2969

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SLAM TARH VE SANATLARI ( SLAM TARH )
ANABLM DALI
TRKLER ARASINDA SLMYETN YAYILMASINDA

TASAVVUFUN ROL
Yksek Lisans Tezi
Zamira AHMEDOVA
Ankara 2006
T.C.
ANKARA NVERSTES
SLAM TARH VE SANATLARI (SLAM TARH )
ANABLM DALI

TASAVVUFUN ROL
Yksek Lisans Tezi
Hazrlayan:
Zamira AHMEDOVA
Tez Danman:
Prof. Dr. Seyfettin ERAHN
Ankara 2006
T.C.
ANKARA NVERSTES
SLAM TARH VE SANATLARI (SLAM TARH )
ANABLM DALI

TASAVVUFUN ROL
Yksek Lisans Tezi
Tez Danman: Prof. Dr. Seyfettin ERAHN
Tez Jrisi yeleri:
Ad ve Soyad mzas
................................................................... ..........................................
................................................................... ..........................................
.................................................................. ..........................................
.................................................................... ..........................................
..................................................................... ..........................................
.................................................................... ..........................................
Tez Snav Tarihi.............................
NDEKLER
KISALTMALAR ..................................................................................... I
NSZ ................................................................................................... II
GR ...................................................................................................... 1
A. Aratrmann Amac ........................................................................... 1
B. Aratrmann Metodu ve Kaynaklar .................................................. 1
C. Trklerin Mslman Araplarla lk Temaslar
ve slam Dinini Kabulleri ................................................................... 2
BRNC BLM
SLM TASAVVUFUNUN ORTAYA IKII VE

TRKLERN SLAMYET KABULNDEK ROL
A. slm Tasavvufunun Ortaya k ................................................... 16
a. Tasavvufun Kelime Anlam ................................................... 16
b. Tasavvufun Istlah Anlam ..................................................... 18
c. slam Tasavvufunun Douu ve Gelimesi ............................ 21
B. Trklerin slamiyeti Kabullerinde slam Tasavvufunun Rol ........ 30
KNC BLM

ETKL OLMU BAZI MUTASAVVIFLAR
A. brahim b. Edhem ............................................................................. 39
B. akik-i Belhi .................................................................................... 44
C. Hallc- Mansur ................................................................................ 46
D. Ahmed Yesevi .................................................................................. 55
E. Sleyman Bakrgani .......................................................................... 58
SONU ................................................................................................. 73
BBLYOGRAFYA ............................................................................. 75
KISALTMALAR
a.g.e. : ad geen eser

b. : bin
bkz. : baknz
c. : cilt
ev. : eviren
DA. : Diyanet slam Ansiklopedisi
H. : Hicri
haz. : hazrlayan
Hz. : Hazreti
.A. : slam Ansiklopedisi
M. : Miladi
. : lm tarihi
ts. : tarihsiz
s. : sayfa
vs. : ve saire
vd. : ve dahas
I
NSZ
Trkler arasnda slam dininin yaylmas, sadece Trk tarihi ve slam

tarihinin deil, btn dnya ve insanlk tarihinin en byk dini olaylarndan
biri olmutur. Mslman olan Trklerle bir yandan slam corafyas
genilerken, br yandan onlar gnmze kadar slam yolunda byk
hizmetler gstermiler ve baarlara imza atmlardr.
Trkler arasnda slamiyetin yaylmas ok uzun ve zorlu mcadele
yllarndan sonra gereklemitir. Mslman Araplarn Trk topraklarn
fethetmeleri ve onlarla ticari ilikiler kurmalar Trklerin slamla
tanmalarn salamtr. Balangta bireysel slamlama olaylar
gerekleirken, tasavvufi faaliyetlerle bu sre hzlanm sonuta Trklerin
tamamna yaknnn Mslman olmalaryla neticelenmitir.
Trk topraklarnda yetien yzlerce mutasavvf halkn her kesimine
hitap etmeye alm, hatta gebe hayat srdren Trk boylarna ulaarak
slam anlatmlardr. Zamanla baarya ulaan mutasavvflar ayn
zamanda Trklerin yaadklar Horasan ve Maverannehr blgelerini slam
dnyasnn tasavvufi merkezi haline getirmilerdir.
Trkler Arasnda slmiyetin Yaylmasnda Tasavvufun Rol adl
yksek lisans tezi, giri, iki blm ve sonutan olumaktadr. Girite;
aratrmann amac, metodu ve kaynaklar ortaya konulmu ve Trklerin
Mslman Araplarla ilk temaslar ve slam dinini kabulleri incelenmitir.
Birinci blmde, slm Tasavvufunun Ortaya k ve Trklerin
slamiyeti Kabulndeki Rol ana bal altnda; slm tasavvufunun
ortaya k ve Trklerin slamiyeti kabullerinde slam tasavvufun rol
belirlenmeye ve incelenmeye gayret edilmitir. kinci blmde, Trkler
Arasnda slmiyetin Yaylmasnda Etkili Olmu Mutasavvflar ana
bal altnda; brahim b. Edhem, akik-i Belhi, Hallc- Mansur ve
Sleyman Bakrganinin hayatlar, grleri ve slam yaymak iin
II
yaptklar faaliyetleri zerinde durulmutur. Sonuta ise, ulalan neticelere
yer verilmi ve genel bir deerlendirme yaplmtr.
almann bandan sonuna kadar yardm ve desteini
esirgemeyen, deerli tavsiyeleriyle yol gsterip danmanlk eden hocam
Prof. Dr. Seyfettin Erahine kranlarm sunuyorum.
Zamira AHMEDOVA
Ankara/2006
III
GR
A. Aratrmann Amac
Peygamberlerin bata gelen grevlerinden biri, kendilerine gelen
vahyi dierlerine tebli etmektir. Bu grevi Hz. Muhammed de en iyi
ekilde yerine getirmitir. Hz. Peygamberi takip eden sahabe ve ondan
sonrakiler bu yolu takip ederek, slm dinini bir ok lkelere yaymlardr.
Bu yolda olan mutasavvflar, insanlar etkileyerek onlarn Mslman
olmalarn salamlardr. Trklerin slm dinini kabullenmelerinde de
tasavvufun nemi byk olmutur. Amacmz, Trklerin slmlamasnda
byk neme sahip bu faktr derinden incelemeye almaktr.
Mslmanlar hakimiyet kurduklar hibir yerde insanlara inanlarn
deitirmeleri konusunda bask yapmamtr. Buna ramen birok millet
slm dinini kabul ederek Mslman olmutur. Bunda byk lde bu dini
yaymaya ve onu btn yn ile yaamaya alan insanlar etkili
olmulardr. Bunlarn banda mutasavvflar saymak mmkndr. Onlar bu
yolda kendilerine den tm sorumluluklar yerine getirmilerdir.
Mutasavvflarn manev ve ahlak ynden etki brakan tasavvufi faaliyetleri
zamanla baarya ulam, bir ok milletin Mslman olmasnda en nemli
faktr olmutur. Trklerin slamlamasnda da tasavvufi faaliyetlerin etkisi
byktr. Ancak, bunlar gnmzde tmyle aa karlmamtr. Bu
konu zerinde yaplan aratrmalar yeterli deildir. Amacmz, yaptmz
alma ile bu konunun nemini ortaya koyarak, yaplacak aratrmalara az
da olsa katk salamaktr.
B. Aratrmann Metodu ve Kaynaklar

alma yaparken tezimizin salkl bir ekilde ortaya konulabilmesi
iin olaylar tasviri bir ekilde anlatmaya ve tenkiti bir metotla konuya
tarafszca yaklamaya gayret ettik.
1
Tezimizin ana balklarnda nce konuyla ilgili genel bilgilere yer
verdik, ardndan esas konumuz olan, Trklerin slmlamasnda tasavvufun
roln ve nemini, bu faaliyete byk katklar olan brahim b. Edhem,
akik-i Belhi, Hallc- Mansur, Ahmed Yesevi ve Sleyman Bakrgani gibi
baz mutasavvflarn hayat, grleri ve gsterdikleri hizmetleri ele aldk.
Tezimizin her aamasnda, Trklerin slm dinini kabul etmelerinin
anlalmasnda, mutlaka dikkat edilmesi gereken hususlardan birinin
tasavvuf faaliyetler olduunu belirtmeye ve bu faaliyetlerin slmlamada
ne derecede etkili olup katk saladn aratrarak, sonular karmaya
altk.
Konunun aydnlanmas iin, nce Trklerin slamlamasyla ilgili
olan genel tarihi kaynaklar incelenmeye altk. Bunun ardndan
tasavvufla ilgili genel kaynaklar gzden geirmeye gayret ettik. Genel
kaynaklar tespit edilirken mmkn olduu kadar konuyla ilgili kaynaklara
ncelik verdik. Ardndan aratrmamza dorudan ilikisi olan kaynaklar
incelemeye altk. Tezimizle ilgili olarak Hallc- Mansur ve Sleyman
Bakrgani gibi baz mutasavvflarn eserlerinden de yararlandk. Bilindii
gibi Bat dnyas slam tasavvufuna XIX yzyln sonlarndan beri youn
bir ilgi gstermi ve bu alanda bir ok eserler vermitir. Biz de yeri
geldike bu eserlerden faydalanmay uygun grdk.
C. Trklerin Mslman Araplarla lk Temaslar ve

slam Dinini Kabulleri
Trkler yzyllarca geni corafyada gebe hayat srdrmler ve
geimlerini hayvanclkla salamlardr. Bir yandan savalar, dier yandan
ihtiyalarn karlamak iin gler yoluyla yer deitirmeleri, onlarn
birok farkl kltr ve inanlara sahip halklarla iliki kurmalarna ve
etkilenmelerine yol amtr. Bunun neticesinde Trk topluluklar
slamiyeti benimsemeden nce, Eski Trk inancnn yan sra, Budizm,
2
Zerdtilik, Maniheizm, Hristiyanlk ve Yahudilik gibi inanlarla da
tanmlar ve onlar din olarak kabul etmilerdir. Ancak, Trklerin geneli
bu dinleri eski inan ve gelenekleriyle badatramamtr. Dolaysyla baz
Trk boylar hari bu dinler Trklerin genelinde srekliliini
koruyamamtr.1 Hatta bu dinlerin Trklerin karakterlerine uymad,
onlar pasifletirdii ileri srlmtr. Nitekim, Gktrk Hakan Bilge
Kaan kendi bakentine bir Budist tapna yaptrmak istedii zaman, veziri
buna kar karak; Budist mezhep ve retisi gebe Trklerin askeri
kabiliyetlerine zarar verir demi ve hkmdarn fikrini deitirmitir.2
slam dini Trklere ulanca durum deimi, bu din onlarn ayrlmaz bir
paras haline gelmitir.
Trklerin slam dinini kabul etmelerinde eskiden inana geldikleri
inanlarn byk etkisi olduu ileri srlmtr. Bunlarn en gze arpan
Trklerin eskiden her eye kadir olan ebedi Gk Tanrya inanmalaryd. Bu
sebeple eski Tanr anlaylarna ters dmeyen slamn getirdii Allah
inancn kolaylkla kabul etmilerdir. Bunun yannda slamn cihat emri ile
Trklerin savalk ruhu birbirine benzemekteydi. Cihadn karlnda
ahirette vaat edilen mkafatlar Trkleri, kendine ekmiti. Ayrca, Trkler
de eskiden ruhlara ve br dnyaya inanmaktaydlar. Dier taraftan Trk
tresi ile slam'n ortaya koyduu nizam arasnda, zellikle ahlaki
meselelerde byk benzerlikler mevcuttu. Btn bunlar Trklerin
slamlamasn kolaylatrmtr.3
Yukardaki hususlar Trklerin slamlamasn kolaylatrm ise de,
Trkler birden bire slam dinini kabul etmemilerdir. Tabiatyla onlar da
Mslman Araplarla karlarna kan slam ilk nce yadrgamlar, kabul
etmemek iin direnmiler, hatta bu uurda savamlardr. Neticede slam
1
Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 78; nver Gnay-Harun
Gngr, Trklerin Dini Tarihi, stanbul 2003, s. 155.
2
V.V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi, haz. Hseyin Da, Ankara 2004, s. 18.
3
Necdet zkaya, Trkler Neden Mslman Oldular?,Trklk ve slamiyet, Adana 1996, s. 26-29;
Tmer-Kk, s. 80-85.
3
yakndan tandka bu dine girmeye balamlarsa da, bu uzun sren
srtme, mcadele ve karlkl ilikiler sonucu gereklemitir.4 Bunlar
batan itibaren genel olarak aada ele alacaz.
Trk-Arap mnasebetleri Trklerin slam dini ile karlamalarndan
ok nceki tarihlerde balamtr. likiler Miladi III. asrn balangcna
kadar uzanmaktadr. Bu ilk temaslar baskn ve askeri yollarla
gereklemitir. Hazar denizi ve Volga boylarnda yaayan aknc Hazar
Trkleri zaman zaman rana dalarak ve Mezopotamyaya kadar gelerek,
buralarda yaayan Arap kabilelerine bir ok defa ani basknlar yapmlar ve
onlardan bir ok kimseyi de esir almlardr.5
Bunun ardndan ciddi olarak Trk-Arap karlamalar randaki
Sasani hkmdarl araclyla devam etmitir. Miladi V. yzyln
sonlarna doru Sasanlerle sk ilikiler ierisine girmeye balayan Trkler
onlarn ordularnda yer almaya baladlar. 570de Sasani hkmdar olan
Nuirevann (541-579) Yemene yapt seferde, orduya Trkler
katlmtr. Sasani komutan Behram ubinin 578de Gktrklerle olan
savanda ise, orduda Arap birlikleri hizmet etmitir. br yanda ayn
komutann 596 senesinde Hsrev Pervizle olan savanda ise, iki taraf
ordusunda hem Trkler hem de Araplar savamlardr.6 Bu mnasebetler
Cahiliye dnemi Arap iirinde de yanklar bulmu, Hassan b. Hanzala,
Nabiga ez-Zbeyni, Hsrev Perviz ve Evs. b. Hacer gibi Arap airleri
Trklerin kahramanlklarndan sz etmilerdir. Bunlardan Husrev Perviz bir
iirinde yle demektedir:
Kisrann benden beklediini esirgemedim, Onu, Trk yaya ve
atllarna ayaklar altnda ezilmeye brakmadm.
Trkler ve Eftalitler gsterili atlar ile ortaya knca ben de ona
cmertlikte bulundum ve dabib adndaki atm verdim.
4
Bkz. Turgut Akpnar, Trk Tarihinde slamiyet, stanbul 1999, s.44-48.
5
Zekeriya Kitap, Trkistann Mslman Araplar Tarafndan Fethi, Konya 2005, s. 70-71.
6
Gnay-Gngr, s. 247-248.
4
Evs b. Hacer Trk kahramanln yle dile getirmektedir:
Ben ellerinde oklarla kara bykl Trk yiitlerini grnce suyu
onlara braktm, deveme atlayarak hemen savuup gittim7
Bununla birlikte, Cahiliye dneminde Trklerle Araplar ran
araclyla ticari ilikiler kurmulardr. Hatta, demircilikle uraan bir Trk
ailesinin Mekkeye yerletiinden sz edilmitir. Ayn zamanda bu ticari
ilikiler sonucu Arabistana Trk kleler de gelip yerlemitir. M.
Hamidullah, ilk ehit Mslman kadn Smeyyenin aslen Trk
olabileceini dile getirmektedir.8
slamn doduu dnemlerde Mslman Araplarn Trkler
hakknda malumatlar vard. Hz Peygamberin Trkleri yakndan tand
bilinmektedir. Bu hususta Taberi, Mekkeli Mriklere kar Hendek sava
srasnda Hz. Peygamberin Trk adrnda kaldn haber vermektedir.
Bunun yannda Trkler hakknda pek ok hadis rivayet edilmitir. Bu
hadisler genelde iki gurupta mtalaa edilebilir. lk guruba giren hadislerde
Trkler ile iyi geinmeyi ve onlarla mcadele etmemek tavsiye
edilmektedir. kinci guruba giren hadislerde ise, Trklerle Araplar arasnda
bir ok mcadelenin olaca belirtilmektedir.9 Bu hadislerin sahihlii
tartlsa da o dnemlerde Mslman Araplarn Trkler hakknda bilgili
olduklarn gstermek asndan nemlidir. Ayn zamanda Hz. Peygamber
Trk byklerine hitaben bir mektup yazm ve onlar slam dinine davet
etmitir. Hatta bu mektubun Trk dilinde yazld rivayet edilmitir.10
Ancak, Trk-Arap ilikileri ve dolaysyla Trklerin slamiyeti
tanmalar Peygamberin vefatndan sonra gereklemitir. Halife mer
zamanndan itibaren slam ordular yeni dinin verdii heyecanla fetih
7
Kitap, a.g.e., s.76-77.
8
Gnay-Gngr, s. 249.
9
Bkz. H. Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul 1980, s. 5-6; Ayrca bu konuda geni bilgi iin
Bkz. Zekeriya Kitap, Hz. Peygamberin hadislerinde Trkler, Trk Dnyas Aratrmalar, II say,
stanbul 1986, s. 1-8.
10
Zekeriya Kitap, Trkler Nasl Mslman Oldu?, Konya 2004, s. 74.
5
hareketlerini hzl bir ekilde ilerletmilerdir. Byk baarlarn Yermuk
Sava ile Bizans Suriyeden kartmakla balamlardr. Ardndan Arap
ordusu Sasani mparatorluunun egemen olduu rana ynelmi ve iki
millet 635te Kadisiyede kar karya gelmilerdir. Taberi, Kadisiye
savanda ran ordusunda Trk birliklerinin ok byk kahramanlklar
gsterdiini bildirmitir. Bu savala ranllar zor duruma brakan Araplar
637 senesinde Celula sava ile ran topraklarn ounu ele geirmilerdir.
Nihayet 642de Nihaventte ranllarla karlaan Araplar onlar byk
yenilgiye uratmlardr.11
Ahnef b. Kays komutasnda ran topraklarnda ilerlemeye devam
eden Mslman ordular Sasani mparatoru Yezdicirdi tutuklamaya
almtr. Durumu zorlaan Yezdicird Trk hakanlarndan yardm istemi
ve buna Trk Hakan Tolu Han karlk vermi ve ordularyla Arap
ordularna doru yrmeye balamtr. Ancak, bu iki millet inlilerin
saldrya gemeleri ve Trk Hakann tekrar dnmek zorunda kalmas
sebebiyle ka karya gelememitir.12
Sasani mparatorluunun yklmasyla Mslman Araplar yava
yava Toharistan Trkleriyle temasa gemeye balamlardr. Bylece,
Trklerin de slam dini ile yakndan iliki kurma ve tanma yolu alm
oluyordu. Bunun ardndan Hz. Osmann Basra valisi Abdullah b. Amir
tarafndan Arap ynetiminin Horasan blgesine girii bu ilikileri daha da
pekitirmitir.13
Burada unu da zikretmek yerinde olacaktr, Horasan, Tohoristan
blgeleri Trklerin g yollar zerinde olmas sebebiyle her devirde Trk
nfuzu ile beslenmitir. M. 50 ylnda Kuan Trkleri Ceyhun havzasndan
Horasana inmiler ve burada devlet kurmulardr. asr (M.50-350)
hakimiyetini srdren Kuan Trkleri Horasan ve Tohoristan blgelerinin
11
Kitap, Trkistann Mslman Araplar Tarafndan Fethi, s. 92-93.
12
Kitap, a.g.e., s. 98.
13
H. A. R. Gibb, Orta Asyada Arap Fetihleri, ev. Hasan Kurt, Ankara 2005, s. 29.
6
Trklemelerini salamlardr.14 Yine M. IV-V asrlarda Avar Trklerinin
bir ksm bu blgelere inerek yerlemilerdir. mparatorluk oluturan Ak
Hunlar da 425 senesinde bu topraklara inmiler hatta rann i ksmlarna
kadar ilerleyerek Sasani Kralln vergiye balamlardr. Bunun ardndan
Bat Gk Trkleri Sasani kralyla birleerek Ak Hunlar ortadan
kaldrmlardr. Gk Trklerin egemenlii srasnda bu blgelerde Trkler
nemli lde yerleik hayata gemiler ve pek Yolunun salad
ticaretten faydalanmlardr.15 Bu konuda el-Cahz yle demektedir:
Horasanllar ile Trkler kardetir, bunlarn memleketleri ayndr.
Aralarndaki rk balar ayn deilse bile ok yakndr. Trklerle
Horasanllar arasnda fark; (ayn kavmin) kylerde, ehirlerde veya yksek
yaylalarda oturanlarla ovalarda oturanlar arasndaki fark gibidir.16 Yani
Mslman Araplarn fethettii sralarda Horasan ve Toharistan blgelerin
nemli ksmn Trkler oluturmaktayd. Mslman Araplarn bu blgeleri
yava yava fethetmeleriyle yerli halk dolaysyla Trkler, Mslmanlar
yakndan tanma frsat bulmulardr. Bunun neticesinde Trkler arasnda
ferdi olsa da Mslmanl kabul etmeler balamtr.
Hz Osmann son dnemleri ve Hz. Alinin halifelik dneminde i
karklar nedeniyle Horasan ve Tohoristan blgelerinin fetih hareketleri
duraklamaya balamtr. Bununla beraber fethedilen yerler muhafaza
edilmitir.17 Ancak, Muaviyenin hilafete gemesinden sonra fetihlerin
hareketleri tekrar canlanmtr. Mslman Araplar bu blgelerde nemli
ilerlemeler kaydettiler. Bata Abdurrahman b. Semure ve Abdullah b.
Hazm Kabul, Belh, Bst gibi ehirleri fethettiler. Ancak, dier taraftan da
karlklar eksik olmuyordu. Abdullah b. Sevvar el-Abdi Trkler ile kar
karya geldi ve yenilerek geri ekildi. Yerine tayin edilen Muhelleb b. Ebu
14
15
Kitap, Trkler Nasl Mslman Oldu?, s.28-32.
16
Kitap, Trkistann Mslman Araplar Tarafndan Fethi, s. 89.
17
Yldz, s. 8.
7
Sufyan Trklerle tekrar savaarak onlar malup etti. Bunun ardndan Irak
valisi Ziyad b. Ebih tarafndan yrtlen fetih hareketleri sonucu Horasan
ve Tohoristann byk bir ksm Mslmanlarn eline geti. Horasan
valiliine tayin edilen Ubeydullah b. Ziyad 54 (674) senesinde
Mevarannehri geerek Buharay vergiye balamasyla fetihler ilerledi.18
Ubeydullah b. Ziyad Kabaca Hatunla anlama sonucu, Buharadan
okulukta mahir olan 2000 Trk gencini Basraya getirmitir. Bir sene
sonra Semerkanda yryen Said b. Osman ise, 30 000 sava Trk esir
alarak Merve dnmtr. Esir alnan Trkler az bir slam telkini ile
eitildikten sonra orduda kullanlmlardr. Daha sonra onlardan bir ksm
Medineye yerlemitir. Bunlar arasnda Tefsir, Hadis ve Fkh alimleri
yetimitir.19
Bundan sonraki srete Mslman ordularnn baarlar Haccacn
usta yneticilii ve Kuteybe b. Mslimin askeri kabiliyeti sayesinde
gereklemitir. Kuteybe b. Muslim Horasan valiliine getirildikten sonra,
bir taraftan fetihleri hzlandrrken, br taraftan yerli halka frsatlar
vererek, rnein srekli onlardan memurlar grevlendirerek onlarn
gnln kazanmaktayd.20
Bunun yannda Kuteybe b. Mslim fethettii blgelerde slam
dininin yaylmas iin gayretler sarf ediyordu. O, Baykent, Buhara ve
Semerkanta slamn yaylmas iin cami ve mescitler ina ettirmitir.
Cami ve mescitlerin inasna bizzat kendisi nezaret ediyor ve yerli halkn
herhangi bir taknlna meydan vermemek iin sk tedbirler alyordu.
htida hareketlerini hzlandrmak iin bazen Kurann yerel dilde
okunmasna da izin verdii rivayet edilmitir. Hatta, o dnemde haftada bir
18
Yldz, s. 11-12; Gibb, s. 45-46.
19
Bkz. Kitap, Trkler Nasl Mslman Oldu?, s. 83-85.
20
Bkz. Gibb, s.45-46.
8
defa olsa da Cuma gnleri halk camiye ekebilmek iin para dl verme
uygulamas gerekletirilmitir.21
mer b. Abdulaziz'in ksa sren halifelii (717-721) srasnda
Mslmanln yaylmas iin mhtedilerden hara almamak, her tarafta
kervansaraylar ve hastaneler vcuda getirmek ve adil bir idare kurmak iin
uratysa da, kesin emirlerine ramen, valiler eski alkanlklarn devam
ettirmiler halkn Mslmanla girmelerine mani olmulardr.22 Bununla
beraber mer b. Abdulaziz Mslmanl yaymak iin Trk ulular ve Trk
beyleri ve hanlarna slama ar Mektuplar gndermi ve bu ar
mektuplar ile bir ok Trk Hkmdar Mslman olmutur.23 Bunun
neticesinde ul Tekin, Yabgu Bey, Nizak Tarkan ve Akid Grek gibi
hkmdarlar Emeviler dneminde Mslmanl semitir.
Emevilerin son Horasan valisi Nasr b. Seyyar, Trkleri, Araplar
arasndaki farkllklarn ortadan kaldrarak teskin etmeye alm ve bir
dereceye kadar bunda baarl olmutur. Nasr'n bu tutumu halkn kendisine
gvenmesine ve dolaysyla yeni dinin az da olsa kabulne yardmc
olmutur.24
Btn bunlara ramen Emeviler dneminin bir asra yaklaan
hakimiyeti zamannda Trkler arasnda slamiyetin yaylmas bu
hanedann takip ettii yanl politika sebebiyle sratli olmamtr. Ancak,
Baykent, Buhara ve Semerkant gibi byk ehirlerde Mslman Araplarn
da yerletirilmesi ile slamlamann temelleri atlmaya balamt. Dier
taraftan blge halk yeni dini yakndan tanma frsat bulduundan adil bir
idare gerekletii taktirde bu dini kabul etmeye hazrd.
Abbsler dneminin balamasyla slm devletinin i ve d
politikasnda nemli deiiklikler meydana gelmitir. ncelikle Abbasi
21
Bkz. Kitap, a.g.e., s. 88.
22
Gnay-Gngr, s. 256.
23
Zekeriya Kitap, Orta Asyada slamiyet ve Trkler, Konya 2004, s. 77.
24
9
ihtilali, Arap olmayanlarn (mevali) nfus bakmndan ounlukta olduu
Horasan'da gelimi ve baarya ulamtr. Bunun sonucunda Horasanl'lar
dolaysyla Trkler devletin idari ve askeri makamlarna getirilmitir.
Abbasi hanedan kendilerine iktidar yolunu aan mevaliye iyi davranyor ve
ilk halife Ebul-Abbas bir emir-name kararak Mslman olanlardan cizye
alnmamasn emrediyordu. Artk grevlere getirilmek iin ehliyet n plana
karlmt. Bylece bir asrdan beri karlkl mcadeleler tarznda devam
etmekte olan Trk-Arap ilikileri yeni bir aamaya gelmiti. Yeni
hanedann balangtaki bu olumlu tutumu Trkleri Mslmanlara ve slam
dinine daha ok yaklatrmtr. Bu ilikilerin gelimesinin hzlanmasnda
751 ylnda meydana gelen Talas sava da vesile olmutur.25
Abbslerin iktidara gelmesinden nce Araplarla mcadele eden baz
Trk beyleri bu yeni dmana kar in'den yardm istemilerdir.
Maverannehrde hakimiyet kurmak iin bu daveti frsat bilen in, 747
ylnda byk bir ordu ile Bat'ya doru ilerlemeye balamtr. Ancak,
getikleri yerlerdeki in'in sert tutumu ve bilhassa Takent Beyi Bagatur
Tudun'un ldrlmesi, Trkleri bu sefer Abbslerin Horasan vlisi Eb
Mslim'den yardm istemee sevk etmitir. Eb Mslim yardm teklifini
kabl ederek, Ziyd b. Salih kumandasndaki bir orduyu inlilere kar
gndermitir. Trk-Mslman mttefik kuvvetleri 751 ylnda Talas ehri
yaknnda, bugnk Alma-Ata yaknnda inlilerle karlamlardr.
Temmuz 751'de be gn devam eden etin savata inliler ar kayplar
vererek sava kaybetmilerdir.
Talas Sava Trk-Mslman mnasebetlerinde bir dnm
noktasdr. Bu savala, Emevilerin yanl politikalar sebebiyle yllardan beri
devam ede gelen savalarn ve dolaysyla Trklerin slamiyeti kabulde
gecikmelerin yerini bar ortam ve slamlamann hzlanmas almtr. Bu
konuda Liu En-Lin yle demektedir: Eer sava Araplarn aleyhine
25
Nesimi Yazc, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, Ankara 2002, s. 35.
10
neticelenmi olsayd, Mslmanla vurulacak darbenin tamiri ok g
olacakt. Belki de Orta Asyada yaayan Trklerin ounluu, hatta btn
Budistlii kabul etmek mecburiyetinde kalacakt."26
Bundan sonraki srete Trkler nemli mevki ve roller slendiler.
Halife Ebu Cafer el-Mansur (754-775) ilk defa Trkleri devlet
hizmetlerinde vazifelendirmeye balad. Ayn zamanda olu el-Mehdi'ye
mevaliye iyi davranmasn, onlarn isteklerine kulak vermesini ve onlarn
haklarn korumasn vasiyet etmitir. Halife Hrun er-Reidin (786-809)
muhafz birlii tamamen Trklerden meydana gelmitir. Dier taraftan
Hrun er-Reid zamannda Bizans hududuna yerletirilen gnlller
arasnda Trklerin de bulunduu, hatt baz blgelerin genel komutanln
Ebu Sleym Ferec el-Hdim el-Trkye verildii grlmektedir. ranllarn
destei ile halife olan el-Memun (813-833) onlara devlet kadrolarnda
oka yer vermitir. Ksa zaman sonra takip ettii politikann hatal
olduunu grm ve bu unsura kar cephe almak zorunda kalmtr.
Bundan olay dzenli bir ekilde Trk lkelerinden cretli Trk askerleri
getirtmeye balamtr. ok ksa zamanda Badadda saylar 18.000i
bulan Trk birlikleri oluturulmutur. Bunun yannda Memun zamannda
Trkleri slamlatrmak iin seferler dzenlenmitir. taat altna alnan
yerlerde valiler, Mslmanl kabul edenlere maa balanlacan vaad
ederek zellikle hkmdar ailelerini kazanmaya almlardr. Mutasm
(833-842) dneminden itibaren Trkler orduya tamamen hakim olmular,
zamanla devletin valilik makamna kadar ulamlardr. Bu halifelerin
Trklere kar olumlu yaklamlar neticesinde Maverennehr halknn
byk bir ksm slamiyeti kabul etmilerdir.27
Samanoullar dneminde (836-892) bir ok yere Trklerden valiler
atanmt. Bu dnemden itibaren Trkler arasnda slamlama hzlanm ve
26
Yazc, s. 36-38.
27
Bkz. Yazc, s. 44-62.
11
Abbasi hudutlar ierisinde Trk-slam devletleri boy salmaya balamtr.
Tolunoullar (868-905), Sacoullar (890-929), hidiler (935-969) gibi
yar bamsz devletler ortaya kmtr. Bunlarn yannda til (Volga)
Bulgar Hanl (VII-XV), Karahanllar (840-1212), Gazneliler (963-1186),
Byk Seluklular, Harizmahlar (1097-1231) gibi bamsz Trk-slam
devletleri kurulmutur. Artk bu dnemlerden itibaren 200.000, baz
blgelerde 10.000 adrlk toplu slamlamalar gereklemitir.28
Trklerin slamlamasnda Mslman tccarlarn da pay byk
olmutur. Araplarn ok eskiden beri ticaretle uratklar bilinmektedir.29
Hz. Peygamberin de bizzat ticaretle urat hatta birka defa Suriyeye
kadar gelip gittii rivayet edilmitir. Buraya kadar ulaan Araplar Byk
pek Yolu ticaret yolunu kullanan tacirlerle bulumakta ve onlarla al veri
yapmaktayd. pek Yolu, Suriye kylarndan balayarak Dicle ve Frat
nehirlerini geer ve bylece Hazar Denizinin gney ksmlarna kadar
ulard. Oradan ran topraklarndan geerek Merv ehrine kadar uzanrd.
Sonra Ceyhun havzasna urayan bu ticaret yolu, Trklerin yaadklar
Baykent, Buhara, Semerkant, Ferganeden ve ardndan Kagar ve
Hotenden geerek eski alardan beri ipein yurdu olarak bilinen ine
kadar ulard. Bu byk pek Yolu, tarih boyunca bir yandan getii
yerlerin refah seviyesinin ykselmesine katk salarken, dier yandan
Dou-Bat kltr ve medeniyetler iin kpr vazifesini grmtr.30
Bundan dolay slam dininden nce bir ok din de bu ticari yol vastasyla
Trklere ulam ve onlara nfuz etmitir.
Mslman Araplarn fetihlerini ilerletip, Horasan ve Maveraunnehr
blgelerini ele geirmeleriyle ticari ilikiler artmaya balam ve slam
dininin yaylmasnda nemli bir yer tutmutur. Bu konuda Bartold unlar
bildirmektedir; Araplarla Orta Asya milletleri arasnda ok eski
28
Yazc, s. 5.
29
Kurey suresi, 1-3.
30
Zekeriya Kitap, Yeni slam Tarihi ve Trkistan, stanbul 1991, s. 226-227.
12
dnemlerden beri ticari ilikiler devam ede gelmitir. Sekizinci yzyldan
itibaren, Mslman Araplarn da buraya gelmesiyle bu alanda nemli
lde gelimeler balamtr. in kaynaklarna gre Arap tacirler,
senede bir defa ipek ykl kervanlarla Yenisey nehrinin balarna,
Krgzlara kadar gidip geliyorlard.31
Byk ihtimalle din adamlar bu kervanlardan istifade ederek
Trklere slam gtryorlard. Mslman tccarlar uradklar ticari
merkezlerde camiler yaptrp onlar destekliyorlard. Bu camilerde zaman
ierisinde Mslman cemaatler oalyordu.32
Hatta Trklerin yaadklar bir ok ehir, siyasi ve askeri fetih
giriimlerinden daha nce ticari faaliyetler sonucu slamla tanmtr. Bu
konuda Buharann slamlama srecini inceleyen Kurt yle demektedir:
Bir ticaret ehri olmas ve pek Yolu zerinde bulunmas nedeniyle,
Buhara halk slam dnyas ile iliki iindeydi. Ticari maksatlarla slam
beldelerine yolu den Buharallar, Mslmanlar ve slam dinini tanma
frsatna sahipti. Bu frsat deerlendiren kimi Buharallar, slam renip
din olarak kabul etti. Bylece Buharada slam dininin tannmas ilk olarak
bu kimseler araclyla gereklemi oldu.
Semani ve bnul-Esirin bahsettii Erzekyan, bu yolla Mslman
olup, Buharada slam dininin tannmasna nclk edenlerdendir.
Semani, Erzekyan adnn bir Mecusi ismi olduunu kaydetmektedir.
sminden hareket edecek olursak, bu kiinin Buharada yaygn olan
Mecusilie bal bulunduu sonucunu karabiliriz. Erzekyan, ticaretle
geimini salayan bir kii olduu iin bu maksatla eitli yerleri
dolarken, Mslman ehirlerine de uramaktayd. Bu seferlerden birinde
nce ine, oradan deniz yoluyla Basraya ve Ali b. Ebi Talibin yanna
(muhtemelen Kufeye) gidip onun eliyle slam kabul etti. Erzekyan gibi
31
Barthold, s. 43.
32
Yazc, s. 63.
13
slam renip kabul eden baka Buharal tccarlarn da bulunduu
kanaatindeyiz. ...33
Karadeniz ve Hazar Denizi'nin kuzeyindeki blgelerde yaayan Trk
boylar Abbsi hilfetinin siyasi hakimiyetine girmemitir. Bunlar da,
karlkl baz askeri seferlerden ok ticari mnasebetler sonucunda slam
dinini kabul etmilerdir. Mslmanlarn nemli ehirlerinden biri haline
gelen Harezm'in Hazarlar ve bilhassa Volga Bulgarlar ile yapt ticaret
nemli idi. Harezmli Mslman tccarlar kuzeye kyorlar ve mallarn
sattktan sonra aldklar ham maddelerle geri dnyorlard. br yandan
dericilikle uraan Bulgarlar slam memleketlerine ayakkab ve izmeler
ihra ediyorlard.34 Bylece, slam dini Trklerin kendi arasnda yaptklar
ticaretle de bu blgelere tanyordu.
Bilindii gibi slam, nce Trk ehirlerinde yaylmaktayd. Ticari
ilikiler yeni Mslman olan Trklerle gebe hayat srdren Trkler iin
en gzel balant kurma vastasyd. Gebe olan Trkler besledikleri
hayvanlarn satabilmek iin ehirlere geliyorlard, ehirli Trkler de ucuz
et almak iin onlara byk ilgi gsteriyorlard. Bu karlkl iliki
gebelerin slam yakndan tanmalarna ve zamanla slam din olarak
kabul etmelerine vesile oluyordu.35
Sk ticari ilikilerden Araplarn kendileri de bir ok faydalar
gryorlard. Bu topraklarda ticaret yapan Araplar yerli halktan (asl inde
balatlan) pamuktan nasl kat imal edildiini renmi ve bu sanat btn
slam dnyasna ve Avrupaya tantmlardr.36
Buraya kadar ksaca zetlemeye altmz, askeri fetihler ve ticari
ilikiler yannda onlar kadar Trklerin slamlamasna katk salayan
faktrlerden biri, bizce daha nemli olan, tasavvufi faaliyetlerdir. zellikle
33
Hasan Kurt, slamlama Sreci, Ankara 1998, s. 229-230.
34
Barthold, s. 64.
35
Barthold, s. 66.
36
14
askeri kuvvetlerin ve ticari ilikilerin ulaamad bozkrlardaki gebe
Trklere tasavvufi faaliyetler sonucunda slamn gtrlp, onlarn yaam
tarzlar ve dncelerine gre anlatlarak baarlar elde edilmesi ve bunun
slamlama srecini hzlandrmasn eklersek bunun nemi ortaya
kmaktadr. Bu tasavvufi faaliyetleri bundan sonraki blmlerde detayl
bir ekilde ele alacaz.
15
BRNC BLM
SLM TASAVVUFUNUN ORTAYA IKII VE

TRKLERN SLAMYET KABULNDEK ROL
A. slm Tasavvufunun Ortaya k

Trklerin slam dinini kabul etmelerinde tasavvufun etkisini ele
almadan nce tasavvufun tanm ve anlamn, tarihi seyri ierisindeki
geliimi zerinde ksaca duracaz. nk tm bunlarn anlalmas bize
Trklerin slamlamasnda en nemli yeri olan tasavvuf faaliyetlerini
aratrmamza k tutacaktr.
a.Tasavvuf Kelimesinin Kkeni ve Anlam

Tasavvuf kelimesine bakldnda onun sufi kelimesi ile ayn
kkten geldii grlr. Sufi kelimesinin nereden geldii konusunda eitli
grler ileri srlmtr. Bunlarn bazlar unlardr; Ashab- Suffe,
Saff- Evvel, Safevi, Sophia ve Suf. leri srlen bu kelimeler
sufi kelimesine benzer grnmekle beraber, bazlarnn mana
bakmndan da yaknlklar vardr. Bu konuda Kelabazi unlar
aktarmaktadr: Sufi kelimesi ile ilgili yaplan izahlarn hepsinde;
dnyadan boanmak, nefsi ondan uzaklatrmak, memleketi terk etmek,...
nefsi hazlardan al koymak, yaplan muamelelerde ihlasl olmak, srr saf
hale getirmek, kalbin aln salamak ve fazilet yarnda nde gitmek
manalar mevcuttur.37 Bunlarn ierisinde Ashab- Suffaya baktmzda
onun sufi kelimesine ekli ile deil mana bakmndan da yaknl aka
gze arpmaktadr:
Bilindii zere Hz. Peygamber Medineye hicret ettiinde devesinin
kt yere bir Mescit ina ettirmiti. Mescit-i Nebev olarak bilinen bu
37
Kelabazi, Dou Devrinde Tasavvuf Taarruf, haz. Sleyman Uluda, stanbul 1992, s. 57.
16
yapnn gney duvar boyunca38 Suffa denilen glgelik bulunmaktayd.
Buras fakir, kimsesiz ve barnacak yeri olmayan Mslmanlar iin
yaplmt. Burada kalanlara da Ashab- Suffa denilirdi. Ashab- Suffay
kimsesiz muhacirler, bekarlar, yeni Mslman olup Medineye g eden
sahabeler oluturmaktayd. Onlarn yeme imesinden evlenmesine kadar
btn ihtiyalaryla bizzat Hz. Peygamber ilgilenirdi. Ensarlardan zengin
Mslmanlar yardm etmeye tevik ederdi. Bunun yannda Suffada kalm
sahabelerden bazlar alr, bazlar ibadet eder ve bazlar da ilim renir,
eitim ilerinde Peygambere yardmc olurlard.39
Burada Suffa kelimesi sufi kelimesi ile sarf kaideleri ile
uygunluu olmamakla beraber, kelimenin benzerlii ve Suffadaki
durumun sufilerin yaptklar ile yakndan ilikili olabileceini dnmek
mmkndr. Yani sufiler de tekke ve zaviyelerde oturup, btn zamanlarn
ilim renmek, ibadet etmekle geirdikleri bilinmektedir.40
Baz rivayetlere gre camide namaz srasnda Allahn huzurunda ilk
srada (saff- evvelde) bulunduklar iin mutasavvflara sufi ad
verilmitir.41
Baz alimler tarafndan tasavvuf kelimesinin safevi (saf ve
temiz)den tredii ve sufinin de dnyevi kirlerden temizlenen kii
anlamnda olduu, safevi kelimesinin telaffuz etme zorluundan dolay
vav ile fa harflerinin yerleri deitirildii ve bylece sufi haline
getirildii ileri srlmtr.42
Sufi kelimesinin Yunan dilinde hikmet anlamna gelen
Sophia kelimesinden gelebilecei de ileri srlmtr. Baz ilim
38
Allah tarafndan kblenin Kudsten Kabeye evrilmesi emredilince (...Haydi yzn Mescid-i
Harama doru evir!..., Bakara, 144) Suffanin yeri gneyden kuzeye alnmtr. Bkz. brahim
Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2004, s. 135.
39
Saram, s. 137.
40
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2004, s. 51.
41
Hicviri, Keful Mahcub, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1982, s. 111.
42
Suhreverdi, Tasavvufun Esaslar, ev. Kamil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990, s.76, Eraydn,
s.52.
17
adamlar bu ihtimale yer verirken, bir ok alim tarafndan bu gr
reddedilmitir.43
Sufnin, yn manasna gelen suf kelimesinden geldii konusunda
birok slam alimi birlemitir. Suhreverdi, Hz.Peygamberin yn elbise
giydiini, ynl elbiseyi sevdiini, zahitlerin de bunu benimsediini,
dolaysyla onlara yn elbise giyen anlamnda sufi denildiini rivayet
ederek, bu grn daha kuvvetli olduunu bizzat nakletmektedir.44 Bunun
yannda Nldeke gibi baz Batl aratrmaclar tarafndan sufilerin ynl
elbise giyme adetini Hristiyan mnzevilerinden rendikleri ileri
srlmtr.45
b.Tasavvufun Tanm
Tasavvuf kelimesinin nereden geldii hakkndaki grlerin
eitlilii kadar onun tanm da eitlilikler arz etmektedir. Tasavvufun bir
hal ilmi oluu, onu anlamak iin her kesin kendisi bu tecrbeyi yaamas
gerekli grlmesi,46 bu ilmin tanmnn tam olarak yaplamamasnn en
byk etkenlerinden olmutur. Buna ramen tarih boyunca alimler
tarafndan tasavvuf hakknda bir ok ey sylenmitir. Bu tariflerin bir
ounu Nicholsun toplam ve snflandrmtr. Onlarn bazlar u
ekildedir:
Tasavvuf, hakikatleri almak ve mahlukatn elindekilerden midi
kesmektir. (Ma'ruf el-Kerhi (.200)
Tasavvuf, sufinin zerinde Haktan bakasnn bilmedii amellerin
meydana gelmesi ve daima Haktan bakasnn bilmedii bir hal zere
Onunla birlikte olmasdr. (Ebu Sleyman ed-Daran (.215.)
43
Bkz. Dilaver Selvi, Kuran ve Tasavvuf, stanbul 1997, s. 16-17.
44
Suhreverdi, s. 72-74.
45
Reynold Nicholsn, slam Sufileri, ter. Mehmed Da vd., stanbul. 1978, s. 3.
46
Sufiler bunun iin tadmayan bilmez (man lam yazuk ve lam yarif) tabirini kullanmlardr. Bkz.
Dosay Kenjetay, Hoca Ahmet Yesevinin Dnce Sistemi, Ankara. 2003, s.133.
18
Tasavvuf, az yemek, Allah ile huzura kavumak ve insanlardan
kamaktr. (Sehl b. Abdullah et-Tsteri (. 283)
Tasavvuf ne bir sistem, ne de bir ilimdir; o bir ahlaktr. Sistem
olsayd, mcahede ile, ilim olsa renmekle elde edilirdi. Oysa o, Allahn
ahlak ile ahlaklanmaktr. Ahlak- ilahiyyeye ilim ve merasimle bir karlk
bulmaya gcn yetmeyecektir. (Ebul Hseyin en-Nuri (.295)
Tasavvuf, Hakkn seni sende ldrmesi ve kendisiyle
diriltmesidir (Cneyd Badadi (. 297)
Tasavvuf, ahlktr. Ahlakn artran kimse safasn da arttrr.
(Ebu Bekr Kettn .322)
Tasavvuf, kadere sabretmek; Allahn verdiine raz olmak ve dere
tepeyi amaktr. (Ebu Abdullah b. Hafif (.331)
Tasavvuf, fuzuli ileri tamamen terk etmektir. (Ebu Said b.el-Arabi
(.340)
Tasavvuf, hali gizlemek ve ihvana kar makam terk etmektir.
(Ebul Hasan Harkani (.425)
Tasavvuf, Aklndaki her eyi terk etmek, elindeki her eyden
uzaklamak ve isabet eden eye zlmemektir. (Ebu Said b. Ebul-Hayr
(.440)47
Bunun gibi tarifleri oaltmak mmkndr. Bunlar bile bize
tasavvufun anlalmasnn kolay olmadn, her tarifin zel hal tecrbelere
dayandn gstermektedir. Bunun yannda baz alimlerce tasavvuf iir
diliyle de aklanmaya allmtr. rnein Olanlar Tekkesi eyhi brahim
Efendi (lm. 1066) tasavvufun tanmn aadaki dizelerde ifade etmitir:
Bidayette tasavvuf sufi bi-can olmaya derler
Nihayette gnl tahtnda sultan olmaya derler
Tarikatte ibarettir tasavvuf mahv- suretten
Hakikatte saray- srda mihman olmaya derler
47
R. Nicolson, Tasavvufun Menei Problemi, ev. Abdullah Kartal, stanbul 2004, s. 64-73.
19
Bu ab u kil libasndan tasavvuf ari olmaktr
Tasavvuf cismi safi nur- Yezdan olmaya derler
Tasavvuf lemay envar- mutlaktan uyarmaktr
Tasavvuf ate-i ak ile suzan olmaya derler
Tasavvuf erait name-i hestiyi drmektir
Tasavvuf ehli eru ehl-i iman olmaya derler
Tasavvuf arif olmaktr hakimen adetullaha
Tasavvuf cmle ehl-i derde derman olmaya derler
Tasavvuf ten tlsmn ism miftahyla amaktr
Tasavvuf bu imaret klli viran olmaya derler
Tasavvuf sofi kali tebdil eylemektir bil
Dahi her sz ki syler ab- hayat olmaya derler
Tasavvuf ilm-i tabirat- tevilat bilmektir
Tasavvuf can evinde srr sbhan olmaya derler
Tasavvuf hayret-i kbrada mest valih olmaktr
Tasavvuf Hakkn esrarnda hayran olmaya derler
Tasavvuf kalb evinden masivallah gidermektir
Tasavvuf kalbi mmin ar Rahman olmaya derler
Tasavvuf her nefeste arka v Garba erimektir
Tasavvuf bu kamu halka nigehban omaya derler
Tasavvuf cmle zerrat cihanda Hakk grmektir
Tasavvuf gn gibi kevne nmayan olmaya derler
Tasavvuf anlamaktr yetmi iki milletin dilin
Tasavvuf alem-i akla Sleyman olmaya derler
Tasavvuf uryet-i vska ykn can ile ekmektir
Tasavvuf mahzar- ayat- gufran olmaya derler
Tasavvuf ismi azamla tasarruftur btn kevne
Tasavvuf camii ahkam Kuran olmaya derler
20
Tasavvuf her nazarda zat Hakka nazr olmaktr
Tasavvuf sofiye her mkil asan olmaya derler
Tasavvuf ilmi Hakka sinesini mahzen etmektir
Tasavvuf sofi bir katreyken umman olmaya derler
Tasavvuf kll yakmaktr vcudun nar- la ile
Tasavvuf nur- illa ile insan olmaya derler
Tasavvuf on sekiz bin aleme dopdolu olmaktr
Tasavvuf nuh felek emrine ferman olmaya derler
Tasavvuf kul kefa billah ile davet drr halk
Tasavvuf ircii lafzyla mestan olmaya derler
Tasavvuf gnde bin kere lp yine dirilmektir
Tasavvuf cmle alem cismine can olmaya derler
Tasavvuf zat- insan zat- Hakkda fani olmaktr
Tasavvuf kurbu ev ednada pinhan olmaya derler
Tasavvuf can canane verip azade olmaktr
Tasavvuf can- canan can- canan olmaya derler
Tasavvuf bende olmaktr hakikat Hak ey brahim
Tasavvuf er-i dilde brhan olmaya derler48
c.Tasavvufun Douu ve Gelimesi

slam tasavvufunun kayna Kuran ve Snnete dayanmaktadr.
Kurana baktmzda ayetlerin sufilere ilham kayna verdii ak bir
ekilde grlmektedir. Bata kyamet gnyle ilgili ayetler onlarn korku ile
yaamaya sevk etmitir. Sufiler, Kurandan ktl emreden nefisten
(nefs-i emmare), Allahla huzur iinde bulunan nefse (nefs-i mutmainne)
kadar insan ruhunun eitli mertebelerini bulmulardr. Ayrca, Allahn ...
Biz ona ah damarndan daha yaknz,49 Onu gzler alglamaz, O ise,
48
Eraydn, s.44.
49
Kaf suresi, 50/16.
21
btn gzleri idrak eder ...50, ... Nereye ynelirsen orada Allahn yz
vardr ...51, Yer yznde inan sahipleri iin birok ibretler vardr;
kendinizde de; hala grmeyecek misiniz?, vs. buyurmas sufileri derinden
etkilemitir.52
Bunun yannda Kuran, gzel ahlakn ve tasavvufun temeli
durumunda olan tevbe, zht, sabr, kr, muhabbetullah, hayiyetullah gibi
her Mslmanda olmas gereken sfatlar bildirmi, zikir, tesbih, tevekkl,
teslimiyet, tefekkr, murakebe ve ihlas gibi amelleri tevik etmitir. Sufiler
Kurann sunduu bu sfat ve amelleri kazanmaya ve yaamaya gayret
etmilerdir.53
slam Tasavvufunun ikinci kayna hadisler, yani Hz. Peygamberin
szleri ve yaama eklidir. Sufilerce en nemli olaylardan biri Hz.
Peygamberin miraca ykselmesi olmutur. Bu olay tasavvuf ehli iin
Allahn huzuruna manevi ykseliin ilk rnei saylmtr. Mutasavvflar
iin Hz. Peygamberin ibadetleri de nemliydi, zellikle gece ibadeti
kendilerine rnek almlard. Bunun yannda Hz. Peygamber insanlar
hayatlarnn her annda Allah zikretmeye, srekli ibadet etmeye tevik
ettii bilinmektedir.54 Hz. Peygamberin fakirlii vmesi ve bir defasnda:
Ya Rab! Beni fakir olarak yaat ve fakir olarak ldr ve fakirler arasnda
haret diye dua etmesini sufiler rnek almlar ve uygulamaya
almlardr.55 Ayrca, sufiler her zaman yaattklar manevi zinciri Hz.
Peygambere kadar gtrmeyi kendileri iin adet hale getirmilerdir.56
Tasavvufun d kaynakl olduunu ileri srenler de olmutur. Bu
gr savunanlar, sufilerin hal ve szlerinden bazlarndan hareket ederek
yabanc tesirlerle karlatrma yapmlar ve kendilerine gre benzerlikler
50
Enam suresi, 6/103.
51
Bakara suresi, 2/115.
52
Annemarie Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, ev. Ergun Kocabyk, stanbul 2001, s. 41.
53
Bkz. Selvi, s. 28-29.
54
Schimmel, s.42-43.
55
A. J. Arberry, Tasavvuf, ev. brahim Kapaklkaya, stanbul 2004, s.27.
56
Bunun rnei iin bkz. Hucviri, s.153-181.
22
bulmulardr. Tespit edilen bu benzerlikler u noktalarda kendini
gstermitir: Bunlarn banda Batl msteriklerin slam tasavvufunun
Hristiyanlktan etkilenerek ortaya kt iddias yer almaktadr. Buna gre
ilk zahit-sufiler zht ve takva eilimlerini Hristiyan rahiplerinden
renmilerdir. Bunun yannda sufi adnn tretildii yn elbise,
Hristiyan geleneinden gemitir.57
kinci bir iddiaya gre slam tasavvufu Yeni Eflatunculuktan
etkilenmitir. Buna gre Mslmanlar, Yunancadan tercme edilmi
kitaplardan etkilenmiler ve tasavvuf da bundan payn almtr. Batllarn
rnek gsterdikleri Msrl Zun-Nun bu srete nemli rol oynam, tesir
altnda kald Yeni Eflatunculuu slam dnyasna tamtr.58
Mslmanlar, slam dnyasnn genilemesi sonucunda eskiden
Budizmin etkili olduu halklarla temas kurmulardr. stelik nceleri
Budizmin egemen olduu Horasan ve Maverennehr zamanla sufiliin
merkezleri haline gelmitir. Bunu gz nne alan baz Batl aratrmaclar
tasavvufun Budizmden etkilenebileceini ileri srmlerdir. Sufilikteki
vahdet-i vcut ekliyle Fena, Budizmdeki Nirvana ile karlatrlm ve
benzer ynleri olduu sylenmitir. Ayrca, brahim b. Ethem gibi byk
sufilerin hayatlarndan rnekler vererek bunlar kantlamaya almlardr.
Buna gre brahim b. Ethemin hayat tarz Budannkine
benzetilmektedir.59 Bunun yannda byk mutasavvflardan saylan
Bayezid-i Bistaminin retmeninin Sindi adnda biri olduu ve onun Hind
kkenli biri olabilecei sylenmitir.60 slam tasavvufunun hrka, tesbih ve
zikir esnasnda nefes almann da Hind tesiriyle girdii bildirilmitir.61
Bunlarn dnda slam tasavvufunun Yahudilikten, Gnostizimden
ve Orta Asya amanizmden de etkilendii ileri srlmtr. Yamur
57
Nicholson, slam Sufileri, s. 8.
58
Nicholson, a.g.e., s. 11.
59
Nicholson, a.g.e., s. 14.
60
Julian Baldak, Mistik slam, ev. Yusuf Said Mftolu, stanbul 2002, s. 57.
61
Bkz. Selvi, s. 45.
23
yadrmak iin yaplan Sufi raksn amanizmden geldii bildirilmitir.
Bunun yannda gzellie duyulan sayg Orta Asya Trklerinde slama
gemeden nce de grlmtr. Ayrca, Sufilerin uanlar ile ilgili
efsaneleri eskiden Trkler arasnda da yaygn olduu ifade edilmitir.62
Btn bunlara baktmzda aka unu grmek mmkndr ki,
btn din ve kltrlerde mistik hareketler grlmtr. Onun insanlarn
inandklar herhangi bir dinin ayrlmaz bir olgusu olduu belirlenmitir.
Dolaysyla insan inanl olduka bu olguyla beraberdir. Demek, bir dindeki
mistik gelimenin dier bir mistik hareketlerden kaynaklandn veya
dn aldn tartmak anlamszdr. uras muhakkak ki, bir dindeki
mistik gelime dier mistik hareketlerle benzer ynleri olabilir, zamanla
karlkl etkileimler de gzlenebilir. Bu onlarn ayn olduu anlamna
gelmemektedir. nk, benzerlikler kadar farkllklar da vardr. Netice
olarak slam Tasavvufunun kayna Kuran ve snnete dayandn
syleyebiliriz. Ancak, zaman ierisinde dier dinlerdeki mistik hareketlerle
de karlkl etkileim ierisine girdii kukusuzdur.63
slam tasavvufunun ortaya k ve geliim tarihi de nem
tamaktadr. slam Tasavvufu ilk asrlardan itibaren ortaya kan zht
hareketiyle kk salmaya balamtr. Bu dnemde zht yolunu tutanlar,
dnya ve dnya nimetlerinden yz evirmeyi, dini hususlara titizlikle ve
harfiyen uyumaya alyorlard. Zahitlerin amac Allahn rzasn
kazanmak, onun azabndan kurtulmakt. zellikle Allah korkusu, cehennem
korkusu, lm korkusu ve gnah korkusu ilk zahitleri derinden
etkilemiti.64 Dier bir yandan onlarn zht hayata ekilmelerine slam
dnyasnda gelien deiiklikler ve kargaalar neden olmaktayd. Drdnc
halife olan Hz. Alinin 661 senesinde ldrlmesinden sonra iktidar ele
geiren Emeviler bir asra yakn, halife mer b. Abdulaziz (717-720) hari,
62
Baldak, s. 39.
63
Bkz. Selvi, s. 46-48.
64
Nicholson, slam Sufileri, s. 3.
24
Mslmanlar slamn idealinden uzak ynetmiler, bundan dolay her
zaman zahitlerce, dnyevi deerlere ar balanmak ve Allaha kar
saygsz davranlaryla sulanmlardr. Bu da ilk zahitlerin iktidarn ve
toplumun gnah ilemekte olduu duygularn glendirmi ve onlardan
uzak, inzivaya ekilerek yaama arzularn artrmtr.65 Buna ramen ilk
zahitler zht hayatlarn arlklara gtrmyorlard. Toplum faaliyetlerine
katlyor, ihtiyalarn karlamak iin alyorlard.66
Emeviler dneminde iyi bir ynetim sergileyen halifenin mer b.
Abdulaziz olduunu sylemitik. O yalnzca erdemli davranyla deil,
ayn zamanda iman ve zhd ile de hret kazanmt. Bununla beraber
tasavvufun atas, ilk ve en sekin zahit-sufi olan Hasan el-Basri (.110/728)
ile ayn dnemde yaam ve onunla haberlemi olmasyla da takdir
edilmitir.67
Drt halife dnemi sona erirken, uzun bir dnemini Irakta Basra
ehrinde geiren ve dolaysyla bu ehrin ismi ile anlan Hasan el-Basri Hz.
merin halife olduu dnemin sonlarnda Medinede domutur. Hz.
mer ona hayr dualarnda bulunmu ve ululamtr. Hasan el-Basrinin
yetikinlik anda Medinede iken Hz. Alinin nnde diz kt
sylenmitir. Sonradan ortaya kan sufi tarikatlarn pek ou da manevi
silsilesini bu byk zahit-sufi Hasan el-Basri vastasyla Hz. Aliye ve
dolaysyla Hz. Peygambere balamlardr.68 Hasan el-Basri, kendini
sadece fetihlere adayan Mslman toplumu uyarmaya alm, onlara
kyamet gnn hatrlatm, bundan kurtulmalar iin Kuran ve snnete
smsk sarlmalar gerektiini bildirmitir. Kendisi zhd hayat yaam ve
onu bir ok zahit kendilerine rnek almtr.69 Kendinden ilk sufi olarak
65
Schimmel, s. 44.
66
Sleyman Uluda, Keful Mahcub tercmesine giri, stanbul 1982, s.19.
67
Arberry, s. 31.
68
Martin Lings, Tasavvuf Nedir?, tercmeye haz. Akabe yaynlar, stanbul 1986, s. 124.
69
Schimmel, s. 46.
25
bahsedilen Ebu Haim el-Kf (.150/767) de Hasan- Basri yolundan
gitmi byk zahitlerden saylmtr.70
Abbasilerin 750 senesinde iktidara gelmesiyle slam tarihinde nemli
bir dnem balam oldu. Bu dnem balarken bir yandan slam ilimleri
gelime gsterirken, br yandan slam topraklar genilemi, Trklerin
yaadklar Horasan ve Mavereunnehr blgeleri slamla yakndan temasa
gemilerdi. Ayrca, zht hareketi buralara kadar ulamt. Zamanla
tasavvufun merkezi haline gelecek olan Trklerin de yaad Horasan
blgesinde ilk zahitler ortaya kmlard. Bunlarn banda brahim b
Ethem (. 160/777) ve onun rencisi tacir ve tevekkl mistik hal olarak
tanmlayan akik-i Belhi (.194/810) gelmekteydiler.
Byk zahit-sufi Mervli Abdullah b. El-Mubarek (.181/779)
zhdn dnda hadis, tefsir fkhla da uram ve Kitabz-Zht isimli
kitab bu dnemde yazmtr. nceleri haydutken daha sonra slam dinden
etkilenip kendini bu dine adayan Horasanl Fudayl b. yaz (.187/803) da
zahitliin rneklerinden saylmtr. Bunun ardndan rencisi saylan
Mervde doan Biir b. El-Haris el-Hafi (.227/841) ise, bakalarn
fikrine aldrmazlk etmeme fikrini ilk ortaya atan sufi olarak bilinmektedir.
Onun fikirleri daha sonra Melametiye hareketinin ortaya kmasna sebep
olmutur.71 Trklerin slamlama srecinde etkili olmu sufi hareketlerinin
de Melametilikten etkilendii ileri srlmtr.
Hasan el-Basri ld sralarda Rabiyatl-Adeviyye 11 yandayd.
Onun dneminde slam aleminde baz ahlaki problemler ve ayrlklar
balamt. O, yaad zaman ierisinde bu problemlere kar gremi,
manevi deerleri geri kazanmada insanlara rnek olmutur.72 Ayrca,
Rabiyatul Adeviye (.185/801) insanlara Allah sevgisinden bahsederek
korkuyla balayan zht hareketine lahi ak (muhabbetullah) katmtr.
70
Hakk Dursun Yldz, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. XIV, stanbul 1989, s. 351.
71
Arberry, s. 37.
72
Lings, s. 126.
26
Onun Allah sevgisini ycelterek yle dua ettii rivayet edilir: Ey
Rabbim! Eer Cehennem korkusuyla sana ibadet edersem, beni
Cehenneminde yak; eer Cennet umuduyla sana ibadet edersem beni
Cennetinden mahrum et; ama Senin rzan iin Sana ibadet edersem, beni
Ebedi Cemalinden mahrum etme73
Hadis de rivayet eden Haris el-Muhasibi (165/781) er-Riaye ve
Kitabt Tevehhm gibi eserlerini bu dnemde kaleme almtr.
Eserlerinin byk bir ksm riyazetle ilgili olup, ismini de nefes muhasebesi
anlamndaki muhasebeden almtr.74 Bu asrlara damgasn vurmu
mutasavvflardan biri de Msrl Zun-Nundur (.246/861). Tasavvufa
marifet (gnosis) fikrini ilk dahil eden kii olarak bilinir. Ayrca, onun bir
simyac olduu, Msr hiyerogliflilerini bildii sylenir.75 Bununla beraber
bir yandan Rabiyatul Adeviye ile balayan Allah sevgisini
(muhabbetullah) Maruf Kerhi (.815) gelitirirken, br taraftan Seri
Sakati (.251/865) tasavvuf yolunun alametlerini tespit etmeye, makam ve
hallerini tertip etmeye balamtr.76
Bu dnemde yaam ve tasavvufun simgelerinden biri durumuna
gelen Bayezid-i Bistami (.261/875) Batllarn ilgisini ekmitir. Onlarn
ilgisini ekme nedenlerin banda onun hocasnn Ebu Ali Sindi isminde
biri olmas gelmektedir. Onun bir Hindu inancna sahip olduu kanaatine
varmlardr.77 Bunun yannda Bayezit-i Bistaminin ilk olarak Hz.
Peygamberin miracn tasavvufi deneyimle aklad ileri srlmtr.78
Ayn zamanda bu asrlarda slam dnyasnda Tirmizi (.280/893),
Sehil et-Tsteri (.896), Ebu Bekr el-Harraz (.899), Yahya b. Muaz
(.285/907), Amr el-Mekki (.909), Cneyd-i Badadi (.298/910) vs.
73
Arberry, s. 40.
74
Arberry, s. 45.
75
Arberry, s. 50.
76
Uluda, a.g.e., s. 20.
77
Baldak, s. 57.
78
Schimmel, s. 61.
27
byk mutasavvflar yetimiti. Bunun yannda bu dnemde sufilerce,
niyetin amelden ncelii, snnetin farzdan nemlilii ve taatn ibadetten
daha hayrl olduu sylenmeye baland ileri srlmtr. Bu tutum
dier insanlarn dikkatini ekmi ve tepkiler vermeye balamlardr.
nsanlar bu tr iddiada olanlar tehlikeli sayyorlar ve kfrle
suluyorlard.79
Bunlarn arasnda sufilere ynelik en iddetli dmanlk fkhlardan
gelmitir. Sufiler, fkhlar dini, bir merasim hayatiyeti ve ruhaniyeti
olmayan bir kaideler toplam yaptklarn sylyorlard. Fkhlar da onlar
zndk ve kafirlikle sulamlar ve bu konuda baarl da olmulardr.
Bunun sonucunda baz sufiler yarglanm ve bazen idam cezasna
arptrlmtr.80 Yani, Sufilerin tutum ve tavrlar sradan halk tarafndan
tam olarak anlalamamtr. Hallac- Mansurun (.912) Enel Hak
ifadesini kullanmas ve bundan dolay idam edilmesi halkn o dnemlerdeki
tasavvuf hakkndaki grlerini aka ortaya koymaktadr. Ayn zamanda
Hallac- Mansurun fikirleri artk tasavvufun slam alemi iin vazgeilmez
olduunu, onun da ayr yeri olduunu gstermitir.81
Bu gibi olaylardan sonra sufilerin bir ou bir yandan kendilerini
tasavvufla toplumu badatrmaya, gelecek kuak iin tasavvufu teorik
dzeyde yaplandrmaya adarken, bir yandan da kendilerini Kuran ve
Hadise adayarak ve eserler yazmakla savunuyorlard. Ebu Bekr e-ibli
(334/946), Ebu Bekr el-Vasiti (.331/942), en-Nifferi (.350/961), Ebu
Said b. Ebill Hayr (357/967), bn el-Hafif (.371/982), bin el-Arabi gibi
sufiler bu dnemde n kazanrken, Serrac (.378/988) el-Luma, Kelabazi
(. 380/990) et-Taarruf, Ebu Talip Mekki (.386/996) Kutul Kulub
isimli kitaplaryla ne kyorlard.82 Ayrca, bu asrlarda tasavvuf slam
79
Uluda, a.g.e., s. 20-21.
80
81
Lings, s. 129-131.
82
Bkz. Arberry, s. 61-66.
28
dnyasnn her tarafna yaylm, slam aleminin her yerinde sufiler
cemaatlar ve frkalarla tekilatlanyordu.83 Bylece slam tasavvufunun
temelleri atlm ve slam alemindeki yerini almtr.
Bununla beraber slam dnyasnda kargaalar meydana gelmi bir
ok mezhepler ortaya kmtr. Bu da tasavvufun her tarafta yaylmasna
ve rabet grmesine yardm ediyordu. nk halk kargaalardan bkm,
kurtuluu tasavvufa snmakta bulmulard. Dier taraftan halkn tasavvufa
meyleden ynn fark eden devlet adamlar, onlar korumak iin sufilere de
sayg gstermeye balamlardr. Bu da sufilerin her tarafa yaylmalarn ve
rahata hareket etmelerini kolaylatrmtr.84
Bu asrlarda sahte sufiler de ortaya kmlardr. Onlar asl sufilerin
hrmetinden faydalanarak ortaya fesat kartrmaya balamlardr. Bu
durumu bertaraf etmek ve tasavvufu merulatrmak iin o dnemin de
byk mutasavvflarndan Kueyri (.465/1072) Risalesi ve Hucviri
(450/1057) Keful Mahcub isimli eserleri ile bunlara kar km85 ve
tasavvufun asln gstermeye almlardr.
Asl tasavvufla halk yaknlatran, onun nemini kavratan Gazzali
(.1111) olmutur. Gazzali hayatnda sufilik tecrbesi geirmiti. Bu
tecrbe sonucunda phecilikten kurtulmann gvenilir tek yolunun
tasavvuf olduu kanaatine varmtr.86
Gazalliden sonra Abdulkadir el-Geylani (.561/1161) de bu konuda
insanlar aydnlatmaya alt ve Badatn kaplarndan birinin yaknnda
halka tasavvuf dersleri verdi. Bu dersleri sadece Mslmanlara deil,
Yahudi ve Hristiyanlara da verdi. Onlar arasnda bazlar slam setiler.87
83
Uluda, a.g.e., s.22.
84
Uluda, a.g.e., s. 24-26.
85
Hucviri kitabn balarken sahte sufilerin zelliklerini aklamaya almaktadr. Bkz. Hucviri, s.75-
98.
86
Lings, s. 132.
87
Lings, s. 133.
29
Ayrca, Abdulkadir el-Geylani ile tasavvufun tarikatlar dnemi balam
oldu.
B. Trklerin slamiyeti Kabullerinde slam Tasavvufunun Rol

Horasan ve Maverennehr blgelerinde VIII. yzyldan itibaren
tasavvufi faaliyetler gzkmeye balamtr. slam hudutlar ierisine giren
bu blgelerde insanlar daha ok tasavvufi Mslmanlktan etkileniyor,
kendilerine bu yolu yakn hissedip kabulleniyorlard. Bunun balca sebebi
ksmen mistik bir din olan eski Trk dininin tasavvufi Mslmanla daha
yakn olmasndan kaynaklanyordu. zellikle Trklerin her zaman grp
yaattklar ve tecrbesini devam ettire geldikleri eski Trk mistik dnce
sisteminin esasn oluturan kamlk messesesi, Trklerin tasavvufa abuk
almasn saladn dnmek mmkndr. Rivayete gre Trklerin
byk ozan Korkut Atann nceleri bir kam iken sonradan slam anlama
maksadyla Arabistana gidip, Hz. Ebu Bekr ile grerek Mslman
olmas ve bu olayn dilden dile dolamas Trklerin slamlamasnda eski
dinin de etkilerinin olabileceini gstermektedir. Yani, Trklerin slam
yakndan tanmaya baladklar dnemlerde ilk nce eski kam ve ozanlarn
yerini baba ve ata olarak tannan derviler almaya balamtr.88
Bunun yannda Trklerin zaman ierisinde benimsedikleri Budizm
ve Hristiyanlk gibi dinlerin de, onlar ilk nce slamn bu ynne
meyletmelerinde etkili olduu sylenmitir. Bu dnemde yaam olan,
Horasan sufilerinin en byklerinden saylan brahim b. Ethem ve akik-i
Belhinin hayat hikayeleri her zaman Batllar tarafndan malzeme olmu,
onlarn eski dinlerden, zellikle Budizmden etkilendikleri iddia edilmitir.
Trklerin slamlamasnda nemli rol oynayan messeselerin
banda Ribatlar gelmektedir. Ribat, (oulu, rubat) murabata (snr
88
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 2003, s. 50.
30
boylarnda dman kollamak)89 iinin yapld yer anlamna gelmektedir.
Kuran kaynakl bu ribat deyimi zamanla kurumsal bir karakter kazanm
ve snr boylarnda dman kollayan Allah yolunda savaanlarn
barndklar yerler haline gelmitir. Ayn zamanda kendilerini slam dininin
yaylmasna adayan sufi-dervilerin de barnak ve konaklama yeri olmutur.
Daha ok askeri gayelerle, snrlara yakn yerlere kurulan bu ribatlarda
zamanla hudutlarn genilemesiyle ve etrafndaki topraklarn slam
dairesine girmeleriyle bu messeseler sadece slam dinini yaymaya alan
sufilere hizmet etmeye balam ve birer tekke ve zaviyelere
dnmlerdir.90 Daha Emeviler dneminde 727 yllarnda Belh ve
civarnda ribatlar ina edilmeye balamtr. Ribatlarda yetien sufilere
mrabitler denilmitir. Bu yolda ehit olan akik-i Belhi de bir
mrabit olarak saylmtr.91
Bu messeseler slamiyetin ilk gelime yllarnda Mslman halk
tarafndan o kadar benimsenmitir ki, Mslman zenginler varn younu
bu Allah evleri iin harcamlar ve adeta birbirleri ile yararak bir ok
ribat, bunun yannda tekke ve zaviye yapmlardr. Buralarda bir mrid
veya eyhin manevi terbiyesinde yetien bu gazi derviler, zellikle ilk
bahar ve yaz aylarnda kafir Trklere kar bazen gaza ve cihatta
bulunurlar, bazen bir erenler ordusu olarak gebe Trklere katlrlar ve
onlara slam davet ederlerdi.92
Bu konuda stahri unlar beyan etmektedir: slam lkelerinde ki,
servet sahiplerinin ou, paralarn sefahete, yani iki kumar gibi, Allahn
raz olmayaca kt eyler iin sarf etmede adeta birbirleriyle yar
etmektedirler. Ancak , bu zenginlerden pek az bunun aksini yaparlar,
89
... Sava iin hazr ve tetikte bulunun... (Ali mran sresi/200), Sizler de onlara kar gcnzn
yettii her eit kuvvetten sava iin beslenen atlardan hazrlayn... (Enfal suresi /60).
90
Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, stanbul 1999, s. 130; Yazc,
s.24.
91
Gnay-Gngr, s. 155.
92
Kitap, Trkler Nasl Mslman Oldu?, s. 99-100.
31
paralarn hayr ve hasenata sarf ederler. Halbuki, Maverannehrde
durum byle deildir.
Buralardaki, zenginlerin byk bir ksm onlarn tam aksine,
mallarn Allah yolunda harcarlar, ribatlar, yol ve kprler yaparlar din
uuruna cihad tevik ederler. Ancak onlardan ok az, bu servetlerini
elence ve sefahete harcamaktadrlar.
Buralarda, hibir ehir, kasaba, su kayna, sebil, nemli geitler,
hatta hibir ky yoktur ki, orada yolcu ve misafirlerin istirahatlarn temin
etmek iin mutlaka bir ribat vardr. Bilindii gibi Aa Trkistanda, bu
ekilde hizmet gren ribatlarn says 10.000 kadardr. ihtiya sahipleri,
ribatlarda diledii srece kalrlar, onlarn iae ve ibadetleri temin edildii
gibi hayvanlarnn da bakm yaplmaktadr. 93
Bunlardan Ebu Haim es-Sufinin amda kurmasyla balatlan ve
zamanla messeseleen tekke ve zaviyeler bundan sonraki dnemlerde de
sufilerin vazgeilmez mekanlar olmutur. X. asra gelindiinde Baykent,
Buhara, Semerkand, Fergana, vs. dolaylarnda sufiler iin ok sayda tekke
ve zaviye kurulmutur. Ayn zamanda bu yerlerde eski Budist Viharalar
tekke ve zaviye haline getirilmi veya yanlarna yeni zaviye binalar
yaplmtr.94
Trkler arasnda balca Melametiye, Kerramiye ve Kalenderiye gibi
tasavvufi hareketler yaygnlam ve Trklerin slam tanmalarnda
nemli yer tutmulardr. Bunlardan Melametiye hareketini balatann,
slama girmeden nce bir dzenbaz, bir ekya olan, Mervli Biir b.
El-Haris el-Hafi (.227/841) olduu sylenir. Biir, bakalarn fikirlerine
aldrmazlk etmeme doktrinini gelitirerek Melametiye hareketini
balatm oluyordu. Onun yle dedii rivayet edilmektedir: Kt
fiillerinizi gizledikleriniz gibi, hayrl ilerinizi de gizleyin, ve yine eer
93
Kitap, a.g.e, s. 101.
94
A.Y.Ocak, Zaviye, .A., c.XIII, stanbul 1986, s. 469.
32
insanlarn sizi hrsz sanmasn baarabilecek bir halde iseniz, btn
gcnzle bunu baarmaya bakn95
Birin fikirleri ksa srede Horasanda gelime gstermitir. Bunun
ardndan Melametiye hareketi Maverannehr blgesine nfuz ederek,
Melameti Trk dervilerinin faaliyetleri sonucu Trkler arasnda geni
lde yaylmtr. Hatta Ahmed Yesevinin de bu hareketten etkilendii
sylenmitir.96 Daha sonra baz Melametiler vastasyla Horasan snrlar
dna taarak btn slam dnyasnda yaygn hale gelmitir. Bylece
zamanla slam dnyasnn eitli blgelerinde Zun-Nn el-Msri, Sehil et-
Tsteri, Cneydi Badadi, Hallac- Mansur ve brahim el-Husri gibi
Melameti eilimli sufiler yetimitir.
lk dnemlerde Melametilik nefsin arzularna ve riyakar davranlara
kar srekli mcadele etmek ve iyiliklerini gizlemeye almak olmusa da
daha sonra baz Melametiler bu ilkenin uygulanmasnda arya kamlar
ve mensuplarndan insanlarn knamasn istemilerdir. Bu tavr sonraki
dnemlerde Melameti anlayn bir paras haline gelmi ve kendilerine
yneltilen eletirilere zemin hazrlamtr.
Tasavvufun tarikatlar eklinde rgtlenmeye balad VI (XII)
yzylda varln srdren Melametilik bu dnemde ortaya kan bata
Hacegan tariki Nakibendiye, Kbreviye ve Mevleviye gibi byk
tarikatlar etkilemitir. Daha sonra XV yzylda Anadoluda ikinci devre
Melamilii Hac Bayram Veli tarafndan kurulmutur. Bylece Melamiye,
Bayramiye tarikat iinde yeniden zuhur etmi ve gnmze kadar etkisini
srdrmtr.97
Dnyay ve dnyevi deerleri umursamayan, bunu klk kyafet,
tutum ve davranlaryla gndelik hayatlarna yanstan sufilere kalender
95
Arberry, s. 37.
96
Kencetay, s. 104.
97
Melamiyye, DA., c. XXIX, Ankara 2004, s. 24-25.
33
ad verilmitir. Bu sufiler arlkl olarak Horasan ve Maverannehr
blgesinde yaamlardr.
Abdurrahman- Camiye gre Kalenderiler Melametilerin samimi
takipileridirler. Suhreverdi, Melametilerin hallerinin yce, makamlarnn
aziz olduunu, hadislere ve snnete sk skya bal bulunduklarn,
Kalenderilerin ise, kalp temizliinin verdii sarholukla eri snrlar ap,
farzlarn dnda namaz ve oru gibi ibadetleri azalttn bildirmitir. Daha
sonra Suhreverdi Kalenderi ile Melameti arasndaki farklar zerinde
durmu ve u sonucu kartmtr: Melameti ibadetlerini gizlemeye zen
gsterir, Kalenderi ise btn adetleri ykmaya alr. Bunun yannda baz
byk sufi ve airler Kalenderiler ve Kalenderilikten vgyle sz
etmilerdir. Bunlardan Hace Abdullah- Herevi Kalendername adl
risalesinde Kalenderiylii benimsemi ve bir kalenderin azndan bu
konudaki grlerini dile getirmitir.98
Trkler arasnda slamn yaylmasnda etkin rol oynayan
hareketlerin birisi de sufi Ebu Abdullah Muhammed b. Kerram (809-869)
ismiyle ortaya kan Kerramiye hareketiydi. Bu hareket Horasan ve
Maverannehr blgelerinde taraftarlar elde etmi ve bu blgelerde slamn
yaylmasnda etkili olmutur. bn Kerramn kendisi de Horasana seyahatler
yapm, taraftarlar kazanmtr. Hatta, Kerramiye hareketi sayesinde
Zerdt ve Hristiyanlarn da Mslman olduu sylenmitir99
Trklerin slamlamasn hzlandran ve onlara bu dini sevdirenler
gezgin mutasavvflar olmulardr. Bunlarn banda Hallac- Mansuru
sayabiliriz. Hallac- Mansur be yl boyunca Horasan, Maveraunnehir,
Sicistan, sfahan, Trkistan blgelerini dolamtr. O, buralarda halka
Allah sevgisini vaaz etmeye alm, slam anlatm ve onlar iin eserler
98
Nihat Azamat, Kalenderiyye, DA., c. XXIV, stanbul 2001, s. 253-254.
99
Gnay-Gngr, s. 299.
34
yazmtr.100 Onun faaliyetleri Trkleri derinden etkilemi ve slama
gnlden balanmalarna vesile olmutur. Hatta, Hallac- Mansur slam
ge kabul eden Krgz Trklerinin sancralarnda (ecerelerinde) Krgzlarn
babas olarak gemekte ve onun yolculuklar srasnda Krgzlarla da
karlatn bize gstermektedir.101
Hallac- Mansur, 897de mritleri ile birlikte Trkistana gelerek
gebe Trk boylarn slamiyete davet etmitir. Baz Krgz
aratrmaclarnn fikrine gre Hallac- Mansur hakkndaki menkbeler o
dnemden beri bu blgede yaayan halklar arasnda devam edegelmitir.102
Ayn zamanda burada yaayan Krgzlar ile sonralar Krgz halknn
oluumunda katks olan yerli halkn arasnda dolaan Hallac- Mansur
hakkndaki rivayetler daha sonra Krgz ecerelerinde kendi yerini almtr.
Hallac- Mansur ve Krgzlarn menei ile ilgili menkbe ve rivayetler
Seyfeddin Ahsikendiye ait eserde anlatlmaktadr.103 Hallac- Mansur ve
Krgzlarla ilgili bir rivayeti aratrmac Karasaev u ekilde anlatr: 856
922 seneleri arasnda yaayan Mansur adl mutasavvf kendini tasavvuf
yoluna adayarak kendini Allah ile eitlemitir. O eyhin lakab Hallacdr.
Onu Badat halifesi cezaya ekip, ldrerek kln da-taa ve nehre
brakmtr. te o zaman kerametle da-tatan Analhak, minalhak sesleri
kmtr. Nehir ta kpklenerek akmtr. Bu vakitte nehir kysnda krk
kz sahil boylayarak yzlerini ykadklarnda hepsi hamile kalrlar. Bylece
kolayca Krgzlar krk kzdan gelirler. Nehrin tamas, yukardaki seslerin
yanklanmas ile ilgili haberler Hoca Ahmed Yesevinin Hikmetlerinde de
mevcuttur.104 Hikmetlerde Hallac- Mansurun ldrlmesi ve onun
100
Lois Massignon, Hallac, .A., c. V, stanbul tz., s. 168.
101
Bkz. Seyfettin Erahin, Krgzlar ve slamiyet, Ankara 1999, s. 54-55.
102
Saparbek Zakirov, Krgz Sancras, Bikek 1996, s. 76.
103
Seyfeddin Ahsikendi, Tarhtardn Cyna, Krgzcaya ev. Moldo Mamasabr Dosbolov - Omar
Saranov, Bikek 1996, s. 33; ayrca bkz. S. Attokurov, Krgz Sancras, Bikek 1995, 37-39.
104
Hseyin Karasaev, Kamus Naamadan Corop, Bikek 1992, s. 9-10; Krgzlarn menei ile ilgili
ayn rivayeti . Valihanov da aktarmaktadr. Valihanov, . ., Krgzlar Hakida, Kirgizlar, haz. .
Karaev, K. Cusupov, Bikek 1999, s. 372-373.
35
klnn ge doru savrulduu, da ve talarn Enel-Hakk diye ses
kardklar u ekilde gemektedir:
eriatdur deb alimler buyurdular,
Kafir Mansur ulmadi, deb kuydurdular,
Ahgar kilib, kulni kuka savurdular,
Tog, tuzlar Enel-Hakk! teb turar ermi.105
Yesevinin Hikmetlerinde Hallac- Mansur hakkndaki anlatmlara
bakarak Hallac- Mansur ve Krgzlarn meneinin ona dayandrlmas ile
ilgili rivayetlerin Yeseviliin tesiri ile meydana geldiini de sylemek
mmkndr. Nitekim, Karahanllar dneminde Trk halklar arasnda
slamiyetin Tasavvuf kanalyla yayma abas ierisinde olan davetilerin
Yesevi tarikatna mensup kimseler olduu bunu aklar mahiyettedir. Fakat
ecerelerdeki rivayetlerin bir takm gerekler zerine kurulu olduunu da
unutmamamz gerekir.106
Bununla beraber sufiler devlet adamlarn da slama armlar ve
baarl olmulardr. Karahanl Devletinin slam devleti haline gelmesiyle
sonulanan sreci sufiler balatmtr. Nitekim, sufilerin vaazlar sonucunda
Karahanl Hkmdar Oulcakn yeini Satuk Bura Han Mslman olmu,
daha sonra amcasna kar yapt mcadeleyi kazanarak Bat
Karahanllarn slam dinini resmen kabul etmelerini salamtr. Bundan
sonra Abdulkerim ismini alan Satuk Bura Hann slam kabul edii,
Trklerin Mslmanla hzla gemelerinde nemli bir dnm noktas
oluturmutur. Ondan sonra slamiyetin kabul ok byk topluluklar
eklinde gereklemitir. Nitekim, 200.000 adrlk, baz blgelerde 10.000
adrlk Trklerin topluca slamlamas bu srecin sonucudur.107
Trklerin topluca slam kabul etmeye baladklar dnemlerde
Horasan ve Maverennehr blgeleri sufilerce dolup tamaya balamt.
105
Ahmad Yassaviy, Hikmatlar, Takent 1991, s. 194.
106
Zakirov, 306.
107
Yazc, s.65.
36
Trkler kendi eyhlerine bab yani baba namn veriyorlard. Bu
dnemlerde Mehur sufi Ebu Said Ebul Hayrn hrmet ettii Muhammed
Mauk Tusi ile Emir Ali Abu Halis Trk sufilerin tannm olanlarndand.
Onlarn n o kadar mehur olmutu ki, bu konuda Hace Muhammed
mam- Gazzali yle demitir: Keke biz toprak olsaydk da bir gn
Muhammed Mauk kademini (ayan) onun zerine koysayd108
Baka bir rivayette yle denilmektedir; Muhammed Mauk elbise
giymi bir Trk idi ki, bir gn Tus camisine geldi. eyh Ebu Sayid Ebul
Hayr mescitte meclis kurmu idi. Bunun zerine Muhammed elbisesine bir
ba balad. eyh Ebu Said sustu, bunun zerine bir mddet getikten
sonra eyh Ebu Said Ey Sultan- Asr ve ey nder, ba bu olan Sultan!
ban z. Yedi kat gk ve yeri baladn dedi.109 Ayrca, Aynul Kudat
Hamedani bir mektubunda Emir Ali Ubuyu ulu bir pir olarak
zikretmektedir. 110
Artk bu dnemde tasavvufun yaygnlamas ve halkn da ona olan
yaknlndan dolay sufilik siyasi kuvvetlerce resmi olarak tannmaya
balamtr. Bu sebepten bykler, devlet adamlar hatta sultanlar bile sufi
eyhleri kendi taraflarna ekmeye urayorlard. arap imeyecek kadar
dini hkmlere bal Karahanllar, slamiyeti ak ve hararetle savunan ilk
Seluklular, alimlere ve eyhlere kar byk bir hrmet gsteriyorlard.
Bunun yannda Trk hkmdarlar slam akidelerine ok bal
kaldklarndan, onlarn etrafnda gelien tasavvufi fikirler de onlara uyum
iinde geliiyordu.111
Trklere slam yakndan tantan, sevdiren ve slamlamasn
salayan mutasavvflarn ileri gelenlerinden biri phesiz Ahmed Yesevi ve
onun takipileri olmutur. Ancak u da unutulmamal ki, Ahmed Yesevi
108
Abdurrahman Cami, Nafahatul ns Min Hadaratil Kds tercemsi, ev. Kamil Candoan-Sefer
Malak, stanbul 1971, s. 359.
109
Cami, s. 359.
110
Cami, s. 360.
111
Kprl, s. 49-50.
37
zuhur etmeden nce Trk dnyasnda tasavvufi faaliyetlerin zemini
hazrlanmt. Bu konuda Fuat Kprl unlar bildirmektedir: Bizim
kanaatimize gre, Ahmed Yesevi zuhur ettii zaman, Trk alemi epey uzun
zamandan beri tasavvufi fikirlere alm, mutasavvflarn menkbe ve
kerametleri yalnz ehirlerde deil, gebe Trkler arasnda bile az ok
yaylmt. lahiler, iirler okuyan, Allah rzas iin halka birok iyiliklerde
bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren dervileri, Trkler,
eskiden dini bir kutsiyet verdikleri ozanlara benzeterek hararetle kabul
ediyorlar, dediklerine inanyorlard: Hazreti Peygamberin sahabelerinden
olarak gsterilen, Arslan Bab ile menkbeye gre slam dinini anlamak
maksadyla Trkistandan Ceziret-l Arapa gelmi ve Hazreti Ebu Bekrle
grerek slamiyeti Kabul eylemi olan ozanlar piri mehur Korkut Ata,
oban Ata ite bunlardan kalm birer hatray yaatyor; her halde Ahmed
Yesevinin zuhuru zamannda, gebe Trkler arasnda, yani Sr-Derya
kenarlarnda ve boz krlarda, anladklar bir lisanla-yani basit Trke ile-
halka hitap ederek slam akidelerini ve ananelerini onlar arasnda
yaymaya alan dervilerin bulunduu bizce muhakkaktr. Ahmed
Yesevinin, kendisinden nce gelen dervilere daha stn , daha kuvvetli bir
ahsiyeti olduunu kabul etmemek mmkn deildir. Ancak, eer
kendisinden evvel gelen nesiller zemin hazrlamam olsalard, onun
baars bu kadar byk olamazd.112
Ahmed Yesevi sonras Trk dnyasnda tasavvufi faaliyetler devam
etmi bir ok tarikat ortaya kmtr. Trk sufileri Nakbendilik, Kadirilik,
Kbreviye, Mevlevilik, Bektailik vs. tarikatlar altnda halka slam
anlattlar ve byk lde Trklerin slamlamasn saladlar.
112
Kprl, s. 50.
38
KNC BLM

ETKL OLMU BAZI MUTASAVVIFLAR
Yukarda da bahsettiimiz gibi, Trklerin slamlamasnda tasavvufi
faaliyetlerin byk pay olmutur. Bu faaliyeti gerekletirmek iin binlerce
sufi emek vermi slam anlatmak iin halkn her kesimine hitap etmeye
almlardr. Bunlarn arasndan ismi tannm bir ok sufi yetimitir.
Aada misallerini vereceimiz sufiler de tannm ve slamn Trkler
arasnda yayld sralarda yetimi byk sufilerdir.
A. brahim b. Edhem
Ebu shak brahim b. Edhem b. Mansur Trklerin uzun zamandr
yaadklar Horasanda dnyaya gelmitir. Baz rivayetlere gre, anne ve
babas hac grevini yerine getirmek iin Mekkede bulunduklar srada
domutur. Annesi brahimi zemzem suyunda ykam ve onu beyaz ve
temiz beze sardktan sonra Kabeyi tavaf etmilerdir.113 Ama, bu ihtimal
zayf grnmektedir. Doum tarihi konusunda da net bir tarih
verilmemitir. ounluk onun H.I asrn sonu ile H.II asrn ortalarna kadar
yaad konusunda birlemektedirler.114 Bunun yannda zayf ihtimal olsa
da baz kaynaklarda onun H.III asr ierisinde yaad sylenmektedir.115
Ailesinin soyu Arap kabilelerinden Beni cle veya Temime kadar
uzanmaktadr. Bir ok hizmetisi bulunan, zengin ve itibarl ailenin ocuu
olan brahim b. Edhem genliini Horasanda geirmitir.
Sahip olduu btn nimetlerden vazgeip zht yolunu semesi halk
arasnda farkl sylentilerin domasna sebep olmutur. Bunlardan en
mehuru hizmetisi brahim b. Bearn bizzat kendisinden dinleyip
113
Cavad Nurbah, Piran-i Balh, Mashhad-ran H. 1379, s. 10.
114
mer ngt, Tasavvufun Asl Hakikat ve Marifatullah ncileri, stanbul 2000, s. 451.
115
Faruk Meyan, brahim Bin Edhem, slam Mehurlar Ansiklopedisi, c. I, stanbul 1970, s. 371.
39
naklettii hadisedir. Bu olay yle gereklemitir: brahim b. Edhem bir
gn ava ktnda gaipten bir ses Ey brahim sen bunun iin
yaratlmadn eklindeki niday defa duymu bunun zerine btn
maln mlkn terk edip zht yoluna girmeye karar vermitir.116
Bu olay her zaman nemini korudu ve sklkla o Guatama Budann
yaam yks ile karlatrlarak slam tasavvufunun Budizmden
etkilenerek ortaya ktna rnek olarak gsterildi.
Bunun ardndan zht hayatna balayan brahim b. Ethem yolculua
kt. Yolda bir obana rast geldi. obann ynden yaplm elbisesiyle
kendi elbisesini deitirdi ve yaad yerden ayrld. Dostlarn, her eyini
terk ettikten sonra diyar diyar gezdi. Helal kazan ve nefsini temizlemek
iin dalardan odun toplayp, srtnda tad ve pazarlarda satt. Hatta
hamamlarda insanlarn kirlerini ykayacak kadar nefsini alaltt.117
brahim b. Ethemin fazla ilme yaklamad daha ok ahlak ve
adaba sarld sylenmitir. Ancak, Abdullah b. Mubarek bunun byle
olmadn bildirmitir: brahim b. Ethemle Horasandan ktmzda 60
gen civarndaydk ve amacmz ilim renmekti118
brahim b. Ethem, Horasandan ayrlnca am, Irak ve Rum
(Anadolu) blgelerine seyahat yapmtr. Bu arada Trablus, Antakya,
Tarsus ve Mara gibi ehirlere de uramtr. Bu sralarda bekilik ve
deirmencilik ileri ile uram ve el emei ile geinmeye almtr.119
Gittii her yerde insanlara slam retmi onlar bu yolda irat etmitir.
rnein, brahim b. Ethem Basra arsnda gezerken yle bir soruya
muhatap olur: Ey Eb shak!120 Allah, Kuran da bana dua edin,
dualarnz kabul edeyim buyuruyor. Biz dua ediyoruz, ama Allah
116
Nurettin Albayrak, brahim b. Edhem, DA., c. XXI, stanbul 1997, s. 293.
117
ngt, s. 452.
118
Nurbah, s. 21.
119
Albayrak, s. 293.
120
Ebu shak, brahim b. Edhemin knyesi olarak bilinmekteydi, bkz. Cami, s. 106.
40
dualarmza karlk vermiyor. Bunun zerine brahim b.Edhem yle der:
nk 10 ey kalbinizi ldrmtr;
Allah biliyorsunuz; ama Onun, sizin zerinizde olan hakkn eda
etmiyorsunuz.
Kuran okuyorsunuz; ama iindeki hakikatlerle amel etmiyorsunuz.
Allah resuln sevdiinizi iddia ediyorsunuz; ama Onun
snnetleriyle amel etmiyorsunuz .
eytann, dmannz olduunu iddia ediyorsunuz, sonrada onu
sevindirecek iler yapyorsunuz.
Cennete mtk olduunuzu, ona olan hasretinizi ifade ediyorsunuz;
ama oraya girmek iin almyorsunuz.
Cehennemden korktuunuzu sylyorsunuz, lakin ondan
kanmyorsunuz.
lmn hak olduunu sylyor; fakat onun iin hazrlk
yapmyorsunuz.
nsanlarn ayplaryla urayor; kendi ayplarnz unutuyorsunuz.
Allahn nimetlerini yiyor; fakat krn eda etmiyorsunuz.
llerinizi defnediyorsunuz; fakat ibret almyorsunuz.
Bu artlarda dualarnz nasl kabul edilsin ki!..
Bir defasnda da brahim b. Edhemden birisi nasihat istedi. Bunun
zerine o buyurdu ki, Alt eyi kabul edersen, hibir iin sana zarar
vermez. O alt ey unlardan ibarettir:
Gnah yapacan zaman, Onun rzkn yeme! Rzkn yiyip de ona
isyan etmek, laik olur mu?
Ona asi olmak istersen, onun mlknden k. Mlknden olup da ona
isyan etmek, laik olur mu?
Ona isyan etmek istersen grd yerde gnah yapma! Yani
grmedii bir yerde yap. Onun mlknde olup rzkn yiyip, grd yerde
gnah yapmak uygun deildir.
41
Can alc melek ruhunu almaa geldii zaman, tvbe edinceye kadar
izin iste. O melei kovamazsn. Kudretin varken, o gelmeden nce tvbe et.
O da bu saattir. Zira melek-l Mevt ani gelir.
Mezarda Mnker ve Nekir ismindeki iki melek, sual iin geldikleri
vakit, onlar kov. Seni imtihan etmesinler.
Soran kimse dedi ki, buna imkan yoktur. eyh buyurdu ki, yle
ise onlara imdiden cevap hazrla! Kyamet gn, Allah: gnah olanlar
cehenneme gitsin! diye emredince, ben gitmem de!
Bundan dolay o kimse tvbe etti. lnceye kadar tvbesinden
vazgemedi.121
brahim b. Ethem bundan sonraki yolculuunu Mekkeye doru
evirdi. Vatanndan ayrlarak, eskiden varlk iersinde yaayp da onlar
terk eden ve yolculuklarnda bir ok skntlarla karlaarak zorluklara
gs geren brahim b. Edhem nefsini terbiye etmeyi baarmt. O bu
durumunu yle anlatmtr: Bir ok ac ektim, ancak vatanmdan
ayrlmak kadar ar geleni olmad: nefsime kar en iddetli kavgay vatan
hasreti hususunda verdim122
Rivayete gre brahim b. Edhem, Mekke yolundaki llerde aylarca
tek bana seyahat ederken bir kii ile karlamtr. O kii kendisine
Allahn sm-i Azam duasn retmitir. Kii gittikten sonra sm-i Azam
ile Allah arm, bunun zerine Hz. Hzr grmtr. Hzr ona:
Allahn bu sm-i Azamn sana kardeim Davud retti! demitir.123
Ancak, Hucviri bu konuda brahim b. Ethem ile konuan kiinin ve sm-i
Azam retenin de bizzat Hzr olduunu belirtmektedir.124
brahim b. Ethem Mekkeye giderek Sfyan- Sevri, Fudayl b. yad
ve Ebu Yusuf Gusul ile tanp kendileri ile dost olmutur. Bu arada Ebu
121
Meyan, s. 373.
122
Albayrak, s. 293.
123
Kueyri, Kueyri Risalesi, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1978, s. 78
124
Hucviri, s. 202.
42
Hanife ile de bulumu ve aralarnda dostluk ba kurulmutur.125 Bu
konuda Hucviri brahim b. Edhemin Ebu Hanife ile yakn bir ba
kurduunu ve zahir ilmini Ebu Hanifeden rendiini bildirmektedir.126
Ayn zamanda tabiin ve tebeut-tabiinden brahim b. Edhem hadis
rivayet etmitir. Ondan da hizmetisi brahim b. Bear, akik-i Belhi ve
Ebu shak el-Fezari rivayette bulunmutur. Onun az hadis rivayet etmesi,
hadis toplamakla megul olunurken ameli ihmal etme endiesinden
kaynakland sylenmitir.
brahim b. Ethem daha hayatta iken hreti her yere ulamtr.
Kurduu sohbetlerde dostlarna nasihatler verdii rivayet edilir. Onun ok
gzel konutuu ve zaman zaman iir syledii de bilinmektedir.
tlerinde her zaman helal kazancn nemini vurgulard. Duasnn kabul
edilmesi iin ne yapmas gerektiini soran birine de helal yemesini tavsiye
etmitir.
brahim b. Edhemin gecelerini genellikle tefekkrle geirip ok az
uyuduu, gndzlerini ise, srekli oru tutarak geirdii bilinmektedir.
Ayrca, zaman zaman daa ekilerek kendini Allaha ibadet etmeye verirdi.
Bunun yannda nl mutasavvf vaktinin ounu halkn iinde onlarn
dertleri ile ilgilenerek geirmeye alrd ve insanlar alimlerin
toplantlarna katlmalarn, namaz cemaatla klmalarn, hacca gitmelerini,
cihada katlmalarn ve nefislerini eitmeleri gerektiine davet ederdi.
Byk mutasavvflar onun hakknda grler beyan etmiler ve onun
bykln dile getirmilerdir. Cneyd-i Badadi onun hakknda Bu
yolun bilgilerinin anahtar brahimin elindedir ifadesini kullanmtr.127
Kelabazi, onu gaipten gelen bir sesle uyarld iin murad vasfna sahip
olan kimselerden olduunu sylemitir.128 Mevlana Celaleddin Rumi onu
125
Albayrak, s. 294.
126
Hucviri, s. 201.
127
Nurbah, s. 36.
128
Albayrak, s. 294.
43
manalar denizinin yzcleri olarak nitelendirmitir. Hcviri ise, onu
Hzr tarafndan yetitirilmi olarak saymaktadr. 129
brahim b. Edhem Bizansllara kar yaplan deniz seferine katlm
ve bu srada bilinmeyen bir adada vefat etmitir. ld sene iin bir ok
tarih verilmi ve en ok 161(778), 162(779) tarihleri kabul edilmitir. Naa
am blgesine defnedilmitir.130
B. akik-i Belhi
Ebu Ali akik b. brahim el-Belhi Belhde domutur. Horasan
alimlerinden olup tannm mutasavvflarndandr. Doum tarihi hakknda
kaynaklarda hi bilgi yoksa da nl mutasavvf brahim b. Edhemin
dneminde yaad ve ikisi arasnda yakn bir dostluk ba olduu, ondan
tarikat ilham ald ve daha sonra ondan hadis rivayet ettii sylenir. Buna
gre H.II asr ierisinde yaad tahmin edilmektedir. Dolaysyla kendisi
birinci tabakadan saylmakta ve o dnemde Ebu Ali knyesi ile
arlmaktayd.131
akik-i Belhinin zhd yolunu semesine neden olan iki hikaye
nakledilir: Bunlarn birincisine gre, akik-i Belhi zengin bir ailenin
ocuuydu. Bir defasnda Trkistana ticaret yapmaya yola kar.
Oradayken bir puthaneye girer ve burada putlara hizmetilik yapan birini
grr. Hizmeti san sakaln tra etmi, zerine erguvani bir elbise
giymiti. akik-i Belhi, hizmetiye phe yok ki senin yaratc, hayat
sahibi, alim ve kadir bir mabudun var, ona ibadet et. Zarar ve faydas
olmayan bu putlara ibadet etme dedi. Hizmeti akik-i Belhiye Eer
durum dediin gibi ise, o Allah kendi memleketinde sana rzk vermeye kadir
ise, bunca skntlara katlanarak ticaret iin buralara kadar neden geldin?
129
Hucviri, s. 201.
130
Cami, s. 106, Albayrak, s. 294, Meyan, s. 371.
131
Alier Nevayi, Nesayiml Mahabbe Min emayimil Ftve, haz. K. Eraslan stanbul 1979, s. 32;
Cami, s. 115.
44
diyerek cevap verdi. Hizmetinin bu cevabndan etkilenen akik-i Belhi
zhd yolunu semitir.132
akik-i Belhinin zhd yolunu setiinin sebeplerinden dieri de;
zamannda halkn ktlktan gam ve keder iinde bulunduu srada bir
klenin lgnca elendiini grm ve ona bu sevincin nedir? Halkn
ktlktan ne halde olduunu grmyor musun? diye sormutur. Kle, bu
hadisenin kendisini ilgilendirmediini, btn ihtiyalarnn efendisi
tarafndan karlandn sylemitir. Bu durum karsnda akik-i Belhi
kendi kendine: Eer onun efendisinin bir ky varsa da, o sonuta bir
mahluktur. Buna ramen o, rzk iin zlmyorsa, Mslman bir kimse
nasl rzk iin zlr? Oysa Mslmann efendisi mutlak manada
zengindir demitir.133
akik-i Belhi ile brahim b. Edhem arasnda geen konumalar
gnmze kadar ulamtr. Aadaki konuma bunlara sadece bir rnek
tekil eder:
akik-i Belhi, brahim b. Edhemden Gnlk yaamnzda
ihtiyacnz nasl temin edersiniz? diye sordu. brahim b. Edhem yle
cevaplad Ne bulursak krederiz ve bulamadmz zaman sabrederiz.
Konuma devam ederken akik-i Belhi u karl verdi Horasann
kpekleri bile byle yapar. brahim b. Edhem Siz nasl yaparsnz? diye
sorunca, akik-i Belhi de Bulduumuz zaman datr, bulamadmz
zaman krederiz cevabn verdi. Bunun zerine brahim b. Edhem,
akik-i Belhinin ban perek stad sensindemitir.134
132
Mahdi Rahmani Valav-Mansur Catai, Tarih-i Ulama-i Balh, Mashhad-ran H. 1383, s. 442;
Kueyri, s. 90.
133
Eraydn, s. 35-36.
134
Nurbah, s. 31; Cami, s. 115.
45
akik-i Belhi Trklere slam gtrmeye alm, hatta bu uurda
cihatlara da katlmtr. Bu konuda Hatem-i Esem, akik-i Belhinin slam
dinini kabul etmeyen Trklerle savata bulunduunu rivayet etmektedir.135
akik-i Belhiden ibret verici szler nakledile gelmitir; O,
Tevekkl, Allahn vadine raz olmaktr, Ben yaptm gnahlardan ok
yapmadm gnahlardan korkarm. Neler yaptm yakinen bilirim. Fakat
ne yapmam gerektiini bilmem, insanlara ate ile arkadalk eder gibi
arkadalk et. Menfaatlarn al, atelerinden (iftiralarndan) sakn,136
badetin evveli sabr, sonu rzadr, Allah kendisine itaat eden kimseyi
lmnde ihya eder, asi olan da hayatnda ldrr demektedir.137
akik-i Belhi 174/ 790 tarihinde ehid olarak vefat etmitir. O,
sonradan gelenler iin slam tasavvufunun balca kahramanlarndand. Bu
konuda torunu unlar nakletmitir: Dedem ldrldnde yz kye
sahipti, ama her eyini datt iin defnedilirken giydirilecei bir kefeni
bile olmad. Giysisi ve klc bugne kadar hala asl durmaktadr ve
insanlar rahmet istemek iin onlara dokunmaktadrlar.138
Kabri bazlarna gre Belhte bazlarna gre ise, Httelandadr.139
C. Hallac- Mansur
Tasavvuf alannda en ok tanlan isimlerden birisi olan Hallac-
Mansur 244 (858) ylnda rann Beyza ehrinin Tr kasabasnda
domutur. Asl ismi Hseyin bin Mansr, knyesi Eb'l-Mugis'tir.
Rivayete gre Hseyin bin Mansr'un dedesi Mahamma bir Mecusi idi.
Daha sonra ana tarafndan Hz. Eb Eyyb el-Ensarinin neslinden geldii
sylenerek Ensr de denilmitir. Hallac- Mansur daha sonra babasnn
mesleinden dolay Hallac diye tannmtr. Asl ad Hseyin olduu
135
Kueyri, s. 78.
136
Cami, s. 115.
137
Eraydn, s. 36.
138
Arberry, s.36.
139
Nevayi, s. 32,
46
halde Farslar ve Trkler arasnda daha ok Mansur ve Hallac- Mansur
eklinde babasnn adyla anlmtr.140
Hseyin bin Mansr'a Hallc denilmesine u olay sebep olduu da
sylenir; Bir gn o, dostu olan bir hallcn dkkanna girdi. Bir iinin
grlebilmesi iin onun tavassutunu ric etti. Fakat hallcn gittii yerden
dn biraz uzun srd. Geldiinde; "Y Hseyin! Grdn m bamza
gelenleri. Senin iin bugn kendi iimden oldum." diye sylendi. Hseyin
bin Mansr onun endieli hline bakarak tatl tatl glmsedi ve; "zlme
senin iini de biz hallederiz." dedikten sonra parmaklarn pamuk
ynlarna doru uzatverdi. O anda henz atlmam pamuk ynlar
harekete geti. Kala gz arasnda, tel tel saf pamuk bir tarafa, kirli ve
sprnt ksm ise dier tarafa ayrld. Hallcn gzleri fal ta gibi alm
aknlktan sanki ayakta donmu kalmt. Olay ksa zamanda halk
arasnda yayld. Bu trihten sonra da Hseyin, Hallc- Mansr diye
anld.141
Kk yalarnda Hallac- Mansur doum yeri olan Trdan
ayrlarak halk Hanbelilerden oluan ve hafzlaryla tannan Vasta
gitmitir. Orada Hallac- Mansur 12 yanda hafz olmutur. Ardndan
Tstere geerek orada byk vellerden Sehl bin Abdullah- Tsternin
sohbetinde iki sene bulunmutur. Onun ruhlara hayat veren sohbetlerinden
yararlanm ve tasavvufa ynelmitir. 142
Hallac- Mansur daha sonra Badt'a Cneyd-i Baddnin yanna
geldi, onun mritleri arasnda yer ald. Cneyd-i Badd ona susmay ve
insanlarla grmemeyi emretti. Hallac- Mansur ona baz sorular sordu.
Cneyd-i Badd sorularna cevap vermedi ve; "Gliba bir aa
parasnn ucunu krmzya boyaman yakndr!" dedi. Cneyd-i Badd bu
sz ile ilerde onun ehd edileceine iret ediyordu. O, devrin ulu
140
Sleyman Uluda, Hallac- Mansur, DA., c. XV, stanbul 1997, s. 377.
141
142
47
mutasavvflaryla sk skya temaslarda bulundu ve Badatn tannm
sufilerinin sohbetlerine katld. Hatta Amr b. Osman el Mekkiden hrka
bile giymitir. Basrada onun yannda on sekiz ay kald srada nefsi ile
byk mcdele yapt ve her isteine srt evirdi. Nefsin istemedii, rabet
etmedii ilere sarld. Sammi ve bar yank bir k oldu.143
Hallac- Mansur, Basrada Ebu Yakub Akta adl bir sufinin kz ile
evlenmitir.144 Orada Abbasi hilafetini tehdit eden Zenc isyanna ahit
olmutur. Bir sre sonra 282(896) ylnda ilk haccn yapmak iin Mekke
yoluna kmtr. Orada Hallac- Mansur btn vaktini ibadet ve riyazetle
geirmitir.145
Hallac- Mansur Kdse de gitmitir. Daha sonra be yl srecek
yolculua kmak zere Horasan, Maveraunnehir, Sicistan, sfahan,
Trkistan blgelerini dolamtr. Burada Hallac- Mansur halka Allah
sevgisini vaaz etmeye alm, onlar iin eserler yazmtr. Sonra cbbesini
askeri kiyafetle deitiren Hallac- Mansur Kemirdeki putperest Hindular
ve Maindeki Trkleri Mslman etmek iin Hoten ve Tufana kadar
gnll mcahit gibi gitmitir.146
Bu gezisinde Hallac Trkleri etkilemi ve slama girmelerinde
nemli rol oynamtr. Hatta onun tesiri ile Mslman olanlara Mansur
denilmekteydi. Bu durum Hallac byk ne kavuturmutur. Dnnde
dnynn drt bir yanndan ona mektuplar yazlmaktayd. Hindliler, ona;
Eb Mugis, diye mektup yazarlard. inliler Eb Mun, Trkler; Eb Mihr,
Farsllar; Eb Abdullah Zhid, Huzistanllar; Hallc- Esrr diye hitap
ediyorlard. Bunun ardndan Ahvaz'a geldi. Burada da nasihatlarda
143
mer Rza Dorul, slamiyetin Getirdii Tasavvuf, stanbul 1948, s. 81.
144
Yaar Nuri ztrk, Hallac- Mansur ve Eseri, stanbul 1976. s. 20.
145
146
Massignon, Hallac, s. 168.
48
bulunup, Ahvaz halk iinde byk kabl ve ikrm grd. Ahvaz'da ilh
esrrdan ok bahsettiinden, burada kendisine Hallc- Esrr denildi.147
Bu seyahatinden dnnce tekrar hac yolculuuna kmtr. Rivayete
gre o bazen ibadet ediyor, bazen de halk arasna karp hacda kesilen
kurbanlar gibi Allah yolunda kendini feda etmeye hazr olduunu
hissediyordu.
Btn bu yolculuklar srasnda onun kerametler gsterdii de
sylenmitir:
Bir rivayete gre, Semerkantl Reid-i Hurd, Kbe'ye gitmek zere
yola kmt. Yolda konak yerlerinde meclisler tekil edip sohbette
bulunuyordu. Yine bir konak yerinde unu anlatt: Hallc- Mansr drt yz
sf ile birlikte le almt. Birka gn geti. Gd nmna hibir ey
bulamadlar. Alktan perian bir hle geldikleri srada Hallc- Mansr'a
gelerek imdi kelle kebb olsa da yesek dediler. Hallc, hemen elini arkaya
uzatp, kebb olmu bir kelle ile iki pide alp, birine verdi. Drt yz
kiiydiler. Her defsnda elini arkaya uzatp, bir kelle iki pide ald. Neticede
400 kelle, 800 pide alm ve her birine bir kelle iki pide vermi oldu. O
topluluk bunlar yedikten sonra, tze hurma olsa da yesek dediler. Kalkt ve
beni silkeleyin buyurdu. Hurmalar dkld. Doyuncaya kadar yediler.
Bundan sonra yolda ne zaman srtn bir dikenli aaca dayasayd, tze
hurma verirdi.
Baka bir rivayete gre, bir defsnda Mekke'ye gitmiti. Kbe'nin
karsnda bir sene oturdu. Uzuvlarnn ya buradaki ta zerine akt.
Derisinin rengi deiti. Fakat yerinden kprdamad. Her gn ona bir somun
ile bir testi su getirirlerdi. Somundan kopard birka lokma ekmek
parasyla iftar edip geriye kalan ksmn testinin stne koyard. O sene
haclarla birlikte Arafat'a kt. Herkes geri dndklerinde bir h ekti ve
dedi ki: "Ey lemlerin Rabbi! Ey azz olan Allah'm! Btn tesbh edenlerin
147
ztrk, s. 22.
49
tesbhinden, btn tehll syleyenlerin tehllinden ve her tefekkr shibinin
tefekkrnden seni tenzh ederim. Ya lh! Biliyorsun ki, sana
kretmekten cizim. Benim krm ancak budur."
Dier bir rivayete gre, Hallc- Mansr yanna gelenlere yazn k
meyveleri, kn yaz meyveleri karr ikrm ederdi. Elini havaya uzatnca,
avcu, zerinde "Kul hvallah ehad" yazl gm paralarla dolard.
Bunlara "kudret paralar" ismini verirdi. nsanlara, evlerinde ne
yediklerini, ne yaptklarn, ne konutuklarn ve kalplerinden geenleri
Allahn bildirmesi ile haber verirdi.148
Rivayetlerin birinde Hallac- Mansur bir keresinde Badatta aka
Hak yolunda cann feda etmek istediini, kannn dklmesinin halk iin
helal olduunu ilan etmitir. Bu szleri duyan bir gurup alim Hallac-
Mansur aleyhinde bir faaliyet balatarak Hallac- Mansurun tutuklanmasn
istemilerdir. Haberi duyan Hallac- Mansur Ahvaza kaarak bir yl
saklanmtr. 301(913) ylnda yakalanarak Badata getirilmi, idam
talebiyle mahkemeye karlmtr. Sonra hapsedilmesini yeterli grmler
ve sekiz yl sren hapis hayat dostu Nasr el-Kuurinin evindeki bir odada
gz hapsi eklinde gemitir.149
Hallac- Mansur kald sekiz yllk hapis hayatnda, kitabnn Tasin
al-Sirac ve Tasin al-Azal blmlerini yazmtr. Fakat aleyhindeki
faaliyetler btn iddeti ile devam ediyordu. Hallac- Mansurun
cezalandrlmas ynndeki taleplerin artmas zerine Mahkemeye
arlarak mahkum edilmitir.150 dam cezas 26 mart 922de
gereklemitir. Hallac- Mansurun elleri ayaklar kesilmi, daraacna
ekilmi, sonra da kafas koparlmtr. Gvdesi yaklp, klleri Dicle
148
http://www.geocities.com/tasavvufvesufiler/
149
150
Massignon, a.g.e., s. 168.
50
Hallac- Mansur'un dra ekilmesini tasvir eden bir minyatr.
51
nehrine savrulmutur. Kesik ba iki gn kprde dikili braklm daha
sonra Horasana gnderilerek blgede dolatrlmtr.151
Hallac- Mansurun asld yer zamanla nem kazanmaya hak ehidi
bir velinin trbesi olarak ziyaret edilmeye balanmtr. Hallac- Mansur
adna trbeden baka eitli slam blgelerinde pek ok makam yaplm ve
bu makamlar bir ok mutasavvf, alim ve devlet adam tarafndan ziyaret
edilmitir.
Hallac- Mansurun ldrlme sebebi hakknda Enel-Hak (Ben
Hakkm) sz ile uluhiyyet iddiasnda bulunduu ve hacn farziyetini inkar
edip, yeni bir hac anlay ortaya koyduu eklinde eitli iddialar ileri
srlmtr. Ancak, idamn esas sebebinin dini olmaktan ok siyasi
basklar ve entrikalar sonucu gerekletii de sylenmitir. Onun byk bir
ne sahip olmas, ok sayda mrid toplamas, sarayda ve devlet adamlar
arasnda taraftar bulmas, Abbasilere kar Karmatilerle gizlice i birlii
yapt ynndeki sylentilerin kmas devlet adamlarn endielendirmi
ve hakimler kurulundan fetva alp, idam gerekletirilmitir.152
Tasavvufi grleri ve eserleri: Hallac- Mansurun temel
grlerinden biri nur- Muhammedi fikridir. Hallac- Mansura gre Hz.
Muhammedin biri ezeli biri nur oluu, dieri bir insan ve peygamber
olarak iki hviyeti vardr. Btn nebiler resller ve veliler ilim ve
irfanlarn ondan almlardr. Hatta varlklarn var olu sebebi de odur.
Hallac- Mansur yaratma ve dinlerle ilgili dncelerini de nur-
Muhammedi erevesinde aklamtr. Hallac- Mansura gre btn dinler
esas itibaryla birdir.153
Btn dinlerin ilahi olduunu syleyen Hallac- Mansura gre
insan kendi tercih ettii din zere deil, Allah tarafndan kendisi iin tercih
edilen din zere bulunur. Hallac- Mansur blisin Ademe secde
151
Schimmel, s. 70.
152
153
Dorul, s. 82.
52
etmemesinin tevhid, ak ve ftvvet asndan yorumlamtr. blis Allaha
derin bir akla bal olduundan ondan bakasnn nnde eilmemi, secde
erefini yalnz Ona tahsis etmitir. Hallac- Mansur bu ikisini rnek alarak
Enel-Hak davasnda sonuna kadar srar etmekle ftvvetin bir rneini
vermitir. Dier taraftan Hallac- Mansur ftvvetin en gzel rnei olarak
Hz. Muhammed ile blisi grmtr. Hi kimsenin bu ikisi kadar
davalarnda samimi olmadklarn ve fedakarlk gstermediklerini ileri
srmtr.
O yanl anlamaya sebep olan Enel- Hak davas hakknda kitab
Kitabt Tavasinde yle demitir:
Eer Allah tanmadnsa, en azndan iaretlerini tan. Ben o
iaretim, ben Hakkm, nk ben Hakk vesilesiyle gerekleen ebedi bir
hakikatm. Dostlarm ve retmenlerim blis ve Firavundur. blis
cehennem ateiyle tehdit edildi, ama vaz gemedi. nk o kendisiyle
Rabbi arasnda hibir eyi kabul etmeyecekti. Ve ben her ne kadar
ldrlsem ve ellerimle ayaklarm kesilse de vazgemeyeceim154
Yine Hallac- Mansurun grlerinden bir dieri de hac
meselesidir.Hac yapmak isteyen , fakat buna imkan bulamayan bir kimse
evinde temiz bir oday hac iin ayrr. Hac mevsimi gelince iine hi
kimsenin girmedii bu odada Kabede olduu gibi tavaf yapabilir. Sonra
30 yetimi toplayarak yemek yedirir, onlara elbise giydirir, sonra da her
birine 7er dirhem para verir. Bunlar hac yerine geer eklinde
sylemitir.
Hallac- Mansur Hristiyanla ve bu dinden alnan baz terimlere de
ilgi duyduu ileri srlmtr. Suryani Hristiyanlarn kullandklar
nasut ve lahut tabirlerini tasavvuf terminolojisine ilk defa Hallac-
Mansurun soktuu ileri srlmtr.155
154
Arberry, s. 57.
155
53
Tasavvuf yolunun eyhleri Hallac- Mansur hakknda ihtilaf
etmilerdir. Bir ksm alimler Hallac- Mansuru reddetmiler bir ksm
alimler ise, kabul etmilerdir. Kabul eden alimler Hallac- Mansuru
savunmu ve grlerini paylamtr. Bir ksm onu kafir ve zndk sayarak
iddetle reddetmilerdir. Baka gurup alimler mazur grm ve kendisine
acmlardr. Drdnc gurup alimler ise, hkm vermekten kanarak
sukut etmilerdir. Bunlardan eyh Ebu Sayit, eyh Ebu Kasm Gurgani ve
eyh Ebu Abbas ekkani Hallac- Mansurla ilgili konumalar gizli
tutmular ve Hallac- Mansuru byk zat olarak anmlardr. Byk
Mutasavvf Abdulkerim Kueyri ise, Hallac- Mansur hakknda Eer o
hakikat ve mna erbabndan biri ise, kendisinin reddedenlerin onu terk
etmeleriyle terk edilmi olmaz. ayet hakkn merdudu ve halkn makbulu
ise, halkn kendisini kabul etmeleriyle makbul olmaz. Teslimin hkm ile
onu ona brakrz, yani Hallac- Allaha havale ederiz. Onda bulduumuz
haktan nian ve deliller miktarnca, kendisine tazim ederiz. eyhler
zmresinden az bir miktar mstesna, faziletteki kemalini, halindeki
sefasn, mcahede ve riyazetteki gayretinin okluunu kimse inkar
etmemitir.156
Ancak, Hallac- Mansuru reddedenler zamanla azalm, dostlar ve
taraftarlar gittike oalmtr. Byk mutasavvflardan Ahmed Yesevi ve
Muhiddin b. Arabi Hallac- Mansuru ve dncelerini benimsemiler
onun ateli taraftarlar olmulardr. Bu alimler Hallac- Mansurun idealini
yaatarak Hallac bir tasavvuf hareketi meydana getirmilerdir. Bu
mutasavvflarn almalar sayesinde Hallac dnce ve eylem tarz btn
slam dnyasna yaylmtr. zellikle ran ve Trk edebiyat ondan derin
bir ekilde etkilenmitir. Tarikat eyhleri ve mensuplar arasnda Hallac-
Mansur ve grleri nemli bir yere sahip olmutur. Bunlardan Yeseviyye,
Mevleviyye ve Kadriyye gibi tarikatlarn mensuplar srekli Hallac
156
Hucviri, s. 253-254.
54
dnce tarzn canl tutmulardr. Hallac- Mansurun grleri tasavvufun
en nemli dinamiklerinden biri olmutur.
Hayatn Hallac- Mansur aratrmalarna adam olan Lois
Massignona gre O, Snni bir mutasavvf olup Trklerin slamiyete
girmesini balatan dini ve itimai hareketin ncsdr.
Muhammed kbal ise, felsefi-tasavvufi mahiyetli Cavitname adl
eserinde Jupiter semasnda seyahat ederken Hallac- Mansurun kendisine
yol gsterdiini syleyerek ondaki gl ferdi dindarl, srada insanlarn
stnde Allah sevgisini yaayan biri olduuna, dinamik inan ve ak
anlayyla bir Mslman iin iyi rnek olacana dikkat ekmitir.
Hallac- Mansur, Nesimiden Nacip Fazl Ksakreke kadar Trk
edip ve airleri zerinde de etkili olmutur. 157
Massignona gre, Hallac- Mansurdan alt mektup, tasavvufa dair
yz eli kadar vecize, vaazlarna dair yetmi drt hlasa (Ahbarel
Hallac), seksen para manzume, iki yz doksan senesinden ncesine ait
yirmi yedi rivayet ve on bir Tavasin kalmtr.158
D. Ahmed Yesevi
Ahmed Yesevi Bat Trkistanda mkent ehrinin biraz
dousundaki Sayram kasabasnda domutur. Doum tarihi kesin olarak
bilinmemektedir. Tahminen XI asrn ikinci yarsnda yaad
sanlmaktadr. Babas eyh brahim, Sayramn en nl eyhlerindendi.
Annesi de eyh brahimin halifelerinden Musa adnda bir eyhin kzyd.
Ahmed Yesevi nce annesini sonra babasn kaybetmitir. Menkbelere
gre o yedi yandayken yetim kalnca dier manevi babadan yani
Hzrdan terbiye grmtr. Baka bir menkbeye gre Hz. Peygamberin
manevi iaretiyle sahabelerden saylan eyh Arslan Baba Sayrama gelerek
157
158
Massignon, a.g.e., s. 169.
55
Ahmed Yeseviyi irad etmitir. Arslan Babann terbiye ve irad ile
Yesevi ksa zamanda hreti drt tarafa yaylmaya balamtr. Fakat ayn
yl veya ertesi yl iinde Arslan Baba vefat etmitir. Ahmed Yesevi ilk
tahsil yllarn Yeside geirmitir. Daha sonra tahsilini tamamlamak
amacyla dnemin nemli slam merkezlerinden olan Buharaya gelmitir.
Ahmed Yesevi byle bir zamanda byle evreye gelmi ve devrin en ileri
gelen alim ve mutasavvflarndan eyh Yusuf Hamedaniye renci
olmutur. Hoca Yusuf Hamedani snni bir alimdi. O, Irak, Horasan,
Maveraunnehir ktalarnn eitli ehirlerinde bulunarak halk irad ile
megul olmutur. Yesevi suluk adabn, zahir ve batn ilimlerini Yusuf
Hamedaniden renmitir.159 Hoca Abdulhalik Gicduvani, Yusuf
Hamedani hakknda unlar bildirmektedir: Yaln ayak otuz defa hacca
gitmiti, Kuran ezbere bin defa hatmetmiti Tefsir, hadis, fkh, usul, furu
ve kelama dair yedi yze yakn kitab ezberlemiti, iki yz on eyh ile
sohbet etmiti. Zamannn ounu orula geirirdi. Sekiz bin putperesti
Mslman klmay baarmt, tvbe ettirip, doru yola salan kiilerin
saysn kimse bilmezdi.160
Yesevi eitimini alp, Trkistanda irada balad sralarda slam
lkelerinin her tarafnda tasavvufi faaliyetler grnmekte idi. Medreseler ve
tekkeler tasavvuf cereyanlarnn merkezi saylrd. Yesevi gebe ve yar
gebe Trk boylar arasnda sade bir dil kullanarak halk yeni dine yani
slama sndrmaya almtr. O, kk ok eskilere giden geleneksel iir
kalplarn kullanarak, ok geni kitlelere hitap etmitir.161
Yesevinin syledii hikmetler bugne kadar Orta Asyada canl bir
ekilde byk saygyla ezberlenmektedir. Yalnz erkekler deil, kadnlar
arasnda da Yesevi-Han denilen ezbere hikmet okuyucular
159
Kprl, s. 85-90.
160
Hoca Abdulhalik Gicduvani, Makamati Yusuf Hamadoni, zbekeye tercme eden ve
hazrlayanlar Sayfuddin Sayfullah ve Hodirhon Hasan, Takent 2005, s.16.
161
Kemal Eraslan, Yesevi, DA., c. II, stanbul 1989, s. 160-161.
56
bulunmaktadr. Ahmed Yesevi zellikle Kazaklar, Krgzlar, zbekler ve
Trkmenler arasnda Pir-i Trkistan, Hoca Yesevi veya Ata Yesevi
adlaryla mehurdur. Hoca Yesevi Trkler arasnda slamiyetin ve slam
Tasavvufunun yaylmas iin byk bir tesir yapmtr.
Ahmed Yesevinin Trkistan ehrinde bulunan ve Emir Timur
tarafndan ina ettirilen trbesi kutsal bir ziyaret makamdr. Oras her yl
binlerce insan tarafndan dilek dilemek, ifa talebinde bulunmak niyetiyle
ziyaret edilmektedir.162
Yesevinin trbesi civarnda gmlmek Trkistanl Trkler iin ayr
bir deer tamaktadr. Bu sebeple bir ok kii daha hayatta iken trbe
civarndan toprak satn alarak kabirlerini hazrlamaya alrlar. Bu ise
Yesevinin Orta Asyal Trkler zerinde ne derece tesirli olduunu
gstermektedir.163
Yesevinin talebe ve halifelerinden Orta Asya Trkleri arasnda en
tannm Hakim Ata veya Sleyman Bakrganidir. O da tpk Yesevi gibi
tasavvufa ait Trke nasihatler mecmuas yazmtr. Sleyman
Bakrganinin hikmetli szleri de tpk Yesevinin szleri gibi sade bir dille
geni halk kitlesine hitap etmek zere yazlmtr. Yesevinin halifeleri
zellikle Orta Asya, bugnk Krgzistan, zbekistan ve Kazakistanda
Yesevilii yaymlardr.164
Divan- Hikmet, Yesevinin tasavvufi manzumelerini iine alan
nl bir eserdir. Ancak, bu eserin nshalarnn ister ierii bakmndan ister
dil bakmndan baz farkllklar gstermesi, deiik ahslar tarafndan
farkl yerlerde meydana getirdiini gstermektedir. Ayrca, Divan- Hikmet
mecmualarnn iine Yesevi dervilerinin Hikmetleri de karmtr. Bu
yzden bugn Yesevinin azndan kan Hikmetleri aynen toplayan bir
Divan- Hikmet nshas mevcut deildir. Dou ve Kuzey Trkleri
162
A.Y.Ocak, Trk Sufiliine Baklar, stanbul 2000, s. 46-47.
163
Eraslan, a.g.e, s. 160.
164
Barthold, s. 125-126.
57
zbekler, Krgzlar ve Volga Trkleri Divan- Hikmeti dini mukaddes bir
kitap gibi grdkleri iin asrlardan beri elden ele dolatndan onun
saysz yazma nshalarna ve bir ok basmlaryla karlamak
mmkndr.165 Yesevi hikmetlerinin balca amac slam dinine yeni
girmi veya bu dini henz kabul etmemi Trklere slamiyetin esaslarn,
eriat ahkamn ve Ehli Snnet akidesini retmek olmutur.166
E. Sleyman Bakrgani
Byk Trk mutasavvflarndan biri olan Sleyman Bakrgani XII
yzyln ilk yarsnda yaamtr. O, Harezm blgesinin Bakrgan obasnda
domutur. Doum tarihi net olarak bilinmemekle beraber tahminen 1186
senesinde olduunu syleyenler vardr.167 Asl ad Sleyman olup Hakim
Ata, Kul Sleyman, Bakrgani gibi isimlerle de anlmtr. Eskiden baz
eserlerde Sleyman Ata ve Hakim Ata iki ayr ahs olarak yanl kaydedile
gelmitir.
Alier Nevai Nesayiml Mahabbede yle demektedir: Hakim
Ata ismi Sleymandr. Hoca Ahmed Yesevinin mrididir. Bir gn hoca
Ahmed Yesevi aya yemek piir buyurmutur. A hocaya ok az odun
kalm deince Ahmed Yesevi mritlerini odun getirmek iin ormana
gndermitir. Mritler yolda gelirken yamur yamaya balam ve getirdii
odunlar yanmaz olmutur. Sadece elbiselerini karp odunlara rten
Sleymann getirdii odunlar tutumutur. Ahmed Yesevi bu davranndan
dolay Sleymana Hakim adn vermitir. Bundan sonra Hakim Ata
hikmetler sylemeye balamtr.168 Bunun yannda Sleyman Bakrgani
165
Kemal Eraslan, Divan- Hikmet, DA., c. IX, stanbul 1994, s. 429; Kprl, s. 136.
166
Eraslan, a.g.e., s. 429.
167
N. Mollayev, Sleyman Bakrgani, zbek Sovyet Ansiklopedisi, c. X, Takent 1978, s. 403.
168
brahim Hakkul-Sayfuddin Rafiddin, Bakirgon Kitobi, Takent 1991, s. 3.
58
Yesevinin muridi olup Trkler arasnda en tannm halifesidir. O, Trkler
arasnda daha ok Hakim Ata lakabyla mehur olmutur.169
Sleyman Bakrganinin ileride byk bir zat olaca kkken belli
olmaya balamtr. Onun ocukluunda mektebe giderken baka ocuklar
gibi Kuran boynuna asmad, eliyle alttan alp hrmetle tad
sylenmitir. Bir ok kaynakta Kuran bann stnde tad rivayet
edilmektedir.170 Mektepten knca yzn mektebe, arkasn eve dnerdi.
Bir gn Ahmed Yesevi mescid nnde otururken bu hali grm, ve ok
houna gitmitir. Hocasnn ve ailesinin iznini alarak Sleyman
Bakrganini Kuran okutmaya yanna almtr. On be yana geldikten
sonra hoca Ahmed Yeseviye mrid olmutur.171
Bir mddet sonra Sleyman Bakrgani eyhinden izin alarak irad
iin Trkistann gneyine doru devesiyle yola kmtr. Baz
kaynaklarda bizzat Ahmed Yesevinin gnderdii ve deven nerede
durursa oray mesken et dedii rivayet edilmitir. Deve Horasann
Bineva blgesine gelince yryemez olmu btn gayretlere ramen deve
tek adm bile atmam, sadece barmtr. Bundan dolay o blgeye
Bakrgan denildii de sylenmitir. nceden oras Bura Hann at
srsnn otlad yer olarak tannyordu. Ylkclar onu buradan kovmak
istemilerdir. Bu yreden Sleyman Bakrgani kmaynca durumu Bura
Hana bildirmilerdir. Ancak, Bura Han Onun Ahmed Yesevinin mridi
olduunu renince tavrn deitirmi ve Anber adl ok gzel kzn
Sleyman Bakrganiye vermitir. Bura Han kendisi de Sleyman
Bakrganinin mridi olmutur.172
Bura Han bu derviin rzasn celb iin ayrca bir ok develer,
koyunlar ve atlar gndermitir. Sleyman Bakrgani bunlar kabul etmitir.
169
Gzel Amanguliyeva, Yesevi Dervii Hakim Ata, Bilig-13/Bahar 2000, s. 80.
170
Mustafa Kara, Hakim Ata, DA., c. XIII, stanbul 1997, s. 183, R. Rahmeti Arat, Hakim Ata,
.A., c. V/I, stanbul 1950, s. 101.
171
Kprl, s. 108.
172
Kara, s. 183-184.
59
Bakrgan adl o yeri de kendisine menzil yapmtr. Orada yaayanlarn
ou ona murid olmular ve Sleyman Bakrganinin hreti drt tarafa
yaylmtr. Sleyman Bakrganinin Anber anadan ocuu olmutur;
Muhammed Hoca, Asgar Hoca ve Hubbi Hoca. Bunlardan ilk iki byn
ok mehur olan eyh Carullah Allameden ders almak iin Harezme
gndermitir. En k olan Hubbi Hoca ise, her gn atna binip dalarda,
krlarda dolar, geyik alar ve babasna getirirdi. Ancak, Sleyman
Bakrgani, olunun manen ne kadar yksek mertebeye ulatn
bilmiyordu. Hatta kk olunu avc olacak diye zlyordu. Bir gn
baba olunu arnca biraz ge geldi nk uzakta avdayd. Babasna bir
geyik getirdi ve babas neden ge geldiini sorunca olu Muhit denizinde
iki gemi batyordu benden yardm istediler, onlarla megul olduum iin
ge geldim demitir. Babas olunun szne inanmamtr. Olu eer
inanmazsanz be ay sonra buraya on bir altn krane getirecekler o
zaman grrsnz cevabn vermitir. Hakikaten de yle olmu o paray
getiren adamlarn hepsi, Hubbi hocaya mrid olmulardr.
Yine bir rivayete gre, bir gn olu babasna Namazn snnetini her
zaman burada klyorsunuz. Lakin onun farzn nerede klyorsunuz diye
sormutur. Babas farzn Kabede kldn sylemitir. yi amma, oraya
kadar gitmek byk bir zAhmed Kabeyi buraya getirseniz olmaz
m?demitir. Sleyman Bakrgani kendisinde bu kadar kuvvet olmadn
itiraf etmitir. Lakin ertesi gn olunun Kabeyi Bakrgana getirdiini
grnce, birdenbire arm ve iine kskanlk dmtr.
Baka bir rivayete gre bir gn Sleyman Bakrgani ve mridleri
toplanp dokuz kz kesmiler, zikir ve sema megul olmular. Her kes
arlm, yalnz kk olu Hubbi hoca arlmamtr. Olu geyiklerle
avdan gelince her kesin arlp kendine haber verilmediini grnce can
sklmtr. Sonra kermetle kesilen kzleri tekrar dirilttirmitir. Bunu
gren halk Hubbi hocaya hayran kalmtr. Bunun zerine babas olunu
60
arp bir yerde ikisinin beraber bulunamayacan sylemitir. Bu szn
manasn ok iyi anlayan Hubbi hoca, babasna siz kaln demi ve
anasyla vedalamtr. Kefenini giyip hcresinin ortasna gelip durmu ve
oradan kaybolup gitmitir. Sonra baba ve anne birbirine sarlarak ok
alamlardr. Oluna kar yapt bu hareketten dolay Tanr ona ceza
verecekti. Eer olu yaasayd neslinden altm veli gelecekti. Hakikaten
de yle olmutur. Vefatndan sonra Amu Derya Bakrgan ehrini basm
Sleyman Bakrganinin trbesi stnden krk yl su akmtr. Sonra sular
ekilince trbenin nerede olduunu kimse bilmemitir. Sonradan Sleyman
Bakrganinin manevi iaretiyle Celaleddin hoca adl biri onun mezarn
bulmu stne li imaret yaptrmtr.173
Sleyman Bakrganinin slamn temelini anlatan hikmet dolu
iirleri herkesi hayran brakm ve etkilemitir. Rivayete gre Irak ah,
Horasan ahna cevaplandrmas iin birka soru sormutur. Horasan ah
ise, sorular Ahmed Yesevinin halifelerine gndermitir. Tasavvufla ilgili
bu sorularn cevabn Sleyman Bakrgani iirleri ile cevaplandrmtr:
Her kim grsen Hzr bil,
Her tn grsen Kadir bil.
Sleyman Bakrgani bu iiri ile insan ve zamann deerine iaret
etmektedir. Ayrca, insanlarn alak gnll ve gzel karakterli olmasn,
birbirinin kymetini bilmesini, bir birini incitmemesi gerektiini, insanlarn
her biri Hzr gibi saygya layk olduunu anlatmaya almtr. Hatta, her
geceyi de Kadir gecesi gibi gr, nk bir daha yaayamasn demektedir.
Yine tevazu iin syleyen en gzel szlerinden biri yledir:
Bakas buday biz saman,
Bakas yahi biz yaman.
173
Kprl, s. 110-111.
61
Bakrgani iirlerinde insan mertebesine ve ahlakna ok yksek bir
deer bimitir. Ayn zamanda syledii hikmetlerle slam dinine yeni
snan Trklerin dini-ahlaki anlaylarn aydnlatmtr.174
Bakrgani umumen Trkler arasnda hikmetleriyle mehur olduu
gibi hususen Trkmenler arasnda zel bir yere sahip olmutur. Sleyman
Bakrganiyi kendi sosyal kimliklerinden birisi kabul eden Trkmen halk,
onun dnya grn medeniyetine sindirmi, hikmetlerini asrlardan beri
yaama biimi haline getirmilerdir. Bu durumu Trkmenlerin adeta kutsi
bir mahiyet verdikleri halk airi Mahtumkulunun iirlerinden anlamak
mmkndr. O, iirlerinin temel ekirdeini hoca Ahmed Yesevinin ve
onun sevgili dervii Sleyman Bakrganinin fikirlerinden ve retilerinden
alm, bazen Bakrganinin iirlerini az bir deiiklikle ve bazen
aklayarak halka aktarmaya almtr. rnein, Bakrgani bir iirinde
aadakileri ifade ederken, Mahtumkulu da onu az bir deiiklikle
insanlara iletmitir.
Sleyman Bakrgani:
Kn dogandan batarga,
Tersa, Chd, Tatarga,
Gulluk klp Settarga,
eyhim Ahmed Yasavi.
Mahtumkulu:
Gn dogardan, gn batar,
Tersa, Chd hem Tatar.
Baka bir iirinde Sleyman Bakrgani aadakileri dile getirirken:
Israfl ferman birle surun urgay,
Ezrayl z cann zi algay
Mahtumkulu bu iiri alayarak genie ifade etmitir:
Gk vrilip, daglar sarsar yerinden,
174
Hakkul-Rafiddin, s. 4, Amanguliyeva, s. 83.
62
Israfl surunu alsa gerektir.
Allahn emrinden, hak permanndan,
Ezrayl z cann alsa gerektir. 175
Mahtumkulunun bu iirlerinden anlald gibi, Bakrganiden ok
etkilenmi ve onun yolunda insanlar aydnlatmaya almtr.
Sleyman Bakrganinin halifeleri arasnda en tannm Zengi
Atadr. Rivayete gre Zengi Ata Takentte bulunurken, eyhinin vefatn
haber alm ve derhal Harezme giderek kabrini ziyaret etmitir. Zengi
Atann Arap olu olduu iin siyah tenli biri olduu sylenmitir. len
eyhini manevi iaretiyle dul kalan zevcesi Anber ana ile evlenmitir. Bu
mehur Trk eyhinin mezar, Takent ehrinden sekiz mil uzakta
Semerkant yolu zerindedir. Orta Asyann byk ve tannm mutasavvf
Hoca Abdullah Ahrar, Zengi Ata hakknda byk bir sayg besler ve
kabrini her ziyaret ettii zaman ieriden Allah Allah sesi iittiini
sylemitir.176
Bakrganinin eserleri gnmze el yazmalar ve halk dili yoluyla
ulamtr. Ayrca, bu eserler Orta Asyada uzun yllar medreselerde ders
kitab olarak okutulmutur. Bakrganinin, Bakrgan Kitab, Bibi
Meryem Kitab ve Ahir Zaman Kitab gibi eserleri bulunmaktadr. Bu
kitaplar Orta Asyada hala byk bir saygyla ve istekle okunan halk
eserleridir.
Bakrgan Kitab Ahmed Yesevinin Divan- Hikmeti gibi eitli
zamanlarda yaam deiik airlere ait sfiyani iirler ve ilahiler
mecmuasdr. Eser Sleyman Bakrganiden baka on drt aire ait yz
yirmi manzume ve sekiz manzum hikayeden olumaktadr. Eserin slup ve
muhtevas da byk lde Yesevinin Divan- Hikmetinin tesiri altnda
yazlmtr. unu sylemek lazm ki, Divan- Hikmette yer alan miraciye
175
Amanguliyeva, s. 88.
176
Kprl, s. 113-114.
63
gibi baz manzumelerin Sleyman Bakrganiye ait olduu ifade
etilmektedir.177
Bibi Meryem Kitab Hz. Meryemin vefatn destan slubuyla
anlatan sekiz sayfalk bir kitaptr. Eserin en nemli zellii cehri zikir
yapan tarikat mensuplarnca koro halinde okunmasdr. 178
Ahir zaman Kitab kitabnda kyamet alametleri anlatlmaktadr.
Kitabn banda kyamet ncesinde insanlarda ahlaki bozukluklarn ortaya
kacandan, hatta alimlerin bile gnah ileyeceinden bahsedilmektedir.
Ardndan Deccal, Yecc ve Meccun ortaya kmasndan ve onlarn
Mehdi tarafndan yenilgilerinden destan bir ekilde sz edilmektedir.
Kitabn bundan sonraki ksmnda Hz. Peygamberin mmetinin gnahlarn
affettirmek iin yalvarp yakarmas canl bir ekilde tasvir edilmitir. Sonu
ksmnda tm mminlerin kurtuluu ele alnmakta ve Bakrgani kendisinin
ve insanlarn kyamete hazrlkl olmalar gerektiini vurgulamaktadr.
Aada Ahir Zaman Kitabnn zbekeden Trkeye sadeletirilmi
evrisi sunulmutur:
Zaman ahr olsa, neler olur,

Dnya eit eit bela ile dolar,
Alimler iki ier, zina yapar,
Bundan baka garip eyler de olur.
Nam byk alimler iki ier,

Helal brakr, haram ie bular,
Hak Teala bela kapsn tamamen aar,
177
Kara, s. 184.
178
Kprl, s. 177, Kara, s. 184, Amanguliyeva, s. 82.
64
Cimriler haramla taknlk yapar,
Birok kadn elerine haram olur,
slam bilmeyen bedbahtlar sevinir,
Zaman ahr olsa, alimler yoldan kar,

Mminlerin ocuklar esir der,
Kafirler durmadan kibirlenir,
Melun Deccal kar, Ruma gider,

slam bilmez bedbahtlar sevinir,
Mehdi kar, Badat tarafnda savar,
Mslmanlar Mehdi tarafnda toplanr,

Gne tutulur, kavga byr, lklar atlr,
Muhammedin mmetleri alamaya balar,
Mehdi kar, Mekke tarafna sefer eder,

Muhammedin Ravzasna yzn srer,
Ravzadan ses kar, sa der,
sa iner, dokuz yzn bitiminde,

Deccal ldrrler bilin bu zamanda,
Mehdini imam yapar sa o zamanda,
65
Dokuz yzde on bete Yecc kar,
Mehdi ile sa varr, Turu aar,
O kafirler bu dnyay yok ederler,
Havadan kular iner, talar atar,

O talar Yeccleri helak eder,
O Allah heybetiyle hkm srer,
Dokuz yzde yine bir eyler olur,

Dabbetl Arz kar, Kuran ykselir,
Muhammedin mmetleri alamaya balar,
Dokuz yzde yine garip bir ey olur,

srafil emir ile surun alar,
Gk Yer arasnda diri canl kalmaz,
srafil emir ile surun alar,

Azrail kendi cann kendi alr,
Sonsuz baki kalan O Allah kendisi kalr,
Krk yl sonra srafil surunu alar,

Ona ikinci surunu al denir,
Kullarm yer yzne ksn denir,
66
srafil emir ile surunu alar,

Tm ruhlar bedenlere gir, gelir,
Gen, yal insan olu ayaa kalkar,
O, Allah hakim olur, hkm verir,

Muhammed efaate gelir, durur,
Melekler, peygamberler titrer, durur,
Cebrail meleklerin nnde gelir,

nandmz Ey Muhammed sensin der,
Hak katnda senden samimi yoktur der,
Adem ata kendisi alayarak gelir,

Musa Kelim resullerin nnde gelir,
Muhammedin boynuna sarlr, kardeim der,
brahim, Muhammede milletim der,

Cebrail Muhammede boyun eer,
Tm yce melekler alar, durur,
Ebu Cehil ate elbisesi ile gelir,

efaatini bizden esirgeme der,
67
Muhammedin yanna gelir, durur,
Dnyada bilme oldum kendimi der,

Ate iinde azabm grdm der,
kr sana bugn beni kurtar der,
Muhammed secde eder, ban eer,

Gzlerinden damla damla yalar akar,
efaatini esirgeme benden der,
Abdulmuttalip, Abdullaha ocuum der,

Muhammedin elin tutar, yzn per,
Yanmda kald, baktm on gn der,
Muhammed annesine hrmet eder,

Annesinin boynuna sarlr, anne der,
Kkken yetim kaldm senden der,
Muhammed Abdulmuttalibe babam der,

Mahbub canlar grr grmez, ibret alr,
Melekler, peygamberler sevinirler,
Cebrail buran tutar, durur,
68
srafil sa kolundan tutar, durur,
Azrail mizan basar, durur,
O Muhammed aleme bakar, durur,

Tm maher halk gelir, durur,
O Muhammed kalkar, arz eder,
Melekler, peygamberler nefes almaz,

Az ap konumaya halleri olmaz,
O Muhammed Rabbim Allah der,
arap iip, eytan ile elik eden,

Tamamdr, emrime kar delil oldu,
Kibirlikte benimle yarm oldu,
Oflamaktan, inlemekten terler akar,

Feryatlar duyan Muhammed acyarak bakar,
mmetlerimi affet Allahm der,
O Allah heybet ile hkm verir,

Tm o maher halk srn der,
Cehennem zerine srat koyun der,
69
Zebaniler halk srer, gelir,
Ellerinde ate mealesi tutar, durur,
Muhammede maher halk feryat eder,
Muhammed onlarn feryadn duyar, durur,

Ya mmetim, mmetlerim nereye der,
Eline asa alr, koup gelir,
Muhammed Zebaniye heybetle kar kar,

Cehennem ateine hkm eder,
mmetlerimi sakn yakma ate der,
Cehennem iinden melekler kar, gelir,

Muhammed hazretine gelir, durur,
efaatini esirgeme bizden der,
Muhammed hazretine koarak gider,

mmetlerimin hali perian oldu der,
Ahdine vefa et Mevlam der,
Musa Kelim hzlca koarak gelir,

Muhammede gelir, haber verir,
O heybetli gn, imdi bugn oldu der,
70
Muhammed secde ile megul olur,
Musa Kelim Rabbim diye dua klar,
O, drt milletin hepsini mmetim der,
Allahtan nida gelir, dostum der,

On sekiz bin alem fahri resul der,
imdi hkm senden olsun der,
mmetine Cehennemi haram kldm der,

Reyhan denen baheleri verdim der,
Ferah tut gnln dostum der,
Muhammed hazretine sevinle bakar,

Musa Kelim arkada olur, beraber gelir,
Tm maher halk geliniz der,
Tm o maher halk sevinle coar,

Atamz Adem koarak gelir,
Muhammedin boynuna sarlr, olum der,
Muhammed anne-baba geliniz der,

Tm mmetimin yzn grn der,
Allah inayet kld bize der,
71
Tm maher halkna O nderlik eder,

Tm o huriler karlar, gelir,
Sekiz Cennet nuru ile nura dolar,
Kul Sleyman itaat et, affeder,

Allah sebeplerin gl verir,
Ahirette itaat ile rahim eder,
Bundan baka garip eyler de olur.179
179
zbekesi iin bkz. Hakkul-Rafiddin, s. 57-62.
72
SONU
Trkler, Horasan ve Maverannehr blgelerinde VIII. yzyldan

itibaren gzkmeye balayan tasavvufi faaliyetlerden etkilenmeye ve
kendilerine bu yolu yakn hissedip kabullenmeye balamlardr. Bunun
balca sebebi ksmen mistik bir din olan eski Trk dininin tasavvufi
Mslmanla daha yakn olmasndan kaynaklanyordu. zellikle Trklerin
her zaman grp yaattklar ve tecrbesini devam ettire geldikleri eski
Trk mistik dnce sisteminin esasn oluturan kamlk messesesi,
Trklerin tasavvufa abuk almasn saladn dnmek mmkndr.
Nitekim, Trklerin slam yakndan tanmaya baladklar dnemlerde ilk
nce eski kam ve ozanlarn yerini baba ve ata olarak tannan derviler
almaya balam ve Trklerin slamlamasnda aktif rol oynamlardr.
Trkler arasnda balca Melametiye, Kerramiye ve Kalenderiye gibi
tasavvufi hareketler yaygnlam ve Trklerin slam tanmalarnda
nemli yer tutmulardr.
Trklerin slamlamasn hzlandran ve onlara bu dini sevdirenler
gezgin mutasavvflar olmulardr. Bunlarn banda brahim b. Ethem,
akik-i Belhi ve Hallac- Mansuru sayabiliriz. Bunlardan Hallac- Mansur
be yl boyunca Horasan, Maveraunnehr ve Trkistan blgelerini
dolamtr. O, buralarda halka Allah sevgisini vaaz etmeye alm,
slam anlatm ve onlar iin eserler yazmtr. Onun faaliyetleri Trkleri
derinden etkilemi ve slama gnlden balanmalarna vesile olmutur.
Bununla beraber sufiler devlet adamlarn da slama armlar ve
baarl olmulardr. Karahanl Devletinin slam devleti haline gelmesiyle
sonulanan sreci sufiler balatmtr. Nitekim, sufilerin vaazlar sonucunda
Mslman olan Satuk Bura Han Bat Karahanllarn slam dinini resmen
kabul etmelerini salamtr. Bundan sonra slamiyetin kabul ok byk
topluluklar eklinde gereklemitir. Nitekim, 200.000 adrlk, baz
73
blgede 10.000 adrlk Trklerin topluca slamlamas bu srecin
sonucudur.
Trklere slam yakndan tantan, sevdiren ve slamlamasn
salayan mutasavvflarn ileri gelenlerinden biri phesiz Ahmed Yesevi ve
onun takipileri olmutur. Ahmed Yesvi ve takipileri, gebe ve yar
gebe Trk boylar arasnda sade bir dil kullanarak halk slama
sndrmaya almlardr. Onlar, kk ok eskilere giden geleneksel iir
kalplarn kullanarak, ok geni kitlelere hitap etmi ve onlar etkileyerek
Mslmanl kabul etmelerini salamlardr.
Yesevinin talebe ve halifelerinden Orta Asya Trkleri arasnda en
tannm Hakim Ata veya Sleyman Bakrganidir. O da tpk Yesevi gibi
tasavvufa ait eserler yazmtr. Sleyman Bakrganinin hikmetli szleri de
tpk Yesevinin szleri gibi sade bir dille geni halk kitlesine hitap etmitir.
Ahmed Yesevi sonras Trk dnyasnda tasavvufi faaliyetler devam
etmi ve bunun sonucunda bir ok tarikat ortaya kmtr. Trk sufileri
Nakbendilik, Kadirilik, Kbrevie, Mevlevilik, Bektailik vs. tarikatlar
altnda halka slam anlatmlar ve byk lde Trklerin slamlamasn
salamlardr.
74
BBLYOGRAFYA
Ahsikendi, Seyfeddin, Tarhtardn Cyna, Krgzcaya ev. Moldo

Mamasabr Dosbolov-Omar Saranov, Bikek 1996.
Akpnar, Turgut, Trk Tarihinde slamiyet, stanbul 1999.
Albayrak, Nurettin, brahim b. Edhem, DA., c. XXI, stanbul
1997.
Amanguliyeva, Gzel, Yesevi Dervii Hakim Ata, Bilig-13/Bahar
2000.
Arberry, A. J., Tasavvuf, ev. brahim Kapaklkaya, stanbul 2004.
Azamat, Nihat, Kalenderiyye, DA., c. XXIV, stanbul 2001.
Arat, R. Rahmeti, Hakim Ata, .A., c. V/I, stanbul 1950, s. 101.
Attokurov, S, Krgz Sancras, Bikek 1995.
Baldak, Julian, Mistik slam, ev. Yusuf Said Mftolu, stanbul
2002.
Barthold, V.V., Orta Asya Trk Tarihi, haz. Hseyin Da, Ankara
2004.
Cami, Abdurrahman, Nafahatul ns Min Hadaratil Kds tercemsi,
ev. Kamil Candoan-Sefer Malak, stanbul 1971.
Dorul, mer Rza, slamiyetin Getirdii Tasavvuf, stanbul 1948.
Eraslan, Kemal, Divan- Hikmet, DA., c.IX, stanbul 1994.
-------------------, Yesevi, DA., c.II, stanbul 1989.
Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2004.
Erahin, Seyfettin, Krgzlar ve slamiyet, Ankara 1999.
Gibb, H. A. R., Orta Asyada Arap Fetihleri, ev. Hasan Kurt,
Ankara 2005.
Gicduvani, Hoca Abdulhalik, Makamati Yusuf Hamadoni,
zbekeye tercme eden ve hazrlayanlar Sayfuddin Sayfullah ve
Hodirhon Hasan, Takent 2005.
75
Gnay, nver-Gngr, Harun, Trklerin Dini Tarihi, stanbul
2003.
Hakkul, brahim-Rafiddin, Sayfuddin, Bakirgon Kitobi, Takent
1991.
Hcviri, Keful Mahcub, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1982.
Kara, Mustafa, Hakim Ata, DA., c. XIII, stanbul 1997.
Karasaev, Hseyin, Kamus Naamadan Corop, Bikek 1992.
Kelabazi, Dou Devrinde Tasavvuf Taarruf, haz. Sleyman
Uluda, stanbul 1992.
Kenjetay, Dosay, Hoca Ahmet Yesevinin Dnce Sistemi, Ankara.
2003.
Kitap, Zekeriya, Hz. Peygamberin hadislerinde Trkler, Trk
Dnyas Aratrmalar, II say, stanbul 1986.
---------------------, Orta Asyada slamiyet ve Trkler, Konya 2004.
---------------------, Trkistann Mslman Araplar Tarafndan Fethi,
Konya 2005.
----------------------, Trkler Nasl Mslman Oldu?, Konya 2004.
----------------------, Yeni slam Tarihi ve Trkistan, stanbul 1991.
Kprl, M. Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara
2003.
Kurt, Hasan, slamlama Sreci, Ankara 1998.
Kueyri, Kueyri Risalesi, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1978.
Lings, Martin, Tasavvuf Nedir?, tercmeye haz. Akabe yaynlar,
stanbul 1986.
Massignon, Lois, Hallac, .A., c. V, stanbul tz.
Melamiyye, DA., c. XXIX, Ankara 2004.
Meyan, Faruk, brahim Bin Edhem, slam Mehurlar
Ansiklopedisi, c. I, stanbul 1970.
76
Mollayev, N., Sleyman Bakrgani, zbek Sovyet Ansiklopedisi,
c. X, Takent 1978.
Nevayi, Alier, Nesayiml Mahabbe Min emayimil Ftve, haz. K.
Eraslan stanbul 1979.
Nicholsn, Reynold, slam Sufileri, ter: Mehmed Da vd., stanbul.
1978.
------------------------, Tasavvufun Menei Problemi, ev: Abdullah
Kartal, stanbul, 2004.
Nurbah, Cavad, Piran-i Balh, Mashhad-ran H.1379.
Ocak, A.Y., Trk Sufiliine Baklar, stanbul 2000, s. 46-47.
--------------,Zaviye, .A, c.XIII, stanbul 1986.
ngt, mer, Tasavvufun Asl Hakikat ve Marifatullah ncileri,
stanbul 2000.
zkaya, Necdet, Trkler Neden Mslman Oldular?,Trklk ve
slamiyet, Adana 1996.
ztrk, Y. Nuri, Hallac- Mansur ve Eseri, stanbul 1976.
-------------------, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, stanbul 1999.
Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara
2004.
Schimmel, Annemarie, slamn Mistik Boyutlar, ev: Ergun
Kocabyk, stanbul 2001.
Selvi, Dilaver, Kuran ve Tasavvuf, stanbul 1997.
Suhreverdi, Tasavvufun Esaslar, ev. Kamil Ylmaz-rfan Gndz,
stanbul 1990.
Uluda, Sleyman, Hallac- Mansur, DA., c. XV, stanbul
1997.
-----------------------, Keful Mahcub tercmesine giri, stanbul 1982.
Valav, Mahdi Rahmani-Catai, Mansur, Tarih-i Ulama-i Balh,
Mashhad-ran H. 1383.
77
Valihanov, . ., Krgzlar Hakida, Kirgizlar, haz. . Karaev-K.
Cusupov, Bikek 1999.
Yazc, Nesimi, lk Trk-slam Devletleri Tarihi, Ankara 2002.
Yessevi, Ahmed, Hikmatlar, Takent 1991.
Yldz, H. Dursun, slamiyet ve Trkler, stanbul 1980.
---------------------, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. XIV,
stanbul 1989.
Zakirov, Saparbek, Krgz Sancras, Bikek 1996, s. 76.
78

2969

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2969

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TRKLER ARASINDA SLMYETN YAYILMASINDA

Yksek Lisans Tezi

TRKLER ARASINDA SLMYETN YAYILMASINDA

Yksek Lisans Tezi

TRKLER ARASINDA SLMYETN YAYILMASINDA

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Seyfettin ERAHN

Tez Jrisi yeleri:

SLM TASAVVUFUNUN ORTAYA IKII VE

TRKLER ARASINDA SLMYETN YAYILMASINDA

a.g.e. : ad geen eser

Trkler arasnda slam dininin yaylmas, sadece Trk tarihi ve slam

B. Aratrmann Metodu ve Kaynaklar

C. Trklerin Mslman Araplarla lk Temaslar ve

SLM TASAVVUFUNUN ORTAYA IKII VE

A. slm Tasavvufunun Ortaya k

a.Tasavvuf Kelimesinin Kkeni ve Anlam

c.Tasavvufun Douu ve Gelimesi

B. Trklerin slamiyeti Kabullerinde slam Tasavvufunun Rol

TRKLER ARASINDA SLMYETN YAYILMASINDA

Zaman ahr olsa, neler olur,

Nam byk alimler iki ier,

Zaman ahr olsa, alimler yoldan kar,

Melun Deccal kar, Ruma gider,

Mslmanlar Mehdi tarafnda toplanr,

Mehdi kar, Mekke tarafna sefer eder,

sa iner, dokuz yzn bitiminde,

Havadan kular iner, talar atar,

Dokuz yzde yine bir eyler olur,

Dokuz yzde yine garip bir ey olur,

srafil emir ile surun alar,

Krk yl sonra srafil surunu alar,

srafil emir ile surunu alar,

O, Allah hakim olur, hkm verir,

Cebrail meleklerin nnde gelir,

Adem ata kendisi alayarak gelir,

brahim, Muhammede milletim der,

Ebu Cehil ate elbisesi ile gelir,

Dnyada bilme oldum kendimi der,

Muhammed secde eder, ban eer,

Abdulmuttalip, Abdullaha ocuum der,

Muhammed annesine hrmet eder,

Muhammed Abdulmuttalibe babam der,

Cebrail buran tutar, durur,

O Muhammed aleme bakar, durur,

Melekler, peygamberler nefes almaz,

arap iip, eytan ile elik eden,

Oflamaktan, inlemekten terler akar,

O Allah heybet ile hkm verir,

Muhammed onlarn feryadn duyar, durur,

Muhammed Zebaniye heybetle kar kar,

Cehennem iinden melekler kar, gelir,

Muhammed hazretine koarak gider,

Musa Kelim hzlca koarak gelir,

Allahtan nida gelir, dostum der,

mmetine Cehennemi haram kldm der,

Muhammed hazretine sevinle bakar,

Tm o maher halk sevinle coar,

Muhammed anne-baba geliniz der,

Tm maher halkna O nderlik eder,

Kul Sleyman itaat et, affeder,

Trkler, Horasan ve Maverannehr blgelerinde VIII. yzyldan

Ahsikendi, Seyfeddin, Tarhtardn Cyna, Krgzcaya ev. Moldo