Bi̇lgi̇ - Anadolu'ya Kafkas Göçü

19.
YZYILDA KAFKASYADAN ANADOLUYA YAPILAN GLER

Ferhat Berber

zet 19. yzyl, Osmanl corafyasnda yaanan siyasi hareketliliin paralelin- de sosyal deiimlerin de hz kazand bir dnemdir. Bu asrda, evre lkelerin Mslman halklarnca Osmanl topraklarna gerekletirilen gler, toplumsal deiimi tetikleyen balca etkenlerdendir. Osmanldan cumhuriyete gei s- recinde bilhassa Anadoluya gelen gmenlerin modern Trkiyenin oluu- mundaki katks yadsnamaz. 19. yzyln ortasndan itibaren Kafkasyadan gelen byk kitleler de Os- manl lkesini yeni yurtlar olarak kabul etmilerdir. Sz konusu gler, son yllarda aratrmaclar tarafndan eitli ynleriyle ele alnmaktadr. Bu almada, 19. yzylda Kafkasyadan yaplan gler ve gelen muhacirlerin isknlar genel bir deerlendirmeye tabi tutulmutur. almann ana kaynaklar genel itibariyle zgn olup aratrma, eserler ve szl kaynaklarla desteklenmektedir. Yer yer sz konusu g hareketlerinin incelenmesine ve kaynaklarna ynelik metodoloji zerine de yeni yaklamlara yer verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kafkasya, erkez, een, G, skn, Nfus, Osmanl, Anadolu. Abstract 19th century is a period in which besides political dynamism, social changes have also accelerated. In this century, the migrations from the sur- rounding countries towards the Ottoman territories were the main triggering factors, effecting the social changes. The contribution of the emigrants in for- mation of Turkey, who came to Anatolia during the transition period from the Ottoman Empire to the Republic, can not be denied. From the mid of the 19th century, the emigrants who came from Caucasia have accepted the Ottoman State their new homeland. During the recent years, that migrations have been scrutinized by the researchers in several respects. In this work, the migrations from Caucasia in 19th century and the settle- ments of the emigrants were generally evaluated. Main sources of this work are generally original, and researches and verbal sources are also included. Here and there, in examining the migrations and its sources, new approaches con- cerning the methodology were also mentioned. Key Words: Caucasus, Circassian, Chechen, Migration, Settlement, Popu- lation, Ottoman, Anatolia.
Dr., Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Karadeniz Aratrmalar Gz 2011 Say 31 17-49
Ferhat Berber
18. yzyldan itibaren Osmanl Avrupas iin nceki asrlarn ileri hare- katna mukabil geri ekilme ve belki bir nevi reconquista1 balamtr. An- cak bu geri ekilme yalnz siyasi snrlarla mahdut kalmam; imparatorlu- un gl dnemlerinde dini ve/veya kltrel ynden etki alan saylabilecek corafyalar da bu ekiliten payna deni almtr. Osmanl Devletinin ykl srecinde cereyan eden siyasi gelimelere paralel olarak byk demografik hareketler yaanm ve bu hareketler ekseriyetle, kay- bedilen topraklardan veya evre lkelerden, geride kalan snrlar dahiline gler eklinde gereklemitir. G, sosyal bilimlerde ele alnan en nemli olgulardan biridir. Eski a- lardan bu yana g hareketlerinin, tarihin ekillenmesinde etnik, kltrel, ekonomik ve siyas etkileri olmutur. yle ki, toplumlarn tarihlerine olduu kadar inanlarna yansyan izler de brakmtr.2 Bu sebeple modern d- nemlerde, g konu edinen sosyolojik almalar hzla artm, pek ok tanmlama yaplarak gler eitlerine gre kategorize edilmitir.3 Kitle gleri, eski dnemlerinden itibaren Trk tarihinde yadsnamaz bir neme sahiptir.4 Yakn dnemde ise ayn kavram Modern Trkiyenin oluum s- recine ok farkl boyutlarda tesir etmitir. Zira son birka asrda yaanan siyasi ve sosyal deiimlerde, demografik hareketler byk rol oynam ve bu dinamik seyrin en etkili unsuru yine gler olmutur.5 1856dan 1914e kadar geen sre iinde kaba tahminlerle lkeye gelen muhacirlerin says 6.425.000i bulmu6; 19231960 yllar arasnda resmi kaytlara yansd ekliyle de 1.187.292 kii Trkiyeye g etmitir7. 1914-1923 yllar arasnda gelenler de dikkate alndnda, yaklak yzyllk bir sre iinde, byk ksm Balkanlar, Kafkasya ve Krmdan olmak zere, 7,5 milyon kii-
1
Reconquista, yeniden fetih anlamna gelmektedir. zel olarak ise ber Yarmadasnda (spanya- Portekiz) Emeviler dneminde balayan slam hakimiyetine son verilerek yeniden Hristiyan egemenliinin salanmas, eklinde kavramlamtr. Daha ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar-1, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2006, s. 153 vd.; Bunun yannda Osmanl Devletinin Avrupa topraklarndan ekilme srecinin ayn kavramla olan ilikisine dair bir deerlendirme iin bkz. Akn Koyuncu, Balkanlarda Dn- m Milli Devletler ve Osmanl Mirasnn Tasfiyesi: Bulgaristan rnei (18781913), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2005. 2 Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyal zellikler, ev. Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s. 35 3 Cemal Yaln, G Sosyolojisi, Ankara 2004, s. 1121 4 Konu hakknda genel kronolojik bilgi iin bkz. evket Kosoy, Trk Tarihi Kronolojisi, Trk- ler, C. 1, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, ss. 39-232 5 Kemal Karpat, bu almada da bazlarndan istifade edilen pek ok eserinde gn Trki- yenin oluum ve ekillenmesindeki etkisi zerine derin analizler yapmaktadr. Ayn yazarn mstakil olarak g kavramnn etkilerini deerlendirdii son eseri iin bkz. Kemal H. Karpat, Osmanldan Gnmze Etnik Yaplanma ve Gler, ev. Bahar Trnak, Tima Yaynlar, s- tanbul 2010 6 Kemal H. Karpat, Osmanl Modernlemesi Toplum, Kurumsal Deiim ve Nfus, ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan, mge Kitabevi, Ankara 2002, s.121142 7Filiz Doanay, Trkiyeye Gmen Olarak Gelenlerin Yerleimi, Ankara 1996, (ulam: http://ekutup.dpt.gov.tr/yerlesim/doganayf/gocmen.html, eriim: 06.03.2010)
18
19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler
den ok daha fazla gmenin lkeye geldiini sylemek mbalaa olmaya- caktr. 19. yzyln ikinci yarsnda Anadoluya yaplan glerin mhim bir ksm Rusyann tesiri ile Kafkasyadan gereklemitir. Bu glerle gelen topluluklar, Anadolu corafyasnn etnik, kltrel ve siyasi hayatndaki ge- limelerde rol oynayan nemli etkenler arasnda yer almtr. KAFKASYA GLER 19. yzylda Rusya Mslmanlarnn Anadoluya glerine dair deerlen- dirmelerde genellikle Kafkasyann Krm ile birlikte anld grlr. Bunun balca sebebi her iki corafyadan yaplan glerin nedenleri ve yaplarndaki benzerliklerdir. Zira Rusya, muhacereti tetikleyen Kafkasya politikalarn, benzer bir ekilde Krm zerinde uygulamtr. Akabinde yzyln ortalarndan itibaren Rusya cihetinden Osmanl topraklarna gelen kitleler bu iki blgeden olup g hareketleri de umumiyetle Krm-Kafkas gleri olarak nitelendirilmitir.8 Haddizatnda Rusyann izledii siyaset sonucunda blge Mslmanlarnn ilk byk g hareketlerinin balang noktas Krm olmutur. 1774 ncesinde Osmanlya tbi olan Krm Hanlnda yaayan Mslman ahalinin kaderi, 1783te Ruslarn blgeyi ilhak etmesi ile birlikte deimitir. Bu tarihten itibaren topluluklar halinde gelmeye balayan muhacirler stanbul ve Dobruca tarafnda iskn edilmi- lerdir.9 Her ne kadar Krm, Kafkasyadan farkl olarak eski bir Osmanl topra idiyse de Kafkaslar gerek Osmanl, gerekse Rusya asndan byk bir nemi haizdir10 ve blgenin kontrol iin iki rakip arasndaki ekime 19. yzyl ncesinde balamtr.11
8 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri (18561876), TTK Ankara 1997; Sleyman Erkan, 9 Mehmet Ylmaz, XIX. Yzylda Osmanl Devletinin Muhacir skn Politikas, Osmanl, C. 4,
Krm ve Kafkasya Gleri (18781908), Trabzon, 1996.
Yeni Trkiye Yaynlar, stanbul 2002, ss. 587602, s. 587

10 Ayrntlar iin bkz., Saydam, a.g.e., s. 6381; Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya G-
ler, Nart Yaynclk, stanbul 1993, s. 6368. ngilterenin de blgedeki Rus hamleleri karsnda bir takm tedbirler almaya alt grlr. rnein erkesler arasnda Davud Paa sonradan ise Kafkasyann Lawrence olarak nlenen David Urquhart, 19. yzyln ilk yarsnda Kafkas halklarnn Rusyaya kar birlemesi ynnde faaliyetlerde bulunmutur. Alexandre Grigoriantz, Kafkasya Halklar Tarihi ve Etnografik Bir Sentez, Sabah Kitaplar, stanbul 1999, s. 4852. ngiltere Rusyaya kar bir denge unsuru olarak Osmanly da devreye sokmaya almtr. Paris Konferansnda Trk temsilcilerine yaplan, Kafkasyada Os- manl lehine snr deiiklii teklifi kabul grmemitir. Ercment Kuran, Rusyann Kafkas- yay stilasna Kar Osmanl Siyaseti (18561878), Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri 2931 Mays 1995ten ayr basm, stanbul 1996, ss. 147152. Ancak yine de ngilizler Kafkasyadaki etkilerini devam ettirmek gayesiyle Kafkas corafyasnda cereyan eden demografik hareketleri de yakndan takip etmilerdir. Ayrntlar iin bkz.Musa amaz, Immigration and Settlement of Circassians in the Ottoman Empire on British Docu- ments 1857-1864, OTAM, S. 9 Yl 1999, ss. 331-366; Ayn yazar, Immigration and Settlement of Abhasians in the Ottoman Empire on British Documents 1864-67, OTAM, S. 13 Yl 2003, ss.
19
Ferhat Berber
Yaplacak inceleme asndan, bu dnemde Kafkasya kkenli muhacirlerin Anadoluya gelilerini iki ana balk altnda toplamak faydal olacaktr. Bunlardan birincisi yzyln ortalarnda Krm Sava ile balayan g hareketleri; dieri ise Doksan Harbi olarak adlandrlan 1877-1878 Osmanl- Rus Sava sonras gerekleen glerdir. nk ileride grlecei zere her iki devrede de Kafkasyallarn Anadoluya geldikleri blgeler farkllk gstermektedir. 1850-1876 DNEM KAFKASYA GLER Krm ve Kafkasyadan gerekleen glerde, blgenin Ruslar tarafndan kendi beklentileri ynndeki re-organizasyon abas birincil sebeptir. Bu yzden sz edilen corafyada, gerek askeri atmalar, gerekse yldrma politikalar sonucunda eitli demografik kitle hareketleri meydana gelmitir. Hatta Rusya, ileriye dnk nfus politikalar iin daha 1820lerin so- nunda Osmanl topraklarndan baz gayrimslim topluluklar Rusya ve bu- gnk Ermenistan taraflarna g ettirmitir.12 Bu dnemden sonra blgedeki egemenliini kalc hale getirmek iin eitli yntemlere bavuran Rusya, zellikle 1856 ylnda Krm Savan mteakiben blgeye dnk siyasetini daha da sertletirmitir. Ruslar iin, Karadenizin kuzeyinde kalc bir hkimiyet tesis etmenin yolu, Krm ve Kafkasyada arlk ynetimine hibir konuda zorluk karmayan ve Osmanl ile dini balar en aza indirgenmi, Hristiyan arlkl bir nfus yaps olu- turmaktan gemektedir. Bu amala baskc bir tutum sergilenmeye ba- lanm, zellikle Mslmanlarn mlkiyet haklarna kstlamalar getirilmi, blgedeki idari ve demografik yap yeniden tesis edilmeye balanmtr. Ortaya kan tabloda Mslmanlar iin en nemli k yolu ise halifenin korumas altna girmek olmutur. 1783ten bu yana devam eden Krmdan gler 19. yzyln ortasndan itibaren hz kazanmtr. Bilhassa 18601862 yllar arasnda pek ok Krml, Osmanl topraklarna g etmitir. Bunlarn byk bir blm -bata Romanya olmak zere- Balkan corafyasnda iskn edilirken, bir ksm da Anadoluya yerletirilmitir.13
1-14.; Nazan iek, Talihsiz erkeslere ngiliz Peksimeti: ngiliz Ariv Belgelerinde Byk erkes G(ubat 1864-Mays 1865), Ankara niversitesi SBF Dergisi, C. 64, S.1, 2009, ss. 57-88. 11 Abdullah Temizkan, Rusya ve Osmanl Devletinin Kafkas-tesinde Nfuz Mcadelesi, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 2, zmir 2006, ss. 447-462 12 Ufuk Glsoy, 18281829 Osmanl-Rus Savanda Rumeliden Rusyaya Grlen Rey, Trk Kltrn Aratrma Enstits, stanbul 1993 13 Krmdan yaplan gler hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Hakan Krml, Krmdan Trkiyeye Krm Tatar Gleri, Uluslararas G Sempozyumu Bildiriler, Zeytinburnu Beledi- yesi, stanbul 2006, ss. 147152; Alan Fisher, A Precarious Balance: Conflict, Trade and Diplo- macy on the Russian-Ottoman Frontier, Isis, stanbul 1999, s.171191; Karpat, Etnik Yaplanma; Karpat, Osmanl Nfusu; Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Seran- der Yaynlar, Trabzon 2006; Saydam, a.g.e.
20
Kafkasya muhacirlerinin g sebepleri, Krmdan yaplan glerin sebepleri ile byk bir paralellik gstermitir. Ancak Kafkas halklarnn g srecinde Krmdakinden farkl olarak direni kavram ortaya kmtr. 1859 ylna kadar eyh amil nderliinde Rus harektna kar byk bir mcadele veren Mridizm hareketi, bu tarihte amilin Ruslar tarafndan ele geirilmesinin ardndan dalmaya balamtr. Rus politikalar karsnda Hristiyanlamak, Rus ordusunun hizmetine girmek ve baka yerlere nakledilmekle kar karya kalan Kafkasya Mslmanlar, Osmanl Devletine g etme yolunu semilerdir. 1862de hzlanan g hareketi, 1864 ylnda en youn dnemini yaamtr. Bu tarihlerden itibaren Kaf- kasyann eitli halklar, Anadolu ve Rumelideki Osmanl topraklarnda iskn edilmitir.14 Osmanl lkesine bu dnemde yaplan g hareketleri, henz Krm Sa- va srerken balam olup Krm zerinden gelenlerin bir ksm da Kafkas kavimlerine mensup topluluklardr. rnein daha 1859 ylnda 16 bin No- gay, Kafkasyadan Krma gelerek buradan Osmanl topraklarna gemek istemilerdir. Muhacirlerin ou deniz yoluyla stanbul, Trabzon, Samsun, Sinop, Batum, Rize gibi blgelere km; kara yolu ile de Kars ve Batum zerinden gelmitir.15 Muhacirlerin skn 1850lere kadar Osmanl Devletine muhacir olarak gelenler henz byk kitlelere ulamadndan iskn konusunda ayrca bir kurum tekiline lzum grlmemitir. Peyderpey gelen muhacirlerin ileri ile genellikle ehrema- neti ilgilenmitir.16 Ancak bu tarihten itibaren saylar gittike artan muhacirlerin kabul, kayt, iae ve iskn gibi sorunlar ile uramak zere eitli messeseler ihdas edilmitir. lki 5 Ocak 1860da kurulan Muhacirin Ko- misyonudur. Sonraki srete dare-i Muhacirin Komisyonu, Muhacirin Komisyonu lisi, gibi baka komisyonlar da kurulmutur.17 Muhacir Ko- misyonunun tara tekilat oluturulurken ilerin daha organize biimde
14 18601876 tarihleri arasnda Osmanl lkesine yaplan Kafkasya gleri hakknda zengin
bir literatr bulunmakla birlikte burada birka nemli eser verilecektir: zzet Aydemir, G Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi, stanbul 1989; Kemal H. Karpat, Avrupa Egemenliinde Mslmanlarn Konumu erkeslerin Srgn ve Suriyedeki skn, erkeslerin Srgn, Kafder Yaynlar, Ankara 2001, ss. 78-111; Karpat, Osmanl Nfusu, pek, Gler, Fisher, a.g.e; Saydam, a.g.e; Habiolu, a.g.e. 15 Saydam, a.g.e., s.85-87 16 Ahmet Cevat Eren, Trkiyede G ve Gmen Meseleleri Tanzimat Devri lk Kurulan Gmen Komisyonu karlan Tzkler, stanbul, 1966, s. 40 17 Ayrntlar iin bkz. David Cameron Cuthell Jr., The Muhacirin Komisyonu: An Agent In The Transformation Of The Ottoman Anatolia (18601866), Columbia University 2005; Eren, a.g.e.; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (18771890), TTK, Ankara 1994; Erkan, a.g.e.; Saydam, a.g.e.
21
Ferhat Berber
yrtlmesi ve isknlarn salkl bir ekilde gereklemesi amacyla yerel idarelerle birlikte hareket edildii grlmektedir.18 Osmanl Devletinde, kabul edilen muhacirlerle ilgili, i ve d siyasete gre bir takm beklentiler hasl olmutur. Zaten muhacir kabul de bir y- nyle devletin mal ve asker insan kaynaklarn arttrmas anlamna gelmektedir. Bu sebeple idarecilerin dardan g tevik eden yaklamlar grlmektedir.19 Bundan byle, muhacir isknnda uygulanacak olan yeni usuln de baz muhacirleri cezp ettii anlalmaktadr.20 Ancak gmenlerin lkeye girilerinin ardndan pek ok sorunla karlalmtr. Muhacirler iin ncelikli mesele bir an evvel iskn edilmeleridir. Evvela k gelmeksizin imdilik baz kasaba ve karyelere(kylere) tevzii(datm) ve taksimi(paylatrma)21 ile muhacirlerin kalc isknlarna kadar eitli zorluklardan korunmas dnlmtr. Bunun ardndan devletin mahalli idarecilerden beklentisi, iskn ilerinin olabildiince problemsiz halledil- mesidir. Belgelerde sk sk geen hsn-i iskn22(gzel iskn/sorunsuz iskn) ifadesi aslnda buna iaret etmektedir. Muhacirlerin kabulnde insan ve din hassasiyetler kadar devletin en byk kayna olan nfusun arttrlmas istei de mhim bir yer tekil eder. nk nfus art devlete bir takm klfetler getirmekle birlikte, bo tarmsal arazinin deerlendirilmesi, retimin arttrlmas, ekonominin can- lanmas, vergi nfusu ve gelirinde art salanmas, asker ihtiyacnn karlanmas vs. sonular dnldnde byk bir kazan saylabilir. Muhacirlerin iskn srecinde mahalli idarecilerden zellikle istikml-i esbb- zirat ve hrset(artlarn tarm yapmalarna elverili hale geti- rilme)leri istenmektedir.23 Taradaki idarecilere merkezin bu konudaki hassasiyeti iletilmi olmaldr ki, mesela Saruhan kaymakam Mehmed
18 Gnden gne, gelen muhacir saysnn artmas ve ilerin karmas zerine iskn blgeleri-
ne memurlar gnderildi. Mesela zmir blgesi iin nce Mirliva Abdi Paa grevlendirildi. 1864te ise blgedeki muhacir ileri zmir valisi Kabl Paaya baland. Ayrca iskn blgelerine birer de tercman grevlendirilmiti. Saydam, a.g.e. s. 109112 19 Selim Deringil, 19. Yzylda Osmanl mparatorluuna G Olgusu zerine Baz Dnce- ler, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaandan ayr basm, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 1991, ss. 435442; Mstecib lksal, Dobruca ve Trkler, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1966, s. 28. Mart 1857de, henz byk kitlelerin g balamadan, karlan iskna ynelik bir kararname ile gelecek olan gmenlere iyi topraklar vaat edilmi, askerlik ve vergi muafiyeti verilecei bildirilmitir. Bu ar, Avrupada hatta Amerikada dahi yank bulmu; ancak din ayrm gzetmeden yaplan bu davet zerine bavuran yabanclarn ou kabul edilmemitir. Karpat, Osmanl Nfusu, s. 104 108 20 BOA. A. MKT. NZD. 327/23 1277 Ra. 28/ 14 Ekim 1860 21 BOA. A. MKT. UM. 420/23 1277 M. 5/ 13 Austos 1860 22 BOA. A. MKT. UM 422/46 1277 S. 5/ 23 Austos 1860; A. MKT. UM. 420/23; A. MKT. MHM. 205/71 1277 C. 28/ 11 Ocak 1861; A. MKT. MHM. 211/6 1277 . 18/ 1 Mart 1861; A. MKT. NZD. 327/23 23 BOA. A. MKT. UM. 456/7 1277 . 5/ 16 ubat 1861; A. MKT. NZD. 345/50 1277 . 25/ 8 Mart 1861; A. MKT. UM. 463/43 1277 N. 15/ 27 Mart 1861; A. MKT. MHM. 211/6
22
Sadk Bey bakente ilettii bir yazsnda, iskn iin dnlen blgeleri bizzat gezdiini, vergi gelirlerinin artmas iin yaplmas gereken ilerle yakndan ilgilendiini yle ifade etmektedir: meslih-i ibad ve bild bil-mhede bizzat tesviye eylemek emvl-i virg tahsiltna bir kat daha ikdm olunmak zere cb edenlerle bin-nefs kazalara azmet eylemi olduumdan24 Muhacirlerin bir an evvel retici duruma geirilmeleri iin farkl durumlar olan araziler kullanlabilmektedir. Muhacir iskn iin ayrlan topraklar; arazi-i hl(bo arazi), metruk(terk edilmi) arazi, mir(hazine) arazi veya evkaf- hmayun(saraya ait vakflar)a bal iftlikler eklinde rneklenebilir.25 Ancak iskn ilemi yalnzca arazi tahsisi ile bitmemektedir. Gelenlerin kalc bir yerleim oluturmalar iin barnma meselesinin de halledilmesi lazmdr. ncelikle, muhacirler misafir olarak kasaba ve kylere datlmaktadr.26 Ardndan kalc isknn gerekleecei mahallerde, muhacirlerin ikamet edecekleri hanelerin yapm ya da bunlar iin uygun haneler bulunmas gerekmektedir. Yazmalarda muhacirlerin ev sahibi olmalar iva kelimesi ile ifade edilir.27 Baz muhacirler iinse toplu halde ev in- asna balandna dair rnekler grlmektedir.28 Muhacirler evleri zerinde geniletme ve tamir etme gibi haklara sahip olup kle ve cariyesi olanlar evlerine bitiik odalar ina edebilmektedir. Evlerin alanlaryla bera- ber avlu ve bahe gibi ksmlar da kendilerine mlkiyet olarak verilmektedir.29 Devlet, muhacirleri iskn edildikleri topraklara balamak ve dolam en aza indirebilmek amacyla bir takm balayc unsurlar kullanmaktadr. skn edilen muhacirlere ev ve arazi dnda zirai malzeme ve hayvan da verilir. Muhacirlerin bunca abann ardndan blgeden ayrlmalar, yaplanlarn boa kmasna ve yeni klfetlere sebep olacandan, onlardan kendilerini verilen topraa balayan senetler alnmaktadr.30 Bunun dnda pasaportlar tara yneticilerince ellerinden alnarak komisyona gnderi- lir.31
24 BOA. A. MKT. UM. 455/61 1277 . 7/ 18 ubat 1861 25 BOA. A. MKT. UM. 470/16 1277 L. 24/ 5 Mays 1861; A. MKT. NZD. 350/58 1277 L. 21/ 2
Mays 1861; A. MKT. UM. 463/43
26 A. MKT. UM. 420/23
27 BOA. A. MKT. MHM. 192/82 1277 S. 5/ 23 Austos 1860; A. MKT. MHM. 209/65 1277 . 8/
19 ubat 1861; A. MKT. NZD. 327/23; A. MKT. UM. 456/7; A. MKT. MHM. 211/6; A. MKT. NZD. 345/50 28 BOA. . DH. 513/34921 1280 Ra. 18/ 2 Eyll 1863; A. MKT. MHM. 277/8 1280 R. 1/ 15 Eyll 1863 29 mer en, Osmanl Devletinde Kafkas Gmenleri Sorunu (18341870), Dn ve Bug- nyle Toplum Ve Ekonomi, S. 10, Temmuz 1997, ss. 125133, s. 127 30 A. MKT. MHM. 211/6, A. MKT. NZD. 345/50 31 Saydam, a.g.e. s. 99
23
Ferhat Berber
zellikle Kafkas muhacirlerinin Ruslara kar kullanlmas ynnde n- gilterenin dahi teviki sz konusudur.32 Bu sebeple Kafkasyal muhacirler, Rumeli taraflarnda snr gvenlii asndan toplu halde; Anadoluda ise hem i gvenlik, hem de yeni g bekleri olumamas iin dank vazi- yette iskn edilmeye allmtr. Tam bu noktada belirtmek gerekir ki, iskn srecindeki sorunlarn temel sebeplerinden birisi, muhacirlerin yzyllardr altklar kabile ya- amnn, devletin merkeziyeti yaps ile tezat tekil etmesidir. Memleketle- rindeki gibi burada da kabileler halinde yaamalar istenmemekte; mahalli idarelere muhteliten(kark olarak) isknlar emredilmektedir. Ancak muhacirlerin altklar yaam tarzndan kolay vazgememeleri beklenen bir tavrdr. Asayi ve kontrol sorunlarna yol aaca endiesi ile bu durum, belgelere, mizalarndaki hunet (hainlik/saldrganlk)in meskn (yerleik) ve mstahsil (retici) durumuna gelmeleriyle kaybolaca, gibi ifadeler eklinde yansmaktadr.33 Bu endie ve beraberindeki tutum karsnda muhacirlerin bir ksmnn geri dn abasnda olduu grlmektedir. Devlet, burada eitli yntemlere bavurmak durumunda kalmtr. Bunlarn banda, yerinden ayrlanlara artk yardm edilmeyecei hususu gelir. Ayrca belirlenen blgelerinde isknlar iin zor kullanlmas durumunda, bu muhacirlerin mizalar gerei karlk vereceklerinden de ekinilmektedir. Ancak sorunun esas kaynann, bu topluluklar idare eden kabile balar olduu ifade edilmitir. Meselenin zm olarak, reis takmnn dierlerinden ayrlmas, her trl problemin halledilmesi ve kesin isknlarnn salanmas olaca fikri arlk kazanmtr.34 Her ne kadar muhacirlerin kark bir biimde, yani datlarak isknlar sz konusu olsa da, bu daima yerli halkn arasna kartrlmak suretiyle olmamakta; farkl gmen topluluklarnn bir arada iskn edilmeye alld da grlmektedir. Krm muhacirlerinin Manisa civarndaki Ballca blgesinde isknlarna dair belge buna iyi bir rnektir. Sz konusu vesikada arazinin tarifi yaplrken, muhcirn-i erkse(erkes muhacirleri)den merhume Kamertab Hatun ifadesi gemekte ve ad geen kiinin blgede topra olduu anlalmaktadr.35 Bir baka belgede ise, Kamertab Hatunun erkes muhacirlerinden ve Bizduh beylerinden Talistan Beyin maiyyetinden olup Manisa sanca Yayaky sakinlerinden iken vefat ettii
32 Habiolu, a.g.e. s. 104 33 BOA. A. MKT. NZD. 327/78 1277 R. 2/ 18 Ekim 1860; A. MKT. MHM. 192/82, A. MKT. UM.
470/16
34 A. MKT. UM. 470/16. Kafkas kavimlerinin sosyal yapsnda kleliin yeri ve Osmanl Devle-
tinin bu konudaki tutumu hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Ufuk Tavkul, Osmanl Devle- tinin Kafkas Muhacirlerinin Klelik Kurumuna Yaklam, Bilig, S. 17, Bahar 2001, ss. 33-52 35 BOA. A. MKT. 456/7 1277 . 5/ 16 ubat 1861
24
ve terekesinin dava konusu olduu belirtilmitir.36 Kamertab Hatunun Ya- yakyde ikamet edip buraya yakn Ballcada arazi sahibi olmas ve bu kiinin bir beyin maiyeti olmas, blgede yerlemi erkesler olduuna iaret etmektedir. Ksacas, daha nceden burada var olan erkes muhacirleri, yerleik konuma gemiler ve bunlarn olduu blgeye baz Krm muhacirleri iskn edilmeye allmtr. Yine benzer bir rnekten erkes muhacirlerin, datlmalarna ramen akrabalk ilikilerini devam ettirdikleri anlalmaktadr. Buna gre, Aydn sancanda ikamet eden erkes Mehmed Beyin vefat zerine, terekesi kar- deleri ile arasnda taksim edilmitir. Bu taksimattan faydalanan bir kar- dei, Manisada yaayan Mehmed Reid Aa olup belgede kendisinin erkes muhacirlerinden olduu belirtilmektedir.37 Aksi ynde rnekler olmasna ramen, Kafkas muhacirlerinin kabileler halinde deil datlarak yerletirilmesi hususunda srar edilirken, Krmdan gelen muhacirler iin ayn yntemin uygulanmad grlmektedir. Mesela, 350 kiilik Krm muhacirlerine Manisa ehir merkezinde 50 bb(kap) hane ina etme giriimi, bunlarn toplu halde isknlarnda bir saknca grlmediini ortaya koyar.38 Bunda, muhtemelen, Krmllarn Anadolu Trkleri ile olan dil ve gelenek benzerlii39 ve dolaysyla adaptas- yonda pek fazla sorun yaamam40 olmalar etkili olmaldr. Devletin btn abalarna ramen, yerleimi tamamlanan baz muhacirlerin, bir sre sonra lke snrlar iinde baka yerlerde isknlarn talep etmeleri ska rastlanan bir durumdur. Bu talebin gerekesi ounlukla blgeye uyum salayamamalar ya da yaknlarnn bulunduu sair mahal- lere gitme arzusu eklinde ifade edilmitir. Muhacirlerin ok zorlu artlarla geldikleri ve birou iin baz zorluklarn halen devam ettii kabul edilebilir. Ancak burada -en azndan baz blgeler iin- evreye uyum salayama- mak anlamna gelen, yrenin b u hevsyla imtizc edememe(suyuna ve havasna yani evre artlarna uyum gsterememe)nin klie bir tabir olduu ve altnda dier sebeplerin olabilecei ihtimali bulunmaktadr. l blgelerine, bataklklara yahut iklim artlarnn zor olduu yerlere iskn edilenler
36
BOA. A. MKT. 218/16 1277 Za. 2/ 12 Mays 1861. Sonradan terekenin talipleri artm, kocas ve amcaoullar arasndaki dava 1862ye kadar srmtr. Bu bilgiler nda, erken dnemde gelip iskn edilen muhacirlerin sisteme adapte olduklar sylenebilir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 513/27 1278 R. 29/ 3 Kasm 1861; A. MKT. UM. 544/67 1278 . 29/ 1 Mart 1862; A. MKT. UM. 554/58 1278 L. 15/ 15 Nisan 1862. 37 BOA. A. MKT. MHM. 239/21 1279 M. 22/ 20 Temmuz 1862, sz konusu dier kardelerin bir ksm Aydn sancanda bir ksm ise Manisa sancanda ikamet etmektedirler. 38 . DH. 513/34291, A. MKT. MHM. 277/8 39 Krm Trklerinin Anadolu ve Rumeli Trk kltr ile ayrnt saylabilecek baz ananevi zelliklerde bile benzerlikleri iin bkz. Mehmet Uludemir, Eskiehir Krm Gmenlerinin eramazan Geleneinin Anadoludaki Benzerleri, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. IV. ss. 413422, Ankara 1987 40 Justin McCarthy, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, nklp Kitabevi, stanbul 1998, s. 44; Cuthell, a.g.t.
25
Ferhat Berber
iin bu hakl bir gerekedir. Zira, iklime uyumsuzluk konusunda en ok ikyet Suriye, Halep, Adana gibi blgelere yerletirilenlerden gelmitir.41 Ancak Saruhan sanca gibi lman Akdeniz ikliminin hkim olduu, sulak ve mnbit bir yre iin, bunun bir bahaneden ibaret olduu iddia edilebilir. Nitekim belgelerin ounda getii ekliye ayn muhacirler, zellikle Rumeli taraflarnda iskn edilen yaknlarnn yanna gitmeyi arzu etmektedirler.42 Ynetim umumiyetle bu yndeki talepleri dikkate almaktayd. Mesela, 1868 ylnda Saruhan sancandan ayrlmak isteyen yaklak 150 kiilik bir Abaza topluluunun znike gitme talebine olumlu cevap verilmitir.43 Baka bir rnekte ise, muhacirlerin talepleri dikkate alnm ancak sadece yer deitirmelerine msaade edilerek, istedikleri blgeden farkl bir yer gste- rilerek sorun zlmeye allmtr. Buna gre, uyum salayamayarak telef olduklar gerekesini ne sren ve Varna tarafndaki akrabalarnn yannda iskn edilmek isteyen muhacirler iin, talep ettikleri blgede yeteri kadar iskn mahalli olmadndan, bunlarn gerek grlrse zmir snrlar dhilinde baka bir yere iskn olabilecekleri belirtilmitir.44 Muhacirlerin, iskn iin belirlenen yerlerinden ayrlmalarnda nemli bir sebep de bu topluluklarn kabileler aras ya da kabile ii ekimeler ya- amalardr. rnein, Adigelerden 283 kiilik bir grup Denizlide iskn edilmesine ramen, sonradan Manisada Sleyman Paa iftliinde 1.150 dnmlk bir arazide yerletirilmitir. Bu deiimin gerekesi, ad geen topluluun blgedeki dier muhacirlerle arasndaki husumet olarak gsterilmitir.45 skn ilerinde meydana gelen aksamalarda baz gmenlerin gayri meru ilere bulamalarnn pay byktr. skn blgelerinde tutunama- yan gmenlerden bir ksm baka yerlere giderken bir ksm da geinebilmek iin hrszlk ve ekyalk gibi yollara bavurmaktadr.46 Bu gibi durum-
41 Georgi Chochiev, XIX. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Kuzey Kafkas
Gmenlerinin Toplumsal Uyarlanmasna Dair Baz Grler (Gmenlerin Otoriteye Bavu- rular), Kebike, S. 23, 2007, ss. 407456, s. 411 42 BOA. A. MKT. NZD. 354/13 1277 Za. 18/ 28 Mays 1861; A. MKT. UM. 463/43, A. MKT. MHM. 222/38 1277 Z. 3/ 12 Haziran 1861; A. MKT. MHM. 223/92 1277 Z. 22/ 1 Temmuz 1861; A. MKT. UM. 504/65 1278 R. 3/ 8Ekim 1861; A. MKT. UM. 510/9 1278 R. 21/ 26 Ekim 1861; A. MKT. NZD. 393/38 1278 B. 18/ 19 Ocak 1862; DH. MHC. 1/6, . D. 1375/2 1285 S. 25/ 17 Haziran 1868 43 . D. 1375/2 44 DH. MHC. 1/6 45 Bu husumetin sebebi Kafkas toplumlarndaki snfl yapdr. Osmanl lkesine geldikten sonra da bu yapnn devam etmesini isteyenlerle dierleri arasnda problemler yaanmak- tadr. Kabile reislerinin, kleler ile ayn blgede eit haklara sahip olarak yaamaya kar kmalar ve tahakkmlerini devam ettirmek istemeleri bazlarnn yer deitirmesine sebep olmaktadr. Abdullah Temizkan, Kafkasya Muhacirlerinin Denizlide skn. Uluslararas Denizli ve evresi Tarih ve Kltr Sempozyumu Bildirileri, Pamukkale niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Denizli 2007, ss. 285289, s. 286 46 Saydam, a.g.e. s. 140
26
larn nne geebilmek amacyla baz yasal dzenlemeler getirilmitir. Bu- na gre, 1869 ylnda yaynlanan bir kanunla, silah tama ruhsat olma- yanlarn silahlarna el konulacaktr. Bylece silah gvencesi ile gayr-i meru ilere tevessl edenlere engel olunaca hedeflenmitir.47 Kalc isknlarn gecikmesinde ok eitli sebepler olduu gibi, baz muhacir gruplarnn istismar da sz konusudur. Kimileri iskna kadar verilecek olan yevmiyelerinin devam etmesi iin iskna yanamamaktadr. Yevmiyeleri kesilip iskna zorlanmalar durumunda ise devleti yine Rus- yaya geri dnmekle tehdit etmektedirler.48 Yukarda verilen rneklere paralel olarak Anadolunun pek ok yerinde benzer sorunlar grlmekteydi.49 Bu konuda, devlet adna bir nevi zeleti- riyi de iinde barndran ekilde, Amasya mutasarrf Abdlhamid Ziyaeddin Beyin 1864 ylnda merkeze gnderdii rapor50 ok nemlidir. skn srecinde yaanan olumsuzluklar btn aklyla gz nne seren rapor zet- le yledir: Baz yerlerde evler halk yardmyla yaplmakta, baz yerlerde de te- kine berikine sipari edilmektedir. Tarla diye boz ve kra yerler gsterilip bu halde aileler yalnz balarna braklp gidilmektedir. Bununla i bitti ve muhacirler yerleti denilerek stanbula mazbatalar gnderilmekte ve kendilerine rtbe, nian ve takdirler verilmektedir. Hlbuki bylece muhacirlerden bir yerde 50 hane yerletirilmi ise ok ileri gidilmeyip ertesi sene bakldnda sadece 25 hane kald grlmektedir. tekiler ise ya havasnn uymamas yznden vefat etmitir ya da baka bir yere g etmilerdir. Veri- len tahsisatn yetersizliinden ve can her eyden nce gelir dncesiyle, hasat mevsimine kadar verilecek yevmiye ile bir sre daha idare edip yevmi- yesi kesildiinde baka sancaklarda oturan ve rahat eden tandklarnn yanna anszn g etmektedir. Ancak kendisine yevmiye verilmediinden sancak sancak dolaarak telef olup gidecektir. Bir takm ise geinebilmek iin akla gelebilecek her trl fenal yapmakta ve beldelerin asayiini ihlal etmektedir. Ayrca tarla diye gsterilen yerin ziraate elverisizlii veya, bo zannedilen yerin daha sonra sahibinin ortaya kmasna karlk muhacire yeni yerler verilmemektedir.
47 en, a.g.m. s. 130 48 Saydam, a.g.e. s. 132 49 Saydam, a.g.e.; Chochiev, a.g.m.; Cuthell, a.g.t.; Mehmet Ylmaz, Konya Vilayetinde Muhacir
Yerlemeleri (1854-1914), Seluk niversitesi SBE Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya 1996; Ramazan Gktepe, Krm Sava Sonrasnda Osmanl Basnnda Kafkasya Ve Krm Gleri, Nide niversitesi SBE. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Nide 2007, s. 61,62; Hilmi Bay- raktar, Krm Ve Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan Gler Ve sknlar (1869-1907), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 22 Gz 2007, ss. 405434; Hilmi Bayraktar, Krm Sava Sonras Adana Eyaletine Yaplan Nogay G ve sknlar (18591861), Bilig, S.45, Bahar 2008, ss. 4572 50 Saydam, a.g.e. s.139142.
27
Ferhat Berber
Muhacir kabilelerinin memleketlerinde sahip olduklar vahi adetlerini burada terk etmemeleri, kabile ileri gelenlerinin burada da bu adetleri devam ettirmek istemeleri baka bir sorundur. Beylerin kabile halk zerindeki ta- hakkm ve istismar, yevmiyelerine el koymas, maietlerinin beyin insafna kalmas onlar alk ve plakla srklemektedir. Hr olanlar da bu du- rumlara tahamml edemeyip beer-onar hane dalp sefalete maruz kal- maktadr. Kaamayan kleler de alk ve plaklktan hayatn kaybetmek- tedir. Dier bir nemli husus ise iskn memurlarnn durumudur. Bunlar liya- katsiz ve hamiyetsiz kiiler olup yolsuz ilere bulamakta, kabile reisleri ile anlamakta, lmleri gizlemektedirler. Yerli ahali ise kendi vaziyetinin kt- lnden misafirperverliin gereini yerine getirememekte, yer yer de sahip- siz ve dkn muhacirlere kt muamele etmektedir. Btn bu sebeplerle yerleti denilen muhacirlerin yaklak te biri hatta yars dier blgelere dalmaktadr. Bu yzden hazineden yaplan masraflar boa gitmektedir. Bunun nne gemek iin yerinde teftile ne kadar muhacir iskn edildii, ne kadar arazi zerinde ve ne lde retime geilebildii, len-kalan tespitinin yaplmas, harcanan paralarn miktar renilip kayde- dilmelidir. Merkez, bu raporu dikkate alarak iskn ilerinde bir takm yeni d- zenlemelere gitmitir. 1870 ylnda ise genel tabloyu grmek ve aksaklklar gidermek amacyla lke apnda bir tefti gerekletirilmi; baz mdaha- lelerde bulunulmutur. Mesela, 1872 ylnda Aydn/zmir eyaletindeki muhacirin memuriyeti kaldrlmtr.51 Yaplan Yardmlar Muhacirlerin gelilerinden kesin olarak iskn edilmeleri yahut kendilerine yetebilecek seviyeye gelmelerine kadar geen srede gerek devlet gerekse hayrseverler tarafndan eitli yardmlar yaplmaktayd. Yardmlar, henz muhacirler kalc iskn blgelerine gelmeden nce balyordu. rnein z- mir, Saruhan, Aydn ve Denizli sancaklarna sevk olunacak muhacirlerin zmirdeki geici ikametleri srecinde hsl olacak ihtiyalar iin, mahalli memurlarn ve ahaliden bir ksmnn nakit yardmnda bulunduu grlmektedir.52 Toplamda 32.612,5 guruu bulan bu yardm, devletin istei ile gazetelerde ilan edilmitir. Bylece, dierlerine rnek olmas iin tevik edici bir yntem uygulanmtr. Ayrca, Denizli ve Saruhan sancaklarna gnderilecek muhacirler iin ulam vastas olarak at ve katr gibi hayvan- larn yan sra nakit olarak 12 bin ksur guru tahsis edilmitir.53
51 Saydam, a.g.e. s. 116; en, a.g.m. s. 131132 52
BOA. A. MKT. UM. 335/95 1281 M. 30/ 5 Temmuz 1864; Necdet Hayta, Tarih Aratrmalarna Kaynak Olarak Tasvir-i Efkr Gazetesi (1278/18621286/1869), Kltr Ba- kanl Yaynlar, Ankara 2002, s. 189; Gktepe a.g.t. s. 28 ve 67 53 Temizkan, Denizli. s. 287
28
Muhacirler, iskn edildikten sonra da memur kesiminin yardmlar srmektedir. Mesela, Sauhanda meclis azalar (liva ve/veya kaza meclis- leri) ve baz memurlarn yapt yardmlarda hem nakit para, hem de hayvan bulunmaktadr. Bunlarn aklamasnn bulunduu belgeler kaymakam tarafndan merkeze gnderilmitir. Bakent de durumdan memnuniyetini bildirmi ve yine yardm yapanlarn gazetelerde yaynlanmak suretiyle onurlandrlmasn istemitir.54 Halk tarafndan yaplan yardmlar da muhacirlerin iskn srecinde nemli bir katk salyordu. Muhacirlerin bir an evvel ev sahibi olmalar ve retici konuma gemeleri haddizatnda meselenin byk bir ksmnn halli anlamna gelmektedir. Manisada muhacirlerin tarma balamas iin gerekli olanlarn tedarikinde hamiyet taraflarndan ake ve hayvanat cem oluna- rak bunlarn zirat ve hrsetleri iin yedlerine ita(hayrseverler tarafndan toplanan para ve hayvanlar, retim yapmalar iin gmenlere verilmitir) olunmutur.55 Ev yapm meselesinde de halkn yardm sz konusudur. rnein, Ma- nisa ehir merkezinde Krm muhacirlerine yaptrlacak 50 hanenin inas iin, hane bana 3.000 gurutan toplam 150.000 guru gerekmektedir. Mu- hacirlerden aile bana 250 guru toplanacak olup geri kalan 137.500 guru ise ashab- servet ve zkudret(servet ve g sahibi olanlar) tarafndan karlanacaktr. stanbul, mahalli idareden bu yardmlar iin bir zorlamada bulunmamasn istemi, hayrseverlerin kendi istekleriyle bu yardmlar yapacann anlalmas zerine padiahn takdirini kazanmlardr.56 G- rld zere, yardmlar tevik ve taltif edilerek bir anlamda toplum sefer- ber edilmeye allmtr. lke genelinde devlet ve halk tarafndan muhacirlere yaplan yardmlardan baka dardan, mesela ngiltereden dahi yardm geldii grlmektedir.57 Ancak bu konuda farkl grlerin olduunu da belirtmek gerekir. yle ki, McCarthynin Marc Pinsondan yapt aktarmada, halk erkes muhacirlerin talana meyillerinden ekinmekteydi. Buna ramen onlar iin bir de deme yapmak zorunda kalmalar da fkelerine sebep ol- maktayd.58 Muhacirlerin kalc isknlarna kadar, gnlk gda ihtiyalar, kiiler asndan yetersiz olmasna ramen lke genelinde byk bir yekn tutacak olan ekmek datm eklinde karlanmaktadr. Ellerinde fukar pusulas
54 BOA. A. MKT. MHM. 206/67 1277 B. 8/ 20 Ocak 1861; A. MKT. MHM. 205/71 55 A. MKT. UM. 455/61 57 Eren, a.g.e. s. 7176 56 . DH. 513/34921; A. MKT. MHM. 277/8 58 McCarthy, a.g.e, s. 43
29
Ferhat Berber
bulunanlara yevmiye yarmar nn- azz(gnlk yarmar ekmek) verilmesi genel bir uygulama olarak grlmektedir.59 Muhacirlere devlet tarafndan yaplan yardmlar, iskn edildikten sonra yerlerini terk etmeleri durumunda kesilmekteydi.60 Yardmlarn dnda, muhacirler, vergi ve askerlik gibi devlete kar ykmllklerden de muaf tutulmulardr. 1856 sonras gelenlerin says az olduu iin bu tarz muafiyetlerin on sene gibi uzun bir mddetle tannd grlmektedir. Ancak 1860tan itibaren gelenlerin saysndaki arta paralel olarak harcamalarn artmas ve devletin iinde bulunduu durum, muafiyet meselesinde ka- rarsz kalnmasna yol am ve nihayetinde 1864ten itibaren r alnmas, ksa sre sonra da anm rsmunun (koyun vergisi) toplanmas kararlatrlmtr.61 Devlet, bir yandan muhacirlere eitim ve shhi hizmetler konusunda destek salarken bir yandan da cami yapm bata olmak zere, dini ihti- yalarn karlamaya alyordu.62 Ayrca, kamu hizmetlerinin dnda, ahsi dini taleplerin karlanmasnda da devlet bir takm kolaylklar sa- land ynnde rnekler mevcuttur. Mesela, Saruhan ve Denizli sancaklarnda hac ibadetini ifa etmek amacyla stanbula giden baz muhacirlerin, hazine-i hassa kumpanyasna ait vapurlarla tanmas teklif edilmiti.63 Devletin Muhacirlere Bak As ve Geri Dnme Teebbsleri Sultann halife sfatn kullanmas, genel olarak Msrn alnna kadar geri gtrlse de bunun siyasi adan belirgin bir ekilde kullanm, 18. yzyln son eyreinde olmutur. 1774 Kaynarca Anlamasnda, Msl- man Tatarlarn sultana dini ynden ballklarn gsteren maddeyle, hali- felik resmi olarak uluslararas siyasette ilk kez yer almtr.64 Bu tarihten sonra muhaceret ilerinde de halife sfatnn kullanld grlmektedir. Hatta muhacirlerin memnun bir ekilde iskn edilmeden geri dnlerinin, halife/sultann itibarn zedeleyecei dnlmekteydi.
59 BOA.C. DH. 261/13032 12 . 29/ 10 Ocak 1865; A. MKT. NZD. 327/23; A. MKT. UM. 422/46;
A. MKT. NZD. 327/78
60 A. MKT. UM. 470/16; Saydam, a.g.e. s.134 62 Saydam, a.g.e. s. 176184
61 Yardm ve muafiyetler konusunda geni bilgi iin bkz. Saydam, a.g.e. s. 153184 63 Buna karn, muhacirler, yol cretinin bir ksmn kendileri vermedike (herhalde ibadetin
shhati asndan) vapura binmeyeceklerini ifade etmilerdir. BOA. A. MKT. NZD. 409/84 1278 L. 7/ 7 Nisan 1862 64 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Boa Babr Tuna, Arkada Yaynevi, Ankara 2008, s. 437438. Bu ballk Kk Kaynarca Anlamasnn 3. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre Krm Hanlnn Mslman ahalisi ancak baka bir devlete tabii olmamak kaydyla din ve mezhep ileri ynnden halifeye bal kalacaklardr. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. V, TTK 1988, s. 422423,
30
Rus zulmnden kaarak Osmanl Sultan ve slam Halifesi olan padiaha snan muhacirlere, gereken artlarn salanabilmesi, devlet iin bir itibar meselesiydi. Baz sancaklara yerletirilmek zere gnderilen ilk muhacir gruplarnn iskn ile alakal olarak, bunlar hakknda: saltanat- seniyyeye dehlet ederek bu cihetle millet-i slmiyyenin misafiri bulunduk- larndan haklarnda teshilt- mmknenin icras65 (padiaha snmakla slm milletinin misafiri olan gmenler hakknda mmkn olan ko- laylklarn gerekletirilmesi) istenmitir. Nitekim iskn srecindeki aksa- malara paralel olarak muhacirlerden bazlarnn Rusyaya geri dnme giri- imleri baladnda, bunun namus- saltanat- seniyyeye66 zarar vere- cei endiesi hakim olmutur. Buna ramen hicretlerinden ksa bir zaman sonra baz muhacir topluluklar geri dnmekte srar etmektedir. Merkez ise bunlarn sorunlarna yine lke iinde isknlar salanmak suretiyle zmler aramaktadr. Me- sela, zmir valisinin Dhiliye Nezaretine ektii 22 Nisan 1861 tarihli telg- raftan anlald kadaryla, Manisada iskn edilmi een muhacirler Rus- yaya dnme teebbs iindendirler. Bu tarihe kadar kadn ve erkek 500 600 nfus zmire gelmitir. Halen de baka muhacirlerin gelmeye devam ettii ifade edilmitir. Ancak, Rusya konsolosundan, geri dndklerinde kabul edilmeyecekleri ynnde cevap alnd bildirilerek gitmelerine m- saade edilmeyecei sylenmitir. Bunun zerine ilerinden bazlar Kars ve Mu sancaklarnda iskn edilmek istediklerini, ncelikle masraflarn kendileri karlamak suretiyle stanbula gideceklerini bildirmilerdir.67 Fakat, durum merkez tarafndan sert bir ikazla cevaplanmtr. Sadaretten zmir valisi Osman Paaya gnderilen telgrafta, Denizli ve Manisa taraflarndan zmire gelip, Rusyaya geri dnme talebinde bulunan muhacirler hakknda ne yapld sorulmaktadr. Ayrca, bu durum hakknda vilayetteki uygula- malarn yolsuz bir ekilde cereyan ettii duyumunu alan merkez, bu konuda valiyi ciddi bir ekilde uyararak durumun dzeltilmesini ve muhacirlerin hsn-i isknlarn istemitir.68 ki gn sonra valiye gnderilen bir dier yazda, merkezin meseleye bak daha teferruatl olarak izah edilmitir. Rusyaya dnmek zere 150 kiilik bir grubun drt gn nce zmirden ayrld, kalanlarn ise artk iskn edilmesi gerektii emredilmektedir.69 Rusyaya gitmek iin Manisadan ayrlanlardan bir ksmnn, stanbula vardklarnda gitmelerine izin verilmeyip, akrabalarnn bulunduu Bolu
65 A. MKT. UM. 420/23
66 BOA. A. MKT. UM. 469/61 1277 L. 22/ 3 Mays 1861; A. MKT. UM. 466/95 1277 L. 11/ 22 67 BOA. A. MKT. UM. 466/95 1277 L. 11/22 Nisan 1861 68 BOA. A. MKT. UM. 469/61 1277 L. 22/ 3 Mays 1861 69 BOA. A. MKT. UM. 470/16 1277 L. 24/ 5 Mays 1861
Nisan 1861; A. MKT. UM. 470/16
31
Ferhat Berber
sanca dhilinde 25 hane 91 nfus olarak yerletirilmelerine karar verilmitir.70 Bundan baka, resmi makamlarca mdahale edilmeden, kendi istekleri ile uyum sorunlarna evre dhilinde zm arayan muhacirler de vardr. rnein, Manisada iskn edildii halde yerlerine adapte olamayan bir e- en grubu, kaymakamn yanlarna verdii memurlar eliinde yaptklar incelemeler sonucunda Gzelhisar- Menemene tabi Tekke kynde bo bir araziyi beenip buraya yerlemeye karar vermitir. Hatta memnuniyetlerini belirten bir adet hondiyetnme takdim etmilerdir.71 Bunlarn Tekke kynde iskna karar vermelerinden drt gn sonra merkezden bu ynde izin kmtr.72 Ne var ki, bu gruptan da kopmalar yaanmaya balamtr. Ayn yln sonbaharnda 42 hanelik bu grubun iinden Hoca Said ve Ars- lann ban ektii 32 hanelik bir grup, buralarn ab u heva(su ve ha- va)syla uyum salayamadklar ve telef olduklar gerekesi ile Uzun Yayla ve Erzurum taraflarna nakledilmek istemilerdir. Nakil masraflar kendilerine ait olmak zere ve topluluun geri kalan iin byle bir uygulama yaplmamak kaydyla gitmelerine izin verilmitir.73 Devletin geri dnlerle ilgili hassasiyetinin baz gruplar tarafndan kendi menfaatleri lehinde istismar edildii grlmektedir. Bunlar geri dnmeyi bir tehdit unsuru olarak devlete kar kullanmlardr. rnein, Nogaylar, 1856-57de gelen Krm Tatarlarnn ulemasna maa baland, ileri gelenlerine nian verildii, ancak kendilerine byle bir uygulama yaplmad iin dnmeye karar verdiklerini bildirmitir. Bu tehdit etkili olmal ki, devlet tarafndan Nogaylar iin de maa tahsisat ve nian tevzii gereklemitir.74 Gerekten de Krm ve Kazan muhacirlerinin Osmanlnn gznde farkl bir konumda olduu grlmektedir. Bilhassa Krm soylular ounlukla stanbul evresi veya Trakya ile Bat Anadolunun ehirlemi alan- larnda yahut nemli iftliklerde iskn edilmekte ve itibarl bir biimde ko- numlandrlmaktadrlar. Baz yerlerde bu gibi muhacirlere kaza mdrl veya benzeri idari grevler dahi verilmektedir. Devlet bu tutumuyla muhacir gruplarnn kontrolnde daha etkili olmay tasarlamtr.75
70 BOA. A. MKT. MHM. 222/38 1277 Z. 3/ 12 Haziran 1861 71 BOA. A. MKT. NZD. 350/58 1277 L. 21/ 2 Mays 1861 73 72 BOA. A. MKT. MHM. 217/94 1277 L. 25/ 6 Mays 1861
BOA. A. MKT. UM. 510/9 1278 R. 21/ 26 Ekim 1861; Ayrca baka belgelerde bu grup hakknda erkes ifadesi kullanlmtr. Bunun sebebi Kuzey Kafkasyallarn tamam iin Ortadouda bu tanmn kullanlmasdr. Chochiev, a.g.m. 74 Saydam, a.g.e. s. 136 75 Cuthell Jr. a.g.t, s. 131133. Ayn zamanda devlet, muhacirlerden farkl konularda da istifade etmektedir. rnein Rus ordusunda grev alm olanlara Osmanl ordusunda da eitli rtbe- lerle grevler verilmektedir. Cuthell, a.g.t. s. 158; Saydam a.g.e. s. 123.
32
Muhacirlerin Kimlikleri ve Nfuslar Osmanl ariv belgelerinde Krm muhacirlerinin etnik kimlikleri iin genellikle geldikleri yerlere vurgu yaplmakta (Orkap, Bahesaray, v.b.) kimi zaman da Krm Nogay gibi ifadeler dikkat ekmektedir. Ancak Tatar eklinde, etnik bir tanmlama gze arpmamaktadr.76 Kafkasya muhacirleri iinse Dastan muhaciri, Kafkas muhaciri gibi geldikleri yerler belirtil- mekle birlikte, Abaza, erkes, een, eklinde etnik tanmlamalar da kul- lanlmaktadr. Kafkasyann kark etnik yaps gz nne alndnda ariv belgelerinde zaman zaman boy ve kabile isimleri yer alsa bile, erkes ifadesi genellikle bu gruplarn hepsini barndran bir tabir olarak grlmektedir.77 Bunun yannda baz blgelere iskn edilmek zere gnderilen muhacirler iinde eenler, dier Kafkasya gmenlerinden ayr olarak tanmlanmtr.78 Osmanl ariv belgelerinde yukarda belirtilen niteleme- lere ska rastlanmasna mukabil, Kafkasyal muhacirleri etnik kimliklerine gre tasnif ederek, bunu net saysal deerlerle gstermenin zorluu hususunda Karpatn uyars nemlidir. Buna gre: ou kaynakta erkes ve Trk airetleri arasnda ayrm yaplmyor olsa da Kafkas blgesinde Trke konuan ok sayda topluluun yaad dikkate alnmaldr.79 Sz konusu muhacirlerle ilgili belgelerde bilhassa, een ve erkesler ile ilgili, dikkat eken bir baka nokta da topluluk liderlerinden bazlarnn Naip ve Hoca gibi dini unvanlar tamalardr.80 Bu durum, Kafkasyann Rusyaya kar verdii mcadelenin sembol haline gelen Mridizm hare- ketinin Kafkas halklar zerindeki etkisiyle aklanabilir. 1850lerde balayan ve Krm Savayla ivme kazanp 1864te zirveye ulaan Kafkas gleri ile Osmanl snrlar dahiline ve Anadoluya ne kadar muhacir geldiini kesin olarak tespit etmek neredeyse imkanszdr. Bunun en nemli sebebi ise iskn edilebilen muhacirlerin saylarn gsteren defter cinsinden toplu kaynaklarn olmamas veya henz ortaya kmamasdr. Uzun bir zamana yaylan g sreci iinde pek ok muhacirin hayatn kay- betmesi, srekli yer deitirmesi veya geri dnmesi gibi faktrler de bu veri yetersizliinin temel sebeplerindendir. Burada ancak mevzubahis g hare- ketinin bykln gstermesi asndan baz aratrmalara yansyan tahmini saylar verilmekle yetinilebilir.
76
Esasen Tatar kelimesini Ruslar kullanmakta olup Krmllar kendilerini Krm Trkleri olarak tanmlamaktadrlar. Karpat, Osmanl Nfusu. s. 109 77 Kafkasya topluluklar ve erkeslerin birbirleri ile olan balar ve farkllklarnn genel bilgi- si iin bkz. Habiolu, a.g.e. s. 2645 78 BOA. A.MKT. NZD. 327/23, 1277 Ra. 28/14 Ekim 1860. 79 Karpat, Etnik Yaplanma, s. 164; Chochiev, a.g.m. 80 BOA. A.MKT. NZD. 327/23, 1277 Ra. 28/14 Ekim 1860; A.MKT. NZD. 327/78 1277 R. 2/18 Ekim 1860
33
Ferhat Berber
Buna gre; Saydamn 1856-1876 arasndaki dnem iin tahmini 1.000.000-1.200.000 kiidir.81 Ayn dnem iin pek, 600.000 ile 2.000.000 kii arasnda bir tahmin yapmaktadr.82 Her iki aratrmada da bunlardan ne kadarnn Kafkasyal, ne kadarnn Krml olduu belirtilmemitir. Yine Fisher de net saylara ulaamamakla birlikte, yalnzca 1855-1866 yllar arasnda 500.000-900.000 kadar Mslmann Rusyadan g etmi olabileceini belirtmitir.83 Karpat ise 1859-1879 yllar arasnda -ou erkes olmak zere- 2.000.000 Kafkasyalnn topraklarn terk ederek Osmanl Devletine snd ve bunlardan 1.500.000 kiinin iskn edilebildii y- nnde bir varsaym ne srmektedir.84 Habiolu, 1858-1865 yllar arasnda 493.000 Kuzey Kafkasyalnn Osmanl topraklarna g ettiini iddia etmektedir.85 Ancak bu aratrmalardan hi birinde -hakl olarak- Ana- doluda ne kadar Kafkas kkenli muhacirin iskn edilebildii ynnde bir ifade bulunmamaktadr. Bu vurguyu yapan, tespit edebildiimiz tek yazar olan Barlasa gre ise, Krm Savandan sonraki dnemde Anadolunun drt bir yanna yerleen Kafkasyal muhacirler 565.000 kiidir.86 1877 S0NRASI KAFKASYA GLER 18771878 Osmanl-Rus Savann Trklerin g tarihinde ok nemli bir yeri vardr. Zira bu sava, ortaya kan trajik tablolarn yan sra, zellikle Balkan corafyasnda meydana getirdii siyasi deiikliklerle, byk demografik hareketlerin balangc olmutur. Sava yllarnda Ruslarn igal ettii blgelerde, bilhassa Bulgar ve Kazak etelerinin Mslman halk zerinde kurduu bask, daha o tarihlerde byk katliamlara ve glere sebe- biyet vermitir. Doksan Harbi sonras imzalanan Berlin Anlamas, yalnzca Osmanlnn Avrupada geni topraklar kaybetmesine yol amam; burada yaayan Mslmanlar da yeni kurulan Balkan devletlerinin ege- menlii altna sokmutur. Berlin Anlamas ile yeni kurulan devletlerdeki Mslmanlarn haklar, eitli maddelerle hukuken koruma altna alnmtr. Ancak ulus-devlet olma yolunda ilerleyen bata Bulgaristan olmak zere yeni Balkan idareleri bu hukuku tanmayan bir siyaset takip etmilerdir. Bu sebeple sava srasnda g edenlerin bir ksm sonradan geri dnm olsalar da basklar gn yllarca devam etmesine yol amtr.87
81 Saydam, a.g.e., s. 91 82 pek, Gler, s. 40 83 Fisher, a.g.e., s.171-191 84 Karpat, Etnik Yaplanma, s. 170 85 Habiolu, a.g.e. s. 48 86 Cafer Barlas, Dn ve Bugn ile Kafkasya zgrlk Mcadelesi, nsan Yaynlar, stanbul
1999, s. 362
87 Ayrntlar iin bkz. pek, Rumeliden; pek, Gler; Erkan, a.g.e.; Karpat, Osmanl Nfusu;
Koyuncu, a.g.t.; Osman Kse, Bulgaristan Emareti ve Trkler (1878-1908), Turkish Stu- dies/Trkoloji Dergisi, C. 1, S. 2, 2006, ss. 237272; Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, C.I-II- III, TTK, Ankara 1989; Bilal imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk
34
Bunun yan sra Kafkasya Mslmanlarnn da harp esnasnda Osmanl g- lerini desteklemeleri veya Ruslara kar ayaklanmalar karmalar y- znden, sava Rus galibiyetiyle sonulannca bu topluluklara g etmekten baka are kalmamtr.88 Muhacirlerin skn 1850lerden sonra kitlelerle ifade edilen g hareketlerinin Osmanl Dev- letine muhacir iskn hususunda tecrbe kazandrd bir gerektir. Lakin n grlemeyecek kadar byk kalabalklarn ksa bir sre iinde snrlardan ieri girmesiyle, daha savan ykm tamir edilemeden yeni masraflarn kmas ve vasfl kadro ihtiyac gz nne alnacak olursa, bu iskn srecinin de ok zorlu getiini tahmin etmek zor olmasa gerektir. Doksan Harbinin hemen akabinde devlet, muhacirlerin nasl iskn edileceklerine dair skn- Muhacirin Talimatnamesini yaymlamtr.89 Talimatnamenin hkmleri ana hatlar ile yledir: - Muhacirlerin iskn edildikleri yerleri terk etmeleri katiyen yasaktr. - Gnderildikleri yerlerde, muhacirler hakkndaki bilgiler defterlere kaydedilecek ve bu defterler, Muhacirin-i dare Komisyonuna gnderile- cektir. - skna kadar iae olarak, 10 yandan kklere 100 dirhem, byk- lere yarm kyye ekmek verilecek, zengin olanlara ise verilmeyecektir. - Ky ve kasabalara 10 haneye bir hane decek ekilde muhacir misafir edilecektir. Buralardaki bo miri ya da vakf arazilerine yerli halkn yardmyla 23 gz odal evler yaplacaktr. - Ayrca halk, muhacirler alana kadar tarlalarn srlmesine de yardm edecektir. - Tapular aileye mahsus olarak verilecekti. Anne- baba yoksa byk karde kklerin reitliine kadar vesayet edecektir. - Muhacirlerin tarma balayabilmeleri iin kz, tohumluk, alet ve edevat verilecektir. - skn edilecekleri blgeler illaki ky olmayabilecek, ehir ve kasaba- larn da kenarlarnda mahalleler tekil edilebilecektir. - ehre iskn edilecekler mmkn mertebe, meslek ehli veya hocalk rtne sahip olmaldr.
Varl Sempozyumu Bildirileri, TTK, Ankara 1985, ss. 4766, s. 4752; mer Turan, The Tur- kish Minority In Bulgaria (18781908), TTK, Ankara 1998, s. 119155, Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001, s. 33-43 88 Habiolu, a.g.e., s. 148-150; Erkan a.g.e.,s. 17-22 89 Erkan, a.g.e. Ek-1; pek, Rumeliden, s. 159-162
35
Ferhat Berber
- Belirtilen yerlerde iskn kabul etmeyenler, kendilerine yetebildikleri takdirde, misafir olduklar kaza ve evresinde iftlik ve saire alabilecekti. Bununla birlikte muhacirlerin younlat baz vilayetlere ynelik talimat- mahsusa(zel talimat)lar gnderilmitir. 90 Yukarda grld zere devlet, iskn srecinin sorunsuz yrmesi ve gmenlerin madur edilmemesi gayesiyle, gereken tedbirleri almakta ve bunu mevzuat haline getirmekteydi. Ancak bunlarn uygulamaya gei- rilmesi kolay olmamtr. nceki glerde bo arazilerin enlendirilecei dncesi, bu dnemde yerini msait yerleim alan bulma skntsna brakmt. Zira snrlarn daralmas ve nfusun artmas sonucunda, azalan bo topraklar yeni problemleri de beraberinde getirmiti. Bu kadar kalabalk gruplarn iskn iin arazi tahsisi yetkilileri dndrmekteydi. Daha nceki tecrbeyle sabitti ki, zellikle Kafkasyallar er beer hane olarak farkl blgelere gnderilmeye raz olmuyorlard. Bu defa Kafkasya cihetinden gelenlerin yan sra 1850lerden sonra Rumelide iskn edilen erkes vb. gruplar, muhacirlerin nemli bir ksmn oluturmaktayd. Ancak 1860tan sonra bo arazilerin bir ksmna toplu halde muhacirler iskn edilmi ve peyderpey gelenler de bunlara eklenmiti. Bu durumda yeni iskn mahalleri ihdas edilmesi gerekiyordu. Mir iftlikler bu i iin uy- gundu, lakin nasl deerlendirilecei konusunda skntlar vard. nce bunlarn satlarak elde edilecek gelirin muhacirlerin masraflar iin kullanlmas fikri, gelirin gideri karlamayaca sebebiyle benimsenmedi. Buna karlk eer muhacirler buralara iskn edilebilirse hem yer problemi halledilecek, hem de ileride elde edilecek vergi gelirleri hazineye byk katk salaya- cakt.91 Bu sebeple muhacirlerin miri iftliklere iskn ynnde kara verilmitir. Bunun iin gereken masraf menafi sandklarndan karlanacaktr. Birka gn sonra da bunlarn denetlenmesi amacyla mfetti grevlendi- rilmitir.92 Muhacirler, 1877ye kadar genellikle kylerde veya krsal arazide iskn edilirken, Doksan Harbinden sonra ise, daha kalabalk kitlelerin iskn lazm geldiinden, ehir ve kasabalardaki bo arazilere de yerletirilmiler- dir.93 Doksan Harbinden nce gelen gmenlerin varlnn, yeni gelenler zerinde ksmen de olsa bir etkiye sahip olduu ne srlebilir. yle ki, kimi erkes topluluklar, kendilerine yerlemeleri iin gayet msait yerler gsterilmesine ramen, buralardan pek de farkl bir zellii olmayan baka
90 Adil Adnan ztrk, Rumeliden Aydn Vilayetine Yaplan Gler ve Aydn Vilayetine Gelen
Rumeli Muhacirinin skn ve dareleri Hakknda Talimat- Mahsusa .T.T.A.D., c. 3, s. 9, (19992000), ss. 123131 91 BOA. BEO. AYN.d. 813 (Aydn H. 1295-1296), s. 115; BOA. . D. 45/2438 1296 Ca. 18/ 10 Mays 1879, pek, Rumeliden, s. 181182 92 Ayniyat. s. 140 93 Ylmaz, a.g.m. s. 595597
36
yerlere iskn edilmekte srarc davranmlardr. Baz belgeler dikkatle incelendiinde bu srarn gerekesi tahmin edilebilmektedir. rnein, savan hemen ardndan Saruhan sancana gelen 150 hanelik bir erkes grubu, srarla Sleyman Paa iftliinde iskn edilmeyi talep etmitir.94 nceki rneklerde, 1860l yllarda burada Kafkas gmenlerinin iskn edildii belirtilmiti. O halde, muhacirlerin bazlarnn bir ekilde- yaknlar ile irtibat kesmedikleri ve ayn mahalde iskn edilmek iin uratklar varsaym da gz ard edilmemelidir. Doksan Harbi sonras gelen muhacirlerin isknnda nemli bir husus da yeni kylerin kurulu eklidir. Bu kylerin bir ksm, eski yerleim birimlerine muhacir iskn ile yeni bir karye ittihaz(ky haline getirme) edilmesi eklinde ortaya kmtr. Bir ksm ise yerleimin olmad belli bir mevkide muhacirlerin iskna karar vermesinin ardndan oluan yerleimin, ky statsnde tescil edilmesiyle olumutur. Burada kylerin ku- ruluundaki brokrasi dikkat ekicidir. Ele aldmz belgelerde, gmen topluluklar arazileri satn alarak buralarda hane ina etmilerdir. Mteaki- ben merkez-tara muhaberesi sratle gerekletirilmi; hemen ardndan imam ve muhtar tayini ile bunlarn mhrleri hazrlanp gnderilmitir. Btn bunlardan farkl olarak devletin, zerinde yerleim olup ta ev ina edilemeyen nitelerin de ky stats kazanmasna msaade ettii anlalmaktadr. Aadaki ifade, zellikle bu ekilde kurulan kylerin kurulu srecinde izlenen yolu gstermesi asndan ok nemlidir: ham arazi zerine ebniye(binalar) insyla karye tekli(ky olu- umu) kannen evvel emirde iradets-seniyye-i hazret-i pdihnin is- tihsline mtevakkf(padiahn iznine bal) olduu halde muhacirn ile air(airetler) ve kabilin (kabileler) isknnca suhlet (kolaylk) olmak in bunlarn haneleri bil tehr in(sonradan ina edilmesi) ile mcedde- den(yeniden) teekkl edecek karye ve mahallelerin 95 Bu durum, genel bir uygulama haline gelmi olmaldr ki, baz erkes kylerinin kuruluu da benzer ekilde olmutur.96 skn srecinde yaanan aksamalarda devlet otoritesine itaat edilmemesi nemli etkenlerden biridir. Sert mizalar ve savaa yatknlklar sebebiyle, erkeslerden bir yandan askeri alanda faydalanmaya allrken, dier yandan bazlarnn i gvenlie zarar verdiklerine dair pek ok rnek mevcuttur.97 erkeslerin saldrgan tutumlar, deiik meselelerde bazen
94 Ayniyat, s. 30/ 2. madde 95 BOA. . D. 101/6009 1307 L. 29/ 18 Haziran 1890; D. 1386/15 1307 Za. 11/ 29 Haziran
1890; DH. MKT. 1748/90 1307 Z. 20/ 7 Austos 1890
96 rnek olarak, Manisa Mahmudiye kynn kurulu hakkndaki belgelere baklabilir. BOA.
D. 1402/13 1316 Ra. 16/ 4 Austos 1898; DH. MKT. 2101/110 1316 R. 19/ 6 Eyll 1898
97 Marc Pinson, Krm Savandan Sonra Osmanllar Tarafndan erkeslerin Rumeline s-
kan, erkeslerin Srgn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001, s. 61; Chochiev, a.g.m.;
37
Ferhat Berber
tepki bazen de kanunsuzluk eklinde ortaya kmtr. Mesela, hali vakti yerinde olanlara dahi tayinat verilmesi, resmi makamlarca engellenmek istenmi, bunun zerine Salihli ve Alaehir kasabalarndaki erkesler, tep- kilerini gstermek iin tren istasyonlar etrafnda baz saldrlarda bulun- mulardr. Bunlarn silahlarndan arndrlmalar iin kolluk kuvvetlerinin devreye girmesi dnldyse de daha byk sakncalara yol aabilecei iin bu yola bavurmaktan vazgeilmitir.98 Bunun yannda, kimi muhacirlerin ikamet ettikleri blgelerin dnda da ekyalk yaptna dair rnekler mevcuttur.99 Ekseriyetle, erkeslerin saldrgan tavrlar gndeme gelse de baz blgelerde, evreden gelen saldrlarla madur edilen erkesler de olmutur. Mesela, 1891 ylnda Manisa kazas dahilinde, daha sonradan ky haline dnecek olan ve bir grup erkesin ekili hale getirdii araziye, komu Ka- raaal kynden kimseler tarafndan mtecaviz hareketlerde bulunulmu ve bu, ikyet konusu olarak gndeme gelmitir.100 Devlet, gerek asayii salamak, gerekse iskn srecini tamamlayabil- mek asndan muhacirlerin yerlerinden ayrlmalarn tasvip etmemekteydi. Zaten lke ii dolamda devlet kontrol hakimdi101 ve ayn kontrol muhacirler zerinde de sk skya tatbik edilmekteydi. rnein, 1879 Nisannda Suriye ve Arabistan taraflarndan ellerinde herhangi bir izin belgesi ol- makszn vilayetler aras hareket eden baz erkes muhacirlere yetkililerce mdahale edilmitir. Niyetlerinin iskn olmadn beyan etmelerine ramen bunlarn baka bir yere hareket etmeden, geldikleri yere iadelerine karar verilmitir.102 Muhacirlerin Sorunlar ve Yaplan Yardmlar 1878in bahar ve yaz aylar muhacirler iin zor bir dnem olmutur. Ru- meliden gelen erkes ve dier muhacirler iskn edilemediklerinden dolay sefalette olduklarn belirterek bir an evvel isknlarnn tamamlanmas, kendilerine tayinat verilmesi, uygun bir i bulunmas gibi talepler ieren
Oktay zel, Migration and Power Politics: The Settlement of Georgian mmiggrants in Turkey (1878-1908), Middle Eastern Studies, Vol. 46, No. 4, pp.477-496, July 2010; 98 pek, Rumeliden, s. 182 99 BOA. DH. MKT. 2718/40 1327 M. 3/ 25 Ocak 1909: Gnen kazas Balclar karyesi erkes muhacirlerinden Sefer adl kii adamlaryla birlikte, Manisa dhilinde ekavet(ekyalk) halinde iken istiman(teslim olma) talebinde bulunmutur. Bunun zerine st makamlardan hangi artlarda affnn uygun olaca sorulmutur. 100 BOA. DH. MKT. 1848/58 1308 Z. 2/ 9 Temmuz 1891 101 lke ii dolam yabanclara olduu kadar yerli ahaliye de belli kurallar dhilinde izne balyd. Bu dolam iin, mrr tezkeresi ad verilen belgeler dzenleniyordu. 18. ve 19. da lke ii dolam hakknda bkz. Hamiyet Sezer, Osmanl mparatorluunda Seyahat zinleri (1819. Yzyl) Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 21 S. 33, A.. DTCF. 2003, ss. 105124 102 Ayniyat s. 128, 132
38
dilekeler vermilerdir.103 Taradan ykselen bu ikayetler karsnda merkez ise ekseriyetle yerel idareleri uyarmakla yetinmitir. 104 Doksan Harbinin hemen sonrasndaki ylma ile bu tr sorunlarn ilk etapta zlememesi normal karlanabilir. Ancak 1887 ylnda dahi halen muhacirler arasnda ok fazla fakir, yetim ve amelmande(alamaz, i gremez halde) bulunduunu belirten tara yneticilerinin, vekletten bunlar iin para istedikleri grlmektedir.105 Kimi zaman da bu gibi durumlar karsnda, mahalli idarenin kendi zmlerini retmeye altna rast- lanmaktadr. rnein, 1890 ylnda Aydn valisi, vilayetteki muhacirlerin arasnda hla yetim, dul, kimsesiz, sakat ve fakir birok kiinin olduundan bahsederek merkezden yardm talep etmeksizin, kendisi harekete gemi- tir. Manastrda grd ekilde muhacir evleri yaplabileceini ifade ederek, Alaehirde 18, Tirede 44 kiinin barnd muhacirhaneler ina ettirmitir. Tiredeki muhacirhaneler, ehrin kenarnda olup hsaniye adyla bir mahalle tekil edilmi, imam ve muhtar atanmtr.106 Muhacirlerin perianlnn giderilmesi iin izlenen bir dier yol da yardm kampanyalar dzenlemekti. rnein, 1879 Temmuzunda Aydn vilayeti, bakentin istei zerine geni katlml bir yardm kampanyas ter- tip etmek iin hazrlklara balamtr. Buna gre, her hanenin alabilecei, tanesi birer kurutan kuponlarn hazrlanmas dnlmtr. Bylece 15 bin guru kadar gelir edilmesi planlanmtr. Hazrla Recep aynda ba- lanmas da Ramazan ncesi bir hazrlk olabileceini akla getirmektedir.107 Muhtemelen bunda, Mslmanlarn dini hassasiyetlerinin yksek olduu bir zamanda daha fazla gelir elde edilebilecei dncesi etkili olmutur. Bunlardan baka muhacirlerin birtakm ihtiyalarnn karlanmasnda devlet ve yerli halkn yardmlar dnda, kendi kurduklar vakflarn devreye girdii grlmektedir. Bu konuda Kafkas muhacirleri, Osmanl lke- sinde 18801881 yllarndan balayarak 119 vakf kurmulardr. Bunlarn ou cami yapm amacyla tesis edilmitir.108 Savan hemen ertesinde, muhacirlerin devletten bir baka beklentisi de muafiyetlerin belirlenmesidir. Yerel idareler, muhacirlerin istei zerine st makamlara, vergi ve askerlik konusundaki muafiyetlerin nasl olacan, daha nceden Krm ve Kafkasyadan gelenlerin geni muafiyetlerini de hatrlatarak sormaktadr.109 Ancak baz rneklerden anlald kadaryla, devlet muafiyetler iin belirlenen srenin almas konusunda pek msa- mahakr deildir. Mesela, Manisada bulunan bir grup Bulgaristan ve ark
103 Ayniyat, s. 19, 21, 29/ 1. ve 2. maddeler, 33/ 2. madde, 37 104 BOA. DH. MKT. 1324/89 1295 L. 17/ 14 Ekim 1878 105 BOA. DH. MHC. 7/22 1305 S. 16/ Kasm 1887 106 BOA. D. 1386/16 1307 Z. 2/ 20 Temmuz 1890
107 BOA. D. 1378/30 1296 B. 26/ 16 Temmuz 1879 108 Hasan Yksel, Kafkas Gmen Vakflar, OTAM, S. 5, 1994, ss. 475490, s. 488 109 BOA. D. 1378/34 1296 . 15/ 4 Austos 1879
39
Ferhat Berber
Rumeli muhaciri isknlarnn henz tamamlanmamas hasebiyle muafiyet- lerinin uzatlmasn talep etmitir. Askerlik ubesinin cevabnda, ykml- ln yerine getirilmesi iin topraa balanmak gibi bir art olmad belirtilmitir. Buna gre, hicretlerinin zerinden 6 yl geenler yalar tuttuu takdirde askere alnacaklardr.110 Doksan Harbi Sonras Gelen Muhacirler ve Kafkas Kkenlilerin Tes- piti Konumuz asndan Doksan Harbi sonras gerekleen g hareketlerinin ayr bir yeri vardr. yle ki, yukarda grld zere 1850lerden sonra, Kafkas kkenli topluluklarn Anadoluya gleri, dorudan Kafkasya zerinden yahut Krmdan gereklemiti. Gelen muhacirlerin nemli bir b- lm Osmanlnn Avrupa topraklarnda iskn edilmilerdi. 1877-1878 Os- manl-Rus Savann etkisi ile yine Kafkasyadan gler olmakla birlikte, bu byk demografik hareketin arl Rumeli olmutur. nceden bu topraklara yerlemi olan Krm ve Kafkas muhacirleri ise Balkan Mslmanlar ile birlikte bu yeni gn znesi konumuna gelmilerdir.111 Ancak, Balkanlar zerinden gelen muhacirlerin hangilerinin Kafkas kkenli olduunun tespiti zordur. Zira, belgelerin bir ksm, bu konuda aydnlatc bilgiler vermekte ise de btn belgeler iin ayn durum sz konusu deildir. Burada rnek olmas asndan birka belgenin incelenmesinde fayda vardr. rnein, Kasm/Aralk 1877 ile 19 Ocak 1892 arasndaki dnemde s- tanbula gelen ve kayt altna alndktan sonra vilayetlere sevk edilen muhacirleri gsteren bir defterin zetindeki bilgiler aadaki gibidir112:
110 BOA. DH. MKT. 1525/24 1305 Za. 16/ 25 Temmuz 1888 111
pek, Rumeliden; pek, Gler; Karpat, Osmanl Nfusu; imir, Rumeliden Trk Gleri, lksal, a.g.e. 112 BOA. Y. A. Hus. 255/646 1309 C. 23/ 24 Ocak 1892 knyesi ile verilen belgede defter zeti- nin bal yledir: 93 senesi Terin-i sani ibtidasndan 307 senesi Kanun- sanisi 7. gn- ne kadar Dersaadete bil-vrud sebt-i defter klnan muhacirnin vi- layta sevk olunan ve Dersaadette kalan ve dorudan doruya Rumeli ve Anadolu- ahaneye geen muhacirinin mikdarn mbeyyin hlsa defterdir Halbuki zetin verildii asl defterde muhacirlere ait detayl bilgilerin olmas kuvvetle muhte- meldir. Yine de bu belge, Doksan Harbi sonras gelen gmenlerin nfus miktarna ynelik nemli bir kaynaktr. Bu verilere gre, 1877-1892 yllar arasnda gelen muhacirlerin toplam miktar 800.000 kiiye yaklamtr. Ayrca belirtmek gerekir ki, u an iin gmenlere dair eldeki defter nevinden toplu kaytlar dahi bir btnlk arz etmemektedir. Zira, Yldzn alma konusu ettii ve ortaya karlmas dahi bu alanda byk takdiri hak eden bir defterde, muhacirlere ait son derece kymetli bilgiler yer almaktadr. Maalesef ki, defter sadece belli vilayetlere mnhasr olup buralarn da btn birimlerine ynelik deildir. Ad geen defter iin bkz. Berat Yldz, Emigrations From The Rus-
40
Tablo-1 Yllara Gre stanbula Gelenler

Yl Terinsani 1293 17 Terinsani 1294 18 Terinsani 1294 ubat 1295 1296 1297 1298 1299 1300 1301 1302 1303 1304 1305 1306 Mart 1307 7 Kanunsani 1307 Toplam Gelen Muhacirlerin Nfusu 178.389 100.000 20.763 13.898 23.098 33.941 13.748 13.522 13.365 12.084 10.108 11.753 28.451 22.220 495.339
Tablo-2 stanbula Uramadan Dorudan Vilayetlere Geenler

Geldikleri ve gittikleri yerler Selanik, Dedeaa, Tekfurda iskelelerinden Anadolu cihetine gidenler Varna ve Bergostan Samsun ve Sinop ve Trabzona dorudan doruya gidenler Hdavendigar ve Selanik vilayetleri mlhakatnda iskn olmak zere gidenler Edirne canibine gidenler (takribi) Sohum muhacirlerinden olup dorudan doruya Samsun ve aramba taraflarna gidenler (takribi) Toplam Nfuslar 70.000 55.000 27.000 70.000 50.000 272.000
sian Empire To The Ottoman Empire: An Analysis In The Light Of The New Archival Materials, Bilkent University The Department Of International Relations, Master Thesis, Ankara 2006
41
Ferhat Berber
Tablo-3 Vilayetlere Datlanlar

Yl Terinsani 1293 - 17 Terinsani 1294 18 Terinsani 1294 ubat 1295 Toplam Gittikleri Yer Anadolu ve Rumeli Anadolu ve Rumeli Hdavendigar Vilayeti Mlga Karesi Vilayeti Aydn Vilayeti Selanik Vilayeti Trabzon Vilayeti Kastamonu Vilayeti Konya Vilayeti Suriye Vilayeti Beyrut Vilayeti Edirne Vilayeti Adana Vilayeti Dersaadette kalan Nfus 178.389 100.000 107.130 35.000 12.500 5.525 1.700 6.990 6.251 399 65 13.027 11.181 18.101 495.258
Yukardaki resmi kaynakl veriler incelendiinde, gelen muhacirlerden ne kadarnn Kafkasya kkenli olduunu anlamak mmkn deildir. Yalnzca, Sohumdan yaklak olarak 50.000 kiinin geldii tespit edilebilmektedir. Oysa, stanbuldan taraya sevk edilen gmenlere ait bilgiler veren ksa dnemli cetvel113 veya sevk jurnallerinde114 muhacirlerin nereden geldikleri daha net biimde ifade edilmektedir. Bunlara gre, Rusya Msl- manlar Balkan muhacirlerine gre sayca ok daha az olmakla birlikte, arlkl olarak Batum, Dastan, Kafkasya, Kazan ve Krm gibi yerlerden geldikleri anlalmaktadr. Ancak, baz tara kaynakl resmi yazmalarda, Rumeliden gelen muhacir gruplarndan en azndan bazlarnn- etnik kimliklerine vurgu yapld grlmektedir. rnek olarak, Aydn vilayetine ait yazmalarn topland bir defterde, Rumeli muhacirlerinden bazlar erkes, era- kise/erkesler gibi ifadelerle tanmlanmaktadr.115
113 BOA. Y.A.Hus. 255/64 lef-4 1309 C. 23/ 24 Ocak 1892 114 BOA. DH. MHC. 12/533; DH. MHC. 12/534; DH. MHC. 12/5419; DH. MHC. 12/56; DH.
MHC. 13/112; DH. MHC. 13/116; DH. MHC. 13/117; DH. MHC. 13/1110; DH. MHC. 13/1113; DH. MHC. 13/1117; DH. MHC. 13/1128; DH. MHC. 13/1134; DH. MHC. 13/11 40; DH. MHC. 13/1142; DH. MHC. 13/12; DH. MHC. 13/144; DH. MHC. 13/147; DH. MHC. 13/165; DH. MHC. 13/168; DH. MHC. 13/1611; DH. MHC. 13/181; DH. MHC. 13/188; DH. MHC. 13/197; DH. MHC. 13/199; DH. MHC. 13/1910; DH. MHC. 13/203; DH. MHC. 13/206; DH. MHC. 13/223; DH. MHC. 13/225; DH. MHC. 13/229; DH. MHC. 13/2210; DH. MHC. 13/2211; DH. MHC. 13/2212; DH. MHC. 13/2215; DH. MHC. 13/241; DH. MHC. 13/272; DH. MHC. 13/274; DH. MHC. 13/2729; DH. MHC. 13/2735; DH. MHC. 13/2737; DH. MHC. 13/318; DH. MHC. 13/3112; DH. MHC. 13/321; DH. MHC. 13/358; DH. MHC. 14/446; DH. MHC. 14/513; DH. MHC. 14/54 115 BOA. BEO. AYN.d. 813 (Aydn H. 1295-1296)dan:
42
Bu rnekler, g ve iskn konu edinen yerel lekli almalarn ne- mini gstermektedir. yle ki, glerin belli bir yerleim birimiyle snrlanmas ve kaynak gruplarnn eitlendirilerek ayrntl biimde ince- lenmesi ile daha net verilere ulalabilecektir. Benzer almalarn lkenin her yeri iin yaplmas durumunda genel tablo ortaya kacaktr. SONU 18. yzyln sonlarndan balayp 19. yzyln ortasndan itibaren muazzam kitleler halinde Anadoluya gelen Kafkasya gmenleri, gerek anavatan- larnda, gerek gleri sresince, gerekse Anadoludaki isknlar esnasnda byk skntlar ekmilerdir. G eden nfusun byk bir blm, henz Osmanl topraklarna ulaamadan veya ksa sre sonra hayatn kaybetmi- tir. Yerleimleri sresince de, bilhassa ekonomik ve sosyal problemlerle mcadele etmek zorunda kalmlardr. Nihayetinde, Osmanl mparator- luundan Trkiye Cumhuriyetine miras kalan nfus bileenleri arasnda yerlerini almlardr. Trkiye bata olmak zere, zellikle Ortadouda diasporik bir toplu- luk116 konumuna gelen Kafkasya kkenli halklar, Trkiyenin iskn hari- tasnda byk bir yer kaplamaktadr. Bugn Trkiyenin istisnasz btn blgelerinde ve neredeyse hemen her ilde, Kafkasya muhacirlerinin kurduu pek ok yerleim birimi bulunmaktadr. Bunlar zaman iinde isim deiikliklerine uramlardr. Lakin, Kafkasya meneli muhtelif topluluk- larca meskun bu yerler, yine de evrelerinde isimlerinin bana, zellikle erkes ibaresi getirilerek anlan yerler halini almlardr.117
Manisa kazasna gnderilen 120 hanelik bir erkes grubuna iskn iin bo arazi verilmesi gndeme gelmektedir. Ayniyat, s. 21; 20 Mays tarihli bir dilekeden anlaldna gre 12 nfusluk bir erkes ailesi savatan sonra gelmi ve Manisaya yerlemitir. Ayniyat, s. 30 madde-1; 21 Mays tarihli kaytta 150 hanelik bir erkes muhacir grubu, Manisa dhilindeki, Sleyman Paa iftlii ile Adiloba, Tepecik ve Paaky karyeleri tarafnda iskn talebinde bulunmaktadrlar. Ayniyat, s. 30 madde-2; 27 Mays 1878de sancaa sevk olunmu 400 hane Rumeli muhaciri erkesin halen iskn edilemedikleri ifade edilmekte ve durumlar hakknda bilgi verilmektedir. Ayniyat, s. 33 madde-2; v.d. 116 Yaar Ba, erkeslerin Dn Bugn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001, s. 186191; Sevda Alanku-Kural, Diasporik Bir Topluluk Olarak erkesler, erkeslerin Srgn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001, ss. 259266; Seteney Shami, Etnisite Kavramnda Ayrlklar rdn, Trkiye ve Kafkasyada erkes Kimlii, erkeslerin Srgn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001, ss. 267285; Ridade Bidanuk, erkes Kimlii ve Srgn, Vatanndan Uzaklara erkesler, Ed. Murat Papu, stanbul 2004, ss. 159164; Ayhan Kaya, Anadoluda erkes Diasporas: Etnokltrel ve Siyasal Yap, Trkiyeye Uluslararas G Toplumsal Koullar- Bireysel Yaamlar, Ed. Barbara Pusch-Tomas Wilkoszewski, ev. Mutlu omak-zbatr, Kitap Yaynevi, stanbul 2010, ss. 225249 117 Bu konuda zengin bir literatr olup burada Kafkasya muhacirlerinin yerleimlerinden bahseden baz almalar anlacaktt: pek, Rumeliden; pek, Gler; Mehmet Ylmaz, a.g.t.; B. Yldz, a.g.t.; Bayraktar, Bilig; Bayraktar, Trkiyat Aratrmalar; Faruk Kocack, Balkanlardan Anadoluya Ynelik Gler (1878-1900) Karlatrmal Yerli ve Gmen Ky Monografileri, Hacettepe niversitesi Sosyal alma ve Sosyal Hizmetler Bilim Dal Yaynlanmam Doktora
43
Ferhat Berber
1850lerde ivme kazanp 20. yzyla kadar youn biimde sren ve sonrasnda gnmze dek azalarak da olsa devam eden Kafkas glerinin ve gmenlerinin, Anadolunun etnik, sosyal ve kltrel yapsna nemli derecede tesirleri olmutur. Bu erevede, nce Osmanl tebas, ardndan Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan Kafkasyallar iin tek tip bir profil iz- mek doru deildir. Elbette, bu topraklara gleri, kimileri iin 150 yldan tesine dayanan bu topluluklarn, Trkiyenin geirdii ekonomik, sosyal ve siyasi deiimlerden etkilenmemesi dnlemez.118 KAYNAKLAR Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri (BOA) BEO. AYN.d. 813 (Aydn H. 1295-1296) (Ayniyat Defteri) A. MKT. 218/16; A. MKT. MHM. 192/82; A. MKT. MHM. 205/71; A. MKT. MHM. 206/67; A. MKT. MHM. 209/65; A. MKT. MHM. 211/6; A. MKT. MHM. 217/94; A. MKT. MHM. 222/38; A. MKT. MHM. 223/92; A. MKT. MHM. 239/21; A. MKT. MHM. 277/8; A. MKT. NZD. 327/23; A. MKT. NZD. 327/78; A. MKT. NZD. 345/50; A. MKT. NZD. 350/58; A. MKT. NZD. 354/13; A. MKT. NZD. 393/38; A. MKT. NZD. 409/84; A. MKT. UM 422/46; A. MKT. UM. 335/95; A. MKT. UM. 420/23; A. MKT. UM. 422/46; A. MKT. UM. 455/61; A. MKT. UM. 456/7; A. MKT. UM. 463/43; A. MKT. UM. 466/95; A. MKT. UM. 466/95; A. MKT. UM. 469/61; A. MKT. UM. 470/16; A. MKT. UM. 504/65; A. MKT. UM. 510/9; A. MKT. UM. 513/27; A. MKT. UM. 544/67; A. MKT. UM. 554/58; C. DH. 261/13032; DH. MHC. 1/6; DH. MHC. 12/533; DH. MHC. 12/534; DH. MHC. 12/5419; DH. MHC. 12/56; DH. MHC.
Tezi, Ankara 1978; Nilgn Kiper, Resettlement Of Immigrants And Planning In Izmir During The Hamidian Period, zmir Teknoloji Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 2006; Ferhat Berber, mparatorluktan Cumhuriyete Manisa ve Gler (1860-1960), Hacettepe niversitesi SBE Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2010; Necdet Tundilek, Eskiehir Blge- sinde Yerleme Tarihine Toplu Bir Bak. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, C. XV S. 14 Ekim 1953-Temmuz 1954, ss. 189208; P. Alford Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, ev. Mustafa Kpolu, Ant Yaynlar, stanbul 1992 118 Bu konuda fikir verici bir okuma iin balca eserler yle sralanabilir: Jabaghi Baj, erkesler Kkleri-Sosyal Yaamlar- Gelenekleri, talik Kitaplar, Ankara 1999; Trkiye erkeslerinde Sosyo-Kltrel Deime, Kaf-der Yaynlar, Ankara 1999; Yaln Karada, erkes Kimlii Trki- yenin Sorunlar, Sorun Yaynclk, stanbul 2009; Yahya Kanpolat, Reyhanl lesinde Trkmen Airetlerinin Durumu ve Kuzey Kafkas Gmenleri, Ankara 1989; Tuncay Dzenli, Adapazar ve Civarnda erkes Muhacirlerin skan ve Uyum Problemleri, Sakarya niversitesi SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya 2006; Cahit Aslan, Dou Akdenizdeki erkesler, Adana Kafkas Kltr Dernei, Adana 2005 (Bu alma Avrupa Birlii tarafndan desteklene- rek Adana evresindeki erkesler zerinde anket usulyle gerekletirilmitir. Sorularn arl erkeslerin kimlik algs ve muhafazasna yneliktir.) Belgelerin tarihleri metin iinde kullanldklar ilk dipnotlarda gsterilmitir.
44
13/112; DH. MHC. 13/116; DH. MHC. 13/117; DH. MHC. 13/1110; DH. MHC. 13/1113; DH. MHC. 13/1117; DH. MHC. 13/1128; DH. MHC. 13/1134; DH. MHC. 13/1140; DH. MHC. 13/1142; DH. MHC. 13/12; DH. MHC. 13/144; DH. MHC. 13/147; DH. MHC. 13/165; DH. MHC. 13/168; DH. MHC. 13/1611; DH. MHC. 13/181; DH. MHC. 13/188; DH. MHC. 13/197; DH. MHC. 13/199; DH. MHC. 13/1910; DH. MHC. 13/203; DH. MHC. 13/206; DH. MHC. 13/223; DH. MHC. 13/225; DH. MHC. 13/229; DH. MHC. 13/2210; DH. MHC. 13/22 11; DH. MHC. 13/2212; DH. MHC. 13/2215; DH. MHC. 13/241; DH. MHC. 13/272; DH. MHC. 13/274; DH. MHC. 13/2729; DH. MHC. 13/2735; DH. MHC. 13/2737; DH. MHC. 13/318; DH. MHC. 13/31 12; DH. MHC. 13/321; DH. MHC. 13/358; DH. MHC. 14/446; DH. MHC. 14/513; DH. MHC. 14/54; DH. MHC. 7/22 1305; DH. MKT. 1324/89; DH. MKT. 1525/24; DH. MKT. 1748/90; DH. MKT. 1848/58; DH. MKT. 2101/110; DH. MKT. 2718/40; . DH. 513/34921; . D. 101/6009; . D. 1375/2; . D. 45/2438; D. 1375/2; D. 1378/30; D. 1378/34; D. 1386/15; D. 1386/16; D. 1402/13; Y. A. Hus. 255/64 lef-6; Y.A.Hus. 255/64 lef-4 Aratrma Ve nceleme Eserler AANOLU Yldrm, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001 ALANKU-KURAL Sevda, Diasporik Bir Topluluk Olarak erkesler, erkeslerin Srgn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001, ss. 259266 ANDREWS P. Alford, Trkiyede Etnik Gruplar, ev. Mustafa Kpolu, Ant Yaynlar, stanbul 1992 ASLAN Cahit, Dou Akdenizdeki erkesler, Adana Kafkas Kltr Dernei, Adana 2005 AYDEMR zzet, G Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi, stanbul 1989 BA Yaar, erkeslerin Dn Bugn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001 BAJ Jabaghi, erkesler Kkleri-Sosyal Yaamlar- Gelenekleri, talik Kitaplar, Ankara 1999 BARLAS Cafer, Dn ve Bugn le Kafkasya zgrlk Mcadelesi, nsan Yaynlar, stanbul 1999 BAYRAKTAR Hilmi, Krm Sava Sonras Adana Eyaletine Yaplan Nogay G ve sknlar (18591861). Bilig, S.45, Bahar 2008, ss. 4572 BAYRAKTAR Hilmi, Krm Ve Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan G- ler Ve sknlar (18691907). Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 22 Gz 2007, ss. 405434 BERBER Ferhat, mparatorluktan Cumhuriyete Manisa ve Gler (1860- 1960), Hacettepe niversitesi SBE Yaynlanmam Doktora Tezi, An- kara 2010
45
Ferhat Berber
BIDANUK Ridade, erkes Kimlii ve Srgn, Vatanndan Uzaklara erkesler, Ed. Murat Papu, stanbul 2004, ss. 159164 CHOCHIEV Georgi, XIX. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl mparatorluunda Kuzey Kafkas Gmenlerinin Toplumsal Uyarlanmasna Dair Baz Grler (Gmenlerin Otoriteye Bavurular), Kebike, S. 23, 2007, ss. 407456 CUTHELL David Cameron Jr. The Muhacirin Komisyonu: An Agent In The Transformation Of The Ottoman Anatolia (18601866), Columbia Uni- versity 2005 EK Nazan, Talihsiz erkeslere ngiliz Peksimeti: ngiliz Ariv Belgele- rinde Byk erkes G(ubat 1864-Mays 1865), Ankara niversitesi SBF Dergisi, C. 64, S.1, 2009, ss. 57-88 DERNGL Selim, 19. Yzylda Osmanl mparatorluuna G Olgusu zerine Baz Dnceler, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaandan ayr basm, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Mer- kezi, stanbul 1991, ss. 435442 DOANAY Filiz, Trkiyeye Gmen Olarak Gelenlerin Yerleimi, Ankara 1996, (ulam: http://ekutup.dpt.gov.tr/yerlesim/doganayf/gocmen.html, eriim: 06.03.2010) DZENL Tuncay, Adapazar ve Civarnda erkes Muhacirlerin skan ve Uyum Problemleri, Sakarya niversitesi SBE Yaynlanmam Yksek Li- sans Tezi, Sakarya 2006 EREN Ahmet Cevat, Trkiyede G ve Gmen Meseleleri Tanzimat Devri lk Kurulan Gmen Komisyonu karlan Tzkler, stanbul 1966 ERKAN Sleyman, Krm ve Kafkasya Gleri (18781908), Trabzon 1996. FISHER Alan, A Precarious Balance: Conflict, Trade and Diplomacy on the Russian-Ottoman Frontier, Isis, stanbul 1999 GKTEPE Ramazan, Krm Sava Sonrasnda Osmanl Basnnda Kafkasya Ve Krm Gleri, Nide niversitesi SBE. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Nide 2007 GRIGORIANTZ Alexandre, Kafkasya Halklar Tarihi ve Etnografik Bir Sentez, Sabah Kitaplar, stanbul 1999 GLSOY Ufuk, 18281829 Osmanl-Rus Savanda Rumeliden Rusyaya G- rlen Rey, Trk Kltrn Aratrma Enstits, stanbul 1993 HABOLU Bedri, Kafkasyadan Anadoluya Gler, Nart Yaynclk, stanbul 1993 HAYTA Necdet, Tarih Aratrmalarna Kaynak Olarak Tasvir-i Efkr Gazetesi (1278/18621286/1869), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002 PEK Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (18771890), TTK, Ankara 1994 PEK Nedim, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Serander Yaynlar, Trab- zon 2006 KANPOLAT Yahya, Reyhanl lesinde Trkmen Airetlerinin Durumu ve Ku- zey Kafkas Gmenleri, Ankara 1989
46
KARADA Yaln, erkes Kimlii Trkiyenin Sorunlar, Sorun Yaynclk, stanbul 2009 KARPAT Kemal H., Avrupa Egemenliinde Mslmanlarn Konumu erkeslerin Srgn ve Suriyedeki skn, erkeslerin Srgn, Kafder Yaynlar, Ankara 2001, ss. 78-111 KARPAT Kemal H., Osmanl Modernlemesi Toplum, Kurumsal Deiim ve Nfus, ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan, mge Kitabevi, Ankara 2002 KARPAT Kemal H., Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyal zellikler, ev. Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003 KARPAT Kemal H., Osmanldan Gnmze Etnik Yaplanma ve Gler, ev. Bahar Trnak, Tima Yaynlar, stanbul 2010 KAYA Ayhan, Anadoluda erkes Diasporas: Etnokltrel ve Siyasal Yap, Trkiyeye Uluslararas G Toplumsal Koullar-Bireysel Yaamlar, Ed. Barbara Pusch-Tomas Wilkoszewski, ev. Mutlu omak-zbatr, Kitap Yaynevi, stanbul 2010, ss. 225249 KIRIMLI Hakan, Krmdan Trkiyeye Krm Tatar Gleri, Uluslararas G Sempozyumu Bildiriler, Zeytinburnu Belediyesi, stanbul 2006, ss. 147152 KPER Nilgn, Resettlement Of Immigrants And Planning In Izmir During The Hamidian Period, zmir Teknoloji Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 2006 KOCACIK Faruk, Balkanlardan Anadoluya Ynelik Gler (1878-1900) Karlatrmal Yerli ve Gmen Ky Monografileri, Hacettepe niversitesi Sosyal alma ve Sosyal Hizmetler Bilim Dal Yaynlanmam Dok- tora Tezi, Ankara 1978 KOSOY evket, Trk Tarihi Kronolojisi, Trkler, C. 1, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, ss. 39-232 KOYUNCU Akn, Balkanlarda Dnm Milli Devletler ve Osmanl Mirasnn Tasfiyesi: Bulgaristan rnei (18781913), Hacettepe niversitesi Sos- yal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2005 KSE Osman, Bulgaristan Emareti ve Trkler (1878-1908), Turkish Stu- dies/Trkoloji Dergisi, C. 1, S. 2, 2006, ss. 237272 KURAN Ercment, Rusyann Kafkasyay stilasna Kar Osmanl Siyaseti (18561878), Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri 2931 Mays 1995ten ayr basm, stanbul 1996, ss. 147152 LEWIS Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Boa Babr Tuna, Arka- da Yaynevi, Ankara 2008 MCCARTHY Justin, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, nklp Kitabevi, stanbul 1998 ZDEMR Mehmet, Endls Mslmanlar-1, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2006
47
Ferhat Berber
ZEL Oktay, Migration and Power Politics: The Settlement of Georgian mmiggrants in Turkey (1878-1908), Middle Eastern Studies, Vol. 46, No. 4, July 2010, pp.477-496 ZTRK Adil Adnan, Rumeliden Aydn Vilayetine Yaplan Gler ve Aydn Vilayetine Gelen Rumeli Muhacirinin skn ve dareleri Hakknda Tali- mat- Mahsusa .T.T.A.D., C. 3, S. 9, (19992000), ss. 123131 PINSON Marc, Krm Savandan Sonra Osmanllar Tarafndan erkeslerin Rumeline skan, erkeslerin Srgn, Kafkas Dernei Yaynlar, An- kara 2001 SAYDAM Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri (18561876), TTK Ankara 1997 SEZER Hamiyet, Osmanl mparatorluunda Seyahat zinleri (1819. Yzyl) Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 21 S. 33, A.. DTCF. 2003, ss. 105124 SHAMI Seteney, Etnisite Kavramnda Ayrlklar rdn, Trkiye ve Kaf- kasyada erkes Kimlii, erkeslerin Srgn, Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara 2001, ss. 267285 AMAZ Musa, Immigration and Settlement of Abhasians in the Ottoman Empire on British Documents 1864-67, OTAM, S. 13 Yl 2003, ss. 1-14 AMAZ Musa, Immigration and Settlement of Circassians in the Ottoman Empire on British Documents 1857-1864, OTAM, S. 9 Yl 1999, ss. 331- 366 EN mer, Osmanl Devletinde Kafkas Gmenleri Sorunu (18341870), Dn ve Bugnyle Toplum Ve Ekonomi, S. 10, Temmuz 1997, ss. 125 133 MR Bilal, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl Sempozyumu Bildirileri, TTK, Ankara 1985, ss. 4766 MR Bilal, Rumeliden Trk Gleri, C.I-II-III, TTK, Ankara 1989 TAVKUL Ufuk, Osmanl Devletinin Kafkas Muhacirlerinin Klelik Kuru- muna Yaklam, Bilig, S. 17, Bahar 2001, ss. 33-52 TEMZKAN Abdullah, Rusya ve Osmanl Devletinin Kafkas-tesinde Nfuz Mcadelesi, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 2, zmir 2006, ss. 447-462 TEMZKAN, Abdullah, Kafkasya Muhacirlerinin Denizlide skn. Uluslara- ras Denizli ve evresi Tarih ve Kltr Sempozyumu Bildirileri, Pamuk- kale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Denizli 2007, ss. 285289 TUNDLEK Necdet, Eskiehir Blgesinde Yerleme Tarihine Toplu Bir Bak. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, C. XV S. 14 Ekim 1953-Temmuz 1954, ss. 189208 TURAN mer, The Turkish Minority In Bulgaria (18781908), TTK, Ankara 1998 Trkiye erkeslerinde Sosyo-Kltrel Deime, Kaf-der Yaynlar, Ankara 1999
48
ULUDEMR Mehmet, Eskiehir Krm Gmenlerinin eramazan Gelenei- nin Anadoludaki Benzerleri, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. IV., Ankara 1987, ss. 413422 UZUNARILI smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. V, TTK 1988 LKSAL Mstecib, Dobruca ve Trkler, Trk Kltrn Aratrma Ensti- ts, Ankara 1966 YALIN Cemal, G Sosyolojisi, Ankara 2004 YILDIZ Berat, Emigrations From The Russian Empire To The Ottoman Em- pire: An Analysis In The Light Of The New Archival Materials, Bilkent University The Department Of International Relations, Master Thesis, Ankara 2006 YILMAZ Mehmet, XIX. Yzylda Osmanl Devletinin Muhacir skn Politi- kas, Osmanl, C. 4, Yeni Trkiye Yaynlar, stanbul 2002, ss. 587602 YILMAZ Mehmet, Konya Vilayetinde Muhacir Yerlemeleri (18541914), Sel- uk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Te- zi, Konya 1996 YKSEL Hasan, Kafkas Gmen Vakflar, OTAM, S. 5, 1994, ss. 475490.
49

Bi̇lgi̇ - Anadolu'ya Kafkas Göçü

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bi̇lgi̇ - Anadolu'ya Kafkas Göçü

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

19.

YZYILDA KAFKASYADAN ANADOLUYA YAPILAN GLER

Dr., Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Karadeniz Aratrmalar Gz 2011 Say 31 17-49

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

Krm ve Kafkasya Gleri (18781908), Trabzon, 1996.

Yeni Trkiye Yaynlar, stanbul 2002, ss. 587602, s. 587

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

Mays 1861; A. MKT. UM. 463/43

26 A. MKT. UM. 420/23

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

A. MKT. NZD. 327/78

60 A. MKT. UM. 470/16; Saydam, a.g.e. s.134 62 Saydam, a.g.e. s. 176184

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

65 A. MKT. UM. 420/23

Nisan 1861; A. MKT. UM. 470/16

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

1890; DH. MKT. 1748/90 1307 Z. 20/ 7 Austos 1890

97 Marc Pinson, Krm Savandan Sonra Osmanllar Tarafndan erkeslerin Rumeline s-

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

Tablo-1 Yllara Gre stanbula Gelenler

Tablo-2 stanbula Uramadan Dorudan Vilayetlere Geenler

Tablo-3 Vilayetlere Datlanlar

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler

You might also like