan

su kltnn izlerinin varolduu sylenebilir.101
Evlendikten sonra gelinin yeni bir birey olarak katld aile
ierisinde yerine getirmesi gereken baz grevleri vardr. Kayse
ri ukur ky kkenli 83 yandaki Sultan Aslanolu bir gelinin
neler yapmas gerektii ve bye kar duyulan sayg konu
sunda unlar sylemektedir:

"Gelin oldunmuydu, kaynanaya, kaynataya, eltiye sylemezdik.

Var m sizin arda ? Zabanan kaktkmyd elimize bir desti alrdk
pegiri omuz\muza atardk, ellerine su dkerdik, o elini yurdu,
teki elini yurdu.Elti elti elini perdi.ocuk varsa onun da yii
z iin pyordun. Her vaht bunu yaparlard. imdi burda b
yn elini bile pmyorlar. Benim be gelinim var. Bei de el
per. Yerli pmyor. Ky bozdular... Ayakkablar /ardrdk.
.
Bir misafir geldimiydi, gidecek valt, yatacak valt ayaklarn
yurduk. Siz ymnusunuz ? yleydi adet. Kaynata, kaynana d
ee girmeyincik gelin girmeyeceiydi dee... len gzm
gccd, yeni yryordu ... ora babmn evi... ocuu aldk
geliyol. Babam arkasnda ben nndeyim. Gel yavrum gel de
dim. Kaynanam da orda soruduyor. Utanmyon mu babann
yannda yavrum demeye dedi. Sevemiyodm ocuu... . 102
"

1 88

Ayrca bkz: Nevin Akkaya, Gelenek nan ve Toplum, Balkesir, 1 995, s. 43

Pertev Naili Boratav, Trk Folklor, stanbul, 1984; Hamit Zbeyr Koay,
Trkiye Trk Dnleri zerine Mukayeseli Malzeme, Ankara, 1 944; Ya
ar Kalafat, Trk Dnyas Karlatrmal Trkmen Halk nanlar, ASAM,
Ankara, 2000; nan, op.cit., s. 491-95.
Sultan Aslanolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde
yaplan mlakat.

Dimitrios Katsikas ve evinin duvarnda yer alan

bir Karamanl dn resmi

Bu arada ocuunu aile bykleri yannda tam anlamyla

sevemeyen bir kadn doum yaptnda; bebei tuzlanr, kun
dana ince kum serpilerek "hayrl krklanma" dilenir ve na
zardan bebein korunmas iin de yatana sarmsak ve mavi
boncuk konulurken, kendisinin de kt ruhlardan korunmas
amacyla tts yaplr.o3

103

Alivanolu, op.cit.,

s.

43.

1 89

Sultan Aslanolu
Fotorafta da grld gibi Karamanllarn gemite giy
dikleri ve bugn de nemli gnlerde ve aralarnda dzenledik
leri elencelerde giymeye devam ettikleri kyafetleri Trk kya
fetlerinden ayrt etmek olduka gtr. Salarn belik eklinde
ren ve beliklerin sonuna da zerinde salk denilen sikkelerin
dikildii renkli eritlerle balyan kadnlar topuklara kadar uza
nan gmlek, zerine yanlar ak arn entari, krmal fistan,
etek, skma, salta denilen yelek, oyal yazma, ember, yapk,
dizlik denilen alvar, kuak, kuan balanmasnda kullanlan
siyah ve krmz ynle yaplm rme ip ve ipin ucunda pskl-

1 90

!er, naln giymekteydiler.104 Erkeklerin kyafetleri ise gmlek,

alvar, yelek, kuak, ark ve festen ibaretti.1os Kadn ve erkekle
rin kyafetleri hakknda bu ekilde bilgi verdikten sonra birka
rnek ile ocuklarn oyunlarna da deinilebilir: Gruplar halinde
oynanan oyunlar arasnda elik, ak, krebe, hoplama, sak
lamba, be ta, srt-srt ve gre gibi.106 Yukarda bahsedilen
dn adetleri, kyafet, ocuk oyunlar kadar ilgi ekecek bir
dier Karamanl gelenei de Trklere hi de yabanc olmayan ve
bir eit Halk doktorluu olarak nitelendirilen Ocak-Ocakl kav
ramdr.107 Bugn Yunanistan'n orta blgesinde bir kyde bu
tr bir kavramn telaffuz edilmesi gerekten dikkat ekici bir
durumdur.
Kylerde yaanlan mekan olarak Karamanl Ortodokslarn
evleri ve yemek adetleri hakknda Sultan Aslanolu'nun kendi
evlerini tarifini burada aynen vermek yeterli olacaktr: "Evimiz eyi

deildi. st anr, toprad, bi ey yodu. Brdan ora gadar bir ev.

orda tandr var, ocak var. O tandr yalwrlard, ekee neyin piirirler
di. Gn o tandr (taar?) gorlard, o tandnn scanda otururlard. Ne
soba1nz vard ne... bir ocarnz vard, o da odadayd. l\.1.inderler vard.
Tandrda yemek de yaparlard. Odnlan... ondan... indirirlerdi
lmeinen faslyay, savan novan dorarlard, tandrda pierdi,
lmeinen karrlard. Tandr ekmee.... ok tatl ekmeemiz vard" 108

Ibid., s.51; Evangelia Petrosolu ile 5.10.2000 Larissa ehrinde yaplan mla
kat: Sultan iekolu ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi kynde
yaplan mlakat: Haciliadou ile mlakat; Ahmet Talat Duru, Karaman'n
Yakn Tarihteki Kltr ve Gelenekleri, Karaman, 1999,s.35-36.
os Alivanolu, op.cit., ,s.63.
106 Ibid., s.65.
107 Ibid., s.83.
u Aslanolu ile mlakat.
""

1 91

Kapadokiko-Larissa
3.10.2000

Dimitrios Katsikas'n evinin duvarnda yer alan bir karamanl dn resmi

9.10.2000

1 92

Benzer ekilde Nide'nin Sulucaova denilen ve Mslman

larla kark olan bir kyden olup Yunanistan'n Larissa ehrine
bal Vunena kynde yaayan 88 yandaki Konstantinos
Mercanidis de: "Orda evlerimiz st toprah, kiremit youdu. stne

toprah korduh, bir ta vard, yuvarlardk, su ahmaz, su ehmez ... lo

ta .., he akmazd ".109 stisnasz her evde bulunan tanduda yaplan
yemekler de gemite ve bugn Trk mutfandan hi eksik olma
yan yemeklerdir. Grme imkfuu bulunan tm Orta Anadolulu
Karamanllarn belirttii yemekleri Sultan itolu u ekilde suala
maktadr: "Pastrma, sucuk, mant, her vaht yapardk. Burda da

yaparl, yuha, bulgur pilav, your-dulan bulgur pilav ... ayrannan ...
pilav yuhaya sohum ederlerdi, s-tne bir kak ayran ". 110 Yine, Yu
nanistan'n Farsala ehrine bal Zoodohos Pigi kynde yaa
yan Kayseri'nin Talk kynden 88 yandaki Sultan iekolu
da: "Memlekette tavuk yerler, mal hasta olursa keserler, burgu/ yirler,
kfte yirler, un a keserler, mant yirler" derken tatllardan Kadayf,
baklava ve Sar Burmann bugn hala kylerinde yapldndan
bahsetmekteydi. Adana' da sadece Trke konuan Ortodoks nfus.:
tan oluan Grmce kynden olan
75 yandaki Maria Kehayaolu da genlerin arhk rabet
gstermedii yemeklerinden ili kfte, mercimekli kfte, i
kfte, tarhana ve mercimek orbalarn, manty ve yufka ekme
ini sralamaktayd.,,,

IO'i
110

111

Konstantinos Mercanidis ile 7.10 2000 tarihinde Larissa-Vunena kynde

yaplan mlakat.
Sultan itolu ile 2.1.0.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde yap
lan mlakat.
Maria Kehayaolu ile 28.9. 2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo Miletopos
kynde yaplan mlakat

1 93

Sultan itolu

Yukarda belirtilen birok ortak zellik dnda Karamanl

larn Mslman Trklerle ortaklaa sahip olduklar bir dier
zellikleri de trklerdir. Yunanistan' da grlen hemen he
men herkesin "anakkale iinde vurdular beni" , "Konyal " ve "Gesi

Balar " isimli Trkleri bildikleri ve syledikleri tespit edilmi

tir. Bu trklerin haricinde bugn Anadolu' da olduu kadar
Gagauz yerinde de 600 yllk bir gemile sylenmekte olan

Yalabk oban isimli u trky Kapadokiko kynde duymak

da ayrca dikkat ekici bir durumdur:

1 94

"Olan olan kalk gidelim

Olan da olan kalk gidelim
Cigaray feneri yak gidelim.
Cigaray feneri yak gidelim.
Ne gzel olan, boynuma dolan.
Ne gzel olan, boynuma dolan.
Olann elinde ne var belinde.
Olann elinde ne var belinde.
Olan km kprye apka elinde
Ne gzel olan boynuma dolan
Olan km kprye apka elinde.
Ne gzel olan boynuma dolan. "1 12
Bu trknn nakarat ksmndaki ne gzel olan boynuma do
lan szleri ayrca ne gzel olan yalabk oban eklinde de sylen
mektedir. m
Karamanllarn bugn dahi Yunanistan'da sylemekte ol
duu bu trky Gagauz Trklerinden de dinlemek mmkn
dr. Gagauz Yeri Kltr Dairesi Bakanl'ndan elde edilen
bilgiye gre bu trk Romanya ve Bulgar Dobrucas ve Make
donya' dan g etmi Gagauzlarn atalarnca Gagauz yerine geti
rilmitir. Trknn baz versiyonlarna Romanya' daki Dobruca
Trkleri, Rum Trkleri, Trkiye Trklerinde de rastlamak
mmkndr. Yine paralel ekilde Moldova Bilimler Akademisi
Gagauz Blm Bakan L. impoe de Olan trksnn met
ni ve mziinin halka ait olup geite halka olunarak bu trk
eliinde dans edildiini ve kken olarak trknn Balkanlar' da
Gagavuzlardan ktn belirtmektedir.114 Aada Gagavuz
Trklerinde bu trknn nasl sylendiine baklacak olursa
temelde byk bir bir farkn olmad grlecektir.
112

itolu ile mlakat.

Dimitrios Katsikas ile 27 Ekim 2001 tarihinde Ankara' da yaplan mlakat.
Gagouzya Kltr Daire Bakanl, 16 Ekim 2001, T KA, Kiinev.
1 13

1 95

Olan olan kalk gidelim

Olan olan kalk gidelim
Grania'nn iinde koyun gdelim
Ne gzel olan, yalabk oban
Olann evi sar samandan
Olann evi sar samandan
Ona yaklaamycan tozdan dumandan
Ne gzel olan yalabk oban.
Olann sopas ceviz kknden
Olann sopas ceviz kknden
Yanna sakn gitmeye kpek sesinden
Ne gzel olan yalabk oban
Olan olan boynuma dolan
Olan olan boynuma dolan
u elinnan samdan bana yap yorgan
Ne gzel olan yalabk oban
Olan olan ne gzelsin sen
Yand yreem eridi bekledim seni
Ne gzelsin sen yalabk oban
Bu ve benzeri trkler haricinde Karamanllar arasnda e
itli manilere 'de rastlamak mmkndr. Bu konuda Vunena
kynde yaayan 90 yandaki Melpomeni Haciliadou'nun ve
Kapadokiko kynden 95 yandaki Sultan itolu'nun syle
dikleri maniler rnek olarak verilebilir:

"Lale smbl bulunur mu,

koyal koyal dalar gelsin,
allar geyen salnr m,
yalan dnya senden bezdim,
yiten yavru bulunur mu".
"Be bacydk uardk havada

1 96

Kayfe ettiler gavrdlar tavada.

Bitene bacmn yavrusu gald bi dene de yuvada
Gendi gurbet elde gn slada
Slam derdi. Bir al ekim
Balar vard arlamzda
Garl garl dalar vard ".
"Argun musunuz,
yoldan geldiniz yorgun musunuz
bade itiniz dolgun musunuz
yolsa al oturmuyorsunuz
benden dargn msnz"s
"Kadifeden yeleim
seni sevdim meleim
Sen de beni bilirsen
Feral olsun yrein" 6
Trk kltr varlklar arasnda nemli bir yer tutan trk
ve manilerin izlerini Yunanistan'n orta kesiminde bir kyde
bulabilmek gemite ve bugn ileri srld gibi Trkenin ve
Trk kltrnn etkisi ile gayri mslim tebann Trke konu
mak zorunda kald ve dolaysyla Trk kltrnden bir takm
izler tayabilecei tezinin tesinde bir eylerin varolduunu
gsterir niteliktedir. Bu tr izlerin hata canlln koruyor olma
s ve hata gzel ve saf bir Trke ile konuuyor olmalar dile
hakimiyetin son derece iyi olduunu gstermektedir denilebilir.
Karamanllarn Mslman komular ile ilikileri hakknda
da baz noktalara temas etmek gerekmektedir. Yunanistan' da
ziyaret edilen yerleim yerlerinde yaayan tm insanlarn he
men hemen hepsi Trk olarak adlandrdklar Mslman kom-

1 15

1 16

Haciliadou ile mlakat.

itolu ile mlakat.

1 97

ularyla iyi geindiklerini belirtmilerdir. Anne ve babas Ada

na'ya bal bir Ortodoks ky olan Grmce kkenli 75 yan
daki Maria Kehayaolu anne ve babasndan duyduklarn anla
trken Mslman komularyla olan ilikileri konusunda; "ok

iyilerdi. Muhabbetli/erdi. Herkes iindeydi, herkes dinine gidiyordu.

Onlar bazen gelirlerdi bizim kiliseye, bizimkiler de camiye. . . . " .117 Bir
birlerinin kutsal mekanlarn ziyaret konusunda baz Trk'lerin
eitli salk sorunlar karsnda kiliseye gittii hakknda birok
rnein verildiini de burada belirtmek gerekmektedir. Bu ko
nuda Nide'nin Sulucaova kynden olan 83 yandaki Urania
Mercanidou ovaya Yrklerin gelip gittiini belirtmekte ve ge
nel olarak Trklerden bahsederken: "Bunlar balar ard myd

eklesiyamza gelirlerdi. ncilinizin altna duralm .. derlerdi de balar

nn ars kesilirdi... belki yrkte vard ilerinde bilmiyorum. Oray
bilemiyorum ... Papaz okurdu " demektedir.118 Mslmanlarn kili
seyi ziyareti ile ilgili ilgin bir bilgiyi de yine Sulucaoval
Melpomeni Haciliadou aktarmaktadr: "Trkler evimize gelirlerdi,

biz onlara giderdik. Sonradan bozuldu ortalk... Bayramda gelirlerdi

ya. Bazs biti yapard bizim Triskiyamza(?) bi dene de gar vard
ihtiyar gar gzleri aryordu "119 eklinde devam ederek bu kad
nn kydeki papaz tarafndan iyiletirildiini vurgulamaktadr.
Paskalya Bayram ve eker Bayram veya dn ve cenaze
gibi nemli gnlerde iki topluluk arasnda az veya ok ziyaretle
rin gerekletii de bilinmektedir. Mslman ve Hristiyann
kark olarak yaad bir mahallenin bulunduu ukur'un
sadece Ortodokslardan oluan bir mahallesinde yaayan
Kapadokikolu Maria Stolu bu konuda unlar sylemektedir
11 7

Maria Kchayaolu ile 28.9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo Miletopos

kynde yaplan mlakat.
118 Urania Mercanidou ile 7.10.2000 tarihinde Larissa-Vunena kynde yaplan
mlakat.
11 9 Haciliadou ile mlakat.

1 98

"ok iyilerdi. ok mulabbetlilerdi. Bir ev gibi/erdi, yayorlard. Biz

Trk iindeydik. Ne kilisemizi yasak ettiler, ne dnmz ne l
mz. Onlar da gelirlerdi. Erkekler erkeklerle, karlar karlarla ... ".120
Stolu'nun bir ev gibilerdi eklinde yoruml ad bu iliki, Sultan
Aslanolu'nun u szleriyle daha ayr bir nem kazanmaktadr:

"Gelirlerdi bizim oraya. Una yirlerdi, aman yirlerdi, hoaf yirlerdi.

Orda ayr youdu. Bu kap Mslmand .. o kap benimdi. ocuu
mocu alad myd birbirlerine gidip emziriyorlard. Orda olsam ben
de yapardm belki.... ". 121
Yukardaki bilgilerden de anlalaca zere Karamanl Or
todokslarn dil dnda da Mslman Trklerle paylatklar pek
ok ortak gelenek grenekleri bulunmaktadr. Dnler, oyun
lar, yemekler, bye sayg, yardmlama, misafirperverlik,
trkler, maniler, yaanlan mekanlar, bugn dahi folklor oyun
lar oynarken veya zel gnlerde giydikleri kyafetleri, baz r
neklerde olduu gibi gemiteki kadar olmasa da bugn tadk
lar soy isimlerindeki z Trke isimler Karamanl Ortodoksla
rn sahip olduklar sosyokltrel yapnn Mslman veya
. Gagauzlar gibi Hristiyan olan dier Trklerden farkl olmad
n gsterir niteliktedir.
19. YY.'DAK SOSYO-EKONOMK VE
KLTREL GELMELER KARISINDA KARAMANLILAR

19.yy. ierisinde Osmanl mparatorluu'nda yaanan siyasi,

sosyal ve ekonomik gelimelerden tm gayri mslim cemaatler
etkilenmilerdir. Clogg'un tabiriyle Osmanl mparatorluu'nda
gerekletirilen Tanzimat ve Islahat Fermanlar gibi reformlar
devlet yetkililerinin dnd gibi devlete kar balln
artmasn, baka bir ifadeyle Osmanllk kavramn etkin kla120
121

Stolu ile mlakat.

Aslanolu ile mlakat.

1 99

mamt.122 Dier taraftan, dini otorite konumundaki Rum Pat

rikhanesi cemaatlerine nceden verilmi imtiyazlar dairesinde
kendine bal Ortodoks milletini idare etme hakkna sahipken
dzenlenen yeni reformlarla bu haklarnn zayflayacann ve
cemaatlerine verilen tm imtiyaz ve muafiyetler asndan dev
let kontrolnn gndeme geleceinin farkndaydlar ve bu du
rum ruhani kesim tarafndan hi de olumlu karlanmamaktay
d. Hukuk ynnden eitlik sahip olduklar imtiyazlarn ortadan
kaldrlaca anlamna gelse de,123 zaman ierisinde Osmanl
tebas zerinde zellikle imparatorluun Ortodoks nfusu ze
rinde etkin bir g olan Rusya gibi yabanc devletlerin destek ve
mdahaleleriyle imparatorluun iinde bulunduu olumsuz
durum Rum tebasnn lehine bir ortam hazrlamtr.
Aslnda Rumlarn imparatorluk ierisindeki ekonomik du
rumlarndaki ciddi ilerlemeler 1 768-1774 Osmanl-Rus sava
sonunda imzalanan Kk Kaynarca Antlamas ile balamtr
denilebilir. Bu tarihe kadar zaten lkede ekonomik alanda faali
yet gsteren Rum teba bu tarih sonrasnda Rus bayra altnda
ve koruyuculuunda serbest bir ekilde hareket etmilerdir. Bu
gelimeleri takiben ticari amalarla uradklar Avrupa ehirle
rinde dnemin siyasi ve sosyal gelimeleriyle ve o lkelere yer
leen Rum aslllarla yakndan temas kurma imkan salam
lardr. Bu temaslar beraberinde milliyetilik ve bamszlk gibi
kavramlarla tanmay gndeme getirmitir. Dier taraftan,
stanbul' daki Fenerli Rumlar da Yunanistan' daki Rumlar gibi
Montesquieu, Racine, Voltaire gibi Fransz air ve dnrleri122

123

Richard Clogg, "The Greek Millet in the Ottoman Empire", Christians and Jews
in the p ttoman Empire, ed. By Benjamin Braude and Bernard Lewis, v.I,
New York, t.y., s.195; Halil nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayu
n u ", Belleten, c. XXVIII, sa.112, Ekim 1964, ss. 603-622; Karpat, op.cit., s.165.
Enver Ziya Kara!, Osmanl Tarihi c. iV, Ankara1988,s.13; Clogg, op.cit.,
s.195; Sonyel, op.cit., s. 76.

200

nin yazdklarn okurken ocuklarn da Avrupa'daki niversite

lerde okutmaktaydlar. Ayrca bu dnemde Yunanistan'da
Kozmas, Rigas ve Korais gibi yazar, air ve fikir adamlarnn da
ortaya ktklar ve zaman ierisinde eitli rgtlerin de kurul
maya baland bilinmektedir.124 Dolaysyla, 18.yy'dan itibaren
bat ile kurulan temaslar ve zellikle de kendi kar politikalar
na uyacak ekilde yabanc devletlerin ilgi oda, baka bir ifa
deyle piyonu olma yoluna girmeye balamalar 19.yy'da yeni bir
takm gelimeleri de beraberinde getirmitir.
Glhane Hatt- Hmayun'unun ilanndan bir yl nce 1 838
tarihinde ngiltere ile imzalanan Balta Liman ticaret antlama
snn bata ngilizler olmak zere birok yabanc tccar kadar
Osmanl tebas Rumlar iin de ayr bir nemi vardr. Bu ticaret
antlamas sayesinde yabanclara salanan her trl ticari ayr
calklardan Rumlar da istifade etmeye balamlardr. Bunun
dnda gemiten gelen bir ayrcalk olarak sahip olduklar as
keri muafiyetten yararlanmasn da bilen Rumlar, zaman ieri
sinde gemite sahip olduklar ve yabanc mdahalesiyle daha
da glenen ekonomik durumlarnda nemli bir gelime daha
yaamlardr. Zamanla ky blgelerinden i blgelere alarak
birok yerde ticari kontrol ele geirmilerdir.125 Sonuta, ka
zandklar ekonomik refah ve sosyal hayatlarndaki bir takm
deiiklikler ile siyasi alanda yaanan gelimeleri dardan ya
banc mdahalesiyle desteklenen bamsz bir Yunan Devleti
fikrinin ortaya kmas takip etmitir.
Osmanl mparatorluu'nda yaanan ekonomik, sosyal ve
siyasi tm gelimeler iinde kendileri de Rum milletine dahil
124 Murat Hatipolu, Yunanistan'daki Gelimelerin Inda Trk-Yunan
likilerinin 101 Yl (1821-1922), Ankara, 1988, ss. 5-6.
125 A. J. Panayotopoulos, "O Thc Ecoomic Activies of The A11atolian Greeks ",
DELTIO, c. 4, Atina, 1983, ss. 87-128: Kara!, op.cit., s. 107: Karpat, op.cit., s.
158-9.

201

olan Karamanl Ortodoks nfusun yeri ne olmutur? Genel an

lamda Rum milletine dahil olmalar onlara ne kazandrmtr
veya ne kaybettirmitir?
1 9.yy.'da yaanan ekonomik gelimeler Anadolu'nun i
blgelerinde yaayan ve arlkl olarak tarmla megul olan
Karamanl Ortodokslarn da dikkatini ekmi ve ekonomik ili
kilerin youn yaand zellikle zmir ve stanbul bata olmak
zere Mersin ve Samsun gibi ky blgelerine doru bir g
gndeme gelmitir. Bunun dnda yine demiryolunun getii
blgelerden Ankara, Yozgat ve Sarmusakl gibi i blgelere ol
duu kadar Kahire, skcndcriye, Atina ve Amerika'ya doru da
bir g yaanmtr. G eden kyl nfus gittikleri yerde ge
ncide vasfsz ii olarak alrken durumu biraz daha iyi olup
ticaretle veya zanaatla megul olanlar mesleklerini daha fazla
ilerletme imkan bulmulardr.126 Bu arada yaad ky ve ka
sabay terk eden bu insanlar yeni yaam yerlerinde siyasi ku
rumsallama, toplumsal rgtlenme ve kimlik meselesi ile kar
karya kalmlardr. G. Agustinos, kendi cemaatinden ayrlan
bu insanlarn geni bir ekonomik dnya iine dahil olmalar ile
birlikte kimlik kavramna yeni bir boyut kazandrldn ve
ekonomik kazan temin etme ynnde daha kapsaml bir kimlik
temelini esas alan trde bir cemaat yaratmaya itildiklerini vur
gularken sahip olduklar kltrn iki temel zellii olan dil ve
din konusunun daha fazla n plana ktnn altn izmekte
dir.127 Aslnda g Karamanllar iin yeni ortaya kan bir ey
deildir. Gemite de geici dnemler iin stanbul, Antalya
veya zmir'e gidenler olmutur. Ancak bu defa yaanan gler
de kimi zaman tek ynl bir hareketlilik yaanrken, bazen de
bireysel g hareketi yerine ailelerin g gndeme gelmitir.
"" Foti Benlisoy ve Stefo Benlisoy, "Nevehir Mektepleri", Tarih ve Toplum,
ubat 2000, s. 26.
m Gerasimos Agustinos, Kk Asya Rumlar, Ankara,1997, s. 307-309.

202

Agustinos'a gre yaanan bu srele bir eit isel kolonizasyon

dahi yaanmtr denilebilir.128 Zaman ierisinde ykselen mad
di refah kltrel bir takm gelimeleri de beraberinde getirmi
tir. Genel bir ifadeyle Rum milleti, zelde de Karamanl toplu
mu iin eitim, zerinde durulmas gereken en nemli gelime
olmutur.
Byk ehirlerde misyonerler tarafndan kurulmu okullara
Rum milleti mensuplarndan birok gen gitmitir. 1 840'larda
Amerikan ve ngiliz Protestan misyonerlerinin kurduu bu
okullarda, her ne kadar misyon yetkililerinin istedii baar elde
edilemese de, eitim gren genlerin says 10.000' den fazla
dr.129 Bu arada misyonerlerin faaliyetleri Rum milletinin eiti
minden sorumlu kurumu olarak Ortodoks Patrikhanesi'ni ra
hatsz etmeye balamtr. Tanzimat dnemine kadar eitimden
sorumlu tek kurum olan patrikhanenin bu grevi, Tanzimatla
birlikte gerekletirilen yeni dzenlemelerle din d unsurlar
tarafndan paylalmaya balanmtr. Kentte yaayan okur
yazar nfusun kilise merkezli eitime kar karak bat tipi bir
eitim anlayn savunmas da patrikhaneyi zora sokan bir di
er gelimedir. Bu balamda, genlerin dinlerine sahip kmala
r ve ihtidadan uzak durmalarnn gereinden hareketle eitim
dzeyinin ykseltilmesi ve tek tip bir okul sisteminin kurulmas
konusunda Patrikhane zamanla dier kesimle bir uzlama sa
lamtr .130
Genelde Yunanllar tanmlayan ortak zellikleri dil olmu
tur. Birok Rum Ortodoks din adamna gre stanbul, zmir ve
Ayvalk (Kydonies)'d a bulunan okullar Yunan dilini yaama
geirmek suretiyle nemli bir grevi yerine getirmekteydiler.
Ancak, her ne kadar Yunanll tanmlayan ortak zellikleri
l28

lbid.,

129

Ibid., s.

Bo

s. 39.
194.
Benlisoy, op.cit., s. 25.

203

dilleri olsa da, Kayseri piskoposu bu konuda endie duymakta

ve Nevehir'e kitap yardmnda bulunan Helen Hristiyan kl
trnn destekilerinden ve Atina Eitim Cemiyeti Bakan
Leon Melas'a teekkr mektubunda Nevehir Ortodokslarn
yabanc dil (xenofonoi) yani Trke konuan, Yunanllar
(ellinophsychoi) olarak tanmlamakta ve halkn yeniden anadil
ve kltrne sahiplenmek iin ok aba harcadn belirtmek
teydi. Piskoposa gre zamanla bu insanlarn ruhu ve eylemleri,
dinde, eitimde ve dilde saf bozulmam Helen niteliine yeni
den kavuacaktr.131
stanbul, zmir, Mersin gibi ehirlerde yaayanlar zellikle
eitimin yaygnlatrlmasnda nemli faaliyetlerde bulunmu
lardr. Bu insanlar oluturduklar mtevelli heyetleri ve eitim
cemiyetleri ile memleketlerinde eitimin gelimesine n ayak
olmulardr. Eitim konusunda koordinasyon ve destek ii ruh
ban snf yeleri, cemaat eraf ve kurulan eitim dernekleri
tarafndan yrtlmekte olup, bu ite asli klavuzluk yine kili
seye braklmtr. Nitekim, bir okul kurulabilmesi iin her ey
den nce ilgili cemaatin Patrie bu talebini bildirmesi ve patri
in de devlet yetkililerinden izin almas gerekmekteydi. Eiti
min desteklenmesi iin kurulan cemiyetlere nfusunun byk
oranda Trke konuan Karamanllardan olutuu Nevehir' de
Filekpadideftiki Lescli Vasileias rnek olarak alnabilir. yelerinin
byk ounluunu tccar ve i adamlarnn oluturduu der
nekte ruhani ve entelektel liderler de grev almaktayd . Ancak
1 874 ylna gelindiinde dernein ye saysyla birlikte mali
yardmlarnda da bir d yaanmaya balanm ve ksa bir
sre sonra da dernek feshedilmitir. Ancak, ayn yl yeniden bir
canlanma yaayan dernein haricinde ndiktias adnda bir cemi
yet daha kurulmutur. Bu cemiyet Nevehir' deki eitim faaliyet-

Agustinos, op.cit., s. 280.

204

!erinin desteklenmesi erevesinde mevcut olan okullarna bir

de anaokulu eklemeyi hedeflemi ve bu konuda Yunanistan' dan
Leon Melas'n desteini almtr. Bu destek sayesinde alan
anaokulunun amac byk bir ansszlk eseri kaybedilen kutsal, ata

dillerinin retilmesi ve ocuklarn ahlaki formasyonunun gerekleti

rilmesidir.1 32 Okul faaliyetlerinin dzenlenmesi dnda pek baa
r elde edilemese de bir gazete karmaya allm, halka yne
lik olarak konferanslar ve kurslar dzenlenmitir.133 B enzer faa
liyetlerin en kapsamls aslnda 20'ye yakn dernein bulunduu
stanbul'da yrtlmekteydi. Bu derneklerden Elliikos Syllogos
Konstantinoupouleos kard dergide Bizans devri ve klasik
Roma ve Yunan dnemlerine ait arkeoloji, filoloji ve tarih alan
larndaki almalara ynelik yazlar yaynlamakta ve bunlar
yaparken de Rum milleti mensuplarnn etnik gurur duygusunu
glendirmeyi amalamaktayd. Anadolu'da bu dernee bal
yaklak 200 okul bulunmaktayd. Yine eitim faaliyetleri iin
kurulmu derneklerden birisi olan O Syllogos ton Mikrasiaton i
Anatoli 1 891 ylnda faaliyete gemi ve bu tarihten itibaren Yu
nanistan'daki bankalar, Atina Belediyesi, niversite ve doru
dan devletten temin edilen denekler ve Msr' daki zengin Yu
nan nfus tarafndan desteklenmitir.134
Nevehir'de eitim cemiyetlerinin destei ile ayakta duran
okullarn ilki 1 804 ylnda kurulmutur. Okulun ilk 40-50 yl
Talas, Zincidere ve Tavlasun gibi yerlerden gelen ruhban kken
li retmenlerden oluurken, 1 855 ylnda Zincidereli Dimitrios
lyadis retmenlie alnmtr.135 Nevehir dnda da birok
yerde okullar almtr. Bunlar arasnda Nide Bor' da iki136 ve
132
133

13.
135
136

Ibid., s. 295.
Ibid., s. 295.
Ibid., s. 293-4; Clogg, op.cit., s.197.
Benlisoy, op.cit., s.27.
B.0.A., Y.M.T.V. , dosya: 187, sra: 22, 1316.L.12.

205

Karaman'da da bir okul ama giriimi olmutur. Bu konuda

Osmanl Arivinde bulunan belgeler, 1327(1911-1 2) ylnda h
kmete Karaman kilisesi avlusunda misafirhane yaplmas ko
nusunda izin iin mracaatta bulunulmuken, yaplan binann
misafirhane deil de bir okul olduu anlald anda ruhsat
iptal edildiyse de, bir sre sonra okul inaat iin izin alndn
ortaya koymaktadr.137 Osmanl Arivi'nde yer alan Rum mek
teplerinin al ile ilgili belgeler dnda dikkat ekici bir belge
ye daha rastlanmtr. Kayseri' de yaayan birok Ortodoksun
ikayetini ieren bu belgede ikayet konusu Kayseri
metropolidinin dini akideleri ihlal ederek ruhbanla yakma
yan bir takm faaliyetlerde bulunmasdr. ikayetlerinde: "Akaidi

diniyyenizi klliyen ihlal mekteplerimizi payimal, ziyaretgallar tica

retgah ittihaz etmekte" olan ve "vilayet-i ahaneden ve hatta ecnebi
lerden akeler cen ve tebaiyetleri mehul hocalar celb ederek
Zincidere'de ruhban mektebi namyle at mektepte icra eyledii
mezarret" hakknda Patrikhaneye ikayet etseler de, bir sonu
alamadklarndan dolay bu insanlar Sadarete mraccattan ba
ka are bulamamlardr. Telgrafn altnda yazan isimler de ay
rca dikkat ekecek niteliktedir: "Kileolu, Yavan Kozmaolu,

Mavridis, Lazari, Badas Bektaidi, Uurluyadis, Haralam Hristo,

Yardan Eskidis, Avraham Eskidis, Hristo Topalolu, ehbalidis,
Yardan Kulaholu, Burdurumyadis, Yavan Arzumanolu, Yavan
Hacolu, Yavan skenderidiolu, Evralim aml, Papaz Andreya
Birliolu, Nikola, Durmuidi, ........ Arslanidis, Haralam Asldis . .. "138
.

Bu belgelerden elde edilen bilgilere baklrsa Patrikhane ve

byk ehirlerdeki derneklerin amaya altklar okullar ve bu
okullardaki faaliyetleri blge halk tarafndan pek destek gr
memekte, hatta tam aksine bu konuda ciddi ikayetleri dahi

1 37

138

206

B.O.A., D.H.M.U.. 38-1,67.1327 Za.26; D.H. .D., 30,l-2-1328N.20.

B.0.A., Y.M.T.V., dosya: 41, sra: 43, 3_.4.1307.

olabilmekteydi. Bu ikayetl eri arasnda yer alan ve okullarnda

grevlendirilen tebaiyetleri meclul retmenlerin geldikleri en
nemli merkez Atina niversitesi olmutur.
Anadolu kkenli gen retmenler dnda Yunanistanl
birok retmen de Anadolu'da kurulan okullarda retmenlik
yapmtr. Osmanl ynetimine kar milliyeti duygular ala
makla ykml bu retmenler, 1 894 ylnda Osmanl Devle
ti'nin Yunan milliyetisi retmenlerin imparatorluk toprakla
rnda retmenlik yapmasn yasaklamasna ve Helenizm pro
pagandas ieren yaynlarn ithali konusunda da sansr getiril
mesine ramen,139 yasan sk bir ekilde uygulanmamasna
bal olarak, grevlerine devam etmilerdir.
19.yy. sonuna doru Rum milletine ait okul says 4000'e
ulatysa da,140 Karamanllarn yaadklar Anadolu'nun i ke
simlerindeki her yere bu tr okullarn ulamad ve okullarn
varolduu yerlerde de tek tip bir okul sisteminin oluturulama
d bilinmektedir. Bunda en byk faktr yukarda Kayseri
piskoposunun da endi elendii bir konu olan dil problemidir.
Genel bir kayg ifadesi olarak Kayseri ruhanilerinden metropolit
yle demekteydi: "Hristiyan nfus, yabanc milletler arasnda

bulunduu iin Hristiyan dilini kllannay brakt. Halk, kilisede

dillendirilen kilise kelamn anlamaktan aciz durumdadr". 1 41 Bu kay
g dolu szlerden de anlalaca zere Trke konuan Orto
dokslar kilise iin nemli bir sorun olarak varln devam et
tirmitir.
Bu durum karsnda Rumca bilmeyen Karamanllara yne
lik olarak izlenen programn temel zellii ncelikle Rumca
renmelerini temin etmek olmutur. Anhegger'e gre Rum
okullarnn grevi Yunanca konuan rencilerin dil bilgilerini
1 39

.o

Hl

Clogg, op.cit., s.198.

Ibid., s.198.
Benlisoy, op.cit., s. 28.

207

gelitirmek ve Trke konuan genlere de Yunancay ret

mekti . lk bata Ortodoks dini kitaplarnn yazld dil oldu
undan dolay genlerin yazlarn asln okuyabilmeleri iin
Rumca renmeleri istenirken, bu durum giderek Trke konu
an Ortodokslar Yunanla kazanmak iin yaplmaya dn
mtr.142 Rumca renmeleri zaman ierisinde Helenlemeleri
ni de beraberinde getirecekti. Bu ama dorultusunda Trke
konuan ocuklara Yunanca ders okutulmas iin zel ders ki
taplar yazlmtr J. E. Kalfaolu 1894 ylnda yaynlad alma
nakta yle bir tavsiyede bulunmaktayd: "Hele ocuklarmzn

anadilimizi (Yunanca) renmeleri iin faydaldr. Bu yzden vatan

mz Kk Aysa'nn btn okullarna onu sokmak ve derste kullan
mak gerekir". 1 43 Bu tavsiyenin tesinde baz cemaat okullarnda
Trke konumann yasakland da bilinmektedir. rnein
Mslman ve Hristiyanlarn kark bir ekilde yaadklar
Gel veri' de bulunan okullarn 1903 tarihli nizamnamesinde byle
bir hkm bulunurken, bu hkme uymayan rencilerin dayak
la cezalandrld da bilinen bir gerektir.144 Trke konuan
ocuklara Rumca retme hedefi dorultusunda 1879 ylnda
Atina'da gerekletirilen Helen Silloglar konferansnda Trke
ve Bulgarca konuan soydalar iin Yeniden Helen/etirme
(ekselinismos) tabiri kullanlm ve Rumca retiminin nemi
zerinde durulmutur.145 Rumca bilmeyen Karamanllara okul
dnda da Rumca konumalar iin belli bir program takip
edilmitir denilebilir. Bu konuda Nevehir'e bal Sinasos kasa
basndaki bir uygulama olduka dikkat ekicidir. Bahsedilen
kasabada bulunan okul zaman ierisinde evre ky ve kasabal
larn da eitim merkezi olmutur. 1862 ylna gelindiinde ise
m

Anheggcr, op.cit., s. 76.

Ibid., s.175.
1-H
Benlisoy, op.cit., s. 28.
145 Ibid., s. 28.
1 43

208

cemaatin ileri gelenleri "kzlarn ahlaki terbiyesi ve yurdumuzun

manevi slah iin " diyerek bir kz okulu amaya karar vermiler
dir. Ancak, dier blgelerden gelen kzlarn barnma ve beslen
me ihtiyac karsnda zorluklarla karlalmas, cemaati yllk
sabit bir cret karlnda kzlar blge halkndan ailelerin ya
nna vermeye sevk etmi ve bu durum ou Rumca bilmeyen bu
kzlarn Rumca renmeleri iin uygun bir ortam hazrlam
tr.146
Yukarda belirtildii zere Anadolu'da gzlemlenen Rum
genlerinin eitimi konusunda Patrikhane ve Yunanistan
hkumetinin herhangi bir etkisi olmad sylenemez. Her ey
den nce Rum milletinin eitiminden birinci derecede sorumlu
olan Patrikhanenin ve ruhani liderlerin Trke konuan Kara
manllar konusunda endie duyduklar daha nce rneklerle
belirtilmiti. Bu konuda Amasya Metropoidinin szleri de ol
duka ilgi ekicidir. Metropolit yaynlad bir genelgede: "Bu

eyaletteki Hristiyan kardelerimizin ounun Yunan dilini anlamad

bilinen bir gerektir" derken, yeni kan bir kitab tavsiye et
mekte ve bu kitabn dini reti asndan olduu kadar "ulusal
Yunan " dilinin "yeniden kazanlmasnda" da hizmet edeceini
vurgulamaktayd.147 Bu konuda Agustinos, 1 9.yy. ortalarnda
Yunan Krallnda devlet nezdinde gerekleen eitim alann
daki belirli gelimelerin zamanla Anadolu Rumlar zerinde de
etkisini gsterdiinin altn izerken, Benlisoy yzyl ierisinde
imparatorluktaki Rumlarn eitim faaliyetlerinin giderek daha
fazla bir biimde Yunanistan eitim sistemini rnek ald ve
Rum eitiminin entelektel merkezinin Yunanistan olduu,
okullardaki eitim malzemelerinin Yunanistan'dakilerle benze
tiine d ikkat ekmektedir.148 Ayrca, Byk ehirlerde bulunan
1 46

1 47

148

Agustinos, op.cit., s. 289.

Anhegger, op.cit., s.175.
Agustinos, op.cit., s. 279; Benlisoy, op.cit., s. 33.

209

Yunan konsoloslarnn grevleri arasnda okullarn kurulmasna

yardmc olmak iin mali yardmda bulunmalar, retmen
bulmalar, okul programlarnn oluturulmasna yardm etmele
ri de yer almaktayd. Bu konularda zel talimat almlard.149
Ortaya kan bu tablo karsnda tam bir baar elde edilip
edilemedii sorusuna verilebilecek cevap olumsuzdur. Yani,
gerekletirilen tm bu faaliyetler Trke konuan ve kynn
snrlar iinde yaamn srdren Karamanllarn Trkeyi b
rakmalar iin yeterli olmamtr. Bu konuda Clogg, Bat Anado
lu' da Yunan irredentizmi yaand dnemde Kayserili Orto
dokslarn tm bu yaananlarla ilgisi olmadna dikkat eker
ken, Anhegger ve Benlisoy sadece Karamanlca yaynlarn ve
basn organlarnn saysnn bile buna dolayl bir kant tekil
ettiini belirtmekte, Yunanca yannda Trke yazlan demek
tzklerinin varlnn da bunu desteklediini vurgulamakta
drlar.sa 19.yy. ikinci yarsnda Karamanlca stanbul'da bile
ha!a yaygndr. 1910 ylnda bir reklamn, 1 902'de ipekbcei
yetitirme talimatnamesinin, yine 1 901 ylnda da nitrat
retecilerinin propaganda brorlerinin Trke yaynland
bilinmektedir. Ayrca, 1 913 ve 1914 yllarna ait iki Nevehir
salnamesinin varl da Karamanllarn Trke konumasnn ve
yazmasnn engellenemediinin bir gstergesidir. Bunun dn
da 1914 ylna ait salnamede yer alan bir yaz Trke konuan
Karamanllarla Yunanca konuan Rumlar arasndaki gerginlie
de k tutmaktadr.
Yllkta Nevehirli yelerin on kiilik ynetim kurulu adna
nsz yazan J. Jonanidis, 1 913 yllna gsterilen rabetten ce
saret alarak yeni bir yllk kardklarndan bahsederken: "Bizim
Anadolu lisan " demekte ve yle devam etmektedir:

"' Benlisoy, op.cit., s. 33.

so
Anhegger, op.cit.,s. 34; Benlisoy, op.cit., s. 35.

210

"Hemehrilerimizin bazlar, Anadolu dilini terk etmemezi ve bu sa/

nameyi Yunanca yaynlamamz tavsiye ediyor. Onlara u soruyla
cevap veriyoruz. Yunancay yeterince bilenler yzde katr bilmeyenler
ka? Bu trden bir eseri anlamak iinse iyi Yunanca bilmek gerekir.
Vaktiyle okullarmzda Yunanca renmi olanlardan hangisinin ak
lndadr bunlar?".1 s1 Dier taraftan Yunan kilisesinin dilinin Yu
nanca olduu fikri her zaman patrikhane tarafndan vurgulansa
da, pratikte bunun geerli olmad zaten ortadayd. Her eyden
nce kilisede kendi dilini kullanmak isteyen Bulgar kilisesinin
bu konudaki srar bilinen bir gerekti. Bu gerek karsnda
Patrikhaneyle uzun sre ciddi atmalar yaanm ve 1 872 y
lnda ancak, Osmanl hkmetinin Bulgarlardan yana tavr al
masyla sorun zlebilmiti.1s2
Ayn ekilde, kendi dillerinde ayin yapmak istei Karaman
llar tarafndan da srekli dile getirilen bir durumdu. stan
bul' da yaayan Karamanllardan Kum Kap ve Langa semtlerin
de oturanlar yine Kum Kap ve Kadrga arasnda bulunan Aya
Kiriaki kilisesinde, Anhegger'in deyimiyle "avazlarnn yettiince
Trke ayin yaplmasn " ve Kayseri'ye Trke konuan bir
metropolidin atanmasn istemelerini salayacak kadar gl
lerdi. Bu durum karsnda olaylarn ktn belirten Anhegger,
28 Mart 1 870 ve 10 Mays 1 871 tarihlerine ait stanbul'd a yayn
lanan Pravo isimli Bulgar gazetesine dayanarak Trk gvenlik
kuvvetlerinin mdahalesiyle ortamn yattn belirtmektedir.
Bundan sonra ise semtlerde dini metinlerin Trke nshalarnn
da bulunduu okuma salonlarnn kurulmas dnda resmi
manada nemli bir sonuca ulalamamtr. Yukarda sz geen
ve stanbul' daki Karamanllarn Kayseri'ye Trke konuan bir
metropolit atanmasn istemeleri dnda u olay da Karamanl-

1 s1

1s2

Anhegger, op.cit., s. 176.

Karpat, op.cit., s.160-1 ; Clogg, op.cit., s.188-9.

21 1

!ara kar giriilen faaliyetleri aka ortaya koymaktadr. 1 7921 850 tarihleri arasnda Kayseri'de okul sisteminin yeniden d
zenlenmesi ve dier baz konularda anlamazlk yaanmtr.
Yaanan bu sorunlarn temeli aslnda dardan gelen retmen
lerin yerli halkn Trke konumalarna olduu kadar rflerine,
adetlerine ve ahlak anlayna ayak uyduramamasndan kay
naklanmaktayd.153
Sonuta, Karamanllarn Trke konumas iin Trk idare
si tarafndan zorlandklar grnn aksine, Rumca konuma
lar iin belirli bir politikannn takip edildii sylenebilir.
KARAMANLICA ESERLER

Trke konuan Karamanl Ortodokslarn kendilerine ait olan

veya arlkl olarak onlara hitaben kaleme alnan Yunan harfli
Trke veya baka bir ifadeyle, Karamanlca olarak adlandrlan
eserler bulunmaktadr.
Bu edebi almalarn balangc genellikle stanbul'un fet
hiyle Patrik seilen Gennadios'un Yunanca olarak kaleme ald
Hristiyanlzzn man krarna dayandrlmaktadr. Patriin kaleme
ald bu itikatname daha sonra Yunan alfabesiyle Trke olarak
yazl mtr.154 Fatih Sultan Mehmed'e sunulan bu itikatnamenin
Yunanca metni 1455-6 ylnda hazrlanm ve daha sonra
Karaferye (Veria) kads Ahmet tarafndan Trkeye evrilmi
tir. Daha sonra da Arap harfli Trke itikatname evirisi Yunan
harfleriyle de yazlmtr. Bunu kimin hazrlad bilinmemekle
birlikte, Avrupa bilim evresi bundan hemen haberdar olmu ve
Martin Crusius bu metni Latin harfli yaz evrimi ile birlikte

1 53

Anhegger, op.cit., s. 176.

s4 Ibid., Vryonis, op.cit., s . 453.

212

1 584 ylnda yaynlamtr. Daha sonra da Macar Trkolog Tibor

Halasi Kun eseri Macarca'ya evirmitir.155
Yunan alfabesi kullanlarak Trke yazm ii aslnda ok
eskilere dayanmaktadr. Nitekim, Yunan alfabesiyle yazlm en
eski Tke kelimeler Yayk (Ural) nehri ile Trk boylarnn cena
ze trenine verdikleri isim olan yo' dur. skenderiyeli astronom
matematiki ve corafyac Ptolemaios, 2.yy.'da Yayk nehrini
Dayks(a;) olarak belirtmiken, yine Bizansl Menandros
Protektor 6.yy' da Dayh veya Dayk (ax) eklinde yazmtr.
Gktrk'lerin cenaze trenlerini nitelemek iin kullandklar yo
kelimesi de 576 ylnda Gktrk hakan Ektel'e giden Bizans
elisi bakan Valentinos'un dnnde yazd raporda Dohia
(8oXa) olarak belirtilmitir.156 Bunun haricinde Bizans tarihinin
Trklerle ilgili blmlerinde ve Bulgar Trklerinden kalan eit
li kalntlarda Yunan alfabesiyle yazlm kii adlar, nvanlar ve
belirli baz kelimeler, rnein 12 hayvanl Trk takviminde yer
alan hayvan adlar ve saylar bulunmaktadr. Yunan alfabesiyle
yazlm eski Tuna Bulgarlar kitabelerinde (9.yy.) Omurtag,
Tervel gibi Trk hkmdar adlar ile Bayan, Boyla, Bagatur gibi
Trke nvanlara rastlamak mmkndr. Yine Tuna Bulgarla
rndan kalma nl Nagy-Szent-Miklos hazinesindeki taslardan
birinin zerinde de 9 kelimelik Boyla oban Kitabesi yazl bu
lunmaktadr. Yunan alfabesiyle Trke yazlm kelimeler konu
sunda Gyula Moravsik'in Byzantino-Turcica adl eserinin ikinci
cildi byk nem arz etmektedir.157
Bizansllarn komular bulunan Trk boylarna ait eitli
kelime ve isimleri kendi alfabelerine gre yazmalar dnda,
Yunan alfabesini kullanarak kendi dillerinde bir eyler yazm
1 55

1so
157

Talat Tekin, "Grek Alfabesiyle Trke", Tarih ve Toplum, Mart 1984, ss.180-1.
Ibid ., s.18 0.
lbid., s. 180; bkz.; Gyula Moravcsik, Byzantino Turcica, il, Sprachste der
Trkvlker inden Byzantine Quellen, Leiden, 1958.

21 3

olan Bulgar Trkleri bir tarafa braklacak olursa, yazda Yunan

alfabesini en geni lde kullanan topluluk Anadolulu Kara
manllar olmutur.
Yunan harfleriyle Trke olarak baslm kitaplar zerine
olduka kapsaml bir alma gerekletiren Severien Salavielle
ve Eugine Dallegio bir bibliografik eser ortaya koymulardr.
Bugn Karamanlca zerine alan tm bilim adamlarnn te
mel bavuru kayna haline gelen bu ciltlik eserin 1584 tari
hinden 1 900 ylna kadar geen sre ierisinde kaleme alnan 333
Yunan harfli Trke eserin analitik bir bibliografyasn iermek
tedir. Bu tr benzer bir alma daha sonra Evangelia Balta tara
fndan Karamanlidika: Additions (1584-199).
Bibliographie
Analytique, 158 bal altnda gerekletirilerek varolan 333 kitaba
300 yeni kitap daha eklenmitir. S. Salaville ve E. Dallegio tara
fndan ortaya konulan bibliografik almada yer alan ilk eser
daha nce bahsedilen,1455-6 tarihinde stanbul Patrii
Gennadios Skholarios tarafndan Fatih Sultan Mehmed'e sunu
lan tikadname' dir. Bu balamda kaleme alnm ilk eser 1 6.yy.' a
kadar gtrlebilmektedir. Bundan sonra ise en eski baskl
kitap 1718 ylnda Amsterdam'da yaynlanan bir papazn kale
me ald Glzar- iman-i Mesihi adl 1 70 sayfalk bir Hristiyan
ilmihalidir.1s9 Bu tarihten itibaren 1 860 ylna kadar kan tm
eserler arlkl olarak dini konular zerine olup eitli ilmihal
leri, ibadet kitaplarn, Mukaddes Kitap tercmelerini, Hristi
yan Azizlerin ve Hristiyanlk uruna lenlerin hayatn anlatan
kitaplar iermektedir. Nitekim, kitaplarn nszlerinde dinleri1ss

1 59

Evangelia Balta, Karamanlidika: Additions (1584-1900). Bibliographie

Analytique, Athen, 1987; Turgut Kut, "Evangelinos Misaelidis Efendi", Tarih
ve Toplum, c. 48 (Aralk 1987), s. 342-6.
S. Salavielle ve E.Daleggio, Karamanlidika, Bibliographie Aalytique
D'ourrages en Langue Turque Imprimes en caracteres Grecs(1584-1900),
c.1; 1958.

214

ni unutmak yolunda olan ana dilleri Trke Hristiyanlara din

bilgilerini yeniden hatrlatmak amac tadklar aka belirtil
mektedir. Bunun dnda felsefe, tp ve ticari alanla ilgili eserle
rin de bulunduu bilinmekteyse de, bu gibi alanlardaki eserler
zellikle 1 850 sonrasnda art gstermitir.160
Genel olarak 1 850 ylna kadar baslan kitaplarn bask yer
lerine bakldnda bata 42 bask ile stanbul gelirken, bunu 35
bask ile Venedik ve 19 bask ile Atina izlemektedir. Ayrca,
Viyana' da 4, Leipzig, Bkre ve zmir' de ikier, Amsterdam,
Syra ve Kayseri yaknlarnda Zincidere manastr basmevinde
birer kitap baslmtr. stanbul'da 1 718 ve 1 764 yllarnda birer,
1 799'da iki kitap baslrken 1815 ylndan sonra bu saylarda
art gzlenmitir.161
Yine Yunan harfleriyle Trke olarak kan gazete ve mec
mualara da rastlanmaktadr. lk Yunan harfli Trke gazete
Gazete-i Anatoli olup 1 840 ylnda stanbul' da aslen Kulal olan
gazeteci, yazar, evirmen ve matbaac E. Misaelidis162 tarafndan
karlmtr. 1 851 ylnda kurulan gazetenin kesin olarak hangi
tarihe kadar faaliyet halinde bulunduu konusunda elikiler
mevcutsa da, R. Anhegger'e gre gazetenin yaynna son verdii
tarihler zerindeki bu belirsizlik 1900 ylyla, pek muhtemel
olmamakla birlikte I. Dnya Sava'nn balad yl olan 1914
arasnda deimektedir.163
Anatoli gazetesinin sahibi bulunan Misaelidis'in ayrca
Trke konuan Ortodokslara hitaben kaleme ald birok eser
de bulunmaktadr. Temaa-i Dnya ve cefakar u cefake adl roma
n bu eserler arasnda ayr bir neme sahiptir. 1 871-2 ylnda
kaleme ald bu eser Trke konuan Ortodokslara ders verme,
t6o
161

162
163

Eckrnann, op.cit., s.,166; Eyice, op.cit., s. 372.

Ey ice, op.cit., s. 372.
E. Misaelidis hakknda detayl bilgi iin bkz: Kut, op.cit., s. 342-6.
Anhegger, op.cit., s.10.

215

kiliseye ballklarm devam ettirme ve drst insan olma konu

sunda uyarlar ieren bir biyografik macera romandr. Bu ese
rinde Misaelidis, A vrupa'nn ilerlemesine duyduu ilgi ile bera
ber eletirel bir gzlemci tavr taknmtr. Yine dinine bal bir
Ortodoks olmasna ramen kilisedeki aksaklklara deinmekten
kanmamtr. Ayrca tm eser boyunca Anadolulu Karamanl
lara Yunan kkenli olduklarnn bilincine varmalar konusunda
arda bulunmay da ihmal etmemitir.164
Yukarda da deinildii gibi 1850 sonrasnda din d yayn
larda grlen art erevesinde kltr kitaplarnda ve zellikle
hukuk kitaplarnda bir art grlmtr. Bu balamda, 1 868
ylnda Dstur, yani Mecmua-i Kavanin-i Devlet-i Aliye bal ile
stanbul' da 570 sayfa olarak baslm, bir sonraki yl da yine
Dstur vilayet Nizamnamesi stanbul' da 208 sayfa olarak baslm
tr. Bunu 1871 senesinde Ticaret Kanunu erhi ve dare-i Umumiye
-i Vilayat Nizamnamesi takip etmitir. Ayrca ilk Dstur' da Gl
hane Hatt- Hmayununun da bir sureti baslmtr.165 Bundan
sonra ise 1 891 ylnda byk ihtimalle birinci Merutiyet'in ila
nndan sonra tasnif edilen ilk tertip Dstur' dan derlenen bir eser
yaynlanmtr. Bu cildin bal ise u ekildedir: Dstur yani

Devlet-i Osmanye'nin kavanin-u nizamat ve talimata-u tarifat ve

evamiri mecmuasdr. Cild-i evvel, umur- mlkiyeye mteallik
kavanin ve nizamat. Bu tr cildlerin hazrlanmasnda para yard
m yaparak katkda bulunanlarn isimlerinin de ayrca belirtildi
ine dikkat eken akirolu, Hukuk mektebi mezunlarnn ara
snda Karamanllarn da saylarnn arttnn anlaldn vur
gulamaktadr.166
1 6.

Ibid., s.75.

166

ana/ytique D'ourrages en Langue Turque Imprimes en caracteres Grecs, III, 18661900", Belleten, c.XXXVIII, sa.149-152. Ankara, 1 974., s.758.
lbid., s. 759.

s Mahmut akirolu, "S. Sa/avielle ve E.Daleggio, Karamanlidika, Bibliographie

21 6

1 9.yy.'n ikinci yarsndan sonra Karamanlca eserler arasna

dahil edilen lgatlerin saysnda belirli bir art olmutur. 1 804
ylnda Venedik'te baslm Trke-Yunanca bir lgat bulun
maktadr. Bu lugatin yeni basmlar da bu srede iki kez yine
Venedik'te
gerekletirilmitir. 1 873
tarihinde
ise
A.
Konstantinidi tarafndan baka bir lugat hazrlanm, bunu 1888
tarihinde 3000 sayfadan oluan M. Levidi'nin lgati izlemitir.
T. Ketana tarafndan zmir' de yaynlanan iki ciltten oluan
Trke-Yunanca lgatte Arap harflerinin Yunan harflerine gre
bir evirisi yaplmtr. Yunan okullarnda eitim gren renci
ler iin hazrlanan bir dier lgat ise 1 898 tarihinde N.
Elefteriadis tarafndan stanbul' da yaynlanan bir lgattir. Bu
nun dnda bilim adamlar tarafndan sklkla atflarda bulunu
lan ve Osmanlca okunular ve aklamalarn bulunduu 1 899
baskl Kholoru'ya ait olan eser de bu tr faaliyetler arasnda
nemli bir yere sahiptir. Dier taraftan, Yunanca-Trke lgat
alannda en fazla bilinen isim Panayotudus isimli bir kiidir ve
lgati 1 897 ylnda yaynlanan 2048 sayfalk corafi bir szl
de kapsayan Kamus'dur. 161 .
Din d yaynlar arasnda yer alan ve halk literatr olarak
ifade edilebilecek dier eserler arasnda Halk Diliyle A taszleri,
Bilinen Krolu Hikayelerinden, 1872, 1 890 ve 1 896 ylarnda ol
mak zere 3 adet, 1 908 ylnda Nasreddin Hoca /ikiiyeleri168
1909' da da al smail, A k Garip /ikiiyeleri yaynlanmtr.169 Ay
rca, 1 896 ylnda stanbul' da baslm olan ve Zincidereli
Stavros Stavridis tarafndan derlenen Anadolu Trkleri isimli
kitap ayrca dikkate deerdir. akirolu, Anadolu Trk folklor
ile bir karlatrma yapma asndan nem arz eden 123 Trk167

lbid., s. 759.
Ayrca bkz: Mustafa Duman, "Karamanlca, Yunanca, Ermeni Harfli Trke ve
Ermenice Nasreddi Hoca Kitaplar ", Tarih ve Toplum, c.XVI, 1991, s. 125-8.
'" Anhegger, op.cit., s.187.
6s

217

nn Dallegio ve Salaville tarafndan imdi hangi kitaplkta ol

duundan bahsedilmediini vurgulamakta ve bu Trklerden
sadece aadaki drt msrann rnek olarak verildiini belirt
mektedir:

Birer birer saydm da yedi yl oldu

Diktiin fidanlar meyvaya durdu,
Senin ile gidenler slaya dnd,
stanbul yoluna diktim gzm. 1 70
Din d Karamanlca eserler ile ilgili olarak Tarih ve Toplum
dergisinin Haziran 1984 saysnda yer alan bir okuyucu mektu
bunda nemli bir bilgiye rastlanmaktadr. 1 921-22'de Kayseri
Talas'ta Amerikan Kolejinde retmen olan smet Tkin, Trk
Ortodoks Patrii Papa Eftim'le tanmtr. Papa Eftim, stan
bul' da Avusturya Lisesi son snfta Latince ve eski Yunanca
dersi alm olan Tkin'e, Talas'n yukarsndaki Zincidere Rum
okulunun bodrumundaki byk kitaplktan bahsetmitir. Tkin,
yllar sonra Ankara' da Maarif veka!etinde klasikleri tercme
brosunda Almanca ve Rusa blmnde grevliyken Bat ve
Dou klasiklerinin evirisiyle uraan Broya ve Maarif Vekili
Hasan Ali Ycel' e bu klasiklerin Grek alfabesiyle Karaman
Trkesine zaten evrilmi olduunu belirtmitir. Daha sonra
Tkin bu kitaplarn getirilmesini teklif etmi, Maarif vekilinin
emriyle Zincidere'den getirilen kitaplar veka.Jet binasnn altnda
sandklara konularak dier Rum okullarndaki kitaplar da
aranmaya balanmtr. Ancak kan bir yangnda sz konusu
eserler tamamen yok olmutur.171

170 Ibid., s. 1 87; akirolu, op.cit., s.760.

171 smet Hsrev Tkin, "Grek Alfabesiyle Trke" ,Tarih

1 984, s. 386.

218

ve

Toplum, Haziran

Karamanllara ynelik olarak yaplan yayn faaliyetleri ara

snda misyoner kurulularnn da gerekletirmi olduu yayn
lar nemli bir yere sahiptir. 16. ve 1 7.yy.'larda talyan misyoner
lerin balatp yrtt sonraki asrlarda da Fransz Katolik ve
Amerikan ve ngiliz Protestan misyonerlerinin Anadolu ilerin
de yaayan Rum ve Ermeni topluluklara ynelik okI, hastane
ve matbaa kurup eitli dini ve din d yaynlar -yaparak gerek
dini adan gerekse siyasi adan nemli hizmetlerde bulunduk
lar bilinen bir gerektir.
1 820'lerden sonra Amerika' daki bir misyoner kuruluu olan
American Board of Commisioners far Foreign Mission yeleri zmir
ve komu merkezlerde vakflar, ktphaneler ve paral okullar
amlar, dinsel ve bilimsel birok dergi yayn yapmlardr.
Ancak, bir sre sonra kendi inanlar dorultusunda Hristiyan
douya ruhani ve ahlaki yenilenme getirme amacyla hareket
eden zmir' deki Protestan misyonerlerin, kendisini Hristiyan
dounun koruyucusu ve srdrcs olarak ilan etmi olan
Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi ile aras bozulmutur. Protes
tanlar, Ortodokslarn doktrinsel ve ikon kullanm asndan
yanl yolda olduunu vurgularken, Ortodoks Rumlar, her ne
kadar Protestanlarn niyetleri konusunda endie duysalar da,
salamakta olduklar eitim frsat asndan honut durum
daydlar. Ancak, patrikhane tarafndan Protestanlarn gerekle
tirdii ncil tercmeleri yok edilirken, Ortodoks ocuklarna
misyoner okullarna gitmek yasaklanmtr.172
1 843 ylna gelindiinde Amerikal Protestan Misyonerlerin
Yunan Devleti ve Osmanl topraklarnda gerekletirdii faali
yetler sonucu bir milyon kitap ve bror baslm ve bunlar
Anadolu'daki Ortodoks cemaatler iinde geni kitlelere ulat
rlmtr.173
172 Anhegger, op.cit., s. 35.
1 73 Agustinos, op.cit., ss.187-194.

21 9

Bu arada bir ngiliz Protestan misyoner kuruluu olan

Engilish Bible Society'nin ilk temsilcisi H.R. Leeves'in Karamanl

ca'ya yapm olduu katkdan burada bahsetmek gerekmekte
dir. Leeves, belli bir dzen dahilinde olmayp farkllklar gste
ren Karamanlca iin 1820 ylnda bir eit alfabe oluturmutur.
Leeves'in oluturduu bu Karamanlca alfaberinin ne derece
etkili olduu konusunda aada yer alan ve Karamanlca'nn
bir birlik oluturamad konusundaki J. Eckmann'n aklama
lar yeterlidir denilebilir. Eski ve Yeni Ahit'in (Old Testament New Testament) tercmeleri haricinde 1826 ile 1899 arasnda
.Amerikan ve ngiliz Protestanlarn, Ortodokslarn Protestan
kart tutumlarndan dolay, arlkl olarak Ermeni matbaala
rnda 60'n zerinde yaynlar baslmtr. Daha sonra her iki
Protestan dernei yaynlarndan sz eden ve Angeliaforos ismini
tayan biri yetikinlere dieri de ocuklara hitap eden iki dergi
karlmtr. ocuklara hitaben kan dergide Hristiyan inanc
ve Hristiyan davran, Martin Luther veya papaz Hannigton
ile ilgili makalelerin yer almas Patrikhane tarafndan hi ho
karlanmamken, dergide ahlaki konularn drstlk, namus,
alkanlk, ebeveyne sayg, sosyal ve fen bilimleri ve teknik
alanlar ile ilgili yazlar ve hikaye, masal, ark, resim ve bulma
calar dergiyi olduka ilgi ekici hale getirmitir. ocuk dergile
rinde dikkate deer temel noktalardan birisi anne ve babaya
itaatin byk harflerle yazlm olmasdr. Dergi dnda ocuk
lara ynelik olarak Sabilere Fazilet Klavuzu, ocuklarn Talimi in

Can zerine Mkaleme, Lisan Bahesi, Kzlar in Ali Hzristiyan

Talim-i Terbiyesinin Messesesi olan Meiri Layinin mr, Kk
ocuklara lmi Hesap, Mecmuai Hikayat ve Drubi Emsal gibi yayn
lar da bulunmaktayd.174

17< Anhegger, op.cit., s.174-184.

220

Yukarda yer verilen yaynlanm Karamanlca eserlerin dil

ynnden nasl bir ierie sahip olduu da zerinde durulmas
gereken bir konudur. Bu alanda aratrmalar yapan J. Eckmann,
Karaman dilinin birlik gstermediine dikkat ekerken, bir ede
bi dil ve muhtelif azlarn varolduunun altn izmektedir.
Eckmann'a gre Karamanlca eserleri dil bakmndan u ekilde
tasnif etmek mmkndr:
I. Dorudan doruya edebi Trke ile yazlan eserler: Bu
kategorideki eserler Arap harfleriyle yazlm Trke eserlerin
Yunan harfleriyle yazlm eklidir. Bu gruptaki eserler dierle
rine nazaran yenidir ve transkripsiyon sistemleri genelde doru
olup kelimelerin vurgusunu gstermektedirler. Nitekim, Rum
lar iin yazlm Trke gramer ve lgatler ve Misyoner kurulu
larnn yaynlam olduu Yunan harfli Trke Mukaddes Kitap
tercmeleri bu kategoride deerlendirilebilmektedir.
II. Halk unsurlar ile az ok kark bir yaz dili ile yazlan
eserler. Bu kategoride bulunan eserler de:
a. Dili edebi Trkeye yakn olmakla beraber halk azlar
na ait bir takm fonetik zellikleri (arzuler, al, yoktr, gni
gibi) ieren eserler; bu gruba Yunanca bilmeyen Ortodokslara
Yunanca retmek amacyla, Trke ksm da Yunan harfleriyle
yazlan ve genel olarak edebi dil kullanlm olmalarna ramen,
baz azlardan kelimeler ieren lugatler dahil edilebilmektedir.
b. a grubundaki zelliklerden baka yalnzca Karamanlca
metinlerde rastlanabilen baz zellikler gsteren eserlerdir.
Arapa isim ve adiectivumlara -lik ve -li ve -siz eki getirilerek
ajlk, mbarekli, mimkinsiz(imkansz) gibi kelimeler dnda, yar
dmc fiil olarak; edilmek, olunmak yerine; olmak -cem olmak, icra
olmak ve az rastlansa da; Trke ve Farsa kelimeden Arapa
ekle kelime oluturmak, variyet(varlk), serbestiyet gibi bu gru
ba dahil olan eserlerin belirgin zellikleridir.

221

c. bu kategorideki eserlerde dier kategorilere nazaran az

zelliklerine daha fazla rastlanmaktadr. Sz dizimi asndan
Trkeden byk farkllklar gstermemektedir.
III. Karamanl halk dili veya ona ok yakn bir dille yazlm
olan eserler:17S
Karamanlca konusunda zerinde durulmas gereken
nemli noktalardan birisi de Yunan alfabesinde Trkenin bu
lunmayan seslerinin nasl gsterildiidir. Bu konuda Cami
Baykurt, Trk diline uymayan ' delta, B sita, 3 ksi, 'f' psi, n
omega gibi harflerin Karaman alfabesinde bulunmadn belir
tirken, Yunan dilinde bulunmayan B, D, ve K sessizleri ile
ve seslilerinin alfabeye ilave edildiini belirtmektedir. Dolay
syla, Il'nin zerine nokta konularak B, T'nin zerine nokta ko
nularak D, L sigma zerine nokta konularak ve K kappa harfi
zerine nokta konularak K sessizleri oluturulmutur. sesli
harfini elde etmek iin O (omikron) zerine nokta konulurken,
harfi iin OY harfleri birlikte kullanlmtr. 176 Bay kurt' a gre
bu tr bir alfabenin gelitirilmesi ancak "Trke konuan bir kav

min dilini yazmak zaruretinden domutur ve eer bunlar Yunan

olsalard tabii byle tadiller ve ilavelerle yazlarn tamamlamak zaru
retini lissetmezlerdi".177 Ayrca, yine Yunan alfabesinde bulun
mayan c, , h, , j, v harfleri de u ekilde temin edilmitir: dz
birletirilerek c, tz birletirilerek oluturulurken, r harfi ile
ve y, P harfi ile de v harfi karlanmtr.178
Trke konuan Ortodokslara, yani Karamanllara ynelik
yaplan yayn faaliyetleri yannda, yukarda da belirtildii gibi
bir de Trke bilmeyen Yunanllara Trke retmek amacyla
yaynlanm eserler vardr. Bu eserler Karamanlca'ya dahil
?s Eckmann, op.cit., ss.166-8.
1 7r, Baykurt, op.cit., s. 25.
177 lbid., s. 27.
?s Tekin, op.cit., s.181.

222

deillerdir ve 1 9.yy.'da Trke bilmeyen Rumlar arasnda yay

gn bir gr olarak "Osmanllarla kardee birarada yaadmza
gre Trke renmek" gerekliydi. Trke renmede belirleyici
etken, iyi Trke bilgisi sayesinde elde edilebilecek olan ekono
mik ve toplumsal refah salayabilmekti. Bu gerek 1 866 ylnda
Rumca-Trke szlk hazrlayan Stefan Cira ve 1 876 ylnda J.B.
Miliopulos tarafndan zenle vurgulanmtr. Miliopulos' a gre
Trkeyi bilmek Rumlara siyasi ve hukuki mesleklerin kapsn
amaktayd.179 Dier taraftan, 1 894 ylnda Trke tm okullarda
zorunlu bir ders haline getirilmitir.180 Buna paralel olarak da
Yunanca konuan Ortodokslara Trke retmek amacyla ders
kitaplar yaynlanmaya balanmtr. te yukarda da belirtildii
gibi bu tr eserler aslnda Karamanlca eserler arasna dahil
deillerdir. nk bu eserlerde Karamanl alfabesi sadece Trk
enin fonetik olarak doru yazmn salamak amacyla kulla
nlmaktayd ve hatta ou zaman bu eserlerde Arap harfleri
dahi kullanlmaktayd. Karamanllar iin yazlm olan dil kitap
lar Anhegger'in belirttiine gre, yirmiyi gememektedir. Ayr
ca Anhegger'in zerinde durduu ilgin bir tespit de Salaville
ve Dallegio tarafndan yaynlanan cildlik Bibliografik al
mann sekizde birini szlklerin, gramer ve ders kitaplar ile
antolojilerin oluturmas ve E. Balta'nn Karamanlidika'ya ek
olarak kard almada yer alan eserler de dahil olmak zere
yaynlarn en byk blmnn Yunanca konuan ve Trke
renmek isteyen ya da renmesi istenen Ortodokslara ynelik
hazrlanan eserleri iermeleridir.181 Dolaysyla, bu alanda al
an tm bilim adamlarnn temel bavuru kayna niteliini
tayan bu almada yer alan tm eserlere sadece Trke konu-

1 79
180

181

Anheggcr, op.cit., s. 76.

Clogg, op.cit., s.198.
Anhcgger, op.cit., s. 76.

223

an Karamanllara ynelik eserler ierdiini dnerek yakla

mak doru olmayacaktr.
Yaynlanm ve yazma eserler dnda Karamanlca'ya rast
lanlan bir baka sahaya daha deinmenin konu btnl a
sndan fayda salayaca kanaatindeyiz. Anadolu'nun birok
yerinde zellikle Nevehir, Nide, Kayseri, Konya, Ankara,
Isparta gibi Orta Anadolu haricinde stanbul'da, znik'te; Kara
deniz'de ve Yunanistan'da Athos Da'nda (Aynaroz) bulunan
mezar talar ve bunun haricinde kilise, eme kitabeleri ve hatta
bugn Yunanistan'da Atina'da bulunan Benaki mzesinde r
neklerinin grlebilecei eitli ev eyalar zerinde Karamanl
ca yazlara rastlanabileceini belirtmek gerekmektedir. s
Karamanlca, daha genel bir ifadeyle Yunan harfleriyle
Trke yazlan veya Karamanlca alfabe kullanlarak yaynlan
m bu eserler bir tarafa braklacak olursa 16. ve 1 7.yy.'lara ait
olduu tespit edilen yaynlanmam yazma eserlerin de
varolduu grlr. Daha nce Trke konuan Ortodoslarn
yaad corafi alanlar arasnda sz geen Azak Denizi ky
sndaki Mariapol ehri metinleri bu kategoridendir. Bu metinler
zerinde ilk incelemeleri gerekletiren O. B!au'nun Krm Trk
halk azyla yazld ynndeki tespitlerinin doru olmadn
belirten Eckmann, gerekte bu metinlerin Anadolu Karamanl
azlarndan biriyle yazldn, - sesi iin kullanlan iaret d182

Karamanlca kitabeler iin bkz.: Semavi Eyice "Anadolu 'da Karamanlca Kita
lc/er", Belleten, c.XXXIX, sa. 153-156, ss. 25-48; Harun Gngr, "Karamanlca
Kitabe", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul, 1 989,_ ss. 1 9-31;
Harun Gngr, Trk Din Tarihi Aratrmalar, Kayseri,1999, ss. 153-170;
Richard Clogg, "A Karamandlika Inscription from Mount Athos (1818),
Byzantine and Modem Greek Studies, v.l, 1 975, ss. 207-210; Peter
Mackridge, "A Trco-Greek Inscription at rgp in Cappadocia", Byzantine
and Modern Greek Studies, v.13,1989,ss.289; Anastasios ordanoglou, "A
Karamanlidic Fnerary Inscription (1814) in Nicca (znik) Museum), Balkan
Studies, vol.19, Thcssaloniki, 1978, ss.185-191.

224

nda imlann Anadolu Karamanl imlasyla ayn olduunu be

lirtmektedir.1s3 Bu balamda, Anadolu corafyas dnda sz
geen yzyl itibariyle Krm Hanl topraklar dahilinde bulu
nan Mariopol ehrinde Trke konuan ve yine sz geen Ka
ramanl imlasyla yazlm, yaynlanmam el yazmalarnn sa
hipleri kimlerdir ve Karamanllarla olan ilgileri nedir?
KIRIM'DA TRKE KONUAN ORTODOKSLAR:
URUMLAR

Karadeniz' in kuzeyinin yzyllar boyunca Trk boylarnn, zel

likle de Kuman-Kpaklarn ve sonrasnda Altn Ordu devleti
nin, hakimiyeti altnda kald ve yine blgenin Bizans misyon
sahas iinde bulunmas sonucu binlerce Trk'n Ortodoksluk
inancn benimsedii yukarda detayl bir biimde ele alnmt.
Bugn Ukrayna'nn farkl blgelerindeki mzelerde sergilenen
eserler incelendiinde yzlerce heykele rastlamak mmkndr.
Mze yetkilileri bu heykellerin Kuman-Kpaklara ait olduunu
belirtmektedirler. Mzelerdeki bu heykellerle ilgili ilgin bir
tesbiti burada belirtmek yerinde olacaktr. Resimlerde de grl
d zere heykellerin elleri vcudun n ksmnda olup dik
drtgen bir ey tutmaktadrlar. Mze yetkilileri bu dikdrtgen
nesnenin bir kap olabileceini belirtirken bu kabn ne kab oldu
una dair her hangi bir aklama yapamamlar ve bu nesnenin
ncil olduu ynnde de bir grn hakim olduunu belirtmi
lerdir.184
stisnasz mevcut tm heykellerin ellerinde bu tr bir nes
nenin var olmas gerekten dikkat ekicidir. Ayrca, blgenin
uzun yllar hakimi durumundaki Kpak Trklerinin Ortodoks
luk ile olan ba da dnldnde, bir kitab andran
183

Eckmann, op.cit., s. 168.

s; 1 1 .05.2002 Mariopol mzesi; 13.05. 2002 Donctsk Mzesi.

225

diktrtgen nesnenin ncil olabilecei grnn daha anlaml

olabilecei akla gelmektedir. Bugn Ukrayna mzelerinde var
olan bu heykeller kadar ilgin olan yukarda ad geen Mariopol
yazmalardr. Karamanlca olarak yazld sylenen bu yazma
larla ilgili olarak yaplan arahrma sonucunda yazmalarn u
anda nerede olduuna dair bir bilgiye ulalamasa da, yazmala
rn sahibi olduklar bilinen Trke konuan Ortodokslara Uk
rayna'nn farkl blgelerinde ulamak mmkn olmutur.

Mariopol Mzesi

Gnmzde arlkl olarak Ukrayna'nn Donetsk eyaletin

de yaamakta olan Trke konuan bu Ortodokslar kendilerini
Karamanl deil de, Urumlar olarak adlandrmaktadr. Donetsk
merkez dnda
Starolaspa,

226

Mariopol,

Staroignatovka,

Mangu, Starokrm, Granitnaya,

Mima,

Staromolinovka,

Stara-

beevo, Komar, Ulakl, Bagatiri' de yaayan ve resmi belg lerde

Grek olarak adlandmlan bu Ortodoks topluluun en arpc
zellii Trke konuuyor olmalardr.
Yukarda belirtildii gibi Urumlarn byk bir ksm Uk
rayna' da yayor olsa da, Ukrayna dnda yaayan Urumlar da
bulunmaktadr. Nitekim, Kuzey Kafkasya'da zellikle de
Pyatigorski (eski ad be Tav, Be Da) ve Mozdok kasabalarn
da da Urumlarn izlerine rastlamak mmkndr.1 8s
1 989 ylnda Sovyetler Birlii'nde yaplan nfus saymna
gre Ukrayna topraklarnda belirtilen tarihte 45.000 Urum ya
amaktayd. Ancak, sosyolojik tahminlere gre Urumlarn o gn
iin nfusunun 60.000'i bulduu tahmin edilmektedir. 186 2002
yl itibariyle ise resmi bir veriye dayanmamakla birlikte, tm
Ukrayna' da yaamakta olan 300.000 Grek nfusun yarsnn
.
Urum olduu tahmini zerinde durulmaktadr.1 87
Tarihi seyir asndan Urumlarn ilk yerleim yeri Krm
olarak bilinmektedir. 1 778 ylna kadar Krm'da Krm Hanl
idaresi altnda yaam olan Urumlar, Rus mparatoriesi il.
Katerina dneminde dier Hristiyan topluluklarla, Ermeni ve
Yunanllarla birlikte Krm' dan karlm ve bugn Donetsk
olarak adlandrlan blgeye iskan edilmilerdir. Krm'dan bu
ekilde karlmalar topluluk yeleri asndan srgnden baka
bir ey deildir. Dier bir ifadeyle, Urumlarn Krm' dan
karlmalarnn gerek amac, Krm Hanl'nn ekonomik gc
n elinde tutan Hristiyan halkn Krm' dan uzaklatrlarak

185

186

"Kamil Gner, " Urmlar Acaba Uutlm bir Kabilemiz mi?", Yesevi, Yl:2,
sa.16, Nisan 1995, ss.12-13; Valeri Kior ile Eski Krm (Stara Krm)'da
10.05.2002 tarihinde yaplan mlakat. Urumlar ile ilgili yaplan bir alma
iin bkz. Erdoan Altnkaynak, Ortodoks Trkler Ururnlar, Ankara, 2005.
Aleksander Garkavets ile Akmescit'te 13.05.2002 tarihinde yaplan mlakat;
ayrca bkz.: www.christusrex.org/wwwl/pater/source/ururns.htrnl
Kior ile mlakat.

227

Hanl ekonomik olarak kertmektir. Halk arasndaki bu yay

gn gre paralel olarak akademik evrede de bu gr ha
kimdir. Donetsk Devlet niversitesi'nde Matematik Profesr
olan Stephan Kalayerov ve Kazakistan' da Almata'da Det-i Kpak
sahas ve Urumlar zerine incelemeler yapmakta olan Dr.
Aleksander Garkavets, il. Katerina tarafndan gerekletirilen bu
iskann gerek amacnn Krm Hanl'nn ekonomik olarak
kertilmesi olarak ifadelendirmektedirler.188 Sz geen s rg

n n ardndan, tam be yl sonra 1785 ylnda Krm Hanl'nn

Rusya'ya baland da bir gerektir.

Stephan Kalayerov

t88

Stephan Kalayerov ile Donetsk'de 08.05.2002 tarihinde yaplan mlakat;

Garkavets ile Mlakat

228

Aleksander Garkavets

Krm' dan

ayrlmalarnn

ardndan

Ermeni,

Grek

ve

Urumlarn ou alk, souk ve hastalktan hayatlarn kaybet

mitir. Geride kalanlar ise kendi abalar ile yaayacaklar yerle
im birimlerini oluturmulardr. Ermeniler zaman iinde top
lam 5 ky, Yunanllar ve Urumlar da toplam 22 ky kurmular
dr.189

1s9

Garkavets ile mlakat.

229

2002 yl ierisinde Urumlarn yaamakta olduklar yerleim

birimlerinde yaplan saha almas sonucunda topluluk hak
knda olduka ilgin veriler elde edilmitir. Urumlarn kendi
hafzalarndaki ve u an iin ulalabilen en eski tarihleri
1 778' dir. Saha almas boyunca ilgili yerlerde sz geen yl
ncesine ait tarihi her hangi bir bilgiye veya yazl kaynaa ula
lamamtr. Nitekim, topluluk yelerinin de 1 778 ncesi tarih
lerine ait bilgi sahibi olmadklar tespit edilmise de, bu durum
onlarn tarihleri ile ilgilenmedikleri anlamna gelmemektedir.
Urumlar arasnda kim olduklar sorusu ciddi bir biimde sorgu
lanmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi resmi kaytlarda Grek
Yunan olarak adlandrlan Urumlar, kendilerini asla Yunan ola
rak grmemekte ve Yunanllardan dini inanlar hari tamamen
farkl olduklarn aka vurgulamaktadrlar.
Toplulua ..mensup ve akademisyen sfatyla Urum tarihi
zerine aratrmalar yapmakta olan Valeri Kior, Urumlarn
yzyllar boyunca Trklerin hakim olduklar Det-i Kpak ismiyle anlan bu confyada yaam ve yaamakta olduklarna
dikkat ekerken, dil olarak hem gney hem de kuzey Trkesi
nin zelliklerini tadklarna, adet, gelenek ve grenek olarak
Yunanllardan farkl bir yapya sahip olup, Trklere benzedikle
rine dikkat ;_ekmektedir.,Baka bir ifadeyle, Kior'a gre Urumlar
kken olarak Kpak-Ouz Trklerinin bir karmdrlar.190
Kior'un bahsetmi olduu Det-i Kpak sahasnn yzyllar
boyunca Roma Katolik Kilisesi ve Bizans Ortodoks Kilisesinin
m syon faaliyetlerine sahne olmas ve bu faaliyetler sonucunda
bu Trk boylarna mensup yzlerce Trkn Hristiyanl kabu!ne daha nce deinilmiti.191
,..-

190
191

Kior ile mlakat.

bkz: s. 45-60; Ayrca Det-i Kpak sahasnda misyonerlik faaliyetleri hak
knda detayl bilgi iin bkz.: Peter Golden, "Re/igion Among the Qpcaqs of
Medivial Eurasia", Central Asiatic Joumal, no.42, 1998; lstvan Vasary,

230

Valeri Kior

Topluluk yelerinin kimlik sorgulamas ile balanhl olarak

toplumlar tanmada kltrel gelerin nemli bir yere sahip
olmas gereinden hareketle, Urumlar tanmak iin bugn
kendi aralarnda devam ettirmeye altklar dn, doum ve
lm adetleri gibi kendi kimliklerinin birer paras olan kltrel
gelerine deinmek yerinde olacaktr.

"Orthodox Christian Qumans and Tatars of Crimeea in the 13th-14th cen turies",
Central

Asiatic

Joumal,

vol.32,

no.

3-4,

1 988;

Gyula

Moravcsik,

"Byzantinische Mission im Kraise der Trkvlker an der Nordkste des Schwarzen

Meeres", Proceedingss of the 13th Intemational Congress of Byzantine
Studies, Oxford, 5-10 September 1966, ed. J.M. Hussey, D. Obelensky and S.

Runciman, Oxford Un .. ress, London, 1977.

231

Eski Krm' da (StaroKrm) yaamakta olan Feodora

Mihaeli, Urumlarn Yunanllardan farkl olduklarn vurgula
yarak bir Urum dnn nasl gerekletirildiini u ekilde
anlatmaktayd: Dnn ilk ilk gn sslenen iki at ile gelinin
evine gidilir. Gelinin vaftiz annesi, geline damat ile paylaaca
yast satar. Gelin evine gidilirken gelinin vaftiz annesi n sra
da yerini alr ve gelinin temizliini simgeleyen krmz bayrak
tar. kinci gnde ky meydannda toplanlr ve gelinin anne ve
babas, damadn anne ve babas ile oluturulan bir ember iin
de davul, klarnet, kemene eliinde oyunlar oynarlar. Ky
meydannda gerekletirilen bu adet, iki ailenin birbirine sayg
sn simgelemektedir. Dnn nc gnnde, gelin eyizi
nin alnmasn takiben, alnan gelin havas ile gelin alatlmaya
allr. Daha sonra ise dzenlenen eitli elenceler ve trenle
evlili]: gerekletirilir.
Evlilik sonrasnda gen iftlerin yaamlarnn en nemli an
larndan birisini aileye yeni bir bireyin katlmas oluturur.
Urum ailelerinde bir bebek dnyaya geldiinde ailesi kendileri
ne gz aydna gelen misafirleri iin gz aydn sofras hazrlamak
tadr. Ayrca, bebein kt ruhlardan korunmas iin de yataa
istavroz-ha konulmaktadr. Bebekle ilgili Trk adetlerine hi de
yabanc olmayan bir uygulama da yeni doan bebein ya da
Urumlarn dedii gibi balann krk/anmas gerekmektedir. Bebe
in krklanmas adeti bir tarafa, lousa olarak adlandrlan anne
nin 40 gn darya kmamas gerekmektedir. 40.gn ise ykan
dktan sonra gen anne kiliseye giderek dua eder. Lousann 40
gn boyunca dar kmamasnn sebebi, eski bir Urum inanc
na baldr. Bu inanca gre yeni doum yapan bir kadnn bast
yerde ot bitmemektedir.192

192

Feodora Mihaeli ile Donetsk-Staro Krm'da 10.05.2002 tarihinde yaplan

mlakat.

232

Dn ve doum adetleri dnda hayatn kanlmaz bir

gerei olan lm karsnda da Urumlarn sahip olduklar
inan ve uygulamalar ilgi ekicidir. Bir Urum hayatn kaybetti
inde, cenaze treni dzenlenmeden nce cenazenin bir gece
evde yatmas gerekmektedir. Cenazenin bulunduu odada
mum yaklmas adettir, ayrca len kiinin ayaklar ve enesinin
balanmas, karnnn zerine ise mknats konulmas eline de
ha verilmesi gerekmektedir. Bu arada ilgin bir uygulama ola
rak evde beslenen kedi veya kpeklerin kapatlmalarna ayrca
zen gsterilmektedir. Bunun dnda yine evde yaplmas gere
ken bir dier ey de tm aynalarn bir rtyle kapatlmasdr.
Geen gecenin ardndan gndz dzenlenen cenaze treni ile
l defnedilir. lnn defnedilmesinin ardndan 8. ve 40. gn
leri nem tamaktadr. Bu arada yine len kiinin ardndan
tutulan yasn simgesi olarak yaknlarnn tra olmamas gerek
mektedir.
Urumlarn sahip olduklar adetler arasnda nazar demesinin
de nemli bir yeri vardr. Urum inanlarna gre baz insanlarn
gznn demesi ile gerekleen nazar demesi esneme ve ba
ars ile ortaya kmaktadr. Nazara kar yaplmas gereken
ey ncil'den dua okunmasdr. Ancak burada dikkat edilmesi
gereken nokta duay herkesin okuyamayacadr. Nazar deme
sine kar kendi ailelerinde bu tr bir zelliin olduunu belir
ten Mihaeli, bykannesinin elini srp srtn svazlamasyla
bu zelliin kz Ludmila'ya getiini belirtmektedir.193
ocuk oyunlarna bakldnda ise bugn pek yaygn olma
sa da, eskiden koyun aya kemii ile oynanan ak oyunu, dip
dt, eli geldi, aka oyunu, elik oman ocuklar arasnda oyna
nan oyunlar olduu anlalmaktadr. Tm bu rneklerin ardn
dan kltrn bir paras olarak ne tr yemekler yenildiine da

'Vlihaeli ile mlakat.

233

ksaca deinmek faydal olacaktr. Bugn dahi yaplmakta olan

Urum yemekleri arasnda kavurmann szk ismiyle, ayrann

aryan, kayman haymah olarak, pekmezin bekmez olarak tketil

dii, yourdun szme yourt hali ile bilindii, bunun dnda
yine kbetenin ve kolbas nn194 Urum mutfanda nemli bir yere
sahip olduunu belirtmek gerekmektedir.

Feodora ve Ludmila Mihaeli

Yzyllar boyunca Rus hakimiyeti altnda kalmalar, her ne

kadar son dnem kuak arasnda pek o kadar dikkate alnmasa
da, yukarda belirtilen adet gelenek ve grenekleri hafzalardan
silememitir. Sahip olduklar bu adet, gelenek ve grenekleri
kadar gemite olduu gibi bugn de tamaya devam ettikleri

Arabac,

Keeci,

Yamurci,

Nala,

Karasakal,

Kr (Kior), gibi

soyisimleriyle Yunanllardan tamamen farkl olmalar gerei

194

Mihaeli ile mlakat; Syvetlana Konstantinova ile Donetsk-Staroigneteva'da

09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.

234

dnda, resmi literatrde Grek olarak isimlendirilmelerine ra

men neden Yunanllara benzemedikleri, neden onlarla anlaa
madklar ve en nemlisi de neden Trke konutuklarn sorgu
lamaktadrlar.
Rus idaresi boyunca Rusa'nn hakim klnmaya alld
bir ortamn etkisiyle bugn gnlk yaamda ve zellikle de
gen kuak arasnda Rusa'nn etkisinin byk olduu sylene
bilirse de, Urumlarn kendi aralarnda bizces dedikleri dillerini
konumaya devam ettikleri ve gen kuaklara aktarmakta baa
rl olduklar sylenebilir. Konutuklar dil tam anlamyla Trk
edir. Ancak, kendileri dillerini Trke olarak deil de, Greko
Tatar dili veya Urumca olarak adlandrmaktadrlar. Greko-Tatar
adlandrmas bugn bat literatrnde Urumlara verilen bir
addr.195 Urumlar arasnda da bu isimlendirme kullanlmakla
birlikte bu adda yer alan Greko tabirinin kendilerini nitelemedi
ini ve Yunanllardan ayr olduklarn belirtmek iin: "Biz Helen
deiliz Greko-Tatarz. Helen baka Greko-Tatar baka" eklinde ifade
etmektedirler. Dolaysyla, Urumlar iin Yunanllar Helen' dir ve
Urumlarn Helenlerle bir yaknl yoktur. Resmi olarak Grek,
bat literatrnde ise Greko-Tatar olarak adlandrlsalar da,
zellikle yal kuak kendilerini Urum olarak adlandrmaktadr
lar. Yukarda da belirtildii gibi gnlk yaamlarnda her ne
kadar Rusa etkin bir yere sahipse de, kendi aralarnda ve evle
rinde orta ve yal kesim Urumca konumaktadrlar. Krm' dan
1778'de ayrlmalarn takiben her trl kstlama ve yasaa ra
men dillerini korumay bu ekilde baarabildiklerini vurgulayan
Urumlar, aralarnda Rusa konuanlar "bizces laf et" diyerek
uyarmaktadrlar. Bizces dedikleri dillerinin Trke ile %99 ora
nnda ayn olduunu belirten Urumlar, dillerinin lmek zere

19s

Baruch Podolsky, A Greek Tatar-English Glossary, Ottoharrassowittz,

Wiesbaden, 1985.

235

olduu ynnde byk bir endieye sahip bulunmaktadrlar.

Dolaysyla, d illerinin kaybolup gitmesini nlemek amacyla
gen kuaklarn kendi ana dil lerini renmeleri zerinde ciddi
yetle durmaktadrlar.
Urumlarn kendi aralarnda Karan olarak adlandrdklar
ancak bugn Ukrayna devleti tarafndan yaplan bir isim dei
ikliiyle Granitnaya olarak anlan bir Urum kynde Dara
Vasilevna Fam iova adnda emekli bir ktphane grevlisinin
nderliinde, Urum genlerinin kendi k ltrlerini ve dil lerini
unutmamalar iin ky ktphanesinde byklerinden kalan
eitli eyalarn sergilendii bir ke oluturulmutur. Genlere
dil eitimi konusunda hassasiyetleri erevesinde kendisinin
ktphane grevlisi olduu zamanlarda Urumca rettiini
belirten Famiova, Urumca retmeye balamadan nce kendi
d i llerini en doru biimde ifade edecek bir al fabe oluturmaya
alm ve bu dorultuda yapm olduu aratrmalar sonu
cunda Trkiye' de kullanlan Latin alfabesinin Urumca'nn ifade
edi lmesinde en uygun a l fabe olduunu tespit etmitir. Bu tespi
tinin ardndan da Latin alfabesini Urumca'ya uyarlamtr. Bu
ekilde, kyn genlerine grevli olduu dnemde dillerini
Latin a l fabesine dayanarak reten Famiova, bugn de bunu
yapmak istediklerini ancak, maddi imkanszlklar nedeniyle
bunu yapamadklarn belirtmektedir. 1 96
Genlere kendi dil lerini retme konusunda faaliyet gste
ren

bir

baka

kii

de

Valeri

Kior'dur.

Kior,

Eski

Krm

(StaroKr m)'da kyn genlerine Latin a lfabesiyle deil de,

Krill a l fabesiyle Urumca retmeye devam etmektedir.1 97

16
191

236

Dora Famiova ile Donetsk-Karan'da 09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.

Kior ile mlakat.

D. Vasilevna Famiova

Urumlarn sahip olduklar ve kimliklerini ifade etmede b

yk nem verdikleri dillerini, tam iki yz yl boyunca korumay
baarm olduklar aka ortadadr. Geen iki yz yl boyunca
Rusa'nn hakimiyetine kar varlk mcadelesi veren Urumlar
gnmzde bu mcadeleye devam etmektedirler. Ancak, bu
mcadele bugn iin sadece Rusaya kar deil, ayn zamanda
Yunanca ve Yunan hakimiyetine kar da yaplmaktadr.
Ukrayna topraklarnda yaamakta olan tm Urumlar ve
Yunanllar bir ah alhnda toplamak amacyla dorudan Yunanis
tan tarafndan desteklenen Grek Federasyonu adyla bir federasyon
faaliyet halinde bulunmaktadr. Merkezi Donetsk ehrinde bulu
nan federasyonun bakan Feodor stanbulci, 1990 ylnda kuru
lan federasyonun ayn soydan geldiklerini belirttikleri tm Urum
ve Yunanllarn biraraya getirmek amacnda olduu, ancak za
man iinde bunun baarlamayarak federasyon bnyesinde bir
paralanmann meydana geldiini vurgulamhr .198
9s

Feodor stanbulci ile Donetsk' de 08.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.

237

238

Bu arada stanbulci, paralanmann nedenleri konusunda

herhangi bir aklama yapmaktan kanm olsa da, bu konuda
Urumlar net bir biimde Yunanllarn kendilerini Yunanca ko
numadklar iin dladklarna dikkat ekerek paralanmann
neden ileri geldiine aklk getirmilerdir.
Yukarda sz geen yerleim birimlerinde yaplan saha a
lmas sresince elde edilen bilgiler nda unlar sylenebilir:
On yldr dorudan Yunanistan ile balantl olarak alan Grek
federasyonu, zellikle Trke konuan Urumlara aslen Helen
soyundan geldikleri fikrini benimsetmeye almaktadr.
Urumlarn neden Yunanca deil de, Trke konutuklar soru
suna ise Trklerin basks sonucu Trke konuup onlara ben
zedikleri eklinde cevap vermektedirler. Yrtlen bu tr pro
pagandalar erevesinde Urumlarn Yunanca renmelerini
salamak, Urum genlerini eitim veya alma amacyla Yuna
nistan' a gndermek, hatta Yunan vatandalna gemeleri iin
aba sarf etmek federasyonun faaliyetleri olarak belirtilebilir.
Belirtilen bu faaliyetler asndan federasyonun tam anla
myla baar elde ettiini sylemek, federasyon bnyesindeki
paralanmaya bal olarak, pek mmkn grnmemektedir.
Ayrca, federasyon erevesinde Yunanistan' a gnderilen U
rumlar ile ilgili olarak Staroignatovka' da yaayan Syvetlana
Konstantinova, Maria Sarova ve Evdokia Trnaksz'n syle
diklerine baklrsa Urumlarn da, ileride grlebilecei gibi,
tpk Trk-Yunan nfus mbadelesinde Yunanistan'a gnderi
len Karamanl Ortodokslar gibi Yunan toplumu tarafndan ka
bul grmedii ve toplumdan dlandklar anlalmaktadr.199

1 99

Konstantinova ile mlakat; Maria Sarova ile Donetsk-Staroignatovka'da

09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat; Evdokia Trnaksz ile Donetsk
Staroignatovka'da 09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.

239

Syvetlana Konstantinova

Evdokia Trnaksz

zellikle Urumlar arasnda

sergilenen

federasyon

kart

tutum da bunun bir gstergesi

olarak kabul edilebilir. Urum
lar arasnda federasyon kart
l kendi balarna bir organi
zasyon oluumunu dahi gn
deme getirmi durumdadr. Bu
tr bir oluumun temellerinin
ise karmakta olduklar Birlik
adl gazete ile atlm olduunu
sylemek mmkndr.
Ayrca, yaynlanan Birlik
gazetesi dnda yayn hayatn
da

240

tannan

ve

yukarda

ad

Birlik Gazetesi

geen akademisyen Kior'un ve nl Urum grei ve air Viktor

Borata'nn yazm olduklar Krill alfabesiyle Urumca iir ve
yazlarn Urumlar tarafndan ilgiyle takip edildii de sylenebi
lir.

Viktor Borata

Buraya kadar verilen bilgiler, Urumlarn kendilerini Yunan

llardan farkl grdklerini, kendilerinin bata Urumca dedikleri
ve %99 Trke ile ayn olduunu belirttikleri dilleri ve dier
adetleriyle Trklere benzedikleri fikrine sahip olduklarn gs
termektedir denilebilir. Ancak, Urumlar asndan ortada yine
de ak bir biimde cevap bekleyen bir soru bulunmaktadr.
Urumlarn kkeni nereye dayanmaktadr? Urumlar gerekten

241

Trk mdr? Bugn iin tm Urumlar bu sorularn cevabn

bulmaya almaktadr. Baka bir ifadeyle, Urumlar, kkenleri
konusunda ciddi anlamda sorun yaamaktadrlar.- Konutuklar
dil kendi isimlendirmeleriyle Urumca olsa da, Trkedir. Yine
kendi szlerine baklrsa adet ve gelenekleri sadece dinlerinin
ortak olduu Yunanllardan ok Trklere benzemektedir. Ancak
onlara Trk denilmemekte, hem Grek hem de Tatar isimlendir
meleri kullanlmaktadr.
Urumlarn kimler olduu zerine akademik evrelerde ya
plan almalar olduka snrldr. Bugne kadar yapt al
malarla bu konuda tek isim denilebilecek olan Dr. Alexander
Garkavets aslen bir Ukrayn olup, u anda Kazakistan' da Avrasya
Aratrmalar Merkezi'nin bakanln yrtmektedir. 1973 yln
dan itibaren Ukrayna' da yaayan Urumlar zerine dil ve folklo
rik incelemeler yapm olan Garkavets'e gre Trke konumak
ta olan Urumlar kken itibariyle Helen'dir. Urum isimlendirme
si ise Trklerin Romallara vermi olduu Rum ismiyle alakal
dr. Garkavets, Urumlarn neden bu isimle adlandrldklar
ynndeki soruya sadece bu aklama ile cevap vermekle ye
tinmektedir. Topluluk yelerinden olan Valeri Kior ise,
Garkavets'in aksine, Urumlarn Kpak-Ouz Trklerinin kar
m olduunu ileri srmekte ve bu iddiasn bata dilleri ve
gemite olduu gibi u anda da yaamakta olduklar Det-i
Kpak isimlendirmesiyle anlan sahann tarihi ile desteklemek
tedir.2oo Dier taraftan, konu ile ilgili olarak bugne kadar Tr
kiye' de her hangi bir bilimsel almann yaplmam olmas
gerei bir tarafa, Urum isminde bir topluluun varlndan
dahi haberdar olunmadn sylemek hi de yanl olmayacak
tr.

200

242

Garkavets ile mlakat; Kior ile mlakat.

Bu durumda, Karamanl olarak adlandrlan Ortodokslar ile

yine onlarla ayn durumda olup, Ortodoksluu benimseyen,
Trke konuup, Trk adet ve geleneklerine sahip olan Urumlar
arasnda bir iliki olup olmad sorusu ortaya kmaktadr.
Birinci blmde bahsedildii gibi ad geen corafyann yzyl
lar boyunca Det-i Kpak olarak adlandrlmas, bu blgede
yaam olan Hunlardan balamak zere, Bulgar, Hazar Pee
nek, Uz ve Kpak Trklerine ynelik Bizans Kilisesi misyonu
nun ve bunun yannda Roma misyonunun varolmas ve Urum
akademisyenler arasnda kendilerinin Kpak Trkleri ile Ana
dolu Trklerinin karm olduklar ynnde bir grn hakim
olmas iki topluluk arasnda tarihi bir ban olabilecei ihtimali
nin yksek olduunu gsterir niteliktedir denilebilir. Burada
sz geen Anadolu Trkleri balants konusunda ise yine
daha nce sz gemi olan zzeddin Keykavus'un Krm'a gidi
i srasnda beraberinde baz askerlerinin de olmas ve Krm'a
yerlemi olma ihtimalleri ile aklanabilecei kanaatindeyiz.
Ancak, burada Urumlarla ilgili kesin tarihi verilere ulalmas
konusunda daha detayl aratrmalarn yaplmas gerektiini
belirterek tpk Urumlar gibi neden Yunanllardan farkl olduk
lar sorunuyla mcadele eden asl konumuzu oluturan Kara
manllarn kendi kimliklerini nasl ifade ettiklerini ele alabiliriz.
KARAMANLILARDA KMLK MESELES

Yaanan tm gelimeler karsnda her ne kadar Karamanllarn

byk ounluu tpk yukarda bahsedilen Urumlar gibi Trk
e konumaktan vazgemedilerse de, zellikle yllar boyunca
eitime u veya bu ekilde katlanlarn ve ayn ekilde eitli
yaynlar vastasyla belirli bir kltr propagandasna maruz
kalanlarn zihinlerinde baz sorularn olumad da sylene
mez.

243

Karamanllara ynelik yaplan kltr propagandalarnn

amac bu insanlarn zihinlerinde kendilerinin Yunan etnik kim
liine sahip olduklar fikrinin gelimesini salamakt. Bu gr
paralelinde yaynlanan en arpc rnek Evangelios Misaelidis'in
Tenaa-i Dnya adl eseridir. Misaelidis eserinde: "Anadolulularn

kaffe-i Rumlar atik Yunanllarn fafidleri (torunlar) olduklarndan

zadegmdr. te byle atik Yunanllar imdiki Anadolululara eref ise
de, indiki Anadolulular cehalet sebebine atik Yunanllar erefine
zldiirler. Ve hatta ekseri Evropal alimler Anadolulularn u cehaleti
ne nazar ederek bunlar atik Yunanllarn hafidesi olmayp m ilel-i
nuhtelifeden derme atma olmaldrlar phesine zalip olurlar".20 1
Ayrca, 1913 ylna ait yukarda sz geen Nevehir Salname
sinde de yer alan baz yazlar bu ikilemi aka ortaya koymak
tadr. Anhegger bu yllkta yer alan yazlar konusunda milliyeti
olarak niteledii Trk arklarnn yannda IV. Romen Diojen'in
Knal Ada' daki mezarn ziyaret etme ve en yksek tepeye o
nun bir antn dikme tavsiyesinin yan yana yer aldn vurgu
lamaktadr.202
Karamanllarn zihinlerindeki bu ikilemin sebebi aktr: Or
todoks Hlfistiyandlar ama dier Ortodoks Rumlar gibi Rumca
deil, Trke konuuyorlard. Bu noktada aada verilen dize
ler bir Karamanlnn kendini nasl tanmladn ve nasl bir
ikilem iinde olduunu ak bir ekilde ortaya koyabilmektedir:

Geri Rum isek de Run ca bilmez Trke syleriz

Ne Tiirke yazar okuruz ne de Rumca syleriz
yle bir mal/udi hatt tarikatimiz vardr
Hunfmuz Yona11ice Trke meram eyleriz203

:w

:!02

203

244

Anhegger, op.cit., s. 176.

Ibid., s. 1 76.
akirolu, op.cit., s. 761.

Gemiten bu zamana uzanan srete batnn gznde, ba

ka bir ifadeyle Hristiyan aleminin gznde, Mslman olan
herkes Trk iken Hristiyan bir Trk'n varl dahi sorgulana
mayacak bir eydir. Bugn dahi Trk-Yunan nfus mbadele
siyle Yunanistan'a gnderilen Karamanllarla konuulduunda
Trkiye'de kalarak Mslman olmu akrabalar iin Mslman
oldu demek yerine Trk oldu dedikleri tespit edilmitir. Dolay
syla, yaadklar ikilemde bu dncenin de kanlmaz bir pay
olduu rahatlkla sylenebilir. Bunun dnda ortada var olan en
ak gereklerden birisi de Osmanl idaresi altnda yalnzca Or
todoks inancn benimsemelerine bal olarak Rum Ortodoks
Kilisesine dahil edilmeleridir. Yani, idaresi altnda yaadklar
imparatorluk da bu insanlar gayrimslim ve Ortodoks olmalar
esasna dayanarak isimlendirmitir.
Karamanllar iin iinde yaadklar ortamda kimliklerini
belirleyecek iki unsur olarak din ve dilleri n plana kmtr.
Evangelia Bal ta, Trkofon Ortodoks olarak adlandrd Karaman
llarn etnik kimliklerini belirleyen nesnel zelliklerinin elikili
olduunu belirtirken, etnik yapnn iki yann oluturan din ve
dil arasndaki kartlk zerinde durmakta ve elde baka veriler
olmadndan bu topluluk iin kesin bir etnik kimlik tanmla
mas yaplabilmesi iin bu iki zelliin yeterli olamadna dik
kat ekmektedir.204 Balta, Karamanllar asndan etnik kimlik
konusunda mevcut Karamanlca kitaplarn n szlerinden fay
dalanarak bir sonu karlabilceini belirtmektedir. S. Salaville
ve A. Dalligio tarafndan gerekletirilen Yunan harfli Trke
eserlerin bibliyografik almasnda yer alan tm kitaplarn n
szlerini inceleyen Balta, yazar, evirmen ve yayncnn okuyu
cuya hitab zerinde durarak, ilk yaynlanan ve arlkl olarak

20

Evangelia Balta, "Karamanlca Kitaplarn Szleri", Tarih ve Toplum, 13/74,

ubat 1 990, ss. 82.

245

dini ierikli olan eserlerde Hristiyanlar, Anadolu Hristiyanlar

szcklerinin kullanldn belirtmektedir. Ancak, 1 829 yln
dan itibaren protestan misyonerlerinin yaynlad kitaplarla
birlikte Hristiyanlar adna bir de Ortodoks szc eklenmitir.
Bundan sonra baz eserlerde bu isimlendirmeye rastlanmtr.205
Osmanl idaresi altnda yaayan tm dier toplumlar iin
olduu gibi Karamanllar iin de din toplumsal bilinlerinin en
byk payn oluturmutur. Yine iinde yaadklar topluma
bakldnda dinleri onlar dierlerinden, Mslmanlardan ol
duu kadar dier Hristiyan topluluklardan, Katolik ve Protes
tanlardan, ayran bir zellikleriydi. Onlara hitaben kaleme al
nan eserlerin yazarlar genelde okuyucu kitlesine karde Hristi
yan veya dinda eklinde de hitap etmilerdir. Karamanlca eser
lerde 20.yy.'n bana kadar hakim durumda olan bu dini temelli
sesleni zamanla ok yava bir biimde greli olarak deimeye
balamtr denilebilir. Bu konuda nemli bir noktaya dikkat
eken Balta, 18.yy.'da Yunan ulusal bilinci yaratacak bir Yuna
nistan'n henz bulunmam olmas ve Osmanl'da belirleyici
etkenin din olmas sebeplerine bal olarak bunun ok doal
.
olduunu, ayrca Patrikhanenin de anlayna gre din kavra
mnn soya, soyun da dine bal olduu grn savunduunu
belirtmektedir. Balta'nn zerinde durduu bir dier ilgin nok
ta da 19. ve 20.yy.'larda Balkanlar'da ulus-devletler doarken bu
insanlarn neden kendilerini Anadolu Hristiyan Ortodokslar diye
belirledikleri ve imparatorluk iinde kendilerini ayrdklardr.
Bu konunun incelenmeye deer olduunu belirten Balta, Os
manl mparatorluu'nda dinsel bir ierik tayan millet kelime
sinin Karamanlca metinlerde etnik bir ierie sahip olacak e
kilde yer almadnn altn izmekte ve kelimenin etnik ierik

205

246

Ibid., s. 82.

balamnda, dinsel ya da kltrel ierie kar stnlk elde

edemediini vurgulamaktadr.206
Yine Karamanllar iin vatan Anadolu' dur ve kitaplarda s
rekli vatanmz Anadolu tabiri gemektedir. Yunanistan onlar iin
vatan deildir ve Yunan ad da hibir ekilde bahsedilmeyen bir
kimliktir. Zaten, Kendileri Yunan deil, Rum' dur ve kendilerine
Rum derken Anadolu kelimesi de zenle belirtilen bir nokta ol
mutur. Yani onlar Anadolu Rum'u dur. Bu tabir bugn iin de
Yunanistan' da yaayan birok Karamanl iin geerli olan bir
tabirdir. Yunan (Elines) szc veya trevleri sadece dili nite
lemek amacyla kullanlmtr. (Elinas lisanndan veya Elinika
lisan .. gibi). 207
Genel olarak bakldnda bu insanlar Yunanllar ile ayn
dini paylamaktaydlar ve Rum Ortodoks Kilisesine balydlar.
Ancak, bu hi bir zaman Yunanistan' daki gibi bir Yunan ulusal
bilinci tadklar anlamna gelmemitir ve nitekim, youn dil ve
kltr propagandasna maruz kalarak Yunanll benimseyen
bir blm Karamanl dnda, genel bir ifadeyle, ounluk Yu
nanistan' daki tm olaylara kar sessiz ve ilgisiz kalmlardr.208
Bu sessizlikle beraber, Osmanl idaresi altnda yaayan ve
19.yy.'n sonundan itibaren milliyetilik arsna olumlu ynde
cevap veren dier Rumlarn aksine, Karamanllar milliyetilik
konusunda Yunanistan'n bekledii olumlu cevab vermemitir.
Gerasimos'a gre Mslman nfusn olduka altnda bir
sayya sahip olmalar ve dank yaamalar bu insanlarn milli
yetilii akllarna bile getirememelerinin temel sebebi idi. Ka
ramanllar Mslman komularyla ayn biimde toplumsalla.

206
207

lOB

Ibid., s. 83.
Ibid., s. 83.
lbid., s. 83-4.

247

mt. Rum ve Trk kyllerin hakim yerel Mslman ynetim

karsndaki statleri de aynyd.209
Ksacas, onlar Yunan deildi ve dilleri Rumca deil Trk
eydi. Yani onlarn dili Mslman Trk komusunun konutu
u dille aynyd. stelik gnlk konumann tesinde ibadetle
rini bu dille yapmaktaydlar. Ayrca sahip olduklar yaam tarz
ve alkanlklar da yine Mslman Trklerden farkl deildi.
Buraya kadar yer verilen bilgiler bir araya getirildiinde or
taya yle bir gerek kmaktadr: Osmanl mparatorluu yne
timi altnda Ortodoks kilisesi dahilinde Grek, Bulgar, Romen,
Srp, Arnavut ve Arap olmak zere farkl etnik kimliklere sahip
birok Ortodoks topluluk yaamaktayd. Dolaysyla, tpk Os
manl mparatorluu'nun sahip olduu nfus yapsna benzer
bir yap sergileyen Ortodoks kilisesi bnyesinde yukarda bah
sedilen farkl kimlikten insanlar haricinde bir grup daha bulun
maktayd ve Karamanl olarak adlandrlan bu insanlar Bizans
ortaandan beri tadklar z Trke isimleriyle, sahip olduk
lar dilleri Trke ile birer Hristiyan olarak varlklarn devam
ettirebilmilerd i.

209

248

Agustinos, op.cit., s. 326-7.

111.

BLM

Milli M cadele ve Sonrasnda

Karamanl Ortod oks Trkler

MLL MCADELE DNEMNDE

RUM ORTODOKSLAR

Yzyllar boyu Osmanl idaresi altnda, Ortodoks kimlii ile

gerek dini gerekse sosyal yaantlarn zgrce yerine getirebi
len Rumlar, 18. yy.'n sonundan itibaren bata Rusya olmak
zere yabanc devletlerin mdahaleleri sonucu elde ettikleri
ekonomik gcn yan sra, bat ile kurulan temaslar sonucunda
Avrupa'da yaanan siyasi ve sosyal gelimelerle ortaya kan
milliyetilik ve bamszlk gibi yeni fikirlerle de tanmlardr.
Yaanan tm bu gelimelerin sonucunda ise, yine dorudan d
mdahalelerin etkisiyle Osmanl'dan ayrlarak milli bir kimlik
ile oluturulan ilk toprak paras olma zelliiyle bamsz bir

249

Yunanistan devleti ortaya kmtr.1 Yunanistan devleti kurul

duktan sonra topraklarn srekli olarak Osmanl devleti aley
hinde kuzeye doru geniletmeye almtr. Bu gaye ereve
sinde 1912 ylnda Makedonya ve B alkanlar'da yaanan buna
lmlar takiben ortaya kan Balkan savalarnn (1912-1913)
sonunda ilhak edilen Girit Adas dahil olmak zere, gney Epir,
Selanik dahil Makedonya'nn nemli bir blm ve baz Ege
Adalar Yunanistan'n eline gemitir. Bylece, 65.000 km2 olan
Yunanistan yz lm 1 1 8.000 km2'ye, nfusu da 2.666.000'den
4.363.000'e kmtr.2 Ancak, Yunanistan Osmanl mparatorlu
u'ndan biraz daha toprak koparmay baarmsa da, bu ikti
darda bulunan Venizelos'un hayalindeki Yunanistan iin yeterli
deildir.
te bundan sonraki dnemde yaanan gelimelerde Yuna
nistan' n temel politikasn Venizelos'un hayal ettii ve Anado
lu'nun byk bir ksmn iine alan snrlara ulamak olutur
mutur. Bunun iin de en byk destek ve yardm bamsz
Yunanistan'n kurulmasnda nemli rol oynam olan devletler
den, zellikle de Venizelos'un byk yaknlk duyduu ngilte
re' den grecektir.
Bu arada 18.yy. sonunda Fransa'da ortaya karak Avru
pa'ya yaylan liberalizm, bamszlk ve milliyetilik hareketleri
dnda 1 9.yy' a gelindiinde endstrilemenin kazand yeni
hz ile ngiltere ve Fransa'nn dnyann birok yerini ele geire
rek smrgeletirmelerini, 1 871 Bismarck sonras Avrupa' d a
bar korumak iin uygulanan denge politikasn terk eden Al
manya'nn giderek glenmesi ve smrge dnyasnda yerini

Yunanistan Devleti'nin kuruluu ile ilgili olarak, bkz: Murat Hatipolu,

Yunanistan'daki Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl,
(1821-1922), Ankara, 1988.
Ibid., ss. 57-59.

250

almaya almas takip etmitir.3 Bu ekilde Avrupa'daki denge

lerin deimesi ise yeni kar atmalarn gndeme getirmi ve
1914 ylnda ngiltere, Rusya, Fransa ve talya bir cephede yer
alarak Avusturya-Almanya ve bu gruba daha sonra dahil olan
Osmanl mparatorluu'na kar savamlardr. Bu arada tilaf
devletleri safnda yer almann byk Yunanistan hayalini ger
ekletireceine inanan Venizelos, Almanya yanls Krala kar
lke iinde yrtt faaliyetler sonucu ngiltere ve Fransa'nn
da desteini alarak iktidar tamamen ele geirmeyi baarm ve
1 Temmuz 1917'de Osmanl mparatorluu'na kar sava ilan
ederek itilaf devletleri safnda yer almtr.4
1 914-1918 yllar arasnda yaanan Birinci Dnya Sava'na
bir oldu bitti ile giren Osmanl mparatorluu Kafkasya ve
Galiya' da Rusya ile, Makedonya' da Yunanistan ve Fransa ile,
anakkale'de ngiltere, Fransa ve talya ile, Suriye, Filistin ve
Irak cephelerinde de yine ngiltere ile olmak zere toplam yedi
cephede savamak zorunda kalmtr.5 1914 ylnda girdii bu
savatan ancak 30 Ekim 1918 gn imzalanan Mondros Mtare
kesiyle kabilen Osmanl, ad geen bu mtarekeyle tilaf dev
letlerine gvenlikleri tehlikeye girdii anda Osmanl mparator
luu'nun stratejik noktalarn igal hakk tanyan bir nevi teslim
belgesi imzalamtr denilebilir. Bundan sonra imzalanacak olan
bar antlamasn dahi beklemeyen itilaf devletleri mtarekenin
zellikle 7. maddesine dayanarak hemen Osmanl topraklarn
igale balamlardr.6 Bu dorultuda, Boazlar ngilizlere teslim
Fahir Arrnaolu, Siyasi Tarih, Ankara, ty, s. 100.
Venizelos'un lke iindeki faaliyetleri iin bkz:Hatipolu, op.cit.
Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, ed. Temuin F. Ertan, Ankara,
2001, s 82.
Mondros Mtarekesi hakknda detayl bilgi iin bkz: Ali Trkgeldi, Mond
ros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara; 1948; Sina Akin, stan
bul Hkmetleri ve Milli Mcadele, c.I, 1918-1919, Ankara, 1918; Selahattin
Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar c.I., stanbul, 1991.
.

251

edilirken, yine Anadolu' da Antep, Mara, Urfa, Kars, Merzifon,

Samsun, Konya, Batum ve Musul da ngiliz igaline maruz kal
mtr. Trakya demiryolunun nemli noktalar ile Anadolu' da
Drtyol, Mersin, Adana ve Afyon Franszlar, Antalya, Bodrum,
Kuadas, Fethiye, Marmaris talyanlar tarafndan igal edilmi
ve ayrca Konya ve Akehir'e de bir birlik gndermilerdir.7
Dier taraftan, yine Mondros Mtarekesinin doudaki alt vila
yetin Ermenilere braklmasn ieren 24. maddesine dayanarak
harekete geen Ermeniler de Mslmanlara kar Franszlarla
birlikte hareket ederek zellikle ukurova blgesinde halka
zulm yapmaya balamlardr.s Bu ekilde lke igal edilirken
stanbul' daki hkm et ve Padiah lke sorunlar ile mcadele
etmekten aciz bir durumda olup igalci devletlerin istek ve arzu
larna boyun emek durumunda kalrken, Anadolu'da igallere
kar byk bir tepki olumaya balayacaktr.
Mtarekenin imzalanmasn takiben itilaf devletlerinin Os
manl topraklarn igale balamalaryla birlikte Osmanl idaresi
altnda yaayan Rum Ortodokslar da mtarekeyi takip eden
gnlerde ehir ve kasabalarda bir takm faaliyetlere girimiler
dir. 2 Kasm 1 9 1 8 gn gazetelerde kan Yunanllarn Anado
lu'yu igal edeceine dair baz haberleri, yine 18 Kasm gn
Beyolu Yunan Kulbnde Yunan Amirali Kokalidis'in verdii
deme ve Venizelos'un stanbul'a gelecei ynndeki haberler
izlemi ve bunu Rumlarn cadde ve sokaklarda bir takm hare
ketlere girimeleri takip etmitir. Rum kiliselerinde dzenlenen
ayinlere Fransz, talyan ve Yunan general ve subaylardan baz
lar katlrken, stanbul' da bulunan itilaf devletleri donanmasn
ve Yunan gemilerini her gn birok Rum ziyaret etmekteydi. Bu
arada sokaklarda taknlk hareketleri nemli lde artarken
Ouz Aytepe, "Milli Miicadclc; Hazrlk Dnemi", Atatrk ve Trkiye Cum
huriyeti Tarihi, ed. T.F. Ertan, ss. 97-98.
Ibid., s. 99.

252

Yunanllarn en nemli arzularndan birisini Aya Sofya'y yeni

den bir kilise olarak grmek oluturmaktayd ve hatta bu ama
iin Kurtulu Komitesi ad altnda bir de komite kurmulard.9
Yine zmir' de, stanbul' da yaananlara benzer bir takm faaliyet
ler meydana gelmitir. 4 Kasm 1918 gn byk enlikler d
zenlenirken zmir Rumlar evlerine ve dkkanlarna Yunan bay
ra ekmiler ve yine limana giren ngiliz sava gemisini kilise
anlar eliinde ellerinde Yunan bayraklar ile karlamlardr.
24 Aralk 1918 gn ise zmirli Rumlar iin ayr bir neme sahip
olmutur. Belirtilen tarihte limana ngiliz, Fransz ve talyan
sava gemilerinden sonra Yunan torpidosu Leon' da gelmitir.
Torpidonun gelmesiyle zmir yeniden lgnca gsterilere sahne
olmutur. Bu arada zmir Rumlarnn banda daha nce Make
donya' daki faaliyetleri sonucu blge Valisi tarafndan zmir'e
srlm bir din adam olan Metropolit Hrisostomos bulun
maktayd. zmir'in Yunanllar tarafndan igal edildii srada
blgedeki kiliseler birer s olarak kullanlmakta ve Yunanis
tan' dan Kzlha gemisiyle getirilen sandklarda ila yerine Yu
nan niformalar ve cephaneler tanmaktayd. Ayrca yine
Mustafa Ekincikli'nin Genel Kurmay Bakanl Arivi'nde bu
lunan belgelere dayanarak belirttiine gre igal srasnda hare
katn nnde silahl Rum papazlar bulunmaktayd. 22 Kasm
1919 tarihine ait baka bir belgede de terhis edilen Rumlarn
patrikhaneye getirilerek Venizelos namna yemin ettirilip Yunan
pasaportu techizat ve niformas verilip Anadolu' ya sevk edil
diklerine dair bilgiler mevcuttur.o
Aslnda yukarda verilen bilgilerden de anlalaca gibi s
tanbul, zmir ve Ege'nin daha birok yerinde sokaklarda yaa
nan tm taknlklarn ve dmanca tutumlarn dzenlenme-

Tansel, op.cit., s.85.; Sofuolu, op.cit., ss. 1 14-5.

Ekincikli, op.cit., s.150.

253

sinde en byk destek dorudan patrikhaneye ve ona bal

cemiyetlere aittir. stanbul'da Fener Patrikhanesi'nin banda o
dnemde V. Germanos bulunmaktayd. Ancak, patrikhane ad
geen patriin yerine daha dinamik birisini getirme dnce
sinden hareketle Dorotheos Mammelis'i patriklik makamna
atamtr.11 Yeni patrik hemen harekete geerek Anadolu'da
Yunan yaylmaclna yardmc olmak amacyla Ethniki
Epitropia (Milli Komite) adnda bir rgt kurmutur. 1918 yl
Aralk aynda Osmanl Rumlarna kar bir sempatisi olan ngi
liz yksek komiseri Amiral Arthur Calthrope ile gren ve

Krtarlnam Elen/erin Merkez Komitesi ( Kentriki Epitropi ton

Alitroton El/ino11) olarak bilinen bu rgt ksa srede Avrupa'nn
ve Osmanl mparatorluu'nun nde gelen ehirlerinde tekilat
lanmtr. Bunun dnda Bab- Ali'yi tanmayan bir tavrla ha
reket eden Patrikhane, Rum okullarnda Trke retilmesini de
yasaklamtr.12 Paris Bar Konferans'na sunulmak zere 500
yldr Trklerin hakimiyetinde esir bulunan Rumlara zgrlk
verilmesi iin bir takm kararlar da yine yeni Patrik Mamelis
dneminde alnmtr. Ekim 1 919'da ise Rum milletvekilleri
adn alan bir heyetin Fransa, ngiltere, svire ve Yunanistan'a
giderek stanbul'un Yunanistan'a veya milletleraras bir idareye
balanmasn istedikleri de bilinmektedir. Ayrca Mamelis,
Lloyd George'a stanbul iin Yunan mandasn dahi teklif eder
ken stanbul'un Hristiyan olduunu syleyecek kadar ileri gi
debilmitir.13 Patrikhanenin bu tutumu en bandan itibaren

stanbul' da yaayan Rumlar tarafndan da desteklenmitir. Bu

11
12

13

Hatipolu, .op.cit., s.76; Fener Patrikhanesi'nin siyasi faaliyetleri iin bkz:

Sofuolu, op.cit.
Ibid., s.76; Alexios Alexandris; "Co11stantiopolitan Greek Factor dring tle
Greco-Trkisl Co11fro11tatio11 of 1919-1922 ", Byzantine and Modem Greek
Studies vol. 8, 1982/1983, s. 145.
Hatipolu, op.cit., s. 76; Tansel, op.cit., c.l, s. 89.

254

destek erevesinde yukarda verilen rnekler dnda 13 Kasm

1918 tarihinde itilaf devletlerine ait bir filonun stanbul' a gelii
srasnda filo ierisinde Yunanllarn nl zrhls Averoff'un da
bulunmas Rumlarn stanbul'da Ermenilerle birlikte eitli ta
knlklar yapmalarna sebep olmutur.14
8 ubat 1919 gn Fransz General d'Esperey birliklerinin
banda olduu halde stanbul'a girdiinde kendisini karlayan
Rum ve Ermeniler iin itilaf devletlerinin kazand zafer onla
rn da zaferi saylmakta idi. Zaten Osmanl Rum toplumu bir
asra yakn sreden beri Megali dea, yani stanbul'un yeniden
Bizans mparatorluu'nun bakenti olaca ve tm Yunanllarn
bu ehir etrafnda yeniden birleecei fikrine hazrlanmtr.
Daha nce de sz getii gibi eitli cemiyetlerin, basn yayn
organlarnn, okullar ve din adamlarnn Osmanl topraklarnda
irredentist bir faaliyet yrttkleri de bilinmektedir.s Bu ekilde
Yunan hkmetinin propagandalaryla harekete geen Rumlar
1897 ylnda kurulmu olup halen faaliyet halinde bulunan Et
nik-i Eterya'nn16 dnda birok komiteler kurmular ve Osmanl
topraklarnda ekiyalk faaliyetlerine girimilerdir. Bu faaliyet
ler asndan bir merkez konumunda ki stanbul' da faaliyet
gsteren cemiyetlerden olan Mavri Mira Cemiyeti Yunan konso
losluunun ve Yunan Kzlha'nn dorudan maddi ve manevi
desteini almaktayd. Kzlha Tekilat'nn gmenlere yardm
resmi kurumu kimlii altnda gerekte Rumlara tbbi yardm
bahanesiyle silah ve cephane gnderdii bilinmektedir.17 Mavri

Hatipolu, op.cit., s. 77.

bkz.: s. 163-174.
Hatipolu, op.cit., s.8; Dimitri Kitsikis, Trk-Yunan mparatorluu, stan
bul, 1996, s.171; Pontus Meselesi, Yay. Haz.; Ylmaz Kurt, Ankara, 1 992, s.
31.
Tansel, op.cit., s.86; Paul Dumont, Mustafa Kemal, ev. Zeki elikkol, An
kara, 1994,14; M. Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, c.l, Ankara,
1 965, s. 61

255

Mira'nn silah techizatlaryla zellikle Ege ve Marmara kyla

rnda ve Krklareli'nde faaliyet halinde olan Rum eteleri sk
dar' a bal Byk ve Kk Bakkalky ve ile yaknlarndaki
Yeniky Rumlarndan akr Yorgi, Karabacak ve Anesti Kaptan
gibi kiilerin liderliinde birok ky basp Trk nfusu ldr
mlerdir.18 Benzer ekilde, Ege blgesinde de ayn eyleri gr
mek mmkndr. Bu blgede de birok ky Rum etelerince
baslarak Mslman nfus ldrlmtr. 19 ubat 1919 gn
bir ngiliz yzba ile 19 Yunan eri Ayvalk'ta karaya ktnda
yerli Rumlar byk bir gsteri dzenleyerek hapishaneye sald
rp tutuklu Rumlar serbest brakmlardr. Anadolu'da ve s
tanbul evresinde faaliyet gsteren Mavri Mira cemiyeti dnda
Bat Trakya'da Helen Yardm Komitesi adnda bir komite daha
bulunmaktayd. Bu komite arpmalar srasnda topraklarn
terk etmek zorunda kalan Rum iftilerin topraklarn geri ka
zanmalarna yardm etmekle grevliyken, Trakya Komitesi de
Mavri Mira gibi yerleik Mslman halka evlerini terk etmeleri
ni salamak iin iddet hareketlerinde bulunmaktayd. Ksacas,
sz geen bu komitenin temel hedefi Bat Trakya'nn Yunanis
tan' a balanmas idi.19
Benzer ekilde Rize'den stanbul Boaz'na kadar uzanan
bir Pontus Devleti kurma fikrini gerekletirmek zere stan
bul' da kurulan Pontus Cemiyeti Karadeniz blgesinde yaamakta
olan Rumlar silahlandrarak eteler kurmulardr. Bu Rum ete
leri ve hatta zaman zaman dorudan Rum kyleri halk Msl. man kylerine basknlar dzenlemiler ve binlerce Mslman
katletmilerdir. Bu olaylarda zellikle Amasya Metropolidi
Germanos ve Trabzon Metropolidi Crysantos Rum etelerine
cesaret vermekte ve uluslar aras mercilerle temas kurmaktayd-

'"
19

Tansel, op.cit., s. 86.

Ibid., s.88; Dumont, op.cit., s.14.

256

!ar. Ayrca zellikle Samsun ve evresindeki Rumlarn

Pontusuluk fikri etrafnda toplanmalarnda ve yetitirilmele
rinde Merzifon Amerikan Koleji'nin byk katks vardr.20 1920
ylnda Merzifon Amerikan Koleji'ne yaplan bir basknda B
yk Yunanistan, Byk Ermenistan ve Pontus' a ait birok harita
ve bilgi ele geirilmitir. Yine, yzyln banda 1904 ylnda
Amerikan misyonerlerinin yardmlaryla kurulan Pontus Komite
si muhtar bir Pontus Devleti kurma fikrinden hareketle gazete
ler, propaganda brorleri yaynlamakta ve kongreler dzenle
mekteydi.21 Ayrca, zenginlerden para toplayan ve gerektiinde
lm cezas karar alabilen bir de Mukaddes Anadolu Rum Cemi
yeti adl bir kurulu daha bulunmaktayd. Pontus Devleti kurma
hayali ile uraan dier bir kurulu d a Galata'da faaliyet gs
termekte olan Kordos Cemiyeti' dir. Rum Muhacirleri Merkez
Komisyonu ad altnda almalarn yrten bu kurulu dar
dan, zellikle de Rusya' dan gmenmi gibi gelen ete mensubu
Rum ve Ermenileri Osmanl topraklarnda asayii bozmakla
grevlendirmekteydi.22 Bu arada tilaf Devletleri'nin de bu tr
etelere kar son derece msamahakar ve arka kan bir politika
izlemi olduklarn burada zellikle belirtmek gerekmektedir.
Karadeniz' de Rum etelerine kar Mslman halk silahlanma
ya baladnda ngilizler'in blgedeki Mslmanlarn Hristi
yanlar toptan ldrmek zere silahlandklarn iddia ederek 9
Mart 1919 gn Samsun'a asker karm olduklar da bilinmek
tedir.23

20
21

22
23

Merzifon Amerikan Koleji hakknda detayl bilgi iin bkz.: Pontus, op.cit., ss.
369-379.
Ibid., s.369-379; Dumont, op.cit., s.15.
Tansel, op . cit. s.92; Gkbilgin,op.cit., c.1, s.154.
ngilizlerin Samsun' a asker karmalar ile ilgili olarak bkz.: Tevfik
Byklolu, Atatrk Anadolu' da 1919-1921, Ankara, 1981, s. 88-91.
,

257

Osmanl topraklar zerinde kurulan bu tr cemiyetlerin

haricinde Pontus Devleti'nin kurulmas iin kiisel abalar har
cayan birok Rum'un da bulunduu bilinen bir gerektir. Bunlar
arasnda aslen Trabzonlu olan ve Marsilya' da yaayan
Konstantin Konstantinides, bu uurda ngiltere, Fransa ve Rus
ya ile temaslar kurarak bamsz bir Pontus Devleti kurulmas
gerektiini iddia ile destek istemekteyken,24 Pontus Devleti'nin
kurulmas iin en byk abalardan birisi de daha nce adndan
bahsedilen Trabzon Metropolidi Crysanthos'a aitti. Patrik tara
fndan Paris Bar Konfcrans'nda Pontuslularn hakkn savun
ma yetkisi verilen Crysanthos, 2 Mays 1919 gn Konferansa
Pontus Devleti ile ilgili grlerini ieren bir muhtra sunmu
tur. Ayrca 18 Aralk'ta B atum'da bir Pontus Hkmeti kurarak
Tifs ve Erivan'da Ermeni Hkmeti ile temaslarda bulunan
Chrysanthos, Rum-Ermeni Konfederasyonu iin de bir anlama
imzalamtr.25
Aslnda Rumlarn bu tr faaliyetleri sadece 20.yy'da ortaya
km deildir. Daha nceki blmde de bahsedildii gibi, Os
manl tebas Rum halk bizzat Yunanistan merkezli propaganda
larla Osmanl idaresine kar ynlendirilmekteydi. te bu faali
yetlere en arpc rnei belki de Ali Bey adasnda bulunan Rum
okulunda 1 884 tarihinde okutulmu olan ders kitaplar olutur
maktadr. Bu kitaplarda yer alan bilgilere bakldnda; Trkler,
Rumlar iin ezeli dmandr, Trklerin en kk hatalar dahi
bytlerek Avrupal devletlerin dikkatleri ekilmelidir, Trk
ler ekonomik olarak kertilmeli ve zengin Trklerin ticari ha
yatlar zora sokulmaldr, Trklerin ahlak, milliyet, din ve gele
neklerini bozmak iin gerekli her ey yaplmaldr, aralarna
ikilik sokulmal ve genler ahlakszla srklenmelidir, Trk

2
25

258

Pontus, op.cit., s. 84; Tansel, op.cit., c. 1, s. 94.

Pontus, op.cit., ss. 110-121; Tansel, op.cit., c.1, s. 97-8.

hkmranl yerine Bizans yeniden kurulmaldr, komiteler

kurularak Trk kyleri baslmaldr ve ayaklanmalar dzenlen
melidir, bir sava srasnda Trk halkn her trl sefalete gt
recek her yola bavurulmaldr. Doktor ve eczac Rumlar hasta
lar zellikle kimsesiz olanlar gizlice zehirleyip ldrmeli, kr,
sar veya sakat etmelidir; Trklerin ellerindeki topraklar Rum
tccarlarnca ele geirilmelidir, yksek rtbeli devlet memurlar
rvet, ziyafet gibi yollarla Etniki Eterya'nn emrine alnmal ve
bu iler tamamen okuldan yetimi papazlarn talimatlaryla
gerekletirilmelidir. Resmi binalarda yangnlar kartlmaldr.
Birer karakol ve gzetleme yeri olan manastrlardaki din adam
larnn istekleri ve verdii grevler yerine getirilmelidir, Btn
Rum ustalar kesinlikle Trk rak kullanmamal, eer kullanma
s gerekirse bir hizmeti olarak kullanmal ve ehirlerden Trk
sanatkarlarn azalmasnn salanmas gereklidir, tm bunlar
gizli olarak yrtlmeli, kurallara uymayanlar aforoz edilmeli
ve Rum toplumundan kovulmaldr26 eklinde bir Trk dman
lnn sergilendii grlmektedir.
Bu arada bir bar antlamas imzalanmas amacyla 1 8
Ocak 1919'da Paris'te toplanan ngiliz, Fransz, Amerikan, tal
yan, Yunan vs, delegelerin zerinde en ok tarttklar konuyu
Osmanl topraklarndan Yunanistan'a decek pay oluturmu
tur. ngiltere, Yunanistan'n byk bir Akdeniz devleti olmas
nn ngiltere'nin Akdeniz'deki varln gvenlik altna alaca
na inanmaktayd. Dolaysyla, Yunanistan'n en byk desteki
si konumunda olan ngiltere bir zamanlar gizli antlamalarla
talyanlara vaat edilen yerleri Yunanllara vermekte bir saknca
grmemekteydi. Yunanistan' temsil eden ve Avrupal devletle
rin takdir ve beenisini toplam bir kii olan Venizelos,27 30
2

27

Ekincikli, op.cit., ss. 147-8.

J.A.R. Marriott, The Eastem Question, an Historical Study in European
Diplomacy, 41h editon, Oxford, t.y.

259

Aralk 1918 tarihli Paris Bar Konferans'na katlan delegelerin

huzurunda Yunanistan balkl bir memorandumu konferansa
sunmutur. Venizelos iin btn Trakya, Bat Anadolu'nun bir
ksm, Oniki Ada, Meis, Rodos, mroz ve Bozcaada ve stanbul
Yunanistan'a verilmeliydi. Sonuta, Trakya zerinde hak sahibi
olduuna inanan Bulgarlar ile ve dier taraftan Bat Anadolu
konusunda da talyanlar ile ters dse de, bu konferanstan en
karl kan lke, zmir ve gerisindeki topraklar igal etmesine
karar verilen Yunanistan olmutur. Konferansta alnan karar
gerei 1 5 Mays 1919 gn Yunanllar zmir'e asker kararak
ehri igale balamlardr.s
Yunanllar, zmir Metropolidi Crsysostomos'un da belirttii
gibi "atalarnn topraklarn"29 yeniden ele geirmek zere hareke
te gemilerdi. Onlar bu ama iin Bat Anadolu' da ilerleyie
getiklerinde Osmanl Devleti'nin birok yeri ngiliz, Fransz ve
talyanlar tarafndan da igal edilmi ve edilmekteydi. Ancak,
gerekletirilen tm bu igaller karsnda Anadolu'nun birok
yerinde yerel rgtlenmeler olumaya balamt. Dier taraftan
ise, yine Anadolu'da Mustafa Kemal Paa'nn zmir'in igali
sonrasnda 1 9 Mays'ta Samsun'a ayak basmasn takiben
Amasya Genelgesi, Sivas ve Erzurum kongreleriyle Trk Milli
Mcadelesi'nin merkezi bir idare erevesinde ekillenmeye
balad grlmekteydi.3o

28

Tansel, op.cit., c. 1, s.1 67; Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trki
ye'nin D Politikas(1919-1938), Ankara, 1990, ss.3-6; Salahi Sonyel,
Minorities and the Destrucution of !he Ottoman Empire, Ankara, 1 993, s.
331; Fahri Belen, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava
, Ankara, 1 973, ss. 57-8.
29
Tansel, op.cit., c.1, dn. 157.
'" Erzurum ve Sivas'ta dzenlenen kongreler hakknda detayl bilgi iin bkz.:
Belen, op.cit., ss.72-140; Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968;
Mahmut Gololu, Sivas Kongresi, Ankara, 1969; Gkbilgin, op.cit., c. 1-11.

260

Anadolu'da yaanan igaller ve buna kar giriilen Milli

Mcadele boyunca bir zamanlar Osmanl tebas konumundaki
Ermeni, Rum, Keldani, Nasturl gibi gayrimslimler yannda
Trk olmayan Mslman gruplar da kendi karlarn yabanc
himayesinde ve desteinde grmlerdir. Yukarda verilen bil
gilerden de anlalaca zere yerli Rum halk da bata Yunanis
tan'n yrtt propaganda ve eitim faaliyetleri olmak zere
dier yabanc devletlerin himayesi altnda igali desteklemiler
ve Trk ynetiminden kurtulmak iin eitli faaliyetlere giri
milerdir. Bu faaliyetlerden en arpt olanlar Yunanistan'n
zmir'den Anadolu'nun ilerine Sivrihisar, Polatl ve Hayma
na'ya kadar balatm olduu ileri harekat ve bu harekat sra
snda tpk Pontus Devleti kurma amacyla Karadeniz blgesin
de yrtlen katliamlar gibi Mslman halka kar giriilen
katliamlardr denilebilir.31 Bu tr faaliyetlerde birok yerde yerli
Rumlarn da Yunan askerleriyle birlikte hareket ettiklerine dair
birok rnee yaanan olaylarn iinde yer alm ve mbadele
srasnda Yunanistan'a gnderilmi bir Anadolulu Rum'un hat
ralarnn anlatld Dido Sotiriyu'nun Benden Selam Syle A nado
lu 'ya32 adl eseri gibi Yunanca romanlarda d ahi rastlamak mm
kndr.
Yukarda genel hatlaryla Yunanistan'n Anadolu toprakla
rndaki ilerleyii, siyasi alandaki gelimeler ve Anadolu'nun
zellikle Bat Anadolu, Marmara ve Karadeniz blgelerindeki
yerli Rumlarn tutum ve davranlarna ksaca deindikten son31

32

Yunan ilerleyii srasnda uygulanan katliamlar ilgili olarak detayl bilgi iin
bkz: Em. Kurm. Albay Talat Yalazan, Trkiye'de Yunan Vahet ve Soy K
rm Giriimi, Il. cilt, Genel Kurmay Bakanl yaynlar, Ankara, 1994;
Trk stiklal Harbi, 1, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Genel Kurmay
ATASE yay., Ankara, 1 962; Rahmi Apak, stiklal Sava'nda Bat Cephesi
Nasl Kuruldu?, stanbul, 1942.
Dido Sotiriyu, Benden Selam Syle Anadolu'ya, ev. Atilla Tokatl, stan
bul, 1970.

261

ra Karamanl Ortodoks Trklerin Milli Mcadele ve sonrasnda

yaanan dnemde nasl bir tutum ve davran sergiledikleri
incelenmeye allacaktr.
MLL MCADELE'DE PAPA EFTM VE
KARAMANLI ORTODOKS TRKLER

Yerli Rumlarn, zellikle Ege blgesi, Marmara ve Karadeniz' de

faaliyet gsterenlerin, bu tr faaliyetleri karsnda arlkl ola
rak Orta Anadolu blgesinde yaayan Karamanllarn dnce
ve davranlar nasld? Onlar da Yunan ilerleyiini sevin ve
cokuyla m karlamlard. Yunan askeriyle birlikte Mslman
komusuna kar savamlar myd? Yunan ilerleyiinin Sakar
ya ve Byk Taarruz ile durdurulmasn takiben zmir'in Trk
ler tarafndan ele geirilmesi ve savan sona ermesiyle imzala
nan Lozan Bar Antlamas srasnda neler olmutu? Karaman
llar, Yunanistan ve Trkiye arasnda imzalanan ve temelde bir
Trk-Rum nfus mbadelesinden ziyade Mslman-Ortodoks
nfus mbadelesinin esas alnd bir mbadele hakknda neler
dnmler ve bu srete neler yaamlard?
Tm bu sorularn cevaplar verilmeden nce Milli Mcade
le dneminde Karamanllarn faaliyetlerinin organizasyonunda
en byk abay sarf eden kii olarak Papa Eftim'in kim olduu
konusuna aklk getirilmesi gerekmektedir.
Papa Eftim Kimdir?

Papa Eftim 1 300 (1 884-5) ylnda Ankara vilayeti Yozgat Sanca

Akdamadeni kasabas stanbulluolu Mahallesi'nde domu
tur. Babas tccar olan Eftim, doduunda kendisine dedesinin
ad olan Pavli ismi verilmi olup ailesi belki de kkenlerinin bir
simgesi olarak Karahisarlolu diye tannmaktayd. Kkken
kilise okulunda eitim gren Eftim, 1918 ylnda Ankara'ya gi-

262

derek babasnn meslei olan manifaturacla balam ve 1 9 1 1

ylnda d a evlenmitir. B u evliliinden kz iki olu olmutur.
Dier taraftan, kk yatan itibaren dine kar byk bir ilgi
duymu ve bu ilgisinin sonucunda da manifaturaclnn dn
da 1912 ylnda kilise bnyesinde diyakoz' olarak greve bala
mtr. Diyakozluu 1915 ylnda papazlk takip etmi ve Kayse
ri Metropolidi Nikolaos tarafndan takdis edilerek ayn yl Eftim
Akdamadeni'ne papaz olarak atanmtr. Daha sonra ise 1918
ylnda Keskin Metropolit vekili olmutur.33
O dnemde Anadolu'da ve stanbul'da yaanan gelimeleri
de yakndan takip eden bir Ortodoks din adam olarak gerek
Avrupal devletlerin gerekse onlarla ibirlii halinde hareket
eden Osmanl tebas aznlklarn faaliyetlerinden rahatszlk
duymakta olan Eftim, bu durum karsnda ncelikli olarak
kiisel bir tercih yapmak durumunda kalmtr. Ortodoks Hris
tiyan bir din adam olarak ya bal bulunduu ruhani merkez
konumundaki Fener Rum Patriklii'nin istek ve direktifleri do
rultusunda hareket edecek, ya da bal olduu bu kurumun
karsnda yer alarak Anadolu' daki mcadeleye katlacakt.
Sonuta, Papa Eftim hi tereddt etmeden ald kararla tm
Milli Mcadele boyunca ve daha sonra Cumhuriyet
Trkiyesi'nde Fener Patrikhanesi'nin Trkler ve Trkiye devleti
aleyhine giritii her faaliyetin karsnda yer almay tercih et
mitir. Bu kararn takiben ilk olarak Osmanl devleti'ne kar
saldrya geen Avrupal devletlere, Anadolu' daki Mslman ve
bu kavgada yer almayan Hristiyanlara ynelik olarak bir be
yanname yaynlamtr. Her ne kadar dini adan Fener Rum
Ortodoks Patrikhanesi'ne bal olsa da, Trk olduunun bilinciDiyakoz: Ruhban snfnn papazlk rtbesinden nceki ilk basamadr:
33

Diyakoz-papaz-Episkopoz-Metropolit.
Teoman Ergene, stiklal Harbinde Trk Ortodokslar, stanbul, 1951, ss. 56.

263

ne sahip bir din adamnn duygu ve dncelerini yanstmas

asndan byk nem arz eden bu beyannameye burada aynen
yer verilecektir:

"Byk Allah'n iradesiyle isa Mesih'in hizmetkar, Keskin Or

todoks Reisi Ruhanisi Papa Eftim, Umum Anadolu Ortodoks
Cemaat ve Kiliselerine Tanr'dan ve m barek sa Mesih'imizin
cmlenize selamet ve saadet inayet ve ihsan buyurulmasna dua
eder. A min.
Avrupa mdahelesi ve bilhassa son zamanlardaki Yunan taar
ruzlar neticesinde Anadolu'nun Mslmanlar gibi biz Hris
tiyanlar da mteessir ve mutaarrz oluyoruz. B una hi phe
yoktur. A nadolu 'da hibir Hristiyan yoktur ki u umumi fela
ketin kendilerine ait ksmnn yegiine m sebbibi stanbul Pat
rikhanesi olduuna kanaat getirmemi olsun. Zira kabili inkar
bir keyfiyyet deildir ki, Trk hkmetimizin bidayetten imdi
ye kadar kilisemize bir mdahalesi olmam iken stanbul pat
rikhanesi mbarek sa mesihimizin emri hilafna ruhaniyetin ve
mezhebimizi erre alet ederek Trk olduumuz halde Helenizm .
propagandas ile ifal edilerek gya aslen Yunan imiiz ve asl
na rcu edermi gibi aznlk hukuku iddiasyle mezhebi millete
kartrarak bir taraftan bizi Yunan amaline altrmak desisele
rini istimal ve dier taraftan da umumi vekilimiz imicesine
hakkmz istiyor der gibi vaziyetler alarak Avrupa'ya kar h
kmetimizden mteki sfat vaziyetiyle gstermeye kalktlar.
stanbul patrikhanesi acaba bu hususta hakl m haksz m ? Me
selenin ruhani ve cismani olarak etraflca halline bakalm:
Evvela ruhani dncemizden bahsedelim: ncili erifte mba
rek sa Mesilimizin Allah'a ait olan Allah'a ve hkmdara ait
olan hkmdara veriniz, diye buyurduu yazl olduu gibi,
sa Mesih 'in resul Pavlos'un Romallara hitaben yazd mek
tubun onnc babnda aynen yle yazldr:

264

"Herkes emri altnda bulunduu hkmete itaat etsin. Zira, Al

/al tarafndan olmayan hibir hkm ve hkmet yoktur. H
kmet, mevcuda Allah tarafndan tertip edilmitir. Bunun iin
Jkmete muhalefet eden Allah'n dzenine mukavemet eder
ler, kendi aleyhine hkm davet ederler. Zira Jkmetler iyi
ameller iin deil ancak kt ameller iin korkutuyorlar. H
kmetten korkmamak ister misin ? taat et. Ve iyi olan ile ki
onun tarafndan metholunacaksn. nk senin iyiliin iin
Al/al tarafndan memurdur. Lakin kt olan iler isen kork.
nk o, klcn beyhude tamyor. Zira Al/al tarafndan
memur olup ktlk ileyen ve itaat etmeyen zerine gazap ic
ras iin intikam alcdr.
Bu ezelden yanl gazap sebebi ile deil, ancak zamir sebebiyle
dali (yani btn kalbimizle samimi olarak) hkmete tabi ol
mak lazmdr. Bu sebepten dolaydr ki, hkmete vergi dali ve
rirsiniz. Zira Jemen bu eye mukayyet olarak Al/al tarafndan
memurdur. mdi, cmleye haklarn veriniz. Yeni vergi hakk
olana vergi, korku hakk olana korku, itaat Jakk olana itaat,
sayg ve hrmet hakk olana sayg ve hrmet ederiz ....... Mese
lenin ruhani ksmna yukardaki ilahi szler kafi. Bunlara ilave
edilecek nasihat zait olur sanrm. Meselenin dnyevi hususlar
daki dncemize gelince, bu da pek ak ve ok basit olduun
dan uzun uzadya izahat vermeye lzum grmyorum. nk
bu da herkesce malum bir keyfiyettir. Mesela, stanbul Patrik
hanesi bize Trklmz unutturmak ve dilimizi deitirtmek
iin ald bunca tedbirler hi kar etti mi? . . . te Trk tabiiye
timiz ve dilimiz olduu gibi bakidir. Halis Trk ve Trk evlat
lar olduumuzu adet, tre, kltr ve her halimizle bunu ispat
etmekteyiz.
Dncelerimizi bylece hlasa ve halletmi oluyorum, zanne
derim. itmek iin kula olan iitsin! On asrdan beri A nado
lu'da Trk Jkmetimiz kiliselerimize ve dinimize ne zaman
taarruz etti? . . . Byle bir ey vaki midir? Haa!

265

Din Al/al'a ait ve vicdana baldr. Kiliseler siyaset oca de

ildir, Al/al evidir. Din, erre ve ihtilafa alet deildir, Alfal
evidir. Din erre ve ihtilafa ait deil, layra ve iyilie sull ve se
lamete delalettir. Fener Patrikhanesi, dini ve ruhani vazifesini
ihmal ederek, anl Trk milletinin anl biz evlatlarm hilelerle
Yna yapmaya kalkmas ve Avrpa'ya byle gstermesi,
Tiirk milletinin aleyhine esastan ari ikayetlerde bulunmas, Al
lah'n emrine ve hakikatine m laliftir".34
Bu ekilde yaynlam olduu beyanname ile Anadolu'nun
igali karsnda Mslmanlar kadar Hristiyanlarn da rahatsz
olduuna dikkat eken Eftim'in zerinde zenle durduu iki
nokta vardr: Bunlardan birincisi Anadolu'da yaayan Orto
dokslarn dilleri, adetleri ve kltrleriyle Trk olduklarn ispat
lad klar, ikincisi; Fener Patrikhanesi'nin bu gerek karsnda
taknd Helenletirme politikas ve bal olduu devlete kar
giritii ihanetler. Papa Eftim, Milli Mcadeleye katrld andan
itibaren srekli Ortodoks halkn dikkatini Fener Patrikhane
si'nin gemiten itibaren Osmanl idaresi ve sonrasnda TBMM
hkmetine kar takip ettii aleyhtar siyasete ekmeye ala
cak ve Anadolulu Hristiyanlarn Milli Mcadeleye tm gayret
leriyle destek vermeleri gerektiini ve Mslman Trklerle ayn
soydan geldiklerini hatrlatacaktr.
Papa Eftim'in bu tr bir beyanname ile halka seslenmesinin
ardndan Fener Patrikhanesi Papa Eftim'e bir tamim gndere
rek; Trkiye'nin Yunanistan' a verilmi olup, Trkiye'deki h
kmetin verdii ve verecei emirlere kesinlikle uyulmamas ve
Ortodoks Rumlarn Trk tabiyetinde kalmalarnn lzumsuz
olduu belirtilmi ve o dnemde yaplmas tahmin edilen mil-

"

Erol Cihangir, Papa Eftim'in Muhtralar ve Bamsz Trk Ortodoks

Patrikhanesi, stanbul, 1996, ss. 29-33; Ergene, op.cit., ss.7-9.

266

letvekilleri seimlerine kesinlikle katlmamalar emredilmitir.35

Ekincikli, Papa Eftim'in milletvekilleri seimlerinde "Patrikha
nenin bu emri hilafnda ... stanbul'da toplanan ve bilahare ngi
lizler tarafndan datlan Meclis-i Mebusan seimlerine hatta
Mslman Trk cemaati tarafndan seilmi bir mntehib-i sani
sfatyla bilfiil itirak" ettiini belirtmektedir.36 Papa Eftim'in
olu Bamsz Trk Ortodoks Kilisesi III. Patrii Seluk
Erenerol'un da babasnn ilk mttehib-i sani'lerden olduunu37
belirtmi olmas kanmzca o dnemde yaplan milletvekilleri
seimleri ile ilgili Patrikhanenin Papa Eftim'e gndermi olduu
tamim ve bir tezkire ile Sadrazam Tevfik Paa'ya mracaat edip
Papa Eftim'in tutuklanarak Patrikhaneye teslim edilmesini ne
den talep ettiini de aklar niteliktedir.3s
Yaanan bu gelime ile ilgili olarak Papa Eftim: "Bu emir ba

na tebli edilmekle beraber, o srada Milli Mcadele hareketine yardm

ettiimizden dolay infaz nazara alnmad. 1919 Mays'nda Mustafa
Kemal Paa 'nn Anadolu'ya geip Erzurum ve Sivas kongreleri yaplp
milli harekete bir mevcudiyet verildikten sonra, Keskin 'de yaplan bir
miting srasnda stanbul Hkmetini tanmayp Gazi Mustafa Kemal
Paa'y tandm ve ancak ondan emir alabileceimi bildirdinz "39
demekteydi.
Papa Eftim'in stanbul hkmetini tanmadn ilan ettii
dnemde son Mebuslar Meclisi'nin toplanmasnn ardndan
stanbul, tilaf devletleri tarafndan igal edilmi (16 Mart 1 920)

35
36
37
38

''

Ergene, op.cit., s.34; Cihangir, op.cit., s.9; Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi
ve Trkiye, stanbul, 1980, s. 189.
Ekincikli, op.cit., s. 163.
Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi ili. Patrii Seluk Erenerol ile 2 Aralk
2000 tarihinde stanbul' da Yaplan mlakat.
Papa Eftim'in tutuklatlma istei hakknda bkz: Ergene, op.cit., s. 10; Cihan
gir, op.cit., s. 35.
Ekincikli, op.cit., s.163.

267

ve Meclis datlmtr.4o te bu tarihten sonra stanbul'da her

hangi bir faaliyette bulunulamayaca ak bir ekilde ortaya
knca kurtulu iin tek umut 23 Nisan 1920' de ilk toplantsn
gerekletirecek olan Ankara' daki TBMM grlecek ve nitekim
bu durum 10 Austos 1920 tarihinde Osmanl mparatorluu'na
imzalattrlan ve lkenin varl ve bamszlna ar bir darbe
vuracak olan Sevr Antlamas ile de bir kez daha teyit edilmi
olacaktr.41

Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn ve

Halkla likiler Sorumlusu Sevgi Erenerol

Bu gelimelerin yaand gnlerde yapm olduu akla

ma ile stanbul hkmetiyle ilikisini keserek resmen Anado
lu' da balayan mcadeleye katlan Papa Eftim ile Mustafa Ke
mal Paa'nn nasl tantklar konusunun da burada aydnlatl-

40

Akin, o p.cit., c.II.

41

Detayl bilgi iin bkz.: Gkbilgin, o p.cit., c.II

268

mas gereken bir nokta olduuna inanmaktayz. Bu konuda en

gvenilir kaynak olarak Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi
III. Patrii Seluk Erenerol ve Patriin kz ve Patrikhanenin
Basn ve Halka ilikiler Sorumlusu Sevgi Erenerol'un aklama
larna baklacak olursa, Papa Eftim'in adndan ve dncelerin
den haberdar olan Mustafa Kemal Paa ile Papa Eftim'in ilk
bulumalar erkez Ethem aracl ile Sivas kongresi srasnda
Sivas' ta gereklemi ve bundan sonra da Atatrk'n Baba Eftim
diye hitap ettii Papa Eftim ile diyalou Atatrk'n lmne
kadar srmtr.42
Bu ekilde Milli Mcadele safnda resmen yer alan Papa
Eftim bundan sonra yapaca bir aklama ile Patrikhaneden de
ayrldn ve arhk mstakil hareket edeceini resmen ilan ede
cektir.43 Onun Milli Mcadele safnda yer almadaki kararl
konusunda verilebilecek en arpc rneklerden birisi kendisinin
hkmete kar isyan ederek ky basan Rum etelerine kar
belli bir baar elde etmesidir denilebilir. Bu balamda, Zekeriya
Trkmen, Papa Eftim'in Keskin ve civarnda toplad 500 kadar
Trk Ortodoks gnll taburu ile savaa katlmak istediine ve
bunun iin de TBMM Hkmeti Mdafaa-i Milliye Tekilatna
mracaatta bulunduuna dikkat ekerek daha sonra kendisine
TBMM Hkmeti tarafndan stiklal Madalyas verildiini be
lirtmektedir.44 Ayrca Eftim'in Pontus etelerinin tenkil hareka
tnda dahiliye vekili Fethi Bey ile birlikte harekata katlma iste42

3
44

Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi Patrii Seluk Erenerol ile 2 Aralk

2000 tarihinde stanbul'da yaplan mlakat; Bamsz Trk Ortodoks Patrik
hanesi Basn ve Halka likiler Sorumlusu Sevgi Erenerol ile 29 Ekim 2001
tarihinde yaplan mlakat; ayrca bkz.: Ercan Yavuz, "Srgndeki Ortodoks
Trkler", Aksiyon,1 7/23 Ocak 1998, s. 28.
Ergene, op.cit., s.10.
Zekeriya Trkmen, "stiklal Harbi Yllarnda Tiirk Ortodokslarnn Fener Rm
Patrikhanesi' ne kar yrttkleri propaganda faaliyetleri", Askeri Tarih Blteni,

yl: 24, ubat 1 999, sa.48, ss.77-78.

269

ini bildirdii ancak, kendisinin zarar grebilecei ihtimaline

kar bu teklifi geri evrilse de, Akdamadeni civarnda faaliyet
gsteren Rum etelerinin yola getirilmesi konusunda bir eyler
yapabilecei belirtilmitir. Bunun zerine iki papaz ve iki sivil
den oluan bir heyet kurarak etelerle temas salayan Papa
Eftim, ete mensuplarn ikna etmeyi baarmtr.45 Bu ekilde
baz ete mensuplarn ikna etmeyi baarmas dnda cemaatler
arasndaki gerginliklerin giderilmesinde de Papa Eftim'in byk
etkileri olmutur. Her ne kadar Fener Patrikhanesi'nin propa
gandalar zellikle Bat Anadolu, Karadeniz ve Marmara blge
lerinde etkin olmusa da bu, i kesimlerin propagandalardan
tam manasyla uzak kald anlamna gelmemektedir. Nitekim,
II. Blmde daha nce bahsedildii gibi Patrikhane, her ne ka
dar istedii baary elde edemese de, bu blgedeki Ortodoks
cemaatlere ynelik nemli giriimlerde bulunmutur.46 Ancak,
bu giriimler baarszlkla sonulansa da, bu durum Patrikha
neyi ve Yunan hkmetini hedeflerinden vazgeirememitir. Bu
da Milli Mcadele dneminde Anadolu'nun i kesimlerinde
yaayan Ortodoks nfusun Mslmanlarla olduu kadar kendi
leri arasnda da baz ihtilaflarn kmasnn balca sebebi olmu
tur. Bu konuda Papa Eftim'in Nevehir' de Mslmanlarla Orto
doks Hristiyanlarn birbirlerine kar itimatszlklarna bal
olarak yaanan gerginliin sebebinin Patrikhane hizmetindeki
kiliseler olduunu ortaya kararak meseleyi halletmesi hem
Mslman hem de Ortodoks halkn birbirlerine kar nceden
duyduklar itimadn yeniden kazanlmasn gndeme getirmi
tir. Nevehir'den sonra rgp blgesinde Ortodokslarla Ms
lmanlarn arasnda her hangi bir sorunun yaanmadn gren
Papa Eftim, ncesu'da Nevehir'deki olaya benzer bir ekilde

"
"'

270

Ergene, op.cit., s.10; Cihangir, op.cit., ss. 42-3

Bkz.: ss. 1 63-174.

Mslmanlarla Ortodokslarn arasn bozmaya alan bir Papa

zn faaliyetlerinden haberdardr ve burada da gereken tedbirleri
alan Papa Eftim, sz geen bu papazn grevine son vererek
halk arasnda yeniden skunetin salanmasn temin etmitir.47
Yukardaki bilgilerden de anlalaca zere 1 9.yy.'dan iti
baren Osmanl devleti idaresine kar dorudan Yunan hk
meti destekli Fener Patrikhanesi faaliyetleri bnyesinde yer alan
din adamlarndan olduka farkl bir portre izen Papa Eftim, her
ne kadar Ortodoks Hristiyan olup Fener Patrikhanesi ve Rum
milleti kategorisinde yer alsa da, hibir zaman Fener propagan
dalarna kaplmam ve her frsatta "Ben Trk dostu deil, Trk
olu Trk'm "48 eklinde gururlu bir ifadeyle dile getirdii Trk
kimliiyle lmne kadar (Mart 1963) Fener Patrikhanesi'nin ve
ona hizmet edenlerin karsnda yer almtr. Bu balamda, Fe
ner propagandalarna kar halk uyarmay ve ayn soydan gel
diklerini her frsatta belirttii Mslman Trklerle birlikte lke
savunmasnda yer almalar gerektiini hatrlatmay kendisine
bir grev addetmitir.
Papa Eftim'in yukarda yer verilen Milli Mcadele yanls
tavr sadece Milli Mcadele dnemi ile snrl olmayp kazanlan
zafer sonras, Cumhuriyet Trkiye' sinde de devam edecektir.
Trk Ortodoks Patrikhanesi'ne Doru

Yukarda Papa Eftim'in kiisel olarak Fener Patrikhanesi hak

kndaki dncelerinin hangi dorultuda olduu konusunda
belirli bir aklk salanmsa da, bu kiisel dnceler ve faali
yetler Milli Mcadele dneminde Anadolu' daki Ortodoks ce
maatler asndan yaanan gelimeleri tam olarak anlayabilmek
47

"

Ergene,op.cit., s.18-22; Cihangir, op.cit., s. 46-52.

Nureddin Peker, "Tiirk Dostu De il Trk Ol Trk Eftim'i Arkasndan",
Tarih Konuuyor, c. 8 , Mays 1 968, s. 52.

271

iin yeterli deildir. nk bilinmektedir ki, her dnce eer

onu destekleyenler varsa bir hareket haline gelebilir. Dolaysy
la, sz geen dnemde Anadolu'da balayan Milli Mcadele
srasnda kendilerini Trk Ortodokslar olarak adlandran insan
lar Papa Eftim'in etrafnda ve onunla ayn fikir dorultusunda
Ankara hkmeti yannda yer alarak hem ngiliz, Fransz ve
talyan hem de Fener Patrikhanesi'nin faaliyetlerine ve Yunan
igaline kar mcadele etmilerdir.
Bu konuda Papa Eftim'in tek bana olmayp Anadolu'nun
farkl yerlerinden Papa Eftim ile ayn zamanda veya onu takiben
birok Trk Ortodoks dnemin gazeteleri araclyla Fener
Patrikhanesi'nin faaliyetlerine kar olduklarn, kendilerinin
Yunanllarla bir ilgilerinin bulunmayp Trk olduklarn dile
getirerek Milli Mcadeleye destek verdiklerini ve Fener Patrik
hanesi'yle olan tm balarn keserek Anadolu'da kurulmasn
istedikleri bir Trk Ortodoks Patrikhanesi etrafnda birlemek
istediklerini vurgulamlardr.
1 Mays 1 921 tarihli Hiikimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan
"Anadolu Rumlar ve s tanbul Patriklii" balkl bir haberde o
dnemde Papa Eftim dndaki Trk Ortodokslarn dncele
rini yanstan ilgin bilgilere yer verilmektedir. Haberin alt bal
nda: "Rumlarn mhim bir telgrafnamesi; Anadolu Rumlar imdi

ye kadar kendilerine felaketten baka bir ey getirmeyen stanbul Pat

rikhanesiyle alakalarn kesmek istiyorlar" denildikten sonra bir
sreden beri gazeteye gnderilen birka telgrafn pek nemli
olmadnn dnld, ancak gn getike bu telgraflarn
saysnn artmasyla Anadolu' daki Rumlarn ciddi bir ekilde
stanbul'daki Patrikhaneden ayrlmaya karar verdiklerine ina
nld belirtilmektedir. Ayrca, Anadolu Ajansnn yaynlad
bir telgrafa dikkat ekilerek amalarnn Anadolu' da bir Trk
Ortodoks Patriklii tesis etmek olduu ve konutuklar dilin
Trke olup, Rumca'dan ksa bir sre ncesine kadar, yani Pat-

272

rikhane propagandalar ve faaliyetlerine kadar hibir ey bilme

dikleri Vurgulanmakta adet, gelenek grenekleriyle Ti.irk olduk
lar belirtilmektedir. Haberde ayrca ilgin bir noktaya daha
temas edilmektedir: "Anadolu Rumlarnn stanbul Patrikliinden

ayrlmak arzusu yeni bir ey deildir. Harb-i Umumi iinde de bunu

istemilerdi. Bu mutalebat zerine o zamanki lkmet Anadolu 'da
dinen Hristiyan, fakat aslen Trk olan bu Rumlar iin Karamanda
yeni bir kilise, yeni bir patrikhane ihdas tasavvurunda idi. Mesele
imdi tekrar canlanm bulunuyor. mit ederiz ki bu defa bir neticeye
vasl o/ur".49 Anadolu'daki Karamanl Ortodoks nfusun daha
nce de byle bir talepte bulunup bulunmad ile ilgili olarak,
Osmanl Arivinde Yldz Esas Evrak Sadrazam M. Kamil Paa
Evraknda Ek II' de yer alan belgeye bakldnda yukardaki
gazete haberinde belirtilen Harb-i Umumi' den ok nce 1 .8.1292
(1875) tarihinde Sadarete hitaben yazlm "bir Trk" imzal bel
gede Anadolu' da yaayan Ortodokslarn Trk. olduu ve Ana
dolu'nun orta yerinde bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulma
snn gerekliliine dikkat ekildii grlmektedir.50 Bir Trk
Ortodoks Patrikhanesi kurulmas arzusu yannda; Trke konu
an Ortodokslarn Trkmenlerle Anadolu'nun ilk yerli ahalisi
nin karm olduklar, Yunanllkla bir alakalarnn bulunmad
, Mslman olmann Trk olmak anlamna gelmeyecei gibi,
Ortodoks olmann da Yunan olmak anlamna gelmedii de 20
Mart 1 899 tarihli kdam gazetesinde "Trklk" balkl bir yaz
da vurgulanmtr. Yine ayn yazda dini dogmann inanca da
yand ancak milliyetin dile dayandnn da alt izilmitir.51

49
su
s

"Anadolu Rumlar ve stanbul Patriklii", Hakimiyet-i Milliye,l Mays 1921 .

bkz: Ek:!; O. A., Yldz Esas Evrak Sadrazam M. Kamil Paa Evrakna Ek II,
dosya 86/1, sra: 19, 1.8.1292
Renk zdemir, "Borders of Belonging in the 'Exchanged' Generations of
Karamanlis" in Land of Diverse Mi grations, Challengc of Emi gration and

273

Bunun dnda, 1917 ylnda Yunanistan ile Osmanl Devleti

arasnda diplomatik ilikilerin kesilmesi sonras ttihat Terakki
iktidar ayr bir patriklik kurmay dnmse de, savan kayb
ile bu gereklememitir.s2
Bu bilgilerden de anlalaca gibi Anadolu' da bir Trk Or
todoks Patrikhanesi kurulmas fikri yeni bir dnce deildir ve
temelleri Milli Mcadelenin ok ncesine dayanmaktadr.
Yukarda ad geen gazete haberi incelenmeye devam edile
cek olursa, Ankara hkmetine gnderilen telgraflarn Dahiliye
vekaleti tarafndan Adliye ve Hariciye vekfletlerine iletildii
grlr. Dier taraftan, Anadolu Ajansna gnderilen u telgraf
da olduka ilgi ekicidir:

"Mene', adet, anaat ve lisan itibariyle Trk olan bizler, imdiye

kadar "pan Elenizn " amalinin husulne has mesai iden stanbul Rum
Patrikliinin talt- tazyik ve tesirinde kaldk nilliyet-i asliyemizi izlar
edemedik. Filhakika sahaif-i tarih tetkik edilecek olursa eznine-i
mii tekaddimede Ortodoks mezhebini kabul etmi Trk olduklarnda
phe kalmayan ve fakat tazyikat- maruzadan dolay Rum nam altn
da yaayan kardelerimizden, mezkur patrikliin tevikat ve
telkinatna tabi olan, ara sra yanl yollara gidenler oldu. Buna ra
men bizler yine Trklerden, Trkiya hkiimetinden daima adil ve
efkatle muamele grdk. Bundan sonrada (PanElenizm) amal ve cere
yan/arma katiyen tabi olmayarak aslen kardelerimiz olan Trklerle
mes'd ve mreffeh bir halde yaamak arzusundayz. Anado/u 'da bu
lman ve bizim gibi kendilerine Rum nam verilen bilumum rkdala
rmzzn mnal-i perverde ettiklerine phemiz yoktur " dedikten
....

sonra bu gne kadar ruhani ilerden ok siyasi ilerle uraan

52

Immigration in Turkey, ed.by Ahmet duygu, Kemal Kirii, stanbul,

2009, s.67.
Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, stanbul,
2003, s.85.

274

Patrikhaneyle olan tm ilikilerini kestiklerini ve bundan sonra

ki amalarnn Anadolu' da Trk Ortodoks Patriklii tesis etmek
olduunu belirtmektedirler. Telgraf, Safranbolu' daki "ikibin
yedi yz krk dokuz nfusun tercman- efkar- hissiyat ola
rak" hkmetin dikkatine sunulmutur. Telgrafn sonunda Saf
.
ranbolu' da 2749 kiiden oluan Trk Ortodoks Cemiyeti namna
Krmlolu Hrist, Baz karyesi muhtar Yorgi, Kilise mahallesi
muhtar Yermanos, Papaz Dimitri, Kilise Heyetinden Dimitri
Kemikiolu, Hanyar mahallesi muhtar Vasi!, eraftan
erkirolu stavri, Krkakan mahallesi muhtar Ekmekiolu
Anastas, Dolamba mahallesi muhtar Vasi!, Kratolu Hac
Yovan, Ekmekiolu Yovan, erbeti/erkistiolu Mihail'in
imzalar bulunmaktadr.53
Safranbol'da yaamakta olan Ortodoks Trklerin duygu
ve dncelerinden de anlalaca zere Anadolu'daki Orto
doks nfus ierisinde kendilerinin Trk olduunu dile getiren
ve Fener Patrikhanesi'ni desteklemeyerek kendilerine ait bir
patrikhanenin kurulmasn isteyen insanlar bulunmaktadr.
Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan bu haber dnda
yine dnemin gazetelerinden kdam da incelendii taktirde ayn
ierikli haberlere rastlamak mmkndr. 3 Mays 1 921 tarihli
gazetede: "Anadolu Rumlar Ayr Patriklik s,tiyorlar " bal altnda yer alan haberde Anadolu Rumlarnn Trk Ortodoks Patrikhanesi tekili hakkndaki taleplerinin Heyet-i Vekile tarafndan
dikkate alnd ve bu konuda Byk Millet Meclisine sunulmak
zere bir kanun tanzimine balandna dikkat ekilmektedir.54
Yine ayn haberde Anadolu'nun birok yerinden her gn Musta
fa Kemal Paa'ya, Adliye Vekaletine ve dier makamlara birok
-

53
54

Hakimiyet-i Milliye, 1Mays 1921, s.l.

"Anadolu Rumlar Ayr Patriklik stiyorlar", kdam, 3 Mays 1921, s. 1 .

275

telgraf gnderilerek bu taleplerini teyit ettiklerinin alt izilmek

te ve:

"Rumlar bu telgrafnanelerde eskiden beri ahlak ve adet-i

kadimelcri11i muhafaza ettiklerini Trkedel! baka bir lisana vakf
olmadklarn ve binaenaleyh Trk olduklarn bildiriyorlar. stan
bul'dan gelen bir telgrafnamede papazlarn bile aslen Trk olan yerli
ahaliden yetitirilmi olduu stanbul'daki Patrikhane ile hibir mna
sebeti alakalar olmad zikrediliyor. . . . Gm Hac Ky Reisi Ruha
nisi talgrafnamesinde: "Bugn Anadolu 'da asrlardan beri yaayan
Rumlar aslen Seluklulardan olup Hristiyanl kabul etmi halis
Tiirklerdir" diyor. . . . Tosyal Rumlar (patrikhanenin) bir an evvel in ta
cn ehemmiyetle talep ediyorlar" denilmektedir. Ayrca gazetede
yer verilen bu telgraf gnderenlerin bazlarnn isimlerini ve
dolaysyla bulunduklar yerleri burada grmek de mmkn
dr: "Isparta'da Papaz Yovakim, Papaz Nikola, Papaz stirati, ve

sair birok imzalar, Havza'dan Piskopos Aristas, Papaz Haralambos,

ve miiteaddid imzalar; Gm Hac kyden Papaz Pcdro, Papaz
Dimitri, sekiz on imza; Kayseri'den Papaz vekili".55 Yukarda sz
geen yerler haricinde orum'daki Ortodokslar da kendi duygu
ve dncelerini Adliye Vekaletine gnderdikleri bir ariza ile
duyurmaya almlardr. Blgedeki Ortodoks nfus adna
orum Metropolit vekili Papa Nikola ve orum Ortodoks Era
fndan Glistanolu Hristanos Adliye Vekaletine gnderdikleri
bu ariza da; Anadolu' da yaamakta olan Ortodokslarn "Turan
rkmdan Trk milletinden " olup Hristiyanl kabul ettiklerini
beyan ile Yunanllar ve Fener Patrikhanesi ile hibir balarnn
olmadna dikkat ekmekte ve Anadolu'da bir patrikhane ku
rulmasn talep ettiklerini dile getirmekteydiler.s6

55

s6

276

lbid.
Hakimiyet-i Milliye, 22 Kanuni Evvel 1921, s. 2.

Benzer ekilde, Trabzon ve Maka blgelerinden de

TBMM'ne yaplan mracaatlarda Fener Rum Patrikhanesi'nin
faaliyetleri protesto edilirken, patrikhane ile olan tm ilikilerin
kesilerek Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin kurulmas talep edil
mekteydi. Mays 1921'de Maka'da yaayan Ortodokslar,
Pontusularn iddialarn reddederken: "Anadolu'da tarilen dali

msebbit olduu zere Rum Elenik namyla hibir millet yoktur, mev
cut olan Rumlar yalnz asrlarca Trk Mslmanlarla birlikte yaayan
Tii rk Ortodoks Rumlardr . . . (Patrikhanenin) Rum Elenik nam verdi
i biz Rumlar bu nam ve unvan katiyen reddeder ve Yunanllara,
Dersaadet patrik ve patrikhanesine lanet eyleriz. " s7 diyerek kendi
kaderlerini tayin edecek tek kuvvetin Ankara hkmeti oldu
una dikkat ekmekteydiler. Bu bilgilere dayanarak,
Pontusuluk faaliyetinin karsnda blgeden ykselen bu sesin
nemini de burada vurgulamak yerinde olacaktr. Nitekim, Me
sut apa, Pontus Meselesi adl eserinde Trabzon bata olmak
zere Samsun, Mecitz, Torul, Maka gibi yerlerden ykselen
bu seslerin Karadeniz ve evresinde, Yunan Megali dea'snn
gereklemesinin mmkn olmadna en iyi kant olduunun
altn izmekte ve Rum Pontus devleti olarak dnlen yerler
de yaayan Hristiyanlarn ounun kendilerini Ortodoks Trk
olarak ilan ettiklerine vurgu yapmaktadr.58
Safranbolu, Isparta, Havza, Gm Hac ky, Kayseri, o
rum, Trabzon, Samsun, Maka, Torul ve Mecitz gibi birok
yerden benzer taleplerin gelmesi sadece Papa Eftim'in deil,
Anadolu' daki Ortodokslar arasnda kendilerinin Trk kimliiy
le dier Ortodoks Rumlardan ayrldklarna inanan insanlarn o
gnn artlar altnda neler dndklerini ak bir biimde
ortaya koymaktadr. stelik, Milli Mcadelenin en buhranl

s7
58

Mesut apa, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001, s.40.

lbid., s.41-42.

277

gnlerinde takndklar bu tavr gerektn zerinde durulmas

gereken bir harekettir.
Dnemin olaylarna yakndan ahitlik eden gazeteler ince
lenmeye devam edildii taktirde, 1921 yl ierisinde Anado
lu' daki Ortodoks Trklerin sadece Fenere kar gelmekle kal
mayp gemite Bulgar kilisesinin izledii yolu takip ederek
kendilerine ait bir kilise olutrmalar iin hibir engelin olma
d ve buna hibir lkenin veya kurumun itiraz edemeyecei ve
hatta bu tr bir giriimin destek grecei ynnde haberlerle
karlalacaktr. Nitekim, yine kdam gazetesinin 7Mays 1 921
tarjhli saysnda yer alan bir ke yazsnda "Anadolu Ortodoksla
rnn Milli Kilise Davas " bal ile Anadolu' daki Ortodokslarn
Fener Patrikhanesi'nden ayrlarak kendi milli kiliselerini; yani
Trk Ortodoks Patrikhanesi'ni kurma arzusunda olduu ve bu
istek dorultusunda Anadolu'nun birok yerinden telgraflarn
geldiine dikkat ekilmektedir. Ayrca, yukarda da deinildii
gibi, Bulgar kilisesinin Fener' den ayrlna deinilerek benzer
bir giriimirv Anadolu' da da gerekletirilebilecei belirtilmek
tedir. Bulgar Eksarkl kurulduunda buna hi bir Hristiyan
lkenin itiraz etmediine dikkat ekilerek, Patrikhane kar k
sa da, Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin kurulmas iin her hangi
bir engelin sz konusu olamayaca vurgul nmaktadr.59 Bu
arada gazetelerde yaynlanan telgraflar ve Ankara hkmetine
yaplan mracaatlar karsnda hkmetin ne gibi bir tavr ald
da ayr bir nem arz etmektedir. Bu balamda, Anadolu'nun
birok yerinden Fener Patrikhanesi'nden ayr bir patriklik ku
rulmas ile ilgili TBMM hkmetine ve i\a!iye ve Mezahip veka
letine yaplan mracaatlar ve Papa Eftim'in bizzat kiisel gayret
leri sonucunda hkmetten beklenen karar 1 Mays 1 921 tari
hinde kmtr.
s9

278

"Anadol Ortodokslarnn Milli Kilise Davas ", kdam, 7 Mays 1921, s. 1 .

cra vekilleri heyetinin 1 Mays 1921 tarihli toplantsnda

konu ele alnarak Anadolu' da bir Trk Ortodoks Kilisesi kurul
mas kabul edilirken: "Anadolu Hristiyanlarnn byk bir ksm

itibariyle neslen Trk olmalar nazar- dikkate alnarak bunlarn bir

Anadolu Patriklii yaplmak suretiyle stanbul Patrikliinden ve bu
nn tesirlerinden kurtarlmas mmkn olup olmadnn Adliye
vekili Celaleddin Arif Bey tarafndan tetkik" edilmesi karar alnm

tr.60 Cumhuriyet Arivinde bulunan belgelerden anlald

kadaryla cra vekilleri heyetinde alnan bu karar takiben Adli
ye vekaleti bnyesinde stanbul Adliye Nezareti Mezahip M
dr Baha Bey Ankara'ya davet edilerek kendisinden Trk Or
todoks Kilisesi konusunda 1 Haziran 1921 tarihinde detayl bir
gereke ile bir kanun layihas hazrlamas istenmi ve Baha
Bey'in hazrlam olduu ve aada yer verilen bu layiha
26.07.1921 tarihinde Adliye vekili tarafndan Heyet-i Vekile'ye
sunulmutur.61 Bu ekilde 1 921 Maysndan itibaren hkmet
katnda balatlan almalar Temmuz sonuna doru ekillen-
meye balamtr.

"Trk Ortodoks Kilisesi Tesisi Hakknda Layiha-y Kanun su

retidir: Madde 1- Trk Ortodoks Cemaatnn umur-u
rulaniyelerini idare etmek ve dier kiliselerden mstakil olmak
zere bir Trk Ortodoks Kilisesi tesis olunmutur.
Madde 2- Trkiye dahilinde i bu kiliseye tabi Piskoposluklar
ber vecl-i atidir: stanbul, Edirne, zmir, Ereli, Ankara,
Amasya, znik, skdar, zmit, Antalya, Alaehir, Aynaroz,
Aydn, Gze/hisar, Edremit, Bursa, Tire, eme, atalca"_Di
yarbakr, Halep, Kuadas, Kars, Kapuda, Konya, Trabzon,
Gmhane, Mardin, Gelibolu, Mara, Niksar.
0
61

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu, 030-18-0103-18-14; 030-18-01-02-26-20.

Ek:II: Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Kararlar, 18 94 6
1921

279

Madde 3- Bareisi ruhaninin grecekleri lzum zerine ve h

kmetin tensibi ile icap eden mahallere nemurin-i ruhaniye ta
yin olunur.
Madde 4- Ba reisi ruhani ikinci maddede ta'dad olunan pisko
posluklarda la ekall be sene ifay hizmet eden eben an ceddin
tabiyet-i devlette bulunmu olan ve krk yana ikmal eden pis
koposlardan olmak zere hknetce ara edilecek namzet
meyannda nizamnameyi mahsusiyesine teftkan intihap olunur.
Madde 5- Piskoposluk rnesnetlerinde vuku bulacak mahallere
tayin keyfiyeti la aka/ be sene ifay hizmet eden eben an ceddin
tabiyet-i devlette olan Trke okuryazar rehabin meyanndan
meclis-i ruhaniyece tefrik ve in tihap olunacak namzetten bi
rinin ba reisi ruhani tarafndan arz ve taraf- hkmetce azl
olunnalir caizdir.
Madde 6- Gerek ba reisi ruhani, gerek piskoposlar ve gerek di
er memurin-i ruhaniye ve mezhebiyenin devlete ihanet ve
liyanetleri, ahaliye zulm teadileri siyasetle itigalleri kavanin
ve nizamat devlete mugayir su-i hal ve hareketleri vukuunda
liikilnttce azlolunma/ar caizdir.
Madde 7- Kavaniit ve nizamat- devlete rnugayyir hareketlerden
dolay haklarnda takibat- adliye icra edilen memurin-i ruhani
ye lerJangi r tbe ve derecede olursa olsunlar huzur-u m uha
kemede hibir gtna imtiyaz ve istisna ve muafiyet iddia edemez'
ler.
Madde /J. Gerek rfansbta bulunsun gerek bulunmasn mabeyn
ba reis-i rulini piskopos ve ruesa-y ruhaniyeden biri vefat et, tif ldin:J. mtttJeffann zatna ait emval hakknda kavanin ve
fi' m6ti1' i 'ifetlet' tarlhmen caridir. Ancak bunlar Trk
Ortodoksu cemaat ve kilisesinden gayri bir cemaatin ve kilise
nin menfaatna vasiyet ve vakfa mezun deildir.
Madde 9- Kayseri'de ba reisi ruhaninin riyasetinde olmak ze
re on iki fzadan mrekkep bir meclis-i ruhani tekil olunmu
tur. kinci maddede ta'dad olunan mahaller piskoposlar en k-

ip

280

demli ve musenna olanlardan balamak iizere ikier sene md

detle meclis-i ruhani azal vazfesini ifa ederler. Meclis-i ru
hani azasnn bir listesi ler defasnda ba riyaset-i ruhanice ad
liye ve mezalip vekaletine takdim olunur.
Madde 10-Meclis-i ruhaninin vazifesi Tiirk Ortodokslarm
umur-u ruhaniyesine nezaret ve itikadat- nez/ebiyyeyi
celileden . . . taife-i ruhbann s/al ve terfiye hallerine ve ehliyetli
ralip ve papazlar yetitirmeye gayret ve tekevvn eden mesail-i
diniyye ve mezlebiyyeyi usul- kenisaiyyeye tatbiken /al ve
tesviye etmek hususlarndan ibarettir.
Madde 1 1 - Meclis-i ruhani azalarndan be zat bila intihab ki
lise meclis idaresini tekil edeceklerdir. Meclis idare azal iki
sene devam eder.
Madde 12- Bte layihasn tanzim ve meclis-i ruhanice kabul
olunan bte ba reis-i ruhaninin emriyle tatbik ve icra ve Trk
Ortodoks kilisesinin emval ve emlak ve evkafna ait umuru
r 'yet ve mebani-i diniyyenin tamirat gibi lususata nakid-i
meclis-i idarenin vezaif-i cmlesindendir.
Madde 13-kinci maddede ta 'dad olunan piskoposluk daire-i
rulaniyeleri dahilinde bulunan kiliselerde bil cmle emlak, em
val ve varidatn idaresi Trk Ortodoks Kilisesine aittir. Bu hu
susta tekevvn edecek ihtilafat nizamname-i mahsusada beyan
olunan usul dairesinde adliye ve mezalip vekaleti tarafndan
hal ve fasl olunur.
Madde 14- Manastrlar haslatnn idaresiyle muhasebatnn
ru'yetine . . . suret-i nasb ve tayinine dair Kayseri Kilisesince bir
nizamname layihas tertib edilerek Adliye ve Mezalip Vekaleti
tarafndan bade'/ tasdik mevki-i icraya vaz olunacaktr.
Madde 15- bu kanunun suret-i tatbikiyesine dair nizamname
yaplacaktr.
Madde 1 6- bu kanunun tatbikine Adliye ve Mezalip Vekili
memurdur"6
62

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu, 18-94-6-1921.

281

Hkmetin bu karar ile ilgili olarak basnda yer alan ha

berlere bakldnda ise Adliye vekilinin bu konuda eitli ak
lamalar yapt grlr. Nitekim, kdam gazetesinde: "Anadolu
Rumlar Ayr Patrik stiyorlar" balkl yazda Fener Patrikhane
si'nin dmanca tutumu karsnda Anadolu' da Trk Ortodoks
larna ait ayr bir patrikhane kurul mas talebi dorultusunda
gerekli yasal dzenlemelerin yaplmakta olup ilgili kanunun
grlmekte olduuna dair Adliye Vekilinin bir aklamas yer
alrken,63 Hakimiyet-i Milliye gazetesinde: "Papa Eftim Efendi Ne
Diyor? " balkl bir yazda kendisine: "B hareket bir mdahale
neticesinde mi olmutur?" eklinde bir soru yneltilen Eftim:

"Kat'iyyen, hatta .. . lkmet-i Milliye'nin tekilinden evvel meydana

kmtr"64 eklinde cevap vererek Anadolu'da bir Trk Orto
doks Kilisesi kurulmas taleplerinin Ankara hkmetinin m
dahalesiyle olmayp dorudan Ortodoks Trklerin fikri olduu
na dikkat ekmitir. Yine ayn gazetenin 30 Kasm 1 921 tarihli
nshasnda TBMM hkmetini Fenerin hain planlarna kar
uyank olmaya d avet eden Papa Eftim, btn Ortodoks kilisele
rine hitaben bir tamim yaynlamtr. Gazete haberinde: "Keskin

Tiirk Ortodoks Reisi Ruhanisi Papa Eftim Efendi bir tamim ile Orto
dokslara erre alet olmamalarn tavsiye etmektedir" denilmektedir.
Sz geen tamim incelendii takdirde Papa Eftim'in, d kay
nakl propagandalara aldanlmamas, Ruhani grevini unutan
ve Trk rkn paralamaya alan Fenerin blc faaliyetleri
nin dikkate alnmamas, Mslman Trk kardeleriyle birlikte
Milli Mcadeleye katlmalar gerektii ve Anadolu'da aznlk
63

64

282

"A11adol11 Patrikhanesi ve A dliye Vekaleti", Hakimiyet-i Milliye 28 Kanunuev

vel 1 921, s. 1; "Anadolu Rumlar Ayr Patrik stiyorlar", kdam, 3 Mays
1 921, s.1; "A11adol11 'da bir Patriklik Tesisi Hakknda Adliye Vekili Refik evket
Bey'i Beymat", kdam, 7 Kanunusani 1922, s. 2.
"Papa Eftin Efendi Ne Diyor?" Hakimiyet-i Milliye, 28 Kanunuevvel 1921,
s.1 .

bulunmad sadece Hristiyan ve Mslman Trk bulunduu

nu btn dnyaya ilan ettii grlebiJir.6s
Bu ekilde 1 921 yl boyunca sklkla Anadolu'da bir Trk
Ortodoks Patrikhanesi kurulmas fikri dile getirilirken, stan
bul' da Fener Patrikhanesi Londra Konferans toplanmadan ksa
bir sre nce 1 ubat 1921 tarihinde Rumluun kurtarlmas iin
tilaf devletleri bakanlarna birer telgraf ile mracaat etmitir.
Daha sonra bu telgraf, yine ayn ierikli yeni bir telgrafn do
rudan konferansa gnderilmesi izlemitir. Patrik Kaymakam
Doreteos'un kendisi nce 23 ubat 1921 tarihinde Londra'ya,
daha sonra ise 20 Mart 1921 tarihinde Amerika'ya gitmitir. Bu
ekilde uluslar aras destek arama almalar haricinde yurt
iinde de faaliyetlerine devam eden Patrikhane 2 Nisan 1921
tarihinde bir Yunan Lisesi'ni Yunan yarallar iin hastane olarak
dzenlerken, 8 Mays 1 921'de stanbul ve evresinde Rumlara
zulm ve tehcir yapld iddiasyla siyasi temsilcilere mracaat
ta bulunmutur. Anadolu' da Yunan taarruzunun balamas ile
de Yunan hkmetine bir teekkr telgraf gndermeyi ihmal
etmeyen Patrikhanenin o dnemde banda bulunan Patrik
kaymakam Doreteos, 3 Austos 1921 tarihinde Anadolu' da ileri
harekata gemi bulunan Yunan ordusunun baarlar hakknda
bir konuma yapmtr.66 Dier taraftan, Patrikhanenin yine
Pontusu faaliyetleri desteklemeye devam ederek Rumlarn
Yunan ordusuna gnll yazlmalarn temin etmeye alt da
bilinmektedir.67
Aka grld zere bir tarafta Anadolu' da yaynlanan
gazetelerin ounda Trk Ortodokslarnn ayn bir Patrikhane
istedikleri ynnde haberler yaynlanrken, dier tarafta Fener
Patrikhanesi yurt ii ve yurt dnda giritii faaliyetleri ile itilaf
os
66

67

"Ortodoks Kiliselerine Bir Tamim", Hakimiyet-i Milliye, 30 Kasm 1921, s.1.

Sofuolu, op.cit., ss.115-118.
Ibid., s.118; Ergene, op.cit., s. 24.

283

devletlerinin desteini ve ilgisini ekmeye almakta ve ayrca

Anadolu' da ileri harekfta geen Yunan ordusuna kendisi aka
destek vermekten ekinmemekteydi.
stanbul' daki Fener Patrikhanesi bu tr ilerle megul olur
ken, Anadolu Trk Ortodoks Patrikhanesi iin yeni bir adm d aha
atlmaktayd. 10 Kanunusani 1922 tarihli bir gazete haberinde
Anadolu'da kurulacak olan Patrikhane iin patrik seimi yapla
candan tm Trk kiliselerinin takdis ettii bir patrik semek
zere on iki Metropolitin bir araya gelecei ve hkmetin de bu
seimleri kontrol edeceine dair bir habere yer verilmektedir.68
Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin kurulmasna doru yeni
admlar atlrken Anadolu'nun birok yerinden gazetelere gn
derilen telgraflarla Avrupa basnnda Anadolu' da Hristiyanlara
zulm yapld ynnde kan haberler tekzip edilmekteydi.
Bu konuda Ankara Ortodoks Reis-i Ruhanisi Papa Apostol'n
aklamas olduka ilgintir. Papa Apostol, Anadolu'da Hristi
yanlara zulm yapld ynndeki haberlerin aslsz ve iftira
olduunu belirtirken, byle bir zulmn hibir zaman gerek
lemeyip tam tersine yzyllardan beri Mslman ve Hristiyan
halkn bir arada huzur iinde yaadn ve hibir ayrma maruz
kalmadklarna en gzel rnein kendisinin Vilayet dare Mecli
sinde ye olmasn gstermektedir.69
Trk Ortodoks Kilisesi Kongresi'nin Faaliyetleri

Anadolu'nun birok yerinden gelen talepler ve bizzat Papa

Eftim' in kiisel giriimleri sonucu hkmetten alnan onay son
rasnda Anadolu' da Fener Patrikhanesi'nden bamsz bir Trk
Ortodoks Patrikhanesi'nin kurulmasna ynelik faaliyetlerin
yrtlmesi amacyla Anadolu'nun farkl yerlerinden birok
68

09

284

"A1111do/'dn Tiirk Ortodoks Patri_i ntilab", kdam, 10 Kanunusani 1922, s.l .

"Anndo/ Hristiy1111/nr11111 Tekzipleri ve Miiracantlar", Ibid., 4 Haziran 1922, s. 3.

ruhani temsilcinin katld bir kongre dzenlenmesine karar

verilmitir. Kongrenin dzenlenecei yer Kayseri'de bulunan
Zincidere Ortodoks Manastr' dr.
Kongrenin takip ettii politika ve ald kararlarn ieriine
gemeden nce bu konularda, yani alman kararlar, uygulamalar
ve Trk Ortodokslarn fikir ve dnceleri konusunda nemli
bir kaynak nitelii tayan ve kongrenin yayn organ olarak
adlandrlabilecek bir gazeteden bahsetmek yerinde olacaktr.
Anadolu 'da Ortodoksluk Sadas ad altnda karlan bu gazete 22
Temmuz 1338 (9 Temmuz 1922) ile 21 ubat 1339 (8 Nisan 1 923)
tarihleri arasnda yaymlanmtr.7 Her bir say 2 sayfa olmak
zere toplam 32 sayfa ve 16 saydan oluan ve Osmanlca olarak
kan gazetenin isminin altnda imtiyaz sahibi olarak Bulluolu
stimat Zihni'nin ve Umumi tahririye mdr Antalyal
eneolu Filip'in isimleri verilirken, idare merkezinin "imdilik
Zincidere Manastrnda daire-i malsusidir" denilerek telgraf adre
sinin de "Kayseri'de Kilise Kongresi" olduu belirtilmitir.7
Gazetenin ilk 12 saysnda dikkat eken en nemli noktalar
dan biri de gazetenin isminin hemen altnda: "Trkiye Byk

Millet Meclisi Hiikiimetine tabi Umum Anadolu Tiirk Ortodokslar

Kilise Kongresinin mrevvic-i ejkfrdr"72 ifadesinin yer almasdr.
13. saydan itibaren ise "Trkiye Byk Millet Meclisi'ne Tabi
Umum Anadolu Trk Ortodokslarnn Dini, Allaki, Tarili Haftalk
Gazetesidir" ifadesi yer alacaktr. Bu ifadeyle kongre bir kez daha
Ankara'daki Byk Millet Meclisi hkmetine balln dile
getirirken, gerekleen kongre toplantlarnda alman kararlar,
nizamname ve kongre yelerinin kaleme alm olduu yazlar
70

71

Gazetenin tarihlendirilmesi ile ilgili bkz. Salih zkan, Kayseri'de Trk

Ortodoks Kilise Kongresinin Toplanmas ve Anadolu'da Ortodoksluk
Sadas Gazetesi, Kayseri, 2003, s.50.
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 9 Temmuz 1922, s.1.
Ibid., 9 Temmuz 1922- 8 Nisan 1923; zkan, op.cit., s.52.

285

gazetede yaynlanarak kamuoyuna faaliyetleri ve dnceleri

hakknda bilgileri gn gnne ulatrlmaya allmtr. Milli
Mcadele dneminde gerekleen olaylarn takibi asndan
dnemin gazetelerinin son derece nemli birer kaynak olduklar
bilinen bir gerektir. Bu gerek dorultusunda, 16 Temmuz 1922
tarihinden itibaren Kayseri' de Trk Ortodoks Kilisesi Kongresi
ats altnda meydana gelen olaylar, alnan kararlar, ksacas
Trk Ortodokslarn Milli Mcadele' deki faaliyetleri ve dnce
lerini ak bir biimde grebilmek asndan nemli bir kaynak
durumunda olan Anadol 'da Ortodoksluk Sadas adl gazetede yer
alan bilgilere deinmek yerinde olacaktr.
16 Temmuz 1 922 Pazar gn "saat iki raddelerinde Zincidere
Mmzastrmda Kilise Kongresinin birinci ictima-i muni" toplants
nn yapldna dair haberden anlaldna gre ilk toplant
Metropolit Meletyos'un Tanrnn "Kahraman Trk Ordusunu
m uzaffer eylemesi" iin ettii duasyla balam daha sonra reis
vekili Filip idaresinde toplantya geilmitir. Daha sonra ise
kongrenin amalarnn:
1 -Bugne kadar kendilerine erden baka bir ey getirme
mi olan Fener Patrikhanesi'yle alakalarn kesmek ve takip
ettii siyasete hi bir ekilde itirak etmemek olduunu bir kez
daha gazeteleri araclyla dnyaya duyurmak,
2- nizamnamenin kabul edildiini ilan etmek,
3- Kongre yelerinden bazlarnn tarada bulunmalarndan
dolay kendilerine alnan kararlar hakknda bilgi verilmesi ol
duu beyan edilmekted ir.73
Yine ilk sayda Kongrenin katib-i umumisi stimat Zihni'nin
konumasna yer verilerek: "Jrken, lisanen, tebaen, adeten Tiirk

s/anlarla millet-i vahide /alinde bir aile evlad olduumuzu ve Fe

ner'in tavr ve vaziyetinden mtevellid. . . harici kuvvetlerin, mdaha73

286

Ibid., 9 Temmuz 1922, s. 1.

lesine hi bir kanunun msaade etmeyecei" vurgulanrken, Anado

lu' da "esir ve /akir ve zelil deil, hr ve serbest yaadmz mkerre
ren Avrupa liikmetlerine alem-i medeniyete ilam etti ediyor ve daima
edecektir"74 denilerek, Trk Ortodokslarn Avrupa'ya hi bir
ekilde hibir ey iin mracaat etmedii ve etmeyeceinin alt
izilmektedir. Gazetenin 2. sayfasnda ise Milli Misak adl yerel
bir gazetede "Trk Ortodoks Kilise Kongresinin Kad Mnasebe
tiyle " bal altnda kaleme alman bir yaz aynen aktarlmtr.
Bu yazdan; dzenlenen kilise kongresinin heyet-i idaresinin
tekil edildii ve bu mnasebetle mutasarrf vekili Miralay Ab
dullah Bey ve refakatinde Shhiye Mdr Hfz Nuri Bey
Zincidere Manastrnda metropolit Meletyos ve dier kiilerle
grtkten sonra "civardan vrd eden resay ruhaniye ve
mekatip talebesi ve halkn liirmetleri arasnda kiliseye" giderek ger
ekleen dua ve konumalarn ardndan mutasarrf vekilinin de
stanbul'un fethinden beri Rum Ortodokslara "pek mstesna im
tiyazlar" verildiini hatrlatan bir konuma yapt anlalmak
tadr.75 Gazetenin ilk saysnda yine kongrenin ilk ictimasnda
dzenlenen nizamnameye de yer verilmitir. Alt maddeden
oluan bu nizamnamenin son maddesinde:

"Madde 6- Anadolu Trk Ortodoks Patrikliinin tesisi ile kong

renin maksad hasl olmu ve mddeti litan bulmu addolunacan
dan mevcudat patrikhaneye devredilecektir. bu nizamname Anka
ra'da bulunan Umum Anadolu Trk Ortodokslar Murahlas tarafn
dan ba telgrafnmne tasvip buyrulduundan ve heyeti idare azasndan
Antalyal eneolu Filip Efendi Reis vekili ve Isparta vekili Pulluolu
stimad Efendi Katib-i Umumi ve Kayseriyeii Kastaki Fehmi Efendi
veznedar nasb olunduklarndan Kanun-u ma/sus ahkamna tevfiken
niisla olarak mea beyanname Kayseri Sanca Mutasarrfl canib...

74

75

Ibid., s.1 .
Ibid., s. 2.

287

i alisine takdim klnd. Kayseri" denilmektedir.76 Kilise kongresi

nin birinci ictimamda alman birinci karara gelince:

"Biz Zincidere vaz'l imza umum Anadolu Trk Ortodoks Ce

maatleri vekil-i mrallaslar ibu bin dokuz yz yirmi iki sene-i mila
disinin ehr-i temmuzun nc Pazar gn saat ikide reis vekili
Antalyal eneolu Filip efendinin talt- riyasetinde Kayseri'nin
Zincidere Manastrnda bi'itima murallas- umunimiz Papaz Eftim
efendi hazretlerinin beyanat(n)teyiden ve tasdiken btn alem-i me
deniyete ilan ve ilan edilmek zere u karar ittihaz eyledik" denildik
ten sonra ok uzun zamandan beri dinen bal bulunduklar
Fener Patrikhanesi'nin son senelerde ncil-i erifin ahkamna ve
Ortodoksluk mezhebine tamamen muhalif ve insani ve ahlaki
kurallara aykr hareket etmekte olup "gzel Trk memleketlerine

gz diken ve Tiirk rknm zararna uraan ve bu gayenin lususu iin

her dakikada birer mesele ihdas ve icat eden dmanlarn aleti olduu
nu ve binaenaleyh Tiirk'n Ortodoks Hristiyanln miitli uurum
lnra vahim felaketlere doru srklemek istedii" vurgulanmakta ve
Fener Patrikhanesi'yle irtibat ve alakalarn kestiklerini, d ini hr
ve mstakil bir Ortodoks kilisesinin tekilinin temel hedefleri
olduu ve artk Fener'in dini siyasete alet eden faaliyetlerini
nefretle reddettikleri ve ana yurda kar giriilen her trl aleyh
tarl tekzip ve telin ederek rklarn ve mezheplerini mdafaa
ve muhafazas iin gereken her eyi yapmaktan ekinmeyecek
lerini dile getirmekte ve "Fener Siyaset Ocandan uzanan" huzur
larn bozacak tm "hain parmaklar mfsid mlevves ayaklar kr

maa b tiin mevcdiyetimizle ald-i beyan ettiimizi bir buuk sene

evvel miiteaddid telgraf namelerle ve protestolarla ve evrak- havadisle
ilan etmi olduumuz gibi kongremizin bugnk ictima-i umumiyesi
mnasebetiyle de TBMM lkmetine tabi Umum Anadolu Trk
Ortodoks Cemaatleri namna teyiden ve tasdiken bir kere dala Kong76
288

Ibid., s. 2.

remizin birinci itimann birinci karar " ile tm dnyaya duyur

duklarn belirtmektedirler.77 Bu kararn altndaki imzalara ba
kldnda ise kongre toplantsna nerelerden kimlerin katld
da kolaylkla grlebilmektedir. Reis vekili olarak Antalya Trk
Ortodoks Cemaati Murahhas eneolu Filib, Katib-i Umumi
Zongul dak Trk Ortodoks Cemaati Murahhas Bodrum!
Pulluolu istimad Zihni, Veznedar Keskin Madeni Trk Orto
doks Cemaati Murahhas Kastaki Fehmi dnda; Kayseri Trk
Ortodoks Cemaati Murahhas Durmuolu Todori, Konya Trk
Ortodoks Cemaati Murahhas Bacolu Simeonaki, Silifke Trk
Ortodoks Cemaati Murahhas sakidisolu Yavan, Devel Trk
Ortodoks Murahhas Boyacolu Kazma, Hamid Bnyan Orto
doks Murahhas Hac Pavli, Fethiye Trk Ortodoks Murahhas
Konstantiolu Hac Yani, Sinason Trk Ortodoks Murahhas
Rizu(?), Samsun Trk Ortodoks Murahhas Kesialaolu(?)
Melitiyadi, Nide Trk Ortodoks Murahhas sakolu Vasilaki,
Kastamonu Trk Ortodoks Cemaati Murahhas Yusufaki, Trab
zon Trk Ortodoks Murahhas Pavlidi, Karahisar- arki Trk
Ortodoks Cemaati Murahhas Yorgi Urluas, Alaiye Trk Orto
doks Murahhas Yorgi Danailolu, Tosya Trk Ortodoks Cema
ati Murahhas Slasz(?) Yovanaki, rgp Trk Ortodoks Mu
rahhas Hac Eftim olu Efdad (?), ncesu Trk Ortodoks Mu
rahhas Hac Gavril; Akehir Trk Ortodoks Murahhas
Arabolu Vasilaki, Nevehir Trk Ortodoks Murahhas
Gdrl(?)olu Anarkirus, Talas Trk Ortodoks Murahhas
Niufidus Isanolu, Endrlk Trk Ortodoks Murahhas
Iyostololu Mihal, Tavlasun Trk Ortodoks Murahhas
Derkemeci (?)olu Vasilaki, Arabsun Trk Ortodoks Murahhas
Papa Dimitri, Sille Trk Ortodoks Murahhas Yovanaki, G-

77

Ibid., 16 Temmuz 1 922, s.1; zkan, op.cit., s.38.

289

mhacky Trk Ortodoks Murahhas Bodosaki Ketenciolu,

nebolu Trk Ortodoks Murahhas Mihalaki mlekiolu.78
Bu arada 23 Temmuz 1922 tarihinde kongre yeleri, byk
bir ihtimalle Erzurum Kongresi'nin yldnm dolaysyla,
Mustafa Kemal Paa'nn milli bayramn da kutlamlardr.79
Kilise kongresinin ikinci ictimanda alnan nemli baz kararlar
da burada belirtmek gerekmektedir. Her eyden nce Anadolu
Ortodokslarnn konutuklar dilin Trke olduu ve Rumca'y
anlamadklar vurgulandktan sonra kiliselerde ncil'in Trke
okunmasnn tm cemaatlere kongre tarafndan bildirilmesi
karar alnrken, Anadolu'da mstakil bir kilise kurulmasna
ynelik Adliye Vekaleti tarafndan tanzim edilen kanun layiha
snn bir suretinin de Ankara umumi murahhaslndan temini
ne karar verilmitir.80 Bu arada kongre yeleri adna katib-i
umumi stimat Zihni ve Metropolit Meletyos'un Trkiye Byk
Millet Meclisi Bakan ve Ba Kumandan Gazi Mustafa Kemal
Paa'ya hitaben gnderilen telgrafa Mustafa Kemal Paa tara
fndan gnderilen cevap gazetenin ilk sayfasnda yer almakta
dr. Mustafa Kemal Paa tarafndan kongreye gnderilen telgraf
ta ise unlar yazldr: "Kayseri'de metropolit Meletyos efendiye; aid

i Milli mnasebetiyle vakii olan tebrikat ve temenniyat- malsusaya

teekkr ve bi'l mukabele beyan- tebrikat eylerim ".81 Ankara ile y
rtlen yazmalara bir rnek tekil edecek bu telgraftan sonra
dikkate deer bir noktaya daha temas etmek gerekmektedir. 1 2
Austos 1338 (30 Temmuz 1 922) tarihinde toplanan kilise kong
resi Ankara'd a bulunan General Townshed'e Anadolu'da "ekal

liyet iddiasyla diyaneti siyasete alet ittihaz edenlerin vaki olan grl
tlerine" nem verilmemesi ynnde bir telgraf ekilmesine
78

Ibid.

su

Ekincikli, op.cit., s.174.

Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 16 Temmuz 1922, s.1.
Ibid., s.1.

79

290

karar verilmitir. Bunu takiben 19 Austos 1338 (6 A ustos

1922) tarihli gazetede yer alan bilgiye gre de benzer ierikli bir
arizann da Papa Eftim tarafndan cihan kiliselerine ve Anglikan
Kilisesi Episkoposu Canterbury'ye takdim edildii belirtilmek
tedir. Bu arizada Fener Patrikhanesi'nin ngiliz hariciye nezare
tine ve Anglikan kilisesi episkoposluu makamna ve batl ba
sn organlarna mracaatla aslsz beyanlarda bulunduuna
dikkat ekilmekteydi.82 Ayrca, Anadolu'yu terk ederek stan
bul'da Fener Patrikhanesi'ne giden ancak hala Anadolu devair-i
ruhaniye nvanlarn tamakta olan znik Metropolidi Vasilyos,
zmit Metropolidi Aleksandros, Antalya Metropolidi Yerasimos,
Amasya Metropolidi Germanos, Trabzon Metropolidi Hrisantos,
Ankara Metropolidi Yervasyos, Niksar Metropolidi Polikarbus
ve Gmhane Metropolidi Lavrintiyus'un Anadolu Trk Orto
dokslarn temsil etmeyip kendileriyle hibir alakalar olmad
ndan tamakta olduklar nvanlar terk etmeleri istenmitir.83
Yukarda verilen tm bilgilerden de anlalaca zere Kay
seri' de toplanarak bamsz bir Trk Ortodoks Patrikhanesi
kurmak iin youn bir alma program izleyen kongre yeleri
kongrelerinin amalarn dile getiren birok beyanlarda bulun
mu ve bu ama dorultusunda birok kararlar almlardr.
Ayrca, aldklar bu kararlar karlan gazete ile hem Anadolu
halkna hem de tm dnyaya ilan etmeye almlardr. Dier
taraftan, her frsatta ve hemen hemen alnan tm kararlarda
Fener Patrikhanesi'nden ayr olduklar ve onun takip ettii hi
bir siyaseti onaylamayp Fener'in kendilerini temsil etmediini
vurgulamay ihmal etmemilerdir. Bu arada zerinde durulan
nemli noktalardan birisi de Anadolu Ortodokslarnn dilinin
Trke olmasna bal olarak kiliselerde ncil'in Trke okun-

82

83

lbid., 6 Austos 1922, s. 1.

lbid., 13 Austos 1 922 s.1.

291

mas olmutur. Bu karar dorultusunda, ncil'in tam olarak

Trkeye evrilmesi iin bir tercme kurulu dahi oluturulmas
karar alnm ve bu tercmede mmkn olduunca Arapa ve
Farsa kelimelerden uzak halkn anlayabilecei saf bir Trke
nin kullanlmas zerinde zenle durulmutur.
Kongrenin faaliyetleri konusunda nemli bir bilgi kayna
olan Anadolu' da Ortodoksluk Sadas gazetesinde yer alan tm
haberler incelendii takdirde kongrenin zerinde nemli dur
duu konulardan birisinin Anadolulu Ortodoks halka Trk
kimliiyle yaklalmas ve Milli Mcadele' de Mslman Trkle
re onlarla ayn soydan gelen Ortodoks Trklerin kesinlikle des
tek olmas gerektiidir. Bu konuda kongrenin ne derece baarl
olduu kongreye gnderilen temsilcilerin varl ve kongre ye
lerinin evre ky ve kasabalarda dolaarak halk Fener' in faali
yetleri ve Anadolu'daki Milli Mcadele hakknda aydnlatmaya
ve insanlar bu mcadelede Mslmanlarla ayn safta yer alma
ya davet etmeye almalar srasnda gsterilen samimi tutum
lara bakmak yeterlidir. Kongre umumi katibi stimat Zihni'nin
Nevehir, rgp, Sinasos, ncesu Trk Ortodoks cemaatlerini
ziyaret ederek onlara dzenlenen bir konferansla kongrenin
gayesi hakknda bilgi vermesi ve yukarda deinildii gibi Ms
lman Trklerle birlikte dmana kar savalmas gerektiin
den bahsetmesi sonucunda kendisine byk bir ilgi gsterilmi
tir.84 Bu bilgilerden de anlalaca zere kongre sadece Kayseri
Zincidere Kilisesinde baz kararlar almakla yetinmemi, alnan
bu kararlar halka dorudan iletme yolunu tercih etmitir. Bu
almalarn halk zerinde olumlu bir etki yapt ve bu etki ile
birok Ortodoks Trk'n Milli Mcadeleye destek olmas veya
en azndan Fenerin propagandalarna kaplmayarak Ankara
hkmetine kar silah kullanmamasn salamtr denilebilir.
8"

292

Ibid., 13 Austos1922 ve 20 Austos 1922, s. 2- s.1.

Nitekim bunun byle olduu ve Anadolu'nun i kesimlerinde

kayda deer her hangi bir Ortodoks cemaat ayaklanmasnn
meydana gelmedii bilinen bir gerektir.
Bu arada Anadolu' da Yunan igaline kar giriilecek ve ta
rihe Byk Taarruz olarak geecek olan (26 Austos 1 922) hare
kat ile Yunan birlikleri geri ekilmeye balamtr.85 Yunan ordu
sunun geri ekilmeye balamas zerine Kayseri' deki Anadolu
Trk Ortodoks Kilisesi Kongresi adna TBMM Hkmetine tabi
Umum Anadolu Trk Ortodokslar Kilise Kongresi Reisi Kayse
ri Metropolidi Meletyos ve Katib-i Umumi stimat Zihni

"TBMM Hkneti Reisi celili Ba Kumandan- Alian Gazi Mustafa

Kemal Paa Hazretlerine ve Heyet-i celile-i Vekile Riyaset-i Samisine"
hitaben Yunan ordusuna kar savaan Trk askerlerinin baar
larn tebrik ve dmann tamamen yurttan atlmas ve Misak-
Milli'nin tam anlamyla teminini dileyen bir telgraf gndererek
kazanlan baarlardan duyduklar memnuniyet ve sevinci dile
getirmilerdir.86 Gnderilen bu telgrafla bir kere daha Milli M
cadeleye destek verdiklerini vurgulam olan Trk Ortodokslar
tarafndan bat cephesindeki gelimeler yakndan takip edilmek
suretiyle srekli olarak kiliselerde ordunun kesin zaferi ve B
yk Millet Meclisi'nin baarlar iin dualar edilmi ve Kayseri
Metropolidi Meletyos daha kongrenin topland ilk gnlerde
bir beyanname yaynlayarak tm Trk Ortodoks kiliselerinde
bu dualarn sklkla tekrarlanmasn istemitir.87 Bu balamda,
Byk taarruzun ardndan Kilise kongresinde neler olduu
konusunda Anadolu'da Ortodoksluk Sadas'nn 10 Eyll 1 922
85

86
87

Byk Taarruz hakknda detayl bilgi iin bkz.: Trk stiklal Harbi, Bat
Cephesi, Byk Taarruz, c.11, Ankara, 1968 ,ss. 89-276; Tansel, op.cit.,c.IV,
s.161vd.
"Arza-i Telgrafye", Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 27 Austos 1922, s.1.
"Kayseri Metropolidi Me/etyos Efendi Hazretlerinin Beyannamesi", Ibid., 16
Temmuz 1922, s.1.

293

tarihli nshasna bakldnda; Kayseri' de Aya Nikola kilise

si'nde tm Kilise kongresi murahhaslar ve civardaki Trk Or
todokslarn bir araya gelerek hkmet ve ordu lehinde tezah
ratta bulunduklar, bunu Papa Diyodorus'un duasnn takip
ettii ve Kongre yesi ve katib-i umumisi stimat Zihni'nin: "Ey

asil, necip, rahim ve efik Trkler! Azim ve iman sahibi Trklk daima
ykselecek; daima erefle yaayacaksn. anl sancann glgesi altn
da sana kalben, ruhen merbut bizler de yaayacaz "ss eklinde duy
gularn dile getirir bir konuma yapt grlr. Dier taraftan,
dzenlenen bu ayine mutasarrf Muammer Bey, mevki kuman
dan ve kalem reisi Miralay Abdullah Bey ve dier baz memur
lar da katlmlardr. te bu ekilde Yunan Ordusuna kar giri
ilen baarl harekatn ardndan tm kiliselerde ayin ve kutla
malar yaplrken artk Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin kurulma
s iin atlmas gereken son adm da yaklamtr.
Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi

lkenin iinde bulunduu sava artlar altnda Ankara'da as

keri ve siyasi alanda verilen mcadeleye Kayseri'de Trk Orto
dokslar tarafndan yrtlen almalarla destek verildii ve
hatta bu destein tesinde, benzer ierikli bir mcadelenin Fener
Patrikhanesi'ne ve onunla birlikte hareket edenlere kar veril
dii bilinen bir gerektir. te bu mcadelenin belki de en nemli
aamas olarak, uzun zamandan beri yrtlmekte olan kongre
almalar ile ilgili 26 Temmuz 1922 tarihinde cra vekilleri he
yetine bu konuyla bir yl kadar ilgilenen Saruhan Mebusu Refik
evket Bey tarafndan sunulan raporda patrikhane tesisinin sona
ermesi gerektii ve bunun bar konferans ncesinde bir emri
vaki eklinde yaplmasnda fayda olduu ve meselenin bir de
tm vkelay- kiram huzurunda grlebilecei belirtilmesine
"

294

Jbid., 10 Eyll 1922.

ramen,89 gerekli izin Adalet Bakanl'ndan alnmtr. Ankara

hkmeti ve Kayseri'deki kongre almalar bu ekilde devam
ederken bu giriimler yabanc devletler tarafndan da yakndan
takip edilmitir. Esat Arslan, konuyla ilgili olarak 8 Temmuz
1921'de Amerikan Misyoner Gazetesi Orient'te Trk Ortodoks
Kilisesi kuruluuyla ilgili bir taslak yaynlandna dikkat eke
rek, 1 7 Temmuz 1921 gn Amerikal istihbaratlarn Trk Or
todoks Kilisesi adl monografik bir istihbarat raporunu da
Washington'a gndiklerini beyan etmektedir.9
16 Temmuz 1 922 tarihinden itibaren Kayseri'de devam et
mekte olan kongre almalarn yakndan takip eden ve srekli
temas halinde bulunan Papa Eftim, Eyll ay balarnda Kayse
ri'ye gitmek zere yola kmtr.91 Ancak, Kayseri'ye gitmeden
nce Nevehir, rgp ve ncesu'yu ziyaret ederek oradaki Ms
lman ve Hristiyanlar arasnda olduu kadar Hristiyanlarn da
kendi aralarndaki baz problemleri zm ve daha sonra Kay
seri'ye gitmitir. ehre geldii gn manastrn bulunduu mey
danda toplanan halk sevin gsterilerinde bulunurken, mey
danda Papa Eftim, Trk Ortodokslar adna avukat stimat Zihni
ve Antalyal Filip gibi kongrenin nde gelen isimleri konuma
lar yapmlardr. 92
21 Eyll 1 922 tarihinde Papa Eftim ile birlikte Kayseri'ye ge
lerek kongreye itirak eden Gmhane Metropolidi Yervasios,
Antalya Metropolidi Meletios ve Konya Metropolidi Prokobios93
89

90

91
92

93

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Fonu: 18 94 6 1921.

Esat Arslan, "Kurtulu Savanda Yunan-Fener Patriklanesi Birlikteliine Kar
rgiitlii Bir Yaklam: Trk Ortodoks Kilisesi". A. .Trk nklap Tarihi Ensti
ts Dergisi, Mays 1995 Yl: 8, Say: 15'den Ayr Basm,
"Sekizinci ictirna-i Unrni", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 10 Eyll 1922,
s. 2.
Ergene, op.cit., s. 23.
Ad geen metropolitlerin Kongreye katlmalaryla ilgili olarak bkz: Ergene,
op.cit., ss. 28-30

295

bakanlnda Anadolu ve Trakya'dan ok sayda temsilcinin

katld kongrede Trk Ortodokslarnn istekleri dorultusun
da Umum Trk Ortodokslar Patrikhanesi'nin tekil edildii ve
bundan sonra patrik seiminin yaplaca belirtilmitir. Ancak
bundan nce Papa Eftim'e iltifatlar eliinde kilisenin en byk
amir ve kumandan manasna gelen Megas Konomks nvan ve
rilmi ve ayn gn leden sonra kongre almasna balam
tr.9' leden sonra gerekleen Kilise Kongresinin dokuzuncu
ictima-i umumisinde a konumas bizzat Papa Eftim tarafn
dan yaplm ve kongreye u teklif sunulmutur:
1-Kanunlara ve nizamlara aykr olarak Patriklik makamna
getirilen Meletios Metaksakis patriklikten karlmaldr, 2-Kilise
ve cemaatler tarafndan noterde tanzim olunacak vekaletname
lerle Papa Eftim'e Anadolu Trk Ortodoks Kilisesinin Umumi
Vekillii ve murahhasl nvan verilmelidir, 3- Bugne kadar
gerekletirilen tm faaliyetlerin asl hedefini oluturan Kayse
ri' de Bamsz bir Trk Ortodoks Kilisesi kurulmaldr.95 Sonu
ta, Patrikhanenin tekil edildii ve patrik seiminin yaplacana
ynelik alnan karar ile Patrikhanenin resmen kurulduu ilan
edilmitir.96 Gerek Trk Ortodokslar gerekse Cumhuriyet Tarihi
adan nem arz eden mazbatay burada dorudan aktarmann
gerektiine inanmaktayz:

"bu 1 92 2 senesi clr-i terinievvelinin drdiinc m iisadif 2 1

Eyliil 1 922 aramba giinii zevali saat birde Umum Anadolu
Tiirk Ortodoks kilise kongresi Zincidere'de manastr bahesin
deki kkte fevkalade olarak Reis Vekili Antalyal eeol
Plilip efcndini riyaseti taltmda ictimac etti. Taraf- riyasetten
YI

"5
96

Jbid.,

S.

49.

Yavuz Ercan, "Fener ve Trk Ortodoks Patrik/nncsi", A. .D.T.C.F. Tarih

Aratrmalar IJergisi, c.V, sa. 8-9, Ankara, 1967, s. 422.
Ergene, op.cit., s. 24-6; ahin, op.cit. ,s.190-1; Cihangir, op.cit., s. 56.

296

[bugn umum Trk Ortodokslarn arzular dairesinde TBMM

lkmetine tabi umum Trk Ortodokslar Patriklanesi'nin
tekil ettii ve Patrik kaymakamnn intihab olunaca ve bu in
tilbn ortodoksluk mezhebimizin ahkam- erifesine izlariyeti
muvafk ve mutabk bulunaca ve bununla beinci bir Orto
doks patrikhanesi ihdas olunmayp on yedi asr evvel Kayse
ri'den stanbul'a Roma mparator/arnn payitaht olmak hase
biyle nakledilmi olan riyaset-i rulaniyyenin Kayseri'ye tekra
ren intikalinden baka bir ey olmad ve Patrikhane nizamat
mucibince mstakil patrikhanemizin cemaat-i metropolitan ile
meclis-i mltelit-i daimi tarafndan temsil edilecei ve imdilik
muzaffer Trk ordularmzn tarihte emsali gayri mesbuk feda
karlklar ile tahlis edilen ve edilecek olan devair-i rulaniyenin
metropolitleri tayin ve murahhaslar davet edilerek Umum Trk
Ortodokslarn itiraki olmaszn Patrik intihab kabul olama
yacandan Metropolit Prokobiyos ve Episkopos Meletyos,
Yervasyos efendilerden mteekkil cemaat-i metropolitanla te
riki mesai Patrikhaneyi temsil etmek zere Kongremizce "Mec
lis-i nultelit-i daim " in sekiz azann intilablar zaruri bu
lunduundan rfekamzdan en ziyade ayan- itimad olanlar
dan aray-hafiye ile intilabna ru edileceinden herkesin vic
danna namusuna emin olduu zevat intilab etmeleri tavsiye
olunurj yolunda izalat verildikten sonra hemen rey pusulalar
tevzi' edildi. Arann tefrikinden sonra ekseriyet mazbata ile (1)
Antalya Trk Ortodoks Cemaati mrallas Kongre Reisi vekili
encolu Philip efendi, (2) Talas Trk Ortodoks Cemaati Mu
rnllas Ayanolu Thcofidos efendi, (3) Kayseri Trk Ortodoks
Cemaati Murallas Drmuolu Todori efendi, (4) Karalisar-
arki Trk Ortodoks Cemaati Mura/las Yorgi Uruluan(?)
Efendi, (5) Everek "Develi" Trk Ortodoks Cemaati Murallas
Boyacolu Kazma Efendi, (6) Keskin Madeni Trk Ortodoks
Cemaati Murahhas Kastaki Fehmi Efendi, (7) Zonguldak Trk

297

Ortodoks Cemaati Murallas Kongre Katib-i Umumisi stimat

Zihni Efendi, (8) nebolu Trk Ortodoks Cemaati Murahhas
mlekiolu Mihalaki efendi TBMM lkmetine tabi Umum
Trk Ortodokslar Patriklanesi'nin Mec/is-i Mltelit-i daimi"
azalna intihab edildiklerinden ve Fetliye Trk Ortodoks Ce
maati Mrallas Kostantiol Hac yani ve ncesu Trk Orto
doks Cemaati Murahhas A nastasol Hac Grail Efendiler
ekalliyette kaldklarndan ol vecille keyfiyetin ba mazbata cema
at- metropolitane arz ve takdimine karar verildi".97
21 Eyll 1 922 gnnn ertesi gn, yani 22 Eyll 1922 gn
toplanan kongrede bir gn nce resmen kurulduu ilan edilen
Patrikhane iin Patrik seimi yaplm ve Konya Metropolidi
Prokobiyos Efendi, Umum Trk Ortodokslarnn Patrik kayma
kam seilmitir. Metropolit Prokobiyos'un patrik Kaymakam
seimi ile ilgili olarak Anadolu'da Ortodoksluk Sadas gazete
sinde yer alan aklamay da burada aynen vermek konu btn
l asndan nemlidir:
"22 Eyll 922 . . aramba gn Kayseri'de Zincidere Manast
rmda Konya Metropolidi rtbetlii Prokobiyos Ffendi hazretleri
Umum Trk Ortodokslarn Patrik kaymakam intilap edilmi
tir. Zevali saat birde Umum Anadolu Trk Ortodokslar Kilise
Kongresi reis vekili Antalyal eneol Plilip efendinin talt-
riyasetinde Zincidere Manastrnn bahesindeki kkte fevkala
de olarak ictina ile Kongre azalarndan esamisi kongre kararn
da mnderic 8 zevat patrikhanenin mec/is-i m ltelit-i daim
azalna intihap etti.
.

Bade/ intihap Mec/is-i Multelit-i daim azalar tarafndan

Umum A nadolu Trk Ortodokslarnn murallas- multeren97

298

"Dokznc ctima-i Umumi", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 24 Eyll

1 922, s.1; zkan, op.cit., s.98.

leri Papa Eftim Efendi hazretleri davet olunarak Kongreye reis

vekili tarafndan takdim ve kendilerine kar ilelebet Umum
Trk Ortodokslarnn minnettar bulunduklar iliin ... olundu.
Mteakiben Papa Eftim Efendi hazretleri tarafndan gayet m
essir ve ruhlu nutuk ile mukabele ve umum lazirun tarafndan
alklar ile ammenin teekkrat arz olundu ".98
Daha sonra ise Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetine
tabi Umum Trk Ortodokslarn Patrik kaymakam seilmi olan
Metropolit Prokobiyus'a mazbatas verilmitir. Ad geen bu
mazbata da:

"TBMM lkmetine tabi Umum Trk Ortodokslar Patrik

Kaymakam intilabatna mtedair mazbatadr "bu 1922 sene
si elr-i Eyll'n 21 aramba gn zevali saat raddelerin
de . . . Zincidere'de toplanan Anadolu Trk Ortodokslar Cemi
yetleri Mral/aslar Konya Metropolidi erafetl Prokobiyos
efendi hazretlerinin riyasetinde erafetli episkoposlar Meletyos
ve Yervasyos efendilerle Umum Anadolu Trk Ortodokslar
murahhas mmlleri faziletli Papa Eftim Efendi ve Kayseri'de
mevcud umum snf-1 ruhban hazr olduklar halde bilictima "
Fener Patriinin Umum Anadolu Trk Ortodokslarnn Pat
rii bulunmadn dnyaya ilan ettiklerini ve Prokobiyus Efen
di hazretlerini "TBMM lkmetine tabi Umum Trk Ortodokslar
nn Patrik Kaymakam"99 setiklerini belirtmekteydiler. nsha
olarak dzenlenen mazbatann biri yukarda belirtildii gibi
Prokobiyos'a verilirken dierleri Papa Eftim'e ve Kayseri Muta
sarrflna verilmitir.

98

99

Ibid., ss.1-2.
Ibid.

299

Bylelikle uzun zamandan beri kurulmas dnlen Trk

Ortodoks Patrikhanesi ve patrik seimi yaplarak Bulgarlar,
Ruslar, Romenler, Avusturyallar ve Yunanllardan sonra Fener
Patrikhanesi'nden Trk Ortodokslar da ayrlmtr. Sz geen
ve Fener Patrikhanesi'nden zaman ierisinde ayrlan bu milli
kiliseleri Fener'in kabullenmesi zor olmusa da, bir sre sonra
bu ayrlklar kabullenmek zorunda kalmtr. Bu gerek kar
snda Trk Ortodokslarn Patrikhaneden ayrlarak kendi patrik
liklerini kurmalarnn da bir sre sonra Fener tarafndan kabul
grebilecei ihtimali dnlmekteyken, dier taraftan Trk
Ortodoks Patrikhanesi yelerinin yapt aklamalardan yeni
kurulmu olan Patrikliin Fener tarafndan onaylanp onaylan
mamasnn o kadar da nemli olmad anlalmaktadr. Ayrca
u da bir gerektir ki, Fener Patrikhanesi de ilk kurulu aama
snda Roma Katolik Kilisesi tarafndan tannmam ve aforoz
edilmitir.oo
Akas, Trk Ortodokslar uzun zamandan beri zaten Fe
ner' den ayrydlar ve onu ruhani kurumlar olarak tanmamak
taydlar ve hedefleri Fener kabullensin ya da kabullenmesin
dier milli kiliselerin yapt gibi, kendilerine ait bir kilise kur
maktan iba retti ve sonuta da bunu gerekletirmilerdi. Anado
lu'nun farkl yerlerinden TBMM hkmeti yetkililerine, gazete
lere ve hatta yabanc yetkililere gnderilen arizalar ve telgraflar
hedefine ulamt.
Anadolu'nun ortasnda Kayseri' de kurulmu olan Trk Or
todoks Patrikliinin tesisi iin Anadolu'nun birok yerinden
Ortodoksun katld bilinmektedir. Bu Ortodokslar arasnda
dah nce sz geenler dnda bal olduklar yerleim birimle
rinin ve temsilcilerin isimleri iin yine Kongre almalar iin
temel bir kaynak olan Anadolu'da Ortodoksluk Sadas gazeteoo

300

Sofuolu, op.cit., s.149; Ercan, op.cit., s.422.

sinde yer alan bilgilere bakmak yeterlidir. rnein -gazetede

Meclis-i Muhtelit-i daimi azalar olarak: Antalyal Trk Orto
doks Cemiyeti Murahhas Kongre Reisi vekili eneolu Philip,
Talas Trk Ortodoks Cemiyeti Murahhas Ayanolu Nuifidus,
Kayseri Trk Ortodoks Cemaaati Murahhas Durmuolu
Todori, Karahisari arki Trk Ortodoks Cemaati Murahhas
Yorgi Orluas, Everek Trk Ortodoks Cemaati Murahhas
Boyacolu Kozma, Keskin Trk Ortodoks Cemaati Murahhas
Kastaki Fehmi, Zonguldak Trk Ortodoks Cemaati Murahhas
ve kongre Katib-i i umumisi Pulluolu stimal Zihni, nebolu
Trk Ortodoks Cemaati Murahhas mlekiolu Mihalaki'dir.
Konge Azalar ise; Fethiye Trk Ortodoks Cemaati Murahhas
Kostantiolu Hac Yani, ncesu Trk Ortodoks Cemaati Murah
has Anastasolu Hac Gurail, Trabzon Trk Ortodoks Cemaati
Murahhas Militi Pavliolu, Tosya Trk Ortodoks Cemaati Mu
rahhas Yovanaki Selamszolu, Samsun Trk Ortodoks Cemaa
ti Murahhas Milti Kisyalas, Endrlk Trk Ortodoks Cemaati
Murahhas Apostololu Hac Mihal, Isparta Trk Ortodoks Ce
maati Murahhas Yanko Biyaslolu(?), Konya Trk Ortodoks
Cemaati Murahhas Bacolu Simyon, Nide Trk Ortodoks
Cemaati Murahhas Vasilaki sakolu, Silifke Trk Ortodoks
Cemaati Murahhas Yanko, Yozgat Trk Ortodoks Cemaati Mu
rahhas Simyon Karulidis, Kangr Trk Ortodoks Cemaati Mu
rahlias Pauli Murad olu, Sivas Trk Ortodoks Cemaati Mu
rahhas Bodosaki Anatiyadi, Malatya Trk Ortodoks Cemaati
Murahhas Istefanaki, orum Trk Ortodoks Cemaati Murahha
s Yordan Hac Andonolu, Anamur Trk Ortodoks Cemaati
Murahhas Terziolu Bodosaki, Eridir Trk Ortodoks Cemaati
Murahhas (?) olu Damyanos, Kastamonu TrkOrtodoks Ce
maati Murahhas Yusufaki Mihail olu, Akehir Trk Ortodoks
Cemaati Murahhas Vasilaki Arabolu, Zincidere Trk Orto
doks Cemaati Murahhas Vasilaki Arzuolu, Kayatrk Trk

301

Ortodoks Cemaati Murahhas Doktor Papadolis, Tavlasun Trk

Ortodoks Cemaati Murahhas Dkmeciolu Vasilaki, Alaiye
Trk Ortodoks Cemaati Murahhas Zayail (?) olu Yorgi, Sille
Trk Ortodoks Cemaati Murahhas Hristofur Vasiolu, Akda
madeni Trk Ortodoks Cemaati Murahhas Bostancolu
Nikolaki, Germir Trk Ortodoks Cemaati Murahhas krolu
Haralim, Aksaray Trk Ortodoks Cemaati Murahhas Vasilaki
Lukidis, Sinop Murahhas Hac Istrati, Milas Murahhas Talis,
Sungurlu Murahhas Yani. Bu bilgilerden de anlalaca zere
Anadolu'nun birok yerinden kongreye katlm olmutur. Bu da
gstermektedir ki, ad geen bu yerlerin Ortodoks nfusu kendi
lerini Yunanllardan ve Fener Patrikhanesi'nden farkl grmekte
ve ekinmeden Milli Mcadele ve TBMM hkmeti yannda yer
alabilmekteydi. Burada bir noktaya dikkat ekmek gerekirse
yukardaki isim listesinde son kongre azasnn isimleri yaz
lrken dierlerinden farkl olarak Trk Ortodoks cemaati Mu
rahhas yerine yalnzca murahhas tabiri kullanlmtr. Bu ad
geen yelerin kendilerini Trk Ortodoks murahhas olarak
adlandrmamas basit bir yazm hatas olarak m deerlendiril
melidir bu konuda her hangi bir aklama bulunmadndan bir
yorum yapmak olduka g grnmektedir. Ancak ak olan
udur ki, Anadolu'da bamsz bir patrikhane kurulmasn sa
dece Papa Eftim istememitir. Onun dnda da Fener Patrikha
nesi'nin faaliyetlerinden rahatsz olan ve kendisini Trk olarak
tanmlayan Ortodokslar olmutur. Bu tanmlamaya kimlerin
gnlden bal kimlerin bal olmadn burada belirleyebil
mek de olduka zordur. Ancak yine de yaplan aklamalara ve
kullanlan ifadelere bakldnda Fener Patrikhanesi'ne bal
Ortodokslar arasnda gemite Hristiyanln Ortodoksluk
mezhebini benimseyen Trklerin de varolduu inanc kabul
grm bir gerek olarak dile getirilmitir. Bu konuda Papa
Eftim'in yaynlam olduu beyanname olduka ilgintir:

302

". . .. aslen Trk olduklar halde mezhep farkndan maada Ms

lman Trklerden farklar olmayan Ortodokslar da, millet itiba
riyle Trk'trler.. . Ruhen ve cismen bir olarak yaratlm olan
Anadolu Trkleri arasna ekalliyetler meselesi sokarak kendi he
saplarna dolap dndrmek isteyen adamlarn maksatlar ma
lumdur. . . Bir mezhep farkndan maada hibir adetleri yekdie
rinden ayr olmayan iki karde anasr arasnda niin birbirin
den ayrlmak hisleri bulunsun. Bugn Anadolu'nun her tara
fnda, Konya Karaman, Kayseri, Nide. . . mahallerde sakin olan
Trk Ortodokslarnn rka, adete, al/aka, adapca, neleri yek
dierin mtemmimi deildir. Trk Ortodokslarn da Trkeden
baka bir lisan bilmediklerini sylersek iddiamza bundan parlak
bir delil olabilir mi? .. arklar, maniler, szler bile birdir. Birbi
rinden katiyen ayrlamaz. u halde bu byk hakikat karsnda
apayr iddialarda bulunan dmanlarn maksatlarn anlamak o
kadar g olmasa gerek.
Hayr Trk Ortodokslar byle bir safsataya itibar etmezler onlar
Trk'trler, Trk olarak leceklerdir. Nitekim, ecdatlar dahi
ayn suretle doup bym( tr).
30 Mart 338
Umum Anadolu Trk Ortodoks
Vekil-i Umumi Murahhas
Papa Eftim " o
Trk Ortodoks Kilisesinin kurulmas iin bizzat aba sarf
eden bir Trk Ortodoks olarak Papa Eftim'in dnceleri bu
dorultudayken, Mslman Trkler arasnda da Anadolu' da
yaayan Ortodokslarn Trk olduklar dncesini savunanlar
bulunmaktayd. Bu konuda dnemin gazetelerinde yer alan
birok makalede Trk tarihine atflarda bulunularak bu fikrin
1 01

Ibid., s. 2, 24 Eyll 1922.

303

ak bir ekilde beyan edildii grlebilmektedir. rnein Ha

kimiyet-i Milliye gazetesinde zzet Ulvi imzal "Anadolu'da Hris
tiyan Trkler" balkl yazda tarih bilgisinin ihmal edildiine
dikkat ekerek Anadolu'ya Trklerin Seluklulardan ok nce
geldiklerini tarihi verilerin ortaya koyduu belirtilmektedir.
Ayrca Anadolu' da yaayan Ortodokslar iin Karamanl Trkler
tabirini kullanarak fiziki grn, gelenek, grenek ve dil y
nnden Mslman Trk'ten fark olmayan bu insanlarn; "ri

kemikli vcudu, geni omuzlar, gr siyah kalar, pala byklar, sakin

tavr ciddiyeti, resmiyeti hele konumasndaki ive ile bir Ouz 'dan,
bir Tiirknen'den ne fark vardr. Konutuu dil halis Trkedir, bir iki
kelime Rumca her naslsa renmise bile onu sylemekten zevk almaz.
Sylese bile kelimeleri ziyade bozar, datr, baka bir ekle sokar. Vak
tiyle A nadolu adl stanbul'da kan Rumca !arjli ve Trke ibareli bir
gazeteleri vard. B gazete bile Rumca harflerin hepsini kullanmyor
d. te Karamanl denilen Trklerin Rumlukla alakas bu gazete ka
dardr. B u Karamanllar vaktiyle Ortodoksluu kabul ettikleri vakit
kilisede Rumca ibadetten pek ziyade bkarak Bizans mparatoruna
ikayet etmiler bunun zerine kilisede bunlara Trke .. . . msaade
edilmitir" denilmektedir.102 Yine paralel ierikli birok yazy
Trk Ortodoks Kilisesi Kongresinin tm faaliyetlerinin yakn
dan takip edilebilecei Anadolu'da Ortodoksluk Sadas gazete
sinde okumak mmkndr. Bu balamda, 7 Kanunusani 1 923
tarihli sayda "Anadolu Tiirk'tr" balkl bir yazda: "Trkler

Anadol 'ya Seluklu h iikmetini tekil edenler ile ve Erturul Gazi ile
gelmi deillerdir. Kable't tarih eski zamanlardan beri A nadolu 'da
Trk rk vard. Anadolu 'nn ilk sakinleri tarihin gsterdiine gre
Turanl/ardr" denilirken Asya'nn ilerinden batya doru ger
ekleen byk g srasnda Kafkaslar yoluyla Asya' dan Av-

11"

zzet Ulvi, "Aadolu 'da Hristiyan Tiirkler", Hakimiyet-i Milliye, 18 Kasm

1921.

304

rupa'ya akn eden Trklerin Macaristan' ve Trakya'y istila

ettiklerine dikkat ekilmekte ve: "te rken, lisanen, adeten Trk,

diyaneten Ortodoks olan Trk Ortodokslarn Trklnde(n) hibir

kimsenin " phe edemeyecein(e) vurgu yaplmaktadr.103 Yine
dier bir gazetede, smail Habib Sevk, "Dahili Rumlar: rk ile
milliyetin fark " balkl yazsnda Anadolu Rumlarnn Trkl
zerinde srar ettiini belirttii Papa Eftim'in ve ayrca zzet
Ulvi'nin "Anadolu 'da Hristiyan Trkler" balkl Hakimiyet-i
Milliye'de yer alan yazlarna atfta bulunarak Anadolu'nun
Osmanl ve hatta Seluklu ncesinde de Trk olduuna De
Morgan, Ginyi ve Maspero'nun eserlerinden rnekler vererek
dikkat ekmektedir. Ginyi'nin Asya-i Trkiye'de Corafya-i dari
adl eserinde Bursa ilinin "en eski ahalisi imdiki Trkmenlerdir"
denildiine dikkat ekmekte ve Karamanllarn Trk olduunu
belirtmektedir. Bunu anlamak iin Rumlarn Trke konumala
rna ve zorla Rumca renenlerin dahi bu dili yeterince iyi ko
nuamadklarna bakmann yeterli olacan vurgulamaktadr.
Onlarn Trk olduklar yalnzca lisanlarndan deil fizyonomile
rinden, vcut ve simalarnn tekili, adet ve yaaylar, ruhi
seciyelerinden de kolaylkla anlalabilmektedir. Sevk, Anado
lu Rumlarnn nasl Hristiyan olduu konusunda gemie, i
Asya'ya uzanarak Trkler arasnda asl hakim dinin amanizm
olduuna, bunun haricinde zamanla Hristiyanlk, Musevilik,
Mslmanlk gibi farkl dinlerin yaylabildiine dikkat ekmek
tedir. Bu konuda Cengiz Han'n sarayndaki farkl dinin temsil
cilerine ve Hlag Han'n Badat halifesini imhasnda bir papa
zn ve kendi karsnn tevikine dikkat ekerek Hristiyan Trk
lerin o zamanlarda Anadolu'ya ve Kafkaslara yerleip kaldkla
rn vurgulamaktadr.

103

"Anadolu Tiirk'tiir", Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 7 Kanunusani 1923.

305

Ancak, Sevk Karamanllarn rken Trk olmalarnn Trk

milliyeti kategorisine girmeleri iin yeterli olmad kansnda
dr. nk ona gre milliyet iin esas olan kriterler; din, dil ve
his birliidir. Din ve dil ayrlrsa yalnz bana rk milliyet iin
yeterli deildir. Yani, "dini dinimden, dili dilimden, hissi hissimden,
bu eyde birleenler Trk milliyetine dahildir. "... Sahilde yaayan
Rumlar arasnda yaylan propagandann hissi hissimden, dili
dilimden de denilemesin diye dahili Rumlara da sirayet ettiril
meye alldn ancak bunda tam baar salanamadn vur
gulamaktadr. "Tarih ki bize, onlarla kan kanmdan dedirtiyor, biz

yine dili dilimden hissi hissimden dsturuyla balanrlarsa dini di

nimden diyemesek de zarar yok, kendileriyle gzelce geiniriz". 1 04
Sevk iin Karamanl Trklerle Mslman Trkler bir rktan
olsalar da bu onlarn, dinlerinden tr, Trk milliyetine tabi
olamayacaklar anlamna gelmektedir. Ancak Sevk her ne ka
dar bu ekilde dnse de, Karamanl Ortodokslar kendilerinin
Yunan deil, Trk olduklarn ve yalnzca dini inanlarnn fark
l olduu Mslman Trklerle ayn rktan gelip ayn milliyete
tabi olduklarna inanm ve bunun iin mcadele etmilerdir. Bu
mcadelelerinde ne dereceye kadar baarl olduklar ise ancak
aada yer verilecek bilgilerden sonra fazla bir yoruma gerek
brakmadan kendiliinden ortaya kacaktr.
22 Eyll 1 922 tarihinde Patrikhanenin resmen almas ile
daha nce alnan karar dorultusunda, kongrenin grevini sona
erdirmesi ve yetkilerini patriklie devretmesi gerekirken bu karar
Adliye Vekaletinden patriklik seiminin onaylanmas karar ka
na kadar ertelenmi ve kongre grevine devam etmitir.105 Bu
w4

smail Habib Sevk'n Aksz'deki Yazlar 1921-1922, Makaleler Fkralar, haz. Mustafa Eski, Atatrk Ararma Merkezi Yay., Ankara, 1998,

105

ss.1 94-6.

"Onc ctima-i Umumi", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 8 Terinievvel

1 922, s. 2.

306

arada Patriklik makamna kimin oturacana karar verildikten

sonra bir takm dzenlemelere gidilerek patrikhaneye bal grev
yapacak Episkoposlarn tayini konusu ile megul olunmutur.
Aslnda Anadolu' da, Konya metropolitlii hari, metropolitlikle
rin ou Milli Mcadele ve ncesinde Fener Patrikhanesi ile ibir
lii yaptklar ve birou zaman ierisinde yerlerini terk ederek
stanbul'a gittikleri ve kongre tarafndan da azledildikleri iin bo
bulunmaktayd. Konya metropolidinin Kayseri metropolitlii
grevini yrtmesi ve daha sonra patrik seilmesi ile boalan
Konya metropolitliine Antalya metropolit muavini Episkopos
Meletyos getirilirken, Ankara Episkoposliuna Kayseri Gesi Kar
yesi'nden rahip Konstantinos seilmitir. Gmhane metropolit
liine de Karahisar- arki Metropolit vekili Episkopos Yervasyos
tayin olunarak patrikhanenin ruhani kadrolar oluturulmaya
balanmtr. Episkoposlarn tayinin sonrasnda Patrikhanenin
idaresinde nemli bir yere sahip olan Sen Sinod'un oluturulmas
ile uralmtr. Sen Sinod' da bulunmas gereken be metropolit
ten sadece bir eksik olmasna bal olarak, bunun da seiminin
gerekletirilmesine karar verilmi ve Sinod yelerinin tamamnn
Anadolu kkenli olan insanlardan oluturulmasna zen gste
rilmitir.106 Ba reisi ruhani Prokobios aslen Nideli'dir ve dier
yeler Konya Episkoposu Meletyos Ispartal, Gmhane
Episkoposu Yervasyos Gmhaneli ve Ankara Episkoposu
Konstantinos ise daha nce belirtildii gibi Kayserili' dir. Olutu
rulmaya allan Sen Sinod Meclisi'nin grevlerinin neler oldu
una bakldnda ise Kayseri Zincidere'de Hazret-i Yahya Ma
nastr'nda almas dnlen Trk Ortodoks Ruhban Mekte
bi'nin idaresi, dier Episkoposluklarn nasb ve tayini, halk ile
ruhban snf arasndaki ilikilerin dzenlenmesi, ilgili yerlere
vaiz ve rahip tayini, ruhban snfnn eitim ve retiminin geli106

E rgene, op.cit., s. 55.

307

tirilmesi iin gereken kitaplarn temini, tercmesi ve basm ve

gerekli tm ihtiyalarn karlanmas gibi sadece dini meseleler
den ibaret olduu grlr. Episkoposlarn seimi ve Sen Sinod'un
yelerinin belirlenmesinin ardndan meclis-i muhtelit-i daime'nin
yelerinin belirlenmesine ynelinmi ve bu greve de daha nce
Kilise kongresinde hazr bulunan elli Trk Ortodoks Cemaati
murahhasnn gizli oylaryla belirlenen ruhban snf dndan alt
kii ile Sen Sinod tarafndan belirlenecek Episkopos getirilmi
tir. 107
Aka grld zere kongrenin 16 Temmuz 1 922 tari
hinde ilk topland gnden itibaren hzl bir alma temposu
ierisinde Patrikhanenin kurulmas iin uraan Trk Ortodoks
lar sonuta Patrikhanenin resmi al ile patrikhaneye bal
hizmet edecek birimlerin ve bu birimlerde grev yapacak kiile
rin seim ve tayin ilerini de bu ekilde hallederek tam anlamy
la resmi bir hviyet kazanmlardr. Bundan sonra ise Kayse
ri' de Mstakil Trk Ortodoks Kilisesi Meclis-i Muhtelit Daimi
azas ve katib-i Umumisi stimat Zihni ile Mlga Kilise Kongresi
reis vekili Filip imzasyla yaplan bir aklama ile: ... Umum Trk
"

Ortodokslarn ser episkoposu rtbetl Prokobiyos Efendimiz hazretle

rinin taht riyasetlerinde hamd olsun mstakil Trk Ortodoks Kilise
miz fiilen tesis ve cenaat-i metropolitan ile Meclis-i multelit-i daimi
dali evvel suretle tekil ettiinden ve binaenaleyh kongremiz maksad
na muvafk bulunduundan fimabad kongremizin mlga olduunu ve
ler trl unur-u rulaniyeniz iin merci-i nalsusunuz bulunan m s
takil kilisemize mracaat etmeniz lazm geleceini arz eyleriz efen
din "108 denilerek bundan sonra mracaat edilecek merciinin
Patrikhane olduuna dikkat ekilmitir.
1 07
Hl"

"Tiirk Ortodokslarn Mstakil Kilisesi", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 1 7

Kanunuevvel 1 922, s.1.

" Umum Tiirk Ortodoks Cemaatleri Ruesay Ruhaniyesine", lbid., 1 7 Kanunuev

vel 1922.

308

Patrikhanenin resmen faaliyete gemesi Fener Patrikhane

si'ni olduka rahatsz etmitir. Aslnda Fener Patrikhanesi'nin
de benzer bir ekilde Roma Katolik Kilisesi'nden ayrld ve
aforoz edilmesine ramen bamsz bir patrikhane olarak ku
rulduu bilinmekteyken,109 bu tarihi gerei gz ard ederek
bamszln ilan eden Trk Ortodoks Patrikhanesi'ni tanma
dklarn ilan etmeleri olduka ilgi ekicidir. Fener Patrikhane
si'nin tavr ne olursa olsun yeni kurulan patrikhane ve onun
yayn organ konumundaki Anadolu' da Ortodoksluk Sa das
gazetesi aada yeri geldiince deinilecei gibi faaliyetlerine
ara vermeksizin devam etmilerdir. Ancak, Patrikhane'nin ku
ruluunu takiben Papa Eftim'in Ankara'ya dnnn gerek
letii gnlerde yaanan siyasi gelimeler Trk Devleti iin ol
duu kadar Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi ve Trk Or
todokslar iin de yeni bir mcadelenin yaanmasn gndeme
getirecektir.
LOZAN BARI KONFERANSI VE
TRK- YUNAN AHAL MBADELES MESELES

1 922 yl sonlarnda Kayseri' de toplanan Trk Ortodoks Kilisesi

kongresini takiben patrikhanenin kurulmas ile Fener'e kar her
ne kadar bir baar salanmsa da, gerekte Trk Ortodokslar
iin bu mcadelenin belki de en nemli safhas bundan sonra
balamtr denilebilir. Daha ak bir ifadeyle, bu mcadeleleriy
le doru orantl olarak; o gnlerde lkenin iinde bulunduu
sava artlar altnda dier birok gayri mslim nfusun aksine
igalci glerle birlikte hareket etmek yerine yzyllardr hibir
ekilde resmi manada dile getirilmeyen Trk kimliklerini her
frsatta vurgulayan Trk Ortodoks kilisesi mensuplarnn Anka-

1 09

Sofuolu, op.cit., s. 149; Ercan, op.cit., ss.422.

309

ra hkmeti yannda yer almas ve ona destek vermi olmalar

nn sonucu ne olmutur? Kanaatimizce, bu sorunun cevab aa
da yer verilen ve konu btnl asndan deinilmesi gere
ken Lozan Bar Antlamas'nn imzasn takiben yaanan ge
limelerin ele alnarak incelenmesi sonucunda ortaya kacaktr.
Anadolu'daki Yunan ordusunun varlna 26 Austos 1922
de gerekletirilen Byk Taarruz ve onu takiben 9 Eyll 1922
tarihinde Trk ordusunun zmir'e girmesiyle son verildiyse de,
bu askeri baarlarn siyasi baarlarla da desteklenmesi gerek
mekteydi. Dolaysyla, Trk ordusunun zmir sonrasnda Bursa,
Boazlar blgesi ve Trakya'y igalden kurtarmak iin harekete
gemeye hazrland bir srada mttefiklerin stanbul' daki tem
silcileri ngiltere'nin srarlar sonucunda 1 8-21 Eyll 1922 tarih
lerinde Ankara'ya gnderdikleri notalarda kabul edilmesi g
teklifler sunmalar zerine yeni bir atma tehlikesiyle kar
karya kalnmtr. Ancak, ngiltere'nin bu tekliflerine Fransa ve
talya' dan destek gelmedii gibi, kendisine bal dominyonlar
dan da sadece Avustralya ve Yeni Zelanda'dan yardm gelmi
tir. Dier taraftan bir lde, Trk milli kuvvetlerinin bata n
giltere olmak zere mttefik gleri tahrik etmek istememesine
bal olarak yeni bir sava tehlikesi nlenebilmitir. Aslnda,
yeni bir atma ile bir ey elde edemeyeceklerinin bilincinde
olan mttefik gler 23 Eyll gn askeri atmalarn durdu
rulmas ve zmir veya Mudanya' da bir mtareke yaplmas ko
nusunda teklifte bulunmulardr. Mttefiklerin bu tekliflerini
Ankara; stanbul'un boaltlmas, Trakya'nn Edime dahil Meri
nehrinin batsna kadar olan yerlerinin Trkiye'ye iade edilmesi
artyla kabul edebileceini belirtmitir.110 Trkiye'nin artlar
nn kabul edilmesiyle 3-11 Ekim 1 922 tarihleri arasnda Mudan-

110

310

Gnlbol, op.cit., ss. 39-40; Ali Naci Karacan, Lozan Konferans ve smet
Paa, stanbul, 1943, ss.5-7.

ya' da gerekleen grmeler sonucunda ngiliz diplomasisi

iin nemli bir yenilgi olarak tarihe geen mtareke antlamas
imzalanmtr. Mtareke antlamasnn imzalanmasnn ardn
dan ngiltere' de Yunan dostluu ile tannan babakan Lloyd
George istifa etmek zorunda kalmtr.111 ngiltere' de hkmet
deiikliine sebep olan bu yenilginin ardndan diplomasi ala
nnda gerekletirilmesi gereken bar grmelerinin ise Lo
zan' da yaplmasna karar verilmitir.
Konferansn yaplaca yerin belirlenmesinin ardndan mt
tefik devletlerin Trkiye'yi temsilen Ankara hkmetinin ya
nnda stanbul hkmetini de davet etmesi Ankara hkmeti
tarafndan iddetle reddedilirken lkede Osmanl padiahnn
stats tartlmaya balanm ve bu tartmalar sonucunda 1
Kasm 1 922 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi, Osmanl
saltanatna resmen son vermitir. Saltanatn kaldrlmasyla
Trkiye'yi temsil eden gcn yalnzca Trkiye Byk Millet
Meclisi olduu gerei vurgulanmaya allrken, hilafet birok
yetkilerinden yoksun olarak Osmanl Hanedannda braklm
tr.112 Saltanatn ilgasn takiben stanbul hkmeti istifa etmi
ve son Osmanl Padiah Vahideddin, 17 Kasm 1922 tarihinde
lkeyi terk etmitir. Bu olay zerine Osmanl Hanedanndan
Abdulmecit Efendi, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan
halife ilan edilerek bu makamn bir sre daha devam etmesine
karar verilmitir.113 lke ierisinde yaanan bu nemli siyasi
karar ve uygulamalardan sonra Ankara hkmetinin lke yne
timinde ve dolaysyla da temsilinde tek g olarak varl tescil
edildikten ksa bir sre sonra 21 Kasm 1922 tarihinde bir tarafta
Trkiye, dier tarafta ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanis111

112
1 13

Gnlbol, op.cit., s. 40.

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabit Ceridesi, devre:l, c.24, s.269-314;
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Ankara, 2006, s.468.
Ibid., s. 41.

31 1

tan, Romanya ve Yugoslavya'nn yer alaca bar grmeleri

Lozan' da balamtr.
Konferans 4 ubat 1 923 tarihinde kesintiye uram ve bu
kesintinin ardndan grmeler ancak 23 Nisan 1 923 tarihinde
tekrar balamtr. Konferansta yaplan tm toplantlarda Trki
ye'yi kendilerine kar yenilmi ve hatta Yunanistan' galip gel
mi devlet olarak kabul eden ve tm teklif ve deerlendirmele
rini bu dnceye gre dzenleyen mttefik devletler, kendisi
nin dier devletlerle eit statde bamsz bir lke olarak tann
mas ve bar antlamasnn milletleraras hukuk kurallarna
uygun bir biimde yaplmas gerektiini savunan Trk tarafnn
isteklerini kolay kolay kabul etmemilerdir. Ancak, bu durum
karsnda Trk delegasyonu hibir ekilde geri adm atmam
ve tm konferans boyunca gerek iktisadi, gerek mali gerekse
hukuki konularda Trkiye'nin egemen ve bamsz bir devlet
olarak kabul grmesi ilkesinden vazgememitir. Dier taraftan,
Birinci Dnya Sava'ndan en gl devlet olarak kan ngilte
re, zellikle Musul ve Boazlar'n stats zerinde dururken,
Fransa kapitlasyonlar, imtiyazlar ve Osmanl borlar, talya ise
yine k apitlasyonlar, adalar ve kabotaj meseleleri zerinde
,
durmutur. Ancak, bu konular zerinde gerekleen uzun ve
etin tartmalar sonucunda 24 Temmuz 1923 tarihinde bar
antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile Misak- Milli hedefine
hemen hemen ulalm, Boazlar konusunda tam kontrol hakk
salanamamsa da, Trk egemenlii ve bamszl zerindeki
tahditlerin birou kaldrlmtr.114 Dier taraftan ise, ngiltere
ile Musul konusu zerinde gerekletirilen grmelerden her
114

312

lbid., ss .46-50; ayrca Lozan Bar Artlamas hakknda daha detayl bilgi
iin bkz.: Lozan Bar Konferans Tutanaklar, Belgeler, ev. Seha Meray,
VIII cilt, Ankara,1969-1973; smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar ile
Birlikte Trkiye'nin Siyasal Antlamalar(l920-1945), c.I, Ankara, 1983, ss
.67-244; Karacan, op.cit.

hangi bir sonu alnamadndan konunun zm Lozan son

rasna braklmtr. Hatay (skenderun Sanca) ise Ankara
Antlamas balamnda deerlendirilirken, Lozan sonras takip
edilen siyaset erevesinde 1939 ylnda Trkiye'nin lehine
zmlenmitir. Yine Fransa ile Osmanl borlar konusunda da
bir sonuca varlamam ve bu mesele de iki lke arasnda
zmlenmek zere sonraki bir tarihe braklmtr. Bu ekilde
Lozan' da Boazlar, Musul, Hatay ve Borlar Meselesi gibi tam
zme ulatrlamayan bir baka mesele daha bulunmaktadr.
Konumuzu oluturan Trk Ortodokslar ve Patrikhanesini de
yakndan ilgilendiren bu mesele Yunanistan ile Trkiye arasn
da gerekletirilmesine karar verilen Trk-Yunan Ahali Mba
delesi meselesi' dir.
Trk-Yunan Ahali Mbadelesi meselesi yukarda deinildii gibi, Lozan Bar Konferans srasnda ngiltere ve Fransa ile
yaanan anlamazlklar dnda Trkiye snrlar dahilinde bu
lunan Ortodoks nfus ile Yunanistan' da yaamakta bulunan
Mslman nfusun karlkl deiimini ifade etmektedir. Ko- : .
nunun Lozan' da tartlmas ve ilgili iki lke arasnda bu tr bir
nfus deiiminin yaplmas kararnn alnp uygulamaya kon
masna gemeden nce bu konunun konferans ncesi boyutu
hakknda, baka bir ifadeyle neden ve nasl gndeme geldii
konusunda baz noktalara temas etmek yerinde olacaktr.
Tarihsel srete, Balkanlar'daki milletleme abalar sonu
cunda birok milli devletin kurulduu bilinen bir gerektir.s
Osmanl mparatorluu'ndan ayrlarak bamsz birer devlet
haline gelen bu lkelerde yaayan Mslman nfus zerinde
zamanla bir bask olumaya balam ve bu da kitlesel g hare
ketlerinde itici bir g tekil etmitir. Balkanlar' da oluan ve
1 1s

Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, 18. ve 19. Yzyllar, 2.c., stanbul, 2006;
Sacit Kutlu, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda Balkanlar ve Osman
l Devleti, stanbul, 2007.

313

etnik ve din kimliine dayal milliyetilik kavram zaman ieri

sinde farkl etnik ve dini gruplara hogryle yaklama siyaseti
ne meydan vermemitir. Geliimleri egemen Trk-Mslman
nfusa kar dmanlk zerine kurulu olan bu milli devletler
Trklerin blgedeki gcn yok etmek amacyla blge Msl
manlarn ge zorlamlardr. Baka bir ifadeyle, ulusal egemen
liklerini salam bir temele oturtmak iin nfusun homojen bir
yapya kavumasn prensip olarak benimsemilerdir. Bu durum
da, eski Osmanl topraklarnda bir Trk-Mslman gn
gndeme getirmitir.116 te Balkanlar'da yaanan bu srece ben
zer bir sre Trkiye ile Yunanistan arasndaki savan bitiminde
de meydana kmtr. Ancak, her eyden nce unu belirtmek
gerekir ki, bu tr bir nfus g ya da nfus deiiminin gemii
1913-1914 yllarna kadar uzanmaktadr. Yine Balkanlar'da mey
dana gelen Balkan Savalar srasnda Osmanl mparatorluu
Bulgaristan (1913) ve Osmanl mparatorluu-Yunanistan (1914)
arasnda gndeme gelen istee bal ve belirli blgelerdeki belirli
sayda insan kapsayacak olan bu nfus deiimi projeleri Bulgaristan ile yaplan antlama esas alndnda; sava dnemi
boyunca Bulgar ve Mslman nfusun zaten ounluunun yer
deitirmi olmas dnda, yine hem Bulgaristan hem de Yuna
nistan ile yaplan antlamalar asndan- Trkiye'nin nce Balkan
Sava'na daha sonra ise Birinci Dnya Sava'na girmesiyle y
rrle konmamtr.117 Osmanl mparatorluu ile bu iki lke
arasnda uygulamaya konulamayan nfus deiimleri dnda
116

117

Kemal Ar, Byk Mbadele, Trkiye'ye Zorunlu G, (1923-1925), stan

bul, 1995, ss.15-6; Balkanlardan Osmanl Devleti'ne yaplan glerle ilgili
olarak bkz. H. Yldrm Aanolu, Osmanl'dan Cumhuriyet'e Balkanlarn
Makus Tarihi: G , stanbul, 2001.
1 913-1914 yllarnda Osmanl mparatorluu ile Yunanistan ve Bulgaristan
arasnda gerekletirilmesi planlanan nfus mbadeleleri hakknda bkz.;
Dimitri Pentzopoulos, Balkan Exchange of Minorities and lmpact upon
Grecee, Paris, 1962, ss. 54-55.

314

yine Bulgaristan ve Yunanistan devletleri arasnda da bu tr bir

deiiminin yaplmas iin 1919 yl Kasm aynda bir antlama
imzalanm ve Osmanl ile imzalanan antlamalardan farkl ola
rak uygulamaya konmu olan bu antlama gerei 30.000 Yunan
lnn Bulgaristan' terk etmesi karsnda 53.000 Bulgar da Yuna
nistan topraklarn terk etmitir.118 Daha Balkan Savalar zama
nnda homojen bir nfus yaps salayabilmek amacyla yapl
mas planlanan bu nfus deiimlerinin ardndan 1 923 ylnda
Lozan'da Trk-Yunan nfus mbadelesi gndeme gelecek ve bu
mbadele ilk zorunlu g olmas zelliiyle dnya siyasi tari
hinde ayr bir yere sahip olacaktr.
Bu tr bir nfus deiiminin Lozan' da grlmeye ba
lanmasndan ok nce 3-4 ubat 1919'da Venizelos Bat Anado
lu'yu da Yunanistan'a katan bir harita izerek, bu blgedeki
Trk nfusu Anadolu' daki Rumlarla deitirme grn sa
vunmaktayd. Venizelos'un bu fikri haricinde yine sava dne
minde Liman von Sanders'in isteiyle Trakya ve Anadolu'dan
toplanp i kesimlere gnderilen Rumlar stanbul'a mttefik
askerlerinin kmasyla tekrar yerlerine yerletirmek iin Yunan
hkmeti mali kaynak salayp komisyon kurma giriiminde
bulunmutur. Ayrca, Venizelos'un fikirlerinin Wilson prensip
lerine aykr olmadn ispat iin blgenin Rum ounluundan
olutuunu gstermek maksadyla bir Amerikan heyeti dahi
oluturulmutur. Heyet blgedeki Rum nfusunu %32 olarak
belirlediyse de, Ege'de talyanlar grmek istemeyen ngiltere,
Fransa ve Amerika'y da yanna ekmeyi baarm ve bunu Yu
nanllarn zmir'e kmas takip etmitir.119 Ancak, yukarda da
deinildii gibi Yunanllarn Anadolu' daki ilerleyileri byk
bir baarszlkla sonulanm ve Trk ordusunun ileri hareka1 18
9

Ibid., s. 60.
Seil Akgn,

"Birka Amerikan Kaynadan Trk- Yunan Mbadelesi Sorunu",

ss. 244.

111. Askeri Tarih Semineri, 1986, Ankara,

315

tyla geri ekilmek zorunda kalmlardr. te bu ekili esnasn

da zellikle de Sakarya Meydan Muharebesi sonrasnda Yunan
llardan geri alnan yerlerde yaayan Rumlar da Anadolu top
raklarn terk etmeye balamtr. Anadolu' da Yunan ilerleyiini
destekleyen Rumlarn bu kandan yabanc basn organlar
"yre Mslmanlarnn ve Trk ordularnn zulmnden ka " ola
rak bahsederken, Pontus Rumlar olarak anlan Karadeniz Bl
gesi'ndeki Rumlar dahil yaklak 35.000 kiinin Yunan ordusuna
katlp Trkleri iten vurmaya ynelik faaliyetlerine hibir e
kilde deinilmemekteydi.120
Bu arad a 1922 yl ubat aynda Avrupa'daki diplomatik ge
limeleri takip edebilmek amacyla Ankara hkmetinin Harici
ye Vekili Yusuf Kemal Bey, Avrupa'ya gitmitir. Seyahat dn
nde de ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon ile yapt g
rme hakknda TBMM'nde milletvekillerine aklamada bulu
nan Yusuf Kemal Bey, Avrupa'nn Trkiye aleyhine kullanabile
cei en byk silahn aznlklar olduunu belirttikten sonra
Lord Curzon'a, Rum aznlklar iin mbadele esasn teklif etti
ini, gemite Yunanllarla Bulgarlarn benzer bir anlama yap
tn, yine Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda da bir an
lamann yapldn hatrlattn belirtmitir. Lord Curzon'un
kendisine verdii cevapta byle bir uygulamann zor olacan
belirtmesi karsnda Yusuf Kemal Bey: "Fakat evvelemirde zmir

civarnda bulunan Rumlarla yapalm dier aksam memalikte kalacak

Hristiyanlar ise, biz ak sylyorum, tilaf devletlerinin yekdieriyle
veyahut mulasnlaryla kabul edilmi olan esaslar (aznlklarn ko
runnas) biz de kabul ederiz. "121 demitir. Trk Hariciye Vekili'nin
120

lbid., ss. 245.

121

Ayhan Aktar, "Tii rk Yunan Niifs Mbadelesinin lk Yl Eyll 1922-Eyliil

1923", Yeniden Kurulan Yaamlar, 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus M
badelesi, der. Mfide Pekin, stanbul, 2005, ss.42-43; Trkiye Byk Millet
Meclisi Gizli Celse Zabtlar, c.III, (6 Mart 1922-27 Mart 1 923), ss.175-178.

316

Lord Curzon ile yapt grmede gemie atf yaparak o gn

iinde mbadele olabileceinin belirtilmesinin dnda yine An
kara hkmeti Dahiliye Vekili Fethi Bey'in temaslarda bulun
mak zere gittii Londra'dan 6 Eyll 1922'de gnderdii telgraf
ta ngiliz Hariciyesi'nin atekes istediini belirtirken, Trakya'nn
alnmas, aznlklarn deitirilmesi, sava tazminat ve tamirat
bedeli istenmesi gerektiine dikkat ekmitir.122 Fethi Bey, Gene
ral Pelle ile yapt grmede de ayn noktaya dikkat ekerek
Bat Anadolu'da yaanan Rum mezalimi sonras aznlklarla bir
arada yaamann mmkn olmadn da belirtmitir.
Ankara hkmetinin Hariciye ve Dahiliye vekillerinin bu
beyanlar dnda yine Ankara hkmetinin stanbul' da bulu
nan temsilcisi Hamid Bey ile gren Amiral Bristol' e gre de
Trk taraf Anadolu' daki Rum ve Ermenilerin karlmasndan
yanadr. Tm bu bilgiler bir tarafa braklarak Lozan'a gidecek
Trk heyetine TBMM tarafndan verilen 14 maddelik talimatn
9. maddesine gre de aznlklar iin "esas mbadeledir" .123
Bu ekilde, B alkan Sava sonras Osmanl Devleti ile Yuna
nistan arasnda zmir blgesi Rumlar ile Makedonya blgesi
Mslmanlarnn deiimi zerinde anlamaya varlmas ancak
Birinci Dnya Sava nedeniyle uygulamaya konulamamas
gerei kadar, Venizelos'un gerek ayn dnem iin gerekse daha
sonra 1919 ylnda Bat Anadolu'yu Yunanistan'a katan bir hari
taya dayanarak burada yaayan Trklerle Anadolu' da yaayan
Rumlar deitirme grn savunmas, 124 buna paralel olarak
122

23
m

Fethi Okyar'n Anlar, Atatrk, Okyar ve ok Partili Trkiye, yay.haz.

Osman Okyar, Mehmet Seyidanlolu, Trkiye Bankas Yay., Ankara
1 997, s.28; Aktar, op.cit., s.46.
Aktar, op.cit., s.46-48; Bilal imir, Lozan Telgraflar (1922-1923), c.I, TIK,
Ankara, 1990, s.XVI.
Birinci Dnya Sava ncesi yaplmas planlanan Osmanl-Yunanistan ara
sndaki bu mbadeleyi neren kiinin Venizelos olduuna dair bkz. Richard
Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, stanbul, 1997, s.126.

317

Ankara hkmetinin de mbadele fikrine dayal bir anlama

plan olmas zaten fiili anlamda varolan g hareketine hukuki
anlamda bir zmn admlar olmutur denilebilir.
Dier taraftan, yukarda belirtildii gibi 1922 sonbaharnda
Yunanistan siyasi alanda ciddi sorunlarla mcadele ederken,125
fiili olarak devam eden g ile lkede biriken Rum gmenler
de ayr bir problem yaratmaya balamtr. 1922 Ekim'inde Mu
danya Atekes Antlamas'yla Dou Trakya ve stanbul' dan ok
sayda Rum, Yunanistan'a g etmilerdir.1 26 Trklerin stan
bul'u igalden kurtarmalarndan nceki gnlerde de 50.000 Rum
ehri terk etmitir. Buna karlk 100.000 Rum ehirde kalmtr.
9 Eyll' izleyen gnlerde ngiliz ve Amerikan bayraklar e
kilmi Yunan gemileri ile 8 Ekim'e kadar 300.000, Edime' den de
60.000 Rum ayrlmak durumunda kalmtr. Trkiye' den gelen
gmenlerin lke iinde yaratt skntya bir de Bulgaristan ve
ihtilal sonras Rusya' dan gelen yaklak 1 .200.000 Rum gmen
de eklenince bu g dalgasnn Yunanistan iin yaratt sorun
daha da artm ve hkmet bu sorunun altndan tek bana kal
kamayacan dnerek Milletler Cemiyeti'ne mracaat etmi
tir. Bu arada Birinci Dnya Sava sonras ncelikle yakn dou
da yaadklar topraklar terk eden gmenlere yardm maksa
dyla Milletler Cemiyeti tarafndan oluturulan komisyonun
bakanln yrtmekte bulunan Norveli aratrmac ve devlet
adam Dr. Fridtjof Nansen'in yardmcs ve stanbul sorumlusu
Albay Procter 16 Eyll 1 922 tarihinde Cemiyet'e zmir'in, Trk
ler tarafndan tekrar ele geirilmesini takiben Anadolu toprakla
rnda yaanan g olaynda Rum gmenlere yardm etmek iin
izin istemi ve bu konuda gereken izin ve talimat iki gn ieri
sinde temin edilmitir. Yine bu izin ve talimat erevesinde,
"'

1 922 ylnda Yunanistan'da yaanan gelimeler iin bkz: Murat Hatipolu,

Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara, 1997, ss. 32-39.

"' Akgn, op.cit., s. 246.

318

komisyon bakan Dr. Fridtjof Nansen konu ile ilgili olarak ilgili
iki lke arasnda arabuluculuk yapmakla grevlendirilmitir.127
Bu grevlendirme zerine Dr. Nansen, Anadolu' dan Make
donya'ya g etmi olan Rumlarn, Trklerin bask yaptn
ileri srdkleri bir srada, 27 Eyll'de Mustafa Kemal ile yaz
tktan sonra, 12 Ekin' de stanbul' da Ankara temsilcisi Hamid
Bey ve daha sonra Yunanistan Babakan Venizelos ile gr
mtr. 13 Ekim tarihinde Nansen ile balant kuran Venizelos,
Ankara hkmetinin Trk topraklarnda Rum nfusun kalma
sna raz olmayacan ve buna bal olarak da zorunlu mbade
le yaplabileceini bildirmitir. 15 Ekim 1 922 tarihinde ise stan
bul' da bulunan Fransa, ngiltere, talya ve Japonya Yksek Ko
miserleri Dr. Nansen'i nfus mbadelesi iin bir antlamaya
varlabilmesi iin gerekenlerin yaplmas amacyla stanbul'a
davet etmilerdir. Gerekletirilen bu grmeler sonrasnda ise
Nansen, neri ileri srmtr: 1 -Her iki lkede yaamakta
olan Trk ve Rum nfusun mbadelesi, 2- Gerekletirilecek bu
mbadelede stanbul Rumlarnn deiim d tutulmas, 3- De
iimin istee bal ve bar koullarnn belirlenmesini bekle
meden hemen yaplmas. Bu teklif karsnda Trk taraf her ne
kadar mbadeleye olumlu bakmsa da, Mustafa Kemal Paa
Dr. Nansen'e prensipte bu tr bir deiimin kabul edilebilecei
ni, ancak bu konunun Ankara' da Byk Millet Meclisi'nde tart
lmas gerektiini ileri srmtr. Sonuta, Hkmet stanbul
Rumlarnn mbadeleye tabi tutulmas ve Bat Trakya Trkleri
nin aznlk olmadklar iin mbadele d braklmalar gerekti
i fikrini ileri srmtr.128 Yukarda da belirtildii gibi, 1913
ylndan itibaren iki lke arasnda yaplmas gndeme gelen
mbadele 1 922 ylnda ciddi bir ekilde tartlmaya balanm

127

128

Ibid., s. 247; Pentzopoulos, op.cit., s. 62.

Akgn, op.cit., s. 248-9; Pentzopoulos,op.cit., s. 63.

31 9

ve her iki taraf da, detaylarda farkl dncelere sahip olsalar

da, u ya da bu ekilde bu tr bir deiime hazr bulunmular
dr. Her iki lkenin Lozan ncesi sahip olduu fikirler genel bir
erevede burada belirtilecek olursa; Yunan askerlerinin Anado
lu' dan ve Trakya' dan ekilmesi srasnda yaklak olarak 1 .000
OOO'a yakn Rum Yunanistan'a g etmi ise de, mttefik gle
rin denetimindeki stanbul'da nemli miktarda bir Rum nfus
bulunmaktayd. Dolaysyla, gemiten bu yana srekli bir prob
lem olarak gndeme gelen d mdahaleleri nlemek ve homo
jen bir nfus yaps elde edebilmek amacyla Trk heyeti mba
delenin snrlarn mmkn olduunca geni tutmaya almak
tayken, yukarda belirtildii gibi byk bir nfus gyle kar
karya kalan Yunanistan ar ekonomik ve toplumsal sorunlar
la kar karya kalmt. Bunun yannda, stanbul Yunanistan
iin vazgeilmez bir deere sahip olduundan ehri tamamen
terk etmemek gerekmekteydi.129 te, Lozan Bar Konferansnda
her iki lkenin temsil ettii grler genel hatlaryla bu ereve
de olacaktr.
20 Kasm 1 922 tarihinde balayan Bar Konferansnn 1
Aralk 1922 tarihli oturumunda sava esirlerinin mbadelesi
zerinde tartlrken Lord Curzon'un, Milletler Cemiyeti'nin
Yakn Dou gmen sorunu ile ilgili kiisi olan Dr. Nansen'i
mbadele hakkndaki grlerini aklamak zere davet etmesi
ile konu gndeme gelmitir.
Dr. Nansen, gmenlerin iinde bulunduklar zor duruma
atfta bulunarak yakn dounun ekonomik durumunun ok
kt olduuna ve o gne kadar zaten bir milyona yakn insann
sahip olduu ileri brakarak g etmi olduuna, bunun da
gerek Trkiye, gerekse Yunanistan ekonomileri iin byk so-

129

320

Trk D Politikas, Kurtulu Sava'ndan Bugne Kadar Olgular, Belge

ler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, c.I, stanbul, 2001, s.329-330.

runlar yaratabileceine dikkat ekmitir. Her iki lkenin tarma

dayal ekonomilerini gz nnde tutarak en azndan bir yl son
ra ekime geilebilmesi amacyla bir an nce bir anlamaya va
rlmas gerektiini belirtmitir. Ayrca gerekleen temaslar so
nucunda her iki lkenin de bir mbadele antlamasn kabul
etmekte olduklarn da beyan eden Dr. Nansen'in ardndan Tr
kiye'nin konu ile ilgili dncelerini dile getiren smet nn,
Dr. Nansen araclyla konunun mttefik devletler tarafndan
tartmaya almasn aknlkla karlamakla birlikte, bu tr bir
deiimde zmir ve stanbul'u da iine almak zere, Trkiye'nin
btn Rum nfusunu kapsamas gerektiinin altn izmitir.
Yunanistan temsilcisi Venizelos ise, sorunun zm iin bir alt
komisyon kurulmasn teklif ile stanbullu Rumlarn ehirden
ayrlmasnn ei grlmemi siyasal, ekonomik ve sosyal bir
ykm anlamna geleceini,130 bunun dnda zellikle gnll
bir mbadele iin hazr olunduunu vurgulamtr. Aslnda
Yunanistan'n mbadele konusunda stanbul Rumlarnn muaf
tutulmas ve gnll bir uygulamadan yana tavr sergilemesin
deki en nemli etkenler arasnda yukarda da deinildii gibi,
yeni bir g dalgasnn lke iinde yarataca ekonomik ve sos
yal sorunlar yannda yllardan beri Megali dea fikri ile beslen
mi bulunan Yunan kamuoyunda stanbul Rumlarnn da m
badeleye tabi tutulmasnn artk bu hayalin kesin sonu olarak
alglanaca dncesi vard. Bundan daha da nemlisi stan
bul' daki Rum nfusun ehirden tamamen ayrlmas sonucu
cemaatsiz kalacak olan Patrikhanenin de tanmak durumunda
kalaca ve bunun da Yunan Milli Kilisesi ile yeni sorunlarn
yaanmas anlamna gelecei gerekleri yer almaktayd. Bu e
kilde gerekletirilmesi dnlen mbadele zerinde ilk resmi

1 30

Meray, op.cit., c.l, takm!, kitap !, ss.115-123; Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatra
tm, c. 3, stanbul, 1968, s. 1040-4.

321

grmeler yaplrken bu mbadeleye tabi olacak kii says

hakknda Trk yetkilileri ellerinde yeterli bir veri bulunmad
n belirtince, Lord Curzon istee bal deiimin sorunu uzun
bir srece yayabilecei endiesini tamakla birlikte, Venizelos'la
ayn gr dorultusunda stanbul ekonomisi iin byk nem
tayan Rumlarn yerlerinde kalmasnn Trkiye asnda da son
derece nemli olduunu belirterek elinde bulunan Amerikan
kaynaklarna dayanarak mbadeleye tabi olacak kii says ko
nusunda yle bir istatistiki bilgi sunmutur: 1914 ylnda
1 .600.000 Osmanl uyruu Rum bulunmaktayd. 1 914-18 sava
dnemi boyunca 300.000-400 000 arasnda Rum lm veya g
etmiti. 1919-22 aras ise 200.000 lm veya g olmu, bunu
1 922 Eyll-Ekim aylarndaki 500.000 Rum'un zmir vilayetinden
ayrlmas takip etmitir. Sonuta ise mbadeleye tabi olmas
gereken Rum says sadece 500.000-600.000 civarndayd.131 s
tanbul' da yaayan Rumlarn says konusunda da bir istatistik
sunan Curzon, 1914 ylnda ehirde 300.000 kadar Rum'un ya
adn Mudanya mtarekesini takiben sadece Ekim ay iinde
yaklak 15.000 kiinin ehirden ayrldn belirtirken, bunun
dnda bir ay ncesine kadar Dou Trakya'da Trk yetkililerin
belirttii gibi, 320.000 Rum'un bulunduuna ve kylardan Ana
dolu'nun i kesimlerine srlen Rum saysnn ise 1 20.000 oldu
una dikkat ekmitir.
Anadolu' daki Rum nfus ile ilgili veriler yannda Yunanis
tan topraklarnda yaamakta olan Mslmanlarn says hak
knda da bilgi veren Curzon, Bat Trakya Trk nfusunun
124.000, eski Yunanistan'da 4.000, yeni Yunanistan'da Girit'i ve
adalar iine almak, fakat dou ve bat Trakya'y darda b
rakmak artyla 360.000 Mslman olmak zere toplam 450.000480.000 kadar Mslman'n bulunduunu belirtmitir. Ameri131

Meray, op.cit., s.123; Akgn, op.cit. , s. 252.

322

kan belgelerine dayanarak Mbadeleye tabi tutulacak kii says

hakknda Curzon bilgi verdikten sonra komisyon: "Sava tutsak

lar ile reline/erin geri verilmesini iine almak zere Yunanistan ile
Trkiye arasnda nfus mbadelesi sorununun, Konferansa arlan
byk devletle Trkiye ve Yunanistan devletlerinin birer temsilcile
rinden kurulu ve bir talyan temsilcinin bakanln yapaca bir alt
komisyonun incelemesine lavale edilmesine ve alt komisyonun bu
soruna ilikin olarak Dr. Nansen'i dinlemesine ve yararl grecei
tanklklar toplamasna karar" vermitir.132 Bu karar dorultusun
da 2 Aralk 1 922 tarihinde talyan temsilci Montagna bakanl
nda alt komisyon toplanmtr.
Dzenlenen alt komisyon toplantsnda uzun sren tart
malar takiben sivil tutuklularn geri verilmesi ve sava tutsaklarnn
mbadelesine ilikin Trk-Yunan antlamas imzalanm, bunu
takiben nfus mbadelesi konusunda olduka etin tartmalar
yaanmtr. zerinde anlalamayan temel sorun bulunmak
tayd. Bunlardan ilki mbadelenin zorunlu mu yoksa gnll
m olaca, ikincisi kimleri kapsayp kimleri kapsamayaca ve
ncs de stanbul ehrinin snrlarnn tespit edilerek ehirde
yaan Rumlarn durumunun ne olaca konusu idi. smet Paa
belirlenen esas prensiplerden hareketle, Bat Trakya'nn dahil
edilmeden stanbul Rumlarn ve bunun yannda Fener Rum
Ortodoks Patrikhanesi'ni de kapsayan bir deiimin yaplmas
gerektii fikrini ileri srmtr. Yunanistan ise bunu kabul et
memekte ve mttefiklerin de desteiyle, stanbul Rumlarnn
mbadele d tutulmasnda srar etmekteydi. Uzun sren tar
tmalardan sonra ise Trk heyeti aada belirtilen artlar kar
lnda stanbul Rumlarnn mbadele d tutulmasn kabul
ettiini belirtmitir.

Meray ,op.cit., s. 126; Ar, op.cit., s.17.

323

1- Trk uyruu olmayan btn Rumlar ile stanbul doum

lu olmayan Trk uyruu Rumlarn stanbul'dan karlmas, 2Son yl iinde Trkiye'ye kar dmanca davranlar iinde
bulunan Rum derneklerinin ve birliklerinin stanbul'dan ka
rlmas, 3- stanbul Rumlarna tannan ayrcalktan yalnzca Be
yolu, stanbul ve skdar Rumlarnn yararlanmas, 4- Evren
sel Patrikliin btn kurullar ve organlaryla stanbul'dan
uzaklatrlmas.
Trkiye'nin ileri srm olduu bu koullardan ikincisini
Yunanistan kabul ederken, Trkiye patrikhane ile ilgili madde
dndakilerden vazgemitir. Patrikhane konusunda anlamaya
varlamamken, stanbul'un il snrlar konusunda yaanan
tartmada Trkiye bu snr mmkn olduunca dar tutarak
Erenky'le snrlandrmaya almaktayd. Yunanistan ise bu
nun tam tersine il snrn mmkn olduunca geni tutarak
zmit'e kadar geniletmekteydi. Sonuta, 1912 Belediye kanunu
ile izilen snrn esas alnmasna karar verilmitir. Alnan bu
kararlardan sonra sorunun aciliyeti gz nne alnarak bar
antlamasnn imzalanmas beklenmeden 30 Ocak 1 923 tarihin
de 19 maddelik Trk ve Yunan Alali Mbadelesine ilikin Szleme
ve Protokol imzalanm ve yasal olarak yrrle girmitir.133
Trkiye topraklarnda yaayan Rum Ortodoks dininden olan Trk
yruklar ile Ynanistan topraklarmda yaayan Mslman dininden
Ynan uyruklularn karlkl olarak mbadeleye tabi tutulmas
konusunda her iki lke arasnda varlan bu szlemenin madde
lerine gemeden nce alt komisyonda zerinde ok tartlm
olan patrikhane konusun4n nasl gndeme geldiine de dein
mek gerekmektedir.

1 33

Oran, op.cit., s. 332; Meray, op.cit., s. 331; Ar, op.cit., s.17; Rza Nur, op.cit.,
s. 1077.

324

<1

Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi Meselesi

Lozan sonras iki lke ilikilerini etkileyen sorunlardan birisini

oluturan Patrikhanenin yzyllar boyunca Osmanl idaresinden
grd hogr ve sahip olduu haklar sayesinde varln
koruyabildii ancak, 19.yy. sonrasnda Osmanl idaresine kar
dmanca tavrlar sergilemeye balayarak siyasi faaliyetlerde
bulunduu ve bunu takiben Milli Mcadele dneminde de ta
knd bu tavr ve siyasi faaliyetlerine devam ederek Yunanis
tan ile ibirlii iinde yerli Rumlarn rgtlenmesinde merkezi
bir konuma sahip olduu bilinen gereklerdir. te bu gerekler
karsnda yllardr birok entrikann merkezi olmu olan Pat
rikhanenin Trkiye snrlar dna karlmas gerektii fikri
Trk delegesi Rza Nur'un yapm olduu yazl bir bildirimde
dile getirilmitir. Dr. Rza Nur bu bildirimde; Osmanl devleti
zamannda aznlklara tannan ayrcalklarn artk geerliliini
kaybetmi olduuna dikkat ekerek, artk aznlklarn hayr,
eitim ve yardm kurumlaryla devlet arasndaki ilikilerin do
rudan yrtleceini, dini kurumlarn banda bulunan kiilerin
sadece dini ilerle uramalarnn gerektiini vurgulamtr.
Ayrca, her zaman siyasi bir organ olmu olan Patrikliin her
trl siyasal ayrcalnn ve kendine bal kurumlarn ortadan
kalkmasyla varlk nedenini yitirdiin:! dikkat ekmitir.134
Trkiye'nin Patrikhaneye kar alm olduu bu karar ile il
gili olarak Dimitri Pentzopoulos, gerekte Trkiye'nin ne pat
rikhaneyi ne de stanbul' daki Rum aznln daha faz! snrlar
ierisinde kalmasn istemediini, bu fikrinde de Bizans'n impa
ratorluk bakentliini yapm olan stanbul zerindeki Yunan
arzularnn ve Megali dea fikrinin tamamen ortadan kaldrl1 34

ahin, op.cit., s. 202; Meray, op.cit., ss. 327-28; Oran, op.cit., s. 334; Rza Nur,
op.cit., ss.1077-76, 1106-9; . Alexis Alexandris, The Greek Minority of
Istanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, Athens, 1983, s. 88.

325

mas dncesinin etken olduunu vurgulamaktadr.13s Sonuta,

Trkiye kendisine kar aleyhtar faaliyetler yrten bir kurumu
topraklarndan karmaya alrken onun bu dnce ve teklifi
mttefik devletlerin tepkisini ekmi ve hepsi de buna itiraz
etmitir.
Dier taraftan, Lozan' da sren bu tartmalara paralel ola
rak Trkiye Byk Millet Meclisi'nde de her oturumda hararetli
tartmalar olmaktayd. 3 Kanunuevvel 1339( 3 Ocak 1 923) ar
amba gn Konya Mebusu Musa Kazm Efendi bakanlnda
toplanan Meclis'te konu Patrikhaneye geldiinde zerinde du
rulan nokta Patrikhanenin kaytsz artsz lke snrlar dna
karlmasyd. Lozan grmelerinin ilk safhalarnda patrikha
nenin stanbul' dan karlacandan kimsenin phesi yoktu.
Ancak, o gnlerde yabanc ajanslarn Patrikhanenin stanbul' da
kalmas gerektii ve bunun Fatih Sultan Mehmed'in verdii bir
hak ve imtiyaz olarak dnlmesi gerektiini belirtmesi kar
snda Patrikhanenin daha ksa bir sre nce nasl bir ihanet ie
risinde olduunu hatrlatan stanbul basn fesat yuvas haline
gelen Patrikhanenin snr d edilmesi gerektiinin altn iz
mekteydi.136 Trkiye Byk Millet Meclisi'nde grmeler bu
ekilde devam ederken, Lozan'da Venizelos'un, Patrikhanenin
stanbul'd a kalmas durumunda kendilerinin o dnemde Pat
rikhanenin banda bulunan ve Trk hkmeti ile hi de dosta
ne ilikiler kurma taraftar olmayan Patrik IV. Meletios'un g
revden uzaklatrlabileceine dair bir gr ileri srmesi Trk
delegasyonu tarafndan olumlu karlanm ve sonuta Patrik
hanenin tm siyasi hak ve yetkilerinden arndrlarak sadece
dini bir kurum olarak stanbul' da varln devam ettirebilece-

135

136

Penzopoulos, op.cit., s.89.

Patrikhane ile ilgili Trkiye Byk Millet Meclisi'nde gerekleen tartma
lar iin bkz: Sofuolu, op.cit., ss.128-132.

326

ine karar verilmitir.m Patrikhane meselesi bu ekilde halle

dilmi ise de, ileride grlecei gibi bu konu etabli meselesi ile
Trkiye iin yeniden bir sorun olarak gndeme gelecektir.
Patrikhane konusuna bu ekilde deindikten sonra tekrar
30 Ocak 1 923 tarihinde imzalanan 19 maddelik Trk-Yunan Aha
lisinin Mbadelesine ilikin Szleme ve Protokol'de yer alan mad
delere geri dnlecek olursa, Protokoln 1. maddesinde: "Trk

topraklarnda yerlemi Rum Ortodoks dininden Trk tabiyetindeki

kiilerle, Yunan topraklarnda sakin bulunmu Mslman dininden
Yunan tabiyetindeki kiilerin 1 Mays 1923 tarihinden itibaren zorun
lu mbadelesine giriilecektir. Bu kimselerden hi biri Trk lkmeti
nin izni olmadka Trkiye'ye, Yunan lkmetinin izni olmadka
Ymanistan'a yeniden dnerek orada yerleemeyecektir" denilirken, 2.
maddede, . maddede ngrlen mbadelenin: "stanbul'un
Rum ahalisi ile Bat Trakya 'da oturan Mslmanlar kapsamayacaktr.
1912 kanunuyla snrlandrld biimiyle stanbul ehremaneti daire
leri iinde 30 Ekim 1918 tarihinden nce yerlemi (etabli) bulunan
btn Rumlar, stanbul'da oturan Rumlar saylacaktr. 1913 Bkre
Antlamasnn koymu olduu snr izgisinin dousundaki blgeye
yerlemi (etabli) bulunan Mslmanlar, bat Trakya'da oturan Ms
lmanlar saylacaklardr". 3s Belirlenen bu kurallarla her iki lke
nin mbadele d braklan nfusu belirlenmi olmakla, sz
lemede yer alan dier hkmlerle mbadillerin mlkiyet hak
lar koruma altna alnm1 tanabilir tr mallarn gtrme
hakk temin edilirken, gtrlemeyen mallarn tutarlarnn belirlenerek kiileri; gittikleri lkelerde braktklar mallara e
deer mal almasnn temini iin gereken ilemleri yrtmek
zere bir komisyon kurulmasna karar verilmitir (madde 9,,

137

138

Penzopoulos, op.cit., s. 90; ahin, op.cit., s. 203-205; Hatipolu, op.cit.;'"S.61;

Rza Nur, op.cit. , s.1110-11 13; Cemil Bilse!, Lozan, c.2, stanbul, 1 933, s.29597.
Mcray, op.cit., takm I, c.I, kitap 2, s.17; Bilse!, op.cit., ss.666-672.

327

14) .139 Kurulmasna karar verilen komisyon Birinci Dnya Sava

' na katlmam devletlerin uyruklar arasndan Milletler Cemi
yetinin seecei ye ile ilgili devletlerden her birini temsilen
drt yeden oluacakken, komisyonun bakanln tarafsz
ye sra ile yrteceklerdi. Trkiye ya da Yunanistan'da topla
nacak olan bu komisyon gerekli grd yerlerde bir Trk ve
bir Yunan ye ile komisyona atayaca tarafsz yeden oluacak
alt komisyon kurma hakkna sahipti. Tasfiye edilecek mallara,
haklara ve karlara ilikin tm itirazlar karma komisyonca ke
sin hkmle karara balanacakt. Komisyon ilgili mal sahipleri
ne elinden alnan ve bulunduu lkenin hkmeti emrinde
kalacak olan mallar iin bir aklama belgesi verecekti. Gme
nin g ettii lkede kendisine borlu bulunan miktar karl
brakt mallara e deerde mal almas gerekmekteydi. Bu i
lemler tamamlandnda hkmetlerden birisi dierine borlu
karsa bu bor pein olarak denecekti. Her iki lke de mba
deleye tabi tutulan kiilere gidileri iin belirlenen tarihte nce
lkeyi'. terk etmeleri ya da mallarn elden karmalar iin hibir
bask uygulamayacaklard. Yine hibir vergi ya da olaanst
resme tabi tuthayacaklard. Karma Komisyonun ve bal kurul
larn tm almalarna ait giderler komisyonlarca saptanacak
oranlara gre ilgili hkmetler tarafndan karlanacakt.140 Bu
artlara uygun olarak oluturulan Muhtelit Mbadele Komisyonu
almalarna Ekim 1 923 tarihinden balayarak 1 925 Nisanna
kadar geen sre zarfnda gerekli ilemleri tamamlamtr.141

13 Meray, op.cit.i Bilse!, op.cit., ss.666-672; Oran, op.cit., ss. 332-3; Akgn,

:""
,.(,.,,,
";, "iJ
\f\':'"f1 /,/"
}'. .;:t
f, . j.
,J"! Ari,
141

328

np.df:ts'.. 921; bk: Soysal, op.clt., ss.177-8.

1

Ramazan Tosun, Trk-Rum Nfus Mbadelesi ve Kayseri'deki Rumlar,

Nide, 1998, s.76; Mbadillerin tama ileminin sona ermesinin ardndan
yaanan sorunlarn 1930'da halledilmesi ile mbadele komisyonu 1934 tari
hinde ilga edilmitir. Bkz. Tosun, op .c it ., s.84.

Ancak, mbadeleye tabi tutulacak insanlarn ilemlerinin ta

mamlanm olmas aada deinilecei gibi konu ile ilgili so
runlarn ortadan kalkt anlamna da gelmemitir. imdi bu
sorunlarn neler olduuna gemeden nce yukarda yer verilen
antlamann maddeleri arasnda yer almayan ancak konumuzu
.,oluturan Trk Ortodokslarn Lozan' da nasl gndeme geldikle
rine deinmek yerinde olacaktr.

_ ..

Lozan Bar Konferans'nda Karamanl Ortodoks Trkler

Genel olarak tm grmelerde Trk Ortodokslar ayr bir konu

olarak gndeme getirilmemi, yaplan grmelerde ve beyan
larda Anadolu ve stanbul Ortodoks nfusu iin Rum tabiri
kullanlmtr. 12 Aralk 1 922 tarihinde aznlklarn korunmas
ile ilgili dzenlenen oturumda mttefik devletler adna konuan
Lord Curzon, Anadolu Rumlarnn mbadeleye tabi tutulmas
ile Anadolu' daki Rum nfusunun hemen hemen tamamen orta
dan kalkacana dikkat ekerken, saylar 50.000'i bulan Osmanl
Rumlarnn Anadolu'da kalacan belirtmitir.142 Curzon'un
burada Osmanl Rum'u olarak bahsettii kiiler Trk Orto
doks'lardr ve yaplan aklamadan anlald kadaryla o an
iin Trk Ortodoks nfusun mbadeleye tabi tutulmas sz
konusu olmamtr. Curzon'un bu aklamasna karlk olarak
31 Aralk 1922 tarihinde smet nn u cevab vermitir:

"Trk Ortodokslarna gelince, bunlar her hangi bir konuda

Mslman yurttalarnn yaralandzz ilemden baka trl bir
ilem grmeyi hibir vakit istememilerdir; byle bir istek ileri
srmeleri de asla beklenmeyecek bir eydir".143
1 42
1 43

Meray, op.cit., kitap !, c. I s.182; Jaschke, op.cit.,114-5; Psomiades, op.cit.,

s.92.
Mcray, op.cit., s.211; Psomiades, op.cit. ,s.92; Jaschke, op.cit., s.1 15.

329

 smet nn'nn bu szlerle Trk Ortodokslarn hibir za

man Mslmanlardan ayr bir uygulama istemedikleri ve bun
dan sonra da istemelerinin beklenmeyecek bir ey olduuna
dikkat ekmesi karsnda ise Venizelos, Yunan Temsilci heyeti
nin zorunlu nfus mbadelesinden baz artlar yerine getirildii
takdirde vazgemeye hazr olduklarn belirtirken bu artlar
arasnda Yunanistan'a snan Anadolu Rumlarnn geri dnme
sine izin verilmesini ve Yunan temsilci heyetine gre 300.000 kii
olup Trk temsilcilerince 250.000 kii olarak belirlenen Anadolu
Rumlarnn hibir ekilde lkeyi brakp gitmeye zorlanmamala
rn istemekte ve iki lke arasnda saylar 300.000 ile 250.000
olarak sylenen Anadolu Rumlarndan 50.000'inin Trke konu
an Ortodokslar olduunu belirtmekteydi.144
Bu arada Lozan' da taraflar arasnda diyaloglar bu ekilde
gerekleirken, Trk badelegesi smet nn ile Trk hkmeti
arasnda da konu ile ilgili bilgi ak devam etmekteydi. 24 Ara
lk 1922 tarihinde smet nn, Trk hkmetine Kayseri' de bir
Sinod Meclisi'nin kurulup kurulmadn, yerli din adamlarn
dan ve diyakos ve episkoposun takdis olup olmadn ve kili
senin tannmak iin hkmete bavurup vurmadn sormas
zerine 30 Aralk 1922 tarihinde Ankara, Kayseri' de Trk Orto
doks Kilisesi'nin kuruluu iin bir Sinod Meclisi'nin oluturul
duu haberini vermitir. Daha sonra ise 17 Ocak 1923'de Anka
ra' dan smet nn'ye gnderilen telgraf ile Trk Ortodoks Kili
sesi'nin kurulduu bildirilmitir.14s
Bu ekilde, Lozan' da gndeme gelen Trk Ortodokslarn
yukarda da belirtildii gibi, gerek mttefik devlet temsilcileri
ve Yunanistan, gerekse Trkiye tarafndan mbadeleye tabi
tutulmalar ynnde her hangi bir aklamada bulunmadklar

..

us

Meray, op.cit., s. 226; Psomiades, op.cit., s. 92; Jaschkc, op.cit., s. 115.

imir, op.cit., s.277; Macar, op.cit., s.1 13-115.

330

bunun tam aksine mbadeleye dahil edilmeyerek Anadolu' da

kalabilecekleri ynnde fikirler ileri srdkleri grlmektedir.
Dier taraftan Lozan' da smet nn aznlklar konusunda
Trkiye'nin izleyecei siyaseti izah ederken, daha nce de bir
ok kez deinildii gibi, Anadolu' da Kayseri' de faaliyetlerini
srdren Trk Ortodoks Kilisesi Kongresi yelerinin gerek ah
si gerekse kongre adna yaynladklar beyanlarda kendilerinin
Mslman kardelerinden ayrldklar tek noktann dinleri olup
Anadolu' da aznlk olarak kimsenin bulunmadna dikkat
ekmi olduu da bilinmektedir.
Bu ekilde Lozan Bar grmelerinde aznlklarn haklar
konusunda gerekleen tartmalarda bir ekilde gndeme gelen
Trk Ortodokslarn durumu ile ilgili bundan sonra ne gibi ge
limelerin yaanacana gemeden nce Trkiye ve Yunanistan
arasnda imzalanan mbadele szlemesi sonrasnda zme
kavuturulamayan bir soruna deinmek gerekmektedir. Bu
balamda, ad geen antlamann ikinci maddesinde yer alan
etabli kelimesinin taraf lke temsilcileri tarafndan farkl alg
lanmasnn yeni bir sorunu gndeme getirdii sylenebilir.
Etabli Meselesi

Etabli, yani sakin bulunmu tabiri zerinde yaanan tartma,

konunun Milletler Cemiyeti karar ile Milletleraras Daimi Ada
let Divanna intikal etmesine dahi sebep olmutur. 1 6-25 ubat
1 923 tarihleri arasnda yaplan grmeler sonucunda Adalet
Divan etabli meselesi ile ilgili yle bir karara varmtr: "1-Sakin

bulunmu (etabli) deyimi daimilik vasfn tamakta ve bir oturma ile

beliren fiili bir durum ifade etmektedir. 2- "stanbul'un Rum alalisi
deyimiyle kastedilen alslarn antlama gereince "sakin bulunmu"
saylmalar ve mbadeleden istisna edilmeleri iin stanbul elrinin
1912 kanunu ile tespit edilen belediye snrlar dalilinde bulunmalar,

33 1

ayrca oraya ne ekilde olursa olsun 40 Terinievvel 1 9 1 8 tarihinden

nce gelmeleri ve orada daimi olarak oturmak niyetinde bulunmalar
gereknektedir".146 Ancak meselenin Daimi Adalet Divannn
istiari mtalaa niteliinde de olsa belirttii zm nerisi dahi
meselenin zme kavuturulmasn salayamamtr.
Aslnda meselenin zme kavuamamasnda Yunanis
tan' n, stanbul'da mmkn olduunca fazla sayda Rumun
kalmasn salamak istei etkili olmutur. Bu durum da iki lke
ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. Meselenin zmnde
Adalet Divan da etkisiz kalnca bundan sonra ilikilerde yaa
nacak gergin ortam ierisinde Yunanistan, Bat Trakya Trk
nfusuna ait mal varlklarna el koyarak bu mallar Anado
lu' dan gelen mbadilleri yerletirmeye balamtr. Yunanis
tan' n bu tavr karsnda Trkiye'de benzer bir taktikle stanbul
Rumlarnn mallarna el koyduunu aklamtr. Karlkl ola
rak gerekletirilen bu tavr sonucunda muhtelit Mbadele Ko
misyonunun Trk ve Yunan temsilcileri Hamid Bey ve Yorgo
Eksinderis, 21 Haziran 1 925 tarihinde taraflarn mal varlklar
hakknda menkul ve gayrimenkullerin tazmin ve iadesi ile ilgili
A 11kara A ntlamasn imzalamlardr. Ancak,1 925 ylnda imza
lanan bu antlama da meselenin tam olarak zlmesini, yine
Yunanistan kaynakl bir sorun ile balantl olarak, Cuntac ge
neral Pangalos'un kat ve uzlamaz tutumu nedeniyle temin
edememitir. Bundan sonra konuyla ilgili olarak yeni bir admn
1 926' da Atina' da atld grlmektedir. Yunanistan'm bakenti
Atina'da imzalanan bir antlama ile etabli meselesi bir zme
balanmtr denilebilir. Fakat, yine de ikili ilikilerdeki gergin
ortam henz sona ermemitir.

146

332

Nihat Erim, "Millctleraras Adalet Divan ve Tiirkiye", A. . Hukuk Fakltesi

Dergisi, c.2, sa.1, s.72; Bilse!, op.cit., s.436; Hatipolu, op.cit., s.50; Gnlbol,
op.cit., s. 57.

Ankara Antlamas sonrasnda Atina antlamas ile mba

dillerin mal varlklaryla ilgili olarak belirlenen hkmlerin
uygulamasnda yaanan zorluklar iki lkeyi neredeyse yeni bir
atma ortamna srklemitir denilebilir. Lozan'dan itibaren
Yunanistan ve Trkiye arasnda zme kavuturulamayan bu
mesele ancak 1930 ylnda Atina'da ynetime Eleftherios
Venizelos'un gelmesiyle kesin bir zme balanmtr.147 1930
ylnda ancak zmlenen mbadele meselesiyle ilgili varlan
antlamada yer alan birka nemli maddeye burada deinmek
yerinde olacaktr. Her eyden nce Ctabli ve mbadillerin mal
varlklar konusunda nemli bir aklk getiren antlamaya gre;
geldikleri yer ve doduklar tarih ne olursa olsun mbadeleden
istisna edilen Rumlarla, Bat Trakya' daki Trkler ctabli olarak
kabul greceklerdir. Mbadillerin ayrldklar lkelerde brak
tklar mallaryla ilgili mlkiyet haklar mallarn brakld l
keye ait olacaktr.148 Bu ekilde Lozan'dan itibaren bir trl so
nulandrlamayan mbadele meselesi bar antlamasnn ar
dndan geen yedi yl boyunca iki lke ilikilerinin en nemli
meselesini tekil etmi ve sonuta 10 Haziran 1930 tarihinde
imzalanan Trk- Yunan Ahali Mbadelesi Antlamas ile z
me kavuturulmutur.
Buraya kadar siyasi alanda Trkiye ve mttefik devletler
arasnda gerekletirilen Lozan Bar grmeleri srasnda Tr
kiye ile Yunanistan arasnda tam anlamyla zme kavuturu
lamayan mbadele meselesinin hangi aamalardan getii ve
ilgili antlamann 1 930 ylnda imzalanmasyla meselenin nasl
kesin olarak bir zme ulat zerinde durulmutur. imdi
147

1 48

Hatipolu, op.cit., s.1 16.

Antlamann metni iin bkz: Dstur, III tertip,c.11, 1939-1966; ayrca iki lke
arasnda varlan antlama ile ilgili olarak Amerikan Arivinde yer alan rapor
ve antlamann ngilizce, Franszca ve Yunanca metinleri iin ayrca bkz:
American National Archieves, June 22,1930, MT 1 245, roll:I.

333

ise, olayn uluslararas yn bir yana braklarak konumuzu

oluturan Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin mbadele srecinde
nasl bir sreten getiine, alnan resmi bir kararla Trkiye'de
kalmay baaran Papa Eftim ve yakn evresinin neler yaad
na ve Rum Ortodoks nfusa dahil edilerek Trkiye' den Yuna
nistan' a mbadil olarak gnderilen Trk Ortodokslarn nasl ve
hangi artlar altnda gnderildiklerine deinilerek, Yunanistan'a
gittikten sonra yeni lkelerine ve dindalarna uyum sreleri elde
edilen kaynaklardaki bilgiler dorultusunda incelenmeye al
lacaktr.
Karamanl Ortodoks Trklerin
Mb adeleye Tabi Tutulmalar ve Mbadele Sreci

9 Eyll' de Trk askerinin zmir'e girmesini takiben Ankara h

kmetiyle atekes yapmann yolarn aramaya balayan mtte
fik devletlerin 23 Eyll 1922 tarihinde Trk yetkililerine ateke
sin yaplaca yer konusunda teklifte bulunmalarndan bir gn
nce 22 Eyll 1 922 tarihinde, Temmuz ay ortalarndan itibaren
youn bir alma temposu iinde olan Kayseri' deki Trk Orto
doks Kilise Kongresinin grevi son bulmu, Papa Eftim Trk
Ortodokslarn umumi murahhas seilmi ve Trk Ortodoks
Patrikhanesi kurulmutu. Patrikhanenin kurulmasn yukarda
deinildii gibi, Mudanya Atekes antlamas, ad geen atekes
antlamasn da 20 Kasm 1922 tarihinde toplanan Lozan Bar
konferans takip etmitir. Lozan bar konfrans esnasnda
gndeme gelen Trk-Yunan nfus mbadelesi meselesi ile ilgili
iki lke arasnda 30 Ocak 1 923 tarihinde szleme ve protokoln
imzaland gnlerde daha drt ay nce kurulmu olan Trk
Ortodoks Patrikhanesi ve tm Trk Ortodokslarn umumi mu
rahhas Papa Eftim'in faaliyetleri de devam etmekteydi.

334

Mbadele szlemesinin imzalanmasndan nce 7 Kanunu

sani 1923. tarihli Anadolu'da Ortodoksluk Sadas gazetesinde
"Anadolu Trk'tr" balkl bir yazda iri ve koyu puntolarla :

"te rken, lisanen, adeten Trk, diyaneten Ortodoks olan biz

Trk ortodokslarn Trklnden hibir kimse itibal edemeyecein
den, gerek ekalliyet, gerek mbadele lususatnn bizlere mul ola
mayaca emri tabii bulunduunu Avrupa bilmelidir"49 denil irken,
smet Paa'nn Konferansta beyan ettii Trk Ortodokslarn
kendilerini Mslmanlardan ayr grmeyip farkl bir uygulama
istemedikleri ve hatta kendilerini aznlk dahi kabul etmedikleri
gereini bir kez daha vurgulamakta ve imzalanacak olan m
badele antlamasnn kendilerini kapsamayacan dile getir
mekteydiler. Yine 28 Kanunusani 1 923 tarihli gazete nshasnda
ise Bodrum! stimat Zihni "Anadolu 'da mecburi mbadelenin Trk
Ortodokslara m ull var mdr? " balkl bir yaz kaleme alarak
gazetelerde mbadelenin mecburi olarak uygulanaca haberi
yaynlandndan beri herkesin bu konu zerinde tarttn ve
kesinlemeyen bu konunun Trk Ortodoks aleminde endie
yarattna dikkat ekmekte ve yle demekteydi:

". .. bu mbadelenin Anadolu 'nu n dahilinde bulunan Trk Or

todokslara mulu olamayaca husule gelir. Zira bir kere biz
Trk Ortodokslar henz Lozan konferans(ndan) . . . evvel Yu
nanllar arazimizi igal ettikleri zamanlardan Fenerin mekruh
ve menfur siyasetine isyan-u feryat ederek fiilen kat- alaka ve
mnhasran umur-u diniye ve mezlebiye ile megul mstakil
kilisemizi tekil ettik. Biz Trk Ortodokslarn rken Tiirk oldu
umuz tarilen sabittir. Lisan ve adat ve adab ve muaeratmz
yine Trk'tiir. u itibarla rkiyetleri Trk olmayan yalnz Trk
aliyetindebulunan dier Rumlara Kabil-i kyas deiliz. Bizim
'"" "Aadolu Trk'tiir", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 7 Kanunusani 1923,
s.l.

335

ekalliyetlerle hi bir mnasebetimiz yoktur. Dorudan doruya

Trk slamlarn ekseriyeti dahilinde ayn rka mensub ve yalnz
din noktasndan Ortodoksluk mezhebine salikiz.. . . Trk slam
kardeleri-mizle birlikte Tiirk vatannn selamet ve saadeti gaye
i ulviyesinde ayn fikir ve hiss-i mtefekkir ile mtehasss
yekvcd olarak yaamaya karar verdik. Doup bydmz
ana topraklarmzdan baka, bize klliyen yabanc ve al/ak ve
adatmza lisanmza gayri muvafk muhitlerde topraklarda ya
ayamayz ve yaaman da kabiliyet ve imkan yoktur. ..
Trk Ortodoksluk alemi ise bidayetten ber Trkiye'de bu
prensiblerle yaamaya azim ve iman ettiklerinden Trk slam
kardelerinin takip ettikleri milli, vatani gaye ve emellerinden
fikren, kalben (ayrlmadklarndan) bu Trk rknn da bu erait
dahilinde mavatmmnz Trkiye'de yaamaya, kalmaa layk ve
miistalak olr . . . Hakiki Trkle merbut ve sadk Ortodokslar
kalr iimidindeyiz "_ sa
Yukarda stimat Zihni'nin kaleme ald yazdan da anla
laca zere Trk Ortodokslar, mbadele szlemesinin imzala
naca gnlerde mbadelenin kendilerini de kapsayp kapsaya
ca endiesi yannda Trk hkmetinin de byle bir uygulama
yolunu semeyeceine dair phe olmadn da dile getirmek
teydiler. Ancak, onlarn bu mitleri ne yazk ki boa kacaktr.
nk, her ne kadar Lozan' da Trke konuan veya Trk Orto
doks olarak adlandrlan bu insanlarn Anadolu' da kalabilecei
ihtimali zerinde durulmusa da, uygulamada bu gerekle
memi ve milliyetten ziyade dinin esas alnd bir antlama
gerei, kendilerinin rken Trk olduklarn her frsatta dile geti
ren ve Milli Mcadele boyunca Ankara hkmetine destek vere
rek Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi bata olmak zere Ana150

"Anadol 'da Mccbri Miibadc/enin Tiirk Ortodoks/ara mlii Var mdr ? ", Ibid.,
28 Kanunisani 1 923, s.l .

336

dolu zerinde hak iddia eden tm mttefik devletlere kar m

cadele etmeyi tercih eden Trk Ortodokslar da mbadeleye tabi
tutularak stimat Zihni'nin de belirttii gibi . . . ana toprakla
"

r(ndan) baka. . . klliyen yabanc ve ahlak ve (adetlerine) lisan(larna)

gayri muvafk muhitlerde" yaamak zere Yunanistan'a gnderil
milerdir.
ki lke arasnda imzalanan szleme gerei tarihte ilk ve
tek olma zellii tayan zorunlu mbadele uygulamas ile yz
lerce Ortodoks ve Mslman karma komisyonun denetiminde
ve her iki lkenin onayyla 1923-1924 arasnda transfer edilmi
tir. Aslnda Yunanistan ile Trkiye arasnda imzalanan antla
madan ok nce Balkan Sava dneminde (1912) karlkl ola
rak Anadolu'yu terk eden Ortodoks ve Yunanistan' terk eden
Mslman nfus bulunmaktayd. Alexios Alexandris'in verdii
bilgilere baklrsa 1912 ile 1922 arasnda tahmini bir deerle
Trkiye'den Yunanistan'a 847.931 Ortodoks, Yunanistan'dan
Trkiye'ye 1 15.000 Mslman g etmiti. 1923 ylndan 1925
ylna kadar da yine Alexandris' e gre 200.000 Ortodoks' a kar
388.000 Mslman yer deitirmiti. Bu konuda Alexandris'in
verdii rakamlara yakn deerlere Psomiades'in eserinde rast
lamak mmkndr. Psomiades, 188.000 Ortodoks'un Yunanis
tan'a gittiini belirtirken 355.000 Mslmann da Trkiye'ye
geldiini ifade etmektedir. Genel bir ifadeyle, 1912- 1922 tarihle
ri arasnda yaklak 1 .200.000 Ortodoks Anadolu ve Trakya' dan
Yunanistan'a g etmi, ayn dnemde 100.000 Ortodoks da yine
Bulgaristan, Rusya, Arnavutluk, Yugoslavya ve On ki aday
terk ederek Yunanistan' a gitmitir.s Ekim 1924 tarihine kadar,
yani bir yl gibi bir sre iinde, mbadillerin byk ounluu
nun transferi tamamlanmtr. Bu tarihten sonra ise mbadele

1 51

Pentzopoulos, op.cit., ss. 68-9; Psomiades, op.cit., s. 68.

337

komisyonunup en nemli grevi mbadillerin terk ettii malla

rn denek ve tasfiyesi olmutur.152
Bilindii gibi bu konuda yaanan problemler de ancak, 1 0
Haziran 1930 tarihinde imzalanan Ankara Antlamasyla
zmlenmitir. 10 Kasm 1923 tarihinden itibaren Trkiye ile
Yunanistan topraklarnda yaamakta olan Ortodoks ve Mslman
halkn kendi dindalarnn yaad lkeye transferi balad
gnlerde Anadolu' da ve stanbul' da yaayan Ortodoks nfusun
durumunun ne olduu mbadele ile ilgili ne dndkleri ko
nusu olduka nemlidir. Son dnemlerde mbadeleye ynelik
ilginin artt ve bu balamda da almalarn yapldn bura
da belirtmek gerekir. Ancak, yine de konu ile ilgili daha fazla
detayl almalara ihtiya olduu da bir gerektir.153
1 922 yl sonu itibariyle stanbul'da bulunan Rum okullar
ve kiliseleri Ortodoks gmenlerle doluydu. Yanlarna aldklar
tanabilir birka para eya ile genellikle Marmara blgesindeki
ehirlerden stanbul' a gelen bu insanlarn kilise ve okullarda
toplanmas ile ciddi salk problemleriyle karlalmtr. Balkl
Rum hastanesi ylmalar nedeniyle yeterince hizmet veremez
duruma gelmitir. stanbul dnda da durum pek farkl deil
dir. Samsun'dan Trabzon'a uzanan ky eridi boyunca
30.000' den fazla insan toplanmt ve Yunanistan'dan gelen va
purlar 2000 kiilik gruplar halinde Samsun, Ordu, Giresun,
Trabzon iskelelerinden mbadil Ortodokslar tamaktaydlar.
Bu blgede de nemli salk sorunlar ile karlalm, ancak bu

s2

1 53

338

Psomiades, op.cit., s. 68.

1930'lu yllarda Yunanistan' da kurulan Kk Asya Arahrmalar Merkezi
tarafndan szel tarih arivine dayal Rumlarn Anadolu' dan ayrln anla
tan G adl almann 1. ve 2. ciltlerinden yaplan semeler, G: Rumlarn
Anadolu'dan Mecburi Ayrl (1919-1923) bal altnda Trkeye evril
mitir. cv.: Damla Demirz, Derleyen: Herkl Milas, letiim, stanbul
2002.

sorunlar karsnda Amerikan yardm rgtleri devreye girerek

Ortodoks mbadillere yardm etmilerdir. Dier taraftan, Dou
Trakya' da da tren istasyonlarnda byk gruplar oluturan in
sanlar Tekirda-Selanik hattnda mbadil tayan tren ve vapur
larla, hatta ou kez birok blgeye gre d aha kolay bir yntem
le, karayoluyla kan ve yayl at arabalar ile Yunanistan'a git
mekteydiler.154 Trkiye'den, Yunanistan'a gnderilen Ortodoks
nfusu tayan Yunan vapurlar haricinde talyan ve Trk va
purlarnn da tamaclk yaptklar bilinmektedir. Yunanis
tan' dan Trkiye' ye getirilen Mslman nfus iskele ve limanla
ra indirildikten sonra tekrar Yunanistan' dan mbadil getirmek
iin hareket edecek olan Trk gemileri Anadolu' daki Ortodoks
nfusu da alarak Yunanistan'a ulamalarn salamlardr. Bu
balamda, Samsun'a gnderilen mbadele heyetinn ald bir
kararla Midilli' den Ayvalk'a gmen getirecek vapurlarn Sam
sun' daki Ortodokslar da gtrmesi planlanmtr. Bu heyet
daha sonra Trabzon'a geerek oradaki mbadeleye tabi Orto
dokslarn iki vapurla Yunanistan'a tanmalarn salamlardr.
ok az saydaki baz Ortodoks da kendi istekleriyle bu gruplara
dahil olmayarak bir sre daha Trkiye'de kalmlardr.155 Dier
taraftan stanbul' da etabli sorununa dahil olmayarak gidileri
kesinleen Rumlar da gruplar halinde Trkiye'yi terk etmeye
balamlardr. Bunun dnda, mbadele kapsam dnda ol
duklar halde Trkiye'yi kendi istekleriyle terk edenler de olur
ken, bunun tam aksine, mbadeleye tabi olduklar halde Yuna
nistan hkmetinin tutumu dorultusunda stanbul'u terk et
mek istemeyenler de bulunmaktayd. Trk hkmeti bu tr
ailelere Trkiye'yi terk etmek zere hazrlk yapmalar uyar
snda bulununca Yunanistan da mbadele kapsamndaki Bat

1s4
1ss

Ar, op.cit.,

Ibid.,

s.

s.

87

87.

339

Trakya Trklerine bask yapm mallarnn haksz ve yasal ol

mayan msadereleri hzlandrlmtr. Bu arada hkmet yetki
lileri, mbadeleye tabi tutulan bu stanbullu Rumlar da polis
nezaretinde Balkl Rum Hastanesinde toplam, pasaportlarn
teslim ederek be gn iinde Trkiye'yi terk etmeleri gerektiini
kendilerine bildirmitir.156 Bu ekilde mbadele dneminde
Trkiye'nin fakl blgelerindeki durumu ksaca ortaya koyduk
tan sonra asl konumuzu oluturan Trk Ortodokslarn Trki
ye'yi nasl terk ettikleri ele alnarak incelenmeye balanabilir.
Anadolu'nun orta blgesinde yzyllardr Mslman Trk
lerden sadece dini adan farkllk sergileyen ve aslen kendileri
nin Trk olduklarn beyan ile bunu gerek adet, gelenek ve g
renekleri ve gerekse tarihi veriler nda ortaya koyarak Ana
dolu' da yaamakta olan Rum Ortodoks nfustan farkl oldukla
rn ve onlarla bir tutulamayacaklarn vurgulamaya alsalar
da, sonuta Ortodoks Trkler de bu zorunlu nfus mbadelesi
ne tabi tutulmaktan kurtulamamlardr.
Karamanllarn ou iin mbadele Austos 1924'te bala
mtr. Ankara, Nide, Kayseri, Nevehir gibi Anadolu blge
sindeki ehirlerde yaayanlar gruplar halinde demiryolu aracl
yla stanbul, zmir ve Mersin gibi liman ehirlerine tanm
lardr. Ankara' da bulunanlar zellikle stanbul ve zmir' den
Yunanistan'a gnderilirken,157 Nide, Nevehir ve Kayseri bl
gesinde yaayanlar Mersin limannda bekleyen vapurlarla ta
nmlardr. Nevehirli, Kayserili, Nideliler kendilerini Mer
sin' e ulatracak olan trene binmek iin ya yaya olarak, ya d a
kanlar i l e Ulukla'ya gitmiler, oradan bindikleri tren aracl
yla Mersin'e ulamlardr. Trkiye'den ayrllar konusunda
kendileriyle grlen birok Karamanl Ortodoks, kylerinden

156

1s7

340

Ibid., s. 87.
Ibid., s. 88.

ayrlrken yaananlar hakknda kendilerinin memleket olarak

nitelendirdikleri yaadklar topraklar brakp gitmenin zorluu
yannda, zellikle ayrl esnasnda Mslman Trklerin de
gitmelerini istemediklerine dikkat ekmilerdir. Bu konuda m
badelede Nevehir merkezden Yunanistan'n Larissa ehrine
gitmi olan Despina ve Anastasia Merkrolu kardeler yle
demekteydiler: " .... daima alyorlard Bu kadar mlkleri, evleri nere

ye koyup gideceiz, nereye gideceiz. Kanlara geldiler Trklerimiz

kucaklayp pyorlard "ah yavrularm nereye gideceksiniz.. . " bunlar
belleyin. Ne m uhabbetleri vard. Ah nerelere gidiyorsunuz deyip gn
derdiler. " Yine Kayseri Rum Kavak' tan Farsala Zoodohos Pigi
kyne giden Kosmas Pavlidis de: "Dostumuz ou.. . hep alad
lar, Hristiyanlar burdan gidiyor... Bizim ora en temiz yer idi. yle gl
gadar dokanmadlar bize. Onlarlan girer hardk, oyle koylerine gider
dik, onlar gelirdi. . . " 158 demekteydi. Benzer szleri birok Kara

manl' dan duymak mmkndr. 159 Zaten, daha nceki blmde

de belirtildii gibi kark veya ayr kylerde yaayan Msl
man ve Ortodokslar arasndaki ilikiler istisnasz "ok iyiydik, ok
muhabbetliydik, bir ev gibiydik" gibi ifadelerle nitelendirilmitir.
Bu ekilde ayrl annda kendilerinin gidileri ve yaadklar
topraklar terk etmelerinin verdii hzn kadar yzyllardr
farkl inanlarna ramen ayn kltrn birer paras olan Ms
lman Trk ile Anadolu'nun ortasnda yaayan Ortodoks Tr
kn birbirlerinden ayrlmas da zihinlerde yer eden bir olay
ola,rak bugn dahi canlln korumaktadr denilebilir.
Yukarda belirtildii gibi i blgelerden Mersin'e gelen m
badiller burada kendilerini Yunanistan'a gtrecek olan vapur
lar on be gn veya daha az bir sre beklemek zorunda kalm158

1s9

Anastasia-Despina Merkrolu ile 1.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde

yaplan mlakat; Kosmas Pavlidis ile 1.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos
Pigi kynde yaplan mlakat.
zdemir, op.cit., s.80.

341

lar, bu sre zarfnda da blgedeki ambar veya kilise gibi mekan

larda barnmak durumunda kalmlardr. Kylerinden k ve
ondan sonraki aamalar Kayseri Gelveri kkenli ve bugn dahi
bozulmam olan yresel ifadeleriyle Pandeleimon Akakiyakis
u ekilde ifadelendirmektedir: "1 924 Austosunun 15'inde yola

ktk. A rabalarnan kanlarnan. Aksaray'a endik. Gece kaldk zanne

dersem arda. brs gn yine arabalarnan Ereli'ye geldim. orada
latirimde yok, bir iki gn kaldk galiba. Tren geldi. Trene bindik
ardan. Tarsus tren yoluyla Mersina'ya geldik. Mersina'da on, on be
gn oturduk. Galdk arda ambarlarda. Yk ambaryd. Vapur geldikten
sonra aldlar bizi gayklan. O zaman liman youdu geri durdu gemi.
Cayk/arnan gtrdler. Ordan vapura bindik. . "160 Benzer ekilde
.

bir tren yolculuu tarifi yapan Kayseri Rum Kavakl Yohannis

Pavlidis de Mersin' de on be gn sreyle bir Ermeni kilisesinde
kaldklarn belirtmektedir.161 Anadolu'nun birok yerinden
gelerek Mersin'de toplanan insanlar o dnemde liman olmad
ndan dolay kayklarla vapurlara tanmlardr. Nideli, Nev
ehirli, Kayserili, Konyal birok insannn bir arada ve youn
kalabalklar halinde bindikleri vapurlarn, ounun tarifine ba
klrsa yolcu vapurundan ziyade yk tamak ii kullanlan va
purlar olduklar anlalmaktadr. Dier taraftan, kendi masrafla
rn karlamak artyla, yani paral vapurlarla yolculuk edenle
rin ise dier insanlara nazaran daha iyi artlar altnda Yunanis
tan' a ulatklar anlalmaktadr. Anastasia Merkrolu vapura
l6o

Pandeleimon Akakiyakis ile 9.10.2000 tarihinde Kavala-Neo Kalvari'de

yaplan mlakat; Yunanistan'dan Trkiye'ye gelen mbadillerin benzer an
latmlar iin bkz. skender zsoy, ki Vatan Yorgunlar, Mbadele Acsn
Yaayanlar Anlatyor, stanbul, 2003; Mehmet Ali Gkah, Nfus Mbade
lesi, Kayp Bir Kuan Hikayesi, stanbul, 2003; Emin Akda, ahitlerin
Dilinden Unutulan Byk G, 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, s

161

tanbul, 2005.
Yohannis Pavlidis ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi kynde
yaplan mlakat.

342

binen insanlar ve vapurun durumunu tarif ederken: "Bir biri

stne bir biri stne. . . kimi yoharlarda kimi ambarlarda . .. pislikler

m undarlk.. yle kac gn gittik"1 62 derken, Konya Sille kkenli
Anastasia Hacteodorudou da: "Papurlar dolup dolup gidiyor.
nsanlar alaya alaya geri. baka baka gittiler. Papur Rus papuruydu.
Herkes evinde hazrlk etti, sucuklar ettik, pastrmalar ettik, keteler
ettik, ekmekler ettik. . . . souk vard, mangal yaktk. Alyorlard. Has
talandlar. .. Tifo hastal . . . "1 63
Sava artlar altnda yaanan tm bu olaylarn bugn hala
o gnleri yaayanlarn hafzalarnda canlln koruduunu ve
insanlarn o gnleri anlatrken yeniden yaadklarn, duygu
landklar ve aladklarn da burada vurgulamak gerekmekte
dir. Anastasia Hacteodoridou'nun zerinde durduu ve va
purda birok insannn hastaland gerei dier mbadil Ka
ramanllar tarafndan da vurgulanmtr. Hatta vapurlarda len
insanlarn denize atld birok mbadil tarafndan da dile geti
rilmektedir. rnein, Nide Sulucaoval Melpomeni Haciliadou
byle bir olay anlatrken: "Gnde bi dene adam ld. Mercan ...
Mercand ad . . . ld. Demiri baladlar denizin iine attlar" demek
teydi.164 Vapurlarda yaanan bu ve benzeri olay rnekleri bir
tarafa braklacak olursa, zor bir deniz yolculuunun ardndan
Yunanistan topraklarna ayak basan ve Trk Ortodokslarn da
dahil olduu tm mbadilleri yeni, ancak zorlu bir gelecek bek
lemekteydi. Daha ak bir ifadeyle, Trkiye' de braktklar mal
larna denk bir varla kavuabilecekler miydi ve yllardr yaa
dklar kyleri ve Mslman komular gibi imdi aralarnda
bulunduklar dindalar Yunanllarla muhabbetli ve bir ev gibi bir
162

163
164

Merkrolu ile mlakat.

Anastasia Hacteodoridou ile 27.10. 2000 tarihinde Selanik ehrinde yaplan
mlakat.
Melpomeni Haciliadou ile 7.10.2000 tarihinde Karditsa Vunena kynde
yaplan mlakat.

343

arada yaayabilecekler ve sahip olduklar kltrlerini yeni top

raklarnda devam ettirebilecekler miydi? te bu sorularn ce
vaplarn, birinci el kaynak olarak nitelendirilebilecek ve bizzat
olaylarn iinde yaam mbadillerin kendi ifadelerinde bul
mak mmkndr.

Anastasia Hacteodoridou

344

Buraya kadar Ortodoks Trklerin mbadeleye tabi tutulma

lar ve mbadele sreci hakknda bilgiler verilmeye allmhr.
Mbadele sreci sonrasnda Ortodoks Trklerin Yunanis
tan' daki durumlar ele alnp incelenmeden nce mbadeleyi
takiben Trk Ortodoks Patrikhanesi ile ilgili yaanan gelimele
re deinmek gerekmektedir.
Papa Eftim ve Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin
stanbul'a Nakli

Fener Rum Patrikhanesi ile ilgili Lozan' da varlan anlamaya

gre sadece dini bir kurum olarak stanbul' da varln devam
ettirmesi ve o dnemde patriklik grevini yrtmekte olan IV.
Meletios'un grevden uzaklatrlaca sz erevesinde, IV.
Meletios 10 Temmuz 1923 tarihinde istemeyerek de olsa stan
bul' dan ayrlmtr.16s
Ancak her ne kadar patrik stanbul' dan ayrlsa da, istifa et
memek konusunda direnmesi patrikhane balamnda yeni bir
gerginlik yaanmasna sebep olmutur. Byle bir ortamda Fener
Patrikhanesi'yle temasa geen Papaz Eftim, Meletios'un grevi
brakmas, kanunlara uygun bir biimde yeni patriin seilmesi
gerektiini belirtmitir.166
Ancak, bu beyann dikkate alnmadn gren Papa Eftim,
2 Ekim 1923 tarihinde Fener Patrikhanesi'ne giderek Sen Sinod
Meclisi'ni feshettiini ilan etmi daha nce Meletios tarafndan
grevinden uzaklatrlan Metropolitlerin de dahil olduu yeni
bir Sinod Meclisi oluturmutur. Yeni oluturulan bu meclis de
patrik IV. Meletios'u azletmeleri ile ilgili karar onaylamtr.
Ayrca, Papa Eftim Patrikhane temsilciliine tayin edilirken,
6s
166

Hatipolu, Yakn Tarihte, s.64; Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrik
hanesi'nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), stanbul, 2001, s.229.
Atalay, op.cit., s.234.

345

patrikvekilliine Erdek Metropolidi Kallinikos, yardmclna

da Maka Metropolidi Kirillos getirilmitir.167 Ancak, Papa
Eftim'in bu giriiminden ksa bir sre sonra patrikhanenin tek
rar eski kimliine dnd de bilinmektedir. Nitekim, Yunan
hkmetinin mbadele srecinde Bat Trakya Trklerine bask
uygulad bir dnemde Trkiye' de de buna karlk olarak
stanbul Rumlarna misilleme yaplmas konusunda kamuo
yunda yaanan gerginlik ortamnda Patrikhanenin Yunanis
tan' n Bat Trakya'daki bu uygulamasn knamas iin Papa
Eftim ok uratysa da, bundan bir sonu alamamtr.16s Bu
arada Lozan'da Venizelos'un Trk delegasyonuna Meletios'un
grevden ekilmesinin salanaca szn vermesi ile paralel
olarak 10 Kasm 1923 tarihinde IV. Melitos patriklikten istifa
etmitir. Bu istifay takiben, 13 Aralk 1923 tarihinde yeni patrik
seimi gereklemi ve mtareke dneminde patrikhanede g
rev almayan, Fener'in itilaf devletleri ile ibirlii yapmasna
kar km olan Patrik V. Germanos'un sa kolu olan Kadky
Metropolidi Grigorios, yeni Fener Rum Ortodoks Patrii olarak
greve balamtr. Yeni patriin bu ekilde seilmesi sonrasnda
Papa Eftim ak bir mektupla Patrik Grigorios'u da geri ekil
meye armtr. Ancak, Papa Eftim'in bu davran Trk h
kmetince olumlu karlanmam ve Adliye Vekili Seyfi Bey,
TBMM'de Trk hkmetinin Patrik VII. Gregorios'a destek
verdiini aklama gereini duymutur.169 Hkmetin bu tutu
mu karsnda yeni patrik de verdii demelerde Trkiye Cum
huriyeti'ne olan balln dile getirmekte, buna cevap olarak

167
1os
169

Ibid., s. 63; Ercan,op.cit., s, 423; Alexandris, op.cit., s.153; Atalay, op.cit.,

s.235.
Ergene, op.cit., s.87.
'
Sofuolu, op.cit., s.153; Hatipolu, op.cit., s.71; Elin Macar, Ibid., s.124;
Kadky Metropolidi Grigorios ile ilgili dnemin basnnda yer alan bilgilere
dayal farkl bir aklama iin bkz. Atalay, op.cit., s.245.

346

da Mustafa Kemal Paa 25 Aralk 1923 tarihinde gnderdii bir

telgrafla Patrik VII. Gregorios'a teekkrlerini bildirmekteydi .170
Bu durum karsnda Papa Eftim, Fener Patrikhanesi'nde
yaplabilecek fazla bir ey kalmadn fark ederek mcadeleye
yine Fener Patrikhanesi dnda devam etmeye karar vermitir.
Onun bu karar ald gnlerde stanbul'da Galata Ortodoks
Cemaati arasnda bir ihtilaf ortaya kmtr. htilafn nedeni
Galata Merkez Heyeti ile zel heyetleri arasndaki anlamazlk
yannda yine Merkez Heyeti Bakan olan Damyanos
Damyanidis'in Patrikhane'ye bakaldrmasdr. Damyanidis'in
bakaldrsnn temeli ise Patrik Meletios'un usulsz seilmi
olmasdr.171 Damyanidis, Sen Sinod tarafndan aforoz edilmise
de, Papa Eftim'in giriimiyle bu aforoz kaldrlmtr. Bu olayn
ardndan yaanan yeni bir gerginlik ile cemaat Papa Eftim'e
mracaatla meselenin hallini rica etmi ve sonuta olay
Damyanidis'in istifa etmesiyle zmlenmitir. Bunun ardndan
ise Papa Eftim Galata'da bulunan Panaiya Kilisesi'ne barahip
olmutur. Ancak, bu gelime karsnda Fener Patrikhanesi de
bo durmam ve Papa Eftim'i 19 ubat tarihinde ihra etmi
tir.172 Daha sonra ise, 6 Haziran 1924 tarihinde Panaiya Kilise
si'nde bir kongre toplanm ve bu kongreye stanbul'un farkl
semtlerinde oturan stanbul Ortodoks Cemaat Heyetleri ve aslen
Anadolulu olup stanbul' a yerleen Trk Ortodokslarn temsilci
leri katlmlardr. Dzenlenen bu kongrede u kararlar alnm
tr:
1 . Fener Patrikhanesi ile kesin olarak dini ve dnyevi btn
ilikilerin kesilmesi, 2. nceleri Kayseri'de kurulmu olan Trk
170

Psomiades, op.cit., s.96; Hatipolu, op.cit., s.72; Alexandris, op.cit., s.156;

Sofuolu, op.cit., s.153
1 71 ahin, a.g.e., s.254; Mustafa Ba, Trk Ortodoks Patrikhanesi, Ankara, 2005,
s.75.
1 72 Hatipolu, op.cit., dn.166; Sofuolu, op.cit., 5.153.

347

Ortodoks Merkez Kilisesinin stanbul' a nakledilmesi ve kilisenin

bana Papa Eftim'in getirilmesi, 3.0rtodoks kilisesinin bamsz
olmas ve bu bamszln hkmet tarafndan tasdikine ait
gerekli ilemlere hemen balanmas, 4.Panaiya Kilisesi'nin Trk
Ortodoksluunun merkezi olarak tannmas.173

Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi

Alnan bu kararlardan da anlalaca zere hpk Kayse

ri' de

belirlenen

hedefler

dorultusunda,

Fener

Patrikhane

si'nden ayrlma fikri birinci hedef olarak ortaya kmhr. Bu

dorultuda, Haziran balarnda alnan kongre kararlarn taki
ben Fener Patrikhanesi'yle olan resmi balarn tam olarak kopa
rld tarih 7 Temmuz 1924 tarihidir.174 Bu tarihi karardan iki

gn

sonra ise Papa Eftim, bapapazlk grevini kabul etmitir.

Bu gelimeden sonra ilerleyen gnlerde de blgedeki dier kili-

173

ahin, op.cit., s.195; Ergene, op.cit., s. 186.

174

348

Hatipolu,op.cit., s.72, dn.166; Sofuolu, op.cit., s.154.

selerin, Hristos, Aya Nikola ve Aya Yani, bapapazln da

zerine almtr. Bundan sonra ise 14 Temmuz' da yaplan ikinci
bir kongre ile kilise idaresinden sorumlu bir heyetin tekili ve
Patrikhane ile ilgili bir nizamname dzenlenmesi gerekletiril
mitir. Yaplan bu son toplantda alnan kararlar, aada yer
verilen 5. madde hari, 6 Haziran kararlarnn hemen hemen
aynsdr denilebilir.
14 Temmuz 1924 tarihinde Galata Panaiya kilisesinde alnan
bu kararlardan 5. maddede yle denilmektedir:

"Bir kilise nizamnamesinin kaleme alnarak kongrede kabul edi

len nizamnamenin hkmetimizce kabul ve tasdikine kadar yine
ruhani reis Eftim efendinin reislii altnda olmak zere Avukat
stimat Zihni, Damyanos Damyanidis, Kaa Papadopoulous,
Zamba Zambaolu, Dimosteni Papadopoulo, Yani Bilbilolu
efendilerden mrekkep daimi bir cismani heyet tekilini, Sokrat
Karahisarlolu, Kiryako Glcolu, Anastas Manololu, Nikola
Vasilyadis, Kiryako Pamukolu Efendilerin de bu heyetin ihti
yat azalar olmak zere intihabm ve bu heyetin reis-i ruhani
Eftim Efendinin riyaseti altndaki daimi ruhani heyet ile bir
lemek suretiyle teekkl edecek olan ruhani ve cismani muhte
lit meclis tarafndan kiliseye ait btn umur ve hususun idare
edilmesini kabul ve olvecille karar verdiimize dair i bu maz
batamz iki nsha olarak tanzim ve imza ile reisi ruhanimiz
Eftim efendiye i'ta ettik"7s
Patrikhanenin idari ilerinden sorumlu olacak heyetlerin
tekili sonrasnda Trk Ortodoks kilise ve cemaatlerinin idare
ekilleri ile ilgili bir nizamname hazrlanmtr. Bu nizamname
eki ile toplam 19 maddeden olumaktadr. Konu btnl

175

Ergene, op.cit.,

s.189.

349

asndan bu yirmi maddelik nizamnameyi de burada aynen

belirtmenin yararl olaca kanaatindeyiz:

"1. Mstakil Trk Ortodoks Kilisesi bapapazlna merbut

Trk Ortodoks kiliselerinin hkm ve kumandas mstakil kili
seye mensup cemaatlerin kilise daimi reisi bapapazn talt ri
yasetinde itima edecek umumi leyetine aittir. 2. Heyeti Umu
mi reis-i umumiden baka on iki azadan eksik teekkl ve ictima
edemez. 3. Heyeti Umumiyenin m uayyen ictimalar: Her sene
birinci kanunun (Aralk aynn) ilk gndr. Fevkalade olarak
ictimaa liizm ve iltiya olduunda taraf riyasetten muktezi
msaadeyi resmiyenin istilsali ile kilise ilan usul ile, leyeti
ummiye ictimaa davet edilir. cabnda mstakil kiliseye men
sup oniki zatn talriren talebi zerine reisi umumi heyeti
umumiyeyi ictimaa davete mecburdur. 4. Mstakil Trk Orto
doks cemaatleri tabi bulunduk/ar Trkiye Cumhuriyeti devle
tinin iinde ekalliyet hukuku nam altnda kendilerinde Trk
Mslman vatandalarndan ayr bir hak tanmadklarndan
srf dini messeseden ibaret olan kiliseleri iin ayr bir cemaat
tekilat mevcudiyetine lzum kalmad ve esasen bir mezkur
nizamname ile ler nevi maddi ticaretten salim ve srf bir iba
detlane olan kiliselere, mtevelliler heyeti namnda cretsiz ve
gayri mesul bir heyetin intihabndan sarf nazar edilecektir.5.
Kiliseler mstakilen reisi umumi bapapaz tarafndan cemaat
namna nezaret ve nizamname ahkam zere kumanda edilece
inden yegane mmesail ve tek mtevelli Trk Ortodokslar
namna bapapaz/ardr. 6. Bapapaz kayd layat artyla ruhani
ve cismani kilise anayasasna gre umum Ortodoks cemaati ta
rafndan in tihap ve tayin keyfiyetinin baray malumat hkme
te bildirilmesi ve hkmet tarafndan intihabn tasvibi, dini ve
vatani menfaat icab bulunduundan zaruridir. 7. Papazlar,
diyakoslar, bapapazn gsterecei lzum zerine Trk Orta-

350

doks Hristiyanlarnn heyeti umumiyesinin ictimalarnda kay

d hayat artyla seilirler ve bapapaz tarafndan da kilisede
takdis ve tayin edilirler. 8. Bapapaz, Papaz ve Diyagoslar kayd
hayat artyla intihap ve sfat ruhaniyi iktisap eylediklerinden
sfat memuriyetlerinden tecrit ve azilleri yalnz tabi bulunduk
lar Trkiye Cumhuriyeti hkmeti mahkemelerinden aleyhle
rine verilecek ve katiyet kesbedecek karara baldr. 9. Papazlar,
Diyakoslar bir hata ve mesuliyetlerinden dolay muayyen bir
zaman iin (bu da nihayet ay geemek zere) Bapapaz tara
fndan vazife-i rulaniyesinden el ektirilirler. Fakat, vazifeden
el ektirildikleri zaman zarfnda mesuliyetlerinden dolay mah
kemeye verilmiler ise neticei muhakemelerinde intizaren ruha
ni vazifelerinden mahrum kalrlar. 10. Ruhani memurlarn elbi
se-i ruhaniye ile sokaklarda, ar ve pazarlarda dkkin ve kah
vehane gibi umumi yerlerde dolamalar ve oturmalar katiyen
memnudur. 1 1 . Ruhani memurlar kiliseden dar medeni kya
fetle ve mevkii ictimaiyeleriyle mtenasip olan her yerde gezip
oturmakta ve meru ticaretlerle megul olmakta serbesttirler.
Sa ve sakal tamak mecburiyeti yoktur. 12. Papazlarn her ay
banda mukaddes su ile eski ve khne adete gre hane ve dk
kin, sokak ve arlarda dolamalar katiyen yasaktr. Ancak
Trk Ortodoks Hristiyanlarndan ler arzu eden, papaz evine
davet eder ve evinde mukaddes su dini ayinini yaptrabilir. 13.
Kiliselerin mukaddes eyalarna sivil ahslarn el ile dokunma
lar dinen caiz olmayan ve onlarn ok temiz muhafaza edilme
leri papaz ve diyakoslarn dini vazife ve borlar iktizasndan
olan eyay m ukaddese dini tayinlerinde diyakoslara teslim edi
lir ve ziyan/arndan olay da kendileri mesul tutulurlar. Siville
rin ellemelerinde dinen mahzur olmayan dier eyalar kandilci
/ere teslim olunur ve ziyanlarnda kandilci/er mesul tutulur.
14. Bapapaz her ay banda kiliselerin bilcmle eyasn tefti
ve kontrol ederek neticeden kilisede cemaati haberdar eder. 15.

351

Umu ma ait ibarethanelerin muhafazasna devlet kanunlar te

keffl ey/ediinden bu hususda cemaate bir tedbir ittihazna l
zum yoktur. 16. Kiliselerin teden beri maddi idarelerini temin
eden tabak (disko) usul ile cemaatten para toplamak gayri me
ru ve kanuna aykr olduundan yasaktr. 1 7. Kilisede papazlar,
diyakoslar, mezzinler ve kandilciler maasz alrlar. Dn,
vaftiz, nikah, cenaze, Liduragya, Evheleoon, Ayazmos,
Baraklisis vesaire gibi yaplan din imerasim ve ayinlerde herke
sin ahsna ait cemaat tarafndan ihtiyari olarak yaplan bahi
ler ile idarelerini temin ederler. 1 8. Kiliselerin zeytinya, mum,
elektrik ve gnlk vesaire gibi ufak tefek masraflar iin her kili
sede birer kutu bulundurulacak ve mezkur kutulara cemaat ta
rafndan ihtiyari olarak atlacak teberruattan bu masraflar te
min olunacaktr. Bu kutular her ay banda ba papaz tarafn
dan umum m stahdemler huzurunda alr ve haslattan kilise
nin masraflar tefriik edildikten sonra artan m iktar mstahde
m in arasnda msavatan taksim edilir. 19. Bapapaz haneye ay
rca bir tahsisat verilmedii ve bapapazn muayyen ve mukar
rer maa lavedildii cihetle kiliselere ait akaratn icar bedelleri
bu hususa tahsis edilir. Mezkur akaretleri mlken satmak art
ile bapapaz namna icar ve isticar ederek haslatndan ba
papazlaneye ve istihdamlarna lzum grd ruhani ve cis
mani memur, katip vesair hademe cretlerini ve fevkalade mas
raflarn ve kendi ahsi idaresinin yeterine gre temin eder.
Zeyl: Birinci maddede heyeti umumiyeyi tekil edecek cemaat
kelimesi, mstakil kiliseye mensup yirmi yandan yukar erkek
ve kadn Trk Hristiyan Ortodokslar diye tefsir edilir". 1 76
Bu ekilde 1922 yl Eyll sonunda Kayseri' de kurulan Trk
Ortodoks Patrikhanesi, 1 923 yl sonlarndan balayarak 1924
yl boyunca sahip olduu Kayseri, Nide, Nevehir gibi birok
176

352

Ibid., ss.188-193.

Orta Anadolu Trk Ortodoks cemaatini mbadeleye kurban

vermesine ramen, geride kalan ve stanbul' da yaamakta olan
Anadolu kkenli Trk Ortodokslarn desteiyle ve Papa
Eftim'in gayretleri sonucu tam anlamyla bamsz bir patrikha
ne olarak stanbul' da Fener Patrikhanesi'nin karsnda varln
ortaya koymutur.
Bu arada sahip olduu cemaati mbadeleyle kaybeden Pa
pa Eftim nasl Trkiye'de kalabilmitir. Bu konuda Cumhuriyet
Arivi'nde yer alan bir belge Papa Eftim'in ve ailesinin Heyet-i
Vekile kararyla mbadeleden muaf tutulduunu ortaya koy
maktadr. Hkmetin 3 Austos 1924 tarihinde ald ve bata
Trkiye Reisi Cumhuru Gazi Mustafa Kemal ve Bavekil
Hariciye Vekili smet, Mdafaa-i Milli Vekili Kazm, Adliye
Vekili M. Necati, Dahiliye Vekaleti Vekili: Dr. Refik,Maliye Ve
kili: Mustafa Abdulhalik, Maarif Vekili: Vasf, Nafiia Vekili:
Sleyman Srr, Ziraat Vekili: Zekai, Ticaret Vekili Hasan Hs
n, Shhiye ve Muavenet-i ctimaiye Vekili Dr. Refik, , Mbadele
mar ve skan Vekili Rafet Beyler olmak zere Heyeti Vekilenin
imzalarnn bulunduu bu kararda yle denilmekteydi:

"Papa Eftim Efendi'nin Harekat- Milliye'nin ibtidasndan beri

Trkiye davasyla alakadar grnmesi ve patrikhaneyle arasn
daki vaziyet nazar- itibare alnd takdirde efrad- ailesinin
mbadeleye tabi olmas dar- felaket olaca muhakkak bulun
duundan bir karar ittihaz talebini lavi Dahiliye Vekaleti
celi/esinin 2 .8.340 tarih ve Emniyet-i Umumiye Mdriyeti
3 798 no'lu tezkeresi zerine mumaileyh Papa Eftim Efendi ve
ailesinin stanbu/'da yerlemesini msaade itas cra Vekilleri
Heyetinin 3.8.340 tarihli ictimanda karargir olmutur.
3.8.340".1 77

1 77 :

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bavekfilet Kalern-i Mahsus Mdiriyeti 030

18 01 106 75 07, EK: III

353

Papa Eftim ve yaklak olarak 50-60 kiiden oluan ailesi178

dnda mbadeleden muaf tutulan, Papa Eftim'in yakn evre
sinden olan Avukat stimat Zihni adna da bir hkmet karar
dzenlenmitir.179 stimat Zihni dnda, yine Papa Eftim'in sa
yesinde mbadeleden muaf tutulan Katsos Papadopulos,
Metaritlmisis adnda Fener karsnda Papa Eftim'i destekleyen
bir gazete karmtr. 1932 ylnda yayma ara verilse de, gazete
daha sonra yaynma devam etmitir.180 Bunun dnda, mbade
leye tabi olup mbadele antlamasndan nce mbadeleye tabi
olmayan bir Ortodoks erkek ile evlenen Ortodoks kadnlarn
veya Milli Mcadele dneminde Yunan harekatna itirak etme
yerek Mslman nfusa yardmlar dokunan kiilerin mbade
leden muaf tutulacana dair arivde belgeler bulunmaktadr.181
Yine insani bir uygulama olarak salklar g etmeye msait
olmayan kiilerle ilgili olarak her iki lke, bu kiilerin mbade
leden tecillerine karar vermilerdir.182
Bu ekilde mbadeleden muaf tutulan ve Kayseri Trk Or
todoks Patrikhanesi'nin stanbul'a naklini salayan Papa Eftim'e
kar Fener Patrikhanesi de baz faaliyetlere girimitir. Patrik
hane, bir yandan Papa Eftim'in bapapazln stlendii kilise
ler iin bu kiliseleri fuzuli yere igal ettii gerekesiyle hakknda
dava aarken Ankara'ya mracaatla kendilerinden bir heyetin
Trk Ortodoks Patrikhanesi'ne giderek ayin ynetmek istedikle1 7s

1 79
so
181

rn2

Erdal etinta, Anadolu Trk Ortodoks Patrikhanesi, A.. nklap Tarihi

Enstits yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1996; Seluk Erenerol ile yap
lan mlakata dayal olarak Elin Macar, bu kararnamenin 64 kiiyi kapsad
n belirtmektedir. Bkz. Macar, op.cit., s.160.
Cumhuriyet Arivi, Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdiriyeti 030 18 Ol 106 75
07.

Macar, op.cit., s.162.

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdiriyeti 030
18 Ol 106 75 07
Tosun, op.cit., s.91; Erdal, op.cit., s.73-75.

354

rini bildirmi, dier taraftan da uzun zamandan beri kamuo

yunda Papa Eftim aleyhine yrtt propagandalarna daha
da hz vererek devam etmitir. Takip ettii bu propagandalarda
Fener Patrikhanesi'nin zerinde durduu en nemli konu, Bul
gar, Arnavut, Arap gibi farkl milliyetlerden Ortodokslarn var
olduu gereini aka gz ard ederek her Ortodoks'un Rum
olduu ve Papa Eftim'in de Rumlar Trkletirmeye alty
d.183 Papa Eftim kart propagandalarna devam ederken, An
kara'ya yapm olduklar mracaatlarna olumsuz bir cevap
almlardr. Papa Eftim de Fener Patrikhanesi'ne kar bir dava
aarak tazminat kazanm ve bu tazminatn patrikhaneden icra
yoluyla aln esnasnda patrikhanenin baz mallarna el ko
nulmas Trk ve Rum Ortodoks Patrikhaneleri arasndaki ger
ginlii nemli lde trmandrmtr. Bu arada 3 Mart 1924
tarihinde Halifeliin ilgas meselesi de patrikhanede ciddi bir
tedirginlik yaratmtr denilebilir. Patrik VII. Gregorios Haziran
aynda Yunanistan dileri bakan Russos'a mracaat ile 1918
sonrasnda stanbul' a yerleen bapiskopos ve dier ruhaniledn
etabli statlerinden endie duyduklarn dile getirse de, bu d
nemde patrikhane ile ilgili her hangi resmi bir sorun yaanma
mtr. Bunda elbette ki, patrikhanenin kurum olarak lke dna
karlmas meselesinin resmi makamlar tarafndan dile getiril
memesi ve bu konuda Trk yetkililerinin iyi niyet ve tercihleri
nin etkisi byktr.184 Halifeliin ilgas sonrasnda bu tr bir
tedirginlik yaayan patrik VII. Gregorios'un ayn yln Kasm
aynda lmesi aada grlecei zere, patrikhane bnyesinde
siyasi bir gerilime yol aacaktr.
Patrik Gregorios'un lmnden sonra yerine seilecek pat
rik konusunda Sen Sinod yeleri arasnda Yunanistan' daki siya-

183
184

Ergene, op.cit., s.l 94.

Hatipolu, op.cit., s. 74; Alexandris, op.cit., s.160.

355

si blnmeye paralel olarak Kralc ve Venizelist olmak zere bir

mcadele balamtr. Bu mcadele sonucu 17 Aralk 1924'de
kral taraftar Konstantinos Arapolu patrik seilmitir. Bu du
rum Yunanistan'daki Venizelist ve Kralclar arasnda olduu
kadar Trkiye ve Yunanistan arasnda da yeni bir gerilime yol
amtr. Trk yetkilileri patrik seiminden nce seilecek patri
in Trk Yunan Ahali Mbadele Antlamasna uygun bir kii
olmas gerektiini patrikhaneye hatrlatm olsa da, bu uyar
dikkate alnmam ve stanbul doumlu olmayan Konstantin
Arapolu patrik seilmitir. Bu seimde, Hatipolu'nun belirtti
ine gre, patrikhanenin byk bir ihtimalle Trkiye'deki ko
numunu denemek istemesi ile kralc kimliine sahip bir patrie
Atina'nn da sahip kmayaca dncesi etken olmutur. Pat
rikhanenin yaratm olduu bu yeni gerilim ancak, yeni seilen
patriin mbadeleye tabi tutulmas ve 30 Ocak 1 925 tarihinde
snr d edilmesiyle son bulmusa da, bu durumun yaratt
gerginlik 21 Haziran 1925 tarihinde Ankara Antlamas imzala
nncaya kadar devam etmitir denilebilir.185 Fener Patrikhanesi,
kendi bnyesinde yaanan bu olumsuzluklara ramen, Papa
Eftim' e kar yrtlen mcadeleden de vazgememitir. Bu
balamda, Papa Eftim'e kar Fener patrikhanesi tarafndan
uydurma sularla davalar aldysa da bir baar elde edileme
mitir. Buna kar Papa Eftim de yaynlad beyannameler ile
Fener karsnda bo durmam ve yllardr Fener Patrikhane
si'nin yapm olduu ihanetleri ve bu kurumun i yzn ka
muoyuna gstermeye devam etmitir.1s6 Bu arada eski Kayseri
Metropolidi Amarsiyos, Erdek Metropolidi Kirillos ve Adalar
Metropolidi Agatengelos'un yapt bir ayinle Papa Eftim'e
Fener Patrikhanesi tarafndan verilmi olan aforoz cezas kald-

185

186

356

Hatipolu, op.cit., s.75; Macar, op.cit., s.127-138.

ahin, op.cit., s.199.

rlm ve Papa Eftim Piskoposlua ykseltilmitir (18 Mart

1926).187 te bu tarihten sonra Papa Eftim sahip olduu Bapis
kopos rtbesiyle tahmini olarak 2000 kiilik cemaatiyle188 bam
sz bir Patrikhane konumundaki Trk Ortodoks Patrikhane
si'nin Bapiskoposu olarak grevine devam etmitir.
Bu grevler erevesinde Papa Eftim, Trk Ortodoks Pat
rikhanesi'nde yeni baz reformlara girimi ve dua ve ilahileri de
Trkeye evirerek ibadet dilini tam anlamyla Trkeletirmeye
balamtr. Aslnda Papa Eftim bu tr bir uygulamann temelle
rini Kayseri' de atmtr denilebilir. Kilise Kongresinin almala
r sresince alnan kararlar arasnda ibadetin tamamen Trke
letirilmesi fikri de bulunmaktayd. Nitekim, bu fikir dorultu
sunda kongre sresince yaynlanan A nadolu'da Ortodoksluk
Sadas gazetesinin nshalar incelendii takdirde birok duann
Trkesinin yaynlanarak halkn dikkatine sunulduu gr
lr.189
Dier taraftan unu da belirtmek gerekmektedir ki, ibadet
dili konusunda Papa Eftim'in gerekletirmi olduu bu refor
mun gemii Osmanl mparatorluu dnemine kadar dayan
maktadr. I?ulgar kilisesinin Fener Patrikliinden ayrld d
nemde stanbul' daki Karamanllarn da kendi kiliselerinde
Trke ibadet etmek isteinde olduklar da bilinmektedir. 190 Bu
gerekler karsnda ise Fener Patrikhanesi ibadetin Rumca' dan
baka bir dille yaplamayacan, bunun dinin gereklerine ters
dtn ve bu uygulamann cemaati kiliseden uzaklatraca
n iddia ederek kar ksa da, gerekte durum hi de Fener
Patrikhanesi'nin iddia ettii gibi olmamtr. Ergene'nin eserin187
1ss
189

190

Ercan, op.cit., s.427; Cihangir, op.cit., s.263-264; Sreyya ahin, Trkiye'deki

Patrikhaneler, stanbul, 2003, s.198.
Macar, op.cit., s.162.
Bkz: Anadolu' da Ortodoksluk Sadas muhtelif saylar.
Bu konuda bkz.; s. 174.

357

de de belirtildiine gre ibadetin tamamen Trke olarak ya

plmas, tpk gemite olduu gibi, halk tarafndan olduka
olumlu karlanmtr.191 badetlerin tamamen Trke olarak
yaplmas ynnde atlan bu admlar yine Papa Eftim'in halk
bilgilendirmeye ynelik dzenledii toplantlar izlemitir.
Panaiya kilisesinde Papa Eftim'in Ocak adn verdii Bapapaz
lk dairesinde dzenlenen bu toplantlarda Papa Eftim zellikle
dil ve duygu birliinden, milli birliin sarslmaz bir g oldu
undan, Cumhuriyet idaresinde aznlk ve aznlk haklarnn
gereksizliinden ve bu tr eylerin lkeye ve bu haklara gve
nen aznlklara verebilecei zarardan bahsetmekte ve Trk Or
todoksluuna kar giriilen faaliyetlere deinerek insanlar bu
konularda bilgilendirmekteydi.192 Papa Eftim'in kilise ierisin
deki bu faaliyetleri dnda, kilisenin geleceini yakndan ilgi
lendiren ve onun uygulam olduu bir karardan daha bahset
mek gerekmektedir. Papa Eftim, Fener Patrikhanesi karsnda
kendisinden sonra Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin geleceini
teminat altna almak amacyla baz tedbirler almtr. Tm Trk
Ortodoks cemaatini toplayarak Fener kilisesinin aralarna sok
tuu bozguncu ve casuslarn hareketlerine meydan vermemek
iin kendi kiliselerine sadk papazlarn tayin edilmesi gerektii
ni bildirmitir. Cemaatin sz birlii ile kabul ettii bu gr
erevesinde Papa Eftim o gnlerde gvenilir papazlarn bu
lunmasnn imkanszlna dayanarak ahlak ve seciyelerine, dini
bilgi ve inanlarna gvendii akrabalar arasndan papazlar
yetitirmek niyetinde olduunu vurgulamtr. Bu grevler iin
amcasnn olu Sokrat, yeeni Nikola ve byk olu Yorgi'yi
aday gstermitir. Herkesin onayn aldktan sonra amcasnn
olu Sokrat'a Ermi, yeeni Nikola'ya Daran ve olu Yorgi'ye de

tY

Ergene, op.cit., s.207-8.

192 Ibid., s.213.

358

Turgut adn vermi ve papaz adayn takdis ederek greve

atamtr.193 Bu ekilde Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin gelece

inin gvence altna alnmasnn nemli olma kadar 1935 y
lnda her ne kadar baarya ulat sylenemese de, hem Pat
rikhane'nin cemaat saysnn hem de Anadolu'nun nfusunun
artrlmasna ynelik aada yer verilen bir giriim de nemli
bir adm olarak deerlendirilebilir.
Trk Ocaklar'nn kapanmasndan sonra 1931 ylnda Bk
re Elilii'ne atanan Hamdullah Suphi Tanrver greve bala
d andan itibaren Mslman Trkler kadar Dobruca ve
Besarabya' da yaamakta olan Gagauz Trkleri ile de yakndan
ilgilenmi, yaadklar yerlerde Trke eitim yapabilmeleri iin
baarl giriimlerde bulunmutur. Bunun dnda 1935 ylnda
21 Gagauz gencini Trkiye'ye gndermeyi baaran Hamdullah
Suphi'nin asl gerekletirmek istedii, Gagauzlara Anado
lu'nun kapsnn almasdr. Elilii dnemi boyunca Gagauz
Trkleri ile ilgili hazrlad raporlar Trk Dileri'ne ileten
Hamdullah Suphi 1 934 ylnda hazrlad raporunda yle de
mekteydi: "(Drtyz bin kiilik bu Trk kitlesinin) Hristiyan ksm

ssz A nadolumuzun koskoca bir parasna nee, hayat, refah ve mran

getirecek bir kymet ve ehemmiyettedir. "
Gagauzlarn Anadolu'nun mbadele ile boalan yerlerine
yerletirilebilecei fikrini ileri sren Hamdullah Suphi asndan
Karamanl Ortodoks Trklerin mbadeleye tabi tutulmas da bir
hata idi. Bu konuda, Hamdullah Suphi'nin h atralarn kaleme
alan Mustafa Baydar, Celal Bayar'n Hamdullah Suphi'ye, Ata
trk'n de lmne yakn bir zamanda Karamanl Ortodoks
Trklerin mbadeleye tabi tutulmasnn hata olduunu belirtti
ine yine mbadele dneminde Hamdullah Suphi'nin, Ata
trk' e Karamanl Ortodokslarn Trk olduklarn sylemesine
m

lbid.,

s.

233; ahin, op.cit., s. 200.

359

ramen, mbadele meselesinin kapanmasn isteyen Atatrk'n

onu dinlemediine dikkat ekmektedir.194
Her ne kadar Hamdullah Suphi'nin bu istei gerekleeme
se de, Trkiye'ye gnderdii Gagauz genleri Trk Ortodoks
Patrikhanesi'nin gzetimi altnda eitimlerini tamamlamlardr.
Ancak birer Hristiyan olarak geldikleri Trkiye' de meslek sahi
bi olurken, bazlar Mslman olup evlenip Trkiye' de kalm
bazlar da kinci Dnya Sava'nn tm zorluklarna ramen
geri dnmeyi tercih etmilerdir.19s Bu konuda, Elin Macar Tr
kiye' de eitim gren Gagauz genlerinin Trkiye' de dinlerinden
dolay evlenme ve ie girme durumlarnda zorlandklarna ve
buna bal olarak da Mslman olduklarna dikkat ekmekte
dir. Yine bu konuda Papa Eftim'in yllar sonra rastlad Ham
dullah Suphi Tanrver'e: "Hani ya benim 70 kiilik cemaatim ?
Mslmanln defterinde 70 kii mi eksikti? " dediini vurgula
maktadr.196
Ancak, 1 943 ylna gelindiinde Romanya'dan gelip Trk
vatandalna geenlerin nfus czdanlarndaki mezhep hane
sine ok az sayda kalm olsalar bile Trk-Ortodoks kaydnn
konulmas kabul edilmitir.197
Fener Rum Patrikhanesi'ne kar varolma mcadelesi veren
Trk Ortodoks Patrikhanesi, 1 968 ylnda 14 Mart'ta Papa

194

1 95

196

tY7

Yonca Anzerliolu, "Bkre Bykelisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Trkleri",

Bilig, Gz 2006, Sa.39, s.31-51; Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi
Tanrver ve Anlar, stanbul, 1968, s.160-161.
Anzerliolu, a.g.m., s.46
Macar, op.cit., s.163; Elin Macar, Trkiye'ye gnderilen Gagauz genlerinin,
24 Mart 2002 tarihli Eleftherotipia gazetesine dayanarak, 70 kii olduunu be
lirtmektedir. Bkz. Macar, a.g.e., s.163, dipnot: 141; Hamdullah Suphi
Tanrver'in kaleme ald 1934 ylna ait raporda ise 21 gencin gnderildii
belirtilirken bu saynn ilerleyen yllarda art gsterdii anlalmaktadr.
Bkz. Anzerliolu, op.cit., s.43
Macar, op.cit., s.163

360

Eftim'in hayatn kaybetmesinden sonra da eitli zorluklarla

mcadele etmeye devam etmitir. Bu balamda Papa Eftim'in
lmnden sonra, yukarda bahsedilen nlemler dorultusunda
aile bireylerinden olu Turgut Erenerol babasnn yerine Trk
Ortodoks Patrikhanesi Patrii olarak greve balamtr.
Papa Eftim'in yukarda deinildii gibi yakn evresinden
de olmak zere zamanla cemaatten koparak Fener Patrikhanesi
safna geenler olmutur. Bu durum da ister istemez cemaat
saysnda bir azalmay gndeme getirmitir. Cemaat saysnn
azalmas benzer ekilde II. Patrik Turgut Erenerol dneminde de
devam etmitir. II. Patrik Turgut Erenerol'un 8 Mays 1 991'de
vefat etmesi sonras yine aile bireylerinden Papa Eftim'in ikinci
olu Seluk Erenerol III. Trk Ortodoks Patrii olarak Patrikha
nenin bana gemitir.9s
III. Patrik Seluk Erenerol dnemindeki cemaat says aile
bireyleri ile snrl kalacak derecede azalmtr. Bugn Merkez
Panaiya Kilisesi dnda ayn blgede bulunan Aya Nikola, ve
Aya Yani kiliseleri cemaat olmadndan dolay kapal bulun
maktadr. Patrik Seluk Erenerol kendisinden sonra patrik olabi
lecek kii iin olundan ziyade yeeni mit Bey'in adn ver
mekteydi. III. Patrik Seluk Erenerol ile 2 Aralk 2000 tarihinde
yaplan grme ve gzlemlerimize baklrsa, Atatrk sonras
dnemde Trk Ortodoks Kilisesine hkmetin ilgisinin son
derece azalm olduu grlr. Daha ak bir ifadeyle, Trk
Ortodoks Patrikhanesi'nin her ne kadar cemaatsiz olarak bugn
Fener Patrikhanesi karsnda varln korumaya alsa da,
bugne kadar hkmetlerden gerekli destei alamad anla
lmaktadr.

198

III. Trk Ortodoks Patrii Seluk Erenerol ile mlakat.

361

31 Mart 1922 Tarihinde TBMM nnde Halka Hitap Eden Papa Eftirn
Erol Cihangir. Papa Eftim'in Muhhralar ve
Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi, stanbul 1996.

Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi III. Patrii Seluk Erenerol

362

Papa Eftim' den sonra Turgut Erenerol'u takiben III. Eftim

sfatyla patrik olan Seluk Erenerol 19 Aralk 2002 tarihinde
hayatn kaybetmitir. Patriin ani lm bata ailesi olmak
zere, Trk Ortodoks Patrikhanesi yetkilileri ve patrikhanenin
yannda yer alarak bu kuruluun hayatta kalmas iin destek
olmaya alan btn Trkleri olduka zmtr. III. Patrik
Seluk Erenerol'un lmnden iki yl nce gerekletirilen m
lakat esnasnda kendisinden sonra bu grevi kimin yrtecei
sorusuna cevap olarak yeeninin patrik olabilecei zerinde
durmas bu ynde bir beklentiye yol amsa da, sonuta olu
Paa Erenerol IV. Eftim sfatyla bamsz Trk Ortodoks Pat
rikhanesi Patrii seilmitir.

III. Patrik Seluk E:enerol'un Cenaze Treni 19 Aralk 2002

363

Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi IV. Patrii Paa Erenerol

Karamanl Ortodoks Trklerin

Yunan Toplumu erisindeki Yeri
Yunanistan ile Trkiye arasnda gerekleen nfus mbadelesi
ne dahil edilerek Yunanistan' a gnderilen Ortodoks Trklerin
ad geen lkeye ayak bastktan sonra hangi artlarla karlatk
larndan ve Yunan toplumu ierisinde sahip olduklar konum
dan bahsetmeden nce mbadele sreci ve hatta ncesinde
Anadolu ve Trakya' dan Yunanistan' a yaanan gler srasnda
Yunanistan'n iinde bulunduu durumdan biraz sz etmek
konu btnl asndan nem arz etmektedir.
Anadolu' da Trk ordusu karsnda ar bir yenilgiye u
ramasnn ardndan Yunanistan siyasi anlamda ciddi problem
lerle yz yze kalmtr. Birbiri ardna kurulan hkmetler son-

364

rasnda 1 922 yl Eyll ay ortalarnda Albay Nikolaos Plastiras

ve Albay Stylianos Gonatas'n darbe giriimleriyle Meclis da
tlm hkmet istifa etmi ve Kral Konstantin de yerine olu II.
Yorgo'ya brakarak lkeyi terk etmitir. htilalci komite 1 9 1 9 ile
1 920 yllar arasnda Byk Yunanistan hayaleriyle sadece d
politikaya ynelen ve bunun sonucunda da 1 920 seimlerini
kaybeden Venizelos'la temasa geerek Mttefik devletler nez
dinde Yunanistan' temsil etmesini talep etmitir. Dier taraftan,
Anadolu' da yaanan ar yenilgiden sorumlu tutulan bata K
k Asya Ordular komutan olmak zere baz asker ve siyasiler
kuruna dizilmitir.199 Bu dnemde nfusu yaklak olarak be
milyon olan Yunanistan, yaanlan ar askeri yenilgi ve lke
iindeki siyasi dalgalanmalarn tesinde bir de B irinci Dnya
Sava'ndan itibaren yz yze kald g problemiyle ura
maktayd. lkeye gelmekte olan insanlarn yeme, ime, barnma
ve salk problemleri gibi acil ihtiyalarnn son derece kstl
imkanlarla karlanmasna allmaktayd. Trahoma, Stma,
Tberkloz gibi hastalklar ile mcadele ile uralrken lke
iindeki Muhacir Yardm Fonu gibi organisyonlarn almalar
n lke dndan gelen yabanc yardm kurulular desteklemek
te ve takviye etmekteydi.200 Ancak, srekli artan gmen says
karsnda mevcut durum ile tek bana mcadele edemeyecei
fikrinden hareketle Venizelos, 1922 Kasm aynda basn aracl
yla tm lkelerden yardm istemitir. O dnem iinde sava
tan yeni km olan Avrupa'nm kendisine ciddi boyutta yardm
yapamayacann da bilincinde olan Venizelos, bu durum kar
snda zellikle Amerika'dan yardm talebinde bulunmaktayd.
Sonuta, Venizelos'un bekledii yardm cevab Amerikan Kzl
Ha'ndan ve Near East Relief Organization'dan gelmitir. Yuna1 ""
200

Hatipolu, op.cit., s. 35; Refugee

Yiannakopoulos, Atina, 1 992, s. 32.
Refugee, op.cit., s. 33.

Grecee,

ed.

by

Georgios

A.

365

nistan'a temsilcilerini gnderen Amerikan Kzlha' lkede

hemen bir yardm komisyonu kurmutur. Sekiz ay boyunca
mbadillerin yiyecek iecek ve salk durumlaryla yakndan
ilgilenen Amerikan Kzlha'nn yardmlar sayesinde 1923
Martna kadar 533.240 mbadil hayatlarn devam ettirebilmi
lerdir. Amerikan Kzlha'nn Yunanistan' dan ayrld tarih
olan 30 Temmuz 1923 tarihine kadar ad geen lkeye yaplan
yardmlar toplam 2.605.696.09.$ tutmutur.201 Bundan sonraki
srete ise devreye Mlteciler Cemiyeti girmitir. Cemiyet Kon
seyi'nin Yunan temsilcileri konseyden manevi ve teknik destek
balamnda kredi talebinde bulunmu lardr. Mali Komite'ye
.
devr edilen konu ile ilgili olarak Atina'ya, Yunanistan'n kredi
karlnda gsterebilecei maddi teminatn tespiti ve iskan iin
koullarn aratrlmas iin iki temsilci gnderilmitir. Sonuta,
29 Eyll 1923 tarihinde Yunan hkmeti ile Milletler Cemiyeti
konseyi arasnda iskan tasars ile ilgili bir anlama imzalanm
tr. Resmi olarak Kasm 1923'te kurulan Muhacir skan Komis
yonu iskan programn tasarlama ve denetlemede tam yetki
sahibi bir kurum olmutur. Komisyon ile Yunan hkmeti ara
sndaki ilikide ise dikkat ekici bir nokta vardr. Milletler Ce
miyeti Konseyi, Muhacir skan Komisyonu'nun kurulmas ile
ilgili anlama tasla hazrlnda, komisyona almalarnda
tam serbestlik hakk tannrken Yunan hkmetinin denetleme
veya mdahale etme hakkna sahip olmayaca art getirilmi
tir. Onur Yldrm'a gre bu kararda zellikle Milletler Cemiye
ti'nin, Yunan hkmeti balamnda kukulara sahip olmas
etkili olmutur. Yunanistan'n ekonomik olarak iflasn eiinde
olmas, bunun yannda hkmetin salanan bu kaynaklar, as
keri amala kullanabilecei tedirginliinin byle bir karar aln
masna sebep olduu sylenebilir. Yine bu tedirginliklere bal
201

366

Pctzopoulos, op.cit., ss. 76-7.

olarak komisyonun bakanlna Yunan olmayan birisi getirilir

ken, Yunan hkmetinin atayaca birka Yunan ye ile Millet
ler Cemiyeti alanlarndan birisi ikinci bakan olmutur.202
Komisyona bakanlk etmekte olan Henry Morgenthau, fi
nansman asndan birok Avrupa hkmetleri ve bankalar ile
temasa gemi, bata pek baar elde edememise de, Austos
1923 ile Mays 1924 tarihlerinde ngiltere'den birer milyon ster
linlik kredi temin etmeyi baarmtr. Bu kredi desteini Eyll
1924'te Milletler Cemiyeti Konseyi'nden salanan on milyon
sterlinlik bir kredi gvencesi takip etmitir. Ayrca, yine Londra
ve New York'taki baz mali kurulularla yaplan anlamalar
erevesinde on milyon sterlinlik bir kredi daha temin edilebil
mitir. Yunanistan Muhacir skan Komisyonu'nun bakan
Morgenthau'nun giriimleri ile elde edilen bu kredilerde Paris'te
bulunan Venizelos'un da nemli bir katks bulunduunu ayrca
belirtmek gerekmektedir.203
Kasm 1 923'te kurulan ve Aralk 1930'a kadar grev yapa
cak olan komisyonun faaliyetleri ana gruba ayrlmtr: Fi
nansat ehir iskan ve krsal veya tarma dayal iskan. Tarma
dayal ekonomiye sahip bir lke olarak Yunanistan iin en
nemli olan faaliyet krsal veya tarma dayal iskan olmutur ve
bu kategorideki iskan iin Mslmanlarn ve Slavlarn geride
braktklar ve lkenin en verimli arazilerinin bulunduu kuzey
blgesine ncelik tannmtr. Bu balamda, lkenin kuzeyinde
Makedonya ve Bat Trakya' da oluturulan alt birimlerle daha
nce belli bir dzen iinde yrtlemeyen tarma dayal nfu
sun iskan iin almalara balanmtr.204 skan iin Yunan h202

203
204

Onur Yldrm, Diplomasi ve G/ Trk-Yunan Mbadelesinin teki

Yz, stanbul, 2006, s.273-278; Yunanistan'n gmen yerleimi iin yapt
masraflar ve kaynak olarak d bor alnmas uzun vadede Yunanistan'n
ekonomik iflasn gndeme getirmitir. Bkz. brahim Erdal, Mbadele Ulus
lama Srecinde Trkiye ve Yunanistan 1923-1925, stanbul, 2006, s.201
Yldrm, op.cit., s.279.
Ibid., s. 90.

367

kmeti, 500.000 hektarlk ekilebilir ve ekilemez alan Muhacir

skan Komisyonu'na vermitir.2os
lkenin genel olarak nasl bir grnme sahip olduu ko
nusunda Atina'da bulunan Kk Asya Aratrmalar Merkezi
arivindeki fotoraflarn yaynland Refugee Greece adl eser
deki fotoraf ve bilgilere gz atmak yeterli olacaktr.206 Komis
yon bakan Morgentau'nun Atina'ya ynelik gzlemlerinin yer
ald eserde ehrin Anayasa Meydan ve eski Saray olarak a d
landrlan yerlerinin mbadillere yemek datlmak ve birbirin
den ayrlm aileleri birletirmek zere aslan isim listelerinin
bulunduu merkezler konumuna dnt anlalmaktadr.207
Komisyonun almalar boyunca dzenlenen raporlarda her ne
kadar lke ekonomisi arlkl olarak tarma dayal olsa da, is
kana tabi tutulan nfus yaps itibariyle ehirli nfusun krsal
alana iskan edilen nfustan daha fazla olduu belirtilmekteydi.
iftiler daha ok Trakya ve Bulgaristan'dan g etmiti. Dier
taraftan Anadolu'dan gelen nfus ierisinde doktor, avukat,
tccar, zanaatkar ve ii snf ar basmaktayd.
Yunanistan'da mbadillerin iskan ile ilgili dikkat eken bir
dier zellik de krsal ve ehir nfusunu oluturan insanlarn bu
vasflarna gre tam olarak iskana tabi tutulamaylardr. Baka
bir ifadeyle, baz ehirli nfus toprak verilerek krsal alana iskan
edilirken tarma dayal nfustan da ehir merkezlerine iskan
edilenler olmutur. Dolaysyla bu tr bir uygulama sonucunda
da eitimli ve meslek sahibi insan potansiyelinden tam anlamy
la yararlanlamamtr denilebilir. ehirli nfus ile ilgili olarak
birka noktaya daha deindikten sonra mbadillerin, zellikle
konumuzu oluturan Ortodoks Trklerin veya baka bir ifadey
le Karamanllarn sosyal yaantya nasl adapte olduklar konu
sunu ele alp inceleyebiliriz.
os

206
207

368

Yldrm, op.cit., s.27.

Refugee, op.cit.,
lbid., s. 33.

Refugee Greece, ed. By Georgios A. Yiannakopoulos, Atina, 1 992

Refugee Greece, ed. By Georgios A. Yiannakopoulos, Atina, 1992

369

Her eyden nce unu belirtmek gerektir ki, genel olarak

ehirli nfusun %60' Atina, Selanik ve Pire'de, byk ehir
de, yaamaya balamtr. stanbul, zmir gibi byk ehirlerden
belirli bir sermaye ve uluslar aras deneyimle gelen mbadiller
Yunanistan ekonomisinin yeniden dzenlenmesinde ve hatta
ayaa kalkmasnda nemli birer etken olmulardr.2os Genel bir
ifadeyle, Yunanistan' da grme imkan bulunan Karamanl
mbadillerin de gerek ticari gerekse tarmsal alanda Yunanis
tan'n kalknmasnda kendilerinin itici g olduklarn beyan
ettikleri tespit edilmitir. Mbadillerin kendilerini bu ekilde
ifadelendirilmeleri dnda konuyla ilgili incelenen birok eserde
de bu durumu dorular nitelikte bilgiler bulunmaktadr.209
Yunanistan'n mbadele dneminde iinde bulunduu du
rumu bu ekilde zetledikten sonra tekrar geriye dnerek, ba
msz Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin temellerinin atld
Anadolu'nun i blgelerinden ayrlarak Yunanistan'a gitmek
zorunda kalan Karamanllarn durumunu ele alp inceleyebili
riz.
Yunanistan'da 2000 yl Ekim-Kasm aylar ierisinde Ana
dolu'nun i blgelerinden Yunanistan'a gnderilerek zamanla
Yenice (Yanitsa), Kavala, Selanik, Farsala, Karditsa, Larissa e
hirleri ve Eriboz adasna yerleen Karamanllar ile yaplan
grmelerden Yunanistan'a ayak bastktan sonra yaananlar
hakknda eitli bilgiler elde edilmitir. Karamanllarn Yunan
toplumundaki yerinin tespiti iin ncelikle bu konuda, yani

208

209

George Mavrogordatos, Stillbom Republic, Soda! Coalisions and Party

Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angeles, t.y., s.187; Clogg, op.cit., s.129;
ehir yerleimi ile ilgili bir saha almas iin bkz: Rene Hirschon, Mbade
le ocuklar, ev. Serpil alayan, stanbul, 2000.
Pentzopou!os, op.cit., s.115; Ayrca muhacirlerin Yunanistan ekonomisi ve
tarmna yapm olduu katklar iin bkz.: Eliot Grinnell Mears, Greece
Today, The Aftermath of the Refugee lmpact, Califomia,1929, ss. 54-106.

370

mbadele gnlerinden itibaren bu insanlarn nasl bir sreten

getii zerinde durulmas gerekmektedir.
Bu konuda yaplan mlakatlardan Yunanistan'a ayak bas
malarn takiben karlatklar ilk uygulamann salk koullar
gerei tm mbadillerin karantinaya tabi tutulduu anlalmak
tadr. Mlakat yapma i mkan bulunan ilk kuak ve ikinci kuak
altm mbadilin verdii bilgilere gre Mersin'den ayrlanlarn
ou Pire limanna karlmlardr. Ancak, Pire limanna varl
madan nce Pire yaknlarndaki Agios Georgios adasnda yakla
k on be gn sreyle karantinada kalmlardr. Burada gemi
den indikten hemen sonra neler olduu konusunda Kayseri'nin
ukur kynden Sultan Aslanolu'nun syledikleri zannederiz
gerekli a kl salayacaktr. Aslanolu gemiden indikten sonra
karantinada olanlar u ekilde anlatmaktadr: "Agios Georgios

adasna gelincik clbattlar, hepimizin san kestiler ... Karantina m

neyse arda koydular. Bir kamara vard, tuz vard, tuzda imdik,
csclbak ,alaymz clbadk, urba/armz verdik clbak oturuyok...
(adada) ok insan ld. Byk bir mezar etiler ondan sonra alayn
oraya patr patr dktler ... ". 210 Aslanolu'nun anlatm olduklar
n istisnasz tm konuulan insanlar da teyit eder nitelikte bilgi
ler vermilerdir. Savatan ar bir yenilgi ile kan ve lkede
srekli artan sayda mbadilin tm ihtiyalarn karlamak
konusunda yetersiz kalan Yunanistan iin Milletler Cemiyetinin
oluturduu komisyon ile Amerikan Kzlha' gibi yabanc
yardm kurulularnn destek verdiinden daha nce bahsedil
mitir. Yunanistan ancak bu yardmlar sayesinde mbadillerin
temel salk ve gda ihtiyalarn karlayabilmitir. Bu balam
da karantinada alnan nlemlere ramen salgn hastalklar so
nucu birok insan hayatn kaybetmitir. Kendilerinin bu tr bir
uygulamaya tabi tutulmalarn farkl bir ekilde, bir muhacir
210

Aslanolu ile mlakat.

371

gzyle deerlendiren Anastasia Merkrolu'na gre byle bir

uygulamaya tabi tutulmalarnn tek nedeni Anadolu' dan gelme
leri ve kendi deyimiyle Anadolulu Urumlarn m undar olarak ka
bul edilmeleriydi.211
Pire yaknlarndaki adada karantinaya tabi tutulmalarnn
ardndan tekrar gemilerle Pire'ye gnderilen Karamanllar bu
rada alh ay kadar duruma gre iki ailenin ayn adrlarda
kaldklarn beyan etmilerdir. Bu sre sonrasnda ise nce
Volos'a oradan da yk trenleriyle Larissa veya Karditsa gibi orta
Yunanistan ehirlerine gnderilmilerdir. Larissa ehrine gnde
rilenler arasnda yer alan Nevehirli Merkrolu kardelerin
anlattklarna baklrsa Larissa' da bir Amerikalnn yaptrd
tahtadan evlerde kalmlardr. Dier yerlerde ise genelde ya
Mslmanlardan kalan evlerde ve iftliklerde ya da yine adr
veya kendilerinin yaptklar barakalarda kaldklar anlalmak
tadr.212 Bulabildikleri bu yerlerde rnein bo bir iftlikte gerek
tiinde bir kyn yarya yakn gibi kalabalk bir grup insan
aylarca bir arada yaamlardr. Kayseri ukur kynden Pi
re'ye, oradan Karditsa'ya uzanan yolculuk sonunda bugnk
kylerinin bulunduu mevkiiyi (Kapadokiko) anlatan Maria
Stolu'nun anlattklarndan ad geen yerlerin bataklk olup
kurutulmaya allarak iskana ald anlalmaktadr. Nite
kim, lkenin birok yerinde bulunan bakmsz ve bataklk du
rumundaki yerlerin hkmet tarafndan slah edilerek iskana
ald konusunda Mears'n Greece Today adl eserinde detayl
bilgiler bulunmaktadr.213
lkenin kuzey blgelerinin tarma elverili olduundan ve
iskan iin ncelikli bir yer olarak belirlendiinden d aha nce
bahsedilmiti. Bu dorultuda, Adana' dan Selanik'e gelen lias

212
213

372

Merkrolu ile mlakat.

Merkrolu ile mlakat; Krolanolu ile mlakat.
Stolu ile mlakat; konula ilgili olarak bkz: Mears, op.cit., s. 56.

Refugee Greece, ed. By Georgios A. Yiannakopoulos, Atina, 1992.

Meletiadis buradan Yenice (Yanitsa) yaknlarndaki eski

Miletopos kyne gnderildiklerini burada drt be yl kaldk
tan sonra kyn st tarafnda hkmet tarafndan yaptrlan
kk evlere yerletirildiklerini beyan ederken, ei Anastasia
hkmetin blgedeki bataklklar da kurutarak yerleime al
na dikkat ekmekteydi.214 Yine Anastasia Meletiyadou'nun be
lirttiine gre Selanik evresinde Harmanky olarak adlandr
lan yere gnderilenler Anadolu' da Toroslardaki kylerine ben
zemeyen bu yeri beenmemiler ve baka yerlere gitmilerdir.
Bu konuda, yani iskan konusunda hkmetin her hangi bir
zorlayc uygulamadan ziyade mbadillere yerleecekleri yerler
konusunda belirli bir serbestlik salad da anlalmaktadr.
214

Anastasia ve lias Meletiyadis ile 28.9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo

Miletopos kynde yaplan mlakat.

373

Nitekim, Harman kye giden ancak blgeyi beenmeyen grup

lardan kendi aralarnda evreyi incelemek zere rnein bir
kyn muhtar ve dier ileri gelen byklerinden heyetler "olu
turarak Yunanistan'd a farkl yerleri gezip kendilerine uygun
yerleri bulmaya alanlar da olmutur.21s
skan srecinde Mslmanlar ve Bulgarlardan kalan kyle
re veya kurutulan bataklklar veya dier alanlar zerinde olu
turulan geici barakalarda216 veya adrlarda yaamaya balayan
Anadolu kkenli Rum ve Karamanllara hkmet bir sre sonra
toprak datmtr. Kk toprak sahiplii ile tarmn canland
rlmaya allmas aslnda 1911 ylna kadar uzanmaktayd. Bu
yntem mbadillerin gelmesiyle iskan srecinde insanlara top
rak temininde byk kolaylk salamtr. Ancak burada belir
tilmesi gereken nokta bu tr arazilerin datmnda yerli nfusa
ncelik tannmas olmutur. Ne kadar toprak datld konu
sunda kesin bir istatistiki bilgi olmadn belirten Mears, bu
yntem sayesinde olduka geni ekilebilir alann iskan sonras
datldn vurgulamaktadr.217 Uygulamaya konulan bu yn
tem sayesinde arlkl hem yerli nfus hem de mbadiller ile
nebilir araziler elde ederken, bunun yannda hayvancln geli
tirilmesi amacyla her ailenin toprak dnda hayvan sahibi ol
masna da allmtr. Hatta bu amala iskan ilerini yrtmek
le sorumlu komisyon lke dndan hayvan ithal edilmesini
salamtr.218 Yunanistan'n tarm ve ekonomisinin mbadele
sreci ve sonrasndaki durumu hakknda Mears, mbadillerin
gelmesiyle birlikte zellikle tarm bata olmak zere tekstil gibi
s

21 1

Aslanolu ile mlakat; Yohannis Kulakszolu ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Agios Konstantinos kynde yaplan mlakat.
Refugee, op.cit.
Mears, op.cit., s. 56.
Ibid., s. 63; Maria Kehaiolu ile 28.10.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo
Miletopos kynde yaplan mlakat.

374

lke ekonomisinde gzle grlr nemli bir iyilemenin ve ge

limenin olduuna dikkat ekmektedir.219 Mears'n belirttii bu
durum birok mbadil tarafndan da zerinde zenle durularak
vurgulanmtr. Bu konuda Selanik'te yaamakta olan ve Trk
Ortodoks Patrikhanesi kurucusu Papa Eftim ile de akrabal
bulunan Konya Silleli Anastasia Hacteodoridou'nun szleri
olduka dikkat ekicidir. Hacteodoridou Yunanistan'a geldikle
rinde kendilerine hor gzle bakldn vurgularken

"Yonanistan' biz ykselttik. Ustalk m dersin. . . zanaatlar .... Bir

yandan kiskandlard. Korktular. Aman bunlar ekmeimizi elimizden
alacaklar. Zenginlik getirmedik ama zanaat zenginlii getirdik. Benim
babam mlklerinizi satn ocuklarnz okutun, derdi. Ne yapacaksanz
yapn ocuklarnz okutun. Yalnz okumaylan Yonanistan' elimize
alacazz"220 demekteydi.
Mbadillerin balangta geici olarak barnabilecekleri a
dr veya barakalar ile geimlerini salayabilmeleri ve tarm
canlandrmalar amacyla toprak datm srerken dier taraf
tan kurulmu olan iskan komisyonu ve hkmet tarafndan
mbadillerin srekli iskan edilebilecekleri evler yaplmaya ba
lanmtr.221 Ancak bu tm mbadillerin ksa srede tam mana
syla birer ev sahibi olduklar anlamna da gelmemektedir. n
k gerekletirilen mlakatlardan elde edilen sonulara gre
birounun bir barakaya bile sahip olmad ve barnma ama
cyla kendilerinin barakalar veya kk evler yaptklar anlal
maktadr.222

219

220
221

222

Mears, op.cit., 72-79.

Hacteodoridou ile mlakat.
M avrogordatos, op.cit., s. 187.
Eleni Haciliadou ile 7.10.2000 tarihinde Larissa-Vunena kynde yaplan
mlakat; Urania Mercanidou ile 7.10.2000 tarihinde Larissa-Vunena kyn
de yaplan mlakat; Stavros Mihailidis ile 28.9.2000 tarihinde Yenice
(Yanitsa) ehrinde yaplan mlakat.

375

skan konusunda yllar itibariyle baz veriler sunan

Mavrogordatos 1926 ylna kadar toplam 550.635 krsal kkenli
nfusun iskan edilebildiini beyan ederken, bu saynn 1930'da
578.844 kiiye ( 145.758 aile), 1938'de ise 668.316 kiiye (167.079
aile) ulatn vurgulamakta ve bu ekilde 1 930yh iinde mu
hacirlerin neredeyse %90'a yakn bir oranla arlkl olarak Ma
kedonya ve bat Trakya'ya yerletirildiini de belirtmektedir.223
Bu verilerden de anlalaca zere Trkiye'den Yunanistan'a
giden tm krsal kkenli mbadillerin genel olarak iskan sre
leri 1 938'lere kadar srmtr. Dier taraftan, yine
Mavrogordatos'un verdii rakamlar dorultusunda ehirli n
fusun iskannn 1 950'li yllara kadar devam etmi olduu da
anlalmaktadr .224
skan srecinin, ya da mbadillerin lkeye yerlemelerinin
1 950'li yllara kadar srmesi gerei karsnda Yunan toplu
munda dikkate deer bir tepki olumutur. Aslnda toplumdaki
bu tepki sava yllar boyunca sren ve hatta g dalgasnn
balad ilk anlardan itibaren ortaya km bir olgudur. Dola
ysyla, denilebilir ki Yunan toplumu yaadklar yerleri terk
ederek Yunanistan'a gelen tm gmenleri ve bu arada mba
dilleri kabullenme konusunda byk bir sorun yaamtr. Daha
ak bir ifadeyle, bu insanlar Yunan toplumu iin her zaman
yabanc bir topluluk olarak kalm ve mbadillerin Yunanll
sorgulanr bir ey olmutur. Kendisini saf Yunan olarak adlan
dran yerli halk karsnda mbadil nfusta ise, korku ve nefret
duygular uyanm225 ve bu durum ad geen insanlarn Yunan
toplumundaki asimilasyonlarnn bugn dahi tam olarak sala
namamasn gndeme getirmitir.

223
24

225

376

Mcivrogordatos, op.cit., S. 187.

Ibid., s.188.
lbid., s. 194.

Gmenlerin lkeye gelmeye baladklar ilk gnlerden iti

baren Meclis'e "brakn yerlerinde kalsnlar" eklinde taleplerde
dahi bulunulmutur. Hatta, toplumun, zellikle Venizelist kar
tlarnn, bu temenni ve dileklerini 1920'li yllarda yaanan ak
atmalar takip etmitir. Yunanistan'da mbadillere kar tak
nlan bu tutumlara son olarak verilecek u rnek durumun ne
derece ciddi bir boyutta olduunu daha ak bir ekilde ortaya
koyacaktr. 1 933 ylna gelindiinde aradan geen zamana ra
men mbadiller hala yabanc gzyle grlmekte ve Venizelist
kart basnda mbadillerin toplumdan ayr tutulmalar gerek
tii savunulurken hatta kollarna sar renkte bant takarak do
lamalar dahi istenmekteydi.226 Bu derece olumsuz bir tutum
iinde mbadillerin istenmedii bir ortamda Anadolu'nun i
kesimlerinde Trkeden baka bir dil bilmeyen, dini inanlar
dnda Mslman bir Trk'ten ayrt edilmesi olduka zor olan
Karamanllar da nemli lde etkilenmilerdir.
Her eyden nce Anadolu kkenli btn mbadillerin Yu
nanllnn sorgulanmaya alld bir ortamda tek kelime
Rumca bilmeden yaamaya almann yarataca zorluk olduk
a aktr. Dolaysyla, Anadolu'nun Nide, Nevehir, Kayseri,
Konya gibi ehirlerine bal olup, gerek kark gerekse sadece
Ortodoks nfustan oluan kylerinde yzyllar boyunca kuak
tan kuaa Trke konuan, adet gelenek ve grenekleri asn
dan Mslman Trklerle ayn zellikleri tayan Karamanllarla
yaplan mlakatlardan bu insanlarn mbadeleyi yaayan birin
ci kuak ve onlarn ocuklarnn Yunanistan'a gittikten sonra
Rumca renme konusunda olduka sknt ektikleri anlal
maktadr. Kayserili Maria Stolu Yunanistan'a geldiklerinde
de hep Trke konutuklarn belirtirken yle demekteydi:

"Urumca bilen yok idi. Onun iin Trke. ocuklarmz bilmiyordu

226

Ibid., s.194.

377

Urumca. Mektebe gidiyorlard. Sonra daskaloslar (retmenler) fkele

niyorlard, dvyorlard. Syletmiyorlard Trkeyi. Yasak ettiler
bizim dilimizi mektepte. ocuklar balad Urumca sylemeye. Sonra
gelin aldlar dardan. Yabanc gelinler. . . eyle eyle dilimiz tebdil oldu.
Benim be ocuum vard. eyice Trke biliyordu, (ikisi) anlyor
du diyemiyordu. Baladlar Urumcaya dnderdiler dili... ".227 Yine
benzer ekilde okulda Trke konumalarnn yasak olduunu
vurgulayan Veniamin Gervanidis de zamanla retmenlerden
korkan ocuklarn Trkeyi brakarak Rumca renmeye bala
dklarn belirtmektedir.228 Dil ynnden yaanan zorluklar ko
nusunda rnekleri arhrmak mmkndr. rnein arpc bir
rnek olmas bakmndan Kayseri ukur kkenli Omiros
Krolanolu'nun bugn dahi Rumcay tam olarak anlamad
n ifade etmesi ve "ben bunlarn dilinden oka bilmem, ounu
anlamam "229 demesi kanmzca dil probleminin durumunu ak
bir ekilde ortaya koymaktadr.
Dil konusunda yaanan skntnn haricinde belki de en cid
di problem bu insanlarn Trkosporoi, yani Trk tohumu olarak
adlandrlmalardr. Mavrogordatos, genel olarak Anadolu k
kenli mbadillerin Yunanllklarnn sorgulanmasna bal ola
rak Trk kimliinin yaktrldna dikkat ekse de,230 bunun
btn Anadolulu mbadiller iin ne dereceye kadar geerli ol
duu konusunda elde kesin bir bilgi mevcut deildir. Ancak
kesin olan udur ki, bugn Yunanistan' da yaamakta olan ve
hala Trkeyi akc bir ekilde konumay baaran ve kendileri
ne Karamanl denildiinin farknda olup bunun sebebini genel
de corafi isimlendirmeye balayan bu insanlar kendilerine
m
228
22
230

Stolu ile mlakat.

Veniamin Gervanidis ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde
yaplan mlakat.
Krolanolu ile mlakat.
Mavrogordatos, op.cit., s.199.

378

Trk tohumu, Trks n z dendiine dikkat ekmilerdir. lgili

insanlarn konuyla ilgili olduka dndrc aklamalarna
burada dorudan yer vermenin yerinde olaca kanaatindeyiz.
Kayseri-

ukur

kkenli

bir

ailenin

ocuu

olan

Andreas

Sarmihailidis kendilerine Trk dendiini belirtirken ilgin bir

ekilde unlar dile getirmitir: "smim Andreas, babam Vasilios,
brkn n ad Sokrates . . . olur mu . . . Sokrates Trk olur mu Ahmet
olsayd Trk olacad. Amma Sokrates olur mu Trk, olmaz " . 231
'
Sarmihailidis'in aklamasndan bir Trk'n Hristiyan olama
yaca

anlalmaktadr.

Burada

bu

dncenin

sadece

Sarmihailidis'e ait olmadn da belirtmek gerekmektedir.

Andreas Sarmihailidis

231

Andreas Sarmihailidis ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kyn

de yaplan mlakat.

379

Bugn Yunanistan' da yaamakta olan Karamanllar bir

Trk'n Hristiyan olabilecei ihtimalini dnmemekte ve her
Mslman'a Trk derken, mbadele ncesinde Mslmanl
seen Ortodoks Karamanllar iin de Trk oldu tabirini kullan
maktadrlar. rnein, Eleni Haciliadou kylerinden bir kadnn
Mslman olduunu ifade etmek iin Trk oldu demekteydi;
Kapadokikolu Anika Sarmihailidou'nun da kendilerini " Trk
snz " diye kzdran ocuklara: "Biz Trk deiliz Hristiyanz"
eklinde cevap verdiklerini ifade etmesi zannederiz ilgi ekici
dir.232 Bu ifadelerden de anlalaca gibi Osmanl idaresi altn
daki millet sistemi bnyesinde yzyllar boyu Ortodoks milleti
ne dahil edilen bu insanlar her Trk'n bir Mslman olduunu
dnrken, kendilerinin Trk olabilecei ihtimalini dne
memektedirler. Yine benzer ekilde, Kayseri Zincidere kkenli
Suzanna akpinolu sylediklerinin kayda geirilmemesi ar
tyla rahatsz bir ifadeyle mbadele dneminde baz Ortodoks
larn "biz Trkz" dediklerine ve hatta bazlarnn Trkiye'de
kalabildiine dikkat ekerek bu insanlarn kendilerini Trk zan
nettiklerini vurgulamaktayd.233Yine bu konuyla ilgili ilgin bir
aklamay Kapadokiko' da yaayan ikinci kuak bir mbadil
olan, 59 yandaki Sultan itolu yapmtr. Ailesinin ilk geldii
gnlerde yerli halkn "Trksnz" diye hitap ettiklerini belirtir
ken kendisinin ocukken okulda verilen bilgilere dayanarak u
yorumu yaptn belirtmektedir: "Ben sanyom Trkler esmer.

Esmer deiller mi Trkler? Biz de onlarn suratn aldk. Trk surat ...
Konumamz da yle. . "234 Burada itolu'nun kendi fiziki gr.

232

233
23<

Eleni Haciliadou ile 7.1 0.2000 tarihinde Larissa-Vunena kynde yaplan

mlakat.; Anika Sarmihailidou ile 3.10.200 tarihinde Karditsa-Kapadokiko
kynde yaplan mlakat.
Suzana akpinolu ile 5.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan mlakat.
Sultan itolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko kynde yaplan
mlakat.

380

nlerinin Trklere benzemesini dnmesi yannda, hafzasna

yer eden ve okullarda izilen Trk imajn biraz daha detaylan
drarak vermek zannederiz konun daha iyi anlalmasn sala
yacaktr. Okulda verilen eitimde Trkler iin izilen portre
olduka ilgintir; her eyden nce Trk esmer tenli, kara bykl
ve elinde hep klc olup Hristiyanlar kesen birisidir.235 Okul
larda izilen bu Trk imaj bir tarafa, 25 Mart'ta Yunanistan'n
bamszln kazand gnn ansna yaplan kutlamalarda
da Trklerin Yunanistan' dan atldklarn sergileyen skeler
oynanrken, Trk rolndeki insanlarn giyeceklerinin kendile
rinden temin edildiini belirten Nevehir Baky kkenli bir
mbadil torunu olan Dimitrios Katsikas, biz Trk deiliz ama
neden Trkleri simgelemek iin bizim dedelerimizin kyafetleri
ni giyiyorlar eklindeki sorularn ocuklarn hafzalarnda uzun
mddet bir soru iareti uyandrdna dikkat ekmitir.236
Yunanistan'da bulunulan sre boyunca yaplan gzlemler
den elde edilen bilgilere dayanarak evlerinde hal.3. Trke Trk
dinleyip zel televizyon dzenekleriyle Trk televizyon kanalla
rn takip eden bu insanlarn her ne kadar Trk olabilecekleri
ihtimalini dnemeseler de, Yunanistan'a ve Yunan toplumu
na da tam anlamyla adapte olduklarn sylemek olduka g
tr. Nitekim, kendi aralarnda oluturduklar derneklerin ats
altnda birinci ikinci ve hatta nc ve drdnc kuak Kara
manllarn bir araya gelerek Anadolu'ya ait Trkler, arklar
syleyerek oyunlar oynamalar bu insanlarn asimilasyonlarnn
tam olarak baarlamadnn bir gstergesidir denilebilir. Bu
balamda, Yunan toplumu iin: "Bktk artk sizden 75 senedir

bktk artk sizden, yeter artk, biz orada doduk, orada bydk, bir

235
236

Papadopoulos ile mlakat; Dimitrios Katsikas ile 4.10.2000 tarihinde Larissa

Omorfohori kynde yaplan mlakat.
Katsikas ile mlakat.

381

karde gibi bydk"237 diyen Anastasia Hacteodoriou, Selanik'te

kurmu olduu demek erevesinde gen mbadil torunlarna
gelenek, grenek ve adetlerini retirken benzer bir uygulama
Larissa'da Dimitrios Katsikas tarafndan yrtlmektedir.
Larissa'l Karamanllar belirli gnlerde bir araya gelerek eski
gelenek ve grenekleri yaatmaya almaktadrlar. Yine
Karditsa' da Kapadokiko kynde yaamakta olan Kayseri u
kur ve Rum Kavakl Karamanllar da benzer faaliyetler yrte
rek sahip olduklar kendi kltrlerini yaatmaya almaktadr
lar.

''' Hacteodoridou ile mlakat.

382

Sonu

Tarih boyunca varolmu Trk topluluklar arasnda slamiyet

haricinde Budizm, Maniheizm, Musevilik ve Hristiyanlk gibi
farkl inanlar benimseyenler olmutur. Genel olarak, btn
Trk topluluklarnda dini hogr vazgeilmez bir politika ola
rak korunmuken bu hogr ortamnda Hristiyan, Mslman,
Yahudi, Budist veya Gk Tengri inancna mensup insanlar bir
arada yaayabilmilerdir. Benzer ekilde bugn dahi temelde,
amanist gelenekleri devam ettirmekle birlikte Gagauz, uva,
Kreen Tatar, Hakas, Saha, gibi Trk topluluklar Rus misyoner
lerinin etkisiyle Hristiyanlk dinini benimsemiken, Karaylar,
Krmaklar Musevilii, Tuvalar ve Sar Uygurlar da Budistlii
benimsemi durumdadrlar.
Asya' dan balamak zere Karadeniz'in kuzeyindeki boz
krlarda ve Balkanlar' da yzyllarca hakimiyet kurmu olan
birok Trk topluluu Hristiyan misyonerlerin etki sahasna
dahil olmulardr. Bu balamda, Asya' da dou Hristiyanl-

383

nn nemli bir kolu olan Nasturi inanc eitli Trk ve Mool

topluluklar arasnda taraftar bulmuken, batda yani Karade
niz'in kuzeyine ve Balkanlar'a g eden Hun, Bulgar, Hazar,
Peenek, Uz ve Kumanlar arasnda Bizans kilisesinin misyon
faaliyetleri sonucunda Hristiyanlk inanc yaylmaya balam
tr. Hristiyanl kabuln tesinde, zamanla Bizans ile komu
olan bu Trk boylar Bizans askeri sisteminde grev almaya ve
mparatorluk topraklarnda nce Farslara ve Araplara kar
daha sonra ise Seluklu Trklerine kar Bizans snrlarn ko
rumak zere Anadolu'nun eitli blgelerine iskan edilmeye
balamlardr. Bu iskan ileminde bilinen en arpc rnekleri
Bizans idari isimlendirmesiyle Armenie ve Lazique olarak ad
landrlan ve bugn Trabzon' dan Sinop'a oradan da gneye Tuz
Gl'nn dousundan geerek Kayseri'yi iine alan blgede
iskana tabi tutulan Bulgar Trkleri oluturmaktadr denilebilir.
Bizans mparatorluu sonrasnda Osmanl idaresi altnda da
Trabzon yaknlarnda ve gneyde Toroslarn bir parasn olu
turan Bulgar (Bolkar) Da'nn ve Bulgar adn tayan birok
cemaatin varl da bu iskann izlerini tamaktadr denilebilir.
Bulgarlar haricinde iskanlar hakknda bilgi sahibi olunan dier
Hristiyan Trk topluluklar da Peenekler ve Kumanlardr.
zellikle 12. ve 1 3.yy.'larda Menderes vadisi ve Bat Anadolu
blgelerine iskan edilen Kumanlarn ve Peeneklerin izlerine de
Osmanl ve sonrasnda Anadolu'nun zellikle i blgelerinde ve
hatta Suriye topraklarnda varln devam ettirmi yer isimle
rinde rastlamak mmkndr.
Balkanlar'daki Trk boylar bu ekilde Hristiyanlatrlarak
Bizans'n dmanlarna kar snr blgelerinde iskana tabi tutu
lurken, 1 1 .yy.'da Anadolu'ya doudan girerek zamanla Bizans
imparatorluu aleyhine olacak ekilde batya doru genileyen
Seluklu Sultanl bnyesinde yaanan siyasi atmalar sonucu
birok Seluklu Trk de saf deitirerek ncelikle Hristiyanl

384

kabul ile Bizans hizmetinde grev yapmaya ve Trkopoller ola

rak tannmaya balamlardr. Yine bu balamda ele alnarak
deerlendirilebilecek olan Seluklu Sultan zzeddin Keykavus
ile kardei IV. Kl Arslan arasndaki taht mcadelesinde
zzeddin Keykavus'un maiyetindeki askerleriyle birlikte Bizans
topraklarna snd ve zaman ierisinde Konstantin Melik,
Lizikos, Sultan Dimitrios gibi aile mensuplar ve Tatikios,
Aksukhos, Sergios Trkopoulos, Maniakes, Kutlumu gibi isim
ler tayan birok Seluklu ve Trkmen'in Hristiyanl kabul
ile Bizans topraklarna yerletikleri ve hatta nemli askeri ve
idari grevlerde bulunduklar da bilinmektedir.
Bu erevede, Bizans mparatorluu tarihi ile ilgili birok
kronikte sz geen ve Balkanlar dnda Anadolu'da Fars ve
Araplardan sonra Seluklulara kar Bizans snrlarn savunmak
amacyla aileleriyle birlikte iskan edilmi Hristiyan Trk asker
lerinin Bizans mparatorluu ve Seluklu Sultanl dneminden
sonra Osmanl imparatorluu dneminde yok olduklarn sy
lemek ne derece dorudur. Bugn Balkanlarda yaamakta olan
ve kken olarak yukarda sz geen Hristiyan Trk toplulukla
rna dayanan, sadece dini inan ynnden Anadolu Trkl
'nden farkl bir yap sergileyen Gagauzlar varlklarn koru
yabildiklerine gre benzer bir durumun Anadolu iin de sz
konusu olabilecei gz ard edilmemesi gereken bir durumdur.
Dolaysyla, Ortodoksluk mezhebini benimseyerek yzyl
larca Osmanl mparatorluu idaresi alhnda Fener Rum Orto
doks Patrikhanesine bal kalmalarna ramen, Rum olarak deil
de Karamanl olarak adlandrlm ve ibadet dili olarak Trkeyi
kullanabilecek kadar Rum diline uzak olan ve Trke isimler
tayan, sahip olduklar dn, folklorik kyafetler, oyunlar,
trkler, manilerle gelenek grenekleri asndan da Mslman
Trk toplumundan bir fark olmayan Karamanllar ile Anado-

385

lu'ya iskan edilen bu Hristiyan Trk boylar arasnda da tarihi

ve sosyolojik balar bulunmaktadr.
Dier taraftan, Osmanl mparatorluu'nun son dnemin
den itibaren Osmanl aznlklar arasnda milliyetilik fikirleri
nin Rum toplumu zerindeki etkisi ve yabanc mdahaleler
sonucunda bamsz bir Yunanistan devleti'nin kurulmas ve
sonrasnda yaanan gelimeler Anadolu'nun orta yerinde da
kapal birok Ortodoks Karamanl kynde her hangi bir etki
yaratmamtr. Bunun tam aksine, ilerleyen z_aman ierisinde
gerekleecek olan Milli Mcadele dnemi boyunca kendisi de
bir Karamanl Ortodoks Trk olan Papa Eftim'in liderliinde
Anadolu'nun orta yerinde kurmu olduklar Trk Ortodoks
Patrikhanesi ats altnda Milli Mcadele safnda yer almlar
dr.
Ancak, her ne kadar kendilerinin Trk olduklarn dile geti
rip bunu sahip olduklar kltrel varlklar ve tarihi verilerle
ortaya koymaya almlarsa da, 1923 ylnda gerekleen Trk
Yunan nfus mbadelesine dahil olmaktan kurtulamamlardr.
Kendilerine yabanc topraklarda ve yabanc bir topluluk iinde
yaamaya mecbur kalan Karamanllar, Yunan toplum yaants
n bugn dahi tam anlamyla benimseyememilerdir. Zaten,
Yunan toplumunun da genel bir ifadeyle Anadolulu mbadilleri
benimsememesi gerei dahilinde her zaman Trk tohumu
(Trkosporoi) nitelemesiyle toplum dna itilen ve gemite Trk
olduklarn aka telaffuz edebilen bu insanlarn ocuklar ve
torunlar bugn Trkiye' de, yalnzca aile yeleriyle snrl olsa
da, bamsz bir Trk Ortodoks Patrikhanesi'nin varlndan ve
bir Trk' n Mslmanlk dnda da bir inanca sahip olabilecei
gereinden habersiz ve kendilerinin Trk olabilecekleri dn
cesinden uzaktrlar.

386

Kaynaka

l.Ariv Belgeleri

A.Babakanlk Osmanl Arivi

a.Bab- Ali Evrak Odas Sadaret Evrak Divan- Hmayun Kalemi

(A.D.V.N.), dosya: 2, sra: 1,1259.1 .9.
b. Bab- Ali Evrak Odas Sadaret Evrak Mektub-i Kalemi
(AMKTDV.), dosya: 137, sra: 40, 1273 R. 29.
c.Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak
(Y.M.T.V.), dos: 187, sra: 22, 1316.L.12.
d .Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak
(Y.M.T.V.), dosya: 41, sra: 43, tarih: 3.4.1307.
e. Yldz Esas Evrak Sadrazam M. Kamil Paa evrakna Ek II, dosya
86/1, sra: 19, 1 .8.1292.
f.Dahi!iye Nezareti Muhaberat- Umumiye daresi
(D.H.M.U..) 38-1,67.1327 Za.26.
g.Dahiliye Nezaret-i dare
(D.H..D.), 30,l-2-1328N.20.
h.Mhimme Defteri, c. 45, s. 229, hkm: 2702.

I.Mhimme Defteri,c. 31, s. 95, hkm:234.

B.Babakanlk Cumhuriyet Arivi

a.

b.

Babakanlk Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu

Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu: 030-18-01-03-18-14.
Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu:030-18-0l-02-26-20.
Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu: 18 94 6 1921 .
Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu: 18-94-6-121.
Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu:l8 94 6 1921 .
Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdiriyeti
Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdiriyeti 030 18 Ol 106 75 07.
Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdiriyeti 030 18 Ol 106 75 07.
Bavekalet Kalem-i Mahsus Mdiriyeti 030 18 Ol 106 75 07.

C. Amerikan Milli Arivi (American National Archieves)

American National Archieves, June 22,1930, MT 1245, roll:I.

2.Yaynlanm Belgeler

Dstur III tertip, T.C. Bavekalet Neriyat ve Mdevvenat Umum M

drl.
Lozan Konferans, Tutanaklar, Belgeler, ev. Seha Meray, Ankara,

1969-1973.
Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiye'nin Siyasal Antla
malar(19.20-1945), c.I, haz. smail Soysal, T.T.K. Ankara, 1983.
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, devre 1, c. 24, TBMM

Matbaas, Ankara, 1960.

Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, c.3 (6 Mart 192227 ubat 1923), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1985.
3.Mlakatlar

Aleksander Garkavets ile 13.05.2002 tarihinde Akmescit'te yaplan

mlakat.
Anika Sarmihailidou ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa- Kapadokiko'da
yaplan mlakat.

388

Anastasia Hacteodoridou ile 27.10. 2000 tarihinde Selanik'de yaplan

mlakat.
Anastasia ve lias Meletiyadis ile 28.9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)
Neo Miletopos'da yaplan mlakat.
Anastasios Andriadis ile 28.09.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)- Neo
Miletopos'da yaplan mlakat.
Anastasios Apostolidis ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Anastasia ve Despina Merkrolu ile 1 .10.2000 tarihinde Larissa' da
yaplan mlakat.
Anastasia Zlfikadirou ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Anestis Pashalidis ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yap
lan mlakat.
Andreas Sarmihailidis ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Anika Sarmihailidou ile 3.10.200 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Anita Alivanolu ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yap
lan mlakat.
Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn ve Halka likiler Sorumlu
su Sevgi Erenerol ile 29 Ekim 2001 tarihinde yaplan mlakat.
Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi III. Patrii Seluk Erenerol ile 2
Aralk 2000 tarihinde stanbul' da yaplan mlakat.
Chrisula Oikonomidou ile 29.09.2000 tarihinde Selanik'de yaplan m
lakat.
Despina Simionidou ile 4.10.2000 tarihinde Larissa-Omorfohori' de
yaplan mlakat.
Dimitrios Katsikas ile 4. 10.2000 tarihinde Larissa-Omorfohori'de yap
lan mlakat.
Dimitrios Katsikas ile 9.10. 2000 tarihinde Larissa'da yaplan mlakat.
Dora Famiova ile 09.05.2002 tarihinde Donetsk-Karan'da yaplan m
lakat.
rini Glciklidou ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan mlakat.
Efstratia Katsika ile 4.10.2000 tarihinde Larissa-Omorfohori'de yaplan
mlakat.

389

Ekaterini Evyenidou ile 4.10.2000 tarihinde Larissa ehrinde yaplan

mlakat.
Eleni Enotiodou ile 30.09.200 tarihinde Evia-Eriboz Adasnda yaplan
mlakat.
Eleni Haciliadou ile 7. 10.2000 tarihinde Larissa-Vunena'da yaplan
mlakat.
Eleni Stolu ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yaplan
mlakat.
Elizabeth Kutluolu ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Elizabeth Andriadou ile 9.10.2000 tarihinde Nea Kalvari-Kavala'da
yaplan mlakat.
Evangelia Anastasiadou ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan m
lakat.
Evangelia Petrosolu ile 5.10.2000 Larissa'da yaplan mlakat.
Evdokia Trnaksz ile 09.05.2002 tarihinde Donetsk-Staroignatovka'da
yaplan mlakat.
Feodor stanbulci ile 08.05.2002 tarihinde Donetsk'de yaplan mlakat
Feodora Mihaeli ile 10.05.2002 tarihinde Donetsk-StaroKrm'da yap
lan mlakat.
Getsimani Misailidou ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Kaliopi Alivanolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Katina Simionidou ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Kiriakos itolu ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yap
lan mlakat.
Konstantinos Mercanidis ile 7.10 2000 tarihinde Larissa-Vunena'da
yaplan mlakat.
Kosmas Pavlidis ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi'de yap
lan mlakat.
Maria Apostolidou ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi'de
ayaplan mlakat.
Maria Kehayaolu ile 28. 9.2000 tarihinde Yenice(Yanitsa)-Neo
Miletopos' da yaplan mlakat.

390

Maria Sarmihailidou ile 2.10.2000 tarihinde Kapadokiko Karditsa'da

yaplan mlakat.
Maria Sevastaki ile 28.9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)-Neo
Miletopos'da yaplan mlakat.
Maria Stolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yaplan
mlakat.
Maria Sarova ile 09.05.2002 tarihinde Donetsk Staroignatovka'de
yaplan mlakat.
Melpomeni Haciliadou ile 7.10.2000 tarihinde Larissa-Vunena'da yap
lan mlakat.
Mihail
Papadopoulos ile 5.10.2000 tarihinde
Farsala-Agios
Konstantinos'da yaplan mlakat.
Omiros Krolanolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da
yaplan mlakat.
Pandeleimon Akakiyakis ile 9.10.2000 tarihinde Kavala-Neo Kalvari'de
yaplan mlakat.
Pedro Anastasiadis ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan mlakat.
Serafim Papadopoulos ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan mla
kat.
Stavros Mihailidis ile 28.9.2000 tarihinde Yenice (Yanitsa)'de yaplan
mlakat.
Stephan Kalayerov ile 08.05.2002 tarihinde Donetsk'de yaplan mlakat.
Sultan iekolu ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi'de yap
lan mlakat.
Sultan itolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yaplan
mlakat.
Sultan Aslanolu ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yaplan mlakat.
Suzana akpinolu ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan mlakat.
Suzana Evyenidou ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan mlakat .
Syvetlana
Konstantinova
ile 09.05.2002 tarihinde
DonetskStaroigneteva' da yaplan mlakat.
Urania Mercanidou ile 7.10.2000 tarihinde Larissa-Vunena'da yaplan
mlakat.
Valeri Kior ile 10.05.2002 tarihinde Eski Krm (Stara Krm)'da yaplan
mlakat.

391

Veniamin Gervanidis ile 2.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da

yaplan mlakat.
Yohannis Pavlidis ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi'de
yaplan mlakat.
Yohannis Kulakszolu ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Agios
Konstantinos'da yaplan mlakat.
Visarion itolu ile 3.10.2000 tarihinde Karditsa-Kapadokiko'da yap
lan mlakat.
Zoi Lokma ile 5.10.2000 tarihinde Larissa'da yaplan mlakat.
4.Kitap lar

Abu'! Farac, Gregory (Bar Hebraus), Abu'l Farac Tarihi, ev. mer R.
Dorul, T.T.K., Ankara, 1987.
Agustinos, Gerasimos, Kk Asya Rumlar, Ankara,1997.
Aanolu, Yldrm, Osmanl'dan Cumhuriyet'e Balkanlarn Makus
Tarihi: G, stanbul, 2001.
Akda, Emin, ahitlerin Dilinden Unutulan Byk G, 1923 Trk
Yunan Nfus Mbadelesi, stanbul, 2005.
Akkaya, Nevin, Gelenek nan ve Toplum, Balkesir, 1995.
Akin, Sina, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, c.I, 1918-1919,
Ankara, 1918.
Alexandris, Alexis, The Greek Minority of lstanbul and Greek
Turkish Relations, 1918-1974, Athens, 1983.
Alivanolu Papangelu, Apo to ukur Kappadokia isto Kapadokiko
Karditsa, 2000.
Altnkaynak, Erdoan, Ortodoks Trkler Urumlar, Ankara, 2005.
Apak, Rahmi, stiklal Sava'nda Bat Cephesi Nasl Kuruldu?, stan
bul, 1942.
Ar, Kemal, Byk Mbadele, Trkiye'ye Zorunlu G, (19231925),stanbul, 1995.
Armaolu, Fahir, Siyasi Tarih, Ankara, ty.
Atalay, Blent, Fener-Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Siyasi Faaliyet
leri (1908-1923), stanbul, 2001.
Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara, 2006.

392

Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, ed. Temuin F. Ertan, Ankara,

200 1 .
Babinger, F. v e F. Kprl, Anadolu'd a slamiyet, stanbul, 2000.
Balta, Evangelia, Karamanlidika: Additions (1584-199), Bibliographie
Analytique, Athen, 1987.
Barthold, V.V., slam Medeniyeti Tarihi, ev, Fuat Kprl, II. basm,

T.T.K., Ankara, 1973.

Basilacae, Nicephori, Oraones et Epistolae, ed. By Antonius Garzya,
Leipzig, 1984.
Ba, Mustafa, Trk Ortodoks Patrikhanesi, Ankara, 2005.
Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul,
1968.
Baykurt, Cami, Osmanl lkesinde Hristiyan Trkler, stanbul, 1932.
Belen, Fahri, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1973.
Byklolu, Tevfik, Atatrk Anadolu'da 1919-1921, Ankara, 1981 .
Bilgin, Mehmet ve mer Yldrm, Srmene, Srmene, 1990.
Bilse!, Cemil, Lozan, c. 2, stanbul, 1933.
Boratav, Pertev Naili, Trk Folklor, stanbul, 1984.
Boyle, John Andrew, Rashid al- din, The Successors of Genghis Han,
Colombia, 1971.
Bozkurt, Glnihal, Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin
Inda Gayri Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki
Durumu, 1839-1914, Ankara, 1989.
Cahen,Claude, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, stanbul,

1985.
Celil, Abdulreit, San Uygurlarn Sosyo-Kltrel Yaps, H.. Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara,
2002.

Christophilopolou, Aikatarina, Byzantine History, il, 610-867, trans. by

Timothy Cullen, Amsterdam, 1993.
Chwolson,
D,
Syrisch-Nestorianische
Grabenschriften
aus
Semirjetsche, St. Petersburg,1897.
Cihangir, Erol, Papa Eftim'in Muhtralar ve Bamsz Trk Ortodoks
Patrikhanesi, stanbul, 1996.
Clogg, Richard, Modern Yunanistan Tarihi, stanbul, 1997.

393

apa, Mesut, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001.

etinta, Erdal, Anadolu Trk Ortodoks Patrikhanesi, A.. nklap
Tarihi Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.
rdk, Selahattin, 20 nolu Kayseri er'iye Sicili, h. 1027/m.1617,
Erciyes nv. Tarih Blm Yaynlanmam Yksek Lisans Te
zi, 1995.
Dawkins, R.M., Modern Greek in Asia Minor, Cambridge, 1916.
Demschwam, H., stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev.
Prof. Dr. Yaar ren, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1992.
Die Alt Osmanische Kronik des Askpaazade, Friedrich Giese, Leip
zig, 1929.
Diehl, Charles, Byzantium, Greatness and Decline, New Jersey, 1957.
Drll, Von Dagmar, Der Codex Cumanicus, entstehung und
bedeutung, Studgart,1980.
Dumont Paul, Mustafa Kemal, ev. Zeki clikkol, Ankara, 1994.
Duru, Ahmet Talat, Karaman'n Yakn Tarihteki Kltr ve Gelenekleri, Karaman, 1999.
Ekincikli, Mustafa, Trk Ortodokslar, Ankara, 1998.
England, John, The Hidden History of Christianity in Asia, 1998.
Erdal, brahim, Mbadele Uluslama Srecinde Trkiye ve Yunanistan 1923-1925, stanbul, 2006.
Ergene, Teoman, stiklal Harbinde Trk Ortodokslar, stanbul, 1951.
Erz,Mehmet, Hristiyanlaan Trkler, Trk Kltrn Aratrma
Enstits, Ankara, 1983.
Ertrk, Mustafa, Kayseri'nin 13 nolu er'iye Sicili, Erciyes niversite
si, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1994.
Fethi Okyar'n Anlar, Atatrk, Okyar ve ok Partili Trkiye, yay.
haz. Osman Okyar, Mehmet Seyidanlolu, c.l, Trkiye
Bankas Yaynlar, Ankara, 1997.
Gabain, Anne Marie von, Einfhrung in Die Zentralasienkunde,
Darmstadt, 1979.
Gagouzya Kltr Daire Bakanl, 16 Ekim 2001, TKA, Kiinev.
Gillman, lan and Joachim Klimkeit, Christians in Asia before 1500,
Curzon, 1999.
Gololu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968.
, Sivas Kongresi, Ankara, 1969.
-------------

394

G, Rumlarn Anadolu' dan Mecburi Ayrl (1919-1923), ev.: Damla

Demirz, der. Herkl Milas, stanbul, 2002.

Gkat, Mehmet Ali, Nfus Mbadelesi Kayp Bir Kuan Hikayesi,
stanbul, 2003.
Gkbilgin, Tayyip, Milli Mcadele Balarken, c.I-II, Ankara, 1965.
Gkgz, S. Saime, dil-Ural'da slam Kart Misyon Hareketi:
Yevfimi Aleksandrovi Malov (1842-1910), H. . Atatrk lke
leri ve nk!ap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara, 2003.
Gnlbol, Mehmet ve Cem Sar, Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas
(1919-1938), Ankara, 1990.
Grousset, Rene, The Empire of Steppes, New Jersey, 1970.
Gumilov, L.N., Eski Trkler, stanbul, 1999.
Gler, Ali, Osmanl'dan Cumhuriyet'e Aznlklar, Ankara, 2000.
Gndz, Ahmet, 27/1 nolu Kayseri er'iye Sicili, h. 1035-1036/ m.
1625-1626, Erciyes nv. Tarih Blm Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Kayseri 1984.
Gngr, Harun, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri, 1998.
-------------, Trk Din Tarihi Aratrmalar, Kayseri,1999.
Gven, Bozkurt, nsan ve Kltr, stanbul,1991.
Hatipolu, Murat, Yunanistan'daki Gelimelerin Inda Trk
Yunan likilerinin 101 Yl,(1821-1922), Ankara, 1988.
-------------, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, 1923-1954, Ankara,
1997.
-------------,(yayn tantm) Etnizitaet, Wissenschaft und Minderheiten,
yay.haz. E.J. Dittrich/F.Olaf Radtke, Opladen,1990 Prof.Dr.
Abdurrahman ayc'ya Armaan ierisinde, H.. Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi Enstits, Ankara, 1995.
Haussig,Hans Wilhelm, pek yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi, ev.
Mjdat Kayayerli, Kayseri, 1997.
Hertzberg, G.F., Geschichte der Byzantiner und des Osmanischen
Reiches, bis gegen ende des 16th Jahrhunderts, 1883.
Hionidi, Georgiu, Istoria this Verias, c.II, Selanik, 1970.
Hirschon, Rene, Mbadele ocuklar, ev. Serpil alayan, stanbul,
2000.
nan, Abdulkadir, Makaleler ve ncelemeler, c.I, Ankara, 1968.

395

smail Habib Sevk'n Aksz'deki Yazlar 1921-1922, Makaleler Fkralar, haz. Mustafa Eski, Atatrk Ararma Merkezi, Anka

ra, 1998.
Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi, 18. ve 19. Yzyllar, 2.c., stanbul,
2006.
Jorga, Geschichte des Osmanschen Resches, nach der quellen
dargestellt, Friedrich Andreas Perthes, Gotha, 1908.
Kalafat, Yaar, Trk Dnyas Karlatrmal Trkmen Halk nanlar,
ASAM, Ankara, 2000.
Karacan, Ali Naci, Lozan Konferans ve smet Paa, stanbul, 1943.
Kara!, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.IV, Ankara1988.
Kaya, smail, 15/2 nolu Kayseri er'iye Sicil Defterinin Transkripsi
yonu ve Deerlendirmesi, h.1019/m. 1611-1612, Erciyes nv.
Tarih Blm Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri,
1995.
Khoniates, Niketas, Historia, ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara, 1995.
Krpk, Gray, Kayseri, Nide ve Aksaray Livalarnda Hristiyan
Trkler, Gazi nv. Eitim Fak. Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, Ankara,1997.
Krzolu, Fahrettin, Yukar Kr ve Aa oruk Boylarnda Kpak
lar, lk Kpaklar (M.. VIII-M.S. VI yy.) ve Son Kpaklar
(1118-1195) ile Ortodoks Kpak Atabekler Hkmeti, T.T.K.,

Ankara, 1992.
Kitsikis, Dimitri, Trk-Yunan mparatorluu, stanbul, 1996.
Koay, Hamit Zbeyr, Trkiye Trk Dnleri zerine Mukayeseli
Malzeme, Ankara, 1944.
Kylerimizin Adlar, stanbul, 1929.
Kurat , Akdes Nimet, Peenek Tarihi, stanbul,1937.
-------------, IV-XVIII Yzyllarda Karadeniz'in Kuzeyindeki Trk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.
Kutlu, Sacit, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda Balkanlar ve
Osmanl Devleti, stanbul, 2007.
Kutschera, Hugo Freiherm von, Die Chasaren, Wien, 1910.
Kuzgun, aban, Hazar ve Karay Trkleri, Trklerde Yahudilik ve
Dou Avrupa Yahudilii Meselesi, Ankara, 1993.

396

Les Lettres du Patriarche Nestorien Timothee 1, etude critique par

Raphacl Bidavid citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica

Vaticana, 1956.
Lewis, Bemard, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, stanbul,
1982.
Leylak, Mehmet Halil, Orta Asya ve Kafkaslarda Trklerin Demogra
fik Yaps (XX.yzyl), Ankara, 2000.
Ligeti, L., Bilinmeyen Asya, Ankara, 1986.
Lozan Telgraflar: Trk Diplomatik B elgelerinde Lozan Bar Konfe
rans (Kasm 1922-ubat 1923), c.I, yay. haz. Bilal imir, TIK,

Ankara, 1990.
Macar, Elin, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi,
stanbul, 2003
Mansel, A. Mfit, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara,T.T.K.,1988.
Manof, Atanas I., Gagauzlar, (Romanya ve Bulgaristan'da Oturan
Trkler Hakknda Tarihi ve Etnolojik Bir Etd), ev. Trker
Acarolu, Varlk Neriyat, Ankara, 1940.
Marriott, J.A.R., The Eastern Question, an Historical Study in
European Diplomacy, 4h editon, Oxford, t.y.
Mavrogordatos, George, Stillborn Republic, Social Coalisions and
Party Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angcles, t.y.
Mears, Eliot Grinnell, Greece Today, The Aftermath of the Refugee
Impact, Califomia,1929.
Menges, Kari, The Turkic Language and Peoples, An Introduction to
the Turkic Studies, Wiesaden, 1968.
Michail Psellos'un Khronographia's, ev. In Demirkent, TTK, Anka
ra, 1992.
Moldova lke Raporu, TKA, Ankara, 1999,
Moravcsik, Gyula, Byzantino Turcica, il, Sprachste der Trkvlker in
den Byzantine Quellen, Leiden, 1958.
Muralt, Edouard de, Essai de Chronographie Byzantine pour Servir
a'l Examen des Annales du Byzantine Empire et
particulierment Des Chronographes Slavons de 395 a 1057,

St. Petersburg. c. 1, 2.

397

Nackaras, Georgios, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, 1922,

Emperyalist Yunan Politikas ve Anadolu Felaketi, ev. bra
him Onsunolu, stanbul, 2003.
Nirun, Nihat, Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal Dinamik Bnye
Analizi, Ankara, 1991.
Ocak, Ahmet Yaar, Babailer syan, Aleviliin Tarihsel Altyaps,
Yahut Anadolu' da slam- Trk Heterodoksisinin Teekkl,

nc bask, stanbul, 2000.

Of Religion and Empire, Missions, Conversion and Tolerance in

Tsarist Russia, ed. by Robert P. Garci and Michael

Khodarkovsky, New York, 2001 .

Ongan, Halil, Ankara'nn 1 Numaral er'iye Sicili, T.T.K., Ankara,
1958.
Ostrogorsky, George, History of The Byzantine State, ngilizce'ye ev.
John Hussey, Oxford, 1968.
ge!, Bahaeddin, slamiyet'ten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara,1962.
-------------, Trk Kltr Tarihine Giri, c.VI, Ankara, 1991.
zkan, ahin, Kayseri'de Trk Ortodoks Kilise Kongresi'nin Top
lanmas ve Anadolu' da Ortodoksluk Sadas Gazetesi, Kayse
ri, 2003.
zsoy, skender, ki Vatan Yorgunlar, Mbadele Acsn Yaayanlar
Anlatyor, stanbul, 2003.
Paparrigopoulou, K., storia Tou Ellinikou Ethnos, 1953.
Pentzopoulos, Dimitri, Balkan Exchange of Minorities and Impact
upon Grecee, Paris, 1962.
Podolsky, Baruch, A Greek Tatar-English Glossary, Ottoharrassowitz,
Wiesbaden, 1985.
Polo, Marco, The Travels, ev. Ronald Latham, New York, 1958.
Pontus Meselesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Matbuat
Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan belgelere dayanarak hazr
lanmtr, Ankara, 1992.
Porphyrogenitus, Constantine, De Administrando Imperio, ed. by
Gyula Moravcsik, trans.from Greek by R.J. Jenkins,
Dumbarton Oaks Center far Byzantine Studies, Washington,
1967.
Prokopios, Bizans'n Gizli Tarihi, Ada Yay. stanbul, 1990.

398

Rasonyi, Lazlo, Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits

yaynlar, Ankara, 1982.
Refugee Grecee, ed. by Georgios A. Yiannakopoulos, Atina, 1992.
Rza Nur, Hayat ve Hatratm, stanbul, 1968.
Runciman, Stcvan, The Emperor Romanus Lecapenus and His Reign,
Cambridge, 1963.
Salavielle, S. and E. Dallegio, Karamanlidika, Bibliographie
Analytique D'ourrages en Langue Torque Imprimes en
Caracteres Grecs (1584-1900), C. I., 1958.
Sofuolu, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi faaliyetleri, s

tanbul, 1996.
Sonyel, Salahi, Minorities and the Destruction of the Ottoman
Empire, TTK, Ankara, 1993.
Spulcr, Bertold, ran Moollar (Siyaset, dare ve Kltr, lhanllar
Devri 1220-1359), ev. Cemal Kprl, T.T.K., Ankara, 1987.
Sotiriyu, Dido, Benden Selam Syle Anadolu'ya, ev. Atilla Tokatl,
stanbul, 1970.
ahin, Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul,1980.
ahin, Sreyya, Trkiye' deki Patrikhaneler, stanbul, 2003.
Tansel, Selahattin, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar c.,I., stanbul,
1991.
The Chronicle of Muntaner, trans. from Catalan by Lady Goodcnough,
vol. II, Landon. 1921.
The Monks of Kubilai Han Emperor of China (The History of Life
and Travels of Rabban Sawma, envoy and plenipotentiary of
the Mongol Khans to the Kings of Europe and Marcos Who
as Mar Yalballaha 111 became patriarch of the Nestorian

Church in Asia), ev. Sir A. Wallis Budge, Landon, 1928.

Togan, A.Z.Velidi, Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi, Tercme
ve Tahlili, stanbul,1982.
-------------, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981.
Tosun, Ramazan, Trk-Rum Nfus Mbadelesi ve Kayseri' deki Rum
lar, Nide, 1998.
Turhan, Mmtaz, Kltr Deimeleri, Sosyal Psikoloji Bakmndan
Bir Tetkik, stanbul, 1997.

399

Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara,

1965.
Trk D Politikas, Kurtulu Sava'ndan Bugne Kadar Olgular,
Belgeler, Yorumlar, ed. B askn Oran, c.I, stanbul, 2001.
Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, Byk Taarruz, c.II, Ankara, 1968.
Trk stiklal Harbi, 1, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Genel Kur

may ATASE yay., Ankara, 1962.

Trkgeldi, Ali, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara,
1948.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi I, Ankara,1982.

-------------, Anadolu Beylikleri ve Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devlet

leri, Ankara, T.T.K., 1988.
Vasiliev, A.A., History of the Byzantine Empire, 324-1453, vo.I, The

Un. Wisconsin Press, Madison,1952.

Vryonis, Speros, The Decline of Medivial Hellenism in Asia Minor
and The Process of Islamization from the h through the

sh century,

Los Angeles,1971 . ,
Wittek, Paul, The Rise of The Ottoman Empire, Landon, 1965.
Whittow, Mark, The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025,
Landon, 1996.
Yalazan, (Em. Kurm. Albay) Talat, Trkiye'de Yunan Vahet ve Soy
Krm Giriimi,II cilt, Genel Kurmay Bakanl yay., Ankara,
1994.
Yldrm Onur, Diplomasi ve G, Trk-Yunan Nfus Mbadelesinin
teki Yz, stanbul, 2006.
Yurtlak, Rdvan, 66/1 nolu Kayseri er'iye Sicili, h.1067/m.1657, Erci
yes nv. Tarih Blm Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Kayseri, 1998.
5.Sreli Yaynlar

a.Makaleler

Adilhan, Appa, "Nartlarn Demircisi Debet", Birleik Kafkasya Dergisi,

sa. 1 6, Eskiehir, 1998.

400

Akgn, Seil, "Birka Amerikan Kaynandan Trk- Yunan Mbadelesi

Sorun u ", 111. Askeri Tarih Semineri, 1986, Ankara.
Aktar, Ayhan, "Trk-Yunan Nfus Mbadelesinin lk Yl Eyll 1922-Eyll
1923 " Yeniden Kurulan Yaamlar, 1923 Trk-Yunan Zorunlu
Nfus Mbadelesi, der. Mfide Pekin, stanbul, 2005.
Akurgal, Ekrem, "Eski Anadolu 'da Yunanllar", Trk-Yunan likileri,

Ankara,1986.
Alexandris, Alexis, "Constantinopolitan Greek Factor during the Greco
Turkish Confrontation of 1919-1922 ", Byzantine and Modern
Greek Studies vol.8,1982-1983.
Amantos, K., "Tourcopoloi" Ellinika, v. 40, 1933.
Anhegger, Robert, "Nachtraege zu Hurufumuz Yunanca", Anatolica, sa.
X, Leiden, 1983.
-------------, "Evangelinos Misailidis ve Trke Konuan Dindalar", Tarih
ve Toplum, 50, ubat 1988.
-------------, "Hurufumuz Yunanca". Ein Beitrag zur Kenntniss der
Karamanish-Trkischen Literatr, Anatolica, no.VII, 1979-

1980.
Anzerliolu, Yonca, "Bkre Bykelisi Hamdullah Suphi ve Gagauz
Trkleri", Bilig, Gz 2006, sa. 39.
Arz, Erkin, "Sar Uygur Aratrmalarnn Toplu Bir Kaynakas ", Kk
Aratrmalar, c. IV, sa.1, Bahar 2002.
Arslan, Esat, "Kurtulu Savanda Yunan-Fener Patrikhanesi Birlikteliine
Kar rgtl Bir Yaklam: Trk Ortodoks Kilisesi", A..Trk
nklap Tarihi Enstits Dergisi, Mays 1995 Yl: 8, Say:

15'den Ayr Basm.

Aydn, Mehmet, "Konya er'iye Sicillerine gre XIII yy. 'da Konya'da Gayri
Mslimlerin Oturduklar Mahalleler, Nfus Durumlar ve Sosyal
Kltrel ereve ", XIII. T.T.K. Kongresi Bildirisi, 4-8

Ekim1999, Ankara,1999.
Aytepe, Ouz, "Milli Mcadele; Hazrlk Dnemi", Atatrk ve Trkiye
Cumhuriyeti Tarihi, ed. T. Faik Ertan, Ankara, 2001.
Balta, Evangelia, "Anadolulu Tiirkofon Hristiyan Ortodokslarn " Ulusal
Bilin"lerini Aratrmaya Yarayan Kaynak Olarak Karamanlca Ki
taplarn nszleri", Tarih ve Toplum,13/74 ubat 1990.

40 1

-------------, "Karamanlca Kitaplarn nszleri", Tarih ve Toplum,13/74,

ubat 1990.
Barkan, mer Ltfi, "Trk Yap ve Yap Malzemesi in Kaynaklar", ktisat
Fakltesi Mecmuas, c.17, no.1-4, Ekim 1955-Temmuz 1956.
Beldecianou, rene, "Bitiya 'da Gayri Mslim Nfus ( 14.yy.'n ikinci
yars- 15.yy. 'm ilk yars) ", Osmanl Beylii 1300-1389, ed.by E.
Zachariadou, stanbul, 1997.
Benlisoy, Foti ve Stefo, "Nevehir Mektepleri",Tarih ve Toplum, ubat
2000.
Bingl, Halil, "pek Bcekiliine Dair Farkl Alfabeyle Trke Baslan
Nadir Bir Nizamname", Simurg, sa.1, Ekim 1999.
Brand, Charles M., "Tle Turkish Element in Byzantium, Eleventh- Twelftl
Centuries", Dumbarton Oaks Papers, vol.43,1989.
Charanis, Peter, " The Demography of Byzantine Empire," Proceedings of
13h International Congress of Byzantine Studies, ed.by. J.M.
Hussey, D. Obelensky and S. Runciman, Sofia, 1935.
Ciachir, Mihail, "Basarabyal Gagauzlarn Tarihi", haz. Harun Gngr,
Trk Dnyas Aratrmalar, Ekim 1982.
Clogg, Richard, "A Karamandlika Inscription from Moun t Athos (1818) ",
Byzantine and Modern Greek Studies, v.l, 1975.
-------------, "The Greek Millet in the Ottoman Empire", Christians and
Jews in the Ottoman Empire, ed. By Benjamin Braude and
Bernard Lewis, v.I, New York, t.y.
Cumagulov, ., "Nestorianskie Pamyatniki Kirgizii XII-XIV", Epigrafika
Kirgizii, Frunze, 1987.
Demirkent, In, "Komnenos Hanedannn Byk Bakumandan Trk Asll
Ionnes Aksukhos", Belleten, c.LX, Nisan 1996.
Dnmez Yusuf, " Yakutistan", Trk Kltr, s.21, yl:II, s.102-107; y.I.
Duman, Mustafa, "Karamanlca, Yunanca, Ermeni Harfli Trke ve Ermeni
ce Nasreddin Hoca Kitaplar ", Tarih ve Toplum,cc.XVI,1991.

Eckmann, J., "Anadolu Karamanl Azlarna Ait Aratrmalar,[. Phonetika",

A.. D.T.C.F. Dergisi,c.VIII, sa.l, Mart 1950.
Ercan, Yavuz, "Fener ve Trk Ortodoks Patrikhanesi, A..D.T.C.F. Tarih
Aratrmalar Dergisi, c. V, sa. 8-9, Ankara, 1967.
Erim, Nihat, "Mi/letleraras Adalet Divam ve Trkiye", A.. Hukuk Fa
kltesi Dergisi, c.2., sa.l, Ankara,1944.

402

Eyice, Semavi, "Salaville Severien ve Dalleggio, Eugine, Karamanlidika,

Bibliograp/ie Analytique d'ouvrages en Langue Turqe Imprimes en
Caracteres Grecs I, 1584-1850", Belleten, c.XXVI, Nisan 1962,

sa.102.
-------------, "Anadolu 'da Karamanlca Kitabeler", Belleten, c.XXXIX,sa.153-

156.
Gautier, Paul, "Le Synode des Blacharnes Etude Prosopograplique", Revue
des Etudes Byzantines, vol. 29.
Golden, Peter, "Religion Among The Qpcaqs of Medivial Eurasia", Central
Asiatic Journal, no ..42, 1998.
Gyn, Nejat, "16. yzylda Ankara ", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 1,
1967.
Gner, Kamil, " Urum/ar Acaba Unutulmu bir Kabilemiz mi?", Yesevi, Yl:
2, sa.16, Nisan 1995.
Gngr, Harun, "Karamanlca Kitabe", Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, stanbul, 1989.
-------------, Gagauzlarn Hrstiyanl Kabul ve nanlarndaki slami
Unsurlar Meselesi", Faruk Timurta'a Armaan, Aralk 1983.
Hudaverdiolu-Theodotos. S.A., "La Litterature Turcoplonc", Acte du
III. Congres International des Etudes Byzantines, Athen,

1932.
nalck, Halil, "Sened-i ttifak ve Gllane Hatt- Hmayunu ", Belleten,
c.XXVIII, sa.112, Ekim 1964.
-------------, "Tanzimat'n Uygulamas ve Sosyal Tepkiler", Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, c.4, stanbul, 1985.
ordanoglou, Anastasios, "A Karamanlidic Funerary lnscription (1814) in
Nicea
(znik)
Museum ",
Balkan
Studies,
v.19,

Thessaloniki, 1978.
Jaschke, Von Gotthard, "Die Trkisc/-Ort/odoxe Kirc/e", der Islam, 1964.
Jennings, Ronald C., " Urban Population in Anatolia in t/e 1 6 1,, century: A
Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum",
International Journal of Middle East Studies, 7 (1976).
Karpat, Kemal, "Millets and Nationality: T/e Roots of t/e Incogruity of
Nation and State in t/e Post-Ottoman Era", Christians and Jews
in the Ottoman Empire, ed. By Benjamin Braude and Bernard

Lewis, v.I, New York, t.y.

403

Kitromilides, Paschalidis M. ve Alcxis Alexandris, "Ethnic Survival,

Nationalism and Forced Migration, The Historical Demography of
the Greek Community of Asia Minor at the c/ose of the Ottoman
Era", DELTIO, c.4.
Koman, Mesud, "Anadolu Hristiyanlarnda slam ve Trk Adlar", Konya,

Konya Halk Evi, no.3, kinci Terin 1936.

Krumbacher Kari, "Michail talikos", Byzantinische Zeitschrift, vo. 4
1895.
Kurt,Ylmaz , "Sivas Sanca Kii Adlar", OTAM, c.4.
Kut, Turgut, "Evangelinos Misailidis Efendi", Tarih ve Toplum, 48 Aralk
1987.
Kk, Cevdet, "Osmanl Millet Sistemi ve Tanzimat", Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, c.4, stanbul, 1985.
Mackridge, Peter, "A Turco-Greek Inscription at rgp in Cappadocia",
Byzantine and Modem Greek Studies, v.13,1989.
Metin, Celal, "Osmanl Millet Sistemi", Tarih evresi, s.10, Mays
Haziran 1994.
Mingana, Alphons, "The Early Spread of Christianity in Central Asia and
The Far East. A New Docment, ", reprinted with additions from
The Bulletin of John Rylands Library,vol. 9, no.2, July 1925.
Moravcsik, Gyula, "Byzantinische Mission im Kreise der Trkvlker an der
Nordkste des Schwarzen Meeres", Proceedings of the 13'h
lntemational Congress of Byzantine Studies, Oxford, 5-10

September 1966, ed. J.M. Hussey, D. Obelcnsky and S.

Runciman, Oxford Un. Press, Landon, 1977.
Moule, A.C. and Lionel Giles., "Clristians at Chen-chiang Fu", T'oung
Pao, vol. XVI, 1915, ss. 627-686;
A.C.Moule, " The Use of Cross Among the Nestorians in China", T'oung
Pao, vol.XXVIII 1934,
Mller, Ludolf, "Byzantinische Mission Nrdlich des Schwarzen Meeres var
dem ciften Jahrhundert", Proceedings of the 131h lntemational
Congress of Byzantine Sudies, Oxford 5-10 September 1966,

ed. J.M. Hussey, D. Obelensky and S. Runciman, Oxford Un.

Press, 1977.
Nastase, D., "Les Debts De la Commnaute Ecumeniqe Du Mont Athos",
Simmetika, tom.ektos, 1985.

404

Nihal, A.N., "Anadolu'da Trklere Ait Yer simleri",Trkiyat Mecmuas,

C.II.
Nirun, Nihat ve M. Cihat znder, "Milli Kltr Unsurlarmz zerinde
Genel Grler", Trk Sosyo Kltrel Yaps erisinde Adet
ler, rfler, Grenekler ve Gelenekler, Atatrk Kltr Dil ve

Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi yay., Ankara,

1990.
Oikonomidis, Nikola, "Avrupa'da Trkler Kk Asya'da Srplar( 1 3 13)",
Osmanl Beylii (1300-1389), ed. E. A. Zachariadou, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1 997.
Ortayl, lber, "Osmanl mparatorluu'nda Millet", Tanzimat'tan Cum
huriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, c.4, stanbul 1985.
nen, Ragp, "Bor Halil Nuri Bey Ktphanesindeki Mahkeme-i er'iye
Sicilleri ve Bunlarda Grlen Trke Kii ve Ky isimleri", Trk
Etnorafya Dergisi, Ankara, 1 959, 1958-61 .
zdemir, Renk, "Borders of Belonging i n the 'exchanged' Generations of
Karaman/is" in Land of Diverse Migrations, Challenges of
Emigration and Immigration in Turkey, ed. by Ahmet

duygu, Kemal Kirii, stanbul, 2009.

zergin, M. Kemal, "Kimekler ve Kimek Devleti", Atsz Armaan, stan
bul,1976.
Panayotopoulos, A. J., "On The Economic Activies of The Anatolian Greeks,
" DELTIO, c.4, Atina, 1983.
Peker, Nureddin, "Trk Dostu Deil Trk Olu Trk Eftim'in Arkasn
dan", Tarih Konuuyor, c.8,s.52, Mays 1968.
Psalthy,Fr, "Trkeli'de Hristiyanlk", II. Trk Tarih Kongresi Teblile
ri, 20-25 Eyll 1937, stanbul, 1937.
Rasonyi, Lazlo, "Tuna Havzasnda Kumanlar", Belleten, c.3.
Savvides, Alexis, "Late Byzantine and Western Historiographers on Turkish
Mercenaries in Greek and Latin Armies: Turcoples !Tourkopouloi"
in Making of Byzantine History, Studies dedicated to Donald

M. Nicol,ed. By Roderick Beaton and Charlotte Rouche,

Variorum, 1993.
Stamova, Maria, "Gagauz Trklerinin 19-20. Yzyl Tarihine Dair Malze
meler", Kk Aratrmalar, c.I, s.I, (Bahar 1999).

405

akirolu, Mahmut, "S. Salavielle ve E. Dalleggio, Bibligoraplie A nalytique

D 'ouragcs en Langue Turque Imperemes en Caracteres Grecs, III,
1866-1900", Belleten, c.XXXVIII, sa. 149-152.
Tekin, Talat, "Grek A lfabesiyle Trke", Tarih ve Toplum, Mart 1984.
Tkin, smet Hsrev, "Grek Alfabesiyle Trke", Tarih ve Toplum, Hazi
ran 1984.
Turan, Osman, "Seluk Devri Vakfiyeleri Ill, Celalaeddin Karatay, Vakflar
ve Vakfiyeleri", Belleten, c.XII, sa.45,1948.
Turgal, Hasan Fehmi, "Anadolu'da Gregoryen ve Ortodoks Trkler" lk,

c.4,sa.2.
-------------, "Mlga er'iye Mahkemeleri Sicilleri zerinde nceleme/er", il.
Trk Tarih Kongresi Teblileri, 20-25 Eyll 1937.
Trkmen, Zekeriya, "stiklal Harbi Yllarnda Trk Ortodokslarn Fener
Rum Patrikhanesine Kar Yrttkleri Propaganda Faaliyetleri",
Askeri Tarih Blteni, yl: 24, ubat 1999. sa.48.
Vasary, Istvan, "Or!odox Clristian Qumans and Tatars of Crimea in tle 1 3 111
-14 11' centuries" Central Asiatic Journal, v.32, no. 3-4,1988.

Vasiliyev, V., "Dalgan ve Tofa Trkleri", Trk Kltr, s. 371, yl: XXXII,
s. 5 1 .

Wittek, Paul, "Yazcogllu A l i on tle Clristian Turks of Dobruja ",

B.S.0.A.S., Un. Of London, v.14, part:3.
Yavuz, Ercan, "Srgndeki Ortodoks Trkler", Aksiyon,17/23 Ocak 1998.
Zakhariadou, E. A., "Oi Clristianoi Apogonoi tou zzeddin Kaikaous B' Sti
Beroia", Makedonika, tom. Ektos, 1964-65.
Zieme, Von Peter, "Ein Hoclzesegen Uiguriscler C/risten", Scholia,
Beitrage zur Turkologie und Zentralasienkunde, 1918,
Wiesbaden.
b. Gazeteler
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 13 Austos 1922, s.1.
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 19 Austos 1922, s.1.
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 22 Temmuz 1922s.1 .
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 2 4 Eyll 1922, s.2.
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 26 Austos ve 2Eyll 1922, s.2.
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 29 Temmuz 1922, s.1.

406

"Anadolu Trk'tr", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 7 Kanunusani

1923, s.l.
"Ariza-i Telgrafiye", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 9 Eyll -28 aus

tos 1922, s.1.

"Anadolu 'da Mecbur Mbadelenin Trk Ortodokslara mul Var mdr? ",
Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 28 Kanunisani 1923, s.1.
"Anadolu Rumlar ve stanbul Patriklii", Hakimiyet-i Milliye, 1 Mays

1921.

"Anadolu Rumlar Ayr Patrik stiyorlar", kdam, 3 Mays 1921,s.1.

"Anadolu Ortodokslarnn Milli Kilise Davas ", kdam, 7 Mays 1921, s. 1 .
"Anadolu Hristiyanlarnn Tekzipleri ve Mracaatlar ", kdam, 4 Haziran

1922, s.3.
"Anadolu Patrikhanesi ve Adliye Vekaleti", Hakimiyet-i Milliye, 28 Kanu

nuevvel 1921, s.1

"Anadolu 'da Bir Patriklik Tesisi Hakknda Adliye Vekili Refik evket Bey'in
Beyanat ", kdam, 7 Kanunusani 1922, s.2.
"Anadolu 'da Trk Ortodoks Patrii ntihab ", kdam, 10 Kanunusani

1922, s.1.
"Anadolu 'da Hristiyan Trkler", Hakimiyet-i Milliye, 1 8 Kasm 1921.
"Sekizinci ctima-i Umumi", Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 23 Eyll -

10 Eyll 1922, s.2.

"Dokuzuncu ctima-i Umumi", Anadolu'da Ortodoksluk Sadas, 24

Eyll 1922 ss,l-2.

"Kayseri Metropolidi Meletyos Efendi Hazretlerinin Beyannamesi", Anado
lu' da Ortodoksluk Sadas, 16 Temmuz 1922,s.1 .
"Onuncu ctima-i Umumi", Anadolu' da Ortodoksluk Sadas, 21 terini

evvel -8 Terinievvel 1922, s.2.

"Ortodoks Kiliselerine Bir Tamim ", Hakimiyet-i Milliye, 28 Kanunu

evvel 1921, s.1.

"Papa Eftim Efendi Ne Diyor?" Hakimiyet-i Milliye, 28 Kanunu evvel

1921, s.1.
"Trk Ortodokslarn Mstakil Kilisesi", Anadolu' da Ortodoksluk Sa das,

30 Kanunuevvel -17 Kanunuevvel 1922, s.1.

Hakimiyet-i Milliye, 22 Kanuni Evvel 1921,s.2.

kdam, 7 Mays 1921, s.1

407

6.Ansiklo p ediler

"Belgrod-Dnestrovski" Ana Britannica Ansiklopedisi, c.3, stanbul, 1986.

"Clristianity", The Encyclopedia of World Faiths, ed. by Peter Bishop,
New York, 1987.
"Tatikios", Megali Elliniki Egkyklopadeia, v.22, 1933.
"Torcopoloi", Megali Elliniki Egkyklopadeia, v.23, 1933.
"Karaman", slam Ansiklopedisi, c.VII, stanbul, 1985.
7.nternet Adresleri

www .eki.ee./books/redbook/dolgans.shtml
www.eki.ee/redbook/khakass.shtml
www.christusrex.org/wwwl/pater/source/urums.html

408

Ekler

409

EK l

O.A. Yldz Esas Evrak Sadrazam Kamil Paa Evrakna Ek: il, dosya: 8611, sra:

10

"""

! 1
-r.J' i (.,;-;:f' . :

. J ! l 1 1'1: . l

.:<'

".'

"

._,, r,
,, , _.-,
,
v

"

'

..

! '

\:

..

_..

::'R

"
_,, , r,<,_. ,,.) .,..; -, 1 r'.; -3-C1<. y
.....
.

...

.....

_!

''-'f
1

\! .

- -

,.r-( ..:._p
r
,,j r; ' 'r"l? I',r, /
"

=t, '"::.rj -
j' 7 "f-7', '}-('i'(S'_ '' '/ ".'S" l:-'r:, ?_'r.o- ; _'.) '.:P :?r'": '?':' j' .,. ', ,?; o
-:-- :- . '_,.,- Q""' .,,.
.:y- Pi' :' ,., -, r"1:-("' f (--:" 1 :r. -:-.<-7 _rr J"J'7.1''(

.
_
.
;.i'
- "r..,.,, -::+
,..,.
.<
r, - -,... f
/' ,,_ ...i
.r,yr
c...:J
1 , ,

- 1
.
.

,. 1

,
'!"") :f ;,-,.,

-'"\{\kJ:J"
i<-

r
,;._.,,.,.
' '<"
- 1'
, f"'
I T r. -:-;r., -:>.
( ,

'r:Y, M'(_, ""r,

':1'''' . !il' 1 4' rf,r-fi.d ,1

...,.
, :_p '"'
'/
l . ,

, 1

#'

/ <('."" w

,;-l' l'r!"' , rj(--1" '1-::: ' ;< . ,71 "' '('f, r :y<,5.' rrf',,. (TJP,",;..
,
,. \ .. ! ,
'f1"1 (0(':r;.r:h
. c_..1 J ..-'r.:'>' 0'1
. .: , f!1 rh:. -:;=-. ,,.. , <r t
e :-- - ;.- ,. !''"" ' r ' i,!f' '''t': " : rr:+Y' --:.) ,'f.."!"" .--,; 6 ..n ,.-rr"'
.,., -..-,,,<_,.,.. f!'-rs
':1' ,.,.
" -,.
.A. --=' , .;:
. ,1,..'1 /,J"' ;
.:'( : ..:.s r-1 , -- f'..1":",,. ..
- ' r-;>
'
'
- , _
1 \
/'
r.r" '">,;h( 'r..<Y, :--:ip'..Yl.'".
:"/T:'"<7 J ,..- '(0 ; .r-5', ,. ,-..:..
r ..,;,.,, --... :.-yr;.. ., "i './11P
/; .-..r- 1'"' .:., '.) -rr.:J' :--rc: <.:-a
<;"' r,":.\ .:.. :.., .!'.1 fU"'-:i :Yf ..Y, :4 ' - ) s> ; ."ic( .:-; ;Y'rc: / 'j'--:- :'-l-H'f.'
: ' -...s:-. -1 -r ,:r, J rr.:r<7 -i .,....,
'
..v: . _ .)
... ,,.,.
' ,,, _,, -'11,. .; -:> -%
. ,...fT)'i'
r- . _:.;/_"/
::rr--:. . . ,.)1'7":'i-< ;-:-v '.. T
..
v ..
"\ : . 7
. /

..:,

r---(

if; "lr, ,r-f _-Yf'-2 __. ;_'

)' 1.f' J'Y-Y i"o/." '.1 ''

1 '(f .J.) --\1 :';'f'f'7 r-;:, ."1'11"' .c0,; ;r r : ' .,3" rvrr17 :-<"'- r_ 'Q/
_'.
_r--:=- - d).1 :'i'-?1 ' '1{'!'('''"1 'fj : c,:).' $' (). :r r r."" 'r,.., . '" r
"."' .r>' ,.,yr 'U"' ir!"i' '7'/ :< , _-,'-r ( ..)'' '!""2 ;rrv :r::rrrc ::''1 .':"l !".-'-1.<r
..:-, ,,. ...:r. -rc " __'.1 ', "'. '<f,f!'"' :r. '-/.'(" "'"'/' ..::; ="/Y .;r-,,,
,., , ' '1': ff,: r; ,.- ".rrc7 X
,,..., r :.'4r '.r:':7. :Yi ..1-a- -=/(>',

p,- .\ \ fi

'1

\ L.
\ .1

r1

i "'
!-'

i;'2

' .l,'<

"

412

' 1

413

. . _,)l c.LJ-: .... J _:, 'LJ_,l

c.>

..S->

r_,crL - J! '.J

vL

.....

;. '\- ' ""'-'

,_

(
!-
..

414

, 1

''

EK 2

._

i A?Ci

--;:::-:: EK:3
\ ...
.. r

;,

lii Uk errer

Trk

Ortodoks Kilisesi tekili Heyleti Vekilece kabOl idilmidir.

ayo lll7

1cra Vekill eri Hey'e ti Reiai

.tUdifa>a-i tlilli Vekili
Fevzi

f"

er'i

11 i VekUeti Vekili

Vekili

;.i emet

.... Fehmi

.:aliy e '/ekili

Harici5r Vekili
Bekir Sar.i

Na fia Vekili
Jner Ltfi

k tisad Vekili

Shd

Dahili Vekili
Mehmet A ta

Miari t Vekili
Hamdullah Suhhi

'l e tctima:t .Avent Vekili

Dr . R e f i k.

MaruuJ Cela.l

Erka.M. Harbi:fe4. IJaurni V e k a l e t i V e k i l i

Fevzi

ai Reisi
irk iya Eyl.l.k Mille t l!ecli

l.l.i\emal

Bqbkanlk Cumhuriyet Alflvi

Bakanlar Kurulu Karrlan Fou: 18 94 6 1921

41 5

MoRLOOO
CUtti\JRYET ARM

DtVlET ARM.ERI f.'H

Kara.r:V1me

Mu'ame l e s i ikm41 edilmiJ i

A n=li\Ol t h.r i s t ir1 n ! a r t u r. byilk

t ir

ksn:

i i ba r i y l e nealen Trk

olmslar Mz1 r- 1 d i kk:1 t:? l ra r a k , btr:.] .s r l n b i r A na dolu Patrikl i t i y:tlnlna.

a u e t i y l e
kUn o l u

tstant.1

PR t r l : i :!. :'.:, i nen v b..n..u t .js i r l e r i nden hr ta r lr.;e :nUrr.

o lmen n

H l!y1ati V ck t l e rin

Al i !)e:

V t- i l i

CeS d 1 i n A r i f

5 . 1 . 2 37 j f' i ,:ei i 0; t1m'!l 1 nda

Bey tara fndan te8ld ki

ka :- 3ri:1 r olm.-; ur . 5 . l . 1 3 3

! cra. Vekillar Hey.;ti R e i s i

Fev::i
e ' iya
( Bu

Vat; i ! i

t e bt:.lar, m)cib-i

i t i fa d e oamyRMi)

Fa'lz.i

kanai: t i " 2y i;;)

Fe!". mi

nhhil iye

Vk i l 1 'F.l ru

.a l i y r. Ve k i l i

Dr . A inar:.

?r i t

t1 tia t

f.'io.a rt f .: e: l l :

VP.i a c t i. Vk i l i

T . P. . i' i l l t :.: a :: l i s i F. a i. 3 i
.?evzi

416

M . Kr: Al

/' /

1 (Cr i_:_;_tu
- R9l lEN<L,_\ynR jOOI
.IHUM'_fV!I . :
__

(.
1 is _ c

,..1?
. .;,\..

!Ij-j.15
. j
J-\sfa.,,,,.
:,_ ;..:. v..f

olt
,
-:-;--.
.
. -'

r
-
, :;z

{<. o

-- - - --

-- - -

417

....

, .

' :;. :
v":, :,

r .

41 8

419

'

'5"

,r_.,..\"'..J-...,-

. "

) \\

''""'

.e".";:.,.. .

c:/

.r-,,.,..

420

OE'1.ET AR9VLERI GENEL MDRLOO

.

CUMHURYE1 ARM

'
\\.\

\ \.{,

,.,

)r,v.!J
. .)..-

----v
l. /

1.

'-"-\.\.

421

;.:-

'

o#

J ' .!..J N 'Y

.
. :..,._w
V-' ... \J
. -_,4'
.,

. \ jv.Y '-' .J'.J,

J

.. .. } ...1 . ' ,,JJ

..,...
/
.
- ,.,,,
.. > . ..
""' J,_.1 !.J>-''",,..,,J ' f
.
../ _ ,. .. ..
..
...... :A' ),,,./U. ,..,_ _,.. /
./
.r.
.;-...:J,,.r:-,.:_,
,'

.,)
;.:.,
..
;<
",v. ; " _, .- ,,,
, Ji.
K
.d

;.#
t

'"':

.. "
. .
..
. .
. ' ' 'fZ> ...1C.,'.tc-',.J
_,- ,..,u,J:,;
' "'
..
..
. .. . ,,.. lcf..J) ; . v--.l'.. \..t ,,J.)'' ""'"'
. 1 '->"'"' .) ,.,,... ' ).J,
,,
. .J1 ,,.,,y
, .,. .
.
.- .
' ,.,.
...
J.Jn .-.?
. . J ,,_ :4\. J,}J ,,,.;,'u

.P.iJ ._ ,.,
/
. .. ,
' ,. .. J'., \i. , l1_,1....A
'...
,.,J/

..
..
.
.,
,, .,,. ,' :
.
.
\.u' ,, \J T ..A-,.t:. ' .l".J..--"' ,, )-JJ
. \
t
U,' .1,
.
..
.
.1
7
,
_,J
.
.,.,.,L,,

,
,,;.;.,
.,,-.
tP
,
,
..
tU
faJ:_

.
. ..
. .
,,
,- .. .L.'.: ',., .
.
.
'..,!.,..
..I' .. .. : , .
0, ,.,J:..J-.J..,-,,

[:.),.\.', ,.., ..
..

..-

""

....

...
.

"

."

('.-:-w, Jf-/

U'
.

.1
.

..

L.{; . .s'

\i'
P...;, ! _l,t.,, T } ;,, ,_,;,
- ;1 _

_..
.... .

,, _ ,
Sr', ',;...4'...:.Y.'. P. - y,'v .:....t W
.,._,,\, , ..sAl.. Al'Ak., ...!..J:.
. ..
.1

>

...

...

" . ...

...

iC';. ';.Y,'...yJ)i.p. J-_:., .t',J,1

"" -:s\.:.-,-J
;.>;_ ,;,. ( 't/!.-_:.;.,
,, :
__

il . .

;;
; /:

- . ..'....A _,
. _,,,,,, .::. L.
.
.
, ,.4...-_,,
.-: '1::.4)' ..tL. -.. '-:" -' .. ,...
li-P -'
;,
- :
,_,,"!:r ,._-.,, 4: ". '-:-'-'N\ --:--fM..Y_,.
' J"', .l' J'.Y J.
.y..

-tr-J,..v,..;,,u: ,;,-:: .r-"1 ...:

: -vLl";:...,u! .,..

...

.1

,,,,...

'

--

...

...

...

J;..c_., ,

..

..:..!? J"'..: , \;'J,, ;;.s

-; ;r\ro.._,
-

-.......A

.,:.i wJ_,., .!.J.)_,.;

...

- ......Jo,

.. r-'....:.,.
.

- :i'' t,;,

'J\7;:,,_,

>-

!J_,.t..;;.J ,

...

d;"-'..!,_.,.,.J. ...,1
.

J_,.J,',

....:..... ""'\.u,' ..L.

.{'v .$J.- ....A>';, ..s .J.:

..!;-.;,,., ,,,j.;"'."-:-'-'-;.>}}:- . :.:.J . ..; .!.!,,.

...

. .. .. ;;.., ._.;-: (':''

.
- ,_. ,
,
- - -
- J
. . ,--. ., wiNY.
;'
:'-..: (: ..:,, .. ;...,. _.
-:- ' . -= ,..., -:----'
J-:-';_,(t-: u'-'J- 4' (', "-.\ ":;.:,--'. (''.
......

....

},..;;...:.J'.:d;;p {...;--:.v _,, :. ;,\A

...

422

,.,,,,

. . -,,.
ljt ., 1;,J-'". - . (:--:-U>
. :"' .:.Ju . ;; ..:...-. r!....-
p'LJ .;1',:__,__:, \_, -:,_..11;..: ":,,u.
('}J,,,.-, .I 'Lt';...; ,
...
}'
.:'; uf, , , - '' ':'!-
_,b_ L.. '->C:..:.. '
r r .\.: r ""1)
!JJ;
..

..

...

"

'

'<

.....
..

.,/

' \ ")

.1
<,

423

,
.... .. . 1
r:-7-U>; ..;.-,1 .:..Jn ,._u -'
. ,J fJ....
.N'L:-.. :1>.:.:. .!j.';'_'J :,jl;.;. -';-;.,. (1:.....- .(, --: 'b.:;,
..:...:;t_, /-.,. , -'! ... -
t.,\,7 L '"'C...:.... .,. ..L\
r;; r' -:.l..'.:. (
'. !.J./,
,.,.,...

;.p_;... , , ,.,,;.,.,J" -.

. ._
:_

,, _J

il, " )

,...? ......... ... .:

v)

, '-''J
" t,_ .,,;

(.J.

.\.t

.J,,t

....

.J

j_

., t.. .r

1 .
,
; (-J , ;..

.)

.. /
'

424

. .

i.; >' ;;., :/,);,. ' ,,:.;

..

_...J, ,J

, ,J,;:.-:,.,,).>
,,

.. .:._ /.

..

,, ' .d,,; _, __:.,,, ;

..

\.- IJ \..

-...:.!, ' o-:- ,,;..,, , ...!. .i

,), # ( ..": ; ,.,, _.;_ .

;.. , ..../..., ' , -_ ,,, ...f/ r ,...,... ,# rf:.;; r,,,;. ; r.;
-....._ _,; ......
,1 ' J: (
;r ,,: ( d,; { er)'-- <
c V:,;-; ,>)
. .. r c}r./C
c

:.:

..

,,

r ,.;:

) ..

. ..

.,....<.. r
..

.. .rv

'A...

......
.. .. /

' #

...

f'

r...

...

...

.,Hol,,, -; '-':.:' ,.;_,/--,,. -.l

..

::

' .
.
.;"..
.
.
.f y, ,,..,-- ., v, >.-1 , ,,, ...,c/i >.1 - 1.
;C,,;,,.;.,,0.A,.. "". 'cJJI ;r:,J;_, ;,,.J, ;;,,. L _:,,J ,,.,_,
.-:.: ,:;
-;
. _;,.
' . .

-: ..,.._, ..
.

'." ::

,,,, : ;s
..

...

.;;

- \ - o ...

_ _
_

. I .>./ J/ AJ/(/,, ,;_ /;_,.,.,._._.W

;; v:J .::. 1:-"'" '!.;,,, /y,, ,.)_,.. 0 ;
-

-!-"' .'.
.,:.;;,J., . , . \..t '
, _,,,.,
,,,. JJ..V
'?'
,,;J,.. (':.. ..e,..,.. ...-n./ ...b /,1 , \J"

V
_ 4 - $0.

..

..t - o l-

...

..

...

,.-)..1J', ,lvA_:.:.;:_,_;:/ if ;;. .J'

_ , _ . ,, t...

..

:. _, '/ ' '' ':- ....:, ("..D , ,ft_: _, .:.,

;' /);.;_, Jj,.;'"e41 ,;v;; Jt.;....: J)
< h.,
.. :,
;..-:

. . c.: ,J
. y_,,, :..;.,.,, .;,.., :.1) vof. '.;'
- , t;;z:!d.l__.b ,.;,1 'u f JJJp '1
..

...

_ ..

...

...

...1

..

.;;,-:-' / C-.,
J ) ,..,r
J
,...,,.-. ;.;

< _..:.
) ,..- &,,:.,.;./ iJ... w)4V1:\> ;.i:,;.. U//'..:.1 ;</{
A'..; .,j,.;__.:.,
...>J J.J.L;4, _:.J_ijf --
_ ,,"";, . (., ;; ) ;
.
/
' ' i .#
J ./fJ.J
..JV:""'r/f ""."' '"".'
W' 01:t'.,,,.J' 1 ,..JCJ '-:I":"{' .>J,

'
' .J)
.- ..1 L.,,,,

"""!-:

'

' '"'""?-.':_,,, ,,.,..;.,

'1,1

,...

..

..

,,,

...

,'t::!:!.,.
,;/\t>'J, .,;.....? &'-' ..,.!.,, .1/1-:_,,.,J .JJ
....

\;

.....

fJ

" ..

_ ,.. _ .,,, L.

.,

cf.
, /

- '\. - .t\....

_..:..;,,

;;,,P. .J,-:,r:,, j ;r._ cr':1V-: ;_,

;;.;_, ( :.>O_, -;i;,., ;r,, :_,..;-.r:/;.r:_.:
...

..
.

42 5

EK 3

- - -.- - 1
_ _.J
'ftlrlc

EK:4

Cm.hllrtnti

,J

Bqvekllt

JtaheU.
....
744

Kal--i

)fltriyyti

Kararni

Papa Ettim Efndir.i.n

Rarekit-

)(illiyynin iptidaandan beri 'rurkiJ'e

divbi.yle alilcadar grnmesi ve Pa.trikhlne ih arundak:i va.ziya\ na.zari

iti bar alndl hkdird.e f'rid- ailesinin ilbld.ley bbi olnaa:.. dolr-
'llbt ola.cab

nuhakkal::

bulwdu,tundan

bu

bini havi Dahiliyye Vekllet-i CeUleainin

iyye

Mdtri17eti

3798 n\lllaral

hu.uata bir karar ittihu

20.8.)40

tezkiresi ti.arine

bh
Uru.

t&rih ve Elani,yyt-1

11\mW,ylpapa

Eftill Efendi

ve aihinin tanbul 'da yerle,.sine llad itln cra Vekilleri Hey'etinin

).8.}40

tarihli i111a!nia karargir olmuttur.

).8.)40

rurc,.. Reb-icunb.Gru
Oui

Ba.fvkU
..

v Hirciyy Vldli

Dihili711 Velc:lleti Vektli

Dr.

Rerik

Hifia Vekili
Sleyman Srr

Shhi1Y

Mdi!aa-1
Kb.
1Uli111

Adliff Vktl i
M'ultafa Necati
ifa.arif Vekil i

Vekili

Jfuah.fa Abdlhalik

Vuf

Ziraat Veletli

TiciNt Veletli

Z.kii

ve Muive:et-i 9h miiyye Vektli

nr. Rttik

111111171 Vktli

Kemll

Hallan Kienil.
t.bidele,

mir

Rafet:

Vt

skln

Vekili

Bafblknlk Cumhuriyet Alflvl Bafvekllet Kllem-I Mllss MOdOrlyetl: O 30 18

01 1087507

426

Dizin

Abaka Han, 36, 37

Abdisho, 24
Ak-Beim, 28
Alarned, 29
Alaehir (Philedelphia), 146
Aleksander Garkavets, 227, 228, 229,
388
Aleksios Aksukhos, 8, 114, 115, 121
Aleksios Kornnenos, 107, 109, 110,
114
Alexis Savvides, 104, 105
Alhnordu, 122
Arnantos, 90, 106, 401
Arnoy, 32
Anadolu, 11, 18, 21, 39, 40, 41, 54, 60,
84, 88, 90, 93, 95, 96, 97, 98, 99,
101, 102, 103, 106, 107, 1 12, 116,
122, 123, 126, 127, 130, 134, 137,
138, 139, 140, 141, 142, 143, 144,
145, 146, 148, 149, 151, 154, 155,
157, 158, 159, 167, 169, 1 70, 175,
180, 181, 185, 194, 202, 205, 207,
209, 210, 217, 219, 224, 243, 246,
247, 250, 252, 254, 256, 257, 260,
261, 262, 263, 264, 265, 266, 267,
268, 270, 271, 272, 273, 274, 275,
276, 277, 278, 279, 282, 283, 284,
285, 287, 288, 290, 291, 292, 293,
295, 296, 298, 299, 300, 303, 304,

305, 306, 307, 308, 309, 310, 315,

317, 318, 319, 322, 329, 330, 331,
332, 335, 336, 337, 338, 339, 340,
342, 353, 354, 357, 359, 364, 368,
370, 372, 373, 374, 377, 378, 381,
384, 385, 386, 393, 394, 395, 398,
399, 400, 401, 402, 403, 404, 405,
406, 407
Ankara, 2, 4, 13, 15, 18, 19, 20, 26, 32,
35, 37, 39, 44, 47, 55, 64, 74, 78, 89,
92, 93, 102, 133, 135, 137, 140, 141,
144, 147, 152, 155, 156, 157, 166,
167, 168, 169, 184, 187, 188, 195,
201, 202, 216, 218, 224, 227, 250,
251, 255, 257, 260, 261, 262, 268,
272, 274, 277, 278, 279, 282, 284,
285, 287, 290, 292, 293, 294, 296,
306, 307, 309, 310, 311, 312, 313,
315, 316, 317, 318, 319, 330, 332,
333, 334, 336, 338, 340, 347, 354,
356, 388, 392, 393, 394, 395, 396,
397, 398, 399, 400, 401, 402, 403,
405
Antakya, 22, 23, 61, 65, 101, 107, 110,
112, 118
Apros Sava, 129
Arap, 23, 74, 77, 78, 82, 90, 95, 212,
217, 221, 223, 248, 355
Arrnenie, 88, 384

427

Artkabad, 155
Astrapiris Melikis, 124
Avarlar, 7, 45, 46, 47, 71
Badat, 24, 25, 35, 90, 96, 305
Batu Han, 57, 79
Baybars, 142
Belh, 23
Bikek, 28
Bitinya, 97, 152, 154, 155, 169, 402
Bizans, 7, 8, 18, 22, 23, 34, 40, 41, 42,
43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52,
53, 54, 55, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63,
64, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74,
75, 76, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 88,
89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98,
99, 100, 101, 102, 103, 104, 105,
106, 107, 108, 109, 110, 112, 113,
114, 116, 1 1 7, 118, 119, 120, 121,
122, 124, 125, 126, 127, 128, 129,
131, 134, 135, 136, 140, 142, 145,
146, 147, 152, 154, 168, 1 70, 181,
205, 213, 225, 230, 243, 248, 255,
259, 304, 325, 384, 385, 398
Bizces, 235
Bosporos, 66, 67, 68, 73, 76
Budizm, 17, 26, 383
Buhara, 25
Bulayk, 27
Bulgar Da, 88
Bulgarlar, 7, 8, 44, 47, 48, 50, 51, 70,
72, 86, 87, 88, 260, 300, 384
Celaleddin Karatay, 89, 149, 151
Cclayr, 29
Cherson, 67, 73, 76
Chingintala, 32
Cimri, 142
Codex Cumanicus, 79, 394
aka Bey, 54, 91
epni, 154
in, 21, 22, 23, 26, 28, 29, 30, 33, 36
oruh, 87
u, 28

428

Det-i Kpak, 57, 76, 78, 228, 230,

242, 243
Dobruca, 122, 123, 126, 127, 129, 131,
155, 169, 1 95, 359
Dokuz Hatun, 35, 39
Donetsk, 11, 148, 225, 226, 227, 228,
232, 234, 236, 237, 239, 389, 390,
391
Dr. Fridtjof Nansen, 318
Edouard de Muralt, 47, 146
Erbil, 36, 38
Eski Krm (Staro Krm), 227, 391
Etabli, 9, 331
Euthymios, 78
Evangelinos Misaelidis, 137, 139, 214
Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi, 8,
9, 40, 135, 219, 263, 323, 325, 336,
345, 385
Frat, 84, 87, 116, 138
Gagauz, 18, 126, 132, 134, 148, 194,
195, 359, 360, 383, 401, 405
Gazan Han, 38
George Maniakes, 8, 1 1 6
Grek Federasyonu, 237
Grmce, 173, 193, 198
Hal Seferleri, 8, 100
Hakimiyet-i Milliye, 407
Halil Ece, 126
Hanbalk, 33, 36
Hans Demschwam, 137
Hazarlar, 7, 8, 49, 50, 51, 73, 74, 86, 87,
90
Helen, 204, 208, 235, 239, 242, 256
Helen Yardm Komitesi, 256
Helenletirme, 208, 266
Herat, 23
Hotan, 27
Hunlar, 7, 43, 44, 67, 68, 69, 71, 87
Hlag Han, 34, 35, 305
!. Beyazt, 124
!. Timothee, 27
il. Katerina, 11, 227

lonnes Aksukhos, 8, 108, 1 1 1, 1 14,

115, 402
lssk Gl, 30
Asya, 22, 26, 30, 31, 71, 80, 141, 151,
383, 397
kdam, 273, 275, 278, 282, 284, 407
lhanl, 34, 35, 38, 122, 143, 144, 151
mparator Manuel, 99, 113, 1 17, 120
ran, 22, 27, 29, 31, 32, 35, 39, 44, 69,
147, 399
skit, 97
smet nn, 321, 329, 330, 331
stanbul, 2, 8, 9, 21, 24, 38, 44, 45, 46,
47, 49, 50, 51, 56, 60, 62, 63, 64, 65,
66, 67, 68, 71, 72, 74, 76, 81, 84, 86,
90, 91, 93, 97, 100, 101, 103, 110,
113, 117, 128, 129, 133, 134, 135,
136, 137, 139, 140, 141, 142, 143,
146, 148, 154, 167, 168, 188, 200,
202, 203, 204, 210, 211, 212, 214,
215, 216, 217, 218, 224, 251, 252,
253, 255, 256, 260, 261, 263, 264,
265, 266, 267, 268, 269, 272, 273,
274, 276, 279, 283, 284, 287, 291,
297, 304, 307, 310, 311, 313, 314,
315, 316, 317, 318, 319, 320, 321,
323, 324, 325, 326, 327, 329, 331,
332, 338, 340, 342, 345, 346, 347,
348, 353, 354, 356, 357, 360, 362,
367, 370, 389, 392, 393, 394, 395,
396, 397, 398, 399, 400, 401, 402,
403, 404, 405, 407, 408
Joseph Tarkhaniote, 97
Kalaan, 32
Kapadokiko, 173, 177, 178, 185, 187,
188, 193, 194, 196, 372, 378, 379,
380, 382, 388, 389, 390, 391, 392
Kapadokya, 88, 97, 116
Kara Hota, 27
Karaferya, 123, 126
Karaman, 53, 89, 137, 138, 139, 140,
142, 143, 144, 146, 149, 153, 157,
158, 159, 160, 162, 1 64, 167, 168,

191, 206, 218, 221, 222, 303, 394,

403, 408
Karamanie, 146, 147
Karamanlca, 8, 149, 170, 210, 212,
214, 217, 218, 220, 221, 222, 224,
226, 245, 246, 401, 402, 403
Karamanolu Mehmed Bey, 143
Karamanoullar, 138, 140, 142, 144,
145
Karan, 236, 389
Karditsa, 173, 177, 1 78, 187, 188, 193,
343, 370, 372, 378, 379, 380, 382,
388, 389, 390, 391, 392
Karluk, 27
Kastoria, 124
Kagar, 25
Katalan, 8, 127, 128, 129, 154
Katolik, 31, 33, 76, 78, 79, 136, 219,
230, 246, 300, 309
Kayseri, 13, 18, 23, 88, 96, 97, 102, 138,
142, 143, 150, 151, 155, 157, 159,
160, 161, 162, 163, 164, 165, 1 66,
167, 168, 171, 1 72, 175, 177, 1 85,
188, 193, 204, 206, 207, 211, 215,
218, 224, 263, 276, 277, 280, 281,
285, 286, 287, 288, 290, 291, 292,
293, 294, 295, 296, 297, 298, 299,
300, 303, 307, 308, 309, 328, 330,
331, 334, 340, 342, 347, 348, 352,
354, 356, 357, 371, 372, 377, 379,
380, 382, 384, 394, 395, 396, 398,
399, 400, 403, 407
Kayumert, 123
Kegen, 75, 76
Keldani, 26, 261
Kerayitler, 26
Keyhatu, 37
Khoniates, 92, 100, 108, 110, 1 1 1, 115,
118, 396
Krm, 8, 11, 46, 49, 51, 52, 57, 66, 68,
73, 76, 79, 122, 123, 127, 138, 143,
145, 224, 227, 229, 232, 235, 236,
243

429

Koman, 102, 103, 124, 159, 404

Komana, 152
Konstantin Melik, 124, 385
Kordos Cemiyeti, 257
Koutloumousios, 1 1 9
Kral Gordas, 69, 70
Kua, 26
Kumanii, 124
Kutlumu Manastr, 119
Kutrigur, 45, 47, 71, 87
Kutuy Hatun, 38
Kuvrat, 71
Larissa, 171, 172, 1 75, 180, 187, 191,
193, 198, 341, 370, 372, 375, 380,
381, 382, 389, 390, 391, 392
Lazique, 87, 384
Lord Cu rzon, 316, 320, 322, 329
Lozan Bar Konferans, 9, 312, 313,
320, 329, 397
Macaristan, 46, 47, 57, 75, 79, 101, 115,
144, 305
Malazgirt Sava, 96, 97, 98, 99
Maniheizm, 1 7, 26, 383
Mar Makkika, 35
Mar Yahballaha, 36, 37, 38, 399
Marco Polo, 32, 33
Marcus, 36, 79
Mariopol, 139, 225, 226
Mavri Mira Cemiyeti, 255
Melikis, 129, 130
Merage, 35, 38
Merv, 23, 24
Merzifon Amerikan Koleji, 257
Mesut, 123, 277, 394
Mezopotamya, 22, 84, 85, 108
Mihail Paleolog, 122
Millet Sistemi, 134, 404
Milletler Cemiyeti, 318, 320, 328, 331,
366, 367, 371
Misis, 92
Misyon, 7, 8, 19, 66, 82, 395
Misyoner, 221, 295

430

Mool, 22, 25, 26, 28, 30, 31, 34, 35, 38,
39, 76, 142, 384
Moravcsik, 52, 53, 66, 67, 68, 70, 71,
73, 74, 75, 76, 81, 87, 141, 213, 231,
397, 398, 404
Muhtelit Mbadele Komisyonu, 328
Mukaddes Anadolu Rum Cemiyeti,
257
Mustafa Kemal Paa, 260, 267, 268,
275, 290, 293, 319, 347
Mbadele, 9, 314, 332, 334, 335, 342,
345, 353, 356, 367, 370, 392, 394,
395, 398
Mslman, 17, 32, 37, 40, 89, 93, 105,
107, 121, 123, 126, 129, 151, 152,
154, 156, 162, 166, 169, 171, 173,
176, 177, 179, 181, 183, 184, 194,
197, 198, 199, 208, 245, 247, 248,
256, 261, 262, 263, 266, 267, 270,
271, 273, 282, 284, 292, 295, 303,
306, 313, 322, 324, 327, 329, 331,
337, 338, 339, 340, 341, 343, 350,
354, 359, 360, 377, 380, 383, 385
N.N. Pantusov, 29
Nasturl, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29,
30, 31, 32, 35, 37, 39, 69, 261, 384
Naymanlar, 26
Nestorious, 21, 22
Nevehir, 138, 155, 168, 171, 202, 204,
205, 208, 210, 224, 244, 270, 289,
292, 295, 340, 352, 377, 381, 402
Nide, 138, 145, 155, 157, 166, 171,
176, 177, 181, 182, 193, 198, 205,
224, 289, 301, 303, 328, 340, 343,
352, 377, 396, 399
Nure Sufi, 140, 141
Ocak-Ocakl, 191
Olcaytu, 39
Onogur, 44, 45, 47, 73
Opsikion, 84, 85
Orangul Sultan, 26
Ordos, 28

Ortodoks, 2, 4, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 18,

22, 35, 36, 41, 43, 60, 65, 66, 73, 75,
77, 78, 133, 134, 135, 136, 137, 138,
139, 146, 149, 152, 154, 158, 166,
171, 172, 175, 176, 179, 181, 183,
184, 186, 193, 198, 200, 202, 203,
208, 216, 218, 219, 227, 230, 244,
245, 247, 248, 249, 262, 263, 264,
266, 269, 271, 272, 274, 275, 276,
277, 278, 279, 281, 282, 283, 284,
285, 287, 288, 292, 293, 295, 296,
300, 303, 307, 308, 309, 313, 324,
327, 329' 330, 334, 335, 336, 337,
338, 340, 345, 346, 347, 348, 349,
350, 353, 354, 358, 359, 360, 361,
363, 364, 368, 377, 380, 386, 392,
396, 398, 406, 407
Osmanl, 8, 15, 35, 40, 49, 89, 125, 129,
131, 133, 134, 135, 141, 144, 145,
148, 149, 151, 154, 166, 168, 170,
184, 199, 200, 201, 206, 207, 211,
219, 245, 246, 247, 248, 249, 251,
252, 254, 255, 257, 258, 259, 260,
261, 263, 266, 268, 271, 273, 274,
305, 311, 312, 313, 314, 316, 317,
322, 325, 329, 357, 380, 384, 385,
386, 387, 392, 393, 395, 396, 397,
400, 402, 404, 405
Otrar, 27
Pairames, 118
Papa Eftim, 9, 218, 262, 263, 264, 266,
267, 268, 269, 271, 272, 277, 278,
282, 284, 291, 295, 296, 299, 302,
303, 309, 334, 345, 347, 348, 353,
354, 356, 357, 360, 361, 362, 363,
375, 386, 393, 407
Paa Erenerol, 363, 364
Patrik Mamelis, 254
Paul Wittek, 126, 155, 169
Peenek Bayram, 92
Peenekler, 7, 8, 50, 51, 52, 53, 54, 74,
75, 87, 91, 92, 93, 96, 141, 384
Peter Golden, 67, 230

Pontus Cemiyeti, 256

Prokopios, 67, 86, 398
Prosouch, 118
Rabban Sauma, 36, 38
Rene Grousset, 24, 25
Roger de Flor, 128
Rubrucklu Fransisken William, 27, 33
Rukneddin Klarslan, 122
Sasani, 22, 23, 29, 46
Selanik, 60, 88, 120, 124, 181, 250, 339,
343, 370, 372, 373, 375, 382, 389,
395
Seluk Erenerol, 13, 267, 269, 354, 361,
362, 363, 389
Seluklu, 1 8, 34, 40, 42, 96, 97, 98, 99,
100, 101, 103, 106, 107, 109, 1 10,
1 13, 117, 118, 119, 120, 122, 125,
126, 129, 132, 140, 142, 143, 144,
145, 148, 150, 151, 168, 304, 384,
385
Selefkiye, 22
Semerkant, 25, 26
Semireye, 28, 29, 39
Sevgi Erenerol, 13, 268, 269, 389
Sivas, 152, 155, 156, 157, 167, 171, 172,
260, 267, 269, 301, 394, 404
Stephan Kalayerov, 228, 391
Strategos, 107
Sultan Dirnitrios, 124, 385
Sultan Paleologi, 122
Suriye, 22, 58, 62, 84, 93, 108, 138, 251,
384
Sryani, 22, 27, 28, 31
Synaxarion of Sudaq, 76
amanist, 17, 28, 383
iman, 8, 115, 116
Tangut 25, 27, 32, 37
Tapu Tahrir Defteri, 165, 177
Taraz, 27
Tarsus, 89, 90, 342
Takent, 27
Tatar, 11, 154, 157, 160, 163, 164, 235,
242, 383, 398

43 1

Tatikios, 8, 107, 109, 1 1 1, 1 19, 385, 408

Tekder Ahmet, 38
Thema Sistemi, 8, 82, 85
Timur, 29, 150, 158, 159, 160, 162
Tirak, 75, 76
Tokat, 152, 155, 168
Tokmak, 28
Torki, 55
Trabzon, 88, 116, 138, 167, 256, 258,
277, 279, 289, 291, 301, 338, 384,
394, 403
Trakya Komitesi, 256
Turfan, 23, 26, 27
Turgut Erenerol, 361, 363
Trk Ortodoks Kilisesi, 9, 267, 279,
281, 282, 284, 286, 293, 295, 296,
303, 308, 309, 330, 331, 350, 361,
401
Trk Ortodoks Patrikhanesi, 9, 13,
266, 267, 268, 269, 271, 272, 273,
274, 275, 277, 278, 283, 284, 291,
294, 296, 300, 309, 334, 345, 347,
348, 352, 354, 357, 358, 360, 361,
362, 363, 364, 370, 375, 386, 389,
393, 394, 402
Trkofon, 149, 245, 401
Trkopol, 104, 106, 107, 120, 127, 128,
131
Ukrayna, 1 1, 13, 18, 80, 148, 149, 225,
226, 227, 236, 237, 242

432

Uruk Hatun, 39
Urumlar, 8, 11, 149, 226, 227, 229, 230,
235, 237, 239, 240, 241, 242, 243,
392, 403
Uygurlar, 17, 20, 26, 383
Uzlar, 7, 50, 51, 55, 56, 94, 96, 97, 98
rgp, 179, 224, 270, 289, 292, 295,
404
Valeri Kior, 13, 227, 230, 231, 236, 242,
391
Venizelos, 250, 251, 252, 259, 315, 317,
319, 321, 326, 330, 333, 346, 365,
367
Veria, 102, 122, 124, 212
VIII. Michael, 36
Vunena, 177, 193, 196, 198, 343, 375,
380, 390, 391
Yahudi, 22, 32, 40, 134, 383
Yazdbozer, 26
Yazcolu Ali, 126
Yedi-Su, 28, 39
Yenice (Yanitsa), 173, 193, 198, 370,
373, 374, 375, 389, 391
Zeki Velidi Togan, 34, 36, 56, 139
Zikhna, 125, 126
Zile, 152, 155
Zincidere, 158, 163, 165, 175, 176, 205,
215, 218, 285, 286, 287, 288, 292,
296, 298, 299, 301, 307, 380