Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Say: 19 Gz 2011 Volume: 4 Issue:

19 Fall 2011

www.sosyalarastirmalar.com

ANADOLUDA ERKEN DNEM TRK KENT MORFOLOJ S SELUKLU BA KENT KONYA MORPHOLOGY OF EARLY TURKISH TOWN IN ANATOLIA KONYA, A CAPITAL OF SELJUK Koray ZCAN .
zet Bu ara trmann amac; Seluklu a nda Anadolunun siyasalynetimsel rgtlenme ve sosyalekonomik etkinlikler asndan odak merkezi i levindeki ba kent Konya kentinin morfolojik yapsnn meknsal ve demografik zmlemeler e li inde irdelenmesidir. Bu irdelemenin, Seluklu kenti olarak tanmlanan Anadoluda erken dnem Trk kent morfolojisinin tanmlanmasnn tesinde Bizans egemenli inden devralnan yerle im miras ile Osmanl dneminde aktarlan yerle im kltr mirasnn tarihsel kkenlerinin ve meknsal arka plnnn belirlenmesine de katk koyaca d nlmektedir. Ara trma, Seluklu a na tarihlenen vakfname, menkbname ve vaky name gibi zgn tarihi kaynaklarn arkeolojik ve mimar bulgular e li inde irdelenerek, Seluklu yerle me sistemi ve ula m a kapsamnda yorumlanmas ve elde edilen bulgularn pln ve tablolar zerine aktarlmasna dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnm tr. Anahtar Kelimeler: Anadolu, Konya, Kent Morfolojisi, Seluklu a , Trk Kenti.

Abstract This paper attempts to examine the morphology of early Turkish towns by demographical and spatial analyses on the case study of Konya city as the focal point of Anatolia during Seljuk period in terms of administrativepolitical organizations and economicsocial activities. In this paper, it is considered that these examinations will not only contribute to the defining of the morphology of the early Turkish towns in Anatolia that they were taken over from Byzantine and but also to the spatial background of the Ottoman urban culture. The methodology of this paper is based on the examination of original historical sources such as waqfiyyes, epic story and chronicles, and archaeologicalarchitectural findings, interpretation in terms of Seljuk urban network and transportation system and also transferring from their data on to plans and tables. Key Words: Anatolia, Konya, Urban Morphology, Seljuk Period, Turkish Town.

1. Giri Seluklu a (10751308) Anadolunun Osmanl ncesi ilk Trk siyasal birlik dnemi olmasnn tesinde Trklerin Anadolu yerle im kltrne gerek meknsal gerekse sosyal kltrel ve ekonomik adan eklemlenme sreci olarak tanmlanabilir. Ba ka bir ifadeyle,

Do. Dr., Seluk niversitesi, MhendislikMimarlk Fakltesi, ehircilik Anabilim Dal.

- 177 Seluklu a , Anadolu' da ilk Trk yerle im sreci olarak Bizans egemenli inden devralnan Anadolu kentlerinin, Orta Asya Trk ve ran Trk slm gebe ya da yaryerle ik ve yerle ik ya am gelenekleri e li inde, HristiyanBizans yerle im kltr altyaps zerinde yeniden biimlendirilerek, Trk kenti kimli i kazand dnemdir. Bu ara trmann amac; Seluklu a nda Anadolunun siyasalynetimsel rgtlenme ve sosyalekonomik etkinlikler asndan odak merkezi i levindeki ba kent Konya kentinin morfolojik yapsnn meknsal ve demografik zmlemeler e li inde irdelenmesidir. Bu irdelemenin, Seluklu kenti olarak tanmlanan Anadoluda erken dnem Trk kent morfolojisinin tanmlanmasnn tesinde Bizans egemenli inden devralnan yerle im miras ile Osmanl dneminde aktarlan yerle im kltr mirasnn tarihsel kkenlerinin ve meknsal arka plnnn belirlenmesine de katk koyaca d nlmektedir. Ara trmada, Konya kentinin seilmesinin nedeni; Anadolu Seluklu Devletinin siyasal ve ynetimsel merkezi ve Seluklu a nda rgtlenen Anadolu kentler sistemi ve ula m a nn odak merkezi olmas ile gerek meknsal rgtlenme dzeni gerekse kentsel geler asndan erken dnem AnadoluTrk kentlerine rnek yerle im modeli olmasdr. Ara trma, Seluklu a na tarihlenen vakfname, menkbname ve vakyname gibi zgn tarihi kaynaklarn arkeolojik ve mimar bulgular e li inde irdelenerek, Seluklu yerle me sistemi ve ula m a kapsamnda yorumlanmas ve elde edilen bulgularn harita ve plnlar zerine aktarlmasna dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnm tr. Bu ara trmann, Anadolunun her ynyle ok bilinmeyenli bir dnemi olarak, Seluklu a AnadoluTrk kentlerinin meknsal kurulu ve geli me biimlerinin tanmlanmasnn tesinde Seluklu a sonras Osmanl kent kltrnn tarihsel kkenlerinin ve meknsal arka plnnn belirlenmesine de katk koyaca d nlmektedir. 2. Tarihsel ereve Anadoluda Seluklu Kentler Sistemi ve Ula m A nn rgtlenmesi Seluklular, Bizans egemenli inden devraldklar Anadolu co rafyasnn Trk slm kolonizasyon srecini hzlandrmak, fetih ve sava larla geen karanlk a lar olarak adlandrlan dnemde harap olan krsal ve kentsel yerle meleri yeniden iskna amak ve fetihler dneminde duran milletleraras transit ticaret yollarn yeniden faaliyete geirebilmek sistemli bir yerle im politikas izlemi lerdir. Bu politikalar; vergi muafiyetleri tannmas, tarmsal aragere yardm yaplmas gibi tarmsal retimin arttrlmasna dnk te viklerle gerek Trk gerekse Hristiyan nfusun krsal alanlarda iskn edilmesi ya da milletleraras ticaret yollar zerinde kervansaraylar kurulmas gibi ekonomik temellere dayanmaktadr (Koca 1996: 465484, Kymen 1986: 614620, Cahen 2001: 132143). Arkeolojikmimari kaltlar, Anadolu co rafyasnda Seluklularn masraflar Devlet hazinesinden kar lanmak zere vakf kurumu kapsamnda yaplan kpr ve kervansaraylar sistemi ile desteklenen ba kent Konya merkezli bir ula m a kurduklarna i aret etmektedir. Bu ula m a nn meknsal yansmalar; askeri ve ticari liman kentleri, ticaret ve mbadele merkezleri, pazar ve panayr merkezleri ile Karahisar yerle melerinden olu an kentler sisteminin rgtlenmesi biiminde olmu tur (zcan 2005, 9698). Bu kentler sistemi ve ula m a iinde ba kent Konya, gerek siyasal ve ynetimsel gerekse ekonomik ve kltrel adan Seluklu egemenli indeki Anadolu co rafyasnn odak merkezi olmu tur. Trklerin Anadolu Yerle im Kltrne Eklemlenme Sreci Seluklularn Bizans egemenli inden devraldklar Anadolu kentlerinde ekonomik etkinlikler (zanat/tccar faaliyetleri) Hristiyan Rum ya da Ermeni nfusun tekelinde bulunmaktadr. Dolaysyla, zellikle gebe ya da yaryerle ik ya am kkeninden gelen Trk nfusunun yerle ik ya ama al mas ve Ahi rgtlenmeleri e li inde kentsel ekonomik ya ama etkin olarak katlmas belirli bir sre iinde gerekle mi tir (Yinan 1944: 166181, Akda 1995: 1224, Kprl 1999: 4564).

- 178 Trklerin Anadolu yerle im srecine eklemlenmesi a amal bir srece dayandrlabilir. Birinci a ama, gebe ya da yargebe ya am gelene inden gelen Trklerin, BizansSeluklu snr (Uc) blgelerindeki yaylakk lak alanlarnda fetihi unsurlar olarak yerle tirilmesi ve sre iinde kyl ya da ifti snflar olarak krsal alanlar ya da kylerde iskn edilmesidir. kinci a ama; gebe ya da yargebe Trklerin, nce Bizans kentlerinin yakn evresinde geici nitelikte yerle erek, kar lkl sosyalkltrel ve ekonomik ili kiler kurduklar Bizans kentlerinde sre iinde a iret ya da boylar halinde mahalleler kurulmas yoluyla kentlile mi topluluklar halinde yerle (tiril)mesidir. nc a amada ise; yerle ik ya am gelene inden gelen Trklerin geleneksel retim faaliyetlerinde ve el sanatlarnda uzmanla m zanaatkr snflar ya da fetihi unsurlar niteli indeki askeri snflar olarak do rudan fethedilen kentlerde yerle (tiril)mesi biiminde bir sre izlemi tir (zcan 2005: 121 122). 3. Seluklu a nda Konya: Meknsal levsel Geli me A amalar Seluklu a olarak tanmlanan Trklerin Anadolu yerle im kltrne eklemlenme srecinde Konya kentinin meknsali levsel de i im sreci ve kentsel geli menin a amalar, Anadolu Seluklu Devletinin siyasal izlencesi kapsamnda; Yargebe dnem: ilk kurulu ve varolma mcadelesi (10751155) Yaryerle ik dnem: siyasal birlik ve kurumsalla ma dnemi (11551220) Yerle ik ya am dnemi: ykselme ve merkezile me dnemi (12201237) Devlet sisteminin zlme dnemi: gerileme ve k dnemi (12371308) olmak zere drt dnemde ele alnm tr ( ekil 1).

Yar-Gebe Dnem; lk Kurulu ve Varolma Mcadelesi (10751555) XI. yzyla tarihlenen Anadolunun Trk slm kolonizasyon srecinde, fatih, alperen ve gazilerinin rgtledi i gebe Trkmen topluluklar Bat Anadolu sahillerine dek yaylm tr. Bu srete; Trklerin, Nicaea ( znik) ve Laodiceia (Denizli yakn) gibi Bat Anadolu Bizans kentleri evresinde yerle meye ba lamas ile gebe Trkmenler ile yerle ik Bizansllar arasnda al veri ler, ziyaretler ya da evlenmeler gibi kar lkl sosyalkltrel ve ekonomik ili kiler kurulmu tur. Trkler, XI. yzyl sonundan itibaren ise Bizans Devletinin iine d t askeri ve siyasal kar klktan yararlanarak Bizans kentlerinin yerle im srecine eklemlenmeye ba lam ve znik ba ta olmak zere birok Bizans kentinde egemen etnik unsur olarak yerle mi lerdir (Smer 1967: 439441, Akda 1949: 499500). Ancak XI. yzyl sonunda ba layan ve XII. yzyl ba larna dek sren, temelde akn ve basknlarla gerekle tirilen ya ma karakterli Trk yaylmas ksa srm tr. Hristiyan Bat tarafndan rgtlenen Hal seferleri sonrasnda, Trkler Bat Anadolu sahil blgeleri ve fetih dnemlerinde ele geirdikleri birok Bat Anadolu Bizans kentini terk ederek, Orta Anadoluya ekilmek zorunda kalm tr. Bu gerileme dnemi sonunda, Kutalm O lu Sleyman ah tarafndan znik merkez olmak zere kurulan Anadolu Seluklu Devleti Orta Anadolu blgesine ekilerek yeniden rgtlenirken, ba kent i levini de Konya kenti stlenmi tir (Kafeso lu 19791980: 128, Turan 1971: 4582). Anadoluda Seluklularn varolma mcadeleleri iinde geen bu dneme ili kin en nemli kayt; 1155 ylnda Sultan I. zzeddin Mesudun lke topraklarn Orta Asya ve ran Trk devlet gelene indeki l sistemine dayal olarak o ullar arasnda payla trmasna ili kindir. Bu payla ma gre; Konya ve Aksaray byk o ul II. Kl Aslan, Ankara, ankr ve Kastamonu kk o ul ehin ah, Amasya ve Niksar yresi damad Emir Nizameddin Ya basan, Kayseri ve Sivas Dani mendli soyundan Emir Nasreddin ve Malatya Emir Nasreddinin karde i olmak zere be ynetim blgesine ayrm tr (Ibn Bibi 1996: I/13, Urfal Mateos 1962: 312313). Bu siyasalynetimsel rgtlenme dzeni iinde, Konya kenti ba kent i levinin yansra Konya ve Aksaray yrelerini kapsayan Orta Anadolu ya da Rm idar birimi (eyalet) ynetim merkezi olarak eyalet merkezi i levini de stlendi i anla lmaktadr.

- 179 YarYerle ik Dnem; Siyasal Birlik ve Kurumsalla ma Dnemi (11551220) Bu dnemin yaryerle ik dnem olarak adlandrlmasndaki temel nedenlerden biri; Trklerin ba kent Konyada, bir taraftan gebe ya am al kanlklarndan gelen yazlk ve k lk ya da kent ve ba baheler arasnda mevsimlik yer de i tirme gelene ini srdrmeleridir. kincisi ise; Aladdin Camisi (1155) ile Medresei Sultaniye ya da Altun Aba Medresesi (1202) gibi yerle ik ya ama ili kin ilk antsalkamusal hizmet yap faaliyetlerinin bu dneme tarihlenmesidir. Nitekim Hal ordusunun 1190 ylnda ku att ba kent Konyada, Seluklu sultanlar ve Trkmenlerin kent d ndaki adrlarda ya adklarna ili kin tarihsel metinler; Seluklularn siyasalynetimsel merkez i levindeki ba kent Konyada bile henz tam anlamyla yerle ik ya ama geemediklerini ve Anadolu ncesi geleneksel ya am biimlerini koruduklarn d ndrmektedir (Runciman 1992: 13, Michaud 1942: 17). Di er taraftan, (ayn dnemde) kentte yerle en emir/bey ya da tccar konutlarnn bahelerinde ss havuzlar ve mermer heykeller gibi dekoratif gelerin yaptrld na ili kin vakfname kaytlarnn varl ; Trklerin ba kent Konyada yerle ik ya am organizasyonlarna ya da kent ya amna katlmaya ba lad na i aret etmesi bakmndan dikkat ekicidir (Turan 1947: 204206, Gordlevski 1938: 10511069, Gordlevski 1988: 229, Tekinda 1967: 23). Bu tespitlere dayanlarak, szkonusu dnemde Trkler arasnda gerek sosyoekonomik gerekse sosyomeknsal adan ikili bir ya am biiminin varoldu unu sylemek mmkndr. Ba ka bir ifadeyle, yaryerle ik dnem olarak adlandrlan 11551220 zaman aral nda, Trkler ne tam anlamyla yerle ik ya ama gemi ya da kentlile mi , ne de gebe ya am geleneklerinden tam anlamyla kurtulabilmi lerdir. Yerle ik Ya am Dnemi: Ykselme ve Merkezile me Dnemi (12201237) Sultan I. Alaaddin Keykubad saltanatn kapsayan bu dnemde, stratejik neme sahip kentlerin yeniden tahkim edilmesi, yeni kentler kurulmas ya da birtakm kentlerin yeniden imar edilmesi gibi (Kubdbd ve Alyye) yerle ik ya ama ili kin sistemli ve rgtl imar faaliyetlerinin gerekle tirilmi tir. Seluklu vakayiname kaytlarndan; zellikle Mo ol istilas tehdidine de ba l olarak, askeristratejik adan neme sahip Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan gibi Anadolu kentlerinde yeni sur in a/tahkimat faaliyetlerinin gerekle tirildi i anla lmaktadr. Nitekim ba kent Konya, masraflar emirler tarafndan kar lanan yap organizasyonu kapsamnda yeni bir d sur ile evrelenmi tir (Ibn Bibi 1941: 99100, Ibn Bibi 1996: I/271274). Bu geli meler, yerle ik ya am dnemi olarak adlandrlan 12201237 dneminde Konya ba ta olmak zere Anadolu kentlerinin demografik ve meknsal adan byd n ve kentlerin mevcut kent surlarnn d na do ru geli me e ilimine girdi ini ortaya koymas bakmndan dikkat ekicidir ( ekil 1). Ancak, do uda ortaya kan Mo ol stilas tehdidi, Anadolu kentlerinin geli me potansiyel ve dinamiklerini snrlandrm tr. Devlet Sisteminin zlme Dnemi: Gerileme ve k Dnemi (12371308) 1243 Kseda Sava ile Seluklularn lhanl tbiiyetine girmesiyle sonulanan bu dnemde, Seluklu egemenli indeki Anadolu topraklar, 1259 ylnda, lhanllar tarafndan Seluklu sultanlar II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Aslan arasnda; vergi toplanmas esasna dayal olarak lhanllara tbi federal eyaletler niteli inde mali nitelikli iki byk blgeye ayrlm tr. Bu ayrma gre, Konya kenti II. zzeddin Keykavus denetiminde Kayseri snrndan Antalyaya dek uzanan blgenin ynetim merkezi olarak lhanl tabiiyetinde bir eyalet merkezi olmu tur (Ibnl br 1941: 39, Aksaray 1943: 151152, Aksaray 2000: 46). XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ise Anadoluda tm kurumlar ile lhanl ynetim sisteminin egemen olmasna dayal olarak Anadolu ula m sistemi Konya devre d braklmak suretiyle yeniden rgtlenmi tir. Bu yeni ula m sistemi kapsamnda, AyasTebriz ya da AyasSamsun gzerghlar CeyhanGksun vadileri yoluyla Sivas zerinden Samsun veya Fatsa limanlar yoluyla Karadeniz tesine ya da dnemin ekonomik ve kltrel merkezi

- 180 i levini kazanan lhanl ba kentleri Sultaniye ve Tebrize ba lanm tr. Bu geli meler sonucu; Konya kenti, ba kent i levinden sonra Anadolu retimda tm sistemi iindeki odak merkezi i levini de lhanl merkezleri Sultaniye ve Tebrize devretmi tir (zcan 2005: 100). Bu dnemde ba kent Konyann meknsal rnts asndan dikkat ekici geli meler ise Seluklu emirleri tarafndan rgtlenen antsal kamusal hizmet yap faaliyetleridir. Kad zzeddin ve Sahip Ata maret Camisi gibi slami klliyeler, sur d ikincil geli me odaklar olarak kentsel yerle imi ynlendirmi tir. 4. Morfolojik zmlemeler Burada morfolojik zmlemeler ba l altnda, Konya kentinin Seluklu a nda meknsal rgtlenme dzeni ve demografik bykl ne ili kin kestirimler, zgn yazl kaynaklar ve arkeolojikmimar bulgularn meknsal dzlemde yorumlanmas ile retilen grsel malzemeler e li inde ayrntda irdelenecektir. 4.1. Meknsal zmlemeler Seluklu a nda Konya kentinin meknsal rgtlenme dzenini biimlendiren ya da ynlendiren kentsel geler, gerek meknsal gerekse i levsel farkllklar asndan askeri ve stratejik kurumlar, siyasal ve ynetimsel kurumlar, ekonomik kurumlar, dinsel kurumlar ve sosyalkltrel hizmet kurumlar olmak zere be ba lk altnda irdelenmi tir. 4.1.1. AskeriStratejik Kurumlar kale kale, ortaa slm ve Bat kentlerinde ya da Orta Asya ve ran Trk slm kentlerinde oldu u gibi, Seluklu a Anadolu kentlerinin hemen tmnde kentlerin d savunma hattndan ayr bir savunma duvaryla evrelenmi , temelde ynetici merkezler i levine sahip askeri ve stratejik yaplardr. Seluklu kentlerinde surlar ve hendeklerle tahkim edilmi i kalelerde, kent yneticisinin ikametgh i levindeki saray ve k kler, genellikle Bizans kilisesinden dn trlen Fetih/Fethiye ya da Kale camisi veya mescidi ad verilen Trk slm nfusun dinsel gereksinimlerine hizmet verecek nitelikte slm yaplar ile darphane ve askeri yaplar gibi stratejik kurumlar bulunmaktadr (zcan 2005: 185186). Hlihazr harita zerinden yaplan lmlerden yakla k 8.80 Ha. alan kapsad belirlenen Konya i kalesinde de; di er Seluklu kentlerine benzer olarak siyasalynetimsel, askeristratejik ve dini kolonizasyon ierikli yap ya da yap gruplar bulundu u bilinmektedir. Nitekim arkeolojik ara trma ve mimari buluntular; i kalede Saltanat Saray ve eklentileri, Devlethane, Darphane ve Zeredhane (silahhane) gibi siyasalynetimsel ve askeristratejik kurumlar ile Aladdin Camisi, Medrese-i Sultaniye, Bizans kilisesinden dn trlen Eflatun Mescidi gibi dini kolonizasyon ierikli yaplarn varoldu unu ortaya koymaktadr. Bu tespitler, Seluklu a nda Konya i kalesinin, kentsel yerle im alan iinde askerstratejik ve siyasal ynetimsel hizmetler asndan odak i levi stlendi ini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir (Uzluk 1935: 138, Konyal 1964: 121163, nder 1967: 146147, Sarre 1989: 128, Yasa 1998: 232234). Son olarak u tespit, Anadolu ncesi Trk kltrnn Anadolu Trk yerle im gelene i ya da kltr zerindeki etkileri gstermesi bakmndan dikkat ekicidir: Aladdin Tepesi olarak bilinen hyk (suni tepe) zerinde yer alan Konya i kalesinin, siyasalynetimsel ve askeristratejik kurumlar ile donatlarak, kentsel imaj gesi ve odak niteli i kazandrlmas, Anadolu ncesi Trk kltrnde Hakan adr/saraynn suni tepe zerinde konumlandrlmas anlamna gelen ordu yerle im gelene i1 ile benzerlik ta masdr. Bu benzerli i, Kr ehir ve Ni de gibi kentlerde gzlemlemek mmkndr ( ekil 2).

Anadolu ncesi Trk yerle im kltr ve ordu gelene i iin baknz: zcan 2005a:251265.

- 181 Ahmedek ya da Ehmedek Orta Asya ve ran Trk slm kentlerinden Anadolu co rafyasna ta nm bir yerle im kltr gelene i olarak (Barthold 1949: 327330), Seluklu kentlerinde i kalelerden ayr olarak sur, hendek ve kule gibi savunma tesisleri ile tahkim edilmi d surlara ieriden biti ik olarak yaplandrlan ahmedek ad verilen kalelerin bulundu u anla lmaktadr. Nitekim tarihi kaynaklar ve arkeolojik ara trmalar, Seluklu a nda ba kent Konya ile birlikte Kayseri, Sivas, Malatya, Ak ehir, Alyye ve Sinop kentlerinde, ahmedek ya da ehmedek ad verilen, su sarnlar ve erzak depolar gibi ya amsal gereksinimler ile asker barnaklarndan olu an meknsal kurguya sahip, hapishane ya da cephanelik i levinde kullanlan asker ve stratejik birimler niteli indeki kalelerin varl na i aret etmektedir (zcan 2005: 186187). Konya kentindeki ahmedek, Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde in a edilen ve d sur olarak tanmlanan kentsel savunma sisteminin iinde yer almaktadr ( ekil 2). Nitekim Seluklu a na tarihlenen Eflk menkbnamesi metinlerinde, Ahmedek Kaps olarak adlandrlan d savunma hatt zerindeki bir kapnn varl ndan bahsedilmektedir (Eflk 1986: I/304). Osmanl dnemine ili kin kaynaklarda ise Fatih Sultan Mehmed dneminde ayn blgede Zindankale olarak bilinen bir hapishanenin tamirine ili kin ar iv belgeleri, askeri stratejik i leve sahip oldu u anla lan Ahmedek Kalesinin kentin batsnda d savunma hattna biti ik olarak yaplandrld n d ndrmektedir (Kkda 2001: 8391). 4.1.2. SiyasalYnetimsel Kurumlar Saltanat Saray ve YazlkK lk Saray ve K kler Seluklu a nda meliklik merkezi i levini stlendi i anla lan Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray, Tokat, Amasya, Malatya, Ni de, Ere li, Niksar, Elbistan, Uluborlu, Erzeni Rum, Erzincan ve Ankara kentlerinde, her bir melikin kendi ikametgh ve ynetim organizasyon ve faaliyetleri iin saltanat saray niteli inde farkl i levlere ayrlm yap gruplarndan olu an saraylar ile k lk ikametghlar i levindeki Bey ehir Gl kysndaki Kubdbd ile Akdeniz sahillerindeki Antalya ve Alyyede kent ii ya da kent d nda da lm saray ve k kler yaptrld bilinmektedir (zcan 2005: 187188). Seluklu a ndaki saray ve k klerin, zellikle Byk Seluklu Devleti saray gelene inin Anadolu co rafyasna ta nm meknsal rnleri olarak dinlenme ve e lenme i levindeki yazlk ve k lk meknlar olarak yaplandrld sylenebilir. Nitekim Seluklu a vakyname metinleri irdelenirse, Konyada Felekbd ad verilen saltanat saray ve II. Kl Aslan K k ile Filbd yresinde K k Sebz (Ye il K k) ad verilen e lencedinlenme i levindeki saltanat k k gibi kentin yakn evresinde tahkim edilmi saray ve k kler bulundu u anla lmaktadr (Ibn Bibi 1941: 120, 133, vd., Ibn Bibi 1996: I/315, 321, 362363, II/2021, 34, 36, vd., Anonim Selukname 1952: 24). Nitekim Eflk menkbnamesi metinlerinde de Konya kentinde Sultan ve melikler ile her bir Seluklu devlet yneticisine ait saray ve k klerin varl na vurgu yaplmaktadr (Eflk 1986: I/208). Devlethane Seluklu a vakyname metinlerinden; Konya, Kayseri, Sivas, Erzincan ve Harput kentlerinde saltanat saraylar d nda bargh ad verilen toplant salonlar ile dadgh ad verilen adliye ve mahkemelerin yer ald blmlerden olu an devlethanelerin bulundu u anla lmaktadr. Bu erevede, devlethanelerin hukuk ve kanun i lerin grld , yabanc lkelerden gelen elilerin kabul edildi i ve sultanlarn halkn istek ve ikyetlerini dinledi i medrese tarznda kamu yaplar oldu u sylenebilir. Ayrca, Seluklu kentlerinin i levsel kimlik ve mekansaldemografik byklklerine gre kimi zaman Ulu Cami kimi zaman da medreseler devlethane olarak kullanlm tr (Anonim Selukname 1952: 53, 55, Ibn Bibi 1996: I/114115, 283, 193, 316, 365, 441, II/22, 205, 210, nver 1969: 323327). Bugn iin; Sultan I. zzeddin Keykavus dneminde (12111220) yaptrld anla lan Konya devlethanesinin meknsal konumuna ili kin bir tespit yapabilmek son derece gtr.

- 182 Ancak, devlethanelerin i levsel niteli i gznne alnrsa; toplumsal ve halka ak bir kurum olarak i kale d nda konumland n sylemek mmkndr. Nitekim Seluklu a sonrasna tarihlenen Karaman tarihlerinde, Konya devlethanesinin dadgh ad verilen adliye i lerinin grld blmnn, i kalenin kente alan Bb Sultn (Sultan Kaps) d nda konumland na ili kin kayt ile Seluklu a nda Kayseri devlethanesinin yeri zerine yaplan ara trma bulgular, devlethanelerin i kalelerin d nda konumland n d ndrmektedir (U ur 1939: 1600, Erav ar 2001: 281295). 4.1.3. Ekonomik Kurumlar ar Pazarlar, malthaneler ve Tccar Hanlar Seluklu a nda Konya kentinde imalathane ve ar larn, hemen tm ortaa Bat ve slm kentlerinde oldu u gibi, kent kaplar ve dinsel kurumlar temel odak zere rgtlendi i anla lmaktadr. Bu adan baklrsa, Konya kentindeki ekonomik faaliyetlerin meknsal rgtlenme dzeni asndan belirli ve tanml bir de i im sreci geirdi ini sylemek de mmkndr. Bu de i im, kent surlarnn XIII. yzyln ilk eyre inde (12201221) yeniden yaplandrlmas ve geni letilmesine dayal olarak olu turulan yeni kent kaplar evresinde yeni ar ve pazarlarn eklemlenmesi biiminde olmu tur (Baykara 1985: 5557). Vakfname kaytlarndan; Seluklu a nda Konya kentinde Allme ar s, Altun Aba ar s, Argaclar ar s, Cami ar s, Debb lar ar s, Eski ar , Yeni ar , Gureb ar s, Haffflar (Kunduraclar) ar s, Kassblar (Kasaplar) ar s, Uzun ar , Bu day Pazar, Odun Pazar, Pazar Suzengern ( neciler Pazar) gibi ar ve pazarlarn varl 2 tespit edilebilmektedir (Erdo an 1937: 370375, Turan 1947: 197221; Konyal 1964: 378386, 920924, Turan 1948: 17171, Erdo an 1936: 127128; 189191, U urKoman 1940: 7587, BayramKarabacak 1981: 3161). Bu tespitlerden, Seluklu a nda Konya kenti ekonomik etkinlik alanlarnn, belirli mal veya rn ya da hizmet almsatmnda uzmanla m ar ve pazarlar biiminde rgtlendi i anla lmaktadr ( ekil 2). Seluklu a nda Konya kentinde ekonomik faaliyetlerinin gerekle tirildi i bir ba ka mekn ise ar ve pazarlar iinde ya da konut alanlar i levindeki mahalle niteleri iinde konumlandrlan, iki katl yap dzeninde rgtlenen ve oda olarak tanmlanan birimlerden olu an tccar hanlardr. Vakfname metinlerinde; Ermen Han, Debb larn Han, Karatay Han, Hoca Hasan Sultn Han, Kuzu Han, Demre ya da Zmrt Hatun Han, Tebrizli tacir Hoca Bahtiyar Han ve Bedreddin Yalman Han tccar hanlarnn varl na ili kin kaytlar, kentteki ticaret faaliyetlerinin ar ve pazarlar iinde ya da d nda konumlanan belirli faaliyet dallarnda uzmanla m tccar hanlar i levindeki meknlarda da gerekle tirildi ini ortaya koymaktadr (Turan 1947: 197221, Turan 1948: 17171, Konyal 1964: 920924, Bayram Karabacak1981: 3161). te yandan, Eflki menkbnamesinde, ekercilikle u ra an esnaflarn konumland ekerfur n Han ile harp/arp3 alarak, ark syleyen ve dans eden Tavus adnda bir kadnn al t Vezir Ziyeddin Hannn varl na ili kin kaytlar, ticaret meknlarnn stlendi i farkl i levleri ve uzmanla ma dzeylerini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Bu kaytlar, di er tccar hanlarndan farkl olarak, birtakm hanlarn da e lence mekn i levi stlendi ini de ortaya koymaktadr (Eflk 1986: I/134136, 281). te yandan vakfname metinleri, Seluklu a nda Konya kentinde ar ve pazarlar ile tccarlarn faaliyet gsterdi i tccar hanlarnn yansra sabunhane, krhane, cendere, kassbhane, salhane, furun (frn) ve tavla (at yeti tiricili i) gibi zanat ya da imalt/retim meknlarnn da bulundu una i aret etmektedir (Turan 1947: 197221, Turan 1948: 17171, Eflk 1986: I/135).

2 3

Seluklu a nda Konya kenti ticaret meknlarnn rgtlenme dzeni zerine baknz: zcan 2007: 87100. Harp ya da arp: Dik tutularak parmakla alnan, k eli ve telli, byk alg.

- 183 4.1.4. Dini Kurumlar Ulu Cami ya da Cuma Camisi Seluklu a nda Trk kentlerinin meknsal rgtlenme dzenini belirleyen ya da biimlendiren temel kentsel ge, Orta Asya ya da ran Trk slm kentlerinde oldu u gibi, Cuma camileri i levindeki Camii Kebir veya Sultan camisi ya da Ulu Cami olarak adlandrlan camiler olmu tur (Baykara 1996: 3459). Seluklu a nda Konya kentinin dinsel kurumlarnn zamanmekn kapsamnda geli im sreci irdelenirse, kentteki ilk slm yapnn Seluklu fethi sonrasnda, XI. yzyl sonu, mescide dn trlen Konya i kalesi iindeki Bizans dneminde kilise olarak kullanlan Efltun Mescidi oldu u bilinmektedir (Eyice 19701971: 269302). Bu noktada, kentteki Ulu Cami in asnn 1155 ylna tarihlendi i gznne alnrsa (Konyal 1964: koko), kentin Trk egemenli ine girdi i XI. yzyl sonundan, Ulu Cami yaplana dek geen yakla k 55 yllk srete Eflatun Mescidinin MslmanTrk nfusun dinsel gereksinimlerini kar layabildi i sylenebilir. Bu tespit, Seluklu ba kenti Konyadaki MslmanTrk nfusun, ancak XII. yzyl ortasndan itibaren sonra bir Ulu Cami ihtiyacn do uracak dzeyde demografik bykl e ula abildi ini d ndrmektedir. Nitekim kentte, Ulu Cami d nda yaplan ilk sur d dinsel hizmet yaps, vakfiyesinden 1202 ylna tarihlendi i anla lan EbulFazl ya da pliki Mescididir (Turan 1947: 197221). te yandan, Eflki menkbnamesinde; Konya kentinin batsndaki yazlk yerle im alan ve mesire yeri i levindeki Meram yresinde bir Cuma mescidinin varoldu una ili kin kaytlar dikkat ekicidir (Eflk 1986: I/262, 271, 279, II/155). Bu kaytlar, Cuma mescidinin Meram yresinin Seluklu a nda mesire yeri olarak yo un kullanlmasnn ortaya kard bir gereksinim olarak in a edilmi olabilece ini d ndrmesinin tesinde Meram yresinin yazlk ikametgh (sayfiye blgesi) niteli inde bir yerle im alan oldu una da i aret etmektedir. Bu adan baklrsa; Seluklu ba kenti Konyada mevsimlik yer de i tirme gelene inin meknsal yansmas olan yazlkk lk ikili yerle im dzeninin varl , Trklerin Orta Asya co rafyas yerle im kltrndeki yazlkk lk yer de i tirme geleneklerinin Anadolu co rafyasna ta nm /aktarlm bir miras olarak de erlendirilebilir. Ancak, XIII. yzyl ortasndan itibaren Anadoluda Seluklu st kimli i altnda Trk siyasal birli in kurulmas ve devlet mekanizmasnn kurumsalla mas ile ba kent Konyada Seluklu Sultan ve emirleri tarafndan rgtlenen yap faaliyetleri ile gerek sur ii gerekse sur d alanlarda dinsel i levli antsal kamusal hizmet yap faaliyetleri hz kazanm tr. Bu srete, Sultan I. Aladdin Keykubad tarafndan Konya Ulu Camisi tamir ettirilerek, geni letilirken, Seluklu emirleri tarafndan da Seluklu a nda kentin meknsal geli imini ynlendiren yerle im odaklar niteli indeki yap faaliyetleri gerekle tirilmeye ba lanm tr. Bu yap faaliyetleri arasnda, 1237 ylna tarihlendirilen Kad zzeddin Camisi ile 1283 ylna tarihlenen Sahip Ata maret Camisi saylabilir (Konyal 1964: 404421, Bayram 1997: 4753, nol 1937: 447 448, Baykara 1985: 7980). 4.1.5. SosyalKltrel Hizmet Kurumlar, Klliyeler Seluklular, HristiyanBizans egemenli inden devraldklar Anadolu kentlerinde sosyal ve kltrel kent ya amnn geli mesi ve sa lk hizmetlerinin kar lanmasnn yansra slm e itimin devlet denetiminde Snn felsefesi zerinden yaylmasn hedeflemi lerdir. Bu din politikasnn meknsal rnleri olarak Anadolu kentlerinde Seluklu Sultan ya da emirleri ile eyh ve fakih gibi dini kimlikli ahsiyetler tarafndan Snn slm e itimin verildi i farkl konularda uzmanla m sosyal ve kltrel hizmet kurumlar niteli indeki medreseler kurulmu tur.

- 184 Seluklu a vakfname kaytlarndan, drl kurr4, drl hffz, drl hadis ve dr if ya da drut tb olmak zere farkl ilim alanlarnda uzmanla m medreselerin varl belirlenebilmektedir (zcan 2005: 191192). Bu medreseler arasnda, Seluklu emiri emseddin Altun Aba tarafndan 1202 ylnda ba kent Konyada kurulan ve otuz sekiz rencinin cretsiz olarak e itim grd Altun Aba Medresesinin Anadoluda Seluklu a na tarihlenen ilk medrese olmas asndan nemlidir (Turan 1947: 197221). Vakfname metinleri ve arkeolojikmimar kaltlardan, Seluklu a nda Konya kentinde nce Minareli Medrese (Drl Hadis), Dar if Alyye (Dar if), Atabekiye Medresesi (Drl Kur) ve Kutlu Melek Hatun Medresesi (Darl Hffz) gibi farkl uzmanlk alanna sahip en az otuz medresenin varl belirlenebilmektedir (zcan 2005: 306). Burada dikkat ekici nokta; sosyalkltrel hizmet kurumlar niteli inin tesinde cami medrese ya da camidar ifa veya camihanikh kompozisyonlarndan olu an erken dnem Trk klliyeleri olarak tanmlanan antsalkamusal hizmet yaplarnn Trk slm kolonizasyon yaplar olarak sur d kentsel geli meleri ya da yerle im srecini ynlendiren ikincil geli me odaklar i levini stlenmi olmasdr. Bu adan baklrsa; Konya kentinin gneyinde do ubat ynnde uzanan sur boyunca kent kaplar evresinde konumlandrlan Mevlana, Sahip Ata ve Sadreddin Konevi gibi erken dnem klliyeleri, Seluklu a nda Konya kentinin sur d kentsel geli melerini ynlendirenbiimlendiren ikincil geli me odaklar olarak tanmlanabilir ( ekil 2). 4.2. Demografik zmlemeler Ortaa kentlerinin demografik byklkleri zerine yaplan ara trmalarda, Seluklu a nda Konya ve Kayseri kentlerinin milletleraras ticaret potansiyeline dayal olarak 100.000 zerinde nfusa ula m olabilece i kaydedilmektedir (Rice 1966: 111, ChandlerFox 1974: 218 219). Bu kaytlar, Seluklularn lhanl tabiiyet dneminde Anadolu kentlerinin dedikleri vergi miktarlarna ili kin ekonomik veriler e li inde irdelenirse; Konya ve Sivas kentlerinin birlikte 1.384.134 dinar vergi dedikleri kaydna dayanlarak (Togan 1931: 2225), ba kent Konyann en az Sivas kenti kadar yakla k 700.000 dinar vergi dedi i sylenebilir. Bu tespitler, XIII. yzyl sonunda Sivasn yakla k 120.000 nfusa sahip oldu u kayd ile kar la trlrsa (Turan 1951: 455456), lhanl tabiiyet dneminde, XIII. yzyl, ba kent Konyann en az 140.000 nfusa sahip olabilece i kestirilebilir. Ancak, ortaa kentlerinin ok aznn 100.000 zerinde nfusa sahip oldu u ve XIV. yzylda Avrupada sadece Venedik, Paris, Milano ve Floransa gibi milletleraras ula m kanallarnn d modak noktalarnda konumlanm finans merkezleri i levindeki kentlerin 100.000 (ve zerinde) nfusa ula abildi i dikkate alnrsa (Sjoberg 1965: 323), bu rakamn olduka abartl olabilece i d nlebilir. Bu bilgilendirmeler e li inde, Seluklu a nda Konya kentinin demografik bykl ne ili kin kestirimler, Trk yerle im srecini biimlendiren antsal kamusal hizmet yaplar i levindeki Ulu Camilerin fiziki kapasiteleri ile kent surlarnn tanmlad yerle im alan bykl nn, yukarda aklanan dneme ili kin yazl kaynaklardaki metinler e li inde kar la trmal de erlendirilmesi yoluyla yaplm tr (Tablo 1). Burada u tespit yerinde olur: ba kent Konyada gerekle tirilen ilk antsalkamusal hizmet yaps i levindeki Aladdin Camisinin 1155 ve sur d ilk Trk slm kolonizasyon yaps niteli indeki Altun Aba ( pliki) Mescidinin 1202 ylna tarihlendi i gznne alnrsa, kentteki Trk slm nfusun ancak XII. yzyl ba ndan itibaren egemen etnik unsur haline gelmeye ba lad d nlebilir. Nitekim tarihi kaynaklar, XIII. yzyl ortasnda bile Konyada Trk nfusun yansra ok sayda Yahudi ve Hristiyan din adam, zanaatkr Ermeni ve Rumlar

4 Drl Hffz: Anadolu Seluklu Devletinde kraat ilminin okutuldu u medreseler Darl Hffz, Kuran Kerimin retildi i ve okutuldu u ya da ezberletildi i medreseler Drl Kurr, hadis renimi iin kurulmu medreseler Drl Hadis ve Tp e itimi ve tedavinin birlikte yrtld sa lk ve e itim kurumu i levindeki medreseler Dar if ya da Drut Tb olarak (Bozkurt 1993: 543548, Yardm 1993: 529530).

- 185 ile Venedikli ve Cenevizli ap tccarlarnn varl na i aret etmektedir (BayramKarabacak 1981: 3161, Turan 1988: 116, Baykara 1985: 136137, Cahen 2001: 130,132, Rubruck 2001: 140). Buradan hareketle, XII. yzyl ba nda kentin demografik bykl ne ili kin bir kestirim yaplrsa; kentteki Ulu Caminin yakla k 2.5003.000 ki i alabilece i ve Seluklu a nda Trk ailesinin hane bykl nn be ki i olabilece ine ili kin kabullere dayanlarak, kentin yakla k 12.50015.000 arasnda Trk nfusa sahip olabilece i sylenebilir. phesiz bu tespit, sadece MslmanTrk nfusa ili kin hane bykl ve meknsal bykl belirlenebilen Aladdin Camisi temel lt alnarak yaplm tr (Barkan 1953: 126, Gyn 1979: 331348). Dolaysyla bulunan demografik byklk, Aladdin Camisinin yapld XII. yzyl ortas iin geerlidir. XII. yzyl sonuna ili kin ise 1190 tarihli Hal seferine katlan tarihilerin kaytlar kullanlabilir (Turan 1971: 223224). Szkonusu kaytlarda, Konya kentinin kuzey Almanyadaki Cologne (Kln) kenti bykl nde oldu una ili kin betimlemeler, ayn dnemde (1180), Cologne (Kln) kentinin yakla k 50.000 nfusa sahip oldu u kayd ile kar la trlrsa (ChandlerFox 1974: 145), XII. yzyl ba nda Konya kentinin demografik adan en az Cologne (Kln) kenti bykl nde yakla k 50.000 nfusa sahip oldu u d nlebilir. Kald ki; ortaa demografi ara trmalarnda Konya kentinin 1150 yl nfusunun 75.000 oldu u ileri srlmektedir (ChandlerFox 1974: 310311). XIII. yzylda kentsel demografik zmlemeler iin kullanlabilecek ltler ise Anonim Seluklu vakynamesi ve Eflak menkbnamesi metinleridir. Selukname metinlerinde, Konya ileri gelen e rafndan Ahi Ahmet ahn karde inin cenazesine yakla k onbe bin ki i katld ve menkbname metinlerinde, eyh erafeddini Herive ld nde birka bin ki i ba n am a lyordu. biimindeki ifadelere dayanlarak XIII. yzylda Konyann yakla k 45.000 nfusa sahip ula m olabilece i kestirilebilir (Anonim Selukname 1952: 65, Eflk 1986: I/330). Bu noktada, XII. yzyl ortasnda, Aladdin Camisi olarak adlandrlan Ulu Caminin geni letildi ine ili kin bilgiler ile bugn iin meknsal bykl ve kapasitesi belirlenememekle birlikte en az Aladdin Camisi bykl nde olabilece i kabul edilen Kad zzeddin ve Sahip Ata maret Camisi gibi Ulu Cami i levindeki di er camilerin varl , XIII. yzyl iin ngrlen 45.000 nfus kestirimini do rular niteliktedir (zcan 2005: 306). XIII. yzyl sonu iin ise ns ehnamesi metinleri kullanlabilir. ehname metinlerindeki Konyada yedi ulu cami ve yz mescid bulunmaktayd ifadesi ile Trk hane bykl verileri kullanlarak, kentin XIII. yzyl sonunda yakla k 70.000 nfusa ula t sylenebilir (ns 1942: 20). Son olarak, hlihazr harita zerinden yaplan lmlerden kentin Seluklu a nda surla evrili yerle im alann yakla k 150 Ha. oldu u belirlenmi tir. Bu veri, hane bykl nn 5 ki i ve ortalama Trk evi kullanm alannn 200 m2 oldu una ili kin ltler kullanlarak zmlendi inde, kentin surla evrili alannn yakla k 35.000 nfus alabilece i sylenebilir (zcan 2005: 306). Buraya kadar aklanan farkl yntemlerle elde edilen demografik kestirimler, birlikte de erlendirilirse, Seluklu a nda kentin yakla k 70.000 nfusa sahip olabilece i ortaya kmaktadr (Tablo 1). 5. Sonu Trklerin Anadolu yerle im kltrne eklemlendi i Seluklu a nda, gerek siyasal ve ynetimsel gerekse ekonomik rgtlenme asndan Anadolunun odak merkezi i levindeki ba kent Konya kentinin demografik bykl ve meknsal rgtlenme dzenini, Anadolu Seluklu Devleti siyasal izlencesi zerinden yazl ve grsel kaynaklar e li inde belirlemeyi amalayan bu ara trma sonunda elde edilen sonular, meknsal ve demografik zmlemeler olmak zere iki ba lk altnda sralanm tr.

- 186 Meknsal zmlemeler Seluklu kentlerinin, Bizans egemenli inden devralnan meknsal altyap zerinde kimi zaman kilisemescid ili kisinde oldu u gibi Hristiyan kurumlarn Mslman kurumlara dn trlmesi, kimi zaman da slm klliyeler ya da tekke ve zaviyeler gibi Trk slm kent kurumlarnn Bizans kentlerinin meknsal yapya eklemlendirilmesi ile biimlendirildi i sylenebilir. Dolaysyla, Seluklu kentleri, Trklerin Anadolu ncesi Orta Asya ve ran Trk slm co rafyas yerle im geleneklerinin, Anadoluda devralnan Bizans yerle im kltr miras zerindeki ortak meknsal rnleri olarak tanmlanabilir. Seluklu a nda Konya kentinin meknsal rgtlenme dzeninin, hemen tm ortaa Bat ya da slm kentlerinde oldu u gibi, askeri ve stratejik kurumlarn zerinde konumland i kale ile sosyal ve kltrel faaliyetlerin odak merkezi i levindeki Ulu Cami ya da Cuma camisi ve ekonomik etkinliklerin gerekle tirildi i ar ya da pazarlar e li inde kurguland anla lmaktadr. Ba ka bir ifadeyle, Seluklu a nda Konya kentinin meknsal rgtlenme dzenini, i kale ile cami ve pazar ya da ar olmak zere kentsel ge biimlendirmi tir. Bu meknsal rgtlenme dzeni iinde, sosyal ve kltrel hizmet kurumlar i levindeki medresecami kompozisyonlarndan olu an slm klliyeler, Sahip Ata maret ve Mevlana Klliyeleri gibi, sur d kentsel geli meleri ynlendiren ikincil geli me odaklar olmu tur ( ekil 2). Demografik zmlemeler Seluklu a nda Konya kentinin demografik bykl ne ili kin zmlemeler, yazl ve grsel kaynaklarn bir dizi ltler e li inde kar la trmal irdelenmesine dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnm tr. Buna gre; birinci lt, Seluklu a antsal kamusal hizmet yaps i levindeki Ulu Cami kapasitelerine ili kin bulgulardr. Bu lt, Konya kentinde Seluklu a na tarihlenen yap kitabeleri ve arkeolojikmimar bulgular e li inde varl belirlenebilen antsal kamusal hizmet yaplar i levindeki ya da niteli indeki Ulu Camileri temel almaktadr (Tablo 1). kinci lt, Seluklu a na tarihlenen vakyname ya da menkbname metinleri gibi yazl kaynaklardr. nc lt ise, Seluklu a ile e zamanl olma asndan ortaa Bat ve slm kentlerinin demografik bykl ne ili kin ara trma bulgulardr. Yukarda sralanan ltler e li inde elde edilen bilgilenmeler ve ek olarak Seluklu a nda Mo ol istilas nedeniyle zellikle XIII. yzyldan itibaren Orta Asya ve randan Anadoluya ynelen kitlesel g hareketinden en fazla pay Anadolunun odak merkezi olarak ba kent Konya kentinin alm olabilece i gznne alnarak, Seluklu a nda Konya kentinin nfusu yakla k 70.000 olarak belirlenmi tir.
KAYNAKA AKDA , Mustafa (1949). Osmanl mparatorlu unun Kurulu ve nki af Devrinde Trkiyenin ktisad Vaziyeti, TTK Belleteni, XIII (51), s.497571. AKDA , Mustafa (1995). Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C.I, Ankara: Cem Yaynlar. AKSARAY (1943). Anadolu Seluki Devletleri Tarihi, Ankara: Recep Uluso lu Yaynevi. AKSARAY (2000). Msmeretl Ahbar, Ankara: TTK Yaynlar. ANON M SELUKNAME (1952). Anadolu Seluklular Devleti Tarihi III, Ankara: Uzluk Yaynevi. BARKAN, mer Ltfi (1953). Tarihi Demografi Ara trmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, C.X, s.126. BARTHOLD, Vassiliy V. (1949). Farsa ArkErk, KaleCitadel, TTK Belleteni, XIII (49), s.327330. BAYKARA, Tuncer (1985). Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. BAYKARA, Tuncer (1996). Ulu Cami: Seluk ehrinde skn Belirleyen Bir Kaynak Olarak, TTK Belleteni, C.LX, S.227, s.3459. BAYRAM, Mikail (1997). Seluklu Veziri Kad zzeddin Tarafndan Dzenlenen Bir VakfName, Ata Dergisi, S.VII, s.4753. BAYRAM, SadiKARABACAK, Ahmet Hamdi (1981). Sahib Ata Fahrddin Alinin Konya maret ve Sivas Gk Medrese Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, S.XIII, s.3161. BOZKURT, Nebi (1993). Drlkurr maddesi, slm Ansiklopedisi, C.8, s.543548, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.

- 187 CAHEN, Claude (2001). The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century, London: Pearson Education Limited Pres. CHANDLER, TertiusFOX, Gerald (1974). 3000 Years of Urban Growth, London: Academic Press. EFLK, Ahmed (1986). Menkbl Arifin (Ariflerin Menkbeleri), C.III, Ankara: Remzi Yaynlar. ERAV AR, Osman (2001). Anadolu Seluklularnda dari Mekn Olarak Devlethane, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi iinde, C.I, s.281295, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar. ERDO AN, Abdlkadir (1936). Seluk Sultanna Sadakatle Hizmet Eden Emir Celaleddin Karatayn Konyadaki Muhte em Medresesine Ait Arapa Vakfiyeden karlan Hlasa, Konya Dergisi, S.23, s.127128, 189191. ERDO AN, Abdlkadir (1937). Konya le lgili En Eski Bir Seluk Vakfiyesi, Konya Dergisi, S.6, s.370375. EY CE, Semavi (19701971). Konyann Aladdin Tepesinde Seluklu ncesine Ait Bir Eser; Eflatun Mescidi, Sanat Tarihi Yll , C.IV, s.269302. GORDLEVSKI, Vladimir (1938). Konya rva ve sk Tarihine Dair Materyaller, Konya Dergisi, S.1819, s.10511069. GORDLEVSKI, Vladimir (1988). Anadolu Seluklu Devleti, Ankara: Onur Yaynlar. GYN, Nejat (1979). Hane Deyimi Hakknda, stanbul niversitesi Tarih Dergisi, Ord. Prof. Dr. smail Hakk Uzunar l Hatra Says, s.331348. IBN B B (1941). Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar SelukName), Ankara: Uzluk Yaynlar. IBN B B (1996). El Evamir' lAla' iye Fil Umuri' lAla' iye (Seluk Name), C.III, Ankara: TTK Yaynlar. IBNL BR, Ebl Ferec (1941). Tarihi Muhtasarddvel, stanbul: Maarif Yaynlar. KAFESO LU, brahim (19791980). Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?, .. Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, S.1011, s.128. KOCA, Salim (1996). Trkiye Seluklularnda Ekonomik Politika, TTK Erdem Dergisi, C.8, S.23, s.465484. KONYALI, brahim Hakk (1964). Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya: Konya Belediyesi Yaynlar. KPRL, Mehmed Fuad (1999). Osmanl Devletinin Kurulu u, Ankara: TTK Yaynlar. KYMEN, Mehmet Altay (1986). Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas, TTK Belleteni, C.L, S.198, s.614620. KKDA , Yusuf (2001). Konya Kalesinin Ahmedek Blmne Dair, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi iinde, C.II, s.8391, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar. MICHAUD, Grosset (1944). Hal Seferlerinde Trklerin Gsterdikleri Kahramanlklar (Histoire des Croisades), Konya Dergisi, S.51, 17. NDER, Mehmet (1967). Konya Kalas ve Figrl Eserleri, VI. Trk Tarih Kongresi iinde, s.145169, Ankara: TTK Yaynlar. NOL, Hayri (1937). Konyada Kad zzeddin Cami Vakfiyesi, Konya Dergisi, S.7, s.447448. ZCAN, Koray (2005). Anadoluda Seluklu Dnemi Yerle me Sistemi ve Kent Modelleri, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits. ZCAN, Koray (2005a). Orta Asya Trk Kent Modelleri zerine Bir Tipoloji Denemesi (VIII. Yzyldan XIII. Yzyla kadar), Gazi niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, C.20, S.2, 251265. ZCAN, Koray (2007). Vakfiyelere Gre Seluklu Kentinde Ticaret Meknlarnn rgtlenme Dzeni ve Meknsal Dizili i zerine Bir Deneme; Konya rne i, Vakflar Dergisi, S.XXX, s.87100. RICE, Tamara Talbot (1966). The Seljuks in Asia Minor, London: Thames and Hudson Press. RUBRUCK, Wilhelm Von (2001). Mo ollarn Byk Hanna Seyahat (12531255), Ay Yaynlar, stanbul. RUNCIMAN, Steven (1992). Hal Seferleri Tarihi, C.III, Ankara: TTK Yaynlar. SARRE, Friedrich (1989). Konya K k, Ankara: TTK Yaynlar. SJOBERG, Gideon (1965). The Preindustrial City; Past and Present, New York: The Free Press. SMER, Faruk (1967). The Turks in Eastern Asia Minor in the Eleventh Century, in Proceedings of the XII. th. International of Byzantine Studies, s.439441, London: Oxford University Press. TOGAN, A. Zeki Velid (1931). Mo ollar Devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, S.1, s.142. TURAN, Osman (1947). Seluk Devri VakfiyeleriI, emseddin Altun Aba Vakfiyesi ve Hayat, TTK Belleteni, C.XI, S.42, s.197221. TURAN, Osman (1948). Seluk Devri VakfiyeleriIII, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, TTK Belleteni, C.XII, S.45, s.17171. TURAN, Osman (1951). Seluklular Zamannda Sivas ehri, A.. DTCF Dergisi, C.9, S.4, s.447457. TURAN, Osman (1971). Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul: Turan Ne riyat Yurdu Yaynlar. TURAN, Osman (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara: TTK Yaynlar. U UR, Ferit (1939). Tevrihi Ali Karaman, Konya Dergisi, S.31, s.15921600. U UR, M. FeritKOMAN, M. Mesud (1940). Seluk Byklerinden Cellddin Karatay ile Karde lerinin Hayat ve Eserleri, Konya: Konya Halkevi Yaynlar. URFALI MATEOS (1962). Urfal Mateos Vekyinamesi (9521136) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), Ankara: TTK Yaynlar. UZLUK, ahabeddin (1935). Konyann Selukiler Zaman ehir Mimarisi, Konya: Babalk Yaynevi. NS (1942). Seluk ehnamesi, Konya: lk Basmevi. NVER, A. Sheyl (1969). Anadoluda Seluklu Devleti Beylikleri Resmi Daireleri ve Toplant Yerlerine Dair, Vakflar Dergisi, S.VII, s.323327. YARDIM, Ali (1993). Drl Hadis maddesi, slm Ansiklopedisi, C.8, s.527533, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. YASA, Azize Akta (1998). Konyann Anadolu Seluklular Dneminde Fiziki Yaps, VII. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri iinde, s.231268, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar.

- 188 Y NAN, Mkrimin Halil (1944). Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar.

Tablo 1: Seluklu Kenti Demografik Yap zmlemesi, Konya Antsal Kamusal Yap (Ulu Cami) zmlemelerine Gre [Ulu Cami ve Ulu Cami i levindeki camilerin kapasiteleri (yakla k 8.000) X Hane Bykl (5)] + %10 Gayri Mslim Nfus Ekonomik Verilere Gre [XIV. yzylda Sivas kent nfusunun 120.000 ve dedi i vergi miktarnn en az 600.000 dinar oldu u kaydna dayanlarak kurulan ba nt] Eflk Menkbnamesi ve Anonim Selukname Kaytlarna Gre [ eyh erafeddini Herive ld nde birka bin ki i ba n am a lyordu, ifadesi] [Konya ileri gelen e rafndan Ahi Ahmet ahn karde inin cenazesine yakla k on be bin ki i katld ifadesi] ns ehnamesine Gre [Konyada yedi Ulu Cami ve yz mescid bulundu una ili kin kayt ile Mslman nfusa ili kin ba ntnn birlikte kullanm] Kentsel Demografi Ara trmalarna Gre Kaynak: Chandler, TertiusFox, Gerald (1974) 3000 Years of Urban Growth, 218, 310311, London: Academic Press. Hal Kaynaklarna Gre [Konya ve Cologne (Kln) kentlerinin benzer byklkte oldu una ili kin kayt ile ayn dnemde Kln kentinin 50.000 nfusa sahip oldu una ili kin tespite dayanlarak kurulan ba nt] Meknsal Verilere Gre [Kentin surla evrili yerle im alan temel alnarak] [Kentsel Makroform Bykl (m2) / Ortalama Trk Evi Kullanm Alan (200m2)] X Hane Bykl (5 ki i) ngrlen Ortalama Nfus Kitlesel g hareketleri ile birlikte yakla k nfustur. ekil 1: Seluklu a nda Kentsel Geli menin A amalar, Konya. 45.000

140.000

45.000

70.000

75.000

50.000

35.000

70.000

- 189 -

ekil 2: Seluklu a Morfolojik Yap zmlemesi, Konya