ERICH FROMM: DJELA

Erich Fromm
u 12 svezaka

Izdaju
NAPRIJED Bekstvo
Izdavako trgovaka radna organizacija
Zagreb, Palmotieva 30 od slobode
NOLIT
Izdavaka radna organizacija
Beograd, Terazije 27
Preveli
AUGUST CESAREC
Izdavaka i tiskarska radna organizacija Slobodan orevi
Zagreb, Prilaz JNA 57 Aleksandar I. Spasi

Uredili
Zeljko F a l o u t i G v o z d e n F l e g o ZAGREB 1984
 I SLOBODA PSIHOLOKI PROBLEM? 9
II PROCES INDIVIDUACIJE I
DVOSMISLENOST SLOBODE 23

III SLOBODA U DOBA REFORMACIJE 34

1. Srednjovekovno naslee i renesansa 34
2. Razdoblje reformacije 47

IV DVA VIDA SLOBODE ZA MODERNOG

OVEKA 78

V MEHANIZMI BEKSTVA 100

1. Autoritarizam 103
2. Ruilatvo 127
3. Saobraavanje pojedinca 131

VI PSIHOLOGIJA NACIZMA 146

VII SLOBODA I DEMOKRATIJA 168

1. Obmana o individualnosti 168
2. Sloboda i spontanost 178

DODATAK 193

K a r a k t e r i drutveni proces 195

INDEKS POJMOVA I IMENA 211

Naslov izvornika
Erich Fromm
ESCAPE FROM FREEDOM
Holt, Rinehart and Winston
New York, 1941.
Ako nisam za sebe, ko e za mene biti?
Ako sam samo za sebe, ta sam ja?
Ako ne sada kada?
Talmudska izreka
Minah, Abot

Nismo ti dali ni nebesko ni zemaljsko, ni smrt

no ni besmrtno oblije da bi mogao da bude
slobodan, po vlastitoj volji i asti, da bude vlas
titi tvorac i neimar. Samo smo tebi dali da ras-
te i razvija se po slobodnoj volji. Ti nosi u
sebi klice jednog sveopteg ivota.
Piko dela MIRANDOLA
Oratio de Hominis Dignitale*

Nita, dakle, nije nepromenljivo izuzev oveku

svojstvenih i od njega neotuivih prava.
Tomas D2EFERSON
I Sloboda -
psiholoki problem?

Glavno s t r e m l j e n j e m o d e r n e e v r o p s k e i a m e r i k e i s t o r i j e jes
t e o s l o b a a n j e ljudi o d politikih, e k o n o m s k i h i d u h o v n i h o k o v a
k o j i s u i h s p u t a v a l i . B o r b e z a s l o b o d u vodili s u p o t l a e n i , elei
n o v a prava, p r o t i v o n i h koji s u b r a n i l i svoje p o v l a s t i c e . B o r e i
s e z a v l a s t i t o o s l o b o e n j e o d g o s p o d a r a , j e d n a k l a s a j e vero-
vala d a s e b o r i z a l j u d s k u s l o b o d u k a o t a k v u , t e j e stoga bila
k a d r a d a s e poziva n a ideal, n a enju z a s l o b o d o m u k o r e n j e n u
u svim p o t l a e n i m . M e u t i m , u d u g o j i d o i s t a n e p r e k i d n o j b o r b i
za slobodu, k l a s e k o j e su se u j e d n o j fazd b o r i l e p r o t i v t l a e n j a
pristajale su uz neprijatelje slobode kada je p o b e d a dobijena i
k a d a je trebalo b r a n i t i nove povlastice.
U p r k o s m n o g i m p o r a z i m a , s l o b o d a j e p o b e i v a l a . Mnogi s u
u tim b o r b a m a umirali uvereni da je u m r e t i u borbi protiv
t l a e n j a bolje n o iveti bez s l o b o d e . T a k v a s m r t j e b i l a k r a j n j a
p o t v r d a n j i h o v e i n d i v i d u a l n o s t i . Izgledalo j e d a i s t o r i j a dokazu
j e d a ovek m o e s o b o m d a vlada, d a s a m o s t a l n o o d l u u j e i d a
m i s l i i o s e a k a k o n a e z a s h o d n o . Izgledalo j e d a p o t p u n o ispo-
ljavanje ovekovih m o g u n o s t i j e s t e cilj k o m e se d r u t v e n i raz
voj b r z o pribliava. N a e l a e k o n o m s k o g liberalizma, p o l i t i k e de-
m o k r a t i j e , religijske a u t o n o m i j e i i n d i v i d u a l i z m a u l i n o m ivotu
izraavala su tu e n j u za s l o b o d o m , a uz to je izgledalo i da
pribliuju oveanstvo njenom ostvarenju. Spone su kidane jedna
za d r u g o m . ovek je o b o r i o vlast p r i r o d e i p o s t a o n j e n gospo
d a r ; o b o r i o je vlast c r k v e i vlast a p s o l u t i s t i k e drave. inilo
se da je ukidanje spoljanje vlasti ne s a m o n u n o ve i dovolj
n o z a p o s t i z a n j e eljenog cilja: s l o b o d e p o j e d i n c a .
M n o g i s u s m a t r a l i d a j e s v e t s k i r a t p o s l e d n j a b o r b a z a slobo
d u , a njegov z a v r e t a k k o n a n a p o b e d a s l o b o d e . Izgledalo j e
d a s u p o s t o j e e d e m o k r a t i j e ojaale, a s t a r e m o n a r h i j e zamenje-
n e s u n o v i m d e m o k r a t i j a m a . N o ve p o s l e n e k o l i k o g o d i n a poja
vili su se novi s i s t e m i k o j i su p o r e k l i sve o n o t o su l j u d i ve-
rovali da je steeno vekovnim b o r b a m a . J e r sutina tih novih

9
s i s t e m a koji su u s p e n o z a g o s p o d a r i l i i d r u t v e n i m i l i n i m i
v o t o m ovekovim bila j e p o t i n j a v a n j e svih ljudi, izuzev j e d n e
aice, a u t o r i t e t a n a d k o j i m o n i n i s u i m a l i n i k a k v u m o .
I s p r v a s u s e m n o g i teili d a j e p o b e d a t o g a u t o r i t a r n o g siste
ma p r o u z r o k o v a n a l u d i l o m n e k o l i c i n e i da e ih to l u d i l o vre
m e n o m dovesti d o p r o p a s t i . D r u g i s u s e o b m a n j i v a l i v e r o v a n j e m
da i t a l i j a n s k i n a r o d ili N e m c i n i s u dovoljno d u g o v a s p i t a v a n i u
d u h u d e m o k r a t i j e i da stoga ovek m o e s a m o z a d o v o l j n o da e
k a d o k o n i n e d o s t i g n u p o l i t i k u zrelost z a p a d n i h d e m o k r a t i j a .
D r u g a o p t a o b m a n a , m o d a n a j o p a s n i j a , b i l a j e miljenje d a
s u ljudi k a o to j e H i t l e r stekli m o n a d o g r o m n i m d r a v n i m
a p a r a t o m j e d i n o l u k a v s t v o m i p o d v a l j i v a n j e m , da o n i i n j i h o v i
sateliti vladaju p u k o m silom, a da je itavo s t a n o v n i t v o s a m o
bezvoljni p r e d m e t izdaje i t e r o r a .
U g o d i n a m a koje su o t a d a p r o t e k l e ove z a b l u d e su p o s t a l e
oite. Bili s m o p r i m o r a n i d a p r i z n a m o d a s u m i l i o n i u N e m a -
k o j udeli d a s e o d r e k n u s l o b o d e isto t a k o k a o t o s u n e k a d nji
h o v i oevi eleli da se b o r e za n j u ; da su u m e s t o elje za slo
b o d o m traili n a i n k a k o d a j e izbegnu; d a s u d r u g i m i l i o n i
bili r a v n o d u n i i n i s u verovali u v r e d n o s t b o r b e i s m r t i Za od-
b r a n u s l o b o d e . T a k o e p r i z n a j e m o d a k r i z a d e m o k r a t i j e nije
p r o b l e m svojstven s a m o Italiji ili N j e m a k o j n e g o p r o b l e m koji
stoji p r e d s v a k o m m o d e r n o m d r a v o m . Nije v a n o k o j e s i m b o l e
o d a b i r u n e p r i j a t e l j i l j u d s k e s l o b o d e : s l o b o d a s e u g r o a v a pod
j e d n a k o a k o se n a p a d a u i m e a n t i f a i z m a k a o i u i m e otvore
n o g faizma. 1 Ovu i s t i n u je" i z r e k a o D o n D j u i t a k o s n a n o d a j e
i z r a a v a m njegovim r e c i m a : Ne u g r o a v a n a u d e m o k r a t i j u t o
t o p o s t o j e n e k e t o t a l i t a r n e drave. N j u u g r o a v a to t o i u
n a i m l i n i m s t a v o v i m a i u n a i m u s t a n o v a m a p o s t o j e uslovi k o j i
s u u t i m z e m l j a m a doveli d o p o b e d e spoljanjeg a u t o r i t e t a , d o
discipline, j e d n o o b r a z n o s t i i zavisnosti od V o a . B o j n o polje
je, p r e m a t o m e , i o v d e u n a m a s a m i m a i u n a i m u s t a n o v a
ma. 2
Ako h o e m o d a s e b o r i m o p r o t i v faizma, m o r a m o g a shva
titi. Prieljkivanje njegove p r o p a s t i n e e n a m p o m o i . A reci-
tovanje formula pokazae se podjednako n e p o d e s n o i nekorisno
kao to je i indijanski o b r e d prizivanja kie.
S e m e k o n o m s k i h d d r u t v e n i h p r o b l e m a i z k o j i h j e faizam
p o t e k a o , p o s t o j i i l j u d s k i p r o b l e m koji t r e b a shvatiti. S v r h a ove
knjige j e s t e ispitivanje o n i h d i n a m i k i h i n i l a c a u k a r a k t e r n o j
s t r u k t u r i m o d e r n o g o v e k a koji s u u f a i s t i k i m z e m l j a m a p r o -
10
b u d i l i u njega elju da o d u s t a n e od slobode i k o j i h uveliko i m a
u m i l i o n i m a n a i h ljudi.
K a d p o s m a t r a m o ljudski vid slobode, enju z a p o t i n j e n o u
i u d n j u z a m o i , n a m e u n a m s e sledea p i t a n j a : t a j e slo
b o d a k a o l j u d s k i doivljaj? Da li je elja za s l o b o d o m svojstve
n a l j u d s k o j p r i r o d i ? D a l i j e o n a u v e k i s t o v e t a n doivljaj bez
o b z i r a na k u l t u r u u kojoj ovek ivi, ili se razlikuje p r e m a ste-
p e n u i n d i v i d u a l i z m a p o s t i g n u t o g u o d r e e n o m d r u t v u ? Da li je
s l o b o d a s a m o o d s u s t v o spoljanjeg p r i t i s k a ili je i s t o t a k o i pri
sustvo neeg i a k o je t a k o , ega? Koji d r u t v e n i i e k o n o m s k i
inioci u d r u t v u d o p r i n o s e s t r e m l j e n j u ka s l o b o d i ? Moe li slo
b o d a d a p o s t a n e b r e m e isuvie t e k o z a oveka, n e t o to o n
p o k u a v a d a izbegne? O t k u d a j e o n d a s l o b o d a m n o g i m a eljeni
cilj, a m n o g i m a p r e t n j a ?
Ne p o s t o j i li, m o d a , p o r e d u r o e n e elje za s l o b o d o m i in
s t i n k t i v n o prieljkivanje p o t i n j e n o s t i ? Ako n e p o s t o j i , k a k o s e
m o e o b j a s n i t i t o t o p o t i n j e n o s t v o u d a n a s privlai tolike
ljude? Da li se ovek uvek p o t i n j a v a j a v n o m a u t o r i t e t u ili se
p o t i n j a v a i i n t e r n a l i z o v a n i m a u t o r i t e t i m a , k a o to su d u n o s t i
s a vest, u n u t r a n j i m p r i n u d a m a ili a n o n i m n i m a u t o r i t e t i m a , k a o
t o j e j a v n o m n e n j e ? I m a l i s k r i v e n o g zadovoljstva u potinje
n o s t i , i k a k v a je njegova s u t i n a ?
t a to u ljudi stvara nezasitu pohlepu za moi? Je li to
njihova ivotna energija ili je o s n o v n a s l a b o s t i n e s p o s o b
n o s t da ivot doivljavaju s p o n t a n o i s ljubavlju? Koji psiho
loki uslovi d o p r i n o s e snazi tih s t r e m l j e n j a ? I na k o j i m se dru
t v e n i m u s l o v i m a zasnivaju t a k v i p s i h o l o k i uslovi?
Analiza l j u d s k o g vida s l o b o d e i a u t o r i t a r i z m a p r i m o r a v a n a s
d a p r o u i m o j e d a n o p t i p r o b l e m p r o b l e m uloge k o j u psi
h o l o k i inioci k a o a k t i v n e snage i g r a j u u d r u t v e n o m p r o c e s u ;
a to n a s , k o n a n o , dovodi do p r o b l e m a u z a j a m n o g delovanja psi
h o l o k i h , e k o n o m s k i h i i d e o l o k i h inilaca u d r u t v e n o m proce
su. Svaki p o k u a j d a s h v a t i m o k a k o faizam p r i v l a i velike na
cije n a g o n i n a s d a p r i z n a m o ulogu p s i h o l o k i h inilaca. J e r
ovde se b a v i m o p o l i t i k i m s i s t e m o m koji se u s u t i n i ne o b r a a
r a c i o n a l n i m s n a g a m a linog i n t e r e s a ve p o b u u j e i mobilie
m r a n e sile u oveku, za koje s m o verovali da ne p o s t o j e ili, b a r ,
d a , s u o d a v n o iezle. U t o k u p o s l e d n j i h v e k o v a b i l a j e r a s p r o
s t r a n j e n a p r e d s t a v a o oveku k a o o r a z u m n o m b i u ije p o s t u p
ke o d r e u j u l i n i i n t e r e s i s p o s o b n o s t da dela u s k l a d u s n j i m .
a k i pisci k a o t o je b i o H o b s , koji su u d n j u za m o i i nepri-
11
j a t e l j s t v o p r i z n a l i za p o k r e t a k e snage u oveku, o b j a n j a v a l i su
p o s t o j a n j e t i h s n a g a k a o loginu p o s l e d i c u l i n i h i n t e r e s a : po
t o s u l j u d i j e d n a k i , o n i i m a j u i s t u elju z a s r e o m , a p o t o ne
ma dovoljno b o g a t s t v a da dh sve u istoj m e r i zadovolji, o n i
s e n u n o b o r e j e d n i p r o t i v d r u g i h i p r i e l j k u j u m o n e b i l i njo
me o b e z b e d i l i b u d u e u i v a n j e u o n o m e t o s a d a p o s e d u j u . Ali
H o b s o v a slika j e z a s t a r e l a . t o j e s r e d n j a k l a s a u s p e n i j e lo
m i l a m o p o l i t i k i h ili v e r s k i h poglavara, t o s u vie l j u d i uspe-
vali da o v l a d a j u p r i r o d o m i t o su vie m i l i o n i p o j e d i n a c a posta
j a l i e k o n o m s k i nezavisni, t o j e vie r a s l a v e r a u r a c i o n a l a n svet
i u oveka k a o s u t i n s k i r a c i o n a l n o b i e . M r a n e i a v o l s k e sile1
ovekove p r i r o d e p r o g n a n e su u s r e d n j i vek i u j o r a n i j a isto-
r i j s k a r a z d o b l j a i o b j a n j a v a n e p o m a n j k a n j e m z n a n j a ili luka
vim spletkama podlih kraljeva i svetenika.
N a t a r a z d o b l j a gledalo s e k a o t o b i s e m o g l o gledati n a
v u l k a n koji ve d u g o nije o p a s a n . ovek se o s e a o b e z b e d a n i
v e r o v a o j e d a s u d o s t i g n u a m o d e r n e d e m o k r a t i j e u n i t i l a sve
o p a k e sile; svet j e izgledao s v e t a o i b e z b e d a n p o p u t d o b r o
osvetljenih u l i c a n e k o g m o d e r n o g g r a d a . P r e t p o s t a v l j a l o s e d a s u
r a t o v i poslednjd o s t a c i p r o l i h v r e m e n a i d a j e p o t r e b a n s a m o
jo jedan r a t da bi se ratovanje okonalo. Pretpostavljalo se da
s u e k o n o m s k e k r i z e sluajnost, m a d a s e t a s l u a j n o s t p o n a v l j a l a
s izvesnom pravilnou.
K a d a j e faizam d o a o n a vlast, v e i n a ljudi j e b i l a i teorij
ski i p r a k t i n o n e s p r e m n a . N i s u bili u s t a n j u da p o v e r u j u da
o v e k moe? da p o k a e t a k v e s k l o n o s t i ka zlu, t a k v u u d n j u za
m o i , t a k v o n e p o t o v a n j e p r a v a s l a b i h i t a k v u elju za potinje-
n o u . S a m o j e n e k o l i c i n a b i l a svesna t u t n j a v e v u l k a n a k o j a p r e t
h o d i izbijanju lave. N i e j e u z n e m i r i o s a m o z a d o v o l j n i o p t i m i z a m
d e v e t n a e s t o g v e k a ; t o je, s a m o n a d r u g i n a i n , u i n i o i M a r k s .
D r u g o u p o z o r e n j e d o l o je, n e t o k a s n i j e , o d F r o j d a . D a k a k o ,
o n i v e i n a njegovih u e n i k a i m a l i s u v e o m a n a i v n u p r e d s t a v u
0 t o m e t o se zbiva u d r u t v u i u g l a v n o m je njegova p r i m e n a
psihologije n a d r u t v e n e p r o b l e m e b i l a s a m o zavodljiva k o n s t r u k
cija; pa i p a k , z a n i m a j u i se p o j a v a m a e m o c i o n a l n i h i m e n t a l n i h
p o r e m e a j a ovjeka, o n n a s j e doveo d o v r h a t o g v e l i k a n a i
n a t e r a o n a s d a p o g l e d a m o u njegov u z a v r e l i k r a t e r .
F r o j d j e o t i a o dalje n o i k o d r u g i p r e n j e g a u p o s m a t r a n j u
1 analizi i r a c i o n a l n i h i n e s v e s n i h sila k o j e d e l i m i n o o d r e u j u
l j u d s k o p o n a a n j e . N i o n n i njegovi sledbenici u m o d e r n o j psi
hologiji n i s u s a m o o t k r i l i i r a c i o n a l n o i n e s v e s n o u ovekovoj
12
p r i r o d i , to j e m o d e r n i r a c i o n a l i z a m z a n e m a r i o . F r o j d j e t a k o e
p o k a z a o i d a s e t e i r a c i o n a l n e p o j a v e v l a d a j u p o i z v e s n i m zako
n i m a i da se stoga m o g u r a z u m o m shvatiti. On n a s je uio da
s h v a t i m o jezik s n o v a i t e l e s n i h s i m p t o m a , k a o i i r a c i o n a l n o u
l j u d s k o m p o n a a n j u . On je o t k r i o da su i ta i r a c i o n a l n o s t i i
tava k a r a k t e r n a s t r u k t u r a p o j e d i n a c a r e a k c i j e n a u t i c a j e k o j e
v r i spoljanji svet, a p o s e b n o na u t i c a j e k o j i se javljaju u
r a n o m detinjstvu.
Ali F r o j d j e b i o toliko p r o e t d u h o m svoje k u l t u r e d a nije
m o g a o prevazii izvesne g r a n i c e k o j e j e o n a postavljala. T e gra
n i c e su p o s t a l e p r e p r e k a a k i za njegovo r a z u m e v a n j e o b o l e l i h
p o j e d i n a c a ; o n e s u o m e t a l e njegovo r a z u m e v a n j e n o r m a l n i h oso
ba i i r a c i o n a l n i h p o j a v a koje d e l u j u u d r u t v e n o m ivotu.
P o t o ova knjiga n a g l a a v a u l o g u p s i h o l o k i h i n i l a c a u ita
v o m d r u t v e n o m p r o c e s u i p o t o s e o v a a n a l i z a z a s n i v a n a ne
k i m osnovnim Frojdovim otkriima posebno na o n i m a koja
se t i u d e l o v a n j a n e s v e s n i h s n a g a u ovekovu k a r a k t e r u i nji
h o v e zavisnosti od s p o l j a n j i h u t i c a j a m i s l i m da e za i t a o c a
b i t i k o r i s n o d a s e o d s a m o g p o e t k a u p o z n a s a n e k i m o p t i m na
e l i m a n a e g p r i s t u p a , k a o i s a g l a v n i m r a z l i k a m a i z m e u tog
p r i s t u p a i klasinih f roj dovskih pojmova.3
F r o j d j e u s v o j i o t r a d i c i o n a l n o v e r o v a n j e u izvesnu o s n o v n u
d i h o t o m i j u i z m e u ljudi i d r u t v a , k a o i t r a d i c i o n a l n u d o k t r i n u
d a j e ovek p o p r i r o d i r a v . Z a njega j e o v e k u o s n o v i anti-
d r u t v e n . D r u t v o g a m o r a p r i p i t o m i t i , m o r a d o p u s t i t i izvesno
n e p o s r e d n o zadovoljavanje b i o l o k i h t e o t u d n e i s k o r e n l j i v i h
n a g o n a ; a l i d r u t v o m o r a u g l a v n o m d a o p l e m e n j u j e i u m e n o obuz
d a v a o v e k o v e o s n o v n e i m p u l s e . Usled t o g d r u t v e n o g potiskiva
n j a p r i r o d n i h i m p u l s a deava s e n e t o u d n o : p o t i s n u t i n a g o n i
p r e t v a r a j u se u s t r e m l j e n j a k o j a su u k u l t u r n o m p o g l e d u vred-
n a , t e stoga p o s t a j u l j u d s k a o s n o v a z a k u l t u r u . Z a ovo n e o b i n o
p r e o b r a a n j e p o t i s k i v a n j a u civilizovano p o n a a n j e F r o j d je iza
b r a o r e sublimacija. Ako j e k o l i i n a p o t i s k i v a n j a v e a o d
sposobnosti sublimacije, ljudi postaju neurotini, pa se m o r a
d o p u s t i t i s m a n j e n j e p o t i s k i v a n j a . M e u t i m , u o p t e uzev, zadovo
ljavanje ovekovih n a g o n a i k u l t u r a s t o j e u o b r n u t o m o d n o s u :
t o je vee p o t i s k i v a n j e , vea je i k u l t u r a (a vea je i o p a s n o s t
o d n e u r o t i n i h p o r e m e a j a ) . P o F r o j d o v o j teoriji o d n o s poje
dinca p r e m a drutvu u sutini je statian: pojedinac ostaje
s t v a r n o isti, a m e n j a se j e d i n o u k o l i k o d r u t v o v r i vei priti
s a k n a njegove p r i r o d n e n a g o n e (te t e k o i z n u u j e veu subli-
13
m a c i j u ) ili u k o l i k o d o p u t a vee zadovoljavanje (te t a k o r t v u j e
kulturu).
K a o i t a k o z v a n i o s n o v n i ovekovi i n s t i n k t i k o j e su r a n i j i psi
holozi p r i h v a t i l i , F r o j d o v o s h v a t a n j e l j u d s k e p r i r o d e bilo je u
s u t i n i o d r a z najvanijih p o r i v a m o d e r n o g oveka. Z a F r o j d a
je ovek iz njegova v r e m e n a p r e d s t a v l j a o oveka u o p t e , a na
s t r a s t i i n e s p o k o j s t v o svojstvene oveku u m o d e r n o m d r u t v u
gledao je k a o na vene s n a g e u k o r e n j e n e u o v e k o v o m biolo
k o m sklopu.
M a d a b i s m o mogli d a n a v e d e m o m n o g e p r i m e r e z a ovo ( k a o
to su, r e c i m o , d r u t v e n a o s n o v a n e p r i j a t e l j s t v a k o j e d a n a s p r e -
ovlauje u m o d e r n o g oveka, E d i p o v k o m p l e k s , t a k o z v a n i kom
p l e k s k a s t r a c i j e u ena), elimo s a m o d a d a m o j o j e d a n p r i m e r
koji je p o s e b n o v a a n z a t o t o se1 o d n o s i na itav p o j a m o
oveku k a o d r u t v e n o m b i u . F r o j d u v e k p r o u a v a p o j e d i n c a
u njegovim o d n o s i m a p r e m a d r u g i m a . T i o d n o s i su, o n a k o k a k o
ih F r o j d vidi, slini e k o n o m s k i m o d n o s i m a p o j e d i n a c a u kapi
t a l i s t i k o m d r u t v u . S v a k r a d i z a sebe, i n d i v i d u a l i s t i k i , n a sop-
s t v e n u o d g o v o r n o s t , a ne p r v e n s t v e n o u s a r a d n j i sa d r u g i m a .
Ali p o j e d i n a c nije R o b i n z o n K r u s o ; n j e m u s u p o t r e b n i drugi,
k a o k u p c i , k a o n a m e t e n i c i ili k a o p o s l o d a v c i . O n m o r a d a ku
p u j e i da p r o d a j e , da d a j e i u z i m a . T r i t e , bilo da se na n j e m u
t r g u j e r o b o m ili r a d o m , o d r e u j e t e o d n o s e . T a k o p o j e d i n a c , prvo
b i t n o s a m i s a m o d o v o l j a n , s t u p a u e k o n o m s k e o d n o s e sa dru
g i m a k a o s a s r e d s t v o m z a p o s t i z a n j e o d r e e n o g cilja: p r o d a j e
i k u p n j e . F r o j d o v p o j a m l j u d s k i h o d n o s a je u s u t i n i isti: po
j e d i n a c s e r a a p o t p u n o ' s n a b d e v e n bioloki d a t i m n a g o n i m a ,
k o j e t r e b a zadovoljiti. D a b i i h zadovoljio, o n s t u p a u o d n o s e
s a d r u g i m objektima. T a k o s u d r u g i p o j e d i n c i u v e k s r e d s t v o
za p o s t i z a n j e neijeg cilja, za zadovoljavanje s t r e m l j e n j a k o j a
s a m o s t a l n o n a s t a j u u p o j e d i n c a p r e no t o on s t u p i u vezu s
d r u g i m a . U F r o j d o v u s m i s l u , o b l a s t l j u d s k i h o d n o s a j e slina
t r i t u o n a se sastoji iz r a z m e n e zadovoljenja b i o l o k i d a t i h
p o t r e b a , p r i e m u j e o d n o s p r e m a d r u g o m p o j e d i n c u u v e k sred
stvo za p o s t i z a n j e k a k v o g cilja, ali n i k a d cilj po sebi.
S u p r o t n o F r o j d o v u gleditu, analiza d a t a u ovoj knjizi zasno
v a n a j e n a p r e t p o s t a v c i d a j e k l j u n i p r o b l e m psihologije pi
t a n j e p o s e b n e p o v e z a n o s t i p o j e d i n c a sa s v e t o m , a ne p i t a n j e za
dovoljavanja ili osujeivanja ove ili o n e i n s t i n k t n e p o t r e b e per se;
tavie, n a p r e t p o s t a v c i d a o d n o s i z m e u o v e k a i d r u t v a nije
s t a t i a n . Taj o d n o s nije o d n o s u k o m e bi se s j e d n e s t r a n e
nalazio p o j e d i n a c , koga j e p r i r o d a s n a b d e l a izvesnim n a g o n i m a ,
14
a s d r u g e d r u t v o k a o n e t o izvan njega t o zadovoljava ili
o s u j e u j e t e u r o e n e s k l o n o s t i . M a d a i m a izvesnih p o t r e b a
k a o to su glad, e, s e k s k o j e su l j u d i m a zajednike, svi
o n i n a g o n i k o j i d o p r i n o s e razlikama u l j u d s k i m k a r a k t e r i m a
k a o to su l j u b a v i m r n j a , u d n j a za m o i i enja za poti-
n j e n o u , u i v a n j e u u l n o m zadovoljstvu i s t r a h od njega
j e s u proizvodi d r u t v e n o g p r o c e s a . Najlepe, k a o i n a j r u n i j e ,
sklonosti ovekove nisu deo u t v r e n e i bioloki date ljudske
p r i r o d e , ve proizlaze iz d r u t v e n o g p r o c e s a , koji uobliava o
veka. D r u g i m r e c i m a , z a d a t a k d r u t v a nije s a m o p o t i s k i v a n j e
m a d a je i to ve i u o b l i a v a n j e . ovekova p r i r o d a , njegove
s t r a s t i i n e s p o k o j s t v a j e s u k u l t u r n i p r o i z v o d ; u stvari, s a m o
vek je najvanija t v o r e v i n a i d o s t i g n u e n e p r e s t a n o g l j u d s k o g
t r u d a , ije s v e d o a n s t v o n a z i v a m o i s t o r i j o m .
Z a d a t a k socijalne psihologije u p r a v o se s a s t o j i u s h v a t a n j u
tog p r o c e s a ovekova s t v a r a n j a t o k o m istorije. Z a t o s e odre
e n e p r o m e n e ovekova k a r a k t e r a zbivaju o d j e d n e i s t o r i j s k e
e p o h e d o d r u g e ? Z a t o j e d u h r e n e s a n s e d r u k i j i o d d u h a sred
njeg veka? Z a t o j e ovekova k a r a k t e r n a s t r u k t u r a u m o n o p o -
l i s t i k o m k a p i t a l i z m u d r u k i j a od o n e u d e v e t n a e s t o m veku? So
cijalna psihologija t r e b a d a o b j a s n i z a t o s e r a a j u n o v e spo
s o b n o s t i i n o v e s t r a s t i , r a v e ili d o b r e . T a k o , na p r i m e r , vi
d i m o d a s u o d r e n e s a n s e p a sve d o n a i h d a n a ljudi v a t r e n o
udeli z a slavom, d o k j e t o s t r e m l j e n j e , koje s e d a n a s ini t a k o
p r i r o d n i m , m a l o z a o k u p l j a l o oveka s r e d n j o v e k o v n o g d r u t v a . 4
U i s t o m r a z d o b l j u ljudi su razvili s m i s a o za p r i r o d n e lepote, koji
r a n i j e n i s u posedovali. 5 U s e v e r n i m e v r o p s k i m z e m l j a m a , p a k ,
o d e s n a e s t o g v e k a n a o v a m o , l j u d i s u razvili n e o d o l j i v u elju
z a r a d o m , k o j u p r e tog r a z d o b l j a s l o b o d a n o v e k nije i m a o .
Ali nije s a m o istonija stvorila o v e k a i ovek je stvorio
istoriju. R e a v a n j e ove p r i v i d n e p r o t i v r e n o s t i s p a d a u o b l a s t
6
socijalne psihologije. N j e n z a d a t a k j e n e s a m o d a p o k a e k a k o
se s t r a s t i , elje, n e s p o k o j s t v o m e n j a j u i razvijaju k a o r e z u l t a t
d r u t v e n o g p r o c e s a , ve i k a k o ovekove energije, na t a j n a i n
u o b l i e n e , p o s t a j u proizvodne snage, koje uobliuju drutveni
proces. T a k o , na p r i m e r , velika elja za s l a v o m i u s p e h o m i
n a g o n z a r a d j e s u snage bez k o j i h m o d e r n i k a p i t a l i z a m n e b i
m o g a o da se razvije, bez t i h i m n o g i h d r u g i h l j u d s k i h s n a g a
oveku b i n e d o s t a j a o p o d s t r e k d a p o s t u p a s h o d n o d r u t v e n i m i
ekonomskim zahtevima modernog komercijalnog i industrijskog
sistema.
15
 Iz ovoga t o s m o r e k l i sledi da se gledite i z n e t o u ovoj
knjizi r a z l i k u j e o d F r o j d o v a u t o l i k o t o s e j a s n o razilazi s
njegovim t u m a e n j i m a istordje k a o p s i h o l o k i h s n a g a k o j e s a m e
p o sebi n i s u d r u t v e n o uslovljene. O n o s e i s t o t a k o j a s n o razi
lazi i s o n i m t e o r i j a m a k o j e z a n e m a r u j u u l o g u o v e k a k a o j e d n o g
o d d i n a m i n i h e l e m e n a t a u d r u t v e n o m p r o c e s u . Ova k r i t i k a
u p r a v l j e n a j e n e s a m o p r o t i v sociolokih t e o r i j a k o j e o t v o r e n o
ele d a i z sociologije o d s t r a n e p s i h o l o k e p r o b l e m e [ k a o t o
su t e o r i j e D i r k e r n a ( D u r k h e i m ) i njegove k o l e ] ve i p r o t i v
o n i h k o j e s u manje-vie o b o j e n e b i h e v i o r i s t i k o m p s i h o l o g i j o m .
S v i m t i m t e o r i j a m a z a j e d n i k a j e p r e t p o s t a v k a d a s a m a ljud
s k a p r i r o d a nije d i n a m i n a i d a p s i h o l o k e p r o m e n e t r e b a shva
titi k a o razvijanje n o v i h navika u s l e d p r i l a g o a v a n j a n o v i m
k u l t u r n i m o b r a s c i m a . M a d a te t e o r i j e g o v o r e o p s i h o l o k o m i
n i o c u , o n e g a u isti m a h svode n a s e n k u k u l t u r n i h o b r a z a c a .
S a m o j e d n a d i n a m i n a psihologija, ije j e t e m e l j e p o s t a v i o F r o j d ,
m o e d a u i n i vie n e g o t o j e v e r b a l n o o d a v a n j e p r i z n a n j a o-
v e k u k a o i n i o c u . I a k o l j u d s k a p r i r o d a n i j e d a t a j e d n o m za-
svagda, n e m o e m o s m a t r a t i d a j e o n a b e z g r a n i n o savitljiva i
k a d r a d a s e p r i l a g o d i s v a k a k v i m u s l o v i m a n e razvijajui sop-
stveni p s i h o l o k i d i n a m i z a m . L j u d s k a p r i r o d a , m a d a p r o i z v o d
i s t o r i j s k e evolucije, i m a izvesne sebi s v o j s t v e n e m e h a n i z m e i
z a k o n e , a z a d a t a k psihologije je da ih o t k r i j e .
Da bi se p o t p u n o shvatilo ono to je dosad bilo reeno, kao
i o n o t o sledi, t r e b a da o b j a s n i m o p o j a m prilagoavanja. T i m e
i s t o v r e m e n o d a j e m o p r i m e r z a o n o t o p o d r a z u m e v a m o p o d psi
holokim mehanizmima i zakonima.
K o r i s n o bi bilo n a i n i t i r a z l i k u i z m e u statinog i dina
minog p r i l a g o a v a n j a . P o d s t a t i n i m p r i l a g o a v a n j e m pod
r a z u m e v a m o t a k v o p r i l a g o a v a n j e o b r a s c i m a p r i k o j e m itava
k a r a k t e r n a s t r u k t u r a ostaje nepromenjena i koje u sutini znai
jedino da je usvojena n e k a nova navika. P r i m e r za ovakvo pri
lagoavanje je prelaenje sa kineskog n a i n a na z a p a d n u naviku
sluenja v i l j u k o m i n o e m . Kinez k o j i d o e u A m e r i k u p r i l a g o d i e
s e t o m n o v o m o b r a s c u , ali o v o p r i l a g o a v a n j e s a m o jpo sebi
m a l o d e l u j e n a njegovu linost; o n o n e b u d i n o v e n a g o n e n i t i
karakterne osobenosti.
D i n a m i n o p r i l a g o a v a n j e o d n o s i s e n a p r i l a g o a v a n j e d o koga
dolazi k a d a se, n a p r i m e r , j e d a n d e a k p o t i n i n a r e d b a m a svog
s t r o g o g i o p a s n o g o c a z a t o t o se p l a i da d r u k i j e p o s t u p i
. i p o s t a n e dobro d e t e . D o k se p r i l a g o a v a p o t r e b a m a situ-
16
acije, n e t o se u n j e m u zbiva. On m o e da razvije d u b o k o n e p r i
jateljstvo p r e m a s v o m o c u , k o j e p o t i s k u j e z a t o t o b i bilo su
vie o p a s n o d a g a izrazi ili, ak, d a g a p o s t a n e s v e s t a n . Meu
tim, t o p o t i s n u t o n e p r i j a t e l j s t v o , m a d a n e o i g l e d n o , j e s t e di
n a m i n i inilac njegove k a r a k t e r n e s t r u k t u r e . O n o m o e d a s t v o r i
novo n e s p o k o j s t v o i d a t a k o d o v e d e d o j o d u b l j e p o t i n j e n o s t i ;
o n o m o e d a izazove n e o d r e e n p r k o s , k o j i nije u p r a v l j e n n i
p r o t i v koga o d r e e n o v e p r e p r o t i v ivota u o p t e . M a d a s e i
ovde, k a o i u p r v o m sluaju, p o j e d i n a c p r i l a g o a v a izvesnim
s p o l j a n i m o k o l n o s t i m a , o v a k v i m p r i l a g o a v a n j e m s t v a r a se u
njemu neto novo, b u d e se novi nagoni i novo nespokojstvo.
Svaka neuroza je p r i m e r za to dinamino prilagoavanje; o n a je
u s u t i n i p r i l a g o a v a n j e o n i m s p o l j a n j i m u s l o v i m a ( p o s e b n o oni
m a u r a n o m d e t i n j s t v u ) koji s u s a m i p o s e b i i r a c i o n a l n i i , u o p -
t e n o govorei, n e p o v o l j n i za r a s t i razvoj d e t e t a . S l i n o t o m e ,
o n e d r u t v e n o - p s i h o l o k e p o j a v e k o j e s e m o g u u p o r e d i t i s a neu
r o t i n i m p o j a v a m a (kasnije e m o r a s p r a v l j a t i o t o m e z a t o i h
ne t r e b a nazivati neurotinim) k a o to su snani ruilaki
ili s a d i s t i k i i m p u l s i u d r u t v e n i m g r u p a m a j e s u p r i m e r di
n a m i k o g p r i l a g o a v a n j a d r u t v e n i m u s l o v i m a i r a c i o n a l n i m i tet
nim po ljudski razvoj.
P o r e d p i t a n j a o t o m e do kakvog p r i l a g o a v a n j a dolazi, t r e b a
o d g o v o r i t i i n a d r u g a p i t a n j a : t a n a g o n i o v e k a d a s e prila
g o u j e gotovo s v i m u s l o v i m a ivota i k o j e su g r a n i c e njegove
prilagodljivosti?
Odgovor n a p r v o p i t a n j e j e : izvesni delovi l j u d s k e p r i r o d e gip
kiji su i prilagodljiviji od d r u g i h . U s t r e m l j e n j i m a i k a r a k t e r
n i m o s o b e n o s t i m a p o k o j i m a s e ljudi m e u s o b n o r a z l i k u j u ispo-
ljavaju se velika g i p k o s t i savitljivost; n p r . , u ljubavi, r u i l a t v u ,
s a d i z m u , tenji z a p o t i n j e n o u , u d n j i z a m o i , n e p r i s t r a s m o s t i ,
elji za s a m o u z d i z a n j e m , s t r a s t i za t e d n j o m , u i v a n j u u u l n o m
zadovoljstvu, i s t r a h u od u l n o s t i . Ta i m n o g a d r u g a s t r e m l j e n j a
i s t r a h o v a n j a k o j i h i m a u o v e k u razvijaju se k a o r e a k c i j a na
izvesne ivotne uslove. O n a n i s u o s o b i t o gipka, j e r i m p o s t a n u
deo k a r a k t e r a j e d n e o s o b e , o n a n e iezavaju l a k o n i t i s e p r e
o b r a a v a j u u n e k i d r u g i n a g o n . Ali o n a su g i p k a u t o m s m i s l u
t o p o j e d i n c i , n a r o i t o u s v o m d e t i n j s t v u , razvijaju j e d n u ili
d r u g u p o t r e b u , ve p r e m a s r e d i n i u k o j o j ive. N i j e d n a o d t i h
p o t r e b a nije o n a k o u t v r e n a i k r u t a k a k v a b i b i l a d a j e u r o e n i
d e o l j u d s k e p r i r o d e , koji se razvija i m o r a da se zadovoljava
u svim o k o l n o s t i m a .
17
 S a s v i m s u p r o t n e t i m p o t r e b a m a s u o n e p o t r e b e k o j e s u ne-
zamenljivi d e o l j u d s k e p r i r o d e i k o j e b e z u s l o v n o iziskuju zado
voljenje; n a i m e o n e p o t r e b e k o j e su u k o r e n j e n e u fiziolokoj
s t r u k t u r i o v e k a n a p r i m e r glad, e, p o t r e b a z a s n o m , i t d .
S v a k a o d t i h p o t r e b a i m a izvestan p r a g i z n a d koga j e n e d o s t a
t a k zadovoljenja n e p o d n o l j i v , a k a d a s e t a j p r a g p r e e , t e n j a
d a s e p o t r e b a zadovolji p o s t a j e s v e m o n o s t r e m l j e n j e . Sve t e
fizioloki uslovljene p o t r e b e m o g u se saeti u p o j m u p o t r e b e
z a s a m o o d r a n j e m . P o t r e b a z a s a m o o d r a n j e m j e o n a j d e o ljud
ske p r i r o d e koji iziskuje zadovoljenje u s v i m o k o l n o s t i m a , te
stoga p r e d s t a v l j a glavni m o t i v l j u d s k o g p o n a a n j a .
I z r a z i m o ovo u j e d n o s t a v n o m o b r a s c u : ovek m o r a d a j e d e ,
d a pije, d a spava, d a s e t i t i o d n e p r i j a t e l j a i t d . D a b i sve t o
inio, o n m o r a d a r a d i i d a p r o i z v o d i . Rad, m e u t i m , nije ne
to o p t e n i t i a p s t r a k t n o . R a d j e u v e k k o n k r e t a n , t o j e s t o d r e
e n r a d u o d r e e n o m e k o n o m s k o m s i s t e m u . N e k o m o e u feu
dalnom sistemu da radi kao rob, u indijanskom pueblu kao
z e m l j o r a d n i k , u k a p i t a l i s t i k o m d r u t v u k a o n e z a v i s a n sopstve-
nik, k a o p r o d a v a u m o d e r n o j r o b n o j k u i , k a o r a d n i k n a bes
k r a j n o j t r a c i u velikoj fabrici. Za te r a z n o v r s n e p o s l o v e po
t r e b n e s u s a s v i m razliite k a r a k t e r n e o s o b i n e k o j e d o p r i n o s e d a
p o v e z a n o s t s a d r u g i m a b u d e r a z n o v r s n a . K a d s e ovek r o d i , z a
njega j e ve s p r e m n a p o z o r n i c a . O n m o r a d a j e d e i d a pije,
t e stoga m o r a d a r a d i , a t o z n a i d a m o r a d a r a d i u o n i m
u s l o v i m a i n a o n a j n a i n koji j e z a n j e g a o d r e d i l a v r s t a dru
tva u k o j o j je r o e n . O b a ta inioca, svoju p o t r e b u za ivo
t o m i drutveni sistem, on k a o pojedinac ne moe u naelu
da m e n j a , a to su inioci koji o d r e u j u razvoj o n i h d r u g i h
o s o b i n a k o j e s e m o g u l a k e uobliiti.
O t u d o b l i k ivota p o j e d i n c a , p o t o g a o d r e u j u specifinosti
e k o n o m s k o g s i s t e m a , p o s t a j e p r v i inilac p r i o d r e i v a n j u i t a v e
njegove k a r a k t e r n e s t r u k t u r e , j e r g a b e z u s l o v n a p o t r e b a z a sa
m o o d r a n j e m prisiljava d a p r i h v a t i u s l o v e u k o j i m a m o r a d a
ivi. T o n e z n a i d a o n n e m o e d a p o k u a da, z a j e d n o s dru
gima, izvri izvesne e k o n o m s k e i p o l i t i k e p r o m e n e ; ali njegovu
linost p r v e n s t v e n o u o b l i u j e o d r e e n o b l i k i v o t e , p o t o s e o n
u d e t i n j s t v u s n j i m ve s u o i o p o s r e d s t v o m p o r o d i c e , k o j a p r e d
stavlja sve o d l i k e t i p i n e za o d r e e n o d r u t v o ili klasu. 7
Fizioloke p o t r e b e n i s u j e d i n i n u a n d e o ovekove p r i r o d e .
Postoji i j e d a n drugi deo k o m e se t a k o e ne moe odoleti, d e o
koji n e p o t i e o d t e l e s n i h p r o c e s a v e o d s u t i n e l j u d s k o g ob-
18
l i k a i o b i a j a ivljenja: o v e k o v e p o t r e b e za p o v e z a n o u sa
s v e t o m izvan s e b e , p o t r e b e z a izbegavanjem s a m o e . Oseanje
p o t p u n e u s a m l j e n o s t i i izdvojenosti dovodi do m e n t a l n e dezin
tegracije, k a o t o fiziko g l a d o v a n j e d o v o d i d o s m r t i . T a po
v e z a n o s t s a d r u g i m a nije i s t o t o i fiziki d o d i r . P o j e d i n a c m o e
b i t i g o d i n a m a fiziki u s a m l j e n a da i p a k b u d e v e z a n za ideje,
v r e d n o s t i ili b a r z a d r u t v e n e o b r a s c e koji m u d a j u o s e a n j e
o p t e n j a i p r i p a d a n j a . S d r u g e s t r a n e , on m o e da ivi m e u
l j u d i m a a da ga i p a k s a v l a d a o s e a n j e k r a j n j e izdvojenosti, iji
j e i s h o d , a k o o n o p r e e izvesnu g r a n i c u , s t a n j e l u d i l a k o j e pred
stavljaju shizofreniki p o r e m e a j i . Taj n e d o s t a t a k v e z a n o s t i z a
v r e d n o s t i , s i m b o l e , o b r a s c e m o e m o n a z v a t i m o r a l n o m usamlje-
n o u i r e i da je m o r a l n a u s a m l j e n o s t n e p o d n o l j i v a k a o i fi
zika, ili d a fizika u s a m l j e n o s t p o s t a j e n e p o d n o l j i v a s a m o a k o
o b u h v a t a i m o r a l n u u s a m l j e n o s t . D u h o v n a p o v e z a n o s t sa sve
t o m m o e d a i m a m n o g e vidove; m o n a h koji u eliji v e r u j e u
b o g a i p o l i t i k i z a t v o r e n i k k o j i u s a m i c i s a o s e a sa svojim sa-
b o r c i m a n i s u m o r a l n o u s a m l j e n i , a nije n i engleski d e n t l e m e n
koji n o s i s m o k i n g u najegzotinijoj sredini, ni m a l o g r a a n i n koji,
m a d a d u b o k o i z d v o j e n o d svojih blinjih, s a o s e a s a s v o j o m na
c i j o m ili s a n j e n i m s i m b o l i m a . T a k v a p o v e z a n o s t s a s v e t o m
m o e da b u d e p l e m e n i t a ili n i t a v n a , ali a k i p o v e z a n o s t sa
n a j n i i m v r s t a m a o b r a z a c a m n o g o j e b o l j a o d u s a m l j e n o s t i . Re
ligija i n a c i o n a l i z a m , k a o i svaki obiaj i s v a k o verovanje, ma
k a k o b e s m i s l e n i i u n i a v a j u i bili, j e s u , s a m o a k o p o v e z u j u
p o j e d i n c a s a d r u g i m a , u t o i t e o d o n o g a ega s e ovek najvie
plai: od izdvojenosti.
Neodoljivu p o t r e b u z a i z b e g a v a n j e m m o r a l n e izdvojenosti naj
s n a n i j e je o p i s a o B a l z a k na o v o m ' m e s t u iz Patnji jednog pro
nalazaa:
Ali znaj ovo, urezi to u svoj jo tako mek mozak: ovek se ua
sava samoe. A, od svake samoe, moralna usamljenost uliva naj
vie straha. Prvi pustinjaci iveli su s Bogom, iveli su u najgue
naseljenom svetu, duhovnom s v e t u . . . Prva misao kod oveka, ma
k a r on bio i gubavac ili robija, propalica ili bolesnik, jeste da
potrai druga sebi. Da bi zadovoljio to oseanje, koje je sutina
ivota, on upotrebljava sve svoje sposobnosti, svu svoju mo, sav
a r svojeg ivota. Da nije te svemone elje, zar bi sotona mogao
da nae d r u g o v e ? . . . O tome bi se mogla ispevati itava pesma
koja bi bila predigra Izgubljenom raju, j e r on nije nita drugo
nego pravdanje pobune.'
19
 Svaki pokuaj da se odgovori na pitanje zato je s t r a h od
izdvojenosti t a k o s n a a n u o v e k u o d v e o b i n a s d a l e k o o d glav
n o g p u t a koga s e u ovoj knjizi d r i m o . M e u t i m , d a i t a l a c n e
bi stekao utisak da potreba saoseanja sa drugima i m a n e k o
t a j a n s t v e n o svojstvo, voleo b i h d a u k a z e m n a p r a v a c gde, mi
slim, lei o d g o v o r .
J e d a n od znaajnih elemenata je i injenica da ljudi ne m o g u
da ive bez bilo k a k v e s a r a d n j e s d r u g i m a . U s v i m m o g u i m kul
t u r a m a ovek t r e b a , a k o eli d a o p s t a n e , d a s a r a u j e s dru
g i m a , bilo z a t o d a b i s e o d b r a n i o o d n e p r i j a t e l j a ili p r i r o d n i h
o p a s n o s t i , ili z a t o da bi bio u s t a n j u da r a d i i p r o i z v o d i . a k je
i R o b i n z o n a K r u s o a p r a t i o njegov o v e k P e t k o ; b e z n j e g a b i
o n , v e r o v a t n o , n e s a m o p o l u d e o ve, zbilja, u m r o . U d e t i n j s t v u
s v a k o doivljuje t u p o t r e b u z a t u o m p o m o i v e o m a s u r o v o .
Z b o g s t v a r n e n e s p o s o b n o s t i da se* s a m o s t a r a o s v o j i m ivot
n i m p o t r e b a m a , d e t e t u j e o p t e n j e s a d r u g i m a p i t a n j e ivota
i smrti. Mogunost da b u d e ostavljeno samo je, p r e m a tome,
najozbiljnija p r e t a j a i t a v o m d e t e t o v o m o p s t a n k u .
M e u t i m , j o j e d a n e l e m e n t p o s t o j i zbog k o g a j e p o t r e b a
z a p r i p a d a n j e m t a k o n e o d o l j i v a : s a m o s v e s t , s p o s o b n o s t milje
nja, p o m o u k o j e ovek biva s v e s t a n d a j e p o j e d i n a n o bie,
d a s e r a z l i k u j e o d p r i r o d e i d r u g i h ljudi. M a d a s e s t u p a n j o v e
svesti m e n j a , k a o t o e b i t i i s t a k n u t o u i d u e m poglavlju, nje
no postojanje suoava oveka s p r o b l e m o m koji je sutastveno
l j u d s k i : sveu d a j e o d v o j e n o d p r i r o d e i d r u g i h l j u d i , sveu
ma i v e o m a n e j a s n o m o s m r t i , o b o l e s t i , o s t a r e n j u ; o v e k
n u n o o s e a da je b e z n a a j a n i s i u a n u p o r e e n j u sa svemi
r o m i s a s v i m a d r u g i m a koji n i s u on. K a d n e b i i m a o n e g d e
svoje m e s t o , k a d njegov ivot n e b i i m a o n e k i s m i s a o i p u t ,
on bi se oseao kao trunica praine i bio bi svladan svojom
p o j e d i n a n o m b e z n a a j n o u . O n n e b i b i o k a d a r d a s e vee n i
za k a k a v s i s t e m koji bi d a o s m i s a o i p r a v a c n j e g o v o m ivotu,
obuzela bi ga sumnja, a ta s u m n j a bi, konano, paralizovala
njegovu s p o s o b n o s t d e l a n j a to j e s t ivljenja.
M o d a bi, p r e n o t o n a s t a v i m o , bilo k o r i s n o d a s a m e m o o n o
t o s m o istakli u vezi s a n a i m o p t i m p r i s t u p o m p r o b l e m i m a
socijalne psihologije. L j u d s k a p r i r o d a nije n i b i o l o k i u t v r e n
i u r o e n u k u p a n zbir nagona, niti je beivotna senka k u l t u r n i h
obrazaca kojima se lako prilagoava; o n a je proizvod ljudske
evolucije, ali o n a i m a t a k o e izvesne s e b i s v o j s t v e n e m e h a n i z m e
i z a k o n e . Izvesni inioci l j u d s k e p r i r o d e u t v r e n i su i n e p r o -
20
menljivi: p o t r e b a zadovoljavanja fizioloki uslovljenih n a g o n a i
p o t r e b a izbegavanja i z d v o j e n o s t i i m o r a l n e u s a m l j e n o s t i . Videli
s m o d a p o j e d i n a c m o r a d a p r i h v a t i o b l i k ivota k o j i p o t i e o d
s i s t e m a p r o i z v o d n j e i r a s p o d e l e specifinog z a s v a k o d a t o d r u
tvo. U p r o c e s u d i n a m i n o g p r i l a g o a v a n j a k u l t u r i razvija se vie
m o n i h n a g o n a k o j i m o t i v i u r a d n j e i o s e a n j a p o j e d i n c a . Po
jedinac m o e a ne m o r a da b u d e svestan tih nagona, oni su
u s v a k o m s l u a j u s n a n i i z a h t e v a j u zadovoljenje i m se raz
viju. O n i p o s t a j u m o n e s n a g e k o j e d e l u j u n a f o r m i r a n j e dru
t v e n o g p r o c e s a . K a k o e k o n o m s k i , p s i h o l o k i i i d e o l o k i inioci
m e u s o b n o d e l u j u i k a k a v se dalji o p t i z a k l j u a k u vezi s t i m
m e u s o b n i m d e l o v a n j e m m o e izvesti, r a s p r a v l j a e m o k a s n i j e , u
t o k u a n a l i z e r e f o r m a c i j e i faizma. 9 Ta r a s p r a v a e u v e k b i t i u s r e d -
s r e e n a n a g l a v n u t e m u ove knjige: d a ovek, s t i u i sve vie
s l o b o d u u s m i s l u izdizanja iz p r v o b i t n o g j e d i n s t v a sa o v e k o m
i p r i r o d o m , i p o s t a j u i sve vie pojedinac, n e m a d r u g o g iz
b o r a do s j e d i n j e n j a sa s v e t o m u s p o n t a n o s t i ljubavi i proizvod
n o g r a d a , ili, p a k , t r a e n j a n e k a k v e b e z b e d n o s t i u v e z a m a sa
svetom koje razaraju ljudsku slobodu i integritet pojedinane
linosti. 1 0
BELESKE UZ GLAVU PRVU
1. Termin faizam ili autoritarizam upotrebljavam kao oznaku za
diktatorski sistem nemakog ili italijanskog tipa. Kad i m a m u vi
du posebno nemaki sistem, nazivau ga nacizmom.
2. Don Djui (John Dewey), Sloboda i kultura (Freedom and Cul-
ture), Allen and Umvin, London, 1940.
3. Psihoanalitiki pristup, koji se, m a d a je zasnovan na bitnim do
stignuima Frojdove teorije, ipak razlikuje od Frojda u mnogim
vanim pogledima moe se nai u Novim putevima u psiho
analizi (New Ways in Psychoanalysis) od Karen Hornijeve (Karen
Horney), Kegan Paul, London, 1939, i u Shvatanjima moderne
psihijatrije (Conceptions of Modem Psychiatry) Harija Steka Sa
livena (Harry Stack Sullivan) The First William Alanson White
Memorial Lectures, Psychiatry, 1940), Vol. 3, No. 1. Mada se ova
dva a u t o r a u mnogim pogledima razlikuju, stanovite koje se
ovde izlae slae se umnogome sa gleditem i jednog i drugog.
4. Jacob Burckhardt, The Civilization of the Renaissance in Italy,
Allen and Umvin, London, 1921 (isp. Jacob Burckhardt, Kultura
renesanse u Italiji, preveo Milan Prelog, Matica Hrvatska, Zagreb,
21
 1953, str. 84, i dalje; italac e i ubudue biti upuivan na nae
izdanje Burkhartova dela prim. prev.).
5. Nav. delo, str. 165 i dalje.
6. Sr. priloge sociologa D. Dolarda (J. Dollard), K. Manhajma (K.
Mannheim) i H. D. Lasvela (H. D. Lasswell), i antropologa R.
Benediktove (R. Benedict), D. Halovela (J. Halowell), R. Lintona
(R. Linton), M. Midove (M. Mead), E. Sapira (E. Sapir), i A. Kar-
dinerovu (A. Kardiner) p r i m e n u psihoanalitikih pojmova na an
tropologiju.
7. Hteo bih da upozorim na zabunu do koje esto dolazi u vezi s
ovim problemom. Ekonomska struktura jednog drutva dejstvuje
pri odreivanju oblika ivota pojedinca kao uslov za razvitak li
nosti. Ti ekonomski uslovi sasvim se razlikuju od subjektivnih
ekonomskih motiva, kao to je elja za materijalnim bogatstvom,
na koju su mnogi pisci, od renesanse pa sve do izvesnih mark
sistikih autora koji nisu uspeli da shvate Marksove osnovne poj
move, gledali kao na glavni motiv ljudskog ponaanja. U stvari,
neodoljiva elja za materijalnim bogatstvom je potreba svojstve
na jedino nekim kulturama, a drukiji ekonomski uslovi mogu
da stvore osobine linosti koje se gnuaju materijalnog bogat
stva ili su p r e m a njemu ravnodune. O ovom problemu podrob
no sam raspravljao u Uber Methode u n d Aufgabe einer analvti-
schen Sozialpsychologie, Zeitschrift fiir Sozialforschung, Hirsch-
feld, Lajpcig, 1932, Vol. I, str. 28 i dalje; v. 8. svezak ovog izdanja,
str. 736.
8. Patnje jednog pronalazaa je trei deo Izgubljenih iluzija. Mesto
je navedeno p r e m a prevodu Jelisavete Markovi, Izgubljene iluzije,
Prosveta, Beograd, 1961, str. 724725. Prim. prev.
9. U dodatku u podrobnije raspravljati o optim vidovima uzajam
nog odnosa psiholokih i drutveno-ekonomskih snaga.
10. Prouavanje razliitih vidova slobode prikazano je, posle zavrenja
ovog rukopisa, u knjizi Znaenje slobode (Freedom, Its Meaning)
koju je zamislila i priredila R. N. Anen (R. N. Anschen), Har-
court, Brace and Co., Njujork, 1940. Ovde bih naroito h t e o da
u p u t i m itaoca na radove A. Bergsona, D. Djuija, R. M. Mekaj-
vera (R. M. Mclver), K. Riclera (K. Riezler), P. Tiliha (P. Tillich).
Sr. i K. t o j e r m a n (Carl Steuermann) Der Mensch auf der Flucht,
S. Fischer, Berlin, 1932.
II Proces individuacije
i dvosmislenost slobode
P r e n o t o d o e m o d o glavnog p r e d m e t a p i t a n j a z n a a j a slo
b o d e z a m o d e r n o g o v e k a d razloga i n a i n a n a k o j i o n p o k u a v a
da je izbegne m o r a m o p r e t r e s t i j e d a n p o j a m koji, m o d a , iz
gleda d a j e d a l e k o o d s t v a r n o s t i . O n j e , m e u t i m , n u n a pre
m i s a z a r a z u m e v a n j e analize s l o b o d e u m o d e r n o m d r u t v u . I m a m
n a u m u s h v a t a n j e d a s l o b o d a obeleava l j u d s k o p o s t o j a n j e k a o
t a k v o i d a s e n j e n o z n a e n j e m e n j a p r e m a s t u p n j u ovekove
s v e s n o s t i i s h v a t a n j a da je nezavisno i z a s e b n o b i e .
Drutvena istorija oveka poela je njegovim izdizanjem iz
s t a n j a j e d i n s t v a s p r i r o d o m do s v e s n o s t i o sebi k a o e n t i t e t u
k o j i s e odvojio o d o k o l n e p r i r o d e i ljudi. I p a k , t a svest j e o s t a l a
v r l o n e j a s n a t o k o m d u g i h i s t o r i j s k i h razdoblja. P o j e d i n a c j e
i dalje bio t e s n o v e z a n za p r i r o d n i i d r u t v e n i svet iz koga se
izdigao; m a d a d e h m i n o s v e s t a n d a j e p o s e b n o b i e , o n j e ose-
a o i da je deo s v e t a koji ga o k r u u j e . Sve vee o s l o b a a n j e
p o j e d i n c a o d p r v o b i t n i h s p o n a , p r o c e s koji b i s m o m o g l i n a z v a t i
i n d i v i d u a c i j o m , d o s t i g a o je, ini n a m se, v r h u n a c u m o d e r n o j
istoriji u r a z d o b l j u i z m e u r e f o r m a c i j e i n a i h d a n a .
U ivotnoj i s t o r i j i p o j e d i n c a n a i l a z i m o n a isti p r o c e s . D e t e
j e r o e n o o n d a k a d vie nije s j e d i n j e n o s a m a j k o m i k a d po
s t a n e bioloki e n t i t e t o d v o j e n o d n j e . I p a k , m a d a j e o v o b i o l o k o
odvajanje poetak pojedinanog ljudskog postojanja, dete znatno
v r e m e ostaje f u n k c i o n a l n o s j e d i n j e n o s a m a j k o m .
Pojedincu nedostaje sloboda do onog stupnja do koga on,
slikovito govorei, j o n i j e p o t p u n o p r e k i n u o p u p a n u v r p c u
k o j a g a vezuje z a spoljanji svet; ali t e veze m u p r u a j u bez-
b e d n o s t i o s e a n j e da p r i p a d a n e e m u i da je n e g d e u k o r e -
n j e n . T e s p o n e , k o j e p o s t o j e p r e n o t o s e p r o c e s individuacije
zavri p o t p u n i m o s l o b o e n j e m p o j e d i n c a , eleo b i h d a n a z o v e m
p r i m a r n i m v e z a m a . O n e s u o r g a n s k e u t o m s m i s l u t o predstav
ljaju d e o n o r m a l n o g l j u d s k o g r a z v o j a ; t e veze p o d r a z u m e v a j u
n e d o s t a t a k i n d i v i d u a l n o s t i , ali o n e p r u a j u p o j e d i n c u bezbed-
23
 nost i omoguuju mu da se snae. Te spone povezuju date
s m a j k o m , l a n a p r i m i t i v n e zajednice s p l e m e n o m i p r i r o d o m ,
a s r e d n j o v e k o v n o g oveka sa c r k v o m i d r u t v e n i m s t a l e o m , i m
pojedinac dospe do stupnja p o t p u n e individuacije i oslobodi se
t i h p r i m a r n i h veza, o n s e s u o a v a s n o v i m z a d a t k o m : s a snala
e n j i m a u s v e t u i d r u k i j i m o s t v a r i v a n j e m b e z b e d n o s t i od ostva
r i v a n j a u t o k u njegova p r e d i n d i v i d u a l i s t i k o g p o s t o j a n j a . T a d a slo
b o d a ima drugo znaenje od onog koje je imala p r e nego to
j e d o s t i g n u t t a j s t u p a n j evolucije. M o r a m o s e o v d e z a u s t a v i t i
i te p o j m o v e r a z j a s n i t i k o n k r e t n i m r a s p r a v l j a n j e m o n j i m a u
vezi sa p o j e d i n a n i m i d r u t v e n i m r a z v o j e m .
Taj r e l a t i v n o nagli p r e l a z s a f e t u s n o g n a l j u d s k o p o s t o j a n j e
i o d s e c a n j e p u p a n e v r p c e obeleavaju d e t e t o v u n e z a v i s n o s t o d
m a j i n a tela. Ali ta n e z a v i s n o s t je s t v a r n a s a m o u g r u b o m smi
s l u o d v a j a n j a dvaju tela. U f u n k c i o n a l n o m s m i s l u d e t e o s t a j e
deo majke. Majka ga hrani, nosi i stara se o svemu to mu je
p o t r e b n o z a ivot. M a j k u i d r u g e p r e d m e t e d e t e p o l a k o p o i n j e
d a p o s m a t r a k a o bia k o j a s u o d njega o d v o j e n a . J e d a n inilac
u t o m p r o c e s u j e s t e n e u r o l o k i i o p t i fiziki razvoj d e t e t a ,
njegova s p o s o b n o s t da fiziki i m e n t a l n o u h v a t i p r e d m e t e
i d a o v l a d a n j i m a . O n o v l a s t i t o m d e l a t n o u doivljava s v e t v a n
sebe. P r o c e s individuacije p o d s t i e s e p r o c e s o m o b r a z o v a n j a . Ovaj
p r o c e s povlai z a s o b o m m n o g a o s u j e e n j a i z a b r a n e ; o n i p r e
o b r a a v a j u u l o g u m a j k e u u l o g u o s o b e s d r u k i j i m ciljevima,
koji se s u k o b l j a v a j u s d e t e t o v i m eljama, e s t o u u l o g u n e p r i j a
teljski r a s p o l o e n e i o p a s n e osobe. 1 Taj a n t a g o n i z a m , k o j i je
d e o p r o c e s a o b r a z o v a n j a a n i k a k o itav p r o c e s , j e s t e v a a n i
n i l a c u p o o t r a v a n j u r a z l i k e i z m e u ja i ti.
Tek nekoliko meseci posle roenja dete raspoznaje drugu osobu
kao takvu i k a d r o je da odgovori osmehom, a p o t r e b n o je da
p r o u g o d i n e d a b i p o e l o d a p r a v i r a z l i k u i z m e u s e b e i sveta.
Sve d o t l e o n o p o k a z u j e p o s e b n u e g o c e n t r i n o s t , t i p i n u z a decu,
e g o c e n t r i n o s t k o j a n e i s k l j u u j e n e n o s t p r e m a d r u g i m a i za
n i m a n j e z a n j i h , p o t o o n o d r u g e j o o d r e e n o n e doivljuje
k a o s t v a r n o o d v o j e n e o d s a m o g a s e b e . I z i s t o g razloga i d e t e t o v o
oslanjanje na autoritet u toku tih prvih godina ima drukije
z n a e n j e o d kasnijeg o s l a n j a n j a n a a u t o r i t e t . Roditelji, ili m a k o
bio taj autoritet, jo se ne s m a t r a j u b i t n o odvojenim biima;
o n i s u d e o d e t e t o v a sveta, a t a j svet j e j o u v e k d e o d e t e t a ;
stoga j e p o t i n j e n o s t n j i m a d r u k i j a o d p o t i n j e n o s t i k o j a s e
javlja i m s e d v a p o j e d i n c a s t v a r n o r a z d v o j e .
24
R. H j u z (R. H u g h e s ) u Oluji na Jamajci (A High Wind in Ja-
maica) i z v a n r e d n o o p i s u j e k a k o se u desetogodinjog d e t e t a b u d i
svest o vlastitoj i n d i v i d u a l n o s t i :
I tada se Emiliji desi neto veoma vano. Ona najednom shvati
ko je. Teko se moe objasniti zato joj se to nije desilo pet go
dina ranije ih pet godina kasnije; a uopte se ne moe objasniti
zato je do toga dolo ba tog popodneva. Igrala se domaice u
kutku na s a m o m pramcu, iza vitla sa sidrom (o koje je obesila gre
b e n za vunu kao zvekir); i, zasitivi se igre, etala se prilino
besciljno po k r m i neodreeno razmiljajui o pelama i vilinskoj
kraljici, kad joj najednom sinu da je ona zaista ona. Zastade
kao ukopana i poe na sebi da razgleda sve to je bila k a d r a da
obuhvati pogledom. Mogla je da vidi s a m o svoju haljinu u pers
pektivi i svoje ruke, kad ih je podigla da ih ispita; no to joj
je bilo dovoljno da otprilike zamisli siuno telo koje je odjednom
shvatila kao svoje.
Ona poe da se smeje donekle podsmeljivo. Pa, pomisli, za
misli da si jedino ti od svih ljudi ovako iznenada uhvaena!
Sad iz toga zadugo ne moe izii: p r e no to se izvue iz te lude
ege, morae da odraste i da ostari!
Reena da izbegne sve to bi moglo da poremeti ovaj veoma
vaan sticaj prilika, ona poe da se penje uz vrzu ka svom omi
ljenom sedalu na v r h u jarbola. Meutim, kad god bi pokrenula
r u k u ili nogu u toku te jednostavne radnje, otkrie da je one tako
s p r e m n o sluaju ispunjavalo bi je novim zaprepaenjem. Pame
nje joj je, naravno, kazivalo da su one to uvek i inile: ali ranije
nikada nije shvatila koliko to iznenauje, i m se smestila na se
dalu, ona veoma briljivo poe da ispituje kou na svojim akama:
j e r je bila njena. Ona p r o t u r i jedno r a m e kroz otvor na haljinici;
i poto zaviri u n u t r a ne bi li se uverila da se njeno telo stvarno na
stavlja pod odeom, ona r a m e n o m dodirnu svoj obraz. Dodir lica
i tople gole upljine r a m e n a ugodno je uzbudi, kao da je taj dodir
2
bio milovanje nekog nenog prijatelja. No da li je to oseanje do
prlo do nje preko njenog obraza ili preko ramena, ta je od njih
milovalo, a ta je bilo milovano to ona nikako nije mogla da do
kui.
im je bila p o t p u n o ubeena u zapanjujuu injenicu da je sa
da Emilija Bas-Tornton (nije znala zato je u m e t n u l a to sada,
j e r svakako nije sebi uvrtela u glavu glupost da je ranije bila
neko drugi), o n a ozbiljno stade da premilja ta ta injenica u
stvari znai.
t o vie r a s t e d e t e i t o s e vie p r e k i d a j u p r i m a m e veze,
t i m vie o n o t r a g a z a s l o b o d o m i n e z a v i s n o u . N o s u d b i n u
25
 nost i omoguuju mu da se snae. Te spone povezuju dete
s majkom, lana primitivne zajednice s p l e m e n o m i p r i r o d o m ,
a s r e d n j o v e k o v n o g o v e k a sa c r k v o m i d r u t v e n i m s t a l e o m . i m
pojedinac dospe do stupnja p o t p u n e individuacije i oslobodi se
t i h p r i m a r n i h veza, o n s e s u o a v a s n o v i m z a d a t k o m : s a snala
e n j i m a u s v e t u i d r u k i j i m o s t v a r i v a n j e m b e z b e d n o s t i od ostva
r i v a n j a u t o k u njegova p r e d i n d i v i d u a l i s t i k o g p o s t o j a n j a . T a d a slo
boda ima drugo znaenje od onog koje je imala p r e nego to
j e d o s t i g n u t t a j s t u p a n j evolucije. M o r a m o s e o v d e z a u s t a v i t i
i te p o j m o v e r a z j a s n i t i k o n k r e t n i m r a s p r a v l j a n j e m o n j i m a u
vezi sa p o j e d i n a n i m i d r u t v e n i m r a z v o j e m .
Taj r e l a t i v n o nagli p r e l a z s a f e t u s n o g n a l j u d s k o p o s t o j a n j e
i o d s e c a n j e p u p a n e v r p c e obeleavaju d e t e t o v u n e z a v i s n o s t o d
m a j i n a tela. Ali ta n e z a v i s n o s t je s t v a r n a s a m o u g r u b o m smi
slu o d v a j a n j a d v a j u tela. U f u n k c i o n a l n o m s m i s l u d e t e o s t a j e
deo majke. Majka ga hrani, nosi i stara se o svemu to mu je
p o t r e b n o z a ivot. M a j k u i d r u g e p r e d m e t e d e t e p o l a k o p o i n j e
d a p o s m a t r a k a o b i a k o j a s u o d njega o d v o j e n a . J e d a n inilac
u t o m p r o c e s u j e s t e n e u r o l o k i i o p t i fiziki razvoj d e t e t a ,
njegova s p o s o b n o s t da fiziki i m e n t a l n o u h v a t i p r e d m e t e
i d a o v l a d a n j i m a . O n o v l a s t i t o m d e l a t n o u doivljava svet v a n
sebe. P r o c e s individuacije p o d s t i e s e p r o c e s o m o b r a z o v a n j a . Ovaj
p r o c e s povlai z a s o b o m m n o g a o s u j e e n j a i z a b r a n e ; oni p r e
o b r a a v a j u u l o g u m a j k e u u l o g u o s o b e s d r u k i j i m ciljevima,
koji se s u k o b l j a v a j u s d e t e t o v i m eljama, e s t o u u l o g u neprija
teljski r a s p o l o e n e i o p a s n e osobe. 1 Taj a n t a g o n i z a m , k o j i je
d e o p r o c e s a o b r a z o v a n j a a n i k a k o itav p r o c e s , j e s t e v a a n i
n i l a c u p o o t r a v a n j u r a z l i k e i z m e u ja i ti.
Tek nekoliko meseci posle roenja dete raspoznaje drugu osobu
kao takvu i k a d r o je da odgovori osmehom, a p o t r e b n o je da
p r o u g o d i n e d a b i p o e l o d a p r a v i r a z l i k u i z m e u s e b e i sveta. 2
Sve d o t l e o n o p o k a z u j e p o s e b n u e g o c e n t r i n o s t , t i p i n u z a d e c u ,
e g o c e n t r i n o s t k o j a n e i s k l j u u j e n e n o s t p r e m a d r u g i m a i za
n i m a n j e z a njih, p o t o o n o d r u g e j o o d r e e n o n e doivljuje
k a o s t v a r n o o d v o j e n e o d s a m o g a sebe. I z istog r a z l o g a i d e t e t o v o
oslanjanje na autoritet u toku tih prvih godina ima drukije
z n a e n j e o d k a s n i j e g o s l a n j a n j a n a a u t o r i t e t . Roditelji, ili m a k o
bio taj autoritet, jo se ne s m a t r a j u b i t n o odvojenim biima;
o n i s u d e o d e t e t o v a sveta, a t a j svet j e j o u v e k d e o d e t e t a ;
stoga j e p o t i n j e n o s t n j i m a d r u k i j a o d p o t i n j e n o s t i k o j a s e
javlja i m s e d v a p o j e d i n c a s t v a r n o r a z d v o j e .
24
R. H j u z (R. H u g h e s ) u Oluji na Jamajci (A High Wind in Ja-
maica) i z v a n r e d n o o p i s u j e k a k o se u d e s e t o g o d i n j e g d e t e t a b u d i
svest o vlastitoj i n d i v i d u a l n o s t i :
I tada se Emiliji desi neto veoma vano. Ona najednom shvati
ko je. Teko se moe objasniti zato joj se to nije desilo pet go
dina ranije ili pet godina kasnije; a uopte se ne moe objasniti
zato je do toga dolo ba tog popodneva. Igrala se domaice u
k u t k u na samom pramcu, iza vitla sa sidrom (o koje je obesila gre
b e n za vunu kao zvekir); i, zasitivi se igre, etala se prilino
besciljno po k r m i neodreeno razmiljajui o pelama i vilinskoj
kraljici, kad joj najednom sinu da je ona zaista ona. Zastade
k a o ukopana i poe na sebi da razgleda sve to je bila k a d r a da
obuhvati pogledom. Mogla je da vidi s a m o svoju haljinu u pers
pektivi i svoje ruke, k a d ih je podigla da ih ispita; no to joj
je bilo dovoljno da otprilike zamisli siuno telo koje je odjednom
shvatila kao svoje.
Ona poe da se smeje donekle podsmeljivo. Pa, pomisli, za
misli da si jedino ti od svih ljudi ovako iznenada uhvaena!
Sad iz toga zadugo ne moe izii: p r e no to se izvue iz te lude
ege, morae da odraste i da ostari!
Reena da izbegne sve to bi moglo da poremeti ovaj veoma
vaan sticaj prilika, ona poe da se penje uz vrzu ka svom omi
ljenom sedalu na v r h u jarbola. Meutim, kad god bi pokrenula
r u k u ili nogu u toku te jednostavne radnje, otkrie da je one tako
s p r e m n o sluaju ispunjavalo bi je novim zaprepaenjem. Pame
nje j j J e . naravno, kazivalo da su one to uvek i inile: ali ranije
nikada nije shvatila koliko to iznenauje, i m se smestila na se
dalu, ona veoma briljivo poe da ispituje kou na svojim akama:
j e r je bila njena. Ona p r o t u r i jedno r a m e kroz otvor na haljinici;
i poto zaviri u n u t r a ne bi li se uverila da se njeno telo stvarno na
stavlja pod odeom, ona r a m e n o m dodirnu svoj obraz. Dodir lica
i tople gole upljine r a m e n a ugodno je uzbudi, kao da je taj dodir
bio milovanje nekog nenog prijatelja. No da li je to oseanje do
p r l o do nje preko njenog obraza ili preko ramena, ta je od njih
milovalo, a ta je bilo milovano to ona nikako nije mogla da do
kui.
im je bila potpuno ubeena u zapanjujuu injenicu da je sa
da Emilija Bas-Tornton (nije znala zato je umetnula to sada,
j e r svakako nije sebi uvrtela u glavu glupost da je ranije bila
neko drugi), ona ozbiljno stade da premilja ta ta injenica u
stvari znai.
t o vie r a s t e d e t e i to s e vie p r e k i d a j u p r i m a r n e veze,
t i m vie o n o t r a g a z a s l o b o d o m i n e z a v i s n o u . N o s u d b i n u
25
ovog t r a g a n j a m o e m o u p o t p u n o s t i s h v a t i t i j e d i n o a k o razu-
m e m o d i j a l e k t i k o svojstvo t o g p r o c e s a sve vee individuacije.
Taj p r o c e s i m a dva v i d a : j e d a n j e d a d e t e j a a fiziki, e m o
c i o n a l n o i m e n t a l n o . U svakoj od o v i h sfera r a s t u i i n t e n z i t e t
i a k t i v n o s t . U isti m a h se te sfere sve vie i n t e g r i u . Razvija
s e o r g a n i z o v a n a s t r u k t u r a , k o j o m r u k o v o d e volja i r a z u m poje
d i n c a . Ako tu i n t e g r i s a n u i o r g a n i z o v a n u c e l i n u j e d n e o s o b e na
z o v e m o l i n i m ja, m o e m o r e i da je jedna strana tog sve veeg
procesa individuacije porast snage linog ja. R a z v i t a k individu
acije i l i n o s t i delimice zavisi od p o j e d i n c a , ali ga u s u t i n i
o d r e u j u d r u t v e n i uslovi. J e r m a d a izgleda d a s u , u o v o m
pogledu, razlike i z m e u p o j e d i n a c a velike, s v a k o m d r u t v u svoj
s t v e n a j e izvesna r a z i n a i n d i v i d u a c i j e k o j u n o r m a l n a o s o b a n e
moe da prevazie.
D r u g i vid t o g p r o c e s a i n d i v i d u a c i j e je sve vea usamljenost.
P r i m a r n e veze p r u a j u p o j e d i n c u b e z b e d n o s t i b i t n o ga sjedi
njuju sa spoljanjim svetom. Dete postaje svesno da je usam
ljeno, da je e n t i t e t o d v o j e n od svih d r u g i h , u o n o j m e r i u k o j o j
se izdie iz t o g sveta. T i m o d v a j a n j e m od s v e t a koji je, u p o r e -
enju sa vlastitim postojanjem pojedinca, neodoljivo snaan i
m o a n , e s t o p u n p r e t n j i i o p a s n o s t i , s t v a r a s e o s e a n j e ne
m o i i n e s p o k o j s t v a . D o k god je ovek d e o t o g sveta, nesve-
stan mogunosti i odgovornosti pojedinane radnje, on ne m o r a
d a g a s e plai. K a d p o s t a n e p o j e d i n a c , o n j e s a m i suoava s e
sa svim t o je u s v e t u o p a s n o i n a d m o n o .
U oveka se javljaju i m p u l s i da o d u s t a n e od i n d i v i d u a l n o s t i , i
d a p o t p u n i m u t a p a n j e m u spoljanji svet s a v l a d a o s e a n j e u s a m
l j e n o s t i i n e m o i . M e u t i m , ti i m p u l s i i n o v e veze k o j e iz n j i h
proizlaze n i s u i s t o v e t n i s a p r i m a r n i m v e z a m a , k o j e s u p r e k i n u t e
u s a m o m p r o c e s u razvijanja l i n o s t i . K a o t o s e d e t e n i k a d n e
m o e fiziki v r a t i t i u m a j i n u u t r o b u , t a k o o n o n i k a d n e m o e
p s i h i k i o b r n u t i p r o c e s i n d i v i d u a c i j e . Takvi p o k u a j i n u n o uzi
m a j u oblik p o t i n j a v a n j a , u k o m e s e n i k a d n e o t k l a n j a o s n o v n a
protivrenost izmeu autoriteta i deteta koje mu se potinjava.
D e t e se s v e s n o m o e o s e a t i b e z b e d n o i z a d o v o l j n o , ali o n o ne-
svesho shvata da cena koju za to plaa jeste odustajanje od
s n a g e i i n t e g r i t e t a linosti. T a k o j e i s h o d p o t i n j a v a n j a u p r a v o
s u p r o t a n o n o m e to je trebalo da b u d e : potinjavanje uveava
d e t e t o v u n e s i g u r n o s t i, u i s t o ivreme, s t v a r a n e t r p e l j i v o s t i b u n -
tovnitvo, koji j o vie ulivaju s t r a h z a t o to s u u p e r e n i u p r a v o
p r o t i v o n i h o s o b a od k o j i h d e t e o s t a j e ili p o s t a j e zavisno.
26
M e u t i m , p o t i n j a v a n j e nije j e d i n i n a i n d a s e i z b e g n u u s a m
l j e n o s t i n e s p o k o j s t v o . D r u g i n a i n , j e d i n i koji je p l o d o n o s a n i
k o j i se ne z a v r a v a n e r e i v i m s u k o b o m , j e s t e spontan odnos
prema oveku i prirodi, o d n o s koji p o j e d i n c a , ne i s k l j u u j u i nje
govu i n d i v i d u a l n o s t , vezuje za svet. K o r e n o v a k v i h o d n o s a
iji su najvidljiviji izrazi ljubav i p r o i z v o d n i r a d n a l a z i se u
i n t e g r a c i j i i snazi u k u p n e linosti, te za n j i h , p r e m a t o m e , vee
i s t e o n e g r a n i c e k o j e s p u t a v a j u razvoj l i n o g ja.
Problem potinjenosti i spontane delatnosti k a o dvaju moguih
r e z u l t a t a sve vee i n d i v i d u a c i j e m i e m o p o t a n k o a n a l i z i r a t i
k a s n i j e ; o v d e e l i m o s a m o d a u k a e m o n a o p t e n a e l o , n a di
j a l e k t i k i p r o c e s k o j i p r o i s h o d i iz sve vee i n d i v i d u a c i j e i iz
sve vee s l o b o d e p o j e d i n c a . Dete stie v e u s l o b o d u za razvija
n j e i izraavanje linog j a p o t o m u n e s m e t a j u o n e veze koje
su ga s p u t a v a l e . Ali o n o se sve vie o s l o b a a i od sveta k o j i
m u j e p r u a o b e z b e d n o s t i ulivao p o u z d a n j e . P r o c e s individua
cije je p r o c e s s t a l n o g j a a n j a i i n t e g r i s a n j a njegove p o j e d i n a n e
l i n o s t i , ali t o j e u isti m a h p r o c e s u k o m e s e g u b i p r v o b i t n a
i s t o v e t n o s t sa d r u g i m a i u k o m e se d e t e sve vie o d v a j a od njih.
T o sve vee o d v a j a n j e m o e i m a t i z a p o s l e d i c u i z d v o j e n o s t slinu
ami, koja stvara duboko nespokojstvo i nesigurnost; ono moe
imati za posledicu novu bliskost i solidarnost sa drugima ako je
d e t e b i l o u s t a n j u da razvije u n u t r a n j u s n a g u i p r o i z v o d n o s t ,
k o j e s u p r e m i s a z a t o n o v o povezivanje s a s v e t o m .
K a d b i svaki k o r a k k a o d v a j a n j u i individuaciji b i o p r a e n
o d g o v a r a j u i m r a z v o j e m linog ja, r a z v i t a k d e t e t a b i b i o skla
d a n . M e u t i m , t o s e n e deava. D o k s e p r o c e s i n d i v i d u a c i j e
zbiva a u t o m a t s k i , r a z v i t a k linog j a o m e t a j u m n o g i p o j e d i n a n i
i d r u t v e n i razlozi. P o s l e d i c a r a s k o r a k a i z m e u t i h d v e j u tenji
j e s t e n e p o d n o l j i v o o s e a n j e i z d v o j e n o s t i i n e m o i , a o n o do
v o d i d o s t v a r a n j a p s i h i k i h m e h a n i z a m a k o j e e m o k a s n i j e opi
s a t i k a o mehanizme bekstva.
ovekova i s t o r i j a m o e i filogenetiki da se o z n a i k a o pro
ces sve vee i n d i v i d u a c i j e i sve veeg o s l o b a a n j a . Iz praljud-
s k o g s t a n j a ovek s e izdie p r v i m k o r a c i m a k a o s l o b a a n j u o d
i n s t i n k t a . Ako p o d i n s t i n k t o m r a z u m e v a m o n a r o i t i o b l i k rad
n j e koji o d r e u j u n a s l e e n e n e u r o l o k e s t r u k t u r e , o n d a u ivo
t i n j s k o m c a r s t v u m o e m o d a z a p a z i m o j e d n u j a s n u tenju. 3 t o
j e ivotinja n a n i e m s t u p n j u razvoja, t o vie n j e n i m prilago-
avanjem prirodi i svim delatnostima upravljaju instinktivne i
r e f l e k s n e r a d n j e , u v e n e d r u t v e n e organizacije n e k i h i n s e k a t a
27
 stvorene su p o t p u n o na osnovu instinkta. S druge strane, to
s e ivotinja n a l a z i n a v i e m s t u p n j u razvoja, t o u n j e n o g m l a d u n c a
nailazimo na veu gipkost a m a n j u s t r u k t u r a l n u prilagoenost.
Ovaj r a z v i t a k d o s t i e v r h u n a c u oveka. On je, k a d a se r o d i ,
n a j b e s p o m o n i j a ivotinja. Njegovo p r i l a g o a v a n j e p r i r o d i su
t i n s k i s e zasniva n a p r o c e s u u e n j a , n e n a i n s t i n k t n o j o d r e e
n o s t i . I n s t i n k t . . . j e k a t e g o r i j a k o j a s e s m a n j u j e , a k o i n e izu
m i r e , u viih i v o t i n j s k i h o b l i k a , n a r o i t o u l j u d s k i h . 4
L j u d s k o p o s t o j a n j e p o i n j e o n d a k a d njegova o s o b i n a d a n e
o d r e u j e svoje r a d n j e p o m o u i n s t i n k t a p r e v a z i e j e d n u o d r e
e n u t a k u ; k a d p r i l a g o a v a n j e p r i r o d i izgubi svojstvo p r i n u d e ;
k a d n a i n d e l a n j a vie n e o d r e u j u n a s l e d n i m e h a n i z m i . D r u g i m
r e c i m a , ljudsko postojanje i sloboda od poetka su nerazdvojni.
S l o b o d a o v d e nije u p o t r e b l j e n a u p o z i t i v n o m s m i s l u slobode
za, v e u n e g a t i v n o m s m i s l u slobode od n a i m e , ovekove
s l o b o d e o d i n s t i n k t n e o d r e e n o s t i njegovih r a d n j i .
S l o b o d a u s m i s l u u k o m e s m o o njoj u p r a v o r a s p r a v l j a l i je
d v o s m i s l e n d a r . o v e k s e r a a bez o p r e m e z a p r i k l a d n o d e l a n j e
k o j u p o s r e d u j e ivotinja. 5 O n o d svojih r o d i t e l j a zavisi d u e n e g o
i k o j a ivotinja, a njegove r e a k c i j e na o k o l i n u su s p o r i j e i m a n j e
plodonosne nego automatske, instinktivne radnje. On prolazi kroz
sve o p a s n o s t i i s t r a h o v a n j a k o j e n e d o s t a t a k i n s t i n k t i v n e o p r e m e
podrazumeva. Pa ipak, b a ta b e s p o m o n o s t ovekova jeste osnova
iz k o j e p o t i e l j u d s k i r a z v o j ; ovekova bioloka slabost je uslov
ljudske kulture.
Od p o e t k a svog p o s t o j a n j a o v e k se s u o a v a s i z b o r o m i z m e u
r a z l i n i h s m e r o v a d e l a n j a . U ivotinje p o s t o j i n e p r e k i n u t l a n a c
r e a k c i j a , k o j i p o i n j e n e k a k v i m p o d s t r e k o m , k a o t o j e glad,
a z a v r a v a s e manje-vie s t r o g o o d r e e n i m s m e r o m d e l a n j a , k o j i
uklanja napetost stvorenu tim podstrekom. U oveka je taj lanac
p r e k i n u t . P o d s t r e k s e javlja, ali v r s t a zadovoljenja j e otvorena,
to jest on. m o r a da izabere izmeu razliitih smerova delanja.
1
U m e s t o n e k a k v e u n a p r e d o d r e e n e i n s t i n k t i v n e r a d n j e , ovek
m o r a u m o m da procenjuje mogue smerove delanja; on poinje
d a misli. O n svoju i s t o p a s i v n u u l o g u p r i l a g o a v a n j a p r i r o d i
p r e o b r a a v a u a k t i v n u . On p r o i z v o d i . On p r o n a l a z i o r u a
i d o k t a k o o v l a d a v a p r i r o d o m , o n s e o d v a j a o d n j e sve vie.
P o s t a j e n e j a s n o s v e s t a n sebe ili, bolje, svoje" g r u p e k a o
n e e g t o nije i s t o v e t n o s a p r i r o d o m . P a d a m u n a p a m e t d a
j e njegova s u d b i n a t r a g i n a : o n j e d e o p r i r o d e , a i p a k t r e b a d a
28
j e p r e v a z i e . O n p o s t a j e s v e s t a n s m r t i k a o svoje k r a j n j e sud
bine, ak i ako pokuava da je porekne raznim fantazijama.
J e d n a v e o m a r e i t a p r e d s t a v a o t o j b i t n o j vezi o v e k a i slo
b o d e d a t a je u b i b l i j s k o m m i t u o o v e k o v o m i s t e r i v a n j u iz Raja.
Taj m i t p o i s t o v e u j e p o e t a k l j u d s k e i s t o r i j e s a i n o m oda
b i r a n j a , ali je n a g l a s a k , u stvari, na g r e n o s t i t o g p r v o g ina
s l o b o d e i na p a t n j i k o j a iz njega proizlazi, o v e k i e n a ive
u E d e n s k o m v r t u u p o t p u n o m s k l a d u j e d n o s d r u g i m i sa pri
r o d o m . Tu vlada m i r i nije p o t r e b a n rad; n e m a izbora, slobode,
a ni miljenja, o v e k u je z a b r a n j e n o da j e d e s d r v e t a p o z n a n j a
d o b r a i zla. On k r i boji nalog, n a r u u j e s k l a d s p r i r o d o m , iji
je d e o , a ne prevazilazi j e . S c r k v e n o g gledita, k o j e je p r e d
stavljalo a u t o r i t e t , to je u s u t i n i greh. S ovekovog gledita, me
u t i m , t o j e p o e t a k l j u d s k e s l o b o d e . T o t o ovek k r i boje
n a r e d b e znai da se oslobaa prinude, da se iz nesvesnog po
s t o j a n j a u p r e l j u d s k o m ivotu izdie na r a z i n u oveka. K r e n j e
n a l o g a a u t o r i t e t a , p o i n j e n j e greha, j e s t e u s v o m p o z i t i v n o m ljud
s k o m v i d u p r v i i n s l o b o d e , to j e s t p r v i ljudski in. U m i t u
je taj g r e h u s v o m f o r m a l n o m v i d u k r e n j e bojeg n a l o g a ; u
s v o m m a t e r i j a l n o m v i d u on je k u a n j e s d r v e t a p o z n a n j a . in
n e p o s l u n o s t i k a o i n s l o b o d e j e s t e p o e t a k r a z u m a . T a j m i t go
v o r i o d r u g i m p o s l e d i c a m a p r v o g ina s l o b o d e . N a r u e n je prvo
b i t n i s k l a d i z m e u o v e k a i p r i r o d e . Bog p r o g l a a v a r a t i z m e u
o v e k a i ene i r a t i z m e u p r i r o d e i oveka. ovek se o d v o j i o
od prirode, on je uinio prvi korak ka ooveenju time to je
p o s t a o pojedinac. O n j e izvrio p r v i i n slobode. Mit nagla
ava p a t n j u k o j a p r o i z l a z i iz t o g ina. Iz prevazilaenja i iz otu
i v a n j a od d r u g o g l j u d s k o g b i a ovek izlazi go i p o s r a m l j e n .
On je s a m i slobodan, pa ipak n e m o a n i zastraen. Novosteena
sloboda se pokazuje k a o prokletstvo; on je slobodan od stalnog
r o p s t v a u R a j u , ali n i j e s l o b o d a n za u p r a v l j a n j e s o b o m , za
o s t v a r i v a n j e svoje i n d i v i d u a l n o s t i .
Sloboda od nije i s t o v e t n a s p o z i t i v n o m s l o b o d o m , sa
s l o b o d o m za. I z d i z a n j e o v e k a i z p r i r o d e j e d u g o t r a j a n p r o c e s ;
ovek u velikoj m e r i o s t a j e v e z a n za s v e t iz k o g a se izdigao;
o n o s t a j e d e o p r i r o d e zemlje n a k o j o j ivi, s u n c a , m e s e c a
i zvezda, d r v e a i cvea, ivotinja, i g r u p e ljudi s k o j i m a je k r v n o
vezan. P r i m i t i v n e religije svedoe o o v e k o v o m o s e a n j u j e d i n s t v a
sa p r i r o d o m . iva i neiva p r i r o d a deo su njegovog l j u d s k o g sveta
ili, k a k o b i s e j o m o g l o rei, ovek j e j o deo p r i r o d n o g sveta.
29
 Ove p r i m a r n e veze o m e t a j u p u n i l j u d s k i r a z v o j ; o n e s t o j e n a
p u t u r a z v i t k a njegova r a z u m a i njegovih k r i t i k i h s p o s o b n o s t i ;
o n e m u dozvoljavaju d a sebe i d r u g e u p o z n a s a m o k r o z svoje,
o d n o s n o njihovo u e e u p l e m e n u , d r u t v e n o j , o d n o s n o religioz
n o j zajednici, a n e k a o l j u d s k a bia; d r u g i m r e c i m a , o n a g a
s p r e a v a j u da se razvija k a o s l o b o d a n p o j e d i n a c , koji s a m se
be o d r e u j e i koji p r o i z v o d i . Ali m a d a je ovo j e d a n vid, p o s t o j i
i d r u g i . Ta i s t o v e t n o s t sa p r i r o d o m , p l e m e n o m , religijom p r u a
pojedincu bezbednost. On zauzima neosporno mesto u j e d n o j
s t r u k t u r a l i z o v a n o j celini k o j o j p r i p a d a i u k o j o j je u k o r e n j e n .
O n m o e d a p a t i o d gladi ili u z d r a v a n j a , ali n e t r p i najei
b o l p o t p u n u u s a m l j e n o s t i neizvesnost.
U v i a m o d a p r o c e s sve veeg l j u d s k o g o s l o b a a n j a i m a o n o
i s t o d i j a l e k t i k o svojstvo k o j e s m o zapazili u p r o c e s u r a z v o j a po
j e d i n c a . S j e d n e s t r a n e , to je p r o c e s s t a l n o g j a a n j a i integra
cije, o v l a d a v a n j a p r i r o d o m , j a a n j a m o i r a z u m a i razvijanja i
s o l i d a r n o s t s d r u g i m l j u d s k i m b i i m a . Ali ta sve vea indivi-
d u a c i j a znai sve vee izdvajanje, n e s i g u r n o s t , t e , na t a j n a i n ,
sve veu o v e k o v u n e d o u m i c u o njegovoj ulozi u svetu, o zna
e n j u njegova ivota, a sa t i m i njegovo sve vee o s e a n j e da
je k a o pojedinac n e m o a n i beznaajan.
D a j e p r o c e s razvoja o v e a n s t v a b i o s k l a d a n , d a s e o n d r a o
izvesnog p l a n a , o b e s t r a n e t o g razvoja, s t a l n o j a a n j e i sve v e a
i n d i v i d u a c i j a n a l e bi se u p o t p u n o j r a v n o t e i . O v a k o je isto-
r i j a o v e a n s t v a istorija s u k o b a i b o r b i . S v a k i k o r a k ka veoj in-
dividuaciji p r e t i o j e l j u d i m a n o v i m n e s i g u r n o s t i m a . im s e jed
n o m p r e k i n u , p r i m a r n e veze s e n e m o g u o b n o v i t i , i m j e d n o m
izgubi r a j , ovek s e vie n e m o e v r a t i t i u n j . P o s t o j i s a m o
j e d n o m o g u n o , p l o d o n o s n o r e e n j e o d n o s a i n d i v i d u a l i z o v a n o g o
v e k a i s v e t a : o v e k o v a a k t i v n a s o l i d a r n o s t sa s v i m l j u d i m a i nje
gova s p o n t a n a d e l a t n o s t , ljubav i r a d , koje ga p o n o v o s j e d i n j u j u
s a svetom, n e n a o s n o v u p r i m a r n i h veza, v e k a o s l o b o d n o g
i nezavisnog p o j e d i n c a .
M e u t i m , a k o e k o n o m s k i , d r u t v e n i i p o l i t i k i uslovi, od ko
j i h zavisi itav p r o c e s l j u d s k e individuacije, n e d a j u o s n o v u z a
o s t v a r e n j e i n d i v i d u a l n o s t i u s m i s l u koji j e u p r a v o p o m e n u t ,
a l j u d i i s t o v r e m e n o i z g u b e o n e veze k o j e su im p r u a l e bez
bednost, taj r a s k o r a k ini od slobode nepodnoljiv teret. O n a se
t a d a izjednaava s a s u m n j o m , s a ivljenjem k o m e n e d o s t a j u zna
enje i s m e r . Javljaju se m o n e tenje da se iz t a k v e s l o b o d e
u t e k n e u p o t i n j e n o s t ili u n e k a k v o vezivanje za o v e k a i s v e t ,
30
k o j e obeava o l a k a n j e n e i z v e s n o s t i a k i a k o p o j e d i n c a liava
slobode.
O d k r a j a s r e d n j e g v e k a e v r o p s k a i a m e r i k a i s t o r i j a j e isto
rija p o t p u n o g izdizanja p o j e d i n a c a . Taj p r o c e s je z a p o e o u Ita
liji, za v r e m e r e n e s a n s e , a t e k je s a d a , izgleda, d o s t i g a o vrhu
n a c . Bilo j e p o t r e b n o p r e k o e t i r i s t o t i n e g o d i n a d a b i s e s r u i o
s r e d n j o v e k o v n i svet i da bi se l j u d i oslobodili n a j o i t i j i h ogra
n i e n j a . N o d o k j e p o j e d i n a c v i e s t r u k o p o r a s t a o , razvio s e
m e n t a l n o i e m o c i o n a l n o , te u k u l t u r n i m d o s t i g n u i m a uestvu
je u dosad neuvenoj meri, takoe je porastao raskorak izmeu
slobode od i slobode za. I s h o d te n e s r a z m e r e i z m e u slo
b o d e od svake s p o n e i n e d o s t a t k a m o g u n o s t i za p o z i t i v n o os
t v a r i v a n j e s l o b o d e i i n d i v i d u a l n o s t i doveo je u E v r o p i do pa
n i n o g b e a n j a od s l o b o d e u inove s p o n e ili, b a r , u p o t p u n u rav
nodunost.
P r o u a v a n j e z n a e n j a s l o b o d e z a m o d e r n o g o v e k a poee-
mo analizom k u l t u r n e pozornice u Evropi u p o z n a m srednjem
v e k u i na p o e t k u m o d e r n e e r e . U t o m r a z d o b l j u e k o n o m s k a os
nova zapadnog drutva pretrpala je korenite p r o m e n e praene
i s t o t a k o k o r e n i t o m p r o m e n o m u s t r u k t u r i ovekove linosti.
T a d a s e razvio n o v p o j a m o slobodi, k o j i j e n a a o svoj najzna
ajniji ideoloki izraz u n o v i m religijskim d o k t r i n a m a , u doktri
n a m a r e f o r m a c i j e . S v a k o r a z u m e v a n j e s l o b o d e u m o d e r n o m dru
t v u m o r a p o i o d o n o g r a z d o b l j a u k o m e s u poloeni t e m e l j i mo
d e r n e k u l t u r e , j e r n a m taj s t u p a n j u o b l i a v a n j a m o d e r n o g ove
k a j a s n i j e nego bilo k o j a p o z n i j a e p o h a o m o g u a v a s h v a t a n j e dvo
s m i s l e n o g z n a e n j a slobode, k o j e e delovati k r o z itavu mo
d e r n u k u l t u r u : s j e d n e s t r a n e , sve veu n e z a v i s n o s t ovekovu o d
s p o l j a n j i h a u t o r i t e t a ; s d r u g e , njegovo sve vee izdvajanje i ose
a n j e p o j e d i n a n e b e z n a a j n o s t i i n e m o i k a o p o s l e d i c e tog iz
dvajanja. N a e r a z u m e v a n j e n o v i h e l e m e n a t a u s t r u k t u r i ove
k o v e linosti poveava s e p r o u a v a n j e m njihova p o r e k l a , z a t o t o
a n a l i z i r a n j e s u t i n s k i h o d l i k a k a p i t a l i z m a i i n d i v i d u a l i z m a u sa
m o m njihovom k o r e n u omoguava da se oni po suprotnosti upo-
r e d e sa e k o n o m s k i m s i s t e m o m i t i p o m linosti koji su se b i t n o
razlikovali o d n a i h . S a m o t o p o r e e n j e p o s u p r o t n o s t i daje bo
lje izglede za r a z u m e v a n j e o s o b e n o s t i m o d e r n o g d r u t v e n o g sis
t e m a , n a i n a n a k o j i j e o n uobliio k a r a k t e r n u s t r u k t u r u ljudi
k o j i u n j e m u ive i n o v o g d u h a k o j i je p r o i z i a o iz te p r o m e n e
linosti. i
31
 N a r e d n o poglavlje e p o k a z a t i d a j e d o b a r e f o r m a c i j e slinije 4. L. Bernard (L. Bernard), Instinkt (Instinct), Holt and Co., Njui
J 1
jork, 1924, str. 509.
s a v r e m e n o j p o z o r n i c i n o t o b i s e n a p r v i p o g l e d m o g l o ui
n i t i ; u stvari, u p r k o s svim o i g l e d n i m r a z l i k a m a i z m e u t a dva 5. Sr. Ralf Linton (Ralph Linton), Prouavanje oveka (Studv of
Man), Appleton, London, 1936, glava IV.
d o b a , v e r o v a t n o j e d a o d e s n a e s t o g v e k a n a o v a m o n e m a raz
d o b l j a k o j e u p o g l e d u d v o s m i s l e n o s t i z n a e n j a s l o b o d e t o l i k o na
likuje n a e m . R e f o r m a c i j a j e j e d a n k o r e n o n e i d e j e o l j u d s k o j
s l o b o d i i a u t o n o m i j i k o j a je z a s t u p l j e n a u m o d e r n o j d e m o k r a
ti j i. M e u t i m , d o k se ovaj vid u v e k naglaava, n a r o i t o u neka-
tolikim zemljama, zanemaruje se njen drugi vid isticanje da
j e ovek p o p r i r o d i r a v , d a j e p o j e d i n a c b e z n a a j a n i n e m o a n ,
i d a s e n u n o m o r a p o d v r i m o i k o j a j e izvan njega. T a i d e j a
o b e z v r e d n o s t i p o j e d i n c a , o njegovoj o s n o v n o j n e s p o s o b n o s t i da
se o s l o n i na s e b e i o njegovoj p o t r e b i da se p o t i n i , j e s t e glav
n a t e m a i H i t l e r o v e ideologije, koja, m e u t i m , n e istie slobo
du i m o r a l n a naela, dok je to isticanje bilo svojstveno protes
tantizmu.
T a i d e o l o k a s l i n o s t nije j e d i n o to o m o g u a v a d a p r o u a v a
n j e p e t n a e s t o g i e s n a e s t o g v e k a b u d e o s o b i t o p l o d o n o s n o pola
z i t e za r a z u m e v a n j e s a v r e m e n e p o z o r n i c e . P o s t o j i i b i t n a sli
n o s t d r u t v e n e situacije. P o k u a u d a p o k a e m k a k o s e n j o m e
o b j a n j a v a i d e o l o k a i p s i h o l o k a slinost. T a d a su, k a o i s a d a ,
r e v o l u c i o n a r n e p r o m e n e u e k o n o m s k o j i d r u t v e n o j organizaciji
ugroavale t r a d i c i o n a l n i n a i n ivota o g r o m n o g d e l a s t a n o v n i t v a ;
sila m o n o p o l a i velika snaga k a p i t a l a n a r o i t o su, k a o i d a n a s ,
ugroavale s r e d n j u klasu, i t o u g r o a v a n j e z n a a j n o j e delovalo
n a d u h i ideologiju u g r o e n o g dela d r u t v a u v e a v a j u i ove-
kovo oseanje u s a m l j e n o s t i i b e z n a a j n o s t i .

BELESKE UZ GLAVU DRUGU

1. Ovde treba zapaziti da instinktna osujeenost per se ne pobuuje

neprijateljstvo. Upravo se ometanjem ekspanzivnosti, guenjem
detetova pokuaja da potvrdi sebe, neprijateljstvom koje zrai iz
roditelja ukratko, atmosferom potiskivanja stvara u detetu
oseanje nemoi i neprijateljstvo koje iz toga potie.
2. an Pijae (Jean Piaget), Detetov moralni sud (The Moral Judge-
ment of the Child), Kegan Paul, London, 1932, str. 407. Isp. H. S.
Saliven, nav. delo, str. 10, i dalje.
3. Ovaj pojam o instinktu ne t r e b a b r k a t i s p o j m o m koji oznaava
instinkt kao fizioloki uslovljen nagon (kao to su glad, e itd.),
ije se zadovoljavanje vri na naine koji nisu po sebi utvreni
i nasledno odreeni.

32
III Sloboda
u doba reformacije
1. S R E D N J O V E K O V N O N A S L E E I R E N E S A N S A
Predstava o srednjem veku1 dvostruko je izopaavana. Moderni
racionalizam p o s m a t r a o je srednji vek kao sutinski m r a n o
r a z d o b l j e . O n j e ukazivao n a o p t i n e d o s t a t a k line s l o b o d e ,
n a e k s p l o a t a c i j u m a s a o d n e k o l i c i n e ljudi, n a s k u e n o s t z b o g
koje su seljaci iz b l i s k e o k o l i n e a da i ne g o v o r i m o o l j u d i m a
iz d r u g i h z e m a l j a bili za g r a d s k o g s t a n o v n i k a o p a s n i i sumnji
vi t u i n c i , i na s u j e v e r n o s t i n e z n a n j e t o g d o b a . S d r u g e s t r a n e ,
v e i n o m r e a k c i o n a r n i filozofi, ali p o n e k a d i p r o g r e s i v n i k r i t i a r i
m o d e r n o g k a p i t a l i z m a idealizovali s u s r e d n j i vek. O n i s u ukazi
vali n a o s e a n j e s o l i d a r n o s t i , n a p o d r e e n o s t e k o n o m s k i h p o t r e
ba ljudskima, na neposrednost i konkretnost ljudskih odnosa,
n a n a d n a c i o n a l n o n a e l o k a t o l i k e crkve, n a o s e a n j e b e z b e d n o s -
t i koje j e odlikovalo s r e d n j o v e k o v n o g oveka. O b e p r e d s t a v e s u
t a n e ; o b e s u p o g r e n e a k o i m a m o u vidu j e d n u o d n j i h a n e
vidimo drugu.
O n o to o d l i k u j e s r e d n j o v e k o v n o d r u t v o o d m o d e r n o g j e s t e
nedostatak slobode pojedinca. Svako je u ranijem razdoblju bio
p r i k o v a n za svoju ulogu u d r u t v e n o m p o r e t k u . ovek je i m a o
m a l o izgleda da, u d r u t v e n o m pogledu, p r e l a z i iz j e d n e k l a s e
u d r u g u ; t e k o da je bio u s t a n j u da, a k i u g e o g r a f s k o m po
gledu, p r e l a z i iz j e d n o g g r a d a u d r u g i ili iz j e d n e z e m l j e u
d r u g u . O n j e gotovo u v e k m o r a o d a o s t a n e t a m o gde j e r o e n .
esto nije b i o s l o b o d a n a k n i d a s e o d e v a p o Volji n i t i d a
jede ta je hteo. Zanatlija je m o r a o da prodaje po odreenoj
ceni, a seljak n a o d r e e n o m m e s t u , n a g r a d s k o j pijaci, l a n u gilde
bilo j e z a b r a n j e n o d a o t k r i j e m a k o j u t e h n i k u t a j n u p r o i z v o d n j e
o n o m e k o nije lan njegove gilde, i o n j e b i o p r i m o r a n d a la
n o v i m a svoje gilde d o p u s t i da u e s t v u j u u svakoj povoljnoj ku
p o v i n i sirovina. Linim, e k o n o m s k i m i d r u t v e n i m i v o t o m vla-
34
d a l a su pravila i obaveze, k o j i h p r a k t i n o n i j e d n a o b l a s t delat-
n o s t i nije bila p o t e e n a .
Ali m a d a ovek nije b i o s l o b o d a n u m o d e r n o m s m i s l u , on nije
b i o u s a m l j e n i izdvojen. P o s e d u j u i o d r e e n o , n e p r o m e n l j i v o i
n e o s p o r n o m e s t o u d r u t v e n o m svetu o d t r e n u t k a svog r o e n j a ,
ovek je b i o u k o r e n j e n u j e d n o j s t r u k t u r a l i z o v a n o j celini, i t a k o
je ivot i m a o z n a e n j e u k o m e nije bilo m e s t a , a ni razloga,
za s u m n j u . ovek se poistoveivao sa s v o j o m u l o g o m u d r u t v u ;
on je b i o seljak, z a n a t l i j a , vitez, a ne pojedinac koji se sluajno
b a v i o ovim ili o n i m p o s l o m . D r u t v e n i p o r e d a k z a m i l j a o s e k a o
p r i r o d n i p o r e d a k , a ovek je, b u d u i njegov o d r e e n i deo, o s e a o da
j e b e z b e d a n i d a n e e m u p r i p a d a . Bilo j e r e l a t i v n o m a l o konku
r e n c i j e , o v e k s e r a a o z a izvestan e k o n o m s k i poloaj koji j e
obezbeivao p r i h o d o d r e e n tradicijom, ba kao to je sobom
n o s i o e k o n o m s k e obaveze p r e m a o n i m a k o j i s u bili vii p o
d r u t v e n o j h i j e r a r h i j i . Ali u o k v i r u g r a n i c a svoje d r u t v e n e ob
lasti, p o j e d i n a c je u s v o m r a d u i u s v o m e m o c i o n a l n o m ivotu
s t v a r n o uivao v e u s l o b o d u z a istraivanje linog j a . M a d a
nije bilo i n d i v i d u a l i z m a u m o d e r n o m s m i s l u n e o g r a n i e n o g i z b o r a
i z m e u m n o g i h m o g u n i h n a i n a ivljenja (slobode i z b o r a k o j a
je u g l a v n o m a p s t r a k t n a ) , bilo je m n o g o konkretnog individualiz
ma u stvarnom ivotu.
B i l o j e m n o g o p a t n j e i bola, ali j e t u bila crkva, k o j a j e t u
p a t n j u inila snoljivijom o b j a n j a v a j u i j e k a o p o s l e d i c u Ada
m o v a g r e h a i p o j e d i n a n i h g r e h o v a svakog oveka. M a d a je crk
v a p o d s t i c a l a o s e a n j e krivice, o n a j e t a k o e u v e r a v a l a poje
d i n c a da o n a b e z u s l o v n o voli svu svoju d e c u i p o k a z i v a l a p u t
k o j i m j e ovek m o g a o doi d o u b e e n j a d a m u j e b o g o p r o s t i o
i da ga voli. O d n o s p r e m a b o g u b i o je vie o d n o s p o v e r e n j a i
ljubavi no s u m n j e i s t r a h a . B a k a o to su seljak i g r a a n i n
r e t k o prelazili g r a n i c e m a l o g geografskog p o d r u j a n a k o j e m
su iveli, t a k o je i s v e m i r b i o o g r a n i e n i l a k o shvatljiv. Zemlja
i ovek b e h u njegovo s r e d i t e , raj ili p a k a o b e h u m e s t a b u d u
eg ivota, a u s v i m ovekovim p o s t u p c i m a , od r o e n j a do s m r t i ,
oitovala se njihova uzajamna uzrona povezanost.
M a d a j e d r u t v o bilo n a taj n a i n s t r u k t u r a l i z o v a n o i m a d a j e
o v e k u p r u a l o b e z b e d n o s t , o n o ga je d r a l o u r o p s t v u . Takvo
r o p s t v o razlikovalo se od o n o g k o j e su a u t o r i t a r i z a m i tlaenja
u s t a n o v i l i u p o t o n j i m vekovima. S r e d n j o v e k o v n o d r u t v o nije
p o j e d i n c u o d u z i m a l o slobodu, z a t o t o pojedinac j o nije n i
p o s t o j a o , o v e k j e j o b i o vezan z a svet p r i m a r n i m s p o n a m a . O n
35
je o sebi mislio k a o o p o j e d i n c u s a m o na o s n o v u svoje d r u
t v e n e uloge (koja je t a d a b i l a i p r i r o d n a ) . On ni o d r u g i m l j u d i m a
nije mislio k a o o p o j e d i n c i m a . Seljak koji je d o a o u g r a d b i o
je t u i n a c , a a k su i g r a a n i iz razliitih d r u t v e n i h g r u p a
s m a t r a l i j e d n i d r u g e t u i n c i m a . ovekova svest o l i n o m ja, o
d r u g i m a i u o p t e o svetu k a o p o s e b n i m b i i m a j o se nije pot
p u n o razvila.
Taj n e d o s t a t a k s a m o s v e s t i p o j e d i n c a u s r e d n j o v e k o v n o m d r u
t v u k l a s i n o j e izraen u o p i s u s r e d n j o v e k o v n e k u l t u r e koji j e
dao Jakob B u r k h a r t :
U Srednjem su vijeku obje strane svijesti ona okrenuta p r e m a
svijetu kao i ona okrenuta p r e m a ljudskoj unutranjosti le
ale sanjarei ili tek napola budne kao pod nekom zajednikom
koprenom. Ta je koprena bila izatkana iz vjere, djeje zbunje
nosti i tlapnje. Svijet i historija p r o m a t r a n i kroz tu koprenu pri
injali su se udesno obojeni, a ovjek je sebe samog spoznavao
samo kao rasu, narod, stranku, korporaciju, porodicu ili u bilo
kojem drugom obliku openitosti. 1
U poznom srednjem veku izmenile su se s t r u k t u r a drutva
i ovekova l i n o s t . Slabili su j e d i n s t v o i c e n t r a l i z a c i j a srednjove-
k o v n o g d r u t v a . K a p i t a l , e k o n o m s k a inicijativa p o j e d i n c a i kon
k u r e n c i j a dobili s u u v a n o s t i ; razvila s e n o v a i m u n a k l a s a .
Sve vei i n d i v i d u a l i z a m m o g a o se zapaziti u s v i m d r u t v e n i m kla
s a m a i o n j e u t i c a o n a sve o b l a s t i l j u d s k e d e l a t n o s t i , n a u k u s ,
m o d u , u m e t n o s t , filozofiju i teologiju. H t e o b i h d a o v d e na
glasim d a j e itav t a j p r o c e s i m a o d r u k i j e z n a e n j e z a m a l u
g r u p u b o g a t i h i n a p r e d n i h k a p i t a l i s t a , d r u k i j e za m a s e selja
ka, a p o s e b n o za g r a d s k u s r e d n j u klasu, k o j o j je ovaj n o v i
razvoj u . i z v e s n o j m e r i d o n o s i o b o g a t s t v o i izglede za pojedi
n a n u inicijativu, m a d a j e u s u t i n i u g r o a v a o n j e n tradicio
n a l n i n a i n ivota. Vano j e d a s e t a r a z l i k a o d p o e t k a i m a
n a u m u , z a t o t o j e u p r a v o o n a o d r e i v a l a p s i h o l o k e i ideo
l o k e r e a k c i j e t i h razliitih g r u p a .
Novi e k o n o m s k i i k u l t u r n i razvoj b i o je u I t a l i j i j a i negoli
u z a p a d n o j i s r e d n j o j E v r o p i i o d r e e n i j e je u t i c a o na filozo
fiju, u m e t n o s t i na itav n a i n ivota. P r v o se u Italiji pojedi
n a c izdigao i z f e u d a l n o g d r u t v a i p r e k i n u o veze k o j e s u m u
p r u a l e b e z b e d n o s t , a u isti m a h ga o g r a n i a v a l e . Po B u r k h a r t o -
v i m r e c i m a , r e n e s a n s n i I t a l i j a n p o s t a o j e p r v o r o e n i m e u si
novima sadanje Evrope, prvi pojedinac.
36
Mnogi e k o n o m s k i i p o l i t i k i inioci p r o u z r o k o v a l i su p r o p a s t
s r e d n j o v e k o v n o g d r u t v a u Italiji r a n i j e no u s r e d n j o j i zapad
n o j E v r o p i . U te i n i o c e s p a d a j u geografski poloaj I t a l i j e i tr
g o v i n s k e p r e d n o s t i k o j e su iz n j e g a proizlazile u d o b a k a d je
S r e d o z e m l j e b i l o veliki t r g o v a k i p u t E v r o p e , b o r b a i z m e u p a p e
i c a r a k o j a je dovela do s t v a r a n j a velikog b r o j a n e z a v i s n i h poli
t i k i h jedinica, b l i z i n a I s t o k a k o j a j e d o p r i n e l a d a n e k e v e t i n e
vane z a r a z v i t a k i n d u s t r i j e , n a p r i m e r z a razvoj i n d u s t r i j e svi
le, b u d u p r e n e t e u I t a l i j u m n o g o r a n i j e no t o su d o s p e l e u
d r u g e delove E v r o p e .
Iz t i h i d r u g i h u s l o v a p o n i k l a je u I t a l i j i m o n a i m u n a klasa,
iji s u p r i p a d n i c i bili o b u z e t i d u h o m inicijative, m o i , ambi
cije. I z r a z i t a f e u d a l n a r a s l o j e n o s t k l a s a p o s t a j e m a n j e vana.
O d X I I veka n a o v a m o p l e m i i i v a r o a n i iveli s u z a j e d n o u n u
t a r g r a d s k i h zidina. U d r u t v e n o m o p t e n j u p o i n j u d a s e zane
m a r u j u s t a l e k e r a z l i k e . R o e n j e i p o r e k l o p o s t a j u m a n j e vani
od bogatstva.
S d r u g e s t r a n e , i t r a d i c i o n a l n a d r u t v e n a slojevitost m a s a b i l a
j e u z d r m a n a . U m e s t o nje, n a l a z i m o g r a d s k e m a s e e k s p l o a t i s a n i h
i p o l i t i k i p o t l a e n i h r a d n i k a . Ve 1231, k a k o istie B u r k h a r t ,
politike m e r e Fridriha II behu usmjerene na to, da posve nite
l e n s k u d r a v u i da p r e t v o r e n a r o d u bezvoljnu, n e n a o r u a n u ma
su, k o j a e m o i u d o v o l j i t i p o r e z n i m o b a v e z a m a d o najvieg
stupnja.3
I s h o d tog n a p r e d n o g unitavanja srednjovekovne drutvene
s t r u k t u r e b i o j e p o j a v a p o j e d i n c a u m o d e r n o m smislu. D a po
novo navedemo B u r k h a r t a :
U Italiji se ponajprije ta koprena rasprila i probudilo se ob
jektivno promatranje i postupanje s dravom, kao i uope sa svim
stvarima ovoga svijeta. Usto se podie p u n o m snagom subjektiv
no ovjek postaje duhovni individuum i spoznaje se s a m kao
takav. Tako se nekada uzdigao i Grk u odnosu na barbare, in
dividualni Arapin u odnosu na druge Azijate kao ljude, koji su
ostali u okviru rase.
4
B u r k h a r t o v opis d u h a tog novog pojedinca daje p r i m e r za
o n o t o s m o u p r e t h o d n o j glavi r e k l i o izdizanju p o j e d i n c a iz
p r i m a r n i h s p o n a . ovek o t k r i v a s e b e i d r u g e k a o p o j e d i n c e ,
k a o z a s e b n a bia; o n o t k r i v a d a j e p r i r o d a d v o s t r u k o o d v o j e n a
od n j e g a : k a o p r e d m e t t e o r i j s k o g i p r a k t i n o g ovladavanja, a
s v o j o m l e p o t o m k a o p r e d m e t zadovoljstva. P r a k t i n o o n o t k r i v a
37
svet t i m e t o o t k r i v a n o v e k o n t i n e n t e , d u h o v n o p a k t i m e t o raz
vija k o s m o p o l i t s k i d u h , d u h u k o j e m D a n t e m o e da k a e Moja
je d o m o v i n a itavi svijet. 5
R e n e s a n s a j e bila k u l t u r a b o g a t e i m o n e vie klase n a ta-
l a s i m a k o j e j e ibala b u r a n o v i h e k o n o m s k i h snaga. M a s e k o j e
n i s u i m a l e u d e l a u b o g a t s t v u i m o i v l a d a j u e g r u p e izgubile su
b e z b e d n o s t svog r a n i j e g poloaja i p o s t a l e b e z o b l i n a m a s a , ko
j o j m o n i t r e b a d a l a s k a j u ili d a p r e t e , k o j u e u v e k d a k o r i s t e
za svoje ciljeve i da je e k s p l o a t i u . Z a j e d n o sa n o v i m indivi
d u a l i z m o m javio se i novi d e s p o t i z a m . S l o b o d a i t i r a n i j a , indi
v i d u a l n o s t i n e r e d , bili su n e r a z m r s i v o i s p r e p l e t e n i . R e n e s a n s a n i j e
bila kultura malih duandija i malograana ve bogatih plemia
i varoana. Njihova e k o n o m s k a delatnost i njihovo bogatstvo
davali su im o s e a n j e s l o b o d e i razvijali s m i s a o za individual
n o s t . Ali ti ljudi su i s t o v r e m e n o n e t o i izgubili: b e z b e d n o s t i
o s e a n j e p r i p a d n o s t i , koje i m j e p r u a l a s r e d n j o v e k o v n a d r u
t v e n a s t r u k t u r a . Oni su bili slobodniji, ali i u s a m l j e n i j i . K o r i s t i l i
su svoju m o i b o g a t s t v o da bi iz ivota iscedili i p o s l e d n j i g r a m
zadovoljstva, p r i t o m s u m o r a l i d a s e n e m i l o s r d n o slue s v i m
s r e d s t v i m a , o d fizikog m u e n j a d o p s i h o l o k o g m a n i p u l i s a n j a ,
da bi vladali m a s a m a i da bi o b u z d a l i k o n k u r e n t e u v l a s t i t o j
klasi. Sve l j u d s k e o d n o s e t r o v a l a j e t a b i t k a n a ivot i s m r t z a
o u v a n j e m o i i b o g a t s t v a . ovekovu s o l i d a r n o s t sa b l i n j i m a
ili b a r sa l a n o v i m a iste klase z a m e n i o je c i n i n o - r a v n o d u n i
stav; n a o s t a l e p o j e d i n c e o v e k j e gledao k a o n a objekte k o j e
j e t r e b a l o k o r i s t i t i , k o j i m a j e t r e b a l o m a n i p u l i s a t i , ili i h n e m i l o
s r d n o u n i t a v a t i , a k o j e t o p o g o d o v a l o n j e g o v i m ciljevima. Poje
d i n a c j e b i o o b u z e t s t r a s n o m e g o c e n t r i n o u , n e z a s i t o m pohle
p o m z a m o i i b o g a t s t v o m . K a o i s h o d svega t o g a b i o j e z a t r o v a n
o d n o s p o j e d i n c a p r e m a l i n o m ja, njegovo o s e a n j e b e z b e d n o s t i
i s a m o p o u z d a n j a . Njegovo lino ja p o s t a l o je za n j e g a o b j e k t
z a m a n i p u l i s a n j e k a o t o s u p o s t a l e i d r u g e o s o b e . I m a m o raz
loga d a s u m n j a m o d a s u m o n i g o s p o d a r i r e n e s a n s n o g kapitaliz
m a bili o n a k o s r e n i i b e z b e d n i k a o t o s u i h e s t o slikali. Izgle
d a d a j e n j i m a n o v a s l o b o d a d o n e l a d v e s t v a r i : vee o s e a n j e
s n a g e i, u isto v r e m e , veu izolovanost, s u m n j u , s k e p t i c i z a m 6 i
n e s p o k o j s t v o , k o j e i z svega ovoga proizlazi. T o j e o n a i s t a p r o -
t i v r e n o s t k o j u n a l a z i m o u filozofskim s p i s i m a h u m a n i s t a . Upo-
r e d o sa n a g l a a v a n j e m l j u d s k o g d o s t o j a n s t v a , i n d i v i d u a l n o s t i i
snage o n i su u svojoj filozofiji ispoljavali i n e s i g u r n o s t i o a j . 7
T o m o s n o v n o m n e s i g u r n o u , k o j a p r o i z l a z i i z p o l o a j a izo-
lovanog p o j e d i n c a u n e p r i j a t e l j s k i r a s p o l o e n o m svetu, m o e d a
38
s e o b j a s n i n a s t a n a k j e d n e k a r a k t e r i s t i k e k o j a j e bila, k a o to
B u r k h a r t istie 8 , s v o j s t v e n a r e n e s a n s n o m p o j e d i n c u , a k o j u ni
j e p o s e d o v a o , b a r n e u tolikoj m e r i , p r i p a d n i k s r e d n j o v e k o v n e
d r u t v e n e s t r u k t u r e . T o j e s t r a s n a u d n j a z a slavom. Ako j e
z n a e n j e ivota s u m n j i v o , a k o ovekovi o d n o s i p r e m a d r u g i m a i
p r e m a s a m o m e sebi n e p r u a j u b e z b e d n o s t , t a d a j e slava j e d i n o
s r e d s t v o d a s e u u t k a j u s u m n j e . O n a i m a funkciju k o j a s e m o e
u p o r e d i t i s a f u n k c i j o m e g i p a t s k i h p i r a m i d a ili h r i a n s k e v e r e
u b e s m r t n o s t : u z d i e ivot p o j e d i n c a iz njegove o g r a n i e n o s t i i
n e s i g u r n o s t i d o n e u n i t i v o s t i ; a k o j e neije i m e p o z n a t o savre-
m e n i c i m a i a k o s e o n m o e p o n a d a t i d a e o n o v e k o v i m a iveti,
t a d a njegov ivot d o b i j a z n a e n j e i z n a a j s a m i m t i m t o se
o d r a a v a u s u d o v i m a d r u g i h . Oigledno da je do t o g r e e n j a po
jedinane nesigurnosti mogla da doe s a m o ona drutvena grupa
iji s u p r i p a d n i c i p o s e d o v a l i s t v a r n a s r e d s t v a z a s t i c a n j e slave.
Do njega nisu mogle doi nemone m a s e u toj istoj kulturi,
a n e e m o ga n a i ni u g r a a n s k o j s r e d n j o j klasi, k o j a je b i l a
stub reformacije.
Poli s m o o d r a z m a t r a n j a r e n e s a n s e z a t o to s e u t o m r a z d o b
lju zaeo m o d e r n i idividualizam i z a t o to delo i s t o r i a r a iz t o g
r a z d o b l j a d o n e k l e osvetljava u p r a v o o n e inioce z n a a j n e z a
glavni p r o c e s k o j i o v a s t u d i j a a n a l i z i r a n a i m e , izdizanje o
veka iz preindividualistikog postojanja do stupnja na k o m e on
p o s t a j e p o t p u n o s v e s t a n sebe k a o z a s e b n o g bia. Ali u p r k o s i
n j e n i c i d a s u ideje r e n e s a n s e u t i c a l e n a dalji r a z v o j e v r o p s k e
misli, b i t n i k o r e n i m o d e r n o g k a p i t a l i z m a , njegova e k o n o m s k a
s t r u k t u r a i njegov d u h ne m o g u se n a i u i t a l i j a n s k o j k u l t u r i poz-
n o g s r e d n j e g v e k a v e u e k o n o m s k o j i d r u t v e n o j situaciji sred
nje i zapadne E v r o p e i u d o k t r i n a m a Lutera i Kalvina.
Glavna r a z l i k a i z m e u t i h dveju k u l t u r a j e ova: r e n e s a n s n o
r a z d o b l j e j e p r e d s t a v l j a l o r e l a t i v n o visok s t u p a n j razvoja k o m e r
c i j a l n o g i i n d u s t r i j s k o g k a p i t a l i z m a ; to je bilo d r u t v o u ko
me je aica b o g a t i h i m o n i h p o j e d i n a c a v l a d a l a i u o b l i a v a l a
d r u t v e n u o s n o v u za filozofe i u m e t n i k e koji su izraavali d u h te
k u l t u r e . R e f o r m a c i j a je, m e u t i m , b i l a religija s r e d n j e i nie
g r a a n s k e klase i seljaka. I N e m a k a je t a k o i m a l a svoje k r u p n e
s o p s t v e n i k e k a o n p r . F u g e r o v i ali n j i m a se n i s u o b r a a l a
n o v a religiozna u e n j a n i t i s u o n i bili glavna o s n o v a i z k o j e
s e razvio m o d e r n i k a p i t a l i z a m . K a o t o j e p o k a z a o M a k s Veber,
u p r a v o j e g r a a n s k a s r e d n j a k l a s a p o s t a l a s t u b m o d e r n o g kapi
t a l i s t i k o g razvoja u z a p a d n o m svetu 9 . S o b z i r o m na s a s v i m raz-
39
 liitu d r u t v e n u p o z a d i n u ova dva p o k r e t a , s a s v i m s u r a z u m l j i v e
i r a z l i k e i z m e u d u h a r e n e s a n s e i d u h a r e f o r m a c i j e 1 0 . P r i ana
lizi teologije L u t e r a i K a l v i n a n e k e e se r a z j a s n i t i i m p l i k a c i j o m .
Naa panja bie u s r e d s r e e n a ma pitanje k a k o je oslobaanje
od pojedinanih spona uticalo na k a r a k t e r n u s t r u k t u r u graan
ske srednje klase, pokuaemo da pokaemo da su protestanti
z a m i kalvinizam, m a d a s u izraavali n o v o o s e a n j e s l o b o d e , p r e d
stavljali u isti m a h i b e k s t v o od t e r e t a s l o b o d e .
P r v o e m o r a s p r a v l j a t i o t o m e k a k v a je b i l a e k o n o m s k a i dru
t v e n a situacija na p o e t k u e s n a e s t o g veka, p r v e n s t v e n o u sred
n j o j E v r o p i , a z a t i m e m o a n a l i z i r a t i p o s l e d i c e t e situacije p o
l i n o s t i ljudi k o j i su iveli u t o m r a z d o b l j u , o d n o s L u t e r o v o g i
Kalvinovog u e n j a p r e m a t i m p s i h o l o k i m i n i o c i m a i o d n o s t i h
novih verskih doktrina p r e m a d u h u kapitalizma."
U srednjoevropskom drutvu ekonomska organizacija gradova
b i l a j e r e l a t i v n o s t a t i n a . O d poznijeg s r e d n j e g v e k a n a d a l j e
zanatlije su bile ujedinjene u gildama. Svaki m a j s t o r je imao
j e d n o g ili dva e g r t a , a svi m a j s t o r i zadovoljavali su n e k e po
t r e b e zajednice. M a d a s u n e k i o d n j i h m u k o t r p n o z a r a i v a l i z a
o p s t a n a k , lan gilde j e , u g l a v n o m , m o g a o d a b u d e s i g u r a n d a
m o e d a ivi o d svog r a d a . Ako j e p r o i z v o d i o d o b r e stolice, cipele,
h l e b , s e d l a itd., o n j e i n i o sve t o j e b i l o p o t r e b n o d a b i sebi
z a j e m i o b e z b e d a n ivot n a r a z i n i u t v r e n o j t r a d i c i j o m z a nje
gov d r u t v e n i p o l o a j . O n j e m o g a o d a s e p o u z d a u svoja d o b r a
dela, a k o t a j t e r m i n o v d e u p o t r e b i m o n e u njegovu t e o l o k o m
ve u j e d n o s t a v n o m e k o n o m s k o m z n a e n j u . Gilde su o m e t a l e sva
ku jau konkurenciju m e u svojim lanovima i nagonile su ih da
s a r a u j u p r i k u p o v i n i sirovina, n a p r o i z v o d n o j t e h n i c i i p r i o d r e
i v a n j u c e n a p r o i z v o d a . S u p r o t n o tenji z a i d e a l i z o v a n j e m siste
m a gildi k a o i itavog s r e d n j o v e k o v n o g ivota, n e k i i s t o r i a r i
i s t i u d a s u gilde u v e k i m a l e m o n o p o l i s t i k i k a r a k t e r , p o k u a v a
j u i d a z a t i t e m a l u g r u p u i d a iskljue p r i d o l i c e . V e i n a a u t o r a ,
m e u t i m , slae s e u t o m e d a s u gilde, o b j e k t i v n o g l e d a n o , b i l e
z a s n o v a n e n a u z a j a m n o j s a r a d n j i i d a s u svojim l a n o v i m a p r u
ale r e l a t i v n u b e z b e d n o s t 1 2 .
U o p t e , s r e d n j o v e k o v n u trgovinu o b a v l j a l o je, k a o t o je ista
kao Zombart, mnotvo veoma sitnih sopstvenika. Trgovina na
m a l o i t r g o v i n a n a veliko j o n i s u b i l e o d v o j e n e , p a s u s e a k
i o n i t r g o v c i k o j i su odlazili u s t r a n e zemlje, k a o lanovi se-
v e r n o n e m a k e H a n z e , bavili i p r o d a j o m n a m a l o . A k u m u l a c i j a ka
p i t a l a b i l a j e v e o m a s p o r a sve d o k r a j a p e t n a e s t o g v e k a . T a k o j e
40
sitni s o p s t v e n i k uivao z n a t n u b e z b e d n o s t u p o r e e n j u sa eko
n o m s k o m s i t u a c i j o m u p o z n o m s r e d n j e m veku, k a d a s u k r u p n i
k a p i t a l i m o n o p o l i s t i k a t r g o v i n a dobijali sve veu v a n o s t .
Mnogo tota to je sada mehanino (kae profesor Toni o
ivotu srednjovekovnog grada) bilo je tada lino, prisno i nepo
sredno, i malo je m e s t a tu bilo kako za organizaciju suvie ve
liku za merila koja se primenjuju na pojedince, tako i za dok
t r i n u koja uutkuje skrupule i zakljuuje sve raune sluei se
ekonomskom korisnou kao poslednjim izgovorom. 13
T o n a s dovodi d o n e e g a to j e n u n o z a r a z u m e v a n j e p o l o a j a
p o j e d i n c a u s r e d n j o v e k o v n o m d r u t v u , do o n i h etikih pogleda
na ekonomske delatnosti k o j i su bili izraeni ne s a m o u dok
t r i n a m a k a t o l i k e c r k v e v e i u s v e t o v n i m z a k o n i m a . O v d e se
d r i m o Tonijeva izlaganja, p o t o njegovo s t a n o v i t e n e m o e m o
o s u m n j i i t i za p o k u a j idealizovanja ili r o m a n t i z o v a n j a s r e d n j e g
veka. D v e o s n o v n e p r e t p o s t a v k e o d n o s i l e s u s e n a e k o n o m s k i
ivot: Ekonomski interesi podreeni su stvarnom zadatku ivo
ta spasenju, i, d r u g o , e k o n o m s k o p o n a a n j e je j e d a n vid linog
p o n a a n j a , za koji su m o r a l n a p r a v i l a o b a v e z n a k a o i za d r u g e
vidove t o g p o n a a n j a .
Toni zatim razrauje srednjovekovni pogled na ekonomske
delatnosti:
Materijalna bogatstva su nuna; ona imaju drugorazrednu va
nost, poto se bez njih ljudi ne mogu izdravati i meusobno
p o m a g a t i . . . Ali ekonomski motivi su sumnjivi. Ljudi ih se pla
e, zato to predstavljaju mone apetite, ali nisu toliko podli da
bi ih u z n o s i l i . . . U srednjovekovnoj teoriji nema mesta za eko
nomsku delatnost koja nije povezana sa bilo kakvim moralnim
ciljem, a temeljenje neke nauke o drutvu na pretpostavci da
je apetit za ekonomskom dobiti postojana i merljiva snaga
koju treba prihvatiti, kao i druge prirodne snage, kao neizbenu
i po sebi oitu injenicu jedva da srednjovekovnom misliocu
ne bi izgledalo skoro isto tako nerazumno i nemoralno kao i
zasnivanje socijalne filozofije na nesputanom delovanju takvih
nunih ljudskih svojstava kao to su ratobornost i polni na
g o n . . . Bogatstva, kao to veli sveti Antonio, postoje radi ove
ka, a ne ba radi b o g a t s t v a . . . U svakoj prilici, p r e m a tome, pos
toje granice, ogranienja, upozorenja da se ne dopusti da ekonomski
interesi remete ozbiljne poslove. ovjek ima pravo da tei sticanju
onolikog bogatstva koliko mu je potrebno za izdravanje u njego
vu poloaju. Teiti veem bogatstvu nije preduzimljivost ve lako-
41
 most, a lakomost je smrtni greh. Trgovina je zakonita; razni iz
vori bogatstva u raznim zemljama pokazuju da je nju odredilo
provienje. Ali ona je opasan posao, ovek m o r a biti uveren da
je obavlja na optu korist i da dobici koje stie nisu vei od nad
nice za njegov rad. Privatna svojina je nuna ustanova, b a r u
grenom svetu; ljudi vie r a d e a manje se spore kada su dobra
privatna nego kada su zajednika. Ali nju treba podnositi kao ustu
pak ljudskoj slabosti, a ne uznositi je kao samu po sebi poeljnu;
ideal k a d bi ga ovekova priroda samo mogla dostii jeste
komunizam. Communis enim, pisao je Gracijan u svome dekre
tu, usus omnium quae sunt in hoc m u n d o , omnibus hominibus
esse debuit. U najboljem sluaju imovina je odista u izvesnom
smislu teret. Ona se m o r a zakonito stei. Ona m o r a biti u najve
em broju ruku. Ona m o r a da se stara o izdravanju siromanih.
Njeno korienje m o r a koliko god je to izvodljivo, biti zajed
niko. Njeni posednici moraju biti spremni da je dele sa onima
kojima je potrebna, ak i ako ove nije pritisla stvarna neima
tina."
M a d a s u t i p o g l e d i izraavali n o r m e i n i s u davali t a n u p r e d
s t a v u o s t v a r n o m e k o n o m s k o m ivotu, o n i su i p a k , u izvesnoj
meri, odraz stvarnog d u h a srednjovekovnog drutva.
R e l a t i v n a s t a b i l n o s t poloaja z a n a t l i j a i t r g o v a c a svojstvena
s r e d n j o v e k o v n o m g r a d u p o l a k o j e p o t k o p a v a n a u p o z n o m sred
n j e m v e k u , sve d o k u e s n a e s t o m v e k u n i j e s a s v i m u n i t e n a . Ve
u e t r n a e s t o m v e k u ili a k i r a n i j e o t p o e l a je sve vea
diferencijacija u g i l d a m a , i o n a se n a s t a v i l a u p r k o s s v i m n a p o
r i m a d a s e t o zaustavi. N e k i lanovi gilde i m a l i s u vie kapi
t a l a od d r u g i h i upoljavali su p e t ili e s t kalfi u m e s t o j e d n o g
ili dvojicu. U s k o r o su n e k e gilde p r i m a l e s a m o l j u d e s i z v e s n i m
kapitalom. Druge su postale moni monopoli koji su pokuavali
d a i s k o r i s t e s v a k u p r e d n o s t t o g svog m o n o p o l i s t i k o g p o l o a j a
i d a t o vie e k s p l o a t i u k u p c a . N a s u p r o t t o m e , m n o g i lanovi
gilde su o s i r o m a i l i i bili p r i m o r a n i da p o t r a e z a r a d u izvan svog
t r a d i c i o n a l n o g z a n i m a n j a ; o n i s u s e e s t o u z g r e d bavili s i t n o m
t r g o v i n o m . M n o g i o d n j i h izgubili s u e k o n o m s k u n e z a v i s n o s t i
b e z b e d n o s t drei s e o a j n i k i t r a d i c i o n a l n o g i d e a l a e k o n o m s k e
15
nezavisnosti .
S o b z i r o m na o v a k a v razvoj s i s t e m a gildi, p o l o a j kalfi sve
se vie p o g o r a v a o . D o k je u i n d u s t r i j i I t a l i j e i F l a n d r i j e v e
u t r i n a e s t o m veku, ili a k i r a n i j e , p o s t o j a l a k l a s a n e z a d o v o l j n i h
r a d n i k a , poloaj kalfi u z a n a t s k i m g i l d a m a b i o j e j o r e l a t i v n o
b e z b e d a n . M a d a nije svaki kalfa m o g a o d a p o s t a n e m a j s t o r , m n o g i
42
od n j i h su to p o s t a j a l i . No to se vie poveavao b r o j kalfi k o d
j e d n o g m a j s t o r a , to j e vie k a p i t a l a bilo p o t r e b n o d a s e pos
t a n e m a j s t o r i to su vie gilde debljale m o n o p o l i s t i k o i eks
kluzivno obeleje, t o j e m a n j e bilo povoljnih p r i l i k a z a kalfe.
N j i h o v o sve vee nezadovoljstvo, o b r a z o v a n j e v l a s t i t i h organiza
cija, trajkovi, pa a k i silovite p o b u n e ukazivali su na pogor
avanje njihovog e k o n o m s k o g i d r u t v e n o g poloaja.
O n o to je b i l o r e e n o o sve izrazitijem k a p i t a l i s t i k o m raz
v o j u z a n a t s k i h gildi j o je oiglednije u o d n o s u na trgovinu.
Dok je srednjovekovna trgovina uglavnom bila sitan posao unu
t a r g r a d a , u e t r n a e s t o m i p e t n a e s t o m v e k u naglo se razvijaju
n a c i o n a l n a i i n t e r n a c i o n a l n a t r g o v i n a . M a d a se i s t o r i a r i ne sla
u u t o m e k a d a su u p r a v o p o e l e da se razvijaju velike trgova
ke k o m p a n i j e , i p a k se slau da su ove u p e t n a e s t o m v e k u posta
j a l e sve m o n i j e i da su se razvile u m o n o p o l e koji su v e o m
s n a g o m k a p i t a l a ugroavali k a k o sitnog s o p s t v e n i k a t a k o i po
troaa. Reforma cara Sigismunda u petnaestom veku pokuala
j e d a p o m o u z a k o n o d a v s t v a o b u z d a m o m o n o p o l a . I p a k polo
aj s i t n o g t r g o v c a p o s t a j a o j e sve n e s i g u r n i j i ; o n j e imao ta
m a n toliko u t i c a j a d a s e njegovo n e g o d o v a n j e ulo, ali n e i t o l i k o
da iznudi delotvornu radnju16.
O g o r e n j e i b e s s i t n o g t r g o v c a n a m o n o p o l e r e i t o j e izrazio
L u t e r u p a m f l e t u O t r g o v a n j u i zelenatvu 1 7 t a m p a n o m 1524.
Oni dre svu robu pod svojim nadzorom i bez prikrivanja ko
riste sve one smicalice koje smo pomenuli; oni po volji diu
i obaraju cene i tlae i upropauju sve sitne trgovce kao tuka
sitne ribe u vodi, ba kao da su gospodari bojih stvorenja i os
loboeni svih zakona vere i ljubavi.
Ove L u t e r o v e rei m o g l e bi b i t i n a p i s a n e i d a n a s . S t r a h i b e s
koje je srednja klasa oseala p r e m a bogatim monopolistima u
p e t n a e s t o m i e s n a e s t o m v e k u slini su u m n o g o e m u sa ose-
a n j e m k o j e u n a o j eri o d l i k u j e stav s r e d n j e k l a s e p r e m a m o
nopolima i monim kapitalistima.
I Uloga k a p i t a l a r a s l a je i u industriji. Upadljiv p r i m e r za to
j e r u d a r s k a i n d u s t r i j a . P r v o b i t n o j e u d e o svakog l a n a r u d a r s k e
gilde b i o s r a z m e r a n koliini obavljenog r a d a . Ali j o p r e pet
n a e s t o g v e k a ti u d e l i su u n e k i m sluajevima p r i p a d a l i kapitalis
t i m a , koji s a m i n i s u radili, a r a d su sve vie obavljali r a d n i c i
k o j i m a su i s p l a i v a n e n a d n i c e i koji n i s u i m a l i svoj u d e o u pre-
43

d u z e u . Do istog k a p i t a l i s t i k o g razvoja d o l o je i u d r u g i m
i n d u s t r i j a m a , a on je u b r z a o p r o c e s koji je p r o i z i a o iz sve vee
uloge k a p i t a l a u z a n a t s k i m g i l d a m a i u t r g o v i n i : sve vee pod
v a j a n j e s i r o m a n i h i b o g a t i h i sve vee n e z a d o v o l j s t v o s i r o m a
n i h klasa.
t o se s t a n j a seljatva tie, miljenja i s t o r i a r a se r a z l i k u j u .
Izgleda d a a p i r o o v u sledeu a n a l i z u dovoljno p o d u p i r u n a l a z i
veine i s t o r i a r a .
Uprkos tim dokazima o blagostanju, stanje seljatva brzo se
pogoravalo. Odista, poetkom XVI veka veoma mali broj neza
visnih sopstvenika koji su sami obraivali zemlju bio je zastup
ljen u mesnim skuptinama, to je u srednjem veku oznaavalo
klasnu nezavisnost i jednakost. Ogromna veina bee Hoerige, kla
sa lino slobodnih ljudi ija je zemlja bila optereena dabina
ma, a pojedinci su podlegli slubama p r e m a s p o r a z u m u . . . Up
ravo su Hoerige bili stub svih zemljoradnikih ustanaka. Ovaj
seljak iz srednje klase, ivei u polunezavisnoj zajednici u bli
zini gospodareva imanja, postao je svestan da ga poveanje da
bina i dunosti praktino preobraava u roba, a seosku u t r i n u
u deo gospodareva imanja. 1 "
E k o n o m s k i razvoj k a p i t a l i z m a p r a t i l e s u z n a a j n e p r o m e n e u
psiholokoj atmosferi. D u h n e m i r a p o e o j e d a p r o i m a ivot p r i
k r a j u s r e d n j e g veka. Poeo j e d a s e razvija p o j a m o v r e m e n u
u m o d e r n o m smislu. M i n u t i s u p o s t a l i d r a g o c e n i ; s i m p t o m t o g
n o v o g o s e a n j a v r e m e n a b i l a j e injenica t o s u u N i r n b e r g u ,
p o e v o d e s n a e s t o g veka, asovnici o t k u c a v a l i e t v r t i n e asova 1 '.
N a preteram b r o j p r a z n i n i h d a n a l j u d i s u p o e l i d a gledaju
k a o n a zlo. V r e m e j e p o s t a l o t a k o d r a g o c e n o d a j e ovek ose-
a o d a g a n e srne n e k o r i s n o t r o i t i . R a d j e sve vie p o s t a j a o
v r h o v n a v r e d n o s t . Razvio s e n o v stav p r e m a r a d u , k o j i j e b i o
t a k o izrazit d a j e s r e d n j a k l a s a p o e l a d a n e g o d u j e p r o t i v eko
n o m s k e n e p r o i z v o d n o s t i c r k v e n i h u s t a n o v a . K a l u e r i m a prosja
cima zameralo se da su neproizvodni, te o t u d nemoralni.
I d e j a o d e l o t v o r n o s t t i d o b i l a j e u l o g u j e d n e o d najviih m o
r a l n i h v r l i n a . U isto v r e m e , elja za b o g a t s t v o m i m a t e r i j a l n i m us-
p e s i m a p o s t a l a j e neodoljiva s t r a s t .
Ceo svet (veli propovednik Martin Bucer) j u r i za onim poslo
vima i zanimanjima koji e doneti najvie koristi. Prouavanje
umetnosti i n a u k e odbaeno je u korist najnie vrste manuelnog
rada. Sve p a m e t n e glave koje je bog obdario sposobnou za
44
plemenitije n a u k e zanete su trgovinom, koja je danas toliko pro
eta nepotenjem da predstavlja poslednji posao kojim astan o
vek treba da se bavi. 20
N a svakog j e u t i c a l a v i d n a p o s l e d i c a o p i s a n i h e k o n o m s k i h pro-
m e n a . S r e d n j o v e k o v n i d r u t v e n i s i s t e m bio je u n i t e n , a s n j i m
i s t a b i l n o s t i r e l a t i v n a b e z b e d n o s t koje je on p r u a o p o j e d i n c u .
R a z v i t k o m k a p i t a l i z m a , sve d r u t v e n e k l a s e poele s u d a s e k r e u .
U e k o n o m s k o m p o r e t k u ovek vie nije i m a o u t v r e n poloaj
k o j i b i s e m o g a o s m a t r a t i p r i r o d n i m , n e o s p o r n i m p o l o a j e m . Po
jedinac je bio preputen sebi; sve je zavisilo od njegovog vlas
titog truda, a ne od bezbednosti njegovog tradicionalnog poloaja.
M e u t i m , ovaj r a z v i t a k razliito j e u t i c a o n a s v a k u k l a s u . Z a
g r a d s k u s i r o t i n j u , r a d n i k e i egrte, on je znaio sve v e u eks
p l o a t a c i j u i s i r o m a e n j e ; za seljake je t a k o e z n a i o p o v e a n
e k o n o m s k i p r i t i s a k n a linost; nie p l e m s t v o j e s u o e n o s a pro
p a u , m a d a n a d r u k i j i n a i n . D o k j e z a ove k l a s e n o v i razvi
t a k b i o u s u t i n i p r o m e n a n a gore, situacija j e b i l a m n o g o za
m r e n i j a za g r a d s k u s r e d n j u k l a s u . Govorili s m o o sve veoj di
ferencijaciji k o j a se zbivala u n j e n i m staleima. Veliki d e o kla
se b i o je d o v o e n u sve gori poloaj. M n o g e zanatlije i s i t n i trgov
ci m o r a l i su da se s u o e sa p o v e a n o m m o i m o n o p o l i s t a i d r u g i h
k o n k u r e n a t a , k o j i s u p o s e d o v a l i vie k a p i t a l a , t e i m j e bilo
sve tee da o s t a n u nezavisni. Oni su se e s t o b o r i l i p r o t i v neo
doljivo j a k i h s n a g a i za m n o g e je ta b o r b a b i l a o a j n a i bezna-
dena. D r u g i iz s r e d n j e klase bili su n a p r e d n i j i i u e s t v o v a l i su
u o p t o j tenji ka u s p o n u , svojstvenoj k a p i t a l i z m u u nastaja
n j u . Ali a k i u ovih, sve vea u l o g a kapitala, trita i konkuren
cije razvila je o s e a n j e line n e s i g u r n o s t i , i z d v o j e n o s t i i ne-
spokojstva.
injenica t o j e k a p i t a l d o b i o p r e s u d n u v a n o s t z n a i l a j e d a
n e k a n a d l i n a s n a g a o d r e u j e n j i h o v u e k o n o m s k u , p a t i m e i li
nu sudbinu. Kapital
nije vie bio sluga ve je postao gospodar. Dobivajui zaseb
nu i nezavisnu ivotnu snagu, on je polagao pravo da, kao nad
m o a n partner, diktira ekonomsku organizaciju shodno svojim
21
velikim zahtevima.
N o v a funkcija t r i t a i m a l a j e slino dejstvo. S r e d n j o v e k o v n o
t r i t e bilo j e r e l a t i v n o m a l o , t e s e njegovo delovanje m o g l o l a k o
s h v a t i t i . O n o je n e p o s r e d n o i k o n k r e t n o povezivalo p o t r a n j u i
45
p o n u d u . P r o i z v o a j e p r i b l i n o z n a o koliko d a p r o i z v e d e i m o
gao j e d a b u d e r e l a t i v n o s i g u r a n u p r o d a j u svojih p r o i z v o d a p o
povoljnoj c e n i . S a d a j e t r e b a l o p r o i z v o d i t i z a sve vee t r i t e ,
t e ovek nije m o g a o u n a p r e d d a o d r e d i m o g u n o s t p r o d a j e . Sto
g a nije bilo dovoljno p r o i z v o d i t i d o b r u r o b u . M a d a j e t o b i o je
d a n o d u s l o v a p r o d a j e , nepredvidljivi z a k o n i t r i t a odluivali
su h o e li se p r o i z v o d i u o p t e p r o d a t i i k o l i k a e b i t i z a r a d a ,
i n i l o se da m e h a n i z a m t r i t a lii na k a l v i n i s t i k u d o k t r i n u o
p r e d e s t i n a c i j i , k o j a u i d a p o j e d i n a c m o r a uloiti sve n a p o r e
d a b i b i o d o b a r , ali d a j e j o p r e njegova r o e n j a r e e n o h o e
l i b i t i s p a e n ili n e . Pijani d a n p o s t a o j e d a n s t r a n o g s u d a
za proizvode ljudskog pregnua.
Sve vea uloga k o n k u r e n c i j e b i l a j e j o j e d a n v a a n inilac
u o v o m k o n t e k s t u . M a d a je svakakve konkurencije" bilo i u sred-
n j o v e k o v n o m d r u t v u , f e u d a l n i e k o n o m s k i s i s t e m b i o j e zasno
v a n na n a e l u k o o p e r a c i j e i b i o je p o d e e n ili s i s t e m a t s k i
o r g a n i z o v a n p r e m a p r a v i l i m a k o j a su o b u z d a v a l a k o n k u r e n
ciju. N a s t a j a n j e m k a p i t a l i z m a , t a s r e d n j o v e k o v n a n a e l a sve s u
vie u s t u p a l a m e s t o n a e l u i n d i v i d u a l i s t i k e p r e d u z i m l j i v o s t i .
S v a k i p o j e d i n a c m o r a da se p r o b i j a i da o k u a v a svoju s r e u .
O n j e m o r a o d a pliva ili d a p o t o n e . D r u g i n i s u bili u d r u e n i
s n j i m u z a j e d n i k o m p r e d u z e u , ve su p o s t a l i k o n k u r e n t i ,
t e j e o n e s t o bio s u o e n s i z b o r o m ili d a i h u n i t i ili d a b u d e
uniten22.
I z v e s n o j e d a uloga k a p i t a l a , t r i t a i p o j e d i n a n e k o n k u r e n
cije nije b i l a u e s n a e s t o m v e k u t a k o v a n a k a o t o e t o b i t i
k a s n i j e . Ali su ve t a d a p o s t o j a l i svi p r e s u d n i e l e m e n t i m o d e r
n o g k a p i t a l i z m a , i njihovo p s i h o l o k o dejstvo n a p o j e d i n c a v e
se ogledalo.
U p r a v o s m o opisali j e d n u s t r a n u m e d a l j e ; ali p o s t o j i i dru
ga: k a p i t a l i z a m j e o s l o b o d i o p o j e d i n c a . O n j e o v e k a o s l o b o d i o
sistematske organizovanostii korporativnog sistema; on mu je
dozvolio d a s t a n e n a s o p s t v e n e n o g e i d a o k u a svoju s r e u .
ovek j e p o s t a o g o s p o d a r svoje s u d b i n e , njegov j e b i o rizik,
njegova d o b i t . V l a s t i t i m t r u d o m m o g a o j e d a d o e d o u s p e h a
i e k o n o m s k e nezavisnosti. N o v a c j e p o e o d a izjednaava l j u d e
i p o k a z a o se m o n i j i m od r o e n j a i stalea.
Ova s t r a n a k a p i t a l i z m a je u r a n o m r a z d o b l j u o k o m e s m o ras
p r a v l j a h t e k p o e l a da se razvija. O n a je igrala v e u u l o g u u
g r u p i c i b o g a t i h k a p i t a l i s t a n e g o u g r a d s k o j s r e d n j o j klasi. Me-
46
u t i m , o n a je, a k i u o n o j m e r i u k o j o j je delovala, vrila
z n a t a n uticaj n a u o b l i a v a n j e ovekove linosti.
Ako s a d p o k u a m o da s a m e m o n a e izlaganje o delovanju
d r u t v e n i h i e k o n o m s k i h p r o m e n a na p o j e d i n c a u p e t n a e s t o m
i e s n a e s t o m veku, d o b i e m o sledeu sliku:
N a i l a z i m o n a i s t u d v o s m i s l e n o s t s l o b o d e o kojoj s m o r a n i j e
r a s p r a v l j a l i . P o j e d i n a c je o s l o b o e n od r o b o v a n j a e k o n o m s k i m
i p o l i t i k i m s p o n a m a . On dobiva u pozitivnoj s l o b o d i i t i m e
t o u t o m n o v o m s i s t e m u m o r a da i g r a a k t i v n u i n e z a v i s n u ulogu.
N o o n j e i s t o v r e m e n o o s l o b o e n i o n i h s p o n a koje s u m u obi
n o p r u a l e b e z b e d n o s t i o s e a n j e p r i p a d n o s t i . Vie se nije i-
velo u z a t v o r e n o m svetu ije je s r e d i t e b i o ovek; svet je
p o s t a o b e z g r a n i a n i, u i s t o v r e m e , o p a s a n . G u b e i u t v r e n o
m e s t o u z a t v o r e n o m svetu, o v e k je izgubio i o d g o v o r na pi
t a n j e o z n a e n j u ivota; i s h o d toga b i o je njegova s u m n j a u sebe
i u cilj ivota. Ugroavale su ga m o n e n a d l i n e snage, k a p i t a l
i t r i t e . Njegov o d n o s p r e m a blinjima, o d k o j i h j e svaki mo
g a o da mu b u d e k o n k u r e n t , p r e t v o r i o se u n e p r i j a t e l j s t v o i otu
e n o s t ; o n j e s l o b o d a n t o j e s t , u s a m l j e n , izolovan, u g r o e n
s a svih s t r a n a . N e p o s e d u j u i b o g a t s t v o n i m o k o j e j e pose-
d o v a o r e n e s a n s n i k a p i t a l i s t a , a izgubivi i o s e a n j e j e d i n s t v a sa
l j u d i m a i s v e m i r o m , njega svladava o s e a n j e p o j e d i n a n e ni
t a v n o s t i i b e s p o m o n o s t i . Raj je z a u v e k izgubljen, p o j e d i n a c
stoji s a m i suoava se sa s v e t o m s t r a n a c b a e n u bezgrani
a n i o p a s a n svet. N o v a s l o b o d a o b a v e z n o s t v a r a d u b o k o osea
n j e n e s i g u r n o s t i , n e m o i , s u m n j e , u s a m l j e n o s t i i n e s p o k o j s t v a . Ta
s u s e o s e a n j a m o r a l a ublaiti a k o j e t r e b a l o d a p o j e d i n a c
u s p e n o dela.
2. RAZDOBLJE R E F O R M A C I J E
Na o v o m s t e p e n u r a z v i t k a pojavili su se luteranstvo i kalvinizam.
T e n o v e religije n i s u bile religije b o g a t e vie k l a s e ve g r a d s k e
s r e d n j e klase, g r a d s k e s i r o t i n j e i seljaka. O n e su te g r u p e pri
vlaile zato to su izraavale n o v o o s e a n j e s l o b o d e i nezavi
s n o s t i , k a o i o s e a n j e n e m o i i n e s p o k o j s t v a , k o j e ih je proi
m a l o . Ali nove religijske d o k t r i n e n i s u j a s n o izrazile s a m o ose
anja pobuena p r o m e n a m a ekonomskog poretka. One su ih
s v o j i m u e n j i m a i p o j a a l e , a u isti m a h dale r e e n j a k o j a su
p o j e d i n c u o m o g u i l a d a savlada i n a e n e s n o l j i v u n e s i g u r n o s t .
47
 P r e n e g o t o p o n e m o a n a l i z u d r u t v e n o g i p s i h o l o k o g zna
aja t i h n o v i h religijskih d o k t r i n a , evo n e k i h p r i m e d a b a k o j e
se odnose na metod naeg pristupa i koje mogu da pomognu
r a z u m e v a n j u t e analize.
P r i p r o u a v a n j u p s i h o l o k o g znaaja j e d n e religijske ili po
litike d o k t r i n e , m o r a m o n a j p r e i m a t i n a u m u d a p s i h o l o k o m
a n a l i z o m nije o b u h v a e n s u d o i s t i n i t o s t i d o k t r i n e k o j a se ana
lizira. Ovo d r u g o p i t a n j e m o e se r e s i t i j e d i n o u vezi sa logi
k o m s t r u k t u r o m s a m o g p r o b l e m a . Analiza p s i h o l o k i h m o t i v a
cija koje s t o j e iza izvesnih d o k t r i n a ili ideja n i k a d a n e m o e d a
b u d e z a m e n a r a c i o n a l n o m s u d u o v a l j a n o s t i d o k t r i n e i o vred-
n o s t i m a k o j e o n a o b u h v a t a , m a d a t a k v a a n a l i z a m o e d a do
v e d e d o boljeg r a z u m e v a n j a s t v a r n o g z n a e n j a j e d n e d o k t r i n e ,
pa time utie i na vrednost suda.
Ono to psiholoka analiza doktrina moe da pokae j e s u
s u b j e k t i v n e motivacije k o j e i n e da o v e k p o s t a n e s v e s t a n iz
v e s n i h p r o b l e m a i da u i z v e s n i m p r a v c i m a t r a i o d g o v o r e . S v a k o
miljenje, bilo t a n o ili p o g r e n o , a k o nije s l e p o p o v i n o v a n j e
k o n v e n c i o n a l n i m i d e j a m a , m o t i v i e se s u b j e k t i v n i m p o t r e b a m a i
interesima onoga koji razmilja. Dogaa se da su neka intere-
s o v a n j a p o d s t a k n u t a eljom za i z n a l a e n j e m i s t i n e , a d r u g a
za n j e n i m u n i t e n j e m . No u o b a sluaja p s i h o l o k e m o t i v a c i j e
s u vani p o d s t i c a j i z a izvoenje izvesnih z a k l j u a k a . M o e m o
r e i a k i to da ideje koje ne p o t i u iz u n u t r a n j i h p o t r e b a
l i n o s t i m a l o u t i u n a p o s t u p k e i n a i t a v ivot o s o b e o k o j o j
je re.
Ako a n a l i z i r a m o religijske ili p o l i t i k e d o k t r i n e s o b z i r o m n a
njihov p s i h o l o k i z n a a j , m o r a m o p o v u i r a z l i k u i z m e u dva
p r o b l e m a . M i m o e m o d a p r o u a v a m o k a r a k t e r n u s t r u k t u r u po
j e d i n a c a koji s t v a r a j u n o v e d o k t r i n e i d a p o k u a m o d a razu-
m e m o koje s u o s o b i n e uslovile njihovo m i l j e n j e . K o n k r e t n o
govorei, t o znai d a m o r a m o a n a l i z i r a t i k a r a k t e r n u s t r u k t u r u
L u t e r a ili K a l v i n a , n a p r i m e r , d a b i s m o iznali k o j e s u i h t e n j e
n a g n a l e da d o u do izvesnih z a k l j u a k a i da f o r m u l i u i z v e s n e
d o k t r i n e . D r u g i p r o b l e m s e n e sastoji u p r o u a v a n j u p s i h o l o k i h
m o t i v a s t v a r a o c a n e k e d o k t r i n e ve p s i h o l o k i h m o t i v a dru
t v e n e g r u p e kojoj s e t a d o k t r i n a o b r a a . Uticaj s v a k e d o k t r i n e
ili ideje zavisi o d toga k o l i k o s e o n a o b r a a p s i h i k i m p o t r e
b a m a k a r a k t e r n e s t r u k t u r e o n i h k o j i m a j e .Upuena. I d e j a e
p o s t a t i m o n a sila u istoriji s a m o a k o zadovoljava s n a n e psi
h o l o k e p o t r e b e izvesnih d r u t v e n i h g r u p a .
48
N a r a v n o , o b a p r o b l e m a , psihologija voa i psihologija sled-
b e n i k a , t e s n o su p o v e z a n a j e d a n s d r u g i m . Ako ih p r i v l a e iste
ideje, njihova k a r a k t e r n a s t r u k t u r a m o r a u vanijim v i d o v i m a
b i t i slina. S e m n a r o i t o g d a r a za miljenje i delanje, voeva
k a r a k t e r n a s t r u k t u r a o b i n o e k s t r e m n i j e i j a s n i j e p o k a z u j e struk
t u r u linosti o n i h k o j i m a s e njegove d o k t r i n e o b r a a j u ; o n moe
da d o e do j a s n i j e i o t v o r e n i j e f o r m u l a c i j e izvesnih ideja za koje
s u njegovi s l e d b e n i c i ve p s i h o l o k i p r i p r e m l j e n i , i n j e n i c a d a
k a r a k t e r n a s t r u k t u r a v o a jasnije ispoljava izvesne o s o b i n e koje
se m o g u n a i u njegovih s l e d b e n i k a m o e da b u d e p o s l e d i c a
j e d n o g od dva inioca ili njihova u d r u i v a n j a : p r v o , njegov dru
t v e n i poloaj j e t i p i a n z a o n e u s l o v e koji u o b l i u j u l i n o s t
i t a v e g r u p e ; d r u g o , o n e iste o d l i k e koje k o d g r u p e proizlaze
iz n j e n o g d r u t v e n o g poloaja z n a t n o su razvijenije u voa za
h v a l j u j u i s l u a j n i m o k o l n o s t i m a njegova odgoja i njegovih po
j e d i n a n i h doivljaja.
U n a o j analizi p s i h o l o k o g z n a a j a p r o t e s t a n t s k e i kalvini-
s t i k e d o k t r i n e mi ne r a s p r a v l j a m o o L u t e r o v o j i Kalvinovoj
l i n o s t i ve o p s i h o l o k o j situaciji d r u t v e n i h k l a s a k o j i m a su
s e njihove ideje o b r a a l e . P r e n e g o to p o n e m d a r a s p r a v l j a m
0 L u t e r o v o j teologiji elim da n a p o m e n e m da je L u t e r k a o o
v e k bio t i p i a n p r e d s t a v n i k o n o g a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a koji
u kasnije opisati. Budui da ga je vaspitao neobino strog
o t a c i b u d u i da je k a o d e t e uivao m a l o ljubavi ili b e z b e d n o s t i ,
n j e g o v u linost j e s t a l n o r a z d i r a o a m b i v a l e n t a n stav p r e m a auto
r i t e t u ; o n g a j e m r z e o i b u n i o s e p r o t i v njega, m a d a m u s e
i s t o v r e m e n o i divio i teio da mu se p o t i n i . T o k o m itavog svog
ivota on se j e d n o m a u t o r i t e t u s u p r o t s t a v l j a o a d r u g o m divio
u mladosti svom ocu i manastirskim stareinama, kasnije papi
1 k n e e v i m a . O b u z i m a l o ga je k r a j n j e oseanje u s a m l j e n o s t i ,
n e m o i , g r e n o s t i , a u isto v r e m e i s t r a s t za g o s p o d a r e n j e m .
Muen sumnjama, kao to samo prinudni karakter moe da
b u d e , o n j e s t a l n o t r a i o n e t o t o b i m u pruilo u n u t r a n j u
b e z b e d n o s t i t o bi ga o s l o b o d i l o t o g m u e n j a zbog neizvesnosti.
M r z e o j e druge, n a r o i t o rulju, m r z e o j e sebe, m r z e o j e ivot;
a iz sve te m r n j e proizila je s t r a s n a i o a j n a tenja da b u d e
voljen. itavo njegovo bie p r o i m a l i su s t r a h , s u m n j a i unu
t r a n j a izolovanost, i na t o j linoj o s n o v i on e p o s t a t i z a t o e n i k
d r u t v e n i h g r u p a iji j e psiholoki poloaj bio v e o m a slian.
ini n a m s e d a j e o p r a v d a n a j o j e d n a p r i m e d b a k o j a s e
o d n o s i n a m e t o d sledee analize. Cilj svake p s i h o l o k e analize
49
neijih misli ili ideologije j e s t e r a z u m e v a n j e p s i h o l o k i h k o r e n a
iz k o j i h te m i s l i ili ideje p o t i u . P r v i je uslov za j e d n u t a k v u ana
lizu p o t p u n o r a z u m e v a n j e logikog k o n t e k s t a j e d n e ideje i o n o g a
t o a u t o r svesno h o e d a kae. M e u t i m , z n a m o d a oveka, a k
i a k o je subjektivno iskren, esto moe nesvesno da pokree j e d a n
motiv, dok on veruje da ga pokree neki drugi; da on moe
da se poslui j e d n i m p o j m o m k o j i logino z n a i j e d n o , a da za
njega, n e s v e s n o , o z n a a v a n e t o t o s e r a z l i k u j e o d t o g zvani-
nog z n a e n j a , t a v i e , z n a m o d a m o e d a p o k u a d a n e k a k v o m
i d e o l o k o m k o n s t r u k c i j o m u s k l a d i izvesne p r o t i v r e n o s t i vlasti
t o g oseanja, ili d a s a k r i j e i d e j u k o j u p o t i s k u j e r a c i o n a l i z a c i j o m
k o j a izraava n j e n u s u t u s u p r o t n o s t . R a z u m e v a n j e d e l o v a n j a
nesvesnih elemenata pouilo nas je da b u d e m o skeptini p r e m a
r e c i m a i da ih ne u z i m a m o za gotovo.
Ova a n a l i z a i d e j a u g l a v n o m i m a dva z a d a t k a : p r v o , d a o d r e d i
t e i n u izvesne ideje u s k l o p u n e k o g ideolokog s i s t e m a ; i d r u g o ,
da o d r e d i b a v i m o li se r a c i o n a l i z a c i j o m k o j a se r a z l i k u j e od stvar
nog z n a e n j a misli. P r i m e r za p r v i z a d a t a k je o v a j : u H i t l e r o v o j
ideologiji, i s t i c a n j e n e p r a v d e v e r s a j s k o g s p o r a z u m a igra ogrom
n u ulogu, i t a n o j e d a j e H i t l e r b i o zbilja o z l o j e e n zbog t o g
m i r o v n o g u g o v o r a . M e u t i m , a k o a n a l i z i r a m o i t a v u njegovu p o
l i t i k u ideologiju, v i d e e m o d a j e n j e n o s n o v velika elja z a
m o i i osvajanjem, i, m a d a on svesno p r i d a j e veliki z n a a j ne
pravdi uinjenoj Nemakoj, ta misao je stvarno imala m a l u
specifinu t e i n u u i t a v o m njegovu miljenju. P r i m e r za r a z l i k u
i z m e u svesnog iznalaenja z n a e n j a n e k e m i s l i i n j e n o g stvar
nog psiholokog znaenja moe se uzeti iz analize Luterovih
d o k t r i n a , k o j i m a se b a v i m o u o v o m poglavlju.
R e k l i s m o d a j e njegov o d n o s p r e m a b o g u p o t i n j a v a n j e za
s n o v a n o n a ovekovoj n e m o i . O n s a m govori d a j e t o potinja
v a n j e d o b r o v o l j n o , da ne p o t i e iz s t r a h a v e iz ljubavi. Lo
giki bi se, d a k l e , m o g l o d o k a z a t i da to i nije p o t i n j a v a n j e .
Psiholoki, m e u t i m , i z i t a v e s t r u k t u r e L u t e r o v i h misli sledi
da su njegova ljubav ili veza u stvari p o t i n j e n o s t ; da njega
m a d a svesno misli d a njegovo potinjavanje b o g u p o t i e i z
d o b r o v o l j n o s t i i ljubavi p r o i m a o s e a n j e n e m o i i g r e n o s t i ,
z b o g koga j e njegov o d n o s p r e m a b o g u p o t i n j a v a n j e . ( U p r a v o
kao to se mazohistika zavisnost jedne osobe od druge esto
s h v a t a k a ljubav.) P r e m a t o m e , z a m e r k a d a s e o n o to L u t e r
kazuje razlikuje od o n o g t o v e r u j e m o da hoe da kae ( m a d a
nesvesno) je, s psiholoko-analitikog gledita, b e z n a a j n a . Mi
50
v e r u j e m o da se izvesne p r o t i v r e n o s t i u njegovu s i s t e m u m o g u
r a z u m e t i j e d i n o a n a l i z o m p s i h o l o k o g z n a e n j a njegovih p o j m o v a .
U sledeoj analizi p r o t e s t a n t s k i h d o k t r i n a t u m a i o s a m te re
ligijske d o k t r i n e p r e m a n j i h o v u z n a e n j u u k o n t e k s t u itavog
sistema. Ne navodim o n e reenice protivrene nekim Luterovim
ili K a l v i n o v i m d o k t r i n a m a z a koje s a m s e uverio d a p o svojoj
tenji i z n a e n j u ne p r e d s t a v l j a j u s t v a r n e p r o t i v r e n o s t i . Ali tu
m a e n j e k o j e d a j e m o n e temelji s e n a o d a b i r a n j u o n i h ree
n i c a k o j e se u k l a p a j u u m o j e t u m a e n j e ve na p r o u a v a n j u
L u t e r o v a i Kalvinova s i s t e m a u celini, njegove p s i h o l o k e osno
ve, i na t u m a e n j u njegovih p o j e d i n i h e l e m e n a t a s o b z i r o m na
p s i h o l o k u s t r u k t u r u itavog s i s t e m a .
Ako elimo d a r a z u m e m o o n o t o j e bilo n o v o u d o k t r i n a m a
r e f o r m a c i j e , m o r a m o p r v o p r o u i t i o n o to j e bilo b i t n o u teo
logiji s r e d n j o v e k o v n e crkve 2 3 . P r i t o m p o k u a j u s u o a v a m o s e s a
i s t o m m e t o d o l o k o m t e k o o m o kojoj s m o r a s p r a v l j a l i u vezi
s p o j m o v i m a s r e d n j o v e k o v n o drutvo i kapitalistiko d r u t v o .
I k a o t o u e k o n o m s k o j , t a k o ni u teolokoj sferi ne dolazi do
naglih prelaza od jedne strukture na drugu. Izvesne Luterove
i K a l v i n o v e d o k t r i n e toliko su sline s r e d n j o v e k o v n i m c r k v e n i m
d o k t r i n a m a , d a j e p o n e k a d t e k o u o i t i s u t i n s k u r a z l i k u iz
m e u njih. K a o i p r o t e s t a n t i z a m i kalvinizam, k a t o l i k a c r k v a
j e u v e k p o r i c a l a d a ovek, u z d a j u o i s e s a m o u v l a s t i t e v r l i n e
i zasluge, m o e da n a e s p a s e n j e i da se o d r e k n e boje milo
sti k a o n e o p h o d n o g s r e d s t v a z a s p a s e n j e . M e u t i m , u s p r k o s svim
e l e m e n t i m a z a j e d n i k i m s t a r o j i n o v o j teologiji, d u h k a t o l i k e
crkve sutinski se razlikovao od d u h a reformacije, n a r o i t o u
p o g l e d u p r o b l e m a d o s t o j a n s t v a i s l o b o d e oveka k a o i d e j s t v a
k o j e njegovi p o s t u p c i i m a j u n a njegovu l i n u s u d b i n u .
U dugom razdoblju koje je prethodilo reformaciji katolika
t e o r i j a j e i m a l a ova n a e l a : ovekovoj p r i r o d i , m a d a o k r u e n o j
A d a m o v i m g r e h o m , u r o e n o j e s t r e m l j e n j e d o b r o m e ; ovekova
volja j e s l o b o d n a d a eli d o b r o ; ovekov lini t r u d k o r i s t a n j e
z a njegovo s p a s e n j e ; p o m o u svetih t a j n i , z a s n o v a n i h n a zaslu
g a m a H r i s t o v e s m r t i , g r e n i k s e m o e izbaviti.
M e u t i m , n e k i i s t a k n u t i j i teolozi, k a o Avgustin i T o m a Akvin-
ski, p r i d r a v a j u i s e p o m e n u t i h n a e l a , i s t o v r e m e n o s u ispo-
vedali d o k t r i n e s a s v i m d r u k i j e g d u h a . N o , m a d a j e T o m a Akvin-
ski i s p o v e d a o d o k t r i n u o p r e d e s t i n a c i j i , on n i k a d nije p r e s t a o
d a n a g l a a v a s l o b o d u volje k a o j e d n u o d svojih o s n o v n i h dok
trina. Da bi p r e m o s t i o suprotnosti izmeu doktrine o slobodi
51
i d o k t r i n e o p r e d e s t i n a c i j i , on je b i o p r i n u e n da se poslui n a j -
z a m r e n i j i m k o n s t r u k c i j a m a ; m e u t i m , m a d a izgleda d a t e kon
s t r u k c i j e n e r e a v a j u p r o t i v r e n o s t i n a zadovoljavajui n a i n ,
on ne o d s t u p a od d o k t r i n e o slobodi volje i o l j u d s k o m t r u d u
k a o k o r i s n i m s r e d s t v i m a z a ovekovo s p a s e n j e , a k i a k o j e t o j
volji p o t r e b n a p o d r k a boje milosti 2 4 .
O s l o b o d i volje T o m a Akvinski veli da bi s u t i n i b o j e i o
vekove p r i r o d e p r o t i v r e i l o n e v e r o v a n j e u ovekovu s l o b o d u od
l u i v a n j a i , ak, o d b i j a n j a m i l o s t i k o j u m u b o g n u d i 2 5 .
D r u g i teolozi su vie od T o m e Akvinskog podvlaili u l o g u tru
d a u ovekovu s p a s e n j u . P r e m a B o n a v e n t u r i , b o g n a m e r a v a d a
oveku p o n u d i milost, ali n j u p r i m a j u s a m o o n i k o j i s e z a t o
p r i p r e m e svojim d e l i m a .
Uloga t r u d a sve se vie isticala u t o k u t r i n a e s t o g , e t r n a e
stog i petnaestog veka u sistemima Dansa Skotusa, O k a m a i
Bila, i taj r a z v i t a k je b i o o s o b i t o v a a n za r a z u m e v a n j e n o v o g
d u h a r e f o r m a c i j e , b u d u i d a s u L u t e r o v i n a p a d i bili n a r o i t o
u p e r e n i p r o t i v s k o l a s t i a r a p o z n o g s r e d n j e g veka, k o j e j e o n na
zivao Sau Theologen.
D a n s S k o t u s i s t a k a o j e u l o g u volje. Volja j e s l o b o d n a . Ostvari
v a n j e m svoje volje, o v e k o s t v a r u j e s v o j e l i n o j a , a t i m samo-
o s t v a r i v a n j e m p o j e d i n a c sebi p r i i n j a v a najvie zadovoljstva. ak
ni bog neposredno ne utie na ovekovu odluku, poto je sam
z a p o v e d i o d a volja b u d e in ovekova linog j a .
Bil i O k a m p o d v l a e ovekove line zasluge k a o u s l o v za nje
govo s p a s e n j e , i m a d a govore i o bojoj p o m o i , o n i su n a p u
26
stili n j e n o s n o v n i s m i s a o iz s t a r i j i h d o k t r i n a . Bil p r e t p o s t a v l j a
d a j e ovek s l o b o d a n i d a s e u v e k m o e o k r e n u t i bogu, koji m u
p r i t i e u p o m o s v o j o m miilou. O k a m je u i o da ovekova
p r i r o d a nije s t v a r n o o k r u e n a g r e h o m ; z a njega j e g r e h s a m o
p o j e d i n i in koji n e m e n j a ovekovu b i t . T r i d e n t s k i k o n c i l v r l o
j a s n o izlae da s l o b o d n a volja s a r a u j e sa b o j o m m i l o u , ali
27
da se moe i uzdrati od te saradnje . Slika koju O k a m i drugi
p o z n i s k o l a s t i a r i d a j u o oveku p o k a z u j e da on nije b e d n i gre-
n i k v e s l o b o d n o b i e k o j e j e p o s a m o j svojoj p r i r o d i spo
s o b n o za sve d o b r o i ija je volja o s l o b o e n a p r i r o d n e ili bilo
k o j e d r u g e spoljanje sile.
K u p o v a n j e indulgencija, k o j e je igralo sve veu u l o g u u poz-
n o m s r e d n j e m veku, i p r o t i v koga j e b i o u p e r e n j e d a n o d glavnih
L u t e r o v i h n a p a d a , bilo je u vezi sa sve v e i m i s t i c a n j e m ove
kove volje i k o r i s n o s t i njegova t r u d a . K u p o v a n j e m i n d u l g e n c i j a
52
o d p a p i n o g i z a s l a n i k a o v e k s e o s l o b a a o p r i v r e m e n e kazne, z a
k o j u s e p r e t p o s t a v l j a l o d a z a m e n j u j e veitu k a z n u , t e je, k a o t o
istie R. Zeberg 2 8 , ovek i m a o razloga da o e k u j e r a z r e e n j e svih
grehova.
N a p r v i p o g l e d m o e s e u i n i t i d a injenica t o ovek k u p u j e
od p a p e o p r o t e n j e od istiline k a z n e p r o t i v r e i ideji o delo-
t v o r n o s t i ovekova t r u d a da se izbavi, z a t o to to k u p o v a n j e u
s u t i n i z n a i zavisnost od a u t o r i t e t a c r k v e i n j e n i h svetih tajni.
Ali m a d a je ovo u izvesnoj m e r i t a n o , t a n o je i to da u k u p o
v a n j u i n d u l g e n c i j a ovek nalazi n a d u i b e z b e d n o s t ; a k o m o e
t a k o l a k o d a s e o s l o b o d i k a z n e , o n d a j e b r e m e krivice z n a t n o
l a k e . ovek j e m o g a o r e l a t i v n o l a k o d a s e o s l o b o d i t e r e t a p r o
losti, d a s e r e i n e s p o k o j s t v a k o j e g a j e p r o g a n j a l o . P o r e d
toga, n e s m e s e z a b o r a v i t i d a je, p r e m a izriitoj ili p r e u t n o j
c r k v e n o j teoriji, dejstvo i n d u l g e n c i j e zavisilo o d p r e m i s e d a s e
n j e n k u p a c p o k a j a o i ispovedio 2 9 .
T e ideje, k o j e s e o t r o r a z l i k u j u o d d u h a r e f o r m a c i j e , m o g u
se n a i u s p i s i m a m i s t i a r a , u b e s e d a m a i u r a z r a e n i m pravi
l i m a za i s p o v e d a n j e . U n j i m a n a i l a z i m o na p o t v r d u ovekova
d o s t o j a n s t v a i p r a v a n a p o t p u n o izraavanje linog ja. U p o r e d o
sa t a k v i m s t a v o m , n a i l a z i m o i na p r e d s t a v u o p o d r a a v a n j u Hri-
s t u , k o j a je bila r a s p r o s t r a n j e n a ve u d v a n a e s t o m veku, i na
v e r o v a n j e da ovek m o e teiti slinosti s b o g o m . U p r a v i l i m a za
i s p o v e d a n j e p o k a z a n o j e veliko r a z u m e v a n j e z a k o n k r e t n e situa
cije p o j e d i n c a i p r i z n a t e su s u b j e k t i v n e p o j e d i n a n e razlike. U
n j i m a s e nije p o s m a t r a o g r e h k a o t e r e t p o d k o j i m s e p o j e d i n a c
povija i koji ga poniava, ve k a o l j u d s k a s l a b o s t za k o j u t r e b a
imati razumevanja i potovanja30.
Da samemo: srednjovekovna crkva je naglaavala dostojanstvo
oveka, s l o b o d u njegove volje i k o r i s n o s t njegova t r u d a ; o n a
je naglasila slinost i z m e u b o g a i oveka i ovekovo p r a v o da
b u d e p o v e r e n i k boje ljubavi. Osealo s e d a s u ljudi j e d n a k i
i da su b r a a po svojoj slinosti sa b o g o m . U t o k u p o z n o g sred
njeg veka, u vezi s n a s t a j a n j e m k a p i t a l i z m a , javila se p o m e t n j a
i n e s i g u r n o s t ; ali su u isto v r e m e j a a l e tenje k o j e su isticale
u l o g u volje i l j u d s k o g t r u d a . M o e m o p r e t p o s t a v i t i da su i filo
zofija r e n e s a n s e i k a t o l i k a d o k t r i n a iz p o z n o g s r e d n j e g v e k a
o d r a a v a l e d u h koji j e p r e o v l a i v a o u o n i m d r u t v e n i m g r u p a m a
iji j e e k o n o m s k i poloaj d a v a o n j i h o v i m p r i p a d n i c i m a o s e a n j e
m o i i n e z a v i s n o s t i . S d r u g e s t r a n e , L u t e r o v a teologija je izra
avala o s e a n j e s r e d n j e klase, k o j a je, b o r e i s e p r o t i v a u t o r i -
53
teta crkve i negodujui p r o t i v nove i m u n e klase, oseala da
je u g r o a v a r a z v i t a k k a p i t a l i z m a i da je o b u z i m a j u n e m o i po
jedinana beznaajnost.
L u t e r o v s i s t e m , t a m o g d e s e razlikuje o d k a t o l i k e t r a d i c i j e ,
i m a dva vida; j e d a n od n j i h je i s t a k n u t i j i u p r e d s t a v i o njego
v i m d o k t r i n a m a na k o j u se o b i n o nailazi u p r o t e s t a n t s k i m zem
ljama. T i m vidom Luterove doktrine naglaava se da je Luter
oveku d a o nezavisnost u religijskim p i t a n j i m a ; da je c r k v u
liio n j e n o g a u t o r i t e t a i p r e n e o ga na p o j e d i c n a ; da je njegov
p o j a m o v e r i i s p a s e n j u p o j a m o s u b j e k t i v n o m doivljaju poje
dinca, p o k o m e itava o d g o v o r n o s t poiva n a p o j e d i n c u , a n e n a
a u t o r i t e t u , p o m o u koga b i p o j e d i n a c s t e k a o o n o t o n e m o e
s a m . J a k i su razlozi za p o h v a l u te s t r a n e L u t e r o v i h i K a l v i n o v i h
d o k t r i n a , p o t o su o n e d o p r i n e l e r a z v o j u p o l i t i k e i d u h o v n e slo
b o d e m o d e r n o g d r u t v a r a z v o j u koji je, n a r o i t o u anglosak
sonskim zemljama, nerazdvojno povezan za p u r i t a n s k e ideje.
Drugi vid m o d e r n e s l o b o d e j e s u i z d v o j e n o s t i n e m o k o j e j e
s l o b o d a d o n e l a p o j e d i n c u , a k o r e n i t o g v i d a n a l a z e se u p r o t e s t a n
t i z m u k o l i k o god i k o r e n i o n o g v i d a n e z a v i s n o s t i . K a k o j e o v a
knjiga p o s v e e n a u g l a v n o m s l o b o d i k a o b r e m e n u i o p a s n o s t i ,
n a r e d n a analiza, b u d u i j e d n o s t r a n a , istie o n u s t r a n u L u t e r o v i h
i Kalvinovih d o k t r i n a u k o j o j je taj n e g a t i v n i vid s l o b o d e u k o -
r e n j e n : i s t i c a n j e da je ovek u s u t i n i r a v i n e m o a n .
L u t e r je pretpostavljao da je ovek po p r i r o d i rav i da ta
njegova u r o e n a o s o b i n a u p r a v l j a n j e g o v o m v o l j o m i s p r e a v a
njegovu p r i r o d u d a b u d e izvor m a k o d d o b r o g dela. ovekova
p r i r o d a je zla i p o r o n a (naturaliter et inevitabiliter mala et
vitiata natura). J e d a n od o s n o v n i h p o j m o v a itavog L u t e r o v o g
m i l j e n j a j e s t e i s k v a r e n o s t ovekove p r i r o d e i k r a j n j a o d s u t n o s t
s l o b o d e i s p r a v n o g i z b o r a . U t o m d u h u o n j e p o e o svoje t u m a
enje Pavlove p o s l a n i c e R i m l j a n i m a :
Sutina ovog pisma jeste: unitavanje, iskorenjivanje i ukida
nje svekolike mudrosti i pravinosti tela, ne bi li se ono u
naim oima i u oima drugih veoma upadljivo i iskreno po
k a z a l o . . . Vano je da se naa pravinost i mudrost, koje se ot
krivaju p r e d naim oima, unitavaju i iskorenjuju iz naeg srca
ih iz naeg tekog linog ja."
To u b e e n j e u ovekovu i s k v a r e n o s t i n e m o da s a m u i n i b i l o
ta dobro jedan je od sutinskih uslova za boju milost. S a m o
54
ako pojedinac uniava i ponitava svoju volju i p o n o s , boja
milost spustie se na n j .
Jer bog eli da n a s spase ne n a o m vlastitom, ve t u o m (frem-
de) pravinou i mudrou, pravinou koja ne potie od nas
i ne raa se u n a m a nego n a m dolazi odnekud d r u g d e . . . To
jest, m o r a se pouavati pravinosti koja dolazi iskljuivo spolja
i p o t p u n o n a m je tua. 3 2
S e d a m g o d i n a k a s n i j e L u t e r j e j o dublje izrazio l j u d s k u ne
m o u p a m f l e t u De servo arbitrio, k o j i je b i o n a p a d na Eraz-
m o v u o d b r a n u s l o b o d n e volje.
Otud je ljudska volja tako rei ivine izmeu te dvojice. Ako
ga zauzda Bog, ono je voljno da ide k a m o Bog hoe; kako veli
Psalam, . . . K a o ivine bejah p r e d Tobom. Ali s a m svagda kod
tebe (Psalam 73. 22, 23). Ako ga zauzda Sotona, ono je voljno da
ide kamo Sotona hoe. A nije u moi njegove vlastite volje da
izabere kojem e se jahau privoleti ni kojem e naginjati; no
sami jahai se nadmeu koji e ga od njih zadobiti i zadrati. 3 1
L u t e r izjavljuje d a a k o n e k o n e eli
da izostavi tu t e m u (slobodne volje) potpuno (to bi bilo najbez-
bednije i, takoe, najreligioznije), mi ipak mirne due moemo
pouavati ljude da se njome slue samo u smislu slobodne vo
lje p r e m a onim biima koja se nalaze ispod njih, a ne p r e m a
o n i m a koja se nalaze iznad n j i h . . . ovek koji je o k r e n u t Bogu
n e m a slobodnu volju ve je suanj, rob i sluga ili bojoj volji
ili volji Sotoninoj. 3 4
D o k t r i n e p o k o j i m a j e ovek n e m o n o o r u e u b o j i m r u k a m a
i isutasitveno zlo b i e s j e d i n i m z a d a t k o m da se p o v i n u j e volji
b o j o j i k o j e b o g m o e da s p a s e n e k a k v i m n e s h v a t l j i v i m i
n o m p r a v i n o s t i t e d o k t r i n e n i s u bile k o n a a n o d g o v o r koji
e d a t i ovek k a o t o j e bio L u t e r , k o g a s u neodoljivo p o k r e t a l i
o a j a n j e , n e s p o k o j s t v o i s u m n j a , i u isti m a h , a r k a elja za iz-
v e s n o u . O n je, n a j z a d , n a a o o d g o v o r n a svoje s u m n j e . G o d i n e
1518. d o a o je do i z n e n a d n o g o t k r o v e n j a . ovek se m o e izba
viti p o m o u svojih v r l i n a ; a k n e b i t r e b a l o n i d a r a z m i l j a o
itome da li se njegova d e l a d o p a d a j u b o g u ili n e ; ali a k o veruje,
on se m o e p o u z d a t i u svoje s p a s e n j e . V e r u oveku d a r i v a bog;
i m n e m a s u m n j e u t o d a j e ovek s u b j e k t i v n o doiveo v e r u .
55
on m o e da se p o u z d a i u svoje s p a s e n j e . U t o m o d n o s u p r e m a
b o g u p o j e d i n a c j e s u t a s t v e n o prijemiv, i m o v e k u doivljaju
vere p r i m i b o j u m i l o s t , p r i r o d a s e m e n j a , p o t o s e o n u t o m
i n u vere sjedinjuje s a H r i s t o m , t e H r i s t o v a p r a v i n o s t zame-
n j u j e njegovu p r a v i n o s t , izgubljenu A d a m o v i m p a d o m . Meu
t i m , ovek z a ivota n i k a d n e m o e d a p o s t a n e s a s v i m estit,
p o t o njegova r a v a p r i r o d a n i k a d n e m o e s a s v i m d a iezne 3 5 .
Moe s e n a p r v i pogled u i n i t i d a j e L u t e r o v a d o k t r i n a o v e r i
k a o o n e s u m n j i v o m s u b j e k t i v n o m doivljaju s p a s e n j a do k r a j
n o s t i p r o t i v r e n a d u b o k o m o s e a n j u s u m n j e k o j e j e sve d o 1518.
bilo svojstveno njegovoj linosti i njegovim u e n j i m a . Pa i p a k ,
u p s i h o l o k o m pogledu, taj p r e l a z sa s u m n j e na izvesnost, da
leko o d p r o t i v r e n o s t i , u z r o n o j e p o v e z a n z a p o m e n u t o osea
nje. M o r a m o s e setiti o n o g a t o j e r e e n o o p r i r o d i t e s u m n j e :
to nije bila r a c i o n a l n a s u m n j a , u k o r e n j e n a u s l o b o d i miljenja
i gotova da d o v e d e u p i t a n j e p o n a v l j a n j e gledita. To je b i l a
i r a c i o n a l n a s u m n j a , k o j a p o t i e iz izolovanosti i n e m o i poje
dinca, iji se stav p r e m a svetu o d l i k u j e n e s p o k o j s t v o m i m r n j o m .
T a s e i r a c i o n a l n a s u m n j a n i k a d n e m o e izleiti r a c i o n a l n i m
o d g o v o r i m a ; o n a m o e d a iezne j e d i n o a k o p o j e d i n a c p o s t a n e
i n t e g r a l n i d e o j e d n o g sveta koji z a njega i m a z n a e n j e . Ako s e t o
ne desi, k a o t o se nije desilo u sluaju L u t e r a i s r e d n j e k l a s e
koju je on predstavljao, ta se sumnja moe s a m o priguiti
t a k o rei s a t e r a t i p o d zemlju a to se m o e u i n i t i na o s n o v u
n e k o g u z o r a koji o b e a v a a p s o l u t n u izvesnost. Prinudno traganje
za izvesnou, k a k v o n a l a z i m o k o d L u t e r a , nije izraz istinske
vere, ve leti u potrebi da se savlada nepodnoljiva sumnja.
L u t e r o v o r e e n j e n a l a z i m o d a n a s k o d m n o g i h koji n e m i s l e teo
loki: n a i m e , n a l a e n j e izvesnosti o d s t r a n j i v a n j e m izolovanog po
j e d i n a n o g ja, p r e t v a r a n j e m o v e k a u o r u e n e k e neodoljive m o i
v a n njega. Z a L u t e r a , t a j e m o bila bog; o n j e u b e z u s l o v n o j
p o t i n j e n o s t i t r a i o izvesnost. N o m a d a j e n a t a j n a i n u s p e o
d a d o n e k l e p r i g u i svoje s u m n j e , o n e n i k a d a n i s u s t v a r n o i
ezle; d o p o s l e d n j e g d a n a s p o p a d a l a g a j e s u m n j a , k o j u j e m o
r a o da savlauje n o v i m s t r e m l j e n j i m a p o t i n j e n o s t i . U psiholo
k o m p o g l e d u v e r a i m a dva s a s v i m razliita z n a e n j a . O n a m o e
da b u d e izraz u n u t r a n j e p o v e z a n o s t i sa o v e a n s t v o m i potvr
i v a n j a ivota; ili m o e d a b u d e r e a k c i j s k a f o r m a c i j a n a ne
k a k v o b i t n o o s e a n j e s u m n j e , u k o r e n j e n o u izolovanosti poje
d i n c a i u n j e g o v o m n e g a t i v n o m s t a v u p r e m a ivotu. L u t e r o v a
v e r a i m a l a j e t o svojstvo k o m p e n z a c i j e .
56
P o s e b n o je vano da se r a z u m e znaaj sumnje i pokuaja da
s e o n a p r i g u i , z a t o t o t o nije p r o b l e m koji s e tie s a m o Lu-
t e r o v e i, k a o to e m o u s k o r o videti, K a l vinove teologije ve i
j e d a n o d o s n o v n i h p r o b l e m a m o d e r n o g oveka. S u m n j a j e po
l a z n a t a k a m o d e r n e filozofije; p o t r e b a d a s e o n a p r i g u i d a l a
je v e o m a s n a a n p o d s t i c a j r a z v o j u m o d e r n e filozofije i n a u k e .
Ali m a d a s u m n o g e r a c i o n a l n e s u m n j e r e a v a n e r a c i o n a l n i m od
g o v o r i m a , i r a c i o n a l n a s u m n j a nije iezla i ne m o e i e z n u t i d o k
god ovek ne b u d e u s t a n j u da iz n e g a t i v n e s l o b o d e p r e e u po
z i t i v n u . M o d e r n i p o k u a j i da se s u m n j a p r i g u i bilo da se
s a s t o j e iz p r i n u d n e tenje za u s p e h o m , iz v e r o v a n j a da neogra
n i e n o p o z n a v a n j e i n j e n i c a m o e da zadovolji t r a g a n j e za izve
s n o u ili iz p o t i n j a v a n j a v o u , koji p r e u z i m a o d g o v o r n o s t za
izvesnost m o g u s a m o da o d s t r a n e svesnost o s u m n j i . S a m a
s u m n j a n e e i e z n u t i d o k god ovek ne n a d v l a d a svoju izlo-
v a n o s t i d o k god njegovo m e s t o u s v e t u ne p o s t a n e z n a a j n o u
p o g l e d u njegovih l j u d s k i h p o t r e b a .
K a k v a veza p o s t o j i i z m e u L u t e r o v i h d o k t r i n a i p s i h o l o k e
s i t u a c i j e u kojoj su se p r i k r a j u s r e d n j e g v e k a n a l i svi ljudi
izuzev b o g a t i h i m o n i h ? K a o t o s m o videli, s t a r i p o r e d a k s e
r u i o . P o j e d i n a c j e izgubio b e z b e d n o s t k o j u m u j e p r u a l a iz
v e s n o s t i b i o j e u g r o e n n o v i m e k o n o m s k i m s n a g a m a , kapita
l i s t i m a i m o n o p o l i m a ; k o n k u r e n c i j a je p o e l a da z a m e n j u j e na
elo s a r a d n j e ; nie k l a s e oseale su p r i t i s a k sve vee eksploa
tacije. L u t e r a n s t v o je d r u k i j e privlailo nie klase, a d r u k i j e
s r e d n j u klasu. G r a d s k a sirotinja, a j o vie seljaci, bili su u
o a j n o m poloaju. N j i h su n e m i l o s r d n o e k s p l o a t i s a l i i liavah
t r a d i c i o n a l n i h p r a v a i povlastica. Oni su bili r e v o l u c i o n a r n o ra
spoloeni, i to se r a s p o l o e n j e izrazilo u seljakim u s t a n c i m a
i gradskim revolucionarnim pokretima. Jevanelje je isto tako
j a s n o izraavalo njihove n a d e i oekivanja, k a o i n a d e r o b o v a i
r a d n i k a u doba ranog hrianstva, navodilo je sirotinju da trai
s l o b o d u i p r a v d u . N a p a d a j u i a u t o r i t e t i stavljajui J e v a n e l j s k u
r e u s r e d i t e svojih u e n j a , L u t e r se t i m udljivim m a s a m a obra
a o o n a k o k a o t o s u t o p r e njega inili j e v a n e l j s k i religijski
pokreti.
Mada je Luter prihvatio odanost tih masa i pruio im podrku,
o n j e t o m o g a o d a u i n i s a m o d o izvesnog s t e p e n a ; ali k a d a
seljaci vie n i s u mogli d a s e zadovolje s a m o n a p a d a n j e m a u t o
r i t e t a c r k v e i m a n j i m z a h t e v i m a za p o b o l j a n j e line s u d b i n e ,
L u t e r j e m o r a o d a r a s k i n e savez s a n j i m a . Oni s u p r e r a s t a l i u
r e v o l u c i o n a r n u klasu, k o j a j e p r e t i l a d a o b o r i svaki a u t o r i t e t
57
i da r a z o r i t e m e l j e j e d n o g d r u t v e n o g p o r e t k a za ije su odra
v a n j e bili vezani ivotni i n t e r e s i s r e d n j e klase. J e r u p r k o s svim
t e k o a m a koje s m o r a n i j e opisali, s r e d n j a k l a s a , a k i n j e n
nii sloj, k o r i s t i l a j e izvesne povlastice, k o j e j e t r e b a l o b r a n i t i
o d z a h t e v a s i r o t i n j e ; stoga j e o n a zauzela d u b o k o n e p r i j a t e l j s k i
stav p r e m a r e v o l u c i o n a r n i m p o k r e t i m a , iji j e cilj b i o n e s a m o
u n i t e n j e p o v l a s t i c a a r i s t o k r a t i je, c r k v e i m o n o p o l a , n e g o i n j e n i h .
To to se s r e d n j a k l a s a n a l a z i l a i z m e u v e o m a b o g a t i h i veo
ma s i r o m a n i h u i n i l o je da n j e n a r e a k c i j a b u d e sloena i u
m n o g o m p o g l e d u p r o t i v r e n a . O n a j e elela d a p o d u p r e z a k o n
i p o r e d a k , pa i p a k je i s a m a b i l a i v o t n o u g r o e n a r a z v i t k o m
k a p i t a l i z m a , a k i o n i p r i p a d n i c i s r e d n j e klase k o j i su i m a l i vie
u s p e h a n i s u bili b o g a t i i m o n i k a o aica k r u p n i h k a p i t a l i s t a .
Oni su morali da vode estoku b o r b u da bi opstali i napredovali.
R a s k o b o g a t e klase u v e a o je njihovo o s e a n j e s i u n o s t i i ispu
n i o ih z l o b o m i o p r a v d a n o m s r d b o m . U o p t e , s l o m f e u d a l n o g
p o r e t k a i r a z v i t a k k a p i t a l i z m a ugroavali su s r e d n j u k l a s u vie
nego to su joj pomagali.
U L u t e r o v o j p r e d s t a v i o o v e k u o g l e d a l a se u p r a v o ta d i l e m a .
ovek je s l o b o d a n od svih s p o n a koje ga v e z u j u za d u h o v n e
a u t o r i t e t e , ali b a zbog t e s l o b o d e o n o s t a j e u s a m l j e n i n e s p o
k o j a n , o b h r v a v a ga oseanje p o j e d i n a n e b e z n a a j n o s t i i n e m o i .
T o g slobodnog, izdvojenog p o j e d i n c a s a t i r e doivljavanje line
b e z n a a j n o s t i . L u t e r o v a teologija izraava t o o s e a n j e b e s p o m o
n o s t i i s u m n j e . Religijska p r e d s t a v a oveka k o j u o n d a j e prika
z u j e poloaj p o j e d i n c a do koga je dovela d r u t v e n a i e k o n o m s k a
evolucija, l a n s r e d n j e klase b i o j e p r e d n o v i m e k o n o m s k i m
s n a g a m a isto t o l i k o n e m o a n k o l i k o j e , p o L u t e r o v u o p i s u , b i o
ovek u o d n o s u p r e m a bogu.
Ali L u t e r nije j e d i n o i s t a k a o o s e a n j e b e z n a a j n o s t i v e raz
vijeno u d r u t v e n i h klasa k o j i m a je p r o p o v e d a o on im je
p o n u d i o i r e e n j e . M o g u n o s t ovekove n a d e d a b o g p r i h v a t i
oveka bila j e uslovljena n e s a m o njegovim p r i z n a v a n j e m vla
s t i t e b e z n a a j n o s t i ve i k r a j n j i m s a m o u n i a v a n j e m , odbaciva
n j e m p o s l e d n j i h o s t a t a k a line volje, p o r i c a n j e m i o s u i v a n j e m
v l a s t i t e snage. L u t e r o v o d n o s p r e m a b o g u o d l i k u j e s e p o t p u n o m
p o t i n j e n o u . U p s i h o l o k o m p o g l e d u , njegov p o j a m o v e r i z n a i :
a k o s e p o t p u n o p o t i n i t e , a k o p r i z n a t e svoju p o j e d i n a n u bezna
a j n o s t , s v e m o n i b o g e m o d a h t e t i da vas voli i izbavi. Ako
se k r a j n j i m s a m o u n i t a v a n j e m o s l o b o d i t e linog j a , sa svim nje
govim m a n a m a i s u m n j a m a , o s l o b a a t e se o s e a n j a v l a s t i t e ni-
58
t a v n o s t i i k a d r i s t e da u e s t v u j e t e u bojoj slavi. T a k o , d o k
j e L u t e r o s l o b a a o l j u d e o d a u t o r i t e t a crkve, o n i h j e n a t e r i v a o
da se potine j e d n o m mnogo svirepijem autoritetu, autoritetu
boga, istiui n e p r e s t a n o da su p o t p u n a p o t i n j e n o s t o v e k a i
u k i d a n j e njegovog linog ja n e o p h o d a n uslov za s p a s e n j e . Lu
terova vera je bila uverenje u ljubav uslovljenu predajom, a
to r e e n j e i m a m n o g o t a z a j e d n i k o s n a e l o m o p o j e d i n e v o m
p o t p u n o m p o t i n j a v a n j u dravi i voi.
S t r a h o p o t o v a n j a i ljubavi p r e m a a u t o r i t e t u i m a i u L u t e r o -
v i m p o l i t i k i m u b e e n j i m a . M a d a s e b o r i o p r o t i v a u t o r i t e t a crkve,
m a d a s e o p r a v d a n o ljutio n a novu i m u n u k l a s u iji s u d e o
bili gornji slojevi k l e r i k a l n e h i j e r a r h i j e i m a d a je do izvesne
m e r e p o d r a v a o r e v o l u c i o n a r n e tenje seljaka, o n j e ipak, n a
najgrublji nain zahtevao potinjavanje svetovnim autoritetima,
kneevima.
ak i ako su oni na vlasti re ili bezbonici, vlast i njena mo
su ipak dobri i potiu od B o g a . . . Otud t a m o gde mo postoji
i gde uspeva, ona tu postoji i ostaje po bojem nalogu. 34
Bog bi rae otrpeo postojanje drave ma koliko rave, no to
bi dopustio da se rulja razulari ma koliko imala razloga za t o . . .
Knez treba da ostane knez ma koliki tiranin bio. On samo ne
kima nuno odrubljuje glave, j e r vladar m o r a da ima podanike.
D r u g i vid njegove ljubavi i s t r a h o p o t o v a n j a p r e m a a u t o r i t e t u
o i t u j e se u njegovoj m r n j i i p r e z i r u p r e m a n e m o n i m m a s a m a ,
rulji, n a r o i t o k a d njihovi r e v o l u c i o n a r n i p o k u a j i p r e u izve
s n e g r a n i c e . U j e d n o j o d svojih d i j a t r i b a o n ispisuje u v e n e r e i :
Stoga, ko god moe, neka udara, ubija i kolje, kriom ili otvo
reno, opominjui se da nita ne moe biti zaraznije, ubitanije
ni paklenije od buntovnika. Ba kao da ovek ubija besnog psa;
ako ti ne napadne njega, on e napasti tebe, pa tako i itavu
zemlju."
L u t e r o v a linost, k a o i njegova u e n j a , ispoljavaju ambivalen
t a n stav p r e m a a u t o r i t e t u . S j e d n e s t r a n e , o n j e z a s t r a e n a u t o
r i t e t o m a u t o r i t e t o m svetovne vlasti i a u t o r i t e t o m t i r a n s k o g bo
g a a s druge, o n s e b u n i p r o t i v a u t o r i t e t a a u t o r i t e t a crkve.
I s t u a m b i v a l e n t n o s t on ispoljava i u s v o m s t a v u p r e m a m a s a m a .
O n j e u z njih d o k god s e o n e b u n e u o k v i r i m a k o j e j e o n
p o s t a v i o . Ali k a d o n e n a p a d n u a u t o r i t e t e s k o j i m a se on slae,
d u b o k a m r n j a i p r e z i r p r e m a m a s a m a izlaze na videlo. U po-
59
glavlju u k o m e se b a v i m o p s i h o l o k i m m e h a n i z m o m b e k s t v a po-
k a z a e m o da su ta l j u b a v p r e m a a u t o r i t e t u i, u isti m a h , m r n j a
p r e m a o n i m a koji s u n e m o n i t i p i n e c r t e a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a .
U o v o m t r e n u t k u v a n o j e d a s e s h v a t i d a j e L u t e r o v stav p r e
m a s v e t o v n o m a u t o r i t e t u b i o u s k o p o v e z a n s n j e g o v i m religij
s k i m u e n j i m a . P r i m o r a v a j u i p o j e d i n c a d a s e o s e a bezvred-
n i m i b e z n a a j n i m u p o g l e d u v l a s t i t i h o d l i k a , p r i m o r a v a j u i ga
d a s e o s e a n e m o n i m o r u e m u b o j i m r u k a m a , o n j e liio o
v e k a s a m o p o u z d a n j a i o s e a n j a l j u d s k o g d o s t o j a n s t v a , k o j i su
p r e m i s a z a svako v r s t o o d u p i r a n j e t l a i t e l j s k i m s v e t o v n i m a u t o
r i t e t i m a . U t o k u i s t o r i j s k e evolucije L u t e r o v a u e n j a i m a l a s u
j o dalekosenije p o s l e d i c e . im j e p o j e d i n a c izgubio o s e a n j e
p o n o s a i d o s t o j a n s t v a , o n j e b i o p s i h o l o k i p r i p r e m l j e n d a izgubi
o s e a n j e svojstveno s r e d n j o v e k o v n o m m i l j e n j u n a i m e , da su
ovek, njegovo d u h o v n o s p a s e n j e i njegovi d u h o v n i ciljevi s v r h a
ivota. Bio j e p r i p r e m l j e n d a p r i h v a t i u l o g u k o j a j e o d njegova
ivota nainila s r e d s t v a za s v r h e izvan njegove l i n o s t i eko
n o m s k u p r o i z v o d n o s t i a k u m u l a c i j u k a p i t a l a . L u t e r o v i pogledi n a
e k o n o m s k e p r o b l e m e bili su t i p i n o s r e d n j o v e k o v n i , ak i vie
o d Kalvinovih. O n b i s e u a s n u o n a p o m i s a o d a o v e k o v ivot
t r e b a d a p o s t a n e s r e d s t v o z a e k o n o m s k e ciljeve. N o m a d a j e
njegovo miljenje o e k o n o m s k i m p i t a n j i m a b i l o t r a d i c i o n a l n o ,
njegovo n a g l a a v a n j e ovekove n i t a v n o s t i s u p r o t s t a v l j a l o se i
i s t o v r e m e n o u t i r a l o p u t razvoju, u t o k u k o g a e ovek m o r a t i n e
s a m o da se p o k o r i s v e t o v n i m a u t o r i t e t i m a ve i da svoj ivot
p o d r e d i e k o n o m s k i m ciljevima. D a n a s j e t a t e n j a d o s t i g l a vr
h u n a c u f a i s t i k o m i s t i c a n j u da je cilj ivota r t v o v a n j e za vie
m o i , za v o a ili r a s n u z a j e d n i c u .
U Kalvinovoj teologiji, k o j a e za a n g l o s a k s o n s k e z e m l j e po
s t a t i v a n a isto o n o l i k o k o l i k o i L u t e r o v a za N e m a k u , ispoljen
je u s u t i n i isti d u h k a o i u L u t e r o v o j , k a k o teoloki t a k o i psi
h o l o k i . M a d a se i Kalvin s u p r o t s t a v l j a o a u t o r i t e t u c r k v e i le
p o m u s v a j a n j u n j e n i h d o k t r i n a , za njega je k o r e n religije u o-
vekovoj n e m o i ; s a m o u n i a v a n j e i u n i t e n j e l j u d s k o g p o n o s a j e s u
lajtmotiv itavog njegovog miljenja. S a m o ovek ikoji p r e z i r e
ovaj svet m o e s e p o s v e t i t i p r i p r e m a n j u z a b u d u i 3 8 .
On ui da treba da se unizimo i da je upravo to samounia
v a n j e s r e d s t v o z a o s l a n j a n j e n a b o j e s n a g u . Jer n i t a t a k o n e
p o b u u j e n a d u h da se d o k r a j a u z d a i v e r u j e u G o s p o d a ko
liko n a a n e s a m o p o u z d a n o s t i n e s p o k o j s t v o k o j i se r a a j u iz
svesti o n a o j vlastitoj bedi. 3 9
60
On propoveda da pojedinac ne treba da se osea gospodarom
sebe:
Mi ne p r i p a d a m o sebi; stoga ni razum ni volja ne t r e b a da
preovlauju u naem razmatranju i delanju. Mi ne pripadamo se
bi; zato ne postavljamo kao svoj cilj traenje onoga to bi
moglo biti probitano za nae telo. Mi ne pripadamo sebi, zato,
koliko god je moguno, zaboravimo sebe i sve svoje stvari. Na
suprot tome, mi pripadamo Bogu; za njega, zato, ivimo i umire
mo. Jer kao to najpogubnija kuga upropauje ljude koji sebe
sluaju, tako je jedina luka spasenja da sami nita ne znamo i
da nita ne elimo, ve da nas vodi Bog, koji hoda ispred nas.*"
ovek n e t r e b a d a s t r e m i vrlini r a d i n j e s a m e . T o n e b i vodilo
niem drugom do tatini:
Jer stara je i tana opaska da je svet poroka skriven u dui
ovekovoj. A za to ne moe nai nikakav drugi lek do samopo-
ricanje i odbacivanje svih sebinih obzira, i posveivanje sve
svoje panje tenji za onim stvarima koje Gospod od tebe izis
kuje, a kojima treba teiti jedino zato to se one njemu svi
aju."
I Kalvin p o r i e da d o b r a dela m o g u dovesti do s p a s e n j a . Mi
z a n j i h u o p t e n i s m o k a d r i : Poboni ovek nije n i k a d u i n i o
n i j e d n o delo koje n e b i zasluilo p r o k l e t s t v o k a d a b i s e i s p i t a l o
p r e d s t r o g i m s u d o m Bojim.
42
Ako p o k u a m o da s h v a t i m o p s i h o l o k u v a n o s t Kalvinova si
s t e m a , za njega u n a e l u vai o n o i s t o t o je r e e n o o Lute-
r o v i m u e n j i m a . I Kalvin je p r o p o v e d a o k o n z e r v a t i v n o j s r e d n j o j
klasi, l j u d i m a koji su se oseali n e i z m e r n o u s a m l j e n i i p r e s t r a
eni, ija su oseanja b i l a i z r a e n a u njegovoj d o k t r i n i o bezna
a j n o s t i i n e m o i p o j e d i n c a i u z a l u d n o s t i njegova t r u d a . Meu
t i m , m o e m o p r e t p o s t a v i t i d a j e p o s t o j a l a izvesna n e z n a t n a raz
lika; d o k je u L u t e r o v o v r e m e itava N e m a k a bila u s k o m e a n a ,
dok je razvitak kapitalizma ugroavao ne s a m o njenu srednju
k l a s u n e g o i seljake i g r a d s k u sirotinju, eneva je bila r e l a t i v n o
n a p r e d n a zajednica. O n a j e u t o k u p r v e polovine p e t n a e s t o g
v e k a bila j e d a n od v a n i h s a j a m s k i h g r a d o v a u E v r o p i i, m a d a
ju je ve u Kalvinovo v r e m e Lion u t o m p o g l e d u b a c i o u zase-
nak43, ostala ekonomski prilino jaka.
U o p t e , izgleda d a s e p o u z d a n o m o e rei d a s u Kalvinove pri
stalice b i l e i z v r b o v a n e u g l a v n o m iz k o n z e r v a t i v n e s r e d n j e klase 4 4 ,
61
i da ni u F r a n c u s k o j , ni u H o l a n d i j i ni u E n g l e s k o j njegove glavne
p r i s t a l i c e n i s u bile n a p r e d n e k a p i t a l i s t i k e g r u p e , n e g o z a n a t l i j e
i sitni sopstvenici, od k o j i h su n e k i ve i m a l i vie u s p e h a od
d r u g i h , ali k o j e je, k a o g r u p u , u g r o a v a o r a z v i t a k k a p i t a l i z m a . 4 5
Z a t u d r u t v e n u k l a s u k a l v i n i z a m j e i m a o i s t u p s i h o l o k u pri
v l a n o s t o k o j o j s m o ve r a s p r a v l j a l i u vezi s l u t e r a n s t v o m . On
je izraavao o s e a n j e slobode, ali i b e z n a a j n o s t i n e m o poje
d i n c a . O n j e n u d i o reenje p r o p o v e d a j u i d a s e ovek m o e na
d a t i novoj b e z b e d n o s t i a k o se p o t p u n o p o t i n i i u n i z i .
I m a m n o g o t a n a n i h razlika i z m e u Kalvinovih i L u t e r o v i h ue
n j a n e v a n i h za glavni p r a v a c m i l j e n j a k o g a se u ovoj knjizi
d r i m . T r e b a istai s a m o dva p o g l e d a u k o j i m a se b i t n i j e raz
likuju. J e d a n je Kalvinova d o k t r i n a o p r e d e s t i n a c i j i . Za r a z l i k u
od d o k t r i n e o p r e d e s t i n a c i j i k a k v u n a l a z i m o u Avgustina, T o m e
Akvinskog i L u t e r a , o n a u K a l v i n a p o s t a j e j e d n a od osnova, m o d a
s r e d i n j a d o k t r i n a itavog njegovog s i s t e m a . O n j e t u m a i n a
nov nain time to pretpostavlja da bog ne samo da u n a p r e d
o d r e u j e n e k e l j u d e z a m i l o s t ve i izvesne o s u u j e n a v e n o
prokletstvo46.
S p a s e n j e ili p r o k l e t s t v o n i s u p o s l e d i c e n i k a k v i h d o b r i h n i ra-
v i h dela k o j e ovek u i n i z a ivota, ve i h b o g o d r e u j e p r e
no t o se ovek i r o d i . Z a t o je b o g j e d n o g i z a b r a o a d r u g o g osu
dio j e s t e t a j n a u k o j u ovek n e s m e p o k u a t i d a p r o n i k n e . O n
j e t a k o p o s t u p i o z a t o t o m u s e d o p a d a l o d a n a t a j n a i n po
k a e svoju n e o g r a n i e n u m o . Kalvinov bog, u p r k o s svim po
k u a j i m a da se s a u v a m i s a o o bojoj p r a v e d n o s t i i ljubavi, i m a
s v e o s o b i n e t i r a n i n a , p o t p u n o n e s p o s o b n o g d a voli, p a a k i d a
b u d e p r a v i a n . Upadljivo p r o t i v r e e i N o v o m zavetu, Kalvin po
r i e v r h o v n u u l o g u ljubavi i k a e : Jer o n o t o s k o l a s t i a r i iz
lau o t o m e da milosre p r e t h o d i veri i n a d i jeste p u k a v a r k a
p o r e m e e n e u o b r a z i l j e . . .47
P s i h o l o k i znaaj d o k t r i n e o p r e d e s t i n a c i j i j e d v o s t r u k . O n a
izraava i uveava o s e a n j e p o j e d i n a n e n e m o i i b e z n a a j n o s t i .
N i j e d n a d o k t r i n a n e b i m o g l a snanije o d nje d a izrazi bezvred-
n o s t l j u d s k e volje i t r u d a , o v e k u je u s k r a e n o da o d l u u j e o
svojoj s u d b i n i i o n n i t a n e m o e d a u i n i d a b i i z m e n i o o n o
to je odlueno. On je nemono orue u bojim r u k a m a . Drugo
z n a e n j e ove d o k t r i n e , k a o i L u t e r o v e , sastoji se u n j e n o j funk
ciji p r i g u i v a n j a i r a c i o n a l n e s u m n j e , k o j a je u K a l v i n a i nje
govih s l e d b e n i k a bila i s t a k a o i u L u t e r a . Na p r v i p o g l e d ini se
d a d o k t r i n a o p r e d e s t i n a c i j i p r e p o v e a v a s u m n j u n e g o to j e
62
priguuje. Zar pojedinca ne razdiru sumnje jo m u n i je od pre-
a n j i h k a d zna d a j e p r e r o e n j a o d r e e n z a v e n o p r o k l e t s t v o
ili za s p a s ? K a k o on u o p t e m o e da b u d e s i g u r a n u svoju sud
b i n u ? M a d a Kalvin nije u i o d a p o s t o j i s t v a r n i d o k a z z a t a k v u
dzvesnost, on i njegovi sledbenici bili su, u stvari, u b e e n i da
p r i p a d a j u i z a b r a n i m a . D o tog u b e e n j a s u doli p o m o u o n o g
i s t o g m e h a n i z m a s a m o u n i a v a n j a koji s m o ispitali u vezi sa Lu-
t e r o v o m d o k t r i n o m . Z a o n e koji s u i m a l i t a k v o u b e e n j e , dok
t r i n a o p r e d e s t i n a c i j i p o d r a z u m e v a l a je k r a j n j u izvesnost; ovek
nije m o g a o da u i n i n i t a i m e bi svoje s p a s e n j e d o v e o u opa
s n o s t , p o t o o n o n i j e zavisilo o d njegovih v l a s t i t i h p o s t u p a k a ,
ve j e o n j e m u b i l a d o n e t a o d l u k a p r e n o to s e o n i r o d i o .
O p e t je, k a o i u L u t e r a , ta o s n o v n a s u m n j a i m a l a za p o s l e d i c u
t r a e n j e a p s o l u t n e izvesnosti; n o m a d a j e d o k t r i n a o p r e d e s t i
naciji p r u a l a t a k v u izvesnost, s u m n j a j e o s t a l a i m o r a l a s e
n e p r e s t a n o p r i g u i v a t i sve f a n t a s t i n i j i m v e r o v a n j e m d a v e r s k a
z a j e d n i c a kojoj ovek p r i p a d a p r e d s t a v l j a o n a j o d b o g a i z a b r a n i
d e o oveanstva.
Kalvinova t e o r i j a o p r e d e s t i n a c i j i s a d r i j e d n u i m p l i k a c i j u k o j u
o v d e t r e b a izriito p o m e n u t i j e r j e bila n a j s n a n i j e oivljena
u n a c i s t i k o j ideologiji: n a e l o o b i t n o j n e j e d n a k o s t i ljudi. Za
K a l v i n a p o s t o j e dve v r s t e ljudi izbavljeni i o n i koji su osu
eni na veno prokletstvo. Poto je sudbina o d r e e n a jo p r e
njihova roenja, i oni nisu kadri da je izmene ma ta da uine
ili n e u i n e t o k o m ivota, j e d n a k o s t oveanstva n a e l n o s e po
r i e . L j u d i s u s t v o r e n i k a o n e j e d n a k i . Ovo n a e l o p o d r a z u m e v a
i to da m e u ljudima n e m a solidarnosti, poto se porie jedini
i n i l a c koji j e n a j s n a n i j a o s n o v a z a l j u d s k u s o l i d a r n o s t : j e d n a
k o s t l j u d s k e s u d b i n e . Kalvinisti s u s a s v i m bezazleno mislili d a
s u o n i i z a b r a n i , a d a j e sve d r u g e b o g o s u d i o n a p r o k l e t s t v o .
Oigledno je da je to verovanje predstavljalo, u psiholokom
pogledu, dubok prezir i mrnju p r e m a drugim ljudskim biima
u s t v a r i o n u i s t u m r n j u k o j o m su o n i o b d a r i l i b o g a . M a d a
j e m o d e r n a m i s a o vodila k a sve v e e m p o t v r i v a n j u l j u d s k e je
d n a k o s t i , ovo k a l v i n i s t i k o n a e l o u v e k se d o n e k l e ispoljavalo.
D o k t r i n a da su ljudi, s h o d n o svojoj r a s i , u osnovi n e j e d n a k i po
t v r d a j e tog istog n a e l a , s a m o d r u k i j e racionalizovanog. Psi
holoke implikacije su iste.
D r u g a i v e o m a z n a a j n a r a z l i k a u o d n o s u na L u t e r o v a u e n j a
je vee isticanje v a n o s t i m o r a l n o g t r u d a i vrlog ivota. Poje
d i n a c ne m o e izmeniti svoju sudbinu n i j e d n i m svojim d e l o m ,
63
 ali s a m a injenica t o j e k a d a r d a t o p o k u a j e z n a k njegove
p r i p a d n o s t i izbavljenima. V r l i n e k o j e ovek t r e b a d a s t e k n e j e s u :
s m e r n o s t i u m e r e n o s t (sobrietas), p r a v e d n o s t (institia), u s m i s l u
d a s e s v a k o m daje o n o t o m u p o zasluzi p r i p a d a , i p o b o n o s t
(pietas), k o j a oveka sjedinjuje s b o g o m 4 8 . D a l j i m r a z v i t k o m kal-
v i n i z m a isticanje vrlog ivota i znaaja n e p r e s t a n o g t r u d a p o s t a j e
sve vanije, a n a r o i t o ideja da je u s p e h u s v e t o v n o m ivotu,
k a o p o s l e d i c a takvog t r u d a , z n a k spasenja. 4 9
Osobito isticanje vrlog ivota, svojstveno k a l v i n i z m u , i m a l o j e
poseban psiholoki znaaj. Kalvinizam je istakao nunost nepre
s t a n o g l j u d s k o g t r u d a . ovek s t a l n o m o r a p o k u a v a t i d a ivi p o
bojoj rei i d a n i k a d n e p o s r n e t r u d e i s e d a t o ini. I z g l e d a
d a j e t a d o k t r i n a p r o t i v r e n a d o k t r i n i d a j e l j u d s k i t r u d neko-
r i s t a n za ovekovo spasenje. Moglo bi n a m se u i n i t i da je fata-
listiki stav u z d r a v a n j a o d svakog t r u d a m n o g o p r i k l a d n i j i . Me
u t i m , n e k i p s i h o l o k i razlozi p o k a z u j u d a s t v a r i t a k o n e s t o j e .
N e s p o k o j s t v o , o s e a n j e n e m o i i b e z n a a j n o s t i , a n a r o i t o neiz-
v e s n o s t o t o m e t a oveka e k a posle s m r t i p r e d s t a v l j a j u du
h o v n o s t a n j e koje p r a k t i n o n i k o n e m o e d a p o d n e s e . G o t o v o
n i k o k o j e o p h r v a n t i m s t r a h o m n e b i bio k a d a r d a s e o p u s t i ,
da uiva u ivotu i da b u d e r a v n o d u a n p r e m a o n o m e t o e
ga kasnije snai. R a z v i j a n j e m m a h n i t e a k t i v n o s t i i tenje da se
neto u i n i u p r a v o o d l i k a k o j u je n a r o i t o i s t a k a o k a l v i n i z a m
j e j e d a n o d m n o g i h n a i n a d a s e izbegne t o n e p o d n o l j i v o
s t a n j e neizvesnosti i o s e a n j e vlastite b e z n a a j n o s t i , k o j e parali-
zuje oveka. T a k v a a k t i v n o s t dobija svojstvo p r i n u d e : pojedinac
mora da bude aktivan da bi savladao u sebi oseanje sumnje
i nemoi. T a k a v t r u d i a k t i v n o s t n i s u p o s l e d i c a u n u t r a n j e s n a g e
i s a m o p o u z d a n j a ; o n i su o a j n o b e k s t v o od n e s p o k o j s t v a .
I Taj se m e h a n i z a m m o e l a k o zapaziti u n a p a d i m a p a n i n o g
n e s p o k o j s t v a . o v e k koji o e k u j e d a k r o z n e k o l i k o asova dobije
od l e k a r a dijagnozu o svojoj bolesti a o v a m o e b i t i k o b n a
nalazi se, sasvim p r i r o d n o , u s t a n j u n e s p o k o j s t v a . On o b i n o
n e e m i r n o s e d e t i i iekivati. Njega e n e s p o k o j s t v o , a k o ga
n e p a r a l i e , najee p o k r e t a t i n a n e k a k v u manje-vie m a h n i t u
a k t i v n o s t . O n m o e d a k o r a a gore-dole, d a z a p o d e v a r a z g o v o r
s a s v a k i m k o g a s e doepa, d a u r e u j e svoj p i s a i s t o , d a p i e
p i s m a . Moe d a n a s t a v i u o b i a j e n i p o s a o , s a m o j o a k t i v n i j e
i grozniavije. M a k a k a v oblik uzeo, njegov t r u d j e p o d s t a k n u t
n e s p o k o j s t v o m i tei d a m a h n i t o m a k t i v n o u s a v l a d a o s e a n j e
nemoi.
64
U kalvinistikoj d o k t r i n i t r u d j e i m a o j o j e d n o p s i h o l o k o
z n a e n j e , i n j e n i c a d a ovek nije p o s u s t a o o d tog n e p r e s t a n o g
t r u d a i da je i m a o u s p e h a u s v o m m o r a l n o m , k a o i u s v e t o v n o m
r a d u b i l a j e manje-vie j a s a n z n a k d a j e o n j e d a n o d i z a b r a n i h .
I r a c i o n a l n o s t takvog p r i n u d n o g t r u d a sastoji se u t o m e to ta
aktivnost nije namenjena ostvarivanju eljenog cilja, ve slui
da pokae da li e se dogoditi neto t o je u n a p r e d o d r e e n o
i t o ne zavisi od ovekove vlastite a k t i v n o s t i n i t i n a d z o r a . Taj
m e h a n i z a m j e d o b r o p o z n a t a o d l i k a p r i n u d n i h n e u r o t i a r a . Ta
kve osobe, k a d a s t r a h u j u z a i s h o d n e k o g vanog p o d u h v a t a ,
m o g u , d o k e k a j u n a odgovor, d a b r o j e p r o z o r e n a k u a m a ili
d r v e e n a ulici. Ako j e b r o j p a r a n , o s o b a osea d a e s e sve
d o b r o svriti; a k o j e n e p a r a n , t o j e z n a k d a e p r e t r p e t i ne-
u s p e h . esto s e t a s u m n j a n e o d n o s i n a n e k u o d r e e n u p r i l i k u
v e n a itav ivot j e d n e osobe, t e e o n a , s h o d n o t o m e , b i t i
p r i n u e n a d a t r a i znake. esto i z m e u b r o j a n j a k a m e n j a ,
r e a n j a p a s i j a n s a , k o c k a n j a , itd., i n e s p o k o j s t v a i s u m n j e veza
n i j e svesna. ovek m o e d a r e d a p a s i j a n s u s l e d n e j a s n o g ose-
a n j a n e m i r a , i t e k bi analiza m o g l a da o b e l o d a n i s k r i v e n u funk
ciju njegove a k t i v n o s t i : o t k r i v a n j e b u d u n o s t i .
U kalvinizmu je to znaenje t r u d a bilo deo verske doktrine.
Prvobitno se ono odnosilo na moralni trud, n o k a s n i j e s u s e sve
vie isticali t r u d u o v e k o v o m z a n i m a n j u i posledice t o g t r u d a
to j e s t u s p e h ili n e u s p e h u p o s l u . U s p e h je p o s t a o z n a k boje
milosti; neuspeh znak prokletstva.
Ovi razlozi p o k a z u j u d a p r i n u d a n a n e p r e s t a n i t r u d i r a d ni
k a k o nije bila p r o t i v r e n a o s n o v n o m u b e e n j u u o v e k o v u ne
m o ; o n a j e p r e bila p s i h o l o k a p o s l e d i c a . T r u d i r a d u o v o m
s m i s l u p o s t a l i s u p o t p u n o i r a c i o n a l n i . Oni n i s u mogli d a i z m e n e
s u d b i n u , p o t o j e n j u b o g u n a p r e d o d r e i v a o , bez o b z i r a koliko
s e p o j e d i n a c t r u d i o . Oni s u s a m o sluili k a o s r e d s t v o z a p r e d s k a -
zivanje u n a p r e d o d r e e n e s u d b i n e ; a m a h n i t i t r u d je, u isti m a h ,
v r a a o oveku s a m o p o u z d a n j e , k o j i m j e o n savlaivao i n a e ne
podnoljivo oseanje nemoi.
Moe s e p r e t p o s t a v i t i d a j e taj novi stav p r e m a t r u d u i r a d u
k a o cilju po sebi najvanija p s i h o l o k a p r o m e n a k o j a se u o
v e k u zbila o d k r a j a s r e d n j e g v e k a n a o v a m o . U s v a k o m d r u t v u
o v e k m o r a d a r a d i a k o h o e d a ivi. M n o g a d r u t v a r e s i l a s u
t a j p r o b l e m n a t a j n a i n t o s u r a d obavljali robovi, t e j e t a k o
s l o b o d n o m oveku bilo d o p u t e n o d a s e posveti plemenitijim
z a n i m a n j i m a . U t a k v i m d r u t v i m a r a d nije b i o d o s t o j a n slobod-
65
n o g oveka. I u s r e d n j o v e k o v n o m d r u t v u t e r e t r a d a b i o je ne
j e d n a k o r a s p o d e l j e n m e u r a z l i i t i m k l a s a m a u d r u t v e n o j hije
r a r h i j i , p a j e e s t o dolazilo d o s u r o v e e k s p l o a t a c i j e . Ali s t a v
p r e m a r a d u b i o j e d r u k i j i o d stava koji s e p o t o m razvio u mo
d e r n o j e r i . R a d nije i m a o a p s t r a k t n o obeleje p r o i z v o e n j a ne
kog a r t i k l a koji s e m o e u n o s n o p r o d a t i n a t r i t u . ovek j e ra
d i o odazivajui s e k o n k r e t n o m z a h t e v u i s a k o n k r e t n i m c i l j e m :
d a z a r a d i z a svoje izdravanje. K a o t o j e n a r o i t o M a k s V e b e r
p o k a z a o , n i j e bilo p o d s t i c a j a z a vei r a d o d o n o g koji j e b i o po
t r e b a n d a b i s e o d r a o t r a d i c i o n a l a n ivotni s t a n d a r d . I z g l e d a d a
s u n e k e g r u p e s r e d n j o v e k o v n o g d r u t v a uivale u r a d u k a o ostva
rivanju proizvodne sposobnosti; da su mnoge druge radile zato
t o su morale i t o su oseale da je ta n u n o s t u s l o v l j e n a spo-
l j a n j i m p r i t i s k o m . U m o d e r n o m d r u t v u bilo j e n o v o t o t o j e
l j u d e p o k r e t a o n a r a d m a n j e spoljanji p r i t i s a k a vie u n u t r a
n j a p r i n u d a , k o j a i h j e o n a k o gonila d a r a d e k a o to b i t o u
drugim drutvima mogao da uini jedino veoma strog gospodar.
P r i u l a g a n j u svih energija u r a d , t a u n u t r a n j a p r i n u d a b i l a
je plodnija no to bi bila ijedna spoljanja p r i n u d a . Ljudi se
u v e k u izvesnoj m e r i b u n e p r o t i v spoljanje p r i n u d e , t o o m e t a
p l o d n o s t r a d a ili p r a v i l j u d e n e p o d e s n i m z a b i l o k a k a v izdife-
r e n o i r a n i z a d a t a k koji iziskuje inteligenciju i o d g o v o r n o s t . Pri
n u d a n a r a d k o j a j e oveka p r e t v o r i l a u v l a s t i t o g g o n i a r o b o v a
n e s p u t a v a t a svojstva. K a p i t a l i z a m se, bez s u m n j e , n e b i m o g a o
razviti da najvei d e o ovekove energije nije b i o k a n a l i s a n u
p r a v c u r a d a . N i u j e d n o m d r u g o m i s t o r i j s k o m r a z d o b l j u slo
b o d n i ljudi n i s u svoju e n e r g i j u t a k o p o t p u n o posveivali j e d n o j
svrsi: r a d u . S n a g a koja j e oveka p o k r e t a l a n a n e m i l o s r d a n r a d
b i l a j e j e d n a o d o s n o v n i h p r o i z v o d n i h snaga, z a r a z v i t a k n a e g
i n d u s t r i j s k o g s i s t e m a n i t a m a n j e vana o d p a r e i e l e k t r i c i t e t a .
D o s a d s m o govorili poglavito o n e s p o k o j s t v u i o s e a n j u ne
m o i koji o b u z i m a j u p r i p a d n i k a s r e d n j e klase. S a d a e m o p r o
u i t i j e d n u d r u g u o s o b e n o s t k o j u s m o s a m o s p o m e n u l i : nepri
jateljsko raspoloenje i ozlojeenost pripadnika srednje klase.
Ne iznenauje to to je srednja klasa bila veoma neprijateljski
r a s p o l o e n a . N o r m a l n o j e d a n e p r i j a t e l j s k i r e a g u j e svaki o v e k
ije se e m o c i o n a l n o i u l n o izraavanje o m e t a , a s a m o p o s t o
j a n j e ugroava; k a o t o s m o videli, s r e d n j a k l a s a u celini, a
n a r o i t o o n i n j e n i p r i p a d n i c i k o j i j o n i s u uivali p r e i m u s t v a
o d r a z v i t k a k a p i t a l i z m a , b i l a j e o m e t e n a i ozbiljno u g r o e n a . J o
e j e d a n inilac u v e a t i n j e n o n e p r i j a t e l j s k o r a s p o l o e n j e : r a s k o
66
i mo kojima se mala grupa kapitalista, ukljuujui tu crkvene
v e l i k o d o s t o j n i k e , m o g l a r a z m e t a t i . P r i r o d a n i s h o d toga bio j e du
b o k a zavist p r e m a n j i m a . N o d o k s u s e n e p r i j a t e l j s k o raspolo
e n j e i zavist razvijali, p r i p a d n i c i s r e d n j e klase n i s u m o g l i da
n a u o n a j n e p o s r e d n i izraz koji j e bio m o g u a n z a nie klase.
Ove su m r z e l e b o g a t a e koji su ih e k s p l o a t i s a l i , elele su da
s r u e n j i h o v u m o , te su t a k o bile u s t a n j u da o s e a j u i da
izraavaju svoju m r n j u . A i via k l a s a je bila k a d r a da u elji
z a m o i n e p o s r e d n o izrazi a g r e s i v n o s t . P r i p a d n i c i s r e d n j e k l a s e
bili su u s u t i n i k o n z e r v a t i v n i ; oni su eleli da stabilizuju dru
tvo a ne da ga u n i t e ; svaki od njih se n a d a o da e i m a t i vie
u s p e h a i da e u e s t v o v a t i u o p t e m razvitku. N e p r i j a t e l j s k o ra
spoloenje se, d a k l e , nije m o g l o o t v o r e n o izraavati n i t i , ak, sve
sno oseati; ono se moralo potisnuti. Meutim, potiskivanjem se
n e p r i j a t e l j s k o r a s p o l o e n j e s a m o u k l a n j a iz svesti, a ne i u k i d a ,
t a v i e , t o o b u z d a v a n o neprijateljstvo, n e nalazei n i k a k a v nepo
s r e d a n izraz, r a s t e sve d o t l e d o k n e o b u z m e itavu linost, o-
vekov o d n o s p r e m a d r u g i m a i p r e m a sebi ali u racionalizo-
vanim i preruenim oblicima.
L u t e r i Kalvin o p i s u j u to s v e o b u h v a t n o n e p r i j a t e l j s t v o ; o p i s u j u
g a n e s a m o k a o l j u d i koji s u lino p r i p a d a l i r e d u najveih ne-
n a v i d n i k a m e u najglavnijim i s t o r i j s k i m l i n o s t i m a a, izve-
s n o , m e u religijskim v o i m a ve, to je vanije, i k a o tvorci
d o k t r i n a k o j e s u bile o b o j e n e t i m n e p r i j a t e l j s t v o m , t e s u s e
m o g l e o b r a a t i j e d i n o g r u p i ljudi koji su i s a m i bili p o k r e t a n i
d u b o k i m , p o t i s n u t i m n e p r i j a t e l j s t v o m . T o n e p r i j a t e l j s t v o s e naj
upadljivije izraava n j i h o v i m p o j m o m o bogu, n a r o i t o u Kalvi-
n o v o j d o k t r i n i . M a d a m i svi d o b r o p o z n a j e m o taj p o j a m , e s t o
sebi n e p r e d o a v a m o u p o t p u n o s t i t a znai s h v a t a n j e d a j e b o g
s a m o v o l j a n i n e m i l o s r d a n k a k v i m ga je Kalvin p r i k a z a o , da je
d e o o v e a n s t v a o s u d i o n a v e n o p r o k l e t s t v o , p r a v d a j u i ili raz
j a n j a v a j u i t o j e d i n o i n o m boje m o i . N a r a v n o , s a m Kalvin
s e pozabavio o i g l e d n i m z a m e r k a m a koje b i s e mogle u i n i t i t o m
s h v a t a n j u boga; n o manje-vie t a n a n e k o n s t r u k c i j e k o j i m a j e
h t e o da p o d u p r e p r e d s t a v u o j e d n o m p r a v e d n o m i m i l o s t i v o m
b o g u n e zvue n i n a j m a n j e ubedljivo. T a p r e d s t a v a o j e d n o m
d e s p o t s k o m bogu, koji eli n e o g r a n i e n u m o n a d l j u d i m a , nji
h o v o p o t i n j a v a n j e i p o n i a v a n j e , bila je p r o j e k c i j a n e p r i j a t e l j
stva i zavisti s r e d n j e klase.
N e p r i j a t e l j s t v o ili o z l o j e e n o s t nali su izraza i u p r i r o d i od
n o s a p r e m a d r u g i m a . Glavni oblik koji j e taj izraz u z e o bilo j e
67
m o r a l n o o g o r e n j e , k o j i m se, n e m e n j a j u i se, o d l i k o v a l a nia
srednja klasa od Luterova do Hitlerova doba. Mada je ta klasa
s t v a r n o zavidela o n i m a koji su i m a l i b o g a t s t v o i m o i koji su
mogli da uivaju u ivotu, o n a je tu o z l o j e e n o s t i zavist racio-
nalizovala u m o r a l n o o g o r e n j e i u v e r e n j e da e svi ti ljudi b i t i
kanjeni venom patnjom50. No to neprijateljsko raspoloenje pre
ma d r u g i m a izraavalo se i na d r u g i n a i n . K a l v i n o v r e i m u e-
nevi o d l i k o v a o se p o d o z r e n j e m i n e p r i j a t e l j s t v o m svakog p r e m a
s v a k o m e , t e j e izvesno d a s e m a l o d u h a ljubavi i b r a t s t v a m o g l o
o t k r i t i u n j e g o v o m d e s p o t s k o m r e i m u . Kalvin nije v e r o v a o u
b o g a t s t v o , a u isti m a h je i m a o m a l o saaljenja za s i r o m a t v o .
T o k o m kasnijeg razvoja k a l v i n i z m a e s t o n a i l a z i m o n a o p o m e n e
d a s e t u i n c u n e u k a z u j e l j u b a z n o s t , n a s u r o v s t a v p r e m a siro
m a n i m a i n a o p t u a t m o s f e r u podozrivosti. 5 1
P o r e d t o g a t o su se n e p r i j a t e l j s t v o i l j u b o m o r a p r o j e k t o v a l i
na b o g a i p o s r e d n o izraavali u o b l i k u m o r a l n o g o g o r e n j a , ne
p r i j a t e l j s t v o se izraavalo i na t a j n a i n t o ga je o v e k u p r a v
ljao p r o t i v s a m o g a sebe. Videli s m o k a k o s u v a t r e n o L u t e r i
Kalvin isticali ovekovu g r e n o s t i uili s a m o u n i a v a n j u i s a m o -
o m a l o v a a v a n j u k a o osnovi svih vrlina. Izvesno j e d a o n i svesno
n i s u imali n a u m u n i t a d r u g o d o k r a j n j u p o n i z n o s t . N o s v a k
ko d o b r o p o z n a j e p s i h o l o k e m e h a n i z m e s a m o o p t u i v a n j a i sa-
m o u n i a v a n j a n e m o e d a s u m n j a u t o d a j e k o r e n ovakve po
niznosti u e s t o k o j m r n j i , koja, iz ovog ili o n o g razloga, ne
m o e d a s e u p r a v i n a spoljanji svet, t e deluje p r o t i v ovekovog
linog ja. D a b i s m o p o t p u n o r a z u m e l i t u p o j a v u , m o r a m o shva
t i t i da su ovekovi stavovi p r e m a d r u g i m a i p r e m a sebi u na
elu p a r a l e l n i , a n i k a k o n e p r o t i v r e e j e d n i d r u g i m a . S a m o , d o k
je neprijateljstvo p r e m a d r u g i m a esto svesno i moe otvoreno
d a s e izrazi, n e p r i j a t e l j s t v o p r e m a s a m o m e sebi o b i n o j e ( s e m
u p a t o l o k i m sluajevima) n e s v e s n o , te se izraava u p o s r e d n i m
i racionalizovanim oblicima. J e d a n od njih je ovekovo aktivno
n a g l a a v a n j e vlastite g r e n o s t i i b e z n a a j n o s t i , o e m u s m o u p r a v o
govorili; d r u g i se javlja p r e r u e n u savest ili d u n o s t . U p r a v o k a o
t o p o s t o j i p o n i z n o s t k o j a n e m a n i k a k v e veze s a m r n j o m p r e
m a s a m o m e sebi, t a k o p o s t o j e i s t i n s k i z a h t e v i savesti i ose
a n j e d u n o s t i koji ne p o t i u iz n e p r i j a t e l j s t v a . Ta i s t i n s k a sa
v e s t p r e d s t a v l j a d e o i n t e g r i s a n e linosti, a p r i d r a v a n j e n j e n i h
z a h t e v a j e s t e p o t v r d a itavog linog j a . M e u t i m , o v e k o v i m ne
prijateljstvom p r e m a linome ja veoma je obojeno ono oseanje
dunosti k o j e u v e r s k i m ili s v e t o v n i m r a c i o n a l i z a c i j a m a p r o -
68
z i m a ivot m o d e r n o g o v e k a o d r e f o r m a c i j e d o d a n a s . Savest
j e g o n i r o b o v a , k o m e j e ovek u s a m o m e sebi n a a o m e s t o .
O n a ga goni da p o s t u p a po e l j a m a i ciljevima za k o j e v e r u j e
da su lino njegovi, m a d a su oni, u stvari, i n t e r n a l i z a c i j e spo-
l j a n j i h d r u t v e n i h z a h t e v a . O n a ga n a g o n i g r u b o i s v i r e p o , za-
b r a n j a j u i m u z a d o v o l j s t v o i sreu, d a m u itav ivot b u d e ispa
t a n j e n e k a k v o g t a j a n s t v e n o g greha 5 2 . O n a j e , i s t o t a k o , o s n o v a
u n u t r a n j e g s v e t o v n o g a s k e t i z m a , koji j e t a k o svojstven r a n o m
k a l v i n i z m u i p o z n i j e m p u r i t a n s t v u . N e p r i j a t e l j s t v o m u k o m je
u k o r e n j e n a t a m o d e r n a v r s t a p o n i z n o s t i i o s e a n j a d u n o s t i ob
janjava se i j e d n a inae prilino zbunjujua protivrenost: takva
p o n i z n o s t javlja se z a j e d n o sa p r e z i r o m p r e m a d r u g i m a , a lice-
m e r j e j e s t v a r n o z a m e n i l o ljubav i m i l o s r e . T o n e b i mogli d a
u i n e i s t i n s k a p o n i z n o s t i i s t i n s k o o s e a n j e d u n o s t i p r e m a bli
n j i m a ; n o s a m o u n i a v a n j e i savest k o j a u n i t a v a l i n o j a pred
stavljaju s a m o j e d n u s t r a n u n e p r i j a t e l j s t v a , a d r u g a s t r a n a s u
prezir i mrnja p r e m a drugima.
i ini n a m s e d a n a o s n o v u ove k r a t k e analize z n a e n j a s l o b o d e
u r a z d o b l j u r e f o r m a c i j e m o e m o izneti z a k l j u k e d o k o j i h s m o
doli u vezi sa p o s e b n i m p r o b l e m o m s l o b o d e i o p t i m p r o b l e m o m
u z a j a m n o g delovanja e k o n o m s k i h , p s i h o l o k i h i i d e o l o k i h ini
laca u drutvenom procesu.
S l o m srednjovekovnog feudalnog drutva imao je u j e d n o m
p o g l e d u o s o b i t z n a a j z a sve d r u t v e n e k l a s e : p o j e d i n a c j e bio
n a p u t e n i izolovan. B i o je s l o b o d a n . Ta s l o b o d a je i m a l a dvo
s t r u k u p o s l e d i c u . ovek j e b i o lien b e z b e d n o s t i k o j u j e uivao,
l i e n n e o s p o r n o g o s e a n j a p r i p a d n o s t i , i b i o j e o t r g n u t o d sveta,
k o j i je i e k o n o m s k i i d u h o v n o zadovoljavao njegovo t r a g a n j e za
bezbednou. On se oseao usamljen i nespokojan. No on je
i s t o t a k o m o g a o i n e z a v i s n o da dela i misli, da b u d e g o s p o d a r
s a m o g a sebe i da s n o s i svoj ivot o n a k o k a k o m o e a ne
o n a k o kako su mu drugi nareivali.
M e u t i m , s o b z i r o m na stvarnu ivotnu situaciju pojedinih
r a z n i h d r u t v e n i h klasa, t e dve v r s t e s l o b o d e s u bile n e j e d n a k e
t e i n e . S a m o o n a d r u t v e n a k l a s a k o j a j e i m a l a najvie u s p e h a
iskoristila je razvitak kapitalizma za sticanje stvarnog bogatstva
i m o i . Zahvaljujui svojoj d e l a t n o s t i i r a c i o n a l n i m k a l k u l a c i j a m a ,
o n a j e m o g l a d a s e razvija, d a p o b e u j e , d a vlada i n a g o m i l a v a
bogatstvo. Zdruene, nova novana aristokratija i aristokratija
p o p o r e k l u mogle s u d a uivaju p l o d o v e n o v e s l o b o d e i d a stiu
n o v o o s e a n j e vlasti i p o j e d i n a n e inicijative. S d r u g e s t r a n e ,
one su morale da vladaju m a s a m a i da vode m e u s o b n u borbu,
t e t a k o n i njihov poloaj nije bio p o t e e n o s n o v n e n e s i g u r n o s t i
i n e s p o k o j s t v a . Ali, u celini uzev, pozitivno z n a e n j e s l o b o d e bilo
je za novog k a p i t a l i s t u najvanije. O n o se izraavalo u k u l t u r i
koja se razvila na tlu te n o v e a r i s t o k r a t i j e , u k u l t u r i r e n e s a n s e .
R e n e s a n s a je u u m e t n o s t i i u filozofiji izraavala n o v i d u h
ljudskog d o s t o j a n s t v a , volje i vlasti, ali e s t o i o a j a n j e i skep
ticizam. Naglaavanje p o j e d i n a n e a k t i v n o s t i i volje m o e se n a i
i u teolokim uenjima katolike crkve u toku poznog srednjeg
veka. S k o l a s t i a r i iz t o g r a z d o b l j a n i s u se b u n i l i p r o t i v a u t o
r i t e t a ; o n i s u p r i h v a t i l i njegovo v o d s t v o ; n o o n i s u i s t a k l i po
zitivno z n a e n j e slobode, ovekov u d e o u o d r e i v a n j u svoje sud
b i n e , njegovu snagu, d o s t o j a n s t v o i s l o b o d u volje.
S d r u g e s t r a n e , nie k l a s e s i r o m a n o s t a n o v n i t v o g r a d o v a ,
a n a r o i t o seljaci bile su p r i m o r a n e da p o n o v o t r a g a j u za
s l o b o d o m i da se v a t r e n o n a d a j u u o k o n a n j e sve veeg eko
n o m s k o g i linog tlaenja. O n e su i m a l e m a l o t a da i z g u b e a
m n o g o d a dobiju. N i s u i h z a n i m a l e d o g m a t s k e t a n a n o s t i , ve
o s n o v n a n a e l a Biblije: b o g a t s t v o i p r a v d a . N j i h o v e n a d e a k t i v n o
su se ispoljile u m n o g i m p o l i t i k i m b u n a m a i u v e r s k i m p o k r e
t i m a , koji s u s e odlikovali n e p o m i r l j i v i m d u h o m t i p i n i m z a
poetak hrianstva.
M e u t i m , n a e glavno z a n i m a n j e p o s v e e n o j e r e a k c i j i sred
n j e k l a s e . M a d a je d p r i n e o n j e n o j veoj n e z a v i s n o s t i i inicija
tivi, r a z v i t a k k a p i t a l i z m a j e p r e d s t a v l j a o veliku p r e t n j u . N a po
e t k u e s n a e s t o g veka p o j e d i n a c koji j e p r i p a d a o s r e d n j o j klasi
j o nije m o g a o n o v o m s l o b o d o m da s t e k n e veliku m o i bez-
b e d n o s t . Vie nego s n a g u i p o u z d a n j e , s l o b o d a je d o n o s i l a izo-
l o v a n o s t i linu b e z n a a j n o s t . S e m toga, p o j e d i n a c j e b i o d u b o k o
o z l o j e e n r a s k o j u i m o i b o g a t i h klasa, u k l j u u j u i tu i hije
r a r h i j u r i m s k e crkve. P r o t e s t a n t i z a m j e izrazio t a o s e a n j a be
z n a a j n o s t i i ozlojeenosti; o n j e u n i t i o ovekovo p o u z d a n j e
u b o j u b e z u s l o v n u ljubav; p o u a v a o je o v e k a da se s prezi
r o m i n e p o v e r e n j e m o d n o s i p r e m a sebi i p r e m a d r u g i m a ; nai
n i o je od oveka s r e d s t v o a ne cilj; poloio je o r u j e p r e d sve-
t o v n o m m o i i o d r e k a o s e n a e l a d a p u k o p o s t o j a n j e n e oprav
dava s v e t o v n u m o a k o o n a p r o t i v r e i m o r a l n i m n a e l i m a ; a
sve t o znai d a s e o n o d r e k a o e l e m e n a t a k o j i s u sainjavali
t e m e l j j u d e j s k o - h r i a n s k e t r a d i c i j e . Njegove d o k t r i n e p r u a l e
su p r e d s t a v u o p o j e d i n c u , b o g u i s v e t u u kojoj su se ta ose
a n j a o p r a v d a l a v e r o v a n j e m d a b e z n a a j n o s t i n e m o k o j e po
j e d i n a c o s e a p o t i u iz svojstva o v e k a k a o t a k v o g i da on treba
d a o s e a o n a k o k a k o osea.
T i m e s u nove religijske d o k t r i n e n e s a m o izrazile o n o t o j e
o s e a o p r o s e n i l a n s r e d n j e k l a s e n e g o s u t a j stav, raciona-
lizujui ga i s i s t e m a t i z u j u i , o j a a l e i o b o d r i l e . O n e , m e u t i m ,
n i s u uinile j e d i n o t o ; o n e su i p o k a z a l e k a k o da p o j e d i n a c sa
v l a d a svoje n e s p o k o j s t v o . O n e s u g a p o u a v a l e d a m o e d a nad
v l a d a s u m n j u i n e s p o k o j s t v o a k o p o t p u n o p r i h v a t i svoju n e m o
i svoju r a v u p r i r o d u , a k o itav svoj ivot s m a t r a i s p a t a n j e m
v l a s t i t i h g r e h o v a , a k o s a m o g a s e b e d o k r a j a u n i z i i a k o se ne
p r e s t a n o t r u d i ; u i l e s u g a d a e, a k o s e p o t p u n o p o t i n i , stei
ljubav boju i d a s e b a r m o e n a d a t i d a e s e n a i m e u o n i m a
k o j e j e bog o d l u i o d a izbavi. P r o t e s t a n t i z a m j e b i o o d g o v o r n a
l j u d s k e p o t r e b e p r e s t r a e n o g i izdvojenog p o j e d i n c a lienog ko-
r e n a , koji se m o r a o u n o v o m svetu snai i vezati za njega. Nova
k a r a k t e r n a s t r u k t u r a , k o j a je proizila iz e k o n o m s k i h i drutve
n i h p r o m e n a , p o t p o m o g n u t a v e r s k i m d o k t r i n a m a , p o s t a l a je, s a
svoje s t r a n e , v a a n inilac p r i u o b l i a v a n j u daljeg d r u t v e n o g
i e k o n o m s k o g r a z v i t k a . U p r a v o o n a svojstva k o j a su bila uko-
r e n j e n a u toj k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i p r i n u d a na r a d , s t r a s t za
t e d n j o m , s p r e m n o s t d a s e o d ivota n a i n i o r u e koje e po
sluiti s v r h a m a j e d n e v a n l i n e m o i , a s k e t i z a m i p r i n u d n o ose-
a n j e d u n o s t i bile su k a r a k t e r n e odlike koje su u kapitali
s t i k o m d r u t v u p o s t a l e p r o i z v o d n e snage i b e z k o j i h se ne
m o e zamisliti m o d e r n i e k o n o m s k i i d r u t v e n i r a z v i t a k ; o n e s u
p r e d s t a v l j a l e p o s e b n e o b l i k e k o j e j e dobijala l j u d s k a energija,
u k o j i m a je p o s t a l a j e d n a od p r o i z v o d n i h s n a g a u d r u t v e n o m
p r o c e s u . S gledita e k o n o m s k i h p o t r e b a bilo j e k o r i s n o p o s t u p a t i
u s k l a d u sa n o v o o b r a z o v a n i m k a r a k t e r n i m c r t a m a ; takvi po
s t u p c i zadovoljavali su i u p s i h o l o k o m p o g l e d u p o t o su odgo
v a r a l i p o t r e b a m a i n e s p o k o j s t v u nove v r s t e linosti. Optije ref-
e n o : d r u t v e n i p r o c e s , o d r e u j u i oblik ivota p o j e d i n c a t o
j e s t njegove o d n o s e p r e m a d r u g i m a i p r e m a r a d u u o b l i u j e
njegovu k a r a k t e r n u s t r u k t u r u ; n o v e ideologije religijske, fi
lozofske ili p o l i t i k e proizlaze iz te i z m e n j e n e k a r a k t e r n e
s t r u k t u r e i o b r a a j u se n j o j , te je t a k o pojaavaju, zadovoljavaju
i stabilizuju; n o v o o b r a z o v a n e k a r a k t e r n e c r t e p o s t a j u , sa svoje
s t r a n e , vani inioci u d a l j e m e k o n o m s k o m razvitku, i u t i u na
d r u t v e n i p r o c e s . M a d a s u s e p r v o b i t n o razvile k a o r e a k c i j a n a
p r e t n j u novih e k o n o m s k i h snaga, o n e p o l a k o p o s t a j u p r o i z v o d n e
s n a g e k o j e p o d s t i u i j a a j u n o v i e k o n o m s k i razvitak. 5 3
 BELESKE UZ GLAVU TREU
1. Kad govorimo o srednjovekovnom drutvu i duhu srednjeg ve-
ka nasuprot kapitalistikom drutvu, govorimo o idealnim ti
povima. Naravno, srednji vek se, u stvari, nije naglo zavrio, u
jednom trenutku, a moderno drutvo rodilo u drugom. Sve eko
nomske i drutvene snage koje odlikuju m o d e r n o drutvo ve
su se bile razvile u srednjovekovnom drutvu dvanaestog, trinaes
tog i etrnaestog veka. U poznom srednjem veku rasla je ulo
ga kapitala, a rasla je i oprenost izmeu drutvenih klasa u
gradovima. Kao i uvek u istoriji, svi elementi novog drutvenog
sistema ve su se bili razvili u ranijem poretku koji je sme-
njen novim. No m a d a je vano da se proui koliko je modernih
elemenata postojalo u poznom srednjem veku i koliko srednjo-
vekovnih elemenata postoji i dalje u m o d e r n o m drutvu, svako
teorijsko shvatanje istorijskog procesa bilo bi nemogue ako bi
se podvlaenjem neprekidnosti pokuale da umanje bitne razlike
izmeu srednjovekovnog i modernog drutva ili da se odbace
pojmovi kao to su srednjovekovno drutvo i kapitalistiko
drutvo kao nenaune konstrukcije. Takvi pokuaji, zaodenuti
naunom objektivnou i tanou, svode, u stvari, istraivanje
drutva na skupljanje nebrojenih pojedinosti, te ometaju svako
razumevanje strukture drutva i njene dinamike.
2. Jacob Burckhardt, Kultura renesanse u Italiji, Matica Hrvatska,
Zagreb, 1953, str. 79.
3. Nav. delo, str. 8.
4. Nav. delo, str. 79.
5. Burkhartovu glavnu tezu su neki autori potvrdili i obogatili, a
drugi odbacili. Manje-vie u istom smislu je i prouavanje V.
Diltaja (Weltanschauung und Analyse des Menschen seit Renais-
sance und Reformation u Gesammelte Schriften, Teubner, Lajp-
cig, 1914) i E. Kasirera Individuum und Cosmos in der Philo-
sophie der Renaissance. B u r k h a r t a su meutim, drugi otro na
pali. J. Huicinga (J. Huizinga) je istakao (Das Problem der Renais
sance in Wege der Kulturgeschichte, Drei Masken Verlag, Minhen,
1930, str. 89, i dalje; sr. i njegovo Herbst des Mitelalters, Drei
Masken Verlag, Minhen, 1924) da Burkhart ne vodi rauna do ko
je je mere postojala slinost izmeu ivota m a s a u Italiji i dru
gim evropskim zemljama u toku poznog srednjeg veka; da pret
postavlja da poetak renesanse p a d a oko 1400, dok uglavnom
graa kojom se slui da potkrepi svoju tezu potie iz petnaes
tog ili s poetka esnaestog veka; da potcenjuje hrianske od
like, a precenjuje znaaj neznaboakog elementa u renesansi;
da pretpostavlja da je individualizam bio glavna odlika renesans
ne kulture, m a d a je bio samo jedan od mnogih. Meutim, Hui
cinga istie da srednjem veku nije nedostajala individualnost u
72
onoj meri u kojoj to Burkhart pretpostavlja, te da je, stoga,
njegov nain protivstavljanja srednjeg veka i renesanse netaan;
da je renesansa ostala odana autoritetu kao to je to bio i sred
nji vek; da srednji vek nije bio tako neprijateljski raspoloen
p r e m a svetovnom zadovoljstvu a da renesansa nije bila tako
optimistina koliko je Burkhart pretpostavljao; da od stava mo
dernog oveka naime od njegova stremljenja ka linim usavr
avanjima i razvitku individualnosti u renesansi nije postojalo
nita drugo sem zametaka; da su ve u trinaestom veku tru
b a d u r i razvili ideju o plemenitosti srca, a da, meutim, rene
sansa nije prekinula sa srednjovekovnim pojmom o linoj vred-
nosti i sluenju nekome ko je po drutvenoj hijerarhiji vii.
Izgleda mi, meutim, da ova obrazloenja, ak i ako su u
pojedinostima tana, ne pobijaju Burkhartovu glavnu tezu. Hui
cinga se pri obrazlaganju, dri, u stvari, ovog naela: B u r k h a r t
grei zbog toga to su neke pojave koje on pripisuje renesansi po
stojale ve u poznom srednjem veku u zapadnoj i srednjoj Ev
ropi, dok su se druge javile tek po zavretku renesansnog raz
doblja. To isto obrazloenje koristilo se i protiv svih shvatanja
koja srednjovekovno feudalno drutvo suprotstavljaju modernom
kapitalistikom. Ono to je gore reeno o tom obrazloenju vai
i za kritiku Burkharta. Burkhart je shvatio sutinsku razliku iz
m e u srednjovekovne i moderne kulture. On je, moda, odvie
upotrebljavao renesansu i srednji vek kao idealne tipove i
govorio o kvantitivnim razlikama kao o kvalitativnima; ini mi
se, ipak, da je on bio u stanju da jasno uoi posebne odlike
i dinamiku onih strujanja koja e u toku evropske istorije od
kvantitativnih prei u kvalitativne. O itavom ovom problemu
sr. i odlinu studiju arlsa E. Trinkhauza (Charles E. Trinkhaus)
Plemii nematine (Adversity's Noblemen), Columbia Universitv
Press, Njujork, 1940, koja konstruktivno kritikuje Burkhartovo
delo, analizirajui poglede italijanskih humanista o problemu
sree u ivotu. S obzirom na probleme o kojima se u ovoj knjizi
raspravlja, posebno su znaajne njegove primedbe o nesigurnosti,
pomirenosti i oajanju kao posledicama sve vee konkurentske
borbe ljudi za vlastiti napredak (str. 18).
6. Sr. Huicinga, str. 159.
7. Sr. Diltajevu analizu Petrarke (nav. delo, str. 19, i dalje) i Trink-
hauzove Plemie nematine.
8. Nav. delo, str. 84.
9. Sr. Maks Veber (Max Weber), Protestantska etika i duh kapita
lizma (The Protestant Ethic and the pirit of Capitalism), Allen
and Unvvin, London, 1930, str. 65.
10. Sr. Ernst Trel (Ernst Troeltsch), Renaissance und Reformation,
Vol. IV, Gesammelte Schriften, Tibingen, 1923.
73
11. Izlaganje ekonomske istorije poznog srednjeg veka i razdoblja
reformacije uglavnom se zasniva na:
Lampreht (Lamprecht), Zum Verst'dndnis der wirtschaftlichen und
sozialen Wandlungen in Deutschland vom 14. zum 16. Jahrhun-
dert, Akademische Verlagsbuchhandlung J. C. B. Mohr, Ztsch.
fur Sozial- u n d VVirtschaftsgeschichte, Frajburg U. B. i Lajpcig,
1893.
Erenberg (Ehrenberg), Das Zeitalter der Fugger, G. Fischer, Jena,
1896.
Zombart (Sombart), Der Moderne Kapitalismus, 1921, 1928.
Fon Belov (von Belovv), Probleme der Wirtschaftsgeschichte, Mohr,
Tibingen, 1920.
Kulier (Kulisher), Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelal-
ters und der Neuzeit, Druck u n d Verlag von R. Oldenbourg, Min-
hen i Berlin, 1928.
Andreas (Andreas), Deutschland vor der Reformation, Deutsche
Verlags-Anstalt, Stutgart i Berlin, 1932.
Veber (Weber), Protestantska etika i duh kapitalizma (The Protes
tant Ethic and the pirit of Capitalism), Allen and Umvin, Lon
don, 1930.
apiro (Shapiro), Drutvena reforma i reformacija (Social Re-
form and the Reformation), Thesis, Columbia Universitv, 1909.
Paskal (Pascal), Drutvena osnova nemake reformacije, Martin
Luter i njegovo doba (The Social Basis of the German Reforma
tion, Martin Luther and his Times), London, 1933.
Toni (Tawney), Religija i nastanak kapitalizma (Religion and the
Rise of Capitalism), John Murray, London, 1926.
Brentano (Brentano), Der wirtschaftende Mensch in der Ge-
schichte, Meiner, Lajpcig, 1923.
Kraus (Kraus), Scholastic, Puritanismus und Kapitalismus, Dun-
ker und Humbolt, Minhen, 1930.
12. Sr. literaturu o ovom problemu koju navodi J. Kulier, nav.
delo, str. 192, i dalje.
13. Toni, nav. delo, str. 28.
14. Nav. delo, str. 31, i dalje.
15. Sr. Lampreht, nav. delo, str. 207; Andreas, nav. delo, str. 303.
16. apiro, nav. delo, str. 59.
17. Dela Martina Lutera (Works of Martin Luther), A. J. Holman
Company, Filadelfija, Vol. IV, str. 34.
18. apiro, nav. delo, str. 54, 55.
19. Lampreht, nav. delo, str. 200.
20. Po navodu apiroa, nav. delo. str. 21, 22.
21. Toni, nav delo, str. 86.
74
22. Sr. ovaj problem konkurencije s delom M. Midove (M. Mead)
Kooperacija i konkurencija medu primitivnim narodima (Coope-
ration and Competition among Primitive Peoples), McGraw-Hill,
London, 1937; L. K. Frank (L. K. Frank), Cena konkurencije
(The Cost of Competition), u Plan Age, Vol. VI, novembarde
cembar 1940.
23. Ovde se uglavnom drim R. Zebergove (R. Seeberg) Lehrbuch
der Dogmengeschichte, Deutsche Verlagsbuchhandlung, Lajpcig,
Vol. I I I . 1930; Vol. IV, 1, 1933; Vol. IV, 2, 1920; i B. Bartma-
nove: (B. Bartmann) Lehrbuch der Dogmatik, Herder, Frajburg,
1911.
24. On o tom govori: Otud predestinovana stvorenja moraju stremi
ti dobrim delima i molitvi; jer se tim sredstvima predestinacija
najpouzdanije i s p u n j a v a . . . te stoga stvorenja mogu predestina
ciji pomoi, ali je ne mogu omesti. The Summa Theologica of
St. Thomas Aquinas (Summa theologica Tome Akvinskog), u
doslovnom prevodu oeva engleskog dominikanskog reda; drugo
i izmenjeno izdanje, Burns Oates VVashbourne, Ltd., London,
1929, I deo, Q. 23, Art. 8.
25. Sr. Summa contra Gentiles, Vol. I I I , glave 73, 85. 159.
26. R. Zeberg, nav. delo, str. 766.
27. Sr. B. Bartman, nav. delo, str. 468.
28. Nav. delo, str. 624.
29. Izgleda da praksa i teorija indulgencije predstavljaju veoma do
b a r primer za uticaj kapitalizma. Novo oseanje vanosti novca
i duh novog kapitalistikog miljenja izraeni su ne samo u ideji
da se ovek moe iskupiti od kazne ve i u teoriji indulgencije
koju je Klemens VI formulisao 1343. godine. Klemens VI veli da
je papi poveren neogranien broj zasluga koje su stekli Hristos
i sveci, te on moe delove tog blaga da razdeli vernicima (vidi R.
Zeberg, nav. delo, str. 621). Ovde nailazimo na pojam o papi kao
monopolisti koji poseduje ogroman moralni kapital i koristi se
njime radi finansijske dobiti radi moralne dobiti svojih ku
paca.
30. Moram da zahvalim arlsu Trinkhauzu to mi je pomogao da
bolje uoim vanost mistine i propovedne literature i to mi je
dao vie predloga, koje u ovom odeljku pominjem.
31. Martin Luter, Vorlesung tiber der Romebrief, glava I, i. (Ovo je
moj prevod, poto engleski prevod ne postoji).
32. Nav. delo, glava I, i.
33. Martin Luter, Robovanje volje. Prevod Henrija Koula. M. A. B.
E e r d m a n s Publishing Co., Grand Rapids, Miigen, 1931, str. 74.
Navod iz Starog zaveta dat je u prevodu ura Daniia. Prim.
prev.
75
34. Nav. delo, str. 79. Ova dihotomija potinjavanje viim moima, 44. Sr. Dordija Harknes (Georgia Harkness), Don Kalvin, ovek i
a gospodarenje niima svojstvena je, kao to emo kasnije vi- njegova etika (John Calvin. The Man and His Ethics), Henry Holt
deti, stavu autoritarnog karaktera. a n d Co., Njujork, 1931, str. 151, i dalje.
45. Sr. F. Borkenau (F. Borkenau), Der Vbergang vom feudalen zu
35. Sr. Sermo de duplici insitia (Luthers Werke, vajmarsko izdanje,
biirgerlichen Weltbild, Alcan, Pariz, 1934, str. 156, i dalje.
knjiga I I ) .
46. Nav. delo, knjiga I I I , glava 21, 5.
36. Rdmebrief, 13, I.
47. Nav. delo, knjiga I I I , glava 2, 41.
37. Protiv pljakakih i ubilakih seljakih hordi (1525) Bela Mar-
48. Nav. delo, knjiga I I I , glava 7, 3.
tina Lutera (Works of Martin Luther), prevod C. M. Dejkobsa
(C. M. Jacobs), A. T. Holman Companv, Filadelfija, 1931. knj. X. 49. Ovome je Maks Veber u svom delu posvetio posebnu panju kao
IV, str. 411. Sr. H. Markuzeovu (H. Marcuse) raspravu o Lutero- vanoj sponi izmeu Kalvinove doktrine i duha kapitalizma.
vu stavu p r e m a slobodi u Authoritat und Familie, F. Alcan, Pariz, 50. Sr. Renalfovu (Ranulf) studiju Moral Indignation and Middle Class
1926. Psychology (Moralno ogorenje i psihologija srednje klase), koja
38. Naela hrianske religije (Institutes of the Christian Religion) je znaajan prilog tezi da je moralno ogorenje osobina tipina za
Johana Kalvina; prevod Dona Alena, Presbvterian Board of Chris srednju klasu, naroito za niu srednju klasu.
tian Education, Filadelfija, 1928, knjiga I I I , glava IX, 1. 51. Sr. Maks Veber, nav. delo, str. 102; Toni, nav. delo, str. 190; Re-
nalf, nav. delo, str. 66, i dalje.
39. Nav. delo, knjiga I I I , glava I I , 23.
52. Frojd je uvideo da se ovek neprijateljski odnosi p r e m a samome
40. Nav. delo, knjiga I I I . glava 7, 1. Prevod reenice Jer kao t o . . . sebi, i to neprijateljstvo obuhvaeno je onim to on naziva su-
je moj, s latinskog originala Johhanes Calvini Institutio Christia- per-egom. On je uvideo i da je super-ego prvobitno predstavljao
nae Religionis, Editionem curavit A. Tholuk, Berolini, 1835, Par. internalizaciju nekog spoljanjeg, opasnog autoriteta. Ali on nije
1, p. 445. Razlog ove izmene je to to Alenov prevod neznatno razlikovao spontane ideale koji sainjavaju deo linog ja i interna-
menja original, teei da ublai krutost Kalvinove misli. Alen tu lizovana nareenja koja vladaju linim j a . . . Stanovite koje se
reenicu prevodi ovako: Jer kao to poputanje sklonostima naj ovde iznosi pretresano je podrobnije u mojoj studiji o psiholo
uspjenije dovodi ljude do propasti, tako je jedini bezbedan p u t giji autoriteta (Authoritat und Familie, prir. M. Horkheimer, Alcan,
ne oslanjati se na svoje znanje ni na volju, ve samo ii za Bo Pariz, 1934; v. 1. svezak ovog izdanja). Karen Horni je istakla u
gom. Meutim, latinski sibi ipsis obtemperant ne znai slediti Novim putevima u psihoanalizi da je zahtevima super-ega svoj
vlastitim sklonostima ve posluati sebe. Zabrana da ovek ide stvena prinuda.
za svojim sklonostima lii pomalo na kantovsku etiku, p r e m a ko 53. U Dodatku se podrobnije pretresa uzajamno delovanje drutveno-
joj ovek treba da potisne svoje prirodne sklonosti i da se, na -ekonomskih, ideolokih i psiholokih inilaca.
taj nain, dri naloga svoje savesti. S druge strane, zabrana da
ovek sebe slua jeste poricanje njegove autonomije. Ista t a n a n a
p r o m e n a znaenja postie se prevoenjem ita unicus est salutis
portis nihil nec sapere, nec velle per se ipsum k a o ne oslanjati
se na svoje znanje ni na volju. Mada formulacija iz originala
neposredno protivrei naelu filozofije prosveenosti sapere
aude (usudi se da sazna) Alenov prevod upozorava oveka
jedino na to da se ne oslanja na vlastito znanje, a to upozorenje
daleko manje protivrei modernoj misli. Ta odstupanja prevoda
od originala pominjem zato to su lep p r i m e r za injenicu da se
duh jednog a u t o r a upravo prevoenjem modernizuje i boji
izvesno, i nenamerno.
41. Nav. delo, knjiga I I I , glava 7, 2.
42. Nav. delo, knjiga I I I , glava 14, 11.
43. Sr. J. Kulier, nav. delo, str. 249.

76 77

IV Dva vida slobode
za modernog oveka
P r e t h o d n a glava bila j e p o s v e e n a analizi p s i h o l o k o g z n a e n j a
glavnih p r o t e s t a n t s k i h d o k t r i n a . O n a j e p o k a z a l a d a s u n o v e
v e r s k e d o k t r i n e bile odgovor n a p s i h i k e p o t r e b e p r o u z r o k o v a n e
p a d o m s r e d n j o v e k o v n o g d r u t v e n o g s i s t e m a i p o e c i m a kapita
lizma. Ta analiza u s r e d s r e d i l a se na p r o b l e m s l o b o d e u n j e n o m
d v o s t r u k o m znaenju; kada je sloboda od tradicionalnih spona
s r e d n j o v e k o v n o g d r u t v a p o j e d i n c u d a l a n o v o o s e a n j e nezavi
s n o s t i , o n a mu je u isti m a h ulila o s e a n j e u s a m l j e n o s t i i izdvo
j e n o s t i , i s p u n i l a ga s u m n j o m i n e s p o k o j s t v o m i n a g n a l a ga na
n o v o p o t i n j a v a n j e i na p r i n u d n u i i r a c i o n a l n u a k t i v n o s t .
elim u o v o m poglavlju da p o k a e m da je dalji razvoj kapita
listikog d r u t v a delovao na linost u i s t o m o n o m s m i s l u u k o m e
je p o e o da deluje u d o b a r e f o r m a c i j e .
P r o t e s t a n t s k e d o k t r i n e p s i h o l o k i s u p r i p r e m i l e oveka z a u l o g u
k o j u e o d i g r a t i u n o v o m i n d u s t r i j s k o m s i s t e m u . Taj s i s t e m
p r a k s a i d u h koji je iz n j e p o t e k a o , z a d i r u i u svaki vid
ivota u o b l i i o je itavu ovekovu linost i n a g l a s i o protiv-
r e n o s t i o k o j i m a s m o raspravljali u p r e t h o d n o m poglavlju: razvio
je p o j e d i n c a , a u i n i o ga b e s p o m o n i m ; p o v e a o je slobodu, a
stvorio j e n o v e zavisne o d n o s e . M i n e p o k u a v a m o d a o p i e m o
delovanje k a p i t a l i z m a n a i t a v u k a r a k t e r n u s t r u k t u r u oveka,
p o t o s m o s e u s r e d s r e d i l i s a m o n a j e d a n vid njegovog o p t e g
p r o b l e m a : n a d i j a l e k t i k u p r i r o d u p r o c e s a o s l o b a a n j a . Cilj e
n a m biti da pokaemo da s t r u k t u r a m o d e r n o g drutva deluje
na oveka d v o j a k o : on p o s t a j e nezavisniji, s a m o p o u z d a n i j i i kri
tiniji, a p o s t a j e i izdvojeniji, u s a m l j e n i j i i z a s t r a e n i j i . Razu
m e v a n j e itavog p r o b l e m a s l o b o d e zavisi od s p o s o b n o s t i sagle
d a v a n j a o b e j u s t r a n a tog p r o c e s a , n e gubei i z v i d a j e d n u s t r a n u
d o k se t r a g a za d r u g o m .
T e k o a k o j a s e p r i t o m javlja n a s t a j e o t u d a t o m i o b i n o
r a z m i l j a m o n e d i j a l e k t i k i i t o s m o skloni da p o s u m n j a m o u
m o g u n o s t p r o i z l a e n j a dveju p r o t i v r e n i h tenji i z j e d n o g i s t o g
78
u z r o k a , t a v i e , ljudi t e k o s h v a t a j u n e g a t i v n u s t r a n u slobode,
b r e m e k o j i m o n a o p t e r e u j e oveka n a r o i t o o n i koji s u n a
n j e n o j s t r a n i . Bilo j e p r i r o d n o d a ovek z a t o t o s e t o k o m
b o r b e z a s l o b o d u u m o d e r n o j istoriji p a n j a u s r e d s r e i v a l a n a
savlaivanje starih o b l i k a a u t o r i t e t a i o g r a n i e n j a o s e a da
stie veu s l o b o d u u k o l i k o vie o t k l a n j a t a t r a d i c i o n a l n a ogra
n i e n j a . M a d a s e ovek o t a r a s i o s t a r i h n e p r i j a t e l j a slobode, n a m a
n e p o l a z i z a r u k o m d a dovoljno s h v a t i m o p o j a v u novih, druki
j i h n e p r i j a t e l j a , n e p r i j a t e l j a koji u s u t i n i n i s u spoljanja ogra
n i e n j a ve u n u t r a n j i inioci koji s p r e a v a j u p u n o o s t v a r i v a n j e
s l o b o d e linosti. V e r u j e m o , n a p r i m e r , d a s l o b o d a b o g o s l u e n j a
p r e d s t a v l j a j e d n u o d k o n a n i h p o b e d a slobode. M a d a j e t o po-
b e d a n a d o n i m s i l a m a Crkve i Drave k o j e oveku n i s u dopu
t a l e d a slui b o g u p r e m a vlastitoj savesti, m i n e s h v a t a m o
d o v o l j n o da je m o d e r n i p o j e d i n a c u velikoj m e r i izgubio unu
t r a n j u s p o s o b n o s t da v e r u j e u bilo t a to se ne da d o k a z a t i
m e t o d i m a p r i r o d n i h n a u k a . Ili, d a u z m e m o d r u g i p r i m e r , m i ose-
a m o da je s l o b o d a g o v o r a p o s l e d n j i k o r a k u p o b e d n i k o m na
s t u p a n j u slobode. M a d a s l o b o d a govora p r e d s t a v l j a z n a a j n u po-
b e d u u b o r b i p r o t i v starih ogranienja, mi z a b o r a v l j a m o da je
m o d e r n i ovek u p o l o a j u u k o m e m n o g o t o t a t o on misli
i govori j e s t e o n o t o govore i m i s l e drugi, da on nije s t e k a o
s p o s o b n o s t da r a z m i l j a o r i g i n a l n o to j e s t za sebe a je
d i n o s e t i m e o s m i l j a v a njegov z a h t e v d a m u n i k o n e r e m e t i
i z r a a v a n j e misli. O p e t , p o n o s n i s m o t o se ovek o s l o b o d i o spo-
l j a n j i h a u t o r i t e t a , k o j i m u n a r e u j u t a d a ini a t a n e . M i
zanemarujemo ulogu anonimnih autoriteta, kao to su javno
m n e n j e i zdrav r a z u m , k o j i m a t o l i k u m o d a j u n a a d u b o k a
s p r e m n o s t za prilagoavanjem o n o m e to se od nas oekuje i
nae podjednako duboko strahovanje da ne b u d e m o drukiji od
o s t a l i h . D r u g i m r e c i m a , o p i n j a v a n a s sve vee o s l o b o e n j e o d
sila izvan n a s , a slepi s m o za i n j e n i c u o p o s t o j a n j u unutranjih
o g r a n i e n j a , p r i n u d a i s t r a h o v a n j a koji tee da p o t k o p a j u zna
enje p o b e d a t o i h j e s l o b o d a z a d o b i l a n a d svojim tradicio
n a l n i m n e p r i j a t e l j i m a . Mi s m o , stoga, skloni miljenju da se pro
b l e m s l o b o d e sastoji iskljuivo u t o m e da se s t e k n e j o vie
o n a k v e s l o b o d e k a k v u s m o stekli t o k o m m o d e r n e istorije i vero-
v a n j u d a j e p o t r e b n o j e d i n o d a b r a n i m o s l o b o d u o d o n i h sila
koje takvu slobodu odriu. Mada se svako zadobijeno pravo
m o r a v e o m a s r a n o b r a n i t i , m i z a b o r a v l j a m o d a p r o b l e m slo
b o d e n i j e s a m o k v a n t i t a t i v a n ve i k v a l i t a t i v a n ; d a m i m o r a m o
79
ne s a m o da o u v a m o i u v e a m o t r a d i c i o n a l n u s l o b o d u ve i da
steknemo novu slobodu koja bi n a m omoguila da ostvarimo
svoje lino ja, da s t e k n e m o v e r u u to lino ja i u ivot.
Svako kritiko procenjivanje dejstva koje je industrijski sistem
i m a o n a o v a k v u u n u t r a n j u s l o b o d u m o r a p o i o d injenice d a
j e z a r a z v i t a k l j u d s k e linosti k a p i t a l i z a m z n a i o o g r o m a n na
p r e d a k . O d i s t a , svako k r i t i k o ocenjivanje m o d e r n o g d r u t v a k o j e
z a n e m a r u j e ovu s t r a n u m e d a l j e m o r a n a m s e i n i t i d a vodi po
reklo od iracionalnog r o m a n t i z m a i moemo ga sumnjiiti da ne
k r i t i k u j e k a p i t a l i z a m r a d i n a p r e t k a ve r a d i r u e n j a najvanijih
ovekovih d o s t i g n u a u m o d e r n o j istoriji.
Oslobaajui oveka mentalno, drutveno i politiki, kapita
lizam j e n a s t a v i o o n o t o j e p r o t e s t a n t i z a m z a p o e o o s l o b a a
j u i g a d u h o v n o . E k o n o m s k a s l o b o d a bila j e o s n o v a tog razvoja,
a s r e d n j a k l a s a njegov z a t o n i k . P o j e d i n a c n i j e vie b i o v e z a n
u t v r e n i m d r u t v e n i m s i s t e m o m z a s n o v a n i m n a tradiciji, k o j i j e
o s t a v l j a o r e l a t i v n o m a l o m e s t a z a lino n a p r e d o v a n j e izvan t r a
d i c i o n a l n i h g r a n i c a . D o p u t a l o se i oekivalo da on u u s p e n o m
o s t v a r i v a n j u linih e k o n o m s k i h d o b i t i d o s p e d o n d e d o k l e g a do
v e d u marljivost, inteligencija, h r a b r o s t , tedljivost, ili srea. O n
j e i m a o izgleda n a u s p e h , izlagao s e o p a s n o s t i d a izgubi i b u d e
j e d a n o d m r t v i h ili r a n j e n i h u e s t o k o j e k o n o m s k o j bici s v a k o g
p r o t i v svakoga. U f e u d a l n o m s i s t e m u g r a n i c e p o j e d i n e v e i
v o t n e e k s p a n z i j e bile s u o d r e e n e j o p r e njegova r o e n j a ; ali
u k a p i t a l i s t i k o m s i s t e m u p o j e d i n a c , n a r o i t o p r i p a d n i k sred
n j e klase, i m a o je p r i l i k e u p r k o s m n o g i m o g r a n i e n j i m a
d a u s p e zahvaljujui v l a s t i t i m o d l i k a m a i p o s t u p c i m a . O n j e
p r e d s o b o m video cilj k o m e j e m o g a o d a s t r e m i , a e s t o m u
se p r u a l a p o v o l j n a p r i l i k a i da ga d o s t i g n e . N a u i o je da se
u z d a u sebe, da d o n o s i o d g o v o r n e o d l u k e , da n a p u t a i o n e
p r e d r a s u d e k o j e su ga u m i r i v a l e i o n e k o j e su ga z a s t r a i v a l e .
ovek s e sve vie o s l o b a a o r o b o v a n j a p r i r o d i ; o v l a d a o j e pri
r o d n i m s n a g a m a do s t u p n j a n e u v e n o g i n e s l u e n o g u r a n i j o j
istoriji. Ljudi s u p o s t a l i j e d n a k i ; s t a l e k e i v e r s k e razlike, n e k a d
p r i r o d n e granice koje su spreavale sjedinjavanje ljudske rase,
iezle su a l j u d i su n a u i l i da j e d n i u d r u g i m a vide l j u d s k a
b i a . Svet se sve vie o s l o b a a o e l e m e n a t a k o j i su ga o b m a n j i
vali; ovek j e p o e o d a gleda n a sebe o b j e k t i v n o , z a v a r a v a j u i
se sve m a n j e i m a n j e . S l o b o d a se razvijala i u p o l i t i k o m p o g l e d u .
Zahvaljujui s v o m e k o n o m s k o m poloaju, s r e d n j a k l a s a j e m o g l a
t o k o m svog n a s t a j a n j a da osvoji p o l i t i k u m o , a ta novo-
80
z a d o b i j e n a p o l i t i k a m o p r u a l a j o j j e sve vie m o g u n o s t i z a
e k o n o m s k i n a p r e d a k . Velike revolucije u E n g l e s k o j i F r a n c u s k o j ,
k a o i b o r b a za n e z a v i s n o s t u Americi j e s u p r e k r e t n i c e k o j e obe-
leavaju t a j r a z v i t a k . V r h u n a c evolucije s l o b o d e u p o l i t i k o j sferi
b i l o j e o s t v a r e n j e d e m o k r a t s k e drave, z a s n o v a n e n a n a e l u je
d n a k o s t i svih ljudi i j e d n a k o m p r a v u svakog da u e s t v u j e u u p r a v
ljanju dravom p r e k o predstavnika koje s a m bira. Pretpostavljalo
s e d a j e svak u s t a n j u d a p o s t u p a p r e m a svom v l a s t i t o m inte
r e s u , i m a j u i i s t o v r e m e n o u vidu o p t e b l a g o s t a n j e nacije,
i J e d n o m r e j u , k a p i t a l i z a m nije s a m o o s l o b o d i o o v e k a tradi
c i o n a l n i h s p o n a ve i silno d o p r i n e o p o v e a n j u pozitivne slo
b o d e , r a z v i t k u a k t i v n o g , kritikog, o d g o v o r n o g linog j a .
M e u t i m , t o j e b i o j e d a n n a i n delovanja k a p i t a l i z m a n a p r o c e s
sve veeg o s l o b a a n j a ; k a p i t a l i z a m je u isti m a h p r o u z r o k o v a o
i v e u u s a m l j e n o s t i izdvojenost p o j e d i n c a , i i s p u n j a v a o ga ose-
anjem beznaajnosti i nemoi.
Prvi inilac k o j i o v d e t r e b a p o m e n u t i j e s t e j e d n a o d o p t i h
k a r a k t e r i s t i k a k a p i t a l i s t i k e e k o n o m i k e : naelo o individualisti-
koj delatnosti. Za razliku od srednjovekovnog feudalnog sistema,
u k o m e je svak i m a o u t v r e n o m e s t o u j e d n o m u r e e n o m i
j a s n o m d r u t v e n o m s i s t e m u , u k a p i t a l i s t i k o j e k o n o m i c i poje
d i n a c j e s t a o n a svoje noge. Iskljuivo j e njegova s t v a r bila t a
r a d i , k a k o r a d i , d a l i i m a u s p e h a ili n e . Oigledno j e d a j e t o
n a e l o p o d s t a k l o p r o c e s individualizacije i o n o se u v e k p o m i n j e
k a o v a n a p o j e d i n o s t u m o d e r n o j k u l t u r i . N o t o n a e l o , podsti-
u i osloboenje od, p o m o g l o j e d a s e p r e k i n u sve u z a j a m n e
veze p o j e d i n a c a , izolujui i odvajajui p o j e d i n c a od njegovih bli
n j i h . Taj r a z v i t a k p r i p r e m i l a su u e n j a r e f o r m a c i j e . U k a t o l i k o j
c r k v i o d n o s p o j e d i n c a p r e m a b o g u zasnivao s e n a p r i p a d n o s t i
c r k v i . Crkva je bila s p o n a i z m e u njega i boga, te je t a k o ogra
n i a v a l a njegovu i n d i v i d u a l n o s t , ali mu je i d o p u t a l a da se s u o i
s a b o g o m k a o i n t e g r a l n i deo j e d n e g r u p e . P r o t e s t a n t i z a m j e na-
t e r a o p o j e d i n c a da se s a m suoi sa b o g o m . U L u t e r o v o m smislu,
v e r a je bila p o t p u n o s u b j e k t i v n i doivljaj, a i u K a l v i n a je o-
v e k o v o u v e r e n j e d a e b i t i s p a e n i m a l o isto t o svojstvo su
b j e k t i v n o s t i . P o j e d i n a c koji se s a m s u o a v a o s b o j o m m o i m o
r a o se oseati s a t r v e n i t r a i t i s p a s e n j e u p o t p u n o m potinja-
v a n j u . U p s i h o l o k o m pogledu, taj d u h o v n i i n d i v i d u a l i z a m ne
r a z l i k u j e se m n o g o od e k o n o m s k o g i n d i v i d u a l i z m a . I u j e d n o m
i u d r u g o m sluaju p o j e d i n a c je p o t p u n o s a m i u svojoj izolo-
v a n o s t i suoava s e s a v i o m moi, bilo d a j e t o m o boga, kon-
81
 k u r e n a t a ili bezlinih e k o n o m s k i h snaga. Individualistiki odnos
prema bogu bio je psiholoka priprema za individualistiki karak
ter ovekovih svetovnih delatnosti.
M a d a j e individualistiki k a r a k t e r tog e k o n o m s k o g s i s t e m a ne
s p o r n a injenica i m a d a se j e d i n o m o e s u m n j a t i u dejstvo koje
t a j e k o n o m s k i i n d i v i d u a l i z a m i m a n a u v e a n j e u s a m l j e n o s t i po
jedinca, o n o o emu emo sada raspravljati protivrei nekim
najrasprostranjenijim konvencionalnim pojmovima o kapitalizmu.
Ti p o j m o v i p r e t p o s t a v l j a j u da je u m o d e r n o m d r u t v u ovek po
s t a o s r e d i t e i s v r h a itave d e l a t n o s t i , da on sve ini r a d i sebe,
da su n a e l a line k o r i s t i i e g o i z m a s v e m o n e motivacije ljud
ske d e l a t n o s t i . I z o n o g to s m o r e k l i n a p o e t k u glave sledi
d a v e r u j e m o d a j e t o d o n e k l e t a n o . Z a p o s l j e d n j i h e t i r i sto
t i n e g o d i n a ovek je m n o g o u i n i o za sebe, za svoje v l a s t i t e ci
ljeve. Pa i p a k , m n o g i ciljevi n i s u bili njegovi, i a k o se n j e m u i
nilo d a jesu, a k o p o d njim n e r a z u m e m o r a d n i k a , manu-
f a k t u r i s t u ve k o n k r e t n o l j u d s k o bie, s a s v i m njegovim emo
c i o n a l n i m , i n t e l e k t u a l n i m i u l n i m m o g u n o s t i m a . P o r e d potvr
i v a n j a linosti p o j e d i n c a , k a p i t a l i z a m je doveo i do s a m o p o r i -
c a n j a i a s k e t i z m a , koji su se n e p o s r e d n o nadovezivali i na p r o
testantski duh.
D a b i s m o o b j a s n i l i ovu tezu, m o r a m o n a j p r e p o m e n u t i inje
n i c u k o j u s m o ve izloili u p r e t h o d n o m poglavlju. U srednjo
v e k o v n o m s i s t e m u k a p i t a l je b i o ovekov sluga, a u m o d e r n o m
s i s t e m u p o s t a o je njegov g o s p o d a r . U s r e d n j o v e k o v n o m s v e t u eko
n o m s k a d e l a t n o s t b i l a j e s r e d s t v o z a j e d a n cilj; taj cilj b i o j e
s a m i ivot, ili k a k o ga je k a t o l i k a c r k v a r a z u m e v a l a du
h o v n o s p a s e n j e ovekovo. E k o n o m s k a d e l a t n o s t j e n u n a , p a a k
i b o g a t s t v a m o g u da p o s l u e u b o j e svrhe, ali svekolika spolja-
nja d e l a t n o s t z n a a j n a j e i d o s t o j a n s t v e n a s a m o d o k p o m a e
o s t v a r i v a n j u ivotnih ciljeva. E k o n o m s k a d e l a t n o s t r a d i nje s a m e
i elja za d o b i t k o m r a d i d o b i t k a bile su za s r e d n j o v e k o v n o g mi
slioca isto t o l i k o i r a c i o n a l n e k o l i k o j e n j i h o v o o d s u s t v o iracio
n a l n o z a m o d e r n o g mislioca.
E k o n o m s k a d e l a t n o s t , u s p e h , m a t e r i j a l n i d o b i c i p o s t a j u u ka
p i t a l i z m u ciljevi p o sebi. o v e k o v a s u d b i n a p o s t a j e d o p r i n o s raz
v i t k u e k o n o m s k o g s i s t e m a , n a g o m i l a v a n j e k a p i t a l a k a o takvo, a
n e r a d i ovekove s r e e ili s p a s e n j a . ovek j e p o s t a o z u b a c n a
t o k u o g r o m n e e k o n o m s k e m a i n e vaan a k o j e i m a o m n o g o
k a p i t a l a , n e v a a n a k o g a nije i m a o ali u v e k z u b a c k o j i t r e b a
da slui n e e m t o se nalazi izvan njega. M a d a L u t e r i Kalvin
82
n i k a k o n i s u n a m e r a v a l i d a o d o b r e t a k v u v r h o v n u vlast e k o n o m
s k e d e l a t n o s t i , p r o t e s t a n t i z a m je, u stvari, p r i p r e m i o o v e k a da
svoje lino ja p o t i n i v a n l j u d s k i m ciljevima. Ali l o m e i ove-
k o v u d u h o v n u k i m u , njegovo o s e a n j e d o s t o j a n s t v a i p o n o s a ,
u e i g a d a d e l a t n o s t m o r a d a p o m a e o s t v a r i v a n j u ciljeva izvan
njega, oni s u s v o j i m t e o l o k i m u e n j e m poloili t e m e l j t o m
razvitku.
K a o t o s m o videli u p r e t h o d n o m poglavlju, j e d n a o d glavnih
t a a k a u L u t e r o v i m u e n j i m a bilo je naglaavanje r a v o s t i o
v e k o v e p r i r o d e , b e s k o r i s n o s t i njegove volje i njegova t r u d a . Kal
v i n je p o d j e d n a k o n a g l a a v a o ovekovu g r e n o s t , i u s r e d i t e
itavog svog s i s t e m a p o s t a v i o i d e j u d a ovek m o r a d o k r a j n o s t i
d a s e poniava. I , tavie, d a ovek n i p o t o n e o d r e u j e s v r h u
svoga ivota, ve j e o n a iskljuivo o d r e e n a b o j o m slavom.
T a k o su Luter i Kalvin psiholoki pripremili oveka da b u d e
o n a k a v k a k o j e z a h t e v a l o m o d e r n o d r u t v o : ovek koji osea
b e z n a a j n o s t linog ja i koji je gotov da svoj ivot p o d r e d i isklju
ivo o n i m ciljevima koji n i s u njegovi. im je ovek b i o gotov
d a p o s t a n e p u k o s r e d s t v o slave j e d n o g b o g a koji nije predstav
ljao n i p r a v d u n i ljubav, o n j e b i o dovoljno p r i p r e m l j e n d a
p r i h v a t i ulogu sluge e k o n o m s k e m a i n e i, k o n a n o , firera.
P o d r e i v a n j e p o j e d i n c a e k o n o m s k i m ciljevima p r i e m u o n
i g r a u l o g u s r e d s t v a za njihovo p o s t i z a n j e zasniva se na oso-
b e n o s t i m a k a p i t a l i s t i k o g oblika p r o i z v o d n j e , u k o m e j e a k u m u
lacija k a p i t a l a s v r h a i m e t a e k o n o m s k e d e l a t n o s t i . ovek r a d i d a
b i z a r a d i o , ali t a z a r a d a nije o s t v a r e n a d a b i s e u t r o i l a ve d a
b i s e uloila k a o n o v k a p i t a l ; ovaj u v e a n i k a p i t a l d o n o s i n o v e
z a r a d e , koje se o p e t ulau, i taj se p r o c e s k r u n o nastavlja. Na
r a v n o , u v e k j e b i l o k a p i t a l i s t a k o j i s u troili n o v a c n a r a s k o
ili s u g a r a s i p a l i n a r a z m e t a n j e ; n o klasini p r e d s t a v n i c i ka
p i t a l i z m a uivali su u r a d u ne u t r o e n j u . To n a e l o da se
k a p i t a l a k u m u l i e u m e s t o d a s e t r o i j e s t e p r e m i s a velianstve
n i h d o s t i g n u a n a e g m o d e r n o g i n d u s t r i j s k o g s i s t e m a . D a ovek
n i j e i m a o a s k e t s k i stav p r e m a r a d u i elju d a plodove svog r a d a
u l a e u razvijanje p r o i z v o d n i h m o g u n o s t i e k o n o m s k o g sistema,
n i k a d n e b i s m o mogli p o s t i i n a p r e d a k u o v l a d a v a n j u p r i r o d o m ;
u p r a v o n a m taj p o r a s t p r o i z v o d n i h s n a g a d r u t v a p r v i p u t u
istoriji d o p u t a da z a m i s l i m o b u d u n o s t u kojoj e p r e s t a t i ne
p r e k i d n a b o r b a z a zadovoljavanje m a t e r i j a l n i h p o t r e b a . I p a k , ma
da je naelo r a d a u svrhu akumulacije kapitala objektivno imalo
o g r o m n u v r e d n o s t z a n a p r e d a k oveanstva, o n o j e s u b j e k t i v n o
d o p r i n e l o da ovek r a d i za v a n l i n e ciljeve, n a i n i l o ga s l u g o m
u p r a v o o n e m a i n e k o j u j e o n izradio, t e m u je, n a t a j n a i n ,
d a l o o s e a n j e line b e z n a a j n o s t i i n e m o i .
D o s a d s m o r a s p r a v l j a l i o o n i m p o j e d i n c i m a u m o d e r n o m dru
tvu koji su p o s e d o v a l i k a p i t a l i koji su b i h k a d r i da svoje za
r a d e p r e t v o r e u n o v ulog. Bez o b z i r a da li su bili k r u p n i ili sitni
k a p i t a l i s t i , n j i h o v ivot b i o j e p o s v e e n i s p u n j a v a n j u njihove
e k o n o m s k e funkcije, n a g o m i l a v a n j u k a p i t a l a . Ali t a d a k a e m o
0 o n i m a koji n i s u p o s e d o v a l i k a p i t a l , i koji su m o r a l i da za
r a u j u z a ivot p r o d a v a n j e m svog r a d a ? P s i h o l o k a p o s l e d i c a
njihova e k o n o m s k o g poloaja nije s e m n o g o r a z l i k o v a l a o d po-
sledice e k o n o m s k o g poloaja k a p i t a l i s t a . P r e svega, t o t o s u bili
z a p o s l e n i znailo j e d a zavise o d z a k o n a trita, o d p r o s p e r i t e t a
1 d e p r e s i j e , od u s a v r e n e t e h n i k e , k o j a se nalazila u r u k a m a po
slodavaca. O n j e n j i m a n e p o s r e d n o r u k o v a o i z a n j i h j e p o s t a o
p r e d s t a v n i k vie m o i , kojoj s u s e m o r a l i p o t i n i t i . T o j e na
r o i t o v a n o za poloaj r a d n i k a do X I X veka i u t o k u t o g veka.
O t a d a s i n d i k a l n i p o k r e t n a s t o j i d a r a d n i c i s t e k n u izvesnu m o ,
t e d a n a taj n a i n m e n j a j u s i t u a c i j u u kojoj n i s u n i t a d r u g o
do predmet rukovanja.
Ali p o r e d te n e p o s r e d n e i line zavisnosti r a d n i k a od poslo
davca, r a d n i k je, k a o i itavo d r u t v o , b i o p r o e t d u h o m aske-
t i z m a i p o t i n j a v a n j a v a n l i n i m ciljevima k o j e s m o o p i s a l i k a o
odliku posrednika kapitala. T o m e se ne t re ba uditi. U svakom
d r u t v u d u h itave k u l t u r e o d r e e n j e d u h o m n a j m o n i j i h . T o
je delimino posledica moi tih grupa da nadziru vaspitni sistem,
kole, crkvu, t a m p u , p o z o r i t e , t e d a time 1 itavo s t a n o v n i t v o
p r o m u svojim v l a s t i t i m i d e j a m a , t a v i e , t e m o n e g r u p e ui
vaju toliki ugled, p a nie k l a s e v e o m a r a d o u s v a j a j u n j i h o v e
v r e d n o s t i , p o d r a a v a j u ih i s t i m g r u p a m a se p s i h o l o k i poisto-
veuju.
D o s a d s m o tvrdili d a oblik k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e ini o
veka o r u e m k o j e t r e b a d a poslui u n a d l i n e e k o n o m s k e s v r h e ,
i da uveava d u h a s k e t i z m a i p o j e d i n a n e b e z n a a j n o s t i , za k o j i
j e p r o t e s t a n t i z a m bio p s i h o l o k a p r i p r e m a . T a teza, m e u t i m ,
p r o t i v r e i injenici t o se, k a k o izgleda, m o d e r n i o v e k n e moti-
vie r t v o v a n j e m i a s k e t i z m o m , ve k r a j n j i m e g o t i z m o m i t e n j o m
z a l i n i m i n t e r e s o m . K a k o m o e m o izmiriti i n j e n i c u t o j e o n
o b j e k t i v n o p o e o da slui ciljevima k o j i n i s u njegovi sa inje
n i c o m t o j e p a k s u b j e k t i v n o v e r o v a o d a g a m o t i v i e njegov
lini i n t e r e s ? K a k o m o e m o i z m i r i t i d u h p r o t e s t a n t i z m a i nje-
84
govo n a g l a a v a n j e n e s e b i n o s t i sa m o d e r n o m d o k t r i n o m o ego-
t i z m u , k o j a veli, da se p o s l u i m o Makijavelijevom f o r m u l a c i j o m ,
d a j e e g o t i z a m n a j j a a p o k r e t a k a s n a g a ljudskog p o n a a n j a , d a
j e elja z a l i n o m d o b i t i j a a o d svih m o r a l n i h o b z i r a , d a b i
o v e k r a d i j e video r o e n o g o c a n a u m o r u n o to b i izgubio svoje
i m a n j e ? Moe l i s e t a p r o t i v r e n o s t o b j a s n i t i p r e t p o s t a v k o m d a
j e n a g l a a v a n j e n e s e b i n o s t i bilo s a m o ideoloki p l a t p o d k o j i m
s e s k r i v a o e g o t i z a m ? M a d a ovo d o n e k l e m o e d a b u d e t a n o ,
n e v e r u j e m o d a j e t o p o t p u n o d g o v o r . D a b i s m o p o k a z a l i gde,
izgleda, lei odgovor, m o r a m o se p o z a b a v i t i p s i h o l o k o m sloe-
n o u p r o b l e m a sebinosti. 1
P o d l o g a L u t e r o v a i Kalvinova miljenja, k a o i K a n t o v a i F r o j -
dova, j e s t e p r e t p o s t a v k a d a j e s e b i n o s t i s t o v e t n a s a s a m o l j u b
l j e m . L j u b a v p r e m a d r u g i m a j e vrlina, ljubav p r e m a sebi j e
g r e h . t a v i e , ljubav p r e m a d r u g i m a i ljubav p r e m a sebi uza
j a m n o s e iskljuuju.
U t e o r i j s k o m p o g l e d u , ovde n a i l a z i m o na z a b l u d u k o j a se od
n o s i n a p r i r o d u ljubavi. Ljubav nije n a j p r e p r o u z r o k o v a n a ,
n e k a k v i m p o s e b n i m p r e d m e t o m , ve j e o n a p r i t a j e n o ovekovo
svojstvo koje izvestan p r e d m e t s a m o a k t u a l i z u j e . M r n j a j e
s t r a s n a elja z a r a z a r a n j e m ; ljubav j e s t r a s n o p o t v r i v a n j e ka
kvog p r e d m e t a ; o n a nije afekt v e a k t i v n o s t r e m l j e n j e i u n u
t r a n j a povezanost, iji su ciljevi srea, r a z v i t a k i s l o b o d a t o g
p r e d m e t a . 2 O n a je g o t o v o s t k o j a se, u naelu, m o e ispoljiti pre
m a svakoj o s o b i i s v a k o m p r e d m e t u , u k l j u u j u i t u i n a s s a m e .
I s k l j u i v a ljubav j e p o s e b i p r o t i v r e n a . S v a k a k o , nije s l u a j n o
t o n e k o p o s t a j e p r e d m e t oite ljubavi. inioci koji uslovlja-
v a j u j e d a n t a k a v o s o b i t i z b o r suvie su b r o j n i i suvie sloeni
d a b i s m o o n j i m a o v d e raspravljali. V a n o je, m e u t i m , d a j e
ljubav p r e m a p o s e b n o m predmetu s a m o aktualizovanje i usred-
s r e i v a n j e p r i t a j e n e ljubavi p r e m a j e d n o j o s o b i ; nije t a n o , k a o
t o bi se i d e j o m o r o m a n t i n o j ljubavi h t e l o da p r i k a e , da po
s t o j i s a m o jedna o s o b a na svetu k o j u ovek m o e da voli, da je
n a l a e n j e te o s o b e velika p r i l i k a njegova ivota i da l j u b a v p r e m a
njoj i m a z a p o s l e d i c u u d a l j a v a n j e o d svih d r u g i h ljudi. L j u b a v
k o j a s e m o e doiveti s a m o p r e m a j e d n o j o s o b i u p r a v o t i m e po
k a z u j e d a nije l j u b a v ve sado-mazohistika n a k l o n o s t . O s n o v n o
p o t v r i v a n j e k o j e s a d r i ljubav u p r a v l j a s e k a voljenoj o s o b i k a o
o t e l o v l j e n j u s u t a s t v e n o l j u d s k i h svojstava. Ljubav p r e m a j e d n o j
o s o b i p o d r a z u m e v a ljubav p r e m a o v e k u k a o t a k v o m . L j u b a v pre
m a oveku k a o t a k v o m nije, k a o t o s e e s t o p r e t p o s t a v l j a , u o p -
85
 t a v a n j e d o kojeg dolazi posle ljubavi p r e m a p o s e b n o j o s o b i
n i uveavanje i s k u s t v a s a p o s e b n i m p r e d m e t o m ; o n a j e nji
h o v a p r e m i s a , m a d a se g e n e t i k i javlja u d o d i r u s o d r e e n i m
pojedincima.
Iz ovoga sledi da je, u n a e l u , m o j e lino ja i s t o toliko p r e d
m e t m o j e ljubavi k o l i k o i d r u g a o s o b a . P o t v r i v a n j e m o g vlasti
t o g ivota, sree, razvitka, s l o b o d e p o t i e iz o s n o v n e gotovosti
na t a k v o p o t v r i v a n j e i s p o s o b n o s t i za n j . Ako p o j e d i n a c pose-
d u j e t u gotovost, o n j e p o s e d u j e i p r e m a sebi; a k o m o e d a
voli s a m o d r u g e , o n u o p t e n e m o e d a voli.
S e b i n o s t nije i s t o v e t n a sa s a m o l j u b l j e m ve sa n j e g o v o m su-
tom suprotnou. Sebinost je neka vrsta pohlepnosti. I kao
s v a k a p o h l e p n o s t , o n a s a d r i n e z a s i t o s t , zbog k o j e n i k a d n e do
lazi do s t v a r n o g zadovoljenja. P o h l e p a je j a m a b e z d n a u kojoj
se ovek iscrpljuje n e p r e k i d n i m p o k u a v a n j e m da zadovolji po
t r e b u , a n i k a d ne p o s t i e zadovoljenje. Paljivo p o s m a t r a n j e poka
zuje d a j e s e b i n a o s o b a , i a k o u v e k b r i n o z a o k u p l j e n a s o b o m ,
u v e k nezadovoljna, u v e k u z n e m i r e n a , d a j e u v e k p o k r e e s t r a h
d a nije dobila dovoljno, d a j e n e t o p r o p u s t i l a , d a j e neeg liena.
O n a j e i s p u n j e n a v e l i k o m zaviu p r e m a s v a k o m k o b i m o g a o
d a i m a vie o d nje. Ako j o paljivije p o s m a t r a m o , n a r o i t o ne-
s v e s n u d i n a m i k u , n a l a z i m o da t a k v a o s o b a u s u t i n i nije s e b i
n a k l o n j e n a , d a sebe u o p t e n e voli. L a k o j e r e s i t i z a g o n e t k u u
toj prividnoj protivrenosti. K o r e n sebinosti je u s a m o m t o m
n e d o s t a t k u n a k l o n o s t i p r e m a sebi. O s o b a k o j a sebi nije n a k l o n j e
n a , k o j a o sebi n e m a povoljno miljenje n e p r e s t a n o se n a l a z i
u s t a n j u n e s p o k o j s t v a u p o g l e d u svog linog j a . O n a ne uiva
o n u u n u t r a n j u b e z b e d n o s t k o j a m o e d a n a s t a n e s a m o n a osno
vu istinske naklonosti i potvrivanja. Ona m o r a da se brine za
sebe, d a b u d e l a k o m a , p o t o u s u t i n i nije b e z b e d n a n i zado
voljna. I s t o vai z a t a k o z v a n u n a r c i s o i d n u o s o b u , k o j a n e na
s t o j i toliko d a sebi sve p r i b a v i k o l i k o d a s e s e b i divi. M a d a
spolja izgleda da su te dve o s o b e v e o m a zaljubljene u sebe, o n e ,
u stvari, n i s u sebi sklone, a n j i h o v a n a r c i s o i d n o s t k a o i sebi
nost jeste p r e t e r a n a kompenzacija za osnovi n e d o s t a t a k samo
ljublja. F r o j d j e i s t a k a o d a n a r c i s o i d n a o s o b a o d v r a a svoju lju
b a v o d d r u g i h i u p r a v l j a j e p r e m a s a m o j sebi. M a d a j e p r v i d e o
ovog t v r e n j a t a a n , d r u g i j e p o g r e a n . T a o s o b a n e voli n i s e b e
ni druge.
V r a t i m o s e s a d a p i t a n j u k o j e n a s j e navelo n a o v u p s i h o l o k u
a n a l i z u s e b i n o s t i . N a l i s m o se s u o e n i s p r o t i v r e n o u da m o -
86
d e r n i ovek v e r u j e da ga m o t i v i e lini i n t e r e s , a da je, m e u t i m ,
njegov ivot p o s v e e n ciljevima koji n i s u njegovi, isto o n a k o k a o
t o je Kalvin o s e a o da ovek p o s t o j i j e d i n o r a d i boje slave, a
n e r a d i s a m o g a sebe. P o k u a l i s m o d a p o k a e m o d a j e k o r e n
s e b i n o s t i u n e d o s t a t k u p o t v r i v a n j a s t v a r n o g linog ja i ljubavi
p r e m a n j e m u t o jest, p o t v r i v a n j a itavog k o n k r e t n o g ljud
s k o g bia, s a svim njegovim m o g u n o s t i m a i ljubavi p r e m a t o m
b i u . Lino ja, u i j e m i n t e r e s u m o d e r n i ovek r a d i , j e s t e
drutveno ja, k o j e s u t i n s k i o b r a z u j e o e k i v a n a uloga p o j e d i n c a
u d r u t v u , i k o j e je, u stvari, s a m o s u b j e k t i v n o p r e r u e n j e za
o v e k o v u o b j e k t i v n u d r u t v e n u funkciju. M o d e r n a s e b i n o s t j e
p o h l e p a iji su k o r e n i u o s u j e e n j u s t v a r n o g linog ja, a n j e n
p r e d m e t j e d r u t v e n o j a . M a d a s e ini d a s e m o d e r n i ovek
o d l i k u j e k r a j n j i m p o t v r i v a n j e m linog ja, njegovo lino ja je u
s t v a r i o s l a b l j e n o i s v e d e n o na deo c e l o k u p n o g linog ja na
i n t e l e k t i voljnu m o a svi d r u g i delovi c e l o k u p n e l i n o s t i
s u iskljueni.
Pa a k i a k o je o v o t a n o , nije li sve vee o v l a d a v a n j e pri
r o d o m i m a l o z a p o s l e d i c u j a a n j e p o j e d i n a n o g j a ? T o j e do
nekle tano i ukoliko je tano, odnosi se na pozitivnu s t r a n u
p o j e d i n a n o g r a z v i t k a , iji t r a g n e e l i m o d a i z g u b i m o . N o m a d a
j e ovek z n a t n o o v l a d a o p r i r o d o m , d r u t v o n e m o e d a o b u z d a
u p r a v o o n e snage k o j e j e stvorilo. R a c i o n a l n o s t s i s t e m a proiz
v o d n j e u njegovim t e h n i k i m v i d o v i m a p r a t i i r a c i o n a l n o s t n a e g
s i s t e m a p r o i z v o d n j e u njegovim d r u t v e n i m v i d o v i m a . L j u d s k o m
s u d b i n o m u p r a v l j a j u e k o n o m s k e krize, n e z a p o s l e n o s t , r a t . ovek
j e izgradio svoj svet; o n j e p o d i g a o f a b r i k e i k u e , o n p r o i z v o d i
a u t o m o b i l e i o d e u , on gaji ito i voe. Ali on se o t u i o od p r o
izvoda svojih r u k u , o n o d i s t a nije vie g o s p o d a r sveta koji j e
i z g r a d i o ; s u p r o t n o t o m e , svet koji j e ovek s t v o r i o p o s t a o j e
njegov g o s p o d a r , p r e d k o j i m s e o n klanja, koji p o k u a v a d a smi
r i t o m o e bolje ili k o j i m p o k u a v a d a m a n i p u l i e n a najbolji
m o g u i n a i n . R a d njegovih v l a s t i t i h r u k u p o s t a o j e njegov
b o g . ini se da ga p o k r e e lini i n t e r e s , ali, u stvari, njegovo ce-
l o k u p n o ja, s a svim svojim m o g u n o s t i m a , p o s t a l o j e o r u e k o j e
slui u s v r h e u p r a v o o n e m a i n e k o j u s u njegove r u k e izgradile.
O n p o d r a v a o b m a n u o t o m e d a p r e d s t a v l j a s r e d i t e sveta, p a
i p a k ga o b u z i m a d u b o k o o s e a n j e b e z n a a j n o s t i i n e m o i , k o g a
s u njegovi p r e c i n e k a d b i h svesni u s v o m o d n o s u p r e m a b o g u .
O s e a n j e izdvojenosti i n e m o i m o d e r n o g oveka j o je vie
u v e a n o o b e l e j e m k o j e su dobili svi njegovi l j u d s k i o d n o s i . Od-
87
 n o s j e d n o g p o j e d i n c a s d r u g i m izgubio je obeleje n e p o s r e d n o s
ti i ovenosti, a d o b i o obeleje m a n i p u l a c i j e i i n s t r u m e n t a l n o -
sti. Z a k o n i t r i t a su pravilo u svim d r u t v e n i m i l i n i m veza
m a . Oigledno j e d a s e o d n o s i z m e u k o n k u r e n a t a m o r a zasni
v a t i n a m e u s o b n o j r a v n o d u n o s t i . I n a e b i svaki o d njih b i o
p a r a l i z o v a n p r i i s p u n j a v a n j u svojih e k o n o m s k i h z a d a t a k a uza
j a m n e borbe i neustezanja od stvarnog uzajamnog ekonomskog
unitenja, ako je ono nuno.
O d n o s i z m e u p o s l o d a v c a i n a m e t e n i k a p r o e t je i s t i m du
h o m r a v n o d u n o s t i . R e poslodavac sadri i t a v u p r i u : po- nja, o d n o s n o propadanje u oseanja inferiornosti.4
s e d n i k k a p i t a l a zapoljava d r u g o l j u d s k o b i e k a o to zapolja
va n e k u m a i n u . Obojica j e d a n d r u g o g k o r i s t e z a p o s t i z a n j e svo
j i h e k o n o m s k i h i n t e r e s a ; njihov o d n o s j e t a k a v d a obojica p r e d
stavljaju s r e d s t v a za o s t v a r i v a n j e j e d n o g cilja, o b o j i c a slue je
d a n d r u g o m e k a o o r u e . T o j e o d n o s u koji dva l j u d s k a b i a stu
p a j u s a m o zbog t e u z a j a m n e k o r i s n o s t i . I s t a i n s t r u m e n t a l n o s t
je pravilo i u o d n o s u i z m e u s o p s t v e n i k a i k u p c a . K u p a c je pre
d m e t za m a n i p u l i s a n j e , a ne konkretna o s o b a ije ciljeve sop-
stvenik zadovoljava u s v o m i n t e r e s u . Taj stav p r e m a r a d u i m a
svojstvo i n s t r u m e n t a l n o s t i ; n a s u p r o t s r e d n j o v e k o v n o m zanatliji,
m o d e r n i i n d u s t r i j s k i r a d n i k nije p r v e n s t v e n o z a i n t e r e s o v a n z a
ono to proizvodi; on u sutini proizvodi da bi ostvario dobit iz
u l a g a n j a k a p i t a l a , a o n o to p r o i z v o d i u b i t n o j je zavisnosti od
t r i t a , koje o b e a v a da e u l a g a n j e k a p i t a l a u izvesnu g r a n u b i t i
unosno.
N e s a m o e k o n o m s k i ve i lini o d n o s i i z m e u ljudi o b e l e e n i
s u t o m o t u e n o u ; u m e s t o obeleja o d n o s a i z m e u l j u d s k i h
bia, o n i d o b i j a j u obeleje o d n o s a i z m e u s t v a r i . Ali m o d a j e
t a j d u h i n s t r u m e n t a l n o s t i i o t u e n o s t i najvaniji i n a j r a z o r n i j i
u o d n o s u p o j e d i n c a p r e m a l i n o m ja. 3 o v e k n e p r o d a j e s a m o
r o b u , on p r o d a j e i sebe i o s e a se k a o r o b a . M a n u e l n i r a d n i k p r o
d a j e svoju fiziku s n a g u ; s o p s t v e n i k , l e k a r i k l e r i k a l n i n a m e t e -
n i k p r o d a j u svoju linost. Oni m o r a j u d a p o s e d u j u linost
a k o h o e d a p r o d a j u svoje p r o i z v o d e ili u s l u g e . P o r e d t o g a t o
t a linost t r e b a d a b u d e p r i j a t n a , n j e n p o s e d n i k t r e b a d a odgo
v o r i n a niz d r u g i h z a h t e v a : o n t r e b a d a b u d e e n e r g i a n , inicijati-
van, d a p o s e d u j e sve t o m o e b i t i p o t r e b n o z a njegov p o s e b a n
p o l o a j . K a o t o j e sluaj s a s v a k o m d r u g o m r o b o m , t r i t e od
l u u j e o v r e d n o s t i t i h l j u d s k i h svojstava, pa a k i o s a m o m nji
h o v u p o s t o j a n j u . Ako s e svojstva k o j i m a j e d n a o s o b a raspolae 1
n e m o g u u p o t r e b i t i , o n a nema n i k a k v i h svojstava; u p r a v o k a o
85
t o j e r o b a k o j a s e n e m o e p r o d a t i b e z v r e d n a , m a d a b i o n a mo
gla d a i m a u p o t r e b n u v r e d n o s t . T a k o s u s a m o p o u z d a n j e , osea
n j e linog ja s a m o z n a k o n o g a t o d r u g i m i s l e o t o j osobi. Nije
ona u v e r e n a u svoju v r e d n o s t bez o b z i r a na p o p u l a r n o s t i us
p e h n a t r i t u . Ako j e t r a e n a , o n a j e n e k o ; a k o nije p o p u l a r n a ,
o n a p r o s t o n e p r e d s t a v l j a n i t a . T a zavisnost s a m o p o t o v a n j a o d
u s p e h a linosti j e s t e razlog i z k o g a j e p o p u l a r n o s t z a m o d e r
n o g o v e k a t a k o meizmerno v a n a . O d n j e zavisi n e s a m o n a p r e
d o v a n j e u p r a k t i n o m p o g l e d u ve i o d r a v a n j e s a m o p o t o v a
P o k u a l i s m o d a p o k a e m o d a j e n o v a s l o b o d a k o j u j e kapi
t a l i z a m d o n e o p o j e d i n c u p o j a a l a dejstvo koje je religijska slo
b o d a p r o t e s t a n t i z m a ve n a njega vrila. P o j e d i n a c j e p o s t a o usa-
mljeniji, izdvojeniji, p o s t a o je o r u e u r u k a m a neodoljivih sna
ga izvan njega; p o s t a o je pojedinac, ali z b u n j e n i n e s i g u r a n po
j e d i n a c . N e k i inioci p o m o g l i s u m u d a t u o s n o v n u n e s i g u r n o s t
n e ispolji o t v o r e n o . P r e svega p o s e d o v a n j e svojine p r u a l o j e po
d r k u njegovom l i n o m ja. Svojina k o j u j e p o s e d o v a o nije s e
m o g l a r a z l u i t i od njega k a o o s o b e . ovekova o d e a ili k u a
p r e d s t a v l j a l i su delove njegova linog ja koliko i njegovo telo.
t o j e m a n j e o s e a o d a p r e d s t a v l j a nekog, t o m u j e b i l o p o t r e b
n i j e d a n e t o p o s e d u j e . Ako p o j e d i n a c nije i m a o svojine, ili j u
je izgubio, n e d o s t a j a o mu je z n a a j a n deo linog ja, t e , u iz-
v e s n o j m e r i , n i z a s e b e n i z a d r u g e n i j e b i o p o t p u n o razvijena
osoba.
Ugled i m o bili su d r u g i inioci k o j i su podravali lino ja.
O n i s u d e l i m i n o bili r e z u l t a t p o s e d o v a n j a svojine, d e l i m i n o ne
p o s r e d n a p o s l e d i c a u s p e h a u k o n k u r e n c i j i . Divljenje d r u g i h i
m o n a d n j i m a p o j a a v a l i s u p o t p o r u k o j u j e p r u a l a svojina,
podravali su nesigurno pojedinano ja.
Za o n e koji su i m a l i m a l o svojine i d r u t v e n o g u g l e d a p o r o
d i c a j e bila izvor p o j e d i n a n o g ugleda. T u s p o j e d i n a c m o g a o
o s e a t i k a o neko. N j e g a su sluali e n a i deca, on se n a l a z i o u
s r e d i t u p o z o r n i c e i bezazleno je p r i h v a t i o svoju u l o g u k a o pri
r o d n o pravo. On je u drutvenim odnosima mogao da ne predstav
lja n i t a , ali j e k o d k u e b i o k r a l j . S e m p o r o d i c e , n a c i o n a l n i po
nos (u Evropi esto klasni ponos) takoe mu je davao oseanje
v a n o s t i . ak i a k o je lino b i o n i k o i n i t a , on se p o n o s i o t o
p r i p a d a g r u p i k o j a je, k a o t o j e m o g a o d a oseti, bila i z n a d dru
g i h g r u p a s k o j i m a se m o g l a u s p o r e d i t i .
89
 T e inioce koji s u p o d u p i r a l i o s l a b l j e n o lino j a m o r a m o raz
likovati o d o n i h inilaca o k o j i m a s m o govorili n a p o e t k u ovog
poglavlja: s t v a r n e e k o n o m s k e i p o l i t i k e s l o b o d e , povoljne prili
k e z a p o j e d i n a n u inicijativu, sve veeg r a c i o n a l n o g prosveiva-
n j a . Ovi inioci su o d i s t a o j a a l i lino ja i doveli do razvoja indi
v i d u a l n o s t i , n e z a v i s n o s t i i r a c i o n a l n o s t i . S d r u g e s t r a n e , inioci
k o j i s u p o d u p i r a l i lino j a s a m o s u p o m a g a l i o v e k u d a k o m p e n
z i r a svoju n e s i g u r n o s t i n e s p o k o j s t v o . Oni ih n i s u i s k o r e n i l i ve
samo prikrili, te su tako pomogli pojedincu da se svesno osea
b e z b e d n i m ; ali to o s e a n j e se s a m o d e l i m i n o ispoljavalo i traja
lo je s a m o o n o l i k o k o l i k o i d e j s t v o inilaca k o j i su p o d u p i r a l i li
n o ja.
S v a k a p o d r o b n a analiza e v r o p s k e i a m e r i k e i s t o r i j e u r a z d o b
lju i z m e u r e f o r m a c i j e i n a i h d a n a m o g l a b i d a p o k a e k a k o
dve protivrene tenje svojstvene evoluciji slobode od u slobo
du za i d u u p o r e d o ili, j o bolje, k a k o se n e p r e s t a n o prepli-
u . Na alost, j e d n a t a k v a a n a l i z a izlazi iz o k v i r a ove knjige i
m o r a m o j e o d g o d i t i z a n e k u d r u g u p u b l i k a c i j u . U s v o m pozitiv
n o m s m i s l u k a o s n a g a i d o s t o j a n s t v o linog ja l j u d s k a slo
b o d a bila je p r e t e n i inilac u n e k i m r a z d o b l j i m a i u i z v e s n i m
d r u t v e n i m g r u p a m a ; u o p t e uzev, d o toga j e d o l o u E n g l e s k o j ,
F r a n c u s k o j , Americi i N e m a k o j k a d a j e s r e d n j a k l a s a z a d o b i l a
ekonomske i politike pobede n a d predstavnicima starog poretka.
U toj b o r b i za p o z i t i v n u s l o b o d u s r e d n j a k l a s a m o g l a je da p r i b e -
gne onoj strani protestantizma koja je naglaavala ljudsku auto
n o m i j u i d o s t o j a n s t v o , a k a t o l i k a c r k v a u d r u i l a se s o n i m grupa
ma koje su morale da se b o r e protiv osloboenja oveka k a k o
bi sauvale svoje p o v l a s t i c e .
I u filozofskoj m i s l i m o d e r n o g d o b a n a l a z i m o da su ta dva v i d a
s l o b o d e o s t a l a i s p r e p l e t e n a o n a k o k a o to s u b i l a u t e o l o k i m
d o k t r i n a m a reformacije. Tako su za K a n t a i Hegela autonomija
i s l o b o d a p o j e d i n c a glavni p o s t u l a t i njihovih s i s t e m a , a o n i i p a k
p r i m o r a v a j u p o j e d i n c a da slui u s v r h e j e d n e s v e m o n e d r a v e .
Filozofi iz d o b a f r a n c u s k e revolucije, a u X I X v e k u F o j e r b a h ,
M a r k s , t i r n e r i N i e p o n o v o s u n a n e p o m i r l j i v n a i n izrazili ide
j u d a p o j e d i n a c n e t r e b a d a slui n i u k a k v u s v r h u k o j a j e t u a
n j e g o v o m v l a s t i t o m r a z v i t k u ili srei. M e u t i m , r e a k c i o n a r n i fi
lozofi istog v e k a izriito su z a h t e v a l i p o d r e i v a n j e p o j e d i n c a du
h o v n o m i s v e t o v n o m a u t o r i t e t u . U d r u g o j p o l o v i n i X I X i na po
e t k u XX v e k a t e n j a l j u d s k o j slobodi, u n j e n o m p o z i t i v n o m smi
slu, dostie v r h u n a c . U t o j tenji nije i m a l a u d e l a s a m o s r e d n j a
90
k l a s a v e je i r a d n i k a k l a s a p o s t a l a a k t i v a n i s l o b o d a n inilac,
b o r i l a se za v l a s t i t e e k o n o m s k e ciljeve i, u isti m a h , za ire ci
ljeve o v e a n s t v a .
U m o n o p o l i s t i k o j fazi k a p i t a l i z m a , k o j a se p o s l e d n j i h dece
n i j a sve vie razvijala, izgleda da se i z m e n i l a o d n o s n a v r e d n o s t
o b e j u tenji l j u d s k o j slobodi. V r e d n o s t s u dobili o n i inioci koji
tee da o s l a b e p o j e d i n a n o ja, a r e l a t i v n o su je izgubili o n i koji
j a a j u p o j e d i n c a . Uvealo se oseanje n e m o i i u s a m l j e n o s t i po
j e d i n c a , njegova sloboda o d svih t r a d i c i o n a l n i h s p o n a posta
la je izrazitija, suzile su se njegove m o g u n o s t i za o s t v a r i v a n j e
v l a s t i t i h e k o n o m s k i h ciljeva. On o s e a da ga u g r o a v a j u dinov
s k e s n a g e i ta situacija po m n o g o e m u p o d s e a na o n u iz XV i
X V I veka.
Najvaniji inilac u t o m r a z v o j u je sve vea m o monopolisti-
k o g k a p i t a l a . K o n c e n t r a c i j a k a p i t a l a (ne b o g a t s t v a ) u izvesnim
p o d r u j i m a n a e g e k o n o m s k o g s i s t e m a o g r a n i a v a l a j e mogu
n o s t u s p e h a p o j e d i n a n e inicijative, h r a b r o s t i i inteligencije. U
o n i m p o d r u j i m a u k o j i m a j e m o n o p o l i s t i k i k a p i t a l o d n e o po-
b e d u , u n i t e n a j e e k o n o m s k a n e z a v i s n o s t m n o g i h ljudi. Z a o n e
koji se i dalje b o r e , n a r o i t o za velik deo s r e d n j e klase, ta bor
b a d o b i j a obele^je b i t k e p r o t i v toliko n a d m o n o g n e p r i j a t e l j a
da se p o u z d a n j e u l i n u inicijativu i h r a b r o s t z a m e n j u j e osea-
n j e m n e m o i i b e z n a d e n o s t i . a i c a ljudi i m a o g r o m n u , m a d a
s k r i v e n u m o n a d i t a v i m d r u t v o m , i o d n j e n i h o d l u k a zavisi
s u d b i n a velikog dela d r u t v a . Inflacija u N e m a k o j 1923. i a m e
r i k i k r a h 1929. uveali su o s e a n j e n e s i g u r n o s t i i m n o g i m a p o r u
ili n a d u u n a p r e d o v a n j e v l a s t i t i m t r u d o m , k a o i t r a d i c i o n a l n o
verovanje u neograniene mogunosti uspeha.
M o e s e l a k o desiti d a sitni ili o s r e d n j i s o p s t v e n i k , k o j i j e
s t v a r n o u g r o e n n e o d o l j i v o m m o i vieg k a p i t a l a , i dalje zara
u j e i z a d r i svoju n e z a v i s n o s t ; ali p r e t n j a k o j a m u visi n a d
g l a v o m je njegovu n e s i g u r n o s t i n e m o n a p r a v i l a m n o g o v e o m
n o to j e bilo u o b i a j e n o . B o r e i s e p r o t i v m o n o p o l i s t i k i h kon
k u r e n a t a o n s e izlae s u k o b u s a divovima, d o k s e o b i n o b o r i o
p r o t i v sebi r a v n i h . Ali i p s i h o l o k o s t a n j e t i h n e z a v i s n i h sop-
s t v e n i k a , k o j i m a j e razvoj m o d e r n e i d u s t r i j e d o n e o n o v e eko
n o m s k e funkcije, r a z l i k u j e s e o d s t a n j a s t a r i h n e z a v i s n i h sop-
s t v e n i k a . J e d n a i l u s t r a c i j a t e r a z l i k e o i t u j e s e u o n o m t i p u ne
z a v i s n i h s o p s t v e n i k a koji s e p o n e k a d n a v o d e k a o p r i m e r razvit
ka n o v o g o b l i k a p o s t o j a n j a s r e d n j e k l a s e : u t i p u v l a s n i k a ben
z i n s k i h s t a n i c a . M n o g i o d n j i h s u e k o n o m s k i nezavisni. Oni po-
91
s e d u j u svoj p o s a o b a k a o i ovek koji je p o s e d o v a o b a k a l n i c u
ili k r o j a koji je io o d e l a . Ali k a k v a razlika i z m e u s t a r e i n o v e
v r s t e n e z a v i s n o s t i s o p s t v e n i k a ! V l a s n i k u b a k a l n i c e bilo j e p o t r e b
n o m n o g o z n a n j a i vetine. O n j e m o g a o d a b i r a o d k o j i h e
v e l e t r g o v a c a da k u p u j e a m o g a o je da ih o d a b i r a p r e m a c e n i i
k a k v o i k o j e j e s m a t r a o najpovoljnijim; m o r a o j e d a p o z n a j e
p o t r e b e mnogih kupaca, m o r a o je da ih savetuje pri kupovini
i m o r a o je da o d l u u j e da li da im da na v e r e s i j u ili n e . U o p t e
uzev, uloga s t a r o m o d n o g s o p s t v e n i k a nije b i l a s a m o nezavisna,
ve i uloga k o j a je iziskivala v e t i n u , i n d i v i d u a l i z o v a n u u s l u g u ,
z n a n j e i a k t i v n o s t . M e u t i m , poloaj v l a s n i k a b e n z i n s k e s t a n i c e
sasvim je drukiji. Postoji samo j e d n a vrsta r o b e koju on pro
d a j e : ulje i b e n z i n . On je o g r a n i e n u s v o m p o g a a n j u s p e t r o
lejskim kompanijama. On n e p r e s t a n o mehaniki ponavlja istu
r a d n j u p u n j e n j a b e n z i n o m i u l j e m . Za v e t i n u , inicijativu, poje
dinanu aktivnost tu ima manje mesta no to je imao vlasnik
starinske bakalnice. Zaradu vlasnika benzinske stanice odreuju
dva inioca: c e n a k o j u m o r a da p l a t i za b e n z i n i ulje i b r o j
vozaa koji s e z a u s t a v i k r a j njegove b e n z i n s k e s t a n i c e . O b a t a
inioca u g l a v n o m s u v a n njegova n a d z o r a ; o n f u n k c i o n i e s a m o
k a o p o s r e d n i k i z m e u veletrgovca i k u p c a . U p s i h o l o k o m pogle
d u m a l a j e r a z l i k a i z m e u toga d a l i g a zapoljava k o n c e r n ili j e
o n nezavisan s o p s t v e n i k ; o n j e s a m o z u b a c n a t o k u o g r o m n e
maine za raspodelu.
t o s e tie n o v e s r e d n j e klase, k o j u i n e slubenici, iji j e b r o j
p o r a s t a o s a e k s p a n z i j o m k r u p n i h p o s l o v n i h p o d u h v a t a , oigled-
d n o j e d a s e n j i h o v poloaj v e o m a razlikuje o d poloaja sitnog,
nezavisnog s o p s t v e n i k a s t a r o g a t i p a . M a d a o n i vie n i s u nezavi
sni u f o r m a l n o m smislu, m o g l o bi se t v r d i t i da su s t v a r n e p r i l i k e
za razvoj inicijative i inteligencije k a o o s n o v e u s p e h a p o v o l j n e
i s t o o n o l i k o k o l i k o i p r i l i k e s t a r o m o d n o g k r o j a a ili v l a s n i k a
b a k a l n i c e , ili a k povoljnije o d njih. U i z v e s n o m s m i s l u t o j e
o d i s t a t a n o , m a d a je n e i z v e s n o u kojoj m e r i . Ali je u psiho
l o k o m p o g l e d u s t a n j e s l u b e n i k a d r u k i j e . On' j e d e o o g r o m n e
e k o n o m s k e m a i n e , i m a v e o m a specijalizovan z a d a t a k , n j e m u kon-
k u r i u s t o t i n e d r u g i h koji se n a l a z e u i s t o m poloaju, a n e m i
losrdno ga otputaju ako zaostane. Ukratko, ak i ako su mu
p r i l i k e z a u s p e h p o n e k a d vee, o n j e izgubio veliki deo bezbed-
n o s t i i n e z a v i s n o s t i s t a r o g s o p s t v e n i k a ; on se p r e t v a r a u n e k a d
m a n j i , n e k a d vei z u b a c n a t o k u m a i n e r i j e k o j a m u n a m e e
svoj t e m p o , k o j u on ne m o e da n a d z i r e , i u p o r e e n j u s k o j o m
je p o t p u n o beznaajan.
92
N a r a d n i k a s u t a k o e p s i h o l o k i delovale o g r o m n o s t i via m o
velikog p r e d u z e a . U m a n j i m p r e d u z e i m a iz s t a r i h d a n a r a d n i k
je l i n o p o z n a v a o svoga g a z d u i bio je d o b r o u p o z n a t s i t a v i m
preduzeem, koje je m o g a o da obuhvati pogledom, m a d a je bio
z a p o l j a v a n i o t p u t a n p r e m a z a k o n u t r i t a , on se n a l a z i o u
n e k o j o d r e e n o j vezi s a g a z d o m i p o s l o m , t o m u j e p r u a l o ose
a n j e d a poznaje tle n a k o m stoji. ovekov poloaj j e d r u k i j i
u fabrici k o j a u p o l j a v a h i l j a d e r a d n i k a . G a z d a je p o s t a o a p s t r a k
t n a figura, r a d n i k g a n i k a d n e via; uprava j e a n o n i m n a m o s
k o j o m o n p o s r e d n o o p t i i u o d n o s u p r e m a kojoj j e k a o pojedi
n a c b e z n a a j a n . P r e d u z e e i m a takve r a z m e r e d a o n m o e d a
sagleda s a m o onaj m a l i deo p r e d u z e a u k o m e obavlja svoj p o s a o .
S i n d i k a t i s u u n e k o l i k o u r a v n o t e i l i t u situaciju. Oni n i s u sa
mo p o p r a v i l i e k o n o m s k i poloaj r a d n i k a , ve su i u p s i h o l o k o m
p o g l e d u z n a a j n o delovali p o m a u i m u d a oseti svoju s n a g u i
v a n o s t u o d n o s u na divove s k o j i m a o p t i . Na alost, m n o g i su
s i n d i k a t i i s a m i izrasli u g o r o s t a s n e organizacije u k o j i m a i m a
m a l o m e s t a za inicijativu p o j e d i n a n i h lanova. Oni p l a a j u la
n a r i n u i s v r e m e n a na v r e m e glasaju, ali su i tu m a l i z u p c i na
t o k u velike m a i n e . K r a j n j e j e vano d a s i n d i k a t i p o s t a n u o r g a n i
k o j e a k t i v n o m s a r a d n j o m p o d u p i r u svi lanovi, o r g a n i koji e
svoje lanove t a k o o r g a n i z o v a t i d a svaki o d njdh a k t i v n o u e s t v u j e
u ivotu organizacije i da o s e a o d g o v o r n o s t za sve to se zbiva.
B e z n a a j n o s t p o j e d i n c a u n a e d o b a o d n o s i s e n e s a m o n a nje
g o v u u l o g u s o p s t v e n i k a , n a m e t e n i k a ili m a n u e l n o g r a d n i k a ve
i na njegovu u l o g u k u p c a . Posljednjih decenija uloga k u p c a iz
o s n o v e j e p r e i n a e n a . K u p a c koji j e odlazio u m a l o p r o d a j n u ra
d n j u iji j e v l a s n i k b i o n e z a v i s a n s o p s t v e n i k bio j e s i g u r a n d a
e m u vlasnik lino p o k l o n i t i p a n j u : njegova p o j e d i n a n a kupo
v i n a bila j e z a v l a s n i k a r a d n j e vana; o n j e b i o p r i m a n k a o zna
a j n a o s o b a , o njegovim e l j a m a vodilo se r a u n a ; s a m i i n ku
p o v a n j a davao m u j e o s e a n j e v a n o s t i i d o s t o j a n s t v a . K a k o j e
razliit o d n o s k u p c a p r e m a velikoj r o b n o j k u i ! N a njega ostav
lja u t i s a k o g r o m n a z g r a d a , b r o j n a m e t e n i k a , obilje izloene ro
b e ; u o d n o s u na sve to on m o r a da se o s e a m a l i i b e z n a a j a n .
K a o p o j e d i n a c , o n z a r o b n u k u u u o p t e nije vaan. O n j e v a a n
k a o jedan k u p a c ; r o b n a k u a n e eli d a g a izgubi j e r b i t o b i o
z n a k da u njoj n e t o ne valja, to bi m o g l o znaiti da e iz istog
r a z l o g a izgubiti i d r u g e k u p c e . O n j e v a a n k a o a p s t r a k t a n k u p a c ;
k a o k o n k r e t a n k u p a c o n j e k r a j n j e b e z n a a j a n . N i k o s e n e ra
d u j e njegovu d o l a s k u , n i k o s e n a r o i t o n e z a n i m a z a njegove
elje. in k u p o v a n j a p o s t a o j e slian k u p o v a n j u m a r a k a n a p o t i .
93
 T o s t a n j e j o vie p o d v l a e m e t o d i m o d e r n e r e k l a m e . O n o t o
j e s t a r o m o d n i s o p s t v e n i k govorio p r i p r o d a j i bilo j e u s u t i n i
r a c i o n a l n o . O n j e p o z n a v a o svoju r o b u , p o z n a v a o j e p o t r e b e ku
p c a i n a o s n o v u tog z n a n j a p o k u a v a o d a t u r o b u p r o d a . Sva
k a k o d a o n o t o j e p r i p r o d a j i govorio nije bilo s a s v i m o b j e k t i v n o ,
te se on sluio u b e i v a n j e m t o je vie m o g a o ; ipak, da bi delo-
vao, t o t o j e govorio m o r a l o j e d a b u d e p r i l i n o r a c i o n a l n o i pa
m e t n o . O g r o m a n deo m o d e r n e r e k l a m e j e d r u k i j i ; o n a s e n e ob
r a a r a z u m u ve emociji; k a o i svaka d r u g a h i p n o i d n a sugestija,
o n a p o k u a v a d a n a svoje p r e d m e t e u t i e e m o c i o n a l n o , a d a i h
z a t i m n a t e r a d a s e p o t i n e i n t e l e k t u a l n o . T a k v a s e r e k l a m a slu
i s v a k o v r s n i m s r e d s t v i m a d a n a k u p c a o s t a v i u t i s a k : e s t i m po
n a v l j a n j e m istog o b r a s c a ; u t i c a j e m a u t o r i t a t i v n e slike, k a o t o
je slika g o s p o e iz visokog d r u t v a ili p o z n a t o g b o k s e r a koji pu
e izvesnu v r s t u c i g a r e t a ; privlaei k u p c a i u isti m a h slabei
njegove k r i t i k e s p o s o b n o s t i s e k s i p i l o m k a k v e lepe devojke; za
s t r a u j u i ga p r e t n j o m b. o.-a ili halitoze 5 ; ili, o p e t , pod-
stiui ga da s a n j a r i o i z n e n a d n o j p r o m e n i k o j u e k u p o v a n j e
n e k e koulje ili s a p u n a izazvati u i t a v o m t o k u njegova ivota.
Svi ti m e t o d i u s u t i n i su i r a c i o n a l n i ; oni n e m a j u n i k a k v e veze
sa k a k v o o m r o b e , a p o p u t k a k v o g s r e d s t v a za uspavljivanje ili
p r a v e h i p n o z e gue i u b i j a j u k r i t i k e s p o s o b n o s t i k u p c a . B a k a o
i filmovi, o n i mu s a n j a r s k i m svojstvima p r u a j u izvesno zado
voljenje, ali u isto v r e m e n e u v e a v a j u njegovo o s e a n j e s i u n o s t i
i nemoi.
U stvari, ti m e t o d i o t u p l j i v a n j a s p o s o b n o s t i za k r i t i k o milje
nje opasniji su za nau demokratiju od mnogih otvorenih napa
da na n j u i n e m o r a l n i j i u p o g l e d u l j u d s k o g i n t e g r i t e t a od
s k a r e d n e knjievnosti, ije objavljivanje k a n j a v a m o . P o k r e t po
t r o a a p o k u a o j e d a p o v r a t i k u p e v u k r i t i k u s p o s o b n o s t , do
s t o j a n s t v o i o s e a n j e znaaja, te t a k o deluje u p r a v c u k o j i je
slian p r a v c u delovanja s i n d i k a l n o g p o k r e t a . M e u t i m , o n d o s a d
nije o t i a o dalje o d s k r o m n i h p o e t a k a .
Za p o l i t i k u sferu vai i s t o o n o t o i za e k o n o m s k u . U p r v i m
d a n i m a d e m o k r a t i j e p o j e d i n a c je, zahvaljujui r a z l i i t i m u r e d
b a m a , m o g a o k o n k r e t n o i a k t i v n o da u e s t v u j e u glasanju o iz-
vesnoj o d l u c i ili za izvesnog k a n d i d a t a koji t r e b a da s t u p i u dr
a v n u slubu. P i t a n j a o k o j i m a se o d l u i v a l o b i l a su d o b r o poz
n a t a , k a o i k a n d i d a t i : in glasanja, e s t o obavljen na s k u p u i
tavog s t a n o v n i t v a g r a d a , o d l i k o v a o s e k o n k r e t n o u k o j a j e po
j e d i n c u davala s t v a r n u vanost. D a n a s se glasa s u o a v a sa goro-
94
s t a s n i m p a r t i j a m a , koje s u m u i s t o toliko d a l e k e i upeatljive
k o l i k o i g o r o s t a s n e i n d u s t r i j s k e organizacije. S p o r n a p i t a n j a su
z a m r e n a , a o d s v a k o v r s n i h m e t o d a zamagljivanja p o s t a l a s u j o
z a m r e n i j a . G l a s a e s t o m o e da v i a svoga k a n d i d a t a u prediz-
b o r n o v r e m e , ali nije v e r o v a t n o da e se o n i t a k o e s t o viati u
d o b a radija, t e glasa gubi j e d n o o d o s n o v n i h s r e d s t a v a z a stva
r a n j e miljenja o svom k a n d i d a t u . U stvari, p a r t i j s k e m a i n e
n u d e m u izbor i z m e u dva ili t r i k a n d i d a t a ; ali t e k a n d i d a t e nije
on i z a b r a o , on o n j i m a z n a i s t o toliko m a l o koliko i o n i o
n j e m u , a njihov m e u s o b n i o d n o s p o s t a o j e i s t o toliko a p s t r a k
t a n k o l i k o i veina d r u g i h o d n o s a .
S l i n o d e j s t v u r e k l a m e n a k u p c a , m e t o d i politike p r o p a g a n
de tee da uveaju o s e a n j e b e z n a a j n o s t i p o j e d i n o g glasaa. Po
n a v l j a n j e p a r o l a i isticanje inilaca koji n e m a j u n i k a k v e veze sa
p i t a n j e m o k o j e m j e r e o t u p l j u j u glasaeve k r i t i k e s p o s o b n o
sti. J a s n o i r a c i o n a l n o o b r a a n j e njegovu m i l j e n j u p r e je izu
z e t a k n e g o pravilo u politikoj p r o p a g a n d i a k i u d e m o k r a t
s k i m z e m l j a m a . S u o e n i sa m o i i veliinom p a r t i j a , koje se oi
t u j u u njihovoj p r o p a g a n d i , p o j e d i n a n i glasai ne m o g u a da
ne o s e t e svoju s i u n o s t i m a l u vanost.
Sve o v o n e z n a i d a r e k l a m a i p o l i t i k a p r o p a g a n d a o t v o r e n o
i s t i u b e z n a a j n o s t p o j e d i n c a . N a p r o t i v , o n e p o j e d i n c u laska
j u d a j u i m u t o b o n j u vanost, o b r a a j u s e t o b o n j e g o v o m kri
tikom sudu, njegovom smislu za opaanje. No ta pretvaranja
u s u t i n i su m e t o d za o t u p l j e n j e p o j e d i n a n e s u m n j e i pomaga
n j e njegova s a m o o b m a n j i v a n j a d a o d l u k a k o j u j e d o n e o i m a
obeleje i n d i v i d u a l n o s t i . N i j e s k o r o n i p o t r e b n o isticati d a p r o
p a g a n d a o kojoj s a m govorio nije p o t p u n o i r a c i o n a l n a i da se
p r o p a g a n d a razliitih p a r t i j a , o d n o s n o k a n d i d a t a razlikuje p o
t e i n i r a c i o n a l n i h inilaca.
D r u g i inioci d o p r i n o s i l i s u sve veoj n e m o i p o j e d i n c a . Eko
n o m s k a i p o l i t i k a p o z o r n i c a sloenija je i p r o s t r a n i j a no to je
i k a d bila; p o j e d i n a c j e m a n j e k a d a r d a j e o b u h v a t i p o g l e d o m .
R a z m e r e pretnji sa kojima se on suoava takoe su porasle.
S t r u k t u r a l n a nezaposlenost mnogih miliona uveala je oseanje
nesigurnosti. Mada je dravna pomo nezaposlenima u m n o g o m e
u b l a i l a posledice n e z a p o s l e n o s t i , ne s a m o e k o n o m s k i n e g o i psi
h o l o k i , o s t a l a j e injenica d a o g r o m n a veina ljudi p s i h o l o k i
veoma teko podnose b r e m e nezaposlenosti i da strah od nje
p o m u u j e itav njihov ivot. M n o g i m a izgleda d a j e z a p o s l e n o s t
b e z o b z i r a k a k a v je p o s a o p o s r e d i sve t o bi u ivotu m o -
95
gli d a poele i n a e m u b i t r e b a l o d a s u zahvalni. N e z a p o s l e n o s t
j e uveala i p r e t n j u o d s t a r o s t i . Z a m n o g e p o s l o v e t r a i s e s a m o
mlada, pa ak i neiskusna osoba, koja se jo moe prilagoditi; to
z n a i o n a k o j a s e j o l a k o m o e u o b l i i t i u m a l e n i z u b a c n a to
ku maine, potreban u tom posebnom ureaju.
Pretnja od r a t a takoe je uveala oseanje nemoi pojedinca.
R a t o v a je, s v a k a k o , bilo i u X I X veku. No od p o s l e d n j e g r a t a
n a o v a m o m o g u n o s t i r a z a r a n j a toliko s u s e p o v e a l e b r o j
ljudi koji s e izlae d e j s t v u r a t a toliko j e p o r a s t a o d a o b u h v a t a
svakog bez izuzetka d a j e p r e t n j a o d r a t a p o s t a l a m o r a koja,
m a d a j e m n o g i ljudi n i s u svesni p r e n o to n j i h o v a nacija b u d e
s t v a r n o u v u e n a u r a t , p o m u u j e njihov ivot i u v e a v a njihovo
oseanje bojazni i pojedinane nemoi.
Stil itavog t o g r a z d o b l j a o d g o v a r a slici k o j u s a m o c r t a o .
O g r o m n o s t gradova, u kojoj se p o j e d i n a c gubi, z g r a d e v i s o k e
kao planine, neprestano akustiko bombardovanje preko radija,
k r u p n i n o v i n s k i naslovi k o j i s e t r i p u t a d n e v n o m e n j a j u n e os
tavljajui o v e k u n i k a k v u m o g u n o s t d a o d l u i t a j e v a n o ,
varijetei u k o j i m a s t o t i n a d e v o j a k a s p r e c i z n o u a s o v n i k a po
k a z u j e svoju s p o s o b n o s t z a o t k l a n j a n j e o n o g t o j e p o j e d i n a n o
i deluju p o p u t m o n e , u h o d a n e m a i n e , i z m i r u j u i r i t a m deza
te i m n o g e d r u g e p o j e d i n o s t i j e s u izraz sticaja p r i l i k a u k o m e
se p o j e d i n a c suoava s nesavladljivim v e l i i n a m a , p r e m a koji
m a j e o b i a n t r u n . O n m o e s a m o d a dri k o r a k k a o v o j n i k u
s t r o j u ili r a d n i k n a b e s k r a j n o j t r a c i . O n m o e d a dela; ali iezlo
je njegovo o s e a n j e n e z a v i s n o s t i i znaaja.
Izgleda da je p o p u l a r n o s t filmova o Mikiju M a u s u r e i t izraz
do kog s t u p n j a je p r o s e a n ovek u Americi o b u z e t i s t i m osea-
n j e m s t r a h a i b e z n a a j n o s t i . J e d i n a t e m a u t i m filmovima i
j e s u varijacije t a k o b r o j n e j e s t e ova: n e k o m a l o s t v o r e n j e
p r o g o n i i u g r o a v a n e k a neodoljiva sila p r e t e i da ga u b i j e ili
p r o g u t a . To m a l o stvorenje bei i k o n a n o u s p e v a da u t e k n e , ili
ak, d a n a u d i n e p r i j a t e l j u . L j u d i n e b i bili s p r e m n i d a n e p r e s t a
n o gledaju m n o g e varijacije t e j e d n e j e d i n e t e m e k a d s e o n a n e
b i o d n o s i l a n a n e t o to j e v e o m a b l i s k o n j i h o v u e m o c i o n a l n o m
ivotu. Oigledno d a j e t o m a l o stvorenje, u g r o e n o o d m o n o g
n e p r i j a t e l j a , s a m i gledalac; t a k o se on osea, i s t o m s i t u a c i j o m
m o e d a s e poistoveti. Ali k a d s e t i filmovi n e b i s r e n o zavra
vali, oni, n a r a v n o , n e b i g l e d a o c a n e p r e s t a n o privlaili. O v a k o
gledalac preivljava sva svoja s t r a h o v a n j a i o s e a n j a siunosti,
a n a k r a j u biva u t e e n o s e a n j e m d a e u p r k o s s v e m u b i t i spa-
96
s e n i da e ak, s a v l a d a t i silu. M e u t i m z n a a j a n i t u a n d e o
ovog srenog zavretka njegovo s p a s e n j e lei u g l a v n o m u
njegovoj s p o s o b n o s t i da p o b e g n e i u n e p r e d v i e n i m sluajnosti
ma koje onemoguavaju udovite da ga uhvati.
Poloaj u k o j e m se p o j e d i n a c d a n a s nalazi p r e d v i d e l i su vizio
n a r s k i mislioci ve u X I X veku. K j e r k e g o r o p i s u j e b e s p o m o n o g
p o j e d i n c a kog r a z d i r u i m u e s u m n j e , koga o p h r v a v a o s e a n j e
u s a m l j e n o s t i i b e z n a a j n o s t i . Nie u m i s l i m a vidi n a s t u p a j u i
n i h i l i z a m koji e se o i t o v a t i u n a c i z m u i slika nadoveka k a o
n e g a c i j u b e z n a a j n o g , izgubljenog p o j e d i n c a koga je video u stvar
n o s t i . T e m a o ovekovoj n e m o i v e o m a je p r e c i z n o i z r a e n a u
d e l u F r a n c a Kafke. On u Zamku o p i s u j e oveka koji eli da d o e
u dodir sa tajanstvenim stanovnicima jednog zamka, od kojih
o e k u j e d a m u k a u t a d a ini i d a m u p o k a u njegovo m e s t o
u svetu. Sav njegov ivot sastoji se u b e s o m u n o m n a p o r u da
s n j i m a s t u p i u d o d i r , ali to mu n i k a d ne polazi za r u k o m , i on
ostaje sam, oseajui krajnju uzaludnost i bespomonost.
O s e a n j e izdvojenosti i n e m o i l e p o je izrazio i ilijen G r i n na
sledeem mestu:
Znao sam da smo malo vani u poreenju sa svemirom, znao
sam da ne predstavljamo nita; ali izgleda da nas to stanje neiz-
mernog nitavila na neki nain ophrvava i, u isti mah, umiruje.
Potpuno smo svladani onim oblicima, onim dimenzijama koje su
izvan dosega ljudske misli. Postoji li neto ega se moemo dra
ti? Usred tog haosa obmana u koji smo glavake baeni postoji
neto to odudara svojom istinom, a to je ljubav. Sve ostalo
je nitavilo, puka praznina. Mi piljimo u ogromnu m r a n u prova
liju koja se otvara pod nama. I plaimo se.'
M e u t i m , to o s e a n j e p o j e d i n a n e izdvojenosti i n e m o i , ka
ko su ga izrazili ovi pisci i k a k o se o n o javlja u m n o g i h takozva
n i h n e u r o t i n i h o s o b a , nije n e t o ega j e s v e s t a n n o r m a l n i o
vek. O n o je odvie s t r a n o da bi ga ljudi bili svesni. O n o se pri
k r i v a s v a k o d n e v n i m u o b i a j e n i m t o k o m ovekovih a k t i v n o s t i , po
u z d a n j e m i o d o b r a v a n j e m koje on nalazi u svojim p r i v a t n i m ili
d r u t v e n i m o d n o s i m a , u s p e h o m u poslu, r a z o n o d o m , provodima,
poznanstvima izlascima. Ali zvidanjem u m r a k u ne s t v a r a
se svetlost. U s a m l j e n o s t , s t r a h i p o m e t e n o s t o s t a j u ; to ljudi ne
m o g u veito da p o d n o s e . Oni ne m o g u da i dalje n o s e b r e m e slo
b o d e od; m o r a j u p o k u a t i d a sasvim p o b e g n u o d slobode, a k o
ve ne mogu da nai reduju od negativne slobode ka pozitivnoj.
97
U n a e v r e m e , glavni d r u t v e n i p u t e v i b e k s t v a su o n o potinjava- 4. U neobjavljenom predavanju o Samooseanju i .prodaji' linosti
nje v o u do kojeg se dolo u faistikim z e m l j a m a , i o n o pri Ernest ahtel (Ernest Schachtel) dao je jasnu i otvorenu analizu
samopo to vanj a.
n u d n o s a o b r a a v a n j e k o j e p r e o v l a u j e u n a o j vlastitoj d e m o k r a -
5. Halitoza (halitosis) jeste neprijatan zadah iz usta kao posledica
tiji. P r e n o t o p r e e m o n a opisivanje o v i h d v a j u n a i n a b e a n j a
nekog organskog poremeaja; b. o. je skraenica za Body odor
z a k o j e j e d r u t v o d a l o o b r a z a c , m o r a m o z a m o l i t i i t a o c a d a pra telesni vonj. Prim. prev.
ti n a e r a s p r a v l j a n j e o z a m r e n o s t i m a t i h p s i h o l o k i h m e h a n i z a 6. ilijen Grin (Julian Green), Personal Record 192839 (Lini zapisi,
ma b e k s t v a . U p r e t h o d n i m g l a v a m a ve s m o se pozabavili neki 192839), prevod . Godefroa (J. Godefroi), H a r p e r and Brothers,
m a o d t i h m e h a n i z a m a ; ali d a b i s m o p o t p u n o r a z u m e l i psiholo Njujork, 1939.
ki z n a a j faizma i a u t o m a t i z o v a n j a o v e k a u m o d e r n o j d e m o k r a -
tiji, n u n o j e d a t e p s i h o l o k e p o j a v e s h v a t i m o n e s a m o u o p t e
ve i u p o j e d i n o s t i m a i k o n k r e t n o s t i n j i h o v a delovanja. N e k o m e
s e m o e u i n i t i d a o v i m s k r e e m o s a n a e g p u t a ; ali t a k v o ispi
tivanje p r e d s t a v l j a , u stvari, nuan' d e o cele n a e r a s p r a v e . B a
kao to se ne mogu ispravno razumeti psiholoki problemi bez
njihove d r u t v e n e i k u l t u r n e p o z a d i n e , t a k o s e n e m o g u r a z u m e
t i n i d r u t v e n e p o j a v e bez p o z n a v a n j a p s i h o l o k i h m e h a n i z a m a
n a k o j i m a s e o n e t e m e l j e . N a r e d n a glava p o k u a v a d a a n a l i z u j e
te m e h a n i z m e , da o t k r i j e t a se zbiva u p o j e d i n c u i da p o k a e
k a k o s m o m i , n a s t o j e i da p o b e g n e m o od svoje u s a m l j e n o s t i i ne
m o i , gotovi d a s e o t a r a s i m o svog p o j e d i n a n o g j a , bilo p u t e m
p o t i n j a v a n j a n o v i m o b l i c i m a a u t o r i t e t a bilo p u t e m p r i n u d n o g
saobraavanja usvojenim obrascima.

BELESKE UZ GLAVU ETVRTU

1. Podrobna rasprava o t o m problemu moe se nai u pievu r a d u

Sebinost i samoljublje (Selfishness and Self-Love, Psychiatry,
Vol. 2, No. 4, novembar 1939); preuzeto u Man for Himself, Holt,
Rinehart and Winston, New York 1947, pod proirenim naslovom
Selfishness, Self-Love and Self-Interes; u ovom izdanju v. 3. svezak,
ovjek za sebe, IV. pogl. str. 113130.
2. Saliven se u svojim predavanjima pribliio ovoj formulaciji. On
tvrdi da se era preadolescencije odlikuje u meulinim odnosima
pojavom impulsa koji doprinose novom tipu zadovoljenosti druge
osobe (druga). Ljubav je, p r e m a njemu, situacija u kojoj je zado
voljenje voljenog upravo isto toliko znaajno i poeljno kao i za
dovoljenje onoga koji voli.
3. Hegel i Marks poloili su temelje za razumevanje problema otu
enosti. Posebno sr. Marksov pojam o fetiizmu robe i otuenju
rada.

98
 V Mehanizmi bekstva
U n a o j r a s p r a v i dospeli s m o do d a n a n j e g d o b a , i s a d a b i s m o
p r e l i na r a s p r a v l j a n j e o p s i h o l o k o m z n a a j u faizma i zna
enju slobode u a u t o r i t a r n i m sistemima, kao i u naoj vlastitoj
d e m o k r a t i j i . M e u t i m , p o t o v a l j a n o s t itavog n a e g d o k a z i v a n j a
zavisi od v a l j a n o s t i n a i h p s i h o l o k i h p r e m i s a , poeljno je, iz
gleda, d a p r e k i n e m o t a j o p t i t o k m i s l i i d a j e d n u glavu posve
t i m o p o d r o b n i j e m i k o n k r e t n i j e m r a s p r a v l j a n j u o o n i m psiho
l o k i m m e h a n i z m i m a koje s m o ve s p o m e n u h i o k o j i m a e m o
k a s n i j e r a s p r a v l j a t i . Te p r e m i s e iziskuju da o n j i m a p o d r o b n o
r a s p r a v l j a m o , j e r poivaju n a p o j m o v i m a o n e s v e s n i m s n a g a m a
i n a i n a m a njihova izraavanja u racionalizacijama i karakter
n i m o s o b e n o s t i m a , n a p o j m o v i m a z a koje b i m n o g i itaoci rek
li a k o ne to da su im strani a o n o b a r da zasluuju razradu.
U ovoj glavi n a m e r n o se p o z i v a m na i n d i v i d u a l n u psihologiju
i n a o n o t o j e b i l o z a p a e n o p r e c i z n i m p r o u a v a n j i m a pojedi
n a c a p s i h o a n a l i t i k i m p o s t u p k o m . M a d a p s i h o a n a l i z a n e dosti
e dugogodinji ideal a k a d e m s k e psihologije to jest, priblia
vanje eksperimentalnim metodima prirodnih n a u k a ona je ipak
p o t p u n o empirijski metod, zasnovan na briljivom p o s m a t r a n j u
n e c e n z u r i s a n i h misli, s n o v a i fantazija p o j e d i n a c a . U z a m r e n e
racionalizacije s a k o j i m a s e s u o a v a m o p r i a n a l i z i r a n j u jed
n o g p o j e d i n c a ili j e d n e k u l t u r e m o e d a p r o n i k n e j e d i n o psiho
logija k o j a k o r i s t i p o j a m o n e s v e s n i m s n a g a m a . M n o t v o privid
n o nereljivih p r o b l e m a iezava i m o d l u i m o d a o d u s t a n e m o
od miljenja da su m o t i v i za koje ljudi veruju da ih p o k r e u nu
n o m o t i v i koji i h s t v a r n o p o k r e u n a delanje, o s e a n j e i mi
ljenje.
Mnogi e se italac u p i t a t i da li se nalazi do k o j i h se d o s p e l o
p o s m a t r a n j e m p o j e d i n a c a m o g u p r i m e n i t i i n a p s i h o l o k o ra
zumevanje grupa. Na odgovor na to pitanje nedvosmisleno je
p o t v r d a n . S v a k a g r u p a sastoji s e o d p o j e d i n a c a i s a m o o d po-
100
j e d i n a c a , t e , p r e m a t o m e , p s i h o l o k i m e h a n i z m i ije delovanje
o t k r i v a m o u grupi m o g u b i t i j e d i n o m e h a n i z m i koji d e l u j u u
p o j e d i n a c a . P r i p r o u a v a n j u i n d i v i d u a l n e psihologije k a o o s n o v e
z a r a z u m e v a n j e socijalne psihologije m i i n i m o n e t o t o b i s e
m o g l o u s p o r e d i t i s a p r o u a v a n j e m kakvog p r e d m e t a p o d m i k r o
s k o p o m . T o n a m o m o g u u j e d a o t k r i j e m o s a m e p o j e d i n o s t i psi
h o l o k i h m e h a n i z a m a koji i r o k o d e l u j u u d r u t v e n o m p r o c e s u .
Ako s e n a a analiza d r u t v e n o - p s i h o l o k i h p o j a v a n e zasniva n a
p o d r o b n o m p r o u a v a n j u p o n a a n j a p o j e d i n c a , o n a nije e m p i r i j
ska, t e o t u d n i valjana.
No a k o se a k i sloimo s t i m da je p r o u a v a n j e p o n a a n j a po
j e d i n c a t o l i k o z n a a j n o , mogli b i s m o s e z a p i t a t i d a l i p r o u a v a
nje p o j e d i n a c a koji s e o b i n o o z n a a v a j u k a o n e u r o t i a r i m o e
iole k o r i s t i t i u r a z m a t r a n j u p r o b l e m a socijalne psihologije. Ve-
r u j e m da se i na to pitanje m o r a odgovoriti potvrdno. Pojave
koje p o s m a t r a m o u neurotine osobe naelno se ne razlikuju
od o n i h k o j e n a l a z i m o u n o r m a l n e o s o b e . O n e su u n e u r o t i n e 1
o s o b e s a m o j a e izraene, j a s n i j e i n j e n o j svesti e s t o p r i s t u p a
nije negoli to su u n o r m a l n e o s o b e , n e s v e s n e ijednog p r o b l e m a
k o j i iziskuje d a b u d e p r o u e n .
D a b i s m o ovo razjasnili, ini n a m s e d a e b i t i k o r i s n o d a
u k r a t k o p r e t r e s e m o t e r m i n e neurotian i normalan ili zdrav.
T e r m i n n o r m a l a n ili zdrav m o e se definisati na dva na
i n a . P r v o , s a s t a n o v i t a funkcija j e d n o g d r u t v a , o s o b a s e m o e
n a z v a t i n o r m a l n o m ili z d r a v o m a k o j e k a d r a d a i s p u n j a v a dru
t v e n u u l o g u k o j u t r e b a d a p r e u z m e u t o m d r u t v u . To, k o n k r e t -
nije, z n a i d a b u d e k a d r a d a u t o m d r u t v u r a d i o n a k o k a k o s e
od n j e t r a i , i da, s e m toga, b u d e s p o s o b n a da u e s t v u j e u re
p r o d u k c i j i d r u t v a , t o j e s t s p o s o b n a z a o s n i v a n j e p o r o d i c e . Dru
go, s a s t a n o v i t a p o j e d i n c a , m i n a z d r a v l j e ili n a n o r m a l n o s t gle
d a m o k a o n a s t a n j e koje j e najpovoljnije z a njegov r a z v i t a k i
sreu.
D a s t r u k t u r a d a t o g d r u t v a p r u a najpovoljniju m o g u n o s t z a
s r e u p o j e d i n c a , o b a bi se gledita p o d u d a r a l a . M e u t i m , u vei
n i d r u t a v a k o j a p o z n a j e m o , u k l j u u j u i t u i n a e , t o nije slu
a j . M a d a s e o n a r a z l i k u j u p o t o m e d o koje m e r e p o t p o m a u
razvitak pojedinca, tenja za r a v n o m e r n i m funkcionisanjem ome
t a p u n i razvoj p o j e d i n c a . Z b o g ovog m o r a m o n u n o p o v u i o t r u
r a z l i k u i z m e u t a dva p o j m a zdravlja. J e d a n o d r e u j e d r u t v e n e
p o t r e b e , a drugi v r e d n o s t i i n o r m e koje se tiu cilja pojedi
nanog postojanja.
101
 N a alost, t a s e r a z l i i t o s t e s t o z a n e m a r u j e . M n o g i p s i h i j a t r i
d o t e m e r e u z i m a j u s t r u k t u r u svog d r u t v a k a o p o g o d n u da, p o
n j i m a , s v a k a o s o b a k o j a s e nije d o b r o p r i l a g o d i l a d o b i j a p e a t
m a n j e v r e d n o s t i . S d r u g e s t r a n e , p r e t p o s t a v l j a s e d a d o b r o prila
g o e n a o s o b a z a u z i m a vie m e s t o n a lestvici l j u d s k i h v r e d n o s t i .
Ako p o v u e m o r a z l i k u i z m e u ova d v a p o j m a o n o r m a l n o m i
n e u r o t i n o m , d o s p e v a m o d o sledeeg z a k l j u k a : o s o b a k o j a j e nor
m a l n a s o b z i r o m n a svoju d o b r u p r i l a g o e n o s t esto j e m a n j e
zdrava od neurotine osobe s obzirom na njene ljudske vredno
sti. O n a s e e s t o d o b r o p r i l a g o a v a j e d i n o p o c e n u o d u s t a j a n j a
o d svog linog ja, d a b i m a n j e vie p o s t a l a o n a k v a k a k v a v e r u j e
d a t r e b a d a b u d e . P r i t o m s u m o d a iezle sva i s t i n s k a individu
a l n o s t i s p o n t a n o s t . S d r u g e s t r a n e , n e u r o t i a r a m o e m o oznai
ti k a o o s o b u koja nije bila s p r e m n a da se p o t p u n o p r e d a u b o r
bi za svoje lino ja. S v a k a k o da n j e n p o k u a j da s p a s e svoje po
j e d i n a n o j a nije u s p e o , t e j e o n a , u m e s t o d a svoje lino j a stva
r a l a k i izrazi, p o t r a i l a s p a s e n j e u n e u r o t i n i m s i m p t o m i m a po
vlaei se u fantazijski ivot. P r i s v e m t o m , o n a je, sa s t a n o v i t a
l j u d s k i h v r e d n o s t i , m a n j e o s a k a e n a o d o n e v r s t e n o r m a l n e oso
b e k o j a j e p o t p u n o izgubila svoju i n d i v i d u a l n o s t . N e t r e b a n i
pominjati da postoje osobe koje nisu neurotine, a ipak nisu,
u p r o c e s u p r i l a g o a v a n j a , u t o p i l e svoju i n d i v i d u a l n o s t . No r e k l i
b i s m o d a j e igosanje n e u r o t i n e o s o b e n e o s n o v a n o i o p r a v d a n o
jedino ako neurotinu osobu p o s m a t r a m o sa stanovita drutve
n e c e l i s h o d n o s t i . t o s e itavog d r u t v a tie, t e r m i n n e u r o t i a n
n e m o e s e p r i m e n i t i u o v o m d r u g o m smislu, p o t o j e d n o dru
tvo n e b i m o g l o d a p o s t o j i k a d njegovi lanovi n e b i vrili dru
t v e n e funkcije. M e u t i m , s a s t a n o v i t a l j u d s k i h v r e d n o s t i , je
d n o d r u t v o m o g l o bi se n a z v a t i n e u r o t i n i m u s m i s l u da su li
n o s t i njegovih l a n o v a o s a k a e n e u s v o m r a z v i t k u . P o t o se ter
m i n neurotian t a k o e s t o u p o t r e b l j a v a k a o o z n a k a n e d o s t a t k a
drutvenog funkcionisanja, radije ne b i s m o hteli da o drutvu
g o v o r i m o k a o o n e e m n e u r o t i n o m ve k a o o n e e m p r o t i v n o m
l j u d s k o j srei i s a m o o s t v a r i v a n j u .
M e h a n i z m i o k o j i m a e m o u o v o m poglavlju r a s p r a v l j a t i j e s u
m e h a n i z m i b e k s t v a , koji p r o i z l a z e iz o s e a n j a n e s i g u r n o s t i izdvo
jenog pojedinca.
Poto pojedinac kad se p r e k i n u p r i m a r n e spone, koje su mu
pruale bezbednost, i k a d s e s u o i s a s v e t o m izvan s e b e k a o
s a p o t p u n o o d v o j e n i m e n t i t e t o m m o r a d a savlada t o n e p o d
noljivo s t a n j e n e m o i i u s a m l j e n o s t i , p r e d n j i m se o t v a r a j u dva
p u t a . J e d n i m p u t e m o n m o e d a d o s p e d o pozitivne slobode; s a
102
s v e t o m m o e s p o n t a n o d a s e povee ljubavlju i r a d o m , i s t i n s k i m
i z r a a v a n j e m svojih e m o c i o n a l n i h , u l n i h i i n t e l e k t u a l n i h sposob
n o s t i ; n a taj n a i n , o n m o e p o n o v o d a s e sjedini s a o v e k o m ,
p r i r o d o m i samim sobom, ne odustajui pri t o m od nezavisnosti
i i n t e g r i t e t a svog p o j e d i n a n o g j a . D r u g i p u t koji se p r e d n j i m ot
vara jeste odstupanje, odustajanje od slobode i pokuaj da se
u s a m l j e n o s t s a v l a d a o d s t r a n j i v a n j e m j a z a koji j e n a s t a o i z m e u
p o j e d i n a n o g j a i sveta. T i m d r u g i m p u t e m p o j e d i n a c s e n i k a d
n e e p o n o v o sjediniti s a s v e t o m o n a k o k a o to j e b i o vezan p r e
n e g o t o se izgubio k a o pojedinac, j e r se i n j e n i c a o njegovoj
o d v o j e n o s t i n e m o e p r e o k r e n u t i ; t o j e b e k s t v o i z j e d n e nesnolji-
ve situacije, k o j a bi, k a d bi trajala, o n e m o g u i l a ivljenje.
S t o g a j e p r i n u d n o s t obeleje t o g p u t a b e k s t v a , k a o i s v a k o g
b e k s t v a iz o k o l n o s t i u k o j i m a o v e k a m o e da o b u z m e pa
n i k a ; njegovo obeleje je i o v e k o v o manje-vie p o t p u n o od
r i c a n j e od i n d i v i d u a l n o s t i i i n t e g r i t e t a linog j a . O t u d to
r e e n j e ne vodi s r e i i pozitivnoj s l o b o d i ; o n o se, u n a e l u , m o e
n a i u svim n e u r o t i n i m p o j a v a m a . O n o ublaava nepodnolji
vo n e s p o k o j s t v o i i z b e g a v a n j e m p a n i k e o m o g u u j e ivljenje; pa
i p a k , o n o ne reava o s n o v n i p r o b l e m , a za nj se p l a a ivotom,
k o j i s e e s t o s a s t o j i s a m o o d a u t o m a t s k i h ili p r i n u d n i h aktiv
nosti.
N e k i o d ovih m e h a n i z a m a b e k s t v a i m a j u r e l a t i v n o m a l i dru
t v e n i z n a a j ; o n i su d o n e k l e uoljivi j e d i n o u o s o b a s ozbiljnim
m e n t a l n i m ili e m o c i o n a l n i m p o r e m e a j i m a . U o v o m poglavlju
e m o r a s p r a v l j a t i j e d i n o o o n i m m e h a n i z m i m a koji s u z n a a j n i
u k u l t u r n o m p o g l e d u i ije r a z u m e v a n j e p r e d s t a v l j a n u n u pre
m i s u za psiholoku analizu drutvenih pojava kojima emo se
b a v i t i u s l e d e i m poglavljima: f a i s t i k i m s i s t e m o m , s j e d n e stra
n e , i m o d e r n o m d e m o k r a t i j o m , s druge. 1
1. AUTORITARIZAM
Prvi m e h a n i z a m bekstva od slobode kojim u se pozabaviti jeste
ovjekova tenja d a o d u s t a n e o d nezavisnosti svog p o j e d i n a n o g
ja i da ga sjedini sa n e k i m ili n e i m izvan sebe, k a k o bi o n o ste
k l o s n a g u k o j a m u n e d o s t a j e ; ili, d r u k i j e r e e n o , d a t r a i nove,
s e k u n d a r n e spone k a o z a m e n u z a p r i m a r n e , izgubljene.
J a s n i j i oblici o v o g m e h a n i z m a m o g u se nai u s t r e m l j e n j u za
p o t i n j e n o u i g o s p o d a r e n j e m , ili k a k o b i s m o r a d i j e r e k l i , u ona
k v i m m a z o h i s t i k i m i s a d i s t i k i m s t r e m l j e n j i m a k a k v a se, u ra-
103
zliitoj m e r i , javljaju u n o r m a l n i h i n e u r o t i n i h o s o b a . P r v o e
mo ta s t r e m l j e n j a o p i s a t i , a o n d a p o k u a t i da p o k a e m o da i je
d n o i d r u g o p r e d s t a v l j a b e k s t v o iz n e p o d n o l j i v e u s a m l j e n o s t i . *
Najei oblici u k o j i m a se mazohistika s t r e m l j e n j a javljaju
jesu oseanja inferiornosti, nemoi, pojedinane beznaajnosti.
Analiza o s o b a koje s u t i m o s e a n j i m a o b u z e t e p o k a z u j e d a n j i h
n e k a sila u n j i m a s a m i m a n e s v e s n o goni da se o s e a j u i n f e r i o r n i
ili b e z n a a j n i , m a d a se o n e svesno ale na to o s e a n j e i ele da
ga se oslobode. Njihova oseanja nisu samo shvatanja stvarnih
n e d o s t a t a k a i slabosti ( m a d a s e o b i n o r a c i o n a l i z u j u k a o d a s u
samo to); te osobe pokazuju tenju da same sebe omalovae, da
se n a p r a v e slabe i da ne ovladaju s t v a r i m a . Ti ljudi sasvim redov
n o p o k a z u j u d a u z n a t n o j m e r i zavise o d sila k o j e s u izvan njih,
od d r u g i h ljudi, ili u s t a n o v a ili p r i r o d e . Oni tee ne da se pot
v r d e , n e d a u i n e o n o to ele, v e d a s e p o t i n e s t v a r n i m ili na
v o d n i m n a r e d b a m a t i h spoljanjih sila. Oni s u e s t o p o t p u n o ne
s p o s o b n i da dozive o s e a n j e ja elim ili ja j e s a m . O n i ivot
u celini oseaju k a o n e t o neodoljivo m o n o i m e n e m o g u d a
ovladaju niti da upravljaju.
P o r e d t i h ovekovih tenji da se o m a l o v a i i p o t i n i spolja-
n j i m silama, u e k s t r e m n i j i m s l u a j e v i m a a t a k v i h i m a m n o g o
n a i l a z i m o i na ovekovu t e n j u da s a m s e b e p o v r e d i i da s e b i
z a d a bol.
To s t r e m l j e n j e m o e uzeti r a z l i i t e oblike. N e k i ljudi sa ui
v a n j e m o p t u u j u i k r i t i k u j u sebe o n a k o k a k o ih, po svoj prilici,
njihovi najvei neprijatelji ne bi optuivali ni k r i t i k o v a l i . D r u g i ,
ljudi, k a o t o s u izvesni p r i n u d n i n e u r o t i a n , tee d a s e b e m u e
p r i n u d n i m o b r e d i m a i m i s l i m a . U izvesnom t i p u n e u r o t i n e li
n o s t i n a l a z i m o tenju za fizikim o b o l j e n j e m i za s v e s n i m ili ne-
s v e s n i m iekivanjem oboljenja k a o d a j e o n o d a r boji. T a k v o j
linosti se e s t o deava o n o to j o j se ne bi desilo da u njoj nije
delovala n e k a n e s v e s n a tenja d a j o j s e t o desi. T e tenje, k o j e
ljudi u p r a v l j a j u p r o t i v s a m i h sebe, e s t o se o t k r i v a j u u j o skri
v e n i j i m ili d r a m a t i n i j i m o b l i c i m a . N a p r i m e r , i m a o s o b a k o j e
su nesposobne da na ispitu odgovore na pitanja, m a d a su im
o d g o v o r i v e o m a d o b r o p o z n a t i z a v r e m e ispita, p a a k i k a s n i j e .
D r u g e o s o b e svojim r e c i m a izazivaju n e p r i j a t e l j s t v o o n i h k o j e vo
le ili od kojih zavise, m a d a su, u stvari, p r i j a t e l j s k i r a s p o l o e n e
p r e m a njima, p a n i s u n a m e r a v a l e d a t e rei izuste. G o t o v o s e i n i
k a o d a takvi ljudi s l u a j u savet koji i m j e d a o n e k i n e p r i j a t e l j
da se ponaaju na za njih najtetniji nain.
104
e s t o s e o s e a d a s u m a z o h i s t i k e t e n j e o i t o p a t o l o k e ili
i r a c i o n a l n e . O n e se j o ee r a c i o n a l i z u j u . M a z o h i s t i k a zavis
n o s t s h v a t a s e k a o ljubav ili p r i v r e n o s t , o s e a n j e i n f e r i o r n o s t i
k a o p r i k l a d a n izraz s t v a r n i h n e d o s t a t a k a , a p a t n j a k a o n e t o t o
t r e b a iskljuivo p r i p i s a t i n e p r o m e n l j i v i m o k o l n o s t i m a .
U istoj v r s t i k a r a k t e r a r e d o v n o n a l a z i m o , p o r e d t i h mazohis
t i k i h tenji, n j i h o v u s u t u s u p r o t n o s t n a i m e , sadistike t e n j e .
N j i h o v a s n a g a s e m e n j a , o n e s u manje-vie svesne, p a i p a k s u
u v e k p r i s u t n e . N a i l a z i m o n a t r i manje-vie t e s n o p r e p l e t e n e v r s t e
s a d i s t i k i h tenji. J e d n a j e tenja d a s e d r u g i u i n e z a v i s n i m a
i da se n a d n j i m a s t e k n e a p s o l u t n a i n e o g r a n i e n a vlast, te da
s e o d n j i h t a k o n a i n i p u k o o r u e , glina u g r n a r e v i m r u k a m a .
D r u g a tenja sastoji se u i m p u l s u da se d r u g i m a ne s a m o gospo
d a r i na ovaj a p s o l u t n i n a i n ve i da se e k s p l o a t i u , k o r i s t e , da
s e o d n j i h k r a d e , d a s e r a s p o r e i , t a k o rei, p o t p u n o i s c e d e . T a
se elja m o e o d n o s i t i na m a t e r i j a l n a i na n e m a t e r i j a l n a svojstva
n a p r i m e r e m o c i o n a l n a ili i n t e l e k t u a l n a svojstva k o j a j e d n a
o s o b a p o s e d u j e . T r e a v r s t a s a d i s t i k i h tenji je elja da se iza
ziva p a t n j a d r u g i h ili d a s e p o s m a t r a k a k o o n i p a t e . T a p a t n j a
m o e b i t i fizika, ali j e e e m e n t a l n a . N j e n cilj j e d a s e d r u g i
a k t i v n o p o v r e u j u , da se p o n i a v a j u i z b u n j u j u ili da se p o s m a t -
r a j u u s i t u a c i j a m a k o j e ih z b u n j u j u i p o n i a v a j u .
S a d i s t i k e tenje su, iz oiglednih razloga, o b i n o racionalizo-
vanije i m a n j e s v e s n e o d m a z o h i s t i k i h s t r e m l j e n j a , k o j a s u p o
d r u t v o m a n j e o p a s n a , e s t o s u o n e s a s v i m p r i k r i v e n e reakcij-
skim formacijama preterane dobrote p r e m a drugima i preterane
z a b r i n u t o s t i z a n j h . N e k e o d n a j e i h racionalizacija j e s u sle-
d e e : Ja t o b o m g o s p o d a r i m z a t o to z n a m t a j e z a t e b e najbo
lje, a u t v o m je i n t e r e s u da me sledi b e z protivljenja; ili, Ja
s a m toliko divan i j e d i n s t v e n da s p r a v o m o e k u j e m da d r u g i lju
di od m e n e zavise. D r u g a racionalizacija k o j a esto p r i k r i v a eks-
p l o a t a t o r s k e tenje, j e s t e o v a : Za t e b e s a m toliko u i n i o d a s a d
i m a m p r a v o d a o d t e b e u z m e m o n o t o elim. Agresivnija v r s t a
s a d i s t i k i h i m p u l s a n a j e e se r a c i o n a l i z u j e u dva o b l i k a : Me
n e s u d r u g i povredili i m o j a elja d a i h p o v r e d i m n i j e n i t a dru
go do o d m a z d a ; ili, U d a r a j u i prvi, t i t i m s e b e i svoje prijate
lje o d p o v r e d e .
J e d a n inilac u o d n o s u s a d i s t e p r e m a p r e d m e t u s a d i z m a e s t o
s e z a n e m a r u j e , o t u d zasluuje d a g a o v d e n a r o i t o i s t a k n e m o : za
visnost sadiste od p r e d m e t a sadizma.
105
 D o k j e zavisnost m a z o h i s t a oigledna, m i o e k u j e m o d a s e sa
dist nalazi u p r a v o u s u p r o t n o m p o l o a j u : o n izgleda t a k o s n a a n
i o b e s t a n , a p r e d m e t njegova s a d i z m a toliko slab i p o k o r a n da
j e t e k o zamisliti d a t a s n a n a o s o b a zavisi o d o n e k o j o m gospo
d a r i . P a ipak, paljiva analiza p o k a z u j e d a j e t o t a n o . S a d i s t u
je potrebna osoba kojom gospodari, veoma mu je potrebna jer
je k o r e n njegova o s e a n j a v l a s t i t e snage u t o m e t o je neiji go
spodar. Ta zavisnost moe biti p o t p u n o nesvesna. Tako, na pri-
m e r , n e k o m o e s a s v o j o m s u p r u g o m d a p o s t u p a vrlo s a d i s t i k i
i da j o j p o n a v l j a k a k o o n a m o e n a p u s t i t i k u u b i l o k a d , i da bi
o n b i o p r e s r e a n k a d b i o n a t o u i n i l a . O n a e t i m e e s t o b i t i to
liko satrvena da se nee usuditi na pokuaj da ga napusti, te e
o b o j e i dalje iveti v e r u j u i da je to t o on g o v o r i istina. Ali a k o
o n a p r i k u p i d o v o l j n o h r a b r o s t i d a izjavi d a e g a n a p u s t i t i , de-
sie se, m o d a , n e t o to n i j e d n o o d njih u o p t e n e o e k u j e : o n
e p a s t i u o a j a n j e , b r i z n u e u p l a i m o l i e je da ga ne ostavi;
r e i e d a n e m o e d a ivi b e z nje, izjavie k o l i k o j e voli i t d . S t r a
h u j u i o d svakog s a m o p o t v r i v a n j a , o n a e o b i n o b i t i s k l o n a
da mu p o v e r u j e , izmenie svoju o d l u k u i o s t a e s n j i m . U t o m
t r e n u t k u s c e n a p o i n j e iznova. O n n a s t a v l j a d a s e p o n a a p o sta
r o m , njoj s e ini d a j o j j e s a n j i m sve tee, p o n o v o j e izdaje s t r p
ljenje, on p o n o v o p a d a u o a j a n j e , o n a o s t a j e s n j i m , i t a k o se to
ponavlja mnogo p u t a .
P o s t o j e h i l j a d e i h i l j a d e b r a k o v a i d r u g i h l i n i h o d n o s a u ko
j i m a s e taj c i k l u s e s t o ponavlja, a z a a r a n i k r u g n i k a d a n e p r e
k i d a . J e l i o n slagao k a d a j e r e k a o d a j e t o l i k o voli d a b e z n j e n e
m o e d a ivi? t o s e ljubavi tie, sve zavisi o d t o g a t a s e p o d
n j o m r a z u m e , t o s e tie njegove t v r d n j e d a b e z nje n e b i m o
gao d a ivi, o n a j e a k o j e , n a r a v n o , n e s h v a t i m o doslovce
p o t p u n o t a n a . On ne m o e da ivi bez nje ili, b a r , bez n e k o g
d r u g o g z a koga b i o s e a o d a j e b e s p o m o n o o r u e u n j e g o v i m
r u k a m a . Dok se u takvom sluaju oseanje ljubavi pojavljuje
s a m o k a d p o s t o j i p r e t n j a d a s e o d n o s r a s k i n e , u d r u g i m slua
j e v i m a s a d i s t s a s v i m o i t o voli o n e n a d k o j i m a o s e a m o . Bili
t o njegova s u p r u g a , njegovo d e t e , p o m o n i k , k e l n e r ili prosjalk n a
ulici, o n o s e a ljubav, p a a k i b l a g o d a r n o s t p r e m a t i m p r e d
m e t i m a koji se n a l a z e u njegovoj vlasti. On m o d a misli da eli
da g o s p o d a r i n j i h o v i m i v o t i m a z a t o t o ih toliko voli. U stvari
on ih voli zato to njima gospodari. On ih p o t k u p l j u j e m a t e
rijalno, p o h v a l a m a u v e r a v a n j i m a d a i h voli, p o k a z i v a n j e m d u h o
v i t o s t i i sjaja ili i s p o l j a v a n j e m z a b r i n u t n o s t i . O n m o e d a i m d a
106
sve izuzev j e d n o g : p r a v a da b u d u s l o b o d n i i nezavisni. Ovaj
s t i c a j p r i l i k a e s t o se m o e n a i n a r o i t o u o d n o s u r o d i t e l j a i
d e c e . Tu se stav g o s p o d a r e n j a i v l a s n i t v a e s t o p r i k r i v a
o n i m t o izgleda k a o p r i r o d n a z a b r i n u t o s t z a d e t e ili zatitni-
ko o s e a n j e p r e m a n j e m u . Dete se stavlja u z l a t a n kavez i m o e
da d o b i j e sve p o d u s l o v o m da ne poeli da iz njega izie. esto
j e p o s l e d i c a ovoga t o d a s e d e t e , k a d a o d r a s t e , d u b o k o p l a i lju
bavi, p o t o za njega ljubav p o d r a z u m e v a da se njegovo vlasti
to t r a g a n j e za s l o b o d o m koi i s p u t a v a .
M n o g i m p o s m a t r a i m a inilo s e d a j e s a d i z a m m a n j e z a g o n e t a n
od m a z o h i z m a . elja da se d r u g i p o v r e d e ili da se n j i m a gospo
d a r i izgleda k a o n e t o s a s v i m p r i r o d n o , m a d a n e k a o n e t o nu
n o dobro. H o b s je p r e t p o s t a v i o da p o s t o j a n j e veite i n e m i r
n e u d n j e z a t o v e o m m o i , u d n j e k o j a s e gasi tek s m r u pred
stavlja optu s k l o n o s t oveanstva. 2 P o n j e m u , elja z a m o i
n e m a n i k a k v o m r a n o svojstvo, ve p r e d s t a v l j a s a v r e n o racio
n a l n u p o s l e d i c u ovekove elje za u i v a n j e m i b e z b e d n o u . Od
H o b s a do H i t l e r a koji elju za v l a u o b j a n j a v a k a o logian is
h o d bioloki uslovljene b o r b e z a o p s t a n a k n a j s p o s o b n i j i h , u d n j a
z a m o i t u m a i l a s e k a o d e o l j u d s k e p r i r o d e koji n e zasluuje
d a b u d e o b j a n j e n i i m d r u g i m d o s a m i m s o b o m . M e u t i m , ini
n a m s e d a z a g o n e t k u p r e d s t a v l j a j u m a z o h i s t i k a s r e m l j e n j a , te
n j e k o j e ovek u p r a v l j a p r o t i v svog linog ja. K a k o d a s e r a z u m e
i n j e n i c a to ljudi ele ne s a m o da se sebe o m a l o v a e i u i n e ne
m o n i m a , da sebe p o v r e d e , v e u t o m i uivaju? Ne p r o t i v r e i
li p o j a v a m a z o h i z m a itavoj n a o j p r e d s t a v i o ljudskoj p s i h i k a o
o n e e m u t o je u s m e r e n o na uivanje i s a m o o d r a v a n j e ? K a k o se
moe o b j a s n i t i to t o n e k e l j u d e p r i v l a e b o l i p a t n j a i t o o n i
h o e d a s e n j i m a izloe, d o k svi m i , izgleda n e p r e z a m o n i o d
ega d a b i s m o i h izbegli?
M e u t i m , j e d n a p o j a v a d o k a z u j e da p a t n j a i s l a b o s t mogu b i t i
cilj ljudskog stremljenja: mazohistika perverzija. Tu n a l a z i m o
o v e k o v u s a s v i m s v e s n u elju da na o v a j ili o n a j n a i n p a t i , i nje
govo uivanje u p a t n j i . U m a z o h i s t i k o j perverziji j e d n a o s o b a
o s e a s e k s u a l n o u z b u e n j e p r i doivljavanju b o l a k o j i j o j zadaje
d r u g a o s o b a . Ali to nije j e d i n i o b l i k m a z o h i s t i k e perverzije. e
s t o se ne t r a e s t v a r n a p a t n j a i b o l ve u z b u e n j e i zadovoljavanje
izazvani s t a n j e m fizike vezanosti, b e s p o m o n o s t i i s l a b o s t i . e
s t o s e u m a z o h i s t i k o j perverziji eli s a m o t o d a ovek p o s t a n e
moralno slab na t a j n a i n to se s n j i m p o s t u p a ili govori
k a o s m a l i m d e t e t o m , ili n a taj t o n a r a z n e n a i n e biva g r e n ili
107
p o n i a v a n . U s a d i s t i k o j perverziji n a l a z i m o da zadovoljenje po
t i e iz o d g o v a r a j u i h smicalica to jest, iz t o g a to se d r u g e
o s o b e fiziki p o v r e u j u , to se vezuju k o n o p c i m a ili l a n c i m a , ili
p o n i a v a j u p o s t u p c i m a ili r e c i m a .
M a z o h i s t i k a perverzija, sa svojim s v e s n i m i n a m e r n i m uiva
n j e m u boli ili p o n i a v a n j u , p a l a je r a n i j e u oi p s i h o l o z i m a i pis
c i m a nego m a z o h i s t i k i k a r a k t e r (ili m o r a l n i m a z o h i z a m ) . Meu
t i m , sve se vie r a z a b i r a l o u k a k v o m se b l i s k o m s r o d s t v u sa seksual
n o m p e r v e r z i j o m n a l a z e m a z o h i s t i k e tenje k o j e s m o n a j p r e opi
sali i da su o b a t i p a m a z o h i z m a u s u t i n i j e d n a te i s t a p o j a v a .
P o t o p o s t o j e l j u d i k o j e ele da se p o t i n e i da p a t e , izvesni psi
h o l o z i s u p r e t p o s t a v i l i d a m o r a p o s t o j a t i n e k a k a v instinkt k o j i
u p r a v o t o m e tei. Sociolozi k a o F i r k a n d ( V i e r k a n d t ) doli s u d o
i s t o g z a k l j u k a . F r o j d j e prvi p o k u a o d a z a t u p o j a v u n a e pot
p u n i j e t e o r i j s k o o b j a n j e n j e . O n j e p r v o b i t n o m i s l i o d a j e sa-
do-mazohizam u s u t i n i s e k s u a l n a pojava. P o s m a t r a j u i sado-ma-
z o h i s t i k e n a v i k e u m a l e dece, o n j e p r e t p o s t a v i o d a j e sado-mazo-
h i z a m delimian nagon koji s e r e d o v n o j a v l j a t o k o m r a z v o j a
seksualnog instinkta. On je verovao da sado-mazohistike tenje
u o d r a s l i h t r e b a p r i p i s a t i z a u s t a v l j a n j u neijeg p s i h o s e k s u a l n o g
r a z v o j a n a n e k o j r a n o j razini, ili pozn'ijem v r a a n j u n a n j u . Ka
snije, F r o j d j e sve svesniji v a n o s t i o n i h p o j a v a k o j e j e n a z v a o
m o r a l n i m m a z o h i z m o m t e n j e za m e n t a l n o m , a ne fizikom
p a t n j o m . On je i s t a k a o i injenicu da se m a z o h i s t i k e i sadistike'
tenje u v e k m o g u n a i z a j e d n o , u p r k o s njihovoj p r i v i d n o j p r o
t i v r e n o s t i . M e u t i m j e i z m e n i o svoje t e o r i j s k o o b j a n j e n j e ma
z o h i s t i k i h pojava. P r e t p o s t a v l j a j u i d a p o s t o j i b i o l o k i d a t a te
n j a z a u n i t a v a n j e m k o j u ovek m o e d a u p e r i ili p r o t i v d r u g i h
ili p r o t i v s a m o g sebe, F r o j d je u t v r d i o da je m a z o h i z a m u s u t i n i
p r o i z v o d t a k o z v a n o g nagona z a s m r u . O n j e dalje u t v r d i o
d a s e taj n a g o n z a s m r u , koji n e m o e m o n e p o s r e d n o p r o u a v a
ti, s p a j a sa s e k s u a l n i m i n s t i n k t o m i u t o m e se s p o j u pojavljuje
k a o m a z o h i z a m , a k o g a ovek u p r a v l j a p r o t i v s a m o g a sebe, ili
k a o s a d i z a m , a k o g a ovek u p r a v l j a p r o t i v d r u g i h . O n j e p r e t p o
stavio d a u p r a v o t o m e a n j e s a s e k s u a l n i m i n s t i n k t o m titi o
v e k a o d o p a s n o g dejstva koje b i i m a o n e p o m e a n n a g o n z a smr
u . U k r a t k o , a k o n e u s p e d a spoji r u i l a t v o s a s e k s o m , ovek,
p r e m a F r o j d u , m o e j e d i n o d a u n i t i s e b e ili d a u n i t i d r u g e .
Ova t e o r i j a se u osnovi r a z l i k u j e od F r o j d o v e p r v o b i t n e p r e t p o s
t a v k e o s a d o - m a z o h i z m u . T a m o je s a d o - m a z o h i z a m b i o sutast-
v e n o s e k s u a l n a pojava, n o u novijoj teoriji o n j e s u t a s t v e n o ne-
108
s e k s u a l n a pojava, d o k je s e k s u a l n i inilac u n j e m u s a m o posle
dica spajanja nagona za s m r u sa seksualnim instinktom.
F r o j d j e d u g o p o k l a n j a o m a l o p a n j e pojavi n e s e k s u a l n e agresi
j e . Alfred Adler je, m e u t i m , p o s t a v i o tenje o k o j i m a ovde ra
s p r a v l j a m o u s r e d i t e svog s i s t e m a . Ali on se n j i m a ne b a v i k a o
s a d o - m a z o h i z m o m , ve k a o oseanjima inferiornosti i eljom
z a moi. Adler vidi s a m o r a c i o n a l n u s t r a n u t i h pojava. D o k m i
g o v o r i m o o ovekovoj i r a c i o n a l n o j tenji da sebe o m a l o v a i i ui
ni siunim, on s m a t r a da su oseanja inferiornosti odgovarajua
r e a k c i j a n a s t v a r n e i n f e r i o r n o s t i , k a o to s u o r g a n s k a i n f e r i o r n o s t
ili o p t a b e s p o m o n o s t d e t e t a . I d o k m i s m a t r a m o d a j e elja
z a m o i izraz i r a c i o n a l n o g i m p u l s a z a g o s p o d a r e n j e m d r u g i m a ,
Adler je p o s m a t r a iskljuivo sa r a c i o n a l n e s t r a n e , te govori o e
lji za m o i k a o o o d g o v a r a j u o j r e a k c i j i ija je funkcija da titi
o s o b u od o p a s n o s t i k o j e p o t i u iz n j e n e n e s i g u r n o s t i i inferior
n o s t i . K a o i uvek, Adler ni ovde ne m o e da vidi dalje od svrsis-
h o d n i h i r a c i o n a l n i h o d r e e n j a l j u d s k o g p o n a a n j a ; i m a d a je on
d a o d r a g o c e n e u v i d e u z a m r e n o s t motivacije, o n u v e k o s t a j e n a
povrini i nikad se ne sputa u bezdan iracionalnih impulsa, k a o
t o ini F r o j d .
U p s h i o a n a l i t i k o j l i t e r a t u r i Vilhelm Rajh 3 , K a r e n H o r n i 4 i ja 5
izneli s m o s t a n o v i t e k o j e s e r a z l i k u j e o d F r o j d o v a .
M a d a s e R a j h o v i p o g l e d i zasnivaju n a p r v o b i t n o m p o j m u F r o j
dove t e o r i j e o libidu, on istie da m a z o h i s t k o n a n o t r a i zado
voljstvo i da je b o l k o m e se on izlae u z g r e d a n p r o i z v o d a ne
cilj p o sebi. H o r n i j e p r v a r a z a b r a l a b i t n u ulogu m a z o h i s t i k i h
s t r e m l j e n j a u n e u r o t i n o j linosti, p r v a je d a l a p o t p u n i p o d r o b a n
o p i s m a z o h i s t i k i h k a r a k t e r n i h o s o b e n o s t i i p r v a i h j e teorijski
o b j a s n i l a k a o p o s l e d i c u itave k a r a k t e r n e s t r u k t u r e . U m e s t o d a s e
s m a t r a d a m a z o h i s t i k e k a r a k t e r n e o d l i k e vode p o r e k l o i z seksu
a l n e perverzije, K . H o r n i i j a s h v a t a m o i h k a o s e k s u a l n i izraz psi
h i k i h tenji k o j e lee u p o s e b n o j v r s t i k a r a k t e r n e s t r u k t u r e .
S a d a p r e l a z i m o n a glavno p i t a n j e : g d e j e k o r e n k a k o mazohis
t i k e perverzije t a k o i m a z o h i s t i k i h k a r a k t e r n i h o s o b i n a ? t a
vie, g d e j e z a j e d n i k i k o r e n m a z o h i s t i k i h s t r e m l j e n j a ?
V e je r a n i j e n a g o v e t e n o gde o t p r i l i k e lei o d g o v o r . I mazohis
t i k a i s a d i s t i k a s t r e m l j e n j a tee da p o m o g n u p o j e d i n c u da
izbegne n e p o d n o l j i v o o s e a n j e u s a m l j e n o s t i i b e s p o m o n o s t i .
Psihoanalitika i druga empirijska p o s m a t r a n j a mazohista daju
obilje d o k a z a (koje ne m o g u n a v e s t i a da ne i z a e m iz okvira ove
knjige) da se oni u a s a v a j u u s a m l j e n o s t i i b e z n a a j n o s t i . To ose-
109
 a n j e e s t o nije svesno; o n o s e esto p r i k r i v a k o m p e n z a t i v n i m
oseanjima uzvienosti i savrenstva. Meutim, samo ako n e k o
dovoljno duboko p r o d r e u nesvesnu dinamiku takve osobe, on
e n a t a o s e a n j a s v a k a k o naii. P o j e d i n a c nalazi d a j e slobodan
u n e g a t i v n o m s m i s l u to j e s t da je s a m sa svojim l i n i m ja
i s u o e n s o t u e n i m n e p r i j a t e l j s k i m s v e t o m . U ovoj situaciji, da
n a v e d e m o reit o p i s D o s t o j e v s k o g iz Brae Karamazovih, on vie
n e m a m u n i j e brige nego d a n a e o n o g a k o m e b i to p r e m o
gao p r e d a t i t a j d a r s l o b o d e , s k o j i m se to n e s r e n o lice r a a . 6
Z a s t r a e n i p o j e d i n a c t r a i d a svoje lino j a vee z a n e k o g ili ne
t o ; o n vie n e m o e d a p o d n e s e d a b u d e svoje p o j e d i n a n o ja,
te m a h n i t o p o k u a v a da ga se o s l o b o d i i d a , u k l a n j a n j e m t o g
b r e m e n a linog ja p o n o v o s t e k n e b e z b e d n o s t .
M a z o h i z a m j e j e d a n p u t k a t o m cilju. Razlini oblici k o j e uzi
m a j u m a z o h i s t i k a s t r e m l j e n j a i m a j u j e d a n c i l j : osloboditi se
pojedinanog ja, izgubiti se; drugim recima, otarasiti se breme
na slobode. Ova m e t a je oigledna u o n i m m a z o h i s t i k i m s t r e m
ljenjima u k o j i m a p o j e d i n a c tei da se p o t i n i o s o b i ili m o i k o j u
o s e a k a o neodoljivo s n a n u . (Uzgred b u d i r e e n o , u v e r e n j e u
viu s n a g u d r u g e o s o b e u v e k t r e b a r a z u m e t i r e l a t i v n o . O n o s e
m o e z a s n i v a t i ili n a s t v a r n o j snazi d r u g e o s o b e ili n a u b e e n j u
u p o t p u n u b e z n a a j n o s t i n e m o svoje l i n o s t i . U o v o m sluaju,
m i ili list m o g u p o p r i m i t i p r e t e e crte.) U d r u g i m o b l i c i m a mazo
h i s t i k i h s t r e m l j e n j a o s n o v n i cilj je isti. U m a z o h i s t i k o m ose-
a n j u s i u n o s t i n a i l a z i m o n a t e n j u k o j a slui u v e a v a n j u pr
v o b i t n o g o s e a n j a b e z n a a j n o s t i . K a k o d a ovo r a z u m e m o ? Moe
m o l i p r e t p o s t a v i t i d a ovek p o k u a v a d a leci svoj s t r a h uvea
vajui ga? Odista, m a z o h i s t u p r a v o to ini. D o k g o d se b o r i m iz
m e u elje da b u d e m n e z a v i s a n i j a k i o s e a n j a b e z n a a j n o s t i
ili n e m o i , u p l e t e n s a m u m u a n s u k o b . Ako m i p o e z a r u k o m
d a svoje p o j e d i n a n o j a s v e d e m n a n i t a , a k o b u d e m u s t a n j u
d a s a v l a d a m svesnost d a s a m k a o p o j e d i n a c odvojen, m o d a u
se t o g s u k o b a s p a s t i . O s e a n j e k r a j n j e s i u n o s t i i b e s p o m o n o s t i
j e j e d a n p u t k a t o m cilju; o p h r v a n o s t b o l o m i a g o n i j o m j e d r u
gi; s a v l a d a n o s t p o s l e d i c a m a i n t o k s i k a c i j e t r e i . F a n t a z i j a o
s a m o u b i s t v u j e p o s l e d n j a n a d a , a k o s e svim d r u g i m s r e d s t v i m a
nije postiglo o l a k a n j e b r e m e n a u s a m l j e n o s t i .
P o d i z v e s n i m u s l o v i m a , o v a m a z o h i s t i k a s t r e m l j e n j a s u rela
tivno u s p e n a . Ako p o j e d i n a c n a e k u l t u r n e o b r a s c e koji zadovo
ljavaju t a m a z o h i s t i k a s t r e m l j e n j a ( p o p u t p o t i n j a v a n j a vou
u faistikoj ideologiji), o n stie n e k u b e z b e d n o s t s m a t r a j u i d a
110
j e s j e d i n j e n s a m i l i o n i m a d r u g i h koji p o s e d u j u i s t a o s e a n j a . P a
i p a k , a k i u t i m sluajevima, to m a z o h i s t i k o reenje ne p r e d
stavlja n i m a l o bolje r e e n j e o d n e u r o t i n i h ispoljavanja: pojedi
n a c u s p e v a da o d s t r a n i v i d n u p a t n j u , ali ne i da o t k l o n i s u k o b i
p o t a j n u n e s r e u koji su u n j e n o j osnovi. K a d m a z o h i s t i k o s t r e m
ljenje n e n a e k u l t u r n i o b r a z a c ili k a d o n o k v a n t i t a t i v n o p r e m a
i p r o s e n u k o l i i n u m a z o h i z m a u d r u t v e n o j g r u p i kojoj poje
dinac pripada, mazohistiko reenje ak ni relativno ne reava
n i t a . O n o p o t i e iz j e d n o g n e p o d n o l j i v o g stanja, tei da ga sa
v l a d a i ostavlja p o j e d i n c a o b u z e t o g n o v o m p a t n j o m . K a d a b i
l j u d s k o p o n a a n j e , u v e k bilo r a c i o n a l n o i s v r s i s h o d n o , mazohi
z a m b i b i o isto t a k o n e o b j a n j i v k a o i n e u r o t i n a ispoljavanja
uopte. Meutim, prouavanje emocionalnih i mentalnih poreme
aja n a u i l o n a s j e d a l j u d s k o p o n a a n j e m o g u m o t i v i s a t i s t r e m
l j e n j a p r o u z r o k o v a n a n e s p o k o j s t v o m ili n e k i m d r u g i m n e p o d n o
ljivim d u e v n i m s t a n j e m , d a t a s t r e m l j e n j a tee d a savladaju t o
e m o c i o n a l n o s t a n j e , a da i p a k j e d i n o p r i k r i v a j u njegova najvidlji
vija ispoljavanja, ili a k ni t o . N e u r o t i n a ispoljavanja n a l i k u j u
na i r a c i o n a l n o p o n a a n j e u p a n i c i . T a k o ovek koji se n a e u
z g r a d i z a h v a e n o j p o a r o m stoji k r a j p r o z o r a svoje s o b e i doziva
u p o m o , p o t p u n o zaboravljajui d a g a n i k o n e m o e u t i i d a j o
moe da u t e k n e stepenitem, koje e takoe biti u p l a m e n u kroz
n e k o l i k o m i n u t a . On vie z a t o t o eli da b u d e s p a e n , i to po
n a a n j e z a t r e n u t a k izgleda k a o k o r a k p r e m a s p a s e n j u p a i p a k
e s e o n o zavriti p o t p u n o m k a t a s t r o f o m . N a isti n a i n s u ma
z o h i s t i k a s t r e m l j e n j a p r o u z r o k o v a n a o v e k o v o m eljom d a s e
o t a r a s i svog p o j e d i n a n o g ja sa svim njegovim n e d o s t a c i m a ,
sukobima, opasnostima, sumnjama i nepodnoljivom usamljeno-
u ali o n a j e d i n o u s p e v a j u da o t k l o n e n a j p r i m e t n i j i b o l ili a k
d o v o d e do vee p a t n j e . I r a c i o n a l n o s t m a z o h i z m a , k a o i svih dru
gih n e u r o t i n i h ispoljavanja, sastoji se u k r a j n j o j b e s k o r i s n o s t i
s r e d s t a v a u s v o j e n i h z a r e a v a n j e j e d n o g n e o d r i v o g emocional
nog stanja.
Ova r a z m a t r a n j a u p u u j u n a v a n u r a z l i k u i z m e u n e u r o t i n e
i r a c i o n a l n e a k t i v n o s t i . U ovoj d r u g o j , rezultat j e d n e a k t i v n o s t i
o d g o v a r a n j e n o j motivaciji o v e k dela da bi p o s t i g a o i z v e s t a n
r e z u l t a t . U n e u r o t i n i m s t r e m l j e n j i m a ovek dela zahvaljujui
p r i n u d i , k o j a u s u t i n i i m a n e g a t i v n o obeleje: izbegavanje ne
p o d n o l j i v o g s t a n j a . T a s t r e m l j e n j a tee s a m o fiktivnom r e e n j u .
U stvari, r e z u l t a t p r o t i v r e i o n o m e to ovek eli da p o s t i g n e ; pri
n u d a da se otarasi nepodnoljivog oseanja bila je tolika snana
111
d a o n nije b i o k a d a r d a i z a b e r e p r a v a c r a d n j e koji b i m o g a o d a
p r e d s t a v l j a reenje u s v a k o m d r u g o m s e m u f i k t i v n o m s m i s l u .
S o b z i r o m na m a z o h i z a m , to u s u t i n i z n a i da p o j e d i n c a po
k r e e n e p o d n o l j i v o o s e a n j e u s a m l j e n o s t i i b e z n a a j n o s t i . On
t a d a p o k u a v a d a savlada t o o s e a n j e o s l o b a a j u i s e svog linog
j a (kao p s i h o l o k o g a n e fiziolokog e n t i t e t a ) ; n a i n n a koji o n
to postie jeste samoomalovaavanje, patnja, krajnje samoponi-
tavanje. Ali on ne eli b o l i p a t n j u ; on b o l o m i p a t n j o m p l a a cilj
k o m e p r i n r d n o tei. Cena j e visoka. O n m o r a d a p l a a sve vie
i vie, i, p o p u t m e k s i k o g k m e t a , s a m o p a d a u vee d u g o v e , a ni
k a d n e dobija o n o z a t a j e p l a t i o : u n u t r a n j i m i r i s p o k o j s t v o .
O m a z o h i s t i k o j perverziji govorio s a m z a t o t o o n a n e s u m n j i
v o d o k a z u j e d a p a t n j a m o e d a b u d e n e t o e m u s e tei. Meu
t i m , u m a z o h i s t i k o j perverziji p a t n j a je isto t a k o n e s t v a r a n cilj
k a o i u m o r a l n o m m a z o h i z m u ; u o b a sluaja o n a je s r e d s t v o za
o s t v a r i v a n j e j e d n o g cilja: z a b o r a v a linog j a . Razlika i z m e u per
verzije i m a z o h i s t i k i h k a r a k t e r n i h o s o b e n o s t i s u t i n s k i se sas
toji u s l e d e e m : u perverziji o v e k o v a t e n j a da se o t a r a s i svog
linog ja izraava se p o m o u tela i spaja sa s e k s u a l n i m oseanji-
m a . D o k u m o r a l n o m m a z o h i z m u m a z o h i s t i k e tenje o v l a d a v a j u
i t a v o m l i n o u i u p r a v l j e n e s u u n i t a v a n j u svih m e t a k o j i m a
ego svesno tei, u perverziji su m a z o h i s t i k a s t r e m l j e n j a m a n j e -
-vie o g r a n i e n a na o b l a s t fizikog; tavie, spajajui se sa sek
s o m , o n a u e s t v u j u u p o p u t a n j u n a p e t o s t i k o j a se javlja u sfe
r i s e k s u a l n o g a , t e se, n a n e k i n a i n , n e p o s r e d n o r a z r e u j u .
U k i d a n j e p o j e d i n a n o g j a i p o k u a j d a s e t i m e savlada n e p o d
noljivo o s e a n j e n e m o i s a m o s u j e d n a s t r a n a m a z o h i s t i k i h
s t r e m l j e n j a . D r u g a n j i h o v a s t r a n a j e s t e o v e k o v p o k u a j d a po
s t a n e deo k a k v e vee i m o n i j e ceiine izvan njega, da u n j o j i
ezne i u e s t v u j e . T a m o m o e d a b u d e k a k v a osoba, u s t a n o v a ,
bog, nacija, savest ili n e k a p s i h i k a p r i n u d a . P o s t a j u i d e o m o i
k o j u o s e a k a o n e t o nepokolebljivo s n a n o , v e n o i a r o b n o , o
vek u e s t v u j e u n j e n o j snazi i slavi. On se o d r i e svog linog ja
i o d u s t a j e od snage i p o n o s a koji su s n j i m a u vezi, on k a o
p o j e d i n a c gubi svoj i n t e g r i t e t i o d r i e se svoje s l o b o d e ; ali ues
t v u j u i u m o i u kojoj se izgubio, on stie n o v u b e z b e d n o s t i i n o v
p o n o s . O n stie i z a t i t u o d m u k a koje m u j e zadavala s u m n j a .
Bilo d a j e njegov g o s p o d a r a u t o r i t e t izvan njega, bilo d a j e o n
g o s p o d a r a i n t e r n a l i z o v a o k a o savest ili p s i h i k u p r i n u d u , mazo
hist je poteen donoenja odluka, poteen konane odgovorno
sti za s u d b i n u svog linog j a , a t i m e je p o t e e n i n e d o u m i c e o
112
t o m e kakvu odluku da donese. On je takoe poteen i nedoumi
ce o t o m e ta njegov ivot znai ili o t o m e ko je on. Na ta pita
n j a o d g o v a r a njegov o d n o s p r e m a m o i s k o j o m s e z d r u u j e .
Z n a e n j e njegova ivota i i d e n t i t e t njegova linog ja o d r e e n i su
v e o m celinom, u kojoj je lino ja iezlo.
M a z o h i s t i k e s p o n e b i t n o s e r a z l i k u j u o d p r i m a r n i h s p o n a . Pri
m a r n e s p o n e p o s t o j e p r e n e g o t o s e p r o c e s individuacije zavri.
P o j e d i n a c je j o u v e k d e o svog p r i r o d n o g i d r u t v e n o g sveta,
o n s e j o nije p o t p u n o izdigao i z svoje' s r e d i n e . P r i m a r n e s p o n e
p r u a j i i mu i s t i n s k u b e z b e d n o s t i saznanje o t o m e e m u pripa
d a . M a z o h i s t i k e s p o n e s u b e k s t v o . P o j e d i n a n o j a s e izdiglo, ali
nije k a d r o d a o s t v a r i svoju s l o b o d u ; o n o j e o p h r v a n o n e s p o k o j -
stvom, sumnjom i oseanjem nemoi. Lino ja pokuava da n a e
b e z b e d n o s t u s e k u n d a r n i m s p o n a m a , k a k o b i s m o mogli da na
z o v e m o m a z o h i s t i k e s p o n e , ali t a j p o k u a j n i k a d a n e m o e b i t i
u s p e a n . I z r a n j a n j e p o j e d i n a n o g j a n e m o e s e s p r e i t i ; pojedi
n a c m o e svesno o s e a t i d a j e b e z b e d a n i d a n e e m u pripada
ali o n u osnovi o s t a j e n e m o a n a t o m koji p a t i u s l e d ieznua
svog linog j a . O n s e n i k a d n e sjedinjuje s a m o i z a k o j u p r i a n j a ;
o s n o v n a o p r e n o s t ostaje, a s n j o m i i m p u l s , a k i a k o toga uop-
t e n i j e svestan, da se savlada m a z o h i s t i k a zavisnost i da se
s t e k n e sloboda.
K a k v a j e s u t i n a s a d i s t i k i h n a g o n a ? O p e t elja d a s e d r u g i m a
z a d a b o l nije b i t n a . Svi razliiti oblici s a d i z m a k o j e m o e m o za
paziti vraaju se j e d n o m osnovnom impulsu naime impulsu
d a s e s t e k n e p o t p u n a vlast n a d d r u g o m o s o b o m , d a s e o d n j e
n a i n i b e s p o m o a n p r e d m e t n a e volje, d a s e p o s t a n e n j e n ap
s o l u t n i g o s p o d a r , n j e n bog, d a s e s n j o m p o s t u p a o n a k o k a k o s e
h o e . Poniavanje i p o t i n j a v a n j e d r u g i h vode o s t v a r i v a n j u t o g
cilja, a n a j r a d i k a l n i j a m e t a j e s t e n j i h o v a p a t n j a , p o t o n e m a ve
e m o i n a d d r u g o m o s o b o m o d m o i d a j o j s e z a d a bol, d a s e
p r i s i l i n a p a t n j u a d a n e b u d e k a d r a d a s e b r a n i . Zadovoljstvo ko
j e p o t i e i z p o t p u n o g g o s p o d a r e n j a d r u g o m o s o b o m (ili d r u g i m
7
ivim p r e d m e t i m a ) j e s t e s a m a s u t i n a s a d i s t i k o g n a g o n a .
T a tenja d a ovek p o s t a n e a p s o l u t n i g o s p o d a r d r u g e o s o b e su
p r o t n a je, izgleda, m a z o h i s t i k o j tenji, a z a g o n e t n o je t o su te
dve tenje t a k o t e s n o p r e p l e t e n e . Bez s u m n j e , elja za zavisnou
ili p a t n j o m je, s o b z i r o m n a svoje p r a k t i n e posledice, s u p r o t n a
elji za g o s p o d a r e n j e m i izazivanjem t u e p a t n j e . U p s i h o l o k o m
p o g l e d u , m e u t i m , o b e ove tenje s u i s h o d i j e d n e o s n o v n e p o t r e
b e ; k o j a p o t i e iz ovekove n e s p o s o b n o s t i da p o d n e s e izdvojenost
113
i slabost svog linog j a . P r e d l a e m da cilj koji je u o s n o v i i sa
d i z m a i m a z o h i z m a n a z o v e m o simbiozom. S i m b i o z a , u o v o m psi
h o l o k o m smislu, o z n a a v a t a k v o s j e d i n j a v a n j e j e d n o g p o j e d i n c a
s a d r u g i m (ili bilo k o j o m d r u g o m m o i izvan njegova linog j a )
zbog koga svaki od njih g u b i i n t e g r i t e t svog linog ja i p o t p u n o
zavisi o d d r u g o g . S a d i s t u j e njegov p r e d m e t p o t r e b a n u p r a v o i s t o
o n o l i k o k o l i k o i m a z o h i s t u njegov. S a m o t o o n , u m e s t o d a tra
i b e z b e d n o s t u v l a s t i t o m u n i t e n j u , stie o v u u n i t a v a j u i n e k o g
d r u g o g . U o b a sluaja gubi se i n t e g r i t e t p o j e d i n a n o g j a . U p r v o m
sluaju ja i e z a v a m u n e k o j spoljanjoj m o i ; g u b i m se. U dru
g o m sluaju j a s e u v e a v a m t i m e to d r u g o b i e p r e t v a r a m u d e o
s e b e , t e n a t a j n a i n s t i e m s n a g u k o j a m i n e d o s t a j e k a o neza
visnom ja. Nesposobnost da se podnese usamljenost pojedina
n o g j a u v e k dovodi d o n a g o n a z a s t u p a n j e m u s i m b i o t i k i o d n o s
s n e k i m d r u g i m . Iz ovoga se vidi z a t o su m a z o h i s t i k e i sadisti
k e tenje u v e k j e d n e s d r u g i m a p o m e a n e . M a d a s e n a p o v r i n i
ine protivrene, o n e se sutinski nalaze u istoj osnovnoj potre
bi. Ljudi n i s u s a d i s t i ili m a z o h i s t i ve se a k t i v n a i p a s i v n a stra
n a s i m b i o t i k o g k o m p l e k s a n e p r e s t a n o s m e n j u j u , t a k o d a j e e
s t o t e k o o d r e d i t i k o j a njegova s t r a n a u d a t o m t r e n u t k u deluje.
U o b a sluaja i n d i v i d u a l n o s t i s l o b o d a se g u b e .
Ako r a z m i l j a m o o s a d i z m u , o b i n o p o m i l j a m o n a r u i l a t v o
i n e p r i j a t e l j s t v o , ija je veza s n j i m t a k o u p a d l j i v a . S i g u r n o je
d a j e vee ili m a n j e r u i l a t v o u v e k p o v e z a n o s a s a d i s t i k i m te
n j a m a . Ali to vai i za m a z o h i z a m . S v a k a a n a l i z a m a z o h i s t i k i h
o s o b e n o s t i p o k a z u j e t o n e p r i j a t e l j s t v o . I z g l e d a d a j e g l a v n a raz
l i k a to t o je u s a d i z m u n e p r i j a t e l j s t v o o b i n o svesnije i t o se
n e p o s r e d n o i z r a a v a u r a d n j i , d o k je u m a z o h i z m u n e p r i j a t e l j
stvo u g l a v n o m n e s v e s n o i izraava se p o s r e d n o . K a s n i j e u po
kuati da pokaem da je ruilatvo posledica spreavanja ulne,
emocionalne i intelektualne ekspanzivnosti pojedinca; stoga tre
b a oekivati d a j e o n o i s h o d o n i h i s t i h u s l o v a k o j i d o p r i n o s e sim-
b i o t i k o j p o t r e b i . elim o v d e d a n a g l a s i m d a s a d i z a m nije isto-
v e t a n sa r u i l a t v o m , m a d a je u velikoj m e r i s n j i m p o m e a n . Ru-
ilac eli da u n i t i p r e d m e t to j e s t da svri s n j i m i da ga se
o t a r a s i . S a d i s t eli d a g o s p o d a r i svojim p r e d m e t o m t e stoga o s e a
g u b i t a k a k o m u p r e d m e t iezne.
I s a d i z a m , u z n a e n j u k o j e s m o u p o t r e b l j a v a l i , m o e da bude"
relativno neruilaki i p o m e a n s prijateljskim stavom p r e m a
p r e d m e t u . Ova v r s t a blagonaklonog s a d i z m a k l a s i n o j e izra
e n a u B a l z a k o v i m Izgubljenim iluzijama, i t a j o p i s t a k o e pre-
114
n o s i p o s e b n o svojstvo o n o g a t o p o d r a z u m e v a m o p o d p o t r e b o m
z a s i m b i o z o m . N a t o m m e s t u B a l z a k o p i s u j e o d n o s i z m e u mla
d o g Lisijena i z a t v o r e n i k a iz Banjoa, k o j i se izdaje za o p a t a . Ubr
zo p o t o se u p o z n a o s m l a d i e m , koji je u p r a v o p o k u a o da izvr
i s a m o u b i s t v o , o p a t veli:
. . . taj m l a d i . . . nema vie niega zajednikog sa pesnikom koji
je maloas u m r o . Ja sam vas izvadio iz vode, ja sam v a m vratio i
vot i vi pripadate meni kao to stvorenje pripada tvorcu, kao to,
u bajkama, ifrijet p r i p a d a boanstvu . . . kao to telo pripada dui!
A ja u vas snanom rukom podravati na putu ka moi, a uz to
v a m obeavam ivot ispunjen uivanjima, poastima, neprekidnim
v e s e l j e m . . . Novaca vam nikad nee n e d o s t a t i . . . Vi ete blistati,
pokazivati se, dok ja povijen u blatu budem postavljao temelje,
zidao sjajnu zgradu vaeg bogatstva. Ja volim vlast radi vlasti!
Uivau uvek u vaem uivanju, koje je meni uskraeno. Jednom
rei, pretvoriu se u vas! . . . A ja hou da volim bie koje sam
ja stvorio, da ga doterujem, da ga prilagodim sebi, da bih ga vo-
leo kao to otac voli svoje dete. Ja u se voziti u tvojim kolima,
dete moje, uivau u tvojim uspesima kod ena, govoriu: Ovaj
lepi mladi, to sam j a ! toga markiza de Ribampre sam ja stvorio
i uveo u aristokratsko drutvo; njegova veliina je moje delo, on
uti ili govori mojim glasom, u svemu se dogovara sa mnom. 8
e s t o se, i ne s a m o u p o p u l a r n o j u p o t r e b i , s a d o - m a z o h i z a m
b r k a s ljubavlju. N a r o i t o >se na m a z o h i s t i k e p o j a v e gleda k a o na
izraze ljubavi. P o t p u n o s a m o p o r i c a n j e r a d i d r u g e o s o b e i ustu
p a n j e vlastitih p r a v a i z a h t e v a d r u g o j o s o b i hvale s e k a o p r i m e r i
velike ljubavi. I z g l e d a da n e m a boljeg d o k a z a ljubavi n e g o
t o je r t v a i g o t o v o s t da se, r a d i voljene o s o b e , o d u s t a n e od vlas
t i t e linosti. U stvari, u o v i m sluajevima ljubav je s u t i n s k i ma
z o h i s t i k a enja, i p o t i e o d s i m b i o t i k e p o t r e b e o s o b e k o j a j e
p o s r e d i . Ako p o d ljubavlju r a z u m e m o s t r a s n o p o t v r i v a n j e i ak
t i v n u p o v e z a n o s t s a s u t i n o m o d r e e n e osobe, a k o p o d n j o m ra
z u m e m o j e d i n s t v o s d r u g o m o s o b o m na o s n o v u n e z a v i s n o s t i i in
t e g r i t e t a dveju o s o b a o k o j i m a j e r e , t a d a j e m a z o h i z a m supro
t a n ljubavi. Ljubav se z a s n i v a na j e d n a k o s t i i slobodi. Ako se o n a
zasniva na podreivanju i gubitku integriteta jednog p a r t n e r a ,
o n a p r e d s t a v l j a m a z o h i s t i k u zavisnost, bez o b z i r a k a k o s e t a j
o d n o s racionalizuje. I s a d i z a m se e s t o pojavljuje p r e r u e n u lju
bav. Vlast n a d d r u g o m o s o b o m , a k o ovek m o e d a t v r d i d a o n
n j o m e vlada r a d i n j e s a m e , e s t o s e pojavljuje k a o izraz ljubavi,
ali o s n o v n i inilac je uivanje u g o s p o d a r e n j u .
115
 U ovom trenutku, pred mnogim itaocima iskrsnue pitanje:
nije l i s a d i z a m , k a o to s m o g a o v d e opisali, i s t o v e t a n s a u d n j o m
z a m o i ? Odgovor n a ovo p i t a n j e glasi d a j e elja z a m o i najzna
ajniji izraz s a d i z m a m a d a r a z o r n i j i o b l i c i s a d i z m a , u k o j i m a
se stremi povreivanju i m u e n j u druge osobe, nisu istovetni sa
eljom z a m o i . Ovaj p r o b l e m d o b i o j e d a n a s j o vei z n a a j . O d
H o b s a n a o v a m o o v e k j e u m o i gledao o s n o v n i m o t i v l j u d s k o g
p o n a a n j a ; n a r e d n a stolea, m e u t i m , davala s u sve vei z n a a j
z a k o n s k i m i m o r a l n i m i n i o c i m a k o j i s u teili d a o b u z d a j u m o .
S n a s t a n k o m faizma p o h l e p a za m o i i u b e e n j e u n j e n u isprav
n o s t dostigli s u n o v e visine. P o b e d e k o j e z a d o b i j a m o ostavlja
ju upeatljiv utisak na milione ljudi i oni je uzimaju k a o z n a k
snage. D a k a k o , m o n a d n a r o d o m j e izraz vee s n a g e u isto m a
t e r i j a l n o m s m i s l u . Ako j a p o s e d u j e m m o d a d r u g u o s o b u ubi
j e m , ja s a m od n j e jai. Ali u p s i h o l o k o m s m i s l u pohlepa za
moi ne potie od snage ve od slabosti. O n a je i z r a z n e s p o s o b
n o s t i p o j e d i n a n o g j a d a o s t a n e s a m o i d a ivi. O n a j e o a j a n
p o k u a j d a s e s t e k n e s e k u n d a r n a snaga, z a t o t o i s t i n s k a s n a g a
nedostaje.
R e mo i m a d v o j a k o z n a e n j e . O n a o z n a a v a p o s e d o v a n j e
m o i nad n e k i m , s p o s o b n o s t da se n j i m e g o s p o d a r i ; a o z n a a v a
i posedovanje m o i da se neto uini, da se b u d e sposoban za
n e t o , d a s e b u d e p o t e n t a n . D r u g o z n a e n j e n e m a n i e g zajedni
k o g s g o s p o d a r e n j e m ; o n o izraava vlast u s m i s l u s p o s o b n o s t i .
Ako g o v o r i m o o n e m o i , m i s l i m o n a t o z n a e n j e ; n e p o m i l j a m o
n a o s o b u k o j a nije k a d r a d a g o s p o d a r i d r u g i m a , ve n a o s o b u
k o j a nije k a d r a d a u i n i t o eli. T a k o m o m o e d a o z n a a v a
j e d n u od dveju s t v a r i gospodarenje ili potenciju. Ne s a m o da
o v a dva svojstva n i s u i s t o v e t n a ve se i m e u s o b n o i s k l j u u j u .
P o s l e d i c a i m p o t e n c i j e , a k o izraz u p o t r e b i m o v a n s e k s u a l n e sfere,
u vezi sa s v i m s f e r a m a l j u d s k i h m o g u n o s t i , j e s t e s a d i s t i k o stre
mljenje za gospodarenjem; ukoliko je pojedinac p o t e n t a n to
j e s t k a d a r da svoje m o g u n o s t i o s t v a r i na o s n o v u slobode' i in
t e g r i t e t a linog j a , n j e m u nije p o t r e b n o d a g o s p o d a r i d r u g i m a i
o n n e u d i z a m o i . Mo, u s m i s l u g o s p o d a r e n j a , j e p e r v e r z i j a
p o t e n t n o s t i , u p r a v o k a o t o j e s e k s u a l n i s a d i z a m p e r v e r z i j a sek
s u a l n e ljubavi.
S a d i s t i k e i m a z o h i s t i k e o s o b i n e m o g u se, v e r o v a t n o , n a i u
svakoga. N a j e d n o m k r a j u n a l a z e s e p o j e d i n c i iju l i n o s t t e oso
b i n e p o t p u n o p r o i m a j u , a n a d r u g o m o n i k o j i m a t e sado-mazohis-
t i k e o s o b i n e n i s u svojstvene. O s a d o - m a h o z i s t i k o m k a r a k t e r u
116
m o e m o govoriti s a m o k a d a r a s p r a v l j a m o o p r v i m a . T e r m i n ka
r a k t e r u p o t r e b l j a v a se o v d e u d i n a m i n o m smislu, u k o m e je
F r o j d govorio o k a r a k t e r u . U t o m se s m i s l u taj t e r m i n ne o d n o s i
n a u k u p a n z b i r o b r a z a c a p o n a a n j a svojstvenih j e d n o j o s o b i ve
n a glavne n a g o n e koji m o t i v i u p o n a a n j e . P o t o j e F r o j d p r e t p o
stavio d a s u o s n o v n e snage koje m o t i v i u p o n a a n j e j e d n e oso
b e s e k s u a l n e , o n j e d o s p e o d o p o j m o v a k a o to s u oralni, anal
ni ili genitalni k a r a k t e r i . Ako ovek ne p r i h v a t i ovu p r e t p o s
t a v k u , p r i m o r a n j e d a izmisli d r u k i j e k a r a k t e r n e tipove. Ali taj
d i n a m i n i p o j a m o s t a j e isti. ovek n e m o r a b i t i s v e s t a n p o k r e
t a k i h s n a g a koje v l a d a j u njegovim k a r a k t e r o m . o v e k o m mo
g u p o t p u n o d a o v l a d a j u s a d i s t i k a s t r e m l j e n j a a d a o n svesno
veruje da ga motivie samo oseanje dunosti. On ak moda
n e e izvriti n i j e d a n o t v o r e n i s a d i s t i k i in, nego e svoje sadis
t i k e n a g o n e p o t i s n u t i dovoljno d u b o k o d a b i s e p r i k a z a o k a o
o s o b a k o j a nije s a d i s t . P a i p a k s v a k a paljiva a n a l i z a njegova
p o n a a n j a , njegovih fantazija, s n o v a i gestova p o k a z a l a bi da sa
d i s t i k i i m p u l s i d e l u j u u d u b l j i m slojevima njegove linosti.
M a d a se k a r a k t e r o s o b a u k o j i h sado-mazohistiki n a g o n i pre-
o v l a u j u m o e o p i s a t i k a o sado-mazohistiki, takve o s o b e n i s u nu
n o n e u r o t i n e . D a l i j e p o s e b n a v r s t a k a r a k t e r n e s t r u k t u r e ne
u r o t i n a ili n o r m a l n a to u velikoj m e r i zavisi od p o s e b n i h za
d a t a k a koje ljudi m o r a j u da i s p u n e u svojoj d r u t v e n o j situaci
ji i od toga k a k v i o b r a s c i o s e a n j a i p o n a a n j a p o s t o j e u njihovoj
k u l t u r i . U stvari, za veliki d e o nie s r e d n j e klase u N e m a k o j i
u d r u g i m e v r o p s k i m z e m l j a m a t i p i a n je sado-mazohistiki ka
r a k t e r , i, k a o t o e se k a s n i j e p o k a z a t i , u p r a v o za tu v r s t u ka
r a k t e r n e s t r u k t u r e n a c i s t i k a ideologija j e i m a l a n a j v e u d r a . Po
t o je t e r m i n sado-mazohistiki u d r u e n s i d e j a m a o perver
ziji i n e u r o z i , vie v o l i m da o s a d o - m a z o h i s t i k o m k a r a k t e r u go
v o r i m k a o o autoritarnom karakteru, n a r o i t o k a d u p i t a n j u
nije n e u r o t i n a , v e n o r m a l n a o s o b a . Ovu t e r m i n o l o g i j u o p r a v d a
v a t o to s e sado-mazohistika o s o b a u v e k odlikuje svojim s t a v o m
p r e m a a u t o r i t e t u . O n a oboava a u t o r i t e t i tei d a m u s e p o t i n i ,
ali u isto v r e m e eli i s a m a da b u d e a u t o r i t e t i da joj se d r u g i pot-
injavaju. Ovaj t e r m i n j e o d a b r a n j o i z j e d n o g razloga. F a i s t i k i
s i s t e m naziva sebe a u t o r i t a r n i m z b o g glavne uloge a u t o r i t e t a u
njegovoj d r u t v e n o j i politikoj s t r u k t u r i . T e r m i n o m a u t o r i t a r n i
karakter nagovetavamo da takav karakter predstavlja struktu
r u l i n o s t i k o j a j e l j u d s k a o s n o v a faizma.
117
 P r e nego to n a s t a v i m o r a s p r a v u o a u t o r i t a r n o m k a r a k t e r u , po
trebno je da donekle razjasnimo t e r m i n autoritet. Autoritet
nije svojstvo koje j e d n a o s o b a poseduje u s m i s l u u k o m e o n a
p o s e d u j e svojinu ili fizika svojstva. A u t o r i t e t u p u u j e n a m e u -
lini o d n o s u k o m e j e d n a o s o b a s m a t r a d r u g u z a n a d m o n u . Ali
ona vrsta odnosa superiornost-inferiornost koja se moe nazvati
r a c i o n a l n i m a u t o r i t e t o m , b i t n o s e razlikuje o d o n e k o j u b i s m o
mogli o p i s a t i k a o i n h i b i t i v n i a u t o r i t e t .
J e d a n primer pokazae na ta mislimo. Kao i odnos izmeu
uitelja i u e n i k a t a k o i o d n o s i z m e u r o b o v l a s n i k a i r o b a zasni
vaju s e n a s u p e r i o r n o s t i prvog n a d d r u g i m . I n t e r e s i u i t e l j a i
u e n i k a p o k l a p a j u se. Uitelj j e z a d o v o l j a n a k o u s p e d a pomog
n e u e n i k u ; a k o m u t o n e p o e z a r u k o m , n e u s p e h j e i njegov i
u e n i k o v . Robovlasnik, m e u t i m , eli d a e k s p l o a t i e r o b a t o
vie m o e ; to on vie iz njega izvlai, to je zadovoljniji. R o b , p a k ,
tei d a t o bolje b r a n i svoje z a h t e v e z a m i n i m a l n o m s r e o m . T i s u
interesi svakako opreni, jer to je za jednog korisno za drugog
je t e t n o . F u n k c i j a s u p e r i o r n o s t i razlikuje se u ta dva sluaja; u
p r v o m , s u p e r i o r n o s t j e uslov z a p o m o o s o b i p o t i n j e n o j auto
r i t e t u ; u d r u g o m s l u a j u o n a j e uslov z a n j e n o e k s p l o a t i s a n j e .
D i n a m i k a a u t o r i t e t a u ova dva t i p a t a k o e r se r a z l i k u j e : to ue
n i k vie ui, to je m a n j i jaz i z m e u njega i uitelja. On sve vie
lii n a uitelja. D r u g i m r e c i m a , a u t o r i t e t s k i o d n o s tei d a i
ezne. Ali k a d s u p e r i o r n o s t slui k a o o s n o v a za e k s p l o a t a c i j u ,
o d s t o j a n j e s e poveava n j e n i m d u g i m t r a j a n j e m .
U svakoj od o v i h a u t o r i t e t s k i h situacija p s i h o l o k a situacija
je d r u k i j a . U p r v o j p r e o v l a u j u e l e m e n t i ljubavi, divljenja ili za
h v a l n o s t i . A u t o r i t e t je i s t o v r e m e n o p r i m e r s k o j i m ovek eli da
d e l i m i n o ili p o t p u n o p o i s t o v e t i svoje lino ja. U d r u g o j situaciji
pojavie s e m r n j a ili n e p r i j a t e l j s t v o p r e m a e k s p l o a t a t o r u , j e r
s e p o d v r g a v a n j e e k s p l o a t a t o r u p r o t i v i o v e k o v i m v l a s t i t i m inte
r e s i m a . Ali e s t o bi, k a o u s l u a j u r o b a , ta m r n j a s a m o dovela
d o s u k o b a koji b i r o b a izloili s t r a d a n j u b e z izgleda n a p o b e d u .
O t u d e ovek o b i n o teiti da p o t i s n e o s e a n j e m r n j e i da ga
p o n e k a d , a k , z a m e n i o s e a n j e m slepog oboavanja. T a t e n j a
i m a dve funkcije: 1) o t k l a n j a n j e b o r n o g i o p a s n o g o s e a n j a mr
n j e i 2) u b l a a v a n j e o s e a n j a p o n i e n o s t i . Ako je o s o b a k o j a vla
d a n a d a m n o m t a k o divna i s a v r e n a , n e t r e b a d a s e s t i d i m t o
je sluam. Ne mogu joj biti ravan zato to je ona od m e n e toliko
j a a , m u d r i j a , bolja, i t a k o dalje. U i n h i b i t i v n o m a u t o r i t e t u teie
u v e a v a n j u ili e l e m e n t o s e a n j a m r n j e ili e l e m e n t i r a c i o n a l n o g
118
prccenjivanja i oboavanja autoriteta. U racionalnom autoritetu
ti e l e m e n t i e teiti da se u m a n j e u u p r a v n o j s r a z m e r i sa stup
n j e m n a k o m e o s o b a p o d v r g n u t a a u t o r i t e t u p o s t a j e snanija, t e
t a k o i slinija a u t o r i t e t u .
Razlika izmeu racionalnog i inhibitivnog autoriteta s a m o je
r e l a t i v n a . ak i u o d n o s u i z m e u r o b a i g o s p o d a r a i m a elemena
t a koji s u z a r o b a k o r i s n i . O n dobija n a j n u n i j u h r a n u i z a t i t u
k o j e m u b a r o m o g u u j u d a r a d i z a svog g o s p o d a r a . M e u t i m ,
i n t e r e s i uitelja i u e n i k a n i s u n i m a l o o p r e n i j e d i n o u i d e a l n o m
o d n o s u i z m e u njih. I z m e u t a dva k r a j n j a sluaja n a l a z e s e
m n o g i stupnjevi, k a o to j e o d n o s fabrikog r a d n i k a p r e m a gazdi,
seljakova sina p r e m a o c u ili d o m a i c e p r e m a m u u . P a ipak, ma
da se u s t v a r n o s t i dva t i p a a u t o r i t e t a m e a j u , oni su s u t i n s k i
razliiti, t e analiza k o n k r e t n e a u t o r i t e t s k e situacije u v e k m o r a
d a o d r e d i specifinu teinu svake v r s t e a u t o r i t e t a .
A u t o r i t e t n e m o r a d a b u d e o s o b a ili u s t a n o v a k o j a k a e : ovo
m o r a t e u i n i t i , ili, o v o v a m s e n e d o p u t a . D o k s e t a v r s t a a u t o
riteta moe nazvati spoljanjim autoritetom, autoritet se moe
pojaviti i k a o u n u t r a n j i , p o d i m e n o m d u n o s t i , savesti ili super-
-ega. U stvari, r a z v i t a k m o d e r n o g m i l j e n j a od p r o t e s t a n t i z m a
d o K a n t o v e filozofije m o e s e o p i s a t i k a o z a m e n j i v a n j e spolja-
njeg a u t o r i t e t a i n t e r n a l i z o v a n i m a u t o r i t e t o m . P o l i t i k e p o b e d e
koje je s r e d n j a k l a s a izvojevala u s v o m u s p o n u p o m o g l e su da
spoljanji a u t o r i t e t izgubi svoj u g l e d i da ovekova savest pre
u z m e m e s t o koje j e spoljanji a u t o r i t e t n e k a d z a u z i m a o . Ova p r a
m e n a j e m n o g i m a izgledala k a p o b e d a s l o b o d e . P o t i n j a v a n j e spo
ljanjim n a r e d b a m a ( b a r t o s e d u h a tie) inilo s e n e d o s t o j n i m
s l o b o d n o g oveka; ali savlaivanje ovekovih p r i r o d n i h s k l o n o s t i
i u s p o s t a v l j a n j e vlasti j e d n o g dela p o j e d i n c a njegova r a z u m a ,
volje ih savesti n a d d r u g i m , n j e g o v o m p r i r o d o m , izgledali su
k a o s a m a s u t i n a s l o b o d e . Analiza p o k a z u j e d a j e v l a d a v i n a sa
v e s t i i s t o t a k o o k r u t n a k a o i v l a d a v i n a spoljanjih a u t o r i t e t a ,
tavie, d a s e e s t o s a d r i n e n a r e d a b a k o j e izdaje savest k o n a
n o n e o d r e u j u z a h t e v i m a p o j e d i n a n o g j a v e d r u t v e n i m zahte-
vima, koji s u p o p r i m i l i d o s t o j a n s t v o e t i k i h n o r m i . V l a d a v i n a
savesti m o e b i t i a k i o k r u t n i j a od v l a d a v i n e spoljanjih a u t o
r i t e t a , b u d u i d a p o j e d i n a c n j e n e n a r e d b e o s e a k a o svoje: k a k o
s e m o e b u n i t i p r o t i v sebe?
P o s l e d n j i h decenija savest je m n o g o izgubila od svoje va
n o s t i . ini s e k a o d a n i spoljanji n i u n u t r a n j i a u t o r i t e t i n e ig
r a j u n i k a k v u i s t a k n u t u u l o g u u ivotu p o j e d i n c a . S v a k o j e pot-
119
p u n o slobodan u k o l i k o s e n e m e a u z a k o n i t e z a h t e v e d r u g i h
ljudi. Ali m i o t k r i v a m o d a s e a u t o r i t e t s a m o p r i k r i o , a n e d a j e
n e s t a o . U m e s t o j a v n o g a u t o r i t e t a , v l a d a anonimni autoritet. On
se) p r e r u i o u z d r a v r a z u m , n a u k u , p s i h i k o zdravlje, n o r m a l n o s t ,
j a v n o miljenje. O n n e z a h t e v a n i t a s e m o n o g t o j e p o sebi
oevidno, i n i s e d a o n n e k o r i s t i p r i t i s a k ve s a m o blago ubei-
vanje. Bilo d a j e d n a m a j k a k a e svojoj k e r i : Znam d a n e e
voleti d a izlazi s t i m m l a d i e m , bilo d a n a m n e k a r e k l a m a su-
gerie: Puite o v u v r s t u c i g a r e t a svidee v a m se n j i h o v a sve-
ina i s t a a t m o s f e r a t a n a n o g s u g e r i r a n j a s t v a r n o p r o i m a i
t a v n a d r u t v e n i ivot. A n o n i m n i a u t o r i t e t j e d e l o t v o r n i j i o d jav
n o g a u t o r i t e t a , j e r ovek n i k a d n e m o e d a p o s u m n j a d a s e o d
njega o e k u j e d a p o s t u p i p r e m a n e k o j n a r e d b i . U s p o l j a n j e m
a u t o r i t e t u o i g l e d n i s u n a r e d b a i n a r e d b o d a v a c ; ovek m o e d a
se b o r i p r o t i v a u t o r i t e t a i u t o j b o r b i m o g u da se razviju l i n a
n e z a v i s n o s t i m o r a l n a h r a b r o s t . Ali d o k u i n t e r n a l i z o v a n o m a u t o
r i t e t u n a r e d b a , m a d a u n u t r a n j a , o s t a j e vidljiva, u a n o n i m n o m
a u t o r i t e t u nevidljivi s u n a r e d b a i n a r e d b o d a v a c . K a o d a n a v a s
p u c a nevidljivi n e p r i j a t e l j . N i k o m e i n i e m u n e m o e t e d a uzvra
tite udarac.
Vratimo li se sad raspravi o a u t o r i t a r n o m karakteru, treba da
n a p o m e n e m o d a j e njegova najvanija o d l i k a s t a v p r e m a m o i .
Za a u t o r i t a r n i k a r a k t e r p o s t o j e , t a k o rei, dva p o l a : m o n i i ne
m o n i . Bilo d a p r i p a d a n e k o j o s o b i ili n e k o j u s t a n o v i , m o a u t o
m a t s k i b u d i njegovu ljubav, divljenje i s p r e m n o s t za potinjava-
nje. P o s e b n a m o n e o a r a v a g a z b o g v r e d n o s t i k o j u b i m o g l a d a
o z n a a v a ve u p r a v o z a t o t o j e m o . B a k a o t o m o a u t o m a t
ski b u d i njegovu ljubav, t a k o i n e m o n i ljudi ili u s t a n o v e a u t o
m a t s k i b u d e njegov p r e z i r . S a m a p o j a v a n e m o n e o s o b e b u d i u
n j e m u elju d a j e n a p a d n e , d a n j o m z a g o s p o d a r i , d a j e p o n i z i .
D o k s e n e k a d r u g a v r s t a k a r a k t e r a u a s a v a p r i p o m i s l i d a na
padne bespomonog, autoritarni karakter je utoliko pobueniji
d a t o u i n i u k o l i k o njegov p r e d m e t p o s t a j e b e s p o m o n i j i .
J e d n a o d l i k a a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a zavodi m n o g e p o s m a t r a -
e : tenja d a s e p r k o s i a u t o r i t e t u i d a s e m r z i b i l o k a k a v u t i c a j
odozgo. P o n e k a d t a j p r k o s z a m a g l j u j e sliku, a t e n j e za poti-
n j e n o u o s t a j u u p o z a d i n i . Ovakva o s o b a u v e k e se b u n i t i p r o
tiv svakog a u t o r i t e t a , a k i p r o t i v o n o g koji s t v a r n o p o m a e nje
n i m i n t e r e s i m a i n i i m n e suzbija n j e n e t e n j e . P o n e k a d j e t a j
stav p r e m a a u t o r i t e t u p o d v o j e n . Takve o s o b e m o g u d a s e b o r e
p r o t i v j e d n o g niza a u t o r i t e t a , n a r o i t o a k o s u r a z o a r a n e nje-
120
g o v i m p o m a n j k a n j e m m o i , a da se u isto v r e m e ili k a s n i j e pot-
injavaju d r u g o m n i z u a u t o r i t e t a , k o j i v e o m m o i ili v e i m obe
a n j i m a ispunjava, izgleda, n j i h o v e m a z o h i s t i k e t e n j e . K o n a n o ,
p o s t o j i j e d a n t i p u koga s u b u n t o v n e tenje p o t p u n o p o t i s n u t e ,
a izbijaju na p o v r i n u s a m o k a d p o p u s t i s v e s t a n n a d z o r ; ili se,
p a k , te tenje m o g u p o z n a t i ex posteriori, u m r n j i k o j a se jav
lja p r o t i v a u t o r i t e t a k a d njegova m o oslabi i k a d se poljulja. Za
o s o b e p r v o g t i p a , u k o j i h se taj b u n t o v n i stav nalazi u s r e d i t u ,
o v e k l a k o p o v e r u j e d a i m j e k a r a k t e r n a s t r u k t u r a u p r a v o su
p r o t n a o d m a z o h i s t i k o g t i p a koji s e p o t i n j a v a . Izgleda k a o d a
s u t o o s o b e koje s e s u p r o t s t a v l j a j u s v a k o m a u t o r i t e t u n a o s n o v u
k r a j n j e g s t e p e n a nezavisnosti. O n e izgledaju k a o o s o b e k o j e s e
na o s n o v u svoje u n u t r a n j e snage i i n t e g r i t e t a b o r e s o n i m sila
m a k o j e s p u t a v a j u n j i h o v u s l o b o d u i nezavisnost. M e u t i m , bor
ba autoritarnog karaktera protiv autoriteta u sutini je prkos.
ovek n j o m e p o k u a v a da se p o t v r d i i da savlada v l a s t i t o osea
n j e n e m o i , m a d a enja z a p o t i n j e n o u o s t a j e p r i s u t n a , bilo
s v e s n o ili n e s v e s n o . A u t o r i t a r n i k a r a k t e r nije n i k a d revoluciona
r a n ; r a d i j e b i h ga n a z v a o b u n t o v n i m . M n o g i p o j e d i n c i i po
l i t i k i p o k r e t i z b u n j u j u p o v r n o g p o s m a t r a a p r i v i d n o neobja
n j i v i m p r e l a z o m s a radikalizma n a k r a j n j i a u t o r i t a r i z a m . U
p s i h o l o k o m p o g l e d u , t i ljudi s u t i p i n i buntovnici.
S t a v a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a p r e m a ivotu i t a v a njegova fi
lozofija o d r e e n je njegovim e m o c i o n a l n i m s t r e m l j e n j i m a . Au
t o r i t a r n i k a r a k t e r voli o n e uslove koji o g r a n i a v a j u l j u d s k u slo
b o d u , voli d a b u d e p o t i n j e n s u d b i n i . O d njegovog d r u t v e n o g po
loaja zavisi t a sudbina za njega znai. Za v o j n i k a o n a m o e
o z n a a v a t i volju ili u d p r e t p o s t a v l j e n o g , kojoj se on r a d o poti
n j a v a . Z a sitnog s o p s t v e n i k a e k o n o m s k i z a k o n i s u s u d b i n a . K r i z a
i p r o s p e r i t e t n i s u za njega d r u t v e n e p o j a v e koje bi se l j u d s k o m
d e l a t n o u mogle m e n j a t i , v e s u izraz n e k e vie m o i k o j o j s e
p o j e d i n a c m o r a p o t i n i t i . Z a one 1 n a v r h u p i r a m i d e s u d b i n a nije
u o s n o v i d r u k i j a . Razlika lei s a m o u o p s e g u i o p t o s t i m o i
k o j o j se ovek p o t i n j a v a , a ne u o s e a n j u zavisnosti k a o tak
vom.
ovek o s e a k a o n e p r o m e n l j i v u s u d b i n u n e s a m o o n e s n a g e
k o j e n e p o s r e d n o o d r e u j u njegov vlastiti ivot ve i o n e k o j e ,
izgleda, o d r e u j u ivot u o p t e . S u d b i n a j e t o to izbijaju r a t o v i
i t o j e d n i m d e l o m o v e a n s t v a m o r a d a v l a d a drugi. S u d b i n a j e
d a p a t n j a n i k a d n e m o e d a b u d e m a n j a n e g o t o j e u v e k bila.
Filozofski, s u d b i n a s e m o e r a c i o n a l i z o v a t i k a o p r i r o d n i zakon
121
ili k a o ovekova s u d b i n a ; religijski, k a o volja gospodnja; eti
ki, k a o dunost z a a u t o r i t a r n i k a r a k t e r o n a j e u v e k via m o
izvan p o j e d i n c a , kojoj s e o n m o e s a m o p o t i n i t i . A u t o r i t a r n i ka
r a k t e r o b o a v a p r o l o s t , t o j e bilo, veito e b i t i . e l e t i n e t o
t o nije n i k a d r a n i j e p o s t o j a l o ili r a d i t i n a t o m e j e zloin ili
ludilo. u d o s t v a r a n j a a s t v a r a n j e je u v e k u d o j e s t e iz
v a n dosega njegovog e m o c i o n a l n o g doivljaja.
l a j e r m a h e r o v a definicija religijskog doivljaja k a o doivljaja
a p s o l u t n e zavisnosti j e definicija m a z o h i s t i k o g doivljaja u o p t e ;
n a r o i t u u l o g u u t o m o s e a n j u zavisnosti igra g r e h . P o j a m o pra-
r o d i t e l j s k o m g r e h u , koji p r i t i s k a sva b u d u a p o k o l e n j a , svojstven
j e a u t o r i t a r n o m doivljaju, o v e k o v m o r a l n i , k a o i svaki d r u g i
n e u s p e h p o s t a j e s u d b i n a k o j u o n n i k a d n e m o e izbei. K o god
j e d n o m zgrei, biva z a svagda g v o z d e n i m b e o u z i m a p r i k o v a n z a
svoj greh. ovekova v l a s t i t a d e l a p o s t a j u m o k o j a n j i m e v l a d a i
koje s e o n n i k a d n e o s l o b a a . Posledice k r i v i c e m o g u d a b u d u
u b l a e n e k a j a n j e m , ali k a j a n j e n i k a d n e m o e d a o t k l o n i krivicu. 9
Isaijime r e i : ako grijesi vai b u d u k a o s k e r l e t , p o s t a e bijeli
k a o snijeg 1 0 , izraavaju s a m u s u p r o t n o s t a u t o r i t a r n e filozofije.
Crta zajednika svem a u t o r i t a r n o m miljenju jeste uverenje da
ivot o d r e u j u snage koje se n a l a z e izvan ovekovog linog ja,
njegovih i n t e r e s a , njegovih elja. J e d i n a m o g u a s r e a lei u pot-
injavanju t i m s n a g a m a . ovekova n e m o j e s t e l a j t m o t i v mazo
h i s t i k e filozofije. J e d a n o d i d e o l o k i h oeva n a c i z m a , M e l e r v a n
d e r B r u k , izrazio j e t o o s e a n j e v e o m a j a s n o . O n p i e : Konzer-
1
v a t i v a c radije v e r u j e u k a t a s t r o f u , u n e m o o v e k o v u da je iz-
b e g n e , u n j e n u n u n o s t i u s t r a n o r a z o a r a n j e z a v e d e n o g opti
11
miste. U H i t l e r o v u delu v i d e e m o vie p r i m e r a istog d u h a .
A u t o r i t a r n i k a r a k t e r nije bez a k t i v n o s t i , h r a b r o s t i i v e r o v a n j a .
Ali o n t a svojstva s h v a t a s a s v i m d r u k i j e n e g o o s o b a k o j a n e
u d i z a p o t i n j e n o u . Z a a u t o r i t a r n i k a r a k t e r a k t i v n o s t j e uko-
r e n j e n a u b i t n o m o s e a n j u n e m o i , k o j e o n a tei da savlada. U
t o m s m i s l u a k t i v n o s t o z n a a v a delanje u i m e n e e g t o je vie
od ovekovog linog ja. O n a se m o e razvijati u i m e boga, p r o
losti, p r i r o d e ili d u n o s t i , ali n i k a d u i m e b u d u n o s t i , n e r o e
nih, o n o g a t o ne p o s e d u j e m o ili u i m e s a m o g ivota. Autoritar
n i k a r a k t e r stie s n a g u z a d e l a n j e o s l a n j a n j e m n a viu m o . T a
s e m o n i k a d n e m o e n a p a s t i n i t i izmeniti. Z a njega j e n e d o s
t a t a k m o i u v e k n e p o g r e a n z n a k krivice i i n f e r i o r n o s t i , t e a k o
a u t o r i t e t u koji on v e r u j e p o k a e z n a k e slabosti, njegova e se
ljubav i p o t o v a n j e p r e o b r a t i t i u p r e z i r i m r n j u . N j e m u n e d o s t a -
122
j e ofanzivna p o t e n c i j a , koja j e k a d r a d a n a p a d n e u s t a n o v l j e n u
m o a da se p r e t h o d n o ne oseti p o d r e e n o m kakvoj d r u g o j i ve
oj m o i .
H r a b r o s t a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a u s u t i n i j e h r a b r o s t z a trplje
n j e k o j e m u m o g u o d r e d i t i s u d b i n a , n j e n lini z a s t u p n i k ili vo.
T r p l j e n j e bez r o p t a n j a j e s t e njegova najvia v r l i n a ne h r a b
r o s t z a p o k u a j d a s e o n o o k o n a ili, b a r , u m a n j i . H e r o i z a m auto
r i t a r n o g k a r a k t e r a ne sastoji se u m e n j a n j u s u d b i n e ve u poti-
njavanju sudbini.
On veruje u a u t o r i t e t d o k god je ovaj s n a a n i d o k god uliva
p o t o v a n j e . Njegovo v e r o v a n j e u k r a j n j o j liniji p o t i e od nje
govih s u m n j i i p r e d s t a v l j a p o k u a j da se o n e k o m p e n z u j u . Ali
o n n e veruje, a k o p o d v e r o m p o d r a z u m e v a m o n e p o k o l e b l j i v u po
u z d a n o s t u o s t v a r e n j e o n o g a t o s a d a p o s t o j i s a m o k a o mogu
n o s t . A u t o r i t a r n a filozofija je u s u t i n i relativistika i nihilisti
k a u p r k o s injenici t o e s t o v a t r e n o t v r d i d a j e p o b e d i l a relati
v i z a m i u p r k o s n j e n o j razmetljivoj a k t i v n o s t i . O n a p o t i e iz kraj
n j e g oajanja, p o t p u n o g n e d o s t a t k a vere i vodi n i h i l i z m u , pori
c a n j u ivota. 1 2
U a u t o r i t a r n o j filozofiji ne p o s t o j i p o j a m j e d n a k o s t i . Autoritar
n i k a r a k t e r m o e p o n e k a d d a u p o t r e b i r e jednakost, konvenci
o n a l n o ili z a t o t o o n a o d g o v a r a n j e g o v i m s v r h a m a . Ali o n a z a
njega n e m a s t v a r n o z n a e n j e n i t i teinu, b u d u i d a s e o d n o s i n a
n e t o t o j e izvan d o s e g a njegovog e m o c i o n a l n o g doivljaja. Z a
n j e g a svet sainjavaju ljudi koji p o s e d u j u m o i o n i koji je
ne p o s e d u j u , s u p e r i o r n i i i n f e r i o r n i . Zahvaljujui s v o j i m sado-
- m a z o h i s t i k i m s t r e m l j e n j i m a , on doivljava s a m o vlast ili poti-
n j e n o s t , ali n i k a d a s o l i d a r n o s t . Za njega su razlike, p o l n e ili ras
n e , n u n o z n a c i s u p e r i o r n o s t i ili i n f e r i o r n o s t i . O n n e m o e d a
z a m i s l i r a z l i k u k o j a n e m a ovu k o n o t a c i j u .
Opis sado-mazohistikih stremljenja i autoritarnog karaktera
u p u u j e na e k s t r e m n i j e oblike b e s p o m o n o s t i i, u o d g o v a r a j u o j
m e r i , n a e k s t r e m n i j e o b l i k e beanja o d n j e p o m o u s i m b i o t i k o g
o d n o s a p r e m a p r e d m e t u oboavanja ili g o s p o d a r e n j a .
M a d a su ta sado-mazohistika stremljenja opta, mi moemo
s m a t r a t i d a s u s a m o izvesni p o j e d i n c i i d r u t v e n e g r u p e tipini
sluajevi sado-mazohizma. M e u t i m , j e d a n blai o b l i k zavisnosti
t o l i k o j e o p t i u n a o j k u l t u r i d a se, r e k l i b i s m o , n e javlja s a m o
u i z u z e t n i m sluajevima. Ta zavisnost ne p o s e d u j e sado-mazohis
t i k a svojstva o p a s n o s t i i s t r a s t i , ali je dovoljno vana da je iz
nae rasprave ne izostavimo.
123
 I m a m u v i d u o n u v r s t u ljudi iji j e itav ivot t a n a n o p o v e z a n
s a n e k o m m o i izvan njih. 1 3 Sve t o o n i ine, o s e a j u ili m i s l e
v e z a n o j e n a n e k i n a i n z a t u m o . Oni o e k u j u z a t i t u o d nje, e k a d a r d a o d i g r a n a zadovoljavajui n a i n z a o s o b u k o j a t r a i per-
le da se ona o n j i m a b r i n e , p r e b a c u j u na nju o d g o v o r n o s t za
sve t o b i m o g l o b i t i p o s l e d i c a njihovih v l a s t i t i h p o s t u p a k a , o
v e k e s t o u o p t e nije s v e s t a n t e zavisnosti, a k i a k o p o s t o j i
n e j a s n a s v e s t o n e k o j zavisnosti, o s o b a ili m o od k o j e o v e k za
visi e s t o o s t a j e m a g l o v i t a . N i k a k v a o d r e e n a slika n i j e vezana
z a t u m o . N j e n o b i t n o svojstvo j e d a p r e d s t a v l j a i z v e s n u funk
ciju n a i m e , da z a t i t i p o j e d i n c a , da mu p o m o g n e i da ga raz
vije, da b u d e s n j i m i da ga n i k a d ne n a p u s t i . X k o j e p o s e d u j e ta
svojstva m o e se n a z v a t i arobnim pomagaem. N a r a v n o , aro
b n i p o m a g a e s t o s e p e r s o n i f i k u j e : s h v a t a j u g a k a o boga, k a o
n a e l o , ili k a o s t v a r n u o s o b u , k a o to j e r o d i t e l j , s u p r u g , s u p r u
ga, ili p r e t p o s t a v l j e n i . V a n o j e r a z a b r a t i d a s e s t v a r n e o s o b e ,
k a d p r e u z m u u l o g u a r o b n o g p o m a g a a , o b d a r u j u a r o b n i m svoj
s t v i m a , a njihov znaaj p r o i s h o d i iz t o g a t o o n e p r e d s t a v l j a j u
p e r s o n i f i k a c i j u a r o b n o g p o m a g a a . P r o c e s p e r s o n i f i k o v a n j a a
r o b n o g p o m a g a a e s t o se m o e z a p a z i t i u o n o m e t o se n a z i v a
zaljubljivanje. ovek koji j e t a k o vezan z a a r o b n o g p o m a g a
a tei da ovaj b u d e od krvi i m e s a . Iz ovog ili o n o g razloga a
te r a z l o g e e s t o p o d u p i r u s e k s u a l n e elje izvesna d r u g a o s o b a
d o b i v a , za njega, a r o b n a svojstva, i on je p r e t v a r a u b i e za
k o j e je p o v e z a n i od k o g a zavisi i t a v njegov ivot. Ova slika se
nimalo ne menja time to i ta druga osoba pretvara prvu u takvo
b i e . T a injenica slui s a m o p o j a a v a n j u u t i s k a d a j e t a j o d n o s
prava ljubav.
T a p o t r e b a z a a r o b n i m p o m a g a e m m o e s e p r o u a v a t i u psi
h o a n a l i t i k o m p o s t u p k u p o d u s l o v i m a koji lie n a e k s p e r i m e n
talne. esto se u p o s m a t r a n e osobe stvara duboka naklonost pre
ma p s i h o a n a l i t i a r u , i itav n j e n ivot, svi p o s t u p c i , m i s l i i ose
a n j a v e z u j u s e z a a n a l i t i a r a . S v e s n o ili n e s v e s n o , a n a l i z i r a n a
o s o b a se p i t a : da li bi on (analitiar) b i o zadovoljan, o v i m , neza
d o v o l j a n o n i m , da li bi se sloio s ovim, da li bi me izgrdio za
o n o ? U l j u b a v n i m o d n o s i m a injenica to n e k o o d a b i r a z a p a r t n e
r a o v u ili o n u o s o b u slui k a o d o k a z d a s e t a p o s e b n a o s o b a voli
u p r a v o z a t o t o o n a j e s t e ona; ali u p s i h o a n a l i t i k o j situaciji
t a s e o b m a n a n e m o e p o d r a t i . Najrazliitije o s o b e razvijaju
i s t a o s e a n j a p r e m a n a j r a z l i i t i j i m p s i h o a n a l i t i a r a m a . T a j od
n o s izgleda k a o ljubav; njega e s t o p r a t e s e k s u a l n e elje; p a i p a k
je to u sutini odnos p r e m a personifikovanom arobnom poma-
124
gau, iju je u l o g u p s i h o a n a l i t i a r k a o i izvesne d r u g e o s o b e
od k a k v o g a u t o r i t e t a (lekari, svetenici, n a s t a v n i c i ) o i g l e d n o
sonifikovanog a r o b n o g p o m a g a a .
Razlog zbog k o g a j e j e d n a o s o b a v e z a n a z a a r o b n o g p o m a g a
a u n a e l u je i s t i o n a j na k o j i s m o n a i l i u k o r e n u s i m b i o t i k i h
n a g o n a : ovekova n e s p o s o b n o s t d a b u d e s a m i d a p o t p u n o izrazi
vlastite p o j e d i n a n e m o g u n o s t i . U s a d o - m a z o h i s t i k i m stremlje
n j i m a t a n e s p o s o b n o s t dovodi o v e k a d o t e n j e d a s e o s l o b o d i
p o j e d i n a n o g ja z a v i s n o u od a r o b n o g p o m a g a a u b l a e m
o b l i k u z a v i s n o s t i o k o j e m s a d a r a s p r a v l j a m o n a dovodi o v e k a
s a m o d o elje d a b u d e v o e n i zatien. I n t e n z i t e t v e z a n o s t i z a
a r o b n o g p o m a g a a u o b r n u t o j j e s r a z m e r i s a o v e k o v o m sposob
n o u da s p o n t a n o izrazi svoje i n t e l e k t u a l n e , e m o c i o n a l n e i ul
ne mogunosti. Drugim recima, ovek se n a d a da p o m o u arob
n o g p o m a g a a , a ne v l a s t i t i m delima, s t e k n e sve o n o t o od i
v o t a oekuje, t o j e t a o v e k o v a n a d a vea, t o s e vie s r e d i t e
njegova ivota p o m e r a i z njegove vlastite l i n o s t i k a a r o b n o m
p o m a g a u i n j e g o v i m p e r s o n i f i k a c i j a m a . ovek vie ne p o s t a v l j a
p i t a n j e k a k o d a s a m ivi, ve k a k o d a r u k u j e njime d a g a n e
b i izgubio i k a k o d a g a n a t e r a d a m u i s p u n i elje, p a a k i d a n a nje
ga prebaci odgovornost za ono za ta je odgovoran sam.
U e k s t r e m n i j i m sluajevima, p o k u a j da njime m a n i p u l i e is
p u n j a v a gotovo i t a v ivot j e d n e o s o b e ; ljudi s e r a z l i k u j u p o
s r e d s t v i m a k o j i m a s e slue: z a n e k e j e glavno s r e d s t v o rukova
n j a p o s l u n o s t ; z a d r u g e , d o b r o t a ; z a t r e e , p a t n j a . Vidimo, da
kle", d a n e m a t o g oseanja, m i s l i n i emocije k o j i n i s u b a r o b o j e n i
p o t r e b o m d a s e njime r u k u j e ; d r u g i m r e c i m a , n i j e d a n p s i h i k i
i n nije s t v a r n o s p o n t a n n i s l o b o d a n . T a zavisnost, k o j a p o t i e
iz s p u t a v a n j a s p o n t a n o s t i i u i s t i m a h d o v o d i do njega, ne s a m o
t o p r u a i z v e s n u b e z b e d n o s t v e uliva i o s e a n j e s l a b o s t i i p o r o -
b l j e n o s t i . U k o l i k o j e t o sluaj s a m a o n a o s o b a k o j a zavisi o d a
r o b n o g p o m a g a a osea, m a d a e s t o n e s v e s n o , d a j e on i p o r o b -
ljava, te se, u veoj ili m a n j o j m e r i , b u n i p r o t i v njega. To b u n -
t o v n i t v o u p r a v o p r o t i v o n e osobe" o d k o j e o v e k o e k u j e bezbed
n o s t i s r e u s t v a r a n o v e s u k o b e . O n o s e m o r a s u z b i t i a k o ovek
n e e d a njega izgubi, ali s e t o m o s n o v n o m o p r e n o u n e p r e s t a
n o u g r o a v a b e z b e d n o s t , k o j o j s e u t o m o d n o s u tei.
Ako je a r o b n i p o m a g a p e r s o n i f i k o v a n u s t v a r n o j o s o b i , razo
aranje koje n a s t u p a k a d o n a izneveri oekivanja a poto su
oekivanja z a s n o v a n a n a o b m a n i , svaka s t v a r n a o s o b a n e i z b e n o
125
r a z o a r a v a izaziva s t a l n e s u k o b e , k a o i m r n j u k o j a p o t i e iz
ovekova r o b o v a n j a t o j o s o b i . Ovi s u k o b i z a v r a v a j u s e p o n e k a d
samo odvajanjem, praenim obino izabiranjem drugog predme
ta, o d k o g a s e o e k u j e d a i s p u n i sve n a d e v e z a n e z a a r o b n o g
p o m a g a a . Ako s e i ovaj o d n o s p o k a e n e u s p e o , o n p o n o v o m o e
d a b u d e r a s k i n u t ili, p a k , o s o b a o k o j o j j e r e m o e d a zakljui
da je u p r a v o to ivot, i da se p o v u e . Ta o s o b a ne r a z a b i r a inje
n i c u da n j e n n e u s p e h u s u t i n i ne proizlazi iz t o g a t o nije iza
b r a l a p r a v u a r o b n u o s o b u ; taj n e u s p e h j e n e p o s r e d n a p o s l e d i c a
ovekova p o k u a j a d a m a n i p u l i s a n j e m n e k o m a r o b n o m s n a g o m
s t e k n e o n o d o ega m o e doi s a m o v l a s t i t i m s p o n t a n i m ak
tivnostima.
F r o j d j e u o i o p o j a v u ovekove doivotne z a v i s n o s t i o d p r e d
m e t a izvan njega. O n j e n j u p r o t u m a i o k a o p r o d u a v a n j e r a n i h ,
s u t a s t v e n o s e k s u a l n i h s p o n a s r o d i t e l j i m a u t o k u itavog ivota.
U s t v a r i , n a njega j e t a p o j a v a t o l i k o u p e a t l j i v o delovala, d a j e
on u t v r d i o da je E d i p o v k o m p l e k s j e z g r o s v i h n e u r o z a , a u us-
p e n o m savlaivanju E d i p o v a k o m p l e k s a v i d e o j e glavni p r o b l e m
normalnog razvitka.
Sagledajui E d i p o v k o m p l e k s k a o glavnu p s i h o l o k u p o j a v u ,
F r o j d je! n a i n i o j e d n o od najvanijih o t k r i a u psihologiji. Ali
o n nije u s p e o d a g a p r i k l a d n o p r o t u m a i ; j e r m a d a p o j a v a
seksualne privlanosti izmeu roditelja i dece odista postoji, i
m a d a s u k o b i koji i z nje n a s t a j u p o n e k a d sainjavaju deo n e u r o
t i n o g r a z v o j a ni s e k s u a l n a p r i v l a n o s t ni s u k o b i koji iz n j e
p r o i z l a z e n i s u b i t n i p r i fiksaciji dece n a r o d i t e l j e . D o k god j e
m a l o , d e t e s a s v i m p r i r o d n o zavisi o d roditelja, ali t a zavisnost
ne m o r a nuno da obuhvati i ogranienje detinje vlastite sponta
nosti. Meutim, kad roditelji, delujui kao zastupnici drutva,
s t a n u da suzbijaju d e t i n j u s p o n t a n o s t i nezavisnost, d e t e se u to
k u svog r a z v o j a sve vie o s e a n e s p o s o b n o d a s t o j i n a v l a s t i t i m
nogama; o t u d ono trai arobnog pomagaa i esto u roditeljima
p e r s o n i f i k u j e njega. K a s n i j e t a o s e a n j a p o j e d i n a c p r e n o s i n a
n e k o g d r u g o g n a p r i m e r n a n a s t a v n i k a , s u p r u n i k a ili psihoa
n a l i t i a r a . O p e t ovekovu p o t r e b u d a b u d e v e z a n z a n e k i t a k a v
s i m b o l a u t o r i t e t a n e p r o u z r o k u j e p r o d u a v a n j e p r v o b i t n e seksu
a l n e p r i v l a n o s t i j e d n o g o d r o d i t e l j a ve sputavanje" d e t i n j e eks-
p a n z i v n o s t i i s p o n t a n o s t i , i n e s p o k o j s t v o k o j e iz t o g a p r o i s h o d i .
U s u t i n i svake n e u r o z e , k a o i n o r m a l n o g r a z v i t k a , m o e m o za
p a z i t i b o r b u z a s l o b o d u i nezavisnost. Z a m n o g e n o r m a l n e o s o b e
t a b o r b a j e o k o n a n a p o t p u n i m o d u s t a j a n j e m o d svog p o j e d i n a -
126
n o g ja, p a s u one, o t u d , d o b r o p r i l a g o e n e i s m a t r a j u s e n o r m a l
n i m . N e u r o t i n a o s o b a j e o n a k o j a nije o d u s t a l a o d b o r b e pro
tiv p o t p u n o g p o t i n j a v a n j a , ali k o j a j e u i s t i m a h o s t a l a vezana
z a a r o b n o g p o m a g a a , m a k a k a v o b l i k ili lik on u z e o . N j e n u
n e u r o z u u v e k t r e b a s h v a t i t i k a o p o k u a j , i s u t i n s k i n e u s p e o po
k u a j , r e a v a n j a s u k o b a i z m e u te o s n o v n e zavisnosti i t r a g a n j a
za slobodom.
2. RUILATVO
V e s m o n a p o m e n u l i d a s e sado-mazohistika s t r e m l j e n j a m o r a
ju razlikovati od ruilatva, m a d a su veinom m e u s o b n o pome-
a n i . R u i l a t v o s e r a z l i k u j e p o t o m e t o n e tei a k t i v n o j n i pa
s i v n o j simbiozi ve u k l a n j a n j u p r e d m e t a . Ali i r u i l a t v o p o t i e
iz n e p o d n o l j i v o g s t a n j a p o j e d i n a n e n e m o i i i z d v o j e n o s t i . Ja
m o g u d a i z b e g n e m o s e a n j e v l a s t i t e n e m o i p r e m a s v e t u izvan
m e n e t a k o t o u svet u n i t i t i . D a k a k o , a k o u s p e m d a g a u k l o n i m ,
j a o s t a j e m s a m i izdvojen, ali t o m o j e s t a n j e j e divna izdvoje
n o s t , u kojoj m e n e m o e s a t r t i neodoljiva m o p r e d m e t a izvan
m e n e . R a z a r a n j e s v e t a j e m o j p o s l e d n j i , gotovo o a j a n p o k u a j
d a s e i z b a v i m o d ite m o i k a k o m e o n a n e b i satrla. S a d i z a m stre
m i p r i s a j e d i n j a v a n j u p r e d m e t a ; r u i l a t v o nejgovu u k l a n j a n j u .
S a d i z a m tei d a g o s p o d a r e n j e m n a d d r u g i m a o j a a atomizova-
n o g p o j e d i n c a ; r u i l a t v o ini t o isto o d s t r a n j i v a n j e m svake spo-
ljanje p r e t n j e .
N a s v a k o g p o s m a t r a a linih o d n o s a n a n a o j d r u t v e n o j po
z o r n i c i m o r a o s t a v i t i u t i s a k koliina r u i l a t v a k o j a s e svugde
m o e n a i . ovek j e u g l a v n o m nije svestan, ve j e n a razline* na
i n e racionalizuje. U stvari, gotovo sve se u p o t r e b l j a v a k a o raci
o n a l i z a c i j a r u i l a t v a . o v e k je u p o t r e b l j a v a o i u p o t r e b l j u j e lju
b a v , d u n o s t , savest, p a t r i o t i z a m k a o p r e r u e n j a z a u n i t a v a n j e
d r u g i h ili s a m o g s e b e . M e u t i m , m o r a m o povui r a z l i k u i z m e u
d v e j u v r s t a r u i l a k i h tenji. N e k e r u i l a k e tenje p r o i z l a z e i z
n a r o i t e situacije: k a o ovekova r e a k c i j a n a n a p a d e k o j i s e v r e
na njegov ili t u ivot i i n t e g r i t e t , ili k a o r e a k c i j a na ideje s ko
j i m a s e ovek p o i s t o v e u j e . T a k v o r u i l a t v o j e p r i r o d n a i n u n a
p r a t e a o k o l n o s t ovekova p o t v r i v a n j a ivota.
M e u t i m , r u i l a t v o o k o m e o v d e r a s p r a v l j a m o nije o v o racio
n a l n o ili, k a k o b i s m o ga mogli nazvati, reaktivno neprija
teljstvo, ve n e p r e s t a n a p o t a j n a ovekova tenja k o j a t a k o rei
127
s a m o e k a z g o d n u p r i l i k u d a s e izrazi. Ako n e m a o b j e k t i v n o g ra
zloga z a i z r a a v a n j e r u i l a t v a , m i t o g o v e k a n a z i v a m o m e n t a l
n o ili e m o c i o n a l n o o b o l e l i m ( m a d a e s a m t a j o v e k o b i n o iz
g r a d i t i n e k a k v u r a c i o n a l i z a c i j u ) . M e u t i m , u v e i n i sluajeva ru-
ilaki i m p u l s i s e r a c i o n a l i z u j u t a k o d a b a r n e k o l i k o d r u g i h lju
d i ili i t a v a d r u t v e n a g r u p a u e s t v u j u u r a c i o n a l i z a c i j i , t e n a
t a j n a i n p o m a u d a o n a l a n u t e g r u p e izgleda realistina. N o
p r e d m e t i i r a c i o n a l n o g r u i l a t v a i p o s e b n i razlozi iz k o j i h se o n i
izabiraju samo su od drugorazredne vanosti; ruilaki impulsi
su strast j e d n e osobe i uvek uspevaju da p r o n a u neki p r e d m e t .
Ako d r u g e o s o b e , i z bilo k o g razloga, n e m o g u d a p o s t a n u p r e d m e t
r u i l a t v a n e k o g p o j e d i n c a , njegovo v l a s t i t o j a l a k o p o s t a j e t a j
p r e d m e t . K a d a s a m o r u i l a t v o d o s t i g n e z n a t a n s t u p a n j , ovek e
sto fiziki oboli, p a a k m o e d a p o k u a i s a m o u b i s t v o .
Pretpostavili s m o da ruilatvo predstavlja bekstvo od nepodno
ljivog o s e a n j a n e m o i , p o t o s t r e m i u k l a n j a n j u s v i h p r e d m e t a
s a k o j i m a p o j e d i n a c m o r a d a s e u p o r e u j e . Ali s o b z i r o m n a
o g r o m n u ulogu k o j u ruilake tenje igraju u l j u d s k o m ponaanju,
o v i m t u m a e n j e m se, izgleda, n e daje dovoljno o b j a n j e n j e ; s a m i
u s l o v i i z d v o j e n o s t i i n e m o i s n o s e o d g o v o r n o s t za dva d r u g a iz
v o r a r u i l a t v a ; n e s p o k o j s t v o i o m e t a n j e ivota. O ulozi n e s p o
k o j s t v a n e t r e b a m n o g o govoriti. S v a k a p r e t n j a i v o t n i m ( m a t e r i
j a l n i m i e m o c i o n a l n i m ) i n t e r e s i m a s t v a r a n e s p o k o j s t v o 1 4 , a rui
l a k e tenje s u n a j o b i n i j a r e a k c i j a n a t a k v o n e s p o k o j s t v o . Izves
n e o s o b e m o g u , u izvesnoj situaciji, d a o g r a n i e t u p r e t n j u . T a d a t e
osobe p o b u u j u ruilatvo. Pretnja moe biti i stalno nespokoj
stvo m a d a ne n u n o s v e s n o k o j e p r o i s t i e iz s t a l n o g ose
anja ugroenosti spoljanjim svetom. Takvo stalno nespokoj
stvo p r o i z l a z i iz poloaja izdvojenog i n e m o n o g p o j e d i n c a i p r e d
stavlja j o j e d a n izvor velike zalihe r u i l a t v a k o j a se u n j e m u
razvija.
Druga vana posledica te iste osnovne situacije jeste ono to
s a m u p r a v o n a z v a o o m e t a n j e m ivota. I z d v o j e n i i n e m o n i poje
d i n a c s p r e e n je u o s t v a r i v a n j u svojih u l n i h , e m o c i o n a l n i h i in
t e l e k t u a l n i h m o g u n o s t i . N j e m u n e d o s t a j e o n a u n u t r a n j a bez
b e d n o s t i s p o n t a n o s t k o j e s u uslovi z a t a k v o o s t v a r i v a n j e . T u
u n u t r a n j u z a p r e k u u v e a v a j u k u l t u r n i t a b u i n a zadovoljstvo i
s r e u , p o p u t o n i h k o j i s e o d d o b a r e f o r m a c i j e p r o v l a e k r o z re
ligiju i mores s r e d n j e k l a s e . D a n a s je taj spoljanji t a b u g o t o v o
iezao, ali o n a u n u t r a n j a z a p r e k a o s t a l a j e s n a n a u p r k o s sves-
n o m o d o b r a v a n j u u l n o g zadovoljstva.
128
F r o j d j e d o d i r n u o ovaj p r o b l e m o d n o s a i z m e u o m e t a n j a i
v o t a i ruilatva, te e m o , r a s p r a v l j a j u i o njegovoj teoriji, m o i
da i z n e s e m o i n e k e s o p s t v e n e p r e d l o g e .
F r o j d je" shvatio da je z a n e m a r i o t e i n u i v a n o s t r u i l a k i h im
pulsa svojom prvobitnom pretpostavkom da su seksualni nagon
i n a g o n za s a m o o d r a n j e m dve o s n o v n e motivacije l j u d s k o g po
n a a n j a . Verujui, k a s n i j e , da su r u i l a k e tenje isto t o l i k o va
n e k o l i k o i s e k s u a l n e , on je d o a o do pretpostavke* da se u o
v e k a m o g u n a i dva o s n o v n a s t r e m l j e n j a : n a g o n koji j e u p r a v l j e n
ka ivotu i koji je manje-vie i s t o v e t a n sa s e k s u a l n i m l i b i d o m i
n a g o n z a s m r u , iji j e j e d i n i cilj u n i t e n j e ivota. O n j e p r e t p o s t a
vio da se ovaj m o e p o m e a t i sa s e k s u a l n o m e n e r g i j o m i da ga
t a d a ovek m o e u p r a v i t i ili p r o t i v svog linog ja ili p r o t i v pred
m e t a k o j i s e n a l a z e izvan njega. O n j e , o s i m toga, p r e t p o s t a v i o
d a s e k o r e n n a g o n a z a s m r u n a l a z i u j e d n o m b i o l o k o m svoj
s t v u b i t n o m z a sve ive o r g a n i z m e , t e d a je, o t u d , taj n a g o n nu
a n i n e p r o m e n j i v d e o ivota.
P r e t p o s t a v k a o n a g o n u z a s m r u zadovoljava u t o l i k o t o u z i m a
u o b z i r p u n u t e i n u r u i l a k i h tenji, k o j a je bila z a n e m a r e n a u
F r o j d o v i m r a n i j i m t e o r i j a m a . Ali o n a n e zadovoljava u t o l i k o to
p r i b e g a v a b i o l o k o m o b j a n j e n j u , k o j e n e u s p e v a d a p o v e d e do
voljno r a u n a o t o m e da se koliina r u i l a t v a u p o j e d i n a c a i u
d r u t v e n i h g r u p a n e i z m e r n o razlikuje. K a d b i F r o j d o v e p r e t p o s -
t a k v e b i l e t a n e , m o r a l i b i s m o p r e t p o s t a v i t i d a j e k o l i i n a ove-
k o v a r u i l a t v a , b i l o p r o t i v d r u g i h b i l o p r o t i v sebe s a m o g a , m a n j e -
-vie s t a l n a . Ali m i z a p a a m o u p r a v o s u p r o t n u stvar. N e s a m o t o
se t e i n a r u i l a t v a k o d p o j e d i n a c a u n a o j k u l t u r i v e o m a razli
k u j e , v e je n e j e d n a k a i teina r u i l a t v a u r a z l i n i h d r u t v e n i h
g r u p a . T a k o je, n a p r i m e r , teina r u i l a t v a u k a r a k t e r u l a n o v a
e v r o p s k e nie s r e d n j e k l a s e s v a k a k o m n o g o vea n e g o u k a r a k
t e r u p r i p a d n i k a r a d n i k e klase i viih klasa. A n t r o p o l o k a p r o u
avanja upoznala su n a s sa n a r o d i m a kojima je svojstvena osobito
v e l i k a k o l i i n a r u i l a t v a , d o k d r u g i n a r o d i p o k a z u j u z n a t a n ne
d o s t a t a k ruilatva, b i l o u o b l i k u n e p r i j a t e l j s t v a p r e m a drugi
m a ili p r e m a s a m i m a sebi.
ini s e d a svaki pokuaj razumevanja korena ruilatva m o r a
da p o e upravo od uoavanja tih razlika i da pristupi pitanju o
t o m e k a k v i se d r u g i njihovi inioci m o g u uoiti, i da li ti inioci
objanjavaju razlike u koliini r u i l a t v a .
129
 Taj p r o b l e m z a d a j e takve tekoe, d a s a m iziskuje p o d r o b n u
o b r a d u , t o o v d e n e m o e m o p o k u a t i . M e u t i m , volio b i h d a
n a g o v e s t i m gde se, izgleda, n a l a z i o d g o v o r . ini mi se da je koli
i n a r u i l a t v a k o j a se m o e n a i u p o j e d i n a c a s r a z m e r n a sma
n j e n j u ivotne e k s p a n z i v n o s t i . Ovo s e n e o d n o s i n a p o j e d i n a n a
o s u j e e n j a ove ili o n e i n s t i k t i v n e elje, ve n a o m e t a n j e itavog
ivota, na s p r e a v a n j e s p o n t a n o s t i u r a z v i t k u i i z r a a v a n j u ove-
k o v i h ulnih, e m o c i o n a l n i h i i n t e l e k t u a l n i h s p o s o b n o s t i . ivot po
s e d u j e vlastiti u n u t r a n j i d i n a m i z a m ; o n tei v l a s t i t o m razvijanju,
izraavanju, proivljavanju. I z g l e d a d a e n e r g i j a u p r a v l j e n a k a
ivotu, a k o se ta tenja o m e t a , p r o l a z i k r o z p r o c e s r a z l a g a n j a i
p r e t v a r a s e u energije u p r a v l j e n e k a r a z a r a n j u . D r u g i m r e c i m a :
n a g o n za i v o t o m i n a g o n za r a z a r a n j e m n i s u m e u s o b n o nezavisni
i n i o c i v e s e n a l a z e u o b r n u t o j u z a j a m n o j zavisnosti, t o s e vie
s p r e a v a n a g o n z a ivotom, t o j e n a g o n z a r a z a r a n e j m j a i ; t o
se vie ivot o s t v a r u j e , to je m a n j a s n a g a r u i l a t v a . Ruilatvo
je posledica neproivljenog ivota. Oni pojedinani i drutveni
u s l o v i koji d o p r i n o s e s u z b i j a n j u ivota s t v a r a j u s t r a s t z a raza
r a n j e m , a ova, t a k o rei, o b r a z u j e veliku z a l i h u iz k o j e se h r a n e
ovekove p o s e b n e n e p r i j a t e l j s k e t e n j e b i l o p r e m a d r u g i m a
bilo p r e m a sebi s a m o m .
P o sebi s e r a z u m e o d kolike j e v a n o s t i n e s a m o p r e d o a v a n j e
s e b i d i n a m i n e uloge r u i l a t v a u d r u t v e n o m p r o c e s u n e g o i
s h v a t a n j e p o s e b n o g uslova z a i n t e n z i v n o s t r u i l a t v a . Ve s m o za
pazili n e p r i j a t e l j s t v o k o j e je p r o i m a l o s r e d n j u k l a s u u d o b a re
formacije, izraeno u izvesnim p o j m o v i m a p r o t e s t a n t i z m a , n a r o
i t o u n j e g o v o m a s k e t s k o m d u h u i u K a l vinovoj p r e d s t a v i o ne
m i l o s r d n o m b o g u k o m e j e z a d o v o l j s t v o d a b e z i k a k v o g razloga
o s u d i deo o v e a n s t v a n a v e n o p r o k l e s t v o . S r e d n j a k l a s a j e ta
da, k a o i k a s n i j e , svoje n e p r i j a t e l j s t v o izraavala u g l a v n o m p o d
v i d o m m o r a l n o g o g o r e n j a , k o j e j e r a c i o n a l i z o v a l o veliku z l o b u
p r e m a o n i m a t o p o s e d u j u s r e d s t v a z a uivanje u ivotu. N a na
oj s a v r e m e n o j p o z o r n i c i r u i l a t v o nie s r e d n j e k l a s e b i l o j e va
a n inilac u n a s t a n k u n a c i z m a , k o j i s e o b r a a o t i m r u i l a k i m
s t r e m l j e n j i m a i u p b t r e b l j a v a o ih u b o r b i p r o t i v svojih n e p r i j a t e
lja. L a k o s e m o e p o z n a t i d a j e k o r e n r u i l a t v a n i e s r e d n j e kla
se o n o t o s m o u ovoj r a s p r a v i i p r e t p o s t a v i l i : i z d v o j e n o s t poje
d i n c a i s u z b i j a n j e p o j e d i n a n e e k s p a n z i v n o s t i , k o j i su u veoj
m e r i vaili za niu s r e d n j u k l a s u n e g o za klase i z n a d i i s p o d n j e .
130
3. SAOBRAAVANJE P O J E D I N C A
U m e h a n i z m i m a o kojima smo raspravljali pojedinac savlauje
o s e a n j e b e z n a a j n o s t i p r e m a neodoljivoj m o i spoljanjeg sveta
ili o d r i c a n j e m o d svog p o j e d i n a n o g i n t e g r i t e t a ili u n i t a v a n j e m
d r u g i h , t a k o d a svet p r e s t a j e d a g a ugroava.
D r u g i m e h a n i z m i b e k s t v a sastoje se u t o m e t o se o v e k sas
v i m povlai iz sveta, t a k o da ovaj g u b i svojstvo p r e t n j e (na t a
n a i l a z i m o u izvesnih p s i h o t i k i h stanja 1 5 ) i u t o m e t o se o v e k to
liko p s i h o l o k i n a d m e da spoljanji svet p o s t a j e siuan' u p o r e -
e n j u s n j i m . M a d a su ti m e h a n i z m i b e k s t v a vani za individual
n u psihologiju, o n i s u u k u l t u r n o m p o g l e d u m a n j e z n a a j n i . Sto
ga o n j i m a n e u o v d e dalje r a s p r a v l j a t i , ve u se, u m e s t o toga,
l a t i t i j e d n o g d r u g o g m e h a n i z m a b e k s t v a koji j e o d n a j v e e g
drutvenog znaaja.
Taj p o s e b n i m e h a n i z a m j e s t e r e e n j e k o j e veina n o r m a l n i h po
j e d i n a c a nalazi u m o d e r n o m d r u t v u . U k r a t k o r e e n o , pojedi
n a c prestaje da b u d e pojedinac; on p o t p u n o usvaja onakvu linost
k a k v u m u p r u a j u k u l t u r n i o b r a s c i ; o n stoga p o s t a j e u p r a v o
o n a k a v kakvi su i svi d r u g i i kakav, po n j i h o v u oekivanju, t r e b a
da b u d e . Iezava o p r e n o s t i z m e u ja i sveta, a s n j o m i sve
s n i s t r a h o d u s a m l j e n s o t i i n e m o i . Ovaj s e m e h a n i z a m m o e u p o -
r e d i t i s a z a t i t n o m b o j o m k o j u n e k e ivotinje dobijaju. O n e to
liko lie n a svoju o k o l i n u d a s e t e k o m o g u r a z l i k o v a t i o d nje.
O s o b a k o j a o d u s t a j e o d svog p o j e d i n a n o g j a i p o s t a j e a u t o m a t ,
k o j a s e p o i s t o v e u u j e s m i l i o n i m a d r u g i h a u t o m a t a o k o sebe, n e
m o r a vie d a o s e a u s a m l j e n o s t i n e s p o k o j s t v o . M e u t i m , c e n a
k o j u o n a p l a a v i s o k a j e ; t a c e n a j e g u b i t a k linog j a .
Pretpostavka da je pretvaranje u a u t o m a t normalan nain za
savlaivanje u s a m l j e n o s t i p r o t i v r e i j e d n o j o d n a j r a s p r o s t r a n j e
n i j i h i d e j a o oveku u n a o j k u l t u r i . P r e t p o s t a v l j a se da v e i n u
n a s i n e p o j e d i n c i koji uivaju s l o b o d u miljenja, o s e a n j a , dela-
nja. S v a k a k o , t o nije s a m o o p t e miljenje o p r e d m e t u m o d e r n o g
i n d i v i d u a l i z m a ; i svaki p o j e d i n a c i s k r e n o v e r u j e da je on i da
s u njegove misli, o s e a n j a , elje njegove. P a i p a k , m a d a m e u
n a m a i m a p r a v i h p o j e d i n a c a , t o v e r o v a n j e j e u veini sluajeva
o b m a n a , i t o o p a s n a o b m a n a , p o t o s p r e a v a o t k l a n j a n j e o n i h us
lova k o j i s u o d g o v o r n i z a t a k v o s t a n j e s t v a r i .
O v d e s e b a v i m o j e d n i m o d n a j o s n o v n i j i h p r o b l e m a psihologije,
koji s e n a j b r e m o e n a e t i n i z o m p i t a n j a , t a j e lino j a ? K a k v a
j e p r i r o d a o n i h inova koji s u s a m o p r i v i d n o neiji vlastiti inovi?
131
 t a je spontanost? t a je originalan m e n t a l n i in? Najzad, kakve
sve t o veze i m a s a s l o b o d o m ? U o v o m poglavlju p o k u a e m o d a
p o k a e m o k a k o se o s e a n j a i m i s l i m o g u izazvati spolja, a i p a k
s u b j e k t i v n o doivljavati k a o vlastiti, i k a k o se n e i j a v l a s t i t a
o s e a n j a i misli m o g u p o t i s n u t i , t a k o d a p r e s t a n u d a sainjavaju
d e o neijeg linog j a . R a s p r a v l j a n j e o p i t a n j i m a k o j a s m o ovde
p o k r e n u l i n a s t a v i e m o u poglavlju o Slobodi i d e m o k r a t i j i .
P o n i m o t u r a s p r a v u a n a l i z o m z n a e n j a doivljaja k o j i se, is-
k a e m o l i ga, m o e o p i s a t i r e c i m a : oseam, mislim, hou. d a sve t o misli. O n t r e b a najbolje d a z n a t a misli i n e m a boljeg
K a d k a e m o mislim, izgleda d a j e t o j a s a n i n e d v o s m i s l e n is
kaz. ini n a m s e d a s e p i t a n j e s a s t o j i j e d i n o u t o m e d a l i j e o n o
t o m i s l i m i s p r a v n o ili p o g r e n o , a ne u t o m e da li to ja m i s l i m .
P a i p a k , j e d n a e k s p e r i m e n t a l n a s i t u a c i j a o d m a h p o k a z u j e d a od
govor n a t o p i t a n j e n e m o r a d a b u d e o n o t o m i p r e t p o s t a v l j a m o
d a j e s t e . P r i s u s t v u j m o j e d n o m h i p n o t i k o m e k s p e r i m e n t u . 1 6 Su
b j e k t a A h i p n o t i k i uspavljuje h i p n o t i a r B i s u g e r i e mu da
proita rukopis za koji e verovati da ga je doneo sobom, da e
ga traiti i da ga nee nai, da e tada poverovati da ga je druga
osoba, C, ukrala, da e se veoma naljutiti na C. Hipnotiar mu
t a k o e kazuje d a e z a b o r a v i t i d a j e t o sve bila sugestija d a t a u
toku hipnotikog sna. Mora se dodati da je C osoba na koju se
s u b j e k t n i k a d nije l j u t i o i n a k o j u , p r e m a o k o l n o s t i m a , n e m a
razloga d a b u d e ljut. t a v i e , o n s t v a r n o nije d o n e o n i k a k a v ru
kopis.
t a se d o g a a ? S u b j e k t A se b u d i i, p o s l e k r a t k o g r a z g o v o r a o
n e k o m p r e d m e t u , k a e : Uzgred b u d i r e e n o , t o m e p o d s e a n a
n e t o t o s a m n a p i s a o u s v o m r u k o p i s u . P r o i t a u vam. O n s e
o b a z i r e , ne n a l a z i r u k o p i s , a z a t i m se o k r e e o s o b i C, nagoveta-
v a j u i d a g a j e m o d a o n a uzela; u z b u u j u i s e sve vie t o oso
ba C o d b a c u j e t a j n a g o v e t a j , iz n j e g a n a j z a d p r o v a l j u j e l j u t i n a i
on n e p o s r e d n o optuuje osobu C za k r a u rukopisa. On ide jo
dalje. I z n o s i razloge k o j i t r e b a da u i n e o s o b u C v e r o v a t n i m lo
p o v o m . O n j e o d d r u g i h uo, veli, d a j e o s o b i C t a j r u k o p i s veo
ma potreban, da se njoj ukazala zgodna prilika da ga u z m e itd.
Mi s l u a m o ne s a m o k a k o on o p t u u j e o s o b u C v e i k a k o smi
lja m n o g o b r o j n e racionalizacije k o j e t r e b a d a p o t k r e p e njego
v u o p t u b u . ( N a r a v n o , n i t a o d svega t o g a nije t a n o i s u b j e k t
A n i k a d r a n i j e ne bi na to pomislio.)
Pretpostavimo da u t o m t r e n u t k u neka druga osoba u e u sobu.
O n a u o p t e n e b i p o s u m n j a l a d a s u b j e k t A govori o n o t o m i s l i
i osea; o n a bi se j e d i n o p i t a l a da li je njegova o p t u b a isprav-
132
na to j e s t , da li se s a d r i n a misli s u b j e k t a A slae sa s t v a r n i m
i n j e n i c a m a . M e u t i m , m i , koji s m o k a o svedoci o d p o e t k a pri-
sustovali itavom postupku, ne pitamo se da li je ta optuba
t a n a . M i z n a m o d a nije t o p r o b l e m , p o t o s m o s i g u r n i d a sa
d a n j e misli i o s e a n j a s u b j e k t a A n i s u njegovi ve s t r a n i ele
m e n t i k o j e m u j e u glavu ulila d r u g a o s o b a .
Z a k l j u a k o s o b e k o j a u s o b u ulazi u s r e d e k s p e r i m e n t a m o g a o
bi b i t i o t p r i l i k e ovakav: Ovde je s u b j e k t A koji j a s n o p o k a z u j e
d o k a z a o t o m e t a o n o s e a nego t o j e njegov vlastiti iskaz. T u
s u o n e d r u g e o s o b e , k o j e vele d a s u m u njegove misli n a m e t n u
te i da p r e d s t a v l j a j u s t r a n e e l e m e n t e , koji dolaze spolja. Uz svoju
pravednost, ne mogu da odluim ko je u pravu; moe biti da
svi oni gree. P o t o s u dvojica p r o t i v j e d n o g , m o d a j e verovat-
nije da su o n i u p r a v u . M e u t i m , m i , koji s m o bili svedoci ita
vog e k s p e r i m e n t a , n e b i s m o s e dvoumili, n i t i b i s e d v o u m i o pri-
dolica d a j e p r i s u s t v o v a o d r u g i m h i p n o t i k i m e k s p e r i m e n t i m a .
O n b i t a d a u v i d e o d a s e ova v r s t a e k s p e r i m e n t a m o e n e b r o j e n o
p u t a p o n o v i t i s a r a z l i i t i m o s o b a m a i razliitim s a d r i n a m a . Hip
n o t i a r m o e d a sugerie d a j e sirov k r o m p i r s l a d a k a n a n a s i su
b j e k t e j e s t i k r o m p i r uivajui b a k a o d a j e d e a n a n a s , ili d a
s u b j e k t ne m o e n i t a da vidi i s u b j e k t e b i t i slep; ili, o p e t , da
misli da je svet p l j o s n a t , a ne o k r u g a o , i s u b j e k t e u s t r o do
kazivati da je svet p l j o s n a t .
t a d o k a z u j e h i p n o t i k i a n a r o i t o p o s t h i p n o t i k i eks
p e r i m e n t ? On d o k a z u j e da n e k e misli, oseanja, elje, pa a k i
u l n e senzacije m o e m o s u b j e k t i v n o o s e a t i k a o svoje, a da su
o n i , m a d a i h m i doivljavamo, i p a k spolja n a m e t n u t i , d a s u n a m
u o s n o v i s t r a n i i da ne p r e d s t a v l j a j u o n o t o mi m i s l i m o , osea-
m o itd.
t a p o k a z u j e p o s e b n i h i p n o t i k i e k s p e r i m e n t o d k o g a s m o po-
li? 1) S u b j e k t n e t o hoe da i t a svoj r u k o p i s 2) on n e t o
misli da je o s o b a C uzela r u k o p i s i 3) on n e t o osea ljut
n j u p r e m a o s o b i C. Videli s m o da sva t r i m e n t a l n a ina njegov
voljni i m p u l s , njegova m i s a o , njegovo o s e a n j e n i s u njegovi
vlastiti inovi u s m i s l u p o s l e d i c a njegove vlastite m e n t a l n e ak
, t i v n o s t i ; d a n i s u n a s t a l i u n j e m u ve s u m u s p o l j a n a m e t n u t i ,
a on ih s u b j e k t i v n o o s e a kao svoje vlastite. On izraava vie o n i h
misli k o j e m u n i s u bile n a m e t n u t e u t o k u h i p n o z e n a i m e , o n e
racionalizacije p o m o u k o j i h o n objanjava svoju p r e t p o s t a v
k u d a j e o s o b a C u k r a l a r u k o p i s . P r i s v e m t o m , t e s u m i s l i nje-
133
gove s a m o u f o r m a l n o m smislu. M a d a na izgled o b j a n j a v a j u to
p o d o z r e n j e , m i z n a m o d a s e o n o javilo p r e tih r a c i o n a l i z u j u i h
m i s l i i da su o n e p r o n a e n e s a m o zato da bi se to o s e a n j e ui
nilo v e r o v a t n i m ; o n e ga, u stvari, ne o b j a n j a v a j u ve dolaze post
factum.
O d h i p n o t i k o g e k s p e r i m e n t a poli s m o z a t o t o o n n a j n e p o -
grenije p o k a z u j e d a m e n t a l n i inovi, m a d a ovek m o e d a b u d e
u b e e n u n j i h o v u s p o n t a n o s t , u s t v a r i p o t i u iz u t i c a j a d r u g e
o s o b e u u s l o v i m a j e d n e p o s e b n e situacije. M e u t i m , t u p o j a v u
n i k a k o n e t r e b a t r a i t i s a m o u h i p n o t i k o j situaciji. S a d r i n a na
eg miljenja, o s e a n j a , h t e n j a t a k o je e s t o izazvana spolja i
t a k o e s t o nije istinska, d a s t i e m o u t i s a k d a s u t i p s e u d o i n o v i
p r a v i l o , a i s t i n s k i ili s a m o n i k l i m e n t a l n i inovi izuzeci.
T a j p s e u d o k a r a k t e r koji miljenje m o e da p o p r i m i p o z n a t i j i
je nego i s t a p o j a v a u sferi h t e n j a i o s e a n j a . O t u d je n a j b o l j e
p o i od r a z m a t r a n j a razlike i z m e u i s t i n s k o g m i l j e n j a i p s e u d o -
miljenja. P r e t p o s t a v i m o d a s e n a l a z i m o n a o s t r v u n a k o m e s u
r i b a r i i gosti iz g r a d a koji tu letuju. e l i m o da s a z n a m o k a k v o m
se v r e m e n u m o e m o n a d a t i i p i t a m o j e d n o g r i b a r a i dvojicu gra
a n a , z a k o j e z n a m o d a s u sluali r a d i o - p r o g n o z u v r e m e n a . Ri
b a r , k o j i i m a veliko i s k u s t v o s v r e m e n o m i d u g o se b a v i t i m p r o
b l e m o m , p o e e d a misli, p r e t v a r a j u i s e d a nije d o n e o o d l u k u
0 t o m e p r e n o t o s m o g a zapitali. Z n a j u i ta p r a v a c v e t r a , t e m
p e r a t u r a , v l a n o s t i t a k o dalje z n a e z a v r e m e n s k u p r o g n o z u , o n
e p r o c e n i t i sve t e inioce p r e m a n j i h o v o m o d n o s n o m z n a a j u
1 doi do manje-vie o d r e e n o g s u d a . On e se, v e r o v a t n o , setiti
i r a d i o - p r o g n o z e i n a v e e je k a o n e t o t o ide u p r i l o g ili t o
p r o t i v r e i n j e g o v o m v l a s t i t o m miljenju; a k o m u o n a p r o t i v r e i ,
o n e m o d a b i t i n a r o i t o paljiv p r i o d m e r a v a n j u r a z l o g a z a
svoje miljenje; ali, t o je b i t n o , on n a m k a z u j e svoje miljenje,
r e z u l t a t svog r a z m i l j a n j a .
Prvi o d dvojice g r a a n a n a l e t o v a n j u j e ovek koji, k a d a g a
z a p i t a m o za miljenje, zna da se ne r a z u m e m n o g o u v r e m e n
s k e p r i l i k e i ne o s e a n i k a k v u obavezu da se u njih iole razu
m e . O n s a m o o d g o v a r a : Ne m o g u d a o c e n i m . J e d i n o z n a m d a
je radio-prognoza t a k v a i takva. D r u g i ovek k o m e se o b r a a
mo drukijeg je tipa. On veruje da zna veoma m n o g o o vreme
n u , i a k o o n j e m u , u stvari, m a l o zna. On p r i p a d a o n o j v r s t i lju
d i k o j a osea d a m o r a b i t i k a d r a d a o d g o v o r i n a s v a k o p i t a n j e .
O n s e z a t r e n u t a k zamisli, p a n a m z a t i m k a z u j e svoje miljenje,
k o j e je, u stvari, i s t o v e t n o s r a d i o - p r o g n o z o m . P i t a m o ga z a t o
134
t a k o misli a on veli da je do svog z a k l j u k a d o s p e o na o s n o v u
p r a v c a v e t r a , t e m p e r a t u r e itd.
P o n a a n j e ovog oveka, g l e d a n o spolja, isto je k a o i r i b a r e v o .
I p a k , a k o g a paljivo a n a l i z i r a m o , p o s t a j e oigledno d a j e o n
u o r a d i o - p r o g n o z u i usvojio je. M e u t i m , oseajui se p r i m o r a
n i m da i m a svoje vlastito miljenje o v r e m e n u , on zaboravlja da
j e d n o s t a v n o p o n a v l j a t u e a u t o r i t a t i v n o miljenje i v e r u j e d a j e
d o t o g miljenja d o a o v l a s t i t i m r a z m i l j a n j e m . O n zamilja d a
s u razlozi k o j e n a m daje p r e t h o d i l i njegovu miljenju, ali a k o t e
r a z l o g e i s p i t a m o , v i d e e m o d a g a o n i n e b i mogli n a v e s t i n i n a
k a k a v z a k l j u a k o v r e m e n u d a nije u n a p r e d stvorio m i l j e n j e .
O n i su, u stvari, s a m o p s e u d o r a z l o z i , koji ine da njegovo mi
ljenje b u d e n a .izgled r e z u l t a t njegovog v l a s t i t o g r a z m i l j a n j a . O n
se o b m a n j u j e da je d o a o do v l a s t i t o g miljenja, a u s t v a r i je
s a m o p r i h v a t i o miljenje n e k o g a u t o r i t e t a , i a k o nije s v e s t a n t o g
p r o c e s a . Vrlo se l a k o m o e desiti da njegovo miljenje o v r e m e n u
b u d e t a n o a r i b a r e v o p o g r e n o , ali u t o m s l u a j u ne bi b i l o ta
n o njegovo miljenje, m a d a bi se r i b a r z a i s t a p r e v a r i o u s v o m
vlastitom miljenju.
I s t u p o j a v u m o e m o z a p a z i t i a k o p r o u a v a m o miljenja ljudi
o i z v e s n i m p r e d m e t i m a na p r i m e r o politici. U p i t a j t e prose-
n o g i t a o c a n o v i n a t a m i s l i o izvesnom p o l i t i k o m p i t a n j u . On
e v a m k a o svoje m i l j e n j e d a t i manje-vie t a a n izvetaj o ono
me to je proitao, pa ipak to je b i t n o on veruje da je to
r e z u l t a t njegovog v l a s t i t o g razmiljnja. Ako ivi u m a l o j zajed
nici, gde se p o l i t i k a miljenja p r e d a j u s o c a na sina, njegovim
vlastitim m i l j e n j i m a m o e d a u p r a v l j a p o t a j n i a u t o r i t e t stro
gog r o d i t e l j a d a l e k o vie n e g o t o bi on i za t r e n u t a k m o g a o da
p o v e r u j e . Miljenje d r u g o g i t a o c a m o e b i t i p o s l e d i c a t r e n u t n e
z b u n j e n o s t i , s t r a h a da ga ne d r e za n e o b a v e t e n o g , i stoga je
misao u s u t i n i zaklon, a ne i s h o d p r i r o d n o g zdruivanja is
k u s t v a , elje i z n a n j a . I s t u p o j a v u m o e m o n a i i u e s t e t i k i m
s u d o v i m a . P r o s e n a o s o b a k o j a o d e u m u z e j i vidi s l i k u n e k o g
u v e n o g slikara, r e c i m o R e m b r a n t a , ocenjuje je k a o l e p u i upe
atljivu. Ako t a j s u d a n a l i z i r a m o , n a i e m o da se u te o s o b e ne
javlja n i k a k a v p o s e b a n u n u t r a n j i odziv n a sliku, ve d a o n a
misli d a j e slika l e p a z a t o to z n a d a s e o d nje t a k v o miljenje
oekuje. Na i s t u p o j a v u n a i l a z i m o i u s u e n j u o muzici, k a o i u
s a m o m i n u o p a a n j a . M n o g i ljudi p r i p o s m a t r a n j u n e k o g uve
n o g p r e d e l a r e p r o d u k u j u , u stvari, slike tog p r e d e l a k o j e su bez
b r o j p u t a videli, r e c i m o n a r a z g l e d n i c a m a , i d o k v e r u j u d a oni
135
gledaju taj p r e d e o , n j i m a p r e d o i m a stoje te slike. Ili p r i doiv
ljavanju n e k o g n e s r e n o g sluaja koji se zbiva u n j i h o v u p r i s u s
tvu, oni ga gledaju ili sluaju o n j e m u o n a k o k a k o e* on b i t i
o p i s a n u n o v i n s k o m izvetaju koji n a s l u u j u . U s t v a r i , za m n o g e
l j u d e n e k i doivljaj, u m e t n i k a p r e d s t a v a ili p o l i t i k i s k u p koji
m a s u p r i s u s t v o v a l i p o s t a j u s t v a r n i t e k p o t o o n j i m a proita
ju u n o v i n a m a .
Suzbijanje k r i t i k o g miljenja o b i n o o t p o i n j e r a n o . Petogo
dinja devojica, n a p r i m e r , m o e d a r a z a b e r e n e i s k r e n o s t svoje
m a j k e , bilo t a n a n i m s h v a t a n j e m d a j e m a j k a m a d a u v e k go
v o r e o ljubavi i l j u b a z n o s t i u s t v a r i h l a d n a i egoistina, ili
grublje z a p a a n j e m da n j e n a m a j k a vodi l j u b a v s d r u g i m o-
v e k o m , m a d a s t a l n o n a g l a a v a svoja v i s o k a m o r a l n a m e r i l a . De
vojica osea t a j n e s k l a d . N j e n o o s e a n j e p r a v d e i i s t i n e je po-
v r e e n o , p a ipak, zavisie o d m a j k e , k o j a n e d o p u t a n i k a k v u
k r i t i k u , i, r e c i m o , i m a j u i slabog oca, na koga se ne m o e oslo
n i t i , o n a j e p r i s i l j e n a d a suzbije svoj k r i t i k i uvid. O n a u b r z o
n e e vie p r i m e i v a t i m a j i n u n e i s k r e n o s t n i n e v e r n o s t . Izgubi-
e s p o s o b n o s t z a k r i t i k o miljenje, b u d u i d a j o j s e o d r a v a n j e
te s p o s o b n o s t i ini u isti m a h i b e z n a d e n o i o p a s n o . S d r u g e
strane, obrazac nunog verovanja u majinu iskrenost i pristoj
n o s t i u s r e u r o d i t e l j s k o g b r a k a ostavlja na d e t e u p e a t l j i v uti
sak, t e e o n o b i t i s p r e m n o d a t u i d e j u p r i h v a t i k a o vlastitu.
U svim ovim p r i m e r i m a p s e u d o m i l j e n j a p r o b l e m je u t o m e
da li je m i s a o i s h o d neijeg v l a s t i t o g r a z m i l j a n j a to jest, ne
ije vlastite a k t i v n o s t i a ne u t o m e da li je s a d r i n a misli is
p r a v n a . K a o t o je ve bilo n a g o v e t e n o u s l u a j u r i b a r a koji
d a j e v r e m e n s k u p r o g n o z u , njegova m i s a o m o e p a k b i t i po
g r e n a , d o k m i s a o o v e k a koji s a m o ponavlja o n o t o m u j e uli-
v e n o u glavu m o e b i t i t a n a . P s e u d o m i l j e n j e m o e b i t i savr
e n o logino i r a c i o n a l n o . Njegov p s e u d o k a r a k t e r n e m o r a d a
se oituje u n e l o g i n i m e l e m e n t i m a . On se m o e p r o u a v a t i u ra
c i o n a l i z a c i j a m a koje tee d a j e d n u r a d n j u ili o s e a n j e o b j a s n e
na r a c i o n a l a n i r e a l i s t i a n n a i n , m a d a su u s t v a r i o d r e e n i ira
cionalnim i subjektivnim iniocima. Takva racionalizacija moe
da p r o t i v r e i i n j e n i c a m a ili z a k o n i m a loginog miljenja. Ali
o n a e esto b i t i logina i r a c i o n a l n a po sebi. T a d a se n j e n a ira
c i o n a l n o s t sastoji j e d i n o u t o m e t o injenica k o j a p r i v i d n o p r o
u z r o k u j e n e k u r a d n j u nije s t v a r n i m o t i v t e r a d n j e .
P r i m e r za i r a c i o n a l n u racionalizaciju iznosi se u j e d n o j d o b r o
p o z n a t o j d o s e t k i . N e k i ovek j e r a z b i o s t a k l e n u p o s u d u k o j u j e
136
bio p o z a j m i o o d s u s e d a , a k a d a j e ovaj z a t r a i o d a m u j e v r a t i ,
o n o d g o v o r i : Prvo, j a s a m v a m j e ve v r a t i o ; d r u g o , n i k a d j e
o d vas n i s a m n i p o z a j m i o , i tree, o n a j e ve b i l a r a z b i j e n a k a d
s t e m i j e dali. P r i m e r z a racionalnu racionalizaciju j e k a d re
c i m o izvesna osoba, A, n a a v i se u e k o n o m s k i b e d n o m poloaju,
z a m o l i svog r o a k a , o s o b u B, da j o j p o z a j m i izvesnu s v o t u nov
ca. O s o b a B odbija i veli da to ini z a t o to bi, p o z a j m l j u j u i no
vac, s a m o p o d r a l a s k l o n o s t o s o b e A da b u d e n e o d g o v o r n a i da
se o s l a n j a na t u u p o d r k u . To zakljuivanje m o e b i t i i savre
no z d r a v o , ali je o n o i p a k racionalizacija, z a t o t o o s o b a B nije
ni u k o m sluaju h t e l a da d o p u s t i da o s o b a A d o e do n o v c a i,
m a d a o n a veruje da je p o k r e e b r i g a za d o b r o o s o b e A, nju, u
stvari, m o t i v i e vlastiti t v r d i l u k .
S t o g a s a m i m o d r e i v a n j e m loginosti neijeg iskaza k a o tak
vog ne m o e m o s a z n a t i da li i m a m o p o s l a s r a c i o n a l i z a c i j o m , ve
m o r a m o uzeti u o b z i r i p s i h o l o k e m o t i v a c i j e koje d e l u j u u t o g
oveka. Nije p r e s u d n o ta m i s l i m o n e g o kako m i s l i m o . M i s a o ko
j a j e i s h o d a k t i v n o g r a z m i l j a n j a u v e k j e n o v a i o r i g i n a l n a ; ori
g i n a l n a u t o m s m i s l u da je o s o b a k o j a r a z m i l j a i s k o r i s t i l a raz
m i l j a n j e k a o o r u e za o t k r i v a n j e n e e g novog u s v e t u izvan ili
u n u t a r sebe, a n e n u n o u s m i s l u d a t a m i s a o nije n i k o m d r u g o m
ranije pala na pamet. Racionalizacijama sutinski nedostaje to
svojstvo o t k r i v a n j a i o b e l o d a n j i v a n j a ; o n e s a m o p o t v r u j u emo
c i o n a l n u p r e d r a s u d u o n o g a koji i m p r i b e g a v a . Racionalizacija nije
o r u e za p r o n i c a n j e u s t v a r n o s t ve post factum p o k u a j da se
neije elje u s k l a d e sa p o s t o j e o m s t v a r n o u .
U p o g l e d u oseanja, k a o i u p o g l e d u miljenja, m o r a m o pra
viti r a z l i k u i z m e u i s t i n s k o g oseanja, koje n a s t a j e u n a m a sa
m i m a , i p s e u d o o s e a n j a , koje u s t v a r i nije n a e , m a d a mi veru-
j e m o d a j e s t e . I z a b e r i m o p r i m e r i z svakidanjeg ivota t i p i a n
za taj p s e u d o k a r a k t e r n a i h o s e a n j a u d o d i r u s d r u g i m a . Po-
s m a t r a m o oveka koji p r i s u s t v u j e n e k o j zabavi. O n j e veseo,
s m e j e se, l j u b a z n o razgovara, i izgleda s a s v i m s r e a n i zadovo
l j a n . P r i o d l a s k u o n s e l j u b a z n o s m e i , izjavljuje d a j e vee
p r o v e o v e o m a p r i j a t n o . V r a t a se za n j i m z a t v a r a j u i mi ga pa
ljivo p o s m a t r a m o u p r a v o u t o m t r e n u t k u . N a njegovu licu pri-
m e u j e s e nagla p r o m e n a . O s m e h j e iezao; n a r a v n o , t o s e m o e
o e k i v a t i p o t o j e s a d a s a m , t e n e m a k o m e n i t i e m u d a s e sme
i. Ali p r o m e n a o kojoj g o v o r i m o nije s a m o iezavanje o s m e h a .
Na njegovu licu pojavljuje se izraz d u b o k e tuge, gotovo o a j a n j a .
Taj izraz se zadrava, v e r o v a t n o , s a m o n e k o l i k o s e k u n d i , a t a d a
137
 njegovo lice d o b i v a u o b i a j e n izraz-masku; ovek ulazi u svoja
kola, r a z m i l j a o t o j veeri, p i t a se da li je o s t a v i o d o b a r u t i s a k
i o s e a da j e s t e . No da li je on b i o s r e a n i veseo u t o k u zabave?
Da li je o n a j k r a t k o t r a j n i izraz t u g e i o a j a n j a k o j i s m o zapa
zili n a njegovu licu s a m o t r e n u t n a r e a k c i j a bez o s o b i t o g a zna
aja? Ovo p i t a n j e j e gotovo n e m o g u e r e s i t i a k o t o g o v e k a n e
p o z n a j e m o bolje. J e d a n d o g a a j , m e u t i m , m o e n a m d a t i k l j u
z a r a z u m e v a n j e z n a e n j a njegove veselosti.
Te noi on je sanjao da je ponovo u ratu. Primio je n a r e d b u
da se kroz protivnike redove probije u neprijateljski tab. On
o b l a i ofiorsku u n i f o r m u k o j a lii n a momaku i i z n e n a d a s e o b r e
u g r u p i n e m a k i h oficira. I z n e n a e n j e t o j e t a b t a k o u d o b a n
i t o su svi p r e m a n j e m u t a k o ljubazni, ali ga sve vie p l a i to
t o e o n i o t k r i t i d a j e o n u h o d a . Jedam o d m l a i h oficira, k o j i
m u s e p o s e b n o d o p a d a , prilazi m u i k a e : Z n a m k o s t e . P o s t o j i
samo jedan nain da uteknete. Ponite da priate dosetke, smejte
se i naterajte ih da se smeju toliko da odvrate svaku panju od
vas. V e o m a z a h v a l a n z a ovaj savet, o n p o i n j e d a p r i a d o s e t k e
i da se s m e j e . K o n a n o , njegove d o s e t k e dobijaju t a k v e r a z m e r e
da d r u g i oficiri p o s t a j u podozrivi, i t o je n j i h o v o p o d o z r e n j e
vee, to njegove d o s e t k e izgledaju usiljenije. Njega, najzad, obu
z i m a t a k v o o s e a n j e s t r a h a , d a vie n e m o e p o d n e t i d a t u osta
n e : on n a g l o s k a e sa stolice, a svi se n a d a u za n j i m . P o t o m se
p r i z o r m e n j a , i on sedi u t r a m v a j u k o j i staje u p r a v o p r e d njego
vom kuom. Na n j e m u je svakidanje odelo i on osea olakanje
p r i p o m i s l i d a j e r a t zavren.
P r e t p o s t a v i m o da s m o u poloaju da ga sledeeg d a n a zapita
m o t a m u p a d a n a p a m e t u vezi s a p o j e d i n i m e l e m e n t i m a t o g a
s n a . Ovde b e l e i m o s a m o n e k o l i k o asocijacija k o j e s u p o s e b n o
z n a a j n e z a r a z u m e v a n j e o n o g a to n a s najvie z a n i m a . N e m a -
k a u n i f o r m a p o d s e a g a d a j e n a zabavi p r e t h o d n e veeri j e d a n
gost govorio s izrazito n e m a k i m n a g l a s k o m . S e t i o se da ga je
u z n e m i r i l o t o m u taj o v e k n e p o s v e u j e p o s e b n u p a n j u , ma
d a j e o n (na spava) izmenio svoje p o n a a n j e n e b i l i n a i n i o do
b a r u t i s a k . P r e m e u i p o glavi o v e misli, o n s e p r i s e a d a j e
na t o j zabavi u j e d n o m t r e n u t k u o s e t i o da t a j ovek s n e m a k i m
n a g l a s k o m t e r a , u stvari, egu s n j i m i da se d r s k o s m e i na
n e t o t o je on r e k a o . R a z m i l j a j u i o u d o b n o j s o b i u k o j o j se
nalazio t a b , n j e m u p a d a n a u m d a j e o n a b i l a slina s o b i u
k o j o j je p r e t h o d n e veeri s e d e o na zabavi, ali da su p r o z o r i li
ili n a p r o z o r e s o b e u kojoj j e n e k a d p a o n a i s p i t u . I z n e n a e n
138
t o m asocijacijom, on se setio i toga da je p r e o d l a s k a na tu za
b a v u b i o u n e k o l i k o z a b r i n u t u p o g l e d u u t i s k a koji e ostaviti,
delimice z a t o t o j e j e d a n o d gostiju b i o b r a t devojke ije j e in-
t e r e s o v a n j e h t e o d a p o b u d i , a d e l i m i c e z a t o to j e d o m a i n i m a o
veliki u t i c a j n a njegovog p r e t p o s t a v l j e n o g , o d ijeg j e m i l j e n j a
u m n o g o m e zavisio njegov n a p r e d a k u slubi. Govorei o t o m pret
p o s t a v l j e n o m , on je r e k a o koliko ga ne t r p i , koliko se o s e a po
nien zbog toga to p r e d n j i m m o r a d a p r a v i l j u b a z n o lice, ose-
ajui i p r e m a svom d o m a i n u n e k u netrpeljivost, m a d a toga
gotovo i nije b i o svestan. D r u g a njegova asocijacija o d n o s i se na
zgodu o n e k o m e l a v o m oveku k o j u je i s p r i a o , pa se z a t i m
m a l o u p l a i o d a nije m o d a p o v r e d i o svog d o m a i n a , koji j e ta-
k o e b i o gotovo elav. T r a m v a j m u j e izgledao n e o b i a n , p o t o
mu se inilo da se ne k r e e po p r u z i . Govorei o t o m e , on se se
tio t r a m v a j a k o j i m se k a o d e a k vozio u kolu, i j o j e d n a poje
d i n o s t p a l a m u j e n a u m 'naime, d a j c zauzeo m e s t o t r a m v a j
skog k o n i a r a i p o m i s l i o k a k o se u p r a v l j a n j e t r a m v a j e m zau
d o m a l o razlikuje o d u p r a v l j a n j a a u t o m o b i l o m . Oigledno j e d a
t a j t r a m v a j z a m e n j u j e njegova k o l a u k o j i m a se odvezao kui i
da ga je ta vonja p o d s e t i l a ma p o v r a t a k k u i iz kole.
S v a k o m e k o j e n a u i o d a r a z u m e z n a e n j e snova, i m p l i k a c i j a
tog s n a i p r a t e e asocijacije b i e dovde j a s n e , m a d a j e p o m e n u t
s a m o d e o njegovih asocijacija, a gotovo n i t a nije r e e n o o s t r u k
t u r i linosti, p r o l o m i s a d a n j e m poloaju t o g oveka. Taj s a n
o t k r i v a k a k o s e o n s t v a r n o o s e a o n a zabavi p r e t h o d n e veeri.
Bio j e n e s p o k o j a n , plaio s e d a m u n e e p o i z a r u k o m d a na
i n i u t i s a k k a k a v j e eleo, l j u t i o s e n a n e k o l i k o osoba, z a k o j e
je o s e a o da mu se p o d s m e v a j u i da ga m n o g o ne vole. S a n po
k a z u j e da je njegova veselost b i l a s r e d s t v o za skrivanje njegovog
n e s p o k o j s t v a i njegove l j u t i n e , a, u isti m a h , i s r e d s t v o za u m i r i
vanje o n i h na k o j e se ljutio. itava njegova veselost b i l a je ma
ska; o n a nije p o n i k l a u n j e m u ve je p r i k r i v a l a o n o to je on
s t v a r n o o s e a o : s t r a h i I j u t i t o s t . Zbog t o g a je i itav njegov
poloaj p o s t a o n e s i g u r a n , t a k o d a s e o n o s e a o k a o u h o d a u ne
p r i j a t e l j s k o m t a b o r u , koji svakog t r e n u t k a m o e b i t i o t k r i v e n .
O n a j t r e n u t n i izraz t u g e i o a j a n j a koji s m o p r i o d l a s k u zapazili
na n j e g o v u licu nalazi s a d a svoju p o t v r d u i svoje o b j a n j e n j e :
u t o m t r e n u t t k u njegovo je lice izraavalo o n o o je on s t v a r n o
oseao, m a d a on, u stvari, u o p t e nije b i o svestan tog osea
nja. To oseanje se u s n u opisuje d r a m a t s k i i izriito, m a d a se
139
o t v o r e n o n e tie ljudi n a k o j e s u njegova o s e a n j a bila uprav
ljena.
Taj ovek nije n e u r o t i a r , n i t i s e nalazio p o d h i p n o t i k o m aro
lijom; o n j e p r i l i n o n o r m a l n a j e d i n k a , s i s t i m o n i m n e s p o k o j -
s t v o m i p o t r e b o m za o d o b r a v a n j e m koji su u o b i a j e n i u m o d e r
n o g oveka. On nije b i o s v e s t a n da njegova veselost nije njego
va, p o t o se toliko n a v i k a o da o s e a o n o t o se u o d r e e n o j si
tuaciji o e k u j e od njega da o s e a , da bi njegova s v e s n o s t o neo
binosti n e e g a b i l a p r e i z u z e t a k n e g o p r a v i l o .
t o vai za m i l j e n j e i o s e a n j e , vai i za h t e n j e . D o k god ih
k a k v a spoljanja m o o t v o r e n o n e prisili n a n e t o , ljudi s u ve
i n o m u v e r e n i d a s a m i d o n o s e svoje o d l u k e i d a s a m i ele o n o
t o ele. N o t o j e j e d n a o d n a i h velikih o b m a n a . M n o g e n a e
o d l u k e n i s u s t v a r n o n a e ve s u n a m s u g e r i s a n e spolja; u s p e l i
s m o d a sebe u b e d i m o d a s m o s a m i d o n e l i o d l u k u , m a d a s m o se,
u stvari, s a o b r a z i l i t u i m o e k i v a n j i m a , gonjeni s t r a h o m od iz
d v o j e n o s t i i n e p o s r e d n i j i m p r e t n j a m a n a e m ivotu, s l o b o d i i
udobnosti.
K a d z a p i t a m o d e t e eli li da s v a k o g d a n a i d e u kolu, a o n o
o d g o v o r i : N a r a v n o da elim da li je taj o d g o v o r i s t i n i t ? Sa
s v i m s i g u r n o da u m n o g i m s l u a j v i m a nije. M o d a d e t e e s t o
eli d a i d e u kolu, p a i p a k b i v e o m a e s t o velelo d a s e u m e s t o
t o g a igra ili d a r a d i n e t o d r u g o . Ako o n o o s e a : elim d a i d e m
u k o l u svakog d a n a o n o m o d a p o t i s k u j e svoju n e s k l o n o s t
p r e m a r e d o v n o s t i k o l s k o g r a d a . O n o o s e a d a s e o d njega oe
k u j e elja z a s v a k i d a n j i m p o h a a n j e m kole i p o d t i m s n a n i m
p r i t i s k o m iezava d e t i n j e o s e a n j e d a u k o l u i d e e s t o j e d i n o
zato to m o r a . Dete bi se moda osealo srenije k a d bi moglo
b i t i svesno da p o n e k a d eli da i d e u kolu, a da p o n e k a d ide je
d i n o z a t o to m o r a . I p a k , ono osea, p o d s n a n i m p r i t i s k o m ose
a n j a d u n o s t i , elju k o j a se od n j e g a i o e k u j e .
O p t a je p r e t p o s t a v k a da se v e i n a ljudi eni d r a g o v o l j n o . U
n e k i m sluajevima ljudi se s v e s n o e n e iz o s e a n j a d u n o s t i ili
obaveze. I m a sluajeva k a d a s e ovek e n i z a t o t o on t o stvar
no eli. Ali u m n o g i m s l u a j e v i m a ovek (ili e n a ) svesno v e r u j e
da eli da s t u p i u b r a k , m a d a se, u stvari, u p l e o u niz d o g a a j a
k o j i v o d e b r a k u i k o j i , na izgled, s p r e a v a j u s v a k o b e k s t v o . To
k o m m e s e c i koji p r e t h o d e njegovu v e n a n j u v r s t o j e u v e r e n d a
on eli da se vena, a p r v i i p r i l i n o k a s n i z n a k da to m o d a
n e eli j e s t e injenica to g a n a d a n v e n a n j a i z n e n a d a o b u z i m a
p a n i k a i t o g a n e t o p o d s t i e n a b e k s t v o . Ako j e razborit, t o e
140
o s e a n j e t r a j a t i s a m o n e k o l i k o m i n u t a i on e s n e p o k o l e b l j i v i m
u b e e n j e m p o t v r d n o o d g o v o r i t i n a p i t a n j e d a l i n a m e r a v a d a stu
pi u b r a k .
Mogli b i s m o i dalje n a v o d i t i m n o g e p r i m e r e iz s v a k o d n e v n o g
ivota u k o j i m a l j u d i n a izgled o d l u u j u , n a izgled ele, ali s e
s t v a r n o p o v i n u j u u n u t r a n j e m ili s p o l j a n j e m p r i t i s k u d a mo
raju d a ele o n o t o e u i n i t i . O d i s t a , k a d p o s m a t r a m o p o j a v u
l j u d s k o g odluivanja, p a d a n a m u oi k o l i k o ljudi g r e e uzima
j u i za svoju o d l u k u o n o t o , u stvari, p r e d s t a v l j a p o t i n j a v a n j e
konvenciji, d u n o s t i ili j e d n o s t a v n o m p r i t i s k u . G o t o v o izgleda
d a j e originalna o d l u k a r e l a t i v n o r e t k a p o j a v a u d r u t v u koje,
p o svoj prilici, t e m e l j i svoje p o s t o j a n j e n a p o j e d i n a n o j o d l u c i .
e l i m j o p o d r o b n i j e d a izloim j e d a n sluaj p s e u d o h t e n j a k o j i
s e e s t o m o e z a p a z i t i p r i analizi l j u d i b e z i k a k v i h n e u r o t i n i h
s i m p t o m a . M a d a taj p o j e d i n a n i sluaj n e m a m n o g o veze s a k r u p
n i m k u l t u r n i m p i t a n j i m a k o j i m a se u ovoj knjizi poglavito bavi
m o , j e d a n razlog z a njegovo p o d r o b n o izlaganje jeste) i n j e n i c a
to on p r u a itaocu n e u p u e n o m u delovanje nesvesnih snaga
j o j e d n u p r i l i k u d a s e u p o z n a s a t o m p o j a v o m , t a v i e , t i m pri-
m e r o m s e istie n e t o t o , i a k o j e ve n a g o v e t e n o , t r e b a izriito
i z n e t i : veza p o t i s k i v a n j a s p r o b l e m o m p s e u d o i n o v a . M a d a n a
p o t i s k i v a n j e ovek u g l a v n o m gleda s a s t a n o v i t a d e l o v a n j a po
t i s n u t i h s n a g a u n e u r o t i n o m p o n a a n j u , s n o v i m a , i t a k o dalje,
v a n o j e , izgleda, i s t a i d a s v a k o p o t i s k i v a n j e o d s t r a n j u j e izvesne
delove ovekovog s t v a r n o g linog j a i d a oveka p r i s i l j a v a d a
potisnuto oseanje zameni nekakvim pseudooseanjem.
S l u a j k o j i elim d a i z n e s e m j e sluaj j e d n o g dvadesetdvogo-
dinjeg s t u d e n t a m e d i c i n e . Njega z a n i m a njegov r a d , a njegovi
odnosi s ljudima su prilino normalni. On nije naroito nesrean,
m a d a s e e s t o o s e a p o m a l o u m o r a n i m a d a m u nedostaje 1 oso
b i t ivotni p o l e t . Razlog i z koga eli d a b u d e p o d v r g n u t a n a l i z i
j e t e o r i j s k i h o e d a p o s t a n e p s i h i j a t a r . ali s e j e d i n o n a ne
k a k v u s m e t n j u u s v o m m e d i c i n s k o m r a d u . esto n e m o e d a s e
seti onoga to je proitao, p r e t e r a n o se z a m a r a za vreme preda
v a n j a i p o k a z u j e r e l a t i v n o s l a b u s p e h n a i s p i t i m a . N j e g a t o zbu
njuje, p o t o izgleda d a z a d r u g e p r e d m e t e i m a m n o g o b o l j e p a m
enje. O n n e s u m n j a d a eli d a s t u d i r a m e d i c i n u , ali e s t o v e o m a
s u m n j a u svoju s p o s o b n o s t za t o .
Posle nekoliko nedelja analize on pria da je sanjao k a k o se
n a l a z i n a p o s l e d n j e m s p r a t u u j e d n o g o b l a k o d e r a koji j e s a m iz
g r a d i o i k a k o na d r u g e z g r a d e gleda s b l a g i m o s e a n j e m likova-
141
nja. O d j e d n o m , o b l a k o d e r s e r u i , i o n s e n a e p o d r u e v i n a m a .
S v e s t a n je svojih n a p o r a da se o s l o b o d i iz r u e v i n a i u s t a n j u
je da uje k a k o n e k o za njega kae da je t e k o p o v r e e n i da e le-
k a r u b r z o doi. N o n j e m u s e ini d a b e s k o n a n o d u g o m o r a d a
e k a n a l e k a r e v dolazak. K a d n a j z a d p r i s p e , l e k a r o t k r i v a d a j e
z a b o r a v i o d a p o n e s e i n s t r u m e n t e , t e n e m o e d a m u p r u i ni
k a k v u p o m o . U n j e m u n a v i r e silan b e s n a l e k a r a i o n n a j e d n o m
uvidi d a stoji, s h v a t a d a u o p t e nije p o v r e e n i p o d r u g u j e s e
lekaru; u t o m t r e n u t k u se budi.
On n e m a m n o g o asocijacija u vezi s t i m s n o m , ali s l e d e e spa
d a j u u znaajnije. Mislei n a o b l a k o d e r k o j i j e izgradio, o n uz
gred pominje kako ga je oduvek zanimala arhitektura. Dok je bio
dete, njegova o m i l j e n a z a b a v a u t o k u m n o g i h g o d i n a b i l a je ig
r a n j e b l o k o v i m a za k o n s t r u i s a n j e , a u s e d a m n a e s t o j g o d i n i p o m i
ljao j e d a p o s t a n e a r h i t e k t . K a d a j e t o s p o m e n u o o c u , ovaj j e
p r i j a t e l j s k i o d v r a t i o d a j e o n , n a r a v n o , s l o b o d a n d a i z a b e r e svoj
poziv, ali d a j e o n (otac) u v e r e n d a j e t a i d e j a o s t a t a k njegovih
d e t i n j i h elja, i da bi on (sin) s t v a r n o r a d i j e s t u d i r a o m e d i c i n u .
M l a d i je s m a t r a o da je o t a c u p r a v u i o t a d a n i j e vie n i k a d a o
t o m e s n j i m govorio, ve j e u z i m a j u i t o k a o s a s v i m p r i r o d n o , po
e o d a s t u d i r a m e d i c i n u . Njegove asocijacije o l e k a r u k o j i j e
z a k a s n i o i u z t o z a b o r a v i o d a p o n e s e svoje i n s t r u m e n t e bile s u
p r i l i n o n e j a s n e i o s k u d n e . M e u t i m , d o k je g o v o r i o o t o m d e l u
sna, p a l o m u j e n a u m d a j e a s njegove analize b i o z a k a z a n u
n e u o b i a j e n o v r e m e i da ga je ta i z m e n a , m a d a se s n j o m slo
io bez i k a k v e z a m e r k e , o d i s t a p r i l i n o n a l j u t i l a . Govorei o to
m e , o n o s e a k a k o njegova l j u t i t o s t r a s t e . O p t u u j e a n a l i t i a r a
d a j e s a m o v o l j a n i , k o n a n o , veli: Pa, n a p o k o n , j a i o n a k o n e
m o g u d a i n i m o n o t o elim. S a m j e p r i l i n o i z n e n a e n s v o j o m
l j u t n j o m i t o m r e e n i c o m , j e r d o t a d a n i j e o s e a o n i k a k v o ne
prijateljstvo p r e m a analitiaru niti p r e m a analitikom r a d u .
N e t o k a s n i j e o n u s n i d r u g i san, o d k o g a z a p a m t i s a m o j e d a n
odlomak: otac mu je povreen u automobilskoj nesrei. On s a m
je l e k a r i od njega se o e k u j e da se p o b r i n e o ocu. D o k poku
ava d a g a p r e g l e d a , o s e a d a j e p o t p u n o p a r a l i z o v a n i n e m o e
nita da uini. Obuzima ga uas i on se budi.
U t o k u svojih asocijacija o n n e v o l j n o p o m i n j e d a j e p o s l e d n j i h
nekoliko godina pomiljao na mogunost da mu otac iznenada
u m r e i da su ga te misli plaile. P o n e k a d je a k p o m i l j a o i na
i m e t a k koji e mu o s t a t i i t a e u i n i t i s t i m n o v c e m . U t i m fan
t a z i j a m a o n nije o t i a o n a r o i t o d a l e k o , p o t o i h j e s u z b i o i m
142
su p o e l e da se javljaju. U p o r e u j u i ovaj s a n s o n i m koji s m o
ve p o m e n u l i , p a d a m u u oi d a u o b a sluaja l e k a r u o p t e nije
k a d a r da prui uspenu pomo. Jasnije no ikad p r e on shvata
svoje oseanje d a k a o l e k a r n i k a d n e m o e b i t i n i o d k a k v e ko
risti. K a d a mu se ukae na to da u p r v o m s n u postoji o d r e e n o
o s e a n j e l j u t i t o s t i n a l e k a r e v u i m p o t e n c i j u i r u g a n j e t o j impo
tenciji, on se sea da je e s t o , sluajui ili i t a j u i o s l u a j e v i m a
u k o j i m a l e k a r nije b i o k a d a r d a p o m o g n e p a c i j e n t u , o s e a o k a o
n e k o likovanje koga t a d a nije b i o s v e s t a n .
U t o k u dalje a n a l i z e pojavljuje se d r u g a p o t i s n u t a g r a a . Na
svoje i z n e n a e n j e , o n o t k r i v a d a j e v e o m a ljut n a svog o c a i d a
tavie njegovo o s e a n j e d a j e k a o l e k a r i m p o t e n t a n p r e d s t a v l j a
d e o optijeg o s e a n j a n e m o i k o j i m j e p r o e t itav njegov i
vot. M a d a je, n a izgled, s m a t r a o d a j e ivot u r e d i o p r e m a vlas
t i t i m planovima, sada osea da je u stvari bio obuzet oseanjem
pomirenosti. On shvata da je bio uveren da ne moe da uini
o n o t o eli i da se m o r a o s a o b r a z i t i o n o m e to se od njega oe
kivalo. O n sve j a s n i j e u v i a d a n i k a d nije s t v a r n o eleo d a po
s t a n e l e k a r i d a j e o n o to j e n a njega u p e a t l j i v o delovalo k a o
n e d o s t a t a k s p o s o b n o s t i bilo s a m o izraz p a s i v n o g o t p o r a .
Ovaj sluaj je t i p i a n p r i m e r p o t i s k i v a n j a s t v a r n i h elja i tak
vog u s v a j a n j a t u i h oekivanja, d a t a o e k i v a n j a izgledaju k a o
v l a s t i t e elje. Mogli b i s m o rei da o r i g i n a l n u elju z a m o n j u j e
pseudoelja.
To z a m e n j i v a n j e o r i g i n a l n i h inova miljenja, o s e a n j a i h t e
n j a p s e u d o i n o v i m a dovodi k o n a n o d o z a m e n e o r i g i n a l n o g li
n o g j a . O r i g i n a l n o lino j a j e o n o j a koje p o k r e e m e n t a l n e ak
t i v n o s t i . P s e u d o l i n o j a j e s a m o s t v a r n i n o s i l a c uloge k o j a s e o d
d a t e o s o b e oekuje, ali o n o t u u l o g u i g r a p o d i m e n o m linog j a .
T a n o j e d a n e k o m o e d a igra m n o g e uloge i d a s u b j e k t i v n o
b u d e u v e r e n da je on u svakoj ulozi on. U stvari, u svim t i m
u l o g a m a o n j e s a m o o n o t o v e r u j e d a s e o d njega o e k u j e i z a
m n o g e ljude, a k o n e z a veinu, o r i g i n a l n o lino j a p o t p u n o j e
u g u e n o p s e u d o l i n i m j a . P o n e k a d se u snu, u f a n t a z i j a m a ili u
p i j a n s t v u m o e u n e k o l i k o p o j a v i t i o r i g i n a l n o lino ja osea
n j a i m i s l i koje ovek g o d i n a m a nije doivljavao, e s t o su to r a -
va o s e a n j a i misli koje je ovek p o t i s k i v a o z a t o to ih se p l a i
ili stidi. P o n e k a d , m e u t i m , oni p r e d s t a v l j a j u u p r a v o njegov naj
bolji d e o , koji j e o n p o t i s n u o i z s t r a h a d a n e b u d e izloen pod-
17
s m e h u ili n a p a d u zbog t a k v i h o s e a n j a i misli.
143
 G u b i t a k linog j a i njegovo z a m e n j i v a n j e p s e u d o l i n i m j a ostav
ljaju p o j e d i n c a u s t a n j u d u b o k e n e s i g u r n o s t i . N j e g a m u i sum
n j a , p o t o je, k a o s u t i n s k i o d r a z o n o g a t o d r u g i l j u d i o d n j e g a
o e k u j u , u izvesnoj m e r i izgubio svoj i d e n t i t e t . Da bi s a v l a d a o pa
n i k u k o j a proizlazi i z takvog g u b i t k a i d e n t i t e t a , o n j e p r i m o r a n
d a s e s a o b r a a v a , d a t r a i svoj i d e n t i t e t u o n o m e t o e d r u g i
s t a l n o o d o b r a v a t i i zbog ega e m u o d a v a t i p r i z n a n j e . P o t o o n
s a m n e z n a k o je, b a r e t o d r u g i z n a t i a k o b u d e p o s t u p a o
p r e m a n j i h o v i m o e k i v a n j i m a ; a k o o n i t o znaju, z n a e i o n ,
samo ako im poveruje na re.
Automatizovanje pojedinca u m o d e r n o m drutvu uvealo je
b e s p o m o n o s t i n e s i g u r n o s t p r o s e n o g oveka. On j e , stoga, spre
m a n d a s e p o t i n i n o v i m a u t o r i t e t i m a koji m u n u d e b e z b e d n o s t
i o l a k a v a j u s u m n j u . U n a r e d n o m poglavlju i r a s p r a v l j a e m o o po
s e b n i m u s l o v i m a koji s u bili p o t r e b n i d a b i s e u N e m a k o j o v a
p o n u d a prihvatila; o n a e pokazati da je autoritarni m e h a n i z a m
b i o najsvojstveniji j e z g r u n a c i s t i k o g p o k r e t a nioj s r e d n j o j
klasi. U p o s l e d n j e m poglavlju ove knjige n a s t a v i e m o r a s p r a v u
o a u t o m a t u s o b z i r o m na k u l t u r n u p o z o r n i c u u n a o j v l a s t i t o j
demokratiji.
BELESKE UZ GLAVU PETU
1. Polazei s drukijeg stanovita, K. Horni je u svojim neuroti
nim tenjama (Novi putevi u psihoanalizi) dospela do p o j m a koji
je donekle slian m o m p o j m u mehanizmi bekstva. Glavne raz
like izmeu ta dva p o j m a su sledee: neurotine tenje su pokre
take snage u neurotinog pojedinca, dok su mehanizmi bekstva
pokretake snage u normalnog oveka. Sem toga, Hornijeva naj
vie istie nespokojstvo pojedinca, a ja njegovu izolovanost.
2. Hobs, Levijatan (Leviathan), London. 1651, str. 47.
3. Charakteranalyse, Be, 1933.
4. The Neurotic Personality of Our Time (Neurotina linost naeg
vremena), Kegan Paul, London, 1936.
5. Psychologie der Authoritat u Authoritat und Familie, p r i r . Max
Horkheimer, Alcan, Pariz, 1936; v. 1. svezak ovog izdanja.
6. Fjodor M. Dostojevski, Braa Karamazovi, prevod Jovana Maksi-
movia, Prosveta, Beograd, 1956, str. 269.
7. U ovom odlomku iz Juliette II, [koji navodimo p r e m a delu Mar-
quis de Sade (Markiz de Sad), od D. Gorera (G. Gorer), Liveright
Publishing Corporation, Njujork, 1934], Markiz de Sad je stao na
144
stanovite da je svojstvo gospodarenja sutina sadizma: Vi ne
ete da uinite da va p a r t n e r osea zadovoljstvo ve utisak koji
hoete da ostavite; utisak bola je mnogo jai nego utisak zado
voljstva . . . ovek to shvata; on se njime slui i zadovoljan je. U
svojoj analizi de Sadova dela Gorer definie sadizam kao zado
voljstvo koje p o s m a t r a osea usled opaenih promena u spolja-
njem svetu koje je sam proizveo. Ova definicija blia je m o m
pogledu na sadizam nego definicija koju su dali drugi psiholozi.
Mislim, meutim, da Gorer grei kada sadizam poistoveuje sa
zadovoljstvom izazvanim vlau ili proizvodnou. Sadistika vlast
odlikuje se time to sadista eli da predmet sadizma naini bez
voljnim oruem u svojim rukama, dok nesadistika radost izaz
vana uticajem na druge potuje integritet druge osobe i zasniva
se na oseanju jednakosti. Po Gorerovoj definiciji sadizam gubi
svoje osobito svojstvo i izjednauje se sa svakom vrstom proiz
vodnosti.
8. Balzak, Izgubljene iluzije, prevod Jelisavete Markovi, Prosveta,
Beograd, 1961, str. 719, 725.
9. U averovu k a r a k t e r u iz Les Miserables (Jadnici) Viktor Igo je
veoma reito izrazio ideju o neizbenosti krivice.
10. Knjiga proroka Isaije, 1. 18, u prevodu ura Daniia. Prim.
prev.
11. Meler van der B r u k (Moeller van der Bruck), Das dritte Reich,
Hanseatische Verlaganstalt, Hamburg, 1931, str. 223, 224.
12. Rauning (Rauschning) je dobro opisao nihilistiki karakter faiz
ma u delu Ruilaka revolucija Nemake (Germany's Revolution
of Destruction), Heinemann, London, 1939.
13. U vezi s ovim sr. Nove puteve u psihoanalizi Karene Horni, Kegan
Paul, London, 1939.
14. Sr. raspravu o ovom pitanju u Novim putevima u psihoanalizi Ka
rene Horni, Kegan Paul, London, 1939.
15. Sr. H. S. Saliven, nav. delo, str. 68. i dalje; i njegovo Istraiva
nje shizofrenije (Research in Schizophrenia), American Journal
of Psychiatry, Vol. IX, No. 3; vidi isto tako rad Fride From-Rajh-
m a n (Frieda Fromm-Reichmann) Problemi transferencije u shi
zofreniji (Transference Problems in Schizophrenia), Psychoanali-
tic Quarterly, Vol. VIII, No. 4.
16. U pogledu problema hipnoze sr. spisak publikacija M. H. Erikso-
na (M. H. Erickson), Psychiatry, 1933, Vol. 2, No. 3, str. 472.
17. Psihoanalitiki postupak je, u sutini, proces u toku koga osoba
pokuava da otkrije originalno, lino ja. Slobodna asocijacija
oznaava izraavanje originalnih oseanja i misli, kazivanje istine;
ali istina u ovom smislu ne odnosi se na injenicu to neko kazuje
ono to misli, ve je samo miljenje originalno a nije prilagoa
vanje oekivanoj misli. Frojd je naglasio potiskivanje ravoga;
ini n a m se da on nije dovoljno sagledao koliko je i dobro pod
lono potiskivanju.
145
 VI Psihologija nacizma
U p r e t h o d n o m poglavlju n a a p a n j a b i l a j e u s r e d s r e e n a n a d v a
psiholoka tipa: autoritarni k a r a k t e r i automat. N a d a m se da
e podrobno raspravljanje o t i m tipovima pomoi razumevanju
p r o b l e m a k o j i m a se ovo i sledee poglavlje b a v e : psihologije na
cizma i m o d e r n e demokratije.
P r i r a s p r a v l j a n j u o psihologiji n a c i z m a m o r a m o n a j p r e r a z m o t
r i t i j e d n o u v o d n o p i t a n j e v a n o s t p s i h o l o k i h inilaca za razu
m e v a n j e n a c i z m a . U n a u n o m , a j o vie u p o p u l a r n o m r a s p r a v
ljanju o n a c i z m u , e s t o se iznose, dva s u p r o t n a g l e d i t a p r v o , da
psihologija n e d a j e n i k a k v o o b j a n j e n j e e k o n o m s k e i p o l i t i k e
pojave k a o t o je faizam; d r u g o da je faizam u p o t p u n o s t i psi
holoki problem.
P r i s t a l i c e p r v o g gledita p o s m a t r a j u n a c i z a m ili k a o r e z u l t a t
iskljuivo e k o n o m s k o g d i n a m i z m a e k s p a n z i v n i h tenji n e m a -
k o g i m p e r i j a l i z m a ili k a o s u t a s t v e n o p o l i t i k u p o j a v u p o b e -
d u k o j u j e n a d d r a v o m izvojevala j e d n a p o l i t i k a p a r t i j a po
drana od industrijalaca i junkera; ukratko, na uspeh nacizma
gleda se k a o na r e z u l t a t podvaljivanja m a n j i n e i t l a e n j a veine
stanovnitva.
P r i s t a l i c e d r u g o g gledita, p a k , t v r d e d a s e n a c i z a m m o e objas
n i t i j e d i n o p s i h o l o g i j o m ili, p r e , p s i h o p a t o l o g i j o m . N a H i t l e r a s e
gleda k a o n a l u a k a ili n e u r o t i a r a , i n a njegove s l e d b e n i k e
k a o n a i s t o t a k o u m o b o l n e i d u e v n o n e u r a v n o t e e n e ljude. Pre
m a o v o m o b j a n j e n j u , k a k o g a j e izloio L . M a m f o r d , p r a v e iz
v o r e faizma t r e b a t r a i t i u l j u d s k o j dui, a ne u ekonomici.
O n dalje veli: Faizam o b j a n j a v a j u n a d m o a n p o n o s , uivanje
u svireposti, n e u r o t i n a d e z i n t e g r a c i j a a ne v e r s a j s k i u g o v o r
ni nesposobnost n e m a k e republike.1
P o n a e m miljenju, nije i s p r a v n o n i j e d n o o d t i h o b j a n j e n j a
k o j a n a g l a a v a j u p o l i t i k e i e k o n o m s k e inioce, a i s k l j u u j u psi
h o l o k e ili o b r n u t o . N a c i z a m j e s t e p s i h o l o k i p r o b l e m , ali
m o r a m o s h v a t i t i da d r u t v e n o - e k o n o m s k i inioci u o b l i u j u i sa-
146
m e p s i h o l o k e inioce; n a c i z a m j e e k o n o m s k i i politiki p r o b l e m ,
ali m o r a m o s h v a t i t i d a s e njegova m o n a d i t a v i m j e d n i m na
r o d o m t e m e l j i na p s i h o l o k i m o s n o v a m a . U o v o m poglavlju po-
z a b a v i e m o s e o s n o v o m . T o n a s u p u u j e n a dva p r o b l e m a : n a ka
r a k t e r n u s t r u k t u r u o n i h ljudi koje j e n a c i z a m p r i v l a i o i n a
p s i h o l o k e o s o b i n e ideologije k o j a j e d o p r i n a l a d a u p r a v o n a t e
l j u d e n a c i z a m t a k o u s p e n o deluje.
P r e n o to z a p o n e m o r a z m a t r a n j e p s i h o l o k e o s n o v e z a u s p e h
n a c i z m a , m o r a m o p o v u i ovu razliku: j e d a n d e o s t a n o v n i t v a
p o v i n o v a o s e n a c i s t i k o m r e i m u bez n e k o g s n a n o g o t p o r a , ali
i b e z divljenja n a c i s t i k o j ideologiji i p o l i t i k o j p r a k s i ; n o v a ide
ologija je v e o m a privlaila d r u g i d e o s t a n o v n i t v a i on se fana
tino prikljuivao o n i m a koji su je proklamovali. Prvu grupu su
u g l a v n o m inile r a d n i k a klasa, te l i b e r a l n a i k a t o l i k a buroazi
j a . U p r k o s o d l i n o j o r g a n i z o v a n o s t i , n a r o i t o u r a d n i k o j klasi,
t e g r u p e n i s u p o k a z a l e u n u t r a n j i o t p o r koji s e m o g a o o e k i v a t i
kao rezultat njihovih politikih ubeenja, m a d a su se neprijatelj
ski o d n o s i l e p r e m a n a c i z m u o d s a m o g njegovog p o e t k a d o 1933.
g o d i n e . O n i s u u b r z o izgubili volju d a p r u e o t p o r i o t a d a s u t o m
r e i m u zadavali m a l o m u k e (izuzev, n a r a v n o , n e z n a t n e m a n j i n e
k o j a se u t o k u svih ovih g o d i n a h e r o j s k i b o r i l a p r o t i v n a c i z m a ) .
U p s i h o l o k o m p o g l e d u , izgleda, tu s p r e m n o s t na p o t i n j a v a n j e
nacistikom reimu treba uglavnom pripisati stanju unutranje
z a m o r e n o s t i i p o m i r e n o s t i , koje je, k a o t o e b i t i p o k a z a n o u
n a r e d n o m poglavju, d a n a s svojstveno p o j e d i n c u a k i u d e m o
k r a t s k i m z e m l j a m a , t o s e n e m a k e r a d n i k e klase tie, n a n j u
j e delovala j o j e d n a o k o l n o s t : p o r a z k o j i j e p r e t r p e l a p o s l e pr
v i h p o b e d a u revoluciji 1918. g o d i n e . U p o r a t n o r a z d o b l j e r a d n i
ka k l a s a je u l a s v e l i k i m n a d a m a u o s t v a r e n j e socijalizma ili,
b a r , u o d r e e n o p o b o l j a n j e svog politikog, e k o n o m s k o g i d r u
t v e n o g poloaja; ali, iz ovih ili o n i h razloga, o n a je n e p r e s t a n o
t r p e l a p o r a z z a p o r a z o m , to j e dovelo d o p o t p u n o o s u j e e n j a
svih n j e n i h n a d a . P o e t k o m 1930. g o d i n e plodovi p o b e d a k o j e j e
o n a u p o e t k u izvojevala bili su s k o r o p o t p u n o u n i t e n i , a posle
d i c a t o g a bilo j e d u b o k o o s e a n j e p o m i r e n o s t i , n e v e r o v a n j e voi-
m a , s u m n j a u v r e d n o s t svake p o l i t i k e organizacije i p o l i t i k e
a k t i v n o s t i . R a d n i c i su i dalje ostali lanovi svojih p a r t i j a i svesno
n a s t a v i l i da v e r u j u u svoje p o l i t i k e d o k t r i n e , ali, m n o g i su, du
b o k o u sebi, n a p u s t i l i n a d u u d e l o t v o r n o s t p o l i t i k e akcije.
P o H i t l e r o v u d o l a s k u n a vlast j o j e d n a o k o l n o s t j e p o e l a d a
p o d s t i e veinu s t a n o v n i t v a n a o d a n o s t n a c i s t i k o j dravi. Z a
147
m i l i o n e ljudi H i t l e r o v a d r a v a p o i s t o v e t i l a se s N e m a k o m . i m
s e o n j e d n o m d o k o p a o d r a v n e vlasti, b o r b a p r o t i v njega z n a i l a
je u s u t i n i iskljuivanje iz n e m a k e z a j e d n i c e ; k a d a su d r u g e
p o l i t i k e p a r t i j e bile u k i n u t e , a n a c i s t i k a p a r t i j a postala Ne-
m a k a , o p i r a t i s e n j o j znailo j e o p i r a t i s e N e m a k o j . Izgleda d a
p r o s e a n ovek n a j t e e p o d n o s i o s e a n j e da se ne? p o i s t o v e u j e sa
n e k o m veom grupom. Koliko god se nemaki graani protivili
naelima nacizma, ako moraju da biraju izmeu usamljenosti
i o s e a n j a d a p r i p a d a j u N e m a k o j , veina e o d a b r a t i ovo dru
go. U m n o g i m s l u a j e v i m a m o e s e z a p a z i t i d a l j u d i koji n i s u
nacisti ipak b r a n e nacizam od kritike stranaca zato to oseaju
d a j e n a p a d n a n a c i z a m n a p a d n a N e m a k u . S t r a h o d i?rlvnjpmnsti
i r e l a t i v n a s l a b o s t m o r a l n i h n a e l a p o m a u s v a k o j p a r t i j i da. im
osvoji d r a v n u vlast, z a d o b i j e o d a n o j t _ y e l i k o g d e l a s t a n o v n i t v a .
I z ovog r a z m a t r a n j a p r o i s h o d i a k s i o m z n a a j a n z a p r o b l e m po
litike p r o p a g a n d e : svaki n a p a d n a N e m a k u k a o t a k v u , s v a k a
k l e v e t n i k a p r o p a g a n d a k o j a s e tie Nemaca ( k a o t o j e hun
ski s i m b o l i z p r o l o g r a t a ) , s a m o uveava o d a n o s t o n i h k o j i s e
n i s u p o t p u n o p o i s t o v e t i l i s a n a c i s t i k i m s i s t e m o m . M e u t i m , ovaj
s e p r o b l e m n e m o e s u t i n s k i r e s i t i v e s t o m p r o p a g a n d o m ve
s a m o p o b e d o m j e d n e osnovne istine u svim zemljama: etika
naela su iznad postojanja nacije i pojedinac, a k o se pridrava
t i h naela, p o s t a j e l a n z a j e d n i c e svih o n i h koji i m a j u , koji s u
i m a l i i k o j i e i m a t i i s t o u b e e n j e .
N a s u p r o t r a d n i k o j klasi, te l i b e r a l n o j i k a t o l i k o j buroaziji,
iji je stav b i o n e g a t i v a n i pomirljiv, nii slojevi s r e d n j e klase,
s a i n j e n i od s i t n i h trgovaca, z a n a t l i j a i s l u b e n i k a , v a t r e n o su
p o z d r a v i l i n a c i s t i k u ideologiju. 2
Pripadnici starije generacije te klase predstavljali su pasivniju
m a s o v n u o s n o v u ; njihovi sinovi i k e r i bili su a k t i v n i j i b o r c i .
Za n j i h je n a c i s t i k a ideologija n j e n d u h slepe p o s l u n o s t i vo
u i mrnje p r e m a rasnim i politikim manjinama, njena udnja za
osvajanjem i gospodarenjem, njeno uzdizanje n e m a k o g n a r o d a
i nordijske rase i m a l a o g r o m n u e m o c i o n a l n u d r a , i u p r a v o
ih je ta dra pridobila i nainila v a t r e n i m nacistikim pristalica
m a i b o r c i m a . O d g o v o r n a p i t a n j e z a t o j e n a c i s t i k a ideologija
t o l i k o privlaila niu s r e d n j u k l a s u m o r a s e t r a i t i u d r u t v e n o m
k a r a k t e r u t e k l a s e . N j e n d r u t v e n i k a r a k t e r u p a d l j i v o s e razliko
v a o o d d r u t v e n o g k a r a k t e r a r a d n i k e klase, v i i h slojeva sred
nje klase, i p l e m s t v a iz v r e m e n a p r e r a t a 1914. g o d i n e . U stvari,
izvesne o s o b i n e bile s u t o m d a l u s r e d n j e k l a s e s v o j s t v e n e t o k o m
148
i t a v e njegove i s t o e: ljubav p r e m a j a k i m a , m r n j a p r e m a sla
b i m a , s i t n i a r s t v o , n e p r i j a t e l j s t v o , tedljivost u o s e a n j i m a k a o
i u n o v c u i, t o je b i t n o , a s k e t i z a m . P r i p a d n i c i t o g dela s r e d n j e
k l a s e u s k o s u gledali n a ivot, p r e m a s t r a n c u s u gajili p o d o z r e n j e
i m r n j u , p o z n a n i c i su izazivali n j i h o v u r a d o z n a l o s t i zavist k o j u
s u o n i racionalizovali k a o m o r a l n o o g o r e n j e ; itav njihov ivot
b i o je z a s n o v a n na n a e l u o s k u d n o s t i u e k o n o m s k o m , k a o i
psiholokom pogledu.
Rei d a s e d r u t v e n i k a r a k t e r nie s r e d n j e k l a s e r a z l i k u j e o d
k a r a k t e r a r a d n i k e k l a s e n e znai, u s u t i n i , d a s e t a k a r a k t e r n a
s t r u k t u r a nije m o g l a n a i i u r a d n i k o j klasi. Ali on je b i o tipian
z a n i u s r e d n j u k l a s u , d o k j e s a m o m a l i d e o r a d n i k e k l a s e ispo-
ljavao i s t u k a r a k t e r n u s t r u k t u r u s a s l i n o m o d r e e n o u ; j e d n a
ili d r u g a odlika, m e u t i m , m o g l a se u m a n j e i z r a z i t o m o b l i k u , k a o
u v e a n o p o t o v a n j e a u t o r i t e t a ili t e d n j e , n a i i u v e i n e p r i p a d
n i k a r a d n i k e k l a s e . S d r u g e s t r a n e , izgleda d a j e k a r a k t e r n a
s t r u k t u r a velikog b r o j a s l u b e n i k a v e r o v a t n o veine vie li
ila n a k a r a k t e r n u s t r u k t u r u m a n u e l n i h r a d n k a ( n a r o i t o r a d n i
ka u velikim f a b r i k a m a ) nego na o n u stare s r e d n j e klase, k o j a
nije sudelovala u u s p o n u m o n o p o l i s t i k o g k a p i t a l i z m a ve je nji
me bila sutinski ugroena.3
I a k o j e t a n o d a j e d r u t v e n i k a r a k t e r nie s r e d n j e k l a s e bio
i s t i j o d a v n o p r e r a t a o d 1914, t a n o j e i t o d a s u d o g a a j i p o s l e
t o g r a t a pojaali u p r a v o o n e o d l i k e z a k o j e j e n a c i s t i k a ideo
logija i m a l a veliku d r a : u d n j u t o g d r u t v e n o g k a r a k t e r a z a pot-
i n j e n o u i njegovu enju za m o i .
J o p r e n e m a k e revolucije o d 1918. e k o n o m s k i poloaj niih
slojeva s t a r e s r e d n j e klase, s i t n i h nezavisnih s o p s t v e n i k a i zanat
lija p o e o je da slabi; ali on nije b i o b e z n a d e a n , j e r su m n o g i i
n i o c i d o p r i n o s i l i njegovoj s t a b i l n o s t i .
A u t o r i t e t m o n a r h i j e b i o j e n e o s p o r a n , t e j e p r i p a d n i k nie sre
d n j e klase, oslanjajui se na nju i p o i s t o v e u j u i se s n j o m , s t i c a o
o s e a n j e b e z b e d n o s t i i n a r c i s o i d n o g p o n o s a . A u t o r i t e t religije i
tradicionalne moralnosti imao je, takoe, jo uvek vrste korene.
P o r o d i c a j e jo u v e k bila n e u z d r m a n a i p r e d s t a v l j a l a j e b e z b e d n o
u t o i t e u j e d n o m n e p r i j a t e l j s k o m svetu. P o j e d i n a c j e o s e a o d a
pripada jednom stabilnom drutvenom i k u l t u r n o m sistemu, u
k o m e j e z a u z i m a o o d r e e n o m e s t o . Njegovo p o t i n j a v a n j e i oda
n o s t p o s t o j e i m a u t o r i t e t i m a p r e d s t a v l j a l i s u zadovoljavajue re
enje njegovih m a z o h i s t i k i h s t r e m l j e n j a ; u s v o m p o k o r a v a n j u
o n i p a k nije iao d o k r a j a , t e j e s a u v a o o s e a n j e z n a a j a vlastite
149
linosti. Ono to mu je k a o p o j e d i n c u n e d o s t a j a l o u p o g l e d u bez-
b e d n o s t i i agresivnosti, n a d o k n a i v a o je s n a g o m a u t o r i t e t a koji
m a s e p o t i n j a v a o . U k r a t k o , njegov e k o n o m s k i poloaj b i o j e j o
dovoljno v r s t d a b i m u p r u a o oseanje s a m o p o n o s a i r e l a t i v n e
b e z b e d n o s t i , a a u t o r i t e t i na k o j e se o s l a n j a o bili su dovoljno s n a n i
d a b i m u pruili i o n u b e z b e d n o s t k o j u m u njegov p o j e d i n a n i
poloaj nije m o g a o p r i b a v i t i .
P o s l e r a t a ova situacija s e z n a t n o izmenila. N a p r v o m m e s t u ,
e k o n o m s k o p r o p a d a n j e s t a r e s r e d n j e klase n a s t a v i l o s e b r i m
t e m p o m ; o n o j e u b r z a n o inflacijom, k o j a j e dostigla v r h u n a c
1923, t o j e gotovo p o t p u n o u n i t i l o u t e d e m n o g o g o d i n j e g r a d a .
M a d a su godine i z m e u 1924. i 1928. d o n e l e nioj s r e d n j o j kla
s i e k o n o m s k i n a p r e d a k i n o v e n a d e , t e j e d o b i t k e u n i t i l a depre
sija p o s l e 1929. godine. K a o i u d o b a inflacije, s r e d n j a klasa,
p r i t e n j e n a i z m e u r a d n i k a i viih klasa, p r e d s t a v l j a l a je, n a j -
n e z a t i e n i j u g r u p u , t e j e s t o g a bila n a j t e e p o g o e n a . 4
N o p o r e d t i h e k o n o m s k i h inilaca, ovaj poloaj p o g o r a v a l i s u
i p s i h o l o k i razlozi. J e d a n od n j i h b i o je p o r a z u r a t u i p a d m o
n a r h i j e . K a k o s u m o n a r h i j a i d r a v a bile v r s t a s t e n a n a k o j o j
je, p s i h o l o k i govorei, m a l o g r a a n i n izgradio svoje p o s t o j a n j e ,
njihov n e u s p e h i p o r a z u z d r m a l i su o s n o v u njegova ivota. U
t a b i s e m a l i ovek m o g a o p o u z d a t i a k o j e k a j z e r m o g a o b i t i
izloen j a v n o m p o d s m e h u , a k o s u oficiri bili n a p a d a n i , a k o j e
d r a v a m o r a l a d a p r o m e n i oblik i d a p r i h v a t i crvene agitatore
k a o m i n i s t r e , a s e d l a r a k a o p r e d s e d n i k a vlade? S a svim t i m usta
n o v a m a o n s e p o i s t o v e t i o p o t i n j a v a j u i i m se; s a d a , k a d a s u
o n e nestale, kuda je mogao da se dene?
I inflacija je i g r a l a k a k o e k o n o m s k u t a k o i p s i h o l o k u u l o g u .
O n a j e z a d a l a s m r t n i u d a r a c n a e l u t e d n j e , k a o i a u t o r i t e t u dr
ave. Ako s u s e viegodinje u t e d e r a d i k o j i h j e ovek m o r a o
d a r t v u j e t o l i k a s i t n a zadovoljstva, m o g l e i z g u b i t i b e z njegove
v l a s t i t e krivice, k a k a v j e s m i s a o t e d n j e u o p t e ? Ako j e d r a v a
m o g l a d a p r e k r i svoja o b e a n j a o d t a m p a n a n a n o v a n i c a m a
i m e n i c a m a , ijim je j o o b e a n j i m a ovek m o g a o da v e r u j e ?
N i j e s a m o e k o n o m s k i poloaj nie s r e d n j e k l a s e b r e slabio
p o s l e r a t a , slabio j e i n j e n d r u t v e n i ugled. P r e r a t a p r i p a d n i k
t o g dela s r e d n j e klase m o g a o s e o s e a t i k a o n e k o k o j e vii o d
r a d n i k a . Posle revolucije d r u t v e n i ugled r a d n i k e k l a s e z n a t n o
j e p o r a s t a o , t e j e o t u d u g l e d nie s r e d n j e klase u istoj m e r i o p a o .
Vie se ni na k o g nije moglo g l e d a t i s visine, a ta je privilegija odu-
150
vek bila j e d n o od n a j v e i h p r e i m u s t a v a u ivotu s i t n i h t r g o v a c a
i n j i m a slinih.
P o r e d svega toga, b i l a je p o l j u l j a n a i p o r o d i c a p o s l e d n j e
u p o r i t e b e z b e d n o s t i s r e d n j e klase. P o s l e r a t n i m r a z v o j e m b i o j e
poljuljan, u N e m a k o j m o d a vie no u d r u g i m z e m l j a m a , auto
r i t e t o c a i s t a r o g s r e d n j o k l a s n o g m o r a l a . M l a e p o k o l e n j e postu
p a l o j e k a k o m u s e d o p a d a l o i n i j e vie m a r i l o d a l i r o d i t e l j i odo
b r a v a j u njegove p o s t u p k e .
Razlozi za taj r a z v i t a k suvie su b r o j n i i sloeni da b i s m o ovde
0 n j i m a p o d r o b n o raspravljali. P o m e n u u s a m o n e k o l i k o . Pro
p a s t s t a r i h d r u t v e n i h s i m b o l a a u t o r i t e t a , k a o to s u m o n a r h i j a
1 drava, u t i c a l a je na u l o g u p o j e d i n a n i h a u t o r i t e t a r o d i t e l j a .
Ako s u s e t i a u t o r i t e t i , ijem s u p o t o v a n j u r o d i t e l j i p o u a v a l i
m l a e pokolenje, p o k a z a l i slabi, o n d a su i roditelji izgubili ugled
i a u t o r i t e t . Drugi inilac b i l o je to t o je u p r o m e n j e n i m uslovi-
m a , n a r o i t o z a v r e m e inflacije, s t a r i j e p o k o l e n j e b i l o p o m e t e n o
i z b u n j e n o , te m n o g o m a n j e p r i l a g o e n o n o v i m u s l o v i m a od dovit-
ljivijeg, m l a e g p o k o l e n j a . T a k o j e m l a e p o k o l e n j e osetilo nad-
m o n o s t n a d s t a r i j i m a , p a vie nije m o g l o d a u z i m a s a s v i m oz
b i l j n o n i njih n i njihove p o u k e , t a v i e , e k o n o m s k o o p a d a n j e
s r e d n j e klase liilo j e r o d i t e l j e e k o n o m s k e uloge k o j u s u igrali
k a o zatitnici e k o n o m s k e b u d u n o s t i svoje dece.
S t a r i j e p o k o l e n j e nie s r e d n j e klase bilo je sve o g o r e n i j e i
ozlojeenije, ali n a p a s i v a n n a i n ; m l a e p o k o l e n j e s t r e m i l o j e
d e l a n j u . Njegov e k o n o m s k i poloaj oteavala j e i n j e n i c a t o j e
o s n o v a z a nezavisno e k o n o m s k o p o s t o j a n j e , k o j u s u njegovi ro
ditelji imali, bila izgubljena; trite z a n i m a n j a bilo je zasieno, a
izgledi da se ivi od l e k a r s k o g ili a d v o k a t s k o g z a n i m a n j a bili su
n e z n a t n i . Oni koji su se borili u r a t u oseali su da i m a j u p r a v o
n a bolji p o s a o o d o n o g koji s u s t v a r n o dobijali. P o s e b n o s e m n o
gi m l a d i oficiri, g o d i n a m a navikavani da z a p o v e d a j u i da, s a s v i m
p r i r o d n o , u p o t r e b l j a v a j u svoju m o , n i s u mogli p o m i r i t i s t i m da
p o s t a n u inovnici ili t r g o v a k i p u t n i c i .
Sve vee d r u t v e n o osujeivanje dovelo j e d o p r o j e k c i j e k o j a
j e p o s t a l a z n a a j a n izvor nacional-socijalizma: u m e s t o d a b u d u
svesni e k o n o m s k e i d r u t v e n e s u d b i n e s t a r e s r e d n j e klase, njeni
p r i p a d n i c i su svesno mislili o svojoj s u d b i n i k a o o s u d b i n i naci
j e . N a c i o n a l n i p o r a z i versajski u g o v o r p o s t a l i su s i m b o l i na ko
je se p r e n o s i l o s t v a r n o osujeenje d r u t v e n o .
e s t o s e govorilo d a j e p o s t u p a n j e p o b e d n i k a i z 1918. p r e m a
N e m a k o j bilo j e d a n o d glavnih razloga z a n a s t a n a k n a c i z m a . Ovu
151
izjavu t r e b a poblie o d r e d i t i . Veina N e m a c a oseala j e d a j e
m i r o v n i u g o v o r n e p r a v e d a n ; ali d o k j e s r e d n j a k l a s a reagovala
v e o m a o g o r e n o , r a d n i k a k l a s a j e bila m n o g o m a n j e o g o r e n a
v e r s a j s k i m u g o v o r o m . O n a s e o p i r a l a s t a r o m r e i m u , t e j e gubi
t a k r a t a z a nju z n a i o p o r a z tog r e i m a . N j e n i p r i p a d n i c i oseali
su da su se h r a b r o b o r i l i i da n e m a j u razloga da se sebe s t i d e .
S d r u g e s t r a n e , p o b e d a revolucije, k o j a j e bila o m o g u e n a s a m o
p o r a z o m m o n a r h i j e , d o n e l a im je d o b i t k e u e k o n o m s k o m , poli
t i k o m i l j u d s k o m p o g l e d u . Ozlojeenost na versajski u g o v o r po
ticala je iz nie s r e d n j e klase; n a c i o n a l i s t i k a o z l o j e e n o s t p r e d
stavljala j e racionalizaciju, k o j a j e d r u t v e n u i n f e r i o r n o s t projek-
tovalla na n a c i o n a l n u i n f e r i o r n o s t .
Ta p r o j e k c i j a je sasvim oita u H i t l e r o v u l i n o m r a z v o j u . On
je b i o t i p i a n p r e d s t a v n i k nie s r e d n j e klase, n i k o i n i t a , o v e k
b e z izgleda i b u d u n o s t i . On je v e o m a s n a n o o s e a o u l o g u izgna
n i k a . U delu Mein Kamf on e s t o govori da je u m l a d o s t i b i o
nikogovi, nepoznati ovek. No m a d a je ovo u s u t i n i bila
p o s l e d i c a njegovog v l a s t i t o g d r u t v e n o g poloaja, on je b i o u
s t a n j u d a t o r a c i o n a l i z u j e n a c i o n a l n i m s i m b o l i m a . R o e n izvan
R a j h a , o n s e oseao n e t o l i k o d r u t v e n o k o l i k o n a c i o n a l n o isklju
e n , a veliki n e m a k i R a j h , k o m e su se svi n e m a k i sinovi m o g l i
v r a t i t i , p o s t a o je za njega simbol d r u t v e n o g u g l e d a i bezbed-
nosti.5
O s e a n j e s t a r e s r e d n j e klase da je n e m o n a , n e s p o k o j n a i iz
d v o j e n a iz d r u t v e n e s r e d i n e , k a o i r u i l a t v o koje je iz t o g po
loaja p o t i c a l o n i s u bili j e d i n i p s i h o l o k i izvor n a c i z m a . Se
ljaci s u bili ozlojeeni n a g r a d s k e p o v e r i o c e , d o k s u r a d n i c i bili
d u b o k o r a z o a r a n i i o b e s h r a b r e n i s t a l n i m p o l i t i k i m povlae
n j e m , p o s l e svojih p r v i h p o b e d a 1918, p o d v o d s t v o m k o j e je iz
gubilo s v a k u s t r a t e k u inicijativu. O g r o m n u veinu s t a n o v n i t v a
s p o p a l o je oseanje p o j e d i n a n e b e z n a a j n o s t i i n e m o i , k o j e s m o
opisali k a o t i p i n e z a monopOlistiki k a p i t a l i z a m u o p t e .
Ti p s i h o l o k i uslovi n i s u bili uzrok n a c i z m a . Oni su sai
njavali njegovu l j u d s k u osnovu, bez k o j e se on ne bi m o g a o raz
viti, ali s v a k a celovita a n a l i z a n a s t a n k a i p o b e d e n a c i z m a m o r a
se b a v i t i s t r o g o e k o n o m s k i m i p o l i t i k i m , k a o i p s i h o l o k i m uslo
vima. S o b z i r o m n a l i t e r a t u r u k o j a s e b a v i p r v i m v i d o m p r o b l e m a
i s o b z i r o m na p o s e b n e ciljeve ove knjige, n e m a p o t r e b e da se
u p u t a m o u raspravu o tim ekonomskim i politikim pitanjima.
M o e m o , m e u t i m , p o d s e t i t i itaoca n a u l o g u k o j u s u p r i u s p o
stavljanju n a c i z m a i g r a h p r e d s t a v n i c i k r u p n e i n d u s t r i j e i polu-
152
b a n k r o t i r a n i j u n k e r i . Bez njihove p o d r k e H i t l e r n i k a d n e b i
m o g a o da p o b e d i , a ta p o d r k a p o t i c a l a je m n o g o vie iz njiho
vog s h v a t a n j a v l a s t i t i h e k o n o m s k i h i n t e r e s a n e g o iz p s i h o l o k i h
inilaca.
Ova p o s e d n i k a klasa suoila se sa p a r l a m e n t o m u k o m e su
40 p o s t o p o s l a n i k a inili socijalisti i k o m u n i s t i , p r e d s t a v n i c i
grupa nezadovoljnih postojeim drutvenim sistemom i u k o m e
s e poveavao b r o j n a c i s t i k i h p o s l a n i k a , t a k o e z a s t u p n i k a klase
k o j a se o g o r e n o protivstavljala n a j m o n i j i m p r e d s t a v n i c i m a ne
m a k o g k a p i t a l i z m a . P a r l a m e n t k o j i je, na taj n'ain, u veini
z a s t u p a o tenje u p r a v l j e n e p r o t i v e k o n o m s k o g i n t e r e s a posed-
n i k e klase s m a t r a o j e ovu o p a s n o m . P o s e d n i c i s u govorili d a
d e m o k r a t i j a n e m a u s p e h a . U stvari, m o g l o b i s e rei d a j e
d e m o k r a t i j a i m a l a odvie u s p e h a . Taj p a r l a m e n t j e p r i l i n o pri
k l a d n o z a s t u p a o i n t e r e s e razliitih klasa n e m a k o g s t a n o v n i t v a ,
i u p r a v o se iz t o g razloga p a r l a m e n t a r n i s i s t e m nije vie mo
g a o i z m i r i t i s a p o t r e b o m d a s e sauvaju p o v l a s t i c e k r u p n i h
industrijalaca i polufeudalnih zemljoposednika. Predstavnici tih
p o v l a e n i h g r u p a oekivali su da e n a c i z a m s k r e n u t i u d r u g e
k a n a l e e m o c i o n a l n u o z l o j e e n o s t k o j a ih je u g r o a v a l a i da e,
i s t o v r e m e n o , u p r e g n u t i n a c i j u u slubu n j i h o v i m v l a s t i t i m eko
n o m s k i m i n t e r e s i m a . U o p t e uzev, oni n i s u bili r a z o a r a n i . Pre
varili su se, s v a k a k o , u n e v a n i j i m p o j e d i n o s t i m a . H i t l e r i nje
gova b i r o k r a t i j a n i s u bili o r u e u r u k a m a T i s e n a i K r u p o v a n e g o
su ovi m o r a l i da dele svoju m o sa n a c i s t i k o m b i r o k r a t i j o m i
d a j o j s e e s t o p o k o r a v a j u . N o m a d a s e n a c i z a m p o k a z a o eko
n o m s k i t e t a n p o sve d r u g e klase, o n j e p o d u p i r a o i n t e r e s e n a j
m o n i j i h g r u p a n e m a k e i n d u s t r i j e . N a c i s t i k i s i s t e m j e aerO-
d i n a m i n a verzija n e m a k o g p r e d r a t n o g i m p e r i j a l i z m a i o n j e
n a s t a v i o o n o to m o n a r h i j i n i j e p o l o z a r u k o m . ( M e u t i m , re
p u b l i k a nije s t v a r n o p r e k i n u l a razvoj n e m a k o g m o n o p o l i s t i k o g
k a p i t a l i z m a ve g a j e p o d r a l a s r e d s t v i m a k o j i m a j e raspolagala.)
U o v o m t r e n u t k u j e d n o e se p i t a n j e n a m e t n u t i m n o g i m ita
o c i m a : k a k o s e m o g u izmiriti t v r d n j a d a j e s t a r a s r e d n j a k l a s a
b i l a p s i h o l o k a o s n o v a n a c i z m a s a t v r d n j o m d a n a c i z a m deluje
u i n t e r e s u n e m a k o g i m p e r i j a l i z m a ? Odgovor n a ovo p i t a n j e j e
n a e l n o isti k a o i o d g o v o r koji je b i o d a t na p i t a n j e o ulozi grad
ske srednje klase u doba n a s t a n k a kapitalizma. Monopolistiki
kapitalizam je posle r a t a ugrozio upravo srednju klasu, naro
i t o niu s r e d n j u klasu. T i m e j e izazvano n j e n o n e s p o k o j s t v o , p a
o t u d i m r n j a ; n j u je obuzela p a n i k a i i s p u n i l a u d n j a da se pot-
153
 i n i o n i m a k o j i s u bili n e m o n i , k a o i d a n j i m a g o s p o d a r i . J e d n a
s a s v i m d r u k i j a k l a s a i s k o r i s t i l a j e t a o s e a n j a z a r e i m koji e
r a d i t i u n j e n u v l a s t i t u k o r i s t . H i t l e r s e p o k a z a o t a k o delotvor-
n i m o r u e m z a t o t o j e u d r u i o o d l i k e ozlojeenog, n e n a v i d n o g
m a l o g r a a n i n a , s a k o j i m s e n i a s r e d n j a k l a s a m o g l a emocio
n a l n o i d r u t v e n o p o i s t o v e t i t i , i o d l i k e o p o r t u n i s t e s p r e m n o g da
slui i n t e r e s i m a n e m a k i h i n d u s t r i j a l a c a i j u n k e r a . On se prvo
b i t n o izdavao z a m e s i j u s t a r e s r e d n j e klase, o b e a v a o j e uni
t e n j e velikih r o b n i h k u a , r u e n j e vlasti b a n k a r s k o g k a p i t a l a
itd. Svedoanstvo je prilino jasno. Ta obeanja nikad nisu bila
i s p u n j e n a . M e u t i m , t o n i j e b i l o v a n o . N a c i z a m n i k a d nije i m a o
p r a v a p o l i t i k a n i e k o n o m s k a n a e l a . B i t n o j e shvatiti d a j e na
e l o n a c i z m a u p r a v o njegov r a d i k a l n i o p o r t u n i z a m . V a n o j e
bilo da stotine hiljada malograana, koji su u n o r m a l n o m t o k u
r a z v o j a i m a l i m a l o izgleda d a s t e k n u n o v a c ili m o , d o b i j u ,
k a o lanovi n a c i s t i k e b i r o k r a t i j e , veliki d e o b o g a t s t v a i u g l e d a ,
p o t o s u p r i m o r a l i vie k l a s e d a i h s a n j i m a dele. O n i k o j i
n i s u p r i p a d a l i n a c i s t i k o j m a i n i dobijali s u p o s l o v e o d u z e t e o d
J e v r e j a i p o l i t i k i h n e p r i j a t e l j a , a o s t a l i m a su p r i r e i v a n e cir
k u s k e igre, m a d a i m n i j e d a t o vie h l e b a . E m o c i o n a l n o zado
voljstvo k o j e su p r u a l i ti s a d i s t i k i p r i z o r i i ideologija k o j a je
m a l o g r a a n i m a d a v a l a o s e a n j e n a d m o n o s t i n a d o s t a l i m ove-
a n s t v o m , t o zadovoljstvo b i l o j e k a d r o d a k o m p e n z u j e b a r z a
n e k o v r e m e e k o n o m s k u i k u l t u r n u o s i r o m a e n o s t n j i h o v a i
vota.
Viali s m o , dakle, d a s u izvesne d r u t v e n o - e k o n o m s k e p r o m e n e ,
naroito propadanje srednje klase i porast moi monopolistikog
k a p i t a l a , i m a l e d u b o k o p s i h o l o k o dejstvo. P o l i t i k a ideologija
k a o i religijske ideologije u e s n a e s t o m v e k u p o v e a l a je
ili s i s t e m a t i z o v a l a ta dejstva, i p s i h i k e s n a g e k o j e su na t a j
n a i n p o d s t a k n u t e poele s u d a deluju s u p r o t n o p r v o b i t n i m eko
n o m s k i m interesima te klase. Mada je sudelovao u reenju njenog
s t a r o g d r u t v e n o - e k o n o m s k o g poloaja, n a c i z a m j e p s i h o l o k i vas-
krsnu niu srednju klasu. On je mobilisao njenu emocionalnu
energiju, k o j a e p o s t a t i v a n a sila u b o r b i za e k o n o m s k e i po
litike ciljeve n e m a k o g i m p e r i j a l i z m a .
N a sledeim s t r a n i c a m a p o k u a e m o d a p o k a e m o d a s u Hitle-
r o v a linost, njegova u e n j a i n a c i s t i k i s i s t e m izraz k r a j n j e g
o b l i k a o n e k a r a k t e r n e s t r u k t u r e k o j u s m o nazvali a u t o r i t a r n o m
i d a j e u p r a v o zbog t o g a H i t l e r s n a n o p r i v l a i o o n e delove sta
n o v n i t v a k o j i su, manje-vie, i m a l i i s t u k a r a k t e r n u s t r u k t u r u .
154
H i t l e r o v a a u t o b i o g r a f i j a j e najbolja i l u s t r a c i j a a u t o r i t a r n o g
k a r a k t e r a , a k a k o j e o n a , u z to, n a j p r e z e n t a t i v n i j i d o k u m e n t
n a c i s t i k e l i t e r a t u r e , posluiu s e n j o m e k a o glavnim i z v o r o m
za a n a l i z i r a n j e psihologije n a c i z m a .
S u t i n a a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a o p i s a n a j e k a o i s t o v r e m e n o pri
s u s t v o s a d i s t i k i h i m a z o h i s t i k i h n a g o n a . P o d s a d i z m o m se ra-
zumevalo stremljenje neogranienoj moi n a d drugom osobom,
k o j e je manje-vie p o m e a n o s r u i l a t v o m ; p o d m a z o h i z m o m
o v e k o v o s t r e m l j e n j e da iezne u neodoljivo s n a n o j m o i i
da sudeluje u njenoj snazi i slavi. I s a d i s t i k e i m a z o h i s t i k e
tenje p r o u z r o k o v a n e s u n e s p o s o b n o u izdvojenog p o j e d i n c a d a
b u d e s a m i n j e g o v o m p o t r e b o m z a s i m b i o t i k i m o d n o s o m koji
t u u s a m l j e n o s t savlauje.
Sadistika udnja za moi m n o g o s t r u k o je i z r a e n a u d e l u
Mein Kampf. O n a je svojstvena H i t l e r o v u o d n o s u p r e m a n e m a
k i m m a s a m a , k o j e o n p r e z i r e i voli n a t i p i n o s a d i s t i k i n a i n ,
k a o i njegovu o d n o s u p r e m a p o l i t i k i m n e p r i j a t e l j i m a , u k o m e on
o e v i d n o d o k a z u j e p r i s u s t v o o n i h r u i l a k i h e l e m e n a t a k o j i pred
stavljaju v a n u s a s t a v n i c u njegova s a d i z m a . On govori o zado
voljstvu koje m a s a m a p r u a vlast. Oni u p r a v o ele d a j a i po-
b e d i a da se slabiji u n i t i ili b e z u s l o v n o p r e d a . 6
Kao to se e n a . . . radije pokorava snanom ovjeku nego to
gospodari slabiem, tako i mase vie vole vladara nego poniznog
molioca i u dui su daleko zadovoljnije doktrinom koja ne podnosi
suparnika nego davanjem liberalne slobode; one su esto u nedou
mici to da s njom uine, pa su ak i sklone da se oseaju napu
tene. One ne shvataju da se izlau bezonom duhovnom teroru, niti
shvataju da im se ljudske slobode s r a m n o uskrauju, j e r im nikako
ne pada na p a m e t da je ta doktrina varljiva. 7
P o njegovu o p i s u , s p u t a v a n j e volje p u b l i k e n a d m o n o m sna
g o m g o v o r n i k a j e s t e b i t a n i n i l a c u p r o p a g a n d i . On a k i ne
o k l e v a d a p r i z n a d a j e fiziki z a m o r njegove p u b l i k e v e o m a
p o v o l j a n uslov za n j e n u s u g e s t i b i l n o s t . R a s p r a v l j a j u i o p i t a n j u
koje je doba dana najpodesnije za masovne politike skupove,
o n veli:
Izgleda da se ujutro, pa i u toku dana, voljna mo ljudi najsna
nije buni protiv neijeg pokuaja da je pokori svojoj volji i svome
miljenju. Uvee, meutim, ljudi lake podleu gospodarevoj snazi
jae volje. Jer, odista, svaki je takav skup rvako takmienje dve-
ju protivnih snaga. Nadmoan besedniki d a r kakve zapovednike
155
 apostolske prirode lake e tada uspeti da pridobije volju ljudi
koji su i sami najprirodnije iskusili slabljenje sopstvene sposob
nosti za otpor, nego ljudi koji jo potpuno vladaju snagom svoga
duha i moi svoje volje."
S a m H i t l e r j e v e o m a s v e s t a n u s l o v a koji d o p r i n o s e enji z a
p o t i n j e n o u , t e daje i z v r s t a n o p i s s t a n j a p o j e d i n c a k o j i pri
sustvuje j e d n o m m a s o v n o m skupu.
Masovni skup je nuan, m a k a r samo zato to na njemu poje
dinac koji se, postavi pristalica kakvog novog pokreta, osea
usamljen, te ga lako spopada strah od usamljenosti prvi p u t
dobija predstavu o jednoj veoj zajednici, a to na veinu ljudi de
luje kao okrepljenje i o h r a b r e n j e . . . Ako iz svoje male radionice
ili iz velikog preduzea, gde se osea veoma siuan, prvi put doe
na masovni skup, gde ga okruuju hiljade i hiljade ljudi istog ube-
e n j a . . . on sam podlee arobnom u t k a j u onoga to nazivamo
masovnom sugestijom.'
G e b e l s u i s t o m d u h u o p i s u j e m a s e : Ljudi u o p t e n i t a n e
ele, s e m da se n j i m a p r i s t o j n o vlada, p i e on u s v o m r o m a
nu Michael.10 O n i za njega p r e d s t a v l j a j u isto t o i k a m e n za
v a j a r a . O d n o s v o a p r e m a m a s a m a zadaje i s t o t a k o m a l o te
k o a k a o i o d n o s s l i k a r a p r e m a boji. 1 1
U j e d n o j d r u g o j knjizi G e b e l s daje t a a n o p i s zavisnosti sa
d i s t a od njegovih p r e d m e t a ; koliko se on o s e a s l a b i p r a z a n
a k o n a d n e k i m n e v l a d a i koliko m u t a m o d a j e n o v u s n a g u .
G e b e l s o v a k o o p i s u j e t a se u n j e m u s a m o m e zbiva: ovek
p o n e k a d p a d n e u d u b o k u p o t i t e n o s t . O n j e m o e savladati je
d i n o a k o p o n o v o s t a n e p r e d m a s e . Ljudi s u izvor n a e moi. 1 2
V o a n e m a k o g r a d n i k o g f r o n t a , Laj, daje r e i t o p i s o n e po
s e b n e m o i n a d l j u d i m a k o j u n a c i s t i nazivaju v o d s t v o m . Ras
pravljajui o s v o j s t v i m a k o j a se iziskuju od n a c i s t i k o g v o a
i o ciljevima o b r a z o v a n j a voa, on pie:
Hoemo da znamo da li ti ljudi imaju volje da vode, da b u d u
gospodari, jednom rei, da v l a d a j u . . . Hoemo da vladamo i da
uivamo u t o m e . . . Nauiemo te ljude da j a u . . . da bismo im
13
dali oseanje apsolutnog gospodarenja ivim biem.
i Na isto n a g l a a v a n j e m o i n a i l a z i m o i u H i t l e r o v o j formu
laciji ciljeva o b r a z o v a n j a . On veli da se u e n i k o v o , v ' f .avo obra
zovanje i r a z v i t a k m o r a j u t a k o u s m e r i t i d a o n s t e k n e u b e e n j e
u svoju a p s o l u t n u n a d m o n a d d r u g i m a . 1 4
156
injenica to o n n e g d e d r u g d e izjavljuje d a d e a k a t r e b a po
u a v a t i d a bez r o p t a n j a t r p i n e p r a v d u n e e s e vie, b a r s e t a k o
n a d a , i t a o c u u i n i t i n e o b i n a . Ova p r o t i v r e n o s t j e t i p i n a z a
sado-mazohistiki a m b i v a l e n t n i stav p r e m a udnji za m o i i e
nji z a p o t i n j e n o u .
1
elja za m o i n a d m a s a m a je o n o to p o k r e e p r i p a d n i k e eli
te, n a c i s t i k e v o e . K a o to p o k a z u j u gornji n a v o d i , t a elja
za m o i se p o n e k a d o b e l o d a n j u j e s gotovo z a p a n j u j u o m iskre-
n o u . P o n e k a d o n a i m a m a n j e uvredljiv oblik zahvaljujui isti
c a n j u injenice d a m a s e u p r a v o ele d a s e n j i m a vlada. P o n e k a d
nunost laskanja m a s a m a , pa time i skrivanja cininog prezira
p r e m a njima, n a v o d i n a smicalice p o p u t ove: govorei o n a g o n u
z a s a m o o d r a n j e m , k o j i j e z a H i t l e r a , k a o t o e m o k a s n i j e vi-
d e t i , manje-vie j e d n a k n a g o n u za m o i , on veli da je u arijevca
n a g o n z a s a m o o d r a n j e m dostigao n a j p l e m e n i t i j i oblik, zato t o
on voljno p o d v l a u j e svoj ego ivotu zajednice, te ga i rtvuje,
a k o je to u datom t r e n u t k u potrebno.15
M a d a u m o i p r v e n s t v e n o uivaju voi, m a s e n i k a k o n i s u
l i e n e s a d i s t i k o g zadovoljenja. R a s n e i p o l i t i k e m a n j i n e u Ne
m a k o j i , k o n a n o , d r u g e n a c i j e , k o j e s e o p i s u j u k a o s l a b e ili k a o
nacije u opadanju, predstavljaju p r e d m e t e sadizma kojima se
m a s e h r a n e . D o k H i t l e r i njegova b i r o k r a t i j a uivaju u m o i
n a d n e m a k i m m a s a m a , s a m e t e m a s e p o u a v a j u s e d a uivaju
u moi n a d drugim nacijama i da njihova p o k r e t a k a snaga b u d e
strast za svetskim gospodstvom.
H i t l e r n e o k l e v a d a elju z a s v e t s k i m g o s p o d s t v o m izrazi k a o
svoj cilj ili cilj svoje p a r t i j e , e g a e i se sa p a c i f i z m o m , on' veli:
Odista, p a c i f i s t i k o - h u m a n i s t i k a i d e j a m o e biti s a s v i m d o b r a
t e k k a d u z o r n i ovek p o b e d i svet i p o d v l a s t i ga toliko da p o s t a n e
j e d i n i g o s p o d a r z e m l j i n e lopte. 1 6
On p o n o v o veli: Drava k o j a se u e p o h i r a s n o g t r o v a n j a po
sveti n e g o v a n j u svojih n a j b o l j i h r a s n i h e l e m e n a t a m o r a j e d n o g
17
d a n a p o s t a t i g o s p o d a r sveta.
H i t l e r o b i n o p o k u a v a da racionalizuje i o p r a v d a svoju elju
z a m o i . Glavna o p r a v d a n j a s u sledea: njegova vlast n a d dru
g i m n a r o d i m a j e z a n j i h o v o vlastito d o b r o i z a d o b r o svetske
k u l t u r e ; elja z a m o i u k o r e n j e n a j e u v e n i m z a k o n i m a p r i r o d e ,
t e o n p r i z n a j e s a m o t e z a k o n e i s a m o s e n j i h d r i ; o n s a m dela
po z a p o v e s t i vie m o i boga, s u d b i n e , istorije, p r i r o d e ; nje
govi p o k u a j i d a z a g o s p o d a r i d r u g i m a s a m o s u o d b r a n a o d po-
157
kuaja drugih da zagospodare njime i nemakim narodom. On
eli s a m o m i r i s l o b o d u .
P r i m e r za p r v u v r s t u racionalizacije n a l a z i m o u s l e d e e m pa
s u s u iz d e l a Mein Kampf:
Da je, u s v o m i s t o r i j s k o m r a z v i t k u , n e m a k i n a r o d pose-
d o v a o ovo g r u p n o j e d i n s t v o , k a o t o s u g a i m a l i d r u g i n a r o d i ,
n e m a k i R a j h b i d a n a s b i o g o s p o d a r zemljine lopte. N e m a k o
g o s p o d a r e n j e s v e t o m moglo bi, k a k o p r e t p o s t a v l j a H i t l e r , dove
sti d o mira k o ; i nije p o d u p r t p a l m i n i m g r a n i c a m a plaljivih
pacifistikih p r o f e s i o n a l n i h n a r i k a a , ve d o m i r a u t e m e l j e n o g
pobednikim m a e m jednog n a r o d a gospodara zahvaljujui k o m e
je s v e t stavljen u slubu vie k u l t u r e . 1 8
P o s l e d n j i h g o d i n a H i t l e r o v a u v e r a v a n j a da n j e g o v cilj nije sa
m o d o b r o N e m a k e ve d a njegovi p o s t u p c i .slue n a j b o l j i m
i n t e r e s i m a civilizacije u o p t e p o s t a l a s u d o b r o p o z n a t a s v a k o m
itaocu novina.
D r u g a racionalizacija u k o r e n j e n o s t njegove elje za m o i u
p r i r o d n i m z a k o n i m a nije s a m o o b i n a r a c i o n a l i z a c i j a ; o n a
t a k o e p r o i s h o d i i z elje d a s e o v e k p o t i n i m o i k o j a j e i z v a n
njega, elje n a r o i t o izraene u H i t l e r o v o m s i r o v o m p o p u l a r i s a -
n j u d a r v i n i z m a . U nagonu za o d r a v a n j e m vrste H i t l e r vidi
prvi u z r o k o b r a z o v a n j a l j u d s k i h zajednica. 1 9
Taj n a g o n z a s a m o o d r a n j e m dovodi d o b o r b e j a i h d a zago
s p o d a r e slabijima i, k o n a n o , u e k o n o m s k o m p o g l e d u , obezbe-
u j e o p s t a n a k n a j p r i l a g o e n i j i h . Poistoveivanje n a g o n a z a sa
m o o d r a n j e m s a m o i n a d d r u g i m a o s o b i t o j e u p e a t l j i v o izra
e n o u H i t l e r o v o j p r e t p o s t a v c i d a j e prva k u l t u r a o v e a n s t v a
izvesno m a n j e zavisila o d p r i p i t o m l j e n e ivotinje n e g o o d isko-
r i a v a n j a i n f e r i o r n i h ljudi.
20
O n svoj v l a s t i t i s a d i z a m p r o j e k -
t u j e n a p r i r o d u , k o j a j e svirepa k r a l j i c a s v e u k u p n e m u d r o s t i 2 1 ,
a n j e n z a k o n o d r a n j a je vezan za gvozdeni z a k o n n u n o s t i i
p r a v a da u o v o m s v e t u p o b e d i najbolji i najjai. 2 2
Zanimljivo je da u vezi s o v i m s i r o v i m d a r v i n i z m o m Hitler-
-socijalist z a s t u p a l i b e r a l n a n a e l a n e o g r a n i e n e k o n k u r e n c i j e .
U j e d n o j p o l e m i c i p r o t i v s a r a d n j e r a z l i i t i h n a c i o n a l i s t i k i h gru
p a o n veli: J e d n i m t a k v i m u d r u i v a n j e m s p u t a l o b i s e s l o b o d n o
d e l o v a n j e energija, o b u s t a v i l a b i s e b o r b a z a o d a b i r a n j e n a j b o l j i h
t e b i se, s h o d n o t o m e , zauvek s p r e i l a n u n a i k o n a n a p o b e d a
zdravijeg i j a e g oveka 2 3 . On na d r u g o m m e s t u govori o slo
b o d n o m d e j s t v u energija k a o o ivotnoj m u d r o s t i .
158
S v a k a k o , D a r v i n o v a t e o r i j a k a o t a k v a nije bila izraz o s e a n j a
sado-mazohistikog k a r a k t e r a . S u p r o t n o tome, ona se obraala
n a d a m a m n o g i h svojih p r i s t a l i c a d a e oveanstvo u t o k u dalje
evolucije doi d o viih s t u p n j e v a k u l t u r e . Z a H i t l e r a , m e u t i m ,
o n a je b i l a izraz a u isti m a h i o p r a v d a n j e njegovog v l a s t i t o g
s a d i z m a . O n s a s v i m n a i v n o o t k r i v a p s i h o l o k i znaaj koji z a njega
i m a d a r v i n o v s k a t e o r i j a . K a d je, j o k a o n e p o z n a t ovek, iveo
u M i n h e n u , i m a o je o b i a j da se b u d i u p e t asova u j u t r o . On
veli: ... n a v i k a o s a m d a b a c a m k o m a d i e h l e b a ili t v r d e k o r e
m i e v i m a koji su u m o j o j sobici iveli, a p o t o m da p o s m a t r a m
k a k o s e t e s m e n e ivotinjice j a g m e i t u k u o k o t o m a l o ako
ni ja. 2 4 Ta igra bila je d a r v i n o v s k a b o r b a za o p s t a n a k u ma
lome. Ona je za Hitlera predstavljala malograansku zamenu za
c i r k u s k e igre r i m s k i h cezara, i p r i p r e m u z a istorijske c i r k u s k e
igre koje e on prirediti.
, P o s l e d n j a r a c i o n a l i z a c i j a njegova s a d i z m a , njegovo o p r a v d a
vanje sadizma kao odbrane od tuih napada, mnogostruko se
i z r a a v a u njegovim s p i s i m a . On i n e m a k i n a r o d u v e k su ne
vini, a n e p r i j a t e l j i s u s a d i s t i k i g r u b i j a n i . D o b a r d e o t e p r o p a
g a n d e sainjavaju h o t i m i n e , svesne lai. Delimino, m e u t i m , o n a
p o s e d u j e i s t u e m o c i o n a l n u iskrenost k o j u i m a j u p a r a n o i d n e
o p t u b e . T e o p t u b e u v e k f u n k c i o n i u k a o ovekova o d b r a n a o d
r a z o t k r i v a n j a njegovog vlastitog s a d i z m a ili r u i l a t v a . O n e se
d r e o b r a s c a : u p r a v o t i i m a s a d i s t i k u n a m e r u ; j a s a m , stoga,
n e v i n . U H i t l e r a j e t a j defanzivni m e h a n i z a m d o k r a j n o s t i iracio
n a l a n , p o t o o n svoje n e p r i j a t e l j e o p t u u j e u p r a v o z a o n o t o
s a s v i m o t v o r e n o p r i z n a j e k a o svoje v l a s t i t e ciljeve. T a k o o n op
t u u j e Jevreje, k o m u n i s t e i F r a n c u z e u p r a v o z a o n o to, p o nje
g o v i m r e c i m a , p r e d s t a v l j a n a j o p r a v d a n i j e ciljeve njegovih vla
stitih postupaka. On se ak i ne stara mnogo da tu protivrenost
prikrije racionalizacijama. On optuuje Jevreje da su francuske
afrike t r u p e doveli n a R a j n u s n a m e r o m d a o n e b a s t a r d o v a n j e m ,
k o j e e n u n o n a s t u p i t i , u n i t e b e l u r a s u , t e d a s e t a k o sami
u z d i g n u d o poloaja g o s p o d a r a 2 5 . M o r a d a j e H i t l e r o t k r i o p r o
tivrenost u osuivanju drugih za o n o za ta je tvrdio da pred
stavlja n a j p l e m e n i t i j i c i l j ' njegove r a s e , p a j e t u p r o t i v r e n o s t
p o k u a v a o da r a c i o n a l i z u j e izjavom da jevrejskom n a g o n u za
s a m o o d r a n j e m n e d o s t a j e idealistiko svojstvo, koje s e m o e n a i
u a r i j e v s k o m n a g o n u za g o s p o d a r e n j e m . 2 6
Iste optube upotrebljavaju se protiv Francuza. On ih optu
uje da ele da u g u e N e m a k u i lie je snage. M a d a se ta op-
159
t u b a k o r i s t i k a o d o k a z z a n u n o u n i t e n j e francuskog n a g o n a
za h e g e m o n i j o m u Evropi 2 7 , on p r i z n a j e da bi p o s t u p a o k a o Kle-
m a n s o da se nalazio na njegovom mestu.* 8
K o m u n i s t i se o p t u u j u za s u r o v o s t , a u s p e h m a r k s i z m a pripi
suje se njegovim p o l i t i k i m n a m e r a n a m a i a k t i v i s t i k o j s u r o v o s t i .
M e u t i m , H i t l e r u isto v r e m e izjavljuje: N e m a k o j je n e d o
stajala u p r a v o t e s n a s a r a d n j a s u r o v e m o i i u m n e p o l i t i k e na-
mere. 2 9
eka k r i z a 1938. godine i d a n a n j i r a t p r u i l i su m n o g o sli
n i h p r i m e r a . N e m a n i j e d n o g i n a n a c i s t i k o g t l a e n j a k o j i nije
o b j a n j a v a n k a o o d b r a n a o d t u e g tlaenja. Moe s e p r e t p o s t a v i t i
da isu te o p t u b e bile p u k e k r i v o t v o r i n e i da n i s u i m a l e p a r a n o
i d n u iskrenost k o j o m s u m o g l e b i t i o b o j e n e o p t u b e p r o t i v
J e v r e j a i F r a n c u z a . One i p a k i m a j u o d r e e n u p r o p a g a n d n u vred
n o s t i j e d a n d e o s t a n o v n i t v a n a r o i t o n i a s r e d n j a klasa,
k o j a j e p r i j e m i v a z a t e p a r a n o i d n e o p t u b e z b o g v l a s t i t e ka
r a k t e r n e s t r u k t u r e verovao je u njih.
Hitlerov prezir p r e m a n e m o n i m a postaje osobito oigledan
k a d a on govori o l j u d i m a iji su p o l i t i k i ciljevi b o r b a za
n a c i o n a l n u s l o b o d u slini o n i m a z a k o j e j e o n t o b o t v r d i o
d a s u njegovi. M o d a n i g d e n e i s k r e n o s t H i t l e r o v a z a n i m a n j a z a na
c i o n a l n u s l o b o d u nije oitija n e g o u n j e g o v o m r u g a n j u n e m o n i m
r e v o l u c i o n a r i m a . O t u d on i r o n i n o i p r e z r i v o g o v o r i o m a l o j
g r u p i nacionalsocijalista k o j o j se n a j p r e p r i d r u i o u M i n h e n u .
Ovakav j e b i o njegov u t i s a k o p r v o m s a s t a n k u n a k o j i j e oti
a o : Uasno, u a s n o ; t o j e bilo n a j g o r e o s n i v a n j e n a j g o r e g u d r u b i s m o s e a k u s u d i t i d a p r e t p o s t a v l j a m o d a j e ovaj p s i h o l o k i
enja. I t o m u d r u e n j u t r e b a l o j e d a s a d a p r i s t u p i m ? Z a t i m s e
r a s p r a v l j a l o o n o v o m l a n s t v u to z n a i o m o m h v a t a n j u u
zamku. 3 0
O n i h n a z i v a s m e n i m m a l i m z a k l a d n i m z a v o d o m , ija j e je
d i n a p r e d n o s t bila t o t o j e p r u a o priliku z a s t v a r n u l i n u ak
tivnost. 3 1 H i t l e r veli d a o n n i k a d n e b i p r i s t u p i o n e k o j p o s t o
j e o j velikoj p a r t i j i , i taj s t a v je za njega v e o m a k a r a k t e r i s t i a n .
On je morao da pone u grupi za koju je oseao da je inferiorna
i slaba. Njegova inicijativa i h r a b r o s t ,ne bi b i l e p o d s t a k n u t e u
okolnostima u kojima bi m o r a o da se bori protiv postojee moi
ili da se n a d m e e sa sebi r a v n i m a .
i I s t i p r e z i r p r e m a n e m o n i m a on ispoljava u o n o m e to p i e
o i n d i j s k i m r e v o l u c i o n a r i m a . Taj isti ovek, koji vie no i k o
d r u g i u p o t r e b l j a v a z a vlastite ciljeve p a r o l u n a c i o n a l n e s l o b o d e ,
n e osea n i t a d r u g o d o p r e z i r p r e m a r e v o l u c i o n a r i m a koji n i s u
160
posedovali mo, a usudili su se da n a p a d n u m o n u Britansku
I m p e r i j u . H i t l e r veli d a s e sea
kako su neki azijski fakiri ili, to se mene tie, moda i neki
pravi indijski borci za slobodu, koji su tada jurili po Evropi, us
peli da nasamare ak i sasvim p a m e t n e ljude fiksnom idejom da
se Britanska Imperija, iji je zavrni kamen u Indiji, upravo t a m o
nalazi na r u b u p r o p a s t i . . . Meutim, indijski ustanici to n i k a d ne
e p o s t i i . . . Prosto je nemogue da savez bogalja zauzme monu
d r a v u . . . Ja ne smem, prosto zato to poznajem njihovu r a s n u in
feriornost, da povezem sudbinu vlastite nacije sa sudbinom tih ta
kozvanih potlaenih nacija. 32
Ljubav p r e m a m o n i m a i mrnja p r e m a nemonima, koje su
t a k o t i p i n e z a sado-mazohistiki k a r a k t e r , o b j a n j a v a j u prili
a n d e o p o l i t i k i h a k c i j a H i t l e r a i njegovih s l e d b e n i k a . I a k o j e
r e p u b l i k a n s k a v l a d a m i s l i l a d a m o e umiriti n a c i s t e p o s t u p a
j u i s n j i m a p o p u s t l j i v o , o n a n e s a m o t o nije u s p e l a d a i h u m i r i
v e j e i p o b u d i l a n j i h o v u m r n j u u p r a v o ispoljavajui n e d o s t a
t a k m o i i v r s t i n e . H i t l e r j e m r z e o v a j m a r s k u r e p u b l i k u zato
t o je o n a b i l a slaba, a divio se i n d u s t r i j s k i m i v o j n i m v o a m a
z a t o t o s u bili m o n i . O n s e n i k a d nije b o r i o p r o t i v uspostav
l j e n e v r s t e m o i v e u v e k p r o t i v g r u p a k o j e j e s m a t r a o su
t i n s k i n e m o n i m . H i t l e r o v a revolucija a u t o m p o g l e d u i
M u s o l i n i j e v a z b i l a se p o d z a t i t o m p o s t o j e e m o i i n j e n i
o m i l j e n i o b j e k t i bili s u o n i koji s e n i s u m o g l i b r a n i t i . Mogli
k o m p l e k s b i o j e d a n o d inilaca k o j i s u o d r e i v a l i H i t l e r o v s t a v
p r e m a Velikoj B r i t a n i j i . D o k god j e o s e a o d a j e B r i t a n i j a
m o n a , o n j u j e voleo i divio j o j se. Njegova knjiga izraava t u
l j u b a v p r e m a B r i t a n i j i . K a d j e r a z a b r a o slabost b r i t a n s k o g po
loaja p r e i posle M i n h e n a , njegova ljubav se p r e t v o r i l a u m r n j u
i elju da u n i t i B r i t a n i j u . S t o g s t a n o v i t a je umirivanje b i l o
p o l i t i k a k o j a j e u l i n o s t i k a o t o j e b i l a H i t l e r o v a m o r a l a po
b u d i t i m r n j u a ne prijateljstvo.
D o s a d s m o govorili o sadistikoj s t r a n i H i t l e r o v e ideologije.
M e u t i m , k a o t o s m o videli p r i r a s p r a v l j a j u o a u t o r i t a r n o m ka
r a k t e r u , p o r e d s a d i s t i k e p o s t o j i i mazohistika s t r a n a . T a k a v
o v e k eli d a s e p o t i n i n e k o j neodoljivo s n a n o j m o i , d a uni
ti svoje l i n o j a , p o r e d elje d a v l a d a b e s p o m o n i m b i i m a .
T a m a z o h i s t i k a s t r a n a n a c i s t i k e ideologije i p r a k s e n a j b o l j e
s e o g l e d a u o d n o s u p r e m a m a s a m a . N j i m a s e e s t o govori d a
161
p o j e d i n a c n e p r e d s t a v l j a n i t a i d a nije vaan. P o j e d i n a c t r e b a
da p r i h v a t i tu l i n u b e z n a a j n o s t , da se izgubi u vioj m o i i
da se o s e a p o n o s a n to s u d e l u j e u snazi i slavi te vie m o i .
O v u i d e j u H i t l e r j a s n o izraava u svojoj definiciji i d e a l i z m a :
Samo idealizam navodi ljude da dobrovoljno usvoje povlasticu
sile i snage, t e i h t a k o p r e t v a r a u t r u n p r a i n e o n o g p o r e t k a k o j i
o b r a z u j e i u o b l i u j e i t a v u vasionu. 3 3
G e b e l s d a j e s l i n u definiciju o n o g a to n a z i v a s o c i j a l i z m o m :
(Biti socijalist, p i e o n , znai p o t i n i t i p o j a m ja p o j m u ti;
socijalizam j e r t v o v a n j e p o j e d i n c a celini. 3 4
r t v o v a n j e p o j e d i n c a i njegovo svoenje na e s t i c u p r a i n e ,
n a a t o m , p o d r a z u m e v a , p r e m a H i t l e r u , ovekovo o d r i c a n j e o d
p r a v a p o t v r i v a n j a svog p o j e d i n a n o g miljenja, i n t e r e s a i s r e e .
To o d r i c a n j e je s u t i n a p o l i t i k e organizacije u kojoj se poje
d i n a c o d r i e z a s t u p a n j a linog m i l j e n j a i i n t e r e s a . . .a35 On hvali
nesebinost i u i da u h a j c i za v l a s t i t o m s r e o m ljudi sve vie b o l a j e d n e neodoljive m o i . O n svoju a u t o b i o g r a f i j u p o i n j e pri-
p a d a j u s n e b a u pakao. 3 6 Cilj v a s p i t a n j a je p o u i t i p o j e d i n c a da
n e p o t v r u j e svoje l i n o j a . J o u koli d e a k m o r a d a n a u i
d a uti, n e s a m o k a d a g a p r a v e d n o o k r i v e ve m o r a n a u i t i
i da u t k e p o d n o s i n e p r a v d u a k o je to p o t r e b n o . 3 7 On o s v o m
k r a j n j e m cilju p i e :
U narodnoj dravi narodni pogled na ivot m o r a konano uspeti
da dovede do onog plemenitijeg doba k a d a se ljudi vie nee bri
nuti za bolje odgajanje pasa, konja i maaka, ve za uzdizanje
samog ljudskog roda, doba u kome se jedan n a m e r n o i utke
odrie, a drugi radosno daje i rtvuje. 3 8
Ova n a s r e e n i c a d o n e k l e i z n e n a u j e . Oekivalo b i s e d a e
se posle opisa jednog tipa pojedinca koji se namerno i utke
odrie, o p i s a t i s u p r o t a n t i p , m o d a o n a j k o j i vodi, p r e u z i m a
o d g o v o r n o s t , ili n e t o slino. N o u m e s t o toga, H i t l e r definie i
t a j drugi t i p n j e g o v o m s p o s o b n o u z a r t v o v a n j e m . T e k o
je r a z u m e t i r a z l i k u i z m e u o n o g a k o j i se utke odrie i o n o g a
koji se r a d o s n o rtvuje. Ako se s m e m u p u s t i t i u n a g a a n j e , ve-
rujem da je Hitler stvarno nameravao da naini razliku izmeu
masa, koje t r e b a da se pokoravaju, i vladaoca, koji t r e b a da
v l a d a . N o m a d a p o n e k a d s a s v i m o t v o r e n o p r i z n a j e d a o n i elita
ele m o , o n t u elju e s t o p o r i e . U o n o j r e e n i c i o i g l e d n o
n i j e h t e o d a b u d e t o l i k o i s k r e n , t e j e s t o g a elju z a v l a d a n j e m
z a m e n i o eljom da se r a d o s n o daje i rtvuje.
162
H i t l e r j a s n o s h v a t a da je njegova filozofija s a m o o d r i c a n j a i
r t v e n a m e n j e n a o n i m a k o j i m a e k o n o m s k a situacija n e d o p u t a
n i k a k v u s r e u . O n n e eli d a stvori d r u t v e n i p o r e d a k koji e
s v a k o m p o j e d i n c u o m o g u i t i linu s r e u ; o n eli d a e k s p l o a t i e
u p r a v o s i r o m a t v o m a s a n e b i l i i h n a t e r a o d a p o v e r u j u u nje
govo j e v a n e l j e s a m o u n i t e n j a . O n s a s v i m i s k r e n o izjavljuje:
O b r a a m o s e velikoj vojsci o n i h k o j i s u toliko s i r o m a n i d a
a k n i njihovi lini ivoti n e b i mogli d a p r e d s t a v l j a j u najvee
b o g a t s t v o s v e t a . . .39
Sve ovo p r o p o v e d a n j e s a m o r t v o v a n j a i m a o i t u s v r h u : m a s e
m o r a j u da se p o k o r e i p o t i n e a k o elja za m o i v o a i elite
t r e b a da se o s t v a r i . Ali ta m a z o h i s t i k a enja m o e se n a i i
u s a m o g a H i t l e r a . Za njega bog, s u d b i n a , n u n o s t , istorija, p.i-
r o d a p r e d s t a v l j a j u o n u viu m o kojoj se p o t i n j a v a . U stvari,
svi ti izrazi za njega i m a j u gotovo i s t o znaenje, z n a e n j e sim
m e d b o m d a j e b i o srean to j e sudbina o z n a i l a B r o n a u n a
I n u k a o m e s t o m o g roenja. 4 0 O n dalje k a e d a itav n e m a k i
n a r o d m o r a b i t i u j e d i n j e n u j e d n u d r a v u zato t o e m u t e k
t a d a , k a d a t a d r a v a z a n j p o s t a n e odvie m a l a , nunost d a t i
m o r a l n o p r a v o d a s t e k n e z e m l j u i teritoriju. 4 1
P o r a z u r a t u 191418. g o d i n e j e s t e za n j e g a zasluena k a z n a
k o j u d o n o s i vena odmazda.42 N a c i j e k o j e se m e a j u s d r u g i m
r a s a m a gree p r o t i v volje venog p r o v i e n j a
43
ili, k a o to dru
g o m p r i l i k o m kae, protiv volje v e n o g tvorca 4 4 . Misiju Ne
m a k e o d r e d i o j e tvorac svemira 4 5 . Nebo j e m o n i j e o d ljudi,
j e r ovek, a k o j e s r e a n , m o e d a o b m a n e ljude, ali nebo s e n e
bi moglo podmititi46.
M o k o j a n a H i t l e r a ostavlja, v e r o v a t n o , vei u t i s a k o d boga,
p r o v i e n j a i s u d b i n e je priroda. M a d a je i s t o r i j s k i r a z v i t a k u
t o k u p o s l e d n j i h e t i r i s t o t i n e g o d i n a teio d a vlast n a d l j u d i m a
z a m e n i vlau n a d p r i r o d o m , H i t l e r u p o r n o t v r d i d a ovek m o e
i t r e b a d a v l a d a l j u d i m a , ali d a n e m o e v l a d a t i p r i r o d o m . Ve
s a m n a v e o njegovu izjavu d a i s t o r i j a ovean'stva, v e r o v a t n o , nije
p o e l a p r i p i t o m l j a v a n j e m ivotinja ve s t i c a n j e m vlasti n a d in
f e r i o r n i m l j u d i m a . O n s e r u g a ideji d a ovek m o e p o b e d i t i pri
r o d u i egai se s o n i m a k o j i v e r u j u da e, m o d a , p o b e d i t i pri
rodu, mada n e m a j u nikakvog drugo oruje na raspolaganju
s e m ,ideje'. On veli da ovek ne vlada p r i r o d o m ve se, za
hvaljujui poznavanju nekoliko zakona i tajni prirode, uzdigao
d o poloaja g o s p o d a r a o n i h d r u g i h ivih b i a k o j i m a t o z n a n j e
163
nedostaje. 4 7 Ovde p o n o v o n a l a z i m o i s t u ideju: p r i r o d a j e o n a
velika m o kojoj s e m o r a m o p o t i n i t i , ali iva b i a s u o n o i m e
treba da vladamo.
Pokuao s a m da u Hitlerovim spisima pokaem one dve tenje
k o j e s m o ve opisali k a o o s n o v n e tenje a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a :
u d n j u z a m o i n a d l j u d i m a i enju z a p o t i n j a v a n j e m j e d n o j
neodoljivoj s p o l j a n o j m o i . H i t l e r o v e i d e j e s u manje-vie isto-
v e t n e s ideologijom n a c i s t i k e p a r t i j e . I d e j e i z r a e n e u knjizi on
je i z r a a v a o i u b e z b r o j n i m g o v o r i m a , k o j i m a je za s v o j u p a r t i j u
z a d o b i o m a s o v n u p o d r k u . Ta ideologija p r o i z l a z i iz njegove li
nosti, koja sa svojim oseanjem inferiornosti, m r n j o m pre
m a ivotu, a s k e t i z m o m i z l o b o m p r e m a o n i m a k o j i u i v o t u ui
vaju p r e d s t a v l j a tle s a d o - m a z o h i s t i k i h s t r e m l j e n j a ; o n a je
bila u p u e n a l j u d i m a koje su, z b o g njihove s l i n e k a r a k t e r n e
s t r u k t u r e , t a u e n j a privlaila i u z b u i v a l a t e s u p o s t a l i v a t r e n i
sledbenici o v e k a k o j i j e i z r a a v a o n j i h o v a o s e a n j a . Ali n i j e
s a m o n a c i s t i k a ideologija zadovoljavala n i u s r e d n j u k l a s u ; po
l i t i k a p r a k s a j e o s t v a r i v a l a o n o t o j e ideologija o b e a v a l a . B i l a
j e s t v o r e n a h i j e r a r h i j a u kojoj j e s v a k m o r a o n e k o m d a s e pot-
injava, a n e k i m d a vlada; o v e k n a v r h u , vo, i m a n a d s o b o m
k a o m o u kojoj t r e b a da se u t o p i sudbinu, istoriju, p r i r o d u .
Na taj n a i n , n a c i s t i k a ideologija i p r a k s a zadovoljavaju elje
k o j e p o t i u i z k a r a k t e r n e s t r u k t u r e j e d n o g dela s t a n o v n i t v a , t e
u s m e r a v a j u i o p r e d e l j u j u o n e k o j i su se, m a d a ne uivaju u vlasti
i p o t i n j e n o s t i , p o m i r i l i i k o j i su n a p u s t i l i v e r u u ivot, u v l a s t i t e
o d l u k e , u sve.
D a l i s u o v a r a z m a t r a n j a n e k a k a v p u t o k a z z a p r o g n o z u u vezi
sa b u d u o m stabilnou nacizma? Ne oseam se s p o s o b a n da pred-
skazujem. Ipak, nekolika pitanja na p r i m e r o n a koja slede iz
p s i h o l o k i h p r e m i s a o k o j i m a s m o r a s p r a v l j a l i v r e d e l o bi, iz
gleda, p o k r e n u t i . Ne zadovoljava li n a c i z a m , u d a t i m p s i h o l o k i m
uslovima, e m o c i o n a l n e p o t r e b e s t a n o v n i t v a , i n i j e li ta psiho
l o k a funkcija i n i l a c koji d o p r i n o s i sve veoj s t a b i l n o s t i n a c i z m a ?
I z sveg t o j e d o s a d r e e n o o i g l e d n o j e d a j e o d g o v o r n a o v o
pitanje odrean. Ne moe se preokrenuti injenica o ljudskoj
individuaciji, o u n i t a v a n j u svih p r i m a r n i h s p o n a . Za p r o c e s
u n i t a v a n j a s r e d n j o v e k o v n o g s v e t a bilo j e p o t r e b n o e t i r i s t o t i n e
g o d i n a , i on se z a v r a v a u n a e d o b a . Ako se i t a v i n d u s t r i j s k i
sistem, itav n a i n proizvodnje ne uniti i ne v r a t i na preindu-
s t r i j s k u r a z i n u , ovek e o s t a t i p o j e d i n a c p o t p u n o i z d i g n u t i z
sveta koji g a o k r u a v a . Videli s m o d a ovek n e m o e p o d n e t i
164
tu negativnu slobodu; da pokuava da utekne u novo ropstvo
z a m e n u za p r i m a r n e spone koje je napustio. No te nove spone
n e sainjavaju p r a v o j e d i n s t v o s a s v e t o m . N o v u b e z b e d n o s t o
v e k p l a a o d u s t a j a n j e m o d i n t e g r i t e t a svog linog j a . N e ie
zava s t v a r n a d i h o t o m i j a i z m e u njega i t i h a u t o r i t e t a . O n i spu
t a v a j u i o s a k a u j u njegov ivot, m a d a on m o e svesno, d r a g o
voljno da se p o t i n i . U isti m a h on ivi u s v e t u u k o m e se nije
s a m o razvio u atom ve u k o m e mu se p r u a i s v a k a m o
g u n o s t d a p o s t a n e p o j e d i n a c . M o d e r n i i n d u s t r i j s k i s i s t e m stvar
n o j e k a d a r n e s a m o d a proizvodi s r e d s t v a z a e k o n o m s k i bezbe
d a n ivot svakog o v e k a ve i da s t v o r i m a t e r i j a l n u o s n o v u za
p u n o izraavanje ovekovih i n t e l e k t u a l n i h , u l n i h i emocional
nih mogunosti, dok istovremeno znatno smanjuje r a d n o vreme.
F u n k c i j a j e d n e a u t o r i t a r n e ideologije i p r a k s e m o e s e u s p o r e
d i t i s f u n k c i j o m n e u r o t i n i h s i m p t o m a . Ti s i m p t o m i proizlaze
iz n e p o d n o l j i v i h p s i h o l o k i h uslova, a i s t o v r e m e n o d a j u r e e n j e
n a o s n o v u koga s e m o e iveti. P a i p a k , o n i n e p r e d s t a v l j a j u re
enje k o j e vodi s r e i ili r a z v i t k u l i n o s t i . O n i n e m e n j a j u uslove
k o j i i z n u u j u t o n e u r o t i n o r e e n j e . D i n a m i z a m ovekove pri
r o d e j e v a a n inilac k o j i tei t r a e n j u p o d e s n i h r e e n j a , a k o
p o s t o j i m o g u n o s t d a s e d o n j i h d o e . D i n a m i n i inioci, koji
p r e d s t a v l j a j u o s n o v u sve veeg t r a g a n j a za s l o b o d o m i s r e o m ,
j e s u u s a m l j e n o s t i n e m o p o j e d i n c a , njegovo t r a g a n j e za ostvari
v a n j e m m o g u n o s t i k o j e su se u n j e m u razvile, o b j e k t i v n a i
n j e n i c a p o r a s t a p r o i z v o d n e s p o s o b n o s t i m o d e r n e i n d u s t r i j e . Bek
s t v o u s i m b i o z u m o e n a n e k o v r e m e d a o l a k a p a t n j u , ali j e n e
o t k l a n j a . I s t o r i j a o v e a n s t v a j e i s t o r i j a sve vee individuacije,
ali i i s t o r i j a sve veeg o s l o b a a n j a . T r a g a n j e za s l o b o d o m nije
m e t a f i z i k a sila i n e m o e s e o b j a s n i t i p r i r o d n i m z a k o n o m : o n o
je n u a n i s h o d p r o c e s a individuacije i r a z v i t k a k u l t u r e . Autori
t a r n i s i s t e m i n e m o g u d a u n i t e o s n o v n e uslove k o j i d o p r i n o s e
traganju za slobodom; a ne mogu ni da iskorene traganje za
s l o b o d o m , koje iz t i h u s l o v a proizlazi.
BELESKE UZ GLAVU ESTU
1. L. Mamford (L. Mumford), Vera za ivot (Faith for Living), Secker
and Warburg, London, 1941, str. 118.
2. Sr. u vezi sa itavim ovim poglavljem, a naroito sa pitanjem ulo
ge nie srednje klase pronicljiv, rad Psihologija hitlerizma (The
Psychology of Hitlerism) od Harolda D. Lasvela (Harold D. Lass-
well) u Political Quaterly, Vol. IV. 1933. Macmillan and Co., Lon-
165
 don, str. 374; i F. L. u m a n o v o (F. L. Schuman) delo Hitler i na 28. Sr. nav. delo, str. 978.
cistika diktatura (Hitler and the Nazi Dictatorship), Hale, Lon 29. Nav. delo, str. 783.
don, 1936. 30. Nav. delo, str. 298.
3. Stav koji je ovde izloen zasniva se na rezultatima neobjavljene 31. Nav. delo, str. 300.
studije o Karakteru nemakih radnika i nametenika u razdoblju 32. Nav. delo, str. 955, i dalje.
od 1929. do 1930. godine (Character of German VVorkers a n d Em- 33. Nav. delo, str. 411.
plovees in 19291930), koje smo se poduhvatili A. Hartohova (A. 34. Gebels, Michael, str. 25.
Hartoch), E. Hercog (E. Herzog), E. ahtel (E. Schachtel) i ja 35. Hitler, Mein Kampf, str. 408.
[s istorijskim uvodom F. Nojmana (F. N e u m a n n ) ] , iji je pokro 36. Nav. delo, str. 412.
vitelj International Institute of Social Research, Columbia Univer- 37. Nav. delo, str. 620, i dalje.
sity. Analiza odgovora koje je na podroban upitnik dalo est sto 38. Nav. delo, str. 610.
tina osoba pokazala je da mali broj onih koji su na taj upitnik 39. Nav. delo, str. 610.
odgovorili ispoljava autoritarni karakter, da otprilike u istom 40. Nav. delo, str. 1.
broju preovlauje traganje za slobodom i nezavisnou, dok veli 41. Nav. delo, str. 3.
ka veina ispoljava manje jasnu meavinu razliitih odlika. 42. Nav. delo, str. 309.
4. uman, nav. delo, str. 104. 43. Nav. delo, str. 452.
5. Adolf Hitler, Mein Kampf, H u r s t and Blackett, London, 1939, str. 44. Nav. delo, str. 392.
3. 45. Nav. delo, str. 289.
6. Nav. delo, str. 469. 46. Nav. delo, str. 972.
7. Nav. delo, str. 56. 47. Nav. delo, str. 393, i dalje.
8. Nav. delo, str. 710, i dalje.
9. Nav. delo, str. 715, 716.
10. Jozef Gebels (Joseph Goebbels), Michael, F. Eher, Minhen, 1936,
str. 57.
11. Nav. delo, str. 21.'
12. Gebels, Vom Kaiserhof zur Reichshkanzlei, F. Eher, Minhen, 1934,
str. 120.
13. Ley, Der Veg zur Orbensburg, Sonderdruck des Reichsorganisations
leiters der NSDAP fiir das Fuhrercorps der Partei; navedeno iz
Ein Mann gegen Europa, od Konrada Hajdena (Konrad Heiden),
Cirih, 1937.
14. Hitler, Mein Kampf, str. 618.
15. Nav. delo, str. 408.
16. Nav. delo, str. 394, i dalje.
17. Nav. delo, str. 994.
18. Nav. delo, str. 598, i dalje.
19. Nav. delo, str. 197.
20. Nav. delo, str. 405.
21. Nav. delo, str. 170.
22. Nav. delo, str. 396.
23. Nav. delo, str. 761.
24. Nav. delo, str. 295.
25. Nav. delo, str. 448, i dalje.
26. Sr. nav. delo, str. 414.
27. Nav delo, str. 966.

166

VII Sloboda
i demokratija
1. OBMANA O I N D I V I D U A L N O S T I
U p r e t h o d n i m poglavljima p o k u a o s a m d a p o k a e m d a izvesni
inioci u m o d e r n o m i n d u s t r i j s k o m s i s t e m u u o p t e , a u njegovoj
m o n o p o l i s t i k o j fazi p o s e b n o , d o p r i n o s e r a z v i t k u l i n o s t i k o j a s e
osea nemona i usamljena, nespokojna i nesigurna. Raspravljao
s a m o n a r o i t i m u s l o v i m a u N e m a k o j k o j i od j e d n o g dela nje
n o g s t a n o v n i t v a ine p l o d n o t l e za ideologiju i p o l i t i k u p r a k s u
koje se obraaju onome to s a m opisao kao autoritarni karakter.
Ali k a k o s t o j i s t v a r s a n a m a s a m i m a ? U g r o a v a l i n a u de-
m o k r a t i j u s a m o faizam s d r u g e s t r a n e A t l a n t i k a ili peta ko
lona u n a i m v l a s t i t i m r e d o v i m a ? K a d b i t o b i o s l u a j , situacija
bi bila ozbiljna, ali ne k r i t i n a . No m a d a se s p o l j a n j e i unu
t r a n j e p r e t n j e faizma m o r a j u u z e t i ozbiljno, n a i n i e m o n a j
v e u g r e k u i izloiemo se najozbiljnijoj o p a s n o s t i a k o ne uvi-
d i m o da se u v l a s t i t o m d r u t v u s u o a v a m o s i s t o m p o j a v o m k o j a
je svugde p l o d n o t l e za n a s t a n a k faizma: sa b e z n a a j n o u i
nemoi pojedinca.
Ovom tvrdnjom osporava se konvencionalno verovanje da je
m o d e r n a demokratija ostvarila pravi individualizam oslobaanjem
p o j e d i n c a o d svih s p o l j a n j i h o g r a n i e n j a . P o n o s n i s m o t o s e n e
p o d v r g a v a m o n i k a k v o m s p o l j a n j e m a u t o r i t e t u , t o u i v a m o slo
b o d u izraavanja svojih misli i o s e a n j a , te u z i m a m o za gotovo
d a t a s l o b o d a s k o r o a u t o m a t s k i j e m i n a u i n d i v i d u a l n o s t . Me
utim, pravo na izraavanje miljenja-znaajno je jedino
smo u stanju da imamo vlastito miljenje; o s l o b o e n o s t od spo-
ljanjeg a u t o r i t e t a j e t r a j n i d o b i t a k j e d i n o a k o s u u n u t r a n j i psi
h o l o k i uslovi t a k v i d a s m o k a d r i d a u s p o s t a v i m o v l a s t i t u indi
v i d u a l n o s t . D a l i s m o m i taj cilj dostigli ili d a U m u s e b a r
p r i b l i u j e m o ? Ova k n j i g a bavi s e l j u d s k i m i n i o c e m ; njen' j e
z a d a t a k , stoga, d a u p r a v o ovo p i t a n j e k r i t i k i a n a l i z i r a . P r i t o m
e m o p r i h v a t i t i n i t i k o j e s m o i s p u s t i l i u r a n i j i m poglavljima.
168
R a s p r a v l j a j u i o dva vida s l o b o d e za m o d e r n o g oveka, u k a z a l i
s m o n a e k o n o m s k e uslove koji d o p r i n o s e sve veoj izdvojenosti
i n e m o i p o j e d i n c a n a e g d o b a ; r a s p r a v l j a j u i o p s i h o l o k i m po-
s l e d i c a m a , p o k a z a l i s m o d a t a n e m o dovodi ili d o o n a k v o g bek-
stva k a k v o n a l a z i m o u a u t o r i t a r n o g k a r a k t e r a , ili d o p r i n u d n o g
s a o b r a a v a n j a , u t o k u k o g a izdvojeni p o j e d i n a c p o s t a j e auto
m a t , g u b i svoje l i n o j a , p a i p a k u i s t i m a h svesno z a m i l j a d a
je s l o b o d a n i p o d r e e n j e d i n o sebi.
Vano je razmotriti na koji nain naa kultura pothranjuje
t u t e n j u k a s a o b r a a v a n j u , m a d a o v d e i m a m e s t a s a m o z a ne
kolike i s t a k n u t e p r i m e r e . Suzbijanje s p o n t a n i h o s e a n j a , a t i m e
i r a z v o j a i s t i n s k e i n d i v i d u a l n o s t i zapoinje v e o m a r a n o u s t v a r i
n a j r a n i j i m v a s p i t a n j e m d e t e t a . 1 T o n e z n a i d a v a s p i t a n j e neiz-
b e n o m o r a dovesti d o suzbijanja s p o n t a n o s t i a k o j e p r a v i cilj
obrazovanja podsticanje u n u t r a n j e nezavisnosti i individualnosti
d e t e t a , njegova r a z v i t k a i i n t e g r i t e t a . O g r a n i e n j a k o j a t a k v o obra
zovanje m o d a m o r a d a n a m e t n e d e t e t o v u r a z v i t k u j e s u s a m o
p r o l a z n e m e r e , koje u i s t i n u p o t p o m a u p r o c e s r a z v i t k a i e k s p a n
zije. U n a o j k u l t u r i , m e u t i m , o b r a z o v a n j e odvie e s t o i m a za
p o s l e d i c u iskljuivanje s p o n t a n o s t i i zamen'jivanje o r i g i n a l n i h psi
h i k i h inova p r i d o d a t i m o s e a n j i m a , m i s l i m a i eljama. (Pod
o r i g i n a l n i m da p o n o v i m ne r a z u m e m to da se n i k o m
d r u g o m j e d n a ideja n i j e r a n i j e javila, ve t o d a o n a n a s t a j e
u p o j e d i n c u , da je r e z u l t a t njegove v l a s t i t e a k t i v n o s t i i da, u
t o m smislu, p r e d s t a v l j a njegovu misao.) U z m i m o j e d a n d o n e k l e
p r o i z v o l j a n p r i m e r : j e d n o o d n a j r a n i j e s u z b i j a n i h oseanja j e s t e
o s e a n j e n e p r i j a t e l j s t v a i n e d o p a d a n j a . P r e svega v e i n a d e c e je,
u izvesnoj m e r i , n e p r i j a t e l j s k i i b u n t o v n i k i r a s p o l o e n a , t o je
p o s l e d i c a d e t i n j i h s u k o b a s o k o l n i m s v e t o m , koji tei da s p r e i
n j i h o v u e k s p a n z i v n o s t , a k o m e se o n a , k a o slabiji p r o t i v n i k ,
o b i n o m o r a j u d a p o v i n u j u . J e d a n o d o s n o v n i h ciljeva p r o c e s a
o b r a z o v a n j a j e s t e u k l a n j a n j e t e o p r e n e r e a k c i j e . M e t o d i s u raz
liiti; o n i i d u o d p r e t n j i i kazni, koje z a s t r a u j u d e t e , d o tana-
nijih m e t o d a p o t k u p l j i v a n j a ili objanjenja, k o j a z b u n j u j u d e t e
ako
i primoravaju ga da odustane od neprijateljstva. Dete poinje
o d u s t a j a n j e m od i z r a a v a n j a svoga o s e a n j a , a zavrava o d u s t a
j a n j e m o d s a m o g t o g o s e a n j a . U s p o r e d o s t i m njega p o u a v a j u
da suzbije svesnost o n e p r i j a t e l j s t v u i n e i s k r e n o s t i d r u g i h ; po
n e k a d t o nije s a s v i m lako, p o t o s u d e c a k a d r a d a z a p a z e t a k v a
n e g a t i v n a svojstva u d r u g i h , a ne d a j u se t a k o l a k o z a v a r a t i
r e c i m a k a o t o o b i n o ine o d r a s l i . N j i m a se, ipak, n e k o n e
169
d o p a d a , i a k o za to nemaju j a k razlog s e m v e o m a j a k o g raz
loga t o oseaju da iz te o s o b e z r a e n e p r i j a t e l j s t v o ili neiskre
n o s t . Ova r e a k c i j a s e u b r z o s p r e a v a ; d e t e t u nije p o t r e b n o
m n o g o v r e m e n a d a d o s p e d o zrelosti p r o s e n e o d r a s l e o s o b e
i da izgubi s m i s a o za razlikovanje p r i s t o j n e o s o b e od n i t k o v a d o k
god ovaj n e u i n i n e t o b e z o n o .
S druge strane, dete se t o k o m ranog vaspitanja pouava da
gaji o s e a n j a k o j a u o p t e n i s u njegova; p o s e b n o g a u e d a
voli ljude, da se sa n j i m a o p h o d i n e k r i t i k i l j u b a z n o , i da se
smei. O n o t o m o d a n e p o s t i g n e o b r a z o v a n j e , o b i n o s e k a s n i j e
p o s t i g n e d r u t v e n i m p r i t i s k o m . Ako se ne s m e i t e , o v a m a s u d e
k a o o n e p r i j a t n o j linosti a p o t r e b n o je da v a a l i n o s t b u d e
p r i j a t n a a k o h o e t e d a p r o d a t e svoje u s l u g e , b i l o k a o k o n o b a r k a ,
k a o p r o d a v a ili l e k a r . S a m o o n i u p o d n o j u d r u t v e n e p i r a m i d e ,
koji n e p r o d a j u n i t a d o svoj fiziki r a d , i o n i n a s a m o m e v r h u
ne t r e b a da su n a r o i t o prijatni. L j u b a z n o s t , r a s p o l o e n o s t i
sve d r u g o t o s e o e k u j e o d j e d n o g o s m e h a p o s t a j u a u t o m a t s k i
odziv k o j i m a n e k o r u k u j e k a o e l e k t r i n i m p r e k i d a e m . 2
Svakako, u mnogim prilikama osoba je svesna da ini samo
gest; u veini sluajeva, m e u t i m , o n a g u b i tu svesnost, a t i m e
i s p o s o b n o s t r a z l i k o v a n j a p s e u d o o s e a n j a od s p o n t a n e l j u b a z n o s t i .
N e p o s r e d n o s e n e suzbija s a m o n e p r i j a t e l j s t v o i n e u b i j a s a m o
l j u b a z n o s t t i m e t o j o j s e p r i d o d a j e n j e n a i m i t a c i j a , i r o k a le-
stvica s p o n t a n i h e m o c i j a suzbija se i z a m e n j u j e p s e u d o o s e a n j i -
m a . F r o j d j e j e d n o t a k v o suzbijanje stavio u s r e d i t e itavog
svog s i s t e m a suzbijanje seksa. M a d a v e r u j e m d a o m e t a n j e
s e k s u a l n o g uivanja nije j e d i n o z n a a j n o suzbijanje s p o n t a n i h
r e a k c i j a v e j e j e d n o o d m n o g i h , izvesno j e d a njegovu v a n o s t
ne t r e b a p o t c e n j i v a t i . Njegove p o s l e d i c e su o i g l e d n e u slua
j e v i m a s e k s u a l n i h inhibicija, k a o i u o n i m a u k o j i m a seks d o b i j a
svojstvo p r i n u d e i t r o i se k a o a l k o h o l ili d r o g a , k o j a n e m a n e k i
p o s e b a n u k u s , ali d o n o s i s a m o z a b o r a v . Bez o b z i r a koje j e d e j s t v o
p o s r e d i , suzbijanje s e k s u a l n i h elja, z b o g n j i h o v e j a i n e , n e s a m o
to u t i e n a sferu s e k s u a l n o g a ve i u m a n j u j e h r a b r o s t t e o s o b e
da se s p o n t a n o izrazi u svim d r u g i m o b l a s t i m a .
U n a e m d r u t v u o m e t a j u s e emocije u o p t e . M a d a n e m o
e m o s u m n j a t i da je svako s t v a r a l a k o m i l j e n j e k a o i s v a k a
d r u g a s t v a r a l a k a a k t i v n o s t n e r a z d v o j n o v e z a n o za e m o c i j u ,
miljenje i ivljenje bez e m o c i j a p o s t a l i su i d e a l . Emocional
nost je p o s t a l a s i n o n i m za n e z d r a v o s t ili n e u r a v n o t e e n o s t . Pri-
h v a t a n j e m ovog m e r i l a p o j e d i n a c je u velikoj m e r i oslabio; nje-
170
govo miljenje se o s i r o m a u j e i o t u p l j u j e . M e u t i m , p o t o se
e m o c i j e n e m o g u p o t p u n o u b i t i , o n e m o r a j u p o s t o j a t i sasvim
o d v o j e n o o d i n t e l e k t u a l n e s t r a n e linosti; p o s l e d i c a t o g a j e jev-
t i n a i n e i s k r e n a s e n t i m e n t a l n o s t , k o j o m filmovi i p o p u l a r n e pe-
s m e h r a n e m i l i o n e p o t r o a a g l a d n i h emocija.
P o s e b n o elim d a p o m e n e m j e d n u t a b u i s a n u e m o c i j u z a t o
t o j e n j e n o suzbijanje t e s n o v e z a n o z a k o r e n e l i n o s t i : osea
n j e t r a g e d i j e . K a o t o s m o videli u j e d n o m r a n i j e m poglavlju,
s v e s n o s t o s m r t i i o t r a g i n o m v i d u ivota, bilo da je m a g l o v i t a
ili j a s n a , j e d n a j e o d o s n o v n i h k a r a k t e r i s t i k a oveka. S v a k a kul
t u r a s e n a svoj n a i n n o s i s a p r o b l e m o m s m r t i . Z a o n a d r u t v a
u k o j i m a j e p r o c e s i n d i v i d u a c i j e j e d v a u z n a p r e d o v a o , m e t a po
jedinanog postojanja predstavlja manji problem, poto je sam
doivljaj p o j e d i n a n o g p o s t o j a n j a m a n j e razvijen. J o s e n e za
m i l j a da se s m r t u o s n o v i r a z l i k u j e od ivota. K u l t u r e u k o j i m a
n a i l a z i m o n a vii s t e p e n r a z v i t k a individuacije p o s m a t r a j u s m r t
p r e m a svojoj d r u t v e n o j i p s i h o l o k o j s t r u k t u r i . Grci su sav na
glasak stavljali na ivot, a s m r t su p r e d s t a v l j a l i j e d i n o k a o utvar-
n o i s u m o r n o p r o d u e n j e ivota. E g i p a n i s u svoje n a d e zasnivali
n a v e r o v a n j u u n e u n i t i v o s t l j u d s k o g tela, b a r t e l a o n i h ija j e
m o za ivota b i l a n e u n i t i v a . J e v r e j i su r e a l i s t i n o p r i h v a t a l i i
n j e n i c u s m r t i i vizija n e k o g s t a n j a sree i p r a v d e koje e ove-
a n s t v o k o n a n o dostii n a o v o m svetu o m o g u i l a i m j e d a s e
p o m i r e s i d e j o m o u n i t e n j u p o j e d i n a n o g ivota. H r i a n s t v o
j e s m r t n a p r a v i l o n e s t v a r n o m i p o k u a l o j e d a n e s r e n o g po
j e d i n c a u t e i o b e a n j i m a o ivotu posle s m r t i . N a e d o b a jedno
s t a v n o p o r i e s m r t , a sa n j o m i j e d a n b i t a n vid ivota. U m e s t o
da d o p u s t i da s v e s n o s t o s m r t i i p a t n j i p o s t a n e j e d a n od naj
j a i h p o d s t r e k a za ivot, o s n o v a l j u d s k e s o l i d a r n o s t i i doivljaj
b e z k o g a veselju i o d u e v l j e n j u n e d o s t a j u s n a g a i d u b i n a , po
j e d i n a c j e prisiljen d a t u svesnost p o t i s k u j e . Ali, k a o to j e uvek
sluaj s p o t i s k i v a n j e m , p o t i s n u t i e l e m e n t i n e p r e s t a j u d a p o s t o j e
time t o s e u k l a n j a j u i z vida. N a t a j n a i n s t r a h o d s m r t i postoji
u n a m a n e z a k o n i t o . On ostaje iv u p r k o s p o k u a j u da se po
r e k n e , ali, p o t o j e p o t i s n u t , o s t a j e jalov. O n p r e d s t a v l j a izvor
j e d n o l i k o s t i d r u g i h doivljaja, izvor n e m i r a k o j i p r o i m a ivot, i
n j i m e s e o b j a n j a v a , u s u d i o b i h s e d a k a e m , z a t o ova n a c i j a
preterano troi novac na pogrebe.
U p r o c e s u t a b u i s a n j a e m o c i j a m o d e r n a p s i h i j a t r i j a igra dvo
s m i s l e n u ulogu. S j e d n e s t r a n e , n j e n najvei p r e d s t a v n i k , F r o j d ,
p r o d r o je k r o z fikciju o r a c i o n a l n o m , s v r s i s h o d n o m k a r a k t e r u
171
l j u d s k o g d u h a i p r o k r i o p u t koji v o d i u p r o v a l i j u l j u d s k i h stra
sti. S d r u g e s t r a n e , o b o g a e n a t i m i s t i m F r o j d o v i m d o s t i g n u i m a ,
m o d e r n a p s i h i j a t r i j a n a i n i l a j e sebe o r u e m o p t i h tenji u
m a n i p u l i s a n j u linou. Mnogi p s i h i j a t r i , u k l j u u j u i tu i psiho
a n a l i t i a r e , stvorili su p r e d s t a v e o normalnoj linosti, k o j a ni
k a d nije odvie t u n a , odvie l j u t i t a n i odvie u z b u e n a . Oni s e
slue r e c i m a p o p u t infantilan ili n e u r o t i a n d a b i o s u d i l i oso
b i n e ili tipove linosti koji se ne saglaavaju s k o n v e n c i o n a l n i m
o b r a s c e m normalnog p o j e d i n c a . Ovakav u t i c a j j e n a n e k i na
in opasniji od s t a r i j i h i i s k r e n i j i h o b l i k a n a d e v a n j a i m e n a . T a d a
j e p o j e d i n a c b a r z n a o d a p o s t o j i n e k a o s o b a ili n e k a d o k t r i n a
k o j a g a k r i t i k u j e , t e j e m o g a o d a u z v r a t i u d a r a c . Ali k o m o e
u z v r a t i t i u d a r a c nauci?
I s t o m izopaavanju kome podleu oseanja i emocije, podlee
i o r i g i n a l n o miljenje. Od s a m o g p o e t k a o b r a z o v a n j a , o r i g i n a l n o
miljenje se o m e t a i u glave ljudi ulivaju se gotove m i s l i . Taj se
p o s t u p a k m o e l a k o sagledati k a d a s u p o s r e d i m a l a d e c a . Svet
p o b u u j e njihovu r a d o z n a l o s t , o n a ele d a g a u h v a t e fiziki, k a o
i i n t e l e k t u a l n o . O n a ele d a s a z n a j u i s t i n u , p o t o j e t o najbez-
b e d n i j i n a i n da se s n a u u j e d n o m n e o b i n o m i m o n o m s v e t u .
N a s u p r o t t o m e , n j i h n e u z i m a j u ozbiljno, i nije v a n o d a l i t a j
stav dobija oblik o t v o r e n o g n e p o t o v a n j a ili t a n a n e snishodlji-
vosti u o b i a j e n e u o p t e n j u sa svim o n i m a koji ne p o s e d u j u ni
k a k v u m o ( n a p r i m e r s a d e c o m , s t a r i m ili b o l e s n i m o s o b a m a ) .
M a d a s e s a m i m ovim p o s t u p a n j e m v e o m a o m e t a n e z a v i s n o mi
ljenje, p o s t o j i i tea s m e t n j a : n e i s k r e n o s t e s t o n e n a m e r n a
koja je tipina za ponaanje prosene odrasle osobe p r e m a
d e t e t u . Ta n e i s k r e n o s t delimice se s a s t o j i u fiktivnoj p r e d s t a v i
o s v e t u k o j a se d e t e t u p r u a . O n a je o t p r i l i k e i s t o t o l i k o ko
r i s n a k o l i k o bi o v e k u koji se s p r e m a za e k s p e d i c i j u u S a h a r u
bila k o r i s n a u p u s t v a o ivotu n a A r k t i k u . P o r e d t e o p t e po
g r e n e p r e d s t a v e o svetu, m n o g e p o s e b n e lai tee da p r i k r i j u
injenice sa k o j i m a , iz r a z l i i t i h linih razloga, o d r a s l i ne ele
d a u p o z n a j u d e c u . O d r a v o g r a s p o l o e n j a r o d i t e l j a , k o j e s e ra-
cionalizuje k a o o p r a v d a n o n e z a d o v o l j s t v o d e t e t o v i m p o n a a n j e m ,
do n j i h o v i h s e k s u a l n i h a k t i v n o s t i i n j i h o v i h s v a a p r o s t i r e se
o b l a s t sa k o j o m d e t e ne t r e b a da b u d e u p o z n a t o i njegova se
r a s p i t i v a n j a n e p r i j a t e l j s k i ili u t i v o o m e t a j u .
T a k o p r i p r e m l j e n o , d e t e polazi u kolu, a m o d a i u koled.
elim u k r a t k o d a p o m e n e m n e k e m e t o d e o b r a z o v a n j a k o j i s e
d a n a s k o r i s t e , a koji, u s t v a r i , dalje o m e t a j u o r i g i n a l n o milje-
172
n j e . J e d a n o d n j i h j e i s t i c a n j e p o z n a v a n j a injenica ili, k a k o b i h
r a d i j e r e k a o , i s t i c a n j e o b a v e t e n o s t i . P r e o v l a u j e p a t e t i n o suje-
verje d a s e sve v e i m p o z n a v a n j e m injenica d o s p e v a d o poznava
nja stvarnosti. Stotine razbacanin i nepovezanih injenica trpaju
se u glave s t u d e n a t a ; o n i su zauzeti s a z n a v a n j e m sve veeg b r o j a
injenica, t e i m t a k o o s t a j e m a l o v r e m e n a i energije z a razmilja
n j e . S v a k a k o , r a z m i l j a n j e bez p o z n a v a n j a i n j e n i c a o s t a j e p r a z n o
i fiktivno, a h s a m a obavetenost m o e u p r a v o i s t o t o l i k o d a
smeta razmiljanju koliko i njen nedostatak.
J e d a n drugi, z a o v o t e s n o v e z a n n a i n o m e t a n j a o r i g i n a l n o g
miljenja je dranje itave istine za relativnu.3 Istina se prika
z u j e k a o metafiziki p o j a m , i a k o b i l o ko govori o svojoj elji
da otkrije istinu, napredni mislioci naeg doba s m a t r a j u ga
n a z a d n i m . T v r d i s e d a j e i s t i n a s t v a r s a s v i m s u b j e k t i v n a , go
t o v o s t v a r u k u s a . N a u n i t r u d m o r a s e odvojiti o d s u b j e k t i v n i h
inilaca, i njegov je cilj da se na svet gleda n e z a i n t e r e s o v a n o i
b e z s t r a s t i . N a u n i k m o r a d a prilazi i n j e n i c a m a s t e r i l i z o v a n i h
r u k u , kao to hirurg p r i s t u p a pacijentu. Rezultat tog relativizma,
k o j i s e e s t o javlja p o d i m e n o m e m p i r i z m a ili pozitivizma, ili
s e p r e p o r u u j e s v o j o m b r i g o m z a i s p r a v n u u p o t r e b u rei, j e s t e
to da r a z m i l j a n j e gubi svoj o s n o v n i p o d s t i c a j elje i i n t e r e s e
o s o b e k o j a r a z m i l j a ; u m e s t o toga, m i l j e n j e p o s t a j e m a i n a z a
r e g i s t r o v a n j e injenica. U stvari, k a o t o se m i l j e n j e u o p t e
razvilo i z p o t r e b e z a o v l a d a v a n j e m m a t e r i j a l n i m ivotom, t a k o
i t r a g a n j e za i s t i n o m p o t i e iz i n t e r e s a i p o t r e b a p o j e d i n a c a i
d r u t v e n i h g r u p a . Bez t a k v o g i n t e r e s a n e b i bilo p o d s t i c a j a z a
t r a e n j e i s t i n e . Uvek i m a g r u p a ije i n t e r e s e p o d u p i r e i s t i n a ;
n j i h o v i p r e d s t a v n i c i su p i o n i r i l j u d s k e misli; ali i m a i d r u g i h
g r u p a ije i n t e r e s e p o d u p i r e p r i k r i v a n j e i s t i n e . S a m o u o v o m
d r u g o m s l u a j u i n t e r e s j e t e t a n z a i s t i n u . S t o g a nije p r o b l e m
u t o m e t o je neki i n t e r e s u p i t a n j u , v e kakav je i n t e r e s u pi
t a n j u . Mogao b i h r e i d a j e izvesna e n j a z a i s t i n o m , u k o l i k o
se javlja u s v a k o g l j u d s k o g bia, p o s l e d i c a izvesne p o t r e b e za
njom.
T o p r e svega vai z a s n a l a e n j e j e d n e o s o b e u s p o l j a n j e m
svetu, a o s o b i t o za s n a l a e n j e d e t e t a . K a o d e t e , svako l j u d s k o
bie prolazi kroz stanje nemonosti, a istina je jedno od naj
j a i h o r u j a o n i h k o j i n e p o s e d u j u m o . Ali i s t i n a slui inte
r e s i m a p o j e d i n c a ne s a m o u vezi sa njegovim s n a l a e n j e m u spo
l j a n j e m svetu; njegova v l a s t i t a s n a g a u velikoj m e r i zavisi od
njegova s a z n a n j a i s t i n e o sebi. o v e k o v e o b m a n e o sebi m o g u
173
poistati t a k e k o r i s n e o n i m a k o j i n i s u k a d r i d a k o r a a j u s a m i ;
ali o n e u v e a v a j u n j i h o v u slabost; n a j v e a s n a g a p o j e d i n c a zasni
va se na najveoj i n t e g r a c i j i njegove linosti, a to z n a i i na nje
govu n a j v e e m s a m o s h v a t a n j u . Poznaj s a m o g sebe j e d n a j e o d
o s n o v n i h z a p o v e s t i iji je cilj l j u d s k a s n a g a i s r e a .
P o r e d p o m e n u t i h inilaca, p o s t o j e i i n i o c i k o j i a k t i v n o tee
d a o m e t u sve t o j e u p r o s e n e o d r a s l e o s o b e o s t a l o o d sposob
n o s t i o r i g i n a l n o g miljenja. S o b z i r o m n a sva o s n o v n a p i t a n j a
p o j e d i n a n o g i d r u t v e n o g ivota, s o b z i r o m na p s i h o l o k e , eko
n o m s k e , p o l i t i k e i m o r a l n e p r o b l e m e , veliki d e o n a e k u l t u r e
i m a s a m o j e d n u funkciju d a zamagli s p o r n a p i t a n j a . J e d n a
v r s t a d i m n e zavese j e i t v r d n j a d a s u p r o b l e m i suvie z a m r e n i
d a b i i h p r o s e n i p o j e d i n a c s h v a t i o . S u p r o t n o t o m e , izgleda b a
da su m n o g a osnovna sporna pitanja pojedinanog i drutvenog
ivota v e o m a p r o s t a t o l i k o , u s t v a r i , p r o s t a da t r e b a oeki
v a t i d a i h s v a k r a z u m e . D o p u s t i t i d a izgledaju t a k o b e s k r a j n o
z a m r e n a da ih s a m o strunjak m o e r a z u m e t i , a i on s a m o u
o g r a n i e n o j o b l a s t i , z n a i s t v a r n o , a esto, i n a m e r n o , t e i t i o m e
t a n j u o v e k o v a o s l a n j a n j a n a v l a s t i t u s p o s o b n o s t z a miljenje o
o n i m p r o b l e m i m a koji s u o d i s t a vani. P o j e d i n a c o s e a d a j e bes
pomono uhvaen u zbrkanom mnotvu podataka i s patetinim
strpljenjem eka dok strunjaci ne otkriju ta da radi i kuda
d a ide.
R e z u l t a t takvog u t i c a j a j e d v o s t r u k : l j u d i p o s t a j u s k e p t i n i
i c i n i n i p r e m a s v e m u t o se govori ili t a m p a , a p r i t o m deti-
n j a s t o v e r u j u u sve t o im se a u t o r i t a t i v n o kae. To z d r u i v a n j e
cinizma i naivnosti veoma je tipino za m o d e r n o g oveka. B i t n a
posledica tog zdruivanja je ometanje pojedinca da samostalno
misli i o d l u u j e .
Drugi nain paralisanja sposobnosti za kritiko miljenje je
r a z a r a n j e s v a k e s t r u k t u r a l i z o v a n e p r e d s t a v e o svetu. injenice
g u b e p o s e b n o svojstvo k o j e m o g u d a i m a j u k a o delovi s t r u k
t u r a l i z o v a n e celine, a z a d r a v a j u j e d i n o a p s t r a k t n o , k v a n t i t a
tivno z n a e n j e . S v a k a i n j e n i c a je s a m o jo jedna injenica, a
vano j e s a m o d a l i z n a m o vie ili m a n j e injenica. Z b o g t o g a
r a d i o , filmovi i n o v i n e d e l u j u r a z o r n o . R e k l a m a za sapuin ili
v i n o b e s r a m n o p r a t i ili p r e k i d a vest o b o m b a r d o v a n j u n e k o g
g r a d a i o s m r t i vie s t o t i n a ljudi. O n a j i s t i s p i k e r , i s t i m su
gestivnim, u m i l n i m i a u t o r i t a t i v n i m g l a s o m k o j i m s e p o s l u i o d a
b i n a n a s ostavio u t i s a k o ozbiljnosti p o l i t i k e situacije, s a d a
u s a u j e p u b l i c i u glavu d o b r e o s o b i n e p o s e b n e v r s t e s a p u n a iji
174
p r o i z v o a p l a a za emisiju vesti. U filmskim n o v o s t i m a se do
p u t a d a iza slika t o r p e d o v a n i h b r o d o v a s l e d e slike s a m o d n e
revije. N o v i n e n a m s a o p t a v a j u o v e t a l e m i s l i k a k v o g d e b i t a n t a
ili njegove n a v i k e p r i d o r u k o v a n j u n a i s t o m p r o s t o r u i s a i s t o m
o z b i l j n o u koje u p o t r e b l j a v a j u za izvetaje o d o g a a j i m a nau
n o g ili u m e t n i k o g znaaja. Z b o g svega ovoga p r e k i d a se istin
s k a veza i z m e u n a s i o n o g a t o s l u a m o . P r e s t a j e n a e uzbu
e n j e , s p u t a v a j u se n a e e m o c i j e i n a k r i t i k i sud, i n a s t a v
p r e m a o n o m e t o se u svetu zbiva dobija, najzad, svojstvo do
s a d e i r a v n o d u n o s t i . U i m e slobode ivot sasvim g u b i struk
t u r u ; o n j e s a i n j e n i z m n o g i h m a l i h k o m a d a m e u s o b n o odvo
j e n i h , koji k a o c e l i n a n e m a j u n i k a k a v s m i s a o . S a t i m k o m a d i
i m a p o j e d i n a c o s t a j e s a m , k a o d e t e s a k o c k a m a ; m e u t i m , raz
lika je u t o m e to dete zna t a je kua, te o t u d moe da pozna
delove k u e u m a l i m k o m a d i m a k o j i m a s e igra, d o k o d r a s l a
o s o b a ne u v i a z n a e n j e celine iji j o j delovi d o s p e v a j u u
r u k e . O n a j e p o m e t e n a i u p l a e n a , p a i dalje s a m o z u r i u t e
beznaajne komadie.
O n o t o je bilo r e e n o o n e d o s t a t k u originalnosti o s e a n j a i
m i l j e n j a vai i za i n htenja. Ovo se n a r o i t o t e k o u o a v a ;
izgleda da m o d e r n i ovek i m a p r e v i e elja, a k o o e l j a m a u o p
t e m o e m o govoriti, a izgleda da se njegov j e d i n i p r o b l e m sa
s t o j i u t o m e t o o n , i a k o z n a t a eli, ne m o e to i da d o b i j e .
M i svu svoju s n a g u t r o i m o d a b i s m o d o b i l i o n o t o elimo, a
v e i n a ljudi n i k a d n e dovodi u p i t a n j e p r e m i s u t e a k t i v n o s t i :
p o z n a v a n j e svojih p r a v i h elja. O n i n e z a s t a j u d a r a z m i s l e d a
l i m e t e k o j i m a s t r e m e p r e d s t a v l j a j u n e t o to o n i s a m i ele.
U koli ele da i m a j u d o b r e o c e n e , a k a d o d r a s t u , da p o s t i g n u
sve vie u s p e h a , da z a r a u j u vie n o v a c a , da uivaju vei ugled,
d a k u p e bolja kola, d a s e p r o v o d e i t a k o dalje. P a i p a k , k a d
u s r e d sve t e p o m a m n e a k t i v n o s t i o d i s t a z a s t a n u d a r a z m i s l e ,
n a p a m e t i m m o g u p a s t i ova p i t a n j a : Ako j a s t v a r n o d o b i j e m
taj n o v i p o s a o , a k o d o e m d o t i h b o l j i h kola, a k o b u d e m u
stanju da o d e m na taj p u t ta o n d a ? Kakva je vajda od
svega t o g a ? D a l i j a sve t o z a i s t a e l i m ? N e j u r i m U j a z a ne
im to oekujem da me usrei, a to mi izmie im ga se
d o m o g n e m ? K a d a j e d n o m i s k r s n u , t a p i t a n j a z a s t r a u j u oveka,
j e r o s p o r a v a j u s a m u o s n o v u i t a v e njegove a k t i v n o s t i , njegovo
p o z n a v a n j e o n o g a t o eli. L j u d i b i , stoga, d a s e t o p r e ota
r a s e t i h m i s l i k o j e i h u z n e m i r a v a j u . O n i o s e a j u d a s u i h t a pi
t a n j a m u i l a z a t o t o su bili u m o r n i ili p o t i t e n i te i dalje
i d u z a o n i m to s m a t r a j u v l a s t i t i m ciljem.
175
 Pa ipak, sve je ovo z n a k n e j a s n o g s h v a t a n j a i s t i n e i s t i n e
da m o d e r n i ovek ivi u o b m a n i da z n a t a eli, d o k u s t v a r i
eli o n o t o s e o d njega oekuje d a eli. D a b i s m o t o uvaili,
p o t r e b n o j e d a s h v a t i m o d a p o z n a v a n j e s t v a r n i h elja nije, k a o
t o v e i n a ljudi misli, r e l a t i v n o lako, ve d a j e t o j e d a n o d n a j
teih p r o b l e m a k o j e l j u d s k o b i e m o r a d a r e i . T a j z a d a t a k
n a s t o j i m o d a i z b e g n e m o p o s v a k u c e n u , p r i h v a t a j u i t u e ci
ljeve k a o svoje. M o d e r a n ovek j e s p r e m a n d a s e izloi v e l i k i m
opasnostima kad pokuava da postigne m e t e koje se smatraju
njegovim: ali on se v e o m a p l a i r i z i k a i o d g o v o r n o s t i k o j e bi
m o r a o d a p r e u z m e k a d a b i s a m sebi o d r e i v a o ciljeve, e s t o
s e velika a k t i v n o s t p o g r e n o u z i m a k a o d o k a z ovekove s a m o
s t a l n e r a d n j e , i a k o z n a m o d a o n a e s t o m o e d a n e b u d e spon
t a n i j a o d p o n a a n j a k a k v o g g l u m c a ili h i p n o t i s a n e o s o b e . K a d a
s e izvri p o d e l a u l o g a z a j e d a n k o m a d , s v a k i g l u m a c m o e d a
s e uivi u u l o g u k o j a m u j e dodeljena, p a a k i d a s a m n a s t a v i
svoj t e k s t i izvesne p o j e d i n o s t i r a d n j e . I p a k , o n s a m o i g r a u l o g u
koja mu je data.
Z a p r o b l e m a u t o r i t e t a i s l o b o d e t e s n o j e v e z a n a j e d n a poseb
na tekoa; naime, mi teko moemo da ocenimo do koje m e r e
su n a e elje, m i s l i i o s e a n j a s t v a r n o n a i , a u kojoj su n a m
m e r i spolja n a m e t n u t i . U t o k u m o d e r n e i s t o r i j e a u t o r i t e t c r k v e
j e z a m e n j e n a u t o r i t e t o m drave, a u t o r i t e t d r a v e a u t o r i t e t o m zdra
vog r a z u m a i j a v n o g m n e n j a k a o o r u i m a p r i l a g o a v a n j a . N e
u v i a m o d a s m o p o s t a l i p l e n nove v r s t e a u t o r i t e t a z a t o t o s m o
s e o s l o b o d i l i njegovih starijih, j a v n i h oblika. P o s t a l i s m o a u t o
m a t i , a ivimo u o b m a n i da s m o p o j e d i n c i k o j i p o s e d u j u vla
s t i t u volju. T a o b m a n a p o m a e p o j e d i n c u d a o s t a n e n e s v e s t a n
svoje n e s i g u r n o s t i , ali t o j e j e d i n a p o m o k o j u m u t a k v a ob
m a n a m o e p r u i t i . U osnovi, o s l a b l j e n o j e p o j e d i n e v o lino
j a , t a k o da se on o s e a n e m o a n i k r a j n j e n e s i g u r a n . On ivi u
s v e t u sa k o j i m vie nije i s t i n s k i u vezi i u k o m e se sve i n s t r u -
m e n t a l i z o v a l o , gde j e o n p o s t a o deo m a i n e k o j u j e izgradio
v l a s t i t i m r u k a m a . O n misli, o s e a i h o e o n o t o v e r u j e d a t r e b a
da misli, o s e a i h o e ; u s a m o m t o m p r o c e s u on g u b i svoje lino
ja, n a k o m e s e m o r a g r a d i t i s v a k a i s t i n s k a b e z b e d n o s t slobod
nog pojedinca.
; G u b i t a k linog j a u v e a o j e n u n o s t p r i l a g o a v a n j a , j e r j e
njegova p o s l e d i c a d u b o k a s u m n j a u i d e n t i t e t . Ako j a n i s a m n i t a
drugo do ono to verujem da treba da b u d e m ko sam onda
ja? Videli s m o k a k o je p o j e d i n a c u t o k u p r o p a d a n j a sred-
176
njovekovnog p o r e t k a , u k o m e je z a u z i m a o n e o s p o r a v a n o i utvr
e n o m e s t o p o e o da s u m n j a u svoje lino j a . I d e n t i t e t po
j e d i n c a j e d a n j e o d glavnih p r o b l e m a m o d e r n e filozofije o d De-
k a r t a n a o v a m o . D a n a s u z i m a m o z a gotovo d a m i j e s m o m i . P a
i p a k , n a a s u m n j a u n a s s a m e j o p o s t o j i ili je, a k , p o r a s l a .
P i r a n d e l o j e u s v o j i m k o m a d i m a izrazio t o o s e a n j e m o d e r n o g
o v e k a . O n polazi o d p i t a n j a : k o s a m j a ? K a k a v d r u g i d o k a z
p o s e d u j e m z a svoj i d e n t i t e t s e m t r a j a n j a svog t e l e s n o g j a ? O n
s v o j i m o d g o v o r o m n e p o t v r u j e p o j e d i n a n o j a k a o t o ini
D e k a r t ve g a p o r i e : j a n e p o s e d u j e m i d e n t i t e t , m o j e lino
ja nije nita drugo do odraz onoga to drugi oekuju da b u d e m ;
j a s a m onakav k a k v o g m e elite.
D a k l e , zbog ovog g u b i t k a i d e n t i t e t a p o t r e b a z a saobraava-
n j e m j e j o n e o d s t u p n i j a ; znai, ovek m o e b i t i s i g u r a n u s e b e
s a m o a k o i s p u n j a v a o e k i v a n j a d r u g i h . Ako n e ivimo p r e m a t o j
p r e d s t a v i , n e s a m o to s e izlaemo o p a s n o s t i d a n a s d r u g i o s u d e
i da se j o vie izdvojimo n e g o i o p a s n o s t i da i z g u b i m o i d e n t i t e t
svoje linosti, t o z n a i d a u g r o z i m o svoje d u e v n o zdravlje.
ovek p r i g u u j e te s u m n j e u v l a s t i t i i d e n t i t e t i stie izvesnu
b e z b e d n o s t s a o b r a a v a j u i se t u i m o e k i v a n j i m a i ne razliku
j u i s e o d d r u g i h ljudi. M e u t i m , p l a e n a c e n a j e visoka. Odu
s t a j a n j e o d s p o n t a n o s t i i i n d i v i d u a l n o s t i i m a z a p o s l e d i c u spu
t a v a n j e ivota. U p s i h o l o k o m p o g l e d u a u t o m a t j e , m a d a bio
l o k i iv, e m o c i o n a l n o i m e n t a l n o zdrav. D o k on p r o l a z i k r o z i
vot, ovaj m u p o p u t p e s k a izmie i z r u k u . N a izgled z a d o v o l j a n
i p u n o p t i m i z m a , m o d e r a n ovek j e d u b o k o n e s r e a n ; u s t v a r i ,
on je na ivici oajanja. On se o a j n i k i dri p r e d s t a v e o indivi
d u a l n o s t i ; on eli da b u d e drukiji i n a j b o l j a p r e p o r u k a k o j u
m o e d a d a glasi to j e d r u k i j e . M i d o z n a j e m o i m e eleznikog
s l u b e n i k a o d koga k u p u j e m o v o z n e k a r t e ; r u n e t o r b e , k a r t e
za i g r a n j e i r a d i o - a p a r a t i k o j i se m o g u n o s i t i p e r s o n a l i z u j u se
s t a v l j a n j e m s o p s t v e n i k o v i h inicijala. Sve t o u k a z u j e n a glad z a
1
razlikom, p a i p a k s u t o gotovo p o s l e d n j i t r a g o v i i n d i v i d u a l n o s t i .
M o d e r n i ovek j e g l a d a n ivota. Ali p o t o k a o a u t o m a t n e m o
e d a iskusi ivot u s m i s l u s p o n t a n e a k t i v n o s t i , o n n j u z a m e n j u j e
svakovrsnim uzbuenjima i nadraajima: nadraajima koje mu
p r u a j u pijanenje, s p o r t o v i , proivljavanje u z b u e n j a fiktivnih
likova n a f i l m s k o m p l a t n u .
U e m u je, o n d a , z n a e n j e s l o b o d e z a m o d e r n o g o v e k a ?
O n s e o s l o b o d i o spoljanjih s p o n a koje g a s p r e a v a j u d a
dela i misli o n a k o k a k o n a e z a s h o d n o . O n b i b i o s l o b o d a n d a
177
p o s t u p a p r e m a vlastitoj volji k a d a b i z n a o t a eli, misli i o s e a .
Ali on' to ne zna. On se s a o b r a a v a a n o n i m n i m a u t o r i t e t i m a i
u s v a j a lino ja koje nije njegovo. A u k o l i k o to vie ini, u t o l i k o
s e o s e a n e m o n i j i , u t o l i k o j e p r i n u e n i j i d a s e s a o b r a a v a . Upr-
k o s s p o l j a n j e m o p t i m i z m u i inicijativi, m o d e r n i ovek je obu
zet d u b o k i m o s e a n j e m n e m o i , zbog k o g a n e t r e m i c e , k a o d a j e
p a r a l i z o v a n , gleda n a s t u p a j u e k a t a s t r o f e .
Ako p o v r n o p o s m a t r a m o , ini n a m s e d a s e l j u d i p r i l i n o
d o b r o snalaze u e k o n o m s k o m i d r u t v e n o m ivotu; ipak, opa
s n o b i bilo p r e d v i d e t i d a s e d u b o k o i s p o d t e u t e n e s p o l j a n o s t i
k r i j e n e s r e a . Ako ivot, z a t o to se ne proivljava, izgubi svoje
z n a e n j e , ovek p a d a u oajanje. L j u d i n e u m i r u m i r n o o d fi
zike gladi; o n i n e u m i r u m i r n o n i o d p s i h i k e gladi. Ako gle
d a m o s a m o e k o n o m s k e p o t r e b e normalne o s o b e , a k o n e uvi
a m o n e s v e s n u p a t n j u p r o s e n e a u t o m a t i z o v a n e o s o b e , n e uspe-
vamo da uvidimo ni opasnost kojom naoj kulturi preti njena
l j u d s k a o s n o v a : s p r e m n o s t d a s e p r i h v a t e s v a k a ideologija i
svaki v o a k o o n s a m o o b e a v a u z b u e n j e i n u d i p o l i t i k u s t r u k
t u r u i s i m b o l e k o j i n a v o d n o o s m i l j a v a j u i s r e u j u ivot poje
dinca. To oajanje ljudskog a u t o m a t a p l o d n o je tle za politike
ciljeve faizma.
2. SLOBODA I S P O N T A N O S T
D o s a d s m o s e u ovoj knjizi bavili j e d n i m v i d o m s l o b o d e : n e m o i
i n e s i g u r n o u izdvojenog p o j e d i n c a u m o d e r n o m d r u t v u , po
j e d i n c a o s l o b o e n o g svih s p o n a k o j e su n e k a d i osmiljavale i
obezvreivale ivot. Videli s m o d a p o j e d i n a c n e m o e d a pod
n e s e t u izdvojenost; k a o izdvojeno bie, o n j e p o t p u n o b e s p o m o
a n u p o r e e n j u sa s p o l j a n j i m s v e t o m , te ga se, stoga, v e o m a
plai; zbog te izdvojenosti, s v e t se za n j e g a r a z j e d i n i o , a on s a m
izgubio j e sve t o b i m u o m o g u i l o d a s e u s v e t u s n a e . O n je,
stoga, o b u z e t s u m n j a m a u sebe, u z n a e n j e ivota i, k o n a n o , u
s v a k o n a e l o p r e m a k o m e b i m o g a o u svojim p o s t u p c i m a d a s e
r a v n a . 2 i v o t p a r a l i u i b e s p o m o n o s t i s u m n j a , a da bi iveo,
ovek p o k u a v a d a p o b e g n e o d slobode, o d n e g a t i v n e s l o b o d e .
O n j e n a g n a n u n o v o r o p s t v o . T o r o p s t v o s e r a z l i k u j e o d robo
v a n j a p r i m a r n i m s p o n a m a , o d k o j i h s e o n nije s a s v i m odvojio,
m a d a s u n j i m e u p r a v l j a l i a u t o r i t e t i ili d r u t v e n a g r u p a . T o bek-
stvo m u n e v r a a izgubljenu b e z b e d n o s t ve m u j e d i n o p o m a e
d a z a b o r a v i svoje lino j a k a o p o s e b a n e n t i t e t . O n n a l a z i n o v u
178
i k r h k u b e z b e d n o s t p o c e n u r t v o v a n j a i n t e g r i t e t a svog poje
d i n a n o g j a . O n o d l u u j e d a izgubi svoje lino j a j e r n e m o e
da p o d n e s e u s a m l j e n o s t . T a k o s l o b o d a k a o s l o b o d a od vodi
u novo ropstvo.
M o e l i se, n a o s n o v u n a e analize, izvui z a k l j u a k d a neiz-
b e a n k r u g vodi od s l o b o d e u n o v u z a v i s n o s t ? Da li s l o b o d a od
svih p r i m a r n i h veza ini p o j e d i n c a t a k o u s a m l j e n i m i izdvoje
n i m d a o n m o r a n e i z b e n o d a b e i u n o v o r o p s t v o : J e s u l i ne
zavisnost i s l o b o d a j e d n a k e izdvojenosti i s t r a h u ? Ili, p a k , p o s t o j i
p o z i t i v n a sloboda, u kojoj p o j e d i n a c ivi k a o nezavisno lino ja
a i p a k nije izdvojen, v e s j e d i n j e n s a s v e t o m , s a d r u g i m l j u d i m a
i sa p r i r o d o m ?
V e r u j e m o d a s e n a ovo m o e p o t v r d n o odgovoriti, d a s e proce
s o m p o r a s t a s l o b o d e n e o b r a z u j e z a a r a n i k r u g i d a ovek m o e
b i t i s l o b o d a n a da i p a k ne b u d e u s a m l j e n , k r i t i a n a i p a k ne
ispunjen' s u m n j a m a , n e z a v i s a n a i p a k i n t e g r a l n i d e o ovean
stva. T u s l o b o d u o v e k m o e p o s t i i o s t v a r e n j e m svog linog
j a , t i m e t o e o n b i t i o n . t a z n a i o s t v a r i t i lino j a ? Ideali
s t i k i filozofi verovali s u d a s e s a m o o s t v a r i v a n j e m o e p o s t i i
j e d i n o i n t e l e k t u a l n i m u v i d o m . Oni s u n e i z o s t a v n o traili d a s e
l j u d s k a l i n o s t r a s c e p i , t a k o d a ovekov r a z u m m o e d a suzbija
i n a d z i r e njegovu p r i r o d u . Posledica t o g r a s c e p a , m e u t i m , b i l a
j e o s i r o m a e n j e n e s a m o ovekovog e m o c i o n a l n o g ivota n e g o i
njegovih i n t e l e k t u a l n i h s p o s o b n o s t i . Postavi u v a r o d r e e n d a
p a z i n a svog z a t v o r e n i k a , p r i r o d u , r a z u m j e i s a m p o s t a o zatvo
r e n i k ; i t a k o su o s a k a e n e o b e s t r a n e l j u d s k e linosti, i r a z u m
i e m o c i j a . V e r u j e m o da se o s t v a r i v a n j e linog ja ne p o s t i e s a m o
i n o m r a z m i l j a n j a v e i o s t v a r i v a n j e m ovekove c e l o k u p n e li
n o s t i , a k t i v n i m i z r a a v a n j e m svojih e m o c i o n a l n i h i i n t e l e k t u a l n i h
m o g u n o s t i . Te m o g u n o s t i n a l a z e se u svakoga; o n e se o s t v a r u j u
s a m o u o n o j m e r i u k o j o j se izraavaju. D r u g i m r e c i m a , pozi
tivna sloboda sastoji se u spontanoj aktivnosti celokupne, inte-
grisane linosti.
O v d e s e p r i b l i a v a m o j e d n o m o d n a j t e i h p r o b l e m a psiholo
gije, p r o b l e m u s p o n t a n o s t i . P o k u a j d a s e ovaj p r o b l e m v a l j a n o
p r e t r e s e iziskivao b i j o j e d n u knjigu. M e u t i m , n a o s n o v u o n o g
to s m o dosada rekli moguno je, poreenjem po suprotnosti,
d o s p e t i d o r a z u m e v a n j a b i t n o g svojstva s p o n t a n e a k t i v n o s t i . Spon
t a n a a k t i v n o s t nije p r i n u d n a a k t i v n o s t , n a k o j u p o j e d i n c a na
g o n e njegova i z d v o j e n o s t i n e m o ; t o nije a k t i v n o s t a u t o m a t a ,
k o j a p r e d s t a v l j a n e k r i t i k o u s v a j a n j e o b r a z a c a s u g e r i s a n i h spo-
179
lja. S p o n t a n a a k t i v n o s t je s l o b o d n a a k t i v n o s t linog ja i, u psi
holokom pogledu, podrazumeva ono to latinski k o r e n te rei,
sporite, doslovce z n a i : p o s l o b o d n o j volji. P o d a k t i v n o u n e
r a z u m e m svako delanje ve o n o svojstvo s t v a r a l a k e a k t i v n o s t i
k o j e m o e da deluje u n e i j i m e m o c i o n a l n i m , i n t e l e k t u a l n i m i
u l n i m doivljajima, k a o i u neijoj volji. J e d n a p r e m i s a o v e
s p o n t a n o s t i j e p r i h v a t a n j e c e l o k u p n e linosti i o d s t r a n j i v a n j e
r a s c e p a i z m e u razuma i prirode j e r s p o n t a n a d e l a t n o s t j e
m o g u n a s a m o a k o ovek n e p o t i s k u j e b i t n e delove svoga linog
ja, s a m o a k o sebe s h v a t a i s a m o a k o s u r a z l i i t e sfere ivota
sutinski integrisane.
M a d a s e s p o n t a n o s t r e l a t i v n o r e t k o javlja u n a o j k u l t u r i , m i
j e n i s m o p o t p u n o lieni. eleo b i h d a p o d s e t i m i t a o c a , k a k o b i h
m u p o m o g a o d a o v o r a z u m e , n a n e k e sluajeve u k o j i m a n a ma
hove opaamo spontanost.
P r e svega, z n a m o za p o j e d i n c e koji su ili koji su bili
s p o n t a n i , ije su miljenje, o s e a n j e i d e l a n j e bili izraz n j i h o v o g
linog ja, a n e kakvog a u t o m a t a . T i p o j e d i n c i s u n a m v e i n o m
poznati k a o umetnici. U stvari, u m e t n i k se moe definisati k a o
p o j e d i n a c k a d a r d a s e s p o n t a n o izrazi. K a d a b i t o b i l a definicija
u m e t n i k a B a l z a k ga je u p r a v o t a k o definisao o n d a se i
n e k i filozofi i n a u n i c i m o r a j u n a z v a t i u m e t n i c i m a , d o k s e d r u g i
isto t o l i k o r a z l i k u j u o d n j i h k o l i k o s e s t a r o m o d n i fotograf raz
likuje o d slikara-stvaraoca. N e k i d r u g i p o j e d i n c i p o s e d u j u i s t u
s p o n t a n o s t , m a d a n i s u s p o s o b n i ili su, m o d a , s a m o n e o b u
e n i da se izraavaju u o b j e k t i v n o m m e d i j u m u , k a o t o i n i
u m e t n i k . I p a k , poloaj u m e t n i k a nije n e p r i k o s n o v e n , j e r se, u
stvari, i n d i v i d u a l n o s t i s p o n t a n o s t p o t u j u j e d i n o u o n i h u m e t
n i k a koji i m a j u u s p e h a ; a k o u m e t n i k n e u s p e v a d a p r o d a svoju
u m e t n o s t , o n z a svoje s a v r e m e n i k e o s t a j e n e n o r m a l a n , neuroti
an. Poloaj u m e t n i k a je, u t o m pogledu, slian poloaju k o j i je
r e v o l u c i o n a r z a u z i m a o u t o k u istorije. R e v o l u c i o n a r k o j i u s p e
je dravnik, a o n a j koji ne u s p e je zloinac.
U d e c e n a l a z i m o j o j e d a n p r i m e r z a s p o n t a n o s t . O n a pose
d u j u s p o s o b n o s t da o s e a j u i misle o n o t o je z a i s t a njihovo;
ta s p o n t a n o s t ispoljava se u o n o m e t o g o v o r e i m i s l e , u ose-
a n j i m a k o j a s e izraavaju n a n j i h o v i m l i c i m a . Ako s e zapi
t a m o t a d o p r i n o s i t o m e d a v e i n u ljudi p r i v l a e d e c a , o d g o v o r ,
v e r u j e m , m o r a glasiti d a i h deca, s e m i z s e n t i m e n t a l n i h i kon
v e n c i o n a l n i h razloga, privlae u p r a v o t i m s v o j s t v o m s p o n t a n o s t i .
O n o ostavlja d u b o k u t i s a k n a svakog k o i s a m nije s a s v i m m r t a v
180
da to svojstvo ne bi m o g a o da opazi. U stvari, n i t a nije privla-
nije ni ubedljivije od s p o n t a n o s t i , b i l o da se n a e u d e t e t a , u m e t
n i k a ili u o n i h p o j e d i n a c a koji se ne m o g u o v a k o g r u p i s a t i p r e
m a d o b u s t a r o s t i ili z a n i m a n j u .
M i v e i n o m m o e m o d a z a p a z i m o b a r t r e n u t k e vlastite spon
t a n o s t i , koji su u isti m a h i t r e n u c i i s t i n s k e sree. Bilo da je to
n o v o i s p o n t a n o o p a a n j e n e k o g pejzaa ili o t k r i v a n j e n e k e istine
d o k o j e s m o doli v l a s t i t i m m i l j e n j e m , ili n e k o u l n o zado
voljstvo koje nije u k a l u p l j e n o , ili n a v i r a n j e ljubavi p r e m a dru
goj o s o b i u t i m t r e n u c i m a svi z n a m o t a je s p o n t a n i i n i
m o e m o d o n e k l e d a z a m i s l i m o k a k o b i izgledao l j u d s k i ivot k a d
se ti doivljaji ne bi t a k o r e t k o javljali i t o l i k o zapostavljali.
Z a t o s p o n t a n a a k t i v n o s t r e a v a p r o b l e m slobode? Rekli s m o
d a n e g a t i v n a s l o b o d a p o sebi p r a v i o d p o j e d i n c a izdvojeno bie,
iji je o d n o s p r e m a s v e t u d a l e k i nepoverljiv, a ije je l i n o ja
slabo i n e p r e s t a n o u g r o e n o . S p o n t a n a a k t i v n o s t j e j e d a n n a i n
n a koji ovek m o e d a savlada s t r a h o d u s a m l j e n o s t i n e rtvu
j u i p r i t o m i n t e g r i t e t svog linog j a ; j e r se u s p o n t a n o m ostva
r i v a n j u svog l i n o g ja o v e k n a n o v o s j e d i n j u j e sa s v e t o m
sa o v e k o m , p r i r o d o m i sa s a m i m s o b o m . Ljubav je glavna sa
s t a v n i c a t a k v e s p o n t a n o s t i ; n e l j u b a v k a o iezavanje linog j a
u d r u g o j osobi, n i t i ljubav k a o p o s e d o v a n j e d r u g e o s o b e , ve
ljubav k a o s p o n t a n o p o t v r i v a n j e d r u g i h , k a o sjedinjavanje po
j e d i n c a s a d r u g i m a n a o s n o v u o u v a n j a p o j e d i n a n o g j a . Dina
m i n o svojstvo ljubavi lei u p r a v o u ovoj p o l a r n o s t i : l j u b a v
p o t i e iz p o t r e b e da se savlada p o d v o j e n o s t i d o v o d i do jedin
stva pa i p a k se i n d i v i d u a l n o s t ne o t k l a n j a . D r u g a s a s t a v n i c a
j e r a d ; n e r a d k a o p r i n u d n a a k t i v n o s t r a d i izbegavanja usam
ljenosti, niti r a d k a o o d n o s p r e m a p r i r o d i , koji j e d e l i m i n o go
spodarenje njome a delimino oboavanje proizvoda ljudskih
r u k u i r o b o v a n j e n j i m a , ve r a d k a o s t v a r a n j e , p r i k o m e s e
o v e k sjedinjuje s p r i r o d o m u s t v a r a l a k o m i n u . t o vai za
ljubav i za r a d , vai i za s v a k u s p o n t a n u r a d n j u , bila o n a ostva
r i v a n j e u l n o g zadovoljstva ili s u d e l o v a n j e u p o l i t i k o m ivotu
z a j e d n i c e . O n a p o t v r u j e i n d i v i d u a l n o s t linog j a , a u i s t o v r e m e
ga sjedinjuje s o v e k o m i p r i r o d o m . O s n o v n a d i h o t o m i j a svoj
s t v e n a slobodi r o e n j e i n d i v i d u a l n o s t i i p a t n j a zbog usamlje
n o s t i r a z r e a v a se, n a v i e m s t u p n j u , o v e k o v o m s p o n t a n o m
radnjom.
P r i svakoj s p o n t a n o j a k t i v n o s t i p o j e d i n a c p r i h v a t a svet. N e
s a m o t o njegovo p o j e d i n a n o j a o s t a j e n e t a k n u t o ; o n o p o s t a j e
181
j a e i vre. Jer lino ja je onoliko snano koliko je aktivno.
N e stie s e i s t i n s k a s n a g a p o s e d o v a n j e m k a o t a k v i m , b i l o t o
p o s e d o v a n j e m a t e r i j a l n i h d o b a r a ili m e n t a l n i h svojstava k a o t o
s u emocije ili misli. S n a g a se, t a k o e , n e s t i e k o r i e n j e m
p r e d m e t a i manipulisanjem njima; ono to koristimo ne p r i p a d a
n a m a prosto zato to ga koristimo. N a m a pripada samo ono za
t a n a s i s t i n s k i vezuje n a a s t v a r a l a k a a k t i v n o s t , b i l o t o o s o b a
ili p r e d m e t . S a m o o n a svojstva k o j a p r o i s h o d e i z n a e s p o n t a n e
a k t i v n o s t i d a j u s n a g u l i n o m j a i t a k o u o b l i u j u o s n o v u njegova
i n t e g r i t e t a . N e s p o s o b n o s t z a s p o n t a n o delanje, z a izraavanje ono
ga t o o d i s t a o s e a m o i m i s l i m o i n u n o s t k o j a iz te n e s p o s o b
n o s t i proizlazi da sebi i d r u g i m a p r i k a e m o p s e u d o l i n o ja,
j e s u k o r e n i o s e a n j a i n f e r i o r n o s t i i s l a b o s t i . Bili m i t o g a s v e s n i
ili n e , niega s e n e s t i d i m o vie n e g o injenice t o m i n i s m o m i ,
i nita nas ne pravi ponosnijima i srenijima no kad mislimo,
oseamo i kazujemo ono to je nae.
T o u s u t i n i z n a i d a j e v a n a a k t i v n o s t k a o t a k v a , d a j e va
an proces, a ne rezultat. U naoj kulturi naglasak je u p r a v o
n a o b r n u t o m . M i p r o i z v o d i m o n e r a d i k o n k r e t n o g zadovoljenja
ve u a p s t r a k t n u s v r h u p r o d a j e r o b e ; o s e a m o d a k u p o v a n j e m
m o e m o doi do svega m a t e r i j a l n o g a i n e m a t e r i j a l n o g a i t a k o
p r i s v a j a m o s t v a r i b e z ikakvog linog s t v a r a l a k o g n a p o r a . I s t o
t a k o , s m a t r a m o n a a lina svojstva i r e z u l t a t n a i h n a p o r a ro
b o m k o j a s e m o e p r o d a t i z a novac, u g l e d i m o . T a k o n a g l a s a k
p r e l a z i s a zadovoljenja s t v a r a l a k e a k t i v n o s t i n a v r e d n o s t goto
vog p r o i z v o d a . T i m e ovek p r o p u t a j e d i n o zadovoljenje k o j e
mu m o e p r u i t i s t v a r n u s r e u doivljaj a k t i v n o s t i u d a t o m
t r e n u t k u pa juri za u t v a r o m koja ga razoarava im poveruje
d a j u j e u h v a t i o z a varljivom s r e o m k o j a s e naziva u s p e h o m .
Ako p o j e d i n a c s p o n t a n o m a k t i v n o u o s t v a r i svoje l i n o ja,
t e t a k o d o e u vezu s a s v e t o m , o n vie nije izdvojeni a t o m ;
o n i svet p o s t a j u deo j e d n e s t r u k t u r a l i z o v a n e celine; o n i m a
svoje z a k o n i t o m e s t o , a t i m e n e s t a j e njegova s u m n j a u s e b e i
u z n a e n j e ivota. Ta s u m n j a je p o t e k l a iz njegove p o d v o j e n o s t i
i iz o m e t a n j a ivota; s u m n j e n e s t a j e k a d on b u d e u s t a n j u da
ivi s p o n t a n o , a n e p r i n u d n o n i a u t o m a t s k i . O n j e s v e s t a n sebe
k a o p o j e d i n c a koji je a k t i v a n i koji s t v a r a , te s h v a t a da ivot
ima samo jedno znaenje: sam in ivljenja.
Ako p o j e d i n a c s a v l a d a tu o s n o v n u s u m n j u u sebe i svoje me
s t o u ivotu, a k o sa s v e t o m o s t v a r i veze p r i h v a t a j u i ga i n o m
s p o n t a n o g ivljenja, on k a o p o j e d i n a c stie s n a g u i stie bez-
182
b e d n o s t . T a b e z b e d n o s t , m e u t i m , isto s e o n a k o r a z l i k u j e o d
b e z b e d n o s t i k o j a o d l i k u j e p r e i n d i v i d u a l i s t i k o s t a n j e k a o to s e
t a n o v a p o v e z a n o s t s a s v e t o m razlikuje o d p o v e z a n o s t i p r i m a r
n i m v e z a m a . N o v a b e z b e d n o s t n e p r e d s t a v l j a z a t i t u k o j u poje
d i n c u p r u a n e k a via m o izvan njega; n i t i j e t o b e z b e d n o s t i z
k o j e j e o t k l o n j e n o t r a g i n o svojstvo ivota. N o v a b e z b e d n o s t
j e d i n a m i n a ; o n a n e p o i v a n a z a t i t i ve n a ovekovoj sponta
noj aktivnosti. To je bezbednost koja se stie svakog t r e n u t k a
ovekovom s p o n t a n o m aktivnou. To je bezbednost koju moe
d a p r u i j e d i n o sloboda, b e z b e d n o s t kojoj n i s u p o t r e b n e o b m a n e ,
z a t o t o j e o t k l o n i l a o n e u s l o v e k o j i n u n o iziskuju o b m a n e .
Pozitivna s l o b o d a k a o o s t v a r e n j e linog j a p o d r a z u m e v a p u n o
p o t v r i v a n j e j e d i n s t v e n o s t i p o j e d i n c a . Ljudi s e r a a j u j e d n a k i ,
ali s e r a a j u i razliiti. O s n o v a t e r a z l i k e j e n a s l e e n a s p r e m
n o s t , fizioloka i m e n t a l n a , sa k o j o m z a p o i n j u ivot, a uz to
dolazi p o s e b a n sticaj p r i l i k a i i s k u s t a v a sa k o j i m a se s u s r e u . O
istovetnosti te pojedinane osnove j e d n e linosti i pojedinane
o s n o v e m a k o j e d r u g e l i n o s t i m o e s e i s t o t a k o m a l o govoriti
k a o t o se u o p t e m o e govoriti o fizikoj i s t o v e t n o s t i dva orga
n i z m a . I s t i n s k i r a z v i t a k linog j a u v e k j e r a z v i t a k k o j i s e t e m e l j i
n a toj p o s e b n o j o s n o v i ; t o j e o r g a n s k i razvitak, o b e l o d a n j i v a n j e
j e d r a svojstvenog toj osobi i s a m o n j o j . Razvoj a u t o m a t a , su
p r o t n o t o m e , nije o r g a n s k i . R a z v i t a k o s n o v e linog j a j e spreen'
i t o m l i n o m ja d o d a j e se p s e u d o l i n o ja, t o u s u t i n i znai,
k a o t o s m o videli, p r i s a j e d i n j a v a n j e t u i h o b r a z a c a m i l j e n j a
i oseanja. Organski razvitak m o g u je s a m o pod uslovom kraj
njeg p o t o v a n j a o s o b e n o s t i linog j a d r u g i h o s o b a , k a o i n a e g
v l a s t i t o g linog j a . To p o t o v a n j e j e d i n s t v e n o s t i linog ja i ne-
govanje t e j e d i n s t v e n o s t i j e s u n a j d r a g o c e n i j a d o s t i g n u a ljud
s k e k u l t u r e , a b a su ta d o s t i g n u a d a n a s u o p a s n o s t i .
J e d i n s t v e n o s t linog j a n i n a koji n a i n n e p r o t i v r e i n a e l u
j e d n a k o s t i . T v r d n j a d a s u ljudi r o e n i j e d n a k i p o d r a z u m e v a
d a s u i m s v i m a z a j e d n i k a ista b i t n a l j u d s k a svojstva, d a i m
j e z a j e d n i k a o s n o v n a s u d b i n a l j u d s k i h bia, d a svi p o s e d u j u
isto n e o t u i v o p r a v o n a s l o b o d u i s r e u . T a teza, s e m toga, z n a i
d a j e njihov m e u s o b n i o d n o s s o l i d a r a n , a n e o d n o s g o s p o d a r a
i p o t i n j e n o g . P o j a m j e d n a k o s t i n e z n a i d a s u svi l j u d i isti.
Ovakav p o j a m j e d n a k o s t i izvodi se iz uloge k o j u d a n a s p o j e d i n a c
i g r a u svojoj e k o n o m s k o j a k t i v n o s t i . Iz veze i z m e u oveka
koji k u p u j e i o n o g a koji p r o d a j e o t k l o n j e n e su o d r e e n e line
razlike. P o d t i m o k o l n o s t i m a v a n o j e s a m o t o d a j e d a n ovek
183
i m a n e t o za p r o d a j u , a d r u g i i m a n o v a c za k u p o v i n u . U eko
n o m s k o m ivotu ljudi s e m e u s o b n o n e r a z l i k u j u ; oni s e me
u s o b n o r a z l i k u j u k a o s t v a r n e o s o b e i n e g o v a n j e njihove jedin
stvenosti jeste sutina individualnosti.
Pozitivna s l o b o d a t a k o e p o d r a z u m e v a n a e l o d a o d tog je
d i n s t v e n o g p o j e d i n a n o g j a n e m a vee moi, d a j e ovek s r e d i t e
i cilj sveg ivota; da je r a z v i t a k i o s t v a r i v a n j e ovekove indivi
d u a l n o s t i cilj k o j i se n i k a d ne m o e p o d r e d i t i ciljevima ije se
d o s t o j a n s t v o s m a t r a veim. Ovo t u m a e n j e m o e da izazove oz
biljne z a m e r k e . Z a r o n o n e p o s t u l i e n e o b u z d a n e g o t i z a m ? N e
p o r i e li o n o i d e j u o r t v o v a n j u za ideal? Z a r ne bi njegovo pri-
h v a t a n j e dovelo do a n a r h i j e ? Na o v a p i t a n j a su, u stvari, ve
d a t i odgovori, d e l o m izriiti, d e l o m p r e u t n i , u t o k u n a e g ra
nijeg izlaganja. M e u t i m , t a p i t a n j a s u z a n a s o d v i e vana d a
n e b i s m o j o j e d n o m p o k u a l i d a bolje o b j a s n i m o d a t e o d g o v o r e
i izbegnemo nesporazum.
Rei d a ovek n e t r e b a d a s e p o v i n u j e bilo e m u t o j e i z n a d
njega n e z n a i p o r e i d o s t o j a n s t v o ideala. S a s v i m s u p r o t n o , t o
j e n a j j a a p o t v r d a ideala. Ovo n a s , m e u t i m , p r i m o r a v a d a kri
tiki i s p i t a m o z n a e n j e ideala. ovek j e d a n a s o b i n o s k l o n d a
p r e t p o s t a v i d a j e i d e a l svaki cilj ije d o s t i z a n j e n e p o d r a z u m e v a
m a t e r i j a l n i d o b i t a k , sve o n o e m u j e n e k o s p r e m a n ' d a r t v u j e
e g o t i s t i k e ciljeve. Taj p o j a m i d e a l a je isto p s i h o l o k i i, u
t o m pogledu, relativistiki. S t o g s u b j e k t i v i s t i k o g s t a n o v i t a je
d a n faist, k o g a p o k r e e elja da se p o d v r g n e vioj m o i i da, u
isto vreme, nadjaa druge ljude, poseduje ideal upravo isto
o n o l i k o k o l i k o i ovek koji se b o r i za l j u d s k u j e d n a k o s t i slo
b o d u . N a toj s e o s n o v i p r o b l e m ideala n i k a d n e m o e r e s i t i .
M o r a m o u o i t i r a z l i k u i z m e u i s t i n s k i h i l a n i h ideala, k o j a
je b i t n a , u p r a v o k a o i r a z l i k a i z m e u i s t i n e i lai. S v i m istin
s k i m i d e a l i m a z a j e d n i k o j e j e d n o : oni izraavaju elju z a n e i m
t o j o nije o s t v a r e n o ali t o j e poeljno r a d i r a z v i t k a i s r e e
pojedinca. 4 M o d a n e z n a m o u v e k t a slui t o m cilju, m o d a s e
ne s l a e m o u p o g l e d u funkcije ovog ili o n o g i d e a l a za l j u d s k i raz
voj, ali t o nije razlog z a r e l a t i v i z a m , p o k o m e n e m o e m o d a
z n a m o i m e s e ivot p o d s t i e a i m e o m e t a . M i n i s m o u v e k
s i g u r n i k o j a j e h r a n a z d r a v a a k o j a nije, p a i p a k n e zakljuu
j e m o d a s e o t r o v n i n a koji n a i n n e m o e p o z n a t i . I s t o t a k o
m o e m o d a z n a m o , a k o zaelimo, i m e s e t r u j e m e n t a l n i ivot.
Z n a m o da su s i r o m a t v o , z a p l a e n o s t , izdvojenost u p e r e n i protiv
ivota; da sve t o slui s l o b o d i i p o d s t i e o v e k o v u h r a b r o s t
184
i s n a g u da b u d e svoj j e s t e u korist ivota, t a je za o v e k a d o b r o
a t a r a v o nije m e t a f i z i k o ve e m p i r i j s k o p i t a n j e , k o j e se m o e
r e s i t i na o s n o v u a n a l i z e ovekove p r i r o d e i d e l o v a n j a izvesnih
o k o l n o s t i n a njega.
Ali t a je sa idealima k o j i su, p o p u t faistikih, n e d v o s m i
s l e n o u p e r e n i p r o t i v ivota? K a k o d a r a z u m e m o i n j e n i c u t o
s e l j u d i d r e o v i h l a n i h i d e a l a i s t o o n a k o v a t r e n o k a o to s e
d r u g i d r e p r a v i h ? O d g o v o r n a ovo p i t a n j e d a j u izvesna psiho-,
l o k a r a z m a t r a n j a . P o j a v a m a z o h i z m a p o k a z u j e n a m d a ljude
m o e p r i v u i doivljavanje p a t n j e ili p o t i n j e n o s t i . N e m a sum
n j e d a s u p a t n j a , p o t i n j e n o s t ili s a m o u b i s t v o a n t i t e z e pozitiv
n i m ciljevima ivota. P a i p a k , t i s e ciljevi m o g u s u b j e k t i v n o
doiveti k a o p r i j a t n i i p r i v l a n i . T a k v o doivljavanje o n o g a to
je u ivotu t e t n o j e s t e p o j a v a k o j a vie od svake d r u g e zaslu
uje naziv p a t o l o k e perverzije. Mnogi psiholozi s m a t r a j u d a s u
doivljavanje z a d o v o l j s t v a i izbegavanje b o l a j e d i n a z a k o n i t a na
ela l j u d s k o g d e l a n j a ; d i n a m i n a psihologija, m e u t i m , m o e
d a p o k a e d a s u b j e k t i v n o doivljavanje zadovoljstva n i j e dovolj
no m e r i l o za u t v r i v a n j e v r e n o s t i izvesnog p o n a a n j a s obzi
r o m n a l j u d s k u s r e u . P o d e s a n p r i m e r z a t o p r u a a n a l i z a ma
z o h i s t i k i h p o j a v a . T a k o analiza p o k a z u j e d a senzacija zadovolj
stva m o e d a b u d e r e z u l t a t p a t o l o k e perverzije, i i s t o t o l i k o
m a l o svedoi o o b j e k t i v n o m z n a e n j u doivljaja k o l i k o i slast
o t r o v a svedoi o njegovoj k o r i s n o s t i po o r g a n i z a m 5 . T a k o do
l a z i m o d o definicije i s t i n s k o g i d e a l a k a o cilja k o j i p o t p o m a e
r a z v i t a k , s l o b o d u i s r e u linog ja, i do definicije l a n i h ideala
k a o p r i n u d n i h i i r a c i o n a l n i h ciljeva k o j i su s u b j e k t i v n o p r i v l a n i
doivljaji (kao t o j e n a g o n z a p o t i n j e n o u ) , ali k o j i s u s t v a r n o
t e t n i p o ivot. i m p r i h v a t i m o o v u definiciju, sledi d a i s t i n s k i
i d e a l nije n e k a s k r i v e n a sila i z n a d p o j e d i n c a , v e j a s a n izraz
k r a j n j e g p o t v r i v a n j a linog j a . S v a k i i d e a l koji je u s u p r o t n o s t i
s a o v i m p o t v r i v a n j e m d o k a z u j e d a n i j e i d e a l ve p a t o l o k i cilj.
S ovoga prelazimo na drugo pitanje, na pitanje rtve. Da li
n a a definicija s l o b o d e k a o n e p o t i n j a v a n j a b i l o k o j o j vioj m o i
i s k l j u u j e rtve, a k i ovekovo r t v o v a n j e vlastitog ivota?
Ovo p i t a n j e j e p o s e b n o v a n o d a n a s , k a d faizam p r o g l a a v a
s a m o r t v o v a n j e k a o n a j v i u vrlinu, t e n a m n o g e l j u d e ostavlja
u p e a t l j i v u t i s a k svojim i d e a l i s t i k i m k a r a k t e r o m . O d g o v o r n a
o v o p i t a n j e logino sledi i z o n o g a t o j e d o s a d r e e n o . P o s t o j e
dva s a s v i m razliita t i p a rtve. J e d n a o d t r a g i n i h i n j e n i c a i
v o t a j e s t e to t o z a h t e v i n a e g fizikog linog ja i ciljevi n a e g
185
mentalnog linog ja m o g u da dou u sukob; to jest, to to
m o d a m o r a m o d a r t v u j e m o svoje fiziko l i n o j a d a b i s m o
potvrdiM i n t e g r i t e t svog d u h o v n o g l i n o g j a . T a r t v a n i k a d n e e
izgubiti svojstvo t r a g i n o s t i . S m r t n i k a d nije s l a t k a , a k n i a k o
s e u m i r e z a najvii ideal. O n a o s t a j e neizrecivo g o r k a , p a i p a k
moe da b u d e krajnja potvrda nae individualnosti. Takva rtva
b i t n o s e razlikuje o d rtve k o j u p r o p o v e d a faizam. T a r t v a
n i j e najvia c e n a k o j u ovek m o d a m o r a d a p l a t i d a b i potvr
dio svoje l i n o j a v e p r e d s t a v l j a cilj p o sebi. T a m a z o h i s t i k a
r t v a svodi i s p u n j e n j e ivota j e d i n o n a njegovo p o r i c a n j e , n a
u k i d a n j e linog j a . O n a j e s a m o v r h o v n i izraz o n o g a e m u fai
z a m s t r e m i u s v i m svojim o g r a n c i m a u k i d a n j u p o j e d i n a n o g
j a i njegovu p o t p u n o m p o t i n j a v a n j u vioj m o i . O n a j e isto
t o l i k o p e r v e r z i j a p r a v e rtve k o l i k o j e s a m o u b i s t v o k r a j n j a per
verzija ivota. P r a v a r t v a p r e t p o s t a v l j a u p o r n u elju z a duhov
n i m i n t e g r i t e t o m . r t v a o n i h koji s u t u elju izgubili s a m o pri
kriva njihovu m o r a l n u bedu.
O s t a j e d a o d g o v o r i m o i n a p o s l e d n j u z a m e r k u : a k o j e pojedin
cima doputeno da slobodno delaju u smislu spontanosti, ako oni
n e p r i z n a j u n i k a k a v a u t o r i t e t i z n a d sebe, h o e l i i z t o g a n e m i
n o v n o proizii a n a r h i j a ? U k o l i k o r e a n a r h i j a o z n a a v a bezobzi
r a n e g o t i z a m i ruilatvo, i n i l a c koji o d r e u j e h o e li se to de
siti zavisi o d n a e g r a z u m e v a n j a l j u d s k e p r i r o d e . M o g u s a m o d a
s e p o z o v e m n a o n o to j e b i l o i s t a k n u t o u poglavlju k o j e s e ba
vilo m e h a n i z m i m a b e k s t v a : d a ovek nije n i d o b a r n i r a v ; d a
j e ivotu svojstvena t e n j a z a r a z v i t k o m , e k s p a n z i j o m , izraava
n j e m m o g u n o s t i ; d a j e p o j e d i n a c n a g n a n n a r u i l a t v o i n a ud
n j u z a m o i ili p o t i n j e n o u a k o m u s e ivot o m e t a , a k o j e o n
s a m i z d v o j e n i o b u z e t s u m n j o m ili o s e a n j e m u s a m l j e n o s t i i
n e m o i . Ako se l j u d s k a s l o b o d a z a s n u j e k a o sloboda za, a k o o
vek m o e p o t p u n o i o d l u n o da o s t v a r i svoje lino ja, i e z n u e
b i t n o u z r o k njegovih d r u t v e n i h n a g o n a , t e e b i t i o p a s n a s a m o
obolela i n e n o r m a l n a o s o b a . U i s t o r i j i o v e a n s t v a ta s l o b o d a
nije b i l a n i k a d o s t v a r e n a , p a i p a k j e p r e d s t a v l j a l a ideal k o j e m
je o v e a n s t v o o s t a l o v e r n o , a k a k o ga je e s t o izraavalo u
n e j a s n i m i i r a c i o n a l n i m o b l i c i m a . N e t r e b a se. u d i t i t o m e t o
i s t o r i j a t o l i k o svedoi o s u r o v o s t i i r u i l a t v u . Ako n a s i t a izne-
n e n a u j e i o h r a b r u j e v e r u j e m da je to i n j e n i c a to je ljud
s k a r a s a , u s p r k o s s v e m u to ju je zadesilo, s a u v a l a i, u s t v a r i ,
razvila t a k v a svojstva d o s t o j a n s t v a , h r a b r o s t i , p r i s t o j n o s t i i
186
l j u b a z n o s t i na k a k v a n a i l a z i m o k r o z itavu i s t o r i j u i k a k v i m a se
d a n a s odlikuje b e z b r o j ljudi.
Ako pod anarhijom r a z u m e m o to da pojedinac ne priznaje
nikakav autoritet, odgovor na gore postavljeno pitanje moe
se n a i u o n o m e t o je bilo r e e n o o razlici i z m e u r a c i o n a l n o g
i i r a c i o n a l n o g a u t o r i t e t a . R a c i o n a l n i a u t o r i t e t k a o i s t i n s k i ide
al z a s t u p a ciljeve r a z v i t k a i e k s p a n z i j e p o j e d i n c a . P r e m a t o m e ,
on se, u naelu, n i k a d ne sukobljava sa p o j e d i n c e m i n j e g o v i m
s t v a r n i m a ne p a t o l o k i m ciljevima.
T e z a ove k n j i g e b i l a j e d a s l o b o d a i m a d v o s t r u k o z n a e n j e
za m o d e r n o g oveka: da je on bio osloboen od tradicionalnih
a u t o r i t e t a i p o s t a o pojedinac, ali da se, u isti m a h , izdvojio,
da je o n e m o a o i p o s t a o o r u e za ciljeve koji su izvan njega,
d a s e o t u i o o d s e b e i o d d r u g i h ; tavie, d a t o s t a n j e p o t k o
p a v a njegovo l i n o j a , slabi i z a s t r a u j e n j e g a s a m o g a i p r i
p r e m a g a z a p o t i n j a v a n j e n o v i m v r s t a m a r o p s t v a . Pozitivna slo
b o d a je meutim, isto to i p o t p u n o ostvarivanje pojedinevih
m o g u n o s t i , k a o i njegove s p o s o b n o s t i za a k t i v n o i s p o n t a n o
ivljenje. S l o b o d a je dostigla k r i t i n u t a k u u k o j o j , g o n j e n a lo
g i k o m vlastitog d i n a m i z m a , p r e t i da se p r e t v o r i u svoju s u p r o t
n o s t . B u d u n o s t d e m o k r a t i j e zavisi o d o s t v a r i v a n j a individualiz
m a , k o j i j e j o o d r e n e s a n s e b i o i d e o l o k i cilj m o d e r n e m i s l i .
D a n a n j u k u l t u r u i p o l i t i k u k r i z u n e t r e b a p r i p i s a t i injenici
t o i m a suvie i n d i v i d u a l i z m a , ve injenici t o j e i n d i v i d u a l i z a m
u koji v e r u j e m o p o s t a o p r a z n a l j u t u r a . P o b e d a s l o b o d e m o
g u a je s a m o a k o se d e m o k r a t i j a razvije u j e d n o d r u t v o u ko
me p o j e d i n a c , njegov r a z v i t a k i s r e a p r e d s t a v l j a j u cilj i s v r h u
k u l t u r e , u k o m e nije p o t r e b a n u s p e h n i t i b i l o to d r u g o k a o
o p r a v d a n j e ivota i u k o m e se p o j e d i n a c ne p o d v r g a v a nika
kvoj m o i izvan sebe, n i t i t a m o n j i m e m a n i p u l i e , b i l o d a j e
u p i t a n j u drava ili e k o n o m s k a m a i n a ; najzad, d r u t v o u k o m e
n j e g o v a savest i ideali n i s u dnternalizacija spoljanjih zahteva,
v e su s t v a r n o njegovi, te izvravaju ciljeve koji proizlaze iz oso-
b e n o s t i njegova l i n o g ja. Ti ciljevi n i s u se mogli p o t p u n o ostva
r i t i n i u k o j e m p r e a n j e m r a z d o b l j u m o d e r n e istorije; o n i s u
m o r a l i o s t a t i u g l a v n o m ideoloki, z a t o t o nije bilo m a t e r i j a l n e
o s n o v e z a razvoj p r a v o g i n d i v i d u a l i z m a . Ovu p r e m i s u s t v o r i o j e
k a p i t a l i z a m . P r o b l e m p r o i z v o d n j e je r e e n b a r u n a e l u
t e m o e m o zamisliti j e d n u b o g a t u b u d u n o s t u kojoj e k o n o m s k a
o s k u d i c a vie n e i z n u u j e b o r b u z a e k o n o m s k e povlastice. Pro
b l e m s k o j i m s e d a n a s s u o a v a m o j e p r o b l e m organizacije dru-
187
 t v e n i h i e k o n o m s k i h snaga, k a k o bi o v e k k a o l a n organi-
zovanog d r u t v a p o s t a o g o s p o d a r tih snaga, a p r e s t a o da b u d e
njihov r o b .
J a s a m naglasio p s i h o l o k u s t r a n u s l o b o d e , ali s a m t a k o e po
k u a o d a p o k a e m d a s e taj p s i h o l o k i p r o b l e m n e m o e odvo
jiti od materijalne osnove ljudskog postojanja, od ekonomske,
d r u t v e n e i p o l i t i k e s t r u k t u r e d r u t v a . Iz o v e p r e m i s e sledi
da je i o s t v a r i v a n j e p o z i t i v n e s l o b o d e i i n d i v i d u a l i z m a p o v e z a n o
s e k o n o m s k i m a d r u t v e n i m p r o m e n a m a k o j e o m o g u u j u poje
d i n e v o o s l o b a a n j e u s m i s l u o s t v a r i v a n j a njegovog l i n o g j a .
Cilj ove knjige nije bavljenje e k o n o m s k i m p r o b l e m i m a k o j i p r o
izlaze i z t e p r e m i s e ; n i p r i k a z i v a n j e e k o n o m s k i h p l a n o v a z a bu
d u n o s t . Ali n e b i h h t e o d a o s t a n e iole n e i z v e s n o g d e se, b a r
k a k o j a v e r u j e m , nalazi r e e n j e .
P r e svega s e m o r a r e i o v o : n e m o e m o d o p u s t i t i d a i z g u b i m o
ijedno o d b i t n i h d o s t i g n u a m o d e r n e d e m o k r a t i j e bilo d a j e
u pitanju bitno dostignue kao to je predstavnika vlada, to
jest vlada koju je izabrao n a r o d i koja je n a r o d u odgovorna,
bilo da je u p i t a n j u ijedno p r a v o k o j e povelja o p r a v i m a zajem-
uje s v a k o m g r a a n i n u . M i n e m o e m o staviti n a k o c k u n i novije
d e m o k r a t s k o n a e l o d a n i k o n e srne gladovati, d a d r u t v o odgo
v a r a z a sve svoje lanove, d a s e n i k o n e p o t i n j a v a i z s t r a h a ,
te da u s l e d s t r a h a od n e z a p o s l e n o s t i i gladi izgubi svoj l j u d s k i
ponos. Ta osnovna dostignua moraju se ne samo sauvati
nego i utvrditi i proiriti.
U s p r k o s injenici to j e taj s t e p e n d e m o k r a t i j e b i o o s t v a r e n
m a d a n i k a k o ne p o t p u n o to nije d o v o l j n o . N a p r e d a k de
m o k r a t i j e lei u u v e a v a n j u s t v a r n e s l o b o d e , inicijative i spon
t a n o s t i p o j e d i n c a , ne s a m o u i z v r s n i m p r i v a t n i m i d u h o v n i m stva
r i m a ve, p r e svega, u a k t i v n o s t i k o j a je b i t n a za p o s t o j a n j e
svakog oveka u njegovu r a d u .
Koji su o p t i uslovi za t o ? I r a c i o n a l n a i n e p l a n s k a p r i v r e d a
d r u t v a m o r a s e z a m e n i t i p l a n i r a n o m e k o n o m i k o m , k o j a pred
stavlja p l a n i r a n i u s k l a e n n a p o r d r u t v a k a o takvog. D r u t v o
m o r a o v l a d a t i d r u t v e n i m p r o b l e m i m a isto o n a k o r a c i o n a l n o k a o
t o j e ovladalo p r i r o d o m . J e d a n uslov z a t o j e o t k l a n j a n j e po
t a j n o g v l a d a n j a o n i h koja, m a d a i h j e b r o j e m m a l o , p o s e d u j u
veliku e k o n o m s k u m o a n e o s e a j u n i k a k v u o d g o v o r n o s t p r e m a
o n i m a ija s u d b i n a zavisi o d n j i h o v i h o d l u k a . Taj novi p o r e d a k
m o e m o n a z v a t i d e m o k r a t s k i m socijalizmom, ali naziv nije va-
188
an; vano je jedino to da uspostavimo racionalan ekonomski
s i s t e m k o j i slui ovekovim ciljevima. D a n a s o g r o m n a v e i n a
ljudi ne samo to n e m a nikakav nadzor n a d itavom ekonom
s k o m m a i n o m , v e i m a i m a l o p r i l i k a d a razvije i s t i n s k u inici
j a t i v u i s p o n t a n o s t n a p o s e b n o m p o s l u koji obavlja. T i l j u d i s u
zaposleni, i o d n j i h s e n e o e k u j e n i t a d r u g o d o d a r a d e
o n o t o se im kae. S a m o u j e d n o j p l a n i r a n o j e k o n o m i c i , u k o j o j
je itava nacija racionalno ovladala ekonomskim i drutvenim
s n a g a m a , p o j e d i n a c m o e da u e s t v u j e u o d g o v o r n o s t i i da se
p r i r a d u slui s t v a r a l a k o m inteligencijom. J e d i n o j e v a n o d a s e
pojedincu ponovo prui povoljna prilika za istinsku aktivnost;
da se d r u t v e n i ciljevi p o i s t o v e t e s njegovim v l a s t i t i m ciljevima
ne ideoloki ve s t v a r n o ; i da on svoj t r u d i r a z u m a k t i v n o
uloi u r a d koji obavlja, k a o u r a d za koji se o s e a o d g o v o r a n
z b o g njegova z n a e n j a d s v r h e s o b z i r o m na l j u d s k e ciljeve. Ma
nipulaciju ljudima m o r a m o zameniti aktivnom i inteligentnom
s a r a d n j o m i n a e l o n a r o d n o g u p r a v l j a n j a , p o m o u n a r o d a i za
n a r o d , p r o i r i t i s a f o r m a l n e p o l i t i k e sfere n a e k o n o m s k u .
N a p i t a n j e d a l i s e j e d n i m e k o n o m s k i m i p o l i t i k i m siste
m o m p o t p o m a e o s t v a r e n j e l j u d s k e s l o b o d e n e m o e s e odgo
voriti s a m o politiki i ekonomski. Jedino merilo za ostvarivanje
slobode jeste to da li pojedinac aktivno uestvuje u odreivanju
svog ivota i ivota d r u t v a , i to ne s a m o f o r m a l n i m i n o m gla
s a n j a ve i s v o j o m s v a k i d a n j o m a k t i v n o u , svojim r a d o m i
svojim o d n o s i m a p r e m a d r u g i m l j u d i m a . Ako s e o g r a n i i n a i s t o
p o l i t i k u sferu, m o d e r n a p o l i t i k a d e m o k r a c i j a n e m o e d o v o l j n o
d a u b l a i p o s l e d i c e e k o n o m s k e b e z n a a j n o s t i p r o s e n o g poje
d i n c a . Ali n i s u d o v o l j n i n i i s t o e k o n o m s k i p o j m o v i , k a o t o j e
p o d r u t v l j e n j e s r e d s t a v a z a p r o i z v o d n j u . Ovde n e m i s l i m t o l i k o
na r e socijalizam, k o j a se iz t a k t i k e p r i k l a d n o s t i var
ljivo u p o t r e b l j a v a u n a c i o n a l s o c i j a l i z m u . I m a m n a u m u Rusiju,
g d e j e socijalizam p o s t a o p r e v a m a r e ; j e r , m a d a j e dolo
d o p o d r u t v l j a v a n j a s r e d s t a v a z a p r o i z v o d n j u , o g r o m n o m ma
som stanovnitva stvarno manipulie m o n a birokratija; time se
n u n o s p r e a v a razvoj s l o b o d e i individualizma, a k i a k o m o d a
d r a v n i n a d z o r deluje u e k o n o m s k o m i n t e r e s u v e i n e n a r o d a .
D a n a s s e r e i vie n o i k a d z l o u p o t r e b l j a v a j u z a p r i k r i v a n j e isti
n e . I z d a v a n j e s a v e z n i k a naziva se s m i r i v a n j e m , v o j n a agresija
s e p r e r u a v a u o d b r a n u o d n a p a d a , p o k o r a v a n j e m a l i h nacija
n a z i v a s e p a k t o m prijateljstva, a itavo s t a n o v n i t v o s e s u r o v o
p o d j a r m l j u j e u i m e nacionalsocijalizma. I r e i d e m o k r a t i j a ,
189
sloboda i individualizam p o s t a j u p r e d m e t i ove z l o u p o t r e b e .
P o s t o j i j e d a n n a i n za definisanje s t v a r n o g z n a e n j a r a z l i k e iz
m e u d e m o k r a t i j e i faizma. D e m o k r a t i j a j e s i s t e m k o j i s t v a r a
e k o n o m s k e , p o l i t i k e i k u l t u r n e u s l o v e z a p u n razvoj p o j e d i n c a .
F a i z a m j e s i s t e m koji, bez o b z i r a p o d k o j i m i m e n o m , podvr^
gava p o j e d i n c a t u i m ciljevima i slabi r a z v o j i s t i n s k e indivi
dualnosti.
Oito, j e d n a o d n a j v e i h t e k o a p r i u s p o s t a v l j a n j u u s l o v a z a
o s t v a r i v a n j e d e m o k r a t i j e lei u p r o t i v r e n o s t i i z m e u p l a n i r a n e
e k o n o m i k e i a k t i v n e s a r a d n j e svakog p o j e d i n c a . J e d n a p l a n i r a n a
e k o n o m i k a d o s e g a m a kojeg velikog i n d u s t r i j s k o g s i s t e m a izi
s k u j e veliku c e n t r a l i z a c i j u i , s h o d n o t o m e , b i r o k r a t i j u k o j a e
u p r a v l j a t i t o m c e n t r a l i z o v a n o m m a i n o m . A k t i v a n n a d z o r i sa-
r a d n j a svakog p o j e d i n c a i n a j m a n j i h j e d i n i c a itavog s i s t e m a izi
s k u j u , m e u t i m , veliku d e c e n t r a l i z a c i j u . Ako s e p l a n i r a n j e odoz
go ne pomea sa aktivnim sudelovanjem odozdo, ako se drutveni
ivot s t a l n o n e k r e e o d o z d o n a g o r e , p l a n i r a n o m e k o n o m i k o m e
s e o b n o v i t i m a n i p u l a c i j a l j u d i m a . R e e n j e t o g p r o b l e m a zdru
ivanja c e n t r a l i z a c i j e s a d e c e n t r a l i z a c i j o m j e d a n j e o d vanijih
z a d a t a k a d r u t v a . Ali sasvim j e izvesno d a on' n i j e m a n j e r e i v
o d t e h n i k i h p r o b l e m a k o j e s m o ve resili i k o j i s u n a m d o n e l i
g o t o v o p o t p u n u vlast n a d p r i r o d o m . M e u t i m , o n s e m o e re
siti s a m o a k o j a s n o s h v a t i m o n u n o s t njegova r e a v a n j a i a k o
i m a m o p o v e r e n j e u ljude, u n j i h o v u s p o s o b n o s t da se, k a o ljud
s k a bia, s t a r a j u o svojim p r a v i m i n t e r e s i m a .
O p e t se, n a n e k i n a i n , s u o a v a m o s a p r o b l e m o m p o j e d i n a n e
inicijative. P o j e d i n a n a inicijativa bila je u l i b e r a l n o m k a p i t a
l i z m u j e d a n o d velikih p o d s t i c a j a k a k o z a e k o n o m s k i s i s t e m
t a k o i z a lini r a z v o j . N o o v d e s e m o r a m o d v o s t r u k o o g r a d i t i :
o n a j e razvila s a m o o d a b r a n a ovekova svojstva, njegovu volju
i r a c i o n a l n o s t , d o k j e o n i n a e o s t a o p o d r e e n e k o n o m s k i m ci
ljevima. To n a e l o je n a j b o l j e delovalo u v e o m a individualizo-
v a n o j i k o n k u r e n t s k o j fazi k a p i t a l i z m a , u k o j o j je bilo m e s t a
za bezbrojne nezavisne e k o n o m s k e jedinice. D a n a s se taj p r o s t o r
suzio. S a m o m a l i b r o j l j u d i m o e d a k o r i s t i p o j e d i n a n u ini
cijativu. Ako d a n a s elimo d a t o n a e l o o s t v a r i m o i u v e a m o
ga toliko da se itava linost oslobodi, b i e m o u stanju da to
uinimo jedino racionalnim i usklaenim n a p o r o m drutva kao
c e l i n e i o n o l i k e d e c e n t r a l i z a c i j e k o j a m o e da z a j e m i s t v a r n i ,
istinski, a k t i v a n n a d z o r i s a r a d n j u n a j m a n j i h j e d i n i c a s i s t e m a .
190
S a m o a k o o v l a d a d r u t v o m i e k o n o m s k u m a i n u p o d r e d i ci
ljevima l j u d s k e s r e e , i s a m o a k o a k t i v n o u e s t v u j e u drutve
n o m p r o c e s u , ovek e m o i d a savlada o n o to g a d a n a s b a c a u
o a j a n j e svoju u s a m l j e n o s t i o s e a n j e n e m o i . D a n a s ovek
n e p a t i toliko o d s i r o m a t v a koliko z b o g t o g a t o j e p o s t a o zu
b a c n a t o k u velike m a i n e , a u t o m a t , t o j e njegov ivot po
s t a o p r a z a n i izgubio z n a e n j e . P o b e d a n a d s v a k o v r s n i m a u t o r i
t a r n i m s i s t e m i m a b i e m o g u a s a m o a k o d e m o k r a t i j a n e od
s t u p i , ve p r e e u n a p a d i p r i s t u p i o s t v a r i v a n j u o n o g a t o su
l j u d i koji s u s e t o k o m p o s l e d n j i h v e k o v a borili z a s l o b o d u sma
t r a h n j e n i m ciljem. O n a e p o b e d i t i s n a g e n i h i l i z m a s a m o a k o
m o e d a i s p u n i l j u d e n a j s n a n i j o m v e r o m z a k o j u j e njihov
d u h k a d a r v e r o m u ivot, u istinu, i u s l o b o d u k a o a k t i v n o i
s p o n t a n o o s t v a r i v a n j e p o j e d i n a n o g ja.
BELESKE UZ GLAVU SEDMU
1. P r e m a saoptenju Ane H a r t o h (Anna Hartoch) iz zajednike
knjige M. Geja (M. Gay), A. Hartoh, L. B. Marfija (L. B. Murphv),
koja e uskoro izii, a koja je posveena klinikom ispitivanju
dece iz arah Lawrence Nursery School Rorahovi testovi sa
decom od t r i do pet godina starosti pokazuju da glavni sukob iz
m e u njih i autoritativnih odraslih osoba potie iz pokuaja da se
sauva deja spontanost.
2. Kao reit p r i m e r za komercijalizovanje ljubaznosti h t e o bih da na
vedem jedan izvetaj o The Howard Johnson Restaurants (For
tune, septembar, 1940, str. 96). Donson zapoljava vojsku mu
terija, koje idu iz restorana u restoran da m o t r e na propuste.
Poto se sve kuva p r e m a propisanim standardnim receptima i me-
r a m a koje je izdala direkcija, inspektor zna koliku porciju bifteka
treba da dobije i kakav ukus treba da ima povre. On takoe zna
koliko je vremena potrebno za posluivanje ruka, i tano zna ko
liko treba da b u d u ljubazne domaica restorana i konobarka.
3. U vezi sa itavim ovim problemom sr. emu znanje? (Knowledge
for What?) Roberta S. Linda (Robert S. Lynd), Oxford University
Press, London, 1939. U vezi sa njegovim filozofskim vidovima sr.
M. Horkhajmerovo delo Zum Rationalismusstreit in der Gegen-
vvartigen Philosophie, Zeitschrift fur Sozialforschung, Vol. 3, 1934,
Alcan, Pariz.
4. Isp. Maks Oto (Max Otto), Ljudski poduhvat (The Human Enter
prise), T. S. Croft, Njujork, 1940, glave IV i V.
191
5. Pitanje o kome se ovde raspravlja dovodi do veoma znaajne i
njenice, koju elim b a r da pomenem: injenice da dinamina psi
hologija moe da razjasni i etike probleme. Psiholozi e tu biti
od pomoi tek kad budu u stanju da uvide vanost moralnih pro
blema za razumevanje linosti. Svaka psihologija, ukljuujui i
Frojdovu, koja takve probleme obrauje s obzirom na naelo za
dovoljstva, ne uspeva da shvati jedan vaan deo linosti i p r e p u t a
tu oblast dogmatikim i neempirijskim moralnim doktrinama. Na
a analiza samoljublja, mazohistike rtve i ideala daje za tu
oblast psihologije i etike primere koji obezbeuju dalji razvitak.
 Karakter
i drutveni proces

O d p o e t k a d o k r a j a ove knjige bavili s m o s e u z a j a m n i m od

n o s i m a d r u t v e n o - e k o n o m s k i h , p s i h o l o k i h i i d e o l o k i h inilaca,
a n a l i z i r a j u i izvesna i s t o r i j s k a razdoblja, k a o to s u d o b a refor
m a c i j e i d a n a n j e d o b a . U o v o m d o d a t k u p o k u a u , za o n e i
t a o c e koje z a n i m a j u t e o r i j s k i p r o b l e m i o b u h v a e n i t a k v o m ana
lizom, d a u k r a t k o p r e t r e s e m o p t u t e o r i j s k u o s n o v u n a kojoj s e
t a k o n k r e t n a analiza temelji.
P r o u a v a j u i p s i h o l o k e r e a k c i j e j e d n e d r u t v e n e g r u p e , ba
v i m o s e k a r a k t e r n o m s t r u k t u r o m l a n o v a t e g r u p e t o jest,
pojedinanih osoba; nas, meutim, ne zanimaju osobenosti po
k o j i m a s e t e o s o b e m e u s o b n o r a z l i k u j u , ve o n a j d e o n j i h o v e
k a r a k t e r n e s t r u k t u r e ikoji j e z a j e d n i k i veini lanova t e g r u p e .
Taj k a r a k t e r m o e m o n a z v a t i drutvenim karakterom. D r u t v e n i
karakter je nuno manje osoben od pojedinanog karaktera.
O p i s u j u i ovaj d r u g i , b a v i m o s e s v i m o n i m o s o b i n a m a k o j e svo
j o m p o s e b n o m k o n f i g u r a c i j o m o b r a z u j u s t r u k t u r u l i n o s t i ovog
ili o n o g p o j e d i n c a . D r u t v e n i k a r a k t e r s a d r i s a m o izvesne oda
b r a n e o s o b i n e , sutinsko jezgro karakterne strukture veine la
nova jedne grupe, koje se razvilo kao posledica osnovnih isku
stava i oblika ivota zajednikih toj grupi. M a d a e u v e k b i t i
o d s t u p n i k a , koji i m a j u sasvim d r u k i j u k a r a k t e r n u s t r u k t u r u ,
k a r a k t e r n e s t r u k t u r e veine lanova t e g r u p e j e s u varijacije t o g
j e z g r a , p r o u z r o k o v a n e s l u a j n i m i n i o c i m a r o e n j a i ivotnog
i s k u s t v a , k o j i s u z a svakog p o j e d i n c a drukiji. Ako e l i m o d a
jednog pojedinca u potpunosti shvatimo, elementi po kojima
s e o n razlikuje o d d r u g i h dobijaju n a j v e u vanost. M e u t i m , a k o
e l i m o d a s h v a t i m o n a i n n a koji s e l j u d s k a energija k a n a l i e i
k a k o o n a deluje k a o p r o i z v o d n a s n a g a u d a t o m d r u t v e n o m
p o r e t k u , t a d a drutveni k a r a k t e r zasluuje da b u d e u sreditu
naeg zanimanja.
P o j a m drutvenog karaktera je kljuni pojam za razumevanje
d r u t v e n o g p r o c e s a . K a r a k t e r je, u d i n a m i n o m s m i s l u a n a l i t i k e

195
psihologije, o s o b e n a f o r m a u k o j u se u o b l i u j e l j u d s k a e n e r g i j a
dinaminim prilagoavanjem ljudskih potreba posebnom obliku
p o s t o j a n j a d a t o g d r u t v a . K a r a k t e r , p a k , o d r e u j e miljenje,
o s e a n j e i p o s t u p a n j e p o j e d i n a c a . S o b z i r o m na n a e misli, o v o
s e n e u v i a b a lako, p o t o s m o svi skloni d a p r i h v a t i m o konven
c i o n a l n o verovanje d a j e miljenje iskljuivo i n t e l e k t u a l n i in,
n e z a v i s a n o d p s i h o l o k e s t r u k t u r e linosti. To, m e u t i m , n i j e
t a n o , i u t o l i k o j e m a n j e t a n o u k o l i k o s e n a e misli vie
b a v e e t i k i m , fiziolokim, p o l i t i k i m , p s i h o l o k i m ili d r u t v e
nim problemima, a ne empirijskom manipulacijom konkretnim
p r e d m e t i m a . I z u z i m a j u i i s t o logike e l e m e n t e o b u h v a e n e i
n o m miljenja, t a k v e s u misli uveliko o d r e e n e s t r u k t u r o m li
n o s t i o s o b e k o j a razmilja. Ovo isto t o l i k o vai i za itavu j e d n u
d o k t r i n u ili teorijski s i s t e m k o l i k o i za j e d a n j e d i n i p o j a m
n a p r i m e r , ljubav, p r a v d u , j e d n a k o s t , r t v u . S v a k i t a k a v p o j a m
i s v a k a d o k t r i n a i m a j u e m o c i o n a l n u m a t r i c u , a ta m a t r i c a je
duboko ukorenjena u karakternoj struktura pojedinca.
U p r e t h o d n i m g l a v a m a dali s m o za ovo m n o g e p r i m e r e . Po
k u a l i s m o da, s o b z i r o m n a d o k t r i n e , p o k a e m o e m o c i o n a l n e
k o r e n e r a n o g p r o t e s t a n t i z m a i m o d e r n o g a u t o r i t a r i z m a . S obzi
r o m na pojedine pojmove, pokazali smo da za sado-mazohistiki
k a r a k t e r ljubav, n a p r i m e r , oznaava s i m b i o t i k u zavisnost, a n e
uzajamno potvrivanje i jedinstvo na osnovu jednakosti; rtva
o z n a a v a k r a j n j e p o d v r g a v a n j e neijeg p o j e d i n a n o g j a n e e m u
viem, a ne p o t v r d u neijeg m e n t a l n o g i m o r a l n o g j a ; r a z l i k a
o z n a a v a r a z l i k u u m o i , a ne o s t v a r i v a n j e i n d i v i d u a l n o s t i na
o s n o v u j e d n a k o s t i ; p r a v d a z n a i d a svako t r e b a d a d o b i j e o n o
t o zasluuje, a ne da p o j e d i n a c m o e b e z u s l o v n o z a h t e v a t i ostva
r i v a n j e svojih b i t n i h i n e o t u i v i h p r a v a ; h r a b r o s t j e g o t o v o s t n a
p o t i n j a v a n j e i trpljenje, a ne k r a j n j a p o t v r d a i n d i v i d u a l n o s t i na
s u p r o t m o i . M a d a s e dva oveka r a z l i n i h l i n o s t i slue i s t o m
rei k a d a , na p r i m e r , govore o ljubavi, z n a e n j e te rei s a s v i m
se razlikuje s h o d n o njihovoj k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i . U stvari, isprav
n o m psiholokom analizom znaenja tih pojmova u m n o g o m e bi
s e m o g l a izbei i n t e l e k t u a l n a z b r k a , p o t o svaki p o k u a j i s t o
logike klasifikacije n u n o m o r a o m a i t i .
V e o m a j e vana injenica t o ideje i m a j u e m o c i o n a l n u m a t r i c u ,
z a t o t o o n a p r e d s t a v l j a k l j u z a r a z u m e v a n j e d u h a j e d n e kul
t u r e . Razlina d r u t v a , ili klase u j e d n o m d r u t v u , i m a j u svoj
o s o b e n i d r u t v e n i k a r a k t e r , i na njegovoj se o s n o v i r a z l i n e i d e j e
razvijaju i jaaju. T a k o , na p r i m e r , ideja o r a d u i u s p e h u k a o
196
g l a v n i m ciljevima ivota m o g l a je stei m o i p o s t a t i p r i v l a n a
za m o d e r n o g oveka zbog njegove u s a m l j e n o s t i i s u m n j e ; ali pot
p u n o bi o m a i l a p r o p a g a n d a ideje o n e p r e s t a n o m t r u d u i s t r e m
ljenju u s p e h u a k o b i bila u p u e n a P u e b l o I n d i j a n c i m a ili mek-
s i k a n s k i m seljacima. T i ljudi d r u k i j e k a r a k t e r n e s t r u k t u r e t e k o
da bi r a z u m e l i o e m u govori o s o b a k o j a t a k v e ciljeve izlae,
a k i k a d bi r a z u m e l i n j e n jezik. I s t o 'tako, H i t l e r ili o n a j deo
n e m a k o g s t a n o v n i t v a koji i m a i s t u k a r a k t e r n u s t r u k t u r u sa
s v i m i s k r e n o misle d a j e p o t p u n a b u d a l a ili o b i a n laov svaki
o n a j k o misli d a s e r a t o v i m o g u u k i n u t i . N a o s n o v u n j i h o v a dru
t v e n o g k a r a k t e r a , za njih je ivot bez p a t n j i i n e d a a i s t o t a k o
m a l o shvatljiv k a o t o su to s l o b o d a i j e d n a k o s t .
I z v e s n e g r u p e e s t o svesno usvajaju ideje koje n a njih, zbog
njihove k a r a k t e r n e s t r u k t u r e , s t v a r n o n e deluju; t a k v e ideje osta
ju zaliha svesnih u b e e n j a , ali l j u d i m a ne polazi za r u k o m da u
k r i t i n o m a s u p o s t u p a j u s h o d n o n j i m a . K a o p r i m e r z a ovo
m o e posluiti n e m a k i r a d n i k i p o k r e t u v r e m e p o b e d e n a c i z m a .
P r e H i t l e r o v a d o l a s k a n a vlast, o g r o m n a veina n e m a k i h rad
n i k a glasala je za socijalistiku ili k o m u n i s t i k u u p a r t i j u i vero-
vala u ideje t i h p a r t i j a ; to jest, rasprostranjenost t i h i d e j a bila
je v e o m a velika. M e u t i m , teina t i h ideja nije b i l a ni u kakvoj
s r a z m e r i s n j i h o v o m r a s p r o s t r a n j e n o u . N a c i s t i k i n a p a d nije
n a i a o n a politike p r o t i v n i k e koji b i bili s p r e m n i d a s e m a s o v n o
b o r e z a svoje ideje. M n o g e p r i s t a l i c e leviarskih p a r t i j a , m a d a
su u svoje p a r t i j s k e p r o g r a m e verovale d o k god su te p a r t i j e
p o s e d o v a l e a u t o r i t e t , bile s u s p r e m n e n a povlaenje i m j e izbila
k r i z a . Paljiva analiza k a r a k t e r n e s t r u k t u r e n e m a k i h r a d n i k a ot
k r i v a j e d a n r a z l o g ove p o j a v e izvesno, ne j e d i n i . Tip l i n o s t i
velikog b r o j a t i h r a d n i k a p o s e d u j e m n o g e o s o b i n e o n o g a t o s m o
opisali k a o a u t o r i t a r n a k a r a k t e r . N j i h s u odlikovali d u b o k o usa
e n o p o t o v a n j e p r e m a u s t a n o v l j e n o m a u t o r i t e t u i enja z a n j i m .
Socijalistiko naglaavanje p o j e d i n a n e n e z a v i s n o s t i n a s u p r o t au
t o r i t e t u , s o l i d a r n o s t i n a s u p r o t i n d i v i d u a l i s t i k o m izdvajanju, nije
b i l o o n o t o s u m n o g i r a d n i c i s t v a r n o eleli n a o s n o v u struk
t u r e svoje linosti. J e d n a p o g r e k a r a d i k a l n i h v o a s a s t o j a l a s e
u p r o c e n j i v a n j u snage njihovih p a r t i j a j e d i n o na o s n o v u r a s p r o
s t r a n j e n o s t i t i h ideja, i u p r e v i a n j u p o m a n j k a n j a njihove teine.
S u p r o t n o ovoj slici, n a a analiza p r o t e s t a n t s k e i k a l v i n i s t i k e
d o k t r i n e p o k a z a l a j e d a s u t e i d e j e bile m o n e snage u prista
l i c a m a nove religije, z a t o t o su se o b r a a l e p o t r e b a m a i nespo-
k o j s t v u p r i s u t n i m a u k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i ljudi k o j i m a s u o n e
197
bile u p u e n e . D r u g i m r e c i m a , ideje mogu postati mone snage,
ali samo u onoj meri u kojoj zadovoljavaju osobite ljudske po
trebe uoljive u dotom drutvenom karaktetru.
o v e k o v a k a r a k t e r n a s t r u k t u r a n e o d r e u j e s a m o njegovo mi
ljenje d o s e a n j e , v e i njegove p o s t u p k e . Za o v o o t k r i e za
s l u g a p r i p a d a F r o j d u , i a k o j e t e o r i j s k a o s n o v a njegova s i s t e m a
n e i s p r a v n a . U s l u a j u n e u r o t i a n * o i g l e d n o je da glavne t e n j e
u karakternoj strukturi neke osobe odreuju njenu aktivnost.
Lako se moe razumeti da je prinuda na brojanje prozora kua
i k a m e n j a na p l o n i k u a k t i v n o s t iji je u z r o k u i z v e s n i m nagoni
m a p r i n u d n o g k a r a k t e r a . Ali izgleda d a p o s t u p k e n o r m a l n e o s o b e
o d r e u j u j e d i n o r a c i o n a l n a r a z m a t r a n j a i s t v a r n e p o t r e b e . Me
utim, p o m o u novih o r u a posmatranja, koja daje psihoanaliza,
m o e m o u o i t i d a j e t a k o z v a n o r a c i o n a l n o p o n a a n j e uveliko od
r e e n o k a r a k t e r n o m s t r u k t u r o m . J e d n i m p r i m e r o m z a o v o poza
bavili s m o se u n a e m r a s p r a v l j a n j u o z n a e n j u k o j e za m o
d e r n o g oveka i m a r a d . Videli s m o d a j a k a elja z a n e p r e s t a n o m
aktivnou potie od usamljenosti i nespokojstva. Ta p r i n u d a na
r a d razlikovala s e o d s t a v a p r e m a r a d u u d r u g i m k u l t u r a m a ,
gde s u l j u d i r a d i l i o n o l i k o k o l i k o j e b i l o p o t r e b n o , ali g d e i h
n i s u na r a d gonile i nove s n a g e u njihovoj v l a s t i t o j k a r a k t e r n o j
s t r u k t u r i . P o t o j e d a n a s k o d svih n o r m a l n i h o s o b a d e j s t v o pod-
s t r e k a n a r a d gotovo j e d n a k o , i p o t o je, tavie, t a j i n t e n z i t e t
r a d a n u a n a k o o n e u o p t e ele d a ive, l a k o s e p r e v i a iracio
n a l n a s a s t a v n i c a ove o s o b i n e .
S a d a s e m o r a m o z a p i t a t i k a k v a j e funkcija k a r a k t e r a z a po
j e d i n c a i d r u t v o . t o se p o j e d i n c a tie, o d g o v o r nije t e a k . Ako
s e k a r a k t e r j e d n o g p o j e d i n c a manje-vie t e s n o s a o b r a a v a s a
d r u t v e n i m k a r a k t e r o m , glavni n a g o n i u njegovoj l i n o s t i n a v o d e
g a d a ini o n o to j e p o d o d r e e n i m d r u t v e n i m u s l o v i m a njegove
k u l t u r e n u n o i poeljno. T a k o , n a p r i m e r , a k o o n o s e a s t r a s t
z a t e d n j o m a g n u a n j e p r e m a r a s i p a n j u n o v c a n a bilo k a k a v
r a s k o , taj n a g o n e m u v e o m a p o m o i a k o p r e t p o s t a v i m o
d a j e o n s i t a n t r g o v a c koji m o r a t e d e t i i k r t a r i t i d a b i o p s t a o .
P o r e d ove e k o n o m s k e funkcije, k a r a k t e r n e o s o b i n e i m a j u i j e d n u
isto p s i h o l o k u funkciju, k o j a nije m a n j e z n a a j n a . O s o b a k o d
k o j e elja za t e d n j o m p o t i e iz n j e n e v l a s t i t e l i n o s t i p o s t i e
i d u b o k o p s i h o l o k o zadovoljenje t i m e t o j e k a d r a d a p o s t u p a
s h o d n o toj elji; t o jest, k a d a tedi, o n a sebi n e k o r i s t i s a m o
p r a k t i n o ve o s e a i p s i h o l o k o zadovoljenje. ovek se u ovo
m o e l a k o u v e r i t i a k o zapazi, n a p r i m e r , d a j e e n a d z nie sred-
198
n j e klase, k o j a n a pijaci u t e d i dva c e n t a , zbog t e u t e d e t o l i k o
srena koliko bi osoba drukijeg k a r a k t e r a mogla biti srena
z b o g uivanja u k a k v o m u l n o m zadovoljstvu. Ovo p s i h o l o k o
zadovoljenje javlja s e n e s a m o k a d a n e k a o s o b a p o s t u p a u s k l a d u
sa z a h t e v i m a koji p o t i u iz n j e n e k a r a k t e r n e s t r u k t u r e , v e ' k a d a
i t a ili s l u a o i d e j a m a k o j e je iz istog razloga privlae. Za auto
r i t a r n i k a r a k t e r v e o m a s u p r i v l a n i ideologija k o j a o p i s u j e pri
r o d u k a o silu ijoj s e m o i m o r a m o p o t i n i t i ili n e k i g o v o r koji
sebi d o p u t a s a d i s t i k e o p i s e p o l i t i k i h zbivanja, t e i n i t a n j a
ili s l u a n j a i m a z a p o s l e d i c u p s i h o l o k o zadovoljenje. S a m i m o :
s u b j e k t i v n a funkcija k o j u k a r a k t e r i m a z a n o r m a l n u o s o b u sa
s t o j i se u t o m e da je navede da postupa shodno onome to je,
s praktinog stanovita, za nju nuno, kao i da omogui da je
njena aktivnost psiholoki zadovolji.
Ako n a d r u t v e n i k a r a k t e r g l e d a m o s a s t a n o v i t a njegove funk
cije u d r u t v e n o m p r o c e s u , m o r a m o p o i o d o n o g a t o s m o re
kli o funkciji k o j u on i m a za p o j e d i n c a : ovek, t i m e t o se pri-
l a g o a v a d r u t v e n i m u s l o v i m a , razvija o n e o s o b i n e k o j e g a pri
m o r a v a j u da eli da p o s t u p a o n a k o k a k o mora da p o s t u p a . Ako
je u d a t o m d r u t v u k a r a k t e r veine l j u d i to jest, d r u t v e n i
k a r a k t e r tako prilagoen objektivnim zadacima koje u tom
d r u t v u p o j e d i n a c m o r a d a izvri, n a i n n a koji s e l j u d s k e s n a g e
u o b l i u j u p r e t v a r a ih u p r o i z v o d n e s n a g e n e o p h o d n e za funkcio-
nisanje tog drutva. O b r a t i m o jo j e d n o m panju na p r i m e r rada.
N a m o d e r n i i n d u s t r i j s k i s i s t e m iziskuje d a s e najvei d e o n a e
e n e r g i j e k a n a l i e u p r a v c u r a d a . K a d a b i ljudi radili s a m o i z spo-
ljanjih p o t r e b a , dolo b i d o m n o g i h s u k o b a i z m e u o n o g a t o
t r e b a d a i n e i o n o g a t o b i h t e l i d a ine, i t i b i s u k o b i u m a
njili n j i h o v u d e l o t v o r n o s t . M e u t i m , d i n a m i n i m p r i l a g o a v a n j e m
k a r a k t e r a d r u t v e n i m z a h t e v i m a , l j u d s k a snaga, u m e s t o d a prouz
r o k u j e s u k o b , dobija t a k v e f o r m e k o j e j e p r e t v a r a j u u p o d s t r e k
za delanje shodno o d r e e n i m e k o n o m s k i m potrebama. Umesto
d a s e m o d e r n i ovek spol j a prisiljava n a o n a k o veliki r a d k o j i
d a n a s obavlja, njega n a r a d goni u n u t r a n j a p r i n u d a , iji s m o
p s i h o l o k i znaaj p o k u a l i d a i s p i t a m o . Ili, u m e s t o d a slua jav
ne a u t o r i t e t e , on je izgradio u n u t r a n j i a u t o r i t e t savest i du
n o s t koji g a n a d z i r e u s p e n i j e n o m a koji spoljanji auto
ritet. Drugim r e c i m a , drutveni karakter internalizuje spoljanje
potrebe, te tako ljudsku snagu upree u izvravanje zadataka
datog ekonomskog i drutvenog sistema.
K a k o s m o videli, i m se u k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i razviju izve
s n e p o t r e b e , svako p o n a a n j e u s k l a d u s t i m o o t r e b a m a u isti
199
 m a h j e p s i h o l o k i zadovoljavajue i , s a s t a n o v i t a m a t e r i j a l n o g
u s p e h a , p r a k t i n o . D o k god j e d n o d r u t v o i s t o v r e m e n o p r u a
p o j e d i n c u ta dva zadovoljenja, i m a m o situaciju u kojoj psiholo
k e snage cementuju d r u t v e n u s t r u k t u r u . M e u t i m , r a n i j e ili
kasnije dolazi d o r a s k o r a k a . T r a d i c i o n a l n a k a r a k t e r n a s t r u k t u r a
j o u v e k p o s t o j i , m a d a s u n a s t a l i n o v i e k o n o m s k i uslovi k o j i m a
t r a d i c i o n a l n e k a r a k t e r n e o s o b i n e vie n e k o r i s t e . Ljudi s u s k l o n i
d a p o s t u p a j u s h o d n o svojoj k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i ; m e u t i m ,
t i p o s t u p c i ili o m e t a j u njihove e k o n o m s k e d e l a t n o s t i ili n e m a j u
dovoljno z g o d n i h p r i l i k a z a p r o n a l a e n j e poloaja koji b i i m
o m o g u i l i d a p o s t u p a j u s h o d n o svojoj prirodi. P r i m e r z a
o n o to i m a m o n a u m u j e s t e k a r a k t e r n a s t r u k t u r a s t a r i h sred
n j i h klasa, p o s e b n o u z e m l j a m a sa s t r o g o m k l a s n o m r a s l o j e n o u ,
k a k v a j e bila N e m a o k a . V r e d n o s t v r l i n a s t a r e s r e d n j e k l a s e
u v a r n o s t i , tedljivosti, o p r e z n o s t i , s u m n j i a v o s t i o p a d a l a je
u m o d e r n o m p o s l o v a n j u u o d n o s u na v r e d n o s t n o v i h vrlina, k a o
to s u inicijativa, s p r e m n o s t n a rizikovanje, a g r e s i v n o s t i t d . ak
i u k o l i k o s u t e s t a r e vrline j o p r e d s t a v l j a l e p r e i m u s t v o k a o
n p r . u sluaju s i t n i h t r g o v a c a p o d r u j e m o g u n o s t i za t a k v o
poslovanje t o l i k o s e suzilo d a j e s a m o m a l i b r o j s i n o v a s t a r e
s r e d n j e klase m o g a o u svojim e k o n o m s k i m d e l a t n o s t i m a u s p e n o
d a koristi svoje k a r a k t e r n e o s o b i n e . O n i s u svojim vaspita-
n j e m razvili k a r a k t e r n e o s o b i n e k o j e s u n e k a d b i l e p r i l a g o e n e
d r u t v e n o m poloaju njihove klase, ali j e e k o n o m s k i razvoj b i o
b r i o d k a r a k t e r n o g razvoja. Taj r a s k o r a k i z m e u e k o n o m s k e i
p s i h o l o k e evolucije doveo je do s t a n j a u k o m e se p s i h i k e po
t r e b e vie n i s u m o g l e zadovoljiti u o b i a j e n i m e k o n o m s k i m ak
tivnostima. Te su potrebe, m e u t i m , postojale, pa su se morale
zadovoljiti n a n e k i d r u g i n a i n . U s k o e g o t i s t i k o s t r e m l j e n j e
vlastitoj k o r i s t i , k o j i m s e o d l i k o v a l a nia s r e d n j a klasa, bilo j e
p r e n e t o s a p o j e d i n a n o g s t u p n j a n a n a c i o n a l n i . I s a d i s t i k i im
pulsi, koji su k o r i e n i u p r i v a t n o j k o n k u r e n t s k o j b o r b i , deli-
m i n o su se p o m e r i l i ka d r u t v e n o j i p o l i t i k o j p o z o r n i c i , a de-
l i m i n o s u p o j a a n i o s u j e e n j e m . T a d a s u oni, o s l o b o e n i svih
inilaca koji su ih obuzdavali, traili zadovoljenje u p o l i t i k o m
p r o g a n j a n j u i u r a t u . U m e s t o da c e m e n t u j u p o s t o j e i d r u t v e n i
p o r e d a k , p s i h o l o k e snage su, p o m e a v i se sa o z l o j e e n o u iza s a m o g toga d u h a . Porodica se,
z v a n o m o s u j e u j u i m s v o j s t v i m a i t a v e t e situacije, p o s t a l e , n a
t a j n a i n , d i n a m i t k o j i m e s e posluiti g r u p e eljne d a u n i t e
t r a d i c i o n a l n u p o l i t i k u i e k o n o m s k u s t r u k t u r u d e m o k r a t s k o g dru
tva.
200
N i s m o govorili o ulozi k o j u v a s p i t n i p r o c e s igra u u o b l i a v a n j u
d r u t v e n o g k a r a k t e r a ; ali, s o b z i r o m n a i n j e n i c u t o m n o g i m
p s i h o l o z i m a izgleda da su uzrok k a r a k t e r n o g razvoja m e t o d i od
goja u r a n o m d e t i n j s t v u i v a s p i t n e t e h n i k e koje se p r i m e n j u j u
na d e t e u r a z v o j u n e k e p r i m e d b e o o v o m e ine se o p r a v d a
n i m a . P r e svega t r e b a d a s e z a p i t a m o t a r a z u m e v a m o p o d va-
s p i t a n j e m . M a d a se v a s p i t a n j e m o e razliito definisati, o n o , gle
d a n o i z ugla d r u t v e n o g p r o c e s a , izgleda o t p r i l i k e o v a k o : dru
t v e n a funkcija v a s p i t a n j a sastoji se u o s p o s o b l j a v a n j u p o j e d i n c a
da f u n k c i o n i e u ulozi k o j u k a s n i j e t r e b a da igra u ivotu; to
j e s t , u t a k v o m u o b l i a v a n j u njegova k a r a k t e r a da se ovaj priblii
d r u t v e n o m k a r a k t e r u , da se p o j e d i n e v e elje p o d u d a r e s p o t r e
b a m a njegove d r u t v e n e uloge. V a s p i t n i s i s t e m s v a k o g d r u t v a
o d r e e n j e o v o m f u n k c i j o m ; p r e m a t o m e , m i v a s p i t n i m proce
s o m n e m o e m o objasniti s t r u k t u r u d r u t v a n i l i n o s t i njegovih
l a n o v a ; ali v a s p i t n i s i s t e m m o r a m o o b j a s n i t i p o t r e b a m a koje
p r o i z l a z e iz d r u t v e n e i e k o n o m s k e s t r u k t u r e d a t o g d r u t v a . Me
u t i m , m e t o d i v a s p i t a n j a v e o m a s u vani u k o l i k o p r e d s t a v l j a j u
m e h a n i z m e p o m o u k o j i h s e p o j e d i n c u daje p o t r e b a n oblik.
Oni se mogu smatrati sredstvima kojima se drutveni zahtevi
p r e o b r a a v a j u u lina svojstva. M a d a n i s u u z r o k p o s e b n e v r s t e
d r u t v e n o g k a r a k t e r a , v a s p i t n e t e h n i k e sainjavaju j e d a n o d me
h a n i z a m a p o m o u k o j i h se k a r a k t e r o b r a z u j e . P o z n a v a n j e i ra-
z u m e v a n j a v a s p i t n i h m e t o d a j e s t e , u o v o m smislu, vaan d e o
c e l o k u p n e analize j e d n o g d r u t v a koje funkcionie.
Ovo t o s m o u p r a v o r e k l i vai i za j e d a n p o s e b a n d e o itavog
v a s p i t n o g p r o c e s a : za porodicu, F r o j d je p o k a z a o da r a n a isku
stva d e t e t a p r e s u d n o u t i u n a o b r a z o v a n j e njegove k a r a k t e r n e
s t r u k t u r e . Ako j e t o t a n o , k a k o o n d a d a r a z u m e m o d a s e d e t e
u o b l i u j e d r u t v e n i m ivotom, m a d a j e o n o , b a r u n a o j kul
t u r i , m a l o p o v e z a n o s n j i m ? Odgovor nije s a m o t o d a r o d i t e l j i
izuzimajui p o j e d i n a n e varijacije p r i m e n j u j u v a s p i t n e obra
s c e d r u t v a u k o m e ive, ve i to da svojim v l a s t i t i m l i n o s t i m a
p r e d s t a v l j a j u d r u t v e n i k a r a k t e r svoga d r u t v a ili k l a s e . O n i n a
d e t e p r e n o s e o n o t o m o e m o d a n a z o v e m o p s i h o l o k o m atmosfe
r o m ili d u h o m j e d n o g d r u t v a u p r a v o z a t o to s u p r e d s t a v n i c i
tako, moe smatrati psiholokim
posrednikom drutva.
Poto sam utvrdio da se drutveni k a r a k t e r uobliuje nainom
p o s t o j a n j a d a t o g d r u t v a , elim d a p o d s e t i m i t a o c a n a o n o t o
je u p r v o m poglavlju bilo r e e n o o p r o b l e m u d i n a m i n o g prila-
201
goavanja. M a d a j e t a n o d a o v e k a u o b l i u j u p o t r e b e e k o n o m
ske i drutvene s t r u k t u r e drutva, on se ne moe bezgranino
p r i l a g o a v a t i . N e s a m o t o n e k e fizioloke p o t r e b e n e o d s t u p n o
iziskuju d a b u d u zadovoljene, v e t o z a h t e v a j u i n e k e o v e k u svoj
stvene p s i h o l o k e o s o b i n e , ije osujeenje i m a za p o s l e d i c u iz
v e s n e r e a k c i j e . K o j e s u t o o s o b i n e ? O d n j i h j e , izgleda, najvanija
tenja za r a s t o m , za razvojem i ostvarivanjem mogunosti koje
j e ovek t o k o m i s t o r i j e r a z v i o k a o t o su, n a p r i m e r , spo
s o b n o s t s t v a r a l a k o g i k r i t i k o g m i l j e n j a i s p o s o b n o s t za raz
liito doivljavanje e m o c i o n a l n o g i u l n o g . S v a k a o v a m o g u n o s t
p o s e d u j e v l a s t i t i d i n a m i z a m . i m se u p r o c e s u evolucije razvije,
o n a tei d a s e izrazi. T a s e tenja m o e p o t i s n u t i i o s u j e t i t i , n o
takvo potiskivanje i m a za posledicu nove reakcije, a naroito
o b r a z o v a n j e r u i l a k i h i s i m b i o t i k i h i m p u l s a . Izgleda, t a k o e ,
d a t o o p t a t e n j a r a s t u k o j a j e p s i h o l o k i ekvivalent i s t o v e t n e
b i o l o k e t e n j e i m a z a p o s l e d i c u t a k v e p o s e b n e tenje k a o
t o s u elja z a s l o b o d o m i m r n j a p r e m a t l a e n j u , j e r j e slo
b o d a b i t a n uslov z a svaki r a s t . O p e t , elja z a s l o b o d o m m o e
s e p o t i s n u t i , m o e i e z n u t i i z svesti p o j e d i n c a ; ali a k n i t a d a
o n a n e p r e s t a j e d a p o s t o j i k a o m o g u n o s t , i u k a z u j e n a svoje
p o s t o j a n j e s v e s n o m ili n e s v e s n o m m r n j o m k o j a u v e k p r a t i ta
kvo suzbijanje.
I m a m o , t a k o e , razloga z a p r e t p o s t a v k u d a je, k a o t o j e bilo
r a n i j e r e e n o , s t r e m l j e n j e p r a v d i i i s t i m t e n j a s v o j s t v e n a ljud
skoj p r i r o d i , m a d a s e o n a m o e p o t i s n u t i i izopaiti p o p u t s t r e m
ljenja s l o b o d i . Ova p r e t p o s t a v k a d o v o d i n a s n a t e o r i j s k i o p a s n o
tle. L a k o b i bilo k a d b i s m o m o g l i d a s e v r a t i m o religijskim i
filozofskim p r e t p o s t a v k a m a , k o j e p o s t o j a n j e t a k v i h tenji ob
j a n j a v a n j u v e r o v a n j e m d a j e o v e k s t v o r e n p r e m a bojoj slici,
odnosno usvajanjem nekog prirodnog zakona. Meutim, mi na
d o k a z n e m o e m o p o d u p r e t i t a k v i m o b j a n j e n j i m a . J e d i n i na
i n za o b j a n j a v a n j e t o g s t r e m l j e n j a p r a v d i i i s t i n i j e s t e , po na
e m miljenju, d r u t v e n a i p o j e d i n a n a a n a l i z a itave ovekove
istorije. T a d a o t k r i v a m o d a s u p r a v d a i i s t i n a najvanija o r u j a
k o j i m a se slue svi n e m o n i u b o r b i za svoju s l o b o d u i r a z v o j .
S e m t o g a t o s e v e i n a o v e a n s t v a t o k o m itave svoje i s t o r i j e
m o r a l a braniti od monijih grupa, koje su mogle da je tlae i
e k s p l o a t i u , i svaki p o j e d i n a c u d e t i n j s t v u p r o l a z i k r o z r a z d o b
lje k o j e s e o d l i k u j e n e m o n o u . Rekli b i s m o d a s e u t o m s t a n j u
n e m o n o s t i razvijaju o s o b i n e p o p u t o s e a n j a z a p r a v d u i i s t i n u ,
i p o s t a j u m o g u n o s t i z a j e d n i k e l j u d i m a k a o t a k v i m a . S t o g a do-
202
s p e v a m o do i n j e n i c e da ljudska priroda, mada karakterni razvoj
uobliuju osnovni ivotni uslovi, i mada ne postoji bioloki utvr
ena ljudska priroda, poseduje vlastiti dinamizam, koji je ak
tivan inilac u evoluciji drutvenog procesa, a k i a k o j o ni
s m o u s t a n j u d a p s i h o l o k i m t e r m i n i m a j a s n o izloimo p r a v u
p r i r o d u t o g l j u d s k o g d i n a m i z m a , njegovo p o s t o j a n j e m o r a m o pri
z n a t i . P r i p o k u a j u da i z b e g n e m o z a b l u d e b i o l o k i h i metafizi
k i h p o j m o v a , n e s m e m o p o d l e i p o d j e d n a k o t e k o j z a b l u d i soci
o l o k o g r e l a t i v i z m a d a o v e k n i j e n i t a d r u g o d o ilutka k o j o m
u p r a v l j a j u uzice d r u t v e n i h o k o l n o s t i , o v e k o v a n e o t u i v a p r a v a
na slobodu i sreu temelje se na bitno ljudskim svojstvima:
n j e g o v o m s t r e m l j e n j u ivotu, ekspanziji i i z r a a v a n j u m o g u n o
s t i k o j e su se u n j e m u razvijale u t o k u p r o c e s a i s t o r i j s k e evo
lucije.
S a d a m o e m o p o n o v o izloiti najvanije r a z l i k e i z m e u F r o j -
dova psiholokog p r i s t u p a i psiholokog p r i s t u p a kojeg s m o se
u ovoj knjizi drali. P r v o m r a z l i k o m p o d r o b n o s m o se pozabavili
u p r v o m poglavlju, t a k o d a j e j e d i n o p o t r e b n o d a j e o v d e u k r a t
k o p o m e n e m o : m i s m a t r a m o d a j e l j u d s k a p r i r o d a u s u t i n i isto-
r i j s k i uslovljena, m a d a n e u m a n j u j e m o z n a a j b i o l o k i h inilaca
i ne v e r u j e m o da se to p i t a n j e m o e i s p r a v n o izraziti protiv-
stavljanjem k u l t u r n i h inilaca b i o l o k i m a . D r u g o , o s n o v n o F r o j -
d o v o n a e l o s a s t o j i se u p o s m a t r a n j u oveka k a o e n t i t e t a , za
t v o r e n o g s i s t e m a , k o j i j e p r i r o d a o b d a r i l a i z v e s n i m fizioloki uslov-
I j e n i m n a g o n i m a , i u t u m a e n j u r a z v o j a njegova k a r a k t e r a k a o
r e a k c i j e n a zadovoljenja i o s u j e e n j a t i h n a g o n a ; d o k se, p o na
e m miljenju, o s n o v n i p r i s t u p l j u d s k o j l i n o s t i s a s t o j i iz shva-
t a n j a ovekova o d n o s a p r e m a svetu, p r e m a d r u g i m a , p r e m a pri
r o d i i p r e m a n j e m u s a m o m e . Mi v e r u j e m o da je ovek prven
stveno d r u t v e n o b i e , a n e , k a o t o F r o j d p r e t p o s t a v l j a , d a j e
ovek p r v e n s t v e n o s a m o d o v o l j a n i d a s u m u d r u g i l j u d i p o t r e b n i
t e k u z g r e d , k a k o b i zadovoljio svoje i n s t i n k t u a l n e p o t r e b e . M i
v e r u j e m o da je, u o v o m smislu, i n d i v i d u a l n a psihologija u o s n o v i
socijalna psihologija ili, k a o t o veli Saliven, psihologija rneu-
l i n i h o d n o s a ; k l j u n i p r o b l e m psihologije j e s t e p r o b l e m p o s e b
ne v r s t e p o j e d i n e v e p o v e z a n o s t i sa s v e t o m , a ne p r o b l e m za
dovoljavanja ili o s u j e i v a n j a p o j e d i n i h i n s t i n k t u a l n i h elja. Pro
b l e m ovekovih i n s t i n k t u a l n i h elja m o r a s e s h v a t i t i k a o j e d a n
deo c e l o k u p n o g p r o b l e m a njegova o d n o s a p r e m a svetu, a n e k a o
jedini p r o b l e m l j u d s k e l i n o s t i . S t o g a su, u n a e m p r i s t u p u , po
t r e b e i elje k o j e s e u s r e d s r e u j u o k o p o j e d i n e v i h o d n o s a p r e -
203
 ma d r u g i m a k a o to su ljubav, m r n j a , n e n o s t , simbioza
o s n o v n e p s i h o l o k e pojave, d o k s u o n e u F r o j d a s a m o d r u g o
r a z r e d n e p o s l e d i c e o s u j e e n j a ili zadovoljenja i n s t i n k t u a l n i h po
treba.
Razlika i z m e u F r o j d o v a b i o l o k o g i n a e g d r u t v e n o g o p r e -
deljenja od posebnog je znaaja s obzirom na p r o b l e m e karakte
rologije. F r o j d i , n a o s n o v u njegovih nalaza, A b r a h a m , Dons
i d r u g i , p r e t p o s t a v i l i su da d e t e doivljava zadovoljstvo u t a k o
z v a n i m e r o g e n i m z o n a m a ( u s t a i m a r ) , u vezi sa p r o c e s o m uzi
m a n j a h r a n e i izbacivanja i z m e t a ; i d a t e e r o g e n e zone, b i l o p r e -
n a d r a a j e m , o s u j e e n j e m ili k o n s t i t u c i o n a l n o p o v e a n o m osetlji-
vou, z a d r a v a j u svoju l i b i d n u p r i r o d u i u p o z n i j i m g o d i n a m a ,
k a d a , t o k o m n o r m a l n o g razvoja, g e n i t a l n a z o n a t r e b a d a p o s t a n e
p r v e n s t v e n o vana. P r e t p o s t a v l j a s e d a t a fiksacija n a prege-
nitalnoj razini vodi sublimacijama i reakcijskim formacijama koje
postaju deo karakterne strukture. Tako, na primer, neka osoba
m o e da p o s e d u j e n a g o n za t e d n j o m n o v c a ili e g a d r u g o g zato
t o s u b l i m i e n e s v e s n u elju d a z a d r i stolicu. Ili, p a k , n e k a o s o b a
m o e o e k i v a t i da do svega d o e p r e k o n e k o g d r u g o g , a ne vla
s t i t i m n a p o r o m , zato t o j e p o k r e e n e s v e s n a elja d a b u d e h r a
n j e n a , k o j a je s u b l i m i s a n a u elju za d o b i j a n j e m p o m o i , oba-
v e t e n j a i t a k o dalje.
F r o j d o v a z a p a a n j a s u o d velike vanosti, ali o n i h j e pogre
no objasnio. On je ispravno sagledao strasnu i iracionalnu p r i r o d u
t i h oralnih i analnih k a r a k t e r n i h o s o b i n a . O n j e t a k o e uvi-
d e o da t a k v e elje p r o i m a j u sve sfere l i n o s t i , o v e k o v sek
s u a l n i , e m o c i o n a l n i i i n t e l e k t u a l n i ivot, i da su sve njegove ak
t i v n o s t i o b o j e n e n j i m a . Ali o n j e p o g r e n o s h v a t i o d a j e u z r o n i
odnos izmeu erogenih zona i k a r a k t e r n i h osobina s u p r o t a n ono
m e t o u s t v a r i j e s t e . ovjekova elja d a p a s i v n o p r i m a sve t o
eli da dobije ljubav, z a t i t u , o b a v e t e n j e , m a t e r i j a l n e s t v a r i
od izvora k o j i se nalazi v a n njega, razvija se u d e t e t o v u ka
r a k t e r u k a o r e a k c i j a n a njegova i s k u s t v a s a d r u g i m a . Ako n a
o s n o v u t i h i s k u s t a v a njegovo o s e a n j e vlastite s n a g e oslabi iz
s t r a h a , a k o s e p a r a l i u njegova inicijativa i s a m o p o u z d a n j e , a k o
se razvije i p o t i s n e n e p r i j a t e l j s t v o , i a k o m u , u isti m a h , njegov
o t a c ili m a j k a p o n u d e ljubav ili b r i g u p o d u s l o v o m p r e d a j e , je-
!
d a n t a k a v sticaj p r i l i k a d o v o d i d o s t a v a p r i k o m e s e o d u s t a j e
od a k t i v n o g v l a d a n j a , a sve s n a g e u p r a v l j a j u ka s p o l j a n j e m iz
v o r u , iz koga e k o n a n o p o t e i i s p u n j e n j e svih elja. Taj stav
d o b i j a t a k o straistan k a r a k t e r z a t o t o j e t o j e d i n i n a i n n a
204
k o j i t a k v a o s o b a m o e p o k u a t i d a o s t v a r i svoje elje. T o t o
ite o s o b e e s t o s a n j a j u ili f a n t a z i r a j u da ih h r a n e , doje, i t a k o
jdalje, t r e b a p r i p i s a t i injenici t o u s t a vie n e g o i j e d a n d r u g i
o r g a n p o g o d u j u i z r a a v a n j u t o g s t a v a p r i m a n j a . Ali o r a l n a sen
zacija nije u z r o k t o g stava; o n a j e izraavanje s t a v a p r e m a s v e t u
j e z i k o m tela.
I s t o vai i za analnu o s o b u , k o j a se na o s n o v u svojih poseb
n i h i s k u s t a v a povlai o d d r u g i h l j u d i vie n e g o oralna o s o b a ,
koja trai bezbednost t i m e to sebe ini a u t a r h i n i m , samodovolj
n i m s i s t e m o m i k o j a l j u b a v ili svaki d r u g i s t a v d a v a n j a o s e a
k a o p r e t n j u svojoj b e z b e d n o s t i . D o d u e , u m n o g i m s l u a j e v i m a
ti se stavovi n a j p r e razvijaju u vezi sa u z i m a n j e m h r a n e ili iz
b a c i v a n j e m izmeta, k o j i su u r a n o m d e t i n j s t v u glavne a k t i v n o s t i
i, t a k o e , glavna sfera u k o j o j se izraavaju r o d i t e l j s k a ljubav ili
t l a e n j e i d e t i n j a l j u b a z n o s t ili p r k o s . M e u t i m , p r e n a d r a e n j e i
o s u j e e n j e u vezi sa e r o g e n i m z o n a m a ne v o d i po s e b i fiksaciji
t a k v i h stavova u k a r a k t e r u n e k e o s o b e ; m a d a d e t e doivljuje
izvesne p r i j a t n e senzacije u vezi s u z i m a n j e m h r a n e i izbaciva
n j e m i z m e t a , t a zadovoljstva n e d o b i j a j u v a n o s t z a k a r a k t e r n i
r a z v o j a k o ne p r e d s t a v l j a j u na fizikoj r a z i n i s t a v o v e
u k o r e n j e n e u itavoj k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i .
Za o d o j e , k o j e se u z d a j e u b e z u s l o v n u l j u b a v m a j k e , iznenad
n o p r e k i d a n j e d o j e n j a n e e i m a t i n i k a k v e ozbiljne k a r a k t e r o l o -
k e p o s l e d i c e ; d e t e k o j e iskusi d a s e n e m o e p o u z d a t i u m a j
i n u l j u b a v stei e, m o d a , oralne o s o b i n e a k i a k o j e p r o c e s
h r a n j e n j a t e k a o bez n e k i h n a r o i t i h p r e k i d a . Oralne ili anal
ne fantazije ili fizike senzacije u p o z n i j i m g o d i n a m a n i s u zna
a j n e zbog fizikog zadovoljstva koje p o d r a z u m e v a j u n i t i zbog
i k a k v e t a j a n s t v e n e s u b l i m a c i j e tog zadovoljstva, ve s a m o zbog
o s o b i t e p o v e z a n o s t i sa s v e t o m na k o j o j se t e m e l j e i k o j u izra
avaju.
S a m o s t e t a k e gledita F r o j d o v i k a r a k t e r o l o k i n a l a z i m o g u
b i t i k o r i s n i z a socijalnu psihologiju. N a p r i m e r , d o k god p r e t p o s
t a v l j a m o da izvesna r a n a i s k u s t v a u vezi sa i z b a c i v a n j e m i z m e t a
prouzrokuju analni karakter, koji je tipian za evropsku niu
s r e d n j u klasu, j e d v a r a s p o l a e m o i k a k v i m p o d a c i m a koji b i n a m
o m o g u i l i d a s h v a t i m o z a t o p o s e b n a k l a s a i m a a n a l n i dru
t v e n i k a r a k t e r . M e u t i m , a k o g a s h v a t i m o k a o j e d a n o b l i k pove
z a n o s t i s a d r u g i m a , oblik koji j e u s a e n u k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i
i k o j i p r o i s h o d i iz i s k u s t v a sa s p o l j a n j i m s v e t o m , r a s p o l a g a e m o
205
 k l j u e m z a r a z u m e v a n j e p i t a n j a z a t o s u i t a v o b l i k ivota n i e
s r e d n j e klase, n j e n a u s k o s t , izdvojenost i n e p r i j a t e l j s t v o dopri-
neli razvoju takve ikarakterne strukture.1
T r e a v a n a r a z l i k a u t e s n o j je vezi s p r e t h o d n i m a . Na o s n o v u
svog imstinktivistikog o p r e d e l j e n j a , k a o i n a o s n o v u d u b o k o g
uverenja u ravost ljudske prirode, Frojd je sklon tumaenju da
su svi ovekovi idealni m o t i v i p o s l e d i c a n e e g niskog; pode
s a n p r i m e r z a o v o j e njegovo o b j a n j e n j e o s e a n j a p r a v i n o s t i
k a o p o s l e d i c e d e t i n j e p r v o b i t n e zavisti p r e m a s v a k o m k o I m a
vie o d njega. K a o t o j e r a n i j e bilo i s t a k n u t o , m i v e r u j e m o d a
ideali k a o t o s u i s t i n a , p r a v d a , s l o b o d a m a d a s u e s t o p u k e
fraze ili racionalizacije m o g u p r e d s t a v l j a t i i s t i n s k a s t r e m l j e n j a ,
i da je pogrena svaka analiza koja se ne bavi ovim stremlje
n j i m a k a o d i n a m i n i m iniocima. T i ideali n e m a j u m e t a f i z i k i ka
r a k t e r , v e p o t i u i z u s l o v a l j u d s k o g ivota, t e s e k a o t a k v i m o
g u ispitivati. S t r a h o d v r a a n j a m e t a f i z i k i m ili i d e a l i s t i k i m
p o j m o v i m a n e b i t r e b a l o d a o m e t e t a k v u analizu. Z a d a t a k psiho
logije k a o e m p i r i j s k e n a u k e j e d a p r o u a v a m o t i v a c i j u k o j a s e
zasniva na idealima, k a o i m o r a l n e p r o b l e m e povezane s njima,
t e d a t i m e n a e r a z m i l j a n j e o t a k v i m p r e d m e t i m a o s l o b o d i ne-
e m p i r i j s k i h i m e t a f i z i k i h e l e m e n a t a koji, p r i t r a d i c i o n a l n o m ob
raivanju tih p r e d m e t a , zamagljuju s p o r n a pitanja,
i Najzad, t r e b a p o m e n u t i jo j e d n u razliku. O n a se odnosi na
r a z l i k o v a n j e p s i h o l o k i h p o j a v a o s k u d i c e i obilja. N a primitiv
n o j r a z i n i ovek ivi u o s k u d i c i . P o s t o j e n e o d s t u p n e p o t r e b e k o j e
s e moraju zadovoljiti p r e svega d r u g o g . T e k k a d o v e k u p r e o s
t a n e v r e m e n a i s n a g e p o zadovoljenju t i h p r i m a r n i h p o t r e b a ,
t e k t a d a s e m o e r a z v i t i k u l t u r a , a s a n j o m i o n a s t r e m l j e n j a ko
j i m a s u p r a e n e p o j a v e obilja. S l o b o d n i (ili s p o n t a n i ) inioci u v e k
s u p o j a v e obilja. F r o j d o v a psihologija j e psihologija o s k u d i c e . O n
zadovoljstvo definie k a o zadovoljenje k o j e proizlazi iz otklanja
n j a b o l n e n a p e t o s t i . Pojave obilja, k a o t o s u l j u b a v ili n e n o s t ,
ne igraju, u stvari, n i k a k v u u l o g u u n j e g o v u s i s t e m u . Ne s a m o
d a j e o n p r e n e b r e g n u o t a k v e pojave, v e j e u s k o s h v a t a o i o n u
p o j a v u k o j o j j e p o s v e t i o t o l i k o p a n j e s e k s . P r e m a itavoj
svojoj definiciji zadovoljstva, F r o j d je u s e k s u v i d e o s a m o ele
m e n t fizioloke p r i n u d e , a u s e k s u a l n o m z a d o v o l j e n j u o l a k a n j e
b o l n e n a p e t o s t i . S e k s u a l n i n a g o n k a o p o j a v a obilja, i s e k s u a l n o
zadovoljstvo k a o s p o n t a n o u i v a n j e i j a s u t i n a nije negativ
no o l a k a n j e n a p e t o s t i n i s u i m a l i m e s t a u njegovoj psiholo
giji-
206
K o j e s m o n a e l o t u m a e n j a u ovoj knjizi p r i m e n i l i n a razu
m e v a n j e l j u d s k e o s n o v e k u l t u r e ? P r e n o t o o d g o v o r i m o n a ovo
p i t a n j e , k o r i s n o b i bilo d a s e p o d s e t i m o glavnih p r a v a c a t u m a e
n j a o d k o j i h s e n a p r a v a c razlikuje.
1 . P r e m a psihologistikom p r i s t u p u , k o j i m s e o d l i k u j e F r o j -
d o v o miljenje, k u l t u r n e p o j a v e u k o r e n j e n e su u p s i h o l o k i m i
n i o c i m a koji p r o i s h o d e i z i n s t i n k t u a l n i h n a g o n a , a n a ove, o p e t ,
d r u t v o u t i e s a m o i z v e s n i m s t e p e n o m suzbijanja. Drei s e ovog
n a i n a t u m a e n j a , frojdisti s u o b j a s n i l i k a p i t a l i z a m k a o i s h o d anal
ne e r o t i n o s t i , a razvoj r a n o g h r i a n s t v a k a o p o s l e d i c u ambiva
l e n t n o g o d n o s a p r e m a o e v u liku. 2
2. P r e m a e k o n o m i s t i k o m p r i s t u p u , koji n a l a z i m o u pogre
n o m p r i m e n j i v a n j u M a r k s o v a t u m a e n j a istorije, s u b j e k t i v n i eko
n o m s k i i n t e r e s i u z r o k s u k u l t u r n i h pojava, k a k v e s u religija i
p o l i t i k e ideje. S a t a k v o g p s e u d o m a r k s i s t i k o g s t a n o v i t a 3 m o g l i
b i s m o p o k u a t i d a o b j a s n i m o d a p r o t e s t a n t i z a m n i j e n i t a dru
g o d o o d g o v o r n a izvesne e k o n o m s k e p o t r e b e b u r o a z i j e .
3. K o n a n o , p o s t o j i i idealistiko gledite k o j e M a k s V e b e r
z a s t u p a u svojoj analizi Protestantske etike i duha kapitalizma.
O n dri d a s u n o v e religijske i d e j e o d g o v o r n e z a razvoj n o v o g
t i p a e k o n o m s k o g p o n a a n j a i n o v o g d u h a k u l t u r e , m a d a nagla
ava d a t o p o n a a n j e nije n i k a d iskljuivo o d r e e n o religijskim
doktrinama.
N a s u p r o t ovim o b j a n j e n j i m a , m i s m o p r e t p o s t a v i l i d a s u ideo
logije i k u l t u r a u o p t e d u b o k o u k o r e n j e n e u d r u t v e n o m k a r a k
teru; da se sam drutveni k a r a k t e r uobliuje nainom postojanja
d a t o g d r u t v a i da glavne k a r a k t e r n e o s o b i n e , sa svoje s t r a n e , po
s t a j u p r o i z v o d n e snage k o j e o b l i k u j u d r u t v e n i p r o c e s . S obzi
r o m na problem duha protestantizma i kapitalizma, pokuao sam
d a p o k a e m d a j e p r o p a s t s r e d n j o v e k o v n o g d r u t v a u g r o z i l a sred
n j u k l a s u ; d a j e ovo u g r o e n j e dovelo d o o s e a n j a n e m o i , iz
d v o j e n o s t i i s u m n j e ; da je ova p s i h o l o k a p r o m e n a snosila odgo
vornost za privlanost Luterovih i Kalvinovih d o k t r i n a ; da su se
t i m d o k t r i n a m a p o j a a l e i stabilizovale k a r a k t e r o l o k e p r o m e -
n e ; i d a s u t a k o razvijene k a r a k t e r n e o s o b i n e p o s t a l e t a d a proiz
v o d n e snage u r a z v o j u k a p i t a l i z m a , koji je p r o i s t e k a o iz eko
n o m s k i h i politikih promena.
S o b z i r o m n a faizam, bilo j e p r i m e n j e n o i s t o n a e l o objanja
v a n j a : nia s r e d n j a k l a s a r e a g o v a l a j e n a izvesne e k o n o m s k e
p r o m e n e , k a o to s u p o r a s t m o i m o n o p o l a i p o s l e r a t n a infla
cija, p o j a a v a n j e m izvesnih k a r a k t e r n i h o s o b i n a n a i m e , sadis-
207
tikih i m a z o h i s t i k i h s t r e m l j e n j a ; n a c i s t i k a ideologija o b r a a l a BELESKE UZ DODATAK
se t i m o s o b i n a m a i p o j a a v a l a ih; a t a d a su n o v e k a r a k t e r n e oso
1. F. Aleksander (F. Alexander) pokuao je da Frojdove karakterolo-
b i n e p o s t a l e d e l o t v o r n e s n a g e p r i p o t p o m a g a n j u e k s p a n z i j e ne-
ke nalaze ponovo izloi na nain koji je u nekim pogledima slian
m a k o g i m p e r i j a l i z m a . U o b a sluaja v i d i m o da izvesna klasa, ka naem tumaenju. [Isp. F. Aleksander Uticaj psiholokih inilaca
d a j e u g r o z e n o v e e k o n o m s k e tenje, r e a g u j e n a t u o p a s n o s t psi na gastro-intestinalne poremeaje (The Influence of Psvchologi-
h o l o k i i ideoloki i da p s i h o l o k e p r o m e n e , izazvane o v o m re cal Factors upon Gastro-Intestinal Disturbances), Psychoanalytic
akcijom, p o d s t i u razvoj e k o n o m s k i h snaga, a k i a k o ove s n a g e Quarterly, Vol. XV, 1934]. No, m a d a njegova gledita predstavlja
protivree e k o n o m s k i m interesima te klase. Vidimo da ekonom ju napredak u poreenju s Frojdovima, on nije uspeo da nadvlada
ske, p s i h o l o k e i i d e o l o k e s n a g e deluju u d r u t v e n o m p r o c e s u u osnovi bioloko opredeljenje i da potpuno razabere meuline
n a ovaj n a i n : n a p r o m e n e u s p o l j a n j i m s i t u a c i j a m a ovek rea odnose kao osnovu i sutinu tih pregenitalnih nagona.
guje p r o m e n a m a u sebi, a ti p s i h o l o k i inioci, sa svoje s t r a n e , 2. Radi potpunije rasprave o tome metodu sr. E. From, Zur Ents-
pomau uobliavanje ekonomskog i drutvenog procesa. Ekonom tehung des Christusdogmas, Psychoanalytischer Verlag, Be, 1931;
ske snage s u d e l o t v o r n e , ali s e o n e m o r a j u s h v a t i t i n e k a o psi v. 5. svezak ovog izdanja.
h o l o k e m o t i v a c i j e ve k a o o b j e k t i v n i uslovi; p s i h o l o k e s n a g e 3. To stanovite nazivam pseudomarksistikim zato to p r e m a njemu
s u d e l o t v o r n e , ali m o r a m o s h v a t i t i d a s u i o n e s a m e i s t o r i j s k i Marksova teorija znai da istoriju odreuju ekonomski motivi iz
uslovljene; ideje s u d e l o t v o r n e , ali m o r a m o s h v a t i t i d a s u o n e raeni u stremljenju materijalnoj dobiti, a ne kako je Marks stvar
no mislio, ekonomski motivi izraeni u objektivnim uslovima, koji
d u b o k o u k o r e n j e n e u itavoj k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i l a n o v a jed
mogu imati za posledicu razliite ekonomske stavove, dok je j a k a
n e d r u t v e n e g r u p e . M e u t i m , u p r k o s toj u z a j a m n o j zavisnosti elja za sticanjem materijalnog bogatstva samo jedan od tih sta
e k o n o m s k i h , p s i h o l o k i h i i d e o l o k i h snaga, s v a k a je od n j i h do vova. (To je bilo istaknuto u I poglavlju). Podrobna rasprava o
n e k l e i nezavisna. Ovo o s o b i t o vai za e k o n o m s k i r a z v o j , do ovom problemu moe se nai u E. Fromovu radu Uber Methode
k o g a dolazi p o t o o n zavisi o d o b j e k t i v n i h inilaca, k a o t o u n d Aufgabe einer analytischen Sozialpsychologie, Zeitschrift fiir
su p r i r o d n e p r o i z v o d n e snage, t e h n i k a , geografski inioci sa- Sozialforschung, Vol. 1, 1932, str. 28, i dalje v. 8. svezak ovog izda
glasno njegovim v l a s t i t i m z a k o n i m a . Pokazali s m o d a i s t o vai nja, str. 736. Sr. i raspravu emu znanje? Roberta S. Linda, Ox-
i za p s i h o l o k e s n a g e ; n j i h u o b l i u j u spoljanji ivotni uslovi, ford University Press, London, 1939, glava I I .
ali o n e p o s e d u j u i vlastiti d i n a m i z a m , to jest, o n e su izraz ljud
s k i h p o t r e b a k o j e s e n e m o g u i s k o r o n i t i , m a d a ise m o g u uobli
iti. U ideolokoj sferi n a i l a z i m o na s l i n u a u t o n o m i j u , u k o r e n j e -
nu u l o g i k i m z a k o n i m a i u t r a d i c i j i z n a n j a s t e e n o g t o k o m isto-
rije.
T o n a e l o m o e m o p o n o v o izloiti n a o s n o v u d r u t v e n o g k a r a k
tera: drutveni karakter proishodi iz dinaminog prilagoavanja
ljudske prirode drutvenoj strukturi. Promene drutvenih uslova
i m a j u z a p o s l e d i c u p r o m e n e d r u t v e n o g k a r a k t e r a t o jest, n o v e
p o t r e b e i n e s p o k o j s t v o . T e n o v e p o t r e b e p o t e c i t e s u n o v i h ideja,
i t a k o rei, i n e da ljudi b u d u p r i j e m i v i za ove; sa svoje stra
n e , te nove ideje tee stabilizovanju i o j a a v a n j u n o v o g d r u t v e
n o g k a r a k t e r a , i o d r e i v a n j u ovekovih p o s t u p a k a . D r u g i m r e c i m a ,
d r u t v e n i uslovi u t i u n a i d e o l o k e p r o m e n e p o s r e d s t v o m ka
r a k t e r a ; k a r a k t e r , s d r u g e s t r a n e , nije p o s l e d i c a p a s i v n o g prila
g o a v a n j a d r u t v e n i m u s l o v i m a , ve d i n a m i n o g p r i l a g o a v a n j a
n a o s n o v u e l e m e n a t a k o j i s u ili bioloki s v o j s t v e n i l j u d s k o j pri
r o d i ili su j o j p o s t a l i svojstveni zahvaljujui i s t o r i j s k o j evoluciji.

208
 Indeks pojmova
Abraham, K. (K. Abraham) 204
Adam (biblijski)
mit o isterivanju iz raja 29, 51, 59
Adler, Alfred (Alfred Adler) 109
Aktivnost 6465, 122
Akvinski, Toma 5152, 62, 75 (b)
Aleksander, F. (F. Alexander) 209 (b)
Alen, D. (John Allen) 76, (b)
Anarhija 186187
Andreas 74 (b)
Anen, R. N. (R. N. Anschen) 22 (b)
Automat, v. Saobraavanje
Autoritarna filozofija 122123
Autoritarni karakter 117118, 120
123, 166 (b)
Luterov 49, 5455
Hitlera i nacizma 154164
Autoritet 24, 49, 5960, 118126, 149,
176, 187, 191 (b), 197
Avgustin, sv. (sv. Augustin) 62
Balzak, o. de (H. de Balzac) 19, 22
(b), 114115, 180
Bartman, B. (B. Bartmann) 74 (b)
Benedikt, R. (R. Benedict) 22 (b)
Bergson, A. (H. Bergson) 22 (b)
Bernard, L. (L. Bernard) 33 (b)
Biblija 62, 70, 75 (b)
Bil 52
Bog 29, 55, 59, 76 (b)
Bonaventura 52
Borkenau, F. (F. Borkenau) 77 (b)
Brentano, F. (F. Brentano) 74 (b)
Bruk, Meler van der (Moeller van der
Bruck) 122, 145 (b)
Bucer, Martin 44
Burkhart, J. (J. Burckhardt) 21 (b),
3637, 39, 72 (b)73 (b)
Crkva, katolika 35, 5154, 70, 81
14*
i imena
arobni pomaga 124127
ovek
odnos prema drutvu 1315
prema drugima 1315, 1920
svest o sebi kao o odvojenom en
titetu 20, 2326, 3536
potreba za povezanou s drugima
1820, 182183
Danii, uro 75 (b), 145 (b)
Dans Skotus (John Duns Scotus) 52
Dante 38
Darvin, . (Charles Darwin) 159
Darvinizam 158159
Dekart, R. (Rene Descartes) 177
Diltaj, V. (W. Dilthev) 72 (b), 73 (b)
Dirkem, E. (E. Durkheim) 16
Djui, Don (John Dewey) 10, 21 (b),
22 (b)
Dolard, D. (J. Dollard) 22 (b)
Dostojevski, F. M. 110, 144 (b)
Drutveni karakter 149150, 195208
Drutveni proces 21, 6871, 195--208
psiholoki inioci 1113, 1516, 71,
202208
Dons, E. (E. Jones) 204
Deferson, T. (Th. Jefferson) 7
Edipov kompleks 14, 126
Egocentrinost
u detinjstvu 2425
Egotizam v. Sebinost
Erenberg, R. (R. Ehrenberg) 74 (b)
Erazmo Roterdamski 55
Erikson, M. H. (M. H. Erickson) 145
(b)
211
Faizam 912, 103, 117, 184, 185, 189,
190, 207, v. isto tako Nacizam
Firkand, A. (A., Vierkandt) 108
Fojerbah, L. (L. Feuerbach) 90
Fon Belov (von Below) 74 (b)
Frank, L. K. (L. K. Frank) 75 (b)
Fridrih II (Friedrich II) 37
Frojd, Sigmund (Sigmund Freud) 21
(b), 77 (b), 85, 86, 108, 109, 117, 126,
129, 145 (b), 171, 172, 192, 198, 201,
203206, 209 (b)
pojmovi o ljudskoj prirodi i odnos
pojedinca prema drutvu 1215
tumaenje istorije 16
ovekovo neprijateljstvo prema
linom ja i super-egu 6869
o sebinosti 8586
o narcisoidnosti 86
o sadomazohizmu 100101
pojam karaktera 117, 198200
Edipov kompleks 14, 126
o ruilatvu 129
o potiskivanju 142144
0 racionalnosti 182
stav prema etikim idealima 185
186
karakterologija 204205
1 E. From 207208
From, E. (E. Fromm) 22 (b), 77 (b),
98 (b), 144 (b), 209 (b)
FromRajhman, Frida (Frieda
From Reichmann) 145 (b)
Gebels, J. (J. Goebbels) 156, 162, 166
(b), 167 (b)
Gej, M. (M. Gay) 191 (b)
Gorer, G. (G. Gorer) 144 (b), 145 (b)
Gracijan 42
Greh 122
Grin, Zilijen (Julien Green) 97, 99 (b)
Hajden, Konrad (Konrad Heiden)
166 (b)
Harknes, D. (G. Harkness) 77 (b)
Hartoh, A. (A. Hartoch) 166 (b), 191
(b)
Hegel, G. V. F. (G. W. F. Hegel) 90,
98 (b)
Hercog, E. (E. Herzog) 166 (b)
Hitler, Adolf 10, 32, 50, 68, 107, 122,
146, 147, 148, 152, 153, 154164, 166
212
(b), 167 (b), 197
mo prirode 163164
Hjuz, R. (R. Hughes) 26
Hobs, T. (Th. Hobbes) 11, 12, 107,
116, 144 (b)
Holovel, D. (J. Hallowell) 22 (b)
Horkhajmer, M. (M. Horkheimer)
77 (b), 144 (b), 191 (b)
Horni, Karen (Karen Horney) 21 (b),
77 (b), 109, 144 (b), 145 (b)
Hrist (Hristos, Krist) 51, 53, 56, 75
(b)
Htenje
priroda 132134, 140142, 175178
Huicinga, J. (J. Huizinga) 72 (b), 73,
(b)
Ideali 183185, 192 (b)
Igo, Viktor (Victor Hugo) 145 (b)
Individuacija 2330
Individualizam 3537, 5758, 8182,
186188
Indulgencija 5253, 75 (b)
Instinkt 28, 33 (b)
potrebe 203204
Isaija 122, 145 (b)
Istina 145 (b), 173174
Izdvojenost v. Usamljenost i osea
nje nemoi
Ja
snaga linog ja 2426, 8790, 181
drutveno ja 2426
pseudolino ja 143, 183
elja za gubljenjem linog ja 34
36, 5859, 103104, 110, 113
ostvarivanje linog ja 179180,
182184
Jednakost 6364, 123124, 183
Jevanelje (Evanelje) 57
Kafka, F. Kafka) 97
Kalvin, 2. (J. Calvin) 39, 40, 48, 49,
51, 54, 60, 6163, 68, 76 (b), 81, 82,
85, 130, 207
Kalvinizam, v. Protestantizam
Kant, I. (I. Kant) 85, 90
Kapitalizam
dejstvo na srednjovjekovno dru
tvo 4046
dejstvo na modernog oveka 78
84
Karakterna struktura 48, 71, 123
126, 146, 195208, v. isto tako
Autoritarni karakter i Drutveni
karakter
Kardiner, A. (A. Kardiner) 22 (b)
Kasirer, E. (E. Cassirer) 72 (b)
Kjerkegor, S. (S. Kierkegaard) 97
Klase, drutvene 3638, 3947, 57
59, 62, 66-67, 84, 9093, 116 (b),
129, 147, 149150, v. isto tako Sred
nja klasa
Klemanso, . (G.-B. Clemenceau) 160
Klemens VI 75 (b)
Kraus, O. (O. Kraus) 74 (b)
Krup (Krupp) 153
Kulier, J. (J. Kulisher) 74 (b), 76
(b)
Laj (Ley) 156, 166 (b)
Lampreht, K. (K. Lamprecht) 74 (b)
Lasvel, H. D. (D. H. Lasswell) 22 (b),
165 (b)
Lind, Robert S. (Robert S. Lynd)
191 (b), 209 (b)
Luter, M. (Martin Luther) 39, 40, 43,
48, 4961, 67, 68, 74 (b), 75 (b), 76
(b), 81, 82, 85, 207
Luteranstvo v. Protestantizam
Ljubav
i samoljublje 8587,
sadistika 106107, 113115 Nojman, F. (F. Neumann) 166 (b)
mazohistika 115116
i spontanost 181
Ljudska priroda 1219, 20, 202
Makijaveli, N. (N. Machiavelli) 85
Mamford, L. (L. Mumford) 146, 165
(b)
Manhajm, K. (K. Mannheim) 22 (b)
Marfi, L. B. (L. B. Murphy) 191 (b)
Marks, K. (K. Mara) 12, 22 (b), 90,
98 (b), 207, 209 (b)
Markuze, H. (H. Marcuse) 76
Mazohistike spone, v. Sekundarne
spone
Mazohizam 103115, 192 (b)
u Hitlerovoj ideologiji 161164
Hitlerove linosti 161162
Makajver, R. M. (R. M. Mclver) 22
(b)
Mid, M. (M. Mead) 22 (b), 75 (b)
Miki Maus
na filmu 9697
Miljenje
priroda 132138, 145 (b), 172175,
Mo
stav autoritarnog karaktera prema
moi 120124
stav Hitlerov 155161
elja za moi 11, 105, 106107, 109,
115116
u Hitlera i nacistikih voa 155
158
Kalvinova boga 6069
Moralno ogorenje 68, 77 (b)
Musolini, Benito (B. Mussolini) 161
Nacistika ideologija 63, 121122,
146164
Nacizam
inioci u akciji i analizi 146147
i autoritarni karakter 154156, 199
osnove 146154
stabilnost 164
protivnici 197
Nagon za smru 108, 129
Neprijateljstvo 6669
Neurotino i normalno
definicije 101102, 144 (b)
i racionalna aktivnost 111113
Nie, F. (F. Nietzsche) 12, 90, 97
Novi zavet v. Biblija
Okam, V. (VV. Occam) 52
Oseanje
priroda 131134, 137139, 145 (b)
Oseanje nemoi i izdvojenosti u ve
zi s individuacijom 2630
s protestantizmom 5456, 58, 62
70
s kapitalizmom 8098
s nezaposlenou 9596
s pretnjom od rata 96
s demokratijom i faizmom 168
178
i mazohizam 103104
i sadomazohizam 109112
i autoritarni karakter 121123
i saobraavanje 131144
Oto, Maks (Max Otto) 191 (b)
213
Paskal, B. (R. Pascal) 74 (b)
Patnja 105, 107, 111, 113
Pavao, sv. 54
Petrarka, F. (F. Petrarca) 73 (b)
Pijae, . (J. Piaget) 32 (b)
Piko dela Mirandola . (Giovanni
Pico della Mirandola) 7
Pirandelo, L. (L. Pirandello) 177
Politika propaganda 9495
Porodica
uloga 89, 151, 201202, 201
Postupci 198
Potinjavanje 1112, 2427, 5859,
76 (b), 8284, 9798, 120123, 155
158, 161
Pravda 202203
Predestinacija 6263, 75 (b)
Prilagoavanje 1618
Primarne spone ili veze 23, 25, 26,
3031, 3536, 37, 102103 113, 164,
178179, 183
Protestantizam 3132, 39, 4771
Luterova uenja 4961
Kal vinova uenja 6167
i kapitalizam 8084
Psihoanaliza 100101
psihoanalitiki postupci 145 (b)
Psiholoka analiza
primenjena na doktrine 4850
na ideje i pojmove 196198
Rad
stav prema radu u kapitalizmu
4245, 8788
i kalvinizam 6566
u srednjovekovnom drutvu
64-65
u modernom drutvu 199200
i spontanost 181
Rajh, Vilhelm (VVilhelm Reich) 109,
144 (b)
Rauning (Rauschning) 145 (b)
Reformacija 3132, 3940, 69, v. is
to tako Protestantizam
Reklama 9394
Rembrant (Rembradt) 135
Renalf (Ranulf) 77 (b)
Renesansa 22 (b), 36-40, 53, 6970,
73 (b), 187
Ricler, K. (K. Riezler) 22 (b)
Rorahov test (Rorschach) 191 (b)
Ruilatvo 114, 127130
214
Sad, Markiz de (Marquis de Sade) i sloboda 70, 8081, 8991, v. isto Talmud 7
144 (b), 145 (b) tako Autoritarni karakter Tilih, P. (P. Tillich) 22 (b)
Sadizam 104109, 113115, 116117, i nacizam 117118, 130, 148154, 164 Tisen (Thvssen) 153
145 (b) Srednji vek, v. Srednjovekovno dru Toni, R. H. (R. H. Tawney) 41-42,
Hitlera i nacizma 155 tvo 74 (b), 77 (b)
Srednjovekovna teologija 5154, Tragedija
Sadomazohizam
6970 oseanje tragedije 171
teorije 107110
Srednjovekovno drutvo 3447, 72 Trel, E. (E. Troeltsch) 73 (b)
Saliven, Hari Stek (Harry Stack Trinkhauz, arls E. (Charles E.
Sullivan) 21 (b), 32 (b), 98 (b), 145 (b)
stav prema radu 6566 Trinkhaus) 73 (b), 75 (b)
(b), 203
Samopotovanje 8889 prema ekonomskoj delatnosti 82
Saobraavanje 9798, 131144, 168 Stari zavet, v. Biblija Usamljenost 1718, 2627, v. isto
178 Sudbina 70, 121 tako Oseanje nemoi i izdvoje
Sumnja 57, 6263 nosti
Sapir, E. (E. Sapir) 22 (b)
Savest 6869, 76 (b), 118119, 199 Sveti Antonije (sv. Antun) 41
Sebinost 8487 Vaspitanje
Sekundarne spone 103, 113 Sahtel, E. (E. Schachtel) 99 (b), 166 uloga u oblikovanju karaktera 201
Sigismund, car 43 (b) Veber, Maks (Max VVeber) 39,-66, 73
Simbioza 113114 apiro, M. (M. Shapiro) 44, 74 (b) (b), 77 (b), 207
Sindikalni pokret 84, 93 lajermaher, E. (H. Schleiermacher) Versajski ugovor 50, 146, 152
Skolastiari 52, 62, 70 122
Slava 39 Stirner, M. (M. Stirner) 90 Zavisnost 104106, 114115, 122, 123
Sloboda Stojerman, K. (C. Steuermann) 22 126, 156157
borba za slobodu 9, 10 (b) Zeberg, R. (R. Seeberg) 53, 75 (b)
ljudski vid 1112 uman, F. L. (F. L. Schumann) 166 Zombart, Verner (Werner Sombart)
dijalektika priroda 2728, 29 (b) 40, 74 (b)
30, 7880
i izbor 2829
znaenje u srednjovekovnom
drutvu 3536
u renesansi 38
u ranom kapitalizmu 4648, 70
. u protestantizmu 5455, 57, 69
70
u modernom kapitalizmu 89
90
bekstvo od bremena slobode 97
98, 103144 1
i autoritet 118119, 176
i neuroza 1261".7
i spontanost 178191
zakljuno izlaganje 187191
Spontanost 178183, 191 (b)
i pseudoodzivi 170175
i sloboda 178191
Srednja klasa
i kapitalizam 39, 4446, 54, 5758,
6163, 6970, 8081, 9092
i protestantizam 54, 5758, 6162,
66-67, 70