Nhn li h thng i sch

ca cc Cha Nguyn vi Chn Lp v

Xim trong qu trnh khai ph,
xc lp ch quyn vng t Nam B
th k XVI - XVIII
PGS. TS Ng Minh Oanh*

1. Sau s kin nm 1558, khi Nguyn Hong vo trn th t Thun Ha, cc

Cha tip theo tch cc xy dng lc lng tch khi s ph thuc vo ng
Ngoi. Do s xung t gay gt v lnh th v quyn li, sau gn na th k vi by
ln giao chin quyt lit khng phn thng bi, hai h Trnh, Nguyn nh phi chp
nhn ngng chin, ly sng Gianh lm ranh gii chia ct ng Trong v ng
Ngoi. tip tc cng c quyn lc, pht trin tim lc kinh t, phng th nhm
i ph vi nguy c tn cng t ng Ngoi, cc cha Nguyn thc hin m rng
lnh th v pha Nam bng vic khn kho a ra nhng i sch vi cc nc lng
ging, tch cc khai ph t ai, tng bc xc lp ch quyn ca mnh. n nm
1697, cc cha Nguyn hon thnh xong vic chinh phc Chim Thnh, lp ra
trn Thun Thnh. K t y, bin gii ca ng Trong tip gip vi Chn Lp v
qu trnh khai ph, xc lp ch quyn Nam B vi cc mi quan h chng cho,
phc tp vi Chn Lp v Xim tr nn trc tip v gay gt.
Vng t thy Chn Lp lc by gi (vng Nam B ngy nay), t th k VI
tr v trc cn rt hoang s thuc lnh th ca vng quc Ph Nam. Vng quc
Ph Nam1 ra i t u cng nguyn m lnh th ca n rt rng ln, ch nhn ca
vng quc ny l c dn ng Nam , ni ting Nam o2.
Chn Lp3 vn ch l mt nc ph thuc ca Ph Nam, trong thi gian
khong cui th k th VI, do b suy yu, Ph Nam bt u b Chn Lp xm chim
v k tha c cng vc ca Ph Nam. Ch nhn ca Chn Lp l ngi Khme,
thuc ng h Nam o, nhm Mn - Khme vng lu vc sng S Mun. Lnh th
ca Chn Lp bao gm ton b lnh th ca vng quc Ph Nam c. n u th
k th VIII, Chn Lp b chia lm hai, Lc Chn Lp v Thy Chn Lp. Lc Chn
Lp nm pha Bc trn mt vng t cao gm ni non v thung lng thuc vng

*
Khoa Lch s - i hc S phm TP H Ch Minh.
1
Ph Nam - ting Kh me c Bnam, phmm c ngha l ni, ting Trung Quc gi l
FOUNAM .
22
Phan Ngc Lin (Ch bin), Lc s ng Nam , NXB GD, HN, 1998.
3
Chn Lp c phin m t ting Trung Quc Chenla.

176
t Lo v bc Cmpuchia ngy nay. Cn Thy Chn Lp nm pha Nam, vng
Bin H v h lu sng Mkng, th ng co. Ngi Chn Lp xy dng v
cng c vng quc ca mnh pht trin huy hong qua cc giai on: Giai on tin
ngkor (580 - 802), giai on ngkor (802 - 1434), giai on hu ngkor (1434 -
1863).
Thy Chn Lp l mt vng t trng, snh ly, knh rch chng cht, di
sng c su, trn b cp um v bin th bao bc xung quanh. Ni rng y l t
v ch th khng ng hn; m ni rng y l huyn tnh ca Chn Lp, Chim
Thnh th cng khng tht phi1.
Trong cun Chn Lp phong th k ca Chu t Quan (Tchou -Ta Kouan),
mt s thn nh Nguyn, ngi i qua vng t ny vo khong nhng nm 1296
- 1297 ghi li: Hu ht c vng u l bi rm ca rng thp, nhng ca rng
ca con sng chy di hng trm l, bng mt um tm ca nhng gc cy c th v
cy my di to thnh nhiu ch xum xu. Ting chim ht v th vt ku vang di
khp ni. Nhng cnh ng rng b hoang, khng c mt gc cy no. Hng ngn
tru rng t hp tng by2. on s thn nh Nguyn i vo Chn Lp nh i
vo ch khng ngi. Cho n th k th XVII, vng t Nam B vn cn rt
hoang vu. L Qu n vit trong Ph bin tp lc : T cc ca bin Cn Gi, Soi
Rp, Ca Tiu, Ca i tr ln, hon ton l rng rm hng ngn dm3. Nh vy,
vng t Nam B lc by gi l vng t do ngi Chn Lp k tha ca Ph Nam,
nhng khng th qun l nn tr thnh mt vng t gn nh v ch t bng
nhiu con ng khc nhau cc cha Nguyn tm cch khai ph v m rng lnh th
ca mnh.
2. Trong bi cnh lch s c th ca khu vc, cc cha Nguyn s dng
nhng i sch khn kho, a dng v linh hot vi cc nc Chn Lp, Xim
khai ph v xc lp ch quyn Nam B.
Bi cnh khu vc ng Nam ni chung v trn bn o ng Dng ni
ring l nhng nhn t nh hng n vic ra nhng i sch ca cc cha
Nguyn trong qu trnh m t.
khu vc bn o ng Dng sau khi Chim Thnh tr thnh mt b phn
lnh th ca ng Trong, th cn tn ti cc nc ch yu l ng trong, Chn Lp,
Ayuthaya v Ln Xng.
Pha Ty ca Chn Lp vn trc y c mt b phn ngi Thi sinh sng
thng ngun sng Mkng dn di chuyn xung pha Nam, nh c lu vc
sng M Nam v lp nn nhng vng quc u tin ca h. Nm 1349, vng quc
Ayuthaya em qun uy hip v bt cc quc gia khc thn phc. Ayuthaya tr

1
Trn Vn Giu (Ch bin), a ch vn ha thnh ph H Ch Minh, NXB TP. HCM,1987.
2
Chu t Quan, Chn Lp phong th k, K Nguyn, Si Gn, 1973, tr.23.
3
L Qu n, Ph bin tp lc, NXB KHXH, HN, 1977, tr.345.

177
thnh mt quc gia thng nht v bc vo thi k pht trin thnh vng ca ch
phong kin Thi, n nm 1767, th i tn thnh vng quc Xim. Xim l mt
trong nhng vng triu phong kin mnh khu vc thc hin chnh sch nc ln.
M rng lnh th v pha ng l mt trong nhng mc tiu quan trng ca Xim
lc by gi, v vy Xim tr thnh mi de da thng trc i vi cc nc trong
khu vc, c bit l Chn Lp, Ln Xng1 v thm ch c Vit Nam.
T th k XV tr i cc quc gia ni trn, tuy thi im v mc khc nhau
nhng ang bc vo giai on suy thoi. Kinh t km pht trin, mu thun x hi
tr nn gay gt, nhiu nh nc phong kin khng cn sc pht trin kinh t - x
hi, thng xuyn gy chin tranh thn tnh ln nhau.
Chn Lp sau thi k ngkor rc r, qu trnh suy thoi cng v ang
din ra. Nguyn nhn su xa ca qu trnh ny l s xung dc ca t nc t bn
trong. Tim lc ca t nc b vt kit xy dng nhng cng trnh s v tin
hnh nhng cuc chin tranh nhm cng c quyn lc v tranh ginh lnh th.
Nhng cuc xm lc ca ngi Thi gy nhiu au thng, y dn ngi Chn
Lp v pha ng Nam. Ch phong kin ni chung v giai cp phong kin ni
ring suy thoi nhanh chng v khng sao gng dy ni. Khng hong trm
trng v ko di sut thi k hu ngkor.
Li dng tnh hnh kh khn v mu thun xung t gia cc phe phi
Campuchia, nc Xim nhiu ln can thip, tn cng xm chim t ai, tn ph
t nc ny. Nm 1767, vng triu Ayuthaya b , vng triu Phya Taksin
(1767-1782) ln thay, ng Thonburi. Trong thi gian cm quyn, Taksin ba
ln xm lc Chn Lp, mt ln xm lc Ln Xng. V khng ch xm chim Chn
Lp, Xim cng nhiu ln tn cng i Vit vo cc nm 1771, 1783, 1784.
Nc Xim khng ch l nguy c i vi Chn Lp m cn l nguy c i vi c i
Vit.
Nh vy, nguy c Xim l mt nguy c trc tip, mc d ngn cch gia
hai nc c Chn Lp, nhng trong thc t chnh quyn Chn Lp khng cn
kh nng thi hnh mt ng li c lp do s chia r trong ni b v p lc t bn
ngoi. Trc tnh hnh , cc cha Nguyn buc phi c i sch ngn chn
nguy c t pha Xim, ng thi thc hin mc ch m rng t ai v Nam B.
Nhng i sch ca cc cha Nguyn c thc hin mt cch khn kho,
a dng v rt linh hot: Bng con ung hn nhn, li dng mu thun gia Chn
Lp v Xim trong ngoi giao, s dng lc lng ngi Hoa, thm ch can thip trc
tip vo ni tnh chnh tr ca Chn Lp m mang b ci.
S dng con ng hn nhn: Trong qu trnh Nam tin ca dn tc,
chng ta tng bit n trng hp Huyn Trn Cng cha v snh l ca Ch Mn

1
Vng quc Ln Xng c thnh lp vo nm 1553 vng trung lu sng Mkng.

178
dng hai chu , L cho i Vit. Lch s cng gn nh lp li trong tin trnh khai
ph vng t Nam B, nhng khng phi mua t, bn on mt vng t c th
no nh trng hp chu , chu L, m thng qua con ng hn nhn to iu
kin thun li cho qu trnh khai ph t ai vi mt bnh din rng ln hn nhiu.
Nm 1620, Cha si Nguyn Phc Nguyn g cng cha Ngc Vn cho
vua Chn Lp - Chey Chetta II. Cng cha Ngc Vn l con gi th hai ca cha
Nguyn Phc Nguyn v b Mc Th Giai. Cng cha c nh vua Chn Lp yu
qu v c phong lm hong hu. B lun l ngi hu thun cho ngi Vit n
lm n sinh sng trn t Chn Lp v gi mi quan h tt p vi ng Trong.
Di nh hng ca b Ngc Vn, nh vua cho php ngi Vit n sinh sng,
lm n trn t Chn Lp, t y, qu trnh di dn bt u c y mnh. Cuc hn
nhn ny nh du mt ct mc quan trng trong quan h gia hai nc, m u cho
thi k sp nhp t ai vng t Nam B v ng Trong.
Mt cuc hn nhn lch s cho php m ra mt qu trnh di dn khai ph vng
t Nam B cho thy c mt con ng khc na ca ngi Vit trong qu trnh
Nam tin, cho php xa i mt cch nhn cc oan v phin din v qu trnh
Nam tin ca dn tc.
Tham gia dn xp ni tnh ca Chn Lp: Li dng mi quan h tt p t
cuc hn nhn ni trn, nm 1623, cha Nguyn Phc Nguyn c mt phi b sang
Udong xin lp hai trm thu thu Kas Krobei (Bn Ngh) v Prei Nokor (Si Gn)
v c vua Chn Lp ng .
Tuy nhin, n nm 1628, vua Chey Chetta II qua i, chnh trng Chn Lp
bin ng v vic tranh ginh ngi vua. Con ca Chey Chetta II v b Ngc Vn ln
k v vua cha. Cc th lc hong thn tm cch tranh ginh quyn lc, nhiu ngi
trn vo cung ca Hong thi hu Ngc Vn nh b xin vin binh ca cha
Nguyn. Nm 1658, cha Nguyn sai em 3.000 qun sang nh Chn Lp, bt c
vua l Nc ng Chn sau tha cho v nc, bt phi triu cng v phi to iu
kin cho ngi Vit sang lm n sinh sng. Sau khi Nc ng Chn qua i, vi s
hu thun ca ng Trong, quc vng Batom Racha (1660 - 1672) ln ngi
chp nhn triu cng cha Nguyn hng nm v bo m cho ngi Vit n khai
ph vng t Chn Lp.
n nm 1672, vua Chn Lp b git, con l Angcheng ln ni ngi, nm
1673, Angcheng cu vin Xim nh li hong thn Angtn v Angnon, lc
lng thn Vit Nam. Angnon cu cu ng Trong, cha hin Nguyn Phc Tn c
Cai c o Nha Trang l Nguyn Dng Lm cng vi Nguyn nh Phi em binh
sang gip Angnon, chim c Si Gn.
Nm 1721, Vua Nc Tha (Sath) dng M Tho (PeamMesar) v Vnh Long
(Longhr) cho Cha Nguyn chuc ti.

179
 Nm 1756, trong nc c lon, vua Nc Nguyn lnh sang H Tin, thng
qua Mc Thin T xin dng Long An (Tm Bn) v G Cng (Soi Rp) cho Cha
Nguyn.
Nm 1757, Nc Thun xin hin t Tr Vinh v Bn Tre (Preah Trapeang), v
Sc Trng ( Srok Trang) cho Cha Nguyn.
V n nm 1759, chu Nc Nhun l Nc Tn chy sang H Tin cu cu v
ng b con r nh git cp ngi. Cha Nguyn Phc Khot a qun sang
gip, sau khi ln ngi, Nc Tn hin t Sa c (Phsar Dk) v Chu c ( Met
Vhrouk).
Nh vy, nhng i qun ngi Vit n Chn Lp vi nhm chng li
qun Xim hoc lc lng thn Xim theo yu cu ca cc vua Chn Lp. Mc d
i khi phi can thip vo ni tnh chnh tr ca Chn Lp, nhng mc ch ban u
khng phi chim t. S thu thuc mt s vng t no ca Chn Lp vo
ng Trong l do s tr cng mt cch t nguyn ca ngi Chn Lp. Nh vy
m mt vng t ai rng ln ca Chn Lp thuc v ng Trong.
S dng lc lng ngi Hoa khai ph t ai: Ngay t th k XVI, ngi
Vit bt u di chuyn ngy cng ng vo pha Nam khai ph t ai, lp lng
nh c Nam B, lc u l vng t M Xoi ri tin vo vng ng Nai v ta ra
cc vng khc. Bn cnh nhng lung di dn ca ngi Vit, cc cha Nguyn cng
to iu kin cho lc lng ngi Hoa n khai ph t ai.
Gia th k XVII, nh Minh b lt , quan li, binh s v c dn Trung Quc
do khng chu thn phc nh Thanh xui thuyn vo Nam xin cha Nguyn cho
nhp vo vng t Nam B. Bn v tng ca nh Minh l Trn Thng Xuyn, Trn
An Bnh, Dng Ngn ch, Hong Tin em theo 3.000 di thn, binh s n ca T
Dung xin ni thuc cha Nguyn. Cha Nguyn Phc Tn thng thuyt vi vua
Chn Lp l Nc ng Nn cho nhm ngi ny c n khai ph vng C Lao Ph
v M Tho. Cc Minh hng m rng dn ra cc vng t ph cn Si Gn lp
nn nhiu lng mc, ph x.
Mt lc lng ngi Hoa khc l Mc Cu cng h hng chy sang Chn Lp
xin tr ng. Vua Chn Lp giao cho Mc Cu vng t Si Mt, pha Ty Chn Lp
v phong cho chc c nha cai qun . Mc Cu m thm di dn ngi Vit khai
ph t hoang, lp thm lng mc v xin thn phc nh Nguyn. Nm 1708, Mc
Cu xin nhp t H Tin v t Cha Nguyn, c cha Nguyn phong cho Tng
binh trn H Tin. Sau khi Mc Cu qua i, con l Mc Thin T c phong l
c v m rng t n Rch Gi, C Mau v Cn Th ngy nay.
Cng vi cc vng t do ngi Vit khai khn, vic sp nhp cc vng t do
ngi Hoa khai ph vo s qun l ca cha Nguyn lm cho ton b vng t Nam
B thuc ch quyn ca ng Trong.

180
 Mc d cc nhm di dn ngi Hoa n xin nhp c v thn phc Cha
Nguyn cc thi im v nhiu con ng khc nhau, nhng thi ca cc cha
Nguyn vi ngi Hoa c s ci m, rng ri, c gng to cho ngi Hoa nhanh
chng ha nhp vo cng ng ngi Vit. iu ny th hin nht qun chnh sch
ca cc cha Nguyn trong vic s dng ngi Hoa vo vic khai ph t ai Nam
B, m mc ch c ghi r trong sch i Nam thc lc. Sch chp: K Mi, nm
th 31 (1679), ma xun, thng ging, tng c nh Minh l Long Mn tng binh
Dng Ngn ch v ph tng Hong Tin, Tng binh Trn Thng Xuyn v ph
tng Trn An Bnh em hn 3.000 qun v hn 50 chin thuyn t trn l b thn
ca nh Minh, ngha khng chu lm ti nh Thanh, nn n xin lm ti t. (Cha
Nguyn) By gi bn bc rng: Phong tc, ting ni ca h u khc, kh b sai
dung, nhng h b th cng bc bch n y th khng n c tuyt. Nay t ng
Ph (Gia nh) nc Chn Lp ng rung ph nhiu nghn dm, triu nh cha ri
m kinh l, chi bng nhn ly sc ca h cho n khai khn , lm mt vic m
li li ba iu.1 Nhng g trn y cho chng ta thy, chnh sch khn kho ca cc
cha Nguyn trong vic s dng lc lng ngi Hoa thc hin mc ch m
mang t ai ca mnh.
Tm li, qu trnh khai ph v xc lp ch quyn vng t Nam B l mt
qu trnh u tranh gia cc nc trong khu vc. l mt qu trnh va kim ch
ln nhau va tm cch xm chim, m rng t ai, lnh th xc lp mt trt t
theo quy lut lch s. Cc cha Nguyn s dng khn kho nhng i sch vi
cc nc trong khu vc, m trong li dng mu thun, x l ng n, linh hot
mi quan h tay ba Vit - Chn Lp - Xim. Nh vy m cc cha Nguyn thnh
cng s nghip Nam tin trong nhng bi cnh khu vc c th.
Vi nhng bc i thch hp v khn kho , cc Cha Nguyn m
ng cho nhng lp di dn ngi Vit vn l nhng nng dn phiu tn, th th
cng cng kh, nhng binh lnh lao dch b lu y di s p bc bc lt ca a
ch phong kin v do chin tranh, thin tai b lng, xm vo vng t pha Nam
lp nghip.
Bt u l mt qu trnh khai ph khng chnh thc, dn dn qu trnh
ngy cng c m rng v cng c cht ch tin ti thnh lp mt b my chnh
quyn chnh thc ca ng Trong ti vng t ny vo nm 1698. S kin Cha
Nguyn c Chng c L thnh hu Nguyn Hu Cnh lp ra chnh quyn Nam
B vo nm 1698 c coi nh mt tt yu, cng nhn mt thc t lch s, chnh
thc ho mt thc t dn m t trc, nh nc cai tr sau.
Qu trnh khai m t ai v pha Nam ca ngi Vit l mt qu trnh din
ra tnh tin vi nhiu i sch khc nhau ca cc Cha Nguyn, c khi dng sc

1
Quc s qun triu Nguyn, i Nam thc lc, Tp 1, bn dch ca Vin S hc, NXB Gio
dc, 2002, tr. 72.

181
mnh qun s nh ui k th v phng th t xa, c khi bng bin php ngoi
giao khn kho, c khi tip nhn t ai do s tr n mt cch t nguyn hay nh
to iu kin thun li ca mt cuc hn nhn.

182