Professional Documents
Culture Documents
Ngun: thuvien-ebook
Li gii thiu
Page 1
Lc Hoa Vin
quyn sch ny, Nguyn Cng Vit i su nghin cu cc chc quan trong cc th k
XV n XIX v nh vo con du, b khuyt nhiu iu cha bit, nht l cc chc quan
trong qun i. Ni chung, tc gi gip ngi c xc nh c nhiu v quan chc ch
ca cc i. S thay i ca n chng c tc gi gn lin vi cc cuc ci cch hnh
chnh t triu L n triu Nguyn, nhng cuc ci cch c tc gi m t k cng v
lm ni bt. Qua con du cng xc nh s thay i mt s tn t nh thi Ty Sn.
l nhng ti liu lch s chc chn m n chng hc em li.
GS.H VN TN
Li ni u
Nm trong khu vc chu nhiu nh hng ca vn hin Trung Hoa, n chng Vit Nam v
c bn c nhiu im gn gi vi n chng Trung Quc. Tuy nhin Trung Quc tng
truyn n chng c t thi Hong (khong nm 2500 TCN) v cc nh khoa hc
khng nh n chng Trung Quc c t cui Xun Thu Chin Quc (nm 770 - 255 TCN),
th Vit Nam cc nh kho c hc tm thy nhng n hoa vn (tin thn ca n chng
Vit Nam) c nin i khong th k XV - XVI (TCN) Hu Lc, Thanh Ha. Nu nh Trung
Quc, s pht trin v tn ti ca n chng mang tnh h thng lin tc, duy tr n tn
by gi vi rt nhiu tc gia, tc phm vit v n chng hc, th Vit Nam khng c c
s tng ng, thm ch b t on mt s i vua thuc nhng vng triu phong
kin khc nhau.
Page 2
Lc Hoa Vin
Tri qua bao cuc khng chin chng xm lc oanh lit v c cc cuc ni chin m mu,
cng vi s tn ph nng n ca thin tai, bit bao n chng cc loi v vn bn c lu
hnh du phi chu chung s phn tro bi cng cung in, lu cc, th phng v.v Vi n lc
tm kim t Nam ra Bc chng ti cng ch gom gp c hn trm hin vt n chng v
ngt nghn vn bn c hnh du khc nhau, ch yu thi Nguyn. Kt hp vi nhng ti
liu chnh s, d s, t liu a phng, bi vit l t v nhng vn bn Hn Nm rch ,
chng ti bc u tuyn chn gii thiu s lc n chng Vit Nam t th k XV n cui
th k XIX.
Vn bn giy c nhiu loi khc nhau nh th tch sch v, ti liu hnh chnh, th php
tranh nh, tu s ba ch v.v Trong mng ti liu hnh chnh cng vn giy t l cn
lu nhiu hnh du quan n (n cng) nht. l nhng sc, chiu, ch, co, ch, d; mng
ti liu quan trng ny gn vi Hong v b phn hnh chnh thn cn nh vua. Hnh
du trn c ng ra t nhng Bo T ca vua hoc nhng n chng khc c ngha
quc gia trng i. Bn cnh l khi lng ln cc vn th hnh chnh khc c lm ra
t cc nha mn thuc cc c quan trung ng kinh nh h thng lc b, lc t, gim
st v.v vi my loi vn bn khc nhau theo cc con ng i khc nhau. Loi vn bn gi
ln Hong qua vn phng nh vua, loi vn bn gi n cc c quan ngang cp hay ti
cc chnh quyn a phng, qun doanh n v ngoi kinh , v mt loi vn bn gi cho
thuc vin cp di. Cc vn bn u c ng cc con du khc nhau vo ni quy nh
ca trng nha mn hoc ngi c thm quyn dng du. i vi cc chnh quyn a
phng, lc lng qun i v c quan dn s ngoi kinh th cng dng cc hnh thc
vn bn c tnh cht tng t. Tt c cc loi vn th hnh chnh ny u c tn gi ring
nh s, tu tp, t (t di, t trnh), sc, chiu hi v.v mi loi vn bn c cng mt ni
dung c lp ra gii quyt cng vic theo hnh thc hng dc m gi theo ngn ng vn
bn hc Hn Nm l bn chnh, bn ph hay bn lc v.v c xp chung gi l cc dng
vn bn. Mi dng vn bn c khi c lm hai hoc vi ba bn dng gi i v lu chiu,
Page 3
Lc Hoa Vin
Cng nh n chng Trung Quc v cc nc khu vc dng ch khi vung, n chng Vit
Nam th hin r nhng chc nng ring bit ca n chng ni chung v mi loi n
chng ni ring. T ngha biu tng ca php ch quyn lc n chc nng khng nh
quyn s hu v khng nh tnh chn thc, n chng Vit Nam khng ch mang tnh php
l hnh chnh m cn th hin r tnh vn ho - x hi. Bt u t nhng Bo T ca Hong
dng vi ngha quc gia trng i n nhng qu n nh xu ca mt thng dn l c
mt h thng n chng hon chnh, c tn gi v cch dng ring bit. Qua nghin cu
thng k ta c th phn loi n chng Vit Nam thnh nhiu loi khc nhau l Kim ngc
Bo T, n c quan, Chng v Tn chng, Quan phng chc v, Kim n, k, Kim k,
Tn k - K v mng n tn t nhn. ng thi y cng phn chia r rt hai h thng quan
n v t n; trong quan n mang tnh php l hnh chnh nh nc c quy ch nht nh,
cn t n th hin tnh t do ngoi khun kh qui nh.
Hnh thc mt n l iu quan trng nht trong vic ch tc n chng. Chnh n s cho
ra i mt hnh du trn vn bn c ni dung trn vn, bao hm c ngha biu tng ca
hnh th n mi loi. Chng ta s tm thy nhiu ho tit ng vin khc nhau vnh ngoi
mt s loi n m ch yu trong Bo T ca Hong , Hong tc v ni cung. N
khng ch mang ngha biu tng cho loi n m cn hm cha lng thng tin cao i
vi ngi tip nhn khi nhn thy hnh du trn vn bn. Nhng ci chnh y l ni dung
vn khc trn mi con du khc nhau. Vi s lng ch, th ch, b cc sp xp khng
ging nhau, mi hnh du th hin y ngha ni dung ca mt con du, n c coi
l mt vn bn hon chnh, c ng v nhiu khi kh su sc.
Khng c tham vng bin son thnh mt cun sch chuyn kho l lun v n chng Vit
Nam, y chng ti ch da trn c s t liu, thc trng hin vt n v hnh du trn vn
bn m t gii thiu n chng di gc ca ngi su tp v nghin cu. Thc t t
liu n chng thi L s, Mc v L Trung hng tm c qu t, nn vic gii thiu chc
chn khng y v bao qut ht c n chng nhng giai on ny. V vy b cc
cun sch chng ti c gng sp xp cn i trong vic phn chia chng mc.
Page 4
Lc Hoa Vin
cn c chc chn.
n chng Vit Nam thi Nguyn phn II c gii thiu nhiu v chi tit hn cc thi k
trc. T liu thi k ny kh phong ph song cng cha th i din y ht mi
phng din ca n chng giai on ny, nht l xt v hin vt n chng. T Kim ngc
Bo T ca hong n n tn t nhn thi Nguyn, chng ti c gng dng li bc
tranh n chng thi Nguyn tng i hon chnh qua c th t nhiu hnh dung ra
phn no n chng cc triu i trc .
Chng ti tuyn chn gii thiu 223 hnh n v du minh ha trong b su tp m chng ti
thu thp c. nh minh ha gn vi ni dung gii thiu m t ca mi qu n hay hnh
du trn vn bn v c sp xp theo trt t triu i t thi xa n cui thi Nguyn.
Mi qu n, hnh du c nh s th t ring. Hin vt n c minh ha di cc hnh
thc sau:
Hin vt nh minh ha c gi chung l n, khng gi kiu cch phn loi loi hnh nh
Quan phng, k, Kim k v.v Tn n hoc du c t theo cch gi ca ni dung vn
khc ch Trin chnh vn.
V vic vit hoa tn n, du, nhn danh, a danh, nin hiu, can chi v tn chc quan
trong ni dung vn khc n, du, chng ti tm theo mt quy nh ring, xin gii thiu vn
tt di y bn c tin theo di.
Ch thch nh: Tn n v du (gi theo phin m) vit hoa tn nin hiu, a danh, nhn
danh; khng vit hoa tn chc quan.
Page 5
Lc Hoa Vin
Trong qu trnh bin son cng trnh, chng ti nhn c s gip ca nhiu hc gi,
ng nghip trong v ngoi Vin Nghin cu Hn Nm, t H Ni qua Hu ti Si Gn -
Nam B, t nhng kin mang ngha hc thut n vic cung cp mt vi hnh du t
liu c th. Nhn y chng ti xin c by t lng tri n vi tt c, c bit l GS. H Vn
Tn ngi cho chng ti nhiu kin qu bu trong vic hon thnh cng trnh.
Qu trnh bin son cng trnh chng ti gp rt nhiu kh khn, tuy c gng ht sc
song chc chn cn khng t thiu st, chng ti xin c lnh gio kin xy dng b sung
ca qu c gi khi ti bn cun sch c sa cha hon thin hn.
2. 10-06-2008, 09:23#2
phithiengia
Page 6
Lc Hoa Vin
PHN M U
V s xut hin ca T n gn lin vi vic chnh thc pht minh v s dng vn t trong
qu trnh pht trin x hi Trung Quc c trn mi lnh vc. Vn gip ct thi n - Thng
c ngi ta coi l nhng vn t tng hnh sm nht Trung Quc nhng bn thn n li
b gii hn v ni dung v phm vi s dng, nn n khng th bao qut ht c vn t ni
chung ca thi k n - Thng. Nhng pht hin kho c hc tm thy chng tch thi n
An Dng - H Nam cng khng gip cho vic khng nh ngun gc n chng thi c mt
cch chnh xc. C kin cho rng l nhng di vt thi Ty Chu trn mt c khc hnh
vn t hoc ph hiu nhng khng th c nhn bit chnh xc c v trong khng c
g lin quan n n chng. Ngi khc li cho rng trong c tn hiu v n chng
Trung Quc. Tng t trong khai qut m tng thi Ty Chu tuy khng pht hin n t,
nhng c chng tch v ph tit ca mt chng th tc thuc t nc Trung Hoa. C kin
cho rng Tit () c nhiu loi dng v tn gi, n chng gi l T tit trn khc quan
danh, tn h dng lm tn vt
C th tin rng khi nguyn ca T n Trung Quc vo thi Xun Thu. Sch Quc ng - L
ng ch rng T, n d; T th, n phong th d (T l n, t th l sch c n nim
phong). Thi ngi Trung Quc vn dng th tre v v cy lm giy vit vn th c vic
cng ln vic t khi gi u dng dy buc li, ch nt buc ngi ta dng t bn nh
du ln trn lm tin. Khi tip nhn ch t nh du cn nguyn hoc khng c vt nghi
ng th cng vic truyn tin coi nh hon thnh. Dn dn nhng ch nh du bng
t bn c lm cn thn, k thut hn v c nhng k hiu truyn tin ring bit
trnh s gi mo. C th ni l lch s xut hin ca n chng Trung Quc, hoc ni
mt cch khc n chng sau ny tip thu tinh thn nh du bng bn t v ngi ta
lm ra loi hnh vn n gi l N phong, hoc Phong n, tc l v, vit ch tng
hnh trn khun t bn nh du lm tin.
Page 7
Lc Hoa Vin
chng hc.
1. S kt thc (clore).
nhiu trng hp ba chc nng ny tn ti c lp, tch ri nhau, nhng nhiu khi chng
cng phi kt hp vi nhau trong mt loi hnh vn bn hon thin a nng.
Page 8
Lc Hoa Vin
Trong thi k u x hi phong kin cc quc gia pht trin vi nn kinh t ngy mt
hng thnh, giao lu thng trng gia tng, cc th mi hnh thnh. n chng lc ny
khng ch cn l c trng ca c cu quyn lc quc gia na, m n pht trin ra ngoi
x hi gn vi kinh t th trng, tr thnh biu tng trong hot ng v sinh hot x hi
thng ngy ca tt c mi ngi trong cng ng x hi. T nhng k hiu nh du n
hnh du mang ngha tn vt lm bng chng pht trin thnh con du, n chng gn vi
giao lu thng phm hng ha. a s cc gia tc ln tham gia sn xut hng ha v bun
bn trn thng trng u c n tn ring. l nhng qu n nh c lm nhiu kiu
khc nhau c dng nh du vo mt s loi hng ha, ng du vo bn giao ko mua
bn, vo giy lm tin v.v n tn ny th hin r nhng chc nng khng nh quyn s
hu v khng nh tnh chn thc ca hng ha vt phm sn xut v vic bun bn trao
i vt phm hng ha . l nhng th m c x hi phng ng v phng Ty t c
ch kim u phi s dng nh dc liu, vi vc, qun o, trang sc v vn ha phm
v.v khng t c vt trang sc c in hnh du n cn c lu gi n ngy nay.
Trong lch s pht trin, n chng khng ch cn gn b ring vi quyn lc lut php hay
hot ng sinh hot x hi na m tr thnh mt b phn khng th thiu c ca
ngh thut iu khc, chm tr, hi ha, th php. iu ny thy r nhng quc gia ln
c nn vn minh sm nh Trung Quc. Ngh thut iu khc chm tr nhn t gc n
chng Trung Quc tht hon m v phong ph. Nm n a phn c lm theo hnh th
vt m ch yu l con th trong tn gio tn ngng hay biu tng ca cha t trong loi
vt nh rng, phng, h, s t, ra, ln, lc v.v l nhng hnh tng sng ng
tng trng cho ci cao c, uy quyn ca bc vng, cho ci p rc r uy nghi ca
Hong hu, ci mnh m hng trng ca i tng qun v.v i vi n tn t do ngoi x
hi th tnh sng to ngy mt c nng cao vi s a dng v hon m. T nhng cht
liu thin to c sn nh ngc, , sng, xng th, cc ngh nhn to tc ra cc qu n
nhiu dng v khc nhau. l nhng tc phm ngh thut sinh ng gp phn khng nh
trong s pht trin i ln ca ngh thut iu khc chm tr mi quc gia, dn tc. iu
ny khng ring g Trung Quc m cn thy mt s nc phng Ty v Hi gio.
S thnh cng ca n chng dn n vic thng thc ngh thut khc n cng Thi th
n ha, ri t n tr thnh th tiu khin ca tng lp tr thc, quan li qu tc v
thng gia giu c ng thi. Thm ch khng t v Hong ng phng cng b
nhiu thi gian, tin bc cho vic ch tc, s dng v thng thc n chng cng Thi th
n ha. Ngi ta gi l T chng v Nhn chng, m i vi cc v Hong v
quan li, tr thc hay ch, n l nhng vt dng thn thit lun mang theo bn mnh.
Ngh thut khc n ngy mt tinh m, a dng, hnh thnh cc trng phi ring bit vi
nhiu Trin khc gia ni ting, cn n chng ni chung dn dn tr thnh i tng nghin
cu ca nhiu c nhn, nhiu trng phi; ri t xut hin nhng bi vit v tc phm
Page 9
Lc Hoa Vin
v n chng. Qua nhiu giai on lch s di cc triu i phong kin khc nhau, ch tnh
ring Trung Quc c hng my trm tc gia v tc phm tiu biu vit v n chng hc.
Tr Li Vi Trch Dn
3. 11-06-2008, 09:27#3
phithiengia
S xut hin ca n chng Trung Quc gn lin vi s pht trin ca lch s thnh vn
Trung Quc. Bn cnh C tin hc (Numismatics) v Minh vn hc (Epigraphics), n chng
hc (Sphragistics) l vin ln trong nn mng ca lch s thnh vn Trung Quc gip ch
cho cng tc nghin cu lch s ngn t.
Qua nhiu cng trnh nghin cu v n chng t c n nay, cc nh khoa hc Trung Quc
khng nh n chng Trung Quc c t thi Xun Thu - Chin Quc (770 - 255 TCN).
Page 10
Lc Hoa Vin
T l cch gi ca n chng Trung Quc trc thi k Tn Thy Hong thng nht lc quc
tc l thi Tin Tn, giai on ny t vng cng qu tc n th dn u dng T khng
phn bit. Ch T n vn ng thi lc c nhiu kiu vit ch, c ch th ch qu n c
cht liu bng bn t, c ch th ch loi n c cht liu thuc kim loi. Ban u T n u
c lm t t bn v T n bng kim loi th c lm giai on sau, khi m x hi
pht trin.
Thi Tin Tn, c cu chnh quyn ngy mt hon thin, vai tr ca n chng bt u nh
hnh vi chc nng tn vt lm bng chng v tng trng ca quyn lc. ng thi quc
th ca trung ng vng tht v cc nc ch hu cng cc kh c ca cp di n th
dn u ng du n chng, kim ci coi l tn vt bng chng ca tn c. C cu quyn
lc cc cp cn tuyn b chnh lnh, chnh sch cho dn chng u dng n lm tn vt
quyn uy. Chnh ph trao quyn mnh cho quan li cp di cng phi ban cp n chng
coi l tiu ch ca chc v cp bc trong hot ng cng v.
Trong hot ng kinh t chc nng n chng c coi l tiu ch vt chng trong cc vic
thu thu, qun l ch quan, kim nghim thng phm, cm hoc khng cc loi vt phm
lu thng thng trng.
Page 11
Lc Hoa Vin
phithiengia
. n chng thi Tn - Hn
Sau khi Tn Thy Hong thng nht Trung Quc xy dng quc gia trung ng tp quyn,
xy dng ci cch ch trn nhiu lnh vc trong c quy nh v vic ch tc v s
dng n chng. Quy nh n chng ca Hong s dng l phi ly ngc thch ca
nc S iu khc v phi gi l T (), quan li v ngi bnh thng dng n th gi l
n () v Chng (), cn t ra loi ph tit hp tha dng cho c cu chuyn mn,
thc thi ch gim qun n t, cm vic lm dng ch tc n chng khng theo quy
nh.
Thi Tn, n chng ca quan vin v trm h v hnh th cng tng t nh n chng
thi Chin Quc, nhng ch yu dng nguyn liu bng ng c, nm n thng lm
n gin. T n c to tc tinh m cn thn hn, nm n thng lm theo hnh th vt.
Page 12
Lc Hoa Vin
Khi Tn Thy Hong ln ngi Hong sai quan L T ch nh ra ch Tiu Trin trn c
s ch i Trin c quy chnh v gin ha hn. Hnh ch Tiu Trin thng khun theo hnh
vung, kiu ch in () nt ch linh hot, p hn, tuy khun vung nhng vn th
hin nt mm mi uyn chuyn. Ch Tiu Trin gn nh 100% c dng lm th ch khc
trn cc loi T, n, chng v danh t n trin xut hin t y ch tt c cc loi n
khc nhau c khc ch Trin. Danh t ny tn ti n ngy nay v truyn sang cc nc
khu vc qua giao lu vn ha trong c c Vit Nam. (H.3 & 4)
Sang thi Hn, x hi Trung Quc pht trin trn cc lnh vc, mi in chng ch c
thc thi c bn theo in chng ch thi Tn. Vn ha ngh thut pht trin mnh,
xut pht t thc t cng tc ch L th ra i do s sng to ca mt s th li trong cc
nha mn trung ng cng vi mt s hc gi quan li, L th chnh thc nhp vo rng
ngh thut th php Trung Quc.
Page 13
Lc Hoa Vin
Hnh thc n chng thi Hn rt a dng vi nhiu dng kiu hnh vung, trn, ch nht.
Nm n c lm theo hnh th vt m ch yu l con th trong tn gio tn ngng Trung
Quc nh thanh long, bch h, huyn v, chu tc v hnh t linh long, ly, quy phng.
Ngoi ra nm n cng c khc chm mt s loi th khc nh s t, lc , nga, chim
v.v n biu tng s tt p hng trng vi nhiu ng tc cch iu sinh ng, n khng
nh s sng to ca cc ngh nhn khc n thi Hn.
Page 14
Lc Hoa Vin
phithiengia
Giai on ny vn ha ngh thut pht trin ng thi vi s gia tng hon thin ca n
chng nn xut hin cc quan chc chuyn thu tng n chng trn c s thu tng th
php, hi ha v ngh thut phm cung nh. Hong thng xem cc cng trnh su
tp y (th, thi, ha) ban li khen ri ng T chng ca mnh ln. Thi, th, ha v n
cng pht trin to thnh s kt hp mt tc phm hon m nn t cu Thi th n ha
thng i lin nhau ch mt tc phm ngh thut hon thin. Bn cnh vic vit ch,
Page 15
Lc Hoa Vin
Thi Bc Tng (960 - 1126) nhng tc gi khc n vit v thi th n ha ni ting u tin
phi k n u Dng Tu[12] (). Nm 1061 ng son b Tp c lc () gm 10
quyn, v nm 1066 ng phng mnh lm Bo n Hong tn hiu chi bo. Tip theo l
Tng Cng[13] () l ngi t chc cng trnh ln Kim thch lc () trn c s
Trin khc c kim gm trn 500 quyn. Tip na l M Phn[14] () l mt th php gia
kim n chng trin khc gia ni ting ng thi. Mt tc gia khc cng c sch s
Trung Quc nhc ti l Dng Khc Nht (), nm 1107 ng son sch Tp c n
cch () 1 quyn.
phithiengia
Page 16
Lc Hoa Vin
Tuy nhin, Hoa gip hoc n vn Bt T Ba chi lu hnh trong quan li, tng lnh v tng
lp qu tc Mng C, cn t n ca quan vin v qung i dn chng ngi Hn vn dng
n chng vn khc theo th Trin th.
Page 17
Lc Hoa Vin
phithiengia
n chng thi Minh - Thanh chia lm hai xu th thc dng v ngh thut. Trong giao lu
quan h x hi v kinh t xu th n chng thc dng ngy mt c ch trng hon thin
pht trin. Trong sinh hot x hi v hot ng vn ha ngh thut nhu cu dng n
chng cng cao hn, phong ph hn trc; khc n khng cn l cng tc ngh thut hoc
th tiu khin na m tr thnh mt ngh th cng nghip, lm k mu sinh ca khng
t ngi.
Page 18
Lc Hoa Vin
Ngh thut Trin khc thi Minh - Thanh pht trin mnh ngy cng khng nh nh cao
ngh thut ca n chng Trung Quc. Ngh thut hi ha, th php ngy mt tinh m c
tc ng mnh n s pht trin ca ngh thut Trin khc.
Thi Minh (1368 - 1664) c khng t tc gi, tc phm vit v n chng, hng trm tc gi
ni ting vi my trm tc phm ra i trong giai on ny. Tiu biu l L Chn ()
son Lch i t n ph () nm 1428; Dng Nguyn Tng () son Dng
th tp c n ph () nm 1587; Trng Hc L () son Kho c chnh vn
n loi () nm 1589; Lai Hnh Hc () son Tuyn Ha tp c n s (
) 8 sch nm 1596; T Tuyn () son T Tuyn n sch () nm 1605 v
T th n lc () nm 1617; Chu Gin () son n phm () gm 5 sch nm
1611; H Thng () son n s () nm 1623 ; H Th Phng () son Din l
ng n thng () 8 sch nm 1633. Ring nm Sng Trinh th 14 (1641) c
11 tc gi vi 11 tc phm vit v n chng, s hn c l Kim Thn Chi () son
b Kim th kho nh n ph () gm 8 u sch.
Page 19
Lc Hoa Vin
Khng ring cc nh nghin cu, vn ha m c gii tng l Trung Quc cng vit v n
chng. Thi Minh c ha thng Thch Long Thi () son b C kim n thng (
) nm 1627, Thch Tnh Khng () son n chng tiu tp () nm 1628. i
Thanh c Ha thng Thch Tc Hnh () son b Mc hoa thin n co ()
nm 1734 gm 5 quyn v lm tip 1 sch ca b ny vo nm 1745. Ha thng Thch
Trc Thin () son b Du h tam mui () in nm Quang T nguyn nin
(1875) gm 46 sch kho chng v 156 hng mc n. (H.11, 12, 13 & 14)
Tr Li Vi Trch Dn
8. 15-06-2008, 13:01#8
phithiengia
Page 20
Lc Hoa Vin
Nghin cu n chng giai on hin i Trung Quc c khng t tc gia, tc phm, trong
tn tui ca La Phc Di sng chi trong gii n chng hc Trung Quc. Cc tc phm n
chng khi thut () nm 1963 , Hn n vn t trng () nm 1978, Bc
Nguyn quan n kho (), Ty H quan n vng kho (), C t n khi
lun (), C t vn bin () v C t vng bin () nm 1981. Cn
bch nin lai i c t n nghin cu chi pht trin () v Hn n
vn t trng b di () xut bn nm 1982.
Page 21
Lc Hoa Vin
Cho n ngy nay Trung Quc vn cn nhiu tc gia v trng phi nghin cu v n
chng, Nh nc v t nhn vn lu gi cn trng hin vt n chng c xa v cc loi
hnh khc c lin quan n n du. Ngh thut khc n v phong cch Thi th n ha vn
cn lung linh khp th Trung Quc nh khng nh tnh vnh cu ca lnh vc ny. (H.15
& 16)
Tr Li Vi Trch Dn
9. 15-06-2008, 13:10#9
phithiengia
Page 22
Lc Hoa Vin
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
. Lch s nghin cu
Cui thi Nguyn mt hc gi Php l Pierre Daudin gii thiu ti ny trong Bulletin
de la Socit des Etudes Indochinoises[15]. Mc d thi im thun li nhng tc gi
khng trnh by su v n chng m ng ch gii thiu s lc mt vi loi hnh n nh
Kim ngc Bo T, Tn k v thng k cc chc v phm hm ca quan li trong triu nh
nh Nguyn. Cch nh gi ca ng th hin s nhn nhn tng th ca mt hc gi chu
u i vi vng triu Nguyn lc . Tuy nhin chng ti cng nh gi cao hc gi ny v
coi y l ti liu tham kho c gi tr, so vi tt c cc bi vit ca cc tc gi khc v n
chng thi Nguyn.
Sau Pierre Daudin, Gio s Hong Xun Hn cng b mt s ti liu c in hnh du thi
Ty Sn trong cun La Sn phu t[16]. Tuy tc gi khng trnh by su v n chng Ty
Sn, nhng vic gii thiu mt s vn bn v hnh du cng gip ch nhiu cho chng ti v
vic so snh nghin cu n chng giai on ny.
Mt hc gi ni ting quen bit chng ta l Gio s Trn Kinh Ha. ng l ngi u tin
khai thc kho Chu bn qu gi triu Nguyn v lm sch Mc lc Chu bn triu Nguyn -
Triu Gia Long[17]. Tc gi trnh by s lc mt s Bo T thi Nguyn triu Gia Long nm
trong phn u gii thiu Chu bn v Ni cc. on ni v Bo T tuy s lc, nhng
chng ti xem l ti liu tham kho c gi tr bn cnh Pierre Daudin.
My chc nm qua cng c s t tc gi gii thiu v n chng Vit Nam trong nhng
bi vit n l. ng ch l nhng bi nh Mt s n ng thi L Thnh Tng mi pht
hin ti H Ni[18], v bi Bc u tm hiu cc n ng c bit c nc ta ca
Nguyn Vn Huyn. Trong bi vit tc gi ch gii thiu s t n ng c trc thi Nguyn
Vin Bo tng Lch s H Ni v c nhng nhn xt chung.
Page 23
Lc Hoa Vin
phithiengia
2. Hin vt n chng - khi t liu hin vt qu gi, quan trng trong cng tc
nghin cu n chng Vit Nam
Thng 3 nm 1974 Vin Bo tng Lch s Vit Nam v Ty Vn ha Thanh Ha tin hnh
khai qut ti hai a im Hoa Lc v Ph Lc nm ven bin huyn Hu Lc - Thanh Ha.
y l nhng a im c xc nh c di tch hu k thi i mi. Ti y pht
hin nhiu hin vt l cng c sn xut, trang sc bng v mt s c vt bng gm
trong c bit tm thy cc con du hoa vn bng t nung. a im Hoa Lc
tm thy 11 con du hoa vn, cn Ph Lc tm thy 14 con du hoa vn khc cng 5
mnh v nh ca cc con du na b v.
Hnh dng ca nhng du in ny rt khc nhau v kch thc cng khng u nhau. Mt s
Page 24
Lc Hoa Vin
Nhn chung l nhng vt khng c trau chut cn thn, cu k, hnh dng n gin,
cht liu thng dng; t tn km. Bi vy, ch c th coi nhng hin vt ny l nhng
dng bnh thng trong sinh hot hng ngy, khng th coi l nhng vt thing hoc tng
trng cho uy quyn no .
Tuy vy, chng ti cng cha xc nh cng dng ca nhng vt ny mt cch c th. Tm
thi chng ti cho rng y khng phi l nhng du in hoc nhng bn dp hoa vn trn
gm, bi v trn tt c cc gm cng tn ti vi n khng thy c nhng hoa vn
ging nh cc ha tit trn mt nhng con du ny. Da theo ti liu dn tc hc, c th
y l nhng con du dng in hoa vn trang tr trn nn vi hoc trn ngi theo nhng
phong tc c tnh cht ngh thut hoc tn gio no [19].
Vic pht hin 6 chic n c nh trong 6 ngi m c Thiu Dng - Thanh Ha cng c
coi l chng tch ca n chng xut hin ti Vit Nam. Theo cc nh kho c th y l
Page 25
Lc Hoa Vin
Page 26
Lc Hoa Vin
Nh vy, y l mt con du i Trn khng nghi ng g na. Th chu l chu min ni,
trong vng cc dn tc t ngi, m y hn l ngi Ty. Vn ta quan tm l chu
Bnh Tng u? Theo ti, chu Bnh Tng chnh l Bng Tng hin nay. C mt l do
m ngi Vit Nam ai cng bit l cc a danh c t Bng vng bin gii Vit Nam u
vit ch Hn l Bnh, nh Cao Bng t lu c vit l Cao Bnh[23].
S lng hin vt n chng phong ph v a dng vi nhiu loi hnh, cht liu, kch c l
nhng qu n thuc thi Nguyn qua hng chc i vua t Gia Long n Bo i. Hin c
bo qun ti nhng Bo tng ln H Ni, thnh ph H Ch Minh, Hu v nhiu a phng
trong c nc, s hin vt n chng thi Nguyn ln ti hng my trm n v n khc
nhau. Gi tr hn c l nhng Kim Ngc Bo T ca cc vua Nguyn c cht liu bng ngc,
vng, bc, ng dt vng, dt bc, cng ng qu; v n gin l nhng qu n g c
lu gi ti cc n, cha nhiu a im khc nhau.
Hin vt n chng thi Nguyn v cc triu i trc Nguyn l khi t liu hin vt qu
gi rt ng tin cy. Mi mt qu n khi in xung giy, la s cho ra i mt vn bn Hn
Nm hon thin, c ng. Nhng dng ch Hn khc trn mt n s gip ch cho vic xc
nh nin i, c quan v a ch to n, trng lng ca n v nhiu khi gip cho vic Chn
ha ch Trin c chun xc. Hin vt n chng ng vai tr quan trng trong cng tc
nghin cu n chng Vit Nam v xy dng b mn n chng hc ca chng ta hin nay.
Page 27
Lc Hoa Vin
Page 28
Lc Hoa Vin
Minh Mnh ln ngi song song vi cng cuc ci cch hnh chnh l vic ch tc v hon
thin cc loi Bo T n trin. in hnh l nhng Kim Ngc Bo T: Hong tn thn chi
bo, Sc mnh chi bo, Minh Mnh thn hn, Hong chi t, Hnh ti chi t. Nm 1839
khi i quc hiu l i Nam, Minh Mnh cho khc n ngc i Nam thin t chi t snh
vi nh i Thanh Trung Quc.
Page 29
Lc Hoa Vin
Nhng c quan trung ng thi Nguyn c lin h mt thit n n chng u tin phi k
n Ni cc vi chc nng gn lin vi Kim Ngc Bo T v cc loi hnh n chng khc.
Vi chc nng Vn phng ca Hong , Ni cc chu trch nhim tip nhn, xem xt, duyt
ng du, chuyn v lu gi cc loi hnh vn bn: phin, phiu, ch d, tu s v.v Hin
nay mt s vn bn trong kho Chu bn thi Nguyn cn lu hnh cc du Vn th phng
quan phng, Sung bin ni cc s v quan phng v Ni cc minh chng cho vn ny.
Minh Mnh ln ngi tin hnh cng cuc ci cch hnh chnh, bi b cp thnh v i cc
trn thnh tnh v t cc chc v cp bc mi v.v Nhng hnh du Qung Nam Qung
Ngi tng c quan phng, Ninh Bnh tun ph quan phng, Hng Ha b chnh s ty chi
n, H Ni n st ty chi n, Quc Oai ph n, Quc Oai phn ph k, An Lp huyn n,
N Bn th chu k, Qunh Ci hun o k v.v v mt s du kim i km v
chng minh cho ci cch chnh quyn a phng thi Minh Mnh.
Page 30
Lc Hoa Vin
Phin v.v tng s lng v loi hnh n chng Vit Nam ln mt bc na.
Gii thiu n chng Vit Nam khng th khng ni ti n tn t nhn trong x hi phong
kin Vit Nam xa. Tp trung ch yu cc lnh vc thng mi, vn ha, ngh thut v
tn gio tn ngng, t liu n tn t nhn chng ti su tm c c nin i s t thi
Hu L cn ch yu l thi Nguyn.
Thi Nguyn cc nh tng bn xut hin ngy cng nhiu, trn nhng n bn c in hnh du
ring ca mi nh, nh nh tng bn a vn ng cn lu li hnh con du a Vn ng;
cc du kiu ny cn tm thy nhiu trong mt s sch in cui thi Nguyn.
lnh vc tn gio tn ngng, n tn tn ti pht trin kh phong ph. Trong lng cc ngi
cha c v nht l nhng ngi n, in th thuc o gio v thm ch c t gia ca mt
s thy php nc ta hin nay cn bo lu rt nhiu n tn thuc lnh vc ny. l
nhng qu n g, i khi l n ng c ngoi hnh to tc n gin nhng vi nhiu kiu
dng khc nhau. Ch tnh ring mt ngi in th c Thnh Trn cch H Ni hn 30km
chng ti tm thy gn 30 qu n g khc nhau c nin i cch ngy nay trn di 200
nm.
o gio Vit Nam bao nm nay tn ti bn cnh Pht gio, ha trn cng Pht gio vi tin
Pht hu Thnh, tin Thnh hu Pht. S a dng ca o gio l cc ngi n, in th
c Thnh Trn, cng ng tam, t ph cng ch v Thnh mu v.v c hin vt n
tn chng minh. Nhng n du ln v Trn Hng o nh Cu thin v Trn triu Hng
o i vng chi n, Trn Hng o vng n. V in sy Phm Ng Lo nh Trn triu
Page 31
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
2. 20-06-2008, 23:10#12
phithiengia
IV. Hnh thc v tnh cht cc loi hnh n v du Vit Nam t th k XV n cui
th k XIX
Page 32
Lc Hoa Vin
* Kim ngc Bo T
* n
* Kim n
* Chng v Tn chng
Chng v Tn chng l n dng cho quan ng u cp doanh, trn, o (tc chnh quyn
a phng cp tnh, di tnh) v mt s n v chc v tng ng tn ti t trc i
Gia Long n Minh Mnh th 13 (1802-1832).
* Quan phng
Quan phng l n chc v ca cc quan chc, tng lnh, thng gi l Quan phng chc
v. Quan phng chc v bt u dng t thi Nguyn.
* k
* Kim k
Kim k l n dng cho chc ch huy ca thnh, ca khu, ca bin, n trm v.v nhng
n v nh c tnh cht ring bit.
* Tn k
Tn k l n ring cho tt c cc quan vin, vn, v trong triu ngoi kinh t i thn,
vng cng n hng bt, cu phm.
* K
Page 33
Lc Hoa Vin
Trin hay K trin l loi n nh ca Cai tng (Chnh tng) v L trng - nhng ngi i
din cho chnh quyn a phng cp thp nht.
* n tn t nhn
phithiengia
* Bo, T
Nhng Bo, T ca vua dng vi ngha quc gia trng i nm thng lm theo hnh rng
vi nhng kiu dng khc nhau: Rng cun, rng ngi, rng ng, rng i. C n li lm hai
con rng cun nhau. S t Bo T dng ngoi ngha quc gia trng i th lm theo hnh
k ln.
* n
Page 34
Lc Hoa Vin
* Quan phng
Quan phng chc v cc cp ngnh c hnh th khng km phn a dng. Quan phng ca
i hc s, Thng th, lc B, T hu ng s nm chm hnh lc . Cc tng lnh
chc thng, thng ch, Thng ch, cc To (cp thnh), Qun l Thng thuyn v
Quc t gim u c Quan phng nm hnh s t. Quan phng ca Kinh lc, Tham tn,
Khm sai, Khm phi i thn, Thanh tra v Tham tri, Th lang lc B, Tng c, Tun ph,
c, Lnh binh, Th v c nm hnh chui v. Quan phng ca Thi y vin, Vn th
phng chm hnh rau to. Quan phng ca Ni cc li c nm hnh tay quai (vng trn).
* Kim n
Page 35
Lc Hoa Vin
phithiengia
Kim Bo T ca Hong c c bng vng, bng bc. Qua th tch Hn Nm, chng ti
thng k triu Nguyn c ti hng trm qu, c qu nng ti 395 lng vng nh Kim Bo
Sc mnh chi bo.
Nhng Bo n dng ngoi ngha quc gia trng i ghi ring ca vua, hoc ban cho cc
Page 36
Lc Hoa Vin
cung, in, lu, t v.v lm bng ng qu; n sch phong cho Hong thn, ch cng,
Hong t, Hong tn c c bng bc dt vng. T chng hoc Nhn chng ca vua
khc nhng cu, thnh hin v.v u lm bng cm thch v bng ng.
i thn, tng lnh, chc quan cao cp nh Thng th v.v c dng n, Quan phng,
Kim n c cht liu bng bc; chc v phm hm km hn mt vi bc na nh Th lang,
Thng ch v.v th n, Quan phng c lm bng ng tt v bng ng pha; chc v
phm hm thp na ca mt s n v, c quan th Quan phng, k, Kim n lm bng
ng thng v bng ng.
Ring loi Kim k hay K th lm theo nhiu loi cht liu, nht l t thi Nguyn Gia Long
tr v trc khi quy ch cha n nh. Kim k hay K lm bng ng, , ng, g, ty theo
chc tc phm cp quan li. Ni chung cc quan ln th dng cht liu qu hn, cc li
thuc thng dng g lm K.
Cht liu lm n t c dng nht l thy tinh. Cng nh Bo n bng cm thch, n thy
tinh c s lng rt t vi ni dung p li hay kiu K th vnh xng.
Ring loi hnh n t nhn, v l n t do nn khng theo quy nh chung, ai thch lm cht
liu g th lm. Tuy nhin cng tm phn loi n lnh vc vn ha ngh thut th cht liu
tt hn nh ng, , ng, cn thng nhn dng ng v ch yu l g, cc thy php
dng n bng g cho cng vic ca mnh.
Tr Li Vi Trch Dn
5. 21-06-2008, 11:15#15
phithiengia
Page 37
Lc Hoa Vin
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
. Cc kiu hnh du
* Du hnh vung
* Du hnh ch nht
* Du hnh trn
S t Bo n ca vua dng ngoi ngha quc gia trng i, Bo sch phong cho Hu,
Hong t, thn vng hoc n ban cho cc cung in, lu, t trong ni cung, hoc n tn t
do du mi lm theo hnh trn. Vin vng ngoi thng khc hnh lng long chu nht,
nguyt.
* Du hnh bt gic
Du lm khun kiu hnh thoi c 6 cnh vung gc, 2 cnh gia lm hnh vng cung, vin
ngoi c ng ha tit un theo hnh du. Loi hnh ny ch yu thy K ca cc li in
trong cc c quan. Mt s hu, phi, quan ln lm n tn t do cng lm theo hnh ny.
* Du hnh bu dc
Hnh bu dc him thy trong n chng Vit Nam. Ring thi Nguyn cng ch c mt vi
n nh Bo n Ng tin chi bo c hnh bu dc.
Tr Li Vi Trch Dn
6. 22-06-2008, 11:24#16
Page 38
Lc Hoa Vin
phithiengia
a. Du hnh vung
Page 39
Lc Hoa Vin
Page 40
Lc Hoa Vin
b. Du hnh ch nht
c2. Du hnh bu dc
Page 41
Lc Hoa Vin
* Du hnh bu dc lm cnh
d. Du hnh bt gic
d1. Xp theo 1 ct dc
d2. Xp theo 2 ct dc
e. Loi du 1 ch
Page 42
Lc Hoa Vin
g. Loi du nhiu ch
Tm li, vic phn chia cc dng hnh du n l vic lm cn thit, ch cn nhn qua vn bn
c dng hnh du g ta c th bit tng th ngay loi vn bn nh th no, quan trng
hay khng quan trng. Hnh du Bo T ca vua s phi khc hn du Trin ca L trng
c v hnh thc mu sc v gi tr ca du . i vi cng cuc ci cch t chc hnh
chnh cc cp th quy ch v vic phn loi kiu dng hnh du c gi tr thc tin cao hn
nhiu ln so vi quy nh v hnh th v cht liu ca n.
Tr Li Vi Trch Dn
7. 24-06-2008, 09:49#17
phithiengia
Page 43
Lc Hoa Vin
28-09-2006
Bi gi
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
PHN TH NHT
CHNG I
. Bi cnh lch s
Sau khi chin thng qun Minh nm 1428 L Li ln ngi hong ng Kinh[24], ci
nin hiu l Thun Thin, t quc hiu l i Vit, i x cho thin h, ng ng
Kinh. Trc ng cho i hi cc tng v cc quan vn v xt cng phong thng
theo tng th bc khc nhau, ly Tha ch Nguyn Tri lm Quan phc hu, T Trn
Nguyn Hn lm T Tng quc, Khu mt i s Phm Vn Xo lm Thi bo i vi cc
a phng, L Li p dng ch qun qun, chia nc lm nm o, o t v qun, v
t chc Tng qun ng u; mi o cn t thm chc Hnh khin gi s sch ghi
chp c v qun s v dn s. Nhng nm sau vic phong chc t quan vn c tin
hnh ri rc i vi tng ngi v tng cp n v, a phng khc nhau. ng thi vi
vic xy dng chnh quyn trung ng, a phng, t quan, phong chc tc cp bc
thng l vic lm v ban cp n tn. Song vn ny i L Li khng thy chnh s ghi
chp c th.
Vic c n vng, n bc dng vi ngha quc gia trng i thi L s chnh thc c bt
u t triu L Thi Tng. S kin ny c chnh s ghi vo nm Thiu Bnh th 2
(1435) hon thnh vic ch tc su qu n qu.
Page 44
Lc Hoa Vin
s v.v Vic cho c cc Bo n vng dng vi ngha quc gia trng i cng nm
trong chnh hnh r rng ca Thi Tng khi ng ln ngi mi c hai nm.
Cng cuc ci cch c lin quan n vic ch tc, thay i b sung, hon thin n chng
cho cc cp cc ngnh, c vi Bo n dng vi ngha quc gia trng i. Nm Bnh Tut
nin hiu Quang Thun th 7 (1466) L Thnh Tng sai c tip n vng ln khc su ch
Trin mt du l Hong th mnh chi bo dng vo cc vic trng i.
S kin ny c chnh s ghi li: Ngy 16 em vic khc n Hong th mnh chi
bo tu co Thi miu, ngy hm y ma gi to v n bu c xong sai Thi s inh
Lit tu co Thi Miu[33].
L Thnh Tng sai phong kha Bo n Thun thin tha vn chi bo coi l biu tng
ca cc Bo n, l n truyn quc ca nh L s. Bo n Hong th mnh chi bo c
mang ra dng thay cho Bo n Thun thin tha vn chi bo c ct lu.
L Thnh Tng cho t chc li ton b h thng hnh chnh t trung ng xung a phng
bt u t nhng c quan vn phng bn cnh Hong gm c Hn lm vin[34], ng
Page 45
Lc Hoa Vin
h thng lc B, th b L ngoi cc chc nng nhim v khc th phi chu trch nhim
ch tc cc loi n tn. Mi loi n t ngoi hnh kch c cao thp, to nh, kiu hnh nm n,
ha tit vin ngoi n th thc kiu vit khc ch Trin B L phi thc hin theo ng
quy ch, qun l vic c v s dng n nghim cn theo lut nh, khng vic c v
dng n ty tin. Ngoi ra, b L cn chu trch nhim t chc l phong kha Bo n, l
khai n, l giao v tip nhn n i vi cc n tn quan trng ca c quan ln v n tng
qun trong lc lng qun i.
i vi h thng kim st ngay t thng 8 nm 1465 L Thnh Tng tin hnh ci cch.
lc Khoa, ng cho i Trung th khoa lm Li khoa, Hi khoa lm H khoa, ng khoa
lm Binh khoa, Ty khoa lm Hnh khoa, Bc khoa lm Cng khoa v Nam khoa lm L
khoa.
Tin hnh ci cch chnh quyn a phng, thng 6 nm 1466 L Thnh Tng chia nc
lm 12 o Tha tuyn l Thanh Ha, Ngh An, Thun Ha, Thin Trng, Nam Sch, Bc
Giang, Quc Oai, An Bang, Tuyn Quang, Hng Ha, Lng Sn v Thi Nguyn. ng thi
nh vua cho i l thnh ph v trn lm chu[39]; song song l vic thay i b nhim
chc quan a phng cng vic ban cp n tn. S ghi: Thng 6 nm 1466 L Thnh Tng
li cho t 12 o Tha tuyn ri cho i l thnh ph, trn lm chu, Chuyn vn s lm
Tri huyn, Tun st lm Huyn tha, X quan lm X trng Ban ra n Tri ph, b khng
cp n An ph na[40].
Nm Hng c nguyn nin (1470) vua Chim Thnh l Tr Ton phn nghch mang qun
cp ph t Ha Chu - Thun Ha. L Thnh Tng h chiu iu ng tng soi, huy
ng 26 vn qun thn i chinh pht Chim Thnh. Trong qu trnh chinh pht, L Thnh
Tng c lnh ban sc phong cho mt s tng soi ch huy cc o qun Nam tin. Trong
c sc phong cho ph chnh Tham tng Phm Nh Tng lm Trung qun thng tm
quyn lnh n tin phong ch huy mi o binh tin nh Chim Thnh. Trn sc phong
Page 46
Lc Hoa Vin
V t chc qun s thi L Thnh Tng, qun i ton quc c t di quyn thng lnh
ca 5 ph l Trung qun ph, ng qun ph, Ty qun ph, Nam qun ph v Bc qun
ph. Tng t lnh qun i l Thi y nhng trc tip ch huy l chc T, Hu c Ng
ph. Mi ph t 6 V, mt V c 5 hoc 6 S, mi S c 400 qun chia lm nhiu Ng. Mi
Ph t chc T, Hu c, c ng tri v c Thim s. Cp V t chc Tng
tri, ng Tng tri v Thim Tng tri. Cp S t chc Qun lnh, Chnh V y v Ph V
y. Mi Ng t mt chc Tng k. Qun ng Kinh s c chia lm nhiu V, mi V li
c khong 5 S hoc Ty, di cp S, Ty l i. Trong c cc V chnh l Cm Y, Kim
Ng, in Tin v Kim Quan lc s m cc v di c bin ch qun ng theo. V d nh
Cm Y v c 4 v Thun tng l Tin v, T v, Hu v v Hu v; mi V ny qun 5 S.
Ngoi ra Cm Y v cn c mt v M Nhn ch huy 5 S na. Mi mt S u c tn ring
nh Hu v c 5 s l Tu Lng, Cm Ch, Thnh Nhc, Cng H v Bo Lm. ng u mi
V di l chc Ch huy s c cc chc ch huy ng tri v Ch huy Thim s lm ph. Mi
mt chc ng u t cp S tr ln u c ban cp n tn s dng. V d nh ch huy s
Bo Lm Hu v c ban n khc l Thun tng hu v bo lm hu s n (V d ny s
c gii thiu mc 2 tip sau).
Nhng quy nh v vic s dng n tn thi L s khng ch thc hin nhng n qu dng
vi vic trng i, m mi loi n u phi c dng cho mt cp, ngnh hoc n v ring
bit, trn mt s vn bn quy nh. Nh thng 3 nm 1468 L Thnh Tng sc ch cho cc
Nha mn: Nu tu v vic cng th cho ng n bn Nha mn, nu l bn tu ca cc
quan vin qun sc khng c n tn th u do Ty Thng chnh s xt ng du kim vo
ch gip phng[44]
Tr Li Vi Trch Dn
8. 02-07-2008, 21:59#18
phithiengia
Page 47
Lc Hoa Vin
a. Hin vt n chng
n c cht liu bng ng, nm n lm theo hnh mt bia c tam cp. n c chiu cao
8cm, phn rng nht tc l phn n l 7,3cm. Nm cm trn rng 3,7 cm v dy 1,2 cm.
Mt n c hai dng ch Hn khc hai bn thnh n ngay bc th nht. Bn phi l bn
ch Mn h snh n , ch th ba tuy kh m nhng c th xc nh r l ch
snh. Bn tri l dng ch Hn c ch u v ba ch khc b st m rt kh c. Sau khi
nghin cu, chng ti cho rng y l cc ch Long Khnh ng nin ng nguyt nh thp
tam nht to .
Page 48
Lc Hoa Vin
Page 49
Lc Hoa Vin
Nm Thiu Khnh th 3 (1372) Trn Ngh Tng cho T Bnh lm Hnh khin tham mu
qun s, tri qua i Du Tng n thi Trn Ph nm Xng Ph th 2 (1378) T
Bnh vn gi chc Hnh khin nh c. n nm Xng Ph th 4 (1380) T Bnh li
c thm chc Nhp ni Hnh khin T Tham tri chnh s lnh chc Kinh lc s Lng
Giang[49].
Sch i Vit s k tin bin cn ghi r tn h, nm thng nhng i thn gi chc Hnh
khin: Nm Xng Ph 5 (1381) cho o S Tch lm Nhp ni Hnh khin Hu ty Lang
trung. Nm Xng Ph 8 (1384) sai Hnh khin ty l Trn Nghiu D c thc Vn s ca
cc L vn chuyn lng n u huyn Thy V cp cho qun. Nm Xng Ph 12
(1388) cho Nhp ni Hnh khin T ty l Vng Hu Chu v hu tr[50].
u thi L s, vua L Thi Tng m phng quan chc ch nh Trn t ra tam Snh.
Thng th snh gi s v quan chc, Trung th snh gi vic thng lng, bn bc mi
vic trng i ca quc gia. Mn h snh gi quyn thm tra kim duyt mi vic sau
Page 50
Lc Hoa Vin
Qu n ny l minh chng quan trng trong vic nghin cu binh ch quan chc ch thi L
s, n khng nh s th 5 thuc Hu v Thun tng tn l s Bo Lm ch khng phi l
Quy Lm nh c sch bin son[54].
Page 51
Lc Hoa Vin
n c cht liu bng ng, hnh th tay cm n hnh con ngh c theo khun hnh
vung. Khng tnh thn ngh, n c chiu dy 2,5cm v nng 3,6kg. Kch thc phn n
l 11x11cm. Mt gc n c du cht do ngi su tm c th n l vng hay ng en.
Dng th nht: Hng Thun lc nin thp nht nguyt thp lc nht to (
).
Page 52
Lc Hoa Vin
Mt du hnh vung, kch thc 11x11cm, vin ngoi c 1cm. Bn trong l 8 ch Trin
xp theo 3 hng dc, hai ch hng gia di gp ri 6 ch hai hng bn cn i vi b
cc du. l 8 ch Phng mnh tun ph tng qun n.
Vic Chn ha ch Trin trong con du kh d dng, nhng vic gii ngha chc v ca vin
quan tng trong con du ny kh l kh khn. Hin nay chng ta vn cha c c cc t
in, sch ghi v quan chc ch Vit Nam tht y qua cc triu i nht l t thi L s
tr v trc ngoi cun T in chc quan Vit Nam ca Gio s Tin s Vn Ninh. Mt
s sch s ghi v thi L s cng khng thy ni n chc Tun ph tng qun, tuy
nhin chc tng l chc v quan c t thi L v tn ti mi n thi L s[55].
Theo T in chc quan Vit Nam th thng 11 nm Tn T (1161) T Hin Thnh nhn
chc tng, An Di lm ph, v theo Trung Quc quan ch i t in, tng l
chc v quan do nh Kim lp, thuc V v qun ch huy s ty[56]. Vua L Tng Dc
cng phong chc tng cho hai ng Trnh Duy Sn v L Phong. Theo t chc qun
ng ngoi cc o (x) thi L s th mi x t mt ty trng coi ton th qun v
trong x , c quan Tng binh s ng u v cc quan gip vic l Tng binh ng
tri, Tng binh Thim s, phi chng chc Tng binh s ca ty ny c lin quan n
chc tng (?).
Page 53
Lc Hoa Vin
Qu n th ba c tm thy x Thin Thut huyn Bnh Gia, tnh Lng Sn v hin nay
c lu gi ti Vin Bo tng Lch s Vit Nam H Ni. Hnh thc n vi nm cm c hnh
con ngh c lm ton thn kh p. Thn ngh cao 6,10cm, di 9,1cm. n dy 2,5cm
v c theo khun hnh vung. Mt trn cnh con ngh khc hai hng ch Hn thng
tng qun chi n v Hng Thun lc nin thp nht nguyt thp lc nht to, ngha l n
ca thng tng qun, c ngy 16 thng 11 nm Hng Thun th 5, i vua L Tng
Dc (1515)[57]. Mt con du hnh vung c 11x11cm, vin ngoi c 1cm, bn trong khc
su ch trin nt khc ni l 6 ch thng tng qun chi n . Ni dung Trin
vn trng vi dng ch Hn khc trn lng n. y l n du ca chc thng tng
qun (H.23 a,b,c,d).
Tuy nhin tham kho nhiu ti liu sch v giai on ny chng ti cng khng tm thy
chc thng tng qun, ch thy ghi rng theo t chc qun i thi L Thnh Tng th
lc lng qun i tr phng cc ty ngoi cc o thuc vo cc V, cc S Thin h,
Nht bch h u c th l qun chin u khi c chin tranh, v lc nhng v quan v
c phong hm Tam thi, Tam c, Thi y hoc T hu c Ng ph s c la chn
gi chc v Tng qun hoc i tng qun ch huy qun i chin u. Nh Nm
Page 54
Lc Hoa Vin
Hng c nguyn nin (1470) khi vua thn chinh i nh Chim Thnh ra lnh cho Thi
s inh Lit v Thi bo L Nim lm Chinh l tng qun thng lnh qun thy trong cc
v thuc ba ph ng, Nam v Bc[58]. n khi chin tranh chm dt th cc v Tng
qun hay i tng qun cng chm dt lun nhim v iu khin qun i theo h thng
chin thut tr li chc v hnh chnh[59].
phithiengia
b. Du n trn vn bn Hn Nm
Page 55
Lc Hoa Vin
vt hi kh c.
Page 56
Lc Hoa Vin
Thin Hu.
Page 57
Lc Hoa Vin
Hng c l c c s. Nhng dng nin i phn phin m ghi l Hng c nh nin tam
nguyt thp bt nht l ng cn phn dch li ghi l thng 8 l nhm. Cn dng cui c
phn phin m v dch ngha ghi tn hnh con du l Ch mng chi bo l c sai ch ch.
Thc ra n l du Sc mnh chi bo . Kim bo Sc mnh chi bo c lm t nm
1435 i L Thi Tng v chuyn dng ng trn sc d v hiu lnh thng pht. Ch
Sc vit theo kiu Trin th trng rt ging ch ch , do c nhm l chuyn bnh
thng. Di y chng ti xin c ng nguyn vn cng b trang c hnh du ca Gio
s L Kim Ngn cng tham kho[62]. (H. 25)
Page 58
Lc Hoa Vin
Ni dung vn bn:
Trn y cp bng v giao tm chc Phng ng Thim s, Phm Nam chun theo thi hnh.
Page 59
Lc Hoa Vin
Page 60
Lc Hoa Vin
phithiengia
. Bi cnh lch s
Tip thu tinh thn ca cc triu i phong kin Trung Quc v Vit Nam quc gia l phi c
Bo T, nn ngay t khi mi ln ngi Mc ng Dung cho tm v ly ngay 6 n Kim Bo
t thi L Thnh Tng l Thun thin tha vn chi bo, i thin hnh ha chi bo, Ch co
chi bo, Sc mnh chi bo, Ng tin chi bo v Ng tin tiu bo. Vic ny khng thy mt
sch s no ghi li. Nhng vn i s quc gia c ban b ra quc dn thin h nh
chiu, ch, co, sc v.v th nh Mc vn dng theo cch ca nh L s, cc vn bn ny
u c ng du Kim Bo. Vic Mc ng Dung ln ngi nm 1527 Thng Long phi
chng c t chiu nhng ngi c ng du Kim Bo Thun thin tha vn chi bo
ra mt thin h (?) Tip theo l Mc ng Doanh v nhng ngi k nghip vn dng cc
loi vn bn c ng du Kim Bo Sc mnh chi bo c ban b n cc a phng.
Chnh s lu truyn rng ri trong dn gian cc loi hnh sc phong gi li c cho
chng ta n ngy nay chng tch v du Kim Bo ny thi Mc. Ti hai im di tch hai
tnh khc nhau thuc ng bng Bc B hin cn lu gi c cc sc phong c nin i
nm Minh c nguyn nin (1527) i Mc ng Dung, Qung Ha nm u (1540) i
Mc ng Doanh v nm Sng Khang th 9 (1574) i Mc Mu Hp. l nhng minh
Page 61
Lc Hoa Vin
Phi ni rng thi Mc l giai on chin tranh khc lit gia hai tp on phong kin Mc -
L Trung hng m s c gi l chin tranh Nam - Bc triu. Nh Mc thng tr vng Bc B
gi l Bc triu, nh L - Trnh chim c t Thanh Hoa tr vo gi l Nam triu. Chnh v vy
lc lng qun i nh Mc thi k ny c ch trng c bit. Qun i c chia theo
nm khu vc a phng gi l Ng ph hay Ng qun: ng qun, Ty qun, Nam qun,
Bc qun v Trung qun. Ly kinh Thng Long lm trung tm, nh Mc t Trung qun,
cn bn trn quanh kinh l Hi Dng, Sn Ty, Sn Nam v Kinh Bc t bn qun cn
li ly tn theo phng v. Ngi ng u Ng ph (Ng quan) cng tc l tng ch huy
qun i nh Mc u do cc tc vng ti gii h Mc nh Khim vng Mc Knh in
m nhim v.v ng u mi Qun l mt vin T c, u giao cho cc i tng
tm phc xut chng m nhn nh L B Li T c Nam qun, Mc Ngc Lin T
c Ty qun v.v
Page 62
Lc Hoa Vin
Page 63
Lc Hoa Vin
n th nht mang k hiu LSb 2529, ngoi hnh cn chui v dt, cao 9cm dy 0,8cm. Trn
n pha bn tri khc 6 ch i chnh ng nin nguyt nht . Bn phi khc 2
dng ch lin nhau, dng ngoi m ch u, cn 5 ch: Hi hu s chi n . Dng
bn khc 4 ch Thng bo ty to du hnh vung kch thc 7,5x7,5cm, ch Trin
xp theo chiu dc 3 hng 6 ch. Nh vy nin i ca n c ghi r l nm i Chnh
th 5 (1534) i Mc ng Doanh. c ch Trin trn hnh du chng ti khng nh ch
u l ch honh , vn khc trn du l 6 ch Honh hi hu s chi n .
Nhng ch khc trn nm n cng gip cho vic c ch Trin c chnh xc v vic c
ch Trin cng gip cho vic tm ra ch b m v i chiu ch c chun xc. Tm dch l
n ca vin tng Hu s Honh Hi. (H. 27 a,b,c).
Theo sch Thin Nam d h tp phn Quan ch[70] chp v quan ch thi L c ghi Hu s
Honh Hi l mt s ca v Nghim Dng nm trong ph Ty Qun thuc bin ch qun i
Ng qun thi L. Hu s Honh Hi qu n ny li thuc qun i thi Mc. C th nh
Mc t chc v, s Ng qun ging nh nh L, song Hu s Honh Hi nu xp vo bin
Page 64
Lc Hoa Vin
ch ph Ty qun th li khng ph hp vi tn gi ca ca n.
Qu n th hai c k hiu LSb 2531, ngoi hnh cn chui v dt, cao 9cm v dy 0,7cm.
Nm n bn tri khc 6 ch Hn Cnh Lch nh nin nguyt nht . Bn phi dng
ngoi khc 6 ch Thanh ti t s chi n, dng bn cng khc 4 ch Thng bo ty to. Du
hnh vung c kch thc 7,7x7,7cm, ch Trin xp theo chiu dc 3 hng 6 ch. Sau khi
chn ha ch Trin v i chiu, chng ti khng nh y l 6 ch Thanh ti t s chi n
. (H. 28 a, h, c , d).
Cng theo sch Thin Nam d h tp[72] phn chp v quan ch c ghi T s Thanh Ti l
mt trong nm s ca V Tuyn Quang thuc ty Tuyn Quang l lc lng qun s a
phng thi L. T s Thanh Ti qu n ny thuc qun i thi Mc. i chiu vi sch
ghi v t chc qun i chnh quyn thi Mc, chng ti thy c ghi ty Tuyn Quang
nm trong h thng qun s a phng v v Tuyn Quang l mt trong cc v thuc
ty Tuyn Quang, nh Mc lp cc v s trc thuc cc ty cng ging nh thi L. Nh
vy T s Thanh Ti c th l mt trong cc s ca v Tuyn Quang do mt vin V y cng
Ph V y no ch huy.
Page 65
Lc Hoa Vin
Cng vi s liu thi Mc, hai qu n trn l nhng t liu cho ta thy lc lng qun i
nh Mc c hai loi n v cp S. Loi cp S nm trong bin ch cp V thuc lc lng
qun i Ng qun (Ng ph); loi cp S thuc lc lng qun s a phng c cp V
ty, chc nng v quyn hn ca cp s thuc Ng qun ln hn cp S ty. Vic
gii thiu qu n ng di y s gip thm c liu trong nghin cu vn ny.
Page 66
Lc Hoa Vin
Page 67
Lc Hoa Vin
Chng tch v hnh du trn vn bn Hn Nm thi Mc hin nay ng tic l khng cn,
ngoi tr trng hp loi hnh sc phong thn cn lu hnh du Kim Bo c nin i thi
Mc hai im di tch thuc ng bng Bc B. Ti n Quang Lng[73], x Thy Hi, Kin
Thy, Thi Bnh cn gi c nhiu o sc phong trong c cc sc ghi nin i nm
Minh c nguyn nin (1527) i Mc ng Dung, Qung Ha s nin (1540) i Mc ng
Doanh v Cnh Lch s nin (1548) i Mc Phc Nguyn. Trn dng ghi nin hiu ca cc
t sc trn c hnh du son vi 4 ch Trin Sc mnh chi bo .
Page 68
Lc Hoa Vin
Page 69
Lc Hoa Vin
Page 70
Lc Hoa Vin
Vic khng nh hon ton y c phi l nhng sc phong thi Mc hay khng i hi
chng ta phi a vo nhiu tiu ch, trong phi phn tch cht giy, dng knh xem xt
k hnh v rng my hoa vn trang tr, mu sc nh, kiu ch vit v b cc ch, li hnh
vn dng m t, mu mc v.v Nhng vn ny i hi phi c nhng chuyn gia ring
bit v hi ng thm nh xem xt trc tip vn bn. Nhng nm gn y xut hin khng
t cc sc phong gi, nn vic gii thiu cc sc phong thi Mc trn chng ti cng ch xin
dng li vic m t s b vn bn, cn vic khng nh bnh xt tnh chn ngy xin dnh
cho cc chuyn gia nghin cu sau ny.
Tr Li Vi Trch Dn
2. 08-07-2008, 10:50#22
phithiengia
I. Bi cnh lch s
Triu nh L Trung hng c c th ring khc cc vng triu trc l s hnh hnh t
chc ch nh Cha, tnh t Trnh Tng vi chc nguyn sy Tng quc chnh Thng
ph tc Bnh An vng. Trnh Tng thu tm quyn hnh bn cnh vua L, bt u cho
mt thi k mi m hu th gi l thi vua L - cha Trnh. T y tr i con ci cha Trnh
cng c quyn th tp, cng c lp lm Th t. Trnh Tng cho lp ph liu ring gm
c lc Phin tng ng vi h thng lc B v.v Ph cha ton quyn t quan, thu
thu, bt lnh, kim duyt, phong thng v.v vua L ch c mt trong cc dp l tit v tip
s gi m thi. Chnh v th m nhng chng tch n chng cn n ngy nay trn t liu,
hin vt v th tch vn bn ch yu l nhng chng tch ca nh cha, t mang du n ca
cc vua L, tr mt vi loi hnh nh sc phong v vn bn hnh chnh a phng.
Page 71
Lc Hoa Vin
Vic tn phong v phong tc v, chc v cao cp cho cc cha Trnh cng cc tung lnh
i thn h Trnh c chnh s ghi li v c coi l nhng s kin trng i. Phn
nhiu vic tn phong hoc phong trn u c ban km sch vng n vng hay sch bc n
bc.
Chng tch v T n Bnh An vng t ngy nay cn lu li trong cun sch Bnh An vng
lnh ch, n c coi l vn bn c nht trong kho th tch Vin Nghin cu Hn Nm, c
nin i nm Quang Hng th 22 (1599), vi hnh du son Bnh An vng t cn in r
dng ghi nin hiu.
Thi Hu L nhiu s kin lch s, trong c chi tit ghi v vic tn phong, phong, ban,
cp sch n cho cc cha Trnh c chnh s ghi li kh r: Nm 1623 tn phong vng
th t Thi ph Hip mu ng c cng thn tng Tit ch cc x thy b ch doanh
kim qun Bnh chng qun quc trng s Thanh Qun cng Trnh Trng lm Thi y
Thanh Quc cng Ma ng thng 11 sch phong Tit ch Thi y Thanh Quc cng Trnh
Trng lm Nguyn sy Thng quc chnh Thanh vng[74]. Ma ng thng 10 nm
1629 vua L li tn phong Thanh vng ln tc v cao hn ban km sch vng n bu.
Li kinh sch ghi rng: c sai quan mang ph tit, sch vng, n tc vng tn phong
[Trnh Trng] lm Hip mu cng thn i nguyn sy Thng quc chnh s ph Thanh
vng[75]. T n ny cng ging nh mu T n ca Trnh Tng.
Trnh Trng ln nm quyn bt u cho mt thi k lch s ni chin Trnh - Nguyn, cha
Trnh ng Ngoi v h Nguyn ng Trong. Giai on ny Trnh Trng thnh cng trong
ngoi giao vi nh Minh t ch ch phong tc An Nam thng s cho cc vua L Trung
hng, n y h chu phong cho L Thn Tng lm An Nam Quc vng. S c ghi:
Bnh Tut nm th 4 (1646) vua Minh sai bn Hn Lm Phan K mang sc th co mnh
v n bc trng vng sang nc ta phong cho Thi Thng hong lm An Nam Quc
vng[76]. n thng 10 nm 1651 nh Minh li sai quan mang sc v n sang nc ta
phong Thanh vng Trnh Trng lm Ph quc vng.
Ngay khi Trnh Tc ng nhim ngi cha vn c vua L tn tn phong thm na. Vo
nm 1659 nh vua sai c tin Kim t Vinh lc i phu Nguyn Hu Quyn cm ph tit
mang sch vng n bu tn tn [Trnh Tc] lm Dc vn Tn tr Cng thn i nguyn sy
chng quc chnh Thng s Ty vng.
Vua L cha Trnh rt ch trng trong vic phong chc tc cho cc vng cng h Trnh v
bao gi cng i km vic phong sch n. Nh nm 1632 thi Trnh Trng Sai bn L b
Thng th Thiu y Lan Qun cng Nguyn Thc cm ph tit mang sch vng n bc
Page 72
Lc Hoa Vin
phong T tip qun dinh Thi ph Sng Qun cng Trnh Kiu lm Khm sai tit ch cc x
thy b ch dinh kim Tng ni ngoi Bnh chng qun quc trng s ph chng quc
chnh Thi y Sng Quc cng, m ph gi l ph Hng Uy. Li chia sai quan cm ph tit
mang sch bc v n phong Hip ngha dinh Thi y Trung Qun cng Trnh Vn lm Trung
Nhc cng, phong Ph Ngha dinh Thi y Dng Qun cng Trnh Khi lm Dng L
cng[78].
Nhng tng lnh cao cp l cng hu ngi h Trnh khi m Dinh qun u c ban cp
n cho Dinh . Nh T c Ninh Qun cng Trnh Ton nm t Mi 1655 c cng nh
gic c phong chc Thiu bo, c m dinh gi l T dc ni qun v c ban n T
dc ni qun tng n. Nm Bnh Thn 1656 phong Th t ca Ty nh vng l Trnh Cn
lm Ph tng Thi bo Ph Qun cng, m dinh gi l T Quc dinh c ban n T
Quc tng qun n. Em Trnh Cn l Trnh ng c phong l Thiu ph V Qun cng,
m dinh gi l Trung Khung qun dinh cng c ban n Trung Khung tng qun n.
Ring Trnh Cn n nm Canh T 1660 c phong lm Khm sai tit ch cc x thy b
ch dinh kim Tng chnh binh Thi y Nghi Quc cng, c m ph gi l ph L Quc
c ban sch vng n bc. n nm Gip Dn 1674 Trnh Cn c vua L Gia Tng sai
i thn Phm Cng Tr mang sch vng n bu tn phong lm Nguyn sy in quc
chnh nh Nam vng. n c khc 4 ch nh nam vng t vi quy thc nh T n ca
Bnh An vng Trnh Tng.
Nhng tng lnh cao cp khng mang h Trnh nhng c cng lao nh gic cng c vua
L cha Trnh phong chc, cho m dinh v ban cp n tn. Nm K Hi 1659 xt cng thng
trn phong c sut o Quang Nhiu lm Ph tng Thiu y, cho m dinh gi l T dinh
qun v ban n T dinh tng qun n. Nm Tn Su 1661 xt cng dp gic chim li t
c ca L Th Hin thng ln lm Ph tng Thiu y, cho m dinh gi l T trung qun
ban n T trung tng qun n.
Vic phong chc tc cho cc tng lnh quan li khc cng i km vi vic ban n chuyn
giao nhn n tn. Nm 1661 xt cng trng phong Hong Ngha Giao lm Ph tng T
c, Trn Vn Tuyn lm Ng s i ph Ng s, Phan Kim Ton lm Li b Hu Th
lang, L S Trit lm H b T Th lang v.v Nm 1663 ly Nguyn Cng Bch lm Tham
chnh x Kinh Bc, Nguyn Danh Thc lm Cp s trung Hnh khoa, L Cng Triu lm
Gim st Ng s o Thanh Hoa, c ng tri inh Vn T lm Tng binh x Yn
Qung v.v
Vic t, chuyn, hon thin t chc quan li cp trung ng c chnh quyn L - Trnh
ch trng nh vic hon thin t chc lnh o h thng lc B vo nm Gip Thn 1664
cho t s Thng th lc B. Ly Tham tng Phm Cng Tr lm Thng th b Li,
Bi tng Trn Hp Tuyn lm Thng th b H, Nguyn Nng Thin lm Thng th b L,
V Duy Ch lm Thng th b Binh, Phan Kin Ton lm Thng th b Hnh, ly Hu Th
lang L b L Hiu lm Thng th b Cng. Cc chc Thng th trn u c ban cp
n b, vn khc trn n l (M) b ng chi n. n ny vn theo mu c v.v Di chc
Thng th l chc T, Hu Th lang, Lang trung, Vin ngoi lang v.v cng c t theo
quy nh.
u thi Trung hng vic phong chc t quan c coi l khng k, cho n nm 1726 ch
Page 73
Lc Hoa Vin
T chc qun i thi L Trung hng vn m phng theo binh ch qun i thi L s. Cp
Qun l cp cao nht gm nm Qun (ng qun, Ty qun, Nam quan, Bc qun v Trung
qun). Mi Qun u do mt tng lnh cao cp ng u v thng l ngi h Trnh. Di
na th c cc cp Doanh, V, S ri n C, i v.v Vic phong chc t tng cng c
s sch ghi li, nh nm Gip Thn 1664 t quan chng v Th Ng ph, cho Thi ph
Trnh Trng lm Trung qun c ph T c Chng ph s. Thi ph Trnh ng
lm ng qun c ph T c Chng ph s. Thiu y Trnh Kiu lm Nam qun
c ph T c Th ph s. Thiu y L Th Hin lm Ty qun c ph T
c Th ph s. Thiu ph Trnh c lm Bc qun c ph T c Th ph s. Cc
chc ny u c ban cp n tn dng trong vic qun.
Vic kim nhim chc v thi L Trung hng cng c nh Dng Qun cng o Quang
Nhiu tri th my i vua gi cc chc Trn th x Ngh An, kim trn chu B Chnh,
Thng sut quan T Khung qun doanh ph tng, Thiu y - mt lc gi my loi n tn
khc nhau v.v
Tr Li Vi Trch Dn
3. 19-07-2008, 16:16#23
phithiengia
Page 74
Lc Hoa Vin
. Hin vt n chng
Hin nay s hin vt n thi L Trung hng m chng ti trc tip xem xt in chp li cn
qu t. Ngoi tr vi qu n ng cp ph, huyn c nin i r rng, cn s t n g khng
ghi nin i v thuc lnh vc tn gio.
Page 75
Lc Hoa Vin
Mt du hnh vung, kch thc 8x8cm, vin ngoi c 0,8cm bn trong l 4 ch Trin
khc theo khun ch vung. l 4 ch Thin Trng ph n. Bn ch Trin trong du
trng vi bn ch khc bn phi mt nm n. y l n ca vin Tri ph ng u ph
Thin Trng thuc o Sn Nam u thi L Trung hng[79]. Dng ch bn tri mt nm
n ghi r n c to c vo nm Vnh T th 10 (1628) i L Thn Tng (H. 34
a,b,c).
Mt trn n pha bn phi dng ngoi ch khc m ht khng c c, dng trong khc
4 ch Thng bo ty to . Ty Thng bo to c ra qu n ny. Ty thng bo c
t thi L s, nh Mc ln nm chnh quyn cng lp ty Thng bo duy tr nh thi L s,
y l ni to c vt dng kim loi dng vi tnh cht quan trng nh n tn. n khi nh
L Trung hng nh tan qun Mc, chim li Thng Long th cho t chc li ty Thng bo
nh c.
Page 76
Lc Hoa Vin
Mt du hnh vung kch thc 6,5x6,5cm, vin ngoi c 0,5cm, 4 ch Trin khc vung
vc r nt, l 4 ch Bnh Nguyn chu n . y l n ca vin Tri chu chu Bnh
Nguyn[80]. (H. 35 a,b,c,d).
Page 77
Lc Hoa Vin
- n th hai, nm cm rng, thp khc ch thng, trn n khc ha tit, ton thn qut
sn ta. n v mt du hnh vung c kch thc 8,7x8,7cm, vin ngoi dy 1,8cm, trong
du l 4 ch Trin Trn Hng o n :
Page 78
Lc Hoa Vin
Page 79
Lc Hoa Vin
Page 80
Lc Hoa Vin
Page 81
Lc Hoa Vin
l chc Lang trung c hai Vin ngoi lang ph t. n Chng thu m thu chi n ny l n tn
ca mt chc quan nh chuyn thu thu thc go cc a phng, n nm trong h thng
n tn thu t thu, thu mua cc sn vt ca chi Thanh li ty trn. y l n du duy nht
v lnh vc thu kha m chng ti su tm c, xin c gii thiu b sung cho s hin
vt n tn thi L Trung hng. (H. 43)
Tr Li Vi Trch Dn
4. 24-07-2008, 10:50#24
phithiengia
2. Hnh du trn vn bn Hn Nm
Page 82
Lc Hoa Vin
Thi gian ca vn bn ny nm trong thi k cui ca chin tranh Nam - Bc triu, c nin
hiu nh L v chc Tng trn tng qun. Gi li lch s th chc Tng trn qun lnh khu
vc Trung B v Nam Trung B lc l chc Tng trn Thun - Qung. Vin Tng trn ny
chnh l nhn vt lch s Nguyn Hong. Nguyn Hong khi 21 tui cha l Nguyn Kim mt
c tp phong tc H Kh hu. Sau i L Trang Tng c tn phong tc oan
Qun cng. Thng 10 nm Mu Ng (1558) ch mu lnh nn, Nguyn Hong c lm Tit
ch vo Trn th Thun Ha[85]. Thng Ging nm Canh Ng (1570) Nguyn Hong c
phong lm Tng trn kim lnh hai x Thun Ha - Qung Nam[86]. Chnh s ghi v ng
v v dn chng, thu dng ho kit, gim nh t thu, rt c lng ngi. Ngi by gi
gi ng l cha Tin v oan Quc cng l ngi c uy lc, cai tr hn 40 nm, chnh s
khoan ha, vic g cng ch ban n hu cho dn, rn e qun mnh, ngn cm hung bo,
dn u tin phc, cng ngoi khng phi ng, hng nm np t thu v triu, l ch da
ca triu nh[87].
Khi c phong l Tng trn Thun - Qung, Nguyn Hong nhn n Tng trn tng
qun chi n. iu ny ni r chc ca ng l Tng trn tng qun ch khng phi ch l
chc Tng trn thi. Thi k chin tranh u Trung hng tt c cc chc ng u chnh
quyn a phng u do cc tng ti m nhim, nguyn tc ny cn duy tr mi n ch
qun qun v sau.
Page 83
Lc Hoa Vin
Page 84
Lc Hoa Vin
Cun sch mng Bnh An vng lnh ch c k hiu VHv.2489 hin nm trong kho sch ca
Vin Nghin cu Hn Nm m Thc s Nguyn Hu Mi - cn b phng Bo qun a cho ti
vi li khng nh: y l vn bn Hn Nm c nht trong s th tch kho sch ny. Vn
bn ng thnh sch gm 4 trang, kh 34x21cm, ch Hn chp tay theo th Khi th, vit
trn giy bn c. ng mp giy b rch m c bi dn li. Hai trang u vi 19
dng ch Hn k c dng cui trang nht b m. Ni dung l Lnh ch ca Nguyn
soi Tng quc chnh Thng ph Bnh An vng Trnh Tng chun cp cho x V Lit,
huyn Thanh Chng (Ngh An) 21 ngi c min phu phen tp dch, trng nom gi
gn v th cng ngi n th thn Thin i Long vng bn x, sau cng l tn h
ca 21 ngi ghi cui trang nht v trang th hai.
Trang th 3 l dng ghi nin hiu vi 12 ch Hn Quang Hng nh thp nh nin ng nguyt
nh thp tht nht. Di ch Quang Hng l hnh mt du son hnh vung c kch thc
4,8x4,8cm. Bn ch Trin trong du c nt khc vung vc. Mi ch c nt un khun theo
hnh vung, l 4 ch Bnh An vng t . y l du T n ca Bnh An vng Trnh
Tng c ng trn bn Lnh ch ghi nin i ngy 27 thng 5 nm Quang Hng th 22
(1599). Gia trang 2 v trang 3 cn c mt hnh du Bnh An vng t na ng ch gip
lai phn di sch. iu ny chng t bn Lnh ch ny c lm nhiu trang giy, khc
vi sc phong l loi vn bn c lm bng mt t giy kh rng.
Trang th t ta thy r hai ch Lnh ch rt to dnh lin nhau phn trn gia trang giy.
Thc ra y cng l mt hnh du, loi du ny vi chc nng l nh du phn bit i vi
cc loi hnh vn bn hnh chnh khc nhau nh Lnh ch, Lnh d, Truyn, Sai v.v Hai
ch Lnh ch c khc trn mt n vi t dng ch Khi, cc nt rt m v ln, du
khng c khung vin ngoi, do khi ng xung giy s cho ra i hai ch Lnh ch rt
ln. vn bn ny du Lnh ch c kch thc 7,3x7,8cm du c mu mc en m. Vi
chc nng ring bit nh vy nn chng ti khng xp loi du ny vo trong nhng loi
hnh n chng nh k, Kim k, Tn k v.v (H. 45)
Ni dung bn Lnh ch xem qua cng khng thy c g c bit, nhng y chng ti
mun ni ti ngha ca hnh du. Theo in ch ca cc triu i trc L Th Tng th ch
c Hong mi c dng Bo, T ng trn cc Chiu vn, Sc phong, d, ch. y
cha Trnh Tng c dng T n ng ln bn Lnh ch ca mnh ban xung, vic ny
mang mt ngha lch s quan trng trong lch s phong kin Vit Nam. Bt u cho mt
thi k thng tr mi ca triu nh thi L Trung hng: tn ti c vua v cha m thc
trng quyn hnh nm trong tay nh cha.
Page 85
Lc Hoa Vin
Cng phi k n Trnh Tng - ngi m u cho giai on phong kin mi Vit Nam t
cui th k XVI n cui th k XVIII qua s nghip v nhng chiu lnh trc bn Lnh ch
nm 1599 ca ng. Trnh Tng sinh nm 1550, l con Thi s Lc Quc cng Trnh Kim v
b Ngc Bo[89] qu lng Sc Sn, Vnh Lc, Thanh Ha. Nm 1570 Trnh Kim cht, qua
bao thng trm, Trnh Tng c vua L sc phong lm Trng Qun cng Tit ch Thy b
ch doanh, sau li gia thm chc T tng Tit ch Trng Quc cng. Nm 1572, ni b
lc c, Trnh Tng cng b ti lp Hong t Duy m ln ngi vua - tc vua L Th Tng
sau ny. Trnh Tng gip vua L ban ra chiu mnh ng n trong thi k chin tranh
L - Mc m chnh s cn ghi li. 1. Ngi dn no b nn binh la m khng c hng sn
u tha tp dch. 2. Dn ngho xiu dt cho v bn qun, tha cho thu dch[90]
Sau khi dn tn qun Mc ln min thng du, nm 1595 Trnh Tng vo Thng Long tin
hnh t chc b my chnh quyn theo m hnh vng triu c nh L vi y cc ban
b.
Page 86
Lc Hoa Vin
Thng 4 nm K Hi (1599) vua L tn phong Trnh Tng lm nguyn soi Tng quc
chnh Thng ph Bnh An vng, ban cho sch vng n bu cng rung t phong p. T
n Bnh An vng t c ra i trong thi gian ny, dng ng trn nhng bn Lnh
ch, Lnh d m Trnh Tng ban xung. Trnh Tng c cng ln gip vua L ginh li chnh
quyn, gi yn x hi vi mt s chnh sch tin b hp lng dn. Vic m khoa thi Hi v
thi nh t khoa Canh Thn (1580) n khoa Qu Hi (1623) mang ngha tch cc. Hng
trm tin s ca hng chc khoa thi l nhng cnh tay c lc gp phn khng nh trong
cng cuc Trung hng ca tp on L - Trnh. Tiu biu nh Ng s i ng s Nguyn
Vn Giai Tin s xut thn khoa Canh Thn (1580), Hu Th lang b H Nguyn ng
Tin s khoa Nhm Dn (1602) v.v
Khi c phong l Bnh An vng, Trnh Tng ban hnh nhiu Lnh ch nhiu lnh vc
vi ngha khc nhau. T nhng vic i s trong qun i nh bn Lnh ch ngy 6 thng
8 nm 1599 v vic thng chc v cp bc cho cc n v qun i cp qun, doanh, n
vic bnh thng nh bn Lnh ch ban cho x V Lit, huyn Thanh Chng m chng ti
trnh by. Lnh ch no cng c hnh du Bnh An vng t ng trn dng ghi nin
hiu. Bn Lnh ch ban cho x V Lit - Thanh Chng tuy ni dung khng c g c bit
nhng v ngha v gi tr vn ha i vi chng ta ngy nay th li khng nh. Ngoi vic
khng nh gi tr y l mt vn bn Hn Nm c nin i xa nht trong s th tch ti
liu Vin Nghin cu Hn Nm, n cn th hin gi tr lch s cao trong vic nghin cu,
nh gi v s kin v nhn vt trong lch s phong kin Vit Nam giai on u thi L
Trung hng. Bn Lnh ch c hnh du Bnh An vng t l ci mc nh du s kin thi
gian Trnh Tng c phong l Bnh An vng trc thi gian m bn Lnh ch ra i hn 1
thng. K t y bt u mt thi k mi trong th ch qun ch phong kin Vit Nam:
Thi k vua L - cha Trnh, t y tr i con ci cha Trnh cng c quyn th tp,
cng c lp lm Th t.
phithiengia
Page 87
Lc Hoa Vin
28-09-2006
Bi gi
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
Pha trn bn tri cnh dng nin hiu c hnh du 2 ch i t Lnh ch c kch thc
ln, c v kiu ch du ny ging nh du ch Lnh ch vn bn ca cha Trnh Tng.
iu khc bit l du ch Lnh ch ny li in trang c dng ghi nin hiu, cn du ch
Lnh ch trong Bnh An vng lnh ch li in ring trang cui cng (tr.4) khc trang ghi
nin hiu (tr.3). Cc bn Lnh ch, Lnh d m chng ti su tp sau ny u c du ch
Lnh ch hoc Lnh d, v tr in ging nh bn lnh ch ca Thanh vng Trnh Trng, tc
l khc bn ca Bnh An vng Trnh Tng.
c tip chnh s ta li thy Trnh Trng cng nh mt s cha Trnh sau khi ln ngi cha
cn c tn phong mt ln na ngi v cao nht; v nh vy h c nhn v s
dng hai loi T n khc nhau. Sch s ghi: Ma ng thng 10 [Vua L] c sai quan
mang ph tit, sch vng, n tc vng n phong [Trnh Trng] lm Hip mu cng thn
i nguyn sy Thng quc chnh s ph Thanh vng[91]. R rng sau T n Thanh
vng t trn, khi c tn phong l Thanh vng, Trnh Trng c nhn n qu mi c
khc ch Thanh vng ch khng dng ch Thanh vng na. Tuy nhin hin
nay chng ti khng su tm c chng tch ca T n ny, v vic gii thiu du T n
ca Ty vng Trnh Tc di y s l gii cho vn ny (H. 46).
Ging nh Lnh ch ca cha Trnh Tng, nhng Lnh ch, Lnh d ny c ng thnh
quyn mng hai hoc ba t, ch khng phi l mt vn bn c kch thc ln nh sc
phong. Thc t su tm in chp c nhng Lnh ch, Lnh d khng cn trn vn m ch gi
Page 88
Lc Hoa Vin
c t cui c ghi nin i v hnh du. ng thi phm vi nghin cu con du ca chng
ti ch ch yu tp trung vo vic phn tch trang c dng ghi nin i v lu hnh du, bn
cnh c tham kho thm nhng vn bn v t liu lin quan. Cho nn nhng trang mt,
rch ngoi trang c hnh du v nin i cng khng gy nh hng nhiu.
Page 89
Lc Hoa Vin
Vn bn th nht l Lnh d ca Ty vng Trnh Tc. Dng ghi nin hiu c 9 ch Vnh Tr
ng nin cu nguyt thp nh nht (Ngy 12 thng 9 nm Vnh Tr th 5
[1680] ). Mt du hnh vung ng dng nin hiu t ch th 2 n ch th 5, mt du
hnh vung na pha di bn phi ch gip hai trang giy[93]. Hai du ny c hnh thc
v ni dung s lng Trin vn ging nhau. 12 ch Trin trong du xp theo 3 hng, mi
hng 4 ch, nt khc xp lin kh c hn du Bnh An vng t ca Trnh Tng. l 12
ch Thng s thi ph c cng minh thnh ty vng chi t (T
n ca Thng s thi ph c cng minh thnh Ty vng). Pha trn bn tri cnh du
dng nin hiu c mt hnh du vi hai ch Lnh d kh ln ging nh hai i t vit
lin nhau theo kiu ch Khi. y cng chnh l mt hnh du gi l du Lnh d chuyn
dng ng trn nhng bn Lnh d ca cha phn bit vi nhng bn Lnh ch v vn
bn hnh chnh khc.
Page 90
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
6. 24-07-2008, 11:24#26
phithiengia
Page 91
Lc Hoa Vin
Tip theo xin gii thiu hnh du trn Lnh ch ca cha Trnh Cng c dng ghi nin hiu
vi 10 ch Hn Vnh Thnh ng nin thp nh nguyt thp ng nht
(Ngy 15 thng 12 nm Vnh Thnh th 5 (1709). Ch Vnh b rch phn u. Du hnh
vung ng trn ch Thnh ng nin. Du c 4 ch Trin xp theo 2 hng khun nt ch
xp gn lin nhau khng cch. l 4 ch An vng t (T n ca An
vng). Cnh dng nin i pha bn tri c hnh du hai ch Lnh ch . Hnh thc v
tnh cht ca du Lnh ch ny cng ging nh bn Lnh ch ca cc cha Trnh gii
thiu, ring v tr du ng trn vn bn th khc v tr ng du bn Lnh ch ca Trnh
Tng.
Page 92
Lc Hoa Vin
Sau lnh ch v hnh du ca Trnh Cng l Lnh ch c dng nin i ghi Vnh Khnh nh
nin thp nh nguyt s nh nht . Trn dng nin i c in hnh mt du
vung c hnh thc kch thc tng t nh du T n ca cha Trnh Cng. Nhng ch
Trin trong du c t dng khc; bn ch Trin trong du ny l Uy Nam vng t
(T n ca Uy Nam vng). Mt du hnh hai ch Lnh ch cng nm pha bn tri
dng ghi nin i, n cng chng minh rng vn bn Hn Nm ny l mt bn Lnh ch v
y l trang cui ca Lnh ch. Dng nin i ghi r l vn bn c lm vo ngy 2 thng
12 nm Vnh Khnh th 2 (1780).
Page 93
Lc Hoa Vin
Lnh ch tip theo cng thuc loi hnh vn bn ging nh cc bn lnh ch trn v hnh
thc, tnh cht v ni dung; ring nin i vn bn v hnh du c khc bit. Dng nin i
c 9 ch Cnh Hng tam nin t nguyt s ng nht (Ngy 5 thng 4
nm Cnh Hng th 3 [1742]).
Page 94
Lc Hoa Vin
Du hnh vung in trn dng ghi nin hiu c kch thc, hnh thc v s lng ch Trin
trong du khc vi du T n ca cc cha Trnh khc. 6 ch Trin trong du xp theo 3
hng, mi hng 2 ch l 6 ch Thng s Minh vng chi t (T n ca
Thng s Minh vng).
Mt du hnh hai ch Lnh ch cnh dng nin i, c hnh thc tnh cht ging nh du ch
Lnh ch ca cc vn bn gii thiu trc.
Page 95
Lc Hoa Vin
vng Trnh Tc v khc vi T n ca cc cha Trnh khc. ng thi gian ny Thi thng
vng Trnh Giang vn cn tn ti, x hi khng n nh phi chng cng tc ng n vic
thay i xng vng, dng T n ca Trnh Doanh (?) Hnh du T n ny thm mt t
liu cho vic nghin cu T n ca cc cha Trnh. (H. 50)
Tip theo xin c gii thiu trang cui ca bn Lnh ch cng c nin hiu Cnh Hng
nhng c du T n ca mt v cha khc. Vn bn tuy c nhng ch Hn v hnh du
cn rt r. Dng ghi nin i c 12 ch l Cnh Hng nh thp bt nin thp nguyt nh thp
nh nht (Ngy 22 thng 10 nm Cnh Hng th 28 [1768]). Mt
hnh du vung ng di ch Cnh Hng, du c hnh thc kch thc, s lng v b
cc ch Trin ging nh hnh du ca Bnh An vng Trnh Tng, Thanh vng Trnh
Trng, An vng Trnh Cng v Uy Nam vng Trnh Giang. Bn ch Trin trong du l
Tnh vng t (T n ca Tnh vng).
Cnh bn tri dng nin hiu l hnh du hai ch Lnh ch c hnh thc, t dng ging
nh du ch Lnh ch ca cc vn bn nu.
Page 96
Lc Hoa Vin
Hnh du cui cng in trn Lnh ch c gii thiu di y c in trn dng ghi nin hiu
ch Hn c 12 ch: Cnh Hng t thp lc nin bt nguyt s t nht
(Ngy 4 thng 2 nm Cnh Hng th 46 [1785]).
S thng oan vng y tc cha Trnh Tng. Trnh Tng cn c tn l Trnh Khi, l
con ca Trnh Sm. Nm Tn Su (1781) kiu binh Tam ph ni lon ph Trnh Cn rc
Trnh Tng ln ngi vng lm Nguyn soi Tng quc chnh oan Nam vng. y l thi
k kinh thnh Thng Long ri lon, nhng cng tc hnh chnh vn c duy tr, mt s vn
Page 97
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
7. 24-07-2008, 12:46#27
Page 98
Lc Hoa Vin
phithiengia
Du tch ca cha Trnh Sm cn khc in trn ma nhai ng Tuyt Sn, cha Hng, H
Ty. Cui bi th ng Tuyt sn hu hng Trnh Sm cho khc hai hnh du xp theo chiu
dc. Du hnh vung khng khc ha tit. Du trn ln hn mt cht khc 2 ch Ng bt
, du di nh hn khc ch Vn c thanh h . Bi th ny c nhiu nh
nghin cu cng b v khng nh y l bt tch ca cha Trnh Sm. ng l v cha hay
ch thng du ngon cc danh thng ca t nc v lu li bt tch. Hai hnh du trn
cng khng nh r thm bi th c khc ng Tuyt Sn ny l ca Trnh Sm. (H. 53
a, b).
Page 99
Lc Hoa Vin
Page 100
Lc Hoa Vin
Page 101
Lc Hoa Vin
Page 102
Lc Hoa Vin
Page 103
Lc Hoa Vin
Trn sc phong thi L Trung hng ch duy nht c mt loi du, l du Kim Bo Sc
mnh chi bo c lm t thi L s, m cc vua thi L Trung hng sau ny vn s dng
ng trn sc phong theo quy nh ca cc bc tin . Du hnh vung kch thc
11x11cm, 4 ch Trin trong du l Sc mnh chi bo , du ng trn ch th hai
dng ghi nin i.
n chng khng ch in hnh trn t liu giy, la m cn lu tch trn cc t liu hin vt
nh bia , ma nhai. Ngoi hnh du ca Trnh Sm ng Tuyt Sn, trn hnh tm bia
Th bt ng t hin cn nm x Phng Trin huyn Gia Bnh tnh Bc Ninh ni bt mt
hnh du vung vi bn ch Trin Ng tin chi bo khc di dng chnh vn c
nin i thi Cnh Hng (khng ghi r nm no). y l mt trong 6 bo n c lm ra t
thi L Thi Tng nm Thiu Bnh th 2 (1435), m mi sau ny n i L Cnh Hng vn
c dng lm biu tng khc trn tm bia ny. (H. 64)
Page 104
Lc Hoa Vin
Page 105
Lc Hoa Vin
Page 106
Lc Hoa Vin
Vn bn cui cng c gii thiu trong chng ny c nin i cui i L Cnh Hng. y
l mt vn bn gc c du son m chng ti chp t nguyn bn. Vn bn ny cn
kh nguyn vn, ch Hn vit Chn rt p, ngoi dng u, phn chnh vn c 3 dng.
Dng nin i c 11 ch l Cnh Hng t thp nht nin tam nguyt thp cu nht
. Khng nh vn bn c vit ngy 19 thng 3 nm Cnh Hng th 11
(1780).
Page 107
Lc Hoa Vin
Xut x vn bn c lin quan n La Sn phu t Nguyn Thip, nguyn l Tri huyn huyn
Thanh Chng, Ngh An, lc ny c co quan v n, nhng ting tm vn c nh
cha bit n. Tnh vng Trnh Sm truyn cho Trn th Ngh An V T Cn a c
vo kinh, V T Cn mi vit mt bc th mi Nguyn Thip. Vn bn ny chnh l bc th
ca Cn Lnh hu V T Cn vit nm 1780. Ni dung tm lc l Cn Lnh hu tm quyn
Trn th Ngh An x vng li sai (ca cha) mi cu Tri huyn Thanh Chng ln kinh, khi
i qua n Sa Nam cng bn v cp pht kinh ph ri cho trn binh i h v.
iu quan trng y l du son in trn dng ghi nin hiu. Du hnh vung kch thc
8x8cm. Tm ch Trin trong du xp theo 2 hng l 8 ch Trn th Ngh An a phng chi
n . n ca chc Trn th a phng Ngh An.
Page 108
Lc Hoa Vin
phithiengia
CHNG III
. c im lch s
Tuy ngn ngi nhng giai on Ty Sn li nhiu s kin lch s trng i m nhng
hin vt n chng v hnh du n trn vn bn Hn Nm cn lu li n ngy nay l
nhng minh chng r nt v sng ng.
Ngay t thi k u khi ngha nhng ngi lnh o Ty Sn nu cao khu hiu Phng
thin pht bo Nguyn Phc quyt tm lt chnh quyn cha Nguyn Phc Thun.
th hin r tinh thn ca khu hiu trn, h cho lm mt qu n g khc 7 ch Hn
Phng thin pht bo nguyn phc dng ng trn cc bn hiu triu, co th,
t gi i v ng trn cc t qun lnh. Con du ny c dng kh lu, c trong thi
gian qun Ty Sn nh min Bc tiu dit qun Trnh, Nguyn Hu dng ng trn cc
bn cng vn qun lnh. T liu ny c Bi Dng Lch ghi li trong Ngh An k:
Duy qun lnh ca Ty Sn th dng ring du Phng thin pht bo Nguyn Phc[100].
Page 109
Lc Hoa Vin
Ma xun nm Bnh Thn 1776 Nguyn Nhc chuyn qun ng bn doanh cha Thp
Thp pha Bc thnh Bn[101] ri cho p li thnh ny v xng l Thin vng, phong
Nguyn L lm Thiu ph v Nguyn Hu lm ph chnh. Ti y Nguyn Nhc cho c
n vng ln, nhng c c l b st, phi ba ln mi hon thnh[102].
Cng nh cc vua cha phong kin Vit Nam trc Ty Sn, khi ln ngi, t hoc i nin
hiu, h thng cho c nhng qu n ln bng vng s dng vi ngha quc gia trng
i, dng ng trn cc bn chiu, ch, d, ch co, sc phong. y Nguyn Nhc cng
lm nh vy. Nghin cu n chng thi Ty Sn vi nhng qu n ln cn chng tch ti
ngy nay nh n Qung vn chi bo dng ng trn cc o chiu Sc mnh chi bo v
Tin nhu chi bo dng ng trn cc o sc phong v Triu ng chi n ng trn t
truyn. Chng ti thy cc n du Sc mnh chi bo, Tin nhu chi bo v Triu ng chi
n u c nin i sau thi Thi c. V li kh nhiu vn bn ch Hn ghi r Nguyn Hu
khi cn l Chnh Bnh vng dng nin hiu Thi c u c ng du Qung vn chi
bo Do vic khng nh n du Qung vn chi bo c lm ra t nm 1776 l c c
s. Qu n ny bui u lm ra khi vng triu ty Sn cn qu non tr v qu t n du,
nn vi tc dng a nng Qung vn chi bo cn c ng trn nhiu loi hnh vn bn
khc nhau nh nhng bc th quan trng s c trnh by di y.
Sau chin thng Ph Xun, Nguyn Hu tha thng tin nh Bc H, chim thnh Thng
Long. Nguyn Nhc ra Bc phong Nguyn Hu lm Bc Bnh vng trn gi t Ph Xun
(Hu) tr ra Bc v phong cho Nguyn L lm ng nh vng trn gi t Gia nh.
Nguyn Nhc t xng l Trung ng Hong cai qun t Nng n gip Gia nh.
Page 110
Lc Hoa Vin
Cui nm 1788 Nguyn Hu ln ngi Hong , t nin hiu Quang Trung v ct i qun
nh gic Thanh, ch mt trn tiu dit 20 vn qun Thanh. Qun lnh nghim minh gip
cho chin dch thnh cng, phi chng c s ng gp ca cc ph tit, h ph v n tn
tng lnh - nhng biu tng ca php quyn qun lnh Ty Sn lc .
Nm 1789 Ng Th Nhm c giao thm chc T lnh. ng cng Phan Huy ch son tho
cng vn th t giao thip vi nh Thanh, nm 1790 ng c thng Binh b Thng th,
v nm 1791 thng Th lang i hc s.
Page 111
Lc Hoa Vin
trn ph chng in trn dng nin hiu ghi Thi c nm th 11, s trnh by di y l
c liu minh chng cho vic nh Ty Sn ban cp n tn song song vi vic b nhim chc
quan cp chnh quyn a phng giai on u. Xy dng v cng c chnh quyn a
phng cp ph, huyn, nm 1788 Nguyn Hu mi t chc quan cp huyn vi hai
chc v l T qun l v Hu qun l. Chng ti tm c mt qu n ng cp huyn
triu Quang Trung huyn M Linh, Vnh Phc. Ngoi gi tr l hin vt n chng n cn
chng minh thm cho vic k hy ch Bnh thi Ty Sn.
Quan ch thi Ty Sn, c vn quan v v quan khng c b chnh s no ghi trn vn, ch
thy ri rc trong cc sch d s, tp k nh: Tam cng, Tam thiu, i Trung t, i T
m, i T khng, i T hi, i T l, Thi y, Ng y, i Tng qun, i Tng l, i
h, i c, c, Ni hu, H gi, Kim im, Ch huy s, ty, y, Trung y,
V y, Qun qun, Tham c, Tham lnh, Trung th snh, Trung th lnh, Phng chnh, Th
trung i hc s, Hip bin i hc s, Th trung Ng s, lc B Thng th, T Hu ng
ngh, T Hu Phng ngh, Th lang, T v, Hn lm, cc chc danh khc cn nhiu, khng
th k ht ra c[112]. Ghi chp v quy ch thi Ty Sn tuy tn mn, nhng cng cho
ta thy c t chc chnh quyn v qun i giai on ny kh hon chnh.
T chc chnh quyn v qun i thi Ty Sn song song vi vic phong chc, cp l vic
ban cp n tn cho quan li v tng lnh, c bao nhiu chc v th c by nhiu n tn,
thm ch s n tn cn nhiu hn v c nhiu chc v cn phi thm kim n nh i km vi
n ln. L thuyt l nh vy, nhng thc trng n du thi Ty Sn cn li cho n ngy
nay th qu t i, qu kh khn cho vic dng li c mt h thng n chng thi . Tuy
nhin nhng qu n v hnh du trn vn bn Hn Nm, trn vn khc Hn Nm m chng
ti s trnh by t nhiu cng khc ha li khng ch n chng thi Ty Sn m gn nh
mt phn bc tranh lch s, x hi giai on ny.
Page 112
Lc Hoa Vin
Nm Canh Tut 1790 - nin hiu Quang Trung th 3, Quang Trung lnh cho Thi t Nguyn
Quang Ton tun tra Bc Thnh kim tra s sch v dn tnh[115]. Mt bn lnh ch gi cho
cc x huyn Thanh Tr ph Thng Tn x Sn Nam thng c ng du ln Hong thi
t chi bo trn dng nin hiu Quang Trung th 3 c trnh by trong mc II l c liu
quan trng gip cho vic nghin cu tnh hnh kinh t nng nghip thi Quang Trung.
Tr Li Vi Trch Dn
9. 28-07-2008, 10:21#29
phithiengia
Giai on trc triu Quang Trung l triu Thi c m Nguyn Nhc l Hong tnh t
1778 v trc khi Nguyn Nhc mi xng l Thin vng (1776). Xp nin biu lch s
thi Ty Sn ta s thy triu Thi c tn ti song song vi triu L Chiu Thng nh L
Bc H. Ring giai on na cui v cui th tn ti song song vi triu Quang Trung v
Cnh Thnh.
Page 113
Lc Hoa Vin
Page 114
Lc Hoa Vin
Dng ghi nin i ca bc th c hnh du son ln, hnh vung, kch thc 11,5x11,5cm,
Trin vn trong du gm 4 ch Qung vn chi bo [118]. Trong LSPT, GS. Hong
Xun Hn cng khng nh v du ny.
Page 115
Lc Hoa Vin
vn c khc ng t trn xung, ch khng phi khc ngc nh GS. Hong nu.
Page 116
Lc Hoa Vin
T chiu ny GS. Hong Xun Hn cng b trn cun La Sn phu t[122], nh minh ha
(nh 24-C13) ch c phn chnh vn 14 dng ch Hn vi 3 hnh du Kim nt m khng
c c, v khng c phn ghi nin i cng nh du ln Qung vn chi bo cng 1 du
Kim nh na. Chng ti xin c gii thiu nh chp trn vn t chiu ny b sung cho
phn minh ha ca GS. Hong. (H. 70)
Ni dung t chiu l vic Quang Trung nh La Sn phu t Nguyn Thip xem phong thy
chn t xy dng kinh Yn Trng[123], (xin xem chi tit phn dch trong
LSPT[124]). y chng ti ch gii thiu qua cc hnh du trn vn bn cng c thm
cho lun c v n trin giai on trc thi Quang Trung. Hnh du ln Qung vn chi bo
trn dng nin hiu c kch thc t dng ging y nh 2 hnh du chng ti gii thiu
cc vn bn trn. Du ch nht ng chnh l du Ng dng chi bo () cng
c gii thiu vn bn th 2 trn. Cn 3 du Kim nh cng chnh l 3 du Kim Tn n
() gii thiu vn bn th nht.
Page 117
Lc Hoa Vin
Ngh An mt trn quan trng c Nguyn Hu giao cho Nguyn Vn Thn trng nhm v
trong vic giao thip vi La Sn phu t Nguyn Thip th Nguyn Vn Thn c giao nhim
v trc tip. Xin gii thiu 1 bc th ca Nguyn Vn Thn gi Nguyn Thip theo lnh ca
Quang Trung c nin i nm Thi c th 11 (1788).
Chc Trn th mi trn thi Ty Sn u c giao cho cc i thn c nng lc cai qun,
h va l mt khm sai i thn mt trn va l quan ng u trn cng nh chc
Tng c thi Nguyn sau ny. Nguyn Vn Thn gi chc Trn th () nhng con
du li khc ghi l Trn ph () y l iu c bit khc vi con du ca chc Trn th
(cng qun mt trn) thi Hu L v Nguyn (t Gia Long - Minh Mnh 13). Chng
y cng nh n () ca Tng c, Tun ph thi Nguyn - l minh chng thm t liu
cho vic dng Chng thi Ty Sn Chng ta s gp li hnh du ny trong mt vn bn
c nin hiu Quang Trung th 2 (1789) s c trnh by phn mc sau vi nhng so
snh nht nh.
Tr Li Vi Trch Dn
10. 29-07-2008, 20:35#30
Page 118
Lc Hoa Vin
phithiengia
Triu i Quang Trung vi 5 nm ngn ngi, nhng thc cht n hnh thnh t nm 1787
khi Nguyn Hu xng l i Nguyn sy Tng quc Chnh Bnh vng v t chc qun i
lc ny cng c Nguyn Hu trc tip sp xp b nhim. Khi ln ngi Nguyn Hu ra sc
xy dng v cng c lc lng qun i cng nh chnh quyn cc cp. Song song vi vic
b nhim tng lnh, quan chc l vic ban cp n tn cho mi quan tng s dng. Rt
nhiu n tn ra i giai on ny, nhng nn binh ha v chnh sch khc lit ca nh
Nguyn t triu Gia Long v vic thu hy n trin, vn bn Hn Nm thi Ty Sn, khin
cho vic su tm v nghin cu hin vt n chng triu Quang Trung ni ring v Ty Sn
ni chung hin nay gp rt nhiu kh khn. S hin vt n chng m chng ti su tm
c tht qu t i v khng c ton din, nhng cng phn no ni ln c t chc
qun i, chc v tng lnh v chnh quyn a phng giai on ny.
Trc tin xin c gii thiu v hai qu n ng hin c lu gi ti Vin Bo tng Lch s
Vit Nam ti H Ni m nm 1987 chng ti trc tip in chp v cng b trn Tp ch
Kho c hc s 1 nm 1989[127].
n th nht k hiu LSb 2525 lm theo kiu chui v, cn thp to v tht y. n c chiu
cao 4,5cm, dy 0,9cm. Khun n lm theo dng hnh ch nht. Mt trn n pha bn phi
khc 5 ch Hn Tn Hi nin ng to , pha bn phi khc 10 ch Hn Sut trung
lng nh v tam hiu trung lang tng ().
Page 119
Lc Hoa Vin
chnh l 10 ch khc pha trn n Sut trung lng nh v tam hiu trung lang tng. y l
du ca vin Trung lang tng Hiu qun th ba, V th hai sut Trung lng. (H.72 a, b,
c, d)
n th hai k hiu DI 63 - 79, nm chui v thp, to, trn v tht pha di. n c chiu
cao 5cm v dy 1cm. Trn n pha bn phi cng khc 5 ch Hn Tn Hi nin ng to
nh n LSb 2525, bn tri khc 9 ch Hn Sut hng c khai v ng hiu ty (
). Ch r nt d c v nt ch rt ging qu n th nht.
Du hnh ch nht c kch thc 10x6,8cm, vin ngoi c 0,8cm. Chn ch Trin xp
theo hai hng, 5 ch hng u mng hn 4 ch hng hai; nt ch un theo hnh ch nht
nm. 9 ch Trin trong du cng chnh l 9 ch Hn khc pha trn n Sut hng c khai v
ng hiu ty. y l n ca vin tng chc ty Hiu qun th nm, V tin phong,
Sut Hng c. (H.73 a, b, c, d)
Page 120
Lc Hoa Vin
Page 121
Lc Hoa Vin
Bin ch qun i Nguyn cng theo ng Ng ch. Cp Qun l cao nht, c binh chng t
Doanh khng t Qun. Di Qun, Doanh l V hoc C. Di V, C l i, Thuyn. Mi
sau ny i Minh Mnh mi nhc n chc Sut i, Sut thp cp nh nht. Trc
cng khng thy ni n cp Sut hoc chc Sut hoc trn cp V[129].
Nu xt v t chc, bin ch qun i nh Mc, chng ta cng khng tm thy chc Sut
hoc cp Sut[130].
Page 122
Lc Hoa Vin
Gii ngha ch Trin trong con du Qung Nam th y l n du ca vin tng Vinh Hoa
hu chc H qun s thuc V th nht Trung Tn ph Ty K. Trung Tn du ny cng
Page 123
Lc Hoa Vin
Page 124
Lc Hoa Vin
Trc ht xin ni v ba ch Bng Tuyn huyn. Theo sch Cc trn tng x danh b
lm[133] c son tho gia triu Gia Long (1810-1813) th Bnh Tuyn l tn mt
huyn thuc ph Ph Bnh, x Thi Nguyn. Huyn c 7 tng 27 x, thn, trang tri, v a
danh ny c t lu i. Xem xt a danh ph, huyn ton min Bc t Ngh Tnh tr ra
thi k Ty Sn v t thi Nguyn chng ti khng thy c tn huyn Bng Tuyn hoc
Page 125
Lc Hoa Vin
Bnh Tuyn no khc. Nh vy huyn Bng Tuyn ny chnh l huyn Bnh Tuyn ghi trong
qu n m triu Quang Trung king hy tn tc ca Nguyn Hu l Bnh nn mi i ch
Bnh lm ch Bng v hai ch Bnh Tuyn c i thnh Bng Tuyn . PGS.
TS. Ng c Th cng vit v l do king hy ch Bnh, vic thi Ty Sn i tn cc
a danh c ch Bnh nh nu trn xc nhn vua Quang Trung Nguyn Hu cn c mt
tn khc l Nguyn Quang Bnh nh Hong L nht thng ch chp. Bnh cng
c dng lm tn tc t xng ca Nguyn Hu[134] Do cc a danh nh Cao Bnh
c i lm Cao Bng , Lc Bnh c i lm Lc Bng [135]. Tn huyn
Bnh Tuyn c i lm Bng Tuyn qu n ny l mt minh chng na cho vic king
hy ch Bnh thi Ty Sn. Khi Gia Long ln ngi th tt c a danh v nhn danh c lin
quan n nh Ty Sn u b xa b, nh p Ty Sn c i thnh An Ty, tn Cnh
Thnh, Quang Trung khc trn hin vt u b c v nhng a danh king hy thi Ty
Sn hu ht c i li tn nh c V vy khi son tho b Cc trn tng x danh b lm
thi Gia Long, nhm bin son vit tn huyn Bnh Tuyn () nh c t khng
ai c vit hoc nhc li ci tn Bng Tuyn () c t ra di triu Quang Trung
na.
Sch s ghi nh vy nhng trn thc t chc Qun l khc trn n chng ti khng thy c
ch T Qun l hay Hu Qun l. C th chc Qun l y l chc kim quan c hai chc T
v Hu Qun l ca huyn Bng Tuyn (?) Tuy nhin qu n ny cng l mt hin vt qu
him gip cho vic nghin cu thi Ty Sn v cn c a v lu gi ti cc c quan hu
trch.
Page 126
Lc Hoa Vin
Trc ht xin c gii thiu mt t chiu ca Quang Trung gi La Sn phu t Nguyn Thip
hin c lu gi Vin Bo tng Lch s Vit Nam ti H Ni. Bn chiu ny cn kh
nguyn vn. Chnh vn gm 7 dng ch Hn vit Chn vi khong 200 ch. Dng nin i
c 9 ch Quang Trung nh nin thp nguyt s ng nht . Mt hnh du
ln mu son ng dng nin hiu di ch Quang Trung. Du hnh vung, kch thc
ln, 4 ch Trin trong du l Qung vn chi bo .
Hai hnh du Kim ging nhau c ng trn ch Khm tai dng cui phn chnh vn
v trn ch Ng nht dng nin i. Kiu du u c hnh bu dc lm cnh, ch
Trin c khc trong du l 2 ch Tn n . (H. 76)
Page 127
Lc Hoa Vin
So snh loi hnh, kch c, vin hoa vn, ch Trin ca ba loi hnh du ny ging y nh ba
loi du chng ti trnh by hai vn bn trn. y l vn bn c vit ngy mng 1
thng 6 nm Quang Trung th 5 (1792) c ni dung l li khen ca vua Quang Trung i vi
Sng Chnh vin Vin trng La Sn phu t Nguyn Khi Xuyn v vic dch sch[140]. Vn
bn c GS. Hong Xun Hn gii thiu v dch trong cun La Sn phu t[141], ring
phn nh minh ha th cc hnh du Kim qu m khng th c c. (H. 78)
Page 128
Lc Hoa Vin
Du ln hnh vung mu son gch, kch thc 11,3x11,3cm ng dng nin hiu di
ch Quang Trung, 4 ch Trin trong du l Triu ng chi n (n ca Triu
ng). Bn hnh du kim nh hnh vung c 1,4x1,4cm ng 4 im phn chnh vn,
trn ch Khm truyn v Sng chnh vin Vin trng. Hai ch Trin trong du Kim l
Tiu n . (H. 79)
Page 129
Lc Hoa Vin
Bn Truyn cho ta thy c t chc chnh quyn trung ng thi Quang Trung c hnh
thc t chc Triu ng. Triu ng y tc l triu nh m i din l mt s i thn
vn quan v tng s mt ca chnh quyn Quang Trung, ch yu l nhng vn quan ti
gii thay mt vua gii quyt nhng vn quan trng, ra mt s vn bn ch nh. T chc
ny ging nh t chc nh thn (hay Cng ng) thi Nguyn s sau ny. Quang Trung
thu phc v s dng c nhiu vn thn ti gii nh Ng Th Nhm, Phan Huy ch v.v,
h thay mt Quang Trung gii quyt nhiu vic quan trng v i ni cng nh i
ngoi. n du Triu ng chi n cng khng phi l n du ca mt t chc, mt c quan
trung ng ring bit no trong chnh quyn Quang Trung v phi chng m hnh n du
nh thn chi n, Cng ng chi n, vi chc nng tng t thi Nguyn s sau ny c
nhiu im tng ng (?).
Page 130
Lc Hoa Vin
Hai hnh du Kim nh ging nhau, mt in trn ch t cui phn chnh vn, mt in
di du ln Ngh An trn ph chng dng nin i. Du thun theo dng hnh thoi bng
u c 8 cnh, c khc vin trong, hai ch Trin xp theo hng dc l 2 ch Ngh An (
). (H. 81)
Page 131
Lc Hoa Vin
Khm sai trn th Ngh An Thn Trc hu knh th cho La Sn tin sinh xt r, nay ti
vng chiu truyn cho ngi ti bn quc s cho nn c th ny. Tin sinh tm di gt ngc
n Vnh Doanh m hi ngh.
Nay knh th
Qua c th thy rng cng mt chc quan (Trn th) trong cng mt con ngi (Nguyn
Vn Thn) thi im gn nhau 1788 - 1789, nhng di hai triu khc nhau Thi c v
Quang Trung th vic s dng n du trn vn bn cng c s khc nhau. Quang Trung ln
ngi vn Nguyn Vn Thn lm Trn th Ngh An, nhng du n tn c thay i. n
Ngh An trn ph chng lm li khc nt ch khc, ng thi lm thm Kim n Ngh An
ng vo cui phn chnh vn v cui dng ghi nin hiu.
Page 132
Lc Hoa Vin
Dch ngha:
Nay knh th
iu quan trng y l cc hnh du in trn bc th, mt hnh du chnh cui dng ghi
nin i v hai hnh du kim nh. Du chnh hnh vung bn trong l nm ch Trin xp
theo b cc 3 hng. l 5 ch Trung th lnh chi chng () n chng ca chc
Trung th lnh. Ch th y c khc kiu ct i xp theo chiu ngang t tri qua
phi, iu ny t thy trong cc ch Trin cc con du.
Page 133
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
2. 01-08-2008, 11:25#32
phithiengia
Page 134
Lc Hoa Vin
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
Du n thi Quang Trung cn lu tch trn loi hnh sc phong. Cng ging vng triu L
trc , thi Ty Sn m ch yu l triu Quang Trung v Cnh Thnh c ban hnh sc
phong thn cho cc v thn c dn gian th phng, v sc phong cho cc quan li v
tng lnh c cng lao ln. Thi Ty Sn c khc thi L v cc vng triu khc l vic
dng con du trn sc phong. thi L s, Mc, L Trung hng v Nguyn sau ny trn sc
phong thn u dng du Sc mnh chi bo; cn thi Ty Sn li dng con du Tin nhu
chi bo ng trn sc phong thn.
Xin m t du in trn sc do vua Quang Trung phong cho thn thn Yn Vit x Nam Ph
Lit, huyn Thanh Tr, ph Thng Tn, trn Sn Nam thng[143]. Du hnh vung, kch
thc kh ln, c 15,2x15,2cm, vin ngoi m 2,2cm khng khc ha tit, bn trong l
4 ch Trin Tin nhu chi bo (), ngha l cc v thn ph tr cho ma thun gi
ho, mm la mc ti tt. Du ng dng ghi nin hiu ngy thng Quang Trung tam
nin thp nguyt nh nht (ngy 2 thng 10 nm Quang Trung th 3 [1790]). (H. 83)
Page 135
Lc Hoa Vin
Chng tch v du trn sc phong cho ngi c cng thi Ty Sn hin nay cn li tht him
thy. T liu v du Sc mnh chi bo thi Quang Trung c c Hoa Bng sao ghi li ri
tng cho mt cn b Vin Nghin cu Hn Nm. l bn sao li hnh du Sc mnh chi
bo () in trong o sc m vua Quang Trung sc phong cho Phan Huy ch chc c
tin Kim t Vinh lc i phu, Th trung Ng s, tc Thy Nham hu. Nin i ca sc
phong ghi ngy 18 thng 4 nhun nin hiu Quang Trung th 5 (1792). Trn t t liu ny
cn ghi bt tch ch Quc ng ca c Hoa Bng ghi ngy 11 thng 12 nm 1949: Chnh ti
bit r ci s liu ny l ng chc nhng hin nay khng cn, v nn binh cch sau hi
thng Chp 1946 - Knh tng nhng bn yu ngi anh hng o vi tri Ty Sn. (H. 84)
Xin c gii thiu tip bn Lnh ch hin c lu gi ti Vin Bo tng Lch s Vit Nam
ti H Ni. Lnh ch vit trn giy bn b rch xung quanh. Ch Hn vit Chn gm 9
dng k c 2 dng k khai cui vn bn. Dng nin i c 9 ch Quang Trung tam nin
ng nguyt thp ng nht () (Ngy 15 thng 5 nm Quang Trung th 3
[1790]). Vn bn c 2 loi con du. Mt du ln hnh vung ng di ch Quang Trung (
Page 136
Lc Hoa Vin
Du ln hnh vung c 11,3 x11,3cm, cc gc vung un hnh vng cung. Vin ngoi
m 1,2cm. Bn trong l 5 ch Trin, chia lm 3 hng, 4 ch hai hng v gia. Ch
gia cao gp hai ln mi ch hai bn. Nt ch m 0,3cm khc hi un ln, gn vi t
dng ch Trin trong du triu Nguyn sau ny. l 5 ch Hong thi t chi bo (
) Bo n ca Hong thi t. Du ng dng ghi nin hiu ngy thng. (H 85)
Cc triu i trc Ty Sn v triu Nguyn sau ny, khi phong cho con lm Hong thi t,
thng t thm chc kh quan trng. Nh nh Nguyn khi Gia Long cn sng phong Phc
m (Minh Mnh) lm Hong thi t v cho ng u Tn nhn ph[145], Phc m c
ban n khc 5 ch trin Hong thi t th tn[146].
Page 137
Lc Hoa Vin
Ngoi ra, Vin Bo tng Lch s vn gi nhng Lnh ch khc, nh Lnh ch v vic thu thu
rung t i vi cc a phng thuc trn Hng Ha v mt s vng min Bc. Ngy
thng trong Lnh ch cng l Quang Trung tam nin ng nguyt thp ng nht (Ngy 15
thng 5 nm Quang Trung th 3 [1790]). Con du ng trn Lnh ch ny cng ging nh
du Hong thi t chi bo ca Lnh ch ni trn. l du ca Hong thi t Quang Ton.
Ni dung n gin l Lnh ch cho sc mc x trng x Vnh Hng ng, tng Vnh Hng,
huyn Thanh Tr, ph Thng Tn, x Sn Nam Thng[147] v vn rung t canh tc
cc hng tng ng vi s sch bin chp, cng vic thu min t thu km k khai s lng
din tch t canh tc cui vn bn.
Tr Li Vi Trch Dn
3. 08-08-2008, 12:44#33
phithiengia
Page 138
Lc Hoa Vin
S lng hin vt n trin v ti liu c in hnh du thi Cnh Thnh cng kh phong ph,
nhng v chin tranh c lit v cui cng l s tht bi ca Ty Sn nn t liu n trin giai
on ny khng cn. C th nh nm 1801 Nguyn nh nh chim Ph Xun, Quang Ton
thua chy, qun Nguyn nh thu c khng t n tn sch v. S c ghi: Quang
Ton mang bu b thnh chy trc ra Bc. Xa gi vo thnh, xem khp cc ni cung
in, thu c 13 qu n ngy v 33 bn sch ngy[148]. Nim phong kho tng, tch bin
ca ci vt phm[149].
Page 139
Lc Hoa Vin
Nhng dng ch trong con du ny cho ta thy Nguyn Quang Thy cn c tn l Nguyn
Hu Khang, cng nh cc con khc ca Nguyn Hu l Quang Ton cn c tn l Trt v K.
C l v th sau khi ln ngi Hong , Quang Trung Nguyn Hu phong tc cho cc con
v Quang Thy c phong tc cng nn gi l Khang cng. Mt s vn bn ch Hn
khc thi Quang Trung cng ghi r Quang Thy l Khang cng v thi Cnh Thnh ghi
Quang Thy l Hong Khang cng.
Nhng du Kim nh c hnh bu dc hai cnh lm vo mt t theo hnh vng cung, hai ch
Trin trong du xp theo hnh dc, nhng nt ch bn ngoi un theo khun du. l hai
ch Quang hu (). Ch hu y ch ng vua nh di mnh lnh Thin t Hong
. iu ny chng t vai tr quan trng ca Quang Thy trong vng triu Ty Sn
giai on chin tranh c lit nht nh th no. Du Quang hu c ng trn ch ph (
) u v cui phn chnh vn v trn ch tn cc x trong vn bn.
Nh vy Quang Thy phi hn Quang Ton khong hn 10 tui v phi chng b Phm Th
Lin l v ch ca Quang Trung (?) cn Quang Thy l con ch ca ngi anh hng o vi
Ty Sn ny?
Trong tp L triu vinh phong hun thn ch vn[150] ghi r Biu vn Khang cng Quang
Thy mng cha ln ngi nin hiu Quang Trung v biu vn mng Hong hu triu Ty Sn.
iu cng chng t s khng nh chng chc ca Quang Thy giai on ny. Phi
chng vic phong Hong thi t cho Quang Ton v Quang Thy qun lnh Bc H cng
nm trong chin lc ca Quang Trung (?) Lc ny t nc cn ri ren, nhn tm Bc
H cha phc, Quang Ton cn nh tui cha th m ng c trng trch min Bc.
Tuy rng nhng s phu theo v vi Ty Sn nh Ng Th Nhm, Phan Huy ch l nhng
vn thn ti gii, nhng ngi quyt nh vn phi l Quang Thy thi hnh theo ng li
Page 140
Lc Hoa Vin
Con du thi Cnh Thnh cn lu li trn loi hnh sc phong thn v sc phong cho tng
lnh c cng ln ng thi. Hin nay mt s im di tch ng bng Bc B cn lu gi
sc phong triu Cnh Thnh, trn sc phong dng ghi nin i c hnh du son ln hnh
vung, kch thc 15,2x15,2cm, bn trong l 4 ch Trin Tin nhu chi bo () vin
ngoi du m 2,2cm. bn sc phong thn thn Yn Vit, x Nam Ph Lit, huyn
Thanh Tr, ph Thng Tn, trn Sn Nam thng, trn dng ghi nin hiu ngy thng Cnh
Thnh t nin ng nguyt nh thp nht nht (Ngy 21 thng 5 nm Cnh Thnh th 4
[1795]) c hnh du son Tin nhu chi bo. So snh vi du Tin nhu chi bo sc phong
triu Quang Trung trn chng ti thy du c kch thc, b cc, t dng v ni dung ging
nhau. Chng c ng ra t mt qu n. i chiu du sc phong ny vi cc hnh du
nhiu bn sc phong triu Quang Trung, Cnh Thnh v Bo Hng, chng ti khng nh
rng du Tin nhu chi bo l con du chuyn ng trn sc phong thn thi Ty Sn. (H.
87)
Page 141
Lc Hoa Vin
Vn bn ny l c liu chng minh cho t liu ca c Hoa Bng ni trn l sc phong cho
Phan Huy ch triu Quang Trung c dng du Sc mnh chi bo l hon ton chnh xc. Thi
Ty Sn (triu Quang Trung v Cnh Thnh) dng n Sc mnh chi bo ng trn sc phong
cho quan li tng lnh c cng. ng thi xem xt mt s ti liu cn li Bo tng Quang
Trung, Bnh nh qua nh chp chng ti thy c hai vn bn lin quan n vic phong chc
cho quan tng thi Ty Sn.
Page 142
Lc Hoa Vin
tc Thiu Truyn cng). Dng nin i c 10 ch Cnh Thnh bt nin t nguyt nh thp
nh nht () (Ngy 22 thng 4 nm Cnh Thnh th 8 [1799]). on ghi
ngy thng c hnh mt du son ln hnh vung, bn trong l 4 ch Trin, nt ch ko di
nhiu nt gp khc. l 4 ch Thiu truyn chi n () (n ca Thiu Truyn cng).
Trn vn bn cn cc hnh du Kim khc gm 2 hnh du kim bu dc lm cnh ging
nhau ng trn 2 ch Khm ph () u v cui phn chnh vn. Mt du Kim ch
nht ng ng ch tn chc tc, mt du kim bu dc ng ch xung dng. V vn bn
b m cn cc hnh du Kim b qu m v nh (nh chp) nn chng ti khng th chn
ha c ch Trin trong du. Ni dung tm gi y l bn Khm ph () ca mt vin
Thng soi tc Thiu Truyn cng khm mnh trao phong tc cho vin tng Nguyn
ng Lm chc ty (), tc Ph Lc hu () v c nhiu cng lao trong chin
trn Nguyn ng Lm nm Cnh Thnh th 4 (1795) c phong chc H qun s,
tc Ph Nhun hu. (H. 89)
Page 143
Lc Hoa Vin
phithiengia
Page 144
Lc Hoa Vin
Page 145
Lc Hoa Vin
Nguyn Vn T trc i Cnh Thnh cn gi chc quan thp, khi Quang Ton ln ngi, mt
s i thn tng lnh cht nh Trn Vn K hoc b Ty Sn theo Nguyn nh nh
Ng Vn S, L Cht Ring Nguyn Vn T c lng trung, Quang Ton ct nhc tin dng
cho gip Quang Thy coi Bc H. Sau thng lm i T m trn gi Thanh Ha Cui i Bo
Hng c Quang Ton phong lm T Qun cng. Khi Nguyn nh nh n Thanh Ha,
Nguyn Vn T chng khng ni thua chy ri b bt v b git.
Tr Li Vi Trch Dn
5. 13-08-2008, 13:11#35
phithiengia
PHN TH HAI
Page 146
Lc Hoa Vin
CHNG I
Vng triu Nguyn bt u t thi Gia Long Nguyn nh (1802-1820) n Hong cui
cng Bo i Nguyn Vnh Thy (1926-1945). Ngi v Hong u k tha m hnh qun
ch chuyn ch cha truyn con ni ca cc nc ng phng, m cc triu i phong kin
Vit Nam trc thi Nguyn thc hin. L ng quang nhn kim bu, n vng truyn
quc ca cc vua Nguyn din ra ht sc trng th v mang mu sc chnh tr r rt.
Hong Nguyn cng nh cc vua cha phong kin Vit Nam trc u ly Kim ngc
Bo T biu th cho quyn lc ti cao ca mnh v c vng triu. Kim ngc Bo T l
nhng n ca nh vua dng vi ngha quc gia trng i. n c lm bng ngc gi l
Ngc T , n c c bng vng, bng bc gi l Kim Bo T . C th ni Bo T
l bu vt ca quc gia v tng trng cho quyn.
Bo T nh Nguyn gm hai loi chnh bng vng v bng ngc. Cc Bo T dng ngoi
ngha quc gia trng i th lm bng ng dt bc, bng ng, bng qu v bng g
thm. Bo T cng nh cc trng kh khc ca cc vua Nguyn thng ly hnh rng v k
ln (hai trong t linh) lm biu tng. Hnh rng v hnh k ln trn mi Bo T cng c
cch iu khc nhau: th cun, th ng, th ngi, th i bay.
a. Kim Bo T
Page 147
Lc Hoa Vin
t thi cha Nguyn Phc Chu (1691-1725). Chnh s ghi: Nm Canh T (1780) vua
(Nguyn nh) mi theo, ln ngi vng Si Gn. Vn th a xung gi l ch truyn, sai
phi gi l ch sai, dng n i Vit quc Nguyn cha vnh trn chi bo. n ny do Hin
Tng Hiu Minh Hong ch, nay dng lm ca bu truyn ngi[155]. Hin nay trn tm
bia rt ln cha Thin M (Hu) c khc hnh du Kim Bo ny. t cng tc ti Hu
nm 1989 chng ti in rp c nguyn bn hnh du Kim Bo ni trn. Du hnh vung,
kch thc 11x11cm vin ngoi rng 1,1cm, 9 ch Trin bn trong xp thnh 3 hng dc,
mi hng 3 ch. Li Trin t vit theo kiu thi L - Trnh, nt ch vung vc un nhiu nt.
l 9 ch i Vit quc Nguyn cha vnh trn chi bo (Bo ca cha
Nguyn nc i Vit trn gi lu di). Hnh du khc ln dng ch ghi nin i lp bia
Vnh Thnh thp nht nin tu th t mi s ng chi ct n lp
. Cch di ch lp 3cm l hnh mt du hnh trn c ng knh 6,8cm khc hnh
lng long chu vo mt dng ch Trin gia. l 4 ch Hip nht cha nhn
(Bc cha nhn thu hp tt c)[156]. Nh vy du Bo n i Vit quc Nguyn cha vnh
trn chi bo cng 3 du khc trn bia c khc vo ngy tt u ng nm t Mi nin
hiu Vnh Thnh th 11 (1715) nh L. Nin i ca du cng vi nin i ca tm bia, cha
Nguyn Phc Chu cho lp bia , khc ch v du[157]. (H. 92, 93, 94)
Kim Bo i Vit quc Nguyn cha vnh trn chi bo l ca bu truyn ngi ca cc cha
Nguyn k v, nn c cc vua Nguyn gi gn rt cn trng.
Page 148
Lc Hoa Vin
* Ch co chi bo : Bng vng. Dng ng trn t hun gii, sc, chiu lnh sai
phi cc quan vn v cng chiu vn thng gip cp bc, rn dy quan tng.
Page 149
Lc Hoa Vin
* Phong tng chi bo : c bng vng. Dng ng trn cc o sc, co phong tng
cc quan vn v, cng thn hay thn nhn.
Page 150
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
6. 13-08-2008, 13:15#36
phithiengia
Page 151
Lc Hoa Vin
28-09-2006
Bi gi
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
V du Quc gia chi bo cn chng tch trong t chiu i Gia Long v trong Chu bn triu
Nguyn di y. Bi T chiu ca vua Gia Long phong cho Nguyn Du tc Du c hu
trong Tp ch Hn Nm s 3-1997 c gii thiu bn sao t chiu ca vua Gia Long phong
chc Hu Tham tri b L v tc Du c hu cho Nguyn Du, tc gi cho rng dng nin
i ghi trong t chiu l Gia Long thp t nin ng nguyt thp cu nht tc ngy 19 thng
5 nm t Hi nin hiu Gia Long th 14 (1815). Bc nh chp t chiu ca vua Gia Long c
ghi xut x, kh 5,5x6cm cho thy phn trn v bn tri vn bn b rch, giy nhn
nhng ton vn ch Hn dng nin i v hnh con du cn nguyn tuy c b nhe, m. Du
hnh vung mp trn in bn di ch Long, mp di in trn ch thp. Bn trong vin du
l bn ch xp theo chiu dc, hai ch hng hai tuy c b nhe m gn ht nhng chng
ti vn khng nh c y l 4 ch Quc gia tn bo [161].
Page 152
Lc Hoa Vin
Xem xt Chu bn triu Nguyn i Gia Long chng ti tm thy du Quc gia tn bo
dng ghi nin hiu, ng thi cng o c chnh xc kch thc ca du v ha li r
ch hnh du m vn bn trn b m nhe. Du hnh vung kch thc 11,3x11,3cm, vin
ngoi c 1cm. Bn ch Trin Quc gia tn bo khc theo khun hnh vung vin
ngoi c 1cm, nt ch ngn, d c. (H. 97)
Xin gii thiu tip mt s hnh du Kim Bo hin cn lu gi trong Chu bn. Kim Bo Ng
Page 153
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
7. 14-08-2008, 10:29#37
phithiengia
Page 154
Lc Hoa Vin
Page 155
Lc Hoa Vin
Bo n Tiu long bo dng ng trn u t giy trong nhng o chiu vn, n i Minh
Mnh th 9 (1828) nh vua thy ngha ca du n ny ch nng v hnh thc nn b
khng dng. Li d ca Minh Mnh ghi Cn nh cc chiu vn vic c dng n Tiu long
ng trn u t giy u phi nh ch[163].
Khi ln ngi vi c vng xy dng t nc thnh mt quc gia hng cng vua Minh
Mnh tin hnh cng cuc ci cch hnh chnh t trung ng n a phng, trong
vn hon thin cc loi Bo T, n trin c Minh Mnh c bit ch trng. Sau ny khi
Minh Mnh i quc hiu l i Nam snh vi nh i Thanh Trung Quc th hai ch i
Nam t c khc trn mt s Bo T.
Ngay t nm Minh Mnh th 4 (1823) nh vua cho c Kim Bo Hong chi bo bng
vng mi, hnh th hai tng, nm hnh rng ngi xm, vung 3 tc 2 phn, dy 5 phn. Li
dng vng tm tui c Kim Bo Minh Mnh thn hn hnh th cng lm nm hnh rng.
S c ghi li thc ca vua Minh Mnh trong vic lm v dng n Bo T, chi tit n c
ch king hy trong du. Li d nm Minh Mnh th 9 (1828) chp rng n bu ca Nh
nc l lm vic tuyn b mnh lnh, ch bo r rng nhng vic phi lm, v kh c th
cc k quan trng, v in l th cc k to ln c Hong kho Th t Cao Hong ta
nh ch lp php lut, trm vic u mi, nhiu ln ban sc ly vng c cc qu n
nh l n Ch co chi bo, n Quc gia tn bo, n Sc chnh vn dn chi bo, n Tho ti
an dn chi bo, v n Mnh c chi bo. T trc n nay knh thi hnh, song l lc mi
lm cha c mi phn chu o. Ta vng ni ngi bu, may gp thi bnh, nhng mong
lm cho quy m trc thm rc r, t r cho i sau, cng dng vng tt c thm n
Hong chi bo, Sc mnh chi bo v Tr lch minh thi chi bo. Ch Thi l trng nhng
phi vit ch Nht sang bn phi v ch T sang bn tri, hin ln lt c
xong[164].
Page 156
Lc Hoa Vin
* Tr lch minh thi chi bo : c c bng vng thay cho n c bng bc. (Ch
Thi vit king hy). Dng ng trn cc bn lch, bn chnh sc.
* i Nam hip k lch chi bo , nh kim bo Tr lch minh thi chi bo dng
ng trn cc bn lch, bn chnh sc.
* Minh Mnh thn hn : ng trn nhng bi vn th vua lm, ch son vua vit.
Nhng khi trong cung c thng pht, ban hnh cc ch d u mn du Minh Mnh thn
hn.
Nm 1828 sau khi c n T gia chi bo, Minh Mnh li cho c hai qu n vng u khc
ch Minh Mnh th, 1 qu hnh vung 1 tc 2 phn 3 ly cao 9 phn ri, mt qu hnh
trn ng knh 1 tc dy 2 phn 3 ly cao 8 phn 1 ly. Hai n ny u khc nm hnh rng.
Trong s nhng Bo n trn th Hong tn thn chi bo cn gi c chng tch hin vt.
Chnh s ghi v vic ch tc v s dng Bo n ny: Minh Mng nm th 8, xung ch
cho b L chn ngy tt, hi ng vi ph Ni v, ty V kh knh cn c mt qu Hong
tn thn chi bo, vung 3 tc 2 phn, dy 3 phn 6 ly nm chm rng ngi xm lm
bng vng mi[165].
n Hong tn thn chi bo nm hnh con rng cun, phm c vic knh cn dng hy
hiu th ng n ny[166].
Tr Li Vi Trch Dn
8. 14-08-2008, 10:43#38
phithiengia
Page 157
Lc Hoa Vin
Hin nay Vin Bo tng Lch s Vit Nam ti thnh ph H Ch Minh ang lu gi mt chic
n ging Kim Bo Hong tn thn chi bo. Nm 1995 hai nh Bo tng hc ng Vn
Thng v Phm Hu Cng ng bi V chic n Hong tn thn chi bo trong Nhng
pht hin mi v kho c hc 1995. Di gc kho c hc hai tc gi m t chi tit
hnh thc qu n ny v so snh vi qu n Hong tn thn chi bo c ghi trong Khm
nh i Nam hi in s l. T c nhng kt lun v s khc nhau ca hai qu n cng
tn ny. Qu n hin cn Vin Bo tng Lch s Vit Nam ti thnh ph H Ch Minh c
kch thc nh hn, cht liu bng ng voi ch nng 275 gram ch khng phi 234 lng
vng mi tui (8,8452 kg). ng thi hai tc gi cho rng qu n ng c th c ti to
thi T c khong thp k 60 ca th k XIX.
Page 158
Lc Hoa Vin
Nm 1998 chng ti vo Nam trc tip xem xt chp nh n Hong tn thn chi bo
ti Bo tng Lch s ti thnh ph H Ch Minh. ng nh m t ca hai tc gi ng Vn
Thng v Phm Hu Cng. n c cht liu bng ng, thn n l mt khi hnh tr vung
cnh 6,1cm. Nm n l hnh rng cun (ngi xm), cao t mt n n u rng 11,1cm, t
mt n n ui rng 11,2cm. Phn b rng c kch thc 4,6x4,4x0,5cm. T b ln u
rng cao 3,6cm, t b ln ui rng cao 3,7cm, t u rng n ui di 5,1cm. u rng
ngn, trn v, mi hnh, mt li, sng c mt ngnh. Ming rng ngm ngc, m thy 2
rng nanh hm trn v 12 rng nanh hm di. Thn rng un ln hnh s 8 b cong ln,
ui cp bn c tri, thn c vy c, k ni rng ca, c c 6 khoang. Bn chn rng mi
chn c 4 mng, ui rng xon c 11 tia. n gm bn phn gn li, mt n c 4 c vt nh
4 gc trong phn khc lm gn vo thn n, mt c vt na t gia cnh pha ui
rng. Cc c vt ny c bt lm xung gn cht mt n v thn n. Phn rng v b c
bt dnh lin trn mt n.
Page 159
Lc Hoa Vin
Trn c khc hai hng ch Hn, nhng ch c khc ngc, bn phi l 9 ch Minh Mnh
bt nin thp nguyt ct nht to (Ngy tt thng 10 nm Minh Mnh th 8 [1827]). Bn
tri l 10 ch Thp tu kim trng nh bch tam thp t lng (Vng mi tui nng 234
lng).
So snh nh chp ca hai qu n cng tn trn, chng ti thy c nhiu im khc bit
ngoi kin ca hai nh Bo tng hc nu ra v kch thc, trng lng v cht liu qu
n.
Page 160
Lc Hoa Vin
Mt n i Minh Mnh khng vin ngoi (ra cnh), vn khc chm khc vi n Bo
tng Lch s Vit Nam ra cnh 0,6cm v vn khc ch ni. 4 ch Trin Hong tn
thn hai qu n ny c nt ch cch iu khc nhau r rt.
Cht liu n i Minh Mnh bng vng mi nng 234 lng 4 tin 3 phn khc vi n kia c
cht liu bng ng v ch nng 275 gram. Kch thc qu n vng ln hn qu n ng.
Xem xt mt loi sc phong, ch c mt loi du Phong tng chi bo. Xin gii thiu du
Phong tng chi bo trn sc phong thn thn oi x Ph X huyn Kim Anh tnh Bc
Ninh. Du hnh vung kch thc 10,5x10,5cm, vin ngoi m 1,3cm. 4 ch Trin
Phong tng chi bo xp theo hnh vung. Du ng trn on nm thng ca
dng nin hiu Minh Mnh nh nin tht nguyt nh thp nht nht . Nh
vy du Phong tng chi bo c ng vo ngy 21 thng 7 nm Minh Mnh th 2 (1821).
(H. 103)
Page 161
Lc Hoa Vin
T nm Minh Mnh th 9 (1828) tr i, trn sc phong khng thy hnh du Phong tng chi
bo na, thay th n l du Sc mnh chi bo c kch thc ln hn. Xin gii thiu tip hnh
du ny trn sc phong thn cng thn oi x Ph X huyn Kim Anh tnh Bc Ninh. Du
c hnh vung kch thc 13,5x13,5cm. Vin ngoi c 1,3cm, 4 ch Trin Sc mnh chi
bo khc theo hnh vung, du ng on nm thng dng ghi nin hiu T c
tam nin tht nguyt s tam nht . Du Sc mnh chi bo ny c ng
vo ngy 3 thng 7 nm T c th 3 (1849). (H.104)
So snh du Sc mnh chi bo thi L, chng ti thy du thi L c kch thc nh hn, c
11,5x11,5cm, vin ngoi khun nh hn c 0,8cm, nt ch cng nh hn mt cht. Du
c ng trn on ngy thng dng ghi nin hiu Chiu Thng nguyn nin lc nguyt
nh thp nh nht, tc l ngy 22 thng 6 nm Chiu Thng th 1 (1788)[171]. (H. 105)
Theo ti liu cung cp Hu chng ti c bit n Sc mnh chi bo triu Nguyn nng ti
Page 162
Lc Hoa Vin
395 lng vng, mt v quan khe mnh rt vt v v sc nng ca n khi ph gip vic
ng du[172]. Nhng hnh du Sc mnh chi bo chng minh iu , y l hnh du c
kch thc ln nht trong tt c du n thi Nguyn.
Page 163
Lc Hoa Vin
Quy nh dng Sc mnh chi bo trong chnh s cn ghi thm: Ngi quyn th chc hm
tuy cha c cp sc, nhng i vi ngi tm thng sai phi c khc bit th chiu vn,
thng chc quyn th cng chun cho dng n sc mnh[173].
Page 164
Lc Hoa Vin
Page 165
Lc Hoa Vin
Page 166
Lc Hoa Vin
phithiengia
b. Ngc T
Ngc T l loi n c lm bng ngc vi cc mu loi khc nhau, thng l bch ngc v
bch ngc. Ngc T thi Nguyn ch yu c lm i Minh Mnh v Thiu Tr, v cht liu
qu him nn s lng Ngc T t hn Kim Bo T nhiu ln.
Ngc T c coi l c nht thi Nguyn m thc cht n c lm t thi vng triu trc
l Vn th v cng . y l Ngc T rt p sc xanh bic, mt du khc 4 ch
Trin Vn th v cng. Ngc T ny do mt ngi o t ng phi em dng vua, Minh
Mnh cng triu thn mng r, lp tc xung ch cho dng Ngc T ny ng trn cc n
chiu co vn khnh tit trong dp l Vn th, ng thi cng l nhn dp l mng th ca
nh vua.
Nm Minh Mnh th 16 (1835) nh vua cho chm khc n ngc khc bng ngc trng vi
hnh th nm cm hnh hai con rng, cao 9 phn vung 2 tc 1 phn, dy 1 tc, mt du
khc 4 ch Trin Hong chi t (Ngc T ca Hong ). Ngc T ny dng ng
trn cc chiu vn ban trong dp ci nin hiu, i x thin h, ban n nhn ngy l ln cho
ton dn v ra n ban sc th cho n quan trong kinh ngoi tnh.
Nm Minh Mnh th 18 (1837) nhn li c ngc trng, Minh Mnh sai lm Ngc T, nm
chm hnh con rng cun, cao 1 tc 7 phn 1 ly, vung 2 tc 3 phn, dy 3 phn. Mt du
khc 4 ch Trin Hnh ti chi t (Ngc t ca ni hnh ti vua) dng ng trn cc
Page 167
Lc Hoa Vin
Nm 1841 Thiu Tr ln ngi, tun th trit quy ch v Kim Ngc Bo T ca vua cha.
Ngay nm ny vo ma ng thng 11 nh vua sai c Kim Bo bng vng mi, cao 1 tc
4 ly, dy 3 phn 1 ly, nm n c hnh rng cun, khun du hnh trn. ng knh du 1
tc 4 ly, khc 4 ch Trin Thiu tr thn hn (Vn t cung vua Thiu Tr). Kim Bo
ny dng ng trn cc ch d ca vua vit bng son.
Ba nm sau tc nm 1844, nhn c hai vin ngc biu Thiu Tr cho chm khc 2 Ngc T
u nm hnh 2 con rng cun. Qu ln cao hai tc dy 1 tc, du hnh vung 2 tc 4 phn
bn trong khc 6 ch Trin i Nam hong chi t . Ngc T ny dng ng
trn cc vn kin ban sc th cho ngi nc ngoi v khi vua i tun th xem xt cc a
phng.
Qu th hai nh hn, cao 1 tc 6 phn 5 ly, dy 8 phn, du vung 1 tc 8 phn 9 ly, khc
4 ch Trin Thn hn chi t y nh Kim Bo Thiu Tr thn hn trn, nhng vn
bn v ch d ca vua vit bng ch son u dng Ngc T ny.
Ngc T qu v ln nht triu Nguyn l T i Nam th thin vnh mnh truyn quc t
. S c ghi li nm Thiu Tr th 6 (1846) c ngi dng vua mt vin ngc
cc ln, n l sn vt ca ni ngc huyn Ha in vng t Qung. Thiu Tr mng r sai
quan Hu t gia thnh Ngc T, mt nm sau th xong. Nm n lm theo hnh rng un
khc, cao hn 3 tc 2 phn, vung 2 tc 1 phn, tng s vung cao lm thnh quy tc
tng trng v thin thnh a bnh. Sau vic khc ch Trin vo Ngc T cng phi theo
nghi l: chn ngy tt (15 thng 3) vua Thiu Tr thn lm l i t v khc 9 ch Trin:
i Nam th thin vnh mnh truyn quc t[174] ln mt n ngc. Li d sau ca Thiu Tr
nm 1847 cho ta thy c s tn ti ca Ngc T gn b mt thit vi vng triu Nguyn
mang tnh cht truyn quc k tha:
Page 168
Lc Hoa Vin
n ngc bic c 3 ci: Phong cng vn c ty ngc t, Thin a tm, K th vnh xng.
n ngc trng c 4 ci l: Khm minh vn t, Th thin hnh kin, Tun trit vn minh v
Khu bch lu quang. 6 n ngc tt l: Cu o ha thnh, Tn hu nht tn, K vng t
phng v Vn hn chng thin[177].
Sch C mt vin tc trnh cn b sung s lng Ngc T m chnh s khng ghi. l hai
Ngc T ca Hong Khi nh Khi nh hong ngc t , Khi nh hong
chi t .
Page 169
Lc Hoa Vin
Page 170
Lc Hoa Vin
bo v T c thn hn.
Chuyn cng tc vo Hu nm 1989 chng ti c Ban Qun l di tch Hu cho tham quan
chp nh, in rp li s n trin cc lng tm v di tch c . Ti lng T c cn gi c
mt s n v hp ng n, c bit l n T c ng lm chi bo vn cn bo qun c
nguyn vn. Cht liu n bng ng qu, nm n hnh rng ng, mt du hnh ch nht,
ton chiu cao l 6,8cm. Du hnh ch nht c 6,0x7,5cm, vin ngoi khc ha tit lng
long chu nguyt, 6 ch Trin bn trong: T c ng lm chi bo xp theo 3
hng (Bo ca vua T c ng lm). Bo n ny dng ng trn cc vn bn m Ni cc
dng trnh vua trc tip xem xt. (H. 110 a,b)
Tr Li Vi Trch Dn
10. 16-08-2008, 16:12#40
Page 171
Lc Hoa Vin
phithiengia
Bo n T c thn hn, trong cun C mt vin tc trnh ghi r cht liu Bo n ny bng
vng, nm n hnh rng. Mt di phn du lm theo khun hnh vung, nhng du li c
hnh hi ch nht, kch thc 8,0x8,3cm. Vin ngoi khng khc ha tit, bn trong l 4 ch
Trin T c thn hn (Vn t cung vua T c).
Dng cui ghi nin i T c bt nin tht nguyt s tht nht. Du T c thn hn
c c 8,0x8,3cm ng on nm thng ca dng nin i. Nh vy du n vn bn
trn m chng ti c rt ph hp vi quy ch dng Bo T ca cc vua Nguyn: Kim Bo
c ch Thn hn dng ng trn nhng bi vn, th v ch d ca vua vit bng son. Du
T c thn hn y c ng trn mt bn chm c ch son ca vua T c vit vo
ngy 7 thng 7 nm T c th 8 (1855). (H. 111)
Page 172
Lc Hoa Vin
Page 173
Lc Hoa Vin
Page 174
Lc Hoa Vin
Nm 1883 Hm Nghi ln ngi, bin c xy ra bng cuc chin gia ngi Php v triu
nh Nguyn. Nm 1885 kinh Hu tht th, Tn Tht Thuyt ph vua Hm Nghi ri b
kinh thnh, khi i mang theo mt s Kim ngc Bo T nh Ng tin chi bo, Vn l mt st
v.v v nhiu bu vt khc. Chiu cn vng v nhiu vn bn c ng du Ng Bo ca
Hm Nghi sau ny b tiu hy hu ht. Ngi Php v phi ch ha dng ng Khnh
ln ngi, ng Khnh ch trng ngay n vic lm Bo T thay th cho s Bo n b Tn
Tht Thuyt mang i, cng nhng n khc khi nh nhau b tht lc. S c chp cui nm
ng Khnh t u (1885): Sai lm hai n Ng tin chi bo v Vn l mt st, cng l
n, phng (Quan phng), kim bi cc nha c b mt, u cho lm ra dng[180].
Page 175
Lc Hoa Vin
Bo n Ng tin chi bo trc c bng vng hnh bu dc. ng Khnh cho rng nu c
theo khun c s nhm vi Bo n c m Tn Tht Thuyt gi. Nn mi sai lm Bo Ng
tin chi bo, Vn l mt st mi theo hnh bt gic, cn tt c n khc u theo khun c.
V khng iu kin nn ng Khnh cho lm tm Bo n bng ng voi, my thng sau
nm ng Khnh th 1 (1886), khi mi vic tm yn ng Khnh sai ly vng c li hai
Bo n Ng tin chi bo v Vn l mt st. Nm ca hai n u c theo hnh rng. Bo
Ng tin chi bo mt di theo hnh bt gic di 8 phn 5 ly rng 7 phn 5 ly, khc ch
chn phng nh n c. Kim Bo Vn l mt st, mt di hnh hi ch nht di 90 phn
rng 8 phn, khc ch Trin nh n c v quy nh dng 2 Bo n trn vn theo quy ch
xa khng thay i.
Page 176
Lc Hoa Vin
Page 177
Lc Hoa Vin
Page 178
Lc Hoa Vin
Page 179
Lc Hoa Vin
Vic c Kim Bo T phi c tin hnh theo ng ch d ca vua ban xung. S c ghi:
Phm khi c c n bng vng, th trc b L t cho Khm thin gim chn ngy tt,
ph Tha Thin sm sa l vt. n ngy nh Hu t knh co vi thn t cng. Ri B
hi ng vi kho V kh, ph Ni v knh cn gim th, theo nh quy thc ch to, khi c
xong dng ln[182].
Vic lm Ngc T, nht l khi c ngc qu vua chun nh lm n ngc th phi qua nhiu
nghi l, nh qu trnh lm Ngc T i Nam th thin vnh mnh tuyn quc t chng ti
trnh by.
V quy cch s dng cc Kim ngc Bo T, ngay t thi Gia Long c nhng quy nh
dng Bo T, nhng quy ch ny c hon thin trong thi Nguyn s v tn ti n nm
1945.
Page 180
Lc Hoa Vin
Nhng khi c cng vic quan trng cn phi dng n nhng Bo T c bit nh Hong
chi bo, Hong chi t l nhng Bo T t dng hn cc Kim Bo trn th phi theo nghi
thc ring. u tin c quan hu trch lm phin tu trnh Hong , nhng phin tu,
phiu ngh ly hn trong 3 ngy.
B Li trong khi ch chiu vn, th trc mt ngy phi lm phiu xin hu Bo, ni dung
phiu trnh by s lc v s mc v em bn tho cc o chiu sc cc nm cn dng
giao cho Ni cc st hch trc phng sai st nhm ln. Ngy hu Bo phi t hng
n gian th nht bn t in Cn Chnh. Quan Ni cc knh cn bng n bu ln n.
Hai bn c hai vin qun v u i m u h, o thng thu hnh mng x, cm gm
tut trn ng chu. Quan Ni cc, quan Th v, Khoa o cng trc thn mc phm phc
mu xanh bc vo chiu m trp Quan Ni cc nim phong, ri Ni thn nhn ly knh
cn bng ct vo ch c. Mi ln dng n vo cng vic g hi ng phi lp bin bn ghi
vo s, hm cha kha phi dng vo i ni trc khi ra v.
Tr Li Vi Trch Dn
2. 19-08-2008, 17:43#42
phithiengia
Page 181
Lc Hoa Vin
dng xong th cc Trc thn dng hai mnh giy c ch vit ca vua dn nim phong vo
mt trc ri ly the vng che mt ch. Tip theo l dn hai mnh giy nim phong vo hai
bn c ch ghi ca B quan, trc thn. Ri ng n Quan phng ca C mt i thn vo
ba kha hm nim phong lm bng chng. C mt vin hi ng cng quan Th v dn
nim phong v chu trch nhim gi cha kha v mnh giy vua vit nim phong. Bin bn
ngy hm ghi r c bao nhiu loi hnh giy t v s lng giy t c ng n Bo T.
Cui t bin bn c ch k ca cc thnh vin trong hi ng cng du Quan phng cc
cp. Thi Gia Long v u Minh Mnh, Tam ni vin v sau l Thng Bo to coi gi cha
kha hm Bo T, n i Minh Mnh th 11 (1830) chuyn cho C mt i thn gi.
Vi Kim ngc Bo T cn mt nghi thc quan trng na m chng ti c bit qua chuyn
cng tc ti Hu nm 1989: L Pht thc[184] . Nghi l ny bt u c t nm 1837
v tn ti cho n nm 1945 khi Bo t thoi v. L Pht thc gn lin vi l phong n,
nhng l Pht thc mi nm ch din ra mt ln.
phithiengia
Page 182
Lc Hoa Vin
Nh Nguyn cng c nh l sch lp Hong hu ban sch vng n vng. Nhng trn thc t
cc vua Nguyn t Minh Mnh tr i b nh l ny. Cun C mt vin tc trnh cung
cp cho chng ti t liu chnh xc v loi Bo n ny. V iu kin khun kh c hn,
chng ti xin lit k s lng tn gi mt s Bo n ni trn tin tham kho.
Page 183
Lc Hoa Vin
Xin c gii thiu Bo n ca mt Thi hong thi hu cui thi Nguyn. Qu n ny hin
c lu gi ti Bo tng Lch s Vit Nam H Ni. n c cht liu bng ng, m vng ta.
Nm n c c hnh rng th ph phc, thn bng u. n lm theo khun hnh
vung kch thc 10,5x10,5cm. Mt trn nm n khng khc ch Hn ghi nin i, trng
lng hay ni dung n. Mt du hnh vung, kch thc bng mt n, vin ngoi trn
1cm khng khc ha tit. Bn trong l 10 ch Trin vung vc chia lm 3 hng, 2 ch hng
gia di gp i 8 ch hng bn. l 10 ch Khn nghi xng c thi hong thi hu chi
bo .
Page 184
Lc Hoa Vin
Page 185
Lc Hoa Vin
phithiengia
Ngi ng u ph Tn nhn do nh vua trc tip t c, Tn nhn lnh l chc cao nht,
c coi trng hn c i thn trt nht phm, di l chc T v Hu Tn nhn hm chnh
nh phm, tip n T v Hu Tn khanh ly mt vn mt v hm tam phm trong tn tht.
Di na l chc T, Hu T l u ly chc Lang trung b Li v b L l ngi Tn tht
kim gi, cc chc T gio, Tc trng, Tha bin ty mi h mt ngi gip vic ph.
Thi vua Minh Mnh, Hong t Nguyn Min Tng (Tc vua Thiu Tr sau ny) c vua cha
cho ng u qun lnh ph Tn nhn.
Chc nng ca ph Tn nhn l phn bit trt t hng chiu mc, ghi chp h hng ai gn
Page 186
Lc Hoa Vin
ai xa, nui nng chu cp tr em m ci, thng cp ci xin ma chay v.v trong h nh
vua. Nhng dp l, tt hng nm Tn nhn ph phi thc hin theo ng quy nh ban
hnh v nghi thc, nhn s, trang phc v.v vic phng mnh bin son Ngc dip tn ph
v mi nghi thc khc trong Hong tc u do ph Tn nhn m nhim.
Trn cc vn bn ch Hn trong Chu bn triu Nguyn chng ti thy xut hin rt nhiu
hnh du ln Tn nhn ph n v kim nh Tn nhn trong cc tp sch khc nhau, qua
nhiu i vua thi Nguyn khc nhau. Chng ti thy nhng con du ny c s thay i,
khng phi thay i v ngoi hnh, hoa vn, m iu c bit y l s thay i hon
ton ch Tn trong du: Hai ch Tn khc nhau ng m nhng khc t dng. Trong
Chu bn triu Nguyn, tnh t i Gia Long n trc i ng Khnh, du ca ph Tn
nhn c hnh vung, mt du c kch thc 9x9cm, vin vng ngoi c 0,7cm. 4 ch
Trin bn trong xp vung gc c 3x3cm, l 4 ch Tn nhn ph n (n ca ph
Tn nhn). (H. 119)
Page 187
Lc Hoa Vin
Hnh du Kim ca ph Tn nhn cng i lin vi du ln trn. Du kim hnh vung, kch
thc 2x2cm, bn trong khc 2 ch Trin vung theo hnh ch nht cn i vi b cc
du hnh vung, l hai ch Tn nhn [188]. (H. 120)
quyn 2 - ng Khnh trong Chu bn triu Nguyn li thy xut hin du Tn nhn ph
n mi. con du ny b cc ch khng thay i, nhng ch Tn c thay th
bng ch Tn . Bn ch trong du i ng Khnh l Tn nhn ph n . (H.
121)
Page 188
Lc Hoa Vin
Lt gi nhng trang ch Hn i Thnh Thi trong Chu bn triu Nguyn, chng ti li thy
xut hin mt lot du ln Tn nhn ph n v Kim du Tn nhn. Nhng du ny c kch
thc 7,2x7,2cm, cn t dng th tt c ging y nh du Tn nhn ph n v Kim du Tn
nhn cc i vua trc i ng Khnh. Nh vy vua Thnh Thi dng ch Tn
ca tin mnh v b ch Tn ca i ng Khnh trong du Tn nhn ph n v
Kim du Tn nhn[189]. Nh chng ta bit n trin c gn b mt thit vi t chc
hnh chnh quan ch triu Nguyn, do vy suy ngc li vn th vic t chc, quan ch
i Thnh Thi cng c t nhiu thay i (?) y chng ti ch xin cung cp mt s c liu
Page 189
Lc Hoa Vin
v nhng nhn nh chung nh vy, cn vic nh gi, khng nh v.v xin dnh cho cc
nh vit s.
Tr Li Vi Trch Dn
5. 20-08-2008, 10:16#45
phithiengia
Ngay t thi Gia Long c l dng sch n vng tn phong tc cho cc Hong t, Hong
tn, Hong thn tc cng tr ln. L sch lp Hong thi t din ra vi nghi l ht sc long
trng. Hong thi t cng i thn vn v, Hong t, Hong thn ph Tn nhn qu ly
nghe chiu, ri Hong thi t lm l nhn sch vng, n vng v ngi vo v tr ca ngi
k v sau ny. S c ghi li: Gia Long nm th 15 (1816) c ch: Chun cho lm sch tn
phong cho Hong thi t th dng vng 5 t n lm bng vng, nm c hnh con rng
ngi, vung 2 tc 4 phn dy 3 phn 2 ly[190].
Ngoi l tn phong sch vng n vng cho Hong thi t theo l chung, cn c trng hp
Hong thi t c ban n tn ring. l vic cui i Gia Long khng c thc hin vic
truyn ngi k tha theo dng trng, l ra Gia Long phi truyn ngi cho con trai Hong t
Cnh l Hong Tn n, nhng vi mt nhn quan chnh tr ng n, ng t giang sn
vo tay Nguyn Phc m l ngi con th (tc vua Minh Mnh sau ny), bt chp s bt
ng ca mt s i thn. Vic vua Gia Long ban thm n Hong thi t th tn cho Hong
thi t Phc m cng nm trong nh hng ny. Chnh s ghi (Gia Long) nm th 19
(1820) c ch: Chun cho c n Th tn nh v vung bng bc cho Hong thi t (vung
6 phn 7 ly, dy 3 phn) nm c con rng ngi, trong khc 5 ch Trin Hong thi t th
tn[191]. Nh vy trc khi ln ngi, Minh Mnh c dng n ring c gi tr rt cao v
mt php lnh, hn hn nhng n c phong cng vi sch vng.
Page 190
Lc Hoa Vin
L phong sch n cho Hong t, Hong tn cng din ra nghi thc gn bng l tn phong
Hong thi t. Sch s ghi: Hong t, Hong tn c phong tc cng ban n bng
vng m, nm n c hnh rng, vung 2 tc 3 phn 4 ly, dy 2 phn 7 ly. Hong t, Hong
tn c ban sch m vng mi, n m vng mi nm n hnh rng ca mi chic n
vung 2 tc 3 phn 4 ly dy 2 phn 4 ly[193].
i vi Hong thn cng, vic phong sch n cng c Tn nhn ph thc hin theo ng
quy ch, nghi thc l phong cng ging nh l phong sch n cho Hong t. Ngay t nm
Gia Long th 16 (1817) quy nh l sch phong cho Hong thn cng u lm sch n
nn bc m vng, nhng trn thc t cc Hong thn c lc c ban n bng g thm ch
khng phi l vng m c. Nh trng hp Thiu Ha Qun vng nm Minh Mnh th 5
(1824) c ban sch bc m vng, 1 n bng g thm, nm n hnh rng vung 2 tc 3
phn 4 ly, dy 2 phn 7 ly. Con trai ca Thiu Ha Qun vng li c ban n bc, sch
chp rng Nm Minh Mnh th 16 c ngh chun cho Thiu Kh l con trng ca Thiu
Ha Qun vng qu c c tp phong lm Thiu Ha Qun cng 1 qu n bc nm
hnh k ln, vung 2 tc 7 ly, dy 2 phn 7 ly[194].
Cc Hong thn sau khi c phong sch n, nu lm t khi ln Hong th xng l thn
v n du c phong quy nh phi ng di ch nin hiu, nu c cng vn truyn
xung di th dng ch gio trn ch truyn sai cn n du ch c ng di ch
hong hiu thi.
n chng ca Hong t, Hong thn cng tuy mi ph ring bit nhng vn phi tun
th theo quy ch ca ph Tn nhn cng nh Hong ban hnh: v vic ct gi, nim
phong hm n, cha kha hm n phi chnh ngi c phong ct gi. Mi cng vic ph
Page 191
Lc Hoa Vin
n c k hiu BTLS 1262 cht liu bng ng, hnh th qu n c hnh con k ln th
ng hi khy chn sau, u v thn k ln trn c chm hnh xoy dng nt rt n gin
hn nhiu so vi Bo T hnh rng triu Nguyn. Trn thnh b con ln pha bn tri khc 5
ch Hn Trng tam cn ng lng, pha bn phi khc 6 ch Hn Hoi c Qun vng chi
n. Mt n khng thy khc dng ghi nin i. Mt du ca n hnh vung c kch thc
7,8x7,8cm, vin ngoi du nt m c 1,3cm. Bn trong khc 6 ch Trin xp theo 3
hng, mi hng 2 ch, l su ch Hoi c qun vng chi n . y l n
du ca Hoi c Qun vng. (H. 124 a,b)
Page 192
Lc Hoa Vin
Qua ph h ca cc vua Nguyn, chng ti c bit Hoi c Qun cng Min Lm l con
th 57 ca Thnh t Nhn Hong , sinh nm Minh Mnh th 12 (1833), t nh thng
minh hiu hc, gii kinh s. Nm Thiu Tr th 6 (1846) c tn phong lm Hoi c Qun
cng, nm Kin Phc th 1 (1884) c thng chc Tn nhn ph T Tn nhn, sung Ph
chnh thn thn. Nc lon ng mt lng trung qun i quc c Hm Nghi phong l Lc
Quc cng, sau i phong l Hoi c cng. i ng Khnh ng gi chc Tn nhn ph
Hu Tn chnh. i Thnh Thi th 1 (1889) sung lm Ph chnh thn thn, n ma thu
nm 1894 ng c tn phong lm Hoi c Qun vng. Nm Thnh Thi th 9 (1897)
ng qua i th 67 tui thy l oan Cung, c n th phng th 6 thuc huyn Hng
Tr, Hu. ng tnh tri trung hu, khim tn, gi l , c cng dy con em trong Hong
tc c cc triu vua hu i. ng va l mt i thn va l ngi thn tn ca my i
vua Nguyn lc . Nh vy qu n ng Hoi c Qun vng chi n trn c xc
nh r rng. Ch nhn ca n l Hoi c Qun vng Min Lm, v n c lm ra vo
Page 193
Lc Hoa Vin
phithiengia
CHNG II
Page 194
Lc Hoa Vin
Quan phng bng ng cho Vn th phng. Nm n chm hnh rau to, dy eo mu en.
Mt n hnh ch nht, di 1 tc ngang 7 phn 2 ly, dy 2 phn 2 ly, khc 5 ch Trin Vn
th phng quan phng.
Page 195
Lc Hoa Vin
Nhng bn c ch vua ph th quan Ni cc hp cng trc quan khc duyt, vic thuc
B no th Ni cc sao ra ri ng n Quan phng Sung bin ni cc s v quan phng a
cho B y thc hin. Bn chnh Ni cc lu gi, nhng bn tho d ch vua ph ban xung,
Ni cc cng trc quan duyt v quan Ni cc vit ra tp khc, nu vit nhm phi ty sa
th nhng ch sa phi ng n Quan phng ca Ni cc. i ng Khnh sau ny,
nhng ch sa cha ng du kim c 2 ch Ni cc.
Nhng tp tu hoc sc vn c Chu ph, Chu ci, Chu khuyn hoc Chu im th Ni
cc ly ngay bn ph y, hoc giy khc vit theo ng mu trn. Phn cui vit r ch
Ni cc knh sao ri ng n Quan phng Sung bin ni cc s v quan phng v pht
xung trc ty tun nhn. Nhng bn chnh d ch c Chu ph xung cc a phng th Ni
cc nhn sao li ri vit r nm thng ngy truy sao v k tn ng n Quan phng Ni cc
lm bng c i chiu.
Xem xt nhng tp tip theo trong Chu bn triu Nguyn t cui nm Thiu Tr th 4
(1844) tr i, chng ti pht hin thy du Quan phng Sung bin ni cc s v quan
phng c s thay i v kch thc, ni dung, b cc v loi ch ca du khng thay i,
nhng cch vit nt ch Trin ca 2 du hai thi k trn hon ton khc nhau v kiu
Page 196
Lc Hoa Vin
Chc nng ca Thng bo s c trng trch hn Thng bo to, phng gi chiu, ch,
chu th, kim phng ng, Kim ngc Bo T, n kim, Quan phng, k, Kim k ca
Ni cc v cc nha mn trong kinh ngoi tnh, ph trch vit chiu d hu Bo, v
nhiu vic khc.
Nm ng Khnh nguyn nin (1885), cc quan Ni cc v thy n Quan phng Sung bin
ni cc s v quan phng hnh thc ch n gin lm kim tay quai, th nh v xu, nt ch
Trin khc mng v thi im ny king hy ch bin, nn tu xin cho c Quan phng
mi bng ng, hnh th p hn, nm hnh s t ngi, mt du khc 8 ch Trin Sung l
ni cc s v quan phng . ng thi Ni cc li xin lm 1 kim nh khc 2
ch Ni cc . Sau cc n c c v s dng.
Page 197
Lc Hoa Vin
Nhng chi tit ny gii quyt cho chng ti iu thc mc v s vng mt ca du Sung
l ni cc s v quan phng trong bng su tp. Nh vy chng ta thy r quy ch v vic
lm v s dng n trin n i ng Khnh b vi phm song song vi vic ng Khnh
tinh gim chc quan v li in khng ring g Ni cc.
phithiengia
Page 198
Lc Hoa Vin
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
2. n chng h thng lc B
Nm 1804 khi mi thnh lp lc B, Gia Long m phng theo c cu t chc tn hiu, chc
danh, phm trt ca lc B thi trc. ng u mi B l chc Thng th ri n Tham
tri, Thim s, Cu k, Th hp. Thuc vin gi l Lnh s ty, Bn ty. T thng 2 nm 1804
Gia Long t quc hiu l Vit Nam, ng thi cho c n 6 B. n khc 5 ch Trin (M)
b ng chi n (V d n ca b L l L b ng chi n). Cc Kim n ca mi B khc 4
ch Trin l Khm ty (B m) chnh, ring b L Kim n khc 4 ch Khm ty l in.
Page 199
Lc Hoa Vin
Khi mi ln ngi, Minh Mnh tin hnh ci cch chnh quyn trung ng, trong c lc
B. n nm 1827, t chc hng ng lnh o cp B mi c hon thin, chc Thng
th v Tham tri vn gi nguyn. Tip theo l vic b nhim cc chc Th lang, Lang trung,
Vin ngoi lang, Ch s, T v v cc Li in. Vic thay i chc v quan ch cp B cng
dn n vic thay i n trin cho tng chc v ph hp vi thc ti, nhng phi n
cui nm Minh Mnh th 8 (1827), vic thay i n kim v cp n kim trong cp B mi
c hon thin.
Trong vic thay i n trin cp B, th nhng n kim cng c thu hi khng dng na,
thay vo l n mi trang trng hn. n mi bng bc trng c hnh con k ln, vung 2
tc 1 phn, dy 3 phn 6 ly, khun du di hnh vung c kch thc 9x9cm, khc 4 ch
Trin (M) b chi n. Nh vy ch ng trong n du c c lc b i, ng thi
c cc kim bng ng cho lc B thay th kim c. Kim mi lm theo hnh thp bng
u, khun du hnh vung 2,7x2,7cm, khc 2 ch Trin (M) b. T dng n ln v kim
nh c khc chung mt kiu ch.
Trong quyn 18 - Ch b Nha - Minh Mnh th 7, Chu bn triu Nguyn hin lu gi nhiu
hnh du Quan phng chc v ca cc chc quan cp B di y.
Page 200
Lc Hoa Vin
Page 201
Lc Hoa Vin
Page 202
Lc Hoa Vin
Page 203
Lc Hoa Vin
Page 204
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
8. 30-08-2008, 21:28#48
Page 205
Lc Hoa Vin
phithiengia
Page 206
Lc Hoa Vin
Page 207
Lc Hoa Vin
Page 208
Lc Hoa Vin
- Thi Gia Long cho n u Minh Mnh, chc Bin l cc B u do cc chc Ph quan
chnh quyn a phng cp tnh kim qun, nh vin Hip trn Nguyn Kim Bng kim
nhim c chc Bin l b Hnh. Hai vin Bin l b H l Nguyn c Hi, b Binh l ng
Vn Ha u ng nhim chc Cai b.
Trong hng vn quan, Thng th l chc quan cao nht, nhng phm trt cng ch l
Chnh nh phm. Triu Minh Mnh cn t ra nhng chc hm i hc s: Cn chnh, ng
cc, V hin, Vn minh v Hip bin u c phm trt cao hn Thng th. Chc Thng
th c khi c gia phong hm chc i hc s vi trt phm cao nht, thc ra ch l
vinh hm tng thm uy lc ca cc Thng th, thm ch c ngi kim nhim nhiu
chc v nh Trng ng Qu l Thng th b Binh triu T c.
Page 209
Lc Hoa Vin
Ty Li trc do cc Ty ln lt phi chuyn vin vit bi trnh tin v vit tinh t phiu
ngh trc hu ng du n vng.
Page 210
Lc Hoa Vin
phithiengia
Qun i nh Nguyn c tin thn t thi cc cha Nguyn. Trong thi k chin tranh vi
nh Ty Sn, qun i l lc lng cn bn thnh lp nh Nguyn, v sau ny khi nh
Nguyn ginh c quyn thng tr th qun i tr thnh mt b phn quan trng ca
nh nc phong kin Vit Nam ng thi.
Sau ny khi chin tranh chm dt, nh Nguyn t ring lc lng qun i kinh gm ba
loi: Thn binh, Cm binh v Tinh binh. Mi Binh chia lm cc Doanh, V hoc Vin, thuc
cp c cc i, Ban. Nm Minh Mnh th 12 (1831) t cp tnh, ng u qun binh tnh
l chc c hoc Lnh binh, Ph Lnh binh, ty tng tnh ln hay nh m t cp s V,
C, i nht nh.
Page 211
Lc Hoa Vin
Thi Gia Long Nguyn nh cho n giai on u triu Minh Mnh, tng lnh trong qun
i gi v tr then cht trong chnh quyn. Hu ht cc i tng ng u nm Qun u l
nhng i thn quan trng ca triu nh. Chc v v quyn hn ca tng lnh hn hn cc
vn quan mc du phm trt c ngang nhau. S bin i t nhng i tng cm qun
trong chin trn tr thnh vin quan cai tr v mt hnh chnh cc cp l c trng ni bt
ca t chc hnh chnh quan ch u thi Nguyn.
Nhiu tng ti theo gip Nguyn nh, nhng khi chin tranh chm dt ch cn li s t
tng lnh c tn tui nh Nguyn Vn Thnh, Nguyn Vn Nhn, L Vn Duyt v.v H
u l nhng i tng ng u mt trong cc Qun, khi c phong chc cc tng trn
u c nhn n tn. n tn y biu th cho quyn lc ca vin tng v php lnh ca
vng triu i vi qun i v c dn chng. S liu gip ta bit c n ca nm
tng nm Qun u c lm bng ng, phn nm n c hnh k ln, mt du hnh
vung, kch thc 2 tc, 1 phn 6 ly, trng lng v th tch rt ln ch sau mt s Bo T
ca Hong Nguyn. Nhng hin vt n tn ny ng tic cho n nay hu ht khng cn
gi c.
Page 212
Lc Hoa Vin
Chu bn triu Nguyn gip chng ti tm c du tch ca nhng tng lnh khc ngoi
Nguyn Vn Thnh. Trong quyn 2 trang 239 i Gia Long c hnh du vung c ln mu
son, kch c, b cc, t dng u ging nh du Tin qun chi n ch khc bn ch Trin
bn trong l Hu qun chi n (n ca Hu qun). Trang bn cn ghi r dng ch
Hn Khm sai chng hu qun thn Nguyn Vn Nhn. S c ghi li khi theo Nguyn nh
th Nguyn Vn Nhn mi l Cai i, khi chin tranh chm dt Nguyn Vn Nhn c thng
l Khm sai chng Hu qun Bnh Ty tng qun. (H. 146)
Page 213
Lc Hoa Vin
Phn nm c hnh con k ln, ming ngm ht chu, u to ngng cao, thn trn, ui i
vt qu phn thn. Hai bn hng t chn n lng c 4 di trang tr ao la c ni; sng
lng chm vn thy ba. Dng nt tinh xo, b th. Ton b chiu cao ca nm n (con ln)
v thn n l 7,2cm.
Phn thn n (hay b n) dy 2,1cm, phn di cao 1,45cm, 4 ra cnh phn mt trn ca
thn n c vt xin, mp vt, rng 1,25cm. Mt trn thnh thn n, pha tri con ln
khm 4 ch Hn, kiu ch chn: T qun chi n. Pha phi khm 8 ch Hn cng kiu Nhm
Tut trng xun ct nht gim to (Tu to vo ngy tt thng 2 nm Nhm Tut). Trng
lng n nh mt s lot n khc cn c 1,82kg. C hai dng ch trn u c khm
bc sc nt, tri qua bao s bin vt khm vn cn kh nguyn vn.
Page 214
Lc Hoa Vin
Cng trong tp Chu bn triu Nguyn trn, chng ti tm thy hnh du ca T qun L
Vn Duyt, du c kch c, b cc t dng nh hai du ca Tin qun Nguyn Vn Thnh v
Hu qun Nguyn Vn Nhn, ch khc bn ch Trin bn trong l T qun chi n
(n ca T qun). Sch s ghi li, L Vn Duyt l mt thi gim tr, theo ph Nguyn
nh lp nhiu cng trng. Trong chin tranh, Duyt gi chc Thng ch T dinh qun
Thn sch. Nm 1802 ng c phong lm Khm sai chng T qun Bnh ty tng qun.
(H. 148)
Nhng danh tng trn, khi chin tranh chm dt lp tc phi nhn trng trch mi l cng
vic t chc qun l hnh chnh. Nhng cng vn tu s gi v kinh vi hnh du qun i
m ni dung nhiu khi l vic dn s. y l giai on chuyn tip, mt t chc hnh chnh
quan chc ch c thay i v tt yu xut hin mt loi n trin mi ph hp vi thc
ti, do c s bin i t nhng tng lnh cm qun tr thnh i quan cai tr v mt
hnh chnh cc cp, l c trng ni bt ca t chc hnh chnh quan ch u thi
Nguyn. Thng 9 nm 1802 Nguyn Vn Thnh c phong lm Tng trn Bc thnh v s
dng b n kim mi Bc thnh tng trn chi n. Thng 9 nm 1808 Nguyn Vn Nhn
c phong lm Tng trn Gia nh thnh v dng b n kim Gia nh thnh tng trn chi
n. Cn L Vn Duyt n ma thu nm 1820 lnh chc Tng trn Gia nh thnh thay
Nguyn Vn Nhn v nhn li b n kim mi ca thnh Gia nh. Trn thc t lc by gi
ngoi cp thnh, quan chc ng u cp trn, doanh, o hu ht u do cc v quan
m nhim.
Page 215
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
10. 02-09-2008, 14:59#50
phithiengia
Mt lot n, Quan phng c lm tip theo - Chc Gim Thn sch qun, Chng Tng
qun, Chng Hu qun c cp Quan phng bng bc nm hnh k ln. Thng ch Ng
dinh, ph tng Ng qun, Thng ch Kinh tng dng n ch khng dng Quan phng
chc v. Quan phng ca nm dinh Thn sch, thng ch v Thng ch 4 dinh: Thn c,
Tin phong, Long v, H oai cng Quan phng ca T Hu thng qun V lm u lm
nm hnh s t. Chc T, Hu Thng ch, Chng Trung qun, Tin qun, chng Thy
qun, Thng ch cc qun, cc dinh: Trung, Tin, T, Hu, Hu dng Quan phng nh trn.
Chc quyn th nh Thng ch th tng qun th dng Quan phng bng ng, kch
thc bng du ca chc Chng Tin qun v.v
Page 216
Lc Hoa Vin
Nm Minh Mnh th 7 (1826) nh vua lnh chn ngy tt c n cho tng lnh cao cp.
n Tho nghch i tng qun vung 2 tc 3 phn, dy 6 phn 3 ly, n Tho nghch hu
tng qun, n Tho nghch t tng qun, n Bnh nam tng qun, cc n Trn ty, An
vin v Ph bin tng qun u lm hai tng, nm c hnh con h, vung 2 tc 1 phn,
dy 5 phn 4 ly. Mi n km mt Kim n bng ng. Ring n Trn ty tng qun, n An
vin tng qun v Ph bin tng qun n nm Minh Mnh th 15 (1834) c c mt
n na bng bc, hnh thc nh c, cng kim n giao cho Ni cc gi phng s dng[212].
i Thiu Tr c b sung thm s t n trin, Quan phng nh vic t chc chuyn vin
Thng qun ca dinh K v v ban cp cho mt n Quan phng bng ng, mt Kim n
ng dng. Chc Thng qun cho x Th v dng n Quan phng bng bc khc Thng
qun th v quan phng.
Hin tng hai kiu ch Hn (Ch Trin v ch Chn) cng c khc trong mt qu n.
l k ca cc V thuc Kinh tng v cc ban Tc trc, Thng trc ca Cm y v, k
lm bng ng mu ging nh cc V, C trn.
Page 217
Lc Hoa Vin
Page 218
Lc Hoa Vin
Page 219
Lc Hoa Vin
quan, ring hai trang quyn 18 chng ti in sao c 5 du Quan phng khc
nhau[215].
Du Chng trung qun quan phng (Quan phng ca chng Trung qun) c c
3,0x4,2cm, nm ch Trin chia ba hng. Du ng di dng ch Hn Chng doanh th
trung qun n v kim qun thng thuyn thn Tng Phc Lng (B ti Tng Phc Lng
chc chng Doanh quyn Trung qun n v kim qun thng thuyn). (H. 152)
Du Thn sch hu doanh quan phng (Quan phng ca Hu doanh Thn sch)
c c 2,5x3,8cm, su ch Trin chia ba hng. Du ng di dng ch Thn sch qun hu
doanh thng ch thn Tn Tht Trch (B ti Tn Tht Trch chc Thng ch Hu
doanh qun Thn sch). (H. 153)
Page 220
Lc Hoa Vin
Page 221
Lc Hoa Vin
Trong quyn 5 i Thiu Tr nguyn nin xut hin nhiu Quan phng ca chc thng
ph Ng qun.
Du Tin qun thng ph quan phng (Quan phng ca thng ph Tin qun), du
Trung qun thng ph quan phng (Quan phng ca thng ph Trung qun), du
Hu qun thng ph quan phng (Quan phng ca thng ph Hu qun), v Hu
qun thng ph quan phng (Quan phng ca thng ph Hu qun). Cc du u c
kch thc 3,0x4,2cm, by ch Trin chia ba hng[216].
Page 222
Lc Hoa Vin
Page 223
Lc Hoa Vin
Ch huy qun i cc tnh l chc c hoc Lnh binh, n du thng khc 6 ch Trin,
v d du Gia nh c quan phng[220] (Quan phng ca c tnh Gia
nh) c c 4,6x6,2cm. y l quy nh chung v n Quan phng ca c cc tnh. (H.
161)
Page 224
Lc Hoa Vin
Trong quyn 119 i T c chng ti thy xut hin hnh du c tiu b qun v quan
phng[221] (Quan phng ca c Tiu b qun v) c kch thc ln c
5,5x7,7cm. Du ng on ch nguyt dng nin hiu T c th 13 (1855), trang
trc c dng ch Hn c tiu b qun v thn Tn Tht Hn (B ti l Tn Tht Hn
chc c Tiu b qun v) cng trong tp tu gi v Kinh ca Tn Tht Hn trong vic
qun. Cng vi hnh du ca Nguyn Tri Phng, Phm Th Hin trn, hnh du ny
chng t trong chin tranh (thi T c) c nhng chc v, cp bc v vic binh c t
ra thm, hoc gn thm chc cho mt chc c sn (v d trn) m trong quy ch chc
v cp bc ca b Binh thi Nguyn khng thy ghi. (H. 162)
Page 225
Lc Hoa Vin
Hin tng c hai kiu ch (Trin th v Chn th) trong cng mt con du cng trong loi
hnh k. Hai hnh du ca v d di y s kt thc dn chng ca mc: n chng
trong binh ch qun i thi Nguyn.
Page 226
Lc Hoa Vin
trn nh c 1,2x4,0cm trong l hai ch Kinh tng , kiu ch Chn xp theo hng
ngang, phn di c ch 4,0x4,2cm l bn ch Trin Nht v k xp theo hai
hng dc. Du ng on ch nguyt dng nin hiu ghi nm Minh Mnh th 16 (1835).
Trang trc c dng ch Hn ghi r chc tc ca vin ch huy l L Vn Thy tc Thng
cng nam V th nht Kinh tng thuc Tng binh. (H. 165)
Page 227
Lc Hoa Vin
n trin trong qun i nhiu khi c hng ch u tin ring ngoi quy nh chung.
Nh l phong, khai n th u dng cho tt c cc loi hnh n trin mi ngnh, ring n
trin trong qun i thi k v nhng khu vc c chin tranh gic gi, qun binh xut
chinh, nu qun v cha xong th cc quan tng ni vn gi nguyn n trin, Quan
phng, k v min l phong n, khai n.
Tr Li Vi Trch Dn
2. 16-09-2008, 15:58#52
phithiengia
CHNG III
Sau chin tranh, Gia Long bt tay vo vic xy dng v cng c chnh quyn t trung ng
n a phng, h Nguyn p dng chnh sch tn quyn chia lnh th thnh ba khu vc
Bc, Trung v Nam, ng thi thit lp cc cp chnh quyn t cp thnh xung ph, huyn.
Nm 1820 Minh Mnh ln ngi chun b cho cng cuc ci cch hnh chnh t trung ng
xung ti a phng. n nm 1832 bi b cp thnh v cc trn c i ht l tnh, giai
Page 228
Lc Hoa Vin
Chnh sch cng nh cng cuc ci cch hnh chnh a phng ca Gia Long v Minh
Mnh lm thay i trc tip n vic s dng v thay i n chng trong cc cp chnh
quyn a phng, thi k tn quyn v tp quyn c coi l im mc vic trnh by
v n chng c trnh t v theo h thng lch s t u n cui.
Di triu Nguyn, Chng ch xut hin v tn ti t thi Gia Long cho n nm 1832 triu
Minh Mnh. Do mi lin h gia n chng v t chc hnh chnh quan ch triu Nguyn,
nn cn phi tm hiu s phn chia khu vc hnh chnh ca Vit Nam u thi Nguyn. Khi
ln ngi, Gia Long chia nc thnh ba khu vc: Bc, Trung v Nam. Bc thnh min Bc
qun 11 trn v cc o ph l; Gia nh thnh min Nam qun 5 trn; Trung phn t
Thanh Hoa tr vo n Bnh Thun gm 3 trn v 9 Doanh th trc thuc thng triu nh
(Kinh Hu). Thng 9 nm 1802 Gia Long t Bc thnh v phong Khm sai chng Tin
qun Bnh ty i tng qun Nguyn Vn Thnh lm Tng trn. S c chp: Ly Nguyn
Vn Thnh lm Tng trn Bc thnh, ban cho sc n, 11 trn ni ngoi u l thuc, phm
nhng vic ct bi quan li, x quyt kin tng u c ty tin m lm ri sau mi tu
ln[226]. Tng trn Nguyn Vn Thnh c nhn lnh b n kim Bc thnh tng trn chi
n, n bc nm hnh s t.
Trong Chu bn i Gia Long chng ti tm thy hnh du Bc thnh tng trn chi n
(n ca Tng trn Bc thnh). Du hnh vung, kch thc 8,8x8,8cm, su ch Trin
chia 3 hng nt vung vc[227]. Du ng cui dng ghi nin hiu ngy thng nm Gia
Long th 17 (1818), cnh du c dng ch ghi tn vin Tng trn v Hip Tng trn l L
Tng Cht v L Vn Phong[228]. (H. 167)
Page 229
Lc Hoa Vin
Trong tp Cng vn c ch chng ti tm thy 2 du kim hnh vung, kch thc 2,7x2,7cm
trong khc 2 ch Trin Bc thnh[229] dng nin i b rch 2 ch u ch c c 10
ch Hn Thp nht nin thp nguyt thp cu nht. Pha di l dng 5 ch Hn ln Nh
thp t nht o (n ngy 24), hnh du kim Bc Thnh ng ln ch T nht. Bn
phi dng nin hiu c 3 ch ln Ph duyt trnh (trao cho duyt trnh ln trn) v di l
hnh du kim Bc thnh na. Qua 2 du kim Bc thnh chng ti xc nh chnh xc 2
ch b mt l Minh Mnh v dng ghi nin i y l Minh Mnh thp nht nin thp
nguyt thp cu nht (Ngy 19 thng 10 nm Minh Mnh th 11 [1830]). Bi v du kim
Bc Thnh ch tn ti n nm Minh Mnh th 12 (1831) th triu Nguyn xa b cp thnh
v i trn thnh tnh, cc n kim (trong c Kim Bc thnh) c thu hi khng dng
v thay vo l loi n trin mi. Bn gc ( v tr bn gc du ln) ca on ghi ngy
thng dng nin i ca vn bn c 4 ch Tuyn Quang trn n gip chng ti khng
nh y l mt bn sao c ng du kim ca Bc thnh (cp chnh quyn ch qun ca
trn Tuyn Quang). Bn sao y bn chnh ny c thay th cho bn gc lu li h s lm
bng chng, v nh vy n c coi l mt vn bn mang tnh php quy c gi tr nh bn
gc chnh. (H. 168)
Page 230
Lc Hoa Vin
Nm Gia Long th 7 (1808) Gia Long thy a th Gia nh rng ln nn i Gia nh trn
lm Gia nh thnh cho qun l 5 trn, s c ghi: n thng 9 nm 1808 bt u t chc
Tng trn Gia nh thnh, ly Nguyn Vn Nhn[230] lm Tng trn, Trnh Hoi c[231]
lm Hip Tng trn. Ban n Tng trn thnh Gia nh (n bc nm hnh s t)[232]. Nh
vy Nguyn Vn Nhn c s dng b n Kim Gia nh thnh tng trn chi n. n ma
thu nm Minh Mnh th 1 (1820) L Vn Duyt[233] lnh chc Tng trn Gia nh thnh
thay Nguyn Vn Nhn, L Vn Duyt nhn li b n kim Gia nh t tay Nguyn Vn
Nhn.
Trong Chu bn triu Nguyn cn lu gi hnh du Gia nh thnh tng trn chi n
(n ca Tng trn thnh Gia nh) c hnh thc kch c ging nh n Bc Thnh tng
trn chi n, 7 ch Trin chia 3 hng, v tr c khc l ng on ngy thng dng ghi nin
hiu, ghi nm Minh Mnh th 7 (1826). y l n du ca L Vn Duyt trong mt bn
truyn sai v a phn Gia nh[234]. (H. 169)
Page 231
Lc Hoa Vin
i Gia Long n u Minh Mnh, cc cp trn, doanh, o u dng mt loi n cht liu
bng ng, nm khc con h, vung hai tc, v tr cui cng dng ch trong du khc ch
Chng . V d, 1 du c ch chng p trn vn bn tp Cng vn cu ch. Du hnh
vung c 8,4x8,4cm, 6 ch Trin xp thnh 3 hng, kiu ch khc vung vc, l 6 ch
Thanh Hoa trn th chi chng[235] (Chng ca chc Trn th trn Thanh
Hoa). Du c ng di ch nht pha di dng ghi nin i Gia Long tam nin thp
nguyt nh thp ng nht (Ngy 25 thng 10 nm Gia Long th 3 [1804]). Trong vn bn
ghi r chc quan ca con du ny l Khm sai chng Hu doanh thng ch lnh Thanh
Hoa trn. Thi Gia Long n u Minh Mnh, ng u cc trn vn l cc v quan, bn
cnh c cc chc Hip trn, Tham hip ph gip. (H. 170)
Page 232
Lc Hoa Vin
Page 233
Lc Hoa Vin
Lt gi chnh s chng ti thy nhng im khng khp gia chnh sch v thc tin v n
chng thi Nguyn. S c ghi vo nm Tn T Minh Mnh th 2 (1821): c n ng
cho cc doanh, trn, o, ph, chu, huyn (Trc th n trin c cc doanh, trn, o u
khc 5 ch Trin: M doanh, M trn, M o chi chng). n nay c n trin cho cc
doanh, trn, o u khc 4 ch Trin M doanh n, hoc M trn n, hoc M o
n[237].
Tnh cht phc tp ca n du th hin r trong giai on ny. Trn cng mt tp cng vn
c cng dng vn bn nh nhau (Nin i ghi cng mt thi gian, c cp n v ngang
nhau, cng mt khu vc Trung k) li xut hin 2 hnh du khc nhau hon ton v tn
cp hnh chnh v tn n, m trc khng lu chng c tn cp hnh chnh v tn n
Page 234
Lc Hoa Vin
nh nhau. Hai du Qung Nam doanh chi chng v Bnh nh trn n (n ca trn
Bnh nh) cng ng trong mt tp vi cng nin i ghi trn vn bn l Minh Mnh th 7
(1826)[239]. Nu theo quy nh c, Bnh nh vn l doanh thuc Trung k nh Qung
Nam. S thay i doanh thnh trn phi c tin hnh ng b cng mt lc? Vic dng
n cng phi c thc hin cng mt lc (?) (H. 173)
Nhng trn thc t lc ny - Minh Mnh th 7 (1826), vua Minh Mnh ang tin hnh phn
chia li khu vc, thay i iu chnh phm cp quan chc, tn gi cc cp, thc cht mi
tin hnh s b bc u mt s ni, cha trit ng b trong thi gian ngn, nn tm
thi cng mt lc cng nhn hai loi n trin trn. n nm Minh Mnh th 8 (1827), doanh
c i ht lm trn v tt c cc chng c b L thu hi. Ti nm Minh Mnh th 12
(1831) min Bc v nm Mnh Mnh th 13 (1832) min Nam, bi b cp thnh (Tng
trn) v tt c cc trn c i lm tnh trc thuc thng triu nh, giai on tn quyn
n y chm dt.
Tr Li Vi Trch Dn
3. 16-09-2008, 16:05#53
phithiengia
Page 235
Lc Hoa Vin
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
2. Tn chng
Cng vic tip xc vi vn bn gip ta hiu thm rng i Gia Long v u Minh Mnh
mi quy ch cha thc n nh, chnh s sau ny cng khng ni ti. Ngoi Chng ra, thi
gian u Nguyn s cn xut hin loi n na c tn l Tn chng .
Tn chng c dng cho cc vin quan Khm sai, Khm phi n v hnh chnh di cp
doanh, trn v trn cp huyn. Qun o l quan ng u mt o c dng n Tn
chng.
Page 236
Lc Hoa Vin
Chng v Tn chng l hai loi hnh n xut hin v tn ti trong khong thi gian ngn
so vi cc loi hnh n khc, nht l n li thi k u triu Nguyn, lc m mi quy ch
Page 237
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
4. 22-09-2008, 17:02#54
Page 238
Lc Hoa Vin
phithiengia
Triu Nguyn Minh Mnh t chc Tng c ng u mi lin tnh, Tng c va l chc
quan cao nht a phng va l mt Khm sai i thn ti a phng . Phm hm ca
Tng c ngang vi chc Thng th mi B, qun ht ca Tng c khng c danh xng
m ch dng tn a phng gi. Tng c tnh no th kim lun chc Tun ph tnh
, nhng lin tnh nh hoc khng quan trng th t Tun ph ch khng t Tng c.
Nh vy Tng c, Tun ph khng dng n quan m s dng Quan phng chc v v kim
nh hnh vung. Quan phng ca Tng c khc tn a phng (lin tnh) m vin Tng
c qun ht.
Page 239
Lc Hoa Vin
Page 240
Lc Hoa Vin
ch nguyt dng nin i Minh Mnh thp tam nin nh nguyt s thp nht. y l du
Quan phng chc v ca quan Tun ph tnh Ninh Bnh, ng vo ngy 10 thng 2 nm
Minh Mnh th 13 (1832). Bn cnh du Quan phng ln ny c hnh du kim nh ng
ni gip trang, du kim hnh vung c 2,4x2,4cm, hai hng vi 4 ch Trin Ninh Bnh tun
ph (Tun ph tnh Ninh Bnh). (H.177)
Cng trong tp Cng vn cu ch[248] chng ti thy xut hin du Ninh Bnh tun ph
quan phng khc c kch c, v tr ca du, 6 ch Trin y nh du trn. Nhng nhn k th
thy du th hai ny c hai ng vin v nt ch Trin mm cong v t nt hn. Du ng
trn ch nguyt dng ghi nin i T c tam thp nin thp nh nguyt nh thp bt nht
(Ngy 28 thng 12 nm T c th 30 [1877]). Pha di du l 2 dng ch ghi tn h ca
vin Th li v vin Thng phn Phin ty. (H. 178)
Page 241
Lc Hoa Vin
Page 242
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
5. 22-09-2008, 17:09#55
phithiengia
Page 243
Lc Hoa Vin
mi tnh nh Nguyn t ra hai ty trc thuc s cai qun ca Tun ph hay Tng c.
Ty B chnh s (hay Phin ty) trng coi vic inh in, iu thu kha, ti chnh, h tch.
t chc B chnh s m nhim.
Ty n st s (hay Nit ty) coi vic hnh n, phong ha k cng, trng thanh quan li, giao
thng trm dch. Do chc n st s m nhim.
Qu n ng duy nht thuc thi Nguyn Vin Bo tng Lch s c k hiu LSb 463/GI 253,
ngoi hnh kiu hnh thp bng u, mt trn khng ghi nin i, du hnh vung c
2,5x2,5cm, bn ch Trin chia hai hng Hng Ho n st . y l Kim n ca vin
n st s tnh Hng Ha, i cng cp vi n ln Hng Ha n st s ty chi n. Nhng n ln
b mt, ti a phng ny, ngi ta ch tm thy mt n ln ca B chnh s v mt
kim nh ca n st s Hng Ha. (H. 180)
Page 244
Lc Hoa Vin
Page 245
Lc Hoa Vin
ch nguyt dng ghi nin hiu Thiu Tr nh nin thp nh nguyt thp tht nht (Ngy 17
thng 12 nm Thiu Tr th 2 [1842]).
Page 246
Lc Hoa Vin
cc tnh khi m chc Tng c, Tun ph i vng; hoc tnh vn khuyt chn Tun ph,
nu c vic c mt quan B chnh phi hp vi quan n st s. Cng vn tu trnh ln phi
ng lin hai du ca B chnh s v n st s trn on ngy thng dng ghi nin hiu
(Hai du ng dnh nhau vi dng ghi nin hiu gia).
Page 247
Lc Hoa Vin
Cc ngch khc cp tnh cng c s dng Quan phng chc v ring nh chc c,
Lnh binh, Ph lnh binh c dng Quan phng bng ng, Kim bng ng hoc bng g,
Nha Hc chnh dng Quan phng bng ng v du kim bng g.
Nn gic gi, chin tranh mt s tnh thuc hai khu vc Nam k v Bc k thi Nguyn
tng i nhiu. Do n trin b tht lc khng t, nn t thi Minh Mnh th 14 (1833)
c ch d v vic i cp n trin khc thay cho nhng ci b mt. Sau lon Nam k nm
1833 vua Minh Mnh ra ch d: Nay chun y theo kiu ch to quan hng Tng c nh
liu n Quan phng Tun ph Gia nh, n trin B chnh n st Cc quan vin trn ny
u mt n trin Quan phng du Kim k v n trin ph huyn su tnh y hi khc i 1,
2 nt ch nhm c th phn bit tht gi tin giao cho vin mi b nhim, s dng. Cn
nhng qu n Quan phng, n trin du Kim trc, chun i sau tra r xem tht lc vo
u, nu c cn phi np v B hi ng tiu hy i[252].
Tr Li Vi Trch Dn
6. 24-09-2008, 17:24#56
phithiengia
Ngay t thi Gia Long n u Minh Mnh phn cp ph, huyn, chu v t cc chc Tri
ph ng u mt ph v Tri huyn qun lnh mt huyn. Thi k ny ph t hai vin Tri
ph, mi huyn t hai vin Tri huyn gi l ng ng v Ty ng. Nm Minh Mnh
th 2 (1821) vua xung ch chun cho cc ph, huyn, chu u c s dng n bng
ng. Ti nm Minh Mnh th 3 (1822) quy nh v n trin c th hn: Phm cc ph
thuc v Trc l[253] n bng ng, vung mt tc 6 phn 7 ly, trong khc 4 ch Trin M
ph n. Cc huyn thuc v Trc l, n bng ng vung 1 tc 5 phn 3 ly, trong khc ch
Trin M huyn n. Cc ph thuc cc thnh, trn n bng ng vung 1 tc 6 phn 2 ly,
trong khc 4 ch Trin M ph n. Cc huyn, chu thuc cc thnh, trn n bng ng
vung 1 tc 4 phn, trong khc 4 ch Trin M huyn n[254].
Page 248
Lc Hoa Vin
Vic thay i cp ph, phn ph, huyn, chu thi Nguyn khng ch din ra mt ln, m l
t qua nhiu t khc nhau. Nhng im ny chnh s khng ghi li - nhng trn thc t
vn bn ch Hn chng ti thy c qua s thay i khc bit ca du n. Trong cun
Cng vn tp xut hin hnh du Quc Oai phn ph k ( k ca phn
ph Quc Oai). Du hnh ch nht c c 4,2x6,2cm v ng dng ghi nin hiu ghi nm
Minh Mnh th 21 (1840). (H. 185)
Page 249
Lc Hoa Vin
Page 250
Lc Hoa Vin
Page 251
Lc Hoa Vin
Theo thng k u thi Minh Mnh: C nc c 127 huyn, chu (sau ny c thay i iu
chnh i cht), chc chn phi c t nht 254 qu n, kim cp pht cho tt c cc Tri
huyn, Tri chu, nhng cho n nay, nhng hin vt ny hu nh b chn vi. Vin Bo
tng Lch s H Ni may mn cn gi li c 3 qu n (trong c mt kim nh) ca hai
vin Tri huyn v mt qu ca chc Huyn tha.
Qu n c k hiu LSb 2526 cht liu bng ng cn chui v, trn to di thun, cao
6,5cm v dy 1,5cm. Phn trn n khc hai dng ch Hn hai bn Minh Mnh tam nin v
V kh phng to. Mt du hnh vung c 6x6cm, bn ch Trin chia hai hng l 4 ch An
lp huyn n (n ca huyn An Lp). y l qu n ca vin Tri huyn huyn An
Lp c xng V kh c vo nm Minh Mnh th 3 (1822). (H. 186 a,b,c,d)
Page 252
Lc Hoa Vin
Kim n cng bng ng c k hiu LSb 2521, hnh thp bng u, cao 2,2cm, mt du
hnh vung c 1,9x1,9cm, hai ch Trin An lp (huyn An Lp) xp theo chiu ngang. y
l kim n cng cp vi n ln trn, chc chn c nin i t nm 1822. (H. 187 a,b,c)
Page 253
Lc Hoa Vin
Qu n th ba c k hiu LSb 2418, cn chui v tht y cao 7cm dy 1,3cm. Phn trn
khc hai dng ch Hn Thiu Tr nht nin v Trng thp nh lng, bn ch Trin mt
du Tht Kh huyn n (n ca huyn Tht Kh). y l qu n ca vin Tri huyn
huyn Tht Kh c c vo nm Thiu Tr th 1 (1841), n nng 12 lng. (H. 188
a,b,c,d)
Page 254
Lc Hoa Vin
n th 4 c k hiu LSb 2522. y l qu n ng duy nht c cn kiu tay quai, cao 3,5cm
dy 1,2cm. Nin i khc du ghi nm Minh Mnh th 15 (1834), trng lng ghi 7 lng,
3 tin 6 phn. Du hnh ch nht c kch thc 4,3x5,8cm, 5 ch Trin trong du l K sn
v k l k ca v K Sn. C ngi li cho rng l 5 ch K Sn tha
k . k ca Huyn tha huyn K Sn? (H. 189 a,b)
Page 255
Lc Hoa Vin
quyn 4[259], chng ti li thy xut hin du Lc An huyn n c hnh thc t dng
ging y nh hnh du trn, nhng li ng on ch nguyt dng ghi nin hiu T c
nguyn nin thp nguyt thp ng nht (Ngy 15 thng 10 nm T c nguyn nin
[1847]). Bn tri c 2 hnh du kim Lc An (H. 191)
Page 256
Lc Hoa Vin
Page 257
Lc Hoa Vin
Cng cuc ci cch ca vua Minh Mnh nm 1827 cng lm thay i b mt cc vng dn
tc thiu s. Cc chc Tuyn y s, Chiu tho s, Phng ng s v.v ca th quan min
ni b xa b, thay vo l nhng chc quan ni trn, ng thi vi vic ban cp n trin
cho h. Cc chc quan ny c s dng k bng ng v Kim bng g, mt du khc
4 ch (M) th huyn k, (M) th chu k dng mc mu ta ng du.
Page 258
Lc Hoa Vin
Thuc quan cp ph, huyn, chu nh ngnh gio dc cng c s dng n trin ring,
chc Gio th, Hun o dng n k. Quy ch ny ghi trong chnh s: n ca vin
Gio th, Hun o di 1 tc 3 phn, ngang 8 phn 1 ly Dng hp son ng trn ch
nguyt dng ghi nin hiu[261].
Page 259
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
7. 03-10-2008, 20:06#57
phithiengia
Page 260
Lc Hoa Vin
IV. Kim k
Mt loi hnh n hin na tuy xut hin vi s lng rt t, nhng cng phi c xp vo
danh mc cc loi hnh n trin ngang hng vi n, Chng, Quan phng, k: l Kim
k . Kim k l loi n dng cho cc chc ch huy cc ca thnh, ca bin, ca khu, i
quan st, trm, n, o i, cc thuyn nh v cc s tun ty v.v
Kim k l hai ch cui cng trong du cng nh k hay Quan phng trong mt con du.
y ta phi ch phn bit s khc nhau hon ton gia Kim k v Kim n. Kim n l
loi n nh hnh vung i cng cp vi nhng n ln nh n c quan, Quan phng; ch khc
trong Kim n thng rt gn, c cng ni dung vi n ln cng cp. Cn Kim k mang
ngha php lnh ring bit ca cc chc quan cp thp dng cho cc n v nh nu trn.
Qua nhng trch dn trn ta thy Kim k c lm vi nhiu cht liu khc nhau: bng
ng, bng ng v bng g. Kch thc ca Kim k mi n v cng khc nhau, cht liu
tt hn c kch thc ln hn s t l thun vi cp bc chc v ca vin ch huy n v.
iu ng ch l tt c cc du Kim k u khc chn phng, khng dng ch Trin
nh cc loi hnh n khc.
Page 261
Lc Hoa Vin
Page 262
Lc Hoa Vin
phithiengia
Page 263
Lc Hoa Vin
28-09-2006
Bi gi
7903
Thanks
603
Thanked 3,787 Times in 1,968 Posts
Loi hnh n trin cui cng ca cp chnh quyn a phng c gii thiu trong chng
ny l K Trin hay cn gi l Trin . K Trin hay Trin l n du ca Cai tng (tc
Chnh tng) v L trng - nhng ngi i din cho chnh quyn cp tng, x l n v
hnh chnh thp nht Vit Nam.
Tm hiu t chc chnh quyn trung ng v a phng thi Nguyn chng ti thy n v
hnh chnh cn bn ca Vit Nam l tng, x c hng mt ch t tr kh rng ri. Cai
Tng, L trng i din cho hi ng tng x hng ng, c quyn nh ot ti sn
ca mi gia nh nng dn, quyt nh s phn ca mi ngi dn lao ng. Mt trong
nhng biu tng chnh cho quyn lc ca Tng, L l du Trin.
Tuy l cp thp nht, nhng Trin ca Cai tng L trng vn c lm theo nguyn tc
nht nh. S c ghi: L Minh Mnh 13 nh Trin ca Cai tng di 1 tc ngang 5 phn.
Trin ca L trng di 8 phn, ngang 4 phn, u dng hp mc, na trang di dng
ch nin hiu, k tn ri ng di tn k[269].
Trin thi Nguyn s lm nh, vin ngoi du nt mnh, 6 ch Trin chia hai hng.
Thng l tn a phng (Tng, x) + chc (Cai tng, L trng) + k.
Trin nh Nguyn sau ny (khi Php vo nc ta) c c to hn, vin khung rng hn
ghi ch Php hoc ch Quc ng, bn trong vng khung mi c ch Trin hoc ch Hn
Chn th. iu ny th hin 2 hoc 3 dng vn t trong cng mt con du.
Gii thiu hai con du ca Cai tng v L trng cng mt a phng ng trong cng mt
tp a b tng ng Xun[270]. Trin Cai tng hnh ch nht c 1,9x4cm, 6 ch Trin xp
theo hai hng, l 6 ch ng Xun tng cai tng k (K Trin ca Cai tng tng
ng Xun). (H. 196)
Page 264
Lc Hoa Vin
Sau i ng Khnh, lng x Vit Nam cn ra nhng loi Trin na. Nhng du Trin
ny khng thy ghi thnh quy nh nh Trin hay cc loi hnh n khc, nhng trn thc t
chng ti thy du Trin ca Chng b, H tch lng x. Du c hnh thc kh c bit
v khc hai loi vn t: ch Quc ng v ch Hn trong du. Thng l vin ngoi du l
ch Quc ng v khung trong l ch Hn li Chn th, nh du H tch Vnh Chn x Vnh
Page 265
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
9. 06-10-2008, 10:15#59
phithiengia
Page 266
Lc Hoa Vin
I. Tn K v K vi du tn ring
Ngay t thi Gia Long, tt c cc quan tng ln nh trong triu ngoi kinh ai cng c
php t ch to mt qu n nh cho ring mnh. Vic to n ny mang tnh t do ging vi
n t nhn trn mi lnh vc ngoi x hi. Cha c quy nh c th v vn ny, dn n
nh hng trong vic qun l ca chnh quyn t trung ng xung a phng. n nm
Minh Mnh th 7 (1826) quy ch v Tn K bt u c ch . S c chp: nh thn tu:
Trc nay cc quan vin trong triu ngoi qun c giao cho n, trin, Quan phng u
c php nht nh. Duy c vic dng K Trin ring t ch to, th thc ch khc nhau,
cha phn bit tn ty m tn nhim c, xin nh cho cch thc th ch[272].
Theo thng k ca chng ti, ch Trin khc trn tt c cc n ring ca cc quan vin ny
thng l: TNH DANH + TN K, hoc TNH DANH + K, c rt t chc danh khng Tn K.
Cn K Trin l t dnh cho cp tng, x, u i Minh Mnh cha c quy ch v loi hnh
n ny, nn Minh Mnh chnh yu gi K Trin ring (hoc cch gi ca ngi dch). Theo
chng ti phi t loi n tn ring ny l loi TN K hoc K mi ng.
1. Tn K
Page 267
Lc Hoa Vin
Page 268
Lc Hoa Vin
Page 269
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
10. 06-10-2008, 10:21#60
phithiengia
Page 270
Lc Hoa Vin
2. K
Gii thiu mt du K c hnh lc gic, vin ngoi c ha tit, khun hnh vung kch thc
1x2,2cm, trong c 3 ch Trin Trn T k .y l du K ca ng Trn nh T, l V
nhp lu th li. Du p trn bn cng vn m chnh tay ng vit trong tp Cng vn c
ch[275]. (H. 202)
Page 271
Lc Hoa Vin
Page 272
Lc Hoa Vin
Ngoi Tn K v K ra cn c loi du, chc danh khng Tn K hoc chc danh khng K.
Thm ch c ngi cn ang thi k Hu b cng dng ch Hu b[276] khc vo du
cng tn h ring nh du Hu b H Trng Phin m chng ti sao li c
trong tp Cng vn cu ch[277]. (H. 203)
1. II. n t nhn trong x hi thi Nguyn
Page 273
Lc Hoa Vin
X hi u thi Nguyn xut hin nhng nh tng bn hon thin hn thi Hu L, trn
nhng n bn c ng hnh con du vung vc r rng khc tn nh tng bn. V d nh
tng bn a Vn ng thi T c cn li hnh du trong cun T lc sao[278], du
hnh vung, c 2,8x2,8cm, 3 ch Trin bn trong xp theo hng ngang, nt ch un ln l
3 ch a vn ng , nin i ca sch chp nm T c th 11 (1858). (H. 204)
Cc dng h nh Ng gia vn phi, Phan Huy, v.v u c nhng kho th vin sch ring
khi ln vi cc dng h khc.
Dng Ng gia vn phi vi du Danh gia tng th c hnh vung, kch thc
2,6x2,6cm, 4 ch Trin bn trong khc vung vc p , du c in trong cun Ng gia
vn phi[279]. (H. 205)
Dng h ni ting Bi Huy Bch cng s dng du n ring trn sch ca h. Trong cun
Hong Vit thi tuyn[280], dng ch Tn Am gia tng vit ngay ngn v bn cnh l hnh
du Danh gia hi tuyn , du hnh vung kch c 3,4x3,4cm, bn ch Trin trong
du c nt khc khc hn du ca h Ng trn. (H. 206)
Page 274
Lc Hoa Vin
Page 275
Lc Hoa Vin
Ngoi ra cn mt s hnh du ghi li hay p nh Ca vnh thi bnh theo hnh elp,
c c 2,2x3,3cm, 4 ch Trin khc ni xp theo hnh ch thp, hai ch ca v vnh nm
gia v rng gp i hai ch hai bn[281]. (H 209)
Page 276
Lc Hoa Vin
Nhng quan li v vn nhn gii thng khc n tn ring ghi tn hiu ca mnh, nh du
Tng tuyt trai c kiu ch Trin tht l mt v c o[282]. (H. 210)
Page 277
Lc Hoa Vin
Nhng ngi chi n thng to ra nhng qu n rt nh, mt du lm theo hnh tri cy,
hoa l, khc tn hiu, hoc khc nhng m t m h thch. Trong du dng ch Trin nh
du Thun ct[283] (H. 212) hoc khc li Chn th nh du Tng hp[284] . (H
.213)
Tr Li Vi Trch Dn
2. 09-10-2008, 22:14#62
Page 278
Lc Hoa Vin
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
Page 279
Lc Hoa Vin
Page 280
Lc Hoa Vin
Page 281
Lc Hoa Vin
Page 282
Lc Hoa Vin
Page 283
Lc Hoa Vin
Page 284
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
3. 10-10-2008, 11:00#63
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
X hi phong kin thi Nguyn rp khun hon ton theo khun mu ca x hi phong kin
Vit Nam trc n. T tng Tam gio (Nho gio, Pht gio v o gio) n su cm r
vo con ngi Vit Nam qua nhiu th h. mt x hi phong kin ngho nn lc hu, b
tc chng cht khin con ngi lun tm n tn gio tn ngng, hy vng mt s gii thot
hu hiu. Tm linh h n ca Pht, thnh, thn, ng hong, b cha v.v mt tm lng
thnh nhng mong c bnh an v gii hn. Li thnh cu ca h c gi gm vo l s
ha cng vng m, vo l ba dng trn ym v.v Trn nhng l s, l ba thng
c in hnh con du ring bit c trng cho loi hnh s v tng loi ba khc nhau.
Page 285
Lc Hoa Vin
Qua nhng chuyn cng tc n nhiu cha, n, in th khc nhau chng ti in chp
c mt s hin vt n tn bng g. S n ny c lm theo nhiu kiu khc nhau, nhng
u c im chung l hnh th n gin, nm cm thp, n mng, vn khc theo th ch
Trin v cng c cht liu t g o, g l. Theo li k ca nhng ngi gi n v xem xt
c th tng qu n, chng ti ch c th xc nh nhng n ny c nin i khong trn
di 100 nm, tc l vo giai on cui thi Nguyn. Trong s c n c qut sn ta
mu , c n th mc.
Page 286
Lc Hoa Vin
Page 287
Lc Hoa Vin
Page 288
Lc Hoa Vin
Page 289
Lc Hoa Vin
Page 290
Lc Hoa Vin
Mt qu n khc c ton thn mc, nm ngn n gin, n mng hnh ch nht, kch
thc 6,9x8,3cm. Mt n li khc khun du hnh l ng, kch thc 6,7x8,1cm khc
Page 291
Lc Hoa Vin
Page 292
Lc Hoa Vin
Theo quan nim ca o gio th Ng h tng trng cho nm thn tng trn gi 5
phng (ng, Ty, Nam, Bc v Trung ng). Nm h vi nm mu sc khc nhau c
nh theo mu sc ca ng hnh phng v l h en, h , h xanh, h trng v h vng.
H vng bao gi cng c t gia (trung ng th). n v in th no ca o gio
Vit Nam cng c am th Ng h hoc c h. Cng c nhiu n du hnh c h, loi con
du ny c khc hnh mt con h, bn gc quanh h khc 4 ch kim , mc , thy ,
ha v bng h l ch th . N tng trng cho ng h 5 phng 4 hng khc nhau.
(H. 230)
Page 293
Lc Hoa Vin
Page 294
Lc Hoa Vin
Ni v o gio Vit Nam l ni n c Thnh Trn vi bao ngi n th, in th, ban th
Trn Hng Do trn khp t nc ta. Rt nhiu im di tch ny cn lu gi n tn v vn
bn Hn Nm c lu hnh du v Trn Hng o. Mt s n c nin i kh cao nh s n
g m chng ti gii thiu mc Thc trng n chng thi L trung hng trong Phn
I. Cn hu ht n c nin i vo khong cui thi Nguyn. Nhng qu n ny c ni dung
vn khc ging nhau nh Trn Hng o n, Trn triu Hng o, Trn Hng o vng
n. Phn cui ny xin c gii thiu mt qu n ln c ni dung vn khc kh c bit ni
v v thnh linh thing ca chng ta.
n hin nay c bo qun Vin Bo tng Lch s Vit Nam ti H Ni. C k hiu
LSB1425/245, nin i n c to tc khong cui thi Nguyn. n c cht liu g, hnh
th n gin nm cm ngn lin . Mt n hnh du c kch thc 10,3x11,5cm, vin
ngoi rng v khc ha tit. Vn khc c 12 ch Trin xp theo 3 hng dc, l 12 ch
Cu thin v Trn triu Hng o i vng chi n tc n ca
Cu thin V Hng o i vng triu Trn[286]. (H. 233)
Page 295
Lc Hoa Vin
Trn Hng o khi mt c vua Trn truy tng l Thi s Thng ph Thng quc cng
Nhn V Hng o i vng. Nhiu t liu ch Hn v mt s n g cn gi n ngy nay
cng ch ghi l Hng o i vng, ring qu n ny th li ghi thm my ch Cu thin
V . Trong tn ngng ca o gio Vit Nam, cc bc thnh thn nh Tn Vin Sn
thnh, Cao Sn v.v cng ch c phong l i Vng, khng v no c xng c.
n du ny chng minh cho vic Trn Hng o, mt v tn thn duy nht ca nc ta
c phong l Cu thin V . Ti sao mt con ngi bng xng bng tht nh Trn
Hng o thi Trn li c tn sng nh mt v thnh, v cao nht trong th gii tm
linh ca ngi dn Vit Nam nh vy (?)
Trn Quc Tun sinh ngy 10 thng 12 nm Bnh tut nin hiu Kin Trung th 2 (1226)
thi Trn[287]. ng l con An Sinh Vng Trn Liu v Thun Thin Cng cha L Th
Nguyt. i Vit s k tin bin ghi v ng: Khi mi sinh ra c ngi xem tng trng
thy bo rng: Ngi ny ngy sau c th cu nc gip i, n khi ln ln dung mo
khi ng thng minh hn ngi, c rng cc sch, c ti vn v[288]. Sau ny ng
tr thnh mt v tng ti ba v nm Thiu Bo th 5 (1283) ng c tin phong lm Quc
cng Tit ch thng lnh ch qun. Trn Quc Tun lm nn trang s ho hng ca dn
tc Vit Nam vi chin cng oanh lit ba ln chin thng gic Nguyn Mng.
Nm Trng Hng th 5 (1289) khi triu nh xt cng trng, ng c tin phong lm Hng
o i vng, c ngi i tn lm anh hng dn tc v hu th coi nh mt ngi
Tri xung gip nc cu i.
Page 296
Lc Hoa Vin
Sinh vi tng t vi thn, sinh ra lm tng gip dn gip nc, mt i cng lm thn gip
dn gip nc. Khi qua i, tng truyn Trn Hng o thnh thn, thnh thnh hin
linh cu gip chng sinh, c ng thi v hu th tn th, l tm linh tn gio ca
nhn dn ta m bit bao in, n th c thnh Trn cn tn ti n nay nh mt minh
chng sinh ng. Theo t liu dn gian do nh nghin cu Hn Nm Hong Gip su tm
c th sau khi mt, Trn Hng o ln thin nh nhn lnh ch ca Ngc Hong
Thng lm Cu thin V . c nhim v tr o khp c ba ci l Thng gii
(thin nh), Trung gii (trn gian) v H gii (m ph) Cu thin V lun hin ha
ci tri Nam gip dn gip nc.
Tr Li Vi Trch Dn
4. 11-10-2008, 09:53#64
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
KT LUN
1.
Page 297
Lc Hoa Vin
Ngay khi ln ngi t L Thi T, L Thnh Tng n Gia Long, Minh Mnh thi Nguyn song
song vi vic ban hnh chiu sc chnh s l vic ra ch d ch tc v s dng Bo T cng
cc loi n chng khc. Mi mt Bo, T, n, Chng, Quan phng, k v.v u c
cch s dng ring v dng cho mt loi vn th ch nh. Cc Bo n Ch co chi bo, Sc
mnh chi bo, Ng tin chi bo v.v vi chc nng ring bit c duy tr t u thi L s
n ht thi Nguyn l in hnh ca tnh lch s k tha n chng qua nm triu i. Bo
n Tin nhu chi bo dng ng trn sc phong thi Ty Sn mang nt c th ring ca Bo
T Vit Nam. Ngc T i Nam thin t chi t i Minh Mnh dng ng trn cc vn kin
ban sc th cho ngi nc ngoi, vt ra ngoi tnh cht ni tr mang ngha trn
trng quc t. Quc hiu i Nam c khc trn mt n ngc biu th t tng quc
gia c lp v thc t ho dn tc.
Cng cuc ci cch hnh chnh triu L Thnh Tng v triu Minh Mnh t trung ng xung
a phng u dn n s thay i v n chng. Nhng c quan mi thnh lp, chc
nng mi c b nhim s c ban cp mt loi n tn mi; hoc vic thay i chc v
cp bc ca mt vn quan hay v tng cng u c s thay i n chng, n mi vi tn
gi mi s thay th cho n c.
Page 298
Lc Hoa Vin
tp quyn ca cc vng triu t L s n Nguyn. Bin c 1885, ngi Php chnh thc
t quyn bo h, cng l lc chnh th nh Nguyn suy sp, iu khin cho h thng
n chng mt mt nhiu c v s lng ln cht lng.
Tr Li Vi Trch Dn
5. 11-10-2008, 09:58#65
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
2.
Page 299
Lc Hoa Vin
Vic phin gii trc ht phi xc nh n du thuc loi hnh no (Bo T, n hay Quan
phng), thuc t chcno (lc B, qun i hay chnh quyn a phng) v thi k
no (L s, Mc, L Trung hng, Ty Sn hay Nguyn). C nhng ch Trin vi nhiu kiu
vit khc nhau cc loi hnh n khc nhau, thm ch cng trong mt loi hnh n thc s
gy kh khn trong vic phin gii. n gin nh mt ch n () trong du cng c ti
vi chc kiu vit khc nhau. nhng hnh du c lp, cng tc vn bn phin gii kh
hn du in trn vn bn Hn Nm.
Trn mt hoc hai trang vn bn Hn Nm xut hin nhiu hnh du khc nhau th c coi
l vn bn quan trng. Nu l hnh du ca chc quan cao cp th tm quan trng ca vn
bn cng c nng cao. Trn mt vn bn c hnh du Sung bin ni cc s v quan
phng thi Nguyn th ta bit ngay l mt bn sao t mt bn gc chnh c bt tch ca
Hong . Bn sao ny khi pht xung cc trc Ty tun nhn th v hnh trung c coi
l bn chnh theo thc thi. Mt bn sao ca Ni cc trn, ng thi c coi nh mt
bn chnh th chc chn ngy nay n s c cng nhn l mt bn chnh gc. Cch nh
gi chnh xc v hai dng vn bn ny trong mng cng vn ti liu Hn Nm rt hu ch
trong cng tc vn bn hc v cc lnh vc Lu tr, Bo tng.
Page 300
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
6. 13-10-2008, 10:53#66
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
3.
Page 301
Lc Hoa Vin
Chim Thnh cn lu tch trn sc phong c du Kim Bo Sc mnh chi bo. Thng li ny
i lin vi tn tui L Thnh Tng cng cc quan tng nh Trung qun thng Phm Nh
Tng Nhng n c Phng mnh tun ph tng qun n v thng tng qun chi n
lu li chng tch v tn chc Tng qun ca giai on L s.
Thi Nguyn bt u vi ng li chnh sch ca Gia Long trong thi k tn quyn l vic
bin cc i tng cm qun tr thnh cc i quan cai tr v mt hnh chnh cp doanh,
trn v thnh. Tng ng vi chnh sch trn l vic thay i n tng qun bng n hnh
chnh. Nhng nhn vt lch s nh i tng Nguyn Vn Thnh vi du Tin qun chi n
tr thnh Tng trn Nguyn Vn Thnh cng du Bc thnh tng trn chi n.
Page 302
Lc Hoa Vin
Kim ngc Bo T ca Hong l nh cao ca cc loi hnh n chng thi Nguyn. Con
ngi ca Gia Long, Minh Mnh, Thiu Tr, T c v cc vua khc gn nh hin ra bn
cnh cc ch d v Bo T ca h. Nhng s kin trng i ca dn tc Vit Nam thi
Nguyn lu li trn vn bn Hn Nm gn lin vi cc Bo T: Quc gia tn bo thi Gia
Long nh mt khu hiu ging cao t tng quc gia dn tc. Hong chi bo ca Minh
Mnh in trn cc sc th, vn kin quan trng gi i nc ngoi. i Nam th thin vnh
mnh truyn quc t l s kin ch tc c mt khng hai ko di nhiu thng tri cui i
Thiu Tr. i Nam hong chi t nh du quan im chnh tr gia hai nc Php - Vit
thi T c, cn Ng tin chi bo v Vn l mt st c nhc n nhiu ln trong chnh
s
Tr Li Vi Trch Dn
7. 13-10-2008, 10:57#67
Page 303
Lc Hoa Vin
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
4.
Bt c mt cuc ci cch hnh chnh trung ng hay a phng cng tt yu phi thay
i n chng. Nu ci cch hnh chnh tin hnh ng b t trung ng xung a phng,
t lc lng qun i n nhng n v kinh t ring l mang tnh cht quc gia v biu
th tnh php lnh, th vic thay i n chng l mt vn quan trng v cp thit.
Nghin cu n chng Vit Nam v tham kho thc trng h thng n chng giai on
hin i cho n nay ca nc ta, vi nhiu v lm gi n chng cc loi, nhiu v giy t
ng du gi b phanh phui Nhiu hnh du c hnh thc, kch c, b cc, kiu ch, ha
tit rt ging nhau hoc cha hp l Nhng im ny d gy nhm ln v hn ch trong
cng tc hnh chnh, kim tra, chng thc, thng k k ton v.v Do chng ti thy cn
phi c mt cng trnh k tip ca n chng giai on cn i v hin i. Cng trnh ny
c th vi tn gi n chng trong h thng hnh chnh Vit Nam t cui th k XIX n
cui th k XX. Trong vai tr ca n chng trong ci cch hnh chnh s c trnh by
y . y l mt cng trnh mang ngha khoa hc v cp thit, chng ti hi vng s
c thc hin trong mt thi gian khng xa.
Page 304
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
8. 13-10-2008, 11:11#68
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
1. Bng i chiu m dng lch 2000 nm v Nin biu lch s, Nxb. KHXH, H. 1976.
4. i Nam chnh bin lit truyn, TV Vin NCHN, KH: D.1087 - D.1014.
Page 305
Lc Hoa Vin
16. Vn Ninh: T in chc quan Vit Nam, Nxb. Thanh nin, H. 2002.
17. inh Khc Thun: Lch s triu Mc qua th tch v vn bia, Nxb. KHXH, H. 2001.
18. H Vn Tn - Trn Quc Vng: Lch s ch phong kin Vit Nam (Gio trnh khoa
S trng HTH H Ni).
20. Hong Xun Hn: La Sn phu t, Nxb. Minh Tn, Paris. 1952.
28. L triu quan ch, Nxb. Vn ha Thng tin - Vin S hc, 1997.
Page 306
Lc Hoa Vin
30. L Kim Ngn: T chc chnh quyn trung ng di triu L Thnh Tng - B Quc gia
Gio dc Si Gn. 1963
33. Ng c Th: Nghin cu ch Hy Vit Nam qua cc triu i, Nxb. Vn Ha, H. 1997.
37. Nguyn S Hi: T chc chnh quyn thi Nguyn s, (Lun n Tin s Lut khoa Si Gn
1962).
41. Phan Huy Ch: Lch triu hin chng loi ch, Nxb. S hc H Ni, H. 1961.
42. Phan Huy L: Lch s ch phong kin Vit Nam, Nxb. S hc, H. 1962.
44. Ty Sn thut lc, Ph quc v khanh c trch vn ha xut bn, Si Gn. 1971.
47. Trn Trng Kim: Vit Nam s lc, Tp II, B Quc gia Gio dc Si Gn xut bn, Si
Gn. 1971.
48. Trn Thanh Tm: Tm hiu quan chc ch nh Nguyn, Nxb Thun Ha, Hu. 1996.
Page 307
Lc Hoa Vin
49. Trn Vit Ngc: V mt cng vn ca tng trn Thun Qung Nguyn Hong nm 1597,
Nghin cu Hu, S.1, 1989.
50. Trn Kinh Ha: Mc lc Chu bn triu Nguyn - Triu Gia Long, Nxb. i hc Hu, Hu.
1960.
53. Vng Hng Sn: Kho v s men lam Hu, Nxb. M thut, 1994.
Tr Li Vi Trch Dn
9. 14-10-2008, 21:55#69
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
Page 308
Lc Hoa Vin
B. Sch Hn Nm
56. Bc Ninh tnh Tin Du huyn i Vi tng i Vi x a b, TV Vin NCHN, KH: AG.a5/9.
64. Gia Long, quyn 1, 2, 3, 4, 5, Chu bn triu Nguyn, Trung tm Lu tr Quc gia H
Ni.
67. H Ni tnh Th Xng huyn ng Xun tng cc x thn a b, TV Vin NCHN, KH:
AG.a14/4.
69. H ng tnh Thng Phc huyn Triu ng tng cc x a b, TV Vin NCHN, KH: AG
a1/85.
70. Hm Nghi, quyn 2, Chu bn triu Nguyn, Trung tm Lu tr Quc gia H Ni.
73. Minh Mnh, quyn 1 n 83 (tr cc quyn 6, 9, 13, 17, 20, 28, 31, 32, 46, 47, 55, 56,
60, 61, 65), Chu bn triu Nguyn, Trung tm Lu tr Quc gia H Ni.
74. Ninh Bnh tnh Gia Vin huyn Lin Huy tng cc x a b, TV Vin NCHN, KH: AG
a4/12.
Page 309
Lc Hoa Vin
77. T c, quyn 1 n 352 (tr 34 quyn b h nt), Chu bn triu Nguyn, Trung tm
Lu tr Quc gia H Ni.
80. Thnh Thi, quyn 7, 9, 13, Chu bn triu Nguyn, Trung tm Lu tr Quc gia H
Ni.
81. Thiu Tr, quyn 1 n 51 (tr cc quyn 13, 11, 15, 16, 23, 24, 28, 41, 42, 44), Chu
bn triu Nguyn, Trung tm Lu tr Quc gia H Ni.
82. Thin Nam d h tp, phn Quan ch, TV Vin NCHN, KH: A.334/1 v 1313/b.
83. Ng tin vn phng Chu bn, do Ng tin vn phng triu Nguyn lm nm 1938, T
sch h Phan, 29 Nguyn Ch Thanh, thnh ph Hu (khng c k hiu). Sch gm 3 loi
ch Vit Hn - Php.
C. Sch ngoi vn
84. Bulletin de la Socit des tudes Indochinoises 120 Annec - N0.1 - 1937, TV Thng tin
KHXH.
85. Bulletin des Amis du Vieux Hu 130 Annec - N0.1 - 1926, TV Thng tin KHXH.
86. : - - 1979.
87. : - - 1990.
88. : - - 1994.
89. : - - 1971.
90. - - 1992.
91. - - 1994.
92. : - 1963.
Page 310
Lc Hoa Vin
93. : - 1981.
94. : - 1987.
95. : - 1995.
96. : - 1996.
97. : - 1997.
98. : - 1998.
Tr Li Vi Trch Dn
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
T LIU NH N CHNG
Page 311
Lc Hoa Vin
Page 312
Lc Hoa Vin
Page 313
Lc Hoa Vin
Page 314
Lc Hoa Vin
Page 315
Lc Hoa Vin
Page 316
Lc Hoa Vin
Page 317
Lc Hoa Vin
Page 318
Lc Hoa Vin
Page 319
Lc Hoa Vin
Page 320
Lc Hoa Vin
Page 321
Lc Hoa Vin
Page 322
Lc Hoa Vin
Page 323
Lc Hoa Vin
Page 324
Lc Hoa Vin
Page 325
Lc Hoa Vin
Sfdhghnc
TS. VI QUANG TH
Bin tp ni dung
nh
ha
TC GI
Ba v trnh by
Ha s L TM
L QUC VIT
Ch bn
Sa bn in
Page 326
Lc Hoa Vin
____________________________
[1] Sigillographie, trong Lhistoire et ses methods Gallimard, Paris, 1961, tr. 393 - 446.
[2] Nh trn
[3] Sigillographie, Lhistoire et ses methods Gallimard, Paris, 1961, p. 393 - 446.
[4] Sigillographie, Lhistoire et ses methods Gallimard, Paris, 1961, p. 393 - 446.
[5] Translate summarily from About the seals in VietNam (item 2 & 3, page 70-88).
[6] Theo cun n chng ca Lu Nht Vn, Thng Hi c tch xut bn x, 1996, tr.1.
[7] Trch dch t cun Th sn thch ton th, mc n chng s nguyn ca Phng Tng
Khu, Thng Hi th im xut bn x, 1994, tr.98.
[8] Ngc t thi Tn Thy Hong (Doanh Chnh) (246-209 TCN) c coi l n truyn
quc qua nhiu i ca Trung Quc.
[14] M Phn (1051 - 1107), nm 1092 lm Tri ph Thng Khu, nm 1103 c thng
Thi thng Bc s.
[16] Hong Xun Hn: La Sn phu t, Nxb. Minh Tn, Paris, 1952.
[17] Mc lc Chu bn triu Nguyn - Triu Gia Long, Trn Kinh Ha, Nxb. i hc Hu,
1960.
Page 327
Lc Hoa Vin
[19] Phm Vn Knh, Quang Vn Cy: Vn ha Hoa Lc, Vin Bo tng Lch s Vit Nam,
1977, tr.71.
[21] Xem L Xun Dim, o Linh Cn, V S Khi: Vn ha c Eo, nhng khm ph mi,
Nxb. KHXH, HN. 1995, tr.330.
[23] H Vn Tn, V mt qu n Vit Nam thi Trn tm thy tnh Qung Ty, Trung
Quc, Nhng pht hin mi v kho c hc nm 1999, Nxb. KHXH, H, 2000.
[25] L Vn Linh (1377-1448) l bc cng thn khai quc nguyn lo ca ba triu L Thi
T, L Thi Tng v L Nhn Tng.
[26] VSKTT, Nxb. KHXH, HN, 1972, t3, tr.102 - Phn ch Hn l chng ti a thm vo.
[29] Tam Snh hay Tam Tnh : xin xem phn sau.
Tr Li Vi Trch Dn
2. 23-10-2008, 23:27#73
Page 328
Lc Hoa Vin
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
[32] L triu quan ch, Nxb. VH-TT - Vin S hc, HN. 1997. tr.12.
[34] Hn lm vin: C quan phng mnh vua khi tho cc ch, co, ch, d, vn th.
[35] ng cc: C quan phng mnh vua sa cha, hiu nh cc vn bn khi tho trn
ca Hn lm vin; ng thi ph trch vic bu c ca triu nh.
[36] Trung th gim: Tin thn l tam Snh, ph trch vic bin chp nhng vn bn m
ng cc sa cha giao cho. ng thi bin chp t Kim tin (giy sc vng), Ngn tin
(giy sc bc) cng sc phong, biu, ging t, vn t in miu.
Page 329
Lc Hoa Vin
[39] Nm 1469 L Thnh Tng cho i gi Nam Sch l Hi Dng, Thin Trng l Sn
Nam, Quc Oai l Sn Ty, Bc Giang l Kinh Bc.
[42] Thnh Bn cn c tn l thnh Li hay thnh S Bn, nay thuc huyn Tuy Vin -
Bnh nh. Nm 1778 Nguyn Nhc xng i lm thnh Hong , sau Nguyn nh
chim Bnh nh b khng dng.
[43] Khi Bn tht th, tng Chim l B Tri Tr chy v gi t Phan Lung ri u hng
xin xng thn. L Thnh Tng ph d phong vng cho B Tri Tr, ri li cho lp ra hai Tiu
quc na l Nam Phan v Ha Anh h khng ch ln nhau khng quy nhiu nc ta. Di
du ca cc vng tiu quc ny cn tn ti mi n thi Nguyn, h c nhng kho bu
trong c mt s qu n m sau ny nm 1957-1958 cc nh kho c min Nam tm
ra.
[46] Nm 1368 khi Minh Thi t Chu Nguyn Chng lp ra nh Minh ra lnh bi b
Trung th snh v n Minh Vnh Lc (1403-1418) mi thit lp Ni cc thay th cho Mn
h snh. Dn dn chc nng nhim v ca Ni cc cng a dng hn v c ci bin nhiu
ln ph hp vi qu trnh pht trin ca th ch phong kin Trung Quc.
[47] Giai on u thi Trn, chc ng u Thng th snh l Hnh khin Thng th,
tc l chc tng. n u thi L s i l Thng th lnh cng l chc tng, cn
gi l Mt vin Tham tri. Mn h snh c thit lp thi Trn khng r c th chc g ng
u, ch thy s ghi l chc Hnh khin iu hnh. n u L s ghi l chc Tri t s ng
u, th nh l Th lang, di c cc chc Lang trung v Khi c x nhn.
Page 330
Lc Hoa Vin
[51] Trc kia Tng ti Trung th snh l Trung th lnh thng giao cho T tng kim
gi.
[54] Xem T chc chnh quyn trung ng di triu L Thnh Tng (1400-1407), L Kim
Ngn - B Quc gia gio dc Si Gn, 1963, tr.92. Khng hiu tc gi tham kho bn
dch ch Hn hay ch Quc ng m ghi l Quy lm (?) C th do t dng ch Quy v Bo
hi ging nhau, qua sao chp in chp b nhm ln. C kh nng l s Bo Lm mi ng.
[56] Xem Vn Ninh: T in chc quan Vit Nam, Nxb. Thanh nin, HN, 2002, tr.233.
[59] T chc chnh quyn trung ng di triu L Thnh Tng, Sd, tr.95.
Tr Li Vi Trch Dn
3. 24-10-2008, 10:34#74
Page 331
Lc Hoa Vin
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
[62] T chc chnh quyn trung ng di triu L Thnh Tng, Sd, tr.28-29.
[67] Xem inh Khc Thun: Lch s triu Mc qua th tch v vn bia, Nxb. KHXH, HN,
2001, tr.156.
[68] Nm 1579 - Tng binh s o Ninh Sc trao quyn Tng binh s ng tri trn
Cao Bng cho Phm Vn Tun l c tin Kim t vinh lc i phu trn gi.
Page 332
Lc Hoa Vin
[70] Thin Nam d h tp, phn Quan ch, Th vin Vin Nghin cu Hn Nm. KH:
A.334/1 v 1313/b.
- Ph Hi ng: Ph duy nht ca o An Bang thi Mc qun 3 huyn 4 chu, nay thuc
a phn hai tnh Qung Ninh v Hi Phng.
[73] Trong chuyn cng tc thc a, TS. Phm Th Thy Vinh (Vin Nghin cu Hn Nm)
pht hin ra s sc phong thi L-Mc n Quang Lng, Thy Hi, Kin Thy, Thi
Bnh. Sau , vo nm 2001 chng ti trc tip xung a im trn, chp nh v o c
ton b s sc phong, trong c cc sc phong thi Mc.
[80] Chu Bnh Nguyn l mt trong nm chu thuc ph Yn Bnh o Tuyn Quang u
thi L Trung hng, nay thuc huyn V Xuyn, Bc Quang v Hong Su Ph tnh H Giang.
[81] ng Trn Trung Thng nguyn l mt s quan tham mu Qun i nhn dn Vit Nam
Page 333
Lc Hoa Vin
thi chng M. Sau Gii phng min Nam, ng v ngh hu, tip tc nghip o s truyn
thng ca gia nh. Con trai ng thuc i th tm, hin nay ang k tc cng vic ca ng.
[83] Chng ti c tham kho v s dng t liu ca ng Trn Vit Ngc trong bi: V mt
cng vn ca Tng trn Thun Qung Nguyn Hong nm 1597, Nghin cu Hu s 1 -
1989. Nhn y xin c cm n ng Trn Vit Ngc v ng Phan Thun An gip chng
ti t liu ny.
[86] Qung Nam trc do Trn Qun cng Bi T Hn trn th, nm 1570 do Tng binh
Nguyn B Qunh trn gi. Khi Nguyn Hong lm Tng trn Thun - Qung, Qunh c
iu v gi Ngh An.
[87] Vit s cng mc tit yu, Nxb. KHXH, HN. 2000, tr.416, 436.
[88] Xem: V mt cng vn ca Tng trn Thun Qung Nguyn Hong nm 1597, Sd.
[89] Ngc Bo l con gi Thng ph Thi s Nguyn Kim - nht cng thn ca bui u
thi L Trung hng, l ch rut ca Nguyn Hong - v cha Nguyn u tin ca triu
Nguyn sau ny.
Tr Li Vi Trch Dn
4. 24-10-2008, 10:43#75
phithiengia
Page 334
Lc Hoa Vin
Bi gi
7903
Thanks
603
[94] Xem VSKTT - Bn k tc bin, T.1, Nxb. KHXH & NV 1982, tr.77, 88.
[95] Thc bn bia ny do TS. Phm Thy Vinh - Vin Nghin cu Hn Nm cung cp.
[96] T tin ba anh em Nguyn Nhc, vn qu huyn Hng Nguyn - Ngh An, khong
nm 1653-1657 ng t t i b qun cha Nguyn bt v p Ty Sn huyn Quy Ninh
(nay l Hoi Nhn), sau chuyn n p Kin Thnh huyn Tuy Vin; Nguyn Nhc,
Nguyn L v Nguyn Hu sinh ra y.
[97] Nguyn Thung v Huyn Kh khng r ngi u - Huyn Kh sau cht trn, cn
Nguyn Thung nm 1786 b Nguyn Nhc git.
[99] N cha Chim Thnh tn ch Hn l Th Ha, sau b qun ca Tng Phc Hip git.
[102] Xem NCBLT - S tp. TV. Vin NCHN. KH: D.995 v Nguyn th Ty Sn k - TV.
Vin NCHN, KH: 00344.
Page 335
Lc Hoa Vin
[104] Nguyn Hu Chnh ngi lng ng Hi - Ngh An, trc l thuc h ca cha con
Hong Ng Phc, sau theo v Ty Sn. Trong t nh Ph Xun ny Nguyn Hu Chnh
ng vai tr quan trng, va l ngi hin k va ng vai tr ngi tnh bo. V c Phu
Nh l thuc h ca Phm Ng Cu l ngi quen ca Nguyn Hu Chnh nn la c
Ng Cu. Nm 1787 Chnh b V Vn Nhm git.
[115] Xem Ty Sn thc lc, TV. Vin NCHN, KH: Bt.00062 Nguyn T Nh dch, Nguyn
Hu Ch hiu nh.
[116] La sn phu t Nguyn Thip: qu Nguyt Am, tng Lai Thch, huyn La Sn, x
Ngh An (nay c Th - H Tnh), h Nguyn hy Minh, t Quang Thip (v king hy
Quang i Trnh Doanh nn b ch Quang). Nguyn Thip cn c tn t Khi Xuyn, Hnh
Page 336
Lc Hoa Vin
[118] Xem LSPT, Sd, tr.249. Nh in in nhm ch Qung vn chi bo thnh Quc vn chi
bo.
Tr Li Vi Trch Dn
5. 26-10-2008, 10:16#76
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
[122] Xem LSPT, Sd, tr.123, 124, 125 v 251 (nh 24-C13).
Page 337
Lc Hoa Vin
[124] Xem LSPT, Sd, tr.123, 124, 125 v 251 (nh 24-C13).
[126] Thn Trc hu tc Nguyn Vn Thn l ngi tm phc ca Nguyn Hu, gi chc
Trn th Ngh An, theo Nguyn Hu t cui nm 1787, sau c thng Thn Qun cng.
ng trn nhm Ngh An tri n i Bo Hng, nm Nhm Tut (1802) Quang Ton thua
chy, ng thua trn chy ra Thanh Hoa th b bt v b git.
[128] Xem L Qu n, Kin vn tiu lc, quyn III, Nxb. KHXH, HN, 1977.
[129] Xem KNHSL, phn Binh ch, Nxb. Thun Ha, Hu, 1993.
[130] Xem i Vit thng s, quyn III, Nxb. KHXH, HN 1978, tr.268.
[133] Cc trn tng x danh b lm. (Bn ch Hn) KH: A.570, TV. Vin NCHN - bn dch
Tn lng x Vit Nam u th k XIX - Dng Th The, Phm Th Thoa dch, bin son Nxb
KHXH, HN, 1981.
[134] Xem Ng c Th, Nghin cu ch hy Vit Nam qua cc triu i, Nxb. Vn ha,
1997, tr.107, 108.
[136] Theo t chc chnh quyn thi Hu L th mi huyn t 2 vin Tri huyn gi l ng
ng v Ty ng, n thi Nguyn mi xa b v t mi huyn mt Tri huyn.
Page 338
Lc Hoa Vin
[138] Ni dung bc th c c GS. Hong Xun Hn dch v gii thiu nh trong LSPT,
Sd, tr.137, 138 v 252.
[149] i Nam thc lc chnh bin, Nxb. S hc, HN, 1963, tr.339.
[153] Xem Ty Sn thc lc, TV. Vin NCHN, KH: Bt 00062, tr.85a.
[155] i Nam thc lc chnh bin, Nxb. S hc, HN, 1963, tr.33.
Page 339
Lc Hoa Vin
[157] Nm 1714 Cha Nguyn Phc Chu sai Chng c Tng c i trng nom vic trng
tu v m rng cha Thin M, xy thm nhiu in i, nh ca trng l, dng bia rt
ln. n nm 1715 th hon thnh.
[158] Minh Mnh chnh yu, B Vn ha, Gio dc v Thanh nin xut bn, 1974, tr.27.
Tr Li Vi Trch Dn
6. 26-10-2008, 10:27#77
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
[161] Xem Nguyn Qung Tun: T chiu ca vua Gia Long phong cho Nguyn Du tc Du
c hu, Tp ch Hn Nm, s 3-1997, tr.78-82.
Page 340
Lc Hoa Vin
[172] Theo t liu ca c L Vn Hong khu Kim Long - Hu. C l mt trong cc nhn
vin c giao trng trch gi Bo n Sc mnh chi bo di i Bo i.
Page 341
Lc Hoa Vin
Tr Li Vi Trch Dn
7. 26-10-2008, 10:32#78
phithiengia
Bi gi
7903
Page 342
Lc Hoa Vin
Thanks
603
[195] Ph Hoi c thi Gia Long thuc Bc thnh (Tng trn trc tip qun l) nay thuc
tnh H Ty.
[198] Sung lm cng vic Ni cc gm hai ngi trt nh phm l Th lang lc B, hoc
Chng vin hc s, Trc hc s vin Hn lm, hai ngi trt t phm ly Th c hc s vin
Hn lm.
[202] Cai b: Thi Gia Long v u Minh Mnh, ng u mt doanh (Tc tnh sau ny) l
mt Lu th, c cc chc Cai b, K lc ph t - Cai b chnh l chc Ph doanh.
[203] Hip trn: Thi Gia Long v u Minh Mnh ng u mi trn (tc tnh sau ny) l
mt Trn th, c cc Hip trn, Tham hip ph t. Hip trn chnh l chc Ph trn.
[204] Tt c nhng du trn quyn 18 - Minh Mnh th 7, tr.16, 17, 18, CBTN.
Page 343
Lc Hoa Vin
[208] i Nam hi in tot yu v quan ch i Minh Mnh: KH. LA. 13, Sd, tr.116.
[213] Du Trn ty tng qun chi n quyn 67 - Minh Mnh th 19, tr.26, CBTN.
Tr Li Vi Trch Dn
8. 26-10-2008, 10:37#79
Page 344
Lc Hoa Vin
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
[228] Cui i Gia Long - Tng trn Bc thnh Nguyn Vn Thnh b vu co phi ung thuc
c t t. Gia Long ly L Tng Cht lm Tng trn v L Vn Phong lm Hip Tng trn
Bc thnh v giao b n kim Bc thnh tng trn chi n m Nguyn Vn Thnh dng
cho L Tng Cht v L Vn Phong s dng.
Page 345
Lc Hoa Vin
[229] Du kim Bc thnh quyn 5, Cng vn c ch. KH: A.3086, Sd, tr.42.
[230] Nguyn Vn Nhn theo ph Nguyn nh t nm 1778 lm ti chc Khm sai chng
Hu qun Bnh ty tng qun, nm 1808 c phong lm Tng trn thnh Gia nh.
[231] Trnh Hoi c theo gp Nguyn nh t khi cn chin tranh gi chc Tham tri b H,
nm 1808 lm Hip tng trn Gia nh thnh. Hin nay th x Bin Ha cn lng m bia
.
[233] L Vn Duyt: Thi tr l thi gim theo Nguyn nh t 1778, sau lm n Khm sai
chng T qun Bnh ty tng qun, nm 1820 lm Tng trn Gia nh thnh. Hin nay
trung tm qun Bnh Thnh - Tp. H Ch Minh cn khu lng m n th L Vn Duyt c
bo qun xp hng Di tch lch s vn ha.
[234] Du Gia nh thnh tng trn chi n in quyn 18 - Minh Mnh th 7, tr.82, CBTN.
[235] Thanh Hoa trn th chi chng sao chp Cng vn cu ch. KH: A. 3032, TV Vin
NCHN.
[236] Qung Nam doanh chi chng quyn 18 - Minh Mnh th 7, tr.86, CBTN.
[239] Hai du Qung Nam doanh chi chng v Bnh nh trn n cng ng trong quyn
18 - Minh Mnh th 7, tr.78, 86, CBTN.
[240] Du Khm mnh tn chng sao chp tp I, Cng vn c ch. KH: A. 3032, tr.57, TV
Vin NCHN.
[242] o Thanh Bnh gm 2 ph, 6 huyn, 41 tng, 271 x, thn, trang (Thin Quan l
mt trong hai ph). u Minh Mnh i lm o Ninh Bnh.
Page 346
Lc Hoa Vin
[246] Trang ti liu ny do nh nghin cu Cao T Thanh ti Tp. H Ch Minh cung cp,
nhn chuyn cng tc ca chng ti vo Nam nm 1989.
[249] Ph - Bn ph, mt trong cc loi vn bn thuc dng cng vn triu Nguyn dng
phn bit vi bn chnh v bn lc.
Tr Li Vi Trch Dn
9. 26-10-2008, 10:44#80
phithiengia
Bi gi
7903
Thanks
603
Page 347
Lc Hoa Vin
[263] Huyn Qunh Ci i Gia Long thuc ph Thi Bnh, trn Sn Nam - sau thuc phn
ph Thi Bnh, nay thuc tnh Thi Bnh.
[270] ng Xun - i Gia Long thuc huyn Th Xng, ph Hoi c, nay thuc qun
Hon Kim - H Ni. Hai du Trin ny ng trong tp ng Xun tng cc thn phng a
b - KH: A.3086 - TV Vin NCHN.
Page 348
Lc Hoa Vin
[280] Hong Vit thi tuyn, KH: VHv.1451, tr.2, TV Vin NCHN.
[281] Du Ca vnh thi bnh, in li nguyn bn hin vt ti Vin Bo tng lch s, Tp. H Ch
Minh.
[282] Du Tng tuyt trai sao li Bulletin de la Socit des tudes Indochinoises, Sd.
[285] Gia nh ng Sng ngi Vit gc Hoa sang Vit Nam t thi Nguyn, tr ti ph c
Hi An, hin cn lu gi c t nhiu c vt qu gi. Ngoi s n tn c bit chng ti cn
c xem nhiu c vt bng ng, bng gm, g v mt kho sch ch Hn, ch Trung Quc
c gi tr.
[286] Cu Thin, theo T nguyn l ch Tri; cu thin l tm phng tri v khu trung
ng gia tri. Ngy nay khi khn vi, dn ta thng m u bng cu: Ly chn
phng tri mi phng Pht.
[287] Theo sch Trn i vng bnh Nguyn th Trn Quc Tun sinh nm Bnh Tut
(1226), mt s t liu khc th khng nh ng sinh nm 1228.
[289] Ngoi du T c thn hn cn cc du Minh Mnh thn hn, Thiu Tr thn hn,
Thn hn chi t c chc nng tng t.
HT
Page 349
Lc Hoa Vin
Page 350