UKUROVA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

CEM SULTANIN TRKE DVNININ TAHLL

Sedat ENGN

YKSEK LSANS TEZ

Adana / 2006

UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

CEM SULTANIN TRKE DVNININ TAHLL

Sedat ENGN

DANIMAN : Prof. Dr. Mine MENG

YKSEK LSANS TEZ

Adana / 2006

I
NDEKLER
TRKE ZET....................................................................................................... IV
ABSTRACT............................................................................................................. V
NSZ ............................................................................................................ VI-VII
KISALTMALAR .................................................................................................VIII
0. GR................................................................................................................... 1
0.1. Tezle lgili Genel Bilgiler .............................................................................. 2
0.1.1. Konu.................................................................................................... 2
0.1.2. Ama ................................................................................................... 2
0.1.3. Yntem ................................................................................................ 3
0.1.4. Blmler.............................................................................................. 3
0.2. Cem Sultann Yaad Dnem ..................................................................... 4
0.3. Cem Sultann Hayat..................................................................................... 8
0.4. Edeb Kiilii ve Eserleri .........................................................................11-12
BRNC BLM
DVNDAK MANZUMELERN BM ZELLKLER............................. 15
1.1. Nazm Biimleri ................................................................................................ 15
1.1.1. Kasideler ve Trleri ................................................................................. 15
1.1.1.1. Tevhidler .................................................................................... 15
1.1.1.2. Mnct...................................................................................... 16
1.1.1.3. Natlar ........................................................................................ 17
1.1.1.4. Medhiye ..................................................................................... 18
1.1.1.5. Mersiye....................................................................................... 19
1.1.1.6. Hasb- Hl .................................................................................. 20
1.1.2. Musammatlar........................................................................................... 20
1.1.2.1. Terkib-i Bend ............................................................................. 20
1.1.2.2. Terci-i Bend................................................................................ 20
1.1.3. Gazeller................................................................................................... 21
1.1.4. Ruba....................................................................................................... 23
1.1.5. Muammalar ............................................................................................. 24
1.1.6. Mfredler ................................................................................................ 24
1.2. Vezin................................................................................................................. 25

II
1.3. Kafiye-Redif...................................................................................................... 27
KNC BLM
DVANDAK MANZUMELERN SLP ZELLKLER ............................. 39
2.1. Sz Varl ........................................................................................................ 40
2.1.1. Trke Kelime Kullanm ....................................................................... 42
2.1.2. Arapa-Farsa Kelime ve Terkip Kullanm............................................. 44
2.2. Sz Kalplar...................................................................................................... 46
2.2.1. Atasz ve Deyim Kullanm .................................................................. 46
2.3. Dize Uzunluklar, Sz Tekrarlar, Zt Anlaml Kelimeler ve Birleik Kelime
Kullanm .......................................................................................................... 49
2.4. Beyitlerin Kurulu tibariyle Deerlendirilmesi ................................................ 53
2.5. Edeb Sanatlar ................................................................................................... 61
2.6. Anlatm Biimleri.............................................................................................. 78
2.6.1. Tasvir Anlatm........................................................................................ 78
2.6.2. Tahkiyev Anlatm ................................................................................... 82
2.6.3. Tahlil Anlatm......................................................................................... 84
2.6.4. Konumal Anlatm .................................................................................. 86
NC BLM
DVNDAK MANZUMELERN ERK ZELLKLER............................ 88
3.1.Tarih erik ....................................................................................................... 88
3.1.1.Cem Sultann Hayatna, Dneme, Osmanl Corafyasna likin
Bilgiler ..................................................................................................... 88
3.1.2.Cem Sultann Bat Hakkndaki Grleri................................................ 104
3.1.3. Cem Sultann Dnya Gr ve Saltanata Bak................................... 107
3.2. kne-Rindne erik ................................................................................... 111
3.2.1. Ak........................................................................................................ 111
3.2.2. Cemin iirlerinde Gurbet, Yalnzlk ve zlem Duygusu....................... 127
3.2.3. Felekten ikyet .................................................................................... 131
3.2.4. ki ve ki Meclisi, Sk vb. ................................................................. 135
3.3. Din-Tasavvuf erik....................................................................................... 137

III
SONU.................................................................................................................. 142
KAYNAKA......................................................................................................... 144
Z GEM .......................................................................................................... 146

IV
ZET

CEM SULTANIN TRKE DVNININ TAHLL

Sedat ENGN
Yksek Lisans Tezi, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal
Danman : Prof. Dr. Mine MENG
Temmuz 2006, 146 Sayfa
Bu almada, Divn iirinin air ehzadeleri arasnda yer alan Cem Sultann
Trke Divnnn tahlili yaplmtr. ncelikle, Cem Sultann yaad dnem olan 15.
yzyl, Cem Sultann hayat, edeb kiilii ve eserleri hakknda bilgi verilmitir.
almada esas kaynak olarak,

. Halil ERSOYLUnun hazrlad Cem

Sultann Trke Divn adl kitap esas alnmtr.

Metnin

tahlili

yaplrken;

biim,

dil

ve

slp,

ierik

zellikleri

deerlendirilmitir. Divn biim ynnden incelendiinde, Divn iirinin karakteristik

zelliklerini tad grlmtr. slp almas sonucunda, Cem Sultann iir dilini
kullanmadaki ustal ortaya konmutur. erik zellikleri deerlendirilerek, Cem
Sultann geni hayal dnyas ve iirlerine yansyan yaam yks anlatlmtr.
Sonu Blmnde tahlil almasnn genel deerlendirmesi yaplm ve Cem
Sultann Trke Divnna yansyan sanat hakknda bir sonuca varlmtr.
Anahtar Kelimeler : Cem Sultan, Divn iiri, gurbet, felek, yalnzlk.

ABSTRACT

THE ANALYSIS OF CEM SULTANS

DVN WRITTEN IN TURKISH
BY SEDAT ENGN
Masters Degree Thesis Study, Turkish Language and Literature Department
Advisor: Prof. Dr. Mine MENG
July 2006, 146 Pages
In this study, analysis of Cem Sultans , who was one of the prince poets of
Classical Ottoman Poetry, Divn written in Turkish is performed. Priority is given to
15 th century, in which Cem Sultan lived, life of Cem Sultan, Literal Personality and
information about his Works are supplied.
This study is sourced on the book Cem Sultans Classcal Ottoman Poetry
Wrtten n Turksh by . Halil ERSOYLU.
During text analysis; charesteristics of form, language, style and content are also
concidered. When the Divan is analysed as for form, it is determined that it has the
charesteristics of Classical Ottoman Poetry. When Language and style are analysed
mastery of Cem Sultan to use poetic language is stated clearly. Cem Sultans feeding on
ideas and his life story that reflected in his poems are described by content charesteristics.
Index cards on these topics are prepared and various sources are investigated to contact
the results on the collections.
General evaluation of the analysis performed is presented as Conclusion. In the
light of evaluations performed, a conclusion is made on the reflected art of Cem
Sultans Divn Wrtten n Turksh.
Key Words: Cem Sultan, Divan Poetry, homesickness, fate, loneliness.

VI

N SZ

Cem Sultan, Osmanl tarihinde nemli bir yeri olan taht kavgalarndan birinin
kahraman olmas nedeniyle tarih bir hrete sahiptir. Bu ynyle Cem Sultann tarih
kiilii birok aratrmacnn ilgisini ekmitir. Aratrmaclarn ounlukla Cemin tarih
kiiliine ynelmeleri, Cemin sanat yannn ne kmasn bir lde engellemitir. Bir
ehzade air olarak Cem Sultann sanat ynnn de aratrma ve incelemeye tbi
tutulmas gerektii, bizi bu almaya ynelten birinci nedendir. almamzn dier bir
nedeni ise, daha nce Cem Sultann Trke Divn zerinde tahlil niteliinde bir
almann yaplmam olmasdr.
Konuyla ilgili daha nceden yaplm almalar belirlemek amacyla yaptmz
kaynak taramasnda (YKn tez katalou ve niversitelerdeki Eski Trk Edebiyat
almalar) yaplan almalarda, ounlukla Cem Sultann daha ok ilgi eken tarih
kiilii zerinde durulmutur. airin edeb kiilii zerine yaplan almalardan unlar
sralayabiliriz:
1) smail Hikmet ERTAYLAN, Sultan Cem, stanbul, 1951
2) Mnevver OKUR, Cem Sultan, Hayat ve iir Dnyas, K.T.B. Yay., Ankara,
1992.
3) Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divn, TDK Yay., Ankara,1989.
4) Adnan NCE, Cem Sultan Cemid Hurid, TDK Yay., Ankara, 2000.
5) Mnevver OKUR, Cem Sultan Cemid Hurid, AKM Yay., Ankara, 1997.
Birinci alma, Cem Sultann Divannn eviri yazl metnini iermektedir.
kinci almada ise, sanatnn edeb kiilii zerinde ksaca durulmu ve sanatnn
iirlerinden semeler yaplmtr. nc alma, Halil ERSOYLUnun hazrlam
olduu Cem Sultann Trke Divndr. Bu almada da esas itibaryla Divnn eviri
yazl metni hazrlanmtr. Drdnc ve beinci almalar ise Divnla dorudan ilgili
olan almalar deildir. Tez almamzda, Halil ERSOYLUnun hazrlam olduu
Cem Sultann Trke Divn adl eseri esas alnd. Bu eseri esas kaynak olarak
almamzn nedeni, onun Cem Sultann Divn zerine yaplm en son ve en bilimsel
alma olmasdr.

VII

almamz giri, tahlil ve sonu olmak zere balca ana blmden

olumaktadr. almamzn giri ksmnda, sanaty ve eserini yaad ortam ve
zamandan bamsz dnemeyeceimiz iin, airin sanatn ve edeb kiiliini hazrlayan
ortam anlatan ksa bilgi sunuldu. Tahlil blmnde Divna biim, dil ve slp, ierik
ynlerinden bakld. Bu blmlere ait unsurlar filenerek derlendi. Bu blmlerin genel
deerlendirmesi sonu olarak verilerek, Cem Sultann Divna yansyan sanat zerinde
genel bir deerlendirme yapld. ncelememizde Divna adan yaklald ve Divn bu
ynden incelenip deerlendirildi. Bunlar srasyla;
1) Divndaki manzumelerin ekil zelliklerinin incelenmesi.
2) Divndaki manzumelerin slp zellikleri bakmndan deerlendirilmesi.
3) Divndaki manzumelerin ierik zelliklerinin deerlendirilmesi.
Tezimizin sonu blmnde de Cem Sultann Divnna yansyan iir sanat
zerinde genel bir deerlendirme yapld. En son blmde Kaynaka verildi.

VIII

KISALTMALAR

a.g.e.

: Ad geen eser

Ansk.

: Ansiklopedisi

AKM

: Atatrk Kltr Merkezi

Ank.

: Ankara

Bkz.

: Baknz

c.

: Cilt

Edb.

: Edebiyat

Fak.

: Faklte

G.

: Gazel

st.

: stanbul

K.

: Kaside

KTB

: Kltr ve Turizm Bakanl

S.

: Say

s.

: Sayfa

TDK

: Trk Dil Kurumu

TDV

: Trkiye Diyanet Vakf

Yay.

: Yaynlar

0.GR
Trk kltr ve edebiyatnn yzyllar kapsayan dnemlerinde ok sayda eser
yazlmtr. Bu eserler hakknda yaplan almalar gnden gne artmakta ve eserlerin
edeb deerleri gn na karlmaktadr. Trk kltr, sanat ve medeniyetinin tam
anlamyla ortaya konulmas da ancak bu almalarla mmkn olacaktr.
Cem Sultan, Osmanl saraynda yetimi, kiiliini Osmanl hanedannn yaam
tarzyla ekillendirmi bir ehzadedir. Talihsiz ve alkantlarla dolu yaamna ramen
vatanna, devletine ve dinine olan ball, onu Trk milletinin gnlnde ok zel bir
yere tamtr.1 Cemin hayat, Avrupal devletlerin Anadolu ve Osmanl Devleti
zerindeki siyas emellerinden dolay esarete; bunun sonucu olarak da bir kbusa
dnmtr. Bu yzden, Cem hakknda yazlan eserlerin arlk noktas, onun hayat
hikyesini anlatmaya ynelik olmutur. Cem Sultann sanat yn, hayat hikyesinin
glgesinde kalmtr. Cemin sanat kiiliini, Trke Divanndan yola karak ortaya
koymak mmkndr.
Tahlil, bir btnn derinlemesine paralarn tantr. Bundan sonra temel ilke ve
genel neticelere, hkmlere varlr. slp, airin his, hayal ve fikrinin ideal birleiminden
ortaya kar. Cem Sultann Trke Divn, tahlil edilirken nce ekil, slp ve ierik
ynlerinden derinlemesine incelendi. Bu ana unsura ait bilgiler Divndan taranp
filendi ve tasnif edildi. Tespit edilen beyitlerin, eserin genelini temsil eder nitelikte
rnekler olmasna zen gsterildi.
Vezin, kafiye, redif ve nazm ekilleri gibi ekle ait unsurlarn airin slbuna
kazandrd zellikler yanstld. Dnemin ve Divn iiri geleneinin iir zerindeki
etkileri, airin slbu ve slbun iire katt dil zellikleri, airin kulland kelime
kadrosu balantl olarak anlatlmaya alld.

Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, K.T.B. Yay.,Trk Bykleri Dizisi/146, Ankara,

1992, s.XI.

Dil ve anlatm zellikleri deerlendirilirken airin dile hakimiyeti, kelimeleri

kullanm, dil unsurlarn iire uygulay, kelime seicilii vb. zellikler de eserden
alnan beyitlerle rneklendirilerek yanstlmtr.
Divndaki manzumelerin ierik ynnden incelenmesinde, Cem Sultann srekli
tarih kiiliinin ve yaamnn n plna karlm olmas sebebiyle, metne sadece birer
tarih belge, sosyal bir olayn tespitine ynelik bilgi kayna olarak deil, edeb bir metin
olarak yaklamak gerektiini dndk. Bunun yannda, metnin tarih ve sosyal ieriini
bir blm altnda inceledik.2
Divn iirinin kurallarla rlm sanat dnyasnda, airlerin bireysel sanat
zelliklerini belirleme zorluu tartma gtrmez bir konudur. Bunun bilinciyle,
almamzda Cem Sultann Trke Divn biim, dil, slp ve ierik ynnden
incelenerek Divnn tahlili yaplmtr. Bylelikle Osmanl kltr iinde yorulmu bu
zarif, mert, vatanperver, bilgili ehzadenin sanat ynn, karakterini, kiiliini ksacas
iir dnyasn ortaya karmaya altk.
0.1. Tezle lgili Genel Bilgiler
0.1.1. Konu
Tez almamzn konusu Cem Sultann Trke Divnnn Tahlilidir.
0.1.2. Ama
Konuyla ilgili daha nceden yaplm almalar belirlemek amacyla yaptmz
kaynak taramas (YKn tez katalou ve niversitelerdeki Eski Trk Edebiyat
almalar) bize, yaplan almalarn ounlukla Cem Sultann daha ok ilgi eken
tarih kiilii zerine olduunu gsterdi. Eski Anadolu Trkesinin son dnemine ait
olan Divnn tahlilinin yaplmas, Trk dili ve edebiyat bakmndan olduu kadar Trk
kltr bakmndan da byk bir neme sahiptir. ehzadeyi daha yakndan tanmak,
sanatkr Cemi kendi ifadelerinden renmek, Trk kltr, dili ve edebiyat hazinesini
daha da zenginletirmek iin Divnn tahlilini yapmaya karar verdik.

Bkz. indekiler / 3.

0.1.3. Yntem
almamzda Divn; biim, dil ve ierik zellikleri bakmndan incelenip
deerlendirilmitir. Plna bal unsurlar, Divndan filenmi ve daha sonra filer
derlenmitir. Sonra bu derleme dorultusunda deerlendirme yaplarak konuyla ilgili
tarihi, sosyolojik, edebiyat ve dile ait kaynaklara gidilmitir.
ncelememizde Do. Dr. Halil ERSOYLUnun yaymlam olduu Cem Sultan
Divn zerine yaplm olan en bilimsel alma niteliindeki Cem Sultann Trke
Divn isimli almas esas alnmtr.
Metnin ierik ve biim olarak tahlili yaplrken onun ncelikli olarak anlalm
olmas yani tetkiki yapan kiinin zihninde metnin erhinin mesele olmaktan km
olmas gerekir. Bu nedenle, deerlendirme yaplrken ana kaynak ve dier kaynaklarn
filenerek deerlendirilmesinin yan sra Cem Sultan Divnn iyi tanyp anlamaya zen
gsterilmitir.
0.1.4. Blmler
almamz giri, tahlil ve sonu olmak zere balca ana blmden oluur.
almamzn giri ksmnda, sanaty ve eserini yaad ortam ve zamandan bamsz
dnemeyeceimiz iin, airin sanatn ve edebi kiiliini hazrlayan ortam sergileyen
ksa bilgi sunulmutur. Tahlil blmnde Divna biim, slp ve ierik ynlerinden
baklmtr. Daha sonra bu blmlerin genel deerlendirilmesi sonu olarak sunulmutur.
Bylece Cem Sultann Divnna yansyan sanat zerinde genel bir deerlendirme
yaplmtr.
ncelememizde Divn, aadaki alardan incelenip deerlendirildi. Bunlar
srasyla;
1. Divndaki manzumelerin ekil zellikleri
2. Divndaki manzumelerin slp zellikleri
3. Divndaki manzumelerin ierik zellikleri
Plnda belirtildii ekilde incelenen Divnla ilgili olarak sonu blmnde de
Cem Sultann Divnna yansyan sanat zerinde genel bir deerlendirme yaplmtr.

0.2. Cem Sultann Yaad Dnem

0.2.1. 15. Yzylda Osmanl Devletinin Tarih Yaps
Cem Sultann yaad XV. yzyl, Osmanl Devletinin gelimesinde ve Batya
yneliinde nemli bir dnemdir. Yzyl balarnda Anadolu corafyas trajik bir
toplumsal olaya tank olmutur. 1402 tarihinde yaplan Ankara Sava sonucunda
Yldrm malup eden Timur, Anadoluyu istila etmi ve birok ehri yamalam;
Anadoluda birlik bozulmu ve bu karklk on bir yl srmtr. Bu sre Fetret Devri
olarak anlr. Bu dnemin sonunda elebi Mehmet, birlii yeniden salamtr. Osmanl
hanedannda kardeler arasnda yaanan taht mcadelesi, Orta Asya devlet geleneinin
bir devam niteliindedir. Bu gelenee gre, saltanat ailesinin her bireyi taht zerinde hak
sahibidir. Kimin tahta geeceini Tanr bilir. elebi Mehmed, devletin otoritesini
salamak iin ok mcadele edip Anadoluda hakimiyet kurmutur. Karamanoullarnn
varln etkisiz hle getirmitir. 1421de vefat ettiinde, Anadolunun en gl ve en
byk devleti Osmanl Devletidir.
elebi Mehmedin bilgili ve olgun olu Sultan II. Murat, Osmanl snrlarn
dedesi Yldrm zamanndan daha da ileri gtrmtr. Anadoludaki beyleri himayesi
altna aldktan sonra ynn Balkanlara evirir ve snrlarn Batya doru geniletme
abasna girer.
Fatih Sultan Mehmetin tahta oturmas, dnemin nemli siyasi olaydr. Fatih
Sultan Mehmed, bilgili hocalar eliinde yetimi, felsefe ve matematik eitimi alm,
Arapa ve Farsay ana dili gibi bilen, Latince, Srpa ve Yunanca bilgisi olan; tarih,
corafya ve askerlik alannda da eitim grm bir padiahtr. Hocas Akemseddin,
Fatih Sultan Mehmed iin ok nemli bir yere sahiptir. Her ynden tam donanml bir
yapda olan Fatih, tahta geldiinde stanbulun fethini ama edinmitir.
stanbulun fethiyle birlikte Osmanl bir Dnya devleti hline gelmitir. II.
Mehmed de bu fetihle, slm leminin en nemli sultan olmutur. Osmanl Devleti,
Fatihin tahtta kald otuz bir yllk srete, Anadolu ve Balkanlarn tek hkimi
konumuna gelmitir. Devlet, onun hkmdarlnda imparatorlua dnmtr. Fatihin
lm, oullar arasnda taht mcadelesinin balamasna sebep olmutur.

Fatihin lmnden sonra, tahta byk olu II. Bayezid gemitir. II. Bayezid
fneminde, lkede istikrar ve huzur ortam yaanmtr. Ekonomik gelimeyle birlikte,
ehirleme ynnden de atlmlar olmu; Bursa, Edirne, stanbul gibi ehirler eitli
mimar

yaplarla

zenginletirilmitir.

Bayezid,

babasnn

dnemindeki

fetihleri

salamlatrmtr.
Fatihin dier olu ehzade Cem ise, aabeyine kar giritii taht
mcadelesinden yenik kmtr. Cem Sultan, Fatih Sultan Mehmetin kk oludur. 13
Ocak 1459 tarihinde Edirnede domutur. Osmanl hanedannda taht mcadelesini ve
srgn yaam; hayat hikyesiyle gnlleri szlatan talihsiz bir ehzadedir.
Eitim ve renim hayatna be yanda balamtr. Dokuz yandayken
Kastamonu sancak beyliine gnderilmitir. Buradan Karaman valiliine tayin edilmitir.
Bu grevi srasnda alt yl boyunca Konyada kalmtr.
Cem Sultan ve aabeyi II. Bayezid arasndaki padiah olma mcadelesi, Fatihin
son zamanlarna doru aka kendini gstermitir. 3 Mays 1481 tarihinde Fatihin
Gebze dolaylarnda lmesi zerine her iki ehzadeye de eli gnderilir. II. Bayezide
gnderilen eli Amasyaya ularken Ceme gnderilen eli yolda ldrlr. Cem, haberi
aldnda II. Bayezid padiahlk tahtna oturmutur. Cem de sultanlk istedii, saltanatn
kendi hakk olduunu dnd ve bu durumu kabullenemedii iin aabeyiyle taht
mcadelesine girimitir. II. Bayezid ile Yeniehir ovasnda yapt sava kaybeden Cem
kamak zorunda kalmtr. Cem, takip edildii iin Konya zerinden Tarsus-Halep-am
gzerghn izleyerek Kahireye varr. Cem Sultan, bir yl sonra annesi ve karsyla
birlikte hac ziyaretinde bulunur.
Cem, Bayezidin sunduu; saltanat isteinden vazgemesi hlinde kendisine madd
imkanlarn salanaca teklifini kabul etmedi. Bir kez daha Anadolu zerine yrd.
Ancak II. Bayezidin hzla ve byk bir orduyla zerine geldii haberini alnca tekrar
savamay gze alamad. Taeli zerinden Rodosa geerek Rodos valyelerine snd.
Cem Sultan, farknda olmadan tutsaklk ierisinde geecek bir hayata admlarn atm
oluyordu. Cem, hl imparatorluun aabeyi ile arasnda paylatrlmas gerektiini

dnyordu.

Saltanat iin

gsterdii

btn abalar,

iindeki bu

isteinden

kaynaklanmaktayd. Oysaki II. Bayezid ile valyeler, Cemin elde tutulmas ve

muhafazas iin aralarnda oktan anlamlard. Cem, bu tutsaklktan habersizdi. Cem
Sultan valyeler tarafndan Fransaya nakledildi. Burada yedi yl kald. Bu tutsaklk
Ceme ok ar gelmitir. yandaki olu Ouz Hann II. Bayezid tarafndan
ldrlmesi de bu sre ierisinde gereklemitir.
valyeler Cemi daha sonra Papaya sattlar ve onu Romaya getirdiler. Bu
durum, II. Bayezidi olduka rahatsz etmitir. Artk Cemin korunmasndan ok yok
edilmesi dnlr olmutur.
Fransa kral talyaya sefer dzenleyerek Cemi Papadan almtr. nk Fransa
kral, ileride dzenleyecei bir Hal Seferinde Cemi koz olarak kullanmak
niyetindeydi. Ancak Cem Sultan bu yolculuk srasnda hastalanm ve 25 ubat 1495
aramba gn vefat etmitir. Kaynaklarn byk bir blm, Cem Sultann
zehirlenerek ldrld dncesinde birleirler. Cem Sultann Avrupada gmlen
naa, drt yl sonra Mudanya zerinden Bursaya getirilerek Muradiyeye gmlmtr.
0.2.2. 15. Yzylda Osmanl Devletinin Sosyal Yaps
Yzyln banda Anadolu Timurun istilasna uram ve birok ehir
yamalanmtr. Yldrmn oullar arasndaki taht kavgalar, lkenin her yanndaki
isyanc davranlar, beylerin saltanat hrslar, bir takm bozguncu kesimler Anadolu
halknn sosyal btnln bozmutur. Halk, tedirgin ve huzursuz bir ekilde on bir yl
geirmitir. Yzyln sosyal yapy etkileyen bir dier nemli olay ise stanbulun
fethidir. Bu olay Trk dnyasnn yzn gldrmtr. Dnya haritas bir anda
deimitir. stanbul, Trk kltr ve medeniyetinin dou ile baty birletiren nemli bir
ehri hline gelmitir. stanbul, ticar adan nemli merkez hline gelmiti. stanbul ile
birlikte Edirne, Bursa gibi ehirler de kltrel ve ticar anlamda byk gelime
gstermilerdir.

0.2.3. 15. Yzylda Osmanl Toplumunun Edeb Yaps

15. yzyl, Osmanl Devletinin kltr ve medeniyet alannda byk ilerleme
gsterdii bir yzyldr.
Yzyln banda Anadoluda siyasi bir karklk yaanm olsa da, bunlarn sona
ermesiyle birlikte, sanat ve edebiyat faaliyetlerinin gerekletirilmesi iin uygun bir
ortam olumutur. Anadolu ve Ortadounun birok airi, Osmanl hkmdarlar
tarafndan korunmulardr. Hkmdarlarn da iire ve edebiyata olan ilgileri - daha nce
de olduu gibi - airlerin sanatlarn gerekletirip gelitirebilmelerinde byk bir katk
salamtr. Bunun sonucunda da Divn iiri gelimi, yzyln sonunda kurulu
aamasndan Klsik edebiyat srecine girmitir.
Yzyln

edeb

yaps,

Osmanl

padiahlarnn

dnemlerine

gre

deerlendirildiinde; elebi Mehmed dneminde edeb canlln devam ettii grlr.

Ahmed, Ahmed-i D ve eyh gibi airler, padiahtan yardm grmlerdir. Bu
dnemde, birok edeb trde yeni eserler yazlm, eviriler yaplmtr.
Sultan II. Murad dneminde, kltr ve sanat faaliyetleri korunup gelitirilmitir.
Telif ve tercme eserler yazlmtr. Bunun sonucunda, Trkenin edeb dil olarak
gelimesi salanmtr. Trke devlet dili olarak n plna kmtr. II. Muradn ilme,
kltre ve sanata deer veriyor olmas; iirle ilgileniyor olmas, bu alanda grlen
gelimelerde nemli bir yer tutar.
Fatih Sultan Mehmed devrinde, Osmanl Devleti hem coraf ynden hem de
sosyal ve ekonomik ynden ok bymtr. stanbulun fethedilmesi ve bakent
yaplmasyla, bu ehir ilim ve kltr merkezi hline gelmitir. Fatih, stanbulu bir dnya
ehri hline getirmeyi amalyordu. Her alanda yenilie, geliime ak olan; pozitif
bilimlerle ilgilenen Sultan Mehmed, devrin ileri gelen bilim adamlarn, airleri,
sanatkrlar stanbulda toplamtr. Fatih dneminde sosyal yapda grlen bu geliime,
edeb yapy da olumlu yne etkilemitir. Ahmed Paa, devrin en byk airidir. Fatih
Sultan Mehmed de iirler yazmtr.

II. Bayezidin hkmdarlk yapt dnemde, Anadolu ve Rumelide ok sayda

air bulunmaktadr. stanbul, slm ve Trk dnyasnn bilim, kltr ve sanat merkezi
hline gelmitir. Yzyln sonunda Trke, edebiyat dili olarak geliimini tamamlam;
Divn iiri, kurulu srecinden Klsik edebiyat srecine girmitir. Divn iirinin usta
airlerinden Ahmed Paa ve Nect Bey, en gzel iirlerini bu dnemde yazmlardr. II.
Bayezid de iir yazan padiahlar arasndadr. Cem Sultan da, bir ehzade olarak, ak,
sevgiyi, gurbeti, vatan hasretini duygusal bir anlatmla iirlerinde dile getirmi ve bu
yzyln Divn airleri arasnda yerini almtr.3
0.3. Cem Sultann Hayat
Cem Sultan, Fatih Sultan Mehmetin nc oludur. 23 Aralk 1459da
Edirnede domutur. ki lalas ile birlikte henz on yanda iken 1469da Kastamonuya
sancak beyi olarak gnderilir. Burada ksa bir sre kaldktan sonra nce stanbula,
oradan da Rumeliye gnderilir.
Fatih Sultan Mehmed ld zaman, by Bayezid ve k Cem olmak
zere iki olu kalmt. Bayezid, merkezi Amasya olan Rum eyaleti ve Cem de merkezi
Konya olan Karaman eyaleti valisiydiler. Fatihin lmnde ehzde Bayezid otuz drt
yanda; Cem Sultan da henz yirmi yandayd. Her iki ehzde de iyi tahsil grm
ve iyi yetimiti. Bayezid, yann da getirdii bir zellikle, bilgi ynnden daha stnd.
Cem ise yaradl ve incelik ynnden daha sevimliydi ve cesur bir insand.
Babasnn lm zerine Ceme gnderilen eli, Bayezidi destekleyenler
tarafndan yolda ldrlnce, Cem stanbula zamannda gelememi ve tahta ehzde
Bayezid gemitir. Ancak Cem Sultan, bu durumu kabul etmeyerek taht zerinde hak
iddia etmitir. Babas Fatih Sultan Mehmedin, nl Kanunnamesinde ondan vris-i
mlk-i Sleymn nr- hadeka-i Sultn olarak sz etmesi, tahta geme mcadelesinin
nedenleri arasnda grlmektedir.4 Bu gereke sonucunda, talihsiz ehzdenin macera
ve ac dolu gnleri de balamtr.

Ahmet Atilla ENTRK, Ahmet KARTAL, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergh Yay., stanbul, 2004, s.
162-172.
Mine MENG, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 1997, s. 104.
4
Hatice AYNUR, Cem airleri , lm Aratrmalar 9, stanbul, 2000, s.33-43.

Cem, Bayezidin tahta gemesiyle hak iddiacs olarak ortaya kt. Babasnn taht
iin kendisini setiini, Bayezidin haksz olarak tahta getiini ileri srerek ordu toplad.
Acele Bursa zerine yrd ve Bursa halk tarafndan iyi karland. Cem, Bayezid
tarafndan Ayas Paa kumandasyla zerine gnderilen kuvvetleri bozdu. gn sonra
ehre girip adna para kestirip hutbe okuttu ve bylelikle hkmdarln ilan etti. Bunun
zerine II. Bayezid, derhal ordusunun bana geerek Bursa zerine yrd. 20
Haziranda, Yeniehir ovasnda iki taraf arasnda yaplan savata Cem Sultan malup
oldu. Eskiehire ve oradan da yaral olarak Konyaya kat. Btn eyas ve hazineleri
yamaland. Be gnde Konyaya geldi; fakat tutunamayacan anlad iin annesi
iek Hatun ile ailesini ve yannda bulunan Murad adndaki olunu alp Kahireye;
Memlk sultannn yanna gitti.
Cem, Kahirede hkmdar gibi karland. Kendisine ziyafetler ekildi.
Osmanllarla aras iyi olmayan Sultan Kaytbay, Cem Sultan elinde siyasi bir koz olarak
kullanmak istedi.
Cem

Sultan,

Msrdan

biraderine

gnderdii

mektupta

skntsndan

bahsediyordu. Bayezid bu mektuba cevabnda, hkmdarlk iddiasndan vazgemesi

artyla kendisine senede bir milyon ake verileceini bildirdiyse de saltanat hrs devam
etmekte olan Cem, bunu kabul etmedi ve o sene (Aralk 1481) ailesiyle birlikte hacca
gitti. Hac grevini yerine getirdikten sonra 21 Mart 1482de Kahireye dnd.
Bayezidle Cem arasndaki mcadele Kasm Beyi mitlendirdi ve Osmanl
Devletine saldrmak istedi. Akkoyunlu hkmdarndan izin alarak Taeline girince,
Karamanoullar

ailesine bal olan beyler, Kasm Beyin etrafnda toplandlar. Bu

durum Osmanl hkmdar stanbulda duyulur duyulmaz, tecrbesine gvenilerek, Gedik

Ahmed Paa iki bin yenieri ve kapkulu askeriyle drt bin azap ve Anadolu eyaletinin
tmarl sipahilerine kumandan atanarak gnderildi. Kar koyamayacan anlayan Kasm
Bey, gece olmasndan istifade ederek kat.Takip edildiyse de yakalanmayarak Memluk
devleti snrn geti.
Cem Sultan, Hicazdan Kahireye dndkten sonra, Karamanolu Kasm Bey ile
grmek zere, 6 Mays 1482de Halepe geldi. 19 Maysta Halepten hareket eden Cem

10

Sultan, Adanaya kadar geldi ve Karamanolu Kasm Beyle grt. Aralarnda bir
ittifak yapld. Bu birlik gereince Cem, hkmdar olunca btn Karaman ilini Kasm
Beye verecekti.
Cem ve Kasmn kuvvetleri Konya zerine yrdler. Cem Sultan devletin ikiye
blnmesini istiyordu. Bayezid, Cemden Kudste kalmas ynndeki isteini,
ehzadeliinin gelirlerinin deneceini bildirdiyse de bu teklif Cem tarafndan kabul
edilmedi. Bunun zerine Bayezidin birlikleri Cemin ordusunun zerine yrdler.
Yenileceini anlayan Cem geri ekilmek zorunda kald.
Cem Sultan, babasnn salnda Karaman valisiyken ve Rodos kuatmasndan
nce, valyelerle bizzat grmt ve valyelerle aralarnda tanklk vard. Cem,
Taeli zerinden Rodosa geerek Rodos valyelerine snd. Bylece Cem Sultan iin
tutsaklk yllar balam oluyordu. Cemin saltanat iin gsterdii btn abalar,
imparatorluun aabeyi ile aralarnda paylatrlaca inancndan douyordu. Oysa II.
Bayezid ve valyeler, Cemin esir olarak elde tutulmas ve korunmas iin aralarnda
anlamlard ve Cemin bundan haberi yoktu.
valyelerden bir ksm, ehzadeyi Rodosta alkoymak istedilerse de Bayezidin
aday kuatma ve bask uygulama ihtimali bulunduu iin ehzadenin Fransaya
gtrlmesi uygun grld. Cem Sultan valyeler tarafndan Fransaya nakledildi.
Burada yedi yl kald. yandaki olu Ouz Hann, II. Bayezid tarafndan
bodurtulmas bu srete olmutur.
valyeler Cemi daha sonra Papaya sattlar ve onu Romaya getirdiler. Bu
durum, II. Bayezidi olduka rahatsz etmitir. Artk Cemin korunmasndan ok yok
edilmesi dnlr olmutur.
Fransa kral talyaya sefer dzenleyerek Cemi Papadan almtr. nk Fransa
kral, ileride dzenleyecei bir Hal Seferinde Cemi koz olarak kullanmak
niyetindeydi. Ancak Cem Sultan bu yolculuk srasnda hastalanm ve 25 ubat 1495
aramba gn vefat etmitir. Kaynaklarn byk bir blm, Cem Sultann

11

zehirlenerek ldrld dncesinde birleirler. Cem Sultann Avrupada gmlen

naa, drt yl sonra Mudanya zerinden Bursaya getirilerek Muradiyeye gmlmtr.5
0.4. Edeb Kiilii ve Eserleri
0.4.1. Cem Sultann Edeb Kiilii
Cem Sultan, ilk eitimini ok kk yalarda lalalar ve dadlar eliinde almtr.
Drt yana geldiinde ise Osmanl hanedannn kltr gelenei gereince Arapa, Farsa
renimine balamtr.
Kastamonu valiliine tayin edildii dnemde, Kastamonu bir ilim ve sanat
merkezi hlindeydi. Cemdeki irlik duygularnn olumas ve ilk gazellerini yazmaya
balamas bu ortamda olmutur. Kardei ehzade Mustafa lnce onun yerine Karaman
valiliine atand. Cem, Karaman valilii sresince Konyada oturdu.
Cem Sultan, kk yalarda alm olduu eitimin sayesinde, babas gibi aydn
fikirli bir insan olmutur. Babas Fatih Sultan Mehmed gibi Felsefeye ve tarihe merak
sarm; ilim adamlarn ve sanatkrlar sevmi ve korumutur (Hatipzde Nasuh, Sofu
Hseyin, Frenk Sleyman, Lalas Ahmed Paa, ayrca talyan, Rum danmanlar).
Cemin yannda, Cem irleri ad altnda Cem Sadisi, Haydar Bey, Seha, Kand,
hid gibi airlerden bir grup olumutur. Bunlardan bir ksm, Avrupada geen talihsiz
hayatnda da Cemi yalnz brakmamlardr.
Cem Sultan, Divan iiri geleneine gre iirler yazmtr. Bunlar gzel, ince, zarif,
duygulu iirlerdir. Onun airlii haknda tezkirecilerimizin grleri u yndedir:
Ltifi Tezkiresi, ttifk- uer bu ki diyerek Cemi hkmdarlar arasnda
Sultan Selim gibi gzel iir syleyen biri olarak kaydediyor. k elebi Tezkiresi ise,
onun bir divnn bin divndan stn grmektedir. Seh Bey, tezkiresinde Er ve
inya kdir ve kendisi b-bedel an, er haylengz ve gazeliyt emsl-miz alet5

Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, Ank., 1983, s.161-179.
H. Mahmut AKROLU, Gnay KUT, Cem Sultan, TDV slm Ansiklopedisi, c.7, stanbul, 1993,

s.283-285.

12

tertib

divn var diyor.6 Devrinin byk airi Ahmed Paa ise Cemin airlii

hakkndaki fikirlerini u beyitlerle ifade etmitir:

Sultn Cem ol ki Husrev-i Sultn-nin imi
Mh- sadete iigi sumn imi
Tavr- gazelde hmesi ol h-zdenn
Bg- remde tti-i rn-zebn imi
Sultan Cem-i sni ki anun adn iitse
Fil-hl srer topraga ruhsr benefe
Grld gibi Ahmed Paa, Cemin usta ve ince airliini beenip onu Cem-i
Sni, Husrev-i Sultn-nin unvanlaryla vmtr.7
Cem Sultan, yetitii dnemin sosyal ve kltrel deerlerini iirlerine yanstan bir
airdir. iirlerinde, dilin btn imkanlarn kullanmaya zen gstermitir. iirlerini, dili
kullanm asndan deerlendirdiimizde, genel olarak sade kabul edebiliriz.
0.4.2. Cem Sultann Eserleri
Cemin on yandayken Selmn- Svecden, babas Fatih Sultan Mehmed adna
Cemd Hurd adl bir mesneviyi nazm hlinde tercme etmitir. Cemin bir de
Farsa Divn vardr. Bunlar, onun ne derecede Farsa bildii haknda yeterli bir fikir
vermektedir. Ayrca Cemin Farsa mektuplar da bulunmaktadr. Prof. Dr. smail
Hikmet Ertaylan, Cemin Farsay Trkeden iyi yazdn kaydetmektedir.8
Cem Sultann dier bir eseri de yalnzca niversite ktphanesi Trke yazmalar
blm 5474 numarada kaytl Trke Divn ile birlikte bulunan Fl- Reyhn- Sultan
Cemdir.

Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay., Trk Bykleri Dizisi/146, Ankara,
1992, s. 33-34.
7
Prof. Dr. Ali Nihat TARLAN, Ahmet Paa Divan, Aka Yay., Ankara, 1992, s. 84-85.
8
. Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divan, TDK Yay., Ankara, 1989, s.11-12.

13

Cemin en tannm, sevilmi eseri stanbul ve Anadolu ktphaneleri ile zel

kitaplklarda eitli yazma nshalar bulunan Trke Divndr.
Trke Divn
1) stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail Efendi blmnde 431
numarada kaytl bir yazmas vardr.
2) stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Fatih blmnde 3794 numarada kaytl
olan nshada Trke ve Farsa Divn yan yanadr.
3) Fatih Millet Ktphanesi (Ali Emir) 81 numarada kaytl olan nsha 88
varaktr.
4) stanbul niversitesi Ktphanesinde T.Y. 5547 numarada kaytl nshas
vardr.
5) niversite Ktphanesinde T.Y. 5474 numarada kaytl olan nsha 61 varaktr.
6) Bursa Orhan Hara Ktphanesi E. 6 numarada kaytl Trke Divn, Farsa
Divnn sonunda balamaktadr.
7) Kayseri Raid Efendi Halk Ktphanesinde 1262 numarada kaytl olan nsha
55 varaktr.
8) Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan Blmnde 739 numarada kaytl
nshada Trke ve Farsa Divn yan yanadr.
Farsa Divn
1) Bursa Orhan Hara Ktphanesi E. 6 numarada kaytl yazmada Farsa
Trke Divn beraber bulunmaktadr.
2) Topkap Mzesi Ktphanesi Revan 739 numarada kaytl yazmada yine
Trke Divnla beraberdir.
3) Sleymaniye Ktphanesi Fatih Blmnde 3794 numarada kaytl yazmada
yine Trke Divnla beraberdir.
4) Fatih Millet Ktphanesinde 328 numarada kaytl bir nsha vardr.

14

Cemid Hurid
Cem Sultann Divanndan sonraki ikinci byk eseridir. Henz on yandayken
ranl air Selmn- Svecden babas Fatih Sultan Mehmed adna tercme etmitir.
Cemid Hurid mesnevisinin iki nshas vardr.
1) Ktahya Vahid Paa Halk Ktphanesinde Trke yazmalar blmnde 166
numarada Kitab- Cemid Hurid adyla kaytldr.
2) Ankara lahiyat Fakltesinde 18464 numarada kaytldr.
Cem Sultann Mektuplarndan Bazlar:
1) Topkap saray Arivinde Ariv klavuzu st. 1938 E. 11988 no.da kaytl, Cem
sultann Rodosa gitmeden evvel II. Bayezidin mektubuna verdii cevap.
2) E. 11. 987/2. Cemin annesine mektubu.
3) 11.9871/1 Papann yannda bulunan Cemin II. Bayezide mektubu (2 Adet).
4) E. 5689 Annesinin Ceme yazd mektup.
Ayrca Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde Divnna girmemi pek ok iiri
olduu gibi, Feridun Beyin Mneatnda da Cem ile ilgili resm yazlar bulunmaktadr.
Fl- Reyhn- Sultan Cem
Cem Sultann bu kk manzum eseri, niversite Ktphanesi T.Y. 5474
numarada kaytl yazma Trke Divnnn sonundadr. Tamam 48 beyit olan manzume
bir iek faldr. Ayn ktphanede T.Y. 5547 numarada kaytl Trke Divnn yazma
nshasnn sonunda ayn eserin ikinci nshas bulunmaktadr.9

Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay., Trk Bykleri Dizisi/146, s. 34,
Ankara, 1992

15

BRNC BLM

DVANIN BMSEL ZELLKLER

1.1. Nazm Biimleri
Cem Sultann Trke Divannda drt yz yirmi iir bulunmaktadr. Divnda
srasyla ; 9 kaside, 1 terkb-i bend, 1 terc-i bend, 348 gazel, 1 rubai , 41 muamma, 19
mfred bulunmaktadr. Cem Sultan, Divann klsik divan dzenine gre dzenlemitir.
Gelenee bal kalnarak yazlan Divanda nce kasideler (Tevhd, Mnct, Nat,
Medhiye, Mersiye ve Hasb- Hl) yer alm; sonra da musammatlar (Terkb-i bend, Terci bend ) yer almtr. Divann en hacimli blmn ise gazeller oluturur. Son olarak da
ktalar yer alr.
Divndaki iirleri biim ynnden inceleyerek, Cem Sultann hangi nazm
biimlerini nasl kullandn grelim.
1.1.1. Kasideler ve Trleri
Cem Sultann Trke Divnnda bulunan on bir uzun manzumeden dokuzu
kasidedir.
Cem Sultann yazm olduu kasideler, tr olarak 2 Tevhd (1. ve 2. kaside), 1
Mnct (3. kaside), 3 Nat (4.,5. ve 6. kaside), 1 Medhiye (7. kaside), 1Mersiye (8.
kaside) trnde yazlm kasidelerdir. Dokuzuncu kaside ise, Cemin Fransada
gzlemlediklerini gereki dille anlatt bir hasb- hldir.
1.1.1.1. Tevhidler
Divandaki ilk kaside, bir tevhid olup on be beyitten oluur. Kasidenin ilk beyti
Arapadr. Cemin din ierikli kasidelerinde onun derin din bilgisini, Allaha inanm
gnln grrz. Cem, bu tevhidde Allahn birliini ve yceliini dile getirmitir.
Yeryznde bulunan nesnelerden hareketle Tanrnn yceliine ynelir. Kaside,
yeryzndeki btn nesnelerin, Tanrnn varln ve birliini iaret ettiini ve varln
Tanrdan aldn vurgular.

16

Divandaki ikinci kaside on yedi beyitten olumutur. Cem, bu tevhidinde

slmiyetin tevhid inancnn insan ruhundaki etkisini ve insan yaamndaki gzelletirici
varln anlatmtr.
1.1.1.2. Mnct
Divann nc manzumesi bir mncttr.. Biri Arapa ve ikisi Farsa olmak
zere toplam on sekiz beyitten olumutur.
Emrindedr zemn zemn sumn hem
Hkm hkmetinde-durur kh- b-vakar
(K.3/6)
Cem Sultan, mnacatnda salam din bilgisiyle ve Allaha inanm bir gnlle
nce Allahn varln, kinatn onun emriyle yaratlm olduunu trl delillerle ifade
eder. Yeri, g ve zaman yaratan Odur ve Onun emrindedir. O heybetli dalar, Onun
hkm ve hkmeti altndadr.
Hkmine gre cnbi ider arh rz u eb
Emrine gre gerdi ider devr-i rzgr
(K.3/8)
Gndz ve gecenin oluu, zamann gidii Allahn emrine ve hkmne gredir.
Mcrimlere tapun-durur iy pdeh penh
slere kapun-durur iy lem-yezel medr
(K.3/11)
Kudret ve kuvvet ve ayn zamanda sonsuz merhamet ve iyilik sahibi olan, Odur.
Tanrnn yceliini vdkten sonra kendisine yardmc olmas konusunda Allaha
yalvarr.
Cem rahmeti kapundan umar iy Kerm-i Hayy
Dery-y rahmetne yokdur senn kenr

17

Y-Rab bilr gnhn n rahmet eylegil

Crmini yzine uruban itme erm-sar
(K.3/17-18)
Cem, inanp iman eden bir kii olarak Allahtan kendisinden yardm ve
merhametini esirgememesini suunu yzne vurup kendisini utandrmamasn ve
gnahlarnn affn ister.
1.1.1.3. Natlar
Klsik divan tertibinde yazlan bir divann kasideler blmnde nat trnde
iirlerin yazlmas, gelenein bir zorunluluudur. Hemen her divan airi Hz.
Muhammede ait konularn heyecanla anlatld nat trnde en az bir iir kaleme
almtr. Cem Sultann Trke Divanda da nat yer alr. Cemin Hz. Muhammed iin
divannda nat yazm olmas, onun iindeki Hz. Muhammed sevgisinin ve
ballnn ne kadar fazla olduunu gsterir.
Divandaki nat ierikleri bakmndan birbirinden farkldr. lk nat 129
beyitliktir. Bu nat, tamamen Hz. Muhammedin vgs iin yazlmtr. Cem, bu
kasidede Onu sanatl bir dille ver. Kaside, batan sona Hz. Muhammedi anlatr. Bunu,
kasidenin Muhammedn redifi de ortaya koymaktadr. Btn beyitlerdeki anlatmn
odak noktas Hz. Muhammeddir. Dier natlarda Cem Sultan, Hz. Peygamberin
efaatini dilemitir.
kinci nat, bata biri Arapa ve biri de Farsa beyit olmak zere toplam 27
beyitten ibarettir. Bu kasidede Cem, Hz. Muhammedin dnyaya geliiyle dnyadaki
karklklarn giderilmesine vesile olduunu, onun dnyaya geliiyle insanln dzenini
saladn anlatmtr. Cem, kasidede ondan efaat dilemitir.
Divanda bulunan natlarn ncs ise 101 beyitliktir. Hz. Muhammedin
mucizelerinden bahseder. Cem de ruhundaki skntlardan bahsederek onlardan
kurtulabilmek iin Hz. Muhammedden efaat diler.

18

1.1.1.4. Medhiye
Cem Sultann Divanndaki yedinci kaside, medhiye trnde yazlm bir
kasidedir. niversite Ktphanesi T.Y. blmnde 5547 numarada kaytl yazmada bu
kasidenin banda Cem Sultann Sultan Selime yazlp irsal eyledgi kaside v
niyazdr kayd varsa da tarih ynnden bu doru deildir. nk Cem Sultan, Hicri 900
(1495)de ld. Yavuz Sultan Selim, 1512de tahta ktna gre bu tarih, Cem Sultann
lmnden 17 yl sonradr. Bu itibarla bu iirin, Sultan Selime deil Sultan II. Bayezide
sunulduu aikrdr.10
Cem Sultan, yetmi drt beyitlik kasideye nesb yapmadan dorudan doruya
medhiye ksmyla balamtr. Kasidenin ilk otuz iki beytinde kaside gelenei gerei
Aabeyi II. Bayezidi ver. Ondan Cmertliin Sultan diye bahseder.
y sicill-i iyemn matla dvn- kerem
Nm- cdunla bulur zneti unvn- kerem
Mefhar- mlk-i la mazhar- esrr- Hud
Mesned-i taht- vef dver-i devrn- kerem
Znet-i tc nign eref millet dn
Husrev-i ry- zemn hazret-i sultn- kerem
Hkmi efgendesidr Rstem-i destn- cihn
ig bendesidr Husrev-i hakan- kerem
( K. 7/14 )
Cem, Sutan Bayezidi iyi ahlakn belgesi, kerem (cmertlik) divannn matla
olarak gsterir. Kerem onun cmertliinin adyla sslenmitir. Bayezid, an ve eref
mlknn vnlecek kiisi ve Allahn srlarnn mazhardr. Vefa tahtnn dayana ve
kerem devrinin de padiahdr. Saltanatn, erefin, milletin, dinin ssdr. Yeryznn

10

Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay.,Trk Bykleri Dizisi/146, s.39,
Ankara, 1992

19

hakandr. Onun hkmyle (emriyle) cihan destannn kahraman olan Rstem bile
aresiz kalr. Kerem hakan Husrev bile onun eiinde bir kledir.
Cem Sultan, methiyelerle dolu beyitlerden sonra bir gei yaparak isteinin ne
olduunu anlatmaya balar:
Dilini deldi Cemn tg-i cef hme bigi
Nme takdr idemez hlini sultn- kerem
( K.7/33)
Lk b-vsta hlm sana arz eylemege
Bu redfi bana arz eyledi hulln- kerem
Husrev dinle bu ben mr- zafn hlin
nki sensin bu zemn ire Sleymn- kerem
( K.7/3536)
Kasideyi, aabeyi II. Bayezidden af ve yardm istei iin yazmtr. O marur,
her zaman kendisinden emin olan Cem, ruhunun eziklii ile kurtarlmas iin ricalar eder.
Kasidede, zaman zaman hatalarndan dolay zr de diler. Kasideyle, II. Bayezidin
saltanatn kabul eder. Kaside, Cemin aabeyiyle giritii saltanat mcadelesinde
yenilgisini kabullendiinin bir gstergesidir.
Geri yzm karadur nme-i aml gibi
Umaram kim yuya lutfn suyla an kerem
( K.7/57 )
Tg- hm elde v boynumda kefen ortada ba
Tabiem her ne ki emr eylese fermn- kerem
( K. 7/64 )
1.1.1.5. Mersiye
Cem Sultan, Divanda sekizinci kaside olan mersiyeyi, II. Bayezid tarafndan
skender Paaya yazl bir emirle bodurtulan olu Ouz Han iin yazmtr. Cem, bu
vahim durum karsndaki byk zntsn felek redifli mersiyesinde dile getirmitir.

20

Mersiye, 33 beyitten oluur. Ouz Hann lmnden sorumlu tuttuu felee kar
byk bir isyan dile getirilmitir. Ayrca Cem, mersiyede ruhundaki aclar da dile
getirmitir.
1.1.1.6. Hasb- Hl
Cemin divannda yer alan 9. kaside hasb- hl trnde yazlm bir kasidedir.
Kaside 46 beyitten olumaktadr. Kasidede Cemi epikryen dnya grne bal
gryoruz. Bu kasidede onun srgn yllarnda Avrupada bulunduu srada Fransada
gzlemlediklerini, hayatn geicilii ve hayattan zevk almann gereklilii konularnda
dndklerini samimi bir dille anlattn gryoruz. Cem, zellikle Fransz saraynda
kendisine verilen ziyafette grdklerini ok gzel betimlemitir. Cem, i mekn tasvirinin
gzel bir rneini de bu kasidede vermitir.
1.1.2. Musammatlar
1.1.2.1. Terkb-i Bend
Divanda bir tane terkb-i bend vardr. Yedi bentten ibarettir.
Terkb-i bend, Cemin kark duygularnn bir arada bulunduu ac dolu bir
iirdir. Cem, hislerini itenlikle ortaya dkmtr. Kendi yaamndan; eski gnlerindeki
rahatlndan ve imdi iinde bulunduu ac verici durumdan, bulunduu konumu hak
etmeyiinden, bana bu dertlerin nereden geldiinden ve buna benzer kendi hayatyla
ilgili bir ok konuda dncelerini anlatr. Ruhundaki aclar, feryatlar, pimanlklar,
gemi gnlerine ynelik karlatrmalarn anlatr. Cem, bu iirde de felekten ikyetini
dile getirmitir.
1.1.2.2. Terc-i Bend
Divanda yer alan son uzun manzume terc-i bendir. Yedi bentten meydana gelen
iirde 42 beyit bulunur. iirde Cem, Allah yolunda can vermenin gerek sonsuzluk
olduunu anlatmtr. Cemin terci-i bendde anlattna gre hayat, Allaha ulamaya
alld mddete anlam kazanacaktr.

21

1.1.3. Gazeller
Cem Sultan Divnnda yz krk sekiz gazel yer almaktadr. Gazel saysndaki
okluk, onun XV. yzyln gazel airleri arasnda yer aldn gstermektedir. Cemin
gazellerinin byk ounluu kne tarzda yazlmtr. Hemen hemen btn iirlerin
ana temasn ak ve sevgili oluturur.
Trk Edebiyatnda gazeller drt ile on be beyit arasnda yazlmtr. Drt beyitli
gazeller eksik gazel (n-tamam) saylr. Cem Sultann Divnnda eksik (n-tamam)
gazel yoktur. Gazeller, genellikle 5, 7, 9, 11 gibi tek sayl beyitlerle yazlmlardr. Cem
Sultann gazelleri de bu saydaki beyitlerden kurulmutur. zellikle de be, yedi ve
dokuz beyitlik gazelleri tercih etmitir. On be beyitten uzun gazellere Gazel-i
Mutavvel denir. Cem Sultann Trke Divnndaki on altnc (16 beyit), yz on beinci
(20 beyit) ve yz altm birinci (21 beyit) gazeller, mutavvel gazel zelliinde olan
gazellerdir. Cemin gazelleri ierisinde 12 tanesi musammat gazel kuruluuna uygun olan
Mefln x 4 aruz kalb ile yazlm olmasna ramen musammat gazel zeliinde
deildir.
Cem Sultann hayatnn ailesinden ve vatanndan uzakta straplar ierisinde
gemesi, Cemi duygularnda ok hassas bir air hline getirmitir. Gurbet, Cemin
duygusal dnyasnda zlemi krklemitir. zellikle vatan zlemi, ona Divan
edebiyatnda pek rastlanmayan gurbet ve vatan iirleri yazdrmtr. Cemin Trke
Divannda olmayan ancak Hasan li YCELin Trk Edebiyat Numuneleri

11

adl

kitabndan aldmz vatan redifli iiri, bu trde yazlm iire rnek olarak veriyoruz:
Cn dimgna irp by- vatan
Dil diler kim grine ry- vatan
eme-i Hayvndan iy dil h durur
Ben garb ftdeye cy- vatan
Nola cndan istesem n yeg durur
Bg- cennetden bana ky- vatan
11

Hasan li YCEL, Trk Edebiyat Numuneleri, I. Cilt, s.322 Vatan redifli gazel ,stanbul, 1926

22

Gnlm eyler dim an taleb

Bend olaldan bana gs-y vatan
Hurrem olup cn- Cem irdi saf
Dil sabdan alal by- vatan
Bu gazel, konusu ynnden Divan iirinde rneine pek rastlanmayan bir
gazeldir. Cem bu gazelini, rediften de anlalaca gibi, vatan konusu zerine yazmtr.
Bu konu, Divn iirinin toplumdan soyutlanm, insan yaamndan uzak ve yaanan
zamann dnda bir iir dnyasna sahip olduu ynndeki iddialarn ne kadar yersiz ve
aslsz olduunu gsterir niteliktedir. Cemin vatan zlemini iirinde dile getirmi olmas,
Divn iirinin toplumla ve insan yaamyla i ie olduunun ispatdr.
Cem Sultan, iirde vatana kar hissettii derin zlemi anlatmtr. Vatann kokusu
insann uuruna erdiinde, yani vatan insann aklna geldiinde, gnl vatann yzn
grmek ister. Cem, vatann grmek istemektedir. Cem, vatan b- Hayattan daha stn
tutarak ona verdii deeri gstermek istemitir. Cem aresizdir, dkndr. Ceme gre
byle bir durumda dahi vatan suyunu dnmek, b- Hayat dnmekten daha hotur.
Vatan yceltmek iin onu lmszlk suyu ile karlatrarak vatan daha stn
tutmutur.

Cem, yine vatan farkl kavramlarla karlatrmtr. Bunlardan birisi de

Cennettir. Ceme gre, vatan kesi Cennet bandan daha deerlidir. Cem, bir sevgiliye
benzettii vatann sana balanmtr. Artk gnl daima onu istemektedir. Sabah esen
hafif rzgar, Ceme vatann kokusunu getirmitir. Ayrca sabann doudan esen hafif
rzgar olmas, onun douda olan Osmanl diyaryla da balantsna iaret etmektedir.
Coraf konum ynnden dndmzde, sabnn vatan kokusunu getiriyor olmas
gerekidir. nk srgnde olan Cem batdadr; vatan ise doudadr. Bu vatan
kokusuyla Cemin gnl enlenmi, yrei sevinle dolmutur.
Cem, Sad, Necat, Bak, Hayl gibi tannm airler, Ahmet Paann tesirinde
kalmlardr.12 Ahmet Paa ile iyice yaygnlaan ve adeta bir gelenek halini alan nazre

12

Ali ALPARSLAN, Ahmed Paa, KTB Yay. 827, Trk Bykleri Dizisi/55, ,s.15, Ankara, 1987

23

syleme geleneine Cem de katlm ve devrinin usta airi Ahmet Paa bata olmak zere
eyh, At, Saf, Nizam, Hill ve Necatnin iirlerine nazreler yazmtr.13
Bu gazellerden u rnekleri verebiliriz:
At

: yle kim mecrh idpdr tr-i gamzen h beni

Grmezem benzer dah shhat yzini v beni

Cem

: ldrrse dem-be-dem hm-la emn v beni

Gam degl s demn eyler yine ihy beni
( G. 344)

Ahmed Paa : Bu gn bir serv-kad grdm urunm bir klh egri

Eliyle oynayup zlfin ider geh togr gh egri
Cem

: Bu gn bir sm-ber grdm giyer bir zer klh egri

Klur rde uka gz ucyla nigh egri
( G. 324)

Yine, Cem Sultann Kerem redifli kasidesi ( K.7 ), eyhnin ayn redifli
iirine nazire olarak yazlmtr. airlerin birbirlerine nazire yazmalar normal bir
gelenektir ve Cem de bu gelenee katlmtr. Bu zellii onu iyi bir air olmaktan
alkoymaz.
1.1.4. Rub
Mrettep divanlarda, airler mutlaka bir ya da birka rub yazmlardr. Rub
nazm eklinin Trk edebiyatnda yaygn olarak kullanm 17. yzyla kadar varmaktadr.
Bu durumda Cem, bu gelenein oluumundan ok nce, Divanda bir rub denemitir.
Cem Sultann Divnnda gazellerin bitiminde bir rub bulunur. Rubde tek
aruz kalb kullanlm ve xaxa kafiye dzeninde kafiyelenmitir. Cem, rubnin

13

Mnevver OKUR, Cem Sultann Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay. , s.35, Ankara, 1992

24

kuruluunu konumal anlatm tekniiyle salamtr. iirin ieriinde ise kendini

vmtr.
1.1.5. Muammalar
Divnda krk bir muamm bulunmaktadr. Bunlardan sekiz tanesi kendi
ierisinde kafiyelidir. Dier muammalar ise kafiyesizdir.
1.1.6. Mfredler
Divnn sonunda on dokuz mfred bulunmaktadr.
Sonu olarak Cem Sultan, Divnda bulunan kasideleri, gazelleri ve teki
manzumeleriyle, yetitii dnemin sosyal ve kltrel deerlerini iirine yanstan; yaad
dnemin insan olabilen airlerden biridir.
Cemin airlii, Divan iirine yzeysel bir bakla varlan, bilimsel olmayan baz
yarglarn aksine bu iirin insanla, toplumla, hayatla i ie olduunu ispatlar niteliktedir.
Cem, kiiliini doal bir biimde iirlerine aktarmtr. Olay ve durumlar kendi bak
asna gre anlatmay tercih etmitir.
deme bir zevk kalur dnyada bir yah ad
Saltant bk kalur dirlerse bu yalandur
(K.9/34)
Kank zhid zhd idp meyden tecennb eylese
Ger vel olursa andan ictinbum var benm
(G.213/2)
Yakal knun odna zhd takvy
Sulara sald gzm ya ders fetvy
(G.322/1)
Cem yzini grdi dir b-ihtiyr
El-ved iy zhd takv el-ved
(G.158/7)

25

Divn iirinde olduu gibi Cemde de ak temel unsur olarak iirde ilenir. Onun
iirlerindeki ak, insan tecrbesine dayal beer bir aktr. Herkesin duyabilecei
duygular, iirde belli bir form ierisinde verilir. Ak, Cemin iirlerinin odak noktas
olunca, ak konusunun ilendii nazm ekli olan gazeller, Divnda n plndadr.
Cemin iirlerinin byk blmn gazelleri oluturur. Bu da, yap bakmndan bir ak ve
duygu adam olan Cemi gazel airi yapmtr.
Hayat her boyutuyla iirlerinde ilemeye alan Cem Sultan, geni kltrn,
derin din bilgisini ve duygusal ynn de iirlerine yanstmay baarmtr. Divn
iirinin biimsel zelliklerini de iirlerinde baaryla uygulamtr. Bylelikle, Cem
Sultan devrinde ve sonraki dnemlerde Divn airlerince sevilip beenilen bir Divn airi
olmutur.
1.2. Vezin
iirde ahenk, bir sanatnn sanat gcn belirlemede temel llerden biridir.
iir, dilin en st seviyede kullanld bir ifade biimidir. Malzemesi dil olan air,
muhayyilesinin szgecinden geirdii duygu ve dncelerini en gzel bir biimde ifade
edebilmek iin dilin imkanlarn sonuna kadar yoklamak zorundadr.14 iirdeki ahengin
salanmas kafiye, redif, vezin, sz sanatlar, mazmunlar, kelimelerin ve seslerin ritmik
kullanmyla salanabilir. Msrada d ahengi, mzikaliteyi salayan unsurlardan biri olan
vezin bir ahenk lsdr. Vezin, her dilin kendi i yapsna gre deiiklik kazanr.
Cem Sultan, iirlerinde aruz vezninin hemen hemen btn bahirlerini kullanmtr.
Cem Sultann Trke Divannda bulunan drt yz yirmi adet iirde15 on iki deiik aruz
kalb kullanlmtr. iirlerde kullanlan aruz kalplarnn kullanm sklna gre
sralamas u ekildedir:
1. Filtn / Filtn / Filtn / Filn (123 iir)
2. Mefln / Mefln / Faln (64 iir)
3. Mefl / Filt / Mefl / Filn ( 51 iir)
4. Mefl / Mefl / Mefl / Feln (45 iir)
14
15

Muhsin MACT, Divn iirinde henk Unsurlar, Aka Yay., s.9, Ankara, 1996
Divanda yer alan muamma vemfredler de birer iir olarak kabul edilmitir.

26

5. Feiltn / Feiltn / Feiltn / Feiln (43 iir)

6. Feiltn (Filtn) / Mefln / Feiln (Faln) (40 iir)
7. Filtn / Filtn / Filn ( 30 iir)
8. Mefln / Mefln / Mefln / Mefln (12 iir)
9. Mefl / Mefln / Feln (8 iir)
10. Mefl / Mefln / Mefl / Mefln (2 iir)
11. Mstefiln / Faln / Mstefiln / Faln (1 iir)
12. Mfteiln / Mefiln / Mfteiln / Mefiln ( 1 iir)
Cem Sultann kulland aruz kalplar, ounlukla Remel ve Hezec
bahirlerindendir. Sz edilen Hezec ve Remel kalplar Divan edebiyatnn en ok
kullanlan aruz kalplar durumundadr.16 Cem Sultann Remel kalplarn ok ska
kullanmas, iirde ahengi, ritmik zellikleri nemsediini gsterir.
Cem Sultan, iirlerindeki vezinleri - Trke kelime kadrosunun geniliine
ramen - baaryla uygulamtr. Bunun yannda Trke kelimelerin vezne uygunluu
salanrken ska imalelere de rastlamaktayz.
Filtn / Filtn / Filn
Y

Kim a
_

O
_

ne y / kn se gl ol / maz a ceb
_

_ /

16

_ / _

l m / yz l de ol / maz e deb

_ / _

_ / _

(G.9/1)

l cak zl / fn y zn z /

re

ni kb

_ /

San ni hn ol
_

/ d

_ / _

_ /

bu lt da /
.

f
_ .

_
tb
_

Haluk PEKTEN, Divn Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, Ankara, 1985

(G.11/1)

27

Filtn / Filtn / Filtn / Filn

Ya u ma rahm / it ki yi ri / te in s / nem de dr
_

/ _ . _ _ / _ . _

_ / _

Bak bu mer dm / z de ye kim / mes ke ni kl / hen de dr

_

/ _ .

/ _

_ / _

(G.98/4)

Mefln / Mefln / Faln

Ne den l kan / i der se tr - / i gam zen
.

_ _

_ / .

_ _

/ .

Ci ger kan / la pey k na / ya zl m

.

_ _

_ / .

_ _

(G.142/2)

Bu imaleler, Cem Sultann iinde yetitii dnem ile ilgilidir. Divan edebiyatnn
gelimeye balad bir dnemde, divan airlerinin Trke sesleri imale yoluyla uzun
okumaya almalar buna yol amtr. Bu bir hatadan ok, ustalara benzeme zevki
olarak alglanmaldr. Estetik zevkin gelitii bir dnemde Cemin iirlerindeki imaleler,
bu zevke uyma abasdr.
1.3. Kafiye -Redif
Kafiye ve redif, Divn iirinin temel ahenk unsurlardr. Redif, iirde ahengi
etkiledii kadar iirin konusunu da byk lde belirler. iirde ses uyumunu meydana
getiren d unsurlardan en kuvvetlisi kafiyedir. Kafiye, iirde yer alan dier kelimelerle
ses ve anlam deerleriyle uyum iinde olduu zaman etkileyici olur. Cemin iirlerinde
de bu uyum vardr.
Kafiye ve redif, kula olduu kadar zihni de tatmin eden bir unsurdur. Kafiye
ve redif gibi ritmik unsurlar, usta airlere geni imkanlar salarken mteairleri de
taklitilik seviyesinden ileri geirmeyen bir tuzaktr. Redifin simetrik tekrar, iiri belirli
bir konu etrafnda toplayan atmosfer yaratan mihver olmutur.17

17

Muhsin MACT, Divn iirinde Ahenk Unsurlar, Aka Yay., s. 87, Ankara, 1996

28

Cem Sultan, Divannda her harfle kafiye yaparak gazel yazmtr. Bunlar
ierisinde en fazla kulland ses r sesidir (Yetmi sekiz gazel). Bu ses, Trkede
akcl ve ritmi yksek olan bir sestir. Cem de iirde akcla ve henge nem veren bir
air olduu iin gazellerindeki kafiyelerinde bu sesten oka yararlanmtr.
Cem Sultan, Divannda deiik kafiye eitlerine yer vermitir. Bunlar zengin
kafiye, tam kafiye, cinasl kafiyelerdir.
Zengin kafiye:
Cem, iirlerinde en ok zengin kafiyeyi kullanmtr. Cem Sultan, iirde ahenge
byk nem vermitir. Bu sebeple iirlerinde en ok kulland kafiye zengin kafiyedir.
Zengin kafiyede, benzer ses says getii zaman kafiyede zenginlik artm olur.
Dolaysyla henk asndan iirde belirli bir baarya ulalm olur. Divnda kullanlan
kimi zengin kafiye rneklerini aada verdik.
Knz- srruna cnum hazne yitmez mi
Siph- kuna dil-dr hne yitmez mi
(G.339/1)
Uzadan zlf-i perinuna ol ne gibi
Tograsun tg- bel bagrn dendne gibi
(G.337/1)
Klur dil derd-i dil-berden ikyet
Nice b-rahmdur klmaz cinyet
(G.21/1)
n-kim bilrsin hir olur meskenn trb
Devr-i kamerde ho-durur imek arb- nb
(G.8/1)
n ekdi hatun gn yzn zre rakam iy dost
Ol hasret ile iki cihn yakam iy dost
(G.13/1)
Gyiy bu nak- b-cn sret-i cnum-durur
Nak- b-cn bu kim dir nak- cnnum-durur
(G.117/1)

29

y sicill-i iyemn matla dvn- kerem

Nm- cdunla bulur zneti nvn- kerem
(K.7/1)
Cm- Cem n eyle iy Cem Bu Freng-istndur
Her kulun bana yazlan gelr devrndur
(K.9/1)
Her kaan cevrn eli sabr tonn k eyler
Gzm byla hevn od beni hk eyler
(G.95/1)
Yr benden bir vefy ok grr
Bir vef kandan cefy ok grr
(G.73/1)
Dilinrdi dil cefa tgiyle dil-dr olmasa
Yarulurd yregm derdile ger yr olmasa
(G.298/1)
Tam kafiye:
Cem Sultann iirlerinde zengin uyaktan sonra en ok kulland kafiye eididir.
Ger hare degin nr- firknda yanam ben
Sanma sanem hi ki senden usanam ben
(G.256/1)
Bir hb yine gnlmi sevdya drdi
Mest-ne gzi cnum gavgya drdi
(G.304/1)
y aceb ol sm-ten gelmez mi ki
Ol kadi serv-i emen gelmez mi ki
(G.338)
rn lebn halveti ehd ekerdedr
Nzk ruhun tarveti ems kamerdedr
(G.64/1)

30

Bilinmez zlf-i mgni nedendr

Hatdur dir-isem mg-i Hotandur
(G.54/1)
Her lahzda mest-ne gzn kasd- ser eyler
Hey dimez isen arada bin r er eyler
(G.41/1)
u- em-i ruhun nrna yanar kandl
Sabh olunca greydn neler eker kandl
(G.207/1)
Yarm kafiye:
Tek sessiz harfin benzerliiyle yaplan yarm kafiyeyi Cem Sultan, iirlerinde ok
az kullanmtr. gazelinde ve bir mfredde olmak zere toplam drt yarm uyak,
Divnda tespit edilmitir. Divn iiri kafiyesi tam ve zengin kafiyeye zemin hazrlar.
airler yarm kafiyeyi pek kullanmamlardr. Bunun sebebini, kafiye ve redif
blmmzn genel deerlendirmesini yaptmz paragrafta akladk (Bkz.s.48).
Cemin iirlerinde yarm kafiye yok denecek kadar azdr.
Gazel-i hsnne ruhun matla
Hblk beytine lebn msra
(G.160/1)
Y beni ol dehen-i tenge iridr iy baht
Y vcdum diyr- adem-bda ilet
(Mfred/3)
Cinasl kafiye:
Divn airleri cinas sanatn ok kullanmlardr. Cinas sanat, Trk iir
geleneinde vardr. Divn iirinin geliim sreci ierisinde cinasl kafiye kullanm,
Anadolu sahasnda zellikle 15. ve 16. yzyl airlerinde st seviyededir. Cem Sultan,
sanat gcn, inceliini cinasn yaplndaki btn eitlerini kafiyelerinde bol bol
kullanarak gstermitir. Divannda on sekiz adet cinasl kafiye kullanmtr. Bu, 15.
yzyl divn airi Cemin iinde bulunduu yzyln iir geleneinin bir etkisidir.

31

Cemin iirlerindeki cinasl kafiyeler zellikle iirin matla beytindedir. Cinasl

kafiye kullanm bazen redifle birlikte grlr. Cemin bu eilimi, onun iirde ses
asndan bir etki oluturmak isteyiinden, iirde henge deer veren bir ynnn
olduundan kaynaklanr.
Cemin iirlerinde yer alan baz cinasl kafiye rneklerini aada belirttik.
Dil gamun erhini yazduka kalem yana yazar
n kalem yana yazar dil aceb yana yazar
( G.109/1 )
Kyun zre sab eser gelmez
Anun-un dile eser gelmez
( G.127/1 )
Nola cnum dir-isem kim leb-i cnndan imi
n bilinmez lebi cndan m ya cn andan imi
( G.145/1 )
Dil kun odna yana girdn
yanmakdan kaardun yana girdn
( G.192/1)
Hayli demdr ki gzm hayl-i hayln yoldur
Yalarumla pr idersem yaraur ol yol dr
(G.80/1)
Yapaldan mescid-i hsne kaunla kble gh egri
Gzm kble-nmsndan grinr kble-gh egri
(G.323/1)
Bu hat mdur ya cennet sebze-zr
Ki klur hasretinden sebze zr
(G.307/1)

32

Aadaki tabloda nazm biimlerine gre kafiye trlerinin kullanm sklna yer
verilmitir.

NAZIM BM

TOPLAM

YARIM

TAM

ZENGN

CNASLI

GAZEL

348

130

198

17

KASDE

MUSAMMAT

RUBA

MFREDLER

14

YZDELK ORAN

374

%1

% 37,5

% 57,5

% 4,5

Not : Mfredlerde, 60 beyitten 14nde kafiye tespit edildi.

Tabloda da grld gibi Cem Sultan, iirlerinin yarsndan fazlasnda zengin

kafiyeyi kullanmtr.
Alliterasyon
Cem Sultan, Trk iirinin eski bir gelenei olan msra iindeki ayn seslerin yan
yana gelmesinden oluan ses musikisine

zen gstererek bu gelenei iirlerinde

yaatmtr. Cem bu beyitlerinde syleni kolayln ve ses gzelliini n plnda

tutmutur.
Al yanagun alna aldanal gnlm l ile
Ol ela gzlm dil almaga klaldan llar
(G.97/3)
Glzr- cemln gli gl gibi glelden
Rekinden ider ol gle gl zr sebeb ne
(G.279/3)
Sm seng ire olur hod sanem dil diy sen
Sne-i smde bu sakladgun seng nedr
(G.114/3)

33

Nice bir nz idesin ol gamze-i gammz-la

Nzdan gel vz gel yakdun bizi ol nz-la
(G.278/1)
Cem Sultann iirlerinde yer alan kafiyeleri szck trleri bakmndan alt grupta
toplayabiliriz. Bu eitlilik, Cemin iirde kafiye unsurunun hengi salama ve szn
etkileyiciliini artrma ynndeki etkisine olan inancnn bir gstergesidir. Buna gre,
Cemin iirde kafiyeye ok nem verdiini sylemek mmkndr. imdi Cemin
iirlerinde kulland kafiyelere, szck trlerine gre rnekler verelim:
a) Trke adlarla yaplm kafiye:
y aceb ol mihr-i lem-tb imdi kandadur
Kim ceml-i mihri gzden dr mihri bendedr
( G.98/1 )
b) Trke fiillerle yaplm kafiye:
te-i ruhsr ek-i emimi dery klur
Ann-un bu dil-i gam-dde yanar yaklur
( G.66/1 )
Dil grdi ruhun teini cndan usand
Bu oda yanas yine odlara m yand
( G.318/1 )
c) Arapa kelimelerle yaplm kafiye:
Gzlermden yzn olal bad
Aglaram derd gamla iy yzi d
( G.37/1 )
Klal nsha-i yktdan hatn terch
Yazld lal-i drer-br zre ente melh
( G.31/1 )
Kse-i mri teh eylemedin dest-i ecel
Skiy kse-i mey sun ki gide tl-i emel
( G.193/1)

34

) Trke ve Farsa kelimelerle yaplan kafiye:

Dile devlet nin yarasdur
Ki cmle derdmn ol residr
( G.50/1 )
d) Farsa kelimelerle yaplan kafiye:
Her kaan cevrn eli sabr tonn k eyler
Gzm byla hevn od beni hk eyler
( G.95/1 )
e) Farsa ve Arapa kelimelerle yaplm kafiye:
rn tudagun eme-i Hayvn olacakdur
Rengn yanagun gn gibi tbn olacakdur
( G.42/1 )
Cem Sultann, iirlerinde kafiye kullanm Divn edebiyat geleneiyle
rtmektedir. Cem de Divn airleri gibi, iirlerinde yarm kafiyeyi yok denecek kadar
az kullanmtr. Divn iiri kafiyesi , harflerin benzerliini esas alr. Yani kafiye gze
hitap eder. Tek nszle yaplan yarm kafiye ou zaman bir nlyle birlikte
okunduundan, nsz benzemesini esas alan Divn iiri kafiyesi, tam ve zengin kafiyeye
zemin hazrlar. Bu sebeple airler ounlukla zengin ve tam kafiyeyi kullanmlardr.
Cem de bu kullanma uymutur. Divndaki manzumelerde zengin ve tam kafiye
kullanm, manzumelerin genelinin yzde doksan belik bir blmn oluturmutur.
Redifler:
iirde anlamn kuvvetlendirilmesi, kafiyenin zenginlemesi ve hengin artmas
ou zaman redife baldr. Redifler, Divn airleri tarafndan bir henk unsuru olarak
kullanlmlardr.
Rediflerle kuvvetlenen, zenginleen bu ses ahengini yaratan kafiyelerin her tr,
Trke Divnda bolca kullanlmtr. Cem Sultan, kafiye kullanmn yannda redif
kullanmna da ok nem vermi ve Trke Divnnda ok sk aralklarla redif
kullanmtr. Tespit ettiimiz kadaryla Cem, Trke Divnnda yer alan iirlerinde 276

35

adet redif kullanmtr. Bu kullanm Cemin iirlerinin yzde altm altsn oluturur.
Divnda yer alan redifler kimi zaman Trke ekler vastasyla, kimi zaman kelime ve
kelime gruplar vastasyla yaplmtr. Bu ses tekrarlar, msray birer musiki cmlesi
haline getirmi; ahengi kuvvetlendirmi, musiki zenginlii vermitir.
Cem Sultann Trke Divannda kulland redifleri; ekler ve szcklerden (Ek
+Szck/Szckler) oluan redifler, eklerden oluan redifler ve szcklerden oluan
redifler olmak zere biimde inceleyebiliriz:
air, 276 iirinde kulland redifler ierisinde 59 iirle en az, szck ve ekten
oluan redif biimini kullanmtr. Bu tr redif kullanmna rnek oarak aadakileri
iirleri gsterebiliriz.
Ger hare degin nr- firkunla yanam ben
Sanma sanem hi ki senden usanam ben
(G.256/1)
Bir hb yine gnlmi sevdya drdi
Mestne gzi cnum gavgya drdi
(G.304/1)
Dil ya kauna olmaga kurbn hevesi var
Zr ki bilr lalnn s nefesi var
(G.40/1)
Yzn ayn gzm yinelerden gniler
Nice ho dikkat ider y nelerden gniler
(G.99/1)
Lebn halveti ehd ekerde bulnmaz
Din letfeti drr gherde bulnmaz
(G.120/1)
Yzni zlfne eksen girr nikba gne
Rev mdur ki gire dima hicba gne
(G. 148/1)

36

Cemin iirlerinde kulland dier redifler, eklerden oluan rediflerdir. Divnda

bulunan manzumelerin rediflerinin yzde yirmi , bu biimdeki rediflerden
olumaktadr. air, bu biimi de az kullanmtr.
Her lahz emnn sanem kasd cn-m
Rahm eylemedi bana nice b-amn-m
(G.140/1)
ol dem ki dah mlk-i zemne hal-y-m
Dil talat- cemln ile in-y-m
(G.147/1)
y aceb ol mihr-i lem-tb imdi kandadur
Kim ceml-i mihri gzden dr mihri bendedr
(G.98/1)
Geri ki gnl gamzen oknun siperidr
Nola ne klursan bana pes lutf eseridr
(G.71/1)
Dile devlet nin yarasdur
Ki cmle derdmn ol residr
(G.50/1)
Cm- Cem n eyle iy Cem bu Freng-istndur
Her kulun bana yazlan gelr devrndur
(K.9/1)
Cemin Divnda kulland rediflerin yarsndan fazlasn, szcklerden oluan
redifler oluturur. Bu biimde, bir ya da birden fazla szck redif olarak kullanlmtr.
Birden ok szcn kullanld rediflerde Trke szck says artmaktadr. 276 iirden
153nde szck ve szcklerden oluan redifler kullanlmtr.
Geri kim tk- felekde mihr meh yakar erg
em-i envr- cemlnden yakar anlar erg
(G.162/1)

37

Ahd- kadmi arada iy yr untma gel

Agyra ba koup beni zinhr untma gel
(G.203/1)
Lalnden olmad dile shhat ne fide
Vaslundan irmedi bana rhat ne fide
(G.276/1)
Gnlden kunun od kem olmaz
Gzm nem olmadug bir dem olmaz
(G.118/1)
Hnesinde dil gamundan gayr mihmn istemez
Cn lebn cmndan zge b- hayvn istemez
(G.119/1)
Ol gamze-i gammz-la nz itme igende
klaruna lutfun az itme igende
(G.288/1)
Yaptmz inceleme sonucunda, Cem Sultann Divndaki iirlerde kulland ve
gruba ayrdmz rediflerin dalmlarn, bunlarn kullanm oranlarn aadaki
tabloyla gsterebiliriz:

Nazm Biimleri

Ek Hlinde

Szck H.

Szck-Ek H.

Toplam

Gazel

58

149

56

263

Kaside

Musammat

Ruba

Mfredler

%23 (64)

%55,5 (153)

%21,5 (59)

Yzdelik Oranlar
Uzun redifler

Cem, baz iirlerinde uzun redifler kullanmtr. Bu kullanm szcklerden kurulu

redifler ierisinde deerlendirdik. Ancak, szcklerinin ounluunu Trke szcklerin
oluturduu bu uzun rediflere rnek vermek istedik. Byle beyitlerde redif beytin byk

38

blmn kapsar. Bu zellikteki redifler hazr kalp eklinde bulunuyorlar. Bu zellik,

aire iir yazarken yol gstericilik yapar. Ancak, iirin ak asndan, kelime
kullanmndaki ve anlam zenginliindeki zgrl kstlad iin airi skntya soktuu
da dikkate alnmaldr. Aada, manzumelerde bulunan bu uzun rediflere rnekler
verdik.
Cnuma cevr cef gh gelir gh gider
Bu da hodur ki eh gh gelir gh gider
(G.46/1)
Ham kld kadm derd gamun br sebeb ne
ekmek bu kadar derd gamun bri sebeb ne
(G.279/1)
Dil zebn old dah nolsa gerek
Dde hn old dah nolsa gerek
(G.179/1 )
n eline ald micmer kkl-i mgn-i dst
lemi kld muattar kkl-i mgn-i dst
(G.20/1)
Cnn-la cn oynamacak hca degl mi
Yr-la nihn oynamacak hca degl mi
(G.347/1)
Divan iirinde redif, sk kullanlan ve iiri ahenk ynnden zenginletiren bir ses
unsurudur. Cem Sultan, Trke Divannda yer alan iirlerinin byk bir blmnde redif
kullanmtr. iirlerinin yzde altm altsnda rediflerle oluturulan ahenk unsurundan
yararlanmtr. Rediflerin bu denli sk kullanm, Cemin iirlerinde ahengi ve musiki
zenginliini nemsediini gsterir. Ayrca, kullanlan uzun redifler iirin kolay
hatrlanmasn salar. Sonu olarak Cem Sultan, iirlerinde kafiyenin verdii ahengi
zenginletirmek iin dier airler gibi ska redif kullanmtr.

39

KNC BLM

DVANDAK MANZUMELERN SLP ZELLKLER

iirin dil malzemesini kelimeler oluturur. air, iirin dilini belirli kelimelerle
oluturmak zorundadr. Kelimelerle daha nce sylenmemi yeni manay oluturmak,
bazen iir ve hayal kalplarn zorlayacak kullanmlara sebep olurken ou kez de iirin
yapsn sarsan kelime kullanmlarna yol amtr. Hayal kalplarnn zorlanmas iiri
anlama problemi doururken, iir kalplarnn zorlanmas iiri basitlie ve gelenee gre
sradanla itmitir. Sz edilen dengeleri koruyabilen Divn airleri baary
yakalayabilmilerdir.
Cem Sultan,

Divn iiri

geleneinde

sz-mana

dengesini

koruyabilen

airlerdendir. Cemin slbu, duygu ve dncelerini kolayca ifade edebilmesini

salamtr. Onun iirlerini anlayamamak veya hayal unsurlarn bulamamak gibi bir
sorun yaanmaz. Cem, kolay anlalr ve sade bir slba sahiptir. iirlerinde yapayla da
dmemitir.
slbun olumasnda toplumun ve kltrn etkisi byktr. Sanatnn kiisel
zellikleri de sanatnn slbunun olumasnda etkili olur. Yaad dnemin insan
olmayan bir sanat, kendi slbunu oluturamaz. Sanat, yaad dnemde hayata dair
tercihten birini seer: Hayat benimseme, var olana tepki ve ie dnk idealist
yaklam.18 Cemin yaam olduu talihsiz olaylar, zaman zaman onun hayata kar
tepkisel bir yaklam sergilemesine yol amtr. air byle zamanlarda iindeki olumsuz
hislerini felee ynlendirmi ve felekten ikyet etmitir.
Bauma karanulk itdn cihn aydnlgn
Kara yzl kara bultlu per-i brn felek
(K.8/10)
Ey felek! Cihan aydnln bama karanlk ettin. Kara yzl, kara bulutlu,
yamur kanatl felek.
18

hsan TURGUT, Sanat Felsefesi, niversite Kitabevi, s. 149, zmir, 1993

40

Derd bel v hicr-ile bmr idp mdm

Klmaz bu ben ikestesine bir dev felek
(K.8/23)
Felek, dertle, belayla, ayrlkla devaml hasta edip bu gnl krlma deva etmez.
Hayat benimsemeye ynelik yaklam, Cemin iirinde rindne tarzn temelini
oluturmutur. Dnyann geicilii ve bu sebeple hayattan zevk almak gerektii
ynndeki dnceleri, iirlerinde grdmz bir zelliktir. Onun bu yndeki
dncelerini, aada verdiimiz u beyti gzel bir ekilde ifade eder:
Ne cm iildi gam mey-hnesinde
Ki dil bu cradan mest-i ezeldr
(G.70/2)
Dert meyhanesinde nice araplar iildi ki gnl bu bir damladan ezelden beri mest
olmutur. Cem bu beyitle, rindne bir edaya brnmtr.
deme bir zevk kalur dnyda bir yah ad
Saltant bk kalur dirlerse bu yalandur
(K.9/34)
nsana bu dnyada bir gzel ad ve bir de yaad zevkler kalr. Saltanat sonsuz
deildir, bunu syleyen olursa bu yalandr. Cem, burada da hayata kar nasl
yaklalmas gerektiini anlatmtr. Cem, asl saltanatn zamann gzel deerlendirilmesi
olduunu belirtmitir.
2.1. Sz Varl
Bir sanatnn dili kullanm zelliklerini belirlerken yaplan deerlendirmeler,
sanatnn kulland kelimelerin; dnemin dili bakmndan ilerlik durumuna, hangi
dilden ne lde alndna, ilenen konulara gre gsterdii deikenlie ynelik olmas
gerekir.

41

Bir airin slbunu belirlemede sz varl, nemli gstergelerden biridir. airin

kulland kelime kadrosu, onun dile yaklamn da ortaya koyar.
Cem Sultann iirlerinde sz varln belirlerken bilimsel olmayan bir temele
dayal tahmin ve genel ifadeler kullanmak istemedik. Bu amala Trke Divandan
rastgele setiimiz 20 gazel (112-131. ve arasndaki gazeller) ve bir kasidede (7. kaside)
geen

szckleri,

Trke

ve

yabanc

asll

(Arapa-Farsa)

olularna

gre

deerlendirdik. Bu istatiksel sonucu tablolarla aadaki ekilde verebiliriz:

Cem Sultann Divannda Bulunan Trke ve Yabanc Szcklerin Kullanm
Skl:
Toplam S.S.

Trke S.S.

Yabanc S.S.

Trke S.S. %

Yabanc S.S. %

2663

1098

1565

% 41

%59

Yukardaki tablodan anlalaca gibi Cem Sultan, iirlerinde szck kullanm

skln yabanc szcklerden yana kullanmtr. Buna karn Cemin slbunda bir
zorluk, anlama gl ekilmez. Kullanm olduu yabanc szckler, Divan iiri
terminolojisi ierisinde yer alan szcklerdir. Cemin iirlerinde, beyitlerin kuruluunda
hareketlilik Trke fiillerle salanmtr. Bununla birlikte, szck ve szck beklerinin
arasndaki ilgi ve ba da Trke edatlar ve balalarla salanmtr. Bu kullanm Cemin
iirlerini klfetsiz, kolay anlalr hle getirmitir.
Cemin iirlerindeki sz varlnn nazm ekillerine gre farkllk gstereceini
dnmtk. Yaptmz istatiksel alma bu dncemizi dorulamtr. Cemin
gazellerini incelediimizde Trke kelime kullanm orannn kasidelerine gre daha
yksek (Trke szck says oran: %45, Yabanc szck says oran: %55) olduunu
grdk. Bunun yannda, kasidelerindeki orann (Trke szck says oran: %33,5,
szck says oran: %66,5) ise daha dk olmas daha nce de belirttiimiz gibi Cemin
dilini anlalmas g hle getirmemitir. Cemin gazel ve kasidelerine gre sz varlnn
istatiksel tablolarn aadaki aklamalar ierisinde verdik.

42

2.1.1. Trke Kelime Kullanm

Cem Sultan, gazellerinde sade bir dil kullanmtr. Bunlar anlalmas kolay
Farsa birleik sfatlar, Farsa isim tamlamalar ve Trke kelimelerle yazlm iirlerdir.
Cem Sultann Gazellerinde Bulunan Trke ve Yabanc Szcklerin Kullanm Skl:
Toplam S.S.

Trke S.S.

Yabanc S.S.

Trke S.S. %

Yabanc S.S. %

1738

788

950

% 45

% 55

Beyit kuruluunda durum, hareket, olu Trke fiillerle salanmtr. Gazellerdeki

szck kullanm ve bunun iire getirdii akclk incelendiinde, fiillerin ne kadar
toplayc ve balayc birer unsur olduu ortaya kar. Bunun yannda ek eylem (ek-fiil)
vastasyla da Trke, Farsa ve Arapa szckler iir cmlesinin yklemi konumunda
kullanlmtr. Beyitlerde sfat, zarf, zamir fiilimsi grevinde Trke szckler
kullanlarak beyitler anlam ynnden klfetsiz bir duruma getirilmitir. Bu kullanm,
beyitlerin kolay anlalmasn salamtr.
Yzne yknse gl olmaz aceb
Kim alm yzlde olmaz edeb
(G.9/1)
B-sebeb nin idersin kan didm
Didi hkm-i hide olmaz sebeb
(G.9/4)
Dil cefdan kad vard kyuna
Bileli cennet iinde olmaz azb
(G.11/3)
Vustlatun devletm-durur benm
Nin irmez bana visl iy dst
(G.12/2)
Gezerken hsni bgn didi aklum
Ne-y-in b-rz bstna girdn
(G.192/3)

43

Sger didm Cemn agzna laln

Didi kim sen an sana du bil
(G.195/5)
Cem Sultann Divanndaki iirlerinde kulland Trke szckleri alfabetik
sraya gre u ekilde vermek mmkndr:
Ac-, a-, al-, ad, a, aa, ala-, az, alat-, ah, ak, ak-, akt-, al-, al, ada-,
aldan-, alm, alma, alt, altun, an-, ana, ancak, anda, andan, andur-, an, anl-, anla-,
anlar, ansuz, anun, ara, ara-, Aras, ard, art-, artuk, artur-, as-, asl-, ass, a-, aaga, at-,
atdur-, avla-, ay, ayak, aydnlk, ayr-, ayru, ayruk, ayruklk, az, azgun, ba, bar-,
bala-, bala-, balan-, balu, bak-, bal, balk, balta, bana, bar, bas-, ba, bala-, bat-,
baya, beg, begen-, behey, bekle-, belr-, ben, bencileyin, bniz, benze-, benzer, benzet-,
ber, bak, bigi, bil-, bile, bilek, bili, bin, bir, birlik, bisle-, bi-, bir- bit-, bitr-, biz,
bizen-, bo, boy, boya-, boyan-, boyn, boz-, bozl-, byle, bu, budak, bugn, bul-, buln-,
bul-, bult, bun, bunca, bur-, bura, busu, buyur-, bk-, bkl-, btn, ar-, ala-, al, ek-, ekdr-, evr-, k-, kar-, nrat-,iek, in, o, k-, z-, ul, dat-, dah,
dak-, dam, de-, deg, dein, demede, del, der-, dek, del-, delin-, del, denr, dene-,
deniz, denl, derle-, di-, dik-, diken, dil, dile-, dilim, dinle-, dinlen-, dir-, diril-, dirilt-, di,
ditre-, ditret-, diy, diz-, dokn-, dol-, d-, dn-, dk-, dkil-, dn-, dndr-, d, de, den-, dyeme-, dyme-, dudak, dur-, durak, dut-, dutl-, dut-, duy-, duza, dzgn,
dkel, dken-, dn, dri-, drl, d-, dr-, dz-, dzel-, dzet-, egin, agle-, eglen-,
eri, ek-, eksk, el, ela, em-, endr-, enek, epsem, es-, esen-, eski, eek, et, etek, ev, eyle,
eyle-, eylk, ezberle-, ge-, gel-, gene, gerek, gerek-, getr-, gevlek, gey, gey-, gez-,
gezdr-, gibi, gice, gider-, gir-, girek, gir, git-, giy-, giydr-, giyr-, gizle-, gizlen,gizl, gk, glge, gder-,gnil-, gnl, gr-, gre, grin-,gster-, gtr-, gz, gzet-,
gzgi, gzle-, gc, gl-, gm, gn, gndz, gnile-, gzel, gayr, hakan, ra-, rak, sr-,
smarla-, ss ot, i, i-, i, i-, ier, ii, ire, idin-, igen, igende, iki, ikinci, il,ile, ilen-,
iler, ilet-, ilin-, ilk, imdi,in, inan-, incin-, indi, indr-, ir, ir-, igr-, iri-, irek, ise, iste-,
i, ibu, ide, kal-, kalan, kama, kan, kan-, kanda, kandan, kandur-, kang, kan, kanlu,
kap-, kapdur-, kapla-, kapu, kapu-, kara, karala-,karanu, karanulk, karu, kas-, ka, kat,
kat-, katlan-, kaygu-, kay, kayur-, kaz-, kazgan, kaz-, kazt-, kend, kendzi, kerte, kes,
kl, kl-, kl, kpkzl, ky-, kim, kimsene, kirpk, kii, ko-, kohu, kol, kon-, kopar-, kork-,

44

ko-, kov-, koy-, kpri, kubur, ku-, kul, kulak, kur-, kurl-, kurt-, kurtar-, ku, kuyu, kuzu,
kl, limon, ne, nice, nin, ocak, od, oglan, ogul, ok, ok-, ol, otur-, oyna-, oyun, gdl,
gin-, l-, ldr-, li, ndin, p-, pil-, rt-, ykin-, z, zge, sa, sag, sakn-, sakla-, sal-,
saln-, san-, sanasn, sar-, sat-, say-, sayru, sen, sevgi, sev-, sg-, snuklu, sra, simid,
sin, siz-, sagl-, sonra, sor-, sg-, syle-, sz, su, su, sun-, suvar-, sd, sr-, ol, u, tag,
tagl-, tagt-, tk-, tal-, tam-, tamga, Tanr, tap-, tapu, tart-, ta, tara, Tatar, tek, tn-, tog-,
togr, tokuz, tol-, tolan-, ton, toz, turak, turna, tutsak, umak, ugra-, ul, um-, umac, urn-,
usan-, uyhu, uyu-, , l, st, zre, var, vaak, vir-, var-, yad, yag, yah, yaka, yakn,
yalan, yan-, yanak, yaprak, yara, yarn, yalu, ya, yat-, yatur, yavuz, yay, yayka-, yaz,
yazuk, yl, ylduz, yi-, yidi, yirin-, yog, yol, yce, yrek, yz.19
Fiiller, Divann genelinde iirde cmle kuruluunu dzenleme, anlalmay
kolaylatrma ve anlatma akclk getirme grevlerini stlenmilerdir.
2.1.2. Arapa-Farsa Kelime ve Terkip Kullanm
Cem Sultann iirlerinde Arapa-Farsa kelime ve terkiplerin kullanmna;
gazellerindeki ve kasidelerindeki kullanm skl bakmndan yaklamak gerekir.
Cem Sultann Kasidelerinde Bulunan Trke ve Yabanc Szcklerin Kullanm Skl:
Toplam S.S.

Trke S.S.

Yabanc S.S.

Trke S.S. %

Yabanc S.S. %

925

310

615

% 33,5

% 66,5

Divn iiri terminolojisi dikkate alndnda, Cem Sultann gazellerinin dil

ynnden sade olduunu sylemek mmkndr. Cem Sultan, ak, gurbet, hasret,
pimanlk duygularnn airidir. Hl byle olunca da onun iirleri sade ve samimi bir dille
ilenmi; ince duyu, dn ve hayal zevkine hitap eden birer iir durumuna gelmitir.
Gazellerindeki Arapa ve Farsa kelimeler ve terkipler Divn iiri terminolojisi
dnda kalan, uzun tamlamalardan oluan kelimeler topluluu konumunda deildirler.
Sanat kaygsndan ziyade duygular gzel biimde ifade etme amacyla zenle seilmi,
kolay anlalr ve rahat kelimelerdir.
19

Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divan, TDK Yay./542, s.277-283, Ankara, 1989

45

Cemin gazellerinde kulland baz Arapa ve Farsa kelime ve terkiplere u

rnekleri verebiliriz:
rn lebn halveti ehd ekerdedr
Nzk ruhun tarveti ems kamerdedr
(G.64/1)
By- zlfnden almag in eser
Yz srer iigne bd- seher
(G.79/1)
Yaraur Cem kaddini kapuna klsa halka-vr
y sanem n ka devlet bu bb altndadur
(G.76/7)
Hatun sevds-y-la cn virrsem
Ne reyhnlar bite bu kse-serde
(G.264/5)
Cem Sultan, kasidelerinde gazellerine oranla daha ar bir dil kullanmtr. Arapa
ve Farsa kelime ve terkipler daha belirgin bir ekildedir. Bu yap zellikle din ierikli
iirlerinde grlr.
Sbhne men ysebbehu fil-berri vel-bihr
Sbhne men takaddese fil-leyli ven-nehr
Dn-y b-nazr ehen-h- b-vezr
Sultn- her-mekn hkm-rn- her-diyr
Ez sun- b-nihyet-i hod h- rz-r
Mansr kerde ber sipeh-i h- zengibr
(K.3/1-3)
Fahr- kirm zbde-i kevn mekn iken
Fahr- abdan idi kabs Muhammedn
(K.4/3)

46

Tatr-gete resm-i tu der defter-i sudr

Tahrr-gete ism-i tu der levh b-kalem
(K.5/2)
Din ierikli kasidelerin dnda Arapa ve Farsa kelime ve tamlama kullanm
anlam gletirecek boyutta deildir.
Cnumu yakdun u ykdun mrmn dvrn
Bd-i eyvnun yklsun aaga gesn felek
(K.8/29)
Hblar kfir dilince nagmeler gz ider
ol kara salar gne yzlerde mg-efndur
(K.9/15)
Kldun beni bu lem iinde zebn felek
Grem ki dim olasn ser-nign felek
(K.10/25)
2.2. Sz Kalplar
2.2.1. Atasz ve Deyim Kullanm
Cem Sultan, kalplam anlatmlar, deyimleri, ataszlerini ve halk syleyilerini
iirlerinde bolca kullanmtr. Kalp ifadeler, sade bir dille ve baaryla kullanlmtr. z
Trkenin bu gzel anlatmlar Cem Sultann dilinde, klasikleme yolunda giden Divn
iiri ierisinde en gzel yerini almtr.
Didi Cem bu iri Sultn Byezdn ydna
Ancak ol meclisi akan gzinden kandur
(Gznden kan(l yalar) akmak)

(K.9/45)

Didm ne manzar-d yzn zlfn olmasa

Gldi didi erg dibi karanu olur
(ra dibi karanlk olur; mum dibine k vermez.) (G.107/2)

47

Yakd odlara beni frkat elmden ne gelr

lmedin olmaz ise vuslat elmden ne gelr
(Elden ne gelir.)

(G.53/1)

Yakam yrtup elnden nicesi h itmeyem

Cnum odlara atd derd-i Oguz Han felek
(Yaka yrtmak, ah etmek)

(K.8/8)

Salaldan beni girdb- Frengistna sen

Gzlermden kanlu ya dery gibi akar felek
(Gznden kanl yalar akmak)

(K.8/18)

Yirde bu hl ile grmidr beni mtem tutar

Grme misin karalar giymidr ay gn felek
(Karalar giymek, yas tutmak)

(K.8/28)

Bu bendi kim bana sen idersin ey felek

Dmenlerme dah an virmesn lh
(Allah dmanlarma dahi vermesin)

(K.10/33)

Yzne yknse gl olmaz aceb

Kim alm yzlde olmaz edeb
(Yzne yknmek, yz alm)

(G.9/1)

Anun-un yoluna cn virrem

Ki budur ka keml iy dst
(Yolunda can vermek)

(G.12/6)

Didm Cemi gam ldriser bari sen ldr

Gldi didi kim lmie kassb ne hcet
(lme kasap ne gerek)

(G.19/5)

48

Bir kez ninde evk-ile yanup yakulmaga

Cn atup oda Ren ider her mekn em
(Can atmak)

(G.161/19)

em-i ruhun hayline cn virp lenn

Kabr ire hare dek yaka her sthn em
(Can vermek)

(G.161/18)

Gzlern kasd eyledi cnuma cdlar gibi

Korkarm seylb olup yaum aka clar gibi
(Sel olup akmak, canna kast etmek)

(G.342/1)

Divan iiri geleneinin btn inceliklerini bilen Cem Sultan, iirlerinde deyimlere
oranla daha snrl olmakla birlikte, ataszlerini de kullanmtr. Ataszlerinin kalplam
bir yapda bulunmalar, vezin ve kafiye ynnden uygunsuzlua ve aksamalara sebep
olmalar, Cem Sultann iirlerinde ataszlerini az kullanmasnda temel etken olmutur.
Cem Sultan, ataszlerini daha ok beyitlerin ikinci dizelerinde; birinci dizede
anlatlan desteklemek ve anlam kuvvetlendirmek amacyla kullanmtr. Cemin az
sayda kulland bu ataszlerinden bazlar unlardr.
Gel gzm yana bak bir bse vir
n meseldr eylk eyle sya at
(G.23/3)
Rakb-i har giyer hr velkin
Eek db ul ile adam olmaz
Yzn grdke emm aglamaz kim
Gne dokndg yirde nem olmaz
(G.118/3-4)
Gnl nin eker kyunda gamlar
Behit iinde dirler kim gam olmaz
(K.118/6)

49

kr kl Allha kim geldn Frengistna sag

Saglugna her kii yidi iklme sultndur
(K.9/3)
adam ruh u zlfn gam tenh bana olmaz
Zr kara gn il ile olur dgn iy dost
(G.18/2)
Cemin u beyti ise, onun bazen brnd epikryen bak tarznn en gzel
ifadesi olarak, veciz sz zelliindedir.
deme bir zevk kalur dnyada bir yah ad
Saltant bk kalur dirlerse bu yalandur
(K.9/34)
2.3. Dize Uzunluklar, Sz Tekrarlar, Zt anlaml Kelimeler ve Birleik Kelime
Kullanm
Cem Sultann iirlerindeki dizelerde yer alan szck saylar 5 ile 7 arasnda
deimektedir. Bunlarn yannda, nadir olarak 4 szckten oluan ksa dizeler ve 8-9
szckten oluan uzun dizeler de vardr. Szck saylar kasidelerinde artarken
gazellerinde azalmaktadr. Dizelerdeki szck saylarn ve buna bal olarak dize
uzunluklarn, airin kulland aruz kalplaryla balantl dnmek gerekir. Cem
Sultan, Divan iirinde en ok kullanlm olan aruz kalplarn iirlerinde kullanmtr.
Bunlar u ekilde sralanrlar :
1. Filtn / Filtn / Filtn / Filn (123 iir)
2. Mefln / Mefln / Faln (64 iir)
3. Mefl / Filt / Mefl / Filn ( 51 iir)
4. Mefl / Mefl / Mefl / Feln (45 iir)
5. Feiltn / Feiltn / Feiltn / Feiln (43 iir)
6. Feiltn (Filtn) / Mefln / Feiln (Faln) (40 iir)
7. Filtn / Filtn / Filn ( 30 iir)
8. Mefln / Mefln / Mefln / Mefln (12 iir)

50

Yukardaki sralama ve yaptmz tespit sonucunda, Cemin iirlerinde kulland

szck says ve buna bal olarak ortaya kan dize uzunluklar hakknda yle bir
sonuca ulatk. Cem Sultan, iirlerinde genellikle ksa kalplar dolaysyla ierisinde ak
hecelerin ounlukta olduu kalplar tercih etmitir. Divan iiri gelenei dahilinde
airlerin en ok kulland aruz kalplarn tercih etmesi, Cemin dize uzunluklarnda
Divan iiri izgisinde kaldn gstermektedir. Daha nceden de belirttiimiz gibi Cem
Sultan, Divan irinin en ok tercih edilen aruz kalplar olan hezec ve remel kalplarn
kulanmtr. Bu da onun iirlerinde ritme, ahenge nem verdiini ortaya koymaktadr.
Ayrca Cemin bu zellii, onun iirlerinde kelime savurganlna dmesini engellemi;
onun kolay anlalr ve akc bir anlatma sahip olmasn salamtr.
Cemin gazelleri ierisinde 12 tanesi, musammat gazel kuruluuna uygun olan
Mefln x 4 aruz kalb ile yazlm olmasna ramen, musammat gazel zeliinde
deildir. Fakat Cem, iirlerindeki kelime tekrarlaryla simetriyi ve ahengi salamtr.
Baz kelime ve kelime gruplarnn tekrarndan doan henk, iirin anlamnn etkili bir
ekilde ifade edilmesine yardmc olur. Cem, hemen hemen her iirinde kelime tekrarna
bavurmutur.
Nidem ki bana nedem derdn-ile hem-demdr
Nidem ki yalarum b- revn hem demdr
(G.113/1)
Didm ki Cem gzi nemdr grelden rzun
Didi ki nem olur ise bana ne kim nemdr
(G.113/9)
Zlfni kesmege kasd itmisin iy ok sevdgm
Kesmedin bu zlf-i pr-ni Cemn mrini kes
(G.135/7)
n garb-i hsndr Cem hlini hlne sor
Hlini bilmez garb olanlarun ill garb
(G.10/5)
Cemin aadaki gazeli, sz tekrarlarnn iirin hareketliliini olumlu ynde ne
kadar ok etkilediini aka gstermektedir. Ayrca bu iirde salanan paralelizm,

51

beyitlerdeki anlamlarn, tekrarlanan kelimelerle bir btnlk ierisine alnd grlr.

Cem, gazelin tamamna yansyan paralelizmi redif kullanmadan salamtr. Bu da
iirdeki kurguyu kuvvetlendirmitir.
Dn sald bana karu nikb ol bt-i meh-ru
heste sul itdm ez-n dil-ber-i ho-h
Didm bu ne gzdr bu ne yzdr bu ne kadur
Didi biri mmin biri kfir biri cd
Didm bu ne kaddr bu ne hldr bu ne hatdur
Didi biri arar biri anber biri Hind
Didm bu ne bendr bu ne dildr bu ne sadur
Didi biri blbl biri flfl biri gs
Didm kan aklum kan gnlm kan cnum
Didi biri pinhn biri hayrn biri baglu
Didm ki Cemn hli nedr emn elinden
Didi ne sorarsn nicedr h-la sayru
(G.263/1-7)
Bu simetrik yap sayesinde iirde anlam da kuvvetlendirilmi ve iirin duygu
younluu artmtr. Bu gazel, Cemin iirde kelime tekrar yoluyla henk salama
meraknn, bu yndeki ustalnn en gzel rneidir. iirde batan sona bir btnlk
ierisinde tekrara dayal bir kurgu sz konusudur. Sz tekrarlarnn yannda ses
tekrarlaryla da bir i kafiye oluturulmu ve iire hareketlilik, mzikalite verilmitir.
Cemin iirlerindeki sz tekrarlarn, kelimenin beyit ierisinde bulunduu yere
gre deiik ekillerde grmekteyiz. Bir kelimenin tekrar edilmesinin yannda birden
fazla kelimenin de tekrar edildiini gryoruz. Bu tekrarlarda cinasa uyumlu kelimelerin

52

de tercih edildiini grdk. Cinasla birlikte szck sadece ritmik bir unsur olmaktan
kar, anlamn odakland bir kavram hline gelir.
Cem Sultan, iirlerinin genelinde szn etkileyiciliini artrmak amacyla, zt
anlaml szcklerden de yararlanmtr.
Zlfni yznde gren dir senn
Kim grpdr bir arada rz eb
(G.9/2)
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dost
(G.15/4)
Ceflarun bana bildm vef-y-m iy dost
Bu fikri kim ben iderdm hat-y-m iy dost
(G. 17/1)
Ne gam dermn irimezse lebnden
der derdn Ceme iy cn kifyet
(G.21/7)
Lebn l dirildr nutka gelse
Kermet mi ki bu yhud velyet
(G.21/4)
Divan birleik kelime kullanm ynnden incelediimizde; Cemin Trke isim,
sfat, zarf, zamir vb. ad ve ad soylu szcklerde, birleik isim kullanmadn tespit ettik.
Manzumelerde yer alan birleik szckler, fiil grevinde kullanlan szcklerdir. Bunlara
rnek olarak manzumelerde kullanlan deyimlemi birleik fiiller ve yardmc fiiller
vastasyla bir isim ve bir fiilden (etmek, eylemek, klmak, olmak gibi) oluan birleik
fiilleri aada gsterdik.
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dost
(G.15/4)

53

Kulunam didm yzme bakmad

h kim bir merhaby ok grr
( G.73/2 )
rn lebni sormaa hevesm kim
Ben haste-diln derdine dermn ider iy dst
( G.15/5 )
Btn bu incelemelerimizin ve tespitlerimizin sonunda vardmz sonuca gre;
Cem Sultan, dncelerini irlerinde rahatlkla ifade edebilen, dili gzel kullanan bir
airdir. Cem Sultann iirlerinde, dnemin konuma diline yakn ve bugn
syleniyormu gibi yazlm sade beyitler ounluu oluturur. Bunlar terkipsiz, klfetsiz
iirlerdir. Cem, dil konusunda doal bir tavr sergiler. Zaman zaman halk iiri kullanm
tarz olan karlkl konumaya dayal bir dil kullanr. Onun dili kullanmadaki bu doal
yapsna rnek olarak u beyitleri verebiliriz:
Kulunam didm yzme bakmad
h kim bir merhaby ok grr
(G.73/2)
Didm dil told yir yok gamzene hi
Didi kim terke zre yarar tr
(G.102/5)
Kemer kl kolum didm bilne
Didi kim baglaya kl kemerle
(G.302/5)
Gel Cemn adn yd eyle didm
Didi kim sgmaz bu gftr agzuma
(G.287/5)
2.4. Beyitlerin Kurulu tibariyle Deerlendirilmesi
Cem Sultann slbunu belirleyen etkenlerden birisi de iirlerindeki beyitlerinin
kurulu yapsdr. Cem Sultan, iirlerinde kulland kelime kadrosu ve iledii temalar
bakmndan (vatan konusu dnda) Divn iiri geleneinin dna kmamtr.
iirlerindeki beyit kurgusunu, iirlerin anlamn kuvvetlendirme ynnde kullanmtr.

54

Divndaki

beyitlerin kuruluunu genel olarak

u balklar altnda

inceleyebiliriz:
1. Anlam ynnden birbirine bal dizelerden oluan beyitler.
2. Aralarnda neden-sonu ilikisi bulunan veya bir dizenin dierini aklad
beyitler.
3. Anlam ynnden dizelerin tek balarna bir btnlk gsterdii; mstakil
dizelerden oluan beyitler.
4. rnekleme yaplarak anlatmn kuvvetlendirildii beyitler.
Birinci grupta olan beyitlerde dizeler, kurulu ynnden birbirlerine baldrlar. Tek
msra, yalnz bana anlam btnl gstermez. Anlamn tamamlanabilmesi iin iki
dizenin birlikte ele alnmas gerekir. Beyit incelendiinde ierisinde bir tek yarg ifadesi
bildiren szcn (fiilin) bulunduu grlr. Aada rnek olarak verdiimiz beyitlerde,
yargy oluturan fiilin altn izerek belitmeye altk.
Biln ile dehnun anduka
Eylerem yok yire hayl iy dst
(G.12/5)
Cem, beyitte sevgiliye seslenerek, onun belini ve dudan andka, yok yere
hayal ettiini ifade etmitir. Beyitte fiilimsi kullanlarak yan cmlecik oluturulmu ve
sevgiliye kar iinde bulunulduu duygusal durum anlatlmtr. Fakat beyitte tek bir
yarg vardr ve asl anlam altn izerek belirttiimiz bu yarg kelimesi salar.
B-bh lebn arb- nb
Dil hasretine ifdur iy dst
(G.16/10)
Ey dost! Dudann saf arab phesiz, gnl hasretine ifadr. Bu beyitte,
sevgilinin dudann irin hasretine derman olaca anlatlmtr.

55

Gnl ynesin klur sf

Mahzen-i snede saf-y kadeh
(G.29/2)
Kadehin verdii gnl rahatl, gnl mahzeninde gnl aynasn temizler.
kinci grupta bulunan beyitlerin genel zellii, neden-sonu ilikisine dayal
olmalardr. Kimi beyitlerde bir msra dier msray aklayc niteliktedir. Divanda en
fazla kullanlan beyit tr bu grupta yer alr. Bunun nedeni, bizce Cemin talihsiz
yaamyla balantldr. Cem Sultan, yaamnn son yllarnda ok byk aclar ekmitir.
Cemin anlatacak ok eyi vardr. Bu yzden Cem, iir vastasyla yaadklarn anlatma
frsat bulmutur. indeki isyann dile getirmi, sitem etmi, ah etmitir. kinci grup
beyit kuruluu, anlatm kolaylatran, duygu ve dncelerin daha etkileyici
anlatlmasn salayan, ispatlama ve aklama yapmaya uygun bir yoldur. Bu yzden
Divanda yer alan iirlerin ounda, aralarnda neden-sonu ilikisi bulunan dizeler
bulunur.
Neden-sonu ilikisine dayandrlarak oluturulan beyitlerde, edat ve balalar
dizeler arasnda balayc grevini stlenirler. Neden-sonu ilikisine dayanan beyitlerin
tipik cmle yaps; sonucun nce, nedenin ikinci dizede verilmesidir. Beyitler ounlukla
hsn-i talile dayanr.
Sunn muayyen itmege ol Sn-i ezel
Virr cihna gh zemistn geh bahr
(K.3/9)
Balangc belli olmayan zamann yaratcs; ezeli yaratc olan Allah, yapc
gcn gstermek iin dnyay bazen ka bazen de bahara dntrd. Beyitte, Allahn
yceliini anlatan air, Onun ok kudretli olduunu, bu kudretini gstermek iin
mevsimleri meydana getirdiini sylyor. Beyitte mevsimlerin meydana gelii gzel bir
sebebe balanmtr. Beyit, bu ekilde bir aklamayla nedensonu balants zerine
kurulmutur.

56

Dmnuna yapup ayaguna derdm

Kurtulsa-y-d ger gam elinden yakam iy dst
(G.13/3)
Ey dost! Eer yakam gam elinden kurtulsayd, eteine yapp ayana derdim.
Cem, sevgilinin eteine sarlamamasn, onun ayana sarlamayn yakasn bir trl
brakmayan dertlere balamtr. lk dizede sonu verilmitir. kinci dizede ise neden
anlatlyor. Bu yap, ounlukla dz yazlarda anlatmn tekdzeliini ortadan kaldrmak
iin kullanlan devrik cmle kuruluuyla balantldr. Sz dizimi ynnden
baktmzda, iirin devrik cmlesi grnmndedir. Neden-sonu ilikisinde, tam
tersinin kulanldn dnm olsaydk; yani air nce nedeni verip sonra sonucu bize
aktarsayd, iirin anlatm yapsna aykr bir durum sz konusu olacak bir nevi tekdze bir
anlatm olacakt. Ayrca, insann hayal ve dnce dnyasna etki etmek adna da nce
sonucun verilmesinin daha doru olduu hissedilmektedir. Aadaki beyitte de ayn yap
sz konusudur.
Devletmdr visl-i yr amm
Bana yr olmad bu devlet h
(G.277/2)
Yre kavumak benim talihimdir ama bu talih bana yr olmad; ben bu mutlulua
bir trl kavuamadm,h!
Diline almaya Cem bir dah tekrr eker
n lebn sund ana kand-i mkerrer bu gice
(G.273/7)
Yukardaki beyitte de air, bir daha diline eker almamas ynnde kendine
telkinde bulunuyor. Bu duruma sebep olarak da sevgilinin dudann gece kendisine eker
sunmu olmasn gsteriyor. Kand-i mkerrer sz ile sevgilinin dudan dnyoruz.
Bu durumda, bunun bir buse olduu ortadadr. air, sevgiliden ald pcn tadndan
o kadar mest olmutur ki artk diline bir daha tatl almasna gerek olmadn dnyor.

57

Ayaga salma yazukdur gher-i ekmi kim

Sadef-i emm an bisledi dr-dne gibi
(G. 337/2)
Gzya incilerimi yere drme, yazktr. nk gzm, onu bir inci tanesi gibi
besledi. ir, sevgiliden gzyan aktmasna sebep olmamasn istiyor. Burada
gzyalarn inciye benzeterek onlarn ne kadar deerli olduunu vurgulayarak
dkmemesi gerektiini sylyor. Sebep olarak ise; gzlerinin onlar bir inci tanesi gibi
besledii, onlarn ok deerli olduudur.
y sanem kand-i mkerrer yir idm
Leblern irise tekrr agzuma
(G.287/3)
Ey gzel sevgili! Eer dudaklarn tekrar azma eriseydi, kand-i mkerrer
(sevgilinin iki duda) yemi gibi olurdum. rneklerde de grld gibi, Divann
genelinde bu yapdaki beyitler bulunmaktadr.
nc gruptaki beyitler de -ikinci gruptaki beyitler gibi- Divnda fazlaca
kullanlmtr. zellikle fiillerin bol kullanm, beraberinde mstakil msralar ortaya
karmtr. Bu beyitler, daha sade ve daha akcdr. ounlukla tahkiyenin yapld ve
anlatmn daha akc olduu beyitlerde bu kurulutan yararlanlmtr.
Grn gerdn- dnun himmetini
Bu gurbetde Cemi bmr kld
(G.347/5)
Bu alak felein, sefil dnyann (bana) yaptn grn. Bu gurbette Cemi hasta
etti. Beyitte, gurbette hasta dtn anlatyor. Grld gibi, beyitin dizeleri kendi
balarna birer cmledirler. Beyit, anlam ynnden olduka sadedir. Bylelikle anlatm
da kolaylamtr.

58

Bir hb yine gnlmi sevdya drdi

Mestne gzi cnum gavgya drdi
(G.305/1)
Bir gzel, yine gnlm sevdaya drd. Sarho gibi bakan gzleri gnlm
karkla ve atmaya drd.
Bd- sab irimedi py-i semendne
Serv-i seh yitimedi kadd-i blendne
(G.274/1)
Sabah rzgr senin ayana erimedi. Uzun ve dzgn boylu servi senin uzun
boyuna yetimedi. Cem, sevgilinin gzellik unsurlarndan olan uzun boyunu ve uzun
ayaklarn vd bu beyitte de dizelerin anlatmn kendi ilerinde tamamlam ve
mstakil dizelerden oluan bir beyit hline getirmitir.
Szn bu mrde cisme cn baglar
Lebn derd ehline dermn baglar
(G.49/1)
Sevgilinin bir sz, Cemin l bedenine can balamakta; duda ise ak
derdiyle yananlara are vermekteymi.
Giydirmedn bu kubbede bana kab felek
Gstermedn bu soffada bana saf felek
(K.10/9)
Felek, bana bu kubbede, bu at altnda kaftan giydirmedin. Felek, bu yerde bana
rahatlk yz gstermedin.
Her kime ki ben yr direm ol bana agyr
Her kime ki ben dst direm ol bana ad
(K.6/55)

59

Ben her kime yr desem o bana yabancdr. Ben her kime dost desem o bana
dmandr.
Grld gibi beyitler, kendi iinde ekil bakmndan birbirinden bamsz
msralardan kurulmulardr. Anlam ynndense birbirine bal mstakil msra
konumundadrlar. Beyit btnl ierisinde anlam tamamlarlar. Her msrada yargy
tamamlayan birer fiil bulunur.
Cem Sultan, Divannda yer alan manzumelerin baz beyitlerinde de
rneklendirme yoluyla anlatm kuvvetlendirme ve anlam daha etkileyici klma abasna
girmitir. Bu grupta yer alan beyitler, kurulu bakmndan incelediimiz ilk gruptaki
beyitlerden herhangi birinin kurulu zelliini barndrmakla birlikte, anlatlann rnek
verilerek desteklenmesi zelliini de tarlar. Bu zellikteki beyitler, Divanda daha az
sayda kullanlmtr. rnekleme, genellikle birinci dizede anlatlan durum hakknda bilgi
vermek veya anlatlan pekitirmek amacyla ikinci dizede verilmitir.
B-hamdilillah ki cn cnna irdi
Sanasn mrde tendr cna irdi
(G. 348/1)
Allaha krler olsun ki gnl sevgiliye ulat. Bunu sanrsn ki l tene can
geldi. Sevgiliye ulamak adeta canlanmak; l tenin ruha brnp yeniden canlanmas
gibi bir eymi. air, sevgiliye kavumann nasl bir durum olduunu anlatmak iin ikinci
dizede rnek veriyor.
Dvne zevkun-la olan old h-mend
Mestne evkun-la olan old hyr
(K.3/13)
Deli dvneler, senin aknn zevkiyle akllandlar. Sarholar, senin evkinle
akllarn balarna topladlar.

60

Yukardaki beyiti incelediimizde, dizeler kendi ilerinde anlamlar tamamlanr

bir ekilde oluturulmutur. Fakat, dize ilerindeki anlatma baktmzda Allahn
ycelii rneklerle anlatlmtr.
Bende olan tapuna senn old pdih
Makbl olan kapunda senn old bahtiyr
(K.3/16)
Yukardaki beyitte, Allaha balanan, Ona inanan, Ona kul olan kiinin padiah
kadar yceldii ve mutlu olduu rnei verilmitir.
Cemin, II. Bayezide yazd Kerem redifli kasidesinin dua blmnde de
aabeyi iin gzel benzetmeler ve rneklerle zenginletirilmi beyitler bulunur.
Nie kim bg- saf ire nem-i eb-nem-i cd
Gonce-i lutf lebine ura dendn- kerem
Nie kim zinde kla lemi ervh- saf
Nie kim bende kla lutf-la insn kerem
Nie kim mlk-i saf ire gee hkm-i vef
Nie kim arada mehr ola ihsn- kerem
Nie keyvn- safda kurla hayme-i cd
Nie kim nat- vef deye meydn- kerem
Nie kim ola at defter-i dbce-i cd
Nie kim ola vef nme-i unvn- kerem
Hak mezd eyleye tmre-i mrni senn
Zeyn olup nmun ile defter dvn- kerem
(K.7/ 68-73)

61

Nasl, rahatlk bahesinde cmertlik ebneminin nemi olursa, keremin dii lutuf
goncasnn dudana vurursa; safa ruhlar lemi nasl canl klyorsa kerem, insan lutufla
nasl kle klyor kendine balyorsa; rahatlk mlk iinde vefann hkm nasl
geiyorsa; keremin balamas nasl mehur olursa; nasl safa ardanda lutuf adr
kurulur ve kerem meydan vefa deini aarsa; nasl balama dibacesinin defteri vefa
ve kerem unvannn defteri olursa; kerem defteri ve divan, senin adnla sslensin. Allah,
senin mrn uzun etsin.
Yukardaki beyitlerde rneklemelerin hareket merkezini nasl szc
oluturur. Beyitin yapsna dikkat ettiimizde bu zarf, iir cmlesinin devamnda koul
eki alm olan fiile balanarak cmle iinde rnek gstermeye zemin hazrlamtr.
2.5. Edeb Sanatlar
Sanat, ele ald konuyu edeb dille aktarrken, sanat kiiliini oluturan edeb
bilgisini ve yeteneini kullanr. Bunu da biime ve anlama dayal baz aralardan
faydalanarak yapar. Bu aralarn banda edeb sanatlar gelmektedir.
Cem Sultan, edeb sanatlarn ifade genilii ve gzellii saladnn bilincinde
olduu iin iirlerinde edeb sanatlar sklkla kulanmtr. Divn edebiyatnn hayal
dnyasnn yanstlmasnda nemli bir yere sahip olan edeb sanatlarn hemen hemen
hepsini, iirlerinde yaygn olarak kullanmtr. Cem Sultan, soyut dnceye ynelmek
iin, hayal gcnn geniliini sergilemek iin edeb sanatlardan yararlanmtr. Onun
iirlerinde edeb sanatlar birer aratr. air, hayal dnyasnda yaratt lemi dzgn,
anlalr ve estetik beeni oluturacak biimde dile getirmitir. air, kimi zaman
gelenekten kalplam mecazlara yer verirken, kimi zaman da zgn dizeler yazmtr.
iirlerinin geneline baktmzda edeb sanatlar amacna uygun olarak kullandn
grrz. zellikle cinas, tebih, tehis, nida, tevriye, mbalaa, istifham, tenasp
sanatlar iirlerinde sk sk karmza kar.
Cem Sultan, szn doal akcl ierisinde edeb sanatlar baarl bir ekilde
kullanmtr. Divnda edeb sanatlarn hemen hepsine yer vermitir. Bu edeb sanatlara
pek ok rnek bulmak mmkndr. Cem, anlama ve biime dayal pek ok edeb
sanattan yararlanarak iirine anlamsal ve biimsel gzellikler kazandrmtr. Mecaza ve

62

soyut dnmeye meyilli olan air, mecaz sanatlarndan yararlanarak iirlerine derinlik
katmtr. Telmih, tevriye, tenasp gibi edeb sanatlar kullanarak iirin anlamn
younlatrmtr. air bylelikle az szle ok ey anlatma olanana kavumutur. Bunun
yannda cinas, tekrir gibi edeb sanatlarn salad mzikaliteden de yararlanmtr.
imdi Cemin Divanda ska kulland bu edeb sanatlardan

bazlarna

setiimiz beyitleri rnek vererek, edeb sanatlarn Cem Sultann slbuna nasl bir
zellik kattn grelim.
Cem Sultan, szck oyunlarna dayal sanatlar iirlerinde kullanmtr. Gerek
uyaklarda gerekse beyit btnl ierisinde cinas sanatna yer vermitir. Aadaki
beyitte alt izili olan yana yazmak sz, bir kenara yazmak, sayfann kenarna
yazmak gibi anlamlarda kullanlmtr. Dier dizede ise az kalsn yanacaktm
manasna gelen yaklama birleik fiili grevinde kullanlmtr.
Yazarken k erhin yana yazdum
n evvel yana yazdum yana yazdum
(G. 222/1)
Aadaki beyitte ikinci dizede cn! eklinde sevgiliye seslenme ve neden?
sorusu sorulurken, beytin dier dizesinde cnne szc ve kma durumu eki -den
grevli ekten oluan cnneden kullanm vardr.
Luft u kerem ka cnneden gelr
Senden bel v gam bize cn neden gelr
(G.59/1)
iirde ard arda gelen msralarda nsz harflerin tekrarlanmasyla salanan bir ses
musikisi olan aliterasyon sanat da Divanda kullanlmtr.
Al yanagun alna aldand gnlm l ile
Ol el gzlm dil almaga klaldan llar
(G.97/3)

63

O ela gzlm hileleriyle gnl almaya karar kldndan beri; gnlm hileyle al
yanann alna aldand. Beyitte, sevgilinin gnl alc baklar vastasyla n gnln
ald anlatlmaktadr. Burada l sesinin tekraryla aliterasyon sanat yaplm ve
beyitte hem gze hem de kulaa ho gelen ritmik bir etki salanmtr. Ayrca al
kelimesinin farkl anlamlarn (koyu krmz, hile) kullanmak yolu ile de cinas sanat
yaplmtr.
Sm seng ire olur hod sanem dil diy sen
Sne-i smde bu sakladugun seng nedr
(G.114/3)
air, yukardaki beyitte de sevgilinin ta kalpliliini hem hsn-i talille hem de
tecahl-i arif yaparak eletirmitir. Bunu da sevgiliye soru sorarak gerekletirmitir.
Sevgili, ire gmn ta iinde olduu rneini vermitir. ir de sevgilinin gnln
kastederek Gm sinende sakladn ta nedir? diye sesleniyor. Beyit birok mana
sanatnn bir arada topland ve sevgilinin vlyormu gibi gsterilip ustalkla yerildii
bir beyittir. Cemin edeb sanatlar kullanmadaki ustalnn bir kantdr. Bu beyitte, s
seslerinin tekrar edilmesiyle salanan bir mzikalite de vardr.
Cem, tebih sanatn ska kullanmtr. zellikle sevgiliye ait gzellik
unsurlarnn anlatmnda Divn iirinin klsik benzetme gelerini kullanr. Sevgiliyi
anlatt gazelleri batan baa tebihlerle donatlmtr. Aadaki beyitte sevgilinin
yana rengi ynyle gle, duda yine kzll sebebiyle araba, salar ise grnm
ynyle snble benzetilmitir.
Ruhlar gl zlfi snbl lebleri ml skler
Salnup seyr eylesin meclisde raks ursun felek
(K.8/32)
Aadaki beyitte de sevgiliye ait gzellikler eitli varlklara benzetilerek
anlatlmaktadr. Sevgilinin yz aya, kalar hille benzetilmitir.

64

Gzleri ehl yzi bedr ay kalar hill

Zlf-i mgn anbern nesrn ile reyhndur
(K .9/10)
Geldgn ehr-i Franca bagesinn her biri
Sidre v huld nam ravza-i Rdvndur
(K.9/5)
Cem, betimlemeye bavurduu beyitlerinde de yer yer tebihten yararlanmtr.
Yukardaki beyitte, Fransz saraynn bahelerini Cennet bahelerine benzetiyor.
Matbahnda zulmnn bise ne tan yz bin ciger
Pyesinde kahrunun n arhdur kazgan felek
(K.8/6)
air felei eletirdii ve felekten yaknd kasidesinin yukarda verdiimiz
beyitinde, felein zulmn mutfakta yanan atee benzetmitir. Burada yz bin cier
pise; yani binlerca can yansa buna almaz. Cier szyle istiare sanat yaplarak insan
kastedilmitir. air, felein eziyetini yani kahr ise bir basamaa benzetmek yoluyla
tebihten yararlanmtr. Gkyz ise felein kahrnn basamanda bir kazandr.
Gkyz de bir kazana benzetilmitir.
Zlfni yznde gren dir senn
Kim grpdr bir arada rz eb
(G.9/2)
Senin yznde siyah salarn gren; Gece ile gndz bir araya gelmitir. der.
Sevgilinin yz beyazl sebebiyle gndze, salar ise karal sebebiyle geceye
benzetilmitir.
Cem Sultan, iirlerinde istiare sanatna da ska yer vermitir. Ak istiare, kapal
istiareye gre daha fazla kullanlmtr. Ak istiare genellikle sevgiliye seslenmede veya
sevgilinin adlandrlmasnda kullanlr.

65

Dst miskn dile rahm eyledi benzer ki gene

Uzadup zlfi ucn h- zekndan karur
(G.74/2)
Sevgili, olan Ceme yine acma benziyor. Zlfnn ucunu uzatp ene
ukuruna vardrm. Burada sevgili iin dost; ir kendisi iinse miskin gnl
ifadesini kullanarak istiare yapmtr.
Bu gice mihmnum ol mh- cihn-r-y-d
Pertev-i hsniyle cennet olan ol r-y-d
(G.303/1)
Sevgili, ak istiare yaplarak cihan ssleyen aya, puta benzetilmitir. zellikle
mh szc sevgili iin ska kullanlan szcklerdendir. ir, bu gece sevgiliyi
misafir ettiini ve sevgilinin gzelliinin yla bulunduu yeri cennet gibi sslediini
belirtiyor.
Nola Cem znnr- zlfn balanursa iy sanem
Kkln kfri mna olupdur mtebih
(G.282/5)
Ey put gibi gzel, taplan sevgili! Cem, sann ban kuansa ne olur ki; zaten
senin kklnn kfr imana phe getirmitir. Bu beyitte Cem, sevgili iin sanem (Put
gibi taplan, put gibi gzel olan sevgili) ifadesini kullanarak istiare yapmtr.
Cem Sultan, iirlerinde beyitlerin anlam btnln her zaman n plnda
tutmutur. Bu sebeple ou beyitte leff ner sanatn kullanmtr. iirde birden fazla
kavram beyitin ilk dizesinde syledikten sonra, bunlarla ilgili zelliklerin ikinci dizede
belirtilmesi; bu kavramlarla karlatrmak zere yeni kavramlarn sylenmesi yoluyla
anlam kuvvetlendirilmitir.

66

N- saf yirine virr n-i gam bana

ekker yirine sunal zehr-i bel felek
(K.10/3)
Yukardaki beyitte Cem, felein kendisine eker yerine bela zehirini sunduundan
bu yana, elencenin tad yerine znt asn verdiini syleyerek yaknmaktadr.
Beyitte, n- safa (gnl enliinin tad) ile eker; n-i gam (znt zehri) ile de zehr-i
bel (bela zehiri) kavramlar arasnda dzenli (mrettep, tertipli) leff ner sanat
yaplmtr.
ir, aada verdiimiz beyitte sevgilinin beyaz yzn gndze; siyah san da
geceye benzetmitir. ir, yze kar geceyi; saa kar da gndz kullanmak kaydyla
dzensiz (mevve) leff ner sanatndan yararlanmtr.
Zlfni yznde gren dir senn
Kim grpdr bir arada rz u eb
(G.9/2)
Aadaki beyite, zlf (sa) ile rz (gndz), ruhsar (yanak) ile eb (gece)
karlatrlmak yoluyla leff ner sanat yaplmtr. Ayrca gam ve gzlerden akan su
yani gzya da karlatrlarak bu anlam desteklenmitir.
Zlf ruhsrun gamundan h kim
Gzlerm b akdur her rz eb
(G.9/6)
Dil tfl kadd zlf kaun yadna mdm
Mushafda okdug elif lm r-y-m
(G.147/2)
Gnl ocuunun Kuranda devaml olarak elifi, lm, ry okumasnn sebebi,
sevgilinin boyunu, san, kan anmak iinmi. Bu beyitte, ilk dizede yer alan kad, zlf,

67

ka szckleri ile ikinci beyitte yer alan elif, lm, r harfleri arasnda ekil ynnden
anlam ilgisi kurularak mrettep leff ner sanat yaplmtr.
Cem Sultan, iirlerinde birok beyitte tenasp sanatn kullanmtr. air tenasp
sanatnn sayesinde, beyitlere anlam btnl kazandrmtr. Aralarnda eitli
ynlerden anlamca ilgi bulunan kelimelerin ayr msrada veya beyitte kullanlmasyla,
dizeler salam bir yapya brnmtr.
Gonca ykt ola v bergi zmrrd gli lal
Ebr-i lutf dke ger glene brn- kerem
(K.7/6)
Yukardaki beyitte altn izerek belirttiimiz yakut, zmrt, ve ll gibi deerli
talar; gonca, gl, berg ve glen gibi iek ve ieklerle ilgili kelimeler ve ebr, brn,
dkmek kelimeleri arasnda tenasp sanat yaplmtr. Kelimeler arasndaki anlam
ilgisinin salad simetriden de yararlanlmtr.
Aadaki beyitte, gl, gonca, leb, yanak kelimeleri ile tenasp sanat yaplmtr.
air, sevgili yanan gle gsterse, gln bu gzellik karsnda utanp, terleyip gl
suyuna dneceini belirtmitir. Gonca dudakl deyimi sevgili iin sylenmitir. Sevgili
anlamna gelir.
Gl haydan derleyp olur gl-b
Arz- ruhsr eylesen iy gonce-leb
(G.9/5)
Baglanaldan zlfnn znnrn
Kkln kfri bana mn gelr
(G.57/2)
Yukarda verdiimiz beyitte de zlf, kkl, znnr, kfr szckleri arasnda
tenasp vardr. air szn sevgiliye sylyor. air, sevgilinin siyah salarnn znnarna
(kuana) balandndan beri, sevgilinin sann kfr (sann karal) aire iman gibi
gelmekteymi.

68

Grse yzni gl utanup srh-r olur

Ansa benefe snblni kaygulu olur
(G.107/1)
Sevgilinin gzelliklerinin vld yukardaki beyitte gl, benefe, snbl iek
isimleri arasnda tenasp sanat yaplmtr. Sevgilinin yz o kadar gzeldir ki, bunu gl
grse utancndan yz kzarr. Meneke, sevgilinin snbl gibi salarn hatrlasa
kayglanr.
Her seher nlemi gel dinle eger bilmez isen
Mcib-i nle-i mrgn- eb-heng nedr
(G.114/2)
Her gece ten kularn neden rtklarn eer bilmiyorsan, gel benim her seher
vakti yaptm inlemelerimi dinle. Burada seher, kular, inleme, sabah, rma
szckleri arasnda anlam ilgisi vardr, tenasp sanat yaplmtr. Beyitte ayrca, kularn
her seher byle inlemelerinin sebebi, n sevgili uruna yapt inleyiini duymalarna
balanarak, hsn-i talil sanat yaplmtr.
Cem Sultann iirlerinde mbalaa sanatnn ayr bir yeri vardr. Cem, yaamnda
karlat skntlarn ve ektii aclarn ne denli byk olduunu iirleri vastasyla
anlatmak istemitir. Bir olayn, bir heyecann sonucunda durumu olduundan daha byk
veya daha az gstermek, airin duygularn anlatabilmesinde nemlidir. Cem, szn
etkileyiciliini artrmak ve dolaysyla manann da kuvvetli olmasn salamak amacyla
ou sz sanatn kulland gibi mbalaa sanatn da iirlerinde ska kullanmtr.
Nlem var-iken nli-i dlb ne hcet
Dlba gzm ya yiter b ne hcet
(G.19/1)
Cem, yukardaki beyitte inlemelerinin bir dolabn kard sese denk olduunu;
dolabn arkn evirmek iin suya gerek olmadn, bunun iin gznden aktt
yalarn yeterli olacan syleyerek mbalaa yapmtr.

69

Aglamakdan ol ciger-gem firkndan mdm

Kara kara kanlara boyand bahr-istn felek
(K.8/9)
k sevgilinin ayrlndan dolay o kadar ok alamtr ki, iek bahesi
kanlara boyanmtr. air, sevgilinin ayrlndan dolay gznden kanl yalar akttn
ve bunun iek am yerleri kan rengine boyayacak kadar ok olduunu syleyerek
mbalaa yapmtr.
Gzlerm ol denl kan dkdi Frengistna kim
Bahr- Magrib ca gelmidr taup aglar felek
(K.8/21)
Ey felek, gzlerim bat lkesine o kadar ok kan (kanl yalar) dkt ki, Bat
Denizi bundan dolay coup alar. Burada da ne kadar ok aladn, mbalaa
sanatndan yararlanarak anlatmak istemitir.
Sensz sefer Saf degl iy Sidre-kad bize
Sen bile olcaz olur Mnteh sefer
(G.101/5)
Ey selvi boylu gzel! Sensiz yolculuk bizim iin elence deildir. Seninle beraber
mntehaya kadar gideriz. nk sen sidresin. Bu beyitte, Hz. Peygamberin Mirac
olayna telmihte bulunuluyor. Sidre yerin yedi kat yukarsnda bulunan bir aatr. Hz.
Peygamber, bu kata kadar ykselmi, orada Cebraille bulumutur. Oradan daha ileri
gitmesi mmkn olmamtr. nk tesi son olacaktr. Sevgilinin boyu ile sidre arasnda
ilgi kurulmak yoluyla sevgilinin boyunun uzunluu, mbalaal bir ekilde anlatlyor.
Cemin iirlerinde airin kendine, sevgiliye, felee soru sorarak anlamn
kuvvetlendirildii beyitler yer alr. air bu sanat daha ok sevgiliye seslenirken ve
sevgili ile ilgili olan duygularn dile getirirken kullanmtr.

70

Kalem yanar oda yazlsa ger beyn- firk

Ya nice erh olasn yra dstn- firk
(G.175/1)
Ayrlk destann sevgiliye nasl aklayacaksn? Ayrlk beyan yazlacak olsa
kalem ayrln ateinden yanar. Cem, burada kendi kendine hesaplamaktadr. Adeta,
ayrlk yksn ve bunun sonucunda ortaya kan ayrlk ateini yra nasl anlatacan
kara kara dnyor. Bunu kendine sorarak da istifham sanat yapyor.
Keremn cmle giriftr hals eyler iken
Ne revdur bana lyk gre zindn kerem
( K.7/56 )
Onun keremi, btn kusurlular salverirken Ceme byle bir zindan layk
grmesi uygun mudur? Cem, aabeyinin kereminden yararlanmak istemektedir. Btn
kusurlular affedilirken kendisinin zindanda olmasn uygun bulmuyor ve iine dt
durumu sevgiliye soruyor. Burada istifham sanat ile birlikte tecahl-i rif sanat da
yaplmtr.
Seyr seferde ben nice srem safy kim
Bl-y kaddn ancak olur bel sefer
(G.101/4)
Gezip dolarken nasl eleneyim? Senin yksek boyun hatrma gelince bu
yolculuk bana bela oluyor. Cem, bu beyitte sevgiliye soru sorarak sesleniyor ve istifham
sanatndan yararlanyor. Burada, sevgiliyi hatrladka hayatn zevklerini yaayamadn,
mutluluklardan tad alamadn belirtiyor.
Divn

airleri,

gnllerindeki

iddetli

hisleri,

youn

duygular

ifade

edemediklerinde, seslenme yoluyla bu duygular anlatmaya alrlar. Cem Sultann

Divnnda ok sayda nida sanat rnei vardr. Cem, ok duyguland veya ar
heyecan hissettii anlarda ey, iy, viy gibi nlemlerle seslenir. Cem, iirlerinde

71

ounlukla sevgiliye, felee, kendine, dostlarna, aabeyi Sultan Bayezide seslenerek

duygularn ifade etmeye alr.
Sne-i mecrhuma gamzen urur n yaray
y sanem ok grme ben b-reye sen reyi
(G.340/1)
Yukardaki beyitte air, gnlndeki yaradan bahsediyor. Sevgilinin gamzesi, bu
yaraya dokunur. air, sevgiliye seslenerek, kendisine areyi ok grmemesini istemitir.
Sevgiliye y sanem! diye seslenerek nida sanat yaplmtr.
Yaraur Cem kaddini kapuna klsa halka-vr
y sanem n ka devlet bu bb altndadur
(G.76/7)
Ey gzel sevgili! Cem, boyunu senin kapna halka gibi bkse yakr. nk
n baht bu kapnn altndadr. Bu beyitte de air sevgiliye seslenerek nida sanat
yapmtr.
y sicill-i iyemn matla dvn- kerem
Nm- cdunla bulur zneti unvn- kerem
(K.7/1)
Kerem kasidesinde, Cem Sultan aabeyi Bayezide; ahlakn, gzel huylarn
balangc, kerem divan diye seslenir. Cmertlik, adn kerem unvanyla sslenir. Cem
Sultan, bu beyitte aabeyi Sultan II. Bayezide seslenerek nida sanat yapmtr.
y vefsuz hin b-emn b-amn felek
Viy hat-perver bel-ba u kaz-gerdn felek
( K.8/1 )
y felek n-mihrsin b-emn b-amnsn
Kej-rev kej-ekl kej-yin kej-devrn felek
( K. 8/14 )

72

Cem Sultann iirlerinde nida sanatn en ok kulland kavramlardan biri de

felektir. Yukarda verdiimiz iirlerde Cem, felee seslenerek ona ar ithamlarda
bulunmutur. Cem, iindeki sknty atabilmek iin felee haykrrcasna seslenir.
Felein vefaszlndan, hain olduundan, amansz ve gvensiz olduundan bahsetmitir.
Ayrca felek, kazalar veren, bela getiren ve baa dert aandr.
Cem Sultan, zaman zaman kendine seslenir. Aadaki beyitte bunun rneini
grmekteyiz. Ak seferine kldysa bunun sonunun olmayaca, mesafe sormamak
gerektii sylenmitir. air, gnln aka davet emitir.
y gnl bagladun-sa sefer-i aka kemer
Gel kadem bas gidelm sorma ki ferseng nedr
( G.114/4 )
Cem Sultan, gazellerinde sk sk sevgiliye seslenerek nida sanatndan
yararlanmtr. Sevgiliye: y per-r, y mh-r, Sanem, y sanem, y dost, Cn vb.
ifadelerle seslenerek kendisini duymasn, sevgiliye kar hissettii duygular bilmesini ve
ondan akna karlk vermesini ister. Aadaki beyitlerde bunun rneklerini
grmekteyiz.
Yoluna cn virmege ben de kluram heves
Sinn in lr-isem iy per-r nola kim
( G.139/2 )
Eyleme ldr Cemi iy mh-r
n bilrsin hayr iinn tehri yok
( G.172/5 )
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dst
( G.15/4 )
Her lahz emnn sanem kasd cn-m
Rahm eylemedi bana nice b-amn-m
( G.140/1 )

73

Cem Sultan, bir kasidesinde de iine dt ackl durumu dostlarna seslenerek

anlatmaya almtr. Dostlarndan, kendisini andklarnda matem etmelerini, gurbette
Cemin ldn bilmelerini istemitir. Aadaki bu beyit, Cemin gurbette dt
zc durumu anlatr.
y dstlar beni ancak mtem eylenz
Eyle tutun ki gurbet iinde ben lmiem
( K. 10/36 )
Cem Sultan, iirlerinde tehis sanatnn salad anlam etkisinden snrl olmak
kaydyla yararlanmtr. Yen, elbise kolu (astin), sevgilinin elini pmesi zelliiyle
kiiletirilmitir.
pmez elini kimse meger stn per
Kumaz bilini kimsene ill meger kemer
(G.94/2)
Aadaki beyitte gl, insan gibi dnen, imrenen, sevgilinin yznn
gzelliine zenen bir varlk olarak gsterilmi ve bu yolla kiiletirilmitir.
Yzine ykinse gl olmaz aceb
Kim alm yzlde olmaz edeb
(G.9/1)
Cem Sultan, felekten ikayet ettii iirlerinde de felee insana zg zellikler
yklemek yoluyla tehis sanatna bavurmutur. Felein zalim olmas, amansz olmas,
alak olmas vb. zellikler tehis sanatn oluturmutur. Aadaki beyit de bu zellii
tayan bir beyittir.
Husrev-i shib-zemnlar kann ien zulm-la
Pr-sitem pr-mihnet pr-derd pr-efgn felek

74

Sensin hir tahtn viren Sleymnun yile

Mlk-i bdn mlkun eyleyen vrn felek
(K.8/2-3)
Felek; amanszdr ve ona gven duyulamaz. Hatalar, gnahlar besleyen, insann
bana bela veren, kaza arkn dndren felektir. Zulm ile zamann, her devrin
padiahlarnn kann ien, batanbaa sitem, eziyet, mihnet, dert ve inlemeler veren
felektir. nsanlara felaketler hazrlayan, ktlkler getiren, balarna dertler aan felektir.
Nice byk padiahlarn sonunu hazrlamtr. Hz. Sleymann bile tahtn, varln
viran etmitir.
Cem Sultan, iirlerini yazarken telmih sanatndan yararlanmtr. Cem Sultann
Divannda yer alan telmih sanat ounlukla kiileri, mehur bir olay, kssalar, efsane
kahramanlarn iaret eder. Szn daha inandrc olmas iin bu hatrlatma unsurlarndan
yararlanma yoluna gider. Aadaki beyitlerde, Hz. Sleyman anlarak onun bykl,
kudretli oluu ile karncann aczi arasnda tezat yaplm; Hz. Sleyman hatrlatlarak da
telmih sanat yaplmtr.
Husrev dinle bu ben mr- zafn hlin
nki sensin bu zemn ire Sleymn- kerem
(K.7/36)
Olur cihn iinde Sleymn gibi azz
Lutfndan eger olr-sa mra itibr
(K.3/14)
Aada ise lc- s ifadesiyle Hz. sann sihirli nefesiyle llere can vermesi
hatrlatlmaktadr.
Dil mrdesine ne gam ki iy dst
Lalnde durur ilc- s
(K.11/9)

75

Aadaki beyitlerde, konusu ak olan halk hikyelerine telmihte bulunulmutur.

lk beyitte, Ferhat ile irin hikyesi hatrlatlr. Beyitte, hikye kahramanlarndan olan
Husrevin vuslata ermesi hatrlatlmtr. kinci beyitte ise Leyla ile Mecnun hikyesinden
telmih yoluyla yararlanlr. Cem Sultan, sevgilinin sann hayalinin banda yuva
edindiini belirtiyor. Sann karalnda gnl adeta Mecnun gibi olmutur. Gnlnn
akln yitirdiini belirtiyor. Beyitte mecnun kelimesi tevriyeli olarak kullanlmtr. Gnl
ise akln yitiren bir kii gibi dnlerek kiiletirilmitir.
Leb-i rn Husrev buld tenh
Hemn yok yire cn terk itdi Ferhd
(G.38/6)
iyn tutal baumda hayl-i zlf-i dst
Leyli-i zlfinde dil Mecnn gibi sevdydr
(G.69/4)
Cem Sultan, telmih sanatndan toplumsal veya kltrel baz durumlar hatrlatarak
da telmih sanatna bavurur. Fakat bu kullanm, yukarda belirttiimiz kullanma gre
daha azdr. Aadaki beyitte, eskiden hat sanatnda veya el yazmaclnda kullanlan
kam kalemin ortasna alan kesiin dzgn olmadnda, yaznn da dzgn
olmayaca durumu hatrlatlarak bununla Cemin yaam dzeni arasnda benzerlik
yoluyla ilgi kurulmutur.
Dilini deldi Cemn tg-i cef hme bigi
Nme takdr idemez hlini sultn- kerem
( K.7/33)
Ey kerem sultan! Cefa klc, kam kalemin ortasndeki kesik gibi, Cemin
gnln deldi. Mektup onun hlini anlatamaz. Cem, yaad skntlar ve ektii aclar
anlatabilmek iin benzetme yoluna gidiyor. Cem, gnln kam kaleme benzetiyor.
Kalemin ortas eer gzel kasilmemise hat dzgn kmaz, bu kamla yazlan yaz bir
ey anlatamaz. Cemin hayatn bir hat yazsna benzetebiliriz. Dolaysyla Cemin
hayatnn da dzeni yoktur ve bir dzene, bir yardm eline ihtiyac vardr.

76

Cemin iirlerinde, bir olayn gerek sebebinin reddedilerek ok daha gzel bir
sebebe balanmas yoluyla yaplan hsn-i talil sanatna da ska rastlyoruz. Din
konularn ilendii kasidelerinde de bu sanat ska kullanr. Dnyadaki sradan varlklar
ve bu varklarla ilgili olaylar, Hz. Peygambere veya Allaha bal olarak aklanr.
Gazellerinde hsn-i talil sanat, doa olaylarnn gereklemesini farkl gsterme yoluyla
yaplr. Bu gzel sebep daha airne ve daha haylidir.
Aadaki beyitte gkyzndeki kzllk, kanlara boyanm gibi gsterilmi. Ay
zerinde izik eklinde grnen yarn ise, ayn bu kan kzlln grp gsn
paralamasndan kaynakland sylenerek hsn-i talil yaplyor.
Kendy knlara boyad f- tb- arh
Bu hli grdi snesine erh ekdi mh
(K.10/28)
Aadaki beyitte, ayn her gece gkyznde grnmesi penceresinden
dmesiyle anlatlmtr. Bu dn nedeni ise sevgilinin gn gibi olan yzne
bakabilmektir. Beyitte, ayn douu sevgili ile ilgili gzel bir sebebe baland iin
hsn-i talil sanat yaplmtr.
Her gice revzennden aaga der kamer
Maksd gn yzne hemn bir nazredr
(G.84/5)
Aadaki beyitte de her ay hill olmasnn sebebi, sevgilinin belinin anlmasna
balanarak hsn-i talil sanat yaplyor.
Her dem miyn ydna her ay hill olur
Olur sm-ten kaan ki bilinden zer kemer
(G.94/6)
Dil tfl kadd zlf kaun yadna mdm
Mushafda okdug elif lm r-y-m
(G.147/2)

77

Gnl ocuunun Kuranda devaml olarak elifi, lm, ry okumasnn sebebi,

sevgilinin boyunu, san, kan anmak iinmi. Bu beyitte de hsn-i tali sanat
yaplmtr.
Cem Sultan, kelimelerin anlamlarndaki ztlklardan yararlanarak manann
glendirilmesi yoluyla salanan tezat sanatndan, iirlerinde oka yararlanmtr. Cem
Sultan, anlamca zt szckleri bir arada kullanarak duygu ve dncelerini etkileyici bir
biimde sunmutur. Aadaki beyitlerde alt izili szckler arasndaki ztlktan
yararlanlarak tezat sanat yaplmtr.
Zlfni yznde gren dir senn
Kim grpdr bir arada rz eb
(G.9/2)
Yukardaki beyitte, sevgilinin yz ve zlfn gece ve gndze benzetmitir.
Gece ve gndz szckleri arasndaki anlam ztlndan yararlanmtr.
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dost
(G.15/4)
Ey dost, lutfunla gnlm yapsan (mamur etsen) ne olur ki? Deilse, gamnn
askeri (gnlm) ykar. Sevgilinin a verdii znt, n gnln krmakta; n
gnl yuvasn ykmaktadr. ir, sevgiliden yklan bu gnln kendisine gsterecei
ilgiyle yeniden yapmasn istiyor. Bunu anlatrken de tezat sanatndan yararlanmtr.
Sensin hir tahtn viren Sleymnun yile
Mlk-i bdn mlkn eyleyen vrn felek
(K.8/3)
Yukardaki beyitte, bd ve vrn szckleri vastasyla tezat sanat yaplmtr.

78

Aadaki beyitte de dert ve derman szcklerinin anlam ztlklarndan

yararlanmak kayd ile tezat sanatna bavurulmutur.
Ne gam dermn irimezse lebnden
der derdn Ceme iy cn kifyet
(G.21/7)
Olur cihn iinde Sleymn gibi azz
Lutfndan eger olr-sa mr itibr
(K.3/14)
Yukardaki beyitte, Hz. Sleymann bykl, ycelii ve hkmedicilii ile
karncann kkl, acziyeti arasndaki ztlktan karlatrma yoluyla yararlanlmtr.
Verdiimiz bu rnekler, Divnn genelinde sklkla kullanlm olan edeb sanat
rnekleridir. Cem Sultann edeb sanatlar kullanmadaki ustaln ve duygularn ifade
etmedeki inceliini yanstmas bakmndan rnek niteliindeki beyitlerdir.
Cem Sultan, Divn genelinde sz ve mana sanatlarndan bolca yararlanmtr.
Bylelikle manay daha gzel bir ekle sokmu; yerine gre anlam kuvvetlendirmi ve
yerine gre de dndrmtr.
2.6.Anlatm Biimleri
2.6.1.Tasvir Anlatm
Divan iirinde anlatmn en yaygn olan tasvirdir. Tasvir, dz tasvirin yan sra
alegoriyi yani simgesel anlatm da beraberinde getirmitir. air, anlatmda iiri daima
gerein daha stnde, hayal gcn zorlayan bir gzellikte tutmaya alr. Bunlarn
salanabilmesi iin de iirde kullanlan kavramlarn ok gzel anlatlmas gerekir. Ak,
sevgili, ak meclisi, ak mevsimi gibi Divan iirinin temel konular olan unsurlarn,
olduundan daha gzel bir ekilde gsterilmesi iin, iyi tasvir edilmeleri ve bylelikle
kinin hayalinde yceltilmeleri gerekir.

79

Anlatm biimleri birbirinden bamsz deildir. Anlatmda, tasvir ve tahkiye i

iedir. Tasvirde tahkiyenin olmas, anlatmn bir getirisidir. Cemin ne kadar kuvvetli bir
hayal gcne sahip air olduu, onun tasvirle sslenmi beyitlerinde grlmektedir.
Tasvir anlatmda, zellikle tabiat ve sevgiliyi anlatrken ok baarldr. Tabiat ve
sevgili, onun iirlerinde tasvirin balca malzemesidir.
Kendyi kanlara boyad f-tb- arh
Bu hli grdi snesine erh ekdi mh
(K.10/28)
k etdi yakasn seher subhgha bak
Od sald hrmenine meh-i sumn gr
(K.10/12)
Cem Sultan, ok iyi bir gzlem gcne sahiptir. evresinde ekillenen olaylar,
evresindeki gzellikleri ok dikkatli bir ekilde gzlemlemi ve bunlar hayal
dnyasnda ekillendirerek gzel bir ekilde ifade etmitir. Yukardaki beyitlerde, doada
var olan bir durum anlatlmtr. Gkyznde oluan kzlln ayn gsn kesmesi
sonucuna balanmaktadr. Gkyz kzll da kan rengi ile anlatlmtr. Kesmek fiiliyle
de ayn deiik biimlerde grnmesi anlatlmtr. Cem, aadaki beyitlerde grld
gibi, tasvirlerini yaparken tahkiyeye de bavurmutur.
Ad nikb nki yzinden ars- gl
Kld kfeler bana sim zer nisr
(G.56/2)
Gl gelini, yznden rtsn at. iekler, bana altn ve gm kldlar.
Beyitte gl, yz rtl bir geline benzetilmitir. Baharn geliiyle birlikte gl de gonca
hlinden gl hline geer. ir bu durumu, dnde gelinin bandaki duvan amas
durumuyla zdeletirerek tasvir etmitir. Beyitte, gelinin duvan ama deti benzetme
unsuru olarak verilmi ve sosyal yaama ait bir ge iirde ilenmitir. Aadaki beyitte
de, bu durum sonucunda ortaya kan tablo anlatlmtr. Baharn geliiyle birlikte btn
baheler blbln sevdasyla dolmutur. Bu beyitte, anlatm tahkiye arlkldr. Tasvirin
yaplabilmesi iin tahkiyeden yararlanlmtr.

80

Told sevd-y blbl ile bg gl-sitn

Old zemne yzi bahr-la sebze-zr
(G.56/4)
Yukardaki

beyitleri,

anlatm

teknikleri

ynnden

genel

olarak

deerlendirdiimizde baharn geliinin anlatldn grrz. Gln al, baharn gelii,

blbln sevdayla doluu ve bu vesileyle zamann tazelenii dile getirilmitir. Tahkiyenin
de kullanld bu beyitlerde, benzetmelerden de yararlanlmak suretiyle doa tasviri
yaplmtr.
Tabiatn gzel bir ekilde tasvir edilmesinin yannda mekan tasvirleri de baar ile
yaplmtr.

Srgndeki

ilk

yllarnda

Fransada

gzlemlediklerini

anlatt

manzumesinde (Kaside 9) buna ska rastlarz. air, mekn bir fotoraf karesine
bakyormu gibi detayl ve sanatsal bir anlatmla yanstr. Cemin Batya ilikin
gzlemlerini anlatt beyitlerini, daha nceden deerlendirdiimiz ve anlamlarn
akladmz iin, aadaki beyitlerin anlamlarn genel olarak vermeyi uygun grdk.
Bu beyitlerde, Fransz saraynn bahesinde yetien bitkilerden Fransz yemek tertibine
gre dzenlenmi bir sofrada yer alan yiyeceklere, ieceklere, sofradaki eyalara kadar
birok unsur ayrntlaryla birlikte tasvir edilmitir.
Geldgn ehr-i Franca bgesinn her biri
Sidre v huld nim ravza-i Rdvndur
Nar agalar v limon kays v eft-llar
Gller zb iekler hem narenc-istndur
(K.9/5-6)
Cemin geldii Fransz ehri, cennet bahelerine benzemektedir. Bu baheler
ierisinde nar aalar, limon, kays, eftali aalar; gller, iekler narenciyeler
bulunmaktaym.

81

Cem, doa tasvirlerinin yannda, mekn ve durum tasvirleri de yapar. Fransz

sarayndaki yemek sofrasn, orada bulunanlar da tahkiyeyle i ie olarak tasvir eder.
Buna rnek olarak aadaki beyiti verdik.
On iki bn ogl kan karunda cm ier
On sekiz sk v meclisde gzel oglandur
Cmlesi zerrn-kemer altun libe giydg
ukka altun balarnda kollar uryndur
Ellerinde yem-i ahder lal-i ahmerden kadeh
Her kim ier ol kadehden mest-i cvdndur
(K.9/16-18)
On iki prens, irin karsnda bulunmakta ve iki imektelermi. Bu elence
meclisinde, on sekiz gzel kz ve olanlar hizmet etmek amacyla bulunmaktalarm.
Mecliste bulunanlar, altndan yaplm kemerler takyorlarm. Yine bu kimseler,
altndan yaplm kollar ak giysiler giyiyorlarm. Cem, ok kk ayrntlar dahi
gzlemleyerek bunlar tasvir etmitir.
Ser-be-ser Msr inler kse-i fagfrlar
Keklik turna ggercin kuzular biryndur
Iss otlarla mrekkeb skker gl erbeti
Hokka-i ykt-la terkb-i Efrengndur
(K.9/25-26)
Cem, yukardaki beyitlerde de, katld davette sofrada bulunan yiyecekleri,
iecekleri, yemek srasnda kullanlan ara gereleri, bu aralarn nelerden yapldn,
ksacas Fransz sofra ve elence tertibini tasvir etmitir.

82

Cem Sultan, gazellerinde sevgiliyi de ok zarif tasvir eder. Onun gazelleri, batan
baa sevgilinin vgsyle doludur. Cem, sevgiliye yaplacak en gzel vgnn onu ok
gzel tasvir etmek olacan bildii iin gazellerinde, tasvirin btn inceliklerinden
yararlanmtr.
Gzmde aks-i ruhsrun hayli
Gnedr sanasn su zre ditrer
(G.110/5)
Sevgilinin yanann hayali, gnein su zerindeki yansmasna benzetilmitir.
Cem, tasvir anlatmda benzetmenin salad anlatm gcnden yararlanmtr.
2.6.2. Tahkiyev Anlatm
Cem Sultan, beyitlerinde tahkiyeden (hikye etme) de yararlanmtr. airin
yaam, hayal dnyasn ekillendirdii iin Cemin iirlerinde onun yaad olaylarn
izlerini grebiliyoruz. Cem Sultan, olaylar ve durumlar iire aktarrken tasvirin ve
tahlilin ncesinde tahkiye unsurundan yararlanmtr. Hareket manasndaki fiiller ve
gemi zaman kipi, tahkiye etmede beyit kurgusunun vazgeilmeyen unsurlardr. Neden
ve sonu ilikisine dayanarak var olan durumun anlatlmasnda da tahkiyeden
yararlanlmtr.
Dz yazlarda, zaman zaman, anlatmn baarl olabilmesi ve ifade eklinin
tekdzelikten kurtulabilmesi iin farkl anlatm tekniklerinin bir arada kullanlmas da
gerekir. Ayn durum manzum yazlar iin de sz konusudur. Cemde de bu anlatm
zenginlii vardr. Tasvir ve tahkiye; devam etmekte olan zaman gzlemlenen mekn ve
iinde bulunulan durumu anlatmak iin birlikte de kullanlmtr. Bunun rneklerini, daha
nce deindiimiz tasvir blmnde verdiimiz iin burada tekrar vermeye gerek
duymadk.
Cem Sultan, din ierikli kasidelerinde tahkiyeden yararlanmtr. Aadaki
beyitte, Allahn yceliinden ve Ona snann huzura ereceinden bahsederken
tahkiyeye bavurmutur.

83

Bende olan tapuna senn old pd-h

Makbl olan kapunda senn old bahtiyr
(K.3/16)
Senin kapna kle olan padiah oldu. Senin kapnda kabul gren kimse huzur
buldu, mutlu oldu.
Kerem Kasidesinde de isteinin ne olduunu tahkiye tekniini kullanarak dile
getirmitir. Bu kasidede anlatm batan sona ekillendiren anlatm teknii tahkiyedir.
Tahkiye, Cemin anlatmna akclk katmtr.
Lk b-vsta hlm sana arz eylemege
Bu redfi bana arz eyledi hulln- kerem
Husrev dinle bu ben mr- zafn hlin
nki sensin bu zemn ire Sleymn- kerem
Mezra- bahtum dn bier iken ds- emel
Ugrayu geldi benm stme dihkn- kerem
Didi her kim ki hat tohumn eker sencileyin
Olsar hrmeninn hsl hirmn- kerem
(K.7/35-38)
Yukardaki beyitlerde, Kerem Kasidesini yazma sebebini aklar. Aabeyinden
kendisine kulak vermesini ister. Cem, hatal olduunu da dile getirmitir. Beyitlerde
anlatm gemi zaman kipiyle ekillenmitir.
Gazellerinde zaman zaman, bulunduu konumu anlatmak iin gemie ynelmi
ve bu durumda tahkiyeye bavurmutur.
Kldum diyr- yr koyup ged sefer
Allh ki nice mkil imi b-rz sefer

84

Ben umdugum bu-y-d ki kapunda ho geem

Kim derdi kim bu resm ile n-geh ola sefer
( G. 101/1-2)
Cem,

yukardaki

beyitlerde

yrin

diyarn

brakp

sefere

ktndan

bahsetmektedir. Rzasz olarak kt bu seferi ona zor gelmitir. Cem, beklediinin

yrin kapsnda ho vakit geirmek iken, bu ekilde anszn sefere kacann kimsenin
aklna gelmeyeceini belirtiyor. Cem, yaad bu beklenmedik olaylar anlatrken
tahkiyeye bavurmutur.
2.6.3. Tahlil Anlatm
Divnda tahlil anlatm rnekleyen fazla beyit tespit edemedik. Cem Sultan,
yalnzca i hesaplamasn yapt beyitlerinde, sevgilinin ruh hlini anlatt
gazellerinde, k olarak kendi ruh hlini ve duygusal konumunu anlatrken tahlil
yntemine bavurmutur.
Yaama ve yaadklarna dair izlenimlerini, geni hayat tecrbesinin szgecinden
geirerek bir sonuca dntrebilmitir. Cem Sultan, iinde bulunduu duruma ynelik
olarak yapt deerlendirme sonucunda saduyulu yaklamlarda bulunabilmi, nesnel
sonulara varabilmi ve kabullenme psikolojisi ierisine girmitir.
Tg- hm elde v boynumda kefen ortada ba
Tbiem her ne ki emr eylese fermn- kerem
Geri kim crm hatdur imz nold at
Geri kim iki elm kanda vel kan kerem
( K. 7/65)
Cem Sultan, yukardaki beyitlerde iinde bulunduu durumun tahlilini yapmtr.
Bu tahlil, onu yapt hatalarn grmeye ve pimanlk duygusuna kaplmasna sebep
olmutur. Bylelikle, kasidesinde aabeyine kar itaatini dile getirmitir.

85

Kimi zaman, iine dt karamsar tablodan kurtuluu Allaha snmakta

bularak bu dnyann geici olduu dncesine ynelmitir. Aadaki beyitleri, Cemin
Allah hakkndaki dncelerini aklad ve Ona snd beyitlerine rnek olarak
verilebilir.
Pes anun cn virmek almak kudret-i kabzndadur
Nedr eynun vcd ol hakkat cndur
lemi emr-ile vr eylemek emrindedr
Yine bir emr-ile yog eyler ana sndur
( K.9/38-39)
Birligini bir bilp dim ana kr itmeyen
Kfir s v mrik hric eytndur
( K.9/42)
Allaha devaml kretmeyen, imanszdr, asidir, eytandr.
Deiken bir ruh haline sahip Cem, kimi zaman da iine dt durumu
kabullenmek istemeyerek bir sulu arar. Bu hususta yol felee kar.
Bozla enberi ykla arg- kej-revi
Grem ki aaga gee badan baa felek
(K. 10/8)
Gazellerde, k ile sevgilinin ruhsal tahlilleri verilmitir. Her iki tip de Divn
iirinin klasik zellikteki k ve sevgili tipleridir. Aadaki beyitte, sevgilinin ilgi
gstermediinden, yapt fedakarlklar takdir etmediinden yaknyor. Sevgili uruna
canndan vazgese de sevgilinin bunu takdir etmemesine yapabilecei bir ey yoktur.
Cem, aresizliinin farkndadr. Bunu da tahlil vastasyla anlatyor.
Hele ben yoluna cndan dil cn terk ideyin
Sen eger klmaz isen minnet elmden ne gelr
(G. 53/7)

86

2.6.4. Konumal Anlatm

Cemin gazellerinde ska karmza kan bir anlatm tekniidir. Dedim
dedi tarzndaki anlatm kalb zerine kurulu olan teknikte air, sevgiliyle olan
iletiimini konumal anlatmla gerekletirir. Byle kurulmu beyitlerde dil ok sade ve
anlatm da akcdr. Bu beyitlerde, beyit kuruluunda benzetme unsurlar da nemli yer
tutar.
Didm dil told yir yok gamzene h
Didi kim terke zre yaraur tr
( G. 102/5 )
air, sevgiliye gnlnde onun gamzesine yer kalmadn syler. Sevgili ise,
nn gnln ok antasna benzeterek, ok antasna okun yakacan syler. Burada,
sevgili hazrcevap ve zeki bir insan olarak gsterilmitir. Sevgilinin bu zekas ve
ivesiyle, kendine hayran brakmas, n gnln almas ok doaldr. Beyitte,
sevgiliyle konuann da, a cevap veren sevgilinin de air olduunu dnrsek;
beyitin ne kadar ustaca kurulduunu grrz. air, sevgilinin gamzesini oka, kendi
gnln de ok antasna benzetmitir. Okun durduu yer ok antasdr. air, dolayl
yoldan sevgilinin gnlde sakl olduunu sylemitir.
Bana kl cevrni didm didi kim
Cefdan nice usanmaz diln var
( G. 103/2 )
Cem, sevgiliden kendisine eziyet etmesini istemektedir. nk, sevgiliden gelen
cefa dahi olsa bu, sevgilinin ilgisinin sonucudur. k iin mutluluk sebebidir. Sevgili ise
Ceme cefadan usanmayan nasl bir gnl olduunu syleyerek aknln dile
getirmitir. Beyitte anlatm, sevgili ve n karlkl konumalaryla salanmtr.
Didm ne manzar-d yzn zlfn olmasa
Gldi didi erg dibi karanu olur
( G. 107/2 )

87

Sevgiliye dedim : Eer san olmasayd yznn ne gzel bir grn

olacakt. Sevgili gld ve dedi ki: ra dibi karanlk olur.
Didm ki Cem gzi nemdr grelden rzun
Didi ki nem olur ise bana ne kim nemdr
(G.113/9)
Dedim ki, Cemin gz yanan grdnden beri yaldr. Dedi ki : Nemden
bana ne, Cemin gz (Cem) neyim olur? Beyitte, nem szc ya ve kimim, neyim
anlamlarna gelecek ekilde cinasl olarak kullanlm ve szn etkileyicilii artrlmtr.
k ve sevgilinin karlkl konumalarna dayal olarak salanan anlatm
rnekleri, Cemin gazellerinde ska kullanlmtr.

88

NC BLM

DVNDAK MANZMELERN ERK ZELLKLER

3.1.Tarih erik
3.1.1. Cem Sultann Hayatna, Dneme, Osmanl Corafyasna likin Bilgiler
Cem Sultann Divnnda, dnemin tarihsel zelliklerine ve Cemin hayatna
ilikin bilgileri buluyoruz. Cem Sultann hayatna ilikin bilgiler, Divanda yer alan
kasidelerde, terkib-i bend ve terci-i bendde vardr. Setiimiz beyitler araclyla, bu
bilgileri vermeye alacaz. Bu iirlerin incelenmesi, padiah olma istei ncesinde ve
sonrasndaki ehzade Cemi ve Cemin iir dnyasn doru anlamamza katk
salayacaktr.
Cem Sultann divanndaki manzumelerde, yaad talihsiz olaylarn derin izleri
vardr. ektii aclar onu duygulu, hassas bir air yapmtr. Cem Sultan, duygulu ve
hassas bir insan olmasnn yannda geni bilgi, kltr ve kuvvetli bir gzlem gcne de
sahiptir.
Cem Sultann padiah olma istei, aabeyi Sultan II. Bayezidle yapt taht
mcadelesi ve esaret yllarnda karlat durumlar, Cemin iirlerine yansmtr. Cem
Sultan ve aabeyi II. Bayezid arasndaki padiah olma mcadelesi, Fatihin son
zamanlarna doru aka kendini gstermitir. 3 Mays 1481 tarihinde Fatihin Gebze
dolaylarnda lmesi zerine her iki ehzadeye de eli gnderilir. II. Bayezide gnderilen
eli Amasyaya ularken Ceme gnderilen eli yolda ldrlr. Cem, haberi aldnda
II. Bayezid padiahlk tahtna oturmutur. Cem de sultanlk istedii, saltanatn kendi
hakk olduunu dnd ve bu durumu kabullenemedii iin aabeyiyle taht
mcadelesine girimitir. II. Bayezid ile Yeniehir ovasnda yapt sava kaybeden Cem
kamak zorunda kalmtr. Cem, takip edildii iin Konya zerinden Tarsus-Halep-am
gzerghn izleyerek Kahireye varr. Cem Sultan, bir yl sonra annesi ve karsyla
birlikte hac ziyaretinde bulunur.

89

Ben bir hevda uar-dum kayd bend yok

Kanda iridi bana bu dm- bel drg
Dmenler ire nice aceb hle ugradun
Bir dost yok kim eyleye bir merhab drg
( K.10/1819)
Mlk-i Ynna ser--ser hkm iderken h kim
Eyledn mesken bize imdi Freng-istn felek
(K.8/7)
Yukardaki ilk beyitte Cem Sultan, ehzadelik yllarnn ne kadar rahat getiini
anlatmaktadr. Onu izleyen dier beyitlerde ise air iine dt ackl durumu
anlatmakta ve hlinden ikyet etmektedir. Cem, babas tarafndan ok iyi yetitirilmi,
iyi bir eitim almas salanmtr. Kk yata Kastamonu sancak beylii ve oradan da
Karaman valiliine tayin edilmitir. Konyada bulunduu yllar, hayatnn en gzel
yllardr. Ancak babasnn lm ve sonrasndaki taht mcadelesi, Cem iin karanlk
gnlerin balangc olmutur. Cem, bu karanlk gnleri bela tuzana benzetiyor ve bu
durumdan kaynaklanan rahatszln dile getiriyor. Ben bir havada engelsizce uarken
nasl oldu da byle bir bela tuzana yakalandm?
air, tahkiyeye dayal bir slupla, huzurlu gnlerinden ve sonraki yaantsndan
durumlar yanstarak karlatrmada bulunmutur. Cem nceleri, huzurlu ve zgr bir
hayat yaamaktayd. Sonuta bir ehzadeydi ve tahtn da en belirgin varislerindendi.
inde padiahlk arzusu iyice yer etmiti. Zaman geldiinde yapt padiah olma
giriimleri onun bana dertler amtr. Bu tuzaa yakalanna kendisi de amakta ve
znt duymaktadr. evresinde scak bir merhaba diyecek kimselere hasret kalmtr.
Dmanlar ierisinde ne hllere dtm! derken de srgn olduu ve esaret ierisinde
geirdii yllarn acsn anlamak mmkndr. Dmanlar ierisinde ok acnacak bir
durumda kaldn ve yalnz olduunu belirtiyor. yle ki Merhaba! Diyecek bir dost bile
kalmamtr. Cemin hayatyla ilgili tarih bilgilerimiz dorultusunda, Cemin
dmanlar diye nitelendirdii kimselerin Rodos valyeleri ve Fransada esir tutulduu
yllarda etrafnda bulunan kimseler olduunu dnyoruz. Cem Sultan, bu tutsaklktan

90

derin bir znt duymutur. Osmanl hanedannn ehzadesi, bu esirlii kabullenemez.

Bu isyann felee ve kendi kaderine yneltir. Mlk-i Yunan olarak bahsedilen yer
Anadoludur. Felek, bir zamanlar Anadoluya batanbaa hkmeden Cemin yerini imdi
Frengistan yapmtr. Saltanat kavgasnn sonunda, hayatnn hi umulmadk bir
maceraya srklenmesi; esarete, felakete, trl yorgunluklara katlanmas Cemin i
dnyasn da olumsuz etkilemitir. Cem, dt bu durum karsnda feryat etmektedir.
Cem Sultan, padiah olma arzusunu uzun manzumelerinin yan sra gazellerinde
de hissettirir. Aadaki beyitlerde Cem Sultann bu isteini sezebiliyoruz.
Zlfni dde grdgmi didm
Dir muabbir ki var uzun sefern
( G.178/4 )
Dile devlet ninu yarasdur
Ki cmle derdmn ol aresidr
( G.50/1 )
Ey dil ayagna dmek geri kim dvrdur
Cehd idp dvr n devlet nin pydur
( G.69/6 )
Rya tabircisine, senin san dmde grdm sylediimde bana bunun
uzun bir sefere kacamn gstergesi olduunu syledi. Cem Sultann bu beyti,
yllarn ve mrn alacak olan Avrupa yolculuu ve esaretinin bir habercisi; bir
gstergesi gibidir. Gnlmde devlet nian kanayan bir yara gibidir. yle ki, btn
dertlerime are olacak olan da budur. Cem, padiah olmak isteini bu beyitte aka dile
getiriyor. Bu istek onda kanayan bir yara gibidir. Kanayan yara benzetmesi, iindeki
istein ne kadar kuvvetli olduunu; bu isteinin gereklememesinin de ne kadar ac
verici olduunu anlatmak iin kullanlmtr.
Cem Sultan, kendine seslendii beyitte aabeyi II. Bayezid ile olan taht
mcadelesinin zor olduunu dile getiriyor. Ey gnl! Ayana dmek geri ok zordur.
Ama bu mcadelenin sonunda padiahln (devlet nian) pay vardr. Bu amaca ulamak

91

iin onu istekli ve kararl gryoruz. Cem, mcadeleci olmas, bu mcadelenin zor
olaca ama ylmamas gerektii ynnde kendine telkinde bulunuyor.
Cem ne gam oldun ise yrn iiginden rag
Kiiyi devr-i felek cevri vatandan karur
( G.74/5 )
Yukardaki beyitte Cem Sultan, sevgilinin yanndan uzak olmaktan daha kt
durumlarn var olduunu anlatmaktadr. Cem, yaad talihsizlikler yznden ok
sevdii vatanndan ayr dmtr. ine dt bu durum kaderin bir cilvesi, felein
kendisine yapt bir eziyettir. nsann vatanndan ayrlmak zorunda kalmas, sevgiliden
ayr kalmaktan ok daha znt vericidir.
Kend elmle bauma aldum bellar
Kendmden old bana bu crm hat drg
( K.10/20 )
Yukardaki beyitte Cem Sultan, yaadklarn sorgulayan bir ruh hli
ierisindedir. Yaadklarndan felei ve bahtnn karaln sorumlu gsteren Cem, i
hesaplamasn yapm ve bu defa kendinde kusur bulmutur. Yaam gibi alkantl olan
ruhsal dnyasnda, zaman zaman Kendim ettim, kendim buldum. dncesine ular.
Yaad olaylar kendi yapt hatalardan kaynaklanmtr. Kendi kendine bana i
amtr. Bu da Cemi ok zmektedir.
lem kamu syi devlette mreffe
Ervh saf-y-la mrevveh-durur amm
Cemdr arada derd bel dmna dmi
Derdine drga ki bulnmad mdv
Her kime meded dirsem urur bauma sengi
Ben haste-dile kimsene rahm itmedi asl
(K.6/3436)

92

Yukardaki beyitlerde Cemi yalnzlk duygusu ierisinde buluyoruz. Btn

insanlar hep huzur ve mutluluk ierisinde. Onlarn bahtlar ak ve yceltilmi. Onlarn
ruhlar da gnl enlii ierisindedir ama arada bela tuzana den ve derdini sorup
yardmna koacak kimsesi olmayan yalnzca Cemdir. Ona gre kendisi dnda herkes
mutludur.
Cem Sultan, yalnzlktan, kimsenin kendisine yardm etmemesinden dertlidir.
Cemin gnl hastadr. Cemin ba derde girmitir ama Denin dostu olmaz dedikleri
gibi; kimse ona yardm etmez ve hatta yardm diledikleri bana ta vururlar.
Cem, uzak ve yalnz bir yerden insanlar gzlemliyor. Bu gzlem ierisine
muhakkak ki aabeyi Bayezid de girmektedir. Burada, padiah olarak onurlandrlm ve
mutluluu yakalam olan aabeyi II. Bayezide de gnderme yapmtr. stedii eylerin
bakalarnn elinde olduunu ve o insanlarn mutluluunu grmek Cemin iini szlatyor.
Serzenite bulunmas bu sebepledir.
Her kimden yardm umduysam bama ta vurdu. Ben; gnl hastaya kimse
yardm etmedi. Buradan Cemin bann belada olduu anlalyor. Ancak onun derdine
bakan, onunla ilgilenen kimse yoktur. Kimden yardm dilediyse ondan ktlk
bulmutur. Onun hasta gnlne kimse yardm etmemitir. Cemin srgnde geen
yllarnda, siyasi konumu sebebiyle Osmanllara bir koz olarak kullanlmak iin, elden ele
deitirildiini (Rodos valyeleri, Fransa Krall, Papa ) ve maddi karlara alet
edildiini biliyoruz. Cem, bu talihsizliine dair duygularn ve iindeki burukluu byle
dile getirmitir.
Cem, Avrupallarn eline esir dn sebebini felekten bilerek anlatmtr.
Aadaki beyitlerde esaret yllar ncesini ve esaret yllarn karlatrr.
imdi yirmi ge-i deyr eyledn felek
Ol dem kan ki mesken idi shet-i rem
( K.10/37 )

93

Kffra esr eyledn slm ehlini

Bir sora gre kimse grr mi rev felek
( K.10/7 )
slm iinde nz u nami gtrmeyen
Kffr iinde cebr-ile imdi turan gr
( K.10/15 )
Bir zamanlar rem ba meskenin iken imdi felek, yerimi kilise kesi yapt. rem
ba20 olarak dile getirdii yerin Anadolu; Cem Sultann yaamn gz nne
aldmzda valilik yapt srada oturduu Konya olduunu dnmek doru olacaktr.
Burada, Cem Sultandaki vatan zlemi hissediliyor. Gemiteki gnleri gznn nne
geldiinde ise pimanlk, hayal krkl gibi duygular Cemi etkisi altna alyor. Esirlii
kendine yaktramadn felekten yaknarak dile getirmitir. Anadoluda ehzade olarak
yaad yllarda her trl ihsan ve iltifata sahipken, en kk bir naz dahi kaldramayan
birisi olarak yayorken imdi yabanclarn her trl eziyetine maruz kalmtr. Cem,
orada zorla tutulduunu sylyor. Ona gre, slm ehlinin kfirlerin elinde esir olmas da
uygun deildir.
Talara dginp yrr b- revn gr
Rahm eyledi bu hlete kevn mekn gr
(K.10/10)
Cem, iinde bulunduu esaretin ne kadar ackl bir durum olduunu anlatmak iin
doa olaylarna ynelik gzel sebepler de gstermitir. Kinat ve varlk, iinde
bulunduum bu duruma acd; talara dvnp giden u akarsuyu gr. Burada Cem
akarsuyun akna gzel bir sebep bulmutur. Kinat Cemin iinde bulunduu duruma
acyor. Bu acy, akarsuyun adeta talara dvnerek akmasnda kendini gsteriyor. Cem,
acnacak bir hldedir.

20

rem: Ad kavmi zamannda eddd tarafndan cennete benzetilerek yaplan, am veya Yemende
bulunduu sanlan bahe ( skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, rem maddesi).

94

Geri ki cerhat yiri yok lk heme

Grsen ki ne oklar toknur sneme ahf
( K.6/52 )
Eski bilim gibi sorar ev yoln evvel
Her kime ki inerse kaz gkden aaga
( K.6/53 )
Her kime ki ben yr direm ol bana agyr
Her kime ki ben dst direm ol bana ad
( K.6/55 )
Kader Cem Sultan yalnzla atmtr. Cem bu durumdan rahatszdr. Dardan
hibir yara grnmez ama sanki gizli gizli yreine oklar dokunmaktadr. Onun bu yaral
hlini kimse bilmemektedir.
Cem asndan duruma bakldnda, Kaza geliyorum demez. sznn tam
aksine, kaza Geliyorum demektedir. Ceme zg bu ifade, ok ho bir ltife olmakla
birlikte Cemin kadere kar ikyetini de dile getirmektedir. Kt olaylar, sanki Cemin
eski tandym gibi nce Cemi arar; Cemin evini sorar. Cemin ba dertten bir trl
kurtulamaz. Kader, Cemi yle bir yaama atmtr ki Cem, burada kime dost dese o
kendisine yabanc ve dmandr.
Gr hissemi kim bunca lel-i safdan
Sarrf- felek seng-i cef kld mnakk
( K.6/57 )
Cem, yukardaki beyitte felei bir sarrafa benzetiyor. Felek sarraf, bu kadar
mutluluk incisi varken kendisinin ksmetine eziyet tan veriyor. Cem, eziyet ve sknt
ierisinde olduunu anlatyor. Saltanatn hissedarlarndan biriyken imdi kendisine kalan
pay cefadr. Cemin yaamn gz nnde bulundurduumuzda; gzellik incisi ile
kastettii eyin lkesinde, sevdikleriyle ve eski hretine sahip bir ekilde srp giden
mutlu bir hayat olduunu dnyoruz. Ancak Cem, btn bu gzelliklerden mahrumdur.

95

Cem Sultan, Avrupaya snmadan nce hac grevini yerine getirmitir. Bu

farizann yerine getiriliiyle ilgili bilgiler, Cemin iirlerinde bulunmaktadr. Cem
Sultann, iinde bulunduu skntl yaamn ruh hli iirlerine fazlaca yansmtr.
iirlerini, yaam yksyle rten bir zaman diliminde ele aldmzda; aabeyi ile
giritii taht mcadelesini kaybettikten sonra Kahireye snmtr. Avrupaya geiinden
nce kutsal bildii hac farizasn yerine getirmitir. Bu dnem, onun Avrupa esaretinin
henz balamad dnemdir. Cem, Avrupadaki esaret yllarnda, kutsal topraklarda
(Mekke) bulunduu gnleri zlemle anar:
Kffra esr itdi beni arh- bed-end
Ol dem kan kim mesken idi Kabe-i uly
( K.6/58 )
Dil urdugun yzmz ol havz- safdan
imdi yiridr dkse gzm Zemzem-i Bath
(K.6/59)
Cem Sultan, hac gnlerini gzellikle anmaktadr. Ama yce Kbenin meskeni
olduu o gzel gnler gemite kalmtr. Niyeti kt olan felek, Cemi imdi kfirlerin
eline esir drmtr. Bu sebeple hac olduu gnleri anarak Bathann Zemzem suyu
gibi gznden ya dklse bunun yeri olacan sylyor.
Mekketullh varup bir gn tavf eyledgn
Bin Karaman bin Arab bin mlket-i Osmndur
(K.9/2)
Yukardaki beyitte de Cem Sultann hacca gitmenin ne kadar deerli olduuna
ynelik dncesini reniyoruz. Ceme gre hacca gidip Kbeyi tavaf etmek, Binlerce
Karaman, Arap ve Osmanl toprana bedel olacak derecede deerlidir.
Cem Sultan, karlat zorluklar karsnda kendisine tutunacak dal, snacak
kap arar. Bu aresizlik ierisinde Hz. Peygamberden de yardm dilemitir.

96

Ben resze rahm idben resin eyle

Bu varta-i pr-bme ki yok resi asl
(K.6/101)
Cemin gnl, tasa yerine dnmtr. Hz. Peygamberin lutfuyla iinde bulunduu
durumdan kurtulmay mit etmektedir. Kendisi aresizdir. Korku dolu uurumda onun
yardmn diler. Deilse aczinin aresi asla yoktur.
Cem Sultan, Avrupada esaret iinde geen yllarnda ektii eziyetlere
katlanamayarak, aabeyi Sultan II. Bayezide bir kaside yazm ve Kerem redifli
kasideyle aabeyinden af dilemitir.
Sultan Bayezid, Papaya bir eli yollamtr. Eli Mustafa, Papa ile yapt gizli
grmede, eskiden verilen krk be bin dukay21 vermek kouluyla Cemin Papalk
tarafndan gz hapsinde tutulmas teklifini iletmitir. Trk elisi geri dnerken, Cem
onunla aabeyine bir mektup gnderir ve mektubunda zntlerini, pimanln dile
getirerek aabeyine kar olan balln dile getirir.22 Cem, bu mektupla birlikte,
esaretten kurtarlmas ve aff iin aabeyi II. Bayezide yazd Kerem redifli kasideyi
de gndermitir. Bu kasidede, aabeyinden aka yardm isteinde bulunmaktadr. Cem
Sultan, yetmi drt beyitlik bu kasideye nesb yapmadan dorudan doruya medhiye
ksmyla balamtr. Kasidenin ilk otuz iki beytinde kaside gelenei gerei Aabeyi II.
Bayezidi ver. Ondan Cmertliin Sultan diye bahseder.
y sicill-i iyemn matla dvn- kerem
Nm- cdunla bulur zneti unvn- kerem
Mefhar- mlk-i saf mazhar- envr- Hud
Mesned-i taht- vef dver-i devrn- kerem

21

Duka: Bir eit Venedik altn akesine verilen ad (Ferit DEVELLOLU, Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lgat).
22
Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi,, C. I. , M.E.B. Yay., s.306, stanbul, 1991

97

Znet-i tc nign eref millet dn

Husrev-i ry- zemn hazret-i sultn- kerem
Hkmi efgendesidr Rstem-i destn- cihn
ig bendesidr Husrev-i hakan- kerem
(K.7/1-4)
Cem, Sutan Bayezidi iyi ahlkn gstergesi, kerem (cmertlik) divannn matla
olarak tanmlar. Kerem onun cmertliinin adyla sslenmitir. Bayezid, rahatlk
mlknn vnlecek kiisi ve Allahn nurlarnn grnd, ortaya kt kiidir. Vefa
tahtnn dayana ve kerem devrinin de padiahdr. Saltanatn, erefin, milletin, dinin
ssdr. O, yeryznn hakandr. Onun hkmyle (emriyle) cihan destannn kahraman
olan Rstem bile aresiz kalr. Kerem hakan Husrev, onun eiinde bir kledir.
Mihr-i lutfnda degl zerrece envr- vef
Yem-i cdnda degl katrece ummn- kerem
Gli fka virr by- vef nev nem
Perveri bulal lutfyla gl-istn- kerem
Keffi bir demde nisr eyledgin eyleyimez
Hare dek dr dke ger ebr-i dr efn- kerem
( K. 7/7-9 )
Onun lutfunun karsnda ayn nurlar zerre bile deildir. Onun cmertliinin
denizi karsnda kerem umman katre bile olamaz. Gl bahesi onun lutfuyla
beslendiinden beri gller vefa kokusunu ge verirler. Gl bahesinin gzel kokusu
kaynan Bayezidin cmertliinden ve ihsanndan almaktadr. Keremin inci saan
bulutu, kyamete kadar inci dkse onun avucunun bir anda satn saamaz.
Grld gibi Cem Sultan, yerine gre ok gzel benzetmeler, yerine gre de
mbalaa yaparak aabeyi II. Bayezidi yceltmitir. Bu vg kasidenin girizgh beytine
kadar devam eder.

98

Nice sultn- Ferdn-fer Drsn

Senn nunadur nassile brhn- kerem
(K.7/15)
Gey yaraur sana bu cbbe-i devlet n anun
Dmeni lutf vef old girbn- kerem
( K. 7/20 )
Cem Sultan, onun cmertliinin snrlarnn sonsuzluundan, iyi ahlkndan ve
Osmanl mlknn vnlecek kiisi olduundan mbalaal bir ekilde bahsetmitir.
yle ki rann mehur efsane kahramanlarndan Zalolu Rstem, onun eiinde bir
kledir. Yine, Bayezidin ran mitolojisinde aklll, bykl ve kudretiyle bilinen
Dara gibi akll olduunu; adaleti ve faziletiyle be yz yl lkesini memnun eden Feridun
gibi parlak bir sultan olduundan bahsediyor.
II. Bayezide yaplan vgden sonra, karmza onun padiahln kabullenmi
bir Cem Sultan kar. Sanki tutsaklk ierisinde geen ac dolu yllar, Cem Sultana
yeter dedirtmitir. Cem, devlet cbbesinin ona ok yaktn sylyor. nk onun
etei lutuf ve vefa, yakas da keremdir, cmertliktir.
Cem Sultan, vg dolu beyitlerden sonra bir gei yaparak isteinin ne olduunu
anlatmaya balar:
Dilini deldi Cemn tg-i cef hme bigi
Nme takdr idemez hlini sultn- kerem
( K.7/33)
Lk b-vsta hlm sana arz eylemege
Bu redfi bana arz eyledi hulln- kerem
Husrev dinle bu ben mr- zafn hlin
nki sensin bu zemn ire Sleymn- kerem
( K.7/3536)
Ey kerem sultan! Cefa klc, kalem gibi Cemin gnln deldi. Mektup onun
hlini anlatamaz.

99

Cem, yaad skntlar ve ektii aclar anlatabilmek iin benzetme yoluna

gidiyor. Kalem, Cemin gnlndeki znty anlatamaz. inde bulunduu durum onun
gnln yaralamaktadr. Kam kalemin ortasn mrekkebin kolay akmas iin yararlar.
Cemin ektii aclar da onun gnln yaralamtr. Kam kalemin ortas fazla
yarlmsa hat dzgn kmaz. Dzeltilmesi gerekir. Cem de kalem gibi ok yaraldr ve
yaralarnn sarlmaya ihtiyac vardr. Hayat kt bir yazya benzemektedir. Yaamnn
dzene girmesi iin II. Bayezidden yardm elini uzatmasn bekler.
Dostlar, iinde bulunduu durumu dorudan anlatabilmesi iin Ceme kerem
redifini nermilerdir.
Sultan Bayezide seslenerek ondan kendisini dinlemesini istemektedir. Cem
durumunu anlatrken Sleyman Peygamberin karnca ile olan olayna da telmihte
bulunmutur. Cem, kendini zayf bir karncaya benzetiyor. Bayezidi ise cmertlikte
zamann Sleyman Peygamberi olarak kabul etmitir. Cem burada ayrca gllk ve
zayflk; kklk ve

byklk

tezadndan da yararlanarak beytin anlamn

kuvvetlendirmitir.
Mezra- bahtum dn bier iken ds- emel
Ugrayu geldi benm stme dihkn- kerem
Didi her kim ki hat tohumn eker sencileyin
Olsar hrmeninn hsl hirmn- kerem
( K.7/3738)
Cem, iinde bulunduu durumu gzel bir benzetme ile anlatmtr. Emeli oraa,
bahtn da bir tarlaya benzetilmitir: Dn emel ora, bahtmn tarlasn bierken, kerem
iftisi anszn stme geldi. Dedi ki: Ey Cem! Her kim ki senin gibi hata tohumlarn
ekerse onun harmannn mahsul, kerem istemek (balanma istei, pimanlk) olur.
Nasl, bir ifti tarlaya ektii tohumlarn rnn alyorsa, sen de bu kader tarlasna hata
tohumlarn ektin ve bunun karlnda da pimanlk ve af dilei alacaksn. Bu beyitlerde,
Cem Sultann pimanlk duygusu ierisinde olduunu ve hatay kendinde aradn
gryoruz. Ne ekersen, onu biersin. atasz vurgulanmak istenmitir. Srgn
yllarnda, hatal davrandnn ve kendi ettiini bulduunun kansna varmtr.

100

Nemek-i lutfun-la bulm iken lezzet-i cn

Bilmedm gzlerme tursa nola nn- kerem
( K.7/39 )
Bayezidin kendisine yapt iyiliklerin deerini bilemedii iin pimandr. Senin
lutfunun tuzuyla can tadn bulmuken, bunun deerini bilemedim. imdi kerem ekmei
gzme dursa ne olur ki. Cem, aka: Senin lutfunun deerini bilemedim. diyor.
nki evvel keremn bna kandurm-dun
Husrev sonra yine olma pemn- kerem
Katre-i cdun ok grme bu ben tene-dile
Mevc-i lutfunda ayn old ummn- kerem
( K.7/4748 )
Bayezidden daha nceden yapt gibi yine yardmc olmasn, kendine ettii
yardmdan piman olmamasn diliyor. Cemin gnl yardma susamtr. Cmertlik
(denizinin) damlasn kendisine ok grmemesini istiyor. nk Bayezid, daha nceden
ltfunun bir dalgasyla kerem denizini gstermitir.
Keremn cmle giriftr hals eyler iken
Ne revdur bana lyk gre zindn kerem
( K.7/56 )
Onun keremi, btn kusurlular salverirken Ceme byle bir zindan layk
grmesi uygun deildir.
Geri yzm karadur nme-i aml gibi
Umaram kim yuya lutfn suyla an kerem
( K.7/57 )
Nt- zemnde gam beni bir gn adem klur
Kend oyunum-la eh-mt olmam
( K.10/38 )

101

Tg- hm elde v boynumda kefen ortada ba

Tabiem her ne ki emr eylese fermn- kerem
( K. 7/64 )
Cem Sultan, yaptklarnda hatal olduunu kabul ediyor. Bunu yaptklarndan
dolay yznn kara olduunu syleyerek ifade etmitir. Fakat kerem ferman emrederse
lutfunun suyuyla yznn karaln ykayabilecektir. ektii skntlar onu bir gn
olgunlatracaktr. Cem, kendi oyunuyla kaybettiini dnyor. ah-mat olmak satran
oyununda kaybetmek anlamndadr. Cem de hayat oyununda Bayezide kar
kaybetmitir.
te, fkenin klc elde, kefen boynumda; bam da ortada. Kerem ferman ne
emrederse ben ona tabiyim. Cem, Bayezidin azndan kacak her trl sze boyun
eecek olduunu bu ekilde belirtmitir.
Gel du bala yiter syle ikyet szini
nki vkf-durur ahvlne ol hn- kerem
( K.7/67 )
Nie kim zinde kla lemi ervh- saf
Nie kim bende kla lutf-la insn kerem
( K.7/69 )
Cem, gurbette; Hristiyan lkesinde ektii ileden usanm ve pimanlk duygusu
ierisindedir. Suu neyse cezasn ekmeye hazr, teslimiyeti bir edayla padiahn
kapsnda af dilemektedir.
Cem, bylece isteini dile getirdikten sonra II. Bayezide ve tahtnn devamna
dua ederek kasidesini tamamlamtr.
Cemin yaamndaki bir baka derin yara da olu Ouz Hann katledilmesi
olaydr. Cemin olundan biri olan Ouz Han, amcas Bayezidin emriyle stanbul
muhafz bulunan skender Paa tarafndan ldrlmtr. Ouz Hann bodurulmas

102

hakknda Bayezidin Edirneden stanbul muhafz skender Paaya gnderdii tural ve

887 evval tarihli ferman yledir:
Kulum skender! Biti sana vsl olduu gibi bilesin ki Gediki tepeledim
gerektir ki sen de Cemin oluna mecl vermeyp bodrasn ki gyet mhimdir amma
bir ahad vkf olmaya yle bilesin Almet-i erf zere itimt klasn (Kulum skender,
sana ulaan haberde olduu gibi Gediki ldrttm. Sen de Cemin oluna frsat vermeyip eziyet etmeden
bodurasn. Bu ok nemlidir fakat kimse bunu renmesin, bunu byle bilesin. Bu erefli belgeye
gvenesin ve uyasn.)

23

Cem bu vahim durum karsndaki byk zntsn felek redifli

kasidede dile getirmitir. Olu Ouz Han iin yazd Mersiyesinde, kendisinin
Avrupada srgnde iken gerekletirilen olunun katledilmesi olayna ilikin bilgileri
bulabiliyoruz.
Edebiyatta felek, daha ok ikyet edilen bir merci olarak kullanlr. Kadere kar
hissedilen kabullenememe duygusu iteki isyan boaltacak bir kap aratr. Bu durumda
da ikayet mercii felek olur. Btn ktlklerin nedeni felektir. Cem, olunun lmne
ok zlmtr ve yine derdini felekten ikyet yoluyla ifade eder.
y vefsuz hin b-emn b-amn felek
Viy hat-perver bel-ba u kaz-gerdn felek
Husrev-i shib-zemnlar kann ien zulm-la
Pr-sitem pr-mihnet pr-derd pr-efgn felek
Sensin hir tahtn viren Sleymnun yile
Mlk-i bdn mlkun eyleyen vrn felek
(K.8/13)
Cem, iinde kopan kopan frtnalar felee ynlendiriyor. Felee kar burada ok
ar sulamalar vardr. Cemin ne kadar ok ac ektiini, isyannn ne kadar byk
olduunu, onun bu ferydndan anlyoruz.

23

smail Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi II, 4. Bask, s. 175, Ankara, 1983

103

Felek; amanszdr ve ona gven duyulamaz. Hatalar, gnahlar besleyen, insann

bana bela veren, kaza arkn dndren felektir. Zulm ile zamann, her devrin
padiahlarnn kann ien, batanbaa sitem, eziyet, mihnet, dert ve inlemeler veren
felektir. nsanlara felaketler hazrlayan, ktlkler getiren, balarna dertler aan felektir.
Nice byk padiahlarn sonunu hazrlamtr. Hz. Sleymann bile tahtn, varln
viran etmitir.
Yakam yrtup elnden nicesi h itmeyem
Cnum odlara atd derd-i Ouz Han felek
(K. 8/8)
Ouz Hann derdi Cemin cann atelere atmtr. Cem duyduu zntden
dolay adeta yakasn yrtmaktadr.
Bir klna virseler virmezdm Ouz Hanumun
Genc-i Krn-la bin bin mlket-i Osmn felek
Snemi k eyle cnum hk gnlm derd-nk
nki Ouz Hanum old hk-ile yek-sn felek
h v-veyl drg hasret sad-derd h
Kim Oguz Hnum dah grmege yok imkn felek
( K.8/1113 )
Cem Ouz Hana ok deer veriyor ve onu ok seviyordu. Onun bir klna Karun
hazinelerini, binlerce Osmanl topran bile deimeyecek derecede byktr. Ouz Han
topraa kart iin babas da felekten gsn paralamasn, cann almasn istiyor.
Bu duruma binlerce ah edip zlmekte, feryat etmektedir. nk Bir daha ok sevdii
olu Ouz Han grme imkn yoktur.
Dkmedi Yakb ben denl gzinden kanlu ya
ekmedi ben ekdgm zulmetde skender felek

104

Gzlerm ol denl kan dkdi Freng-istna kim

Bahr- Magrib ca gelmidr taup aglar felek
( K. 8/2021 )
idelden ah Ouz Hanun ehd oldugn
Derd-ile old Frengistnda Cem mecnn felek
( K. 8/27 )
Ouz Hann ldrlmesi adeta Cemi de ldryor. Olunun katledilmesinden
dolay derin znt duyan aresiz bir babann feryadn duyuyoruz. Yakup gznden
Cem kadar kanl ya dkmemitir. skender, karanlk lkelerde Cemin ektiini
ekmemitir. Cem, olunun ehit olduunda Fransada o kadar ya dkmtr ki, Atlas
Okyanusu bu yalardan oalp tamaya balamtr. Cem bu dertle adeta Mecnuna
dnmtr.
Bu beyitlerdeki mbalaa, olu iin ektii acnn ne derecede byk olduunu
gstermektedir. Cem, kendini Mecnuna benzetiyor. Arap hikye kahraman Kays,
Leylaya olan sevdasndan akln yitirmiti. Olunun ldrld haberinden sonra Cem
de neredeyse akln yitirmitir.
Yreinde evlat acsn tayan bir babann isyannn ne kadar derinden ve ne
kadar ykseklere kadar ktn Cem, bu iirde gstermitir. slm inanlar sebebiyle
kaderine isyan edemeyen Cem, zntsn -Divan iiri geleneinde de yer alan- felekten
ikyet etme araclyla ortaya koymutur. iirdeki feryad, Cemin hissettii gerek
duygular yanstmas ve Cemin i dnyasn btn aklyla bize yanstmas
bakmndan deerlidir.
3.1.2. Cem Sultann Bat Hakkndaki Grleri
Cem, Avrupada tutsak olarak tutulduu srada Fransz saraynda grdklerini,
iirlerinde gereki bir bak as ve kuvvetli bir gzlem gcyle anlatmtr. Cem
Sultan, srgnde iken Rodos valyeleri tarafndan Fransann Chambery ve Rumilly
ehirlerinde bir sre tutulmutur. Burada henz on be yanda olan Savua dk ile
grmtr. Dk, kendisine acyarak yardm etmek istemitir. Cemi iyi karlam ve

105

arlamtr.24 Tarih kaynaklarn verdii bu bilgileri, Cemin Batya ilikin

gzlemlerini ve dncelerini anlatt dokuzuncu kasidede buluyoruz.
Cem, Fransz saraynda kendisine verilen ziyafeti ok gzel betimlemitir. Bu
tasvirler Cemin i mekn tasvirlerinin gzel rnekleridir. Fransz prensinin iyi
niyetinden iirinde bahsetmitir.
Geldgn ehr-i Franca bagesinn her biri
Sidre v huld nam ravza-i Rdvndur
Nr agalar v limon kays v eftllar
Glleri zb iekler hem nerenc-istndur
Ay kl ehrinde bu eh-zde-i Efrenginn
Kim be-gyet nzenn husrev-i hbndur
Pr-sahvet pr-ecat pr-letfet pr-kerem
smidr Bn vel sultn- bahr-istndur
Ruhlar rengn lebi mey-gn anber benleri
Lalinn bir katresi bn eme-i Hayvndur
Gzleri ehl yzi bedr ay kalar hill
Zlf-i mgn anbern nesrn-ile reyhndur
(K.9/5-10)
Cem, Fransa ehrinin bahelerini ok beenmitir. Buray cennet baheleri kadar
gzel buluyor. Bu bahelerde yetien bitkiler hakknda da bilgi edinebiliyoruz. Bu
bahede Akdeniz ikliminde yetien nar, limon, eftali ve kays aalar, bulunmaktadr.
Bahede bulunan gllerin ve ieklerin ok gzel olduunu belirtiyor.

24

Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.II, s.176, Ankara, 1983

106

Cem, Fransz prensinin ehrinde elenmek arzusundadr. Prensin olduka nazik

ve ok da gzel bir insan olduunu; iyilik, cmertlik ve yiitlik sahibi bir kimse olduunu
belirtiyor.
Cem, prensin fiziksel gzellii hakknda da bilgi vermitir. Yanaklar ve dudaklar
krmzdr. Dudann bir damlas bin kat efsanevi lmszlk suyuna e deerdedir. Ay
gibi parlak beyaz yzl, hill kal, ela gzl; salar gzel kokularla bezenmi yaban
gl ve fesleen kokmaktadr. Bu bilgiler, 15. yzyl Avrupasnn bir prensi hakknda
fikir edinmemize yardmc olmaktadr.
Cem, Fransz saraynda gzlemlediklerini iirinde anlatmtr. Fransz saraynda
yemek srasnda sofrada bulunanlar yle tasvir eder:
Ser-be-ser Msr iniler kse-i ffrlar
Keklik turna ggercin kuzular biryndur
(K. 9/25)
Iss otlarla mrekkeb skkeri gl erbeti
Hokka-i yakut-la terkb-i Efrengndur.
(K. 9/26)
Fransz sofras tertip usulne gre dzenlenmi ikram sofrasnda birok yiyecek
bulunmaktadr. Batanbaa Msr inileri ve in kseleri iinde keklik, turna, gvercin,
kuzu kebaplar vardr. Yakut kseler iinde acl otlarla kark gl erbeti iecek olarak
sunulmutur.
Hblar kfir dilince nagmeler gz ider
ol kara salar gne yzlerde mg-efndur
( K. 9/15 )
Gzeller kendi dillerinde arklar sylemektedirler. Bunlar siyah sal, gne
yzlere gzel kokular saan gzellerdir.

107

Fransa ismi Cem Sultann Divanndaki iirlerde; Frengistan, ehr-i Franca,

Efrengn, Frenk adlaryla anlmtr. Cem Sultan, aadaki beyitlerde Fransada
zamann iyi deerlendirmesi gerektii dncesindedir. Dnya malnn geiciliini
vurgular. Bulunduu ehirde elenmek ve frsatlar deerlendirmek gerekir.
Cm- Cem n eyle iy Cem bu Fren-gistn-dur
Her kulun bana yazlan gelr devrndur
(K. 9/1)
Fursat fevt eyleme ay eyle sr zevk saf
Kimseye bk degl bu mlk-i dny fanidr
(K. 9/4)
Cem Sultan, Batya ilikin gzlemlerini, iirlerinde bu ekilde anlatmtr.
3.1.3. Cem Sultann Dnya Gr ve Saltanata Bak
Cem Sultann iirlerinden (zellikle de kasidelerinden) yola karak onun hayata
bakn deerlendirdiimizde, onu karamsar bir yapda gryoruz. Bu dnyaya ait
emeller onun iin birer hayal olarak kalmtr.
Cem, kudretli bir devletin ehzadesi olarak yetitirildi. Her trl iltifat ve bolluk
ierisinde byd. Byle bir yaamn devamnda saltanat yerine esarete dmesi Cemin
i dnyasn olumsuz ynde etkilemitir. Bu yzden Cem, iirlerinde zaman zaman
karamsar bir ruh hli ierisindedir.
Cem, bu dnyann geiciliini dnr. Dnya kimseye kalc deildir. nsan iin
kalc olan bu dnyada yaadklardr. Cemin din eitimi ve bilgisi ok kuvvetlidir.
slam kltr iyi bilen ve inanlarna bal bir insandr. Bununla birlikte Cem Sultan, her
insann arzu edecei gibi dnya nimetlerinden de km almak istemektedir. Onun
iirlerinde epikrken dnceyi de buluyoruz. Fakat, Cem Sultan isteklerine
kavuamam; lkesini, ailesini ve sevdiklerini kaybetmi bir insandr. Saltanat
mcadelesini kazanamayacan anladnda, kendisi iin vakit artk ok getir.
Dnyadan beklentilerini bir kenara brakp sadece yaanan zamann ho geirilmesini
dnmektedir. Aslnda Cem, hayata kar kskn bir insan deildir. Tam aksine hayata

108

bal, yaamay seven ve yaamdan tad almak isteyen bir insandr. Onun talihsizlii,
yaamnn kendisinin istemedii maceralara srklenmesi olmutur. Bu maceralar da onu
mutsuz bir insana dntrmtr.
Cem Sultann saltanata yaklam da deikenlik gsterir. lk olarak, saltanata
sahip olma konusunda kararl bir Cemle karlayoruz. Padiahln kendi hakk
olduunu dnen Cem, bu emeline ulaabilmek iin aabeyi II. Bayezid ile sava gze
alabilecek kadar cesaretlidir. Ancak, yapt mcadelenin sonunda baarszla uramas
ve zor yaam koullar altnda esarete dmesinden sonra, padiah olma istei de son
bulur ve saltanat onun iin deerli bir nesne olmaktan kar. Saltanatn geicilii,
dnyann kimseye kalmayaca, yaanan zamann frsatlarnn iyi deerlendirilmesi
gerektii, saln her eyden deerli olduu dnceleri bu srete arlk kazanmtr.
Aslnda saltanat hakkndaki bu olumsuz dnceleri, aresizlik ierisinde olan Cemin i
huzurunu bulabilmek iin

ortaya koyduu bir savunma mekanizmasdr. Saltanat

deersiz gstererek, yaama dair ok ey kaybetmedii ynnde, kendince mantkl bir

neden bulmutur.
Cem Sultann iirlerinde, kader konusundaki dncelerini de buluyoruz. ine
dt durumun muhakemesini yapan Cem, bunu kimi zaman bahtnn karal ile kimi
zaman da yapt hatalarn sonucu olarak aklyor. Genel olarak ise kaderci bir anlay
ierisindedir. Kadere olan inanc tamdr. Kii, aln yazs neyse onu yaar. Bunu
deitirebilmesi mmkn deildir. Bunu kabullenemedii durumlarda -kadere isyan
edemeyecei iin- edebiyat geleneinde olduu gibi isyann felee yneltmitir.
Cm- Cem n eyle iy Cem bu Frengistndur
Her kulun bana yazlan gelr devrndur
( K.9/1 )
kr kl Allha kim geldn Freng-istna sag
Saglugna her kii yidi iklme sultndur
( K.9/3 )
Cem Sultan, Her kulun bana yazlan gelir. derken, kader konusundaki
dncesini ortaya koyuyor. Allahn btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip

109

belirlemesi olarak ksaca ifade edebileceimiz kadere doal olarak Cem de

inanmaktadr. Fransaya gelii kaderin bir cilvesidir. Aln yazs byledir. Aln yazsn
deitiremeyecei iin Fransadaki zamann iyi deerlendirmesi gerektiini dnyor.
Kendine bu ynde telkinde bulunuyor.
Cem Sultan yukarda salk konusundaki dncesini de sylyor. Fransaya sa
salim gelmi olmasna krediyor. Salkl olmak, yedi iklime sultan olmak kadar
deerlidir. Yedi iklim, eski corafyada yeryznn hayat olan drtte birlik ksmdr. ran,
Arabistan, Afrika, Roma Trk, Hint ve in topraklardr. Ceme gre salkl olmak, bu
lkelere hkmetmek gibidir.
Fursat fevt eyleme ay eyle sr zevk saf
Kimseye bk degl bu mlk-i dny fndr
( K.9/4 )
Sana bu hsn-ile bir eh-zde sgar sundug
Taht- n mlk-i Yemen rn-la Trndur
( K.9/12 )
Pd-hlk bundan zge olmaz iy eh-zde Cem
Htrun h eyle cm i meclis-i cnndur
( K.9/13 )
deme bir zevk kalur bu dnyda bir yah ad
Saltanat bk kalur dirlerse bu yalandur
( K.9/34)
Yukardaki beyitlerde Cem Sultann hayatn geicilii ve zamann elenerek
deerlendirilmesi gerektii ynndeki dncelerini gryoruz. Ayrca saltanat
arzusundan vazgemi bir Cem de buluyoruz. Asl saltanat, iinde bulunduu sevgili
meclisidir; bir bakma insann gnln ho tutmasdr. Btn gzelliiyle bir prensin
Ceme iki sunmas; in tahtna, Yemen lkesine, ran ve Trk toprana bedeldir.
Gerek padiahlk, gzeller meclisinde iki imek, hatrn ho tutmak ve elenmektir.

110

Bu dnyada insana bir zevk kalr bir de gzel ad. Saltanat kalcdr, derlerse bu
yalandr, inanma. Cemin bu sylemi, epikryen dnce tarznn -onun iirlerinde yer
alan- en gzel ifadesidir.
Bir lahz hem-dem olmad bu arh- b-vefa
Yr olmad nidem bana bu tli-i siyh
(K.10/31)
Cem Sultan, bahtn karalndan yaknyor. Talihin kiiye yr olmas deyimi;
bahtn akln, ansll ifade eder. Cem ise ansl deildir, baht karadr ve yzne
glmemitir.
Kend elmle bauma aldum bellar
Kendmden old bana bu crm hat drg
( K.10/20 )
Oldum esr-i kfire n-gh b-gnh
Kend elmle ayaguma balta urdum h
( K.10/26 )
Cem, yaad sorunlarn, bana at ilerin sorumlusu olarak kendini
grmektedir. Ne yazk ki bu hata, bu su kendinden kaynaklanmtr.
Demdr ki k idem bu zemn sabr cbbesin
Yiri durur ki yire alam dim klh
( K.10/27 )
Derin pimanlk duygular yaayan ve kmazlara giren Cem, sabretmekten de
uzaklamtr. Sabr, cbbeye ve klaha benzetiyor. Bu sabr cbbesini yrtmak ve sabr
klahn yere almann zamannn geldiini sylyor. Yaad aclar, Cemi isyan
noktasna getirmitir.

111

Husrev-i lem ehen-eh-zde-i hakan- Rum

Shib-i cd u kerem eh-zde Cem Sultndur
( K.9/46 )
lem padiah, Rum hakannn ehzadesi, cmertlik ve kerem sahibi ehzade Cem
Sultandr. Cem Sultan, byk bir devletin ve byk bir hanedann ehzadesiydi. Bu
asaleti zerinde her zaman tamtr. Cem, bu gururla kendini vm; kendini sonsuz
cmertlik sahibi, lem padiah olarak grmtr. Bu vg, ruhsal ynden byk
kntler yaayan bir insan iin bir nevi teselli bulmadr. Kasidenin geleneksel sylemi
ierisinde fahriye vardr. Buradaki vnmeyi, fahriye geleneinin sonucu olarak da
dnmek gerekir.
3.2. kane-Rindane erik
3.2.1. Ak
Ak, iddetli sevgi demektir. Gerek Divan edebiyatnn gerekse tasavvufi Trk
edebiyatnn bel kemiini ak oluturur. Klasik edebiyatmzda ak, basit ve ekici bir
arzudan hastalk derecesine varan alkanlk ve tutkulara kadar eitli boyutlarda
ilenmitir.25
Cem Sultan, iirlerinde ak konusunu, Divan iirinin geleneksel izgisinden
darya kmayan ve bu gelenekte sregelen bir yapda ilemitir. Onun iirlerindeki ak,
n ruh hlini yanstan, an sevgiliye olan ilgi ve arzusunu dile getiren bir aktr.
Ak ile ilgili ilenen motifler, geleneksel Divan iirinin motifleridir.
Akta ounlukla ac ve strap vardr. Cemin iirlerindeki k tipi, bu acya
katlanabilen, bu acdan honut olan gerek bir ktr. Vuslat yolundaki tm skntlara
gs germeye hazrdr.
Cem Sultan, yap bakmndan bir ak ve duygu adamdr. Ak, arlkl olarak,
gazellerinde ilemitir. Gazelleri, samimi ak duygularyla bezenmitir. air, kiisel
zelliklerini, hayal dnyasn, en geni biimde gazellerde anlatma imkn bulur.
25

skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, s.53, Ankara, 1995

112

Gazellerde ilenen k tipi geleneksel olmann yannda ayn zamanda ideal bir tipi
yanstr. Bu idealize edili nedeniyle gazellerdeki k, hep ayn zellikte donatlm
olarak karmza kar.
Ayrlk, kavuamamak, strap ve keder kalplam bir sylem olarak tm Divn
airleri tarafndan tekrar edilmitir. Cemin iirlerindeki ak, k ve mauk da geleneksel
Divan iiri motifleri ile ilenir. Cemin iirinde belirleyici olan ak, tasavvuf boyutu
olmayan aktr.
y gnl bagladun-sa sefer-i aka kemer
Gel kadem bas gidelm sorma ki ferseng nedr
( G.114/4 )
Dery-y kuna deni sanma kurtla
Zr ki yok durur bilrz biz kenr- k
( G.168/6 )
Cem, gnlnn ak serveninde nasl karar kldn bu servene nasl baladn,
anlatyor. Gnln ak yolculuuna davet ediyor. Ne kadar uzak olursa olsun bu ie
balamas gerektiini sylyor.
k, ak yolculuunun uzunluunu, yani sevgiliye kavumann gln
bildiinden nce gnlne danyor. Mesafeyi, yani sarf edilecek zaman ve gl
sorma, diyor. Ak seferine kemer balamak szyle aka hazr olmak, ak iin
teebbse gemek durumu anlatlyor.
Aknn denizine deni kurtulur sanma. Biz, senin aknn kenarnn, snrnn
olmadn biliriz. iir, ak ve sevgiliye hizmet ettii srece deer kazanr ve bakalarnca
beeni toplar. Ak denizinin kenar olmad iin aka tutulan bir insan bu tutkudan kolay
kolay kurtulamaz.
Cemin iirlerindeki sevgilinin zellikleri ve iirlere yansmasn u ekilde
deerlendirdik. Hayat kayna olan sevgiliyi tasvir etmek iirde esastr. Cemin
iirlerinde sevgilinin idealize edildiini, yceltildiini ve Divan iiri gelenei

113

erevesinde tasvir edildiini grmekteyiz. Gelenein birok tebih unsuru, telmih

unsuru sevgiliyi betimlemede kullanlmtr.
Ay yzne ay yne-dr olsa yaramaz
Zr ki degl ynesi sf mcell
( G.1/4 )
Bg- cemln ire eft-ldur lebn
Kolmaz behit meyveleri bu kadar lezz
( G.39/2 )
Lebn diresinde sanki hatun
Sleymn htemine kasd ider mr
( G.67/4 )
Cem Sultan, ak konusunu ilerken daha nce de deindiimiz gibi sevgili
unsurunu n plna karmtr. Sevgili deiik ynleriyle ok gzel bir ekilde tasvir
edilmitir.
Sevgilinin yznn gzelliini, temizliini ve parlakln vyor. Sevgilinin
yz o kadar parlaktr ki beyazlyla bilinen ay bile onun yannda kirli kalr. Saf
deildir. Bu sebeple ay, sevgilinin yzne ayna tutmaya bile lyk grlmez.
Sevgilinin yz bir bahe gibidir. Gzelliinin (yz gzellii) bahesinde, duda
eftali gibidir. Sevgilinin duda, Cennet meyvelerinden daha tatldr.
Sevgilinin dudann evresindeki ayva tyleri, Hz. Sleymann mhrne
kasdeden karnca gibidir. Bu beyitte sevgilinin duda mhre benzetilmitir. air
sevgilinin ihtiamn dile getiriyor. Dudann kenarndaki ayva tyleri de karnca
gibidirler. Sevgiliyi yceltirken karnca aczin; Sleyman ise iktidar ve gcn timsali
olarak verilmitir. Buradaki tezatlk, sevgilinin airin gznde ne kadar deerli olduunu
gsterir. Sevgilinin duda, gl ve hkmedicidir. Cem, bunu Hz. Sleymann kudreti
ile zdeletirerek ve aralarnda benzerlik yoluyla anlam ilgisi kurarak anlatmtr.
Bylelikle, sevgilinin dudann ne kadar gl ve hkmedici olduu vurgulanmtr.

114

Dil cefdan kad vard kyuna

Bileli cennet iinde olmaz azb
( G.11/3 )
eker lebn hevesinn hevsna deli
Makm- tt-i dil oldu iyn- firk
( G.175/3 )
Btn dertlerden, skntlardan kurtulmak sevgilinin yannda ve onun aknda
mmkndr. Cem, sevgilinin bulunduu mekn Cennete benzetiyor. Gnl, Cennet
iinde azabn olmadn bildii iin eziyetten kap sevgilinin kesine varmtr.
Gnl papaan sevgilinin eker gibi tatl dudann hevesi ve arzusuna dm
ve o zamandan beri onun makam ayrlk yuvas olmutur. Cemin gnl aktan
kaynaklanan bir ayrlk iinde kalmtr. Sevgiliye kavuamamak Divan iirinin k
tipinin temel zellii olduu iin burada da ayn durumla karlayoruz.
Papaan (tt), beyitlerde ktr, ou zaman airin kendisidir. Sevgilinin
gzelliini ifade edii bakmndan ttidir. Tti, eker seven bir kutur. Beyitte tti,
sevgilinin eker gibi olan dudaklarna kavumaya heves etmektedir ve ok arzuludur.
Tti,

bu

arzuda

iken

makamnn ayrlk yuvas

olmas,

o tatl dudaklara

eriememesindendir.26
Nice bir nz idesin ol gamze-i gammz-la
Nzdan gel vaz gel yakdun bizi ol nz-la
( G.278/1 )
Bu dil-i nln zlfnden nin dr eyledn
n ikr olmakda lzumdur ceres eh-bz-la
( G.278/3)
Gl yzn hasretinden iy meh-r
Dilde var lle bigi dg- cef
( G.3/5 )

26

skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, Ankara, 1995, s.545.

115

Ger hev-y hat- sebznle lem kabrme gel

Ki biten sebzlerm hlmi arz ide sana
( G.6/3 )
Cem Sultan, ak acsn yreinde ok derin hissetmektedir. Bu ac sevgiliyle
vuslat yakalayamamaktan, sevgiliden uzak olmaktan ve sevgilinin kendisine uzak
durmasndandr. Sevgili nazldr. Yapt naz ile Cemin gnln yakar. Cem, sevgilinin
nazndan vazgemesini istiyor.
Sevgilinin zlfne binlerce gnl asldr. Benim inleyen gnlm de senin zlfne
taklsn. Cem, sevgilinin san bir tuzaa benzetiyor. air, dil-i nalan diyerek gnln bir
kua benzetiyor. airin gnlnden geen, sevgilinin sann tuzana yakalanmaktr.
Sevgiliden kendisini avlamasn istiyor. Bu da

sevgiliye kavuma arzusunun bir

gstergesidir. Gnl kuunun senin zlfne dmesini neden engelliyorsun? diye soru
sorarak bunu dile getiriyor. Kular, sa klndan yaplan kementle avlanyor. Burada
kuun sa kl ile avlanmas istiaresi vardr. Beyitte, an ile dil-i naln arasnda inleme
bakmndan bir benzerlik bulunuyor. nleyen gnl, inleyen, ac eken kalp demektir.
Akta ac ekmek esastr. Cem de sevgiliden ayr olduu iin ac ekmektedir.
Sevgiliye duyulan hasret, an yreini yaralamaktadr. Cem, bu durumu lalenin
grnm ile arasnda benzerlik ilgisi kurarak aklar. Ey ay yzl sevgili! Gnlde, gl
yznn hasretinden laleye benzeyen cefa yaras vardr. Lalenin ortasnda siyahlk
bulunur. Divan edebiyatnda airler bunu an yaral yreine benzetirler. Cem de,
gelenein bu unsurunu kullanyor. Sevgilinin ay yzne duyulan zlem, an gnlnde
yara amtr. Ayrca Cem, sevgilinin yzn aya benzetiyor.
Sevgilinin yananda bulunan tylerin zleminden yani sevgilinin hasretinden,
k lmle kar karyadr. Bu ak, a ldrmektedir. Eer bundan dolay bir lm
olursa, n mezarnda biten otlar dahi bu ak sevgiliye izah edecektir. n
yreinde hissettii ak duygusu o kadar kuvvetlidir. Cem, sevgiliyi bu duruma tanklk
etmesi iin mezarna aryor.

116

Vuslatun devletm-durur benm

Nin irmez bana visl iy dost
(G.12/2)
Terk-i cn eylemek olur sn
Seni terk eylemek muhl iy dost
(G.12/3)
Anun-un yoluna cn virrem
Ki budur ka keml iy dost
(G.12/6)
n gelmez elmden ki reh bulam lmden
Ancak buna kald ki yolunda lem iy dost
(G.13/4)
Cem, yukardaki beyitlerde sevgiliye kavuma zlemini dile getirmitir. Vuslat,
k iin en byk zlemdir ama bu bir trl gereklemez. Ey sevgili! Sana kavumak
mutluluumdur, talihimdir. Neden sana kavuamam? Bu can terk etmek kolay olur ama
seni terk etmek imknsz. Bu sebeple yoluna can veririm. air, ektii aclardan ancak
lm yoluyla kurtulabileceinin bilincindedir fakat, elinden bir ey gelmez. nk
kendini ldrmesi gibi bir durum sz konusu olamaz. Elinden bir ey gelmediini, aresiz
olduunu ifade ediyor. Bu sebeple, sevgili urunda can vermek arzusundadr. Bunu
yapmak kolaydr. Ayrca, bu durum akn yceliini ve n olgunluunu gsterir.
Sonu olarak air, kurtuluunun ancak sevgilinin yolunda lmekle olacan sylyor.
Cem Sultan yreinde tad akn neticesinde sevgili urunda lmek istediini
dile getirmitir. n bylelikle kurtulua erebileceini dnyor.
Divan iirinde, sevgiliye ait birok gzellik unsuru ile ok arasnda benzetme
yoluyla anlam ilgisi kurulmutur. Bunlarn hemen hepsinde benzetme yn, sevgiliye ait
bu unsurlarn yaralayc, ldrc olmalardr. Sevgilinin ak, boyu, kirpii, gamzesi ve
gz ok zellii gsterirler. Ancak bunlar ierisinde en ok kullanlan gamze ve kirpik
oklardr.

117

Cem Sultan, beyitte sevgilinin gzn ok atcsna benzetiyor. Ok, an barna

ve dolaysyla gnlne saplanr. Genellikle, k bu okun gnlnden karlmasn
istemez. Onun iin bu ok, adeta sevgiliden gelen bir armaandr. Cem Sultann bu
beytinde, byle bir honutluk bulunmamaktadr. O, yaad ak strabn dile
getirmektedir. airin gnlnn sevgiliden gelen ak okuyla avlandn, vurulduunu ve
yaral olduunu anlatyor.
Hey ne tr-endz olur mestne emn h kim
Bagruma tr urdugnca kan peykndan tamar
( G.63/5 )
Sevgilinin sarhou andran gzleri bir ok atcs gibidir. Sevgili, Ceme her
baktnda, sanki Cemin barna ok deiyor, Cemin gs deliniyor. Atlan okun
temreni kan oluyor ve Cemin kan akyor.
Divan edebiyatnda, airler ak anlatrlarken gl ve blbl benzetmesini oka
kullanrlar. Cem Sultan da iirlerinde k ve muk arasndaki durumu anlatrken bu
benzetmeden ska yararlanmtr.
Cem olup blbl-i rde ruhun gllerine
Kanda bir gonca grrse yakasn k eyler
( G.95/7)
Ruh devrinde nola uyhu harm olsa Ceme
Mevsim-i gl olcak mrg-i ho-elhn uyumaz
(G.133/9)
Cem, sevgilinin yanan renginden dolay gle benzetiyor. Sevgili bir gl,
kendisi ise onun yana iin perian olmu bir blbldr. Nerede bir gonca grse yakasn
paralamaktadr.
Divan iirinde en ok sz edilen iek, gldr. Sevgilinin yz ve yana ile sk
bir ilikisi vardr. Bazen gl bunlara; bazen de bunlar gle benzetilir. Bu beyitte,
sevgilinin yana, rengi dolaysyla gle benzetilmitir.

118

Gl ile blbln aklar dillere destandr. Gl, blbln sevgilisidir. k da

sevgili denen gl karsnda akyp duran bir blbldr.
Gln almas ise apayr bir olaydr. O, seher vaktinde sab yelinin parmaklaryla
alr. Onun almas bir nee ve sevin belirtisidir. Ancak, blbl, gln bir de gonca
iken alp gl oluuna hayrandr. Ne var ki, gle olan akndan gece yarlarna kadar
akr durur. Seher vaktinde ise yorgun ve bitkin dm ve uykuya dalmtr. Goncann
da al -sab yeli ile- bu vakittedir. Uyandnda goncay gl hlinde gren blbl, bu
olay kard iin zntsnden balar yine feryat ve fign etmeye.
Cem Sultan, sevgilinin yzn gle benzetmitir. Kendisi de o gle k olan bir
blbldr.
Cem, blbln gl iin yapt fedakrl, uykusuz geen gecelerini rnek alyor.
Nasl bahar mevsiminde blbl gnlerce, gecelerce akr durur, ben de senin yanan,
yzn iin uykusuz kalsam bunda alacak ne vardr ki? Bu gayet doaldr. air, kendini
gl uruna saatlerce inleyip fign eden blble benzetmitir. Sevgiliye olan balln,
akndaki sadakatini ve vuslat gnn sabrla bekleyiini byle dile getirmitir. Bu
beyitten Cem Sultann, sabrl ve kararl bir k olduunu anlyoruz.
Aadaki beyitte, sevgili urunda lmek isteyen bir k tipini gryoruz. k
lm iinin ne zaman gerekleeceini merak etmektedir. Bu cinayeti ileyecek olan ise
sevgilinin dudaklardr.
Laln dir imi ldrrem beni iitdm
Ol ahde iverem sormaga kaan olacakdur
( G.42/3 )
Dudaklarn beni ldreceine dair sz sylemi, duydum. O sz sormak iin
acele ederim, acaba ne zaman olacaktr? Cem, sevgilinin can alc zelliinden
bahsediyor. Kendisi de, lmnn sevgili elinden olacandan honut, bunun bir an nce
gereklemesi iin acele etmektedir. Sevgiliden gelen cefa, lm de olsa ak uruna
katlanlr.

119

Cemin iirlerinde sevgili, b-vefa, nazl, can alc zelliklerini yanstr. Divn
edebiyatnn da ba kiisi olan sevgili Cemde de -zellikle gazellerinde- duygusal
younluun merkezini tekil eder.
Sevgilinin zellikleri ierisinde ac ve strap verici oluu bata gelir. Cevr oku
atar; cana kasteder, zulm ve eziyette ar snrlar zorlar. Kimse ona hesap soramaz.
Hatta bunlar gnah bile olsa melekler ona gnah yazmaz. Gnl tatr, a yr olmaz,
ele gemez. Vuslat yoktur, sz verir ama sznde durmaz, alayp inlemek ona tesir
etmez, merhametsizdir. n alamas ona zevk verir. k ne kadar ok alarsa o
kadar makbl olur. Sebepsiz yere cevr cef eder. Zulmettii kiiler zavall, gnahsz
klardr. n ah ve feryadn duymazdan gelir. Btn bu hller, sevgilinin kendisine
has zellikleri olup yadrganmaz, ayplanmaz. nk o, gnl mlknn sultandr.
Sevgilinin eziyetten vazgemesi, ktan yz evirmesi gibi dnlr. Bundan dolay
gerek k sevgiliden ikyeti olmaz. Sevgilinin verdii eziyetin bitmesini istemez.
Ksacas o, dert ve bela, cevr cefnn tek temsilcisidir.27
Klur dil derd-i dil-berden ikyet
Nice b-rahmdur klmaz inyet
( G.21/1 )
Yzne yknse gl olmaz aceb
Kim alm yzlde olmaz edeb
( G.9/1 )
Bir sencileyin dilber-i ayyr kimn var
Uka ceflar klc yr kimn var
( G.65/1 )
Cemin gnl, sevgilinin acma duygusundan uzak olmasndan yaknyor. Sevgili,
merhametsizdir, iyilii ve lutfu yoktur. Sevgilinin vefszlndan yaknan bir k
gryoruz. Bununla birlikte, k bu hlden memnundur, ikyet etmez.
Ceme gre gl, gonca hlinde iken derli toplu, daha edepli bir hldedir. Gl,
edepsizlik ederek sevgilinin yznn gzelliine zenir ve alr, salr. Fakat, goncann
27

skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, s.479, Ankara, 1995

120

sevgiliye zenip almasna yani gl hline gelmesine amamak gerekir. nk

sevgilinin yz o kadar gzeldir.
Ger gzlermn yan frkat od her-dem
Kurtmasa lemleri ummn ider iy dost
( G.15/3 )
Cem Sultan, ayrlk acsn yreinde o kadar fazla hissetmektedir ki gzlerinden
aktt yalar lemleri denize dndrecektir. Bu durumu engelleyen ey de ayrln
ateidir. Ayrlk atei, airin gz yan kurutmutur. Bu beyitte ate ve su tezad anlam
kuvvetlendirmek amacyla kullanlmtr. Ayrca air ok fazla gzya dktn
belirtmek iin mbalaa yoluna da bavurmutur.
Devlet-i hsnnde h bu rev m kim gzn
Leker-i gam gnderp dil mlkini yagma klur
( G.66/2 )
Sevgilinin gz, sevgiliye ait btn zelliklerini zerinde tar. Zlimlik,
lkaytlk, glmek, nazlanmak, alay etmek vs. ona has davranlardr. Gzn grevi
grmekse de, sevgilinin gz daima grmezden gelir. Sevgili, k zerinde gzyle ok
etkilidir. Beyitte sevgili, bakyla gzellik lkesinin ah gibidir. Sevgilinin gam askeri
vardr ve onlar n gnl mlkn yamalamalar iin gnderir. air, sevgilinin
bakyla gnln yamaladn sylyor.
Gzn birok ynden benzerlerini bulmak mmkndr. Bu bakmdan gz zerine
yaplan benzetmeler de oktur. Cad, shir, sehhar, byc, mest, bed-mest, merd-i harb,
bimar, pr-humar, kassb, kan dkc, katil, cellt, zalim, sayyd, dinsiz, harami, yol
kesici, yamac, kavgac, ayya, hilebaz, fitneci, afet, beki, nergis, badem, ahu, ok, baht,
dkkn vs.
Sinn in lr-isem iy per-r nola kim
Yoluna cn virmege ben de kluram heves
( G.139/2 )

121

Eyleme ldr Cemi iy mh-r

n bilrsin hayr iinn tehri yok
( G.172/5 )
Cem Sultann gazellerinde, kendi cann sevgili uruna feda etme istei de
mevcuttur. Ey peri yzl sevgili! Senin iin lrsem ne olur ki? Senin yoluna can
vermeye ben de hevesliyim.
Ak yolu ne kadar tehlikeli olursa olsun, n tercihi bu yoldur. k, tm
engelleri sabrederek amaya alr. Sevgiliden ayr kalmak k iin lm gibidir. k
hibir zaman sevgiliye yalvarmaktan usanmaz.
Cem, lmnn sevgilinin elinden olmasn istiyor. Bu hayrl bir itir. Ve bu
sre uzadka Cem daha fazla ypranmaktadr. Cemin ak uruna lmesi hayrl bir
itir. Adet zerine hayr ileri zamannda yaplmal ve sonraya braklmamaldr. Bu yap,
slam gelenekte vardr. Cem, sevgilinin elinden gerekleecek lm de ona benzetmitir
ve bunun bir an nce olmasn istemektedir.
Cevr gamun eksk etme bir dem
Kim Cem kuluna atdr iy dost
( G.16/15 )
dermndur bana derdi habbn
Gerekmez minneti gayr tabbn
( G.181/1 )
Cemdeki ak, zaman zaman -16. yzyl Divan iirinin en byk ve en lirik
airlerinden biri olan Fuzlide de grlecei gibi- metafizik boyutlara ular. Bildiimiz
gibi Fuzlde de ak derdiyle honut olma ve asl ykmn bundan kurtulma olaca
dncesi vard. Fuzlnin u beyti, ondaki lirizmi anlatan en gzel beyitlerden birisidir:
Ak derdiyle hoem el-ek ilcmdan tabb
Klma dermn kim helkim zehr-i dermnndadr

122

Beyitte, Cem de sevgiliden gelen cefadan, acdan, straptan honuttur. Bunun

bitmesini istemez. nk cefa da olsa sevgiliden gelmesi bir ilginin gstergesidir.
Sevgilinin eziyetten vazgemesi, ktan yz evirdii anlamndadr ve bu istenmez.
Gerek k sevgiliden gelen eziyetten memnundur. Bu sebeple de sevgiliden ikyeti
olmaz.
k bende olarak balln en nemli ve tek temsilcisidir. Cem Sultan da kendisi
iin kul olma hlini uygun grm ve akndaki sadakatini vurgulamtr.
Artk tabibin yardm, iyilii ak iin gereksizdir. nk, ona sevgilinin derdi
dermandr. air, sevgiliden gelecek olan derdi beklemektedir. stedii de budur. Tabibin
yardm

onu

bu

hastalktan

kurtaraca,

ak

derdinden

uzaklatraca

iin

gerekmemektedir.
Cem fakr-i k olupdur rahm kl
Ml- hsnnden gansin vir zekt
( G.23/5 )
Beyit, varlk ve yoksulluk tezad zerine kurulmutur. Sevgili, gzellik mlknn
sultandr. Bundan dolay da zengindir. Zengin olduu iin de zekt vermesi gerekir. Cem
ise ak ynnden fakirdir.
Zekt, slamn be artndan biridir. Zengin kimseler, yllk olarak mallarnn
krkta birini fakirlere verir. Bylelikle mal temizlenir, bereketi artar. Bu, sosyal
dayanmay salar.
Cem Sultan, sevgiliyi zenginlik sfatyla yceltiyor. Ancak onun zenginlii
gzellik ynndendir. Cem, dz mantk kurarak sevgilinin de gzelliinin zekatn
vermesi gerektiini sylyor. Kendini ise fakirlikle nitelendiriyor. Cemin fakirlii de ak
hususundadr. Bu kurgu ierisinde gzellik zenginliine sahip sevgiliye zekat vermek ve
ak fakiri olan Ceme de bunu almak decektir. Bylelikle Cem, sevgiliden akna bir
nebze de olsa karlk bulacak ve bununla mutlu olacaktr.

123

ok ustaca tasarlanm; fakirlik ve zenginlik tezadyla sevgilinin yceltildii ve

n kendini aciz gsterdii bir beyittir. Sevgiliden kurnazca akna karlk
istemektedir air. Bunu slam gelenee dayandrarak yaplmas zorunlu bir davran gibi
gsterir. Ak, gzellik, zenginlik, fakirlik; zekt ve rahmet szckleri arasndaki anlam
zekice kurgulamtr.
Cemin gazellerinde, sevgili ve k arasnda sylei eklinde (Dedim Dedi)
kurulan beyitler de vardr. Bu beyitlerde k soru soran, sevgili de cevaplayan
konumundadr.
Didm ki vasluna irmege bir re var mdur
Gl gibi gldi didi ki var sm zer getir
( G.45/3 )
Didn Cemi gam ldriser bari sen ldr
Gldi didi kim lmie kassb ne hcet
( G.19/5 )
air, sevgiliye vuslat arzulamaktadr ve bunun yollarn arar. Bunu sevgiliye
sorduunda sevgilinin kendisinden (Cemden) ondan altn ve gm beklentisi ierisinde
olduunu renir. Burada sevgilinin maddiyat yn ortaya konuyor. Sim ve zer maddi
deeri bulunan eyleri ifade eder. Sevgilinin elenceye ve zenginlie dknln
yanstr. Sevgilinin umursamaz ve uh hli, daha da ileden karmaya ve canndan
etmeye yetecektir.
Cem akndan lmek zeredir. ektii ak derdi onu ldrecektir. k, cann
almas iin sevgiliye adeta yalvaryor. k, kurban olmak istiyor ve kendisini sevgilinin
kurban etmesini istiyor. Fakat, sevgili umursamaz tavrndan vazgemez. Yine uh bir
tavrla Sen zaten lmsn, sana kasap ne gerek? diyerek k lmek zereyken bile
ona ilgi gstermez, onu sevindirmez. Beyitte, lm ve kurban konusuyla ilgili bir inan
da verilmitir. Kurbanda kan aktlmas esastr, deilse murdar olur ve kasaba da gerek
kalmaz .

124

Sevgilinin glmesi, baharn geldiinin, nee ve mutluluun hkm srdnn de

belirtisidir.
Cem Sultan, iirlerinde ok deiken bir ruh hli ierisinde gryoruz. Akta
ektii skntlardan yaknrken onu inancn yitirmemi ve kararl bir yapya sahip
olduunu da gryoruz.
Dilden atma ihtiml-i sabr kim
Kim alur dvneden bc harc
( G.26/2 )
Cem Sultan yukardaki beyitte, sevgilinin farkl bir ynn ortaya koymutur.
Sevgiliyi bir sultana benzetiyor. Nasl halk sultana eitli ekillerde vergi dyorsa,
burada da sevgili hara ve vergi almaktadr. Divan edebiyatnda k divnedir. Deli ne
yaptn bilmedii gibi, k da ne yaptn bilmez. Deliler aklca yeterli olamadklar
iin toplum iinde normal bir vatandala ayn statde bulunmazlar. Bu sebeple onlardan
vergi alnmamas da doaldr. Cem Sultan da kendini divne demekle deliye benzetiyor
ve bir nevi duygu smrsnde bulunuyor. Kendine sabrl olmay telkin ediyor. Ak
lkesinin sultan olan sevgili ondan vergi ve hara almayacaktr. nk Cem delidir,
akn divnesidir. Bu anlamda ak adna ektii eziyetin yeterli olduunu ve daha fazla
eziyet edilmeyeceini dnyor ve bu fikrini mantkl bir sebebe dayandryor.
Bir lahza vefn grmedm hi
Her lahza in cefdur iy dost
( G.16/7 )
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dost
( G.15/4 )
Divn iirinde, ak konusunun ierisinde sevgilinde, sevgilinin vefaszlndan ve
cefakrlndan ikyet etme de nemli bir blmdr. Gelenein bir parasdr. Sevgili
eziyet ettii, gnl yakt oranda sevgili; k da ektii cefa ektii oranda ktr.

125

Zaten kavumann ve mutluluun olduu bir ortamda ak grevini tamamlam olmaz

m?
Ey dost! Bir an olsun sevgide sadk olduunu, sznde durduunu grmedim.
Senin iin her an incitmektir. Ey dost! Gamnn askeri gnlm ykmakta, ilgi gsterip
gnlm yapsan ne olur ki?

Yukardaki ilk iki beyitte de k, sevgilinin vefaszlndan yaknyor. Sevgilinin

ilgisizlii, a cevr etmesi canndan usandrmtr. ok gl ve sabrl bir ruh hli
ierisindeyken kendini zayflk iinde ve harap olmu bir hlde bulmutur. Onu bu hle
getiren sevgilinin tavrlardr.
Beyitlerde vefa ile cefa, viran ve mamur szckleriyle tezatlk salanm ve
beyitlerin anlamca kuvvetlendirilmeleri salanmtr.
Dilde gamzen ok var iken gamun gnderme kim
Konmak olmaz iy sanem mihmn mihmn stne
( G.301/5 )
Her lahz emnn sanem kasd cn-m
Rahm eylemedi bana nice b-amn-m
( G.140/1 )
Cem Sultan stne redifli gazelinde de sevgiliden gelen cefa ile ne kadar
aresiz duruma dtn, ne kadar aciz kaldn dile getirmitir. Ey gzel (Put gibi
gzel sevgili)! Gnlde gamzen bir ok gibi saplanm iken bir de stne gamn
gnderme. nk misafir stne misafir gelmesi doru olmaz.
airin yreinde sevgilinin szgn bak zaten bir ok gibi saplanmtr. Bunu bir
misafir gibi deerlendiriyor Cem. nk, k iin sevgiliden gelen her ey deerlidir. Bu
can alc bir ok dahi olsa an gnlnde misafir gibi karlanr. Fakat Cemin bir
sknts daha vardr. Bunlarn stne bir de sevgiliden gam gelmektedir. Cem, bunu
gndelik yaamdan gzel bir rnekle anlatyor. Misafir zerine misafir gelmesi durumu
pek ho bir ortam oluturmad gibi sevgiliden dert stne dert gelmesi de uygun

126

deildir. Mihman, Divan edebiyatnda an gnlne gelen sevgiliye ait hayl

unsurlarnn, dertlerin tamam olarak kabul edilir. Gamze, sevgilinin szgn bak, yan
ve manal bakn temsil eder. Divan iirinde gamze en ok ok ve klca benzetilir. Ok
olduu zaman yaralamak, ldrmek, delmek, gibi grevleri vardr. Bu durumda bu okun
hedefi de can, gnl, sine, cier, yrek olur.
k, gamze okunun gnlnden hi ayrlmamasn arzular. Cem Sultan da
sevgilinin gamzesini bir misafir (mihman) olarak kabul etmitir.
Cem gibi, akn lirizmini yreinde tayan bir Divn airinin dizelerinde
duygusallk en st dzeyde hissedilir. Hatta yle bir heyht ierisindedir ki, bu i
geiri dizelerini okuyan kimseyi lirizmin doruklarna ulatrr. Bu durumun verdii derin
ac, dilde sitem olmu ve beyitlere yansmtr. Bu ruh hali, ayn zamanda akta aradn
bulamamak, mitsizliin a gtrd son duraktr.
Cem, sevgilinin acmaszlndan yaknmaktadr. Sevgili put gibi gzeldir.
Gzleri de, allageldii zere can alcdr. n canna kasteder. na acmamtr,
amanszdr. Bu da Cemi adeta ldrr. Bunca fedakrln karlnda sevgilinin
kendisine reva grd davran eziyet etmektir.
Dildr bana ahde vef klmad drg
Ol dah mr bigi nidem b-vef-y-m
( G.147/5 )
Cem

Sultann

yaamndaki

talihsizlikleri,

mr

vefasz

olmakla

nitelendirmesinden anlamak mmkndr. Sevgili sznde durmad, yazk! Ne yapaym?

O da mr gibi vefaszm.
Ksa hayat, ok hareketli ve alkantl gemitir Cem Sultan, gvendii
insanlardan vefaszlklar grm; ok sevdii insanlar kaybetmitir. erisindeki saltanat
hrs, onu yaam boyunca bir limandan bir dierine srklemi ve o da bu dalgalara kar
koyamamtr. Btn bunlar gibi, sevgili de vefaszdr; sznde durmamtr.

127

Kimdr bel-y k-la rsv benm bigi

Yokdur cihnda k- eyd benm bigi
( G.332/1 )
Bir kerre derdmi anup efgna balasam
Yanumce nleler kla sahr benm bigi
( G.332/3 )
Benim gibi ak belasyla rezil olmu kimdir? Dnyada, benim gibi aktan yana
divane olmu, ak delisi yoktur. Bir kere derdimi ansam ve feryat etmeye balasam, ller
de benimle birlikte inlemeye balar.
Cem Sultann iine dt aresiz durumun ve ektii acnn derinliini, bu iki
beyit gzel anlatyor. Cem, ak derdinden rezil rsva olmutur. Kendi gnln blble
benzetmitir. Blbl, nasl gle olan akndan inleyip feryatlar ediyorsa, Cem de ayn
durumdadr. nleyi ynnden blbl gibidir. Cemin bu inleyileri ahlar o kadar fazladr
ki, sahra bile bunun yakclndan inlemeye balar.
3.2.2. Cemin iirlerinde Gurbet, Yalnzlk ve zlem Duygusu
Cem Sultan, ksa mrnn son yllarn lkesinden koparlm bir ekilde ve
tutsaklk ierisinde geirmitir. Cem Sultan bir gurbet airidir. Zaman zaman iirlerinde
gurbeti, yalnzln ve vatanna kar zlemini dile getirir.
Cem Sultann iirlerinde ilemi olduu gurbet ve zlem konusu iki temele
dayanr. Bunlardan ilki, vatanndan ayr kalm olmann sonucunda ortaya kan hislerdir.
Cemi gurbet airi yapan bu yandr. iirlerinde Anadoluya kar duyulan zlemini,
vatannda bulunduu yllardaki gzel gnlerini, ailesine ve dostlarna kar duyduu
zlemlerini samimice dile getirmitir. Cem Sultan, iirlerinde vatan zlemini ve gurbeti
dile getiriiyle Divan airleri ierisinde ayr bir yere sahiptir.
Cemin iirlerinde yer alan dier zlem duygusu ise, aktan kaynaklanan ve
sevgiliye kar hissedilen zlemdir. Cem bu konudaki hislerini, Divan iirinin geleneksel
anlatm ierisinde iirlerine yanstmtr.

128

Cem Sultan, yalnzln da iirlerine yanstmtr. Bu hline sebep olarak felei

gstermektedir. Zaman zaman, i hesaplamasnn bir sonucu olarak pimanlk
duygusuna kaplmtr. Bu anlarnda gurbette ektii yalnzln ve merhaba diyecek bir
dostunun bulunmayn kendine balar; hatay kendinde bulur. Cem, sebebi ne olursa
olsun, yaad yalnzl ve bunun ruhunda uyandrd derin aclar iirlerinde
anlatmtr.
Mlk-i Yunna ser--ser hkm iderken h kim
Eyledn mesken bize imdi Frengistn felek
( K. 8/7 )
Salaldan beri beni girdb- Frengistna sen
Gzlermden kanlu yalar dery gibi akar felek
( K. 8/18 )
Dmenler ire nice aceb hle ugradum
Bir dost yok kim eyleye bir merhab drg
( K.10/19 )
Oldum esir kfire n-gh b-gnh
Kend elmle ayaguma balta urdum h
( K.10/26 )
Derd mihnet cna hem-dem gnlme hasret ens
Bana gam her lahz mahrem imdi mi oldug var
( G. 47/5 )
Cem, vaktiyle Yunan mlkne yani Anadolu ve Rumeliye batanbaa
hkmediyordu. Felek, onu Frengistann; Batnn, Fransann girdabna drmtr.
indeki zlem ve yalnzlk duygusu sebebiyle gzlerinden denizler gibi kanl yalar
akmaktadr. Bu duruma ok zlmektedir. Cem, dmanlar ierisinde acnacak bir hle
dmtr; kimsesi yoktur. Bu duruma nasl dtne o da armaktadr. nk hayatta
hibir ktl olmamtr. Fakat, btn bunlarn sebebi iindeki hrstr. Kendinde de
hata vardr. imdi, dert ve sknt Ceme yolda; hasret ise Cemin gnlne dost olmutur.
Gam, her an Cemin yanndadr.

129

Didi Cem bu iri Sultn Byezdn ydna

Ancak ol meclisi akan gzinden kandur
( K.9/45 )
Cem, iirde aabeyini anmaktadr. Onu ve dolaysyla memleketini hatrlad
zaman da Cemin gzlerinden kanl hasret gzyalar akmaktaym. Bu beyit, Cemin
iindeki hasretin ne derecede youn olduunu ve Ceme ne kadar ac ektirdiini arpc
bir dille ifade etmektedir.
Derd bel v hicr-ile bmr idp mdm
Klmaz ben ikestesine bir dev felek
( K. 10/5 )
y dstlar beni ancak mtem eylenz
Eyle tutun ki gurbet iinde ben lmiem
( K. 10/36 )
imdi yirmi ge-i deyr eyledn felek
Ol dem kan ki mesken idi shet-i rem
( K. 10/37 )
Bir yire gelmiem ki bedeldr cahmden
Bana makm olm iken Konyada Merm
( K. 10/41 )
Cem gurbette dertle, belayla, ayrlkla hasta olmutur. Talihi de onun gibi kalbi
krlm birine deva klmaz.
Cem, iiri araclyla sevdiklerine bir haber yolluyor: Beni andnz zaman
matem eyleyiniz. Beni yle bilin ki, gurbette ben lmm.
ehzade Cem, Karaman valilii srasnda Konyada yaamtr. Cem, vali
konumunda Anadoluya hkmettii dnemi hatrlyor. Oysa imdi

Fransada bir

tutsaktr. Mekn ise ge-i deyr; kilise kesine benzeyen bir yerdir. Bu tutsaklnda
masum olduu dncesini dile getiriyor.

130

inde bulunduu yeri cehennem ortamna benzetiyor. Oysa Konyadayken mesire

yeri olan Meram onun mekn idi. Eski gnleri ile imdiki gnlerini kyasladnda,
iinde bulunduu durumdan hi memnun deildir. Anadoluyu ok zlemektedir.
Vatanndan uzakta geen yllar hep dertleri, skntlar, eziyetleri beraberinde
getirmitir. Cemin yz bu dnemde hi glmemitir. Bu hl onda uzun zamandan beri
vardr ve zihninde yer etmitir. Onun yalnzln yine dertler ve skntlar paylamtr.
Gurbet, Cem Sultan ldrmtr. Yaad talihsizlikler, ailesinden ayrlmas,
olunun katli ve tutsakln dndmzde onu anlamak kolay olacaktr. Beyitte de
dile getirdii gibi, kader onu yaayan bir l haline getirmitir. Beyit ondan bize bir haber
niteliindedir. Kendinden sonrakilere yaad skntlarn boyutunu dile getirmek
amacyla yazlm bir anlamda tarihi bir belge niteliindedir.
Grlyor ki Gurbet airi Cem Sultan, yreindeki Anadolu zlemini, scak bir
merhaba diyecek dost zlemini her an hissetmi ve bunu yreinde tamtr. Bununla
birlikte i skntsn, yalnzln iirlerinde dile getirmekten de geri kalmamtr.
Cemin iirlerinde anlatt zlem konusunun dier bir ekli de sevgiliye kar
hissedilen zlemdir. Cem, ak sonucu ortaya kan zlem duygusunu, Divan iirinin
geleneksel anlatm ierisinde iirlerine yanstmtr.
Sevgiliye kar duyulan zlemin temelini ak oluturur. Bu duygu aktan kuvvet
alr. Daha nce belirttiimiz ak konusunda, Cem Sultann iirlerindeki k tipinin
sevgili hakkndaki dncelerine deinilmiti. Sevgiliden ayr olma ve vuslat arzusu bu
konu ierisinde geni olarak ele alnd iin, burada daha az sayda rnek beyitle, ksaca
vereceiz.
Gl yzn hasretinden iy meh-r
Dilde var lle bigi dg- cef
( G. 3/5 )

131

Ml- hsnnden ganisin vir zekt

Gurbet-i kunda oldum n fakr
( G. 51/6 )
Vuslatundur sanem devletm ill nideyim
Bana yr olmad ol devlet elmden ne gelir
( G. 53/2 )
Nie bizden kaasn her nefes agyra uyup
Bir nefes hem-dem olup ay idelm gel ber gel
( G. 193/3 )
Frkatn gnlerinde hem-dem olur
Derd mihnet beni komaz tenh
( G. 3/3 )
Yz ay kadar beyaz ve gzel olan sevgili! Gl yznn hasretinden gnlmde
lale gibi cefa yaras olutu. Aknn gurbetinden fakir dtm. Bu sebeple gzelliinin
zektn vermen gerekir. Ey put gibi gzel sevgili! Senin vuslatn benim iin mutluluktur,
anstr. Sana mutlaka kavumam gerekirdi. Ama ne yazk ki o talihe kavuamadm,
elimden bir ey gelmez. Bakalarna kanp bizden niye kayorsun? Gel bir sre birlikte
olalm, elenelim. Senden ayr olduum zamanlarda dert ve sknt beni yalnz brakmaz.
3.2.3. Felekten ikyet
slm inancn gereklerinden birisi de kader ve kaza inancdr. Bilindii gibi,
insann yeryznde yaayacaklar, daha dnyaya gelmeden belirlenmitir. Bu bir nevi
onun aln yazsdr ve kaderde var olanlar baa gelir.
nsanlar, yaadklar skntlar balarna gelen talihsiz olaylar karsnda kmaza
girebilirler. slm inan ve yaam tarz, onlar kaderlerine kar isyan etmekten uzak
tutmutur. Kadere isyan etme, bir nevi lahye isyan etme gibidir ki bu da insan kfre
gtrebilir. Bu durumda, iteki isyann faturasn karacak ve btn ktlklerin sebebi
olan baka bir merci yaratlmtr. Bir nevi gnah keisi diyebileceimiz bu merci de
felektir. Felek; talih, kader, baht anlamnda deerlendirilmitir. Edebiyatta da
ounlukla ikyet unsuru olarak kullanlmtr. Dneklii, kahpelii gibi zellikleriyle
felek, edebiyatmzda pek ok ikyetlere neden olmutur.

132

Yaamnda pek ok talihsiz olayla kar karya kalan, ok sevdii insanlar

kaybeden, yerinden yurdundan olan Cem Sultann iirlerinde de felee isyan ve felekten
yaknma, yerini almtr.
Cemin olu Ouz Hann katli zerine yazd felek redifli mersiyesinde,
beyitler felekten ikyet etme temas zerine kuruludur. Bu tarih olay anlatan beyitleri
almamzn Tarih ve Sosyal erik blmnde ele almtk. nk bu konu hem
tarih olaylar yanstmas bakmndan deerlendirmeye esas hem de felekten ikyet
edildii iin Felekten ikyet konu balmz ierisinde deerlendirmeye aktr.
Tekrara dmemek iin burada Ouz Hann lm konusunun dnda kalan iirleri
incelemeye altk.
y vefsuz hin b-emn b-amn felek
Vih hat perver bel-bah u kaza-gerdn felek
( K. 8/1 )
Kimseyi lemde hergiz klmamn d-mn
Ah idp aglar elnden bende v sultn felek
y felek n-mihrsin b-emn b-amnsn
Kej-rev kej-ekl kej-yin kej-devrn felek
( K. 8/14-15 )
Beyitlerde grld gibi Cem Sultan, felei en ar bir dille ktlemektedir.
Btn ktlkleri getiren unsurdur felek. ster kle olsun, isterse sultan, herkes felein
elinden zulm grmtr. Bela ve kaza arklarn dndren felektir.
Felek vefasz, hain, inanlmayan, amanszdr. Hatalar, gnahlar besleyen, belalar
veren,

kaza arkn dndren felektir. Kimseyi lemde asla mutlu klmamtr.

Klesinden sultanna kadar btn herkes felein elinden ah edip alar. Felek efkatli
deildir. Emniyetsiz ve gvensizdir.

133

Gl-en yirine yani ki nimel-bedel virr

Pr eyledi duragum hr- cef felek
( K. 10/2 )
Felek, Cemin yerini gl bahesi yerine cefa dikeniyle doldurmutur. Kendisi
saraylara ve gl bahelerine lyk iken felek onu eziyetlerle dolu bir yaamn iine
atmtr.
Taglar banda ebr-i felek aglayup gezer
Yannca radun itdgi h u fign gr
( K. 10/11 )
Felein bulutu dalarn banda alayp gezmektedir. Onun yanndaki imein ve
gk grlemesinin figanna bak.
Felein bulutu dalarn banda Cemin hline alamaktadr. Yamurla birlikte
grlen imek de sanki feryat etmektedirler. Felein yannda bulunan unsurlar dahi
Cemin hline acmaktadrlar. Buna ramen felek Cemin bu hlini grmez. Yamurun
yamas, imek akmas gibi doa olaylarnn sebebinin, Cemin iinde bulunduu
duruma duyduklar zntden olduu belirtilerek hsn-i talil yaplmtr. Bulutlar
alyor, imek feryat ediyor ama felek yine bildiini iliyor.
Nitdm cihnda sana ey b-vef felek
Kim ben ikeste-dilden idersin dev drg
( K. 10/24 )
Ger ta deglse yregn iy pr-cef felek
Bak hlme terahhum idp bri gh gh
( K. 10/29 )
Yokdur felek cefsna n re vaktdur
Hak hazretine arz idesin sen bu hceti
( K. 10/49 )

134

Hakdan inyet irr-ise bana ger felek

Yzn karas sana kalur bu geer felek
( K. 10/59 )
Felek ta yreklidir. Cemin ektii skntlara ramen Cemi grmez, ona yardm
etmez. Ceme gre felein cefasna are yoktur. Bu durumu Allaha havale etmenin vakti
gelmitir. Cem, felekten ikyet etmenin sonu getirmedii hkmne varmtr. Felei
Allaha ikyet ediyor. Yaptklarnn hakszlk olduunu dnyor. Cemin Allah
katnda mazlumluu teyit edildiinde felek utanacaktr. Cem, masum olduunu ve
ektiklerini hak etmediini dnyor.
Dil-bern cevri degldr yalunuz ben ekdgm
Bu felek de cevr ider her lahz meh-rlar gibi
( G. 343/4 )
Cem Sultan yalnz dilberlerden deil, felein cefalarndan da her zaman skntlar
ekmektedir.
Gr hissemi kim bunca lel-i safdan
Sarrf- felek seng-i cef kld mnakk
Kffra esr itdi beni arh- bed-end
Ol dem kan kim mesken idi Kabe-i uly
( K. 6/57-58 )
Bunca sefa incilerinden hissemi gr ki, felein sarraf, cefa tan seti. Kt
dnen ark (felek), beni kfirlere esir etti. O zamana kadar ki yce Kbe meskenimdi.
Cem Sultan, yalnz kalmasndan ve evresinde dmanlarnn olmasndan felei
sorumlu tutuyor. Felek sarrafa benzetilmi ve Cem iin uygun grd eziyettir.
Mbarek topraklarda bulunuyor iken hak dine inanmayanlarn eline esir dmenin
sorumlusu da niyeti kt olan felektir; felein arkdr.

135

Cem Sultan, kt talihinden ve onun hazrlaycs olarak grd felekten

iirlerinde bu ekilde ikyet etmitir.
3.2.4. ki ve ki Meclisi, Sk vb.
Cemin iirlerinde zaman zaman hayattan km almak gerektii; dnyaya bir defa
gelindii ve dnyann bylece gzel olduu dncesi gze arpar. dnyasnda saysz
sorunlarla kar karya kalan, kmazlara giren Cem, bazen btn bunlar bir kenara
brakp rindne bir edaya brnr.
Cem, aadaki iki beytinde kadehin ne ifade ettiini ve nasl bir etkisinin
olduunu anlatmtr.
Lezzet-i cndur ibtid-y kadeh
Rhat- dildr intih-y kadeh
Gnl ynesin klur sf
Mahzen-i snede saf-y kadeh
( G. 29/1-2 )
Kadehe balamak can iin bir lezzettir. Kadehe dayanma gnl iin bir rahatlktr.
arabn verdii rahatlk gs mahzeninde kiinin gnl aynasn saflatrr, temizler.
arap gnl aynasn temizler, insann ruhunu gzelletirir.
Husrev gnlni h dut aya megul ol mdm
Yoksa bu dny-y dnun hiri vrndur
deme bir zevk kalur dnyda bir yah ad
Saltant bk kalur dirlerse bu yalandur
( K. 9/33-34 )
Cem, kendine sesleniyor. Kendine verdii t rindne ieriklidir. Yiyip iip
elenmesini; gnln ho tutmasn sylyor. Deilse bu dnya alaktr ve sonu
ykmdr. Cem kendine Husrev! diye seslenmesinin altnda derin bir bir mana vardr.

136

Hsrev irin hikyesinin kahraman olan Husrev ile Cemin hayat hikyeleri arasnda
benzerlik vardr. Bu sebeple Cem kendini Husreve benzetmitir. Beyitte, hikyeye
telmihte bulunulmutur. Husrev ve mdm szckleri ayn zamanda birer iki
eididirler. Beyitte geen ay (elenmek) szcyle bu kelimeler arasnda anlam
balants da vardr. nk iki elencenin bir unsurudur. Dier beyitte de, insan iin
nemli olann gzel yaamak, yaamdan zevk almak olduu; hayatta kalc olan eylerin
bunlar olduu vurgulanmtr. Dnya mal, saltanat gibi eyler geicidir.
Cam- Cem n eyle iy Cem bu Frengistndur
Her kulun bauna yazlan gelr devrndur
( K. 9/1 )
Ay kl ehrinde bu ehzde-i Efrenginn
Kim be-gyet nzenn husrev-i hubndur
( K. 9/7 )
Fursat fevt eyleme ay eyle sr zevk sef
Kimseye bk degl bu mlki dny fndur
( K. 9/4 )
Cem yine kendine sesleniyor. Cemidin sihirli arabndan ( Cam- Cem: Cemid
ran mitolojisinde arabn mucidi saylr.) imesini, elenmesini sylyor. Derde ah
etmek insann kaderini deitirmiyor. Yazlan neyse baa o geliyor. Bu Fransz lkesinde
elenmek gerektiini sylyor. Frsat karmamak gerekir. Zevk ve sefa sr. Bu dnya
mal geicidir, kimseye kalmaz. Ayn kasidenin baka beyitlerinde de bu dnceye
rastlamak mmkndr.
Old vakt- sabh irdi sabh
Ski sun rh- rahatl-ervh
( G. 28/1 )
Skya sungl ber cm- arb
Klmayalar nakdini mrn telef

137

Mutrib germ eylegil szun kim

Bde-y-ile olsa hodur eng def
( G. 167/2-3 )
Cem, yukardaki beyitlerde iki meclisinin iki sunan gzelinden ruhlar
rahatlatan arab sunmasn ve gnlleri dinlendirmesini istiyor. Ey saki! arap kadehini
beri sun. mr serveti boa harcanmasn, telef olmasn. Sazn kzdr (st, al) ki arap
ile beraber alg ve tef de ho our.
Ski, Divan iirinde iki ve elence leminin en nemli unsurlarndan biridir.
Meclise nee ve canllk veren odur. Ortada dolaarak iki datmak onun grevidir.
airin gznde sevgili, bir ski saylr. Bazen saki bir mutrib (algc) olarak da grev
yapar. Btn bu hllerde saki mutlaka gzelliiyle dikkat eker. Hatta k, ikiden deil
skinin gzelliinden sarho olmaldr. ki sunar, meclise nee ve parlaklk sunar, ark
syler vs. 28
mr bir hazine gibidir. Eer insan elenmez ve hayattan km almazsa bu
hazineyi adeta telef etmi olur. Onun iin mrn deeri, bu dnyadan zevk almakla,
bezmle, raks ve bde iledir.
Cemin rindne iirlerinin ierisinde bu tarzn temel unsurlar olan ski, cm,
bde, mutrib, vb. de yukarda grld gibi yerini almtr.
3.3. Din Tasavvuf erik
Din, Cem Sultana madd gzelliin yannda manev gzelliin de varln
sezdirmitir. Divannda yer alan Mnacat, Tevhid, Natlarnda din konusu, duygu ve
fikir ynnden ok gzel ilenmitir. Bu iirler, inanm bir mslmann duygularn
yanstr. Cem, dinin manevi gzelliklerini, inan dnyasn ve onunla birlikte var olan
slm kltrn iirlerinde -zellikle de kasidelerinde- ilemi ve dncelerini dile
getirmitir.

28

skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, s.461, Ankara, 1995

138

Cemin ocukluu, din-tasavvuf dncenin, din byklerinin maneviyata etki

ettii bir ada gemiti. Bu ortam, onun manevi ynden geliip olgunlamasna katkda
bulunmutur. Cem, iirlerinde din kltr bakmndan, iyi bir Mslman grnts
yanstmasna karn dinin artlarn yerine getirme konusunda esnektir. slmn zn
deil, sadece d yapsn anlad ve bu yzden dar grl olduu dnlen zahid,
Cem tarafndan eletirilmitir. Cem, zahide ho bakmaz.
Cem Sultan, tasavvuf bilgisine ve kltrne de hkimdir. Ancak iirlerinde
tasavvufu ama edinmemitir. Tasavvufun ierisinde yer alan kltrel malzemeyi
kullanm; airliinde tasavvufu ara

olarak benimsemitir.

Gazellerinin baz

beyitlerinde, tasavvufla ilgili olarak kaba sofuluktan uzak durmu, rintlii ne

karmtr.
Dil cn bgnu klur tze
eb-nem-i L-ilhe illallh
( K. 2/3 )
Kang kalbe yazlsa ola pr-nr
Rakm- l-ilhe illallh
( K. 2/6 )
Kelime-i Tevhid inanc, yani Allahn varlna ve birliine olan inan, bir
ebnem (gece tanesi; iy) gibidir. Gnl ve can bahesi iin serinletici ve canllk
vericidir. ebnem, sevgilinin diine, inci tanesine ve gz yana benzer. Sonuta ok
deerlidir ve gzel bir hayl unsurudur. Baharda geceleyin yapraklarn zerine der.
Beyitteki benzetmeyle Cem, Allah inancnn insan gnl iin bir ss olduunu
dile getirmitir. Gnln huzuru ve refah iin Allaha inanmak ok nemlidir. Tevhit
inanc zerine kurulmu olan kasidede bu inancn faziletlerine deinilmitir. Cem Sultan,
iirlerinde bunu deiik benzetmelerle yapmtr. La ilahe illallah, stne yazld kalbi
nurlandran bir yaz gibidir.

139

Senden umar iki lem halk rahmet iy Rahm

Kim kadm-i lem-yezelsin hem Hakm-i l-yezl
( K.1 / 2)
Olur cihn iinde Sleymn gibi azz
Lutfndan eger olur-sa mra itibr
( K. 3 / 14)
Geri ki ztun old nihn kamu ddeden
Lkin sfat- rahmetn olupdur ikr
( K. 3/ 15)
Y Rab bilr gnhn n rahmet eylegil
Crmni yzine uruban itme erm-sr
( K. 3/ 18)
Tevhidde Allahn varlnn ve birliinin, Allahn kudretinin sonsuzluunun
vgs yaplmtr. Mnacatta Allaha yalvarma, Allahtan af dileme vardr.
Ey en rahmetli olan Allahm! Dnya ve ahiret halk bolluk ve bereketi senden
bekler. Balangc belli olmayansn ve sonsuz bilgi sahibisin. Eer senin ltfundan
karncaya itibar olursa, ona ltfedersen dnyada Sleyman gibi ycelir. Btn gzlerden
gizlisin fakat bereketinin yz aktr.
ok iyi bir din terbiyesi alm olan Cem Sultan, iirlerinde hibir zaman kaba
sofulua dmemitir. Yapt hatalardan dolay Allahtan merhamet diler, Allaha
snr. Allahm! Cem gnahn bilmekte, rahmet eyle. Onun gnahn yzne vurarak
utandrma.
Cemin kasidelerinde Hz. Peygambere kar duyulan sevgiyi ve ball da
grmekteyiz.
Sf gherden old zt Muhammedn
Gelmez beyna zt sft Muhammedn
( K. 4/ 13)

140

Tutd cihn nr- cebni Muhammedn

Zeyn itdi dni ry- zemni Muhammedn
( K. 4/ 37)
Geldi kapuna yz sry crmini bilp
Senden efat isteyben sdk-la bu Cem
( K. 5/ 25 )
Muhammedin asl saf cevherden oldu. Bu cevherin evreye salmas yoktur,
olmaz. Muhammedin alnnn nuru dnyay sard, onun dini (slmiyet) yeryzn sard.
Cem, suunu bilip kapna yz srmeye geldi. Senden samimiyetle ve ballkla efaat
ister.
Cem, iirlerinde hac ibadetinin maneviyatnn ne kadar yce olduunu dile
getirmitir. Bu konudaki iirlerini, Tarih ve Sosyal erik balmz altnda
incelemitik. Burada tekrar deinmeyeceiz. Hac konusundaki dncelerini en gzel
dile getiren u beytidir:
Mekketullh varup bir gn tavf eyledgn
Bin Karaman bin Arap bin mlket-i Osmndur
( K. 9/ 2 )
Hacca gidip bir gn tavaf etmek, binlerce Karaman, Arap, Osmanl toprana e
deerdedir. Cem, hac farizasnn ne kadar yce olduunu soyuttan somuta doru bir ifade
tarzyla anlatmtr. Manev bir deerin yceliini, madd unsurlarla anlatmtr.
Kank zhid zhd idp meyden tecennb eylese
Ger vel olursa andan ictinbum var benm
( G. 213/ 2)
Zhid b-dn dime uka zr anlara
Kfr-i zlf-i yr her-dem grinr mn gibi
( G. 309/ 3)

141

htiyr- melmet it iy Cem

n yaramaz sana bu zhd salh
( G. 28/ 7 )
Yakal kunun odna zhd takvy
Sulara sald gzm ya ders fetvy
( G. 322 / 1)
Cem yzini grdi dir b-ihtiyr
Elved iy zhd takv el-ved
( G. 158 / 7)
Cem Sultan, ilk iki beyitte de kaba sofulua dp gerek ak dlamann doru
olmadn dile getiriyor.
badeti ve iman ak ateinin yoluna yaktmdan beri gzmn ya, btn
telkinleri ve dini kurallar sulara sald. Cem yzn grd ve elinde olmadan der:
Elveda ey ibadet ve takva, elveda!. Cem Sultan, ak ve sevgili konusuyla zht ve takva
konular arasnda bir seime gitmesi gerektiinde, tercihini aktan, sevgiliden yana
kullanm oluyor. Koyu dindarl, yani takva ipini gevek tutuyor. Bu beyitlerdeki
ifadeleri, onun airliinde kne rindne tarz benimsediini ve kaba sofulua
dmediini gsteriyor.

142

SONU

Osmanl hanedannn en renkli ve o lde talihsiz kiilerinden biri olan Cem

Sultann bir Divn airi olarak yazd Trke Divnnn tahlilinde u sonulara vardk:
Cem Sultan, yetitii dnemin sosyal ve kltrel yapsn ve deerlerini iirine
yanstan, bu yapy kii ve toplum psikolojisi ile ileyen airlerden biridir. Bu balamda
Cemin airlii, Divn iirine yzeysel bir bakla varlan, bilimsel olmayan baz
yarglarn aksine bu iirin insanla, toplumla, hayatla i ie olduunu ispatlar niteliktedir.
ncelediimiz iirlerde alayan, glen, seven, zlen, hasret eken, evlat acsn hisseden,
pimanlk duyan bir insan bulduk. Cem, kiiliini doal bir biimde iirlerine aktarmtr.
Cem Sultann Divnnda, dnemin tarihsel zelliklerine ve Cemin hayatna
ilikin bilgilere ulatk ve bunlar tarihsel bilgilerle paralel olarak vermeye altk. Cem
Sultann hayatna ilikin bilgileri, Divanda yer alan kasidelerde, terkib-i bend ve terci-i
bendden yola karak elde ettik. Bu bilgiler nda, tarih kaynaklardan rendiimiz
Cem Sultann ac hayat hikyesini, onun dilinden tanma ve almamz araclyla da
tantma frsat bulduumuza inanyoruz.
Cem Sultan, dilin btn imknlarn kullanmaya zen gstermitir. Bu imknlar
kullanrken dilin doall bozulmam, bu doall mmkn olduunca korumaya
almtr. Dili, iirlerinin tr ve ierik zelliine gre bazen bol terkipli, sanatl ve ar,
bazen de kolay anlalr, sade ve kurgusuzdur. Cem Sultan, Divn iiri geleneinde szmana dengesini koruyabilen airlerdendir. Cemin slbu, duygu ve dncelerini
kolayca ifade edebilmesini salamtr. Onun iirlerini anlayamamak veya hayal
unsurlarn bulamamak gibi bir sorun yaanmaz. Cem, kolay anlalr ve sade bir slba
sahiptir. iirlerinde yapayla da dmemitir.
Divn iirinde olduu gibi, Cemde de ak temel unsur olarak iirde ilenir.
Onun iirlerindeki ak, insan tecrbesine dayal beer bir aktr. Herkesin duyabilecei
duygular, iirde belli bir form ierisinde verilir. Cem Sultan, yap bakmndan bir ak ve
duygu adamdr. Ak, arlkl olarak, gazellerinde ilemitir. Gazelleri, samimi ak
duygularyla bezenmitir. air, kiisel zelliklerini, hayal dnyasn, en geni biimde

143

gazellerde anlatma imkn bulur. Gazellerde ilenen k tipi geleneksel olmann yannda
ayn zamanda ideal bir tipi yanstr. Bu idealize edili nedeniyle gazellerdeki k, hep
ayn zellikte donatlm olarak karmza kar.
16. yzyl Divn airlerinden Bkde de grlecei gibi, rindlik Cemin hayata
bakn yanstr ekilde iirde kullanlmtr. Dnyann geicilii, dnyadan zevk
almann gereklilii iirlerinde zaman zaman vurgulanmtr.
Cem Sultan, Divn Edebiyatnn zihn faaliyetlerinin bir mahsul olan edeb
sanatlara iirlerinde bol bol yer vermi; duygularn anlatrken bu sanatlardan
yararlanmtr. Cem Sultan, iirlerinde hayal gcnn geniliini sergilemek iin, soyut
dnceye ynelerek, edeb sanatlardan yararlanmtr. Onun iirlerinde edeb sanatlar
birer aratr. Cem, hayal dnyasnda yaratt lemi dzgn, anlalr ve estetik beeni
oluturacak biimde dile getirmitir. Kimi zaman gelenekten kalplam mecazlara yer
verirken, kimi zaman da zgn benzetmelere, mecazlara bavurmutur. iirlerinin
geneline baktmzda edeb sanatlar amacna uygun olarak kullandn grrz.
Hayat her boyutuyla iirlerinde ilemeye alan Cem Sultan, geni kltrn,
derin din bilgisini ve duygusal ynn iirlerine yanstmay baarmtr. Divn iirinin
biimsel zelliklerini de iirlerinde baaryla uygulamtr. Bylelikle, Cem Sultan
devrinde ve sonraki dnemlerde Divn airlerince sevilip beenilen bir Divn airi olarak
tarihteki yerini almtr.

144

KAYNAKA
ALPARSLAN, Ali (1987), Ahmed Paa, Ankara, Trk Bykleri Dizisi/55,
Kltr Bakanl Yaynlar 827.
AYNUR, Hatice (2000), Cem airleri, stanbul, lm Aratrmalar 9.
BANARLI, Nihat Sami (1971), Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c.I, stanbul, Milli
Eitim Basmevi.
BAYSUN, Cavit (1946), Cem Sultan Hayat ve iirleri.
________ (1963), "Cem", slam Ansiklopedisi, c.3, stanbul.
DEVELLOLU, Ferit (1993), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara,
Aydn Kitabevi.
ERGUN, Sadettin Nzhet (1964), Trk airleri, stanbul.
ERSOYLU, Halil (1989), Cem Sultann Trke Div, Ankara, Trk Dil
Kurumu Yaynlar/543.
ERTAYLAN, smail Hikmet (1951), Sultan Cem, stanbul, Latifi, Tezkire, 1314.
HAMMER, Joseph Von (1991), Osmanl Tarihi, stanbul, c. I. , Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
PEKTEN, Haluk (1985), Divn Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, Ankara.
________ (1996), Divn Edebiyatnda Edeb Muhitler, stanbul, Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
Z, Fahir; KUT, Gnay (1985), 15. Yzyl Divn Nazm ve Nesri, stanbul, Byk
Trk Klsikleri, c.2, tken Yaynlar.
LEVEND, A. Srr (1984), Divn Edebiyat Kelimeler, Remizler ve Mazmunlar ve
Mefhumlar, stanbul, 4.Basm.
MACT, Muhsin (1996), Divn iirinde henk Unsurlar, Ankara, Aka
Yaynlar.
MENG, Mine (1999), Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, Aka Yaynlar.
OKUR, Mnevver (1958), Cem Sultan Cemid Hurid Mesnevisi, Ankara, Trk
Dili Dergisi VII.
________ (1992), Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, Ankara, Kltr Bakanl
Yaynlar, Trk Bykleri Dizisi/146.

145

ONAY, Ahmet Talat (1993), Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, Ankara,

Trkiye Diynet Vakf Yaynlar, No: 77.
ZTELL, Cahit (1972), "Cem Sultan 'n Yeni Bulunan Cemid Hurid
Mesnevisi", Ankara, Trk Dili Dergisi XXI
PALA, skender (1990), Ansiklopedik Divn iiri Szl, Ankara, Aka
Yaynlar.
PAKALIN, Mehmet Zeki (1971), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl,
stanbul.
AKROLU, Mahmut H.; KUT, Gnay (1993), Cem Sultan, stanbul, c.7,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi.
ENTRK, Ahmet Atilla; Kartal, Ahmet (2004), Eski Trk Edebiyat Tarihi,
stanbul, Dergh Yaynlar.
EMSEDDN, Sami (1992), Kamus- Trk, stanbul, 4.Basm.
TAN, Turhan (1948), Sultan Cem, stanbul.
TARLAN, Ali Nihad (1964), eyh Divn n Tetkik, stanbul.
TMURTA, Faruk Kadri (1981), Eski Trkiye Trkesi XV. Yzyl, stanbul,
2.Basm, No:2157, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
TMURTA, Faruk Kadri (1981), Osmanl Trkesi Grameri, stanbul, c.II,
3.Basm, No: 2558, Tarih Trkiye Trkesi Aratrmalar, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
TURGUT, hsan (1993), Sanat Felsefesi, zmir, niversite Kitabevi.
UZUNARILI, smail Hakk (1983), Osmanl Tarihi, Ankara.
YCEL, Hasan li (1926), Trk Edebiyat Numuneleri, Vatan redifli gazel, c.I
stanbul.

146

ZGEM

KSEL BLGLER
Ad-Soyad

Sedat ENGN

Doum Yeri ve Yl :

ZMR / Kiraz / 1979

Meden Hali

Bekr

Adres

Bilek lkretim Okulu / ehitkamil / GAZANTEP

E- posta

egeefe777@gmail.com

RENM DURUMU
Yksek Lisans

ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve

Edebiyat Anabilim Dal (2001-2006).

Lisans

ukurova niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve

Edebiyat Blm (1997-2001).

Lise

Kiraz Salk Meslek Lisesi, ZMR (1993-1997).

lkretim

Kiraz lkretim Okulu, ZMR (1985-1993).

DURUMU
Bozgney lkretim Okulu, Tufanbeyli, ADANA , 2001-2004.
kran obanolu lk. Okulu, Seyhan, ADANA, 2004-2005.
Bilek lkretim Okulu., ehitkamil, GAZANTEP, 2005-