Razmjetaj svjetskog stanovnitva

- danas u svijetu ivi oko 7 milijardi ljudi -> prosjena gustoa naseljenosti
Zemlje (510 milijuna km2) iznosi 13.73 st/ km2

- prosjena gustoa naseljenosti kopna (149 milijuna km2) iznosi 46.98 st/ km2

- gustoa naseljenosti kopna bez Antarktike (134 milijuna km2) iznosi 52.24 st/
km2

- prosjena gustoa naseljenosti govori nam je li neki prostor gusto ili slabo
naseljen

-> formula za izraunavanje prosjene gustoe naseljenosti:

-ekumena (gr. oikoymene = naseljena) je naseljeni dio kopna, a tako su Grci

nazivali njima poznati naseljeni svijet

- anekumena je nenaseljeni prostor na Zemlji

- 4 najgue naseljena podruja na svijetu imaju gustou naseljenosti veu

od 100 st/ km2 :

1. Istona Azija (Kina)

2. Juna Azija (Indija)

3. poluotona Europa

4. jugoistok Kanade i sjeveroistok SAD-a

- razmjetaj stanovnitva prema odreenim kategorijama:

1. hemisfere ili polutke

-> na sjevernoj hemisferi ivi 9/10, a na junoj hemisferi 1/10 st. svijeta

2. kontinenti

-> na kontinentima Starog svijeta ivi 85%, a u Novom svijetu 15 % st. svijeta

-> u Aziji ivi 60 %, dok u Australiji i Oceaniji 0.5 % st. svijeta

3. stupanjske zone

-> izmeu 20 i 60 stupnjeva geografske irine ivi glavnina st. svijeta, oko 80 %
-> stanovnitvo je koncentrirano prvenstveno u sjevernom umjerenom pojasu

4. primorski i kontinentski dijelovi

-> primorja u prosjeku dva puta naseljenija od unutranjosti kontinenata

5. nadmorska visina

-> do 500 metara nadmorske visine ivi 80 % st. svijeta

- uzorci nejednolikog razmjetaja stanovnitva:

1. prirodno-geografski

-> klima, reljef, tlo, voda, vegetacija, ...

2. drutveno-geografski

-> promet, gospodarska snaga, tradicija naseljenosti, ...

- problem ovakvog nerazmjera javlja se u slabije razvijenim prostorima jer stupanj

rasta stanovnitva ne prati stupanj gospodarskog razvoja -> siromatvo, glad,
neishranjenost

- demogeografija je geografska disciplina koja prouava stanovnitvo

 Kretanje stanovnitva kroz povijest
- stanovnitvo se kroz povijest vrlo sporo kretalo zbog drutvenih problema (rat,
bolest), ali takoer i prirodnih problema (sua, poplava, prirodne katastrofe)

- prvi vei porast stanovnitva zabiljeen je prije 10 000 g. u neolitiku zbog

uzgajanja ivotinja i biljaka i tako ljudi lake dolaze do hrane

- poetkom neolitika ivjelo izmeu 50 i 100 milijuna ljudi

- u Kristovo vrijeme najvei dio stanovnitva ivi uz doline velikih rijeka i

Mediterana, ukupno 256 milijuna ljudi

- od Kristova doba pa do 1500. g. stanovnitvo se nije ni udvostruilo, a razlog

tome bili su ratovi, glad, epidemije (npr. kuga)

- kuga je od 1348. g. do 1351. g. odnijela ivote 1/3 Europljana

- podruja demografskih koncentracija u srednjem vijeku je bila Europe (bez

Rusije) i doline velikih rijeka

- u vrijeme europskog srednjeg vijeka javljaju se prve civilizacije u Americi i Africi

- od 1500. g. do 1800. g. stanovnitvo se udvostruilo zahvaljujui napretku

poljoprivrede (nove poljoprivredne kulture)

- demografska koncentracija ponovno u Aziji i Europi

- od 1800. g. do 2012. g. stanovnitvo se povealo vie od 7 puta ->

demografska revolucija

- ovu demografsku revoluciju potaknuo napredak u proizvodnji, odnosno uporaba

parnog stroja koja je dovelo do napretka i u proizvodnji hrane, ali i napretka u
medicini te su mnoge do tada neizljeive bolesti izlijeene

- u poetku demografske revolucije najvei porast stanovnitva zabiljeen je u

bogatim zemljama Europe, Angloamerike i Australiji

- danas je zaustavljeno naglo poveanje u tim zemljama, dok se ubrzao u

siromanijim zemljama Afrike, Azije i Latinske Amerike
 Prirodno kretanje stanovnitva
- ope ili ukupno kretanje nekog podruja rezultat je prirodnog kretanja
stanovnitva i prostornog kretanja stanovnitva

-osnovne odrednice prirodnog kretanja stanovnitva su:

1. rodnost ili natalitet

2. smrtnost ili mortalitet

3. prirodna promjena

- osnovne odrednice mogu se iskazati u apsolutnim i relativnim vrijednostima, u

brojevima i promilima ()

1. RODNOST ILI NATALITET

-> oznaava broj djece koja se rode na nekom podruju u odreenom vremenu

-> apsolutna vrijednost rodnosti se oznaava s N i izraava cijelim brojevima

-> relativna vrijednost naziva se stopa rodnosti i oznaava sa n, a izraava u

promilima ()

-> stope nataliteta mogu biti: 1. niske (do 15 )

2. srednje ili umjerene (16 - 25 )

3. visoke stope (26 - ... )

- niske stope nataliteta imaju visokorazvijene drave, dok visoke stope nataliteta
imaju nerazvijene drave

- fizioloki natalitet je najvei mogui natalitet u nekoj zajednici i iznosi oko 60

- danas je zastupljen u slabije razvijenim plemenskim skupinama u praumama

Papue Nove Gvineje

-> formula za izraunavanje nataliteta:

n = stopa rodnosti

N = broj ivoroenih

P = populacija na odreenom prostoru (populacija sa sredine godine za koju se

rauna)
2. SMRTNOST ILI MORTALITET

-> broj ljudi koji umre na nekom podruju u odreenom vremenu

-> apsolutna vrijednost smrtnosti se oznaava s M i izraava cijelim brojevima

-> relativna vrijednost naziva se stopa smrtnosti i oznaava sa m, a izraava u

promilima ()

-> stope nataliteta mogu biti: 1. niske (do 10 )

2. srednje (11 - 20 )

3. visoke (20 - ... )

- niske stope mortaliteta imaju visoke i srednje razvijene drave, a visoke stope
mortaliteta imaju nerazvijene drave

-> formula za izraunavanje mortaliteta:

m = stopa smrtnosti

M = broj umrlih

P = populacija na odreenom prostoru (populacija sa sredine godine za koju se

rauna)

- infantilni mortalitet ili stopa smrtnosti dojenadi (djeca do 364. dana

ivota)

-> pokazatelj drutveno-gospodarskog razvoja jer je dojenad najpodlonija

smrtnosti

-> najvei je u najnerazvijenijim dravama svijeta jer ne postoji odgovarajua

zatita za majku i dijete

-> formula za izraunavanje infantilnog mortaliteta:

m0 = stopa infantilnog mortaliteta

M0 = broj umrle dojenadi

N = broj roene djece

3. PRIRODNA PROMJENA

-> razlika izmeu broja roen i broja umrlih na nekom podruju u odreenom
vremenu

-> apsolutna vrijednost prirodne promjene oznaava se sa R: R = N - M

-> R je pozitivna kada je N > M -> prirodni prirast

-> R je negativna kada je N < M -> prirodni pad

-> relativna vrijednost prirodne promjene naziva se stopa prirodne promjene,

a oznaava sa r

-> stope prirodne promjene mogu biti: 1. niske (do 5 )

2. srednje (6 - 14 )

3. visoke (15 - 20 )

4. vrlo visoke (20 - ... )

- visoke stope prirodnog prirasta imaju slabije razvijene drave, dok niske i
umjerene stope prirodnog prirasta imaju srednje i visoko razvijene drave

- formula za izraunavanje stope prirodne promjene: ili r = n -

- fertilitet je broj ivoroene djece u odnosu na ensko stanovnitvo u fertilnoj

dobi, oznaava se sa f

-> fertilna dob podrazumijeva ivotnu dob od 15 do 49 godina starosti (P f)

-> formula za izraunavanje fertiliteta:

- ivost ili vitalitet se izraava indeksom vitaliteta

-> formula za izraunavanje vitaliteta:

Iv = indeks vitaliteta

Zs = postotak zrelog stanovnitva (20 - 59 g.)

Ms = postotak mladog stanovnitva (0 - 19 g.)

Ss = postotak starog stanovnitva (60 - ... g.)

m = mortalitet
 Demografska tranzicija
- proces naglog porasta stanovnitva u posljednjih 200. g. objanjen je teorijom
demografske tranzicije

- demografska tranzicija je prijelaz s visokih stopa rodnosti i smrtnosti na niske

stope rodnosti i smrtnosti

- tri su etape demografske tranzicije (prijelaza): 1. predtranzicijska etapa

2. tranzicijska etapa

3. posttranzicijska etapa

1. PREDTRANZICIJSKA ETAPA

-> stope rodnosti i smrtnosti su visoke

-> razdoblje prije industrijske revolucije, obuhvaa poljoprivredno (agrarno)

drutvo

-> rodnost stalno zadrava odreenu razinu, a smrtnost povremeno nadilazi

stopu rodnosti

-> visoki natalitet je bio mehanizam koji je stanovnitvu omoguavao svoj daljnji
opstanak unado visokoj smrtnosti

-> nizak i nestalan prirodni prirast

2. TRANZICIJSKA ETAPA
-> zapoinje sa industrijskom revolucijom i napretkom u poljoprivredi i medicini

-> zbog navedenog smanjuje se smrtnost, a rodnost i dalje ostaje ista (visoka)
zbog inercije (navike) -> 1. podetapa

-> nakon nekog vremena poeti e opadati i rodnost jer smrtnost nije bila tako
visoka i zapoelo planiranje obitelji (kasnije stupanje u brak, kontracepcija, plodni
dani, ...) -> 2. podetapa

-> smrtnost sporije opada i dolazi do 10-11 , a rodnost strmije pada, uvelike se
pribliava stopi smrtnosti i smanjuje se prirodna promjena -> 3. podetapa

3. POSTTRANZICIJSKA ETAPA

-> stopa smrtnosti je postojana, a stopa rodnosti pulsira oko stope smrtnosti,
prirodni prirast je nizak, ali postojan

- demografska tranzicija je zavrena u zemljama gdje je prvo i zapoela (Zapadna

Europa, Angloamerika, Australija) -> etapa posttranzicije

- demografska tranzicija jo uvijek traje u nerazvijenim zemljama (Latinska

Amerika, Azija, Afrika) jer je kasnije zapoela, ali se bre odvija

- populacijska politika je sustav mjera i djelovanja kojim se utjee na razvoj

stanovnitva

- razlikujemo 4 tipa populacijske politike:

1. pronatalitetna (ekspanzivna) -> politika koja potie veu rodnost

2. antinatalitetna (restriktivna) -> politika koja potie smanjenje rodnosti

3. redistributivna (migracijska) -> politika koja potie preseljavanje iz gue u

slabije naseljene sredine

4. eugenika (kvalitativna) -> politika koja utjee na kvalitetu ivota

(zdravstvena skrb o djeci i majci)
 Selidba i ukupno kretanje
stanovnitva
- migracija (lat. migrare - seliti) ili selidba

- glavne odrednice migracije: 1. migracija (useljavanje)

2. emigracija (iseljavanje)

- na temelju odnosa imigracije i emigracije dobivamo migracijski saldo ili

migracijsku bilancu

-> moe biti pozitivan kada je I > M

-> moe biti negativan kada je I < M

-> moe biti nulti migracijski saldo kada je I = M

INITELJI KOJI POKREU MIGRACIJE

1. potisni (eng. push) initelji

-> djeluju u prostoru iz kojega se iseljava

-> dijelimo ih na:

a) ekonomske -> nezaposlenost, loi uvjeti rada, neodgovarajui poslovi, ...

b) politike -> politiki pritisak, rat, vjerski razlozi, ...

c) kulturoloke -> pritisak dominantne kulture koja ne prihvaa druge, ...

d) osobni razlozi -> ljubav, ...

2. privlani (eng. pull) initelji

-> djeluju u prostoru u koji se useljava

-> dijelimo ih na:

a) ekonomski -> velika ponuda poslova, dobri uvjeti rada, ...

b) politike -> graanske slobode, mir, pluralizam, ...

c) kulturoloki -> prihvaanje drugih kultura, multikulturalnost, ...

d) osobni -> ljubav, ...

PODJELA MIGRACIJA PREMA TRIMA KRITERIJIMA

1. Prostorni domet

a) unutarnje migracije se dogaaju unutar granica jedne drave

-> mjesne ili lokalne -> migracije na podruje jedne opine

-> pokrajinske ili intraregionalne -> migracije na podruju jedne povijesne

regije ili upanije

-> meupokrajinske ili interreginalne -> migracije na podruju dvije

povijesne regije ili upanije

b) vanjske migracije (meudravne, meunarodne, internacionalne) se

dogaaju izmeu dvije drave

-> intrakontinentske -> migracije na podruju istog kontinenta

-> interkontinentske -> migracije s jednog na podruje drugog kontinenta

-> u zadnjih 200 g. Europu je napustilo vie od 100 milijuna stanovnika

2. Trajanje

a) dnevne -> odlazak osoba na nekoliko sati iz prebivalita i ponovni povratak

b) tjedne -> odlazak osoba na tjedan dana iz prebivalita te ponovni povratak

c) mjesene -> odlazak na otprilike mjesec dana i ponovni povratak

d) sezonske -> odlazak na par mjeseci i ponovni povratak u prebivalite

e) privremene -> privremeni odlazak bez odreenog trajanja

f) konane (definitivne) -> njima se mijenja prebivalite

-> migracije od a) do e) nazivamo pendulacija, cirkulacija

- transhumantno stoarstvo (13. 6. - 8. 9.) je primjer za sezonske migracije

-> promjena ispae tijekom godine, nekada karakteristino za Mediteran, a danas

svedeno na neka podruja

3. Uzrok

a) politike -> uzrokuje ih politiki pritisak

b) gospodarske -> najzastupljenije, pokreu ih nerazvijenost i nezaposlenost

-> odljev mozgova (eng. brain drain) -> migracija

(visoko)obrazovanog stanovnitva

c) rasne -> uzrokuje ih pritisak jedne rase nad drugom

d) vjerske -> uzrokuje ih guenje vjerskih sloboda i vjeroispovijesti, vjerski

sukobi

e) etnike -> vezane su uz politike, a uzrokuje ih nacionalna netrpeljivost

f) uzrokovane prirodnim katastrofama -> uzrokuje ih poplava, sua,

potres, ...

g) kulturne -> motivirane kulturnom pripadnou

h) socijalne -> uzrokuje ih tenja prema viem drutvenom poloaju

i) prestine -> uzrokuje ih elja za uspjehom i karijerom

j) osvajake -> uzrokuju ih osvajake tenje, manifestiraju se zaposjedanjem

tueg teritorija
Ope (ukupno) kretanje stanovnitva
- ope ili ukupno kretanje stanovnitva je rezultat prirodnog i prostornog
kretanja stanovnitva

-> moe se izraziti u apsolutnom iznosima i relativnim vrijednostima, a oznaava

se slovom P

-> formula za izraunavanje apsolutne vrijednosti:

-> formula za relativnu vrijednost:

r = stopa opeg kretanja st.

- posebice bitno je ope kretanje stanovnitva u meupopisno razdoblje jer se

pomou njega moe izraunati broj stanovnika

TIPOVI OPEG KRETANJA STANOVNITVA

- oni su rezultat razliitog odnosa izmeu prirodnog i prostornog kretanja

stanovnitva

- postoje 2 tipa, a svaki od njih dijelimo na 4 podtipa

1. tip (imigracijski)

-> obiljeavaju ga vie vrijednosti ukupnog kretanja stanovnitva od prirodne

promjene

[I1 ] -> porast imigracijom

[I2] -> obnova imigracijom

[I3] -> slaba obnova imigracijom

[I4] -> vrlo slava obnova imigracijom

2. tip (emigracijski)

-> obiljeavaju ga vee vrijednosti prirodne promjene od vrijednosti ukupnog

kretanja stanovnitva

[E1] -> emigracija

[E2] -> depopulacija

[E3] -> izrazita depopulacija

[E4] -> izumiranje

- Hrvatska se nalazi u tipu E u podtipu E4 to znai da hrvatsko stanovnitvo

izumire!

Osnovni demografski sastav

stanovnitva (struktura)
- razlikujemo 1. osnovni demografski sastav (bioloki sastav
stanovnitva)

2. ostali demografski sastavi (gospodarski, etniki, rasni,

religijski, ...)

1. osnovni demografski sastav stanovnitva

- uvjetovan prirodom, sastav stanovnitva prema spolu i dobi

a) spolna struktura (sastav) stanovnitva

 -> sastav prema spolu pokazuje brojani odnos mukog i enskog stanovnitva,
a taj odnos iskazujemo koeficijentom maskuliniteta te koeficijentom
feminiteta

I. koeficijent maskuliniteta (km)

-> pokazatelj omjera mukih na sto ili tisuu enskih stanovnika neke skupine

Pm = ukupan broj mukaraca | Pf = ukupan broj ena

- itamo ga tako da sam broj koeficijenta stavimo u odnos na 100 ili 1000 ena

II. koeficijent feminiteta (kf)

-> pokazatelj omjera enskih na sto ili tisuu mukih stanovnika neke skupine

Pm = ukupan broj mukaraca | Pf = ukupan broj ena

- itamo ga tako da sam broj koeficijenta stavimo u odnos na 100 ili 1000
mukaraca

- spolni sastav vaan je pokazatelj stupnja drutvenog razvoja:

I. u razvijenim dravama ene u pravilu ive due od mukaraca pa ih ima vie ->
otporniji organizam, u pravilu rade fiziki lake poslove od mukaraca

II. u nerazvijenim dravama su openito tei uvjeti te se ene esto smatra manje
vrijednima od mukaraca

- zanimljiva je injenica da se 4-6 % raa vie djeaka nego djevojica

(diferencijalni natalitet)

- to je prirodni mehanizam kojim se eli izjednaiti broj mukog i enskog

stanovnitva jer je ivotni vijek mukaraca krai -> vea smrtnost mukaraca
(diferencijalni mortalitet)

b) sastav po dobi

- sastav po dobi je slika povijesnog razvoja i iz njega se ita sadanjost i nazire

budunost

- tri velike dobne skupine:

I. mlado stanovnitvo (0 - 19 g.|0 - 14 g.)

II. zrelo stanovnitvo (20 - 59 g.|15 - 59/64 g.)

III. staro stanovnitvo (60 - ... g.|60/65 - ... g.)

-> bioloki sastav stanovnitva moemo izraziti grafiki pomou dobno-spolne
piramide

- prema obliku dobno-spolnih piramida razlikujemo 3 osnovna tipa stanovnitva:

1. mlado (ekspanzivno)

- jako visoka rodnost i zbog toga je osnovica (baza) piramide iroka

- specifino za nerazvijene drave

- mlado stanovnitvo smatra se ono u kojemu imamo 35 % i vie mladog st. i

manje od 8 % starog st.

a) izrazito mlado -> vrlo iroka baza piramide, piramida nema ravne stranica
ve se uvija prema vrhu

b) mlado -> vrlo iroka baza piramide, baza ima ravne stranice

2. zrelo (stacionarno)

- smanjena rodnost pa se strane piramide povijaju, baza je ua, a cijeli prikaz

dobiva oblik plasta sijena

3. staro (konstriktivno, kontraktivno)

- osnovica piramide je znatno suena, a srednji dio je ispupen

- visok je udio starijih skupina s tendencijom daljnjeg starenja

- staro stanovnitvo je ono u kojemu je staro st. zastupljeno s 12 % i vie, a

mladog je manje od 30 %

Gospodarski sastav stanovnitva

- gospodarski sastav stanovnitva pokazuje stanovnitvo po sektorima djelatnosti
kojih je 3 (tj. 4)
- sektori djelatnosti su:

I. primarni -> poljoprivreda, ribolov, lov, umarstvo

-> prve djelatnosti kojima su se ljudi bavili

II. sekundarni -> proizvodni obrti, industrija, rudarstvo, graevinarstvo

-> zbog toga jer su njegove djelatnosti nakon dugotrajne prevlasti

poljoprivrede koja je zapoljavala najvei udio stanovnitva preuzele
primat u broju zaposlenih

III. tercijarni -> promet, trgovina, usluni obrti, bankarstvo, ugostiteljstvo,

turizam

-> javlja se kao nadogradnja I. i II. sektora

-> iz tercijarnog sektora je izdvojen jo jedan sektor -> kvartarni

IV. kvartarni -> dravna uprava, kultura, medicina, obrazovanje, vojska,

duhovne slube

- I. i II. sektor su proizvodni sektori, dok su III. i IV. sektor usluni sektori

- s obzirom na broj zaposlenih u pojedinom sektoru razlikujemo razliite stadije u

razvoju ljudskog drutva:

1. agrarno drutvo -> poredak zaposlenih po sektorima I - II - III (IV)

-> ovakav poredak karakteristian do pojave industrije, a danas

je karakteristian za nerazvijene drave

2. industrijsko drutvo -> poredak zaposlenih II - I - III (IV) u poetku, a kasnije

II - III - I

-> danas je prisutan u slabije i srednje razvijenim zemljama

3. usluno drutvo -> poredak zaposlenih po sektorima III - II - I

4. kvartarno drutvo -> redoslijed zaposlenih po sektorima IV - III - II - I

-> informatika civilizacija

Ostale strukture stanovnitva

- u ostale strukture stanovnitva ubrajamo rasnu, etniku, religijsku i jezinu
strukturu stanovnitva

RASNA STRUKTURA STANOVNITVA

- rasna struktura stanovnitva nam pokazuje sastav stanovnitva prema

rasama

- rasa je skupina ljudi koju povezuju neke nasljedne osobine od kojih je najvanija
boja koe

- tri su osnovne rase stanovnitva: 1. bijela ili europeidna

2. uta ili mongolidna

3. crna ili australidna (negridna)

1. bijela ili europeidna rasa

- ini oko 46% svjetskog stanovnitva te je geografski najrairenija

- bijela rasa se dijeli na tri podskupine -> europska, indijska i prijelazni tip

- indijska podskupina se je razvila u podruju prvih civilizacija

2. uta ili mongolidna rasa

- ini oko 40% svjetskog stanovnitva

- uta rasa dijeli se na dvije podskupine -> azijska i amerika (Indijanci i Eskimi)

- amerika podskupina je nastala tako da je uti ovjek tijekom posljednjeg

ledenog doba preko Beringovog prolaza preao u Sjevernu Ameriku

3. crna ili australidna rasa

- ini oko 6% svjetskog stanovnitva

- crna rasa se dijeli na dvije podskupine: afrika (juno od Sahare) i australsko-

melanezijska (sredinji dio Australije i Melanezijsko otoje)

- pripadnici crne rase su i kao robovi odvedeni na prostor obiju Amerika te se

njihovi potomci nazivaju Afroamerikanci (podruje SAD-a, juna Kanada, Karibi,
sjever June Amerike)

- danas su u svijetu sve brojniji mjeanci zbog globalizacije te ine oko 8%

svjetskog stanovnitva

- mjeanci se dijele na: mulat -> mjeanac bijele i crne rase

mestik -> mjeanac bijele i ute rase

zambo -> mjeanac crne i ute rase

 ETNIKA STRUKTURA

- etnika struktura prikazuje sastav prema nacionalnoj pripadnosti (gr. ethnos

= narod)

- narod je zajednica koju povezuju zajedniki jezik, prostor, kultura, povijest, a

moe i vjera

- nacija je isto to i narod samo to ima svoju dravu

- narod koji nema svoju dravu nije nacija, a takav se narod jo naziva i etnika
skupina

- nacija moe biti i vii pojam od naroda jer dva ili vie naroda mogu initi
naciju (vicarska, UK, Belgija, BiH)

- u svijetu ivi oko 2000 naroda, a samo 10% njih prelazi milijun stanovnika i na
njih otpada 95% svjetskog stanovnitva

- homogena drava -> jedan narod (nacija) ini 80-90% stanovnitva

- heterogena drava -> dvije ili vie glavnih naroda (nacija) te su one stoga
vienacionalne drave

- vienacionalne drave su sve one u kojem su dva ili vie naroda

ravnopravna, odnosno dijele suverenitet ili nisu u manjini

RELIGIJSKA STRUKTURA

- religijska struktura pokazuje sastav stanovnitva prema religijskoj pripadnosti

- etiri velike religije: kranstvo, islam, budizam i hinduizam

- kao petu veliku religiju istiemo judaizam (idovstvo) zbog povijesnog

znaenja i rasprostranjenosti, a ne zbog broja vjernika

1. kranstvo

- krani ine oko 33% svjetskog stanovnitva te je kranstvo religija s najvie

vjernika

- najrairenija religija budui da dominira u Europi, obije Amerike i Australiji

- kranstvo ima tri grane: katolici (rimokatolici)

pravoslavci

protestanti

2. islam

- muslimani ine oko 20% svjetskog stanovnitva

- najbrojniji su na podruju nekadanjeg arapskog carstva

- u veini su suniti, dok su ijiti u manjini

3. budizam

- budisti ine oko 6% svjetskog stanovnitva

- najbrojniji su na podruju istone i jugoistone Azije

4. hinduizam

- hinduisti ine oko 13% svjetskog stanovnitva

- najbrojniji su u Indiji

JEZINI SASTAV STANOVNITVA

- glavne jezine skupine: 1. indoeuropska

2. hamitsko-semitska

3. tibetsko-kineska

4. uralo-altajska

5. australoazijska

6. afrika

7. dravidska

8. indijanska

9. izolirani jezici

- kolonijalne sile sa kolonijalnim imperijem irile su i svoj jezik:

anglofonske drave (engleski jezik)

frankofonske drave (francuski jezik)

iberofonske drave (portugalski i panjolski jezik)

KULTURNI AREALI (KRUGOVI) SVIJETA

- kultura je ukupnog ovjekovih materijalnih i duhovnih tvorbi u odreenom

vremenu

- kulturni krug je prostor karakteristinih kulturnih obiljeja

- globalizacijom dolazi do dodirivanja razliitih kultura

- vesternizacija -> utjecaj zapadne kulture na druge kulture zbog gospodarske

dominacije europskih i amerikih drava
 Stanovnitvo i razvijenost na Zemlji
- kalorija je energetska jedinica prehrambenog proizvoda

- ovjeku u potpunom duhovnom i tjelesnom mirovanju dnevno je potrebno

1500-1800 kcal

- tekom fizikom radniku ili vrhunskom sportau dnevno je potrebno oko 4500
kcal

- u prehrani je vaan omjer prehrambenih tvari: za proizvodnju energije (eer,

mast)

izgradnja tkiva (bjelanevine)

odravanje vitalnih funkcija (vitamini,

minerali)

- prosjeno trajanje ivota (vjerojatnost doivljene dobi) vaan je pokazatelj

drutvene razvijenosti, standarda ivota i opeg zdravlja stanovnitva

- stopa smrtnosti dojenadi (infantilni mortalitet) mnogo je vea u

nerazvijenim nego u razvijenim zemljama svijeta

- HDI (Human Development Index) je sustav rangiranja drava koji proizlazi iz

stupnja obrazovanja, oekivanog trajanja ivota i dohotka (min. 0,001 ->
nerazvijene zemlje, max. 1 -> razvijene zemlje)

- burtonarodni dohodak ili proizvod po stanovniku pokazuje meuzavisnost

gospodarske razvijenosti i stanovnitva te se iz tog glavnog podatka vidi mogui
ivotni standard

- PKM (paritet kupovne moi) odreuje stupanj gospodarske razvijenosti

zemlje pri ijem se izraunavanju uzimaju razlike u plaama i trokovima ivota

- BDP (bruto domai proizvod) je indikator koji pokazuje vrijednost finalnih

dobara i usluga proizvedenih u zemlji tijekom dane godine, izraeno u novanim
jedinicama
Demografski initelji i kakvoa prostora na Zemlji

PRESKOENO!!!!
 Obiljeja nastanjenosti i naselja
- nastanjenost je prisutnost ovjeka odnosno ljudi u nekom prostoru

- naselje je mjesto ljudskog obitavanja, tj. obitavalite

- naselja mogu biti sainjena od 1 nastambe (osamljena naseobina), od 3 do 15

nastamba (zaselak), vee skupine domova (selo), jo vee skupine domova
(trgovite) i najvee skupine domova (grad)

- obiljeja naselja su veliina i oblik

1. veliina

- odnosi se na broj stanovnika

2. oblik

- odnosi se na raspored kua i nain gradnje

- ratrkana, zbijena, pravilna, nepravilna i izduena naselja

- podjela naselja prema trajnosti:

a) stalna ili permanentna -> nastanjena od svog postanka do danas

b) periodina ili povremena -> nastanjena povremeno, u odreenom dijelu

godine (transhumanca)

c) privremena naselja -> u prolosti nastanjena, a kasnije naputena (pokretne

nastambe)

- transhumantno stoarstvo oznaava prijelaz sa stokom dijela stanovnitva

odreenog naselja iz nizine u planina i nakon nekog vremena povratak u nizinu

- podjela naselja prema fiksiranosti nastambi: a) nepokretna ili sesilna

 b) pokretna ili nomadska -> prenosive
nastambe, atori (srednja Azija i Sahel)

Obiljeja seoskih naselja

- selo je naselje u kojem se veina stanovnika bavi poljoprivredom kao osnovnom
djelatnou

- sastoji se od seoskih kua s gospodarskim zgradama i poljima

OBLICI SEOSKIH NASELJA

- tri su osnovna oblika seoskih naselja: ratrkana, zbijena (okupljena) i

izduena (nizna) naselja

1. Ratrkana naselja

- domovi su nepravilno rasporeeni u prostoru i nalaze se na veoj udaljenosti

jedni od drugih (vie od 50 metara)

- ova naselja su karakteristina za gorovita i planinska podruja Europe, ali i

nizinska podruja Novog svijeta s velikim posjedima (ranevi i farme) ->
Angloamerika (prerije), Latinska Amerika (pampa) i Australija

- u Novom svijetu ratrkana naselja esto predstavljaju osamljena gospodarstva

2. Zbijena (okupljena) naselja

- domovi su zbijeni oko jednog puta ili na kriitu putova

- brojna su u prostoru duge naseljenosti (Europa, Afrika, dio Azije)

- u naim krajevima pronalazimo ih u Slavoniji i Srijemu

-neka naselja su u obliku ahovske ploe i nastala su planskim naseljavanjem

Habsburgovaca nakon protjerivanja Osmanlija kao to je na primjer Tovarnik

3. Izduena (nizna) naselja

- nastala grupiranjem kua uz prometnicu, rijeku, padinu, uzvienja, ...

- najee su nastala u planski napuenim krajevima nizinskog reljefa (Slavonija,

Baranja, Srijem)
 Tipovi seoskog krajolika i preobrazba
sela u svijetu
- krajolik (krajobraz, pejza) je dio Zemljine povrine koji se istie posebnim
izgledom

- sustav zemljine razdiobe pokazuje razdiobu seoskog posjeda na zemljine

estice

- dva glavna oblika posjeda su okupljeni i ratrkani posjedi

- okupljeni posjed oznaava okupljeno zemljite jednog gospodarstva u cjelini

te je stoga karakteristian za ratrkana naselja

- ratrkani posjed oznaava odvojene estice jednog seoskog gospodarstva i

razliito rasporeene u prostoru te je stoga karakteristian za okupljena
naselja

- u Europi je od ranog srednjeg vijeka pa do 19. st. na snazi feudalni poredak koji
se temelji na veim zemljoposjedima (feudima)

- propadanjem feudalizma vei zemljini posjedi (feudi) dijele se izmeu

mnogobrojnih seljaka, a oni ih dalje dijele svojim potomcima i tako dolazi do
pulverizacije (usitnjavanja posjeda) koje je karakteristino za podruja
kontinuirane naseljenosti

- u uvjetima razvoja suvremene poljoprivrede koja zahtjeva vee poljoprivredne

povrine prisutna je komasacija (ponovno okupljanje posjeda)

- u Novom svijetu (SAD, Kanada, Brazil, Argentina, Urugvaj, Australija) od

doseljavanja Europljana prisutan je veleposjed koji se u novije vrijeme jo
poveava

- Brazil ima najvie obradive zemlje po poljoprivredniku

 TIPOVI SEOSKOG KRAJOLIKA

- prema izgledu polja krajolik dijelimo na krajolik otvorenog polja i krajolik

zatvorenog polja

- krajolik otvorenog polja karakteristian je za ravne i duge zemljine estice

bez ograda izmeu njih te za ravniarske i nizinske krajolike mlae naseljenosti
(Baranja, Srijem, Slavonija, Posavina)

- krajolik zatvorenog polja ine polja meusobno ograena kamenom,

drvoredom, ivicom ili na koji drugi nain, a karakteristian je za podruja
dinaminijeg reljefa Staroga svijeta (UK, Irska, Francuska, Dalmacija - suhozid) te
za dijelove Novog svijeta (ranevi u Angloamerici)

- krajolik otvorenog polja vee se za okupljena naselja, a krajolik zatvorenog

polja vee se za ratrkana naselja

PREOBRAZBA SELA

- promjena sela pod utjecajem grada ovisi o udaljenosti od grada

- tri su razine preobrazbe sela: 1) funkcionalna preobrazba

2) socijalna preobrazba

3) fizionomska preobrazba

1. Funkcionalna preobrazba

- odnosi se na jau koncentraciju nepoljoprivrednih funkcija u selu (trgovina,

kolstvo, uprava, industrija) zbog ega se sve manji broj stanovnitva bavi
poljoprivredom kao osnovnom djelatnou

2. Socijalna preobrazba

- odnosi se na naputanje poljoprivrede kao djelatnosti te dojueranji

poljoprivrednici mijenjaju nain ivota i drutveni ivot

3. Fizionomska preobrazba

- odnosi se na promjenu izgleda seoskih naselja ili pojedinih kua

- urbanizacija je preobrazba sela pod utjecajem grada

- deagrarizacija je naputanje poljoprivrede kao osnovne djelatnosti

- deruralizacija je naputanje sela kao mjesta ivljenja

- ruralni egzodus (bijeg sa sela) je snana deruralizacija u kratkom razdoblju

Uloge grada (funkcije grada)

- grad ima viestruke uloge u prostoru: proizvodna uloga -> sredite
industrijske proizvodnje

usluna uloga -> trgovake, kolske,

znanstvene funkcije

upravne uloge -> sjedita organa vlasti

SREDINJA NASELJA

- sredinja (centralna) naselja su naselja koja raspolau razliitim uslunim

djelatnostima (trgovina, kolstvo, zdravstvo, kultura, promet i slino)

- tim uslugama koristi se stanovnitvo tih naselja, ali i stanovnitvo okolnih

naselja koja gravitiraju prema tim naseljima pa se uslune djelatnosti nazivaju
centralnim (sredinjim) funkcijama, a naselja koja njima raspolau
sredinjim naseljima

- podruje gravitacije pojedinog centralnog naselja naziva se nodalno-

funkcionalna regija (lat. nodus = vor)

- izmeu sredinjih naselja postoji hijerarhija -> vea naselja imaju bolje
razvijene centralne funkcije i imaju vee gravitacijsko podruje
- tako razlikujemo sredinja naselja s viim ili niim stupnjem centraliteta
(makroregionalna, regionalna, subregionalna i mikroregionalna sredita)

GRADSKA REGIJA

- grad zajedno s urbaniziranim naseljima u okolici tvori gradsku regiju ili

aglomeraciju

- gradska regija (aglomeracija) sastoji se od sredinjeg (matinog) grada i

okolnih naselja

- gradske se regije u pravilu oblikuju u podruju velikih gradova

- zbog dinaminog razvoja grada i njegove okolice dolazi do fizikog spajanja

okolnih naselja s matinim gradom

- izmeu matinog grada i njegove urbanizirane okolice razvija se snana

funkcionalna povezanost o emu govore brojni dnevni migranti

- u zrelom stadiju razvoja gradskih regija okolna naselja imaju vei porast broja
stanovnika od matinog grada, a biljee i dinaminiji razvoj

- u razliitim zemljama gradske regije nose razliite nazive: Engleska

(conurbation), SAD (SMSA), Njemaka (Stadtregion)

- u spomenutim zemljama vie od polovice nacionalnog stanovnitva ivi u

gradskim regijama

- konurbacija je gradsko podruje dvaju ili vie meusobno sraslih gradova koji
ine neprekinuto gradsko podruje

- velike konurbacije nazivaju se megapolisima -> najvei od Bostona do

Washingtona, slijedi megapolis izmeu Tokya i Shimonosekija te najvei europski
megapolis od Kolna do Dortmunda
 Postanak i razvoj gradova na Zemlji
- najstarijim gradovima na svijetu smatraju se Jerihon (Izrael) i Damask (Sirija)
koji su nastali prije 10 000 g.

- Damask ima snaniji kontinuitet naseljenosti od Jerihona

- prvi gradovi se zapravo veu za prve civilizacije -> u dolini Eufrata i Tigrisa
gradovi nastaju sredinom 4. tisuljea pr. Kr., u Egiptu oko 3200. g. pr. Kr., u dolini
Inda 2400 g. pr. Kr., u dolini Hoang Ho (uta rijeka) 1600 g. pr. Kr.

- gradovi se pojavljuju u podruju gdje ima mnogo zemlje i vode, u suptropima

oko sjeverne obratnice

ANTIKI GRAD (GRKI I RIMSK I GRAD)

- grki gradovi prvotno imali nepravilnu strukturu (neplanska gradnja) i dva

centra (agora i akropola)

- s vremenom e grki gradovi dobiti pravilnu strukturu u doba helenizma

- jo dalje se u razvoju gradova otili Rimljani ija je civilizacija dobila ime prema
gradu Rimu
- iako su rimski gradovi prepoznatljivi po pravilnoj shemi ulica koje se sijeku
pod pravim kutom, Rim nije imao takvu pravilnost jer je nastao na 7 breuljaka

- glavne rimske ulice zvale su se cardo (sjever-jug) i decumanus (istok-zapad)

- na presjeku tih dvaju ulica nastao je forum -> politiko-vjersko-drutveno

sredite rimskog grada

- rimski gradovi su imali razvijenu infrastrukturu: vodovod, kanalizacija,

poploene ceste, zid

SREDNJOVJEKOVNI GRAD

- poetkom srednjeg vijeka dolazi do deurbanizacije u Europi jer Europu

preplavljuju barbari

- u ranom srednjem vijeku odrali su se samo rimski gradovi koji su se nalazili uz

Sredozemno more, a gradovi u unutranjosti kontinenta su u najveoj mjeri
nestali

- tome pridonosi i feudalizam jer je bio drutveno-gospodarski sustav koji se

temelji na zemlji

- sa razvojem feudalizma i pojavom vika proizvoda u razvijenom srednjem vijeku

poet e se obnavljati stari i osnivati novi gradovi

- novi gradovi nastaju na kriitima putova, podno burgova ili katela, uz

biskupijska sredita i uz samostane

- sredite srednjovjekovnog grada bio je trg na kojem se je nalazila gradska

vijenica i crkva

- to je bio grad nepravilnog tlocrta i u odnosu na antiki grad nedostajalo mu je

urbane infrastrukture

RENESANSNI I BAROKNI GRAD

- urbano teite pomie se na obale Atlantika zbog prekomorskih otkria

- gradovi se ire u prostor, dobivaju iroke ulice, a pogotovo do izraaja dolaze

metropole (glavni gradovi) zbog apsolutizma, npr. Pariz

- u to vrijeme u Europi nastaju i neki obrambeni gradovi (gradovi-tvrave) gdje

se unutar zidina razvija grad, npr. Karlovac

INDUSTRIJSKI GRAD

- glavni poticaj razvoju gradova je industrija koja se razvija na leitima sirovina i

energenata pa se na tim podrujima okuplja stanovnitvo i nastaju gradovi

- industrijski grad karakterizira kaos u pejzau, pomijeane su stambene i

industrijske etvrti grada to utjee na loe ivotne uvjete pa se javlja potreba za
humanizacijom gradova -> projekt vrtnih gradova u Engleskoj
- industrijski grad se iri zrakasto, ima oblik zvijezde -> irenje u okolicu dolaskom
stanovnitva iz okolice

SUVREMENI ILI POSTINDUSTRIJSKI GRAD

- njega obiljeava irenje grada u okolicu, odnosno nastanak aglomeracija i

konurbacija

- glavni razlog irenja grada u gradsku okolicu je automobilizacija, tonije razvoj

cestovnog prometa

- veliki gradovi gube stanovnitvo koje se seli u njegovu okolicu

- postindustrijski grad se iri u obliku tinte koja padne na papir

ZAKLJUAK

- u razvoju gradova razlikujemo 3 faze urbanizacije:

1. primarna (antiki i srednjovjekovni grad)

2. sekundarna (industrijski grad)

3. tercijarna (suvremeni grad)