1

KLASK RN MERKEZ OLARAK STANBUL

Prof. Dr.Mustafa sen
Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan

ZET
Kltr ve sanatn geliip serpilme noktalar btn dnyada ehirler olmutur. Bu yzden ehir ve kltr birbiriyle yakn iliki iinde olan kelimelerdir. Trk bilim, sanat ve kltr tarihi de benzer bir gelimilik gsterir. Trk ehrinin en karakteristik rneklerinden biri olan stanbul, ayn zamanda bize zg sanatlarn da en ok yansma imkn bulduu yredir. Bu makalede tamamen bir ehir edebiyat zellii gsteren Divan edebiyat ve divan airleri gz nnde tutularak klasik iir, stanbul ilikisi gzler nne serilmeye allacaktr.

Anahtar Kelimeler: ehir ve Kltr, Klasik iir, Matbaa, stanbul.

bilig-13/Bahar2000

GR
Yaps gerei toplu yaamak ihtiyac iinde olan insanolu, bunun sonucu olarak da ok eski tarihlerden beri bu ekilde yaayabilecei merkezler oluturmu, bunlar zamanla ky, kasaba ve ehirlere dntrmtr. Bu yerleim alanlarnn bir ksm zamanla ynetim merkezi haline dnm, bir ksm da daha az ehemmiyet tayan meknlar olarak hayatiyetlerini srdrmtr. Giderek uygarlklarn ortaya kmasyla birlikte zellikle ehirler, bu uygarlklarn sergilendii meknlar olarak dikkat ekmi, bundan dolay da dou ve bat dillerinin pek ounda medeniyet kelimesiyle ehir kelimesi ayn anlamda kullanlr olmutur. slm kltrndeki medine ve medeniyet, bunun en tipik rneklerinden biridir. ehir ve kltr, birbiriyle en ok yanyana dnlecek iki kelimedir. nk kltrn retildii merkezler hemen daima ehirler olmutur. Burada ehirle ynetim merkezi arasndaki ilikiden de hemen sz etmek gerekir. nk ehir kelimesinin bir anlam da ynetim merkezi demektir. En nemli ehirlerin ayn zamanda ynetim merkezleri olduu dnlecek olursa, bunda alacak bir yan bulunmayacaktr. Bizim siyaset ve kltr tarihimize bakacak olursak IX. asra kadar tken, Hoo ve Turfan ehirlerinin bu manada merkezler olduu ortaya kar. X-XI. asrlarda Kagar ve Balasagun'un bu nitelikleri tayan ehirler olduunu gryoruz. XIII. yzyla kadar Dou Trkl ve Trkesi erevesinde teekkl eden bu tr merkezler, bu tarihten itibaren bat Trkl iin de yaplanmaya balayacaktr. Nitekim XIII. yzylda Harezm, XV. yzylda Herat, Semerkant ve Buhara bu corafyann merkezleri iken bat Trkl iin de artk Badat, Diyarbakr, Gence, Tebriz, Konya, Bursa, Edirne ve stanbul gibi ilve merkezler ortaya kmaya balar. Bu merkezlerin zellikle kltrel bakmdan ortaya kn salayan bir takm alt yap, yani eitim kurumla-

r vard. Balangta bir usta-rak ilikisi erevesinde devam eden eitim, retim faaliyeti, zellikle islm uygarl erevesi iinde kurumlat. Bu kurumlarn balcalarn medreseler, tekkeler ve asker eitim merkezleri olarak tanmlamak mmkn. Buna, dolayl bir eitim merkezi grevi stlenen arlar da eklemek gerekir. Bu zellikleri tayan ehirlerin oluumunda kukusuz bir takm etkiler amil olmaktadr. Elbette bunlarn banda da coraf zellikler yer alr. nk ehirler eitli etkiler altnda kurulur ve geliirler. Bunlarn bir ksm medeniyetlerin kendilerine olan ihtiyalar dorultusunda nem kazanr ya da nemlerini yitirirlerken bir dier bl de olaanst coraf konumlar, belli yol gzerghlarnn zerinde bulunmas gibi baka baz faktrlerin etkisiyle bu konumlarn srekli muhafaza ederler. Asya ile Avrupa'nn birletii noktada nemli bir ekonomi, ticaret, endstri, kltr ve turizm merkezi olan stanbul, bu ikinci gurubun en karakteristik rneklerinden biridir. Bu nemli zelliinden dolay da ok erken dnemlerden beri btn uygarlklarn nem vermek zorunda olduklar ok mhim merkezlerden biri olma vasfn korumutur. Hatta stanbul iin bu tarz ehirlerin en nde gelen rneidir denebilir. Modern ehir tanmlaryla sylemek gerekirse stanbul, bir metropol deil, megapoldr. Bu anlamda ehir, kukusuz farkl dnemlerde deiik grntler sergilese de evresindeki bin kilometrelik alann her bakmdan cazibe merkezidir. Gerekten de tarih sahnesine kt andan itibaren hangi uygarla bal olursa olsun o daima hem o lkenin hem de btn dnyann gzbebei ehirlerden biri olmutur. slm dnyasnn merkezi olduu andan itibaren kendisine verilen isimler yeni sakinlerinin de onu nasl grdn gstermesi bakmndan ilgintir ve bu adlar ehrin konumunu gsteren anahtar kelimelerdir: mm'd-dnya, Der-Saadet, Der-i Devlet, Asttane-i Saadet ve Dr's-saltana . stanbul'un siyaset, ekonomi ve kltr tarihi

bilig-13/Bahar2000

bakmndan bu tartlmaz konumu, tabiatyla pek ok farkl bak as ile gndeme getirilebilir. Hatta bunlardan, rnein kltrel konumu da ayr ayr deerlendirme noktalaryla ele alnp ehrin bu zellii gzler nne serilebilir. Ben bu izahat, onun klasik edebiyata ve bu edebiyat meydana getiren klasik airlere yapt katk noktasndan dile getirmek istiyorum. Bilindii gibi Divan edebiyat bir ehir edebiyatdr. Dolaysyle geliip serpilecei nokta, ehir vasf kazanm ortamlardr. Bu yzdendir ki bu edebiyat mensuplarnn ou ehirlerde doup bym, en azndan eitimlerini ehirlerde tamamlamlardr. Klasik edebiyat mensuplarnn doum yerleri asndan yaplacak bir deerlendirmede stanbul'un arlkl bir yer alaca tabidir. Konuyla ilgili tarafmzdan yaplan bir aratrma, talimin edildii gibi bu ehir doumlu airlerin ne ktklarm ortaya koymaktadr. Osmanl corafyas iinde doan airler doum yerlerine gre sralandklarnda yle bir tablo ile karlamaktayz: stanbul: 609; Bursa: 156; Edirne: 150; Konya: 69; Diyarbakr:40; Kastamonu: 36; Badat: 35; Gelibolu: 30; Bosna: 26; Antep: 26; Ktahya: 24; Serez: 21; Manisa: 20; Vardar Yenicesi: 20; Bolu: 19; sparta: 19; skp: 17; Amasya: 18; Aydn: 17; Manastr: 17; Ankara: 16; Erzurum: 16; Filibe: 16; Selanik: 16; Sofya: 16; Trabzon: 15; Tokat: 14; Belgrad: 11; znik: 11; Kayseri: 11 (sen, 97; 64). Bu tablo bize divan aMerinin doum yerleri bakmndan stanbul'un rakipsiz bir konumda olduunu aka gstermektedir. Dikkati eken bir baka husus, stanbul'u takibeden dier ehirlerin de daha nce siyas merkez olmalardr. Bu tablo da aka gstermektedir ki kltrel almalar siyas almalar belli bir mesafeden izlemekte ve her ikisi arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Doum yerinin tesinde yetime ortamlar gz nne alnacak olsa stanbul'un konumu daha da nem kazanacaktr. Kaynaklar aklkla

ifade etmektedir ki pek ok air eitim ve retimlerim tamamlamak iin ok nemli bir cazibe merkezi olan stanbul'a gelmekteydiler. Osmanl devletinde gelien bilim ve kltr hayatnda devrin idare sistemiyle birlikte genileyip byyen balca kurulular arasmda medreselere zellikle yer vermek gerekir. Fatih'in, stanbul'u her ynden slm dnyasnn merkezi yapma azusu sonucu bu ehirde yaptrd byk medrese ve onu izleyen padiahlarn kurduu eitli medreseler, bilim ve kltr hayatnn arlk noktasn tarann uzak ve dank ehirlerinden alarak birka byk mekeze tad. Bu yzdendir ki kendisinde yetenek grlen hemen herkes zellikle yksek etim seviyesindeki renim hayatm byk lde stanbul'da tamamlam, bu da klasik edebiyat mensuplarnm byk lde stanbul doumlu olmasalar da bu ehrin atmosferi iinde yetimelerim salamtr. DevMerinin kltrel hayatna istikamet veren byk airlerin istihdam merkezi olarak dnlecek olursa stanbul'un Klasik edebiyat asndan nemi daha da artacaktr. nk devletin hangi ehrinde olursa olsun kendisinde yetenek grlen bilim adam ve sanat derhal bakente ulatalmakta ve orada kendisine sanatm rahata icra edecei ortam hazrlanmaktadr. Bu uygulama stanbul'dan nce bakent olarak Edirne'de balam olmakla birlikte (ipekten, 96;25) asl stanbul'da nem kazanmtr. nk Divan edebiyatnn gerek gelimesi fetihten sonra stanbul'da olmutur. Daha ok Fatih Sultan Mehmed ve veziri Mahmud Paa ile ivme kazanan bu uygulama sonucunda Fatih'in evresinde 185 airin topland bilinmektedir. Bu uygulama hkmdarlarn ahsiyetleri ile deien derecelerde olmakla birlikte Osmanl devleti boyunca devam etmitir. Hatta bunlara Fatih ve Yavuz devirlerinde olduu gibi lke dndan da -bir ksm zorunlu- aydn g katlmtr. Klasik edebiyat erevesinde taral, ama stanbul'un imknlaryla kltr hayatmza katk salam

bilig-13/Bahar '2000

byk airler olarak dikkati eken nemli isimler Nect Bey, Zt, Hayl, Gelibolulu Al, Nb ve Nef''dir. Bu listeye binlerce isim ilve etmek mmkndr. Matbaa kullanlmaya balanncaya kadar kitaplar elle oaltlr ve okuyacaklarn hizmetine bu ekilde sunulurdu. Matbaa bizim toplumumuzda yaygnlancaya kadar yazlan kitaplarn istinsah merkezlerine bir gz atlsa bu eserlerin byk ounluunun yine ehir vasf kazanm kltr merkezlerinde gerekletirildii grlecektir. Elimizde bu konuyla ilgili ayrntl bir aratrma bulunmamakla birlikte rahatlkla bu manada da stanbul'un en n srada yer alacan sylemek mmkndr. nk biliyoruz ki bata Byezid Camii evresi olmak zere stanbul'da belli yerlerde mstensihler iin alma merkezleri bulunmaktayd. Hatta bu iin fiyatlandrma politikas ile ilgili elimizde bilgiler bulunduu gibi (Cumhur, 82;30), ehirdeki hattat saysn tahmin etmemize yarayan toplumsal olaylarla alkal bilgiler de kaynaklarca ifade edilmektedir. Nitekim matbaann Osmanl toplumuna ge giriinin sebeplerinden biri olarak da ehir nfusunun nemli blmn tekil eden hattat ailelerinin geinemeyecekleri iddias ileri srlmtr. Btn bu bilgiler bize kitabn, tabi burada klasik kltrn rnekleri olan divan ve mesnevilerin oaltlma noktasnda da stanbul'un ok nemli bir merkez olduunu gstermektedir. stinsah bahsinde ifade edildii gibi kltrel merkezleri ayn zamanda kitap retim merkezleri olarak da tanmlamak mmkndr. Peki kitabn elle oaltlmaktan vazgeilip baslmaya balad merkezler asndan byle bir deerlendirme yaplacak olsa karmza nasl bir tablo kar? Bir baka deyile matbaalar da ayn ekilde ehir ve kltr ilikisinin bir baka gstergesi olarak deerlendirilebilir mi? Kukusuz evet. Peki byle bir tabloda stanbul'un konumu ne olur? Ben bu soruya da, yine Klasik edebiyat asndan

cevap aramaya alacam. Trk dnyasnda baslan divanlar esas alarak stanbul iin byle bir deerlendirme yapmak istiyorum. Bilindii gibi matbaa bizim toplumumuza icad edildikten epey sonra girdi. Ben, ok tartlm bu ge geliin sebepleri zerinde yukarda ksmen durdum. unu belirtelim ki matbaa, toplumumuza girdikten sonra sratle yaygnlamtr. Matbaalar, balangta siyas merkez olan stanbul'dan balayarak tarann nemli kltr merkezlerine kuruldu. O zaman byle bir deerlendirmede stanbul daha da n plana kmaktadr. Trk dnyasnda baslan eserlerin nitelii ve nicelii konusunda elimizde ayrntl bir aratrma yok. Bulak iin yaplan byle bir deerlendirmede askerlik, edebiyat ve din eserlerin n plana kt grlmtr (Aynur,90;43). iire gsterilen zel alkadan dolay edeb eserlerden de en ok divanlarn basld tahmin edilebilir. Bununla birlikte Mteferrika basklar arasnda divan bulunmamaktadr. Osmanl corafyasnda baslan ilk Trke divan, 1244 (1828) tarihini tayor. Bu eser, Dr't-tba'da, yani Bulak'ta baslan Fuzl divandr. Osmanl corafyas dnda da ilk baslan divan, yine ayn ylda Tebriz'de baslan Fuzl divandr. Trke divanlar iinde yaklak yz baskyla en ok baslan divan olan Fuzl'nin bu lmsz eserinin, hem Osmanl corafyasnda hem de bu corafyann dndaki Trk dnyasnda trn ilk baslan rnei olmas dikkat ekicidir. Bu demektir ki divanlarla ilgili olarak hangi kstas ele alrsak alalm, Fuzl divan karmza hep ilk rnek olarak kmaktadr. airlerin doum yeri asndan Osmanl corafyasna baktmz gibi baslan divanlar asndan btn Trk dnyasna bir gz attmzda stanbul'un rakipsiz bir ekilde ne kt grlecektir. 1828 ile 1996 yllar arasnda stanbul'da toplam 391 divan baslmtr. Bu eserlerin yllara gre dalm da yledir: 1244, 1254, 1256, 1266, 1269, 1271, 1274, 1276, 1279, 1281,

bilig-13/Bahar2000

1285, 1295, 1306, 1312, 1313, 1314, 1317, 1324, 1326, 1331, 1332, 1333,1334, 1339 yllarnda birer divan baslrken; 1259, 1260, 1261, 1263, 1272, 1273, 1275, 1278, 1283, 1292, 1294, 1297, 1300, 1301, 1305, 1307, 1309, 1310, 1311, 1315, 1316, 1320, 1334, 1335, 1339, 1340, 1341 yllarnda ikier; 1262, 1267, 1293, 1298, 1302, 1304, 1342, 1337, 1347 yllar iinde ise er divan baslmtr. 1268, 1286, 1296, 1299, 1303, 1322, 1325, 1338 yllar iinde drt; 1258, 1308, 1327, 1328, 1329 yllar iinde be; 1318 ylnda alt; 1284, 1288 yllarnda yedi; 1257, 1287, 1289 yllarnda sekiz; 1291 ylnda on bir; 1290 ylnda on ; 1264 ylnda ise yirmi iki divan baslmtr. 1924'ten sonra bir ara durma noktasna gelen divan basmlar, 1928 ylnda eski harfli olarak adet basldktan sonra yeni harflerle baslmaya balanm ve ilk yeni harfli divan olarak Yusuf Ziya'nn hazrlad Nedim Divan, Suhulet Kitabevi'nden kmtr. Yeni harfli divanlar, 1932, 1934, 1935, 1939, 1949, 1953, 1954, 1955, 1957, 1987, 1991, 1994 yllarnda birer adet; 1935, 1937, 1942, 1943, 1946, 1947, 1950, 1951, 1956, 1958, 1960, 1965, 1967, 1968, 1970, 1971, 1983, 1992, 1995 yllarnda iki adet; 1944, 1945, 1948, 1959, 1961, 1963, 1966, 1976, 1980, 1982, 1986, 1988, 1993 yllarnda er adet; 1972, 1974, 1979, 1985, 1990 ylnda drder adet; 1935 ylnda be; 1981 ylnda da alt adet baslmtr. Bu basklarn on be adedi de tarihsizdir. Basl divanlar asndan deerlendirildiinde stanbul'u izleyen ikinci merkez Tebriz'dir. 1244 (1828) ile 1374 (1954) yllar arasnda bu ehirde 99 adet divan baslmtr. Kukusuz bu say bizim ulaabildiimiz eserlerden olumaktadr. Trke divanlarn en ok basld nc merkez, Trkiye Cumhuriyetinin bakenti Ankara'dr. 1958-1996 yllar arasnda Ankara'da toplam 97 dvan baslmtr ki bunlarn byk ounluu Kltr Bakanl yayndr. Sralamada

drdnc sra, Azarbeycan'n baehri Bak'nndr. 1902 ile 1993 yllar arasnda bu ehirde toplam 67 divan baslmtr. Trke divanlarn bask esasna gre beinci sray zbekistan'n bakenti Takent almaktadr. Takent'te ilk divan basklar 1300 (1883) ylnda karmza kmaktadr. 1980'li yllara gelinceye kadar baslan divan says toplam 46'dr, Altnc sray Bulak oluturmaktadr. Bulak'ta 1828 ile 1868 yllar arasnda, yani krk yl iinde toplam 31 divan baslmtr. (Aynur, 90;43) Divan baslan kltr merkezleri bu ehirlerden sonra daha kk rakamlarla karmza kmaktadrlar. Bundan dolaydr ki geri kalan merkezler bu yaznn konusu dndadr. Kitaplarn toplanp okuyucunun hizmetine sunulduu merkez olan ktphanecilik tarihi asndan ele alndnda da yine stanbul rakipsiz konumdadr. Konuyla ilgili yaplm aratrmalara gz atldnda stanbul'un hem ktphanecilik hem de zellikle divan ve mesneviler asndan ne denli nemli bir merkez olduu kolayca ortaya kmaktadr. (Ernsal, 91) Bata Sleymaniye Ktphanesi olmak zere stanbul ktphaneleri binlerce klasik metni iinde barndran dnyann en zengin merkezleridir. (Tuman, 1961; Komisyon, 1964) stanbul, klasik kltr asndan yaplan bu deiik deerlendirmeler sonucunda hep baka kltr merkezlerinin ok farkl biimde nnde yer ald. Btn bu yaklamlar ehrin kltr tarihimiz asndan nemini tartmasz biimde gzler nne sermektedir. Gemie ynelik bu deerlendirme bugn iin de benzer kstaslar kullanlarak tekrarlansa kanmca sonu deimeyecektir. Dahas u bile sylenebilir; hem dn hem de bugn stanbul dndaki ehirlerde var olan kltrel hareketler aslnda stanbul'un yansmalardr ve asl g merkezi, hem tarihte hem de gnmzde stanbul'dur.

bilig-13/Bahar2000

KAYNAKLAR AYNUR, Hatice (1990), Bulak Matbaasnda Baslan Trke Divanlar, Journal of Turkish Studies, Volume 14, s.43. CUMBUR, Mjgan (1982), Gelibolulu Al, Menakb- Hnerveran Ankara, 164 s. ERNSAL, smail E. (1991), Trk Ktphaneleri Tarihi II, Ankara. PEKTEN, Haluk (1996), Divan Edebiyatnda Edebi Muhitler, stanbul, 271 s.

SEN, Mustafa (1997), Osmanl Kltr Corafyasna Bak, telerden Bir Ses, Ankara, 581 s. SEN, Mustafa (1997 Kasm-Aralk), Divan Basklarna Gre Son Dnem Kltr Merkezlerimiz, Trkiye Gnl, s.48. KOMSYON, (1964,3c), stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalou, stanbul. TUMAN, Nail (1961), stanbul Ktphaneleri Trke Hamseler Katalou, stanbul.

bilig-13/Bahar2000

ISTANBUL, CENTER OF CLASSICAL POETRY

Prof. Dr. Mustafa SEN Gazi University, Faculty of Science and Arts

ABSTRACT

All over the world cities have been centers where culture and arts were born and developed. For that reason city and culture are closely related terms. The history of Turkish sciences, arts and culture also supports this fact. Istanbul, which is one of the most representative samples of Turkish cities, is also the place where arts particular to us are reflected. In this article, the relationship between classical poetry and Istanbul will be studied with specific reference to Divan poetry, which is a typical city literature and Divan poets.

Key Words: City and Culture, Classical Poetry, Print House, Istanbul.

bilig-13/Bahar2000

bilig-13/Bahar2000

CHNH ve TRKE RLER

Do.Dr. Muhsin MACT
Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi

ZET
Karakoyunlu Cihnh hkmdar airlerdendir. Trke ve Farsa iirlerini bir Divnda toplamtr. nl sufi-air Molla Cam'nin (. 1492} takdirini kazanmtr. Divn'nn drt yazma nshas gnmze kadar ulamtr. Trke iirlerinde Seyyid Nesi m'nin tesiri aka grlr. Bu yzden baz iirleri Nesim'ninkilerle karmtr.

Anahtar Kelimeler:
Karakoyunlular, Cihnh, Hakk, Trke iir, Nesm

bilig-13/Bahar2000

10

GR Ortaa slm dnyasnda sanat, siyasal iktidarn merkezi olan saray etrafnda yahut merkezin taradaki temsilcileri konumundaki brokratlarn himayesinde gelimitir. Hkmdarlar sanatkrlar himaye etmekle kalmayp ayn zamanda sanat icr eden kiiler olmulardr. Sava meydanlarnda elde ettikleri baarlar, oluturduklar edeb ve kltrel muhitlerde pekitirmilerdir (sen, 1997: 285). Bu gelenei srdren hkmdarlardan biri de Karakoyunlu Cihnh'tr.
CHNAH KMDR? Karakoyunlu hkmdar Kara Yusuf'un drdnc oludur. Doum tarihi ve yeri konusunda farkl rivayetler vardr. Trkiye'deki yaynlarda Cihnh'n 1405 ylnda Mardin'de dnyaya geldii ifade edilmesine karn (Ynan, 1945:173 ), Azerbaycanl bilim adamlar Eliyar Seferli ve Halil Yusifli, 1397'de Hoy'da dnyaya geldiini yazarlar (Seferli, 1993: 88). Cevad Heyet de Hakk'nin yetmi yl yaadn syleyerek 1397 ylnda dnyaya geldiini zmnen kabullenmi grnr (Heyet,1376:58). Kardeleriyle ve ayn corafyada hkm sren dier airetlerle srdrd mcadele sonucunda Karakoyunlu hkmdar olur. lkesine lkeler katar. Fakat bu corafyada istikrar salayamaz. 1467 ylnda Bingl yaknlarnda Uzun Hasan'n askerleri tarafndan ldrlr. Onun lmnden sonra Karakoyunlularn yldz snmeye balar. Cihnh hkmdarl dneminde (1438-1467), sadece devletinin snrlarn Herat'a kadar geniletmekle kalmaz; ayn zamanda s ret ve manya ait srlar sze dntrr. O, iki dilli bir airdir. Hakk mahlsyla Farsa ve Trke iirler syler. Kprl 1942 ylnda slm Ansiklopedisi'ne yazd Azeri maddesinde Cihnh'n airliine dair eski kaynaklarda tekrar edilen malmat deerlendirir (Kprl, 1989: 39-40).

Cihnh'n iirleri zerine ilk almay yapan V. Minorsky, ben gazellerin gerek mellifi kendisi miydi, yoksa himayesindeki biri mi onun mzasn atmtr eklinde bir soru ortaya atmaya eilimliyim, diyerek bir faraziye ileri srer (Minorsky, 1954:169). Bilindii gibi Divn tertip eden tek hkmdar, Cihnh deildir. Hatta, yalnz iir deil dier sanat dallarnda da stat kabul edilen devlet adamlar yetimitir. Ayrca Minorsky, Cihnh'n himayesinde bulunan airlerden Mevln Ts'ye iaret eder (Minorsky, 1954: 169). Kprl de Cihnh devrinde byk bir meden faaliyet gsteren Karakoyunlu saray etrafnda Trke yazan bir takm airlerin topland kolayca tahmin olunabilir, demektedir (Kprl, 1989:40). Fakat, Mevln Ts'nin Trke iir sylediine dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Cihnh'n, daha sa iken, Divn tertip ettii ve iirlerini byk mutasavvf Molla Cm'ye (.1492) gnderdii, Cm'nin Mnet'nda bulunan, aada tercmesini verdiimiz, iirden anlalmaktadr (Hikmet, 1991:5456). Cihan padiah Cihanh'a Saki! inde cihan gsteren o kadehi ver ! O kadeh ki varl unutturur, sarholuu artrr. Ver ki sarholukla u varlktan syrlalm, ak ile mest olmu gnllerin srrna erelim. Mutrb! O gnl okayc nameleri al. al da gnl perdesinde inlesin. Sevin ve teekkrlerle dedikodu arkasndan ilham perileri yz gstersinler! perdesi

Cennet glistanndan, sesi kesilmi bir blbln yuvasna bir gl geldi. Cmertlik yamuru ve kerem bulutlaryla kara toprak bengisuya kavutu. Taze bir feyzin esrar denizinden, kylardaki susam dudaklar suya kavutu. Szn ksas, ilim sna ve irfan yuvas olan ah'n ilham hazinesinden;

bilig-13/Bahar2000

11

i mcevher hokkasn andran gerek incilerle dolu mbarek bir kitap geldi. Onda: gazeller, mesneviler, sret ve manya ait srlar var. Her gazelin ilk beytinden ezel sabah mjdelerinin nurlar parlamada. Hele son beyitlerine ne diyelim? Her birinde sonsuz feyzin kayna fkrmada. Mecaz lkesinin sret k airlerine hakk ahn belirtileri grnd. Mesnevide szn hakkn vermi, eski nkteler onun kaleminde yenilik rengi almtr. Kitaplarn anas olan Kuran'n esrarn anlatmak hususunda her msra bir kap amtr. Bu ne gzel, ne ekici, ne yrek ferahlatc kitap ki Attar'n ruhu ondan tr srnyor. O mesnevinin kokusu Mevln'nn gnlne sirayet ediyor sanki. inde esrarla alm nice gller var ki, ona Glen-i rz desek yarar. O iirin mertebesi o kadar yce ki bizim vasfmzn kemendi ona nasl eriebilir? ahn iirleri onun ar gnlnden sanki yce statlarmz olan Tanr erlerinin gnlne akmtr. Bu nkte onun tam kant olmutur. Nasl ki ahlarn sz, szlerin ahdr, derler. Ben ahn szlerinin vasfnda cizim. Hatram onun medhine nasl yol bulabilir? Yarasada gz nuru yoktur ki, yeryznde gnein aksine bakabilsin. Gz ona bakmaya nasl g yetirebilir? Gkteki gnee kim bakabilir? Cm azn kapa. Burada (bu ahn vasfnda) szn yeri pek dardr. Son sz dua ile kesmek eski bir tredir. Sen de szn ahn duasyla bitir. Tanrnn feyiz ve hayat saan cmertlii, nesilleri devam ettirdike;

ahn temiz kalbi de srlar hazinesi olsun, gnlne feyiz kaps alsn. Dnya fermanna, cihan muradna uygun gelsin. Duacs btn insanlar ve melekler olsun. CHNH (HAKK) DVANI Hakk Divn'nn bilinen yazma nshalar u ktphanelerde bulunmaktadr. 1. British Museum Or. 9493. 2. Erivan Elyazmalar Enstits (Matenadaran)No. ? 3. Sleymaniye No.3808. Ktphanesi Fatih Ksm

4. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Ktphanesi Elyazmalar Blm smail Saib No. 1.2221 Hakk Divn'nn British Museum'daki nshas zerinde alma yapan Minorsky ve daha sonra Londra nshasyla Erivan nshasn karlatrarak Hakk Divn'n nereden Azerbaycanl bilim adamlar, Cm'nin yukardaki iirinde geen mesnevi ifadesinden hareketle, hakl olarak sz konusu nshann eksik olabilecei ihtimalini belirtmilerdir (Minorsky, 1954: 280; Rahimov, 1986:4). Gerekten de bu nshalar eksiktir. Sleymaniye nshasnn banda aruzun f'iltn f'iltn f'iln kalbyla yazlm 32 mesnevi vardr. Dolaysyla airin Farsa ve Trke iirlerini ihtiva eden bu nsha, mevcut nshalarn en mkemmeli saylabilir. Hakk Divn'nn Londra nshasndan ilk kez E.Edwards sz eder (Minorsky, 1954:154). Daha sonra Minorsky bu nshay inceleyerek bilim alemine tantr. Bu makale uzun sre Hakk'nin iiri hakknda yaynlanm tek kaynak hviyetini korur (Mmorsky, 1954:153-180). 1966 ylnda Latif Hseyinzde, Hakk Divn'nn Erivan Elyazmalar Enstits'nde bulunan baka bir nshasn tespit ederek yaynlar (Hakk, iirler, Erivan 1966). Daha sonra Latif Hseyinz-

bilig-13/Bahar2000

12

de'nin de aralarnda bulunduu Azerbaycanl bilim adamlar Ebulfez Rahimov ve Mail Aliyev, bu iki nshay karlatrarak airin Trke gazel ve tuyuglarn yaynlarlar (Cahanah Hakk-Seilmi Eserleri, Bak 1986). Bu eserin banda Cihnh ksaca tantlm, metinler kril harfleriyle verildikten sonra kitabn sonuna da lgate eklenmitir. Nsha farklar gsterilmemitir. Hakk Divn'nn Trkiye'deki ktphanelerde bulunan iki nshas ise Jale Demirci tarafndan tantlmtr (Demirci, 1997:127-134.) Jale Demirci'nin bu yazsnda Divnn Erivan nshasndan ve Bak nerinden hi sz edilmemektedir. CHNH'IN TRKE RLER Biz bu almay yaparken eserin British Museum ve Sleymaniye nshalarn karlatrdk. Bak nerinden de yararlandk. Bu iki nshadaki iirlerin says, sras; gazellerin beyit saylar ve iml zellikleri farkl nshalardan istinsah edildiklerini gstermektedir. Divnn Bak nerinden elde ettiimiz ipularndan Erivan nshasnn da farkl bir koldan geldii anlalmaktadr. Erivan nshasn henz temin edemedik. Ankara nshas ise eksik bir nshadr. Bizim tespitlerimize gre Londra nshasnda, Minorsky'nin syledii ve Jale Demirci'nin de tekrarlad gibi Farsa gazel says 105 deil 113'tr. Trke gazel says 87 deil 92'dir. Tuyug says 32 deil 33'tr. Sleymaniye nshasnda ise Farsa gazel says 109, Trke gazel says ise 94'tr. Bu nshada 29 tuyug vardr. Biri mkerrer olduu iin 28 tuyugdan sz edebiliriz. Divnn Bak nerinde Londra nshasnda bulunmayan iki gazel (G.12, 64.) ve bir tuyug (T.34) yer alr. Bunlar Erivan nshasndan alnm olmaldr. Bu gazellerin biri Sleymaniye nshasnda da mevcuttur (G.63). Londra nshasnda bulunan bir gazel (L. v.51b) Sleymaniye nshasnda yoktur. Ayn ekilde Sleymaniye nshasnda bulunan gazel (S. G.45,63,64) Londra nshasnda bulunmamaktadr. Kaynaklarda, Cihnh'n olu

Pir Budak'a yazd mesnevi eklindeki bir mektubu ve Pir Budak'n cevap olarak yazd iddia edilen bir mesnevi nakledilir (Nizm-i Bharzi, 1371:139-140). Bu mesnevi yukarda zikredilen nshalarda bulunmamaktadr. Cihnh kaside sylememitir. Edebiyatmzda genel olarak kaside nazm ekliyle sylenen tevhid, mnact ve naat konulu iirleri, Hakk mesnevi ve gazel nazm ekliyle sylemeyi tercih etmitir. airin kaside sylememesini hkmdar olmasnn yan sra Azeri sahasnn bu dneme kadar devam eden bir zelliinin sonucu olarak deerlendirmek gerekir. Sleymaniye (S) ve Londra (L) nshalar ile Bak (B) nerini karlatrarak ortaya koyduumuz metne gre; airin 32 Farsa mesnevisi, 114 Farsa gazeli, 96 Trke gazeli ve 34 tuyugu vardr. Bir gazelinde (S. v.93b) mahls kullanmamtr. Hakk Divn'nda bulunan 96 gazelin 66's kelime ve kelime grubu seviyesinde rediflidir. airin 34 tuyugu vardr. Bu tuyuglar, Minorsky ve Jale Demirci rbai sanmlardr (Minorsky, 1954: 168; Demirci, 1997:129-230). Hatta Minorsky, airin tuyuglarn, rbai sanarak eletirir: Hakk' nin rbaileri tuhaftr. Farsa rbailerin aksine olarak onlar tek kafiyelidirler ve onlar klasik hecez kalb yerine remel bahrindendirler (Minorsky, 1954:168). Hakk, Trke iirlerinde, aruzun 7 bahrinden 10 kalb kullanmtr. Farsa mesnevilerinde de remel bahrinin f'iltn f'iltn f'iln kalbn kullandn daha nce ifade etmitik. Tuyuglarnda da ayn kalb kullanr. airin bu tutumu, Arapa ve Farsa'dan dilimize giren kelimelerin vezin endiesinden kaynaklanan bir sonu olmadna dair kanaatimizi desteklemektedir. airin vezin konusundaki tercihleri Trk iirinin genel izgisine uygundur. Trke gazellerinde remel bahrinin, Trk iirinde en ok kullanlan, f'iltn f'iltn f'iltn f'iln kalbn tercih etmitir. kinci olarak, iirimizde kullanm oran bakmndan drdnc srada yer alan mu-

bilig-13/Bahar2000

13

zari bahrinden mef'l f'ilt mef'l f'iln kalbn kullanmtr (sen, 1997:447). O sadece Farsa yazd iirlerde deil, Trke manzumelerinde de aruzu ustalkla kullanr. Kad BurhaBahirler Hezec Recez Remel

neddin'in iirlerinde grlen imleler Hakk'nin iirlerinde grlmez. Trke iirlerinde kullanlan aruz kalplar unlardr:

Kalplar Mef'ln mef'ln mef'ln mef'ln Mef l mef'iln fe'ln Mfte'iln mef'iln mfte'iln mef'iln F'iltn f'iltn f'iltn f'iln F'iltn f'iltn f'iln Fe'iltn fe'iltn fe'iltn fe'iln Mfte'iln f'iln mfte'iln f'iln Mef'l f'ilt mef'l f'iln Mef'iln fe'iltn mef'iln fe'iln Mtef'iln fe'ln mtef'iln fe'ln

iir Says 3 2 5 30 1 + Tuyuglar 4 1 26 23 1 + ______ 96+34

Mnserih Muzari Mctess Kmil

Hakk'nin Trke gazellerinde dikkati eken bir baka nemli husus, 3 gazelin ve 1 tuyugun birka kelime ve msra farkyla Nesm Divn'nda da yer alm olmasdr (Ayan, 1990:110, 123, 211, 401). Fakat, burada baka ilgi ekici bir durum ortaya kmaktadr, Hseyin Ayan nerinde bulunan bu iirler Cihangir Kahramanofun Nesm Divn nerinde yoktur. Ayn ekilde Cihangir Kahramanof nerinde bulunan baz iirler Hseyin Ayan ve Hamid Arasl neirlerinde bulunmamaktadr. Hamid Arasl ve Cihangir Kahramanof neirlerinde bulunduu halde Hseyin Ayan nerinde bulunmayan aada matlalarn verdiimiz baz iirler Hakk Divn'nn

Sleymaniye ve Londra nshalarnda vardr. Bu durum, Nesm Divn'nn mevcut neirleri arasnda nemli farkllklarn olduunu gstermektedir. Ayrca, Anadolu sahasnda yetimi baz airlerin, mesel eyh'nin divnlarnda Nesm Divn'nda da bulunan iirlerle karlamaktayz (Macit, 1996: 37 ). Szn ettiimiz bu durumun aydnlatlmasn imdilik erteleyerek Hakk ve Nesm Divnlarnda bulunan iirlerin kime ait olabilecei zerinde duralm. Aada matlalarn verdiimiz bu gazellerle ilk msralarn iktibas ettiimiz tuyuglar Hakk'nin mi yoksa Nesm'nin midir?

bilig-13/Bahar2000

14

I. Gazeller 1. Ey hat hli kelmullah hem mm'l-kitb Hasretinden dde-t 'uk olmudur gark-b S 72a L46a H.Arash, s.493 2. Ey ruhu gl-zr- cennet salar reyhndur Vey dudan b- hayvn cn anun hayrndur S 75a L 52a H. Arasl, s.260 3. Ey melek-sim ne cnsan vech-i rahmn sendedr Mushaf- hakdur cemli erh-i burhn sendedr S 75a L52b C.Kahramanof, III, s.229

8. Dalm fitb zre nikb- 'anber-efn Mu'attar klm fk mem ol perin S 85a L 59b C. Kahramanof, III, s.264 9. Lem'a-i nr- tecelli fitbdur yz Leylet'1-isr sa zll- hicbdur yz S 85a L6la CKahramanof, III, s. 261 10. Gel gel ki nr- dde cemlindedr seni Devr-i kamerde fitne hillindedr seni S 86a L 58a H.Ayan, s.211 11. Dilber 'kun yolunda nle-i zr etmiem Cennet-i vaslundan ayru terk-i diyr etmiem S 90a L65b C Kahramanof, III, s.78 12. Yri gerek ki mihr-i ruh dil-pezr ola T hsn-i hulk iinde cihna emr ola S 96a L 73b C Kahramanof, III, s.303 mi 13. Cemli ravza-i rzvn degl Dudan eme-i hayvn degl mi S 102b L75a Kahramanof, III, s.149

4. Bu ne hsn-i cn-fezdr kim ana nazr yohdur Kim anun kimi cihnda dahi dil-pezr yohdur S 76a L 49b C.Kahramanof, C, s.46

5. Ey hatn seb'a'l-mesn vey leb m-i tahr Vey cemlin pertevinden ser-be-ser 'lemde nr S 78b L49b H.Arasl s.507, H.Ayan, s. 123 6. Boyundur sidre v tub dudan b- hayvndur Anun mhiyyet-i zevkin ne bilsn ol ki hayvndur S 79a L 50a H. Arasl, s. 206, H.Ayan, s.110

H.Arash, s.101, C

II. Tuyuglar 1. Ey melek mlknde hsnn fitb S 104 a L 80b S 104a L8la s. 401 S 105a L 81b H. Arasl, s. 576 C Kahramanof, III, s.172, H.Ayan, 2. Ey visli ravza-i rzvnmz

7. Tebrekallah hsn ceml byle gerek Bu hsn srete hem hatt u hl byle gerek S 82b L 58b C. .Kahramanof, III, s. 66.

3. Kevseri b lebin 'aynnda sf H. Arasl, s.590

bilig-13/Bahar2000

15

Belirtildii gibi Hakk Divn'nn elimize ulaan en eski tarihli nshas (879/1474-1475) airin lmnden yedi veya sekiz yl sonra istinsah edilen Erivan nshasdr (Rahimov, s.4). Nesm Divn'nn bu tarihten nce istinsah edilen ve elimize ulaan nshas yoktur. Ayrca bu iki airin iirlerini slp bakmndan ayrt etmek olduka gtr. nk, Hakk'yi etkileyen airlerin banda Nesm gelir. Bu iirlerin bir ksmn nazire geleneinin bir sonucu olarak deerlendirsek bile tamamn bu ereve iinde deerlendirmek imknszdr. Cihnh'n iirlerine bakldnda hurflikten gelen tebih, mecaz ve istiarelerden byk lde istifade ettii hatta hurflii benimsemi olduu anlalr. Fakat, onun iirlerinde hurflik, yalnzca harflerle ilgili srlar deil, zellikle Hallc- Mansur tarz panteist mistik dnce eklinde grlr. Bu eilimine ramen, huruflerin tarihinde karlatklar en byk katliam 1441 ylnda Cihnh yapmtr (Ynan, 1945:175). Fadl'n kz ve Yusuf adl bir huruf, Karakoyunlu Cihnh zamannda (.872I1467) Tebriz'de, hurflerle bir kyam tertiplemi, kyam bastrlm, Fadl'n kz, beyze yakn hurf ile tutulup ldrlm, cesetleri yaklmt (Glpnarl, 1989:27). Abdlbaki Glpnarl kyam tarihiyle ilgili bir kayt dmezken Ahmet Yaar Ocak ona atfen u ifadeyi kullanmaktadr. 1467'de ise Karakoyunlu hkmdar Cihnh'a kar bizzat Fazlullah'n kznn ban ektii bir isyan hareketi iddetle bastrlm ve kendisi beyz kadar taraftaryla yakalanp idam edilerek cesetleri yaklmt (Ocak, 1998:132). Grld gibi yukardaki ifadelerden hurfflerin ayaklanmasyla ilgili olarak iki farkl tarih ortaya kmaktadr. Bu, Abdlbaki Glpnarl'nn eserinde Cihnh'n parantez iinde verilen lm tarihinin (1467), Ocak tarafndan sz konusu katliamn tarihi sanlm olmasndan kaynaklanmaktadr.

Cihnh'n iirlerinde hurflik eilimi grnmesine karn byle bir katliam gerekletirmi olmas bir tezat gibi alglanabilir. Fakat onun siyas hayatna bakldnda buna benzer baka rnekler de grlebilir. Mesel, onun Safevi eyhi Cneyd'e kar sergiledii tutumla ilie temayl ettiine dair iddialar telif etmek zordur. Gerek Cihnh'n iirlerinden gerekse hakknda bilgi veren tarihilerin anlattklarndan snni slm anlaynn dna kt ve ilie temayl ettii anlalmaktadr. Cihnh'n gnderdii hediyeleri aldna dair bir mektup yazan Cm'nin, Tanr Hazret-i Ali'nin ikr olan feyiz ve iktidaryla gcn kat kat artrsn, eklindeki duas da onun ehl-i beyt muhabbetine dolayl bir atf saylabilir (Hikmet, 1991:56). Fakat, ayn Cihnh, Safevi eyhi Cneyd'i, etrafnda toplanan mritlerin okluundan rahatszlk duyarak eyh Cafer'in de yardmlaryla Erdebil Tekkesi'nden uzaklatrr (Hnz, 1992:15-16). Muhtemelen 1448 ylnda eyh Cneyd Erdebil'i terk eder. Anadolu ve Suriye'de on bir yl faaliyet gsterdikten sonra Akkoyunlularla olan ilikilerini akrabalk balaryla pekitirerek Erdebil'e dner. Bu duruma Cihnh'n seyirci kalmas mmkn deildir. Nitekim 1459 ylnda, mritlerini etrafna toplayarak henz mslman olmam erkezler stne gaza dzenleyen Cneyd, Kafkas dalarndan inerek Karasu vadisinde irvanah Halil'le arpr. Bu arpmada Cneyd ldrlr (1460). (Hnz, 1992:3435; Mazzaou, 1972: 78). Bu arpmada irvanah Halil'e yardm edenler, Taha Akyol'un ifade ettii gibi Akkoyunlu deil, Karakoyunlu askerleridir (Akyol, 1999:60). Cihnh'n hurfleri katletmesi ve Cneyd' e kar tutumu tezat gibi grnse de aslnda bu durum, Trk tarihinde rneklerine ok sk rastladmz, egemenlik ve devlet anlaynn bir sonucu olarak deerlendirilmelidir.

bilig-13/Bahar2000

16

SONU
Cihnh'n tarih kiilii airliini glgede brakmtr. Nitekim onun iirleri de kiiliinin izah edilmesinde tarih vesika olarak deerlendirilmitir. Minorsky Cihnh Divn'n daha ok ehl-i Hak mezhebi zerindeki aratrmalar erevesinde incelemitir. Geri o, Cihnh'n iirlerini orijinallikten uzak ve skc bulur (Minorsky, 1954:167). Yazar bu iirlerdeki Hakk mahls yerine, vezin bakmndan tamamen uyum gsteren Nesm mahlsyla karlam olsayd, herhalde bu kadar rahat ve sert yarglarda bulunamazd. nk, karlatmz metin-

lerdeki mahls veya isimler bizi olumlu/olumsuz dzeyde artlandrr. Eletirinin bu sbjektif yann aklda tutarak Cihnh'n iirlerini incelemek gerekir. En azndan 13 gazel ve 3 tuyugnun Nesm'nin iirlerinden ayrt edilemeyecek nitelikte ve Molla Cam gibi byk bir ustann takdirini kazanm olmasndan tr Hakk'nin iirlerini yeniden deerlendirebiliriz. Onun air kimliini tam olarak ortaya koyabilmek iin, bu tasvir almann ardndan, Moll Cmnin sret ve manya ait srlar diye nitelendirdii Farsa iirlerini de dikkate alarak tahlil almalar yapmak gerekir.

bilig-13/Bahar2000

17

KAYNAKLAR AKYOL, Taha (1999), Osmanl'da ve ran'da Mezhep ve Devlet, stanbul. ARASLI, Hamid (1973), Nesm, Seilmi Eserleri, Bak. AYAN, Hseyin (1990), Nesm Divn, Ankara. DEMRC, Jale (Ankara 1997), Cihnh (Hakik) Divn'nn ki Yeni Nshas, DTCF Trkoloji Dergisi, C.XII, 1, s. 127-134. GLPINARLI, Abdlbaki (1989), Hurufilik Metinleri Katalou, kinci Bask, Ankara. HEYET, Cevad (1376), Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bah, Tahran. HKMET, AL ASGAR (1991), Molla Cami, ev. M. Nuri Gencosman, stanbul. HNZ, Walther (1992), Uzun Hasan ve eyh Cneyd, ev. Tevfik Byklolu, kinci Bask, Ankara. HSEYNZDE, Latif (1966), Hakk, iirler, Erivan. SEN, Mustafa (1997), telerden Bir Ses, Divn Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara. KAHRAMANOF, Cihangir (1973), Nesm, Eserleri, III C, Bak. KPRL, M.Fuat (1989), Azeri, Edebiyat

Aratrmalar, stanbul. MACT, Muhsin (1996), Divn iirinde Ahenk Unsurlar, Ankara. MAZZAOUI, Michel M. (1972), The Origins of the Safawids, Wiesbaden. MNORSKY, Vladimir (1982), Jhan-Shah Qa-raQoyunlu and His Poetry, Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London, 1954. Bu makale Medieval Iran and Its Neigbours, Preface by C.E. Boswerth, London, s.271-293, adl eser iinde yer almaktadr. Trke tercmesi Mine Erol tarafndan yaplmtr. Karakoyunlu Cihan ah ve iirleri, Seluklu Aratrmalar Dergisi, II (1970), s. 153-180. Bu almay yaparken makalenin tercmesinden yararlandk. NZM- BHARZ (1371), Makmt- Cm, Haz. Necip Mayii Herv, Tahran. OCAK, Ahmet Yaar (1998), Osmanl Toplumunda Mlhidler ve Zndklar, stanbul. RAHMOV (1986), Ebulfez ve dierleri, Cahanah Hakiki, Bak. SEFERL Eliyar ve dierleri (1993), Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi 2, Azerbaycan Trk Edebiyat-II, Ankara. YINAN, Mkrimin H. (1945), Cihnh, slam Ansiklopedisi, stanbul.

bilig-13/Bahar2000

18

CIHANAH AND HIS TURKISH POEMS

Do. Dr. Muhsin MACT Yznc Yl University Faculty of Arts and Sciences

ABSTRACT Cihanah is a king-poet. He had collected his Turkish and Persian poems in a book called Divn. He won the praise of famous sufi-poet Molla Cami (d.1492). Four manuscripts of the Divn have come down to our day. The influence of Seyyid Nesimi in his Turkish poems can be easily seen. For that reason some of his poems have been confused with Nesimi's poems.

Key Words: Karakoyunlular, Cihanah, Hakk, Turkish Poem, Nesm

bilig-13/Bahar2000

19

bilig-13/Bahar2000

21

AL R NEV'NN MECLS'N-NEF'S SML TEZKRES VE XVI. ASIRDA YAPILAN FARSA K TERCMES

Dr. Ahmet KARTAL
Krkkale niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi

ZET
Al r Nev, sadece aatay edebiyatnn deil, btn Trk edebiyatnn en byk irlerindendir. Onun Trk edebiyat ve Fars edebiyat zerinde byk tesiri vardr. zellikle Herat, Horasan ve Azerbaycan'da yaayan ve ou Farsa iir syleyen 461 iri ihtiva eden Meclis'n-nefis, Trk edebiyat'nda yazlan ilk irler tezkiresidir. Bu eser, hem XV. asr aatay edebiyat hem de Iran edebiyat iin nemli bir kaynaktr. Ayrca kendisinden sonraki tezkireciler zerindeki etkileri bakmndan da dikkate deer bir eserdir. Eseri, Fahr-i Hert ve Sm Mrz Farsa, Sdk-i Kitbdr ise Trke olarak zeyletmilerdir. Ayrca Fahr- Hert, Muhammed-i Kazvn, Fyiz-i N-merdn, h Al bin Abdulali ve Mrz Abdulbk erf-i Radav tarafndan Farsaya tercme edilmitir. Bu almada nce Meclis'n-nefis ile Fahr- Hert ve Muhammed-i Kazvn'nin tercmeleri hakknda bilgi verilmi, daha sonra bu eser karlatrlarak benzerlikleri ve farkllklar belirtilmitir.

Anahtar Kelimeler: aatay Edebiyat, Farsa, Trke, Tezkire, ir, Etki, Tercme

bilig-13/Bahar2000

22

GR Tezkire, Arapa zikr kknden tretilmi bir kelimedir. Zikr, anma, hatrlama, szn etme anlamlarna geldiine gre tezkire, hatrlamaya vesile olan ey mnsna gelir (sen, 1997). Trk edebiyatnda, belli bir meslekte tannm kiilerle, zellikle irlerin hayat hikyelerinden sz edip eserlerinden rnekler veren almalara tezkire denmektedir (sen, 1997a). Trk edebiyatnda yazlan ilk irler tezkiresi, Al r Nev'nin XV. asrn sonlarna doru Semerkand'da aatay Trkesi ile yazd Meclis'n-nefis adl eserdir. Meclis'nnefis, zellikle Herat, Horasan ve Azerbaycan'da yaayan ve ou Farsa iir syleyen 461 iri ihtiva etmektedir. Bu eser, XV. asr aatay edebiyat ve ayn zamanda ran edebiyat iin nemli bir kaynaktr. Ayrca kendisinden sonraki tezkireciler zerindeki etkileri bakmndan da dikkat ekici bir eserdir(pekten, 1988). Eseri, Fahr-i Hert Ravzat'sseltn (telifi 950/1543) ve Sm Mrz Tuhfe-i Smi (telifi 957/1550) isimli eserleriyle Farsa, Sdk-i Kitbdr ise Mecma'u'l-havs (telifi 1010/1602 veya nce) adl eseri ile Trke olarak zeyletmilerdir. Ayrca Meclis'n-nefis be kii tarafndan ayr ayr Farsaya tercme edilmitir. Bunlar tercme tarihlerine gre u ekilde sralanmaktadr: 1. Fahr-i Herat tarafndan 928/1521 tarihinde Letf-nme ismiyle Farsaya tercme edilmitir (Al r Nev, 1323). 2. Hakm h Muhammed bin Mubrek-i Kazvn tarafndan 927-929/1520-1522 tarihinde yaplmtr (Al r Nev, 1323). 3. eyhzde Fyiz-i N-merdn tarafndan 961/1554 tarihinde Bakiyye-i Bakiyyeismiyle tercme edilmitir (Taber, 1372). 4. h Al bin Abdulali tarafndan XI. asrn balarnda tercme edilmitir (Taber, 1372). h Al eserine ekledii nszde, dostlarnn istei zerine Meclis'n-nefis'i Farsaya

tercme ettiini dile getirmitir (Levend, 1968). 5. Mrz Abdubk erf-i Radav tarafndan XIII. asrn ortalarnda tercme edilmitir (Taber, 1372). Meclis'n-nefis, Fars edebiyatnda grlen bu etkisinin yannda, Anadolu'da balayan tezkire yazma geleneine de rnek olmutur. Anadolu sahasnda trn ilk rneini Seh Bey, Het-Behit adl eseriyle kaleme almtr. Seh Bey tezkiresini Herat tezkirelerini, yani Cm'nin (. 1492) Bahristn'n (telifi 1487), Devleth Tezkiresi'ni (telifi 1491-92) ve Al r Nev'nin (. 907/1501) Meclis'n-nefis'ini (telifi 1498) rnek alarak meydana getirdiini aka belirtmitir. Ancak Seh Tezkiresi gzden geirildiinde, pek ok eyin zellikle Nev'den alnd kolayca grlmektedir (sen, 1997,1997a). Bu almada, nce Trk edebiyat ve Fars edebiyat zerinde byk etkisi olan Meclis'nnefis ile Fahr-i Hert ve Muhammed-i Kazvn'nin tercmeleri hakknda bilgi verilecek, daha sonra ise bu eser karlatrlarak benzerlikleri ve farkllklar ortaya konulmaya allacaktr.

MECLS'N-NEFS Meclis'n-nefis, Al r Nev tarafndan aatay Trkesiyle yazlm ilk irler tezkiresidir. Al r Nev, Trk edebiyatnn en sekin simalarndandr. Yazd Trke manzum ve mensur eserlerle Trk edebiyatnda, zellikle Farsa Dvn' ve Meclis'n-nefis adl tezkiresiyle de ran edebiyatnda ok stn bir mevkii vardr. Nev, Uygur kabilesine mensup olan Kikine Bahi'nin oludur. 844/1441'de Herat'ta domu ve 906/1501'de yine ayn ehirde lmtr (Ate, 1968; Nev'nin hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bak. Levend, 1965; Togan, 1964; Kut, 1989).

bilig-13/Bahar2000

23

D Yaps aatay Trkesi ile Semerkand'da, Hseyin Baykara adna yazlan Meclis'n-nefis, Trk edebiyatnda yazlan ilk tezkiredir. Bu tezkirenin telif tarihi hakknda ihtilf vardr. Agh Srr Levend '(Levend, 1965) ile Gnay Kut (Kut, 1989) kaynak belirtmeden eserin 897/1491-2 tarihinde kaleme alndn belirtirler. Kanaatimize gre Meclis'nnefis'in ikinci meclisinin banda yer alan Trke aklama ksmnda geen: ... ve hl sene sitte ve tis'n ve semnemi'e trihide kim bu muhtasar bitiledr... (...ve hl bu zet 896 tarihinde yazlmaktadr...) (Al r Nev, 1961) cmlesinden hareketle tezkirenin telif tarihini Ktib elebi (Ktib elebi, trhs.), Browne (Browne, 1956), C. A. Storey (Storey, 1972), Halk pekten (pekten, 1988), ristay Kukartayev (Kukartayev, 1997) Ali Asgar Hikmet (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]) ve Muhammedi Mu'n (Muin, 1371) 896/1490-1 olarak vermektedirler. Oysa yukarda verdiimiz cmlede geen bitil- (: yazl-) fiiline eklenen -e, imdiki zaman ekidir (Eckmann, 1959). imdiki zaman ise bilindii gibi bir iin bittiini deil, hl devam ettiini ve yaplmakta olduunu gsterir. Bu da eserin henz bitmediini, bilkis yazlmaya devam ettiini dndrmektedir. Suyima Ganieva 896/1490-1 tarihinin II. meclisin yazl tarihi olduunu syledikten sonra, eserin tamamnn yazl tarihi olarak da dnlebileceini, ancak nce tamamlanm metnin tarihi olduunu, esere son eklinin verilerek oluturulduu halinin tarihi olmadn belirtir. Tezkirenin tam ve mkemmel olan Viyana, Paris, Leningrad ve Takent nshalarna sonradan yaplan ilvelerin1, eserin tekrar gzden geirilerek oluturulduunu gsterdiini syler. Suyima Ganieva, bundan hareketle eserin ilk yazl tarihini 896/1490-1, ikinci defa gzden geirilerek oluturulmasnn ise 903/1498 olduunu ifade eder. nk Bbr-nme'de. Nev'nin, iki defa Semerkand'da ynetimde bulunduu, birincisinin

901/1496 ylnda ksa bir dnem, ikincisinin ise 903906/1497-1500 yllar arasnda olduu kaytldr. Nev'nin Semerkand'da bulunduu tarih ile tezkirenin yazld tarih olan 903/1498 tarihi rtmektedir (Al r Nev, 1961 [nsz]). Bu da eserin 903/1498'de son halini aldn gstermektedir. Eserin telif tarihini, eserin gzden geirilip eitli ilveler yaplarak ikinci defa oluturulan 903/1498'i almak gerektii kanaatindeyiz. Meclis'n-nefis, bir nsz ve sekiz tabakadan olumaktadr. Ali r Nev, eserinin her tabakasna meclis ismini vermitir. Tezkirenin nsznde eserin yazl hakknda yeterli bilgi mevcuttur. Bu blmde Nev, irlerin isimlerinin unutulup yok olmamas iin musannifler tarafndan eitli telif eserler oluturulduunu, bunlardan Moll Cm'nin Bahristn isimli eserini sekiz ravzaya ayrdn, bir ravzasnda irlerden sz ettiini; Emr Devleth'n Tezkiret'-u'ar adl bir eser yazdn ve onda irleri topladn belirtir. Daha sonra bu konuda baka eserler de kaleme alndn, ancak bunlarda eski irlerin yer aldn ve sfatlarnn belirtildiini, oysa 'Sultn- shib-krn (Hseyin Baykara) zamannda iirin her alannda zellikle gazelde deerli irler yetitiini, bunlarn eskilerden aa olmadklarn, bundan dolay isimlerinin ve szlerinin kaybolmamas iin onlar toplayarak tekilere katmak amacyla bu eseri oluturmaa karar verdiini belirtir. Nev, bu kararn ve nedenini aynen yle anlatmaktadr: ...bu cihetdindr kim alarnng nm atlar ve kirm sftlar zamn sahyifidin ve devrn safyihidin mahv bolmasun dip tasnif ehli te'lfleride ve te'lf hayli tasnfleride fusl-rste ve ebvb-prste klupdurlar. Ve z kitbetlarga bu cem'at zikridin zb birpdrler. Ol cmleden biri Hazret-i Mahdm eyhu'l-islm Nuru' d-dn Abdu' r-rahmn Cm medde zllu ve irduhudur...mundak bzrg-

bilig-13/Bahar2000

24

vr- 'l-mikdr Bahristn atlg kitbda kim sikiz ravza apdur ve sikiz ravza-i cennet alar hacletidin il kzidin ihtif perdesiga kapdur. Ve an sultn- shib-krn at zveri bile mzeyyel ve elkb gevheri bile mkellel klpdur. Bir ravzasn bu mevzn-nevlk belbil ve matbu'sadlk 'andil glbangidin rek-i nigr-hne-i n gayret-i frdevs-i bern klpdur. Ve Emir Devleth kim Horsn mlkining asl mrzdeleri arasda fazl u dni zver bile behre-mend ve fakr u kana'at tc bile ser-blenddr. Hem sultn- shib-krn atga Tezkiret'-su'r atlg kitb bitipdr. Vk 'an bes zahmet tartpdur ve bu tyifeni yahi cem' klpdur. Bu bbda yine dag res'il ktb bar amm barasdn burun tken u'ar ve irte kiken fusahnng at mezkr ve sft mesturdur. Ve huceste-zamn ve ferhunde-devrn u'ar ve hotab'lar kim Sultn- shib-krn ymn devletidin ve netce-i terbiyyetidin i'ring kprek slbda betahss tavrda baradn dil-srak ve netefzrakdur terkib-i selset ve letfetin burunglarga yitkredrler. Ve ma 'n nezket ve garbetin olca art bar bec kiltredrler. Atlar ol cem'at zmreside bolmakdn mahrm ve szleri ol tertb k'ide de n-ma'lm uun ikeste-htrga ve snuk gnglge kildi kim bir nie varak bitilgey. Ve bu 'asr u 'ars bile bu devr zurefs atn anda sebt itilgey t bu niyz-mendler hem burung u'ar ekbiri zeylide mezkr bolgaylar ve bu pey-revler hem ol rehberler haylga koulgaylar (Alt r Nev, 1961). Her tabaka banda o tabaka iin Trke aklama ve her tabaka sonunda -sekizinci tabaka hari- ise yine Trke 'tetimme' ve ksm bulunmaktadr. kullanmay Nev, tercih tabakalar balklarnda 'tetimme'leri saylar isimlendirirken

dikkati ekmektedir. Bu kelimelerden alts Arapa, biri ise Trkedir. Bu durum o dnemde kullanlan Trkenin kelime zenginliini yanstmas bakmndan nem arzetmektedir. Bu kullanmlar u ekilde sralanmaktadr: Meclis'n-nefyisning Evvelg Meclisning tmm (s. 32-3)2 ; kinci Meclisning htitm (s. 82); nci Meclisning Hatmi (s. 135); Trtni Meclisning hiri (s. 170); Biinci Meclisning Gyet (s. 180); Altnc Meclisning Nihyeti (s. 194); Yitinci Meclisning Tketicisi (s. 207). Al r Nev'nin Meclis'n-nefis'indeki her tabaka u kategori altnda toplanmaktadr (Bu tabakalarda yer alan irler iin bak. irler Listesi): Evvelg Meclis: Al r Nev'nin zamanlarnn sonuna yetitii, ancak kendilerini tanma mutluluuna eriemedii irler. 46 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Emr Ksm Envr, sonuncu iri Mevln Muhy'dir. kinci Meclis: Al r Nev'nin bazlaryla kklnde tant, bazlaryla ise sohbet ettii irler. Bu irlerin hepsi eserin yazlmakta olduu tarih olan 896/1490-1 tarihinden nce lmlerdir. 91 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Mevln erefuddn Al-i Yezd, sonuncu iri Seyyid Hasan- Erder'dir. inci Meclis: Al r Nev'nin zamannda ne kavuan irlerdir. Nev bunlarn bazlaryla tanm, bazlaryla da dostluk kurmutur. 174 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Mevln Nreddn Abdurrahmn- Cm, sonuncu iri Pehlevn Ktib'dir. Bu tabaka, Meclis''n-nefis'in en ok air ihtiva eden tabakasdr. Trtni Meclis: Dnemin tannm fazl kiilerini (bilginlerini) ihtiva eder. Bunlarn iirleri mehur deildir, amm alardn nazm tarkda kp letyif zhir bolur ve kp zaryif ba urar. 73 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Pehlevn Muhammed Ketgr, sonuncu iri

Trke

etmitir. zellikle her tabaka sonunda yer alan 'tetimme'lerde, Nev'nn son mnsna gelen yedi farkl kelime kulland

bilig-13/Bahar2000

25

Mevln Fashuddn'dir. Biinci Meclis: Horasan'n ve baka yerlerin mrzdeleri ve syir azdeleri. 21 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Emr Devlet h, sonuncu iri Sk'dir. Altn Meclis: Horasan'n dndaki yerlerde yaayan ulular. 31 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Ahmed Hc Big, sonuncu iri Seyyid 'md'dr. Yitini Meclis: Sultanlar ve ehzadeler. Bunlardan bazlar irdirler, bazlar da gzel iir okurlar. 22 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Timur- Grgn, sonuncu iri Sultn Al Mrz'dr. Sikizinci Meclis: Sekizinci tabakay sadece Al r Nev'nin 'Sultn- shib-krn' diye vasflandrd Hseyin Baykara tekil etmektedir. Ayrca bu meclisin sonuna ilve edilen 'Halvet' bal altnda, Mevln Lutf ve Mevln Kabl hakknda da bilgi verilmitir. Meclis'n-nefis'i oluturan sekiz tabakada daha ok Herat, Horasan ve Azerbaycan'da yaayan toplam 461 ir yer almaktadr. Bunlardan 46 tanesi Trk ve Trke iir syleyen irlerdir. Nev, bu irler hakknda bilgi verirken bazlarnn bizzat 'Trk' olduunu, bazlarnn da milliyetini sylemeden Trke iir dediini belirtmitir. Trke iir syleyen irlerin bir ksmn ise, 'Trk-gy' diye vasflandrmtr. Ancak bu tezkirede zikredilen dier irlerin iinde Trk asll olan baka irlerin olma ihtimali fazladr. Nitekim eyh Azer hakknda bilgi verilirken (Al r Nev, 1961) milliyeti belirtilmemitir. Ancak bu irin eserde rnek olarak verilen beytinde kendisinin Trk olduunu belirttii grlmektedir. Ahmet Caferolu da, Nev'nin bu eserinde, bizzat kendisinin bildii ve tand yz akn irin Trke bildiini ancak Farsa yazmay tercih ettiklerini belirtmektedir (Caferolu, 984).

Muhtevas Al r Nev, irler hakknda bilgi verirken, nce irin ismini verir. irin isminden sonra verilen bilgiler arasnda belirli bir tertip ve dzen olmad grlmektedir. Nev, irin ismini zikrettikten sonra bilgi vermeye bazen irin lkabn, bazen babasnn adn, bazen doduu yeri, bazen kimin rencisi olduunu zikrederek, bazen de iirini ve ftratn deerlendirerek balar. Daha sonra kimin rencisi olduunu, tarikat ehli ise kimin mridi veya halifesi olduunu, tahsilini, tahsil yapmak iin nerelere gittiini, hangi ilimlerde ve sanatlarda mahir olduunu, mesleini yazdktan sonra irin kiilii ve iirleri hakkndaki fikirlerini ksaca ekler. Varsa eserlerinin ismini zikreder, bazen beyit saylarn da belirtir. Bu eserler Trke ise, Trk diliyle yazldn ifade eder. Zikredilen eserler eer baka bir irin eserine nazire ise o irin ismini verir. Tezkirede irlerin doum tarihlerine rastlanmaz. Yalnz nadiren irlerin lm tarihi ile kimin dneminde yaadn belirtir. Bazen ka yl yaadn syledii de grlr. Genellikle irlerin nerede ldn bazen de kabirlerinin nerede olduunu kaydeder. Eer irin ld yer hakknda syledii bir rivayete dayanyorsa, onu da aklar. iirlerinden rneklerle o ahs hakkndaki malmat bitirir. Nev'nin her irin ekseriyetle bir, bazen iki veya en fazla drt matla'n ya da beytini rnek verdii grlr. Sadece Hseyin Baykara'nn iirlerinin tamamnn matla beyitlerini tezkiresine alm ve aklama getirmitir. Al r Nev, tezkiresini hazrlarken irler hakknda uzun uzadya bilgi vermekten kanm, gereken bilgileri deta arka arkaya sralamtr. Bu bakmdan bilgiler muhtasardr. Sadece sylenmesi gerekenler belirtilmitir. Bazen bir satrla geitirilmi, bazen de sadece nereli olduu sylenilmekle yetinilmitir. Bu hal daha ziyade nc meclisteki irler iin geerlidir.

bilig-13/Bahar2000

26

slbu Al r Nev, tezkiresinde sade ve fasih bir dil kullanmtr. Tezkireyi batan baa okuyacak olursak, gerek irin gerekse iirinin deerlendiriliinde belli kelimeler, terkipler, tabirler ve klielerle karlarz. Farsa ve Arapa kelime ve terkiplerin yan sra aatay Trkesine ait kelimeler de vardr. Bu klie ve tabirleri anlamak ve onlara gerek anlamlarn vermek iri anlamak ve deerlendirmek bakmndan hayat derecede nemlidir. Al r Nev, bir irin iirini deerlendirirken ekseriyetle u kelime ve klieleri kullanmtr: Yah sz, yah vki' boluptur., hb vki' boluptur., yah kasde, rengn, i'ri yaman irmes, yahrak, pesendde, mstahsen nazm revn ve sels vki' boluptur, mesnevisi puhte ve gazelleri revn irdi, yah tasnfleri bar, Gazliyyt ve kasyid dvn mehrrak ve yahrak vki' boluptur.... Bir iri deerlendirirken ise u kelimeler, terkipler, tabirler ve klielerle karlarz: Derv-ve ve n-murd kii irdi, ho-tab, ho-hulk, ho-tavr, ho-gy, ho-muhvre, ho-sohbet, mselmn ve, h-tab, fnsfat, b-tekellf, mtedeyyin, dlr, rngy, mesel-gy, gazel-gy, fzl kii, hezzl, yaman tab' yok, asrnng yegnesi, fte-dimg, mesnev-gy, sebk-ruh, latf, snn mezheb, l'bl kii, m, abdl-ve, kem bd'at 'ir irdi, habs-ve, Trk-gy, sefih ve bed-zebn... Zeki Velidi Togan, bu eserin Nev'nin ok ince bir mnekkit, insan ruhunu anlamak ve insanlara kymet bimekte fevkalde maharet sahibi olduunu gsterdiini dile getirmektedir (Togan, 1964). Meclis'n-nefis, hem Fars edebiyat hem de Trk edebiyat iin nemli bir eserdir. Farsa

iir syleyen irlerin hayat hikyelerine bir silsile iersinde yer veren Devlet h'n Tezkiret'-u'ar's ile Sm Mrz-y Safev'nin Tuhfe-i Smsi arasndaki boluu tamamlamas ve Farsa iir syleyen Fars asll irleri almasndan dolay Fars edebiyat iin nemli bir kaynaktr. Eserin Al r Nev tarafndan fasih bir aatay Trkesiyle 'kmil' ve kuvvetli olarak yazlmas, eserde zikredilen irlerin ounun Farsa iir syleyen Trkler olmas ve haklarnda nemli bilgiler verilmesi ve Trk edebiyat muhakkklar nezdinde deerli ve kuvvetli beyitlerinden rneklerin yer almas bakmndan ise Trk edebiyat iin nemli bir kaynaktr (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]). Ayrca Meclis'n-nefis, kendisinden sonra Anadolu'da meydana gelen tezkireler iin de birinci derecede modellik yapan dikkate deer bir eserdir (sen, 1997b). Meclis'n-nefis'in nemli taraflarndan bir dieri ise, yer yer Al r Nev'nin hayatna dair bilgilerin yer almasdr. Bu bilgileri u ekilde belirtebiliriz: Al r Nev, henz alt yandayken babasyla Yezd'e gitmi, Mevln erefuddn Al-i Yezd onunla konumutur (s. 34-5)3 . Hvce Ev-had- Mstevf'nin sohbetlerine katlmtr (s. 36). Hvce Fazlu'llh Eb Leys'den iki yl ders almtr (s. 37). Semerkand'da iken aya krlp yatakta yatan Mevln Ul-i 'yi ziyaret etmi ve onun ismine bir muamma sylemi ve daha sonra oradan ayrlmtr. Mevln Ul-i de Al r Nev'nin adna bir muamma syleyip bir rencisiyle ona gndermitir (37-8). eyh Sadruddn-i Revs ile sohbet etmitir (s. 39). Nev, Sultn Eb Sa'd Mrz zamannda Mehed'de hastaland dnemde eyh Keml Trbet ile karlam ve onunla sohbet etmitir (s. 45-6). Mevln Muhammed Mu'ammy ile dostluu vardr (s. 53). Mevln Kabl, lmnden bir gn nce leceini syleyip kendisinin defin ileriyle Al r Nev'nin ilgilenmesini vasiyet klmtr (s. 60). Mevln Ayaz'yi,

bilig-13/Bahar2000

27

Pl- Mln'da, yl sonra ise Bg- Sefd'de grm ve konumutur (s. 62-3). Emr Hasan- Erder'in kendisine babas mesabesinde olduunu belirtmektedir4 (s. 81). Hill, Al r Ne-v'den ilim okumak istemitir (s.103). Mevln Derv-i Mehed'nin 'cnnluk' ve 'ftelik'ini grmtr (s. 93). Nev, Mevln Mes'd ile sohbet etmitir (s. 103). Pehlevn Muhammed Ketgr ile dostluu vardr5 (s. 136). Hseyin Baykara, Nev'ye mansp mhrn teklif ettiinde, Mevln Burhneddn tarih drmtr (s. 139). Mevln Fashuddn ile sohbet etmitir (s. 170). Hvce Hord, Nev'nin Vakfiyyesini tashih etmitir (s. 182). Mevln Yr'nin iyi bir nakk olmasna vesile olmutur (s.191). Hseyin Baykara'nn hizmetinde bulunmutur (s. 208). Meclis'n-nefis, Takent'te 1908 ve 19616 yllarnda iki defa, Trkiye'de ise 19957 'te yaynlanmtr. MECLS'N-NEFS'N XVI. ASIRDA YAPILAN FARSA K TERCMES Letif-nme Letif-nme, Meclis' n-nefis'in Fahr tarafndan Farsaya yaplm ilk tercmesidir. Fahr, Hertldr. Zhd ve takva sahibi bir kii olup h Tahmasb'n kaside irlerindendir. s Tarhan adna Cevhir'lacyib isminde kadn irleri ihtiva eden baka bir tezkire daha yazmtr. Bostn- Hayl ve Tuhfetu'lceyb adl iki eseri daha vardr (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]). Meclis''n-nefis'in Farsaya tercmesi olan Letif-nme hakknda eski kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur. Sadece Tezkire-i lhi'de muellif-i Letif-nme-i Fahr (Letif-nme-i Fahr'nin mellifi) ibaresi gemektedir (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]). Bu ibareden ise sadece Fahr'nin Letif-nme isminde bir eseri olduu anlalmakta, muhtevasnn ne olduu ise belirtilmemektedir. Fahr hakknda bilgi veren emseddn Sm ise bu eserden bahsetmemekte-

dir (Sm, 1996, C. 5). Ancak emseddn Sm, Emr ile Fahr'yi kartrm, Fahr'nin Bostn- Hayl ile Letif-nme isimli eserlerini Emr'ye nisbet etmitir. Yine burada sehven Emr'nin Meclis' n-nefis'i, Meclis'n-nefis ismiyle aatay Trkesinden Farsaya tercme ettiini belirtmitir (Sm, 1996, C 2). Fahr-i Hert, Meclis'n-nefis'in Farsaya ilk tercmesi olan eserine, Letif-nme ismini verdiini, eserinin mukaddimesinde belirtmektedir (Al r Nev, 1323). Letif-nme, bir nsz ve dokuz tabaka ile htimeden olumaktadr. Fahr-i Hert, eserinin her tabakasna meclis ismini vermitir. Tezkirenin nsznde eserin yazl hakknda yeterli bilgi mevcuttur. Bu blmde Hert, Trke bilmeyen baz byk kimselerin, Trkenin letafetinden ve gzelliinden haberdar olmamalar sebebiyle zldn dile getirdikten sonra, Trkenin gzellii zerindeki perdeyi kaldrmay uygun grdn ve bu eserini oluturduunu kaydetmektedir (Al r Nev, 1323). Fahr-i Hert, bu eserini Ebu'l-muzaffer h sml bin Haydar, h sml'in olu Ebu'n-nasr Mrz ve Horasan emiri Durmu Han dna 928/1521 tarihinde yazm, Horasan veziri Hv-ce Habbullh'a takdim etmitir (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]). Fahr-i Hert'nin Letif-nme'sindeki her tabaka u kategori altnda toplanmaktadr (Bu tabakalarda yer alan irler iin bak. irler Listesi): Meclis-i Evvel: [Al r Nev'nin] zamanlarnn sonuna yetitii, ancak kendilerini tanma mutluluuna eriemedii irler. 42 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Emr Ksm Envr, sonuncu iri Emr h'dir. Meclis-i Devvum: [Al r Nev'nin] bazlaryla kklnde tant, bazlaryla ise sohbet ettii irler. Bu irlerin hepsi eserin yazlmaya baland tarih olan 890/1485 tarihinden nce lmlerdir. 89 kiiden olumaktadr. Taba-

bilig-13/Bahar2000

28

kann birinci iri Mevln erefuddn Al-i Yezd, sonuncu iri Emr Hseyn-i Erder'dir. Meclis-i Sevvum: [Al r Nev'nin] zamanndaki byk kiiler. [Nev] bunlarn bazlaryla tanm, bazlaryla da dostluk kurmutur. 138 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Mevln Nreddn Abdurrahmn- Cm, sonuncu iri Mevln Zt'dir. Meclis-i ihrum: Dnemin tannm fzl kiilerini ihtiva eder. Bunlarn iirleri mehur deildir. 52 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Pehlevn Muhammed Ketgr, sonuncu iri Hvce Fashuddn'dir. Meclis-i Pencum: Horasan'n ve baka yerlerin mrzdeleri ve syir azdeleri. 19 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Emr Devlet h, sonuncu iri Sk'dir. Meclis-i eum: Horasan'n dndaki yerlerde yaayan ulular. Bunlarn iirleri gzel olup divanlar vardr. 28 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Emr Ahmed Hc Big, sonuncu iri Seyyid 'md'dr. Meclis-i Heftum: Sultnlar ve ehzdeler. Bunlardan bazlar gzel iir okurlar, bazlar da iire iltifat ederler. 16 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Timur- Grgn, sonuncu iri Feridun Hseyn Mrz'dr. Meclis-i Hetum: Sekizinci tabakay sadece Hseyin Baykara tekil etmektedir. Meclis-i Nohum: Bu tabakada Al r Nev'nin Meclis'n-nefis'inde zikretmedii irlere yer verilmitir. Herat, bu tabakay dokuz 'ksm'a ayrmtr: Ksm- Evvel: Bu blmde sadece Al r Nev'ye yer verilmitir. Ksm- Devvum: Sdt- izm. 13 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Mr Abdlbk, sonuncu iri Mr Him'dir. Ksm- Sevvum: slm limleri. 26 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri

Mevln Nizmddn, sonuncu iri Moll Al Feyz'dir. Ksm- ihrum: Fzl kimseler. 8 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Molla Hasan Al, sonuncu iri Hafz Penh'dir. Ksm- Pencum: Sanatkrlar. 9 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Molla Sultn Muhammed Handn, sonuncu iri Moll Emn' llh 'tr. Ksm- eum: Dier kimseler. 118 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Moll Abdussamed, sonuncu iri Moll Ksm Gamze'dir. Ksm- Heftum: Vezirler. 3 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Hvce Mrek, sonuncu iri Mrz Ksm'dr. Ksm- Hetum: Emirler. 10 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Mrz Mukm Keyhusrev, sonuncu iri Emr Sultn Vel'dir. Ksm- Nohum: Sultanlar. 7 kiiden olumaktadr. Bu blmn birinci iri Sultn Mahmd Mrz, sonuncu iri Hmyn Mrz'dr. Hert, eserinin 'Htime' ksmn Mrz h Hseyin adna ayrm ve onun ismiyle eserini tamamlamtr. Ali Asgar Hikmet, Hert'nin tercmesinin slbunun Kazvn'ninkine nazaran daha fasih ve akc olduunu kaydeder (Al r Nev, 1323 ([Mukaddime]). Meclis'n-nefis Tercmesi Meclis'n-nefis, Farsaya ikinci olarak Muhammed- Kazvn tarafndan tercme yaplmtr. Muhammed-i Kazvn, Acem olup Kazvin'de dodu. Celleddn Devvn'den dersler ald. zellikle tp alannda mehur oldu. Medine'ye gitti. Burada yazd tpla ilgili bir kitab

bilig-13/Bahar2000

29

Sultn II. Byezd'e gnderdi. Msr'a gitti ve orada Kansugavri hizmetinde bulundu. Sultn II. Byezd'in nikris hastaln tedavi iin daveti zerine stanbul'a geldi. Sarayda byk itibar grd. Bunu ekemeyenlerin, Sultn Selm ile ittifak etmitir. diye nifak etmeleri zerine itibarn kaybetti, ancak Yavuz Sultn Selm devrinde yeniden himaye grd. Onun lmnden hemen sonra vefat etti (Kartal, 1999; Kurnaz, 1999). Kazvn'nin tercmesi hakknda eski kaynaklarda fazla bir malmat yoktur. Ktib elebi, Kazvn'nin Meclis'n-nefis'i Trkeye tercme ettiini ve ondan sonra gelen irleri ise eserine eklediini kaydetmektedir (Ktib elebi, trhs.). Oysa Kazvn, Meclis'n-nefis'i Trkeye deil, Farsaya tercme etmitir. Burada tahminimize gre istinsah hatas bulunmaktadr. Mecd ise, Kazvn'nin Al r Nev zamanndan sonra, Acem diyarndan Anadolu'ya gelen irleri bir araya getirip baka bir tezkire yazdn kaydetmektedir (Mecd, 1989). Tahminimize gre bahsedilen bu tezkire Meclis'n-nefis Tercmesi'dir. nk Kazvn, bu tercmesinde yer yer Anadolu'ya gelen irlerden de bahsetmi ve bizzat Anadolu'ya geldiklerini kaydetmitir. Kazvn'nin Meclis'n-nefis Tercmesi, bir nsz ve sekiz tabakadan olumaktadr. Kazvn, eserinin her tabakasna bihit ismini vermitir. Tezkirenin nsznde eserin yazl hakknda yeterli bilgi mevcuttur. Kazvn, eserinin mukaddimesinde, bu eserinin Hseyin Baykara'nn yaad dnemdeki fzl irlerden kemal erbabnn hallerini ieren Al r Nev'nin Meclis'n-nefis isimli tezkiresinin tercmesi olduunu belirtir. Bunun ardndan Meclis'n-nefis'te yer alan iirlerin, ekserisinin Farsa olmasna ramen zikredilen irlerin hallerinin Tatar Trkesi ile yazldn, oysa herkesin Tatar Trkesi bilmediini, bunun iin baz kimselerin bu eserden byk hazz ve yeterli nasibi olmadn, bundan dolay onun tercmesini Farsa yaptn

ifade eder. Daha sonra Farslarn da ondan haz alp nasiplenmesini salamak ve iirler ile irlerin hallerinin ayn dilde olmas iin Farsaya tercme ettiini syler. Bylece kendisine hayr duada bulunulacan umduunu da dile getirir (Alt r Nev, 1323). Kazvn, eserini stanbul'da 927/1521de yazmaya balam, 929/523'te tamamlamtr. Nitekim eserine 927/1521 ylnda baladn eserinin mukaddimesi ile ekledii ksmlarda mkerrer olarak belirtmitir (bak. s. 182, 289, 297). Eser, 928/1522 ylnda ise, yazlmaya devam etmektedir (bak. s. 359). Eserin 929/1523 ylnda tamamlandn eserinin sonunda yazd tarih beytiyle belirtmitir (bak. s. 409). Kazvn'nin Meclis'n-nefis Tercmesi'ndeki her tabaka u kategori altnda toplanmaktadr (Bu tabakalarda yer alan irler iin bak. irler Listesi): Bihit-i Evvel: Al r Nev'nin sohbetlerine eriemedii irler. 40 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci ii Emr Ksm Envr, sonuncu iri Emr h'dir. Bihit-i Devvum: Al r Nev'nin bazlaryla kklnde tant, bazlaryla ise sohbet ettii irler. 89 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Mevln erefuddn Ali, sonuncu iri Seyyid Hasan- Erder'dir. Bihit-i Sevvum: Al r Nev'nin zamanndaki byk kiiler. Nev, bunlarla sohbet etmitir. Ayrca onlarn tavrlar ile tarzlarn da beenmektedir. 122 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Mevln Nreddn Abdurrahmn- Cm, sonuncu iri Pehlevn Ktib'dir. Bihit-i ihrum: Dnemin iir de syleyen tannm fzl kiilerini ihtiva eder. Bunlarn iirleri mehur deildir. 52 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Pehlevn Muhammed, sonuncu iri Hvce Fashuddn'dir. Bihit-i Pencum: Horasan'n emrzdele-ri. 18 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci

bilig-13/Bahar2000

30

iri Emr Devlet h bin Firz h, sonuncu iri Melik Sk Big'dir. Bihit-i eum: Horasan dndaki yerlerde yaayan ve iirleri Horasan'a ulaan ulular. Bunlarn iirleri Horasan halk tarafndan beenilmektedir. 69 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Ahmed Hc Big, sonuncu iri Seyyid 'mduddn'dir. Bihit-i Heftum: Sultnlar ve ehzdeler. Bunlardan bazlar gzel iir okurlar, bazlar da gzel iir sylerler. 10 kiiden olumaktadr. Tabakann birinci iri Sultn Timur Hn, sonuncu iri Sultn Hseyn Mrz'dr. Bihit-i Hetum: Kazvn, sekizinci tabakay iki ravzaya ayrmtr: Ravza-i Evvel: Yavuz Sultn Selm Han'dan nce yaayan irler. 69 kiiden olumaktadr. Ravza'nn birinci iri eyh Eb Sa'd Fazl bn Ebi'1-hayr, sonuncu iri Mr Al r'dir. Ravza-i Devvum: Yavuz Sultan Selm Han ve O'nun dnemindeki dier irler. 82 kiiden olumaktadr. Ravza'nn ilk iri Sultn Selm h, sonuncu iri Emn'dir. Kazvn, sekizinci tabakann birinci ravzasn yazarken baz irleri, Cm'nin Bahristn isimli eserinin yedinci ravzasnda geen irlerden almtr. Bu irleri yazarken Bahristn 'daki sraya uymam, ekseriyetle takdim-tehir suretinde alm, baz irleri ise karp eserine dahil etmemitir. irlerin hayatyla ilgili ksmlar alrken bazen ufak tasarruflarda bulunmu, iirlere ise aynen yer vermitir. Kazvini'nin Bahristn'dan eserine ald irler unlardr: Hakm Erzak Efdaluddn-i Herev [Ezrak-i Herevj8 (s. 325-6, 95-6)9, Hakan [Efdaluddn Hakan-i rvn] (s. 331-3,101-2), Fahr-i Grgn [Fahr-i Crcn] (s. 333,102), Hvc Kirmn (s. 333, 106-7), Dakk (s. 334-5, 91-2), Ammre-i Mervz [Ammre] (s. 335,92), Rdek (s. 336-7, 90-1), eyh Sa'd Muslihuddn bin erefuddn-i rz [eyh Sa'd-i rz] (s. 337-

8, 105), Zahruddn-i Fryb (339-1, 102-3), Unsur (s. 341-2, 92-3), Abdulvsi'~i Cebel (s. 342-3, 97), Firdevs (s. 343-5, 93-5), Ferruh (s. 345-6, 93), Emr Mu'izz (s. 346-7, 96), Sbir [Edb Sbir] (s. 347-8, 97), Nsr- Husrev (s. 348-9,95), Redddn Vatvt (s. 349,99), Szen (s. 351-2, 99-100), eyh Nizm [Nizm] (s. 352-3, 103-4), Selmn- Svec (s. 3534,104), Muhammed 'Assr (s. 354,105), Hfz- rz (s. 354-5,105), eyh Keml-i Hucend [Keml sml] (s. 355-6, 105-6), Hsrev-i Dihlev (s. 356-7,106), Hasan- Dihlev (s. 357, 106), Mr Al r [Mr Nevy] (s. 357-8,108-9). Sekizinci tabakann ikinci ravzas ise, bu eserin en nemli blmdr. nk bu blm, sadece bu kitaba zel bedii konular ve mergup malmatlar ihtiva etmektedir. Ayrca bu blmde, dier tezkirelerde bulunmayan nadir konular da yer almaktadr. Bu durum, burada tantlan kiilerin mellif ile muasr olmalarndan kaynaklanmaktadr (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]). Kazvn'nin eserinin slbunda Hert'nin tercmesindeki fesahat ve akclk yoktur. Kazvn, bulunduu muhitin tesiriyle, eserinde kaba secilere ve klfetli cinaslara yer vermitir. Buna ramen sade ve akc olan eserde, kapal terkipler ile allmam szlere de rastlanlmaktadr (Al r Nev, 1323 [Mukaddime]). MECLS'N-NEFS LE HERT VE KAZVN'NN TERCMELERNN KARILATIRILMASI Meclis'n-nefis'in Karlatrlmas Letif-nme ile

Fahr-i Hert'nin, Letif-nme ismini verdii tercmesi, bir 'mukaddime' ve dokuz 'tabaka' ile 'htime'den olumaktadr. Fahr-i Hert, Nev gibi eserinin her tabakasna meclis ismini vermi, tabakalar isimlendirirken Farsa saylar kullanmay tercih etmitir. Ayrca eserine 'dokuzuncu meclis' ile 'htime' blmn ilve et-

bilig-13/Bahar2000

31

mitir. Hert, 'dokuzuncu meclis'i eklemesinin sebebini eserinin mukaddimesinde, Trklerin detince hediyelerin dokuz saysyla mehur olduunu, Meclis'n-nefis'in sekiz meclis ile olutuu iin ne olabileceini yani sekizi dokuza karmak iin ne yapmak gerektiini oka dndkten sonra, Al r Nev'yi irler zmresine gsterdii son derece iltifat ve yardmdan dolay ayr bir blmde deerlendirmeyi, bu zamanda nazm mana ssyle sslemi olan irler zmresini ise onun arkasndan anlatmay uygun grdn, bylece sekizi dokuza kardn ifade ederek aklamtr (Al r Nev, 1323). Hert, Nev'nin her tabaka banda o tabaka iin getirdii Trke aklamay Farsa olarak vermi, her tabaka sonunda yer alan Trke 'te-timme'leri ise kartmtr. Hert, eserini olutururken, Nev'nin eserine yazm olduu 'mu-kaddime'yi tercme etmemi, kendisi yeni bir 'mukaddime' yazmtr. Hert, 'meclis' ismini verdii tabakalar olutururken Nev'deki tertibe sadk kalm ve ondaki dzene gre tercme etmitir. Nev'den tercme ettii tabakalarda, bazen bir ksm irleri karm bazen de yeni irler eklemitir (Bak. irler Listesi). Meclis'n-nefis'te yer alan tabakalarda geen irleri eserine alrken, ounlukla tabakada getii sraya uygun, bazen de takdim-tehir ederek almtr (Bak. irler Listesi). Hert, Meclis'n-nefis'te geen irlerin bir ksmnn isimlerini eserinde deiik olarak vermi, bir ksmnn ise isimlerini zikretmemitir (Bak. irler Listesi). Hert, eserine ald irler hakknda bilgi verirken, ekseriyetle Nev'ye sadk kalm, O'nun slbunu korumaya gayret gstermitir. Bunun yannda bazen irin hayat hakknda Nev'de olmayan baz bilgiler ilve etmi, bazen Nev'nin verdii baz bilgileri kartm, bazen de eitli ltifeler eklemitir. Nev, tezkiresine ald irlerin ekseriyetle tek beytini veya matlan rnek olarak almtr. Hert, bazen Nev gibi davranm, bazen yeni beyit veya matla' eklemi, bazen de bir gazel rnek olarak vermitir.

Hert, Trke beyit de eklemitir. Mesel Hert, Nergis'nin Nev'nin zikretmedii Trke bir matlan eserine ilve etmitir (s. 66). Ayrca Nev'den farkl olarak baz irlerin lm tarihlerini de belirtmitir. Hert, eserinin sonuna Nev'de bulunmayan 'htime' eklemitir. Hert, eserinin 'htime' ksmn Mrz h Hseyin adna ayrm ve onun ismiyle eserini tamamlamtr. Hert, Nev'nin bir ir hakknda verdii bilgi veya yargy bazen reddetmi bazen de kabul edip desteklemitir. Mesel, Nev, Mevln Sleymn hakknda bilgi verirken rnek verdii iki beytin Mevln Hakm Tabb'in ei Mihr'nin olduunu, ancak iyi kiilerden bunlarn Sleymn'ye ait olduunu iittiini kaydeder (s. 26-7). Hert, Nev'nin sylediklerini kaydettikten sonra, bu durumu tahkik ettiini ve beyitlerin Mihr'ye ait olduunu belirtir ve gazelin tamamn verir (s. 21). Nev, Mevln Derv'in 'sefih' ve 'bed-zebn' olduunu belirttikten sonra onun cnunluk ve afteliini grdn kaydeder (s. 93). Hert ise, Nev'nin Mevln Derv'in 'sefhet' ve 'bedzeban'l hususunda ok ey sylediini, ancak insanlarn onun u dervie sylenmi matla ile bunlardan muaf tuttuunu ifade eder (s. 63). Hert, Nev'nin Moll Yr hakknda ok efkat gsterdiini (s. 191), bundan dolay hata ettiini belirttikten sonra, padiah ve emirlerin mhrlerini taklit edip kt emellerine nian yazdn, bu durum anlalnca yaptnn cezasn bulduunu ifade eder (s. 121). Nev'nin h kim kyndrdi dg- intizrm kieler eklinde verdii, Harm-i Kalen-der'in beytinin ikinci msrann (s. 57), Hert, h kim kyndrdi dg- hicr-i yrm kieler eklinde olursa daha iyi ve gzel olacan dile getirmitir (s. 41). Meclis' n-nefis'te 461 ir yer alrken, Letifnme'de bu saynn 574 olduu grlmektedir. Bu da Letif-nme 'nin Meclis'n-nefis'ten daha geni olduunu ve birok irin ilve edil-

bilig-13/Bahar2000

32

diini gstermektedir. Hert, Meclis'n-nef-is'ten tercme ettii 8 meclisten 76 iri kartm, kendisi 2 yeni ir eklemitir. lve ettii dokuzuncu mecliste ise Meclis' n-nefis'te olmayan 189 ire yer vermitir. Meclis'n-nef-is'te yer alan irlerden 46 tanesinin ya bizzat Trk olduu belirtilmi ya da Trke iir syledii kaydedilmitir (Bak. irler Listesi). Hert bu irlerin 5'ini kartm, 41'ini ise eserine alp tercme etmitir (Bak. irler Listesi). Ayrca eserine ekledii 'dokuzuncu meclis'te bunlarn dnda 12 Trk olan veya Trke iir syleyen ire de yer vermitir. Bunlar unlardr: Al r Nevy: Emr Kikine'nin oludur. Hseyin Baykara ile renim grmtr. Trke iir sylemede onun gibi baka birisi yoktur. Onu, Abdurrahmn- Cm ile e tutarlar. Manzum ve mensur on drt tane Trke eseri vardr. Ayrca onun drd Trke biri Farsa olmak zere gazellerinden oluan be Divan vardr. Trke Divanlarndan birincisi Garyibu's-s-gar, ikincisi Nevdir' -ebb, ncs Bed-yi' u' l-vasat, drdncs ise Fevyid' l-kiber ismini tamaktadr. Farsa Divan alt bin beyittir. Onun Farsa beyitlerini ezberlememi Trk ve Acem'den hi kimse yoktur (s. 133-6). Moll Mr Al: Heratldr. Ktib zmresindendir. Kendi iirini okumadan nce tarif edermi. Trke ve Farsa iir sylemede yetenei iyidir (s, 148-9). Moll reti: Haleb-i Tanbur'nn oludur. Trke iir sylemede yetenei kt deildir (s. 164). Moll Crb: Trk olup Belhlidir. Divane, kumarbaz ve itibarsz biridir (s. 166). h Muhammed Kur: Gzel ve ho Trke ve Farsa iir syler (s. 167). Moll Mahremi Mr ikr: Trktr. Arzu ve isteine kavuamam biridir (s. 169). Mrz Ksm: Mrz Beduzzamn'n veziri Hvce Mrek'nin oludur. Trke ve Farsa iir

sylemede, muammada, inada ve gzel yaz yazmada Horasan'n yeni yetien kabiliyetli genlerindendir (s. 170). Mogol Abdulvehhb: Tekellfsz ve iyi yaratll bir gentir. Gzel ve ho Trke ve Farsa iir syler (s. 171). Emr Rstem Al: Emr Ksm Al'nin oludur. Horasan'n salahiyeti az olan emirzadelerindendir (s. 171). Sultn Mes'd Mrz: Sultn Mahmd Mrz'nn oludur. Trke ve Farsa Divan tertip etmitir. Trke iirlerinde h, Farsa iirlerinde ise rif mahlasn kullanmtr (s. 173). Zahruddn Muhammed Bbr Pdih: mer eyh Mrz'nn oludur. Btn ilimleri iyi bilen Zahruddn zellikle msikde baarldr. Farsa ve Trke iirleri ho ve gzeldir (s. 174). Ubeydullh Han: Sultn Mahmd'un olu, eybn Han'n ise erkek kardeinin oludur. Tertip ettii meclislerde halk, kle ve irler hazr bulunurmu. Trke ve Farsa iir sylemede yetenei iyidir (s. 174). Meclis'n-nefisin Meclis'n-nefis Tercmesi ile Karlatrlmas Kazvn'nin Meclis'n-nefis Tercmesi ise, Nev'nin eseri gibi bir 'mukaddime' ve sekiz tabakadan olumaktadr. Kazvn, eserinin her tabakasna Nev'den farkl olarak bihit ismini vermi, tabakalar isimlendirirken ise, Farsa saylar tercih etmitir. Kazvn, Nev'nin her tabaka banda o tabaka iin getirdii Trke aklamay Farsa vermi, her tabaka sonunda yer alan Trke 'tetimme'leri ise kartmtr. Kazvn, Nev'de geen 'sekizinci meclisi' kartm, onda geen Hseyin Baykara'y 'yedinci bihit'in sonuna ksaltarak ve Trke beyitlerini tamamen kaldrarak ilve etmitir. Kazvn, Nev'nin bu blmde 'Halvet' bal altnda verdii Mevln Lutf ve Mevln Kabl'yi ise kartm ve eserine almamtr. Kazvn, tercme-

bilig-13/Bahar2000

33

sinde yer alan 'sekizinci bihit'i kendisi ilve etmitir. Bu blm, iki 'ravza'ya ayrm, 'birinci ravza'da Yavuz Sultn Selm Han'dan nce yaayan irlere, 'ikinci ravza'da ise, Yavuz Sultan Selm Han ve O'nun dneminde yer alan dier irlere yer vermitir. Kazvn, eserini olutururken, Nev'nin eserine yazm olduu 'mu-kaddime'yi tercme etmemi, kendisi yeni bir 'mukaddime' yazmtr. 'Bihit' ismini verdii tabakalar olutururken Nev'deki tertibe sadk kalmtr. Nev'den tercme ettii tabakalarda, bazen baz irleri karm bazen de yeni irler eklemitir. Mesel, 'bihit-i eum'a Akkoyunlu Hkmdar Sultn Yakup zamannda yaayan 40 ir eklemitir (Bak. irler Listesi). Nev'de geen irleri eserine alrken ekseriyetle ondaki tertibe uymu, bazen takdim-tehir ederek almtr (Bak. irler Listesi). Ayn ir olmasna ramen bazen isimlerini Nev'den farkl vermitir (Bak. irler Listesi). irler hakknda bilgi verirken eitli tasarruflarda bulunmu, bazen irin hayat hakknda Nev'de olmayan bilgiler ilve etmi, bazen de onun verdii bilgileri ksaltmtr. Kazvn, bazen Nev'de olmayan baz irlerle ilgili ltifeler de anlatmtr. Ayrca Nev, irin ekseriyetle tek beytini veya matlan verirken Kazvn bazen tam bir gazelini veya kasidesini rnek olarak almtr. Ayrca Nev'den farkl olarak baz irlerin lm tarihlerini de yazmtr. Kazvn, Nev'nin bir ir hakknda verdii bilgi veya yargy bazen reddetmi bazen de kabul edip desteklemitir. Mesela, Nev, Mevln ehd'nin 'afte' ve 'dvne' kii gibi grndn ancak bunun sahte olduunu syler (s, 190). Kazvn ise, Mevln ehd ile ok sohbet ettiini ve onun divaneliine hi ahit olmadn kaydeder (s. 296-7). Nev, Mevln Mrek'nin 'ham-tab'rak' olduunu syler (s. 192). Kazvn ise, her ne kadar Nev'nin onun 'ham' olduunu sylese de eserinde rnek verdii beytin onun 'puhte' olduunu gsterdiini ifade eder

(s. 299). Meclis'n-nefis'te 461 ir yer alrken, Kazvn'nin tercmesinde 549 kii gemektedir. Bu da Kazvn'nin eserine birok ilveler yaptn gstermektedir. Kazvn, Meclis'n-nefis'ten tercme ettii 8 meclisten 105 iri kartm, kendisi 47 yeni ir eklemitir. lve ettii 'sekizinci bihit'te ise Meclis'n-nefis'te olmayan 152 ire yer vermitir. Meclis'n-nefis'te yer alan irlerden 46 tanesinin ya bizzat Trk olduu belirtilmi ya da Trke iir syledii kaydedilmitir (Bak. irler Listesi). Kazvn bu irlerin 13'n kartm, 33'n ise eserine alp tercme etmitir (Bak. irler Listesi). Kazvn, Nev'nin eserinde zikrettii irlerden Anadolu'ya gelenleri belirtmitir. Ayrca eserine ekledii 'sekizinci bihit'te de Orta Asyal Trk irler, Anadolulu irler ile Anadolu'ya Orta Asya ve ran'dan gelen irlere de yer vermitir. Bu irler metinde gei srasna gre unlardr: Meclis'n-nefis'te Geip de Anadolu'ya Geldii Bildirilen irler Mevln Syil*: Cveynlidir. Dervi olup az konuan biridir. iir ve telifat oktur. Kazvn, Anadolu'da olduunu, ktipler zmresi arasnda yer aldn ve sultann kitabet ulufesi ile geimini saladn kaydetmektedir. Zamannn ounu kendi iirleri ile eserlerini yazarak geirmitir. Bostn ve Glistna cevap yazmtr. Hiciv de sylemitir. mrn oru tutarak geirmi, hayvan eti yememitir. iir sylemeye her zaman hazr ve amadedir (s. 241). Myil: Mecnn tabiatl, ancak iyi biridir. Kazvn, Yavuz Sultn Selm dneminde Anadolu'da bulunduunu kaydetmektedir. Burada frengi hastalna yakalanmtr. Kazvn, Hz. Ali ve ailesine muhabbetinin yok olduunun sylendiini, eer bu doru ise iyi bir kii olmadn belirtir (s. 248). Seyyid Hseyn-i Bverd: lim tahsil etmek

bilig-13/Bahar2000

34

iin Herat'a gitti. Tahsilini tamamladktan sonra Mrz Kiik'in refekatnda Mekke'ye gidip Mekke-i Mkerreme'yi, Mezr- Hall'i ve dier kutsal mezarlar ziyaret etti. Irak, Fars ve Anadolu'da bulundu. Oralarn mehur limleri, bilginleri ve evliyalar ile sohbet etti ve onlarla yapt bu sohbetlerden faydaland. Ancak kendisine haset eden kimselerin knamasna maruz kald ve onlarn 'dvne' sulamas ile karlat (s. 273). Mevln S'il**: KurIudur. Hzl yaz yazan bir gentir. Her an iir sylemeye hazr ve amadedir. Dima oru tutar. Hayvan eti yemez, sadece sultann ulufesini yerdi. Glistn'a nazire olarak bir eser yazmtr. Ancak ondan baka kimse o eseri yazmam ve mtalaa etmemitir. Her beyti hece harflerine gre dzenlenmi bir divan oluturmutur. Fakat bu divan bakalarndan kopyadr yani alntdr. Kazvn, S'il'nin 927/1521 tarihinde Anadolu'da bulunduunu kaydetmektedir (s. 289). Sultn Beduzzamn: Zamannn sekini, gzel ahlkta esiz, kemal sahibi, bezm ve rezmin binaziri olan Sultn Beduzzamn, cmertlikte de Htem-i Ty gibidir. iiri iyi ve ho syler. 920/1514 tarihinde Yavuz Sultn Selim Tebriz tahtn fethedip h smail'i hezimete uratt zaman, Sultn Beduzzamn Mrz'y Tebriz'den stanbul'a getirmitir. Beduzzamn Mrz, stanbul'da Yavuz Sultan Selim'in hizmetinde bulundu. Bir gn Herat tahtnn kendisine miras kalaca midiyle yaad. Tam umuduna kavuacakken stanbul'da vebadan ld (s. 315-6). 'Sekizinci Bihit'te Geen Orta Asyal veya Anadolulu Trk olan ya da Anadolu'ya Gelen irler I. Ravza: eyh Evhaduddn-i Kirmn: iirleri mehurdur (s. 318-9). eyh Cellddn Beh'l-veled: Belhlidir. Konya'da vefat ettiinden dolay Rm diye

mehur olmutur. Mesnev isminde bir eseri ile baka iirleri vardr (s. 321). Raziyuddn Baba: Abaka Han zamannda Diyarbakr hkimi idi. Daha sonra azledilerek yerine Celluddn getirilmitir. iirleri oktur (s. 338). Mr Al r: Deeri yce bir kimsedir. Cm, irler zmresi arasnda adnn defterin banda yer aldn sylemitir. iirlerinde Nev mahlasn kullanmtr. Farsa ve Trke iire tam kudreti vardr. Ancak o, daha ok Trke iir sylemeye meyletmitir. Yaklak otuz bin beyit olan Trke hamsesi mehurdur. Kimse ondan daha iyi ne Trke iir sylemi ne de nazm ve nesir incisi delmitir (s. 357-8). II. Ravza: Sultn Selm h: Gc, kuvveti, azameti ve lkesinin genilii cihanda grlmemi bir padiahtr. Ayrca latif ve zarif biridir. Arap ve Acem diyarnda fetihler yapm, yapt fetihler ismine yazlan tarih kitaplarnda geni olarak anlatlmtr. Farsa ile yazlm birok iyi iiri vardr. Trke iirleri de gl ve olgundur (s. 359-64). Mevln Behuddn Al: irazldr. Mahlas Ed''dir. iirde kasdedilen 'eday' ok iyi ifade ettii iin bu mahlas almtr. iraz'n muteber ktiplerinden olup iyi bir hattattr. eh-nme, Nizm ve Husrev-i Dihlev'nin Hamse'si, Keml'in Dvn' gibi eserleri istinsah etmitir. Ayrca eyh Sa'd gibi eitli lkeleri ve yerleri gezip dolam, oralarda bulunan fazilet ve kemal sahibi kimselerle sohbet etmi ve onlarn her birinden bir fazilet kazanmtr. Bundan dolay bnyesinde eitli faziletler toplanmtr. 928/1521-2 tarihinde stanbul'da vebadan lmtr. Gzel ve ho mesnev, gazel ve kaside sylemitir. eh-nme vezninde Yavuz Sultn Selm dnemi tarihini yazmtr (s. 364-6).

bilig-13/Bahar2000

35

eyh Abdullh- ebuster: Glen-i Rz mellifi eyh Mahmd- ebuster'nin oludur. Elveled srr ebhi (: ocuk babasnn srrdr) nin manas onda ortaya kmtr. nk onun ceddinin olgunluklar ve faziletlerinin nurlar onda latif bir ekilde bulunmaktadr. Her ilimde, zellikle riyazette mahareti vardr. 926/1520 ylnda Semerkand'dan Anadolu'ya geldi. Yavuz Sultan Selim ona hrmet ve tazim gsterdi. Her gn iin 30 ake ulufe baland. Ayrca her iki veya ay iin de 5000 ake ihsan edildi. eyh Abdullh- ebuster, devaml Yavuz Sultn Selim'in nnde giderdi. Sultan Selim ona hrmet eder, huzurunda ayaa kalkard. em' u Pervne isimli mesnevi ile muammann kaideleri ile ilgili risalesini Sultan Selim adna yazmtr. Gzel ve ho iirleri vardr (s. 366-9). Mevln emsuddn-i Berda': Mahlas Hamd'dir. Halk arasnda Mollzde ve Berda'zde diye mehurdur. erh-i sgoc'ye haiyesi olan Mevln Muhammed Berda''nin oullarndandr. Mollzde de fazilet ve eitli ilimlere mlik bir kiiydi. Tefsr-i Kd, erh-i Hidye, Hikmet, Mrek Cengi ve db- Bahs-i Mes'd gibi mehur eserlere hiye yazmtr. 917/1511-2 tarihinde Horasan'dan Anadolu'ya geldi. Yavuz Sultn Selm ona hrmet ve tazim gstererek Hssa Olanlara muallim tayin etti ve eitli ihsanlarda bulundu. Gzel ve ho iirler sylemitir (s. 370-7). Mevln Hazn: Kd Han'n oullarndan Mevln Yahy-y Semerkand'nin oludur. 928/1521-2 tarihinde babasyla Det-i Kpak zerinden Anadolu'ya geldi. Buradan Mekke'ye gitti. iir sylemitir (s. 377-8). Sultn Abdullh: Buhara sultanlarndandr. Trke ve Farsa gzel iirleri vardr. lm ve amel faziletleri bnyesinde toplamtr (s. 378-9).

Mevln Sedd Tabb: Kazvinlidir. Uzun mddet Edirne'de Hssa-i Sultn-i Osmn'de tabiplik yapmtr. Hezzl (: zayflk) hastalnda uzman bir tabipti. iir sylemitir (s. 381). Mevln Habb: Ho sohbet biridir. Birok iir ezberindedir. Gzel yaz yazar, iiri ise iyi syler. inicilikte benzeri yoktur. Kazvn, hl Anadolu'da inicilikle megul olduunu belirtmektedir (s. 382). Mevln Basr-i Acem: Mehur bir irdir. Dnya malna ehemmiyet vermeyen kanaatkr biridir. Gzel iir syler (s. 381-2). eyh Fethullh: Fzl ve kmil bir gentir. eyh Muzaffuriddn'in oludur. Annesi tarafndan Mevln Celluddn-i ,Devvn soyundandr. Gen yalarda hikem ve er' olgunluk ile eitli faziletler kazanmtr. iirleri olduka iyidir. Bursa'da 929/1522-3 ylnda meydana gelen veba salgnnda lmtr (s. 389). Mevln Fahr-i Halhl: eyhlerin byklerinden olan Halhl'n ocuklarndandr. iirdeki yetenei iyidir. Anadolu mfts Ali elebi'nin olunun snnetine Farsa manzum tarih sylemitir. Snnetten bir mddet sonra, Mft Ali elebi'nin Fzl ismindeki olunun vefatna da Farsa manzum tarih demitir (s. 391 -2). Mr Ayn: Seyyiddir. Derici mesleine mensuptur. Bir zaman kalenderlik yapm, bir zaman da Anadolu'da bulunmutur. Yahudiler mahallesinde oturmutur. Ho grnl bir yahudi ocuu devaml onun hizmetinde bulunurmu. O ocuk, onun sohbetinden dolay mslman olmu. Bundan dolay ona Seyyid-i Yehdn (: Yahudilerin efendisi) denmitir. Fazl bir kimse olup irticalen iir sylemeye muktedirdir (s. 392). Mevln Fethullh-i Ktib: Ktibler zmresi ierisinde esizdir. Btn yaz eitlerini gayet ho ve gzel yazar. Ho sohbet birisidir. iirlerinin ou stad kiilerin ezberindedir. Yavuz Sultan Selim onu, Tebriz'den stanbul'a getirt-

bilig-13/Bahar2000

36

mitir. Kazvn, orada h smail'in imdi ise Yavuz Sultan Selim'in ktibi olduunu kaydeder (s. 393). Mevln Muhammed Mezheb-i Kirman: Genlik yllarnda gzellik ve iyi huy ile ahlkta benzersizdi. Hsn-i hatta ve tezhip sanatnda mehurdur. Gzellikte Ysuf, tezhipte ise ikinci Mn idi. Gzel ve ho iirler sylemitir. stanbul'da vebadan on gn iersinde babas ve erkek kardei ile birlikte lmtr (s. 400). Mevln Ferruh: lim ve fazilet sahibi biridir. iir ve irlikte mahir olup iirin her trn sylemeye muktedirdir. stanbul'da ilk defa bir msra Sultn Sleymn'n tahta oturuuna, bir msra Belgrat kalesinin fethine tarih dlen esiz ve gnl alc bir kaside sylemitir (s. 404-5). Emn: Fakir, miskn-sfat ve dzgn yaratll biridir. Dima gazel syleyen Emn'nin kaside de syledii grlmektedir. Kazvn, Mecs' n-nefis Tercmesi' nin bitimine doru Emn-i Semerkand' nin10 Mekke'den Anadolu'ya geldiini, her msra Knun Sultn Sleyman'n clusuna tarih olan bir kaside yazdn bildirmektedir. Kazvn bu kasideyi eserine almtr. Kazvn, ayrca bu kasidenin brahim Paa'nn vezareti srasnda ona iletildiini, brahim Paa'nn Emn'ye bin ake ulatrdn, Emn'nin bu para ile ticarete baladn, ticaret maksadyla eitli yolculuklara ktn da kaydetmektedir (s. 406). rnek Metinler I. Baba Sevd' (Ali r Nev, 1961): Bverddindr. Evvel Hver tahallus klur irdi. Gayb 'lemdin anga cezbe yitti kim 'akl zyil bolup ildin kp ba ayag yalang dvneler dik tag u detde kizer irdi. z hliga kilip il arasga kirgendin songra Sevd' tahallus kld. Baysungur Mrz atga kasyidi bar. Gazelni dag nev' aytpdur. Bu matla' anngdur kim:

'mri siksendin tti ve kabri Bverdning Skkn atlg kentisedr. ki garb ogul ydgr koyup bard. Hert (Al tr Nev, 1323):

bilig-13/Bahar2000

37

Kazvn (Al r Nev, 1323):

III. Mevln Sekkk (Al r Nev, 1961): Mver'n-nehrdindr. Semerkand ehli anga kp mu'tekiddrler ve be-gyet ta'rfin klurlar. Amm fakr, Semerkand'da irkende mu'arrifleridin her nie tefahhus kldm kim anng netyic-i tab'dn birer nme anglayn. Ta'rf klganlana nme zhir bolmad. Baradn kalsalar szleri budur kim Mevln Lutfning bara yahi i'rleri anngdur kim ugurlap z atga klupdur. Ol yirlerde bu nev'oha yok. Mezesiz mkbereler gh vki' bolur. Bari ba'zs ta'rf klp kim okurlar. Bu matla'n anga isnd klurlar kim: Ni nz bu ni vedr ey cd kzlk h- eng Kebk-i der tvsda yok elbette bu reftr u reng Kabri hem ol sandur. Hert (Al r Nev, 1323):

II. Mevln Kemli /Ali ir- Nev, 1961): Belhdindr. Kh- Sfda bolur irdi. Trk-gydur. Anng hem nazm hem ol nevhde halyk arasda hl ez-hret imes irdi. Bu matla' anngdur kim: rning kavlidr ney-eker iy cn bili baglk Gl dag yzng bendesidr ton yatnaglk Kabri Kh- Sfdadur. Hert (Al r Nev, 1323):

bilig-13/Bahar2000

38

RLER LSTES
Bu tablodan istifade edilirken u hususlara dikkat edilmelidir: 1. Bu listede bold olarak yazlan ir isimleri, bizzat Trk olduu veya Trke iir syledii belirtilenleri gstermektedir. 2. sminden sonra (*) iareti konulan irler, aslnda ayn kii olup da isimleri bu tezkirelerde deiik geen irlerdir. 3. Takdim-tehir edilerek yazlan irler dipnotlarla belirtilmitir. 4. simleri zikredilmeyen irler [ ] ierisinde verilmitir. 5. Anadolu'ya Anadolu dndan gelen irler, italik yaz ile gsterilmitir. Meclis'n-nefis 17 Kitb- Meclis'n-nefis (Mukaddime) Evvelg Meclis 1. Emr Ksm Envr (s. 5-7) 2. Mr Mahdum (s. 7-8) 3. Hfz Sa'd (s. 8) 4. Hce Ebu'1-vef-yi Hvrizm (s. 8-9) 5. Mevln Hseyn-i Hvrizm (s. 9-10) 6. eyh Azer (s. 10-1) 7. Mevln Ktib (s. 11-3) Tercme-i Hert (Letif-nme) (Mukaddime) Tercme-i Kazvn (Mukaddime)

Mecls-i Evvel Emr Ksm Envr (s. 6-7) Mr Mahdum (s. 7-8) Hfz Sa'd (s, 8) Hvce Ebu'1-vefa (s. 9) Mevln Hseyn-i Hvrzm (s. 9) eyh Azer (s. 10) Mevln Ktib (s. 10-1)

Bihit-i Evvel Emr Ksm Envr (s. 183-4) Mr Mahdum (s. 184) Hfz Sa'd (s. 184-5) Hvce Ebu'1-vef (s. 185) Mevln Hseyn-i Hvrizm (s. 185) eyh Azer (s. 185-6) Mevln Ktib (s. 186-7)

bilig-13/Bahar2000

39

8. Mevln Eref (s. 13) 9. Hvce smetullh (s. 13-4) 10. Mevln Hayl (s. 14) 11. Mevln Bist (s. 14-5) 12. Mevln Yahy Sibek (s. 15-6) 13. Mr slm Gazl (s. 16) 14. Seyyid Ali Him (s. 17) 15. Kd Muhammed mm (s. 17) 16. Mevln Muhammed lim (s. 17-8) 17. Mevln Kuds (s. 18) 18. Mevln Ruh Yrz (s. 18) 19. Mevln Shib-i Belh (s. 19-20) 20. Mevln Sm (s. 20) 21. Mevln Al h (s. 20-1) 22. Mevln Al ihb (s. 21) 23. Muhammed Al-yi ugn (s. 21) 24. Mevln Tli' (s. 21) 25. Mevln Ts (s. 21) 26. Baba Sevd' (s. 22-3) 27. Mevln Zhid (s. 23) 28. Mevln Emri (s. 23) 29. Mevln Bedah (s. 24) 30. Mevln Tlib-i Ccerm (s. 24) 31. Mevln Burunduk (s. 24-5) 32. Mevln Cnn (s. 25) 33. Mevln rif (s. 25) 34. Mevln Sleymn (s. 26-7) 35. Mevln Kadm (s. 27) 36. Mevln Mesh (s. 28) 37. Mevln Hc Ebu'l-hasan (s. 28-9) 38. Mevln Kutb (s. 29) 39. Mevln Na'm (s. 29) 40. Mevln Zeyn (s. 29-30)

Mevln eref-i Hybn* (s. 11-2) Hvce smet* (s. 12) Mevln Hayl (s. 12-3) Mevln Bist (s. 13) Mevln Yahy Sibek (s. 13-4) Emr slm Gazl (s. 14) Seyyid Him* (s. 14) Kd Muhammed mm (s- 14) Mevln Muhammed lim (s. 15) Mevln Kuds (s. 15) Mevln Ruh Yrz (s. 15) Mevln Shib-i Belh (s. 15-6) Mevln Sm (s. 16-7) Mevln Al s* (s. 17) Mevln Al ihb (s. 17) Mevln Muhammed Al-yi ugn (s. 17) Mevln Tli' (s. 17) Mevln Ts (s. 18) Mevln Sevd'* (s. 18) Mevln Zhid (s. 18) Mevln Emr (s. 18-9) Mevln Bedah (s. 19) Mevln Muhammed Tlib-i Ccerm* (s. 19) Mevln Burunduk (s. 19) Mevln Cnn (s. 19) Mevln Mahmd rif* (s. 20) Mevln Sleymn (s. 21) Mevln Nedm (Kadmi)* (s. 21-2) Mevln Mesh (s. 22) Hc Ebu'l-hasan (s. 22) Mevln Kutb (s. 22) Mevln Na'm (s. 22-3) Mevln Zeyn (s. 23)

Mevln eref* (s. 187) Hvce smet* (s. 187-8) Mevln Hayl (s. 188) Mevln Bist (s. 188) Mevln Yahy ibek (s. 188-9) Mr slm* (s. 189) Seyyid Ali Him (s. 189) Kd Muhammed* (s. 189) Mevln Muhammed lim (s. 190) Mevln Kuds (s. 190) Mevln Rh* (s. 190) Mevln Shib* (s. 190-1) Mevln Sm-yi Nbr* (s. 191) Mevln h (s. 191) Yok Yok Mevln Tli' (s. 191) Mevln Ts (s. 192) Mevln Sevd' *(s. 192) Mevln Zhid* (s. 193) Mevln Emr* (s. 193) Mevln Bedah (s. 193) Mevln Tlib* (s. 193) Mevln Byezd* (s. 193) Mevln Cnn (s. 194) Mevln rif (s. 194) Mevln Sleymn (s. 194-5) Mevln Kadm (s. 195-6) Mevln eyh* (s. 196) Mevln Hc Ebu'l-hasan (s. 196) Mevln Kutb (s. 196) Mevln Na'm (s. 197) Mevln Zeyn (s. 197)

bilig-13/Bahar2000

40

41. Mevln Muhammed-i Cm (s. 30) 42. Mr h (s. 30-1) 43. Mevln Mter (s. 32) 44. Mevln Al Der-dzd (s. 32) 45. Mevln Tli' (s. 32) 46. Mevln Muhy (s. 32) Mecalis n-nefayisning Evvelg Meclisinin tmm (s. 32-3) kinci Meclis 47. Mevln erefuddn Al-i Yezd (s. 34-5) 48. Hvce Evhad-i Mstevf (s. 35-6) 49. Mevln Abd'l-vehhb (s. 36-7) 50. Hvce Fazlullh Ebu'l-leys (s. 37) 51. Mevln Ul- (s. 37-8) 52. Mevln Muhammd-iTebdkn (s. 38-9) 53. eyh Sadruddn-i Revs (s. 39) 54. Mr Haydar- Meczb (s. 39-40) 55. Mevln Muhammed-i Arab (s. 40) 56. Mr Mflis (s. 41) 57. Mevln Abdlkahhr (s. 41) 58. Mevln Abdrrezzk (s. 42) 59. Mr Ydigr Big (s. 42-3) 60. Mevln Tt (s. 43) 61. Mevln Veys (s. 44) 62. Mevln Sgar (s. 44-5) 63. Mevln Fash-i Rm (s. 45) 64. eyh Kemi-i Trbet (s. 45-6) 65. Derv Mansr (s. 46-7) 66. Hfz Al-i Cm (s. 47) 67. Mevln Muhammed Mu'ammy (s. 48)

Mevln Muhammed-i Cm (s. 23) Emr h (s. 23-4) Yok Yok Yok Yok Yok

Mevln Muhammed* (s. 197) Emr h (s. 197-8) Yok Yok Yok Yok Yok

Mecls-i Devvum Mevln erefuddn Al-i Yezd (s. 25-6) Hvce Evhad-i Mstevf (s. 26) Mevln Kd Abd'1-vehhb-i Mehed* (s. 26) Hvce Fazlullh Ebu'l-Ieys (s. 26-7) Mevln Ul-i (s. 27) Mevln Tebdkn* (s. 27-8) eyh Sadruddn-i Revs (s. 28) Mr Haydar- Meczb (s. 28) Mevln Muhammed-i Arab (s. 28-9) Mr Mflis (s. 29-30) Mevln Abdlkahhr (s. 30) Mevln Abdrrezzk (s. 30) Emr Ydigr Big* (s. 304) Mevln Tt (s. 31) Mevln Veys (s. 31) Mevln Sgar (s. 32) Mevln Fash-yi Rn* (s. 32) eyh Keml-i Trbet (s. 32-3) Derv Mansr- Sebzvr* (s. 33-4) Mevln Hfz Al-i Cm* (s. 34) Mevln Muhammed Mu'amm' (s. 34)

Bhit-i Devvum Mevln erefuddn Ali* (s. 199-200) H ce Evhad-i Mstevf (s. 200-1) Mevln Abd'l-vehhb (s. 201) Hvce Fazlullh-i Semarkand* (s. 201) Mevln Ul-i (s. 201-2) Mevln Muhammed-i Tebdkn (s. 202) eyh Sadruddn-i Revs (s. 202) Mr Sadruddn-i Meczb* (s. 202-3) Mevln Muhammed-i Arab (203) Mr Mflis (s. 203) Mevln Abdlkahhr (s. 203) Mevln Abdrrezzk (s. 203-4) Mr Ydigr (s. 204) Mevln Tt (s. 204) Mevln Veys (s. 205) Mevln Sgar (s. 205) Mevln Fash* (s. 205) eyh Keml-i Trbet (s. 205-6) Derv Mansr (s. 206) Mevln Al-i Cm* (s. 207) Mevln Muhammed Mu'amm' (s. 207)

bilig-13/Bahar2000

41

68. Seyyid Keml Kekl (s. 48-9) 69. Hvce M'eyyed Dvne (s. 49) 70. H ce M'eyyed Mehne (s. 49) 71. Mr md-i Mehed (s. 49-50) 72. h- Bedahn (s. 50) 73. bn-La'l (s.50) 74. Mevln Abdssamed-i Bedah.(s. 51) 75. Mevln Ysuf h (s. 51) 76. Hvce Eb shk(s.51-2) 77. Seyyid Kzm (s. 52) 78. Mevln Muhammed Mu'ammy (s. 52-3) 79. H ce Hasan Hzr h (s. 53-4) 80. Mevln Hc Ncm (s. 54) 81. Hvce Mes'd- Km (s. 54-5) 82. Hfz Yr (s. 55) 83. Mevln Kanber (s. 55) 84. Mevln Husrev (s. 55-6) 85. Mevln Zeyn (s. 56) 86. Vel-i Kalender (s. 56-7) 87. Mevln Vlih (s. 57) 88. Harm-i Kalender (s. 57) 89. Mevln Tarhn (s. 57-8) 90. Mevln Ak (s. 58) 91. Mevln Abdulvehhb (s. 58-9) 92. Hvce Ysuf Burhn (s. 59) 93. Mevln Mark (s. 59) 94. Mevln Hevy (s. 59-60) 95. Mevln Kabl (s. 60) 96. Mevln Muhammed Emn (s. 60-1) 97. Mevln Sa'd (s. 61) 98. Mevln Mr Argun (s. 61-2) 99. Mevln Sadr- Ktib (s. 62) 100. Mevln Ayz (s. 62-3) 101. Mevln Ens (s. 63) 102. Yok
v v

Seyyid Keml Kekl* (s. 34-5) Hvce M'eyyed Dvne19 (s. 35) H ce M'eyyed Mehne* (s. 35) Mr md-i Mehed (s. 35-6) h- Bedahn (s. 36) bn-i La'l (s. 36) Mevln Abdssamed* (s. 36) Mevln Ysuf h (s. 37) Hvce Eb shak (s. 37) Seyyid Kzm (s. 37) Mevln Muhammed Mu'amm' (s. 37-8) H ce Hzr h- Esterbd* (s. 38) Mevln Hc Ncm (s. 38) Mevln Mes'd- Kum (s. 38-9) Hfz Yr (s. 39) Mevln Kanber (s. 39) Mevln Husrev (s. 39-40) Mevln Nzenn-i Sebzvr* (s. 40) Mevln Vel-i Kalender* (s. 40) Mevln Valih* (s. 40-1) Mevln Harm-i Kalender* (s. 41) Mevln Tarhn (s. 41) Mevln k* (s. 41) Mevln Abdulvehhb- Esferyen* (s. 42) Hvce Ysuf Burhn (s. 42) Mevln Mark (s. 42) Mevln Hev' (s. 42-3) Mevln Kabl (s. 43) Mevln Muhammed Emn (s. 43) Mevln Sa'd* (s. 43-4) Mevln Mr Argun* (s. 44) Mevln Sadr- Ktib (s. 44) Mevln Ayz (s. 44) Mevln Ens (s. 44-5) Yok
v v 21

Seyyid Keml Kekl18 (s. 207-8) Hvce M'eyyed Dvne20 (s. 209) Hvce M'eyyed Mehne*22(s. 208-9) Mr md-i Mehed (s. 209) h- Bedahn (s. 209) bn-i La'l (s. 209-10) Mevln Abdssamed-i Bedah (s. 210) Mevln Ysuf h (s. 210) Hvce Eb shak (s. 210) Seyyid Kzm (s. 211) Mevln Muhammed Mu'amm' (s. 211) Hvce Hseyin Hzr h* (s. 211-2) Mevln Ncm* (s. 212) Hvce Mes'd- Kum (s. 212) Hfz Yr (s. 212-3) Mevln Kabr* (s. 213) Mevln Husrev (s. 213) Mevln Nzenn (s. 213) Vel-i Kalender (s. 213-4) Mevln Vlih (s. 214) Cerm-i Kalender* (s. 214) Mevln Tarhn (s. 214) Mevln Ak (s. 214) Mevln Abdulvehhb (s. 214-5) Hvce Burhn* (215) Mevln Mark (215) Mevln Hev' (215-6) Mevln Kabl (s. 216) Mevln Muhammed Emn (s. 216) Mevln Sa'd (s. 216-7) Mr Argun (s. 217) Mevln Sadr- Ktib (s. 217) Mevln Ayz (s. 217-8) Mevln Ens23 (s. 218) Seyyid Nakb (s. 218)

bilig-13/Bahar2000

42

103. Mevln Muhammed-i 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. mul (s. 63-4) Mevln Burc (s. 64) Dervi Nzik (s. 64-5) Mevln Kevser (s. 65) Seyyid Mslim (s. 65)

Mevln Nizm (s. 65-6) Mevln Yr (s. 66) Hvce Ahmed-i Mcellid (s. 66) Mevln Muhammed-i Ni'met-bd (s. 67) 112. Seyyid Abdulhak (s. 67-8) 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 326. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. Mevln Mr Kar (s. 68) Mevln Cevheri (s. 68) Mevln Hver (s. 68-9) Mevln Halvy (s. 69) Mevln Riyz (s. 69-70) Mevln Safy (s. 704) Mevln Ysuf (s. 71-2) Mevln Hk (s. 72) Mevln Lutfi (s. 72-3) Mevln Yakn (s. 73-4) Mevln Aty (s. 74) Mevln Mukmi (s. 75) Mevln Keml (s. 75) Mevln Latfi (s. 75-6) Mevln Sekkk (s. 76) Mrz Hc Sod (s. 76-7) Nr Sa'd Big (s. 77) Pehlevn Hseyin (s. 77) Mevln Sni' (s. 77-8) Hvce Mseyyeb (s. 78) Mevln Bill (s. 78) Mr Sa'd (s. 78-9)

135. Yok 136. Muhammed Al (s. 79-80) 137. Derv Big (s. 80) 138. Mrz Big (s. 80-1)

Mevln Muhammed-i mul (s. 45) Yok Derv Nzik (s. 45) Derv Kevser (s. 46) Seyyid Mslim-i Esferyen* (s. 46) Mevln Nizm (s. 46) Mevln Yr (s. 46) Mevln Muhammed-i Mcellid (s. 46) Mevln Muhammed-i Ni'met-bd (s. 46) Seyyid Abdulhak- Esterbd (s. 47) Mevln Mr Kar (s. 47) Mevln Cevher (s. 47) Mevln Hver (s. 47) Mevln Halv' (s. 47-8) Mevln Riyz (s. 48) Saf' (s. 48) Mevln Bed'* (s. 48-9) Mevln Htem* (s. 49) Mevln Lutf (s. 49-50) Mevln Nakb* (s. 50) Mevln At' (s. 50) Mevln Mukm (s. 50-1) Mevln Keml* (s. 51) Mevln Latf (s. 51) Mevln Sekkk (s. 51) Mevln Hc Sod-i Semerkand* (s. 51-2) Nr Sa'd Big (s. 52) Pehlevn Hseyin (s. 52) Mevln Sni' (s. 52) Hvce Mseyyeb (s. 52-3) Mevln Hill* (s. 53) Mr Sa'd- Kbili* (s. 53) Yok Mr Muhammed Al-i Kbil* (s. 53-4) Derv Big (s. 54) Mrz Big (s. 54)

Mevln Muhammed-i bel*(s.218) Yok Derv Nzik* (s. 218-9) Derv Kevser (s. 219) Seyyid Mslim (s. 219) Mevln Nizm (s. 219) Mevln Yr (s. 219) Hvce Muhammed-i Mcellid (s. 219-20) Mevln Muhammed* (s. 220) Seyyid Abdulhak (s. 220) Mevln Kar* (s. 220) Mevln Cevher (s. 220-1) Mevln Hver (s. 221) Mevln Halv' (s. 221) Mevln Riyz (s. 221-2) Yok Mevln Ysuf (s. 222) Mevln Hk (s. 222) Mevln Lutfi (s. 223-4) Mevln Nakb* (s. 224) Mevln At' (s. 224) Yok Mevln Keml (s. 224) Mevln Latifi (s. 225) Mevln Sigl* (s. 225) Mrz Hc Sod (s. 225) Sa'd Big* (s. 225) Pehlevn Hseyin (s. 225-6) Mevln Sni' (s. 226) Hvce Mseyyeb (s. 226) Yok Mr Sa'd24 (s. 226) Mevln Mr Seyyid (s. 226) Muhammed Al (s. 227) Mrz Al* (s. 227) Mrz Bg (s. 227)

bilig-13/Bahar2000

43

139. Seyyid Hasan- Erder (s. 81-2) kinci Meclisning htitm (s. 82) nci Meclis 140. Mevln Nreddn Abdurrahmn- Cm (s. 83-4) 141. Emr eyhim Sheyl (s. 84-6) 142. Mevln Seyf (s. 86-7) 143. Mevln saf (s. 87-8) 144. Mevln Benny (s. 88) 145. Mevln Km (s. 89) 146. 147. 148. 149. 150. Mevln lim (s. 89-90) Mevln Hasan h (s. 90) Mevln Mazhar25 (s. 90-1) Mevln m (s. 91) MevlnAbduIlh (s. 91-3)

Emr Hseyn-i Erder (s. 54-5)

Seyyid Hasan- Erder (s. 228)

Meclis-i Sevvum Mevln Nreddn Abdurrahmn- Cm (s. 56) Emr eyhim Sheyl (s. 56-7) Mevln Seyf (s. 57-8) Mevln saf (s. 58-9) Mevln Benn' (s. 60) Mevln Km (s. 60) Mevln lm (s. 60-1) Mevln Hseyin h* (61-2) Mevln Mutahhar26 (s. 62) Mevln m (s. 62) Mevln Abdullh- Hatifi* (s. 62-3) Mevln Derv* (s. 63) Mevln Hurrem (s. 63) Seyyid Kurza* (s. 63-4) Seyyid Kutub* (s. 64) Mevln Kabl* (s. 64) Yok Mevln evk (s. 64) Mevln Ziy-i Tebrz* (s. 64-5) Mevln Halef-i Tebrz* (s. 65) Mevln Mahv (s. 65) Mevln Nergis (s. 65-6) Mevln S'il* (s. 66) Mevln Cennet (s. 66) Mevln Enver (s. 66) Mevln Kbil (s. 66-7) Yok Mevln Srr (s. 67) Mr Hc (s. 67)

Bihit-i Sevvum Mevln Nreddn Abdurrahmn- Cm (s. 229-30) Mr eyhim Sheyl (s. 230) Mevln Seyf-i Buhr (s. 230-1) Mevln saf (s. 231-2) Mevln Benn' (s. 232-3) Mevln Km (s. 233-4) Mevln lim (s. 234) Mevln Hasan h (s. 234-5) 97 Mevln Mutahhar (s. 235) Mevln m (s. 235) Mevln Abdullah (s. 235-6) Mevln Derv- Mehed (s. 236) Mevln Hurrem (s. 236) Seyyid Kurza (s. 236-7) Mevln Seyyid Lekedenk (s. 237) Mevln Mukm* (s. 237) Yok Mevln evk (s. 237) Mevln Ziy-i Tebrz* (s. 237-8) Mevln Halef-i Tebrz* (s. 238) Mevln Mahv (s. 238) Mevln Nergis (s. 238) Mevln Slim (s. 238-9) Mevln Cennet (s. 239) Mevln Enver (s. 239) Mevln Kbil28 (s. 240) Mevln Hamd (s. 239) Mevln Srr29 (s. 240) Mr Hc (s. 240)

151. Mevln Derv-i Mehed (s. 93) 152. Mevln Hurrem (s. 93-4) 153. Mevln Kurza (s. 94) 154. Seyyid Kutub Lekedenk (s. 94-5) 155. Mevln Mukbil (s. 95) 156. Derv Hsm (s. 95) 157. Mevln evk (s. 96) 158. Mevln Ziy (s. 96-7) 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. Mevln Halef (s. 97) Mevln Mahv (s. 97) Mevln Nergis (s. 98) Mevln Slimi (s. 98) Mevln Cennet (s. 99) Mevln Enver (s. 99) Mevln Kbil (s. 99) Yok Mevln Srr (100) Mr Hc (s. 100)

bilig-13/Bahar2000

44

169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 396. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210.

Mevln Man (s. 100) Mevln Syil (s. 100-1) Mevln Selm (s. 101) Mevln Frig (s. 101) Mevln Cemd (s. 101) Mevln ihb (s. 101-2) Mevln Abdulhak (s. 102) Mevln Ved' (s. 102) Mevln Beky (s. 102) Mevln Mrif (s. 103) Mevln Asl (s. 103) Mevln Kevser (s. 103) Mevln Hilli (s. 103) Mevln Kabl (s. 104) Mevln Eb Thir (s. 104) Yok Mevln Cn (s. 104) Mevln fet (s. 104-5) Mevln Zll (s. (s. 105) Seyyid Nakb (s. 105) Mr Him(s. 105) Mevln Shib (s. 105-6) Mevln Myil (s. 106) Mevln Kavs (s. 106) Mevln Hicr (s. 106) Mevln Nr (s. 107) Mevln D' (s. 107) Mevln Subh (s. 107) Mevln Mecnn (s. 107) Mevln Melik (s. 108) Mevln Cellddn (s. 108) Hvce Ms(s. 108) Mevln Mereb (s. 108-9) Mevln Vefy (s. 109) Mevln Habb (s. 109) Mevln Harm (s. 109) Mevln Kalender (s. 109) Mevln Krn (s. 109-10) Mevln d (s. 110) Mevln Halil (s. 110) Mevln Heybet (s. 110) Mevln Feny(s.110)

Mevln Mn (s. 67) Mevln S'il (s. 67) Mevln Selm30 (s. 69) Mevln Frig31 (s. 69) Molla Cemd-i Mu'ammy* (s. 69) Molla ihb*32 (s. 70) Yok Mevln Ved'35 (s. 67-8) Mevln Bek'37 (s. 68) Mevln Mrifi38 (s. 68) Mevln Asl39 (s. 69) Mevln Kevser40 (s. 69) Mevln Hilli41 (s. 68-69) Mevln Kabl42 (s. 72) Mevln Eb Tlib* (s. 70) Mevln [ ] (s. 71-2) Mevln Cn (s. 72) Mevln fet (s. 72) Mevln Zll (s. 72) Mevln Nakb* (s. 72-3) Mevln Him (s. 73) Mevln Shib (s. 73) Mevln Myil (s. 73) Mevln Kavs (s. 73) Yok Mevln Nr (s. 73) Mevln D' (s. 73-4) Mevln Subh (s. 74) Mevln Mecnn (s. 74) Mevln Melik (s. 74-5) Mevln Cellddn (s. 75) Mevln Ms* (s. 75) Mevln Mereb44 (s. 70) Mevln [Vefay]45 (s. 70) Mevln [Habb]46 (s. 70) Yok Yok Mevln [Krn]47 (s. 70) Mevln [d]48 (s. 71) Yok Yok Mevln [Feny] 49 (s. 71)

Mevln Mn (s. 2404) Mevln Syil (s. 241) Yok Yok Yok Mevln ihb33 (s. 239) Mevln Abdulhak34 (s.239-40) Mevln Ved'36 (s. 241) Mevln Bek' (s. 241) Mevln Mrif (s. 241-2) Mevln Asl (s. 242) Mevln Kevser (s. 242) Mevln Hilli (s. 242) Mevln Kabl (s. 242) Yok Yok Mevln Cn (s. 242-3) Mevln fet (s. 243) Mevln Zll (s. 243) Yok Mevln Him (s. 243) Mevln Shib (s. 243-7) Mevln Myil (s. 248) Mevln Kavs (s. 248) Yok Mevln Nr (s. 249) Mevln D' (s. 249) Mevln Subh (s. 249) Mevln Mecnn (s. 249) Mevln Melik (s. 249) Mevln Cellddn (s. 250) Hvce Ms43 (s. 250) Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

bilig-13/Bahar2000

45

211. Mevln Kanber (s. 110-1) 212. 213. 214. 215. Seyyid rif(s. 111) Lutf-i Sn (s. 111) Mevln Adm (s. 111) Mevln ebb (s. 111)

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mevln [Gysuddn] (s. 71) Mevln [Abdullatf]51 (s. 71) Yok Yok Yok Mevln [Nsh]52 (s. 72) Mevln Tyir53 (s. 77-8) Seyyid Hazn54 (s. 78) Mevln Mehd55 (s. 78) Mevln Tyir* (s. 78) Yok Yok Mr Kalender* (s. 78) Mevln Emn (s. 75) Mevln Muhammed Tlib (s. 75) Mevln Zrek (s. 75-6) Mevln Vahdeti (s. 76) Mevln Ndir (s. 76) Mevln Zamn (s. 76) Yok Mevln Ssen (s. 76) Mevln Ssen (s. 76-7) Yok Yok Yok Yok Mevln Gubr-i Esferyen* (s. 77) Mevln Riyz (s. 77) Mevln Thir58 (s. 79) Mevln Mecnn (s. 79) Mevln Hemdem (s. 79) Mevln [Necm] (s. 79) Seyyidzde-i Mn59 (s. 78) Mevln sm60 (s. 78)

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mevln Emn (s. 250) Mevln Muhammed Tlib (s. 250) Mevln Zrek* (s. 250-1) Mevln Vahdeti (s. 251) Mevln Ndir (s. 251) Mevln Zamn56 (s. 252) Mevln Dost (s. 251-2) Mevln Ssen (s. 252-3) Mevln Helk (s. 253) Mevln Dost57* (s. 251-2) Hasan Al (s. 252) Mevln Fethullh (s. 252) Mevln Nazrddn* (s. 252) Mevln Gubr (s. 253) Mevln Riyz (s. 253) Mevln Zhir* (s. 253) Mevln Mecnn (s. 254) Mevln Hemdem (s. 254) Mevln Necm (s. 254) Seyyidzde Mn (s. 254) Mevln s (s. 254)

216. Mevln Dervi (s. 111-2) 217. Mevln Ayn (s. 112) 218. Mevln Gysuddn (s. 112) 219. Seyyid Abdullatf(s. 112) 220. Mevln Muhammed (s. 112) 221. Mevln Fahr (s. 113) 222. Mevln Rkn (s. 113) 223. Mevln Nsih (s. 113) 224. Mevln Tyir (s. 113) 225. Seyyid Hazn (s. 114) 226. Mevln Mehd (s. 114) 227. Mevln Tyif (s. 114) 228. Mevln Nyib (s. 114) 229. 230. 231. 232. Mevln Sft (s. 11 4) Emr Levend (s. 114-5) Mevln Emn (s. 115) Mevln Muhammed Tlib(s. 115)

233. Mevln Zrek (s. 115) 234. Mevln Vahdeti (s. 115) 235. Mevln Ndir (s. 116) 236. Mevln Zamn (s. 116) 237. Yok 238. Mevln Ssen (s. 116-7) 239. Mevln Helk (s. 117) 240. Dost Muhammed (s. 117) 241. Hasan Al (s. 117-8) 242. Mevln Fethullh (s. 118) 243. Mevln Esrddn (s. 118) 244. Mevln Gubr (s. 118) 245. Mevln Riyz (s. 119) 246. Mevln Thir (s. 119) 247. Mevln Mecnn (s. 119-20) 248. Mevln Hemdem (s. 120) 249. Mevln Necm (s. 120) 250. Seyyidzde-i Miin (s. 120) 251. Mevln sm (s. 120)

bilig-13/Bahar2000

46

252. 253. 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. 265. 266. 267. 268. 269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280. 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289.

Mevln Fahruddn (s. 121) Mevln Maksd (s. 121) Mevln Sf (s. 121) Yok Mevln Fign (s. 121) Mevln B-Al (s. 122) Mevln eyh (s. 122) Mevln Hert (s. 122) Mevln Bihit (s. 122) Mevln Ehl (s. 122-3) Mevln Nergis (s. 123) Mevln Hzr (s. 123) Mevln Btn (s. 123) Mevln Fazl (s. 123-4) Mevln h (s. 124) Mevln Zhir (s. 124) Mevln Hulk (s. 124) Mr Esedullh(s. 124-5) Mr AhaduIlh(s. 125) Mevln h Al (s. 125) Mevln Zb' (s. 125) Mevln Sa'd (s. 125) Mevln Derv Al (s. 125-6) Mevln Kall (s. 126) Mevln Gedy (s. 126) Mevln Vhid (s. 12 6-7) Zve Kads (s. 127) Mr Hseyin (s. 127)

Mevln K (s. 127) Mevln Zyir (s. 127-8) Mevln Kni' (s. 128) Mevln Ziyy (s. 128) Mevln Nr (s. 128) Mevln Feyz (s. 128) Mevln Ayn (s. 128) Mevln Mu'n (s. 128-9) Ahdar(s. 129) std Muhammed-i Obah (s. 129) 290. Mevln Kevkeb (s. 129) 291. Mevln Mihnet (s. 129) 292. Mevln kr (s. 130)

Yok Yok Moll Sf (78-9) Moll Sfat (s. 79) Mr Sa'd (s. 80) Mevln B-Al (s. 80) Mevln eyh (s. 80) Mevln Hert (s. 80) Mevln Bihit6l (s. 80) Mevln Ehl63 (s. 80-1) Mevln Nergis (s. 81) Mevln Hzr (s. 81-2) Mevln Btn (s. 82) Mevln Fazl (s. 82) Mevln h (s. 82) Mevln Zhir (s. 82) Mevln Hulk (s. 82) Yok Yok Yok Mevln Zb' (s. 82-3) Mevln Sa'd (s. 83) Moll Derv Al-i emm* (s. 83) Mevln Kall (s. 83) Mevln Ged' (s. 83) Mevln Vhid (s. 83) Kdzde* (s. 84) Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mevln Kevkeb (s. 84) Mevln Mihnet (s. 84) Mevln kr (s. 84)

Mevlana Fahruddn (s. 254-5) Mevln Maksd (s. 255) Mevln Sf (s. 255) Mevln Saf'* (s. 255) Mevln Fign (s. 255) Mevln B-Al (s. 255) Mevln eyh (s. 255-6) Yok Mevln Bihit62 (s. 251) Mevln Ehl64 (s. 251) Yok Mevln Hzr (s. 256) Mevln Btn (s. 256) Mevln Feyz (s. 256-7) Mevln h (s. 257) Mevln Thir* (s. 257) Mevln Hulk (s. 257) Yok Yok Yok Mevln Zb' (s. 257) Mevln Sa'd (s. 257) Mevln Derv Al (s. 257-8) Mevln Kall (s. 258) Mevln Ged' (s. 258) Mevln Vhid (s. 258) Kdzde* (s. 258) Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mevln Kevkeb (s. 258) Mevln Muhabbeti* (s. 258) Mevln kr (s. 259)

bilig-13/Bahar2000

47

293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300. 301. 302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. 309. 310. 311. 312.

Mevln Hakr (s. 130) Mevln Esr (s. 130) Mevln Sa'd (s. 130) Hvce Keln- Bezzz (s. 130-1) Hvce Mansr (s. 131) Sultn Mahmd (s. 131) Mevln Nizm (s. 131) Mevln Yr (s. 131) Mevln D' (s. 131) Baba rde (s. 132) Mevln Sf (s. 132) Mevln Hamd-i GUI (s. 132) Mevln Bihit (s. 132) Mevln Fign (s. 133) Mevln err (s. 133) Mevln Fedy (s. 133) Mevln Mahrem (s. 133) Mevln Ayn (s. 133) Mevln Vlih (s. 134) Seyyid Haner iek (s. 134)

313. Mevln Zr (s. 134) 314. Mevln Nzn (s. 134) 335. Mevln Zat (s. 134) 316. Mevln Mr Al (s. 135) 317. Pehlevn Ktib (s. 135) nci Meclisning Hatmi (s. 135) Trtni Meclis 318. Pehlevn Muhammed Ketgr (s. 136-7) 319. Mr-Ser-brehne (s. 137-8) 320. Mevln Burhneddn (s. 138-9) 321. Mr Gysuddn Azz (s. 139) 322. Mevln Mes'd (s. 139-40) 323. Hfz- erbet (s. 140-1) 324. Hvce Kemlddn-i d (s. 141) 325. Al Kerml (s. 141)

Mevln Hakr (s. 84-5) Mevln Esr (s. 85) Mevln Sa'd (s. 85) Hvce Keln- Bezzz (s. 85) Hvce Mansr (s. 85) Sultn Mahmd (s. 85) Mevln Nizm (s. 85) Mevln Yr (s. 86) Mevln D'im* (s. 86) Baba rde (s. 86) Mevln Sf (s. 86) Mevln Hamd-i Gl (s. 86) Mevln Bihit (s. 86) Mevln Fign (s. 86-7) Mevln err (s. 87) Fed'-i Tebrz* (s. 87) Mevln Mahrem (s. 87) Mevln Ayn (s. 87-8) Mevln Vf (s. 88) Seyyid Haner* (s. 88) Mevln Zr (s. 88) Mevln Nzr 65 (s. 88) Mevln Zt66 (s. 88) Mevln Mr Al67 (s. 88) Pehlevn Ktib68 (s. 88) Yok Meclis-i ihrum Pehlevn Muhammed Eb Sa'd* (s. 89-91) Seyyid Ser-brehne* (s. 91) Mevln Burhneddn Atullh-i Rz* (s. 91) Yok Mevln Kemlddn-i Mes'd* (s. 91-2) Hfz- erbet69 (s. 92) Yok Yok

Mevln Hakr (s. 259) Mevln Esr (s. 259) Mevln Sa'd (s. 259) Hvce Keln- Bezzz (s. 259) Hvce Mansr (s. 259) Sultn Mahmd (s. 259-60) Mevln Nizm (s. 260) Yok Mevln Dm (s. 260) Baba rde (s. 260) Mevln Sf (s. 260) Mevln Hamd* (s. 260) Mevln Bihit (s. 261) Mevln Fign (s. 261) Mevln err (s. 261) Mevln Fed' (s. 261) Mevln Mahrem (s. 261) Mevln Mahrem (s. 261-2) Mevln Vlih (s. 262) Seyyid Haner* (s. 262) Mevln Zr (s. 262) Mevln Nzr (s. 262) Mevln Zt (s. 262) Mevln Mr Al (s. 262) Pehlevn Ktib (s. 262-3) Yok Bht-i ihrum Pehlevn Muhammed* (s. 264-5) Seyyid Ser-brehne (s. 265) Mevln Burhn (s. 265-6) Yok Mevln Mes'd (s. 266) Hfz- erbeti70 (s. 267) Yok Yok

bilig-13/Bahar2000

48
Mr Atullh71(s. 92) Mr Murtz (s. 92-3) Mevln Hseyin V'iz (s. 93) Mevln Mu'n V'iz (s. 94) Yok Mr Hvnd (s. 94) Yok Mevln Hamdddn (s. 94) Mevln Kemlddn-i Hseyin (s. 94-5) Seyyid htiyr* (s. 95) Moll Muhammed-i Bedah* (s. 95-6) Yok Mr Hseyin-i Mu'amm' (s. 96) Yok Yok Seyyid Ca'fer (s. 96) Mr Hseyin-i Bverd73* (s. 97) Mr Gysuddn75 (s. 96-7) Mr Eseduilh (s. 97) Yok Mevln Al (s. 98) eyhzde(-i) Prn77 (s. 97) Mevln Saf (s. 98) Mevln ihb- Mdevven80*. (s. 97) Hfz Cellddn-i Mahmd (s. 98) Mevln Nm* (s. 98-9) Mevln Abdulvsi' (s. 99) Mevln Sultn Muhammed* (s. 99) Yok Mevln Muhammed N'n* (s. 99-100) Mevln Nr (s. 100) Mevln r Al (s. 100) Mr Atullh72 (s. 266) Mr Murtz (s. 267-8) Mevln V'iz* (s. 268-9) Mevln Mu'n V'iz (s. 269) Yok Mevln Mr Hvnd* (s. 270) Yok Mevln Hamdddn (s. 270) Mr Kemlddn-i Hseyin (s. 270-1) Seyyid htiyr* (s. 271) Mevln Muhammed-i Bedah (s. 271-2) Yok Mr Hseyin-i Mu'amm' (s. 272) Yok Yok Seyyid Ca'fer (s. 272) Seyyid Hseyin-i Bverd74* (s. 273) Seyyid Gysuddn76 (s. 272-3) Yok Yok Yok eyhzde-i Prn78 (s. 275) Mevln Saf79 (s. 275) Yok Hfz Cellddn-i Mahmd (s. 275) Mevln Nm (s. 275-6) Mevln Abdulvsi' (s. 276) Hvce Sultn Muhammed (s. 277) Mevln Mrek-Hseyin* (s. 276) Mevln Muhammed N'n* (s. 276) Mevln Nr (s. 276-7) Mevln r Al81 (s. 273)

326. 327. 328. 329. 330. 331. 332. 333. 334. 335. 336. 337. 338. 339. 340. 341. 342. 343. 344. 345. 346. 347. 348. 349.

Mir Atullh (s. 141-2) Mr Murtz (s. 142-3) Mevln Hseyin V'iz (s. 143) Mevln Mu'n V'iz (s. 144) Sultn brhm-i Ma'a' (s. 144-5) Mr Hvnd (s.145) Mevln Hvnd Mr (s. 145-6) Mevln Hamdddn (s. 146) Mr Kemlddn-i Hseyin (s. 146-7) Mr htiyrddn (s. 147-8) Mevln Muhammed-i Bedah (s. 148) Mevln Hc Muhammed (s. 149) Mr Hseyin-i Mu'ammy (s. 149-50) Hfz Muhammed Sultn h (s. 150) Mevln Fahr (s. 150) Seyyid Ca'fer (s. 150-1) Emir Seyyid Hasan- Ebverd(s. 151-2) Seyyid Gysuddn (s. 152) Seyyid Esedullh (s. 152) Mevln Ksm (s. 152) Mevln Al (s. 153) eyhzde(-i) Prn (s. 153) Mevln Saf (s. 253) Mevln ihb (s. 154)

350. Hfz Cellddn-i Mahmd (s. 154) 351. Mevln Ny (s. 154-5) 352. Mevln Abdulvsi'(s. 155) 353. Hvce Sultn Muhammed (s. 155-6) 354. Mrek Hseyin (s. 156) 355. Mevln Muhammed Nmen (s. 156-7) 356. Mevln Nur (s. 157) 357. Mevln r Al (s. 157-8)

bilig-13/Bahar2000

49

358. Mevln Sultn Al (s. 158) 359. Mevln Sultn Al-i Kyin (s. 158) 360. Mevln erf-i Bg- ehr (s. 158-9) 361. Mevln h Al (s. 159) 362. Mevln Behll (s. 159) 363. Sf Pr-i Si-sad Sle (s. 159-60) 364. Mevln Vasl (s. 160) 365. Mevln Gysuddn (s. 160) 366. eyhzde-i Ensr (s. 160-1) 367. eyh Abdullh (s. 161) 368. Hvce Mahmd (s. 161-2) 369. std Kul Muhammed (s. 162) 370. Mevln erbeti (s. 162) 371. Pehlevn Dervi Muhammed 372. 373. 374. 375. (s. 163) nisi Hseyn (s. 163) Muhammed Al (s. 163) Pehlevn Sultn Al-i Ktigr (s. 163) Hvce Eb Sa'd (s. 163-4)

Mevln Sultn Al (s. 100-1) Derv Sultn Al-i Kyin* (s. 101) Yok Yok Yok Derv Sf* (s. 101) Mevln Vasl (s. 101) Mevln Gysuddn Al* (s. 102) eyhzde-i Ensr (s. 102-3) eyh Abdullh86 (s. 103) Hvce Mahmd- Sebzvr* (s. 103) std Kul Muhammed (s. 103) Mevln erbet (s. 103-4) Yok Yok Yok Yok Hvce Eb Sa'd-i Mehne* (s. 104) Mevln Hc (s. 104) Mevln Abdurrezzk (s. 104) Mevln Hc (s. 104) Mevln Cemlddn (s. 104-5) Hvce Eb'n-nasr* (s. 105) Hvce Hseyin-i Kreng (s. 105) Yok Yok Hvce Eb Thir (s. 05) Hvce Kutbuddn Muhammed* (s. 105) Mevln Muhammed-i Horasn (s. 106) Hvce Kemlddn-i Hseyin (s. 106) Hvce Abdullh- Sadr (s. 106) Yok

Mevln Sultn Al82 (s. 273-4) Mevln Sultn Al-i K'in83 (s. 274) Yok Yok Yok Derv Sfi84* (s. 274) Mevln Vasl85 (s. 274) Mevln Gysuddn (s. 277) eyhzde-i Ensr (s. 277) eyhzde-i Abdullh87 (s. 277) Hvce Mahmd (s. 277) std Kul Muhammed88 (s. 278) Mevln erbet89 (s. 279) Yok ' Yok Yok Yok Hvce Eb Sa'd (s. 277-78) Mevln Hc (s. 278) Mevln Abdurrezzk (s. 278) Mevln Hc (s. 278) Mevln Cemlddn (s. 278) Hvce Eb Nasr- Mehne* (s. 278) Hvce Hasan* (s. 279-80) Yok Yok Hvce Eb Thir (s. 280) Hvce Kutbuddn Ahmed (s. 280) Molla Muhammed-i Horasn* (s. 280) Hvce Kemlddn-i Hseyin (s. 280-1) HvceAbdullh*(s.281) Yok

376. Mevln Hc (s. 164) 377. Mevln Abdurrezzk (s. 164) 378. 379 380. 381. 382. 383. 384. 385. Mevln Hc (s. 165) Mevln Cemlddn (s. 165) Hvce Eb Nasr (s. 165) Hvce Hseyin-i Kreng (s. 166) Hvce Kutbuddn (s. 166) Hvce Ysuf- Mehne (s.166-7) Hvce Eb Thir (s. 167) Hvce Kutbuddn Ahmed (s. 167)

386. Mevln Muhammed-i Horasn (s. 167-8) 387. Hvce Kemlddn-i Hseyin (s. 168) 388. HYce Abdullh- Sadr (s. 168-9) 389. Hvce Yahya (s. 169)

bilig-13/Bahar2000

50

390. Mevln Fashuddn (s. 169-70) Trtni Meclisning hiri (s. 170) Biinci Meclis 391. Emr Devlet h (s. 171) 392. Hseyin Al-i Celyir (s. 172) 393. Haydar (s. 172-3) 394. Abdulvehhb (s. 173) 395. Sultn Hseyin (s. 174) 396. Mr brhm (s. 174) 397. Muhammed Slih (s. 174-5) 398. rem (s. 175) 399. Mr Ik (s. 175) 400. Mr Al-i Dost (s. 176) 401. Yamguri Big (s. 176) 402. Muhammed Al-i Celyir (s. 176) 403. Mevln Kevkeb (s. 177) 404. brhm Muhammed Halil (s. 177) 405. Mr Habbullh (s. 177) 406. Muhammed Ca'fer (s. 177-8) 407. h Kul Uygur (178) 408. Derv Abdullh (s. 178) 409. Abdulkahhr (s. 178-9) 410. Big MeIek(s. 179) 411. Sk (s. 179-80) Biinci Meclisnin Gyet (s. 180) Altn Meclis 412. 413. 414. 415. 416. 417. 418. Ahmed Hc Big (s. 181) Hvce Hord (s. 182) Ebu'l-bereke (s. 182-3) Hvce Hvvend (s. 183) Emr Mahmd Barlas (s. 184) Derv uhd (s. 184) Mevln M'min (s. 184)

Hvce Fashuddn* (s. 106-7) Yok Meclis-i Pencum Emr Devlet h (s. 108) Hasan Al-i Celyir* (s. 108-9) Mr Haydar* (s. 109) Abdulvehhb (s. 109-10) Sultn Hseyin (s. 110) Yok Muhammed Salih (s. 110) Yok Mr Ik (s. 110-1) Mr Al-i Dost (s. 111) Yamguri Big (s. 111) Muhammed Al-i Celyir (s. 111) Mevln Kevkeb (s. 111) Mr brhm* (s. 111-2) Mr Habbullh (s. 112) Muhammed Ca'fer (s. 112) h Kul (U)ygur (s. 112) Derv Abdullah (s. 112) Abdulkahhr (s. 112) Big Kul* (s. 112-3) Sk (s. 113) Yok Meclis-i eum Emr Ahmed Hc Big* (s. 114) Hvce Hord (s. 114) Ebu'l-bereke (s. 115-6) Hvce Hvvend (s. 116) Mr Mahmd Barlas (s. 116) Mevln Fn* (s. 116) Mevln M'min (s. 116-7)

Hvce Fashuddn* (s. 281) Yok Bihit-i Pencum Emr Devlet h bin Frz h* (s. 282) Emr Hasan- Celyir* (s. 282) Mr Haydar* (s. 282) Mr Abdulvehhb (s. 283) Mr Sultn Hseyin* (s. 283) Yok Mr Muhammed Slih* (s. 283) Yok Mr Ik (s. 283) Mr Al-i Dost (s. 283) Yamguri Big (s. 283-4) Muhammed Al- Celyir (s. 284) Mevln Kevkeb (s. 284) brhm Hall (s. 284) Mr Habbullh (s. 284) Muhammed Ca'fer (s. 284-5) h Kul Uygur (s. 285) Derv Abdullh (s. 285) Abdulkahhr (s. 285) Yok Melik Sk Big* (s. 285) Yok Bihit-i eum Ahmed Hc Big (s. 286) Hvce Husrev* (s. 286) Kd Ebu'l-bereke* (s. 286-7) Hvce Fazlullh* (s. 287) Mr Mahmd Parlas* (s. 287-8) Mevln Fn* (s. 288) Mevln M'min-i Semerkand (s. 288)

bilig-13/Bahar2000

51

419. rif-i Ferket (s. 185) 420. Mevln Nsruddn (s. 185) 421. Mevln Beky (s. 185-6) 422. Mevln Hayr (s. 186) 423. 424. 425. 426. Mevln Syil (s. 186) Mevln ems (s. 86) Mevln Slih (s. 187) Mevln Derv-i Diheg (s. 187)

Mevln Arif* (s. 117) Mevln Nsruddn (s. 117) Mevln Bek' (s. 117) Mevln Hayr (s. 117) Mevln Syil (s. 118) Mevln ems (s. 118) Mevln Slih (s. 118) Derv-i Diheg* (s. 118) Kd s (s. 118-9) eyh Necm (s. 119) H ce Fazlullh* (s. 119) Yok Yok Mevln ehd (s. 119-20) Mevln Hmy (s. 120) Yok Mevln Hlid (s. 120) Moll Yri* (s. 120-1) Mevln Mrek (s. 121) Yok Mevln Fazlullh (s. 121) Mevln Mu'n (s. 121) Hvce' md (s. 121-2) Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok
v

Mevln Arif (s. 288) Mevln Nsruddn (s. 288) Mevln Bek' (s. 288-9) Mevln Sabr* (s. 289) Mevln S'il (s. 289) Mevln ems (s. 289) Mevln Slih* (s. 290) Derv-i Diheg (s. 290-3) Kd s (s.293-4) eyh Necmddn* (s.295-6) Hvce Efdal (s. 296) Yok Yok Mevln ehd (s. 296-7) Mevln Hm90 (s. 298-9) Glhan (s. 297-8) Mevln Hlid (s. 298-9) Mevln Yr (s. 299) Mevln Mrek* (s. 299) Yok Mevln Fazlullh (s. 299) Mevln Mu'n (s. 299) Hvce'md91(s.312) Hvce Muzaffer-i Mi'mr (s. 300) Mevln Beyn (s. 300) Mevln Vef' (s. 301) Mevln Ens-i Ktib (s. 301) Mevln Hurrem (s. 301-2) Mevln Gark (s. 302) 'Alhn Mrz (s. 302) Kek Big (s. 302) Mevln geh (s. 302) Mevln Sft (s. 303) Mevln Thir (s. 303) Mr Hmyn (s. 303) h Inyetullh (. 303-4) h Mahmd Cn (s. 304) h Mazhar (s. 304) Mevln Refk (s. 304-5) Mevln Hakr (s. 305) Mevln Cezev (s. 305) Mevln Fed (s. 305)

427. Kd s (s. 187-8) 428. eyh Necm (s. 188) 429. H ce Efdal (s. 188-9) 430. Edhem-i brhm (s. 189) 431. Hvce Alddn (s. 189-90) 432. Mevln ehd (s. 190) 433. Mevln Hmy (s- 190-1) 434. Yok 435. Mevln Hlid (s. 191) 436. Mevln Yri (s. 191) 437. Mevln Mrek (s. 192) 438. Mevln Ehl (s. 192) 439. Mevln Fazlullh (s. 192-3) 440. Mevln Mu'n (s. 193) 441. Hvce md (s. 193) 442. 443. 444. 445. 446. 447. 448. 449. 450. 451. 452. 453. 454. 455. 456. 457. 458. 459. 460. Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok
v

Yok
Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

bilig-13/Bahar2000

52

461.
462. 463. 464. 465. 466. 467. 468. 469. 470. 471. 472. 473. 474. 475. 476. 477. 478. 479. 480.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mevln Beyzy (s. 193) Seyyid 'imd (s. 194) Altnci Meclisning Nihyeti (s. 194) Yitinci Meclis

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mevln Beyz* (s. 122) Seyyid 'md (s. 122) Yok Meclis

481. 482. 483

Mevln ems (s. 305-6) Mevln Btn (s. 306) Mevln Helk (s. 306) Mevln efk (s. 306) Mevln Fn (s. 306-7) Mevln Fign (s. 307) Mevln Kabl (s. 307) Mevln Hayrn (s. 307-8) Mr Fen (s. 308) Mevln Ruh (s. 308) Mevln Tt (s. 308) Mevln Htem (s. 308) Hvce Maksd- Kzern (s. 309) Mevln Celddn Muhammed-i Devvn (s. 309-10) [Burada zikredilen irin ismi Belirtilmemitir] (s. 311) Hvce Mes'd (s. 311) Mevln Selm (s. 311) Mevln Medh (s. 311) Mevln Nasb (s. 311-2) Mevln Feth (s. 312) Mevln Delll (s. 312) Mevln Beyz92* (s. 312) Seyyid 'mdddn93* (s. 312) Yok Bihit-i Heftum

484. Timur- Grgn (s. 195-6) 485. Hakan- Sa'd hruh Mrz (s. 196-7) 486. Eb Bekr Mrz (s. 197) 487. Sultn skender-i rz (s. 197-8) 488. Halil Sultn (s. 198) 489. Ulug Big Mrz (s. 199) 490. Baysungur Mrz (s. 199) 491. Bbr Mrz (s. 200) 492. Abdullatf Mrz (s. 200) 493. Cihnh Mrz(s.201)

Emr Timur- Grgan* (s. 123-4) Hakan- Sa'd hruh Mrz (s. 124) Eb Bekr Mrz (s. 124) Sultn skender-i rz (s. 124-5) Halil Sultn (s. 125) Ulug Big Mrz (s. 125) Baysunkur Mrz (s. 125) Bbr Mrz (s. 126) Abdullatf Mrz (s. 126) Yok

Sultn Timur Han* (s. 313) Hakan- Sa'd hruh Mrz (s. 314) Yok Yok Yok Mrz Ulug Big (s. 314) Baysungur Mrz (s. 314) Bbr Mrz (s. 315) Mrz Abdullatf (s. 315) Yok

bilig-13/Bahar2000

53

494. 495. 496. 497. 498. 499. 500. 501. 502. 503. 504. 505. 506.

Ya'kb Mrz (s. 201) Seyyid Ahmed Mrz (s. 201-2) Sultn Ahmed Mrz (s. 202) Baykara Mrz (s. 202) Kiik Mrz (s. 202-3) Sultn Bed'u'z-zamn Mrz (s. 203-4) h Garb Mrz (s. 204-5) Feridun Hseyin Mrz (s. 205) Muhammed Hseyin Mrz (s. 205-6) Baysungur Mrz (s. 206) Sultn Mes'd Mrz (s. 206) Sultn Al Mrz (s. 206) (Sekizinci Mecliste gemektedir.) Yitinci Meclisning Tkencisi (s. 207) Sikizinci Meclis

Yok Seyyid Ahmed Mrz (s. 126) Sultn Ahmed Mrz (s. 126-7) Baykara Mrz (s. 127) Kiik Mrz (s. 127) Sultn Bed'u'z-zamn* (s. 127-8) h Garb Mrz (s. 128) Feridun Hseyin Mrz (s. 128-9) Yok Yok Yok Yok (Sekizinci Mecliste gemektedir.) Yok Meclis-i Hetum Ebu'I-gazi Sultn Hseyin Bahdu-Han (s. 130-1)

Yok Seyyid Ahmed Mrz (s. 315) Yok Yok Mrz Kiik (s. 315) Sultn Bed'u'z-zamn* (s. 315-6) Yok Yok Yok Yok Yok Yok Sultn Hseyn Mrz (s. 316) Yok Biht-i Hetum Ravza-i Evvel eyh Eb Sa'd Fazl bn Ebi'l-hayr(s. 317-8) eyh Mecdd bin dem (s. 318) mm Ahmed-i Gazl (s. 318) eyh Evhaduddn-i Krmn (s. 318-9)

507.

Sultns-seltn Ebu'I-gazi Sultn Hseyin Bahdr Han (s. 208-251) Halvet (s. 251-2)

508. 509. 510. 511. 512.

Mevln Lutf (s. 252-3) Mevln Kabl (s. 253-6) Yok Meclis-i Nohum Ksm- Evvel Zikr-i Letyif-i Hazret-i Mr (s. 133-6) Ksm- Devvum Zikr-i Sdt-i 'zm Yok Yok Yok Yok Yok Yok Mr Abdlbk(s. 137) Emr Seyyid erf (s. 137) Mr Muhammed Mr Ysuf (s. 137) Mrz Asgar (s. 137-8) Mr Sultn brhm Sadr (s. 138) Emr Hsrev (s. 138)

eyh Mecduddn-i Bagddek (s. 319) eyh Necmddn-i Kbr (s. 319-20) eyh ihbuddn (s. 320) eyh Cemlddn-i Gln (s. 320) ey Necmddn-i Dye (s. 320) eyh Seyfddn-i Bharz (s. 320-1) eyh Cellddn Beh'l-veled (s. 321) eyh Ziyddn (s. 321) eyh nmuddn-i Rfi' (s. 321-2) Hakm Esrddn-i Ebher (s. 322) Fahruddn-i Rz (s. 322-3)

Yok 513. 514. 515. 516. 517. 518. 519. 520. 521. 522.

bilig-13/Bahar2000

54

523. 524. 525. 526. 527. 528. 529. 530. 531. 532. 533. 534. 535.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

536 537 538

539. 540. 541. 542. 543. 544. 545. 546. 547. 548. 549. 550. 551. 552. 553. 554. 555. 556. 557. 558. 559. 560. 561. 562. 563. 564. 565.

Seyyid Hakm (s. 138) Emr Efdal(s. 138-9) Emr brhm-i Knn (s. 39) Emr erf (s. 139) Mr Hmyn (s. 139) Emr Ksm (s. 139-40) Mr Him (s. 140) Ksm- Sivvum Zikr-i Letyif-i slm ki... Mevln Nizmddn (s. 141) Molla Cellddn Muhammed-i Devvn(s. 141) Sa'dddn Mes'du'l-emn (s. 141-2) Kd Nrullh (s. 142) Mevln geh (s. 142-3) Husm-i V'iz (s. 143) Hafz Al (s. 143) Hvce Hafz Mr (s. 144) Hfiz Sultn Al-i Obah (s. 144) Baba Abdullh eme Mln(s. 144) Kd Yahy (s. 144) Hvce Him (s. 144-5) Moll Mr (s. 145) Moll Nesm (s. 145) Moll Gysddn Muhammed (s. 145) Hvce Ebu'l-ksm (s. 145) Abd'l-m'min (s. 145) Moll Ali Feyz(s. 145) Ksm- ihrum Zikr-i Fuzal-y Vcib'l-ihtirm ki... Moll Hasan Al (s. 146) Moll Zlli (s. 146) Molzde-i Moll Abdulgaffr (S. 146) Moll Lik' (s. 146) Hvce Beh'ddn (s. 146) Hvce Eyyb (s. 147) Moll Skin (s. 47)

eyh Muhyiddn (s. 323) Hvce Nasruddn-i Ts (s. 323-4) Hakm Enver (s. 324-5) Hakm Erzak Efdaluddn-i Herev (s. 325-6) Esrddn-i Umn (s. 326) Esrddn-i Fergn (s. 326) mm-i Herev (s. 327) Ibn-i Halb-i Gencei (s. 327) Evhad-i Mergai (s. 327-8) Ebu'1-ul-i Gencei (s. 328-9) Cemlddn-i Restak (?) (s. 329) Cellddn-i Atk(s. 329) Seyyid Cemlddn-i K (s. 330) Seyyid Hasan- Gaznev (s. 330) mer Hayym (s. 330) Hkn (s. 330-3) Fahr-i Gurgn (s. 333) Hvc Kirmn (s. 333-4) Dakk (s. 334-5) Emre-i Mervez (s. 335) Ref'uddn-i Bekrn (s. 335-6) Rdek(s. 336-7) eyh Sa'd-i Muslihiddn bin erefddn-i rz (s. 337-8) Raziyuddn Baba (s. 338) Sirc (s. 338) Sirc-i Kumr (s. 338) Hakm Sen (s. 339) Sa'd beh (s. 339) erefddn-i sfahn (s. 339) Zahruddn-i Fryb (339-41) Unsur (s. 341-2) Abdulvsi'-i Cebel (s. 342-3) mduddn-i Lor (s. 343) Kd Osmn- Mk (s. 343) Firdevs (s. 343-5) Ferruh (s. 345-6) Mu'izz (s. 346-7) Sbir (s. 347-8) Kemluddn sm'l-i sfahn (s. 348)

bilig-13/Bahar2000

55

566. 567. 568. 569. 570. 571. 572. 573. 574. 575. 576. 577. 578. 579.

Yok

Hafz Penh (s. 147) Ksm- Pencum Zikr-i Letyif-i Erbb- Hner

Nsr- Husrev (s. 348-9) Hmm (s. 349) Redddn-i Vatvat (s. 349) Mehset (s. 350) 'ie-i Mukriye (s. 350) Bce Mneccime (?) (s. 351) Mevln Mu'ini (s. 351) Szen (s. 351-2) eyh Nizm (s. 352-3) Selmn- Svec (s. 353-4) Muhammed Ussr (s. 354) Hfiz- rz (s. 354-5) eyh Keml-i Hucend (s. 355-6) Mr Al r (s. 357-8) Ravza-i Devvum Sultn Selm h (s. 359-64) Mevln Behuddn Al (s. 364-6) eyh Abdullh- ebuster (s. 366-9) Mevln emsddn-i Berda' (s. 370-7) eyh Mridddn (?) (s. 377) Mevln Hazn (s. 377-8) Mevln Abdullah (s. 378-9) Hvce Him (s. 379) Mevln Bek (s. 379) Mevln Hayret (s. 379) Hvce Eyyb (s. 380) Hvce Muhammed-i Ketf (s. 381) Mevln Sedd-i Tabb (s. 381) Mevln Habb (s. 381) Mevln Basir-i Acem (s. 381-2) Mevln Halv (s. 382) Mevln Selm (s. 382) MrAbdlbk(s. 382-3) eyh Ebu'1-vecd (s. 383) eyhzde-i Lhc (s. 383) Gysuddn-i Sabbg (s. 383-4) Hvce Necm (s. 384) Moll Mevln Rz-i Bagdd

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Moll Sultn Muhammed Handn (s. 148) Moll Abdi-i Kalender (s. 148) Moll Nizm- Bedr (s. 148) Mevln Mahmud- Ktib (s. 148) Moll Mr Al (s. 148-9) Hvce Ebu'l-ksm (s. 149) Moll Cemd-i Mneccim(s. 149) Moll Hc Al(s. 149) Moll Emn'llh (s. 149) Ksm- eum Zikr-i Letyif-i Syir 'Avam Molla Abdussamed (s. 150)
Moll Keln-i Mu'amm' (s. 150)

580. 582. 583. 584. 585. 586. 587. 588. 589. 590. 591. 592. 593. 594. 595. 596. 597. 598. 599. 600. 601. 602. 603. 604. 605. 606. 607.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Mevln lm (s. 150) Moll Gysuddn Muhammed (s. 150-1) Moll Sdk (s. 151) Molla'Arif (s. 151) Moll Hc Muhammed-i Fta (s. 151) Kd Nrullh-i Sve (s. 151) Mevln Sultn Al (s. 151) Moll Sdk (s. 151-2) Mevln Sf-i Tzp (s. 152) Moll Gysuddn Al (s. 152) Mevln Gysuddn Al (s. 152) H ce Hfz Ahmed (s. 152) Mevln Haydar Kule (s. 152-3) Hvce Hfz (s. 153) Dervi Ksm (s. 153) Moll Hayret (s. 153) Moll Peym (s. 153-4) Moll Hc Muhammed (s. 154) Moll Dervi Muhammed (s. 154) Mevln Meclis (s. 154) Moll Saf-i Kirmn (s. 154) Feyz-i Kredger (s. 154)
v

bilig-13/Bahar2000

56

608. 609. 610. 611. 612. 63. 614. 615. 616. 617. 618. 619. 620. 621. 622. 623. 624. 625. 626. 627. 628. 629. 630. 631. 632. 633. 634. 635. 636. 637. 638. 639. 640. 641. 642. 643. 644. 645. 646. 647. 648. 649. 650.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Moll h Muhammed (s. 154-5) Moll Re's (s. 155) Mevln Kutbuddn (s. 155) Mevln Abdulcell (s. 155) Moll Kevkeb (s. 155) Moll Vlih-i Semerkand (s. 155) Moll Hicr-i Endicn (s. 155) Moll Lik' (s. 155-6) Moll Maksd- Trger (s. 156) Moll Ysuf (s. 156) Moll Dost (s. 156) Moll ihb (s. 156) Moll Yakn (s. 157) Moll Muizzleng (s. 157) Moll sm (s. 157) Moll Bdlleng (s. 157) Moll Serv (s. 157) Hvce Thir Muhammed (s. 158) Moll Ferhd (s. 158) Moll Sadr (s. 158) Moll Cezv (s. 158) Moll Feth (s. 158) Halk-i Buhr (s. 158) Moll Meyl (s. 159) Moll Mukm (s. 159) Moll Rh-i Buhr (s. 159) Moll Reh' (s. 159) Moll Al-i Buhr (s. 159) Moll Bel' (s. 159) Moll Tufeyl (s. 160) Moll Serk-yi Buhr (s. 160) Moll Crm (s. 160) Hm-i Semerkand (s. 160) Fn-i Kr (s. 160) Moll Zihn (s. 160) Moll Lisn (s. 160-1) Fign (s. 161) Mevln Glhan (s. 161) Vahd (s. 161) Muhibb-i Nibr (s. 161) Dvne-i Nibr (s. 161) Sleymn- Trkmn (s. 161-2)

(s. 384) Mevln Sedd-i Tabb-i Gln (s. 384) Seyyid erf(s. 384-5) Mevln Refk (s. 385) Mevln ihb (s. 385) Dvne-i Belh (s. 386) Mevln Sadr- Dvne (s. 386) Mevln Nergis (s. 386) erf-i rz (s. 386-7) Ehl-i rz (s. 387) Mevln Ysuf- Merev (s. 387) Mevln Mekteb (s. 387-8) Mevln Sabh (s. 388) Mevln te (s. 388-9) eyh Fethullh (s. 389) Mevln Red-i Kzern (s. 389) Mevln Mukm-i Kzern (s. 389-90) Mevln Tlib (s. 390) Mevln Visl-i K (s. 390) Mevln Nasr-i Leng (s. 390) Kd Abdullh-i Gln-i Lhcn (s. 390) Mevln Yr (s. 390) Mevln h Mahmd (s. 391) Mevln Sf (s. 391) Mevln Fahr-i Halhl (s. 391-2) Heftreng (s. 392) Mr 'Ayn (s. 392) Mevln Serv (s. 392) Mevln Beh' (s. 393) Mevln Fethullh-i Ktib (s. 393) Mevln 'md-i Ktib (s. 394) Mevln Habb-i Ktib (s. 394) Mevln Latf (s. 394) Mevln Him (s. 394) Mevln Misl (s. 395) Mevln Mecdddn-i K (s. 395) Kd Selmullh (s. 395) emsddn Muhammed-i Latf (s. 395-6)

bilig-13/Bahar2000

57

651. 652. 653. 654. 655. 656. 657. 658. 659. 660. 66. 662. 663. 664. 665. 666. 667. 668. 669. 670. 671. 672. 673. 674. 675. 676. 677. 678. 679. 680. 681. 682. 683. 684. 685. 686. 687. 688. 689. 690. 691. 692. 693.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Moll Sk(s. 162) Moll Hc(s. 162) Moll Hvce Hybn (s. 162) Moll Vasf (s. 162) Moll h Hseyn (s. 162) Moll Bhd (s. 162) Moll Efser (s. 163) Moll Ndir (s. 163) Moll Veys (s. 163) Moll Abdullh (s. 163) Mevln Ysuf ker (s. 163) Moll Ahmed-i Serrc (s. 163) Mevln Zarf (s. 163) Moll reti (s. 164) Moll Babacan (s. 164) Kr Latf(s. 164) Mevln Lutf (s. 164) eyh-zde(s. 164) Mevln Nr (s. 164) fk (s. 164) Fr(s. 165) Moll Hs(s. 165) Vasf(s. 165) Al'ulmlk (s. 165) Moll Ksm sm (s. 165) Moll Hicr (s. 165) Moll Seyr (s. 165) Moll Muhammed Ali (s. 165-6) Moll Abdulkerim (s. 166) Mrz Ali-i Halac (s. 166) Moll Fakr (s. 166) Moll Crb (s. 166) Moll Sevdy (s. 166) . Moll Necm (s. 166) Moll Besmei (s. 166) Moll Kavs (s. 167) Moll Mn-i Trbet (s. 167) Moll Ebu'l-ma'l (s. 167) Moll Tbi' (s.167) Mevln h Muhammed (s. 167) Dervi Haydar- Tunyn (s. 167) h Muhammed Kur (s. 167) Moll Derv (s. 168)

Kd eyh-i Kebr (s. 396-7) Mevln Pertevi (s. 397) Mevln Nasb-i Gln (s. 398) Mevln Muhyiddn (s. 398) Mevln md (s. 399) Mevln Muhammed Mezheb-i Kirmn (s. 400) Mevln Erd (s. 400) Mevln Kabl (s. 400) Rzbeh (s. 400) Mevln Hurrem (s. 401) Mevln Fahr (s. 401) eyh Muhammed-i Tebrz (s. 401) Mevln Cevher (s. 402) Mevln Rfk (s. 403) Mevln 'Ay (s. 403) [Burada geen irin smi zikredilmemitir] (s. 403) Mevln Seyf (s. 403-4) Mevln Yr (s. 404) Mevln H-i Horsn (s. 404) Mevln Merev (s. 404) Mevln Ferruh (s. 404-6) Emn (s. 406-7)

bilig-13/Bahar2000

58

694. 695. 696. 697. 698. 699. 700. 701. 702. 703.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

704. 705. 706.

Yok Yok Yok

707. 708. 709. 710. 711. 712. 713. 714. 715. 716. 717. 718. 719. 720. 721. 722. 723. 724.

Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Mevln Nrullh (s. 168) Moll Nev(s. 168) Moll Za'fileng (s. 168) Melik Muiziddn (s. 168) Moll Firk (s. 168) Moll Zeynddn Ali (s. 168) Moll Mcrimi (s. 169) Mrem Siyah (s. 169) Moll Mahremi Mr ikr (s. 169) Moll Ksm Gamze (s. 169) Ksm- Heftum Zikr-i Letyif-i Vzer-y l-mikdr Hvce Mrek (s. 170) Moll Hasanal (s. 170) Mrz Ksm (s. 170) Ksm- Hetum Zikr-i Letyif-i mer-y Nmdr Mrz Mukm Keyhusrev (s. 171) Ksm Veled (s. 171) Mogol Abdulvehhb (s. 171) Emr Rstem Al (s. 171) h Veled Big (s. 171-2) Emr Muhammed Ysuf (s. 172) Emr Maksd Gulm (s. 172) Yr Muhammed Rahne (s. 172) Dost Hseyn (s. 172) hek(s. 172) Emr Sultn Vel (s. 172) Ksm- Nohum Zikr-i Letyif-i Seltn-i Kmgr... Sultn Mahmd Mrz (s. 173) Sultn Mes'd Mrz (s. 173) Baysunkur Mrz (s. 174) Zahrddn Muhammed Bbr Pdih (s. 174) Ubeydullh Hn (s. 174) Muhammed Mmin Mrz (s. 174-5) Hmyn Mrz (s. 175) Htime (s. 176-8)

bilig-13/Bahar2000

59

AIKLAMALAR * Cveynli Sil ile Kurlu Sil farkl irler olmasna ramen Kazvn ikisini birbiriyle kartrm ve ikisi iin de birbirine benzer ifadeler kullanmtr. ** Kurlu Sil ile Cveynli Sil farkl irler olmasna ramen Kazvn ikisini birbiriyle kartrm ve ikisi iin de birbirine benzer ifadeler kullanmtr. . Mesel, Birinci ve ikinci Meclise 5; nc ve drdnc Meclise ise 83 yeni ir ilve edilmitir. nc ve drdnc Meclise eklenen 83 irin iinde Mehedli 23 tane gen kabiliyet de vardr. Yaplan bu ilveler eserin sonuna deil, kabiliyetlerine gre metne yerletirilmilerdir (Al r Nev, 1961 [nsz]). . Parantez iersindeki sayfa numaralar, M'eclis'n-nefis'in Takent basksna aittir. Bak. Al r Nev, 1961. Parantez iersindeki sayfa numaralar, Meclis'n-nefis'in Takent basksna aittir. Bak. Al r Nev, 1961. . Al r Nev, yazd bir risle ile, mridi ve yakn dostu olan Seyyid Hasan- Erder'in hayat, ahvli ve fikirlerini ustalkla anlatmtr. Bak. Eraslan, 1971. . Al r Nev yazd bir risle ile, stad ve yakn dostu olan ve devrinin nde gelen edebiyat, bestekr, tabib ve sofisi Pehlevn Muhammed'i btn ynleriyle ustalkla tantmtr. Bak. Eraslan, 1980. . Al r Nev, Meclis'n-nefis, (Tayrlovi: Suyima Ganieva - Mesul Muharrir: Vohid Zohidov), zbekistan SSR Fahlar Akademisi, Takent 1961. . Al r Nevy, Meclis'n-nefyis, (Ha zrlayanlar: Hseyin Ayan - Kemal Yavuz - Efrasiyap Gemalmaz - Recep Toparl - Gnl Ayan Yavuz Akpnar), Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yayn No: 2,
7 6 5 4 3 2 1

Aratrma Serisi No: 2, Erzurum 1995. . Keli Parantez iindeki isim Bahristn'da geen eklini gstermektedir. . Parantez iersindeki sayfa numaralarnn birincisi Kazvn'nin Meclis'n-nefis Tercmesi'ne (bak. Al r Nev, 1323), ikincisi ise Cm'nin Bahristn'na (bak. Cm, 1371) aittir. . Emn iin kullanlan Semerkand nisbesinden onun Semerkandl olduu anlalmakta dr. . Bverdlidir. lk nce Hver mahlasn kullanmtr. Gayb leminden ona cezbe ulanca, halk arasndan karak da ve lde gezip dolat. nceki haline tekrar dnnce yeniden halk arasna girdi ve Sevd mahlsn kulland. Baysungur adna sylenmi birok kasidesi vardr. Gazel de sylemitir. u matla onundur: Benin anber, yanan gl, ayva tylerin reyhandr. Azn gonca, diin inci ve dudan mercandr. Doksan yldan fazla yaamtr. 853 ylnda vefat etti. Kabri Bverd'in Skkn kyndedir. ki garip oul brakmtr. . lk nce Hver mahlsn kulland. Meczup olup dada ve lde plak ayak gezdi. Meczupluktan kurtulup tekrar akl bana gelince, mahallesinin ocuklar ona 'sevd' dedikleri iin Sevd mahlasn ald. Sultan Baysungur Mrz'nn methi hakknda sylenmi birok ho ve gzel kasidesi vardr. u matla' beyti onun bir kasidesindendir: Benin anber, yanan gl, ayva tylerin reyhandr. Azn gonca, diin inci ve dudan mercandr. Mevln Sevd seksen yl yaamtr. Sylerler ki, Mrz Baysungur'un k idi. Bir gn Mrz'yla evinin atsnda oturmutu. Mrz ona: eer beni seviyorsan atdan aaya atla ve benim dostluumda cann ver dedi. Mevln o an srad, hzlca kotu ve atnn kena1 2 1 1 1 0 9 8

bilig-13/Bahar2000

60

rnda durdu ve: Biz seni buraya kadar seviyoruz, o kadar dedi. Mrz bundan ok holand; gld ve ona: Onu brakmam iin eer bir aybm grrsen beni ikaz et dedi. Mevln Sevd, senin tembellikten baka bir aybn yoktur dedi. Mrz, Sevd'ye ne eit tembelliim var diye sordu. Mevln Sevd, Mrz'ya syleyecein bir kelime ile beni zengin etmee kadirsin ve o kelimeyi tembellikten dolay sylemiyorsun. Eer bana bin krmz 'tonuke' vermelerini syleseydin ben zengin olurdum dedi. Mrz, Mevln Sevd'nin bu szlerine gld ve ona bin krmz 'tonuke' verdi.
13

Ni nz bu ni vedr ey cd kzlk h- eng Kebk-i der tvsda yok elbette bu reftr u reng Kabri Semerkand'dadr. . Parantez ierisindeki sayfa numaralar, M'eclis'n-nefisin Takent basksna aittir. Bak. Al r Nev, 1961.
18 19 17

. Metinde 'Kecke'al' eklinde yazlmtr.

. Hvce M'eyyed Dvne, Hvce M'eyyed Mehne'den sonra gemektedir. . Hvce M'eyyed Dvne, Hvce M'eyyed Mehne'den sonra gemektedir. . Hvce M'eyyed Mehne, Hvce M'eyyed Dvne'den nce gemektedir. . Hvce M'eyyed Mehne, Hvce M'eyyed Dvne'den nce gemektedir. . Mevln Ens'den nce, Seyyid Nakb gemektedir. . Mevln Mr Seyyid'den sonra, Mr Sa'd gemektedir.
25 26 24 23 22 21 20

. Kh- Saftan idi. Trke iir sylemektedir.

iirinin, o blge halk arasnda hreti vardr. Bu Trke matla' onundur: rning kavlidr ney-eker iy cn bili baglk Gl dag yzng bendesidr ton yamaglk .
14

Belhlidir. Trke iir syler. Onun iiri Belh

nahiyelerinde mehurdur. Kh- Saf'ta meskundur. Bu matla' onundur: Matla' rning kavlidr ney-eker iy cn bili balk Gl da yzng bendesidr ton yamaglk . Mveraunnehir'dendir. Semerkand halk ona ok baldrlar. Hakknda fazlasyla bilgi verirler. Ancak ben Semerkand'da bulunduum zaman her ne kadar aratrdmsa da onun tabiat yani hayat hakknda syledikleri eye ulaamadm. Semerkand halknn aciz kald sorular karsnda verdii cevap Molla Lutfi'nin btn gzel beyitlerini ondan ald idi. Ancak Maveraunnehir'de bunun gibi sevimsiz hadiseler oktur. Bu matla Mevln Sekkk'ye isnat ederler: N nz bu ni vedr ey cd kzlk h- eng Kebk-i der tvsda yok elbette bu reftr u reng
16 15

. Metinde

eklinde yazlmtr.

. Mevln Hasan h hakknda bilgi verilirken gemektedir. . Mevln Hasan h hakknda bilgi verilirken gemektedir. . Mevln Hamd, Mevln ihb ve Mevln Abdulhak'tan sonra gemektedir.
29 30 31 31 33 34 35 36 37 38 28 27

. Mevln Kbil'den sonra gemektedir. .167. srada gemektedir. . 168. srada gemektedir. . 154. srada gemektedir. .155. srada gemektedir. .161. srada gemektedir. .159. srada gemektedir. .162. srada gemektedir. .163. srada gemektedir.

. 170. srada gemektedir.

. Mveraunnehir'dendir. Semerkand halk ona

ok baldrlar. Bu Semerkand halknn beenip okuduu matlalarndandr:

bilig-13/Bahar2000

61

39 40 41 42 43 44 45 46

. 164. srada gemektedir. . 165. srada gemektedir. . 166. srada gemektedir. . 183. srada gemektedir. . Metinde - eklinde yazlmtr. . 172. srada gemektedir. . 173. srada gemektedir. . 174. srada gemektedir. . 175. srada gemektedir. . 176. srada gemektedir. . 177. srada gemektedir. . 179. srada gemektedir. . 180. srada gemektedir. . 182. srada gemektedir. . 209. srada gemektedir. . 210. srada gemektedir. . 211. srada gemektedir. . 193. srada gemektedir. . 189. srada gemektedir. . 216. srada gemektedir. . 214. srada gemektedir. . 215. srada gemektedir. . 226. srada gemektedir. . 187. srada gemektedir. . 227. srada gemektedir. . 188. srada gemektedir. . 268. srada gemektedir . 269. srada gemektedir. . 266. srada gemektedir.

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86

. 267. srada gemektedir. . Mr Atullh'tan sonra gemektedir. . Mr Atullf'tan sonra gemektedir. . Hfz- erbet'den nce gemektedir. . Hfz- erbet'den nce gemektedir. . Mr Gysuddn'den sonra gemektedir. . Mr Gysuddn'den sonra gemektedir. . Mr Hseyin-i Bverd'den nce gemektedir. . Mr Hseyin-i Bverd'den nce gemektedir. . 289. srada gemektedir. . 275. srada gemektedir. . 276. srada gemektedir. . 288. srada gemektedir. . 270. srada gemektedir. . 271. srada gemektedir. . 272. srada gemektedir. . 273. srada gemektedir. . 274. srada gemektedir.

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

. eyhzde-i Ensr hakknda bilgi verilirken gemektedir. . eyhzde-i Ensr hakknda bilgi verilirken gemektedir.
88 89 90 91 92 93 87

. 292. srada gemektedir. . 293. srada gemektedir. . Glhan'den sonra gemektedir. . 386. srada gemektedir. . 387. srada gemektedir. . 388. srada gemektedir.

bilig-13/Bahar2000

62

KAYNAKLAR AL R NEV (1961), Meclis'n-nefis, (Tayrlovi: Suyima Ganieva - Mesul Muharrir: Vohid Zohidov), zbekistan SSR Fahlar Akademisi, Takent

ERASLAN, Kemal (1980), Al r Nevy'nin Hlt- Pehlevan Muhammed Rislesi, Trkiyat Mecmuas, Cilt: XIX, 1977-1979, stanbul, ss. 99-135. HAYYMPR, Doktor A. (1368), Ferheng-i Suhenvern, Cild: II, p-hne-i Fecr-i slm, p-i Evvel, Tehrn, s. 693. PEKTEN, Halk (1988), Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan Trke u'ara Tezkireleri, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 4, Erzurum, ss. 31-8. SEN, Mustafa; (1997), Tezkire, telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Aka Yaynlar: 200, Kaynak Eserler: 34, Ankara, ss. 28-36. SEN, Mustafa (1997a), Anadolu Sahas Trk Tezkireciliinde ekl Geliim, telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Aka Yaynlar: 200, Kaynak Eserler: 34, Ankara, ss. 37-46. SEN, Mustafa (1997b), XVI. Yzyl Sonuna Kadar Osmanllarda Biyografi Gelenei; telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Aka Yaynlan: 200, Kaynak Eserler: 34, Ankara, ss. 1-27. KARTAL, Ahmet (1999), Osmanl Medeniyetini Besleyen Kltr Merkezleri (XI. Asrdan XVI. Asrn Sonuna Kadar Trk Edebiyat ve Fars Edebiyatnn Mnasebetleri), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara [Baslmam Doktora Tezi], s. 456. KTB ELEB (trhs.), Min-Kitbi Kefi'z-zunn 'An-Esm'l-Ktbi ve'I-Funn, (Mukaddime: yetullh el-Azm, es-Seyyid ehbeddn en-Necef el-Mera), Cilt: II, Beyrut-Lbnan [erefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge tarafndan hazrlanp ya-

AL R NEV (1323), Meclis'n-nefis, DerTezkire-i u'ar-i Karn-i Nohum Hicr, Te'lf: Mr Nizmuddn Al r Nev', (Be-Sa'y u htimm-i Al Asgar Hikmet), Tehran. [Bu eserin 1-178. sayfalar Fahri-yi Herat'nin, 179-409. sayfalar ise Kazvn'nin Meclis'n-nefis tercmesini kapsamaktadr.] AL R NEVY (1995), Al r Nevy, Meclis'n-nefyis, (Hazrlayanlar: Hseyin Ayan - Kemal Yavuz - Efrasiyap Gemalmaz - Recep Toparl - Gnl Ayan - Yavuz Akpnar), Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yayn No: 2, Aratrma Serisi No: 2, Erzurum. ATE, Ahmed (1968), stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler I (stanbul ve Nuruosmaniye Ktphaneleri), stanbul, s. 454-5. BROWNE (1956), A Literary History of Persian, Volume: 3, Cambridge, s. 438. CAFEROLU, Ahmet (1984), Trk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, stanbul. CM, Mevln Abdurrahmn-i Cm (1371), Bahristn, (Be-Tashh-i Doktor smail Hkim), Tehrn. DAWLATSHAH (1901), The Tadhkratu'sh-Shu'ara By Edward G. Browne, Leiden. ECKMANN, Jnos (1959), Das Tschaghataische, Philologiae Turcicae Fundementa, Wieasbaden, ss. 138-60. ERASLAN, Kemal (1971), Nevy'nin Hlt- Seyyid Hasan Big Rislesi, Trkiyat Mecmuas, Cilt: XVI, 1971, stanbul, ss. 89-110.

bilig-13/Bahar2000

63

ynlanan eserden ofset bask], s. 1591. KUKARTAYEV, ristay (1997), zbek Dili ve Edebiyatnn Gelimesinde Al-r Nevy'nin Rol, Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi Al r Nevayi zel Says, Say: 13, Ankara, ss. 11-6. KURNAZ, Ceml (1999), Trkiye - Orta Asya Edeb likileri, Aka Yaynlar: 289, Kaynak Eserler: 75, Ankara, s. 96-7. KUT, Gnay (1989), Al r Nev (. 906/1501) mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt: 2, stanbul, ss. 449-53. LEVEND, Agh Srr (1965), Ali ir Neva I. Cilt Hayat Sanat ve Kiilii, Trk Dil Kurumu Yaynlarndan - Say: 239, Ankara, s. 257. LEVEND, Agh Srr (1968), Ali ir Neva IV. Cilt Divanlar ve Hamseler Dndaki Eserler, Trk Dil Kurumu Yaynlarndan -Say: 253, Ankara, ss. 61-86. LEVEND, Agh Srr (1988), Trk Edebiyat Tarihi, 3. Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar VIII. Dizi - Say 8b, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 254-6.

MECD, Mehmed Mecd Efendi (1989), akaik- Nu'maniye ve Zeyilleri, Hadaiku'-kakaik, (Hzr. Abdlkadir zcan), ar Yaynlar: 50, Tpk Basmlar: 3/2, stanbul, s. 341-2. MU'N, Muhammed (1371), Ferheng-i Fris, Cild-i pencum, p-i Hetum, Tehrn, s. 1903. SDK-Y KTBDR (1327), Tezkire-i Mecma'u'l-havs be-Zebn-i Turki-yi agatay ,(Tercume-i n be-Zebn-i Frisi beHme-i Doktor Abdurresl Hayympr), Tebriz. SM, emsettin (1996), Kmsu'l-a'lm, Tpkbasm/facsimile, Kagar Neriyat; Ankara, Cilt, 2: 1042; Cilt: 3: 1970; Cilt: 5: 3348. STOREY, C. A. (1972), Persian Literature, A Bio Bibliographical Survey, Volume: 3, Part: 2, London. TABER, Muhammed Al (mduddn zermn) (1372), Zbdet'I-sr, phne-i Sipihr, Tehrn, s. 352-3. TOGAN, A. Zeki Velidi (1964), Al r Mad., slm Ansiklopedisi, stanbul, ss. 349-57.

bilig-13/Bahar2000

64

ALI SHIR NAVA'I'S MAJALIS-UN-NAF'IS TADHKIRA AND ITS TWO PERSIAN TRANSLATIONS MADE IN THE 16TH CENTURY

Dr. Ahmet KARTAL Krkkale Universty Faculty of Arts and Sciences

ABSTRACT
Ali Shir Nava'i, is not only the greatest poet of Chaghatay Literature, but is also the greatest poet of Turkic Literature. He has left great influence on Turkic and Persian Literature. Majlis-un-Naf'is is the first poets tadhkira including 461 poets who expecially lived in Herat, Horasan and Azerbaycan and most of whom wrote poems in Persian. This book is a valuable source both for Persian and Chaghatay Literature in the 15TH century. It also had an important influence on the antologists following him. This book had been enlarged by Fakhri Hirati, Sam Mirza in Persian and Sadiki Kitabdar in Turkic. Moreover, it was translated by Fakhri Hirati, Muhammed Qazvini, Fayiz N-merdani, ah Ali bin Abdulali and Mirza Abdulbaki erifi Radavi into Persian. In this study, firstly there is information about Majlis-un-Naf'is, Fakhri Hirati and Muhammed Qazvini translations. Then these three translations have been compared.

Key Words: Chaghatay Literature, Persian, Turkish, Tadhkira, Poet, Influence, Translation

bilig-13/Bahar2000

65

bilig-13/Bahar2000

67

SLM NCESNDEN OSMANLIYA DOU R

Prof. Dr. Adnan KARASMALOLU

Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi

ZET
Klsik Trk iirini daha yakndan gzlemleyebilmek iin nce genel nitelemeyle Dou iirinin tarih seyrini dikkate almak gerekmektedir. Dou iiri kavram, slm dnyasn oluturmu olan ilk ve nemli unsurlarn; Arap, Fars ve Trklerin edeb faaliyetlerini birlikte karlayan bir kavram olarak kullanlmaktadr. Anlan milletlerin din, siyas, kltrel ve benzeri ynlerden edeb faaliyetlere saladklar katklar ve deerleri, tarih seyir ierisinde izlemek mmkndr. Bu izleme, Arap ve Fars edebiyatlarnn alt kltr eitliliini grmek asndan imkn salayaca gibi klsik Trk iirinin tad zelliklerin anlalmasnda da yardmc olabilecektir. Dou iirinin tekml, zellikle XI. Asra kadar ekil ve mana asndan devam etmi; bu sre ierisinde gerek Trke iir syleyenler ve gerekse baka dillerde iir syleyen Trk asll airler nemli bir yer edinmilerdir. Ayrca Trklerin tarih olaylarda ve siyas alandaki etkin varl, edeb rnlerde bir ok adan nemli izler oluturmutur. Osmanl dnemi Trk iirinin tad zellikler, bilhassa Gazneliler ve Seluklular'n siyas nderlii ve din anlaynn etkili olduu bir ynde gelimitir.

Anahtar Kelimeler: Dou iiri, Trk iiri, iir

bilig-13/Bahar2000

68

GR
Bu balk altnda slm dnyasnda gelien iir anlay, tarihsel seyir itibariyle izlenerek farkl dillerde, birbirine uzak alanlarda ve dnemlerde ortaya konmu edeb rnlerden hareketle incelenmeye allacaktr. slm dairesine ncelikle giren ve etkin olan Arap, Fars ve Trklerin edebiyat hakknda bir btnlk ierisinde genel bir deerlendirme yapabilmek elbette gtr. Ancak zellikle Osmanl dnemi Trk iirinin zelliklerinin doru bir ekilde anlalabilmesi iin konuyu, bu derece geni bir ekilde ele almak zorunlu olmaktadr. Ayrca tarih srecin burada makul ller ierisinde ortaya konabilmesinin gl de gz ard edilmemelidir. Arap iiri nitelemesi altnda Fars ve Trk asll kiilerin ve Fars iiri ierisinde bata Trk aslllar olmak zere nice farkl rktan kiilerin eserlerinin yer alm olmas, Dou iiri iin zel ve yaygn bir zelliktir. Bu yazda Trk iirini ilgilendiren hususlar ne karlacaktr. Bu nedenle Arap ve Fars edebiyatnn tantlmas dnlmedii gibi, bunlarla ilgili bilgilerin, tabi olarak kuatc olmas ama edinilmemitir. LK RLER ncelikle Arapa, Farsa ve Trke yazlan ilk iirlere iaret edilmesi gereklidir. Arapa iirlerin ilk rnekleri Chiliyye Dnemi diye isimlendirilen slam ncesine aittir. Daha ok hafzada bulunan bilgilerin hatrlanmasna yardmc olabilecek zellikteki bir yazyla (etin, 1973) sonraki nesillere intikal eden bu iirlerin en eskilerinin ait olduu tarih, mild 500 ylndan nceki yllar olarak kabul grmektedir (Sezgin, 1983). Bu iirlerin gereklii ve yazldklar yllar tartma konusu olmusa da; Arap iir geleneinin byle bir maziye sahip olduu belirgindir. eitli kaynaklarda slmlktan nce yaam 50 civarnda airden iirler aktarlr. Mesel, el-Mufazzal ez-Zebb (lm.168/785), el-Mu-

fazzaliyt'ta Chiliyye dnemi airlerinden 47, slm dneme ulam 14 ve slm dnemde domu 6 aire ve 128 iirine yer verir (etin, 1973); Ferruh, gnmzde kaleme ald Trhu'l-edebi'l-Arab adl eserinin ilk cildinde iir ve nesirde Cahiliye dnemi ahsiyetleri genel bal altnda 51 kiiden sadece birinin (Eksem b. Sayf'nin) iirinden sz etmemektedir (Ferruh, 1983). Corci Zeydan da varl bilinebilen bu dnem airlerinin saysnn 125'e ulatn belirtir (Zeydan, 1957). Hemen tamam gnmze ulamayan eitli kabilelerin airlerine ait iirlerden olutuu bilinen ok saydaki Kabile Divan, Arap toplumunda Chiliyye dneminde ve sonrasnda iirin yaygnlna iaret hususunda dikkat ekicidir. zellikle bn en-Nedm (.377/ 987) bu tr divanlardan 25'inin adn sralar, el-mid (.371/981) ise, 60 kabile divanndan, ilave olarak rnek iirler de aktarr (Sezgin, 1983). slmiyetten sonra IX. asrn ikinci yarsndan ve X. asrdan gnmze intikal eden Yeni Farsa ile yazlm az saydaki beyitlerle geliimine ahit olduumuz Fars iirinin, daha nceki asrlara ait rneklerinin varl zerinde grler mevcuttur. Ssnlerin (224- 652) sonlarnda veya ilk slm dnemde mahalli Farsa lehelerde sylendii kabul edilen hece vezinli ve kafiyeli veya eksik kafiyeli veya kafiyesiz birka iire kaynaklarda yer verilir. Bunlar arasnda en ok dikkat ekeni Surd-i tekede-i Kerky (Kerky Atekedesi lhsi) diye anlan alt heceli ve kafiyeli on msradr. Bu manzumenin slm'n ortaya kna yakn bir zamana ait ve dou ran lehesinde olduu belirtilir (Saf, 1347). lk tezkirelerde slmiyetten nce Farsa iir syleyen ilk ve tek kii olarak Behrm-i Gr (. 438) gsterilir. Ona nispet edilen iir yedi heceli ve kafiyeli drt msradr. Ssn ahlarndan olan Behrm-i Gr, Arap muhitinde yetimi ve Arapa iirleri bulunan bir kiidir (Avfi, 1903; Saf, 1347).

bilig-13/Bahar2000

69

Ssnler dneminde iirin varlna dair birok Farsa ve Arapa kaynaktan cmleler aktararak izahta bulunan C. Hum, h I. hpr'a (241- 272 veya 273) ait Hcbd nian ta kitabesindeki sekiz heceli yedi msralk manzumeyi, ilk rnek olarak vermektedir (Hum, 1340). Ayrca baz Arapa iir syleyen ranl airlerin ilk slm dnemlerdeki iirlerinde Farsa kelime, bileik ve ibarelere yer verdii grlmektedir. Mesel Eb Nuvs'n (. 198/ 813) iirlerinde bu durumun rnekleri bulunmaktadr (Saf, 1347). . Nu'mn'ye gre ise, Ssnler dnemine kadar uzatlan Fars iirinin bu derecede eski olduu dncesi, pek ikna edici deildir. nk verilen rneklerin belirtilen asrlara ait zellikler tamad, tesadfen vezinli olmu ifadeler olabileceini dile getirmektedir. Ayrca Pehlev Farsasyla birok mensur dini ve ahlaki metin sonraki asrlara intikal ederken; bunlarn arasnda iir bulunmay ve IX. ve X. asrlara ait iirlerin gemii bulunduunu gstermeyen bir sadelik ve aklk ierisinde oluu ve bunlarda Arapa iirlerin rnek alnm olmas gibi hususlar bu konuda srarl olunmamay gerektirmekledir (Nu'mn, 1368). ran blgesinde Thirler (205-259/ 821-873) ve Saffrler (253-290/ 868-903) zamannda sylendii kaydedilen ilk Yeni Farsa iirlerden elde bulunanlarn miktar, bu dneme ait olduklar tartlan beyitler de dahil olmak zere ancak 58 beyittir ve bunlara dayanlarak yaplan tespite gre, ilk iirler kaside eklindedir ve rnekleri Arapa kasidelerdir (Mahcb, 1345). Bu rnek al mana, lafz, vezin, tebih, istire vb. btn ynlerde olmutur. Klsik airlerin ifadelerinden ve bizzat manzum evirilerden bu durum ak olarak anlalmaktadr (Nu'mn, 1368). Arap iirinde, onuncu asra kadar yaygn olan nazm ekli kasideydi. Bu nedenle anlan dnemlere ait Arapa iir divanlar ve mecmualar konu itibariyle blmlere ayrlrken; Farsa divanlar, Trke divanlarda olduu gibi her dnemde na-

zm ekilleri itibariyle dzenlenmitir. Mesel bnu'IMu'tez'in (lm. 298/ 908) Arapa divannn bablar; al-fahr, el-gazel, al-medh ve't-teh-n, el-hic ve'zzemm, e-arb ve'1-hamryt, el-mu'tebt, attardyt, el-muleh ve'l-evsf, el-mers ve't-te'azz, ezzuhd ve'1-db ve'-eyb ve'1-hikme konu balklarn tamaktadr (etin, 1973). Nazm ekillerinin eitlilik kazanmas ve ilgi grmesi, X. asrla balar ve Farsa iirde gzlemlenir, denebilir. Yazl olarak elimize ulaan ve aratrmaclarca inceleme imkan bulunabilen Trk iir paralar ise, VIII. asra kadar ulaabilmektedir. VIII-XIII. yzyllar arasnda Mani ve Budist kltr evrelerinde yazlm Trk iir rnekleri de yine Trk iirinin gelimesi hususunda bilgi verecek ok nemli rneklerdir (Arat, 1986). Bunlar zerinde yaplan almalarla nemli bilgiler ortaya konabilmitir. slm muhitinde kaleme alnan ve toplam 764 dize ile 289 ataszn barndran Kagarl Mahmud'un Dvnu lugati'tTrk'teki (yazl 1072-1074) iir rneklerinden bazlarnn X. ve IX. yzyllara ait olduu belirtilmektedir (Tekin, 1986,1989). Ayrca bunlara ilave olarak Balasagunlu Yusuf Has Hcib'in 1069'da tamamlad Kutadgu Bilig isimli 6645 beyitlik mesnevisi Trk iirindeki olgunlamann bizzat stn bir rneidir. Bu bilgilerin altnda bir deerlendirme yapmadan nce, ilk iirin Hz. dem'e ait olduu, insanolunun ilk duygularn iirle ifade ettii, ilk rneklerin sade duygular ieren basit yapl manzumeler olduu eklindeki yaygn ve makul gzken grlerin hatrlanmasnda yarar vardr (Rzi,1373 ; Avf, 1903). Tarihin derinliklerine ait bilgiler ancak yazyla aktarlabildii iin bir manada eldeki yazl metinler her trl bilginin kaynan oluturmaktadr. Bunlarn gnmze ulamas asndan her milletin ayn derecede ansl olmad da aktr. Dolaysyla eldeki yazl metinler ister istemez belirleyici zellik tamaktadr.

bilig-13/Bahar2000

70

Beinci asra kadar gemii olan Chiliyye Arap iiri, slmiyetten nce gelenek oluturacak dzeye ulam ve slmiyet sonrasndaki Arapa iirin, baz konu ilaveleri dnda, her adan kayna olmay srdrmtr. Farsa iirin mazisiyle ilgili, Trke iirden daha eski tarihler ve baz rnekler verilmekteyse de bunlarn slmiyet sonrasndaki iirin geliimine konu malzemesi dnda pek katk salad dnlemez. En erken IX. asra ait olan Yeni Farsa iirlerin tad zellikler, rnek alnan Arapa iirlerinkiyle ayndr. Ancak unu belirtelim ki, Farsada fehlevyt ve Trkede tuyug adyla anlan nazm ekillerinin, bu edebiyatlarn mazideki hece veznini kullanma alkanlnn devam olduu, edebiyat tarihileri tarafndan vurgulanmaktadr. SLAMYET SONRASINDA ARAP RNN GENEL ZELLKLER Arap edebiyatnn hicretten sonraki ilk drt asrna ait bilgiler, Dou iiri iin ok nemlidir. Gerek Farsa ve Trke iirin daha iyi tannmas ve gerekse gsterdikleri tekaml gzlemleyebilmek ancak bu ekilde mmkndr. slmn geliiyle Arap toplumu byk bir deiiklik geirdi. Siyas dzen yklarak daha nce bilinmeyen yeni bir dzen olutu. Sosyal hayat btnyle deiti, toplumsal ilikiler yeni zellikler kazand. Ardndan fetihler gerekleti. Baka milletlerle karlald, birlikte yaamaya ve etkilenilmeye baland ve bu etkileim her alanda srd (Hseyn, 1969). lk slm dnemin (0-40/ 620-661), yani Hz. Peygamber ve ilk drt halifesinin ardndan iktidar elde eden Emev Devleti (42-132/ 661-750), Chiliyye dneminden izler tayan bir Arap devleti hviyetine brnd, daha sonraki Abbas devleti ise, dini toplum devleti hviyetindeydi. Abbsler (132-923/ 7491517), ynetim merkezini am'dan Badat'a naklettiler. Bu dnemde iki etkin evre; Farslarn ve gney Araplarnn nclndeki ia Alevlerine karlk, Snnle-

rin ve devlet hanedann destekledii Abbsler ekimekteydiler. zellikle i Bveyhlerin (320454/ 932-1062) hakimiyetiyle bu dnemde ilik etkin bir zellie sahip oldu, Fars gelenek ve bayramlar cemiyette yaygnlk kazand. Bveyhler lml grnmelerine ramen gizlice ar bir ilii desteklediler (Ferruh, 1983). Abbasler dneminde hayat birok adan yeni zellikler kazand, l hayatndan, ehir hayatna geii vurgulayan bir ifadeyle deve ve virane devleti sona erdi, onun enkaz zerinde bahe ve at devleti ykseldi (Ferruh, 1983). Badat merkezli olan yeni dnemde, Araba ait zelliklerden uzaklama ve baka topluluklarla yaknlama meydana geldi. evrelerinde Arap komutan ve kabile reisleri bulunduran am merkezli Emevlerin aksine Abbas halifelerin evresinde Farslar etkili oldu (Hseyn, 1976). Abbasilerde nce Fars, sonra Trk nfuzu ne kt. Annesi Fars olan Me'mn'un 199/ 813te hilafete geiiyle Fars unsuru etkinliini artrrken, annesi Trk olan Mu'tasm, 218/ 833'te halife olunca buna karlk ordunun kaplarn Trklere at (Ferruh, 1983). Emevler dneminde siyas kanaatler, airler arasnda ok ne kt. Siyas grleri savunan airler diye nitelendirilen airler arasnda Alev- i airler, Hric airler, Emev airler ve Zbeyr airler snflamas yaplmaktadr (Ferruh, 1983; Dayf, 1963). Bunlardan etkin olmalar asndan Emev siyaseti yanls airler ve iirde braktklar tesir asndan ia taraftar airler nemlidir. VIII. asrda Arap asll olmayan airler oalm Arap airlerle rekabete girimilerdi. Arapa, Arap yarmadasnn kuzeyinde ran blgesinde kullanlr hle gelmi, birletirici bir rol stlenmitir. Fars, am, Irak, Msr, Kuzey Afrika, Anadolu tmyle bu yeni medeniyette birleti. Arap edebiyat bu eski blgenin edebiyat hline geldi. Fars blgelerinde Hicretten sonraki ilk asrda iir ve ilim dili Arapa olurken kltrl,

bilig-13/Bahar2000

71

bilgili ve etkili olmak isteyenler iin Arapa bilmek zaruriydi. Arap edebiyat, skender'den itibaren slm'n ortaya kna kadar Yunan edebiyatnn hakim olduu bu eski dnyada egemen oldu. Ancak Farslar VIII. ve IX. asrda ve zellikle X. asrda Arap edebiyatna kar gl bir mukavemet gsterdi. Sonra Trkler sert bir diren oluturdu. Hatta Arap edebiyatn am'dan uzaklatrarak Msr'a iltica ettirdiler (Hseyn, 1969). Abbs dnemi edebiyat, bu dnemdeki ediplerin ounluunun anne ve babasndan birinin Arap olmamas sebebiyle el-Edebu'l-mu-velled; ayrca Chiliyye ve Emev dnemlerine nispetle yeni olmas nedeniyle el-Edebu'l-muhdes isimlendirmeleriyle de anlr. Bu dnem edebiyatnn anlam ve slp asndan halis Arap olmad dile getirilir (Ferruh, 1983). Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse ilk slm dnemde (0-40/ 620-661) her ne kadar slma ait deerler iirde yer almaya balam olsa da, iirde Chiliyye dnemi dnce ve ifadelerin ounlukta bulunduu; iirdeki slbun da hemen ayn olduu ve bu nedenle iire karlk, din muhtevann ne kt nesrin daha ok yaygnlat grlr (Ferruh, 1983). Emevler dneminde (42-132/ 661-750) iir, dnce ve slp bakmndan Chiliyye dnemi iirinin zelliklerine daha ok benzer bir zellii tekrar tad. Ancak vg (medh) ve yergi (hicv), fahr (vnme) ve ris'nn (mersiye) ana konuyu tekil ettii iirdeki kabilecilik hissiyatnn yerini, siyasi taassub ve airler arasndaki kar koyular (nekiz) ald (Ferruh, 1983). Erkekler iin gazel yazmak istisna edilirse Abbs iirinde Chiliyye devrinde bulunmayan veya onunla ilgisi olmayan bir konu yenilii yoktur. Ancak konularn dahilinde genileme ve zenginleme olmutur (Ferruh, 1983). lk slm dneminde bir derece alaka grmeyen tegazzl ve nesb, Emevler dneminde tekrar yaygnlk kazand ve kasidede amaca intikal

iin deil, bizatihi kasidenin konusu olarak iki ynde geliti: Birincisi mer b. Eb Rab'a'nn (.101/ 719) nclk ettii gzellie ve kadna tutkun, hayatn zevklerini elde etmek isteyen ve kasidelerini bu dncelere tahsis eden ehirli airlerin yolu; ikincisi, zellikle Ben Uzra kabilesi airlerinin dile getirdii bir anlay tamas nedeniyle Uzr Gazel diye isimlendirilen ve Ceml b. Ma'mer'in (.82/ 701) ncs olduu gzellii ve sevgiyi ne karan, samimi duygular aktaran, kavusa da kavumasa da lnceye kadar bir kadn iin iirler syleyen bedev airlerin yolu (Ferruh, 1983; Dayf, 1963; Hseyn, 1976). Birinciler gazel sylemekte younlatklar ve kasideyi gazel sylemeye tahsis ettikleri iin bir dereceye kadar yeniliki saylrken ikinciler ise byle bir konuyu yani iffetli ak iire ilk defa aktardklar iin yeniliki kabul edilirler (Ferruh, 1983). Fars ve Trk iirinde nemli bir ak konusuna kaynaklk tekil eden Mecnn (Kays b. el-Mulevveh, . 70/ 689) da, bu airlerdendir (Ferruh, 1.983). Bu airler sevdiklerinin adlaryla birlikte anldlar: Cemlu Buseyne (Buseyne'nin Ceml'i) ; Mecnnu Leyl (Leyl'nn Mecnn'u) gibi. Uzr airlerin bu temiz, hazin ve ulvi ak anlay tasavvuf ve romantik eserlerde gelitirildi (etin, 1990). Chiliyye devrinde, iirinde araba yer vermeyen air azd. iirde arab, kadeh ve ilgili eitli kaplar tavsif edilirdi. arap (hamr) iirde bamsz bir konu olmadan Chiliyye devrinde zellikle A''nn iirinde yer ald (Hseyn, 1976). lk slm dnemde medih ve hiciv gibi bu konu da itibar grmedi ve iirde pek yer almad. Emevler devrinde ise zellikle Hristiyan Ahtaln (. 710), kasidelerinde yer alan konulardan biri oldu. Ernevlerden elenceye dkn el-Ve-ld b. Yezd (hilafeti: 125-126/743-744) de hamr (arap) ve mucna (mstehcenlik), iirde zel yer vermekle nc ve yeniliki grlmektedir (Dayf, 1963; Hseyn, 1976). arap, bal bana bir konu olarak ise Eb Nuvs'n (. 198/ 813)

bilig-13/Bahar2000

72

iirinde yer kazand (Ferruh, 198). Bu air, arap, mstehcenlik ile kadn ve erkek kleler iin yazd gazellerle mtemayizdir. Chiliyye, ilk slm ve Emevler dnemlerine ait iirlerde ounlukla d ve kavga nde gelir, cinsellik ve mstehcenlik cidden azdr. Abbasler dneminde ise ahlaki zfiyet son dereceye ulat (Hseyn, 1976). Hicr II. asrn hemen banda mstehcenliin ortaya k, yaylmas halifelerin saraylarna girmesi, Abbaslerin (132-656/ 750-1258) hilafete gemesi, Farslarn Araplar zerinde etkin hale gelmesi, hilafet merkezinin am'dan Irak'a intikali edebiyatta am ve bedev zelliklerin yerini Irak zelliklerinin almas, Fars medeniyetinin tesiriyle bir arada deerlendirilmektedir (Hseyn, 1976). Hz. Peygamber zaman dnda zhd ve hikmet konulu iirler ve de beyitler, bu dnemlerde Arap edebiyatnda olduka azdr ve btn yukarda iaret edilen konularn ok arkasnda itibar grmekteydi. Chiliyye devrinde de mkemmel insandan sz eden, lm, beerin aczini anlatan ve tler ieren beyitler bulunmaktadr (etin, 1990). ARAP, FARS VE TRK RNDE KONU Hicretten sonraki ilk 4 asra ait Dou iirini konu asndan yakn olarak gzlemleyebilmek iin Arap, Fars ve Trk iirlerinin ilk rneklerinin konularn belirten baz tespitlere yer vermek uygun olacaktr. Merhum Nihad M. etin'in ifadesiyle; Arap iirinin belli bal mevzularn srasyla unlarn tekil ettiini sylemek mmkndr: vmek (medh), vnmek (fahr), mersiye sylemek (ris), hicvetmek (hic), kadndan ve aktan bahsetmek (nesb, tegazzul, teebbub), zr ve efkat dilemek (i'tizr, isti'tf), tasvir (vasf, tebih), ayrca zuhd, edeb, hikem, kadn ve araba dir hafif mevzular (muleh, lehv) (etin, 1973).

Gazneliler dnemini (Dou ran'da 352-432/ 9631040) iine alan XI. asrn ilk yarsna kadar Fars iirindeki konular ise u ekilde sralanmaktadr: 1Medih 2- Hiciv ve Hezel 3- Gazel 4-t ve hikmet 5- Tavsif 6-Mersiye. Milli kahramanlk duygularn ileyen iirler de bu arada dikkat eker (Mahcb, 1345). Gaznelilerin sonlarna doru bilhassa Sen (473-525/ 1080-1113) ile tasavvuf, Mes'd-i Sa'd-i Selmn (. 515/1121) ile de hapis konulu iirler, bu konulara eklenir (Saf, 1347). Eldeki ilk Trke iir rneklerini ieren kaynaklardan Dvnu Lgatit-Trk'teki iirlerden aruzla yazlm olanlar, konularna gre u ekilde tasnif edilmektedir: 1- Sava ve kahramanlk iirleri 2-Av ve avclkla ilgili paralar 3-Ak iirleri 4- Doa tasvirleri 5- vg iirleri 6-Din-ahlk tler (Tekin, 1986). dildeki iirlerin ana konularnn bu derecede birbiriyle uyum gstermesi dikkat ekicidir. Hatta birbirinden habersiz yaplan bu tespitler, ayn endielerle gerekletirilmi olsayd hemen ayn balklar kullanmak dahi mmkn olurdu. Bu nedenle birinde grlmeyen av ve avclkla ilgili konu bal veya mersiye konu bal herhangi bir farklla iaret etmemektedir. Avla ilgili Farsa iirler, divanlarda yer almaktadr. Msl. Ferruhi-yi Sstn'nin (. 429/ 1038) divannda, Sultan Mahmd'un medhi ve avlanmas hakknda sylemektedir ; Sultan Mahmd'un savatan dndkten sonraki orman av hakknda vb. balklar tayan manzumeler bulunmaktadr (Ferruh, 1335). Mersiye ierikli Trke iire ise, Dvnu Lgati't-Trk'teki Alp Er Tonga atndan paralar ve Bilinmeyen bir kahramana at iirleri rnek verilebilir (Tekin, 1989). Dou iirinin ekil ve muhteva asndan gelimesini srdrmekte olduu ve iir sanat asndan stn bir anlaya varaca dnemlere henz intikal etmemiken grlen bu yaknlk, dikkatle deerlendirilmelidir. slmiyetle birlikte gelien milletler aras mnasebetin Dou iirini

bilig-13/Bahar2000

73

nasl etkiledii ve ne zellikler kazandrdn daha belirgin bir ekilde ortaya koymak iin yukarda sralanan bilgilerden de istifadeyle baz noktalara iaret edilmelidir. ada Arap edipler, mesel Th Hseyn Farslarn zellikle hicr II.; mild VIII. asr balarndan itibaren her alanda Arap toplumunu etkilediini ifade eder: Araplar, Abbsler dneminde Farslarn her eyde rencisiydiler; airler Fars, alimler Farst. Farslar Arap siyasetine mdhil oldular, Halifelere Badat'ta kisralarn saraylarna benzer saraylar yaptlar. Onlardan yemede, imede ve giyiniteki adetlerini; elenceyi, oyunu rendiler. Ancak Fars edebiyatnn Arap edebiyatna etkisinden sz edilmez aksine Fars edebiyatna bakldnda Hicri IV. asrda balad ve Arap edebiyatnn yansmas eklinde olduu grlr. Farslar nce Araplar taklit ettiler. Bu iirlerinde aka grlr (Hseyn, 1969). nk ona gre, bu dnemde Fars kltr ve edebiyat snrlyd ve gerekte Farslarn Araplarla bulutuklar asrda Fars edebiyat Araplar iin byk bir tehlike olmad (Hseyn, 1969). Ancak ran edebiyat tarihileri ise, VIII. asrn balarnda Arapa iirde grlen ince anlamlarn, ehirli halka ait yeni fikirlerin, ilm ve felsef konularn zellikle Arapa iir syleyen Fars asll airlerden kaynaklandn belirtirler (Saf, 1347). Yine bu dnemlerde btn bilim dallarnda ve de iirde nde gelen isimlerin, az bir saynn dnda ranl olduu ileri srlmekte ve ran aslllar olmasayd Arap kltrnden (ma'rif) bugn mevcut olann % l'i dahi bulunmam olaca, hatta Arap edebiyat tarihindeki her on isimden alt-yedisinin ranl olduu savunulmaktadr (Nefisi, 1363). Arap gzyle bakldnda ise ayn durum u ekilde dile getirilmektedir: Abbasiler dneminde artc derecede dine aykr dnce ve davranlar yaygnlat. Elenceye dknlk ve mstehcenlik, fikri sapmalarn yan sra iirde arlk kazand. Btn bunlarn kaynanda Fars

etkisi bulunmaktadr. Arap madden fatihken, Fars manen fatih oldu. Toplumda yaygnlk kazanan maddi zevkler, eitli blgelerden intikal ettirilen kadn cariyelerle tatmin edilirken yabanc kadnlarn toplumdaki etkinlii artt (Hseyn, 1976). Hatta arabn iirin temel konular arasna girmesine de Farslarn eski dn anlaylarnda arabn mukaddes saylmas, sebeptir (el-Fhr, 1991). RDE TEKML VE SELUKLULAR Burada zellikle ekil ve muhteva asndan Dou iirinin farkl dillerde geirdii tekaml gstermesi asndan gazel zerinde durulmaldr. Gazel, nce daha ok tegazzul kelimesiyle isimlendirilen bir konu adyd ve kasidenin bir blm halindeydi. Arapada sadece, ak ve kadndan sz eden kaside eklindeki iirler iin kullanlan bu tabir nesb, tebb ve tegazzl de ierebilen bir kavramd (Ate, 1964). iirde gazel nazm eklinin mstakil ve olgun bir hviyet kazanmas, Seluklularn son dnemlerinde ve Farsa iirdedir, Bilhassa Enver (. 563/ 1168), Hkn (.595/ 1199) ve adalarnn elinde zellik kazanarak Sa'd'yle (. 691/ 1292) en olgun seviyeye ulamtr. Bundan sonra da artk iirde ilk asrlarda kasidenin ve ardndan Mesnevnin grd alaka, gazele ynelmitir (Cm, 1371). iirin ayn zamanlarda anlam ve yorum asndan geirdii deiim gazelle byk uyum gstermitir. Konu itibariyle lafzen btnyle, anlam asndan ise ksmen insan gzelliini ve kadn sevgisini konu edinen gazeldeki muhteva, ilk asrlardaki kasidelerin bir blmnde veya bu amala yazlan kasidelerde bulunmaktayd. nk kaside iiri temsil etmekte ve eski Arap airi mahhas alemi mahede ediyordu. iirin zeminini beeri duygular oluturuyordu (etin, 1990). Farsa ve Trke iirde gazelin mana ve muhteva ynyle brnd niha ekil, onun mstakil nazm ekline kavumasndan ok daha

bilig-13/Bahar2000

74

nemlidir. Artk d dnyadan i dnyaya ynelmi olan airin dilinde, gelenein getirdii gazelin mana hviyeti byk deiiklik geirmitir. Byk Seluklular (429-590/ 1038-1194) dnemi Dou iiri iin deta bir deiim dnemidir. Bu Arapa, Farsa ve Trke iir iin ayn derecede etkin olan bir deiim ve gelimedir. iirde slp farkll olumu, dnce ve hayal arlk kazanmaya balam, maddi hisler ve d dnyaya ynelik gzlemler yerini manev hislere ve i dnya zevklerine brakr olmutur. Dier taraftan farkl nazm ekilleri yaygnlam ve zellikle Fars ve Trk iirinde bamsz gazel zel alaka grmtr. iirde ok ak bir ekilde din, ahlk ve tasavvuf diye nitelendirilen bir bak ve alglay, dier bir ifadeyle din hissiyat ne kmtr (Ferruh, 1983; Saf, 134). Artk halk arasnda yaygnlaan ve hayata intikal eden din hissiyat bu dnemde iirde hkim renk haline gelmeye balarken, Seluklularn bu husustaki etkin yeri, dile getirilmelidir. Daha nce Arapa iirde ve ksmen Farsa iirde bazen ok lszce mevcut olan madd zevkleri terennm etme alkanlnn azalmasnda Mvernnehir ve Horasan'dan daha aadaki slm dnyasna egemen olan bata Trk asll Snn ve ounlukla Hanef unsurlarn varl nemlidir. Daha Gazneliler dneminde saray airleri Sultan Mahmud'u ve oullarn verken din ve adalet adna mcadeleden sz etmekteydiler. iirde konu asndan yaanan bu deiiklik, sonraki asrlarda btn airler iin belirli bir hviyet oluturmutur. Gerekte daha zel anlamda kullanlmas gereken mutasavvf air nitelemesinin dndaki airler de ortak bir iir dnyas ierisinde bir araya gelmilerdir. iir genel olarak kuatc bir renge brnmtr. Genelde Mslman toplumun hissiyat ve sanat zevkine, bazen de zel tasavvuf dnceye yer veren iir anlay, genel olarak btn slm dnyasnda Seluklular dneminde yaygnlamtr. Dou iirinde bilhassa XII. asrda genel-

leme zellii kazanan bu durum, tarih seyir ierisinde aka gzkmekte; gnmz Arap ve Fars edebiyat tarihileri de bu ynde deerlendirmeler yapmaktadrlar. Bu konu ayrca ayrntl bir ekilde ele alnmaldr. Ancak konunun nemine vurgu yapmak iin sadece, Tanpnar'n, iirimizin ilk rnekleriyle ilgili genel kabuln ieren ... dil gelimesinde ilk merkezlemeleri salayan din ve zhd-tasavvuf bir edebiyat... kaydna dikkat ekmek uygundur (Tanpnar, 1985). O, bu kayd, XIV. asra ve daha nceki bir-iki asra ait iirlerimiz iin dile getirmektedir Farsa iirdeki ilk byk mutasavvf air Sen'den (. 525/ 1131) balanlacak olursa, Hkn (. 595/ 1199), Cemleddn-i sfehn (. 588/ 1192), Nizm (. 610/ 1214) ve Attr (. 618/ 1221) ile bu tercihin srd ve genelletii grlecektir (Saf, 1347). Mevln (. 672/ 1273) bu yolun Farsa iirde en mmtaz ahsiyeti olurken, Arapa iirde bn Friz (. 633/ 1235) Trke iirde erken dnemde Ahmed-i Yesev (. 562/ 1166), sonra Sultan Veled (. 712 / 1312), Yunus Emre (. 720/ 1320) ve k Paa (. 733/ 1332) nde gelen kiiler olmutur. Bundan dolay Seluklular dnemine kadar Arapa iirde younlukla, Farsa iirde ksmen yaygn rnekleri bulunan balca arap, kadn ve mstehcenlik olmak zere maddi zevkler zerine sylenen iirler, bundan sonra ancak nadir rnekler olarak grlr ve gerek Trke ve gerekse Farsa iirde nemsiz bir yer tutar. Ayn ekilde siyas muhteva tayan ve iilik davasnda bulunan iir de artk bu mevkiye dmtr. Bylece zetle Chiliyye dneminde ferd duygular ve kabile hissiyatn dile getiren; Emevlerde genel Arap siyasetine ve parti siyasetine ynelen ve Abbsler devrinde ise, topluma ve toplumdaki madd zevklere ynelmi olan iir (el-Fhr, 1991) V./ XI. asr civarnda her toplum kesiminde; medrese ve tekkede; devlet adamlar, alimler ve sfler arasnda hemen ortak deer ve anlaylar yanstan bir hviyete brnmtr.

bilig-13/Bahar2000

75

XII. asrda Anadolu, slam dnyasnda yeni bir merkez olurken zellikle XIII. asrn balarndan itibaren bir snak durumuna gelmiti. Orta-Asya, ran, Hindistan, Arap blgeleri, Kuzey Afrika ve Endls'ten Anadolu'ya ulaan alim, arif ve edip kiiler, bata dil; Trke, Farsa ve Arapa olmak zere eitli dillerde konuuyor ve eserler kaleme alyordu. Anadolu'daki bu yeni yerleim ve gelimeler, bu adan ele alndnda Dou iirinin, btn zellikleriyle bu alana tandn ifade etmek gerekecektir. SONU Osmanl iin bir siys baary anlatma amacyla kullanlm olmas gereken Airetten devlete ifadesinin, buradaki ilm ve edeb faaliyetler iin de anlaml grlmesi, yanltc olmaktadr. Ahmed Fakh, Mevln, Sultan Veled, eyyd Hamza, Glehr, Ynus Emre, k Paa ve dier ilk Anadolu airleri olarak anlan ahsiyetler, dikkate alndnda bu husus gayet ak olarak anlalacaktr. Dou dnyasnda varlan edeb anlay, yani insn, dn, ahlk ve tasavvuf kaynakl bir duyu ve anlat tarz, onlarn eser-

lerinde btnyle yer almaktadr. Gerekte bu nitelemelere pek gerek duyulmadan bu asrlardaki Dou iiri'ni veya daha zel olarak Anadolu Trk iirini bu zellikte dnmek gerekmektedir. Aksi takdirde Bugnk bilgimizle Dehhn Anadolu Trk edebiyatnn ilk profan klsik airidir tespitiyle profan (din d) iir syledii belirtilen (Mansurolu, 1947) Dehhn'nin Sultan Alaaddin'i vmek iin syledii kasidesinde bulunan Senden dilediim daima u drt eyi; din, adalet, yiitlik ve ihsan skca korumandr anlamndaki beyti (Mansurolu, 1947) ve benzerlerini dier iirleriyle birlikte anlamak g olacaktr. Dou iiri, slmiyet ncesi gelenek ve kaynaklardan da yararlanarak, slm dairesine giren milletlerin katklaryla gelimi ve asrlar boyu muhteva, ekil ve lafz asndan byk deiiklikler geirmitir. zellikle Gazneliler ve Seluklular'n siys hakimiyetinin ve din anlaynn, iirin Mslman toplumun iiri haline gelmesinde nemli etkisi olmutur. Genel kabule gre Anadolu'da Osmanlya kadar uzanan zaman diliminde sylenen ve sevilen ilk iirler de bu zelliktedir.

bilig-13/Bahar2000

76

KAYNAKLAR ARAT, Reid Rahmeti (1986), Eski Trk iiri, Ankara. ATE, Ahmet (1964), Gazel mad, slm Ansiklopedisi, Cilt: IV, stanbul, s. 730-733. AVF, Muhammed (1903), Lubbu'l-Elbb, Cilt: I, London-Leiden. CM, Abdurrahmn- Cm (1371.), Bahristn-i Cm, (nr. sm'l-i Hkim), Tahran. ETN, Nihad M. (1973), Eski Arap iiri, stanbul. ETN, Nihad M. (1990), Arap (Edebiyat) mad., TDV slm Ansiklopedisi, Cilt: 3, stanbul, s. 286-309. DAYF, evk (1963), el-Asru'l-slm, Kahire. el-FHR, Hann (1991), el-Mcez, fi'I-Edebi'lArab ve Trihi, Cilt: II, Beyrut. FERRUH, mer (1983), Trhu'I-Edebi'l-Arab, Cilt: I-VI, 5. Bask, Beyrut. FERRUH-Y SSTN (1335.), Dvn, (nr. M. D. Siyk), Tahran. HUM, Celleddn (1340.), Trh-i Edebi-yt- rn, Tahran. HSEYN, Th (1969), Min Hadsi'-i'r ve'nNesr, Kahire.

HSEYN, Th (1976), Hadsu'l-Erbi', C. II, Kahire. MAHCB, Muhammed Ca'fer (1345.), Sebk-i Horsn der-i'r-i Frs, Tahran. MANSUROGLU, Mecdut (1947), Anadolu Trkesi (XIII Asr) Dehhni ve Manzumeleri, stanbul. NEFS, Sa'd (1363.), Trh-i Nazm ve Nesr derrn, Cilt: I, Tahran. NU'MN, ibl (1368.), i'ru'l-Acem, (ev. Seyyid M. Tak Fahr-i D'-i Gln), Cilt; IV, Tahran. er-Rz, Muhammed b. Kays (1373.), el-Mu'cem fMe'yiri'l-E'ri'l-Acem, SAFA, Zebhullh (1347-1370.), Trh-i Edebiyt der rn, Cilt: I-II, Tahran. SEZGN, Fuad (1983), Trhu't-Trsi'l-Arab, (trc. M.Fehm Hicz), II. cilt, 1. cz (e-Si'r), Riyad. TEKN, Talat (1986), Karahanh Dnemi Trk iiri, Trk Dili, say 409, Sayfa 81-157, TEKN, Talat (1989), XI. Yzyl Trk iiri (Dvnu Lgatit-Trk'teki Manzum Paralar), Ankara. ZEYDAN, Corci (1957), Trhu Adbi'l-lugati'lrabye, (nr. evki Day), Cilt: I, Kahire.

bilig-13/Bahar2000

77

THE EASTERN POETRY FROM THE PREISLAMIC PERIOD UP TO THE OTTOMANS

Prof. Dr. Adnan KARASMALOLU Krkkale University Faculty of Scince and Art

ABSTRACT
It is necessary to take the history of the Eastern Poetry into consideration first in order to be able to observe the classical Turkish Poetry from a closer point. The concept of Eastern Poetry contains the activities of literature of the Arabians, Persians and Turks, the first and the most important elements of the Islamic World. It is possible to observe the contribution of the nations mentioned above to the literary activities in respect of religion, politics, culture,etc. This observation not only enables us to describe the Arabian and Persian Literature but also brings the character and importance of the Turkish Poetry to light. The process of perfection of the Eastern Poetry in respect of form and meaning continued till the 11th century and Turkish poets using Turkish or other languages played an important role in this process. The Turks had an important part in the historic events and politics, which had an influence over literary works in many respects. The characteristics of the Turkish Poetry of the Ottoman period developed under the effect of the political power and understanding of the religion of the Seljuks and Ghaznavids.

Key words: Eastern Poetry, Turkish Poetry, Poetry

bilig-13/Bahar2000

78

bilig-13/Bahar2000

79

MAHTUMKULU'NUN MANEV STADLARINDAN BRS: YESEV DERV HAKM ATA

Gzel AMANGULIYEVA
Trkmenistan Mill Elyazmalar Enstits Aratrmacs

ZET
Hakim Ata, Trk Tasavvuf Edebiyatnn nemli temsilcilerinden birisi, bu edebiyatn kurucusu kabul edilen Hoca Ahmet Yesevi'nin dervii ve halifesidir. Yesevilik mektebinin manev ve edeb izgisini devam ettirmek amacyla, bizzat Ahmet Yesevi tarafndan Harezm blgesinde grevlendirilen Hakim Ata, bu corafyada yaayan Trk topluluklar zerinde derin izler brakm; syledii hikmetler ve yapt irad faaliyetleriyle adeta eyhiyle zdeleerek hakl bir hrete ulam; bu erevede onun Trkistan yurtlarna yaylan hretinden, Hazar tesi Trkmenleri de nasiplerini almlardr. Trkmen halk edebiyat rnlerinde ve Trkmen klasik airlerinin eserlerinde Hakim Ata'nn zel bir yeri vardr, Gul Sleyman, Sleyman Bakrgani, Sleyman Ata gibi nvanlarla Hakim Ata'y kendi sosyal kimliklerinden birisi kabul eden Trkmen halk, onun dnya grn medeniyetine sindirmi, hikmetlerini asrlardan beri yaama biimi haline getirmitir, Bu misyonuyla Hakim Ata, Trkmen klasik airlerinin pek ounun stad olmutur. Tasavvuf edebiyatna ynelerek yaad an ve toplumunun artlarna gre bu izgiyi gelitiren Mahtumkulu, manev ve edeb stadlan arasnda Hakim Ata'y da saymakta ve bylece tasavvuf etkileim zincirinin 18.asr Trkmen toplumuna tanmasn salamaktadr. Tpk Ahmet Yesevi'nin baz hikmetleri ve pek ok dizelerinin u veya bu ekilde Hakim Ata'ya mal edildii gibi, Mahtumkulu'da da Hakim Ata'nn edeb tesirleri aka grlmektedir. Bu ise, geleneksel Trk-lslm kltr erevesinde, tasavvuf edebiyatnn stadlar arasnda bir etkileim meselesidir.

Anahtar Kelimeler: Yesev, Hakim Ata, Mahtumkulu,Tasavvuf, Edeb Etkileim, Mill Kltr

bilig-13/Bahar2000

80

GR Trk Tasavvuf edebiyatnn tannm temsilcilerinden olan HAKM ATA (Sleyman Ata, Sleyman Bakrgani, Gul Sleyman), XII.yzyln ilk yarsnda, Harezm blgesinin Bakrgan (elyazmalarda Akkurgan) obasnda dnyaya gelmi, nl ahsiyetlerden birisidir. Eldeki kaynaklarda bu ahsiyetin doum yl kesin olarak gsterilmemi olsa da, lm tarihi ve bibliyografyasna ait baz bilgiler bulunmaktadr. Resimli Trk Edebiyat Tarihi adl kaynakta: Hakim Sleyman Ata (?-1186), Hoca Ahmet Yesevi'nin yetitirdii tannm sofilerden birisidir. O, piri tarafndan tasavvuf retisini yaymak ve yolunu devam ettirmek amacyla Harezm blgesine gnderiliyor. Kul Sleyman Bakrgani'nin hreti Karahanl hkmdarlarndan Bura hann kulana ulam ve kz Anber'i onunla evlendirmitir. Hakim Ata' nn bu kadndan Asgar, Mahmut ve Sultan Hubbi adlarnda 3 olu dnyaya geliyor. (Banarl, 1971) eklinde bir bilgi yer almaktadr. Bu bilgiler, mevcut ilm-tarih kaynaklarda aayukar ayn ekilde beyan ediliyor. Mehur ahsiyetlerden sz aan Tezkiret-l Evliya ve Reahad Ayn'l Hayat (Dirilik Kaynandan Szntlar) adl eserlerde, Ahmet Yesevi divanlarnn mukaddemelerinde bu byk ahsiyet hakknda ilgi ekici bilgiler verilmektedir. Trkmenistan Mill Elyazmalar Enstits'nde (TMEE, Kayt No: 56) muhafaza edilen, Yesevi Divan'nn hicri 1329 tarihli Takent tabasmasnn giriinde (mukaddime) u cmleler vardr: Hakim Ata, Trkistan meayihlarnn ulularndandr. Hezret-i Hoca Ahmet'in drdnc halfalardr. Atlar Sleyman ve lakablar Hekimdir ki, Trk dilde derviler muamilat togrusga aytgan hikmetleri mlm ve mehurdur. Refaydalk nefesleriden bir misaldir ki halknn hormat, vagtnn ganmat in diyipdirler: Her

kim grse Hzr bil, her tn grse Gadr bil. Yene ol kiige mensup bir meseldir ki nefsini sndrmak iin diyipdirler: Bara ya biz Yaman, bara buday bir saman... Hekim Sleyman'n mesgenleri velyet Horezm'de erdi. Ol yerde dar-l fenadan dar-l bakaga rhlat kldlar. Akkorgan diygen movzugda gabr mbarekleri mlm ve mehurdur. HAKM ATA'YA TRKMEN BAKII Trkmen'in byk olu Mahtumkulu Firaki'nin severek okuduu, adn srekli anarak airane reticiliinde byk hrmetle yer verdii Kul Sleyman'n, Ahmet Yesevi' nin dervii olduunu pek ok kaynak tasdik etmektedir. Bu erevede Mahtumkulu: Bard kar Bakrgan ol Trkistan'a sar... kaydn dyor. Bu ahsn (Hakim Ata'nn) bizzat kendisi tarafndan da: Trkistana baral Hzmatnda bolal I berse alal eyhim Ahmet Yasav. Baba Man ol soltan Mrid bold bigman Hekm Ata Sleyman eyhim Ahmet Yasav... denilmek suretiyle, onun, yani Medine'de Muhammet sznn hemen ardndan Trkmenler arasnda Trkistanda Hoca Ahmet sz getirilerek ad tutulan Hoca Ahmet Yesevi'nin mridi olduu aka belirtiliyor. Grld zere, Hakim Ata Sleyman l almak (hisse almak) ve dervi olmak maksadyla Trkistan'a gidiyor. Burada Ahmet Yesevi'nin

bilig-13/Bahar2000

81

elinde, onun istedii kvamda yetiiyor. Dier rencilerin bir ylda aldklar ilmi, yani Kur'an- Kerim'i bir haftada hatim ediyor. Bu zelliini gren eyhi, onu derhal mritlie kabul ediyor. Hatta bazen de rencilerini ona emanet ediyor. Rivayete gre; Bir gn Hoca Ahmet Yesevi'nin yanna Hdr Ata (Hzr A.S.) geliyor. Sleyman'daki ilmin yksek dereceye ulatn grerek, ona, Bu olann ad 'Hakim' olsun, hakimler gibi adaletle i grecek, hizmet yapacaktr. Sen, buna icazet ver. diyor (Orazgul-Sarl-gz, 1995). Gul Sleyman n Hakim Ata adn al ile balantl olarak bir baka rivayet daha vardr. Bu rivayete gre: Bir gn Hoca Ahmet, medreseye odun toplamalar iin dervilerini krlara gnderiyor. Derviler topladklar odunlarla geri gelirlerken yamur yayor. Dier derviler yamurdan korunmak iin odunlar balarna siper yaparken, Sleyman tam tersine srtndaki kaftana sararak odunlarn kuru kalmalarn salyor. Kendisi slanmasna ramen odunlar kuru olarak medreseye getiriyor. O, ya odunlar yakmak iin kuru odunun gerekli olacan nceden hissetmi. Bunu gren Hoca Ahmet, Olum sen hakimler gibi i yapmsn. Bundan sonra senin adn Hakim olsun demi (Orazgul-Sarlgz, 1995). Kul Sleyman'n Hakim Ata adn al ile ilikili olan bu rivayet, ayn ekilde, Ali ir Neva'nin Nesyim'l - Muhabbe adl eserinde de tekrarlanmaktadr (Neva, 1996). Tannm Rus bilgini K. G. Zaleman, Londra'nn Asya Mzesi'nden XIV-XV. asra ait yazar belirsiz Hakim Ata Risalesi adl bir eser ele geirerek, bunu 1897 ylnda Sankt-Petersburg'ta kendi tercmesiyle nerettirmitir. Hakim Ata Sleyman'a balanan bu eser, ekil zellikleri bakmndan Trkmen halk destanlarna benzemekte olup, nesir ile nazm birlikte kullanlmtr. Bu eserde de, Sleyman'a Ata lkabnn verilii, yukardaki rivayette belirtildii

gibidir. Bununla birlikte eserde, bu rivayet, airin tamamiyle kendi msralaryla yle veriliyor: Eski-ski brkm bar Sark-sark grkm bar eyhim otunga iberse Barmasga ne erkim bar. Tonum otunga olgap Tenim sovukga teplp Ikdan muhabbet zlab Hzr-Ilyas atam bar. Gkden rahmet yagdrgan Yerden nebat sdrgen Mahri sydn emdirgen Hzr-Ilyas atam bar... (Zaleman, 1897) Hakim Ata'nn Bakrgani mahlsn al ile ilgili olarak da bir rivayet bulunmaktadr. Bu rivayete gre: Hoca Ahmet Yesevi, yetitirdii dervilere icazet vererek onlarn her birini kendisinin halifesi hkmnde tasavvuf grlerini yaymak ve devam ettirmek amacyla bir blgeye gnderir imi. Hakim Ata'y da bir deveye bindirip; - Git oul, devenin ker yer senin meknndr. Sen o yerin halkna benim adma halifelik edeceksin. diyerek yollam. Hakim Ata'nn devesi Harezm blgesinde Amuderya (Ceyhun) rma boyunda insan yaamayan bir yerde ker. Devenin k sebebini kavramayan Hakim Ata, kaldrmak iin urap dursa da bunu baaramaz; deve kalkaca yerde barp durur. Devenin bartlarn duyan evredeki obanlar ve dier insanlar bana toplap bu dervie; - Sen kimsin? Nerelisin? Deveye niin eziyet ediyorsun? diye sorarlar. Hakim Ata niin geldiini, niyetinin ne olduunu anlattktan sonra; - Sonrasn siz gryorsunuz. Deve insan

bilig-13/Bahar2000

82

yaamayan bu yerde kt, kaldrmaya alsam da barp duruyor.der. nsanlar, Hakim Ata'nn sradan bir adam olmadn anlarlar ve kendileri de burasn yurt tutarlar. Bylece bu meydanlk zamanla bir obaya dnr. Obann ad da Hakim Ata'nn devesinin bartlar yznden Bagrgan olarak kalr (Orazgul-Sarlgz, 1995). Zamanla yerli halkn dil zellikleri nedeniyle Bagrgan adnn Bakrgana evrilmi olmas mmkndr. Hakim Ata konusunda Trkmenistan'da yaplan almalar ok az sayda olmakla birlikte, bu arada, bunlardan bazlarna temas etmeden geemeyeceiz. Ta 1920'li yllarn sonunda Akademik A.N.Samoylovi Hakim Ata ve Mahtumkulu (Samoylovi, 1960) adl makalesini yazmt. Bundan ok sonralar, merhum bilgin Ahmet Bekmradov 1981 ylnda Hekim Ata'dan Habar Alsak adyla geni hacimli makalesini yazyor (Bekmradov,1989). Bu makalede Bekmradov, Mahtumkulu'nun edeb ve manev stadlar hkmnde Hoca Ahmet Yesevi ile onun dervii Hakim Ata'nn ahsiyetinden etkilenii ve ayrca Hakim Ata'nn hayat-eserleri konusunda eitli meseleler erevesinde grler ortaya koyuyor. Makalesinin sonunda da bu ulu ahsiyetin zel bir titizlik ile incelenmeye deer olduunu vurguluyor. Ahmet Bekmradov'un da belirttii gibi, Trkmenistan Mill Elyazmalar Enstits'ndeki baz elyazmalar ile, Kazan, Takent, Sankt Petersburg tabasmalarnda hikmetleriyle karlatmz bu tarih ahsiyet aratrlmal, hakkyla incelenmelidir. Kul Sleyman Bakrgan'nin doduu yl kesin olarak belli olmasa da, mevcut kaynaklarda onun 1186 ylnda vefat etmi olduu biliniyor. Bu mutasavvf airin nesil silsilesini ise, elyazmalarda u ekilde izlemek mmkndr: Bedir Ata, onun olu Sedir Ata, onun olu skender Ata, onun olu Yahya Ata, onun olu Kaysar Ata, onun olu Mrat Ata, onun olu S-

leyman Ata... Sleyman Ata' nn iki olu var: Muhup Ata ve Sclik Ata. Sclik Ata'nn olu Soltan Kutb'ul Aktap (pirlerin piri) Hekim Ata Sleyman. Hazreti Hoca Ahmet Yasav Ata, setbi tarikat babnda hikmet grd ki ol sebepden Hekim Ata diyip aytlar. Hekim Sleyman'n 3 olu bar. Biri Asgar Hoca, bri Mahmt Hoca, biri Soltan Hupb Hoca Selimulla(h) ayrld. Tirik surat bilen gayp bold (diri iken kayboldu)... (Amangulyeva, 1988) Tarih ahs Hakim Ata hakkndaki bu bilgileri, biz, ran'n Malayh obasnda yaayp vefat eden Allagul Hseyin Ata olunun i yerinden yazp aldk. ecere yazsnn zerinden 100 yl akn zaman gemi olup, bu secere nesilleri tarafndan devam ettirilip geliyormu. Buna benzer bilgiler bize baka bir kaynaktan, daha da ncesine ait, bundan yaklak 700 yl Hoca Ahmet Yesevinin trbesindeki bir el yazmadan grlen soy ktnden de malumdur (OrazgulSarlgz, 1995). Kul Sleyman Bakrgani'nin derin mnlarla yorulmu Hikmetleri, Miranme (Magana-me), Ahr Zaman Kitab (Kitab Ahrzaman), Bibi Meryem adl eserleri, ayrca onun hayatyla ilgili olarak yazlan Er Hupbi'nin Destan (Gul eref, 1899) adl bir eser olup, bu eserler gnmze elyazmalar ve halk dili yoluyla ulamtr. Eserleri uzun yllar medreselerde ders kitab olarak okutulup gelmitir. Hakim Ata hikmetlerinin hem nceki devirlerde, hem de gnmzde sevilerek okunmasnn sebebi, onun sadece Allah sevgisinden bahsetmi, Hz. Peygamberden ve onun mmetinin yapt amellerden gurur duymu olmasndan ibaret deildir. Ayrca hikmetlerin din-sufistik ierikte olmasna ramen sade bir dille beyan edilmesinden baka, insanlar yksek insanlk ruhuyla eitmeye yardm eden gzel t-nasihatlarla bezenmesi de nemli bir etkendir. Bu hikmetler halkn, mezhebe ballk, temizlik, alak gnlllk... gibi davranlara ynelmesi

bilig-13/Bahar2000

83

dorultusunda vasta olarak kullanlmtr. Hakim Ata hikmetlerinde, nsan n alak gnll ve gzel karakteri olmas, birbirinin kymetini bilmesi, birbirini incitmemesi, mr sermayelerini en iyi ekilde deerlendirmesi, nefsinin nne dmesi deil onu ldrmesi yani nefsini yenmesi... gibi meselelerde ana gre mkemmel ve aydnlk grler ne srlyor. air: Bara yag biz yaman Bara bugday biz saman dizeleriyle, alak gnllln ifade ederek insanlar da byle olmaya arrken; Her kim grse Hdr bil Her tn grse Gadr bil... dizelerinde de, insan mertebesine ve ahlkna ok yksek bir deer bimektedir. Yukarya aldmz iki dize ile balantl olarak yle bir rivayet vardr. Irak ah, Horasan ahna cevaplandrlmas iin baz sorular gnderiyor. Horasan ah bu sorularn cevabn ilim ve takva ynyle ok gl olan Hakim Ata'nn vermesini istiyor. Hakim ise bu sorulara iirle cevap veriyor (Amangulyeva, 1998). Bu cevabn bir bendinde, bizim yukarya aldmz szler bulunup, bu dizelerde Hakim Ata: Hi bir zaman insanolunu kk grme, kltme. nsanlarn her biri, Hzr A.S. gibi saygya lyktr. Mmkn olduu kadar insanlar aziz tut, zora ve eziyete muhatap etme. Bu dnya be gnlktr, kadrini bil. Hatta her geceyi de Kadir gecesi gibi gr, kadirli tut. nk bir daha yaa-' yarnazsn. demektedir. Buna benzer gr ve dncelerle yorulmu ok sayda hikmetler yazan Hakim Ata'nn itibar, dervilii srasnda, piri Ahmet Yese-

vi'nin, onun dervilerinin ve dier nl din adamlarnn yannda ok yksekti. Bir iirinde yle diyor. Basp nebsini ldr Gzl mezini soldur Hekim Sleyman guldur Satp iysin demiler... YESEV'DEN HAKM ATA'YA, HAKM ATA'DAN MAHTUMKULU'NA Yaln, anlalr, akc, irin, derin manal dizeleri retmeyi baaran bu ahsiyetin ahlk hasletlere sahip, temiz ve pak niyetli olduunu gsteren bu dizeler bir veya iki tane deildir. O; Allah'a k, Hak szne ktr. Bu yzden olsa gerek, eitli devirlerde de insanlar, bu kapsamda Trkmen'in eyda blbl Mahtumkulu'nu kendisine ilgisiz koymamtr. Mahtumkulu: Soltan Veyis pehlivan, Hekim Ata Sleyman', Hoca Yusup Hemadan, Ol h kelan iinde... (Mahtumkulu, II, 1983) diyerek, Kul Sleyman'n adn, alarnda halkn gznde takvada esiz bir dereceye ulaan ulu ahsiyetler ile bir srada gsteriyor. Mahtumkulu, gerektiinde gereken ilham da Hakim Ata'nn edeb reticiliinden ekip alm, gnl aacn onun manev kaynandan beslemi, hatta dizelerinden etkilenerek onunkilere benzeyen iirler bile yazmtr. Hakim Ata'nn kendisinin de Hoca Ahmet Yesevi'ye zenerek yazd onunki ile ayn ad tayan hikmetleri olmutur. Bu sebeple baz neirlerde, Hakim Ata'mn hikmetleri Hoca Ahmet Yesevi hikmetleri ile birbirine kartrlm olarak verilmitir. Bu dorudan doruya neri hazrlayan ahsn hatas deildir. nk o devirlerde

bilig-13/Bahar2000

84

de (12-13. yy), Mahtumkulu'nun devrinde de (18. yy) bir airin kendi eserini tannm bir ahsiyetin adna vermek gelenei devam etmekteydi. Bu yzden, bu eserlerin yayna hazrland srada gereken titizlik ve dikkat gsterilmemi ise, yanlla yol almas mmkndr. Basit bir rnek olarak, Ahmet Yesevi ile Hakim Ata'nn eserleri arasnda: Sop nak oldu veli, hergiz mslman olmad. dizeleriyle bitirilen iki byk hikmet vardr. Grld zere bunlarn adlar ayn olsa bile, Ahmet Yesevi hikmetinde kendisine, kendi nefsine seslenirken; Hakim Ata ise kendisiyle birlikte Ahmet Yesevi'den terbiye alan dier dervileri eletiriyor. Bunlar gibi adda, birbirine benzer kafiyeli, redifli veya nakaratl olarak tekrarlanan iirler birka tanedir. Bunlar bir dzene koymak ve aa kavuturarak yaymlamak gereklidir. Her iki muhterem ahsiyetin eserlerini btnyle neire hazrlamak ise ok yararl bir alma olacaktr. Mahtumkulu Firaki'nin temellerini att edeb mektep ve bizzat edeb ahsiyetine tesir eden stadlar konusunda sz aldnda, airin yukarya bir blmn aldmz iinde redifli iiri gz ard edilmese gerektir. Bu erevede syleyeceklerimizin bazlar edebiyat ilmi iin bir yenilik deil. Daha nceleri gerek Trkmen ve gerekse dier Trk halklarnn bilginleri tarafndan eitli grler ve tespitler ortaya konulmutur. Hatta bu konuyla dorudan doruya ilikili olarak tannm bilginlerden Samoylovi, Mahtumkulu ve Hakim Ata, Ahmet Bekmradov ise Magtmgulnn Halpalar adl makalelerinde sz atlar. Ancak airin manev stadlarndan olan Hakim Ata meselesi ve bu ikisinin airane reticiliinin ayrlmaz ilikileri kapsamnda henz ayrntl ve derinlemesine szler edilmedi.

Prof.Dr.Ar Orazov, merhum bilgin M. Annamuhammedov'un Mahtumkulu Gizli Srrn Var te adl kitabna yazd szba yazsnda, Klasik edebiyat (bu erevede Mahtumkulu'nu da) slm'dan ve slm mistisizminden ayr olarak dnmek asla mmkn deildir. airi kurduu edeb ekolden, stadlarndan (yani Azadi'den Hoca Ahmet Yesevi'den, Hakim Ata'dan) ayrmak, onun edeb dncesinin, bu ekoln, bu stadlarn edeb dnyasndan kabarp km olmas sebebiyle mmkn deildir (Annamuhammedov, 1994) diyerek mesele hakknda tespitlerde bulunmutur. Gerekten de Mahtumkulu, yukarda adlar belirtilen stad ahsiyetleri, insan severlik retisinin ve kendisine ruh cmertlik kazandran sufizme katlmann yollarn gsteren stadlar olarak kabul etmektedir. Tasavvuf ilminde hedeflenen, benimsenen olgunlamaya ulamak iin ncelikle bir stada ihtiya vardr. Bu sebeple Mahtumkulu, bu stadlar kendisine Pir ediniyor. nk air, tasavvuf yoluna onlarn gsterdii yoldan gidiyor. Bunun kendine zg sebepleri vardr. Bu noktada biz, Trk Tasavvuf Edebiyatnn kervanba kabul edilen Hoca Ahmet Yesevi ve Hakim Ata'nn, tasavvuf edebiyatnn nde gelen temsilcileri olduklarn biliyoruz. Mahtumkulu, onlarn sufstik retilerine ve ortaya koyduklar temel amalara ilgisiz kalamazd. Bu ahsiyetler hakknda ve onlarn inci tanesi gibi mkemmel mnlarla yorulmu hikmetleri dorultusunda, babas Devlet Mehmet Azadi 'den pek ok eyler renmiti. Biz, Allahn, Mahtumkulu'nun edeb reticiliinde gzelliin, iyiliin ve temizliin sembolne dntn ve Onun kl duygularn doruunda am ras gibi durduunu sylemek istiyoruz. Bizatih ulalmas gereken bir varlk olan Allah'a ynelen Mahtumkulu'daki ak ise, temel ekirdeini Hoca Ahmet Yesevi'nin ve onun sevgili dervii Hakim Ata'nn Trk dilli ta-

bilig-13/Bahar2000

85

savvuf retisinden elde etmi, onlarn olgunlatrd kaynaktan gzban alp gelmitir. Bu reti: k olmak, aka dmek, hl'e sahip olarak mauk ile karlamak gibi maksatlarla yorulduu iin de, Mahtumkulu onlardan himmet istiyor. Bu stad ahsiyetler, Allah'a olan akn gerektirdii artlar yerine getirmek zere, kendi retilerine hizmet etmek iin ban, yrein, gnln ve btn ruhun O'na, yani Allah'a ynelmesini tercih ettiklerinden dolay, airin kendisi de bu yola bir pir in yardmyla girilebileceini art olarak gsteriyor. nk Yesevi, yol gsterici bir mrit olmadan bu yola ksan bile, yolda kalrsn diyor: bu yoln pirsiz davga klganlarn Sarsan bolup, ara yolda galar ermi. Mahtumkulu, manev hocas Kul Sleyman Bakrgani'ye, bu yolu gemek konusunda Yesevi'nin yardm etmi olduunu, bizzat kendi dizelerinde anlatyor: Bard Kar Bakrgan Ol Trkstana sar. Mahtumkulu'nun bu dizelerini teyit eden Kul Sleyman: Trkstanga baral Hzmatnda bolal l berse alal eyhim Ahmet Yasav. Baba Man ol ,Soltan Mrid bold bigman Hekim Hoca Sleyman eyhim Ahmet Yasav. diyor. Ahmet Yesevi tasavvuf retisinin yolu temiz, tarikat birletirici ve hakikate uygun olmas nedeniyle Hakim Ata'y kaytsz koymay gibi, Mahtumkulu'nu da bu izgiye ekiyor. Mahtumkulu da kendisine Onlar gibi pir aryor:

Can mehrine ddi tala Kuvvat bergen pir gzler men. Yine; Kmil ayagna ba goy, yalandan el gter Toba klp, bir piri, toprana bulan k lm. air, Klm iirinde girdii ak deryasnda boulup kalmamak iin kendisini bu girdaptan karacak bir mert aryor: Mert gerektir kara Bu batp galan klm. HAKM ATA ve MAHTUMKULU'DA BAZI MTEREK NOKTALAR Mahtumkulu bu mertlii (yol gstericilii) Kul Sleyman'da grmektedir. nk o, halihazrda Hoca Ahmet'in ak eyas satlan pazarna girmi, istedii cevheri alma frsatn yakalamtr. Mahtumkulu'nun kendi cann gtrp satmak iin, tpk Yesevi' ninki gibi bir pazar aradn u dizelerden anlyoruz: Can bermek asan hicrandan Hart kp, bazar gzlar men. Kul Sleyman da, kendi ifadesiyle, bu pazarda alveri yapabilmenin yrek yangnl iindedir: Mradm bar ol bazarda klsam satg Tenim, canm, bar vucudum goysam tutug. Mahtumkulu, Ahmet Yesevi ile Kul Sleyman'n temel ak ve k yaklamlarn ye-

bilig-13/Bahar2000

86

niden ele almak suretiyle bu izgiye byk hizmet etmi, bunun iin de onlar airane dnya grnn temel kayna haline getirmitir. air, onlarla Seyran inde bulumann hayali iindedir. Ve San Bolsam diyerek kendisini onlarn safna katmann arzusunu tamaktadr. Ak konusunda Kul Sleyman: Ik anla sznni, Anlamaz sen znni, Arada k bolmasa. derken, Mahtumkulu: Yatrdm d grdm, tisgindim, turdum Ik bir mgl idir okdm, grdm ovkum irin grdm, bu yola girdim mdi are yokdur dzmeli boldum. diyor. Bu iirdeki lirik kahramann yatt yerde d grerek silkinip kalkmas, onun nceki aksz halini tasvir ederken; okuyarak ve grerek byl ak yoluna dm olmas ise, aresizlik iinde bu derde dayanmak zorunda olduunu anlatyor. airin gnlnde ak yelleri esmektedir: Yari yeli sdi, zi gizlendi Umt elin grdi, una gzlendi Hicran kuvvatland, k tazelendi Ol metbehde gaynap gzmal boldm. imdi air iin ak odu ile snmaktan, elini ak ateine uzatmaktan baka are kalmamtr: Yolda yolukdrd emi cadna lerdim, el oydum gn oduna. Mahtumkulu'nun sufizmden ilham alarak

bulduu, kulland, ayrca gelitirdii ve kendi grleri dorultusunda yararland motifler pek oktur. Kt ve er nesnelere duyduu yrek tiksintisi yznden insanlar temizlike armak, iyi huylara heveslendirmek, sevgi retmek airin asl maksaddr. nce de belirttiimiz gibi temizlii, safl sadece Allahta gr gibi, Mahtumkulu, temiz ahlk ve gzel nesneleri de yalnzca tasavvuf ta buluyor: Sher tur, Hudaya yalbar Islam y abat galsn Yaman goy, yaga yol ber eytan ii bibat galsn... Mahtumkulu'nun bu dizelerinin tesinde, Kul Sleyman'n: Bolsa knlde hatar Saa klgay Hak nazar Toba klgl bahabar. Sher vagt bolganda. dizelerinin bulunduu hikmetinin ana dncesi yatmaktadr. airin kendisine manev stad setii Kul Sleyman Bakrgani'nin yce manalarla yorulmu hikmetlerini severek, hrmet duyarak okumu olduunu, onun edeb ahsiyeti ile yakndan ilgilenen herkesin hissetmesi mmkndr. Bunu, Mahtumkulu'nun babas Devletmemmet Azadi'nin bize ulaan, kendi eli ile yazd bir elyazmas da gstermektedir. Trkmenistan Mill Elyazmalar Enstitsnde (TMEE, Kayt No: 546) muhafaza edilen bu elyazmann giriinde Kul Suleyman'a ait byke bir iir yerletirilmi olup, bu iirin bizzat Mahtumkulu'nun kendi eliyle yazlm olduu tannm bilginlerimiz tarafndan ileri srlmektedir. 7 bentten ibaret olan bu hikmette u dizeler var:

bilig-13/Bahar2000

87

Baylar perva klar nefs itinge Bermes hergis karz-kifaya tilegenge Avamlarga sytge berer yganga Ylan-iyan katg azap, mhnet in. air burada nefsinin klesi haline gelen zenginlerin paralarn bor isteyenlere yardm olsun diye deil de, tam tersine faiz karl verdiklerini; bu kiilerin br dnyada azap ekeceklerini, ate yutacaklarn sylemektedir. Bu dizeler dorultusunda Mahtumkulu'nun Gelse Gerekdir, Vepat Bar, Andadur, Emri Han Gelur... gibi birka iir yazm olduu bilinmektedir. Kul Sleyman'n hikmetleri Mahtumkulu'ya rnek alabilecei fikirler bahettii iin, air ister istemez bunlar benimsemitir. Sufistik eserlerde fikir ve ideal byk, snrsz, geni; ancak tip ve tipleme meselesi zayftr. Mahtumkulu'da ise fikirleri tip ve kahramanlarla ifade etme kabiliyeti gldr. Hem Hoca Ahmet Yesevi'de, hem de Kul Sleyman'da nsan Ruhu ve Nefis konusundaki zengin fikirler mcerret (soyut) fakat net olarak beyan edildii iin, her ynyle hissediliyor: Nefsim aytur: Bu dnyenimcerret (soyut) Htay, Krgz, Kpak, Hindistat (soyut) Agban in, altnkm tadistat (soyu Vagt yetse bir gen tzp yatayn diyr. yip-iip, tn-gn garn doldurban Yastk zre tekye klp yatayn diyr. Mahtumkulu nefisi; nefsani, gece - gndz abalayan, nefsinin nnde koup duran aceleci kii tipi ile canlandryor: Kimler elde tutup bu gi cahan Halal, haram, barn yuvtup baradr.

Mertler gezer bold namarda bagl irleri tilkiden yrei dagl Pir bolup, pes oran, betpl, seg ogl, Haram nepsin e tutup baradr. Mahtumkulu'daki kahramann tersine, Kul Sleyman'daki Ruh ksmete raz olmakla yetiniyor: Ruhum aytr: kgi Hakdan tovfuk bolsan Tni-gni dnmayn Hak adn aysam Ksmatdan artk tagam iymes bolsam Bu dnyan ygp-tirip nteyin diyr. Mahtumkulu, Kul Sleyman'n bu grn u dizelerle beyan ediyor: Bende, seg bet ie batrlk etme Alnnda goyarlar, ol gn bu ii Nebse uyma, eytan rayna gitme Hcalata goyar, bilgil bu ii. Nebsi aydar; Urgun, bu bird hzrdr. Can aydar; Hay, dur, Tar hazirdir. Sen grmese, ol-ha sana nazrdr Utangn, eymengin, goygun bu ii. eytann srekli olarak iyidir, yap demesine karlk Rahman a, nefsine hakim ol dedirilmesi; airin kendi bulduu bir fikir deil, tamamiyle stad araclyla halk iyi ilere armann bir yoludur. Kul Sleyman'a gre her insan ncelikle kendi nefsini ldrmelidir: Basp nefsini ldr Gzl mezini soldur Hekim Ata bir guldur Satp iysin dervler. Kul Sleyman'n yukanda belirtilen fikirleri erevesinde, Mahtumkulu'nun halk bilgilendirme, eitme, gerektirdii yerde de korkutma yardmyla oluturduu mesajlar topluluu ortaya kyor, Ahr Zaman Geler, Aglamak Bardr'',''yler Grer Sen, Bu ii, Galar Yaran-

bilig-13/Bahar2000

88

lar, Geer Yaranlar, Harap Eyler, Gelse Gerekdir, Vepat Bar... gibi birka iir bunun ak rneidir. Mahtumkulu'nun bu belirttiklerimizle birlikte bunlara benzer muhtevada yazlan dier iirlerinin temelinde, Kul Sleyman Bakrgani'nin Ahr Zaman Kitab olarak adlandrlan hikmetler antolojisi bulunuyor. Mahtumkulu'nun Gerge Resul, Sad Muhammet, Ya Resul.. gibi iirlerinde, Hz. Muhammet'in din urunda yrtt almalar ve onun lm konusunda sohbet ediliyor. Kul Sleyman'n Resul in adl hikmetinde u dizeler bulunmaktadr: Ezrayl pgamberni cann ald Yerden-gkden perideler yglap geldi. Resul ayd: Ya Ezrayl, goygul meni Ogon zim, can almaga izdi seni Sahabalar yglaurlar grp an, On sekiz m alem fahri resul in. Resl'n lmne balanan bu eserin konusunu daha da zenginletiren Mahtumkulu u dizeleri ortaya koyuyor: Yedi gn Kabe danda gurt-gular aglad Aydyar Magtmgul,bu prkat grge resul. Gerek klasik edebiyatta, gerekse gnmzde gnl iirden haz duyan airler, birbirlerinden etkilenmeden yapamyorlar. Bunlarn bazlar airane ustalk gstermekle birlikte sadece ad kazanrken, bazlar ise insanlarn yreinde srekli bir yer ediniyorlar. Kul Sleyman'n iirleri de Mahtumkulu'nun yreinde yer tutmutur. Bu kapsamda baz fikirler ve tipler, dolayl veya dolaysz olarak Mahtumkulu'na tesir etmitir. Onun devrinde Kul Sleyman'n eserleri medreselerde ders kitab olarak okutulmaktayd. Btn bunlarn neticesinde baz dize veya bentler Mahtumkulu'nun eserlerinde yer almtr. Kul Sleyman'n:

Kn dogandan batarga Tersa, Chd, Tatarga Gulluk klp Settarga eyhim Ahmet Yasav eklindeki dizeleri, Mahtumkulu'da: Gn dogardan, gn batar Tersa, Chd hem Tatar... eklinde yer alyor. Yine bir iirinde Kul Sleyman: Israfil ferman birle surun urgay Ezrayl z cann zi algay. derken; Mahtumkulu: Gk vrlip, daglar sarsar yerinden Israfil surun alsa gerekdir. Allah'n emrinden, Hak permanndan, Ezrayl z cann alsa gerekdir. eklinde seslenmektedir. SONU Verdiimiz rneklerdeki gibi benzerlikleri, bu iki airin pek ok iirinde grmek mmkndr. Bu noktada mesele, bunlar karlatrmak veya incelemek deil, Mahtumkulu gibi Trkmen'in bir ulu evldna tesir eden Trkmen'in bir dier ulu evldnn kim olduunda; onun airane reticiliine bylesine tesir edebildiinde ve aralarnda tam 6 asr olan iki ahsiyetin edeb reticilik ve dnya grnn yaknlndadr. Medine'de Muhammet-Trkistan'da Hoca Ahmet mertebesine ulaan byk pir Hoca Ahmet Yesevi'nin drdnc halifesi, sevgili dervii olan Kul Sleyman Bakrgani (Hakim Ata), XII.

bilig-13/Bahar2000

89

asrda yaayp geen bir dervi air olmakla birlikte, devrinde de yksek bir hrmete mazhar olmutur. Mahtumkulu da kendi devrinde bylesi bir hret ve hrmete layk olmasn bilmitir. Yaadklar devirler arasndaki benzerlikler ile birlikte, bu airlerin ruh halleri ve kaderleri de birbirlerine benzemektedir. Mahtumkulu'nun edeb reticiliine gz attmzda, onun, Gul Sleyman'n eserleri ile yakndan tanm olduunu gryoruz. nk Mahtumkulu onu sadece severek okumakla kalmam, ihlasla sindirmi ve pek ok dizesini aynen geirmek derecesine kadar varmtr. Kul

Sleyman'n sade, anlalr, ak-seik, muhteem Trke eserleri, Mahtumkulu'nu ta genliinde kendisine ekmiti. Byle olmayacak gibi de deil: Kul Sleyman'n hikmetleri okunduunda, ezberlendiinde veya yazya geirildiinde, byk bir haz ve cokunlukla insann ta yreine yerleiveriyor. NOT: Makalemizi Trkiye Trkesine aktararak Trk Dnyas ilim adamlarnn dikkatlerine sunan aratrmac Yusuf AKGL'e teekkr ederim. Gzel AMANGULIYEVA

bilig-13/Bahar2000

90

KAYNAKLAR

ELYAZMA, I Trkmenistan Enstits, Kayt No: 56

Mill Elyazmalar

AMANGULIYEVA, Gzel (1998), Bakr gandan Safar Klsam, Garagum, Say:1 Agabat. ANNAMUHAMMEDOV, Muhammetnazar (1994), Magtmgul Gizli Srn Bar de, Szba Yazs: Prof.Dr. A. Orazov, Agabat. BANARLI, Nihat Sami (1971), Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I Cilt, stanbul. BEKMIRADOV, Ahmet (1989), Hekim Atadan habar Alsak, Edebiyat ve Sungat, Agabat. GUL EREF(1899), Kssa-y Hubb, Kazan, Tipolitografiya mperatorskogo Univer-siteta.

ELYAZMA, II Trkmenistan Mill Elyazmalar Enstits, Kayt No: 546. MAHTUMKULU, II (1983), Magtmgul grlar, Agabat, Trkmenistan Neriyat. NEVA, Ali ir (1996), Nesayim'l-Muhabbe Min Semayimi'l-ftvve, st. 1979. SAMOYLOV, A.N. (1960), Hakim Ata-i Mahtumkulu, Agabat. ORAZGULIOLU,Sabr-SARLIGIZI,Gzel (1995); Gzli Ata, Agabat Ruh YASAVI, (1992), Ahmad Yasav Divan, Hikmat, Tokent. ZALEMAN, K.G. (1897), Rsalei Hekim Ata, Sankt-Peterburg.

bilig-13/Bahar2000

91

ONE OF MAHTUMKULU'S SPIRITUAL TEACHERS: YESEV DERVISH HAKM ATA

Gzel AMANGULIYEVA Turkmen National Institute of Manuscripts Research Assistant

ABSTRACT
One of the representatives of Turkish mysticism Hakim Ata is the dervish and successor of Ahmet Yesevi, who is the founder of this literature. To continue the spiritual and literary line of the Yesevi school Hakim Ata was personally appointed by Ahmet Yesevi to Khorezm region and Hakim Ata left deep impressions on the Turkish communities of that region; he had gained fame comparable to his sheik's by his wisdom and guiding; in this framework Turkmen tribes over Caspian were also influenced by his fame which spread to all over Turkestan. Hakim Ata occupies a special place in Turkmen folk literature and Turkmen classical poetry. Turkmen people by giving him titles of Gul Suleyman, Suleyman Bakrygani, Suleyman Ata and accepting him as one of their social identity, had absorbed his vision of the world in their culture and transformed his wisdom in their life-styles. With this mission of his Hakim Ata had become a spiritual teacher for many Turkmen classical poets. Mahtumkulu by tending to mysticism developed this line according to the era and society he lived in; accepted Hakim Ata as one of his spiritual and literary teachers and as a result transferred the mystic interaction to the Turkmen society of the 18 th century. Literary influence of Hakim Ata on Mahtumkulu is clearly seen as some wisdom sayings and poetry lines of Ahmet Yesevi can be noticed in those of Hakim Ata's. This is the fact of interaction between mysticism masters in traditional Turkish Islam culture.

Key Words: Yesevi, Hakim Ata, Mahtumkulu, Islamic Literature, Literary Interaction, National Culture

bilig-13/Bahar2000

92

bilig-13/Bahar2000

93

SOVYETLER DEVRNDE MAZLUM BR TRKMEN AYDINI ABDULHAKM KULMUHAMMETOV*

Prof.Dr. Muratgeldi SYEGOV
Akademik, Uluslararas Trkmen-Trk niversitesi Trkmen Dili ve Edebiyat Blm Bakam

ZET
Bu aratrma yazsnda, mazlum Trkmen halknn mazlum bir evldnn, Abdulhakim Kulmuhammetov'un macerasn okuyacaksnz. Yaklak 60 yl ondan ve onunla ayn dnceleri paylaan Kmali Briyev, Muhammet Geldiyev, Allahkulu Karahanov, Gurban Sehedov... gibi aydnlarn hibirisinden sz edilmedi. nk onlar, Sovyet emperyalizmi tarafndan "milliyeti", "halk dman" olarak damgalanmlard. Trkmenistan'n bamszln kazanmasyla birlikte, kaybedilen yllar yeniden kazanlmaya baland. Trkmenistan Cumhurbakan Trkmenba'nn himayesinde, mazlum Trkmen aydnlarnn itibarlar bir bir iade ediliyor ve onlar yani mazlum Trkmen halk, bamszlklarn elde etmekle birlikte mazlum evltlarna sahip kyor. Abdulhakim Kulmuhammetov'un hayat ve mcadelesi bir mre sacak gibi deil. O, bir fikir ve ideal adam. Buhara Halk Cumhuriyetinin ilk savunma bakan, Trkmen Cediti aydnlarnn temsilcisi. Sovyetler Birlii devrinde biraydn olarak Ouz Kaan'dan, Orhun Abidelerinden, Kgarl Mahmut'tan, Hoca Ahmet Yesev'den, Bayram Han'dan, Ali ir Nei'den sz eden Trkistan Trk'... Buhara Medresesinde, stanbul niversitesi'nde, Petersburg niversitesi'nde okumu. Enver Paa ile ok yakn ilikileri olduu, hatta "l"de grt syleniyor. Ksacas, Abdulhakim Kulmuhammetov hakkndaki bu aratrma, zelde Trkmen ilim adamlarnn, genelde ise Trk Dnyas ilim adamlarnn ufuklarn aacak, edebiyat dnyamza yeni bilgiler ve yaklamlar kazandracaktr.

Anahtar Kelimeler: nklap ahsiyet, Trk Tarihne yneli, Orta Asya Trkesi, Yenilik, Tenkid realizm, Stalin basks, Vefa borcu, Abdulhakim Kulmuhammetov, Trkmen Edebiyat, Trkmen iiri.

bilig-13/Bahar2000

94

GR

1879 ylnda Trkmenistan'n Lebap vilyetine bal Hala ilesinin Akderi (eski ad Gzlayak) kynde dindar bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Abdulhakim Kulmuhammetov, stanbul'da arkiyat Enstitsnde renim grd. Akademik A.N. Samoylovi'in 1928 ylnda yazd gibi, karmak ve ilgi ekici bir hayat izgisi vardr. Onun 52 yla yakn sren mr izgisi, gelecekteki hretine kkl tesir eden vakalar bakmndan ok zengindir. Dokmental bilgileri incelerken, "Bu vakalarn hepsi bir insann bandan m geti?" diyerek kendi kendinize soru sorduunuzu hissetmezsiniz bile. Ksack mrnde gerekletirdii hizmetleri takdir eder, kt talihine ise zlrsnz... Abdulhakim Kulmuhammetov 1920'li yllarn ilk yarsnda "profesyonel inklap", devlet adam olarak tannrken, ikinci yansnda tekilt, edebiyat limi, dilci ve tarihi olarak byk bir hrete sahip oluyor. KULMUHAMMETOV'UN HAYATI ve SYAS MCADELELER HAKKINDA 1- hretli Karmak ve nklap kbal Ariv malzemelerinden edinilen bilgilere gre, A. Kulmuhammetov 1918 ylnda Rusya Komnist Partisi'ne giriyor. 1920 ylnn banda Zakaspi Oblast (Hazar tesi Blgesi) htill Komitesi'nin tek Trkmen yesi olarak mill meselelerde byk iler baaryor. (1) Daha sonra lke ynetiminin bana geenlerin istemedii ilerle uraan (mesel, Trkmenlerin 'mill hkmeti'ni tekil edip o ykldktan sonra da d lkelere kamaya mecbur olan) Oraz Serdar, art Garabegev, Han Yomutskiy, Hac Murat, Bek-

gi Berdiyev (toplam 15 kii) gibi o devrin tannm ahsiyetlerini Sovyet Hkmetine affettirip lkeye arlmalarn salyor (Soltanov, 1991:52), A. Kulmuhammetov, 1920 yl baharnda Bayram Ali ilesinde Trkmenlerden tekil edilen ilk atl Kzlordu mfrezesinin komutam oluyor. (Baz bilgilere gre, bu mfreze 1918 ylnda kurulmu, Hazartesi cephesinde savamtr.) Buhara Komnist Partisi (BKP)'nin 16-19 Austos 1920 tarihinde arcv ehrinde toplanan TV. Kurultaynda, silahl glerin durumu hakknda bir konuma yapyor. (Henz tam olarak ispatlanmam bilgilere gre, Komnistlerin Orta Asya'daki ilk partileri olan BKP, 1918 ylnda, A. Kulmuhammetov'un youn abalaryla kurulmutur.) Buhara'da halk ihtilli, 1920 yl Austos ay sonlarnda 28 Austos'u 29 Austos'a balayan gece saat 04.00 sularnda, A. Kulmuhammetov'un komuta ettii mfrezenin arcv beyinin kalesine baskn yapmasyla balyor. arcv'de balayan Buhara ihtilli hadiselerine, "Trk Cephesi"nin o zamanki komutam M.V. Frunze dorudan doruya komuta etmi, Kulmuhammetov'un ynetimindeki ihtillci Trkmen mfrezesine zel nem vermitir. arcv ihtilli ncesinde, bu mehur Rus komutannn V.F Baranov ve G.V. Zinovyev ile yapt telefon grmelerinde, Kulmuhammetov hakknda yle bir konuma geiyor: "Kulmuhammetov'un mfrezesine gelince, askerin gc ve malzemeleri konusunda... arcv mfrezesinin sava hazrl iin sorumluluu btnyle sizin stnze yklyorum. Mfreze istenilen zamanda ( her zaman) hazr olarak durmaldr."(Ariv: I). A. Kulmuhammetov'un mfrezesi arcv'de baarl bir zafer kazandktan sonra Buhara'ya yryor. Emir'in yenilmesinde bu mfreze nemli rol oynuyor. 2 Eyll 1920 tarihinde Buhara emiri Seyit Alim Han'n eyalar arkasna yklenerek kovulmasyla birlikte, Buhara Halk

bilig-13/Bahar2000

95

Sovyet Cumhuriyeti iln ediliyor. BHSC'nin 8 kiiden oluan ilk yneticileri arasnda A. Kulmuhammetov da bulunuyor (Hocayev, 1970 : 189). htill zaferle sonulandktan sonra A. Kulmuhammetov'u BHSC'nin (Buhara Halk Sosyalist Cumhuriyeti) Savunma Bakan grevine getiriyorlar. Bir sre Buhara Cumhuriyeti Hkmeti'nde altktan sonra, Buhara Merkez Yrtme Komitesi'nin Kerki ehrindeki temsilcisi oluyor. Halk egemenliini perinlemek yolunda yapt hizmetler iin Buhara Cumhuriyetinin "altn yldz" madalyas ile dllendiriliyor. Feyzullah Hocayev'in yukarda belirtilen kitabnda verilen aklamada yle deniliyor: "Kulmuhammetov. Buhara ihtilaline katlan Trkmen mfrezesinin komutan. Buhara'y ele geirme giriimlerinin baaryla sonulanmasyla birlikte eitli grevlere getirildi. Fakat Kerki'de yamacln gergin devrinde Afganistan'a giden Trkmen gmenlerinin tarafna geti." (Hocayev, 1970:468). Ancak bu, A. Kulmuhammetov'un "ihtill"e dneklik ettii anlamnda mdr? Dorusunu sylersek, onun hayatnn bu dnemiyle ilgili ak bilgiler elimizde yok. Eldeki mevcut ariv malzemelerinden ve onun daha sonra yazd aklamalardan, Buhara Hkmeti ile arasnn bozulmas yznden 1921 ylnda ailesini de alarak Afganistan'a gp gittii anlalyor. 1923 ylnda da geriye dnmtr. Ancak o yln 21 Ocanda BKPMK binasnda tutuklanm, soruturmas srerken 4 Ekim 1923 tarihinde kap yine Afganistan'a gitmitir. Bize gre, onun belli bir sre inklp mcadeleden uzaklamas, BHSC'nin* ilk yllarndaki siyas durumlar ile ilgili olsa gerektir. Bu yllarda kendi ahs menfaatlerini her eyden stn tutan insanlarn Cumhuriyet'in nemli grevlerine gelebildiklerini syleyebiliriz. Onlar gen cumhuriyeti iinden vurmak, ounlua kar fikirlerini gerekletirmek, aznlk halklardan seilen

yneticileri ktlemek hatta onlar tesirsiz hale getirmek (ldrmek) iin ellerinden ne geldiyse yapmlardr. te bu sebeple 1921 ylnda Buhara Komnist Partisi MK. yesi G. Kasmov, Takent'teki "Trk Komisyonu"na, Moskova'ya ve Komintern'e, Yrtme Komitesi'ne yazd mektupta, "Buhara'n imdiki hkmeti tamamyle ezilen ky iftileriyle hi ilgisi olmayan ehirli Tacik burjuvalardan ibarettir." demitir (anov, 1969: 252-253). G. Kasmov, A. Kulmuhammetov'un mfrezesinde "sava"imi (Eser:l,1963:538). Tpk bunun gibi, daha sonra Buhara Merkez Yrtme Kurulu'na bal Trkmen blmnn bakam olan Annageldi Amanov da, o yl Rusya Komnist Partisi Merkez Komitesine yazd dilekede, Buhara'nn o zamanki hkmetini "burjuva hkmeti" olarak nitelendirdiini yle anlatyor: "Halk kesimleri, imdiki burjuvazi hkmeti zamannda Emir'in hkm srd devirden daha beter eziliyor." (anov, 1969:153). Buhara'da nemli grevleri ele geiren bu tip kiiler, ldrme ve yldrma hareketlerinden de vazgemiyorlar. Bir misal verelim: Sakarl ifti Beim Seyitnazarov, 1918 ylnda Komnist Partisine katlyor. Trkmen halk arasnda ihtillci (devrimci) fikirleri yaymak iin byk aba gsteriyor. 1920 ylnda ise Sakar'da, mfrezesi ile Buhara emirine kar ayaklanp Sovyet hkmetini iln ediyor. Daha sonra A. Kulmuhammetov'un mfrezesiyle birleerek arcv beyini ykma hareketine giriiyor. arcv'n ilk yneticisi oluyor. Buhara'da Sovyet hkimiyetini yerletirip glendirmekte byk rol oynuyor. "Basmaclk" hareketine kar gz pek bir mcadele yrtyor. Ancak Buhara'nn basiretsiz yneticileri, halk arasnda "Beim Serdar" adm alan bu inklpy 1922 ylnda tuzaa drp ldryorlar (Ansk: 1:431). Buna benzer durumlar Buhara Cumhuriye-

bilig-13/Bahar2000

96

ti'nin ilk yllarnda srekli olarak tekrarlanyor. A. Kulmuhammetov'un Buhara'dan kp gitmesinin ve bylece babolua kar kmasnn buna benzer durumlar ile ilgili olmas mmkndr. Belki o, kendisinin de yakn dostu Beim Serdar'n durumuna deceini anlayp bu yola bavurmutur. Henz kesin olarak aklanmam bir baka gre gre A. Kulmuhammetov, Afganistan'a zel bir grevle gitmitir. Tarihi bilgilere gre, 1920'li yllarn banda Buhara Cumhuriyetinin snrlar iinde yaayan Trkmenlerin byk bir blm eitli sebeplerden komu Afganistan'a gemek zorunda kalmlardr. Oyuna gelerek lkeden g eden yoksul kylleri geriye getirme grevi ona verilmi olabilir. Bu sorumluluk isteyen ii A. Kulmuhammetov'un yerine getirdiini, niversite yllarnda merhum Prof. M. N. Hdrov'un azndan duymutuk. Hdrov bu olguya, 1920'li yllara ait resm evraklarn birinde rastladn sylemiti. Yaplan aklama ve inandrmalar neticesinde, Trkmen gmenlerden geriye dnenlerin says az olmamtr. Bunlarn arasnda gelecein tannm airi Rahmet Seyitolu da bulunuyordu. Yerli halk nfusunun yeterli sayya ulamas art, uzun bir sredir mill devletlerini kaybeden Trkmen halknn tarihinde ilk mill-birleik cumhuriyetin (Trkmenistan SSC) kurulmasnda temel esaslardan birisi olmutu. A. Kulmuhammetov'un belli bir sre Afganistan'a gitmesinin sebebi nasl izah edilirse edilsin o, gmen hayatnn straplarna gs gerip Atavatana dnp gelmenin yollarm aramtr hep. Buna, onun gazeteci Allaberdi Soltanov'un 1920 ylnda yazd "Barikatn Berisinde ve tesinde" adl makalesinde yer alan mektubunu incelediimizde tamamen kanaat getiriyoruz. "1922 ylnn Mart aynda Haem ayk (Buhara Halk Cumhuriyetinin Mezarerif 'teki konsolos yardmcs) Buhara'dan emir alarak yan-

ma geldi. Buhara Hkmeti'nin beni balayacam haber vererek ilgili belgeyi gsterdi. Ben ok sevindim. Ancak geri dnmeme Afganistan raz olmad, iznin Kabil'den alnmasnn art olduunu sylediler. Ben, bu konuyu Haem ayk'a haber verdim, sonra da izin almak iin Kabil'e gittim. ki ay kadar zaman kaybettim. Mays aynn sonralarnda Dileri Bakanlndan Bagtvr'e gitmemi tavsiye ettiler. Bu dnem, Mahmut Terzi'nin Dileri Bakanl grevinden ayrlmasna ve Mehmet Veli Han'n yerine getirilmesine rastlyordu. Bana izin verdiler. O zamanlar Elilikte alan bir zbek, Mezanerif 'te beni yolda gizlice ldrmek iin buyruk verildiini duyurdu. nk ben tahsilli ve aydn bir adam olarak yurdun siyas yapsn ve dier srlarn biliyordum. Bu haberi, Bakanlkta alan dostum Seyit Ahmet Han'n kanalyla aratrdm. O, bunun gerek olduunu tasdik etti. Ondan sonra Mezarerif'e gittim. Raskolnikov (Rusya Sovyet Federasyonu Sosyalist Partisi'nin Afganistan'daki yetkilisi) ile bulumama izin vermediler. Burada canm korumak maksadyla Bakan'a dileke yazp Buhara'ya deil de ran'a, Mehet'teki mam Rza trbesini ziyarete gitmek iin izin istedim. O vakit Mezanerife Rahmetullah slamov geldi. Ama bana onunla grme frsat vermediler. nk grme talebimi Buhara'nn Afganistan'daki konsolos yardmcs sfatyla iletmitim. Yine de onunla gizlice bulumann yolunu buldum ve Aminov'un (Buhara Halk Cumhuriyeti bakan yardmcs) ve Feyzullah Hocayev'in (Buhara Halk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu bakam) adlarna yazlan mektuplar gsterdim. ran zerinden Buhara'ya gitmek istediimi bildirdim. Bir ay iinde ran'a gitmek iin izin kt. Herat'a geldim. ran'n buradaki konsolosu, snrdan gememe izin verdi. Ben Afgan polisine 50 rupiya (Hindistan para birimi) rvet vererek mam Rza'ya ziyarete giden gmen Trkmen Abdulhakim Abdulalimolu adna kimlik edin-

bilig-13/Bahar2000

97

dim. Bylece Konsolostan ran'a gitmek iin izin alabildim. RSFSC (Rusya Sovyet Federal Sosyalist Cumhuriyeti)'nin konsolosluuna vardm. Baktm ki hepsi de eski tandklarm: Hekinov: Buhara'daki nceki yetkili, Lyutsenko: Hive'deki polis efi. Onlara zerimdeki dkmanlar gsterdim ve Poltoratski'ye gitmek iin kimlik vermelerini istedim. Kabul ettiler." (Soltanov, 1991:53). Abdulhakim Kulmuhammetov, 1925 ylnn ubat aynda Agabat'ta dzenlenen Sovyetlerin Btn Trkmenistan I. Kurultayna delege olarak katlyor. TSSC'nin Nadirbay Aytakov bakanlnda tekil edilen ilk merkez yrtme komitesine Gaygisiz Atabay'n teklifiyle dierleriyle birlikte oybirliiyle seiliyor. Bu kurultayda, Trkistan (zerk Sovyet Sosyalist) Cumhuriyetine bal Harezrn ve Buhara Sosyalist Cumhuriyetlerinin bnyesindeki Trkmen blgesini iine alan Trkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nn kurulduu iln ediliyor. 2- lgi ekici lm ve Edeb kbal... A. Kulmuhammetov, ksa srede gen cumhuriyetin kltr hayatndaki nemli adamlardan birisi hline gelmi, ok ynl cemiyetilik ve ilm yaratclk almalarn yrtmtr. Aslnda o, balangta renici-inceleyici olarak deil, reticilik iinin btn ynlerini bilen lim olarak ortaya kmtr. Edeb ve ilm almalarn - o devirde hem Trkmen, hem de Rus dillerinde yazmtr. 1925-1928 yllarnda "Trkmenistan" gazetesinin redaktr yardmcs olarak alt. Ayn zamanda "Tokmak" ve "Dayhan" dergilerinin redaktrlerinden birisi idi. 1926 ylnda "Trkmenistan lim ve Edebiyat Cemiyeti" kuruluyor. Cemiyetin bakanlna Muhammet Geldiyev, yardmclna ise A. Kulmuhammetov seiliyor. 1925-28 yllarnda gnlk basn hayatna da-

ha da yaknlayor. Bu yllarda "Trkmenistan" gazetesinde, 19201i yllarn Trkmen Edebiyatnn eitli meselelerini ele alan dokuz makalesi yaymland. 1926 ylnda "Umt Talkmlar" (mit Parltlar) adl iir kitabn, ondan bir yl sonra ise "Trkmenistan" gazetesinde "Densinmedik Dul Galar" (Dengini Bulmayan Dul Kalr) adl uzun yks (povest) halka sunuldu. Yazarlnn ilk ylnda pek ok szba yazlar yazp, Ali ir Neva'nin "Muhakemet'1-Lgateyn" adl eserini, Seyd'nin ve Zelili'nin iirlerini, Sayatl Hemra destann kitap olarak yaymlad. 1920'li yllarn sonlarnda onun adna basn organlarnda seyrek rastlanyor. nk o yllarda Leningrad'la asistandr, byk akademisyenler A.N. Samoylovi ve V.V. Bartold'un bakanlnda ilm almalara balamtr. A. Kulmuhammetov, Leningrad'la birka yl kalmtr. Bunu u belge gstermektedir: "Trkmenistan" gazetesinin 21 Mays 1930 tarihli saysnda yer alan bir habere gre, o yln 19 Mays'nda Trkmenistan Sovyet Cumhuriyetinin edeb dil, yazm kurallar ve terminoloji meselelerini ele alan I. lm konferans almalar balyor. Konferans Gaygsz Atabayev am ve bir konuma yapmtr. Konferansta A. Kulmuhammetov da sz alp, Leningrad'la okuyan Trkmen genlerinin ve ilim adamlarnn adna kutlama, konumas yapmtr. Leningrad'tan dnp geldikten sonra onu Trkmenkult (Trkmen Medeniyeti) Enstitsnde, "Trkmen halknn tarihine ait elyazmalar toplamak ve onlarla ilgili aklamalar yaymlamak ilerinden sorumlu" kii olarak grevlendirmilerdir (Eser. 11:6), Bu, 1931 ylnn ba olmal. mrnn son yl. O yl ok verimli alyor. Agabat'ta "Materyali Po Sredneaziatskim Literaturnm Pamyatnikam" adl kitabm yaymlyor. Ayn yl onun "Biografieskiy Slovar Starh Trkmenskih Poetov" adl ikinci kitabnn da yaymlanmas gere-

bilig-13/Bahar2000

98

kirdi. (Eser, II: 25). Buna, A. Kulmuhammetov'un trajik ve pheli lm sebep oluyor. 14 Ocak 1932 tarihli "Trkmenistan" gazetesi, Agabat VIII. Parti konferansnda, Trkmen . Komnist Partisi Merkezi Komitesi sekreteri Ya. A. Popok'un yapt konumann metnini yaymlyor. Konumada, A. Kulmuhammetov'un yabanc bir lkeye kamaya kalkt srada snr grevlileri tarafndan ldrld syleniyor. Onun son "duram"u ite byle olmutur. A. Kulmuhammetov'un birdenbire bylesi bir yolu semi olmas bize karanlk ve anlamsz grnyor. Oysa o, ne iin yabanc bir lkeye kamaya kalkmtr? Ne iin kendisini ldrtmtr? Bunun ne gibi sebepleri var? O dnemin parti ve basn materyallerinde bu konuda hibir bilgiye rastlanmyor. Son zamanlarda, resm aklamaya inanmayanlarn says oald. Halk arasndaki mevcut sylentilere gre, ran snrnda bir tatil beldesi olan Firze'de istirahat eden Kulmuhammetov'u, zorla snrn yaknma getirip orada vurup ldrmler. Bu vakann nasl meydana geldii bir tarafa, Kulmuhammetov'un mr izgisinin burada kesilmi olduu phesiz. Demek ki o, 52 yanda iken bu dnyaya ve ideallerine veda etmek zorunda kalmtr. Bizim A. Kulmuhammetov'un lm ile ilgili son sylentiye daha ok deer vermek gibi bir niyetimiz yok. Ancak inanmak istemesek de bu bir lde "Hakikat" gibi grnyor. Bunu kendimize gre ispatlamaya alalm. 1931 ylnn ilk yarsnda A. Kulmuhammetov hakknda hibir kt sz, sylenti yok. Byk bir gayretle almalarm srdryor. Yukarda belirtilen iki kitabn yayma hazrlam, eski elyazmalar toplamakla megul olmutur. Yeni yeni "edebiyat limi" kabul edilmektedir. Me-

sel; o yln 4 Austos'unda Ya Komnist gazetesinde, K. Miriyev'in "Proleter Edebiyat leminde Oportnist Saz alnyor. Gen Edebiyatlar Grev Bekliyor" adl makalesi yaymlanmtr. Yazar, "sanki bizde Ekim (Devrim) yazarlar yok mu?" eklindeki soruyu ortaya attktan sonra, yine kendisi byle yazarlarn mevcut olduunu belirtiyor ve Berdi Kerbabayev'in, A. Kulmuhammetov'un, Garaca Burunov'un, O. Tanazarov'un adlarn rnek gsteriyor. Ancak 1931 ylnn son aylarndaki basn materyalleri takip edildiinde u durumu derhal anlamak mmkndr: Bu devirde edebiyat aydnlarnn arasndan snf dmanlarn, milletileri (milliyetileri) arama operasyonu balam, birdenbire baz yazarlara "burjuvazi milleti" etiketi yaptrlmtr. Byle bir deerlendirmeye sadece A. Kulmuhammetov deil, ayrca Kerbabayev, Garaca Burunov gibiler de "uygun" grlmlerdir (Bayrammradov, 1970:237). Yazarlar ve airler iki gruba, "aklar"a ve "karalar''a blnmlerdir. kinci gruba girmekte olanlar (karalar), ok kt durumlara dmlerdir. te Abdulhakim Kulmuhammetov'un bana gelenler de bu dneme rastlyor. Eer bu gz nne getirilirse, onun lmnde nceden belirttiimiz hadisenin bir lde tesirli olduu anlalyor. Burada u durumu biraz amak istiyoruz. O, hangi sebebe gre burjuva milliyetisi olarak sulanyor. Onun btn reticilii bu gr ile mi yoruldu? O, byle kt dnceli bir adam myd?.. imdi de bunu aklamaya alalm... Trkmenistan Komnist Partisi Merkez Komitesi'nin tahrik-propaganda blmnn mdr G. Shedov, 1928 ylnda, 4 Temmuz tarihli Ya Komnist gazetesinde yer alan "Gen Edebiyatlarn Grevleri" adl makalesinde, "Kulmuhammetov'un Umut Yalkmlar adl Kitabn-

bilig-13/Bahar2000

99

da "Milletilik" (milliyetilik) var" eklinde yazmtr. Ancak burada umum gr aklanm olup ak misaller verilmemiti. Yazar da, airi btnyle milliyeti olarak gstermemi, sadece bir kitap hakknda kendi fikrini beyan etmiti. Bundan bir yl sonra G. Shedov'un "Trkmen Mill Edebiyat" adl geni bir makalesi yaymland (Shedov, 1929). Yazar bu makalesinde de A. Kulmuhammetov'dan bahsederek, onu devrinin tannm yazar ve limlerinden birisi olarak tantyor, vg dolu szler sylyor. Fakat G. Shedov'un ileri srd ilk grler, Kulmuhammetov'un aleyhinde kullanlyor. 1931 ylnda Buhara Komnist Partisi M,K. 'si tarafndan "Trkmen edebiyatm kontrol etmek" zere zel bir komisyon tekil ediliyor. Bakanlna O. Tnazarov getirilip incelemenin neticeleri hakknda makaleler (raporlar) yazmak grevi veriliyor. O. Tnazarov da "Litso Vraga" adl makalesinde, Umut Yalkmlar adl iir kitab erevesinde Kulmuhammetov'u Trkmen Edebiyat'nda "antiproleter akmn temsilcisi ve snf dman" olarak iln ediyor (Tnazarov,!931). Bizim burada O. Tnazarov'un makalesinin deerini kltmek gibi bir niyetimiz yok. Fakat gerei ifade edersek, bunda tek tarafllk, airin her dizesinden dmanca fikirler aramak eilimi olduu belli. Bunu aka belirtmek istiyoruz. Bir baka ifade ile sylersek, Kulmuhammetov'a sadece iirleri gz nne alnarak su yklenmi, onun dier almalarna hi temas edilmemitir. Son asrn 20'li yllarnn edebiyatn ele alarak almalar yapan limlerimiz K. Bayrammradov (1970) ile B. amradov (1971) yine dnp dolap A. Kulmuhammetov'dan sz ettiler. Fakat dorusunu sylemek gerekirse, bu edebiyatlar da, 30'lu yllarn fikirlerinden hareketle yol aldlar. Meseleyi derinliine incelemeden, yeni yaklamlar sergilemeden yle veya byle A. Kulmuhammetov'un edeb eserlerinde nok-

sanlk bulmaya, onu karalamaya altlar. Ayr ayr iir dizelerini, tenkille ilgili makalelerinden cmleleri rnek gstererek kendilerine gre anlamlar kardlar. Meseleyi temel ilm esaslara gre incelemeyip, iyisine iyi, ktsne kt demeyi baaramadlar. Meseleleri sadece A. Kulmuhammetov'u tenkit etmek ktlemek eklindeki niyete ynelikti. Hatta bu edebiyatlar B. Kerbabayev'in, G. Burunov'un 20'li yllardaki "aknlk''larnn sebebini onun stne yklediler. Elbette A. Kulmuhammetov'un yabanc bir lkede birka yl yaad gerek. Yukarda verilen resm bilgiye inanacak olsak, onun yine bir d lkeye gitmeye kalkt snrda kendi kendini ldrdn de sylemek mmkn. Eer gerekten de bu byle ise, onun yapt byk hata. Ancak 1920'li yllarda bylesi bir talihsizlie urayann sadece onun olmadn belirtmemiz gerekir. Rus edebiyatnn o zamanki byk yazarlarndan A. Tolstoy, A. Kuprin, M. Tsvetayeva ... da devrin alkantl hadiseleriyle ba edemeyerek yabanc lkelere ekip gitmilerdi. Ama onlar Rus edebiyatndan koparlp atlmadlar. Onlarn eserlerine, almalarna ok yksek derecede deer verildi. Hayat Hakknda Sz Sonu Yerine... Arivlerde A. Kulmuhammetov'un aile hayatna, kardelerine ve akrabalarna ait eitli bilgiler muhafaza edilmitir. Hanm Sara Kulmuhammetova , 1902 ylnda Mar (Merv) ehrinde domutur. Tatar Trklerindendir. 1923 ylnda Mar'nn Dobrolyubov caddesinde yaamtr. O zamanlar onlarn bir kzlar ile bir oullan var imi. Kulmuhammetov'un 1883'te doan kardei Gurban, Hala'n Akderi obasnda yaayp demircilikle megul olmutur. Bunlarn sonlan nasl oldu ki? Utan tutma (yetersiz ve bo) kollektivizm hayat, 1930'lu yllarn karklklar, II. Dnya Sava bels,

bilig-13/Bahar2000

100

halkmzn tepesinden dklen dier felket ve skntlar onlar sa brakt m ki?... KULMUHAMMETOV'UN FKR VE EDEB AHSYET HAKKINDA 1- "air" Kulmuhammetov A. Kulmuharnmetov'un iirleri bir btn halinde 1926 ylnda kitap olarak yaymlanan "Umut Yalkmlar" (Umut Parltlar)'nda toplanmt. Kitabn bu ad ile sunulmas sebepsiz deil. Kitabn szba yazsn yazan Kmali Briyev bunu yle aklyor: "Trkmenistan, Byk Ekim'in parltsdr. Bu parlt, kendine zg mitleri dourmaktadr (Briyev, 1926). Gerekten de bu iirler okunduunda, kendi halknn mutluluuna inanan iir kahraman ile kar karya geliniyor. O, Trkmenlerin azatla kndan, kendi bana Cumhuriyet (respublika) oluundan kvan duyuyor. Halknn karanlk gemiini hatrlyor, aydnlk geleceine byk umutlarla bakyor. iir kahraman (liriki kahraman) bu aydnlk gelecee ulamak iin nelerin yaplmas gerektiini biliyor, okuyucusunu bu ileri yerine getirmeye aryor. Kitap daha sonra "Milliyetilik kokuyor" denilerek eletirilen aadaki iir ile balyor. air, bu iiri, Trkmenistan Cumhuriyeti'nin birinci kurulu yldnm bayramna ithaf etmitir. Blek blek drt tarapa ptran Ata-ene bir, Trkmen ili birledi. Zulm astnda dili bagl titiran Duyg-dncesi dili birledi. Buhar Emirlignin ganhor golundan Hva hanlgnn vag elinden Horlanp ayrlp bag-glnden Ter alp taze gli birledi Zulum ekip nice yllar hor bolan

Aglap, zulm astnda gzi kr bolan Azatlk knda yanp gor bolan Snmez kn od-kli birledi. Azat bir durmua girdi illermiz Ter alyar bagda gzl gllermiz Duyg-dncemiz hem de dillermiz Okuv, mekdebi, dili birledi. airin bu iirinin, Trkmen klsik iir geleneklerine gre yazld aka grlyor. Fakat o sadece klsik geleneklere bal kalmyor, kalkp yeniliin arayna da koyuluyor. Bu kapsamda o, edeb yaratcl ilk dnemlerinden balayarak, cokunca seslenmeyi esas alan serbest tarzl ve basamakl iir biimine dayanan "Mayakovski" stiline de bavurmutur. Kitapta yer verilen iirlerin pek ou bu stil ve zellikte yazlmtr. Mill airler Kurultay'na ithafen yazd aadaki iirini buna rnek olarak veriyoruz: "Horlanp garip dayhan! Sen ayak astna ddn, Zulum oduna bidin Hayvan sanma ddn Garip, batrak Yerinden galk! Dayhan halk ! Azat duyg, Snp gre. Snp dalak, Yok lalak Galma bulak... ini bitir, yerine yetir Meydana k, duman yk. Yer-suvun payla, Gzm ayla, Goun ayla... Hakini al, barl bol..

bilig-13/Bahar2000

101

inde gadn, gara derin sadn, Gurultayn adn Karar et! Maksadna yet..." Bize gre "Mayakovskicilik" biimiA. Kulmuhammetov'a airane dncelerini etrafl olarak ama yolunda geni imknlar salamtr. O, bu biim (nazm ekli) vastasyla devrin toprak reformu, cahillii yok etme, kadn haklan gibi nemli meselelerini ortaya koymutur. air, Ma~ yakovski'nin sadece ekil zelliklerini deil, ayrca kelimelere ve cmlelere karakter vermek, onlar sembolletirmek geleneini de edeb ustalk imknlarna gre devam ettirmeye alm, "umut yalkm", "yalkml yol", "parlak yaz", "gl yzl yar" gibi eitli sz gruplarna sembolik anlam vermek istemitir. Misal olarak baz blmleri gsterelim: "Anbilimden zda galip aglan yar Ruhum kp uzaktan agn duyyar. algn, tragn, ak bu gn yol, al bu gn, nadanlkdan algn ar" ("Aglan yar") "Gara g kmaz m muna yllar? Szle, zarnl svgli sazn! Gkden vsen gzel, yalkml yeller Szle, nevagt kar parlak yazm!" "Parlat dnyni, ey yaz gnei Ey yoksullar yar, (bar) zhmetkei... ("ndi yeter") "Gara bulut galkd, dnya yagtld Heniz bagtm garankda sermenyr. Uklap yatr. Ruhum tende dermenyar. ("Gl Yzli Yar") "Gara gulpaklarn yznde agm Solgun gara gzler nen szlyar?

Solma, saralma, ak gzelim Boynun bursan, canm tenden zlyar. Gr, gk grasndan gne grnyr Yag yazgt sana gar srnyr. ("Maralm") nsan zen taraf, son zamanlarda airin iirleri zerinde duran edebiyatlar btnyle iirin ruhundan kaynaklanan iyi dnceleri grmezlikten gelerek, bu tr sembolik karakterli kelimelerden ters mn karmaya (kastl olarak) aba gstermilerdir. Gerekten de onun bu tr dizelerinde fikr akln pek yanstlamad yerler de var. Fakat bunlar iirin btnl iinde deerlendirilirse, airin tutarsz dncelere bavurmad anlalr. 2- "Nesirci" Kulmuhammetov Onun "Umut Yalkmlar" adl kitabna Kmali Briyev'in yazd szba yazsnda u cmle var: "Trkmenistan gazetesinin baredaktr yardmcs Kulmuhammetov'un yazd hikyelerin "Trkmenistan" ve "Dayhan" gazetelerinin sayfalarnda ilgiyle okunduu biliniyor." Bu bilgiden hareketle baz noktalan belirtmemiz gerekiyor: "Dayhan" gazetesi 21 Ocak 1929 tarihinde kmaya balad. Ayn yl bu gazetede iki hikye yaymland. Bunlar "Dayhan Hocamrat, (11 Aralk)" ve "Ta" gazetelerinin sayfalarnda ilgiyle okunduu blk) " idi. Hikyelerin altnda "G" imzas bulunuyordu. Bu hikyeler ilk nce B. amradov'un dikkatini ekmi, bunlar Agacan Durdyev'in kalemine ait olarak gstermi ve bu hikyelere dayanarak da, onu, ada Trkmen edebiyatnda edeb nesrin temelini atan yazar olarak deerlendirmitir. Biz bu noktada B. amradov ile tartmak, daha dorusu, bu hikyelerin A. Durdyev'e ait olmadn sylemek istiyoruz. Birincisi, bu hikyelere "G" imzas atlmtr,

bilig-13/Bahar2000

102

bu "Gulmuhammedov" demektir. kincisi, K. Briyev daha nce belirttiimiz cmlesinde, onun, Dayhan gazetesinde hikyelerinin yaymlandn isbat ediyor. te yandan 1925 ylnda Trkmenistan ve Dayhan gazetelerinde hikye trnde bu iki eserden bakas yaymlanmamtr. Demek ki K. Briyev, Kulmuhammetov'un hikyeleri derken, bu iki hikyeyi anlatmak istiyor. ncs, A. Durdyev edeb yaratclna 1927 ylnda balamtr (Ans:II, 1979:955). Drdncs, hikyelerin vakalar Kulmuhammetov'un doduu yerlerde (Hala-Kerki dolaylarnda) gemektedir. Mesel ikinci hikye yle bitiyor: 2 ubat'ta Emir'in zulmnden kurtulan iiler iftiler ile birlikte, Kzl Ordu tarafndan yaplan toplantda, tribne kp Emir Hkmetine kar azndan kin dolu ve ateli szler dkerek 'Yaasn i Kyl Hkmeti' diye baran Tanrkulu'nun mutluluk gzyalarn dk, hla gzlerinin nnden gitmemiti." Grld zere yazar, burada kendisinin katld vakalar anlatyor. te yandan bu hikyeler dili ve beyan edili uslleri asndan Kulmuhammetov'un "Densinmedik Dul Galar" hikyesiyle uyum gsteriyor. Burada onun bu hikyelerini ve nceki povest (uzun hikye)ini ayrntlaryla incelemeye gerek yok. Fakat szmzn sonunda, nceki grlerimize dayanarak, Trkmen Sovyet Edebiyatnda ilk edeb nesir rneklerini retmek A. Kulmuhammetov'un payna dmtr, demek istiyoruz. 3- "Edeb Tenkiti" Kulmuhammetov Tpk nesirleri gibi onun edeb eletirel makaleleri konusunda da geni olarak fikir yrtemeyeceimizi nceden belirtmek istiyoruz. O, sanat almalar ierisinde bu sahada daha da verimli ve abaldr. nce de belirttiimiz gibi geni hacimli tenkid makaleler yazmtr. Kulmuhammetov'un bu tr makaleleri 1926-

1928 yllar arasnda kaleme alnyor. Bunlar genellikle o yllarn canl edebiyat hayatndan sz ediyor. Tenkiti yazar, ncelikle edeb fikrin devir ile babaa gitmesinin ve gndelik hayat olaylarna seslenmesinin taraftandr. Bunun iin kendi meslektalarna yle sesleniyor: "Bizim airlerimiz imdi de "Nikolay Tahtndan ndi", "Kerenskiy Kat", "Zenginler ve Kapitalistler Bizi Horluyordu" gibi bundan 4-5 yl nce yazlp bitirilen szleri yazp duruyorlar (Kulmuhammetov, 1926:1 Kasm). Sonra o, szlerim devam ettirerek edebiyatta tematik admlarn (konu geniliinin) henz yetersiz olduunu adilce eletiriyor: "Bizim airlerimiz birini vp, birini ktleyip komnizm dnemindeki kkrtc teraneyi srdrrerek sanat yaptklarn sanyorlar. O devirler geti." O devirde baz edebiyatlar, gemi edebiyatn geleneklerinden faydalanmaya kar kyorlard. Ancak Kulmuhammetov onlarla ayn fikirde deildir. O, gemi edebiyatn edeb dilinden, biimlerinden, "tip"e dayal anlatm malzemelerinden yararlanmay hakl olarak savunuyor (Kulmuhammetov, 19284:25 Nisan). Bu grne ramen o, "yenilik" taraftandr: "Ben de amdaki yeni iirlerin, farkl okuyucularn taraftarym". Tenkiti yazar makalelerinde genellikle teori asndan fikir yrtmeye almtr. Bir makalesinde, "Gen air ve yazarlarmz bu 3 yl iinde (19241927) siyas ve ideolojik ynden biraz gelimi olsalar da, usl-slp, sanat ve stil bakmndan ok geridedirler" diyerek meseleyi tespit ediyor (Kulmuhammetov, 1928-11:25 Ocak). Gerekten de o devirde ortaya kan gen airlerin yazdklar eserler derinlemesine incelendiinde, bu fikirde yanllk olmad anlalr. Yazar makalelerinde srekli olarak hep ak konumaya alyor. Belli bir yazarn belli bir eserini alp onu dnce-konu (idea-tema) asndan deil, dncesanat ynnden incelemeye kal-

bilig-13/Bahar2000

103

kyor. Trkmenistan gazetesinin 20-27-29 Ocak 1928 tarihli nshalarnda yaymlanan geni makalesini genlerin reticiliine sunmutur. Yazar bu makalesinde sadece genlerin belli eserlerinden sz etmekle kalmayp onlara dil ve edebiyatn meselelerini, edebiyat ilmini, dier halklarn edebiyatlarn etraflca incelemeyi tavsiye ediyor. A. Kulmuhammetov'un tenkid makalelerinde teori ortaya koymak, retici olmaya almak, kendine gvenerek konumak gibi olgular da zaman zaman hissediliyor. Aslnda o, iinden geleni dosdoru sylemeye alan, ekinmeyen bir adamdr. Bu zelliini, onun 1931 ylnda yazd kitabnda, ilim hocas A.N. Samoylovi ile birka defa ateli tartmaya girmi olmas da gstermektedir. 4- "Dilci" Kulmuhammetov A. Kulmuhammetov'un dilbilimi konusundaki grlerinin bazs onun edebiyata dair almalarnda ortaya konulmutur. Mesel Sayatl Hemra destanna yazd szba yazsnda, Kgarl Mahmud, Reidddin ve Ebulgazi gibi nceki yazarlarn ardndan, Sovyet dnemi dil biliminde ilklerin arasnda "Trkmen" sznn etimolojisi hakknda kendi fikirlerini sylemitir: (Kulmuhammetov, 1927) "VII.nci asrda Arap ordularnn Amuderya civarlarnda (Belki Merv yaknlarnda) ilk olarak Trkler ile karlatklarnda, Ouz Trklerinden Salur boyuna rastladklar hakknda tarihi materyaller var. te o gnden balayarak Trk dilini bilmeyen Arab'n "Sen kimsin" eklindeki sorusuna kar, Ouz ili Salur beyinin byk bir gururla "Trk men" eklindeki cevabndan sonra Araplar tarafndan btn Ouz ili "Trkmen" ve onun oulu olan "Terakime" olarak adlandrlmtr. (Sah:III-IV) Onun, Trkmen dilinin yazl edebiyat dili olarak kullanlmaya balanna, bir baka ifade

ile ada Trkmen edeb dilinin ortaya kna ait ileri srd fikirler, kendi devri iin yenilikti. Seydi'nin 1926 ylnda yaymlanan iirler toplamna yazd szba yazs u cmleler ile balyor: "ran, Turan, Trkmenistan ve Hindistan'da eitli devirlerde ve eitli yerlerde byk devletler kuran Trkmen halknn 390 hicri (1112 Mild)'den t son zamanlara kadar hkimiyet srm olmalarna ramen, hibir zaman Trkmen dilini kendilerine resm dil olarak kullanmadklar grlyor. Bunun yerine resm dil olarak Arap ve Fars dillerini kullanmlardr (IV.sayfa). Yazar daha sonra bu grn somut ekilde ortaya koyuyor ve Trkmen edeb diliyle ortaya konulan yazl edebiyatn XVIII. asrdan balayarak byk bir gelime sergilediini vurguluyor: "ran'da hkimiyet srenler Saltk (Seluk) Trkmenlerinden balayarak ta son zamanlara kadar Trkmen hanlklar idilerse de, Fars Edebiyat ve ran kltr tesirinde kalarak Fars dilini resm "divan dili" olarak kabul etmiler, Trkmen yazar ve airleri eserlerini Fars dili ile yazmlardr. (Bu durum Trkmenlerden baka dier Trk boylarnda da grlmektedir.) Ancak 1735 yl Mart aynda Trkmenlerin Avar boyundan olan Nadir ah tarafndan kurulan hkmetle birlikte durum bsbtn deimitir. Bu tarihten balayarak katksz (saf) Trkmen dilinde yazlan kitaplar ve bu dilde iirler yazan vatan airleri grlmeye, ksa zaman iinde de Trkmen edebiyat oluturulmaya balanmtr (Sah:VI). Elbette, A. Kulmuhammetov'un Trkmen halknn tarihi hakknda syledikleri ile, gnmzde baz kiilerin uyumamas mmkndr. Ancak onun dil konusundaki fikirleri bu gne kadar nemini yitirmemitir. O, hakl olarak edeb dilin meydana gelmesi ve gelimesi iin gerekli sosyal artlarn olmas gerektiini gstermitir. Trkmen edeb dilinin olgunlamasnda byk rol oynayan (oynam olan) airler hakknda unlar yazyor:

bilig-13/Bahar2000

104

"Yukarda saf Trkmen dilinde iirler yazan vatan airlerinin ortaya ktn sylemitik. Gerekten de Trkmenler arasnda o zamanlar yetien Azadi, Mahtumkulu, Marupi, Seydi, Zelili, Kemine, Nepesi, eydayi, Znhari, Talibi, Allahi ve dierleri gibi byk vatan airleri grrz" (Sah: VII). A. Kulmuhammetov "Trkmenistan" gazetesinin 19-20 Ocak 1926 tarihl nshalarnda yer alan "Dilive ekimesi Yaki Bir Dilin Bozulmas Meselesi" adl makalesinde ve "Tokmak" dergisinin 1925 ylnda yaymlanan 21. saysnda balayan "tartma"snda, basn organlar vastasyla ortaya konulan eitli grleri inceliyor. Ferid Efendi'nin "Trkmen dilinin kum iinde ryen bir dil olduu", "kamtan tahta kmayaca gibi Trkmen dilinden edeb dil olmayaca", bunun iin "gelimi Osmanl-Trk diline gemenin art olduu" eklindeki grlerinin yanl olduunu ortaya koyuyor. Ayrca Arap ve Fars dillerinin tesirinden fazlasyla etkilenen o zamanki Trkiye ve Azerbaycan lehelerine bakarak, Trkmen lehesinde "Eski Trke unsurlar"n daha ok muhafaza edildiini isbat ediyor. Son yllarda A. Kulmuhammetov'un bu grlerine delil tekil eden faktrlerin zerleri ald. Bunu anlayabilmek iin tannm Trkolog E.V. Sevortyan'n (Etimologieskiy Slovar Trkskih Yazkov. Moskova, 1974) kitabna bakmak yeterlidir. Trk lehelerinin ve bu lehelere bal az ve ivelerin, eitli devirlerde retilen yazl eserlerin malzemesi olarak Trkmen lehesinin kelime birlikleri (bu szlkte asl materyal olarak) kabul edilmitir. A. Kulmuhammetov, 15 Mays 1927 tarihli "Trkmenistan" gazetesinde yer alan makalesinde de, "Trkmen Dili ve Edebiyatn, Sovyetler devrinde gelitirmenin aktel meseleleri" zerinde durmutur. 5- "Tarihi" Kulmuhammetov Dorusu, onu Sovyetler Birlii devrinin

"gemi tarihi inceleyen ilk Trkmen tarihisi" olarak kabul etsek, yanl olmaz. (nk halkmzn "devrimden nce"ki tarihi konusunda ilk fikirler onun kalemine aittir. Trkmen-Sovyet Cumhuriyeti'nin kurulmasndan hemen sonra, tarihi O.B.Tumanovi'e Trkmenlerin gemi tarihleri hakknda balbana bir kitap yazmak grevi verilmiti. Halkmzn gemi tarihi hakkndaki bu ilk kitabn yazl srasnda, yazara, A. Kulmuhammetov ok yardmc olmutur. Ayrca da kitabn szba yazsn yazmtr (Tumanov, 1926). Kulmuhammetov, "Sayatl Hemra" destanna yazd szba yazsnda, genel olarak, Trk halklarnn ve Trkmenlerin gemi tarihine bavuruyor. Mesel bu yazda, milttan nceki devirlerde yaayan Ouz'un zaman ile Mild VI. asrda kurulup 2 asr devam eden "Ouz Hakanl" Gktrkler hakknda ilgi ekici bilgiler veriliyor (Kulmuhammetov,1927): "Asya'nn dou kesimlerinde yaayan Trkler, milttan 34 asr (3400 yl) nce byk bir kaanlk (hakanlk) kurmulardr. O devirde kaanln banda Ouz Han adl bir kii olup, btn in, Sibirya, Hindistan, ran, hatta am, Msr taraflarn da eline geirdii syleniyor. Biz tarihin bu blmn, iyice aratrlp elekten geirilmi bir tarih bilgisi olarak grmyoruz. Yine de "Ouz ili", "Ouz Trkleri" adl Trk ulusu hakkndaki bilgiler ok eski devirlerden beri tarih ilmi iinde yer almaktadr. Mild VI. asrn balarnda Orhun nehri boylarnda byk bir "Trk" devleti kuran Trkleri, inliler, "Trkyu" eklinde adlandrm olsalar da, onlar kendilerini "Trk ili", devletlerini de "Ouz Hakanl" eklinde adlandrmlardr. Bu hkmetin merkezi "Gara Balgasun" ehri olup, hkmdarlar da bu ehirde yaamtr. Ouz Hakanl (Gktrk Devleti) iki asr civarnda anl bir devir geirmi, bu devirde Ouz Trkleri Yedisu, Amuderya ve Srderya arasna (Maverannehir) gelip yerlemilerdir." (Sahil-lll).

bilig-13/Bahar2000

105

Bizim tarihilerimiz ise halkmzn tarihinin bu devirlerine 50'li yllardan sonra temas etmeye baladlar. Kulmuhammetov'un, Trkmenler VII. asrda Orta Asya'da yaamlardr" eklindeki gr, o devir iin bir yenilikti. Bu gr daha sonralar tarih ilmi tarafndan da tasdik edilmitir. Genellikle onun halkmzn tarihini gerek ynleriyle renmek ve bu tarihin btn devirlerini incelemek iin byk bir gayret gsterdiine ahit oluyoruz. Sz gelimi A. Kulmuhammetov'un Stavropol Trkmenlerine ithaf edilen hacimli makalesinde (Kulmuhammetov,1930:6-7 Temmuz) ok sayda ilgi ekici tarih ve etnografik bilgilerle karlayoruz. Onun iktisad konuda yazd "Amuderya Trkmenlerinde Garakli arval ve ktisadi Ehmiyeti" adl makalesi de, tarih erevede yazlmtr. 1931 ylnda yaymlanan iki kitabnda da tarihi bahislerden yararlanmay ihmal etmemitir. Bu durum, A. Kulmuhammetov'un halkn tarihini bilmeden, onun edebiyatna ve diline gerek deerin verilemeyecei ilkesine uygun ekilde davrandn gstermektedir. Btn bu bilgi ve olgular, onun edebiyat ve dil eitimine ok ynl olarak yaklatn anlatmaktadr. Abdulhakim Kulmuhammetov mrnn var you 6 yl akn sresini "reticilik" alma-, larna ayrmtr. Ancak bu devrin iinde de sadece sanat ve ilm reticilik ileri ile megul olmam, halkmzn kltrel dzeyini ykseltmek iin katkda bulunmak zere elinden gelen gayreti gstermitir. te, A. Veltman adl bir yazar, "Gndoar eper Edebiyatta" adl makalesinde, Trkmenistan'da gemi airlere ait eserlerin kitap hlinde yaymlanmaya balandn sevinle vurguladktan sonra, "fakat onlarn grn gzel olmayan basit bir bror halinde neredilmesi doru deil. Bu, yolda Kulmuhammetov'un dncesi. Onu kabul etmek ve desteklemek gerek" (Veltman, 1926:24) demektedir. Bir baka misal: Kulmuhammetov, "Trkmen Saz" adl

kitabn yazarlarna da eitli tavsiyelerde bulunmu imi. Buna benzer bir baka misal: B. Abdulin, A. Kulmuhammetov'un kendisine "Yusuf Ahmet Destan" n temel alan bir drama yazmay tavsiye ettiini sylyor. Destann kendisinde bulunan elyazma nshasn faydalanmak zere verdiini, eserin yazld srada da tavsiyelerini devam ettirdiini syleyen B. Abdulin, bu katklarndan dolay Kulmuhammetov'a minnettarlk bildiriyor (Abdulin, 1927:4). 6- "Edebiyat Tarihisi" Kulmuhammetov A. Kulmuhammetov edebiyat mirasn inceleyip renmekte, dierlerine bakarak daha da ncelikli iler baarmtr. Daha nce, onun Neva'nin "Muhakemet'l-Lgateyn" adl eserinin ada Trkmen lehesine aktarlp 1925 ylnda Agabat'ta kitap hlinde yaymlandn sylemitik. Bu giriim, Ali ir Neva eserlerinin Sovyetler devrinde yaymlannn ilki olmaldr. Kitab yayma hazrlayan kii hakknda, byk akademisyen A.N. Samoylovi unlar yazmt: "Bu eseri hazrlayan yazar, imdilerde Trkmenistan gazetesinin redaktr yardmcs olarak alan, genliine ramen ilgin ve mcadeleci bir hayat izgisi olan Trkmen Kulmuhammetov'dur. ,O, Trklerin bu kapsamda zellikle de Trkmenlerin gemi kltr ve yazs ile iten ilgileniyor, ihlasla eitli materyalleri daha ziyade elyazmalarn topluyor" (Samoylovi, 1928 : 173). Tannm lim Samoylovi daha sonra Trkmen edebiyatna balanan almalarnda Seydi'nin, Zelili'nin sanat, Sayatl Hemra destan, genel itibaryla Trkmen destancl konusunda fikir yrttnde, A. Kulmuhammetov tarafndan hazrlanan almalardan ve bu almalara yazlan szba yazlarndan da yararlanmtr. A. Kulmuhammetov "Gemi Edebiyatmz" ok iyi renmi ve bu edebiyata gerek deerini vermesini bilmitir.

bilig-13/Bahar2000

106

Bize gre, o, Ortaa Trkmen edebiyatnn genellikle Arap ve Fars dillerinde retilmesinin sebeplerini doru olarak aklamtr (Kulmuhammetov; 1926-11:5-9). Edebiyat limin "Trkmen klsik iiri XVIII. asrdan balar" demesi de teorik olarak dorudur (Kulmuhammetov. 1926-vA Kasm). Bu grlerinin yansra onun "Sayatl Hemra Destan"n 1927 ylnda Agabat'ta "Trkmen Halknn XV Asrdaki Ahvallerini Anlatan Destanlardan Sayatl Hemra" adyla nerettirmesi de dikkat ekicidir. Kulmuhammetov'un byle demesinin belli bir sebebi vard. Daha sonralar Prof. Haluk Grol, bu destann "Gorkut Ata Kitab"nm peinden tpk onun zelliklerine uygun olarak retildiini inandrc bir ekilde ispatlad (Krolu, 1976). Bir misal daha... Biz, Hindistan'da yaam zgn Trkmen airi Bayram Han'n gn na 1960'l yllarda ktn kabul ediyorduk. Fakat Kulmuhammetov, byle bir airin yani Bayram Han'n varln ta o yllarda biliyormu... Trkmen halknn edeb gemiini renmekte ve aratrmakta Kulmuhammetov'un yapt hizmetler saymakla bitmez. imdiki Trkmenistan limler Akademisi Elyazmalar Fondu (Trkmenistan Mill Elyazmalar Enstits)'nun temellerini atanlardan birisi de Kulmuhammetov'dur dersek, herhalde yanlmayz. O, Leningrad'ta tahsil grmekte iken, hocalar Samoylovi ve Barthold'un yardmlaryla yaz tatillerinde Trkmenistan'a gelip halk arasndan elyazmas eserler toplama iini devam ettirmitir. Bir defasnda Lebap dolaylarndan 7'e yakn elyazmas eser toplayarak, o zamanlarn Trkmen Kltryeti Enstits'ne teslim etmitir. Daha sonra bu Enstit'de ie balayan Kulmuhammetov'un sz konusu elyazmalarn ayrntlaryla incelenmesine balanan "Orta Asya Edeb Miraslarna Dair Materyaller" adl kitab, 1931 ylnda Agabat'ta Rusa olarak yaymlanyor. Fakat yazarnn "karalanmas" sebebiyle, o dnemdeki ede-

biyatlar kadar sonrakiler de bu kitabn yanna yaklamaktan ve bu bilgilerden yararlanmaktan ekinmilerdir. Bizim Abdulhakim Kulmuhammetov'un hayat ve sanat konusunda yaymlanan almalarmzda, onun bir lim olarak yazd makalelere ve kitaplara, ilk bilgiler gz nne alnmak suretiyle ilk defa temas edilip geilmi, sadece bazlarndan geni ekilde bilgi verilmiti. Bu almamzda ise biz, limin "edebiyat ilmi"ne ilikin makaleleri hakknda incelemelerimizi daha detayl olarak srdrmeyi uygun grdk. nk Trkmen dil bilimi sahasnn tarihi belli lde incelenmi ise de, edebiyat sahasnn tarihi, zellikle de sona ermekte olan XX. asrn "balang devri" gerek ynleriyle ve samim olarak aratrlmam, el srlmemi bir tarla gibi sahipsiz kalmtr. Bu devrin btn ynleriyle aa karlmasna bir nebze de olsa katkda bulunmak amacyla, A. Kulmuhammetov'un edebiyat teorisi, edeb dil, edebiyat tarihimiz ve edebiyatmzn tannm temsilcileri konusunda verdii bilgilerin, bunlarn yansra ne srd grlerin zerinde duracaz. Bu kapsamda limin almalarnn hepsine deil de, 1926-1928 yllan arasnda yayn organlarnda kan makalelerin bazlarna ve ayrca eski airlerimizin eserleri kitap halinde yaymladnda onun yazd szba yazlarna yer vereceiz. Buhara Medresesi'ni, stanbul niversitesi'ni ve St. Petersburg niversitesi'ni bitirerek ilim ve eitimini tamamlayan A. Kulmuhammetov'un "edebiyat teorisi" bakmndan yetkinliinin, yaad dnem iin ok yksek oluu derhal gze arpyor. O, "G.V. Plehanov'un almalarndan itenlikle sz ediyor, halkn ada olmaya aryor, ilgili organlarn edebiyat konusunda verdii kararlar ustalkla meslektalarna aklyordu (Kulmuhammetov, 1926-1).

bilig-13/Bahar2000

107

Bir gazetenin saysnda yer alan "Edebiyatmz Hangi Yol ile lerlemeli" adl bu makalesinde, Dnya edebiyatnn geliim tarihindeki akmlardan bahsedip, klsisizm akmnn ilk nce Grek (Yunan) edebiyatnda ortaya km olduunu belirtiyor. Edeb akmlarn ieriklerini doru olarak tesbit ediyor, tannm temsilcilerini gsteriyor". O, klsisizm terimi ile balantl olarak airleri "bakalarna numune ve emsal olan airler demektir" eklinde tanmlayarak, edebiyattaki bir gerei o yllarda vurgulamtr. Trkmen Edebiyatnda dier akmlar hakknda verilen ilk bilgiler de A. Kulmuharnmetov'un bu rnakalesindedir: "Klsisizm akm edebiyat gndeminden ktktan sonra; 1-Rasyonalizm, 2Sentimentalizm, 3-Romantizm, 4-Realizm, 5Sembolizm, 6-Naturalizm, 7-Modemizm, 8-Ftrizm... gibi eitli akmlar ortaya kmtr." Edebiyat alim edebiyat terimi, edebiyatn konusu, ierii, hizmeti, edebiyat ve sanat eserleri hakknda kaleme sarldnda, grlerini derinletiriyor, toparlyor, kesin tespitler, doru neticeler karyor. Yine ayn makaleden aktaryoruz: "Edebiyat kelimesi Arapa bir kelime olup, edep sznn ouludur. Edep sz ise terbiyelilik, gzellik, sz ustal, ve baka kiiler ile iyi ilikilerde bulunmak gibi anlamlan iine almaktadr. te bu anlamlar sebebiyle Araplar, edep sznn kapsamn edebiyat biiminde genileterek hikyelere, iirlere, kssalara ve masallara ad olarak koymulardr. nk bunlar halkn yreine, duygu ve dncelerine terbiye, incelik ve ustalk vermekte olan nesnelerdir. te bu "edebiyat" sz bizde (genellikle slm aleminde) Araplardan yukarda akladmz anlam ile alnarak iir, hikye, destan ve masal gibi halkn bizzat rettii.rnleri ifade etmek amacyla kullanlmaktadr." "Sanat eseri sz ile, insan eliyle retilen

nesneler ifade ediliyor. nsan eliyle retilerek meydana karlan nesneler, insan hayatndaki ihtiyalar karlamann yansra, insanlarn duygularna tesir edecek zellikte yazlm veya yaplm olsalar, bu, gzel sanat' olur. Ustalk gsterilerek en gzel biimde yazlan eserlerin dinleyenlerin ruhlarnda byk tesirler brakt, herkese malmdur." limin Sankt-Petersburg'dan yazarak gnderdii ve gazetenin tam alt saysnda yer alan (Kulmuhammelov, 1928-1:25 Nisan) makalesinde edebiyat ilminde kullanlan "usul" terimi, u cmlelerle aklanyor: "Bu (usl), edebiyat ilminin ilkelerini belirten temel bir meseledir. Sz duyuta ve syleyite gcn arttrmak ve yanllardan korunmak yollan ile birlikte, dzgn ve doru sz syleme kurallarn en yksek dereceye getirmeyi amalar. Szn asl zelliklerini gsteren yollara "usl" deniliyor. Avrupa halklarnda ise "metodika literatr" diyorlar". Bilindii zere, edeb usl (metod), gnmzde, edebiyat teorisinin karmak meselelerinden birisidir. A. Kulmuhammetov, edebiyat ilmine ait terimleri reten ve ok sayda geleneksel sze ilk olarak ilm terim mnsm ykleyen bir limdir. Bu i, 1920'li yllarn artlarnda kolay bir grev deildi: "airlerimizin yazd veya syledii nazml ve uyumlu szlere farkna varlmadan iir, beyit, gazel gibi adlar verilmi, "gog" (iir) denilmemitir. "Gog" terimim, iirin mnsn btnyle tutmasa da, Trkmen yayn organlarnda ilk nce ben kullandm. zlerek sylyorum ki, halkmz aire "gogu", iire "gog" demedii iin, terim tutmad. Buna, benim yayn organlarnda yazdklarmn hepsinde "gog" ve"gogu" terimini kullanm olmam ahittir." Yazar daha sonra, bu szlerin halk iindeki kullanllarn gz nnde tutarak "air" szyle "tannm air", "gogu" szyle de "taral airi" anlattn ifade ediyor. Gnmzde, Trk-

bilig-13/Bahar2000

108

mencede air sz, limin belirttii anlamda olup, iir ve gogu terimleri anlamda szlerdir. Gogu sz ise baka bir anlamda kullanlyor. Edebiyat lim, sevgi konusunda yazlan "Tahir ile Zhre", "ahsenem ile Garip" gibi kne destanlar "roman" diye adlandryor, sadece "Groh",Yusuf-Ahmet" gibi kahramanlk, yiitlik, vatanseverlik konulu destanlarmza "destan" adn veriyor (Kulmuhammetov 1926-11). Edebiyat lim, ada olan airleri Trkmen mill edebiyat usullerini kullanmakla birlikte, Franszlarn "Viktor Hugo", ngilizlerin "ekspir", Almanlarn "iiler", Ruslarn "Pukin", hi olmazsa Tatarlarn "Abdullah Tukay", Azerbaycanllarn "Sabur" gibi airlerinin sanatn renmeye aryor. zerinden 70'den fazla yl gemi olmasna ramen, A. Kulmuhammetov'un yukarda rnek verdiimiz grlerinin pek ou eskimemi, "kem talihin imtihan"na kar byk bir gle gs germitir. Bunlarn bir ksm ise, baka szler ile karlanarak edebiyat teorisi kapsamnda bugnk kitaplarda tekrarlanp kullanlmaktadr. Trkmen Edebiyat'ndan sz edildiinde, A. Kulmuhammetov, hakikati ifade etmek yolunda tannm limler veya kendi hocalar ile tartmaya girmekten ekinmiyor: "Trkmen Edebiyat'nn tarihine derinlemesine bakacak olursak, IX. asrdan balayarak, yazma eserler gzmze arpmaktadr. Daha ak olarak belirtmek gerekirse, Trkmen edebiyatn "Dede Korkut Kitab"ndan balatsak, (byk akademisyen Barthold bu eserin yazl tarihini XIV asr olarak tahmin etse de) kitabn dili ve baz tarihi deliller, bunun IX. veya X. asrn iinde yazlm olduunu ak olarak gstermektedir (Kulmuhammetov. 1926-1:7 Kasm). St. Petersburglu limler V. V. Barthold ve A. N. Samoylovi, A. Kulmuhammetov'un asistan-

lk yllarnda hocalar idiler. Edebiyatmzn geliim devrelerine edeb eserlerin yazld dil ve tarihi kaynaklar erevesinde yaklamak, A. Kulmuhammetov'un almalarnn hepsi iin geerli olan bir metoddur. Mesel o, Aliir Neva'nin "Muhakemetl-Lgateyn" adl inceleme eserini ilk nce 1925 ylnda Agabat'ta Trkmen lehesinde yaymlayp halka ulatryor ve bylece ilm Nevainasln temelini atyor. Kitap, byk akademisyen Samoylovi'in yksek vgsne mazhar oluyor. A. Kulmuhammetov, eserde, Neva'nin ahsiyetine gerek deer veren bir yaklam sergilemitir. Ona gre: "Mir Ali ir Neva, Orta Asyadaki baz limlerin onu "zbek" saymaya abalamalarnn tam tersine, henz zbek adnn tarih sahnesine kmasndan ve Trkistan'da duyulmazdan ok nce, Orta Asya'da nfuzlar ve hretleri ile taranm olan Trklerin "Barlas" boyundan olup, umum Trk edip ve airidir." Ancak Trkmen limleri, A. Kulmuhammetov'un bu meselede att admlan, sonralar devam ettirmeyi baaramadlar. Yukarda sylediklerimizi tamamen delillendirmek amacyla, A. Kulmuhammetov'un, Neva'nin kitabna yazd giri yazsn t bandan okuyup grelim. Gnmzde, Kulmuhammetov'un almalarnn istenildii zaman bulunamayan nadir eserler olduunu, stelik de Arap harfleriyle yazldn gz nnde tutarak, ele ald meseleler ile ilgilenen alimlerin iini kolaylatrmak iin onun grlerim alnt eklinde vermeyi uygun gryoruz (Kulmuhammetov, 1925): "95. hicr ve 717. mild ylda btn Trkistan Araplar tarafndan ele geirildikten, zellikle Trk halklarnn slm dinini kabul etmelerinden sonra, hem din hem de siyas her trl yazlar Arap alfabesiyle yazla gelmitir. Mild 893 ylnda Buhara'da kurulan Smnler hkmeti zamannda ran milleti uyanp ran edebiyat tesirini gstermeye balamtr. Arapa kitaplar Fars-

bilig-13/Bahar2000

109

aya tercme edildii gibi, Farsa kitaplar da yazlmtr. Bu devirde Pudak, Dakik, ekik, Balhi, Hisrivan, Ebulsekak Kesay gibi Farsa yazan byk yazar ve airler yetimitir. Hkmetin Smnilerin elinden Trkmenlerin eline getii gnden balayarak, mild 999'dan gnmze kadar hkimiyet (Farslarn elinde deil) Trklerin elinde kalm ise de, din ve kltre! ynden Arap ve Fars dilleri nde olduu iin Trk hkmetleri Fars dilini edeb dil olarak kabul etmilerdir. Bu nedenle Trkler arasnda da her trl iir ve dier eserler Fars dilinde yazla gelmitir. Gaznelilerden Sultan Mahmut kendisi Trkmen boyuna mensup olduu hlde, byk masraflarla Fars kkenli Firdevs'ye ran "ehname"sini yazdrmtr. Trkmenlerden Saltklar (Seluklar) hkmeti zamannda da resm dil Farsa idi. Fakat bunlarn Anadolu'da devlet kuran bir paras olan Osmanllar'da Trk dili resm dil olarak kullanlmtr. 1369 ylnda Emir Temir (Emir Timur) tarafndan Orta Asya'da kurulan byk Trk devletinde de yan Farsa "aatay Trkesi" iletilmi, genellikle Fars dili reva bulmutur. Emir Timur, "Tzk" adl eserini Trke yazmtr. 1430Tu yllarda, hususen Sultan Hseyin Baykara ve Babr ah devirlerinde ise Trk dili glenmi, Trke yazan edipler ve airler ortaya kmaya balam, mehur Babr ah da Trk dilinde "Tzk" adl bir kitap yazmtr. Yine o devirde Trk dilinde sayz ilm ve edeb kitaplar yazarak kendisini kabul ettiren Mir Ali ir'i gryoruz. Mir Ali ir'in "Trkesi" tarznda, kendisinden nce olduu kadar ilk zamanlar kendisinden sonra da hibir kii bylesi gzel bir edeb Trke yazabilmi deildir. O zamanlar Horasan'n merkezi olan Herat'n hkmdar Sultan Hseyin Baykara, ilim ve sanat adamlarn himayesine alm, bylece "gutar" ad verilen pek ok sa-

nat adam ortaya km, zellikle de iir ve edebiyat byk bir gelime gstermitir. Bu aydm insanlarn ve airlerin pek ou Farslardan ibaret idi. Onlar, Trk aydnlarna ve airlerine kar Trk dilini aalayaca tavrlar iinde idiler. Trk aydnlarnn temsilcisi Ali ir Neva olup, Fars aydnlar ile aralarnda pek ok mcadele ve tartmalar olmutur. Bu tartmalarn konusu dil ve edebiyat idi. Mir Ali ir en sonunda Fars diline kar Trk dilini korumak ve stnln gstermek amacyla, bizim elde edip yaymlamak istediimiz 'muhakemetl-Lugateyn' adl kitabn yazmtr." A. Kulmuhammetov'un yukarya aldmz grlerinde de ifade edildii gibi, dil meselesi, edebiyat tarihinde daima byk bir yer edine gelmitir. O, Ali ir Neva'nin at yoldan yryerek ada olan aydnlardan "ana dilimiz"e byk bir sorumluluk iinde yaklamalarn istiyor: "Yazlacak olan iir ve edeb metinlerde iir sanat ve sanat dikkatli ekilde gz nnde tutulmakla birlikte, dil ve terim zenginliine daha ok nem verilmelidir. Yazlacak olan her iir ve edeb metin, gnmzn diline bir zenginlik ve katk salasn; mevcudun zerine az ok bir eyler katsn" (Kulmuhammetov, 1926-1:4 Kasm). limin edebiyat tarihini ele alan makalelerinde, ilk defa mill edebiyatmzn eski devirlerinin tannm temsilcilerinin adlan veriliyor: "XIV. asrn yansndan balayarak XVI. asrn tam ortalarna kadar Dou Anadolu, ran ve Kafkaslar'da hkm sren Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmenlerinin hkmdarlarndan Emir Cihan ah ve Sultan Yanup (baka ekilde okunamad, Yakup veya Yakut olmas da mmkn... M.S.) gibilerin Trke ve Farsa iirleri olup, devirlerinde daha baka Trkmen yazar ve airleri de yetimitir. Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmen devletleri yklp ran'da hkimiyet Safevlerin eline getikten sonra da, Trkmen lehesinde yazan edip ve airler olmutur. Safevler dey-

bilig-13/Bahar2000

110

letini kuran Trkmen yeeni ah smail'den balayarak, bu devirde de mehur "Hanhanan" Bayram Han, skender Beg Muni ve Mirza Barhurdar Trkmen Gerahi gibi Trkmen yazar ve airlerinin Trkmen ve Fars dillerinde eserleri vardr" (Kulmuhammetov, 1926-1:4 Kasm). Ancak uzun yllar boyunca bizim limlerimiz XVIII-XIX, asr edebiyatn incelemekle yetine geldiler. A.G. Kulmuhammetov'un metodlarna ve verdii rneklere bavurmadlar, daha dorusu bundan daha teye gitmeye cesaret edemediler. lk edebiyat limimiz A. Kulmuhammetov'un ta 1920'li yllarda XVI. asr gz nnde tutarak "te, o zamanlarda yetien Trkmen edip ve airlerimizin en nllerinden birisi Fuzul'dir. Fuzul, Trkmen'in Bayat boyundandr. Onun mehur "Divan" gnmzde de okumayazma bilen her Trkmen'in evinde bulunmaktadr. Bu divan, eski tip mekteplerimizde de ders kitab olarak okutuluyordu." eklinde yazmasna baklmadan, Sleyman Muhammet Fuzul (1494-1556)'nin durumu da tpk Ali ir Neva'ninki gibi olmutur. A. Kulmuhammetov, gemi edebiyatmzn aratrlmas gereken belirli sahalarna iaret ediyor: "Msr'daki Trk devletleri zamannda Trkmen dilinde yazlan baz eserlerin varl dorultusunda bilgiler vardr" (Kulmuhammetov, 1926-1:7 Kasm). Gerekten de 1250 yllarnda Msr'da hkimiyeti ele geiren Memlklerin ilk hkmdar Aybek'in Trk asll olduunu biliyoruz. Fakat Memlkler devrinde yazlm olan baz Trke-Arapa tercme szlklerin ortaya karlmas bir yana, edebiyat konusunda imdiye kadar yaplan bir alma yoktur. lim yukarda bavurulan makalesinde ve dier baz almalarnda, edebiyatn geliim tarihinde Ali ir Neva tarafndan temelleri atlan "aatay devri"nden sz ediyor ve unlar kay-

dediyor: "te, bu aatay edebiyatnn tesiriyle ortaya kan edebiyat ve onun ncs durumunda Devletmehmet Azad'yi gryoruz. Azad, Nadir ah ile devirdetir. Mahtumkulu gibi byk bir airi yetitiren baba olmakla birlikte, kendisi de gl bir airdir." lim, bu tespitten sonra Azad'den t XIX. asrn son yarsna kadarki devirde yaam olan Mahtumkulu, Magrup, Seyd, Zelil, Gayb, Nepes, eyday, Talb, Zinhar, Allah, Metec (Muhtac), Kemine gibi air ve ediplere temas ediyor. Mahtumkulu 'nu; aatay edebiyatnn ve "eski Trk eyhi" mehur Trkistanl Hoca Ahmet Yesevi ile onun yolunu izleyen (XVIII. asrn sonlarnda byk n kazanm) Trkmen eyhi Niyazgulu Niyaz'nin edeb hususiyetlerini benimseyerek , XVIII-XIX. asr Trkmen edebiyatnn ncs olan, dier Trkmen airlerine de nclk eden byk bir air olarak kabul ediyor: "Eski edebiyatmzn sayfalarna dikkatlice bakacak olursak, hem sanat ve sistem, hem de izgi ve dnce asndan gl bir akm gryoruz. Bu akm, Mahtumkulu'nun edeb, ahlak iirleriyle Trkmen edebiyatnda at rdr. te bu yol ve bu usl, Mahtumkulu'nun devrinde yaayanlarn yansra, kendisinden sonra gelen Trkmen airlerinin de dahil olduklar bir mektep olmutur. Mahtumkulu'nun at rdan yryenler bu izgi ve uslde eserler vermilerdir." A. Kulmuhammetov, XVIII-XIX. asrlar, "Eski Trkmen Edebiyat'nn gller aan devri" olarak deerlendiriyor ve Klsik Trkmen Edebiyat'nn bylesine yksek bir dereceye ulamasnn sebebini u cmlelerle aklyor: "O devirdeki Trkmen airleri ve Trkmen edipleri, o devrin ve o devirdeki cemiyetin ruhuna azk olacak ve gnlne yarayacak ekilde bir edebiyat ortaya koymulardr. Bu edebiyat, duygu ve dnce andan halka yarad kadar, sanat, ustalk, sistem ve stil asndan da Trk-

bilig-13/Bahar2000

111

men halknn istek ve dileklerine cevap vermitir." lim bu umum bilgileri ve neticeleri ileri srmenin yansra, "Mahtumkulu, Seyd, Zelil gibi airlerimizin edeb-ahlki-mistik iirleri, Nepes ve eyday gibi airlerimizin ak ve lirizm tayan gazelleri, Kemine gibi airlerimizin hicv-mizah halk hikyeleri ve iirleri" eklinde yazmak suretiyle onlarn asl reticilik zelliklerini doru olarak tespit etmektedir (Kulmuhammetov, 1926-11:29 Eyll). 1926 ylnda klsik edebiyatmzn temsilcilerinden olan airin iirleri zel kitaplar hlinde yaymlanyor. Bu yaynlardan birisi byk Mahtumkulu'nun (yayma hazrlayan: Berdi Kerbabayev. Kitapta air hakknda giri yazsna yer verilmemitir, bu dndrcdr), dier ikisi ise Seyd ve Zelil'nindir. (Bu iki yayndaki iirleri Kulmuhammetov toplam ve giri makalesi de yazmtr) (Kulmuhammetov, 1926, III). limin bu almalarnda tarihlerle ilgili verilen saysal bilgilerin biraz kartrlmasna, bazen de birbirleriyle yer deitirilmesine ramen, bu rakamlar karlatrmak suretiyle Seyd'nin hicr XII. asrn sonlarnda, Zelil'nin ise hicri XI-II. asrin balarnda domu olduunu anlamak zor deil. Bu makalede ayrca ilk defa Zelil'nin hayat hikyesine ait kesin bilgiler veriliyor: "Trkmen ulusunun Gklen boyundandr. Gklenlerin de Gerkez uruundandr. Zelili, Trkmen'in nl airi Mahtumkulu'nun yeenidir. O zamanlar Gklenler Garrgala (Karrkale)'da oturuyorlard. Zelil de orada domutur. Mahtumkulu'nun vefatndan nce kendisinden terbiye almtr. Mild 1812 (Hicr 1230) ylnda Amuderya Trkmenleri, Sultan Niyaz Bey adl bir kiinin nderliinde Buhara emiri Mir Haydar'a kar isyan etmiler, ancak Trkmen beylerinden birisinin ihaneti yznden yenilmilerdi. O zamanlarda Hive Hanlna kaan mehur air Seyd de burada tutunamayarak Karrkale'ye gelmi ve

Zelil ile ahiret dostu olmutu. Seyd ile Zelil srekli olarak birbirlerine iirler ve trkler sylerlerdi. Mahtumkulu ve Seyd gibi iki byk ahstan eitim alan gen Zelil, sonuta byk airlerden birisi olmutur. 1817 yl civarnda Hive han Muhammet Rahim, Gklenlerin yurdunu basp ounu esir ediyor ve Hive'ye gtryor. Bu esirlerin arasnda Zelil de bulunmaktadr. Seyd ise her naslsa Arka'ta kalmtr. Ancak her zaman haberlemiler, iirler sylemilerdir. Muhammet Rahim'in lmesiyle birlikte zbek beyleri arasnda hanlk ekimelerinin balamasndan sonra 1824 ylnda, Gklen Trkmenleri Hive'den kaarak kendi yurtlarna dndler. Onlarla birlikte Zelil de dnd, 50-60 yalarnda vefat etti. Zelil'nin btn iirlerini iine alan byk hacimli, bir "Divan'nn var olduunu iitmi olsak da, bu imdiye kadar bulunamamtr. Belki bir gn gelir, o da ortaya kar." A. Kulmuhammetov, Seyd'nin iirler kitabna yazd bu szba yazsnda, airin Ersar Trkmenlerinden olduunu, imdiki Lebap vilyetinin Garabekavul ilesinde doduunu sylyor ve onun Zelil ile olan ilikilerini daha da aa karyor: "Soltan Niyaz baskna uradktan sonra Trkmenlerin ileri gelenlerinden bazlar Afganistan'a, bazlar da Hive'ye kamlardr. Bu ekilde Seyd de Buhara hkmetinin dman olan Hive hanlna kamtr. Hive'de de tutunamayarak, Zelil'nin daveti zerine Arka'a gelmi ve orada yaamtr." Edebiyat lim, Seyd'nin sanatna mahsus olan iki zellii, u cmlelerle ifade ediyor: 1-) "Seyd, Trkmen airlerinin byklerindendir. Trkmen iiri tarznda (geleneksel mill Trk iiri...) iirler retmesinin dnda, ran ve Buhara'daki Farsa iirler tarznda da iirler yazmtr." 2-) "Seyd bir yandan komutan olarak sava-

bilig-13/Bahar2000

112

larda byk rol oynarken, dier yandan Trkmenlerin kahramanlk duygularn ileyen iirleri ile onlar gayrete getirip genellikle Buhara ordularna saldrlmasna sebep oluyordu." "Kendisi bahtsz bir kii olup, mr kamak ve gmek ile geer." Seyd, son demlerine kadar airlik geleneine bal kalmtr. "Seydi esir dp idrlmtr. lmnden nce syledii hicran dolu bir iiri ok mehurdur." Bu iir, onun "Gal ndi" adl iiridir. air o sralar 62 yanda imi. A. Kulmuhammetov bu yaynlar hazrlarken yararland kaynaklar da belirtiyor. Seyd'nin iirler kitabnn sonunda u cmleler bulunuyor: "Hicr XIII. asrn ortalarnda, Trkmen'in Ersar uruundan olup, o zamanlar Trkmenistan'n btn ilelerinde hatta Etrek ve Grgen'de dolaan stadmz Hakberdi MAHTUM'un eitli meseleler konusunda yazd "Beyaz" ad verilen elyazma eserinden yeterince faydalandk." lim, bundan baka da, bu almasnda "Molla Ali adl bir Trkmen eyhi"nin para para elyazmalarndan, Trkmen'in Sark boyunun nceki ham "Abdulkerim Han"dan ve yine o boydan edebiyata hevesli "Ardana Beg" adl yal kiilerin az mlumatlarndan" blm blm yararlandn yazyor. SONU A. Kulmuhammetov'un gemi edebiyatmz ve tannm temsilcileri konusunda verdii bilgilerden ve ileri srd grlerden anlald gibi, o, ilim gndemine yeni yeni olgular tam, eitli meseleleri ilk defa ele alm ve genellikle doru zmlere ulamtr. Bunun gerekten de byle olduunu, bu yazmzn muhtevas iinde limin almalarndan tespit ettiimiz ok saydaki blmler ile karlaan her lim anlayacaktr. lk edebiyat limimizin ilm aratrmalarn btnyle yaymlayarak okuyuculara yetirmek

ise, gelecein ii... Cmlelerimizi bitirirken, bir meseleyi daha okuyucularmzn dikkatine sunmak istiyoruz. Orijinal ilm fikirlerini ve toplad baz deerli bilgileri btnyle kullanm olsalar da, A. Kulmuhammetov'un 1930'lu yllarn banda "milleti", "halk dman" gibi eitli ithamlarla ar ekilde sulanp ldrlmesi ve adnn silinmesi yznden, nceki edebiyat limlerimiz onun almalarna malm artlar dolaysyla bavuramamlard. Bu durumlardan habersiz kalm son dnemlerde yetien edebiyatlarmz ise, bunlar kendi hocalarnn-retmenlerinin fikirleri olarak kabul ettiler. nk A. Kulmuhammetov'un almalar ktphanelerin, arivlerin kapal blmlerine geirildii iin, son aratrmalarda kaynak olarak kullanlamamlardr. te yandan siyas bakmdan karalanan limin almalar hakknda, o zamanlar olumlu sz etmek bile asla mmkn deildi. Grld zere A. Kulmuhammetov'un halk iin gerekletirdii hizmetler hi de az deil. Fakat bir devirde yanl kabul edilen baz gnileri yznden gnmze kadar onun btn hizmetlerinin stne bir izgi ekilip gelindi. Bamsz Trkmenistan devletinin kurulmasyla birlikte A. Kulmuhammetov gibi nceleri haksz yere sulanan ve unutturulan ahsiyetlerin ikbalini yeniden aratrmaya, onlarn almalarna gerek deerlerini vermeye geni yollar ald. 1930'lu yllarda yaplan yanl deerlendirme ve hkm sren "gerek d" tutum ve davranlar sebebiyle, gnmze kadar A. Kulmuhammetov'un sanat, fikr ve edeb alanda yapt almalar yksek okullarn ve orta mekteplerin programlarnda, okul kitaplarnda lyk olduu yeri alamad. Gerekte ise onun eserlerini incelemeden Trkmen edebiyatnn 1920'li yllardaki gelimesini gz nne getirmek asla mmkn deildir. Bu adan gelecekte onun hayat ve sanat izgisi ilm erevede incelenerek sanat mirasnn en iyi rnekleri halka ulatrm olsa, gerek-

bilig-13/Bahar2000

113

ten adaletli bir grev yerine getirilmi olur. Trkmenistan'n hrmetli devlet bakan Trkmenba'nn talimatlaryla, gnmzde ilim adamlarmz tarafndan, en eski devirlerden balayarak, "Bamsz/Tarafsz" devrimizde retilen eserlere kadar hepsini iine alan ok ciltli, dizi dizi kitaplardan ibaret Trkmen Edebiyat Tarihi yazlyor. Edebiyat tarihimizin yeniden yazlan ciltlerinde Abdulhakim Kulmuhammetov'un edebi eserlerine gerekli yeri verirsek, fikir ve eserlerine bavurarak onun edebiyat ilminde lim olarak hakkn verirsek ok adaletli bir grevi yerine getirmi oluruz. Abdulhakim Kulmuhammetov gibi eski tannm limlerimizin, yazarlarmzn kendi halfann mill kalknmas konusundaki arzularnn hayata geirilmesini, adaletin yerine geldii bu

devirde yaamakta oluumuz, bunun byle olmas gerektiine hi phe brakmyor. * Makaleyi Trkmen Trkesinden aktaran Aratrma Grevlisi Sayn Yusuf Akgl'e samimi teekkrlerimi sunarm. (M.S.) (1). Aktarann Aklamas: A. Kulmuhammedov gibi Trkmen kimlii ve Trkoloji yn ne kan bir bilim ve mcadele adamn ele alan bir inceleme yazsnn bu cmlelerle balamas okurlarmz artmamaldr. nk ok uzun bir sre devletsiz braklan Trkmen halknn bu durumdan kurtulabilmesi ve arlk Rusya'sna direnebilmesi iin, o dnem Trkmen aydnlar, Sovyet ipine sarlmlar, ancak bu ipin ileride kendilerini boacak bir urgan olacan hi hesap etmemilerdir.

bilig-13/Bahar2000

114

KAYNAKLAR ABDULLN (1927), Yusup-Ahmet (Drama), Agabat ANSKLOPED:I, Trkmen Sovyet Ansiklopedisi, l.Tom., Agabat ANSKLOPED:II (1979), Trkmen Edebiyatnn Tarihi, IV.Tom., Agabat ARV:I, SSKP-MK'ne bal ML'nin Trkmenistan Blm Arivi, Fond:51, Yaz: 7, 155 BAYRAMMIRADOV, K. (1970), Svecen Edebiyat Urunda, Agabat, BRYEV K.A. (1926), A.Kulmuhammetov, Umt Yalkmlar, Szba yazs, Agabat ESER: 1 (1963), Za Sovetskiy Trkestan, Takent, ESER: II (1931), Materyali Trkmenkulta, Trkmenistan Ilmlar Akademiyasnn Merkezi Ilm Kitaphanas, R:176, HOCAYEV, Feyzullah (1970), zbrannye Trud,Tom: l, Takent, ANOV.A. (1969), Buharskaya Narodnaya Sovetskaya Respublika, Takent, KROLU.H.G. (1976), Oguzskiy Geroieskiy Epos, Moskva KULMUHAMMETOV A.(1925), Ali ir Nevai, Muhakemetl-Lgateyn, Szba yazs, Agabat KULMUHAMMETOV A. (1926-1), ahrlarmzn Yum, Trkmenistan Gazetesi, Agabat, 1-4 Kasm

KULMUHAMMETOV.A. (1926-II) Edebiyatmz Ne Yol Bilen lerlemeli, Trkmenistan gazetesi, 3 say, Agabat, 29 Eyll-5 Ekim) KULMUHAMMETOV (1926), Seydi, Gogular, Szba yazs, Agabat KULMUHAMMETOV A. (1927), Sayatl Hemra Destan, Szba yazs, Agabat KULMUHAMMETOV A. (1928-I), Doru Dnceli Edebiyatlar in Yazpdm, 4 Nisan-25 Nisan 6 say, Trkmenistan Gazetesi, Agabat KULMUHAMMETOV A. (1928-II), Trkmenistan Gazetesi, 25 Ocak, Agabat KULMUHAMMETOV A. (1930), Trkmenistan Gazetesi, 6-7 Temmuz, Agabat SAMOYLOV. A.N. (1928), Mir Ali ir, Sbornik, Leningrad, SHEDOV G. (1929), Trkmen Mill eper Edebiyat, Turkmenskaya skra, Agabat, 2122, 26-26-28 Mart SOLTANOV ALLABERDI (1991), Siyasi Shbetde, No:I, Agabat AMIRADOV V (1971), Yigriminci Yllarn Trkmen Edebiyat, Agabat TANAZAROV O. (1931), Litso Vraga, Trkmenovedeniye, No:5-6,7-9, Agabat TUMANOV O.B. (1926), Trkmenistan I Trkmen, Agabat USPENSKY-BELYAYEV V. (1970), Trkmenskaya Muzka, Tom:I, Agabat VELTMAN A. (1926), Novy Vostok, Moskva

bilig-13/Bahar2000

115

THE OPPRESSED TURKMEN INTELLECTUAL IN THE SOVIET PERIOD: ABDULHAKIM KULMUHAMMETOV

Prof. Dr. Muratgeldi SOYEGOV International Turkmen-Turkish University The Department of Turkmen Language and Literature

ABSTRACT In this research you will read about the adventures of one the oppressed sons of the Turkmen people Abdulhakim Kulmuhammedov. Nobody could ever talk about him and Kumushali Boriyev, Muhammed Geldiev, Allahkulu Karahanov, Gurban Sehedov for the last 60 years because they were labeled by the Soviet authorities as "nationalists" and "the nation's enemies". After Turkmenistan gained its independence the lost years started to regain under the protection of the Turkmen President Turkmenbashi, the repressed Turkmen intellectuals had been rehabilitated and the oppressed Turkmen people embraced the memory of its repressed sons. A life is not enough to comprise the life and struggle of Abdulhakim Kulmuhammedov. He is a man of thought and ideal. He was a first Minister of Defense of the Buhara People's Republic and the representative of Turkmen intelligentsia. He is the person who talked about Oguz Khan, Orhun Monuments, Kashgarly Mahmud, Hodja Ahmet Yesevi, Bayaram Khan, Alisher Navoi in the Soviet period. Her had been educated in Buhara Medresseh, Istanbul and Petersburg Universities. They say that he knew Enver Pasha and that they even met in the desert. In short, Turkmen scientists and all the scientists of the Turkic world would gain new horizons from this article. Moreover our literature world will get new knowledge and approach.

Key Words: Revolutionary Personality, Tendency to the Turkic History, Turkic Languages of Central Asia, Innovation, Critical Realism, Soviet Oppression, Debt of Fidelity

bilig-13/Bahar2000

116

bilig-13/Bahar2000

117

BR SYASAL LETM TARZI OLAN PROPAGANDANIN TANINMASI VE PROPAGANDA METNLERNN ZMLENMES

Yard. Do. Dr. eref ATE
Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi

ZET
Toplumsal atmalarn zn kavrayabilmek, propagandaclar tanyabilmek, onlarn tekniklerini anlayabilmek ve deerlendirebilmek, davranlarnn ardndaki gerek gdleri saptayabilmek, mesajlarn ada toplumun deerleri asndan ve elbette kiisel karlar asndan tartmak iin bir demokrasideki siyasal sreler iinde propagandann yerini anlamak nemlidir. Bu nedenle almamzn odak noktasn propaganda metinlerinin nasl tannabilecei oluturmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Propaganda, Tutum ve Davran Deiiklii, Metin Analizi

bilig-13/Bahar2000

118

PROPAGANDANIN TANIMI VE FARKLI DSPLNLERLE LKS Modern dnyann tartmasz siyas sistemi olan demokrasilerin kamu iradesine yaslanma zorunluluu medyay ve medya aracl ile gerekletirilen propaganday siyasal ve toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras haline getirmitir. Youn propagandann halk zerinde etkili olduunun anlalmas zerine, iktidarlar hedeflerine ulaabilmek iin propaganda sava vermeye balamlardr. Ynetime talip olanlarn, ynetilenlerden destek almas gerektii srece, ikna edici iletiim tarznn imdi olduu gibi gelecekte de kullanlaca aktr. Medya aracl ile gerekletirilen propagandalarn etkisi konusunda iletiim bilimcilerin yapm olduklar aratrmalar farkl sonular vermektedir. Medyann birey ve toplumlar zerindeki etkileri konusunda yaplan ilk aratrmalarda (Lippmann, 1922; Lasswell, 1927; Mill, 1975), alc durumundaki bireylerin rolleri kmsenmitir. lgili almalarda bireylerin medya mesajlar karsnda gsz kaldklar ve kolaylkla manupile edildikleri iddia edilmitir. Ancak zellikle Lazarsfeld'in almalaryla medyann toplumsal yaam derinden etkileyebilecei gr, yerini daha dengeli iddialara brakmtr. Bu gre gre medyann gc toplumda var olan gr ve dnceleri desteklemekle snrldr. Medya aracl ile yaplan propagandalar da aslnda sadece var olan gr ve argmanlar destekler. Alcnn etken olduu bu gre gre, birey sosyal bir gruba katlma gereksinimini karlamak iin kendi isteiyle propagandalardan etkilenir. Seksenli yllara gelindiinde ise, NoelleNeumann'n (1989: 360) yapt ampirik aratrmalar ile, medyann ve medya aracl ile gerekletirilen propagandalarn toplum zerindeki etkilerinin sanldnn aksine- ok byk olduu kantlanmtr. Noelle-Neumann (1983), Federal

Almanya'da 1965 ve 1972 yllarnda yaplan genel seimlerde, medya organlar ve alanlarnn genel olarak SPD ve FDP partilerine angaje olmalarndan dolay, W.Brandt'in yeniden Federal Almanya anslyesi olarak seildiini ampirik aratrmas ile ortaya koymutur. Bu ve benzeri almalar, gnmzde medya aracl ile gerekletirilen propagandalarn etkin olduu savn yeniden glendirmitir. Bu almamzda biz de zellikle Elisabeth Noelle-Neumann'n (1998) iletiim bilimine kazandrd "suskunluk sarmal" modeline dayanarak, propagandann modern toplumlarda daha ok kabul grd grne yer verdik. Bu gr savunmamzn nedeni, zellikle modern toplumlarda bireylerin kendileri ile ilgili n, stat, zenginlik, gzellik gibi erdemlerin, ancak bakalar tarafndan da desteklendii ve onayland srece etkili ve geerli sayldn bilmemizdendir. En doru yarglarda bulunan insanlar dahi, toplum karsnda dikkatli ve korkaktrlar. evrelerini dikkatlice sezgileri ile kontrol ederler ve dlanmamak korkusu ile genellikle medya aracl ile kendilerine sunulan genel geer argmanlar sadece tekrar ederler. Tekrarlar younlatka ayn argmanlar bu defa referans kabul edilir. Sadece "sert ekirdek" olarak tanmlanan, gerek anlamda zgr ve zgn bireyler genel geer argman ve sloganlara kar durabilirler. Bireysellemenin, zgrlemenin ve deiime ak olmann yerine srekli yukardan aaya dayatmalar, tabular ve duraanlk ngren az gelimi toplumlarn yeleri arasnda doal olarak propaganda metinleri daha az dikkatle ele alnacak ve kabul grecektir. nsanlarn rgtl topluluklarda yaamaya balamalaryla birlikte, ynetime talip olanlar ynetilenlerle belirli bir siyasal tutum ve davrana ynelik bilinli ikna abalarndan oluan bir iletiim kurmulardr. Politik iletiim genellikle politik aktrlerden "yukardakilerden" vatandalara "aadakilere" doru gerekletirilen

bilig-13/Bahar2000

119

bir iletiim tarz olarak kabul edilir (Sarcinelli, 1987: 22). Politikann senaryosundan kurgusuna, sahneleniinden nesnel enformasyon aktarmna, bilgilendirmesinden bilinlendirmesine, ksaca btn iletiimsel faaliyetlerine politik iletiim ya da propaganda diyebiliriz (Czerwick, 1998:254). Tarih boyunca ynetenler, ynetilenleri kendilerinin "iyi" ve "doru" olan yaptklarna inandrdklar srece "gl" ve "byk" kabul edilmilerdir. G, kamuoyuna dayanr. Kamuoyu ise bilinli ve rgtl ikna abalarndan etkilenir. Politik aktrlerin rettikleri enformasyon, kitle iletiim aralar ile kamuoyuna duyurulduundan, kamuoyunun dikkatini ektii oranda olumlu ya da olumsuz propaganda etkisi yapabilmektedir. Bu nedenle zellikle genlerin sosyallemelerinde ve siyasallamalarnda nemli rol stlenen propagandann ne olduu sorusu eitimcilerin nemle zerinde durmalar gereken konulardandr. Propagandann zelliine, biimine, oluum srelerine, etki biimlerine gre tanmlarn vermek mmkn. Ancak almamzn amac ada insann propaganday tanmasna yardmc olmak olduundan, propaganda ksaca tanmlanacaktr. Bekta'a gre (1996:180) propaganda, "kii ya da gruplarn fikir, kanaat ya da davranlarn etkileme amacna ynelik iletiim olarak tanmlanabilir". Brown (1992: 23-24) ise propaganday daha genel kapsamda ele alarak "tm iletiim, eitim ve kltr alanlarnda insan davranlarn gdlemek ve ynlendirmek iin giriilen sistematik faaliyetlerdir" eklinde tanmlamaktadr. Propaganda teknik ve tarzlar hem totaliter hem de demokratik rejimlerde hi anlalmayacak oranda gelitirildi ve zarifletirildi. Bu deiim daha en bandan szcklerin seiminden propagandann ne ekilde ortaya konacana dair btn boyutlar ile ele alnmaya baland. Artk kitle gsterileri ve saldrgan tavrlar yerine, bireysel farkllklar ve bamllklar kullanan

bir yeni tarz geliti. O nedenle artk Nortcliffe ve Goebbels tarihte kalmtr ve tarihi kiilikler olarak ilgintir. Bugn gereksinim duyulan propagandann dilini aratran, onu kitle psikolojisi ile ilikilendiren aratrmalardr. Bu nedenle lkemizde zerinde durulmayan propaganda eitimi, halkn aydnlanmas ve olaylar karsnda belli bir duruunun olabilmesi iin son derece nemlidir. Bununla birlikte dil ile politika arasndaki ilikinin nemi, son yllarda lkemizde de kavranmaya balanmtr. kna edici iletiim trlerinden olan politik propaganda metinlerinin hazrlanmasn stlenen yeni bir hizmet sektr kurulurken, dier yandan politik sylemin analizini stlenen bir bilimsel disiplin domutur. ncelikli olarak bilmemiz gereken Burton'un da ifade ettii gibi (1995: 10), "Kitaplar, kasetler, programlar hibir yerden, hibir neden olmadan ylece ortaya kmaz. Niin bu ekilde olutuklar nemlidir; nk dnyaya bak amzn biimlendirilmesine yardmc olurlar". Bu biimlendirme srecinde propaganda nemli bir rol oynar. Bu nedenle ada birey, bir materyalin propaganda ierip iermediini kavrama kapasitesine sahip olmaldr. Aksi takdirde ada bireyler, propagandaclarn grlerini kendi grleri gibi hararetle savunacaklardr. Propaganda her insann ilgi sahasna girebilmektedir. Ancak ncelikli olarak her eitmen, rencilerini propagandalarn etkileri konusunda aydnlatmak zorundadr. zellikle propaganda eitleri zerinde fazlaca durarak en kapsaml bir ekilde yanl ynlendirilmeleri engellemek ama edinilmelidir. Politik propaganda bir ok farkl alardan ele alnabilir. Bir tarihi iin propagandada farkl dnemlerdeki tarihsel etkiler ve bugnn olaylar ile karlatrmal deerlendirmeler birinci derecede nemli saylabilir. Bir psikolog iin propagandann neden etkin bir ara olduu sorunu nem kazanacaktr. nsann hangi psikolojik srelerinin harekete geirildii tartlacaktr.

bilig-13/Bahar2000

120

Kitlesel bir gdlemenin mmkn olup olmad, ya da hangi oranda insan davranlarnn bu etki altnda kalabildii nem kazanmaktadr. Bir sosyolog iin propaganda ile toplumsal yap arasndaki iliki nemlidir. Propagandann endstri toplumlarnda endstri ncesi toplumlardan farkl ekillerde mi kurguland ya da kurgulanmak zorunda olduu sorusu nem kazanmaktadr. Hangi sosyal stat ve snfa mensup gruplarn propagandadan daha fazla ya da az etkilendikleri de gene bir sosyologun ilgi sahasna girmektedir. Propagandann hedefi insan gruplarnn tutumlar zerinde kontrol kurmaktr. Bu nedenle propagandaclar sosyoloji ve psikoloji bilimlerinin verileri dorultusunda teknikler olutururlar. Propaganda zellikle duygusal tepkileri uyandrmaya yneliktir. Bir edebiyat ya da dilbilimci iin ise, metnin bizzat kendisi nemlidir. Propaganda etkisi yaratmak iin hangi efektler kullanlmtr? Propagandann somut izlerini takip ederek metnin etkisini lmek iin hangi anlambilimsel ve sz dizinsel ilemlere tabi tutmak gerekecektir metinleri? Metnin hangi balam dzleminde ortaya kartld da gene nemlidir. Ayrca teknik olanaklarn etkisi nedir? rnein bir el iln ile televizyonda yaplan bir syleinin etkisi ayn mdr? Bu tr sorularn yantlan aranrken dikkat edilen temel nokta hangi szcklerle bu etkinin oluturulduu sorusudur. Hangi slbun kullanld ve szcklerin ierik analizleri nem kazanmaktadr. kna edici iletiim trlerinden olan propaganda metinleri, siyasetle dilin, dil ile siyaset ilikisinin kantdr. Propaganda metinleri etkileri bakmndan incelendiinde, dilin siyasal sistemlerde karar alma srelerini nasl etkilediinin kantlaryla doludur. Propaganda metinleri politikann dilini aratrma konusunda malzeme sunmaktadr. Propaganda metin analizleri ayn zamanda dilin siyasal erki ele geirmek iin nasl kullanldnn rneklerini verir. Bu analizler, il-

gililerin gc nasl uyguladnn ve onu srekli olarak nasl elinde bulundurduunun bir gstergesi olacaktr. PROPAGANDA AISINDAN TUTUM VE DAVRANILAR Tutumlar, his ve duygularla ilgilidir ve erken yalarda edinilirler. Freud'e gre bilin ve bilin altnn oluturduu kiilik katmanlar bireyin tutum ve davranlarna yn verir. Kiilik katmanlarnda ise igdler, ocukluktan kalma anlar, bilin alt faktrler etken olur. nsanlar yaamlar boyunca biriktirdikleri rasyonel ve duygusal ynleri bulunan deer ve inanlar yardmyla, karlatklar durumlar karsnda ne gibi bir tutum ve davran iinde olacaklarr belirlerler. Tutumlar erken yalarda edinilir ve zamanla kalplar ve ok az deiiklie urar. Katz (1960: 168) tutumlar "bireyin bir sembol, bir nesneyi, veya evresindeki dnyann bir boyutunu olumlu ya da olumsuz olarak deerlendirmesi neilimi " olarak tanmlar. Bireylerin belirli olaylar karsnda sergiledikleri tavrlar onlarn tutumlarn belirler. Tutumlarda fiil bir hareket gerekmeyebilir, ancak davranlar gzlemlenebilir olmak durumundadrlar. nceolu'nun da belirttii gibi (1985; 72) propaganda ancak toplumsal denetim kavram ierisinde bir anlam kazanacak ve soyutluktan arnacaktr. Toplumsal denetimin kayna merkez otorite olmakla birlikte, toplumsal denetim aralar ve ekli nemlidir. Konumuz balamnda ele aldmzda, toplumsal denetim aralar kitle iletiim kanallar ile bireylere iletilen ve onlar belirli davranlara ynelten simge ve sembollerdir. Bu simge ve semboller araclyla oluturulan algsal lem, sahip olduumuz anlamlandrma haritalar ile birlikte siyasal kltrmz oluturmaktadr. Propaganda, tutumlar inandrarak deitirmek ister. Tutumlar genellikle his ve duygularla

bilig-13/Bahar2000

121

ilgilidir ve bu nedenle deitirilmelerinde de duygusallk nemlidir. Kiinin tutumlarn deitirmesi; a) tutumun derecesine, b) bireyin kiisel zelliklerine ve c) iinde bulunduu grubun zelliklerine gre farkllklar tar. Bu nedenle bireylerin tutum ve davranlarn etkilemeye ynelik propagandada kiilik yaplar da dikkate alnr. Bekta'a gre (1996: 72), kiinin kanaat ve tutumlarn "alglama, zdeleme, kzgnlk, bunalm, tercihler, bkma, uyumazlk, atma, kompleksler, deerler, basmakalp fikirler" her zaman etkileyebilir. Tutum ve davranlar etkileyen kiisel faktrlerin yansra, yukarda belirtildii gibi, ideoloji, etnik kken, kltr yaps, kitle iletiim aralar, din, siyasal kurumlar v.b. evresel faktrler de bireylerin kanaatlerini biimlendirir. PROPAGANDANIN LEY Tm iletiim eylemleri bir sre iinde sosyal hayata akar. Bu sreci propaganda analizi asndan deerlendirdiimizde, kaynak tarafndan kodlanm iletilerin, alc tarafndan zmlenmesi sreci olarak tanmlayabiliriz. Kodlanm iletinin nasl "ald" ondan karlan anlaTablo 1. letiim Srecinin Psikodinamik leyii

mn eklini etkiler. Propaganda materyallerini genel olarak metinler eklinde kabul edersek, bu metinler bizi esas olarak amalanan iletiyi almaya ynlendirecek ekilde yaplanmtr. Metin zmlemeleri ise, materyallerdeki anlamlarn okunmas demektir. Metinler anlam bakmndan ele alndnda - ister ak, ister kapal (ima edilen) olsun -, ilerindeki deer iletileri nem kazanr. Kitle iletiim aralar ile yaplan propagandann etkisi, bilim adamlarn bu konuda aratrmalar yapmaya yneltmitir. Laswell forml temel sorunu sistemli bir ekilde sralar: "kim; hangi kanalla; kime; ne diyor; ne gibi bir etki oluturuyor." (McQuail, D. ve Windahl, S., 1997: 23). Propaganda analiz sreci etkenden olumaktadr: propagandac ve ilettii mesaj; kullanlan iletiim aralar ve etkilenmek istenilen zne. DeFleur ise iletiim srecinde propagandann etkilerini kolayca aratrabileceimiz "psikodinamik modeli" gelitirmitir (DeFleur 1970). Bu modele gre etkili bir ekilde ikna etmenin anahtar bireyin i psikolojik yapsn deitirmektir. Bu deiim ile birlikte arzulanan davran tepkilerine varlacaktr (McQuail, 1997: 74).

kna edici mesaj

Gizli psikolojik sreci harekete geirir veya deitirir; rnein tutumlarn oluumunu

Ak davran ynnde deiimi baarr

bilig-13/Bahar2000

122

Propagandalar bize dnyay ve olaylar nasl yorumlamamz gerektiini gsterirler. Propagandalara dayanan olaylar yorumlama ve dnyay alglama tarz, eitim srecinden farkl olarak duyulan gdlemeye dayandndan doal deildir. Doal olmayan bu iletiim srecinde mesaj kadar kodlarn almn stlenen alc da nemlidir. Propagandac mesajlarn ok gzel bir ekilde ambalajlayp alcya gnderebilir. Fakat alc edilgenlikten kurtularak, ambalajdan farkl bir malzeme kartabilir. Bunun iin olaylar karsnda belirli bir duruu, dnyay yorumlama kapasitesi ve zgr iradesi olmas gerekir. letiim srecinde ortaya kan yanl anlalmalar ve anlam kayplar "antropi" , olgularn hibir zaman kesin ve net olmadklarn, iletilen mesajlarn hedef tarafndan alglanrken yoruma tabi tutulduklarm gstermektedir. letiim srecindeki bu trden hatalar, propagandacnn arptt gereklere, kkrtt nyarglara bal olabilir. PROPAGANDANIN ZELLKLER Propagandann temel kurallar deimez. Ancak ada propaganda bunlara yenilerini ilve etmitir: Sempati kural, Sentez Kural, Srpriz Kural, Yineleme Kural, Birlik Kural, Zamanlama Kural, Abartma ve arptma Kural, Basitletirme ve Tek Hedef Kural, Uyumlatrma Kural, Yaylma Kural, Devamllk Kural. letiim sreci, iletiyi aktaran birey, ileti ve iletinin alcs bireyden oluan ift ynl bir yapdadr. Ancak insanlarn bir ileti kayna oluturabilmeleri, bunu dier bireylerin anlayabilecei simge ve szcklerle kurgulamalarna, bir ileti alcs olmalar da iletideki simgeleri zmleye-bilmelerine bal bulunmaktadr (Erdoan ve Alemdar, 1990: 170). Bu nedenle propaganda kitleden soyut olarak bireye ynelmez. Birey dier insanlarla birlikte ortak deerler (motivasyonlar, duygulan, mit'leri) paylamas asndan ele alnr ve ortalama bir dzeye hitap edilir.

Propaganda, btn insanlara zg korku ve sevinleri, tutku ve gdleri harekete geirir. Propaganda rksal karakteristiklere, geleneklere, kltrel zelliklere ve mitlere dayanarak yaplr. Toplumlarn derin eilimlerini yanstan kollektif mitler kitle iletiim aralar ile ayni anda harekete geirilir ve izleyiciler farkl meknlarda olmalarna ramen ayn ilgi ve karlar paylaan psikolojik bir kitle olutururlar. Kitle iletiim aralarnn etkinliklerinin balca nedeni Kapani'ye gre (1988 : 150), olaylar ve yorumlar ok ksa bir zamanda ve ok byk kitlelere yayabilmeleri ve bylece onlarn kanaatlerini ynlendirebilmeleridir. Grld gibi, iletiim sreci sadece basit anlamda alc ve gndericinin belirli bir kanal zerinde yaptktan ileti aktarmndan ibaret deildir. zellikle siyasal iletiimde, iletileri aktarmak iin kullanlan simgesel ifreler toplumlarn kltr yaplan ile bantldr. O nedenle iletiim, basite bilgi ve davranlarn aktarlmas olarak aklanamaz. PROPAGANDACI GERE NASIL ARPITIR? Yukarda deinildii gibi, propagandann ada nclerinden olan ngiliz Lord Northcliffe ve Alman Joseph Goebbels artk bizler iin sadece tarihi bir imaja sahipler. Oysa her ikisi de politik propagandann tarz ve teknii konusunda uzun yllar rnek alnmlardr. Ancak ada propagandalar ne Northcliffe ne de Goebbels'in teknikleri ile analiz edilemeyecek, hatta anlalmayacak kadar karmaktr. Bir olgunun doruluu ya da yanll grnte son derece basit bir ekilde saptanabilir. Oysa iin iine propagandaclar girdiinde durum hi de kolay aklanamaz. Toplumsal atmalarn znde de bu trden propagandalaran tesiri vardr. Kiilerin deer yarglan ve kanlan, propagandaclarn arptt gereklere bal olabilir.

bilig-13/Bahar2000

123

Propaganda metinleri genellikle yzeysel, dar, klielemi, ok az aklayc ve eletirel tar tmaya kapaldr. Toplumsal sorunlar yerine olaylar zerinde dururlar. ' Olgular ve olaylar hibir zaman kesin ve net deillerdir. letiim srecindeki hatalarn ou, ayn olgu ve olaylar hakknda farkl iletiim kanallarnn ve kar gruplarnn temsilcileri tarafndan olaylarn farkl aktarlndan kaynaklanmaktadr. "Herey gn gibi ortada" dendii halde, hangi olay ya da fikir dorudur bilinmez. Bu sre nasl iler, propagandac yalan m syler? Toplumsal olaylar ya da siyasal fikirler hakknda genellikle propagandaclar yalan sylemezler. Byle bir durumda itibarlar kaybolur ve gvenilirlikleri kalmaz. Bu nedenle aadaki tabloda iaret edildii gibi bir arptma yntemi kullanlr: Tablo 2. Propagandacnn Gerei arptma Modeli:
arptlm yeni gereklikler ve propagandacn n

ina etmitir artk. Bir sonraki yinelemede, ilk kodlar gerek kabul edilir ve onun zerine ilveler yaplr. Propagandacnn bir defa eline den, bir daha iflah olmaz. Toplumsal bellekte yer edince de onu tekrar eski imajna kavuturmak mmkn deildir. Bu yntem zellikle ikna edici siyasal iletiim srecinde sklkla kullanlr. Bu nedenle propagandaclar tanmamz, argmanlarn bilmemiz , metinlerini analiz edebilmemiz gerekir. PROPAGANDA TEKNKLER ada propagandalar, bireylerin olaylar deerlendirme ve dnyay yorumlamada kullandklar btn referans kaynaklarn belirlemeye alrlar. Btn dnyada olduu gibi lkemizde de medya, tekellemi yapsnn gereklilikleri ierisinde ekonomik/siyasal iktidar merkezlerine baml, hatta kendisi iin bir g olduunu iddia etmek, temelsiz bir tez olmasa gerek. Trk medyasnn 1999 genel ve yerel seimlerinde partilere kar duruunu ampirik aratrmalaryla ortaya koyan almann sonu bulgular (K.A.V.,1999:162-178), iddiamz dorular niteliktedir. Buna gre, Trkiye'de medya seim dneminde tarafl ve dengesiz bir yayn anlaynn yansra bu tabloyu tamamlayacak biimde ynlendirici bir yayn anlay ierisinde davranmtr. Semenleri kendi istekleri dorultusunda etkileyebilmek iin; seim yasaklarna ramen ke yazlaryla, karikatrlerle, grsel ve iitsel sloganlarla, fotoraflarla, sylei ve tartmalarla, adaylar olumlu ve olumsuz balamlarda sunmalaryla v.b. bir ok yollarla propaganda yapmlardr. Propagandada btn aralar btnsellik ierisinde uyumlu bir ekilde bireye ulamak iin topyekn kullanlr. Bireyin genellikle bundan kanmas ok zordur. nk ne kadar iletiim kanal ve tarz varsa o kadar propaganda teknii var demektir. A.B.D.'de kurulan Propaganda Analiz Enstits (Institute of Propaganda Analysis), zellik-

Olgunun ya da gerein tamam

Gerein sadece bir blm bytlr

ada propagandaclar bir konu hakknda dorudan yalan sylemeyi tercih etmezler. Ancak doruyu syledii, yazd ya da doru grnty sunduunu kantlamak iin, dorunun bir parasn verir. Propagandac asndan seilen "gerekler" ise ne kartlarak mesaja ilve edilir. Yukardaki tabloda grld gibi, propagandac gerek olgu ya da olay iinden btnn iinde bir anlam olan, fakat konteksten karldnda arptlmaya msait bir blm alr. O blm yle bytr ve abartr ki; gerekle hibir ilgisi kalmaz. arptlan geree ilveten kendi dncelerini, duygularn, korkularn ya da umutlarn ilve eder. Propagandac yeni anlam

bilig-13/Bahar2000

124

le sava yllarnda rencilerin propaganday tanyp reddedebilmeleri iin, eitim amal genel ilkeler saptamtr. Propaganda teknik ve yntemleri srekli deitii halde, propagandann doas fazlaca deimez. Bu nedenle Bekta (1996: 165-167) The Fine Art of Propaganda isimli kitaptan en ok kullanlan propaganda tekniklerini yle sralamtr: (1) Ad takma (name calling) - Sevilmeyen bir etiketin kullanm. rnein gnmzde "terrizm" ve "terrist" gibi. (2) Gsterili genelleme (glittering generality) -Genel olarak 'iyi' kabul edilen bir deyimi kullanma. rnein, "i gvencesi" yasas olarak nitelenen bir yasa tasarsn kanun haline getirmek etkin bir yol olabilir. (3) Transfer - Genel olarak sayg duyulan sembolleri kullanmak. Transfer "arm yoluyla hayranlk" duyurmay amalar. (4) Tanklk (testimonial) ~ nl ve saygn kiilerin desteini kullanmak. (5) Halktan biri (plain folks) - izleyicilere ayn gruptan olan bir bireyin ortalama bir kii olduunu vurgulamak. rnein, ailesi ile birlikte yemek yiyen veya ocuklaryla balk tutan adam imaj aile erkei olma vurgusunu ierir. (6) Kt derme (card stacking) - Tamamen inandrc bir tezi ortaya kartmak iin olgu ve yanl fikirleri semek. (7)Herkes Yapyor (band wagon) - Bireyi herkesin yaptnn ifade edilmesi. Propaganda analizinde, temel alma yntemi, niin ve nasl sorular zerinde younlamaktr. Bu sorular belirli konularda inceleme yaparken, kendimize sormamz gereken temel sorulardr. Ayrca yineleme ve temsil etme zellikleri propagandada ska kullanlan zelliklerdendir. Yineleme: zellikle halk zerinde yrtlen genel propagandada, yinelenen mesajlar zerinde durmak gerekir. Ayn niteliklerin yinelendiini gzlemliyorsanz, mutlaka bir anlam var demektir. Burton (1995: 90): "bir ey yeteri kadar sk yinelenirse o eye inanma eilimi doacaktr" der. Propaganda malzemesindeki anlamlan ortaya karmak iin ncelikle yinelemenin farkna var-

mal, nasl ve niin sorusunu aratrarak sorunu ve gerek ierik ya da amac saptamalyz. Temsil Etme (Basmakalp rnekler) Bireylerin bir konuyu dnme biimleri (tek ya da ok nedenli olarak), kiinin akl yrtt dzeyin karmakl ile siyasal evrenin salad ipularnn bir ilevidir. Propagandaclar, halkn sorunlar zerinde ok alt dzeyde akl yrtmelerini isterler. Pek ok insanda bulunan bilisel snrllklar(anlama ve alglama kapasitesi) nedeniyle, halk ikna etmek iin yaln bir aklama yaplr. Halkn ounluunun kafasnda yaln bir sorunun ya da dmann baat hale gelmesi, rakip dncenin ortaya att zm nerilerine geit vermez. Ayrca insanlar ikna iin kullanlan imgelerin, ablonlarn, yayn aralarnda propagandas ve reklm ok daha kolaydr. Bireylerin siyasal ve sosyal bilgileri rgtlemede kullandklar bilisel yaplara Milburn'un da (1998:133) isimlendirdii gibi, emalar denir. Buna gre bireylerin zihinlerindeki siyasal emalar arttka, dncelerindeki karmaklk da azalr. nsanlarn kullandklar emalar, olaylar yorumlamalarna yardmc olurlar. Psikologlarn "kestirme yollar" dedikleri bu emalar, insanlarn yarglarnda ou zaman hata yapmalarna neden olurlar. Bireyler yeni bilgilerle karlatklarnda zgl bilisel emalar aracl ile, yeni edindikleri bilgileri szer, seer, kodlar ve yeni ya da varolan bilisel yaplar iinde btnletirirler. Sz konusu emalar, bilginin bellekten geri arlmasn da etkiler. Milburn (1998:133-156) drt deiik ema zerinde durmutur: Kii emalar, kendilik emalar, rol emalar ve olay emalar. Kiilik emalar belirli ya da ok karlalan trden kiilerin kiilik zelliklerine, ya da bu kiilerin davranlarn etkileyen amalara ilikin bilgileri ierirler. Kendilik emalar ya, rk, cinsiyet ya da meslekler gibi, genel toplumsal snflandrmalara ilikin bilgileri ierirler. Olay emalar da deiik durumlara ilikin bilgileri ierir.

bilig-13/Bahar2000

125

emalarn nemi, onlarn bellek ve sosyal algy etkileme glerinden kaynaklanmaktadr. Bu konuda yaplm saysz aratrmalar mevcut. Propaganda alannda en ok kullanlan yntem ema retmektir. nsanlarn belleklerine yerletirilen emalar, ihtiya duyulduunda geri arlacaktr. Bu kalp yarglama srecinin de balamas demektir. Yargda bulunmamz kolaylatran bu kestirme yollar, temel verilerin gzard edilerek temsil edicilie gvenme, ok kk ve istisna olay ve rneklerin genelletirilmesi ve benzer olaylarn anmsanma kolayl temelinde yarglarda bulunmay beraberinde getirir. ema kavram hem inan / bilgi yaplarn hem de problem zme stratejilerini anlamada kavramsal bir ereve salar. Propagandaclar, rakipleri hakknda olumsuz deer ykl emalar gelitirerek, kamuoyunun dmanln kazandrrlar. Kamuoyunun dmanln kazanan birisinin kurtulmas da pek mmkn deildir. Atlan her adm, sylenen her sz silaha dntrlebilir, Propaganda hazr kanaatler sunar. Propaganda insanlarn muhakeme etmeden, ikna ve yineleme yoluyla hazr reetelere inanmasn bekler (Doob, 1966:240). ada propagandann nclerinden olan Hitler, halkn ounluunun diplomat ya da hukukulardan olumadn, bu nedenle argmanlarnn alternatiflerini vermeyen tek ynl Amerikan ve ngiliz sava propagandasnn psikolojik adan etkili olduunu ve Almanlar'n da byle yapmas gerektiini belirtmitir (1939:183). Propagandac olumlu ya da olumsuz olarak toplumsal gruplarn bak alarn temsil olarak verir. Alternatifi verilmediinden bu bak asnn doru olduunu kabulleniriz. Propagandac, alcya ynelik tasarlarn gerekletirmek zere genel kitle ierisinden amaca uygun olarak olumlu veya olumsuz (duruma gre) genel kitleden bir rnek seer. rnek kullanldka tandk hale gelir. Yineleme ve sa-

lamlatrma ile verilen rnek, dlanmak ya da olumlanmak istenen kitle ya da grubu temsil etmeye balar. rnein ina srecinde belirli davran biimleri, hareketler ve ilikiler kullanlr. Propagandac belirli hileler kullanarak, insanlar kategorize eder. Temsil edilen basit ve deer ileten klielerle bezenir. Ancak temel ayrntlarda deitirme yapldndan, kolayca fark edilebilir. Basmakalp rneklerde, yaplar zmlenerek hangi deerlerin (ak ve kapal) iletilmek istendii zmlenebilir. Temsil etmelerin arkasnda, belirli insanlar nasl snflandrmamz gerektiine dair deer yarglar vardr. Bu deer yarglar ve hileler biraraya getirilerek zmlendiinde, belirli insan rneklerinin deerini ya da deersizliini de kavram oluruz. Bylece grnen anlamn arkasndaki gizli ya da derin anlam ortaya kartlr. Propaganda analizinde, anlamlarn ve deerlerin ina edilme yntemlerini ortaya karmak gerekir. Materyalin nasl ilediini ve olutuunu grmek iin paralara ayrarak yapsn zmek gerekir. erik zmlemesi de yap zmne yardmc olur. Burada rnek propaganda metinleri analiz edilmeyeceinden, sylem analizi ve almlama analizi yaplmayacaktr. Bilindii gibi sylem almas, Kocaman'n da (1996: 4) belirttii gibi, yapy da kapsayan ama onun tesine geen, zellikle balam, ilevi, doal iletiim koullarn ne karan bir ynelimi yanstr. Bu nedenle biz burada sadece ierik zmlemesi zerinde duracaz. ERK ZMLEMES Bir metin ayn zamanda alc ile verici arasnda bir iletiimsel sreci ifade eder. Propaganda metinleri de ayn ekilde deerlendirilmek durumundadr. Bu nedenle herhangi bir propaganda metnini incelerken ncelikle dikkat edilmesi gereken aamalar unlardr: a) letiimsel Ortam: ncelikli olarak metnin ait olduu ietiim-

bilig-13/Bahar2000

126

sel ortam deerlendirilmelidir. Metnin ait olduu ortama ball analiz iin ok nemlidir. Ortam deerlendirilmesi tam olarak yaplmadan metni analiz etmek, genellikle hatal sonularn kmasna neden olur. inde bulunulan zamana ve iktidar yaplarna gre dilin de deitiini iddia eden Gaier'e (1971; 11) gre, mutlakiyeti devletlerde iktidar elinde bulunduranlara kar kullanlacak politik dil ile parlamenter demokrasilerde kullanlan politik dil ayn olmaz. Dil sadece politikann arac deildir, aksine kullanlan politik dil ve slp da iinde bulunulan siyasal ortamn bir gstergesidir. Mecaz anlatmlarn, ll hicvin ve ift anlaml ifadelerin ska kullanld metinler genellikle zor zamanlarn iaretileridir. b) Muhatap Analizi: Ayn zamanda muhatap analizi de yapmak gerekir. Muhataplar kimlerdir? iletiim teorisi asndan bakldnda gnderici ve alc kimlerdir? Propaganda metnini oluturanlarn amalar neler olabilir? Bu tr metinlerin aslnda genellikle gizlenmi bir amacnn olduu muhakkak. Politik ve dilsel analiz metinlerin gizlenmi amalarn ortaya kartr. Genellikle mesaj gnderen kii ya da kurum kendi pozisyonunun kabul grmesini ve rakibinin ise kk drlmesini hedefler. Zor olan, alcnn amacn saptamaktr. rnein, seimlerle ilgili bir partinin toplantsna ya da gsterisine katlan her bireyin o parti ya da gr destekledii anlam kmaz. Bu nedenle alc konumundaki kiilerin amalarn da saptamak gereklidir. rnein merak, bilgilenme, kendini bulma ya da taraftarlk gdleriyle orada bulunulabilir. c) Propaganda - Reklam; Propaganda szcnn gemiten kaynaklanan olumsuz armlar nedeni ile, modern

ynetimlerde yaplan i ya da eylemin ierii propaganda olsa da ad genellikle propaganda olarak aklanmaz. Modern insan gemite yaplan propaganda tekniklerini bilse dahi, kendisi zerinde uygulanan karmak propaganda ve gdleme faaliyetlerinin farkna varmaz. Parti, dernek, vakf v.b. kurulularn periyodikleri, bltenleri, halka ak toplantlar, iln ya da reklmlar gibi faaliyetleri, aslnda propagandadan baka bir ey deildir. ster "Halkla likiler" isterse "Kamuoyu almalar" ad altnda gereklesin, ikna ve telkin yntemlerini kullanan btn eylemlerin arkasnda tek bir ama vardr: Halkn grlerini etkilemek. Bu anlamda hem reklmclk, hem tantm, propaganda kapsamnda deerlendirilebilir. zellikle ikinci dnya sava sonrasnda, lkelerin kalknma yarma girmeleri, devletleri zellikle ekonomik ve toplumsal konularda dzenlemeler yapmaya mecbur etmitir. Bu nedenle ikinci dnya sava sonras toplumsal bellekte olumsuz armlar yaptran propaganda kavram yerine kullanlan halkla ilikiler de, kimi kez propaganda nitelii kazanm, kimi kez de emredici tarzda kurulutan kitleye tek ynl bilgi verme ya da talimat aktarmaya dnmtr (Uysal, 1998:16). ztu (1999: 13 - 14), siyasal iletiim tr olan propagandann akl d ve aldatc bir ikna biimi olduuna dair yaygn bir inancn gelimesiyle birlikte, ada demokrasilerde yneten ile ynetilen arasnda iletimin (etki - bilgi aknn) biiminde farkl yaplara gereksinim duyulduunu belirtir. Bu nedenle propaganda almalar yerine imaj ve reklm almalar zerinde younlar. Etik ve kltrel eletiriler, geleneksel propaganda tekniklerini iletiim teknolojisindeki gelimelere paralel olarak etkiledi. Sava sonras propaganda teknikleri, iletiim bilimcilerin uzmanlk bilgileri ile zenginletirilmi, dnemin ruhunu yanstan sz sanatlaryla bezenmi, grsel efektler ve sloganlarla sslenmi ve srekli

bilig-13/Bahar2000

127

tekrar edilerek belleklere kaznmtr. Kker'in de ifade ettii gibi (1998: 102), sava sonrasnda kitle iletiim bilimcilerince propaganda "demokratikletirilmi" ve resim, mzik gibi anlatm teknikleri ilve edilmi, dedikodu ve rivayetler, kalp yarglar (stereotip) etkileme gcne sahip toplumsal olgular olarak kullanlmtr. Bu nedenle ada propaganda almalarnda artk reklm ajanslar, aratrma irketleri, iletiimciler ve basn danmanlar grev almaya balamtr. Byle olunca propaganda artk reklmn bir kolu olmaya balamtr. Reklmn, satlar ve ciroyu artrmaya ynelik amalar vardr (Koszyk ve Pruys, 1969). Propaganda ise politikann reklm ediliidir. Reklmn amac parasal gelir elde etmek iken, propagandann amac ideoloji aktarm ya da yeni bir dnya gr sunmaktr. Ancak unutulmamas gereken bir nokta ise, ideolojilerin somut materyalist amalara hizmet etmeleridir. ncelikle politik propaganda ile reklm arasnda bir ok benzerliin olduu unutulmamaldr. Bu nedenle dilin bir ok faktrnn yansra reklm etkisi zerinde durmak gerekecektir. Bunu salamak iin doal olarak dilden baka aralarn da kullanld unutulmamaldr. Bunlar arasnda en nemlileri resim, grafik, ses, renk ve grntlerdir. Bu faktrlerden herhangi birinde yaplan hata, metnin ya da propagandann tamamnn yanl anlalmasna neden olabilir. Propaganda metinlerinin analizinde grafik elementlerin rol zerinde nemle durmak gerekecektir. Propaganda dilinin analizi iin Ruth Rmer'in (1971) ekonomik .amal ilnlar iin gelitirdii kriterleri kullanmak yerinde olacaktr. Buna gre aadaki kriterlere dikkat etmek gerekecektir: Kelimeler (isimler ve sfatlar) Kelime seimi (kelimelerin kullanm skl-

, metin ierisinde kelimelerin anlambilimsel ynden incelenmesi, farkl kontekslerde ya da ayn metnin ilerleyen aamalarnda kelimeleri anlam ykselmelerinde kullanm gibi (klimax), deerini ykselten arlar (appelative), dil seviyesi ya da slbu, anahtar szckler; Cmle kuruluu (cmlelerin uzunluklar, yarm braklmas, anlalmas basit ya da zor kelimeler), Retorik aralar (tekrarlar, iddialar, emir, hitap, olumsuzlatrma, ima ve atfta bulunmalar). Bu trden her bir fenomeni dikkate alan bir incelemenin ardndan daha st balamda bir deerlendirme yapmak gerekecektir. rnein politik propaganda normal dili etkiliyor mu? Propaganda her zaman yeni bir dil de oluturur. Bu nedenle dilin hangi oranda istismar edildiine bakmak gerekecektir. Kullanlan dilin semantik anlam her zaman sabit kalmamaktadr, o halde deien anlam konteksleri nelerdir? deolojik dilin anahtar szckleri tannmayacak derecede dilin farkl kullanmlarn yanstrlar. Bu szckler genel dile girmilerdir ve ierik olarak orada etkilerini gsterirler. Bununla birlikte her zaman yeniden daha ince bir ekilde dzeltmeler yaplmaya allr. Ayrca dikkat edilmesi gereken, szcklerin ifade ettikleri deerlerdir. Propaganda dilindeki szckler hakkndaki semantik incelemeler ayn zamanda politik alanda yaplan deiimlerin de bir yansmasdr. d) Retorik : Propaganda dilinin analizinde en nemli nokta retorik analizdir. Propagandistin kendi konumunu yceltmeye ve kendi haklln kantlamaya ynelik yapt propagandada' kulland retorik ifade rnekleri ksaca unlar olabilir: Mesaj gnderene ilikin olumlu tamlamalarn sralanmas. Mesaj gnderene dair olumlu ynlerin ne

bilig-13/Bahar2000

128

kartlmas Kendi pozisyonuna ilikin dinamik szckleri kullanmak. Kendi kazanmlarn kartmak. ve baarlarn ne

Kendi bulunduu konumu olumlu deerlerle ilikilendirmek. Kendi hatalarnn faturasn bakalarna ya da artlara balamak. Kendi amalarn verilen ok az ve snrl sayda somut rnekle, olumlu olarak genelletirmek. Kendi karlarn genelin karlar gibi sunmak. Kendi konumunu desteklemek iin kukulanlmayacak, tehlikesiz rnekler ile ahit tutmak ya da onlardan alnt yapmak. Okuyucu ya da izleyiciyi zdeletirmeye armak. Rakiple ilgili iddialarn sunumunda ve onu kk drmede kullanlacak teknikler unlar olabilir: Rakibe ait kullanmak. btn olumsuz tamlamalar

Olumsuz ynlerin ne kartlmas. Ksaca yukarda olumlu olarak neleri sraladysak onlarn tam aksini yaparak olumsuz tarzda rakibi sunmak diyebiliriz. Propagandada itidal ve yattrma olmaz. tidal ile kastettiimiz toplumu birletiren, kaynatran unsurlarn ne kartlmas, ztlklar ve farkllklar hakknda anlayl olmak ve ho karlamak saylabilir. Bu tr unsurlar ayn zamanda mill gvenliin de temel unsurlardr. lkenin teme! deerleri, siyasal sylemleri, ynetim kltr ve gelenekleri dikkate alnmadan yaplan propagandalar, ok iyi kurgulanm olsalar da baarl olamazlar. e) Politik deolojik Boyutlar: Propaganda metinleri alma ayn zamanda

ideoloji eletirisini de ierir. Ancak bununla birlikte propaganda metinlerinin analizinde, analizci kendi dnya grn ve olaylara bak asn metnin analizinde temel kriter olarak almamal. O zaman metnin mesajndan ziyade analistin mesaj ortaya kartlm olur. Politik propagandann analizinde sadece metnin iinde kalnarak yaplacak edeb ya da dilsel analizler yeterli olamaz. Metnin dna kmadan yaplan metin analizine politik, ideolojik ve ekonomik aratrma kriterleri de eklenmelidir. Bu balamda dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr: tarihsel, politik konumlanmalar (metnin zamanla ilikisi, tarihsel arka plan; tarihsel ya da politik anlam); metnin ideolojik konumu (muhafazakr, marksist, liberal v.b.) dilin politik etkisi. f) Politik Propagandann Teorisi ve Pratii: Propaganday yapan her grup ve ideolojinin kendi bak as ve dnya grne uygun bir propaganda yntemi ve buna uygun gelitirdii propaganda yntem ve teknikleri vardr. Bu nedenle standart propaganda teknik ve yntemlerinden sz etmek doru olmaz. rnein gemi dnemlere ait olan propaganda tekniklerinden Hitler'in zellikle Kavgam adl eserinden hareketle Hitler dnemi propagandann teori ve pratiini karlatrmak mmkndr. Hitler kendi eserinde baarl propagandann kriterlerini belirttii ekilde uygulamtr. Ayn ekilde komnist propagandann temel ayrm olarak kabul ettii ajitasyon ve propaganda arasndaki fark, ancak Lenin'in teorik yazsn okuduktan sonra anlamak mmkndr. Sonu olarak her ideolojiye ait propaganday ayn kriterlerle analiz etmek mmkn deildir. g) Kesien ve Ayran Noktalar: Bu blmde farkl boyutlar deerlendirilebilir: Kronolojik bak alan: Belirli dnemlere ait metinlerin dil ve ierik ynnden ortak yn-

bilig-13/Bahar2000

129

leri var mdr? rnein 80'li yllarda yazlm bir metin ile bugn yazlm bir metin arasnda hangi farklar olabilir? Enformasyon ve gr: Propaganda metinleri belirli konular hakknda insanlar bilgilendiriyorlar m? Bu bilgilendirme nasl gerekletiriliyor? Bilgi metnin ierisinde nasl bir fonksiyon icra ediyor? Enformasyon ile kiisel gr arasndaki iliki nasl? deolojik dilin belirli dnemlerde kulland szcklerin szck semantikleri zerinde durma; Kullanlan aralara gre dilsel farkllklarn aratrlmas: rnein gazetelerde yaplan propagandalarda mecaz aktarmlar kelime oyunlar ile yaplrken, televizyon kanallarnda yaplan propagandalarda mecaz aktarmlar daha ok grsel aralar kullanlarak yaplmaktadr. SONU Her geen gn daha da yakndan hissettiimiz "evrensel ky"de iletiimin nndeki engeller bir bir kaldrlmaktadr. Dnyamz evreleyen uydular ve dijital alar, milyarlarca insann ayn anda global bir iletiime gemesine olanak tanyor. Bu alan kullanma geen bireyler, gemite hi dnlemeyecek oranda, ulusal ve uluslar st siyasal propagandalarla kar karya kalyorlar. Dnyann her tarafndan eriilen CNN, BBC, Euronews gibi haber kaynaklarnn yansra, her trl derinlikte ve genilikte politik enformasyonu masalara tayan internet, sansrn her eidine baaryla kar koymakta. Alc ya da kullanc durumundaki bireylerin, sanal alemde uuan datalar sralamas, bir dzen iine koymas beklenmektedir. Bu dzenleme parametrelerini kim kontrol ederse, politik propagandasn da yapabilecektir. Buna ramen ke yazarlar, gazeteciler, kamuoyu nderleri de, "eik bekilii" roln stlenmektedirler. Uzun dnem Federal Almanya anslyelii yapm olan Kohl'n basn danmanlarndan Wolfgang Bergsdof'un (1990: 32) da ifade ettii

gibi, parlamenter demokrasilerde ynetim erki, medyay siyasal ktidarn ikna aralarndan birisi olarak grr. Baka bir ifade ile, siyasal aktrler, aldklar kararlarn kamuoyu tarafndan, zellikle de ilgililer tarafndan kabul edilmesini isterler. Sarcinelli'ye (1991: 470) gre siyasal iletiimin en temel amac halkn rzasn kazanmaktr. Ancak siyasal aktrlerin tercih ettikleri iletiim tarz, kendi mesajlarn halka iletmek eklinde, tek ynl geliir. Siyasal erk tarafndan gelitirilen sylem, kamuoyu almalar ile, politik reklmlar ile, bilgilendirici alma dokmanlar ile ve en nemlisi medya aracl ile sunulan argmanlar ile hedef kitleye iletilir. Modern dnyada politik faaliyetlerden ok, yaplan faaliyetin nasl sunulaca ve tanmlanaca nem kazanmtr. Bakan Busch'un ulusal gvenlik .danman Brendt Scowcroft, grevi sresince Beyaz Saraydaki tartmalarn %70'inin uluslar aras kriz durumlarnn medyada nasl tanmland, yanstld ve ilgili lkelerde nasl karlandn tartmakla geirildiini iddia etmektedir (Hoge, 1995:266). Tek bana bu rnekler dahi, propaganda tekniklerini yeniden tanmann ve tantmann nemini ortaya koymaktadr. Stratejik propagandalarda ksa ya da orta vadeli hedefler belirlenir. lk hedef gven kazanmaktr. lgili kurum, parti, kii ya da kitlede olumlu bir imaj oluturmak ve kabul grmek nemlidir. Uydular aracl ile btn dnyay kaplayan Hollywood'un elence dnyas, dili ve konsepti bakmndan Amerika ve Avrupa'nn dndaki kltrleri tehdit eden internet, zgnl ve yerellii reddederek batl bir yaam tarznn propagandasn yapmaktadr. Prestijli markalarn imaj dnyasnda en st srada yer ald, global kyn "MacDonaldslat" bir dnyaya kar koymak tersine krek ekmektir. O halde yaplmas gereken saldrgan milliyetilikler, etnik ayrmclklar ve tepkisel radikallikler yerine, dnyamz evreleyen yeni alarda yaplan propaganday tanmak, dnya iletiim kanalna katlmak ve ortak amalar paylaan insanlarla global iletiime gemektir.

bilig-13/Bahar2000

130

KAYNAKLAR BEKTA, A. (1996), Kamuoyu, letiim Demokrasi. stanbul: Balam Yaynlar. ve

imler. Medya zleme Aratrmas. Ankara: KOCAMAN, Ahmet (1996), Sylem zerine. Ankara: Hitit Yaynlar. KOSZYK, Kurt ve Karl Hugo Prays (1969), Dtv Wrterbuch zur Publizistik. Mnchen:dtv. KKER, Eser (1998), Politikann letiimi letiimin Politikas. Ankara: Vadi Y. LASSWELL, Harold D. (1927), Propaganda Technique in the World War. London. LPPMANN, Walter (1922), Public Opinion. New York: Harcourt, Brace&Co. MILL, John Stuart (1975), On Liberty. In: Three Essays. On Liberty. Representative Government. The Subjection of Women. With an Introduction by Richard Wollheim. London. MBLBURN, M.A. (1998), Sosyal Psikolojik Adan Kamuoyu ve Siyaset. ev. Ali Dnmez - Veli Duyan. Ankara: mge Kitabevi. NOELLE-NEUMANN, Elisabeth (1983). Massenmedien und Meinungklima im Wahlkampf. In: Schulz, Winfried; Klaus Schnbach (der.). Massenmedien und Wahlen. Mnchen. NOELLE-NEUMANN, Elisabeth (1989), Die Theorie der Schweigespirale als Instrument der Medienforschung. In: Schulz, Winfried. Massenkommunikation. Opladen. NOELLE-NEUMANN, Elisabeth (1998), Kamuoyu. Suskunluk Sarmalnn Kefi. Ankara: Dost Kitabevi. ZTU, Ferruh (1999), Siyasal Marka. Seim Kampanyalar ve Aday maj. Ankara: MediaCat Yaynlar. SARCINELLI, Ulrich (1987), Politikvermittlung. Beitrge zur politischen Kommunikationskultur. Bonn. SARCINELLI, Ulrich (1991), Massenmedien und Politikvermittlung - eine Problem- und Forschungsskizze, in: Rundfunk und Fernsehen 39, S. 469-486) UYSAL, Birkan (1998), Siyaset Ynetim Halkla likiler. Ankara: TODAE.

BERGSDORF, Wolfgang (1990), Politische Kommunikation, in: Klaus Dorbecker; Thomas Rommerskirchen (der.), Blick in die Zukunft: Kommunikationsmanagment. Remagen, S. 30-40. BROWN, J.A.C. (1992), Siyasal Propaganda. eviren: Yusuf Yazar. stanbul: Aa Yaynclk. BURTON, Graeme (1995), Grnenden Fazlas. eviren: Nefin Din. stanbul: Alan Yaynclk. CZERWICK, Edwin (1998), "Parlamentarische Politikvermittlung - zwischen Basisbezug" und "Systembezug", in: Ulrich Sarcinelli (der.), Politikvermittlung und Demokratie in der Mediengesellschaft. Opladen/Wiesbaden: Westdeutscher Verlag. DEFLEUR, M. (1970), Thories of Mass Communication. New York: David McKay. ERDOAN, rfan; KORKMAZ, Alemdar (1990), letiim ve TopIum.Ankara: Bilgi Y GAIER, U, (1971), Bemerkungen zum Verhltnis von Sprache und Politik. In: Sprache und Politik. Bonn, S. 10-28. HITLER, Adolf (1939), Mein Kampf. Jubilumsausgabe. Mncen: Eher HOGE, James E(1995), Der EinfluB der Massenmedien auf die Weltpolitik, in:Karl Kaiser; Hans Peter Schwarz (der.), Die neue Weltpolitik. Bonn. NCEOLU, Metin(1985), Gdleme Yntemleri. Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Basmevi. KAPANI, Mnci (1988), Politika Bilimine Giri. Ankara: Bilgi Yaynevi. KATZ, D. (1960), "The Functional Approach to the study of Attitudes,"in: Public Opinion Quarterly 24, s. 163-304. K.A.V.(der.), (1999), Trkiye'de Medya ve Se-

bilig-13/Bahar2000

131

RECOGNITION OF PROPAGANDA AS A TOOL OF POLITICAL COMMUNICATION AND THE ANALYSIS OF PROPAGANDA TEXTS

eref ATE Gazi University Gazi Education Faculty

ABSTRACT Understanding the essence of the social conflicts, knowing the propagandist, recognising and evaluating their techniques, establishing the real motives behind their behaviours, estimating their messages in view of the values of contemporary society and of course in view of understanding its position in the political processes in a democracy. For this reason, our study focuses on how propaganda contexts are recognised.

Key Words : Propaganda, Change of Attitudes and Behaviour, Text Analysis

bilig-13/Bahar2000

132

bilig-13/Bahar2000

133

Dzeltme: 12. Saymzda, Do. Dr. inasi GNDZ'n "Kadim Ortadoudan Orta Asya'ya Nevruz" balkl makalesinin son paragraf yanllkla eksik yaymlanmtr. Makalenin son paragraf yle olacaktr: "Adriyatik sahillerinden in'e kadar geni bir corafyada hem Mecusiler (Gabarlar, Parsiler) ve Mslman olmayan Trk topluluklar gi-

bi eitli gayrimslim topluluklarca hem de birok Mslman halk tarafndan kutlanan Nevruz, her ne kadar kken itibaryla ran geleneine ait eitli unsurlar tayor olsa da gnmzde dinler ve halklar st bir grnme sahiptir. Birok Mslman halk tarafndan kutlanmakla birlikte bu festival, slm bir bayram deil, geleneksel bir halk festivalidir." Yazarndan ve okuyucularmzdan zr dileriz.

bilig-13/Bahar2000

134

DUYURU

AHMET YESEV NVERSTES KEND RENCSN KENDS SEECEK VE YERLETRECEK

Ahmet Yesevi niversitesi kendi isteiyle SS-2000'den ayrlmtr. SYM snav sistemi yllardan beri bilgi ve yeteneklerine gre rencileri sralamada olduka baarl olmakla birlikte bu sistem, rencilerin yerletirilmelerinde test teknii ile llemeyecek zelliklerini dikkate alamamaktadr. zel kanunu ve misyonu nedeniyle Ahmet Yesevi niversitesine kabul edilecek renciler iin bu zellikler ok nemlidir. Bu nedenle Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl, kendi rencisini kendisinin semesine ve yerletirmesine karar vermitir. Trkiye Cumhuriyeti ve Kazakistan Cumhuriyeti tarafndan birlikte kurulmu olan Ahmet Yesevi niversitesi, Trk dnyasnn ilk ortak devlet niversitesidir. niversite, devlet niversitesi olmasna ramen tam anlamyla idari, mali ve akademik zerklie sahiptir. niversitenin vermi olduu diplomalarn her iki lkede ayn alan ve ayn dzeydeki diplomalara denklii kanunen salanmtr. Her iki lkenin Bakanlar Kurulunca onaylanm olan niversite Tznn birinci maddesinde niversitenin kurulu amacnn "Trkiye Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti ve dier Trk Cumhuriyetleri ile Trk Topluluklarndaki niversite anda bulunan genlerin bir at altnda Trklk bilinci ve uluslararas eitim ve ada bilimin gereklerine gre eitimlerini salamak" olduu belirtilmektedir. Dolaysyla Ahmet Yesevi niversitesine renci olarak kabul edilmek her eyden nce bir gnl ii ve vnlecek bir ayrcalktr. Elbette bavuruda bulunacak adaylarda YK ve SYM tarafndan belirlenecek en az 120 SS puan gibi asgari bilim ve yetenek puanlar dikkate alnacaktr. Ancak adaylarn sahip olduklar Trklk bilincini ve Trk Devlet ve Topluluklarndan gelen rencilerle bir sevgi yuma oluturarak bir at altnda eitim grme arzu ve potansiyelini SYM snavlarndan elde edilen puanlarla lmek imknszdr. Bu nedenle, Ahmet Yesevi niversitesine bavuran renciler, SS snavna ek olarak Trklk bilinci ve Trk kltr konularnda Mtevelli Heyet'ce oluturulacak jriler tarafndan baraj niteliinde yazl ve szl bir snava tbi tutulacaklardr. Baraj snavn geen renciler, SYS puanlarna arlk verilerek tercih sralarna gre yerletirileceklerdir. 2000-2001 eitim ylnda Ahmet Yesevi niversitesinin Trkiye'den renci kabul edecek yksekretim programlar ve kontenjanlar aada belirtilmitir. Ahmet Yesevi niversitesi'nin renci almyla ilgili resmi bilgi ve aklamalar, SS-2000 snav sonularnn SYM'ce iln edilmesini takip eden hafta iinde gazete iln yoluyla adaylara ayrca duyurulacaktr. Ahmet Yesevi niversitesi hakknda daha ayrntl bilgiler ve duyurular www.yesevi.edu.tr web adresinden takip edilebilir.

bilig-13/Bahar2000

135

AHMET YESEV NVERSTES 2000 - 2001 ETM/RETM YILI RENC KONTENJANLARI

Programn Ad ktisat Fakltesi (Trkistan) Bilgi lem ve Enformatik Matematik letme Uluslararas Ekonomik likiler Turizm letmecilii Uluslararas likiler Bilgisayar ve Enformasyon Donanm arkiyat Fakltesi (Trkistan) Uluslararas Gazetecilik Tarih-Filoloji Fakltesi (Trkistan) Trk Memleketleri Tarihi Mzecilik ve Eski Eserleri Koruma Trk Dili ve Edebiyat Sosyoloji Filoloji Fakltesi (imkent) Mtercim-Tercmanlk (Rusa-ng.) Fizik-Matematik Fakltesi (imkent) Bilgi lem Enformatik Sanat Fakltesi (imkent) Dekorasyon Grafik Ekoloji Fakltesi (Kentav) Ekoloji-evre Mhendislii Sanat Fakltesi (Kentav) Aktrlk Sanat

r. Sre 4 4 4 4 4 4 5 4 4 4 4 4 4 4 ' 4 4 4 4

Puan Tr EA SAY EA EA SZ EA SAY SZ SZ

Genel Kon. 10 10 15 15 15 15 10 10 8 5 15 5 10 10 5 5 12 5

sz sz
DL SAY SZ EA SAY SZ

NOT: retim sresine bir yl zorunlu hazrlk snf dahil deildir.

bilig-13/Bahar2000

BILIG/EDITORIAL PRINCIPLES
BILIG is published quarterly: Spring,Summer, Autumn and Winter. At the end of each year, an annual indice series will be offered. Each issue will be forwarded to the subscribers and to the libraries and international institutions to be determined by the editorial board within one month after its publication. GOALS AND OBJECTIVES The goals in publishing BILIG are : To bring forth the cultural riches, historical and current realities of the Turkish World in a scholarly manner. To reach the experts and scholars who show interest in and produce and for offer ideas related to the Turkish World. To follow the studies related to the Turkish World internationally and inform about them to the experts, scholars and public. SUBJECT MATTERS BILIG is the social science journal of the Turkish World. The articles to be published in this journal should be dealing with the historical and current issues and problems and suggesting solutions for the Turkish World. CONTENTS The contents of the articles to be published in BILIG are to include; Those that are based on an original research which contribute knowlegde and scientific information in its area. Those that bring forth new views and perspectives on previously written scholarly works based on extensive research and resources. Those that are the result(s) of studies / researches executed by well reputed individuals and research groups in the Turkish World on contract basis. Those that inform/announce briefly about new/original works, articles, indiviuals and activities related to the Turkish World. In order for any article to be published in BILIG, it should not have been previously published or accepted to be published elsewhere, papers presented at a conference or symposium may be accepted for publication if stated so beforehand.

EVALUATION OF ARTICLES The articles forwarded to be published in BLG are first studied by the Editorial Board in view of the journal's objectives, subject matter, rules and regulations in writing. Those that are found acceptable are then sent to two referees who are authorities in their field for scientific evaluation. Referee reports are confidential and safe-kept for five years. In case one referee report is negative and one is favourable , the article may be sent to a third referee for re-evaluation. The authors of the articles are to consider the criticisms, suggestions and corrections of the editorial board and referees. If they are in disagreement with the editorial board and/ or the referees, they are entitled to counterpresent their views and justifications. Only the original copy of the unaccepted articles may be returned upon request. The royalty rights of the accepted articles are considered transferred to the Ahmet Yesevi University Foundation. However the overall responsibility for the published articles belongs to the author of the article. Quotations from articles including pictures are permitted during full reference to the articles. Payments to the authors and referees for their contribudions are made within one month of publication.The amounts of payments are determined by the Editorial Board subject to the approval by the Board of Managers. THE LANGUAGE OF THE JOURNAL Turkiye Turkish is the language of the journal. Articles presented in other Turkish dialects may be evaluated after they are translated into Turkiye Turkish if necessary. Abstracts in English and Russian along with Turkish are given for each article published in BILIG. WRITING RULES The Structure of the Articles In general the following are to be observed in writing the articles for BILIG: 1. Title of the Article 2. Name(s) and address(es) of the author(s) . (All in Latin letters.Names and surnames are in capital letters. Addresses in normal italic letters) 3. Abstracts (with key words) 4. Each article is to begin with an introductory section stating the purpose, scope and methods utilised; and should continue with main section to include data, observations, views, comments and discussions (pros and cons) and should end with afinal section to include important results and, conclusion. 5. Acknowledgements (if necessary) 6. List of references. 7. Title and abstract in English (as in Turkish Abstract) 8. Title and abstract in Russian (as in Turkish Abstract)

TITLE Should state the subject clearly.Should not exceed 12 words and should be capitalised in bold. ABSTRACT Should not exceed 250 words.lt should be written in a clear, concise and complete way to reflect the purpose and conclusion of the study so that it could be re-published separately from other parts of the article. The summary with its title should be writen in italics. Within abstract no references and formulae should be given. At least 3, maximum 8 key words should be given at the bottom of the abstracts after a double space. MAIN SECTION Articles should be written in computer 10 points (Times New Roman or similar other characters with double space on A4 (29.7*21 cms)papers. 3cms margins should be left on both ends of the pages. Pages should be numbered. Each article should be composed of at least five thousands and maximum ten thousands words. SUB-SECTIONS In order to provide an orderly transition of information and ideas of the main text and to determine a clear structure of the article other sub-titles may be used for different sections and parts of the article. Main Heading: These can be used for the summary , sections of the main text, acknowledgement (if any), references and appendice (if any). THESE HEADINGS SHOULD BE CAPITALISED. Interval Headings : should be in bold; only the first letters of each word should be in capital At the end of each Interval Heading a new paragraph should be started. Sub-headings : should be in bold; only the first letter of the first word should be in capital and the writing should continue on the same line after a colon (:). FIGURES AND TABLES Figures should be drawn on transparent or white paper in ink so as not to cause problems in printing or reducing in size. Each figure should be on a separate page and should be numbered with a caption of the title in Turkish first and English below it. Tables should also be numbered. It should have the title in Turkish first and English below it. The titles of the figures and tables should be clear and concise. The first letters of each word should be capita.lised.When necessary footnotes and acronyms should be below the captions. PICTURES Should be on highly contrasted photo papers.Rules for figures and tables are applied for pictures as well. In special cases colored-pictures may be printed.

The number of pages for figures, tables and pictures should not exceed ten pages. Authors having the necessary technical facilities may themselves insert the relatedfigures, drawings and pictures into the text. Those without any technicalfacilities will leave the proportional sizes of empty space for pictures within the text numbering them. Stating the Source within the Text : The following examples should be observed when giving the source within the text Sources will not be given as footnotes. a. Quoting a single or multi-authored source; first the last name of the author is written and then the date is written in parenthesis as shown in the example. ....................Koksoy(1998) ...................Some authors (Bilgegil, 1970; Kaplan, 1974; Akta, 1990) b. When multi-authored sources are mentioned , the name of first author is written for oth ers (et.al) is added. .......................... lpekten,et.al, (1975). Full reference including all the names should be given in the list of references at the end of the article. c. If an unreachable source is quoted within the text from an available source it should be in dicated as follows : ................; ....... Kprl (191i: in elik 1998) d. Personal communications can be indicated by giving the last name(s), the date(s) but full references should be stated at the end of the article. LIST OF REFENCES a. For periodicals : The name(s) of author(s), date, the title of the article, the name of the periodical in full, volume #,issue# and page numbers should be quoted. b. For submitted papers at conferences and /or symposiums: The name(s) of author(s) , the date, the title of the paper(s), the name/title of the conference/symposium, editor(s), publishing company, volume number, place of organization and page number should be indicated. c. For books The name(s) of author(s) , the date, the title of the book (first letters capitalised) publishing company, , the city where it was published , number of pages should be specified.

d. For reports, theses and dissertations The name(s) of author(s), the date, the title of the theses or report, name of the institution or university, archives number, published or unpublished should be specified. HOW TO FORWARD THE ARTICLES The articles duly prepared in accordance with the principles set forth on the foregoing pages are to be sent in three copies (one original, two copied forms) to BILIG for publication to the address given below. The last corrected fair copies in diskets and origlnalflgures are to reach BILIG within not later than one month. Minor editting and re-arrangements may be done by the editorial board. CORRESPONDENCE ADDRESS: Bilig Dergisi Editrl Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl Takent Caddesi, Bahelevler, lO.sok. No: 30 06430 Ankara-Trklye

Te: (0312) 215 22 06 Fax: (0312) 215 22 09 e-mail : Bilig @ yesevi.edu.tr http : // www.yeseui.edu.tr/bilig

BLG / YAYIM LKELER

Bilig bahar, yaz,sonbahar, k olmak zere ylda drt say yaymlanr. Her yln sonunda derginin yllk dizini karlr; Yayn Kurulu tarafndan belirlenecek ktphanelere, uluslararas endeks kurumlarna ve abonelere -yaymland tarihten itibaren bir ay ierisindegnderilir. AMA Bilig'in yaym amac; Trk dnyasnn kltr zenginliklerini, tarih ve gncel gereklerini bilimsel ller ierisinde ortaya koymak; Trk dnyasna ilgi duyan, bu konuda fikir reten uzman ve bilim adamlarna ulamak; Trk dnyas ile ilgili olarak, uluslararas dzeyde yaplan bilimsel almalar izlemek, bunlar ilgili bilim adamlarna, uzmanlara ve ilgili kamuoyuna duyurmak; tr. KONU Bilig, Trk dnyasnn sosyal bilimler dergisidir. Bilig'de yaymlanacak yazlar sosyal bilimler alan ile ilgili konular bata olmak zere, Trk dnyasnn tarih ve gncel problemlerini ortaya koyan, bu problemlere zm nerileri ieren yazlar olmaldr. MUHTEVA Bilig'e gnderilecek yazlarda; Alannda bir boluu dolduracak; aratrmaya dayal zgn makale, Daha nce yazlm yaz ve almalar zengin bir kaynakaya dayanarak deerlendiren, eletiren ve bu konuda yeni ve dikkate deer grler ortaya koyan aratrma ve inceleme yazs, Trk Dnyas ile ilgili konularda eser ve almalaryla tannm kii ve gruplara anlamal olarak yaptrlacak aratrma, Trk Dnyas ile ilgili eser, yaz, ahsiyet ve yeni faaliyetleri tantan, duyuran, haber veren ksa yazlar, olma zellii aranr. Aratrma ve inceleme yazlarnn Bilig'de yaymlanabilmesi iin daha nce bir baka yayn organnda yaymlanmam veya yaymlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Daha nce bir bilimsel kongrede sunulmu tebliler, bu durumu belirtmek artyla yayma kabul edilebilir.

YAZILARIN DEERLENDRLMES Bilig'de yaymlanmak zere gnderilen yazlar nce ama, konu, muhteva, sunu tarz ve yazm kurallarna uygunluk ynlerinden Yayn Kurulu'nca incelenir. Bu ynleriyle uygun bulunanlar, bilimsel bakmdan deerlendirilmek zere, alannda eser ve almalaryla tannm iki hakeme gnderilir. Hakem raporlar gizlidir ve 5 yl sreyle saklanr. Hakem raporlarndan biri olumlu, dieri olumsuz olduu takdirde, yaz nc bir hakeme gnderilebilir. Yazarlar, hakem ve Yayn Kurulu'nun eletiri, neri ve dzeltmelerini dikkate almak zorundadrlar. Katlmadklar hususlar olduunda bunlar ayr bir sayfada, gerekeleri ile birlikte aklama hakkna da sahiptirler. Yayma kabul edilmeyen yazlarn yalnzca birinci nshalar istek halinde yazarlarna iade edilir. Bilig'de yaymlanmas kabul edilen yazlarn te'lif hakk Ahmet Yesevi niversitesine Yardm Vakf'na devredilmi saylr. Yaymlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflar, kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Yaymlanmas kararlatrlan yazlarn yazarlarna ve hakemlerine, telif ve inceleme creti, yaym tarihinden itibaren 1 ay ierisinde denir. cret miktar Yayn Kurulu'nun nerisi zerine Ynetim Kurulu'nca belirlenir. YAZIM DL Bilg'in yazm dili Trkiye Trkesi'dir. Ancak her sayda derginin te bir orann gemeyecek ekilde ngilizce yazlara da yer verilebilir. Trkiye Trkesi dndaki Trk lehelerinde hazrlanm yazlar, gerektii takdirde Yayn Kurulu'nun karar ile Trkiye Trkesi'ne aktarldktan sonra deerlendirilir. Yaymlanacak yazlarn Trke zetlerinin yansra ngilizce ve Rusa zetleri de verilir. YAZIM KURALLARI Makalenin Yaps Makalenin genel olarak aada belirtilen dzene gre sunulmasna zen gsterilmelidir: 1) Balk 2) Yazar ad(lar) ve adres(ler)i (Hepsi Ltin/Trk harfleriyle olmak zere yazar adlar, soyad byk harflerle olmak zere koyu karakterde, adresler normal italik karakterde) 3) zet [anahtar kelimeler eklenerek) 4) Makale, almann ama, kapsam, alma yntemlerini belirten bir giri blmyle balamal; veriler, gzlemler, grler, yorumlar, tartmalar., gibi ara ve alt blmlerle devam etmeli; ve nihayet tartma ve sonular {veya sonular ve tartmalar) blmyle son bulmaldr.

5) Katk belirtme (gerekiyor ise) 6) Kaynaklar Dizini 7) ngilizce balk ve ngilizce zet (Trke zette olduu gibi) 8) Rusa balk ve Rusa zet (Trke zette olduu gibi)

Balk
Konuyu en iyi ekilde belirtmeli, 12 kelimeyi gememeli, tamam byk harflerle ve bold olarak yazlmaldr.

zet
250 kelimeyi gemeyecek ekilde ve yaynn dier blmlerinden ayr olarak yaymlanabilecek dzeyde yazlm, yaznn tmn en ksa, z biimde (zellikle almann amacm ve sonucunu) yanstacak nitelikte olmaldr. zetin bal ve metin ksm italik karakterle yazlmaldr. zet iinde, yararlanlan kaynaklara, ekil, izelge ve eitlik numaralarna deinilmemelidir. zetin altnda bir satr boluk braklarak en az 3, en ok 8 anahtar kelime verilmelidir. Ana Metin Makale. A4 boyutunda (29.7x21 cm.) ktlarn zerine bilgisayarda 1,5 satr aralkla ve 10 punto (Times New Roman veya benzer bir yaz karakteri ile) yazlmaldr. Sayfa kenarlarnda 3'er cm. boluk braklmal ve sayfalar numaralandrlmaldr. Yazlar en az be-bin, en ok onbin civarnda kelimeden olumaldr. Blm Balklar Makalenin yapsn belirlemek ve ana metinde dzenli bir bilgi aktarm salamak zere yazda ana, ara ve alt balklar kullanlabilir. Balklara numara veya harf verilmemelidir. Ana Balklar: Bunlar, sra ile zet, ana metnin blmleri, teekkr (varsa), kaynaka, ekler (varsa)'den olumaktadr. ANA BALIKLAR BYK HARFLERLE YAZILMALIDIR. Ara Balklar: Tamam koyu olarak yazlacak; ancak, her kelimenin ilk harfi byk olacak, balk sonunda satrba yaplacaktr. Alt Balklar: Tamam koyu olarak yazlacak; ancak, ilk kelimenin birinci harfi byk olacak, balk sonuna iki nokta (st ste) konularak yazya ayn satrdan devam edilecektir.

ekiller ve izelgeler
ekiller, kltmede ve basmda sorun yaratmamak iin siyah mrekkep ile, dzgn ve yeterli izgi kalnlnda aydnger veya beyaz kada izilmelidir. Her ekil ayr bir sayfada olmaldr. ekiller 1 (bir)'den balayarak-ayrca numaralandrlmak ve her eklinalt-na balyla birlikte nce Trke, sonra ngilizce olarak yazlmaldr.

izelgeler de ekiller gibi, 1 (bir}'den balayarak ayrca numaralandrlmak ve her izelgenin stne balyla birlikte nce Trke, sonra ngilizce olarak yazlmaldr. ekil ve izelgelerin balklar, ksa ve z olarak seilmeli ve her kelimenin ilk harfi byk, dierleri kk harflerle yazlmaldr. Gerekli durumlarda aklayc dipnotlara veya ksaltmalara ekil ve izelgelerin hemen altnda yer verilmelidir.

Resimler
Parlak, sert {yksek kontrastl) fotoraf kdna baslmaldr. Ayrca ekiller iin verilen kurallara uyulmaldr. zel koullarda renkli resim basks yaplabilecektir. ekil, izelge ve resimler toplam 10 sayfay amamaldr. Teknik imkna sahip yazarlar, ekil, izelge ve resimleri aynen baslabilecek nitelikte olmak art ile metin iindeki yerlerine yerletirebilirler. Bu imkna sahip olmayanlar, bunlar iin metin iinde ayn boyutta boluk brakarak iine ekil, izelge veya resim numalarn yazarlar.

Metin inde Kaynak Verme

Metin iinde kaynak vermede aadaki rneklere uyulmal, kesinlikle dipnot eklinde kaynak gster itmemelidir: a) Metin iinde tek yazarl kaynaklara deinme yaplrken, aadaki rneklerde olduu gibi, nce aratrcnn soyad, sonra parantez iinde yaym tarihi verilir. ... Kksoy (1998) ... Baz aratrmaclar (Bilgegl, 1970; Kaplan, 1974; Akta, 1990) b) ok yazarl yaynlara metin iinde deinilirken, aadaki gibi ilk yazar ad belirtilme li, dierleri iin vd. harfleri kullanlmaldr. Ancak kaynaklar dizini'nde btn yazarlarn isimleri yer almaldr. ... pekten vd. (1975) c) Ulalamayan bir yayna metin iinde deinme yaplrken bu kaynakla birlikte alntnn yapld kaynak da aadaki gibi belirtilmelidir. ...Kprl (1911; elik, 1998'den) d) Kiisel grmelere metin iinde -soyad ve tarih belirtilerek- deinilmeli, ayrca kay naklar dizini'nde de belirtilmelidir.

Kaynaklar Dizini
a) Sreli yaynlar iin: Yazar ad(lar), tarih, makalenin bal, sreli yaynn ad {ksaltlmam), cilt no (say no), sayfa no. b) Bildiriler iin:

Yazar ad(lar), tarih, bildirinin bal, sempozyumun veya kongrenin ad, editr(ler), basmevi, cilt no, dzenlendii yerin ad, sayfa no. c) Kitaplar iin: Yazar ad(lar), tarih, kitabn ad (ilk harfleri byk), yaynevi, basld ehrin ad, sayfa says. d) Raporlar ve tezler iin; Yazar ad(lar), tarih, raporun veya tezin bal, kurulu veya niversitenin ad, ariv no [varsa], sayfa says, yaymlanp-yaymlanmad.

YAZILARIN GNDERLMES
Bilig'de yaymlanmak zere -yukarda belirtilen ilkelere uygun olarak- hazrlanm yazlar, biri orijinal, dier ikisi fotokopi olmak zere aadaki adrese gnderilir. Yayma kabul edilen yazlarn son dzeltmeleri yaplm bilgisayar disketleri ile ekillerin orijinalleri en ge bir ay iinde yukarda belirtilen adrese ulatrlr. Yayn Kurulu'nca, esasa ynelik olmayan kk dzeltmeler yaplabilir.

YAZIMA ADRES
Bilig Dergisi Editrl Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl Takent Cad. 10. Sok. No: 30 06430 Bahelievler/ANKARA Tel: (0312) 215 22 06 Fax: (0312} 215 22 09 e-mail: bilig @ yesevi. edu. tr http: // www.yesevi.edu.tr/bilig

bilig'DEN DUYURU
Trk Dnyasnn Sosyal Bilimler Dergisi olan bilig, uluslararas standartlara uygun, hakemli bir dergidir. Bu saydan itibaren bilig, hem ABD'deki Cambridge Scientific Abstracts'n Sociological Abstracts Managing Editrl tarafndan hem de ngiltere'deki London School of Economics'in International Bibliografy of Social Sciences (IBSS) tarafndan dzenli olarak taranmaktadr. Bylece bilig, tam anlamyla uluslararas bir bilim dergisi hviyetine kavumutur. Ylda 4 defa (k, ilkbahar, yaz, sonbahar) yaymlanan ve 2000 adet baslan her saynn yurt ii ve yurt dndaki okurlarmza ulatrlmas, hem zaman almakta hem de byk bir masrafa yol amaktadr. Bu saydan itibaren biligi, biliim teknolojisinden yararlanarak, basl bir yayn olmann yannda bir elektronik dergi olarak da sunuyoruz. Amacmz Trk Dnyasna hizmet olduu iin elektronik bilig abonelii cretsiz olarak gerekletirilecektir. Ancak bilig'i daha gzele, en gzele eritirebilmek iin dergimiz hakknda abonelerimizin gr ve nerilerini bir "geri bildirim" (feed back) sistemi ile renmek istiyoruz. Bu nedenle cretsiz bilig abonesi olan okuyucularmzdan, bitiin yeni bir says ellerine getiinde, bir nceki say hakkndaki grlerim: http://www.yesevi.edu.tr/bilig adresimizdeki BLG MAKALELERN DEERLENDRME FORMU'nu doldurarak online veya faksla bildirmelerini rica ediyoruz. Formlar-daki bilgiler istatistiksel olarak deerlendirilecek, gnderenlerin isimleri gizli tutulacak, tek tek aklama yaplmayacaktr. Dergi ile ilgili daha fazla bilgi iin web adresimizi ziyaret edebilir veya uyar ve neriler iin bilig@yesevi.edu.tr adresine elektronik olarak mesaj iletebilirsiniz. lginize imdiden teekkr ederiz.

Adres: bilig Editrl Takent Caddesi, lO.Sokak No.30 06490 Bahelievler/ANKARA TRKYE Tel:+90312 215 22 06 Fax:+90312 215 22 09