Ocak 2007

ocakkapak07 12/26/05 3:11 PM Page 1
TBTAK
BLM ve TEKNK
470 OCAK 2007
S A Y I 4 7 0
OCAK 2007 3,5 YTL
RLKTE
EB
GNZL
DER
212110
NN AIK OLURUZ?
2007/01
Olanaksz Sinema... Olaanst Duyular... Radyoaktif Cinayet mi?... Ksrlk...

webilantek 12/26/05 1:55 PM Page 1
Trkiyenin Bilim emesi:

www.biltek.tubitak.gov.tr
Yenilendi!
kunyeOcak 27/12/05 16:37 Page 1
A Y L I K P O P L E R B L M D E R G S
BLM veTEKNK C L T 4 0 S A Y I 4 7 0
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr"

Mustafa Kemal Atatrk
Alt yl nce yazmz. Olsun, bir daha yazalm! O yandan bu yana yeni bir kuak, akn
Sahibi bysyle karlat. Bazen gtrm olsa da ok daha fazlasn getirdi bu tutku hepimize.
TBTAK Adna Bakan V. Dediim gibi aka her zaman yer var. zellikle de yepyeni bir yln balangcnda. Zaten
Prof. Dr. Nket Yeti dnyamz kasvet dolu bir yl geirdi; (neyse ki yurdumuza bulamam olan) savalar, aclar
hepimizi zd. Yl iinde, (ne mutlu ki yurdumuza bulam olan) bilimsel hamlelerden,
Genel Yayn Ynetmeni teknolojik atlmlardan sz ettik. lkemiz aratrmaclarnn yapt katklardan
Sorumlu Yaz leri Mdr gururlandmz nanoteknolojiden bolca dem vurduk. stedik ki artk biraz da iimize
Rait Grdilek (rasit.gurdilek@tubitak.gov.tr)
dnelim, kendimizi yle bir yoklayalm bakalm. Kimilerimiz anlarmz tazeleyelim, bir
yerlere gmp ihmal ettiimiz o tutkuyu bir kez daha onurlandralm. Kimimizse zaten
Yayn Kurulu onunla dolu, ii iine smyor. te biz de yeni yla hep birlikte, tm ailemizle, akn
Gldal Bykdamgac Alogan cokusuyla girelim istedik. Ama tabii onu biraz daha yakndan tanyarak. O by nereden
Mustafa Atakan
kaynaklanyor? Hangi uzak atalarmzdan, hangi gerekleri yerine getirmek iin miras aldk?
Vural Altn
Grkemli beynimizin bile kontrol dndaki igdlerimizin vcutlarmzda gerekletirdii
Olgun Gven
kimya ne? Tabii btn bunlar yantlama ii, zaten dergimizde olsun, web sayfamzda olsun
Ekmel zbay
bir sredir varln gl biimde hissettiren iei burnunda psikologumuz nci Ayhana
Ahmet Onat
Mahir zmen dt. Duyguyla bilim arasndaki o kritik dengeyi bozmadan hazrlad kapsaml dosya iin
Adnan Kurt kendisine teekkr ediyoruz.
Aileden sz etmiken, bu yeni yla mutlu girmemiz iin ite size bir neden daha. Ailemiz
Teknik Koordinatr geniliyor. Hatta ok geniliyor!..Geri medyada duyurmak frsatmz olmad; ama bu sayfay
Duran Akca (duran.akca@tubitak.gov.tr)
evirdiinizde indekiler sayfamzda dikkatinizi ekecektir: Yeni bir blmmz oldu.
Yalnzca rengiyle deil, ieriiyle de, balklaryla da farkl. YILDIZ TAKIMI! lkemizi,
Redaksiyon geleceimizi aydnlatacak yldzlarmz, artk bizimle birlikte. lkretim kademesinin 6-7-8.
Zeynep Tozar (zeynep.tozar@tubitak.gov.tr) snflarnda okuyan ocuklarmz, altaylarda bir araya geldiimiz deerli eitim
uzmanlarmzn nerileri dorultusunda, kk kardeimiz Bilim ocuktan alarak aramza
Aratrma ve Yaz Grubu kattk. Ve tabii onlar iin de ok zel bir blm hazrladk. Kendi yalarnn zel sorularnn
Glgn Akbaba (gulgun.akbaba@tubitak.gov.tr) yantlarn bulabilecekleri, skntlarn paylaabilecekleri, birbirleriyle ve bizlerle
Alp Akolu (alp.akoglu@tubitak.gov.tr) haberleebilecekleri, hobi ve el becerilerini gelitirebilecekleri, bilimsel ve teknolojik
Deniz Canda (deniz.candas@tubitak.gov.tr) gelimeleri zorlanmadan anlayabilecekleri bir dille renebilecekleri, rendiklerini uygulama
Blent Gzceliolu (bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) frsat bulabilecekleri geni bir blm. Bu blmn ynetimini de Hem Bilim ocuktan, hem
Serpil Yldz (serpil.yildiz@tubitak.gov.tr) de Bilim ve Teknikten tandnz Elif (Ylmaz) ablanz ve Gkhan (Tok) aabeyinize verdik.
Biz bu blmle yalnzca gen okurlarmz iin gerekli bir hizmeti yerine getirdiimizi
Yldz Takm Editrleri dnmyoruz. Ayn zamanda Bilim ve Teknik Yldzlarnn, dergimize bir genlik as
Gkhan Tok (gokhan.tok@tubitak.gov.tr)
yapacan, onlarn dinamizmiyle, fkr fkr cokusuyla dergimizin daha da gelieceine
Elif Ylmaz (elif.yilmaz@tubitak.gov.tr)
inanyoruz. Tabii yldzlarmza grevlerini de hatrlatyoruz: kendilerinden gkadamza yeni
Bilim ve Teknik Sanat Ynetmeni yldzlar kazandrmalarn bekliyoruz. stiyoruz ki gururla haykrlan BEN BR BLM
Ayegl D. Bircan (aysegul.bircan@tubitak.gov.tr) TEKNK YILDIZIYIM slogan, snflarda, okul koridorlarnda, laboratuvarlarnda, spor
salonlarnda yanklansn.
Yldz Takm Sanat Ynetmeni
TBTAK, Aile, yeni kuaklar, yeni yl-yeni balang, Bilim ve Teknikte, Bilim ocukta
Ayta Kaya (aytac.kaya@tubitak.gov.tr)
yenilikler... Peki ne eksik? Daha dorusu ne eksikti? Tabii ki MERAKLI MNK! Bu dergiyi
Web Uygulama bayinizden alrken hemen yannda okul ncesi ocuklarmz, lkemizin bilim yoluna sokmak
Sadi Atlgan (sadi.atilgan@tubitak.gov.tr) istediimiz en gen kua iin TBTAK Bilim ve Toplum Dairesi ynetici ve alanlarnn
Okur likileri byk bir coku ve titizlikle hazrlklarn yrtt, deerli akademik uzmanlarmz ve
Zehra en (zehra.sen@tubitak.gov.tr)
retmenlerimizin de yardmlaryla hazrlanm bu ok zel dergiyi greceksiniz. Yayn
Vedat Demir (vedat.demir@tubitak.gov.tr)
kurulundaki uzman akademisyen ve eitmenlerimizin desteiyle gen arkadamz Meltem
Figen U. Akdere (figen.ulas@tubitak.gov.tr) Yenal Cokunun ynetecei, alannda lkemizde bir ilk olacak bu dergiyle, Bilim ve Teknik
brahim Aygn (ibrahim.aygun@tubitak.gov.tr) tutkusunu kendi anne ve babalarndan devralm olan gen anne ve babalarn, ocuklarnn
ve lkemizin geleceini aydnlatmalarn diliyoruz.
dari Hizmetler Sayglarmla
Kemal etinkaya (kemal.cetinkaya@tubitak.gov.tr)
Rait Grdilek
Yazma Adresi : Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Internet : www.biltek.tubitak.gov.tr
Kavakldere 06100 ankaya - Ankara e-posta : bteknik@tubitak.gov.tr
Yaz leri : Tel: (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks: (312) 427 66 77 ISSN 977-1300-3380
Sat-Abone-Datm : Tel: (312) 467 32 46 (312) 468 53 00/1061 ve 3438 Fiyat 3,50 YTL (KDV dahil)
Faks: (312) 427 13 36 Yurtd Fiyat 5 EURO.
TBTAK Santral : Tel: (312) 468 53 00 Datm : Merkez Datm A..
Adres : Atatrk Bulvar, 221 Kavakldere 06100 Ankara Bask : Promat Basm Yayn A.. www.promat.com.tr
Reklam : Tel: (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks: (312) 427 66 77 Tel: (0212) 456 63 63
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genel Kurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
icindekiler 27/12/05 11:46 Page 1
Bilim ve Teknoloji Haberleri/Zeynep Tozar - Rait Grdilek ....................................................4

TBTAKn Yldzlar dllerini Aldlar/Glgn Akbaba ................................................20
TBTAK Gelecein Bilim nsanlarn dllendirdi.....................................................21
Bilim ve Teknik Kulb/Glgn Akbaba ............................................................................22
Topran Devleri/Mete Msrlolu .............................................................................................25
Olanaksz Sinema/Elif Ylmaz ...................................................................................................26
Bilim Tarihinde Yolculuk/Gkhan Tok ...................................................................................30
Ak/nci Ayhan.................................................................................................................................34
Olaanst Duyular/Alp Akolu .........................................................................................40
AIDS Tansn Kolaylatran Trk /Ayegl Ylmaz ..........................................................44
Tarih zerine /lber Ortayl ........................................................................................................44
Polonyum 210/Vural Altn .......................................................................................................50
Ksrlk/Ferda enel...................................................................................................................56
Saysal Fotorafta Temel Bir Kavram: Beyaz Dengesi/Serpil Yldz...................................62
Sergimize Bekliyoruz ..........................................................................................................66
Yaln Kayalarn Aac imir/mmhan Glan Gltekin- Hazin Cemal Gltekin .................72
Bebek Anneyi Yeniler mi?/Osman Demirhan - Erdal Tun ......................................................76
nykleyici Uygulamas/Doruk enkal - Mine Cneyitolu ....................................................82
Kendimiz Yapalm/Yavuz Erol ................................................................................................84
Programclar Bana/Ali Galip Bayrak ............................................................................86
Monitrden Yansyanlar/Levent Dakran ..........................................................................87
Yaam/Sargun Tont .................................................................................................................88
Not Defteri/Vural Altn .............................................................................................................90
Trkiye Doas/Blent Gzceliolu ........................................................................................91
indekiler Merak Ettikleriniz/Sadi Turgut .............................................................................................92
nsan ve Salk/Do. Dr. Ferda enel ....................................................................................93
Londradan Mektup/Didem Crosby .......................................................................................94
Gkyz/Alp Akolu................................................................................................................95
Bulmaca/Deniz Canda ...........................................................................................................96
Yayn Dnyas/Gkhan Tok ....................................................................................................97
bkey Yansmalar/nci Ayhan ............................................................................................98
Yeil Teknik/Cenk Durmukahya .............................................................................................99
Bir Buluum Var/Nilfer Karada .......................................................................................100
Matematik Kulesi/Engin Tokta .........................................................................................101
Satran/Aybar Karaay...........................................................................................................102
Zeka Oyunlar/Emrehan Halc ...........................................................................................103
Tekno Tezgah/Hacer Erar....................................................................................................104
Nasl alr/Trkan Yney ...................................................................................................105
Forum/Glgn Akbaba ...........................................................................................................106
lettikleriniz...........................................................................................................................107
Yldz Takm/Gkhan Tok - Elif Ylmaz ................................................................................108
Herkes Spor Yapabilir/Elif Ylmaz .....................................................................................110
Sevgili Gnlk/Deniz Canda ..............................................................................................112
Okulum.../Serpil Yldz ..........................................................................................................114
ctrl+alt+del/Levent Dakran ................................................................................................116
Szck Daarc /Gkhan Tok ............................................................................................117
Inla Beni /Gkhan Tok - Rait Grdilek ...............................................................................118
Kaptann Seyir Defteri /Alp Akolu .....................................................................................120
Porof. Zihni Sinir/rfan Sayar .............................................................................................121
icindekiler 27/12/05 11:46 Page 2
26
Yoksa yaptlar m? Gemie bir yolculuk olas m? stediimiz yere nlanabilir miyiz? Soyu tkenen canllar geri getirebilir miyiz?
gibi bilinen temalarn olabilirliini beyaz perdede ararz. Bilimkurgu filmlerinde, mantk szgeci ilemez ve zamanda yolculuk,
grnmez olmak gibi hayal gcmz zorlayan eylerin gerek olmas dncesinden byk keyif alrz.
34
Akn doasndaki romantizm, kaynan doadan ok airlerin ve sanatkrlarn sihirli szckleriyle yarattklar kltrel rnlerden
alyor. Belki de bu yzden biroumuz, yaad ak bir kahramanla zdeletiriyor. Kimi zaman Leyla ile Mecnun,
kimi zaman Kerem ile Asl, kimi zamansa Romeo ve Juliette
50
84 atom numaral polonyumun 28 adet izotopu var, en yava bozunan izotoplarndan birisi Po210, 138 gn yarmre sahip. Fakat
bu izotop, tuhaf bir ekilde, doada bulunmuyor. Halbuki en yaygn olarak kullanlan, en tehlikelisi ve u sralarda da en nls...
56
Herhangi bir korunma yntemi olmakszn, dzenli cinsel ilikiye ramen bir yl ierisinde ocuk sahibi olunamamas durumuna
infertilite yani ksrlk deniliyor. Ksrlk sorununda kadn ve erkek etkenlerin yar yarya etkili olduu kabul ediliyor.
Ksrlk, reme organlarndaki dousal bir sorundan kaynaklanabildii gibi, sonradan da oluabiliyor.
haberlerYeni 27/12/05 14:45 Page 4
BLM VE TEKN LOJ HABERLER
Zeynep Tozar - Rait Grdilek
blgedeki Avalon yarmadasnda bulunan

Paleontoloji tortullarn biriktii zamanlardaki okyanus
oksijen dzeylerini ilk kez ortaya koymu
oluyor. almamza gre, Avalon
yarmadasnda hayvan fosilinden yoksun
olan en eski tortullar, okyanuslarda serbest
oksijenin bulunmad dneme karlk
geliyor. Tortullar, szkonusu buzul ann
hemen ardndan, atmosfer
oksijeninin imdiki
dzeyinin en az % 15
fazlasna kadar frladna
ilikin kantlar sunmakta. Bu
tortullar ayn zamanda en
eski byk hayvan
fosillerinin kantlarn da
ieriyor diye anlatyor
Narbonne. Aradaki bu sk
balant, ekibe gre
Darwinin Sorusuna bulduklar ve dnyadaki en eski karmak
yaama ait olan izler, bu tr bir yaamn
oksijenin hayvan evriminin ilk dnemlerinde
tetikleyici olarak oynad nemli rol
Yant Geldi balangcn gnmzden 575 milyon yldan doruluyor. Varsaymlar yle: Eriyen
ncesine, dnyay tmyle saran byk buzullar, okyanuslardaki besin miktarn
Gnmzden en az 500 milyon yl nce buzullarn erimesinden hemen sonraki bir artryor, bu da fotosentez yoluyla oksijen
dnya yzeyinde byk dneme ekmiti. Ekibin yeni salan tek hcreli canllarn hzla
hayvanlarn birdenbire bulgularysa, yaklak 3 milyar oalmasna neden oluyor. Ardndan
ortaya k, Darwinin bile yl sren ve byk ounluu balayan evrimsel srecin oyuncular, nce
yantlayamad bir giz tek-hcrelileri kapsayan bir gdalarn sudan szen hayvanlarn
olarak, bugne kadar gelmeyi evrim sonunda, bu byk oluturduu karmak topluluklar, ardndan
baard. Kanadann Queens hayvanlarn fosil kaytlarnda vcudunun her iki yannda da benzer
niversitesinden paleontolog aniden ortaya k nedenlerine yaplar tayan (bilateral) hareketli hayvanlar
Guy Narbonneunsa bu k tutuyor. Bulgulara gre ve sonunda da (gnmzden 542 milyon yl
soruya verecei bir yant var. sorumlu, oksijen miktarndaki nce) Kambriyen patlamas olarak anlan
Aratrmac ve ekibinin 2002 ani ve byk art. bir srele ortaya kan iskeletli hayvanlar.
ylnda Kanadann Aratrmaclarn yaptklar
Newfoundland kylarnda jeokimyasal incelemeler, Queens University Basn Duyurusu, 7 Aralk 2006
Kk Fosilden Ancak bilimcileri artan, hayvann olduka geni bir yaylm gsteren tyl ve
zelliklerinden ok, varolmu olmas. scakkanl hayvanlarn Yeni Zelanda
Byk ddia nk dnyann baka blgelerinde topraklarnda da adm atm olduuna
ilikin herhangi bir ipucu, onyllar sren
Yeni Zelandada bulunan kk ama aramalara karn bulunabilmi deildi.
olaanst fosiller, kimilerine gre Blgede en az 16 milyon yl nce, tek bir
tarihncesiyle ilgili temel bilgileri yeniden tane de olsa bir kara memelisinin yayor
gzden geirmeye neden olacak. nk olduu bilgisi bile, Yeni Zelandann zengin
bunlar, bir zamanlarn kular lkesi ku faunasnn, kara memelileriyle rekabet
olarak bilinen blgesinin, memelilere de szkonusu olmad iin evrimlemi
evsahiplii yapm olduunu ilk kez olduu kuramna bir soru iareti
gstermi oluyor. drmeye yetiyor. Avustralyal ve Yeni
Bu minicik fosil kemiklerin (ene ve kala Zelandal aratrmaclara gre, burada
kemii paralar) fare byklnde bir bulunmay bekleyen baka memelilerin de
kara memelisine ait olduu anlalyor. Bu olduu kesin; Yeni Zelandann bir
hayvann, Gney Adasnn Otago zamanlar yalnzca kulara ait olduu
blgesindeki zengin St Bathans fosil gr de bu durumda ister istemez daha
yatandan daha nce ortaya karlm ge dnemleri kapsayacak.
herhangi bir memeliyle benzerlii yok. University of New South Wales Basn Duyurusu, 14 Aralk 2006
BLM ve TEKNK 4 Ocak 2007

Yenisu Ky Balk Fosil Yata

Mersin-Silifke'ye 45 km uzaklkta bulunan, lerde mekanizmann ileyii yle: len hay- sreksiz ve merceksi yapda olmalar nedeniy-
1100 metre rakml Yenisu kyndeki ta vanlar krntl kel malzemesi altnda kala- le omurgal fosillerine ulamak her zaman
ocaklarnda sazangil ve ringagillere ait ok rak rtlyor; akarsu ve su taknlarnn geti- ok daha zor. Ardk fosil topluluklar bul-
sayda balk fosili bulundu. rileriyle kalnlaan kellerin zamanla artma- maksa ancak ansa bal.
Yenisu ky civarnda Miyosen (24-5 milyon syla giderek daha derinlerde kalyor ve so- lkemizde Krklareli-Pnarhisar, stanbul-a-
yl nce) dneminde olumu eitli kel ka- nunda talap fosilleiyorlar. Gl havzas - talca, anakkale, Gkeada, Uak-Muratda
yalar bulunuyor. Balk fosillerini ieren pla- kellerle tamamen doldurularak ortadan kalk- yrelerinde tesbit edilmi balk fosilleri bulun-
ket killi kire talarysa, inceleme alannn en tktan sonra, tektonik olarak bir ykselmeyle makta. Ancak bunlarn hemen tamam deni-
st seviyelerindeki en gen kayalar oluturu- kaln bir istif oluturan alan, zamanla anma- zel balk fosilleri. Dou Akdenizde, Mersin
yor. Bitki sap ve yaprak fosillerini de ieren ya balyor ve bylece gml kalm fosilli yresindeki glsel balk fosilleri ilk kez bu yl
bu kayalar, Ge Miyosen (11-5 milyon yl n- tabakalar aa kyor. tarafmzdan ortaya karld.
ce) dnemindeki bir glsel ortamn rn. Karasal kel istiflerinin denizlere gre daha Arazi almalar, Mersin niversitesi Jeoloji
Balk fosilleri, derileri pullarla kapl, gs ve Mhendislii Blm retim yeleri Prof.
karn yzgeleri olmak zere ift yzge ta- Dr. Nurdan nan, Prof. Dr. Selim nan, Do.
yan, simetrik kuyrua sahip kemikli balk- Dr. Kemal Tasl, Do. Dr. Muhsin Eren, Dr.
lar (osteichthyes) snfnn sazangiller ve rin- Hayati Ko ve renciler Okay Arslanba,
gagiller ailelerine ait rnekleri kapsyor. Tatl Umut Mert, Onur Emre Yurtgl, Ufuk Say-
sularda yaam canllara ait bu fosiller, Miyo- an, Frat Demircan ve Frat Bulut'un katl-
sende yaygn kmr ieren gl havzalar ha- myla gerekletirildi.
bitat iinde bulunuyor. Bol miktarda balk,
pul, klk, kuyruk fosiline, bitki fosilleri de Prof. Dr. Nurdan nan
elik ediyor. Mersin niversitesi Mhendislik Fakltesi.
Jeoloji Mhendislii Blm
Gl ortamnda gerekleen karasal fosilleme-
ologlarca tarihncesi Lapita mlekleri ola- ne gre bu gizemli yzlerin ounun sahip-
Arkeoloji rak adlandrlan anak-mlek paralar, Pa-
pua Yeni Gineden Samoaya uzanan bir yay-
leri insan deil, deniz kaplumbaalar! izer-
lerin sergilemeye altklarysa, bir olaslkla,
da yer alan adalardaki 180 farkl blgeden eski Pasifik halklarnn insann kkenleriyle
elde edilmi durumda. mleklerden bazlar- ilgili fikirleri.
nn zerindeki yz izimlerinin uzun sre Terrell ve Schechter, bir araya getirdikleri
boyunca insana ait olduu dnlerek, kantlar nda, bu halklara ait dini grle-
bunlarn ada halklarnn atalarna tapm ol- rin, 2500 yl nce yapm biten Lapita m-
duunun birer iareti olarak ele alnabilecei lekleriyle birlikte lmedii sonucunun da or-
yorumu yapld. John Terrell ve Esther taya ktn sylyorlar. lgin bir yorumla-
Schechter adl aratrmaclarn birka farkl r daha var. 1970lerde blgede baka aratr-
trden kant biraraya getirerek elde ettikleri maclarn kaydettii ve dev bir deniz kaplum-
bulgularsa, 3000 yl nce yaayan Gney Pa- baasnn (btn deniz kaplumbaalarnn
sifik halklarnn dini yaamlar hakknda anas) yansra ilk ada, ilk erkek ve ilk
bambaka bir yoruma yol ayor. Tahminleri- kadndan szeden bir sylencenin tarihi, bu
mleklerin sunduklaryla birletiinde, bin-
Pasifik mleklerindeki lerce yllk olabilir. Yeni Ginede yaptmz
btn almalara ramen, byle bir kefe
Gizemli Yzler Kime Ait? hazrlkl deildik diye anlatyor Terrell. Bu
ekilde blgeye ait 4 farkl mlek trn ilk
Gnmzden 3000 yl nce Gney Pasifik kez tanmlam olduk. Bunlarn nemi, bir
adalarnda yaplan ilk mleklerin zerindeki arada ve bir dizinin paralar olarak ele aln-
tuhaf yz resimleri, gizlerini bugne kadar dklarnda, inanlar ve yaay biimiyle ilgili
korumay baardlar. Ancak ABDdeki Field olarak o dnemle gnmz arasnda kalan
Museum aratrmaclarnn yaptklar yeni bir boluu nemli lde dolduruyor olmalarn-
almayla bulmaca zlm gibi grnyor. dan kaynaklanyor.
Pasifik lkelerinde almalar yapan arke- Field Museum, 14 Aralk 2006
Ocak 2007 5 BLM ve TEKNK

klim-evre Avrupann on byk kenti ve

yaknlarndaki ormanlk blgelerde
gerekletiren aratrmaclarn, bu iki farkl
ortamda kaydettikleri arklar
karlatrarak vardklar sonular yle:
Kar cinsi ekmek amacyla sylenen
serenadlar, hem daha ksa hem de daha
hzl syleniyor. (Ne de olsa kent kuu, ii
gc var!) Trn ormanda yaayan
bireylerinin serenadlarysa belli ki ok daha
romantik ve uzun soluklu. Ayn ey
savunma amal tler iin de geerli. Kent
arklar ayrca daha yksek frekansl.
Bunun nedeni de tahminlere gre trafik
grlts gibi daha dk frekansl evresel
grltyle baedebilmek.
Aratrmaclarn daha nce yalnzca kent
kularyla yaptklar bir alma, arklarn,
Kyde Trk, yerel trafik grltsne gre ayarlandn
zaten gstermi bulunuyor. Bu seferkinin
ehirde Pop! fark, hem kent hem de orman blgesini
iermesi ve arklarn evresel ortam
ster kltrel yozlama deyin, ister uyum; aratrmac, kent yaamna uyum salamay deiimiyle birlikte frekans ve iddet
ama yle anlalyor ki kent yaamna uyum baarm tc kulardan byk bakmndan genel bir srama yapt
salamay baarm baz tc ku trleri, batankarann (Parus major) arklarn konusunda kesin bir sonuca varm olmas.
arklarn da yaadklar hzl yaama inceleyerek, evresel basklarn bunlarn Belli ki, kularn da bu konuda bizlerden
uyarlamay becermiler! ark ve yaamlarn nasl etkilediini pek fark yok!
Hollandann Leiden niversitesinden iki anlamaya almlar. almalarn Cell Press, 5 Aralk 2006
Gney Okyanuslar
Kresel Isnmay
Yavalatabilir mi?
Isnmayla ilgili bunca kt haberin arasnda,
fazla saylamasa bile iyi denebilecek bir
haber de var. Yeni bir aratrmaya gre
Antarktikay evreleyen sular, daha nce
tahmin edilenden ok daha fazla s ve
karbon dioksit emiyor olabilir. Bu, kresel
snma hznn da dmesi demek.
Gney yarmkredeki bat rzgarlar son 30
yldr gneye kaymakta. Yeni bir iklim
modeline gre, gneye kayan rzgarlar,
Antarktika evresindeki sularn yzeyindeki
s ve karbon dioksiti souk ve derin sulara
iletmede ok daha etkili olabilirler.
Aratrmann yrtld srada ABD
Ulusal Okyanus ve Atmosfer Aratrmalar
Dairesi, Jeofizik Sv Dinamii Laboratuvar,
ayn zamanda da Princeton niversitesinde iklim koullarnn simle edilmesi depolanmas, snan suyun genlemesi
grevli olan Joellen Russell, yeni bulgularn abalarnda bu modellerin, okyanusun sera sonucunda deniz dzeyinin daha da hzl
kendilerini de arttn sylyor. Bu gaz artna tepkisini ortaya karmada ykselmesine neden olabilir. Okyanusa daha
durumun kresel snmay yanltc olabilecekleri aklamasn yapyor. fazla karbon dioksit eklenmesi de kimyasn
yavalatabileceini dnyoruz. Sreci ne Okyanusta depolanan snn artmas, deitirerek suyu daha asitli duruma
durduracak, ne de geriye evirecek; yalnzca atmosferde depolanan snn azalmas getirebilir. Bunun, birok deniz canls iin
art hzn drecek. Daha nceki iklim demek. Ayn ey, en nemli sera gaz pek de ho sonular olmayaca ak.
modellerinin rzgarlar ynnden eksik karbon dioksit iin de geerli. Ancak....
kaldn belirten aratrmac, gnmz Atmosfer sndka okyanusa daha fazla s University of Arizona 5 Aralk 2006

balklarn barndran memeli takm) yesi ola-

cak. Bu, yalnzca bir trn deil, Yangtze Neh-
rine zg olup 20 milyon yllk bir sre iin-
de baka balina ve yunuslara ayr ayr evrimle-
en koca bir hayvan ailesinin de kayb demek.
Bu anlamda yaayan fosil olarak nitelendiri-
len bu nehir yunusu, denizi terkedip de
Yangtze Nehrine yzd 3 milyon yl nce-
sinden bu yana deimeden kalmt.
Trlerin birden fazla etken tarafndan doru-
dan ya da dolayl olarak tehdit edilebilmesi, bu
etkenlerin de birbirleriyle nceden tahmin edi-
lemeyen biimlerde etkileime girebilmesi, her-
hangi bir yokoluu kesin bir nedene balama-
y olanaksz klsa da, Yangtze nehir yunusu
iin gereki saylabilecek nedenler var: u an-
da 1,3 milyar civarnda olduu tahmin edilen
Ve Sonunda Yok Oldu: Yangtze Nehir Yunusu ve artmakta olan nfustan kaynaklanan grl-
t kirlilii, kimyasal kirlilik, zehirli kimyasalla-
rn ve patlayclarn da kullanld ar avlan-
in nehir yunuslarnn dnyada kalm son r- tek bir nehir yunusu grmeden, daha da tesi ma, youn nehir trafii vb... Bu gzel hayvan
neklerini grntlemek zere, hem grsel varlna ilikin tek bir kanta rastlayamadan iin artk byk olaslkla ok ge. Ancak in
hem iitsel izleme aygtlaryla donanm olarak dnm olmalarnn uzmanlara gre tek bir Hkmeti ayn eyin nehrin baka trlerinin
Yangtze Nehrine giden uluslararas bir ara- anlam olabilir: trn yok olmu olmas! bana gelmemesi iin almalar balatm du-
trma ekibi, alt haftalk inceleme gezisinden Eer bu doruysa, ki imdilik yle grnyor, rumda.
ne yazk ki eli bo dnd. Btn alan didik Yangtze nehir yunusu, insan etkisiyle yok ol-
Whale and Dolphin Conservation Society Basn Duyurusu, 14 Aralk
didik taradklarn syleyen aratrmaclarn mu olan ilk cetacea (balina, yunus ve domuz- 2006
Kuzey Buz Denizinin 1979

azalmaya karlk geliyor. nemli
Buzu Gidip Denizi denebilecek bu d oran, yani
artan erime, tabii etkisini k buz
Kalyor rtsnn zerinde de gstere-
Fazla deil, bir 30 yl kadar daha diinizi s- cek. NASA verilerine gre, yalnz-
karsanz, tahminlere gre en ge de 2040 y- ca getiimiz son iki k iin de-
lnda olmak zere, yelkenlerinizi Kuzey Buz niz buzunun azalma oran, yl ba-
Denizine aabileceksiniz! nk okyanusun na % 6. 1979dan bu yana bu
sularnn bu tarihe kadar, yaz aylar sonlarna dn her on yl iin ortalama
doru buzlardan belki de tmyle arnm % 1,5 olduunu dnrsek, bu
olaca dnlyor. Hesaplamalar, yedi fark- son derece ciddi bir oran.
2003
l modelden yararlanarak deniz buzunda Bu ie en ok, belki de tek sevi-
1870ten beri oluan dalgalanmalarn yeni bir nenler, herhalde Kuzey Buz Deni-
modelini oluturan ABD Ulusal Atmosfer zini bir batan dierine engelsiz
Aratrmalar Merkezi aratrmaclarna ait. gemek niyetindeki gemi ve deni-
Farkl modellerle daha nce yaplm olan zaltlar olacak. Ama siz bir de, en
tahminler de buna yakn sonular vermekte; bata kutup aylar olmak zere,
ancak son model, buzun tmyle erimesini, tehlike altndaki hayvanlara so-
daha nceki en iyimser benzerinden bir 10 yl run. Uzun yollar katetmeye al-
kadar geriye ekmi oluyor. Yine senaryolar- rken altlarndaki buz tabakas
dan en ktsne gre yalnzca on yl iinde, arlklarn destekleyemeyecek
eyll ay buz rts 6 milyondan 2 milyon kilde incelecek, foklar yavrula-
lometrekareye decek. Gnmz buz rts- yaklak yllk ortalama olan 15 milyon kilo- rndan ayrlmaya zorlanacak, yalnzca buzlu
nn % 20 kadar kalacak, ama bu buzun da metrekareyi koruyacak biimde artarak Ku- ortamlarda yaamaya alm ve besin zinciri-
genelde Kanada ve Grnland kylar evresin- zey Buz Denizini bir battaniye gibi rter. Yaz nin nemli bir halkas olan planktonlar yok
de toplanmas da Kuzey Buz Denizini nere- sonundaki buz kalnl ve alanysa, izleyen olacak, birok trn yaam ve devam tehli-
deyse tm buzundan etmi olacak. kn da deerlerini ciddi biimde etkiler. Yak- keye girecek. Ve ne yazk ki, bunu yalnzca
Deniz buzu, dnemsel olarak kalnlap ince- lak be yldr, buz rtsnn yaz aylar bo- olas bir senaryo deyip geitiremiyoruz. K-
lir. Ilk yaz aylar boyunca eriyen buz ktlesi, yunca ortalamann olduka altna dtn resel snmann bu boyutlarda kalmas duru-
en dk kalnla genellikle eylln ilk iki biliyoruz. Eyll buzu 2005 ylnda rekor d- munda, byk olaslkla hepsi gerek olacak.
haftasnda ulam olur. Sonbahar ve k ayla- n yaad. Son be yl iin grlen bu
rndaysa, kaybolan buzun yerine gelen yenisi, eilim, nmzdeki her on yl iin % 8lik Nature, 11 Aralk 2006

Tp bilimsel ve nicel yantn

sunma konusunda atlan ilk
yok. Fel hastalarnn tedavisi iin denenen
tirilazad adl ila iin alnan sonular da
adm olduunu da paralel ynde. Tabii uyuan sonular yok
savunuyor, ve hayvanlarla deil. Aratrmaclarn vurguladklar bir
alan her biliminsann da, baka noktaysa, hayvan modelleriyle yaplan
almasn bu adan almalarn ounun dk kaliteli oluu.
yeniden deerlendirmeye kinci bir gzlem, yaymlanan aratrmalarn
aryorlar. Vurguladklar uyumluluk asndan snf gemi olanlarn
bir baka noktaysa, hayvan ierdii ve bu adan baarsz almalarn
aratrmalarnn insanl ounlukta olmasna karn, doal olarak
denemelere bilimsel literatre yansmadklar. Olumsuz
uyarlanmasndaki sorun ve sonularsa aratrmaclara gre ksmen
hatalar. Hem ilke olarak, nyarg, ksmen rastlantsal hatalar, ksmen
hem ayrntda... de modelin kendisinin temsil potansiyelinin
Hayvan Deneyleri Aratrmaclarn uyguladklar yntem, dklnden kaynaklanyor.
kabaca, hayvan modellerinden yola klarak Tabii, szkonusu makaleden bamsz
nsan Salna Ne gelitirilen tedavilerin, insanlarla yaplan olarak, konuyla ilgili baka temel grler
Kadar Yararl? klinik denemelerle ne derecede tutarl
olduunu karlatrmal olarak incelemek.
de var. Bunlardan gndemde en fazla olan,
deneylerin bunca hayvann ektii ikenceye
British Medical Journalda yaymlanan bir ok sayda hayvan ve insanl deneme deip demediini sorgulayarak, hayvan
makale, zellikle de ila retim almalar almasndan edindikleri verilerle kafa kullanm dndaki seeneklerin varln
kapsamnda hayvanlardan yararlanld travmas, fel, kemik erimesi gibi durumlar vurgulayan gr. Nature dergisinin 14
deneyler ve hayvan modellerinin, insanlarda iin gelitirilen alt ilacn etkilerini, ayrntl Aralk tarihli saysnda da, hayvan
alnan sonularla nadiren tutarl, ve insan biimde ele almlar. nceledikleri aratrmalar konusuna zel bir blm
salna katklarnn da ok snrl olduu rneklerde hayvan-insan denemesi ayrlm durumda.
iddiasnda. Ancak bu, hayvan haklar uyumluluunun son derece deiken http://www.nature.com/news/specials/ani
savunucularnn paralel yndeki olduunu gzleyen aratrmaclara gre, malresearch/index.html adresinde, bu
grlerinin ve bu konudaki etik szgelimi kortikosteroid tr ilalarn kafa konudaki eitli yaz ve tartmalara
tartmalarn tesinde bir iddia. Makalenin travmas tedavisine etkisi hayvanlarda ulamak mmkn.
yazarlar attklar admn, bu sorunun olumlu; insanlardaysa hi bir olumlu etkisi
BMJ-British Medical Journal, 18 Aralk 2006
Neden, Barsak Birlikte barsak bakteri nfusunun % 90 ka-

darn oluturan Bacteroidetes ve Firmicutes
farklar, her birimizin bir nden ne kadar
kalori alabileceimizi belirlemekte. Bir baka
Bakterileri mi? bakteri gruplarnnn ele alnd almaya deyile, bir tabak pilav sizin iin u kadar,
Obezlik tp ve salk alannda zerinde belki greyse, bu topluluklarn barsaklardaki n- bir bakas iin bu kadar kalori anlamna ge-
de en az kanser kadar allan konulardan fuslar bakmndan bireyler arasnda grlen lebiliyor. Hem insanlarda hem de farelerde
biri; gnlk gazetelerde bile bununla ilgili ortaya km ki, obez bireylerde Bacteriode-
haberlere neredeyse her gn rastlamak tes nfusu normal bireylere gre % 50 daha
mmkn. te! dedirtecek bulgularn orta- az; Firmicutes nfusuysae bununla orantl
ya kma sklysa pek fazla deil. ABDnin olarak daha fazla. Bulgular daha da ilgin
Washington niversitesi Tp Okulunda ger- klan bir zellik, art ya da azala, o bakteri
ekletirilen almalarsa, bu konuda epeyce gruplarndaki istisnasz btn trlerin katl-
ses getirmi durumda. Nature dergisinin 21 mas. niversitenin zayflama kliniinde 12
Aralk tarihli saysnda yaymlanan iki aratr- obez hastay da izlemeye alan aratrmaclar,
ma, barsak bakterilerinden en yaygn iki hastalar zayfladka Bacteriodetes nfusun-
grubun, obez fare ve insanlarda, normal kilo- da art, dier grubunkinde de azalma oldu-
lu bireylere gre farkl miktarlarda bulunduunu gzlemiler.
unu gsteriyor. Bu bakterilerin hem obez alma sonucunda ortaya kan en nemli
hem de zayf farelerden alnan rnekleri ze- baz sorularsa, baz kiilerdeki obezliin, da-
rinde yaplan genetik almalar, obez birey- ha az Bacteriodetes ve daha fazla Firmicutes
lerdeki bakteri topluluklarnn, alnan besin- nfusuyla ie balamalarndan m kaynak-
lerden kalori ekme yetilerinin ok daha land ve nfus oranlarnn obezlik iin bir
fazla olduunu ortaya karm durumda. tan ya da risk faktr olarak ele alnp alna-
Barsaklarmzda, vcudun kendi kendine mayaca. Tabii en nemlisi de bu bakteri
sindiremedii besinlerin (tahl, meyve ve seb- topluluklarna, enerji dengesini korumak
zelerdeki karmak ekerler gibi) sindirimine zere salkl ve risksiz biimde mdahale
yardmc olan trilyonlarca dost bakteri var. edilip edilemeyecei.
Sindirim srecindeki bir halka olarak bu
bakteriler besinleri ayrtrarak, ya olarak Washington University School of Medicine Basn Duyurusu, 21 Aralk
2006
depolanabilecek kalori almn salyorlar.

Tek Mutasyonla Arsz hcresel sodyum kanaln gndeme getirdi.

Ar etkin Nav1.7 kanallarnn yine-
Yaam leyen zonklamal arlara, ya da ani
ar ataklarna neden olduu bilini- Yaplan in-
Ar, vcutta olan biten hakknda nemli bir yor. Bilinmeyen, Nav1.7nin arnn kayna celemeler, alt
haberci olduu kadar, uyarc ve koruyucu m olduu, yoksa arnn, kanal etkinliinde- ocuun da
bir nitelie de sahip. nanlmaz gibi gelse de, ki bir bozukluktan dolay m ortaya kty- SCN9A ad verilen ve szkonusu
arsz acsz yaam, olduka g ve zorlayc d. sodyum kanalnn bir altbirimini kodlayan
olabilir. Ancak aryla yaamak da en az bu- Arya bak alt ocuk, bu soruya yant ver- genlerinde mutasyon olduunu ortaya kar-
nun kadar zor. Ar-ac duyusundan yoksun mi grnyor. ocuklarda baka herhangi d. Bu mutasyonun kanaln etkinliini bask-
bir grup ocukla yaplan almalar, bu duyu- bir sinirsel sorun yok; scak-souk alglamala- ladnn anlalmasysa, ar algsnda
da rol alan anahtar roldeki bir proteini ortaya r ve dokunma duyular yerinde, btn ref- Nav1.7yi dorudan ilev grr konuma geti-
karm bulunuyor. leksleri de normal. Aratrmann yrtcle- riyor. Bunun anlam, aratrmaclara gre
Arnn genetik temeli, getiimiz u son bir- rinden ve ngilteredeki Cambridge Tp Ara- ak: Ar bozukluklar yaayanlarda Nav1.7
ka yla kadar olduka bulankt. Aryla ilgili trmalar Enstitsnden Frank Reimann sodyum kanaln devred brakacak ila ya
kaltmsal bozukluklarla ilgili olarak yaplan Hereyleri tamamd diye anlatyor. Sinir da yntemlerin gelitirilmesi olasl.
birka yeni almaysa, Nav1.7 ad verilen hcreleri normal ve iyi iler durumdayd; an-
ve duyu sinirlerinde olduka bol bulunan bir cak sanki ar sinyalini alamyor gibiydiler. ScienceNOW Daily News, 13 Aralk 2006
Astmda Yeni bir kkenli mukus miktar da ciddi biimde

Sorumlu dt gibi, eozinofil varlnda da
sitokin ad verilen baklk sistemi
ABDnin Cincinnati niversitesinden tetikleyicileri artyor. Sitokinler, astmn
aratrmaclar, eozinofil ad verilen beyaz neredeyse btn belirleyici zelliklerinden
kan hcresi grubunun astm belirtilerinin sorumlu. Eer akcierlerinizde sitokinler
ortaya kmas ve hastalarda gelien retiliyorsa, astm da kanlmaz diye
solunum glnde oynad rolle ilgili aklyor aratrmaclardan Patricia
olarak nemli verilere ulam Fulkerson. Ama grdk ki,
durumdalar. Baklk sistemi hcreleri eozinofilsiz modellerde sitokinler
arasnda yer alan eozinofillerin, aslnda de dikkate deer lde dk
vcudu, en azndan bat dnyasnda miktardayd. Bu ilikiyi kuran
artk pek grlmeyen baz parazit ekibin bundan sonraki hedefi de
istilalarna kar korumak zere eozinofillerin bu ii hangi
evrimlemi olduklar dnlyor. Vcudun aratrmaclarn imdiye mekanizmayla gerekletirdiini
gelitirdii alerjik tepkilerde, zellikle de kadar konu zerinde topladklar veriler, ortaya karmak olmu. Devreye giren
astml hastalarn hava yollarnda artan daha ok tek modeller zerinde allarak nemli genleri belirlemi durumdalar;
smks madde (mukus) iinde biriktikleri ortaya km. Cincinnati niversitesi imdilerdeyse eozinofillerle daha nce
de biliniyor. Astmda oynadklar rol uzun aratrmalarnn bunlardan fark, birok ilikilendirilmemi olan yeni mekanizmalar
sredir biliminsanlarnn ilgisini ekmekte. model zerinde allarak eozinofiller ve aydnlatmaya alyorlar. Ama, bu
Barsak parazitleri artk gelimi lkelerde astmda mukus retimiyle ilgili olarak gl hcrelerin astma katklarn engelleyecek
eskisi kadar olmadna gre, bu hcreler bir ilintinin kurulmu olmas. yeni ila ve tedavilerin gelitirilmesi.
imdi ne ie yaryor? sorusundan yola kan Buna gre eozinofil yokluunda alerji
University of Cincinnati Basn Duyurusu, 29 Kasm 2006
iin eitli kanser tiplerini aklayabilecek birok etkenin varlndan

ortaya kma sklklar szediyorlar. Buna gre eilimler, gne ya
bakmndan da sigara gibi risk faktrlerine maruz kalma
karlatrarak, zaman sre ve sklndaki deiiklikleri, kanser
iinde belirginleen eilimi snflama sistemlerinde gerekleen
gznne sermi. Buna yenilikleri, yeni tarama ve tan tekniklerinin
gre deri kanseri hem kullanm yanstyor olabilir. Baz kanser
kadn, hem erkeklerde tipleri iin altta yatan nedenler daha ak;
artma eilimi gsterirken, sigara brakanlarn saysndaki artla
Kanserde Deien prostat kanseri ve meme
kanseri de sklaan
birlikte, akcier kanseri vakalarnda grlen
azalma gibi. Ancak, srekli deimekte olan
Eilimler kanserler arasnda. karmak bir evrede, baz lenf kanserleri ya
Akcier, mide ve kaln da testis kanseri gibi daha az ortaya kan
barsak (kolon) kanserler iin ayn eyi sylemek u
New York Bilimler Akademisi Dergisinde kanserleriyse her iki cinste de azalmakta sralarda pek mmkn deil.
yaymlanan istatistiksel bir alma, ABD gibi grnyor. Aratrmaclar, saylar Blackwell Publishing Ltd. 16 Aralk, 2006

Gkbilim bulgular saptamt. Ancak imdiye kadarki

bulgular yzeydeki su aknn milyonlarca
yl nce mi, yoksa dn m olduu
konusuna bir aklk getiremiyordu.
Yarklarn birka yl arayla ekilen
fotoraflarnda izlenen fiziki deiimlerse,
sv su aknn gnmzde de srdn
tartlmaz biimde ortaya koyuyor.
Peki bu su nereden geliyor?
Yarklarn kar birikintilerinin hareketiyle
ortaya km olabileceini dnen
aratrmaclar varsa da, projenin yneticisi
Michael Malin bunlarn yeralt
kaynaklarndan fkrm su tarafndan
Marsta Sv Su Kant oyulmu olduu konusunda bahse girmeye
hazr. Maline gre su, gezegenin
derinliklerinde snp yzeye fkryor. yle
Mars yrngesinde grevini tamamlayan bir izlerini bulmaya ynelik almalara hz olsa bile fkran su, Marsn ortalama
uydunun gnderdii son fotoraflar, kazandraca dnlyor. scakl sfrn altnda 50 derece olan
milyarlarca yl nce denizlerini, gllerini Ktlesi Dnyamznkinin onda biri kadar yzeyinde nasl sv olarak kalabiliyor?
rmaklarn yitirerek bugnk donmu ve olan Marsn kabuu ok daha abuk Malin, Henz tam olarak emin olmasak da
l bir dnya haline gelmi olan Kzl souduundan, dk ktlesi nedeniyle zelti iinde donma noktasn dren
Gezegen in yzeyinde sv suyun atmosferini byk lde yitirdiinden ve maddeler bulunmas olas diyor. rnein,
gnmzde de aktn ortaya koydu. kabuu Dnyannki gibi krk tuzlu su, tatl suya kyasla daha dk
Mars Global Surveyor adl uydunun duyarl olmadndan, levha tektonii dinamiiyle scaklklarda donar ve Marstaki suyun da
kameralarla ald yksek znrlkl kabuundaki ve yzeyindeki karbonu ok tuzlu olduu dnlyor.
grntlerde, baz kraterlerin kenarlarnda atmosferiyle dei toku edip Gneten Tabii Marsta sv suyun, yaamn ya da
bulunan sel yarklarnn son yedi yl iinde ald sy koruyamayan Marsn, kalntlarnn varln kesin olarak
uzam ve dallanm, diplerindeki tortu milyarlarca yl nce yaam destekleyecek belirlemek, ancak gezegene insanl bir sefer
deltalarnn ise genilemi olduu izleniyor. bir gezegen olmaktan kt gerekletirip rnekler toplamakla mmkn
Yarklarn bir engelle karlatklarnda dnlyordu. Geri Marsn kutuplarnda olabilecek. Ama yine de NASA, Mars
evrelerinden dolanan dallar oluturmas da donmu karbondioksitin (kuru buz) yan yrngesindeki yerine yeni oturan HIrise
sv suyun varlna kant olarak sra su buzunun varl uzun sredir adl uyduya, sel yarklarn bir hafta
deerlendiriliyor. Gezegende sv suyun biliniyordu ve son yllarda uydularn radarla aralklarla gzleme grevini verdi bile.
varlnn, Marsta yaayan ya da bir yaptklar sondalar, donmu topran
zamanlar yaam olan canl organizmalarn altnda da suyun varlna iaret eden Nature, 6 Aralk 2006
Karadelik Jetleri
NASA ve talyadan biliminsanlar,
gkadalarn merkezlerinde bulunan dev
ktleli karadeliklerin kutuplarndan fkran
parack fskiyelerinin (jet) byk lde
elektron ve protonlardan olutuunu
belirlediler. Ik hznn %99,9u kadar
hzlarda seyreden bu jetler, karadeliin yz
binlerce kyl telerine kadar uzanyorlar
ve ilerinde bulunduklari gkadann dna
madde ve enerji tayorlar. Aratrmaclar,
izledikler jette 2 X 1059 yani 200 milyar
kere trilyon kere trilyon kere trilyon kere
trilyon parack bulunduunu hesaplamlar.
Bu, Jpiter gezegeninde bulunduu
dnlen paracklarn tmne eit.
Anlam, karadeliklerin adeta ince ekilmi
byk bir gezegeni gkada dndaki uzaya
frlatan birer top ilevi grmeleri.
NASA Basn Blteni, 6 Ekim 2006

Dnya Benzeri Gezegenler

Sanlandan ok Olabilir
ABDnin Colorado niversitesi gkbilimcile- ye savurduklarn gsteriyor. Bunlarnsa ar- amala Kepler uydusuyla Kaya Gezegen
rince yrtlen bir almann bulgularna pp birleerek Dnya benzeri kaya geze- Kaifi adl uydu takmn gelitirirken, Avru-
gre Gne Sistemimiz dnda kefedilen genler oluturduklar gzlenmi. Bu blgeye pa Uzay Ajans ESA da COROT ve Darwin
dev gezegen sistemlerinin te birinden faz- yaam kua denmesinin nedeni, yldzdan uydularn ayn ama iin hazrlyor.
las, Dnyamz benzeri kaya gezegenler ba- yeterli uzaklkta bulunmas ve bylece tan- Colorado niversitesi aratrmaclarnca y-
rndryor olabilir. Aratrmaclara gre bu dmz yaam formlar iin gerekli suyun s- rtlen almann ortaya koyduu bir bul-
dnyalarn birou da yaam barndrabile- v halde bulunmasna izin verecek scaklk gu da, oluan yldzlara g etmi scak J-
cek kilometrelerce derinlikte okyanuslarla aralnda olmas. piterlerden daha da yakn yrngelerde do-
kapl olabilir. Bilgisayar benzetimleri, yldza sokulan gaz lanan scak Dnyalarn da sklkla ortaya
Aratrmann odakland gezegenler, yldz- devleri kat maddeleri yaam kuana akta- kmas. Nitekim gkbilimciler, 2005 ylnda
larnn ok yaknlarndaki yrngelerde do- rrken, bir yandan da d diskteki youn gaz Dnyamzn yarapnn iki kat yarapa sa-
landklar iin scak Jpiterler diye adlan- iindeki alkantlarn, buradaki kk buz- hip olan ve yldzna yalnzca 3 milyon km
drlan gaz devi gezegenler. Bunlarn yrn- dan gkcisimlerinin yrnge hzlarn yava- uzaklkta dolanan bir scak Dnyann var-
geleri, Gne Sistemimizin en i gezegeni latarak bunlarn da sarmal hareketlerle ieri- ln belirlemilerdi. Bizim Dnyamzn G-
olan Merkrn Gnee olduundan ok ye gp yeni oluan kaya gezegenlere su nee olan uzaklysa 150 milyon km.
daha yakn. saladklarn gstermi. Aratrmaclara g- alma sonunda ortaya kan bir baka il-
Bilgisayar benzetimleriyle yrtlen alma- re bu dnyalar sonunda kilometrelerce de- gin bulguysa, gerek scak Dnyalarn, ge-
lar, bu gaz devlerinin, iinde bulunduklar rinlikteki okyanuslarca tmyle rtlebili- rekse de yaam kua iinde yer alan Dn-
gne sistemlerinin oluumu srasnda yldz- yor. ya-benzeri gezegenlerin, bizim Dnyamzda
larnn evresindeki gaz ve toz disklerinin imdiye kadarki disk modellemelerinde, gaz bulunandan 100 kat fazla suyla douyor ol-
d blgelerinden ieriye doru g ettikleri- devi gezegenlerin yldzlarna sokulurken malar. Modeller, bu tr dnyalarn demir
ni gsteriyor. evredeki malzemeyi ya elektrik sprgesi ieriininse bizim Dnyamzdakinden daha
Yaygn kabul gren modellere gre, ortaya gibi stlerine topladklar ya da sistem d- dk olduunu gsteriyor. Demirin, geze-
kmakta olan bir yldz evreleyen ve iin- na savurduklar varsaylyordu. gen atmosferlerinin evrimi ve oksijenlenmesi
de gezegenlerin olutuu gaz ve toz diski- Aratrmaclarn vardklar sonu, imdiye iin nemli olduu dnlyor.
nin yldza yakn i ksmlarnda ar metal- kadar belirlenen gezegen sistemlerinin yak- Colorado aratrmaclarnn bilgisayar al-
ler ve kayalar toplanrken, hafif gazlar ve lak te birinin Dnyamz benzeri kaya malar, ayrca scak Dnyalarn 100.000 yl
buz paracklar diskin d ksmlarnda top- gezegenler ieriyor olabilecei. imdiye ka- gibi ok ksa bir srede ortaya ktklarn,
lanp Jpiter, Satrn gibi gaz devi gezegen- dar kefedilen 200 kadar Gne d gezege- yaam kuaklarndaki yaanabilir dnyala-
leri meydana getirir. nin yzde 40n, scak Jpiterler oluturu- rn oluumununsa 200 milyon yla kadar va-
Colorado niversitesi aratrmaclar, oluyor. ran sreler aldn gsteriyor. Yerbilimciler,
makta olan bir yldzn diski iinde Ay b- imdiye kadar kefedilen gezegenlerin he- Dnyamzn 30-50 milyon yl iinde oluu-
yklnde 1000 tane kaya ya da buzdan men hepsi, ktleekimlerinin yldzlarnn munu tamamladn dnyorlar.
gkcisminin 200 milyon yllk bir sre iin- hareketinde yaptklar kk yalpa etkisi- Aratrma ekibinden Sean Raymond, Ora-
deki evrimini inceleyen bir bilgisayar benze- nin, ya da gezegenin yldznn nnden ge- larda bir yerlerde zerinde yaanabilir dn-
timi (simlasyon) gerekletirmiler. erken nda yapt azalmann gzlenme- yalarn kesinlikle var olduuna inanyorum
Sonu, diskin gaz ve buzca zengin, scakl- siyle belirlenmiti. nmzdeki yllarda uza- diyor. Ama, bu dnyalar zerindeki yaam,
n dk ve gazn youn olduu d blge- ya gnderilmesi planlanan ve takm halinde bizim tandmzdan ok farkl olabilir. Ba-
lerinde oluan gaz devlerinin, yldzn yakn- alacak uydularla, Gne benzeri yldzla- ka gezegen sistemlerinde bu tr dnyalarn
na gleri srasnda disk iinde alkantlar rn evrelerinde Dnyamz gibi kaya geze- olumasyla, bunlardan bize bakan yaam
yaratarak en i blgelerdeki kaya molozla- genlerin de belirlenecei umuluyor. ABD formlarnn olumas arasnda pek ok evrim
r darya, yaam kua denen bir blge- Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi NASA, bu basama var.

Dnya ekonomisinin alann geniletmek

ve Ayda ana gezegenimizdeki yaam
koullarnn iyiletirilmesine hizmet edecek
etkinliklerde bulunmak.
Kamunun geni katlmn salayacak,
rencileri yreklendirecek ve yarnn
snavlaryla ba edecek bir yksek-teknoloji
eitimli igcnn oluturulmasna katkda
Alo Houston, bulunacak canl bir uzay keif program
uygulamak.
Ay ss Aryor... NASA, ssn yeri konusundaki son kararn,
bu yl frlatlacak olan Ay Keif Yrnge
Ad, eski televizyon dizilerinden olan astronotlarn grev sreleri, ayn yln Aracnn uygun yerleri yakndan
hatrladmz Alfa olmasa da, yle sonunda 6 aya ykseltilecek. incelemesinden sonra alacak. Ancak,
grnyor ki bu tr arlar yaknda olaan NASA, Dnya uzay camiasnn Ayn kefiyle almalarn Ayn gney kutbu
hale gelecek. NASA yetkilileri, astronotlarn ilgili olarak 6 temel ama belirlediini yaknlarndaki Shackleton Kraterinin
2020 ylna kadar Ay toprana yeniden aklad. Bunlar: duvarnn zerinde younlat bildiriliyor.
ayak basmalaryla ilgili plan getiimiz 4 leride srekli yerleime ynelik olarak Tabii bu planlarn gereklemesi, NASAnn
Aralkta akladlar. Plan, gemiteki Apollo nsan yaam alann Aya kadar geniletmek. nmzdeki 10 yl iinde yeni ve daha
seferlerine benzer ksa sreli ziyaretler Dnyann, Gne Sisteminin ve evrenin gl bir frlatma aracn hizmete
yerine, astronotlarn srekli olarak tarihiyle ilgili temel sorular yantlayacak sokabilmesine bal. NASAnn halen
kalacaklar bir ssn 2024 ylna kadar tm bilimsel aratrmalar yrtmek. kullanmakta olduu roketlerin, bu byk
ilevleriyle faaliyete gemesini ngryor. leride Mars ve tesine yaplacak giriim iin yeterli olamayaca
Houstondaki Johnson Uzay Merkezinde seferlerin verimliliini artrmak ve risklerini dnlyor.
dzenlenen basn toplantsnda konuan azaltmak iin farkl teknolojileri, sistemleri, Ay ss iin Shackleton krater duvarnn
NASA Keif Grevleri Direktr Yardmcs uzay uu ve yer keif yntemlerini tepesindeki ember eklindeki dzln
Douk Cooke, ilk grevin 4 kiilik bir denemek. dnlmesine neden, burann hemen
astronot ekibi tarafndan Uluslar ortak hedeflerin hemen kesintisiz olarak gne altnda
gerekletirileceini syledi. 2024 ylna gerekletirilmesi yolunda zorlu, paylalan olmas. Ayn kutuplar dier blgelere
kadar 30 gnlk srelerle ste yaayacak ve barl bir hedef etrafnda birletirmek. kyasla daha ok gne aldklarndan,
2020: nsanlar Nasl Yeniden Aya Gidecekler? Ay ss

ni Modl
Shackleton
Yrnge Terk Kademesi kraterinin kenar
Orion
Gney
Kutbu
Gidi Dn
stasyonun nas
Ares 5 Ares 1 Yzey harekat Yaam modl
Mrettebat ve
kargoyu tayan arac
(1) Ar ykler tamak iin tasarlanm Ares 5 roketi, bir Aya ini arac ve ini arac
bir yrnge terk kademesinden oluan kargosuyla Yerden ateleniyor. G
(2) Birka gn sonra Orion kapsl iindeki astronotlar bir Ares 1 roketi ile depolama
Yaam
havalanyor. niteleri
modl
(3) Orion, Dnya yrngesinde ini arac ve yrnge terk kademesi ile Basnl keif
kenetleniyor ve Aya yolculuk balyor. arac
G depolama
(4) Orion ve ini aracn Aya ynlendirme grevini tamamlam olan yrnge
niteleri
terk kademesi, bolua braklyor.
(5) Aya ulatklarnda astronotlar Oriondan ayrlarak Ay yzeyine inmek zere
ini aracna geiyorlar.
(6) Ay yzeyinde bir hafta sreyle keif grevleri yerine getiren astronotlar, Basnsz keif arac
ini aracnn bir blmne geerek havalanyorlar.
(7) Ay yrngesinde Orion ile yeniden kenetlenen astronotlar Dnyaya dn Yzeyde
hareket
yolculuuna balyorlar.
arac
(8) Dn srasnda Oriondaki yaam blm bolua atlyor. Bylece Dnya Gne enerjisi
atmosferine girmek zere yalnzca mrettebat kapsl kalyor. nitesi
(9) Bir s kalkan kapsl koruyor ve paratler kapsl karaya, byk Basnsz keif
olaslkla Californiaya indiriyor. Kaynak: NASA arac

buralarda scaklklar da grece yksek grltsnden perdelenmi olduu iin, bulunuyor. Ayrca NASA Direktr
oluyor. Ama tabii kutup blgesinin radyo gkbilimcileri iin heyecan verici Yardmcs Shana Dale de Avrupa Birlii,
seilmesinin temel nedeni, Ay ssnn frsatlar salayacak bir yer olarak Kanada, Japonya ve baka baz lkelerin
gereksinim duyaca gc gne n deerlendiriliyor. hkmet yetkilileriyle Ay ss iin kaynak
elektrie evirerek elde edecek olmas. Shackleton Kraterindeki s, yerbilimcilere ve teknoloji destei salamak iin
Shackleton Kraterinin seili nedenlerinden gney kutbundan yalnzca birka yz grmeler yrtecek. NASA bu arada s
bir bakas da, Ayn Dnyadan kilometre uzaklktaki Aitken Havzasn iin ticari irketlerin ortaklk tekliflerine de
grnmeyen karanlk yzne kolayca inceleme olana da salayacak. 4 milyar ak. NASA Keif Grevleri Direktr Scott
gei imkan vermesi. Dnya ve Ay yandaki kayalardan oluan bu blgenin, Horowitz, projenin tahmini maliyetinin
birbirlerine ktleekim kilidi ile bal Gne Sisteminin balang yllarnn henz belli olmadn, ancak bu maliyeti
olduklarndan zaman iinde Ayn Dnya koullar hakknda ipular salayabilecei karlamak iin NASAnn yllk btelerinin
evresindeki yrnge periyodu ile kendi dnlyor. nemli lde artrlmasn beklemediklerini
evresindeki bir turu e zamanl hale gelip NASA, ay ss ile ilgili planlar aklad. NASA yetkililerine gre bu
dengelenmi durumda. Bu yzden de biz biliminsanlar ile tartmak zere ubat durumda proje NASAnn deme gcne
Ayn hep ayn tarafn gryoruz. Ayn aynda Arizonadaki Tempe kasabasnda paralel olarak ilerleyebilecek.
karanlk yz, Dnyadan uzaya szan radyo geni katlml bir toplant planlam Science NOW, 5 Aralk 2006
BBC NEWS, 14 Aralk 2006

2006nn en nemli
10 Bilimsel Gelimesi
Getiimiz yln sonunda bilim dergileri her yl yaptklar gibi yln kendilerince en nemli olan bulu ve teknolojik
ilerlemelerini ksa zetler halinde okurlarna sundular. Biz de geleneklerimiz uyarnca nl Science dergisinin seimlerini
sizlere aktaryoruz: Bu arada okurlarmza bir kere daha hatrlatalm: Science editrleri, bu listeden yalnzca birine Yln
Buluu onurunu veriyorlar ve dierleri arasnda bir nem sralamas yapmaktan kanyorlar. te Science editrlerince
2006 yl iinde kaydedilen en nemli 10 bilimsel gelime.
YILIN BULUU:
POINCAR
TAHMNNN SPATI
Grigori Perelman 2. FOSL DNANIN

SYLEDKLER
Modern insandan farkl bir tr olan Neander-
tal insannn fosillerinin kefinin 150. yldn-
m olan 2006da Avrupa ve ABDdeki aratr-
maclar Neandertal DNAsnn 1 milyon baz
dizilimini gerekletirerek yaklak 30.000 yl
Matematikilere sorarsanz, bu ispat nce soyu tkenen bu insan trnn incelen-
yalnzca yln deil, en azndan son on yln mesinde yeni bir r atlar. Gerek Neander-
en byk buluu sfatna layk. Yine de tal insannn, gerekse de modern insann top-
2006 yl, gen Rus Matematiki Grigori lam genomundaysa 3 milyar baz ifti bulunu-
Perelmann ilk kez 4 yl nce makaleyle yor. Kasm aynda, 38.000 yl nce yaam bir
sunduu ispatn uzun tartmalar sonunda Henri Poincar Neandertal erkeinin uyluk kemiinden elde
kabul edilmesiyle matematikileri 100 edilen ekirdek DNAsn inceleyen iki grup-
yldan fazla uratran bir etin cevizin Tablosunun kimya iin yapt gibi, tan biri 65.000, tekiyse 1 milyon Neander-
krld yl olarak tarihe geecek. matematikte boyutlu uzaylarn tal baz diziliminin ifresini zdler. Bylece
Poincare Tahmini, matematiin soyut incelenmesine yeni bir dzen ve aklk de, artk aratrmaclarn modern ve eski in-
biimlerle uraan dal olan topolojiyle getirecei grndeler. Perelmann sanlar arasndaki dizilim farklarn belirleye-
ilgili. Matematikiler, Perelmann baard zm, topolojide karlalan almaz rek evrimimizdeki ana duraklar ortaya koya-
ispatn, tpk Mendelyevin Periyodik sorunlardan biri olan tekillikler bileceklerini gsterdiler. ncelemeler, Neander-
kmaznn almasn salad gibi, alann tal insannn bizim kendi atalarmzdan en az
uzmanlarna gre aklkan dinamiindeki 450.000 yl nce ayrldklarn gsteriyor. Mo-
Navier-Stokes denklemi ile Einsteinn dern insan ve Neandertal insan arasndaki
genel grelilik denklemlerinin daha iyi gen dizilimi farknn ancak %0,5 olduunu or-
anlalmasn da salayacak. taya koyuyor. Gruplardan birinin elde ettii
Poincare Tahmini ve zm yalnzca verilerse, Neandertal ve modern insanlarn bir-
yksek matematik renimi grm birlerinden dl alm olabileceklerine de iaret
kiilerce anlalabilecek karmak kavram ediyor.
ve terimleri ierdiinden, Sciencen bu Yeni gelitirilen genom dizilim teknikleri saye-
ispatla ilgili aklamalarn ubat saymzda sinde kaydedilen bu ilerlemenin, Neandertal
matematik yazarlarmzn kaleminden genomunun (toplam gen havuzunun) tam
sizlere aktaracaz. ama olduka kaba bir kopyasnn oluturulma-
sna olanak salayaca dnlyor.

ye
ktalardaki youn nfuslu alak ky
blgelerinin ykselen deniz sularnn Bilekli
yzge
istilasna urayaca. Bulgular Grnlandn 360 milyon
ylda 100 milyar ton buz yitirdiini, yl nce
Antarktikadaki yllk kaybnsa 30-40 milyar
ton olduunu gsteriyor; ayrca byk Yzge
Tiktaalik
buzullarn yalnzca erimekle kalmayp, Boyun
Bilekler
denizlere olan yolculuklar srasnda giderek Yass kafa
hzlandklarn da ortaya koyuyor. Genilemi kaburgalar
Aratrmalar imdilik deniz sularnn 100 yl Kara canllarna

iinde 0,1 cm ykseldiini gsteriyor. Ama benzerlik
iklimbilimciler deniz seviyesindeki ykseliin Topak yzeyli

balklara benzerlik
yaknda 100 ylda 1 metreye 380 milyon
Yzgeler
kabileceinden korkuyorlar. Pullar yl nce
lkel ene yaps
(Roseun kefettii byk tatlsu bal) ad

4. BALIK MI DESEM?!! verileniyse kara omurgallarna en ok
benzeyen balk. 3 metre boyunda, kafasnda
Paleontologlar, balklarla karadaki gzleri bulunan ve s akarsularda yaayan
omurgallar arasnda bir gei formunu Tiktaaliki teki balklardan ayran, n
3. ERYEN BUZLAR oluturan bir balk fosili zerinde yzgelerinde dirsek ve bilek grevi gren
yrttkleri almann bulgularn ve esnek hareket salayan eklemler.
aklayarak evrim kuramndaki eksik bir Tiktaalikin bir baka nemli zelliiyse
Havadan yaplan altimetre lmleri halkay yerine koydular. Tetrapod denen omurgallarda grlen en eski boyuna sahip
(ykseklik lmleri) ve uydulardan elde tm drt yeli (ye=kol-bacak) omurgallarn olmas ve bylece kafasn oynatabilmesi. Bu
edilen radar verileri, Dnyann iki buz 370-360 milyon yl nce topak yzgeli esneklik iin Tiktaalikin dedii bedel,
deposunda, Grnland ve Antarktikadaki balklardan evrildii biliniyor. Bu balklarn modern balklarn solungalar zerinde
buzlarn son 5-10 yl iinde giderek ounun iskeletlerinin, rnein bulunan ve hava pompalamada
hzlanarak erimeye baladklarn ortaya yzgelerindeki genilemi kemikler, yararlandklar operkulum adl bir kemiin
koydu. Buzlarn hava ve okyanus sularnda deiime urad grlyordu. Bu kemikler kayb. Bir baka zellikse Tiktaalikin gl,
meydana gelen mtevazi scaklk daha sonra vcut arln kaldracak olan birbiri zerine gemi kaburgalar. Bu
artlarndan neden bylesine etkilendikleri ayaklarn ncleriydi. Bu trlerden zellikleri sayesinde Tiktaalikin gl
henz belli deil. Ak olansa, ivmelenen Kanadann kutup dairesi iindeki yzgeleriyle dere tabanna basp ban
erimenin bu tempoda srmesi halinde eitli blgelerinde kefedilen ve Tiktaalik roseae sudan kararak nefes ald dnlyor.
5. KAMUFLAJDA dalgalar ubuk ve halkalardaki elektronlar

alkalyor ve bu alkant dalgalarn
hedefin grnmesini nleyip sistemin
altn kantlad. Tabii grnmezlik, biz
SON NOKTA yaylmn etkiliyor. Aratrmaclarn lmller iin henz ok uzaklarda. nk
gereken malzemenin yapmn deneycilere aratrmaclar, grnr (optik) k gibi ksa
Bilim, getiimiz yl bilimkurgunun bir brakmalarna karn, aratrmac ekiplerden dalgaboylarnda i grecek metamalzemeler
baka klasiini de gerekletirmeye yaklat. biri, Duke niversitesinden (ABD) gelitirebilmi deiller.
Fizikiler grnmezlik pelerininin ilk kaba fizikiler, her eyi saklayan kre biimli bir Ama buluun asl heyecan verici olan,
rneini ortaya koymay baardlar. Henz pelerin yerine, bir halka yaptlar. Bu pelerini yapmakta kullanlan kuramsal
mkemmellikten uzak olan halka biimli dzenek bile mikrodalgalarn bir blmn aletler. Bu dntrme optiklerini
pelerin, ancak belli bir dalgaboyundaki bir bakr hedefin evresinden dolatrarak kullanarak aratrmaclar Einsteinn ktleli
mikrodalgalar halkann cisimlerle ngrd gibi uzay-
dzlemine paralel yol zaman bkerek elektromanyetik
aldklarnda grnmez hale n yolunu bkebileceklerini
geliyor. Mays aynda iki ayr dnyorlar. Bir matematiksel
aratrmac grubu, bir nesnenin dntrm, aratrmaclara uzay-
evresinden elektromanyetik zaman optik zellikleri noktadan
dalgalar geirerek onu noktaya deien bir malzemeyle
grnmez klmann mmkn doldurarak, bklmenin nasl
olacan ne srd. Deney iin taklit edilebileceini gsteriyor.
gerekense, metamalzeme Teknik, gelikin antenler,
denen, ok deiik zellikler elektromanyetik kalkanlar ve
tayan bir malzeme grubuna saysz baka uygulamalarda
giren, mikroskopik ubuklar ve kullanlabilir.
C biimli halkalardan yapl
bir kabuk. Elektromanyetik

formunda gr kayb,
gzn retina tabakasnn
makula denen merkez blge- 9. GL
sinde anormal kan damarla-
rnn geliip bunlarn szma
yapmas sonucu oluuyor.
Genentech Inc. adl gen m-
hendislii firmasnca reti-
len ila, damar oluumunu
hzlandran VEGF adl bir
proteini hedef ald iin
teki tedavi ajanlarndan
daha etkili. Ranibizumab,
ABD Gda ve la
6. MAKULAR GZ Dairesince AMD tedavisi iin onaylanmsa
HASTALARI N da, aratrmaclar baz kanserlerin tedavisi BELLEKLER N
iin gelitirilen bevicizumab adl bir ilacn Sinirbilimciler, beynin yeni deneyimleri nasl
UMUT AMD tedavisi iin de kullanm zerinde hatrlad gizeminin zmnde yeni bir
alyorlar. Eer aranan zellikler elde aama kaydederek, sinir hcreleri (nronlar)
Getiimiz yl, pek ok kimseyi grme edilirse bu ila, yalnzca 1 aylk dozunun arasndaki balar glendiren Uzun Sreli
duyusundan yoksun brakan yalla bal maliyeti 1950 dolar olan ranibizumab iin Etkinletirme (LTP) adl doal srecin,
makula bozulmas - AMD) hastalar iin iyi ucuz bir alternatif olabilir. Bu arada bellek mekanizmasnda oynad nemli rol
haberler getirdi. The New England Journal aratrmaclar bir baka cephe zerinde de kefettiler. Deneylerde LTPnin
of Medicine dergisi, ranibizumab adl ilacn, hastalkla mcadele yollarn arayarak, glendirilmesi ya da bloke edilmesiyle,
hastaln hastalarn te birinde grlen insanlar gz hastalna yakalanmaya edinilen deneyimlerin kolayca hatrland
slak formunda gr bozukluunu eilimli klan ya da damar oluumunu ya da unutulduu gzlendi.
dzelttiini, teki formlarda da ilerlemeyi tetikleyen baz genleri tanmlam
durdurduunu duyurdu. AMDnin slak bulunuyorlar.
10. RNA
7. BYOETLLK almalar yrtld. DNA sarmal
zerinde gen blgelerini oluturan
YOLUNDA baz iftlerinde tek bir deiim bile,
Getiimiz yl trn farkl renk vb
trlerin kazanmasnn
eitlenmesine tesinde,
yol aan artk
genetik birbirleriyle
mutasyonlarn iftleerek
belirlenmesi ve eitlenme reyemeyen farkl
mekanizmalarnn trler meydana
anlalmasna olanak salayan genetik getirebiliyor.
Tetiklenmi Emisyon
8. IIK Azaltm (STED) adl bir
ENGELNN mikroskopi teknii
ALESNE YEN YE
kullanarak, sinir
TESNE hcrelerinin sinaps Hcre mekanizmalarnda yaamsal ilevler
BAKI srasnda kullandklar,
ileri kimyasal mesaj
gren ekirdek asitleri olan RNAlar, son
yllarda genetikilerin gzdeleri.
Sradan bir mikroskop, ileticilerle dolu kk Getiimiz yllarda bilinenlerin dnda
incelenen rnei yuvacklarn nasl ortadan mikroRNAlarn kefi, kaltm
aydnlatmada kullanlan kalkp yeniden mekanizmasnn ve hcre ileyiinin
n dalga boyunun olutuklarn gzledi. anlalmasnda devrim yaratmt. 2006
yarsndan daha kk olan Bir baka grupsa Ikla iinde de biyologlar, insann ve birok
cisimleri gsteremez. Etkinleen Sabitleme hayvann testislerinde bulunan ve sperm
Grnr (optik) kta bu snr Mikroskopisi adl daha oluumunda rol oynad dnlen
200 nanometre basit bir teknikle, Piwi-etkileimli RNA (piRNA) adl
(1 nanometre = metrenin hcre iindeki proteinleri yeni bir protein kefettiler. piRNAnn da
milyarda biri). Nisan ay iinde grntlemeyi teki mikroRNAlar gibi gen ifadesi
bir Alman aratrma grubu, baard. ya da susturulmasnda rol oynad

haberlerOcak 12/22/05 10:15 PM Page 17
Biyoloji aratrmaclar, yaptklar genetik testler so-

nucunda yavrularn annelerinin birer klonu
bu bamszl yeleyen ejder gzelleri iin
bir zm nerileri var. Buna gre ou
olmadklarn, ancak DNAlarnn, anne hayvanat bahesi, bu kertenkelelerin yalnz-
DNAsndaki varyasyonlarn yarsn ierdii- ca diilerini barndrp, erkekleri ok seyrek
Dev Kertenkelelerden ni gryorlar. Bu, anne kromozomlarndan olarak, yalnzca iftlemeleri amacyla getiri-
Byk Srpriz! bir grubunun kopyalanarak yavruya getii,
ve herhangi bir erkek bireyin bu ie kar-
yorlar. Belli ki bu, diilerin beyaz atl prens-
lerini bir gn bulacaklar konusundaki mit-
Biri eli erkek eline dememi, dieri de madnn gstergesi. Asl sorun, yavrular- lerini canl tutmak iin yeterli deil. Bu ne-
yapt son cilveden bu yana iki yl gemi dan hepsinin (kromozom zelliklerinden do- denle partenogenetik remenin tetiklenmesi-
iki Komodo ejderi (bir dev kertenkele tr) lay) bu durumda erkek olmas kanlmazl- ni nlemek zere, erkek ve diileri birarada
diisi, erkeksiz reme becerileriyle bilimcileri . Bu ekilde remek, farkl hayvanlardan tutmak, daha iyi bir zm gibi grnyor.
hayrete drdkleri kadar, yeni endielerin gelen genetik bilginin karmn (ki, eeyli (Bu arada Sungainin yavrularnn da rol al-
ortaya kmasna da neden oldular. Bu med- remede gerekleen bu) olanaksz klarak, d konuyla ilgili ksa bir video seyretmek
yatik diilerden birinin ad Flora, dierininki genetik eitlilii snrlyor; bu da hele soyu isterseniz, http://news.bbc.co.uk/2/hi/sci-
de Sungai. kisi de Londrann farkl iki hay- tehlike altnda olan bir hayvan iin olduka ence/nature/6196225.stm adresini ziyaret
vanat bahesinde yayor. Sungainin u an- riskli. Peki, eeyli remek varken bunu ne- edebilirsiniz.)
da drt salkl yavrusu var bile, durumlar den sesinler? Yant basit: Yokluktan, diyor
Nature, 21 Aralk 2006
da olduka iyi. Florann sekiz yavrusuysa, aratrmaclar! Aratrmaclarn, en azndan
tahminen nmzdeki gnlerde yumurtala-
rndan km olacak.
Partenogenez, diinin, yumurtasnn erkek
tarafndan dllenmesine gerek olmakszn
yavru sahibi olabilmesiyle tanmlanan bir
reme biimi. Omurgallarda ender grl-
yor; ancak baz ylanlar, balklar, kertenkele
trlerinin bu ekilde reyebildii biliniyor.
(Kaytlarda bir hindi de var!) Flora ve Sun-
gai ise Komodo ejderlerinin bu konuda u
ana kadar bilinen ilk rnekleri. Ama son ol-
mayabilir diyor aratrmaclar. Bu durum,
kimilerine gre soyu zaten tehlike altnda
olan bu hayvann, hayvanat bahesinde tut-
sak yaamasnn sonucu. Sekiz ay gibi ksa
bir zaman aralnda farkl iki hayvanat bah-
esinde yaayan iki rnein ayn reme bii-
mini gstermesi, aslnda hi de hayra alamet
deil. te nedeni:
Florann yumurta iinde len yavrusun-
dan rnekler alan Liverpool niversitesi
nsan Genomu gre bu % 0,1lik fark, d grnten

kiilik zelliklerine kadar sizi siz yapan
de, dikkatlerin daha ok tek bir bavuru
dizilimi bulma zerine younlam olmas,
Sanldndan Daha hereyi barndrmaya yeterli. Ancak Nature CNVlerin de -aratrmaclarn deyimiyle-
dergisinin 23 Kasm 2006 tarihli saysnda hal altna sprlmelerine ve burada da
Deiken sonular yaymlanan bir alma, insan uzun sre kalmalarna neden olmutu.
genomunda kiiden kiiye deiebilen ve Belirli genom blgelerinin Avrupa, Afrika
nsan genomunun artc derecede byk paralarn varln ve Asya kkenli 270 kiide karlatrld
ortaya karlmasnn ortaya koymu durumda. Kopya says yeni almaysa bu CNVlerin genomun
ardndan geen yaklak deikenleri (copy-number variants -CNV) tm boyunca nasl daldn anlama
alt yl sonra, aratrmaclarn ad verilen bu farkllklar, DNAnn belirli yolunda atlan en ayrntl adm
bu DNA ynlarnn tam bir uzunluu boyunca kimilerinde bir, konumunda. Sonulara gre, ortaya kan
olarak neyi ifade ettiini kimilerinde iki, ya da daha fazla szkonusu blgelerin says, yaklak 1500
bulmu olmalar beklenir. kopya halinde bulunabilirken (genomun % 12si kadar). Yaplan
Ancak yeni bir aratrma, kimilerinde de hi hesaplamalarsa daha nce % 99,9 olarak
zellikle de bir insann olmayabiliyor. Genom belirlenmi benzerlik orann % 99,5e
genomunun bir dierine ne dizilimi ortaya ktktan ekiyor. Ancak aratrmaclar bunun yine
kadar benzedii konusunda sonra, bu deiken de kaba bir hesap olduunu, incesininse
kafalar iyice kartracak gibi. blgeler ksa bir ok daha karmak bir sre gerektirdiini
u ana kadarki yaygn gr, benzerlik sreliine vurgulamaktalar.
orannn % 99,9 olduu ynnde. Buna gndeme geldiyse Nature, 23 Kasm 2006

ledikleri konusunda da yeni bir bak as

getiriyor. Bu konuda en ok sorulardan biri,
memelilerin kokunun nereden geldiini anla-
mak zere, her iki burun deliinden gelen
uyarlar karlatrp karlatrmadklar.
Tpk sa ve sol kulaklarndan, sa ve sol
gzlerinden gelen bilgilerle yaptklar gibi.
Memelilerde burun deliklerinin bu i iin
fazla yakn olduu savunuluyordu. Porter ve
ekibinin uygulad grntleme tekniiyse
bu gr yanl karm gibi. Buna gre
iki delik, gerekten de birbirleriyle akma-
Saln inizdeki Tazy! yan blgelerden hava alyor. Destekleyici bir
bulgu da tek burun delii kapatlm ya da
sterseniz bir deneyin... Ak bir alanda, bur- birinde de toplam ders yaplm. Eitim zel bir cihaz takm olanlarn baarlarnn
nunuzu yere yaptrp emekleyerek, kokla- sonunda deneklerin bu koku yolunu daha dmesi. Cihazn zellii, iki farkl delikten
ma duyunuz yardmyla iz srebilir misiniz? doru ve ncekine gre iki kat hzla izleye- gelen havay, tek bir sanal delikten geliyor-
Tpk bir taznn yapt gibi? California ni- bildikleri saptanm. (http://media.newscien- muasna birletirmesi. Aratrmaclar so-
versitesinden (Berkeley) bir aratrma ekibi, tist.com/data/ima- nular nda, koku yerinin belirlenmesin-
bunu yapabilecek olmanzn tesinde, za- ges/ns/av/dn10810V1.mov adresinden izle- de bcekten insana ortak bir mekanizmann
manla da ustalaacanz sylyor! yebilirsiniz.) Aratrmaclardan Jess Porter iliyor olabilecei grndeler. Tabii bizim
Ak bir alandaki imlerin zerine 10 metre- Bunu yapabildiklerini bir kez anladktan kpeklerle yarr hale gelmemiz konusunda-
lik bir yol boyunca ikolata kokusu brakan sonra, ksa sre iinde burunlarn tpk k- ki en byk engel, burnumuz yere bunca ya-
aratrmaclar, 32 denekten yalnzca burun- pekler gibi zig-zagl ve ileri-geri hareket et- kndan hzl hareket edemeyiimiz. Ancak
larn kullanarak yolu izlemelerini istemiler. tirme tekniini de gelitirdiler diye anlat- aratrmaclarn bir sonraki hedefleri, bu ye-
Baarl olanlarn oran hi de az deil: 2/3; yor. Bu, anladmz kadaryla kokuyu izle- timizin snrlarn ayakta durur konumday-
yani 21 kii! lerindeki 4 kiinin grd yebilmenin en etkili ve verimli yntemi. ken incelemek.
iki haftalk ileri eitim (!) program kapsa- Bulgular, yalnzca bu gizli yeteneimizi sna-
mndaysa toplam gn, ve bunlardan her mann tesinde, memelilerin kokuyu nasl i- NewScientist.com News Service, 17 Aralk 2006
Kromozom Dansnn
Perde Arkas
Hcre blnmesi srasnda kromozomlarn
danslar ilk ortaya karld 19. yzyl son-
larndan beri biyologlarn ilgisini ekmekte.
Blnme srasnda genetik bilginin hcrelere
doru biimde dalmasnda anahtar rol oyna-
yan kromozom-mekik balantsnn molek-
ler zellikleriyse uzun sre gizemini korudu.
Her bir hcre dngs srasnda yaamn
damgas konumundaki genomdan yeni bir
kopya elde edilmesi ve bu genetik malzeme-
nin de blnmeyle ortaya kan yavru hcre-
lere eit biimde dalmas szkonusu. Sre-
teki hatalarsa genetik kaynakl bozukluklarla
olduu kadar kanserle de sonulanabiliyor.
Bir canlnn genomunun, trne bal olarak ABDdeki California niversitesi (San Diego) hepsi btn vcut hcrelerindeki mikrotbl-
deien saydaki kromozomlara doru biim- Tp Okulu ve Ludwig Kanser Aratrma Ensti- leri etkilemekte. Bulgular dorultusunda ge-
de dalmasysa, mikrotbl ad verilen zel ts aratrmaclar, blnme srasnda geno- litirilecek yeni ilalarnsa yalnzca blnmek-
protein polimerlerine bal. Genom kopyalan- mun iki kopyasnn birbirinden ayrlmasnda te olan kanser hcrelerini hedef alabilmesi
dktan sonra bu mikrotbl polimerleri, her devreye giren kromozom-mekik balantsnn olasl yksek.
iki ucu da tam olarak birer genom takmna yapsndaki bir protein grubunu ortaya ka- Ekibin bir baka almasysa, hcrenin kro-
balanan mekik biimli bir yap oluturuyor- rarak bu konuda nemli bir adm atm oldu- mozom-mekik balantlarndaki hatalar ayr-
lar. Kromozomlarn bu mekik mikrotbl po- lar. Bu protein grubunun en basit tek hcreli dederek blnme srecini durdurmasna ola-
limerlerine balanmalar engellendiinde, canllarda bile bulanmasysa, bu grevinin ol- nak tanyan ikinci bir protein kompleksini or-
hcre oalmasnn durdurulabilecei bilini- duka eski ve korunmu olduunu gsteri- taya karm bulunuyor. Bundan sonraki
yor (bu, birok kanser trnn tedavisinde yor. Bu, kanser hcrelerini hedefleyen yeni adm, bu mekanizmann tam olarak nasl ile-
yararlanlan bir mekanizma). Bilinmeyen, ba- ilalarn gelitirilmesi anlamna da geliyor. u diini bulmak olacak.
lantnn kendisinin nasl kurulduu. anda kemoterapide kullanlan ilalarn hemen
University of California - San Diego Basn Duyurusu, 17 Aralk 2006
BLM ve TEKNK 18 Ekim 2006

Ntron
Yldzlarnn
Astrofizii
Sabanc niversitesi Mhendislik ve Doa
Bilimleri Fakltesi, Astrofizik ve Uzay
Forumu bnyesinde almalarn srdren
Prof. M. Ali Alpar, Dr. Ersin G, Dr.
Emrah Kalemci ve Dr. nal Ertan
tarafndan, koordinatrln bir Trk
niversitesinin yrtecei ilk byk lekli
Transfer of Knowledge (ToK Bilgi
Aktarm) projesi gelitirildi. Avrupa Birlii
6. ereve Program kapsamnda yer alan
Astophysics of Neutron Stars (ASTRONS -
Ntron Yldzlarnn Astrofizii), Marie
Curie- Bilgi Aktarm projesi, Trkiyede bir
Trk niversitesi tarafndan yrtlen ilk
milyon Avro leindeki bteye sahip
bilgi aktarm projesi olma zelliini
tayor. Projenin bilimsel etkinliklerinin
nderlii, Sabanc niversitesinden Prof.
M. Ali Alpar ve Orta Dou Teknik
niversitesinden Prof. mit Kzlolu
tarafndan yrtlyor.
Projeden, mevcut X n verileri
kullanlarak detayl tayf ve zamanlama Prof. Dr. Ali Alpar
analiziyle ntron yldzlarnn yapsnn
daha iyi anlalmas, sonular nda btesi kullanlarak, bu enstitlere drt yl
kuramsal modellerin gelitirilmesi ve boyunca, 10 doktora rencisinin ksa ve
snanmas ve Trkiyede astrofizik uzun dnemli, 8 doktoral aratrmacnn
uygulamal X-n detektr gelitirilmesi uzun dnemli ziyaretleri salanacak.
ve bu alanda insan yetitirilmesi Bu ibirliiyle Avrupadan 2 doktora
amalanyor. ok ynl olarak dnlen sonras aratrmacnn ikier yl, 8 uzman
ve almalarnn arlkl olarak Trkiyede aratrmacnn 3er aylk dnemlerle
gerekleecei projede Avrupa lkelerinden Planck Institut fr Extraterrestrische Trkiyeye gelmesinin yan sra, her yl
Trkiyeye olduu kadar Trkiyeden de Physik (MPE) (Almanya), Max-Planck zellikle gen Trk astrofizikilerine
Avrupaya yeni bilgi, bilimsel sonular Institut fr Astrophysik (MPA) (Almanya), ynelik yksek enerji astrofizii altaylar
aktarlacak. Centre dEtude Spatiale des Rayonnements da dzenlenecek. Proje yksek enerji
Proje kapsamnda koordinatr kurum (CESR) (Fransa), Danimarka Ulusal Uzay astrofizii alannda aktif, yksek lisans ve
Sabanc niversitesi olmak zere, Merkezi (DNSC) (Danimarka), Girit doktora rencileri dahil tm Trk
Avrupann astrofizik alannda tannm; niversitesi (Yunanistan) ve Warwick astrofizikilerine ak olacak, ziyaretiler ve
Amsterdam niversitesi (Hollanda), niversitesi (ngiltere) ile ibirlii altaylar Sabanc niversitesi
Leicester niversitesi (ngiltere), Max- yaplacak. Bu ibirlii kapsamnda, proje alanlaryla snrl tutulmayacak.
T Robot imkn sunan etkinlik ayrca sergiler

araclyla da katlmclarn rnlerini
Olimpiyatlar07 sunmalarna olanak salayacak. Trkiyede
robotie ilgi ekilmesi, katlmclara bu
alanda farkl almlar kazandrlmas,
stanbul Teknik niversitesi Kontrol ve Trkiyenin bilim ve teknolojinin neresinde
Otomasyon Kulb (OTOKON) tarafndan olduunun sorgulanmas amalaryla
2425-26 Nisan tarihlerinde T Ayazaa dzenlenecek etkinlikte yarma ve sergilerin
Yerlekesinde dzenlenecek olan T Robot yan sra seminer, sylei, panel ve
Olimpiyatlar 07 Trkiyede robotikle altaylarla da katlmclar kendilerini
ilgilenen herkesi stanbulda bir araya gelitirebilme frsatn yakalayacaklar.
getirmeyi hedefliyor. Bu yl ilki dzenlenecek lgilenenler iin: www.ituro.org
olan ve katlmclara 6 kategoride yarma
Ekim 2006 19 BLM ve TEKNK

bilimodulleri 12/22/05 9:20 PM Page 20
TBTAKn Yldzlar
dllerini Aldlar
TBTAKn 2006 yl Yl TWAS reksinim duyduu en nemli eyin bi-
Tevik dl ve Bilim, Hizmet ve Te- limsel gelime olduunu, ancak bilim-
vik dlleri, 21 Aralkta, Meclis Baka- sel almalar konusunda yeterli olma-
n Blent Arnn da katld, TB- dmz grn dile getirdi. Dnya
TAK Feza Grsey Konferans Salo- siyasetinde etkin olan birok lkenin
nunda dzenlenen bir trenle verildi. en nemli kozunun bilimsel gelimilik
Trende bir konuma yapan TBTAK olduunu syleyen Arn, bu lkelerin
Bakan Vekili Prof. Dr. Nket Yeti, bi- siyasetileri, bilgi birikimine ve bilimsel
lim ve teknolojiyi uluslarn olmazsa ol- gcne gvenerek hareket ediyorlar
maz unsurlarndan biri olarak nitelen- dedi. Arn lkemizdeki siyasetilerin
dirdi. Hkmetin ve Meclis'in bilimsel de isteinin ayn olduunu belirtti ve
almalara verdii nemi vurgulayan siyasetilerimizin lkemizi tm dnya-
Yeti, bu alana aktarlan kaynan bu- da temsil eder grmek istedii ey, g-
nun gstergesi olduunu kaydetti. Ye- Aratrmacnn milliyeti olmaz nerede l bir bilim kadrosudur dedi. niversi-
ti, bilimsel almalara yaplan kaynak desteklenirse oraya gelir dedi. TB- telerimizin dnyadaki bilimsel aratr-
aktarmnn tek bana bir anlam ifade TAK'n aratrmaclara ynelik destei- malarla en st sralara ktn, bili-
etmediini de vurgulayarak, bu kayna- nin 2003 ylna oranla 5 kat arttn minsanlarmzn makalelerinin dnya-
n etkin kullanmnn nemli olduu- aklayan Yeti, aratrmaclara ynelik nn en nemli yaynlarnda yer aldn
nu syledi. TBTAK'a, yalnzca niver- tevik ve destein nemine de dikkat grmekten g alacaklarn belirten
siteler ve temel aratrmalar iin 2003 ekti. Yeti, Gelecein yldz olan bir Arn, bilimin, siyasetten uzak ama si-
ylnda 7 milyon YTL kaynak aktarld- Trkiye vaat eden bu bilim insanlarna yasete g veren, hatta yn veren bir
n, bu rakamn 2006 ylnda 120 mil- teekkr ediyorum dedi. konumda bulunarak yolumuzu aydn-
yon YTL'ye ykseldiini syleyen Yeti, Trende TBMM Bakan Blent latmasn arzu ediyoruz dedi.
aktarlan kaynan etkin kullanm nok- Arn da bir konuma yapt. Bilimin, Arn ve Yetiin konumalarnn ar-
tasnda endieler yaandn; ancak ge- siyasetten uzak, ama siyasete g ve- dndan dl trenine geildi. Bilim, Hiz-
linen noktada, ortaya konulan alma ren, hatta yn veren bir konumda bulu- met ve Tevik dalndaki dller TBMM
ve projelerin bu endieleri ortadan kal- narak yolumuzu aydnlatmasn arzu Bakan Blent Arn ve TBTAK Ba-
drdn belirtti. Yeti, TBTAKa ak- ediyoruz diyen Arn, biliminsanlar- kan Vekili Prof. Dr. Nket Yeti tarafn-
tarlan kaynan, kamu kayna olduu- nn, tm insanln yolunu aydnlatan dan sahiplerine verildi. 2006 yl TB-
nun bilinciyle altklarn belirtti. z- neferler olduunu syledi. lkelerin TAK Bilim dln, Temel Bilimler
gn teknoloji ve Trk biliminsanlarnn gelimilik dzeylerinin artk teknoloji dalnda Prof. Dr. Ekmel zbay ve Prof.
zeksyla gelitirilen projelerin lkeye ve bilim alanlarndaki gelimilikle l- Dr. Niyazi Serdar Sarifti, Mhendis-
getirdii yararlara da deinen Yeti, ldn belirterek, Trkiyenin ge- lik Bilimleri dalnda Prof. Dr. Ergin Ata-
lar ve Prof Dr. Adil Denizli, Salk Bi-
limleri dalnda Prof. Dr. Erol erasi al-
dlar. Trende, Prof. Dr. lhan Tekeli ile
merhum Ord. Prof. Dr. Muhiddin Erel'e
hizmet dl verildi. Erel'in dln
kz Sevin Erel ald.Temel bilimler, m-
hendislik bilimleri salk dalnda ise 14
bilim insan tevik dlne deer g-
rldler. TBTAK-TWAS Tevik d-
l'n Do. Dr. Burak zbac alrken,
dl alan bilim insanlaryla ilgili hazr-
ladklar yaz dizisi dolaysyla Milliyet
Gazetesi muhabirleri Saliha olak ve
Mustafa stemi'ye de dl verildi. dl
treninin ardndan, bilim dl alanlar
teekkr konumas yaparak almala-
r hakknda bilgi verdiler.
Glgn Akbaba

bilimodulleri 12/22/05 9:20 PM Page 21
TBTAK Gelecein
Bilim nsanlarn
dllendirdi
ledi ve onlara u neri ve vaatte bu-
lundu: Bu yolda devam edin. Biz her
safhada size destek vermeye devam
edeceiz.
Yetiin ardndan, Temmuz aynda
Arjantinde dzenlenen 17. Uluslarara-
s Biyoloji Olimpiyatnda gm ma-
dalya kazanan, zmir zel Yamanlar
Fen Lisesi rencisi Ecem Zeliha Er-
gn sz ald ve renciler adna bir ko-
numa yapt. Bilimin badndrc
hzla ilerledii gnmzde, ada l-
keler arasnda sz sahibi olabilmek
iin tay yksek tutmak gerektiini
ve ta ne kadar yksek olursa baar-
nn da o kadar byk olacan vurgu-
layan Ergn, bilim olimpiyatlar, lke-
lerin bilim alannda kendilerini kantla-
TBTAK Bilim nsan Destekleme ma yeridir. Bu olimpiyatlarda, kendini
Daire Bakanl tarafndan dzenle- bilime adam gen beyinler, lkelerini
nen XIV. Ulusal Bilim Olimpiyatlar ve temsil etme onurunu yaarlar dedi.
XI. Ulusal lkretim Matematik Olim- Milli Eitim Bakan Do. Dr. Hse-
piyatnda dereceye giren renciler, yin elikse yapt konumada, bilgi-
Milli Eitim Bakan Do. Dr. Hseyin nin en byk zenginlik kayna oldu-
elikin katlmyla, 19 Aralkta, Milli unu vurgulad ve Trkiyenin bilim,
Eitim Bakanl ra Salonunda ya- ekonomi alannda kahramanlara ihti-
plan trenle dllerini aldlar. Tren- yac olduunu belirtti. elik, olimpi-
de, 2006 yl Uluslararas Bilim Olim- yatlarda derece kazanan rencileri
piyatlarnda Trkiyeyi temsil eden yetitiren retmenleri ve velileri de
renciler de dllendirildi. kutlad.
dl treninin al konumasn
yapan TBTAK Bakan Vekili Prof.
Dr. Nket Yeti, TBTAK olarak,
Trkiyenin dnyann en ileri bilgi
toplumlarndan biri haline gelmesi he-
defi dorultusunda balatlan bilim ve
teknoloji seferberliini niversite, sa-
nayi, kamu sektr ve sivil toplum ku-
rulularyla elbirlii ve ibirlii halin-
de byk bir heyecanla srdrdkleri-
ni belirtti. Bu seferberliin temel ayak-
larndan birinin phesiz, biliminsan-
larnn yetitirilmesi, gelitirilmesi ve
desteklenmesi olduunu aklayan
Yeti, olimpiyatlara katlan rencile-
rin, dl kazansn kazanmasn, bili-
min neminin farkna vardklarn sy-

kulupOcak 12/22/05 9:54 PM Page 22
Bilim ve Teknik Kulb

G l g n A k b a b a
Olaylarn gemii, hali hakknda bizleri aydnlatan ve gelecek hakknda tahminde bulunmamz salayan
istatistik bilimini tantan bir almay Ankara muhabirimiz ve ODT statistik Blm rencisi Mehmet
Kuzu yapt. Mehmet ayrca, dnyada ne kan ve nemi byk almalar arasnda yer alan
biyoistatistik konusuna da almasnda yer verdi. nsan salyla ilgili almalarn istatistikle
birlemesinden doan bu yan bilim dal hakknda Orta Dou Teknik niversitesi statistik Blm retim
yesi Dr. zlem lkle bir sohbet yapt
statistik ve Biyoistatistik
statistik, olaylarn gemii, hali hakknda Ronald Aylmer Fisher larn ardndan Romada balayan dzenli nfus sa-
bizleri aydnlatr ve gelecek hakknda tahminde ymlaryla almalar devam eder. 17. yzyla gel-
bulunmamz salar. diye balyor dergimizin diimizdeyse Alman istatistiki Gottfriend Achen-
1984 ylnn Ekim saysndaki statistik balkl wall tarafndan istatistiin tanm yaplr ve veri -
konu. statistiin bu tanmna baklrsa ne kadar zmlemeleri zerinde allr. Science of sta-
nemli bir bilim olduunu anlamak kanlmaz tede durumun bilimi olarak tanmlanr. 19. yzy-
olur. Gemiten yola karak gelecei tahmin et- ln balarnda, verilerin toplanmas ve snflandrl-
mek ve bu dorultuda almalar yapmak! Bura- masyla ilgili almalar devam eder. Bununla bir-
dan yola karak istatistiin %99 baary getirebi- likte bu ilerin temel amacnn elde edilen bilgile-
leceini syleyebiliriz. Olaslklar zerinden all- rin genel olarak devlet iin kullanlmas salanr.
mas da zellikle dikkat edilmesi gereken bir ko- Ulusal ve uluslararas istatistik kurumlar kurula-
nu. nk olaslklarn gz ard edilmesiyle hata rak zellikle nfus saymyla ilgili dzenli bilgi el-
yaplabilir. rnein, dergimizin 1971 ylnn Eyll de etmek iin veri toplama-snflandrma almala-
saysndaki statistiklerin Yanltc Taraflar isim- r srer. 20. yzyl sresince salkta, ekonomide
li yazda, bir doktorun yksnden sz edilir. Bir ve sosyal hayatta istatistik uygulamalar youn ola-
ameliyatn100 hastann yalnzca 1inde baarl rak kullanlr.
olacan bilen doktor, ameliyat 99 hastasnda ba- nl istatistiki Karl Pearson ki-kare dal-
arszla sonulandktan sonra 100. hastasnda ke- mn gelitirir. Bioistatistik alanndaki almalara
sin baarl sonu alacan dnerek hastasn balar ve istatistiksel analiz yntemlerini biyoloji
ameliyat olmas iin ikna etmeye alyor. Bu gibi statistik, insanlar biraraya geldike olutur- alanndaki almalarnda kullanr. Ayrca Galton
yanllklara dmemek gerekir. Dldnde de duklar topluluklarda, nfus saymnn balamasy- ile birlikte Biometrika adl ok bilinen bir dergi
istatistik nc tr yalandr diyerek yorum yapla ortaya kar. Bu almalarn Antikada M- karr. Hayatlarndan ksaca bahsettiimiz bilim
mak istatistie yaplm bir hakszlk olur. srda, inde rneklerine rastland grlr. Bun- adamlarnn yan sra birok istatistiki ve istatis-
ODT statistik Blm retim yesi Dr. zlem lke Sorduk

.
BTK: Biyoistatistik nedir, biyoistatistikiler ne salgn hastalklarn dalm ve belirleyici etkenleri ABD (http://www.medicine.ankara.edu.tr/te-
gibi almalar yaparlar? zerine alan bilimdir. rnein, belli bir kanser mel_tip/biyoistatistik/); ukurova niversitesi, Bi-
statistiksel yntemlerin salkla ilgili bilimsel tipinin en ok hangi ktalarda, hangi sklkla gz- yoistatistik ABD (http://biostat.cu.edu.tr/); Ulu-
alanlara uygulanmasdr biyoistatistik. Bu alanlar, lemlendiini ve hangi besin kaynkalaryla ya da d da niversitesi, Biyoistatistik ABD (biyoistatis-
tp, biyoloji, halk sal gibi alanlar kapsar. rne- faktrlerle ilikili olduunu inceleyebiliriz. Bu alan- tik.uludag.edu.tr); Ege niversitesi Biyoistatistik ve
in, klinik aratrmalarda, biyoistatistikiler, yeni lardaki bilgisayar yazlm, kaynak, veriler ve Ame- Tbbi Biliim ABD (http://www.med.ege.edu.tr/bi-
gelitirilen bir ilacn etkileriyle birlikte, yan etkile- rikadaki Biyoistatisk blmlerinin listesine yoistatistik/)
rini, hangi dozlarda kullanlabileceini vs. aratrr- http://www.sph.emory.edu/bios/bioslist.php ad- Dier bir seenekse, rencilerin istatistik b-
lar. resinden ulalabilir. lmlerinden birinde eitimlerine devam ederken
BTK: Biyoistatistiin ilikili olduu bilimler ne- BTK: Biyoistatistik, nemi anlalamadndan aldklar dersler ve tez konular araclyla bu alan-
ler, hangi alanlarda biyoistatistik kullanlyor? olsa gerek, ok bilinen bir dal deil gibi grnyor. da uzmanlamalardr.
Biyoistatistikle ilgili belli bal bilim alanlar bi- Bu alanda almak isteyenler ne yapmal, nereden BTK: Bu alanda uzmanlaan kiiler nerelerde
yoinformatik, biyometri, epidemiyoloji vb. alanlar- balamal? alabilirler?
dr. Biyoinformatik, ileri bilgisayar tekniklerinin Biyoistatistik eitimi almak isteyen lisans - : Gelimi lkelerde ok saygn bir yeri olan
kullanmyla byk boyuttaki biyolojik verilerin sak- rencileri ie niversitelerinde alan lisans dzeyin- bu bilim alannda eitim alan kiiler istihdam skn-
lanmasn, ynetimini ve analizini ieren bilim dal- deki biyoistatistik derslerini almakla balayabilir- ts ekmemekte. lkemizde, biyoistatistik eitimi
dr. Molekler biyoloji ve genetik mhendisliinin ler. lgilerinin devam etmesi durumunda, bu alan- alan renciler, balca niversitelerde akademik
neminin anlald gnmzde, bu alanda ala- da lisansst dzeyde eitim veren kurumlar arac- kadrolarda, tp faklteleri veya hastanelerde ara-
bilecek istatistikilere ok byk ihtiya duyulmak- lyla uzmanlaabilirler. lkemizdeki birok ni- trmac olarak, Salk Bakanlnda ve ila firmala-
ta. Mikrodizinlerin istatistiksel analizi, gen ifade versitede biyoistatistik, biyomedikal ya da biyotek- rnda i olanaklar bulabilirler.
analizi vb problemler (bu problemlerle ilgili olarak noloji blmleri ve/veya enstitleri bulunmakta. (Syleimizde Sayn Dr. zlem lk ile ortak bir
http://www.tfd.org.tr /van2006_%20kitapcik.pdf Bu alann neminin anlalmasyla liste her geen karar aldk. Biyoistatistik ile ilgili okuyucularmzn
internet sitesinden ayrntl bilgi alnabilir.) Gn- gn artmakta. Aadaki liste ok az sayda biyois- sormak istedii ya da danmak istedii herhangi
mzn olduu kadar gelecein de nemli aratr- tatistik blmn ierse bile fikir vermesi asn- bir konu olursa sizlere yardmc olabilmek iin bir
ma konulardr bunlar. Biyometri, istatistiksel ve dan eklenmitir: Hacettepe niversitesi, Biyoistatis- e-posta hesab atk. biyoistatistik@yaho-
matematiksel yntemlerin biyolojik ve tarmsal bi- tik ABD (http://www.biyoistatistik.hacette- o.com.tr adresi araclyla bize konuyla ilgili her
lim alanlarnda uygulanmasdr. Epidemiyolojiyse, pe.edu.tr/); Ankara niversitesi, Biyoistatistik sorunuzu ulaabilirsiniz.)
Bilim ve Teknik Kulb hakknda ter trl bilgiyi, mektup, telefon, faks ya da e-posta araclyla edinebilirsiniz. letiim kurabileceiniz adreslerse yle: Bilim ve Teknik Kulb, Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere- Ankara,

Bilim ve Teknik Kulb

tik alannda alm almakta olan bilim insanla- Gnmzde istatistik gelien teknolojiyle ayr jilerle teknolojik ve kamusal alanda daha da geli-
r var. 1890-1962 yllar arasnda yaam olan n- bir nem tamaktadr. Hkmetler politikalarn melerinin nne geilmesi zordur. lkemizdeyse
giliz matematiki ve astronom Ronald Aylmer Fis- belirlerken, tpta hasta saaltm (tedavi) yntemle- Avrupa Birlii uyum sreci almalarnn hzland-
herin istatistik bilimine nemli katklar olur. ngil- rinin gelitirilmesinde, ilalarn yan etkilerinin azal- dnemlerde birok paket yasayla dzenlemeler
terede Galton Laboratuvarlarnda almalarna tlmasnda, ekonomi, kamu ynetimi ve iletme yaplmakta. Bunlardan en gze grneniyse Dev-
devam ederken deneyler ve gzlemlerle ilgili al- alanlarnda istatistik vazgeilmez hale gelir. Saysal let statistik Enstits (DE)nn adnn deiip
malar yapar. Fisherin fikri belirli bir deneyin iin- bilgilerin toplanlabilecei her alanda da istatistiin Trkiye statistik Kurumu (TK) olmas. AB ile
den seilen alt deney gruplarnn birbirinden farkl kullanlabilecei dnlrse istatistiin nemini yaadmz bu srete karlan paket yasalarn
zelliklerde olduklarn gstererek onlar zerinde anlamak kolaylar. Gemite yaananlarn ve uy- uygulanmasnn zorluunu istatistikte de yayoruz.
eitli uygulamalarn kullanlmasna dayanr. Bu gulanan yntemlerin daha etkili ve amacna ulaa- Gvenilir veri toplama skntlarmz sryor. Geti-
ayn olmayan alt gruplarn istatistiksel analizlerinin cak ekilde ayarlanmas istatistiin doru kullan- imiz ylki TK statistik Aratrma Sempozyumu
oluturulmasnda kullanlacak bir yol farkl sler- m sonucunda gerekleir. Hata payn en aza indi- 2006da ak bir ekilde grlmtr ki zellikle
den ya da slerin kombinasyonlarndan etkilenen recek ekilde alma ve doru yerde doru analiz tarmsal alanlarda ve kylerde gvenilir veri topla-
farkl sonularn kabul edilmesidir. Fisher ayrca yntemleri kullanmak gerekir. Son gnlerde artan ma, vergiler ve duyarszlk nedeniyle zordur. Bun-
olaslklar ve dalmlar zerinde de alr. The ....kiiye uygulanan anketlere gre yaplan istatis- larn yan sra iyi almalar da yaplmyor deil.
Design of Experiments (Deneylerin Oluturulma- tiki sonular.... szcklerini ieren cmleler se- TK nternet sitesini her an gncelliyor ve istatis-
s)-1935 ve Statistical Tables (statistiksel Tablo- imlerin yaklatnn habercisidir diyebiliriz. in tiki bilgilere kolayca ulamamz salyor. E-devlet
lar) -1947, Fisherin nemli yaynlar arasnda yer bir baka boyutu da dnlrse kimilerine gre kapsamnda TKin yapm olduu bu atlmlar
alr. Alt yl nce kaybettiimiz Amerikal matema- yalanc bilim olan istatistik gerekten de kt yadsnamaz. Sempozyumda tele-konferans siste-
tiki ve istatistiki John Wilder Tukey ise, zaman amalara hizmet edebilir. Bu tip yaklamlarn ol- minin kullanlmas da gerekten vmeye deer. Bu
serilerini ada bir yaklamla istatistikle bada- ma olasln da gz nne alarak incelediimiz yl da Mays aynda dzenlenecek olan sempozyu-
trr. Explotary Data Analysis (Veri Analizi Kefi) aratrmalarn gvenilirliini test etmek iin de yi- ma katlmak iin nternetten kayt yaptrabilirsiniz
konusunda en tannm isimlerden olan Tukey, da- ne istatistie gerek duyarz. Aratrmada bulunan (http://www.tuik.gov.tr).
ha ok farkl retim teknikleriyle ve zaman serile- istatistiki says, bu istatistikilerin sabr katsays
rindeki almalaryla tannr. statistik bilimine ve drstlkleri bizim uygulayacamz dalmn Kaynaklar:
nemli katklar olan ve halen Oxford niversite- parametreleri olur. Buradan yola karak olaslk http://www.ist.yildiz.edu.tr/011_istatistik.php
http://en.wikipedia.org/wiki/Statistics#History
sinde retim yeliine devam eden David Cox, is- hesabmz yapar ve gvenilir istaitistiklere ulaabi- http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/history/Biographies/Fis-
tatistik teorisi ve uygulamalar zerine alr. a- liriz! her.html
lmalarn birok alanda uygulayan Cox, birok ya- Dnyada istatistiin nemi olduka byk. http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Tukey.html
http://www.psych.usyd.edu.au/difference5/scholars/pearson.html
yn yapar. statistie nemli katklar olan bilim zellikle gelimi devletlerin youn olduu bat http://www.istatistikci.com/topic.asp?TOPIC_ID=1330&FO-
adamlar daha ok matematik, astronomi, fizik dnyasnda istatistiki bilgiler ok nemli ve al- RUM_ID=60&CAT_ID=6&Forum_Title=ist+%2D+Rehber&To-
pic_Title=istatistik
alanlarndaki almalarn istatistie uygulayarak malarnn hepsi belli bir sonuca, aratrmaya daya- http://biostatistics.oxfordjournals.org/
katkda bulunurlar. narak ilerler. Bu yzden doru oluturulan strate-
Ankara muhabirimiz Yeim Kaptanba, A Fen Fakltesi Biyoloji Blm 2. snf rencisi. Yeim bizleri, insann tahrip ettii alanlardan biri olan tropik yamur or-
manlar konusunda bilgilendiriyor.
TROPK YAMUR ORMANLARI

lk birka gn boucu, scak bir havada ky bo- nebilir bitki materyali az olduundan; kular, may-
yunca yol aldktan sonra ierilere, tropikal yamur munlar, bcekler dahil pek ok hayvan yaam boyun-
ormanna yneldiler. Darwinin ok mutlu olduunu ca aalarn zerinde yaarlar yani arborealdir. Bitki
sylemek yeterli olmaz, tek kelimeyle bylenmi, ve hayvanlar arasnda zemine ulaan besin maddele-
kendinden gemiti.() Yol boyunca Darwin defteri- ri iin youn bir rekabet olur. Maymun dklar pek
ne heyecanla notlar alyordu: Birbiriyle sarma dola ok canl iin nemli bir besin kaynadr.
hanmelleri, tpk sa rgler gibi, ok gzel pulka- Toprak yzeyi aa dallar, srgnler ve yaprak-
natllar-sessizlik-Tanrya kr larla kapl olur. Birok hayvan tr bcek ve meyve-
Tr bakmndan en zengin biyolojik ortamlardan lerle beslenir, birka etil trne de rastlanabilir. Sk
olan tropik yamur ormanlar, olaslkla karasal orga- bitkilerle kapl bu katta yaayan hayvanlarn grme
nizmalarn yaklak yarsn ierir.Yamur ormanlar duyularndan ok iitme duyular gelimitir. Baz
karalarn yalnzca %6sn kaplyor olmasna karn, rada ve Byk Okyanustaki birok adada grlr. hayvanlarn olaandan iri gzleri de, bu yaam orta-
dnyadaki toplam tr saysnn 2/3sini barnd- Astropik yamur ormanlar, 10 oC Kuzey ve Gney mna uyarlanma olarak yorumlanabilir.
rr.Yksek, geni yaprakl ve yaprak dkmeyen aa- enlemleri arasndaki Ekvator blgelerinde yer alr. S- Tropik yamur ormanlar gnmzde insanlar ta-
lardan oluur. Scaklk ve su snrlayc bir faktr de- cakln ve gn nn mevsimlere gre deiiklik rafndan hzla tahrip edilmektedir. Bu evrede yaa-
ildir orada. Ekvatorun evresindeki bol yal tro- gstermesi nedeniyle, ekvatoral yamur ormanlarn- yan gelir dzeyi dk nfus tarafndan tarm alan
pik blgelerde bulunan bu ormanlar, herdem yeil dan farkl bir bitki tr gelimitir. Astropik yamur olarak kullanlan tropik yamur ormanlar yalnzca
dev aalar, eitli bitki ve hayvan topluluklar ierir. ormanlarnda aalar daha seyrek ve aa trlerinin birka yl verimli olduktan sonra deerini kaybeder.
Yamur ormanlar, yllk ya miktarnn 1800 says daha azdr. Bu ormanlara Vietnam, Filipinler, Tm tropik ormanlarn bozulmas, dnyadaki bitki,
mmyi at scak ve ok nemli iklim blgelerine z- Orta Amerika, Madagaskar ve Brezilyann baz ke- hayvan ve mikroorganizma trlerinin byk bir ksm-
gdr. Ekvatoral ve astropik olmak zere iki tr ya- simlerinde rastlanr. nn da yok edilmesini beraberinde getirecektir. Ayn
mur orman vardr. Ekvatoral yamur ormanlar, yl- Ekvatoral ormanlarda kaya ve topraklarda kimya- zamanda bu ormanlarn tahribinin srmesi karbondi-
lk ya miktarnn 1500-3600 mm. arasnda oldu- sal ufalanma yaygndr; ufalanma sonucu derinlii oksit konsantrasyonunun artmasna ve bunun da se-
u blgelerde grlr.Gn boyunca scaklk yksek- 100 metreyi bulan yer mantarlar oluabilir. Bu topra etkisi oluturmasna yol aacaktr. Bat Afrikada
tir; gndz yaklak 30 oC, gece de 20 oC dolayla- raklar alminyum, hidroksit ve kaolinit bakmndan yanan ormanlar kalan dier canllara zarar veren asit
rndadr. Ekvatoral yamur ormanlar Amazon ve zengin olur; ancak dier mineraller, suyla szlme ve yamurlar oluumuyla sera etkisine gerek bir rnek
Kongo rmaklarnn evresindeki dzlklerde, Sumat- anm sonucu srklenip yok olur. Zemine yakn ye- oluturmaktadr.
Tel: (312) 467 32 46- 468 53 00/1067, Faks: (312) 427 66 77 e-posta: gulgun.akbaba@tubitak.gov.tr

Dokuz Eyll niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kimya Blmnde almalarn srdren zmir muhabirimiz Yolda Seki, Trkiyenin
elinde var olan ve nemli bir stratejik g olabilecek fndk hakknda bizleri bilgilendiriyor.
Stratejik Kabuklar tarmsal atk

rnlerdir. ou zaman ya-
kt olarak kullanlr. Trki-
Kabuklu yede ylda 300.000 ton
tahmin edilen fndk kabuu
Trkiye, dnyann en byk fndk reticisi l- oluur. Bu kabuklardan, 700800 C gibi yksek
ke durumunda. Dnyada retilen fndn byk scaklklarda sl paralanma ve karbonizasyonla
bir ksm da Trkiyede retiliyor. Trkiyenin ar- aktif karbon retilir. Fndk kabuklarndan yaplan
dndan talya, spanya ve ABD geliyor. Byk re- aktif karbon, sularda eitli nedenlerle yksek de-
tici durumundaki Trkiyenin dier lkelerdeki fn- riimlere kabilen krom, inko ve nikel gibi metal-
dn fiyatnn belirlenmesinde de etkisi oluyor. lerin uzaklatrlmasnda kullanlr. zellikle +6
Dolaysyla fndn Trkiye ihracatnda byk bir deerlikli krom iin iyi bir tutma kapasitesinin ol-
ekonomik deeri var. Fndk ihracatmz lkelere duu bulunmutur.
gre incelendiinde 90 civarnda lkeye yapld Dnyadaki petrol rezervlerinin azalmas, pet-
grlmekte. AB lkelerinin toplam ihracatmzdaki rol trevi yaktlarn yanmas sonucu aa kan
pay yllara gre deimekle beraber %8085 d- CO2in yol at global snma vb sorunlar dizel
zeyinde. Uzakdou lkeleri ve skandinav lkeleri motorlar iin alternatif enerji kaynaklar aramaya
lkemiz fnd iin potansiyel arz eden pazarlar ynlendirdi. Bu konuda dnlen nemli bir ener-
olarak dikkat ekmekte. Trkiye, 20052006 d- ji kayna da bitkisel yalar. Fndktan elde edilen
neminde 239 bin 365 ton fndk ihra ederek kar- yada bitkisel yalardan biri. Bitkisel yalarn fo-
lnda 1 milyar 952 milyon 767 bin 266 dolar bakmndan da stn nitelikte. sil yaktlara gre baz stnlkleri var. En nemli-
gelir elde etti. hracatn 197 bin 715 tonu AB l- Fndk, ikolata ve kozmetik sektrnn en si kkrt, aromatik hidrokarbonlar, metaller ve
kelerine yaplrken, AB dndaki Avrupa lkeleri- nemli ham malzemelerinden biri. Pasta ve eker- ham ya kalntlar iermemesi. Ancak, yalama
ne 21 bin 599, denizar lkelere 13 bin 361, di- lemelere tat verir. Fndn sade kullanm ekli ola- yann kalnlamas, sakz oluumu gibi baz prob-
er lkelere de 6 bin 690 ton fndk ihra edildi. bildii gibi baz ilgin kullanm alanlar da var. lemler de yok deil. Yaplan aratrmalarn sonun-
zellikle son 6 ylda fndktan elde edilen gelir, Kavrulmas sonucu oluan ince zar eklindeki fn- da fndk ya, pre chamber yani n yanma bl-
yaklak 6 milyar dolar civarnda. dk pelikl, sr burgerinin yapmnda lif kayna- meli dizel motorlarda, herhangi bir modifikasyon
olarak kullanlr. lgin bir kullanm alan da i- yapmadan, dizel yaktlara bir alternatif olabilecei
li fndkl tereya ad verilen bir rn. Bu rn- gsterilmi durumda. Is deerleri asndan kar-
de ili fnd farkl yzde oranlarnda margarinle latrldnda 1 kg fndk ya yaklak 33 bin
kartrlr. Bylece elde edilen rn uzun sre ta- kJluk enerji verirken, bu dizel yaktlarda 45 bin kJ
d bozulmadan kalabilen bir gda tr olarak bili- civarnda. Bu dk s deeri dizel yaktlara gre
nir. Ayrca fndk baz kahvelere katlr. Votkalarda daha fazla fndk ya tketimi demek. Fndk ya,
fndk likrleri kullanlmas da zamanla poplarite- dizel yaktlarda olduu gibi daha dk fren gc
sini attrmtr. Fndktan elde edilen ya, zellikle yaratr. Fndk yann viskozitesi (akkanla kar-
piirme ya olarak kullanlr. Fndk zar tabakas direnci), dizel yaktn viskozitesinden 11 kat da-
olarak bilinen fndk testas, ekmek yapmnda fi- ha fazladr. Aslnda bu yksek viskozite fndk ya-
ber kayna olarak kullanlr. Fndk testas, anti- nn daha geni bir kullanm alan bulmasndaki
oksidan zellii olan fenolik baz bileikler ierir. en byk engeldir. Sonu itibariyle, fndktan elde
Bylesi kabark rakamlarla tandmz (Antioksidan, oksit giderici her trl kimyasal edilen yakt, iten yanmal motorlar iin petroln
fndmz, Kuzey yarm krenin lk yerlerinde ve maddeye verilen addr.) retilen fndn bir ksm yerine yenilenebilir nemli bir alternatif olarak g-
yurdumuzun daha ok Dou Karadeniz Blge- kavrulup kullanma sunulur. Aslnda bu kavurma rlyor. Anlattmz birka rnekten de anlalaca-
sinde yetien, kklerini derine salan bir aa. ilemi fndkta birtakm deiikliklere yol aar. r- gibi fndk besin maddesinden te bir rn. Za-
Drenaj iyi, gbreli ve killi-kumlu topraklar se- nein 1350C de yaplan kavurma ileminde nem man getike yeni kullanm alanlar ve uygulama-
viyor. Meyvelerinin olgunlama dneminde gne- ve toplam eker ierii deiirken, ya, protein ve lar da ortaya kyor. Dnya retiminin ok byk
li ve yasz hava isterken, pH 5-7 olan toprak- niasta ieriklerinde de dikkate deer bir deiik- bir ksmn elinde bulunduran Trkiye yalnzca fn-
larda normal geliimini salayabiliyor. Adi fndk lik olur. dk iini pazarlayan bir lke konumundan, fndn
olarak bilinen Corylus avellana ve aa fnd ola- Fndk yalnzca iiyle deil, d ksm yani ka- kullanld dier yan rnleri de pazarlayan bir l-
rak bilinen Corylus colurna Trkiyede yetimekte. buk ksmyla da eitli kullanm seenekleri sunar. ke durumuna geebilmeli. Ayrca fndn kullanm
Trk fnd kalite asndan Giresun ve Le- alanlarn eitlendirmek de fndn pazar payn
vant olmak zere ikiye ayrlyor. Giresun ilinin ta- arttrabilir. Yani fndn pazarland lkelerdeki
mamnda yetitirilen tombul fndklarla az ok Gi- kullanm yksek olan geleneksel gdalardaki fnd-
resun kalitesi zellii tayan Trabzon ilinin Beik- n kullanm alanlar aratrlabilir. Blgeye gre
dz, Vakfkebir, arba ve Akaabat ilelerinde bir pazarlama stratejisi uygulanabilir. Reklm yal-
yetitirilen tombul fndklar Giresun Kalite fn- nzca Trkiyeyle snrl tutmayp tm pazara sesle-
dklar olarak biliniyor. Dnyann en stn zellikli necek ekilde yaplabilir. Bylelikle tm dnyada
fndklar bunlar. Dnyadaki fndk eitleri iinde fndn tadn bilmeyen insanlarn fnd tanma-
en yksek oranda zar atan fndklar. Giresun kali- lar salanabilir. Fndk tek bana stratejik bir
te fndn retim blgesi dnda kalan blgelerde rn deil; ancak uygun ellerde stratejik bir rn
retilen tm fndklar da Levant Kalite fndk haline gelebilir.
olarak biliniyor. Yetitirildii yere gre Levant Ak-
Kaynaklar
akoca, Levant Trabzon, Levant Ordu ve Levant http://www.ftg.org.tr/devam_tur/cesit_icfindik.htm
Samsun olarak isimlendirilen bu fndklar Giresun www.fiskobirlik.org.tr
kalite fndklardan daha az ya oran iermesine Cetin M., Yksel F., Applied Thermal Engineering (2006)
Turhan S., Sar I., Ustun N.S., Meat Science 71 (2005) 312316
ramen dier lkelerde yetitirilen fndklardan ge- Kobya. M., Bioresource Technology 91 (2004) 317321
nellikle daha yksek ya oranna sahip olup, tat Anil M., Journal of Food Engineering (2006)

solucan 12/22/05 10:00 PM Page 1
TOPRAIN DEVLER
Bugne kadar lkemizde grd- rilen isim. Kokon iindeki yumurtalar- lucan da 1 mden daha uzun olabiliyor.
nz en byk topraksolucannn uzun- dan 1 ya da 2 tanesi geliimini tamaml- Bunlar da zellikle iklimin kurak oldu-
luu ne kadard? 10, 20 ya da 30 cm? yor ve yaklak 12 ay sonra alyor. Yu- u yaz aylarnda derin galeriler ayor-
Ya da belki biraz daha uzundu. Grd- murtadan yeni kan yavrularn uzunlu- lar. Bu galerilerinin derinlii 5 mden
nz trn uzunluu ne kadar olursa u bile 20 cm olabiliyor. daha fazla olabiliyor.
olsun, yeryznn en byk toprakso- Avustralyada yaayan doal trlerin ok ender grlen bir tr olduu
lucannn yannda herhalde minyatr ou gibi dev topraksolucanlar da ta- iin bugne kadar biyolojisi hakknda
gibi kalacaktr. nk Avustralyada ya- rmsal faaliyetlerden zarar gryor. Bu ok fazla bilgi edinilememi. Renksiz
ayan bir trn uzunluu 3 m. olabili- faaliyetler habitatlarnn bozulmasna (albino) bir grnmleri var. Ele alnd-
yor. neden oluyor ve byle alanlarda yaamnda zambak kokusuna benzer bir ko-
Bilimsel ismi Megascolides australis larn srdrmeleri neredeyse olanaksz ku brakyorlar. Bunun kendilerini ko-
olan bu dev topraksolucan Avustral- hale geliyor. Ayrca bcek ve mantar l- rumak iin kardklar bir salgdan kay-
yada yaayan 1000in zerindeki doal drcler bata olmak zere tarm ila- nakland dnlyor.
topraksolucan trlerinden biri. lar onlar iin de zehir etkisi yapyor. Yakn zamanlarda yaplan gzlemler
ou ylandan daha uzun olan bu Baka yerlerden gelerek onlarn ya- 1980lerde soyunun tkendii sanlan
canl ortalama 80 cm. uzunluunda ve 2 am alanlarna yerleen yaban- bu trn yaadn ortaya koyuyor. Bu
cm. apnda oluyor. Ancak boyu 3 m.ye c topraksolucan tr- tre ait bir birey son olarak 2005 y-
ulaan bireyler kaydedilmi. leri de onlar iin lnn mays aynda Idaho niver-
Ba ksm koyu mor, vcudunun di- bir tehdit. nk sitesi rencileri tarafndan g-
er ksmlar ise pembemsi-gri renkte yabanc trler rlm.
olan ve zellikle Avustralyann Viktori- doal trlerin Palouse solucan da IUCN
a blgesinde bulunan bu trn bireyle- yaam ola- tarafndan yine vulnerable ka-
ri yaam ortam olarak akarsu kylar nak- tegorisine alnan tehlike sn-
boyunca uzanan nemli ve killi toprakla- la- rna yakn trlerden biri.
r ya da baz tepelerin zellikle nemli Her iki tr de sistematik
gney ve bat yamalarnda bulunuyor- adan Halkalsolucanlar u-
lar. besinin Oligochaeta snf-
Bulunduklar blgelerde toprakla- na ait Megascolecidae fa-
rn alt katman- milyas iinde yer alyor-
larnda derin lar.
galeriler a- Bu familyann dn-
yorlar. yle rna or- ya zerinde binden
ki galerilerinin tak oluyor, fazla tr yayor ve
derinlii birka hatta birok blge- genel olarak Gondwa-
myi bulabiliyor ve bu ga- de doal trlerin yeri- na yayl gsteriyor-
leriler iindeki hareketleri bazen insan- ni alyorlar. lar. Familya yelerinin
lar tarafndan duyulabilecek seslere ne- Bu gibi nedenlerle doal yayl alan Avus-
den oluyor. bugne kadar onlara tralya, Yeni Zelanda, Do-
Dier topraksolucanlar gibi zel bir nemli zararlar grmler. u ve Gneydou Asya ile Ku-
solunum organlar yok. Deri solunumu Bu yzden de IUCN (International Uni- zey Amerika. Ancak baz trler tropik
yapyorlar. Bu yzden de solunumlar on for the Conservation of Nature and blge ve Akdeniz lkelerinde de yayl
iin evrelerinin srekli nemli olmasna Natural Resources- Dnya Doay Koru- gsteriyor. Bu familyaya giren trlerden
ihtiya duyuyorlar. Bu nedenle onlar ma Birlii) tarafndan vulnerable 3 lkemizde de kaydedilmi. Ancak
yzeyde grmek pek mmkn deil. (hassas trler) kategorisine alnmlar. bunlar yakn akrabalar olan bu dev top-
Nemli ve korunakl galerilerini nadiren Yani daha fazla zarar grmesi halinde raksolucanlar gibi ok byk deiller.
terk ediyorlar. ciddi yok olma tehlikesiyle kar karya Boylar genellikle 10 ile 30 cm arasnda
5 yldan daha uzun sre yaayabili- kalabilecek trlerin kategorisine. deien ve dier topraksolucanlarna
yorlar. Bu omurgasz bir hayvan iin Bu devlerin yakn bir akrabas da Ku- benzeyen trler.
uzun bir mr. zey Amerikada yayor. Palouse soluca- Mete Msrlolu
reme mevsimi olarak iklimin scak n (Driloleirus americanus) ad verilen Eskiehir Osmangazi niversitesi
olduu ilkbahar ve yaz aylarn tercih bu tr Washingtonun dousundaki Pa- Biyoloji Blm
ediyorlar. remek iin galerileri iinde louse blgesinde ve Idahoda bulunu- Yararlanlan Kaynaklar
Demirsoy A., Omurgaszlar=Invertebrata, Bcekler Dnda, 1998.
byk yumurta kokonlar oluturuyor- yor. Organik maddece zengin topraklar- Omodeo P. and Rota E., Earthworms of Turkey, 1989.
Sims R. W. and Gerard B. M., Earthworms, 1999.
lar. Kokon, iinde birka yumurtann da ve nemli ayrlk alanlarda yayorlar. http://en.wikipedia.org/wiki/Gippsland_earthworm
bulunduu kapsl eklindeki yapya ve- 1897de kefedilen bu byk toprakso- http://www.dpi.vic.gov.au/

olanaksiz sinema 12/22/05 10:53 PM Page 26
Olanaksz
Sinema
Toplum olarak genellikle sama ya da akla yatkn olmayan bir eyle karlatmzda, ona he-
men hakettii deeri verir, stnde fazla durmayz. Ama bazen, zellikle de bilimkurgu filmleri
sz konusunda olduunda, beynimizin kuytu kelerine mantk szgeci ilemez ve zamanda
yolculuk ya da grnmez olmak gibi hayal gcmz zorlayan eylerin gerek olmas dnce-
sinden byk keyif alrz. Bazen kendi kendimize Acaba Hollywood bizi bilim ve teknolojinin
geldii nokta konusunda aldatmyor mu, yoksa herey sandmz gibi kurmaca deil mi? diye
sorduumuz da olur. Yoksa yaptlar m? Gemie bir yolculuk olas m? stediimiz yere nla-
nabilir miyiz? Soyu tkenen canllar geri getirebilir miyiz? gibi bilinen temalarn olabilirliini,
yine de beyaz perdede ararz.
birok ykde, zamanda yolculuun miyle gemie gider ve gnmze dn-
Zamanda Yolculuk eitli yollar arand. Yeni kuaksa da- menin yollarn arar. Bu yolculuk sra-
ha ok, 1985te gsterime giren Gele- snda Marty, yanllkla anne ve babas-
H.G. Wellsin klasik roman Zaman cee Dn adl filmle, zamanda yol- nn yeni tantklar dnemdeki ilikile-
Makinesinin yaymland 1895ten culuk konusuyla yar aka yar ciddi rine mdahale etmek zorunda kalr.
beri zamanda yolculuk konusu hem bi- de olsa ilgilenmeye balad. Filmde, il- Aksi halde, anne ve babas ayrlacak
liminsanlarnn hem de bilimkurgu me- gin biliminsan Emmett Brown, pl- ve belki de Marty hi dnyaya gelme-
rakllarnn ilgi oda. Daha sonra fark- tonyum ve ak kapasitryle ok ilev- yecekti. Bylece, Martynin gnmz-
l yazarlarca kaleme alnan Dr. Who se- li zaman makinesini icat etmeyi baa- deki varl tehlikeye dm olacakt.
rilerinden, nl gkbilimci Carl Sa- rr. Filmin kahraman Marty, 1955e Aslnda bu olgu Bykbaba kile-
gann kitab Contacta (Mesaj) kadar yolculuk eden arabadan bozma bir gemi olarak biliniyor. Buna gre, gemi-

e gidip bykanneniz annenize ya da

babanza hamile kalmadan nce b-
ykbabanzn yaamna son verirseniz,
her eyden nce gemie yolculuk ede-
cek bir kiinin varlna son vermi
olacaksnz. Bu durumda gelecekte var
olmayan birinin geri dnmesi de ola-
naksz olacaktr. Geri Carl Sagana
gre, eer gemie yolculuu gerek-
letirebilirsek tam o kritik anda meyda-
na gelecek bir aksilik nedeniyle b-
ykbabamz ldremez ve kendi varl-
mza son veremeyiz. Bu popler fel-
sefi tartma konusu filmle birlikte ye-
niden gndeme gelmiti.
Elmalarn kuramsal yaklamlara
esin kayna olduu dnemlerde New-
ton tm evrenin tek, deimez, sabit s-
nrlar olan bir yapya sahip olduunu
ve zamann sabit bir hzla getiini id-
dia ediyordu. Bu durumda da New-
tonn evreninde zamanda yolculuk Einsteinn Princeton niversitesinde- gaya gnderebilmek iin kurt delikle-
olanakszd. 1905te Einstein, o gne ki matematiki komusu Kurt Gdel. rinden yararlanmay semiti. Bununla
kadar uzay, zaman ve hareket konu- Gdel, drt boyutlu ( uzay boyutu + birlikte kurt deliklerinin, doal olarak
sunda bildiklerimizi alt st eden nl zaman) uzay zaman iindeki dnyala- var olamayacak kadar kararsz olduk-
zel Grelilik Kuramn yaymlad. r birletiren hayali dnya hatlarnn lar syleniyor. Kullanl bir kurt deli-
Buna gre, eer sizin referans ereve- oluturaca erilerin, kapal bir i oluturabilmek iin muazzam mik-
niz k hzna yakn bir hzda hareket uzayda ar biimde bklerek kapal tarlarda yabancl maddeye gereksinim
ediyorsa, d zamannz, sizinkine gre emberler oluturacaklarn dnm- var. Bir baka zaman yolculuu arac
sabit olan referans erevenizdeki d t. Bundan yola karak da zaman yol- olarak nerilen kozmik sicimler iinse,
zamandan daha yavatr. Eer sabit re- culuunun olanakszlna zm ge- sonsuz uzunluk ve younlukta boru
ferans erevesindeki biri sizin refe- tirmeye almt. Eer siz bu dnyaya da tplere gerek var. Filmlerde ba-
rans erevenize gz atabilseydi saati- lar hattnda bulunsaydnz, zamanda arlmas ok kolaym gibi gsterilen
nizin ok yava ilerlediini grecekti. geriye gidebilirdiniz ve yal haliniz da- zamanda yolculuu gerek klmak
Evrende k hzyla yolculuk yapan bir ha nceden bulunduu bir uzay za- iin, inanlmaz gte bir uzay aracyla
astronotu dnn. Astronot iin zaman noktasnda belirebilirdi. Ne var ki, ok uzun yolculuklar yaparken, bir
man her zamanki hznda ilerlerken, Gdelin zm, bizim inandmz gi- yandan da Dnyann uzaydaki hareke-
eve dndnde d zamann ok da- bi genileyen deil, kendi evresinde tini izlememiz ve kendimizi fiziksel
ha hzl ilerlediini ve belki de tand dnmekte olan bir evrende tanmland- momentumdan ayrmamz gerekecek.
herkesin ok yalandn hatta ld- iin pek gereki deil. Zaman iinde saniyenin binde biri ka-
n grecektir. Bu kuramlar Einste- Zamanda yolculuk olasl konu- dar yol alabilecek bir uzay gemisi bile
inn zel Grelilik evreniyle tutarl ol- sunda en ok, uzay ve zamann iki insanln taknolojik eriminin dnda.
salar da, henz bunlarn doruluunu farkl blgesinde olan ve birbirlerine Yine de tm umutlarn suya dt-
snayacak bir teknolojiye sahip deiliz. bir tnelle bal iki kara delik ieren n sylemeden nce, Genel Grelilik
Her eyden nce, saniyede 300.000 bir nesne olarak tanmlanan kurt deli- kuramna gz atmakta fayda olabilir.
km gibi inanlmaz bir hza kmak, Ge- i kavramna bavurulur. Kurt delikle- Uzay zamann ou dz gibi grnd-
lecee Dnn muhteem arabas rini farkl zaman ve yerleri birbirine iin, fizikiler dnen kara delikler
DeLorean ile bile olanakl deil. Ayrca balayan kestirmeler olarak da tanm- gibi allmadk topolojilere kar uya-
ktle enerji denkleminden (E = mc2) layanlar var. Kimi ngrlere gre, nktrlar. Kara delikler, ken yldzla-
biliyoruz ki, ancak fotonlar gibi ktle- kurt deliinin bir ucunda k hzna rn kalntlardr ve dnerken tekillikle-
siz nesneler k hznda hareket edebi- yakn bir hza kadar ivmelenme sala- ri belki de iinden geilebilen bir halka
lir. Bununla birlikte, insanlar ya da nabilirse, hareketli karadelik zaman oluturur. Belki de zamanda yolculu-
uzay aralar gibi belli bir ktleye sa- genilemesi nedeniyle dier utaki sa- un olas olduu bu blgeye girmekle,
hip eyler prensipte k hzna ulaa- bit kara deliktekine gre daha yava fizik yasalarnn tanmad tekilliin
mazlar nk bu, sonsuz miktarda yalanacaktr. Dolaysyla, sabit kara snrlarn gemek zorunda kalrz. An-
enerji gerektirir. deliin teki ucundan, girdiiniz uta- cak, bunlarn hepsi ne yazk ki zayf
Ancak, kimi biliminsanlar zamanda kinden ok daha nceki bir ylda k- olaslklar. Bu nedenle imdilik en iyisi
yolculuk iin alternatif yollar olabilece- manz olas. Hatta Carl Sagan, Con- gelecekte, gemie yolculuk yapabile-
ini dnyorlar. Bunlardan biri de tactte kahramanlarn Dnyadan Ve- ceimizi ummak.

tuunu kabul etsek bile, embriyolar fe-

tal geliimleri iin zel olarak hazrla-
nan yumurtalarda bymek zorunda ol-
duklarndan, plastik yumurtaya yerleti-
rilemezler. Bir baka noktaysa, paleon-
tologlar hibir zaman filmde gsterildii
gibi eksiksiz bir dinozor fosiline rastla-
yabilmi deiller. Son olarak, bugne
dein herhangi bir dinozor DNAsna
rastlanmam olduunu da hatrlamak
gerek.
Sabah Uyandmzda
Buzul a Balam
Olursa?!
Hepimiz bir yerlerden duymuuzdur;
T Rexi Geri Getirmek dinozorunkine dntrlebilse bile, yi- dnya snyor, iklimimiz deiiyor,
Biroumuzun dinozorlarla karla- ne de minik T Rexlere erimek ok ozon tabakasndaki delik tehlikeli bo-
mas fosil mzelerinde olmutur. Oysa, zor. DNA zaman iinde bozulur, 65 mil- yutlara ulat... Kresel snma gerek-
Hollywoodun nl ynetmenlerinden yon yl nceden, milyarlarca nkleik ten de kapda bekleyen, hatta yavatan
Steven Spielberg, bilimkurgu yazar asit iftinden oluan btn bir dinozor ieri szlm olan en byk tehditler-
Michael Crichtonn dinozorlarn film genomunun gnmze dein kalmas den biri. yle ki, kimi biliminsanlarna
perdesinden modern zamana tamaya milyonda bir olaslk. Ayrca biliminsan- gre, sera gaz salmna yol aan etkin-
alt. Jurrasic Parktaki aratrmaclar, lar milyarlarca ift boluu kurbaa liklerimizi srdrdmz srece to-
bir amber parasnn iinde katlam DNAsyla bir rpda dolduramazlar. runlarmzn torunlarnn geleceine
ve fosillemi bir sinek bulurlar. Sinei Diyelim ki, tastamam bir dinozor ge- hoakal pc konduruyoruz.
alrlar ve barsandan krmz kan nomu mucizevi bir biimde bulundu ve The Day After Tomorrow (Yarn-
hcresi karrlar. Daha sonra, hcrele- ksa nkleotid dizilimine rastland. Mil- dan Sonra) adl filmde de senaryo ani
rin DNAlarn ayrtrrlar, dizerler ve yarlarca DNA segmentini bir araya geti- ve iddetli bir iklim deiimiyle buzul
boluklar kurbaa DNAsyla doldurur- rebilmek iin gereken zaman ancak bir a tehlikesinin ba gstermesi zeri-
lar. Bu yeni DNAy, bir timsahn yumur- kurt delii yardmyla kazanabiliriz. ne kurulu. Filmdeki iklimbilimci Jack
talklarna yerletirirler ve bir embriyo DNA dizilip tamamlandnda, bu sefer Hall insanl, kresel snmann geze-
yaratrlar. Embriyoyu zel bir plastik de iinde klonlanabilecei bir oosit (yu- genimizin iklimini tmyle farkllatra-
yumurtann iine koyup, bir miktar su murta hcresi) iine yerletirmek gerek. cak ani deiimleri tetikleyecei konu-
ekleyip % 100 nemde kulukaya brakr- Yumurtalklar belirli trlere gre zel- sunda uyarmaya alyordu. Hallun
lar ve ite: Bebek dinozor olutu bile! litii iin oosit, klonlanan organizma- korkular, kutup buzul takkesinin bir
Ne var ki, byle bir yntemin olanaksz- dan gelmeli; bir timsahtan deil. Timsah gecede eriyerek muazzam miktarda so-
ln fark etmek iin paleontolog olma- yumurtalklarnn dinozor DNAsn tut- uk suyun okyanuslara boalmasyla
ya gerek yok.
Biraz da gerek bilimin penceresin-
den bakalm olaya. Gnmz teknoloji-
siyle soyu tkenmi dinozorlar yeniden
yaratmak ne yazk ki olas deil. Bili-
minsanlarnn amber iinde fosillemi
ve ok eski alarda yaam bcekler
zerinde almalar yapt doru an-
cak, hibiri ieride bir miktar da olsa ka-
na rastlayamad. Zaten fosillemi bcek
barndran amberlerin ou, dinozorla-
rn ortalkta gezindikleri zamanlardan
kalacak kadar eski deiller. Ayrca ile-
rinde bcek kan bulunsa bile, hcrele-
rin korunmu olmas iin bu kann ok
iyi saklanm olmas gerekiyor. DNAnn
kullanlabilmesi iin, bcein DNAy
barndran kan sindirmeden lm ol-
mas gerekli. Eer DNA elde edilip bir

yarlardan 1 milyonla 1 milyar kez daha hzl - dnyann ortalama scaklnn 1,4 5,8
Yapay Zek renir. Yapay zekyla ilgili en nemli sorun bilgi- C artacan ve birok canl trnn
yi edinme. Bir ocuk saniyede 1 milyon yeni si- bu deiime ayak uyduramayp yok ola-
Sradan bir bilimkurgu merakls da olsak, nirsel ba oluturabilir; ki bu hi de yabana at-
evrim konusunda alan bir biyolog da olsak, lacak bir i deil. Gelecekte tasarlanmas d-
can sylyorlar. Bununla birlikte
konu yapay zek olduunda Acaba gnn birin- nlen modellerde bile bylesine byk bir ilerle- ABDdeki zgrlk Heykelinin buzdan
de robotlar insan evrimine eriebilecekler mi? me ngrlmyor. Eer bellek bizi snrlayan et- bir heykele dnmesi pek olas grn-
diye merak duymadan edemeyiz. Yapay zeknn mense, yapay zek iin 2050yi; sca scana myor.
gelecei konusundaki korkularmzda hakl m- talimatlar yerine getirmeyse 2070i; renme Filmde, scakln belli bir derecenin
yz, yoksa Hollywoodun hayal gcnn bizi ge- konusuysa 2160 beklememiz gerektii syleni-
reksiz yere telalandrmasna izin mi veriyoruz? zerine kmasyla ani iklim deiimi
yor.
Isaac Asimovun nl romanndan sinemaya ak- Yapay zek konusunda karamsar olmamzn meydana geliyor. Gulf Stream akntsn-
tarlan Ben, Robot adl filmde, insanlarn koy- bir dier nedeniyse, makinelere saduyu, duygu- da meydana gelen bir deiimle okyanus
duu kurallarla ynetilen bir robot kolonisi son- sallk ve bizi insan yapan ve milyonlarca yllk akntlar tmyle deiiyor. Bu da scak
radan insanla kar ayaklanyordu. Steven Spi- tarihimiz boyunca kazandmz kimi deerlerin ve souk sular tayan ve bu sayede at-
elberg ve Stanley Kubrickin (film aslnda Kub- kazandrlmasnn zorluu. Bu gerekli nk, o-
rickin bir projesiydi; ancak, Kubrickin lm
mosfer scaklk dengesinin korunmasn
u zaman en aklllarmzn bile davranlarn
zerine filmi Spielberg ekmiti) filmleri Yapay belirleyen, bu zellikler oluyor. Yapay zeky d
salayan dengeyi altst ediyor. Ancak,
Zekda bir ocuk bedeni grnmne sahip dnyadan yaltlm bir laboratuvarda retmek tm bu sistemin kesintiye uramas za-
makine sevgiyi ararken, bilimkurgu sinemasnn de pek mantkl deil, nk bu tr makinlerin yf bir olaslk, hele de ksa bir sre iin-
klt yaptlarndan Blade Runnerda robotlar ok zengin bir kltrle yorularak yava yava de. Zaten, ani szc biliminsanlar-
(cyborg) kendilerini yapan kiiyi ve hayatn anla- gelimesi gerekiyor. Onlarn kendi ilkel toplum- nn szlnde en azndan onlarca yl
mn ararlar. Eer gerekten makinelere insanlarn, dillerini ve kltrlerini gelitirmeleri iin
lk alamay baarabilirsek, gnn birinde tek-
sren deiimler iin kullanlr. Bilimin-
yaayan dnyadan koparlmamalar art.
noloji zerindeki kontrolmzden vazgemek zo- Ancak, daha temel gibi grnen konular bile
sanlar Scaklk debilir; ancak, filmde
runda kalacamz ve yapay zekl sperinsan hl tam olarak zme kavuturulmu deil. resmedildii kadar dramatik bir biimde
(yoksa spermakine mi demeliyiz?) varislerimizi rnein, robotlarn dnyay ele geireceinden deil diyorlar. Ayrca, bir nceki buzul
yaratmak gibi tehlikelere de ak olacamz korkanlarn, robotlarn nasl yrdklerini gr- ann yaand 20.000 yl ncesinde
syleyebilir miyiz? Robotlarla ilgili almalar ve mek iin robotik konferanslarna katlmalar on- Dnyann ekseninin eimi imdikinden
yapay zek konular, medyann her zaman ilgisi- lar iin rahatlatc olacaktr. Gnn birinde bizim
ni ekmeyi baarr. Buna bir de Hollywoodun farklyd; Kuzey Yarmkre imdi daha
iin byk bir tehdit oluturacaklarndan korktu-
sihri eklenince bu konulardaki gelimeler ko- umuz robotlar, bizim iin en basit motor bece- fazla Gne n alyor. Elbette bu, k-
nusunda genellikle yanl ynlendiriliriz. rilerden biri olan yrmeyi gerekletirmeye a- resel snma diye bir sorunumuz yok, bo-
Yapay zek, bilimsel ilerleme konusunda n- lrken bile yere dyor, duvara tosluyor, ba- una telalanmayalm anlamna gelmi-
grlerimizin gerisinde kalyor. Her eyden n- caklar ya da tekerleklerinden birinin kopmasy- yor. klim deiimi ve kresel snma ne-
ce, bilgisayar icat ederek beynimizin ileme bi- la yenilgiye uruyorlar.
imini zebileceimize inandmz aralara sa-
deniyle, nmzdeki 50 100 yl iinde
Yapay zek almalarnn uzman sistemler,
hip olduk ve bir sre sonra da byk olaslkla satran programlar ya da nternet uygulamalar
dnyann ortalama scakl artacak, ki-
yeni tr zeki makinler grebileceiz. Bununla gibi karmak konularda ilerlemesini bekleyebili- mi yerlerde kuraklk ba gsterirken ki-
birlikte, sonunda yapay zek problemlerinin ne riz, ancak bilin ya da saduyu gibi konularda mi yerlerde ar ve iddetli yalar ne-
kadar karmak olduunu da anladk. Aslnda ilerleme beklersek gemite olduu gibi hayal k- deniyle taknlar ve seller yaanacak, b-
herkesi heyecanlandran ey, gl yapay ze- rkl yaamaya devam ederiz. Ak olan bir ey yk gler olacak, salgn hastalklar ba-
kya sahip bilinli makineler yardmyla kimi var ki, bu konuda bir dizi byk bulu gerekle-
zorluklarn stesinden gelebilme dncesi. Pe-
layacak ve birok canl tr yok olacak.
medii srece yakn gelecekte robotlarn tehdidi
ki, bizi engelleyen ne? Bu konuda karmza he- altnda deiliz.
Dikkatli olmamz ve zellikle sera gaz
men iki byk engel kyor: leme ve evresel salmn en aza indirmemiz art! Ama, yi-
engellemeler. ne de filmde olduu gibi o kadar ksa s-
Getiimiz yzyl, bugn kendi kendini idare re iinde buzul ann aniden balaya-
edebilen yapay zeky retmi olacamz ng-
can dnmek iin yeterince veriye
rlyordu. Oysa gerek u ki, gnmz ilemci
gc ve bellek kapasitesi beyin fonksiyonlarn sahip deiliz.
taklit edebilmenin ok gerisinde. Bir talimat ye- Her ne kadar sinema dnyas, bilim-
rine getirmek iin modern ilemcilerin 10 mil- sel konularda ou zaman gerekleri
yarda 1i kadar g kullanan insan beyni, 10 bir para arptsa da, yine de insanlarn
300 trilyon bytelk bir ana REM belleine e- ilgisini bu tr konulara ekerek zellik-
deer ve renme becerisine sahip bilgisa-
le fizik ve kozmolojiye olan ilginin ve
aratrmalara ayrlan btelerin artmas-
doru kyordu. Souk sularn okya- manlar beyaz perdeye aktarlan ekliyle n salyor. Bununla birlikte, hl za-
nus sularna katlmyla Kuzey Yarm- ani bir baskn sz konusu deil diyorlar. manda yolculuk ya da dinozorlar geri
krede iklim sistemini dengeleyen Gulf Getiimiz yzylda dnyann ortala- getirme abalar imdilik beyaz perdede
Stream scak su aknts kesiliyor ve bu ma scakl 0,6 C artt, deniz seviyele- kalmaya mahkum gibi.
ok byk bir frtnann kmasna yol rinde 25 cmlik bir ykselme gzlendi,
ayor, sonunda da yeni bir buzul a nemli buzullarn bir ksm eridi, bir ks- Elif Ylmaz
balyordu. m da geri ekildi. Bunlarn nedeniyse, Kaynaklar:
Kleyman I., Debunking Hollywood Sci-Fi, Cornell Science and Tech-
Her ne kadar kresel snmann kap- byk oranda atmosfere salnan sera nology Magazine, lkbahar 2005.
http://www.pbs.org/wgbh/nova/time/sagan.html
da bekleyen tehditlerden biri olduu ko- gazlarnn miktarndaki art. Uzmanla- http://lifesci.sussex.ac.uk/home/John_Gribbi/timetrav.htm
nusunda kukuya yer olmasa da, uz- ra gre, bu gidie bir son vermezsek,

bilimTarihi 12/22/05 10:31 PM Page 30
Bilim Tarihinde
Yolculuk
nsann en nemli zelliklerinden biri dem biiminde, alet yapabilmek iin ucu yerler bulma amacyla yaplan yolculuk-
alet kullanmak. Yaammz kolaylatr- sivri ve gl akmaktandan ya da balarn da says artt. Yolculuklar srasnda
mak ya da yaptmz ilere yardmc ol- zalttan yaplan bu balta, tm aletlerin nemli olan, yn bulabilmekti. Bunun
mas iin eitli aletler kullanyoruz. Ne anas olarak grlebilir. El baltasn g- iin insanlar yldzlar izlemeyi ve harita-
var ki, alet kullanan tek canl insan de- nmzde kullandmz baltayla kartr- lar yapmay rendiler. Bilinen en eski
il. Baz hayvanlar da doada bulduklar mamak gerek. Bu aletlerin ne ekli, ne yerleim yeri haritas atalhykte. G-
baz cisimleri alet olarak kullanabiliyor. de ilevi baltaya benziyordu. Bu talar, nmzden yaklak 9000 yl nce kuru-
Bununla birlikte insann en byk zel- mzrak ucu, ta bak ya da farkl ama- lan atalhyk, Anadolunun bilinen ilk
lii, alet yapabilmesi. nsan binlerce yl la kullanlan baka ta aletlerin yaplma- yerleimlerinden biriydi. 1400 yl boyun-
boyunca doann ona verdikleriyle yetin- snda kullanlyordu. El baltasn kullan- ca 376 kuaa ev sahiplii yapm olan
meyip, daha iyisini, daha gelimiini ret- mak yetenek isteyen bir iti. Baltay kul- yerleim yeri, 1960l yllarda ngiliz ka-
meyi baard. Alet yapma eylemi insann lanan kii, yeni aletler retecei ham ta- zbilimci James Mellaartn almalar
gereksinimlerinden doan bir edim. Ge- a, doru ayla vurmal ve taa mmkn sonucu aa karld. Kentin kalntlar
reksinimler arttka ve karmaklatka, olduu kadar zarar vermeden almaly- aa ktka grld k,i kaz alannda-
yaplan aletlerin de eitlendiini ve kar- d. Bu ekilde taa, en ilevsel formu ver- ki kalntlar ok iyi bir durumdayd. Bun-
maklatn gryoruz. Yeni meye alrd. Paleolitik an sim- lar, insann yerleik yaam devresine ge-
bir alet yapmak ve var olan gesi gibi dnebilecei- ii srasnda yaadklar hakknda bir-
bir aleti gelitirerek daha miz el baltalar, ok ey renilmesine yardmc oldu.
verimli biimde kullan- ilevlerine g- Kentin duvarlarnda bulunan bir resim,
mak insann bilim ve re 5-35 cm bo- kazbilimcileri hayran brakmt. Bu a-
teknolojiyi gelitirmek yutlarnda ola- talhyk yerlekesini ve evresindeki
Tatan yaplm
yolunda att ilk adm- el baltas bilirdi. Deiik dalar gsteren ilkel bir haritayd. Kimi
lar. Bu ilk admlardan boyutlardaki bu arkeologlarsa haritacln balangcn
gnmze dek geen sre- talar, dnemin insanlarna ait Babil dnemine dayandryor. Bunlara
de insanlk pek ok alet yapt. Bu aletler- alet takm olarak dnebiliriz. Nasl ki gre, bilinen ilk harita kil tabletler zeri-
den kimileri bilim tarihinin kilometre bugn bir usta, alet antasn ap iin- ne yaplmt. M 2500 yllarnda yapld-
talarn oluturuyor. den takmlarn karp en uygun boyda- tahmin edilen ilk haritalar Babil kenti-
Kendimizi bilim tarihini renmek ki aletiyle almaya balyorsa, dnemin nin yaklak 350 km kuzeyinde bulunan
iin, yolculuk yapan bir turist gibi d- ustalar da benzer ilevlerle farkl boyut- Ga Sur harabelerinde bulunmutu. Kral
nelim. Grmek istediklerimiz, bilimin ge- larda el baltalar retmilerdi. Bu tr el Sargon dnemine ait bu kil haritalarda
liimi srasnda insanlarn kulland alet- baltalarn Paleolitik dnemlere ait eser- Frat Nehri ve kollaryla, dou-bat y-
ler. Bunun iin ilk duramz Paleolitik lerin sergilendii mzelerde grebiliriz. nnde uzanan dalar grlyordu . Bat
a; dier bir deyile Yontma Ta devri. nsanlar, buzullarn ekilip yerini l- dnyasna ait bilinen en eski haritaysa
Tatan aletlerin kullanld bu dnemde man ve yaama uygun bir iklim kuana Soleto haritas olarak biliniyor. 2003 y-
en temel alet, alet yapmaya yarayan el brakmasnn ardndan tm dnyaya ya- lnda talyann Lecce kentine bal Sole-
baltalaryd. Elin iine oturmas iin arka yldlar ve yerleim yerleri kurdular. n- toda bulunan bu haritann M 5. yzy-
taraf geni ve yuvarlak, tombul bir ba- sanlarn says arttka yerleecek yeni la ait olduu sanlyor. Harita, izme ek-

lindeki talyan yarmadasnn topuk b- numlarn gsterdiini belirtiyor. Aletin

lmn gsteriyor. Bu haritann antik 72 paradan oluan bir modelini yapan
adan gnmze gelen haritalar arasn- Michael Wright ise, Antikytherayla Mars,
da en eskisi olduu ileri srlyor. Jpiter ve Satrn gibi uzak gezegenlerin
de konumlarn saptanabileceini ileri s-
ryor. Antikyhtherann gizemini aa -
Gizemli bir alet: karmak iin almalar sryor. Hatta bu-
nun iin bir proje takm da oluturul-
Antikythera mu. Yine de yle grnyor ki, daha
Antika insanlar iin yalnzca yery- salkl bilgiler iin aletin benzerlerinin
znn deil, gkyznn konumu da gn yzne karlmas gerek. Bunun ya-
nemliydi. Hem ilk gezginlerin yolculuk- nnda insanlarn gkbilimsel saatler yap-
larn gerekletirmeleri iin hem de tamas yalnzca o dneme ait bir olgu deil.
rmsal dngler, dini bayramlar gibi zel M 2500l yllara tarihlenen Babil haritas Gnein, Ayn ve gezegenlerin konumla-
gnlerin hesaplanabilmesi iin gkyz- rn gsteren aletler alar boyunca yap-
nn izlenmesi gerekiyordu. Antik dnem cak aratrmaclara gre mekanizma gize- lagelmi. ounlukla Dnya merkezli d-
insanlar, gksel olaylara nem verdiler mini koruyor; nk imdiye dek baka ncenin etkisiyle yaplan bu saatlerin en
ve gzlem yapmak iin eitli aletler yap- bir rnei bulunmu deil. nls Pragda bulunuyor. Prag Gkbi-
tlar. Bunlardan gnmze ulaan en il- u anda Atina Ulusal Arkeoloji Mze- lim Saati ya da Prag Orloj adyla bilinen
gin alet Antikythera. Alet, adn Girit ya- sinde sergilenmekte olan Antikythera, bu yapt, gksel hareketleri gsteren ku-
knlarnda bulunan Antikhythera adl k- aa karlmadan nce yaklak 2000 sursuz bir saat kulesi. Saatin yapmna
k bir adadan alyor. Antikythera, 1902 yl su altnda kalmt. ngiliz bilim tarih- 1410 ylnda balanm. mekanik saatle-
ylnda Egede snger avclar tarafndan isi Derek Solla Pricea gre, Antikythera rin Avrupada grnmeye balamasnn
bir Roma gemi batnda bulunmutu. mekanizmas bir gkbilim saati olabilir. ardndan, dnemin nl saat ustas Ka-
Arkeologlar o dnemde M.. 2inci yzy- nk o zamanlarda tarm ileri ve dini danl Mikulas ve sonradan Karlova ni-
la ait olduu dnlen bu bronz alet bayramlarn zamann bilmek iin lm- versitesinde matematik ve gkbilim pro-
karsnda aknla dm, ilevi ko- ler yaplmas gerekiyordu. Londra Bilim fesr olan Jan Sindel tarafndan yapl-
nusunda kararsz kalmt. ok sayda Mzesi kratr (aratrmac, ynetici) maya balam. Saat 1490da bir takvim
paradan oluan aletin, ahaptan dolap Michael Wright ise, Antikythera mekaniz- kadran eklenerek son halini alm. Saa-
gibi bir kutunun iine gml olarak ta- masnn Yunan Zodyak dnencesi, Msr tin 1552 ylndan sonra durmaya balad-
sarland dnlyor. Aletin, yapld takvimi ve Ayn dnemlerini gsteren bir ve kimi zaman hatalar yapt biliniyor.
tarihi izleyen 1000 yl iin bile en karma- saat olduunu ne srm. Hatta Bu nedenle eitli onarmlar geiren saa-
k makine olduu tahmin ediliyor. Ciha- Wright, bu gizemli aygtn bir de modeli- ti eski haline getirmeye alan ilk kii, yi-
zn elle evrilen bir kolla alt varsay- ni yapm. ne nl bir saat ustas olan Jan To-
lyor. Bir gkbilim profesr olan Ed- borsky. Orlojun gkbilim kadran, Orta-
ngilteredeki Cardiff niversite- munds, Antikytherann ayn zamanda ge- a gkbiliminde kullanlan usturlaplar
sinden Mike Edmunds yapt aratrma- zegenlerin hareket ve Dnyaya gre ko- gibi dnlebilir. Bu dzenee byk
da, Antikythera adl aletin Gne ve Ay numlarn gsteren gkbilimsel bir pusu- bir mekanik usturlap demek yanl ol-
tutulmalarnn Dnya, Ay ve Gnein la olduunu dnyor; nk aygtn maz. Hatta Orloj, o dnemde yaplm il-
birbirlerine konumundan tahmin edilme- iinde Vens ve konum anlamna ge- kel bir planetaryum olarak da deerlendi-
sine yaradn ne sryor. len iaretler olduu dnlyor. Ed- rilebilir. Dnyay simgeleyen kadrann
Edmunds, aletin iindeki mekanizma- munds, cihazn Vens ve Merkrn ko- zerinde bir Zodyak halkas (takm yldz-
nn bir izimini kard. Bu izim sayesin-
Antikythera ad verilen bu
de paralarn ekli ve yaps, paralarn aletin antik adan kalma bir
birbirlerine nasl kenetlendii ve ilevleri gzlem cihaznn
ortaya karld. Biliminsanlar, mekaniz- paras olduu
mann modern kol saatlerinden ok daha dnlyor
karmak olduunu vurguluyorlar.
Aratrmaya katlan Selanikteki Aris-
toteles niversitesi profesr John Seira-
dakis, imdiye kadar mekanizmaya ait 81
parann bulunduunu, bunlarn
30unun el yapm bronz olduunu ve en
byk parada da 27 adet dili bulundu-
unu belirtiyor. Seiradakis mekanizma-
nn baz paralarnn hl kayp olduu-
na da dikkat ekiyor.
Antikythera mekanizmasna ait yazl
kaynaklarda baz bilgiler bulunuyor, an-
larn yl boyunca tutulum kuanda alyordu. Ne var ki eski otomo-

dklar konumlar gsteren halka), G- billeri altrrken motora ilk hareketi
nei ve Ay simgeleyen iki kk ikon vermek gnmzdeki kadar kolay deil-
grmek mmkn. Kadrann zerindeki di. Motorun nnde bulunan bir delie
deiik iaretler bu aletin hem saat, hem sokulan krank ubuunu skca kavrayp
takvim hem yerin ve gkcisimlerinin ha- kuvvetlice dndrmek gerekirdi. Motor
reketini gsteren ok amal bir dzenek ancak bu hareketten sonra alr ve s-
olduunu gsteriyor. Yzyllar iinde e- rc direksiyon bana geebilirdi. Bu
itli onarmlar geiren bu saatin karla- durumun yaratt zorluk kadnlarn ya
Bramah kilidi
t en byk tehlike, lkenin Nazi igali da yallarn kaba g gerektiren bu eyle-
srasnda blgenin bombardman srasn- lit, ngiliz buluu Joseph Bramahn yap- mi kolayca yapamyor olmasyd. Kette-
da yaanm. Yre halknn gayretleri so- tklar kadar nl olamad. Bramahn ring yalnzca kk bir dokunula al-
nucunda Orloj Saati gnmze kadar yapt kilitler ylesine salam ve kark- an ve motora hareketini veren mar mo-
gelmeyi baarm. t ki, dneminde hrszlara kar en etkili torunu bulan kiidir. Otomobillere mar
gvence oldular. Bramah da yapt kilit- motorunun eklenmesiyle srclk kaba
lere son derece gveniyordu. Yapt kili- g gerektiren bir i olmaktan km, ka-
di bir maaza vitrininde sergileyen bulu- dn, erkek, yal, gen herkes otomobil
u, kilidi aabilene bir dl vereceini kullanabilir olmutu. Bu sayede daha faz-
duyurmutu. O tarihten sonra kilidi a-
maya uraan pek ok kii baarszla
urad. Kilit, 67 yl sonra Londrada d-
zenlenen bir sergiye konduunda nn-
den bir ey kaybetmemiti ve almay
bekliyordu. Sergiye katlan ABDli bir ki-
lit ustas kilidi amay baard ve dl
ald. Ama bunun iin 51 saat ter dkme-
si gerekmiti.
Bramah kilidinin bu mkemmel yap-
sna karn sakncal bir yan, yapsnn
ok karmak olmas nedeniyle ok yava
retilebiliyor olmasyd. Bu yzden Bra- Charles F. Kettering, ilk mar motorunu yapt.
mah, atlyesine gen bir ilingir ustas
olan Henry Maudslayi yardmc olarak al- la otomobil satld ve kentlerin yatay geli-
d. Maudslayle birlikte, uygun llerde imleri eskiye oranla daha da sorunsuz
hazr kilit paras kesecek bir makine ya- ekilde yaand.
Pragdaki Orloj saati pmna giritiler. Maudslayin makineleri, Alet yalnzca insann yapabildii bir
19. ve 20. yzylda gelitirilen ileme tez- eydir demitik. Bununla birlikte unu da
ghlarnn dier bir deyile tm imalat hatrlamak gerek ki, insanlk tarihinin ge-
Gvenlik in Kilit makineleri endstrisinin ncleri oldu- limesine neden olan en nemli iki alet
lar. Maudslay madeni tornay da bulmu- insann elleri ve o ellere yn veren usu.
Antikadan gnmze gelen aletler tu. Bu sayede gelecekte retim makine- Akl her zaman hayat kolaylatracak ye-
kadar, antika aletlerinin modern bili- leri endstrisinin babas olarak anlacak- ni aletler yapma olana sunuyor bize. Bi-
minsanlarna verdii fikirler de nemli. t. Bramahn atlyesi de retim tezghla- lim tarihinden bize kalan eitli bulular
Bulular insanln gereksinimleri do- r endstrisinin beii olarak anld. bugn kutsal bir emanet gibi mzelerimi-
rultusunda yaplyor. Ne var ki, bunlar Bilim tarihi boyunca insanl ileri g- zi sslyorsa, bunun en nemli nedeni
srekli gelitirip daha iyi hale getirmek tren aletler pek ok. Bununla birlikte, bilimsel dnce ve akldr. Kimileri unu-
de en az bulu yapmak kadar nemli. Bu bazlarnn etkisi gnmzde de sryor. tulmaya yz tutmu, kimileri tarihin toz-
anlamda aletlerin geirdii evrimden de Szgelimi adn ok kimsenin bilmedii larndan syrlp gnmze gelmi bulu-
sz edebiliriz. Szgelimi bilinen ilk kilit- Charles Franklin Kettering, aslnda g- larn her biri aklmzn somut hale brn-
ler Mezopotamya ve eski Msrda kulla- nmz dnyasna yn veren isimlerden m rnleri. Onlar hatrlarken bir an-
nlmaya balanmt. nsann gizlilik ge- biri. Kentler, insanln yerleik yaama lamda gemiimizi de hatrlyoruz.
reksinimi ve zel mlkiyet hakknn ge- geilerinden beri var olagelmilerdi. En-
tirdii bir sonu olarak kilit, vazgeilmez dstri devriminin ardndan 19. ve 20. Gkhan Tok
bir mekanizma. Ne var ki, bilinen ilk kilit- yzyllarda kentler, tarihteki en byk
Kaynaklar:
ler aslnda ok da karmak olmayan ve hallerini aldlar. Bunda iki bulu etkin: http://en.wikipedia.org/wiki/Hand_axe
kolayca alabilen srglerden ibaretti. asansrler ve otomobiller. Asansrler http://www.unc.edu/awmc/soletomap.html
http://ancienthistory.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?si-
Kilitler zaman iinde geliimini srdr- kentlerin dikine ykselmesini salarken, te=http://www.henry%2Ddavis.com/MAPS/Anci-
ent%2520Web%2520Pages/100mono.html
d. Gnmzde ok modern ve almas otomobiller de gittike genileyen bir ara- http://www.nature.com/news/2006/061127/full/444534a.html
zor kilitler kullanyoruz. Fakat hibir ki- ziye yaylan kentin iindeki ulam sal- http://en.wikipedia.org/wiki/Prague_Orloj

Bidebilan 12/25/05 7:09 PM Page 1
TRKYE BLMSEL VE TEKNOLOJK ARATIRMA KURUMU
15. ULUSAL BLM OLMPYATLARI

2007
KMLER BAVURABLR? BAVURU KOULLARI NEDR?
MATEMATK, FZK, KMYA, BYOLOJ ve BLGSAYAR dallarnda yaplacak

snavlara, lkemizdeki ve konuk statsnde olmak zere K.K.T.C.deki her
ortaretim kurumu, baarl rencileri arasndan okul ynetimince seilecek
her dalda en ok 6ar renci ile katlabilir. lkretim Kurumlar da bu
snavlara, M A T E M A T K d n d a k a l a n d a l l a r d a (FZK, KMYA, BYOLOJ VE
BLGSAYAR) 8 . s n f a d e v a m e t m e k t e o l a n baarl rencileri arasndan
okul ynetimince seilecek en ok 2 renci ile katlabilirler. A n c a k s n a v l a r n
esas olarak ortaretim rencilerine ynelik ve snavn ortaretim
mfredat dzeyinin stnde olduu gz nnde bulundurulmaldr.
Matematik dalnda snava katlmak isteyen ilkretim rencileri iin
ayrca 12. Ulusal lkretim Matematik Olimpiyat dzenlenmitir.
Olimpiyatlara bavurular okul mdrlklerince online yaplmaktadr. Bireysel
bavuru kabul edilmeyecektir.
Bu snavlara katlmak zere MATEMATK, FZK, KMYA, BYOLOJ ve BLGSAYAR

dallarndan nerilecek ortaretim rencilerinin, 2006 2007 retim ylnda
(2007de) ortaretiminin son ylnda o l m a m a l a r gerekmektedir. Okullarn
M A T E M A T K dalnda nerecei rencilerin en az 1/3 ortaretimin
1. ylnda (9.snf) olmaldr.
BAVURULAR
http://sinavlar.meb.gov.tr
adresine 08 Ocak 09 Mart 2007 tarihleri arasnda yaplacaktr.
Snavla ilgili ayrntl bilgiye

www.tubitak.gov.tr/bideb adresinden ulaabilirsiniz.
askin 12/25/05 6:39 PM Page 34
Romantik Akn
Douu
Yukarda, akn kar konulamaz do-
asna iaret eden bu satrlar 14. yzyl
Fransz airlerinden Guillaume de Mac-
hautya ait. Bestelenmi ve gzel ezgi-
ler eliinde aka masals bir tat katm
bu paralar, aka sahip olduundan da-
ha derin anlamlar ykleyen Fransz
bestekrlarnn ortaya koyduu en g-
zel rneklerden. Bu bestekrlar ki bun-
dan yaklak 800 yl ncesinde, zihinle-
rimizdeki romantik ak kavramn
douran kltrel elerin uzantlarn
ortaya koyan sanat algclar. O d-
nemde, romantizmin ilendii bu ark-
lar halk arasnda ilgi grdke yaylma-
ya balyor ve zihnimizdeki ak tas-
virlerinin ilk oluumlarn meydana ge-
tiriyor. Daha ak konumamz gerekir-
se bugnk anlamyla romantizm, tre
zg bir duygu ve gd paketi deil.
Romantizm daha ok, 11. yzyldan iti-
baren Fransz air/algclarnn yarat-
clyla ekillenmi iirlerin bir uzant-
s ve gnmz popler kltrndeki
eitli karlklar olarak varlk buluyor.
Hepimiz, ocukluumuzdan itibaren
romantik akn doal bir olay oldu-
unu dnerek byyoruz. yle ki,
ak ilk tandmzda kalbimizi doldu-
AK
ran o hislerin younluu ve duyduu-
muz kar konulamaz tutku bu dn-
cemizi perinliyor. Oysa akn doasn-
daki romantizm, kaynan doadan
ok airlerin ve sanatkrlarn sihirli
szckleriyle yarattklar kltrel
rnlerden alyor. Belki de bu yzden
biroumuz, yaad ak bir kahra-
manla zdeletiriyor. Kimi zaman Ley-
la ile Mecnun, kimi zaman Kerem ile
Asl, kimi zamansa Romeo ve Juliette
yleyse yaklak 8 yzyldr, sanatla-
rn ellerinden kma bir oyunu srarla
oynuyoruz. arklardaki, romanlarda-
ki, filmlerdeki sahneler zihinlerimizde
Size olan iten sevgim o denli byktr ki yle bir ak rnei oluturuyor ki, ne
zaman hayallerimizin kahramanyla
Ancak derin denizleri kurutabildiinde biri, benzeen biriyle karlayoruz, ona o-
ve kar koyup durdurabildiinde dalgalarn cukluumuzdan beri dinlediimiz ma-
sallardaki gibi kr bir tutkuyla kapla-
ite yalnzca o zaman, vazgeebilirim sevmekten sizi. biliyoruz. Ksacas, mum nda ak-
Yalanm yok; tm dncelerim, anlarm, am yemei, krmz gller, yava bir
parada dans gibi aktaki romantik
zevklerim ve tutkularmda siz varsnz. eleri, yaadmz toplumun kltrel
Siz ki terk edemediim, bir an bile olsa unutamadm birikimlerinden, okuyup izlediklerimiz-
den reniyoruz.

askin 12/25/05 6:39 PM Page 35
Ak Bir Duygu Mu? imiz bu srekli heyecan durumun-

dan kaynakl bedensel tkenmilik ve
Ak, psikolojide ou kez duygusal yorgunluklara gnderme yapyor.
bir ileyiten ok sosyal bir iliki ola- Her ne kadar akn bal bana te-
rak tanmlanyor. Kltrel elerle mel bir duygu olduunu syleyeme-
ekillenen bir yap sergilediini de sek de fke, utan, kskanlk gibi
gz nnde bulundurduumuzda, a- pek ok duyguyu barndrdnn ve
kn temel bir duygudan ok sosyal salt anlk bir his olarak deneyimlene-
amalar barndrmas da mantk kaza- bildiinin altn izmemizde yarar var.
nyor. Bu erevede ak, iki k ara- likideki bu duygusal ini ve klar,
sndaki dzenli, sosyal iliki olarak da birka saat gibi ksa zaman dilimlerin-
Platonik ak kavram, ieriinde cinsellik
tanmlanabiliyor. yleyse birine k de gerekleebildii gibi, romantik barndrmayan sevgi ve ak anlam tayor. Ancak
olmak daha ok bir kany belirtiyor. ierii yksek bir aktan hayat arka- bu betim, ou kez Platonun, gzellikle birbirine
O anda, o kiiyle yaanan sosyal ba, dalna doru yllar kapsayan bir balanan klar bilgelie iten bir his olarak ak
k olmak eylemiyle betimleniyor. deiimi de ifade edebiliyor. Zaman hakkndaki grleriyle kartrlabiliyor.
Dolaysyla, platonik akla, Platona gre ak
rnein, bir aa sevgilisine kar ierisinde birine duyulan tutku, yerini birbiriyle kartrmamak gerek.
her saniye tutku duyup duymadn
soracak olursak, alacamz yant ge- ballk ve dostlua brakarak fiziksel
nellikle olumsuz olacaktr. Sevgiliyle ekimlerin nemini gitgide arka plan-
geirilen her anda tutkunun hissedil- da brakyor. Yallk dneminde ele-
meyiini, akn yorucu fizyolojisiyle rin biyolojik olarak retkenlii tken-
de badatrmamz mmkn. Ak, mi olduundan, enerjinin cinsellie
kalp at, adrenalin salgs, gz be- aktarlmasndan ok iliki, efkat ve
beklerinin bymesi, terleme gibi fedakrlk boyutunda birbirine destek
sempatik sinir sistemi ilevleriyle ya- tabanl ilerlemeye balyor.
kn ilikili olduundan, bu sistemin Akla paralel ilerleyen pek ok te-
uzun zaman dilimleri boyunca uyarl- madan bahsedebiliyoruz. Arzu ve ba-
ml salmz ciddi tehlikelere llk bunlardan yalnzca ikisi. Birine
atabilirdi. Bu nedenle de heyecanlar, kar arzu duyma eylemi karlkl
ilikinin belli anlarnda trmana ge- gerekleebilecei gibi, kimi zaman
erken, ayn kuvvetle varlk srdr- sevgi tek tarafl da kalabiliyor. Bu
mesi pek de sz konusu olmuyor. noktada, dilimizde ounlukla kar-
Ak beni yordu gibi halk sylemleri, lksz ak anlamnda kullanlan pla-
ieriklerinde ite tam da szn etti- tonik ak kavramnn, aslnda cinsel-
nein, yaplan bir almada, kontrol artlar al- g durumu, benzer tepkilerle varlk gsteren
Kaan Sevgili tnda bir erkein ok da ilgisini ekmeyecek bir ak hislerini de tetikliyor.
Neden Kymetli? kar cinse, geilmesi zor bir kpr alarak ula-
labildiinde erkeklerce daha ekici olarak yo-
yleyse, sevdiimiz bir kiinin bizden kama-
s da benzer bir kayg ve stres durumu yaratp
rumlanyor. nk kpry amak adna beden- ona olan tutkumuzu srekli olarak krklemeye
Gnlk yaamda sk sk karlatmz bir de salglanan stres hormonlar ve ykselen kay- devam ediyor olabilir. Peki, bu durumda szn
durum. ok sevdiimiz, zerine titrediimiz ettiimiz kayg ve stres, kaynan nereden al-
sevgili eer ki kendisini ekiyor, bize ac ekti- yor? te bu soruysa bizi sorumuza zm niteli-
riyorsa, ona olan sevgimiz daha da byyp bir indeki ikinci yaklama getiriyor. Psikolojik tm
taknt halini bile alabiliyor. Bunun nedenini ileyilerimizin hayatmzdaki elikileri zmeye
farkl iki yaklamla irdeleyebilmemiz mmkn. ve geleceimizi tahmin edilebilir bir sreenlie
lki, 1960l yllarda Stanley Schachter tarafn- oturtmaya ynelik altn biliyoruz. Tm bu
dan ortaya koyulan fizyolojik uyarlmlk al- karmlarn hizmet ettii ama ortak: Genelle-
malarndan temel alyor. Schachtern fizyolojik melere giderek yorumlar yapmak, evreyi anla-
uyarlmlk yaratan ve stres durumlaryla iliki- mak ve gelecee dair beklentiler oluturmak. Bu
li epinefrin hormonuyla yapt almalarda, bu beklentiyi oluturma eilimi benzer ekilde sos-
hormonun enjekte edildii katlmclar bir tr yal ilikilerimize de yansyor. rnein, arkada-
korku, kayg, fke ve ak duygularn da bera- lklarmzda, aile ii ilikilerimizde de yaknlar-
berinde deneyimliyorlar. nk tm bu duygu- mzn bize kar davranlarnda tutarllk bekli-
lar aslnda, sz geen hormonla tetiklenen yoruz. Salkl ilikiler kurabilmenin temelinde
sempatik sinir sistemi tepkileriyle yakndan de ite bu sreklilik yatyor. kili ilikilere uyar-
balantl. Bu bilgiyle yola kan bilim insanlar, layacak olursak karmzdaki kii bize kar tu-
sonrasnda herhangi bir ak esinden (ekici tarl deil de gnden gne farkl davranyorsa,
bir kadn ya da erkek) bamsz olarak ortamda Sevdiimiz birinin srekli olarak kendisini geri bir sonraki gn ondan nasl bir tepki alacam-
varlk srdren tehlike durumlarnn da, tutku ekmesi ve duygularmz karlksz brakmas bizi z tahmin edemediimizden bu durum bizde
hissini kuvvetlendirebileceini ve hissedilen a- derinden zd gibi ona hissettiimiz tutkuyu da stres ve kayg yaratyor. Ve dngnn bana d-
kn gcn arttrabileceini kefediyorlar. r- giderek krklyor. nyoruz. Stres ve kayg, tutkuyu besliyor.

askin 12/25/05 6:39 PM Page 36
Kskanlk, evrimsel olarak sadakatsizlie

Oedipus Kompleksi ve kar gelitirdiimiz bir silah olarak grlyor.
Psikofizyolojik
Bulgular
Oedipus kompleksi Freud tarafndan, erkek
ocuun annesine duyduu bilin d arzular ve
bu aktan kaynakl kskanl nedeniyle, anne-
siyle beraberliinden tr babasnn lmn
istedii durum olarak tanmlanyor. Freud, ikili
ilikilerde akn gcn erken ocukluk dne-
minde taraflarn ebeveynleriyle olan ilikisini
tekrar kefediinden aldn varsayyor. Bu var-
saym temelinde kimi psikologlar, ocukluklarn-
da ebeveynleriyle herhangi bir patolojik iliki ge- Freudun bir terimi olarak Oedipus kompleksi, er-
litiren kiilerin, ileride romantik ilikilerine de kek ocuun annesine duyduu arzu nedeniyle ba-
bunu yanstacaklarn dnyorlar. Sevgilisine basn ldrme istei olarak tanmlanyor.
kar ocuka davranan, srekli olarak sevgilile-
ri tarafndan sevilmediini dnen kiilerin du- ni dnyor. Bugn, gerek romantik ilikilerde hangi ak ve net bir sinyal vermiyor
rumlar, genellikle bu yaklamla aklanyor. gerekse annelikle ilikili gdlerde ad geen olular, aratrmaclar insandaki cin-
Fizyolojik olarak, cinsellikle annelik (besle- oksitosin (bkz: Akn Fizyolojisi) hormonu,
yip bytme) hislerini hem etkileimli hem de selliin, bir an nce reme gdsn-
analitik grl savunan aratrmaclarca Fre-
bamsz olarak dzenleyen hormonal sistemler den farkl etkiler altnda olabilecei fik-
udun varsaymna kant olarak gsteriliyor.
bulunuyor. Her ne kadar anne-ocuk arasndaki rine ynlendiriyor. Evrim psikologlar,
ilikinin yaps cinsel eler iermese de Freud, bilincinde olmadmz kimi bilisel d-
her ikisinin de ortak zellikler barndrabilecei- Kaynak: Lane R. D.& Nadel L. Cognitive Neuroscience of Emotion.
nce ynelimlerinin, cinsel uyarlm-
Oxford University Press. 2002.
lmz zerinde sz sahibi olduun-
lik iermeyen, arkadaa sevgi anlam dan bahsediyorlar. Her ne kadar erkek
tadna deinmemizde yarar var.
Evlilik, Sadakat ve bedeni, kadn bedeninin erkekte yarat-
nk kimi kez sevgi, kiiler arasn- Evrim t kuvvetli uyarlml yaratamasa
da cinsellikle ilikili arzu hisleri bu- da, yine de kadnlar da erkeklerin d
lundurmadan da varlk gsterebiliyor. kili ilikilerde, zellikle de erkekle- grnnden bir takm cinsel ve sos-
Bu duruma, gerek romantik ilikiler- rin elerini aldatma olay olduka sk yal mesajlar karabiliyorlar. rnein,
de, gerekse arkadalk ilikilerinde gzlenen bir durum. Ancak, yine de ki- son yllarda kel erkeklerin kadnlara
rastlayabiliyoruz. mi sevgililer elerine daha sadk kal- gizliden gizliye daha yumuak ve nazik
Ballksa arzudan farkl bir yap yorken, kimileri toplumun beklediin- olduklarna dair, sakall erkeklerinse
gsteriyor. Ballk, bir histen ve duy- den daha dk bir ballk ve sadakat tam tersi bir mesaj verdii tartlyor.
gudan ok, dzenli bir sosyal iliki is- gsteriyor. zellikle de bizim trmz- Evlilik, daha ak bir tanmla taraf-
teminin da vurumu olarak yorumla- de, kadnlarn deride oluan kzarklk- larn birbirlerine kar duyduklar
nyor. rnein, evlenip ocuk yapmak lar ya da net bir koku gibi yumurtlama uzun sreli ballk, her iki cinsin de
ve sosyal bir yap olarak aile kurmak, dneminde olduklarna ynelik her- ilikiye byk yatrmlar yapmas anla-
ballk hisleriyle yakn iliki iinde
bulunuyor. Peki, romantik bir ilikide nlar pekitirmemizde olduka etkili bir yol. Ki-
herhangi bir cinsel istemin olmayn Cinsellik isel olarak birebir hayatta kalm savamza et-
nasl aklayabiliriz. Akn, soyun de- dllendirildiinde ki etmeyen cinsel eylem de, ite bu ekilde tetik-
lenmi oluyor. ehvet duygular da ilikili bir
vamn salayan bir mekanizma oldu-
aklama buluyor. Bilim evrelerinde evrimin,
unu dndmzde, sevgilinin Cinselliin temel gdlerden biri olduunu cinsel arzu dncelerle beraber, eitli ve sa-
karsndakine herhangi bir cinsel ar- biliyoruz. Ancak yemek yeme, su ime, barnma lkl genler yaratabilmek ad-
zu duymay ilk bata kulaa hi de gibi dier temel gdlerle kar- na sosyal normlar ineyen
yatkn gelmiyor. Szn ettiimiz latrdmzda cinselliin da- ok elilik potansiyelini de
ha farkl bir noktada durduu- beyne ina ettii varsayl-
bylesi bir iliki, bize anne-ocuk ara-
nu syleyebiliyoruz. nk diyor. Erkek orgazm birebir
sndaki ballk hislerinin younlat- er tm temel gdler birebir remeyle ilikili olduundan
ancak herhangi bir cinsel arzunun kiinin hayatta kalmyla iliki- daha kolay gerekleiyor-
yer bulmad sevgiyi hatrlatyor. An- liyken, cinsellik bir bireyin de- ken, kadnlar bu hissi yaa-
ne-ocuk arasndaki akn ensest (aile il, soyun devamn salyor. - madan da hamile kalabildik-
ii cinsellik) tabular ierdiine par- te bu yzden, aratrmaclar or- lerinden toplumda kadn or-
gazmn cinsel eyleme geme- gazmna daha seyrek rastla-
mak basan analitik/ Freudyen yakla- miz adna evrilmi bir dl me- nyor.
mlar, cinsellii darda brakan ikili kanizmas olduunu dn-
ilikilerde de taraflarn ensest tabula- yor. renme literatrnden Kaynak: Lazarus R. S. , Emotion and
Adaptation. Oxford University Press,
rn romantik ilikilerine de genelle- de bildiimiz gibi dl, davra-
1991.
mi olabileceklerini varsayyor.

askin 12/25/05 6:39 PM Page 37
m tayor. Bu kurum, toplum ve sos- kaynaklarn kendilerine ve ocuklar- Bahsettiimiz bu zellikler, daha
yal normlarla da sk iliki ierisinde na yatrabilecek, fiziksel olarak gl, ok uzun sreli ilikilerde aranan zel-
bulunduundan, gerek kadn, gerekse iyi birer baba olabilecek, maddi olarak likler. Ksa sreli ilikilerde durumun
erkek evlenecei ee karar verirken ol- aileyi refah iinde yaatabilecek zel- boyutu biraz daha farkl. Sadakatsiz-
duka hassas ve seici davranyor. Bu likler aryorlar. Erkeklerin kadnlarda lik, daha ak bir deyile bir sevgilinin
noktada, her iki tarafn birbirinden aradklarysa gzellik, genlik gibi da- varlnda baka biriyle duygusal ya da
beklentileri byk farkllklar gsteri- ha ok sala ve retkenlie ynelik fiziksel herhangi bir iliki kurma, daha
yor. Kadnlar, evlenecekleri erkeklerde iaretler oluyor. ok erkeklerde rastlanan bir durum.
Kimlere k
Oluyoruz?
1.) Yaknmzda kim varsa
Yeryznde milyarlarca kii yayor. Hayat-
mz boyunca karlap iliki kurabildiklerimizse
bu nfusun ok az bir ksmn oluturuyor. Dola-
ysyla, ayn meknda bulunuyor olmak, gerek ar-
kadalk gerekse romantik ilikilerin balangcn-
da tetikleyici g oluyor. niversite rencileri
arasnda yaplan almalar yle gsteriyor ki,
ayn apartmanda oturan renciler birbirleriyle
sk dostluklar kurabiliyorlar. Fiziksel olarak bir
uyarana ne kadar maruz kalyorsak, ona alkan-
lmz ve dolaysyla sevgimiz de o lde art-
yor. Bilim insanlar, yaknmzdaki kiilerle kur-
duumuz ilikileri de bu denklemle aklyorlar.
Ancak, bu noktada zerine dnmemiz gereken
farkl bir etken daha var: Ayn meknda bulunu-
yor olmak, aslnda bir lde de ayn sosyoeko-
nomik gruptan ve statden geliyor olmak demek.
Dolaysyla kiilerin birbirleriyle anlaabilme ola-
slklar, ayn ortam paylatklarnda zaten yk- ilgisi olan iftlerin, bir sre sonra ayn ekilde 4.) Fiziksel olarak farkl olana
sek oluyor. hareket edip, konumaya balamalar. Bu, kiide Zt kutuplar birbirini ekiyor da diyebiliriz.
2.) Fiziksel olarak ekici bulduklarmza karsndaki ile iyi iletiim kurduu hissi yarat- Fiziksel olarak birbirinden farkl kiilerin ocuk-
zellikle de ilk bakta ak, karmzdaki kiyor. Ancak benzerlik sz konusu olduunda, bah- larnn da genetik olarak eitlilie sahip olaca-
inin bize ne denli ekici gelip gelmediiyle be- settiimizin fiziksel zelliklerden ok beeni ve n dnrsek, doal olarak kendimize benzeme-
lirlenen bir olay. Yaplan aratrmalar yle gste- hobiler olduunun altn izelim. nk fiziksel yene kar ilgi duyma eilimimiz bulunuyor.
riyor ki, erkekler karlarndaki kadnn fiziksel olarak birbirine benzeyen kiilerin, genetik ha-
vuzlar da benzer olacandan, melez bir soy el- Kaynak: http://academics.vmi.edu/psy/jg/interpers-attract.htm
ekiciliinden daha ok etkileniyorlar. Kadnlar-
sa, her ne kadar sylemlerinde ekiciliin ok da de etme olasl dk oluyor. Oysa evrim her
fazla nemli olmadn vurgulasalar da, davra- zaman, bizleri eitlilie ynlendiriyor.
nlarnda onlar da en az erkekler kadar fiziksel
olarak ekici olana ynleniyorlar.
Fiziksel Olarak Kimler ekici?
Fiziksel ekicilik unsurlar kltrden kltre
byk farkllklar gsterebiliyor. zellikle de
medyann srekli olarak belli gzellik ltlerini
dikte ediyor oluu, o kltrdeki beenileri de e-
killendiriyor. Bu erevede byk gzler, kemik-
li bir yz yaps ve iten bir glmseme kar ta-
rafta beeni duygular oluturabiliyor. Kadnlar-
da kk ene, erkeklerdeyse byk ene diil
ve eril bir karakteristik olduundan kar cinse
ekici geliyor. Byk gzler ve narin bir gz ya-
ps kadna bebeksi bir grnm veriyor. Be-
beklerde de bu ekilde evrilmi olan bu yz yap-
s, kardaki kiide o yze sahip canly sevme,
onu koruyup kollama istei uyandryor. Uzman-
lar, birine kar ekim hissetmemizde yzdeki si-
metrinin de nemine vurgu yapyorlar. nk y-
z simetrik olan kiiler, kar tarafa genetik ola-
rak daha salkl alglanyor.
3.) Kendimize benzeyene Ayn kiinin, bilgisayar ortamnda yzndeki bir takm zelliklerle oynanarak daha ekici ya da daha az e-
almalarn ortaya kard bir dier bul- kici klnd fotoraflarn gryoruz. Sol taraftaki yz dar, ince ve uzun bir yz, simetrik hatlar, byk
gzler dolaysyla daha ekici grnyor. Bunun yan sra, bu zelliklerin yze yaa daha byk ve do-
guysa aynalama olarak ad geen ve birbirine
laysyla da daha kadns bir grnm verdiini de ekleyelim.

askin 12/25/05 6:39 PM Page 38
ortaya koyuyor. Bu blgeler, dopamin nrot-

Delicesine Sevmek ransmiterinin alclarnn younlat merkezler.
Dopamin, salkl dozlarda yksek enerji, youn
Ak olduumuz zaman oumuzun gzleri dikkat ve dl alma motivasyonuyla ilikili. te
kr olur, baktmz her yerde sevgiliyi grrz. bu balant, bizlere ak olduumuzda niin ken-
Bu durum kimi zaman yle bir kmaza girebilir dimizi zinde, risk almaya hazr ve cesur hissetti-
ki, sevdiimiz kiiyi bir saplant haline dnt- imizi de aklyor. Her ne kadar ak bizleri zin-
rebiliriz. Bilim insanlarnn yapt son aratr- de klsa da, aratrmaclar akta mutluluk hor-
malar, kara sevda olarak nitelendirebilecei- monu olarak anlan seratoninin dklnden
miz delicesine ak olma durumunun beyin kim- de bahsetmekteler. Dk seratonin hormonuy-
yas bakmndan akl hastalklaryla benzetiini sa kayg ve depresyonla ilikilendiriliyor. yley-
ortaya koyuyor. Antropolog Helen Fisher tarafn- se, birine kar tutku duyduumuz halde karlk
dan yaplan aratrma deney katlmclarnn sev- alamadmzda ya da sevdiimizden elikili
diklerinin yzne bakarken etkinleen beyin bl- davranlar grdmzde niin dnya bamza durumlarda salglanan bir hormon.
gelerinin zevk ve dl merkezleri olan karnsal yklm gibi hissettiimizi seratonin seviyesinin Herhangi bir tehlike srasnda, stres
tegmental blge ve caudate ekirdei olduunu dklyle ilikilendirebiliyoruz. durumlarnda ya da adndan sz ettii-
miz fiziksel ekim srasnda salglana-
Aratrmaclar, bunu ksa sreli iliki- oluyor. Duygusal sadakatsizlikse, ge- rak sempatik sinir sistemini devreye
lerin erkeklerin soyunun devamna da- rek ocua gerekse kendisine ayrlan sokuyor. Tm bu tepkiler, kadnlarda
ha fazla katkda bulunduu fikriyle kaynaklarn blnme tehlikesini orta- yanaklarn ve dudaklarn kzarmasna
aklyor. Her ne kadar ama, her part- ya kardndan kadn iin daha kayg neden oluyor. Evrimsel psikologlar, bu
nerden bir ocuk elde etmek olmasa verici bir durum yaratyor. grntnn erkekleri etkilediinde
da, bilinaltnda bu gereklik yatyor. hemfikir. Dourganln yksek oldu-
Ancak farkl elerle ilikiye girmek, ka- Akn Fizyolojisi u dnemlerde de ayn fizyolojik tepki-
dnlara bu anlamda bir avantaj sala- yi veren kadnlardaki bu dnemsel de-
myor. Bu nedenle de kadnlarn niin Kalbimiz Duracak Gibi Olduunda: iim, onlar kar cins iin daha eki-
ksa sreli ilikilerde bulunduu, var Birine kar youn ekim hissettii- ci klyor.
olandan daha iyi niteliklere sahip bir mizi var sayalm. Bedenimizde ne gibi Ballk ve Hormonlar:
e bulabilme midi tamalaryla ak- deiiklikler oluyor? Beynimiz bir ta- Tm memeli hayvanlarda olduu gi-
lanyor. Kabul gren bir dier yakla- km kimyasallarn salgsn tetikliyor. bi bizlerde de 2 hormon, cinsellikle
msa, kadnlarn ksa sreli ilikilerle Adrenalin trevi kimyasallardan fenile- ilikili davranlarmzn dzenlenme-
aldklar mcevher, hediye gibi kay- tilamin (PEA) sinir hcreleriyle dopa- sinde kilit rol oynuyor: vazopresin ve
naklarn nemine vurgu yapyor. min ve norepinefrin arasndaki bilgi oksitosin. Oksitosin daha ok kadnla-
Evrimsel olarak sadakatsizlie ve akn hzlandryor. Dopamin iyi his- rn cinsel ve sosyal davranlarnda sz
ok elilie ynelik eilimlerimizin bu- setmemize yol ayor. Norepinefrin ise sahibiyken, vazopresin (ki yap olarak
lunmas, ona kar bir mekanizma ola- adrenalinin salgsn tetikliyor. Tm bu oksitosinden yalnzca bir aminoasitle
rak kskanlk duygusunu gelitirme- kimyasallar, holandmz kiiyi gr- ayrlyor) erkeklerin cinselliini kon-
mize neden olmu. Kskanlk, byk dmzde niin yzmzn kzarp, trol ediyor. Bu kontrol, kadnlara kur
deer verdiimiz eimizi baka birine kalbimizin hzl attn da aklyor. yapma davrannn yan sra g, er-
kaptrma tehlikesi ortaya kar kmaz nk adrenalin, heyecanlandmz kekler aras rekabet ve saldrganlk
ilemeye balyor. Kadnlarn ve erkek- hislerini de dzenliyor.
lerin kskanlklar da farkllk gsteri- Kadnlarn cinsel davranlarnn
yor. Anatomik olarak biz insanlar, dl- dzenlenmesinde ad geen oksitosin,
lenmenin ve ocuk oluumunun ra- ayn zamanda bebein doumu sonra-
himde gerekletii ve annenin kritik s ebeveynlik ve korumac-kollamac
rol oynad bir trz. Dolaysyla, an- hisleri de tetikliyor. Bu hisler yalnzca
ne ocuun kendisine ait olup olmad- annede deil, e zamanl olarak baba-
ndan 100 % emin olabiliyorken bu da da, salglanan oksitosin sayesinde
durum erkek iin her zaman pheli. etkili oluyor. Dolaysyla oksitosin, er-
Erkein, babann kendisi olup olmad- kekle kadn sakin ve birbirlerinin his-
na dair kayg tayor olmas doal. - lerine daha duyarl bir duruma getiri-
te bu nedenle de, erkekler elerinin yor. Birine kar ballk duygular ge-
cinsel ynden sadk oluuna daha faz- litirmeyse sakinlik, dk kayg dze-
la nem veriyorlar. Ancak kadnlar iin yi ve rahatlkla ilikilendirilen endor-
baka artlar sz konusu. Kadn iin finle badatrlyor.
nemli olan kendisine ve ocuuna ge- Ak ve Beyin:
rek manevi gerekse maddi kollama Giderek daha da byyen makyaj endstrisi sayesin- Beynin farkl alanlarnn, sevgi duy-
deyse gnmzde kadnlar artk yalnzca belli d-
salayan gl bir ee sahip olabil- nemlerde deil, her gn kar cins iin cazip bir
gusu ile ilikilendirildii bulgulara g-
mek. Dolaysyla erkein sadakatsizlii portre izebiliyorlar. Bunun srr, kk hilelerle re, dopamin aktivitesinin youn oldu-
yalnzca cinsel boyut ieriyorsa, kad- erkeklere ekici gelen doal fizyolojik yantlar taklit u beyin alanlar, sevdiimiz birini gr-
nn bunu kabullenebilmesi daha kolay edebilmelerinde. dmzde etkinleiyor.

askin 12/25/05 6:39 PM Page 39
Ayn ekilde, cinsel uyarlmlk, Yaplan son beyin metabolizmas a- 1) Gvenli Balanma: Dierleriyle ya-
mutluluk hisleri ve kokain kullanmy- lmalar, saldrganlkla ilikili beyin knlk kurmakta zorluk ekmiyorum.
la tetiklenen forik youn mutluluk blgesi olan temporal lobun erkekler- Onlara kolayca balanp, onlarn da ba-
ile badatrlan beyin blgeleri de ak de, koruyup kollama ve bakmla iliki- na rahata balanabilmelerine frsat ta-
srasnda ayn anda uyarlyor. Ad geli singulate blgesininse kadnlarda da- nyorum. likilerimde ounlukla, terk
en dier beyin blgeleriyse yle: ha aktif olduunu ortaya koyuyor. edilir miyim ya da birisi hayatma fazla-
Septal Blge: Haz hissi ile ilikili syla m giriyor gibi kayglar tamyo-
Frontal (n) Lob: Beynimizin ev- rum.
rim basamandaki son halkas, st d- Romantik Akta 2) Kanmac Balanma: Bir ekilde
zey bilisel ilevler yrtyor. Aktaki dierleriyle fazla ili dl olmaktan ho-
gven, sayg, arkadalkla ilikilendiri- Balanma lanmyorum. Onlara tamamen gven
liyor. Uzmanlar, ocukluumuzda anne- duymakta zorlanyorum. Ayn ekilde
Amigdala ve hipotalamus: Beyne mizle kurmu olduumuz balln onlarn da bana yaklamasndan kan-
giden tm duyu sistemleriyle balant- ileride romantik ilikilerdeki tutumlar- yorum. ounlukla, ilikilerimde kar
l olan amigdala, hipotalamusla bera- mzla da rttn dnyorlar. taraf benden kendisine daha yakn dav-
ber duygu merkezi olarak adlandrl- Literatrde 3 eit romantik balanma ranmam istiyor.
yor. eidi bulunuyor. Karmzdakine his- 3) Kaygl/elikili Balanma: o-
Bilim insanlar, beynin akla ilinti- settiimiz tutku ve adanmln yk- unlukla beraber olduum kiinin beni
lendirilebilecek zel bir takm blgele- sek olduu ilk romantik balanma e- sevmediine dair endie tayorum. Be-
ri olduunu ispatlayabilmek adna bir idine gvenli balanma ad veriliyor. nimle beraber olmak istemediini d-
alma yapmlar. Kadn ve erkek ka- Eine gvenli balanan bireylerin ken- nyorum. Bazen iinde bulunduum
tlmclara srasyla, k olduklar ve dilerine olan gvenleri de yksek olu- ilikiyi sonlandrp bambaka biriyle tek-
yor ve ak bir saplant haline getirme- rar balamak istiyorum. Ve bu arzu kimi
den, salklca yayorlar. kinci ro- zaman insanlarn benden soumasna
mantik balanma eidi kanmac neden oluyor.
balanma. Bu bireylerin gerek kendile- Sosyo-davransal geliimimize bakt-
rine olan gvenleri, gerekse ilikideki mzda balanma, gzlenen ilk meka-
tutku ve adanmlk dzeyleri dk nizma olarak dikkat ekiyor. Bu neden-
oluyor. Ak bir saplant haline getirmi- le de, sosyal hayatmza dair oluturaca-
yorlar. Ee kaygl bir ekilde balanan mz bilisel modellerin (dnce biim-
klar son grup olan elikili grup. lerinin) oluumunda byk rol oynuyor.
elikiyle balanan bireylerin aka Yaama gz atmzn ilk yllarnda
adanmlklarysa dk oluyor. Uz- balandmz figrden ki bu oun-
manlar, ilikilerde iftlerin birbirlerine lukla anne oluyor- neler beklememiz ge-
olan destekleri ve aralarndaki zel rektiini reniyor, kendi deerimize da-
ilikinin niteliinin saydmz bu ro- ir karmlarda bulunuyoruz. Daha son-
bir de k olduklar kiinin ya ve cin- mantik balanma stilleriyle yakn bir il- ra, ne zaman ki cinsel geliimimizi ta-
siyetinde bir arkadalarnn fotorafla- gi ierisinde bulunduunu dn- mamlayp olgun bireyler oluyoruz, o-
r gsterilmi. Katlmclarn beraber yorlar. Aada, bu farkl balanma cukluk dneminde oluturduumuz zi-
olduklar kiinin fotorafna bakarken stillerinin kiilerin ilikilerine nasl hinsel emalar, bu kez de ikili ilikide
iki beyin blgelerinin normalden daha yansdn gryoruz: eimize kar hissettiklerimizi ve onunla
aktif olduu ortaya km: lki, itahla aramzdaki ilikinin zelliklerini belirle-
yakn ilikili olan orta insula blgesi, meye balyor. Eer ki erken dnemde
dieriyse keyif verici duygularn mer- balandmz figr tarafndan yeterli
kezi saylabilecek n singulate blge- sevgi ve ilgiyi gremezsek, kendimize
si. Bu bulgu da akn bir duygudan zi- kar deersizlik hisleri oluturup ileride
yade beynin dl merkezleriyle de ilgi- romantik ilikilerimizde de karmzdaki-
si olan bir motivasyon sistemi, drt nin bizi sevmedii gibi kaygl/elikili
olduu ynndeki varsaymlar kant- fikirlere kaplabiliyoruz.
lar nitelikte grnyor. nsanlarn di-
er memeli trleriyle kyaslandnda nci Ayhan
inciayhan@yahoo.fr
en ok farkllk ve geliim gstermi
Kaynaklar:
beyin blgesi prefrontal (n) korteks. Lazarus R. S. , Emotion and Adaptation. Oxford University Press, 1991.
Kimi varsaymlara gre n kortekste http://homepage.psy.utexas.edu/Homepage/Group/BussLAB/pdffiles/Hu-
man%20Mating%20Strategies.pdf
bilgi bilinli olarak detaylca ilenir- http://homepage.psy.utexas.edu/homepage/Group/BussLAB/pdffiles/pa-
ternityuncertainty_1996.pdf
ken, beynimiz kendimize uygun bir e Panksepp, J. Affective Neuroscience. Oxford University Press. 1998.
seimiyle ilikilendirilebilecek tm http://www.public.iastate.edu/~hd_fs.511/lecture/Reader04.ppt#265,7,
Romantic Attachment Style and Relationship Quality (cont.)
duygular ve zihinsel hesaplamalar da Sternberg R. J. & Barnes M. L. The Psychology of Love. Yale University
Press. 1988
e zamanl olarak aktive ediyor.

duyu1 12/25/05 6:46 PM Page 40
olaanst
duyular
Grme, iitme, koku alma, tat alma ve dokunma... evremizde olup biteni bu duyular
alglayabilen duyu organlarmz sayesinde alglarz. Canllar dnyasnda, duyu organlar
gereksinimlere gre ekillenmi. Her canlnn sahip olduu birtakm zellikler var. Yrtc
hayvanlar genellikle ok iyi grme, iitme ve koku alma duyularna sahipler. Bunun yannda,
baz hayvanlar da bizim sahip olmadmz, ya da bizimkilere gre ok gelimi duyulara
sahipler. Biz, bunlarn ancak bazsn yaptmz yapay aygtlarla taklit edebiliyoruz. Bazsnn
nasl altn bile tam olarak anlam deiliz.
Yarasalarn Sonar
Yarasalar ounlukla maaralarda
yaarlar ve genellikle gece karanlkta
avlanrlar. zellikle maaralar tam an-
lamyla zifiri karanlk olabilir. Bu ne-
denle, bir kedininki gibi keskin bir g-
r yetenekleri olsayd bile burada on-
larn hi iine yaramazd. Yarasalar bu-
nun yerine, avlarnn yerini saptamak
ve maara gibi dar ve karanlk ortam-
larda ynlerini bulmak iin ses kulla-
nrlar. Ses havada belli bir hzla ilerler.
Yarasa, ses karmasyla yanky duy-
mas arasndaki zaman farkndan, av-
nn kendisine uzakln bulabilir. As-
lnda bu da bir tr radar gibidir. Yal-
nz, radyo dalgalar (elektromanyetik
nm) yerine ses dalgalar kullanlr.
Benzer ekilde, yunuslar ve balina-
lar da su altnda avlarn ve birbirlerini
tanmak iin ses dalgalarndan yararla-
nrlar. Ses, suda havadakinden daha Yarasalar, avlarnn yerini saptamak ve maara gibi dar ve karanlk ortamlarda ynlerini
hzl ilerler (yaklak 4,4 kat) ve daha bulmak iin bir eit sonara sahiptirler.
iyi iletilir. Ayrca, sualtnda gr me- Trden tre baz farkllklar olsa da, Hayvanlarn doal olarak gelitir-
safesi kstldr. zelikle bulank sular- geniz boluklarnda rettikleri bu ses- dikleri bu duyudan, biz insanlar da ya-
da, bu hayvanlarn avlarn grerek ler, ii yala dolu melon ad verilen pay olarak rettiiniz birtakm aygtlar
bulmalar ok zor olur. Bu nedenle, ve bir mercek gibi alan bir organ sa- sayesinde yararlanabiliyoruz. Sonar
zellikle sualtnda yankyla konum yesinde ileri doru odaklanr. Yaylan adn verdiimiz bu aygtlar, zellikle
belirleme ok yardmc olur. ses, hedeften yansdktan sonra ene- teknelerde kullanlyor. Sonar yard-
Yunuslarn ve balinalarn sualtnda- kemiinden, bu kemiin arkasndaki myla denizaltnn grnts oluturu-
ki sesleri alglamas, bunlarn beyne yal dokuya, oradan da sinirler yoluy- labiliyor. Bir vericiden yaylan ses dal-
iletilmesi iin birtakm zel organlar la beyne iletilir. Yunus ve balinalarn galar, deniz tabanndan yansdktan
var. Yunuslar ve balinalar, yarasalar gi- beyinleri, her bir tkrtyla yansyp ge- sona ayn teknedeki alcya ulayor.
bi lk atarak deil, tkrt eklinde len tkrt arasndaki zaman farkn he- Bylece, derinlik saptanabilecei gibi,
sesler kararak konum belirlerler. saplayabilecek ekilde gelimitir. deniz tabannn bir haritasnn karl-

duyu1 12/25/05 6:46 PM Page 41
Kpekbalklar baka canllarn yayd elektrik alanlarn hissedebilirler. Kpekbal embriyolarnda elektrik alanlarnn alglanmasn salayan elektroalclar
(siyah izgiler) belirgin bir ekilde grlebiliyor. Bu hcreler, insan ebriyosunda da var. Ancak ilevleri yz kemiklerini ve dileri oluturmakla snrl.
masnda ya da balk srlerinin yerle- Kpekbalklarnn, elektroalmalar dir. te bu katmandan yansyan n

rinin saptanmasnda yine sonarlardan sayesinde Yerin manyetik alann da bir blm daha duyarl hcreler tara-
yararlanlyor. hissedebildii dnlyor. Usuz bu- fndan yakalanr. Bu sayede, kediler gi-
caksz okyanuslarda byk olaslkla bi gece yaayan hayvanlarn gzleri -
bu sayede ynlerini bulabiliyorlar. a daha duyarldr.
Kpekbalklarnn Gececi hayvanlar ayn zamanda da-
Kedilerin Gzleri ha byk gzlere sahiptirler. Ayrca,
Elektroalmalar gzbebekleri daha fazla miktarda -
Kpekbalklarnn altnc hislerinin Gececi omurgal hayvanlarn ou- n geiini salamak iin ok geni
olduu sylenir. Bu aslnda doru. K- nun gznde, neredeyse bir ayna alabilir. Ia ar duyarl gzlere sa-
pekbalklar elektrik alanlarn algla- gibi yanstan tapetum lucium denen hip olan hayvanlarn gzbebekleri, a-
yaliliyorlar. Bu da, yaknlarndaki ba- bir katman bulunur. Bu, birok hay- tabakay gndzleri ar ktan koru-
ka hayvanlar bu yolla hissedebilecek- vanda olmasna karn, insanlarda yok- mak iin iyice kslabilir. Kedilerin ve
leri anlamna geliyor. Baz kpekbalk- tur. baz baka hayvanlarn gzbebekleri
lar, kumun altna saklanm olan ba- Grnt, beyne aktarlmadan nce, ince bir izgi biiminde aklk kalacak
lklar bu duyular sayesinde bulabili- gzmerceinden geerek atabakaya ekilde kslabilir.
yorlar. Balklar, kaslarn hareket et- der. Burada bulunan a duyarl
tirmede kullandklar zayf elektrik sin- hcreler, alglanan optik sinire Kularn Pusulas
yalleri ele veriyor. ulatrr ve grnt buradan beyne ile-
Kpekbalklar, bunu yaparken, tilir. Atabaka, koni ve ubuk ad Kuzey sumrular, ylda yaklak 2
elektroalma (elektroreseptr) de- verilen a duyarl iki tip hcreden kez inanlmas g bir yolculuk yapar-
nen zel hcrelerden oluan bir a oluur. Koniler, renkli grmemizi salar. Her yl Kuzey Kutbundan Gney
kullanyorlar. Aratrmaclar, insan em- lar ve yalnz parlak kta etkindir. Bu- Kutbuna uar, yaklak 6 ay sonra da
briyosunda yz kemiklerinin ve dile- na karlk, ubuklar parlak kta et- geri dnerler. Bu yolcuun uzunluu,
rin olumasn salayan bir hcre gru- kin deildir ve gece grmeyi salar. gidi-dn toplam 40.000 kilometreye
bunun, kpekbal embriyolarnda Gece yaayan hayvanlarda, ubuklarn yani Yerin evresinin uzunluuna
elektroalclarn oluumundan da so- konilere oran, gndz yaayan hay- yaklar.
rumlu olduklarn saptadlar. vanlardakine gre yksektir. Kularn, bu uzun yolculuklarnda
Bilimadamlar, tm omurgal ilkel zellikle, birlikte yaadmz iin ynlerini nasl bulduklar hala ok iyi
hayvanlarn bir zamanlar elektrik alan- daha iyi tandmz kedi ve kpeklerin anlalm deil. nceleri, kularn
larn hissedebildiklerini dnyorlar. gzlerine k tutulduunda parladkla- ynlerini gkcisimlerinin konumlar ve
Ne var ki, birok hayvan bu yetenegini rn grrz. te bu, tapedum luci- yeryzndeki birtakm belirgin ekil-
kaybetmi durumda. Gnmzde, yal- dumdan yansyan ktr. Gze den lerden yararlanarak bulabildikleri d-
nz kpekbal ve birka deniz canls n bir blm, hcrelerin arasn- nlyordu. imdi, kularn bir eit
daha bu duyuya sahip. Zaten, deniz sudan, atabakann arkasna der. An- pusulaya sahip olduklar dnl-
yu iyi bir iletken olduu iin bu duyu cak, gece avlanan hayvanlarda, evre- yor.
sualtnda ie yaryor. Tersi de geerli; lerini ok dk k koullarnda g- Kularn, bir ekilde Yerin manye-
karada hibir ie yaramyor. O neden- rebilmek ve hareketi alglayabilmek tik alann hissettiine ynelik nemli
le, karada yaayan hayvanlarda bu iin gze den n olabildiince ve- bulgular var. Bu, eitli deneylerle de
zellie rastlanmyor. rimli bir biimde alglanmas nemli- dorulanyor. Sorun, bunu nasl yap-

duyu1 12/25/05 6:46 PM Page 42
Mortesi k, aslnda gzler iin za-

rarl. Bu nedenle, ou memelinin gz-
mercekleri bu szerek atabaka-
ya iletmiyor. Ancak, baz kk kemir-
genler bu dalgaboyunu alglayabiliyor
ve bunu kendi topluluklar iinde ileti-
imde kullanyorlar. zellikle toplu-
luklar halinde yaayan hayvanlar iin,
bu tr iaretler nem tayor. rnein,
beslenmeye giderken sk kullandklar
yollar bu ekilde bulabiliyorlar. Koku
da benzer amalarla kullanlabiliyor.
Ancak, kokunun kayna her zaman
kolayca belirlenemediinden, grsel iz-
ler kadar etkili olmuyor. Bu kemirgen-
lerin idrarlar, mortesi dalgaboyunda
belirgin biimde parlyor.
Bu durum, ayn zamanda bu kk
kemirgenler iin tehlike de yaratyor.
Uzun mesafe rekortmeni olan kuzey sumrular, teki kular gibi bir eit i pusulaya sahipler. nk, bu kemirgenlerle beslenen ba-
Bylece, Yerin manyetik alann hissedebilirler.
z yrtc kular da bu dalgaboyundaki
tklar. Bu yndeki kuramlardan biri, dryor. Bu kuramlar, manyetik ala- grebiliyorlar. Kerkenes, bu ku-
kularn beyninde bulunan manyetit nn kularn iinde yap kimyasal ve lara gzel bir rnek. Tarla farelerinin
(Fe3O4) minerali. Manyetit, doal mk- fiziksel deiimleri biraz olsun akl- brakt idrar izlerinden onlarn yerle-
natstan baka bir ey deil. Bakteriler- yor. Ancak, kularn bu verileri nasl rini onlar saptayp avlayabiliyor.
den memelilere, ou canl trnde bu yorumlad ve ynlerini tam olarak Kular ve baz bcekler, mortesini
minerale rastlanyor. Kular, bu mine- nasl bulduu ok iyi anlalm deil. grebildikleri iin, bunu kendi arala-
raller yardmyla, Yerin manyetik ala- rndaki grsel iletiimde kullanrlar.
nn hissederek ynlerini buluyor ola- Kularn dii ve erkekleri arasnda ge-
bilirler. Kularn gagalarnn zerinde Kularda Mortesi nelde belirgin renk farklar olur. An-
de youn miktarda manyetite rastlan- cak, baz trlerde bunu biz ayrt ede-
yor. Ama henz bunun yn bulmalar- Grme meyiz. Birbirlerinin ayns gibi gr-
na yardmc olduu saptanabilmi de- Baz hayvanlar, bizim gremedii- nrler. Baz kularda, yalnz mortesi
il. miz mortesi dalgaboyundaki may dalgaboylarnda grlebilen farklar
Bir baka kuramsa, kularn manye- grebiliyor. Bunlar arasnda kular, bulunur. Aslnda, kularn birbirlerini
tik alan birtakm kimyasal olaylar so- balklar, srngenler ve az sayda me- bizim onlar grdmzden farkl
nucunda ortaya kan serbest radikal- meli var. grdklerini syleyebiliriz.
lerden yararlanarak bulduklar. Bu bi-
raz daha karmak bir olay ve zetle
yle gerekleiyor: Kararl atomlarda
elektronlar, iftler halinde bulunurlar.
Normalde her bir iftin oluturduu
manyetik alan, birbirini ntrletirir.
Daha byk molekllerin paralanma-
syla oluan serbest radikallerdeyse
elektron a olur. Bu da, onlarn
manyetik alan oluturmasna neden
olur. Serbest radikaller, birleerek ka-
rarl molekller oluturmaya alrlar.
Ancak, ok zayf da olsa bir manyetik
alan iinde, bu molekllerin olumas
zorlar, nk atomlar kendilerini
manyetik alann ynne gre hizala-
maya alrlar. te, kularn bir ekil-
de bu molekllerin oluumunu hisse-
derek manyetik alann ynn sapta-
yabildii dnlyor. Bu, henz ok
yeni bir kuram olmakla birlikte, yap- Kendi aralarndaki iletiim iin mortesi yanstan izler brakan kk kemirgenler pek de gvende
lan deneyler geerli olduunu dn- deiller. nk, bu kemirgenlerle beslenen kerkenes gibi yrtc kular bu dalgaboyundaki grebilirler.

duyu1 12/25/05 6:46 PM Page 43
ukur organ
Ylanlar, iyi grmeselerde, iitme duyular zayf olsa da, bizde olmayan iki gl duyu organna sahipler. Baz ylanlar, balarnn iki yannda bulunan ukur organlar
sayesinde, evreyi kzltesi dalgaboylarnda, gnmzn en duyarl kzltesi alglayclarndan 10 kat duyarl grebilirler. Ayrca, darda salladklar dillerini
azlarnn iindeki Jacobson organna dedirerek evredeki kokular duyarl bir ekilde alglayabilirler.
Yine baz bitkiler, kular ve bcek- geerli, kzltesi alclar kapatlan y- Ylanlar, atal biimindeki dillerini -
leri kendilerine ekmek iin mortesi lanlar gzleriyle evrelerini alglayabi- karp havada sallarlar. Bunu nedeni,
dalgaboyunda parlayan iaretlere sa- liyorlar. Ancak, ylanlarn gzlerinin evredeki koku molekllerini yakala-
hipler. Baz orkideler, zellikle arlar iyi grmedii de bilinen bir gerek. Ba- mak. Ylann dilindeki nem, bu mole-
kendilerine ekebilmek iin bu konuda z ylanlar yalnzca alglayabiliyor. kllerin dile yapmasn salar. Daha
uzmanlam durumdalar. Ama genelde hareketi alglamak iin sonra ylan dilini azna sokar ve Ja-
gzlerden yararlanyorlar. Kzltesi al- cobson organlarna gtrr. Ylanlar-
malarsa yakndaki scakkanl avlarn da, bu organlar azn hemen zerinde
Ylanlarn Kzltesi yerini duyarl bir biimde saptayabil- bulunur ve aza alr. Ylanlar iin bu
melerini salyor. duyunun nemi byk. Avlarn bul-
Almalar ukur organlarn ban iki yannda mada kullandklar gibi, iftlemek iin
Hepimiz, bir ekilde evremizdeki olmas sayesinde ylanlar avlarnn e ararken de bu duyularndan yararla-
scakl hissedebiliriz. Derimiz bir tr uzaklklarn da duyarl bir biimde bu- nrlar.
kzltesi alma grevi yapar. Ancak labiliyorlar. Jacobson organna balklarda, deniz
deri hi de duyarl bir alma olmamas- Baka hayvanlarda da sl alglama memelilerinde ve kularda rastlanm-
nn yan sra, grnt de oluturamaz. grlebiliyor. rnein, vampir yarasa- yor. Zaten suda ve havada bu organn
Ancak, kzltesi nm alglama ko- larn burnunda avlarnn vcut scakl- ok da ie yaramayaca ak.
nusunda ok yetenekli bir hayvan var: n hissedebilecekleri kzltesi alcla- Jacobson organ, insanlarda da var.
ylan. r var. Yine kan emen bceklerde de Ancak, yaplan aratrmalarda, burun
Gnmzde, birtakm zel aygtlar bu tr alclarn olduu dnlyor. boluunun tabannn iinde bulunan
yardmyla, s kaynaklarn saptayabili- bu organn etkin olduu saptanabil-
yoruz. Bu aygtlar, zellikle askeri kul- mi deil. nsanlardaki Jacobson orga-
lanma ynelik olarak retiliyor. Bir Ylanlarn Jacobson nyla beyin arasnda balanty sala-
ngraklylansa, bann iki yannda mas gereken sinirler eksik. Yine de,
bulunan ve binlerce hcreden oluan Organ zayf da olsa zellikle feromonlarn al-
ukur organlar sayesinde, evreyi kz- ou hayvan, Jacobson organ ya glanmasnda, bu organn bir ekilde
ltesi dalgaboylarnda, gnmzn en da vomeronazal organ olarak adlan- ie yaryor olma olasl da gz ard
duyarl kzltesi alglayclarndan 10 drlan almalar sayesinde, evrelerin- edilmiyor.
kat iyi grebiliyor. deki kimyasal moleklleri alglayabili-
Ylanlarn gzlerinin de olduunu yorlar. Aslnda, bu bir tr koku alma Alp Akolu
dnrsek, aslnda iki farkl grme organ. zellikle memeliler iin bu or- Kaynaklar:
(http://www.livescience.com/animalworld/)
organlar olduunu syleyebiliriz. gan, duyarl bir koku alcs olduun- Feather Colors: What Birds See (http://www.birders-
world.com/brd/default.aspx?c=a&id=673)
ABDnin Florida eyaletindeki aratr- dan, kimyasal iletiimde byk rol oy- The Compassed of Birds (http://www.scq.ubc.ca/?p=173)
maclar, ylanlarn iki organdan ikisini nayan feromonlarn alglanmasn sa- How Snakes See Two Ways (http://abcnews.go.com/Techno-
logy/story?id=98115)
ayn anda kullanmak yerine, yalnzca lyor. Feromonlar daha ok trlerin Urine Vision? How Rodents Communicate With UV Light
(http://news.nationalgeograp-
birini (kzltesi alclarn ya da gzle- kendi aralarndaki iletiimde rol oynu- hic.com/news/2003/07/0708_030708_ultravioletmam-
rini) kullanarak grp gremeyecekle- yorlar. mals.html)
Do Birds Use Magnetic Field to Plan Migration Routes?
rini aratryorlar. Buna gre, gzleri Baz hayvanlarsa, Jacobson organ (http://news.nationalgeograp-
hic.com/news/2001/11/1102_TVbirdflite.html)
kapatlan ylanlar, kzltesi alclaryla etkin bir koku organ olarak kullan- Olliver, F.J., Comporative Morphology of the Tapetum Lucidum, Vete-
evrelerini alglayabiliyorlar. Tersi de yor. Bunda da ylanlar bata geliyor. rinary Opthalmology (2004) 7, 1, 11-12

utkanDemirci 12/25/05 7:07 PM Page 44
Amerikada 2006 gen buluular

dl kazanan Utkan demirci
AIDS Tansn
Kolaylatran Trk
ABDnin nl Massachusetts Teknoloji Enstitsnn yayn olan

MIT Technology Review dergisi editrleri, her yl, bulularn ve aratrmalarn
en heyecan verici bulduklar 35 gen buluuyu seiyorlar.
Bu yl seilen en baarl gen buluular arasnda, aratrmalarn ABDde srdren
gen biliminsanmz Utkan Demirci vard. Demircinin byk ilgi gren buluu,
AIDS hastalnn tansn kolaylatran tek kullanmlk bir test kart.
retildiinde maliyeti bir dolarn altnda olacak olan kart, zellikle az gelimi lkelerde
AIDSe kar mcadelede kullanlacak ve bu ynde nemli avantajlar salayacak.
Demirciyle Washingtondaki yazarmz Ayegl Ylmaz grt.

Kendinizden sz eder misiniz bi-

raz?
Ilkokulu birincilikle bitirdim. Son-
ra Kadky Anadolu Lisesine bala-
dm. Orada ortaokul ve liseyi okuduk-
tan sonra niversite snavlarnda ilk
yze girdim. Milli Eitim Bakanl-
nn ilk yze giren rencilere verdi-
i bir burs var, yurtdnda istediiniz
lkede lisans renimi grmenize ola-
nak tanyor. Bu bursu kazandm. An-
cak o yl Boazii niversitesinin
Elektrik-Elektronik Mhendislii B-
lmn kazanmtm. Orada bir yl
okuduktan sonra yurtdna, Ameri-
kaya gittim. Ann Harbordaki Michi-
gan niversitesinde lisansa devam et-
tim ve ok iyi dereceyle mezun oldum,
yani baarl bir renciydim. pheliye nsan Baklk Yetersizlii Virs (HIV) bulap bulamadn belirlemek iin salk grevlisi, bu
Lisanstan sonra doktora yapmak istek kullanml kart zerine bir damla kan rnei koyuyor. Kart zerindeki kanallarn eperlerinde bulunan
tedim, nk kafamda her zaman aka- piezoelektriksel halkalar, iaretlenmi iki ayr antikoru kana kartran ses dalgalar yayyor. Kanda bulunan
hcrelerden yalnzca CD4 hcreleri her iki antikora birden yapabiliyor. Bylece, zel bir grntleme
demik kariyer yapmak, aratrma yap- ekipmanyla, kan rneinde bulunan CD4 hcrelerinin says kestirilebiliyor. Eer bu say ok dkse,
mak ve insanlara yararl eyler geli- doktorlar hastaya antiviral tedavi balatmak gerektiini anlyorlar.
tirmek vard. yle olunca doktoraya
baladm. Stanford niversitesinden vlar olduu iin, hassas sv damlack krsal blgerinde kullanlmas hayli
kabul aldm. Stanfordda yine Elektrik retme teknolojisini gelitirmek zo- zor, hatta olanaksz. Oysa mikrotekno-
Mhendislii Blmnde master yap- runda kaldk. lojiler, mesela bilgisayar ipleri ok
tm. Daha sonra bir de Endstri M- MITnin Technology Review dergisi ucuz.
hendisliinden master derecesi aldm. tarafndan yln 35 gen buluularn- Bu henz olduka yeni bir teknolo-
Doktora derecemi yine Stanford ni- dan biri seilmeni salayan buluun ji olmasna ramen ucuz bir teknoloji.
versitesinden aldm. Tm bunlar be hakknda bilgi verir misin? nk ipler ok sayda retilebiliyor.
yla sdrdm. Bu yariletken teknolojsini Stan- Bu doal olarak masraf dryor ve
Aratrma konunuz neydi? fordda doktoram srasnda uyguladk- insanlar bu teknolojiyi satn alabiliyor-
Doktoram MEMS zerineydi, yani tan sonra, Harvard Tp Fakltesine lar. Bu teknolojileri ve yntemleri kul-
mikroelektro-mekanik sistemler. Mik- getim. unu fark ettim: Tamam, yar- lanarak bu tarz bir ip gelitirdik. Bu,
ro ya da nanoteknolojilerin mekanik iletken teknolojisi ok gzel ama ben bir kere kullanldktan sonra atlabile-
ya da mikroakkan evrimlere uygu- yapmak istediim eylerin etkisini in- cek bir ip. Ayrca yzbin dolarlk ay-
lanmas zerine altm. Daha somut sanlar zerinde dorudan grmek is- gtlarn yapt ii, en krsal yerlerde
aklamak gerekirse, ses dalgalarn terim. Yani insanlara hizmet edecek, bile sorunsuz yapabiliyor. lem ok
mikroakkan kanallar ierisine yo- insanlarn kullanabilecei eyler geli- basit. Hastann parmandan bir dam-
unlatrarak yariletken polimerlerin tirmek istedim. Bu yzden biyomedi- la kan ipin zerine damlatlyor. ip
-bir yazcnn yapt gibi- yazlmasn kal alanda almak istedim. nsanlar- otomatik olarak o hastann kannda
saladm. Saniyede yzbin damla olu- la ilgili yaptm eylerin beni daha ka adet CD4+ T-lenfositi olduunu
turabilecek hzda, hepsini ayn boyut- ok tatmin ettiini grdm. yle olun- sylyor. CD4+ T-lenfositleri kanda
ta retebilen bir teknoloji gelitirdim. ca, tbbi problemler zerine almaya bir hcre tipi. Bunlar bir alt topluluk,
Bu teknolojinin gzellii ve zellii baladm. Bu problemlerden bir tanesi ayn zamanda da az bulunan bir toplu-
u: Ses dalgalar kullanld iin, ok AIDS hastal, yani HIV tans. Prob- luk, ancak bizim amacmz hcrelerin
hassas baz molekllerin, baz svla- lemin kaynanda u yatyor: Dn- saylarnn azalmasna neden olutur-
rn damlacklar halinde yzeylere yaz- yada 40 milyon insan bu hastal tamak. Hastalarn tedavi olabilmeleri
labilmesini salyor. Bu teknolojiyi yor. Hastalk yaygn olarak Afrika l- iin, bu kan hcrelerinin saylarnn
mrekkep pskrten yazclarnkine keleri gibi az gelimi lkelerde gr- her ayda bir izlenmesi gerekiyor.
benzetebiliriz. Tabii doal olarak, bu lyor. Buradaki insanlara ilalar veri- Biz de bunu bu yzbin dolarlk aygt-
teknolojide pskrtlen mrekkep lebiliyor. lalar pahal deil, hatta larla deil de, maliyeti bir dolardan da-
damlacnn bana ne geldii ok tam tersine ucuz. Ancak bu insanlara ha az olan ve kullanldktan sonra at-
nemli deil, yani damlack snd m, tehis konduktan sonra dzenli ola- labilen iplerle yapabilecek bir mikro-
basn altnda m kald, bu pek nem- rak hastaln geliiminin gzetlenme- teknolojiyi gelitirdik. Halen bu konu
li deil. Ancak biz daha ok yarilet- si gerekiyor. Bunu u anda yzbin-y- zerine almaya devam ediyorum.
ken endstrisindeki hassas svlarla zellibin dolarlk aygtlar yapyor. Do- Daha sonra da, bizler kadar ansl ol-
altmz iin ve bunlar da pahal s- al olarak, bu teknolojilerin Afrikann mayan, zor durumda olan ve yoksul

Kan Hava
damlac
lkelerde yaayan insanlara yardmc
olacak yararl bir i yapacam umu-
yorum. O adan bu gzel bir proje. Odak
Olayn bilimsel yn gzel, nk ye-
ni bir teknolojiyi gelitiriyorsunuz. Salm
Bulu, ayn zamanda, kresel boyutta- svs
ki HIV sorununun zmne ynelik
olarak, CD4 hcresinin ucuz bir ekil-
de saylabilmesine olanak salyor.
Aldnz dl hakknda biraz bilgi
verir misiniz?
Saysallatrlm halkalar Piezoelektrik taban
MIT Technology Review dergisinin
(basnc elektrie dntren dzenek)
her yl verdii TR35 gen buluu
dl prestijli bir dl. zellii u:
Her yl, 35 yan altnda olan 35 gen sinde almaya baladm. Daha do- yapmaya ve bunlarn peinden gitme-
biliminsan seiliyor. Bu insanlar yap- rusu, Harvard ile MITnin tbbi sorun- ye devam ederlerse, yani gerekten
tklar ilerden dolay onurlanrryor- lara ortak zmler getirebilmek ama- inanarak ve isteyerek (bu bilim olabi-
lar. Bu insanlarn ileride teknolojinin cyla bir araya gelerek oluturduu lir, sanat olabilir), yetenekli olduklar
ynn deitirebileceklerini dn- Harvard-MIT Salk Bilimleri ve Tek- konularda kendilerini gelitirmeye za-
yorlar. Daha nce de ok nemli in- nolojileri Blmnde almaya ba- man ayrrlarsa, sonuta her zaman
sanlar bu dl alm. Ben de aldm ladm. Bylece hem Harvarda hem baar ve mutluluk, sevdiiniz ii yap-
iin kendimi mutlu sayyorum. Ama MITye asistan profesr (bizdeki yar- tnz iin gelir. Bunu gerekletirme-
sonuta dl geicidir. nemli olan dmc docente karlk geliyor) olarak nin yolu da almak. Pek ok arkada-
altm konu ve reteceim iler. kendi laboratuvarm kurdum. Bu bah- m buraya, yani Amerikayaya okuma-
zerinde altm konulardan birini settiim iki proje zerine rencile- ya geldi ve ok baarl oldu. Trki-
akladm. rimle beraber almaya baladk. yede ok ciddi bir beyin potansiyeli
Dier aratrma konunuz nedir? nmzdeki be yl ierisinde bu bah- var. Ama bunun ok iyi ilenmesi la-
zerinde altm dier konuyu settiim teknolojilerin hayata getii- zm. Birok insan buradan, ODT, Bo-
aklamak gerekirse, doktora tezim ni grebilirsem bu benim iin nemli azii gibi niversitelerde akademis-
iin Stanfordda retmi olduum has- bir mutluluk kayna olacak. yen olmak zere, Trkiyeye geri d-
sas damlack retme teknolojisiyle, Onun dnda bir baka projem da- nyor. Trkiyede bilime ve AR-GEye
imdi hassas svlar deil de hassas ha var. Proje yine mikroteknolojilerin devletin ciddi para aktarmas lazm.
hcreler yazyoruz. Yani bu kez damla- tp uygulamalaryla ilgili. rnein, Trk Silahl Kuvvetleri zaten bunu ya-
cklarn iine hcreleri yerletirerek kanser alannda almalarmz var. a- pyor. Amerikada ordu ve devlet ara-
bunlar teker teker, bir yazcda kat lmamz, insan vcudunun belirli bir trmaya korkun para aktaryor. Para
zerine bir ey yazarm gibi bir yze- blgesinde bir tmr olutuktan sonra olmadan aratrma olmuyor. zel ir-
ye yazyoruz. Bunun uygulamalar do- o tmrun yaylma mekanizmasn an- ketlerin de ok iyi aratrma burslar
ku mhendisliinde var. Aratrmac- lamaya ynelik. Amacmz, kanserli var. Ayrca devlete bal ulusal salk
lar, hcreleri istedikleri yerlere yerle- hcrelerin tmrden kopup kan dola- enstits ve ulusal bilim enstits
tirerek organlar yazabilmeyi hayal mna kartklarn, oradan da baka var. Bunlar ok byk paralar ayr-
ediyorlar. Biz de bylece damlacklar yerlere nasl yayldklarn, insann kan yorlar bilime. Trkiyede de yurtdn-
ierisine yerletirdiimiz hcreleri, dolamnda bu tmrl hcrelerden da doktora yapm insanlara geni
ses dalgalar ve mikroakkan teknolo- ka tane olduunu, tedavi srasnda bu aratrma olanaklarnn salanmas la-
jisiyle, istediimiz noktalara yerletire- hcrelerin ne oranda azaldn gste- zm. Bu insanlar cok hevesli insanlar.
rek ok hzl bir ekilde eitli dokular rebilen aygtlar gelitirmek. Tabii bun- Gerekli destei grrlerse bilimde bir
yazmaya alyoruz. Bu uygulamalar- lar yine ucuz maliyetli ve kullanm ko- patlama yaanabilir. Buna gerekten
dan bir tanesi. Yani hcreleri bir dam- lay aygtlar olmal. Aygtlar, kanda az ihtiya var. nsanlarmzn hakettikleri
lack ierisine kontroll bir ekilde sayda bulunan hcreleri tespit edebil- yerlere gelebilmeleri iin bilimde ken-
yerletirip istediiniz herhangi bir yere meli. Bir kap tuz dnn. Bunun iin- dilerini ispatlamalar gerek. Kendi tek-
yerletirebiliyorsanz bunun biyolojide de milyarlarca tuz tanesi olsun, ancak nolojilerimizi yapalm. Bizim teknoloji
ve tpta pek ok uygulamalar olabilir. bir tane de eker tanesi bulunsun. reten irketlerimiz olsun. Bu irket-
te bu uygulamalarn neler olabilece- Amacmz o eker tanesini onca tuz ta- ler dnyaya bizim teknolojilerimizi
ini laboratuvarmda aratryoruz. nesinden ayrdedebilmek. Bu aslnda satsn. Tabii tm bunlarn kayna pa-
u an aratrmalarnz nerede y- ok ilgin bir sorun. ra. O yzden Trkiyede bilime byk
rtyorsunuz? Okuyucularmza iletmek istedii- paralarn aktarlmas lazm.
Doktora sonras almalarm geniz eyler var m?
tiimiz ay Harvard Tp Fakltesinde u ana kadarki hayatm boyunca Bilim ve Teknik Dergisi adna
tamamladm. imdi de retim yesi gzlemlediim belli eyler var. Diyebi- Ayegl Ylmaz
profesr olarak Harvard Tp Faklte- leceim, insanlar sevdikleri eyleri ayseg2004@yahoo.co.uk

tarihh 12/25/05 7:02 PM Page 104
Tarih zerine
P r o f . D r . l b e r O r t a y l
Sevgili okuyucular: Okul arka- sane okumay sevmek ve almak

dam ve sevgili dostum Rait Gr- lazm. Zira mitoloji okumann evve-
dilekin davetiyle her ay bu dergi- len bizim dmzdaki bir dnyay il-
de tarihin yntemi, Avrupa ve Trk giyle izletmek gibi bir alkanlk
tarihinin nemli sorunsallar, kay- verdii ak. kincisi, mitolojiyi iyi
naklar zerine ksa yazlar yazma- okuyan, bilen ve ustalk edinen
ya karar verdik. Hi phesiz ki okuyucuya bir takm tarihi gei-
sizlerin istek ve sorularnz da ba- nen acemilerin gerek d olgular
na yn verecek. Umut ederim ara- yutturmas mmkn deildir. Nite-
mzda iyi bir iletiim kurulur ve ya- kim bu konudaki rnekleri gelecek
rarl almalar yapabiliriz. yazmzda vereceiz.
Bizim genliimizde tarih eiti- Hi phesiz, tarih izgisi zerinde
mi mnhasran okul ders kitaplar gezinmeye almamz lazm. Tarihin
ile snrlyd. Pek iac slubu sfr noktas bugn iin Hz.sann
olan ve stad ii metinler deiller- doumuna atfedilen yldr. Oysa bu
di. Bu ders kitaplarnn dnda tarih Hristiyanlar arasnda bile ok
genlerde tarih sevgisini uyandra- sonra tespit edildi. Romallar iin
cak ve onlar baka kitaplar oku- Roma ehrinin kuruluudur ve 700
maya sevk edecek yaynlar bul- yl daha eskidir. Yahudiler iin Mu-
mak gt. Bu gibi eserlerin say- sann Tur-u Sinada Allahn emir-
s ok snrlyd ve itiraf edeyim s- lerini ald yldr 5000 yl evveline
tanbulda baslan byle bir kitab uzanr ve Mslman milletler iin
Ankarada bulmak mmkn deil- Hz. Muhammedin Medineye g
di. Bu nedenle biz de yaz tatille- ettii, slam devletini kurduu ta-
rinde byklerimiz ile istediimiz rihtir; M. 622yi karlar. Bir takm
kitap varsa Beyazt Sahaflara gi- eski olaylar bunlarn evveli ve son-
derdik. Mesela Ferenc Molnarn Pal So- spor gibi, musiki gibi erkenden beceri ras diye tarihleriz. Bizim kullandmz
kann ocuklar adl kitabn bir abla- edinmeniz gereken bir alandr. Kukusuz, Milad takvimine gre mesela skenderin
mz bize tavsiye etmiti, ancak sahaflarda tarihin yannda corafya atlasn grnen zaman Miladdan nce 4. asrdr. stan-
bulunur dedii iin annemi zorlayp oraya bir yere asp siyasi ve fiziki olarak ezber- bul ehrinin Byk Konstantin tarafndan
gtrm, bulduumuz nshann ne hik- lememiz gerekir. Ulusumuzun genlii Kostantinopolis olarak kuruluu Mi-
metse son sayfas da olmadndan neti- corafya ve harita bilmiyor ve bu konuda laddan sonra 4. asrda 332dir. Mektep-
ceyi 20 sene sonra renmitim. Benzer maalesef Orta Asya lkelerinin, baz Orta- te de rendiimiz bu gerei maalesef
durum, benim her hafta Hafta dergisin- dou ve Kuzey Afrika lkelerinin ve zihnimizde talim konusu yapmadmz
de okuduum Reat Ekrem Kounun ki- ABDnin genlii ile ayn sorunu payla- iin abucak unuturuz. Okumu kocaman
taplarn ararken karma kt. Ancak s- yor. unu itiraf edeyim, Bat Avrupallar, adamlarda bile bu mefhum oturmaz. Hele
tanbulda stanbul Ansiklopedisinin fa- Orta Avrupallar, Ruslar, Uzakdoulular hele Justinyan devrinde yani Ayasofya ya-
sikllerini bulabilip, tabii ilgimi eken ba- ve bilhassa Hindistann okumu genlii pldnda talya Romasnda ve Fransada
z maddeleri okuyabilmitim. corafyay daha iyi bilmektedir. Tarih za- ve randa ne olduunu kimse dnmez
Bugn 10 yanda bir ocuk Trki- manlarda ve meknlarda ustalkla gezme- ve dnemez. te buna e zamanlama
yede daha eitli, renkli, ekici sluplu yi gerektirir. Bu gezinti iin tpk piyanis- noksan (senkronizasyon eksii) diyebili-
hatta doru tercme edilen kitaplar bula- tin erken yalarda talimi gibi corafyay riz. ok nemli bir kusurdur.
biliyor. Tarih bilgisi iin lazm olan ey ve dnya tarihinin ana hatlarn ezberle- Tarih kaynaklarn bilmemek bu kay-
nmze gelen ve ilgimizi eken kayna memiz gerekir. Trkede bu ezberi vere- naklarn evirisinin noksan olduu Trk-
okumaktr; zellikle bir Trkn dnya ta- cek kaynaklar artk bulunuyor. Kald ki, eye evirileri yapmamak ve zaten bunla-
rihi bilgisi edinmesi arttr. Dnya tarihi- bunun iin yeterli ngilizceyi bilen genle- r kullanamamak en mhim noksanmz-
ni 20 yandan sonra okumak ve ren- rin says da bir hayli fazladr. dr. Tarih metin ve filoloji demektir. En
mek, hibir temel birikim yoksa gerek- Tarih okumay sevmek iin gariptir fa- ok bunun zerinde duracaz. Gelecek
ten iyi netice salamaz. Tarih bilgisi tpk kat gerektir; mitoloji yani menkbe ve ef- ay grmek zere, selamlar.

Bidebilan 12/25/05 7:09 PM Page 1
TRKYE BLMSEL VE TEKNOLOJK ARATIRMA KURUMU
15. ULUSAL BLM OLMPYATLARI

2007
KMLER BAVURABLR? BAVURU KOULLARI NEDR?
MATEMATK, FZK, KMYA, BYOLOJ ve BLGSAYAR dallarnda yaplacak

snavlara, lkemizdeki ve konuk statsnde olmak zere K.K.T.C.deki her
ortaretim kurumu, baarl rencileri arasndan okul ynetimince seilecek
her dalda en ok 6ar renci ile katlabilir. lkretim Kurumlar da bu
snavlara, M A T E M A T K d n d a k a l a n d a l l a r d a (FZK, KMYA, BYOLOJ VE
BLGSAYAR) 8 . s n f a d e v a m e t m e k t e o l a n baarl rencileri arasndan
okul ynetimince seilecek en ok 2 renci ile katlabilirler. A n c a k s n a v l a r n
esas olarak ortaretim rencilerine ynelik ve snavn ortaretim
mfredat dzeyinin stnde olduu gz nnde bulundurulmaldr.
Matematik dalnda snava katlmak isteyen ilkretim rencileri iin
ayrca 12. Ulusal lkretim Matematik Olimpiyat dzenlenmitir.
Olimpiyatlara bavurular okul mdrlklerince online yaplmaktadr. Bireysel
bavuru kabul edilmeyecektir.
Bu snavlara katlmak zere MATEMATK, FZK, KMYA, BYOLOJ ve BLGSAYAR

dallarndan nerilecek ortaretim rencilerinin, 2006 2007 retim ylnda
(2007de) ortaretiminin son ylnda o l m a m a l a r gerekmektedir. Okullarn
M A T E M A T K dalnda nerecei rencilerin en az 1/3 ortaretimin
1. ylnda (9.snf) olmaldr.
BAVURULAR
http://sinavlar.meb.gov.tr
adresine 08 Ocak 09 Mart 2007 tarihleri arasnda yaplacaktr.
Snavla ilgili ayrntl bilgiye

www.tubitak.gov.tr/bideb adresinden ulaabilirsiniz.
merakliilan 12/21/05 12:13 AM Page 1
poloyum210 12/20/05 11:32 PM Page 50
gerek casusluk yksnn ardndaki madde
Polonyum 210
Alexander Litvinenko, eski KGB g- amacyla Prusya mavisi enjeksiyonu
revlilerindendi. Sovyetler Birliinin yapld. Halbuki 22 Kasmda durumu
dalmasndan sonra, Rusya Federas- arlamt. Ertesi sabah ld. Tal-
yonu Gvenlik Kuruluunda (FSB) a- yumla deil, gl bir alfa netkin
lt. Devlet srlarn aklamakla sula- (radyoaktif) maddeyle zehirlendii an-
nnca, sahte bir pasaportla Trkiyeye lalmt. ngiliz polisi tarafndan ayn
kamt. 1 Kasm 2000de, Londraya gn, olay hakknda soruturma bala-
geip, ngiltereden iltica talebinde bu- tld.
lundu. O gnden sonra Londrada ya- Litvinenkonun 1 Kasm gn ura-
yordu. 1 Kasm 2006 gn Milleni- m olduu yerlerde alfa nm tara- nenkonun otelden sonra uram ol-
um Otelde, eski alma arkadalarn- mas yapld. Millenium Otelin dr- duu yerlerin hepsinde taramalar yapl-
dan Dmitry Kovtun, Andrei Lugovoi ve dnc katndaki kahvede Po210 (polon- d. 28 Kasm gn Scotland Yard tara-
Vyacheslav Sokolenko ile bulutu. yum) belirlendi. Ancak, Litvinenko da- fndan, bata sui (Japon mutfandan
Otelin drdnc katndaki Pines ha nce zehirlenmi ve netkin mad- ince dilimlenmi i balk) lokantas ve
Barda kahve itiler. Litvinenko ayn deyi buraya, kahve ierken bulatrm evi olmak zere, 7 ayr yerde nma
gn daha sonra, Picadilli alanndaki olabilirdi. Cebinden 1 Kasm tarihli es- rastland akland. O halde Litvinen-
bir sui lokantasnda, talyan gvenlik ki bir otobs bileti kmt. Otobs konun vcudundaki etkinlik izgisi
uzman Mario Scaramella ile le ye- bulunup tarand. Inetkinlie rastlan- otelde balyordu. Etkinliin izlerinin,
mei yedi. Ertesi gn rahatszlanmt. maynca, Litvinenkonun otelde zehir- polonyumu otele getirenler tarafndan
3 Kasm gn Barnet General Hospi- lenmi olduu kanaatine varld. Litvi- da braklm olmas gerekirdi. izgi-
tala kaldrld. 11 Kasmda zehirlendi- nin te yannn aratrlmasna balan-
i anlalmt. 17 Kasmda, University d. Otelde bulutuu eski alma arka-
College Hospitala nakledilerek, silahl dalarnn Londraya geli ve gidi yol-
muhafzlarn korumas altna alnd. lar saptand. Dmitry Kovtun Lon-
Bir toksikoloji uzman tarafndan ken- draya 30 Ekim tarihinde, Hamburgtan
disine talyum zehirlenmesi tehisi uakla gelmiti. ngiliz Salk Koruma
kondu. 20 Kasmda youn bakm biri- Kuruluu (HPA) 29 Kasm gn, ngi-
mine alnd. Kendisine iki kez, talyu- liz Havayollarnn iki uanda polon-
mun vcuttan atln hzlandrmak yuma rastlandn aklad. Bu bula-

poloyum210 12/20/05 11:32 PM Page 51
madan dolay, o gnden sonraki 221

sefer etkilenmi olabilirdi. Bu uula-
rn 30,000 yolcusuna, gvenlik tarama-
s iin kuruma bavurmalar gerektii
bildirildi. 1 Aralk gn Litvinenko
zerinde otopsi yapld. Midesinde
Prusya mavisi enjeksiyonlarnn kalnt-
larnn yannda, yksek dozda Po210
belirlendi. Scotland Yardn 6 Aralkta
yapt aklama, Litvinenkonun l-
mnn bundan byle cinayet kapsa-
mnda soruturulaca bildiriyordu.
8 Aralk gn Moskovadan,
Dmitry Kovtunun rahatszland ha-
beri geldi. Komada olduu syleniyor-
du. Alman polisi, Kovtunun Londraya lnda saf olarak ayrtrlmlard. Curi- nin bamsz olmayna eker midiy-
uarken urad Hamburgda arama elerin ilgi oda, bu iki elementin - le, bu yeni elemente polonyum ad ve-
yapmt. Burada kald dairede po- netkinlik dzeylerini ayr ayr belirle- rilmesini nerdi. nerisi malum, kabul
lonyum bulundu. Kovtun hakknda, mekti. Ancak, belli bir mineral rnei- grd. Uranyum cevheri zerindeki
Almanyaya kaak olarak netkin nin netkinliinin, bu rnekten kimya- almalarna devamla, 1902 ylnda
madde soktuu gerekesiyle dava al- sal yntemlerle ayrtrdklar uranyum radyumu saf olarak elde ettiler.
d. ngiliz polisi ertesi gn, Millenyum ve toryumun netkinliklerinin topla- Polonyumun ge kefinin nedeni,
Otelinin Pines Barndaki tek bir fin- mndan daha fazla olduunu farketti- yerkabuunda eser miktarlarda, rne-
cann, zehirin Litvinenkoya verilmesin- ler. Bu, mineral rneinin iinde, - in uranyum minerallarinde, ktlece
de kullanlan ara olduunun, hemen netkin baka baz elementlerin daha ol- 10 milyarda bir orannda bulunmas.
hemen kesinlikle belirlendiini aklamas gerektiine iaret ediyordu. Nite- Atom numaras, yani proton says 84.
d. Soruturma devam ediyor. Bu ara- kim, mineralden uranyum ve toryumun Hepsi de netkin olan 28 adet izotopu
da bir dizi soru domutu: Neden nce ayrtrlmasndan sonra geride kalan var. Bu izotoplarn ktle numaralar
talyum zehirlenmesi denmi de, zehi- rneklerin ma spektrumunda, o za- 194 ile 218 arasnda deiiyor, yar-
rin polonyum olduu batan belirlene- mana kadar bilinmeyen bir elementin mrleri ise nanosaniye ile birka yl
memiti? Suikastlar her kim idiyse- imzasn yakaladlar. Ksa bir sre son- arasnda. Polonyumun yerkabuunda-
ler, neden byle her tarafta kaln izler ra da, elementi saf olarak elde etmeyi ki azlnn nedeni de bu zaten; kararl
brakan bir yntemi semitiler? baardlar. Marie Curie, Polonyadan izotopunun bulunmamas ve netkin
Bu yazmzda, olayn teknik ynle- g etmi bir Fransz vatandayd ve o izotoplarnn ksa mrl olmas. Dn-
rine k tutacak bir derleme hazrlama- sralar lkesi, Rusya, Prusya ve Avus- yann olutuu sradaki bileiminde
ya altk... turya arasnda paylalm durumdayd. bazlar vard belki, ama oktan bozu-
Uluslararas camiann dikkatini lkesi- nup baka ekirdeklere dnm ol-
Polonyum mallar. Sonu olarak, polonyum im-
Polonyum elementi 1897 ylnda, diki doal varln, dier elementlerin
Marie Sklodoswska ve ei Pierre Curie netkin izotoplarnn bozunma rn-
tarafndan kefedildi. Curieler aslnda lerine borlu. En yava bozunan izo-
uranyumun, 1896 ylnda Henry Bec- toplarndan birisi Po210, 138 gn yar-
querel tarafndan kefedilmi olan - mre sahip. Fakat bu izotop, garip
netkinlik zelliini inceliyorlard. Bu bir ekilde, doada bulunmuyor. Hal-
amala, uranyumun piblend minera- buki en yaygn olarak kullanlan, en
lini kullandlar. Mineralin iinde, uran- tehlikelisi ve u sralarda da en nls
yum ve toryumun bulunduu ve her o...
ikisinin de netkin olduu biliniyordu. Po210 alfa parac yarak bozu-
nk uranyum elementi ok daha n- nuyor. Alfa paracklar, +2 ykl hel-
celeri, 1789 ylnda, toryum ise 1828 y- yum ekirdeklerinden olutuklarndan,
yollar zerindeki atomlarn - ykl
elektronlar ve + ykl ekirdekleriyle
gl elektrostatik etkileime girer ve
bu atomlar iyonlatrp, yerlerinden oy-
natp; aralarnda molekl balar varsa
eer, bunlar krarlar. Sonu olarak,
bozunmalarn iinde yer ald malze-
menin atomlarna kinetik enerji aktar-

poloyum210 12/20/05 11:32 PM Page 52
larak, malzemenin snmasna yol al- inin ma gcnn 140 W olduu an- mn milyarda biri) dzeyine ulaan
maktadr. Her bir bozunmadan aa lamna gelmekte. Yani Po210, birim miktarda Po210 bulunur. Bu aygtlar
kan enerji 5,06 milyon elektronvolt arlk bana s retme gc yksek yetkili fotoraflar tarafndan, film kat-
(MeV) kadardr. Geri 1 eV, bizim b- bir madde. Bu zelliiyle, hafif g manlarnda oluan statik elektrii gi-
yk leimiz iin ok kk miktarda kaynaklarnn, rnein s-elektrik d- dermek amacyla kullanlmakta. Po-
bir enerji (1eV=1,6x10-19 J). Fakat, r- ntrcs (termoelektrik) hcrele- lonyumun bu izotopu doada bulun-
nein 1 gram Po210da yer alan saniye- rin yapmnda ve yapay uydularda kul- madna gre, bu tr gereksinimler
deki bozunma says (Becquerel, Bq), lanlyor. Nitekim, Aya indirilen Lu- iin yapay olarak retilmesi gerekiyor.
yaklak olarak 5 kg radyumunkine e- nokhod gezginlerinin (rover) i bile- P210 retmenin en ok kullanlan
deer. Radyumun gramnn saniyedeki enlerinin Ay gecelerinde donmamas yntemi, Bi209 (bizmut) izotopunu nk-
bozunma hz 3,7x109 olup, bu net- iin bu kaynak kullanld. te yandan, leer reaktrlerde ntron bombardma-
kinlik dzeyi 1 Curie olarak tanmlan- alfa paracklar, iinde seyahat ettikle- nna tabi tutmak. Bir ntron yutan
m. O halde 1 gram Po210un net- ri havay iyonlatrp, civardaki statik Bi209 ekirdei, - geerek, yani bir
kinlii, yaklak 5000 Curieye, ya da elektrik oluumlarnn ntrlemesini elektron yarak P210a dnr. Fakat
1,85x1014 Bqe (1 trilyon, 850 milyar salayabiliyor. Bu nedenle, statik kar- Bi209, Tl206ya (talyum) da dnebili-
Becquerel) eit. Bu bozunmalardan t (anti-statik) baz fralarda 500 yor. Bu yzden, retilen P210 rnekle-
aa kan enerji miktar 140 Joule Ciye varan (Ci = mikroCurie), yani rinde talyuma da rastlanr ve talyumun
(J) buluyor. Bu, 1 gramlk Po210 rne- 100 ng (nanogram = 10-9 gram gra- bulunmas, P210nun bu srele elde
yor. ekirdein kendisi paralanmayp, iindeki

Inetkinlik ntron veya protonlardan biri, bir elektron veya
Baz ekirdekler kararsz olup, bir veya bir- pozitron nlayarak, proton veya ntrona d-
ka parack nlayarak, daha kararl bir enerji nmektedir. Son olarak, etkin ekirdekler,
durumuna gemek eilimindedirler. Byle e- bulunduklar yksek enerji durumundan daha
kirdeklerin netkin (radyoaktif) olduu sy- alak bir enerji dzeyine gei yapar ve srada,
lenir. Doada karlalan trden netkinlikler- iki dzey arasndaki fark kadar enerjiye sahip
den kaynaklanan paracklar; nitelikleri zama- elektromanyetik nlar yayarlar.
nnda bilinmediinden, Grek alfabesinin ilk harf- Bunlardan alfa paracklar, +2 ykl ekir-
leriyle; (alfa), (beta), (gama) paracklar deklerden olutuklarndan, iinde ndklar or-
olarak adlandrlm. Bu isimler hala kullanl- tamn atomlarndaki ykl elektronlarla ve +
yor. rnein paracklar, +2 ykl helyum ykl ekirdeklerle gl bir ekilde etkileip,
ekirdeklerinden olumakta. Bunlar yan ve ksa srede yavalatlrlar. Kat kalnlndaki
etkin olarak adlandrlan ekirdeklerin atom bir kat malzeme tarafndan durdurulmalar
numaras,(Z), 2, ktle numarasysa (A), 4 azalr. mmkndr. Fakat bu ksa mesefe ierisindeki
atomlarn diziliminde veya molekllerin bala-
rnda ciddi deiikliklere yol aarlar. Beta par- Inan paracklarn, canl bir dokuya aktar-
acklar da keza ykl olduklarndan, madde dklar enerji miktar, Uluslararas Standart (SI)
ortamyla gl bir ekilde etkileir. Fakat alfa birimi Gray (Gy) ile llr. 1 Gy, dokunun ki-
paracklarndan ok daha kk olmalar nede- logram ktlesi bana 1 joule enerji aktarmna
niyle, milimetrenin kesri dzeylerinde uzak me- karlk gelir. Ancak, dokuda yol alan hasar,
safelere kadar ulaabilirler. Halbuki gama n- sadece enerji miktaryla deil, bu enerjiyi akta-
larnn maddeyle etkileimi zayftr. rnein fo- ran paracn niteliine de baldr. rnein al-
toelektrik olaynda, elektronlar yrngelerin- fa paracklar, ksa mesafede byk hasara yol
den frlatarak, yksek enerjilerle iyonlatrabilir- atklarndan, biyolojik olarak daha tehlikelidir-
ler. Bu arada kendileri de bir miktar enerji kay- ler. Dolaysyla, farkl tr nlarn dokuya vere-
betmi olurlar. Bu yzden, gama nlarna kar- cekleri hasar potansiyeli, dokuya aktardklar
Yani ekirdek paralanr. Beta paracklarysa, - zrh malzemesi olarak daha ziyade, atom nu- enerji miktarlar, biyolojik hasar yetenekleriyle
ykl elektronlar ya da + ykl pozitronlardan maras (Z) ve dolaysyla elektron says yksek orantl katsaylarla arplarak bulunur. Bu,
olumaktadr. Dolaysya, etkin ekirdeklerin olan, kurun gibi maddeler kullanlr. Bu n olumsuz bir ynden kalite arpan olarak nite-
trne, ntronlarla beraber, iyonlatrc nlar lendirilebilecek olan katsaylara, greli biyolojik
bozunmalar sonucunda, ktle numaralar dei-
deniyor. etkinlik (RBE) faktr deniyor. Bu faktr, r-
mezken, atom numaralar 1 artyor veya azal-
nein alfa paracklar iin 20yken, gama nla-
r iin 1 dzeyinde. Enerji miktar ile RBEnin
arpmna doz denmekte. Biyolojik doz ede-
eri olarak adlandrlan bu niceliin SI birimi
ise, Sievert (Sv). rnein 1 Gylik alfa nmnn
biyolojik doz edeeri; 20x1 Gy=20 Svtir. Yay-
gn olarak kullanlan bir dier birim REM (Ro-
entgen Eqiuvalent Man), 1 REM=100 Sv eitli-
ine tabidir. Yandaki tabloda eitli doz dzey-
lerinin yol aabilecei sonular kabaca gsterili-
yor. rnein 30 gnde %30 lm, her biri il-
gili doza maruz kalm olan nfusun, 30 gn
iinde %30unun lme olasl anlamna gel-
mekte.

poloyum210 12/20/05 11:32 PM Page 53
edilmi olduuna iaret eder. Hatta, Polonyum 210 atomu

bizmutun elde edildii mineral, karl-
d madene zgn baz safszlklar ie-
rir. Reaktrdeki ntron nm sonu-
cunda bu safszlklar, P210un yannda-
ki dier safszlklara dnr. Bu un-
surlarn kimyasal bileimini inceleye-
rek, herhangi bir P210 rneinin hangi
lkede retildiini, hatta hammaddesi-
nin o lkenin hangi madeninden geldi- Alfa paracklar
ini belirlemek mmkndr.
Dnyadaki yllk P210 retimi 100
gram kadar ve bunun hemen tamam,
Rusya Federasyonundaki RBMK tipi
nkleer reaktrlerde retiliyor ve tek alnacak olursa, zarar potansiyeli oran- barsak eperini oluturan (mikrovi-
bir yetkili satc araclyla, Amerikan sz bir ekilde artar. nk, kaynak li) hcreler, bir mukus katman tarafn-
irketlerine satlyor. Yasa d kaynak- canl dokunun iine girdiinde, paradan korunmalarna allyor olsa da,
lardan elde edilmesi g. Elde edilse cklar ksa bir mesafe ierisinde de ol- asitli bir ortama yaknlklar nedeniyle
bile zerinde allmas zor bir malze- sa, hcredeki molekllerin yapsnda ksa mrldrler ve hzl oalmalar
me. rnein 1 gramlk P210 paras; ciddi bozulmalara yol aarlar. En fazla gerekir. Kemik iliinde retilen kan
bnyesinde bu gle retilen sy, do- etkilenen ilev, hcre blnmesi sra- hcreleri de yle. te yandan, kldibi
al tanmla havaya veya s iletimiyle, sndaki kimyasal haberleme sreleri. hcreleri maya kar, dier hcrelere
temasta bulunduu katlara, ayn hzla Bu sreler aksadnda, blnme oranla daha fazla duyarldrlar. Dolay-
aktaramaz. Scakl giderek artar ve lmle sonulanr. Dolaysyla, zelde syla, netkin bir maddenin ksa sre-
500 Cye kadar ular. Halbuki polon- alfa paracklar ve genelde netkin- de (akut) olarak vcuda alnmasnn
yumun ergime noktas 254 Cdir. Do- lik, en fazla, abuk blnen hcrelerin yol at ilk ma (radyasyon) hasta-
laysyla, byle bir Po210 rnei, kendi- lmne yol aar. rnein, kanserli l belirtileri; sa dklmesi, barsak
liinden erir ve tanmas g bir hale hcreler hzla blnp oalan hcre- bozukluu ve kanszlktr. Bu semp-
gelir. Bir baka nedenle daha... lerdir ve netkinlik karsnda, normal tomlarn etkinlikle devam lmle so-
Geri polonyumun kaynama nokta- hcrelerden daha fazla etkilenirler. nulanabilir. rnein, her biri ayn do-
s 962 Cdir. Fakat ok daha dk s- Kanser hastalarna nla tedavi (rad- za maruz kalan bir grup insann
caklklarda bile, bir polonyum rnei- yoterapi) ynteminin uygulanmasnn %50sinin lmne yol aan doz mikta-
nin yzeyinden zerrecikler koparak ha- ardnda yatan neden bu. Fakat bu sra- rna %50 lmcl doz (LD50) denir.
vaya karr. Bir bakma buharlamaya da, kanserli hcrelerin yannda, na Po210 iin bu deer 4 Sieverttir...
benzeyen bu aerosol etkisinin, nedeni maruz kalan salkl hcrelerin bazla- Po210un alfa nlaycs olmas ne-
kesin olarak bilinmiyor. Ancak, d y- r da lmektedir. Kald ki vcutta, sk deniyle, rettii syla ar snmaya-
zeye yakn bozunmalardan aa kan blnp hzl oalan normal hcreler cak kadar kk bir parac, kat
alfa paracklarnn yollar zerindeki de var. rnein mide ve zellikle de kalnlnda bir maddeyle szdrmaz
polonyum atomlarndan bir grubunu bir ekilde kapland takdirde, asla
1897de Marie ve Pierre
nne katp, bnyeden zerrecik halin- Polonyum, paralanrken alfa Curie tarafndan bulundu nerilmemekle beraber, cepte dahi ta-
paracklarn serbest brakr. Alfa
de kopartarak havaya katt sanlmak- paracklarnn kk bir etki alan Uranyumdan
nabilir. Ancak, ayn paracn ka-
ta. rnein 55 Cye stlan bir polon-
vardr ve eitli engeller bunlar
durdurabilir; bu engellerden biri
400 kat daha bnda ufak bir akln olumas halin-
radyoaktif
yum paras, 45 saat ierisinde ktlesi- de salkl, zarar grmemi insan de, Po210, aerosol etkisiyle havaya ka-
derisidir. (Bu nedenle bu maddeye
nin %50sini bu uuculuk nedeniyle dokunurken koruyucu giysiler rmaya balar ve hem tayan, hem de
kaybeder. Halbuki Po210un havaya ka-
giyilmesi gerekmez). civardakiler iin ciddi bir tehdit unsu-
Vcut dnda
rmas tehlikeli bir durum... yarlanma mr 138 gn ru oluturur. Polonyum kimyasal
Alfa paracklar civar atomlarla
Polonyum-210n zehir etkisi gstermesi iin
besinlerle alnmas gerekir; sindirim yoluyla,
zellikleri asndan tellr ve bizmuta
gl bir ekilde etkiletiklerinden, ender olarak derideki yaralar ve solunum benzediinden, onlarn izledii biyo-
yoluyla alndnda da zehir etkisi yapar.
zellikle kat malzemelerde fazla mesa- kimyasal patikay izleyerek dalak ve
0,1 mikrogram ldrc etki yapabilir
fe katedemiyor. Menzilleri milimetre- (bir topluinenin ba byklnde karacierde daha fazla birikmesi bek-
bir miktarda).
nin kesri kadar ve kat kalnlndaki lenir. Dalak 150 g kadarlk, karacier-
Alfa paracklar, bedende yol alrken kar-
bir kat madde tarafndan durdurulma- larna kan tm moleklleri iyonlatrrlar. se 1,5-3,5 kg arasndaki ktlesiyle v-
lar mmkn. Dolaysyla, vcut dn-
Zehirlenmeye ilk olarak barsaklardaki ve
kemiklerdeki hcreler gibi hcreler gibi ok
cudun kk birer ksmn oluturduk-
da bulunan bir netkin maddeden ya-
sk blnen hcre tipleri tepki gsterir. larndan, belli bir miktar netkin mal-
Birka gn sonra bedende nma maruz zemenin bu organlarda toplanmas,
ylan alfa paracklar, derinin l d kalmann etkileri gzlenmeye balar: Sa
katmann (epidermis) geemez ve me-

dklmesi, gten dme, ishal, su kayb, tm vcuda yaylmasna oranla daha
kanszlk, buunda ve azda kanama.
tabolizmaya ciddi zarar veremezler. byk bir nlanma riski oluturur.
Vcut iinde
Fakat, eer netkin madde solunum yarlanma mr 30-50 gn nk dier yandan, polonyumun v-
ya da sindirim yoluyla, vcudun iine Polonyum, % 90 dk, % 10 idrar cuttan atl hz yavatr. Biyolojik
yoluyla bedenden atlr.

poloyum210 12/20/05 11:32 PM Page 54
yarmr 30-50 gn kadar. Bu sre Alfa nlayclar genelde, bozunma- ina edilir. Bu, bir alfa nm spektru-
ierisinde, biriktii organlara ar za- larnn bazlarnda gama n da yayar- mu oluturur. Yandaki ekilde, Po210
rar verir. Fakat, ar metallerde oldular. Yksek enerjili elektromanyetik dahil ayr izotopun, imza nitelii ta-
u gibi, polonyumun da vcuttan atl- dalgalardan oluan bu nlar, alfalarn yan nm izgileri grlyor. Olu-
n hzlandrmak mmkn. Bunun aksine; maddeyle zayf bir ekilde etki- an grafiin izgilerinin enerji konum-
iin, panzehir olarak nitelendirilen leir, durdurulmalar grece ok daha larna bakarak, netkin maddenin
kskalama unsurlar (chelating zordur. Dolaysyla, nlandklar or- hangi ekirdek veya ekirdeklerden
agents) kullanlyor. Szkonusu mad- tamda hem uzun mesafeler katederler olutuu, hatta izgilerin ykseklikle-
delerin moleklleri, ar metal veya po- hem de yksek enerjili olduklarndan, rinden hareketle de, rnek iindeki yo-
lonyum atomlarn, gl bir ift bala varlklarnn belirlenmesi grece daha unluklarnn oranlarn, hatta elde
yakalayp, suyla znebilen bir bile- kolaydr. Kaynak, alglaycdan uzakta bavuru lmleri varsa eer, mutlak
ik oluturur. Hedeflenen atomlar bile olsa, gama nlarnn uzun erimi miktarlarn belirlemek mmkn.
bylelikle, dolam sistemine daha b- nedeniyle kendisini ele verir. Halbuki Normal olarak soluduumuz hava-
yk miktarlarda karp, bbreklerde Po210un bozunmalarnda, gama nla- da, yerkabuundaki veya iinde yaad-
szlerek, daha yksek bir hzla dar ma oran ok dk olup, 100.000de mz binalarn betonlarndaki uranyu-
atlr. Bu maddelerin ilki, I. Dnya Sa- 1 kadardr. Dk iddetle nlanan mun bozunmas sonucunda oluan ra-
vandaki zehirli gaz kullanmna kar- bu gama nlarnn belirlenmesi kolay- don gaznn bozunmasyla oluan bir
gelitirilmi olan, kimyasal adyla ca mmkn deildir. Dolaysyla, do- miktar Po210 bulunur. Bir insann sin-
2,3-dimerkaptoproponal, ticari adyla rudan alfa paracklarnn aranyor ol- dirim yoluyla alabilecei Po210 miktar
da ngiliz, Lewis-Kart Ajan, yani k- mas ve belirlenmesi halinde, enerji da- iin gvenlik snr 6,8 pg (pikogram =
saca BALd. Organik bir ikili tiyol bi- lmlarna baklarak, hangi ekirdek 10-12 gram 1 gramn trilyonda biri)
leii olan bu maddenin, merkap- veya ekirdekler tarafndan nlandk- dzeyinde. Tek bir Po210 ekirdeinin
tanlar ierdiinden dolay, yan etkileri larnn anlalmaya allmas gerekir. bozunmasnn yol at ma dozu,
ard. Zamanla ABDde EDTA, Sov- Halbuki nan alfa paracklarnn o- sindirim yoluyla alnrsa 0,51 Sv
yetler Birliinde de DMSA ve DMPS u, kaynak olan malzemenin kendisi (mikroSievert), solunum yoluyla alnr-
gibi, merkaptan iermeyen see- sa 2,5 Svtir. Yani lmcl dozu
nekler gelitirildi. Halen Po210 oluturan 4 Sv; sindirim yoluyla
panzehiri olarak kullanlan ikili- alnan 50 ng (ng=10-12 gram) veya
tiyol bileikleri; BAL, unitiyol, solunum yoluyla alnan 10 nga e-
oxatiyol. Polonyumla birlee- deerdir. Dolaysyla, solunum yo-
rek; vcuttan kolayca atlabilen; luyla alnan 1 gram Po210, kuram-
kararl ve znebilir birer bile- sal olarak 100 milyon insan zehir-
ik oluturuyorlar. En etkini ve leyip, bunlarn %50sini ldrebi-
yan etkileri asndan en gven- lir. Kii bana 100 ng (nanog-
lisi oxatiyol. ram = gramn milyarda biri) ise,
Ancak, bir zehirlenme olay- kesin lm getirir. Halbuki Litvi-
nn yalnzca semptomlarna bakarak, tarafndan durdurulmaktadr. Bu yz- nenkoya verilmi olan miktarn milig-
kkeninin netkin bir madde olduu- den, belirleme ilemi iin, zel aygtla- ram dzeyinde olduu sanlyor. Yani
nu belirlemek, her zaman kolay deil. rn kullanlmas gerekir. rnein alfa lmcl dozun 10.000 kat...
nk, kimyasal zehir olarak alan spektrometresi dzeneinde; kaynak Geri doada kusursuz bir cinaye-
baz maddeler de, nm hastalnn- olduundan kukulanlan malzemeden tin ilenemez olduu sylenir. Ama,
kilere benzer semptomlar verir. rne- bir rnein sulu bir zeltisi oluturu- 100 nglk bir kapsl szkonusu olsay-
in, sindirim yollar bozukluu, ortak lup, metal bir disk zerine yaylarak d, ayn akbete yol aacak olan semp-
bir semptom oluturur. Farelere kar buharlamaya braklr. Ama diskin tomlar ok daha yava geliir ve bu ka-
zehir olarak kullanlan talyum vakala- zerinde ince bir katmann kalmasdr. dar dikkat ekmezdi. Semptomlar
rnda, i kanamalar ve sa dklmesi Ki, nan alfa paracklar bu ince kat- arlatnda, aylarca sonra, netkin-
de grlr. Dolaysyla, zehirlenmeye man tarafndan durdurulamasnlar ve lik hayli azalm olurdu. Geri, nm
yol aan unsurun netkin bir madde diske doru bakan bir alglaycnn zehirlenmesinden kuku domas ha-
olduunun saptanabilmesi iin; byle penceresine kadar ulamay baarp, linde, bu bir otopsiyle hl anlalabi-
bir olaslktan kukulanlmas ve o kayda geirilebilsinler. Bir dier see- lirdi. Fakat, sorumlularn geride brak-
maddenn d paracklarn varl- nek, ldama (sintillasyon) saymna tklar izler zayflam olacandan, ta-
n belirlemeye ynelik aralarn kulla- dayal bir spektrometre kullanmak. kiplerinin sreci byk olaslkla k-
nlmas gerekir. Halbuki Po210, daha Bu dzenekte, rnein sulu zeltisi, maz sokaklara varrd. Bu vakann
nce kayda gemi olan ve lmle so- ldama svsyla kartrlr ve alfa par- doz hesabnda bir hata yaplm. Ara
nulanan baka herhangi bir vakas acklarnn yol at parldamalar iz- amaca uygun seilmi olmakla bera-
bulunmadndan, ilk akla gelecek ola- lenip, iddetlerine gre kaydedilir. ber, icraat kt...
slklardan biri deildir. Po210u etkin Her iki dzenekte de sonu olarak;
bir suikast arac haline koyan baka kaydedilen alfa darbelerinin, enerjile- Prof. Dr. Vural Altn
Bilim ve Teknik Dergisi Yayn Kurulu yesi
bir zellii daha var... rine gre saysndan oluan bir grafik

dvd ilan 12/21/05 12:11 AM Page 1
kisirlikSo 12/20/05 11:56 PM Page 56
Ksrlk
Evli iftlerin, korunma olmakszn tetkik bulgularnn yan sra, zgemi- ler, ar stres, uyuturucu ila ve alkol
gebe kalma oran, her ay iin %20 ka- inin de dikkatlice sorgulanmas gere- kullanm, cinsel ilikinin zaman ve sk-
bul ediliyor. iftlerin %85i ilk yl, kiyor. Geirilmi kabakulak, baz ateli l, ailede bu tip problemlerin varl
%93 ise ikinci yl sonuna kadar gebe hastalklar, cerrahi giriimler, reme da kiinin ocuk sahibi olma zelliini
kalyor. Herhangi bir korunma ynte- organlarnn maruz kald darbeler, etkileyen unsurlar arasnda saylyor.
mi olmakszn, dzenli cinsel ilikiye cinsel yolla bulaan enfeksiyonlar, k- Yaplacak tetkiklerin daha kolay ol-
ramen bir yl ierisinde ocuk sahibi srla yol aabiliyor. Ek olarak, baz mas ve hzl sonu alnmas asndan,
olunamamas durumuna infertilite kimyasal madde- ksrlk incelemesinde ilk olarak erke-
yani ksrlk deniliyor. Ksrlk, evli in kontrol edilmesi gerekiyor. Bu
iftlerin % 10-15'inde grlyor. Her kontrol, roloji uzman tarafndan ya-
ne kadar halk arasnda yaygn olan plyor. Muayenede reme organla-
bir inanca gre ksrlk kadn- rna baklarak, testislerin yerin-
dan kaynaklansa da, yaplan de olup olmad, boyutlar,
almalar ksrla yol aan sperm kanallar, skrotum
nedenlerin te birinin (torba) iinde genilemi
kadndan, te birinin er- damarlarn varl (vari-
kekten ve te birinin de kosel) aratrlyor. Er-
hem kadn hem erkek- keklerde ilk tetkik ola-
ten kaynaklandn gs- rak meni tahlili, yani
teriyor. Ksaca, ksrlk sperm saym (spermiog-
sorununda kadn ve er- ram) yaplyor. Kanda
kek etkenlerin yar yarya veya menide spermlere y-
etkili olduu kabul ediliyor. nelik antikorlarn varl da
Ksrlk, reme organlarndaki ksrla yol aabiliyor. Antis-
dousal bir sorundan kaynakla- perm-antikor denen bu molekl-
nabildii gibi, sonradan da oluabili- ler, spermlere balanarak hareke-
yor. Bu nedenle, hastann muayene ve tlerini ve yumurtay dllemelerini en-

gelliyor. Spermiogram tetkiki iin 3

gnlk cinsel perhizden sonra alnan
meni incelenerek, hacmi, sperm says,
hareketlilii ve ekli deerlendiriliyor.
Dnya Salk rgtnn belirledii
kriterlere uymayan spermiogramlar
anormal kabul ediliyor ve bu kiilerin
mutlaka bir roloji uzman tarafndan
incelenmesi gerekiyor. Sperm saym-
nn normal kriter olan 20 milyon/ml
olmas yeterli deil. Spermlerin hare-
ket oran ve grnmleri de nemli.
Spermlerin yardan fazlasnn hareket-
li olmas gerekiyor. leri bytmeli
mikroskoplar kullanlarak incelenen
spermlerin %14den fazlasnn kusur-
suz bir yapya sahip olmas gerekiyor.
Ancak spermiogramn normal olmas,
spermlerin doal artlarda kadn yu-
murtasn dlleyebileceini gstermi-
yor. Tam tersine, spermiogramn nor-
mal kriterlerin altnda olmas da doal
yolla hamileliin olmayaca anlamna
gelmiyor. Bu tetkik tek bana, kiinin
ocuk sahibi olup olamayacan kesin
olarak gstermese de, ksrln ilk de-
erlendirmesinde yaplan kolay ve ya- ten kaynaklanan ksrlk durumlarn- HCG adl hormon tedavisi de uygula-
rarl bir test olarak kabul ediliyor. da, sperm say ve kalitesini artrabile- nabiliyor. Hormon tedavileri, ancak
Erkee ait en sk ksrlk sebebi cek baz ilalar kullanlyor. Kan stro- hormon yetmezliklerine bal olan k-
sperm saysnn azl (oligospermi), jen (diilik hormonu) dzeyini azaltan srlkta, yani vakalarn sadece %3nde
yokluu (azospermi) veya hareketinde- klomifen, tamoksifen ve anastrozol gi- faydal olabiliyor. Yaplan aratrmalar,
ki yavalk (astenozospermi). Sperm bi ajanlar en sk kullanlan ilalar ara- ila tedavilerinin sperm saysn ve ha-
hcrelerindeki yapsal bozukluklar da snda. Hormon yetmezlii belirlenen reketini artrdn, ancak gebelik ora-
(teratozopermi) ksrla yol aabiliyor. durumlardaysa testosteron dzeyini nn ok yksek oranda artrmadn
Bu durumlarda, spermler kadnn yu- artran tedaviler uygulanyor. Testoste- gsteriyor.
murtasna ya hi ulaamyor ya da ron dorudan verilebilecei gibi, kan Ksrlk sorunu yaayan iftlerde,
ulasa da dlleyemiyor. Spermiogra- testosteron dzeylerini artran beta eer erkein muayene ve meni tahlilin-
mn anormal olduu durumlarda, ilk
olarak buna neden olabilecek altta ya- Genilemi testis toplardamarlar Varikosel onarm
tan hastalklar aratrlyor. eitli hor- Varikosel

monal ve kaltmsal hastalklar, sperm
retimini bozarak ksrla neden ola- Erkeklerde ksrlk yapan sorunlardan birisi
biliyor. Y kromozomundaki anormal- de varikosel. Kaskta ar ve testis zerinde i-
likler, embriyoda testis geliimini boza- likle kendini gsteren varikosel, genellikle gen
rak testosteron (erkeklik hormonu) erkeklerde ve sol tarafta grlyor. Varikosel,
testislerin zerindeki toplardamarlarn genile-
sentezini ve sperm retimini olumsuz mesine deniliyor. Muayenede varikosel, testisin
etkiliyor. Kadnda veya erkekte sperm- hemen zerinde yumuak bir kitle olarak ele ge-
lere kar antikorun varln anlamak liyor ve arya yol aabiliyor. Varikoselin oluum
iin antisperm antikor testi yapl- mekanizmas tam olarak bilinmese de, eitli te-
yor. Ultrasonografiyle testislerin yap- oriler var. Sol testisin kirli kann toplayan top- atklar kimyasal etkiyle sperm saysn azaltabili-
lardamar, karn ierisinde sol bbrek toplarda- yor. Varikosele bal kan dolamndaki yavala-
s, boyutu, testis damarlarndaki geni- ma testislerde blgesel s artna yol ayor. Bu
maryla dik bir ayla birleiyor. Damarlarn ie-
lemeler (varikosel) ve sperm kanalla- risinde bulunan ve kann aa doru geri ka- s art da sperm retimini drebiliyor. Bu
rndaki darlklar hakknda bilgi elde n engelleyen kapakklarda yetmezlik olmas olumsuz etkilerinden dolay ksrla neden ola-
ediliyor. Ksrla yol aan altta yatan ve yer ekiminin olumsuz etkileri, testis etrafn- bilen varikosel, cerrahi yolla tedavi edilmesi ge-
bir neden bulunduu durumlarda ilk daki toplardamarlarn genilemesine neden olu- reken bir durum. Kasktan girilerek yaplan ame-
olarak bunlarn tedavi edilmesi gerekiyor. Testislerden gelen kirli kan tayan bu da- liyatta, genilemi olan toplar damarlar balana-
marlarn genilemesi, eitli mekanizmalarla tes- rak kesiliyor. Bu ameliyat sonras sperm saysn-
yor. Ancak tm aratrmalara ramen tiste sperm retimini olumsuz etkiliyor. Dolam da art gzleniyor, 6-12 ay arasndaysa en yk-
ksr olan erkeklerin %70-80inde altta yetersiz olan toplardamarlarda biriken zehirli sek dzeye ulayor.
yatan bir hastalk bulunamyor. Erkek-

de anormal bir bulguya rastlanmazsa, nn varl da olduka nemli. Normal devamll iin gerekli dier art da
kadnn tetkikleri balatlyor. Gebelik artlarda bu birleme kadnn yumurta- salkl bir rahimin varl. Kadna ba-
oluumu iin, erkein dl hcresi olan lk kanalnda (fallop kanalnda) meyda- l ksrln incelenmesinde, yumurta
spermin, kadn yumurtalnda oluan na geliyor. Yumurta ve spermin kar- oluumu, tplerin akl ve rahimin
yumurtayla birlemesi gerekiyor. Bu lamas ve dllenen yumurtann rahi- durumunun anlalmas gerekiyor. Yu-
birlemenin gerekleebilmesi iin, me ulaabilmesi iin bu kanallarn ak murta, tp veya rahimle ilgili sorunlar-
spermin yan sra salkl bir yumurta- ve salkl olmas gerekiyor. Gebeliin da gebelik salanamyor. Kadnn ya
da gebelii etkileyen nemli bir unsur
olarak kabul ediliyor. Yan ilerleme-
siyle birlikte gebe kalma orannda d-
grlyor. Otuzbe yandan son-
ra gebelik ihtimali azalmaya balyor
ve 40 yandan sonra bu ans nemli
lde dyor. Krk yan zerindeki
kadnlarda, adetleri dzenli olsa dahi
gebe kalma oran %10a iniyor. Bu ya-
lardan sonra yumurtlama olsa dahi, ol-
gunlamas ve dllenme kapasitesi aza-
lyor. Buna ek olarak, gebelik salansa
bile bebekte genetik bozukluk olma ih-
timali ykseliyor. Doan ocuun
Down sendromu olma ihtimali, gebelik
ya 20 olan bir kadnda 1/1667 iken,
45 yandaki bir kadn iin bu oran
1/30. Bu nedenle ileri yalardaki gebe-
liklerin ok yakn takibi gerekiyor.
Ksrlk sorunu yaayan iftlerin te-
davisindeki esas prensip, altta yatan
monlarn yeterince salglanmasn engelliyor ve sebebin ortaya konulmas. Ksrlklarn
Yumurtlamaya yumurtlama dngsnn bozulmasna neden bir ksm hormonal tedavi veya cerrahi
oluyor. Ar kilo, psikolojik stres, eitli ilala-
mdahaleyle dzeltilebiliyor. Hormon
Bal Ksrlk rn kullanm ve polikistik over hastal, beyin-
den salglanan FSH ve LH gibi hormonlar olum- yetmezliine bal ksrlkta, FSH ve
suz etkiliyor. Yumurtlamayla ilgili sorunlarn tes- LH hormonlar sayesinde olduka ba-
Yumurtalklar (overler) rahimin her iki yann- piti, buna bal ksrln tedavisi iin olduka arl sonular alnabiliyor. Kadn re-
da bulunan ve yumurta oluumunu salayan or- nemli. me kanallarndaki tkanklklar veya
ganlar. Salkl bir kadnn yumurtalklarnda Spermle yumurtann birlemesi fallop tple-
folikl denilen yaplar ierisinde yumurta olu- erkekte varikosel gibi sorunlara bal
rinde gerekleiyor. Dllenen yumurta fallop t-
uyor. Follkllerden en ok olgunlaan atlyor ksrlkta cerrahi giriimler olduka ba-
pnde 3-4 gn geirdikten sonra rahime gide-
ve aa kan yumurta fallop tpne atlyor. Bu rek, endometrium denilen i tabakaya yerlei- arl sonular veriyor. la tedavisi ve-
ekilde her ay yumurtlama meydan geliyor. Yu- yor. strojen ve progesteron, rahimi bu yapya cerrahi giriimlerle gebeliin sala-
murta oluumu, beyinden salglanan FSH adl maya hazrlyor. Olas bir gebelik iin rahim du- namad durumlarda yardmc reme
hormonla tetikleniyor. Yine beyinden salglanan var kalnlayor ve kanlanma artyor. Eer dl- teknikleri kullanlyor. Rahim ii ala-
LH adl bir hormon da yumurtay barndran lenme olmazsa strojen ve progesteron hormon-
foliklleri atlatarak yumurtlama olmasn sal- ma, bu yntemlerin ilki. Bu yntemde,
larnn seviyesi derek rahimin i tabakasnn
yor. Yumurtaln tek grevi yumurta olutur- dklmesine yol ayor. Her ay tekrarlayan bu
erkein spermleri ilemden geirilerek
mak deil. Dier greviyse strojen ve progeste- durum, kadnn adet grmesine yol ayor. Dl- kadnn rahimine yerletiriliyor. Dier
ron hormonlarn salglamak. Bu hormonlar, lenme olduu zaman adet kanamas grlmyor. yardmc reme teknikleri arasnda
FSH ve LH hormonlarnn kontrolnde salglan- Kadnlarda, salkl yumurtlama olup olmad- IVF (in-vitro fertilization-tp iinde
yor ve yumurtann dllenmek iin olgunlamas- nn gstergelerinden biri, dzenli adet grmesi.
n salyor. Ek olarak, dllenmi yumurtann ra-
dllenme) ve ICSI (Intra cytoplasmic
Vcut ss lmyle de yumurtlamann gerek-
hime naklini salayan fallop tplerini, ve rahimi sperm injection - yumurta sitoplazma-
leip gereklemedii anlalabiliyor. Yumurtla-
gebelie hazrlyor. ma gerekletikten hemen sonra vcut ss 0.5 sna sperm enjeksiyonu) gibi
Yumurtlama sorunlar, kadlardaki ksrlk C artyor. Adet dneminin ilk gnnden itibaren yntemler geliyor. Hibir reme ynte-
nedenlerinin %25ini oluturuyor. Yumurtalkla- vcut ssnn llmesi sayesinde yumurtlama- mi doal gebeliin yerini tutmasa da,
rn doutan yokluu, yumurtalklar kontrol nn olduu gn tespit edilebiliyor. Ancak bunun son are olarak denenmesi gerekiyor.
eden ve beyinden salglanan hormonlarn yeter- dorulanmas iin kanda veya idrarda LH hormo-
sizlii veya yumurtalk hastalklar ksrla yol nuna baklmas gerekiyor. Beklenen adetten bir-
ayor. Beyinden salglanan ve st retimini te-
tikleyen prolaktin adl hormonun fazla retil-
ka gn nce rahim i yznden alnan (endo- TESE
metrial) biyopsiler yumurtlamann olup olmad
mesi de yumurtaln ilevini bozarak ksrlk ya- konusunda yardmc oluyor. Kanda baklan pro- Yaklak 20 yl ncesine kadar, eer
pyor. Yumurtlamayla ilgili sorunlarn banda gesteron hormonu dzeyi de yumurtlama hak- erkein menisinde sperm grlemez-
hormon retimindeki yetersizlik geliyor. Beyinde knda bilgi veriyor. Ayrca ultrasonla folikl geli- se, bu ifte asla ocuklarnn olamaya-
hormon reten merkezlerle ilgili hastalklar, hor- imi ve yumurta oluumu takip edilebiliyor. ca sylenerek evine gnderiliyordu.

Mesane
Seminal
kese
Tplere Bal Ksrlk
Sperm Fallop tp
Utera Dllenmi yumurta
(idrar kanal) Kadnlarda ksrla yol aan nedenlerin yak- Dllenme
Yumurta
lak drtte birini, fallop tpleri denilen ince
Penis kanallarn tkankl oluturuyor. Erkein sper-
miyle kadnn yumurtas bu ince kanallarda, yani
Epididim Rektum tplerde birleiyor. Daha sonra oluan embriyo,
Prostat bu tplerin ierisinden ilerleyerek rahime iniyor. Rahim ii astar dokusu
Testis Torba (skrotum) bezi (endometrium)
Bu tplerin ksmen veya tam tkal olmas, em- Yumurtlama
Yumurtalk Rahim
briyonun rahime olan yolculuunu engelleyerek
ksrla yol ayor. Rahim i duvarn kaplayan edilebiliyor. Ek olarak, laparoskopi denilen ka-
endometrial hcrelerin, rahim darsnda, rne- pal ameliyatla karn ierisine girilerek tkal tp-
in tplerde olumasna bal olarak grlen ler grlebiliyor. Bu yntem sadece tehis ama-
endometriozis hastal, tplerin tkanmasna l deil, ayn zamanda tedavi amal da kullanl-
ve ksrla yol ayor. D gebelik, geirilmi ge- yor. Kapal ameliyatla, tkal olan tplerin al-
nital enfeksiyonlar ve ameliyatlar da tpleri tka- mas mmkn olabiliyor. Tpler, ileri derece t-
yan nedenlerin arasnda saylyor. Rahim ieri- kalysa ve cerrahi yntemlerle alamyorsa, ge-
sinden tplere gnderilen zel ilalar sonrasnda belik iin tp bebek, mikro enjeksiyon gibi ileri
ekilen rntgen filmleriyle tp tkankl tehis reme tekniklerinin kullanlmas gerekiyor.
Gelien teknoloji ve anlayla birlikte, dysa spermler dondurularak yumurta- nin gerekletii tplerin tkal olma-
bu kavram deiti. Meni kanallarnda nn elde edilecei gne kadar bekletili- mas da dier bir koul. Ayrca, rahim
tkanklk yapan eitli hastalklarda yor. TESE yntemi sayesinde azosper- i duvarnda, embriyonun tutunmasn
veya sperm retiminin ok az olduu mik erkeklerin bir ksm ocuk sahibi engelleyen bir durum varsa bu yntem
durumlarda, testislerdeki spermler me- olabiliyor. etkili olmuyor. Rahim ii alama nce-
niye ulaamyor. Bu nedenle menide sinde yumurtlamann tetiklenmesi ge-
sperm grlmyor ve erkekte azos- Rahim i Alama rekiyor. Ultrasonografiyle yumurtann
permi tehisi konuluyor. Yaplan ara- geliimi izleniyor, hormonlar sayesin-
trmalar, azospermik erkeklerin bir Doal yolla gebe kalamayan iftlerde yumurtlama salanyor ve ardndan
ksmnda sperm retiminin devam etti- de uygulanabilen en basit yardmc sperm enjeksiyonu yaplyor. Enjeksi-
ini, ancak say ve hareket orannn az reme teknii rahim ii alama. yon ncesinde spermler zel kimyasal-
olmas nedeniyle bu spermlerin meni- Spermlerin meniden ayrtrlarak, ra- larla ykanyor. Ykanan spermler en-
ye ulaamadn gsteriyor. Bu erkek- him azndan ieriye, yani rahime gn- jektr ierisine konularak rahim azn-
lerde, testis dokusu mikroskobik ola- derilmesine rahim ii alama denili- dan ieriye, yani rahime veriliyor. Ra-
rak incelendiinde, sperm faaliyetleri yor. Sperm says veya hareket oran- him ii alama yntemi, normal cinsel
grlebiliyor. Hangi azospermik erke- nn dk olmasna bal olarak geli- birlemeye gre gebelik olanan orta-
in bu durumda olduunu anlamak en ksrlk durumlarnda bu yntem lama %10 civarnda artryor. Her de-
iin, testislere girilerek, buradaki do- tercih ediliyor. Menide hi sperm yok- neme, gebelik ansn biraz daha artr-
kulardan rnek almak ve mikroskop sa, yani azospermi durumu varsa, bu sa da toplam 3-6 kereden fazla denen-
altnda incelemek gerekiyor. Testik- yntemin faydas olmuyor. Rahim a- mesi nerilmiyor.
ler sperm ekstraksiyonu (TESE) denen zndaki sorunlara bal olarak, meni-
bu teknik sayesinde menide spermi ol- nin rahime giremedii durumlarda bu
mayan erkeklerin testis dokularnda yntem kullanlyor. Bunun iin baz IVF (Tpte Dllenme-
sperm bulunabiliyor. roloji uzman artlar gerekiyor. Kadnda yumurtlama
tarafndan uygulanan ve cerrahi bir i- sorununun olmamas, yani salkl bir In-Vitro Fertilizasyon)
lem olan TESEde testis ierisine giri- yumurtann varl nemli. Dllenme- Tp bebek olarak bilinen IVF ynte-
lerek, farkl blgelerden doku rnekle- miyle ilk salkl bebek 1978 ylnda
ri alnyor. Bu rnekler ayn anda labo- dnyaya geldi. Bu yntemde, erkein
ratuvara gnderilerek biyologlar tara- spermiyle kadnn yumurtas laboratu-
Yumurta toplanmas
fndan inceleniyor. TESE ileminde Yumurtalk
var ortamnda birletirilerek yapay dl-
sperm bulunmad durumlarda testi- Embriyo lenme elde ediliyor. Kadndan elde edi-
sin farkl blgeleri alarak inceleni- len yumurtalarn etrafna belirli sayda
yor. Uygun yapda ve yeterli miktarda hareketli sperm braklarak spermin
sperm rnei bulunduu anda ileme Rahim kendiliinden yumurta ierisine girme-
son veriliyor. Bu spermle, ICSI (mikro- Sperm Yumurta si bekleniyor. Bu ekide vcut dnda
enjeksiyon) ynteminde kullanlmak elde edilen dllenmi yumurtalar belir-
zere tp bebek merkezine gnderili- Embriyo
li bir sre zel besleyici svlar (kltr
yor. Eer kadn, yumurtas hazrsa der- ortam) ierisinde tutularak, bunlarn
hal mikroenjeksiyon yntemi uygulan- Nakil
blnmeye balamalar bekleniyor ve
yor. Ancak kadn, ileme hazrlanma- daha sonra gelien embriyolar, normal

Tpte Dllenme tilen bir ine araclyla buradaki foli-

kllerin iindeki sv enjektre ekili-
yor. Bu svyla birlikte gelen yumurta,
Hormon tedavisiyle mikroskop altnda tespit edilerek aln-
yumurta oluum
srecinin uyarlmas
yor. Yumurtalarn topland anda, dl-
lenme ileminde kullanlmak zere
sperm rneinin de hazr olmas gere-
kiyor. Yumurtay dllemek iin, meni
Yumurtalarn ierisinden en uygun spermler ayrt-
yumurtalktan alnmas
rlyor. Spermler arasndan en iyi hare-
Sperm
rnei Dllenmi ketli olan seiliyor ve toplanan yumur-
alnmas yumurtalarn talarla birlikte zel kltr svlar iin-
rahime de bir araya konuluyor. Yumurtalar ve
aktarlmas
spermler, anne vcut ortamn taklit
Dllenmeyi salamak zere yumurta eden inkbatr denen cihazlarda
ve spermlerin bir araya getirilmesi
bekletiliyor. Dllenen yumurtalar o-
alarak belirli bir sayya ulatnda,
oluan embriyolar rahim ierisine nak-
lediliyor. Baz embriyolarn geliimini
tamamlayamama olasl nedeniyle,
geliimlerini srdrebilmeleri amacyla bulgular deerlendirilerek, yumurtala- rahim ierisine birden fazla embriyo
rahim iine yerletiriliyor. rn toplanmas iin en uygun zaman naklediliyor. Bu nedenle tp bebek
Tp bebek uygulamalarnda baar belirleniyor. Yeterli bykle erien yntemi genellikle oul (ikiz-z)
ansn artrmak iin, kadnda oluan folikllerdeki yumurtalarn olgunla- gebelikle sonulanyor. Rahme yerle-
yumurta saysnn da artrlmas gere- mas iin HCG (human chorionic gona- tirilen embriyolardan iki veya nn
kiyor. Bu nedenle yumurtalklarn da- dotropin) adl ila uygulanyor. HCG geliimi, genellikle yeterli kabul edili-
ha fazla sayda yumurta yapmasn sa- verildikten 34 36 saat sonra yumur- yor. Bu embriyolarn salkl geliimi
layan hormon ilalar kullanlyor. Te- ta toplama ilemi yaplyor. Bu tedavi iin, az gelien dier embriyolarn -
davinin ilk aamasnda bir nceki ade- sayesinde her on kadndan dokuzunda kartlmas gerekebiliyor.
tin 21. gnnden balayarak yumurta- uygun yumurta elde ediliyor. On ka-
lklar basklamak iin GnRH analogla- dndan birindeyse, yetersiz yumurta Yumurta
r denilen bir grup ila, burun spreyi geliimine, erken yumurtlamaya ve is-
ya da ciltalt ine eklinde kullanlyor. tenmeyen hormonal deiikliklere ba- Sitoplazmasna Sperm
la kullanlrken adet grldnde l olarak tedavi sonlandrlyor.
yumurtalklar uyarc ilalar balan- Yumurta meydana geldikten sonra, Enjeksiyonu (ICSI -
yor ve ortalama 7-10 gn sreyle kul- 30 dakikadan daha ksa sren toplama mikroenjeksiyon)
lanlyor. Tedavi srasnda yumurtalk- ilemi balyor. Bu ilemde, vajina ie-
larda gelien folikller (yuvalar) sk risinden yaplan ultrasonografiyle yu-
aralklarla yaplan ultrasonografi ve murta grntleniyor. Vajina duvarn-
kan hormon dzeyleriyle izleniyor. Bu dan geerek yumurtala doru ilerle-
Rahime Bal Ksrlk Miyom
Rahimdeki yapsal bozukluklar, yapklklar,

polipler veya miyomlar ksrla yol aabiliyor.
Kadnlaraki tm ksrlk nedenlerinin %5ini rahi-
me bal bozukluklar oluturuyor. Rahim ieri-
sinde veya rahim aznda (serviks) oluan dz
kas ieren yaplara miyom deniliyor. Kanamala- IVF denen tp bebek ynteminde,
ra ve arya neden olabilen miyomlar neredeyse kadn yumurtasyla erkein spermi ay-
her 5 kadndan birinde grlyor. Ancak ok b- n ortama yerletirilerek dllenme bek-
yk olan miyomlar, embriyonun rahime tutunma- leniyor. Kadnn yumurtlamaya hazr-
sn engelleyerek dklere ve ksrla yol a-
yor. Jinekolojik muayene ve ultrasonografiyle
lanmas ve yumurta toplama ilemleri
miyomlarn tans kolaylkla konulabiliyor. Cerra- IVF yntemindekiyle ayn sreci izli-
hi mdahaleyle miyomlar alnabiliyor. Rahimin yor. Dllenmenin olabilmesi iin yu-
anne karnndaki geliimi srasnda meydana ge- zel bir cihazla rahim ierisine girilerek, yapsal murta ve spermlerin normal yapda ol-
len ift rahim, rahim perdesi gibi yapsal bozuk- bozukluklar, miyomlar veya polipleri dorudan malar ve ilevlerinde bozukluk olma-
luklar da ksrla yol ayor. Histerosalpingogra- grmek mmkn. Histeroskop denilen bu cihaz mas gerekiyor. Spermlerin hareketli
fi denilen bir tetkik sayesinde bu tr yapsal bo- sadece tehis amal deil, ayn zamanda tedavi
zukluklar tehis edilebiliyor. Fiber optik kl
ve yumurtann d klfn geebilecek
amal olarak da kullanlabiliyor.
gce sahip olmas, IVF iin gerekli

toplanan yumurtalardan zigot elde durumlarda, demir atma yntemi gebe-

Polikistik Over edilme oran %70ler civarnda. En az lik ansn artryor. Ya 37'den byk
iki hcreli aamaya geldiklerinde de olan veya FSH hormon deeri yksek
Hastal embriyo adn alyor. Embriyolar belir- olan kadnlarda, demir atma yntemi,
lk olarak 1935 ylnda tanmlanan polikis- li bir aamada rahme yerletiriliyor. embriyolarn rahme daha kolay tutu-
tik over (yumurtalk) hastal, yumurtalkta Yaplan aratrmalar, bu yntemle elde nabilmelerini salyor. Daha nceki
ok sayda kistin olumas, yumurtaln by- edilen bebeklerdeki doumsal anor- tp bebek ya da mikroenjeksiyon uy-
mesine yol aarak ilevini yerine getirmesini
malliklerin, doal yolla meydana gelen gulamalarnda embriyo transferine
engelleyen bir hastalk. Bu hastalkta, beyinde-
ki LH ve FSH hormonlar yeterince salglanm- bebeklere gre daha fazla olmadn ramen gebelik elde edilemeyen kadn-
yor ve yumurtlama olmuyor. Hormonal denge- gsteriyor. ICSI yntemiyle ocuk sa- larda da bu yntemin uygulanmas
sizlik sonucunda oluan polikistik over hastal- hibi olma oran, kliniin tecrbesine neriliyor.
na yol aan nedenlerin banda ar kilo ge- ve ksrln sebebine bal olarak de-
liyor. eker hastalarnda da bu hastala sk imekle birlikte, ortalama % 35 civa-
rastlanyor. Polikistik over hastalarnda, yu-
rnda.
Embriyo Tutkal
murtlama olmad iin, yumurtalktan salgla-
nan strojen hormonu seviyesi giderek artyor.
Bu hormonun kontrolsz artna bal olarak Embriyo
yumurtalklarda kistler oluuyor ve yumurtalk Demir Atma Yntemi
(Assisted hatching)
Dllenmeden sonraki ilk gnlerde, Blastokist
embriyoyu oluturan hcrelerin etraf-
n zona pellucida denilen ince bir
zar evreliyor. Embriyonun rahme tu- Blastokist
tunabilmesi iin bu zarn kendiliin-
den zayflamas ve delinmesi gereki- Rahim iine
yor. Embriyo, delinen blgeden rahime tutunma
yapyor ve salkl gebelik balyor. Endometriyum (implantasyon
byyor. Yksek strojen dzeyine bal ola- IVF veya ICSI yntemiyle elde edilen Ksrlk tedavisinde tp bebek veya
rak, rahimin i tabakas (endometrium) srekli embriyolarn, rahime daha kolay tutu- mikro enjeksiyon son yllarda gelitiri-
uyarlarak kalnlayor. Kalnlaan rahim duva- nabilmeleri iin zona pellucida tabaka- len nemli yntemler. Bu yntemler
r, dzensiz kanamalara yol ayor. Uzun d-
nemdeyse rahim kanserine bile neden olabili-
snn suni olarak delinmesi gerekebili- sayesinde, doal yollarla ocuk sahibi
yor. Btn bu deiimler sonuta ksrla yol yor. Assisted hatching, veya demir olamayan bir ok iftin ocuu oluyor.
ayor. Bu hastalk, adet dzensizlii, ar kl- atma denen yntemde, embriyonun Bu yardmc reme yntemiyle labora-
lanma, gslerden st gelmesi, kilo art gibi d kabuu olan zona pellucida ze- tuvar ortamnda dllenme salandk-
ikayetlere yol ayor. Muayene ve ultrasonog- rinde delik alyor veya zar inceltili- tan, yani erkein spermiyle kadnn yu-
rafiyle hastaln tehisi konulabiliyor. Hastal-
yor. Delik ama ilemi, embriyonun murtas birletirildikten sonra oluan
n tedavisindeki en nemli unsur, fazla kilola-
r vermek. Buna ek olarak, yumurtlamay uya- nc gnnde, mekanik yolla, asit embriyo (dllenmi yumurta), rahme
ran eitli hormon tedavileri de uygulanyor. kullanarak ya da lazer yardmyla yap- yerletiriliyor. Embriyonun byyebil-
lyor. Bu ilemin embriyolarn rahim i mesi iin rahme tutunmas gerekiyor.
artlar arasnda. Bu artlar olumad- duvarna tutunma ansn artrarak ge- Embriyonun rahme tutunmas, yardm-
nda, yumurta ve sperm ayn ortamda belik orann ykselttii dnlyor. c reme tekniklerinde baary etkile-
bulunsa bile dllenme olmuyor ve yn- Demir atma ilemini, yardmc reme yen en nemli aamalardan biri sayl-
tem baarszlkla sonulanyor. Baa- teknikleri kullanlan her kadnda uy- yor. Bu tutunma gereklemezse d-
rszla yol aabilecek bu tr etkenle- gulamak gerekmiyor. Yumurtann d k oluyor; yani ilem baarszlkla
ri ortadan kaldrabilmek amacyla ilk kabuunun kaln olmas ve embriyola- sonulanyor. Bu problemi zmek
olarak 1992 ylnda Belikada mikro- rn blnme hznn yava olmas gibi iin yeni bir ila gelitirildi. Embryo
enjeksiyon (ICSI) yntemi uyguland. glue yani embriyo tutkal denen bu
Bu yntemle, erkekten alnan sperm, ila, embriyonun rahme tutunarak sa-
ok ince ine sayesinde mikroskop lkl bymesine yardmc oluyor.
yardmyla yumurtann ierisine yerle- "Hyaluronik asit ieren bu ila, sade-
tiriliyor. lemden 16-20 saat sonra ya- ce embriyonun rahme yapmasn de-
plan mikroskobik incelemeyle dllen- il orada daha salkl geliimini de
menin gerekleip gereklemediine salyor. Bu ila sayesinde tp bebek
baklyor. Sperm says ok dk, veya mikro enjeksiyon ynteminin ba-
sperm hareketleri yetersiz ve ekil bo- ars iki kat artyor.
zukluu olan ksr erkekler, mikroen-
jeksiyon yntemiyle ocuk sahibi ola- Do.Dr. Ferda enel
biliyorlar. Eer dllenme oluursa, bu Ankara Dr. Sami Ulus ocuk Hastanesi,
yumurtalara zigot deniyor. Kadndan roloji Blm

beyazkaymasi 12/21/05 12:20 AM Page 62
SAYISAL FOTORAFTA TEMEL BR KAVRAM
BEYAZ
DENGES
nsan beyni farkl renk scaklklarna kolayca uyum salayabilir. Gzlerimiz, edinilmi bilgilerin
deneyimiyle, beyaz bir kad ampulle aydnlanan bir odada ya da gl bir gne nn altnda da
beyaz grr. Oysa geleneksel fotorafn renkli filmleri, yalnzca renk scaklnn belirli oranlarnda
renkleri doru kaydedebilirler. Zaten bu yzden gn ve tungsten olmak zere iki trl film
bulunur. Filmlerin dnyasndan geliyorsanz, floresan ya da tungsten aydnlatmadan kaynaklanan, i
mekn grntlerindeki sarms/turuncumsu/krmzms tonlama ya da d grntlerdeki ar
mavimsileme gibi renk kaymalarn gidermek iin dzeltici filtreler kullanldn anmsarsnz. te,
saysal dnyada bu dzeltici filtrelere artk gereksinim duyulmuyor! nk neredeyse en basit saysal
kamerada bile bulunan ve WB ile gsterilen White Balance yani beyaz dengesi denen bir
zellik, renkli film filtrelerinin yerine geti.
Esprili bir yaklamla, renk scakl terilen dk renk scaklndaki bir floresan kta mavimsi-yeilimsiye kay-
kavramnn zet halinin beyaz dengesi ktan daha ok mavi k ierir. By- masna neden olur. Dk renk scak-
olduunu, rahatlkla syleyebiliriz. Bir lece, bir souk k yksek, bir s- l krmzya, yksek de mavimsi-
k kaynann kalitesini len renk s- cak ksa dk renk scakl deer- lie kaydrr. te bu duruma renk kay-
caklysa, yeil n grmezden ge- lerinde olur. Baka bir deyile renkler, mas denir.
lindii, mavi k miktarnn krmzya renk scakl arttka souklarken, Saysal fotorafta renk kaymalar-
oranna dayal bir lm sistemidir ve azaldka scaklar. Farkl k kaynak- nn nne gemek ya da en aza indir-
deerleri Kelvin (K) Derece birimiyle larnn farkl renk scaklklarna sahip mek iin sorumluluk makineye yklen-
gsterilir. Artan Kelvin deerleriyle oluu, fotoraflarda ya da video grn- mi. Saysal fotoraf makineleri ve vi-
gsterilen yksek renk scaklndaki tlerdeki renklerin tungsten kta sa- deolar genellikle, ekim yaplan ortam-
bir k, azalan Kelvin deerleriyle gs- rms/turuncumsu/krmzmsya ya da daki renk scakln lmek ve gzn

eitli k kaynaklarnn
ortalama renk
scaklklar*
Ik Kayna (K)
Gzle grlen kzgn demir 800

Mum 1200 1500
Ev aydnlatmalar 2500 3000
Krmzms/sarms grnt Doru beyaz dengesi 40 W ev ampul 2650
60 W ev ampul 2800
75 W ev ampul 2820
grd grntnn sahip olduu makineyi eitmek gerekir. Syledii- 100 W ev ampul 2900
renklere en yakn sonucu elde etmek miz aka deil. Gerekten de her bir 200 W ev ampul 2980
iin, yaplarnda yerleik grnt alg- durum iin, gereksinimlerimizi tmy- 500 W projeksiyon ampul 3200
yaclaryla retiliyorlar. Uygun renk le karlayacak belirli ya da zel bir 1000 W tungusten-halojen ampul3700
Floresan ampul 4800 6000
kaymalarnn bizim yerimize kendili- renk scakln makineye retebiliriz. Elektronik flalar 5400 6000
inden yaplmasn salayan bu algla- Bu ayar ekmek istediimiz grnt- Ortalama Gn 5400 6000
yclar, grnty ileyebilmek iin bir nn iinde plak gzle grdmz le gnei ak gkyz 6500
algoritma kullanrlar. Ancak algoritma- beyazn, ektiimiz grntde de be- Kapal/bulutlu gkyz 6000 8000
lar ki, bazen ok sayda olabilirler- yaz grneceinden emin olmamz Ak mavi gkyz 10000 15000
her duruma uygun mkemmel sonu- salayan bir ilemden baka birey de-
*Burada listelenmi Kelvin deerlerinin, kesin
lar alabilmeyi salayacak kusursuz- il. Makineye bulunduumuz yerdeki deil yaklak olduunu unutmayn. stelik eskisin-
lukta deiller. En azndan imdilik... hangi nesnenin beyaz olduunu ve so- den daha yksek bir renk scaklna sahip yeni bir
Bu nedenle, renk scakl konusunda nu grntde o nesnenin beyaz olma- ampul ve yeni bir elektronik fla tasarlanm bile ola-
makinemizi nasl ve ne kadar ynlendi- sn beklediimizi sylersek, makine bilir.
receimizi bilmek gerekten nemli. nesnenin o k koullarndaki renk s-
Beyaz dengesinin yanl ayarlanma- caklyla bir beyaz nesnenin doru una basn ya da makinenizin kullanm
s, grntde renk kaymalarna neden renk scakl arasndaki fark hesap- klavuzunda nerilenleri yerine getirin,
olur. rnein, tungsten kla aydnla- layabilir. te bu farkllktan yararlana- bu srada makine, ilgili WB hesaplarn
tlm bir evrede, i mekanda grnt rak renkleri doru grnecek ekilde yapacaktr. Bu aamadan balayarak
almak iin gn renk scaklnn kaydrr. ekilen her trl grnt, o ortam iin
seildiini varsayalm: Kamera, ar ou ileri saysal kamera, bu yz- uygun renk scaklna kayacandan,
mavi k ve azck krmz k gelmesi- den elle ayarlanabilir beyaz dengesi sonu grntdeki istenmeyen renk
ni beklediinden algoritmasn mavi zelliini zerinde bulundururarak, bu kaymalarnn olumamas salanr.
a daha duyarl olacak ekilde ayar- gereksinime karlk verecek biimde zellikle i mekn grntlerinin ol-
lar. Ancak, tungsten aydnlatmayla ay- retilir. Bu seenei etkinletirmek duka dzeldiini grebilirsiniz. An-
dnlanan bir evrede ya da ortamda iin, makineyi beyaz ya da %18 gri kar- cak, beyaz dengesi ayarn yaparken
renk scaklnn dk, yani ar kr- ta doru evirip, obkektifin nn ya doru bir klama yapabilmek iin ye-
mz olmas beklenir. Sonu grnt da ekran tmyle bu renkle doldurun; terli k olmasna zen gsterin. Ayr-
krmzmz ya da sarms bir hal alr. sonra makinedeki White Balance tu- ca, mekndaki yapay kla aydnlatma
imdi de makineyi bir dk renk s-
caklna, rnein tungsten aydnlat-
ma iin ayarlayp, gn nda bir fo- Hazr WB Seenekleri
toraf ektiimizi varsayalm: Beyaz
Her seferinde beyaz dengesi ayarn elle yap- Dengesi) ileviyle retilmi gnmzn saysal
dengesi ayar tungsten aydnlatmaya mann getirebilecei glkleri yaamayalm di- fotoraf makineleri, sanki bu konuda, fotoraf-
uygun seildiinden, algoritmann ile- ye, makinelerde Tungsten, Fluorescent:flore- syla alay edercesine yetenekli oluyorlar. Ma-
yii krmz a duyarl olacaktr, an- san, Cloudy: bulutlu ya da kapal, Sunny:g- kinenin yeniliklerine bal olarak baz AWBler
cak ortamda krmz ok az olduun- neli, Flash: fla gibi zel durumlar iin, n- tekilerden daha iyi alabiliyorlar. Yine de he-
dan, bu kez de sonu grnt ar ma- ceden ayarlanm beyaz dengesi seenekleri bu- men tm AWBler Sunny ve Cloudy d e-
vimsi oluur. lunur. Bu beyaz dengesi seeneklerini kullan- kimlerde ok baarl olmasna karn, ou i
mak, zellikle de kapal mekn aydnlatmalar mekn ekimlerde k kaynann niteliine
altnda ekilen fotoraflardaki kaymalarn gide- bal olarak biraz sarms/turuncumsu/krm-
Elle WB Denetimi rilmesini salar. Yapacanz tek ey, uygun k
koulu iin uygun WB ayarn semekten ibaret.
zms ya mavimsi gibi iyi saylabilecek sonu-
lar verebiliyorlar. Makinenizin beyaz dengesi
Baz g koullar altnda, rnein, Gerisini makineniz sizin iin yapacaktr zaten. ayarn AWB konumuna getirin ve tungsten, flo-
kamerann iindeki algoritmann do- Yzyl ncesinden beri kamera reticileri resan ve pencereden gelen doal kla birleen
mterilerinin ilerini kolaylatrmak iin here- kark klar altnda ekimler yapn. Sonular
ru renk scakl ayar yapmaya uygun
yi otomatikletirme ura veriyorlar. Bu yz- inceleyin. Herey yolundaysa, tm ekimleriniz-
olmadnda ya da yaratc ya da zel den, AWB (Auto White Balance: Otomatik Beyaz de rahatlkla AWB kullanabilirsiniz.
etkilere gereksinim duyulduunda,

Doru beyaz dengesi Mavimsi grnt
yznden, gri ya da beyaz kart zerin- kaydediyorsunuz demektir ki, buna pepee fotoraf ekerken, bir nceki-
de glge olmadndan ya da glgede ham grnt denir. RAW ekerken, nin kaydedilmesini beklemeksizin g-
ekim yapmadnzdan emin olun; ekimden nce bir beyaz dengesi ayar rntlerin RAW kaydedilmesini salar-
eer dolayl k kullanyorsanz, dolay- yapsanz bile, makine bu ayar gerek- lar. ok az sayda saysal fotoraf ma-
l, yani yansyan n beyaz ya da gri te grmezden gelir. Manzara gibi dura- kinesi de, bellek kartna yazma sresi-
kart zerine dmesine zen gsterin. an grntler ekiyorsanz, sabah ni belirli bir oranda artrmasna karn,
Yapay klarn karmndan kann: ok erken ya da ge akamst saatle- ayn anda hem RAW hem de JPEGi
Bu durumda RAW ekimler yapp, her riyse ya da setiiniz WB ayarnn iste- birlikte kaydetmeye izin verir.
bir k kayna iin ilemden sonra diiniz sonucu veremeyeceini d- zetle sylemek gerekirse, saysal
ayar yapn. Floresan ktan kann: nyorsanz, RAW kullanabilirsiniz. So- fotoraf makinelerinin ounda AWB
floresan k, spektrumun tmn ier- nular, RAW uyumlu bir grnt edi- beyaz dengesi seenei olduka iyi i
mez, bu yzden beklenmedik sonular tr yazlmla, RAW grnty JPEG grr; bu seenekle i ya da d ortam-
elde edebilirsiniz. dosya formatna dntrebilir ve her lardaki farkl durumlarda, beklenenin
trl renk scakl deiimini uygula- zerinde iyi sonular elde edilebilir.
RAW yabilirsiniz. Yaptklarnz undo ko- AWB kullanarak elde edilen grnt-
mutuyla geriye alarak, kusursuz renk nn renk dengesinden honut deilse-
ok gelikin saysal makinelerde dengesini elde edinceye kadar sonsuz niz, bulunduunuz ortamn k kou-
bulunan RAW tr ekimden sz et- sayda deneme yapabilirsiniz. luna uygun, makinenizde seenek ola-
mezsek, beyaz dengesi zerine yapl- Baz profesyonel ya da ileri amatr rak sunulan bir beyaz dengesi ayarn
m bir tartmay eksik brakm olu- fotoraflar her zaman RAW ekim seerek ekimi yineleyin. Beklediinizi
ruz. Bir grnty RAW biiminde yaparlar. Ancak RAW kayt yapmann hl elde edemediyseniz, gri ya da be-
kaydettiinizde, aslnda grnt algla- da belli bir bedeli olur, nk kayt s- yaz kart, beyaz bir kat paras ya da
yc onu nasl grdyse o haliyle, yani resi ok uzar. zellikle ardk ekim- giydiiniz beyaz tirt kullanarak be-
beyaz dengesi de dahil olmak zere lerde hi pratik olmaz. Profesyonel sa- yaz dengesi ayarn elle yapabileceini-
hibir ayar yaplmadan, zerinde hi- ysal SLRler ya da baz zel modeller- zi anmsayn. Grnt hl istediiniz
bir algoritma iletilmeden, olduu gibi de, ek olarak bulunan dahili bellekler, gibi deil mi? O zaman, beyaz denge-
siyle ilgili olarak bavurabileceiniz
zel Etkiler son zm deneyin, RAW ekim ya-
pn ve tm renk scakl ayarlarn, e-
Bir k koulu iin yaptnz beyaz dengesi sun istiyorsunuz: Beyaz dengesi ayarn, makine- kimden sonra bir foto-editr yazlm
seiminin baka bir k kouluna uymadn ye n ok souk olduu bilgisini aktaracak yardmyla yapn. Yine de baarszsa-
hep anmsayn. Yani i mekanda tungsten beyaz Fluorescant WB konumuna getirin. Makine, si- nz, ekim koullarnn tmn gz-
dengesi ayarn seip, i bitiminde ayar deitir- zin bu isteinizi, kaydettii her rengi krmz de- den geirip, eksiklik ya da hatann ne-
meyi unutarak dar kp doal k altnda e- erlerinde scaklatrarak karlar. Ayn koullar- reden kaynaklandn bulmaya al-
kim yaparsanz, allmn dndaki renklerin da Tungsten WB konumuna getirirseniz de ma-
tuhaf dnyasna yolculuk yapabilirsiniz. Baka kine bu kez ar souk, mavi deerlerine yne-
n; belki de sorun kayna yalnzca
bir deyile, k kaynann zelliklerine uygun- lir. Bu tr denemelerin, sonu grnty izleyen beyaz dengesi deildir...
suz setiiniz beyaz dengesi ayarlarn yaratc asndan yaratc zel etkiler eklinde algla-
baz zel etkilere dntrebilirsiniz. te baz nabilmesi iin, yaptnz sradln gerekten Serpil Yldz
ipular: Darda, gneli bir gnde doal k ok baarl olmas gerekir. Aksi halde, elinizde Kaynaklar
koullarnda fotoraf ekiyorsunuz, ama renkle- pe atlmas gereken bir dolu grntden ba- http://nikondigital.org/articles/white_balance.htm
http://www.photoxels.com/tutorial_white-balance.html
rin daha scak olmasn istiyorsunuz, belki de ka bir ey elde edemezsiniz. http://www.cs.mtu.edu/%7Eshene/DigiCam/User-Guide/white-balan-
ge leden sonra ya da gnbatm etkisi olu- ce/wb-concept.html

sanalsergi 12/21/05 8:10 PM Page 1
sergimize bekliyoruz
Kasm aynn baarl almalarndan bazlar.
Sergilenmeye hak kazanan teki fotoraflar web sayfamzda izleyebilirsiniz.
Metin Bakar K.Hikmet Erdem

stanbul Kasm 2006
Nikoncoolpixl3 Canon 520
Onur zkut
Yozgat
Kasm 2006 Emin zmen
Sony W810i Diyarbakr
21.Austos.2006
Canon Eos 350 D
Utku Temel
Glck
Kasm 2006
Canon A520
stemek Ancak Bu Kadar Etkili Olabilir... Turgut zcan

Kartal Devlet Hastanesi Bahesi
Temmuz 2006
Glckteki Yangn Emekcilerine Selamlar.
Sony 6.0
Utku Temel
Glck
2006
Canon A520
Ahmet imek Yrk ocuunun Tek Arkada...

Salkl Ky
10.08.2006
Sony
Denize Terleri Dklenlere Selam Olsun.
Evran ztrk
Bakrky
24/10/2006
Nikon D70s
Merve Sar
Rize
Canon xus 60
Emin zmen Emin zmen

Diyarbakr Samsun
Austos 2006 Kasm 2005
Canon Eos 350 D Canon Ae1
Tolga Gezgini Volkan Kaval

Bursa Acpayam
Nikon D70 Kasm 2006
Canon Eos 350d
Gngr nar
Samsun
Sony F 828 8mp Ata zgr imen
ODT Mezunlar Dernei ANKARA
Eyll 2006
Panasonic LS2
Sezin Grkan
stanbul
14.12.06
Canon
Volkan Kaval
Konak/zmir
Kasm 2006
Canon Eos 350d
Deniz Yalm Kadolu

Volkan lker
Midyat
stanbul
Aralk 2006
16-10-2005
Fuji Finepix S9000
Canon A 520
Hazirandan itibaren, kemizde yeni

bir sisteme getik. Bu sistemde
kendinize bir kullanc ad ve ifresi
oluturuyor ve fotoraflarnz sitemize
kendiniz yklyorsunuz.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisi
m/sanalsergi/ adresinden, Kayt
olmak istiyorum seeneine tklayarak,
sizden istenen bilgileri girmeniz yeterli.
Kullanc hesabnz otomatik olarak
alyor. Artk sisteme giri yaparak,
Mustafa Sar
fotoraflarnz yklemeye
zmit balayabilirsiniz.
20 Temmuz 2006
Finepix S5600
Kvan Kasal
Gazanfer Demirer Glck/demi/ZMR
Samsun Ekim 2006
2006 Sony Dsc W30
Canon Eos-300
o
2006nin En Iyileri-1
Sanal Sergimize gsterdikleri ilgi iin okurlarmza
teekkr ediyoruz. Getiimiz yl iinde gnderilen ok
deerli fotoraflar arasndan setiklerimizi burada
yaymlyoruz. Seilen fotoraflar arasnda bir sralama
yapmadk. Ancak, yer darl nedeniyle bu saymza snrl
sayda fotoraf sdrabildik. Setiklerimizi nmzdeki
aylarda da bu sayfalarda sergilemeyi srdreceiz.
Nazm Krma
Heybeliada
28.10.2006
OLYMPUS IR-300
Fuat Deliba
Nikon D70s
Ebru Baraz
Nikon D70
Lens: Sigma 70-300 mm f/4-5.6 Apo Macro DG
Burcu Esen
eme
NKON COOLPX S4
Serhat, McKrees, Ko Ahmet Orhan

Ankara Bahelievler
2005 Nisan
Panasonic DMC FZ30
Ercihan Fuat Eren

Gngr nar Mustek
Samsun
Sony CyberShot F828
Bahtiyar Tandodu
stanbul-emberlita
Gizem Gngr
renci
Nikon Coolpix 300
Onur Sar
Ata zgr imen

ODT Mezunlar Dernei ANKARA
Eyll 2006
Panasonic LS2
Ula Bar Asar

Boaz Kprs
Haziran 2006
EPOX
Utku Temel
Haydarpaa
27.08.2006
Canon A520
M.Kubilay Kuzu
eme
Olympus C765uz
Deniz Yalm Kadolu

Midyat
Aralk 2006
Gngr nar Fuji Finepix S9000
Samsun
Sony F 828 8mp
Emre Sevim
Hide Park / Londra
Zenit-E
Bar nkaya
Batman
Fuji S 5500
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/sanalsergi/index.htm
SimsirAgaci 12/21/05 7:09 PM Page 72
YALIN KAYALARIN AACI
MR
nsan, doasn bilgisince sever. Bir ni dalara atm ve bir daha kye dn- bi ampuan ve sabunlarnn bir oun-
eyin hakknda ne kadar bilgi varsa da- meme karar alm. Ormanlarda uyur- da bu bitki bulunuyor.
ha fazla sevgi vardr (T. Paracelsus). ken yastk olarak oralarda en yaygn Bir akaaa tr olan imir, Ana-
Bir bitkiyi sevdirmede, onun farkllk- al olan kudilini kullanyormu. Bir- dolu insannn yaamnda binlerce yl
larn, ekolojisini, kltrel etkilerini, de ne grsn! kafasnda salar kma- nemli olagelmi ve bu sre babalar-
estetik zelliklerini, yklerini bilmek ya balam. Hemen kye dnm ve mzn genliine kadar devam etmi.
ve anlatmak nemli. Rozmarin onun evlenme teklifini ka- Gemite, Anadoluda kak ve karasa-
Prof. Dr. Faik Yaltrk hocam, ok bul etmi. Bilim adamlar da bu bitkiye ban keleri ounlukla bu aatan
deerli bir botanikidir. O bir ok bit- bilimsel bir ad verirken bu yky yaplm. imir aac, bizim ana besin
kinin yksn, doal ve kltrel i- zetlemiler. Ona Rozmarin officinalis kaynamz olan budayn yetimesine
levlerini bilir ve derslerinde anlatrd. adn vermiler. Rozmarin kzn ad, of- ok byk katkda bulunmu, elde et-
Hibir zaman sklmadan dinlediimiz ficinalis de bu bitkinin tbbi bitki oldu- tiimiz buday yememiz iin de kak
hocamzn, kudili alsna ait dersini unu belirten szckm. Gerekten- olmu. Hani derler ya! Karnmz do-
sizlere rnek olarak anlatmak isterim. de gnmzde bu amala retilen tb- yurmak iin san sprge etmi, ha-
lkemizde doal olmayan bu yatn ortaya koymu. Elen-
al trnn ormanclmzda mek istediimizde ondan ya-
hi bir nemi yoktu. Olaan ko- plan kaklar mzik aleti ola-
ullarda bu alnn adn ok k- rak kullanlm. Bunlarn d-
sa zamanda unutmamz hatta nda, azlk ve tarak imalat
hi renmememiz gerekirdi. da oka yaplm. Yakn ge-
Zaten hocada snavda sormazd. mie kadar yaammzda ok
Hibir zaman unutmadm y- nemli yere sahip olan imir,
k yleydi: Uzun zaman nce ayn gerekelerle, youn tah-
talyann dalarnda kel bir o- ribata uram, varl azal-
ban yaarm. Bu oban kyn m, insanlardan kam ve
gzel kz Rozmarine akm. onlarn ulaamad alanlara
Bir gn akn kza atnda ekilmi. Aslnda en zc
kzdan hayr yantn alm. Is- nokta da bu aacn bu lkede
rarla nedenini sormu. Kz o- unutulmas, varlndan ok
bana kel bir insanla evlenmesi- az kiinin haberdar olmas.
nin mmkn olmadn syle- lk bakta kak, saban,
mi. oban ok zlm, kendi- tarak ve azlk arasnda do-

rudan bir iliki grlememesine kar-

n, yemein kaa, topran sabana,
nikotinin azla yapmamas, tara-
n salar arasnda kolaylkla kaymas
ve aacn suyla kolayca temizlenebil-
mesi gerekir. imir odunu dayankl,
ilenebilir zelliklerinin yannda, dier
aalardan farkl olarak yukardaki
zellikleri de tar.
Akaaalar kn yapran dken
aa, bazlar aak halindeki odun-
su bitkilerdir. Uzun sapl yapraklar sa-
de, loblu ya da tysdr. Bazlarnn
yapraklar koparldnda st kar.
Akaaalarn ounun odunlar ar,
beyaz ve serttir. Odunu tornaclk ve
mobilya sanayinde kullanlr. Park ve
baheler iin akaaalar zel bir yer
tar. Kuzey Amerika, Avrupa, Kuzey
Afrika ve Asyada tropik blgeler d-
nda 100n zerinde tr, lkemiz-
de deyse 9 tr A. tataricum L., A.
trautvetteri medw., A. cappadocicum
Gledistsch, A. platanoides L., A. diver-
gens K. Koch, A. campestre L., A.
hyrcanum Fish. Et Mey., A. sempervi-
rens L., A. monspessulanum L. doal
olarak yaylr.
lkemizde bahe mimarisinde ve
ormanclk almalarnda doal ak-
aaa trlerimizin kullanm yok de-
necek kadar az olup, ounlukla ya- u dnlerek, onlar gittikten sonra- a trlerinin yaygn olarak kullanl-
banc kkenliler tercih edilir. Fidanlk- da, ormanlarmza ve parklarmza mil- masnn dier bir nedeni; yabanclarn
larmzda 100 yldr retilegelen aka- yonlarcas dikilmitir. Buna karn hibir bildiinin olduunun dnlmesi
aalarn %80ninden fazlasn Acer bir yerde orman olumam, zamanla yannda, yerli trlerimizin retim, fi-
negundo oluturur. Bu aa da lke- gerilemi ve sahay doal trlere terk danlk ve aalandrma teknikleri hak-
mizin doal tr olmayp mstemleke etmitir. Doa kendi kurallarn iletir. knda yeterli dzeyde, bazlarndaysa
dneminde ngilizler tarafndan demir O bir gn kurallarna aykr davran- hi bir almann olmamas. Oysa ya-
yollarnn aalandrlmas iin getiril- lar muhakkak cezalandrr. banc trlerin retim yntemlerine ba-
mitir. ngilizlerin bir bildiinin oldu- lkemizde yabanc kkenli akaa- tl kaynaklardan ulamak ok kolay
oluyor. Doamzn ve kltrmzn
bir paras olan akaaa trlerimizi
tanmak, onlarn retim yntemlerini
ortaya koymak, kltr formlarn bu-
lup ortaya karmak ve onlar ok
amal kullanmak nemli.
imir 15 m. boya kadar ulaabilen
yuvarlak tepeli kk bir orman aac.
A. m. subsp. monspessulanum, A. m.
subsp. microphyllum, A. m. subsp. ibe-
ricum, A. m. subsp. cinarescens, A. m.
subsp. oksalianum adnda, 5 adet alt
tr lkemizde doal olarak bulunu-
yor. Fazla kaln olmayan kabuu at-
lakldr. Kaln ve sert yapraklar, lob-
lu, dip taraf yrek biiminde ya da yu-
varlaktr. st yzleri parlak ve tysz,
alt yz yumuak tyldr. Yapraklan-
madan hemen sonra alan sar yeil i-

ekler ksa srgnlerde emsiyemsi zerinde yaplan su savanda imir, luklara direnme konusunda uygulama-
salkm eklindedir. Tohumlar yayl- ok sayda silahla donatlm stn bir l bir ders verilecek olsa, en gzel r-
n kanatlar araclyla gerekletirir. savadr. Yapraklar su kayb en az neklerden birisidir. Bu nitelikteki bir
Dnyada Akdeniz evresi, Kuzey Afri- alacak ekilde sertlemi ve klm- aacn ormanlarmza geri dnnn
ka, Kafkasya, ran, Irak, Suriye, Lb- tr. Suyun varlna gre yaprak mik- ve bahe mimarisinde kullanmnn
nan ve Trkmenistanda yaylr. lke- tarn ayarlar. Yaz aylarndan itibaren salanmas onun tohum zelliklerinin,
mizde birok orman blgesinde bulun- ktlaan suyun miktarna gre yaprak- retim ve orman kurma yntemlerinin
masna karn, zellikle Bat Anadolu, larn yaya yava gerek grrse tama- bilinmesine baldr.
Akdeniz Blgesi, Gney Dou ve Dou mn kzartarak dker. Bu zor koul- Tohumlar ykseklik basamaklarna
Anadolunun gneyinde yaygn olarak larda soyunu devam ettirebilmek iin bal olarak austos-ekim aylarnda ol-
800-2000 metreler arasnda bulunur. yaprak miktarnn iki katndan daha gunlar. Tohum verimi %30-70 orann-
Souk ve kurakla ok dayankl bir fazla tohum tutar. Uzaktan bakldn- da, 1000 arl 35-50 gram aras ve
aatr. Ard ormanlarnn karmna da yeil renkli o kck yapraklar, ortalanas 45 gramdr. Birim alana (m2)
giren nadir yaprakl aalardan biridir. sar renkli tohumlar arasnda zor sei- ekilecek tohum miktar 15-20 gram, el-
Derine giden kazk kk sistemi olutu- lir. imirin kk sisteminin arl bade edilecek fidan says ortalama 100-
rur. Yayl alannda ekstrem toprak z ar alanlarda yaklak tepe tac ka- 150 adettir. En basit retim yntemi,
koullarnda grlr. zellikle talk, dardr. Bir kere topraa tutunduktan tohumlar toplamay takiben ya da son-
kayalk, kalker ana kayaya sahip alan- sonra, defalarca keiler tarafndan yen- bahar aylarnda en ksa zamanda eki-
larda kayalarn tepelerinde yaygn ola- mesine, baz zamanlar a ve susuz kal- lir. Erken k ekimlerinde 15-20C s-
rak yetiir. masna karn yzlerce yl yaar. Zor- caklkta 30 gn nemli katlamaya alnr.
Kk bir aa olan imir, boylan-
may bir rekabet arac olarak kullana-
madndan, yetitii ortamn ar ko-
ullarnda, varln srdrme amal
baka yetenekler gelitirmi. Dier
aalarn tutunamad bak gibi sert
kayalk alanlarda, daima onlar stn-
lk gsterir. Tohumlar metrelerce
ykseklikteki kayalar zerinde, rzga-
rn biriktirdii bir avu toprak para-
snda imlenebilir. imlenen fidecikler,
sert kayalarn arasndaki ok kk
atlaklar kullanarak, kazk kkn
metrelerce aadaki kk toprak
parasna ve suya ulatrmak iin ina-
nlmas g bir mcadele verir. Yaad-
ortamda kt olan ey sudur ve btn
sava bunun iin yaplr. Sert kayalar

durum, kltrel yozlama olup bilimin

emperyal amal yaygn kullanmdr.
Tpk Davisin Flora of Turkey adl,
ciltler dolusu kitabnda, lkemizin co-
rafi blgelerinin ayrmnda olduu gi-
bi, ya da ormanlarnn %99u lkemiz-
de olan katran aacnn (Cedrus libani
A. Rich) adn, dorudan ngilizceden
evirip zorla sedir olarak halkmza
dayattmz gibi.
imir her mevsimde deien yap-
rak ve meyve rengi, yuvarlak tepe tac
ile dev boyutlu boz kayalarn zerinde,
minyatr grnml mkemmel bir
aatr. Sanki olmamas gerektii yer-
de yayormuasna insan hayrete d-
ren manzaralar oluturur. Onun
uzun mrl olmasnn nedeni, obur
olmamas ve azla yetinmesini bilmesin-
Bahar ekimlerinde, sonbaharda doal nn st snrlarndaki yaln kayalklar- den kaynaklanr. Onun gzellii, bu-
koullarda katlamaya alnan tohumlar da grmek mmkndr. Zaten bu bl- lunduu ekolojik ortamla eliir ve in-
ya da 15-20C scaklkta 30 gn nemli geyi grmeyen bir insan doann g- sanda takdirle, acma arasnda bir duy-
katlama x 90-120 gn 1-4 C scaklkta zelliklerin ne demek olduunu pek guya neden olur. Ondan yapacanz
nemli olarak katlanm tohumlar kulla- kavrayamaz. bir bonzai ile mrnz boyunca sren
nlr. Ekim derinlii 5-10 mmdir. Ge lgin olan bir nokta, ou bilimsel dostluk gelitirmeniz mmkn. Emi-
ekimlerde mallama ve glgeleme mut- yaynda imirin isminin dorudan ya- nim ki bu dostluktan ok ey rene-
laka yaplmaldr. Kltr formlarnn rarlanlan yabanc kaynaklardan ceksiniz.
retimindeyse tohumdan retilmi 2-3 Fransz akaaac gibi eitli adlarla
yal altlklar zerine gz ya da kalem evrilmi olmas. Anadoluda imir mmhan Glan Gltekin
as uygulanr. szc, kak ve tarak yaplan aala- Peyzaj Mimar
Orman kurma almalarnda, bir ya ra verilen ortak bir ad. Bugn Teke y- Hazin Cemal Gltekin
da iki yal tpl, bahe mimarisindeyse resine gidip Fransz akaaac var Orman Yksek Mhendisi
5-7 yal kapl fidanlar tercih edilmeli- m? diye sorsanz, insanlar size fran- Kaynaka
dir. Fidan dikimine uygun olmayan ka- sz kalacaklardr. Hi kimse zahmet Kayack, H., 1980, Orman Park Ve Aalar zel Sistematii. Or-
man Fakltesi Yayn No: 281, Cilt:1, 383 s stanbul.
yalk alanlardaysa dorudan tohum eki- edip, bu Akaaa trnn Trke ad- Yaltrk, F., 1971, Yerli Akaaa Trleri (Acer L.) zerinde Morfolo-
jik ve Anatomik Aratrmalar. ..O.F Yayn No:179. 190 s, s-
mi yntemi kullanlr. Tohum ekiminde nn imir olduunu dahi merak et- tanbul.
dikkat edilecek husus, tohumlarn rast- meye gereksinim duymam, evrilen Gltekin, H, C., Gltekin, U, G., 2006, Akaaalarn retim Yn-
temleri (Acer L.) Orman ve Av Dergisi Say:4, Sayfa25-30, An-
gele salmasndan ok, kayalarda bulu- dillere gre, yanllk, bilimsel atflarla, kara.
Gltekin, H, C., 2006, Ard (Juniperus L.), Akaaa (Acer l.), vez
nan derin yark ve atlaklarn olduu silsile yoluyla hata devam ettirilmitir. (Sorbus L.) ve Yabanl Meyve Taksonlarnn Tohum ve Fidan
boluklara braklmasdr. Olaan or- Birok bitki tr iin geerli olan bu retim Teknikleri. AGM Eitim Semineri Kitab s1-65, Hatay.
man bakm uygulamalarnda da mutla-

ka imirleri koruyucu nlemler alnma-
l, uygulayclar, yre halk ve turistler
bilgilendirilmelidir. Ayrca baz antsal
nitelikteki alanlarn ya da aalarn ko-
ruma altna alnmas gerekir. Aksi halde
yzlerce yandaki bir imirin ya bu
aatan dzgn kereste kmaz ya da
bunda ne gzel et kzartlr dnce-
siyle kesildiini grmemiz olas.
imir aacnn en gzel rnekleri
Ispartann Aksu, tler, Eirdir, Ye-
niarbadenli ileleriyle; Antalyann b-
rad, Cevizli, Akseki ve Gndomu il-
elerinde; genellikle ard (Juniperus
L) bazen de katran (Cedrus libani A.
Rich) ve gknar (Abies cilicica Carr)
ormanlarnn ierisindeki, nadiren de
akam (Pinus nigra Arnold) ormanlar-

anneBebek 12/21/05 6:45 PM Page 76
Bebek Anneyi
yeniler mi?..
Kadn hastalklar ve doum uzman- dana gelen hasarlar tedavi etmede rol
lar, her doumun anneyi yenilediini aldklar da gsterilmi.
sylerler. Bu gerekten doru mu? An- Anne, gebelik sresince vcudunda-
ne, her gebelikte vcudundan kaybet- ki deiiklikler ve ykmlara kar kendi-
tiklerine karlk neler alyor? Anne v- ni korumaya ve doan yavrusunu sa-
cudu yenileniyor mu? Doum yapan an- lkl bytebilmeye ynelik, iin doal
neler, vcutlarnn fiziksel ve fizyolojik bir savunma mekanizmas kazanm du-
ykma uradna inanyorlar. Ancak, rumda. Gebelik srasnda ve gebelikten
son yllarda yaplan almalar, bunun sonraki dnemde, ancak anne salkl
byle olmadn gsteriyor. ocuklar, olursa bebek daha iyi bir yaam ans
pek ok zellikleri gibi beyinle ilgili yakalayabilir. Fakat u ana kadar bu
zelliklerini de atalarndan kaltm yo- yntemin beyin hcreleri iin de geerli
luyla alrlar. Fakat bunun tersi de mm- olduuyla ilgili herhangi bir bulguya
kn. Yani hamilelik srecinde byyen rastlanm deil. Mikrokimerizm konu-
fetustan kopan kk hcreler, anne bey- sunda dnya apnda otorite saylan
nine hareket ederek orada koloni olu- Diana Bianchi (Tuft niversitesi, Tp Fa-
turabilirler. En azndan farelerde bunun kltesi, Boston, Massachusetts), fetus
byle olduu saptanm.. hcrelerinin kan-beyin bariyerini aabil-
Eer bu durum insanlar iin de ge- diklerini gsteren ilk almay yrtt.
erliyse, bunun ok derin tbbi etkileri Singapur Ulusal niversitesi, Xiao Zhi-
olabilir. Balang niteliindeki alma- Cheng Molekler Hcre Biyolojisi Ens-
lardan elde edilen sonulardan, fetus titsnde alan Gavin Dawe adl ara-
hcrelerinin anne beyninde meydana beyin tedavisinde kullanlabileceini d- trmacnn liderliinde yrtlen al-
gelen hasarlara cevaben ve bu hasarlar nmek iin yeterli nedenlerimiz var. malarn sonucunda da, kaak fetus hc-
tamir etmek amacyla anne beynine g Hamilelik srasnda az sayda fetus hcrelerinin fare beynine girdikleri ve bura-
ettikleri anlalyor. Eer bu durum ka- resinin gbek ba ve anne kannda da farkl hcre tiplerine dntkleri
ntlanrsa, Alzheimer ve fel gibi hasta- amaszca dolatklar, bilinen bir du- gsterildi. Buna gre; kan-beyin bariye-
lklarn yol atklar beyin hasarlarnn rum. Bu olaya mikrokimerizm deni- rini geip beyne geen hcreler sinir
tedavi edilmesine ynelik olarak yeni ve yor. Szkonusu hcrelerin deri, karaci- hcrelerine, astrositlere (sinir hcreleri-
daha gvenli yollar bulunabilir. er ve dalak gibi organlar oluturan ne destek ilevi grrler) ve oligoden-
Bu konuyla ilgili olarak katedilmesi dokularda, 10 yllarla ifade edilebilecek drositlere (sinir hcrelerini rterek on-
gereken ok mesafe var. Ancak gelecek- srelerde canl kalabildikleri saptanm. lar koruma ilevi grrler) benzer hc-
te, fetus kk hcrelerinin kiiye zg Keza, bu hcrelerin bu dokularda mey- reler oluturuyorlar. Aratrmacya gre
Histokimyasal yntemlerle boyanm kk hcrelerin ve beynin grn

fetus hcreleri beyne girdik- tus hcrelerinin baz bak-

ten sonra, beyinde bulunan lk sistemi hastalklarn daha
hemen btn hcre tiplerine da ktletirdikleri gsteril-
dnebiliyorlar. mi bulunuyor. Dawe, ek ola-
Ancak u ana kadar, gr- rak, hastalar zerinde rutin
n bakmndan beyin hcre- uygulamalarn balayabilmesi
lerine benzedikleri saptanan iin tedavinin gvenilirlik de-
fetus hcrelerinin ilevsel recesi ve yararlarnn iyice bi-
olup olmadklaryla ilgili her- linmesi gerektiiyle ilgili uya-
hangi bir veriye ulalabilmi rlarda da bulunuyor. Burada
deil. rnein, fetus kaynakl anahtar konumundaki aa-
hcrelerin dier sinir hcrele- ma, farelerde gzlenen etkile-
ri gibi acil hareket potansiyel- rin insanda da gzlendiinin
lerinin olup olmad ya da hibir kukuya yer kalmaya-
anne beyninde bulunan yerli hcrelerle sisteminin yaygn hasaryla tanmlanan cak ekilde kantlanmas. Dawe bu nok-
balant yapma yeteneklerinin olup ol- hastalklarn bile tedavi edilebilecei d- tada, len erkek ocuk annelerinin beyin
mad bilinmiyor. Anne beynine geen nlmekte. Yaral veya hasarl beyin dokularnda Y kromozomu tayan hc-
bu hcreleri grnr klmak iin, aratr- blgesini tedavi etmeye ynelik olarak relerin aranmasnn nemli olduunu
maclar genetik mhendislii rn olan u anda uygulanan yntemde, hcreler sylyor. Aratrmac bu soruya yant
dii ve erkek fareleri iftletirdiler. Bu fa- kafatasndan dorudan hasarl blgeye bulmak iin, elde edilen dokular zerin-
relerden elde edilen yavru fare hcreleri- enjekte edilmekteler. rnein Parkinson de almaya baladklarn da ifade edi-
nin, bir balk trnden elde edilen ve - hastalnda, hasta bireyler bir sinirsel yor.
ma zelliinden dolay devaml parlak ye- iletici (nrotransmiter) olan dopamin Bianchi, mikrokimerizmle ilgili pek
il bir grnm ortaya karan bir protei- maddesini yapamyorlar. Bu hastalar, ok aratrmann nce fareler zerinde
ni iermeleri saland. Buna gre, fetus dorudan hcre enjeksiyon yntemiyle yapldn, daha sonra insanlarla ilgili
hcrelerinin dzenli bir yaylma gster- tedavi ediliyorlar. Bunun yannda, baz aratrmalara balandn vurgulayarak,
medikleri sylenebiliyor. Aratrmaclar, aratrmaclar, enjekte edilen hcrelerin hemen her almada bu eilimin ayn
fel benzeri bir mekanizmayla anne fare- beyin iinde g ederek hasarl blgelere olacan savunuyor. Farelerde saptanan
nin beyninin belli bir blmn tahrip ulatklarn gstermi durumdalar. Tah- szkonusu durumun insanlar iin de ge-
ettiklerinde, hasarl blgedeki hcre say- minlere gre, bu konuyla ilgili tedavi erli olduunu varsaysak bile, bir tedavi
snn alt kat arttn saptadlar. Hasarl ynteminin tam olarak oturtulmas, 5 ila ynteminin gelitirebilmesi iin almas
blgede bu ekilde meydana gelen fetus 20 yl arasnda bir sre gerektirebilir. Te- gereken birok zorluk var. Minnesota
hcresi artnn ilgili blgedeki tamir s- davi ynteminin bundan daha ksa sre- niversitesinde grevli mikrokimerizm
reciyle ilgili olduunu dnyorlar. Ga- de gelitirilmesi beklenmemeli; nk fe- uzman Jakub Talora gre, beyne gnde-
vin Dawea gre, bu hcrelerin hasarl rilecek hcrelerin burada ne kadar canl
blgeye nasl ekildikleri kesin deil; an- kalacaklar ve beynin ilev bakmndan
cak hcrelerin imdat arsna benzer zellemi a yapsna nasl balanacak-
sinyal faktrleri araclyla hasarl blge- lar nemli soru iaretlerini oluturmak-
ye ekilmeleri olas grlyor. ta. Aratrmac, klinik uygulamalarda
Aratrma ekipleri, beyne balanm temkinli davranlmas ve hastalarda olu-
olan fetus hcrelerine zg yzey mole- acak tedavi yantnn izlenmesi gereklili-
kllerini tanmlamaya almaktalar. i zerinde duruyor.
Eer bu hcrelerin yzey moleklleri ta-
nmlanrsa, hcrelerin insanda bulunan
benzerleri kemik iliinden veya kordon Fare Beyninde
kanndan yaltlabilir. Bu dncenin uy-
gulanabilir hale gelmesinin tbbi adan nsan Kk Hcreleri..!
Beyin ve beyin kk hcreleri
ok nemli olaca dnlyor. Ancak, Grnleri fare beyin hcrelerine
bu yntemle tbbi bir sonucun elde edile- benzeyen, fare beyin hcreleri gibi dav-
bilmesi iin herhangi bir uygulamann ranan, ancak insan embriyosundan k-
ok sayda hcreyle yaplmas gerekiyor. ken alan hcrelerden sz ediyoruz. n-
Dawea gre burada nemli olan, kan be- san embriyonik kk hcreleri, iki hafta-
yin bariyerini geebilecek yeterli miktar- lk fare fetuslarnn beyinlerine enjekte
da hcrenin elde edilmesi. edildiklerinde szkonusu hcrelerin,
Fetus hcresi kullanmna dayal teda- normal fare hcreleri gibi gelitikleri ve
vilerde en byk avantaj, bu hcrelerin ilev grdkleri gzlenmi bulunuyor.
dolam sistemine kolayca verilebilmeleri Fare beynine verilen insan kk hcrele-
ve bu ekilde yollarn bulup beyine ula- ri, farenin baklk sistemi tarafndan
malar. Bu sayede, Alzheimer gibi sinir reddedilmiyor ve fare hcreleri gibi ge-

liim gstermiyorlar. nsanlara ait kk dayanan tedavi yntemlerinin test edil- hastal tam etkili olmadan nce, yeni-
hcrelerin yeni yerlerine bu derece iyi mesinde kullanlmasn etik bulmayan den dzenlenmi hcreler, enjeksiyon
uyum gstermeleri, aratrmaclar kk evrelere karn, Gagenin bulgular ol- yoluyla hastalara neden verilmesin? Te-
hcre yntemini kullanarak nrolojik duka nemli. nk denedii ynteme davi yntemlerine bavurmak iin ne-
hastalklar tedavi etme konusunda ce- gre, insana ait zeka zelliklerini ksmen den hafzann tamamen bozulduu ileri
saretlendirmekte. Ancak bu durum ayn de olsa tayan yaratklar oluturulabili- yalar bekleyelim? Eer aratrma eki-
zamanda, tedavi denemeleri srasnda yor. Tm bu tartmalarn sonularn g- binin aktardklar doruysa, genetik
ksmi olarak insan beyni tayan hay- znnde bulunduran etik uzman mhendislii yntemleriyle deitirilmi
vanlarn oluturulmasna olanak tand- Cynthia Cohen (ABDdeki Georgetown embriyo hcreleri, beynin hasarl blge-
iin etik ynden endieleri de berabe- niversitesi Etik Enstits) yar insan, lerini bulabiliyorlar ve tamir edebiliyor-
rinde getiriyor. alma sonularn yar fare bir yaratn (hum-mouse) lar (hastalar beyinlerinin hasarl olduu-
Proceedings of the National Academy of oluturulamayacann anlaldn sy- nu bilmeseler de).
Sciencesda yaynlayan bir grubun balyor. Eskimi ve hasarl beyin hcrelerinin
kanln yrten ve Californiadaki yenileriyle deitirilmesi dncesi, ye-
Salk Biyolojik almalar Enstitsnde Yama Yapan Beyin ni deil. Bu konuyla ilgili olarak ilk kez
grevli Fred Grage, olgunlamam in- 1890 ylnda, yetikin hayvanlar arasn-
san hcrelerinin fare hcrelerinden al- Kalp krizi geirdiinden bu yana Ge- da nakil giriiminde bulunulmu. Ancak
dklar uyarmlara cevap verebilmeleri- orge hafzasn ksmen kaybetmiti. Son bu tip ilemler, 1990 ylna kadar insan-
nin, kendilerini olduka etkilediini vur- gnlerde, torunlaryla konuup konulara uygulanamad. 1990 ylnda, svi-
guluyor. Fare beynine verilen insan madn, birilerini yakn zamanda tele- redeki Lund niversitesinde Anders
hcrelerinin, fare hcrelerinden gelen fonla arayp aramadn hatrlayamyor- Bjrklund tarafndan ynetilen bir grup
uyarlar dorultusunda, iinde bulundu. Kalp krizi sonucunda beynine giden biliminsan, dk fetuslardan elde et-
duklar ortamda bulunan konak fare oksijen ani olarak kesildiinden baz be- tikleri beyin dokularn, nakil yoluyla
hcreleriyle ayn dorultuda gelime yin hcreleri zarar grm ve bu hasar Parkinson hastalarna aktararak hastal-
gsterdikleri dnlyor. geri dnmsz hale gelmiti. Fakat n belirtilerini hafifletmeyi baardlar.
fareler zerinde yaplan almalar, bu O tarihten bu yana, Parkinson hastas
durumun deiebileceini dndr- yzlerce kiiye fetus doku nakilleri yap-
yor. Bu konudaki almalar, larak, hastalk tedavi edilmeye alld
Londradaki bir psikiyatri kliniinde ve baz olgularda olduka etkileyici so-
alan biliminsanlar tarafndan yrt- nular elde edildi.
lyor. zerinde allan hayvanlar, kalp Btn bu anlatlanlara karn, bu
krizi geirmi ve krize bal olarak haf- yntemin birka skntl yn var. Her
za kaybna uram fareler. ok gen ameliyat iin alt veya yedi adet yeni
dnemdeki farelerden elde edilen ve ge- dm fetusa gereksinim duyuluyor.
netik mhendislii yntemleriyle dei- Bunlarn ayrca, ftal gelimenin ok
tirilmi olan embriyonik hcreler, bu fa- zel bir dneminde elde edilmeleri
relere enjekte edilmi. Hcre enjeksiyo- nemli. Bu dnem, yerine geecekleri
Fare beynindeki fetal kk hcreleri
nunu takiben farelerin hafzalarn geri hcre tiplerine farkllaacaklar zaman
Bir insanda 100 milyar beyin hcresi kazandklar gzlenmi. Hasarl beyne dilimine karlk geliyor. Anlatlan zel
olduu tahmin edilmekte. Bu devasa sa- enjekte edilen hcrelerin hasar blgesi- dnemden nceki aamalarda bulunan
ydaki hcreler birka yz adetlik blmne g ettikleri, mevcut beyin hcreleri- fetus hcrelerinin istenmeyen tipte hc-
ler halinde, yaayan farelere enjekte edil- nin eklini aldklar ve almaya bala- relere dnme riski var. zel dnem-
diklerinde, fare beyninin % 0,1den daha dklar saptanm. Aratrma grubunun den sonraki aamada bulunan hcreler-
az ksmn oluturuyorlar. Daha sonra, nde gelen yelerinden biri olan Jeffrey de de, gelien aksonlarnn nakil srasn-
fare beyni boyunca dalarak ve fare be- Gray, Oxford niversitesinde verdii da zarar grme olasl szkonusu.
yin hcreleriyle uyumlu ilevler kazan- bir seminerde enjekte edilen hcrelerin Parkinson hastalar iin bu kayglar ge-
maya balyorlar. Daha ilgin olan, en- hasarl blgelere yerlemeyi tercih ettik- erli deil. nk bu hastalara verilen
jekte edilen bu 17 m byklndeki lerini ve hasarsz blgelerden uzak dur- hcreler, gebeliin altnc veya yedinci
insan beyin hcrelerinin 11 m apa ka- duklarn, yine de bunun neden byle haftalarnda farkllamaya balayan hc-
dar klmeleri. ABDdeki Stanford ni- olduuyla ilgili kesin bir bilgisinin bu- reler. nsanlarda bu zaman aralnda
versitesinde kk hcre biyolou olarak lunmadn anlatm bulunuyor. Ancak dkler gerekleiyor. Ancak Geor-
alan Gray, gelimelerden umutlu. geun hafzasnn onarlmas iin gerek
Irwing Weissman adl aratrmac da Bu gelimeler gerekten de olduka duyulan beyin hipokampus hcreleri,
(insan kkenli sinir hcrelerinden fare umut verici. Eer fare hcreleri, beynin ilk aylk gebelik dneminin sonuna
beyninin oluturulmas nerisiyle ne - tamire gereksinim duyan ve duymayan kadar zellemeye balamyorlar. nsan-
kan) insan sinir hcrelerinin fare beyni blgelerini tanyorlarsa bu yeni teknik, larda bu dnemde meydana gelen d-
ortamna yant vermesini olduka ilgin insanlarda sinirsel tamir yolunu amak- klerin says grece az. Daha da
bulanlardan. la kalmaz, ayn zamanda korumaya d- nemlisi, ftal doku nakli yntemine
Hayvanlarn, insan kk hcrelerine nk olarak da kullanlabilir. Alzheimer bavurulduunda, ou zaman hcrele-

rin fetus beyninin farkl blgelerinden olup olamayaca. Aratrmaclar, 4- Tamir almalar
elde edilmeleri gerekiyor. Bu da kolay vessel occlusion olarak bilinen bir tek-
bir i deil. Gray ve ekibinden John Sin- nii kullanarak normal laboratuvar fare- En az bu anlatlanlar kadar nemli bir
den ve Helen Hodgesin ncln lerinde 15 dakikalk kalp ataklar olu- konu da, hayvan beyinlerinin zerinde
yaptklar ynteme gre, nakledilecek turmular. Daha sonra bu fareler, suyla yaplan incelemeler kapsamnda, enjekte
hcreler, dk sonucunda elde edilen kark ste batrlm bir platformun edilen hcrelerin tamir ilemleri yapa-
fetus beyin dokularndan ok, hcre yerini hatrlamaya ynlendirilmiler. caklar blgelere nasl gittiklerinin anla-
kltr yntemine dayal olarak elde Benzer testlerin sonucunda, farelerde lp anlalamayaca. Bu, tp bilimi a-
ediliyor. Kltrle elde edilen hcrelerin ksmi hafza kayb anlamna gelecek sndan byk bir beklenti. lk olarak, ye-
nakli sonucunda, farelerde davran de- bulgulara ulalm. Kalp krizi geirmi ni beyin hcreleri oluturma kapasitesini
iiklerinin gerekletii ve beyin ilev- fareler zerinde lmlerinden sonra ya- uzun sre nceden kaybetmi yetikin
lerinin yerine geldii saptanm. plan incelemelerde, hipokampuslarnn hayvanlarda bile, enjekte edilen kk hc-
Ekip, ok zel bir kemirgenle ie ba- CA1 blgesindeki hcrelerin yok olduk- releri olduka zellemi CA1 hcreleri-
lam. lmsz fare (Immortomouse) lar saptanm. nsan kalp krizlerinde de ne dnyorlar. kinci olarak, hcreler
denilen bu kemirgen, Londradaki Lud- hipokampusun CA1 blgesindeki hcre- nereye gideceklerini kesin olarak bilir
wig Kanser Aratrmalar Enstits la- lerin zarar grdkleri biliniyor. Sinden, grnyorlar. Aratrmaclar, enjeksiyo-
boratuvar tarafndan gelitirilmi. Gray ve Hodges lmsz fare kk hc- nun kendisinin hasara yol aaca yakn-
lmsz fareler, genetik mhendislii relerini, kalp krizinden iki hafta sonra la kaymamak kouluyla, enjekte ede-
yntemleriyle deitirilmi fareler olup, farelerin beyinlerine enjekte ettiler ve cekleri hcreleri hasar blgesine olduk-
hcrelere blnme talimat veren, sya alt hafta sonra tedavi ettikleri fareleri a yakn bir yerden vermiler. Enjekte
ve gama interferona (doku bymesini salkl kontrol fareleriyle birlikte su edilecek hcrelerin dorudan belli bir
dzenleyen protein) duyarl bir gen ie- testine tabi tuttular. Sonuta, beyin ha- blgeye ynlendirilmemi olmalar sorun
riyorlar. Bu gen, vcut scaklnda a- sarl farelerin testten normal farelerle yaratmyor. Bu hcrelerin, hasar blgesi-
lmyor; ancak lmsz fare hcreleri ayn dzeyde baarl ktklarn sapta- ni bulmaya ynelik olarak kemirgenlerde
33 Cde ve gama interferonun varln- 3 mm, ipek maymunlarnda (marmoset-
da kltre alndklarnda gen etkinlei- lerde) 8 mm boyunca g edebildikleri
yor. Sonuta, hcrelere normalin ok grlm. Grayin Oxford niversite-
zerinde blnme komutlar veriliyor. sinde verdii seminerde anlattklarna
Dolaysyla normal hcrelerde gzlenen gre, enjekte edilen nakil hcrelerinin,
ve birka blnme evresinden sonra hedef olarak dnlmeyen baz hasarl
hcrelere verilen lm sinyalleri atlan- blgelere de g edebildikleri anlalyor.
yor. inde lmsz fare hcrelerinin Gray, nakil hcrelerinin hasarl blgelere
bulunduu kltr kaplar, tekrar gittiklerini ve buray kendileri iin me-
37Clik scaklk koullarna alndkla- kan olarak setiklerini ifade ediyor. Daha
rndaysa, hcreler blnmelerini durdu- nceki almalarda aratrmaclar, fetus-
ruyorlar. Gray, Sinden ve Hodges kendi lardan elde ettikleri ve CA1 tipine henz
deney sonularndan yola karak, er- zellemi olan hcreleri CA1 blgesin-
ken dnemdeki lmsz fare embriyo de hasar bulunan kemirgenlere doru-
beyinlerinin hipokampus blmnden dan verildiklerinde nakil hcrelerinin,
Beyin kk hcresi
elde edilen hcrelerin, blnme yete- ayr bir kitle oluturacak ekilde hasarl
neklerini kaybederek, olaand bir yarak, hasta farelerin iyiletikleri, dola- blgeye yerletiklerini ve almaya ba-
eyler yaptklarn dnmekteler. Sz- ysyla beyinlerindeki hasarn onarld ladklarn gzlemi bulunuyorlar. Ensti-
konusu hcreler, gerekli byme fak- sonucuna vardlar. pek maymunlar t grubunun dier bir yesi olan Helen
trlerinin (bymeyi ynlendiren prote- zerine yaplan son almalarda da, Pilchere gre, hcrelerin hasarl blge-
inlerin) bulunduu ortama alndklarn- CA1 blgesinde meydana gelen hasar- ye g etmeleri byk bir srpriz; ancak
da sinir hcrelerinden glia hcrelerine dan 4 ay sonra bile, genetik mhendisli- aklanamaz bir durum deil. Aratrma-
kadar her trl hcreye zelleebiliyor- i yntemleriyle deitirilmi fare kk cya gre g, kk hcrelerin doasnda
lar. Yetikin hayvanlardaki sinir hcre- hcrelerinin enjeksiyonuna bal olarak bulunan bir olay. Gelime srasnda kk
leriyse, ok potansiyelli kk hcreler- hasarn iyiletii saptand. Bir trden di- hcrelerin blnmeleri ve yeni pozisyon-
den farkl olarak, byme faktrlerinin erine nakil yaplabiliyor; nk gr- lara g etmeleri sonucunda, beyin bo-
bulunduu ortamlarda bile blnemi- ne gre kk hcreler alcda bak- yut olarak byr ve karmak bir yap ka-
yor veya yeni hcre tipleri oluturam- lk yant oluturmuyorlar. Bu durumun zanr. Daha sonra hcreler daimi grev-
yorlar. kesin nedeni bilinmiyor; ancak beyinde lerini yapmak zere zelleirler.
Burada aratrmaclarn esas ren- fazlaca atkif olmayan baklk sistemi- Eldeki bulgular, beyin geliimi srasn-
mek istedikleri, kk hcrelerin farkl nin etkisinden kaynakland dnl- da, ok ince bir dzende alan kimya-
dokulara dnebilme yeteneklerinin, yor. Yine baklk hcrelerini uyarma sal iaretleyicilerin (markerlerin), kk
kalp krizi olgularnn %10unda gzle- konusunda krmz flama zellii gste- hcrelere yol gsterdiini dndrt-
nen beyin hasar ve buna bal hafza ren baz yzey proteinlerinin kk hc- mekte. Ancak, gelimesini tamamlam
kayb olaylarnn onarlmasna yardmc relerinde bulunmad tahmin ediliyor. yetikin bir beyinde, hcreler nereye gi-

deceklerini nasl biliyorlar? Pilchera g- yapmak amacyla ReNeuron adnda bir rnn kullanlmasna ihtiya kalmayacak.
re hasarl beyin blgesi, hcreleri ar- irket kuruldu. Bu yln ocak aynda, Burada, insan kk hcre nakil dlnde
yor. rnein, hasar gren beyin hcrele- Evans Investment Company (Merlin Fo- gz olan baka gruplar da var. Snyder,
ri, sinyal ilevi grebilen eitli byme nu) 5 milyon avroluk ilave destekte bu- bu konuyla ilgili olarak tanmladklar
faktrleri salglyorlar. Hcreler bir kez lundu. Sz edilen alma grubu, ok baz insan kk hcrelerinin bulunduu-
gidecekleri yeri bulduktan sonra yerel potansiyelli nroepitel hcreleri iin nu aklyor; zel ilgi alanysa omurilik
evre, (olaslkla yerel byme faktrleri- patent alma aamasna kadar ilerlediler. yaralanmalar ve Tay-Sachs gibi kaltm-
ni de iine alan) bu hcrelerin doru be- Bu balamda aratrmaclar, ok potansi- sal beyin hastalklar sonucunda oluan
yin hcre grubunu oluturacak ekilde yelli hcreleri, herhangi bir hastalktan hasarlarn tedavi edilmesi. Snyder ve eki-
zellemelerini salyor. Harvard Tp Fa- dolay (travmatik beyin yaralanmalar, se- binin yan sra, beyin kk hcreleri ze-
kltesindeki Evan Snyder Laboratuva- rebral palsynin de kapsamna girdii pe- rinde almalara devam eden iki ayr
rnda yaplan almalarda, fare embriyo- rinatal iskemi, Alzheimer hastal ve ekip daha var. Bu iki ekipten biri, Alber-
larndan elde edilen beyin kk hcreleri- Creutzfeldt-Jakob hastal gibi) olumu tadaki Calgary niversitesinde kurul-
nin, yeni doan farelerin beyinlerine en- beyin hasarlarn onarmada kullanmay mu olup, Angelo Vescovi tarafndan;
jekte edildiklerinde zelleerek sinir hc- tasarlamaktalar. ikinci ekipse Washington DC yaknlarn-
releri ve glia hcrelerine dntkleri alma grubu, 7 ile 12 haftalk insan daki Ulusal Salk Enstitsnde kurul-
gzlenmi. Ancak yeni doan farelerin embriyolarndan eitli hcre tiplerini el- mu olup, Ron Mckay tarafndan ynetil-
beyinleri henz gelime aamasnda. Psi- de etmeye ve bunlar tanmlamaya al- mekte. Bu iki ekibin de, almalarnn
kiyatri Enstits grubunun yapt almaktalar. Burada, elde edilen hcrelerin sonularn yaknda yaynlamalar bekle-
malarn sonucundaysa, enjekte edilen kltr kabnda reme ve farkl hcre tip- niyor.
kk hcrelerin, orta yal veya orta yan lerini oluturacak ekilde oalabilme ye- Konuyla ilgili herkes, insan beynini
zerindeki hayvanlarn beyinlerinde de, teneklerinin bulunmas nemli. Grup bu tedavi etmeye ynelik olarak kk hcre-
yeni doan fare beyninde olduu gibi hedefine ulatnda, bir sonraki aama lerin kullanlmasyla ilgili deneylerin
davrandklar anlalm. Grup, kullan- olarak sya duyarllk genini, kk hcre- nmzdeki be yl ierisinde balayabi-
lan fare ve marmosetleri (ipek maymun- lecei konusunda uzlamakta. Weiss,
larnda) kanserin var olup olmadn an- nsan embriyosu bunu grmenin eiindeyiz diyor. Ens-
lamak amacyla dikkatli incelemelerden tit ekibi, ilk hedefin karbon monoksit
geirmi. Gray, bulgularnda tmr olu- zehirlenmesi, kalp krizi veya Huntington
umuna rastlamadklarn zellikle vur- hastal gibi dejeneratif hastalklarn yol
guluyor. Ayn zamanda, fare lmszlk at akut hasarlarn onarm olacan
geninin, hayvanlarn beyinlerine ulaan ifade ediyor. Eer hcreler, hasar blge-
kk hcrelerin deiip gelimelerine kat- sine sorunsuz bir ekilde ynlendirilirse,
k salad, yaplan baka almalar so- fel, doum srasnda meydana gelen ok-
nucunda ortaya kt. Elde edilen sonu- sijen noksanl veya normal yalanmaya
lardan, hasta beyinlerindeki yksek s- bal olarak meydana gelen zeka gerilii
cakla ramen yeni teknik kapsamnda, gibi nedenlerin yol at yaygn hasarla
genetik mhendislii yntemleriyle de- karakterize beyin yaralanmalar baarl
itirilmi hcrelerin oalmalarnn dur- bir ekilde tamir edilebilecek mi? Bu so-
durulamama riski bulunduu anlalyor. lere vermeyi planlyor. (Sinden, immort- ruya cevap olarak Gray; u anda dla-
mouse geni tarafndan oluturulan gama yabileceimiz bir olaslk yok yantn
Dev Sray.. interferon maddesine ar duyarllk du- veriyor. Sinden de bu yargya katlanlar-
rumunun yaratlmasna gerek olmayabi- dan. Ancak nceliin beynin ok ar ha-
Londradaki grubun yapt almala- leceini de ek olarak vurguluyor.) Ayn sar grd olgulara verilmesi gerektii-
r izleyen ve Calgary niversitesinde n- grup, son aamada genetik olarak dei- ni de ekliyor. u anda onlardan yardm
robiyolog olarak alan Samuel Weiss; tirilmi insan kk hcrelerini, insanlara talep eden yzlerce insan var. Sindenin
grdklerimden edindiim izlenime g- vermeden nce fareler ve maymunlar akladna gre, ellerinde bu konuyla
re yaplan i, zellikle de elde edilen dav- zerinde deneyeceklerini de aklyor. ilgili ok sayda mektup birikmi durum-
ransal bulgular, olduka etkileyici yo- alma grubundaki biliminsanlar, in- da.
rumunu yapyor. Yine Weiss burada san kk hcrelerinin retilememesi, ge-
anahtar konumundaki sorun, szkonusu netik olarak deitirilememesi veya na- Prof. Dr. Osman Demirhan
teknolojinin insanlara uygulanp uygula- killerinin etkili bir ekilde yaplamamas Dok. r. Erdal Tun
namayaca. nk fareyle insan arasn- durumlarna karn ikinci bir plan hazr- . . Tp Fak. Tbbi Biyoloji ve
daki fark olduka byk uyarsnda da lamlar. Sindene gre fare hcrelerinin Genetik Anabilim Dal Balcal-Adana
bulunuyor. Ancak bu konudaki yar de- ipek maymunlarnda ilev grmeleri, in-
Kaynaklar:
vam ediyor. Geen yln temmuz aynda, sanlarda da ilev grebilecekleri anlam- Andy Coghan, Baby cells patch up mothers brain. NewScientist, 20
250.000 avroluk mali destekle Evans, na gelebilir. Eer insanda, nakil olarak August 2005;8-9.
Andy Coghan, Human stem cells go native in Mouse brains. NewSci-
Gray, Sinden ve Hodges adl aratrmac- kullanlmak zere herhangi bir kaynak- entist, 17 December 2005;8.
Alison Motluk, Brain repair kit. NewScientist, 21 March 1998;40-
lar ile Welsh Biotech Daredevil irketi tatan kk hcre elde edebilirlerse, olutu- 43.
rafndan, sz edilen konuda almalar rulacak organ paras iin insan fetusla-

merakliilan 12/21/05 12:13 AM Page 1
Bootloader 12/20/05 12:11 PM Page 82
PIC Microdenetleyicisi iin Bootloader
nykleyici Uygulamas
Daha nceki yazlarmzda PIC mik-
rodenetleyicileri kullanlarak yaplm
pek ok uygulamadan bahsetmitik.
Bu ay da sizlere bootloader ad veri-
len, Trke olarak da nykleyici ad-
n verebileceimiz ve elektronik al-
malarnzda hayatnz olduka kolay-
latrabilecek bir uygulamadan bahset-
mek istiyoruz. nykleyici uygulama-
s, hobi olarak elektronikle uraan
pek ok kiinin uygulamalarn altr-
d, breadboard ad verilen uygula-
ma tahtasnda yaplp kolayca altr-
labilir.
ncelikle nykleyici nedir ondan
bahsedelim. Bootloader yazlm, mik-
rodenetleyiciye ilk seferde herhangi Breadboard zerine kurulmu bir bootloader devresi
bir programlayc ile yklenen zel bir
programdr. Bu yazlm, PIC mikrode- ve programn ilevi dnldnde DEFINE LOADER_USED 1
netleyicisine yklendikten sonra, dev- farkl ama yerinde bir benzetme oldu- Bu satr konuldugunda, PICBasic
reniz zerindeki mikrodenetleyiciye u sylenebilir. derleyicisi kodun bootloader iin der-
bir programlayc kullanmna gerek PIC mikrodenetleyicisine yklenen leneceini anlar ve ilk 256 byte bo
kalmadan, sadece seri port balants nykleyici ise program hafzasna brakr.
ile program yklenebilir. Dier bir de- yklendiinde, program hafzasnn ilk
yile, uygulamanzdaki her program 256 byte n igal eder, kalan ksmn Devrenin Hazrlanmas
deiikliinde mikrodenetleyicinizi uy- da program hafzasnn sonuna yerle-
gulama kartnzdan skp programla- tirir. Kendisi ok kk oldugu iin Bilgisayarla seri port zerinden ileti-
ycya takmanza gerek kalmaz. Ayrca PIC mikrodenetleyicinizde ok uzun imin kalbinde MAX232 ad verilen en-
bu ekilde, her skp takma ileminde programlar kullanmadnz srece tegre yatar. Bu entegrenin yapt i as-
mikrodenetleyicinizin bacaklarnn ha- hibir sorun oluturmayacaktr. Ancak lnda olduka basittir, bilgisayarmzn
sar grme riski de ortadan kaldrlabi- ilk 256 byten dolu olmamas olduka seri portundaki veri +12V, -12V voltaj
lir. nemlidir. Bunun sebebi, PICBasic seviyelerini mikrodenetleyicimizin kul-
Ancak her mikrodenetleyici nyk- kullanarak derlediiniz program boot- lanabilcei +5V ve 0V seviyelerine e-
leyici ile alma zelliine sahip deil- loader ile yklemeye altnzda, ye- ker. Biz emamzda bir adet mikrode-
dir. Bootloader, bootstrap loader ya da ni gelen bilginin bu 256 byten zeri- netleyiciyi MAX232 ile birlikte kullan-
bootstrapping ad verilen bu zellik, ne yazlmaya balamasdr. Bu da boot- caz.
PIC mikrodenetleyicilerinden 16F87X, loaderla ykleme yapmaya altgnz Bootloadern almas iin bilgisa-
16F88 veya 18 serisi modellerde bulu- programa gre, ya nykleyici yazl- yarmzn seri portunun sadece 2 baca-
nur. nykleyici olma zelliinin bilgi- mn silinmesine ya da yazdgnz prog- n kullanyoruz. Bunlar veri almakta
sayar ve elektronik dnyasnda kulla- ramn almamasna sebep olacaktr. ve veri yollamakta kullanlan RX ve TX
nlan genel tanm ise, EEPROM, ROM Bunu engellemek ise olduka kolaydr, bacaklar olup, srasyla seri portumu-
ya da kalc herhangi bir hafzada ka- tek yapmanz gereken yazdnz PIC- zun 2. ve 3. pinleridir. Bir dii konnek-
ytl olan bir programn, ilemciye g Basic kodunun en bana aadaki satr ve seri kablo araclyla devremizi
verildiinde otomatik olarak almaya tr eklemektir: bu pinler zerinden bilgisayarmza
balamasdr. nykleyici aslnda ol- balayacaz. Ancak burada dikkat edil-
duka basit bir program olup, yalnzca mesi gereken bir nokta var; o da seri
kendisinden daha karmak program- portlarda mikrodenetleyicilere kyasla
larn yklenip altrlmasn salama yksek voltaj seviyelerinin bulunmas-
ilevine sahiptir. ngilizcede Boots- dr. Bu yzden, seri port balantsn ya-
trapping szcnn bu i iin kulla- parken doru bacaklar baladnz-
nmnda da, ayakkablarn balayan dan ve ksa devre olmadndan emin
insan grntsnden esinlenilmitir Seri Port Konnektr olmalsnz. Yanl bacaklarn balan-

Bootloader 12/20/05 12:11 PM Page 83
porta baladnz bilmiyorsanz bilgi-

sayarnzda Balat > Denetim Masas >
Sistem > Aygt Yneticisi sekmesinde
Balant Noktalar bal altnda mev-
cut COM portlar listelenecektir. Bura-
daki COM portlar deneyerek program-
lama ilemini gerekletirebilirsiniz.
PIC Downloader programnda yapma-
nz gereken dier ayarlar Bd deerini
56000 e getirmek ve EEPROM a yaz-
may amaktr. 56000 Baud seri port
zerinden yaplcak iletiim hzn ifade
etmektedir, kullandnz bootloader
yazlmna gre deiebilir ancak bi-
zim kullandmz bootloader 56000
Baud da almaktadr.
Devre emas Bundan sonra yapmanz gereken,
yazmak istediginiz program derleyip
mas entegrelerinizin yanmas ya da da- da dikkat edilmesi gereken kristal hz- PIC Downloader programndan se-
ha da kts, bilgisaynzn seri portu- nn bizim durumumuzda 20 MHz mektir. Write dmesine bastnzda
nun bozulmasyla sonulanabilir. Yeni doru seilmi olmas ve PIC Mikrode- PIC Downloader program PIC mikro-
teknoloji ile birlikte diz st bilgisayar- netleyici ile ilgili dier ayarlarn doru denetleyicinizi aramaya balayacaktr.
larda Ancak bu dizst bilgisayarnz ekilde yaplm olmasdr. Bu ayarlar Bu yzden ekranda Searching for bo-
kullanamayacanz anlamna gelmez, bizim programmz iin watchdog ti- otloader. yazsn grdnzde dev-
eitli elektronik malzeme dkkanlarn- mer ve code protect zelliinin kapal renize balam olduunuz anahtara
dan ve pek ok bilgisayar dkkanndan olmasdr. basmal ve PIC mikrodenetleyicinizi ye-
bulabilceiniz bir USB RS232 evirici niden balatmalsnz. Bunu yaptnz-
ile bu ii rahatlkla yapabilirsiniz. da mikrodenetleyici yeniden balayacak
Malzeme Listesi Bootloader ile Program ve ilk 0.2 saniye sresince bilgisayarla
- PIC 16F877 balant kurmaya alacaktr. Eer
- MAX 232 Yklenmesi balant kurulabilirse, programnzn
- LM7805 PIC mikrodenetleyicinize nykle- baaryla yklendiini belirten All
- Seri Port Konnektr (Bir tarafi er- yici yazlm ykledikten ve devrenizi OK! yazs ekrana gelecektir.
kek, bir taraf dii) kurduktan sonra istediimiz progra- PIC microdenetleyicinize ilk 0.2 sani-
- 4 adet 1 uF, 2 adet 47 uF, 2 adet 22 m bootloader ile ykleyebilirsiniz. ye ierisinde ykleme yapmaya almaz-
pF, 1 adet 100 nF Kondansatr (16 V), Bunun iin pek ok yazlm kullanla- sanz, mikrodenetleyici deki program
- 1 adet Reset dmesi bilir. Biz burada PIC Downloader ak normal bir ekilde devam edecek
- 10 K, 1 K lk diren adl bir yazlmdan bahsedeceiz. c- ve yklemi olduunuz program olduu
- 20 MHz Kristal retsiz olan bu program internetten gibi alacaktr, bylece PIC mikrode-
- Besleme iin uygun olabilecek 7-35 http://www.ehl.cz/pic/pic_e.htm ad- netleyicinizle isteiniz herhangi bir uy-
Volt aras g kayna resinden indirebilirsiniz. gulamay sanki bootloader yokmuas-
Sade bir arayze sahip olan progra- na kullanabilirsiniz. Topluluumuzun
mn kullanlmas ise son derece basit- sayfasnda yaymlayacamz belgelerde
nykleyicinin PIC tir. Devremizi bir seri kablo ile bilgis- ise yazlm araclyla MAX 232 entegre-
yaramza baladktan sonra bal oldu- sini yeniden altran yani yeniden ba-
Mikrodenetleyicisine u COM portu seiyoruz. Eer hangi latma dmesinin kullanlmad ema-
Yklenmesi lar da bulunmaktadr. Bu ay sizlere n-
ykleyicilerden bahsettik, topluluumu-
Bootloadern mikrodenetleyicinize zun sitesinde eitli nykleyici uygula-
yklenmesi iin nce bir programlayc malarndan rnekler bulabilirsiniz.
ile yklenmesi gerektiinden bahset-
mitik. Bu ilem, sadece bir defaya Doruk enkal
mahsustur, yapldktan sonraki btn Mine Cneyitolu
yklemeleri bootloader devresi zerin- ODT Robot Topluluu
den yapabilirsiniz. Yazmzda kulland- Kaynaka:
http://www.microchipc.com/PIC16bootload/PIC_bootloa-
mz bootloader http://www.microc- der_FAQ.htm#bootloader_picbasic
hipc.com/PIC16bootlo- http://www.microchipc.com/PIC16bootload/
http://en.wikipedia.org/wiki/Bootloader
ad/PIC16F87xA_bootloader_v9- http://www.ehl.cz/pic/pic_e.htm
http://www.bilisimterimleri.com/
50.zip adresinden indirebilirsiniz. Bur-

kedimiz 12/20/05 1:09 PM Page 84
Kendimiz Yapalm
Yavuz Erol*
RGB LEDli Dekoratif Aydnlatma

Bu ayki yazda renk deitiren LEDli bir lam- Tablodaki 1 rakam LEDin k yaydn, 0
bann yapm anlatlyor. Gerekletirilen elektro- rakam ise LEDin snk olduunu gsteriyor.
nik devre ile lambann k rengi krmz, yeil, Ara renklerin ve zellikle beyaz rengin tam ola-
mavi, sar, mor, turkuaz ve beyaz olarak ayarla- rak elde edilebilmesi iin LEDlerin birbirine
nabiliyor. Tasarlanan bu devre ile renk deitiren mmkn olduunca yakn yerletirilmesi gereki-
vazo, abajur, aplik, ss eyas gibi dekorasyon yor. Ayrca, kullanlan LEDlerin gr as da
amal uygulamalar yaplabilir. geni olmal. rnein 80 ile 130 derece arasn-
Ik rengini deitirmek iin en basit yntem ekil 4: 5mm RGB LED
da aya sahip LEDler olduka iyi sonu verir.
krmz (R), yeil (G) ve mavi (B) k yayan 3 Dar al LEDler kullanldnda ise ara renkler
farkl LED kullanmaktr. Bylece 3 ana rengin ok iyi olumaz.
karm ile dier ara renkler kolayca elde edile-
bilir. Dier yntem ise tek bir klf ierisinde 3 LED src
adet LED ipi barndran RGB LED kullanmaktr.
Ik rengini belirli bir srayla deitirmek ve
Bu yazda her iki yntemden de bahsediliyor.
renk oranlarn ayarlamak iin genellikle mikro
LED teknolojisindeki hzl gelimelerle birlik-
denetleyici ieren devreler kullanlr. Ana renkte
te k aks yksek LEDlerin maliyetleri dme-
k yayan her bir LED, darbe genilik modlas-
ye baladndan dekoratif uygulamalarda yeni
yonu (PWM) teknii ile srlerek spektrumdaki
LED trleri tercih edilmekte. Flux LED, sper flux
btn renk tonlar elde edilebilir. Bu tr tasarm-
LED, power LED gibi adlarla satlan ve onlarca
lar donanm olarak basit, yazlm olarak karma-
lmen k aks retebilen bu LEDler homojen
k olduu iin bu projede mikro denetleyici kul-
bir aydnlatma iin daha kullanl olmakta. 5mm
ekil 5: Flux RGB LED lanlmad. Renk deitirme ilemi lojik entegreler
apl standart LEDler de yaygn olarak kullanl-
ve birka adet elektronik malzeme kullanlarak
yor tabi ki. Dekoratif aydnlatma devresinin ya-
yapsnda 3 adet LED ieren RGB LEDle- gerekletirildi.
pmna gemeden nce kullanlacak LED trn
rin 4 adet baca bulunuyor. LEDlerin balant LED srme devrelerinde genellikle transistr
belirlemek gerekiyor. ekil 1-5de uygun LED e-
ekli ortak anotlu veya ortak katotlu olabiliyor. kullanlr. ekil 9da NPN trnde bir transistr-
itleri grlyor.
ekil 6da bu balant ekilleri grlmekte. le yaplm LED src devre grlyor.
ekil 6: RGB LEDin i yaps
3 ana rengin karm ile dier ara renklerin

nasl elde edildii prensip olarak ekil 7de gr-
lyor. Renk tablosu ise ekil 8deki gibi.
ekil 1: 5mm apl LED
ekil 9: NPN transistrl LED src
Bu devre krmz, yeil ve mavi renkte 3 ayr

LEDi srebilecei gibi ortak anotlu bir RGB
LEDi de srebilir. Eer, ortak katotlu bir RGB
LED srlecekse devrede PNP transistr kullan-
mak gerekiyor. ekil 10da bu devre grlyor.
ekil 2: Flux LED

ekil 7: Renkler
ekil 3: Power LED ekil 8: Renk tablosu ekil 10: PNP transistrl LED src

kedimiz 12/20/05 1:09 PM Page 85
Kendimiz Yapalm
Src devrede grlen R direncinin deeri oluur. Devrede LEDlere seri bal durumdaki R1,
(1) nolu formle gre hesaplanr. R2, R3 direnleri, ekil 11de verilen tabloya g-
re seilmeli. rnein, devrede 5mm LEDler kulla-
nlacaksa LED akmn 20mA ile snrlandrmak
iin R1 direnci 150 ohm, R2 direnci 100 ohm, R3
Burada Vcc besleme gerilimini, Vce(sat) tran- direnci ise 82 ohm seilebilir. Flux RGB LED kul-
sistrn doyma gerilimini, Vf ise LEDin ileri yn lanlacaksa, LED akmn 50mA ile snrlandrmak
gerilimini gsterir. LED akm, kullanlan LEDin iin R1 direnci 56 ohm, R2 direnci 8.2 ohm, R3
trne gre 20mA ile 70mA arasnda deiebi- direnci ise 10 ohm seilebilir.
lir. Devredeki R direnci, akm LEDe zarar ver- Devrenin almas iin gereken 5Vluk sabit
meyecek ekilde snrlar. Aadaki tabloda gerilim, ekil 14deki reglatr devresi ile sala-
Vcc=5V ve Vce(sat)=0.1V iin hesaplanan diren nabilir.
deerleri toplu olarak grlyor. ekil 14: Reglatr devresi
Projeye ait malzeme listesi ekil 15de grlyor.
ekil 11: R direncinin seimi
Elektronik devre emas ekil 12de grl-

yor. Devrede kare dalga reteci, sayc ve LED
src olmak zere 3 birim bulunuyor. NE555
entegresi ile oluturulan osilatr devresinin fre-
kans, potansiyometre yardmyla 0.6Hz ile 14Hz
arasnda ayarlanabiliyor. Bylece LEDlerin renk
deitirme hz deitirilebiliyor. 74LS90 adl sa-
yc entegresinin Q0, Q1, Q2 klar srasyla 0
ile 7 arasnda deien 3 bitlik kodlar retiyor.
Sayc kna ait dalga ekilleri ekil 13de g-
rlmekte.
ekil 15: Malzemeler
Renk deitiren LEDli devre ile yaplabilecek

ekil 13: Dalga ekilleri uygulamalar aada grlyor. Projeye ait dier
ayrntlar ve renk deitiren lambaya ait video
Sayc k lojik 0 iken transistr kesimde ol- grntlerini kendimiz yapalm kesinin web
duundan LED snk haldedir. Sayc k lojik 1 sayfasnda bulabilirsiniz.
iken transistr iletime geer ve LED k yayar.
Devre bu haliyle altrldnda srasyla krmz, Frat niv. Elek-Elektronik Mh. Blm
yeil, sar, mavi, mor, turkuaz ve beyaz renk k yerol@firat.edu.tr
ekil 12: Devre emas

bilgisayarSorulari 12/20/05 12:29 PM Page 102
proGramclar i bana
Ali Galip Bayrak - ODT Bilgisayar Topluluu
Alan kiden fazla dikdrtgen ayn ortak alana sahip olamaz. Bu ekilde
girdiler denenmeyecektir.
ki boyutlu koordinat dzleminde, keleri pozitif tamsay koordinat-
rnek ekilde siyahla gsterilen alan her dikdrtgene de ait oldu-
l kenarlar koordinat ekseninlerine paralel n adet dikdrtgen veriliyor.
u iin hatal bir girdidir.
Bu dikdortgenlerden bazlar ikierli olarak ortak alana sahip olabilmek-
Btn deerler int veri tipine sacak byklkte olacaktr (ka-
tedir fakat ayn ortak alana sahip ikiden fazla dikdrtgen bulunmamak-
relerin alanlar, koordinat deerleri, en byk toplam alan vs.). n dee-
tadr. Sizden istenen ortak alana sahip dikdrtgenleri birletirerek, top-
ri 1 ile 5000 arasnda olacaktr (1 n 5000).
lamda en fazla alana sahip olan eklin alann bulmanz.
Girdi:
Girdileri alan.gir isimli dosyadan okumalsnz.
Girdinin ilk satrnda n saysn ifade eden bir adet tamsay buluna-
caktr.
Takip eden n adet satrn herbirisinde bir dikdrtgen ifade edile-
cektir. Bir dikdrtgen aralarnda birer boluk olan 4 pozitif tamsay ile
ifade edilecektir. lk ikisi dikdrtgenin sol alt kesinin koordinat dzle-
mindeki srasyla x ve y deerlerini, 3. tamsay dikdrtgenin enini (x ek-
seninde ne kadar yer kaplad), 4. tamsay ise dikdrtgenin boyunu be-
lirtecektir.
kt:
ktlar alan.cik isimli dosyaya yazmalsnz.
rnek eklimizde 8 adet dikdrtgen sada gsterildii gibi 3 adet
ktnn ilk satrna olabilecek en byk alann deerini basmals-
blge oluturmaktadr. Bu blgelerden en byk alana sahip olan blge,
nz.
alttaki 4 dikdrtgenin oluturduu alan 40 olan blgedir.
Takip eden satra bu alan oluturan blgede ka adet dikdrtgen
Kstlar:
olduunu basmalsnz.
Ortak bir alana sahip olmayan, birbirine sadece kenarlar deen iki
Takip eden satra bu alan oluturan dikdrtgenlerin sral halde
dikdrtgeni ayrym gibi kabul etmelisiniz.
numaralarn basmalsnz (girdide kanc dikdrtgen olarak verildiini,
ilk verilen dikdrtgen 1 numaral, son verilen dikdrtgen n numaraldr).
Birden fazla zm olabilecek durumlarda doru olan herhangi bi-
risini basmanz yeterlidir.
rnek: 4952
lk ekil iin rnek girdi ve k- 9234
t u ekilde olabilir: 4751
5614
alan.gir: 3153
8 alan.cik:
10 7 2 4 40
7332 4
Yukardaki rnek ekilde alanlar 12 ve 6 olan iki farkl blge bulun- 1234 2358
maktadr.
kkse mavi noktal kareleri, byk eitse

Geen Saymzdaki Sorularn zmleri bo kareleri siyaha boyarz. Bu ekilde en az
blgeden birer kare aldmzda bu iki karenin sayda kare karalayarak sonuca ulaabiliriz.
Karalama birinden dierine iaretli olmayan kareleri kul- Yukardaki ilk ekilde rnek boyama u ekil-
lk olarak yapmamz gereken, birbiriyle dedir:
lanarak bir yol bulunamayaca olarak tanm-
balants olmayan ka adet blge olduunu
layalm. rnek verecek olursak yukardaki e-
bulmak. Birbiriyle balants olmamay; iki
kilde 4 adet blge vardr (sar, lacivert, yeil
ve krmz ile gsterilmi).
Bu blgelerin tespitini daha nceki saylar-
da anlattmz DFS (derinlik ncelikli arama)
veya BFS (genilik ncelikli arama) gibi yn-
temlerle yapabiliriz. Blgelerin tespitini yap-
tktan sonra, her blgede u ilemi yapalm:
birer kare atlayarak kk bir iaret koyalm.
rnein sar blgede bu ilemi yaparsak:
Daha sonra her
blge iin eer
mavi noktal kare-
lerin says bo ka-
relerin saysndan

Monitorden 12/20/05 11:53 AM Page 1
Monitrden Yansyanlar
L e v e n t D a k r a n
l e v e n t d a s k i r a n @ y a h o o . c o m
Sper incelie, sper tasarm

Getiimiz ay bu kede biri cebe giren, dieri cep yakan iki yeni dizst
bilgisayar modelinden bahsetmitim. Lakin yaz yaynlandktan sonra elime
LGnin Red Dot Tasarm Kavram dln kazanan yeni e-book dizst
bilgisayarna dair bir haber geti ki, bu ay da bundan bahsetmesem olmaz.
Cihaz, dizst bilgisayarlarn da tpk cep telefonlar gibi fonksiyondan te bir
aksesuar olarak alglanmaya baladklarnn canl bir kant gibi duruyor.
LGnin yeni dizst bilgisayar, gcn altmz lityum iyon piller yerine
doalgaz, metil alkol ve dier svlatrlm yakt hcrelerinden alyor.
Resimdeki tasarmn ortasnda yer alan mavi renkli sv da bizzat cihazn g
kaynan simgeliyor. Cihazn klavyesi bildiimiz anlamda bir klavye deil;
firmann Chocolate modeli cep telefonlarnda kulland trden OLED ekran
aydnlatmasyla yanstlm bir grntden ibaret. Cihaz hakknda daha
LGnin yeni bir tasarm anlayyla gelitirdii yeni evre dostu dizst bilgisayar, gerekten de ok k
detayl bilgi almak ve elde nasl duracana dair fikir edinmek iin grnyor.
http://tinyurl.com/yne8ll adresini ziyaret edebilirsiniz.
Fikir sizden, dl Turkcellden

Mobil iletiimin giderek nem kazand ve cep telefonlarnn elden dmek bilmedii gnmzde, mobil iletiim sistemlerini daha verimli ve elenceli hale
getirebilecek fikirlerim var diyorsanz ite size frsat. Turkcell, Trkiyedeki teknoloji tutkunu genlerin yaratc almalarna destek olarak, geliimi ve
yenilikilii zendirmek amacyla Turkcell MobilGelecek adl bir teknoloji yarmas dzenlediini duyurdu. Trkiyedeki gizli kalm yaratc beyinlerin ve aa
vurulmam fikirlerin ortaya karlmasn amalayan Turkcell MobilGelecek Yarmasnda, kazanan fikirlere be ayr dalda toplam 150 bin YTL dl datlacak.
nerilen zm ve hizmetin salayaca Bireysel yarar, Kurumsal yarar ve Toplumsal yarara gre ana dala ayrlan yarmada, modeli ve
Akademik olarak ayrlan iki de zel dal yer alyor. ncelikli olarak genlerin katlmn hedefleyen yarmaya bireysel olarak bavurabileceiniz gibi, bir
alma grubu oluturarak veya altnz firma adna bavurmak da mmkn. almalar, Trk biliim camiasnn tannm isimlerinden oluan deneyimli ve
kalabalk bir jri heyeti tarafndan deerlendirilecek. Yarmann sonucunda her dalda birincilie layk grlenler 30 bin YTL tutarndaki dln sahibi olacak.
Trkiyedeki fikir potansiyelinin ortaya karlarak deerlendirilmesine ynelik nemli bir aba olarak grdm yarma iin son bavuru tarihi 25 Mays
2007. Yarmaya katlm koullar ve merak ettiiniz dier tm bilgilere http://mobilgelecek.turkcell.com.tr adresinden ulaabilirsiniz.
Kumandamn telleri, Nintendo Wiinin oynarken insan heyecanlandrd bir

gerek, ama fazla da kaptrmamak gerekiyormu.
krd dkt her yeri

imdiye dek elektronik dnyasnda hatal retim yzn-
den bir ok rn ve malzemenin geri arldn duymusu-
nuzdur. Peki, hi basit bir bilek bandnn geri arldn duy-
dunuz mu? Sonunda bu da oldu ve Nintendo, yaklak 1 ay
nce piyasaya srd Wii oyun konsolunun kontrolcsne balanan 3.2 mil-
yon adet bilek bandn nternet sitesi zerindeki talep formu araclyla de-
itirmeye balad.
imdi hakl olarak bu da ne diyeceksiniz, hemen aklayalm. Ninten-
donun son icad olan Wii oyun konsolu, dier oyun konsollarndan farkl bir
oynan ekline sahip. Bu konsolda elinizdeki kumandayla gerek hayatta
yaptnz hareketlerle oyuna dorudan mdahale ediyor ve sanal karakteri-
nizi ynetiyorsunuz. Yani elinizde tuttuunuz harekete duyarl kablosuz ku-
manday oynadnz oyuna bal olarak bazen tenis raketi gibi sallamanz, ba-
zen golf sopas veya kl kullanr gibi savurmanz, bazen de direksiyon gibi Bunun zerine anlald ki, kumanday savururken elde tutmak iin ta-
tutup dndrmeniz gerekiyor. sarlanan bileklik aslnda olmas gerektii kadar salam deil. Bunun zeri-
yi gzel, ama bu durum ksa zamanda ufak bir sorun ortaya kard: Oyu- ne Nintendo, yaklak 3.2 milyon Wii konsoluyla birlikte datlan eski tip
nun heyecanna kaplp kendini kaybedenler, kumanday ellerinde tutamaya- bileklikleri deitirmeye karar verdi. Bylece konsolun getirdii teknolojik
rak saa sola frlatmaya baladlar. Sonuta evdeki cam ereveyi indirenler- yeniliklerin yannda, farkl alanda bir dier ilke imza atm oldu. Konuyla
den kumanday arkadann kafasna ekleyenlere, hatta bilmem ka bin dolar- ilgili bilgi ve deitirme formunun yer ald nternet sayfasna
lk dev dz ekran televizyonunu bu yolla mevta edenlere kadar bir dolu ha- http://www.nintendo.com/consumer/strapreplace.jsp adresinden ulaabi-
ber ve ikayet nternet sitelerinde dolanmaya balad. lirsiniz.

yasamocak 12/20/05 12:18 PM Page 88
Yaam S a r g u n A . T o n t
Babalar ve Evlatlar...
Belki anmsarsnz, bundan 3 yl ka- ama d lkelerde evli bir bayann koca- mediim bir ocuun ikinci, bana kalrsa,
dar nce ksrlk tedavisi yapan bir dok- sndan baka birinin spermi ile hamile asl babasym. Bize 4,5 yanda geldii
tor 3 yl hapis yemiti. Meerse adam te- kalmas, olduka yaygn bir tedavi ynte- zaman olumla ayni dili bile konuam-
davi ettii bayanlarn bir ksmn, onlara mi. Benim uzun zamandr kafam kurca- yorduk. Geri salarmn erken aarmas-
haber vermeden, renci ve hastane layan soru baba adaylarnn nasl belir- n bir dereceye kadar ona borluyum
mstahdemlerinden satn ald spermle- lendii. Diyelim aday hastalk taramasn- ama bizim aile ilikilerimiz tandmz ai-
ri kullanarak hamile brakyormu. Ge- dan gemi ve temiz km; ama azl bir lelerin oundan ok daha iyiydi. Yani,
enlerde konu bir TV programnda tekrar alkol bamls. O kadar ki, olu babas- ne benim, ne de Amerikal eim iin Mek-
gndeme gelmi. Hrriyetin verdii ha- nn patronuna giderek maan yarsnn sikada domu Kzlderili bir ocuu ev-
bere gre, programa telefonla katlan kendine verilmesini istiyor. Aday tabi ele- lat diye barmza basmak hi de zor ol-
olas kurbanlardan biri endielerini yle niyor. Dier bir adayn alkol sorunu yok mad. Carl Cevdet (hanm kendi babas-
aktarm: Biz de ayn doktora gidip 4 yl ve zekadan nasibini defalarca alm bu nn adn da koymakta srar etti) Califor-
nce ocuk sahibi olmutuk. Bu olay or- adam en saygn niversitelerden birinde nia niversitesinde ngiliz-Amerikan
taya ktndan beri kocam ile her gn profesrlk yapyor. Ama bir sorunu var, edebiyat okuduktan sonra, imdi Seattle
kavgalyz. ocuun DNA testinin yapl- o da kafay tm olmas. Asistan ho- kentinde peyzaj mimarl yapyor.
masn istiyor. Bu dnce beynimizi ka- cay bir gn tek bir renci olmayan bir
vuruyor. Bu adam herkese yapmsa, bi- snfta ders verirken grdn anlarn- Dahi fabrikas
ze de yapm olabilir. imdi ocuumu da anlatyor. Tabii o da eleniyor. Daha
kucama aldmda kendi ocuum de- ileri gitmeden hemen aklayalm: Varn Tesadfe bakn, ben San Diego da
ilmi gibi hissediyorum. Eim de, ocuk younu ikiye harcayan adam Beetho- kendime bir evlat edindiim yllarda ay-
benden olmayabilir diyor. venin babas, bo snfa konuan dahi n kentte oturan, isterse kendine altn
Anlayabildiim kadaryla bu tr kayg- ise Isaac Newton! Grdnz gibi kim- kadrolu bir bisiklet bile smarlayabilecek
larn nedeni, anne-babann iyi veya kt den ne kacan nceden kestirmek ne- kadar zengin, Robert Graham adnda bir
baz zelliklerinin genler yoluyla ocua redeyse imkansz. Bazen grnrde hi- milyoner, evlat sahibi olmak isteyen ha-
geme olasl. rnein, ailesinde kan- bir zellii olmayan bir alkolikten Beet- nmlara ok deiik bir teklif sundu: Eer
ser ok grlen bir ocuun byynce hoven gibi bir dahi kabiliyor. te yan- zeka testinde yksek bir puan tutturduy-
bu hastala yakalanma olaslnn, daha dan ne kadar akll olursa olsun oumuz sanz en kaliteli spermleri yok pahasna
salkl aileden gelen ocuklara gre da- Newton gibi bir oul istemeyiz. bizden temin edebilirsiniz. Grahamn
ha yksek olmas. (Altn defalarca ize- Olunun kimden olduunu bilmeyen kaliteden kast, spermlerin bata No-
lim: ille de yakalanacak diye bir ey yok; annenin endielerini anlyorum; bir insa- bel dll bilim adamlar olmak zere
sadece olaslk daha yksek, o kadar). nn haberi olmadan bakasnn spermi ile dahi tiplerden alnmas. Grahamn srf
Bu kaltsal faktrlerin yan sra ebevey- hamile braklmasnn savunulacak bir ya- bu i iin kurduu enstitdeki almalar
nin zeka kabiliyetinin, hatta huyunun su- n yok. Ama yle bir ey gerekten olduy- byk bir gizlilik perdesi arkasnda yapl-
yunun bile ocukta grlebileceini iddi- sa, doan ocuk Beethoven gibi bir dahi d iin ieride olup bitenler hakknda
a edenler var. O zaman, rahmetli anne- olabilir. Genlerin aile yapsnda ok b- fazla bilgimiz olmad. Darya szan ha-
annemin damat adaylarn deerlendir- yk bir rol oynad su gtrmez ama her berlere gre, bu ahlaksz teklife kadn-
mede kulland Bu delikanlnn soyuna, ey genlere bal deil. Bir dnn, si- lardan youn ilgi gelmi; ama Nobelci-
sopuna bir bakn kural birok kii iin zin hi kendi kardeiniz kadar sevdiiniz lerden sadece transistrn kaifi Schock-
hala geerliliini koruyor. bir arkadanz olmad m? Biraz da dene- ley adnda rk olduunu hi saklama-
Bizde ne kadar yaygn bilmiyorum; yimden konuaym: Ben de babasn bil- yan, aka Hitler hayran, bir profesr-

yasamocak 12/20/05 12:18 PM Page 89
den baka, ismi aklanmayan 2 kii da- ce hayvan var, evre kirlilii hat safhada, Mjde yrtclar
ha sperm vermi. Slate dergisinin yazar- kresel snmann kapy aldn da sy- Yavrumuz
larndan David Plotz Dahi Fabrikas lemeye gerek yok; ama bu tr konular maarann dna
adl kitabnda bu giriiminin tam bir fi- bilimsel, ekonomik, hatta ahlak asn- kmaya balad
yaskoyla sona erdiini yazyor. Plotz No- dan inceleyen dersler aarak genlerimi-
bel almam, ama akll geinen baba zi eitmezsek, havanda su dvmenin te- .
adaylarndan birinin sonradan kaak sine geemeyiz.
olduunu, bir dierinin zeka testinde al- Uzun bir ayrlktan sonra anavatana Kim dedi size
d puan hakknda yalan sylediini ya- dndm zaman ilk tantm evreci- balk alar
zyor. Bu giriim sonucu doan 200 ka- ler arasnda Akdeniz fokunu kurtarma icat edin diye?
dar sper ocuktan Plotz stn zekal abalaryla n yapan Yaln Sava ve Cem Oltayla yetinseydiniz.
(IQ=180) tek bir kz bulabilmi. Plotz Kra adnda iki gen oldu. lkemiz, bu
bu tr yollarla evlat edinmek isteyenleri iki idealist insana ok eyler borludur. .
uyararak, Nobeli alm bir insann bile Onlar olmasayd byk bir olaslkla Ba-
bir gn ok ciddi bir hastala yakalan- dem de olmayacakt. Bata Sahil Gven- Gecelerimiz, size benzemez.
masna neden olabilecek genlere sahip lik olmak zere bu olayda katks olan Derin deildir.
olabileceini yazyor. herkesi kutlar Bademe uzun mrler di-
leriz. .
Mustafa Koun Berfeden nciler Deniz yosunlar bile

bizim kadar
Yeni Evlad Sz foklardan alr da Sreyya Ber- kolay teslim olmaz.
Bizi ok daha mutlu eden bir evlat fenin ad gndeme gelmez mi? Byk a-
edinme olay geen gn Posta gazetesi- irimiz Ahmet Haim Gllerde bu dem Bu vesileyle yeni ylnz ve bayramn-
nin birinci sayfasnda kt. te Mustafa bir kam olsam demi ama bu transfor- z kutlar hepinize hayrl evlatlar dilerim.
Koun evlatl Badem balyla veri- masyonu gerekletirememi. Bademin
Kaynaklar: http://www.amazon.com/Genius-Factory-Curious-History-
len haberde aynen yle yazyor: Ko bulunduu Foada yaayan Sreyya Ber- Nobel/dp/1400061245
Holdingin ba Mustafa Ko , 2,5 aylk fe fiziksel olarak olmasa bile ruhi adan Sreyya Berfe. Foklar Syledi Ben Yazdm. Yap Kredi Yaynlar.
2005
nur topu gibi bir bebei evlat edinmi. foklarn dnyasna girebilen nadir airler-
zr : Geen saymzdaki fotorafta eski ABD Bakan Bill Clintonun
te Mustafa Koun evlatl Badem den biri. te Foklar Syledi Ben Yaz- kutlad Biliminsan Lynn Margulis olacakken yanllkla
bal altnda verilen habere bir de be- dm adl kitabndan birka inci: Prof. Dr. Fato Vuraln ad yazlmtr. Hatadan tr
Prof. Vuraldan ve Sayn Tontdan zr dileriz. Editr.
bein fotorafn koymular. Bu resme
bakp da Bademe hayran olmamak elde
deil. Ama bu sevimli bebei grmek is-
tiyorsanz muhakkak deniz kenarna git-
meniz gerekiyor, nk bu irinler i-
rini bebek bir fok yavrusu. Ba-
demi Didim aklarnda lmle
peneleirken bulan Sahil G-
venlik personeli, bebei Ak-
deniz Foku Aratrma Gru-
bunun zmir Foadaki
brosuna getirmiler.
Sal iyiye giden bu ha-
rika yavrunun bakm
masraflarn, sa olsun,
Mustafa bey stlenmi.
Ko ailesinin evreye du-
yarll iyi bilinir. Temiz De-
niz Projesinin de baba Rahmi
Ko tarafndan finanse edildi-
ini duymuunuzdur. Ama ne
kadar gariptir ki bu ailenin kur-
duu Ko niversitesinde ne
bir ekoloji ne de evre dersi
veriliyor. Dier zel okulla-
rmzda da durum pek
farkl deil. Nesli tehli-
Badem byynce byle bir Akdeniz foku olacak
kede olan daha yzler-

notDefteri 12/20/05 11:56 AM Page 90
Not Defteri
V u r a l A l t n
Sera Gazlar - I
Geri Dnyamz, iindeki radyoaktif e- kadar atmosferde
kirdeklerin bozunmas nedeniyle bir miktar her daim asl duran
enerji retiyor ve hala souma srecinde. toz paracklar, %20
Fakat dier gezegenler gibi, asl enerji kay- kadar bulutlar olu-
na Gne. Gne nlarnn atmosferin he- turan su ve buz zer-
men dna ulatrd enerji aksna veya recikleri, %4 kadar
yzeysel g younluuna, yani nlara da yere ulatktan
dik birim alandan saniyede geen enerji mik- sonra yerkabuu ta-
tarna, Gne sabiti deniyor. Dnyann y- rafndan geliigzel
rngesinin ve dnme ekseninin yalpalarn- ynlerde salyor.
dan kaynaklanan Milankovi dngleri Toz paracklarnn
kapsamnda deiken olan bu sabit, gnden boyutu ounlukla
gne binde birka, uzun vadede daha fazla 0,5 m (mikromet-
deiebilmekte. Deeri imdilik, ince atmos- re=10-6m) civarnda
ferin hemen dnda I0=1350 watt/m2. Bu ve paracklar kendi
boyutlaryla uyumlu
rakam yalnzca grnr deil, G-
dalgaboyuna sahip
neten gelen tm frekanslar ieriyor. Kesi-
nlar saabilmekte.
ti (R2) 127.400.000 km2 olan Dnya iin Dolaysyla, atmosfer-
bu, toplam 1,74x1017 Wattlk bir Gne de arlkl olarak, dalgaboyu 0,5 m=500 urduu 235 w/m2lik Gne nm gc-
enerjisi gc demek. nm (nanometre=10-9m) civarndaki nlar nn, 195 w/m2si atmosfer tarafndan do-
dank (diffuse) halde. Bu dalgaboyu mavi layl olarak, 40 w/m2si de yeryz tarafn-
a karlk geldiinden, gkyz mavi. dan dorudan bolua geri nmakta. Yani,
Aksi halde, toz paracklar olmasayd, sim- gelen ve giden enerji miktarlar, olmas ge-
siyah grnrd. Sonu olarak; 337,5 rektii gibi dengede. Sera etkisi diye bu
w/m2lik gnelenmenin %30 kadar, dngnn; yeryznn toplam 492
180lik ayla geri yanstldndan, bolua w/m2lik enerji kayp hznn, Gneten
geri kamakta. Geride kalan, yaklak 235 yeryzne dorudan ulaan 168 w/m2lik
w/m2. Dnyann ve atmosferinin sourdu- grnr k gc ile, atmosferin yeryzne
u Gne nm gc bu kadar. Bu 235
d 324 w/m2lk kzlalt nm gc-
wlk gcn, 67 wlk mortesi arlkl ks-
nn toplam tarafndan dengelenen ksmna
m, yolda ozon katman tarafndan sourulu-
deniyor. Neydi sera gazlar?...
yor. Kalan 168 w grnr k aralnda.
Bir gaz oluturan molekller, k foton-
Atmosferle etkilemeksizin yeryzne kadar
laryla farkl tr etkileime girebilir. Bi-
ulayor ve atmosferi deil, yeryzn st-
rincisi, molekl oluturan atomlarn yrn-
yor.
Isnan yeryz, temasta bulunduu ha- ge elektronlarndan birinin, bir foton sou-
vay stmaktadr. Isnan hava ykselip at- rarak, bulunduu enerji dzeyinden bir st
Atmosfere giren nlar, kre yzeyine mosfere karr ve yeryznden atmosfere, enerji dzeyine gemesi veya tersine, zaten
her yerde dik deil. Yzeyin normaliyle, 0 tanm (konveksiyon) yoluyla s aktarr. uyarlm halde iken, bir foton yarak, alt
ile arasnda deien bir as yapyorlar. Ayrca, yeryznden buharlaan su, buhar- enerji dzeylerinden birine inmesi. Bunlara
Dolaysyla enerji aks, genelde I=I0cos. lama ssn atmosfere tamaktadr. Yery- elektron geileri diyebiliriz. Bir de, mole-
Cosnin bu aralktaki ortalama deeri 1/2. znden atmosfere bir de nm yoluyla kl oluturan atomlarn birbirlerine gre
te yandan, Gne gndz var, gece yok. enerji aktarm var. nk yeryz, snan salnm veya dnme hareketleri var. Bu ha-
Bu da ek bir 1/2 arpan getiriyor. Farkl her cisim gibi siyah cisim masnda bu- reketlerin ikisi de, farkl biim veya modla-
bir ekilde ifade edecek olursak; Dnyann lunmakta ve ksmen de atmosfere doru, k- ra sahip. Molekln fotonlarla etkilemesi-
R2lik kesitinin yakalad enerji, ekseni et- zlalt blgede nlar yaymaktadr. Bu nin dier iki yntemi, bu salnm veya dn-
rafndaki dnmesi nedeniyle, sonu olarak srecin birlikte, yeryznden atmosfere me hareketi biimlerinden herhangi birine
4R2lik toplam yzeyine yaylyor. Bu yz- enerji aktarm hz 492 w/m2. En byk bi- ait farkl enerji dzeyleri arasndaki gei-
den, atmosfere giri yapan ortalama enerji ler. Elektron geileri, x nlarnnkiler d-
leen, 390 w/m2 ile kzlalt ma. Bu n-
aks I0/4 kadar, yani 337,5 w/m2. Bu mik- zeyinde yksek enerjiler gerektirmekte. Do-
lar atmosferin byk bir ksmn oluturan
tara gnelenme de (insolation) deniyor. laysyla, kzlalt nlarn enerji dzeyi, bu
oksijen, nitrojen ve argon moleklleriyle et-
Inlar arlkl olarak, grnr k araln- tr etkileim iin yetersiz. Dnme modlar
kileemezken, sera gazlar tarafndan g-
da. Bir miktar da mor tesi (ultraviyole) arasndaki geiler iinse, fazla yksek. Hal-
l bir ekilde sourulabilmekte. yle ki;
bileen ieriyorlar. Grnr nlarn enerji- buki, molekllerin salnm modlarndan biri-
si, atmosferi oluturan gazlarn atomlarnda- 390 w/m2n 40 atmosfer tesi bolua ka-
ne ait farkl enerji dzeyleri arasndaki ge-
ki yrnge elektronlaryla etkileemeyecek arken, 350si sera gazlarna yakalanarak
ilerden bazlarn uyarmak asndan uy-
kadar dk, molekl balarnn enerji d- atmosferin snmasna yol ayor. Isnan at-
gun. Dolaysyla, kzlalt fotonlar ancak, mo-
zeylerini deitirmek iinse fazla yksek. mosferin de siyah cisim mas var: 195
lekl salnmlarn uyarabilir veya salnm bi-
Dolaysyla, bu nlar atmosferde sourul- w/m2si bolua, 324 w/m2si yeryzne
imleri arasndaki geiler srasnda nabi-
makszn ilerleyebiliyor. Sadece yanstlma- doru. Bu dengeleri yandaki ekilde gr-
lirler.
lar ya da salmalar mmkn. Nitekim; %6 mek mmkn. Sonu olarak, Dnyann so-

TurkiyeDoga 12/20/05 12:22 PM Page 1
Trkiye Doas Blent Gzceliolu
Varan
lkemizin canl eitliliinin nedenlerinden
biri de Avrupa, Asya ve Afrika ktalarndan etki-
lenebilecek bir konumda olmas. Gneydou
Anadolu blgemizde, jeolojik dnemler boyunca
uzanan g yollarnn konumu nedeniyle, Afrika
kkenli canllar grlebiliyor. Bunlardan biri de,
lkemizde 1935 ylndan bu yana grlmeyen ve
varan olarak bilinen Varanus griseus griseus
alttrne ait dev kertenkele.
Bu trn lkemizdeki soyunun tkendii d-
nlyordu. Ancak, 3-4 yl nce anlurfada
yeniden grlmesi hepimizi sevindirmiti. Bu ka-
dar uzun zaman ortaya kmamasna karn tek
bir bireyin yllar sonra grlmesi, dev kertenke-
le saysnn daha da fazla olabileceini dndr-
d. nk bu, gzlerden uzak da olsa barnp
reyebildiklerinin kantyd. 2006 ylnda Silo-
pi/rnakta 4 bireyin daha yakaland haberi
geldi. Bunun zerine, trn Gneydou Anado- Silopide yakalanan varan
luda ok geni olmasa da belirli bir blgede ya- Fotoraf: Prof. Dr. brahim Baran
yl gsterdii ortaya kt. Gneydou Anado-
luda Mezopotamya olarak bilinen alann kuzeyi- aratrmaclarndan ve Dokuz Eyll niversitesi rna kar bir korkutucu csse avantaj edin-
ne denk gelen bu blge, ayn zamanda srngen Biyoloji Blmden Prof. Dr. brahim Ba- mi. Ancak, aslnda bir insanla kar karya gel-
trleri bakmndan da Trkiyenin en zengin bl- randan bilgi aldk. Barann da belirttii zere, diinde tek yapt, hzlca yuvasna kamaya a-
gesi. Varan, l iklimine uyum salam bir bu tr aslnda hakknda ok az ey biliniyor ol- lmak. Yani, sanld gibi bir yrtc, dev cana-
canl. Dnya dalmna baktmzda, bu alt tr masnn kurban. nsanlara saldrd, hatta yedi- var ya da ejderha deil. Doal olarak da in-
Suriye, srail, Filistin, Lbnan, rdn ve Irakta i sylentileri nedeniyle, yaad blgelerde g- sana hibir zarar bulunmuyor.
yayor. En fazla 1200 metreye kadar yayl rld zaman ldrlmeye allyor. Trn l- Varann en dikkat ekici zellii, uzun ve a-
gsterebiliyor. kemizdeki soyunun yok olma snrna gelmesin- tall dili. Bu zellik, avlarnn kokusunu almada
Varanla ilgili olarak kan haberlerin zerine, deki en byk neden bu. Aslnda bu tr, iri ol- kolaylk salyor. Genel olarak dier kk ker-
srngenler konusunda lkemizin nde gelen masndan dolay evrim sreci iinde, dmanla- tenkeleler, kemiriciler, avlayabildikleri kular,
srngenler ve bunlarn yumurtalaryla besleni-
yorlar. Hatta kendi trnden bireyleri yedikleri
Varann Silopideki yaam alan
de biliniyor. Ortalama 100 cm boya ulaabilen
Fotoraf: Prof. Dr. brahim Baran
bu canllarn en bykleri, 130 cm olarak kayde-
dilmi. Yuvalarnysa maaralar, kaya yarklar
gibi korunakl yerlere yapyorlar. ri olmalarna
karn, topra kazabilmelerinin yannda aala-
ra da trmanabiliyorlar ve hatta gerektiinde su-
ya da girebiliyorlar. Hareketleri son derece hzl
olan bu tr, yumuak zeminli bir arazide gider-
ken, kk bir arabann yapabilecei byklk-
te bir toz bulutu oluturabiliyor.
imdilik yalnzca Birecik, Ceylanpnar ve Si-
lopide yaad bilinen varan, lkemiz iin doal
bir zenginlik gstergesi. Bu nedenle, varann do-
al ortamnda yaamnn devamn salamak ve
bu canlnn hem lkemiz hem de dnya iin
nemli olduunu vurgulayabilmek iin, tantm
ve koruma almalarn desteklememiz ok
nemli.
Katklarndan dolay
Prof. Dr. brahim Barana teekkr ederiz.

merak 12/20/05 12:32 PM Page 1
M E R A K
???
E T T K L E R N Z
?
S a d i T u r g u t
ok dk scaklklarda CV s kapasitesi- tden baka bir ey duymazdk ve bir kula- min, doann kuantum yapsna iaret eden
nin T3 (Tnin kp) ile orantl olmas a sahip olmamzn anlam kalmazd). kantlardan bir tanesi olmakla kalmayp, ku-
gerektii belirtilmektedir. Manyetik olmayan yaltkanlardaki sl antum kuramnn gelimesi srecine dolayl
Bunun fiziksel nedeni nedir? enerjinin tm bu ses dalgalarna gidiyor. bir katks da var.
Veysel Yardm Dolaysyla, eer verilen bir T scaklnda, Ksaca baz dier malzeme trlerine de
ses dalgalarnn ne kadar enerji deinelim. Metallerde, ses dalgalarna ek
Dorusunu sylemek gerekir- tadn hesaplayabilirsek, bu- olarak bir de serbest elektronlar vardr. Bu
se, bu davran sadece mknats radan maddenin toplam enerjisi- nedenle, bir metali sttmzda, verdiimiz
olmayan yaltkanlarda geerli. ni ve dolaysyla da s kapasite- enerji ksmen ses dalgalarna, ksmen de
letken malzemelerde s kapasi- sini bulabiliriz. Bu olduka kar- elektronlara aktarlr. Sonu olarak metalle-
tesi dk scaklklarda scaklk mak bir hesap. nk hem ku- rin toplam sl enerjisi (ve dolaysyla s ka-
(T) ile dorusal deiiyor. Mk- antum kuramn uygulayp, ses pasitesi), bu iki deiik trden katknn top-
natslk zelliine sahip (ferro- dalgalarnn temel uyarmlar lamna eittir. Dk scaklklarda elektron-
manyetik) yaltkanlarda da Tnin olan fononlar iin iine sokmak, larn s kapasitesine katksnn T ile orant-
kuvveti 3/2 oluyor. Dolaysyla, hem de belli enerjilerde ka fo- l olduu buluyoruz. Bu sonucu elde etmek
scaklk mutlak sfra yaklatka non modu olduunu hesaplayp, iin yine kuantum kuramna (zellikle Pauli
s kapasitesi de, malzemenin t- verilen bir scaklkta her bir dlama ilkesine) bavurmak zorundayz.
rne gre farkllk gsteren bir modda ortalama ka fonon olduunu bul- Dk scaklklarda, ses dalgalarnn s
ekilde sfra yaklayor. mak gerekiyor. Btn bunlar yaptmzda, kapasitesine Tnin kp ile deien katks,
Malzemeler arasndaki bu farklln ne- sonuta s kapasitesinin dk scaklklarda elektronlarn Tye orantl katksndan ok
deni, enerji tayan temel uyarmlarn dei- Tnin kp ile deitiini buluyoruz. daha kk. Bu nedenle bu kadar dk s-
ik trlerde olmas. Dierlerini imdilik bir Bu olgunun kuantum kuramyla ilgili il- caklklarda elektronlarn katks daha bas-
kenara brakarak, aklamaya manyetik ol- gin bir tarihsel gemii de var. Alman kim- kn olarak ortaya kyor. Sonu olarak me-
mayan yaltkanlarla balayalm. Byle bir yacs Walther Nernst, 1905 ylnda termo- tallerde, daha baskn olan elektronlarn kat-
yaltkan malzemeyi bir miktar sttmz, dinamiin nc yasas olarak bildiimiz ksn gzlemliyoruz.
yani maddeye biraz enerji verdiimizi d- ilkeyi formle etmiti. Bu yasa kabaca mut- Mknatslardaysa, sl enerjinin bir ksm
nelim. Verilen bu enerji, mecburen atomla- lak sfr noktasna yaklatka btn malze- manyetik uyarmlar tarafndan tanyor. Bu
ra aktarlacak ve bunlarn daha fazla titre- melerin s kapasitesinin de sfra yaklaaca- malzemelerde, atomlarn bir ksm mknats-
mesine neden olacaktr. Bu titreimlerin ses n sylyor. Nernst, yeni formle ettii bu lk zelliine sahip. Normalde, btn man-
dalgalar ile ayn ey olduunu biliyoruz. Ya- yasaya daha kuramsal bir destek aryordu. yetik atomlarn mknatslk dorultular
ni sesin madde iinde yaylmas, atomlarn Arad bu destei Albert Einsteinn 1907 (manyetik kuzey-gney dorultusu) ayn
titremesi ve her bir atomun bu nedenle sa- ylnda yaymlad bir makalesinde buldu. ynde olmal. Ama, bu dorultularda scak-
hip olduu enerjiyi komu atomlara dat- Einstein, bu makalesinde Max Planckn k lkla artan, zamanla deien rasgele kk
mas sayesinde gerekleir. Dolaysyla, her- iin ne srd kuantum hipotezini alarak oynamalar var. Bir atomun mknatslk do-
hangi bir maddeyi sttmzda, verdiimiz dorudan madde iindeki ses dalgalarna rultusunun, gstermesi gereken asl ynden
enerji madde iinde deiik ynlere yaylan uygulamt (Ik da bir dalga, ses de bir sapmas, manyetik enerjinin artmas de-
ok sayda ses dalgasnn retilmesine yol dalga. Neden k iin geerli olan kuantum- mek. Bu nedenle de, atomik dorultularda-
ayor. Btn maddelerde (kat/sv/gaz) lama ses iin de geerli olmasn?). Geri ki bu rasgele oynamalar da bir enerji ta-
doal olarak var olan bu sl sesleri kula- Einstein btn atomlarn bamsz titretii- yor ve sl enerjinin bir ksmn oluturuyor.
mzla duyamayz, nk bunlar duyma eini varsaymt (ki daha sonra bu varsaym Bu uyarmlarn s kapasitesine katks d-
imizin ok altnda olan titreimler (aksi bakalar tarafndan dzeltilecekti) ama so- k scakllarda Tnin 3/2nci kuvvetiyle
halde, eer bu sesleri duyabilseydik, grl- nuta Nernstin bekledii sonucu, s kapa- orantl. Eer mknats bir yaltkansa, bu
sitesinin mutlak sfrda sfra dt sonu- katk ses dalgalarnn katksndan daha bas-
cunu elde etti. kn. Demir gibi ayn zamanda iletken olan
Nernst daha sonra yasasn deneysel ve- mknatslardaysa en baskn olan dorusal
rilerle de destekleyecekti, ama bu yasann davran gryoruz (serbest elektronlarn
sadece kuantum kuramyla aklanabildiini katks).
grmt. Fakat o srada kuantum kuram Ksaca zetlersek, bir malzemenin s ka-
hala gelitirilme aamasndayd ve tam ola- pasitesinin mutlak sfra yakn dk scak-
rak ne ierdii bilinmiyordu. Bu kuramn lklardaki davran, o malzemedeki enerji
daha iyi anlalabilmesi iin daha ok aba tayan temel uyarm trleri tarafndan be-
sarf edilmesi gerektiini dnen Nernst, lirleniyor. Bu kadar dk scaklklarda,
Belikal bir sanayici olan Ernest Solvayin elektron, fonon gibi temel uyarmlar da d-
yardmn alarak bir dizi konferans dzen- k enerjiye sahipler. Dk enerjilerde de
lenmesine nayak oldu. Byk bilim insan- maddenin kuantum doas, zellikle enerji-
larn bir arada buluturan ve kuantum ku- nin kuantumlamas, ister istemez iin iine
ramnn gelimesinde ok byk nemi olan giriyor. Bu nedenle, s kapasitesinin davra-
nl Solvay konferanslar ite bu ekilde n tamamen kuantum etkileri tarafndan
balad. Dolaysyla bahsettiimiz proble- belirleniyor.

saglikocak 12/20/05 11:49 AM Page 1
nsan ve Salk
D o . D r . F e r d a e n e l
f s e n e l @ e x c i t e . c o m
Menenjit
Beyni evreleyen zarn iltihaplanmasna me-
nenjit deniliyor. Bu iltihaba virsler veya bakte-
riler neden oluyor. Mikroplar, solunum yolu ve-
ya el temasyla vcuda alnyor. Baz virs trle-
ri hafif bir menenjit tablosuna yol aarken, bak-
teriyel menenjit olduka ar seyrediyor. Menen-
jite yol aan bakterilerin banda H.influenza ve
Pnmokok geliyor. Virslerin balcalar ise ka-
bakulak virs, Herpes simplex ve enterovirs-
ler. En ksa srede tedavi edilmezse iitme kay-
bna ve beyin hasarna yol aabiliyor. Ar sey-
reden ve ilerleyen menenjit vakalar, mikrobun
kana karmas nedeniyle lmle sonulanabili-
yor. Baz menenjit vakalar ise kalc sakatlklar
brakabiliyor. Davran bozukluu, konsantras-
yonda azalma, hareketlerin koordinasyonunda
dzensizlik, hareket kstll ve zeka gerilii,
menenjit sonras grlen kalc hasarlar arasn-
da saylyor. Menenjit vakalarnn %95'ini 5 ya
altndaki ocuklar oluturuyor. Kalabalk ve ka-
pal ortamlar, menenjite yakalanma riskini artt-
ryor. Menenjit, birka gn sren bir st solu- tedavisine balanlmas gerekiyor. Bakterilere
num yolu enfeksiyonu veya barsak enfeksiyonu bal menenjit olduka bulac olduu iin, has-
gibi balayabiliyor. Daha sonra tablo arlayor tayla temas eden kiilere de koruyucu ila ver-
ve dier belirtiler ortaya kyor. Bebeklerde, mek gerekiyor. Menenjite yol aan etken virs
menenjit belirtileri daha zor anlalyor. Yksek ise, antibiyotiklerin faydas olmuyor. Herpes
veya dk vcut ss, huzursuzluk, kucaa al- simpleks virsne bal oluan menenjite kar
nnca gemeyen srarl alamalar, uykuya meyil, asiklovir adl ila olduka etkili. Bu tr vaka-
beslenmede isteksizlik, bulant, kusma, kafada- larda ar kesici, ate drc, sv tedavisi gi-
ki bngldan normalden bombe olmas, menen- bi rahatlatc yntemler uygulanarak hastann
jitin ilk belirtileri olabiliyor. Byk ocuklarda, yakn takibi yaplyor. Menenjitten korunmann
yksek ate, iddetli ba ars, halsizlik, itah- en nemli yolu kiisel hijyene dikkat etmek.
szlk, ensede ar veya ense sertlii, bilin bu- lankl, uyku hali, kusma, parlak a bakama- Bunlarn banda da dzenli el ykama alkanl-
ma, ciltte basmakla solmayan lekeler ve havale geliyor. Bebeklik dneminde, anne stnn
geirme menenjitin belirtileri arasnda saylyor. menenjite kar koruyuculuu bulunuyor. Bu ne-
Cilt lekeleri nce toplu ine ba byklnde denle, zellikle ilk alt ay anne st verilmesi
oluyor ve zerine basldnda kaybolmuyor. K- neriliyor. Bakterilerin yol at menenjite kar-
sa zamanda byyerek deri alt kanamalarn ocuklar korumak iin a uygulanyor. He-
oluturuyor. Muayene neticesinde menenjitten mofilus nfluenza Tip Bye kar gelitirilen
phelenildiinde kesin tan iin beyin omurilik Hib as olduka etkin kabul ediliyor. Belirli
svsndan rnek alnyor. Bu ilemin yapld aralklarla tekrar edilmesi gerekiyor. Bu a 6
omurga ksmnda sinir dokusu bulunmad iin haftann altndaki bebeklere uygulanmyor. An-
ocua herhangi bir zarar vermiyor. Omurilik s- cak aya kar alerji geliirse, sonraki dozlarn
vsnda bakteri tespit edilirse hemen antibiyotik uygulanmas sakncal.
hal grlyor. Ateli dnem, 3-4 gn sryor ve

6. Hastalk bu srada yaplan muayenede tan koydurucu be-
Toplumda altnc hastalk olarak bilinen Ro- lirgin bir bulgu saptanmyor. Ateli dnemin ar-
seola nfantum, herpes ailesinden bir virsn dndan, aniden ate kayboluyor ve zellikle gv-
(herpes tip 6) yol at dkntl bir ocukluk de, boyun ve kollarda soluk krmz-pembe renk-
a hastal. Ate nedeniyle hastaneye gtr- li dkntler ortaya kyor. Dknt gvdeden
len bebeklerde sklkla tehis edilen bu hastalk balyor, boyun, kol ve bacaklara yaylyor. Bu
genellikle 6-18 aylar arasnda ve zellikle di - dkntler 2 gn ierisinde, iz brakmadan kay-
karma zamanlarnda grlyor. Vakalarn boluyor. Kant yoktur, basmakla solar. Bu bul-
%95ini 3 yandan kk ocuklar oluturuyor. gular sayesinde hastaln tehisi konuluyor. Ke-
Anne karnnda bebee geen antikorlar ilk 6 ay sin tany desteklemek iin kanda herpes virs-
kadar koruyor. Drt yana kadar neredeyse tm ne kar oluan antikorlara baklabiliyor. Kan tet-
ocuklar hastal geiriyor ve mr boyu ba- kiklerinde daha nce tespit edilmeyen yeni her-
klk kazanyor. Dokuz gnlk kuluka sresin- pes antikorlarn varl veya mevcut antikor dze-
den sonra hastaln ilk belirtisi 40 dereceye va- yinin 4 katna kmas tanyya yardmc oluyor.
ran yksek ate. Bu dnemde itahszlk ve halsi- Baklk sistemi normal olan ocuklarda, bu
zilik oluyor. Nadiren ikayetler arasnda burun hastalk herhangi bir komplikasyona yol ama-
aknts, boaz ars, karn ars, kusma ve is- dan iyileiyor.

londra 12/20/05 11:51 AM Page 94
Londradan Mektup
D i d e m C r o s b y
Kahkaha Salgn
gdkladmzda bir bakasnn bizi gdkladn-
daki etkiyi elde edemiyoruz. Kukunuz varsa de-
neyin. Bunun aklamas beynimizde yatyor.
Bir bakas sizi gdkladnda bir sonraki ha-
reketi bilmiyorsunuz, ama kendi kendinizi gdk-
lamaya altnzda beyniniz ne olup bittiinden
haberdar, hemen sonra neyin geleceini biliyor.
Gdklanmaya beynimizin verdii tepki bir deney-
le incelenmi. Deneyde her denei ayn uyaranla
gdklamak iin bilgisayarla kontrol edilebilen bir
'gdklama makinesi' icat edilmi. Makinenin kul-
lancya farkl oranda kontrol verdii ayar var-
m. Denekler gdklama eyleminde ne kadar
kontrol sahibiyseler ve sonrasnda ne tr bir ha-
reketin geleceini ne kadar biliyorlarsa o kadar
az gdklanyorlarm. Sarah-Jane Blakemore ve
ekibi, gdklama eyleminde ne kadar kontrol sa-
hibiysek, beynimizin beyincik (serebellum) adl
blmnn o lde etkin olduunu bulmu. Do-
laysyla kendi kendimizi gdklamaya altmz-
da beyinciimiz bu uyary etkisiz hale getiriyor.
Peki bir makinenin bizi gdklamasyla bir in-
Grupta Trke konuanlar kahkahalarma ka- likte kahkahalara bilim de elik etti. te bunlar- sann gdklamas arasnda bir fark var m? Gdk-
tlmakta gecikmedi: He-gel-lo-go, ma-gay na- dan bahsedeceim. layanla gdklanan arasndaki insan-insan etkilei-
gemy i-giz ... ... ngiliz olan eim yznde hafif European Dana Alliance for the Brain adl minin hi mi rol yok? Christine Harris ve Nicko-
bir glmseme ve ayn zamanda aknlkla bizi kurulua dzenlenen etkinliin dier konuma- las Christenfeld bu soruyu yantlayabilmek iin
izliyordu (bu, iinde bulunduumuz durumu daha clar nrobiyolog Richard Fracowiak ve psiko-fiz- basit bir gdklama makinesi yapm. Makine bir
da komikletiriyordu!). Biz ngilizce ku dili soh- yolog Dr Harry Witchel'di. Witchel, gldmz mekanik bir kolun ucundaki bir ty araclyla
betimizi srdrrken eimi bize katlmaya davet durumlarn yalnzca komik durumlarla snrl ol- ayak tabanlarndan denekleri gdklyor (denekle-
etmemiz sonu vermedi. Kukusuz ngilizlerin madna iaret ediyor. Gldmz durumlarn rin bu mekanik kolu kontrol edenin aslnda ma-
mehur mizah anlayna uymayan bir durumla ancak %10'luk kesimi komik saylyor. Geriye ka- sann altndaki bir insan olduundan haberleri
kar karyaydk! Kendini bilimsel komedyen lan %90'lk kesim gdklama, korku, kayg gibi yok elbette!). kinci olarak baka bir kii yine bir
olarak niteleyen Mark Stevenson'un tanmlamala- duygularla, ya da sosyal durumlarla (szgelimi ty yardmyla denekleri gdklyor. Sonu: de-
rna baklrsa, iinde bulunduumuz durum miza- dierleri glyorsa biz de glyoruz) badatr- nekler makine kaynakl olduunu dndkleri
hn 'uygunsuzluk' kuramna uyuyuyordu: Bir yer- lyor. Yalnzca biz deiliz glen. Aratrmaclara gdklamayla insan kaynakl olduunu dndk-
de bireyler duruma uygun deil! (Ku dili ngi- gre maymunlar ve hatta fareler bile glyor. leri arasnda fark bulmamlar. O halde, evet, g-
lizce konumann 'uygunluunu' savunacak dei- Farelerin dier farelerle karlatklarnda be- dklama sz konusu olduunda makinelerle in-
lim.) Bilim Mzesi'nde 'Neye glyoruz?' balkl lirli bir ses ikardiklari bilinen bir gerekti. Ara- sanlar arasnda hibir fark yok.
etkinlikte izlediim Mark, bu tr mizah anlay- trmaclar, 50 megahertz frekansnda, ancak zel Gdkladnz kiinin kahkahalarnn size hi
nn Hollanda'da popler olduunu sylyor. cihazlarla 'duyabildikleri' bu seslerin nceleri bir bulat oldu mu? Bilim Mzesin'de Mark'n es-
Mark'a gre, mizah anlaynn dier iki ku- saldrganlk belirtisi olduunu dndler. Sesi prilerini dinlerken kahkahalarn bulaclna ta-
ram 'Oh be!' (zor gnlerde glerek avuntu bul- kavga izlemeyince, bu kez farelerin oyun oyna- nk olmak da mmknd. Mark, 1962 ylnda bu-
mak olarak aklanyor) ve 'Aptal!' (biz buna dklar dncesine kapldlar. Bunu test etmek gnk Tanzanya'da Tanganyika'da gzlenmi olan
aramzda 'nek aban' kuram diyebiliriz). nek iin laboratuvarlarnda fareleri gdklarken sesle- bir kahkaha salgnndan bahsediyor. Lise dzeyi
aban kuramn Amerikallar yelerken, ngiliz- ri kaydettiler. Sonu herkesi artmt. Fareler bir yatl okulda okuyan gen kzla balayan
lerin mizah anlay daha ok 'Oh be!' kuramna gdklandklarnda ayn sesi daha da ok karma- kahkaha salgn ikinci aynda okuldaki 159 gren-
uyuyor Mark'a gre: Eini kaybeden Dorothee ya balamlard. Bilim Mzesi'ndeki kahkaha do- ciden 95'ini etkilemi ve okulun kapanmasyla so-
cenaze hazrlklar srasnda einin cesedine si- lu etkinlik de bir gdklama deneyine sahne oldu. nulanmt! Okul kapandktan on gn sonra ev-
yah bir takm elbise giydirdiklerinin farkna va- Bu kez denekler sandalyelerinde o ana kadar ra- re kylerdeki 10.000 kiiden 217'si kahkaha
rr; takm elbisesi lacivert olsun isterdi rahmet- hat rahat oturan izleyicilerdi. ataklar geiriyordu. Kahkaha ataklar dakikalar,
li deyince cenazeci, icabna bakmaya al- Herkes nce yannda oturan kiiyi sonra da hatta birka saat srebiliyordu. Ataklarn 16 saat
rz der. Bir saat sonra lm eini bir lacivert kendini gdklamaya alt. Deneyin bilimsel bir srd bile gzlendi. Beklemekten baka yapla-
takm elbisenin iinde bulan Dorothee, cenaze- deeri yoktu elbette; konumaclara yeni bir soru- bilecek hibir ey yoktu. Salgn 2,5 yl sonra ken-
ciye sorar: Zor muydu takm elbiseyi deitir- yu ortaya atma olana tand. (Ben yanlz deil- diliinden sona erdi. Sosyal ve tbbi ynden onlar-
mek? Cenazeci Hayr der, sizinle konutuk- dim, izleyicilerden pek ou yanlarnda oturan ve ca akademilk tarafndan incelenmi olsa da salg-
tan hemen sonra lacivert takm elbiseli bir ceset tanmadklar insanlarn onlar gdklama giriim- na neyin yol atn kimse bilmiyor. Kahkaha sal-
getirdiler, kafalarn deitirerek sorunu z- lerine papu brakmad!) Eer bir baka insan ta- gn bu durumda olumsuz etki gstermi; ama
dk... Bo yere kayglanmayn, Londra Bilim rafndan gdklandmzda kahkahalara boulabi- gnlk yaammzdaki olumlu etkisi yadsnamaz.
Mzesi'ndeki etkinlikte yer alan akalar bir bir liyorsak, yeni soru, neden kendimizi gdklayama- Yeni ylda bol bol glmeler. Mu-gut-lu-gu y-
anlatmaya kalkmayacam bu sayfada. Etkin- dmzd. Ne yaparsak yapalm kendi kendimizi gl-la-gar ya da ha-ga-pi-gi ne-gew ye-ge-a-gar!

gok 12/20/05 11:44 AM Page 106
Gkyz Alp Akolu
Ik Kirlilii ve Gkyz
Ho bir rnek olmayacak ama, 17 Austos
1999 depreminden sonra kendilerini dar atan-
lar, gkyznde daha nce hi grmedikleri ka-
dar ok sayda yldz olduunu fark ettiler. O
gnden sonra ok sayda kii dergimizi arayp o
gece yldzlarn bize ok yakn olduunu gzlem-
lediklerini iletmiti. Bu olayn, depremle doru-
dan bir ilikisi yoktu elbette. O gece, yldzlar her
zamanki kadar parlakt. Ancak deprem srasnda,
elektriklerin kesilmesi, gkyzn kirleten k
kaynaklarnn snmesine yol amt.
ster amatr, isterse profesyonel olsun, k
kirlilii gkbilimcilerin en byk sorunu. Byk
kentlerin dna kmakla bile bu kirlilikten tam
olarak kamak olas deil. Artk, lkemizdeki bir-
Gezegenimizden uzaya salan k.
ok gzlemevinde k kirlilii nedeniyle salkl
gzlem yapmak ok zor hale geldi. Bir amatr
sonlarna doru gezegen Vensn altnda, gr- lem iin uygun konumda olacak.
gzlemci, kent merkezlerinde gkyznde nere-
nr hale gelecek. Merkr grebilmek iin, G- Ocakta en uzun sre gzlenebilen gezegen
deyse hibir yldz gremez oldu.
ne battktan yaklak 45 dakika sonra bat-g- Satrn. Gezegen hava karardktan yaklak 3 sa-
zellikle byk binalarn, ok gl projek-
neybat ufkunun hemen zerine bakmak gereki- at sonra domu oluyor. Gezegeni grebilmek
trlerle aydnlatldn gryoruz. Bu projektr-
yor. Gezegen, ubat aynn ilk haftasnda da gz- iin, saat 20:00dan sonra dou ufkuna bakmak
lerden yaylan n nemli bir blm gkyz-
gerekiyor. Satrn, Aslan Takmyldznn en par-
n aydnlatyor. Baz alveri ve elence merkez-
lak yldz Regulusla yakn konumda. Satrn, Re-
leriyse yalnz dikkat ekme amacyla gkyzn
gulusa gre daha parlak ve ay boyunca yldzl
ok gl projektrlerle aydnlatyorlar.
zemindeki konumunu koruyor. Satrn, nmz-
Bu, bir kentleme eletirisi deil. B-
deki birka ay, teleskoplu gzlemciler iin
yk kentlerde bile, doru aydnlatmayla
iyi bir hedef olacak. Hem parlak hem de
k kirlilii nemli lde azaltlabilir.
grece yakn konumda olduundan,
Ik kirliliinin nlenmesi iin bele-
kk bir teleskop bile gezegenin
diyeler bata olmak zere, herke-
halkalarn grebilmek iin yeterli.
se grev dyor. Gereksiz ay-
Jpiter, sabaha kar gneydo-
dnlatmadan kanmak ve ay-
u ufkundan douyor. Blge-
dnlatmay doru yapmak gi-
deki en parlak gkcismi oldu-
bi, alacamz basit nlem-
undan, ayrt edilmesi ok
lerle k kirliliini nemli
kolay. Jpiterin hemen al-
lde azaltabiliriz. stelik
tndaki turuncu yldz Ak-
bu ekilde, enerjiyi de boa
repin krmz dev yldz An-
harcamam oluruz.
tares.
Mars, Jpiterden de ge
Ayn Gk Olaylar douyor. Mars grebilmek
Bu ay hava kararrken iin sabah alacakaranlnn
ilk beliren gezegen Vens. balamasn beklemek gereki-
Gezegen, henz bat ufkunun yor. Ancak, bundan sonra ge-
zerinde fazla ykselmemi ol- zegen ufkun zerinde biraz yk-
sa da, rahatlkla grlebilir. Ve- selmi oluyor. Marsn parlakl
ns grebilmek iin, akam ala- Antaresinkinden biraz dk. An-
cakaranlnn sonlarna doru bat- cak, ikisi arasndaki renk benzerlii
gneybat ufku zerine bakmak gere- dikkat ekici. lerleyen gnlerde Mars,
kiyor. Ayn balarnda, gezegen henz ufkun zerindeki konumunu korurken,
alacakaranlk bitmeden batt iin grl- Antares ykselecek. Bu nedenle, aralar gide-
mesi zor olabilir. Ancak ayn ortalarndan son- rek alacak.
ra, gezegeni grmek ok daha kolay olacak. Ay, 3 Ocakta dolunay, 11 Ocakta son dr-
Merkr, akamn teki parlak gezgeni. Ne dn, 18 Ocakta yeniay, 25 Ocakta sondrdn
var ki gezegen, ayn ilk gnlerinde Gnele ara- 1 Ocak saat 22:00, 15 Ocak saat 21:00, 31 Ocak saat hallerinde olacak.
sndaki grnr uzaklk ok dk. Ancak, ayn 20:00de gkyznn genel grnm.

ocak07 12/20/05 1:11 PM Page 108
Bulmaca
D e n i z C a n d a
Soldan Saa: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
1. Kulak, burun ve grtlak konusunda zelleen
tp dal/Kkl, etkili. 2. Ses uyumsuzluu/Ba- 1 O T O R N O L A R N G O L O J E S A S L I
lklarda solunga kapa/Hidratl doal kurun 2 K A K O F O N O P E R K L L A N A R K T
slfat. 3. Elektrik enerjisini kimyasal enerji ola-
rak depo eden aygt/Su (esk.)/renci/Krk- 3 A K A B T A L E B E T E L E B F R
kalenin ilesi/Fransiyumun simgesi. 4. Osman- 4 L A L E D E V R K N E F E T B O Y A
l mparatorluunun 1718-1730 yllar arasn-
daki dnemine verilen ad/Scak yenilen bir e- 5 E M E L E D A L V E F A K A R A L A Y
it peynirli tel kadayf/Terbiyumun simgesi/n- 6 P A R S Y A A K T R N E R T K A K A
ce dantel. 5. Gaye/Tavr/Sevgisi geici olma-
yan/Kmseme. 6. Yrtc bir memeli hay- 7 T R A V U K A T E Z E L N D R E S T T
van/Ey, hey anlamnda nlem/Erkek oyun- 8 T L E M E K S S A O D A K M R A S
cu/Ky eridinde deniz kabuklar, kum, akl
vb. eylerle oluan ynakla ilgili/Aabey. 7. 9 S E S R R O M A T O L O J E S A R E T E
lkemizin plaka iareti/Yasal ilerde yol gster- 10 R A N Y O N F N K E O D U N M A R S
meyi ve hak savunmay meslek edinmi kim-
se/Balangc belli olmayan zaman/Neodimin 11 K R P F D D T A M R N T O P
simgesi/Kar k/Kpek. 8. Alevde tylerini 12 T A Y N O R A E K E B K A R A E
veya kabuunu yakp gidermek/Snrl sorumlu
(ks.)/Bir k veya s kaynandan yaylan n- 13 T L E B O R A K S B A D E M C K L R
larn topland yer/Bir neslin kendinden sonra 14 L A T A S P A H T E R A S A A R T M A
gelen nesle brakt ey. 9. Kulan duyabildi-
i titreim/Eklem ve ba dokusu hastallarn 15 E R K L L L P G Z A H T E R S P N
inceleyen tp dal/Tutsaklk. 10. Negatif elek- 16 A Y A N K A R A E L K A R O N E B A T
trikle ykl iyon/Gney Anadoluda bir turistik
belde/Aa paras/Gne sisteminin drdnc 17 S K A R G A Z E T E O V L A S Y O N A L O
gezegeni. 11. Srt dikenlerle kapl bir memeli 18 A N T P A T K N A D D E E R E A Y A
hayvan/Fiber optik kablolarn kullanld yk-
sek hzl bir a teknolojisi (ks.)/Verme, de- 19 H O Y A P I L E F K O A P N M O N A
me/Manyetik Rezonans Grntleme 20 F A U L V A A S N K D N A U N
(ks.)/Nide Ticaret Odas (ks.). 12. Terbiyesiz
kimse/Tersi, Trabzon ay, avc zm olarak 21 O K U R A M A R T E M A Y E L A O
da bilinen bitki/Yetikin/Ovada veya dere ky- 22 B R A Z U S K O R E L A S T K Y E T
snda al ve diken topluluu/Mesafe. 13. Bir
bala/Younlam bir borik asitten treyen 23 R E M T T R A S Y O N A L A T A V
sodyum tuzu/Boazn iki yannda birer tane bu- 24 V Z A F A Z N P R O M E T R E T
lunan ve lenfosit yapmnda grev alan doku-
lar/Kayna mitolojik alara dayanan telli bir 25 E L E N M E K M E S A F E L K E K O T A
alg. 14. Dar ve kalnca tahta/Osmanllarda tmar sahibi bir atl asker snf/Tara- beendirmek ve srmn salamak iin denenen her trl yol/Belirli bir ii baarabi-
a/Rengini ama. 15. Edirnenin beldesi/Svlatrlm petrol gaz (ks.)/Bir eit ke- lecek gteki en kk birlik. 10. Bir ite bir kimse veya eyin stne den grev/Be-
kik/Bir nota/Tersi, neptnyumun simgesi. 16. Dnyamzn uydusu/Bir ilimiz/Yaban- yaz/Katksz/Da armudu/syankar. 11. pek bcei kozalarndan elde edilen dokuma
c/Betondan yaplm drt ke deme ta/Boyut. 17. Tp dilinde yara/eitli konu- teli/Geni gvdeli, dar boazl su kab/Takm/Bir organda, bir atardamarn kan pht-
larda haber ve bilgi vermek iin her gn ya da belirli zaman aralklaryla karlan ya- s ile tkanmas. 12. Bulutsu/Balgam ta/Germanyumun simgesi/Beyaz/Aa ya da
yn/Yumurta retimi/Telefon sz. 18. Sevimsiz/Seyrek grlen, ok deerli/Bir h- metal eyaya yuvarlak biim vermek iin kullanlan arkl tezgh. 13. Kdn yzeyi-
kmdarn ynetimi altndaki halk. 19. Holmiyumun simgesi/Bina/KKTC bakenti/Za- nin przllk derece ve tipinin bir izlenimi/Gereklik/Gneyden ya da gneybatdan
trre. 20. Gizli bir eyi aa karma/Deniz marulu/Kalayn simgesi/lgi eki/Sodyu- esen yerel rzgr/Eski Msrda gne tanrs. 14. lkel bir silah/Konut/Volga nehrinin
mun simgesi/Tahl tozu. 21. Ad ekme/Bir ay/Emayla kaplanm/Bir nota. 22. Orta- kollarndan biri/Pamuk veya keten ipliinden yaplan dokuma/Eki kiraz/Serbest Pi-
ya koyma/Bir gsterme sfat/Bir spor karlamasnn say olarak sonucu/Esneklik. yasa Ekonomisi (ks.). 15. Gnlszce/Trnak boyas/Scak ve lman sularda yaayan
23. Nazm/la/Standart bir zeltiye, belirli bir zellii ya da miktar llmek iste- yrtc bir balk cinsi/Eilim. 16. O gsterme sfatnn eski kullanm hali/Grgl, na-
nen bir maddeye ait zeltinin eklenmesi ilemi/Az zik/Karma, araya girme/Isn. 17. aret olarak ye-
tavl, yar ya yar kuru olan toprak. 24. Sz yiti- re dikilen ubuk/Yayl, flemeli ve vurmal alglar
mi/Ses/ok yksek scaklklar lme yntemi/Bir Geen Ayn zm topluluu/Klavyeli, telli, deiik tulara baslarak a-
besin maddesi. 25. Yarma d kalmak/likilerde lnan ar ve byk alg. 18. Aler/Evcil bir hay-
itenlie yer vermeyen/Dahi/Bir lkede ithal edile- van/Senozoik zamann, memelilerin olutuu bl-
cek mallarn eitlerini, oranlarn veya miktarlarn m/Notada durak/nek sesi. 19. Kaymak ta/Bal-
gsteren liste. ca ieceimiz/Kira/Safra/Trkiye Atom Enerjisi Ku-
rumu (ks.). 20. Arapada ben/Georg Friedrich
Yukardan Aaya: Bernhard ..., nl Alman matematik bilimci/Deir-
1. Mersingillerden bir aa/nsan topluluu/Ger- men tann ortasnda bulunan ve yukardaki st taa
ekten/Cilve. 2. Dou Karadeniz blgesine zg geen demir eksen/Dzg/i ynle, pamukla doldu-
yelkenli bir tr ky teknesi/Atardamar yang- rulmu dek. 21. zerinde deri vb. bant bulunan bir
s/rmcek korkusu. 3. Objektiften ald nlar tr sandalet/Tersi, zarara urama tehlikesi/Dei-to-
gze ileten mercek sistemi/Harekat merkezi/Al- ku/Atom numaras 10 olan element/Bir ya tr.
kanlk/Bir ilimiz. 4. Yunan alfabesinde bir harfin 22. Sanca, yelkeni veya sereni direkten aa al-
okunuu/Benzer/Tombul bebek/kiyzl. 5. Anla- ma/rade d titremeler/Akcier (esk.)/zmleme-
tm/Dorusal veya dairesel boyutlarn llmesin- li. 23. Spor klb (ks.)/Kekliin boynundaki hal-
de, lme duyarln artran dzenek/Lantann sim- ka/Cet/st kart/Belirli maddeleri satma izni olan
gesi/Ayak (esk.)/e yatkn/Amerikyumun simgesi. kimse ya da dkkan/Avu ii. 24. Tel/Yank/Tersi,
6. Atom numaras 102 olan radyoaktif element/G- iridyumun simgesi/Bir tr geyik/Onaylama sz. 25.
neydou Asyada bir adalar lkesi/Zeybek. 7. Bir Srnlecek gzel kokular/L. Zamenhofun btn
say/Ekiden korkma/Kat duruma gelmek. 8. Sv milletlerin kullanmas iin hazrlad, on alt kurala
l birimi/Kaltsal bir ccelik tipi. 9. denti/Bir dayanan bir yapma dil/Art ykl u/Tantaln simge-
nesnenin kabnn arl/Bir eyi halka tantmak, si.

yayinAralik 12/20/05 8:33 PM Page 1
Y A Y I N D N Y A S I
G k h a n T o k
Bilimin Snr Blgeleri Dnya Sava Tarihi Windows

Michael Shermer Christon I. Archer, John R. Ferris, Holger Vista
eviri: Zeynep Reyhan Ko H. Herwig, Timothy H. E. Travers
Altn Bilek Yaynlar eviri: Cem Cenk Tarhan
Demirkan Pusula Yaynlar
Bilim ve bilim d Tmzamanlar
arasnda belirgin Yaynlar
bir fark var. Bu- Microsoftun
nunla birlikte sah- Savalar tm in- XPden sonra zerin-
te bilim, ya da bi- sanln nefretle k- de alt iletim sistemi longhorn bir
limmi gibi olan nadklar olaylar. Ne sre nce dnyaya Windows Vista resmi
baz almalar da var ki insanln ilk adyla duyurulmutu. Uzun sredir bekle-
var. Bilimin snr dnemlerinden beri nen iletim sistemi, Vista, hem son kulla-
blgeleri olarak savalar da var olagelmi. Bir anlamda sa- nclar hem de profesyoneller iin yepyeni
adlandrabilecei- valarn tarihi insanln tarihi olmu. Bu an- zelikler ve uygulamalarla birlikte sunulu-
miz baz disiplinler lamda gemii anlamak iin savalarn da tayor. Vistada temel ofis yardmclar, oklu
bilimle bilim d olanlarn arasnda duru- rihini renmeli ve anlamaya almalyz. ortam aralar, elence oyunlar, a uygu-
yor. Szgelimi medyumlarn yapt gibi Kitabn yazarlar nszde kitaplarn bize lamalar, internet tarayc ve mail istemcisi
gaipten haber vermek kesinlikle bilim d- u szlerle tantyor: Bu kitap, hem dnya gibi yardmc uygulamalar, ofis ve ev kul-
yken, hipnoz ya da akupunktur gibi uy- sava tarihine giritir hem de bu tarihi yeni- lanclarnn iini kolaylatracak gibi gr-
gulamalar bilimin snrlarnda kabul edili- den yorumlamaya ynelik bir giriimdir. Ki- nyor. Bununla birlikte Windows Vistann
yor. Bilimin snr blgelerini anlatan bu tap, dier metinlerde anlatlan eyleri basit- uzmanlarn da kullanmaktan memnun ka-
kitapta bilim tarihinden yaanm ykle- e tekrar etmek yerine, dnyamzn strap laca bir program olduu syleniyor.
ri de bulacaksnz. yle diyor yazar: dolu gemiine ilikin yeni fikirler sunmak- Kitabn yazar Cenk Tarhan daha nce
Bilimin Snr Blgelerinin alt fikri, tr. Benzer ekilde, ne sava eitli dnem- Windows 3.1 ve Windows XP zerine yaz-
insan duygularnn, n yarglarnn, nce- lerde meydana gelmi operasyonlar temelin- d kitaplaryla hatrlyoruz. Tarhan bu
liklerinin ve zellikle kltrn, dnyamz de ele almay ne de yalnzca bir sava ve kez de bilgisayar kitaplaryla ilgili tecrbe-
(bilimi), gemiimizi (tarihi) ve kendimizi toplum vurgusu yapmay amalar; bunun ye- sini Windows Vista adl kitabyla artryor.
(biyografimizi) aratrma srecimizi nasl rine her ikisine de dikkat eker. Bu da, met- Elimden geldii kadar pratik yoldan
ekillendirdii ve hatta bilim adamlarnn ni hem renciler hem de sava tarihine ilgi anlatmaya altm ve kullanm srasnda
ve bilim yntemlerinin kendilerini nasl duyan iin olduka deerli klar. karlaabileceiniz sorunlara zmler
deimez bir ekilde sosyal ve kltrel Kl kalkanlarla yaplan savalardan so- getirmeyi hedeflediim bu kitabn, Win-
evreleriyle i ie girmelerine ramen, bi- uk savan silahlanma yarna dein bu ki- dows Vistay kullanrken bir numaral ba-
zim hl nmzde gerei anlamak iin tapta sava tarihinde yer alan olaylara yer ucu kaynanz olacan dnyorum
u ana kadar ortaya konmu en iyi ynte- veriliyor. Okurken kendinizi insanln ka- diyor Tarhan. Windows Vista nmzdeki
me sahip olduumuzdur. Bilimi ister nor- ranlk yzne bakarken bulacaksnz. Akc yllarda adndan sk sk sz ettirecek gibi
mal, ister snr blgesi durumunda olsun, diliyle bir solukta okunan bu eser, insanln duruyor. Bilgisayar bilgisini yeni bir ile-
bilgi ve bilgeliimizi en st durumuna - gemiinden ibret almas gerektiini vurgu- tim sistemiyle geniletmek isteyenler iin
karmak iin kullanalm. lar gibi. bu kitab neriyoruz.
Ufuklarn Psikolojik
tesinde Danma
Orhan Kural Scott T. Meier, Susan
Beril Yaynlar R. Davies
Ekonomik eviri: Sleyman
Gstergeler Doan, Yelda Bekta,
T.C. Babakanlk Ezgi zeke, Kocaba,
Trkiye statistik Serkan Denizli
Kurumu PegemA Yaynclk
Orhan Kuraln adn
duymayan yoktur.
Onun akademik
hayatnn yannda
2006 ylnn ilk eyreine ait istatistikler, dnyay dolamay seven bir seyyah olduunu, gittii Psikolojik danman adaylarna ve uygulayc psikolojik
aratrmaclar iin yol gsterici nitelikte. yerler hakknda kitaplar kaleme aldn biliyoruz. danmanlara ynelik hazrlanm bu kitap, konu
Ufuklarn tesinde adl bu kitapta da onun gezilerine hakknda temel kavram, ilke ve kurallar inceliyor.
yer verilmi.

psikolojiocak 12/20/05 6:26 PM Page 1
nci Ayhan
inciayhan@yahoo.fr
lerde geni etkiler yaratm, insan davranlarn ve
Psikoloji ve Nobel Bilim dlleri zihinsel sreleri anlamada k yakm geni bir de-
1901 tarihinden beri her yl dzenli olarak fizik, unun, iinde psikolojinin de yer ald farkl bilim neysel psikoloji literatrnden hibir rnei bu dl-
kimya, fizyoloji tp, edebiyat ve bara hizmet alan- dallarn bir ekilde odak dnda tuttuunu syleme- lerde grememi olmak zc ve bir o kadar da d-
larnda byk baarlar elde etmi kiilere verilen miz ok da yanl olmaz. 20. yzyln balarndaki bi- ndrc. Olayn dndrc boyutu kaynan bi-
Nobel dllerinin bu yl gndemimize Orhan Pamuk limsel ve sosyoekonomik ortam gz nnde bulun- limde ekonominin gcnden al-
ile tanm olmas kukusuz hepimiz iin byk bir durduumuzda, o yllarda psikolojinin daha kendisi- yor. dln ilk datld
gurur ve mutluluk kayna oldu. Nobel tarihinde ilk ni kantlayamam ve yeni olumakta olan bir bilim yllarda bir balk ola-
kez bir Trkn bu dl kucaklam olmas gnler- alan olduunu gryoruz. Bu erevede, bylesi bir rak yer almayan
ce gndemimizin ilk sralarnda yer buldu. Medya dl organizasyonunda daha kkl bilimlere geit ekonomi bilimi,
haftalar boyu, uluslar aras bilim ve edebiyat arena- verilmi olmas ok da artc deil. yle ki, 100 y- daha sonra sve
snn en saygdeer dl olan Nobel hakknda eit- l akn Nobel tarihinde ad geen tek psikolog 2002 Merkez Banka-
li programlara ve yaz dizilerine yer vererek nemi ylnda ekonomi alannda Beklenti Kuram ad al- snn finansal
hakknda kitlesel bir bilin oluturdu. Bu youn No- tnda insanlarn karar verme mekanizmalarn incele- desteiyle 61
bel tartmalarnn ortasnda bizler de olayn bir yen Daniel Kahneman oldu. Kahneman, geleneksel yl sonra Nobel
baka yzne bakmak istedik. Acaba 100 yl akn ekonomi kuramlarnda kiilerin mantksal karmlar dllerine ek-
sredir bir gelenek halini alan Nobel dllerinde psi- sonucu karar verdikleri varsaymna kar karak in- lemleniyor. An-
koloji bir bilim olarak yer bulabildi mi? sanlarn karmak durumlar genelde analiz etmedik- cak uluslar aras
Nobel bilim dllerinin fizik, kimya, fizyoloji lerini, genel geer kural ve fikirler zerinden karar psikoloji arenasnda
tp ve 1969 ylndan itibarense Sveriges Riksbank verdiklerini aa kard. Bu baary bir yana koya- bylesi bir finansmann
dl ad altnda ekonomi alanlarnda veriliyor olu- cak olursak, gerek psikolojide gerekse dier bilim- salanarak dllere bu ala-
nn da katlmas ne yazk ki pek de
olanakl grlmyor. Bir anlamda bir bilim dalnn
Bir Asr ncesinden Nobelli Bir alma (1904): saygnln ve gcn belirleyen etmenlerin banda,
uygulamaya ne denli yatkn olduu ve bulgularn pa-
Rus fizyolog Ivan Pavlov, kpeklerin mide enzimleri ve sin-
raya ne denli dntrlebildii geliyor. Gcn
dirimiyle ilgili yapt bir almada farkl durumlarda tkrk
salt meraktan alan bilim diye balayan tanmlar-
salglarndaki miktar deiimlerini incelerken, hayvanlarn bir
sa gitgide zihnimizde yalnzca bilim tarihine ait gzel
sre sonra yiyecei azlarna almadan da tkrk salgladk-
anlar canlandryor.
larn kefetti. Klasik koullanma ad altnda renme literat-
rne darbe vuran bu alma, sonrasnda psikolojide davran- Kaynaklar:
ekoln douuna da zemin hazrlad. http://www.psychologytoday.com/articles/pto-20040109-000008.html
http://ist-socrates.berkeley.edu/~maccoun/MacCoun_APS_Obser-
Pavlovun kpeklerinden biri, Pavlov Mzesi, 2005 ver_essay.html
Satran ve Zeka Uyurgezerlik

Uyku birbirini takip eden bir
Kklmzden beri sat- hamleyi barndrmasa takm evrelerden meydana geli-
ran oynamann zihni gelitir- da, genel hatlaryla po- yor Sz konusu evrelerin en kri-
dii bilgisiyle bydk. Satran- zisyon emalarn kaps- tiklerinden birisi de, genellikle
cn zekyla ilikisi yllarca bi- yor. Etkili renmede de rya grdmz sreci kapsa-
lim adamlarnn almalarna sz geen bu durum, yan REM (Hzl Gz Hareketleri)
da konu oldu, tartld. Peki, kiinin uzun sreli belle- evresi. REM dneminin en ilgin
satran ustalarn dier oyun- indeki dzen ve bilgile- zellii bu srada yaydmz be-
culardan zel klan etmenlerin ri nasl snflandrp ara- yin dalgalarnn uyankken yayd-
ne olduunu hi dnm larndaki balantlar mz dalgalarla benzerlik gsteriyor oluu. Ancak
mydnz? Bu soruya yant ni- kodladyla ilikili. Eer bedenimiz REM srasnda bir nevi fel durumunda.
teliinde, bugne kadar sat- ki, her bir oyun srasn- Bu da, ryalarmz srasnda hareket edip kendimize
rancn zihin zerine etkilerine da kii pozisyonlar de- zarar vermemizi engelliyor. Ryalar fel durumunun
ve satran ustalarnn sahip olduklar yetiye yne- erlendirip genel ipular elde edebiliyor ve bu - gzlemlenmedii REM d evrelerde grdmz-
lik yaplan pek ok aratrma ve kuram sentezle- karmlara bir bilgi paketi eklinde (rnein, bir ki- deyse bir takm sorunlar yaanabiliyor. Uyurgezerlik
yecek olursak iki temel noktaya ulayoruz. lki, taptan) deil de, kendi deneyimlerinden ulayor- de, ite bu evrelerde grlen ryalarn etkisiyle kii-
satran ustalarnn srekli olarak satran oynama- sa yetenei de o lde geliiyor. Ancak bu nok- nin hareketlenmesi sonucunda gerekleiyor. Uyur-
lar sonucu kazandklar rutin, uygulamaya ynelik tada satranca dair okuma yapmann deerini de gezer, her ne kadar fiziksel uyaranlar, duyumsasa
yetenek. Srekli uygulama yapyor olmak, ustala- kmsememek gerekiyor. Yalnzca, okunanlarn da, o srada mantyla hareket etmiyor. Bunu bak-
ra hzl ve etkili bir biimde pozisyonlar deerlen- zmsenip uygulamaya geirilebilmesi adna ze- makla grmek arasndaki fark rneiyle aklayabi-
direbilme ayrcal veriyor. kinci zellikse, usta- rinde zaman harcanmas ve kiisel aba gerekiyor. liriz. Kii, nndeki kapya bakp, onu asa da bu s-
larn bilisel sreleri ve uzun sreli bellek rn- Bylece, kodlanan bilginin geri arm da daha rada o kapnn d kap olduunun ve kendisini ana
tleriyle daha sk iliki ierisinde. Ustalar, zihinle- hzl ve etkili gerekleiyor. caddeye attnn farknda olmuyor. Bu nedenle de
rinde bir takm pozisyon ablonlar oluturuyor. uyurgezerlik ou zaman deneyimleyeni tehlikeli du-
Bu ablonlar, tek tek her bir olas ta dizilimi ve Kaynak: Eysenck, M. W. Psychology. Psychology Press. 2004. sf. 283 rumlara itebiliyor.
284.
Kaynak: Eysenck, M. W. Psychology. Psychology Press. 2004. sf. 126.

yesil teknik 12/20/05 6:51 PM Page 1
Yeil Teknik Cenk Durmukahya

cdkahya@hotmail.com
Doal Isnma Yntemleri

(Elektrikli Battaniyelerin Atas, Tandr)
Kat kaloriferleri, merkezi stma sistemleri, bu evlerin kaplar, n cepheye bakan bir ukura bnyelerinde hapsedemiyor ve kzler getikten
elektrikli sobalar icat edilmeden nce atalarmz alyor. Kn ok ar getii yerlerde yaplan sonra stma yeteneini kaybediyorlard. Mangal-
acaba nasl snyordu?.. Bunun iin birok yeil bu gmme evler, topran sy tutma zelliin- lardan sonra ortaya kan maltzlarsa, mangalla-
teknik bulunuyor. den dolay kn scak olurken, yazn da serin olu- ra gre daha gelimi olup ilerinde zgara siste-
Isnma tekniklerinden nce iinde bulunduu- yor. Ayrca topran ierisinde bulunan hava ta- mi ve ate tulalar bulunuyordu. Bu nedenle
muz kuzey yarkrenin en souk aylarndan biri neciklerinden dolay, iyi yaltlm evlerde odann maltzlar sy koruyabiliyor ve evreyi stmann
olarak kabul edilen Ocak aynn ismi nereden gel- ortasna yaklm kk bir atele rahatlkla sn- dnda yemek piirmeye de yaryordu.
diini aklayalm. Ocak kelimesi, smet Zeki Ey- labiliyor. klimin ok sert olmad yerlerde g- Burhan Ouz Trkiye Halknn Kltr K-
polunun hazrlam olduu Trk Dilinin Etimo- ml konutlar, yars topran ierisinde yars d- kenleri isimli kitabnda baz zel mangallarn
loji Szlne gre ate anlamna gelen od keli- nda kalacak ekilde de yaplabiliyor. byk evlerde tandr ad verilen dzeneklerde bi-
mesinden gelerek odak- ocak, ate yaklan yer, Isnma asndan nemli bir dier ev yapma ze nasl kullanldn anlatyor. Gnmzde kul-
yuva anlamna geliyor. ok eski alarda atalar- biimi de yamaca oyulmu evler. Bu evlerin zel- lanlan elektrikli battaniyelerin atas saylabilecek
mz, yaamlarn byk lde avclk ve toplay- likleri de gml evlere benzemekte. Gnmz- bu ynteme gre, byk odalarda kullanlan ksa
clkla srdrrken k aylarnda souk havann de Kapadokya blgesinde hl kullanlmakta ayakl, drt ke bir masann alt ksmna delikli
ve karn etkisiyle darya kamyor ve yapm ol- olan bu evlerde, ana kayann kumta, kilta gi- bir raf yaplr ve zeri tenekeyle kaplanrd. Bu
duklar barnaklarda yaktklar atein evresinde b i tenekeyle kaplanm rafn zerine de bir mangal
oturuyorlard. Dier dnemlerdeyse yaamlarnn koyulurdu. Bu masann zerine tandr yorgan ve-
byk bir blm darda yani ak havada ya tandr kebesi ad verilen, pamuk ya da
geiyor ve barnak adyla anlan o d- ynden yaplm geni bir rt rtle-
nemdeki evlerine sadece yatmak rek mangaln ss masann ierisi-
iin giriyorlard. te o zamanlar- ne hapsedilirdi. Ev halkysa bu
da, yuvalarnda yaktklar ate- masann evresine oturarak
in karsnda oturduklar rty dizlerine ekerek
dneme ate yaklan yer snrlard.
anlamnda ocak ad verili- Yaplan istatistik a-
yordu. lmalarna gre, Anado-
Gnmzden yzyllar luda en ok kullanlan
ncesinde k aylarnn yaktlarn banda tezek
dondurucu souklarndan geliyor. Bykba hay-
korunabilmek iin eitli vanlarn dklar, su ve sa-
stma aralar ve teknikleri manla kartrlarak hazrla-
kullanlyordu. Yakn zamana nan tezeklerde hazrlanma
kadar lman kuakta yer alan he- yntemine gre eitlere ayrl-
men hemen tm uygarlklar kentleri- yor. rnein yaz aylarnda hayvan
ni ounlukla denizden uzakta bulunan dklar toplanarak suyla yorulduktan
yamalara kurmulardr. Bunun bir nedeni g- sonra hayvanlarn yemedii iri samanlarla ka-
venliin salanmasdr. kinci neden de souktan rtrlp tekerlek halinde duvarlara yaptrlp
korunmak gereksinimi. Denizden uzak ve yama- yumuak kurutuluyordu. Ya da gn gne ahrlardan elde
larda kurulmu yerlekelerde k aylarnda deniz- malzemeden olduu yamalarda yaplyor. Kaya- edilen taze gbreler, samanla kartrlarak kuru-
den gelecek ve havann ssn drecek nemli larn oyulmasnn kolay olduu bu blgelerde uy- tuluyordu. Tezekler genellikle snma iin kullan-
rzgrlardan etkilenilmez. Ayrca, k aylarnda gun yamalarda bulunan oyuk ve maaralar ge- lrken yemek piirme de kullanlmyordu. Aa
souyan havann arlaarak vadi taban, ova gi- niletilerek n ksm briket, tula ya da doal bulunmayan yerlerdeyse ekmek pien frnlarda
bi dzlk alanlarda birikmesi nedeniyle alak ke- talarla rlerek ev haline getiriliyor. Bu tip ya- kurutulmu geven, stleen gibi bitkiler kullanl-
simlerde bulunan dz alanlar her zaman yama- plan oyma evler yamacn yapsna gre birka yordu.
lara gre daha souk olur. Bu nedenle eski d- odal olabilmekle birlikte, topraa gml evler- O dnemlerde ate yakmak iin kibrit ya da
nemlerde souu sevmeyen zm balar ve zey- de olduu gibi k aylarnda scak olurken, yaz akmak olmad iin bizim bildiimiz kibrit ve
tinlikler hep yamalarda kurulmutur. aylarnda serin oluyorlar. akmaklar yerine akmak talar kullanlyordu.
Doal snma tekniklerinden bir dieri de ev Byklerimiz sobalar icat edilmeden nce Ancak bunlar tututurmak iin ok abuk yana-
yapma biimleri. Gnmzde her ne kadar apart- uzun yllar mangal araclyla snyorlard. Yre- bilen malzemelere ihtiya vard. Bunun iin kav
manlar, eitli ok katl ve merkezi stma sistem- lere gre, dngal, korluk, kzlk adlar da verilen mantar ad verilen bir mantar ya da ceviz aa-
li sitelerde oturulsa da, souk havann etkisini mangallar topraktan ya da metalden yaplyordu. cnn kabuklar kullanlyordu. Ceviz aacnn ka-
daha ok gsterdii yksek rakml dalk blge- ok eskiden yere sabit olarak yaplan mangallar, buklarnn abuk tutumasn salamak amacy-
lerimizde bulunan kylerde ve yaylalarmzda ha- zaman getike yerlerini daha kk ve seyyar la, bu kabuklar, stleen bitkinin yaklmasyla
la ilkel tipli evler kullanlyor. Isy saklamak iin olanlarna brakt. Genel olarak bu mangallarda elde edilen klle kaynatlp kurutuluyor ve daha
yaplan bu tip evlerin banda, topraa gml odun ve odun kmr yaklyor ve alevli yanma sonra havanda dvlerek toz haline getiriliyor-
olanlar gelmekte. Bu evler, genellikle tek odal bitip odun veya kmrler kz haline geldiinde du. Mantardan ya da ceviz kabuundan elde edi-
olup toprak altnda kazlarak yaplyor ve zeri mangallar ieriye alnyordu. yice yanm kmr- len bu kavlarn zerinde akmakta bir demir
ahap malzemelerle kaplanarak tekrar toprakla lerin ssnn korunmas iin kzler klle rtl- parasna vurularak oluturulan kvlcmla da
kapatlyor. Genellikle tek bir penceresi bulunan yordu. Mangallar basit stclar olduu iin sy ate yaklyordu.

birBulusumVar 12/20/05 5:43 PM Page 1
Bir Buluum Var ki okuyucumuza da bu-

Bir Sayma Saysn Blebilen Doal Saylarn Toplam lularn bizlerle paylatklar
Bilinen yntem: iin teekkr ediyoruz. Sze
olan asal saylar olmak zere; ikinci okuyucumuzun gnder-
olsun dii olduka k formlle ba-
A saysn blebilen doal saylarn toplam; lamak istiyorum. Geri bu for-
ml daha nceden bilinen bir
formldr. rencimiz 10 .s-
olduunu biliyoruz. nfa yeni getiinden, bu formlle henz karlamam olmas doal.
rnek: nk bu, 10 snfta matematik dersinde gsterilen diziler ve seriler
konusu iinde rencilerimize verilir ama ou zaman forml ispatsz
verildiinden ok anlam ifade etmeyebilir. Arkadamz forml, o es-
tetik kyla birlikte sunmu bizlere. Kabul etmek gerekir ki (x-1) ile
arpp blmek ok zekice bir fikir!
Benim amacm yine iki mektup arasnda bir iliki kurmak. Bu se-
Bulduumuz yntem:
ferki ilikiyi daha dikkatli incelerseniz kefedebilirisiniz. ilk mektupta-
ncelikle unutmaynz ki gelitirdiimiz yntem sadece,
ki formllere yakndan bir bakalm:
herhangi bir asal sayyla genilettiimizde ya da sadeletirdiimizde
iimize yarayabilir.
rnekte grld gibi 3 saysn asal olan 2yle arptk. 3
kk bir say olduu iin blenlerinin toplamn rahatlkla x, a, b ya da c; n veya m,p Tanml olduu kmeler ayn olduu
bulabiliriz. Ancak saymz bydke blenlerin toplamlarn iin aslnda bunlar ayn saylar temsil eden harfler.
bulmak zorlaacaktr. Buluduumuz yntem 2 basamaktan lk mektubumuzun sahibi olan arkadalarmz Ersin ve Yeim, sa-
olumaktadr. ylar arasnda iliki kurmu. Geri kurduklar bu ilikilerin temeli yine
Basamak1: Her zaman kk saydan bye doru ilem ilk bata belirttikleri formle dayanyor. Unutmayn ki, saylar arasnda
yaplrken, saymz hangi asal sayyla arptysak, bulduumuz formlle belirtilmi bir iliki varsa sizin ortaya kardnz dnd-
saynn blenleri toplam bir nceki saynn blenleri toplamnn nz, farkl gibi gzken dier bantlar da yine mutlaka o formle
(asal saymz+1) katna eittir. Bu ilem sadece 1. basamaktr ve bir dayaldr ve onlarla aklanabilir. Arkadalarmzn rettii bantlar
kez yaplr. da her ne kadar formlsz elde edilmi gibi grnse de yine forml
Basamak2: 1. basamak gerekletikten sonra dier saylarn temel alyor. Saylar ve forml ilikisini ortaya karmay bu seferlik siz
blenleri toplam iinse; okuyucularma brakyorum. Ben, yazmn kalan ksmnda neden
bir nceki saynn blenleri toplam X Asal say +en kk
saynn blenleri toplam
eklindeki formln saysna
ait tm pozitif blenlerin toplamn verdiini aklamak istiyorum.
Bir rnek zerinde alalm:
in tm pozitif blenlerini yazp toplayalm
Yazdmz bu 2 basama her yerde kullanamyoruz. rnein Ksacas 1,2,2,2 ve 3,3 saylarnn arpmlaryla oluabilecek tm
saymz 8, 4 .. gibi asal olmayan saylarla genilettiimizde ya da varyasyonlarn yazdk. Toplamay kolay hale getirmek iin ortak ar-
sadeletirdiimizde kuralmz geerli deildir. Ama matematik pan parantezlerine alalm:
hayatn kendisidir ve bizler hayat kolaylatrmak zorundayz. Ve
biz eminiz ki yazdmz bu kural kolaylklarn sadece bir tanesidir.
Ersin Gkta-Yeim Polat/nn Lisesi
k Bir Forml ki arpan haline gelmi bu saylar ikinci mektubun sahibi aatay
Merhaba, arkadamzn verdii formlle hesaplayacak olursak:
ncelikle matematik severlere byle bir ke ayrdnz iin size
ve ekibinize teekkr etmek istiyorum. Bu sene lise 2. snfa getim. eklinde bir arpm elde ederiz ki bu da ilk mektu-
toplamn hesaplamak uzun bumuzun en banda bilinen yntem olarak ifade edilen forml. Bu
srdnden bunun ksa yoldan hesaplanmasn salayan bir forml yaptmz ispat deil elbette. spat yazmak iin 72 yerine
bulmak iin uratm ve buldum. Forml yle buldum:
eklindeki genel bir ifade iin ayn ilemleri tekrarlamanz lazm.
Ama bu basamaklar rnek zerinde karttktan sonra genel bir ifade-
ye uygulamak kolay. Bu ksm da size kalsn. Mutlaka uygulayn ve ma-
tematiinizi gelitirmek istiyorsanz ispatlar geitirmeyi aklnzdan bi-
le geirmeyin.
Nilfer Karada zdem
karadagnilufer@yahoo.com
Kesirli ve negatif saylarla denediimde de sonu yine doru
kyor. Bu formln daha nceden de bilinip bilinmedii konusunda Eer siz de kaydettiiniz nemli bir bulgu TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi,
beni bilgilendirirseniz sevinirim. olduunu dnyorsanz dergimize gnde- Buluumu Deerlendirin Kesi,
rin ve onu sizin iin deerlendirelim. Adre- Atatrk Bulvar No:221
aatay Kerem Dnmez/Karadeniz Ereli/Zonguldak
simiz: Kavakldere-ANKARA

MatKule 12/20/05 6:18 PM Page 110
M A T E M A T K K U L E S
E n g i n T o k t a
matematik_kulesi@yahoo.com
Mutlu Yllar! Keno Matematiin artan Yz

Keno adyla bilinen ve tombalaya ok
benzeyen ans oyununda her oyuncu 1 ile 80 Friedman Saylar
arasndaki saylardan 28 tane seer. Ardn- Bazen bir resim tablosundaki ahenk ka-
dan 80 saynn bulunduu torbadan 28 tane dar gze ho gelebilir bir matematiksel
say rasgele seilir. Bu saylardan sadece ve eitlik. Bu ayki yazmzda ite tam da bu
sadece 3, 4 ya da 5 tanesini tutturanlar nce- ahengi tm plaklyla gzler nne sere-
den belirlenen dlleri kazanr. Acaba bu bilen Friedman Saylarndan bahsedece-
Resimde verilen 2007 ylnn ilk sorusu- oyunda hibir dl kazanamama olasl ne- iz.
nu yapmaya hazr msnz? Herkese salkl dir? Belli bir say tabannda (onluk, ikilik,
ve mutlu yeni yllar! v.b.) yazlm bir tamsaymz olsun. Eer sa-
Yansma dece toplama, karma, arpma, blme ve
Yuvarlanan Paralar s alma ilemlerini kullanarak saynn ra-
Tamamen ayn zelliklere sahip iki demir kamlarndan saynn kendisini elde edebili-
para, biri ieride dieri darda olmak zere yorsak, bu sayya Friedman Says diyo-
ABCD dikdrtgenine ayn noktada teet du- ruz. rnein 25 (= 52), 121 (= 112), 126 (=
ruyorlar. Dikdrtgenin uzun kenar parann 6*21), 736 (= 7 + 36) saylar hep Fried-
evresinin 4 kat, ksa kenar ise 2 kat oldu- man Saylardr. Her ne kadar Friedman
una gre, kaymadan dnerek ilerleyen ve Saylar ok zel bir durum gibi gzkse
baladklar ayn noktaya geri gelen iki para, de tamsaylar evreninde bu kategoriye gi-
toplam kendi etrafnda kaar tur dnm ren tahmin ettiinizden daha ok Fried-
olur? man Says bulunmaktadr. rnein bilgi-
ekildeki gibi ayn tipte cam levha, bir- sayar yardmyla yaplan analizde
birlerine paralel biimde aralkl olarak yer- 10.000den kk toplam 837 Friedman
letiriliyorlar. Her cam levha, kendisine ge- Says kefedilmitir. Neredeyse %10a kar-
len n (hangi ynden geldii nemli deil) lk gelen bir oran!
%70ini geiriyor, %20sini yanstyor, Gelin artc zelliklere sahip Fried-
%10unu da souruyor. Bu durumda ilk ca- man Saylarna birka rnek verelim. En il-
mn sol tarafndan gelen bir k demetinin gin Friedman Saylarndan ikisi
toplam yzde ka cam da geerek cam- 123456789 ve 987654321 saylardr.
larn teki tarafna ulaabilir? (NOT: zm
iin tm yansmalarn hesaba katlmas gere-
kiyor)
Geen Ayn zmleri lunduu ikinci gruptan da rasgele 16 ikili Yazmzn en banda da belirttiimiz gi-
semek ve terazinin bir kefesine koymak, ka- bi Friedman Saylar, sadece onluk say ta-
lan arlklar da dier kefesine koymak ola- bannda bulunma zorunluluunda deildir.
Yalanclar Adas cak. Bu ekilde tm arlklar arlk rnein ikilik say tabanna gre 11001 sa-
Eer adada yaayan herkes doru syl- ve sayca eit iki gruba blm olduk. ys da Friedman Saysdr, nk (11001)2
yor olsayd toplam 100 adet evet cevabnn
bulunmas gerekirdi. Oysa yalan syleyen bi- = (10110)2 eitlii salanmaktadr. Bir r-
ri sorulara 1 tane hayr 2 tane de evet
Alan Ka? nek de belik say tabanndan verirsek
cevab verecektir. Yani her yalanc, evet say- ncelikle (224)5 = (22+4)5 eitlii sonucunda 224 sa-
sn 1 arttrmaktadr. O halde adada 130 ayn yksek- ys da Friedman Says olur.
100 = 30 tane yalanc bulunmaktadr. lie sahip - Daha fazla bilgiye ve Friedman Say-
genlerin sna ulamak isteyen okuyucularmz
alan oranla- http://en.wikipedia.org/wiki/Fried-
ki Kule rn kullana-
Sorudaki kilit kelime merdivenlerin man_number adresinden yaralanabilirler.
rak CF/DF
eimlerinin ayn olmas. Merdivenlerin ei- = 6/3 = 2 ve BF/EF = 6/2 = 3 eitliklerini
mini olarak kabul edersek, toplam merdi- elde edelim. Ardndan ABye paralel olacak Cahit Arfn Ansna...
ven uzunluu (kule ykseklii) / (sin ) ola- ekilde EX ve FY doru paralarn izelim.
caktr. Dikkat ederseniz kulenin tabanndaki BEX geni BFY geni ile benzer olduu
emberin ap sonu zerinde etkili deil. O iin XY/BY = EF/BF = 1/3 olur. Ayn ek-
halde her iki kulenin de merdiven uzunluk- lide CDB geninin CFY geni ile benzer
lar ayndr. olmasndan tr CY/BY = CF/FD = 2 eit-
lii oluur. imdi de CEX ile CAB geni
Kayp Arlk arasndaki benzerlii kullanarak u eitlii
Kayp arlk 19a kadarki 18 arl u yazalm: AE/CE = BX/CX = (BY+XY) / (CY-
ekilde eletirelim. 1-101, 2-100, ... , 18-84. XY) = (1 + XY/BY) / (CY/BY - XY/BY) = (1
Ardndan kalan saylar da birbirleriyle ben- + 1/3) / (2 - 1/3) = 4/5. Son olarak yine
zer biimde eletirerek ikinci bir grup olu- benzer gen zelliinden AE / CE = 26 Aralk 1997 tarihinde kaybettiimiz
turalm: 20-83, 21-82, ... , 51-52. imdi yap- Alan(ABE) / Alan(BEC) = (3+x) / (6+2) byk matematik stad
mamz gereken tek ey 18 ikilinin olduu bi- =4/5 yazlr ve Alan(ADFE) = x = 17/5 bulu- Ord. Prof. Dr. Cahit Arf
rinci gruptan rasgele 9 ikili, 32 ikilinin bu- nur. lmnn 9. ylnda saygyla anyoruz.

sartranc 12/20/05 6:30 PM Page 1
A y
Satran
b a r K a r a a y
Deep Fritz 42 Kramnik 19.Ab1!! Olaanst! Grdm en insani bil-

gisayar hamlesi, ama belki insan gcnn de te-
sinde, imdiden satran tarihine kaznd. Ar he-
sap gc sezilerimizin yerini alabilir mi? Ya da il-
ham denilen eyin, rnein mzikte? chessba-
se.com/newsdetail.asp?newsid=3522 19...Ff6 20.c3 g6
21.Aa3! Vc6 22.Kh3 Fg7 23.Vg3 a4? 24.Fc2 Kb6?
nsan-bilgisayar mcadelesinin sonuna m ge-

lindi? Belki henz degil ama stnlk artk maki-
nelerde. Elimize ilk geen satran programlarn
hatrlyorum da krleme bile yenmek mmkn
olabiliyordu, stelik u anda izlenilmesi gereken
stratejinin tam tersine, karmak konumlara girip
oyun ortas hcum ve fedalaryla. Ama gnmz-
de durum deiti, kark konumlardan kanp
oyun sonunda ans aryorsunuz. Aslnda Kramnik 32.g4!! fg4 33.Fe4 de4 34.Fh4 Ke5 35.de5 Fe5
genelde ma boyunca iyi performans sergiledi. 36.Kf1 Vg8 [36...Vh6 37.Kf5] 37.Fg3! Fg7 38.Vg8
Hatta tek hamlede mat gremeyip kaybettii 10
oyunda bir hamle ncesinde kazan anslar bile Zita-Bronstein [E67] Prag 1946 1.c4 e5 2.Ac3
olabilirdi. Ne yazik ki 6. ve son partiye gelindiin- Af6 3.Af3 d6 4.d4 Abd7 5.g3 g6 6.Fg2 Fg7 7.00
de siyahlarla kazanmak zorundayd ve risk ald. 00 8.b3 c6 9.Fb2 Ke8 10.e4 ed4 11.Ad4 Vb6
Deep Fritz-Kramnik [B86] Bonn 2006 1.e4 c5 12.Vd2 Ac5 13.Kfe1 a5 14.Kab1 a4 15.Fa1 ab3
2.Af3 d6 3.d4 cd4 4.Ad4 Af6 5.Ac3 a6 6.Fc4 e6 25.e5! de5 26.Ke5! Af6 27.Vh4 Vb7 28.Ke1 h5 16.ab3 Ag4 17.h3
7.00 Fe7 8.Fb3 Vc7 9.Ke1 Ac6 29.Kf3 Ah7 30.Va4 Vc6 31.Vc6 Kc6 32.Fa4 Kb6
33.b3 g8 34.c4 Kd8 35.Ab5 Fb7 36.Kfe3 Fh6
37.Ke5 Fc1 38.Kc1 Kc6 39.Ac3 Kc7 40.Fb5 Af8
41.Aa4 Kdc8 42.Kd1 g7 43.Kd6 f6 44.Ke2 e5
45.Ked2 g5 46.Ab6 Kb8 47.a4 10 Mthi bir
oyun. Ama makinelerin hala baz zayflklar var ve
perde daha inmedi. chessbase.com/newsdetail.asp?new-
sid=3524
David Bronstein (1924-2006): Dnya ampiyo-
nu olamam mehur satranlar deyince saylabi-
lecek ok isim var: Zukertort, Maroczy, Pillsbury,
Tarrasch, Marshall, Schlechter, Charousek, Tarta-
kower, Reti, Sultan Han, Rubinstein, Nimzovich,
Reshevsky, Junge, Geller, Keres, Stein, Fine, Korc-
hnoi, Ivanchuk, Leko Ama ilerinde biri var ki
ou ampiyona tercih ederim: David Bronstein.
ampiyonluk manda Bronsteina kar geridey-
ken 23. oyunu zar zor kazanan Botvinnik, unvan- 17Ka1!! 18.Ka1 Af2! 19.Ke3 [19.Vf2 Ad3
n toplamda beraberlikle koruyabilmisti. Tek bir 20.Vd2 Ae1 21.Kd1 Fh3; 19.f2 Ab3] 19...Ah3
10.Ke3!? Yenilik! Deep Fritz, Kramnikin al hamle yznden el deitiren birok dnya ampi- 20.h2 Af2 21.Kf3 Ace4 22.Vf4 Ag4 23.h1 f5
ktphanesinden ekinerek(!) teoriden kyor. yonluu unvan var. Bronstein, unvan Sovyet st 24.Ae4 Ke4 25.Vd6 Kd4 26.Vb8 Kd8 27.Ka8 Fe5
10...00 11.Kg3 h8 12.Ac6 bc6 13.Ve2 a5 14.Fg5 ynetiminden gelen emirle kaybettii ynndeki 28.Va7 Vb4 29.Vg1 Vf8 30.Fh3 Vh6 01
Fa6 15.Vf3 Kab8 16.Ke1 c5 17.Ff4 Vb7 18.Fc1 iddialar iinse psikolojik basklara direnip direne- Bronstein-Kotov [B17] Moskova 1946 1.e4 c6
Ag8!?? nsann plan yapma yetenei bilgisayarn memek tamamen bana balyd. diyerek speklas- 2.d4 d5 3.Ac3 de4 4.Ae4 Ad7 5.Af3 Agf6 6.Ac3 e6
hesap gcne kar, hem de en st seviyede, zirve- yonlar reddetmitir. Basklara boyun eecek biri 7.Fd3 Fe7 8.00 c5 9.Ve2 cd4 10.Ad4 00 11.Fg5
de. Sonu artc, yoksa Deep Fritzin espri anla- de deildi. 1976da SSCBden kaarak Batya s- Ac5 12.Kad1 Ad3 13.Kd3 Vc7 14.Adb5 Vc6
y da m var? nan Korchnoiya kar Sovyet ynetiminin hazrla- 15.Kfd1 b6 16.Ad4 Vc7 17.Kg3 h8 18.Acb5 Vb7
d ortak mektubu imzalamayan birka bykus- 19.Ve5 a6 20.Ac3 Ad7 21.Fh6! 10
tadan biriydi. Bu yzden bykusta maa kesildi Bronstein-Geller [E27] Moskova 1961 1.d4 Af6
ve ar yaptrmlar grd. Belki de dnya ampiyo- 2.c4 e6 3.Ac3 Fb4 4.a3 Fc3 5.bc3 00 6.f3 d5
nu olamamasnn daha hayrl olduunu da syle- 7.cd5 ed5 8.e3 Ff5 9.Ae2 Abd7 10.Af4 c5 11.Fd3
mitir: Dnya ampiyonu olmak demek, satran Fd3 12.Vd3 Ke8 13.00 Kc8 14.Kb1 Va5 15.Kb7
brokrasisinin resmi formaliteleriyle dolu dnyas- Ab6 16.g4 h6 17.h4 cd4 18.g5 de3 19.gf6 Kc3
na girmek demekti. Karakterime hi de uymayan 20.Vg6! fg6 21.Kg7 10
bir pozisyon. Bronstein-Uhlmann [A08] Moskova 1971 1.e4
Bronstein-Botvinnik [A91] Moskova 1951 1.d4 e6 2.d3 d5 3.Ad2 Af6 4.Agf3 c5 5.g3 Ac6 6.Fg2
e6 2.c4 f5 3.g3 Af6 4.Fg2 Fe7 5.Ac3 00 6.e3 d5 Fe7 7.00 00 8.Ke1 b5 9.e5 Ad7 10.Af1 a5 11.h4
7.Age2 c6 8.b3 Ae4 9.00 Ad7 10.Fb2 Adf6 b4 12.Ff4 Fa6 13.Ag5 Ve8 14.Vg4 a4 15.Axe6!
11.Vd3 g5 12.cd5 ed5 13.f3 Ac3 14.Fc3 g4 15.fg4 10 Bronsteinn dnyann en nde gelen satran-
Ag4 16.Fh3 Ah6 17.Af4 Fd6 18.b4 a6 19.a4 Ve7 larna tereyandan kl eker gibi att minyatr-
20.Kab1 b5 21.Fg2 Ag4 22.Fd2 Af6 23.Kb2 Fd7 ler hep hatrlanacak. Ama daha da nemlisi centil-
24.Ka1 Ae4 25.Fe1 Kfe8 26.Vb3 h8 27.Kba2 Vf8 menlii ve sportmenlii yeni kuaklara daima r-
28.Ad3 Kab8 29.ab5 ab5 30.Ka7 Ke7 31.Ae5 Fe8 nek olacak.

zekaocak 12/20/05 8:17 PM Page 107
Z E K A O Y U N L A R I
E m r e h a n H a l c
e-posta: emrehan@halici.com.tr
Saat Gz Aldanmas
Aadaki resimde 13 insan yz sakl. Hepsini bulmaya aln.
Saatiniz-
de dakikala-
rn tmn
gsteren 60
adet nokta
bulunuyor.
Saatinize bakyorsunuz: Akrep bir nokta-
nn stnde, yelkovan ise bir nceki nok-
tann stnde. Saat ka?
Bo Kare
Bo olan kare-
ye uygun sayy ya-
znz. Ann geldii bir dng erevesinde). r- halka 4 puandr. 1'den 41'e kadar tm
nein B harfi, Y,Z,A,B,C,,D harflerinden skorlarn (hedefe isabet eden oklarn pu-
her hangi biri ile kodlanabilir. an toplamlar) elde edilebilmesi iin mer-
Bir harf birden fazla kullanlyorsa, kez dairenin ka puan olmas gerekir?
stteki koula uymak kouluyla, her defa-
Tart lemi snda deiik harflerle kodlanabilir. Kesimeyen Yollar
ifreyi zerek zdeyii bulunuz.
Elinizde ikisi krmz, ikisi mavi ve iki- Ayn harfli kutular birbirlerine balaya-
si de sar renkte olmak zere toplam alt caksnz. izeceiniz yollar birbirleriyle ke-
top ve iki kefeli bir denge terazisi bulunu- Oklar ve Puanlar simeyecek ve drtgenin iinde kalacak.
yor. Her renkteki toplardan biri 50, die-
ri ise 49 gram. Baka hibir arlk kul- Yarmaclarn
lanmadan sadece toplar birbirleriyle tar- altar adet ok
tarak, btn toplarn arlklarn bulma- ataca bir dart
nz istiyoruz. turnuvas dzen-
Hedefiniz en az tartma ilemiyle sonca leniyor. D halka
ulamak olduuna gre ka tart yapma- 1 puan, ortadaki
nz gerekir?
Harf Bloklar
Aralk Aynn zmleri 89
Soru areti Soru areti renciler
KBNBEYZDOKSANKYRM 5 kz, 5 erkek renci var.
Soru iaretinin yerine ki dizi i ie: (BR, , ALTI,
hangi eklin geleceini TRMDRT,...) ve (BR, DRT, SEKZ, ON, Tehlikeli Blge
bulunuz. ...). lk dizide bir nceki say ile o saynn harf 248+15+4/3 metrekp
says arplyor, iknic dizide ise toplanyor. i kpler+d kpler+(12 adet 1/4 silindir h=5)
(216x12=2592, 17+6=23). + (8 adet 1/8 kre r=1)
ifreli zdeyi Dmeler
98+150+15+4/3 metrekp
Kaldrlacak olan dmeler mavi renkle Sekiz Para

Bir zdeyiin ifrelen- gsterilmitir.
dirilmi hali aadadr:
ifrede her harf ken-
dinden nce ya da sonra-
ki 3 harflik bir snr iin-
deki bir harfle deitiril-
mekte ya da deitirilme-
den braklmaktadr (Zden sonra tekrar Sfr-Bir
1,1,1
(0dan 7ye kadar olan saylarn ikili say sisteminde
yazllar: 0,1,10,11,100,101,110,111)

teknoocak06 12/21/05 1:50 PM Page 100
Tekno Tezgah
H a c e r E r a r
Bu sayda aynalarn prltl dnyasna bir giri yapacaz. Iksz ayna dnebiliyor
musunuz? Elbette ki hayr, aynalar prltsn a borludur. Bu sayfann elektronik
devre elemanlar kullanlarak oluturulacaktr.
Tek Ynl Aynalar (One Way Mirror)

Gnmzde kullanlan standart aynalarn o-
u ince bir tabaka alminyum kaplanm cam-
lardan imal edilir. Arka yzleri siyaha boyana-
rak (srlama) anma engellenir. Bu tr aynalar
gelen n byk bir ksmn geri yanstr. Ay-
nalar kiisel bakm (boy aynas vb.), gvenlik
(arabalarn dikiz aynalar, binalarn kelerine
yerletirilen aynalar) ve bilimsel amalarla (te-
leskop vb) kullanlr. Tek ynl aynalar gelen
n bir ksmn geirir, bir ksmn yanstr.
Aslnda standart aynalarda da bu durum vardr, arkalar siyaha boyanarak yansma oran ar-
trlr. Tek yn etkisi bir tarafn aydnlk dier tarafn karanlk olmasyla salanr. Aydnlk
tarafta ayna etkisi baskndr. Karanlk tarafta geen klar grlr, cam etkisi baskndr. Psi-
kolojik testlerin yapld odalarda ve kriminal amalarla kullanlr. Binalarn d cephe kap-
lamalarnda benzer cam malzemeler kullanlr. Camlara ince tabaka bir film kaplanarak da
bu etki oluturulabilir.
Aynalarda Sonsuz Grnt (Infinity)

Gerekli Malzemeler: Iklandrma devresini
Standart dz ayna (20 cm apl) kurun. LEDi (Light Emit-
Tek ynl ayna (18 cm apl) ting Diode) mukavva ku-
Kapakl mukavva kutu (taban alan en az 15 X 15 cm)
tunun kapann tam or-
Maket ba
Iklandrma in (Eyll 2006 saysndaki sayfamza baknz, tasndan dar karn ve
pdf formunu www.biltek.tubitak.gov.tr/tekno_tezgah adre- arkasndan silikon ile ya-
sinde bulabilirisiniz) ptrn. Pil yatan kutunun iine koyun.
Multi LED (veya normal LED) LED ortada kalacak ekilde kutunun kapa-
3 Voltluk pil yata
nda aralarnda 5 cm mesafe olan 2 yark
2 adet 1.5 Volt pil (AA)
0-1 anahtar an (genilii 0.5 cm olsun). Standart ayna-
havya y yara yerletirin (alt taraftan yaptr-
scak silikon tabanacas manz gerekebilir), tek ynl aynann
parlak yz ite kalacak ekilde di-
er yara yerletirin. Iklandr-
ma devresini an (anahtar 1e
getirin) kutuya koyun kapan
kapatn ve oluan muhteem
sonsuz grntnn tadn ka-
rn. Aynalarn ekli farkl olabilir,
standart aynay duvara monte ede-
bilirsiniz. Iklandrmay mum veya
normal ampller ile de yapabiliris-
niz.
e-posta : hacererar@yahoo.com

nasilcalisir 12/20/05 6:22 PM Page 1
N a s l a l r
T r k a n Y n e y
kavram, boyutlu uzayda da geerli; ancak, bu
GPS Alclar Nasl alr? kez daireler yerine krelerle uramak durumun-
Kresel Konumlama Sistemi (GPS), dnya dayz. stelik, yerimizi tam tamna bulabilmek
evresinde dnen 24 uydudan oluur. Bu uydu- iin daire yerine drt kreye gereksinimimiz
lar, GPS alcs olan herkesin gezegenimizin her var. GPS alcsnn en nemle zellii, alcnn
hangi bir yerindeki konumunu kesin enlemi ve drt ya da daha fazla uyduya olan mesafesini he-
boylam ile saptayabilmesine olanak salar. Da- saplayabilme yetenei. Alc, dnyadaki tam ko-
larda yry yapan, tekneyle okyanusa alm, numunu ve yksekliini hesaplayabilir. Tabii yal-
yabanc bir kentte bulunan ya da gece kk ua- nzca uyduyu bulabilirse! Ondan sonra dnya-
yla yol almaya alan insanlar iin GPS mucize tir. Alc btn zaman ve dolaysyla da me-
y temsil etmek zere hayali bir kre kullanr ve safe lmlerini iine yerletirilmi saat yardmy-
bir alettir. GPS alcnz varsa kaybolmanz sz ko- size konumunuzu bildiren bilgiyi verir, fakat yk-
nusu deildir. la yapt iin, mesafeler orantl olarak yanl
seklik bilgisi vermez. olacaktr. Alc bu kez de drt uydunun tek bir
GPS alcsnn yerinizi saptayabilmesi iin iki noktada kesimesi iin gerekli mesafe ayarlama-
Bu Mucize Nasl Gerekleiyor? eyi belirlemesi gerekir:
Bir yerin konumunu nokta olarak belirlemek sn yapar. Bu, mesafe lmn ayarlayabilmek
- stnzdeki en az uydunun konumu iin saat ayarn yapmasna olanak verir. te bu
iin GPS uydular ile GPS alclar birlikte alr- - uydunun her birinin sizinle arasndaki
lar. GPS uydu sisteminin nasl altn anlamak yzden de GPS alcs aslnda, uydulardaki ato-
mesafeyi mik saatlerle son derece hassas bir biimde ak-
iin, yanlln nasl olduunu anlamakta byk
yarar var. an doru zamanlar saptar.
Mesafeyi Hesaplamak Bu yntemle ilgili tek sorun, hzn lm.
GPS uydular, GPS alcsnn alglayabilecei Daha nce de deindiimiz gibi, elektromanyetik
radyo sinyalleri yollar. GPS alcs da bu sinyalin sinyaller, vakum iindeyken k hznda hareket
uydudan alcya ulaabilmesi iin gerekli zaman ederler. Dnya tabi ki bir vakum alan deildir ve
hesaplar. Radyo sinyallerinin ne kadar hzla yol atmosfer, sinyalin iletimini yavalatr. GPS alcs,
Kendi yerini aldklarn bildiimize gre (bunlar elektroman- atmosferin durumlaryla ilgili geni apl karma-
belirleyebilmesi iin bir
GPS alcsnn, konumlar
yetik dalgalardr ve dolaysyla vakum iinde da- k matematiksel modeller kullanarak sinyalin
belli olan uyduya olan kikada yaklak 300.000 km olan k hzyla ha- asl hzn tahmin eder. Bu arada uydu, alcya ye-
uzakln bilmesi gerekir. reket ederler), bize ulamalar iin geen zaman dek bilgiler de iletebilir. Btn bu anlatlanlarda
hesaplayarak ne kadar mesafe kat ettiklerini bu- zetle u balklar kyor:
labiliriz. - Kresel Konumlama Sisteminin ufuk stn-
Sinyalin uyduyu terk ettii ve sizin alcnza de her hangi bir zaman diliminde ve her hangi
ulat saat tam olarak biliniyorsa, zaman he- bir noktada en az drt tanesinin varln garan-
Trkiyenin her hangi bir yerinde kaybolduu- saplamak ok kolay. Bu sorunu zmek de Kre-
nuzu varsayalm nerede bulunduunuza dair en ti edebilmesi iin 24 tane uyduya ihtiyac vardr.
sel Konumlama Sisteminin temel ii. Sorunu z- Genelde her hangi bir anda GPS alcsnn "gre-
ufak bir fikriniz dahi yok. Birine soruyorsunuz; di- menin bir yolu, uydulara ve alclara son derece
yelim ki, o da size Ankaraya 150 km uzaklkta bildii" sekiz kadar uydu vardr.
doru ve senkronize saatler koymak. Uydu, belli - Her uyduda atomik saat bulunur.
olduunuzu sylyor. Ancak, bu bir bilgi tek ba- bir zaman dilimi iinde, diyelim ki gece yars,
na bir ie yaramyor. Ankara merkezinin 150 km - Uydular, uydularn her birinin ne kadar
sinyalinin bir paras olarak yalanc-saysal-kodlar uzaklkta olduunu saptayabilmeleri iin GPS al-
evresinde her hangi bir yerde olabilirsiniz. Daha (pseudo-digital-codes) denen uzun bir saysal be-
sonra birine daha soruyorsunuz, diyelim ki o da clarna radyo dalgalar gnderirler. Uydular biz-
ti (pattern) gndermeye balar. Alc da ayn sa- den yaklak 12.660 mil (20.370 km) uzaklkta-
size Krehirden 270 km uzaklkta olduunuzu ysal betiyi ayn zamanda yani tam olarak gece
sylyor. Bu da bir ie yaramyor, nk bu iki ki bir yrngede dndkleri iin, yolladklar sin-
yars gemeye balar. Uydunun sinyali alcya yaller de GPS alcsna ulaana dek baya zayf-
emberin kesitii iki noktadan birinde olabilirsi- ulatnda, betinin gnderilmesi alcnn betiyi
niz. nc bir kii ise diyelim ki ankrya 220 lar. Dolaysyla GPSinizin alabilmesi iin ola-
altrmasnn bir miktar gerisinde kalacaktr. bildiince ak alanda olmanz gerekir.
km uzaklkta olduunuzu sylyor. Bu gecikmenin uzunluu, sinyalin kat ettii me-
safeye eittir. Eer sinyal bir dz izgi halinde Uydularn Yerlerini Saptamak
yol alyorsa, bu mesafe uyduya olan mesafe ola- GPS hesaplamalar iin dier nemli nokta-
.
Ankara
Ankara
. caktr. lardan biri de uydularn nerede olduklar bilgisi.
.
Krehir Byle bir sistemi iletebilmek iin ancak ato-
mik saatlerde bulunan trden bir doruluk ve ke-
Bu hi de zor deil; nk uydular, ok yksek
ve tahmin edilebilir yrngelerde dnyorlar.
sinlik gerekli. nk, bu hesaplamalarda nanosa- GPS alclar, uydularn belirli bir zamanda nere-
niyelere dek inilen bir duyarllk sz konusu. de olduklarn gsteren bir almana belleklerin-
Senkronize saatler kullanan bir GPS yapmak iin, de saklarlar. Ayn ya da Gnein ekimi gibi et-
.
Ankara yalnz uydularda deil, alcda da atomik saatler
kullanlmas gerekir. Ancak atomik saatlerin fi-
kiler uydularn yrngelerini ok az da olsa de-
Krkkale
.
Krehir
yatlar 50.000 $ ile 100.000 $ arasnda gezindi-
itirir, fakat ABD Savunma Bakanl, srekli
olarak tam yerlerini belirleyip, yaplacak ayarla-
i iin, gnlk tketici kullanmna sunulmas malar uydudan yollanan sinyalin bir paras ola-
.
ankr son derece pahal!
Kresel Konumlama Sistemi bu ii ok etkin
rak tm GPS alclarna yollar.
Bir alcnn salad en temel bilgi, o anda
bir biimde zm GPS alcs iine atomik sa- alcnn bulunduu mevkiin enlemini boylamn ve
at yerine normal quartz saat yerletirilmi. Alc, de yksekliini vermektir. ou alc, sonra bu
Bilinen nokta ile Krkkale civarnda bir almakta olduu tm sinyalleri deerlendirerek,
yerlerde olduunuzu gryorsunuz. bilgiyi, haritalar gibi dier baka bilgilerle birle-
hem tam zaman hem de tam konumu e zaman- tirip kullancya daha faydal hale getirir. Alcnn
yanllama (trilateration), dier bilinen ko- l olarak bulabilmek iin gerekli hesaplamalar
numlara olan mesafeler biliniyorsa, bir noktann hafzasnda sakl haritalar kullanabilir, daha ay-
yapar. Konumu saptanm drt uyduya olan me- rntl haritalar hafzasnda saklayabilen bir bilgi-
yerini belirlemeye yarayan son derece basit bir safeleri bulduktan sonra tek bir noktada kesien
geometrik ilke. ki boyutlu uzayda bunun ardn- sayara balanabilir, ya da blgenin ayrntl bir
drt kre izilebilir. Eer yanl lm yaplm- haritasn satn alp GPS alcnzn verdii koordi-
daki geometriyi anlamak son derece basit. Ayn sa, bu drt kre tek bir noktada kesimeyecek- natlarn yerini harita zerinde bulabilirsiniz.

forumOcak 12/20/05 5:53 PM Page 1
G l
Forum
g n A k b a b a
navlar yapyoruz. Evet byklerim soruyo-

rum size?
Turgay Bulut
Webdeki Mesajlardan
Anladma Gre
Bana gre, hemen her konuda toplumu-
gibi yaar ya da yaatlrsak bundan herkes
muz ok fazla aratrp, gzlem ve de ince-
zarar grr. Her kapda u anlamsz tabe-
lemede bulunmuyor. Aslnda birok vakf
lay grrz : "_ayata _ahiliz _iz"
ya da sivil toplum aratrmalar da bunu
Evet, doru, zel bireyleriz. Elbette
gsteriyor. Ayrca bu grmle ilgili 'Bi-
farkl olduumuz inkr edilemez. Ama g-
lim ve Teknik' sitesindeki mesaj panosuna
ze soka soka, iaret ederek ya da edilerek
bakmak da yeterli. Birok arkadamzn
"(H)ayata (D)ahiliz (B)iz" dersek ilgiden
nternette kolaylkla bulabilecei sorular
ok yarglanmaya, birlikten ok ayrla
Yirmi Dokuzda "bize yollar msnz?" diye yazmalar, kolay-
yatkn oluruz. nk herkes en az herkes
clk yoluna katmz durumunu gzler
Diyelim ki; yirmi dokuz harften kadar zel ve gzeldir.
nne seriyor. Oysaki birok renci ve di-
kayboldu ya da diyelim ki yirmi dokuz harf- Gruplar oluturup, birer bayrak aarak
er genlerimiz saatlerce nternet kahvele-
ten n kullanamyoruz ya da kullan- kime kar ve nereye gidilebilir? Beraberlik
rinde 'chat' yaptklarn gryorum. Oysa
mak istemiyoruz. Ne olurdu o zaman...? denen ey her yerde yanyana grnmek
bu zamann yalnzca kk bir blmyle
"H" km olsa alfabeden, "herkes" i midir? Bu ekilde ne kadar "HDBayata
devasa bir bilgi hazinesine ulaabilirler.
nasl yazabilecektik? "D" nin olmad sa- HDBahiliz HDBiz" dersek diyelim, istedii-
Daha birka ay nce Bilim ve Teknik dergi-
trlarda nasl bahsedebilirdik "deniz"den, mizle ve ifade ettiklerimiz hep farkl ola-
sinin vermi olduu DVD'ler muhteem bir
"dalgalar"dan... "B" harfini kaybettiimiz- caktr.
bilgi hazinesi, bunlar deerlendirebilsek
de, nasl aacaktk konular "Bir"den, "Bir- Yazk ki, oumuz birbirimize olan ihti-
hayatmzda ok eyler deiecek. Bana g-
lik"ten ya da "Ben"den balayarak? yacmzdan habersiziz. Birbirimizi nasl ta-
re evreyi deitirmek yerine nce kendi-
Bu harf olmasa nasl "Hayata Dahiliz mamladmz gremiyoruz...
mizi deitirmeliyiz. Bunun yannda "bir-
Biz!" diye yazabilirdik satrlara? Anlaml eylerden bahsedebilmek iin
likten g doar" deyimiyle bilgi paylam-
Hayat bu yirmi dokuz harfle ifade edi- yirmi dokuz harfi de kullanmak mecburiye-
nn ne denli nemli olduunu grebiliriz.
yoruz satrlarda. Tm dertlerimizi, ykle- tindeyiz!
Ama birok arkadan paylaalm dedii
rimizi, mektuplarmz, isimlerimizi... Yal- Vefa Lk
konularda birok arkadatan yant alama-
nzca bu yirmi dokuz harfle yazyoruz. H,
dm. Bana gre bu durum, bilim anlaym-
D, ve B.. Yirmi dokuz harften .. Yani bu Sistem Ltfen zn yalnzca basit bir chat anlayndan iba-
harf alfabemizde yzde 10.3 lk bir yer
u andaki niversite retim sistemine ret olduunu gsteriyor. Oysaki 'Bilim ve
kaplyor. Bu oran ve yzde 12.29luk oran
karym. Okuduum okulda retim g- Teknik' okuyucular bundan muaf olmaly-
ok yakn deil mi?
revlimiz az olmasna ramen hala bilinen, dlar. nk bu lkenin bilimsel dnce
Yzde 12.29luk oran da ne diyeceksi-
buluu yaplm eyler zerine allyor gcn gelecekte onlar sahiplenecekler.
niz? Trkiye nfusunun yzde 12.29 ora-
ve doktora yaplyor. Kk hcre ya da ge- Bilim ve Teknik dergisi bu konuda kvlc-
nnda blm engelli bireylerden oluuyor.
netik zerine danabileceim bir hocamz m balatm, bunun devamn getirecek
Bu da yaklak sekiz ksr milyon insan
var o da okulu zor idare ediyor. Okulumuz- olansa lkedeki genlerdir. Umarm yaz-
demek oluyor. (Bu azlara sakz olan 8
da aynen lisede olduu gibi bir sistem gel- dklarm istediim mesaj vermitir. Hepini-
milyon ifadesini daha sonra deeceim)
mesini istiyorum ve ayorum. Orta reti- ze aklnzdan bilginin ve elinizden kalemin
Ben de alfabedeki o harften biriyim.
me bizden daha kaliteli bilim ve retim eksik olmad bir yaam diliyorum.
Dier yirmi sekiz harften ne bir stnl-
sunuyor. 1. snfta temel dersler ileniyor Cemal Gl
m var, ne de eksiim.
ve 2. snfta herkes sevdii blm seerek
Saklanmadm ben asla. Saklanmamal-
yz da zaten! Toplumdan ayr bireylermi
okuyor ve szelci, saysalc diye setikle- niversitedeki Semeli
ri dallara ayrlyorlar. Saysallar fen, Trk-
e ve matematik olarak, szel ise yabanc Dersler Hakknda
dil ve szel dersleri diye ayrlmakta. Bizse Biyoloji blm 4. snf rencisiyim.
sevmediimiz dersleri 4. snfa kadar zo- Kafam ok kark. Son snfta blm se-
runlu ilemek durumunda kalyoruz. Elbet- imlerimiz oluyor. Semeli ders tarz bir
te bu durumun ardndan ezbercilik geliyor. ey. Elbette bu dersler yksek lisansta sei-
Ne ders verimli oluyor ne de ders zevkli i- lecek alanla paralel olursa ok ie yaryor.
leniyor. Hep yerimizde sayyoruz. Sorun Bu konuda birbirimizi ynlendirebilmek
bakalm ezberle yksek retimi bitiren bir iin dnce paylam neriyorum ve ben
kii acaba o ezberledii dersleri anmsyor moleklerbiyoloji ve genetik blm hak-
mu? Gnlk hayatnda kullanyor mu? Pe- knda bilgi edinmek istiyorum.
ki neye yarad niversite? Niye vize final s- Funda Serin
Deerli Okurlar, grlerinizi
400 kelimeyi gemeyecek biimde ve fotorafnzla birlikte "TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Forum Kesi, Atatrk Bul. No:221 Kavakldere- Ankara" adresine gnderebilirsiniz. Grler aktarlrken 3. ahslar sulayc
ifadelerden kanlmasn rica ederiz. Forumda ve Serbest Krsde yaymlanan okuyucu grleri Bilim ve Teknik dergisini balamaz. Forum kesine aadaki telefon ve faks numaralaryla da eriebilirsiniz:
Tel: (312) 468 53 00 / 1067 (Glgn Akbaba) Faks: (312) 427 66 77

ilettikOcak 12/20/05 8:11 PM Page 1
lettikleriniz
Gemi Yln DVDsi Bilimsel almalara Atlan
Dergide ve/veya web sitenizde 37 yllk
DVD'den sonra, her yl 1 CD eklinde o ylki tm
Bir Tohum
saylarn verileceini okumutum. Bu haber mes- Dnyamza baktmz zaman dnyay ynlendi-
leimle ilgili olduu iin ayrca dikkatimi ekmi- ren toplumlarn bilim ve teknolojiye yaptklar katk,
ti. u an web sitesinde bu konuda bir haber g- kendimizle karlatrdmz zaman bizim amzdan
remedim. Byle bir alma var mdr? Bilgi almak zc bir durum ortaya karmakta. Bu durumu
istiyorum. Ayrca daha nce verdiiniz DVD iin, olumluya evirmek iin, Hatay ilimizin skenderun il-
mesleim ve bilgibilim adna sonsuz teekkrler esinde, 2006-2007 eitim ve retim ylnda Tos- balar. Alt hafta gibi ksa bir srede boyu yaklak
ederim. yal Holding tarafndan bir bambu aac tohumu top- 27 metreye ular. Toselik Fen Lisesi Trkiyemizin
M. Cem ztrk raa ekilerek Milli Eitime devredildi. Bu tohum bilim havuzuna, bambu aacnn boy atmas gibi kat-
Toselik Fen Lisesidir. k yapabilmek iin Bilim ve Teknik dergisine toplu
Bilim Felsefesi Kesi inliler bambu aacn yle yetitirirler: nce abonelik gerekletirmilerdir. Toselik Fen Lisesi bi-
aacn tohumu ekilir, sulanr ve gbrelenir. Birinci yl lim misyonunun blge ana bayiliini en iyi ekilde
niversitede fizik blmne kaydolduumdan
tohumda herhangi bir deiiklik olmaz. Tohum yeni- gerekletirmeye alarak ilkretim okullarmzda
beri yaklak 4 yldr derginizi takip ediyorum ve
den sulanr ve gbrelenir. Bambu aac ikinci ylda da Bilim ve Teknik dergisi keleri oluturacaktr. Trk
ok beeniyorum. erik asndan gayet zengin ol-
topran dna filiz vermez. nc ve drdnc yl- genlii ve retmenleri adna Tosyal Holding Yne-
masna ramen bilim felsefesi konusunun eksik
larda, her yl yaplan ilem tekrar edilerek bambu to- tim Kurulu Bakan Fuat Tosyalya teekkr ederiz.
kaldn dnyorum. Derginin birka sayfasn
humu sulanr ve gbrelenir. Fakat inat tohum bu yl- Bizler de bu kurum sayesinde Trk toplumuna yarar-
da bu konuya ayrabilirseniz ok memnun olurum.
larda da filiz vermez. inliler byk bir sabrla bein- l bir eyler yapabilmek iin elimizden geleni yapma-
Emei geen herkese teekkrler.
ci ylda da su ve gbre vermeye devam ederler. Niha- ya alacamz belirtmek istedik.
Onur Unat
yet beinci yln sonlarna doru bambu yeermeye Yusuf Elvan/Toselik Fen Lisesi
Eletirim Var bilgiye kavuturmanzdan dolay gnlden teek-

Bilim ve Teknik dergisini her ay ilgiyle okuyo- krler.
Gemi Saylar stiyorum
rum. Ama getiimiz aylarda Trkiye de Jeolojik Glcan Efe Bilim ve Teknik dergisinin eski saylarn ar-
Devirler konulu uzun alma hi ilgimi ekmedi. yorum. Ama bulamadm. Bu konuda yardm bekli-
ok daha gzel bir konu seebilirdiniz. Bunu be- Olgun Dergi... yorum.
lirtmek istedim. Elif Uzun
nsan farkl yapan mcizevi dergi Bilim ve
Emrecan Aydnkal Teknik olsa gerek. Sanki hayatn suyunu skmlar,
sayfalarn arasna serpmiler. Arkadalar bu dergi- Bilim Merak...
Bilginin Kayna de kendinizi bulacaksnz, eminim. Bu dergide Bilime ve teknoloji ok ama ok meraklym.
Bilim Teknik dergisinin iindeki bilgiler bence amatrce yazdm yazlarmn sergilenmesini is- Hep kafamda bir eyler tasarlyorum; ama sonuca
olaanst. Bilmediim, duymadm ve sradan terdim. Bakn yaz dedim; nk yaz yazmaya ba- bir trl gidemiyorum. Ne yapmam gerek bana yol
yaynlardan asla renemeyeceim bilgileri bu der- ladm, biriik arkadam Bilim ve Teknik dergisi gsterin. Ayrca hemen belirteyim bu merak Bilim
giden reniyorum. Beni donatmanzdan, beni in- sayesinde. ocukla balad ve Bilim ve Teknikle devam ediyor.
san olmann en nemli gstergelerinden biri olan brahim Arkan Abdurrahman Aktan
Her ne kadar Cem ztrk kardeimizin sorusunun yakndan tanm olmamz. Biz biliyoruz ki, bilim tutkunu srede hem dergimizde, hem de web sayfamzda yerine
ntn dergimizin bu saysnn kapayla vermi bulunuyor- okurlarmz da bilimle olan ilikilerinde ticari gdlerle getirmeye alacaz.
sak da yine de bu konuda birka sz gerekiyor. Bir ok hareket etmiyorlar. Kim Bilim ve Teknik okumann zevki- Birok okurumuzun, retmenimizin heyecan ve se-
kii soruyor: Bindiiniz dal kesmiyor musunuz? Normalde ni yalnzca ylda bir kez tatmak ister ki? Hangi bilim tut- vinle karlad Zaman Tnelinde Trkiye adl alma-
12 sayy satmanz gerekiyorken, okurlarnz yalnzca bir kunu yeni gelimeleri renmek iin bir yl sabredebilir mzn Emrecann neden ilgisini ekmediini anlayamadk.
say paras vererek 12 sayy birden alm olmayacaklar ki?.. Kim artk nmzdeki saylarla peyderpey gelmeye Ama gelen geribildirimden grdmz, hedefimize ula-
m? Yantlayalm: Bir kere bizim hedefimiz, ticaret ya da balayacak olan animasyonlu bilim CDlerini karmak is- tmz ve eitli illerde yaayan okurlarmzn, yaadklar
kr deil. Bilimsel ve teknolojik ilerlemeleri, atlmlar en teyebilir ki? O halde neden bunu yapyoruz. Yant basit: yerlere gemiten gnderilen zaman kapsln ilgiyle kar-
ksa zamanda ve en anlalabilir biimde, bata rencile- Geri Bilim ve Teknik saylarn o rengarenk yllk kutula- ladklar, jeolojik ve biyolojik kalntlara bundan byle
rimiz olmak zere kafasn aydnlk tutmak isteyen herke- rnda ktphanelerimizde tutmak bambaka bir zevk; ama daha duyarl olacaklar. Bu arada baz okurlarmzsa, bu
se iletmek. Bunu yaparken de teknolojinin bize salad ierdii bilgilere bir yolculuk srasnda da bavurmak ge- yazy ssleyen haritalarda renk anahtar olmamasndan
her trl olana sonuna kadar kullanmak. Kuku yok ki reksinimi doabiliyor. Ya da bilgisayar bandan kalkma- yakndlar. Bizse haritalarn ounun kolayca anlalabile-
nternet bu olanaklardan en byn salyor ve biz de dan aranan bilgiye ulaabilmek gereksinimi. zetle biz cek basitlikte olmalar, daha karmak olanlarnda ki renk-
ieriini srekli olarak zenginletirdiimiz web sayfamzla hem kendimize, hem de okurlarmza gveniyoruz ve ver- lerin anlamlarnn da yanlarndaki metinlerde akland
bunu kullanmaya alyoruz. DVD ve CD gibi multimedya diimiz bu DVD ve CDlerle aramzdaki balarn daha da iin koymadk. Ancak, ksa sre iinde bu konu zerinde
aralar da ok nemli bir baka bilgi aktarma ortam. Biz gleneceini biliyoruz. Kant m? Bilgi Hazinesini daha detayl olarak hazrlamay dndmz posterler-
de yalnzca basl dergimize odaklanp bu ortama srt e- okurlarmza hediye ettikten sonra umduumuz gerekle- de bu gerei elbette yerine getireceiz. Glcan ve brahim
virmek istemiyoruz. Aksi halde hem elimizdeki olanaklar ti ve aileden eitli nedenlerle uzaklam olanlar, bu sa- kardelerimize, dergimiz hakkndaki dnceleri iin s-
yeterince kullanamam, hem de ada yayncln ge- yede yollarn bularak yeniden yuvamza dndler. Dergi- cak bir teekkr gnderiyoruz. Elifin isteine gelince,
reklerini yerine getirememi oluruz. Bunun iin 39 yllk mizin tiraj azalmad, tersine ykseldi. belli ki yukarda szn ettiimiz DVDyi karm. Bir ke-
tm saylarmz ieren arivimizi nce elektronik ortamda Bu yant galiba biraz (!) uzun olduundan tekiler hare, bu CDyi karmasn. nceki 39 yla gelince de, eli-
abonelerimizin kullanmna atk, daha sonra da Temmuz liyle ksa olacak, ama daha az iten deil. ncelikle se- mizde bulunan ok az sayda DVDden birini edinmek iin
ve Austos saylarmzla Bilgi Hazinesi DVDsi biiminde kin bir eitim kurumu oluturup bunu Milli Eitime arma- telefonla ya da e-postayla bize bavursun. Abdurrahman
siz okurlarmza hediye ettik. imdi de tamamladmz an ederek bir tohum atan Tosyal Holdinge ve bu tohu- kardeimizse arad yolda zaten ilerliyor. Tuttuu yol
40. ylmzn cokusunu, 2006 saylarmz ieren bir CD mu yeertecek suyu sabrla salamak iin dergimize top- doru. Bilim ve Teknik her zaman kendisine rehber ola-
halinde sizlerle paylayoruz. leriki yllarda da aynsn ya- luca abone olan renci kardelerimizi yrekten kutluyor cak. Sorunlarn bizle daha somut biimde paylarsa yar-
pacaz. Bizim sizlere bu hizmeti yapmakla satlarmzn ve bu rnein teki kurulularmzca da benimsenmesini dmmz da kolaylaacaktr.
azalaca endiesi tamamamzn bir nedeni de bu 40 yl diliyoruz. Sayglarmla
sresince birok kuan katld ailemizin bireylerini ya- Onur Unat kardeimizin dileini de not ettik. En ksa Rait Grdilek

yildizTakim 12/21/05 1:43 PM Page 1

Bu ay sizin de
fark ettiiniz gibi yeni bir blme
balyoruz. Sporun eitli alanlarnda takm-
lar oluturulurken miniklerle genler arasnda yer alan
kategoriye yldzlar ad veriliyor. Biz de benzer bir espriy-
le, bilime ilgi duyan gen arkadalar iin balattmz bu
blme Yldz Takm adn verdik. Bu kede bilime ilgi
duyan yldzlar kategorisindeki genlere seslenmek isti-
yoruz. Bu blm sizlerin. Bilim ve Teknik Dergisinin bu
sayfalarnda, bilimi ocukluktan genlie ilk admlarn
atan sizlerin dinamizmiyle kucaklatracaz. Bu sayede bi-
limin yalnzca byklerin ii olmadn, hatta bilimin ya
olmadn hep birlikte grebileceiz. Bilim her yatan in-
sana seslenebilir. Kimileri iin ok karmak kuramlar ilgi
ekiciyken, kimileri her gn yaadmz sradan olaylarn
basit bilimsel aklamalaryla ilgilenebilir. unu hemen be-
lirtmeliyiz ki, bilimde her konuya yer var! Biz
de en basitinden, anlalmas en zor karmak
eylere kadar birok konuya bu sayfalarda yer
vermek istiyoruz. Tabii, sizlerin istedii, sizlerin
anlad dille. Tabii ki bu blmn ta-
sarm da sizlere zel
yildizTakim 12/21/05 1:43 PM Page 2

rip, grlerinizi yanstacaz.
Yani bu blm sizin de sesinizi duyurabi-
leceiniz bir serbest krs olacak. Bu nedenle,
bize olduu kadar size de i dyor. Siz de, dergi-
mize yapacanz katklarla Bilim ve Teknik Yldz
Sizler ar- Takmn oluturacaksnz.
tk yetikinlie
adm atm, evresin- Bizler bilimin ok elenceli ve uralmas en g-
de olup biteni merak eden zel alanlardan biri olduunu dnyoruz. Bilim
ve sorgulayan insanlarsnz. Bizler- kltrnn kk yalardan balayarak bir mre
se, bu heyecanl yolcukta sizlere elik et- yaylmas, hem kiinin kendini gelitirmesi hem de
mek ve ardnda ne oluunu merak ettiiniz ulusumuzu gelimi uygarlklar seviyesine tamas
kaplar bilimin anahtarlaryla amanza yardm et- asndan nemli. Bilimin elenceli dnyasnda siz
mek iin greve hazrz. Grev dediysek, sanma- Yldz Takmn da grmek istiyoruz. nk biliyo-
yn ki bu bizim iin yalnzca sradan, skc bir i! ruz ki, her biriniz gkyznde ldayan yldzlar
Biz de bu sayfalar hazrlarken en az sizin kadar kadar parlak ve cokulusunuz. Gelecein bilimi si-
heyecanl, sizin kadar istekli olacaz maceraya zin eseriniz olacak.
atlmaya.
Elif Ylmaz Gkhan Tok
Ne yazk ki, biroklarna bilim skc ve zor gelir. Oy-
sa biz burada hep birlikte bunun hi de doru ol-
madn kantlayacaz. Bu sayfalarda sizi bilimin
elenceli yz bekliyor. Sizinle kimi zaman ilgin
bilimkurgu yazlarn, kimi zaman da sporla ilgili ya-
zlar paylaacaz. Byme anzda karlat-
nz sorunlar olursa zmn bu kede bulacak,
sormaya ekindiiniz sorularn yantlarn yine bu
blmde grebileceksiniz. stelik bunu yapar-
ken amacmz bilgilik taslamak deil; ya-
zlarmz hazrlarken sizlerden de
yardm isteyeceiz. Sayfalar-
mzda sizinle yapaca-
mz syleilere
yer ve-

sporrrr 12/20/05 6:47 PM Page 110

Yldz Takm
Yorucu bir ders gnnn Biroumuz iin spor yapma konu- dnsel olarak tm bu tehditlere
ardndan ya da haftasonu sunda nmzdeki en byk en- hazrlkl hale geldiler. Bizler de bu
gel, o spor dalnda baarl olabil- atalarn torunlar olduumuza gre,
devler bittikten sonra, en
mek iin yetersiz olduumuz nyar- spor yapmak hepimiz iin uygundur
rahatlatc eylerden biri de gsdr. zellikle, gelime dnemini dersek yanl olmaz. Ancak, gzden
oyun oynamaktr. Oyun, henz tamamlamam olan ocuk karlmamas gereken nokta, zel-
spora balamada ilk adm ve genlerin bu konudaki kayglar likle eitli yarma ya da karlama-
olarak kabul edilir. zellikle ou zaman yersizdir. rnein, larla sporcularn birbirlerine stn-
ocukken ya da gen yalar- basketbol oynayabilmek iin mutla- lk salamaya altklar dallarda,
ka boyunuzun belli bir uzunlukta ol- herkesin eit derecede baarl ola-
da spora balayanlar bilir; mas ya da atlet olabilmek iin illa ki mayabilecei. Elbette bunun eitli
her ey bir oyun gibidir ba- belli bir arln altnda bir kiloya sa- nedenleri var. Fiziksel zellikler ne-
langta. Bu nedenle, erken hip olmanz gerekmiyor. Elbette ki- denlerden biri olsa da, tek neden
yalarda yaplan sportif etmi spor dallar iin, sporcunun yara- deil. Genellikle sporcunun ne ka-
kinlerin temelinde oyun oy- rna olacak birtakm zelliklere sahip dar ok alt, doru antrenman
olmas iyidir. Ama, sporda fiziksel program izleyip izlemedii, kendi
namak vardr. Ne var ki, zellikler ve beceri kadar, almak psikolojisine uygun bir dal seip se-
oyun oynamakla spor yapda ok nemlidir. medii de ok nemlidir.
mak bir noktadan sonra bir-
birlerinden ayrlrlar. Her Spor, yalnzca profesyonellerce yap-
lan bir ura deil. Aslna bakarsanz
Hangi Dalda
eyden nce spor, belli bir Becerikliyim?
sporun gemii neredeyse insanlk
disiplin ve alma gerekti- Hemen hemen hepimiz her sporu
tarihi kadar eski. Hayatta kalabilmek
rir. Ayrca sporda, belirli ku- iin avlanmak, barnmak ve vahi yapabiliriz. Ancak, kimimiz belli spor
rallar vardr. Yaptnz spor hayvanlardan korunmann gerektii dallarnda dierlerinden daha baa-
dalna gre deien bu ku- dnemlerde atalarmzn yeterince rl oluruz. Bu da ou zaman o-
rallar erevesinde belirle- gl, hzl, evik ve dayankl olma- cukken ya da erken genlik dne-
lar gerekiyordu. Bu becerelerini ge- mindeki performansmzla kendisini
nen hedeflere ulamak iin
litirmek iinse, belki de farknda ol- belli eder. Sporda, becerilerin erken
dzenli olarak almak, an- madan eitli egzersizler yapmaya ve doru bir biimde saptanabilme-
trenman yapmak gerekir. baladlar. Bu sayede de fiziksel ve si sreklilik ve yksek verim asn-

sporrrr 12/20/05 6:47 PM Page 111

Yldz Takm
dan nem tar. Bir baka deyile,

bir gencin o dala fiziksel ve pisikolo-
jik olarak dierlerinden daha yatkn
olduunun belirlenmesi, bu sporcu-
nun uzun yllar boyunca o spor da-
lnda alma ve baarl olabilme
olasln artrr.
Sizin iin en doru spor dalnn han-

gisi olduunun belirlenmesi ok
nemlidir. Bu sayede, hem baarya
daha kolay ulaabilir hem de yapt-
nz eyden daha fazla keyif alabilir-
siniz. Her eyden nce kimi fiziksel
zellikleriniz size yol gsterici olabilir.
Ama, fiziksel zelliklerin her ey de-
mek olmadn yinelemekte fayda
var. rnein, boyunuz yatlarnza
oranla uzunsa basketbol ya da yz-
me, srama beceriniz iyiyse voley-
bol, kollarnz glyse halter ya da
gre, dengeniz salamsa cimnastik
ya da kayak, hzl koabiliyorsanz k-
sa mesafe kousu, topu kontrol et-
me beceriniz iyiyse futbol, dayankl- olarak spora yatknlnz deerlen- yandan itibaren bymenin etki-
lnz yksekse uzun mesafe kousu dirilmeye allr, zel bir spor dalna siyle kas esnekliinde ve eklem ha-
gibi spor dallarna ynelebilirsiniz. ynelik performans aranmaz (Sevim reketliliinde oluan azalma nede-
Ancak, bu dallarda gerekten dier- Y., Sava S., Sporda Yetenek Sei- niyle hareketlilii artrmaya ynelik
lerinden daha becerikli olup olmad- mi, Bilim ve Teknik, Ekim 1993). bir program uygulanmaldr. Spor-
nz anlayabilmek iin mmkn ol- cularn rendikleri hareketler, ki-
duunca ok spor dalnn antren- Daha sonra, yaplan antrenmanlarda nestetik duyu sinirleri ad verilen si-
manlarna katlmanz yararl olur. Bu gsterdiiniz performansa ve beceri- nirler araclyla dzenlenir. Ancak,
antrenmanlarda, fiziksel zelliklerini- lerinize gre yatkn olduunuz spor bymeyle birlikte bu kinestetik du-
zi o spor dalnda yeterince etkin kul- dal belirlenmeye allr. Bununla yu sinirlerinin de yerleri deitiin-
lanp kullanamadnz, birlikte, balarda yeterince iyi bir per- den hareketler srekli tekrar edile-
genel ve zel dayankl- formans gsteremezseniz bile, eer rek pekitirilmeye allr. Bu neden-
lnz, harekete gee- o spor dalnda ilerlemek istiyorsanz le, ocuklarda ve genlerde ok sa-
bilme hznz, hznz denemekten vazgememelisiniz. Ki- yda deiik hareket farkl hz, kuv-
srdrebilme beceri- mi durumlarda ya ilerledike o spor vet ve dayankllk ltlerine gre
niz, dengeniz, algla- dalnn gerektirdii zellikler ve bece- ok sayda tekrar edilerek retilme-
ma, gzlem yapma riler sonradan da kazanlabilir. ye allr (Akada C., Antrenman
ve uygulayabilme Bilim: Sporda Baar Bilim ve Tek-
beceriniz, daya- Byme andaki sporcular iin nik, Mart 1994).
nkllnz, antren- yalarna uygun antrenman prog-
man yapma ve ramlar izlenir. rnein, ortalama 8 Elif Ylmaz
baarya erime is-
teiniz, yaratcl- SPOR DALI Balama Ya Branlama Ya
nz, liderlik ya da ta- Atletizm 10 - 12 13 14
km almasna yat- Basketbol 7-8 10 12
knlnz, strese da- Bisiklet 14 - 15 16 17
yanabilme ve zoru Eskrim 7-8 10 12
baarma istei gibi Cimnastik (Kzlar) 6-7 10 - 11
zellikleriniz dik- Cimnastik (Erkekler) 6-7 12 14
kate alnr ve Krek 12 - 14 16 18
mmkn oldu- Kayak 6-7 10 11
unca bilimsel Futbol 10 - 11 11 13
yntemlerle l- Yzme 3-7 10 12
lr. Ama, bunlar Tenis 6-8 12 14
gznz yldrmasn. Voleybol 11 - 12 14 15
Erken yalarda yaplan se- Halter 11 - 13 15 16
imlerde, ncelikle genel Gre 13 - 14 15 16

erg-berg 12/21/05 1:33 PM Page 1

Yldz Takm
. .
S evgil i
7 Ocak Pazar
G
G n lk
iim biraz daha rahatt. Yaasn mu. Bu gzenekler, derimizin altnda
Hafta sonum gzel geti saylr. pudra! Ama hep byle annemin pud- ya bezleriyle balantlym ve se-
Ama ben yine ok mutsuzum. Neden rasn kullanamam. En ksa zamanda bum denen bir tr ya retiyorlar-
mis nk bu sabah alnmda 4 tane kendime bir tane alsam iyi olur san- m. Bir de kl kknden gelen bir ka-
daha sivilce kmt! Her geen gn rm. Bir de, acaba yediklerimle de il- nal varm. Bezlerin rettii ya, bu
artyorlar. Cumartesi gecesi bizim gili mi bu sivilcelerin art? Gen bir kanal araclyla l deri hcrelerini
kzlarla sinemaya gittik. Onlarn ya- biyoloji retmenimiz var, ona bir cilt yzeyine tayormu. Eer kanal
nndayken kendimi biraz kt hisse- soraym. Belki bana yol gsterir. Ar- tkanrsa da sivilce kyormu. San-
diyorum galiba, nk hibirinin benim tk uyku zaman. Kendine iyi bak! rm retmenimizin neden pudra kul-
kadar ok sivilcesi yok. Yarn okula lanma dediini anladm. Pudra, bu g-
byle gitmek istemiyorum! Acaba 10 Ocak aramba zenekleri daha ok tkayabilir. yi ki
annemin makyaj malzemelerini mi Bugn biyoloji retmenimize gittim
szn dinlemiim. Neyse, akne denen
kartrsam gizlice? Belki biraz ka- ve derdimi anlattm. Neyse ki ok
zel bir sivilce trnden de bahsedi-
patabilirim onlar. Annem sivilceleri- tatl biriymi, birlikte ktphaneye
yor kitap. Bunlar da, ergenlik anda
mi ellememem gerektiini, skarsam gittik ve bana bir kitap aldk. Biraz
artan hormonlarn etkisiyle ortaya
yzmde izlerinin kalacan syl- da anlatt aslnda, bu yalarda nor-
kyormu. Yine bu gzeneklerin iin-
yor ama ben bir an nce onlardan malmi, biraz cilt tipimle de ilgiliymi
de l hcre birikmesi ya da bakteri-
kurtulmak istiyorum. Sokakta y- (yani kuru mu yal m olduuyla), ye-
lere alerji nedeniyle kyormu akne-
rrken herkes yzme bakyormu diklerimle ok ilgisi yokmu, ama yi-
ler de. Ayrca yediimiz eylerle de
gibi geliyor, ok utanyorum. yisi mi ne de ok yal eyler yememeye
ok ilgisi yokmu. Stres nedeniyle de
annemin odasna bir gideyim... uma- dikkat etsem iyi olurmu. Yzmde
pudra olduu da fark ediliyormu!! :( artabiliyorlarm. Bundan sonra sivil-
rm yakalanmam! yi geceleeeer...
Bunun cildim iin daha zararl olduu- celerim var diye canm skmak yok!
8 Ocak Pazartesi nu syledi, sivilceli ciltler iin zel Baz kimyasal maddeler de akne ya-
Yaptmmm!! Dn gece gizlice anne- rnler varm, pudra srmek yerine pabilir diyordu kitapta. Klorlu eyler
min pudrasn almay baardm ve onlardan kullanmay denememi ve cil- mesela. Makyaj malzemelerinin iinde
sabah okula gitmeden nce sivilcele- dimi temiz tutmam nerdi. Belki bu de kimyasallar var bildiim kadaryla.
rimin zerini gzelce kapattm. ok hafta sonu annemle gideriz yle Hem ayrca, makyaj malzemeleri cilt-
da gizleyemedim aslnda ama en eyler almaya. Ben imdi oturup, al- teki yala birleince siyah noktalar
azndan iim daha rahatt. Galiba di- dmz kitab okuyacam. devlerim da oluabiliyormu. Bu da bir tr ak-
er kzlarn bir ksm da bunu yapyor. bitti nasl olsa. O yzden burada bi- neymi. Demek ki bundan sonra yapa-
Dikkatlice baknca yzlerinde hafif tiriyorum yazmay. cam en doru ey, cildimi temiz
kabartlar grnyor nk. Kendime tutmak. Ama ok da abartmayaca-
inanamyorum, sivilce dedektifi gibi 12 Ocak Cuma m, ars da cildi tahri edip sivilce
oldum! Bu arada, bugn okuldayken Merhabaaa! Dn yazamadm, nk ki- yapabiliyormu. Annemle de konutuk
dikkat ettim de, Kerem ve Cenkin tapta ok ilgin eyler vard. Yz- bu akam, benim iin sivilce nleyici
de sivilceleri var. Hem de hi az de- mzde gzenekler varm (aynada sabun ve losyon almaya yarn gidece-
iller. Ama sanrm olanlar pek faz- dikkatlice baknca grebiliyorum), cilt iz. Normal sabunlardan daha etkiliy-
la umursamyorlar sivilcelerini. Of, buralardan hava alyormu ve terli- mi bunlar kullanmak. Yaasn! Uma-
kz olmak ne kadar zor! Neyse, bugn yormu. Bunlara por da deniyor- rm abuk geerler.

erg-berg 12/21/05 1:34 PM Page 2

Yldz Takm
Btn bu okuduklarm iimi ok ra-

hatlatt. Ama kitab daha geri
vermedim, iinde okumak istedi-
kan. Ama bugn ilk defa okulda si-
vilcelerimden utanmadm iin ok
mutluyum (tamam, aslnda biraz
Hoakal! :)
grdmde teekkr edeceim.
im baka eyler de var. Yalnzca utandm yine, ama ok az). ret- Deniz Canda
sivilcelerim deil aslnda canm s- menimi bugn gremedim, ama ilk llstrasyonlar: Aye nan Alican

Yldz Takm
Okulum...
Yldz Takmnn sevgili yeleri, bundan byle bu sayfalarda, her ay farkl bir konuda, sizlerle ya-
pacagmz syleilere yer vereceiz. Bylece bir konudaki grlerinizi, takmn teki btn ye-
leriyle paylaabileceksiniz. Bu blm serbest krs gibi varsayabilirsiniz. Bu nedenle, aslnda
size daha ok i dyor. Karlatnz sknt ve sorunlar, beklentilerinizi, hayallerinizi ya da
zellikle incelememizi istediiniz konular bizimle paylarsanz, hangi konular ele alacamza
birlikte karar verebiliriz.
Bu ay konu seimini biz yaptk: Okul! Bu, neredeyse hepinizin ortak konusu. Bu yzden
farkl okullarda, farkl snflarda okuyan, hatta farkl kentlerde yaayan Bade Su, Ece,
Mustafa ve Evrene bu konuda hazrladmz sorular ynelttik. te onlarn yant-

larnda setiklerimiz!...
l b
ir
Nas kuyors
okuld
un
a
daha a
z
sler e
o der n?
Hangi yorsun nede
yu ok
ilgi du lerle daha
rs
Bu de iin
bilmek ini
ile n e
ilg es
l e rin deim
n e n
isterdi
Mustafa

Ece Edebiyat ve Dil ile Anlatm dersle-
Okulumuz yabanc dilde eitim ve- rine az ilgi duyuyorum. nk
ren bir fen lisesi. Bir yl hazrlk, drt dersler skc geiyor, sadece
yl lise olmak zere be yllk bir ei- En ok yaz yazyoruz. Divan Edebi-
tim sresi var. Bu yl on iki adedi ya- hangi
derste yatn iliyoruz. Divan Edebi-
banc dilde, be adedi Trke ola- holan n
yorsu yat yerine yeni Trk Edebiyat
rak toplam on yedi ayr ders gr- Bade n
ilense daha iyi olurdu. Daha
mekteyiz. talyancann yan sra n- En sevdiim dersler, iyi anlalabilecek yaz ve iirler ele
gilizce, Latince dersleri de alyorum. fen bilgisi ve sosyal. n- alnsa Edebiyat daha iyi olurdu. Dil
leriki yllarda spanyolca da progra- k fen bilgisi ok elenceli ve kolay ve Anlatmda ise daha az yaz yaz-
ma ekleneceinden dil arlkl bir geliyor. Sosyal de tarihi olaylar sev- larak konular daha z anlatlabil-
okulda okuduum sylenebilir. memden kaynaklanyor. Matemati- meli. nk konular ok uzun.
Okulumuz 1800l yllarda kuruldu- i, ngilizceyi ve Almancay da se-
u iin tarihi bir bina. Eski ve gr- viyorum. retmen iyi olursa sevili-
kemli bir yapnn iinde okumak ok yor zaten. Arkada gibi davranan
houma gidiyor. retmenlerimi- retmenleri seviyorum. lgi duy-
zin neredeyse tamam otuz yllk madm ders yok aslnda. Fakat
eitimci, ancak bize yaklamlarnda derslerin iindeki baz konular sev-
esnek ve hogrl olduklarn sy- meyebiliyorum.Trkeden kompo-
leyebilirim. Gerek halen okuyan biz- zisyon yazmak, matematikteki ha-
ler, gerekse mezunlarmzn okul ile vuz problemleri, ngilizcedeki za-
ilgili olumlu dnceler iinde oldu- manlar (fenden sevmediim konu
umuzu grdke keyifli bir okulda yok). Bu konularda daha ok altr-
okuduumu dnyorum. ma olsa iyi olurdu.

Yldz Takm
olduunu dnyorum. Snav

i Nasl b
a ilgil ir sistemi ile yaplan seimlerde zeki
Okull n en okuma okulda ocuklarn maddi imkan fazla o-
uu k isterd
duyd sevin in cuklar karsnda hakszla urad-
k
by Evren n dnyorum. Ortaokuldan
nedir Bizim okulun ii biraz karanlk, ka- beri etrafmdaki arkadalarmn ne-
ranlk derken yerler beton. Okul redeyse tamam zel ders alyor.
grsel bakmdan biraz daha iyi ve Ve bu yolla birok zeki rencinin
temiz olabilir. Bir de okullarda sa- nne geebiliyor. Her anlamda
nat ve spora daha ok nem verile- dopingli bir nesil olduumuzu d-
bilir. rnein mzik eitiminde yal- nyorum.
nzca fltle eitim yaplmas yerine
daha zengin enstrmanlar olsa da-
ha iyi olur.
Bade
Okulla ilgili duyduum en byk se- n
retmenleri
vin arkadalarmla tenefste oyun te in
rd
oynamak, gezilere katlmak, sosyal nasl olsun is
aktivite ieren derslere girmek. Mustafa
Esprili retmenlerin olmasn ister-
dim. nk esprili retmenlerin
dersleri daha ok dinleniliyor ve se-
viliyor.

Okulla Sylemek istediin
ilgili baka bir ey var m
duydu
un
skntl Ece
ar
var m Trkiyede eitimin yetersizliinin
dnda byk bir frsat eitsizlii
Evren
leriyi dnyorum, esas olan b-
Bade Su Tzer 12 yanda. stanbulda, zel BJK Kolejinde 7. snf rencisi.
yk snav. Snavda da saysal blm
Okulunda spora ok nem veriliyor. Bu yzden futbol oynamay ok seviyor.
daha ok iime yarayacak. Bu yz-
den fen blmn setim. Edebiyat, Ece zbatur 15 yanda. stanbulda talyan Lisesi 1. snf rencisi. Mzik
Tarih, Corafya gibi derslerin kitap- dinlemek, kitap okumak, doalama mzik yapmak, voleybol oynamak balca
tan dorudan okutulmas yerine, hobileri. Endstri Tasarmcs olmay hayal ediyor.
slayt gsterileriyle, belgesellerle daha
Mustafa Aka 15 yanda. Ankarada Kocatepe Mimar Kemal Lisesinde 9. s-
grsel ilense ok iyi olur. Okullarda
nf rencisi. ok iyi bir bilgisayar kullancs. Arabalara da ok merakl.
sanat ve spora daha ok nem veri-
lebilir. rnein mzik eitiminde yal- Evren Kavas 16 yanda. Milli Piyango Anadolu Lisesinde 10. snf renci-
nzca fltle eitim yapmak yerine da- si. Fen Matematik blmn semi. Spor yapmak, kitap okumak ve bilgisayar
ha enstrmanlar eitli olsa daha iyi balca hobileri.
olur. Herkesin farkl enstrmanlara
olan yetenei de kolayca anlalabilir. Serpil Yldz

ctrl+alt+del 12/22/05 7:09 PM Page 1

Yldz Takm
+alt+
ctrl+ +del
Tasarmlar Artk Havada maddeyle dolu havuza ynlendirilen lazer nlar, bil-
gisayardan alnan boyutlu tasarm verisi kullanlp
Kalmyor her seferinde belli noktalara odaklanarak eyay olu-
turan incecik bir dilimini sertletiriyor. Bylece sertle-
en katmanlarn st ste binmesiyle, havaya izilerek
tasarlanm olan eya ortaya kyor. Konuyla ilgili bil-
giyi http://www.frontdesign.se/sketchfurniture adre-
sinde bulabilirsiniz. Srecin adm adm nasl ilediine
dair ilgin video ise http://tinyurl.com/y4arqw adre-
sinde yer alyor.
Ayn Sorusu
Neden benim bilgisayarm arkadamn ayn hzdaki
ilemciye sahip bilgisayarndan daha yava alyor?
lemcileri ayn olunca bilgisayarlarn ayn lde per-
formans gstermesi gerekmez mi?
Kimbilir kamz bu gne dek parmamzla hava- Mert Sezgin, stanbul
ya yazdmz yazlarn, izdiimiz ekillerin bir
Hayr, nk bilgisayarn genel performans sadece ilem-
gn gerekten grnebileceini hayal etmiizdir?
cinin hzyla ilgili deildir. Bilgisayar oluturan ok sayda
Grnmez eskizler olarak ekillendirdikleri eyalarn ay- bileen vardr ve bunlarn her biri bilgisayar sisteminin ge-
nel ileyiinde kendilerine zg grevleri yerine getirmek-
nsn bilgisayar yardmyla hayata geirebilmeyi ama-
le ykmldr. Bu srada ilemciden bamsz olarak per-
layan drt tasarmcdan oluan bir ekip, bunun iin
formansa etki eden birtakm avantajlar ve dezavantajlar
parmaklaryla havada yaptklar hareketleri kayt altna gndeme gelir. rnein, sistemdeki yetersiz bellek mikta-
alan bir bilgisayar sisteminden faydalanm. Bylece r, bilgisayarlardaki en hzl veri depolama alan olan bel-
havadaki eskizler boyutlu tasarmlara dntrle- leklerde tutulabilecek kullanma hazr veri miktarn azalta-
rek bilgisayardaki uygulamaya aktarlm. Tasarmlarn rak sabit disk eriimini artrabilir ve performans drebilir.
retim sreci de olduka ilgin: zel bir sv plastik Ayn ekilde yava bir sabit disk, dosya ve programlarn
yklenme srelerinde gecikmeye neden olabilir.
Ayn Biliim Terimleri zetle ilemcinin bilgisayarn genel performans zerinde

MP3: Gnmzde mzik denildiinde akla gelen ilk te- belirleyici olduu dorudur, ancak genel sistem perfor-
rimlerden olan MP3, dnyann en yaygn ses sktrma bi- mans tek bana ilemci hzyla kyaslanamaz.
imidir. MP3 sktrma biimi, sesin yaps analiz edilerek
insan kulann duyamayaca unsurlarn ayrtrlmas
prensibiyle alr. rnein, insan kulann duyma
frekans dnda kalan sesler kartlr, st ste bin-
mi seslerden baskn olmayanlar ayklanr.
Bylece sktrma analizi srasnda sesi
oluturan detaylardan sadece net ola-
rak duyulabilen ksmlar kalr ve ses
verisi klr. MP3n sktrma
oran yaklak 16da 1dir.
Yani rnein, herhangi
bir ilemden geme-
mi 16 MBlk bir
mzik dosyas-
n rahatsz ol-
madan dinle-
yebileceiniz
kalitede bir MP3
dosyasna evire-
rek, boyutunu sadece
1 MBa indirebilirsiniz.
Levent Dakran
leventdaskiran@yahoo.com
sozcuk 12/20/05 7:38 PM Page 1

Yldz Takm
Szck
Daarc
K meyveleri arasnda en sevilenlerinden biri portakal. C vitamini
asndan zengin olan bu meyve, narenciye dediimiz bitkilerden
biri. Narenciye szcnn kkeni Hintede portakal anlamna
gelen Naranj Hintlilerle alveri yapan Araplarn diline Naranc
olan geen bu szck, iyye ekiyle oul hale brnm. Orta-
ada Araplarla temas salayan batllar bu meyveyi ve szc
de almlar. Narange szc zamanla bat dillerinde n harfinin
atlmasyla nce arange sonralar da orange olarak kullanlr
olmu. Doudan batya giden portakal bize yine batdan gel-
mi. Osmanlnn Portekiz iin kulland szck olan Porta-
kaldan yola karak, bu meyveleri en ok reten lke oldu-
u iin Portakal meyvesi adyla szc dilimize katmz.
Bir baka narenciye olan mandalina da aslnda in porta-
kal olarak biliniyormu. st dzey in memurlarna veri-
len isim olan mandarin bitkiye adn vermi. Mandarin
portakal spanyolcaya mandari-
na, spanyolcadan da
Yer Adlar dilimize mandalina
olarak gemi.
Malatya Anadoludaki en eski yerleim
yerlerinden biri. Kentin adna Asur kaynakla-
rnda bile rastlanyor. O zamanlar Melidu ola-
rak bilinen kent, Hitit dneminde yalnzca kente
deil, kentin evresine de isim olmu. Blgenin yol-
larn kesitii bir yer, bir kavak olma zellii kentin n
plana kmasna yol am. Asur ve Urartu kaytlarnda
Ksa ksa...
Belediye: Arapa yerleim yeri, il, lke gibi anlamlar ieren szck be-
led. Buradan yola karak, yerleim yerine ilikin, ile ilikin anlamnda be-
lediye szc tretilmi.
Orangutan: Malezya dilinde ormanlarn adam anlam-
na gelen orang-utan szlerinden oluturulmu.
Renber: Gnmzde tarmla ura-
an kii, ifti anlamnda kullandmz
kentin ad Mildia, Milid, Milidda olarak da anlyor. Sz-
renber szcnn kkeni Fars-
cn kkeninin bal anlamna gelen Luvice Mallit s-
znden, ya da Hitite Melit szc olduu tahmin a. Renc (sknt, arlk, znt),
ediliyor. lke, yerleim yeri anlamna gelen ava
ber (eken, gtren)den,
aksyla Melit+ava, bal lkesi, Malatya szc-
nn kkeni olmu diyebiliriz. Sonralar Yu- renner (sknt eken, z-
nan diline de geen melita szc- len, arlk duyan. Anlam genilemesiy-
nn, Malta adasnn adnn kke-
nini oluturduunu g- le: topra ileyerek ar almalar yapan, yorucu
ryoruz. almalar sonucu geimini salayan kimse)

isinlanma 12/22/05 9:49 PM Page 1

Yldz Takm
n a Beni!
T r a f i i n o r t a s n d a s k p k a l d - arptrp, bu fotonun alglaycya b i r t r o l a n l a z e r d e m e t l e r i n i d o-
m z d a, p e k o u m u z u n a k l n d a n g e r i d n p e d i n d i i b i l g i y i ( y a- lank hale getirmeyi baardlar ve
n l a n m a d n c e s i g e i y o r o l a- ni arpt parann konumunu 2 0 0 3 y l n n O c a k a y n d a a r a t r-
bilir. Sabah okula, ie giderken ya ve hzn) iletmesi gerekir. Tpk m a c l a r , l a z e r f o t o n l a r n , 2 k i l o-
d a a k a m d n e r k e n , e n a r i l e r- bizim dnyamzda Gne nn metre uzunluunda fiberoptik
leyen eritte yolculuk ediyorsanz ( f o t o n l a r n ) e v i m i z i n n n d e n g e- kablolar araclyla, 55 metre
bilimkurgu filmlerinin en popler e n o t o m o b i l d e n y a n s y p g z - uzaklktaki bir baka laboratuvara
t e m a l a r n d a n b i r i o l a n n l a n- m z n r e n k a l g l ay c l ar y l a - n l a m a y b a a r d l a r . A r a t r m a-
m a o k c a z i p b i r k u r t u l u y o l u g i- zmlenmesi ve bu bilgilerin gz clarn kullandklar yntem, minik
b i d n l e b i l i r . S i z l e r i b i l m e m; sinirleri yoluyla beynimize iletilip b i r i m l e r h a l i n d e k i b i l g i s a y a r v e r i-
ama ben Uzay Yolu adl dizilerin a r a b a g r n t s n n o l u t u r u l- l e r i n i b i r y e r d e n b i r b a k a b i r y e-
eitli blmlerinde grdmz m a s n d a o l d u u g i b i . O y s a f o t o- re iletmeye yaryor. Biliminsanlar
nla beni szcn sylemek n u n a t o m a l t b i r p a r a c a a r p- daha sonra, bedenimizi oluturan
i i n c a n a t y o r u m . Y i n e d e s a b a h- m a s , o n u n h z n e t k i l e y e c e i n- atomlar gibi ktleli paracklar
leyin ie gitmek iin nlanmaya d e n , h e m h z n h e m d e k o n u m u- d a d o l a n k h a l e g e t i r m e y i b a a r-
h e n z b e l b a l a m y o r u m; n k nu, yani kuantum durumunu dlar.
b u k o n u d a a l m a s g e r e k e n h e- k e s i n o l a r a k b i l m e k o l a n a k s z . B u-
nz pek ok glk var ve yakn n u n i i n, b e l i r s i z l i k i l k e s i d e n i- Buraya kadar haberler iyi. ler
zamanda nlanabilecekmiiz gibi y o r . D e n e y e a s l t e m e l o l a n s a , k u- a m a c m z d o r u l t u s u n d a g e l i i-
de grnmyor. antum fiziinin daha da garip, yor, ancak bir sorun var: o da az
h l t a m a n l a l m a m o l a n d o l a- n c e s z n e t t i i m i z b e l i r s i z l i k
B i l i m k u r g u f i l m l e r i n d e k i k i m i y e- n k l k d e n e n b i r o l g u s u . B i r b i r i y- i l k e s i . B u i l k e y e g r e n l a n a n b i l-
n i l i k l e r b i l i m i n s a n l a r n a i l h a m v e- l e d o l a n k o l a n i k i p a r a c k, r- gi, tam olarak orijinalinin ayns
riyor, bu yenilikleri yaammzn n e i n i k i f o t o n, b i r b i r l e r i y l e a d e t a o l a m y o r . B u y o l l a i l e t i l e n m e s a j-
b i r p a r a s h a l i n e g e t i r m e k i i n e l- telepati yoluyla haberleiyorlar. l a r d a s a l a n a n d o r u l u k o r a n
lerinden geleni yapyorlar. Y a n i b u p a r a c k l a r d a n b i r i n e y a- %66 kadar.
p l a n b i r l m ( y a n i m d a h a-
T a b i i a d m a d m ! l k a d m 1 9 9 3 y - le), dolank ei evrenin teki B t n b u n l a r g s t e r i y o r k i e l i m i z-
l n d a y a p l a n b i r d e n e y l e g e r e k- ucunda olsa bile onu da etkiliyor. deki teknolojinin nlama ya da
l e t i . D e n e y , k u a n t u m f i z i i n i n g a- d i e r a d y l a t e l e p o r t a s y o n i i n u y-
rip bir olgusuna dayanyor. Zaten O gnden bu yana deneylerini g u n o l m a d . Y a p l a c a k i l e r l i s t e-
a t o m v e d a h a k k m a d d e p a r- gelitiren biliminsanlar n zel sinde karmza pek ok i kyor.
a c k l a r n d a o l a n b i t e n l e r i a k l a-
y a n b u a l a n d a, b i z i m t a n d m z
d n y a d a g e r e k d i y e a l g l a d k-
larmz bir kenara koyacaksnz.
B u i l k e l e r d e n b i r i b e l i r s i z l i k i l k e-
si. Gnlk olaan dnyamzda,
rnein bir otomobilin saat tam
12:00de evimizin kaps nnde
o l d u u n u v e o a n d a k i h z n n s a-
a t t e 8 0 k m o l d u u n u b e l i r l e y e b i-
l i r i z . O y s a, a t o m a l t d n y a d a b u
mmkn deil. Belirsizlik ilkesine
g r e a t o m a l t d n y a d a k i p a r a-
c k l a r n , r n e i n a t o m e k i r d e i-
nin evresinde dolanmakta olan
b i r e l e k t r o n u n a y n a n d a h e m k o-
numunu hem de hzn belirlemek
olas deil. nk bu paracn
k o n u m u n u l m e k b i r b a k a d e-
y i l e g r m e k i i n, z e r i n e k t l e-
siz bir k parac olan bir foton

isinlanma 12/22/05 9:49 PM Page 2

Yldz Takm
Inlanacak her insann kuantum

s e v i y e s i n d e b e d e n h a r i t a s n k a r-
m a l , p a r a c k l a r k i i y e z a r a r v e r-
meden ayrtrabilmeli, bu bilgileri
m a k i n e l e r i n a n l a y a c a b i i m d e d i-
j i t a l o r t a m a a k t a r m a l y z . T e k b i r i n-
s a n n b i l e e n g l b i l g i s a y a r h a f -
z a s n a s m a s o l d u k a g g r -
n y o r . I n l a m a i l e m i n i n o r t a s n-
da: Hedef diskte yeterli depolama
alan yok, ileme devam etmek iin
lten yeni bir disk takn gibi bir
windows hata mesaj grmek ok
d a k e y i f l i o l m a z d . B u b i l g i l e r i h e-
d e f t e k i a l c y a a k t a r m a k i i n g e-
reken zaman, kullanlacak
e n e r j i d e d n l m e s i g e-
reken dier zorluklar.
B t n b u n l a r s o r u n-
suz gerekletiinde
b i l e k u l a m z n b u r n u-
muzla ya da ayaklarmzn
g b e i m i z l e y e r d e i t i r m e-
s i r i s k i h e z a m a n m e v c u t . B e l i r-
s i z l i k i l k e s i n i n g e t i r d i i s n r l a m a-
larn yan sra saydmz trden
zorluklar da nlamann uzunca bir
sre bilimkurgu olarak kalacan
g s t e r i y o r b i z e . O y s a n e g z e l o l u r-
d u m a h a l l e m i z d e k i K a r d e l e r I n-
lama Salonuna gitsek, kahvaltmz
e v i m i z d e l e n y e m e i m i z i d n y a-
n n t e k i u c u n d a y a p s a k . . . ii m d i l i k
Uzay Yolu zlemeyi srdrecekmiiz
gibi grnyor.
Gkhan Tok
6) Uzaya gnderilen ilk canl bir kpekti. Bu kpein ad neydi?

a) Rex b) Leika c) Rintintin d) Charlie
7) Elektron mikroskopunu kim bulmutur?

a) Lise Meitner b) Kip Thorne c) Ernst Ruska d) Gordon Childe
8) Hayvan davranlarn inceleyen bilim dalna ne ad verilir?

a) Hematoloji b) Etoloji c) Totoloji d) Onkoloji
1. Ornitorenk nedir? 9) Hititlerin bakenti Hattua, bugn hangi ilimiz snrlar

a) Renklerin snflandrlmasnda kullanlan bir izelge. iindedir?
b) Yumurtlayarak oalan bir memeli hayvan. a) Ankara b) Nide c) orum d) Sinop
c) inin kuzeyinde bir nehir.
d) Jpiterin uydusu. 10) Aadaki biliminsanlarndan hangisi matematikidir?
a) Sedat Alp b) Tahsin zg c) Ekrem Akurgal d) Cahit Arf
2. Aadakilerden hangisi scakkanl bir hayvan deildir?
a) Koyun b) Fare c)Tavuk d) Ylan 11) Aa Msr blgesi, lkenin neresinde yer alr?
a) Kuzey b) Gney c) Dou d) Bat
3) Aya ka kez insanl uu yaplmtr?
a) 6 b) 7 c) 8 d) 9 12) Televizyon iin uzaktan kumanday kim bulmutur?
a) Nikola Tesla
4) Keops olarak bilinen nl Msr firavunun asl ad nedir? b) Marcus Cole
a) Tofu b) Hufu c) Osiris d) Ptah c) Eugene Polley
d) David Anderson
5) Hangi hayvann ses telleri yoktur?
a) Tavuk b) Yarasa c) Zrafa d) Lama Yantlar: 1) b, 2) d, 3) c, 4) b, 5) c, 6) b, 7) c, 8) b, 9) c , 10) d, 11) a, 12) c

kapitan 12/20/05 7:39 PM Page 1

Yldz Takm
Gne Zaman: Ocak 2007
Bir uzay yolculuuna kmak, hepimizin hayali. Henz bize en yakn gezegene bile gide-
bilmi deiliz. Ancak, gnmzde bunu yapmak iin gerekli teknolojiye sahibiz. 40 yl n-
cesinin teknolojisiyle uydumuz Aya gidebildiysek, bu gn Marsa gidecek bir uzay arac
yapmak iten bile deil. nmzdeki en byk engel, maliyet gibi grnyor.
Zaten yle grnyor ki, yakn gelecekte, 2020de in- Tm bunlar bir yana, getiimiz yllarda uzay turizmi
sanolu yeniden uzaya gitmi olacak. Gnmze ka- diye bir kavram ortaya kt. Uluslararas Uzay stasyonu,
dar yaplan ve yakn gelecekte yaplmas planlanan imdiden uzay turistini arlad. nemli olan, bu ko-
uzay almalar, bu gezegenleraras yolculuklara hazr- nuda birtakm zel giriimlerin de olmas. Pek de uzak ol-
lk niteliinde. mayan bir gelecekte, baz havaclk irketleri insanlar
uzaya gtrmek iin bilet satyor olacak.
stelik, bu almalar, merakmz daha da tetikliyor. Ken-
di gezegenimizde hi umulmadk yerlerde karlatmz Bizse, uzay yolculuuna kmaya oktan hazrz. Uzay
yaam biimleri, baka gezegenlerde kefettiimiz lml gemimiz kalka hazr. Bu yolculukta, Gne Siste-
koullar buralar bizim iin daha da ekici hale getiriyor. minden balayarak, baka sistemleri, gkadalar gezece-
Yaplan her keif, bizde bu gkcisimlerini daha da yakn- iz. Maceralarmz Kaptann Seyir Defterine yazacaz.
dan tanma istei uyandryor. Gelecek ay uzayda grmek zere
Gnmzde, uzayla ilgili merak ettiimiz birok soru Alp Akolu

yantlanm deil. Yaamn nasl balad, baka yer-
lerde de olup olmad, bizim baka dnyalarda yaa-
yp yaayamayacamz gibi sorular... Bir yandan ro-
bot uzay aralaryla Gne Sisteminin gizemini ortaya
karmakla megulken, bir yandan da uzay teleskopla-
ryla evrenin snrna ulamaya alyoruz.
ABD ile Rusya arasndaki souk savan bitmesi, uzay

yarnn sonlanmasndan bu yana askya alnan insan-
l uzay uular, imdi yeniden gndemde. NASA, ge-
tiimiz yl Uzay Keif Misyonunu aklad. Buna gre,
2020de Aya dnlecek ve insanl bir Mars yolculuu
iin ilk admlar atlacak. Gne Sistemindeki yaa-
mn bulunabilecei uydularn insansz uzay
aralaryla kefi hzlandrlacak. Bunlar
da gelecekteki insanl uular
iin zemin hazrlayacak.

zihnisinir 12/26/05 2:03 PM Page 1
ilanedergi 12/26/05 2:22 PM Page 1
1 yllk abonelik
e-dergi: e-dergi:
25 YTL 20 YTL
Yurtd: 15 Euro - 18 USD Yurtd: 12 Euro - 14 USD
Basl dergi: Basl dergi:
35 YTL 30 YTL
Yurtd: 40 Euro - 50 USD Yurtd: 40 Euro - 50 USD
Deerli Bilim ve Teknik / Bilim ocuk okurlar

Hem bize daha kolay, daha abuk ve daha ucuza e-dergi uygulamasn ayn zamanda, posta
eriebilmenizi salamak, hem de daha geni maliyetlerinin ykseklii ve iletim sresinin
kitlelere ulaabilmek iin yeni bir hizmetle uzunluu nedeniyle yeterince ulaamadmz
karnzdayz. Artk "e-dergi" abonelii seeneini yurtdndaki byk vatanda kitlemiz ve Trk
kullanarak dergilerinizi nternet zerinden de Cumhuriyetlerindeki soydalarmza da
izleyebileceksiniz. Bu seenek de, tpk basl eriebilmek iin balattk.
dergiye abonelik gibi sizleri imdiye kadar km Dergilerimize abone olmak isteyen okurlarmz
tm dergilerimize erime hakkna kavuturuyor. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/ adresindeki e-
Ama, o taze mrekkep kokusundan dergi sembol zerine tklayacaklar. Ulatklar
vazgeemeyen, dergiyi koltuuna kurularak sayfadaki seenein zerine tkladklarnda
okumann tadna alm, koleksiyonlarnn karlarna kan formlar doldurup gnderecekler
kesintiye uramasn istemeyen okurlarmz da ve kendilerine birer kullanc ad ve ifre verilecek.
basl dergi seeneini tklayarak ayn ayrcalklara Bunlarla dergilerimizin yeni saylarna ve arivine
sahip olacaklar. ulaacaklar.
Ailemizin yeni yelerini sevgiyle kucaklyoruz...
Abonelik ilemleri ile ilgili sorunlarnz e-posta yoluyla bteknik@tubitak.gov.tr adresine

ya da 0(312) 467 32 46 nolu telefona iletebilirsiniz

Ocak 2007

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ocak 2007

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ocakkapak07 12/26/05 3:11 PM Page 1

Olanaksz Sinema... Olaanst Duyular... Radyoaktif Cinayet mi?... Ksrlk...

Trkiyenin Bilim emesi:

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr"

Bilim ve Teknoloji Haberleri/Zeynep Tozar - Rait Grdilek ....................................................4

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Zeynep Tozar - Rait Grdilek

blgedeki Avalon yarmadasnda bulunan

BLM ve TEKNK 4 Ocak 2007

Yenisu Ky Balk Fosil Yata

Ocak 2007 5 BLM ve TEKNK

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

klim-evre Avrupann on byk kenti ve

BLM ve TEKNK 6 Ocak 2007

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

balklarn barndran memeli takm) yesi ola-

Kuzey Buz Denizinin 1979

Ocak 2007 7 BLM ve TEKNK

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Tp bilimsel ve nicel yantn

Neden, Barsak Birlikte barsak bakteri nfusunun % 90 ka-

BLM ve TEKNK 8 Ocak 2007

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Tek Mutasyonla Arsz hcresel sodyum kanaln gndeme getirdi.

Astmda Yeni bir kkenli mukus miktar da ciddi biimde

iin eitli kanser tiplerini aklayabilecek birok etkenin varlndan

Ocak 2007 9 BLM ve TEKNK

Gkbilim bulgular saptamt. Ancak imdiye kadarki

BLM ve TEKNK 10 Ocak 2007

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Dnya Benzeri Gezegenler

Ocak 2007 11 BLM ve TEKNK

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Dnya ekonomisinin alann geniletmek

2020: nsanlar Nasl Yeniden Aya Gidecekler? Ay ss

BLM ve TEKNK 12 Ocak 2007

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Ocak 2007 13 BLM ve TEKNK

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Grigori Perelman 2. FOSL DNANIN

BLM ve TEKNK 14 Ocak 2007

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Aratrmalar imdilik deniz sularnn 100 yl Kara canllarna

iklimbilimciler deniz seviyesindeki ykseliin Topak yzeyli

(Roseun kefettii byk tatlsu bal) ad

5. KAMUFLAJDA dalgalar ubuk ve halkalardaki elektronlar

Ocak 2007 15 BLM ve TEKNK

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

BLM ve TEKNK 16 Ocak 2007

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

Biyoloji aratrmaclar, yaptklar genetik testler so-

nsan Genomu gre bu % 0,1lik fark, d grnten

Ocak 2007 17 BLM ve TEKNK

ledikleri konusunda da yeni bir bak as

BLM ve TEKNK 18 Ekim 2006

BLM VE TEKN LOJ HABERLER

T Robot imkn sunan etkinlik ayrca sergiler

Ekim 2006 19 BLM ve TEKNK

BLM ve TEKNK 20 Ocak 2007

Ocak 2007 21 BLM ve TEKNK

Bilim ve Teknik Kulb

ODT statistik Blm retim yesi Dr. zlem lke Sorduk

BLM ve TEKNK 22 Ocak 2007