BTRONT

Birnf'nin (Tahdfd, s. 81) taralln yi-
BRN
( .}_,_,JI )
Eb'r-Reyhan Muhammed
b. Ahmed el-Bln1nl
(. 453/1061 [?])
Astronomi, matematik, fizik, tp,
corafya, tarih ve dinler tarihi
bata olmak zere eitli alanlarda
nemli eserler veren, Trk-slam ve
dnya tarihinin en tan nm
ilim adamlarndan biri.
L _j
3 Zilhicce 362 (4 Eyll 973) tarihinde
Harizm'in merkezi Kas'ta dodu. Ceyhun
nehrinin aa ksmnda yer alan bu e
hir o dnemde Harizm adyla da anld
ndan Bfrni ei-Harizmi nisbesiyle de
bilinmektedir. Ancak kendisinden nce
yaam olan nl matematiki Harizmi
(Muhammed b. MOsa) ile kartnlmamas
iin kaynaklarda Harizmi nisbesinden
nce mutlaka Bir ni nisbesi de zikredil-
mitir.
BirnT nisbesinin menei, anlam ve
okunuuyla ilgili olarak farkl grler
vardr. Bfrnf'nin eserlerinden olup Ga-
Kas'ta saraya ila getiren ihtiyar bir
ne Harizm snrlar iinde dnmek ge-
rekir. Dolaysyla onun Harizm'in mer-
kezi blmlerinde deil civar semtlerin-
den birinde doduunu kabul etmek ak-
la uygundur. Nitekim bu nisbe proble-
mini zmek maksadyl a Berlin'den Bu-
hara'ya giden E. Sachau, burada insan-
larn "ehrin iinden" veya "dndan" di-
ye nitelendirildiini tesbit etmitir. Bi-
r n! domadan nce ailesinin baka bir
yerden gelerek Kas' a yerlemi olmas
dolaysyla da ona "taral" anlamnda
BTrnT d enmi olabilir.
BTrnf'nin ailesine dair bilgi yoktur.
Kendisi de bir iirinde dedesi ve slale-
si hakknda bilgisi olmadn. hatta ba-
basn bile tanmadn belirtmektedir.
Ayn iirde babas hakknda "Eb Leheb",
annesi hakknda da "hammalet'l - ha-
tab" gibi garip tabirler kullanan Birnf'-
nin bunlarla neyi kastettii ak deil
dir. Birnf'nin sz konusu imalaryla soy
sap veya vg ve yerginin nemli olma-
d n vurgulamak istedii ileri srl- Esasen bu bilgin ailesi, soyu ve milliyeti
m ya da bu konuda yorumdan ka
Trkmen'le karlatn bildirmesi (el
Cemahir, s. 205-206), ilk rasatlarn Trk-
ler'le meskn blgelerde yapmas, Ktay
Han 'n elilerine sorular sormas , kendi-
sine yamur ta getiren bir Trk'le ko-
numas {Tahdfd, s. 80 ; el-Cemahir, s.
219), onun Trke bildiinin ve Trk ol-
duunun nemli iaretleridir. Sonu ola-
rak Bfrnf' nin, bizzat kendi ifadesiyle
"asli Harizmliler"den olmayp (el-Aar 'l
balf:Lye, s. 39) Kas ehrinin "birn"undan
yahut dardan bu ehre g etmi bir
Trk ailesine mensup olduu sylenebi-
lir. Zira BTrnf'nin doumundan nce bu
yrelere Trkler g etm i ti ve Harizm'in
yerlileriyle Trkler arasnda derin m-
nasebetler va rd.
BTrnf'nin ailesi, soyu ve milliyet! hak-
kndaki belirsizlie karl k onun ocuk-
luundan beri aratrmac bir ruha sa-
hip olduu, eitli konular renmek
iin ar bir istek duyduu bilinmekte-
dir (Kitab'sSayde le lmukaddimel, s. 34) .
hakknda fazla aklamada bulunmay

zanfer-i Tebrizi'nin hattyla yazlm olan nlmtr. Bfrnf'nin mevcut eserlerinin gereksiz grm, ancak kendi ahsi ha-
Leiden'deki Fihrist nshasnda ve ms- hibirinde kendi milliyeti hakknda her- yat ve entellektel serveniyle ilgili ay-
tensihin "ei-Mate" balyla yazd hangi bir aklamaya rastlanmamakta- rntlardan sk sk sz etmitir.

ekte, zellikle BirnT hayatta iken ( 02 5) dr. Harizm blgesinde Fars. Trk ve BTrnf'nin "glgelerinde nimetlendi i
yazlm olan ve mellif hatt olup olma- Sod unsurlarn birlikte bulunmas bu ni" syledii Afrigoullar'ndan Harizm-
d tartmal bulunan TaJ:dfd niha- konuda tahminde bulunmay gletir ahlar'n himayesine ne ekilde girdii
yati'l-emakin'ln i kapanda kelimenin mekle birlikte yaplan aratrmalar Trk bilinmemektedir. Ancak kendisinin. da-
"ei -BeyrOni" eklinde harekelenmi ol- olduu ihtimalini kuwetlendirmektedir. ha ocukken saraya ila getiren bir Trk-
mas , baz aratrmacla rn bu ekli ter- Her eyden nce Birnf'yi, Arap veya men'in bana gelenlere bizzat ahit ol-
cih etmelerine yol am tr (mesela bk. Fars rk hakknda yazdklarndan her- duuna dair ifadeleri (elCemahir, s. 205-
Sayl, Beyrunf'ye Armaan, s. 6). ranl ta- hangi birine dayanarak Arap veya ranl 206), kk denebilecek bir yata Ha-
nnm edebiyat Muhammed Muin ise yahut daha da teye giderek ra n milli- rizmahla r' n himayesine girdiini ve sa-
her iki telaffuzun ayn anlama geldii yetisi sayan grle r mesnetsizdir. n- ray terbiyesiyle yetitiini gstermek-
grndedi r (bk Tebriz!, Burhan-1 Ka- k BTrnf'nin her iki rk iin de lehte ve tedir. zellikle bu sOlaleden tannm
tL' !Muhammed Muin'in notu]. I, 336) An- aleyhte dee rlendirmeleri vardr (bk. Tah- alim ve matematiki Eb Nasr bn Irak,
cak bu kelime tarih ve biyografi kitap - dfd, s. ll; elAar'lbakLye, s. 52, Tem onun ilmi hayata iyi bir balang yap-
larnda, ansiklopedi mahiyetindeki kla- hfd'l-mstakar, s. 13-17; el-Kann'l- masn temin eden nemli bir simad r.
sik kaynaklarn ounda "ei -BTrni" ek Mes 'adr, lll , 1469; elCemahir, s. 23; Tah- Bakas iin kullanmad "stadm" s-
linde verilmekte. menei ve anlamna kik u ma li'l-Hind, s. 367) Ayrca Arapa zn bu hacas iin kullanan BTrnT. on-
dair tartmalar da genellikle bu oku- ve Fa rsa'nn kendi ana dili olmadn dan klit geometrisiyle Batlamyus astro-
nua gre yaplmaktadr. Ayrca modern belirtmektedir (Kitab'sSaydele lmukad- nomisini okudu. Irak ailesinin ve bu aile-
aratrmalarn byk blmnde bu dime]. s. 31) Ana dilinin Sadea olmas ye mensup Mansur'un BTrnf'nin eiti
okunu tercih edilmitir (bk bibl) Bey- ihtimali de zayftr; nk aratrmalar mine zel bir ihtimam gsterdii ve onun
haki, BirOn'u bir ehir ismi olarak zikre- Sadea'nn o dnemde bir kltr ve me- yetimesi iin eitli imkanlar seferber
derse de (Tetimme, s. 62) Harizm'de by- deniyet dili olduunu ortaya koymutur. ettii anlalmaktadr. bn Irak dnda
le bir ehrin mevcudiyetinden klasik kay- Halbuki BTrnT kendi ana dilinin bir ilim Abdssamed b. Abdssamed el-Hakim'-
naklarda sz edilmemektedir. Farsa'da dili olmadn hayflanarak sylemekte- den de dersler alan Bfrnf'nin uzun s-
"d" anlamna gelen birn kelimesin- dir (bk a.y.). Eserlerindeki Arapa'nn reli bir renim hayat olmad, daha
den hareket eden baz mellifler, "Bir- kullanmnda rastlanan gariplikler Pe- ok kendi kendini yetitirdii bilinmek-
nT" nisbesinin "dardan gelen, taral, eneke'nin tesirine ba lanab ilecei gi- tedir. Bu husus, onun sahip olduu ara
yabanc" anlamnda kullanld grn bi sk sk Peenek syleyiiyle Trke ke - trma ruhu ve ilmi tecesssn yan sra
dedirler (Yakut, VI, 308 ; Sem'ani, s. 392) limeler kullanlmas da Trk asll oldu- erken yalarda eser vermi olmasndan
Ancak Kas'ta doduu kesin olan ve Ha- u ihtimalini kuwetlendirmektedir. Bun- da karlabilir. Nitekim ilk rasadn 380'-
rizm'den "vatanm " eklinde sz eden dan baka Birnf' nin henz ocukken de (990) yaptna gre (Tahdfd, s. 234)

206

BirOni' nin
do u munun
bininci
yiidnm
mnasebetiyle
yap 1 lm 1
hayali
bir resmi
(zbekistan
Halklan
Tarihi
Mzesi
Takent)
daha on yedi yanda iken ilmi alma tedir. Ayrca Bfruni 1000 ylnda bitirdi i
sn verimli bir noktaya ulatrabilmi
demektir. Bu rasatlar srasnda gnee
bakmaktan gzlerinin rahatszlanmas
ve rasatlarn gnein sudaki aksine ba-
karak srdrmesinden de sahip olduu
azim ve hrsn derecesini anlamak mm-
kndr (a.g.e., s. 135-136). Yine ayn ya
larda yarm derecelik blmlere ayrl
m bir ember ile Kas boylamndan g-
nein yksekliini lerek ehrin enlem
derecesini hesaplamtr. Yirmi iki yan
da iken de bir gzlemler ve lmeler di-
zisi planlam, dier baz gerelerin yan
sra ap 8 m. olan bir astronomik em-
ber hazrlamtr.
Fakat Birunf' nin bu huzurlu devresi
uzun srmemitir. Yirmi iki yana he-
nz girmi ve Harizm saraynda mevki
sahibi olmu bu gen ilim adam iin si-
yasi iktidarn el deitirmesiyle skntl ni'nin yeni hamisi Kabus b. Vemgir'den
bir dnem balayacaktr. 995 yilnda
Ceyhun nehrinin te yakasnda bulunan
Me'munTier'in Kasa saldrp Harizmah
lar' tarihten silmeleri ve Harizm idare-
sinin Grgen merkezli yeni bir siyasi
iktidara balanmas zerine Bfruni Kas'
terketti. Bundan sonra nereye gittii
konusunda kesin bilgi yoktur. Ancak bir
sre Rey'de kald ve bir yoksulluk d-
nemi yaad bilinmektedir (el Aar 'l
bakye, s. 338) Ayrca Bfruni Rey'de sr-
drlen rasat almalarndan da bah-
setmektedir. O dnemde BveyhTier'in
idaresinde bulunan Rey'de hkmdar
Fahrddevle 'nin emriyle Ebu Mahmud
el -Hucendi ( 390/ 1000) tarafndan b-
yk bir sekstant yaplm ve gnein o VI, 3 12), Grgen'teki Me'munfler hane-
boylama girilerini gzetiernekte kulla-
nlmt. Bfruni, adn hkmdardan alan daveti zerine 1009 ylnda terketti. Bu
Fahri Sekstant'n tarif etmi ve bizzat
Hucendf'den elde ettii bilgilere daya-
narak yaplan rasatlar Hikayet'l- ale-
ti'l-msemmat bi's-sdsi'l-Fal]ri adl
risalesinde ayrntlaryla kaydetmitir. Bf-
runi Kas' 995'te terkettiine ve Hucen-
di 1000 ylnda ldne gre ikisinin na gre 1003'te Crcan' te rketmi ve
Rey'de grmeleri herhalde ehri ter-
BTRONf
kedi tarihinden fazla uzak deildir. Onun nedy, DSB, ll, 149) Ancak onun nc
997 ylnda Kas'a geri dnd kesin- ra sadn Grgen'te ikamete devam et-
dir. Nitekim Bfruni, 24 Mays 997 tari - mi olmasnn kesin delili saymak fazla
hinde daha nce kararlatrlm bir ran- iddial olacaktr. Nitekim 997'de Kas'a
devu ile burada byk slam matema- tekrar dnp Eb'l-Vefa el - Buzcani ile
tikisi ve astronomu Eb'l-Vefa el-Buz- ortak rasat faaliyetlerini gerekleti rm i
cani ile bulumu ve ikisi birlikte ay tu- (yk bk.l. fakat orada kalmamtr.
tulmasn gzlemlemilerdir (Taf:did, s. Bfrunf'nin Kabus'tan sonraki yeni ha-
236) Bu arada GTian ehrine de gitmi mileri olan Me'munfler de gerekte Sa-
olma ihtimali mevcuttur. Zira Kitb manfler'e vergi deyen baml bir tah-
Makiiiidi 'ilmi'l-hey'e adl eserini bu tn temsilcileriydi. Onlarn yk.lmasndan
ehrin hkmdan ya da valisi olan Mer- sonra Gazneliler'in hakimiyeti alanna
zban b. Rstem'e ithaf ettii bilinmek- girmiler, ancak yine de yar bamsz ka-
labilmile rd ir. Bu slaleden Eb'l-Hasan
el- Aar '1- bakye adl eserinde GTian Ali'nin yakn desteini kazanan ve l-
ispehbedinin huzurunda bulunduundan mnden sonra kardei Harizmah Eb'l -
bahsetmektedir (Kennedy, DSB, ll, 149). Abbas Me'mun b. Me'mun'un himayesi-
Ayn yl Bfrunfnin Buhara'da da bulun- ne giren Bfrni, onun kendisini ne ve
duu bilinmektedir. Kendisi, 997 ylnda refaha kavuturduunu kaydetmekte-
SamanTier'in tahtna geen ve saltanat dir. ahs iin Eb'l-Abbas'n saraynda
yalnzca iki yl sren ll. Mansur'un sara- bir daire tahsis edilen bilgin ayn zaman-
ynda himaye grmtr. Hatta ok son-
da bir mavir olarak da alt. Kendi-
sine salanan siyasi ve ilmi imkanlar sa-
ralar yazd bir iirinde onun ilk hami-
yesinde aratrmalarn Crcan'da oldu-
si olduunu zikretmektedir (a.g. e., l l,
undan daha verimli olarak srdrme
148) Bu arada 155 yl boyunca Crcan.
imkan buldu. Onun bizzat yapt ve "a
GTian, Taberistan ve Kuhistan gibi yer -
hn emberi" adn ve rdi i astronomi ale-
leri hakimiyetlerinde tutmu olan Ziya-
tini Eb'l-Abbas'a ithaf etmesi, hkm-
rfler'in hkmdan Kabs b. Vemgir Cr-
ctara kar duyduu minnet duygusunun
can'dan srlmt ve Horasan Emirli-
i ' nin desteiyle tahtna yeniden kavu bir ifadesidir (el Kanun 'lMes 'adr, ll,
mak istiyordu. 998'de Crcan'a geri dn- 6 12). Bu ilmi almalar srasnda nl
dnde beraberinde artk hizmetine hekim Ebu Sehl Isa el -Mesihi ile de ve-
girmi olan Bfrnf'yi de getirmiti. Biru- rimli mnasebetler kurmutur.
Bfrnf'nin Grgen'i bir ikametgah ola-
pek holanmad, ancak ona kar min- rak samirniyetle benimsedii anlalmak
net duygular besledii bilinmektedir. tadr. Nitekim kendisi bu ehirden "va-
Alim ve edip bir kii olan Kabus Bfrunf'- tanm" diye bahsetmekte, ancak stlen-
nin almalarn desteklemi, o da el- mek zorunda kald idari ve siyasi g-
Aar'l-blp.ye adl eserini bu hkm- revlerin ilmi faaliyetlerini bir lde en-
ctara ithaf etmitir. Eserinin eitli yer- gellediini vurgulamaktadr ( Taf:dfd, s.
lerinde Kabus'u vm ve lakap kabul 8 ) Doum yeri ve asl vatan olan Kas'n
etmediinden tr onu takdir ettiini artk Grgen'e bal olmasndan tr
belirtmitir. Bfrunf'nin bn Sina ile soru- de bu sz sarfetmi olabilir. yle anla-
lu cevapl tartmaya bu dnemde gir- lyor ki Bfruni, Harizmah Eb'l -Abbas
dii sanlmaktadr (Hamarneh, Hamdard Me'mn'un nne getirdii siyasi ve ida-
Medicus, XXXI/ 2, s. 6) ri meseleleri zme kavuturmada ol-
Birni, Crcan'da kendisine gsterdi- duka baarl idi. zellikle Harizm in
i byk ilgi ve tand imtiyaziara ra Gazneliler ve Karahanl l ar'la mnasebe-
men kat kalpli bulduu Kabs'u (Yakt, tinde nemli roller stlenmitir. 1O14 y
lnda Gazneli Mahmud'un Harizm'de
danndan Eb'l -Hasan Ali b. Me'mun'un dorudan hakimiyet salama giriimin
de bulunmasyla gerginleen siyasi or-
tarihi 1003 olarak gsteren bir gr de tam, Eb'l-Abbas Me'mun 'un Gazneli
vardr. Zira Biruni, 1003 ylnn 19 ubat otoritesini kabul etmesine ramen or-
ve 14 Austos un da Crcan' da iki defa dunun ve dier emirlerin buna yanama
gerekleti rdii ay tutulmasyla ilgili gz- masyla tam bir kargaaya dnm
lemlerinin ncsn ertesi yln 4 Ha- t. isyan eden ordu Mahmud'un enite
zirannda Grgen'te tekrarlamtr. Bu- si olan Me'mun'u ldrnce Mahmud
bunu frsat bilip Harizm'i lkesine kat-
Grgen'e yerlemi olmas gerekir (Ken- mt. Bu gelimeler Birunf'nin hayatn-
207
BIRONI
da yepyeni bir dnemin balangcn olu
turdu. nk Mahmud geri dnerken Bi-
rn! ve hocalar Eb Nasr bn Irak Man-
sOr, Abdssamed ve yine Grgen'te il-
mi mnasebet kurduu Eb'l-Hayr el-
Hammar' da Gazne'ye gtrmt. Bu
srada Birni krk drt yandayd.
Birni iin Harizm devresinin bitip Gaz-
ne devresinin balamas skntl olmu
tur. Daha nceki siyasi durumu sebebiy-
le Nandana Kalesi'nde bir sre gz hap-
sinde tutulan Birni, bu mahrumiyet
gnlerinde bile ilmi almalardan uzak
kalmad ve orada salayabildii aletler-
le eitli astronomik gzlem ve hesap-
lamalar yapt (1018) . Gazneli Mahmud'-
la nceleri yakn iliki kuramamasna
ramen kendisine resmen yardmda bu-
lunulduu da bilinmektedir. Bu iki me
hur simann birbirine yaklamasnda Hint
tapnaklarndan alnan bir deerli tan
rol olmutur. Birni'nin sz konusu s
kntl dnemi herhalde yalnzca kendi
psikolojik durumundan kaynaklanmyor
du. Gazne 'de aratrma ruhuna sahip
bilginierin varlna pek tahamml gs-
teremeyen ve onlar sapklk ve zndk
lkla sulayan bir zihniyet hakimdi (Tah-
dfd, s. 3-4) Nitekim Birni'nin hocas Ab-
dssamed dinsizlik ve Karmatilik'le it-
ham edilerek ldrld. Ayn sulama-
lar Birani'ye de yneltildi. fakat etkili
olmad. nk Birni, henz yirmi yedi
yanda iken Karmatiler hakknda Kitab
ff al].bCri'l-mbeyyicj.a ve'l-Karamita
adl bir eser yazp tehlikeye dikkatleri
ekmi biri olarak kendisini rahatlkla
temize karma imkanna sahipti (el-Aa
r 'lba~ye, s. 211 , 213) . Dinsizlik sula-
masn hakl karacak bir delil de yok-
tu. Sonu olarak Birni bu sulamalar-
dan ilmi seviyesinin de yardmyla kur-
tuldu. Birnl ile Gazneli Mahmud ara-
snda balangta hkm sren souk Hintli bilginlerle tanm ve onlardan
luun sebeplerinden biri de Mahmud'un
veziri ve danman Meymendi'dir. Fir-
devsi de onun yznden nl hicviyesi-
ni yazp lkeden kamt. Ancak Birni
skntlara sabr ve metanetle gs ger-
mi , bu tavr Mahmud ile aralarnda de-
rin ve samimi bir mnasebetin oluma
sna zemin hazrlamtr. Nitekim yaz
larnda Mahmud'un kendisinden hibir
nimeti esirgemediin i . Gazne'deki ilmi
evrelerin Mahmud'a byk itibar gs-
terip peinden kotuklarn , onun izzet
ota ve devletin dayana olduunu ,
" Dou'nun baehri" diye and Gazne'-
nin de ikinci vatan olacan kaydetmi
tir. BirQnT'nin Mahmud zamannda s-
208
lam aleminin genilemesinden byk bir
sevin duyduu anlalmaktadr (elf!E yus'un el- Mecistf'sini Sanskrite'ye
nn 'U1es 'ad, ll, 688; ayrca bk. Tah
dfd, S . 35,213 , 214)
Birnl'nin, lmnn ardndan "ale-
min aslan", " zamann yeganesi" diye sz
ettii Gazneli Mahmud (Tahkfku ma li 'l
Hind, s. 342) sarayn edip. air ve bil-
giniere daima ak tutmu , bu arada Ker-
ramfler'i, Karmatfler'i ve iiler'i takip et-
tirmitir. Gereksiz tartma karan ba-
z kitaplar da yaktrmtr. Bu ortamda
Birni Gazne'ye geliinden itibaren ilk
on yl iinde olduka verimli bir ilmi fa-
aliyet imkan bulmu, astronomi, mate-
matik ve fizikle ilgili almalarn derin-
letirmitir. Hindistan' konu alan nl
TaJ:~i~u ma li'l- Hind adl eseri de bu
dnemin bir rndr.
Sultan Mahmud 1002-1026 yllar ara-
snda Hint ktasnda tedrici bir fetih ha-
reketi srdrm ve sonunda ndus hav-
zas ve Ganj vadisinin nemli bir bl-
m ile gneyde Hint Okyanusu'na kadar
uzanan topraklar ele geirmitir. BirO-
ni slam aleminin nnde alan bu yeni
corafyaya byk ilgi duymu ve iinde
yaad geni imparatorluun salad
imkanlardan faydalanarak Hindistan '
tanmak istemitir.VIII. yzyldan itiba-
ren Hint kltrnn astronomi. mate-
matik. tp ve edebiyat rnlerini terc-
meler yoluyla tanm olan slam dn-
yas iin bu kta her zaman cazibesini
korumutur.
eitli vesilelerle Hindistan' ziyaret
eden Birni oraya ilk giden mslman
alim deildi. Daha nce birok kimse
Sind'e, Sind'in gney kylarna, Hindis-
tan'a gitmi ve bu yerlerle ilgili kitaplar
yazmt. Ancak Birni'nin gezileri ok
hazrlkl ve dolaysyla verimli oldu. Da-
ha nce kendisi gibi Gazne'ye getirilen
vesine ulat. Sultan Mesud'a ithaf edil-
Sanskrite'yi bir lde renmiti. Bu
bilginlerle konutuka Hindistan'a dair
ilgisi artm ve nemli bilgiler edinmi
ti. Birnl'nin Hindistan'a ka defa ve
hangi tarihlerde gittii kesin olarak bi-
linmemektedir. Bununla birlikte Sme-
nat ve . Mltan seferlerine katld, Ku-
zey Hindistan. Kemir ve Pencap blge-
lerini gezip grd kesindir. Pencap' -
ta Hint bilginleriyle temas kurmu , on-
larla Sanskrite konuulan ilmi meclis-
lerde tartarak takdirlerini kazanm
tr. yle anlalyor ki Birnl Hintli bilgin-
ler zerinde aknlk ve hayranlk uyan- de krk yl boyunca arad Mani'nin bir
dran bir etkiye sahip olmutur ( Taf:~f~.
S. [4 - 18)
klid'in Unsurlar adl eseriyle Batlam-
(Ziauddin Ahmad, /C, V 11931 1. s. 348). Pa-
tanjali ve Samkhya'y da Arapa'ya e-
virdiine baklrsa Birni giderek Sans-
krite'ye iyice hakim oimutur. Onun
Arapa'ya tercmesini yetersiz bulduu
Panatantra masallarn da Arapa'ya
evirmeye teebbs ettii bilinmekte-
dir. Ancak bu almalarnn en nemli
meyvesinin TaJ:~i~u ma li'l- Hind adl
eseri olduu belirtilmelidir. Gazne'de ge-
irdii uzun yllar boyunca yapt ta-
biat aratrmalar , astronomi gzlemle-
ri, matematik almalar yannda dev-
let ricaliyle olan yaknlnn salad
eitli kltrlerle mnasebet imkann
da daima deerlendirmesini bitmitir.
Mesela Volga boylarndaki Trk hakan
nn 1024 ylnda eli olarak gnderdii
heyetle grerek bilgisini artrmaya a-
lmtr. Kutup lkeleriyle temas ha-
linde iken gnein gnlerce batmad
n syleyen bir heyet yesi Sultan Mah-
mud 'un dini gayret ve fkesini hareke-
te geirmi. ancak Birni'nin araya gi-
rip bunun tabii olduunu belirtmesiyle
sultan ikna olmutur (Yakt. VI, 31 0). Yi-
ne Gazne'ye 1027 ylnda gelen bir in
ve Uygur Trk elilik heyetinden Uzakdo-
u ile ilgili bilgiler edinmitir (Minorsky,
S. 234)
Gazneli Mahmud'un 1030 ylndaki l-
mnden sonra tahta geen olu Mesud
da ( 030c 041 ) bilginiere itibar eden bir
kiilie sahipti. Birni bu dnemde sa-
raydaki danmanlk grevinin yan sra
ilmi aratrmalarn yine srdrd. TaJ:
dfd niMyati 'l -emakin, Ma~iile fi'stil]-
raci'l - evtar fi'd- da , ire, TaJ:~iku ma
li'l- Hind gibi Gaz ne dneminin nemli
eserlerine el-Kiinun'l-Mes'udf adl
eserini de ekleyerek ilmi hayatnn zir-
dii iin bu ismi alan ve Ortaa astrono-
misi iin ok nemli sonular ihtiva eden
bu kitap Batlamyus sistemiyle nemli
farkllklar arzediyordu. zellikle devrin-
de arz merkez kabul eden anlaya kar-
dnyann gne etrafnda dnmesi
durumunun astronomik olgular dei
tirmeyecei grn savundu. Sultan
Mesud bu ithafa bir fil yk gm pa-
ra ile mukabele ettiyse de Birni bu ar-
maan geri evirdi (Yakt, VI, 310-311).
Birni'nin Sultan Mesud zamannda va-
tanm ziyaret ettii ve bu vesile ile Cend'-
kitabn elde ettii kaydedilmektedir (Fih
rist, s. 33)

Uzun sredir kendisini etkileyen ciddi
bir hastal altm iki yalarnda iken
1035 ylnda atiattn belirten BirQni'-
nin (a.g.e., s. 35) ayn yl EbQ Bekir er-
Razi'nin eserlerine ait geni bir katalog
hazrlad bilinmektedir. leriemi ya tinin yan sra dini hassasiyetini daima
na ramen ilmi faaliyetlerine ara verme-
yen BirQni, Sultan Mesud'dan sonra o
lu MevdQd'a da (1041-1049) el-Cem.hir
if ma crifeti'l- cev.hir ve el- Kit.b 'I-
Mu canven bi'd-Dest1r adl iki kitabn
ithaf etti. Grme ve iitmede glk ek-
meye balaynca rencilerinin en se-
kinlerinden olan Ebu Hamid Ahmed b.
Muhammed en-Nehei'yi yardmc edin-
di, ayrca kendisine yardm eden bir Rum
aratrmac ile birlikte alt. BirQni son
eseri olan Kit.b'-aydele fi'Hbb'
yazdnda seksen yan gemiti. By- r.t ve 't- tenbfh.t gibi veciz bir felsefe
lece tpla ilgili olarak balayan telif ha-
yat tbbi bir eserle sona erdi. lmn-
den az nce kendisini ziyarete gelen es-
ki bir dostuyla yapt feraiz hesapla-
malar onun son teorik almasn olu
turmutur. Gazne'de len BirQni'nin ve-
fat tarihi konusunda tek ve kesin bir ka-
yt mevcut deildir. Kendisi seksen ya-
n getiinden bahsettiine gre daha
nce yaygn kabul gren 440 ( 1048) ta-
rihi geersiz olmaktadr. Buna gre Bf-
rQni'nin 443 ( 1OS 1) yln id rak ettii ke-
sindir. Yakt'un verdii tarih olan 403
(1012) istinsah hatas kabul edilip 453
olarak deitirilirse lm tarihi miladi
1061 olmaktadr (Yakt, VI, 638 ; kr. Sa-
y l , Beyrunf'ye Armaan, s. 6) .
ilmi ve Dini ahsiyeti. BirQni'nin ilmi
ynn belirleyen en nemli zellikler-
den biri, onun ok eitli alanlarda ba-
arl eserler verebiimi olmasdr. o-
cukluundan beri kendisinde mevcut
olan aratrma tutkusu, ann ilmi ve
felsefi birikimini yeniden retici tarzda
deerlendirme baarsyla birleince d-
neminin zirveye ulaan isimlerinden biri
olmutur. Nitekim Sarton onun yaad
dneme "BirQni asr" demekte tered-
dt etmemitir. Yine Sarton onu "btn
zamanlarn en byk bilginlerinden biri"
(fntroduction, I, 707). Barthold ise "slam
aleminin en byk bilgini" (slam Mede
niyeti Tarihi, s. 52) eklinde niteler. Bf-
rni'nin zellikle tabii ve matematik ilim-
lerdeki baars ve orijinallii gz alc
dr. Ayn baary gsterdii beeri ilim-
ler ve dinler tarihi sahas da onun ilmi
tavrnda objektiflik ilkesinin belirgin tarz-
da kendini gsterdii alanlardr. Bu ge-
nel ilmi ereve iinde astronomi, arit-
metik, geometri, fizik, kimya, tp, ecza-
BIRONI
clk, tarih, corafya, filoloji ve etnoloji- i intiba uyanmaktadr. Bu metinlerden
den jeodezi, botanik, mineraloji, dinler Eevi be c an c ari mes., il baln ta
ve mezhepler tarihine kadar otuza yakn yan risalenin bn Sina tarafndan kale-
bilim dalnda almalar. bulular gerek- me alnmakla birlikte BirQni'ye cevap
letirmi olan Birni, youn ilmi faaliye- olarak yazlmad ileri srlmtr. Ri-
salenin BfrQni'ye kar yazlm olduu
korumasn bilen bir ahsiyettir. Onun fikri, bn Sina'nn pepee gelen iki ri-
tkenmek bilmeyen aratrma gayreti- salesinden ilkine ait olan ve BirQnl'ye ce-
ni, taviz vermez objektiflik endiesini ve vaben yazldn belirten son ifadenin
ok samimi dini duygular kendi ahsn ikincisine ait sanlmasndan kaynaklan-
da baaryla dengeledii ncelikle belir- mtr (Kyel, s. 83-87). BirQni'nin Ha-
tilmelidir. rizm'den gnderdii sorulara bn Sina'-
Birni'nin yaad dnemde zirveye nn verdii karlktarla bu karlklara
ulaan teki ahsiyetin bn Sina oluu, BirQni'nin ynelttii itirazlar iine alan
onun slam medeniyetinin en retken ve Muhammed Tancf tarafndan nere
dnemlerinde varlk gsterdiinin ba dilen risale ise ayn konuya tahsis edil-
ka bir gstergesidir. e-itti' gibi dev mi bir bakasyla birlikte (Beyrunf'ye
bir akli ilimler ansiklopedisinin, el-. Armaan, s. 260-301) BirQni ile bn Sina
arasndaki metodolajik farklln alabil-
aheserinin yazar olan bn Sina'nn tp diine yansd bir belgedir.
taki efsanevi hreti yannda metafizik Bu farkllk tabiatyla BirQni'nin sade-
ve psikolojideki derinliiyle de ada ce bir "bilim adam" tipi izip felsefe ile
larndan ayr deerlendirilmesi gerekir: uramad anlamna gelmez. Felsefi
ancak buna karlk ada olan BirO- eserlerinden neredeyse hibiri gnm-
ni'nin matematik, astronomi ve fizikte ze ulamamasna ramen onun derin
gsterdii baar bn Sina'ya nisbetle ile- ekilde felsefe alt ve zellikle EbQ
ri bir adm saylmaldr. Her ikisi de an- Bekir er-Razi gibi filozoflarn Aristaeu-
siklopedist olan bu iki byk alimi ay luk aleyhtar felsefesiyle ilgilendi i bilin-
ran zellik, bn Sina'nn psikoloji zeri- mektedir. Bu ilgi, ona Razi'nin Srr '1 -
ne temellendirilmi bir metafizii ne esr.r adl eserini krk yl srarla arata-
karmas , BfrQni'nin ise matematik ve cak kadar youndur. Ancak BfrQnf, da-
fizik ilimiere ok fazla nem verip me- ha sonra birok blmn anlamsz bul-
tafiziin akla dayal speklatif kantla duu bu esere bir eletiri yazmaktan da
ma metoduna bn Sina kadar fazla ilgi geri durmamtr (Nasr, An Introduction
duymamasdr. Buna karlk gzlem ve to lslamic Cosmological Doctrines, s. 109).
deneyi matematik diliyle aklamaya ver- BirQni'nin ilmi ahsiyetini belirlerken
dii nem ve ilmi metodoloji titizlii Bi- gzlem ve deneye verdii nemin zel
rQni'yi Ortaa'n teki stadndan da- olarak vurgulanmas gerekir. Ancak onun
ha fazla modern ilim adam tipine yak- btn ilmi metodu deneycilikten ibaret
latrmtr. Belki bu eilimlerinin de et- deildir. Ona gre tabiat anlamak iin
kisiyle Aristocu felsefeyi fizik ve meta- sadece tek bir yol yoktur. Gzlem ve de-
fizik ynleriyle yer yer eletirmi ve EbQ ney kadar tefekkr ve akl yrtme, bu-
Bekir er-Razi'nin klinik gzlem ve de- nun da tesinde ilahi vahyin iaretleri
neye dayal tecrbi yaklamn kendisi- de bilgi kaynadr. Hatta BirQnf, gzlem
ne daha yakn bulmutur. ve deneyle bulunan gereklerin slam
bn Sina ile gerekletirdii yazma bak asnn genel erevesi iinde bir
larda onun bu tavr, yahut ikisi arasn- anlam tadn syler. Bununla birlikte
. daki fark belirgin ekilde kendisini gs- astronomi, jeoloji, corafya, kimya ve
termektedir. BirQni'nin yirmi drt ya biyoloji sahalarnda gzlemin nemini
larnda iken Buhara'da henz on yedi kavramada adalarndan ok ileride-
yanda bir gen olan bn Sina ile tan dir. Onun bu gzlemcilii en ok Aristo
t anlalmaktadr. BirQnfnin "faz! de- kozmolojisine ynelttii eletirilerde ken-
likanl " olarak zikrettii (elAar'lba~ dini gsterir. Bir hipotezin deneyle test
ye, s. 257) bu gente daha sonra sorulu edilmesi fikri yannda lmeye verdii
cevapl yazmalarda bulunmasnda her- deer. Birni'yi fizik ve matematiin mo-
halde bu tanmann da rol olmutur. dern kavramma ok yaklatrmtr. Bu
Hatta bu diyaloglarn yazya dkld tavryla neredeyse bir Ortaa'l olma-
metinlerdeki anlatmdan, sz konusu d izlenimini uyandrr. Felsefi anlam-
sorulu cevapl tartmalarn hem yaz da Pisagorcu olmamasna ramen ma-
ma yoluyla hem de yzyze gerekleti- tematii tabiatn saysal yapsn zm-
209
 BTRONT
lerneye yarayan bir disiplin olarak gr- Astrolojiye kar sergiledii tutum da
mtr. Onun yerin evresini lmek iin Birni'nin ilmi kiilii hakknda yeterli
gelitirdii metotlar, nesnelerin zgl fikir vermektedir. zellikle Kitab't- Tel-
arlklarn lmek iin uygulad ori- him adl eseri onun astrolojinin teknik
jinal teknikler bu anlaynn gz alc te- yn hususunda tam bir uzman oldu-
zahrleridir (Nasr, a.g.e., s. 125-131 ). Bi- unun delilidir. Ancak Birni'nin Herme-
rni'nin nicelii esas almayan Aristocu tik gelenee bal simyann (el- kfmiya)
kavram sisteminden bu ynyle uzak- yan sra astrolojiye de bir tr sahte bi-
lat sylenebilir. Mesela onun imdi lim gzyle bakt anlalmaktadr. Tp canmak iin yaratldn ve bu soylu ga-
ki piknometrenin ilkel bir ekli olan ve k Farabi ve bn Sina gibi o da gklerin
kendisinin "konik alet" diye adlandrd arz zerinde fiziki tesirler oluturduu
bir aleti kullanarak zgl arlklar fikrini kabul etmitir ; ancak gkleri bir
lme deneyler!, hem Aristocu tabii ar kader haritas gibi incelemek ona pek
lk kavramndan hem de Aristocu ilim inandrc gelmemitir. Zira farkl astro-
anlayndan bir uzaklamay temsil eder loglarn yldzlardan kard birbirini
(Sayl, Beyruntye Armaan, s. 23-24). tutmayan hkmler, ilmi zihniyeti bak
mndan hi de tatmin edici deildir (Bf-
Birni'nin en ok temayz ettii saha
rnf, Fihrist, s. 47). Alem ve onun para-
hi phesiz astronqmidir. Bunun yan
larn tam bir organik btnlk iinde
sra modern aratrmaclarn pek fazla
grme imkan verdii iin baz msl-
ynetmedii astroloji incelemeleri de
man astronomlara ilgi ekici gelen astro-
vardr. Birni'nin kozmolojisi ana hatlar
loji, belki Birnf'yi yalnzca bu perspek-
itibariyle ann arz merkezli anlay
tifi bakmndan ilgilendirmitir. Ancak
na uygundur. En dta sabit yldzlar fe-
ona gre sihir, kehanet ve fal dnyas
lei olmak zere en iteki ay feleine
na girildiinde ilmf snrlarn dna
kadar i ie gemi sekiz kreden olu- klm olur. Kald ki Birni simya, sihir,
an gkler, dairevi bir hareketle merkez-
efsun, lmszlk ilac gibi iddialarn
de duran arza tesir etmektedirler. Ma- arkasnda ihtiraslarn yatt dnce
tematik aklamaya verdii neme ra sindedir (el Cemahir, s. 24 7; TaJ:lf:ilf:,
men Birni birok Yunanl astronomun 148; Tahdfd, s. 8).
aksine fetekieri yalnzca bu adan ele Ay alt alemle yani arz ve ay felei
almaz; nk onlarn fiziki mevcudiyet- arasndaki deimelerle ilgili gzlemle-
lerine inanr ve meseleyi bu ynden de rini esas itibariyle Aristocu drt unsur
deerlendirir. Ayrca fetekler sistemine kavramyla ifade eden Birnf, toprak,
bir dokuzuncusunu ekleyen mslman su, hava ve ate unsurlarn arzdan g-
astronomlarn bu tercihi iin ilmi bir ge- e doru ykselen kreler eklinde ele
rekenin bulunmad fikrindedir. Bir- almakta, hatta bu kreterin birbirlerine
ni'nin alternatif kainat modelleri ze- gre uzaklklarn ortaya koymaktadr.
rinde dnmesi ve gne merkezli bir Birni'nin yer kabuundaki deiik
sistemin farzedilmesiyle astronomi ara liklerle ilgili olarak gerekletirdii je-
trmalarnn matematik ynden etkilen- olojik incelemeler, onun keskin bir gz-
meyeceini belirtmesi ilgi ekicidir ; zira lemci olduunun bir baka delilidir. De-
bu tavr andaki yaygn anlayn d nizlerin karalara, karalarn denizlere d-
na kma denemelerinden biridir. Ken- nt teorisini fosiller zerindeki gz-
disi byle bir sistemi matematik adan lemlerine dayandrm ve tabiat tarihi
daima mmkn grm ve hatta arzn bakmndan nemli bulgular elde etmi
dnd fikrine dayal olarak imal edil- tir. Yeryznn, yedi gkkrenin yans
mi usturlaplarla alm, ancak bu d- mas eklinde kabul edilen yedi iklime
nn kabulyle doacak fizie dair yani yedi corafi blgeye ayrlmas ge-
problemierin zlmesinin zor olduu leneini Birni'nin aynen devrald g-
nu belirtmitir. Birni iki rakip kainat rlmektedir. Ancak onun bu gelenei
modelinden arz merkezli olan, yaygn ok ayrntl ekilde zenginletirdiini
anlaya teslim olarak deil teki model de eklemek gerekir. Bu "iklimler"in eko-
zerinde objektif incelemeler yaptktan lojik, kltrel, dini ve hatta astrolojik
. sonra tercih etmitir ; arzn dnnden zellikleri hakknda yazdklar bir dnya
doan hz hesaplam, byle muazzam tarihinin fragmanlar gibidir. Ayrca el-
bir hzn arzn teki fiziki fenomenleriy- Cemahir'de grlebilecei zere eitli
le badamayacan dnmtr (Nasr, corafi blgelere ait mnasebetleri in-
An Introduction to lslamic Cosmological celeyii onu Ortaa mineralojisinin zir-
Doctrines, s. 133- 136). vesine karm tr. Madenierin yer altn-
210
daki oluumunu aklarken geleneksel
kkrt -civa teorisinden hareket eden
Birni, madenierin kendilerine zg bir
hayat olduunu ve zaman iinde m-
kemmellie ulatn belirtmi, soylu-
luk tayan deerli madenierin insanla
ilikisini ortaya koyarken onlarn servet
biriktirmek iin deil Allah yolunda har-
yeye hizmet etmesi gerektiini vurgu-
lamtr. Simyann dayand kkrt-ci-
va teorisini kabul etmekle birlikte suni
yollarla adi madenierin altna dnt
rlemeyeceine olan inanc, herhalde
onun bu ahlaki yaklamyla i iedir.
Bfrni'nin, Aristocu kavrarnlara sk sk
bavurmakla birlikte Aristo'yu sarslmaz
bir otorite gibi grmemesi ve hatta Aris-
to felsefesini sert bir ekilde eletirme
si onun ilmi kiiliinin iki ynn ortaya
karr. Bunlardan birincisi Aristoculuk
adna felsefi bir dogmatizmi benimse-
memesidir. Esas itibariyle gnmze
ulaan felsefi eserlerinin azl Birni'yi
belli bir felsefi ekole balamay engelle-
se de bunu imkansz klan teki sebep,
onun felsefi tenkit ve incelemelerini tek
bir ekole baml kalmadan srdrmeyi
s. tercih etmesidir. Aristo felsefesinin za-
yf yanlarn eletirirken slami naslar
yannda hristiyan ilahiyat Yahya en-
Nahvf'ye de bavurmakla birlikte daha
ok mantki tutarszlk ve gzleme ayk
rlk llerini esas almtr. Bunun ya-
nnda tenkiti tavr, Aristo"nun byk
bir zeka olduunu teslim etmesine de
engel olmamtr; onun kar kt ey
Aristo'nun her fikrinin doru kabul edil-
mesi, yani Aristoculuun dogmatizm ha-
lini almasdr. Birni'nin Aristo'ya ynelt-
tii tenkitterin temel erevesi bn Si-
na ile yazmalar sayesinde gnmze
ulamtr. Bata alemin ezeliyeti fikri
olmak zere alemin tek olduu, unsur-
larn tabii rnekanlara sahip bulunduu,
fetekierin yalnzca dairevi ekilde hare-
ket ettikleri gibi Aristocu dnceleri
eletiren Birni, bu eletirilerini ya ale-
min balangc meselesinde olduu gibi
dini telakkilere, yahut da gklerin elip-
tik hareketini savunurken yapt gibi
felsefi analizlere bavurarak yapmtr.
Ayrca Eb Bekir er-Rai:l'nin atomcu
yaklamndan da ilham alarak Aristo'-
nun atom fikrini reddetmesinin zorunlu
bir felsefi tercih olmayacan belirtmi
tir. Onun bu tenkitlerindeki ana fikir,
Aristocu felsefenin ilmi deerini inkar
etmemekle birlikte dine. akla ve gzle-
me ters den ynlerini yine objektiflik

~~ 1-',>r\r!r~
~"~~.:.;.J:g...~
~~..;.,::.o~'t->M~;..
.~~~~;;.,..idi~~~;..,;.u:;..
Birni'nin
ei-Ail r 'l
b!ll!'ye adl
eserinden
minyatrl
bir sayfa
(Tahran
Meclis Ktp. ,
nr. 2132 , vr. 63 ) mf ahsiyetini ifade eden en tipik tavr
adna eletirmek, bylece felsefi dogma-
tizmin bu trne kar kmaktr (Tanci,
Beyrunf'ye Armaan, s . 234-260; ayrca
bk. Nasr, An Introduction to Jslamic Cos-
mological Doctrines, s. 166-173).
Bfrnf'nin ilmi kiiliinin Aristo ten- _ rnf slam aleminde nl olan ve kn-
kitlerinde kendini gsteren ikinci yn
slam inanlarna sk skya balldr. r yakndan takip etmi bn Masarce-
Kendisi slam'a aykr olduuna inand
her fikre iddetle kar kmtr; me-
sela alemin ezeliyeti fikrine kar k
daha ok bu yzdendir. bn Sina'ya g-
re alemin balangsz olduu eklinde
ki Aristocu gr, alemin bir faili bulun-
mad veya varsa bile aktiviteden uzak
olduu (ta'tTI) eklinde yorumlanmama-
l , aksine hem bu failin var olduu hem
de faaliyetinin kesintiye urayamayaca
eklinde anlalmaldr. Ancak Bfrnf
bu dzeltme ile yetinmeyerek alemin bir
balangc olduu inancnda srar eder.
Tbbi birikimine hayran olduu ve ken-
disi gibi Aristoculuk aleyhtar olan Eb
Bekir er-Razfyi, Maniheizm'in etkisiyle
dini akldelere ters den fikirler ileri
srd gerekesiyle eletirmekten ge-
ri du rmamas da ayn sebept endir (Fih
ris~ s. 33-34).
Sahip olduu ilmi aratrma ruhu ya-
nnda dini inanlara samimi ball,
onun dncesinde ilim ve dinin denge-
li bir uyumunu gerekletirmitir. ok
eitli dinler ve felsefelerle mukayeseli
olarak uramasna, Grek, ran ve Hint
kltrlerinin belli bal klasiklerini de-
rinden incelemi olmasna ve eitli po-
zitif bilim dallarnda ann standart-
larnn ok stnde bir bilgi seviyesine
ulam bulunmasna ramen bu saye-
de daima samimi bir mslman olarak
kalmtr. Kendisinden nce ortaya kon-
mu bulunan ve eitli kltrlerin so-
nular olan ilmi birikim zerine cesa-
BfRONf
retle eilen Bfrnf, bu birikimi yeniden Bu fark douran akli aratrma, bilgi
kefetme konusunda emsalsiz bir gay- veya bilgeliktir (Peters, 11 / 3, s. 147-149).
ret sarfetmitir. Bununla birlikte eser-
Yine Grekler ve Brahmanistler arasn
lerinden tand ok saydaki ilmi ah da yapt bir mukayesede, serbest ara
siyetin otoritesi onda bir taklit duygusu trma ruhuna dayal Grek ilminin baa
uyandrmak yerine orinal katkda bu- niarna karlk Hind bilginierin taklit-
lunma evki dourmutur. ilmi otori- i ve iine kapal yaklamlar yznden
teyi takdir etmek, bu otorite sebebiyle o kadar baarl olamadklarn isabetle
taklide dmemek, aksine tenkit ve tah- kaydeden Bfrnf, onlarn manasz gu-
kike ynelmek, bunlar yaparken men- rurlarnn hem Grek ilmiyle temas kur-
sup olduu dinin ilkelerine sonuna ka- malarn hem de slam vahyi ile tan
dar bal kalmak, hatta onlar yce tut- malarn engellediini belirtmektedir.
mak ve nihayet bu ball ilmi aratr Bfrnfye gre bu durum, Hindlar ara-
malarndaki objektiflik lsn zede- snda cehaletin yaygnlamasna ve il-
lemeyecek ekilde srdrmek onun il- min verileriyle dini inanlarn atma
sna zemin hazrlamtr. Nitekim Hint
lardr. Mesela Kitab'-aydele ift - tb bilgini Brahmagupta, Brahmasiddhan-
adl eserinin kaynaklarna bakldnda ta adl eserinde ay ve gne tutulmala-
onun .Hipokrat, Galen, Dioscorides, Ori- rn Brahmanlar'n mitolojilerine uygun
basius. Aetius ve Paulus Aegentina'nn tarzda yorumlad iin ilmi anlayla
Arapa'ya evrilmi eserlerine youn e badamayan bir duruma dmtr.
kilde mracaat ettiine ahit olunur. Bf- Bfrnfye gre Brahmagupta tutulmala-
rn tabii ve astronomik sebeplerini bil-
na adyla bilinen farmakolojik literat- miyor deildi , ancak dini evrelerin tep-
kisinden korkmutu. Halbuki Varamihi-
veyh, bn Maseveyh, bn Mase. Eb Mu- ra adl bir baka bilgin mitolojik akla
az. Suharbaht, Eb Zeyd er- Recanf, Eb malar reddetmi ve ilmi haysiyete uy-
Bekir er-Razi ve bn Miskeveyh gibi tp gun bir tutum taknabilmiti (Peters, ll /
ve eczaclk melliflerinden s k sk ikti- 3, S. 150-151).
baslar yapmtr ; ancak btn bu lite- Bfrnf'ye gre insan csse itibariyle
ratr onun orinal gzlemleriyle temel- birok canldan kk olmasna ramen
lendirilmi ve baaryla yeni terkipiere akl sayesinde onlarn hepsinden stn-
ulalmtr (Ehsan Elahie, 1/ 2, s. 120). dr ve onlara hkmetme imkanna sa-
Ayn ekilde Tahkj]f.u ma li'l-Hind adl hiptir. nsan, aklnn ve imannn n
eserinde bambaka bir dini atmosferi da ilahi hikmet, kudret ve rahmetin
ve kltr alemini tanma gayreti iine eserlerini grp anlayabilir. Esas itiba-
girmitir. Ancak objektif tesbitlerini sk riyle kainatn yaratlndan beri Allah
sk keserek slami messeselerin ne ka- kendi yceliini ortaya koymakta, insan
dar stn olduunu zikretmeyi de ih- da akl ve imana dayal bilgilerle O'nun
mal etmem i tir. Bir yandan Hint kltr sfatiarn idrake almaktadr. iman
evresindeki ilmi birikimi deerlendirir ile akl arasnda salad dengenin ya-
ken te yandan bir "el-milel ve'n-nihal" n sra dini ilimiere gsterdii ilgiyi ha-
almas yapan Bfrnf, tartmac bir yatnn sonuna kadar devam ettirm i
slba bavu rma ktan ziyade yal nzca olmas da Bfrnfnin dini samimiyetinin
vakalar tesbitle yetinmek istemitir. bir delili saylmaldr. ;sas olarak t abiat
Grek dini ve felsefeleri, hristiyan mez- ilimleriyle uramas da Allah ' n kevnf
hepleri, Maniheizm ve Hinduizm arasn ayetlerini anlamak. kainatn yapsndan
da mukayeseler yaparken ayn ilmi s- ve dzeninden Allah 'a ulamak, O'nu y-
lbu muhafazaya almtr. nk ob- celtmek gayesine yneliktir. Ancak ilim-
jektif ilmi anlayia ve samimi ekilde de katedilen mesafelerin insandan aczi
gerei arayn deerini derinden kav- gideremediine, ilmin son snrna ge-
ramtr. Mesela putperest bir ortamda lindiinde tesini ilahi ilme havale etmek
yetimelerine ramen bilgiye deer ve- gerektiine inanmtr (Tmer, s. 09-
ren Sakrat gibi filozoflarn akli bir aba 111 ). Bfrnf eserlerinde sk sk Kur'an
ile bunlardan syrlmay baardklarn ayetlerine bavururken onlarn eitli
zellikle vurgulama ihtiyacn duymu ilimler asndan yorumlanmasn ama-
tur. Hatta ona gre bir kltr atmosfe- lamtr. Belagat ve i'cazna hayran ol-
rinde bilgelerle geni kitlelerin inanlar duu Kur'an' (Tafdfd, s. 10) doru an-
arasnda bile Grek ve Hint rneklerinde lamak ve yor umlamak iin btn ilmi
grld gibi ok nemli farklar vardr. birikimini seferber eden Bfrnf ilgiyle
211
BTRNT

kartanan yorumlara ulamtr (A, U,
638; Takyyddin el-Hilall, s. XII). Ayrca
Birnf' nin eserlerinde di nin nemi, hi-
dayet zere olma istei, ilimsiz ibadetin
eksiklii , i ve d temizlik, ibadetin vaz-
geilmezlii, Allah korkusunun fert ve
toplum psikolojisi zerindeki olumlu ro-
l, dnyevf ihtiraslardan uzak olmann
gereklilii gibi konulara dair beyanlar,
dini inan ve yaay hakknda nemli
ip ular ihtiva etmektedir (el-Kanun'l-
Mescad~ 1, 3, 103; Ta~l)_il)_, s. 547; Ta~
dfd, s. 5-6, 199; stil].rac 'l -eutar, s. 4; el-
Cemahir, s. 19-22, 24, 31, 73; el-Aar ' l
bakye, s. 67 -68, 298) Kblenin tayini iin
gelitirdii matematik usullerden dola-
y kyamet gn sevap uman Birnf, bu
konularda ar davranp gereini yap-
mamann nankrlk olduunu yazm
tr (Ta~dfci, s. 14-16, 2 13, 270) Bu alan-
da gelitirdii teknikler, eitli mezhep-
lere ait farkllklar hesaba katacak ka-
dar ayrntldr.
Bfrnf'nin teki diniere de ciddi bir e
kilde eilmesi , bunun da tesinde olduk-
a objektif deerlendirmeler yapabil-
mesi, kendisine inan fenomenini ilmi
ekilde inceleme ve farkl dinler arasn
da mukayeseler yapma imkan vermi
tir. Dorudan doruya bir dinler tarihi
yazmamsa da bu sahada yaplacak
aratrmalar iin ortaya salam meto-
dolajik esaslar ve rnekler koymutur.
Farkl din ve kltrleri mukayeseli ola-
rak incelemek iin gerekli olan dilleri
renen Birnf bu konuda da devrinin en
rnf'nin Harizmf zfcinin temellerini ko-
nu edinen eserinin, XII. yzyl matema-
tiki ve mtercimlerinden spanyol ya-
hudisi Abraham ben Ezra tarafndan b
rani diline tercme edildii bilinmekte-
dir. Ayrca XIII. yzylda yaayan Fasl
Eb Ali Hasan b. Ali el-Merrakf'nin
el -Camt adl eserinde (Paris 1835) Bi-
rnf'nin dnyann dnmesiyle ilgili tar-
tmasnn aynen yer almas, onun Bat' te
da hi bilinmedii fikrinin ihtiyatla kar-
iianmasna yol amtr. Bylece ok es-
kiden kalma Franszca metinlerde ge-
en "stad Aliboron" adnn "el-Bfrnf"-
ye hamledilmesinin baz ilmi gerekele-
ri ortaya km olmaktadr.
Baz aratrmaclar, Birnf'nin if Ka-
bs b. Vemgfr'in saraynda bulunmas
ve Arap rklna kar kmasndan ha- demisi'nin neri olan Selected Works
reketle (el-Aar'l-bal)_ye, s. 238-239) if
olduunu ileri srmse de Birnf Sn-
ni Gazneliler'in saraynda da uzun sre
bulunmu, Farslk ve iiliin aleyhinde
fikirler beyan etmitir. Bunlar onun mez-
hebini belirleyen deliller olamayaca gi-
bi himayesine girdii kimselerin arzu-
suna gre konutuunu da akla getir-
memelidir (kr Kennedy, DSB, ll, 156)
zellikle if eilimli modern aratrma
clar onun if (Abdullah Ni'met, s. 417-
420) veya en azndan Zeyd! olduunu (Ta-
ki Danipejh, s. 189) ileri srmlerdir.
Halbuki Birnf hayatnn her iki dne-
minde de ifler'i tenkit etmi, onlar Hz.
Ali'ye uymamakla sulayp ibadet konu-
sundaki yanl telakkilerine kar k
sekiz yalarnda iken yazd ilk nemli
ve byk eseridir. Bfrnf eserin ba ta-
rafnda yazl sebebini, bir edebiyat
nn kendisinden eitli toplumlarn kul-
landklar takvimlerle ilgili olarak bilgi
almak istemesine dayandrr. el-Adr:'l
bdkye'nin, E. Sachau'nun nerinden
(Chronologie Orientalischer Vlker von Al-
bern[, Leipzig 1878, 1923) sonra 1963'-
Badat'ta bu neirden tpkbasm
yaplm, Sachau'nun metninde bulun-
mayan blmler ise K. Garbers ile J.
Fck tarafndan J . Fck'n Documenta
Islamica lnedita'snda bilim dnyasna
sunulmutur (Berlin 1952, s. 45-98) Ese-
rin ngilizce, ksmen Franszca ve Farsa
dnda Rusa'ya yaplan tercmesi, M. A.
Sale tarafndan Pamyatniki Minuvskikh
Pokolenii balyla zbek limler Aka-
(Jzbrannye proizuedeniya) serisinin ilk
cildi olarak yaymlanmtr (Takent 1957).
2. Tahdid nihilyati'l-emakin* li-tasJ::fJ::i
mesdfdti '1- mesdkin. Bfrnf' nin Gaz ne
devresindeki ilk nemli eseridir. 416' da
( 1025) yazd bu eserinin banda yeni
bir bilgi dal bulduunu ya da gelitir
diini belirtmektedir. Bu bilim dal g-
nmzde jeodezi olarak adlandrlmak
tadr. Ancak Birnf bu eserinde enlem-
boylam hesaplamalar, ehirler aras me-
safeleri belirleme, kble bulma metotla-
r yannda tarihi, corafi. astronomik,
jeolojik vb. bilgiler de vermektedir. Ese-
rin dnyadaki tek nshas Sleymaniye
Ktphanesi'nde (Fatih, nr. 3386) bulun-
maktadr. Bu yazma nsha H. Ritter ta-

byk ismidir. Kendisi Harizmce, Sodca, m, Batnfler'i de ayr tutmayp eletir rafndan 1930'da bulunduktan sonra

Arapa, Farsa, Greke, branice, Sorya- mi, onlarla mnazaralarda bulunmu

nlee ve Sanskrite bilmekteydi (Ehsan
Elahie, 1/2, s. 118). Bunlardan Arapa,
Farsa ve Sanskrite'ye birinden dieri
ne tercmeler yapacak kadar hakimdi.
Hatta bir eserinde Greke iki kitab e-
vireceinden sz etmektedir (bk. JTED,
1/1-4 [1954]. ek, s. 13) Hindistan'la ilgili
eserinde ise Sanskrite'den Arapa'ya
yapt evirileri zikretmektedir ( Tahkil)_,
s. 6 ; Tmer, s. 76, 103). Birnf'nin tesbit
edilmi baka tercmeleri de mevcut-
tur (Sachau, al-Beruni's Jndia, s. XXXVI).
Sanskrite'den Arapa'ya yapt eviri-
lerden gnmze ulaan bir rnek Ter-
cmet Kitab Batencel (Patanjali) adl
eseridir.
Birnf gibi bir ahsiyetin Latince'de
gl bir yank bulmam olmas ar lalapilir (el-Cemahir, s. 215)
tcdr. Herhalde Endls'te tannmam
olmas ve eserlerinin yazma nshalar
nn daha ziyade Trk ktphanelerinde
bulunmas buna yol amtr. Ancak Bl-
Zeki V. Togan tarafndan ilk defa baz
tur (el-Aar'l-bal)_ye, s. 37, 39, 67-68, nemli blmleri yaymlanmtr (Bfr-
196-198,201-202,248,298,329, 331-332; nf's Picture of the World, Delhi 1940). Ese-
ayrca
bk. el-Cemahir, s. 22-24, 215). ii rin tenkitli neri Mecellet Ma chedi'l-
mal]tutdti'l- cArabiyye adl derginin bir
ler'in ahmaklna hkmettii zamanlar
zel says halinde P. Bulgakov tarafn
olmu (Temhfci'l-mstal)_ar, s. 40). buna
dan gerekletirilmitir (Kahire 1962). 3.
karlk Muaviye'nin basfretli tutumunu
et- Telhim * if eva , ili nd ca ti't- tencfm.
takdir etmitir (Ta~l)_ik, s. 96). Ayrca
Birnf'nin 420'de (1 029) tamamlad
onun hayatnn hibir dneminde Ehl-i
astronomik bilimiere giri mahiyetinde-
snnet'e dil uzatt grlmemi, Ehl-i
ki bu eseri matematik, astronomi, astro-
beyt'e besledii samimi sevgi, teki ha-
loji, corafya ile iLgili konular ihtiva eder.
lifelerden nefret etme duygusuna hi- Eserin hem Arapa hem de Farsa ns-
bir zaman dnmemitir (el-Kanun 'l- halar mevcut olup Arapa sn ngiliz
Mes cad~ 1, 255-258). Bfrnf'nin bu konu- ce tercmesiyle birlikte Ramsay Wright
da uzlamac bir tavr taknd. Snnf- (The Book of fnstructiori in the Art of Astro-
lii temsil eden siyah ta ile Ehl-i beyt logy, London 1934). Farsa'sn da Cela-
sevgisini temsil eden beyaz tatan olu- leddin Hmaf yaymiarntr (Tahran 1362
an iki tal bir yzk tamasndan an- h/ 1983-84) 4. Tahkiku mali'l-Hind*
min ma~letin ma~bzlletin fi'l- ca~ ev
Eserleri. Bfrnf'nin ele gemi ve iki- mer~ule. 421 (1030) ylnda tamamlanan
si dndakileri yaymianm en nemli eser, Hindoloji alannda dnyada yazl
eserleri unlardr: 1. el-Asar'l-bakye* m ilk ciddi .kitaptr. Mellif bu eserin-
c ani'l- ~uruni'l-l]aliye. Bfrnf'nin yirmi de Hint din ve inanlarn, Hindistan'la

212

ilgili sosyal olgular. tabii bilimleri, ksa
cas Hint kltr ve medeniyetini konu
edinmektedir. Sachau eserin Arapa's
n (London 1887) ve Al- Beruni's India
balyla ng ilizce tercmesini neret bu yay mdaki ilavelerle ilgili olarak bk. Ken-
mitir (l-ll, London 1888, 191 0) Baka
bir Arapa bask 1958'de Haydarabad'-
da yaplmtr. s. el-Iinun'l-Mes 'udi".
Birnf'nin Gazne Hkmdan Mesud'a it-
haf ettii eseridir (421 1 030) Astrono-
mi, astroloji, kronoloji, corafya, jeode-
zi, trigonometri, meteoroloji gibi konu-
la rda nemli bilgileri ihtiva etmekle bir-
likte ncelikle bir astronomi ansiklope-
disi mahiyetindedir. Eser cilt halin-
de Haydarabact- Dekken' de baslmtr
(1954-1956) 6. el-Cema_hir* ii'l-cevahir.
Birnl'nin Gazne Hkmdar Mevdd'e
ithaf ettii bu eser itimai, siyasi, kl-
trel. pedagojik, ahlaki, tarihi. etnolojik,
dini bilgilerden ve mellifin hayat tec-
rbelerinden fizik, kimya, tp, mineralo-
ji- madencilik gibi konulara kadar eit
li alanlardaki tesbitleri ihtiva eder. Eser
Kitab'l- Cemahir ii ma 'riieti'l- ceva-
hir adyla F. Krenkow tarafndan yaym
lanmtr (Haydarabad -Dekken 1936). 7.
es-aydele'' ii't-p.b. Birnf'nin gnm-
ze ulaan son nemli eseri olup 442'de
( 1050) mellif seksen yala rnda iken
tamamlanmtr. es- Saydene fi't- p.b
adyla da anlan eser tp, eczaclk, bota-
nik ve filolojiden bilim tarihiyle ilgili ba-
z konu ve hususlara kadar nemli bilgi-
leri iine alr. Eserin Arapa tam metni
ve ngilizce tercmesi al-Btrni's Book
on Pharmacy and Materia Medica
altnda iki blm halinde 1973'te Kara-
i'de neredilmitir. 8. RisCle
ii Fihristi
ktbi MuJ:ammed b. Zekeriyya er-
Razi. Birnf'nin Razi'nin eserlerini kay-
dederken altm be yana kadar ken-
di yazdklarn da sralad bu eseri Paul
Kraus Epitre de Bernt cantenant le
Repertoire des Ouvrages de Muham -
mad b. Zakart ya al- Razi adyla yaym
l am tr
(Paris 1936, 51 sayfa). E. Sachau.
Birnf'nin el- A.r '1- bakye adl kita-
bnn banda Fihrist'ten bir blm de
yaymlamtr: "Text von AI-Beruni's-Fih-
rist Verzeichnis Seiner Werke" , XXXVIII-
XXXXVIII (XLVI II ) (bk Boilot, MIDEO, 11,
236). 9. Makale ii'shraci'l-evt.r fi'd-
d. 'ire bi-l]~vas'l-l]~t'l-mnhani ii-
ha. BirOnf'nin matematikle ilgili bu ese-
rinin Leiden'de, SankipOr'da ve Murad
Molla Ktphanesi'nde nshas var-
dr. Leiden nshasnn metni ve terc-
mesi H. Suter tarafndan yaymlanmtr
("Das Buch der Auffindung der Sehnen
im Kreise ... ", Bibliotheca Mathematica, ll
ILeipzig 1910[, s. 11 -78) SankipOr ns-
has da Resa 'il'l-Binlni balyla BirO-
ni'nin drt eserini iine alan kitapta ilk
srada neredilmitir (Haydarabad 1948 ;
nedy, DSB, ll, 156) Eserin ayr bir bask
s. SankipOr ve Murad Molla nshalarn
dan karlarak A. S. Demerdash tarafn
dan gerekletirilmitir (Istikhraj al-aw-
tar fi 'l-daire, Kahire 1965). Kitabn C. A.
Krasnova ve L. A. Karpova tarafndan
yaplan Rusa bir tercmesi de vardr
(Iz istorii nauki i texniki u stranax Vosto
ka, lll, Moskova 1963) . 10. irad'l-ma
~iil ii emri'l - ezlCl (?Ila/) . BirOnf'nin gl-
geler zerine yazd bu eseri Resa 'il'l-
Bir1ni (Haydarabad 1948; Kah ire 1965)
iindeKitab ii iiradi'I-ma~al ii emri'? -
zl.l adyla yaymlanmtr. Eserin ngi
lizce tercmesi ve aklamas E. S. Ken-
nedy tarafndan basma hazrlanm ve
Aleppo niversitesi yaynlar arasnda
The Exhausve Trease on Shadows
balyla
1976'da baslmtr (I c. ter-
cme, s. XVI+ 281; ll. c. aklamalar, s.
XVII + 233; b k. Toomer, /SIS, LXIX/ 249,
Temhid'J-mstakar li-
s. 619-623). 11.
taJ:~~i ma'ne'l-memer. Res.'ila'J-Bi-
r1ni'nin nc kitab olarak baslm
tr. Eserin ngilizce tercmesi, E. S. Ken-
nedy'nin aklamalaryla birlikte Muham-
med Saffuri ve Adnan frem tarafndan
Al- Bir1ni on Transits adyla yaplm
tr (Beyrut 1959) 12. Fi R.ik.'J-Hind.
Hint satran kombinezonlaryla ilgili bir
eser olup Resa 'il '1- Bir1ni arasnda
ad baslmtr.13. Hikdyet'l-.leti'l -m-
semm.t bi's-sdsi'l-Fal.].ri. Fahri Sek-
stant diye bilinen astronomi aleti hak-
knda bilgi vermek zere yazd bu ese-
ri L. eyho yaymiarntr (al-Mashriq, ll
IBeyrut 1908[, s. 68-69). Bu risale. astro-
nomi alimi EbO Ali ei-Merraki tara-
fndan ve kk deiikliklerle BirOni'ye
ait olduu belirtilmeden Cami' u '1- me-
bddi ve'I- gayat ii 'ilmi'I-mikiit adl
eseri iinde zikredilmi olup metin ve
Franszca tercmesi L. A. Setiiilot tara-
fndan neredilmitir ("Les Instruments
astronomiques des arabes", Memoires
Presentes par diuers sauants a l'Academie
rayale des inscriptions et belles-lettres de
l'lnstitut de France, seri 1, J 11844[, s. 202-
206) 14. Ma~ale ii J:ik.ye tar~'J - Hind
ii'stil]r.ci'l- 'unr. Hintliler'in ya tesbiti
iin kullandklar metotlar konu edinen
bu risale astrolojiyle ilgili olup Zeki V.
Togan tarafndan yaymlanmtr (iTED,
1/J-4 11954[, ek. s. 1-25) . 15. Tercemet
Kitabi Batencel ii'l-l.].al.s mine'l-irti-
bdk. Patanjali'nin yazd Yogas utra'nn
BlRONl
Sanskrite'den Arapa'ya tercmesi olup
H. Ritter tarafndan neredilmitir ("Al-
Biruni's bersetzung des Yoga-Sutra
des Patanjali", Oriens, IX/ 1 11956[, s. 165-
200). 16. Gurret'z-zic.t. Sanskrite ya-
zlm bir astronomi el kitab olan Ka-
ranatilaka'nn tercmesidir. Sanskrit-
e metin gnmze kadar gelmemitir.
Seyyid Samed Hseyin Rizvi, Ahmeda-
bad'da Pir Muhammed ah Dergah Ki-
tapl' nda bulunan Arapa nshasn
esas alarak eseri ngilizce tercmesiyle
ve aklamalarl a birlikte yaymiarntr
(IC, XXXVII 11963[, s. 112-130, 223-245,
XXXIX 119651, s. 1-26, 137-180) 17. Kit.b
fi 'sti'abi'l-vc1hi'J-mmkine ii an 'a-
'J-asturlab. Usturlapla ilgili olan bu ese-
rin E. Wiedemann gibi baz arkiyatla
rn ksmi tercmeleri dnda tam me-
tin ve tercmesi henz yaymlanmam
tr. Dnyann eitli ktphanelerinde
yazma nshalar bulunan eser zerinde
eitli almalar yaplmtr (bk . Boilot,
MIDEO, Il, 191) 18. Makale ii'n-niseb
elieti beyne'I-filizzat ve'l-cevahir ii'l-
J:acm. Madenler ve deerli talarn ha-
cimleri arasndaki nisbetlerin lmy-
le ilgili olup henz baslmamtr. Ese-
rin yazma nshas Beyrut St. Joseph
niversitesi yazmalar iindedir (nr 223).
19. Ma~ale ii seyri sehm.yi's-sa 'ade-
li ve'l- gayb. Astrolojiyle ilgili olan ve
yazma nshas Bodleian'de bulunan bu
risalenin metni ngilizce tercmesi ve
erhiyle birlikte yaymlanmtr (F i. Had-
dad - D. Pingree - E. S. Kennedy, "Al-
Biruni's- Treatise on Astrological Lots",
Zeitschrift {r Geschichte der Arabisch -fs
lamichen Wissenscha{ten, I 19 1Frankfurt
1984[, s. 9-54) zo. Kitab Tastihi's-su-
ver ve tebtifJ.i'l-kver. Astronomiye dair
olan bu eser H. Suter tarafndan ber
die Projectian der Sternbilder und der
Lander adyla neredilmitir (Erlangen
1922)
BirOnf'nin kbleye dair ileri srd
eitlifikirler yannda (bk Tmer, s. 268)
yazd alt eseri daha vardr (bk. Boilot,
MIDEO, II, 186-187; ayrca bk. Kennedy-
Yusuf d, Historica Mathematica, s. 3-11 ).
Onun Harizm tarihine dair kaleme ald
Kitab 'l -Ms.mere ii al.].bdri'l-lja-
rizm adl eser gnmze intikal etme-
mise de Taril.].-i Beyhaki'de ( Tarll]-i
M es' adf) Harizm blm ondan iktibas
edildiinden eser bir lde elimizde
mevcuttur. Ayrca Fi Teshili 't- tashihi '1-
asturlab ve'l- 'am el bi- mrekk~bdtihi
mine'-imCli ve'l-cen1bi (yazma ns-
has Berlin ve Paris'tedir) adl astronomi
aletiyle ilgili bir eseri ve aleti, Kit.b
2~3
BTRONT
,y.!-11 ~t.. ~ ,;;...,.\J..<.v'
.j----<=~J~~
-:D-~~~~.::..s.._;, J
... ~L__,.,~" ~""""
-... . .
Birni'nin TaJ:did nihilyiiti'lemtkin adl eserinin unvan sayfas, ilk sayfas ve ketebe kaydnn bulunduu sayfa
(Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3386)
Nzheti'n-nf1s ve'l-efkar ii havassi1-
mevalidi '- elileti'l- me cildi;i _;~'n ..
nebdti ve'l - af:cilr (yazma nshas Bod-
leian'dedir) adl mineralojiye dair bir ese-
ri zamanmza ulamtr.
Birni ile bn Sina arasnda tartma
konusu olan soru ve cevaplarla ilgili yaz-
malar ve zerindeki mnakaalar nem-
li bir felsefi literatr oluturmaktadr
("Mesa'il se'ele canha bn Sina" bal
yla Boilot'un listesinde yer alan bu ko-
nu ile ilgili risaleler, soru ve cevap mese-
leleri iin bk. Boilot, MIDEO, Il, 227; ayr
ca bk. TancT, "Beyrum'nin bn - i Sina'ya
Ynelttii Baz Sorular, bn Sina'mn Ce-
vaplar ve Bu Cevaplara Beyrum'nin iti-
razlar", Beyruni'ye Armaan, s. 23 1 vd.;
Kyel, "bn Sina On Sorunun Karlkia
rm Beyrum in mi Yazmtr" , a.g.e., s.
83 vd .). Birnfnin bazlar geni hacimli
olan bir ksm eserlerinin gnmze gel-
memesine karlk kaynaklarda ad zik-
redilmeyen, fakat nemli bir konuyu ay-
dnlatan bir mektubu ele gemitir (bk.
Sayl, "Ebu Nasr Mansur'un Sins Kanu-
nunun Tamt zerine Beyrum'nin Mek-
tubu", Beyruni'yeArmaan, s. 169-207).
Hakknda Yaplan
almalar. BirQni
hakknda yaplan modern aratrmala
rn okl uu, onun ne kadar nemli ve iz
brakm bir ilmi ahsiyet olduunu gs-
termektedir. Sachau'nun (. 930). BirO-
ni'nin iki byk eserini Arapa yaymia
yp ngilizce'ye tercme etmesiyle ba
layan bu almalar gnmze doru
gittike younlaarak srmektedir. Bi-
rni iin, gnmzde eitli alanlardaki
bilginierin zerinde en ok altklar s
lam alimi denilebilir. Bu konudaki bibli-
214
l'c--'~~-.J.~il,..l
\ - ~ ...
___:;\li.., .l.L_j,~ 1 .1)..1~..;1f.}l_;,.l.;t
.::?==4l \....:.~U.. ~._PIr1
p~;p.;eJI~.I""':'\i;l~kJpil.:.is'U
_Mh J,\""'j;.J~ ~.#.l;.fo.tJ..ui;.~ >b~ ~'
,4~.\;.Y,~J~iJlJ,' \l.l.}f"=J.(.t!J<
~. .:.1.\:JJ<;.\~j-_;~\._:;'.;.~,.J.lill~\Jiyl.~l
_.~o>-L....,-~(.:.,k._,;,..,..):,0lebtj1~..:i'J.!.Yi,
.J-',.'.(!J\_;.._, \;:,i l,~l.L.iy';,J J.:.l-",)~
-,\biJj\.lb.;;. .J~\; ~.J<J)b;;,l;l~<.'1l)hl
).--{'....;y\,;i_,l~~,,_,,\t._,~ _,.t;_;~
J'"f"v. . ~;;;b.J_,.;.:.vA~~~~.,.~_,
l.J;,.._jD:J\ b,;,ID'J..\1 ~J.:)t.:..,;,..:.~J~
yografik malzemeyi Brockelmann (GAL,
. 626-627; Suppl., . 870-875), Fuat Sez-
gin (GAS, V, 375-385; VI, 261-276; VII, 288-
292; VI ll, 88- 92), Zeki Velidi Togan (A,
ll, 646-647), D. J. Boilot (MIDEO, ll, 161-
256; lll, 39 1-396; EJ2 [ng .]. I. 1236-1238),
Sarton (Jntroduction, I, 707 -709), M. S.
Khan (Arabica, XXlll, 77-83). S. Hossain
Nasr (An Annotated Bibliography of lsla
mic Sciences, I. 198-208; ll, 178-184), E.
S. Kennedy (DSB, ll, 56- 58). I. Whita-
ker (Anna/i, s. 591-619) ve A. Saeed Khan
(A Bibliography of the Works of Abu ' lRay
htn alBirunf, s. 1-77) gibi bilim adam-
larnn yazdklarnda bir lde bulmak
mmkndr.
Btn bu almalarn yannda Birni
ile ilgili olarak dnyada toplantlar d-
zenlenmi, anma kitaplar neredilmi,
zel dergi saylar tahsis edilmi, adna
pullar bastrlm ve bininci doum yl
kutlanmtr. 1951 'de Kalkta da ran
Cemiyeti Al - Biruni's Commemoraon
Volume balyla. iinde Dou ve Bat
bilim adamlarnn Birnfye dair aratr
malar bulunan bir anma kitab yaym
lamtr. 1973 ylnda Kara i' de Birnf-
nin doumunun bininci yldnm dola-
ysyla 26 Kasm - 12 Aralk tarihleri ara-
snda milletleraras bir kongre dzenlen-
mitir. Kongre teblileri Hakim Muham-
med Said tarafndan Al- Biruni Com-
memorave Volume adyla 1979'da ne
redilmitir. UNESCO, Gr dergisinin
6. saysn (Haziran 1974) "Bin Yl nce
Orta Asya'da Yaayan Evrensel Bir De-
ha" balyla Birni'ye ayrm, ayrca lih Zeki, Asar Bakye, stanbu l 1329/1911,1,
197S'te Trk Tarih Kurumu Beyruni'ye
Armaan adyla bir kitap yaymlam-
tr.Yine bininci yl kutlamalar arasnda
Birni adna Trkiye, ran. Rusya, Afga-
nistan, Pakistan ve Suriye'de pullar bas-
trlmtr. 198S'te de Ankara'da, arala-
rnda Birani'nin de bulunduu drt Trk
bilgini adna (dierleri bn Sina, HarizmT,
bn Trk) milletleraras bir sempozyum
dzenlenmitir.
BBLYOGRAFYA:
Muhammed Hseyn-i Tebrizi, Burhan lfa
tc (nr. Muhammed Muin). Tahran 1330 h . /
1951, nilirin notu, I, 336; Birni, el-Aar'l
baf!:ye 'ani'l-f!:urCni'l l]aliye (nr. C. E. Sachau),
Leipzig 1879 - Leipzig 1923, s. 3, 10, 3639,
52, 6768, 135, 184, 196198, 201202, 212
213, 238239, 248, 257, 298, 329332, 338;
a.mf., Kitaba Tahkiki ma li'lHind min mak
letin maf!:baleti,; iri-
caf!:l ev mef?le (nr.. C.
E. Sachau). Haydarilbild 1958, s. 14 18, 148,
367; a.e.: Alberni's lndia (tre. C. E. Sachau).
Lahore 196278, HI; a.mif., Ta/:did nihayati'l-
emakin li-ta/:i/:i mesa{ati'lmesakin (nr. Mu-
hammed Tavit et-Tand), Ankara 1962, s. 311,
1416, 35, 8081, 135136, 199, 212214, 234,
236, 248, 270, 313314 ; a.mlf., The Determi-
nation of the Coordinates of Cities (tre. )amil
Ali), Beyrut 1967; a.mlf., ellfB.nn'lMescdi
{i'l-hey' e ve 'n-ncm (nr. S. H. Bilrani), Hay
darilbiid 1954 56, I, 3, 103, 255258; ll, 609,
612, 688, 1193; lll, 1469, ayrca bk. nilirin mu
kaddimesi; a.mlf., Kitab'l-Cemahir {i ma crife
ti'l-cevahir(ed. F. Krenkow), Haydarilbild 1936,
s. 910, 23, 24, 27, 31, 73, 182, 205206, 215,
219; a.mlf., Kitab't Te{him {i eva, ili na ca
ti't-tencim, The Book of lnstruction in the Ele-
menis of the Art of Astrology (tre. ve nr. Ram-
say Wright), London 1934; a.mlf., Kitab'sSay
de le {i't-tb Mukaddimesi (tre. erefeddin Yalt-
kaya), stanbul 1937, s. 31 , 33, 34; a.mlf.. Epit
re de Berni cantenant le repertoire des Ouv
rages de Mu/:ammad b. Zakariya alRazi (ed.
P. Kraus). Paris 1936 ; a.mlf., Temhid 'l-ms
taf!:ar li-ta/:f!:if!:i ma cne'lmemer (Resa'il 'l-Bi-
rnf III iinde). Haydarilbild 1948, s. 1317, 36
37; a.mlf.. Hikayet tarif!: ehli'lHind {i istil]ra
ci'lcumr(nr. Z. V. Togan), iTED, 1/14 (1954),
ek, s. 125; a.mlf., Fihrist Ktbi Mu/:ammed
b. Zekeriyya erRazi, Bibliotheek Leiden, nr.
133; a . mf. - bn Sina, "e1-Es'ile ve'l-ecvibe"
(nr. Muhammed Tand), Beyrunf'ye Armaan,
Ankara 1974, s. 261301; bn Clcl, Tabaka
t'l-etbba' ve'l-/:ukema' (nr. Fuad Seyyi.d),
Kahire 1955, s. 17; Eb'l-Fazl el-Beyhaki, Ta
rfl]i Beyhaf!:1 (Tarfl]i Mes'df), Tahran 1326/
1908, ll, 809, 811 vd.; Nizarni-i Arzi, ehar
Maf!:ale (nr. Muhammed Muin), Tahran 1333
h. , Vlll; XLIX, 414415; Sem'ilni, el-Ensab, Il,
363; Beyhaki, Tetimme, s. 6264; Yakut. Mucce
m'ldeba', London 1923, VI, 149, 308312,
638; bn ' l-Esir, el Lbab, s. 161; bn Eb
Usaybia, cUyn'lenba', Beyrut 1957, lll, 29;
brahim b. Muhammed Gazanfer et-Tebrizi, el
Mata lirisaleti'l Fihrist, Bibliotheek Leiden,
nr. 133; Ke{'z?unan, 1, 9 ; Hansari, Ravia
t 'l-cennat, sfahan 1226, 1, 68; L. Leclerc, His
toire de la mededne arabe, Paris 1876, 1, 480
482; Suter, Die Mathematiker, s. 981 00; Sa-
169-178; C. de Vaux, Les penseurs de 1'/slam,
Paris 192126, Il, 7587, 215217; Sayyid Ha-

san Barani, Al-Biruni, His Life and Works, Ali-
garh 1927; a.mlf.. "Muslim Research in Geo-
desy", Al-Biruni Commemoration Volume, Cal-
cutta 1951, s. 152; a.mlf., "Al-Biruni's Scien-
tific Achievements", lndo-/ranica, V/4, Cal
cutta 1953, s. 37-48; a.mlf., "Ibn Sina and Al-
Berupi, A Study in Similarities and Contrasts",
Avicenna Commemoration Volume, Calcutta
1956, s. 3-14; Serl<is, Mu'cem, ll, 615-616; Ba-
yur. Hindistan Tarihi, , 13, 238; Barthold, is-
lam Medeniyet!, s. 52; Taqi ai-Hilali, Die Ein-
leitung zu al-Biruni's Steinbuch, Grafenhainchen
1941, s. XII; Brockelmann. GAL, , 626627;
Suppl., 1, 870875; a.mlf., "al-Birni", E/ 2 (ng.),
1, 726-727; a.mlf. - E. Wiedemann, "Bilni",
DMi, N, 397 vd .; Hediyyet 'l-'arifin, ll, 65-
66; ' Sarton, lntroduction, Baltimare 1953, 1,
707-709; 1. J. Krachkovsky, Tarf!Ju'l -edebi'l -
cograff el- 'Arabi (tre. Selahaddin Osman Ha-
im), Moskova 1957, s. 245 -258; Aydn Sayl,
The Observatory in Islam, Ankara 1960, s . 56 -
61, 64-69, 71-94; a.mlf., "Bllni", TTK Selle-
ten, XIII/ 49 (I 949), s. 5389; a.mlf.. "Doumu
nun 1000. Ylnda Beyruni", Beyrunlye Ar-
maan, Ankara 1974, s. 1-40; a.mlf., "Beyruni
ve Bilim Tarihi", ae., s. 67-81 ; a.mlf., "Ebu
Nasr Mansur'un Sins Kanununun Tant
zerine Beyruni'nin Mektubu", a.e., s. 169-
182; Seyyed Hossein Nasr, An Introduction to
lslamic Cosmological Doctrines, Cambridge
1961, s. 107 -176; London 1978, s. 107-174;
a.mlf.. Science and Civilization in Islam, Cam-
bridge 1987, s. 50-51, 137138, 144145; a.mlf.,
An Annoted Bibliography of lslamic Science,
Tahran 1975, 1, 198-208; ll, 178-184; a.mlf., "el-
Biruni ve bn Sina Arasndaki Byk Tartma
24 ve 17 Yandaki ki Dahi Evrenin zellik-
leri zerinde Tartyor", Gr, Haziran 1974,
s. 27 -29; a.mlf.. "Bamsz Bir Filozof", ae., s.
38 -41; a.mlf.. "Ab Raihan al-Blrni", HI, ll /
2 (1979), s . 91-97; H. Corbin, Histoire de la
Philisophie lslamiques, Paris 1964, s. 208
210; Sezgin, GAS, V, 375 -383; VI, 261276;
VII, 188 -192, 288-292; Ali Ahmed e-ehhat.
Eb ' r-ReyJ:an el-Bfrn~ Kahire 1968; E. S.
Kennedy, A Commentary upon Bfruni's Kitab
Taf:did al-Amakin, Beyrut 1973; a.mlf., "Al-
Birni (or Berni)", OSB, ll, 147-158; a.mlf..
"Al-Birni"s Masudic Canon", al-Abhath, XXN,
Beyrut 1971, s. 59 -81, 148, 149; a.mlf., "Ah-
mad Saeed Khan (Compiler). A Bibliography
of the Works of Ab'l-Rayl_an al-Birni",
/SIS, LXXV /278 ( 1984), s . 611; a.mlf. -Yusuf
Id, "A Letter of al-Birni: I:Iabash al-I:Iasib's
Analernma for the Qibla", Historica Mathe-
matica, sy. 1 ( 1974), s. 3-11; Zebihullah Sa-
fa , AlBfrn~ Ses oevres et ses idees, Tahran
1973; MbahatTrker Kyel, "bn Sina On
Sorunun Karlklarm Beyrni in mi Yaz- Orientalia, sy. 34 ( 1965), s. 45-72; a.mlf., "Abu
rmtr?", Beyrunf'ye Armaan, s. 83-87; J.
Christoph Brgel, "Some New Material Per-
taining to the Quotations from Plato's Phaido
in Biruni's Book on lndia", a.e., s. 127-135;
F. Rosenthal, "On Some Epistetnological and
Methodological Presuppositions of al- Blru-
ni", a.e., s . 145-167; Muhammed Tanci, "Bey-
lni'nin bn-i Sina'ya Ynelttii Baz Soru-
lar, bn-i Sina'run Cevaplan ve Bu Cevap-
lara Beyrni'nin itirazlar", a.e., s. 231-301;
A. Sheyl nver, "Ebu Reyhan el -Beynni'nin
Farmakoloji ile lgili Grleri", a.e., s. 41
54; Gnay Tmer, Bfrnlye Gre Dinler ve is-
lam Dini, Ankara 1975; 1986; Ahmed Saeed
Khan, A Bibliography of the Works of Ab u '1-
Rayhan al -Birunl, New Delhi 1984, s. 1-77;
a.mlf., "Notes et documents: A Bibliography
of Soviet Publications on al- Birni", Arabi-
ca, XXIII/1, Leiden 1976, s. 7783; Abdullah
Nimet, Felasifet'-f'a, hayathm ve ara' -
hm, Beyrut 1987, s. 412-433; C. E. Sachau,
"Algebraiches ber das Schach bei Blrni",
ZDMG, sy. 29 (1876), s. 148-156; C. Schoy,
"Aus der Mathematischen Geographie der
Araher (nach dem Kanun al-Mas'udi) ", !SIS,
Vj 51 -57 (I 922) ; a.mlf.. "Die Bestimmung der
geographischen Breite der Stadt Ghazna
durch al-Birni", Annalen der Hydrographie,
Llll (1925), s. 41-48; Ziauddin Ahmad, "Al-Bi-
rni (His Life and his Works)" /C, V (I 93 I), s.
343-351; VI (1932), s. 363 -369; Max Meyerhof,
"Das Vorwort zur Drogenkunde des Ber-
ni", Quellen und Studien zur Geschichte der
1'/aturwissenscha{ten, lll, Berlin 1932, s. 147-
208; a.mlf., "Etudes de pharmacologie arabe
tirees de manuscrits inedits", B/E, sy. 22
(1940), s. 133-152; H. Ritter. "Werke al-Blr-
ni's", Orientalia, 1, stanbul 1933, s. 74 -78; M.
Krause, "Albirni ein iraniseher Forscher des
Mittelalters", /si., sy. 26 (1942), s. 115; Najib-
Uilah, "Abouraihan Al-Beiruni and His Ti-
me", A{ghanistan, Vl/1 (1951), s . 17-40; A.
Jeffery, "al-Birni's Contribution to Compa-
rative Religions", Al-Birunl 's Commemoration
Volume, Calcutta 1951, s. 125-160; V. Minorsky,
"On Some of Birni's Informants", a.e., s. 233-
236; A. U. Pope, "Alberuni asa Thinker", a.e.,
s. 281 -285; C. Bulcke, "Alberuni and the Ra-
ma - Kata", a.e., s. 71-81; S. K. Chatterji, "al-
Biruni Sanskirt", ae., s. 83-100; Celal Sara,
"slam Dnyasnda Matematiin Douu ve
Gelimesi", AiFD, 1/72 (1953); Zeki Yelidi To-
gan, "el-Biruni ve Hareket -i Arz", iTED, 1/1-4
( 1954), s. 90-94; a.mlf., "Harizm", iA, V, 240-
251; a.mlf. ~ Fatin Gkmen. "Bilni" , iA, ll,
635-647; D. J . Boilot, "L'Oeuvre d'al-Berni:
Essai Bibliographique", MIDEO, ll (1955), s.
161-256; a.mlf., "Bibliographie d'al-Beruni
Corrigenda et Addenda", a.e., lll (1956), s.
391-396; a .mlf.. "al-Birni", E/ 2 (ng.), 1, 1236-
1238; A. B. Khalidov, "Dopolneniya k tekstu
Khronologii al-Birni po Leningradskoy i
stanbul'skoy rukopisyam (Leningrad ve is-
tanbul Nshalarna Gre Biruni'nin ei-Asaru'I-
Bakiye'sine ilaveler)", Palestinskiy Sbornik, IV j
67 (1959), s. 147-171; Sevim Tekeli, "Birni' -
de Gne Parametrelerinin Hesab", TTK Bel-
leten, XXVII/105 (1963), s. 2536; S. Pines,
"The Sernantic Distinction between the Ter-
mus Astronomy and Astrology According to
al-Biruni" , /SIS, sy. 55 (1964), s. 343-349; G.
J. Toomer, "Notes on al-Biruni on Transits",
hanical Calendar", Annals of Science, sy. 42,
al -Rayhan Mul_arrmad b. Al_mad al-Birni,
The Exhaustive Treatise on Shadows" (tre.
ve nr. E. S. Kennedy), /SIS, LXIX/ 249 (1978),
s. 619623; Fadl et-TaT, "Ma'a'l-Bilni fi Ki-
tabi'-aydene", MMilr., sy. 18 (1969), s. 113 -
43; S. M. Ahmad, "Road- System of India as
Deseribed by al-Biruni", Medieval lndia, sy.
2 (1972), s . 1-2; B. Gafurov, "El-Biruni, Bin
Yl nce Orta Asya'da Yaayan Evrensel Bir
Deha", Gr, Haziran 1974, s. 49; M: Salim
Atchekzai, "Bilimsel Gzlemin ncs", a.e.,
s. 16-19; Hakim M. Said, "Ortaa slam Dn- Aslan History, New York 1988,1, 164-165.
yasnda Eczacln Babas", a.e., s. 3237; R.
Walzer. "Al-Binni and Idolatry", Acta lrani-
B1RON1
ca, ser 1, lll, Tahran 1974, s. 317-323; Sabih
Sadk el-Hakim, "el-Birni el- 'alim'l- 'Arabi
el-slil.mi el -I;ldlid", elLisan 'l- 'Arabf, Xl/1,
Badad 1974, s. 141-152; Arslan Terziolu,
"Al-Biruni 973-1051 ein grosser Trkiseher
universal gelehrter am hofe der Ghasnawi-
den. Gazneliler Devrinin Byk Trk Alimi
al-Biruni 973-105 1" , Haseki Tp Blteni, XII/
3, stanb ul 1974, s. 340-363; a.mlf., "Duftdro-
gen, Parfme und Krperhygiene in al -Bi-
rni 's Werken", Beitr. Gesch. Pharm., XXVII
(1975), s. 25-29; M. S. H. Ma'sumi, "Al-Biruni's
Devation to the Qur'an", IS, sy. 131 (1974), s.
45-57; Fadlullah Rza, "Sima-y 'ilmi-yi Ebu
Reyhan Bilni", Rehnma-y Kittib, XVII, Tah-
ran 1353 h . , s. 473-488; Ahmed Mnzevi,
"Karname -i Birni", a.e., s . 580-585; Sami K.
Hamarneh, "The Pharmacy and Materia Me-
dica of al-Birni and al-Ghafigi. A Compa-
rison", Pharmacy in History, sy. 18 (1976), s.
3-12; a.mlf., "Al-Biruni's Book on Pharmacy
and Materia Medica", AlBiruni Commemo-
rative Volume (nr. Hakim M. Said), Karachi
1979, s. 479-500; a.mlf., "Mukaddimet Kita-
bi'I -Cemahir fi ma'rifeti'l-c~vahir li'l-Biru-
ni", Mecellet Tarf!Ji 'l 'ulmi'l- 'Arabiyye, VII/
12, Haleb 1983, s. 3-38; a.mlf., "Evaluation
of Al-Birni's Book on Precious Stones and
Minerals (ai-Jamahir f ma'rifat ai - Jawahir)",
Hamdard Medicus, XXXI/2, Nazmabad 1988,
s. 3-34; Karnal Muhammad Habib. "The Kitab
al-aidana: Structure and Approach", Studies
in History of Medicine, 1/1, New Delhi 1977,
s. 63-79; Ra na M. N. Ehsan Elahie, "Sources
of Kitab al-aidana of al-Birni", a.e., 1/2
( 1977). s. 118-121; Muhammed Tak! Danipe
jh, "et- Tesaml_'d-dini 'inde'l - Bilni", Me-
celle-i Danigedei Edebiyyat ve 'U/m-i insa-
n[, y. 22, sy. 1, Tahran 1356 h . , s . 188-197; J.
L. Berggren, "A Coincidence of Pappos' Book
VIII with al-Birni 's Tahdid", Mecellet Ta
rf!Ji'l-'ulumi 'l-'Arabiyye, I/1, Haleb 1978, s.
137-142; F. E. Peters, "Science, History and
Religion, Some Reflections of the lndia of
Abii Rail_an Al-Birni" , Studies in History of
Medicine, 11/3 (1978), s. 141-152; Anton M.
Heinen, "Mutakallimn and Mathematicians",
Isi., LV (1978), s. 6773; a.mlf., "Al-Bilni and
al-Haytham", AlBiruni Commemoration Vo-
lume, Karachi 1979, s. 501-513; Zeki kman,
"El-Biruni'nin Tp Alemindeki Yeri", Tp Dn
yas, sy. 9-10, stanbul 1980 j 53, s. 180 -188;
sy. 11-12 (1980 / 53), s. 251260; 1. Whitaker,
"The Present State of Studies of al- Birni:
A Survey and Bibliography", Annali (lstituto
Universitario Orientale), XLIII/ 4, Napoli 1983,
s. 591-619; Donald R. Hill, "Al-Birni's Mec-
Oxford 1985, s. 139-163; "Birni", zbek Sov-
yet Ansiklopedisi, Takent 1971-80, 1, 65-71;
"el-Bilni", Azerbaycan Souyet Ansiklopedi-
si, Bak 1976-87, ll, 196-197; J. Arnaldez, "Bi-
rni", EUn., lll, 333334; C. Edmund Bosworth
v.dr., "Birni, Ab Rayl_an", Elr., IV, 274-
287; imam brahim Ahmed, "el - Kann'l-
Mes'udi li'l-Beyruni", Ti, ll, 405-420; a.mlf..
"Tal_did nihayati'l-emakin li'l-Beyrni",
a.e., VI, 272-285; Bruce B. Lawrence, "Birni",
ER, ll, 231-233; "Biriini", Encyclopaedia of
Iii GNAY TMER
215