BN TIN KHOA HC V GIO DC 2014

NHO S VIT NAM TRONG MI LIN H VI PHT

GIO NHNG NM U TH K XX
ThS. Dng Thanh Mng*
Trng i hc Duy Tn
Tm tt
Bi vit tp trung lm r thc trng Nho gio, Pht gio nhng nm u th k XX. C s hnh thnh mi
quan h gia tr thc Nho hc vi Pht gio cng nh biu hin ca mi lin h ny thng qua cc cuc tranh
lun trn cc din n bo chng Vit Nam vo u th k XX.

Abstract
th
Vietnamese confucian sholar and Buddhism in early 20 century
This article focuses on clarifying the Confucianism and Buddhism status in the first early years of the 20 th
Century. The forming bases of the relationship between intellectual Confucian with Buddhism as well as the
expressions of this relationship are found through debates on Vietnamese press forum in the early 20th Century.

1. Thc trng Nho gio v Pht gio Vit Nam
nhng nm u th k XX
Nh Nguyn ln nm quyn cai tr t nc
tip tc chn Nho gio lm h t tng chnh thng
phc v ng li tr nc ca mnh1. Tuy nhin,
bc sang u th k XX, Nho gio Vit Nam thc
s bc vo giai on khng hong v suy yu mt
cch trm trng. Nguyn nhn ch yu l do:
Th nht, trong sut chiu di cc triu i
phong kin Vit Nam, Nho gio lun c xem l nn
tng t tng chnh thng ca giai cp cm quyn.
Do vy, qu trnh sinh tn ca Nho gio lun i km
vi s thnh suy ca cc triu i phong kin. V hn
nhin n giai on ny, khi m nn c lp dn tc
ri vo tay ngoi bang, ch phong kin Vit
Nam gi y ch cn l mt chnh quyn b nhn, tay
sai th Nho gio vi t cch l nn tng t tng ca
x hi s b xo ng mt cch mnh m.
Th hai, tnh khng hp thi ca Nho gio Vit
Nam so vi yu cu ca thi cuc. Triu Nguyn k
tha Hn Nho v Tng Nho vi mc ch l xy dng
mt b my nh nc chuyn ch trung ng tp
quyn vng mnh. Tuy nhin, hai h t tng ny
nhanh chng li tn Trung Quc vo nhng th k
trc . Lch s t tng dn tc lc ny t ra
cho Nho gio 3 vn cn phi gii quyt m cha
tng c trong tin l. l cuc u tranh t tng
gia chnh o v t gio, gia duy tn v th cu,
gia ch chin v ch ho. y cng l 3 cuc u
tranh t tng quan trng nhm m bo s sng
cn ca Nho gio cng nh giai cp thng tr triu
Nguyn trc yu cu ca lch s. Kt qu l Nho s
* NCS, Trng i hc s Phm - i hc Hu.
1 3
Nh Nguyn t chc 39 k thi i khoa, vi 558 Nho s
nht gip, nh gip, tam gip, ph bng.
di triu Nguyn khng gii quyt ng n, hp
thi 3 vn ni trn.
Th ba, n thi im ny, Nho gio chnh thng
triu Nguyn do i vo ch khc nghit, gio iu nn
ngn chn s ny n ca cc mm mng t tng
thc thi v yu nc, t chi khuynh hng ci
cch x hi2, khin t nc ngy cng tr nn suy
yu. S dch chuyn ca c s h tng i hi phi c
s bin i nhanh chng ca kin trc thng tng
nhm p ng quy lut pht trin. Nho gio lc ny l
mt b phn cu thnh nn kin trc thng tng
cng cn phi c s thay i nhm p ng yu cu
pht trin ca c s h tng. Tuy nhin, trong quan
im ca Nho gio li khng ch n n cc nhu
cu sn xut vt cht t i sng x hi, khng
khuyn khch sn xut pht trin. Do , s tn ti
ca mt th ch chnh tr phong kin vi nn tng ca
n l Nho gio tr nn li thi v lc hu. Yu cu
lc ny l phi canh tn, i mi t nc.
V pha Pht gio Vit Nam lc ny cng bc l
nhng du hiu ca s khng hong suy yu. Thc
trng ny c nhiu ngi mn m o Pht cng
nh cc tng ni, Pht t phn nh qua nhiu bi vit
trn cc sch bo, tp ch. C th nh: Ha thng
Thch Mt Th trong cng trnh Vit Nam Pht gio s
lc phi tht ln rng: i tinh thn Pht gio n
y hu tuyt dit3. C s Khnh Vn trong bi
Pht gio chng ta v u chu ci hin tng suy i?,
ng trn tp ch Duy Tm ch ra rng: C k mn
Pht lm danh, cng ngy m hai bui cng phu, th
tr, sc vng, cng sm hi nh ai, nhng li th d cu
2
Nguyn Ti Th (2009), Mt s c trng c bn ca Nho
gio Vit Nam, Tp ch Trit hc, s 9, tr.13.
Thch Mt Th (1960), Vit Nam Pht gio s lc, Minh
c ti bn v pht hnh, Hu, tr.233.
23

k, hc thm ba ngi...? Hin trng nh th sao bo
chng suy i4.
Vy u l nguyn nhn dn n thc trng ni
trn ca o Pht. Theo Ha thng Mt th, s suy
yu ca Pht gio bt ngun t vic tng trong
nc sa vo con ng try lc, c bc, ru ch,
m trc thanh sc5. C s Khnh Vn cho rng:
nhn h php bt h, o Pht suy i v tng
khng hiu gio l nh Pht hoc khinh thng gii
lut. Vi Tng c Nguyn Nng Quc ng cho rng:
o Pht suy v ngi i tu khng thng hiu gio l,
ngi i tu khng nghin cu Pht hc6. Do ,
khi phc li Pht gio nc nh th cn phi tin
hnh chn hng.
2. C s hnh thnh mi lin h gia Nho s
vi Pht gio
Mi lin h gia nhng Nho s vi Pht gio
trong giai on ny c bt ngun t cc nguyn
nhn sau:
Th nht, trnh s khng b gt gao ca thc
dn Php. Sau tht bi ca phong tro Cn Vng, s
Nho s quay li hp tc vi thc dn Php chim
phn ln. y cng chnh l nhng thnh phn lm
tay sai c lc v chng i cch mng quyt lit
nht. i vi nhng nhng tr thc Nho hc c lng
t tn dn tc v c ch u tranh bo v qu hng
th thc dn Php tm mi cch t mua chuc, d
d n khng b, tm n gay gt. Khng cn c chn
dng v vng rng ni, nhng ng thi cng
khng chu b tay v vi triu nh, cc tr thc Nho
hc yu nc nng nh vo ca Pht n nu
ch thi hoc ln trnh s n p ca Php.
Th hai, chng ta cn phi nhn thy mt thc
t rng tuyt i a s tn Pht gio u xut thn
t tng lp nng dn, m nng dn thu n l lp
ngi chng nhng ng o nht m cn l yu nc
nht; huy ng c tn Pht gio tc l huy ng
nng dn vo vic cu nc7. Do , xy dng
c mt lc lng hng hu cho cch mng, cc tr
thc Nho hc tm v vi Pht gio.
Th ba chnh l nim tin ca qun chng dnh
cho Pht gio trong sut chiu di lch s dn tc.
Pht gio em li cho qun chng nhn dn mt
ci uy tn thing ling ca tri Pht m ngi dn vn
tin tng...Cho nn, nhng ch trng ln t ca
4
Khnh Vn (1938), Pht gio chng ta v u chu ci hin
tng suy i?, Duy Tm Pht hc, s 18, tr.304.
5
Thch Mt Th (1960), Vit Nam..., Sd, tr.233.
6
Nguyn Nng Quc, Tnh hnh Pht gio trong nc,
Ting Chng sm, s 3, 1936, tr.8.
7
Trn Vn Giu (1993), S pht trin ca t tng Vit
Nam t th k XIX n Cch mng thng Tm, tp 1, NXB
Tp. H Ch Minh, tr.552.
BN TIN KHOA HC V GIO DC 2014
cha ra t l iu chnh i nn theo, t ra l c th ng
h c8. Thm vo , nh hng t Tn th Tn
vn v cc tro lu t tng dn ch t sn t bn
ngoi di vo lm thay i nhn thc, thay i
quan im ca cc Nh nho lc ny. Cc tr thc Nho
hc nhn thy cn phi on kt cc tn gio nhm
xy dng v quy t lc lng. V c th tin hnh
vn ng cu nc trc ht phi thu phc c
nhn tm. y cng chnh l c duyn cc nh
Nho hc tm n Pht gio.
Th t, trong hon cnh cha c mt ng phi
no thng nht cc lc lng cu nc, o Pht
l mt yu t ng vai tr thng nht y ti mt mc
nht nh no . Trong cng trnh Hi kn trn
t An Nam ca hc gi Coulet ngi Php xc
nhn rng: Nam K, bn thn Pht gio tuy khng
phi c mt h thng tp trung, nhng cc tn , cc
nh cha thc t tha nhn nhng cha ln nht
ng u cc cha khc v cc cha u theo mt
thc h chung, y l thc h Pht gio9.
Th nm, chnh l s b tc trong vic tm ra
mt li gii p thch ng cho s b tc v mt
ng li cu nc ang din ra mt cch trm
trng nhng nm u th k XX. Do vy, cc tr thc
Nho hc s dng tn gio nh mt phng thuc
an thn nhm c su tinh thn u tranh anh dng
ca qun chng chng li tu ng, sng ci ca thc
dn Php.
V cui cng, chnh l s khc x nhng gi
tr du nhp bn ngoi ca bn sc vn ho Vit Nam.
Nho, Pht hay o gio u l nhng tn gio ngoi
nhp. Tu theo tng thi im, tng hon cnh khc
nhau m nh hng n tin trnh pht trin ca lch
s t tng Vit Nam theo nhng gam mu m
nht khc nhau. iu ng bn y, chnh l s
tip thu c chn lc ca nhn dn Vit Nam trc
nhng gi tr vn ho ngoi lai. trong mi tn gio
nht nh, nhn dn Vit Nam lun tm thy cho bn
thn mnh, dn tc mnh nhng ci hay, ci p t
ho quyn v vun p cho cuc sng tr nn sinh
ng. Mc ch v l tng ca cc tn gio tuy c
khc nhau, song khi du nhp vo Vit Nam n nhanh
chng c ho quyn, vun p, cng song song tn
ti v b tr cho nhau. Do vy, y cng l l do gii
thch v sao khi Nho gio b suy yu, cc Nho s li tm
n Pht gio, nng nh vo Pht gio.
3. Nho s vi qu trnh xc lp t tng Pht
gio trong phong tro u tranh gii phng dn
tc nhng nm u th k XX
Vic triu nh nh Nguyn tht bi trc cuc
xm lc v t nc ta ri vo tay ca thc dn
8
Trn Vn Giu (1993), .., T1, Sd, tr.552.
9
Trn Vn Giu (1993), ...,T1, Sd, tr.552.
24

Php cng l ting chung bo hiu s chm dt vai
tr ca Nho gio vi t cch l nn tng t tng ca
dn tc. Nhng ngi tri thc yu nc lc by gi
khm ph ra c mt s thc: Mun nh ui xm
lng phng Ty, phi vn ng duy tn x s v phi
thay cuc khng chin Cn Vng ca Nho s thnh
cuc vn ng ca ton dn10.
Qu trnh chuyn bin t tng din ra cng
mnh m vo nhng nm u th k XX. Cng chnh
trong khong thi gian ny, lch s dn tc vn tip
tc t ra cho nhng ngi tr thc Nho hc 2 nhim
v trng i l nh quc Php ginh c lp i h, phng thc u tranh bt bo ng l
cho T quc v ci cch x hi tin kp cc nc
vn minh trn th gii. Hai nhim v ny l ra phi l
mt giai cp tin tin m nhn. Nhng x hi Vit
Nam lc ny ang trong qu trnh phn ho su sc.
Do , trch nhim cu nc, cu dn lc ny vn
t ln vai cc tr thc Nho hc yu nc.
Trc nh hng ca t tng dn ch t sn t
bn ngoi di vo, cng vi tm lng i quc, thng
dn thit tha, cc tr thc Nho hc bng nhiu cch
ng ra tp hp qun chng u tranh nhm khi
phc li nn c lp ch quyn cho t nc. Hai lnh
t tiu biu cho t tng ny l Phan Bi Chu v
Phan Chu Trinh. C th ni rng Phan Chu Trinh l
ngi tin tng nhiu nht s ng gp ca Pht
gio i vi s phc hng nn tng t tng truyn
thng ca dn tc lc ny. Bi v xut pht t thc t
s ng gp ca Pht gio lc by gi trong cuc u
tranh chng xm lc, cng vi vai tr dng nc v
gi nc ca Pht gio trong hai triu i L - Trn i
hi gii s phu phi nhn nhn li Pht gio Vit Nam,
phi da vo nhng c s Pht gio c s ng h
mnh m ca qun chng nhn dn.
Phan Chu Trinh cho rng: Nc i Nam chng
ta ngy nay s d yu hn l v thiu tinh thn tn gio.11.
Ci tinh thn tn gio m C Phan Chu Trinh ni trn
y khng phi l tinh thn Nho gio m chnh l tinh
thn Pht gio. Theo ng, chnh Nho hc lm cho nc
Vit Nam suy nhc. ng ln n ch khoa c v cho
rng cn phi b ch Hn, dng ch Quc ng. Bi v
Bt ph Hn t, bt tc d cu Nam quc.
Cng xut pht t quan im khi nh gi v vai
tr ca Pht gio i vi s nghip xy dng v bo v
dn tc trong lch s, Phan Khi trong mt bi vit ng
trn bo Trng An, vit: nc ta cng vy, vo thi
nh L - Trn, o Pht trn ngp c nc, cha chin
khp ni, nhng nc nh cha c ci v tch nhc
nh thi L Trung Hng hay Nguyn thng nht l cc
thi i Nho hc thnh hnh. Tri li, nh L, nh Trn
10
Nguyn Lang (1994), Vit Nam Pht gio s lun, tp 3,
NXB. Vn hc, H Ni, tr.8.
11
Nguyn Lang (1994), Vit Nam..., Sd, tr.9.
BN TIN KHOA HC V GIO DC 2014
mnh lm, dn kh hng lm. N lm bng chng cho
Pht gio; khng phi l mt th thuc phin lm mn
yu con ngi12.
Ring i vi Hunh Thc Khng, trc thc
trng ng bun ca Nho gio cng nh t nc
vit: Tri qua bao cuc b du Pht gio vn cn
nguyn vn m by gi li c chn hng; trong khi
Nho gio suy sp m khp nc lnh tanh,
khng c ai ngh n chuyn chn hng Nho hc13.
Nhiu tr thc Nho hc trong phong tro Duy
Tn, ng Kinh Ngha Thc u nhn thy trong thi
phng thc u tranh c hiu qu hn c. Trong
Hi ngoi huyt th, Phan Bi Chu nh gi cao
phng thc u tranh Pht gio l bt bo ng.
ng vit: Ch cn u tranh bt bo ng thi cng
ui Ty v nc. iu cn thit nht l ta phi mt
lng, mt d14.
Bn cnh vic nh gi v cao nhng gi tr m
Pht gio cng hin cho dn tc, cc tr thc Nho hc
Vit Nam giai on ny vn ln ting phn i nhng
h tc lc hu cn tn ng mt cch kh ph bin
trong dn gian. l tnh trng qun chng nhn dn
t qu nhiu nim tin vo Tri, Pht v Thnh thn.
Nhn xt v thc trng x hi lc ny, Phan Bi Chu
vit: Ngi Vit Nam mi vic u cu thn, bm
thn. Nhng trng lm th m ui nhiu, cn thn qu
th m hoc su15. Cng t thc trng , Phan Chu
Trinh ch ra rng: Ngi mnh khng t cng, t
min, ch m mng nhng chuyn h v. Vic g cng
cu tri, khn Pht16. Khng ch nhn mnh vo nhng
nh hng tiu cc ca tn gio, tn ngng i vi s
pht trin ca phong tro cch mng, cc tr thc Nho
hc cn vch trn m mu li dng tn gio ca thc
dn Php. Phan Bi Chu trong tc phm Thin h!
h! ch r: Chnh ph Php nhn thy dng v lc
chinh phc khng phi l thng sch nn mi mn
tn gio v cy thnh gi lm tr ri, ngm thi hnh
chnh sch tiu dit ni ging nc ta-18.
Phn cn li ng tip trong s 08 (01/2015)
12
Phan Khi, S hnh ng ca cc Hi Pht gio ba k
v ci hiu qu tng lai ca cc Hi y, Trng An, s 21,
1935, tr.1.
13
Hunh Thc Khng, Hin trng Pht hc x ta, Nguyt
san Vin m, s 3, 1934, tr.40-41.
14
Phan Bi Chu (1990), Ton tp, tp 1, NXB. Thun Ho,
Hu, tr.156.
15
Thch Mt Th (1960), ..., Sd, tr.10.
16&18
Nguyn c S, Quan nim v tn gio v thn linh
trong cc phong tro yu nc v Duy Tn Vit Nam u
th k XX, Nghin cu Tn gio, s 2, 2000, tr.51.
25