T.C.

FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

15. YZYIL ARLERNDEN

KER DVNININ TAHLL

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN HAZIRLAYAN
Prof. Dr. Sabahattin KK Fettah KUZU

Elaz-2010
 T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI
ESK TRK EDEBYATI BLM DALI

15. YZYIL ARLERNDEN

KER DVNININ TAHLL

YKSEK LSANS TEZ

Bu tez / / tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii / oy

okluu ile kabul edilmitir.

Danman ye ye

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ....... /

....... / ..... tarih ve ......................... sayl kararyla onaylanmtr.

Prof. Dr. Erdal AIKSES

Enstit Mdr
 II

ZET

Yksek lisans Tezi

15. Yzyl airlerinden

ker Dvnnn Tahlili

Fettah Kuzu

Frat niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal
Eski Trk Edebiyat Bilim Dal
ELAZI 2010, Sayfa: 13+167

Klsik Trk Edebiyat sahasnn, 15. yzyl ierisinde yetitirmi olduu

airlerden ker, geleneksel iir formlarna uygun olarak meydana getirdii Dvn ile
kendi airlik yetenei lsnde Trk iir tarihindeki yerini almtr. ir, Klsik iirin
tarihi sre ierisinde meydana getirdii ekilsel ve tematik kaidelere bal kalarak
gelenein kendisine sunduu imknlar erevesinde iirlerini yazmtr. Eserlerinde
yanstm olduu kadaryla iyi eitimli, iire ait hususiyetlere vkf ve yaad topluma
ait kltrel birikime sahip bir sanatdr.
Dvnn tahlilinde devrin genel zellikleri, toplumun hayat felsefesi, din,
tasavvuf ve Klsik Fars Edebiyat ile ilgili hususiyetler gz nne alnmak suretiyle
kernin iirlerinde ele ald konular, bu konularn ilenmesinde ortaya konulan dil
ve slup zellikleri, kullanlan mazmun ve mecazlar aklanmaya allmtr.

Anahtar Kelimeler: ker, Dvn, Klsik iir, 15. yzyl, tahlil

 III

ABSTRACT

Master Thesis

Analysis of 15th Century Poet Cakeris Divan

Fettah Kuzu

The University Of Frat

The Institute Of Social Science
The Department Of Turkish Language and Literature

Cakeri who had been one of the poets grown in Classical Turkish Literature field
within the 15th Century, has taken his place in Turkish poetry history by Divan he
arranged in accordance with the traditional poetry forms. The Poet, who had stuck to
thematic and formal rules originated from Classical Poetry within the historical process,
had written his poems within the framework of facilities provided to him by poetry
tradition. As far as can be seen from his works, he seems to be an artist who had been
well-educated, cognizant to characteristics of poetry and conscious about the cultural
aggregation of his own society.
Within the analysis of Divan, subject matters hold in the poems, linguistic
features and literary style observed in these subjects, images and metaphors utilized in
the poems have been tried to be explained by considering the main points about the
general features of the era, life philosophy of the society, religion, tasavvuf (Islamic
mysticism) and Classical Persian Literature.

Key Words: akeri, Divan, Classical poetry, 15th century, analysis

 IV

NDEKLER

ONAY I
TRKE ZET II
NGLZCE ZET (SUMMARY) III
NDEKLER IV
N SZ XI
KISALTMALAR XIII
GR 1
15.Yzyln Genel Bir Deerlendirmesi 1
1. KERNN HAYATI, EDEB KL ve ESERLER 2
1.1.Hayat 2
1.2. Edebi Kiilii 3
1.2.1. Dil ve slup 5
1.2.2. Vezin 5
1.2.3. Edeb Sanatlar 7
1.2.4. iir ve ir Hakkndaki Dnceleri 8
1.3. Eserleri 12
1.3.1. Leyl v Mecnn 13
1.3.2. Yusuf u Zleyha 13
1.3.3. Dvn 13
1.3.3.1 Dvnndaki iirlerin Muhtev zellikleri 13
2. KERNN KLSK TRK EDEBYATINDAK YER 18

BRNC BLM
DN-TASAVVUF

1. DN 23
1.1. Allah 23
1.2. Melekler 26
1.2.1. Cibril 26
 V

1.2.2. Mnkir 27
1.2.3. Rdvan 28

1.3. Kutsal Kitaplar 28

1.3.1. Kuran- Kerim 28
1.4. Peygamberler 29
1.4.1. Hz.Muhammed 29
1.4.2. Hz. dem 32
1.4.3. Hz. Nuh 33
1.4.4. Hz. brahim 33
1.4.5. Hz. Sleyman 34
1.4.6. Hz. Musa 35
1.4.7. Hz. Hzr 36
1.4.8. Hz. Yusuf 37
1.4.9. Hz. sa 38
1.5. Drt Halife (r-yr) 38
1.5.1. Hz. Ebubekir 39
1.5.2. Hz. mer 39
1.5.3. Hz. Osman 40
1.5.4. Hz. Ali 40
1.6. Sahabeler 41
1.6.1. Bilal 41
1.7. Ahiret ve lgili Mefhumlar 41
1.7.1. Kyamet 41
1.7.2. Maher 42
1.7.3. Srat 42
1.8. Cennet ve lgili Mefhumlar 43
1.8.1. Huri, Glman 44
1.8.2. Kevser 45
1.8.3. Tuba 45
1.8.4. Tavus 46
 VI

1.9. Cehennem, Azap 46

1.10. Azazil (88eytan) 47

1.11. Dier tikadi Mefhumlar 47

1.11.1. Gnah, Tevbe, Crm, Fask, Mcrim, Mnkir 47
1.11.2. man 48
1.11.3. Kabir 48
1.12. badet le lgili Mefhumlar 49
1.12.1. Teyemmm 49
1.12.2. Oru 50
1.12.3. Hac, Kbe, Tavaf, Safa-Merve 50
1.13. eitli Dinler ile lgili Mefhumlar 51
1.13.1. Nak- Mni 51
1.13.2. elip, Ehl-i Znnr, Bt-i ters-bee 51
1.13.3. Sanem, Deyr 52
2. TASAVVUF 53
2.1. k 54
2.2. Zahid (zhd, takva) 54
2.3. Hace 56
2.4. Vaiz (Pend) 56
2.5. Amel 57
2.6. Erbain 57
2.7. Hrka, Kemer 58
2.8. Mrid 59
2.9. eyh 59
2.10. Sf 60
2.11. Mezheb 61
2.12. Rind 61

KNC BLM
SOSYAL HAYAT

1. AHISLAR 63
1.1. Tarihi ahsiyetler 63
 VII

1.1.1. Hkmdarlar 63
1.1.2. irler 64
1.2. Tarihi-Efsanevi ahsiyetler 68
2. KAVMLER, LKELER VE EHRLER 78
3. TMA HAYAT 80
3.1. timai tabakalanma 80
3.2. Elence le lgili Unsurlar 81
3.2.1. ki le lgili Mefhumlar 81
3.2.2. Musiki le lgili Mefhumlar 86
3.3. Giyim-kuam 90
3.4. Sslenme 90
3.5. Muhtelif timai Haller, Mnasebetler ve Baz Tipler 91
3.6. Al-Veri 91
3.7. lim, Fen, Ders 92
3.8. eitli Telakki ve nanlar 92
3.9. Tababet 93
3.10. Harfler 93
3.11. Oyunlar 94

NC BLM
NSAN

1. NSAN 95
2. GZELLK 96
3. SEVGL 97
4. SEVGLDE GZELLK UNSURLARI 99
4.1. Sa 99
4.2. Aln 99
4.3. Ka 100
4.4. Gz 100
4.5. Gamze 101
4.6. Kirpik 102
4.7. Yz, Yanak 102
 VIII

4.8. Ben 103

4.9. Hat 104
4.10. Az, Dudak 104
4.11. ene 105
4.12. Gabgab 105
4.13. Boy 106
4.14. Di 106
4.15. Kulak 107
4.16. Bel 108
4.17. Ten 108
5. SEVGL LE LGL DER UNSURLAR 109
5.1. Bse 109
5.2. Sz 109
5.3. Eik 110
5.4. Aya tora 111
5.5. Naz 112
6. IK 112
7. IA AT VCUT AKSAMI LE LGL UNSURLAR 115
7.1. Vcut 115
7.2. Ba 115
7.3. Yz 116
7.4. Sa 116
7.5. Can 117
7.6. Gz 118
7.7. Gzya 119
7.8. Boy 119
7.9. Gnl 120
7.10. Sne 121
7.11. Cier 122
8. MADD VE MANEV HALLER 123
8.1. h, Feryd, Fign, Nle 123
8.2. Yara 123
8.3. Gam 124
 IX

8.4. Cevr 124

8.5. Ayrlk 125
8.6. Kavuma 126
8.7. Kan 126
8.8. Ak 127
9. RAKB 128

DRDNC BLM
TABAT
1.KOZMK LEM 129
1.1. Felek 129
1.2. Yldzlar 130
1.3. Gezegenler 131
1.3.1. Mteri, Zhre 131
1.3.2. Gne 132
1.3.3. Ay 132
1.3.4. Hilal 133
1.3.5. Dolunay 134
1.4. Ay Tutulmas (Husf) 134
1.5. Ik, Aydnlk 135
1.6. Karanlk 135
1.7. Glge 136
2. ZAMAN VE ZAMAN LE LGL MEFHUMLAR 137
2.1. Zaman 137
2.2. Mevsimler 137
2.2.1. Bahar 137
2.2.2. Gz 138
2.2.3. K 139
2.3. Gndz, Gece 139
2.4. Sabah, Akam 140
3. DRT UNSUR 140
3.1. Su 140
3.1.1. Deniz, dalga 141
 X

3.1.2. Sel 142

3.1.3. Bulut 142
3.1.4. Yamur 143
3.1.5. iy 143
3.1.6. Damla 144
3.2. Toprak 144
3.2.1. Ta 144
3.2.2. l 145
3.3. Ate 146
3.3.1. Duman 146
3.3.2. ule 147
3.4. Hava 147
3.4.1. Nefes 147
3.4.2. Rzgr 148
3.4.2.1. Bd- Sab 148
3.4.2.2. Bd- iml 148
3.4.2.3. Nesm 149
4. HAYVANLAR 149
4.1. Kular 150
4.2. Drt Ayakl Hayvanlar 152
4.3. Srngenler ve Bcekler 153
5. BTKLER 155
5.1. Aalar 156
5.2. iekler 157
5.3. Meyveler 161
SONU 163
KAYNAKA 165
Z GEM 167
 XI

N SZ

Gnmzde, Trk Edebiyat sahasnda yaplan almalar hz kesmeden devam

ederken, eitli ktphanelerde zellikle Klsik Trk Edebiyat ile ilgili tespit edilen
eserler vastasyla yeni airlere ve bunlarn dvnlarna, deiik formlardaki iirlerine
rastlama imkn ortaya kmaktadr. Ortaya karlan her eser ve bu eserlerin mellifleri,
edeb hazinemize kendi nispetince bir katk salamakta ve edeb zenginliimizi
arttrmaktadr. Bu anlamda, ortaya koymu olduu eserleriyle, 15. yzyl airlerinden
ker de kendi istidat nispetinde edeb gelenek ierisinde yerini alm airlerdendir.

Bu almann yaplmasndaki temel gaye, 15. yzyl airi kernin edeb

kiiliine dikkat ekerek, onun ortaya koyduu eserleriyle Klsik Trk iir Gelenei
ierisindeki yerini tespit etmek ve onun iirlerini gnmz tahlil anlay erevesinde
incelemektir. ker ve Dvnnn alma konusu olarak belirlenmesinde, deerli
hocam Prof. Dr. Sabahattin Kk beyefendinin nerisi ve teviki en nemli saik
olmutur. Hakknda onlarca kitap yazlm mehur airler ve eserlerini ele alarak nceki
almalar taklit veya tekrar etmektense, ad duyulmam bir air ve eserine dikkat
ekmenin daha uygun ve orijinal olaca fikri, almam, ker ve Dvn zerinde
younlatrma hususunda bana ayrca cesaret vermitir. kernin ismi gerek
tezkirelerde gerekse baz edebiyat tarihi kitaplarnda gemi, eseri yksek lisans tezi
olarak allm olsa da, keryi ve eserini cidd anlamda ele alp incelemi olan ve
bu almasn kitap halinde yaymlayarak, onu ve eserini edebiyat lemine tam
manasyla tantan Prof. Dr. Hatice Aynur olmutur. Bu almada, Hatice Aynurun
eseri nda, kernin edeb kiiliini ve onun Dvnn deerlendirme noktasnda
ilm prensiplere sadk kalmak kayd ile birtakm karmlar yapmaktr. Elbette ki bir
airin edeb kiilii ve eserleri deerlendirilirken izlenecek metodoloji hususunda sanat
ve edebiyat dnyasnn henz bir uzlama salayamad byle bir ortamda, ortaya
koymaya altm tespitlerin tamamen objektif olduunu iddia etmek doru
olmayacaktr. Ancak almamda, en subjektif ifadelerde bile ilm esas ve kaideleri
zorlamamaya zellikle itina gsterdiimi belirtmekte fayda vardr. Daha da nemlisi bu
alma, ilim lemine bir eyler katma gibi ulv bir iddiadan ziyade, henz hakknda
fazlaca bir bilginin bulunmad bir air ve onun iirlerini insanlarn nazar- dikkatlerine
sunma gayretinden baka bir iddiay haiz deildir.
 XII

almamn her safhasnda benden engin bilgi birikimini esirgemeyen, bana

rehberlik etmekten en ufak bir usan gstermeyen btn hocalarma, hassaten Prof. Dr.
Sabahattin Kk, Prof. Dr. Ali Yldrm ve Yrd. Do. Dr. Sevim Biriciye kranlarm
sunmay bir bor bilirim. Ayrca yksek lisans ders dnemlerinde, benden madd
manev hibir destei esirgemeyen ve bana her trl kolayl salayan deerli
hocalarm Prof. Dr. Ramazan Korkmaz ve Yrd. Do. Dr. M. Fatih KANTERe de
teekkrlerimi sunarm.

Fettah KUZU (Elaz, 2010)

 XIII

KISALTMALAR

Bkz. Baknz

ev. eviren

Haz. Hazrlayan

G. Gazeller

K. Kasideler

M. Musammatlar

Kt. Ktalar

M. Mfredler

s. Sayfa

v.d. Ve Dierleri
 GR

15.Yzyln Genel Bir Deerlendirmesi

15. yzyln gerek Trk-slam gerekse de Dnya Tarihi asndan byk bir
ehemmiyeti vardr. Yzyln banda gerekleen Ankara Savann kaybedilmesiyle
balayan ve I. Mehmedin tahta gemesine kadar sren olumsuz durum Osmanl iin
hem zaman hem de itibar kaybna sebep olmusa da I. Mehmedin saltanat ile devlet
toparlanmaya balam bu toparlanma onun lmnden sonra tahta geen II. Murad
zamannda da devam etmitir. Osmanlnn toparlanp gelime srecine girmesi hem
Anadolu Beyliklerini hem de Hristiyan Avrupay rahatsz etmitir. Bu rahatszlklar
neticesi yaplan muharebeler Osmanlnn stnl ile sonulanm ve devletin
geliimi devam etmitir.

zellikle birok defalar teebbs edildii halde baarl olunamayan stanbulu

fethetme hususunda Fatih Sultan Mehmedin gstermi olduu baar hem Osmanl
Devleti iin bir dnm noktas olmu, hem slam lemi iin hakl bir vn ve kvan
vesilesi olmutur. Bu meyanda Bat dnyas byk bir dn ve siys prestij kaybna
uram ve ilk kez ciddi manada kendi askeri, sosyal, ekonomik ve siyasi kurumlarn
sorgulama gerekliliinin farkna varmtr. Osmanlnn ahsnda slam Medeniyetinin
gcn grm, bu gl medeniyeti her ynyle incelemeye koyulmu ve bu
balamda hayatn her sahasnda yaplmas gerekli reform ve yenilenme admlarn
atmaya balamtr. Bir an kapanp yeni bir an balad 15., yzyl Osmanl
Devletinin bir dnya imparatorluu olma yolunda ilk hamlelerini yapt bir devir
olmasnn yannda, ilim, kltr ve sanat alanndaki gelimelerin de hzl bir ivme
kazand, ulema ve sanatkrlarn desteklendii bir aydnlanma a hviyeti tar.
Sanatta ve hususiyle edebiyat sahasnda yetien sanatkrlar, sanat ve edebiyat alannda
klsik bir slubun meydana getirilip sonraki nesillere aktarmnda byk roller
stlenmilerdir. zellikle 13. yzylda Mevlna gibi byk bir mutasavvf airin
etkisiyle Anadolu bata olmak zere Trklerin yaad blgelerde nev nem bulan
Dvn iiri, 15.yzyla gelene kadar rneklerini alm olduu Fars iirinin etki ve
glgesinde ilerlemi, mehur Fars airlerinin eserlerini tercme ve taklit etmek suretiyle
eserlerini meydana getirmilerdir. 15.Yzyla yaklarken yazlan eserlerin tercme
veya taklit olmaktan ok telif eser nitelii kazanmaya balad grlr (entrk vd.,
 2

2005). 15. Yzyla gelindiinde ise artk nceki yzyllarn acemi ve Fars iir ve
airlerinin isimleri altnda ezilen airler ve bunlarn eserleri yerlerini yava yava iirde
ustalam, kendi mill kltr ve benliinin farknda, zgveni yksek airlere ve
bunlarn eserlerine brakmaya balamtr.
Yzyln banda Germiyanl eyh ile balayan ve sonrasnda Ahmed Paa gibi
byk bir airin nclnde geliimini srdren Trk iiri, yzyln dier airlerinin
ve hassaten Nectnin katklaryla artk kendi yolunu bulmu, mill kimlik kazanarak
Klsik Trk iiri diyebileceimiz orijinal ve kendine mnhasr eklini almtr.

1. KERNN HAYATI, EDEB KL ve ESERLER

1.1. Hayat
ker; II. Byezd dnemi airlerinden olup, padiaha yakn bulunan sanatkrlar
arasnda yer alm bir ahsiyettir. ker ile ilgili mevcut bilgilerimiz, bugn az saydaki
kaynaklardan elde edebildiklerimizle snrldr. Kendisinin sarayda Sultan Bayezidin
zel hizmetinde olduu (Aynur, 1999) sylenirse de bu hususu kantlayacak somut bir
delil elimizde bulunmamaktadr. Sehi Beyin tezkiresinde (Seh Bey, 1325) kendisinin
stanbul Subas olup akabinde sancaa kt, Latifinin Tezkiret-uarsnda
(Canm, 2000: 206) Seltn-i Osmniyndan Sultan Byezd sancagn ekerdi
eklinde yine Sancak Beyi olduuna dair bir ifade yer alr. Grevi dolaysyla olmasa
bile, sultanla yakn bir ahbapl olduu hususunda ise Latifi tezkiresinde, sultanla
ker arasnda gerekleen bir diyalog, aralarndaki samimiyetin boyutlarn
gstermesi bakmndan nemlidir. Sz konusu diyalogda Sultan Byezd, kerye
sakaln siyaha boyad iin yzne neden kara alp onu mcrimler gibi tehir ettiini
sorar. Gen yata fel geiren ve geirmi olduu bu rahatszl dolaysyla gen
yanda sakal beyazlam olan ker, padiaha cevaben, sakalndaki aklarn kendisini
yan alm, olgun ve kmil bir insan gibi gstererek yalan sylediini ve bundan
dolay da onun yzne kara aldn ve bylece onu adeta suundan dolay tehir
ettiini syler. Bu ekilde zekice verilen bir cevap sultann houna gider ve kerye
trl ihsanlarda bulunur. Bu olay Latif haricinde Gelibolulu Mustafa lnin Knhl-
Ahbr (sen, 1994) adl eserinin tezkire ksmnda ok daha ksa ekilde zikredilmitir.
kerden bahseden kaynaklardan Seh Beyin tezkiresinde ise bu olaya yer
verilmemitir. Seh Bey tezkiresinde ker Sinn Beg eklinde geen ibare
 3

dolaysyla asl adnn Sinan olduu anlalmaktadr. Latf; ker mahlasn alma
nedeni ile ilgili olarak tezkiresinde kul cinsinden oldug mnsebetle ker tahalls
iderdi (Canm, 2000) eklinde bir iddiada bulunmutur. Mahlas konusu ile ilgili
Dvn Edebiyatnda Mahlas ve Mahlas-nmeler (Yldrm A., 2006) adl eserde;
mahlaslarn snflandrlmas yaplrken Kiilerin Psikolojik zelliklerini Aksettiren
Mahlaslar ana bal altnda Mtevazilii, kendini kk grmeyi, mahviyeti belki
eziklii ifade eden mahlaslar (s.45) blmnde yer alan bir mahlas olarak ker,
airin ruh halini yanstmas, dnya grn gstermesi ve hayata bakn ortaya
koymas bakmndan nemlidir. Zaten iirleri dikkatlice tetkik edilecek olursa, onun bu
mahlas semi olmasnn tesadf olmad, onun mcrim ve gnahkr bir kul
psikolojisiyle tam bir teslimiyet ierisinde bulunan, tevazu sahibi bir Mslman portresi
izdii hemen grlecektir.

1.2. Edebi Kiilii

ker ile ilgili olarak elimizde bulunan az saydaki kaynaklarda onun edeb
ahsiyeti ile alakal olarak verilen bilgiler olduka yetersiz ve snrldr. ker hakknda
bilgi veren kaynaklardan ilki olan Seh Beyin Het Behist (Tezkire-i Seh) adl
tezkiresinde (Seh, 1325) onun marifet sahibi, mert bir kii olduu belirtildikten sonra
Trke ve Farsa iirleri olduundan bahsedilir. Onun mehur Fars airi Zahr-i
Frybnin kasidelerine nazireler yazd ve bunda da olduka baarl olduu anlatlr.
Mesnev alannda ok baarl olduu, hatta mesnevilerinin gazellerine nispetle daha
baarl olduu beyan edilir. Bu meyanda, onun Leyl v Mecnn ve Ysuf u
Zleyh hikyelerini nazmettii ve her iki mesnevinin de gzel, baarl ve bedelsiz
olduu zikredilir. Gzel tabiatl, pak zihinli bir air olarak nitelendirilir. kerden
bahseden ikinci kaynak Latfnin Tezkiret-uar ve Tabsratn-nzem (Canm,
2000) adl uar tezkiresidir. Latf; kerden, ifade ve beyan konusunda nde gelen,
fazilet ehli, nktedan, ehnme ve hamse okuyup inceleyen, kitap ve dvn sahibi bir
air olarak bahsederken, onun iirlerini orta dzeyde iirler olarak deerlendirir. l de
Knhl-hbr (sen, 1994) adl eserinde onu selka-i nazma slik olan uardandur
ifadesiyle tanmlar.
Edebiyatta veya sanatn herhangi bir dalnda meydana getirilen bir eser ve o
eseri meydana getiren sanatkr hakknda deerlendirme yapmak ve bir yargya ulamak
iin kstaslarn ne olduu veya ne olmas gerektii hususunda teden beri sregelen
 4

tartmalar gnmzde de devam etmektedir. zellikle pozitivist dncenin etkisinin

sanat ve estetik alannda hissedilmesiyle birlikte bilimde olduu gibi sanatta da
nesnellik kavramnn n plana kt grlmektedir. Burada bahsettiimiz nesnellik
anlay tarafsz ve nyargsz bir bak as anlamnda anlalmamaldr. Bahsettiimiz
sanatta nesnellik kavram ile sanat eserini veya sanaty deerlendirmede herkes
tarafndan kabul edilebilir deerlendirmelerin zorunluluu zerinde durulur. Bu
balamda bir sanat eseri ya iyi ya ktdr; ya gzel ya irkindir. Ayn ekilde sanat da
ya baarl ya baarszdr; ya yetenekli ya yeteneksizdir.
Yukarda ksaca beirtilen, eser ve yaratcsnn deerlendirmesindeki problemler
de gz nnde bulundurularak 15. yzyl airi kernin edeb kiilii hakknda birka
husus sylenebilir. ncelikle bir airin edeb kiilii, onun insani hasletleri, kiilii ve
karakterinden tamamen olmasa dahi byk lde farkllk gsterebilir. Zira kii eserini
meydana getirirken her zaman bilincinin ona sunduklarndan, bilin dnyasnn
imknlaryla iktifa etmez, bilakis daha ziyde bir takm bilinalt elerinin, hayal ve
ryalarnn, toplumsal normlarn snrlarn zorlayan alt benliinin etkisiyle eserini
meydana getirir.

Sanatn sade ve basit bir ekilde bir kendini

anlatma, sahs duydu ve yaantlarn bir kopyas olduu
ynndeki gr btnyle ve ok ak bir ekilde
yanltr. Sanat eseri ile yazarn hayat arasnda sk bir
iliki bulunduu zaman bile, bundan asl sanat eseri ile
hayatn basit bir kopyasdr manas karlmamaldr.
(Wellek vd., 2005: 60)

Bu balamda sanatnn veya airin biyografik zellikleri ile edeb yn

birbirine k tutmayabilir. Konu ile ilgili Edeb Metinleri air/Yazar Niyetli Okuma
Sorunu isimli makalesinde Sabahattin Kk unlar dile getirir:

unu hibir zaman unutmamalyz ki, air, iirin

hammaddesi olan kiisel duyguyu objektif ve estetik
duyguya dntrerek onun evrensel boyut
kazanmasn salar. Bir baka ifadeyle sylersek:
 5

Sanat kendi kiiliinden kaarak kiisel duygularn

kolektif bilince yani gelenee teslim eder. (Kk, 2008)

O halde yaplacak olan ey, airin yaam yksnden hareketle iirlerini

deerlendirmek veya iirlerinden hareketle onu biyografik bir tanmlamaya tabi tutmak
yerine, onun eserlerini yapsal ve ieriksel olarak analiz ederek, onu farkl ve orijinal
klan, tabir yerindeyse onu air yapan unsurlar tespit ve teslim etmek olacaktr. Ancak
zlerek ifade etmek gerekir ki; bir iire bakarak onu meydana getiren air ve onun
edeb yn hakknda ne trden karmlarn yaplabilecei hususu henz yeterince ele
alnp ilenememitir.

1.2.1. Dil ve slup

iirin d yaps veya ontolojik olarak adlandrrsak reel tabakas diyebileceimiz
dil hususiyetleri, kafiyesi, vezni bizi airin slbu ile alakal olarak bir para bilgi sahibi
klar. Bu ynyle baktmzda kernin iirlerinde ilk tespit edebileceimiz husus,
iirlerinde kulland dildeki sade ve klfetsiz ifade tarzdr. Sdelik kavram burada
sadece grnen ifadelerin anlalabilirlii ile ilgili kullanlm olup, iirin
anlamlandrlmas ve yorumlanmas noktasnda bir iddia kesinlikle deildir. Zira edeb
bir metnin muhtev veya tematik adan sade veya girift olmas olduka farkl bir
durum arz eder. ker zerine ilk cidd alma olarak karmza kan 15.Yzyl airi
ker adl eserinde Hatice Aynur (1999), kernin iirleri ile ilgili istatistiksel bir
takm tespitler yaparak iirlerdeki dil, kafiye ve vezin hususiyetlerini ortaya koymutur.
Ancak bu zellikler ortaya konulurken dilin kullanlmasnda ne gibi eksiklikler veya ne
trden orijinal kullanmlar olduu konusu yeterince ilenmemitir.

1.2.2. Vezin
kernin iirlerinde, belki de dnemin bir zelliinden kaynaklanan ve Dvn
iirinin klsik bir hviyete brnmesinin daha ilk aamasnda bulunmasnn verdii
zorluklarn da mevcudiyeti ve Trke kkenli kelimelerin aruz veznine intibak
ettirilmesindeki tecrbesizliklerden zuhur eden birtakm vezin kusurlar gze
arpmaktadr. Ancak unutulmamaldr ki 15. yzyl airlerinin hemen hepsinde benzer
aksaklklar grnr. Yine de kernin iirlerinde grlen vezin kusurlar, ahengi
bozacak, gze ho grnmeyecek ve kula trmalayacak ekilde olan aksaklklar
 6

deildir. Hatice Aynur (1999: 16-18) vezin ile alakal bir takm hususlar eserinde
rnekler nda zikretmitir. Biz de vezin aksaklklarnn birka rnekte
gsterilmesinin uygun olaca dncesiyle kernin birka msran aaya almay
uygun bulduk:

Mefln Mefln Faln

Cihanda geri nao- Mann vardur

Sara yknmege ne can vardur (G.35/1)

Beytin ilk msranda da ekinde imle yaplrken Mn kelimesinin ikinci hecesi

olan n vezin gerei zihaf gerektiriyor. Yine ikinci msrada ra, -ge heceleri ile ne

kelimesinde imle yaplmtr.

Feiltn Mefiln Feiln

Oana dndi yaum aoar xurmaz

Geleli gzme layal-i lebi (G.113/4)

Bu beyitte de ilk msrada vezin gerei di hecesini imleli olarak okumak icap
ederken ikinci msrada geen li, -g, -me ekleri imleli olarak kullanlmtr.
Grld gibi kernin iirlerinde gze arpan vezin kusurlarnn tamamna
yakn imlelerden, yani ksa veya ak heceleri uzatarak onlar bir kapal hece deeriyle
deerlendirmekten ibarettir. Bu da zellikle Trkede linguistik olarak fonetik ve
morfolojik hususiyetler bakmndan ak hecelerin kapal hecelere oranla daha yaygn
olmasndan kaynaklanmaktadr. Klsik Trk iiri iin bir balang noktas olarak kabul
edebileceimiz 15. yzylda, Trkenin dnemsel snflandrlmas ierisinde Eski
Anadolu Trkesi olarak adlandrlan dnemden Klsik Osmanlca denilen dneme
geiin izleri kendini manzum ve mensur btn eserlerde az veya ok gstermektedir.
Bu dnemde Osmanlca; zellikle slamiyet ve Tasavvufun etkisiyle Farsa ve
Arapadan sz varl alannda olduka fazla kelimeler alm, ayn zamanda bu iki dile
 7

ait birtakm dilsel ve gramatikal eleri de hzl bir ekilde bnyesine katmaya balam
ve bylece iirde gerek vezin gerekse de ahenk ve mana ile ilgili unsurlar giderek yerli
yerine oturmaya balamtr.

1.2.3. Edeb Sanatlar

Hatice Aynur, kernin iirlerinde tespit ettii sz ve mana sanatlar ile ilgili
rnekler vermitir ki bu durum, yani kernin iirlerinde tespit edilen edeb sanatlar
ve kernin bu sanatlar yerli yerinde olduka suhuletle kullanm olmas, en azndan
kernin iir kltr ve altyapsn gstermesi bakmndan dikkate deer bir husustur.
kernin iirlerinde en ok dikkat eken hususlardan birisi, bir ok iirinde
rastlayacamz ayet ve hadislerden yaplan iktibaslar, klsik ak hikyelerine, tarihi
ahsiyetler ve onlarn kssalarna yaplan telmihler ile eitli konularda halk iinde
yaygn olarak kullanlan mesellerin iirlerde ilenmesidir. Aaya alnan beytler sz
konusu sanatlara rnek olarak gsterilebilir:

Crm-in lavf itme kim didi Kao

Sebaoat rakmetn ala iaabn (G. 113/6)

Bu beytin ikinci msranda yer alan ifade bir kuts hadis olup rahmetim
gazabm geti manasndadr. lk msrada, gnahlar iin korkmamak gerektiinin
vurgulanmasnn ardndan ikinci msrada, korkunun gereksizliine delil olarak Allahn
bir vaadi veya teminat eklinde yorumlanabilecek bir kutsi hadise yer veriliyor.

Vaoxle bekler diy yann loros

Tac- yaozt ara klduo axa (K. 1/10)

Beytte geen horoz, yakut ve ta terimleri vastasyla Mirac hdisesine telmihte

bulunularak, Cebrailin (A.S.) Arn Horozu diye niteledii bir mahlka iaret
ediliyor. Rivyete gre Allahn Sidrede bulunan ve horoz eklinde olan o melein
vcudu beyaz inciden, ibikleri krmz yakuttan yaratlmtr. Horoz suretindeki bu
melek, gece olduunda dnya semasna iner ve kanatlarn rparak "Hani ibadet
 8

edenler? Namaza kalkacak olan kimseler kalksnlar" diye seslenir. Onun bu sesini
insanlardan ve cinlerden baka btn yaratklar iitir. Yeryzndeki horozlar onun
sesini iitince hemen tp insanlar uyandrmaya alrlar.

Aceb mi ger dil ucndan gzm bela grse

Meel durur bu ki yanar ouru yannda ya (G. 62/2)

Bu beytte de yanan bir gnl ve alayan bir gzn arasndaki mnasebet ikinci
msrada dile getirilen yanar kuru yannda ya ifadesi halk arasnda yaygn kullanm
olan bir darb- meseldir.
Dil ve slup zellikleri ile ilgili yukarda ksaca deindiimiz hususlar;
kernin, Klsik Trk iirinin henz yeni yeni form bulduu bir dnemde iire ait
unsurlar iyi bildiini ve bu bildii unsurlar iirlerinde gerektii gibi kullandn
gstermektedir.

1.2.4. iir ve ir Hakkndaki Dnceleri

kernin iirlerine dikkatle bakldnda gze arpan en nemli hususlardan
birisi, kendi iiri ve airlii ile ilgili olarak hi de mtevaz olmayan bir tavr ve eda
sergilemesidir. ok sayda gazelinde, zellikle de gazellerin makta beyitlerinde kendi
iirini ven, kendisi gibi bir airin benzeri olmadn iddia eden ve kendisini mehur
Fars airleri Hfz, Keml-i Hcend, Nizam ile kyaslamaktan ekinmeyen ker,
insan olarak mcrim, gnahkr ve hakir olduunu belirttii, tevazu ve alakgnlllk
izleri tayan beyitlerinin aksine, airlik ve iir sz konusu olduunda kendini
beenmenin snrlarn zorlar.

Sleymanur hezaran akeri var

Benm gibi sulen-dan mzr yoodur (G.30/5)

ker, yukarda kendisini karncayla zdeletirerek acziyetini beyan

ederken aslnda sz sylemedeki hnerine de iaret etmektedir. Byk
 9

sanatkrlar kendi sanatlarn, ne seleflerinin ne de adalarnn sanatlar ve

eserleriyle mukayese ederler.

airler glendikleri zaman falancann iirlerini

okumazlar, zira gerekten gl airler yalnzca kendi
iirlerini okuyabilirler. Onlara gre anlayl olmak
zayflktr ve etrafl ve adil karlatrmalar yapmak
seilmi biri olmamaktr. (Bloom, 2008: 59)

Kendi iirindeki gzellii ve airliindeki kemali vurgulad aadaki beyitte,

airlerin kyaslanmas durumunda kendisinin Edirnede bulunmasyla bu ehrin
stanbuldan bir adm daha ileride olduunu iddia edecek kadar z gvene sahip ve
marur bir duru sergiler.

irle devrrde bugn akern

Edrene stanbula ialib durur (G.47/5)

Onun iiri, klar meclisini stan, Cemin icat ettii arap gibi yakcdr. arap
akn semboldr ve hem arap hem de ak tabiatlar gerei yakcdrlar. Aadaki
beyitte bu durumu kendi iirine uyarlarken yle der:

Meclis-i uao Cem cam gibi germ eyleyen

ah- devran devletinde akern gftardur (G.39/5)

Nasl ki arap n akn arttrr, onun iini yakar, kavurursa kernin iiri
de okunduu meclisi hem aydnlatr, hem de klarn gnllerindeki ak alevlendirerek
canl tutar. Zira ker, akn kitabn yazdn iddia edecek kadar kendinden emindir.
Nitekim, baka bir gazelinin makta beytinde bu durumu yle dile getirir:

Yazaldan akern our kitabn

 10

Oonmaz ossa-i nrnn Ferhad (G.7/4)

Akn kitabn yazan keri, iirlerinin okuyanlar kendilerinden geirdiini ve

bu durumun normal olup garipsenmemesi gerektiini u beyitle belirtir:

Ey mest-i nam akernye xan olma kim

Kaodan selns nam u belaiat axa durur (G.48/5)

Grld gibi airi, iirlerindeki akc ve ho syleme yetisinin Allah vergisi

olduunu, bundan dolay da iirlerini okuyup dinleyenlerin adeta bu iirlerin byl
havasndan sarho olduklarn belirten yukardaki beyit, adeta Kf Dann
zirvelerinden sylenilmi bir name olarak bize ular.

Cevab olur m bu ire didm yare sual itdm

Didi kim akern hergiz bu szre cevab olmaz (G.51/5)

Yine kendi iirini verken o kadar kendinden emin bir ruh halindedir ki, onun
syledii szn stne sz sylemenin imknsz olduunu sevgilisi vastas ve
tasdikiyle dile getirir. Sz ve iir, sevgili iin dile getirilip kaleme alnd ve n ayn
mauk iin mcadele halinde olduu dier klar yani rakipler de gz nne alnnca
iirin deerini tespit ve tasdik de iirin muhatab olan muk tarafndan yaplacaktr.

gdke akern leb-i dildar dir gren

Aksent nam ylece rengnn ter gerek (G.70/5)

kernin iiri ylesine farkl, deiik ve yeni bir tarzda yazlmtr ki, onun
sevgilinin dudan anlatp vd iirini grp de okuyanlar onu bu yeni ve deiik
tarzl iirinden dolay kutlar, tebrik ederler. O, iirlerindeki sz ve hayal unsurlar ile
bunlardaki yenilik ve orijinalite hususunda o kadar kendinden emindir ki, kendini byk
airlerle karlatrrken yle der:
 11

akern her kim naar iderse irre senr

Dir selasetden bu Kafdur talayylde Kemal (G.74/5)

iirlerinde sk sk kendi iirlerini, byk Fars airlerinin eserleriyle karlatran

ker, yukardaki beyitte belirttii zere kendini sz sylemedeki akclkla Hfza ve
iirlerindeki hayal unsurlarnn gzellii ile de Keml-i Hcendye benzetmekte hibir
saknca grmez. Bahsi geen bu iki byk air, sadece ker ve ada olan airlerin
deil, asrlar boyunca Trk airlerinin tamamna yaknnn zerinde byk etkileri
olmu sanatkrlardr. Dolaysyla ker mukayese iin kulland airleri belirlerken,
kendi dnemi Trk airlerini deil, klsik iirde yerleri ve nemleri tartma
gtrmeyecek, en st seviyedeki airleri semi ve bylece kendini zirvede grm ve
gstermeye almtr.
ker airlii ve iiri hakknda sylemi olduu beyitlerin yan sra sz ve
szn nitelii hakknda da fikirlerini ifade etmitir. Aadaki beyit onun, szn
ehemmiyetini dile getiren fikirlerini yanstmas bakmndan nemlidir.

Szde kemali bulgr akern

mr gidp oala szr yadigar (G. 11/5)

Szde kemali bulmak bir mertebeye iaret etmektedir. Bu mertebe yle bir
mertebedir ki, bu noktada sylenilen szn stne sz sylemek imknszdr. Kemal,
olgunluk anlamndadr. Yeterince olgunlaan, mkemmeliyete erien sz syleyen kii
bir anlamda ebediyete kavuacaktr. kinci msrada aka belirtildii gibi insan mr
snrldr ve bir gn mutlaka sona erecektir. Oysa kiinin ardnda brakt eserler ki
burada sz ve dolaysyla da iir kastediliyor, onun adn lmsz klacaktr. lk
msradaki keml sz tesadf olmayp iham- tensp yoluyla Keml-i Hcendye bir
gndermede bulunuluyor. Zira sz sylemede, iirde belli bal airlerden biri olan
Kemli bulmak, onu yakalamak yeterli olgunluu elde etmek demektir. Szn ksa
kesilmesi ile ilgili olarak aadaki beyit gzel bir rnek tekil eder:
 12

akern aiz vafn eyleyelm

nki sz iltiar ile lodur (G. 33/5)

Sevgilinin azn tarif edip tanmlarken szn ksa kesilmesi, sevgilinin aznn
tasavvuf terminolojisinde grnmeyecek kadar kk, hatta yok olduunu hatrlatmak
iindir. Bu durum hatrlatlrken de halk iinde kullanlan, szn muteberinin ksa ve z
nitelikte olmas gerektii gerei vurgulanyor. Benzer bir syleyie aadaki beyitte
de rastlamaktayz:

Aiz vafn akern uzatma kim

Aoil olan multasar olur szi (G. 124/5)

Bu beyitte de yine sevgilinin aznn tavsifi noktasnda sz ksa tutmak

gerektiine iaret edilirken, akl olann sz uzatmayaca belirtiliyor. Zira szn
uzamas hem dinleyeni skacak hem de syleyenin bir mddet sonra zor duruma
dmesine, gereksiz konumalara ve gevezeliklere sebep olacaktr. Halk iinde sz
gm ise skt altndr, sz var i bitirir, sz var ba yitirir, syleyenden, dinleyen
arif gerek eklinde kullanlan ataszleri hep az konumann faziletine iaret etmektedir.
slm dininde de az yemek, az uyumak ve az konumak mminin tekml iin ana
dsturlardandr.

1.3. Eserleri
kernin eserleri ile ilgili olarak kaynaklarda yer alan bilgiler, onun Farsa
iirlerinin bulunduunu ifade ederler. Ancak u ana kadar tespit edilebilmi herhangi bir
Farsa iirine rastlanlmamtr. Yine kernin mesnevi yazd ve bu mesnevilerin
olduka baarl bulunduu belirtilir. Seh Bey, onun Leyl v Mecnn ve Ysuf u
Zleyh mesnevileri bulunduunu ve bunlarn gzel ve baarl olduklarn belirtir.
Yine Latf de onun Ysuf u Zleyh mesnevisinden iki beyte yer vermitir. Konu ile
ilgili Hatice Aynurun eseri (1999) bize detayl bilgi salayan en nemli kaynaktr.
Aynurun konuyu detayl olarak ele alarak yapt tespitler nda kernin eserleri
u ekilde bir sralabilir:
 13

1.3.1. Leyl v Mecnn

Seh Beyin zikrettii bu mesnevi henz ele gememi olduundan eserin
zellikleriyle ilgili herhangi bir yorumda bulunmak doru olmayacaktr.

1.3.2. Yusuf u Zleyha

Son zamanlara kadar Latifinin tezkiresindeki iki beyit ve Pervane Beg
mecmuasnda bu mesnevinin zikredilmesi dnda elde bir kaynak bulunmadn
belirten Hatice Aynur (1999), eserin bilinen tek nshasna ulaabilmi ve bu nshadan
kendisini haberdar eden ahsn eser zerinde bir alma yapmay planladn belirterek
sadece eser hakknda ksa bilgiler vermekle yetinmitir. Eserin 169 varak ve yaklak
4200 beyitten mteekkil olduunu belirten Aynur, eserin ilk ve son beyti ile mahlas
beytinin yan sra eserin yazln belirten tarih beytini kitabna alm, istinsah tarihi ile
ilgili ifadeye yer vermitir.

1.3.3. Dvn
ker Dvnnn; elde bulunan tek yazma nshasnda 2 kaside, 3mesnevi, 123
gazel yer almaktadr. Hatice Aynur eserinde (1999), yazma nsha dnda, mecmualarda
tespit ettii 1 tesds, 1 muaer, 2 tahms, 1 murabba-i mtekerrir, 10 gazel, 1 kta ile 4
mfredi de bir araya getirerek Dvn incelemeye tbi tutmutur. Yaplan dzenleme
neticesinde Dvnda 2 kaside, 3 mesnevi, 1 tesdis, 1 muaer-i mtekerrir, 2 tahmis, 1
murabba-i mtekerrir, 133 gazel, 1 kta ve 4 de mfred yer almaktadr.

1.3.3.1 Dvnndaki iirlerin Muhtev zellikleri

iirlerinin tematik incelemesi sz konusu olduunda ise kernin zellikle
farkl nazm ekilleriyle meydana getirdii iirlerin kategorik bir ayrma tabi tutularak
incelenmesi daha uygun olacaktr. Zira Klsik Trk iiri iin sz konusu olan nazm
ekilleri, sadece biimsel olarak birbirlerinden ayrlmakla kalmayp, her nazm eklinin
belirli konularn dile getirilmesinde kullanlmasndan kaynaklanan ieriksel ve tematik
bir ayrl da sz konusudur. iirlerin sralanmasnda, konuyla ilgili almalarda
kolaylk salayaca dncesiyle Hatice Aynurun sralamasn esas almann daha
 14

uygun olaca kanaatindeyiz. Aynurun eserinde yapm olduu sralama aadaki

gibidir:

1. Kasde
2. Tesds
3. Mesnev
4. Mesnev
5. Mesnev
6. Muaer-i mtekerrr
7. Tahms (Nect)
8. Tahms (Revn)
9. Murabba- mtekerrr
10. Gazeller
11. Kta
12. Mfredler

kernin kaside ve mesnevilerinde Allaha yalvarma ve balanma istei ilk

gze arpan tem olarak karmza kar. Bu husus gazellerinde de dikkat ekecek kadar
ilenmitir. Dvndaki btn iirler tetkik edildiinde gze arpacak en nemli
noktalardan birisi, iirlerin ounda si ve gnahkr bir kulun ac feryatlarnn
duyulmasdr. Balanmak iin her frsatta Allaha yalvaran, onun rahmet denizinden
bir katre isteyen ciz ve mcrim bir kulun sesi sk sk duyulur. Dvnn ilk iiri olan
kaside Y lhel-lemn nidasyla balayan bir mnacattr. Dvnn btn gz
nne alndnda dikkati eken en nemli noktalardan birisi, onda, Allahn Rahmet
sfat ve bu sfatla alakal mevzularn en ok zerinde durulan ve en ok ilenen konu
olmasdr denilebilir. Elbette konu rahmet olunca lemlere rahmet olarak gnderilen
Hz.Muhammed de kernin iirlerini aydnlatp ssleyen en nemli unsur olarak
karmza kyor. Aaya alnan beyitler kernin rahmet ile ilgili fikir ve hislerini
gstermesi bakmndan incelemeye deer beyitlerdir;

Ya lahel-alemnn sensin Luda

Sen Ludadan rakmet umar her geda (K.1/1)

 15

Cmle alem crmine besdr heman

Rakmetrden errece olsar axa (K.1/3)

Dvnn ilk kasidesinden alnan bu beytler, Allahn rahmetinin yaratlan btn

varlk iin olduunu ve bu rahmetin bykln gzler nne serer. Allahn rahmeti
bir deniz olarak tasavvur edilirse, onun rahmetinin bir zerresi saysz su
damlacklarndan sadece biri kadar olacaktr. Bir zerresinin btn lemin crmn
rtmeye yettii bir rahmet denizinin byklk ve sonsuzluu bu duruma gre tasavvur
edilirse, rahmetteki byklk daha iyi anlalacaktr. Peki, hi uslanmakszn gnah ve
kabahat bataklnda rpnmakta srar eden varlklar olan insanlara rahmet telkin
edilerek neden her frsatta Allahn sonsuz merhametine iaret edilmitir? Gerek kutsal
kitaplarda, gerek peygamberlerin retilerinde ve gerekse dnyada bizzat insanlarn
gzlemleyebilecei ekilde tezahr ile Allahn cemal sfatlar, hususiyle de rahmet
sfat sklkla vurgulanm ve vurgulanmaktadr. Beeri kanun ve dzenlemelerde
sularn cezalar vardr ve bu cezalar caydrcln teminat olarak oluturulurlar.
Elbette Allahn da celali sfatlar ve mcazat vardr ve bu ceza sistemi ile ilgili
cehennemin varl ilahi bir delil olarak karmza kar. Ancak byk slam
mtefekkirlerinin birounun da belirttii zere cehenneme girmek adeta zel bir aba
ister. Yani kulun aff iin saysz frsatlar sunan, ona sonsuz tvbe kaplar aan Allah,
kullar ve onlarn fiilleri karsnda bir annenin yavrusuna olan efkatinden sonsuz
ekilde fazla bir efkate sahiptir. Bu durum bize kinatn yaratlmasndaki srr da verir
aslnda. Btn bu lemin yaratlndaki hikmet sevgi ve muhabbet zerine kurulmutur.
Bu sevgi ve muhabbetin neticesidir ki Allahn rahmet ve cemal sfatlar lemi kuatm,
celal sfatlarnn nne gemitir. Zerre kelimesi tesadfen kullanlmamtr. Zira zerre
bir eyin, bir varln zelliklerini tayan en kk birimini tekil eder. Dolaysyla en
kk bir biriminin var olan btn crm ve kabahatleri rtmeye yetmesi rahmetteki
ilahi srr gstermesi bakmndan nemlidir.

Zahid evrme yzri ben mcrimi grp

 16

Afv eyleyen cemn-i gnah Luda durur (G. 48/2)

Beyitte Allahn gnahlar balaycl, btn gnahlar affetmeye muktedir

olduu, ksaca rahmetinin bykl anlatlyor. lk msrada zahid tiplemesine yaplan
gnderme, klsik iirin yapsnda din ve inancn yorumuyla ilgili olarak nemli bir
anlay gzler nne seriliyor. Bu anlay, iman zahiri boyutuyla deerlendiren, insana
amellerine gre deer bien ekilci anlay karsnda Allaha akla balanmann ve
onun rahmetinin her trl gnah affedecek kadar byk olduunun kabul edildii;
batni, ie dnk, havftan recya mtemayil hakiki bir kulluk ve inancn varln ne
karr.

Yirden teyemmm olmaz-idi bamasa oadem

Rakmet degl mi aleme Kaodan emnrmz (G. 58/4)

Rakmet gnahura gre olursa akern

eksz sernr-i uffe-i adn ola yirmz (G. 58/5)

Ayn gazelin hsn-i makta ve makta beyitlerini tekil eden yukardaki beyitlerin
ilkinde Hz. Muhammedin lemlere rahmet olarak gnderiliine ve btn kinatn onun
yz suyu hrmetine yaratldna iaret ediliyor. Bir hads-i kudsde Yce Allah,
Efendimiz iin Lev l ke lev lk le m halaktl eflk yani Sen olmasaydn, sen
olmasaydn felekleri yaratmazdm eklinde buyuruyor. Yine, Allahn kendi nurundan
ilk yaratt nurun Efendimizin nuru olduu da muhtelif ayet ve hadislerde iaret edilen
bir husustur. Sonsuz rahmet sahibi olan Allahn en seilmi kulunun da onun
sfatlarnn tecellisinde en st derecede bir mevkie sahip olmas yaratln hikmeti
gereidir. Onu farkl klan da ondaki efkat ve merhamet deil midir? mr boyunca
insanlarn istikamet zere olmalar iin alm, onlar iin dua etmi ve onlarn aff iin
Allahtan mafiret dilemekle geiren bir peygamber olan Hz. Muhammede bu
hassasiyet ve mahlkata kar olan muhabbet sebebiyledir ki efaat yetki ve izni
verilmitir. Makta beytinde ise iaret edilen husus, gnahn ne kadar ok olursa olsun,
gnahn bu okluu karsnda rahmetin byklnn de orantl olacana, daha
 17

doru bir ifade ile her trl gnahn, kulun tvbesi ve pimanl sz konusu olunca
Allahn rahmet denizinden bir katreyle silinip yok olabileceine iaret ediliyor.

Crm-in lavf itme kim didi Kao

Sebaoat rakmetn ala iaabn (G. 113/6)

kinci msrada yer alan ifade bir kuts hadis olup rahmetim gazabm geti
manasndadr. lk msrada kabahat ve gnahlar iin korkmamak, endielenmemek
gerektii vurgulanrken hemen altnda bu durumun sebebi, crm ileme karsndaki bu
rahatln neden kaynakland ifade ediliyor. Celal ve cemal sfatlarnn tipik bir
mukayesesi eklinde alglanabilecek bu hadis-i kuts, Allahn kullar karsnda
hkmederken her zaman rahmet ve cemal sfatlarnn celal sfatlarnn nnde olduunu
belirtiyor.

Can semine her dem gelr avaz semadan

Nevmnd gerekmez oul olan afv- Ludadan (G.93/1)

Yine bu beyitte slam akaidinde kulun Allahn rahmetinden bir an iin olsun
mitsizlie dmemesi gerektiine iaret ediliyor. Semadan her an ses gelmesi, Allahn
tecellisindeki sreklilie dikkat ekiyor. Zira Allah tecell vastasyla her anmz saysz
nimetler ve ltuflarla kar karya getiriyor. Semadan gelen ses bir ynyle Allahn
saysz ihsanlarn hatrlatrken dier taraftan da Kuran- Kermin ve hadislerin, rahmet
ile ilgili olarak Allahn insanlara vaat ettii kurtuluu mjdeliyor. Allahn, rahmet ve
gnahlar balama hususunda, kullarna iaret ettii ltuf ve merhamet adeta bir
teminat gibi gsterilerek iirin sonraki beyitlerinde dnya zevkleri ve haram olan
unsurlar tevik ediliyor. Elbette burada asl olan gnaha ve yasak olana bir tevik ve
davetten ziyade, Allahn rahmetinin bykl hususunda bir gerei gzler nne
serme arzusudur.

Derda ki mzy- rnm ai u im laxadur

Makerde rakmet eyle ya Rab yzm oaradur (G.27/1)

 18

Bu beyit, gnahkr bir kulun Allahtan af ve mafiret diledii, btn iir

boyunca Allaha yalvard bir gazelin matla beytidir. Gazelin btn bir mnacat
niteliinde olup, her beytinde kulun kendi acziyetini ve bu acziyetten kaynaklanan
gnahlarn ikrar ve bu gnahlarnn aff iin Allahtan ltuf, kerem ve rahmet talebinde
bulunmas sz konusudur.

Bn-are akernnr afv eyle cmle crmin

Sen ah rakmetine muktac bir gedadur (G. 27/5)

Gazelin makta beyti olan yukardaki beyitte bir efendi-kle tebihi ile tekrar bir
af dilei yer alyor. Affetmek ile byklk arasnda bulunan balant vastasyla kurulan
bu efendi-kle ilikisi en byk padiah, en byk ve gerek sultan olan Allahn
bykl nispetinde bir affetme sfatna sahip olduunu vurgulamak bakmndan
nemlidir.
Gazellerinin birounda, gelenein ekillendirdii anlayla meydana getirilmi;
ak, saki, arap, gl, blbl, cm, Cem, bahar, meclis, rind, zahid, vaiz v.b. unsurlarla
rl, tamamen klsik iir rnei saylabilecek iirler gze arpar. Onu ve iirlerini,
gelenek ierisinde farkl klabilecek; gerek seleflerinden, gerek adalarndan onu
ayrabilecek ok fazla bir zellii olmasa da baz iirlerinde kendine has, orijinal
syleyilere rastlayabilmek mmkndr.

2. KERNN KLSK TRK EDEBYATINDAK YER

Klsik Trk Edebiyat iin 15.yzyl ayr bir ehemmiyet arz eder. Zira bu
dneme kadar birka usta air ve bunlarn eserleri mstesna olmak kaydyla, Fars air
ve iirlerinin etkisinde geliimini srdrmekte olan Trk Klsik Edebiyat, zellikle
yzyln balarnda yaam eyh ile birlikte kendine yeni bir yol bulmutur. Bu yeni
yol, Trk iiri iin yeni bir dnemin kaplarn aralam ve Trk airleri, iirde milli
denilebilecek bir tarz ve slup meydana getirmeyi baarmlardr. eyh ile balayp
asrn sonunda Nect Bey gibi usta bir airin yetimesiyle devam eden bu tekml
zinciri sayesinde Trk iiri, 16.yzyla girerken artk zgn, kendine has unsurlar,
 19

hayalleri, mazmunlar olan bir iir haline gelmi ve Trk Edebiyat basit bir taklit
edebiyat hviyetinden karak mill bir edebiyat olma zelliini elde etmitir. Bu
tekml sreci deerlendirilirken sadece belli bal byk airler ve bunlarn eserlerini
gz nne almak ve bunlarn dnda kalanlar ihmal etmek, ihmal edilen bu dier
airlerin sz konusu geliim srecine yaptklar katklar gz ard etmeye yol aacaktr.
Bylesine bir tavr ve hareket tarz ise Klsik Trk iirinin deerlendirilmesinde byk
eksikliklere sebebiyet verecektir. Kukusuz eyh, Ahmed Paa ve Nect Bey gerek
15.yzyln, gerekse genel anlamda Trk Edebiyatnn nemli ahsiyetlerindendirler.
Ancak; eyh, Ahmed Paa ve Nect Beyin ana halkalar olarak telakki edilebilecei
bir tekml zincirinde, ara halkalar olarak nitelendirilebilecek dier airlerin tamam bu
geliimde rol alm, iir ve edebiyat dnyamza byk katklarda bulunmulardr. Ad
geen byk air byk birer nehir olarak kabul edilirse, dier airlerin de bu byk
nehirleri besleyen ve glendiren byk kk birok rmaa tebih edilmesi pek de
yanl olmaz. Ahmed-i D bata olmak zere, Hamdullah Hamd, Karamanl Nizm,
vaz Paa-zde At, Melh, Mesh, Ceml gibi airler ve Avn mahlasyla iir
syleyen Ftih, Adl mahlasyla II.Byezd gibi sultan airler ve daha ok saydaki dier
airler 15.yzylda iir ve airin yerini, nemini tespit etme hususunda bize k
tutmaktadr.
Bu balamda almann konusunu tekil eden ker de kaleme ald
eserleriyle Trk iir Tarihine kendi istidat nispetinde katkda bulunmu airlerdendir.
iirleri incelendiinde grlecektir ki ker, gerek tematik olarak, ele ald konularn
mahiyetiyle gerekse iirini meydana getirirken kulland ekilsel unsurlar bakmndan
klsik iir geleneini bilen, onun hususiyetlerini kavrayan ve bilip kavrad bu
zellikleri iirlerinde baaryla kullanabilen bir airdir. Yine iirlerinden hareketle onun
iir bilgisinin yan sra din ve tasavvuf alanlarnda belli bir ilm altyapya sahip olduu,
iyi bir tahsil grd rahatlkla sylenebilir.
ker, iirlerinde genellikle byk Fars airlerinin etkisinde ve onlarn yolunda
olduunu ima eden ifadeler kullansa da, iinde yaad toplumun yetitirdii airlerden
etkilenmemi olmas ihtimal dhilinde deildir. Zira edeb bir muhit olarak sarayda
bulunmu ve burada birok nemli airle bir arada bulunma frsatna sahip olmu bir
airin, etrafnda cereyan eden edeb faaliyetlere kaytsz kalmas beklenemez. Bizzat
padiah ve ehzadelerin, vezirlerin ve dier byk devlet erknnn iirle itigal ettii bir
muhit ve zaman iinde karlkl etkileimin olmas kanlmazdr. Ayrca kernin,
 20

ou kendi adalar olmak zere, dier airlerin iirlerine yazd nazireler, onun
nazire yazd iirlerin airlerini beendiini ifade etmesi bakmndan nemlidir. Kald
ki zellikle eyh gibi devrin herkese stat kabul edilmi bir airinin, onun iirlerinde
de dolayl dahi olsa bir etkisinin bulunmamas dnlemez. Ayrca Ahmed Paa gibi
vezir rtbesinde bulunan bir byk airin sadece ker zerinde deil devrin btn
airlerinin zerinde olmas muhtemel etkisini inkar etmek demek, onun devrin iir
anlayna yapt katky da inkar etmek demektir. kernin ada olmas hasebiyle
Nect Beyin etkisi de tartma gtrmez bir gerektir. yle olmasa ker onun
iirlerine nazire yazmaz, onu grmezden gelirdi. Ancak bu etkileme ve etkilenme
hususunda kernin belli bir airin taklitisi eklinde nitelendirilebilecek herhangi bir
iiri bulunmaz. Onu farkl klan, iirlerinde kendi ruh dnyasnda ekillendirdii his ve
hayalleri, kendine ait olan bir dil ve slupla yazm olmasdr. O, iirlerini sslemek
adna zorlama ifadelere, gereksiz sanatlara yer vermez.
kernin iirlerinde gze arpan bir ok zellik, aslnda devre ait genel
zellikleri yanstr. rnein iirlerinde ska kulland, ayet ve hadislerden iktibas
yapma sanat, eyh bata olmak zere yzyln airlerinin birounda rastlanlan ortak
hususiyetlerdendir. eyhnin Hz. Ali vasfnda;

Kayy u Alnm didi vafnda Hel Eta (Tarlan,2004: 225)

eklinde ifade ettii syleyi benzer biimde kerde de kendini gsterir.

ker, dvnnn ilk kasidesinde, Hz. Ali ile ilgili bir beyitte unlar syler:

Biri falr- evliya v bt-iken

Kim anur annda indi Hel eta (K.1/16)

slam limleri ve tasavvuf ehlinin byk ekseriyetinin ittifak ile, Hz Alinin

annda indii kabul edilen Dehr suresi, bir ok air tarafndan ve zellikle yukarda
her iki airin de kulland biimde birinci ayetin iki kelimesi sylenilmek suretiyle
kullanlmtr.
 21

Klsik iirin en nemli zellii, iirde ilenilen konularn belli bir gelenek
erevesinde, belirli kurallar dhilinde meydana getirilmesidir. Daha doru bir ifadeyle,
ayn konular farkl airler tarafndan ele alnrken, iiri ve airi farkl klan, airlerin
sluplar olmutur. Ahmed Paaya ait olan aadaki beyitte gnah olgusu ve buna
karn Allahn merhametine olan inan belirtilmitir.

afvna dayandk ettik gnah

Yine afvn olsun bize zr-hah (Tarlan, 1992: 25)

Ayn konuda, gnahlarnn okluundan ve bunlarn affedilmesi iin Allahn

rahmetine olan gveninden sz eden ker yle der:

Afv eylerem cemn-i gnah didi Kernm

Zahid sara ne oi ise crm gnahumuz (G.59/5)

Grld gibi Allahn rahmetinin bolluu her iki airde ayn inancn farkl
syleyileri eklinde tezahr ediyor. Ahmed Paadaki ekingen ve temkinli durua
karn ker daha rahat ve kendinden emin bir tavr sergiliyor. Ancak aaya
aldmz baka bir beytinde keryi ok daha farkl bir ruh halinin ikrarnda
gryoruz:

Zahid gibi gel akern gerek amel eyle

nkim amel-i alik imi yar ras (G.126/11)

Bu beyitte ker, dvn iiri geleneinde eine pek de rastlanmayan bir ifade
kullanyor. Rind ile zahid karlatrmasnn ok sk grld klsik iirimizde zahid
tipi genellikle olumsuz, ekilci, riykr birisi olarak tasvir edilir ve karsnda yer alan
rind tipi gerek manada yaratln hikmetini kavram, kmil insan olma yolunda belli
bir mesafe katetmi, dini zahiri olmaktan ok btn ynyle deerlendiren insan temsil
eder. te bu noktada ker, mutat olann dna kyor ve adeta bir mr muhasebesi
 22

sonucunda ulat bir gerei, belki de hem kendisinin hem de kendi ahsnda iinde
yaad toplumun iman ve akaid hususundaki grn itiraf ediyor. Bu eine az
rastlanr msralar dikkatli bir incelemeye tabi tutulacak olursa, aslnda bu sylemin
gelenekte allagelmi sylemlere tezat tekil etmedii grlecektir. Zahid, zhd sahibi,
ameli manada dinin gereklerini yerine getirmeye alan kiidir. Bu kavramdaki
olumsuz veya beenilmeyen taraf, yaplan amelin ekilden teye gemedii, Allaha
yaplan kullukta onun rzasndan te, cenneti elde etme ve/veya cehennem azabndan
kurtulma amac gdld gereidir. Oysa hakkyla, sadece Allahn rzasn elde etme
yolunda yaplacak her amel kiiyi kurtulua gtrecektir. eriat ve tarikat dinin iki
alandr. Ancak bu iki alan birbirinden kopuk, bamsz ve birbirine aykr olmayp
bilakis, her ikisi birbirini btnleyen ve tamamlayan alanlardr. Hatta bir ynyle tarikat
yolu, eriat yolundan sonra gelen ve insann tekml srecini tamamlayc daha yksek
bir aamay ifade eder. Her insann bu ikinci aamaya gemesi ve bu sahada tekml
yoluna girmesi ondaki istidat ve kabiliyetle alakaldr. Dolays ile ker, toplumun
genel seviyesine uygun bir din yaantsn salk vererek insanlarn slih amel
ilemelerinin ehemmiyeti hususuna vurguda bulunuyor.
 23

BRNC BLM
DN-TASAVVUF

1. DN

1.1. Allah
kernin iirlerinde gze arpan nemli bir zellik, onun sadece mnacat
trndeki iirlerinde deil, btn iirlerinde Allaha ve hassaten onun rahmet sfatna
sklkla yapt gndermelerdir. Allahn isim ve sfatlarndan Gaffr, Gafr, Rab,
Hud, Allah, Hak, Hdvend, lh, lhel-lemn, Kassm- Ezel, Nakk- ezel,
Perverdigr, Mevl, Kirdgr, Rahmn, Kerm kernin iirlerinde sklkla grlr.

Kinat yaratan yce bir varlk olarak Allah, btn inan sistemleri ve bu inan
sistemleri bnyesinde doup gelien btn kltrel yaplarda yer alan esas e, temel
unsurdur. Antik Yunan mitolojisinden balayarak gnmze kadar gelien edeb
gelenekler ierisinde Tanr mefhumu olumlu veya olumsuz anlamda edeb eserin
bnyesinde ya aikr biimde var olan ya da dolayl olarak kendini hissettiren gizil bir
gce sahiptir. Klsik Trk Edebiyat sz konusu olduunda Tanr veya slam
terminoloji ierisindeki kullanmyla Allah kavram, manzum ve mensur btn
eserlerde youn bir kullanmla karmza kar. nsann doasnda var olan inanma
ihtiyac, onu belli bir yaratcya ve bu yaratcnn belirlemi olduu bir dzene tabi
olmaya sevk eder. Btn dinlerde olduu gibi ve hatta btn dinlerde olduundan daha
youn ve hissedilir bir biimde slam dininde; mahlkatn var olu ve yaam mcadelesi
srecini belirleyen, onlara deiik roller bien ve yaratm olduu kinattaki srlar ile
yaratltaki hikmet erevesinde yarattklarn yneten mutlak ve tek olan Allahtr. O,
sadece insann deil btn yaratlmlarn, kaderlerini belirleyen ve onlara deiik yollar
izen, kendi zat ile kaim, ezel, ebed ve gerek olan tek varlktr.

slam medeniyetinin hkim olduu bir toplumda doup yetien ve yetitii

toplumun kltr karakteristiine vakf olan, mensubu bulunduu milletin edeb
geleneine ait unsurlar hakkyla bilen bir air olarak ker de iirlerini meydana
getirirken, slam dinini ve bu din erevesinde doup bir yaam biimi ve hayat
felsefesi olarak beliren Tasavvuf retisini temel k noktas yapmtr. Onun
 24

iirlerinde mutlak varlk olan Allah ve Allaha kar kulun vazifeleri, gnah ve tvbe
mefhumlar sklkla belirtilmitir. ker, Allahtan bahsederken en fazla onun rahmet
sfatn vurgulam, kulun crm ve gnahlar karsnda Allahn affedicilii zerinde
durmutur. ker, dvnnn ilk manzumesi olan kaside nazm ekli ile yazlm
mnacaatnn ilk beytinde yle seslenir:

Ya lahel-alemnn sensin Luda

Sen Ludadan rakmet umar her geda (K.1/ 1)

Grlecei gibi bu yakarta ilk gze arpan Hudann, yani Allahn nemli bir
vasfnn belirtilmesidir. lemlerin lh ifadesi, yaratcnn canl, cansz btn
mahlkat yaratan, onlarn kaderlerini belirleyen vasfn iaret etmektedir. Nitekim
ikinci msradaki her ged ifadesi de sadece insanlar iin deil, btn varl kapsayan
geni bir anlamda kullanlmtr. Bu kullanm bize gsteren ve ayn zamanda beytin
aar kelimesi durumunda olan ise rahmet ifadesidir. Zira rahmet Allahn sadece
uhrev hayatta, gnahlarn aff suretiyle kullarn cehennem azabndan kurtarmak iin
ortaya koyduu bir ltuf ve ihsan deildir. Rahmet ok daha geni bir anlam kazanarak,
canl cansz btn varlklarn varolularnn sebebi, varlklarn idamelerinin tek kar
yoludur. Alnan her nefes, tadlan her nimet bir rahmet eseridir. Dolaysyla btn
kinatn temeli rahmet zerine kuruludur. Yani buradaki rahmet, Allahn Rahman
sfatnn tecellisidir. Allah kullarna sunduu imknlarla cmertlerin en cmerdi ve en
kerimi olandr:

Sen bir Kernmsin kim luxfur kisaba gelmez

Ben dali bir labnem kim gcm riyadur (G.27/2)

Allahn kereminin vasf anlatlrken haddi hesab olmayan bir ltuf tanmlamas
yaplyor. Kulun crmleri, ikiyzll ve btn acziyeti karsnda Allahn ona ihsan
ettii nimetler, ltuflar ve ihsanlar ondaki cmertlik ve merhamet olgularnn l ve
kyas kabul etmez byklnn gstergesidir:
 25

Crm-in lavf itme kim didi Kao

Sebaoat rakmetn ala iaabn (G. 113/6)

Beyitte grlecei zere Allahn rahmetinin ve dolaysyla da cemal sfatlarnn

bykl ve sonsuzluu, yine onun gazab ve bu balamda cell sfatlar ile mukayese
edilmek suretiyle ortaya konulmaktadr. kinci msradaki kuds hadis rahmetim
gazabm geti mealinde olan ve Allahn kullarna olan merhametinin bykln
ifade eden bir anlam haizdir. Gnahlar karsnda Allahn rahmeti ve affedicilii
srekli vurgulanr:

Oamu mcrimleri afv itse Iaffar

Iafzrur afv gencinden ne kemdr (G.26/3)

Yce Allahn af ve merhamet hazinesi o kadar byktr ki, onun gnahkr

kullarnn tamamn affetmesi durumunda dahi bu rahmet ve merhamet hazinesinden bir
eksilme sz konusu olmaz.

Geri crmr akern oodur gnahur bn-umar

Rakmet-i Rakmana yoodur kadd payan iam yime (G.102/3)

Ayn ekilde yukardaki msralarda da, dnya ve ahrette kullar iin sonsuz
nimetler yaratan ve onlara bu nimetlerle trl ihsanlarda bulunan Allahn rahmeti ile
ilgili sonu, snr ve hududu olmayan tanmlamas yaplarak gnah ve crmden dolay
endie etmenin yersiz olduuna vurgu yaplmaktadr.
Sevgilinin yaratlndaki gzelliin anlatld yerlerde Allah, Nakk- ezel
olarak tavsif edilir:

yle Naooa- ezel yazd gzel naour kim

Lacletinden utanur omaia deyrr anemi (G.127/2)

 26

Sevgilinin yaratlndaki gzelliin, gzel izilmi bir resme ve resmi yapann,

yani Yaratcnn da bir ressama tebih edildii yukardaki beyitte, gzellik sembol
olarak kullanlan putlarn bu gzellik karsnda ortaya kmaktan utanaca
belirtilmektedir. Beyti gerek anlamyla deerlendirecek olursak da putlarn ortaya
kmas, hareket etmesi realiteye aykr bir durumdur.

1.2. Melekler
Yaratcnn, yaratm olduu dzenin idamesinde grevlendirmi olduu ruhani
varlklar olarak melekler, sadece slamiyet veya dier vahye dayal dinlerde deil,
hemen hemen btn inan sistemlerinde nemli bir yere sahip olan varlklardr. Allahn
mutlak kudreti dnld zaman meleklerin mevcudiyetinin bir zorunluluk olmayp,
sebebini sadece Allahn bildii bir hikmete dayandn kolaylkla idrak edebiliriz. En
nemli grevlerinin banda; Allah tesbih etmek, insanlarn hidayete ermesi iin
grevlendirilen peygamberlere Allah tarafndan gnderilen lah vahyi ulatrmak, tabiat
olaylarn dzenlemek, ruhlar kabzetmek, kyametin kopuunu haber vermek,
insanlarn amellerini kayt altna almak ve len insanlar kabirde sorgulamak gibi
vazifelerini sayabileceimiz melekler, mahiyetini bilmediimiz daha birok vazifeleri
ifa ederler. ker, iirlerinde dinsel eleri sklkla kullanan bir air olarak meleklerden
de bahseder:

1.2.1. Cibril
Cibril veya Cebrail ismiyle anlan ve drt byk melekten biri olan Hz. Cebrail,
dinimizde en byk melek olarak bilinmektedir. Peygamberlere vahiy getirdii iin
vahiy melei olarak da bilinir.

Dirler ki o kaline Cibrnl emnn degl

Akval-i oa ancai emnn Muxafa durur (G.48/3)

Beytte, Allah katnda meleklerin en stn olan Hz. Cebrail, ak ve akn halleri
hususunda gerek manada bir ehliyet ve donanma sahip olmad, bu hallere gerek
manada vakf olann Hz. Muhammed olduu belirtiliyor. Beytteki aar kelime emn
kelimesidir. Emin sfat hem Hz. Muhammed hem de Hz. Cebrail iin kullanlmaktadr.
 27

Ak mevzu bahis olduunda Hz. Cebrailin Hz. Muhammed karsnda bu sfat

yitirmesi iki ynden izah edilebilir. Birincisi Mirac hadisesine yaplan bir telmihtir ki
orada, Sidretl-mnteha denilen noktada cereyan eden bir olaydr. Hz. Cebrail belli bir
noktada durur ve bir adm daha atamayacan, atarsa yanacan syleyerek Hz.
Muhammedden yalnz devam etmesini ister. Hz. Muhammed de Cebraile nasl
gideceini sorunca Hz. Cebrail ona akla diye cevap verir. te Hz. Muhammedi Hz.
Cebrailden ve mahlkatn tamamndan stn klan ve onu ak ahvalinin gerek emini,
emaneti hakkyla sahipleneni yapan, sahip olduu bu gerek aktr. Bu nokta
limlerin ortak grne gre imkn ile vcub arasnda bir nokta olup Peygamberimiz
btn mevcudat ve mahlkat lemini arkasnda brakarak hususi bir makama erimitir.
kincisi ise meleklerin insanlar gibi nefislerinin bulunmayndan dolay ak ve ak
halleri hususlarnda herhangi bir bilgi, tecrbe ve kabiliyetlerinin olmayyla ilgilidir.
Melekler, kendilerine Allahn emrettiklerini her hangi bir sorgulama, eletiri ve
memnuniyetsizlik belirtmeksizin yapmakla ykmldrler ve nefis sahibi olmadklar
iin ykmllklerini eksiksiz yerine getirirler.

1.2.2. Mnkir
Nekreyn olarak da bilinen Mnker ve Nekir adl melekler slam akaidince
sorgu melekleri olarak bilinir. ker de bu meleklerle ilgili olarak, kabirdeki sorgu-sual
hadisesine yer verir:

Oaan Mnkir sual eylerse benden

Meded ol dem gerekdr bara senden (K.3/14)

Mnkir sual ettii zaman, kiinin lp de kabre konulduu zamandr. Dnyevi

olarak len kii uhrevi anlamda ebed hayatna gei yapmtr. Ebed hayatn ilk
merhalesi kabir ve kabirde yaplan sorgulamadr. te beyitte istenilen yardm, sorgu
annda yanlgya dmemek ve ebed azaba gark olmamak iindir. Bunun iin de kulun
dnyada mmin olarak yaayp ruhunu mmin olarak teslim etmesi gerekir. Yani hem
dnyada gerei gibi kulluk yapmak hem de bunun neticesinde kabirde zor durumda
kalmamak amacyla Allahn yardm talep edilmektedir.
 28

1.2.3. Rdvan
Cennetin koruyucusu, bekisi veya sorumlusu olarak tavsif edilen melein ad
Rdvandr. Rdvan, cennetteki meleklerin bakan durumundadr. Bir melek olarak
Rdvan, genellikle cennet ve cennet nimetleri ile ilgili hususlarn belirtilmesinde
kullanlmtr. ker de cennet ve cennet unsurlarnn belirtildii baz beyitlerde
Rdvn adna yer vermitir.

Ol kzr- mah-ihre ki Rvan ulamdur

Yzi behit kar-i oyamet oyamdur (G.38/1)

Beyitte cennet ve ahretle ilgili mefhumlar bir araya getirilmek suretiyle tenasp
yaplm ve cennetteki huri ve glmanlarn bakan olan Rdvan melei ay yzl bir huri
gzelliinde olan sevgilinin emrindeki bir hizmeti olarak tanmlanmtr. Bir baka
beyitte de Rdvan ile ilgili olarak yle denilmektedir:

Der-i canan bul ancao heman sen

Ki anda cennet-i Rvan bulursn (G.97/4)

Sevgilinin (evinin, saraynn) kaps cennete tebih edilmekte ve dolaysyla da

sevgili Rdvan meleine benzetilmektedir. Cennet mefhumu iin slam terminolojide
cennet-i Rdvan, ravza-i Rdvan tamlamalar sklkla kullanlmaktadr.

1.3. Kutsal Kitaplar

1.3.1. Kuran- Kerim
Yce Allahn, insanlarn hidayeti iin gndermi olduu kutsal kitabmz
Kuran- Kerm de klsik iirimizde airler tarafndan gerek gerek anlam ile gerekse
de benzetim unsuru olarak ok kullanlan bir unsurdur. zellikle sevgilinin gzellii,
yazy andran yanandaki tyleri sz konusu olduunda Kuran- Kerm ve ayetleri
benzetme unsuru olarak kullanlr. Elbette ki bu benzetimler daha ok Tasavvuf bir
takm hususlarn betimlenmesinde gze arpar.
 29

Raonbe oousa ksnr kitabn

Ki kafir mann-i Kuran bilmez (G.55/3)

k; rakibin, sevgilideki gzellii anlayamayacak kadar kabiliyetsiz olduu

hususunu belirtirken sevgilinin gzelliinin kitabn Kuran- Kerme, rakbi de kfire
benzetiyor. Bir kfirin Kurann manasn bilmemesi gibi rakip de gzelliin kitabnn
ne olduundan yani gzellikten anlayamaz.

1.4. Peygamberler
1.4.1. Hz.Muhammed
Hz. Muhammed son peygamber olarak slam dininin gereklerini, Allahn varl
ve birliini insanlara tebli vazifesiyle grevlendirilmitir. O; insanlar arasnda, dier
peygamberler de dhil olmak zere ayr, mmtaz bir yere sahiptir. Onun Mustafa
ismiyle anlmas da seilmiliini gstermesi bakmndan nemlidir. lemlere rahmet
olarak gnderilen, son peygamber Hz. Muhammed, kernin iirlerinde efkat ve
rahmet peygamberi olarak nemli bir yere sahiptir. Hz. Muhammedin tavsifi yaplrken
en ok zerinde durulan noktalar; onun kinatn yaratlnn asl sebebi olmas, Allahn
rahmet sfatnn onda en mkemmel bir ekilde tecell etmesi ve dolaysyla onun,
mmeti iin ahrette efaati olaca hususlardr. Dvnn ilk kasidesinde mnacat
blmnden sonra, onun Allah katndaki stnln ve bir rahmet vesilesi olduunu
belirten nat beyitleri yer alr.

Ol Mukammed (krmetiyn kim didr

Olmasa olmazd ar u sema (K.1/6)

Beyitte sen olmasaydn felekleri yaratmazdm hads-i kudssine bir telmihte

bulunulmakta ve onun Allahn en sevgili kulu olduu, kinatn onun yz suyu
hrmetine yaratld belirtilmektedir. Hemen sonra gelen beytte ise yle bir nida ile
seslenilir:

Nzr- alem rakmeten lil-alemnn

 30

Hvace-i dnya v dnn genc-i vefa (K.1/7)

Enbiy Sresi 107. yette mealen Biz seni lemler iin yalnzca bir rahmet
olarak gnderdik buyrularak, onun bir rahmet vesilesi ve ayn zamanda bir rahmet
nianesi olarak gnderildii belirtilmitir. Dnyann hocas olmak sfat, Hz.
Muhammedin irat ve teblile grevli olmas ve mrn insanlar doru yola davet
etmesi ile ilgilidir. O, Allah ve onun emirlerini insanlara reten, sadece Kuran-
Kermi deil ayn zamanda bu mukaddes kitabn nda kinat kitabnn meal ve
tefsrini de insanln hizmetine sunan bir peygamberdir. Dolaysyla Peygamberimiz,
Rabbinden ald btn emir ve yasaklar, kinatn srlarn kendisine verilen msaade
nispetinde insanla aktarm, insanlarn kendi aba ve gayretleriyle bulacaklar ilah
srlara ulama noktasnda takip edecekleri yollar gstererek onlara rehberlik etmitir.
Genc-i vef ifadesi ile onun vefa hususundaki yeri ve nemi vurgulanmtr. Ahde vef
hususunda mahlkatn en nnde bulunan odur. O, Elest Meclisinde sorulan suale ilk
cevap verendir. Yine dnyada insan- kmil olma yolunda en ok gayret sarf eden ve
kemltn zirvesine ulaan da odur. Bu beyti mteakip beyitte de onun Mira hadisesine
yer verilmektedir.

akib-i Mirac adr- kainat

Reh-nma-y evliya v afiya (K.1/8)

O, nebiler ve Allah dostlar veliler bata olmak zere btn insanlar doruya ve
gzele yneltmek iin hayatn tebli ve iratla geirmi bir rehber, bir nderdir. O,
Miraca kma erefine nail olmu, yedi kat gklerden gemi ve Sidretl-mntehya
ulam ve orada Rabbinin ihsan ve ltuflaryla karlanmtr. Yine bir baka beyitte
Mira hadisesine yle vurgu yaplr:

Emnr-i enbiya brhan- Mirac

eh-i bn-latem sulxan- bn-tac (K.3/16)

 31

Hz. Muhammed, elinde mhr ve tc olmayan bir sultan, peygamberlerin emiri

ve Mira olaynn delili olarak tavsif edilir.
Mira hadisesi ile ilgili gnmze kadar birok tartmalar yaplm ve
yaplmaktadr. Mira hadisesinin bedenen mi yoksa sadece ruhen mi gerekletii
hususunda ihtilaflar vardr. Ancak burada daha nemli olan neticede Hz. Muhammedin
bu yolculuu gerekletirmesidir. Mira kelimesi Arapa uruc yani ykselme
kelimesinden tretilmitir. Miraca k z olarak tasavvufta insann fen ve bek
mertebelerine ulamak iin almas gereken yolu sembolize etmesi ynyle de nemlidir.
Zira Efendimiz, Mira yolculuunda sras ile gklerden gemi ve mahlkatn
ulaabilecei son noktaya ulam ve bu noktay da geerek Rabbi ile grmtr. Bu
nokta limlerin ortak grne gre imkn ile vcub arasnda bir nokta olup
Peygamberimiz btn mevcudat ve mahlkat lemini arkasnda brakarak hususi bir
makama erimitir. Bu ynyle o hibir yaratlmn kavumad ihsanlara kavumu
ve kinatn efendisi olmaya en lyk kimse olmutur.
ker, sadece kaside ve musammatlarnda deil, gazellerinde de Hz.
Muhammed ve ona ait hususiyetlerden bahseder.

mmet ol akern dil candan

Muxafaya ki latm-i devrandur (G.32/5)

Bu beyitte, son peygamber olarak gnderilen ve bizi Allah yoluna armakla

vazifeli bulunan Hz. Muhammede candan gnlden mmet olma gerei belirtiliyor.

Lavf itme crm-n meye zfn ala durur

Makerde n efn bize Muxafa durur (G.48/1)

Burada da crm ve gnahlardan dolay korkuya gerek olmad sylenilirken

Hz. Muhammede verilmi olan efaat yetkisine duyulan gven ve inan
vurgulanmaktadr. nk o, Rabbinin biricik kulu ve resul olarak kinata sevgiyle
bakan gerek manada merhamet sahibi bir peygamberdir. Baka bir beyitte ona yakn
olmak iin yaplmas gerekene iaret edilir:
 32

Xaat olalum do-ile sulxan- d kevne

Kim xaat-ile kal olur ourbeti anun (G.69/11)

Doruluk ve sadakatle iki cihan sultanna itaat edip onun yolundan gitmekle ona
yakn olunaca belirtiliyor. Ona yakn olmak demek Allaha da yaknlk kesbetmek
demektir. Dier bir beyitte de yine Allahn rahmetini elde etme hususuyla ilgili olarak
u ifadeler yer almaktadr:

Xaleb ol Muxafay akern kim

Kaonoat rakmet-i Rakman bulursn (G.97/5)

Rahman sfat umul itibariyle Rahm sfatndan daha geni bir anlama sahiptir.
Rahm sfat hususiyetle ahret sonrasna ve gnahlarn affna iaret ettii halde Rahman
sfat her iki dnyada Allahn rahmetine iaret eder. Hassaten bu dnyada btn
mahlukat ftratna gre techiz ederek onlar din, millet, stat gibi kriterlerine
bakmakszn eitli nimetlerle donatmas, Allahn Rahmaniyet sfatyla alakaldr. te
Rahman olan Allahn her iki dnyada da rahmetine nail olmak iin gereken
Mustafay istemektir. Mustafay istemek tabiri ile kasdedilen, Allaha ubudiyet
hususunda gereken amelleri ilemek ve onun Reslnn gstermi olduu hak yolda
ilerleyerek kemale erimektir.

1.4.2. Hz. dem

Allahn yaratt ilk insan, btn insanln babas ve ilk peygamber olan Hz.
dem, kernin aada yer alan beytinde u ekilde zikredilmektedir:

Eger azazil ieydi arab- nab revan

Olurd deme fil-kal bir sczd u rkz (G.64/4)

 33

Burada belirtilen husus, Azazilin, yani blisin isyan hadisesidir. Eer o ak

arabn imi olsayd Hz. deme annda binlerce secde ve rk yapar ve isyankr
olmazd. (Bu beyitle ilgili daha fazla aklama iin bkz. Azazil )

1.4.3. Hz. Nuh

nsanln ikinci babas, ikinci dem olarak da adlandrlan Hz. Nuh
edebiyatmzda hem Nuh tufan hem de mrnn uzunluu ile ilgili balant kurularak
kullanlr. ker, padiaha nasihatte bulunduu bir kasidesinde Hz. Nuh ve tufan
olayna telmihte bulunur.

imdiki demde a gzr gr kim

Var m xzfan- Nzkdan aar (K.5/26)

Nuh tufannn zerinden geen zaman iinde dnyann geirmi olduu deiime
deinilen bu beyitte, her eyin sona erecei, dnyann fanilii ifade edilmektedir. Hz.
Nuhun adnn getii baka bir beyit ise u ekildedir:

Getr koldurur knmya-y ftzk

Virr genc-i Oarzn-la mr-i Nzk (K.6/8)

Beyitte getir denilen nesne, kasidenin bu beyitten bir nceki beyitinde

bahsedilen ak arabdr. Ak arab, insana Karun hazinesini, zenginliini ve Hz.
Nuhun mrn veren, kalbi ferahlatc bir ila olarak telakk edilmektedir. Hz. Nuhun
900 ila 1000 yl aras bir sre yaad rivayet edilir. Dolaysyla mrn uzunluu
edebiyatta genellikle Hz. Nuh ile sembolize edilir. Ak arab ienin mrnn uzun
olmas ise aslnda bir lmszlk ve ebediyete iaret etmek iin kullanlmtr.

1.4.4. Hz. brahim

Hallullah olarak isimlendirilen Hz. brahim semav dinlerin hepsinde mmtaz
bir yere sahip byk bir peygamberdir. Nemrut tarafndan atee atlm ve dtnde
 34

Allahn izniyle ate, bir gl bahesine dnmtr. ker de Hz. brahimin yaam
olduu bu olaya u ekilde yer verir:

rmese luxfur yanarken lm-ile

Glistan olmaz-idi nar- Lalnl (G.78/3)

Eer Allahn himayesi olmasayd, Hz. brahim iin yaklan ate bir glistana
dnmeyecek ve o byk peygamber bu atete yanacakt. Beytte dikkat ekilen nokta,
kinatta olup biten her eyin Allahn iradesine bal olduu, dolaysyla da Onun
istemedii hibir eyin gereklemesinin vaki olamayaca hususudur. Bu meyanda,
Allahn, sevdii kullarn koruma ve himaye etmede, onlara saysz ltuf ve ihsanlarda
bulunmada ne kadar kudretli ve kerem sahibi olduuna iaret ediliyor.

1.4.5. Hz. Sleyman

Hz. Sleyman ve onunla ilgili unsurlar genel olarak g ve iktidar, dnya
hkimiyeti, sultanlk gibi unsurlarn simgesi olarak edebiyatmzda olduka fazla
kullanlmtr. Onun, sadece insanlara deil; cinlere, hayvanlara ve hatta kulara bile
hkmetme kabiliyeti, iirde zellikle sevgilinin tavsifinde nemli yer tutar. Onun;
hatem, nin veya engter szckleri ile dile getirilen ve hkmdarlnn bir
nianesi olan yz, g ve iktidar sembolize etmesi dnda sevgilinin az ile
ilikilendirilir. Yine onun, Kuran- Kermde Neml sresinde de bahsedilen, karnca
(neml, mr) ile olan hikyesi, kudret-acziyet bata olmak zere birok tezadn
simgelenmesinde nemli yer tutar:

od talt zre gl Sleyman-var

Saon mey un ki geldi fal- bahar (K.5/1)

Gl, ieklerin sultan olarak kabul edilir ve zellikle de sevgilinin veya ona ait
unsurlarn anlatmnda kullanlr. Beyitte baharn gelii ile gln amas, Hz.
Sleymann tahta kna tebih edilmektedir. Ayn ekilde gln bahar mjdeleyii
gibi, Hz. Sleymann da hkmdar oluu, dnya iin bir baharn, bolluk ve bereketin,
 35

asayiin geliini simgeler. Burada karlkl bir benzetme sz konusu olsa da asl olan
gln Hz. Sleymana ve onun devrinin de bahar mevsimine benzetilmesidir.

Neylerz Cemnd camn n nur

Ya Sleyman latemin kim dnv alur (K.4/4)

Hz. Sleymann yz/mhr ile ilgili yukardaki beyitte Cemdin kadehinin

krlmas ve Hz. Sleymann yznn bir dev tarafndan alnmas efsanelerine
dayanarak dnya hayatnn ve hassaten dnyadaki zenginlik, g ve iktidarn faniliine
dikkat ekiliyor. Hz. Sleymann mhr ile ilgili baka bir beyitte ise yle
sesleniliyor:

Nice ram olmasun sara alem

Dehenr latem-i Sleymandur (G.31/3)

Sevgilinin az Hz. Sleymann mhrne tebih edilmi ve hkmdarlk

mhrne benzeyen bir aza sahip olduu iin sevgiliye btn lemin boyun edii
belirtilmitir. Burada sevgilinin aznn hkmdarlk mhrne benzetilmesi hem ekli
itibar ile hem de sevgilinin azndan kan her szn kesin bir hkm ve ferman olmas
ynyledir. Bu beyit, Klasik iirde sevgilinin yerini, byklk ve nemini gzler nne
seren gzel bir rnek tekil etmektedir.

1.4.6. Hz. Musa

Klsik iirde Hz. Musa ve onun mucizeleri ile ilgili hususlar olduka sk
ilenmi olup, ker de onun Tur Danda Allah ile konumas hadisesine yer
vermitir.
A gzr arla nkte-i tevknd

Kate-i Mzsn gsterr glzar (K.5/2)

Beyitte Hz. Musann Tur Dann yanndaki bir vadide ilerlerken grdn
sand atein, lh bir nur olup, burada Allahn kendisine hitap etmesi olayna
 36

telmihte bulunuluyor. Hz. Musa bir aacn zerinde grnen atein, aslnda Allahn
tecelli nuru olduunu anlayp Allahn hitabna mazhar olmutur. Beyitte atein glzara
tebihi iki ynyledir. Birincisi ate ile gl arasndaki grsel benzerliktir ki klsik
edebiyatta ok fazla kullanlmtr. kincisi ise ate eklinde beliren aydnln aslnda
lh bir nur, yani Allahn tecellisinin bir gstergesi oluudur. Bu ynyle de ate,
Allahn hikmet gllerinin cem olduu bir glzr hkmndedir.

Aod grlm u gibi bir dil-berr dndarna

Xzr- Mzsnden beter yandum tecelln narna (M.3)

Bu beyitte de Hz. Musann Allah grmek istemesi ile ilgili hadiseye telmih
yaplmtr. Allah, Tur Da yaknlarnda kendi ztn grmek isteyen Hz. Musaya daa
bakmasn, eer oraya bakabilirse zatn ona gstereceini buyurmutur ve daa tecell
ettiinde Hz. Musa daa bakm ancak olayn hametine dayanamayarak baylmtr.
Beyitte bir gzele olan akn derecesi bu olayla ilikilendirilerek, sevgiliye olan akn
byklne iaret edilmek istenmitir. Zira Tur Da Allahn tecellisine
dayanamayarak parampara olmu, yanp kl olmutur. k da tpk bu da gibi lah
tecellinin nar ile akndan yanmaktadr. Burada bir telmih de Ahzab Suresinin 72.
Ayetine yaplmtr. lgili yette Allah, emaneti yerlere, gklere ve dalara teklif
ettiini, ancak onlarn bu emaneti yklenmekten imtina ettiklerini buyurmaktadr.
Burada ifade edilmek istenen insann yklenmi olduu ubudiyet grevinin zorluu,
meakkatidir. Ancak unutulmamaldr ki insan dier btn varlklardan stn klan
husus da bu zorluklar amak ve kemale ermek iin gsterdii, gstermek zorunda
olduu aba ve gayrettir.

1.4.7. Hz. Hzr

Edebiyatmzda Hzr denilince ilk akla gelen husus; onun, bir tr lmszlk
iksiri olduuna inanlan ve b- hayat veya b- hayvan olarak nitelendirilen suyu
ierek lmszl elde etmesidir. Rivayete gre Hzr, skenderin mahiyetinde
bulunup sz konusu suyu onun emriyle aramaya kmtr.

Ne mr-i Lr oalsar ne mlk-i skender

 37

Cihana virme grl aldanup aon zinhar (G.13/3)

Beyitte; dnyann gelip geicilii anlatlrken Hzrn dahi gn geldiinde

lecei, skender gibi ihtiam ve gcn sembol bir kimsenin dahi bu durumunun
fanilii zerinde duruluyor.

Bulrsar Lr-ve ger mr-i baon

Aceb mi eme-i Hayvana vardur (G.68/2)

Yine yukardaki beyitte sonsuz mr ile Hzrn b- hayat bulup imesi ve

lmszl elde etmesine iaret ediliyor.

1.4.8. Hz. Yusuf

Klsik iirde gzel ve gzellik mevzu bahis olduunda ilk akla gelen tebih
unsuru Hz. Yusuftur. Zira Hz. Yusuf gzellii ile dillere destan olmu, bu gzellii
sebebiyle de Msr Azizinin kars Zleyha tarafndan taciz edilmi ve akabinde de
iftiraya uramtr.

Evvelinden yeg yazar naooa nao- alr

Xar degl Yzsufdan olsar dilbera aksen-cemal (G.74/4)

Bir sanatkrn sanatn icra etmede son meydana getirdii eserler, ilk eserlerine
nazaran daha mtekmil, daha zarif ve daha gzeldir. Bunun sebebi de sanatkrn
zaman ierisinde kazanm olduu tecrbe ve olgunlamadr. Ancak beyitte zerinde
durulan nakka sradan bir sanat deil, bizzat Yaratcnn kendisidir. Allah her trl
noksanlktan mnezzeh, ilminin hududu olmayan mutlak varlk olarak tecrbe ve
zamansal boyutta bir deiim gibi mahlkata mnhasr zelliklerden de beridir. O halde
burada anlalmas gereken Hz. Muhammedin son peygamber olarak dnyaya gelii ve
bu son peygamberin her trl zellii ile olduu gibi gzellii ile de yaratlmlarn en
mkemmeli oluudur.
 38

1.4.9. Hz. sa
Klsik iirimizde ve doal olarak ker Divannda Hz. sa; doar domaz
konuma, hastalar iyiletirme ve lleri diriltme gibi mucizeleriyle karmza kar.
Sevgili de klarna hayat vermek, onlar canl ve diri tutmak ynyle Hz. saya
benzetilmektedir.

Seker mihrr-ile ferlunde old

Ki sn gibi lalo zinde old (K.3/8)

Beyitte Hz. sann ly diriltme mucizesine telmihte bulunularak sevgilinin

tpk Hz. sa gibi hayat bahedici olduu vurgulanyor. Sevgilinin varl, k iin var
olma sebebidir.

1.5. Drt Halife (r-yr)

slamiyette sahabeler ierisinde en muteber ve Allah katnda en mmtaz yere
sahip olanlarn banda drt Rait halifenin geldii inanc hkimdir. Drt halifeyi ve
onlarn meziyetlerini anlatan ok sayda eser telif edildii gibi; airler iirlerinde
zellikle de kasidelerinde onlardan r Yr veya r Yr- Gzn gibi
tanmlamalarla sitayile bahsetmilerdir. ker de dvndaki ilk kasdesinde onlara yer
vermi ve onlar sevgi, sayg ve hrmetle yd etmitir.

ar-yar- Muxafa kanlar durur

ar rkn-i Kabe-i do u afa (K.1/12)

Beyitte drt halife, doruluk ve temizlik Kabesinin yani slam dininin temel
talar olarak gsteriliyor. Kabenin fiziksel olarak ayakta durmasn salayan drt
stun drt halifeye ve dolaysyla da Kabe slam dinine tebih edilerek bu drk kiinin
slam dininin insanlar arasnda kabul grp yaylmasndaki nemlerine vurgu yaplyor.
 39

1.5.1. Hz. Ebubekir

Peygambere iman eden ilk yetikin erkek olarak bilinen Hz. Ebubekir,
slamiyetin ilk zamanlarnda grlen zulm ve zorluklara kar Hz. Muhammedin
yanndan hi ayrlmam ve btn maddi varlk ve zenginliini slam yolunda
harcamaktan imtina etmeyerek Hz. Muhammedin mmeti ierisinde stnlk
ynnden ilk srada bulunmay hak etmitir. Kfirlerin zulmnden dolay Mekkeyi terk
ederek Medineye hicret eden Hz. Muhammed ile birlikte gitmi ve takip edildiklerinde
saklandklar maarada Hz. Muhammede yoldalk etmitir. Bu byk sahabe,
kernin msralarnda yle anlatlr:

Evvela ddno- ekber outb- dnn

Kol durur pnraye-i czd- sela (K.1/13)

Yukarda dinin kutbu olarak nitelendirilen Hz. Ebubekir iin en byk sddk
diye hitap edilmesinin sebebi, Mira hadisesinde Hz. Muhammedin anlattklar
Mekkeliler tarafndan yalanlanrken onun eksiz phesiz Peygambere iman etmesi ve
eer o sylyorsa dorudur diyerek Hz. Muhammedin anlattklarn tasdik etmesidir.
kinci msrada onun cmertliin ss olarak nitelendirilmesi de yine onun ei benzeri
grlmemi cmertliinden, btn varn slamiyet urunda, yoksul ve muhtalara
yardm iin sarf etmesindendir.

1.5.2. Hz. mer

Hakly hakszdan ayrt ettii iin Frk lakabyla anlan Hz. mer, adalet ve
kendi hilafet dneminde slam leminde tesis ettii huzur ve gven ynleriyle ne kar.
Onun devrinde adaletin ulat nokta belirtilirken kurtla kuzunun yan yana dolaaca
emniyette bir yaam ortamndan bahsedilir. ker, Hz. merden bahsederken yle
der:

Birisi Farzo- aam ll- Kao

fitab- adl u dnn bedr-i dca (K.1/14)

 40

Allahn yeryzndeki glgesi, halifesi olarak tanmlanan Hz. mer adalet ve

dinin gnei, karanl aydnlatan bir dolunay olarak vasflandrlyor. Hz. Muhammed
tarafndan eer kendisinden sonra peygamber gelecek olsa bu kiinin ancak Hz. mer
olabileceini sylemesi, onun yaratlndaki harikuladelii ortaya koymas bakmndan
nemlidir.

1.5.3. Hz. Osman

Hz. Peygamberin iki kzyla evlendii iin zn-nureyn yani iki nur sahibi
olarak bilinen Hz. Osman nc Rit halifedir. ker, kasdesinde onun bu ynnden
ve haydaki stnlnden bahseder.

Biri n-nzreyn damad- Reszl

Bakr-i taova maden-i kilm kaya (K.1/15)

Peygamber Efendimize iki kez damat olma erefine nail olmak hasebiyle iki nur
sahibi olarak tavsif edilen Hz. Osman beyitte, takvadaki stnl, yumuak huyluluu
ve hayda sahip olduu mstesna mertebe ynyle anlatlmaktadr.

1.5.4. Hz. Ali

Drdnc Rait halife, Hz. Muhammedin amcasnn olu ve damad olan Hz.
Alidir. Cesareti, ilmi ve Peygambere olan ballk ve sadakati ile slam bykleri
iinde zel bir yere sahiptir. ker de Hz. Alinin bu zel mevkisini gz ard etmmemi
ve ondan sitayile bahetmitir.

Biri falr-i evliya v bt-iken

Kim anur annda indi Hel ata (K.1/16)

Beyitte; Mekkenin fethinde Kabedeki putlar krmasna telmihte bulunulan

Hz. Ali, evliyann vnc olarak nitelendirilmekte ve onun annda Hel at lafzyla
balayan nsan suresinin indiine iaret edilmektedir.
 41

1.6. Sahabeler
1.6.1. Bilal
Mslmanlarn ilk mezzini, Habe bir kle iken slamiyetle ereflenerek
ashab- kirm arasnda mstesna bir yere sahip olan Hz. Bilal, ker tarafndan sevgili
ile ilgili bir benzetme unsuru olarak yle kullanlmtr:

Rulnda lal-i siyeh buld dil-berr raibet

Niteki dnn-ile bulmu durur cihanda Bilal (G.75/4)

Cahiliye dneminde klelerin, zellikle de siyah klelerin zerre kadar deer

grmedii bir ortamda, Hz. Muhammedin insanlara bir rehber olarak gnderilmesiyle
dnyaya doan slam gnei tm insanlk iin tam anlamyla bir kurtulu vesilesi
olmutur. Hz. Bilal gibi birok kle slamiyeti semek suretiyle eref kazanm, rnek
insanlar olarak tarihe mal olmulardr. kernin beytinde sevgilinin yzndeki siyah
ben de srf sevgilinin yznde olmas hasebiyle tpk Hz. Bilalin slamiyet dolaysyla
eref bulmas gibi eref ve rabet bulmaktadr.

1.7. Ahiret ve lgili Mefhumlar

kernin iirlerinde en ok rastlanlan hususlar, onun slam inanc
erevesinde bahsettii ahiret ve ilgili hususlardr.

1.7.1. Kyamet
Her Mslmann hayatnda, ldkten sonra akbetinin ne olaca meselesi
nemli bir yer tutar. ker de bu endiesini sk sk iirlerinde dile getirerek sadece
kendisinin deil iinde yaad toplumun da dn hassasiyetlerinden birini tekil eden
kyamet meselesi zerinde durumaktadr.

lahn akernye rakmet eyle

Oyametde maoamn cennet eyle (K.3/1)

 42

Her mmin iin Kyamet gn ve sonrasnda en byk umut ve teselli, Allahn

sonsuz rahmet denizinden bir katreye nail olmaktr. Burada kendisi iin Allahtan
rahmet isteyen ker, Kyamet gnnde cennete girmeye hak kazananlardan olmak
iin Rabbine yalvarmaktadr.

1.7.2. Maher
ker yukarda da belirtildii zere Ahiret ile ilgili mefhumlara iirlerinde
fazlaca yer vermitir. Maher inancnn grld beyitlerde Allahtan af ve merhamet
dilerken, bir kul olarak kendi hatalarnn ve acziyetinin farknda olan ker, Maher
ifadesini de tpk Kyamet kelimesinde olduu gibi Ahiret ile alakal genel bir kavram
olarak ele almtr.

Derda ki mzy- rnm ai u im laxadur

Makerde rakmet eyle ya Rab yzm oaradur (G.27/1)

Beyitte gnahlarnn okluundan yaknrken Allahn sonsuz rahmetine snan

bir kulun feryadn duymaktayz. ker bu feryad yaparken airliin ona salad
tecrbeye dayanarak belli sz sanatlarndan faydalanmay da ihmal etmez. Birinci
msrada sakalnn beyaz oluu ile belli bir olgunlua eritiini anlatrken aslnda
mrnn gnaha ve hataya harcandn belirtiyor. Zira sakaln aarmas, insann
yalanmasna delalettir. kinci msrada yznn karalndan bahsetmesi ise gnahlarna
kar duyarsz kaln, Allaha ynelecek yznn kalmadn anlatmak iindir.
Bylelikle airimiz, ak ve kara kelimeleriyle tezat sanatnn gzel bir rneini vermi
olur.

1.7.3. Srat
slam inancnda Srat Kprs cehennemin zerine kurulmu bir kpr olarak
bilinmektedir. nana gre insanlar amellerinin durumuna gre bu kprden belli
hzlarda ve belli rahatlklarda geecekler; kfirler, mnafklar ve baz mcrim kullar ise
bu kprden geemeye muvaffak olamadan cehenneme deceklerdir. Bu inanc
kernin msralarnda u ekilde grmekteyiz:
 43

Dirler xaynur mest rax zre geerken

Ben meste xayai ola meger himmeti anur (G.69/8)

Sarho kimse yrrken dengesini koruyamaz ve yalpalayarak yrr. Dolaysyla

da bir sarhoun Srat gibi kldan ince, kltan keskin olduuna inanlan bir kprden
geerken muhtemelen aya srecek ve kayacaktr. Ancak Allahn izni ve himmeti ile
o kii bu kprden geebilir. Burada mest kelimesi beyite birden ok anlam
kazandrmaktadr. lk olarak mest yani sarho, en basit ekliyle gnahkr bir kulu temsil
ediyor. ki imenin byk gnahlardan olduu dnlrse iki ien kiinin, yani
sarhoun da cehenneme gitmesi, eer Allah ona rahmet edip de balamazsa
kanlmazdr. kinci bir anlam ise mest yani sarho kelimesinin Tasavvuf terminolojisi
erevesinde dnlmesiyle ortaya kar. Burada da yine sarholuk ve sarhoun
ayann srmesi hususu biraz daha derinlemesine dnlecek ekilde belirir. lahi
akn sarhou olan salik, eer Allahn yardm olmazsa kt yolda aya srp
arabilir, grm olduu harikulade olaylar karsnda yoldan, yani Hak yolundan
kabilir. Zira sliin kt yol Srat gibi tehlikeli bir yoldur ve bu yolda sebat
edebilmek olduka zorludur.

1.8. Cennet ve lgili Mefhumlar

ker Dvnnda cennet ve ayn manaya gelen, behit, huld, huld- bern,
behit-i adn gibi mefhumlar oka kullanlmtr. Sevgilinin bulunduu yere yaplan
benzetmelerde kullanlan cennet kavram, zahidin biricik maksad olarak da sklkla
vurgulanr.

Bai- cennet zahidr maoszddur Allah vire

oa maoszd olan yarur heman dndardur (G.39/3)

Beyitte cennet bahelerine gnl veren, tek gayesi cehennem azabndan kurtulup
cennet nimetlerine kavumak olan zahid tipine bir gnderme yaplarak, gerek manada
inanan bir n gayesinin ise sevgilisinin yz olduundan bahsedilmektedir.
Sevgilinin yz ile cennette mminlere vaat edilen Cemlullah yani Allahn cemalini
 44

grme olayna bir telmihte bulunuluyor. Ayrca sevgilinin yz tasavvuf sisteminde

vahdete iaret etmektedir. Dolaysyla k iin yegane ama vahdete ermek, fenfillah
mertebesine erimektir.

Nigarur iiginde can virrser akern gibi

Yri ad ol yeme iam kim behit old yerr bn-ek (G.72/5)

Yukardaki beyitte sevgilinin eiinde can vermenin cenneti hak etmek iin
yeterli bir eref olduundan sz edilmektedir. Sevgilinin eiinde can vermek, onun
yolunda lmek ve maddeden, kesretten arnp kemale ermenin bir delilidir. Bir baka
ynyle dnldnde de zaten sevgilinin eii cennet olarak kabul edildii iin
burada len cennettedir.

1.8.1. Huri, Glman

Huri ve Glman cennette bulunan ve insanlarn hizmetine sunulan mahlklardr.
Huriler, dnya gzellikleri ile llemeyecek bir gzellie sahiptirler. Dolaysyla
edebiyatmzda sevgilinin gzellii sz konusu olduunda en ok kullanlan tebih
unsurlarndan birisi de hurilerdir. ker, sevgilinin gzelliini anlatt msralarda ve
cennet nimetlerden bahsettii anlarda hr kavramna yer verir.

Niderler cennet ilman sensz

Ki anda sara berzer kzrn yoodur (G.30/2)

Grlecei gibi beyitte sevgili mbalaal bir ekilde hurilerden daha gzel
olarak tavsif ediliyor ve bundan dolay iinde sevgilinin olmad bir cennetin bir ey
ifade etmediinden bahsediliyor. Elbette ki bu beyiti de tasavvuf sz konusu edilmeden
aklamak, dine aykr bir durum tekil edecektir. Burada sevgili ile kastedilenin, mutlak
varlk olan Allah olarak tasavvur edilmesi ihtimal dhilindedir. Sevgilinin olmad bir
cennet ifadesi de bu duruma iaret etmektedir. Zira Allah zamandan ve mekndan
mnezzeh olmas ynyle cennette veya belli bir meknda bulunmaz. kinci bir husus
ise, cennet ehlinden bir blmnn her Cuma gn Allahn cemlini grecekleri
 45

inancna yaplan bir gndermenin mevcudiyetidir. Allahn cemalini gremeyeceim

bir cennet neye yarar eklinde bir ifade sz konusu olmaktadr.

1.8.2. Kevser
Cennette bulunan bir rmak olan Kevser rivayete gre stten daha beyaz,
baldan tatl ve miskten gzel kokan bir sudur. Edebiyatmzda genellikle sevgilinin
dudana tebih edilir. Ayn ekilde ker de Kevser suyunu sevgilinin dudayla
mukayese etmekten geri durmaz ve mukayesede stnl sevgilinin yakut dudaklarna
vermekte bir saknca grmez.

Bir pern sevdm beer zretl kim

Rek ider laline cennet Keveri (G.121/3)

Sevgili tavsif edilirken insan suretinde bir peri tanmlamas yaplyor. Bu peri
kadar gzel olan sevgilinin lal gibi olan dudann tadna Cennetteki Kevser suyu bile
kskanlkla bakmaktadr. Zira sevgilinin duda, n vahdete erdirmesi ynyle her
trl nimetin stndedir.

1.8.3. Tb
slam inan sistemi ierisinde Cennette bulunan ve dallarnn btn cennet
bahelerini kaplad, zerinde her trl meyvenin bulunduu Tb aac, zellikle
sevgilinin boyu ile ilgili benzetmelerde kullanlr. ker, sevgilinin boyunu tavsif iin
bir karlatrma unsuru olarak Tb kavramn kullanyor.

Oamet-i yar ooyup Xzba diler gr zahidi

Xoiru yoldan rad ol egri fikr fasidi (G.117/1)

Yrin boyu ile Tb arasnda yaplan mukayesede Tby tercih eden zahide bir
serzenite bulunulmakta ve onun bu seimiyle yanl fikirliliinin bir neticesi olarak
doru yoldan uzaklat belirtilmektedir. Zahidin Tby tercih etmesine almaz, zira
Tb, mrsel mecaz yoluyla cenneti temsil etmektedir. Btn hesabn cehennemden
 46

kurtulup cennete girmek zerine bina eden zahid iin bu normal bir seimdir. nk
kamet-i yri yani sevgiliyi ki bu sevgili mutlak ve tek varlk olan Allahn ta kendisidir,
tercih etmek ancak ona ak ile balananlarn krdr.

1.8.4. Tvus
Tavus, kularn en gzeli ve en by olarak kabul edilir. Rivyete gre
eytann kendisini aldatmasyla Tavus, Hz. dem ile Hz. Havvann cennetten
karlmalarna sebep olmutur. Klsik iirde ve ayn zamanda ker Dvnnda
Tavus, birok ynyle sevgiliye benzetilmitir. Gzellii, rengrenk tyleri, yry
ynnden sevgiliyle kyaslanr ve bu kyaslama deimez bir biimde her zaman
sevgilinin mutlak stnl ile sona erer.

Ol serv-i revan naz-ile alnsa pern-var

yknmege xavus- cinan ki ne peri var (G.9/1)

Boyu ile bir serviyi andran sevgili, naz ile salnarak yrdnde bir periyi
andrmaktadr. Bu ynyle cennet kuu olan Tavusun ona benzemek, onunla boy
lmek iin kanad yoktur. Beyitteki bu ifade sevgilinin yryndeki endamn
gzelliini anlatrken bir geree de vurgu yaplr. Tavusun btn gzelliine karn
ayaklarnn irkinlii, onun yrynn sevgilininki ile kyaslanamayacann bir
delilidir.

1.9. Cehennem, Azap

Hemen hemen btn inan sistemlerinde olduu gibi slamda da ldkten sonra
tekrar dirilme ve dnyadaki amel ve davranlara gre ceza veya mkfat ile muameleye
tabi tutulma inanc hkimdir. Cehennem veya cehennem azab, insanlarn kulluk
grevlerini yerine getirmemelerine karlk olarak hirette urayacaklar cezay ifade
eder. ker de cehennem azabn birok beyitte dile getirmektedir.

Gnahum oo durur gelmez kisaba

Grrem mstekao oldum aaba (K.3/2)

 47

Gnahlarnn okluundan dolay cehennem azabna mstahak olduunu ifade

eden bir mcrimin itiraf eklinde ortaya konulan beyit, Mslman bir kimsenin
gnahlar karsndaki tedirginlik ve pimanln belirtmektedir.

1.10. Azazil (88eytan)

Azazil ismi ile ilgili olarak Yahudi ve Hristiyan kaynaklarnn vermi olduklar
eitli rivayetler bulunmakla birlikte en itibar grlen ve zerinde ittifak edilen gr bu
ismin, blisin Hz. deme secde etmeyerek isyankr olduundan nceki ad olduudur.
Aslnda cin taifesine mensup olan Azazil, isyannn ncesinde, Allah katndaki muteber
ve sekin yeri dolaysyla meleklerle beraber bulunmakta idi. Ancak Allahn emrine
kar gelerek lnetlenmitir. Bu durum kernin bir beytinde dile getirilmektedir:

Eger azazil ieydi arab- nab revan

Olurd deme fil-kal bir sczd u rkz (G.64/4)

blisin Allaha olan isyan, onun saf arab imemesine yani aktan mahrum
oluuna balanyor. Zira eer o ak arabndan tatm olsayd, her eyin tek ve mutlak
olan Allahn bir tecellisi olduunu idrak edebilecek, sahip olduu benlik ve kibir
duygularndan kurtularak topraktan yaratlan deme secde edecekti. k iin
muunun her trl istei kati ve sorgulanamaz emir niteliindedir. Aslnda Azazilin
bu isyan belirtildii gibi bu akn yoksunluundan m kaynaklanmtr yoksa tam
aksine onda mauuna kar var olan youn bir akn, Hz. demi kskanma, onu adeta
bir rakip gibi grme sebebiyle bir isyana m dnt tartmaya ak bir mesele olarak
ortada durmaktadr. Ancak burada asl olan Azazilin isyan etmi olmasdr ki bu durum
herhangi bir zr veya bahane kabul etmeyecek kadar ciddi bir kabahattir.

1.11. Dier tikadi Mefhumlar

1.11.1 Gnah, Tevbe, Crm, Fask, Mcrim, Mnkir
Daha nce de belirttiimiz gibi ker Divannda en ok gze arpan husus,
Allahn rahmetinden, merhametinden ve buna bal olarak da gnahlar affetmedeki
byklnden bahsedilen beyitlerin okluudur. Dvnn btnnn adeta bir
 48

mncaat olarak telakki edilebileceini iddia etmenin pek de yanl olmayaca

sylenebilir.

Geri crmr akern oodur gnahur bn-mar

Rakmet-i Rakmana yoodur kadd payan iam yime (G.102/3)

Birok beyitte Allahn sonsuz rahmetinden bahseden ker, yukardaki beyitte

de ilk msrada saysz gnah ve crm sahibi olduundan bahsettikten hemen sonra
ikinci beyitte, zlp kederlenmesine gerek olmadn, zira Rahman olan Allahn
rahmetinin bolluu hususunda bir snrn ve sonun bulunmadn syleyerek kendi
kendisine teselli verir.

1.11.2. man
man, slm Dininin en temel ve asli emridir. Mminlerin kurtulular
imanlarndan olacaktr. Btn gnahlar iin tvbe kapsnn ak olduu slamiyette
imann muhafazas ve imanl bir ekilde can vermek esas gayedir. Zira bir mmin iin,
iman sahibi olmak kayt ve artyla, Allahn rahmetinin genilii her trl gnahnn
aff iin yeterlidir ve mminler bu anlamda mitlerini asla kaybetmezler.

Oaan emrr gele deprenmeye leb

Bara nman yolda eyle ya Rab (K.3/13)

Beyitte, belki de mrnn son demlerini yaamakta olan mcrim bir kulun,
lrken imanl olarak can verebilmek iin Allaha yalvarmas grlmektedir. Zira fani
dnyadan ebediyete intikal ederken insann son anndaki durumu, onun ebediyetteki
safn da belirlemi olacaktr.

1.11.3. Kabir
Kabir, insanlarn ldkten sonra koyulduklar yere verilen isimdir. len kii
belli din ritellere uygun olarak topraa gmlr ve zeri rtlr. Kabir ile ilgili olarak
slam inanta yer alan birok husus bulunmaktadr. Bunlarn banda, len kiinin
 49

sorgulanmas ve yeniden dirili anna kadar kabirde bulunmas inanc gelmektedir.

ker, lm ve lm sonras ile ilgili dncelerinden bahsederken kabir kavramn da
kullanr.

Can virrisem kasret-i rzy- anem-ile

Oabrmde benm yoldaum nman olacaodur (G.36/4)

Beyitte k; put gibi gzel olan sevgilinin yznn hasretiyle can verirse
kabrinde yoldann iman olacan dile getirir. Yz vahdete iaret etmektedir ve yze
duyulan hasret vahdete erime isteini ifade eder. Allaha vsl olma yolundaki insan bu
yolda ruhunu teslim ettiinde hiret yolculuuna imanl bir ekilde gidecektir. Kabir, bu
ynyle sonsuz hayata uzanan bir merhale ve iman da insan bu merhaleyi geerken
sahip olduu yegne dayanak olarak tasvir edilir.

1.12. badet le lgili Mefhumlar

1.12.1 Teyemmm
Abdest madd ve manev temizlik iin yaplan bir ameliyedir. Abdest su ile
yaplr ve namaz klmak, Kuran okumak iin bir n art niteliindedir. Ancak slam
dininde, suyun bulunmad ortamlarda Mslmanlara kolaylk olmas iin
teyemmm dediimiz toprakla temizlenme ruhsat verilmitir. ker de teyemmm
mefhumunu aadaki beyitte u ekilde kullanmtr:

Yirden teyemmm olmaz-idi bamasa oadem

Rakmet degl mi aleme Kaodan emnrmz (G.58/4)

Hz. Muhammedin, lemlere rahmet olarak gnderildii hususu Kuran-

Kermde Enbiy Sresi 107. yette bildirilmitir. Yukardaki beyitte teyemmm
olaynn dayanann, Efendimizin dnyaya gelii ve dnyay ereflendirii olduu
sylenerek bir hsn-i talil sanat yaplyor. Zira dnya yzey olarak toprakla kapldr ve
teyemmm de toprakla yaplr.
 50

1.12.2. Oru
slam dininde farz olan ibadetlerden birisi de Ramazan aynda oru tutmaktr.
Oru ve onunla ilgili olarak bayram olay Dvnda aadaki ekilde yer almaktadr:

Anlar ki ayim old senr nd-i valura

Froat ebinde ah-ile derdr ida olur (G.44/4)

Bu msralarda, sevgiliye kavuma bayramna erimek iin oru tutanlarn, ayrlk

gecelerinde ektikleri ahlar ve senin ayrlnn derdini katk ettiklerinden bahsediliyor.
Ramazan aynda tutulan otuz gnlk orucun ardndan bayramn gelmesi bilinen bir
durumdur. Bu durumda sevgiliye olan hasretin bitmesiyle veya bu hasretin bitmesi
uruna tutulan bir oru sz konusudur. Meseleyi biraz derinletirecek olursak, bu
dnyann geici gzelliklerinden el etek ekerek nefsi terbiye eden kimse, maddeden
syrlarak manaya erecek, tekmln tamamlayarak vahdeti kucaklayacaktr. Vahdete
ermek suretiyle gerek ve mutlak varla, sevgililer sevgilisine kavumak da gerek
bayram olacaktr. kinci msrada verilen ayrlk gecesinde ah ve dert yemek ifadesi oru
ibadetiyle ilgili olarak hemen bir sahur arm yapmaktadr. Nasl ki insanlar
gndz rahata oru tutabilmek iin gece sahura kalkp bir eyler yiyip ierse, dnya
nimetlerinden el etek eken kii de sevgiliye kavumann gailesini ve bu kavuma anna
kadar geen zamandaki zorluklar karsnda ektii ahlar kendisine katk yapar.

1.12.3. Hac, Kbe, Tavaf, Safa-Merve

ker Divannda Kabe ve Hac ibadeti ile ilgili unsurlar, Klsik iirimizin
genelinde olduu gibi genellikle sevgilinin bulunduu yerle benzetme ilgisi ierisinde
kullanlrlar. Kabe, sevgilinin bulunduu yer dnda bizzat sevgilinin yzne de tebih
edilir. Ayrca Hac ibadetiyle ilgili olan Tavaf vazifesi, sevgilinin ve onun mahallinin
evresinde dolamakla badatrlr. Kabe kutsal bir yer olduu iin oraya eytan,
kpek ve benzeri habis unsurlar giremez. Dolaysyla da Kabe mesabesinde olan
sevgili diyarna da habis bir varlk olan rakib giremez. Dvnda Hac ve ilgili
unsurlarn yer ald bir beyitte yle denilmektedir:
 51

Anurn Kabe kzyur dil xavaf eyler afasyla

Bilr kim herki kacc itse ara ayruo aab olmaz (G.51/3)

Beyitte; sevgilinin bulunduu yeri saf ve temiz hislerle tavaf eden gnln, Hac
farizasn yerine getirdii iin cehennem azabndan halas olacan bildii vurgulanyor.
Beyitte sevgilinin mahallinin Kabeye benzetilmesinin dnda saf kelimesi de
tevriyeli kullanlarak hem saflk ve temizlik anlam veriyor, hem de Hac vazifesi
yaplrken Saf ve Merve adl iki tepe arasnda yaplan say hadisesine iaret
ediliyor.

1.13. eitli Dinler ile lgili Mefhumlar

1.13.1. Nak- Mni
Maniheizmin kurucusu olan Mani, rivayete gre bir melekten alm olduu
retileri insanlara aktarmak suretiyle bir din meydana getirmitir. Mani;
edebiyatmzda daha ok yapm olduu gzel resimler ve bu resimlerle ssledii
Erjeng-i Mani adl kitabyla yer almtr. Genellikle sevgilinin gzelliini anlatmada
bir kyas ls olarak kullanlan Maninin resimlerini, gelenein bir temsilcisi olarak
ker de baz beyitlerinde ilemitir.

Cihanda geri nao- Mann vardur

Sara yknmeye ne can vardur (G.35/1)

Yukardaki beyitte Maninin resimlerinin mevcudiyeti ve bunlarn,

gzellikleriyle mehur olduklar belirtildikten sonra onlarn sevgiliye benzemek
hususunda iddiasz olacaklar, zira cansz olduklar ifade edilmektedir.

1.13.2. elip, Ehl-i Znnr, Bt-i ters-bee

Klsik iirimizde sklkla ele alnan ve sevgilinin tasvir ve tarifinde kullanlan
elip kavram ha ve istavroz anlamlarna gelir. Yine znnr ifadesi de papazlarn
bellerine baladklar erit iin kullanlr. Bt ifadesi put veya kiliselerdeki ikonalar iin
kullanlan ve genellikle sevgilinin gzelliini ifade iin kullanlan bir kavramdr. Ters
 52

veya Ters-bee kavramlar da Hristiyan veya Hristiyan gzeli anlamnda

deerlendirilir. Btn bu kavramlar kernin bir beytinde bir arada kullanlmtr.

Kfr-i zlfin ar iderse ol bt-i tersa-bee

Ehl-i znnar elnpa ide bir bir sacidi (G.117/2)

Beyitte; o Hristiyan gzelinin, sann karaln gstermesi durumunda, binlerce

Mslman Hristiyan edecei vurgulanyor. Beyitte kfr kelimesi tevriyeli
kullanlarak hem karal, hem kfirlii hem de rt anlamn hatrlatyor. Sandaki
rty kaldrmasyla salarn grnmesi, insanlarn bu salara kaplmasndan kinayedir.
Zira salar tasavvuf olarak kesrete iaret eder ve k, bu salara esir olmak suretiyle
yoldan kar. Ayn ekilde karanlk olmas da vahdete giden yoldan ayrlmaya del3alet
etmektedir. Bu her iki anlam da sonuta kfre, yani dinden kmaya iaret eder ki zaten
ikinci msrada bu durum aklanmtr.

1.13.3. Sanem, Deyr

Sanem kelimesi de tpk bt kelimesi gibi put anlamnda olup daha ok
sevgilinin gzelliini ifade eder ve bu gzelliin insan dinden karacak kadar etkili
olduunu belirtir. Deyr ise kilise anlamnn yan sra dnya anlamnda da kullanlan bir
szcktr. Aaya alnan beyitte ker; sanem ve deyr kavramlarn bir arada
kullanmaktadr:

yle Naooa- ezel yazd gzel naour kim

Lacletinden utanur omaia deyrr anemi (G.127/2)

Sevgili; Nakk- ezel, yani Allah tarafndan o denli gzel yaratlmtr ki

kilisedeki put veya ikona bu gzellik karsndaki hayret ve aknlndan, kiliseden
kmaya utanr olmutur. Aslnda kilisedeki put veya ikona cansz bir varlk olarak
zaten darya kamaz. Bu gerek durum, sevgilinin gzelliinden utanma veya onu
kskanma gibi insan bir zellikle aklanarak hsn-i talil sanat icra edilmektedir.
 53

2. TASAVVUF

Tasavvuf teriminin etimolojik olarak tam anlamyla neyin karl olduu

hususunda eitli grler vardr. Kelimenin, yn anlamna gelen sf szcnden ya
da saflama kavramn karlayan saf kavramndan tremi olabilecei iddia
edilmekle birlikte terimin zellikle de sfilerin yaam tarzlarndaki benzerlikler
sebebiyle Ashb- Suffe ile ilgili olabilecei de kabul edilmektedir. Bir ksm
mtefekkire gre ise tasavvuf terimi Grekede hikmet anlamna gelen sophia
szcnden gelmektedir. Tasavvuf kelimesi ile ilgili olarak yaplan btn bu yorumlar,
onun gnmzde alglan biiminde fazla bir farkllamaya sebebiyet vermez.
Tasavvuf denilince en basit ekilde anlalan slam mistisizmi veya slam
gizemcilii olgulardr. Tasavvuf; slam dini erevesinde yaratl gereini ve
kinatn esrarn mistik boyutlarda ele alan, ruhu her trl menfi zelliklerden
arndrmak suretiyle saflamay ama edinen, bu saflama neticesinde de marifet
denilen hakiki bilgiye, dolaysyla da mutlak ve tek gerek varlk olan Allaha ulamay
hedefleyen bir retidir (Schimmel, 2004). Tasavvuf retisinde insan belli bir
olgunlama sreci geirerek akl ile ulaamad bu hakiki bilgiye sezgisel olarak
ulamaya alr.

Gizemcilik en geni tanmyla, -Hikmet, Ik, Ak

veya Yokluk diye isimlendirilen- Tek Hakikatin bilincine
varmak olarak tanmlanabilir.
Ne ki, bu tr tanmlar bize sadece bir yn gsterir.
nk gizemcinin varmay amalad, dile getirilemeyen
o hakikat, herhangi bir alglama yoluyla anlalamaz ve
aklanamaz; ne felsefe ne de akl aklayabilir onu.
Ancak gnl bilgelii, gnosis [marifet] baz ynlerine
ilikin fikir verebilir. Ne duyusal ne de ussal yntemlere
dayanan manevi bir deneyime gereksinim duyulur. Talip,
Nihai Hakikate giden yola bir kez girdi mi, ona ancak
kendi i yol gsterir. Kendisini bu dnyaya balayan
balardan kurtulduka ya da sfilerin dedii gibi gnl
 54

aynasn parlattka, bu k daha da glenecektir.

(Schimmel, 2004: 22)

Grlecei zere tasavvuf sistemi ierisindeki insann, Allaha ulama

yolundaki deneyim srecindeki rehberi akl ve mant deil, akla dolu olan gnldr.

2.1. k
Klsik iirin vazgeilmez unsurlarndan olan k tipi, ker Dvnnda
gelenekteki karln bulur ve ktan sz edilirken lh ak erevesi ierisinde
gerek sevgili olan Allaha kavuma, vahdet srrna erip gerek varlkla btnleip onun
varlnda kendi fani varln eriterek sonsuz saadete vasl olma gayesi aka
hissedilir.

Bai- cennet zahidr maoszddur Allah vire

oa maoszd olan yarur heman dndardur (G.39/3)

Beyitte k-zhid atmasnn gzel bir rnei veriliyor. Dini, yzeysel olarak
alglayp cennete girme veya cehennem azabndan kurtulma amacndan teye
geemeyen, Allaha kul olma noktasnda ekl ibadetten fazlasn yapamayan zhid
karsnda, yaratlndaki hikmeti anlama noktasnda kemle ermi veya ermek iin
uraan, Allah her trl korku ve zorunluluk kaytlarndan uzak gerek bir akla seven
bir k portresi izilmektedir.

2.2. Zhid (zhd, takva)

Esas itibar ile ibadet ve tate dkn, helal ile iktifa edip gnahlardan kanan
ve bu ynleriyle olumlu bir anlama sahip olan zhid kavram, Tasavvuf terminolojisi
ierisinde belli bir anlam daralmas yaam ve tarikat sisteminin en alt seviyesinde
bulunan ve henz ham, olgunlamam olan dervii tasvir iin kullanlmtr. Buna
karn gerek manada zhid olma zellii iin rif kavram tercih edilmitir. Ayn
ekilde Klsik iirimizde ve kernin iirlerinde de bu kavram; dini sadece belli
kurallar btn olarak alglayan ve onu bu zahiri ynyle alglayp yaayan, ihls ve
samimiyetten uzak, ekilci bir dindar portresi izmektedir.
 55

Zahid-i amnyi oo taova v zhd itsn xaleb

Rind-i la ol sen mdam iste arab ahidi (G.117/3)

Beyitte zhid-rind mukayesesi yaplarak, zhd ve takva ile amellerini yerine

getirmek iin rpnan, bunun iin Allahtan niyazda bulunan zahide bir gndermede
bulunuluyor. Esas itibar ile zahidin talep ettii ey din ve iman esaslarndan baka bir
ey deildir. Ancak zhid bu talepte bulunurken adeta bir ykmll yerine getirme
ve borcunu eda etme endiesi ierisinde hareket eder. Oysa rind diye tanmladmz
kii, beyitte arap olarak ifade edilen lh ak ve gzeli, gzellii yani Allahn bizzat
kendisini istemektedir. Onun Allah ile olan mnasebeti bir bor ykmllne bal
olarak itaat etmekten ok, gerek ve tek varlk olan Allahn muhabbetini elde etmek,
onu gnl vastas ile btn hcrelerinde hissetmek ve ondan ayr olmadnn bilinciyle
kendi zn onun gerekliinde eritmektir. Bu ynyle, Allaha ak ve muhabbetle
bal olan rindin iman ve ihls, zhidin azaptan korkmak ve mkfat ummaktan ibaret
olan iman derecesinden doal olarak daha ileride bir seviyede olacaktr.

Zahid gibi gel akern gerek amel eyle

nkim amel-i alik imi yar ras (G.126/11)

kernin iirlerinde gelenein izleriyle byk lde paralellik gsteren

zhid tipi, yukardaki beyitte farkl ve adeta gelenei reddeden bir sylemle karmza
kmaktadr. Allm olann aksine, sevgilinin, yani Allahn rzasnn salih amelde,
ibadet ve tatte olduunun vurguland beyitte Klsik iirimizin pek de alk olmad
bir edayla zahidi yceltme ve onun davran tarzn benimseme grlmektedir. ker
Dvnnda bu beytin makta beyti durumunda olduu gazelin tamam incelenecek
olursa, lm korkusu yaayan gnahkr bir mminin kendisiyle yapt bir muhasebe
durumu gze arpar. Bu muhasebe sonucunda, belki de Tasavvufun derin dnyasna
hakkyla nfuz edememenin de etkisi ve belki de bilinci ile kendisi iin tek kurtuluun
Allahn emir ve yasaklarna uymak olduu gereini ikrar etmektedir. Aslnda btn
mutasavvf ve limlerin mtereken kabul ettikleri bir gerek de her insann tarikat ehli
 56

olamayaca, tasavvufi manada Allah anlamak ve ona ak vastasyla yaknlamak iin

gerekli donanma sahip bulunamayaca meselesidir. Hatta bu yola ba koyan nice
mminler, olduka meakkatli olan bu manevi yolculukta yoldan km, aklndan ve
hatta dininden olmulardr.

2.3. Hace
Tasavvuf terminolojisinde ve Klsik iirde olduu gibi ker Dvnnda da,
tpk zahid ve vaiz sfatlarnda olduu gibi hace sfat da dini zahiri ynyle anlayp
yorumlayan, ibadet ve amelle uraarak insan olmann ve Allaha olan kulluk
vazifesinin gereklerini yerine getirdiine inanan kii iin kullanlmaktadr.

Bildr ki undan yoi-imi kimse msellem

Ey kace kime mesken [olur] cenneti anur (G.69/5)

kernin, yine Allahn sonsuz rahmetine snmak suretiyle gnahlarn

affedileceini belirterek hace veya hocaya seslendii yukardaki beyit, slamn yeis
yani mitsizlik bataklna saplanp kalmay yasaklad, her durumda Allahn
rahmetinden umut etme gerekliliini vurgulamaktadr. kinci msrada bu durumu
destekler biimde gnahlarndan dolay cennete girmek mmkn olmasa, kimsenin
cennete giremeyecei vurgulanyor. Zira peygamberler dnda az ya da ok, byk ya
da kk gnah ilemeyen kul yoktur.

2.4. Viz (Pend)

nsanlar doru yola iletmek iin din bilginlerinin yapm olduklar konumalara
vaaz ve vaaz veren anlamnda da bu konumay gerekletirenlere viz denilir.
Dvnda da gelenein kabul ettii ller erevesinin dna klmakszn ele alnm
olan vaiz, genellikle gnahlardan saknma ve ibadete ynelme ile verdii tlerle n
plana karlr. Ancak rind olarak tanmlanan Hak klar karsnda bu kimseler yerilir,
dikkate alnmaz ve alay edilir.

Vair pendi derd-i ser virdi

 57

ne-i badeden gl-ab oan (G.128/3)

Ak ile sarho olan kii, vaizin tlerine kulak tkamaktadr. Zira o, Allah
tanmak ve anlamak hususunda vaizden ileri seviyededir. Dolaysyla da vaizin
konumalar, verdii tler onun ban artmaktan baka bir ie yaramyor. Bu
yzden de rengi dolaysyla gl suyu olarak nitelendirdii arab soruyor. Burada bir
realiteye de dikkat ekilmi durumdadr. yle ki, araptan sarho olan kii ba ars
eker ve bu ba arsn dindirmek ve humar halinin sersemliini gidermek iin de az
miktarda arap ier.

2.5. Amel
ker Dvnnda amel kavram genellikle zhd ve takva kavramlarnda
olduu gibi zahid tipi ile birlikte kullanlmtr. Genel olarak Allaha ak ile ulama
gayretindeki rindin karsnda; aktan yoksun, sadece ibadetle ve ou zaman da bu
ibadetin ierisine riyakrlk kartrarak kulluk grevinin ifa etme iddiasnda olan zahid
amellerine gvenmektedir. Bu durum gelenekte olduu gibi kernin iirlerinde de
eletiriye maruz kalmaktan kurtulamamtr. Sadece bir beyitte (bkz. Zahid) genel kabul
grm kullanmn dna klm ve gerek zahid gerekse amel kavramlar tam aksi bir
istikamette kullanlmtr.

Zahid penah itdi amel oalasn veln

Luxfur kiardur bizm ancao penahumuz (G.59/4)

Beyitte kernin btn Dvnna hkim olan Allahn rahmetinin, ltuf ve

ihsanlarnn bolluu bir kez daha gzler nne serilmektedir. Zahidin, kurtulua ermek
iin amellerine, ierisine riya ve ikiyzllk karan ibadetlerine gvendii bir noktada
kendi snann Allahn ltuf ve rahmeti olduunun belirtildii beyitte slamiyetteki
havf ve rec, yani korku ile mit arasnda bulunma hadisesine iaret edilmektedir.
Mmin kii Allahtan ve onun azabndan korkmak zorunda olduu kadar, onun sonsuz
rahmetinden ve merhametinden de mitli olmak durumundadr.

2.6. Erbain
 58

Erbain karmak; tarikat ehlinin kendilerini dnya nimetlerinden mahrum

brakp, nefislerini terbiye etmek amacyla krk gnlk bir sre iin halvet-gh denilen
bir yere girerek ibadet, zikir ve riyazetle megul olmak amacyla uzlete ekilmeleridir.
Tasavvuf terminolojisine hkim olan ker de erbain kavramn aadaki beyitte u
ekilde kullanmtr:

arab ol dem olur ey zfn afn

Ki ne-y-le oara erbanni (G.129/3)

arap, zm suyunun belli bir sre kp, ie veya benzeri bir kapta az kapal
ekilde bekletilerek fermantasyona uramas sonucunda elde edilen bir ikidir. Beyitte
arabn bu zellii ile muhteem bir istiare rnei sergilenmektedir. Tasavvuf
retisinde kiinin nefis terbiyesi ile megul olarak kendini maddi varlndan arndrp
saflamas iin uygulad erbain karma eylemi, arabn meydana gelmesinde zm
suyunun belli bir sre bekletilmesi hadisesine benzetiliyor. ieyi insann maddi varl
olarak ele alacak olursak, ienin ierisindeki arab da o insann gnl veya gnlndeki
ak olarak dnmek hi de yanl olmaz. arabn iede bir kede beklemek suretiyle
mayalanmas gibi insan da erbain karmak iin girdii uzlette, gnln ve gnlndeki
lh ak saflatrr.

2.7. Hrka, Kemer

Tasavvuf sistemi ierisinde teekkl eden tarikatlarn, kendilerine ait bir takm
zel uygulamalar ve trenleri vardr. Hrka giymek, kuak balamak da birok tarikatta
grlen ritellerdendir.

Berzer ki mrnd old lax- sebz-i nigara

Kim lroa geyer mzr belinde kemeri var (G.9/2)

Beyitte sevgilinin yanandaki tyler ile karnca arasnda bir ilgi kuruluyor. Bu
ilginin birinci sebebi yanaktaki tylerin bir karnca srsn andrmasdr. Mrit, hrka
ve kemer kelimeleriyle tenasp sanat yaplarak tarikat ehlinin baz zelliklerine dikkat
 59

ekilmektedir. Ayrca karncann Tasavvuf retisindeki sembolik anlamna da bir

gndermede bulunuluyor. Karnca, Tasavvuf sisteminde her insann kendi g ve
istidad nispetinde yol alabileceini gsteren, kimi zaman da yaplabilecek hayrl
amellerin asgari lsn ortaya koyan bir sembol olarak kabul edilir. Bu konuda, bir
karncann hacca gitmek zere yola karken kendisine bu uzun yolculuu sona
erdiremeden leceini syleyerek glp alay edenlere hi olmazsa bu yolda lrm
eklinde cevap verdii hikye kayda deerdir.

2.8. Mrid
Tasavvuf retisi ierisinde mrid, belli bir eyh veya mride bal bir
ekilde ve onun rehberliinde, tarikat usulleri erevesinde Allaha ulama yolunda
ilerlemeye alan kimseye verilen isimdir. ker Dvnnda dier Tasavvuf
terimlerde olduu gibi mrid kavram da tebih amac ile kullanlmtr.

Berzer ki mrnd old lax- sebz-i nigara

Kim lroa geyer mzr belinde kemeri var (G.9/2)

Sevgilinin yanandaki tylere mrid olan, onlara tbi olan bir karncadan sz
edilen beyitte, karnca, hrka, kemer ve mrid kelimeleri bilinli olarak bir araya
getirilerek, Tasavvuf terminolojisi vastasyla bir tebih yaplmaktadr. Sevgilinin
yanandaki tyler bir karnca srsn anmsatt iin grnts ve rengi itibaryla
ilgi kurulmaktadr. Ayrca karnca, mridin hakikat yolunda ilerlerken yapabilecekleri
hususunda bir l olarak kabul edilir.

2.9. eyh
Tasavvuf retisi erevesinde ortaya kan tarikat sistemi ierisinde eyhlik
messesesi nemli bir yer tutar. eyh veya mrit denilen kii, Allaha ulama yolunda
mridini eiten, ona yapmas gerekenleri tleyen, kmil insan olma srecinde ona
yardm eden ve mridinin nefsi arndrmasnda gerekli merhalelerde ona rehberlik eden
din adamdr. eyh, tarikat sistemi ierisinde mutlak otorite sahibi bir konuma sahip
olmasna karn bu konum ona kul ile Allah arasna girme gibi bir yetki tanmaz, yani,
slam retisinin hibir alannda olmad gibi, tasavvuf veya tarikat sisteminde de
 60

Hristiyanlk veya baka dinlerdeki gibi bir ruhbaniyet snf bulunmaz. ker, eyh
kavramna yer verirken bu kavramn toplumda suiistimal edilmesine de bir gndermede
bulunmaktadr.

pmese eyl dirilen elini ao olan

Leb-i saiar perler lal-i dil-aram dali (G.115/3)

Bu beyit, eyhlik messesesinin iinin boaltld, amacndan saptrld

ynnde bir imada bulunmaktadr. k olann, kendisini eyh olarak gsteren birinin
elini pmek yerine kadehin ve gnl ssleyen sevgilinin dudaklarn pmeyi tercih
etmesi gereinden bahsedilmektedir. Kadeh ak arabna iaret eder. Sevgilinin duda
da a hayat veren bir kaynak durumundadr. Dolaysyla sevgiliye kavumak iin
eyh veya herhangi bir nc kiiye ihtiya olmad vurgulanmaktadr.

2.10. Sf
Tasavvuf terminolojisinde sf kavram, Allah tanma ve ona kavuma
yolundaki dervi iin kullanlr. Sf, Allah tanma bilgisi denilen marifet menziline,
akl yoluyla deil gnl veya dier bir ifadeyle sezgi yoluyla ulamay hedefler. Bu
ynyle de dinin yaanmas hususunda hareket noktasn zahiri amelleri ile deil,
Allaha olan ak vastasyla belirler. Aslnda sf, zahidlik ile rindlik arasnda olup
zhdde kemle ermi kiiye verilen bir isimdir kernin iirlerinde sf ile birlikte
araptan ve gnahlara kar Allahn rahmetinden ve Peygamber Efendimizin
efaatinden bahsedilir.

Lavf itme crm-n meye zfn ala durur

Makerde n efn bize Muxafa durur (G.48/1)

Beyitte sfye gnahlar dolaysyla korkmamas gerektii, arap imeye davet

olunduu hatrlatlrken maher gn Hz. Muhammedin efaat yetkisine snlaca
hatrlatlyor. Allahn Hz. Muhammede Mirac gecesi verdii efaat yetkisiyle birok
gnahkr mminin affedilecei mjdelenmitir. Bu mjdenin verdii cesaretle sfyi
 61

gnaha tevik eden bir edayla seslenilen beyitte aslnda tasavvufun simgesel ifadesini
bulmak mmkndr. Meye ar esasnda Allaha olan ak arabna bir ardr. Bu
yolda ayplanmak, hatta gnahkr addedilmek nemli deildir. Sf, akla yapm
olduu her hareketi sebebiyle toplum ierisinde ayplanan ve hor grlen kiidir. Ancak
amellerin niyetlere gre kabul grd dinimizde, her eyi Allah rzas iin yapan sf
adna korkulacak bir ey yoktur. Zira onun en byk dayana, Allahn rahmeti ve
onun habibinin efaatidir.

2.11. Mezheb
Tasavvuf retisinde mezheb, insann Allaha vsl olma yolunda takip ettii
dinsel bir ekol, bir tarz veya bir okul olarak tarif edilebilecek bir kavramdr. Byk din
limlerinin, din ile ilgili olarak Kuran ve snnet rehberliinde icma ve kyas yoluyla
ortaya koyduklar itikad ve amel prensiplerin btn mezheb olarak adlandrlr.
ker, mezheb kavramn kullanrken onun dini anlama ve yorumlama noktasnda bir
tarz ve yol olduuna dolayl olarak iaret eder.

Mey-i o un kim degldr karam

Mey-i o-la old meheb tamam (K.6/7)

Yukardaki beyitte ak arabnn haram olmad, tam tersine mezhebin ak

arab ile tamam olduu belirtiliyor. Buradaki mezheb ifadesi, tasavvuf ve tarikat
sistemine iaret etmektedir. Zira her ne ad altnda olursa olsun slamn hibir
mezhebinde arap gibi eriata aykr olan bir unsur helal olarak gsterilemez. Sadece
tasavvuf retisi ierisinde arap kavram sembolik bir anlam kazanarak lh ak
temsil eder ve dolaysyla da arabn haram olmad ifade edilir.

2.12. Rind
Kelime anlamyla rind kavram, gamsz, neeli, kaytsz, geni gnll, laubali
ve dnyaya bo vermi, elence ve sefaya dalm, hayatn tadn karan bir kiilii
ifade etmek iin kullanlr. Ancak rindlik kavram, tasavvuf iirde ak menzilini temsil
eder. zellikle byk air Hfzn iirlerinde sfatlarnn erevesi izilen rindin
kaytsz ve vurdumduymaz oluunun nedeni, onun kural ve adetlere, genel anlamda da
 62

eriatn toplumsal hkmlerine baml olmamasdr. Btn bunlar mlk leminin

ileridir. Rind ise bu lemi ve bu varlk mertebesini amtr. ( Prcevd, 1998: 231)
ker, rind kavramn ele alrken onu kart karakteri olan sf tipiyle mukayeseli
olarak verir.

Rind-ile zfn rakmet umsa nola

Ki Kaour luxf la u ama irer (G.21/4)

Grlecei zere beyitte, rind ve sofunun her ikisinin de Allahn rahmetini

umduklar ve bunda da alacak bir eyin olmayaca belirtiliyor. Zira Allahn ltuf ve
ihsan halkn en yksek tabakasndaki sekin insanlara da en alt tabakada bulunan
avama da ular. Btn insanlarn Allaha belli derecelerde de olsa muhta olduklar
inkr edilemez. Gemi ve gelecek btn gnahlarnn affedildii belirtilen Hz.
Muhammed bile bir an iin olsun Allaha ibadet konusunda bir geveklie gitmemi,
onun verdii nimetlere kar her zaman krn eda etmeye abalam ve onun
azabndan yine onun rahmetine snmtr. Dolaysyla Allah, sonsuz rahmeti ile her
seviyedeki insan iin bir kurtulu midi yaratmtr. Aslnda sf, daha fazla ibadet ve
taat sahibi olmakla rindden st bir seviyededir. Ancak rind, ak makamnda bulunmann
etkisiyle her trl maddi kayttan syrlmas ve Allah a ve rahmetine olan iman ve
gveni ile sfden nde, yani havas arasnda gsterilmitir. Beyitteki rind-sf ve hs-
m kelimeleriyle de leff ner sanat yaplmtr.
 63

KNC BLM
SOSYAL HAYAT

Her ir, bir yesi olduu kendi toplumundan ve toplumsal hayattan zorunlu
olarak etkilenir ve bu etki, onu eserlerine az ya da ok, dorudan veya dolayl olarak
yansr. nemli olan irin bu itimai hayat unsurlarn ne kadar kulland deil ne
ekilde kullanddr. Zira iir, dier birok edeb trden farkl olarak bir imajlar, imgeler
ve mecazlar sistemi ierisinde meydana getirilir. iirde kullanlan malzemeler ve dil, ne
kadar gnlk hayata ait unsurlar olarak grnseler de iirdeki kullanmlaryla yeni
anlamlar kazanr ve okurda farkl ufuklara yol aarlar. ker, iirlerinde sosyal hayat
unsurlarn kullanrken, kendisinden nceki ve kendi ada irlerin yapm olduklar
gibi geleneksel iirin dokusunu tahrif etmeden gelenein ona sunduu btn imknlar,
kendi istidat nispetinde kullanmaya alm ve yer yer yeni ve orijinal saylabilecek
kendine zg mecazlar oluturma hususunda da aba sarfetmitir.

1. AHISLAR

1.1. Tarihi ahsiyetler

1.1.1. Hkmdarlar
Fatih Sultan Mehmed
Osmanl padiahlar ierisinde stanbul fatihi olarak mmtaz bir yere sahip olan
Sultan II. Mehmed devrine yetimi olan kernin, onun adn Sultan II. Byezide
nasihat iin yazd bir ksa mesnevisinde zikrettiini grmekteyiz.

arl- gerdzn ldrr mihmann

Almad m eh Mekemmed cann (K.4/5)

Dnyann dnen bir ark olarak tasavvur edildii beyitte, insanlar dnyann
misafirleri olarak tasvir edilmektedir. Fani ve geici olan bu dnya misafirhanesinde her
canl bir gn mutlaka lecektir. Bu durumu daha da gereki ve kanlmaz olarak
belirtmek iin Sultan II. Mehmedin lmne iaret edilmektedir. Zira Sultan Mehmed,
 64

kendi devri ierisinde dnyaya nam salm en gl hkmdar durumundadr. Onun bile
penesinden kurtulamad lmn elinden kimsenin kurtulmas mmkn deildir.

II.Byezid
ker, Sultan II. Byezid devrinde yaam ve sarayda sultann ilgi ve alakasn
grm bir airdir. Dvnda Sultan Byezid ile ilgili beyitlerde hem vg ve sitayi dolu
ifadelere hem de uyar ve ikaz mahiyetli nasihat ibarelerine rastlamaktayz.

Sen dal oilsn ey eh Bayeznd

Kao taala mrri olsun meznd (G.133/7)

Beyitte Sultan Byezid iin mrnn uzun olmas temennisinde bulunulurken, ilk
msrada onun, Sultan II. Mehmedin olu olduu belirtiliyor. Zira bir nceki beyitte
Sultan II. Mehmedin lmesi olay, dnyann fani olu gerei erevesinde
vurgulanmaktadr. Daha ak bir ifade ile Sultan Bayezide dnyann herkes iin fani
olduu hatrlatlmak suretiyle bir uyar yaplmaktadr.

1.1.2. irler
ker, birok iirinde ve zellikle de gazellerinin makta beyitlerinde kendi
irliini ve iirlerinin gzelliini vc ifadeler kullanlr. Kendisinin ne kadar iyi ve
kabiliyetli bir ir olduunu anlatrken de ou kez mehur Fars irleriyle kendini
kyaslar veya onlar, kendi irlii iin referans gsterir.
Btn sanatkrlarda ve zellikle de irlerde grlen, kendi sanat kiiliklerini
abartl bir ekilde yceltme eilimi ilk bakta okurlarnda sradan bir kibirlilik ve
kendini beenmilik izlenimi uyandrr. Oysa unutulmamaldr ki sanat, eserini
meydana getiriini lh bir kaynaa dayandrr. Dikkat edilecek olursa, ker veya
baka bir ir kendi klk ve kulluk servenlerinden bahsettikleri yerlerde, kendilerini o
kadar kltr ve deersiz sayarlar ki okurlara deta tevzu olgusunun tecessm etmi
halini gsterirler. Oysa sz konusu olan sanat kiilikleri ve sanatlar olduunda
olabildiince gururlu ve kibirli bir tavr sergilerler. te bu paradoksal durumun sebebi,
irin veya sanatnn, eserini lhi bir kaynaa dayandrmasndandr. deta, eser ona
ilham edilmek suretiyle meydana getirilir.
 65

Cm
Asl ad Abdurrahmn olan ve rann Cm blgesinden olduu iin buraya
nispeten Cm adyla anlan Molla Cm, byk bir mtefekkir ve irdir. irler, kendi
iirlerini mukayese etmek veya iirleindeki anlam gzelliklerini ifade etmek amacyla
Cmye ve onun iirlerinin gzellii hususuna iirlerinde yer verirler. ker de kendi
airliinin, Cm gibi bir stat tarafndan kabul ve takdr grecek nitelikte baarl
olduunu savunur.

akern varsa Acem mlkine ibu iazelr

fernn ancai olur ir diye Camn dali (G.115/5)

kernin iirleri ylesine gzeldir ki, Acem mlknde bu iirler okunsa Cmi
gibi usta bir ir bile bu iirleri iin keryi ancak tebrik eder. ker kendisini ve
iirlerini mukayese iin kendi lkesindeki irleri bile kabul etmeyecek kadar iddialdr.
Bu sebeple o, kendini ancak Acem airleriyle mukayese eder.

Hfz
zellikle gazellerinin gzelliiyle hem randa hem de Trk corafyasnda ok
beenilmi ve her dnemde iirlerine nazreler yazlarak statl kabul edilmi olan
Hfz- irznin, ker tarafndan da beenildiini, iirlerinde zellikle de sz, iir ve
airlik hususunu ele ald ve genellikle de kendi iirini vd beyitlerinde referans
olarak kullanldn grmekteyiz.

Dde talim olur akern Kaf sara n

Ne aceb ir ile baan uara-y Acemi (G.127/5)

ker, ryalarnda byk ir Hfz tarafndan eitildiini, dolaysyla da iir

hususunda Acem irlerinden stn olmasnda alacak bir ey olmadn
belirtmektedir. Bylece, kendi airliindeki stnl ortaya koymak adna, Hfz
tarafndan eitilmi olduu iddiasyla kendisine deer bimektedir.
 66

Keml
kernin, adndan bahsettii bir baka byk ir de Keml veya Kemal-i
Hocend olarak bilinen mehur Fars iridir. Yine kendi iirinin gzelliini anlatrken,
iirde hayal unsurlarn ustalkla kullanm olan Kemlin bu zelliinin kendi iirlerinde
de bulunduu iddiasndadr.

akern her kim naar iderse irre senr

Dir selasetden bu Kafdur talayylde Kemal (G.74/5)

kernin iirine bakan kiinin onu gzel sz sylemede mehur air Hfza,
hayallerindeki ykseklik ve gzellik ynnden de Kemal-i Hocendye benzeteceinin
ifade edildii beyit, kernin kendi irlii ve iirleri iin belirledii kymeti ortaya
koyar.

Nizm
Fars Edebiyatnn byk irlerinden olan Nizm-i Gencev, gerek ilk Hsrev
rn mesnevisinin mellifi olmas gerekse Trk ve ran Edebiyatlarnda ilk hamse
sahibi ir olmas ynyle dikkat eker. ker, onun hamse sahibi olmasn bir beytinde
yle dile getirir:

Oalsar akern bu pen bitigr

Niami Genci gibi senden aar (G.10/5)

Bir gazelinin makta beyti oluturan yukardaki msralarda ker, gazelinin be

beytini, Nizmnin be mesneviden oluan hamsesine benzetir. Bu ekilde mbalaal
bir anlatmla iirlerinin gzelliine dikkat ekmeye alan ker, beyitte kulland
genc kelimesiyle oynamay da ihmal etmez. Nizmnin memleketi olan Gence
vilayetine nispeten kulland bir isim olan Genc veya Gencev ifadesindeki genc
sz, yazlm itibaryla Farsa hazine anlamna geldiinden dolay tevriyeli
kullanlmaktadr. Bylelikle Nizmnin hazinesi veya Genceli Nizm eklinde iki
 67

anlam ortaya kar. Ancak her iki anlamyla da beyittte anlatlmak istenen asl husus
deimeden kalr ve ker kendi iiri iin hkmn vermi olur.

Selmn
rann bir dier byk iri de Selmn veya Selmn- Svec olarak tannan nl
ahsiyettir. ker, kendi irliini vmek iin byk irleri referans olarak kullanrken
Selmn da yd etmekten geri durmamtr.

Ey livayn defter dnn anur ile ber-kemal

Diyeler kim bu nam- Selman drst (G.6/5)

Beyitte; memdh yani sancak beyinden, din ve devlet ilerinin syesinde keml
bulduu, tam olarak dzene girdii kii olarak bahsedilir. Akabinde de okuyanlarn bu
iir iin Selmnn iiri gibi tam ve dosdoru olduunu sylemelerini beklediini belirtir.

eyh
eyh, Klsik Trk Edebiytnn geleneksel anlamdaki ilk byk iri olarak
kabul edilen ve yazd iirlerle hem iirimizin mlli bir hviyyet kazanmas yolunda ilk
adm atan, hem de kendisinden sonra gelecek irlere ilham kayna ve rehber olmu
byk bir ahsiyettir. Bu byk ir ile ayn yzylda ve ondan ksa bir sre sonra
yaam olan kernin ondan etkilenmemi olmas dnlemez. Aaya alnan beyt,
eyhnin bir gazeline yazlan bir nazre gazele ait olup bu beytin ikinci msras,
eyhnin nazreye konu edilen gazelinin matla beytinin ilk msrasdr.

Dnyaya Nebn cnfe didi eyln neden dir

Lo menzil-idi dehr deglmise fenas (G.126/8)

Beyitte, Peygamberin le olarak nitelendirdii bir dnya iin eyhnin neden

sonu olmasa bu dnya gzel bir yer olurdu dedii sorgulanyor. eyhnin bir
msrasnn iktibas yoluyla kullanld beyitte bu dnyann nitelii iin Peygamber
tarafndan verilen bir hkmden sz edilmektedir. Dnyann bir le hkmnde olmas
 68

hem canszla hem de kokumulua istinadendir. Keml mertebesinin zirvesinde olan,

ak ehlinin gerek manada sultan durumunda bulunan Hz. Muhammedin, hakk varla
giden yolda bir misafirhane olmann tesinde hibir fonksiyonu bulunmayan sonlu bir
dnyay benimsemesi sz konusu olamaz. Aslnda eyhnin, dnyay ho bir yer olarak
tanmlamas arta balanmtr. Fenas, yani yokluu olmayan bir dnya elbette gzel bir
menzildir. Bu dnyay sevimsiz yapan ey onun sonlu olmasdr. Bu anlamda eyhnin
iddias z itibaryla Peygamberimizin iddiasna mugayyir deildir.

1.2. Tarihi-Efsanevi ahsiyetler

Behrm
Fars mitolojisinin nl kahramanlarndan birisi olan Behrm veya Behrm- Gr
Ssniyn sllesinden Yezdgird olu olup kuvvet, cesret ve adleti ile mehurdur.
Daima yaban eei avlad yahut ok iddetli mizacndan dolay yaban eei demek
olan Behrm- Gr diye hret bulmutur. (Onay, 2000: 62) Behrmn ava ok dkn
olduu ve lmnn de av esnasnda bir ukura dmek suretiyle gerekletii rivyet
edilir. Gr kelimesinin yaban eei manasnn dnda mezar anlamna gelmesi de bu
rivyeti dorular niteliktedir. ker de gelenein kendisine sunduu imknlar dhilinde
Behrmn bu zellikleri ile ilgili unsurlardan faydalanmtr.

Oo kemend-i ayd- Behram bu dem sakn getr

Cam- Cem kim devr-i iretde grl saiardadur (G.25/4)

kernin, dnyann faniliine dair yazm olduu beyitlerden biri olan

yukardaki msralarda Behrm av ve ava ait unsurlarn da yardmyla bu dnyada
mcadele ve ekimenin, g ve iktidar savalarnn bir sembol olarak ele alm ve
devrin iret, elence devri olduundan hareketle dnya ileriyle uramay brakp
elenceye ynelmenin gereinden bahsetmitir. Devrin iret devri ve gnln de kadehte
ve dolaysyla da arapta olmas hem gerek manada dnyadan zevk almaya bir iarettir
hem de arabn sembolik ifadesi ile lahi aka ynelmeye bir gndermedir.
 69

Cem, Cemd
Edebiyatmzda iki, meyhane, kadeh ve meclis gibi elence unsurlarndan
bahsedilirken birok yerde Cem veya Cemd olarak anlan efsanevi bir hkmdarn ad
gemektedir.

arab ve arap kadehini ilk yapan da Cemddir.

Bu yzden bezm-i Cem veya meclis-i Cem bileikleri
kullanldnda anlatlmak istenen elence meclisi ve
arap iip elenmektir. Rivayetlere gre Cemd, drt
mevsimde de zmden yararlanmak iin suyunun
kartlarak saklanmasn emretmi, ancak bir sre sonra
bu su aclanca Cemd zehirlenebileceini dnp
imemi ve bir kpe doldurarak azn kapattrm.
Gnn birinde iddetli bir hastala yakalanp aresiz
kalan cariyelerden biri kendini ldrmek iin o kpten bir
bardak itiinde harika bir lezzet alp iyiletiini
hissetmi. Olanlar duyan Cemd de bu zm suyundan
imi ve onu birok hastaln tedavisinde ila olarak
kullanm. Bylece arabn zellikleri ortaya km. Fars
edebiyatnda, zellikle de tasavvuf edebiyatnda cm-
Cem terkibi de bu gerekeyle kullanlmtr. (Yldrm
N., 2008: 205)

Klsik iirimizin genelinde olduu gibi kernin msralarnda da Cem veya

Cemd adnn kullanlmas, arap, kadeh ve ilgili elence elerinin yannda ska
grlr.

Cemnd sara adl-ile manend olmaz

Kim ancai anur arlan ey ah camdur (G.38/2)

 70

Beyitte sevgilinin adaleti ile bir hkmdar olan Cemdin adaleti mukayese
edilirken sevgilinin bu husustaki mutlak stnlne dikkat ekilmektedir. Cemdin
adnn ise kadehle birlikte anld, hretinin de buradan geldii belirtilmektedir.

Cem alduinca ele cam muxrib eydr-idi

Pr eyle cam ki devran- Cem geer oalmaz (G.53/2)

Bu beyitte de devrn- Cem terkibi kullanlarak arap iip elenme iin

zamann kstll ve dnyann geiciliine iaret edilmektedir. Dolaysyla bu kstl
zaman iyi deerlendirip elenme hususunda mutibin yani arkcnn da syledii gibi
kadehleri doldurup arap ime vaktidir.

Efrsiyb
Efrsiyb, nl Trk hkmdar Alp Er Tungann ehnmedeki addr.
ehnmede Efrsiybn bir dan zirvesinde bulunan Henginden sz edilir. Avesta
ve Pehlevce kitaplarda, Hengin yeraltnda bulunan demirden yaplm yz insan boyu
yksekliinde bir saray olduu, iinde gerekli her tr aracn ve malzemenin bulunduu
belirtilir. Efrsiyb bu sarayda lmsz bir hayata kavumak arzusuyla ferr: g,
arama hevesindedir. (Yldrm N., 2008: 270) Klsik iirde Efrsiyb, genellikle
ihtiam ve hametin sembollerinden biri olarak kullanlr. ker de bu dnyann
fniliini belirtmek iin onun gcnden ve saltanatndan bahseder ve bu saltanatn nasl
sona erdiini ibretle gzler nne serer.

u menzil durur bu cihan- larab

Ki ourld eyvan- Efrasiyab (K.6/21)

Beyitte, bu harap olmu dnyann, Efrsiybn g ve ihtiam sembol olan

saraynn bulunduu yer olduu belirtiliyor. Bu dnya, fni olmas hasebiyle nasl ki
Efrsiyba yr olmamtr, hibir insana da yr olmayacaktr.
 71

Ferhd
Klsik iirimize Fars Edebiyatndan gemi olan ak hikyelerinin en
mehurlarndan olan ve Ferhd u rn veya Husrev rn ad ile bilinen hikye
hem mstakil eser olarak mesnev nazm ekli ile telif edilmi hem de dier nazm
ekilleri ile kaleme alnan iirlerde ve bilhassa da gazellerde k konusu ilenirken
kullanlmtr. Firdevsin ehnme adl eserinde ksa bir blm olarak yer tutan ve ilk
olarak Nizm-i Gencev tarafndan ilenmi olan hikye, birok air tarafndan konuda
herhangi bir deiiklie gidilmeksizin veya eitli unsurlar deitirilmi bir ekilde
kaleme alnmtr.

Ferhd, Husrev adl ran padiahnn sevgilisi

olan irne ktr. irnin arzusu zerine Bstun adl
bir da delmesi istenir. nk kendisi bir mimar
mhendistir. Divn iirinde, sevgilisine kavumak iin
zorlu, gereklemesi g ileri gze alan sembolize
eder. Daha ok rn ve Husrev ile birlikte anlr. (Pala,
2004: 152)

ker de bu ok bilinen ve kullanlan ak hikyesine ait unsurlar birok

beytinde kullanm ve ak yolunda ekmi olunan skntlar, sevgili (bkz. Sevgili), k
(bkz. k) ve rakip (bkz. Rakb) sz konusu olduunda Ferhd rneine yer vermitir.

Lal-i nrnn gibi dai ururd Lusrev bairna

Her erer kim oynar-idi tne-i Ferhaddan (G.91/3)

irine k olan iki erkekten birisi olan Hsrevin, Ferhdn ak yolunda

gstermi olduu stn aba ve gayret karsndaki psikolojisinin zetlendii yukardaki
beyit, k ve rakb ikilisinin gzel bir rnei olarak grlebilir. Ferhdn ak
dolaysyla Bstun Dan delmek amacyla kayalar paralarken kazmasndan kan
her atein Hsrevi yaralamas klsik iirin gzel bir benzetme rneini bizlere
sunmaktadr.
 72

Husrev
Edebiyatmzda Husrev u rn adl mesnevilerin (ayrntl bilgi iin bkz. Ferhd)
erkek kahramanlarndan biri olan Husrev, Ssni hkmdarlarndan olup bal ok
sevdii iin balk anlamna gelen Pervz lakabyla anlr.

ular kim akern szin oorlar

Kadn-i Lusrev nrnn dimezler (G.14/5)

ker, kendi air kiiliini yceltmek adna mbalaal bir anlatm kulland
yukardaki beytinde, kendi iirlerini okuyanlarn Husrev rn gibi nl hikyeleri
dahi okumaktan vazgeeceklerini iddia eder. Bu manada kendisinin iirlerinde ak
ileyi tarznn stnlne dikkat ekmektedir.

rn
rn, Ferhd ve Husrev (bkz. Ferhd, Husrev) adl iki erkein kavumak iin
byk mcadele verdikleri prensesin addr. airlerin ou kez kendi sevgilileri iin
benzetme unsuru olarak kullandklar rn ad, tatllk anlamyla da birok defa
tevriyeli olarak kullanlmtr. ker de rni msralarnda Ferhd ve Husrev ile
birlikte anm ve kendi iirlerinde anlatlan akn bu hikyede cereyan eden ak
serveninden daha gzel olduunu sylemitir.

Yazaldan akern our kitabn

Oonmaz ossa-i nrnn Ferhad (G.7/4)

Kendi airliini vd yukardaki beyitte ker, kendisinin adeta akn kitab

saylabilecek iirler yazdn ve bu iirler yazldktan sonra Ferhd u rn hikyesinin
hkmnn kalmadn belirtir. Yazaldan ifadesi ile anlatlmak istenen ey,
kernin iirlerinden nce bu hikyenin ak anlatma noktasnda en gzel rnek
olduu ve ancak onun ak ok daha gzel anlatan iirlerinin ortaya kmasyla bu
hikyenin hkmsz kalddr.
 73

Htem-i Tayy
Cmertlii ile mehur olan Htem-i Tayy, bir Arap kabilesinin reisi olarak
bilinmektedir. Edebiyatmzda da cmertlik ile ilgili konularda hemen hemen tm
airlerin msralarnda yer almtr. kernin msralarnda da bu ynyle ele alnm,
cmertliin sembol, kerem sahibi bir ahsiyet olarak zikredilmitir.

Bu mani Katem-i Xayy tacna yazlm-d

Kerem durur oalan ehl-i kerem geer oalmaz (G.53/4)

Beyitte, insanlarn bu dnyada geici olduklar ve onlar lmszletirecek

olann bu dnyada insanlar iin yapm olduklar hayrl ilerin olduu Htem-i Tayy
rnei ile verilmektedir. Bu prensibi bir dstur olarak Htem-i Tayyn tacnda yazl
olarak sylerken de onun bu dstura uygun yaad ve ldkten sonra isminin
lmszletiine iaret edilmektedir.

Krn
srailoullarndan olan Krn, Hz. Musa devrinde yaam ve elde ettii
muazzam serveti ile zenginliin sembol olmutur. slam kltr ve Fars edebiyatnda
Krn, ok fazla mal ve servet biriktiren, ama biriktirdiinin yararn deil hep
zararn grenler iin kullanlan bir simgedir. Altn ve mal biriktirme simgesidir.
(Yldrm N., 2008: 449-450) Dnya mal ve zenginliin sz konusu edildii beyitlerde
ker Dvnnda Krndan bahsedildii grlmektedir.

Genc-i Oarzn u mlk-i dnyadan

Yeg durur ben faonre dirhem-i o (G.65/4)

Rivayete gre Krnun hazineleri o kadar fazla bir miktarda imi ki hazinelerin
anahtarlar, krk deve tarafndan tanrm. Yukardaki beyitte Krnun hazineleri ile
rneklendirilen dnya mallarnn okluu ve zenginlik karsnda akn dirheminin
tercih edilmesiyle, hem kanaat hazinesine iaret etmekte hem de lh akn zerresinin
btn eyadan efdal olduuna deinilmektedir. Zira gerek ak tadan kimse iin daha
 74

byk bir hazine olamaz. Dnyann fanilii karsnda insan ebedletirebilecek tek ey
gerek varlk olan Allaha kavumak ve zn onun varlnda eritmektir.

Keyhsrev
G ve iktidarn sembol olarak iirimizde olduka fazla konu edilmi bir
ahsiyet olan Keyhsrev, rann Keyniyn sllesinden olup Keykvusun torunu ve
Siyvuun oludur. Meczen ulu padiahlar hakknda sfat olarak kullanlr. (Pala,
2004: 268) ker, dnya mal ve ihtiam ile ilgili beyitlerde Keyhsrevden de
bahsetmitir.

Sakiya ol arab un ki virr

Genc-i Oarzn u mlk-i Keylusrev (G.100/4)

Yukardaki msralarda skiden arap istenirken, arabn insan ruhuna getirdii

hafiflik ve rahatlamayla kendisini Karn kadar zengin, Keyhsrev kadar kudretli
hissettiren zellii anlatlyor. arabn verdii sarholuk tasavvuf olarak dnlecek
olursa da ak arabnn manev sarholuunun, insan tm kaytlardan kurtarmas ve
neticesinde de gerek hazine olan vahdeti kucaklamasna imkn sunmas fikri elde
edilebilir.

Mahmud- Gaznev
Gazneli Devletinin mehur hkmdar olan Mahmd, iktidar mddetince
devletinin snrlarn olduka geniletmi ve slm dnyaya hkim klma yolunda
byk mcadeleler vermitir.
Edebiyatmzda daha ok klesi ve dostu Ayaz ile birlikte anlr. ker de bu byk
sultandan bahsederken onu, Ayaz ile birlikte ele almtr.

Makmzd- Iaznevn yedi iolnme ah-iken

Io ehli defterinde Ayazun iulamdur (G.38/3)

 75

Beyitte, Gazneli Mahmdun yedi ktaya hkmedecek kudrette bir sultan iken
ak konusunda Ayazn klesi olmaktan teye gidemeyecei belirtiliyor. Ayaz,
Mahmdun gulam yani klesi durumundayken, akn sz konusu olmas halinde
ondan ok stn bir mertebede bulunmaktadr. Rivyete gre Sultan Mahmd, sarho
olduu bir gecede Ayazn salarnn kesilmesini emretmi ve sabahnda Ayaz
karsnda sasz bir ekilde grnce yaptndan piman olmutur. Ayaz, bu anlamda,
sevgili urunda yaplan fedkrlk ve sevgiliden gelen her trl cefya rza gsteren
vefl k tipini temsil etmektedir.

Ayaz (Bkz. Mahmd- Gaznev)

Kays (Mecnn)
Edebiyatmzda Leyl v Mecnn adyla bilinen mehur ak hikyesinin erkek
kahramann olan Kays ile mektep arkada Leyl birbirlerine k olurlar ve Leylnn
ailesinin, onu okuldan almalaryla ayrlmak zorunda kalrlar. Sonrasnda Kays kendini
llere atarak dnyadan soyutlar ve avare bir halde, insanlardan uzak yaamaya balar.
Leylya olan akndan dolay deli olmu ve bu sebeple Mecnn olarak tannmtr.
Bu hikye, beeri bir akn, gerek aka dnm srecinin anlatld hazn bir ak
hikyesidir. Ak konusunun olduka youn olarak ilendii geleneksel iirimizde
klarn kendilerini Mecnna benzetmeleri, kelimenin deli anlam ile ilgili mecaz ve
tebihler oluturmalar ok sk karlalan unsurlardr. Ayrca Leyl ismi de ou kez
gece anlamna gelen leyl ifadesiyle tevriyeli olarak kullanlmtr.

Leyln aura akern on iiden dir

Nesl old cihan ire bugn Oa-i Mecnzn (G.99/5)

Yukardaki msralarda kendi aknn derecesini anlatmaya alan ker,

sevgilinin gece karanl gibi siyah olan sana olan akn duyanlarn, bundan byle
Mecnnun hikyesinin hkmsz kaldn syleyeceklerini anlatr. ir, ilk msradaki
leyl kelimesiyle oynayarak hem sevgilinin salarn niteliemekte hem de ikinci
msrada sz edilen Mecnnun sevgilisi olan Leyly hatrlatmaktadr. Bu anlamda
kendi sevgilisini Leylya benzetmi olur. Kendi akn Mecnnun akndan stn
 76

tutmak iin Mecnnun hikyesinin hkmnn kalmadn nesh kelimesi ile

belirtmesi de tesadf deildir. Zira nesh kelimesi, hkmsz brakma anlamnn yan
sra bir benzerini ortaya koyma ve ekil deitirme anlamlarna da sahiptir. Dolaysyla
kendi ak ile Mecnnun ak arasnda bir benzerlik kuran k, kendi aknn, Kaysn
aknn ekil deitirmi bir biimi olduunu hatrlatmaktadr.

Leyl (Bkz. Mecnn)

vur
vur, Husrevin nedminin addr. Hikyede anlatldna gre Husrevin bir
resmini yapm ve rne gtrmtr. Ayrca Husrev ile rn arasndaki araclk
faaliyetini de o yrtm ve Husrevin bu anlamda en yakn dostu olmutur. ker de
bu hikye kahramanndan bir beyitte bahsetmitir.

O Lusrev gremez nrnn cemalin

Kanur yannda bir avur yoodur (G.30/4)

Yannda bir vru olmad iin Husrevin rni gremeyeceinden

bahseden beyitte, kimin bir vrunun olmad hususu muallkta braklarak, beytin
farkl anlamlar kazanmasna zemin hazrlanmtr. Hsrevin vrunun olmamas
fikri, hikyenin zne ters olmakla birlikte msrann bandaki o sfat anlamda
deiiklik yaratmaktadr. Bu ekilde, yannda vru olmayan bir Hsrev anlam kar.
Gerekten de vrun hikyedeki rol dnldnde Husrev ile rn arasnda gidip
gelmek ve sonunda ikiliyi buluturmak gibi bir grev ifa eden vr, Husrevin rni
grebilmesi iin gerekli bir unsur olarak durmaktadr. Ancak beyit, biraz daha farkl ele
alnacak olursa, Husrevin rni grememesi, rnin yannda bir vrun
bulunmayyla da alakalandrlabilir. Zira vr, Husrevin resmini yapp rne
gstermitir. Husrev ise rni ancak vrdan dinledii kadaryla tanyabilmitir.

Rstem
Klsik iirde daha ok g, kuvvet, uzun mr ve saltanat sembol olarak
kullanlan Rstem, rann efsanev tarihini anlatan Firdevsnin ehnme adl eserinde
 77

adndan en ok bahsedilen kahramanlardan birisidir. Pehlivanl ve sekiz yz yla

yakn mr srmesi ynleriyle ne kar. ker, dnyann geiciliini anlatt
beyitlerden birinde onun adn zikreder.

Iaflet-ile virme dil ao cihana gey saon

arla or bir oanda vard Rstem Efrasiyab (G.2/4)

Beyitte; dnyaya gnl vermenin bir gaflet olduu, n, Rstem ve Efrsiyb

gibi uzun yllar bu dnyada ihtiamla hkm srenlerin bile yok olup gittiklerini gz
nne alarak bu gaflete dmekten kendini korumas gerektii anlatlmaktadr.

eyh Sann
Edebiyatmzda eyh Sanan veya eyh-i Sann olarak bilinen kii, mehur
limlerdendir. Hakknda, Attarn Mantkut-Tayr adl eserinde yer alan bir hikyeye
gre kfir bir kza k olarak onun domuzlarna obanlk ettii, bu kzn kendisinden
arap istemesi dolaysyla meyhaneye hrkasn rehin brakmak suretiyle biraz arap
alarak kzla beraber itii rivayet edilir. Mritlerinin ikz karsnda hareketinin sebebi
olarak hereyi Allahn iradesine yklemesi ve olay kaza ve kader meselesine
balamasyla mritleri tarafndan terk edilmitir. Hikyede anlatldna gre sadece
Abdulkdir Geylni onu terk etmeyerek yannda kalm ve ona hizmete devam etmitir.
Belli bir sre sonra eyh yaptndan piman olarak tvbe etmi ve doru yola girmitir.
eyh Sanna atfedilen bu kssa, dinden kma pahasna gzel sevip arap imedeki
pervaszlkta deta bir referans olarak kabul edilir. ker de ondan bahsettii bir
beytinde benzer bir hayali ilemektedir.

Dmde yle didi eyl Sanan

Ne lodur ol anem rulsar ol hey (G.132/4)

Beyitte, eyh Sanann n dne girerek put kadar gzel olan sevgilinin
yznn ne kadar ho olduu haykrlmaktadr. Sevgili iin sanem tanmlamasnn
yaplmas bizzat eyh Sannn hikyesine telmihte bulunmak iindir. Zira o, bir kfir
 78

kz sevmitir. Put, yani sanem de kfirlikle ilgili bir sembol olarak karmza
kmaktadr.

2. KAVMLER, LKELER VE EHRLER

Acem Mlk
ker Dvnnda geen Acem Mlk ifadesi bugnk ran topraklarna
verilen isimdir. Osmanl Devletinin dou snr olarak tarif edebileceimiz bu blge,
Fars Medeniyeti balamnda ele alnm, zellikle de Acem irler dolaysyla iirde
belirtilmitir.

akern varsa Acem mlkine ibu iazelr

fernn ancai olur ir diye Camn dali (G.115/5)

Beyitte kendi iirinin, Cm gibi byk irlerin yetitii Acem lkesinde

okunduunda ne kadar beeni topladndan bahsedilirken, iir alannda bu blgenin ve
bu blgede yetien airlerin nemine vurgu yaplyor.

in
in, eski bir uygarlk olarak tarih sahnesinde yer alm, kkl bir medeniyet
meydana getirmi olan bir millet ve bu milletin zerinde yaad lkenin addr. in
lkesi, Mani dininin en ok yayld yerdir. Maninin bir ressam olduu ve kutsal
kitabnn da pek gzel minyatrlerle ssl olmas dolaysyla gler gz, daima ine
nispet edilmitir. Edebiyatta in, deta resim sanatnn merkezi olarak ilenir. (Pala,
2004: 103) ker de bu kavram sevgilinin gzellii ile ilikili olarak kullanr.

Bulnmaz zret-i nnde bu mann

ekerde yoodur elkao bu kalavet (G.4/4)

in resimlerinde dahi (sevgilinin yzndeki) bu manann bulunmayaca ve yine

(sevgilinin dudandaki) bu tatlln ekerde dahi olmadn ifade eden beyitte,
 79

mani kelimesinin kastedilmeyen anlam olan resimleri ile nl Mani ile in ve sret
kelimeleri bir arada kullanlarak ihm- tensb sanat yaplmaktadr.

Trkistan
Trkistan kelimesi, Trklerin youn olarak yaadklar, zellikle Orta Asyann
byk bir blmn kapsayan alana verilen bir isimdir. ker, sevgilisinin yzndeki
gzellii anlatt bir beyitte bu unsuru u ekilde kullanr:

Gider yarzn yzinden zlfin ey bad

Ki Hindz-merd Trkistan bilmez (G.55/2)

Rzgra seslenen k, bir Hintlinin Trkistn bilmemesi gibi sevgilinin

zlfnn yani sann da ondaki yz gzelliinden anlamayacan ifade etmektedir.
Beyitte sevgilinin salar rengi dolaysyla Hintli olarak tasavvur edilir. Sevgilinin,
salarndan dolay kapal olan yz ise Trkistn olarak nitelendirilmektedir.
Rzgrdan, esmek suretiyle, yz rten salar kaldrmas ve sevgilinin yznn
grnr klnmas iin yardm istenir. Salarn yzn stne dklp onu kapatmas ve
ondaki gzellii rtmesi karsnda k bu durumun; bir Hintlinin, Trkistn lkesini
bilmemesi, bu lkenin gzelliklerinden haberdr olmamas durumuna benzediini,
dolaysyla da orda durup bu gzellii engellemesinin yersiz olduunu belirtir. Salarn
kesreti, yzn ise vahdeti sembolize ettii de hatrlanacak olursa, vahdetin zerini rten
kesretin kaldrlmas iin bir temenni sz konusudur.

Edirne
kernin nerede doup ldne dair elimizde salkl bilgiler bulunmamakla
birlikte, gazellerinden birinde yer alan, Edirne ve stanbulu iir hususunda
karlatrd bir beyitten, onun bir dnem Edirnede bulunmu olabileceine dair bir
iaret bulunmaktadr.

ir-ile devrrde bugn akern

Edrene stanbula ialib durur (G.47/5)

 80

iir alannda ker dnemi sz konusu olduunda Edirnenin stanbuldan

ilerde olduunun iddia edildii beyit, bizlere kernin, bu beyti yazd sralarda
Edirnede bulunduu izlenimi vermektedir. kernin, Edirneyi stn tutarken
Edirnede bulunan baka bir iri kastetmi olma ihtimali de dnlebilir. Ancak
kernin, kendi iiri ve irliini vd dier gazellerindeki beyitler bu durumu
rtr niteliktedir. Zira o, kendisini bilinen en byk Acem irleriyle mukayese etmi
ve kendini onlardan stn tutmamsa da en az onlar kadar baarl ilan etmitir.

stanbul (Bkz. Edirne)

Hind
Klsik iirde Hind kelimesi Hintli, Hindistan ahlisinden olan kii anlamnda
kullanlr. zellikle siyah olmalar ynnden sevgilinin salar ve beni ile ilgili
tebihlerde sklkla kullanlr. ker de sevgilinin salarn anlatt bir beytinde Hind
kavramn kullanarak sevgiliye yle seslenmektedir:

Hey ne oo balu Hindndur zlfr

Kim hezaran dil ad bir olda (G.106/4)

Sevgilinin salarnn ok bal bir Hintli olarak tasavvur edildii beyitte; onun,
sann bir klnn ucunda binlerce gnl asan bir zellii olduu vurgulanmaktadr. Kl
kelimesi, sz anlamna gelen ve Arap alfabesinde ayn ekilde yazlan kl szc ile
tevriyeli olarak kullanlmtr.

3. TMA HAYAT

3.1. timai Tabakalanma

Yaad 15. yzyln sosyal yaps hususunda iirlerinde birok iz barndran
ker, okurlarna zellikle saray ve saraya ait unsurlar ekseninde meydana gelen
toplumsal tabakalanma ile ilgili ipular vermektedir. Memduhun padiah veya ah
olarak tayin edildii iirlerde meddah veya k, bu ahn klesi durumundadr.
 81

Memduh veya sevgili ile ilgili unsurlar anlatlrken birok defa idari yaplanma ile ilgili
kavramlara yer verildii grlr. Bu anlamda memduh, gzellik lkesinin muzaffer
padiah olur:

Ey ksn iline ah- muaffer Oayacuium

ekgil vilayet-i dile asker Kayacuium (G.88/1)

Memduhuna gzellik ehrinin zafer kazanm ah olarak seslenirken, onu gnl

vilayetine asker yollamaya tevik etmektedir. Gnl iline gnderilecek asker de
memduhun kirpikleri ve gamzeden baka bir ey deildir.

Lal-i rzlur ki Rum-ili beglerbegisidr

Ol laxxur ara katib-i defter Oayacuium (G.88/2)

Burada da k veya meddah, bir nceki beyitte gzellik ehrinin sultan olarak
tavsif ettii memduhunun, yanandaki benini Rumeli Beylerbeyi ve yine yzndeki
tylerini ise onun ktibi olarak nitelendirmektedir.
ker, iirlerinde yer verdii kapc, kethda, ker, ah, padiah, pdiahn
ulfesi, hs ve m gibi kavramlarla Osmanl saray hiyerarisine ve halkn durumuna ait
n bilgiler vermektedir. Yine ker Dvnnda airlerin gerek toplum ierisinde
gerekse saray eraf nezdinde grd itibar ve iltifat da sosyal hayat ile ilgili nemli
detaylar sunar.

3.2. Elence le lgili Unsurlar

3.2.1. ki le lgili Mefhumlar
Mey
Klsik iirin kstl iir malzemesi ierisinde iki mefhumu nemli bir yer tutar.
Gerek insanlarn, aclarn unutmak, dnya nimetlerinden istifade ederek bu hayattan
zevk almak ve dostlaryla elenmek amacyla gerekse manev sarholuk halini tattran
ilhi akn sembolize edilmesinde iki veya geleneksel kullanmndaki ismiyle mey,
iirimizde nemli bir yere sahiptir. Bu durumun doal bir neticesi olarak ker
 82

Dvnnda mey veya arap olduka youn bir ekilde karmza kmaktadr. arap
mefhumu iin genel olarak mey, arap, bde, gl-b, hn- ciger, kimy-y fth, mm-i
habais gibi tanmlar yaplmtr. Yine iki ile alkal olarak kadeh, cm, piyle, ayag,
sahb ve e kavramalar sklkla kullanlan kavramlar olarak karmza kmaktadr.
arabn mucidi olarak kabul edilen Cem veya Cemd de bir ok msrada grlen dier
bir unsurdur.

Io ehli defterinde bu lax yazl durur

Her kim ki bade nz ide iamdan reha der (G.18/4)

Beyitte, iki ienin, gam ve kederden kurtulacann, ak ehlinin defterinde

yazl olduu vurgulanyor. ki veya bde, iildiinde insana sarholuk veren, geici
olarak insan ruhen hafifleten, akli melekelerini snrlayan bir zellik arz eder. Dertlerin
unutulmas anlamnda olumlu ve faydal gibi gsterilen iki, insanlar dier mahlkattan
ayran en nemli zellik olan akln muhakeme yetisini hkmsz klmas dolaysyla
dinen haram saylm ve yasaklanmtr. Ancak tasavvuf terminolojisinde bu kavram,
mutlak varlk olan Allaha duyulan ak sembolize etmek iin kullanlm ve bu ak
bdesini ien n lh nitelikte bir ak elde edeceine dikkat ekilmitir. Bu ynyle
de ak arabn ien Hak , gerek sevgiliyle vuslata erecek ve msiv denilen,
sadece bir yansmadan ibaret olan sahte gereklikten, asl geree nail olacaktr.

Meyden zge yoo durur def-i melal

Lale gibi ooma elden saiar (G.121/4)

Bu beyitte de yine arabn znt ve kederi giderme hususundaki etkisine

deinmek suretiyle, lleye benzeyen kadehi elden brakmamak gerektiinden
bahsedilmektedir. Kadeh ile lle ilikisi ekilsel benzerliklerine dayanmaktadr. Lleye
benzeyen kadehi elden brakmakszn, srekli olarak arap imeye iaret etmektedir.
 83

Ski
iirimizde sk, meyhanede arap sunan kii olarak karmza kar. Meyhanenin
veya klar meclisinin nemli bir esi olan sk, sadece arap datmas ynyle
deil, meclisi enlendirmesi ve canlandrmas zellii ile de dikkat eker. Sk, sevgili
ile ilgili yapt armlar ve benzetmelerle de n plana kar. ker, skden
bahsettii beyitlerin byk ounluunda onu sunduu iki vesilesiyle anmtr.

Saoiya ol arab un bara kim

Srr- pinhan aikara olam (G.81/3)

k, gizli srrn aklamak iin skiden arap istemektedir. Gizli sr, n

gnlnde gizledii ak srrdr. Bu srrn aa kmas iin manev bir sarholuk halini
ifade eden sekr halinde olmak gerekir. Tasavvufta birok nl mutasavvufun
sylemi olduklar, zahiren eriata aykr gibi grnen szler hep bu manevi sarholuk
anlarnda sylenmitir. Bu manevi sarholuk annda kendi fani varlndan syrlan k,
mutlak varlktan baka bir ey grmez ve her eyi, kendini dahi bizzat O zanneder.
Aaya alnan beyitte ise sk kavram

ah- gl devri durur saon el ur cam- Ceme

o- saon-perestem bu benm nam neme (G.101/1)

Beyitte; devrin, gl padiahnn devri olduu, bu yzden de Cemin kadehine ve

dolaysyla araba el vurma zaman olduunu hatrlatan k, kendisine skiye tutkun
olmann yeterli bir hret olduunu baka bir nmn gerekmediini anlatlmaktadr.
n deta taparcasna skiye tutkun olmas akllara hemen sevgiliyi getirir. Sevgili
dudann lezzeti itibar ile rap sunan skiye benzetilir.

Iam eger bize hczm eyler ise ceng idelm

Saon karlanalum un bir iki cam dali (G.115/2)

 84

Pr
Kelime anlam yal, ihtiyar olan pr szc, zellikle tasavvuf terminolojisinin
etkisiyle iirde daha ok eyh, mrit veya meyhaneci manalarnda kullanlmtr.
ker Dvnnda da benzer kullanmlaryla karmza kar.

Dilden hele ben pnr-i muian bendesiyem kim

Her dem mey canan-iledr ireti anur (G.69/2)

Beyitte k, her an iin arap ve sevgili ile elence halinde bulunan bir
meyhaneciye gnlden bal bir kle olduunu belirtmektedir. lk msrada yer alan
mugn kelimesi aslnda ateperest Zerdtler iin kullanlan bir tabirdir. Ancak
zellikle Zerdtlkte arap imenin yaygn oluu sebebiyle zaman ierisinde bir anlam
kaymasna uram ve erken dnem Fars iirinden balayarak iki ienler, meyhane
erbab eklinde kullanlmtr. Dolaysyla pr-i mugn ifadesiyle kastedilen
meyhaneci, meyhanenin ulusu veya meyhanenin sahibidir. Tasavvuf retisi
balamnda ise pr-i mugn tarikat eyhi iin kullanlr. eriata mugayyir grnse de
tasavvuf terminolojisi ierisinde simgelemi bir kavram olarak yer alr.

Mugn
Mugn kelimesinin ateperest, atee tapan, Zerdt anlamlarnda kullanld
yukarda da (Bkz. Pr) belirtilmitir. ker mugn kavramn geleneksel kullanmna
uygun olarak arapla ilikili bir ekilde kullanmtr.

Muianur ikri layr olsun ki znra

Dimi iam zehrine tiryakdr mey (G.133/2)

Beyitte mugn hayrla zikretmek gerektii, nk onun gam zehrine ila olarak
arab tavsiye ettii hatrlatlmaktadr. arap, sarholuk vermesi dolaysyla insan
dertlerinden, aclarndan bir an olsun uzaklatrma gibi bir zellie sahiptir. Beyitte
arabn bu zelliini belirttii iin mugna duyulan hrmet ve vefya iaret
edilmektedir.
 85

Bezm
Klsik iirde bezm veya meclis, klarn bir arada olduklar mekn iin
kullanlan ifadelerdir. Genellikle elence ve iki unsurlar ile birlikte anldndan, ou
kez meyhne ile ayn anlamda kullanlr. Ancak bezm kelimesinin iirde akla gelen ilk
arm bezm-i elest kavramdr. Ruhlarn, yaratldktan sonra Allah ile olan
akitlerini ifade eder. Allah, ruhlara elestu bi Rabbikum yani Ben sizin Rabbiniz deil
miyim? demi ve ruhlar da hep birlikte bel yani evet demilerdir. kernin
iirlerinde bezm, arap iilip elenmek suretiyle mutluluun elde edildii bir mekndr.

Saoiya devr-i afadur bezme azm it ol kerem

ehr-i can adn xolup dil lanesinden gide iam (G.79/1)

k, skiye seslenerek saf zaman olduunu, ltfedip meclise gelmesini

istiyor. Bylece can ehri mutlulukla dolacak ve gnl evinden gam gidecektir. Daha
nce de belirtildii gibi bezm bir elence mekndr. Bu elence meknnn en nemli
unsuru ise gzellii ve ortam enlendiren ynyle skidir. Gnlden gamn gitmesi,
skinin elinden arap iip sarho olmakla salanacaktr.

Meyhne
Tpk bezm unsurunda olduu gibi meyhne de iirimizde, klarn toplanp
arap itikleri, sarho olup elendikleri gnl ac, ferah ve ho bir mekn olarak
karmza kar. Tasavvuf boyutuyla ele alndnda meyhne kavram, tarikat ehlinin
bir arada olduu bir tekke olarak tahayyl edilir. ker de bu geleneksel unsuru, ilgili
dier unsurlarla birlikte ele alarak klarn Hak yolunda ird edildikleri bir yer simgesi
olarak kullanr.

Meylaneye olur bizi irad pnrmz

Zahidligi bilr ki degl dil-penrmz (G.58/1)

 86

Prin, zahitlikte gz gnl olmayan klar meyhaneye ynlendirmesini anlatan

beyitte, iki farkl anlam belirmektedir. lk bakta grnen ekliyle beyitte, bir
meyhanecinin, amelde ok da zhd ve takva sahibi olmayan bir grup insan meyhaneye,
arap imeye zendirmesi durumu sz konusudur. Ancak biraz da gelenein imge ve
mecaz dnyasnn yardmyla zihnimizde canlanan ikinci anlam bize, bir eyh veya
mridin, slm zahiri ynyle yaamaya almak gibi bir aba ve gayretten te, akla
yaama heves ve amacnda olan mritlerini gerek akn arabnn iildii meyhaneye,
yani tarikat yoluna veya bu yola azmedenlerin mekn olan tekkeye armas hayalini
vermektedir.

Mest
Klsik iirde iki sarholuunu anlatmak iin mest, afyonun verdii sarholuk
iin hayrn ifadeleri kullanlr. k, ak arabndan mest, kendinden gemi bir
haldedir. Geici bir sre iin bile olsa akl melekelerinin hkimiyetini kaybeden sarho,
bu sre iinde deli ile ayn durumdadr. ker, iirlerinde mest ve ser-mest gibi
ifadelerle n sarholuk halinden bahseder.

Nankat itme yri akernye sen nak

Ki pend-i nak olur mest ginde na-mesmz (G.64/5)

ker, sarholarn nazarnda nsihin tlerinin iitilmez olduunu, bu sebeple

de kendisine nasihat edilmemesini istemektedir. Nsih, nasihat eden manasnda olup
daha ziyade zhid veya viz tiplerinde olduu gibi, aktan habersiz, slm emir ve
yasaklardan ibaret sayp ceza ve dl ekseninde bir kulluk anlayyla ibadet eden bir
ahs olarak dnlr. Sarhoun nasihat almamas, doru ile yanl ayracak durumda
olmadndandr. Tasavvuf anlamdaki sarho ise ak arabndan mest olmu, gerek
sevgiliye kavumutur. Bu vuslat annn zevkinden habersiz olan birisinden, zellikle de
bu sarholuu ile ilgili t almas dnlemez.

3.2.2. Musiki le lgili Mefhumlar

Musiki letleri
Nay(ney)
 87

Bir alg aleti olarak ney, zellikle Mevlnann mesnevisinin balangcnda

ve adeta bir k noktas olarak kullanlmas, kamtan dnm sreci itibar ile
insann kmil insana dnmn yanstmas ve derdinden srekli inlemesi ynleriyle
iirimizde en fazla kullanlan metaforlardan birisidir. Ney asl vatanndan ayrlp, ayr
bir dnyay tavattun edindii iin, srekli bir ekilde bir yabanclama duygusu
iindedir ve bu duygunun etkisiyledir ki, srekli bir ekilde inleyip durmaktadr.
Varolutaki yabanclamann kozmik dilini, en gzel konuan, en iyi ifade eden
aracn Ney olduu phesizdir. (Demirel ., 2009: 56) Kamlktan koparlan bir
kamn, iinin dalanmasyla meydana getirilen ve ierisine flenen nefesi bir inleme
eklinde da aksettiren ney, Elest meclisinden dnya gurbetine dm ve bu gurbet
diyarnda yabanclam olan insann, eitli merhalelerden geerek iinin ak ateiyle
dalanmas, maddeden arnmas ve bu ynyle Allahn ona fledii nefesle hayat
bulup konuan kmil insann halini anlatma noktasnda iirimizde kullanlagelen
vazgeilmez bir unsurdur.

Xoladui-in akern aha pernan zlfre

Ney gibi an dem-be-dem eng-i iamur nalan ider (G.23/5)

ker beyitte, sevgilinin tuzak durumundaki dank salarna takld iin,

sevgilinin gamnn penesinin onu zaman zaman ney gibi inlettiinden bahsediyor.
Neyin metaforik olarak insan temsil ettii dnldnde ney gibi inlemek ifadesi
daha iyi anlalacaktr. Ney, yukarda da izah edildii gibi asl vatanndan koparlm ve
sradan bir kam iken, eitli merhalelerden getikten sonra ney vasfn kazanmtr.
nsan da asl vatan olan Elest meclisinden alnarak dnyaya braklm ve kmil insan
olabilmek iin trl meakkatlere maruz braklmtr. Beyitte geen dem ifadesi zaman
anlamna geldii gibi nefes manasna da gelen bir kelimedir. Ney ile insan- kmil
arasndaki benzerliklerden birisi de her ikisinin de ilerinin yaklarak maddelerinden
arndrlmasdr. Ney, ona flenen nefesle ses karr. nsan da vahdet yolunda mesafe
kat ettikten sonra kendi olmaktan kar ve Allahn varlnda erir, onda ebedleir.
Beyitte geen dem ve eng kelimelerinin, beyitte kast edilmeyen anlamlarnn ney ile
olan ilgileri dolaysyla bir ihm- tensb sanat yaplmaktadr.
 88

Ergann
Krklerden geen havann borulardan gemek suretiyle sese dnt bir
mzik leti olan ergann, kernin iirlerinde, mzik ve elencenin bulunduu
beyitlerde ad geen alglardan birisidir.

Muiannn alasn yine erianzn

Ki dilden gide fikr-i dnya-y dzn (K.6/4)

Gnlden, bu aalk dnyann dncesinin gitmesi iin sazendeden erganun

almas istenmektedir. Mzik, insann ruhunu skntdan kurtaran, ona mutluluk ve
huzur veren bir zellik arz eder.

eng, Def
Geleneksel Trk Musikisi ierisinde kullanlan nemli iki algdan biri eng
dieri de def olarak adlandrlan aletlerdir. eng, mitolojik bir alg olan lir ile
modern alg aletlerinden arp arasnda saylabilecek telli bir algdr. Def ise bir kasnak
ierisine gerili bir deriden meydana getirilmi vurmal bir algdr. ker Dvnnda
her iki algdan da bahsedilmitir.

Muiannn def eng ile saz ol

Bu znba naayikden aiaz ol (K.6/15)

Beyitte szendeden def ve eng almas ve kernin son derece ssl ve gzel
olan nasihatleriyle ark sylemeye balamas istenmektedir. Zira bu beyitten sonra
ker, iirine, zevk ve elenceye ynelik nasihatler ieren msralarla devam
etmektedir.

Dier Musiki Aletleri

Geleneksel musiki zevkimiz erevesindeki alg aralarndan olan rebb, tanbr
ve d da kernin iirlerinde bahsetmi olduu dier mzik aletleri olarak karmza
kmaktadr.
 89

Cigerden inleyp dir zd-ile nay

Cihan bizden tehn oalsa gerek vay (G.131/1)

Ud ve ney cierden inlemeleriyle bu dnyadan ayrlacaklarna

hayflanmaktadrlar. Geleneksel iir anlaymzda zellikle de ney metaforu asndan
bakldnda beyitteki ifade alk olunan bir sylem deildir. Zira ney, bu dnyadan
ayrlaca iin deil, tam aksine bu dnyaya gelmek suretiyle asli vatanndan ayrld
iin inler.

Mugann
Mugann kavram ark syleyen, szendelik yapan kimseleri ifade eder. ker,
birok msrada muganniye hitap etmekte, ondan bazen sadece ark okumasn bazen de
hem saz alp hem de sylemesini ister. Genellikle okunmas istenen ark, szlerindeki
gzellik ve letafet dolaysyla kernin kendi iiridir.

Muiannn neva-y xarab saz ol

Yine akern irin aiaz ol (K.6/2)

ker; szendeden neeli nameler almasn ve bu namelere gfte olarak

kendi iirini kullanmasn istemektedir. ker; iir alannda kendisini olduka usta
grd iin ark olarak kendi iirinin sylenmesini talep etmektedir.

Mutrib
Mutrib szc de tpk mugann szc gibi, saz alp ark syleyen kiiler
iin kullanlmaktadr. ker; elenceye ve gamdan kurtulmaya ynelik nasihatlerinin
yer ald beyitlerde mutribe seslenir ve ondan neeli bireyler almasn ister.

Muxribr oavlini dirle mey ayaina el ur

Olmadn iam ateinden bairur devran kebab (G.2/2)

 90

Devrn, gam ateiyle insann barn yakp kebap etmeden nce, arkcnn
szn dinleyip arap kadehine el uzatmak gerekir.

3.3. Giyim-kuam
ker Dvnnda giyim-kuam ile ilgili olarak ok detayl bilgilere rastlamak
mmkn olmamakla birlikte iirlerde kemer, yaka, dmen, hilat-i nev, destr, nikb,
hrka, giribn, sitn, sark ve kab gibi kavramlarn kullanldn grmekteyiz.

Yzin gsterse ol serv-i oaba-pz

Gider benden oarar u xaoat u hz (G.61/1)

Beyitte, kaftan giymi bir serviye benzetilen sevgilinin, yzn gstermesi

halinde n kararnn gidecei, gcnn ve aklnn tkenecei anlatlmaktadr. Yz,
metaforik olarak vahdeti sembolize eder. Vahdeti grmek, idrak etmek ve yaamak
insann farkl bir boyuta gemesi demektir ki bu durumun insanda takat ve akl
brakmamas bu sebepledir.

3.4. Sslenme
kernin iirlerinde, sslenme ile ilgili olarak en yaygn kullanlan objeler
gzel kokusuyla sevgilinin salarnn benzetildii misk ve n hem ila olarak hem
de sslenmek maksadyla gzlerine ektii ttiy veya kuhl de denilen srmedir.

Anlar ki lake olsa naar knmya olur

zr tozn gzlerine tztiya olur (G.44/1)

Sevgilinin ayak izinin tozu o kadar deerlidir ki topraa baktklar zaman onu bir
iksire eviren byc ve sihirbazlar bile sevgilinin o deerli ayak izinin tozunu
gzlerine srme diye ekerler. klar iin sevgilinin eiinin veya izinin tozunu
gzlerine srme niyetiyle ekmeleri allm bir durumdur. Burada klarn dnda bir
gruhun, hem de by ve sihir gibi yetenekleri olanlarn bu srme niteliindeki ayak izi
 91

tozunu kullanmalarnn sebebi, ondaki kutsallk ve faydadan kaynaklanr. Zira onlar

topraa bakp onu bir eit iksir yaptklar iin, baklarna kuvvet veren bir srmeyi
kullanmalar normal bir davran olacaktr.

3.5. Muhtelif timai Haller, Mnasebetler ve Baz Tipler

ker; itimai hayata ait gnlk sahnelere, toplumdaki aksaklk ve
olumsuzluklara, din ve tasavvuf erevesinde toplumda var olan karakter ve tiplere yer
verdii dvnnda, padiaha ve dolayl olarak da btn insanlara bir takm ahlak
mesajlar vermitir. Bu mesajlarn en nemlilerinden birisi de rvet meselesidir. Rvet,
her devirde btn toplumlarda ykc bir etkiye sahip, devletin temelini sarsc zellikte
bir sosyal hastalk olmutur. ker, Sultan II. Byezde nasihat ettii bir kasidesinde
bu sosyal yaraya parmak basar ve muhatabn ciddi ekilde uyarmaktan ekinmez.

Din yolnda drirsin rzz u eb

Rvete rulsat virrsn ne aceb (K.4/10)

Beyitte; gece gndz din urunda alp didinmekte olan bir sultann, rvete
msaade etmesinin anlalmaz bir ey olduu belirtilir. Rvet toplumu iten ie
kemiren bir afet olmas sebebiyle dinen de yasaklanm bir fiildir. Dolaysyla btn
hareket tarzn dine mnasip olarak ekillendiren birisinin rvete gz yummas
alacak bir durumdur.

3.6. Al-veri
ker, iirlerinde devrinde al-veri ile ilgili olarak kullanlan ifadelere yer
vermi, al-veri ile alakal halk arasndaki inanlardan bahsetmitir.

ki cihan virr akern izr tozna

Meta eksge verir beln larndar (G.122/5)

Beyitte, sevgilinin izinin tozuna iki cihnn feda edilecei beyan edilirken bu
ifadeyi desteklemek iin irsl- mesel sanat vesilesiyle rnekleme yaplyor ve
 92

(alverite) alcnn bir mal dk fiyata almaya alacan belirtiyor. Sevgiliyi ister
beer, isterse lh ak erevesinde dnelim, uruna iki cihn feda etmek ve bunu
da onun uruna denen ok kk bir bedel olarak kabul etmek, n, ak hususundaki
yksek mertebesini gsterir.

3.7. lim, Fen, Ders

ker Dvnnda ilim, fen, ders ve bu konularla ilgili unsurlar, genellikle bir
mesele hakknda ehliyet ve liyakat sahibi olma noktasnda gerekli olan n bilgi ve
koullarn belirtilmesi iin kullanlmtr.

Ey ilm-i oa xalib olan kii gel oo

Bu fenn-i iri oda kim lo risaledr (G.34/4)

Yukardaki msralarda, ak ilmine talip olan kimsenin, ak hususunda gzel bir

risale olan iir ilmini okumas gereine iaret edilmektedir. Akn bir ilim olarak telakki
edildii beyitte, bu ilimde belli bir seviyeye gelmek iin iir bilgisinin gzel bir rehber
olaca anlatlmak istenir. Zira iir, akn kelimelere dklmesinde kullanlan en etkili
ara olarak insanolunun en sk bavurduu vastadr.

3.8. eitli Telakki ve nanlar

Halk arasnda yaygn olan inanlardan bir ksmn, zellikle syledii bir
ifadeye kuvvet kazandrmak maksadyla sklkla kullanan ker, iirlerinde bir
ounun kullanm atasz ve deyim olarak gnmzde de var olan bir ok ibareye yer
vermitir.

Lak-i payurdan eker zlfr ban

Xoiru dirler akmao olur her xavnl (G.78/4)

Sevgilinin, uzun salarn ayann altndan toplamas hadisesi, uzun boylularn

ahmak olduuna dair bir halk inan ile aklanmaktadr. Sevgilinin ayann alt, k
tarafndan kutsal saylr ve ayan altndaki toz k iin gze srme nitelii tar.
 93

Sevgilinin salarn ayakaltndan toplamas doal bir hadise olmakla birlikte bu doal
durum salarn uzunluuna ve uzun boyun ahmaklkla olan ilgisine balanr. Zira salar
ahmak olmasa, her derde deva olan ayak izinin tozundan ban kaldrmaz.

3.9. Tababet
ker; iirlerini meydana getirirken her trl toplumsal hayat unsurunu
kulland gibi, kendi dnemindeki tababet ile alakal bir takm hususiyetlerden de
bahsetmitir.

Xabnba deva itme dai-ile bara

Ki ad dai vardur cigerde nihann (G.130/4)

Bu beyitte k; tabibe seslenerek yarasn dalamamasn, bunun kendisini

iyiletirmeyeceini sylyor. nk onun cierinde zaten gizli olan yzlerce yank
yaras bulunmaktadr. Dnemin tp anlaynda yaray kzgn demirle dalamann,
yaygn bir tedavi ekli olarak kullanld anlalmaktadr.

3.10. Harfler
ker Dvnnda baz msralarda belli benzetmelerin ve sz oyunlarnn
yaplmasnda harflerin kullanldn grmekteyiz.

Mk-i lalr nooxa-i cnm-i cemal

Lal-i nabur derd ehline deva (G.1/2)

Sevgilinin misk kokulu beni gzel yz anlamndaki ceml kelimesinin ba

harfi, yani Arap alfabesindeki cim harfi, saf yakut gibi olan duda da dert
sahiplerininin ilac olarak tahayyl edilmektedir. Hl yani sevgilinin yzndeki ben
bir nokta eklindedir. Cemal kelimesi yz gzellii anlamnda olduu iin bu kelimenin
ba harfindeki cimin noktas, sevglinin yzndeki ben olarak tasavvur edilir.

Elif-oaddr oaur nznn gren dir

 94

Melnk ol cana dirler kan vardur.

Beyitte; sevgilinin elif harfine benzeyen boyu ve nun harfine benzeyen

kan gren kiinin, gzel tanmnn ancak czibesi olan kii iin kullanlacan
belirttiini grmekteyiz. Beyitte elif harfinin ekil itibar ile boya, nun harfinin ise
yine eklindeki erilikle kaa benzetilmesinin dnda bu iki harfin yan yana gelerek
n kelimesini oluturmas, kernin iirde harflerle nasl baaryla oynadn
gstermesi bakmndan nemlidir. Bu iki harften oluan n kelimesi, gzellik ve
czibe anlamnda kullanlan bir kelime olmas sebebiyle gzellik kavram zerine
kurulu olan beyitte tam yerinde kullanlyor.

3.11. Oyunlar
kernin iirlerinde, dnemin oyunlar ile ilgili olarak nerd olarak ifade
edilen tavla ve ilgili unsurlar, satran oyunu ile ilgili kavramlar ve evgn oyunu ile
ilgili mefhumlar grmekteyiz.

a evgan-y-la oyna her dem

Ki ser xp idecek meydana vardur (G.68/3)

k kendisine seslendii beyitte, sevgilinin evgn andran kvrml sayla

srekli oynayabileceini, zira kendi ban top olarak kullanabilecei meydana vardn
belirtir. evgn, uzun ve kvrml bir sopa yardmyla bir topu belli bir srede belirlenen
hedefe ulatrmak amacyla birden fazla kiinin oynad bir grup oyunudur. Sevgilinin
sann evgn olarak dnlmesi kvrmll dolaysyladr. Ayn ekilde n ba
da ekli itibar ile top olarak tasavvur edilir. Sa, n bandan asld bir tuzaktr. Bu
tuzaa yakalanan k, zorunlu olarak bulunduu bu yerde srekli ekilde sevgilinin
sayla oynuyor grnecektir. Ayrca san kesreti ifade etmesi, n da ban verecek
meydana varmas bize vahdet yolundaki salikin zorunlu bir aama olan kesret tuzana
kaplmasn iaret etmektedir.
 95

NC BLM
NSAN

1. NSAN
nsan; Allahn yaratm olduu mahlkat ierisinde en yksek deere sahip olan
varlktr. Onun mertebesindeki ykseklik ve ycelik, Allahn ona ihsan ettii akl ve
nefis denilen iki olgudan ileri gelmektedir. nsanlar bu dnyaya, Allah tanmalar ve
Ona hakkyla kulluk etmeleri iin gnderilmilerdir. Yce Allah, insanlar iin dnyada
ve hirette istifade edebilecekleri saysz nimetler yaratmtr. Allahn bu dnya iin
yaratm olduu nimetler karsnda kulun davranlar, Allahn emir ve yasaklarna
riayetleri ve en nemlisi bu nimetlerin yaratcsna kar imanlarnn durumu, onlarn
uhrev hayatlarnn ekillenmesinde nemlidir. Kendisine verilen nefsin
ynlendirmesiyle geici olan dnyaya balanan, onun geici gzelliklerine aldanan ve
ubudiyet hususunda ykmllklerini yerine getirmeyen insanlarn hsrana
urayacaklar ve dolaysyla da cezaya muhatap olacaklar hem slamda hem de
dinlerin byk bir ekseriyetinde aka belirtilmitir. Buna karn, nefsinin emirlerine
srtn dnerek kulluk vazifesini eda etmeye alan, nimetlere kreden, Allahn emir
ve yasaklarna uyma hususunda azami gayreti gsteren insanlar kurtulua erecekleri
vaadiyle mjdelenmilerdir. Ancak gerek manada kul ve kmil insan olabilmek,
kulluu sadece bir emir ve yasaklar ekseni olarak alglamaktan ok daha yce ve deerli
bir aama olarak ortaya kmaktadr. nsan- kmil olabilmek, yaratln gayesini
anlayp, Allah tanma ve onun yaratmasndaki hikmeti kavrama yolunda baaryla
ilerlemeyi gerekli klar. Kmil insan, Allah ile irtibatn korku ve ykmllk
erevesinde deil, muhabbet ve ak balamnda kurar. ker de iirlerinin byk bir
blmnde gnahkr bir insan edasyla Allahtan af ve mafiret talep ederek Allaha
itaat etmekten, onun sonsuz rahmetinden (bkz. Allah) bahseder. ker Dvnnda
insan olgusu, zellikle sevgilinin tasvir edildii msralarda abartl bir biimde vlmek
suretiyle karmza kar. Bu abartl vgnn sebebi, sevgilinin bazen bizzat gerek
sevgili olana Allah iaret etmesi, bazen de Allahn en gzel ekilde n sevgilisinde
tecell etmesidir. Vahdet-i vcd anlaynn da etkisiyle bu ekilde bir sembol deer
oluturan insan, gerek anlam ierisinde anlatld msralarda ise gafleti, gnahkrl
ve Allah karsndaki acziyeti ynyle ele alnr.
 96

2. GZELLK
Gzellik kavram her dnemde sanat ve estetik kuramlarnn zerinde en fazla
younlatklar meselelerden biri olmutur. Klsik Trk iiri balamnda ele alnacak
olursa gzellik her iirde ve zellikle sevgili ile badatrlm ekilde karmza
kmaktadr. Gzel veya gzellik her eyden nce Allahn bir sfat olarak telakki
edilmi ve bu ynyle de mauk veya sevgili iin vazgeilmez bir unsur olarak
kullanlmtr. Sevgiliye atfedilen gzellik ylesine yceltilmitir ki gzelliin tecessm
ettii her trl obje onun yannda snk ve silik kalmtr. Gzellikle ilgili olarak
yaplan mukayeselerde genellikle ay, gne ve kozmik leme ait birok unsur, gl bata
olmak zere iekler ve gzelliin sembol olan Hz. Yusuf sklkla kullanlmtr.
ker de sevgiliyi methederken ondan, birok yerde gneten daha stn bir ay, bazen
gnein kendisi, bazen de gzellik timsali Hz. Yusufdan daha gzel bir varlk olarak
bahsetmektedir. Ayrca, gzellii gelip geici bir nitelik olarak vasflandrd
beyitlerinde sevgilinin cefasndan, eziyetinden ve adaletsizliinden bahsetmektedir.
Gzellik bazen de bir gl bahesi, gl mevsimi veya bir diyar olarak tahayyl
edilmektedir ki btn bu unsurlar fani olma ynleriyle ele alnmtr.

Nice kr itmeyem her dem Ludaya

Gneden xalati yeg mah grdm (G.83/3)

Beyitte, sevgilisini istiare yoluyla gneten daha gzel olan bir aya benzeten
an, Allaha bylesine bir gzellii kendisine gsterdii iin kretmesi
anlatlmaktadr. Klsik iirde sevgili, zellikle de yz ve yzndeki aydnlk itibar ile
aya benzetilir. Ay, gece karanlkta ortaya karak etraf aydnlatma ynyle ele
alndnda, sevgilinin salar rengi itibar ile geceye, yz ise bu karanln arasndan
karak etrafna, hassaten de klarna sunduu aydnl dolaysyla aya
benzetilmektedir.

Mah ksnr kemaline iremez

Grinen anda dal noosandur (G.32/3)

 97

Yukardaki beyitte aydaki gzelliin sevgilinin gzellii karsnda noksan

olduu ifade edilmektedir. Bu noksanlk aslnda ayn hill biimiyle alakaldr. Ayn,
normal bir doa hadisesi olarak hilal ekline girmesi ve bu ekildeyken tamamnn
grnmemesi, sevgilinin tam anlamyla kemale ermi gzellii karsndaki eksikliinin
belirtilmesinde kullanlmtr.

3. SEVGL
Klsik iirimizde sevgili, iirin vazgeilmez unsuru durumundadr. Gerek
dnyev gerekse lh akn ele alnd iirlerde sevgili, arzu edilen nesne
konumundadr. k btn bir manzume boyunca sevgiliye kavumaktan, bu uurda
ektii skntlardan bahseder. Sevgilinin naz, ilgisizlii ve cefas n ikyet
konulardr. Ancak k btn olumsuzluklarna ramen sevgilisini katksz ve
karlksz sever ve bu zellii dolaysyla da kendini stn tutar. kernin
msralarnda da sevgilinin betimlenmesinde dil-dr, dil-r, dil-g, dil-ber, dil-sitan
eklinde tanmlamalar kullanlmtr. n gnln elen, onun gnln gerek sahibi
olan sevgili gzellerin ahdr. O, ay kadar hatta ondan daha gzel olmas ynyle bazen
bir periye bazen hurilere, bazen de puta benzetilir. k iin sevgilisi, ei benzeri
olmayan, nazik mizal, zarif, nazenin, gn yzl, eker dudakl bir kimsedir. Tasavvuf
boyutundan bakld zaman gerek ve tek varlk olan Allah iin kullanld hemen fark
edilecek olan sevgili olgusu ker tarafndan btn ynyle ele alnm ve sevgiliye ait
maddi ve manevi btn unsurlar iirlerde tadklar geleneksel anlamlaryla baarl bir
ekilde kullanlmtr.

Kimr kim ey grl canan yoodur

Bn-i pejmrdedr kim can yoodur (G.29/1)

Bir sevgilinin bulunmad bir gnln, solmu ve canszlam bir bitki kkne
benzetildii beyitte sevgili unsurunun insan iin hayati nemi vurgulanmaktadr. Bu
hayatilik, zellikle de evrenin yaratlnn sevgi ve muhabbet temeline dayandrld
tasavvuf anlay ile dorudan ilgilidir. Buradaki sevgili mutlak varlk olan Allah olarak
dnldnde, gnlnde ak derecesinde bir sevgi ile cananna, yani Allaha ballk
duymayanlarn aslnda manen yaamadklar, cansz birer varlk olduklar
 98

vurgulanmaktadr. Dnya fani bir misafirhanedir ve beka ancak insann kemle ermek
suretiyle Allahn varlnda erimesi ve onunla birlikte ebedleebilmesi ile mmkndr.
Bu ebedilemeyi yakalayamayan her varlk l hkmndedir.
ker Dvnnn byk bir blm, sevgilinin anlatld, methedildii,
gzelliinin tm detaylarnn ilendii beyitlerle rldr. Aaya ayn gazelden alnan
beyitler sevgilinin tarif ve tasvir ediliini gstermesi bakmndan nemlidir.

Nigarum dil-berm rzk- revanum yar- cananum

Kabnbm mznism yarum benm luxf issi sulxanum (G.86/1)

Sevgili anlamnda kullanlan nigr kelimesinin esas manas resim ve sret

demektir. Bu da bize nn gznde sevgilisinin harikulade nakedilmi bir resim
gzelliinde olduunu gsterir. Arkasndan kulland hitaplarla sevgilisini nitelemeye
devam eden k, sevgilisi iin kulland gnl alanm, yryen ruhum, en yakn
dostum, arkadam, sevgilim ve ltuf sahibi sultanm ifadeleriyle onu ar
ekilde vmektedir.

Benm nrnn zebanum yar- dil-darum dil-aramum

Kayatum rakat- rzkum bu mrde cismme canum (G.86/2)

Bir nceki beyitte balad methetme faaliyetine devam eden k bu beyitte de

sevgilisini; tatl dilim, gnlmn sahibi olan yrim, gnlme huzur verenim,
hayatm, ruhumun rahatl ve l bedenime can verenim ifadeleriyle betimler.

Melek-lzyum pern-rzyum gl-endamum semen-bzyum

Sitemkarum cefa-lzyum arnfm ehl-i irfanum (G.86/3)

Sevgilinin zelliklerini zikretmeye devam eden k, yukardaki beyitte, melek

huylum, peri yzlm, gl endamlm, iek kokulum, zarifim ve irfan ehlim
nitelemeleriyle tavsif ettii sevgilisi iin, sknt ektirenim ve eziyet etme tabiatlm
eklinde iki olumsuz unsuru da araya sktrmay ihmal etmez.
 99

4. SEVGLDE GZELLK UNSURLARI

4.1. Sa
Sevgilinin sa, klsik iir geleneimizde esret, zincire vurulma, ylan, ejderha,
fitne ve benzeri olumsuz unsurlar artran bir zellik arz eder. Bu olumsuzluklarn
temelinde, tasavvuf inancnn vahdet-kesret kartl bulunmaktadr. Renginin
siyahl, eklinin ise kimi zaman ylan ejderha gibi tehlikeli hayvanlar hatrlatmas,
kimi zaman da insanlar tutsak etmek iin kullanlan zincir veya prangay anmsatmas
dolaysyla insann dnyaya tutsakln, dnya tarafndan yutulup yok edilmesini ve
bylece tasavvuf terminolojisindeki kesrete dme, dnyaya ve onun nimetlerine esir
olma durumunu ifade etmektedir. Btn bu zellikleriyle sa, insanlar arasnda fitne
sebebi olarak dnlmektedir. ker, sevgilinin salarndan bahsederken tasavvuf
etkisindeki tm bu geleneksel armlar kullanmtr.

Xoladui-in akern aha pernan zlfre

Ney gibi an dem-be-dem eng-i iamur nalan ider (G.23/5)

Beyitte, sevgilinin adeta bir tuza andran, darmadan olmu salarna dolaan
kernin, ney gibi inlemekte olduu belirtilmektedir. keryi ney gibi inleten
sevgilinin salarna dolaarak gaml olmas durumudur. n, vahdete erime yolunda,
masiva engeline taklmas onu yolundan alkoyan, menfi bir hadisedir. k, vahdet
yolunda ektii bu sknt yznden gaml ve kederlidir. Ancak vahdeti elde etmek iin
kesret yoluna girmek kanlmazdr. Kesret bataklna girdikten sonra kendini
kurtarabilen kii kemle ermi ve mutlak varla kavumu olacaktr.

4.2. Aln
Sevgilinin aln aydnlk ve parlakl dolaysyla aya ve gnee tebih edilir.
ker de iirlerinde, sevgilinin alnndan bahsettii msralarda onun parlaklk ve
aydnln ay ve gne mefhumlar erevesinde deerlendirmektedir.
 100

Zhre cebnnre nice olmaya mtern

Ey mah n rulurdan alur nzr afitab (G.3/3)

Grlecei zere, gnee dahi k verecek kadar parlak bir ay olarak tasavvur
edilen sevgilinin alnna, Vens gezegeni olarak bilinen Zhre yldznn talip olduu
eklinde bir tablo izilmektedir. Bu tablo izilirken de mteri kelimesinin ayn
zamanda Jpiter gezegeni iin kullanlan bir ifade olmas sebebiyle bir ihm- tensb
sanat gerekletirilmektedir.

4.3. Ka
Genellikle eklindeki erilik ynnden yay, mihrap, Arapadaki r harfi ve
ayn hilal haline benzetilen sevgilinin ka, klsik iirde sklkla kullanlan bir simgedir.
Tasavvuf asndan ele alndnda daha ok nnde secdeye varlan mihraba benzetilen
ka, birok yerde ise sevgilinin a gamze ve kirpik oklarn atarken kulland yay
olarak tasavvur edilmektedir. Ayrca eriliiyle ayn hilal haline benzetilmesi de yaygn
olarak kullanlmaktadr. ker de iirlerinde sevgilinin kandan bahsederken bilinen
btn bu tebih unsurlarn kullanmtr.

Rastn serv diyen oametre xoir dimi

Meh-i nev dali dimi oaura lnk egri laber (G.20/4)

Yukardaki beyitte, sevgilinin boyunu dz bir serviye benzetmenin doru olduu

belirtilirken, kalar iin meh-i nev, yani yeni ay ifadesinin kullanlmasnn yanl
olduu sylenmektedir. Bunun sebebi sevgiliye verilen deerin yceliidir. Yeni ay,
ayn hilal halindeki eklidir. Hilale benzeyen kalar da onun gibi eridir. Ancak ekl
dahi olsa sevgili ile ilgili bir unsur iin erilik arm yapan bir ifadenin
kullanlmasna rza gsterilmemesi dikkat ekicidir.

4.4. Gz
Dvn iiri gelenei ierisinde ldrmeye ve yaralamaya azmetmi bir
cellt ve katil olarak karmza kan sevgilinin gz, mahmurluu, ehla bak, nergise
 101

olan benzerlii, sarholuu ve fettanl ile n plana kar. ker Dvnnda da gz;
kana susam bir katil, can alc bir cellt, fitne karmada uzman olarak tasavvur
edilmektedir. Sevgili, gzlerindeki mahmurlukla n akln bandan alr, onu
kendinden geirir ve sonunda da onu ldrr.

akern laf- ibadet urma kim em-i anem

Bir naarda yoldan ilter ad hezaran zahidi (G.117/5)

Zahitlerin ibadetlerinin, kendilerini nefislerinin arzular karsnda

dizginleyemeyeceinin belirtildii yukardaki beyitte, bir put kadar gzel olan
sevgilinin gzlerinden kan bir bakn yz binlerce zhidi yoldan karmaya
yeteceinden bahsedilmektedir. erisinde akn olmad bir ibadetin, insan istikamet
zere olmaktan alkoymas tehlikesi belirtilmektedir. Burada aslnda bir bak asna
iaret edilmektedir. Ak yolunda ilerleyen kimse, grd btn fani gzelliklerde tek
ve asli olan gzeli, yani Allah grecek ve Allaha olan ak ve ball artacaktr. Oysa
kulluk meselesini sadece bir ykmllk olarak alglayan ak yoksunu bir insan, fani
gzellikler karsnda tkezleyecek ve kulluk vazifesini aksatacak, belki de tamamen
brakacaktr.

4.5. Gamze
Gamze; sevgilinin gz szerek yan yan bakmasdr. Klsik iir gelenei
ierisinde gamze; sevgilinin, ldrmek iin kulland mzrak, kl veya ok olarak
tasavvur edilir. Genellikle yay olarak tasavvur edilen ka ve ok olarak dnlen
kirpikler ile birlikte kullanlr. klar sevgilinin gamzesinden hem yaknr, sitem
ederler hem de onu istemekten vazgemezler. Zira gamze okunun ciere saplanmas,
aslnda kandan olumu olan cierin dalmasn ve kann, yani n ierisindeki
maddenin akp yok olmas anlamna gelmektedir. indeki maddeden kurtulan k bu
ekilde manaya ermi, vahdete erimi ve gerek varlkla btnlemi olacaktr. Gamze;
genellikle cellt, katil, fettan gibi sfatlarla anlr. n gamzeyi istemesinin bir sebebi
de bu vesileyle srekli olarak sevgilinin baklarna mazhar olabilmektir. ker
Dvnnda tr-i gamze, tg-i gamze ve nvek-i gamze eklinde karmza kan
 102

gamze mefhumu, yaralayan, hedefi armayan usta bir celld ifade edecek
ekilde kullanlmtr.

Cigerden ekme tnr-i iamzeri tnz

Dil can-ile oo bir pare olsun (G.98/4)

Sevgilisinin gamze okuna hedef olan bir n, bu oku ekmemesi iin

sevgilisine yalvarmasnn konu edildii beyitte, bu istein gerekesi olarak gamze
okunun, sapland gnl ile btnlemesi temennisi verilmektedir. Bu ynyle sevgili
ile kavuma ve btnleme tek vcut olarak ikilii ortadan kaldrma gayesi
vurgulanmaktadr.

4.6. Kirpik
Klsik iirde kirpik veya mjgn, sevgilinin ldrmek iin gnderdii oklar
olarak tahayyl edilir. ker de bu ok bilinen ve artk klsikleen benzetme unsurunu,
geleneksel formuna uygun olarak kullanmtr.

Ol keman-ebrzy gr kim yine mjgan oon

Gezleyip gzledi canum nian eylemege (G.108/4)

k; sevgilisinin kan yaya, kirpiini de bu yay vastasyla atlacak olan oka

benzeterek kendisini nian alp hedeflediini sylemektedir. Beyitteki yine lafz, bu
hdisenin srekli tekrarlanan, rutin bir faaliyet olduuna iaret etmektedir. Zaten k
iin esas lm sevgilinin att oklardan deil ona ilgisiz kalmasndan kaynaklanr.
Buradaki yineleme, n gerek manada sevgilinin ilgisine mazhar oluuna ve bu
anlamda srekli canl kalmasna delalet eder.

4.7. Yz, Yanak

Sevgilinin yz ve yana iin klsik iirimizde en ok kullanlan benzetmeler;
gne, ay, gl, gl bahesi, cennet gibi unsurlarla meydana getirilir. ker de sevgilinin
 103

yzn ve yanan ifade etmek iin fitb, lem-r, ay, cennet, gl, yine, genc gibi
benzetme ve tavsif unsurlarn kullanmtr.

Ay u gnden rzen-iken gn yzi

Oano gzszdr diyen tar ylduz (G.124/1)

Sevgilinin yz o kadar gzel, parlak ve aydnlk olarak telakki edilmektedir ki

onu seher yldzna benzeten kii krlkle sulanmaktadr. Normal olarak yldz
parlakl simgeleyen bir nesnedir. Ancak tan yldz parlaklkta gne ve ay ile
mukayese edilemeyecek kadar snk kalr. Sevgilinin yz ise gne ve aydan daha
parlak olmas hasebiyle doal olarak tan yldzndan daha parlaktr.

4.8. Ben
Ben genellikle yzde meydana gelen kk ve siyah renkli noktalara verilen
addr. Klsik iirde ben veya hl, sevgilinin yznde bir siyah nokta olarak deiik
birok mazmunlar meydana getirir. Siyah rengi dolaysyla mushaf olarak dnlen
yz ve yanan zerindeki yazy, salarla birlikte kfr ve kfirlii, cennet ve kevser
kavramlaryla Hz. Billi, ene ukuruyla Hrtu, lle ile birlikte dalama yarasn
hatrlatr. Bazen de bir ku olarak tasavvur edilen n cann avlamak iin kurulan
tuzakta kullanlan bir dne olarak ortaya kar. ker Dvnnda Hz. Bille tebih
edilmi ve ayrca tuzaktaki dane olarak kullanlmtr.

Can murina geldi dane dkdi

Grlme layal-i lal-i dil-ber (G.19/2)

Beyitte, sevgilinin yzndeki benin hayalinin n canna kastetmek

maksadyla, onu avlamak iin tuzak olarak dklen bir yem olduundan
bahsedilmektedir. n cannn avlanmas, onun masivaya, yani kesrete
balanmasdr. Ancak bu durum vahdet yolunu amak iin gerekli bir merhaledir. Yz,
vahdet olarak dnldnde kesret olan hl yani ben, bir orta duraktr. nemli olan
bu tuzak veya duraktan kurtulmak iin mcadele etmek ve vahdete erimektir.
 104

4.9. Hat
Umm olarak sevgilinin yanandaki ayva tylerine benzer tyler iin
kullanlan hat kelimesi, klsik edebiyatta olduu gibi ker Dvnnda da sevgilinin
bir beyaz sayfay hatrlatan yznde yazlm yaz veya ayet olarak tasavvur edilmitir.

Lal-i canan mnve-i bostan- ksn

Laxx- sebzi ayet-i iksan- ksn (G.89/1)

Beyitte; sevgilinin duda, gzellik bahesinin meyvesi, yzndeki tyler ise

gzellik ihsannn ayeti olarak tasavvur edilir. Sevgilinin yznn mushaf, sahife veya
defter olarak dnlmesi, klsik iirde yaygn bir kullanma sahiptir. Beyaz bir sayfa
olan yzn zerindeki tyler de yazya, harfe benzetilir. Yz mushaf olunca tyler de
mushafta yazl ayetler olarak deerlendirilmektedir.

4.10. Az, Dudak

Gerek ker Dvnnda, gerekse geleneksel iir dnyamzda az ve dudak,
sevgiliye ait gzellik unsurlarndan en fazla dikkat eken ve ilenen elerdendir.
Sevgilinin az yok denecek kadar kktr. inde muhafaza ettii diler birer
mcevher olarak kabul edildiinde az bir hazineyi, dudaklar da bu hazineyi gizleyen
muhafzlar anmsatr. Az, kkl itibar ile noktaya ve mim harfine benzetilir.
Ayrca kapal ve gizli olmasyla goncaya, irinlii ile bal ve ekere, a hayat
bahetmesi ynyle de b- hayta ve Kevsere benzetilir. Yine dudaklar da yakuta,
mhre ve unnba tebih edilir.

idelden lebr vafn zenbzr

Dehanndan braiur engbnni (G.129/6)

Sevgilinin duda ylesine ho ve tatl bir zellie sahiptir ki, bal yapan ar bu
zellii duyduundan beri azndan bal brakr. Beyitte bir yandan sevgilinin aznn,
irinlii itibar ile baldan bile daha tatl olduu hatrlatlrken dier yandan aslnda bir
 105

geree de iaret edilmektedir. Zira gerekte arlar, ieklerden aldklar z peteklere

brakmak suretiyle bal yaparlar. Yine baka bir anlam da arnn, sevgilinin dudann
irinliini duyduktan sonra bu irinliin ruhunda meydana getirdii cokunluk sayesinde
bal yapmas eklinde tezahr etmektedir.

4.11. ene
Klsik iirde sevgilinin enesi, genellikle bnyesindeki kk ukur vastasyla
ele alnmtr. Bu kk ukur da bir zindan veya kuyu eklinde dnlmekte ve n
ierisine atld, burada tutsak edildii bir mekn olarak tasavvur edilmektedir. Kuyu
eklinde ki tasavvuru ise genellikle Hz. Yusufun kuyuya atlmas olay ile birlikte
kullanlr. kernin iirlerinde ene ile ilgili olarak h- zenehdn, smn-zakan
ve zenehdan ifadelerinin kullanlm olduunu grmekteyiz.

Seni ey dil zenaldannda grdm

Ne crm itdr ki ol zndana vardur (G.68/4)

Beyitte , kendi gnlne, sevgilinin ene ukuru zindanna hapsedilmesine

sebep olacak ne tr bir su ilediini sorarken grmekteyiz. n suu sevgiliye olan
akndan dolay delirip mecnun olmasdr. Delilerin zindanlara atlarak zincirle
balanmalar tarihsel bir gerekliktir. n delilii sradan bir delilik hadisesinden
farkllk arz eder. O, sevgiliye olan ak ve itiyak dolaysyla gnl vastasyla hareket
eder. Bu anlamda davranlarn, pozitivist anlamdaki akl ve aklda ekillenen
mantksal bir sebep sonu ilikisine gre deil, gnlne ve gnlnn ynlendirmesi ve
ilhamyla aydnlanan ak gereine gre belirler.

4.12. Gabgab
enenin altnda bulunan blgeye verilen bir isim olarak gabgab, geleneksel iir
dnyamzda renginin beyazl ile genellikle elmaya, bazen de turunca benzetilmitir.
ker de bir gazelinde, sevgilinin gabgabndan sz ettii bir beyitte ondan sb-i cinn
yani cennet elmas eklinde bahsetmektedir. Yine aaya alnan ayn gazelin baka bir
beytinde gabgab b- muallak olarak tavsif etmektedir.
 106

Dil candan dil can tenedr ey can lebre

Nitekim ab- muallao dinilr iabiabura (G.109/1)

Sevgilisine ey cn diye seslenen k, kendi can ve gnlnn onun dudana

candan gnlden susam olduunu belirtmektedir. Hemen akabinde de sevgilinin ene
altn, yani gabgabn havada asl bir suya benzetmek suretiyle sevgilinin nn
susuzluunu giderecek membaa sahip olduuna iaret etmektedir. Leb yani dudak
tasavvufta b- hayat ve dolaysyla vahdeti ifade eder. k da vahdete ermek iin
mutlak varlk olan sevgiliye niyazda bulunmaktadr.

4.13. Boy
iirimizde, sevgilinin fiziksel zellikleri ele alnrken kullanlan nemli bir
nitelik de boy unsurudur. Sevgilinin boyu dz ve doru olmas ynyle daha ok elif
harfine, serv aacna, Sidretl-mnteh da olduuna inanlan Tba aacna ve bazen de
yine bir aa olan imd aacna benzetilir. ker de sevgilinin boyunu tasvir ettii
beyitlerinde; alem, gl-endam, kyamet, rast-serv, imd ve Tba
mefhumlar ile terkipler kurar.

Grr baoduoa emm serv-oaddr

Hemne em-i ao rast-bnndr (G.37/2)

Sevgilinin boyunu serviye benzetirken kendine pay karan k, maukunun

boyunun servi gibi dzgn oluunu kendi gznn bakyla ilikilendirir. klarn
gznn her zaman doru veya doruyu grdn belirtirken kendisinin de bir k
olduuna dikkat ekmektedir. Serv, yaps itibar ile dz ve doru biimde uzanan bir
ekil arz eder. Ondaki ve dolaysyla sevgilinin boyundaki doruluk ve intizamn, n
kendi bak asndaki dorulua balanmas yoluyla hsn-i talil sanat yaplmaktadr.

4.14. Di
Sevgilinin vcut aksamndan olan di; beyazl, parlakl ve gzellii ile inci
olarak hayal edilir. Genellikle dudaklar ve azla birlikte bir hazine veya mcevher
 107

kutusu ierisinde sakl olan inciler eklinde bir mazmun oluturur. ker de
sevgilisinden sz ederken onun inci dilerinden bahsetmeden gememitir.

Layaline lebrle dr dirr

Niar eyler gzm lal gherden (G.95/2)

Beyitte; k, sevgilisinin duda ve inci diinin hayalinden dolay yakut ve inci

eklinde gzyalar samaktadr. Sevgilinin yakut misali dudaklar ve inci gibi gzel
olan dilerini dndke alayan k, kendi gzyalarn da yakut ve inciye
benzetiyor. Bu benzetme, gzyalarnn bu zellii tamasnda, sevgilinin hayal edilen
unsurlarnn etkisine iaret etmektedir. Ayrca sevgili gibi yce bir varln gzellii ile
ilgili unsurlarn hayal edilmesi sonucunda husule gelen gzyalar, byle yce bir ama
urunda aktklar iin mcevher hkmnde deer kazanmaktadr.

4.15. Kulak
Klsik iirimizde kulak; kadehe, sz incilerinin sakland bir kutuya ve zellikle
eklinin kvrmll nedeniyle de daha ok gle tebih edilmitir. Ancak ker
Dvnnda sevgilinin kula ile ilgili orijinal bir benzetme yaplm ve bu organ, fitne
oklarn engelleyen bir siper olarak tahayyl edilmitir.

emrle oulaiur aceba cengi mi vardur

Kim ol siperr xutar u bu gnder-i fitne (G.104/3)

Sevgilinin gznn, n kanna susam bir cellat olduu (bkz. Gz) daha
nce zikredilmiti. Gerek gzden kan yan bak oklar, gerekse ka yayna taklp
atlan kirpik oklar hedef alrlar. Beyitte gzn gnderdii bu fitne saan oklar
karsnda yine sevgilinin kula, ekli de gz nnde bulundurularak bir siper, kalkan
olarak tasavvur edilmektedir.
 108

4.16. Bel
Klsik iirde sevgilin beli incelii ile sz konusu edilir. Dvn edebiyatnda bel
daima kl kadar ince ve dardr. Bu zellikleri az ile ortak olduundan ok zaman
birlikte kullanlrlar. (Pala, 2004: 64) ker de sevgilinin belini sz konusu ettii
aadaki beyitte, onu sevgilinin az ile birlikte ele almtr:

Miyan u dehanur rumzzn diyen

Heman yoo yere onl u oal arturur (G.43/2)

Bu beyitin zihinlerde beliren ilk anlam, sevgilinin bel ve aznn srrn

aklamann, sebepsiz yere dedikoduyu arttraca hususudur. Beyit dikkatlice
incelendiinde, dedikodu manasna gelen kl u kl teriminin iki unsurunun iaret
ettikleri farkl anlamlarn bel ve azla olan mnasebeti hemen dikkat ekecektir. Zira
kl szcnn yazl, Trke bir kelime olan kl szcnn yazl ile ayndr.
Kelime kl olarak okunduunda sevgilinin belinin inceliine iaret edilmektedir. Ayn
ekilde tek bana sz anlamna gelen kl ifadesi de azla olan mnasebetiyle akla
gelecektir. Yine beyitte geen yok ifadesi, sevgilinin belinin ve aznn incelik ve
kklne iaret ederek adeta yok denecek lde bulunduklarn hatrlatmaktadr.
Dolaysyla miyn ve dehn szckleriyle kl u kl ve yok kelimeleri arasnda
bir ihm- tensb sanat icra edilmektedir.

4.17. Ten
Sevgilinin teni, beyazl ve parlakl ynyle sm yani gm olarak
tasavvur edilir. Beden bir kaleye tebih edildiinde, k bu kalede hapsolmu bir
tutsaktr. ker de sevgilisinden bahsederken onu gm tenli anlamnda sm-beden
olarak tasvir eder.

Vey snm-beden siyah-gnsz

Oahrurla oara aum aiard (G.119/2)

 109

Beyitte, sevgilisine hitap ederken onun gm tenli ve siyah sal oluuna dikkat
eken k, sevgilisinin kahrndan, cefsndan dolay salarnn aardn dile
getirmektedir. Bedenin bir kale ve salarn da zincir olarak tasavvuru, bu kalede
hapsedilen bir suluyu anmsatacaktr. Sevgilinin tutsa olan k, onun cefs
sebebiyle kahr ekmektedir ve kahrndan da ihtiyarlam, salar beyazlamtr. Beyitte
sim, aard, siyah, kara gibi renk unsurlar bir araya getirilmek suretiyle bir siyah-beyaz
kartlnn verilmi olmas dikkat ekmektedir. Zira evren ztlklar zerine kurulmu
olup her nesne zddyla bilinmektedir.

5. SEVGL LE LGL DER UNSURLAR

5.1. Bse
Klsik iirde sevgilinin bsesi ummi olarak a can veren, hayat baheden bir
zellik arz eder. ker ise bse mefhumunu tam tersi bir ynde ele alarak k iin bir
b- hayat tekil eden, hayat baheden bir unsur olan bseyi, can alc bir nitelikle
tavsif etmitir.

Bir bzse vade ider bir can alur revan

Ol oo bailayc v endek-penrmz (G.58/3)

Beyitte ok balayc ve az kabul eden olarak nitelendirilen sevgilinin, bir

bsesiyle binlerce can aldndan bahsedilmektedir. Aslnda bin cann alnmas,
zellikle de vade kelimesiyle dnld zaman lm olayna iaret etmektedir.
Ancak zellikle bse unsurunun geleneksel anlamdaki hayat bahedici yn de
hatrlanacak olursa bin cann revn almas, can almas ve canlanmas olarak da
dnlebilir. Ayrca sevgilinin bsesiyle cn vermek zhir olarak lme iaret ettii
gibi, vahdete erimeyi hatrlatmasyla ebed bir hayat ve sonsuz varoluu
artrmaktadr. Beyitteki ok, endek, bir ve bin kelimeleri de bilinli olarak
bir araya getirilerek tenasp ve leff ner sanatlar meydana getirilmektedir.

5.2. Sz
 110

Sevgilinin szleri ekerden ve baldan tatl, mcevherden deerli olarak telakki

edilir. Azn bir mcevher kutusu olarak tasavvuru halinde sevgilinin azndan kan
her sz inci kadar deerlidir. ker de sevgilisinin szlerinin vasfn anlatrken eker
gftr ifadesini kullanr.

Ne gkekdr gzel rulsar ol hey

Ne nrnndr eker gftar ol hey (G.132/1)

Birinci msrada, sevgilinin yz ve yanann ne kadar ho olduu sylenirken

ikinci msrada onun eker gibi olan szlerinin ne denli tatl olduundan
bahsedilmektedir. lk msrada yer alan gkek kelimesi de mecazen tatl, irin
anlamnda kullanlan bir szcktr. Sevgili; yz, yana ve szleriyle tatl ve irin bir
varlk olarak nitelendirilmektedir.

5.3. Eik
Klsik iirde sevgilinin eii, k iin olduka kutsal bir mekndr. Bu kutsal
mekn bazen Kabe, bazen cennet ve bazen de n ban koyduu bir yastk olarak
karmza kar.

Dvn edebiyatnda sevgiliden bahsedilirken

bazan onun sitn ve eii de anlr. k daima bu
sitnda yz suyu ve gzya dker, oraya eriebilmek,
yz srebilmek iin yalvarr durur. Bu, onun en byk
arzusudur. Kapsnda kul olup sevdiinin kpekleriyle
sohbet edebilmek iin hereyini fedaya, oray
gzyalaryla ykamaya ve orada bir ayak topra olmaya
hazrdr. Sz konusu sevgili, padiah veya deerli
kiilerden olursa ir, sitn bir eyler dilemek
gayretiyle kullanr. k iin oras cennet, kble,
secdegh, gk suman, ar, yastk ve gl bahesidir.
(Pala, 2004: 36)
 111

ker, sevgilisinin eiini cennet ve Kabe olarak tasavvur etmi, eii

topran da klarn gzne srme ve ila gibi telakki etmitir.

Nigarur iiginde can virrsen akern gibi

Yri ad ol yeme iam kim behit old yerr bn-ek (G.72/5)

Beyitte, sevgilinin eiinde ker gibi can veren kiinin, gam ekmesine gerek
olmad, mutlu olmas gerektii, zira yerinin phesiz cennet olduu ifade
edilmektedir. Burada hem sevgilinin eiinde can vermekle kazanlan kutsiyet neticesi
cennete girmeyi hak etme dncesi hem de lnen meknn bizzat cennet deerinde
kutsal oluuna bir iaret sz konusudur.

sitanurda sara oul olal

akern old eha bana beg (G.73/5)

Bu beyitte de ker, sevgilinin eiinde sevgiliye kul olmakla kendi bana bey
olmak gibi bir rtbeye eritiini, eref kazandn vurgulamaktadr. Zira sevgilinin
eiinde bulunmak demek bir ynyle de Allaha yakn olmay, onun himmetinde
bulunmay ifade eder. Sevgiliye ve dolaysyla Allaha kul olmak insan iin gerekten
de en yce makam ve en yksek payedir.

5.4. Aya Tora

Sevgilinin ayann topra, klar iin srme, ttiya veya ila hkmndedir.
Sevgilinin ayann, yolunun ve eiinin topra k iin bir kuhl ve ttiyadr. (Pala,
2004: 278) ker iin de sevgilinin ayann topra srme niteliindedir.

Yil yiler bn-ser pa gerd-i rehr almai-in

Armaian kkl iledr dnde-i uaoa meger (G.20/3)

Beyitte; babo ve perian ekilde esen yelin, sevgilinin getii yollarda, onun
ayann tozunu alp klara bir armaan olarak getirdii anlatlmaktadr. Bu armaan,
 112

yani sevgilinin yolunun, ayann topra, klarn gzleri iin srme niteliindedir ve
esen yel de bu srmeyi n gzne eker.

5.5. Naz
Naz, klsik iirde sevgilinin en nemli zelliklerinden birisidir. Sevgili, zellikle
de boyu ve yry sz konusu olduunda naz mefhumuyla birlikte anlr. Naz
kavram daha derinlemesine dnlecek olursa lh tecellinin bir gstergesi olarak da
alglanabilir. Allahn, sfat ve isimleriyle srekli olarak evrene tecellide bulunmas,
kendini gsterip ekmek suretiyle naz etmesi olarak dnlmtr. n srekli
olarak mukundan niyazda bulunmas karsnda muk naz ile karlk verir. ker,
iirlerinde naz esine yer verirken onun salna salna naz ile yrynden
bahsetmektedir.

Ol serv-i revan naz-ile alnsa pern-var

yknmege xavus- cinan ki ne peri var (G.9/1)

Sevgili ile cennette bulunan tavus kuunun mukayesesinin yapld beyitte,

sevgilinin, naz ile salnan bir servi gibi yrdnde deta bir periyi andrdn ve
tavus kuunun ona benzemek hususunda yetersiz kalaca belirtilmektedir. Sevgili, naz
ve peri kelimelerinin bir arada kullanlmas, yukarda da iaret ettiimiz gibi sevgilinin
bir grnp bir kaybolmas eklinde naz etmesi olarak dnlmektedir. Zira sevgilinin
periye benzetilmesi sadece gzellik bakmndan olmayp, perinin insanlara bir grnp
bir yok olmas zelliinden kaynaklanmaktadr. Ayrca ikinci msradaki per yani
kanat kelimesiyle per kelimesi arasnda hem tenasp hem de cinas sanat
bulunmaktadr.

6. IK

Klsik iirin belki de bakahraman diyebileceimiz tipi olarak karmza kan

kii ktr. Akndan dolay maruz kald derdi, strab, dkt kanl gzya,
bahtszl ve yaralanml ile ak denilen oyunun yenik oyuncusudur. O, karlk
beklemeksizin yreinde tad akla vef olgusunu, sevgilinin her trl cefsna
 113

katlanmakla sabr ve tevekkln timsalidir. Aslnda sevgiliyi sevgili yapan da ondaki

aktan baka bir ey deildir. O, her trl olumsuzluuna ramen ycelttii ak ve
sevgilisi sebebiyle aslnda ycelen ve ykselen bir deer olarak karmza kar. Onun
sevgiliyi bu denli yceltmesi akllara ou kez sevgilinin insanst bir varlk olduunu
getirir. Bu da Klsik iirin beslendii en nemli kaynaklardan olan tasavvufun ak
etkisinden dolaydr. Sevgili, sembolik bir deer olarak mutlak varlk olan Allah, yani
gerek ve tek sevgili olunca da k bu durumun doal bir neticesi olarak Allaha
kavuma, onda kendi czi varln eritip tok etme ve nihayetinde de onunla birlikte
ebed olma yolunda ilerleyen slik eklinde tasavvur edilir. ker Dvnnn genel
rntsne bakld zaman, iirlerin nemli bir ounlukta, ak ve bu akn taraflar
olan sevgili ile ilemekte olduunu grrz. kernin iirlerindeki akn beer
mi yoksa lh mi olduu sorusu, kanaatimizce modas gemi, yersiz ve geersiz bir
soru olacaktr. Zira bu ekilde bir ayrm yapmak, airin niyet okuyuculuunu yapmaktan
te bir alma olmayacaktr. Edeb metinleri okuma, yorumlandrma ve anlamlandrma
noktasnda ak olgusunu lh veya beer olarak kesin izgilerle ayrmaya kalkmak,
gnmz erh ve tahlil almalarnda gelinen nokta itibar ile ok da kabul edilir bir
ilem deildir. Metni yorumlama da okurun merkeze alnmasnn olduka kabul
grd gnmz edeb ortamnda, kernin iledii ak kategorize etmek yerine,
ondan estetik anlamda zihnimizde beliren karmlar, herhangi bir kstlayc denetime
tabi tutmakszn elde etmeye almak en doru tutum olacaktr.
ker, tavsif ederken klsik tebih ve mecaz unsurlarn baaryla
kullanmtr. Onun iirlerinin kahraman olan k, ak hususunda en yetkin ve
kabiliyetli kii, cefaya ve eziyete dayankl, karlksz seven ve sevgilisini anlatrken
kendinden geecek kadar cokulu bir tiptir.

akern kzyura her dem gzi yayla varur

our oanda ki varsa yzi uyyla gider (G.20/5)

Sevgilinin mahalline ancak gz a aktmak suretiyle varlacann belirtildii

beyitte, sevgiliye k olmann, onun klarna eref iin yeterli bir gereke olduu
belirtiliyor. Gerekten de sevgiliye duyulan ak bir n en byk vn ve gurur
vesilesidir. eref anlamndaki yzsuyu ifadesinin, gzden szlerek akan gzya
 114

anlamnda dnlmesi, ilk msradaki gzya ibaresiyle birlikte dnldnde bir

ihm- tensb sanat hemen dikkati ekecektir.

o ldrdigin dimer bara kim

Ooroaram oalmaya iam dilde (G.106/2)

Yukardaki beyitte; sevgilinin, klarn ldrdn renen bir n,

gnlndeki gam ve kederin yok olmasndan duyduu endie anlatlmaktadr. n
gnlnde gamn yok olmas zahiren olumlu bir gelime olsa da, lmek suretiyle
sevgilisiyle olan lfet ve nsiyetin sona ermesi istenmeyen bir durumdur. klar
sevgilinin cefsndan, eziyet etmesinden deil onun ilgisizliinden ikyet ederler.
Dier trl bakacak olursak da n lm, madd bir lmdr ve maddeden manaya,
fani hayattan ebed hayata, kesretten vahdete geii simgeler. Bu ekilde maksadna
erien n gnlnde gam veya keder kalmayacaktr. Aslnda bu beyitte anlatlan ak,
kerden ksa sre sonra gelecek ve tm dnyay etkileyecek olan byk air
Fuzlnin aadaki beytinde benzer ekilde ilenmektedir.

Grp endne-i katlmde ol mah budur derdm

Ki bu endneden ol meh penman olmasun ya Rab (Tarlan, 2001: 92)

Fuzlnin beytinde; sevgilisinin kendisini ldrme fikrinde olduunu gren bir

n, sevgilisinin bu fikirden piman olup caymamas iin Allaha yalvarmas
anlatlmaktadr.
kernin iirinde belirtilen husus, yani sevgilinin, n ldrmesiyle n
gamdan kurtulmas durumu; Fuzlnin msralarnda, sevgilisinin kendisini ldrmesini
isteyen ve bekleyen n durumundan pek de farkl deildir.

Oano ao kim seve sen dil-beri

Rakata git miknete dir gel beri (G.121/1)

 115

Bu beyitte de ak olgusunun, iirimizde klsikleen ac ve mihnet verici tabiat

zerine durulmaktadr. Sevgili gibi bir yri seven n rahat teperek sknty davet
etmesi zerine vurgu yaplmaktadr.

7. IA AT VCUT AKSAMI LE LGL UNSURLAR

7.1. Vcut
n vcdu, sevgilinin varl ile hayat bulan ve onun da dnk, dnyev
tarafn ifade eden bir mahiyet arz eder. ou kez can kuuna mesken olarak tasavvur
edilen bir kafes hkmndedir. ker iin n cismi, vcdu sevgilinin varl ile
hayat bulan l bir nesneden baka birey deildir.

Benm nrnn zebanum yar- dil-darum dil-aramum

Kayatum rakat- rzkum bu mrde cismme canum (G.86/2)

Beyitte sevgilisinin; tatl dilini, gnlnn sahibi ve huzur kayna oluunu, ruh
ferahlnn sebebi olmasn dile getiren k, maukunu, kendi varolu sebebi olarak
grmekte ve l vcuduna hayat veren olarak nitelemektedir. Sevgili, k iin yegne
yaama sebebi ve yaam kaynadr. nsan sevdii mddete yaar. Tasavvuf
retisinde de evren ak zerine bina edilmitir ve kmil insan ancak ak yoluyla
Allaha vsl olabilir.

7.2. Ba
Klsik iirde n ba her zaman ak belasyla derttedir. Bazen sevgilinin eza
ve cefasyla yaralar iinde dnlen ba bazende sevgilinin evgn olarak tasavvur
edilen salarnn oyunca olan bir top hkmndedir. ker de sevgilinin salarn
evgn olarak dndnde, n ba iin top ifadesini kullanr. Yine n ba,
sevgilinin cef klcyla yaralanm olarak tasvir edilir.

Ba[um]da tni- cefa zalmn gren eydr

Iarnb baur landan enara berzetdm (G.85/6)

 116

Beyitte k, sevgilisinin cef klcyla banda alan yaray grenlerin, bu garip

ba (veya bu garip n ban) glen bir nara benzettiklerini sylemektedir. Nar, d
kabuklu bir meyvedir. inde yzlerce kk krmz taneleri olan bu meyve, beyitte
n bana benzetilirken, kl darbesiyle alan n ba narn kabuuna, iindeki
kan da rengi dolaysyla nar tanelerine benzetilmitir. Garip ba ifadesi de n
gurbette, asl vatanndan ayr bulunduuna iaret etmektedir. Zira insan asl vatan olan
bezm-i elest ten ayrlmakla gurbete dmtr.

7.3. Yz
iirimizde n yz genellikle rengi sebebiyle sz konusu edilmitir. n
yz, ektii dert ve strap neticesinde sararmtr. Bu ynyle ou zaman altn olarak
tasavvur edilir. ker bir beytinde, n yznn sarl dolaysyla, mal dkn
sevgiliye altn gibi grnmesini ve sevgilinin bu durumdan ald hazz ilemitir.

Berzimr arluin dost oaan grse gler

Mala meyli var anur-n yzi zerden alur (G.45/4)

Beyitte geen dost kelimesi sevgiliye iaret etmektedir. Sevgili ne zaman

nn sararm benzini grse gler ve mutlu olur. nk onun mala dknl
vardr ve n yz rengi itibar ile altn anmsatmaktadr. Bir n strabndan
dolay sararp solmas, sevgili iin gurur vericidir. nk muk marur ve kibirlidir.
Beyitte, n bu durumu, kendi yzndeki sarln altna benzemesine ve sevgilinin
de mal dkn biri olarak bu durumdan honut oluuna balanmak suretiyle hsn-i
talil sanat yaplmaktadr.

7.4. Sa
n sa ile ilgili en ok kullanlan benzetme unsuru, onun salarnn ku
yuvas olarak tasavvur edilmesidir. Bu benzetmenin kayna ise Leyl v Mecnn
hikyesinin kahraman Kaysn, yani Mecnnun bana kularn yuva yapmas
hadisesine dayanr. San ikinci kullanm ise genellikle aarmas dolaysyladr. ker,
n sann aarmasn bir beyitte yle dile getirir:
 117

Baumda aum aiarduinca

Ey vay grl dali oarard (G.119/3)

Beyitte k; salarnn aarmas ile birlikte gnlnn de kararmaya baladn

ifade ediyor. Salarn beyazlamas hem ihtiyarla hem de ekilen ileye iaret eder.
Burada n, mrn boa geirmi olmasna duyduu yaknmann feryadn
grmekteyiz. Zira mr gemi ve k, geen bu mr diliminde hakikati anlama
ynnde ok yol kat edememi, sevgiliye vsl olamadan ve ak arabn iemeden
kocamtr. Bu beyitteki yaknmay tasavvuf anlam dnda deerlendirdiimizde, bir
mminin geen mr iyi deerlendiremediine duyduu znty grebiliriz. Beyitte,
aarmak ve kararmak kelimeleri bir arada kullanlmak suretiyle tezad sanat yaplyor.

7.5. Can
n can, sevgiliden gelen her trl cef ve skntnn hedefi, ten kafesi
ierisinde zgrl hayal eden bir kutur. Sevgilinin, n canna kastetmesi, onu
yaralamas, k iin alk olduu ve hatta arzu ettii bir durumdur. Zira cann alnmas,
ten kafesinden syrlan n mukuna, yani vahdete kanat amasdr. ker
iirlerinde k, sevgilisinden ve onun akndan dolay canna gelen her trl sknty
byk bir olgunluk ve tahammlle karlayan, bu durumdan rahatszlk duymayan bir
karakterdedir.

ulmet-i zlfr durur uao emine iya

Tene cana ate-i our durur ab- zlal (G.76/2)

Beyitte; sevgilinin salarnn karanl klarnn gzlerine k olarak

grlmektedir. Ayn zamanda sevgilinin aknn atei de n susam canna saf ve
tatl bir su gibi dnlmtr. Ate ve su ztlnda verilmek istenen, n ak
ateinden yandka hsl olan manev susuzluunu gidermek iin tekrar tekrar bu yakc
ak talep etmesidir. nk bu mnev susuzluun bitmesi sz konusu deildir.
Tasavvufta sliin btn aamalarda karlat harikuladelikler karsnda hel min
 118

mezd yani, daha yok mu demesi, her bir st aamadaki olaanst hallerin bir
alttaki hallerden ok daha ho ve tatl olmasndandr. Ayrca su ve ate birlikte
kullanldnda hemen bir arap arm dikkat eker. nk arap sv oluu
ynyle suya, tad ve etkileri bakmndan da aten zellikler arz eder. Sevgilinin
cefsna kar n tavrnn sergilendii bir baka beyitte ise yle seslenilir:

Sinan- iamzeri gndr efendi cana incinmez

Nian eylerse peykan ten-i uryana incinmez (M.1)

Burada da k tarafndan, sevgilisinin gamze klcnn kendi cann, kendisine

att okun peyknnn da plak bedenini incitmeyecei iddia edilir. Yukarda da ifade
edilmeye alld gibi sevgilinin ldrmeye veya yaralamaya dnk faaliyet ve
hareketleri k iin beklenen ve istenen eylerdir ve dolaysyla da bunlardan
incinmeyecektir.

7.6. Gz
klarn gzleri, sevgili iin alamaktan harap ve bitap dm, ou kez
kurumu bazen de kan dolmu olarak ifade edilir. ker Dvnnda n gz kimi
zaman srekli alamaktan sele dnr, kimi zaman bu seller deryalar oluturur. n
gz, gzyalarnn gl rengindeki arab andrd durumlarda bu arabn bulunduu
kadeh olarak veya gzya incisinin menba olarak da tasavvur edilmitir.

em-i giryanur laraba xutdsa yz akern

Xar degl n lane-i merdm bulur nemden lalel (G.77/5)

Alayan gzn harap olmasna alacak bir ey olmadnn belirtildii ilk

msray desteklemek amacyla ikinci msrada hne-i merdm tamlamasyla kurulan
cmlede, insanlarn ikamet ettikleri evlerin nem dolaysyla bozulmasna gndermede
bulunulmutur. Merdm kelimesinin hem gzbebei hem de halk anlamlar vardr.
Dolaysyla hne-i merdm sz hem halkn hanesi, halkn oturduu ev, hem de
gzbebeinin evi yani gz anlamnda dnlecek ekilde tevriyeli kullanlmaktadr.
 119

Gzlerin alamaktan hasta olmas, zelliini kaybetmesi, evlerin nem dolaysyla

rmesine benzetilmektedir.

7.7. Gzya
n hi durmakszn akan gzyalar urunda dkldkleri sevgilinin ve onun
aknn bykl dolaysyla ok deerlidir ve genellikle inci taneleri eklinde
tasavvur edilir. Bu gzyalar bazen cierdeki kann gze dolmasyla kanl akarlar. Bu
ekilde kanla dolan gz bir kadeh, gzyalar da arap olarak tasavvur edilir. Gzya
bazen de sel ve bu selin oluturduu denizlerin menba olarak gsterilir. ker de
n gzyan bu geleneksel benzetme unsurlaryla ele alp ilemitir.

Badan ad ek-i emi ao- eydalarur

Tell-kam olmasna sebep budur deryalarzr (M.2)

Sevgiliyi, ldrp akln karacak kadar seven klarn gzlerinden dklen

gzyalar o kadar akmtr ki deta balarndan am ve sonunda denizler meydana
gelmitir ki denizlerin suyunun tadndaki aclk (tuzluluk) bu durumdan ileri
gelmektedir. n, ak derdinden alamalarnn mbalaal bir biimde anlatld
beyitte, deniz suyunun tadndaki tuzluluun sebebi, klarn ayn ekilde tuzlu olan
gzyalarna balanarak hsn-i talil sanat yaplmaktadr.

7.8. Boy
n boyu, ektii skntlardan dolay iki bklm olmu ekilde tasvir edilir.
Bu ekli dolaysyla da en ok yay olarak hayal edilmitir. ker de n boyunu,
sevgilisinin aknn bkt bir yay olarak ele almtr.

Oaddm our bker didm dir

Tnr olsa anf yaya dymez (G.49/8)

Sevgilisine, aknn kendisinin belini bktn sylediinde, onun cevaben

zayf olan yaya okun tahamml edemeyeceini dediini belirtir. Burada bklen belin
 120

yay olarak dnlmesi ve bu yayn dayanksz oluu belirtilirken, bu yaydan atlacak

okun ki bu ok n maksad olarak dnlebilir, bylesine zayf ve rk bir yay
vastasyla atlamayaca ifade edilmektedir. Dier bir ekilde ise zayflk sfat oka
verilecek olursa, sevgilinin boyu zayf olduu iin bklp yay olmaya daha
elverilidir. Bu zayf haliyle ok olmas daha zordur zira zayf bir ok yaya taklp
atlamaz. Bu ok ve yay benzetmesi dier birok airde de vazgeilmez bir hayal olarak
karmza kar. rnein 16. yzyln byk iri Hyl Bey ayn benzetmeyi biraz
daha farkl kullanarak yle der:

Lamnde oadlerine rite-i eki xaoub bunlar

Atarlar tnr-i maozdu nedendr yay bilmezler (Tarlan, 1945: 126)

Bklm boylarna gzya ipini takp maksat okunu atarlar, ama yaynn neden
olduunun farknda deillerdir. Eilmi boyuyla bir insan, muttasl aktt
gzyalaryla bir yay grnts vermektedir. Bu yaydan atlan maksat oku ise sevgiliye
kavuma, onda yok olmak suretiyle ebedlemedir. Oysa bu okun atld yay insann
vcdu, yani maddedir. Gzya da maddedir. Ancak k maksadna yle konsantre
olmutur ki, kendi maddi varlndan gemi bir ekilde, sadece Allah ve ona vsl
olmay dnmektedir.

7.9. Gnl
Klsik iirde n gnl, aknn neticesiyle hsl olan gam ve kederle dolu
olarak karmza kar. Gnl n akyla ilgili her trl gelimenin algland
yerdir. nsann yaamas iin gnle olan ihtiya ve can mefhumu ona daha da nemli
bir yer hazrlar. Gnl bir hitap yeridir. k gnlyle konuur, dertleir. Gnl bir
kutur. Gam ve Kederle beslenir. (Pala, 2004: 168) ker, gnlden bahsederken
blbl, ku, sadef, ehir ve vilayet gibi benzetmeler yapar. Dvnda gnl iin dertli,
yaral, aresiz, para para, deli, alayan, hasta ve gzellik hayran gibi nitelemelerde
bulunulmaktadr.

akern misknn kebab itdi dilin

 121

Olal our iam mihmanmuz (G.57/5)

Zavall ker; sevgilinin aknn gamn gnlnde misafir ettiinden beri gnl
kebap olmutur. Gamn sebebi ak ateidir. Ak atei yakcdr ve bulunduu yeri yani
n gnln yakmaktadr. Gam tuzana yakalan gnl kuunun kebap edilmesi
hadisesi iirimizde oka kullanlan mazmunlardandr. Ayrca gamn misafir olduu
dnldne, yanan gnl deta misafire sunulan kebap olmaktadr.

Iamurdan dil oaan can ourtarur kim

Iamur deryasnur payan yoodur (G.29/3)

Bu beyitte ise n gnl, usuz bucaksz gam deryasnda, cannn

boulmaktan kurtulmas imknsz bir halde tasavvur edilmitir. Akn a verdii cef
ve keder o kadar ok ve iddetlidir ki sonu olmayan bir denizi andrmaktadr. n
gamnn bykl aslnda aknn bykl ile doru orantldr. Bu anlamda k
st kapal bir biimde kendisinin ne kadar byk bir k olduunun da altn izmi
olur.

emr olal ksn iline server-i fitne

Her laka alar mlk-i dile leker-i fitne (G.104/1)

Gnln bir lke olarak tasavvur edildii yukardaki beyitte ise sevgilinin gz
gzellik ehrinin fitneci ba olduundan beri her an n gnl lkesine fitne askerleri
gndermekle itham edilmektedir. Sevgilinin gz, dnyay birbirine salan, harap eden
bir fitne merkezi olarak kabul edilir. Bu fitne merkezi, gamze ve kirpik oklaryla srekli
n gnl lkesine hcum etmektedir. Bu saldrlarn sonucunda gnl lkesinin
fethedilmesi, yani n btn benlii ile sevgiliye k olmas kanlmazdr.

7.10. Sne
n snesi, sevgilinin gamze mzra ve kirpik oklarnn biricik
hedeflerindendir. ker, n snesini hedef yapmasn yle ifade eder:
 122

Canum almaia elr degmez ise

El ucu-y-la tnr ek snneme deg (G.73/2)

k sevgilisine seslenmekte ve eer cann almak istiyor ve ona ulaamyorsa

bir ok atmak suretiyle sinesine deebileceini ve bylece cann alabileceini
hatrlatmaktadr. Beyitte; el demek tabiri hem elin yetiememesi hem de tenezzl
etmek anlamlaryla dnlecek ekilde kullanlm. kinci msradaki el ucu
tanmlamas ise bize el demek kavramnn kullanmnn daha ok bir ii yapmaya
deer grmemek eklinde olduunu gsterir. Yani k sevgilisine, kendi cann eliyle
almaya tenezzl etmezse, elinin ucuyla da bu ii yapabileceini hatrlatmaktadr.
Sevgilinin oklarn isteyen k, aslnda sevgilinin yan bakn istemektedir. Sevgilinin
a bakmas, onunla ilgilendiinin bir iaretidir.

7.11. Cier
n cieri genellikle kanl haliyle iirde ele alnr. Cierin yapsal olarak
kanla olan balants, n ektii straba, sevgiliden gelen ok ve kl darbelerine mal
edilir. n gznden akan kanl gzyalarnn memba da yine cierdir. ker de
cieri ele alrken bu unsurlar dorultusunda ifadeler kullanmtr.

Ya oalarur oona cigerden siper gerek

Meydan- oa girmeye evvel ciger gerek (G.70/1)

Beyitte; sevgilinin yay olan kalarnn att oklara cierden bir siper gerekecei,
zira ak meydanna girmek iin ncelikle cesaretin olmasnn zaruri olaca ifade
edilmektedir. Ak meydan, insann ak mcadelesini verecei, aclara katlanmak
zorunda olduu, engebeli ve zorlu bir alandr. Bu yola ba koyacak kii her eyden nce
cesur olmak durumundadr. kinci msradaki cier kelimesi cesaret anlamnda
kullanlmtr. Sava meydan ile ilgili olarak yay ve oklardan bahsediliyor ki yay olarak
sevgilinin kalarna iaret edilirken, bu yaydan atlacak oklarn da gamze veya kirpik
 123

olmas hayali ima edilmektedir. Cierden vurulan k, kann ve dolaysyla da

maddenin akmasyla saflaacak ve arnacak, bu ekilde mana lemine ulaacaktr.

8. MADD VE MANEV HALLER

8.1. h, Feryd, Fign, Nle

k srekli dert ierisinde inleyen, h eken bir yapya sahiptir. Bu durum onun
aknn iddetini gstermektedir. Zira ak ne kadar youn olursa, verecei ac ve strap
da o denli ar olacaktr. ker de k ile ilgili beyitlerde onun bu dertli ve strapl
ynne, srekli h ekip inlemelerine vurguda bulunur.

Yine oad itdi gzm yan oan eylemge

Yine balad grl ah u fiian eylemege (G.108/1)

k; sevgilisinin, yine kendisini kan alatmaya teebbs ettiini, dolaysyla da

gnlnn h etmeye baladn syler. Gzyann kanl akmas, n cierinin veya
gnlnn kan dolmasndan kaynaklanr. Sevgilinin, kanl gzya akttrmaya
niyetlenmesi demek, n gnln yaralamas, onu kan iinde brakmas anlamna
gelmektedir. Beyitteki yine ifadeleri, sevgilinin bu hareketinin srekliliine bir
iarettir. Bu nedenle de n gnl, olacaklar bildii iin inleyip h etmektedir.

8.2. Yara
Klsik iirde k, srekli olarak gnlndeki ya da cierindeki yaradan
bahsederek sevgilisinin merhametsizliinden ikyet eder. Bu yara maddi olmaktan ok,
akn sebep olduu mnev bir mahiyet arz eder. ker, sevgilinin gamze ve kirpik
oklarnn yol at yaralardan baka, ak ateinin dalad cier yaralarndan da
bahseder.

Xabnba deva itme dai-ile bara

Ki ad dai vardur cigerde nihann (G.130/4)

 124

Beyitte; tabipten yarasn dalamak suretiyle bir tedaviye kalkmamasn

isteyen k, gereke olarak cierinde gizli yzlerce yank yaras olduunu
gstermektedir. Eski dnemlerde, tababette baz yaralar iyiletirmek iin yaraya kzgn
demir vurulmas ilemine dalama denilmektedir. Beyitte cierindeki yaraya dalama
yaplmamasn isteyen k, cierinde gizli yzlerce da yaras olduunu syleyerek
derdine bu dalarn hibir faydasnn olmadn belirtmektedir. Bir dier ynyle de
kendi cierindeki yaralarn, ak atei neticesinde oluan yanmadan mtevellit yaralar
olduuna iaretle, yank yarasna yank tedavisi uygulamann yanl olacan ifade
etmektedir.

8.3. Gam
Gam ve keder gerek kta srekli olarak bulunan ve onu daima alatp inleten
unsurlardr. k, sevgilinin hasretiyle yanmakta ve vuslata eriemedike gnlndeki
gam artmaktadr. ker de beyitlerinde n gam yknden sk sk bahsetmi ve
bazen ona bu gamdan kurtulu iin areler gstermitir.

Io ehli defterinde bu lax yazl durur

Her kim ki bade nz ide iamdan reha der (G.18/4)

Yukardaki msralarda, klarn defterinde arap ienlerin gamdan

kurtulacann yazld ifade edilerek k derdiyle gaml olan a arap iilmesi
tavsiyesinde bulunulmaktadr. arap, verdii sarholuk sayesinde insan bir an olsun
kederinden uzaklatrr.

8.4. Cevr
Klsik iirin temel nermelerinden birisi de sevgilinin srekli olarak na cevr
ve cefa gstermesidir. Sevgilinin cevri bazen bir bakla, bazen bir nazla olur. Ancak
k iin asl cevr ve eziyet, sevgilinin tegafl, yani ilgisizliidir. Klsik iirideki temel
hususiyetlere vkf bir ir olarak ker, n ektii cevr ve sknty sklkla
ilemitir.

Cevr itme grl cefaya dymez

 125

Rakm eyle begm belaya dymez (G.49/1)

n; sevgilisine beyim diye hitap ederek gnlnn cefaya dayanamayacan

ifade ettii beyitte, sevgiliden merhamet etmesi istenmekte, zira kendisinin belaya
dayanamayaca belirtilimektedir. Aslnda sevgilinin na cevr etmesinin olumlu bir
takm karmlar vardr. a cevretmek suretiyle onunla ilgilendiini gsteren sevgili,
bu ekilde terbiye etmekte ve onu sonsuz aka hazrlamaktadr. Ancak bu sre
olduka zorlu olduundan, ikinci msrada k belaya dayanamayacan syler. Burada
bel kelimesini tevriyeli olarak dnecek olursak bezm-i elestte verilen sz akla
gelecektir. Bu ynyle ahde vefa gsterme hususunda bir tereddt olduu, kul olmann
ikrar demek olan bel yani evet szne sadk kalmann, kemle giden yolda olduka
zorlu bir imtihan gerektirdii hatrlatlmaktadr.

8.5. Ayrlk
Klsik iirimizde n nnde bulunan en zorlu engel, en byk dert ve en ac
veren eziyet, sevgiliden ayrlktr. Sevgili ile buluma, ona kavuma hayaliyle ayakta
durmaya alan k, srekli olarak firkatten ve hicrandan dert yanar. Ayrlkla ilgili
beyitlerinde ker birok defa vuslat ihtimali veya ayrlk gamnn, ayrlk srecine
tahammldeki nemini vurgulamtr.

Firaour akernyi ldrrdi

Iamurdan olmasa ey eh kimayet (G.4/5)

ker, sevgilinin ayrlnn verdii gam ile ayakta durduunu, bu gam olmasa
ayrla tahamml edemeyip leceini belirtmektedir. Sevgilinin ayrl ne kadar ac ve
dayanlmaz olursa olsun bu ayrln sonunda vuslata ulama, yani sevgiliye kavuma
midinin olmas k iin bulunmaz bir nimete ve yaama gayesine dnmektedir. Zira
bu ayrlk karsnda ektii strapla k olgunlamakta ve bu olgunlama sreci
sonunda vuslat gereklemektedir.
 126

8.6. Kavuma
Ayrlk fenomeninin tam kart olan vuslat yani kavuma olgusu, k iin
ulamay hedefledii yegne amatr. Sevgili ile olan kavuma an, onun varlnda
eriyip onunla btnleerek ebediyet kazanmay ifade eder. ker; vuslat ile ilgili olarak
ele ald msralarda vuslatn elde edilmesindeki zorluk ve meakkatlerden
bahseder.

Ne bilsn akern vulat afasn

u kim evo- iam- hicran bilmez (G.55/5)

ker beyitte; ayrlk gamnn acsn bilmeyenin kavumadaki lezzeti

anlayamayacan ifade etmektedir. Vuslat annn zevkini anlamak iin bu yolda aba
sarf etmek, belli zorluklara katlanmak gerekir. Vuslata ermek iin ncelikle ayrlk
srecini yaamak, bu srete ac ekerek olgunlamak ve nihayetinde her trl kayttan
syrlarak kendi varln mutlak varlkta eritmek gerekir. Bundan dolaydr ki ayrl
btn hcrelerinde hissetmeksizin, ayrlk ateinde yanmakszn vuslatn ne anlama
geldii, nasl bir zevk verdii anlalamaz.

8.7. Kan
k ile birlikte anlan en nemli olgulardan birisi kan mefhumudur. k,
srekli alamak suretiyle gzleri, sevgilinin eza ve cefasyla gnl kanl bir haldedir.
Gelenksel iirimizde n en nemli simgelerinden olan blbl de kendi kanyla gle
rengini vermesi ynyle anlr. Bu durumu kernin iirlerinde de geleneksel
biimiyle grmek mmkndr.

Nie blblleri gl old ourban

Henzz alnnda blbl oan vardur (G.35/4)

Gln, saysz blbl kurban ettiinin anlatld beyitte bu durumu

dorulamak iin gln alnnda blbln kan olduu belirtilmektedir. Beyitte geen
henz ifadesi, gln daha az nce bir blbln daha kanna girdiine iaret ederek bu
 127

ilemi srekli yaptna bir imada bulunulur. Gln srekli olarak blbllerin kanna
girmesi, klarn sevgili urunda can vermelerine iaret eder. Kan akmas maddeden
syrlp mana lemine girmenin, kesretten kurtulup vahdete ermenin bir ifadesidir.

8.8. Ak
Ak, btn zamanlarda insanlarn zihnini ve gnln megul eden, tanm ve
tarifi tam olarak yaplamayan ve onu tecrbe etmeyenin, onu fehm ve idrak etmede aciz
kald bir fenomen olarak karmza kan girift mahiyetli bir meseledir. Klsik
edebiyatmz ierisinde ve doal olarak kernin iir anlay erevesinde ele alnan
ak olgusu ile ilgili gnmze kadar yaplan tartmalarn en nemlisi, bu ak olgusunun
beer veya lh olduu meselesidir. kernin veya herhangi bir airin iirlerindeki
akn beer mi yoksa lh mi olduu sorusu, aslnda ak olgusunun yeteri kadar
anlalamam olmasnn bir neticesidir. Zira ak, beeri bir objeye kar ortaya ktktan
sonra mahiyet deitirip mutlak varla dnebilir. nk asl var olann bir glgesi,
yansmas veya tecellisi olarak tarif edilebilecek bir insana veya herhangi bir nesneye
duyulan akn, ilginin ve sevginin o insan veya nesnenin varlk nedeni olan gerek
varla dnm son derece tabiidir. Ayn ekilde mutlak varlk olan Allaha olan
muhabbet ve ak; insan, Allahn yaratm olduu ve kayna Ona dayanan, varlk
sebebi O olan herhangi bir gzele veya gzellie k olmaya sevkedebilir.

Tarumar olmaynca leker-i aol

Olmad mlk-i dil msellem-i o (G.65/3)

Akn akln alamayaca bir mahiyet ve zellik arz ettiinin gzel bir rneini
tekil eden yukardaki beyitte, akl askeri darmadan olmadka gnl lkesinin aka
teslim olmayaca anlatlmaktadr. Ak, sebep-sonu ilikisi ierisinde, rasyonel bir
takm kural ve kaideler nda veya herhangi bir mtekabiliyet ilikisi balamnda
dnlemez. nsann ynetim merkezi durumunda olan akl, ak sz konusu olduunda
skt eder. Zira ak akln deil gnln iidir ve akln ak sorgulamas ve onun
zerindeki tahakkm kalkmad mddete ak gerek manada gnle giremez.
 128

9. RAKB

Klasik iirde k ile sevgili arasnda en byk engel rakbdir. Zira o da

sevgiliye ktr ve srekli kla mcadele halindedir. Rakip iin kfir, agyr ve
eytan ifadeleri de kullanlr. ker de rakipten bahsettii beyitlerde ondan agyr,
gayr, kfir, seg, it, dmen-i bed-hh eklinde bahseder.

Oarumuzda it raonbi kendne yar eyleme

Canumuzdan gel bizi luxf eyle bnzar eyleme (G.107/1)

Beyitte sevgilisine seslenen k; ondan, rakbi kendisinin karsnda etmesini ve

onu kendine yar eylememesini talep eder. Bu ekilde, ltuf edip kendisini canndan
usandrmamasn ister. Beyite, it kelimesi ile oyun yapmak suretiyle ikinci bir anlam
da kazandrlabilir. lk msradaki karumuzda it rakbi ifadesindeki it lafzn kpek
anlamnda dnecek olursak bu kelime rakibin bir sfat oluyor ve bylece biz
dururken o kpek rakbi kendine dost eyleme eklinde bir mana ortaya kar.
 129

DRDNC BLM
TABAT

Mutlak ve gerek tek varlk olan Allah, bilinmek, tannmak ve kendi gzelliini
gstermek iin kinat yaratmtr. Tabiat kavram da yaratlan bu kinatta bulunan
btn canl cansz varlklar, onlarn tabi olduklar fizik ve metafizik kanun ve kaideleri
ierisine alan geni bir kavram ifade eder. Tasavvuf anlaynda kinatn ve dolaysyla
tabiatn bu yaratlnn znde ak olduu fikri hkimdir. Dolaysyla da kmil insan,
gerek varln tecellisinin bir grnts olan bu leme hikmet nazaryla bakabilen ve
bu lemin ileyiindeki mkemmeliyet ve intizam hakkyla deerlendirebilen ve
mayas ak olan bu lemi akla mahede ve kefedebilen bir zellii haiz kimsedir.
Klsik iirimizde tabiat unsurlar ele alnrken, bu unsurlardan en nemlisi olmas
hasebiyle insanlar merkeze koyularak dier btn eya onlarn etrafnda, yardmc
unsurlar olarak deerlendirilmitir. Tabiat ve tabiat unsurlar ile bunlarn tbi olduklar
lhi kaideler iirde yer alrken insana ait hususiyetlerle eitli tebih be mecaz birlikleri
olutururlar. Bunda insann, yaratlndaki hususiyeti dolaysyla tabiata ait birok
zellii bnyesinde tamasndan, deta evrenin kk bir kopyas, rnei olmasndan
ileri gelen bir durumdur.

1.KOZMK LEM

1.1. Felek
Felek kavram, klsik iirimizde olduka fazla kullanlan ve birden ok anlam
karlayan bir ifadedir. Gkbilimsel anlamda gk, sema ve gkteki tabakalanmay ifade
eden bu kavram, ayrca kader, baht ve talih gibi anlamlaryla da karmza kmaktadr.
zellikle baht ve kader anlamnda kullanlmasnn arka plannda slam dininde ho
karlanmayan ve hatta kfr noktasna kadar ulaabilecek bir olgu olan kaderden ve
bahttan ikyet durumu sz konusudur. nsanlar dorudan ikyet edemedikleri bu
olgulardan ve hatta bazen de bu btn yaratl ve varl kendi iradesi altnda
bulunduran Allahtan ima yoluyla bahsetmek iin felek kavramna bavurmulardr.
ker, felekten bahsettii beyitlerde cevr-i felek, arh, arh- felek, arh- devvr, arh-
kec-reftr, arh- sl-horde, devrn- felek, gerdn ve devr-i arh- felek tabirlerini
kullanr.
 130

arl- felek keman u kavadidr oolar

Derda ki adem oilan misknn nian-imi (G.63/3)

Beyitte, dnen felein bir yay, dnyada meydana gelen olaylar oklar ve
insanolu da bu oklarn zavall hedefi olarak tasvir edilir. Felein yay olarak
tasavvurunda arh kelimesiyle ekilsel bir benzetmeye yer verilmektedir. Bu yaydan
atlan oklar ise kader denilen olgunun neticesinde cereyan eden kaza oklardr. Elbette
ki bu kaza oklar insanlarn bana gelen olaylardr. Daha nce de belirttiimiz gibi
kader ve talihten ikyet etme slam inan sisteminde eriata aykr bir durumdur. Bu
yzden bu kavramlar felek kavram ierisinde gizlenmek suretiyle verilir.

1.2. Yldzlar
Pervin
Toplam yedi yldzdan meydana gelen bir yldz kmesi olan ve Sreyy veya
lker olarak da bilinen Pervn, klsik iirde sklkla kullanlan kavramlardandr. ker,
Pervn yldz kmesini sevgili ile ilgili unsurlar tanmlamada kullanmtr.

Mah Pervnni felekde xutar ey yzi gne

Ba stine ebnh olduin kebkebre (G.109/3)

Ay, gne yzl sevgilinin ayakkabsnn ivilerine benzedii iin Pervn yldz
kmesini bann zerinde tutmaktadr. Ayn zerinde noktalar halinde grlen bu yldz
kmesi, sevgilinin ayakkablarnn ivilerine benzetilmek suretiyle, sevgilinin
byklne iaret edilmektedir. Sevgilinin en aadaki noktas ayakkablarnn
ivisidir. Bu iviler, sevgili ile olan ilgilerinde dolay o kadar deerli ve ycedir ki bu
ykseklii ifade iin ayn zerinde bulunan yldzlara benzetilmilerdir. Beyitteki ba
stine ibaresi, bir tazim ve sayg ifadesidir.
 131

1.3. Gezegenler
Klsik iirde gezegenlerin de yldzlar gibi btn yaratlmlar zerinde mspet
veya menfi etkilere sahip unsurlar olarak sklkla kullanldklarn grmekteyiz. Evrenin
merkezi olarak kabul edilen Dnyann etrafnda Ay, Utarid, Merih, ems, Zhre,
Mteri ve Zhal adl yedi tane gezegen bulunmaktadr. Bu gezegenlerin her birisinin
insanlar zerinde belli etkileri olduuna inanlr. Ayrca bu gezegenlere yklenen bir
takm zellikler vastasyla bunlarn birbirleriyle olan mnasebetleri zerine tebihler
yaplm ve her biri insanlarn baht ile ilgili durumlarn aklanmasnda zel anlamlarla
tehiz edilmitir. Ayrca bu unsurlar, memduh ve onunla ilgili unsurlarn belirtilmesinde
benzetme ifadeleri oluturmak iin kullanlmtr. ker de bu astronomi unsurlarn
benzetme ilgisi kurmak iin kullanmtr.

Xalatr afitab- devletdr

Lekerrdr kevakib-i seyyar (K.5/17)

Beyitte memduh iin devletin gnei tanmlamas yaplrken, onun askerleri de

bu gnein etrafnda dnen gezegenlere tebih edilmektedir. Bir kasideden alnan
beyitte, sultan gne olarak merkezi, onun askerleri veya mahiyetinde bulunanlar ise bu
gnein etrafnda dnen gezegenleri temsil eder. Gezegenlerin gne etrafnda dnmesi
kozmik bir hadisedir. Bir merkez ve etrafnda dnen unsurlarla bu hadise bize bir tavaf
manzarasn da hatrlatmaktadr.

1.3.1. Mteri, Zhre

Geleneksel astronomi terminolojisi ierisinde Mteri kavram, Jpiter
gezegenine verilen isimdir. Zhre veya Zhre Yldz olarak bilinen kavram ise Vens
gezegenidir. ker, bu iki gezegenin adn ve gelenekte bunlara yklenen manalar,
sevgilinin yznn gzellii ile ilgili bir beyitte u eklide kullanmtr:

Zhre cebnnre nice olmaya mtern

Ey mah n rulurdan alur nzr afitab (G.3/3)

 132

Sevgilinin bir ay gibi parlak ve nurlu olan yz ve dolaysyla da aln gnein

k kayna olduu iin sevgilinin alnna, Vens gezegeni yani Zhre yldz mteri
olmutur. Mteri kavram, hem bir maln alcs anlamnda hem de bir gezegen olan
Jpiter kastedilmitir. Zhre, gzellii ifade etmek iin kullanlan, Mteri ise cmertlik
kavramn hatrlatan zellikteki gezegenlerdir. Mteri kavramnn beyitteki kullanm
onun gezegen ismi olmasndan ziyade alc anlam ile n plandadr. Dolaysyla
kastedilmeyen anlam dnld zaman Zhre kelimesiyle birlikte bir ihm- tensb
sanat yaplmtr.

1.3.2. Gne
Gne; birok inan ve dnce sisteminde yaamn kayna olduuna inanlan
ve bu ynyle zel bir nem arz eden bir yapya sahiptir. Geleneksel iirimizde gne,
zellikle hayat kayna olmas ve etrafna sat k ve aydnlk ynleriyle sevgiliye
veya sevgilinin yzne tebih edilmitir. Gne ile ilgili olarak; fitb, gn, gne,
gne yzli,hurd-i enver, hurd-i hsn ve mihr gibi kavramlar kullanan kernin
iirlerinde gnein, hem kozmik anlamda dnyay aydnlatan, gndz vaktinin ayrt
edici unsuru olarak kullanldn, hem de aydnlk kavram ynyle sevgiliye
benzetildiini, onunla mukayese edildiini grmekteyiz.

Aydan aydn var-iken ahumuzur mihr-i rul

Ne kkm var senr ey arl- felek kevkebre (G.109/4)

Beyitte k, hnn yani sevgilisinin aydan daha parlak ve aydnlk olan gne
gibi yz varken u dnen felein yldzlarnn bir hkm ve gereinin olmadn ifade
etmektedir. Sevgilinin yz gnee tebih edilmek suretiyle hem sevgilinin gzelliine
iaret edilmekte hem de bu benzerlik sebebiyle gkteki yldzlar ierisinde gnee
ayrcalkl bir mevki kazandrlmaktadr.

1.3.3. Ay
Ay, iirimizde sevgiliyi betimlemede en fazla kullanlan benzetme unsurlarndan
biridir. Gecenin karanln datarak etrafn aydnlatan nuruyla ay sevgiliyi ve onun
parlayan yzn simgeler. Hakikatte n gneten alan ay, sevgiliyi simgeledii
 133

zaman tam tersi bir zellik kazanarak gnee n veren bir kaynak halini alr. Ay ile
ilgili olarak ker Dvnnda mh, meh, ay, mh- tbn, meh-r, meh-lik, bedr-i
dc, kamer eklinde ifadeler yer almaktadr.

Mah ksnr kemaline iremez

Grinen anda dali noosandur (G.32/3)

Ayn, sevgilinin gzelliindeki olgunlua eremeyeceinin iddia edildii beyitte

buna gereke olarak onun grntsndeki eksiklik gsterilir. Ayn noksan oluu,
dolunay ile hill evreleri arasnda grnt boyutu ve kesitindeki deiimdir.

1.3.4. Hilal
Ayn hill hali ekil itibaryla sevgilinin kalarna benzetilir. Ayrca hill
kavramyla haner, orak ve kadeh kavramlarnn da ilikilendirilmesi, klsik iirde
sklkla kullanlan bir durumdur. ker, iirlerinde hill kavramyla ilgili olarak meh-i
nev, ds- nev ve hill ibarelerine yer vermitir.

Das- nev gsterr bir ayda oamer

Bimeden mr ekinini meye ev (G.100/2)

Beyitte, kamerin, ayda bir kere orak (hilal) eklini almakta olduu dolaysyla da
mr ekinini bimeden nce arap (imek) iin acele etmek gerektii anlatlr. kinci
msrada geen ds kelimesi, orak anlamna gelmekte olup ayn hilal haline benzerlii
ynnden kullanlmtr. mr, bir ekin olarak ele alndnda bu ekini bimek iin
kullanlan orak kavramyla ilgi kurulmaktadr. Ay, dnyann balangc ile bitii
arasndaki son kozmik dere iaret etmektedir. Dnya, yaratldndan bu yana yedi
gezegene ait devirler geirmitir. Son devir ise kamer devridir. (Pala, 2004: 42) mr
ekininin biilmesi lme, lm de kyamete iaret eder. Zira her insann lm kendi
kyametidir ve bu anlamda lm iin kk kyamet tanmlamas yaplr. araba
ynelmenin aciliyeti, mrn sonuna gelinmesi dolaysyladr. lmeden nce ak
 134

arabn tatmak, gerek ve ebed hayata adm atarken mutlak varla kavumay ifade
eder. Hilal, ekli ynyle kadehe benzer ve bu ynyle de arapla ilgilidir.

1.3.5. Dolunay
iirimizde ayn tam hali olarak da bilinen dolunay kavram, ou kez sevgilinin
yz ile zdeletirilir. ker, sevgilinin yznden bahsederken dolunay kavramna
iaret eden mh- tbn ve bedr-i mnr ifadelerini kullanmtr.

Mah- taban yzi ekkeri gftar d

Lebleri lali a nafe-i Tatar d (G.120/1)

Sevgiliye ait gzellik unsurlarnn srasyla verildii beyitte; onun yznn

dolunay, sznn ekeri, dudaklarnn yakutu ve sann da Tatar miskini hkmsz
kldndan bahsedilmektedir. Sevgilinin yz parlaklk ve nuruyla dolunaydan bile
daha dikkat ekici bir gzellie sahip olarak tahayyl edilmektedir.

1.4. Ay Tutulmas (Husf)

Husf kavram, astronomide ay tutulmas karl kullanlan bir terimdir. Her ne
kadar gne tutulmas iin de kullanlyor olsa da, gne tutulmasn karlayan esas
terim ksftur. ker, sevgilinin yzn gne, alnn ise ay olarak tasavvur ettii
aadaki beyitte sevgiliye yle seslenir:

Ay u gn nice diyem berzer yzrle alnura

Kanlarur her birine irer luszf-ile zeval (G.74/2)

Sevgilisine seslen k, onun yzn ve alnn tasvir iin gne ve ay

benzetmesini yapamayacan zira bu iki unsurun tutulma ve yok olma gibi zellikler
arz ettiklerini ifade etmektedir. Dnyann glgesinin ayn zerine dmesi sonucunda ay
karanla gmlr. Ayn ekilde gne de gnn yarsnda grnr halde bulunduktan
sonra kaybolur ve gece balar. Dolaysyla bu her iki gk cisminin parlakl da
 135

sreklilik arz etmez. Oysa sevgilinin yz ve aln, sahip olduklar nur ve aydnl
kaybetmez.

1.5. Ik, Aydnlk

Klsik iirde k ve aydnlk kavramlar sz konusu olduunda akla ilk gelen
sevgili ve onun yzdr. ker de k kayna olmas ynyle sevgilinin yzn
bazen gnele bazen de ayla mukayese eder, bazen de bizzat benzetme veya istiare
yoluyla bu unsurlar arasnda bir ilgi kurar. Sevgili bir gne ve ay olmann yan sra
bazen de karmza gndz vaktinin aydnlnn sebebi olan bir mum olarak kar.

Cemali emi durur nzr iden nehar dali

Dimek reva m nigar nehara berzetdm (G.84/4)

Beyitte sevgilinin gzellii, gzel yz gndzn aydnlnn sebebi olan bir

mum olarak tasavvur edilmektedir. Dolaysyla bizzat gndz vaktinin varlnn sebebi
ve kayna durumundaki birisinin, kaynaklk ettii olay veya nesneye benzetilmesinin
yerinde olmayaca vurgulanmaktadr. Ik ve aydnlk, insanlar iin hayatn gzelliini,
ferahl, mutluluk ve saadeti sembolize eder. Dolaysyla sevgilinin varl ve bu
varln tecellisinden ortaya kan hakikat , insanlar iin var olmann yegne
sebebidir.

1.6. Karanlk
Karanlk kavram gerek fiziksel gerekse metafiziksel olarak insanlarda znt,
korku, heyecan ve umutsuzluk gibi olumsuz duygular harekete geiren, bir ynyle
lm ve yokluu temsil eden bir olgudur. Klsik iirimizde, zellikle tasavvuf
balamnda ele alnacak iirlerde karanln kesret, yani gerek olmayan ve mutlak
gerek varla giden yolda insann nne kan engelleri temsil ettiini mahede
edebiliriz. ou kez sevgilinin salar ile temsil edilen karanlktan kurtulu, sevgilinin
ay gibi olan cemaline yani vahdete ynelmektir. ker, karanlk ile ilgili olarak
sevgilinin zlfne gndermede bulunduu bir beyitte unlar syler:

ulmet-i zlfr durur uao emine iya

 136

Tene cana ate-i our durur ab- zlal (G.76/2)

Sevgilinin salarnn karanl, klarn gzleri iin k, onun aknn atei ise
klarn susam canlarna saf su hkmndedir. Karanln k olmas mmkn
deildir. Ancak tasavvufta kabul edilen dstra gre kesrete bulamadan vahdete nail
olunmaz. Bu lemin yaratlndaki hikmeti anlamak ve bu hikmetin srrna vkf olarak
kemle erimek iin yaratlm olan her eyle bir ilgi ve irtibat haline girmek
kanlmazdr. Kesreti temsil eden sevgilinin salarnn esiri olmadan, o perdeyi
aralamadan sevgilinin vahdeti sembolize eden yzn grmek imknszdr. Sevgilinin,
karanl anmsatan salarnn, klarn gzne k olmasnn hikmeti de budur.

1.7. Glge
Glge veya geleneksel iirimizdeki yaygn kullanmyla sye veya zll
ifadeleri, genellikle bir byn himayesi altnda olma, onun ltuf ve ihsanlarndan
istifade etme anlamnda kullanlr. ker, zll ve sye kavramlarn kullanrken,
bunlarn gerek ve mecaz anlamlarn bazen bir arada bazen de ayr ayr ele almtr.

Belrsz old vczdum iya-y nzrur-ile

Bulrsa tar m gneden vczd- saye zeval (G.75/3)

Beyitte, sevgilisine seslen bir n, sevgilinin nurunun ndan dolay kendi

vcudunun belirsizlemesini ve bu durumu rneklendirmek iin gnein gelmesiyle
glgenin yok olmas hadisesini hatrlattn grmekteyiz. Gne olmadan bir varln
glgesi yere dmez. Durum byleyken, gnee ramen glgenin olmamas, sz konusu
nesnenin de bir nur veya k olmasna iaret eder. k, sevgiliden ald kla glge
olmaktan kp, maukuyla btnlemektedir. Bu beyitte Hz. Muhammedin bir
mucizesine de telmihte bulunulmaktadr. slam inancnda Hz. Muhammedin glgesinin
olmad sylenir. Buna sebep olarak da onun sahip olduu nuranilik gsterilir. Nurun
nura yansmas glge oluturmaz.
 137

2. ZAMAN VE ZAMAN LE LGL MEFHUMLAR

2.1. Zaman
Klsik iirde zaman kavram ile ilgili olarak yaplan kullanmlar daha ok belli
zaman dilimlerini karlayan, geni anlaml ifadelerden rldr. ker zamana ait
hususlar belirtmek iin devir, hengm, rzigr, fasl, eyym, gn, gice, seher, leyl,
nehr, m, hazn ve bahar gibi kavramlar kullanmtr.

Hengam- laledr xur bezme oour seni eng

Gel dirle pend-i pnri kanur ziyan yoodur (G.28/3)

Beyitte, lle devri olduu, meclise gelip prin dnn dinlenmesi gerektii,
zira onun dnn zararnn olmayaca anlatlmaktadr. Lale zaman veya devri,
bahar mevsimini belirtmek iin kullanlan bir tabirdir. Pr, meyhanecidir ve onun d
de iinin gerei olarak arap ime ile ilgili olacaktr. Bahar mevsimi, elence ve
dolaysyla da iki ime ve hayattan azami zevk alma zamandr.

2.2. Mevsimler
ker Dvnnda en fazla bahsi geen mevsim, tabiatn canland, her tarafn
yeile boyand, iek kokular ve ku cvltlarnn eliinde arap iilip arklarn
sylendii bahar mevsimidir. Bahar mevsiminin bu yeniden douu simgeleyen gzel
havas karsnda gz veya hazan mevsimi dnyann ve insann sonunu hatrlatan,
lm simgeleyen ve hzn sembolize eden bir zellik arz eder. K mevsimi ise
baharn bitimine iaret etmesi ynyle ele alnmtr. Dvnda, dorudan bahsi
gememekle birlikte yaz mevsimi bahar mevsimiyle birlikte, deta i ie gemi ekilde
ele alnmtr.

2.2.1. Bahar
Bahar mevsimi, yeniden douun ve tazeliin habercisi olarak iirde en fazla
zerinde durulan zaman dilimlerindendir. Bahar; ker Dvnnda gl mevsimi, fasl-
bahar, bahar, mevsim-i gl, bahr mevsimi eklinde zikredilmitir.
 138

Gl mevsiminde akern terk itme badeyi

Kolmaz mdam yiryzi lurrem bahar-ile (G.110/7)

Beyitte kendisine seslenen ker; dnyann srekli olarak bahar mevsimiyle

mutluluk ierisinde bulunmayacan, bu sebeple de bu mevsimde iki imeyi
brakmamak gerektiini ifade eder. Bahar, bir mevsim olmann tesinde insan mrnn
en gzel alarna iaret eden imgesel bir kavramdr. Dnyann fani oluuyla balantl
olarak insan mr de mahdut bir sreyle kstldr. Bu sebepten hayat ve onun
gzelliklerini ertelemeden zevk almak gerekmektedir.

2.2.2. Gz
Bahar mevsiminin insanlarda nee ve sevin duygularn harekete geirmesi gibi
gz veya hazan denilen mevsim de tam ters bir istikamette insanlarn umutsuzlua,
lme ve yanlzla ait dncleri iin bir sembol durumundadr. Bahar ve hazan
mevsimleri periyodik olarak birbirlerini takip ederler. ker, hazan mevsiminden
bahsederken onun tazelikleri yok eden, nesneleri rten zelliini gzler nne serer.

Glende bir gl-i ter yoodur lazandan azad

Ol serve bendeyem kim hergiz lazan yoodur (G.28/4)

k, sevgilisini selviye benzeterek glende onun gibi tazeliini yitirmeden

sonbaharn etkisinden kurtulmaya muktedir bir taze gln bulunmadna dikkat eker.
Gerekten de birok bitki ve zellikle de gller ve iekler, sonbaharn gelmesiyle
kurumaya, sararp solmaya ve nihayetinde de lmeye mahkmdurlar. Ancak baz aa
ve bitkiler sonbaharn bu ykc etkisi karsnda durabilir. Serv veya selvi aac da kn
yapraklarn dkmemesi ynyle deta sonbahar mevsimine meydan okumaktadr. k
iin sonu ve lm olmayan bir sevgili ancak gerek varlk olan Allahtr. Zaman ve
mekndan mnezzeh olan, varl ezel ve ebed bulunan yegne varla iltica etmekle
aslnda k da lmszlk ve ebediyet kazanacaktr.
 139

2.2.3. K
Doann yeniden canlann, mutluluk ve saadeti simgeleyen bahar mevsiminin
tm gzelliklerine karn k mevsimi lm, durgunluu ve hzn anmsatan bir
zellik arz eder. ker k mevsimi ile ilgili ay isimlerinin getii aadaki beytinde
yle seslenir:

eh-i gl-rz dur[ur] saon getr cam

Hczm itmezdin evvel behmen dey (G.133/4)

Zamann, gl yzl ahn zaman olduu belirtilen beyitte, skiye seslenilerek

Behmen (Ocak) ve Dey (ubat) aylar gelmeden nce kadeh getirmesi istenmektedir.
Behmen ve Dey, k aylarnn ikisidir. K mevsimi sadece insanlar iin deil, btn
canllar iin durgunluk ifade etmektedir. K gelmeden zevk ve elencenin tadn
karmak, iki iip sarho olmak gerekir. mr de mevsimler gibidir. K mrn sonu,
bitimi anlamna gelir ve o gelip atmadan hayatn tadn karma konusunda bir ar
yaplmaktadr.

2.3. Gndz, Gece

Gndz ve gece kavramlar, aydnlk ve karanlk olgularn karlamann yan
sra, sreklilik bildirmek maksadyla iirde kullanlan unsurlardr. kernin iirlerinde
gn ve gece ifadeleri hem devamllk bildirmede hem de aydnlk ve karanlk
zellikleriyle kullanlmtr.

akern dzr olal zlf rulurdan anema

Nale v zarn olur kasret-ile leyl nehar (G.12/5)

ker, put kadar gzel olan sevgilisine seslenerek, onun sandan ve yznden
ayr olal gece gndz inleme ve feryatla alar halde olduunu belirtir. Sevgilinin sa
ve yz bir sonraki msrada geen leyl ve nehr kavramlaryla ilikilendirilerek karanlk
ve aydnlk ynnden bir arma yer verilmektedir.
 140

2.4. Sabah, Akam

Sabah, gnein ortaya k, karanlktan aydnla geiin simgesel ifadesi
olarak iirimizde sklkla kullanlr. Akam kavram ise gnein bat ve dolaysyla
karanla gei srecini, biti ve bazen de tkenii simgeler. ker, sabah kavramn bir
balang, uyan ve aydnln imgesel olarak tecessm ettii bir olgu olarak
kullanmtr. Akam kavramn ise bir sona erme noktas olarak ele almtr.

am irdi mr ublna bndar olmadur

emrde vardur dali lvab- giran henzz (G.60/5)

Beyitte akam vaktinin geldiini, ancak gzlerinde hl ar bir uyku olup mr

sabahna uyanamadn anlatan bir kimsenin pimanlk ifadelerine rastlamaktayz.
mr sabah ifadesi dnyaya geli olarak alglandnda, ar uykudan uyanamayan
insan, hakikati gremeyerek yaam ve gerek kul olma srecini boa geirmi bir
kimseyi, gaflet uykusuna dalan bir kiiyi ifade etmektedir. Akamn gelmesi, mrn
sonuna gelindiinin ve boa geen bir mrn neticesinde akamn karanl ile kar
karya kalnd gereinin ifadesidir.

3. DRT UNSUR

nsann ve kinatn yaratllarnn dayandrld toprak, su, hava ve ate

unsurlarna drt unsur veya ansr- erbaa denilir. Her insan, mizac itibar ile bu drt
unsurdan birinin baskn olduu bir yaratla sahip olarak deerlendirilmitir. Klsik
iirde bu drt unsur ile ilgili olduka fazla mecaz ve tebih meydana getirilmitir.

3.1. Su
Klsik iirimizde en fazla, hayat bahedicilik zelliiyle n plana kan su,
bazen n yanan gnlne ve susam dudaklarna ila bazen de gzyalarnn
meydana getirdii bir deniz olarak karmza kar. Sevgilinin yz, letafet ve
berraklndan dolay su ile zdeletirilir.

arn ser-i zlfinde dil xaleb eyler

 141

Giceyle ab diler rzzedara berzetdm (G.84/2)

Beyitte n gnlnn, susuzluktan perian olmu bir orulunun su istemesi

gibi sevgilinin salarnn ucundan grnen yzn istedii ifade edilmektedir. Su, insan
hayatndaki en nemli ihtiyalardan biridir. Orulu kimse iin zellikle de scak
gnlerde gn boyu su imeden durmak olduka meakkatli bir itir. Gn boyu su
iemeyen bu kimse akam olup da iftar vakti geldiinde kana kana su imek ister. te
k da sevgilinin yzne olan hasretini dindirmek ve onun su gibi latif ve gzel olan
yzne ulamak iin abalar. Yz, tasavvufta vahdete iaret etmesi ynyle dikkat
ekmektedir. Orulunun ektii meakkatli bekleyi, salikin vahdet yolundaki ilesine
benzer.

3.1.1. Deniz, dalga

Dnyann drtte sularla kapldr ve bu sular deniz, bahr veya umman olarak
adlandrlr. Dalga da yine denize ait bir unsurdur ve hava akmyla ortaya karak
suyun ykselmesi eklinde tezahr eder. Klsik iirde en fazla kullanlan tebih
unsurlarndan olan deniz ve dalga mefhumlar, kernin iirlerinde Allahn
rahmetine, ayrla, n gzne ve gzyalarna, n bir damla olduu durumlarda
ise bizzat sevgiliye tebih edilmitir.

Xapurdur bn-nihayet bakr-i mevvac

Oulur bir oaxrayam sen bakre muktac (K.3/19)

Tasavvufa, zellikle de vahdet-i vcd nazariyesine gzel bir rnek tekil eden
yukardaki beyitte Allahn makam sonu olmayan, dalgal bir denize, kul ise bu denize
muhta olan bir damlaya tebih edilmektedir. Denizin her dalgalan, Allahn srekli
olan tecellisine benzer. Damla da bu dalgalar neticesi varlk alnna kar. Srekli
dalgalanma olmazsa, damlann var olmas da dnlemez. Dolaysyla srekli bir
tecelli olmakszn kinattaki hibir varlk gerek manada var olamaz. Damla, denizden
bir paradr ve denizle birlikte varlk alanna kar. Deniz, gerek ve mutlak bir varlk
olarak dnlrse damlann varl, bu mutlak varln bir paras, bir neticesidir ve
damlann var oluu ancak denizle birlikte kaimdir.
 142

3.1.2. Sel
iddetli yaan yamur neticesinde yamur sularnn birikerek oluturduklar
akc su kmesini ifade etmek iin kullanlan sel kavram, iirde genellikle gzyalarnn
fazlala ile irtibatlandrlarak kullanlr. Ayn ekilde ker de iirlerinde, n
gzyalarn ou kez bir sel olarak tavsif eder.

Seyl-i ekm grlre kar itmedi

Seyl geri kim yuvalar xalar (G.123/3)

k, gzyalarnn bir sel olup aktn, bunun dahi sevgilinin gnlne bir
etkide bulunmadn belirtirken selin, talar bile nne katp yuvarladn sylemek
suretiyle sevgilinin gnlnn ta gibi kat olduunu vurgulamaktadr. k o kadar
alamtr ki gzyalar sele dnmtr. Bu denli alayan n karsnda sevgilinin
gnlnde hibir yumuama emaresi grlmez. Bu durum, her eye tesir eden sel
olgusunun talara etki etmemesi olayna tebih edilerek sevgilinin ta kalpli olduuna
dikkat ekilir.

3.1.3. Bulut
Klsik iirde bulut, ebr veya gamm kavram, bahar ve baharn gzelliklerini
anmsatr. Sevgilinin gzelliinin bir paras olan siyah salar, kara bulutlara benzetilir.
Sevgilinin yz dolunay olarak dnldnde salar, bu bulutun nne geen bulutlar
olarak tasavvur edilir. Ayrca gam ve keder de bulutla birlikte anlr. n gzleri de
srekli akttklar gzyalaryla buluta benzilen unsurlardandr. ker Dvnnda bulut
ile ilgili olarak n gzyalar, sevgilinin salar ve n gam sz konusu edilmi,
ayrca bahar ve bahara ait unsurlarn anlatmnda bulut kavramndan istifade edilmitir.

Grdke nola zlfin bulsa yaum teraoon

Ebr-i siyehden olur dayim ziyade baran (G.90/2)

 143

Sevgilinin salarnn siyah bulutlar olarak tahayyl edildii beyitte k,

gzyalarnn artarak akmasn sevgilinin salarn grmeye balayarak bu durumu kara
bulutlarn iddetli yamura sebep olmas hadisesi ile aklama yoluna gider.

3.1.4. Yamur
Klsik iirde bahar tasvirlerinin vazgeilmez unsurlarndan olan yamur; rahmet,
bolluk ve bereket mjdecisi olmasnn yan sra n gzyalarn temsil iin
kullanlmaktadr. ker de iirlerinde bir doa hadisesi olan yamuru eitli benzetme
ynleri ile ele almtr.

Gzm yana lo ad old baran

Laoab ggden iner dirler meel var (G.10/2)

Gzyalarna yamur isminin yaktnn belirtildii beyitte lakabn gkten

indiine dair atasz bulunduuna iaret edilmektedir. Yamur gkyzndeki
bulutlardan yeryzne der. Gzyana yamur denilmesini gkten lakap inmesi
eklinde izah ederken, yamurun maddesel anlamda gkten inii gz nnde
bulundurulmaktadr.

3.1.5. iy
Bahar mevsiminde nebatatn zerine den ve ebnem, jle gibi adlarla da
bilinen su damlacklarna iy denilmektedir. Klsik iirde genellikle gzyana ve
sevgiliye ait gzellik unsurlarn nitelemede inciye benzetilen iy mefhumu, ker
Dvnnda da yer almtr.

emende serve seker jale yaid seng-mial

Heman ki grdm an sengsare berzetdm (G.85/5)

k; bahede servin zerine iy yadn ve bu iy tanelerinin talar

andrdn, bu sebeple de serviyi talk bir yere benzettiini anlatmaktadr. iy tanesi,
n gznden akan gzya olarak serve benzeyen sevgiliye ular. Ancak sevgilinin;
 144

vicdansz, zalim ve duygusuz yaps dolaysyla iy taneleri ta olarak tasavvur edilip,

sevgili de talk bir alana benzetilerek sevgilinin ta kalpli ve hissiz olduu
vurgulmaktadr.

3.1.6. Damla (Bkz. Deniz, dalga)

3.2. Toprak
Drt unsurdan biri olan toprak, insanolunun yaratld ve ldkten sonra tekrar
dnecei maddedir. Yeryznde canllarn hayatlarn idamesinde vazgeilmez bir
neme sahiptir. Klsik iirde insann fiziksel yapsn oluturmas ve lmle birlikte
vcutlarn tekrar ona dnmesinin yan sra dnyann drtte birini oluturan kara
parasn, alakgnlllk ve tevazuu ifade iin kullanlr. ker, topra hem fiziksel
olarak ifade ettii anlamyla hem de Hz. Muhammedin dnyaya gelmi olmasndan ve
yeryznde yaamasndan dolay ona bir kutsiyet yklemitir.

Yirden teyemmm olmaz-idi bamasa oadem

Rakmet degl mi aleme Kaodan emnrmz (G.58/4)

Beyitte; toprakla yaplan bir amel olan teyemmmn geerlilii, Hz.

Muhammedin bu dnyaya ayak basmas ve burada yaayp burada vefat etmesi
sebebiyle yeryznn ve buna bal olarak da topran bir kutsiyet kazandna iaret
edilmektedir.

3.2.1. Ta
kernin iirlerinde grdmz ta kavram, gerek anlamnda kullanlarak
sertlii, krclk ve tahrip edici zellii ile ilenmenin yan sra, mecazen sevgilinin
acmaszl ve duygusuzluunu belirtmek iin de kullanlmtr.

Grlme cefa xan yiter ur

Dil ra durur oayaya dymez (G.49/4)

 145

k, gnlne srekli olarak cefa tayla vuran sevgiliyi uyarmakta ve gnlnn

sradan olduunu, dolaysyla da kayaya dayanamayacan belirtmektedir. Sra cam
demektir ve cam, ta veya kaya gibi sert cisimlerin darbesine mukavemet edemez ve
krlr. k, kendi gnln sraya benzetmek suretiyle hassas ve duygulu olduunu,
kendisine bu kadar eziyet edilmesi halinde kalbinin krlacan zarif bir benzetmeyle
sevgilisine anlatmaktadr.

3.2.2. l
Klsik iirin yaygn bir kullanm alanna sahip simgelerinden olan l kavram,
genellikle gam, keder, ayrlk, cevr, cef, yakclk ve susuzluk menfi unsurlarla birlikte
kullanlr. Bu kavramn iirimizde nem arz eden bir dier yn de Leyl v Mecnn
hikyesinde, klar iin sembol bir kiilik olan Mecnna yurt olmas zelliidir.
n gam, keder ve zntsnn bykl birok defa snrszlk ve genilik
sembol l kavramyla simgelenir. ker; klarn kederini ifade etmede ve vuslatn
nndeki engelleri belirtmede bu kavram kullanmtr.

Kzh- froatde oalan sara oaan val ola kim

Cevr-ile val yoln bailad akra-y firao (G.66/3)

Bu beyitte; ayrlk danda kalan kimsenin, sevgiliye ulamasnn imknsz

olduu, zira ayrlk lnn trl skntlara sebebiyet vererek vuslat yolunu kapam
olduu belirtilmektedir. Klsik iirde l mefhumu sz konusu olduunda akla gelen en
nemli unsur, Mecnnun, Leylya olana akndan dolay le dmesi ve vahi
hayvanlarla birlikte lde yaamaya balamasdr. l, scaktan kavurucu etkisi, usuz
bucaksz oluu ve canllar iin birok ynden hayat artlarnn eksik olmas ynleriyle
klarn sknt ekmeleriyle ilgili hususlarda kullanlan bir semboldr. k kimi
zaman gnln yakan ak lnde sevgilinin dudana susam bir vaziyette perian bir
halde dolarken kimi zaman da vuslat umuduyla sevgiliye giderken bu lde yolunu
arr. Tasavvufi olarak l, vahdeti arayan insann bu yolda ektii skntlar,
bocalamalar simgeler.
 146

3.3. Ate
Drt unsurdan biri olan ate kavram gelenekte olduu gibi ker iirinde de
nemli bir yer tutar. n gnlndeki ak, ayrlk, gam ve keder gibi unsurlar, yakc
ve tahrip edici olmalar sebebiyle hep atele zdeletirilir. Sevgili o kadar acmaszdr
ki n cierini kendi aknn ateiyle yakp kebap etmekten ekinmez. n h da o
kadar etkilidir ki, bu htan meydana gelen atein duman gkleri kaplar. Her zaman
yakc bir etkiyle n cann yakan ate, bazen de aksi istikamette bir anlam kazanr
ve n susam canna saf su olur.

arab- valur nz itmege layo degl cana

u kim hicranur odna yanup bair kebab olmaz (G.51/2)

Beyitte k sevgilisine seslenerek ayrlk ateiyle yanp bar kebap olmayan

kiinin, kavuma arabn imeyi hak etmeyeceini sylemektedir. Tekml yolunda
ilerleyen inann gayesi; sevgiliye kavumak, onunla btnlemek ve onun varlnda
kendi varln eritmek suretiyle ebediyet kazanmaktr. Bu yol olduka etin ve
meakkatlidir. Bu meakkatlere katlanmadan, barn ak ateiyle yakp kesretten
syrlmadan kolayca sevgiliye kavumay beklemek beyhude bir abadr.

3.3.1. Duman
n h ateinden kan dumann gklere ulamas durumu, iirimizde yaygn
olarak kullanlan bir hayaldir. ker de bir beytinde n, sevgiliye olan aknn
ateinin etkisiyle ekecei hnn dumannn gklere ulatna iaret etmektedir.

Nar- ourdan oar ah eylesem

Gkler[e] dzd- dil-i szzanmuz (G.57/3)

k ak ateiyle o kadar dolmu ve kuatlmtr ki, bir h ile yanan gnlnn

duman gklere ulaacak durumdadr. k, aknn bykl ve skntsn mbalaal
bir yolla anlatrken, klktaki mertebesinin yksekliine de imada bulunur.
 147

3.3.2. ule
Alev veya atein ortaya kard k anlamnda kullanlan ule kavram, ker
Dvnnda, n h ile balantl olarak kullanlmtr.

Ey afitab meale-i mah yaoma kim

Hicran ebinde ule yiter bero-i ahumuz (G.59/3)

Gnee seslenen k, ay mealesini yakmamasn zira ayrlk gecesinde hnn

imeinden ortaya kan alevin ve bu alevden ortaya kan n yeterli olacan ifade
etmektedir. Gnein ay mealesini yakmamas, havann bulutlu olmas ve bundan dolay
ayn grnmemesi demektir. Bu hayalin geniletildii ikinci msrada h imei tabiri
kullanlmak suretiyle bulutlu bir hava ve buna bal olarak imek akmas hadisesi
anmsatlmaktadr.

3.4. Hava
ker, drt unsurdan brir olan hava mefhumu ile ilgili olarak en fazla rzgr ve
rzgra ait unsurlara yer vermi, yer yer nefes ve dem kavramlarn da kullanmtr.
ker^nin iirlerinde rzgr, sevgilinin salarn datan, ondan haber getiren, goncay
atrp gl haline getiren ve sevgilinin eiinin topran a ulatran ilevleriyle
nemli bir yer igal eder.

3.4.1. Nefes
Hava ile ilgili olan unsurlardan nefes, ker Dvnnda n h ve feryatlar,
neyin inlemeleri ve Hz. sann nefesiyle ly canlandrmas hadisesine yaplan bir
telmih dolaysyla sz konusu edilmitir.

n cihan mamzrn bildr olur larab

oliser ooma elden bir nefes cam- arab (G.2/1)

Bu her ynyle drt drtlk grnen cihann bir gn harap olacan

bilinmektedir. Hal byle iken akll kiiye den bir an, bir nefes olsun arap kadehini
 148

elden brakmamaktr. Beyitte geen nefes kelimesi hem bir zaman dilimine hem de
gerek anlamdaki nefese iaret etmektedir. ok ksa bir sreyi ifade iin kullanlan an
kavram, bir nefes alp verme kadar ksa olmas ynyle kullanlr.

3.4.2. Rzgr
Hava esintisi olarak rzgr, Dvnda bir yerde nesm adyla zikredilen, baz
beyitlerde yel ve daha ok da bd ismiyle geen ve bu isimle terkip yaplmak suretiyle
eitleri adlandrlan bir tabiat olaydr. Rzgr, zellikle sevgilinin salarn datmas;
kokusunu, srme niteliinde olan ayann ve eiinin tozunu ve haberini a
ulatrmas ve ayn ekilde n durumundan sevgiliyi haberdar etmesi ynyle ele
alnmtr. Bata gl olmak zere ieklerin almalarna, eilmelerine ve bazen de
kopmalarna sebep olan rzgr, bir betitte de Hz. Sleymana t vermesi ynyle sz
konusu edilmitir.

3.4.2.1. Bd- Sab

Dvnda en fazla geen rzgr ad veya eidi sab veya bd- sab
eklinde ifade edilen mefhumdur. Hafif ve latif esmesi ve sevgiliden haber getirmesi
ynyle dikkat eker. Sabah rzgr olarak bilinen sab, genellikle bahar mevsiminde
esmesi dolaysyla bahar tasvirlerinde kullanlr.

Ey aba ger ider iser xaraf- yara sefer

Diyesin hecri-y-ile ao- misknn ne eker (G.20/1)

k sabdan, sevgilisine doru gitmesi halinde, sevgiliden ayr olmann

kendisini drd miskin durumu ona bildirmesini istemektedir. Beyitte rzgr deta
bir haberci, sevgili ile k arasnda gelip giden bir arac eklinde tasvir edilmitir. Bu
durum aslnda n, derdini dile getirmek iin kulland bir bahaneden baka birey
deildir.

3.4.2.2. Bd- imal

Dvnda sadece bir beyitte geen bd- iml ifadesi, kuzey rzgr anlamna
gelir ve kuzeyden geldii iin souk esen bir rzgrdr.
 149

Berg-i gl gitse ayaiur pmege ey serv-oad

zzet idp gnderr biroa oadem bad- imal (G.76/3)

Gl yaprann, servi boylu sevgilinin ayan pmeye gitmesi halinde, kuzey

rzgrnn ona saygyla birka adm elik edecei eklinde bir hayalin yer ald beyitte,
dklen yapraklarn rzgr vastasyla bahede bir yerden bir yere srklenmeleri
hadisesi, hsn-i talil vastasyla sevgilinin ayan pmek iin bilinli yaplan bir ilem
gibi tasavvur edilmektedir. Bu hayalde, dklen yapraklarn, doal olarak bahe
ierisinde bulunan aalarn altlarnda uumalar hadisesinden hareket edilmitir.

3.4.2.3. Nesm
Nesm de sab ile ayn anlamda kullanlan, hafif ve lk esen bahar rzgrna
verilen bir isimdir. Dvnda sadece bir yerde karmza kan nesm, Klsik iirimizde
baharn gelmesi ve gllerin almasnn mjdecisi olarak ok sk kullanlmtr.

Merkaba ey nesnm-i peyk-i seker

Layr maodem nigardan ne laber (G.21/1)

k rzgra, sabah habercisi diye seslenerek hogeldiini, sevgilisinden bir

haber olup olmadn sormaktadr.

4. HAYVANLAR

iirimizde, ne km farkl yaratl zellikleri veya efsanev ve mitolojik

hikyeleriyle ele alnan hayvanlardan bir ksmndan kernin iirlerinde de geleneksel
hususiyetleri erevesinde bahsedilmitir. ker Dvnnda kulardan blbl, kumru,
karga ve papaan; drt ayakl hayvanlardan at, kpek ve camuz; bcek ve
srngenlerden ise ar, sinek, karnca ve ylan sz konusu edilmilerdir.
 150

4.1. Kular
Blbl
Klsik iirde hezr ve andelb olarak da bilinen blbl, gle olan ak ve bu
akn neticesinde maruz kald cevr ve ceflar dolaysyla nemli bir yer tutar. Gln,
gzelliiyle sevgiliyi temsil etmesine karn blbl, gle olan akyla n
semboldr. Sabahlar tmesinden dolay murg- seher olarak da adlandrlmtr.
ker de blblden bahsederken onun gle olan akn ve bu akn neticesinde grd
eza ve cefay dile getirmitir.

Nie blblleri gl old ourban

Henzz alnnda blbl oan vardur (G.35/4)

Beyitte gln, birok blbl kendisine kurban ettii, dolaysyla da henz

alnnda kurban ettii blbllerin kannn olduu ifade edilmektedir. Efsaneye gre gl,
rengini blbln kanndan almtr. Gle yakn olmak, ona ulamak isteyen blbl, bu
uurda gln dikenine hedef olmu, kendi canndan olmak pahasna sevgilisine renk ve
can vermitir. Beyitte kurban kelimesi ve alnda kan izi bulunmas, kesilen kurbann
kannn alna srlmesi geleneinden kaynaklanmaktadr. Ayrca kurban kelimesinin
yaknlamak anlamna gelmesinden, blbln gle yakn olmak iin kendini feda ettii
sonucu kmaktadr.

Kumr
Klsik iirde gl-blbl, em-pervne gibi k-sevgili ikilisini temsilde
kullanlan sembollerden biri de serv-kumru ikilisidir. Kumru serve ktr ve srekli
onun etrafnda, ona yakn bir durumda bulunur. tyle da srekli servi methettii,
ona olan akn haykrd tasavvur edilir. ker de bir beytinde kumrudan sz eder.

Oaddri oumr medk oldui-n

Xutar el zre an serv [] enar (K.5/14)

 151

Kumrunun kendi sevgilisinin boyunu methettiini syleyen k, bu hareketi

dolaysyla serv ve narn onu el stnde tuttuunu sylemektedir. Kumru, srekli
olarak servin stnde uup ona konmaya almaktadr. Onun bu durumu, k
tarafndan farkl bir hayalle aklanmaktadr.

Karga
Blbln, temsil ettii, bahar ve bahara ait gzellikleri mjdeledii
iirimizde zg olarak adlandrlan karga olumsuz bir temsil ynne sahiptir ve ou
kez rakibi sembolize eder. Bu olumsuzluun temel sebeplerinden birisi kargann, kn
habercisi olmasndan ve sesinin irkinliinden kaynaklanr. ker de bir beytinde
kargadan yle bahseder:

Yaramaz iki nesne iki nesne-y-ile hn

Blbl oafesde zai-ile tevbem bahar-ile (G.110/6)

Beyitte iki eyin iki eyle uygun dmeyecei, bunlardan birinin blbln kafes
ile dierinin ise kargann bahar ve baharn da tvbe etmekle badamayaca
hususudur. Blbl iin kafes, zgrln yitirilmesine, baharda glistann sessiz
kalna iaret eder. Kargann en sevdii ve bir anlamda habercisi olduu mevsim k
olduu iin bahar mevsimi ile anlmas anlamszdr. Yine insann, zevk, safa ve
elencenin sembol olan bahar mevsiminde tvbe etmesi iirde her zaman abes
karlanmtr.

Tt
Klsik iirimizde genellikle ayna ve eker kavramlar ile birlikte ele alnan ve
tt adyla anlan papaan, ker tarafndan da ekerle balantl olarak bir beyitte
ilenmitir.

Dehennden lo olur sz ki ekerden alur

Latr- xzxn-i can ibu laberden alur (G.45/1)

 152

Sevgilinin tatl azndan kan eker gibi szler, can papaannn gnln
ferahlatr. Papaan ekerle beslenmesi zelliiyle dikkat eker. Dolaysyla sevgilinin
duda, az veya szlerinin eker olarak tasavvur edildii bir ok msrada papaan
mefhumu ile mecaz ve tebih unsurlar kullanlr.

4.2. Drt Ayakl Hayvanlar

At
ker, at kavramn sevgiliyi tavsif ettii bir beyitte kullanarak sevgilinin at ile
sabah rzgr arasnda bir benzetme unsuru olarak kullanmtr.

Esbr anema bad- [aba] sen gl-i tersin

Ey dost aceb mi gl-i ter dse abadan (G.93/3)

k bir put kadar gzel olan sevgilisini taze bir gl olarak tavsif ettii beyitte,
sevgilisinin atn sabah rzgrna tebih etmi ve sevgilinin atna binip gelmesi ne kadar
normal bir hadise ise rzgrn esmesiyle taze bir gln kokusunun gelmesi veya bir
goncann alarak gl olmas da o kadar normal bir durum olarak gsterilmitir.

Kpek
ker Dvnnda seg, seg-i sahr ve it eklinde yer alan kpek mefhumu,
genellikle n, kendini veya rakbi nitelemek iin kulland bir kavramdr. Kendisi
iin kullanrken kpein sadakat ynn n plana karan k; rakip sz konusu
olduunda onun havlamas veya necis bir hayvan olmas ynlerine vurgu yapar.

Kzyr iinde raonbi ooma kim

Ne revadur ki yata Kabede seg (G.73/3)

Sevgiliye seslenen k, ondan rakibi yanna yaklatrmamasn, zira Kabede

kpeklerin yatmasnn uygun olmadn belirtmektedir. Kabe mminlerin kutsal
mekn olarak her trl pislikten arndrlm ve dinen necis saylan her trl varln,
bu kutsal mekna sokulmas yasaklanmtr. Sevgilinin bulunduu yer de k iin
 153

Kabe kadar kutsal saylr. Bu yzden n bir kpek olarak nitelendirdii rakip bu
alana girmemelidir.

Cam
ker Dvn ierisinde sadece bir beyitte karmza kan cam kavram
camuz olarak da bilinen erkek mandaya verilen bir isimdir. Klsik iirde pek
karlalmayan bu canl, kernin beytinde sesli brmesi dolaysyla ele elnr:

Makallen evresinde ah iderken

Raonb it gibi rdi didi camz (G.61/4)

Sevgilinin bulunduu yerde dolap h eken n sesini duyan rakip, kpek

gibi rmek suretiyle a cam diye hitap eder. Rakibin it olarak tasavvuru bilinen bir
olgudur. Beyitte farkl bir zellik arz eden durum, n camuza, h ediinin de
camuzun brmesine benzetilmesidir.

4.3. Srngenler ve Bcekler

Ar
Ar, bal yapmas ve insanlar sokan inesi ynleriyle ker Dvnnda yer
almaktadr. Sevgili, bal olarak tasavvur edildii zaman ar, inesi ile rakibi artrr.
Bazen de ar, sevgilinin dudandaki irinlikten dolay azndaki baldan vazgeer.

idelden lebr vafn zenbzr

Dehanndan braiur engbnni (G.129/6)

Beyitte arnn, sevgilinin dudandaki tatllk ve lezzeti duyduundan beri bal

yapmaktan veya bal yemekten vazgetii anlatlmaktadr. Arlar hem bal yaparlar hem
de yaamlarn idame iin kendi yaptklar baln bir ksmn tketirler. Sevgilinin
dudann lezzetinin kendi yapt baldan tatl olmas onu hem bal yapmaktan hem de
daha gzeli varken kendi baln yemekten alkoymaktadr.
 154

Sinek
ker Dvnnda sinekten, sevgilinin dudann eker olarak tasavvur edildii
bir beyitte, sinein ekere ynelmesi ve konmas ile ilgili bilinen bir olaya yer verilmek
suretiyle bahsedilmitir:

Oand-i lebr layali mi var gzlermde kim

stinde her ne dem naar itsem meges uar (G.22/4)

k, gzleri nnde uan sinein mevcudiyetini, sevgilisinin eker gibi olan

dudaklarnn hayaline balamaktadr. Asl sylenilmek istenen, n srekli olarak
sevgilinin dudan hayal etmesidir. Ancak bir edeb tr olarak iirin nesirden en byk
fark, anlatlmak istenilen eyin yaln ve duru ve bu anlamda da kuru bir ekilde
verilmesi deil, dolayl ve ssl, dantel gibi ilenerek belli bir estetik deer
kazandrldktan sonra aktarlmasdr. Sinek, n hayalinin domas iin deta bir
tohumlayc grevi grmektedir.

Karnca
Karnca; kk bedenine karn azimle almas, ylgnlk gstermemesi
ynleriyle Klsik iirimizde zellikle sliin veya n rnek almas gereken bir varlk
olarak kullanlr. Ayrca karncann, Hz. Sleyman ile olan kssas da sklkla iaret
edilen bir konu olarak ilenmitir. ker, iirlerinde karncay btn bu hususiyetleriyle
dile getirmitir.

Berzer ki mrnd old lax- sebz-i nigara

Kim lroa geyer mzr belinde kemeri var (G.9/2)

Sevgilinin yanandaki tylere mrit olduu sylenen karnca, belinde kemeri ve

stnde hrkasyla bir tarikat mensubuna benzetilmitir. Tasavvufta karnca, her insann
kabiliyeti lsnde mesafe kat edebileceine iaret eden, azim ve gayretle almann
simgesi durumundaki bir canl varlktr.

Mr
 155

Ylan genellikle sevgilinin salarna tebih edilen zehirli ve tehlikeli bir

hayvandr. Ylan iin ker Dvnnda mr kelimesinin yan sra, efsanevi bir tr
ylan olan ejdeh mefhumu da kullanlmtr. Sevgilinin yznn bir hazine olmas
durumunda, salar bu hazineyi koruyan ylan veya ejderha olarak hayal edilir.

Rulnda her kii kim grse zlf-i dildar

Bu genci dir nice kf eylemi gr ol mar (G.122/1)

Beyitte, gnl alc sevgilinin yznn zerine dm olan salar grenlerin, o

ylann bu hazineyi nasl muhafaza ettiine aacaklar ifade edilmektedir. Sevgilinin
yz bir hazine, yzn stne dklen sa ise bu hazineyi koruyup kollayan bir ylan
olarak tasavvur edilir. Eskiden, hazineleri koruyan ylanlarn olduuna inanlrd. Bu
duruma arlmasnn sebebi klarn bu yze olan tevecchleri ve bu yz istemekteki
srarlardr. Ayrca ylann kendisinin de koruduu bu yze sahip olmadan
durabilmesine de bir aknlk sz konusudur.

5. BTKLER

Klsik iirde kullanlan tasvir elerinin banda eitli nebatlar gelmektedir.

Gerek ok nemli bir yere sahip olan bahar mevsiminin tavsifinde gerekse sevgilinin
betimlenmesinde aalar ve iekler ok fazla kullanlr. Gelenein sunduu imknlar
erevesinde bitkilerle ilgili unsurlar olduka fazla ve yerli yerinde kullanan ker,
bahar anlatt beyitlerde glen, llezr, glzr, glistn, sebzezr, gl eyyam, devr-i
gl, devr-i lle ve emen kavramalarna yer vermi, sevgilinin tasvirinde de gl bata
olmak zere gonca, lle, snbl, reyhn, ssen, nergis ve benefe adl ieklerle serv,
enr, Tb ve imd isimli aalar kullanmtr.

Deheni ionca emi nergisdr

r dil-berr glistandur (G.32/4)

 156

Sevgilinin aznn gonca, gznn de nergis olduu belirtilen beyitte, onun

yznn bir gl bahesi olduuna iaret edilmektedir. Sevgilinin yznn gl bahesi
olarak tasavvuru, onun yzndeki her uzvun bir iei veya bir meyveyi
andrmasndandr. Az goncaya, gz ise nergise benzetilen sevgilinin salar snbl,
yanaklar gl, gabgab elma ve duda hurma olarak hayal edildiinde, btn bu
unsurlarn bir arada bulunduu sevgilin yz de bir bahe hkmnde dnlr.

5.1. Aalar
kernin iirlerinde yer alan serv, nar ve Tb gibi aalarn ortak yn,
sevgilinin boyu ile ilgili mukayese ve benzetmelerde kullanlmalarndandr.

Serv
ker Dvnnda serv-kadd, serv-i blend, serv-i glen, serv-i gl-endm,
serv-i kab-p, serv-i nz, serv-i revn ve serv-i seh gibi terkiplerle karmza kan
serv aac, sevgilinin boyunun dzgnl ve endam ile ilgili en nemli benzetme
unsuru olarak yer almaktadr.

Aynumda boyur aksini kim grse anur kim

Bir serv-i sehn sayeyi deryaya drdi (G.116/2)

k; gzlerinde sevgilinin yansmasn grenlerin, uzun bir servinin glgesinin

denize dtn sanacan belirtmektedir. n gzleri muttasl gzyayla doludur
ve bu haliyle bir denizi andrr. Srekli olarak sevgiliye bakt iin alamaya hazr
ekilde dolu olan gzlerinde onun grnts yansr. te bu noktada ortaya suya den
bir servi grnts belirir.

nar
nar aac genellikle yapraklarnn el biiminde olmas sebebiyle pene ve el
kavramlar ile birlikte kullanlm, zamanla gvdesi iten rd ve siyahlat iin
yanm gibi grnd iin de kmil insan olarak tasavvur edilmitir. ker, nar
aacndan, kumrunun ona olan ak ve sevgilinin boyu mnasebetleriyle
bahsetmektedir.
 157

Oaddri oumr medk oldui-n

Xutar el zre an serv [] enar (K.5/14)

Kumru, sevgilinin boyunu vdnden dolay serv ve nar onu el stnde

tutmaktadr. Kumru serve ktr ve srekli onun bulunduu yerlerde dolar. Kumrunun
serv ve nar tarafndan el stnde tutulmas, nar aacnn el eklindeki yapraklarna
iaret eder. Beyitte, bir hsn-i talil sanat yaplmak suretiyle kumrunun aalarn
stnde umas, onlarn dallarna konmas hadisesi, n sevgilisinin boyunu
methetmesi olayna balanmtr. Sevgilinin boyundan bahsedildii iin boyla ilgili serv
ve nar kavramlarnn kullanlmas tesadf deildir.

Tb
Cennette bulunduuna ve inanlan Tb aac, zellikle sevgilinin boyunu tavsif
etmede kullanlmtr. ker, cenneti hatrlatmas ve sevgilinin boyu ile kyaslanmas
ynleriyle iirlerinde bu mefhuma yer vermitir.

Hem-ser dirilmege sen dildara ben boyn kim

Xzba degl emende servr de can yoodur (G.28/2)

Sevgilinin boyu ile mukayese yapmaya kendisinin g yetiremeyeceini belirten

k, bu hususta Tb ve serv aalarnn da aciz kalacan ifade etmektedir. Serv, bu
dnyada mevcut olan ve bilinen bir aatr. Tb ise varlna inanlan ancak bu
dnyada bulunmayan, teki leme ait bir aatr. k, sevgilisini ve onun boyunu
ylesine yceltmektedir ki hem bu dnya varlklarndan hem de dier leme ait varlk
dnyasndan rneklerle bu durumu izah etmeye almaktadr.

5.2. iekler
Klsik iirde sevgilinin gzellii hususunda en fazla kullanlan tebih unsurlar
arasnda iekler yer alr. ker de sevgiliyi anlatrken ona ait hususiyetleri; gonca, gl,
 158

meneke, reyhan, lle, snbl ve nergis gibi ieklerle belli tebih ve mecaz ilgileri
kurmak suretiyle anlatmtr.

Gl
Gl; antik alardan gnmze kadar dnya zerinde kurulmu btn
medeniyetlerde her trl sanat ve edebiyat yaptnn biricik objesi olmutur. Btn
iekler ierisinde kendine has zellikleriyle ayr bir yere sahip olan gl, bu ynyle
edebiyatmzda ve hassaten de iirimizde deta gzel olgusuyla btnlemi, sevgili iin
bir benzetme unsuru olmaktan teye geerek bizzat ona isim haline gelmitir. ker de
glden ve ona ait hususiyetlerden bahsettii beyitlerde berg-i gl, goncagl, gl-i
nesrn, gl-i ter, gl-i b-hri, hrmen-i gl ve h- gl eklinde ifade ve terkipler
kullanmtr.

emende gl ki zmrrd sernrine om

Sekerde talt-y-la ehriyare berzetdm (G.85/3)

Krda zmrtten tahta kan gl, sabah vakti tahta km bir sultan olarak
tasavvur edilmektedir. Gln zmrtten tahta kmas, onun krmz olan asl iek
ksmnn, yeil yapraklar iine yerlemi eklinden hareketle dnlm bir hayaldir.
Gl ieklerin sultan olarak tahta kan bir padiaha benzetilmitir.

Gonca
Gonca, gln henz tam olarak amam haline verilen isimdir. Genellikle
sevgilinin az gonca olarak tahayyl edilir. Goncann etrafn evreleyen yeil
yapraklarn almas, onun yakasn yrtmas eklinde aklanr. ker, iirlerinde
goncay sevgilinin azna benzetmi, blbln onun alp gl olmasn beklemesini
vurgulam ve onun taze gle dnm meselesine vurgu yapmtr.

Her ionca ak ider gl-i ter gibi yaoasn

Dil-ber gelrse glene serv-i blend-ile (G.112/3)

 159

Sevgilinin o uzun servi boyuyla gl bahesine gelmesi, goncalarn taze gller

gibi yakasn yrtmalarna sebep olacaktr. Sevgilinin gzellii karsnda yakalarn
yrtmalar, onu kskanmalarndandr. Aslnda goncann yakasn yrtmas, sarl olduu
yeil yapraklardan syrlp almas ve gle dnmesidir. Yakasn yrtarak taze gle
benzeyecei iddias dorudur. Kendisini sarmalayan yapraklar yrtarak aan gonca,
taze gle benzemekten daha da te, bizzat taze bir gl olacaktr. Goncann, geliimine
bal olarak ortaya kan bu doal sreteki durumu, sevgiliyi kskanmaya balanarak
hsn-i talil sanat yaplmtr.

Lle
ker lleyi ele ald beyitlerde onun kokusuyla etraf sslendirmesinden,
barnn yanklyla anmsatmasndan, kadeh ile olan benzerliinden bahsetmitir.
Krmz renkte bir iek olan llenin ortas siyahtr ve mitolojik olarak bu siyahln,
yldrm dmesiyle oluan bir yank izi olduuna inanlr.

Rakm eyle begm akern misknne oulurdur

Kim laleleyin odlara yanm cigeri var (G.9/5)

ker kendisi iin merhamet isterken, tpk lle gibi onun da cierinin yanm
olduundan bahsetmektedir. Ak ateiyle cieri yanm olan bir k olarak konuan
air, kendi durumu ile olan benzerlii nedeniyle lleye iaret eder. Beyitte geen
miskn ifadesi de yine lle iin kullanlan bir vasftr. Bunun sebebi, llenin barnn
yanklndan ve daha ziyade bahelerin kenarlarnda bulunmasndandr.

Meneke
iekler arasnda, ksa boylu olmas ve boynunun eriliiyle tevazu ve
alakgnllln simgesi olarak kabul edilen meneke veya benefe adl iekten,
kernin bir beytinde sz edildiini grmekteyiz.

Ta benefe gibi baa oasn

Herkese meskenet it boynur eg (G.73/4)

 160

Muhatap olunan kiiye, herkese kar boynunu bkp alakgnll olmas

ynnde nasihat verilen beyitte, menekenin boynunun erilii tevazu iareti olarak
kabul edilip bu sebeple baa ktna deinilir. Boynun erilii tevazu iareti olarak
alglanan meneke iin kullanlan baa kma ifadesi, menekenin sa ile olan
benzerliinin yan sra koklandnda beyindeki hararet ve kurulua, ba arsna ve
daha birok hastala iyi geldiine olan inantan ileri gelmektedir.

Nergis
iirimizde ekli itibar ile genellikle sevgilinin gzlerine tebih edilen ve ou
zaman da dorudan gz yerine kullanlan nergis, ker Dvnnda da sevgilinin
gzleri ile kurulan benzetme ilgilerinde kullanlmtr.

Deheni ionca emi nergisdr

r dil-berr glistandur (G.32/4)

Beyitte sevgilisini tasvir eden k, onun aznn gonca, gznn nergis,

yznn de bir gl bahesi olduunu belirtmektedir. Azn gonca, gzn de nergis
olduu bir yz, kanlmaz olarak bir iek bahesini temsil edecektir.

Reyhn
Klsik iirde sperem, nzb veya zemrn adlaryla da anlan reyhan iei
genellikle kokusundaki gzellik ve ekli ynnden sevgilinin salarna benzetilir.
Zaman zaman btn gzel kokulu iekler iin de kullanlan bir terim olan reyhan
kavram, ker tarafndan da bir beyitte kullanlmtr.

Snbl aur yad idp ailasam ey nrnn-dehen

Lak zre olan sebzeyi glgzn yaum reykan ider (G.23/2)

k, tatl azl sevgilinin smble benzeyen salarn hatrlayp alad zaman

kanl gzyalarnn, toprak zerindeki yeillii reyhana dntreceini ifade eder.
 161

Yeilliin reyhana dnmesi bir anlamyla da gzel kokulu hale gelmesidir. Bu gzel
kokuya sebep ise gzyann ortaya kndaki etken olan, sevgilinin smbl kokulu
salardr. Ayrca beyitte, Hz. demin dnyaya gnderildikten sonra tvbe etmesi ve
bu tvbenin kabulnden dolay yllarca alamasna, bu alamann sonucunda da akan
gzyalarnn zemine yaylarak her tarafta gzel kokulu reyhanlarn yeermesine sebep
oluu hadisesine bir telmih yaplmaktadr.

Snbl
ker Dvnnda snbl, gerek ekil ve renk olarak gerekse kokusu itibaryla
sevgilinin salarna benzetilmitir.

Baosa gnsz-y siyeh-tabura snbl utanr

Ser-te-ser hep ser-i lzbandaki kakl utanur (M.1/18)

Sevgilinin salar o kadar gzeldir ki snbl ve btn gzellerin balarndaki

salar baktklarnda utanr ve mahcup olurlar. Zira rengi, kokusu ve kvrmndaki
zarafetle sevgilinin salar snbl gibi ho kokulu ve gzel grnml bir iek de dhil
olmak zere tm grenleri kskandracak gzelliktedir.

5.3. Meyveler
iirimizde eitli meyveler umum olarak sevgiliye ait gzellik unsurlarnn
betimlenmesinde benzetme unsurlar olarak kullanlmlardr. ker de sevgiliyi
tasvirde hem meyve lafzn hem de nar ve elma gibi meyvelerin adlarn zikretmitir.

Lal-i canan mnve-i bostan- ksn

Laxx- sebzi ayet-i iksan- ksn (G.89/1)

Sevgilinin ykut gibi krmz olan dudann, gzellik bostannn meyvesine

benzetildii beyitte yzndeki ve hassaten de dudann evresindeki tyler de gzellik
ihsan ile ilgili ayetler veya iaretler olarak tahayyl edilmitir. Dudak iirimizde eftali,
kiraz, hurma, fstk, incir, zm, ayva, kays ve vine gibi birok meyve ile tarif, tasvir
 162

ve tavsif edilmitir. Ancak ikinci msradaki hatt- sabz ifdesi bu meyvenin ayva olma
ihtimalini glendirmektedir. Zira sevgilinin yzndeki ve dudaklarnn etrafndaki sar
tyler, ayva tylerine tebih olunur.
 163

SONU

Her milletin, tarihi sre ierisinde meydana getirdii, kendi mill vasflaryla
teekkl etmi bir edeb kltr mevcuttur. Bu edeb kltr oluurken, tarih sre
boyunca yaam olan her air ve yazar, meydana getirmi olduu eserleriyle milletine
ait olan edeb kimliin olumasnda ve edeb zenginliinin gelimesinde az ya da ok
pay sahibidir. Dolaysyla her toplumda olduu gibi Trk toplumunda da bugn ulalan
edeb kltrn meydana geliinde, her air ve yazarn belli nispette katks ve emei
bulunmaktadr. Bu almada yaplmaya allan, sz konusu airlerden birisi olan 15.
yzyl airi kernin eserlerinden hareketle onun edeb kiiliini ve edebiyatmzdaki
yerini tayin ve tespit noktasnda bir eyler ortaya koymak ve onun gelenek erevesinde
meydana getirdii Dvn tahlil etmektir.

ker, ok da fazla hacimli olmayan dvnndaki iirleriyle, kendi devrinde

Trk iirinin geliimine, ada olan dier airler gibi katkda bulunmu, yeni yeni
ekillenen ve kendi tarzn oluturan bu iire, geleneksel iir elerini kullanarak ve
zaman zaman orijinal ifade ve syleyi enileri katarak iir ve edebiyat sahasndaki
tekml srecine hizmet etmitir. iirlerinden hareketle onun, dvn iiri geleneini
yakndan bilen, klsik iirin mazmunlarn, mecazlarn, sz ve mana sanatlarn
ustalkla iirlerinde kullanabilen, klsik iirin yakndan ilgili olduu tasavvuf ve din
konularnda belli bir ilm birikime sahip, yaad toplumun sorunlarnn farknda olan
bir kii olduunu rahatlkla syleyebiliriz.
Drt blme ayrdmz tahlil ksmnda kernin din ve tasavvufa ait bilgi
daarc hakknda genel bir kanaate varmann yansra, onun terminolojik anlamda bu
alana ait birikimini iire suhuletle yanstm olduunu da grmekteyiz. nsan ve insana
ait hususiyetlerin ele alnd ikinci blmde de yine kernin, iirlerinde gelenee ait
unsurlar yerli yerinde kullandna ve bu kullanmlar yaparken toplumun genel ruh
halini baarl bir biimde yansttna ahit olmaktayz. Sosyal hayata ait hususiyetlerin
ve tabiat ile alakal unsurlarn incelendii blmlerde de kernin, klsik mazmun ve
mecazlar baarl bir biimde kullandn; benzetme, sembolize etme, imge oluturma
ve imaj gelitirme anlamnda da yeterli bir altyapya sahip olduunu mahade
etmekteyiz.
Onun edeb kiilii ile ilgili yapm olduumuz deerlendirmeler, tamamen onun
iirleri gz nne alnarak ortaya konulmutur. Bu anlamda kernin devrinin iir
 164

gelenei ierisinde nemi yadsnamayacak bir yerinin olduunu sylemek ok da yanl

olmayacaktr. iirlerinin saysnn az olmas, dier airler kadar eserlerinin nshalarnn
ok olmamas veya onun hakknda bilgi veren kaynaklarda kendisi hakknda vasat bir
air olduu hkmnn verilmesi gibi durumlar onun yerini belirlemede hibir nem arz
etmezler. zellikle, yapm olduu almayla, onun edebiyat leminde tannmasnda en
byk katky salam olan Hatice Aynurun, onun hakknda te yandan
adalarna ve kendinden nceki airlere kendisine yazlandan daha ok nazire
yazmas, onun ok baarl bir air olmad dncesini uyandrr. (1999: 49)
eklindeki ifadesi ilm olmaktan uzak, son derece subjektif bir ifadedir. Bir airi
deerlendirirken kendisinin yazd ve kendisine yazlan nazirelerin saysnn kstas
olarak belirlenmesi kabul edilebilir bir durum deildir. Bir airin byk veya birinci
snf air olup olmad ile ilgili mevcut kstaslarla verilecek hkmlerin ne kadar ilm
olup olmayaca, bu almann konusu olmad gibi, birka cmlede izah
edilemeyecek kadar nemli bir meseledir.

Buraya kadar yaplan deerlendirmeler nda kernin, yazm olduu

iirleriyle Klsik Trk iirine katkda bulunmu, kendine has bir slup ve syleyie
sahip, ilim sahibi bir air olduunu sylemek ve ona, edebiyatmza kazandrd iirleri
dolaysyla edebiyat tarihimiz ierisinde gereken deer ve nemi vermek, edebiyat
aratrmaclarnn grevi olacaktr.
 165

KAYNAKA
Ahmed Paa Divan (1992), (A.N. Tarlan, Haz.), Ankara: Aka Yaynlar
AYNUR, H.(1999), 15. Yzyl iri ker ve Dvn, stanbul: Yenilik
Basmevi
BLOOM, H. (2008), Etkilenme Endiesi, (F.B.Aydar, ev.) stanbul:
Metis Yaynlar
Latifi Tezkiret-uar ve Tabsratn-nzem (2000), (R. Canm, Haz.),
Ankara: AKM Yaynlar, s.206-207
ANGA, M. (2007), Kuran- Kerim Lgati, stanbul: Tima Yaynlar
DEMREL, G. (2005), 18.Yzyl airlerindenBel Mehmed Emn Dvn
(nceleme-Tenkitli Metin-Tahlil) (Yaymlanmam Doktora Tezi), Elaz: F.. Sosyal
Bilimler Enstits
DEMREL . (2009), Dinle Neyden, Elaz: Manas Yaynclk
DEVELLOLU, F. (2002), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara:
Aydn Kitabevi Yaynlar
GLER, Z. (2006), Divan iirinde Peygamber Hikyelerine Telmihler,
Malatya
Hayl Bey Dvn (1945), (A.N. Tarlan, Haz.), stanbul: stanbul niversitesi
Yaynlar
PEKTEN, H. (1999), Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, stanbul:
Dergh Yaynlar
SEN, M. (1994), Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, Ankara: AKM Yaynlar,
s.154
KANAR, M. (2008), Farsa Trke Szlk, stanbul: Say Yaynlar
KAM, .F. (1998), sr- Edebiye Tedkkt Dersleri, (A.Yldrm, Haz.),
Elaz: Trkiye ve Trk Dnyas ktisad ve Sosyal aratrmalar Vakf Elaz ubesi
Yaynlar
Bk Dvn (1994), (S. Kk, Haz.), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar
KK, S. (2008), Edeb Metinleri air/Yazar Niyetli Okuma Sorunu,
Prof.Dr. Abdlkadir KARAHANn Ansna ULUSLAR ARASI Divn Edebiyat
Sempozyumu (27-28 Mays 2008) stanbul: Beykoz Belediyesi Kltr Yaynlar
KLEK, N. (1999), Edeb Sanatlar, Ankara: Aka Yaynlar
 166

MUHYDDN BN ARAB (2006), Ahadiyet Tehzbl Ahlk

Mevize-i Hasene Risaleleri, (A. ztrk, ev.) stanbul: Sultan Yaynevi
Nect Beg Divan (1963), (A.N. Tarlan, Haz.), stanbul: Milli Eitim Basmevi
ONAY, A.T. (2000), Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah,
(C.Kurnaz, Haz.) Ankara: Aka Yaynlar
PALA, . (2004), Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul: Kap Yaynlar
PARLATIR, . (2006), Osmanl Trkesi Szl, Ankara: Yarg Yaynevi
PRCEVD, N. (1998), Can Esintisi, stanbul: nsan Yaynlar
SCHIMMEL A. (2004), slamn Mistik Boyutlar, stanbul: Kabalc Yaynevi
STENGASS, F. (2005), A Comprehensive Persian-English Dictionary,
stanbul: ar Yaynlar
AHN, H. (2003), Eski Anadolu Trkesi, Ankara: Aka Yaynlar
ENTRK, A.A. ve KARTAL, A. (2005), Eski Trk Edebiyat Tarihi,
stanbul: Dergh Yaynlar
TARLAN, A.N. (2001), Fuzuli Divan erhi, Ankara: Aka Yaynlar
TARLAN, A.N. (2004), eyh Divann Tetkik, Ankara: Aka Yaynlar
Tezkire-i Seh (Haz. Mehmed kr), stanbul: Matbaa-i med, s.35
TMURTA, F.K. (2005), Eski Trkiye Trkesi, Ankara: Aka Yaynlar
TUNALI, . (2002), Sanat Ontolojisi, stanbul: nklp Kitabevi
WELLEK, R., WARREN, A. (2005), Edebiyat Teorisi, (.F.Huyugzel, ev.),
zmir: Akademi Kitabevi
YILDIRIM, A. (2006), Divan Edebiyatnda Mahlas ve Mahlas-nmeler,
Ankara: Aka Yaynlar
YILDIRIM, N. (2008), Fars Mitolojisi Szl, skanbul: Kabalc Yaynevi
 167

Z GEM

1976 Ylnda Elazda dnyaya geldim. lk ve orta renimimi Elazda

tamamladktan sonra 1992 ylnda Bilkent niversitesi ktisadi, dari ve Sosyal Bilimler
Fakltesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmn kazandm. 1997 ylnda bu
niversiteden mezun olup serbest almaya baladm. 2003 Ylnda Frat niversitesi,
Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat blmne kayt yaptrdm ve 2007
ylnda bu blmden mezun oldum. Ayn yl Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Trk Dili ve Edebiyat retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Programna
girdim ve 2008 ylnda buradan da mezun oldum. 2008 Ylnda Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal bnyesindeki Eski Trk
Edebiyat Bilim Dalnda yksek lisans programna baladm. 2009 Yl ubat ayndan
beri Ardahan niversitesi, nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Blmnde aratrma grevlisi olarak almaktaym.