Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen PDF

Prof. dr ing.
Boris Apsen
RIJESENI ZADACI VISE
MATEMATIKE UZ TREe l
DIO REPETITORIJ A
Od dr ing. B. Apsena izala su ova izdanja u nakladi Tehnike knjige,
Zagreb:
LOGARITAMSKO RACUNALO REPETITORIJ

III izdanje 1952. godine VISE MATEMATIKE, prvi dio
IV izdanje 1957. godine I izdanje 1950. godine
V izdaRje 1962. godine II izdanje 1963. godine
vi izdanje 1967. godine III izdanje 1964. godine
VII izdanje 1969. godine IV izdanje 1966. godine
V izdanje 1969. godine
REPETITORIJ
ELEMENTARNE MATEMATIKE REPETITORIJ
II izdanje 1950. godine VISE MATEMATIKE, drugi dio
III izdanje 1954. godine
I izdanje 1952. godine
IV izdanje 1958. godine
II izdanje 1958. godine
III izdanje 1964. gddine
VI izdanje 1963. godine
IV izdanje 1966. godine
VII izdanje 1965. godine
VIII izdanje 1970. godine
RIJESENI ZADACI REPETITORIJ
VISE MATEMATGKE VISE MATEMATIKE, trei dio

I dio 1969. godine I izdanje 1958. godine
II dio 1969. godine II izdanje 1963. godine
III dio 1967. godine III izdanje 1965. godine
III oko 1970. godine IV izdanje 1968. godine
Dr ing. BORIS APSEN
r
R?f~ENI ZADACI
VIE MATEMATIKE
UZ TREI DIO REPETITORIJA
VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE

PROMJENLJIVIH. VISESTRUKI INTEGRALI I NJIHOVA PRIMJENA NEPRAVI UITBGRALI. INTE-
GRALI OVISNI O PARAMETRU EGZAKTNI D1FERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE
EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNAD2BE EULEROV MULTIPLIKATOR KRIVULJE U PRO.
STORU. KRIVULJNI I PLOSNI INTEGRALI VEZA IZMEU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA.
VEKTORSKA ANALIZA ELEMENTI SKALARNOG I VEKTORSKOG POLJA OPERATORSKI
RACUN SUSTAVI LINEARNIH 'D1FERENCIJALNIH JEDNAD2BI
TEHNICKA KNJIGA
ZAGREB.
Tisak: Izdavako-!itamparsko preduzee "OBOD - Cetinje
PREDGOVOR
Nastojei da olakam studij vie matematike u prvom redu onim sluaima tehnikih i
prirodoslovno-matematikih fakulteta, koji nemaju mogunosti pohaati sva predavanja i vjebe
iz matematike, a takoer i onim mnogobrojnim tehnikim radnicima, koji bi u vrijeme slobodno
od terenskih radova htjelisamouno proiriti svoje matematiko znanje, sastavio sam ovu zbirku
2adataka, u kojoj sam rijeio i potanko rastumaio uz mnogobrojne slike preko 800 zadataka.
Dok se veina sluaa relativno lako snalazi u gradiVU, koje sam obradio u I i II dijelu
Repetitorija, mnogo vie tekoa ini razumjevanje i usvajanje gradiva III dijela, pa sam
odluio da kao prvi korak sastavim zbirku zadataka koji bi u stopu pratili gradivo tO& treeg dijela,
odgodivi sastavljanje zbirke rjeenih zadataka za prva dva dijela Repetitorija. Sada radim'
na toj zbirci.
Veina zadataka je uzeta iz poznatih izvrsnih zbirki ruskih autora Bermana, Davidovia,
Gintera i dr., pri emu je preteni dio tih zadataka potanko obraen i rijeen, dok manji dio
. sadri samo sline zadatke i rezultate za samostalno rjeavanje tih zadataka.
Oito je da rjeavanje zadataka navedenih u zbirci pretpostavlja znanje gradiva I i II dijela
Repetitorija i to diferencijalnog i integralnog rauna, pri emu su osobito esti osvrti na tipove
integrala navedenih u II dijelu.
Na poetku svakog poglavlja navedene su formule prema kojima se rjeavaju dotini zadaci.
Formule su oznaene brojevima iz III dijela pa se dotino gradivo lako pronae u Repetitoriju.
Preporuam da se iza studija svakog pojedinog poglavlja III dijela odmah proue i rijee pripadni
zadaci iz zbirke. '
Na kraju izrazujem iskrenu zahvalnost lanovima kolektiva Tehnike knjige i Grafi
kog zavoda Hrvatske a u prvom redu uredniku ove knjige Ivanu Uremoviu za susretljivost
i saradnj\l i meteru Emanuelu Dragojeviu koji pri slaganju veoma sloenog gradiva nije
tedio trud i znanje da knjiga bude to preglednija.
Drage itaoce molim da mi saope svoje primjedbe i elje i upozore me na mogue
pogreke koje je teko izbjei kad sam svladava tako golem materijal. Moja adresa: Zagreb,
Voninina ul. 8.
Zagreb, listopada 1966. B. Apsen

SADRAJ
PREDGOVOR 5
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA 11
A. Vektori i operacije svektorima - formule . 11
Zadaci 1 do 35 . . . . o . . . o. . o . 13
B. Vektorske funkcije skalamog argumenta. DerivaciJe vektora po
parametru. Primjene ukinematici - formule o . . . o . . . o 26
Zadaci 36 do 47 . . . . . . . . . . . . . o o o o o o . o 27
C. Analitika geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode -
formule o o o o .. 32
Zadaci 48 do 96 .0 34
IL PLOHE - formule o o o 60
A. Plohe drugog reda izraene kanonskim jednadbam&. (Elipsoid. ID
perboloidi. Paraboloidi. Eliptini stoac.) 62
Zadaci 97 do 110 62
B. Sfera (kuglina ploha) . o 71
Zadaci 111 do 121 o .71
C. St'>aste i valjkaste plohe 78
Zadaci 122 do 129 78
D. Openite plohe Oo o o o 82
Zadaci 130 do 138 o 82
III. FUNKCIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH ... 87
A. Parcijalne derivaciJe funkcija dviju i vie nezavisnih promjenljivih 87
ao Parcijalne derivacije prvog reda o 87
Zadaci 139 do 147 o o o o o o . ~ 87
bo Parcijalne derivacije viih redova 89
Zadaci 148 do 156 o o o o o o . 89
B. Totalni diferencijali fuilkcija 91
ao Raunanje totainih diferencijala prvog i viih redova - formule 91
Zadaci 157 do 166 . o . o o . . '. . . o . o o . . o o o o 92
bo Priblino raunanje pomou totalnog diferencijala - formule 94
Zadaci 167 do 176 o o o o o o o o o o o o o o., o o o o 94
C. Parcijalne derivacIje i diferencijali sloenih funkciJa - formule 97
Zadaci 177 do 190 o o o . o o o o o o o o o 98
Do Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima 101
Zadaci 191 do 201 o o o o o o o o o o o o o 101
7
E. DerIvacUe fUDkcOa zadanih implicitno lparametarskl - formule o 104
Zadaci 202 do 221 o o o . . o . . . . o . . o o o o . . o o o
o 105
F. Taylorove l Mac Laurlnove formule za funkcije viie promjenljivih
- formule o o . . . o . . . . . o . o o . o . . o o o o 112
Zadaci 222 do 234 . . . . . o . . . o o o o o o o o 113
G. Ekstremne vrl.JednoIItl funkol,ja dvi,ju I vile promjenl,jlvih 118
a. Stacionarne take funkcije o o o o o o 118
Zadaci 235 do 244 . . . . . . . o o 118
b. Slobodni ekstremi funkcija - ' formule 121
Zadaci 245 do 265 o . . o . . o o . OO
122
G. Vezani (uvjetni) ekstremi funkcija - formule 131
Zadaci 266 do 285 o o . . . o . o o . o . 132
do Najvee i najmanje vrijednosti funkCija u zadanim zatvorenim
podrujima .., o . . o . o o o o . . . . o . 142
Zadaci 286 do 292 . . . . o . . o o o o . o o o 142
H. GeoJDetrUske prlm,lene parclja.lnih derivacIja fUDkclja . . o . o . . 147
ao Singularne take ravnih krivulja - formule . o . o o o . . o . 147
Zadaci 293 do 301 . o o . o o . o . . . . . o . . o . . . o 147
bo Ovojnice (anvelope) familija ravnih krivulja ovisnih o jednom
parametru - formule . . . . o . . o . o 150
Zadaci 302 do 315a . . o . . . o o . o o o . o . o o o o o 150
VISESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTBGB.ALI . . . . ~ . . . . ... o 158
A. PromJena redosll,jeda Integrlran.ta u dvostrukim integralima i rau-
nan,je tih lntegrala - formule . o . o o . o o o . . 158
Zadaci 316 do 361 o . o . . . . . . o o o o 158
B. Sredn,ja vrl,jednOBt dvostruko. lntegrala - formule . . o o o . " 179
Zadaci 362 do 365 . . . . . . . . o . o . . o o . o . . o 179
C. Zam,jena prom,jenl,jlvih u. dvoetruklm intecralima I raunan,je tih
lntecrala uz tu zamjenu - formule . . . o . .~ . 181
ao Dvostruki Integrali ti polarnim koordinatama o . . o . o 181
Zadaci 366 do 388 . . . o o . . . . . o . . . , . . . 181
b. Dvostruki Intelran u ellptikim i openitim koordinatama 192
Zadaci 389 do 396a . o . o . o . . . o . . o 192
D. PrImJena dvostrukih lntecrala o . . o o o o o . o o 196
a. Odreivanje volumena zadanih tijela - formule 196
Zadaci 397 do 422 . . " . . . . 196
b. Ravni likovi . . . o .'. o . o . o 206
1. Povriina ravnih likova - formule 206
.Zadaci 423 do 434 o . . . . . o . 207
2. Masa nehomogenih ravnih likova - formule 210
Zadaci 435 do 438 . . . . . . . . . o o . . . . o . . . . "
o 210
3. Statiki momenti i koordinate tdita ravnih likova - formule 212
Zadaci 439 do M6 . . . .'. . . '0 212
4. Momenti tromosti ravnih likova - formule 216
Zadaci 447 do 456 . . . . . o . o . o . . 216
c. Plohe ........... o . o o . o o . '0 220
1. Komplanacija (odreivanje povrAine) ploha - formule 220
Zadaci 457 do 473 . o o o . . . . . . o . . .
'0 220
2. Te!ita i momenti tromosti homogenih ploha - formule . o 231
Zadaci 474 do 478 . o o .'. . . . . o o . . . . . , . 232
8
~STBUKI INTEGRALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
A. Ra1llllUlje
trostrukih Integra.la - formule . . . . . . . . . . . . . 237
Za9aci 479 do 483 . . .. . . . " . . . . 237
B. zamjena promjenljivih u trostrukim integralima i nhDaa.le. tih
Intecrala uz tu zamjenu - formule . 23t
Zadaci 484 do 495 . . . . . 240-
Co PrImjena trostrukih Iniepala . . . o . 245
a. Odreivanje obujma tijela - formule 24~
Zadaci 496 do 512 . . . . . . 245
b. Odreivanje mase nehomogenih tjelesa - formule 254
Zadaci 513 do 519 . . . . o . . 254
c. Odreivanje statikih momenata tjelesa - formule 25B
Zadaci 520 do 522 o . . . . . . 258'
d. Odreivanje telita tjelesa - formule . o ... . . . 25t
Zadaci 523 do 534 . . o . . . . . . . . . . . 280
e. Odreivanje momenata tromosti tjeleSa - formule 267
Zadaci 535 do 546 o . . . . . . . . . . 268
VJ. NEPRAVI VlSESTBUKI INTEGRALI - formule 276
A. Nepravi dvostruki integraIi 276
. Zadaci 547 do 557 . . 276
B. Nepravi trostrUki IntegraIt 282
Zadaci 558 do 561 . . 282:
VIL BRIVIRANJB I INTEGRIRANJE INTEGRALA PO PARAMBTBU-
formule ........ o ..................... . 285
Zadaci 562 do 568 . . . . . . . . . . . '0 285
VUI. EGZAKTNI DIFERENCUALI I NJmOVO INTEGRIRANJE - formule 28t
Zadaci 569 do 581 . . . . . . . . . o. . . . . . 290'
GZAKTNE DIFBRENCUALNE JEDNADZBB. EULEROV MULTI-
..-.............TOR - formule . . 294
Zadaci 582 do 595 . . . o . . o . 29&
X. KRIVULJE U ,PROSTORU . . . 300
A. Jednadlbe tangente inonnalne ravnine- formule 300
B. DUU1na luka krivuUe - formule . . . . . .'. . . 301
C. JednadlbaoaJmlacione ravnine u taal ~ parametra to 301
D. Elementi krlvuUe u wki parametra so - formule . . . . . 30%
E. Prostorna krivulja zadana u vektonkom obliku - formule 302
F. Primjena uklnematlci - formule . . . . . . . . . , . 302'
Zadaci 596 do 627 . . . . . . . . . . . . . . . . . 303:

XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRAL! . . . . . . . . . . . 32();
A. KrIvuljni Iniepali po du1jlni 8 krlvuUe k - formule .' 320
a. Raunanje krivuljnih integraIa . . . 322:
Zadaci 628 do 843 . . . . ~. 322
b. Primjena krivuljnih integrala uzetih po duljini krivulje 32'1
Zadaci 644 do 660 . . . . . . . . . . . . . 327
B. KrlvuUni Intepall po koordinatama - formule . . . '. 334
a. Raunanje krivuljnih integrala . . . . . . . . . 335
Zadaci 661 do 678 . : o . . 335-
b. Primjena. Odreivanje radnje sile uzdu! krivuijek 342
Zadaci 679 do 685 . . ; . . . . . . . . . . . . . 342
9
\JXI
C. Krivulini iniegrali izraza koji predouju totalne' diferenciJa]e neklIl
funkcija - formule . .
PLOSNI INTEGRALI , . . . . . . . . .
. . . .
Zadaci 586 do '696 . . . . . . . . . . .
A. Ploni integrali po povrini S plohe - formule

o o o
347
348
351
351
Zadaci 697 do 704 o '. o o o 352
B. PlOni integrali po koordinatama - formule 356
Zadaci 705 do 717 o o o o o o o ., o o 356
VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA

GREENOVA FORMULA o 366
Zadaci 718 do 729 366
V STOKESOVA FORMULA 374
Zadaci 730 do 732 375
" FORMULA GREEN-GAUS-OSTROGRADSKOG 379
Zadaci 733 do 745 o o o o o o o 379
VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA

XVI~~ALARNO POLJE - formule 385
A Gradijent skalarnog polJa o o 386
Zadaci 746 do 760 o o o o, 386
B. Usmjerena derivacija 'o 390
Zadaci 761 do 777 390
C. Nivo-plohe polja 395
Zadaci 778 do 780 395
D. Kut dviju ploha o o o o 39.5
Zadaci 781 do 785 395
XVII. VEKTORSKO POLJE 398
A. Vektorske krivulJe;... formule 398
(j Zadaci 786 do 789 o
B. Divergencija i rotor vektorskoc polja, odnosno polja sUa. Selenoi-

daina i potencijalna polja - formule . .
o o o
o
o
o
o

399
400
Zadaci 790 do 797 o o : o o " o o 401
C. Odredivanje potencijala "konzenativnih polja. SUDice l ~a polja
SUa - formule . o o o o o 404
404
~
Zadaci 798 do 811 . . . . . . . . . . . . . .
D. talni tok i cirkulacija vektonkoc polja - formule 410
a. Ravno vektorsko polje . . . . . . .'. . . . . . 411
Zadaci 812 do 817 . . . 411
b. Prostorno vektorsko polje 413
Zadaci 818 do 837 . . . 413
, XVID. OPERATORSKI RACUN - formule 424
e Zadaci 838 do 848 . o
SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,

STANTNIM KOEFICIJENTIMA . . . . .'. . . . . . . . . . . . .

Zadac~ 849 do 866 . o

.'. '.
426
429
429
10
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA
A. Vektori i operacije svektorima
Formule
V=V'V o (1)
(2)
T = + VXl + yi + Zi (3)
X
cosex=-
r
y.
cos~= (4)
T
z
cosY=r
cos ex + cos' ~ + COSi Y = 1 (~)
Skalami produkt ;b
. ; ; = a b cos cp ~11)
--
a
bil = b cos cp = ab = -
ag -
b; ab = a cos cp =
-- =
ab
-b-
--
bo a (12)
akoje ;.lb (l2b) .
(13)
(IS)
11
(16)
(17)
(18)
;b
COS !ji = cib . (19)
Vektorski produkt; x b
Ia x b I = a b sin !JI = S paralelograma (20)
-;;xb1.-;;i ;xb1.b; (20)'
I; x b I = a b, ako je -;; 1. b (22)
-; x b = O ako su -; i b kolinearni (23)
axa=O (24)
(25)
(26)
(26a)
-i - j k
;xb= a", a1/ a. (27a)
b b/I b.
'"
sin !ji =
I; X b"1 (28)
ab
Viestruki produkti vektora
a) (;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.

b) Trostruki skalarm produkt
(-; x b) -; = a b sin !JI . e cos ljI = V paralelopipeda (30)
(; x b) -; = O uvjet komplanarnosti vektora ;; b i -; (30)
(30a)
12
a", all a.
(; x ih';;= b", bil b. (31)
c'" cII C.
(; xf)7= (h x 7); = (;x ;)1 = (~17) = ;1-; (3la)

e) Trostruki vektorski produkt
; x (b x -;) = b(ac) - c(ab) (32)

(; x b) x -; = b(;;-;) - ;(b~\ (32a)
d) Cetverostruki skalarni produkt
(-; x b) (-; x d) = (-;-;) (bd) -(b7) (;id). (33)

e) Cetverostruki vektorski produkt .
(34)
(39)'
vektor dodijeljen pravcu
x - Xl Y - YI Z - Zt
-a- = -b- = -c-
.;=A7+B7+Ck (47),
vektor normale za ravninu A X + By + Cz + D = O.
Zadaci
l. Vektori A B = a i A D =b ine dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi pomou
a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.

Prema slici 1:
S
A~;;:--I1--0----="C
Slika l.
AC=a+b, DB=a-b AM= ;+~,

2
pa jo
--,-
MA=
;+b
--2--'
--
MB
---a-b
= --r-r'.
- --
MD=
-;-b b-;
--2-=--2-'
13
2. Tri vektora A B = c, B C =a i CA = b ine stranice 6. A B C. Izrazi pomou a, b i c i
posebno pomou a i b teinice trokuta: A M, B N iC P.
Kako je prema slici 2.
BM=~
2
iz 6. A Al B slijedi
--> -+ a
AM=c+ Z
ili iz 6.AAIC:
-~ (~a)
AAl=-b+ Z
Iz 6. B C N slijedi:
/:-------;.c
A~--------~------~~B
B
Slika 2. Slika 3.
Kako je prema slici
odnosno
dobijemo
Prema slici:
.....
-- - e
CP= b +-
2
ili kako je
14
odnosno
dobijemo
3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi pomou.
; i q vektore:
C D, b E, E F, FA, Ac' AD A E.
Prema slici 3:
CD=BS=BA+AS=-p+q ~
DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l

- - . --
Slika 4.
~
4. Izraunaj zbroj -;b + b-; + -;;, ako su -;, bi -;tri orta koji zadovoljavaju uvjet -; + b + -; =. O.
Iz uvjeta slijedi da zadani orti zatvaraju istostrani trokut stranica l (vidi sl. 4), pa meu
sobno zatvaraju kutove = 120, Prema (ll) dobijemo:
.-.-+ ........... -....... 3

ab + b e + e a = 3 . l . l ' cos 12()O = - 3 sin 30 = - -,
2
S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b +-; = O izraunaj duljinu stranice

e uz pretpostavku da su -; i b poznati.
IS
."".
"
6. Pokai da su vektori p = ;;(bi> - b ~ ~ i -; meusobno okomiti.

Vektor -; mnoimo skalamo s Z Dobijemo:
pa suprema (12 b) vektori -; i -;meusobno okomiti.
... -.. ".......... -+.... -to -to 2 TC'

i. zadani su vektori P = IX +
a 17 b i q = 3 a :- b, gdje je a = 2, b == S i ~ (a,'h) = 3'
Odredi koeficijent IX uz uvjet da su vektorlmedusobno okomiti,
Raunamo p-; prema (17) i (15):
p-; = hai + Sl ~b) - lX~b) - 17 bl = 31X . 4 +'(Sl - 1X)(;;b) - 17 . 2S =
'. .. 2", ~ - .
= prema (11) == l21X + (Sl -IX) 2 . S . cos - .,.. 42S = l21X + (Sl - IX) 10 cos l20' - 42S =
, 3. .
\
. 1 .
= l2ex - .(Sl
' ,
- IX) 10 - - 42S = 17 IX - 680.
2 -
Prema (12 b):
l71X - 680 = O
IX = <40
:8; zadani su vektori: .....

a=i-
-+ - -~Zk)i
j + k, b ='i + j +
....-
'~ = 3 i-k.
-
) \
Raunam.o:~
....... -to .... .... ..... .... .;..,..

a) a + b + e ==- (1 + 1 + 3) i + (- l + l)j + (1 + 2 - 1) k= ., i + 2 k.
b) 2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.

e) ;b = prema (18) = 1 . 1 + (- 1) 1 + 1 . 2 = 1- 1+ 2 =:
od) ; ; = 1 3 + (- 1) 0+1' (- 1)= 3 - 1 ==!.

...... l ,~
-- bc 3":'2' 1 ,IS
e) cos ~ (b, e) = prema (19) i (3) = -b
e
= JI1+1+4' v'9+1
9+1
= .1Lft
.,60 _
== -30
f) ;r== prema (18) == 1 . 1 - 1 . O + 1 . O == 1.> analogno -;j = - 1. i ak = l
g) Ska1arna komponenta vektora -a u smjeru vektora -b = a/....I . = --;-c

I
prema (12)
b. =
1- 1 + 2 .2 vi
== Vl + 1 + 4 = vi = 3
16
h) Vektorska komponenta vektora b u smjeru vektora -; = bc = bc' c;; = prema (12) j (2) =
b-; -; (3 - 2) (3 i - k) 37- k 3~ 1-+
=-'-=
e e el
=---=-.--k.
9+1 10 10
i) (;7)1 - f;1)7 = prema (18) = (3 - 1) (i + 7+ 2k) - (l - 1+2) (37 - k)

= 27 + 27 + 41. - 67 + 2k = - 47 + 21 + 6k.
9. Odredi radnju to je vrj sila Fkojoj su komponente Fs = Fil = 2 kp na putu s od A(O,l)
do B(2,2).
!J
2 - -.
-.- - - - - ......- ~ 8
Fi1'%1
I
1
-""'J;---jFy
I
I
I
I
1 x
f 2
Slika 5.
Prema slici 5:
~adn;a R = -P7 = prema (18) = 4 +2= 6 kpm.
10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; = 27+ 7+ 2 k u smjeru

O p [O (O, o, O), P (1, - 2,3)].
Prema (3):
OP = r = i - 2j + 3 k.
Prema (12), (18) i (3):
ar 2- 2+6 6 3 V14
a =-= =-=--.
r l rl Vl + 4 + 9 V14 7
~--
Prema (l) i (2):
-+ -+ 6' 7- 27+ 3 k 3. 6""! 9 -+ 3-+

a r =a(ro =V14' v14 =1"'-1"J+1"k=1"T.
11. Izraunaj vektorsku komponentu (projekciju) vektora b = 7+ 3 7+ 4 k u smjeru vektora

; ~ 107+ 117-2k.
2 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vile matematike 17

12. Izraunaj nutarnje kutove ~ A B e [A (- l, O, 2), B (2, l, - 1), e (l, - 2,2)].
Prema (8) i slici 6:
AB -
= e = (2 + l) i + (1 - O) j + (- l - 2) k = 3 i + -- j -:- 3 k
A e = b = (1 -
+ 1) i + (- 2 - O) j + (2 - 2) k = 2 i - 2j -
eB = a = e- b = (3 - 2) i + cl + 2) j + (- ,3 - O) k = i + 3j - 3 k.
Prema (3):
e= V9 + 1+ 9 = V19, a = Vl + 9 + 9 = V19, pa je y =~, b = V4 + 4 = 2 Yl.

Prema (19):
cos () =
--
ea
ea =
3 +3+9
YT9 , V19 = 19'
15
Pomou logaritamskog raunala dobijemo:
(,), '38
1"=_' N
~-
--'-- 1800 -2 38 -- 710, Y __ 71'. o
Proba:
r:r 6-2 2 ffs
ot = 'ci) = 'yT9 , 2V2 = V38 = 19; ot == W,
J' il
e
)(
Slika 6. Slika 7.
13. U kocki brida a = 1 izraunaj prema slici 7 kutove cp i ~.

Prema slici:
~OCA:d=j+7; ~AOB:k=d+D, pajeD=k-d=k-J-1
-o. .... kD k(k -T-l;
cos qI = cos ~ (k, D) prema (19) = k D = -::--'':-i=========-
1 V1+1+1
=
qI == S4,7'.
18
cos ~
-.
= cos (d, D) = -
~ d D= ci
-
+ f; (k - } - i5 = - l - l '- 2
= --- = - -.
VC; VC;
d D V2 VJ VC; 6 . ,3
.. d a Je
BU duel . ~''l'
l Jatl' k '
ut uZimamo cos cp = 3V"6 pa Je
,
.~ == 35,3 0
Proba:
14. Odredi kut to ga zatvaraju vektori;; = 27+ 2J + k

[cos cp = !~; cp == 73,2 0]
l~dredi vektor -; koji je okomit na vektorima -;; = 3i +7- 2k i b= 4 i -7 + 3 k.

jrema (27a):
7 j k
c= 3 1 -2 =7(3-2)-}(9+8)+k(-3-4)=7-17J-7k.
4 -1 3 I
Proba prema (18):

~-
ac=3-17+14=O; 1,7 = 4 + 17 - 21 = O.
.4'f"'Ir... .... ..... .......... ..... ~

{I 6..JVdredi koeficijent a; uz uvjet da su vektori p = xa + 5b i q = 3 a - b kolinearni, dok
/' vektori -; i b to nisu.
Raunamo prema (23):
-; x q = (a; -; + 5 b) x (3 -; - b) = po zakonu distribucije =

...... .-. ~- --+ ...... -
= 3 a; (a x a) + 15(b.x a)-a;(a X b) - 5(b X b) = "
= prema (24) i (26).<= 3 a; 0- 15 (; X b) - a; (; x b) - S O = O
(-; X b) (- 15 - a;) = O.
Kako je -; X b =1= O, jer -; i b nisu kolinearni, mora biti:
- 15 - ot =O
ex = - 15.
'10zraunaj ska1ar a;,= ~ X b)1 + ~b), uzevli u obzir (15), (20) i (ll).
[a; = al bl].
19
/18. Izraunaj plotinu paralelograma konstruiranog na vektorima AB = ;; + 2;; i iD =
~... -- 7t
=m-3n, gdje je m=5, ,,= 3 i ~(m,n)=(jI=6"
Raunamo prema (20):

- .....
p= I A B x A D I = A B . A D . sin Iji.
AB x AD = (;; + 2 n) x (;;; - 3 n) = (-; x ;) + 2 e; x ;) - 3 (; x t;) - 6 e; x n) =

= O + 2 (n x ;) + 3 C;; x ;;;) - O= 5 e; x -;).
..... ..... ~
p = 5 I n x .m I = 5 . " . III sin (ji = 5 . 3 . 5 . sin 300 = --
2
p = 37,5 kv. jedinica.
,/
19. j i A B e odreden je vektorima A B = 3 p - 4 q i B e = p + 5 q. Izraunaj u tom trokutu
visinu fl baenu iz vrha e na' stranicu A B uz uvjet da su Pi qmeusobno okomiti orti.
Prema (20)" (26a) i (~6):
PA = ! I AR x BC 1= ! [3 (p x ;)B4(q x p) + IS eP x ''i>-:- 20(q x q)] =

l -+ -+ ..... - 19.......... 19 19
= -r:{4(P x q) + 15(px q) = 21p x ~ 1=:'2' 1 ~ J . sin 900 = 2'
U drugu ruku:
I AB .
P = 2. . fl, pa Je fJ = A2PB
fJ = 19 = 19 = 3,8.
V9 + 16 5, -
20~Izraunaj duljinu vektora -; = (37+ 47+ Sk) x (i +67+ 4 k).

", '
-- [21].
1!IIzraunaj sinus kuta Ito III zatvaraju dijagonale ,paralelograma konstruiranog na vektorima
;;=27+7-1 i b=7-3f+k.
prva dijagonala: d1 ,=-; + b = 37-2J.
Drugadijagonahr: d. = -; - b= 7+ 4f -: 2 k.
prema (28)
. ~;txd.1
-+ -+ k am tp =
_ \dsHtt.\
i j
~ x 1. = 3-2 O = 7(4 - O) -jc-'6 - O) +k(12 + 2) = 47+ 67+ 14k
1 4 -2
VI6 + 36 + 196 1/248
sin tp = Y9 + V
4 . l + 16 + 4 = , 273'
20
Na drugi nain prema (19):
cos, = d'id. = = - tmS

d1 d.
3-8
V273
sin, = Vl - cos, = y-;-- 22:3 = y~~.
cl IzraUilaj skalarnu projekciju vektora -a = 3 -i - 12i+

t.:7' - 4.k- na os koja ima smjer vektora
b = (7- 2 k) x (J + 3} - 4 k).
['~.
~izraunaj volwnene V paralelopipeda kons~ranih na vekto~:
\: ----
+a) a = i - 3j k
Prema (31):
1 -3 1
V= 2 1 -3 = 1(1 + 6) + 3 (2 + 3) + 1 (4 -1) = 7 + IS + 3 =
1 2 1 = 2S kubnih jedinica.
b);; = 3; + S;
Kako je b + -;= 3 ;;; + S;; = ; sva su tri zadana vektora komp1anarna, paralelopiped ne
postoii.,~.e ~ ,-
, .....
,..,~. ,'~ \
...
r
i 2-4; Izraunaj visinu paralelopipeda konstruiranog na vektorima ; = 37 + 2 j - S k,
\ - - / -+ -+ -+ .... -+ -+ .....-+
b =i- j +4k i e= i ~ 3 j + k, ako je za osnovicu uzet p8r9lelogram konstruiran
na ;i b.
-+. ......... ~
prema (31) V = (a x b) e, dok je u drugu ruku V = baza puta visina = prema (20) =
= I;; x bl;:
Odatle slijedi:
21
prema (31):
.....
(a x
..... .....
b) c =
3 2 -S
l -1
I
4 = 3 . 11 -.2' (- 3) - 5(- 2) = 49
l -3 l., ~ --
7 7 k
--;xb= 3 2-5 =37-177-5k
l -1 4
I; x bl = V9 + 289 + 25 = V323
49
v=vm'
vektor;; koji je okomit na ravnini odredenoj takama A (l, O, - l), B (2, - l, 1) i

V,fs)odredi
C(- l, 1,2).
Vektori AB = ; = (2 - l) 7+ (- l - 0)7 + (l + l) k = -; -7 + 2 k
AC = b = - 7
2 -; + + 3 k [vidi (8)]
lee u zadanoj ravnini pa je prema (27a)
26. Zadana su tri vektora a = 2 i - j + k, b = i + 2j - k i c = i + j - 2 k. Odredi

) - - -+ -- - - - -+ -+ -+ ...
jedinini
~u' "ektor Vo
- koji lei u ravnini to je ine vektori b i c, a okomit je na vektoru a. ---+
7
Traeni vektor ;- = v;t' 7+ v 11 + . v z k lei u ravnini vektora b i Z ta su tri vektora dakle
komplap.arna, pa je prema (30)'
Odatle prema (31):

v.,
l
v"
2 - 1
v. I = - 3 flz + v.Y - fl = O (a)
I ~
-2 I .
;- ..L ;, dakle prema (12b):
(b)
(a) + Cb) daje:

fl., = O,
pa iz (a) i (b) slijedi
v = v. CC)
" z
22
Kako je Vo = 1, prema (3) imamo:
Vva+ 1/ Vl
z = 1,
odnosno s obzirom na (c) .r

v
K
V2v 2
1/
=1,
a odatle je
1 7" ....
v. = v=2 V + k).
-+
IzraU11aj:
a) -; (b x ~, (;; x~7 i (7 x ~;;.

1 -2
;;(b x ~ = prema (31) = 3 O = 1 (- 1) + 2 (- 3) + 1 (3) =~
O 1-1
~ x "t) 7 = prema (3la) = ;;(b-X C) = - 4
c; x ~;; = prema (3la) = - -;{(b x ~ = + 4.
b) (-; + b) (b + ~ x Z
Oznaivi i izraunavi
dobijemo trostruki skalarni produkt, koji raunamo prema (31):
I; x ~- :(; x c) =! ~ -~ ~ =- 4.
\ cr I O 1-1
Isti primjer na drugi nain:
-+ ...... -+ -+ - ...... -+- ...... -+ -

(a + b) (b +" e) x e = po zakonu distribucije = (a + b) (b x e + e x e) =
= prema (24) = c;; + "t) ch x C) = -; ch x ~ + b ch x ~ = prema (30a) =
= ;; (b x ~ ..L O = prema a) = - 4.
23
e) {; x b) x fb + ~(-; + C) = [prema (3I) uzeVi u obzir da je ;; + h = 47 - 2J + 2k.
4 -2 2
-;; + -; = 37+ 7 i -; + -; = 7- jj = 3 l O = 2 (- 3 - l) = - .!:
l -1 O
28. Pokai da je C;; x b) x -; +(b X C) x; +~ x -;) x b =0.

Raunamo prema (32a):
C;; x b) x -; = bC;;C) - ;(bC)

(b x-;) x-;=-;(b~-b~~ +
o~ X ~ x b = ;~b) - -;C;;b)
O
.... ....
29. Pokai da je ;; x Ch x C)0 = o, ako je -; l. b a l. c.
Prema (32):
30. Zadana su tri vektora
Izraunaj:
a) (-;b) -; i -; (b~.
Prema (18):
(;; h)-~ = (2 - l + 2) -; ~~ 3 -; = 37+ 67 - 3 k

;; Cb~ = -; (2 + 2 - l) = 3-;; = 37- 37+ 6 k.'
Vidimo da je
jer je na lijevoj strani vektor kolinearan s;' a na desnoj strani vektor kolinearan s ;.
b) (-; x b) x -; i ;; x (h x ~.
Prema (32 a) :
(-; Y. b) X -; = h(7, "J) - -; (b C) = - 3 h - 3 -; = - 3 (b + ~ = - 3 (37+ 3 k) =
=-9U+k)=-97-9k.
24
Prema (32):
-; x (b x ~:= b(-;~ - Z(-;b) = - 3 b - 3 Z= - 3 (b + C) = - 3 (37+ 3}) =

=-9{i+f>=-97-9f
31. Dokai identitete:
~ -+ -100 -+ -+ "'+ -+-+-+

Uvedemo li oznake a + b = u i a + e = !I, dobijemo u (!I x u) = ~ prema (30 a) ..
lli: ;(;; x ;) = ;;(; X ;) = prema (24) =;;. O =~.
b) ; x [;i x ~ x b)]:= al (b x ;i).
Stavimo li -;x b ,.,;.; dobijemo -; x ~ x ~ = prema (32) = ; (;;j - ; (-;-;) =
= -;[;(; x 6)] - (; x b)(-;~ = prema (30 a) i (IS) = - a l (-; X b) = al (b x ~.
; x [-; x C; x 6)]; = prema (32) = -;i" x [;i(-;b) - b(-;-;)]; = prema (26 a) i (IS) =
= [(-;i" b) (-; x ;i) - aa C; X i)f; = prema (24) i (31 a) =- al (b x ;j-;i" = - al; (b X ;j.
d) ~ x 6) x C; x d) = O ako su vektori ;, b. ;, i 1 komp1amU'ni.
Oznaivi Zx d = 7 dobijemo
(-; x 6) x C; x 1) = (-; x i) x 7= prema (32 a) = b(ld) - ;(bfJ =
=b[~ x J);j ~ -;[b(; x 1)] = ~,
Oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, jer su vektori;'1 i;' a ~oder
b. ; i 1 komplanarni. [Vidi (30').]
Na drugi nain:
jer su vektori -;. i 7kolinearni kao vektori okomiti na istu ravninu u kojoj su vektori
;, b,; i 1. [Vidi 23).]
~-;X(bX~+bx(;x~+;xC;xi)=~
Uputa: Izraunaj prema (32) vrijednosti zadanih trostrukih vektorskih produkata.
25
f) (; (b x D]7 + [;:i (b x 7)17 + ~ (b x k)] k = ; x bo
Uputa: IzraWlaj prema (31) trostruke skalarne produkte navedene u uglatim zagradama.
g) Dokai da su vektori ;, b i -; komp1anarni, ako je c;i x b) + b x ;) + (-; x ~ = O.
Uputa. Zadanu jednakost pomnoi skalamo s -;; pa uzmi u obzir formule (30)' i (30 a).
32. zadani su vektori:
[l; --107- 27 - 12 k; 2; 2 -; + 4 f - 8 kj.

33: Zadan je tetraedar svojim vrhovima A (l, 1, l), B (O, O, 2), C (0,3, O), D (4, O, OI. Odredi
volumen tetraedra i kut to ga ine bridovi A B i A C.
[! ; cos ~= - ~].
34. Izraunaj povrinu P trokuta A B C [A (I, - l, O), B (2, l, - l), e (- I, 1,2)].
l
Uputa P = -f I A- B x A- e I.
[3 Vi].
35. Odredi jedinini vektor (ort) koji je okomit na vektorima
[7- s7- 3k].

-V3s
B. Vektorske funkcije skalarnog argumenta.

Derivacije vektora po par.ametru. Primjene u kine matici.
Formule
Za
;(tl = ax Ct) -;+ all Ct)f+ a. Ct) k
bet) = bl> (t) 7 + bil (t)f + b. (t) k
d-- -- --
da db
ea
dt b) = dt dt (35)
d --
dt (e . a)
~
= e dt
Cc = skalarna konstanta)
26
d - -d;; d da
dt (a)2 = 2 a dt = ili prema (15) = dt al == 2 a dt
(35)
d- x --b)
-(a = --
a db - --b x-
X -
d-;;
dt dt dt
pri emu je
db
slino
dt
d ---
-(ea) = -d-;;
e-
dt dt
ako je -; konstantan vektor. (3S)'
ako je -; vektor konstantne duljine.

U kinematici predouje
-; = x(t)7 + y (t)} + z (t) k
jednadbu gibanja take, tj. gibanje take u prostoru (ili u ravnini) zadaje se tako da se toj
pominoj taki dodijeli radijvektor -;, dok je t vrijeme, pa je
vektor brzine, dok je (35')
vektor akceleracije krajnje take vektora r. -

Zadaci-
36. Zadana su dva vektora koji su funkcije skalarnog argumenta (parametra) t:
-;; (t) = St 7-} + t k 2 i bct) = sin t 7+ cos t k.

Izraunaj prema (35):
d~- ~ -+ - -+ -+ -+
a) dt (a b) + = Si + 2 t k + cos i i - sin t k = (S + cos t) i + (2 t - sin t) k.
d --
b) dt (a b) =
-+
(S t i - j
-+
+ tl k) (cos t i =- sin t k) + (sin t i + cos t k) (S i + 2 t k) =
-+ - -+ - - - -
= 5 t cos t - t 2 sin t + S sin t + 2 t cos t = 7 t cos t + (S - t 2 ) sin t.
27
d --
c) dt (a a) = prema (IS) = dtd al = prema (17) = dtd (2S tl + l + t~) = SO t + 4 tl.
d -lo 4 _ _ - _.. - -+ -+ - - ,i
d) dt (a x b) = (S t i - j + tS k) x (cos t i - s~ t k) - (sin t i + cos t k) x (S i + 2 t k) =
St
i
-1
j
k
tl -
Isin it
j
O
k
cost = Tsint-j{-Stsint-t2 cost)+
cos t O - sin t S O 2t
37. Izraunaj za -; = -; (t).

Raunamo prema (3S):
d-
a) -(r)1 = 2r-d;
- =
d'
ili prema (IS) = - r l
dr
= 2r-
dt dt dt dt
Izrauna; ! (;)1 prema prvom i drugom rezultatu!

_ ........ _ -+ -J
, d (- dr) - dir dr dr - dir (dr)1
b) dt r dt = r (fti + dt . dt, = r (ili + dt .
d (- ~) d-; ~.
c) -
dt
r x -
dt
= -r x -di;
dt l dt dt
_. dl;
- - X - = s obznom na (24) = r x_o
dt~
38. Zadan je vektor;:= ;; cos (o) t + b sin (o) t, gdje su ;; i b konstantni vektori dok je (o) skalama
konstanta.
Dokai:
.....
.... dr -+-
a) r x dt = (o) (a x b)
-dr
r X dt =
- -too
(a cos (o) t + b sin (o) t)
........
x (- a (o) sin (o) t + b (o) cos (o) t) =
-
=- c; x';;) (o) cos (o) t sin (o) t - (b X ;) (o) sini (o) t + &i x b) (o) COSi (o) t +
'F (o) (-; X b').
dS,
dt
-+
l (o) -r = s obzirom na zadatak a) = - .....
a (0)1 cos (o) t -, -b (0)1 sin (o) t + a- (0)1 cos (o) t +
+b(o)lsin(o)t=~
28
39. Dokai da za -; = ;e"'t + be-"'t, gdje su;i bkonstantni vektori, vrijedi jednakost
dir .......... -+ -+ .-
dt S - 6)1 r = a 6)2 e'" t + b 6)" e- '" t - a 6)1 e'" t - b 6)s e- '" t = O.
40. Odredi derivaciju po parametru t volumena paralelopipeda kojemu su bridovi vektori
41. Poloaj take koja se giblje u prostoru odreden je radijvektorom -; = et r+ et sin t T+

t - -
+e cos t k. Odredi brzinu v, ubrzanje a i kut -+
!p izmedu v i a u momentu .....
--
t = O.
-+
V (t)
dr
= dt = e i
- t-
+ et (cos t + sin t) j + et (- sin t + cos t) -k,
-+
a za t =O
-
a Ct)
.
dv
-
= dt = dtl = e
-
dir t7
J + et (- sm
.
t + cos t + COS t + sm
~
. -7 t
t) J + e (- COS

t .- sm t -
- sin t + cos t) k = iT+ 2 et cos tT- 2 et sin t k
Prema.(19):
42. Izraunaj za t = O brzinu v, akceleraciju a i ~!p c;';;), ako je gibanje take odredeno
radijvektorom -; = ln (tl + 1) T+ &,(c ta t T+ Vt' + 1 k.
[cp = 90'].
29
43. Gibanje take u ramini zadano je jednadbom -; = 3 i cos t + 4 T~in t. Odredi trajektoriju,
..... - .... - ---- 7r 7t'
brzinu v i ubrzanje a gibanja, napose v i a za tl = 0, t. = 4" i ta = 2
Iz usporeenja zadane jednadbe gibanja --; = 3 i cos t + 47sin t s opim oblikom radij-
vektora --; = x 7 + y 7 slijedi:
x=3cost 1:3
y=4sint 1:4
x
-=cost
3
y .
-4 = Slnt.
Kvadriranje zbrajanje tih jednadbi daje

Xl y2
9+16=1.
Staza gibanja je elipsa spoluosima 3 i 4.
->-
dr = - 3~ .... dv .... ....
v = dt z Sin t + 4~J cos t; a = -dt = - 3 i cos t - 4 j sin t
->-
za tl = O: 'Ul = 4j;
2 Vl7
Za ta = ;: va = - 37;
44. Odredi stazu, brzinu ;, akceleraciju ;, a takoer veliine brzine i akceleracije za moment t.
tl = 0, ta = ; t8 =; i to za gibanje take koje je zadano jed~dbom
--;= 27coQt + 2isint + 3kt.

Usporeenje s --; = x 7+ y 7+ z k daje stazu gibanja u parametarskom obliku:
x=2cost
y=2sint
a to je cilindrika spirala [vidi formulu(lSS) u dijelu
III Repetitorija
z = 3t
->-
.... dr .... -+ ....
v = dt = _-..,;;2....i,.;;sIn;;;;.;t;.,.+..:....;2:;.;J~.;.,.cos;..;;., ;t_+.:.,. .;3;.....,.k
...
-a =dv - -
- = -2icost-2jsint
dt
-v JI4 sini f + 4 cos' t + 9 =

= Vu } v i a imaju konstantne vrijednosti za sve t.
a = JI4 cos' t + 4 sini t =1.
30
Za tl = O: ~= 27 + 3 k;
i
7'c' -+ 1/- -+ -+ -+..... -+ lI--
Za t. = 3": 'lJ1 = - V 3 i + j + 3 k; al = - i - V 3 j
Za t, = ;: .;. = - 2i+ 3 k; .
45. Zadana je jednaCiba gibanja -; = i cos ~ cos (o) t + sin ~ cos (o) t + k sin (o) t, gdje su 1 iX i (o)
skalarne konstante. Odredi trajektoriju, veliinu i smjer brzine i akceleracije.
Usporeenje zadane jednadbe gibanja s opim oblikom radijvektora -; = x 7 + y 7.+ z k
daje jednadbu traene staze:
x=cos~cos(o)
y=sin~cos(o)t
z = sin (o) t.
l:sporedinl.o li dobivenu jednadbu staze s parametarskom jednadbom kugline plohe [vidi
dio III formulu (95) i sl. 75], vidjet emo prema navedenoj slici da je trajektorija krunica
polumjera 1 kojoj ravnina zatvara s ravninom X Z zadani konstantni kut !x.
; = - T(o) cos !x sin (o) t -1 (o) sin !x sin (o) t + k (o) cos (o) t
-; = - -;(0)2 cos ~ cos (o) t -1 (0)1 sin !x cos (o) t - k (0)2 sin (o) t
f) = V(0)2 cos' iX sin" (o) t + (0)2 sinI !x sin" (o) t + (0)1 cos' (o) t = ~
Na isti nain dobijemo
46. Zadan' je radijvektor pomine take -;{a sin t, - a cos t, b t'}. Odredi hodografe brzine i
akceleracije (a i b su ska1arne konstante).
Openito se pod hodografom radijvektora -; =-;(t) pomine take razumije krivulja to je
opisuje krajnja taka tog radijvektora. U navedenom zadatku se trae hodografi za radij-
"ektore brzine -;; i akceleracije ;; gibanja ~eenog zadanim radijvektorom.
Prema zadatku:
-; = i a sin t ..,..7 a cos t + k b tl.

-
Odatle:
.... dr..... ..... -+
'lJ = dt = iacos t +jasint + 2kb t
pa je hodograf brzine
y
x=acost
z
= asint
= 2bt
} cilindrilka .p_ [vidi fOnnUIU (''')1
-+d!' -
a= dt =-iasint+jacost+2kb
-+ ..........
31
X= -asint
hodo.,.,. oI=Ienocij< ( y=acost
z = 2b
ili
X2
y2
= a 2 sin2 t
= at cos! t
I+
X2 + y2 = a2 } krunica polumjera a koja je paralelna s
z = 2b ravninom X Y a udaljena od nje za 2 b.
47. Odredi trajektoriju gibanja odredenog radijvektorom;:: ako taj radij vektor zadovoljava uvjet
;
--=axr
dt
gdje je -; konstantan vektor.
Zadani uvjet pomnoimo skalarno s ;;
-+
dr- -too __
- a = (a x r) a
dt
a zatim s r:
-+
dr -+ - --
dt r = (a x r) r.
Prema (30a) oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, pa. je
d-;' -; =0
d-;' -;=0.
.Integriranje daje:
r a = const.
(;)1 = const.
Prva jednadba predouje ravninu kojoj je vektor -; normala [vidi dio III formtJ.lu (45)J, dok
druga jednadba predouje kuglinu plohu polumjera r. Navedena ravnina sijee sferu u
krunici, koja je traena trajektoI:ija pomine take.
c. Analitika geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode
Formule
.Pravac
Parametarski oblik:
x = Xl +at
y = Yl +bt (37)
Z = Zl + ct
.32
Kanonski oblik:
x - XI Y - YI Z - ZI
(38)
-a- = -b- = -c-
Kosinusi smjera pravca

a
cos IX = ---:-iV'=:al==+====;b::::I=+===;:cl
b
cos ~ = -':J-;:==:=====;'l (39)
Val+bl+c
Vektor smjera pravca (38):
(39)'
Ravnina
Opi oblik:
Ax+By+Gz+D=O (46)
Kosinusi smjera norniale ravnine
A
cos IX = --:----;)V;:=A7.I;=+==;B;;;I;=+~ea:;;'
B
cos~= .. (47)
VAI + BI + ea
G
cos y = VAl + Bl + G.
Vektor normale ravnine (46):
;=A7+B7+Gk (47)'
Ravnina (46) u normalnom obliku:
Ax+By+Gz+D=O (47a)
VAl + BI + Gl "
Udaljenost take TI (XI' YI' ZI) od ravnine:
.d = A XI + B YI + G ZI + D (48a)
, VAl + Bl + Cl
Ravnina kroz taku Tl (x" Yp ZI):
A (x - xJ + B (y - YI) + e (z - ZI) = O. (SO)
Ravnina kroz tri take Tl (x" YI' ZI)' Tl (x" YI' Z.) iT. (x" YI' z~:
x - Xl Y - YI Z - ZI
xa - XI YI - YI Z. - ZI . = o. (Sla)
Xa - XI Y. - y~ Z, - ZI
3 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike 33

Zadaci
G pN!ii jednadbu rav~ne E koja prolazi takom A (2, 3, O), a okomita je na pravcu
V -BC[B(l,l, - 1), C(0,0,3)l~ Sl. 8.
Oznaivi s P (x,y, z) bilo koju taku traene ravnine E piemo prema (8)
XP = -; = (x - 2)-;+ (Y - 3)} + z k
Kako je ;; J. b, prema (12 b) i (18) imamo
-;1 = (x - 2) . 1 + (y - 3) . l + z . (- 4) = O
ili
x+y-4z-5=0
a to je prema (46) jednadba traene ravnine E.
r~Rijeli isti zadatak, ako je A (2, 1,2), a p =A O [A (2, 1,2); O (O, O, O)].
LJ- [2 x + y + 2 z :- 9= O].
Slika' 8. Slika 9.
E~"-edi udaljenost take d P (l, 2, 2) od pravca p """ A B [A (2, 2, 3); B (2, - 1, O)]. Sl. 9
CCma(8): ~"'"
.BA illi;=- 3j+ 3k
Prema (12):
b - -
;b == prema (18) i (3) = --9 -
- 6
= - - IS .
a ffs ViS.
34
Prema slici 9:
dO = b2 _ bl
OI
= (1 + 9 + 4) _ 225
18
Jt::3'
,fl "
~r
d = Y1-.
Sl. Napii jednadbu ravnine E koja prolazi takama A (Xl' YI' ZI)' B (X"YB' z.) i C (xa'YI' za)
Sl. 10. .
Slika 10.
Neka je P (x, y, z) bilo koja taka traene ravnine E. Znamo da je a x b J.. E, a dakle i na -;
pa prema (30)' bit e
Kako je prema slici 10 i (8):
AB s;; = (x. - Xl) -; + (YI - YI) 7+ (Za - ZI) k

AC s b= (Xa - Xl) 7" + (Ya - YI) 7 + (Za - ZI) k
Xi> =- --; = (X - Xl) -; + (y - YI)} + (Z - ZI) k
imamo prema (ll):
X - Xl Y -.YI Z - ZI
x. - Xl Y. - YI . Z2 - ZI = O.
a to je prema (S1a) jednadba traene ravnine E.
-r;;JZadane su etiri take

8 A(1,2,2); B(l, 1,2); C(-I,S,2) D (2, - l, O).
Odredi jednadbu pravca p koji prolazi takom O (O, O, O) a okomit je na pravcima A B

i CD.
Dodijelimo pravcima A B i C D vtktore ;; i bo
35
Prema (8):
CD h = 3 T- !!! 6} - 2 k
a traenom pravcu p radijvektor -; = x T+ y T+ z k. Vektor -; koji je okomit na vektorima

-; i h glasi:
-
j k
7=-;xh= 2 - 1 O = 21+ 47-9k.
3 -6 -2
Kako je prema zadatku -; okomit na -; i'h: bit e ;" c: pa je prema (23)

- ..
l
i J
rxc=O ili x y z = O.
2 4 -9
Odatle
7(- 9y - 4z) +7(2 z + 9x) + k(4x - 2y) = o.
Slijedi:
- 9y - 4z = O.
2.1'+ 9x = O
4x"":2y=0
Odatle
2 z
x=-"9 z =-9
2:
ili
a to je prema (38) traena jednadba pravca p.
@ r e d i udaljenost d take P (4, 0,3) od ravnine odredene tauma

A(-1,6,3); B(3,-2,-S) C(O,l,O).
Kako se vidi iz sl. 11, spojnice zadanihtaaka ine bridove tetraedra kojemu je visina
traena udaljenost d. Volumen ~etraedra V= ! B d, gdje je B ponina baze, odatle je
3V
d=="B . (a)
36
Prema slici i (8):
Kako je prema (30)

l
V= -(b x e)p (a)
6 8
dobijemo s obzirom na (a) i (20),:

1 .... ....-+
,3' "6 [(b x e)p] (ix ;)p c'
d = -l -.......
----
Tlb x cl Ibx;1 Slika ll.
Prema (31) i (27&):
4 - 8 - 8
(b X ;) P=
7
S
-
- 6
S
7
- 3
O
k
=-
---
104 ili po apsolutnoj vrijednosti 104.
bx-;= 4 -8 -8 =-167+41-12k
l. '- S - 3
Ib x e I = Y2S6 + 16 + 144 = V4I6

d = _104 = -~ = ~;i6.
V~16 2'V26 -
Rijeimo isti zadatak na drugi jednostvniji nain i to tako da odredimo duljinu projekcije
vektora -; (ili CP ili BP) na vektor -;; = b X -; = - 167+ 4 j - 12 k koji je okomit na
ravnini A B G. ...
Prema (12):
d = p = 1;-; 1_ = 1- 80 - 241 = 104 = V26.

"n y'416 V416-
.
~
S. Odredi udaljenost take O (O, O, O) od ravnine odredene takama A (l, -
i G (O, 2, I).
l, 2); B (2, O, - l)
'
, ,[v;'J.
fr-\Sj Izraunaj .
visinu piramide kojoj je vrh S (O, 6, 4) dok je baza A A B G [A (3, S, 3);
L B(- 2, 1, - S); GCI, - 1,4)],
[3].
37
56. Zadana su dva pravca
Pl == A B [A (1, 0, - 1); B (- 1,1, O)]
p2 - G D [G (3, 1, - 1); D (4, S, - 2)].
Dokai da su ti pravci mimosmjerni i odredi najkrau meusobnu udaljenost tih pravaca.

a~ .
Prema (8) dodijelimo zadanim pravcima vektore
AB=h=-27+7+k
Prema (23) zadani pravci nisu paralelni, jer je
.... ....
i j k
bxd= -2 1 l *0.
1 4 -1
Pokaimo da se ti pravci i ne sijeku, pa

su mimosmjerni. Uvedimovektor GB == -; =:'
P,
= - 4i + k pa raunamo prema (31):
-2 l 1
l 4 -1 =H*O.
Slika 12. -4

b, d i -; nisu komp1anarni pa se pravci Pl i PI ne mogu sijei.
. Prema (30)' vektori
Odredimo vektor 7 = b x d koji je okomit na Pl i PI. Projekcija bilo koje spojnice pravaca,
npr. 7, na 7daje traenu najkrau udaljenost d, pa je
Raunamo:
7=bXd~ -57-7-91
/= y'2S + l + 81 = y'107.
Ima1i smo (b x d) -; = II pa je
d = ~.... II y'i07 .
Vi07 107
Proba. Projicirat emo DA = -; = - 37- 57+ k na l. Prema (12):

d = (h X d);
/
3a
-2
'l 4 -I =11
- 3 - S
11
d=V107 .
57. Zadan je tetraedar svojim vrhovima A(I,2,2); B(-l,O,O); C(l,O,l) i D(-2,3,0).

Odredi a) volwnen; b) povriinu t::" A B D; e) visinu h tetrardra uzedi B C D za bazu; d) naj-
krau udaljenost izmedu brodova A B iC D.
2
[ a) T; l .1- 4 1 ]
b)T y70 ; c)V46; d)V14
~ okai da se zadni pravci A B [A (7, - 2, 3); B (9, - 2, 4)] i CD [C (5,-1, l); D (S, O, O)]
~eku i odredi jednadbu ravnine koju odreduju.. Sl. 13.
- -
i j k
bxd= 2 .. --O 1 =1=0
O -l
Slika 13.
pa prema (23) pravci nisu paralelni.
Prema (31):
2 O l 2 O
(bxd);= O -l O l -l
-2 l -2 -2+2 1+0 -2+1
2 O l
O -1 =0.
O -1
Prema (30)' pravci A B i C D su komp1anarni pa se sijeku.
39
Neka je P (x,y, z) bilo koja taka ravnine Ito je odreduju pravci A B i G D. Prema (8):
AP = -; = (x - 7)7+ {JI + 2)7+ (z - 3) k

Prema (30),:
x-7 y+2 z-3
2 O 1 =0
O 1 -1
Odatle
E == x - 2y - 2 z - 5 =O
59. odredi jednad!bu ravnine, koja prolazi pravcima A B [A (1, 2, 2); B (2, 1, 1)] i
GD [G(3,0, 3); D (4, -1,2)]. Sl. 14.
Slih 14.
CP = -; = (x - 3)7+ y 7 + (z - 3) k.
Prema (30)' i (31):
x-3 Y z-3
-;C;xd) = 2 -2 =0
l -1 - 1
E "'" x -+- y - 3 = O.
60. odredi udaljenost d take P (2, - 3, 4) od ravnine x + 2 y + 2 z - 13 = o. Sl. 15.
Usporedimo li izraze za kosinuae smjera vektora -; = xr J

+ y + z k(4), pravca x -a Xl =
=y ~ y1 = Z ~ ~l (39) i normale ravnine A x + By + G z + D = O (47), opazit emo
da su ti izrazi posve identini: .
X
cos IX = ; COS IX =
a
"7F=;;==:=;::==:===:=- cos IX = II A' + ABI + Gl itd.
- y~+~+~ y~+~+~
Zakljuujemo da je
(39)'
40
vektor kolinearni s pravcem, x - X, =Y - YI = Z - zI, dok je
a b e
(47)'
vektor normale za ravninu A X + By + e z + D = O.
Za na sluaj E == X + 2y + 2 z - 13 = O prema (47), imamo -; = T+ 27 + 2k.
:a
I
Slika lS.
Da odredimo bilo koju taku Q zadane ravnine E uzmimo probodite osi X (x!, O, O) s ravni-
nom. Uvrtenje daje Xl - 13 = O pa je Q (13, O, O), dok je vektor
Projekcija Pna -;; daje traenu udaljenost d.

d = P = prema (12)
1;;11-11-6+819
=
TO
= --
n Vl + 4 + 4 = -3 =_3.
61. Odredi udaljenost
a) take P (2,0, - ~) od ravnine 4x - 4y + 2z + 17 = O

b) take Q (2, 2, 3) od ravnine 2 X + 3 ji + 5 z = O.
62. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takama A (1, O, - 1) i B (- 1,2, 1) a paralelna je
s presjenicom ravnina El = 3 X + y - 2 z - 6 = O i Es = 4 x - y + 3 z = O.
Dodijelimo li prema (47)' normalama zadanih ravnina vektore
41
bit e vektor -; koji je okomit na ~ i ~, tj.
- -
i k
-
j
$.= nl x nl = 3 1 -2 =:7-17j-7k
4 -1 3
kolinearan s presjenicom tih ravnina.
Traena ravnina E odredena je sad zadanim takama A i B, odnosno vektorom AJj ==

== b= - 21 + 2j + 2 k i vektorom:;: dok je vektor
i -j k
;=bx-;= -2 2 2 = 207- 12} + 32k
- 17 -7
okomit na ravnini E (vidi sl. 16).
Slika 16.
Prema (47)' 20, - 12 i 32 su koeficijenti A, B i e traene ravnine. Usmeno li jol u obzir

da ravnina prolazi takom A (1, O, - 1) dobijemo prema (SO)
20 (x - 1) - 12 (y - O) + 32 Cz + 1) = O
ili
Sx-3y+8z+3=0
jednadb~ ravnine E.
Prpba. Ravnina E prolazi i "takom B (- 1, 2, 1). Uvrltenje daje
- S- 6 + 8 + 3 = O.
063. Odredi kosinuse smjera pravca

/.---
2x+ y- Z-S='0l
x-~y+2z-2=0/~
42
.~
L64~bdredi
SI. 17.
x+1 y z-3.
kut pravca P==-2-=T=-6-1 ravnine E==10x+2y-llz-3=0.
Slika 17.
Doqijelimo prema (39)' i (47), pravcu -; vektor -; = 2 -; + 3 T+ 6 k, a: ravnini E vektor

-; = 10-;+ ii - 11 k.
Prema (19):
cos cp = I-;-; I = I 20 + 6 - 66 I =.! = 0,381

pn V49. Y22S 21 __
900 - cp = 22,4.
<ji =
~- -
6~ Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takom P (l, - 1, 3) a paralelna je s ravninom
El == 3x +y + z - 7 = O.
Kako je traena ravnina E paralelna sa ~adanom ravninom El' obje ravnine imaju prema
(47)' identine vektore normala -; = 3I+ T+ k a dakle i iste koeficijente lanova jednadbi:
3, 1 i 1.
Traena ravnina prolazi takom P (1, - 1, 3) pa prema (SO):
3 (x - 1) + (y 1- 1) + 1 (z - 3) =O
ili
E=='3x+y+z-S=0.
66 D a 1lJe pravac P == x -l y +1 z - 2 al la .
-2- = -3- = -4- par e n s ravninom
E == :lG - 2y +z - S = O?
Ako je p II E, vektor normale ravnine E, tj. prema (47)' ;; = -;- 21+ k mora biti
okomit na vektoru -; = 2 -; + 3 T+ 4 k, koji smo prema (39)' dodjeliti pravcu p.
Pravac p i ravnina E su medusobni paralelni, jer je prema (12 b):
np = 1 2 - 2 . 3 +1.4 ~~
43
67. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takrn A (1, - 2, 1) a okomita je na radijvektoru
;"",OA.
Kako je -; = 7 - 27 + k, a prema zadatku ;"'" r: obzirom na (47)' i (SO) dobijemo:
E == l (x - 1) - 2(Y + 2) + 1 (z - 1) = O
ili
x - 2y + z - 6 ,.,;, o.
68. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takom A (2,1, - 1) a okomita je na presjenici s
ravnina
El == 2 x + y - z =O i E2 "'" X + 2y + z - 2 = O.
Vektor ;'koji je o~omit na vektorima -;;1 i;2 normala zadanih ravnina El i E 2, tj. na
;;. = 27 +7- k i ;. = 7 + 21 + k
paralelan je s presjenicom s tih ravnin9, pa je
..... .....
i j
2 1 - 1
2
Kako je presjenica s ravnina okomita na traenu ravninu E, -;.,.;; = vektor normale

ravnine E.
Prema (47), i (SO):
E=:3 (x - 2) - 3 (y - 1) + 3 (z + 1) = O
ili
x-y+z=O.
69. Odredi jednadbu ravnine E koja prolazi takama A (1, 2, 3) i B (3, 2, 1) a okomita je na
ravnini
E l ""'4x-y+2z-7=0.
Prema slici 18, u kojoj je P (x,y, z) bilo koja taka traene ravnine E, a s obzirom na
(47)' i (8) dobijemo:
AB""'b=2i-2k
Xp"", -; = (x.- 1)7 + (y - 2)} + (z - 3) k.

Prema (30)':
x-l y-2 z-3
-- -
p(nxb)=O paje 4 -1 2 =0
2 O -2
E ""':lC + 6y '+ z - 16 - O.
44
x-2 y z+S
70. Odredi udaljenost d take B (1,2, - 3) od pravca p "'" -2- = T = . ...:. 6 . SI. 19.
Prema (39)':
Prema (8) uzevi u obzir da pravac p prolazi takom A (2, O, - S):
-- a = .....
B_A"" ...... - -
i - 2j - 2 k.
Prema (If):
AB'='a = -;; = 2-6+12 =.!..
. p p V4 +9 +36 7
Prema (3):
a = Vl + 4 + 4 = 3.
Iz "" B B' A slijedi:
= ./9 _ 64 =,'377
d
r 49 7'
Slika 18. Slika 19.
71. Lee li take A (J, 2, - 3), B'(3, 1, O) i CC - 3,4, - 9) na istom pravcu?
Prema (8):
45
Kako je
- -
i k
.....
i - k
--
bxc= 2 -1
j
3 2
j
- 1 3
-4 2 -6 -4+2'3 2 - 1 3 -6+3,3
- -
i j
2 - 1 3 = O
2 -1 3
prema (23) vektori bi -; a dakle i take A, B i e lee na istom pravcu.
72. Da li je presjenica ravnina

El =X + 2 y - 2 z -' 5 =O i E. =5x - 2Y - z = O
x+3 y z-l
paralelna s pravcem p =-2- =3 = -4- ?
Znamo da je presjenica ravnina paralelna s vektorom -; koji je okomit na vektorima
normala zadanih ravnina;l = -; + 21 - 2 k i ;. = 57- 27 - k, pa je -; = ;1 x ;;:.
Presjenica je paralelna s pravcem p, jer je vektorski produkt vektQra s = - -

nl x fl.
vektora pravca -; = 27+ 31+ 4 k, ti.
= (57- 27 - k) (2 1- 6 - 8) - (7 + 27- 2 k) (10 - 6 -- 4) = ~
73. Zadana su dva pravca:

x-2 y-2 z-3 x-2 y-3 z-4
Pl == - 1 - = - 3 - =-1- p. = - 1 - = -4- = -2-
a) Da li. se ti pravci sijeku?

b) Kako glasi jednadba ravnine E kojaAe odreena tim pravcima? Sl. 20.
Slika 20.
a) Pravcima Pl i P., koji prolaze takama A (2, 2, 3), odnosno B (2, 3, 4) dodijelimo prema
(39)' vektore
dok je prema (8)
BA =;= -7- k.
RaUlllllDO plema (31):
- --
(Pl x pJa= 1
O - 1
4
3
-1
1
2
1
1
l
3
4
3
1
2 =0
Prema (30)' .vektori;;', p: i ;su komp1anarni, pa se pravci Pl i P. sijeku, jer nisu ni paralelni.
b) Prema slici 20:
BP = b= (x -2) -; + (y - 3)} + (z - 4) k,
gdje je P(x,y,z) bilo koja taka traene ravnine E.
Opet raunamo prema (31) pa imamo:

x-2 y-:3 z-4
(b x ~;. = O - l -1 =0
1 4 2
te je
E=2x-y+z-S=0.
74. Zadana su etiri vektora

-eo -eo ..... -tr
d=i-j+k.
a) Odredi vektor koji je paralelan s presjenicom ravnina odredenih vektorim.a -;; i bo

od~osno ;i 1..
-; x
-+ b=
-+ ~}
_ su vekt'
orl k OJI
.. su okOInl'u' naraVIWU a, -b) , odnosno (-c, -d) te odreduJ'u
, , (-
cxd=n"
ravninu (fit, nl) koja je okomita na tUn ravninama pa je okomita i na pre-
sjenici tih ravnina. Oito je da ; = ~ x -;. = (; 'x b) x e; x ti) predouje traeni
vektor, koji je okomit na ravnini
.
(;1'-;.) pa je paralelan s presjenicom "
zadanih ravni;'
na (;, b) i C;, ti). Prikai sve to grafiki!
Raunamo prema (34):
;= (; x t) x (: x 1) == -;{;bi) . . : d(;tc) ==
4 -8 1 4 -8 l
.. -eo' .....
1 - 2 - (i - j + k) 2 -2
1 -1 1 3 - 4 12
= - 170-;+ 14S j + ss k.
47
b) Iz geometrijskog znaenja trostrukog skalarnog produkta kao volumena paralelepipe-
da slijedi:
~ + d) (b x C) = -; (b x C) + d (b + 5.
Prikai grafiki lijevu i desnu stranu te jednakosti i izraunaj posebno njihove
vrijednosti.
[2681.
7S. Odredi pra vac ravnine odredene takama O (O, O, O), A (2, 2, O) i B (O, l, - 2) koji prolaz
takom O a okomit je na pravcu .
x+1 y - I z
q=--=--=_.
3 .2 l
2"
zadana je ravnina odredena radijvektorima
Traenom pravcu
x y z
p=-=-=- (a)
a b 1
dodijelimo vektor
a pravcu q vektor
~ .... .... 1
q = 3 i + 2j + 2" k.
Pravac p lei u zadanoj ravnini pa su vektori -;:1' ;. i -; komplanarni, pa prema OO)' imamo
jednadbu
a b l
-; (;.: x ;:;) = 2 2 O =-4a+4b+2=O
O -2
ili
2a-2b-I=0. (b)
Prema (12 b):
-..-.. - -+ 1
Ptf=3a+2b+-=0. (c)
2
Rijeiimo li sustav jednadbi (b) i (c) dobijemo
1
a=-
lO
b= -.!
10
Uvrtenje u (a) daje
48
76. zadana! su tri vrha A (1, 2, - 1), B (3, - 1, 4) i e (2, 6, 2) paralelograma A B e D.
a) Odredi koordinate vrha D.
Kako je prema sl. 21 stranica B e paralelograma, kojoj odgovara vektor
paralelna sa stranicom A D, kojoj odgovara
d= 7
(x - 1) + (y - 2)7+ (z + 1) k,
gdje su x, y i z koordinate vrha D, bit e
x-l="':'l; y-2=:=7 z+1=-2

"pa je
DeO, 9, - 3).
b) "Odredi povriinu S paralelograma.
AB "'" b = 27- 37+ 5 k;

Prema (27a):
s = lb x dl = Y963 == 31,03 kv. jedinica.
A e
Slika 21.
e) Odredi projekcije povriine S paralelograma na ravninu E"", 2 x - 2y' + z "",5 =O

a zatim na koordinatne ravnine X Y, Y Z i X Z.
Projiciranje povriine paralelograma S = Ib x d I = b d sin fP na ravninu E 8vodimo

na projiciranje vektora normale paralelograma, tj. b"x d, na normalu;;;' ravnine E, pa
prema (12) dobijemo:
S = (b x 1>110
B 1
Kako je za ravninu E
4 B. ApBen: R1jelen1 zaac11z Vile matemaUke 49

raun prema (31) daje:
2 - 3 S
1
SB ==-
3 -1 7 - 2 =- IS
2 - 2 1
ili po apsolutnoj vrjednosti
SB ~ IS.
Na isti DII1D raunamo projekcije povriine S na' koordinatne ravnine.
Jedinini vektori za koordinatne ravnine X Y, Y Z i Y Z jesu: k, 7 i 7. pa j~

2 - 3 S
S =(bx"i/k= -1 7 -2 =11
"'''
o o 1
Proba:
S = Vua + 291 + 1 = V963 == 31,03.
Oito je da u
s=b x d = S", 7 + S"J + S.-;
S"" S" i S. predouju projekcije povrine paralelograma na koordinatne ravnine
YZ, XZ i XY.
77. Odredi kosinus kuta Ito ga zatvaraju pravac
p==x-!=L=~
-4 3 -5
. [- 1~]
@78. 9dredi vektor b)rojile paralelan -II ravninom E == 2 x - y - z - 4 = Oa okomit je na
vektoru -; = 7 +1+ ko
r-l+k]
79. Odredi kosinus kuta Ito ga presjenica ravnina 2x +y - z =O x+y+2z=O
zamra s osi X.
80. Odredi vektor;duljine 2,koji je paralelan s presjenicom ravnina El == x + 2 y + z - l = O

iEI ==x-y+2z+7=0.
T~i vektor;' koji je paralelan s presjenicom zadanih ravnina, paralelan je i s vektl>-
-+ ..... -+ .
rom p, koji je okomit na vektorima nl i nl zadanih ravnina, tj. na
Kako je p= ;1 x ;;2 = 5 7-7 - 3 k, dok je -; paralelan s ; i ima duljinu 2, dobijemo
- ......
a = 2 Po =
- - -
5 i<- j - 3 k
2 :1='=:======
107-27-6k
,. V25 + 1+9 V35
Odredi jednadbu pravca P koji prolaii takom P(l, 2, 3) i zatvara kutove s osi X 300, a s
osi Y 60".
\
Napiimo jednadbu orta Po koji zatvara s koordinatnim osima zadane kutove pa je

paralelan s traenim pravcem p.
cos IX = cos 300 =

VJ
~;
2
cos [3 = cos 600 = -
l
2
cos Y = Vl - ~ - -.!..
4 4
= O
'
pa je
- VJ-;>- -I-;>-
PO=T ' +T}'
Vektor Po a dakle i pravac P paralelan je s ravninom X Y i lei u ravnini z = 3, jer prolazi

takom P (1,2, 3)
Prema (38):
x-l y-2 z-3
p~ VJ = -1-=-0-
2 T
ili
x-l y-2 z-3
P ~V3 = -1- =-0-'
Pravac P moemo prikazati i kao presjek ravnina
x- VJy - 1 + 2 VJ = O I
z=3
~. Pravac P I yX-2Z-3=0
-
2
z =
O probada ravninu E ~ x + 3y - z +4 =

O.
a) Odredi probodite P tog pravca i ravnine.
Vektor; koji je okomit na vektorima normala onih ravnina kojima je pravac p odreden,
tj. na ;;: = 7- 2 k i n: = 7- 2 k, paralelan je s pravcem p:
p lip =;;: x ;2 =27+ 2} + k.
Uvrtenje z = O u jednadbe ravnina koje odreuju pravac p daje x = 3 i y = O, pa je
prema (38):
x - 3 y z
P~-2-=T=T'
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe p prema (37):

x- 3 y z
-2-=T=T= t.
Odatle:
x=2t+3; y =2t z=t
Sl
Uvritenja u E == x + 3 Y - z + 4 = O daje t = - Ipa je probodite
P(l, - 2, - 1).
b) Odredi pravac q koji prelazi proboditem P(1, - 2, - 1), lei u ravnini E, a oltomit je
na pravcu p.
Traeni pravac q lei u ravnini E, pa je okomit na ;; = T+ 37- k te ravnine, a okomit
je i na pravcu p, odnosno vektoru -;.
Dodijelivi pravcu qvektor q= q",7 + -;"7+ k dobijemo prema (12b):
q;;=q'" +3q11 -1=0 I
qp = 2 q", + 2 qll + 1 = O
Odade slijedi
5 . 3
q=-- q =~
4
'" 4 11
pa je
dok je
x-l y+2 z+l
q == -5-= -3-=-1-
-4" 4"
ili
x-I y+2 z+l
-=s - -3- = -4-
83. Odredi jednadbu pravca p koji prolazi takom P(3, 2,1), a okomit je na ravnini 2 x - y +
+ 2 z + 2 = O, a takoder probodilte Q tog pravca p sa zadanom ravninom.
Q (!! 26 _
9' 9' 9
2)]
84. Odredi jednadbu ravnine E koja je paralelna s ravninom 2 x - y + 2 z + 4 = O, ako su
obje ravnine traena i zadana jednako udaljene od take P (3, 2, - l).
Kako je traena ravnina E paralelna sa zadanom, obje ravnine imaju identine vektore
njihovih normala
;;=27-7+2k
pa. prema (47)' jednadba traene ravnine glasi
2x-y+2z+D=0 (a)
D =? Da odredimo uvaljenost d take P(3, 2, - l) od zadane, a dakle i od traene ravnine,
odredimo neku taku Q zadane. ravnine. za x = O i z = O dobijemo y = 4 pa je Q (O, 4, O),
a vektor .QP == -; glasi prema (8):
Prema (12)
d=p =~= 6+2-2 =2

. " n V4+1-+4
52
Prema (47 a) napiemo jednadbu (a) traene ravnine u normalnom obliku
2x- y +2z+D=0
-V4+1+4
a prema (48 a) odredimo udaljenost d = 2 te ravnine od take P(3, 2, - 1):
2 =2'3-2-2+D
---_--0---'--- 3
a odatle je D = - 8 pa je
E=;2x-y+2z-8=0
85. Zadane su etiri take
A (- 2, O, - 3), B (1, - 2, 1), 13 26). ( 16 13 )

e ( - 2, - 5' 5 l DS' - 5' o .
a) Napii jednadbu ravnine E koja prolazi pravcem A B a paralelna je s pravcem eD.
Kako je
AB=;b=37-fJ+4k
-- - 26- 26-
eD=;d=si-sk
XP = P= (x + 2) i + y T+ (z + 3) k,
gdje je P (x, y, z) bilo k?ja taka ravnine E, dobijemo prema (30)':
ili
x+2 y z+3
3 -2 4 = O.
26 26
O
5 5
Odatle
E=;2 x + 7 y + 2 z + 10 = O.
b) Odredi najkrau udaljenost pravaca A B i eD.

Tu udaljenost d odredimo tako da izraunamo duljinu projekcije spojnice bilo koje
take ravnine E i take na pravcu e D, npr. spojnice A e, u smjeru vektora -;; normale
ravnine E.
Kako je
-- - 13 - 41-
Ae=c=--j+-k
55
a
53
dobijemo prema (12):
_ 91 + 82
d=c cn 5 5 9
fl = -n- = V4 + 49 + 4 = - 5 V57 .
d=_9_
5V:57
86. Odredi najkrau udaljenost d zadanih pravaca

x+3 y-6 z-3
a) Pl == -4- = -=3 = -2-
x-4 y+l z+7

PI == -8- = -=-3 = -3-'
Pravac Pl prolazi takom A (- 3,6,3) a Pa takom B (4, - 1, - 7).
Vektor AH = b = 7 i - 7}- 10 k projicirajmo na normalu -; ravnine to je odreuju

zadani pravci, odnosno vektori
- - -+ -
Pa = 8 i - 3 j 3k
Prema (12):
..........
bn
d= bR = - n = _13.
b) Pl == X ~ 9 = y ~ 32 = ;
x y+7 z-2
PI == --=-2 = -9- = --2-
[7].
87. -Izvedi uvjet da se sijeku zadani pravci
Uz pr~tavku da su zadani pravci mimosmjerni odredimo na nain prikazan u zadacima

85 i 86 najkrau udaljenost d tih pravaca. Sl. 22.
pt =aJ+btl+ CIk
pa = a.i + bl} + Cs k
BA == q= (Xl - x.)1 + (YI - Y2)} + (ZI - z.)1
n = Pl X Pa'.
d dobijemo tako da qprojiciramo na ;.
54
Prema (12)
ili prema (31) i (27a):

Xl - XI YI - Y. ZI - ZI
al bl Cl
a. b. c.
d=
j k-
al bl Cl
a. b. c.
To je formula za najkrau udaljenost mimosmjernih pravaca Pl i PI'
Siika 22.
Ako se pravci sijeku, ta je udaljenost d = O pa je
=0
traeni uvjet da se pravci P, i P2 sijeku.
188. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi krajnjim takama radijvektora
OznaiVi s P (x,y, z) bilo koju taku traene ravnine E i uzevi u obzir da su krajnje take
zadanih radijvektora A (3, - 1, 1), B (l, 2, - 1) i e (1, l, l) dobijemo
Prema (30)':
x-3 y +1 Z - l
E= -,2 3 - 2 =0
-2 2 O
55
odatle je
E=. 2 x + 2 y + II - S = O.
89. Odredi kut zadanih ravnina

El =. 4 x - S Y + 3 II - l =O Ea =. X - 4y - II +9= O.
Kut dviju ravnina je kut vektora njihovih normala:
Prema (19):
cos (ji = 4 + 20 - 3 = 21 = 0,7
VSO VIS 30
90. Dokai da su zadane ravnine meusobno okomite

El =. 3 x - y + 2 II + IS = O E."",Sx,+9y-311-1=0
[;:~=O].
91. Takom M (S, 16, 12) prolaze dvije ravnine: jedna od njih sadri os X, a druga os Y. Izra-
unaj kosinus kuta tih ravnina. Sl. 23.
co
4L----/f~
Slika 23. Slika 24.
Ravnina El koja sadrti os X okomita je na ravnini Y Z, pa njena jednadba glasi JI = by,

dok ravnina El koja sadri os Y, pa je okomita na ravnini X Z, ima jednadbu JI = ax.
Obje ra~ne prolaze takom M, pa je
12.= 16b 12 = Sa.
Slijedi:
3 12
b =--
'4
a=-
S
Odatle je
El "'" 3 Y - 4 JI =O El =. 12 x - S II = O.
s6
Vektori normala tih ravnina glase:
;.= 127 - Sk.

Prema (19):
~;;: 20 4
cos cp = - - = - - = - .
rit '" S 13 13
92. Zadan je vrh A (2, - S, 3) trokuta A B C i vektori njegovih strana
Odredi vrhove B i C i vektor -; strane A C.

Prema zadatku i slici 24:
AB = (x - 2)7+ (y + 5)7 + (z - 3) k == 47 +7+ 2 k

gdje su x, y i z koordinate take B.
Odatle
x-2=4
y+S=1 B(6 - 4,5).
z-3=2
C(9, - 6,10)
Proba:
93. Odredi kosinus kuta zadlmih pravaca

_{ 3x-4y-2z=0 _{4X+ Y -6Z-2=O
PI = PI = -
2x+ y-2z=0 Y - 3z + 2 = O.
Pravci su zadani kao presjenice zadanih ravnina. Odredimo PI i P2.

Za pravac PI vektori normala zadanih ravnina jesu
;;1= 37-41-2k
;;:=~7+7 -2k
PI= ~ x;' = 107+ 21 + II k.
Na isti nain dobijemo za pravac PI
Prema (19):
;;P.
98
coscp=--=-
PI PI 195
57
94. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi ishoditem koordinatnog sustava a okomita je na
ravninama
Et ==2x-y+5z+3=0 El == X + 3 y - z - 7 = O.
Traena ravnina E okomita je na presjenici s zadanih ravnina El i Es pa je -; vektor normale
traene ravnine E.
Prema (47)':
;;1=27-7+ Sk
;;.= 7+37-k
-; = ;: x ;;. = - 147+ 7 j + 7 k.
Kako traena ravnina E prolazi ishoditem, neposredno dobijemo
E == - 14 x + 7y + 7 z = O-
ili
2x-y-z=0.
"95. Je li mogue poloiti ravninu takama A (1, - 1,1), B (0,2,4), C(l, 3, 3) i D (4, O, - 3)?
Ravninu moemo poloiti kroz 4 take, ako su te take, odnosno vektori
Xii b = -7+ 31 + 3 k
$E
Xc == -; = 4j + 2 k
AD$d=37+T-4k
komplanarni.
Prema (30),:
- l 3 3
- x -- =
(b e) d O 4 2 = 18 + 18 - 36 = O
3 1 - 4
'vektori su komplanarni pa moemo odrediti jednadbu ravnine koja prolazi zadanim takama.
Vektor normale traene ravnine E glasi:
;; = b X -; = - 67+ 27- 4k.
Ravnina E prolazi takom A (1, - 1. 1) pa prema (SO) i (47)'
E == - 6 (x - 1) + 2 (y + 1) - 4 (z - 1) = O
ili
3x - y +2z - 6 = O.
'96. Presjenicom ravnina

E1 ==4x-y+3z-l=0
EJ == x + 5y - z + 2 = O
poloi
a) Ravninu El koja prolazi takom O (O, o. O).
Za zadane ravnine El i El vektori normala glase
pa je vektor presjenice s tih ravnina
.-; =;;;. x ;. = - 2i+7 + 3 k.

Vektorom Ti takom O ravnina El jo nije odrede pa moramo na presjenice s odre-
diti jednu bilo koju taku A.
Uvrtenje z = O u jednadbe ravnina El i El daje
4x- y-I=O
x+5y+2=0
a odatle je x = ~ i y = - ; pa je A ( ~ , - ; , O) taka presjenice s (prl?bodite"

s ravninom XY).
Traena ravnina El odredena je sada vektorima
O- A
- =
-a = -
1-i - -3-j,
7 7
gdje je P (x, y, z) bilo koja taka ravnine Ea.
Prema (30)':
x Y z
1 3
7" -7" O =0
- 2 l 3
E.e9x+3y+5z=0.
b) Ravninu E, koja prolazi takom T (l, l, l).
.EI == 23 x - 32y + 26 z - 17 = O.
e) Ravninu E5 koja je paralelna s osi Y.
Traena ravnina E3 okomita je na ravnini X Z pa sadri vektor J. dok je
- = Pl- ( 7.1)-i + (y + 73)-j + z .k..
AP = X -
Prema (30)':
l
_ -:_ x-~ lt
(Pl x J) S = O. O =0
-2 3
El == 21 x + 14 z - 3 = O.
d) E. koja je okomita na ravnini 2 x - y + 5 lt - 3 = O.
Traena ravnina E. odredena je opet vek.torima AZ> = pt i s, a takoder vektorom nor-
male -;; = 27 -.7+ 3 k ravnine na koju je okomita:
l 3
x-- y+7" lt
7
2 - l 5 =O
-2 l 3
Eee 7 x + 14 y + 5 = O.
59
II. PLOH E
Formule
Pravac kroz dvije take
Y -YI
(41)
Y. -YI
Kut dvaju pravaca
(42a)
Uvjet okomitosti dvaju pravaca
(43)
Ravnina kroz jednu taku
(50)
Uvjet paraleinosti dviju ravnina
(55)
Pravac i ravnina.
Uvjet paraleinosti
aA + b B + e e = o. (57)
Uvjet okomitosti
(58)
Kuglina ploha ili sfera
x, + Y' + z, - T' = O (60)
(x - m)' + (y - n)2 + Cz - q)O = TO (61)
x' yO z'
-+-+-=1
a" . bO eO (63)
60
Hiperboloidi
dvokrilni
x' y' z,
-----=1 (64)
a' b' c'
jednokrilni
(65)
u pararnetarskom obliku kao pravasta ploha
tu + 1 t-u t u-l
Y - b
x=a t + u ; - -'t + u'. :::=c
t+u
(68)
pravocrtne izvodnice
I susta,v (66)
X,
-(;'c=u
z (,
1'7J
y)
(
II sustav (67)
~
a
- ~=
c
J...u (I - ~)
b
Paraboloidi
eliptini
(69)
hiperbolni
x' y2
-- - = 2z (70)
a2 -b"
u pararnetarskom obliku kao pravasta ploha
x=a(t+u); y=;=b(t-u); z = 2tu (73)
pravocrtne izvodnice
I sustav ( T+-~=2t
x, z y
(71)
a-7J=T
II sustav ( :+~=:' I (72)

~ - L = 2u
a b
Eliptini stoac
(70)
61
Tangentna ravnina na plohu u taki T, (x" Yl' Z,) plohe
F(x,y,z) = O: (~~)l (x - Xl) + (~:)l (y -Yl) + (::t (z - Z,) = O (76)
z =f (x, y): ( :: ) l (X - X,) + (:~) l (y - y,) = z - Zl (75)

elipsoida:
X Xl + Y Y, + Z Zl = I (76),
a2 b2 c
hiperboloida :
dvokrilnog
(76)1T
jednokrilnog
(76)III
paraboloida :
eliptinog
XX, yy,
----a:;- + -[;2 = z + Zl (76)IV
hiperbolnog
ao - YY,
XX,
---rF = z + zi'
Normala na plohu u taki T, (x" y" z,) plohe
x, Y - Yl
(::t
X -
F(x,y, z) = O: (78)
(~~[ =
X - Xl Y -Yt z - Zl
z = f(x,y): (77a)
Pl q, - l
elipsoida:
x - X, Y -y, z - z,
(78),
~ Yl Zl
aZ bO CO
A. Plohe drugog reda izraene kanonskim jednadbama

(Elipsoid. Hiperboloidi. Paraboloidi. Eliptini stoac.)
Zadaci
97. Odredi omjer osiju dvaju paralelnih presjeka elipsoida

x Y' z
25+9+"4=1
i to s ravninom X Z i s ravninom koja je od nje udaljena za 2.

Uvrten~e Y = Oi y = 2 u jednadbu elipsoida daje presjek
s ravninom X Z
62
a to je elipsa spoluosima
a=S c=2,
i s ravninom y = 2
XI Zi
125+20= l,
T 9"
opet je elipsa spoluosima
.a'=sVs c' = 2 Vs
3 3
a:a'=c:c =3:VS:
98. Odredi projekciju na ravninu XY presjenice elipsoida
ic l yi Zi
-+-+-=1
16 4 l
i ravnine x+4z-4=O,
a takoder sredite te presjene krivUlje.

Iz jednadbe ravnine slijedi:
4-x
18'=-4-'
a uvrtenje te vrijednosti za z u jednadbu elipsoida daje nakon ureenja
. Xl- 4x + 2y = O
ili
(x - 2)1 + 2 y2 = 4 I : 4
Projekcija presjene krivulje je elipsa spoluosima
a= 2 b = vl i sreditem S (2, O).
99. U taki A ( - 2, l, - ~) povuci normalu na elipsoid
Prema (78)' dobijemo

l
y-1 18+ 2
l l
4 -2
T
ili
l
x+2 y-l
18+ 2
l -1 2
traena jednadba normale.
61
100. Odredi tangentne ravnine elipsoida
I I I
~+~+..!..= 1
21 6 4
koje su paralelne s ravninom
2x + 2y - 3z = O.
Prema (76)' jednadba jedne od traenih tangentnih ravnina glasi
E =- X Xl + Y YI + Z ZI = 1 (a)
21 6 4 .
Treba odrediti koordinate diraliita Dl (Xl' YI' ZI)' Iz paralelnosti. traene i zadane ravnine
slijedi prema (SS)
ili
Cb)
Traena ravnina E prolazi diraliitem Di., dakle
I Y~
Xl
21
+ -2
6
+ ZI
4
= 1
.
(c)
Iz (b) slijedi:
7
Xl = - TZl Cd)
Uvritenje tih vrijednosti za Xl i YI U Cc) daje nakon uredenja

Zi = 1
pa je
z. = - 1
i prema Cd) dobijemo
Odatle iz (a) slijede traene jednadbe tangentnih ra~:
El == 2 X + 2y - 3Z 12 = O.
101. Odredi tangentne ravnine elipsoida

x' + 2y' + Zi = 1
x-c-y+2z=0.
[x-Y-i-2Z V~ =0].
102. Odredi tangentnu ravninu na troosni e1ipsoid
XI YI Zi
"4+9"+36=1
koja MSjeca jednake odreske na koordinatnim osima.
64
Prema (76)' jednadba traene ravnine glasi
E = x Xl + Y YI + Z ZI = 1 (a)
4 9 36
gdje su X1> YI i ZI koordinate traenog diralita D. U drugu 0IkU jednadba iste ravnine E
napisana u segmentnom obliku (49) glasi
~+L+3..-=1.
m m m
ili
E=x+y+z-m=O
gdje je m duljina odrezaka na koordinatnim osima.
Budui da oba izraza za E predouju istu ravninu imamo prema (SS)
a odade je
Uvrtenje u jednadbu elipsoida daje

81
Yi = 49
pa je
9
Yl= T
36
ZI = T
Iz (a) slijede konano obje traene jednadbe tangentnih ravnina
E". = X +~ +Z T 7 = O.
103. Odredi probodite pravca i plohe:

a) elipsoida
i pravca
x-4 y+6 z+2
-2- = --=--3 = --=-2
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe pravca:
Odade dobijemo:
x = 2(t + 2); y = - 3(t + 2) z = - 2(t + l). (a)
5 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Viile matematike 65

Uvritenje u jednadbu elipsoida daje nakon uredenja
t l +3t+2=0
paje
tl = - 1 tl =- 2.
Iz (a) slijede sad trae~ probodiita
P, (2, - 3, O) Pa (O, O, 2).
b) dvokrilnog hiperboloida
Xl yI Z2
----+-=1
4 l 9
i pravca
z-6
x-3=y-l=--.
3
Prijelaz na parametarsku jednadbu pravca i uvrtenje u jednadbu hiperboloida daje
jednadbu
pa je
Pl (4, 2, 9).
Pravac dira plohu.
c) jednokrilnog hiperboloida
pravca
x-4 y+3 z-l
-4-=-0-=-1-
Postupajui na isti naiIi. .ne dobijemo jednadbu u t, ve identitetu l = l koja kazuje

da zadani pravac lei potpuno na plohi hiperboloida.
104. Odredi jednadbu ravnine ltoja tangira dvokrilni hiperboloid

Xl yI Zi
-+---=-1
914
u taki Dl (- 6, 2, 6).
Prema (76)1l dobijemo neposredno
- 6x 2y 6z
-9-+T-T=-1
a odatle je
E == 4 x - 12y +9z - 6 = o.
66
105. Na jednokrilni hiperboloid
poloi tangentne ravnine koje prolaze pravcima
a)
x
-=--=-
Y +9 z
3 3 l
Ad a) Izvrimo li prijelaz na parametarski oblik jednadbe zadanog pravca, dobijemo t, = 4

i t2 = 2 nakon u\<ftenja u jednadbu hiperboloida, i dva probodita Pl (12, 3,4) i
P 2 (6, - 3,2) pravca i hiperboloida, a dakle zadanim pravcem prolaze dvije tan-
gentne ravnine El i Ea (Vidi zadatak 103).
Prema (76l 11
El == X Xl '-I- .:Y12 _ z ZI = l (a)

36 '9 4
Traena ravnina El prolazi proboditem Pl (12, 3,4) i takom A (O, - 9, O) kojom

prolazi zadani pravac. Uvrtenje koordinata tih tataka u (a) daje:
Yi = - 1.
Iz tih jednadbi slijedi:

(b)
dok uvrtenje Xl = 3 ZI +4 i YI = - l u (a) daje

i
zl=T
a prema (b):
Xl = 6, pa je Dl (6, - l, i-)
El ;:; 3 X - 2y - 3 z - 18 = O.
Na isti nain uzevi mjesto Pl probodite Pa (6, - 3,2) dobijemo
El == X - 3z = O.
ad b) Odredivii na navedeni nain probodite pravca i hiperboloida dobijemo dvostruku

taku Pl (6, - 3,2), pa zadani pravac tangira hiperboloid u PM' Postoji dakle samo
jedna tangentna ravnina koja prolazi tim pravcem, a dira hiperboloid u taki
PM (6, - 3,2). Prema (a) dobijemo
E == X - 2y - 3 z - 6 = O.
106. Pravcem p ;:; y = O; z = l poloi tangentne ravnine na dvokrilni hiperboloid
_xl_yl+zl=l
9 4 16 .
67
Iz slike 2S vidimo da su traene tangentne ravnine okomite na ravnini Y Z pa njihove jed-
nadbe imaju opcnito oblik
By+Cz+l=O.
U tom sluaju jednadba tangcntne ravnine prima oblik
~--------------~p
x
Slika 25.
prema (76)11. Pravac,a dakle i tangentne ravnine prolaze takom A (O, O, l). Uvrtenje
daje
;6 = l pa je .11'1 = 16.
Uvrtenje .11'1 = 16 u jednadbu hiperboloida daje uz x = O

yi .1
4" = 15 pa je Y1 = 2 r 15.
Dobijemo:
=r 2 V15 y + 16 z = l
4 16
pa je
El"" - rEy + 2.11' -2 = O
El == viS y + 2 z - 2 = O.
107. Odredi tangentnu ravninu eliptinog paraboloida

Xl y'
6"+2"=2.11'
koja je paralelna s ravninom

x - y - 2.11' = O;
Prema (76)1V traena ravnina ima jednadbu
E == x Xl
6'
+ Y 2Yl = Z + zl' (a)
Treba odrediti diralite D (Xl' Yl' .11'1)'
68
Prema (SS):
Xl .YI
6 "2 -1
-1-=-1=-2
pa je
Xl = 3j .YI =- 1,
a uvritenje tih vrijednosti u jednadbu paraboloida daje ZI = 1. Dakle je D (3, - 1, l).
Iz (a) dobijemo konano
E ilE X - )I - 2 II - 2 = o.
108. Zadan je hiperbolni paraboloid
i jedna od njegovih tangentnih: ravnina

10x - 2)1 - z - 21 = O.
Odredi jednadbe pravaca u kojim se oni sijeku.
Zadatak se svodi na odreivanje jednadbi dviju pravocrtnih izvodnica paraboloida koje
pripadaju diralitu zadane tangentne ravnine, jer znamo da je hiperbolni paraboloid prav-
asta ploha kao i jednokrilni hiperboloid.
Da odredimo diralite D napiemo prema (76/ jednadbu tangentne ravnine u obliku
2 x Xl - )I )11 = z + z,
2
pa prema (SS) imamo:
Odade Xl = S, )Il = 4, a uvritenje tih vrijednosti u jednadbu paraboloida daje ZI = 21

D (S, 4, 21).
Da odredimo prema (71) i (72) traene jednadbe izvodnica izraunajmo prema (73) vriJed-
nosti parametara t i u paraboloida. Uzevi u obzir. da je u naem sluaju a = V~dok je
b = vi dobijemo
1
S= Vl (t + u) .} 3
pa je
u = Vl'
4 = Vl (t -u)
Proba: II = 2 tu = 21.
Uvritenje vrijednosti za t i u u (71) i (72) daje traene jednadbe izvodnica Pl i PI kao pre-
sjeci dviju parova ravnina:
2:lC + )I - 14 =O 2X-)l-6=0
Pl :!! {
14 x - 7 )I ~ 2 II = O
P. == { 6x+3)1-2z=O.
Prikaimo jednadbu Pl u kanonskom obliku.
Iz 1. jednadbe slijedi:
x-7
Y=--
l
x = - ~ + 7.
-2
Uvrtenje te vrijednosti za x u 2. jednadbu daje
z - 49
Y=~
pa je
x - 7 Y z - 49
--1- = T = --=7
-2
ili
x - 7 Y z - 49
P =--=-=---.
l l - 2 14
Na isti nain dobijemo:
109. Odredi pravce koji prolaze takom (6, 2, 8) a lee na plohi

x 2 y' z
-+---=1
9 4 16 .
Budui da je jednokrilni hiperboloid pravasta povrina, zadatak se svodi na odreivanje
pravocrtnih izvodnica u zadanoj taci hiperboloida. Na nain prikazan u zadatku 108 pri-
mijeni formule (68), (66) i (67).
[-X-6 _ y-2 _ z-8. x-6 _ y-2 _ Z-8]

3- - -0- - -4-' -9- - -8- - 20 .
110. Zadan je eliptini stoac z = 2 x 2 + 4 y2. Odredi onu izvodnicu s stoca koja je paralelna s
ravninom 12 x + 14 y + 11 z - 2S = O i onu tangentnu ravninu koja prolazi tom izvod-
nicom.
Napisavi jednadbu stoca u obliku
x' y2 Z2
-+---
2 l 4
=0
vidimo da je zadna ploha stoac s vrhom u O (O, O, O) kojemu je presjek s ravninom

z = 2 elipsa
x' y'
-+-= l
2 1
s poluosima a = V2" i b = 1 [vidi formulu (70)' i sl. 26]. Budui da svaka tangentna rav-
nina zadanog stoca prolazi kroz ishodite-D i dira plohu po jednoj od izvodnica, biti e
prema (SS)
E"", 12 x + 14y + 11 z = O (a)
jednadba traene tangentne raynine.

Kako je u jednom od diralita Tl (xl' ~i' Zi) tangentne ravnine
( OF) = -~z
oz l 2 l
70
dobijemo prema (76) jednadbu tangentne ravnine E u drugom obliku:
1
E == Xl (X - Xl) + 2 YI (Y - YI) - "2 ZI (z - ZI) = O. (b)
Iz (a) i (b) slijedi:

pa je
Slika 26.
Jednadbu izvodnice s dobijemo kao pravac kroz take O (0,0, O) TJ prema (41):
B. Sfera (kuglina ploha)
Zadaci
111. Napii jednadbu sfere opisane oko tetrae.ra kojemu su vrhovi O (O, 0, O), A (2, 0, O),
B (O, 5, O) i e (O, 0, 3).
Prema (61) jednadba sfere sa sreditem u S (m, n, q) glasi
(x ~ m)2 +(Y - n)1 + (;: - q)1 = rl.
Uvrtenje. koordinata vrhova tetraedra. daje etiri jednadbe za odreivanje nepoznanica
m, n, q, i r:
ml + nl + ql = 'rl
(2 - m)1 + nl + ql = rl
ml + (S - n)1 + qI ;,. rl
ml + nl + (3 - q)1 = rl.
71
Iz prve jednadbe slijedi:
nl + ql = rl - ml; ml + ql = r. - nl
a uvritenje tih jednakosti u ostale tri jednadbe daje:
(2 - m)1 - ml =O
(S - n)1 - nl == O
(3 - q)1 - ql = O.
Odatle dobijemo:
S 3.
m = 1; n=-
2
q=-
2
a uvrltenje tih vrijednosti u 1. jednadbu daje
38
r' = -
4
(x - 1)1 + (y - 2"
S)2 + (z - 3)2 ="4
2" 38 .
112. Napili jednadbu sfere koja prolazi takom A (O, - 3, 1) a sijee ravpinu X Y u kru-
.... { Xl +yl = 16
rucI .11'=0
Sredilte sfere lei na osi Z, jer na toj osi lei sredilte presjene krunice SI (O, O, O) pa prema
(61) jednadba sfere glasi
Xl + yi + (z - q)1 = rl (a>
q=? r=?
Uvritenje z= O u ea) daje drugi.oblik presjene krunice
XI+yl+qI=rI
pa iz usporedbe tog oblika sa zadanim slijedi:
16 + ql = rl. (b)
Sfera prolazi takom A (O, - 3, 1) pa prema (a)
9 + (1 - q)1 = rl. (e)
Iz (b) i (e) slijedi
16 + qI = 9 + 1 - 2q + ql
pa je q =- 3, dok je rl = 2S. Prema (a):
Xl + yi + (~ + 3)1 = 2S.
113. U prc>bodiltima pravca

x-l y z-l
-1-=~=-2-
i sfere
(x - 2)1 + (y + 1)1 + (Jr - 3)1 =6
poloi tangentne ravnine na sferu.
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe zadanog pravca
x-l y Jr-l
-1-=~=-2-=t.
72
Odatle:
x=t+l
y = - t (a)
z=2t+1.
Uvrtenje u jednadbu sfere daje:
(t - 1)1 + (- t + 1)2 + (2 t - 2)1 = 6
ili
6 tl - 12 t = O pa je tl =O ta = 2.
Uvritenje tl = O i ta = 2 u (a) daje oba probodita
Pl (1, O, 1) PI (3, - 2, S). (b)
Raunamo prema (76):
iJF iJF iJF
-
iJx
= 2(x - 2)
'
iJy = 2(y + 1); -
iJz
= 2(z - 3)
dok je u Pl: (F,)l = - 2; (F,,)l = 2 (F,)l = - 4

(c)
(F,), = 2; (F,,)I = - 2 (F,). = 4.
Uvrstivi (b) i (c) u (76) i uredivi dobijemo traene jednadbe tangentnih ravnina, koje su.
meusobno paralelne:
I x-y+2z- 3=0
II x- y + 2 z-IS = O.
114. Na sferu
(x + 5)2 + (y - 8)1 + (z + 1)2 = 16
poloi tangentne ravnine koje prolaze kroz os X.
Slika 26 a.
Kako se vidi iz slike 26 a jednadbe traenih ravnina imaju openito oblik

By + Cz = O,
odnosno
(a)'
73
Da odredimo ~ uoimo da je udaljenost ravnina od sredita S (- S, 8, - l) sfere jednaka
polumjeru 4 te sfere, pa p~ (48 a) imamo stavivii ~ = u
U 8,...., l
4= .
v' Ul + 1
Odatle dobijemo
u
I
= (B) ~
e a= _ 12'
Uvrtenje u (a) daje traene jednadbe tangentnih ravnina:
I 3y+ 4z=0
II S y - 12 z = O.
lIS. Na sferu
(x - 4)1 + yi + (z - 2)2 = 225
poloi tangentne ravnine koje su paralelne s ravilinom

10 x - II y - 2 z +3= O.
Znamo prema (55) da su koeficijenti od x, y i z paralelnih ravnina proporcionalni ili jednaki,
pa e jednadbe traenih tangentnih ravnina glasiti:
10 x - II y - 2 z +D= O.
Kako je svaka tangentna ravnina na sferu udaljena od sredita sfere za njen polumjer,
odredimo D prema (48a) uzevii u obzir da je u naem sluaju d = T = 15 i S (4, O, 2):
15 = 10 . 4 - II . O - 2 . 2 + D.
v' 100 + 121 + 4
ili
IS = 36 +D
15 .
Odatle je Dl = 189 i Da =- 261. Dobijemo:

I 10x-lly-2z+l89=0
II 10 x - II y - 2 z - 261 = O.
116. Napii jednadbu sfere koja tangira pravac

x-l y+4 z-6
Pl EO - 3 - = -6-- = - 4 -
u taki A (l, - 4, 6) i pravac
P. EO X - 4 =y +3 = ~
2 1 - 6
u taki B (4, - 3,2). Sl. 27.
Sredite S (m, n, q) sfere odredimo kao sjecite ravniD.a El i El koje prolaze takama A i B a
okomite su na pravcima Pl i PI i ravnine E, koja prolazi sredinom e tetive A B okomito na
tu tetivu.
74
Prema (50a)
El == Al (x - 1) + Bl (Y + 4) + (z - 6) =O (a)
a prema (58):
3 6
odatle
3 3
Al =--
4 .B l = 2-
pa je prema (a):
El "'" 3 x + 6y + 4 z - 3= o.
Ez==2x+y-6z+7=0.
'Slika 27.
Koordinate' take e:
1+4 5 - 4 - 3 7 6+2
x = ---:z = 2; y = 2 = -"2; z = - - =4
2
pa je
Prenia (41)
x-'I y+4 11-'-6
AB==P==-3-=-1-=~
"
Na isti nain kao za El i El dobijemo
E. "'" 3 x +y - 4z + 12' = O.
Rijeiimo li sustav Ito ga ine jednadbe dobivene za El' E. i .E., . dobijemo sredite
S (- 5, 3, O) sfere. . .
Polumjer sfere
AS~ T =V36 + 49 + 36 = 11.
Prema (61):
(x + 5)'-+ (y - 3)1 + "I =_121.
75
117. Odredi koordinate srediita i polumjer sfere
36x3 + 36 y s + 36z3 - 36x + 24y - 72z - 95 = O
118. Napiii jednadbu sfere kojoj je sredite u taki
a) S(1,4, - 7) i koja tangira ravninu 6x + 6y - 7z + 42 = O

b) S (6, - 8, 3) i koja tangira os Z.
[a) (x - 1)1 + (y - 4)1 + (z + 7)1 = 121;
b) (x - 6)1 + (y + 8)1 + (z - 3)1 = 100].
119. Dokai da su sfere

xl+r+zl=ax
x 3 +yl+zl=by (a)
meusobno ortogonalne, tj. da se sijeku pod pravim kutom.
Prema (78) izraunajmo koeficijente smjera normala zadanih sfera:
al
oF
= -ox = 2x - Q; bl
oF
= -oy = 2y; Cl
oF
= -OZ = 2:r
a. = 2 X; bl = 2y - b; C. = 2z.
Kako je kut dviju ploha kut njihovih normala primijenimo uvjet (43) okomitosti dvaju pravaca.
u naem sluaju normala:
Dobijemo:
(2 X - a) 2 x + 2y (2y - b) +2z 2z = 4 (x + yi + zi) - 2 (a x + by) = prema (a) =
='2(ax + by) - 2(ax + by) = ~

Zadane su sfere ortogonalne.
120. Na plohi
X3 + yi + Z3 - 6y + 4.8' - 12 =O
odredi take u kojim su tangentne ravnine paralelne s koordinatnim ravninama.
Prema (76) odredimo jednadbu tangentne ravnine E na zadanu plohu u diraliitu
D (Xl' YI> ZI):
oF
-= 2x; -
oF = 2y - 6; ::'=2Z+.4
ox iJY
E == 2 Xl (X - Xl) + (2 YI - 6) (y - yJ + (2 ZI + 4 ) (z - ZI) = O. (a)
za ravnine koje su paralelne s ravninom X Y kosinusi smjera normala imaju vrijednosti

cos ac = cos 900 = O; cos f), = cos 900 = O cos 'y = cos o' = l
pa jednadiba normale u taki D plohe glasi
X - Xl Y - YI Z - ZI
-0- = -0- = -1- (b)
76
Iz (a) i (b) slijedi obzirom na uvjet (58) okomitosti pravca i ravnine:
2Zl +4
l
Odatle:
Xl = 0, 2Yl - 6 = pa je YI = 3.
Uvrtenje Xl = i YI = 3 u jednadbu zadane plohe daje jednadbu
+ 4z - 21 =
ZZ
11 odatle je
z. = - 7.
Traene su take na plohi u kojim su tangentne ravnine paralelne s ravninom XY.
A (O, 3, 3) B (O, 3 - 7).
Postupajui na isti nain dobijemo take
C(O, - 2, - 2) D (O, 8, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom X Z i. take

E(S, 3, - 2) F(- 5,3, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom Y Z.

Do istih rezultata mnogo lake i bre dolazimo i to bez rauna, ako napiemo jednadbu
zadane plohe u obliku
X2 + (y - 3)2 + (z + 2)1 = 25
pa uoimo da je to sfera polumjera S sa sreditem u S (O, 3, - 2) pa je grafiki prika-
emo.
121. Takom M (3,4, 12) sfere

X2 + yi + Z2 = 169
poloeJle su ravnine okomite na koordinatnim osima X i Y. Napii jednadbu ravnine
koja prolazi tlU1gentama poloenim u taki M na presjenici sfere i ravnina okomitih na
koordinatne osi. .
Odredimo presjenico. Sl i S. sfere sa zadanim ravninama koje prolaze zajednikom takom
M (3, 4, 12). -
Ravnina okomita na os X:
,,=3 paje sl==y l +z2 =160.
Ravnina okomita na os Y:
y = 4, pa je. s. == x' + Z2 = 153.
Raunamo prema (76) u M (3, 4, 12):
Za Sl:
( OF)
ay .1
= 2. 4 = 8; ( OF)
oz 1
= 2 . 12 = 24
( OF)
ox 1
= 2.3 = 6;
77
Jednadbe tangenata glase:
tl "" 8 (y - 4) + 24 (z - 12) =O
l, == 6 (x - 3) + 24 (z - 12) = O
ili
tl "'" Y + 3z - 40 = O
ti == X + 4 z - 51 = O.
Traena ravnina
R = A (x - 3) + B(y - 4) + (z - 12) = o.
Prema uvjetu (55) paraleinosti dviju ravnina uzevi u obzir da jednadbe tangenata II i 12
predouju dvije ravnine od kojih je prva okomita na ravninu Y Z a druga na ravninu X Z
dobijemo:
B
pa je. A=-
1
B=~
1 3 4 3
R == 3 x + 4y + 12 z - 169 = O.
C. Stoaste i valjkaste plohe
Zadaci
122. Koje plohe predouju jednadbe:
;\:2 + y' Z2 Xl Zi x2 y2 + Z2
a) - -a-. - - b'- = O; b) -,,f - yI + "4 = O; e) -9+~=0
lj
Slika 28.
Ad a) Napisavi jednadbu zadane plohe u obliku
78
i usporedivi je s jednadbom rotacione plohe x 2 + y2 = [f(z)]2 [vidi formulu (90)
II II dijelu Repetitorija], vidimo da je f(z) = : z, ili x = : z, odnosno z = : x-
a to je pravac kroz ishodite, kojemu je ~
a
= tgcp. Zadana ploha predouje kruni
(rotacioni) stoac, kojemu je os Z os rotacije, dok je a polumjer poprenog prt!-
sjeka udaljenog za b od vrha '(vidi sl. 28).
ad b) Prikazavi jednadbu zadane plohe u obliku x 2 + Z2 = (2y)2 zakljuujemo prema (90)
da ona predouje kruni stoac nastao rotacijom oko osi Y pravca z = 2 y (ili
x = 2y) kojemu je vrh u ishoditu koordinatnog sustava. Narii sliku plohe.
ad c) Postupajui na isti nain zakljuujemo da zadana jednadba predouje kruni
stoac nastao rotacijom oko osi X pravcu fl' = ~ x. Narii sliku plohe.
2
123. Odredi kut to ga zatvara izvodnica s osi rotacije stoca x' + y' - ~ = Oi sve prikai grafiki
J 2
124. Odredi ravninu koja tangira eliptini stoac ~. +~ - Z2 = O u taki TI (4, - 6,4) stoca.
Raunamo:
oF
-=
az .-2z
au TI (4 1 - 6,4):
(oF)
ox 1
= 2; ( oF)
ox 1
= _ 4 ( oF)
az 1
= _ 8.
Uvrtenje u (76) daje:

2 (x - 4) - 4 (y + 6) - 8 (z - 4) =O
ili
x - 2y - 4z = O.
125. Napii jednadbu stoca kojem je vrh u ishoditu koordinatnog sustava a ravnalica je zadana
. { x' + y. + (z - 5)2 = 9
Jednadbama z =" 4.
Znamo da se stoastom plohom ili, krae, stocem zove openito ploha to je opisuje pomini
pravac (izvodnica) koja prolazi stalnow. takom (vrh stoca) i sijee neku krivulju (ravnalicu).
(Vidi IS III dijela Repetitorija).
Prema (38) jednadba izvodnice zadane plohe glasi:
jer prema zadatku prolazi ishoditem koordinatnog sustava. Odatle je
a= ~)
x= az}
y bz
= (a)
z
(b)
b=~
z
79
Da uklonimo x, y i z iz jedJwi!be ravnalice uvrstimo jednakosti (a) u njenu jednadbu:
al Zi + fil Zi + (;: - 5)1 = 9
a uz z == 4 dobijemo:
116al +16bl "",8
ili
1
al +fII= 2"
Uvritcnjcm jednakosti (b) dobivamo tra!cnu jednadbu stolca
(-X)1I
z
+ (y)1
-;: =_.
1
2
126. U ravnini XY lei parabola yi = 4x. Napili jcdnad!bu stolca kojem je ta parabola ravnalica
dok je vrh u taki V (O, O, 8).
Iz jednadbe izvodnice
slijedi:
x
y
= a(;: -.8)
= b (z _ 8)
}
(a)

b=--
z-8
~z,~ 'j (b)
Uvrtenje (a) u jednadbu ravnalice daje

bl (z - 8)1 = 4a(z - 8)
auzz=O
2f11=-a
a odatle uvrstivIi (b) dobijemo traenu jcdnad!bu stolca
2yl+X;:-8x=0.
127. Pravac
x-:2 y z
~"EJ.-3-=2=6
okree se oko osi X. odi-edi h:dnadbu nastale rotacionc plohe.

Pravac p sijee os X u taki V (2, 0, O) pa opisuje stofastu plohu s vrhom u V pri emu ta
izvodnica p zatvara s osi X stalni kut a:, kojemu je
cosa: = 3 . _o.
= 3
V9 + 4 + 36 07
Iz slike 29 sc vidi da taj stoac sijee ravninu Y Z u krunici polumjera T ... 2 tg a: pa cmo
tu krunicu uzeti kao ravnalicu zadane plohe.
Raunamo:
tga: = y'_I-a: - 1= ll4O.

COSi 3
pa je
T=--'
2V40
. 3
80
Jednadba ravnaliee glasi:
yl+ZI=T
160 ) (a)
x=O
Napisavii jednadbu izvodnice
x-2 y 11
-3-=-;;=--;
x
OJ--+r--F.-;P--+--- raunamo
,
I
y = ~ (x - 2) )
I I
rl I (b)
, '/
r
/1
z = .E.. (x
3
- 2)
b=2L
x-2 )
Slika 29. (e)
3z
c = -x---2
Uvritenje (t u (a> daje:
a uvrstivii ovamo (c) dobijemo traenu jednadbu stoca

40 (x - 2)1 - 9 yi - 9 ZI = O.
128. Napiii jednadbu valjka kojemu je' ravnalica krunica {

X' + yiz =
=O
25
a smjer izvodnice
zadan je razmjerom
a:b:c=S:3:2.
Valjkastu plohu opisuje pravac (izvodnica) koji pri pomicanju ne mijenja svoga smjera i
uvijek sijee odredenu krivulju (ravnalicu). [Vidi IS u III dijelu Repetitorija.]
Jednadbu iz\'odniee napiimo u obliku
x-m y-n z
---5-=-3-=2' (a>
Tu su (m, n, OJ kordinate taaka u kojim izvodnice probadaju ravninu X Y, m i n su prema

tome promjenljivi parametri.
Iz ea) slijedi:
) ~)
Uvritenje (b) u jednadbu ravnalice daje
m' +n' =25
6 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike II

pa je s obzirom na (e)
traena jednadba valjka.
129. Pokai da se meusobno tangiraju stoac

XI + yi = Zi
i sfera
u taki D (O, 1, 1).

. [Izvedi jednadbe tangentnih ravnina na stoac i na sferu u taki D pa e dobiti za obje plohe
istu tangentnu ravninu jednadbe ji - z = O, plohe se dakle tangiraju u taki D.]
D. Openite plohe
Zadaci
130. Odredi jednadbe tangentnih ravnina i normala na zadane plohe u zadanim diralitima.
a) z = Xl - xy - yi U Tl (1,1, - 1) plohe.
Raunamo prema (75) i (77 a):
~z ~z
p = ~x = 2x -y: q= - = -x-2y
~y
Pl = (~Z) = 2 - 1 = l; ql = (:;), = - 1 - 2'= - 3.

~x l
Tangentna ravnina
E == (x - 1) . 1 + (y - 1) . (- 3) = z +1
ili
.' E==x-3y-z+l=0
normala
x-l y-1 z+l
n==--=---=--
. 1 -3-1
b) z ~ arc tg ~ u Tl (1, 'l, :) .
Prema (75) i (77):
P = :; = -7
1+
.(- ~I) XI
= - Xl ~ yi ;
~z l
q = (}y = ------:yi . x1 = xa
x
+ yi ;
1 + x.
82
E=x-y+2z-2:..=0
2
Tt'
z--
x-l y-l 4
n=--=--=--
1 - 1 2
~ ~
e) 2:: + 2:: = 8 u TI (2, 2, 1).
Raunamo prema (76) i (78):
oF -" 1
-=2::ln2_
ox z'
oF -"
- = -2:: ln2--2:: ln2-
x -Y y
OZ Zi Zi
a u T, (2, 2, 1):
(oF)
ox l
= 4ln2; (~:)l = 41n2; (oF)
OZ l
= -161n2
-
E =4ln2(x - 2) + 41n2(y - 2) - 16 ln 2(z - 1) = O

ili
E=x+y-4z=0
n=x-2=y-2=z-1
1 1 - 4
d) (Z2 - x 2) X Y Z - yi = S U Tl (1, 1,2)
oF
ox = (Zi - Xl) Y Z - 2 XI y z;
oF S y';
-
oy = (ZO - Xl) X Z - (Fil)' = 1
oF
.
OZ = (Zi - xl) xy + 2 x Y Zi;
E=2x+y+llz-2S=0
x-l y-l z-2

n =-2-=-1-=-1-r-
e) II = Y + ln ~
z
u Tl (1, l, 1)
[X +y _ 2z = O; --=t
x - l _ y - l _ z - l]
- --=t - - 2 -
f) z = Vx' + yO - X Y U Tl (3, 4, - 7)
x-3
[ 17x+lly+Sz=0; - y-4 Z+7]
-=--=--
17 11 S
83
g) S x' - yi + Zi + 4 xy + 6 x z + 4 xy + 2 x + 4 y + 6 z - 8 =O U Tl (O, - 4,4).
[ Sx+ 6y + 7z-4=0; -
X
S
=y+4
-6 - =Z-4]
-7--
X - 2 y - 3 z - 6]
[ S'X +4y +Z -28 ~ O; -5-=-4-= -1- .
131. Pod kojim se kutom sijeku valjak Xl + yi = al i ploha b z = x y u taki T. (x., y., z.)?
Kako je kut ploha kut njihovih normala, odredimo prema (78) jednadbe normala za-
danih ploha u zadanoj taki T.
za valjak:
((JP)
iJx o
= 2xo; ( iJP') = O.
iJz o
Zabz=xy:
( iJP) =yo; ( iJP) = _ b.
iJx o iJz o
Prema (42a):
jer je
x - Xo Y - Y. z - z.
nl = = - - = - - = - -
2 Xo 2yo O
ili
= --x.- = ~ = - 0 - '
_ x - Xo Y - yo z - lIio nl == x - Xo = ! - Yo = z - Z,
nl dok je Y. x. - b
Uzevi u obzir da je
xl+yl=al XoYo = b zo,
dobijemo:
132. Odredi one tangentne ravnine plohe

4 x' + 6 y' + 4 Zi + 4 x z - 8y - 4 z +3=O
x + 2y + 7 = O.
Raunamo prema (76) oznaivi s xo' y., Zo nepoznate koordinate diralita T,.
Tangentna ravnina
E == (8 x. + 4 zo) (x - xJ + (l2yo - 8) (y - Yo) + (8 z. + 4 x. - 4) (z - z.) = O. (a)
Iz uvjeta (55) paralelnosti dviju ravnina slijedi

8 X. + 4 Zo - 12 y. - 8 8 Zo + 4 x, - 4
1 = 2 = O
84
pa je
16 Xo + 811'0 = 12yo - 8
8 11'0 + 4 Xo - 4 =O
iJi
4 Xo - 3 Yo
Xo
+ 2 Zo + 2 = O
+ 2 Zo - I = O.
I
Odatle dobijemo:
xo=- 2zo+1 } (b)
Yo = - 211'0 + 2.
Uvritenje (b) i z = z. u jednadbu plohe daje nakon ureenja
12 zI - 16 z. +S= O.
Odatle
a prema (b)
Uvrtenje u (a) daje traene jednadbe tangentnih ravnina zadane plohe
El == X + 2y = O; El == X + 2y - 2 = O.
] 33. Pokai da tangentna ravnina na plohu x y z = a' u bilo kojoj taki plohe ini s koordinatnim
ravninama tetraedar stalnog volumena i odredi taj volumen.
Prema (76):
oF oF oF
ox = y Z; -=xZ;
oy :011' = xy.
Tangentna ravnina u taki Tl (xu Yu ZI) plohe:
E==~-~~~+~-~~~+~-~~~=~ ~. (a)
Odredimo odreske ito ih ini ta ravnina na koordinatnim osima:

y = O '
OS X == { . Uvrtenje u (a) daje x = 3 Xl. Na isti nain dobijemo odreske na osi
. 11'=0
X=O {X=O
Y == { y = 3 YI i na osi Z == z = 3 ZI.
11'=0 y=O
Spojimo li izraunate tri take pravcima dobijemo tetraedar (narili sliku l), kojemu je
volumen .
] 9 9
V = - 3 Xl 3 YI . 3 ZI = - Xl YI ZI = - aa = const.
6 2 2-
jer je prema jednadbi zadane plohe Xl YI ZI = al.

8S
134. Na isti nain pokali da tangentne ravnine na plohu
dinatnim osima odreske kojim je zbroj Q.
Vx + V"Y + Vz = va sijeku na koor-
l3S. Zadana je ploha = x y. odredi jednadbu tangentne ravnine koja je okomita na pravcu
x+2 y+2 z-l .
- 2- = - 1 - = --=-r- .
prema (7S):
B == (x - x,)Pt + (:Y - YI) fl ... II - Ill'
Znamo uvjet okomitosti (S8) pravca i ravnine:
Pt fl -1
"2-T==l
pa je Pl = 2 i ql = 1.
Iz II = X Y slijedi:
dz
q ="c):y =x
pa je Pl = YI = 2 i ql = Xl = 1, dok uvrltenje u = xy daje .1 = 2.
Prema (a) dobijemo:
B==2x+y-z..,-2=0.
J 36. Takom A.(O, O, - 1) poloi tangentnu ravninu na plohu :XI - y' - 3 z = O koja. je para-
x Y z
leIna s pravcem "2" = T = "2'
Izraunavii
dF dF dF ="":3
- = 2x, -= - 2y
dx c):y dz
dobijemo prema (76) jednadbu tangentne ravnine u taki Tl (xuYu .1) plohe:
B == (x - "1) 2 "l - (:y - YI) 2Yl - (II - zJ 3 = O. (a)
Znamo uvjet paralelnosti (S7) pravca i ravnine pa je
2 "l . 2 - 2 YI . 1 - 32 = O
ili
2 Xl - YI - 3 = O. (b)
Ravnina E prolazi takom A (O, O, - 1), dakle prema (a):
- 2 xl + 2yi + 3 111 + 3 = o. (e
Taka Tl ("u Yu ZI) lei na zadanoj plohi, dakle
x, - YI - 3 ZI = O. (d)
Iz (e) i (d) slijedi ZI = 1, a iz (b) i (d) uz .1 "" 1 dobijemo "1 = 2 i YI = l.
Uvrltenje u (a) daje konano
B == 4" - 2y - 3Z - 3 = O.
137. Poloi tangentne ravnine ~ plohu:xl + 2y' + 3 III - 21 = O koje su paralelne s ravninom
x+4y+ 6z=0.
[" "+ 4 Y + 6z 21 = OJ.
138.. Na plohi "S + yi - Zi - 2 x = O odredi take u kojim su tangentne ravnine paralelne s
koordinatnim ravninama.
[(l, l, O); (O, O, O) i. (2, O, O). Tangentne ravnine paralelne s ravninom X Y nema).
DI. FUN,KeIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH
A. Parcijalne derivaclJe funkcija dviju i vile nezavisnih promJenljivih
a. PARCIJALNE OERIVAClJE PRVOO RtOA
Zadaci
139. u = x yz
ou =
ax
z
y ,
/-1 ; ou ..U lnxzy,,-l ;
-=x-
Z ou
-=X"
uz
lnxyz lny.
ay az
140. u = arc tg(x - yt

_ 1 ,( )Z-1 _
(
Z X - Y)
,,-1 .
u - IZ Z X - Y - 11:'
:t; l + (x - y) 1 + (x - y)
U = -
z(x - yt- l
.
II l + (x - y)ZI'
(x - yt . ln (x - y)
1 + (x -yr
141. z = arc tg VXY
az 1 l
-=z = - ' - ' - - = ' y x
11-1
ax z 1 +x" 2Vxll 2 (1 '+ XII) vxi 2 x (1 + XII)
az
--=z = -1_ _1_ xlnx=
II ~ lnx .
ay II l + XII 2 V;V
2 (1 + XII)
87
Y "
--1 Y - ,,-IJ
u~=-XIJ =_.",.
* Z Z
.!. 1 l..lnx
u = x . lnx . - = x IJ -
Z Z
U. = "
x""i . lnx. - Y
Zi
= _ "
x -; y lnx .
Zi
143 cos (cp ,- 2.j1) Odred' T (~ ;')

u ='cos(cp+2.j1)"' 1 Ulji U 1 4'; .
+ 2 cos (cp + 2.j1) siri (cp - 2 .jI).+ 2 cos (cp - 2.j1) sin (cp + 2.j1)
ulji = COSi (~ + 2 . j 1 ) ' =
2 sin [(cp - 2.j1) + (cp + 2.j1)] 2 sin 2 cp
COSi (cp + 2"1j1) cos (cp + 2 ~)
[~].
145 = r (2 - cos 2 9)
U rI+zI
(rl + Zi) (2 - cos 2 9) - 2 rl (2 - cos 2 9) (2 - cos 2 9) (Zi - rl)

ur = (r" + ZI)1 (rl + ZI)1
2rsin29
ue = rl + Zi
- 2 r z (2 - cos 2 9)
U. = (r" + ZI)1
146. z = lx +COS! - y
sm x +
c?s x.
smy Odredi z'" i z. U Tl (O, O).
[1;,:-" 1].
147. z = Ye"'+211 - yi. Odredi Zs i z. U Tl (1,2).
el -2 ]
Vel -4 .
88
b. PARCIJALNE .DERIVACIJE VIIH REDOVA
Zadaci
o';: 03Z
148. z = x". Pokai da je ox (}y = (}y ox'
ZS" =y x"-l lnx + X,,-l = x"-1 (y ln x + l)

z 1/ =x"lnx; z"s = x". !+ lnx' yx"-l = x"-1(y ln x + 1).
149. z = arc tg ~. Poka' da'

x 1 Je (}YI
OIZ
oX = oXO'z
(}YI
1 1 x
z =--'-=--;
1/ y' X Xl + yi
1 + x.
z _ - 2 xy .
1/1/ - (x" + y')' '
= _ 2 (x' + y")! y - 2 x y (x + yi) 2 x = _ 1 2 (x! + yi) Y - 4 XI y =
~ . ~+fl ~+fl
= _ 2 y' - 3 x" y 2 y (3 x - yi)
(x' + y")3 (Xl + y')'
1 y y
Zz = - -----yo . x. = - x. + yi;
1+-
Xl
x. - yI
Z ZI/ = - (x' + y")1 ;
- (Xl + yl)1 2 y - (x' - y") 2 (Xl + yi) 2 y = + 2 x" y + 2 yI + 4 x" y - 4 y'
Z
ZI/I/ (x' + y')' (x' + y')1
2y (3xt _ yi)
= (Xl + yi). '
oz
150. z = x ln (xy). Izraunaj ox' (}y
1
Zs = X' -
xy .y + ln (xy) = 1 + ln (xy);
l 1
zn = xy . y = -X;
ZISSI/ =0.
_
OU
151. U = xa yi z'. Odredi ox oy oz
Us = 3 x y' z'; U = 105 Xl y' z,,
Z"'
89
152. Odredi vrijednost konstante a u funkciji u = :x;3 + a x y2 uz uvjet da ta funkcija zadovoljava
, , lnu ,e
Lap laceovu d l1erenCI,a o'u + y'
. dnad bu ox' o'u = O.
U'" = 3x' + ay'; uz", = 6x;

u ll =2axy; u llll -,2ax.
Uvrtenje u diferencijalnu jednadbu daje
6x+2ax=O
pa je
2 x(3 + a) = O a = - 3.
153. Pokai da zadane funkcije zadovoljavaju Laplaceovu diferencijalnu jednadbu u prostoru

o'u o'u o'u
l::,. u = ox' + ay' + az' = O.
a) u = e3Z + 4 y . cos S z
u = e3 "'+411 3 cos S z;
x
u =iz+ 4 Y'4cos5z; U =16iz+ 4 Y'cos5z'

II IIII '
u = - e3x + 4Y . S sin S z; - 25 i X + 4y cos S z.

Uvrtenje u l::,. u daje:
e3z +4 11 cos S z(9 + 16 - 25) = O.
b) u = 2 Z3 - 3 x, z - 3 y' z;
c) u = 1.
Vx' + y' + z
154. z
y Pok al d a ,e
. o'z -o'Z
ox' = a' ay' .
155. z = xsiny + y3 sin X.

o'z
Izraunaj ox' ay' .
x'
156. Pokai da funkcija u = Vl _ e 4t
zad ovol',ava ,e
. d nadbu ot
ou d'u
= ox.
2 Ttt
x'
u, = 2 ~Tt (_e-i,. ~ t-~ + t-~. e-~. t:.) = ;~: (- 2 ~t' + 4t'x~) =
x'
e- 4t
---;:= (x' - 2 t)
8 t' VTt t
90
x'
. l - ~ ( 2 X ) __ x e- 4i
u", = 2 V'n"t o e 4t o -
4t - 4t v;t
x,
_ l ( _ x o e-;; o 2x + e-;;) = e- it (x' _ 2 t)o

4t v7tt 4t 8 t2 v7t
--'-----
B. Totalni diferencijali funkcija
ao RAUNANJE TOTALNIH DIFERENCIJALA PRVOG I VIIH REDOVA
Formule
Diferencijali prvog reda

Za funkciju z =/(x,y):
az az
dz = ox dx + ay dyo (80)
Za funkciju u =/(x,y, z):

(80)"
DifereOncijali viih redova
za z =/(x,y)o:
aZ dx + -aZ)' oz 02 Z o'z
d 2z = ( -ox ay dy = -ox2dx' + 2 -
ox -ay dx dy + -ay' dy'
(82)
aZ
( ox aZ). oSz oSz o'z oz
dSz = dx + ay dy = oxs dx' + 3 ox. ay dx' dy + 3 ox ay' dx dy' + ay. dy 8 0
(83)
Za u = /(x,y, z):
(OU
-ox dx +. -ou OU)"
= ay dy + -az dz =
o
dOu
o'u alu o'u o'u o'u o'u

= ox' dx' + Oy' dy + AZ. dz' + 2 ox oy dx dy + 2 ~ dx dz + 2 ay az dy dzo (84)
91
Zadaci
157. z = e"'lI. Izrauriaj dz i dz.
I nain.
Raunamo prema (80) i (82) parcijalne derivacije zadane funkcije z:
z%=ye%/l;
pa je
dz = eZII(y dx + xdy)
d"z = e"'lI [yi dx" + 2 (xy + l) dx dy + x" dy"] =

= e"'II[(ydx + xdy)' + 2dxdy.
II nain.
Raunajui dz neposredno diferenciramo z = e"'lI po x i po y:
dz=ye"'lIdx+xe"'lIdy
a raunajui d"Z diferenciramo izraze ispred dx i dy prvo po x a zatim po y smatrajui da
dx i dy ne ovise o x i y, tj. da su konstante.
d"z = [yi e"'lI dx + (y x e%1I + e"'lI) dy] dx + [(xy e%/l + e"'lI) dx + x' e"'lI dy] dy =
= e"'ll [(yi dx" + 2 xy dxdy + xldyl) + 2 dx dy] = e"'lI [(y dx + X dy)" + 2 dx dy].
158. Odredi na dva naina dz i d"z za funkcije
a) z, = 2 x - 3 xy - y.
[4 dx" - 6 dx dy - 2 dy"]
b) z = lntx +y)
f
l (xa + y)1 [2(y-l
- X") dx" - }
2x dx dy - dy\]
e) u = sin (X + y + z)
[- sin (x + y + z) (dx + dy + dz)l].
159. z = arc sin'=". Izraunaj dz u taki Tl (4, S)
y .
Raunamo prema (80):
dz = --==1=,,-. ~dx + 1 ( X) dy dx xdy

Ir:--;;. y '/1 _ XI - yi = Vyl- XI - Y Vyl- XI =
rl-yi r y"
ydx - xdy
= y Vyo::xt .
U Tl (4,5): 1
dz = I (S dx - 4 dy).
92
] 60. z = sin (x y). Izraunaj dz u taki Tl (2, 3).
dz = cos (xy)y dx + cos (xy) x dy = cos (xy) (y dx + x dy).

U Tl (2,3):
dz = (3 dx + 2 dy) cos 6.
] 6]. i = sin (Xl + y"). Izraunaj dSz.

Raunamo prema (83):
Zz = + y').;
2 x cos (x"
Zu = - 2 x sin (x' + yI) 2x + cos (x" + y2) 2= 2 [cos (x' + y') - 2x" sin (x + y')]; (a)
ZXH = 2 [- lx sin (x" + yI) - 2 x cos (x' + yi) . 2 x - 4 x sin (x' + yi)] =
.
= - 2 [6 x sin (x" + yZ) + 4 x' cos (x' + y2)]
.
(b)

z" = 2y cos (x' + y');
. z"" = 2 [cos (x' + y") - 2y' sin (x' + y')] (e)
z,,"" ::= - 2 [6 y sin (x' + y2) + 4 y. cos (x' + y")] (d)
zzz" = prema (a) = 2 [ - 2y sin (x" + yi) - 4 x Y cos (x" + y2)] (e)
z,,"z = prema (e) = 2 [ - 2 x sin (x' + yi) - 4 X yi cos (x 2 + y")l. (f)
Uvrstimo li (b), (e), (t) i (d) u (83), dobit emo nakon uredenja
d 8z = - 8 cos (Xl + y2) (x dx + Y dy)8 - 12 sin (x + y") (x dx + y dy) (dx" + dy2).
162. z = x + y" - 3 xy (x - y). Izraunaj d"z.

[6 (dx" - 3 dx8 dy + 3 dx dy' + dy 3)].
163. u = "etJZ+b,,+cz. Izraunaj du.
Raunamo prema (84):

Uz = a U; U" = bu; u. = CU; UZ" = abu;
u,," = b" U; u.,.=acu;
U". = bc u.
Uvrtenje u (84) daje:
d 8u = etJ:o+b1/+c'(a'dx3 + b3 dy' + c2 dz" + 2abdxdy + 2acdxdz + 2bcdydz)

ili
dOu = etJ:o+b1/+cz.(a dx + b dy + c dz)".
164. z = x ln~. Odredi dlZ.

x
93
165. z = sin (2 x + y). Odredi dSz u takama Tl (O, 7t) i T. ( - ; , ; ) .
[d 3z = - cos (2 x + y)(2 dx + dy)3; U Tl d 3 z = (2 dx + dy)S; U TI dSz = O].
166. z = eX cos y. Izraunaj d 2z u taki Tl ( ; , ; ) .
Ff [ ~
1t
(dx2 - dy 2) - V3 dx dy ]} .
b. PRIBLI2NO RACUNANJE POMOU TOTALNOG DIFERENCIJALA
Formule
Za z =/(x,y):
iJz iJz
Az= dz = iJx Ax + iJy Ay. (81)
Za u = /(x,y, z):
iJu iJU iJu
Au=du = -Ax + -Ay + -Az (81)'
iJx iJy iJz
za male 1Ax I, I Ay I i lAz I .
Zadaci
167. Za koliko e se promijeniti dijagonala i povrina pravokutnika sa stranama x = 6 m i y = 8 m,

ako je prva strana povea za 2 mm a druga se umanji za 5 mm.
Budui da je poveanje odnosno umanjenje strana pravokutnika vrlo maleno s obzirom
na duljine strana, promjenu Az duljme dijagonale z i promjenu AS po"rine S pravokutnika
odredimo priblino pomou diferencijala, tj. prema (81).
z = Vx' + y'
Az=dz== 2x Ax+ 2y Ay= xAx+yAy

2 Vx' + y' 2 Vx' + y2 Z
Kako je z = V36 + 64 = 10 m dobijemo:
Az =. 6 0,002 -10 8 . 0,005 = - 0,003 m
dijagonala e se skratiti za priblino 3 mm.
94
S=xy
dS == dS"", Y !lx + x dy = 8 . 0,002 - 6 . 0,005 = - 0,014 m' =
= - 0,014 . 10' crnI = - 140 cml .
Povrina e se smanjiti za priblino 140 crn".

168. Priblino izraunaj V(0,98)' + (2,01)' + (1,94)2.
Oznaimo li u = Vx' +y' + z' = f(x,y, z) gdje je

x = Xo + dx = l - 0,02
y = Yo + dy = 2 + 0,01
z = Zo + dz = 2 - 0,06
moemo zadani izraz prikazati u obliku u = U o + du, gdje je Uo = Vl + 4 + 4 = 3.
Raunamo prema (81)':

du == du = x dx +y dy + z dZ
Vx + yI + z'
du ~ I (- 0,02) + 2(0,01) + 2(- 0,06)= _ 0,04
3
u.= u. +du = 3 - 0,04==~
169. Priblino izraunaj

.
ln (VI,03 + VO,98 - l).
,
Neka je
J. ,
z=ln(Vx+Vy-l) (a)
gdj~ je
x=xo +dx=I+0,03
y = Yo + dy = 1 - 0,02
pa z prima oblik:
z= Zo + dz.
Raunamo:
z. = ln(vt + Vl-I) = ln 1 = O.
Prema (81) i (a):
dz == dz = dz + dZ
dy dy = 1 (l + '. 1)
dx dx
. vx + Vy, _ - 1
-.-dx
3VXi 4 Vy
dy
.
=
1(1 l).
= T "3' 0,03 - "4 . 0,02 = 0,005.
z = z. + dz==0,005.
95
170. Izraunaj na isti nain priblinu vrijednost V(3,OI)1 + (3,97)2
[4,98].
171. Izraunaj priblinu vrijednost promjene funkcije z = x + ~y pri promjeni x od x, =2

Y - X
do XI = 2,S i y od YI =4 do YI = 3,S.
Iz navedenog slijedi:
X = Xo + b.x = 2 + O,S; y = Yo + b.y = 4 - O,S.
pa je
2 + 12
z = Zo + b.z, gdje je Zo = 4 _ 6 = - 7.
Prema (81):
1 10
b.z == dz = (y _ 3 X)I [(y + 9 y) Ax + (- 9 X - x) b.y] = (y _ 3 X)I (y b.x - x b.y).
S
b.z=="2(2 + 1) = 7,S.
172. Sredinji kut at = 60' krunog sektora poveao se za b.at = 1. Za koliko treba skratiti
polumjer r = 20 cm sektora da se povrina sektora ne promijeni? .
Odredimo promjenu povrine sektora S = ~ r' at U sluaju poveanja kuta at za l' i to

pomou logaritamskog raunala.
oS l 1 1
b.S-'- dS
-
= -eat b.at = -r
2
arc 1 = -
2
rS' - -
S7,3
= 3,49 cml
dok b.S u sluaju pomjene r za b.r bit e:
oS ~
b.S== dS = or b.r = r' arc at . b.r = 20' 3" b.r.
Sada moemo odrediti traeno skraivanje b.r polumjera r sektora:
3,49 = 20 . 2:. . b.r

3
3,49' 3
b.r = 20 ~ = 0,167 cm = 1,7 mm.
173. Polumjer osnovke uspravnog krunog stOCB iznosi r = 10,2 0,1 cm a izvodnica
s = 44,6 0,1 cm. Odredi obujam stolca i apsolutnu pogreiku dobivenog rezultata.
Raunamo:
v = ~3 7t r . h = ~3 ~ r' Vs - r = 4731 cml
b.V==dV = OoV b.r + oV b.s = ~

Vsl-r. [(-"s + 2rs - 2"s)b.r + r1s&] =
r s 3
~
= II [(2 r Sl - 3 "s) !l.r + r' s &].
3 s - rl
96
RaWlanje pomou logaritamskog raunala daje
AV -'- 3,14 . 4203 = 100 I

v = 4731 cm l 100cm3 ili V= 47 10'cml ,
- 130,2 cm,
jer su ve stotine nisu sigurne za jedinicu.
174. Mjerenjem bridova pravokutna para1elepipeda dobiveno je:

a = 3 m 0,01 m; b= 4m 0,01 m e = 12 m 0,03 m.
Odredi duljinu l prostome dijagonale tog paralelepipeda i apsolutnu pogreku Al dobivene
vrijednosti.
[l = 13 m 3 cm].
17S. Polumjeri osnovaka krnjeg stoca iznose R = 30 cm i r = 20 cm dok je visina h = 40 cm.

za koliko e se promijeniti volumen tog stoca, ako se povea R za 3 mm, r za 4 mm i h za
2 mm?
[2575 cml ].
176. Pri mjerenju polumjera R osnovke i visine H "a1jka dobiveni su rezultati:
R = 2,5 m 0,1 m H = 4,0 m 0,2 m.

Odredi apsolutnu i procentualnu pogreku izraunatog volumena valjka.
[10,2 ml; 13%].
c. Parcijalne derivacije i diferencijali sioienih funkcija"
Formule
za funkciju w = l (u, v), gdje su u == U (x, y, z) i v = V (x, y, z) pa je

w =1 [u(~,y,z); v(x,y,z)]
aw aw
dw = ()u du + dfj dv (8S) .
ow
dw"", ( --- du
aw)1
+ -OV dv + -aw aw
d'u + - div (86)
ou ()u OV
(87)
aw aw ()u aw OV
ox = ()u ox + OV ox
aw aw ()u aw OV (88)
Oy=ou'oY+Ov'oy
aw aw ()u aw OV
oz = ()u 0% + OV oz
7 B. Apsen: Rijeieni zadaci iz ViJe matematike

Zadaci
177. u = e'~-211, gdje je x = sin t y = tl. Odredi :; .
u =/(x,y), x = X (t) y = y (t) pa je u = f[x (t), y (t)].

S obzirom na tu shemu prema (87) imamo:
du c)u dx ou dy
dt = ox . dt + oy . at
pa je
:; = eX - 211 . cos t - e",-2 11 . 2 . 3 t' = e"lnt-2t' (cos t - 6 t").
178. z = arc sin (x - y), gdje je x = 3t i y = 4 tS. Odredi:;.

Prema slinoj shemi i (87) raunamo:
dz l .3_ l . 12 t' = 3 - 12 t' .

dt = Vl - (x - y)1 Vl - (x - y)" Vl - (3 t - 4 t 3 )'
du
179. II = Zi +y. + zy, gdje je z = sin t, y = et. dt =?
[sin 2 t + 2 e2t + i (sin t + cos t)].
180. z = tg (3 t + 2 Xl - y), gdje je x = t1 iy =

,/-
Y t.
dz __ '
dt f
Prema shemi z = / [t, x (t), y (t)] imamo s obzirom na (87):

dz = oz + oz . dx oz. dy
dt ot ox dt + ay dt
Raunamo:
dz 3 4x l
dt = cos (3 t + 2 x - y) cos' (3 t + 2 x' - y) . tl - cos' (3 t + 2 x' - y) . 2 Vc '
x l 4 l
3 - 4--':--= 3-----
tl 2 Vt t 3 2 Vc
cos' (3 t + 2 x' - y) 2 -.
cos' ( 3 t + tl - Vt)
181. z = IItJ, gdje je u = sin x i fl = 2x. Odredi :;.
[2 (sin X)2'" (x ctg X + ln sin x)].
182. II = ln (e'" + eli), gdje je y = XS. Odredi ::.

Prema shemi u = f[x,y (x)] dobijemo:
du e'" eli e"'. + 3 x' e""

-'= - - - + 3 x" = --=----::;;--
dx e'" + eli e'" + eli e'" + e",1
183. z = arctg(xy), gdje je y = e"'. Q4redi : .
184. z x1lny, gdje je

u . 3 2 Odredi (Jz (Jz
= X=-
V
1 y = u - v. . ()u 1 oo'
Kako je z =f [x (u, v); y (u, v)] prema (88) imamo:
Raunamo:
()z l 3 Ul
- = 2 x lny . -
()u V
+ -YXl . 3 = 2 -ln
U
VO
(3 u - 2 v) + -::-:=--.,,-
v" (3 u - 2 v) .
()z U Xl u' 2ul

.>.o. -2xlny--2-=-2-ln(3u-2v)- .
lIV Vl Y "Va. Vl (3 u - 2 v)
18S. Pokai da funkcija z = "arc tg'::',

y
gdje je x = u + v, y = u - v, zadovoljava relaciju
()z + ()z = u - v
()u oo u' + v"
Kako Je z = f[x (u, ti); Y (u, v)] raunat emo prema formulama navedenim u preanjem
zadatku 184.
()z
()u
1 (1
= -~. y' 1 - yi' 1
X)
= Xl
y-x -2v
+ yi = 2 (Ul + Vl)
1+-
y.
()z = _1_ (~ . 1 + .::. . 1) = Y +x = 2 u "

oo Xl Y yi Xl + yi 2 (Ul + Vl)
1+-
yi
pa je
()w . ()w
1'86. w = ln (Xl + yi + 2 z), gdje je x = r + s, y = r-s z = 2 rs. Odr edi ()r 1 ji'
w = j[x (r, s); y (r,s); z (r, s)]

pa je
Raunamo:
()w 1 2 (2 r + 2 I) 2 (r + I) 2
()r=x s +yO+2z(2x'I+2 Y 'I+2'2s)=2rl +2s1+4rs == (rf$I)1 =r+s'
Na isti nain izraunaj : . Dobit e istu vrijednost.
99
187. z = arc tg~,
y gd'Je .
Je x =.
u sm ll, y = U cos ll. Odredi du
dZ l. dZ
dV'
[O; 1].
188. z = x 2 Y - y2 x, gdje je x = u cos ll, Y = u sin v. Izraunaj dz.
Prema (85):
dZ
dz = -
~
dx + -dZ
~
dy = (2 xy - yI) dx + (x!. - 2 xy) dy.
.
Uvrtenje
x=ucosv y = u sin v
daje:
dz = (2 u' sin v cos v - U sini ll) dx + (u 2 COSi V - 2 u' sin v cos 'v) dy. (a)
Prema (80):
dx dX .
dx = du du + dt> dv = cos v du - u sm v dv
dy = ~ du + : dv = sin v du + u cos ~, dvo

Uvrtenje tih vrijednosti za dx i dy u (a) daje nakon ureenja:
dz = [3 u' sin 'V cos v (cos v - sin v)] du + [u (sin v + cos v) (l - 3 sin V cos v)] dvo
189. u = x, + y2 + z', gdje je x = T cos !ji, Y = T sin lP i z = r. Odredi du.

Prema (85):
du = 2 x dx + 2y dy + 2 z dz = 2 (T cos !p dx +rsin lP dy + r dz). (a)
Prema (80):
dx = . - T sin lP dIP + cos lP dr }

dy = r cos lP d!jl + sin lP dr
dz = dr.
Uvrtenje u (a) daje nakon ureenja.
du = 4rdr.
190. Izraunaj dz za funkcije
a) z = ln (ex + eli), gdje je x = u + ll, y = u-v.
[
(eV+tI + eV -,,) du + (e v + v _ eV-v) dV] .
eV + v + eV v
x' + yi
b) z = (x" + yi) e xy .
e xy
[ x" yi' [(y' - x' + 2 xy') x dy + (x' - y' + 2 XI y)]y dx ] .
100
D. Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima
Zadaci
191. U diferencijalnom izrazu
x'd1y + 2:x:"dy +
dx" dx Y
1
zamijeni nezavisnu promjenljivu x s X=-.
t
dy dy dt . . dy 1 dy 1 dy
dx = dt . dx = Jer se dt krati = dt dx = dt . --1 = - tl dt (a)
dt - tl
dY ) ( dOy dy )
= ~ (dY )
(
d'y = d - tl . dt = - tl . (iii - dt 2 t dt = t' dly + 2 tl dy (b)
dx" dx dx dx _ ~ dt dt l dt .
tl
Uvritenje x = ~, (a) i (b) u zadani diferencijalni izraz daje:

t
d'y 2 dy 2 dy d'y
dt l + t . dt - t dt +y = (iii + y.
192. Isto za Xl y" - 4 xy' +y uzevi da je x = l.
, dy dy dz dy l
y - - - - .- = - . -- = dy
-- . - (a)
dx dz dx dz dx ds e"
ds
(b)
Uvritenje x = ea, (a) i (b) u diferencijalni izraz daje:
dy d'y dy d'y dy
- ds
- +ds
-l - 4ds
- +y==--
dz' dz +y.
S-
193 I sto za d*y

(1 - x I) (ka dy . .
- x dx + ay l X = am t.
day ]
[ dt" + ay
101
194. Transformiraj izraz y' y'" - 3 y'" uzevii da je y nezavisna promjenljiva a x funkcija od y.
" dy l l
Y =dx= dx =x'
dy
y" = dly = ~ (~) =

d (x'1) = - -x'.1' x"dy x"
dxl dx x' dx x' dy = - X'I
d'y d (x'- a x'" - x" . 3 x'-, x") dy x'" 3 x'"

y'" = dx" = - dx (x'-" . x") = - x'dy = - x" +"7'"'
Uvrltenje U diferencijalni izraz daje:
~ (_ x'" + 3 X"I) _ 3 X"I = _ x'"
X' x" X'5 x" x" .
195. Na isti nain transformiraj izraz y::

y
+y uzevAi opet da je x funkcija od y.
[y - x'1.
196. Transformiraj izraz y y" - 2 (Y' + y") uzmi (I za novu funkciju uz pretpostavku da je
l
y =-.
(I
Drei na pameti da je y funkcija od (I, a (I funkcija od x dobijemo:

, 1,
y = --'(1
(II
'll' 'll" - (I' 2 'll (I'

y" = - ---v-:,,-----
Uvrltenje u diferencijalni izraz daje
~. 2 V'2 - 'll 'll" _ 2 (.~. + ~) = _ 'll" + 2 'll

(I 'll' Vl 'll' 'll"
197. Izrazi u polarnim koordina~ Y = x +y .

diferencijalnu jednadbu ddx
, x-y
, dp
p cos cp + smcp~
dy = d (p sin cp) = rema (80) = P cos cp dcp + sin cp dp
dx d (p cos cp) p - fl sin cp dcp + cos cp dp . dp
- P sm cp + cos cp -d
cp
. tog IZraza za dx'
U vrItenje dy
,e
a
tak d
o er x = p cos cp y = p sin cp u zadanu jednadbu
daje:
d
sin CP'd P
cp
.+ p cos. cp p cos cp + p sin cp
, dp p cos cp - p sin cp
coscp-- p sin cp
dcp
Nakon pojednostavljenja tog izraza dobijemo:
~-
dq> - p.
102'
198. z j~ funkcija od x i y. U izrazu y ijz - x ijz iZVIii zamjenu nezavisnih promjenljivih
ijx ijy
pomou formula
x=ueosv
<a)
y = u sinv.
Iz tih formwa slijedi:
~ =tgv, pa je v=arctg~
x x (b)
Xl +y' = u', pa je u = VXl + y' .
Prema <a) z = f(u, v), a prema (b) z =/[u(x,y); v(x,y)], pa prema (88) i (b) raunamo:
ijz ijz iju iJz oo

-=_._+_.-.
ijy iju ijy oo iJy
Kako je
iju .2x x iju y
= 2 VX.+ y' = li;
~=-;
iJx c}y .,
dobijemo
ijz ijz y iJz x
-=-'-+-'-.
ijy iju u oo .,1 (e)
Uvrtenje (e) u zadani diferencijalni izraz daje:

ijz xy ijz y' ijz xy ijz x, iJz X'+yl ijz
iju'u-OO' u'-iju'u-OO u'=-OO' Ul = - oo
199. W je funkcija od x i od y. U izrazu : : -

uzevi y - a x = r i y+ a x = s,
a-:
dok je a konstanta.
izvri zamjenu nezavisnih promjenljivih
{ Kako je w = /[r <x,y); s (x,y)] raunaj prema (88). Rezultat: - 2 a : : }. ~.
200. Parcijalnu diferencijalnu jednadbu

ijz ijz
x2 -
ijx
+ yi iJy
- - Zi =O
. . uzev'l za .nezavisne
transtionruraJ . ProJl1.1'enI"
Jive II = l - -l
x, v=-- II za novu .... _1. "
l ........elJu
l l Y x
W=---.
z x
Prema (80) raunamo diferencijale :
+ dx dz dx
du = !ix; dv = _ dy
y' Xl
(a); dw= --+-.
Zi Xl
(b)
103
u drugu ruku uzevli u obzir da je '" =- 1 ('" fl) pa prema formuli (8S) o invarijabilnosti totalnog
diferencijala imamo
d", =
Mo
c)u
aw
du +' OV dvo
Uvrltenje jednakosti (b) daje:
Mo
c)u
"'"
-du+-dfl
oo = dr+dx
-- -
Zi . Xl
pa je prema (a)
(e)
Kako je
slijedi prema (e):
"z"" = Zi ( .!. _ Mo _.!. . Mo)

XI c)u Xl oo
Uvrltenje tih vrijednosti u zadanu jednadbu daje:
XI zr (...!..XI - c)u
aw _.!.
XI
Mo)
oo
+ ZI M.u _
oo
ZI = O
ililW::oje ~~O i z~O

M.u
(jU = O.
201. Izrazi zadanu diferencijalnu jednadbu
"z "z
x"x+ Y ()y-II=O
u novim nezavisnim promjenljivim " i fl. ako je " ;. x i fl ,... .!. .
:It
E. Derivaci'e funkci, a zadanih impUcitno i parametarski
For1l1ule
za funkciju I(x,y) = O
"I
,dy
y=dx=-"/'
"x (90)
()y
za funkciju F (x, y, z) = O
(92)
104
Zadaci
202. y x' - e" = O. Izrauna; ::.
Prema (90):
dy, 2xy
.. - =y
....
=- xl-/r
. .JI
Uvriten;e e" = y Xl daje:

, 2xy 2y
y = - XI - y XI = x(y....,. l)
203. arc tg x ! y = ~ . Odredi :: i ~ ..
Prema (90) oznaivii arc tg x + y -}'.... s j(x,y):

a a
oj al
ox = ti' al + (x + y)1
oj
ay = ti
1 [at
al +
] l -
+ y)1 - l = ti . al +
(x
(x + y)1
(x + y)1
al
y' = (x + y)1
~ moemo izraunati prema (91), ali" jednostavnije dolazimo do istog rezultata derlvirajui
neposredno y' po x pri emu pamtimo da je y funkcija od x:
1+ al
" = - al . 2 (x + y) (l + YJ = _ 2 al (x + jI)1 = _ 2 al a" + (x + y)1
Y (x + y)' (x + y)1 (x + y)1
.1 I Y O Odred' dy , day
204. ln r x +y' - arctgX-= . 1 dx 1 dx!'
~ y l l y-x
ay= xI+yl -----yax= Xl+yl'
1+-
Xl
Prema (90):
Ca)
day = (x - y) (1 +YJ - (x + y) (l - YJ = uvrstimo li (a) =

dx! y)1 ex -
(x - y) 2 x + (x + y) 2y 2 (Xl + yi)
= (x - y)1 = (x - y)1 .
105
20S. xI+yt-4x-IOy+4=0. Izraunaj :; za x=6, y=2 x=6, y=8 i daj
geometrijsko tumaenje dobivenim rezultatima.
Prema (90):
dy 2x - 4 x - 2
dx = - 2y - 10 = - y - S
4 4
U Tl (6, 2): YI'=J; u Tt (6, 8): y; = - J.
Prikaemo li zadanu jednadbu u obliku

(x - 2)1 + (y - S)t = lS
vidjet emo da predouje krunicu pa su YI i y; koeficijenti smjera tangenata povuenih na tu
krunicu u takama Tl i T . Napii njihove je~be.
[4x-3y-I8=0; 4x+3y-48=0].
206. yi/) + 1'= o.

dy . dly
OdredI. dx 1 dxt
dy ye#: = _ _ y_ = _y_
dx=- e#:+ e" ," y-I
1+-Z -
e
jer iz zadane jednadbe slijedi da je ez = - y. "

e
dly (y - I)y' -yy' y' = ---y-
dx' = (y - 1)1 (y - '1)1 (y - 1)' .
207. yZ = x". Izraunaj :;.
[ y' (ln x-l) ].

x'(lny - l)
208. 1 + xy - ln (eZ " + e-z,,) =. o. Odredi :; i Z.

[ _z..
x'
2y ]
x' .
/
x' y' z az az
209. at + "b" + CZ = l. Odredi ax i ay' a takoder dz.
Prema (92):
2x
az
ox = Zz = -
as
~ == -
c'x
a'z
c
2y
oz
-=Z = ---= --.
hZ c'y
oy" 2z .!!2:.
Cl
106
Prema (80):
dS' = _ Clxdx _ cI.v.v,= _CI (~~ + ~) .

al II bl II II al cr
210. ,z - x.v II = O. Odredi dS'.

ll. =;, -
-.vII
!J
.vII
= XY'II - 'Xy
, , = X"II-,
t' l'tJ
I l .Jer.Je ." ==xy II
- xy '
,z _ xy =---.
-XII II
Z
= -
Y(II-1)
dS' = _11_ (dx + Y) .

ll-l X Y
,211. Izraunaj :: ~ za funkcije
a) Xl - 2.v1 + III - -4 X + 211 - S= o.

[ 2-X 2y l'
11+1;11+1
b) III + 3 xy II = al.
[-x:~ ZI; - x/: ZI}

212. COIl x + COSi Y + COSi 11 = 1. orei dS'.
[ _ sin 2 x ~in+2;in 2y y l.
213. x + y + II = xy z. Izraunaj ds.
[ (y 11- l) dx + (x z - l) dY ].
l - xy
214. x' + 2 y 8 + ZI - 3 x.v z - 2;)' + 3 = o. Odredi ~z i ~z, U Tl (3,2, l).

uX <lY
Na tom primjeru pokaimo drugi nain odredivanja parcijalnih derivacija implicitnih
funkcija. '
Diferencirajui zadanu jednadbu dobijemo:

3x1 dx + 6yl dy + 3 Zi dS' - 3yzdx - 3xzdy - 3xydS' - 2dy = o.
Uredimo:
3 (x' - y z) dx + (6yl - 3 x z - 2) dy + 3 (Ill - xy) dS' = o.
Odade
, dS' = Xl - Y z dx + 6yl - 3 x z - 2 dy.
xy - 111 3 (xy - Zi)
Usporedimo li 8 formulom (80)
107
vidimo da je
iJz XI":""yZ iJz 6 y l_3xz-2
iJx = xy - Zi iJY ==' 3 (xy - Zi)
a u T 1 (3,2, 1):
( iJZ) = 13.
iJY 1 IS
Rijei na taj drugi nain oba primjera iz zadatka 211 i zadatak 21S koji slijedi.
215. u - 3 (x + y) u2 + ZS = O. Odredi ~, : i ::.
[
iJu u iJU u iJU Zi ]
iJx=u-2(x+y); iJy=u-2(x+y); iJz= 2(x+y)u-ul
216. FWlkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadbi

XI+yl_ZI=O
x + 2 y l + 3 Zi - 4 = O.
Odr"'''' dy dz dly. dlz T (l O 1)

"'" dx' dx' dx" l dyl Ul' ,
Kako je y = y (x) i z = z (x), zadane jednadbe moemo prikazati u opem obliku

kako slijedi
I[x,y (x), z (x)] ... O.
g [x, y (x), z (x)] ... O.
Derivirajui te identitete po x dobijemo s obzirom na {SS) i (93):
iJI +iJI.dY+iJI.dz=O
iJx iJY dx iJz dx
iJg + iJg dy + iJg . dz = O.
iJx iJY dx iJz dx
Odatle raunamo y' i z':
I Iz
gz
f

g.
\2X
2x
-2z
6z
I 4x
y' =- Sy; y~ = -oo
I
= -
II~
g~
I.
g. !2
4y
y - 2z
6z
I Iv
g~
Iz
gz
j
1
2Y
4y
2xl
2x X
z'= - = S ... ;
20yz 20yz
Derivirajui po x izraze dobivene za y' i z' dobijemo y" i z".
4xl
" 4 y - xy' 4 Y + 1y 4 S yi + 4 Xl
Y = - 5" ----y.-- = - 5" yi = - 2S YI ; y;.' = -oo
Xl
" 1 z - x . z' 1 z -fi
z =5" Zi =5"
108
217. Funkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadbi xy tr - a = O, ,,+ y +
+z-b=O.
Izraunaj y' i z'.
[ ' = y (z - x); z' = z (x - y) ] o
y x(y - z) x(y - z)
218. Funkcije u(x,y) i v(x,y) zadane su implicitno sustavom jednadbi u +v - x = O,

u - y v = O. Odredi du i dv.
PrikazaVi zadane jednadbe u .obliku identiteta

j[u(x,y); v (x,y); xj E O
(a)
g [u (x,y); v (x,y); y] "'" O
deriviramo ih po x prema (93):
oj . ou + oj . OV + oj = O
OU ox OV ox ox
og.ou+og.Ov+og=O
OU ox OV ox ox
a kako je ~= l; Z= l; : = l; ~= - y; :~ = - l og
ox
= O. dobijemo:
OU OV
0,,+0,,-1=0
ou OV
ox-Yox=O.
ou
Odatie J e
o y
-=--
ox 1 +y
Sada deriviramo identitete (a) po y pa postupajui na isti nain dobijemo:

OU OV
ey+Oy=O
OU OV
ey-yey-v=O
a odatle je
OU v .
-=-- 1
ey l +y
Prema tome je
du = - y - dx + _v_ dy l V
l+y l+y
dv =- - dx -
l+y
- - dy.
l+y
219. Funkcije u (x,y) i v (x,y) zadane su implicitno sustavom jednadbi u - x - y = O,

uv - y = O.
Izraunaj ~, : ' :: i : u Tl (O, l).
109
220, Funkcija z (x.y) zadana je -parametaraki
x=
Ul + !II
2
Ul _ !II
y= <a)
2
II == U !I,
Kako je z == z [u (x.y). !I (x,y)] prema (88) imamo:
iJz iJz iJU iJz oo iJU oo

iJx = iJU iJx + oo.' iJx = !I.iJx + u iJx
(b)
iJz iJz iJU dz oo iJU oo
iJY = iJU iJy + oo . iJY = !I iJY + U iJY ,
prema (a):
';1 + !II
2 - x =f[u(x,y); !I (x,y); xl = o,
(c)
Ul - !II
2 - y =g [u(x,y); !I (x, ,,);y] = O.
(c) deriviramo po x, a zatim po y:
po x:
iJJ iJU
-'-+-'--+-=0
iJJ oo iJJ
iJU dx oo iJx iJx .
(d)
- , - + -dg, -oo
iJg iJU
=0
iJU iJx oo iJx
po y:
iJJ . iJU + iJJ . oo = O
iJU iJY oo iJY
(e)
iJg iJU + iJg . oo + dg = O
iJU iJy oo iJY iJy ,
Prema (c):
iJJ _ U' iJJ iJJ
iJU - , oo = !I; - = -1
dx
iJg == u; iJg !I'

iJu 00=-'
Uvrltenje u (d) i (e) daje:

iJU oo
u iJx +!liJx- 1 =0
iJU oo
U--!l-=O
iJx iJx
110
pa je
ou OV
u-+v-=o
oy oy
ou Ov'
u--v--l=O
ay oy
a odatle je
ou OV 1
ay 2u ay=-2v
Uvrtenje u Cb) daje
oz Vl + u.
ox="2 uv = prema (a) = -=--
z
oz 1 Vl - u' y
oy="2 = prema (a) =
uv
-z
pa je
dz = x dx - y dy .
z
P r o b a. Prikaimo z kao eksplicitnu funkciju od x i y. Zbroj odnosno razlika prvih dviju

jednadbi (a) daje
x+y=ull
x -y = Vl
izmnoimo
odnosno
jer je
z = uv.
Odatle
2 z dz = 2 x dx - 2y
, dy
pa je
dz = xUx - y dy.
z
221. Izraunaj ::' :; i dz za parametarski zadane funkcije z (x,y) uz probe.
a) x = u + v; y = u - v; z = uv.
b) x = u + v; y =" u - v; z = Ul Vl.
[dz = V-Z ex dx - y dy)].

e) x = ucosv; y = u sin v; z = u2
'[dz = 2 x dx + 2y dy].
111
F. Taylorove i Mac Lauriq.ove formule za fUDkeije vile promJeD1Jivih
Formule
Taylorova formula za funkciju dviju promjenljivih.
Prvi simboliki .oblik
(96)
gdje je
Drugi simboliki oblik
f(x,y) =f(xo'y~ + ll,. [Ooifx (x - la) ~(y -

+ "J k)]
x-x.
+
:Y -:YI (96a)
+ -211 [Of
-(x -
ox
la) +O
-(yf- ]k)2
iJY s-s.
+ '" + -nl1 [Of
-(x -
ox
la) of -
+ -(y
iJY
k) ]"
s-s.+&II
:Y = :YI :Y - :YI + &, ..
Sline fotmule vrijede za funkCije triju i .vile promjenljivih.
za Xo = 0, Y. = 0, la = x. i k = y dobijaju se Mac Laurinove formule:
Mac Laurinova formula za funkciju dviiu promjenl4ivih u

simbolikom obliku.
1 (of of) 1 (of Of)2

f(x,y) =f(O, O) + 11 oxx + oyy s-O + 21 oxx + iJyy .,-0 +
,,-o :y-o
1 (of
+- Of)3
-x+-y .1 (of
+ ... +- of)"
-x+-y , (97)
31 ox iJY s-o nl ox iJY s-&s
,,-o :y-~:y
gdje je
112
Ako funkcija I(x,y) ima derivacije svih redova i lim R .. (x,y) - O, navedene formule
" ... co
prelaze u beskonane konvergentne redove potencija i to Taulerov red (96b) i Mac
Laurinov red (97a):
I(x,y) =/(xo'Yo) l [0I

+ -l' T(x - x o) 01
+ T(y - Yo) ] +
. "x <ly lC -lC.
Y- Y.
Y-,..
l [011 e 11
+ 3! ox' x - x" + 3
'.\1
ox. oy (x - Xo
)I(
Y - Yo ox oyl eX - x,)( y
+3'1 - y,)1 +
(96b)
(97a)
Slini oblik imaju redovi za funkcije triju i vile nezavisnih promjenljivih.
Zadaci
222. Zadane funkcije razvi; po Taylorovoj formuli u okolilu zadanih taaka Tl'
a) I (x, y) = 2 Xl - xy - yi - 6 x - 3 y + S; Tl (l; - 2).
Raunamo prema (96a).. odnosno (96b):
1(1. - 2) = 2 +2 - 4- 6 +6+S= S
01 = 4x - y - = 4 + 2 ..., 6 -
-
ox
6; ( 0I)
ox l
O
01 =_ 1 + 4 -
oy = - x - 2y - 3; (0I)
oy l
3 =O
olj olj
OXI = 4; - - = -1,
oXOy
Sve su ostale parcijalne derivacije jednake nuli.
1
I(x.y) =S+ 2! [4 (x - 1)1 - 2(x - 1)(Y + 2) - 2(Y + 2)1] -
= S + 2 (x - 1)1 .,.- (x - l) (y + 2) - (y + 2)1.

8 B, Apsen: lUjelien1 zadact Iz Vile matematike 113
b) I(x,y, z) = XI + JI' + ZI - 3 xyz; Tl(l; 1; 1).
Raunamo prema (96a), odnosno (96b):
Funkcije
u T (x,y, z) u Tl (l, 1, l)
Derivacije
I I
I O
3xl-3yz O
I"
3y' - 3 xz O
l"
I. 3z' -3xy O
I",,,, 6x 6
l",,, - 3z -3
I",. - 3y -3
6y 6
1'"1
l". - 3x -3
I 6z 6
I",,,,,,, = I""" = I ... = 6;

I",,," = - 3,
dok su
i",,,,,, = i",,,," = i",,,,, = i", = ill,,' = i".z = O
Uvritenje tih vrijednosti u (96b) daje nakon ureivanja:
I(x,y, z) = 3 [(x - 1)1 + (y - + (z - 1)1 - (x - 1) (y - l) - (x - 1) (z - l) -

1)1
- (y - 1) (z - 1)] + (x - 1)8 + (y - 1)8 + (z - 1)8 - 3 (x - l) (y - l) (z - l).
e) i(x,y) = - XI + 2xy + 3y - 6x - 2y - 4; Tl(- 2; l).

[1 - (x + 2)2 + 2 (x + 2) (y - l) + 3 (y - 1)1].
223. Odredi prirast !ll to ga dobije funkcija I(x,y) = x y pri prelazu od x = l, y = 1 na

Xl = l + h, YI = l + R.
!li = 1(1 + h, l + k) - i (x,y).

Raunamo prema (96) za okoli take Ti(1; 1):
i(x,y) = x' y, il = 1.
i" = 2 xy, Cf..)l = 2; i" = xl, Cf,,)1 = 1.
ls" = 2y, Cf"..)1 = 2; I"" = 2 x, Cfs ,,)1 = 2; iIII/ = O.
Sve se ostale parcijalne derivacije ponitavaju osim l",,,,,, = 2.
!ll = 1 + :1(2h + k) + ~1(2h' + 4hk) + ~13. 2hlk - 1,=
=2h+k+h'+2hk+hB k.
114 (
224. Odredi prirast !l. J funkcije J(x,y) = x' y + xy' - 2 xy pri prelazu od x = 1, y = - I
na 1 + h, - 1 + k.
[!l. J = h - 3 k + (- h' - 2hk + ka) + (hl k + h kB)].
125. Odredi !l.J za J(x,y) = x 3 + y' - 6 xy - 39 x + 18y + 4 pri prelazu od x = 5, y = 6
na x = 5 + h, y = 6 + k.
[!l. J = 15 h2 - 6hk + k + ha].
2
226. Zadanu funkcijujCx,y) = sin x cosy razvij li red po potencijama 8 uzevi JCx + 8,y + 8).
Raunamo prema (96 b):
fIJI - cos X cosy, JI/ = - sin x siny;
J",,,, = - sin x cosy, Jx " == - cos x siny, J"" = - sin x cos y
J"'rt;'" = - cosxcosy, JX%I/ = sinxsiny, J"'I/I/ = - cos x cos y,
JI/IIII = sin x siny.
J(x :!
+ 8,y + 8) = sin x cosy + (8 cos x cosy - 8 sin x siny) +
+ ~!(- 8 sinxcosy - 28 cos x siny - 8'sinxcosy) +
2 2
+ ..!..(-
31
8'cosxcosy + 383 sinxsiny-38'cosxcosy + 83 sin x siny) + ... =
~ ~
= sin x cos y + -8l cos (x + y) - 2.-
21
sin (x + y) - 4 .-
31
cos (x + y) + ...
227. zadana je funkcija J(x,y) = x 8 + xy. Razvij u red J(x + h,y + k), a zatim uvrsti h = 1
i k = 2.
[J(x + 1, y + 2) = (x 3 + xy") + (3 x' + y" + 4 xy) + (7 x + 4y) + 5].
228. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = y'" do lanova drugog reda ukljuivo u okoliu
take T1 (1; 1).
J(l,l)=l l =l; J_=ylJllo
_
y , (f)
% 1
=1ln1=0; f 1/ =xy"'-t, Cf)
1/ 1 =1;
J",,,, = y l1l lo2 y, (f"'1JI)1 = O; J%I/ = yl1l !+ Iny xyZ-l (/,1:1/)1 = 1; "-
JIIII = x(x - l)ylJl-l. (f",). = o.

l .
y
111
= 1 + (y - 1) + 21 . 2 (x - l) (y - l) + ... = 1 + (y - l) + (x - l) (y - 1) + ....
229. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = el1l + 11 do lanova treeg reda ukljuivo il okoliu
take T. (1; - 1).
{l +I
TI [(x - l) + (y l
+ l)] + 2 l [(x - l) + (Y + l
1))1 + 3 l [(x - 1) + (y + 1)]8 + ... } .
230. Razvij u red potencija funkciju z = el1l lo (1 + y) do lanova treeg reda ukljuivo.
. Zadatak trai da se zadana funkt:ija razvije u Mac Laurinov red do lanova treeg reda
ukljuivo.
115
1(0, O) = eli ln 1 =- O
eX
Jx" = l +y , (/z,)o = l
eX
J"" = - (1 + y).; (1",)0 = - l; JX%X = Jzz'
Ju" = Jz,,' (JZ%,)o = 1; Jz"" = J"", (lz",,)o = - 1
2ez
J""" = (l + y)8'
1 1
If =y + -(2xy
21
-y') + -(3x'y -
31
3xy + 2 y S) +
231. Razvij u red potencija

a) % = aS ln (1 + y) do lanova drugog reda ukljuivo.
[y + xy ln a - ~ yI + ... ]
b) If =- YI - Xl - yi do lanova etvrtog reda ukljuivo.
[1- ! (Xl + yi) - ! (x' + yl)1 + ... ]

c:) 11 = cos X cos y do lanova etvrtog reda ukljuivo.
[1- ~! (Xl + yi) + !! (x' + 6 Xl yi + ye) + ... ].
232. IZTCdi za funkciju J(x.y) cos x priblinu formulu

= 8 tanosti do lanova drugog reda,
cos y
ako su I x I i Iy I maleni u usporedbi s 1.
Raunamo prema (97a). tj. razvijemo zadanu funkciju u Mac Laurinov red.
sin x f =- cos x siny

J(O, O) = 1; - J" = - cos y' (I). = O; " COSi y ,
(f,,). = O; f zs =-~, f s, = _ siri.COSi

x sin y
Y ,
cos y
(fs,)' = O;
f - cos y cos x + 2 cos x sini Y cos Y
IIII - cos'y ,
cos x 1 ' 1
cos y == 1 + '21 (- Xl + yi) = 1- 2" (x' - yi).
116
233. Izvedi priblinu formulu za funkciju I(a., [) = arc tg !~ ; s tanou do lanova drugog
reda uz pretpostavku da su I a. I i I [) I maleni u usporedbi s 1.

TC
'(0, O) == arc tg l = "4 .
1 1 l-~ 1
1= (1+a.)I'l-[)=(I-[)I+(I+a.)I; 1(0,0)=-"2
1+ 1_ ~
(l - [))I l + a. l + a. , l
lip = (l _ [)l + (l + a.)1 (l - f))1 == (l - [))I + (l + a.)I; I~ (O, O) - '2
itd.
234. Izraunaj priblinu vrijednost zadanih izraza pomou Taylorove formule do lanova
drugog reda ukljuivo:
a) (0,95)1,01
gdje je x = 2, h = 0,01, dok je y = 1, k =- 0,05; slijedi
(0,95)2,01 = I(x + h, y + k).

Funkciju I(x,y) =y%razvijamo po Taylorovoj formuli (96) u okoliu take T 1 (2,l):
1(2,1) -'1' = 1.
Dobijemo:
(y + kt'+A == 1 + 2k + h k + kl.
Uvritenje vrijednosti za x, y, h i k daje:
(0,95)1.01 = 0,902.
b): VI,03 . VO,98.

[Razvij prema (96) u red I(x,y) = Vx' VY u okoliU Tl (1, 1) uzevi h ... 0,03 i
k = - 0,02. Rezultat je 1,0081.].
117
G. Ekstremne vriJednosd funkcija dviju i vie promjenljivih
a. STACIONARNE TACKE FUNKCIJE
To su one take u kojim se ponitavaju sve prve parcijalne derivacije funkcije. Samo u sta-
cionarnim takama funkcija vile promjenljivih moe postii ekstremne vrijednosti, tj. samo
u tim takama ispunjeni su nuni uvjeti za ekstrem. Geometrijsko znaenje tog nunog
uvjeta sastoji se u tome, Ito je u stacionarnoj taki tangentna ravnina na plohu II = I(x, Y)
paralelna s koordinatnom ravninom X Y .
. Zadaci
U zadacima 236-244 uklj. odredi stacionarne take zadanih funkcija.
235. z = 2 x 3 + X yI + 5 X2 + yI
011 .
-ox = 6 Xl + y' + 10 x = O (a)
oz
ay = 2 xy + 2y = o. (b)
Kako su obje dobivene jednadbe homogene, rjeenja x = O i y = O zadovoljavaju obje

jednadbe, pa je
Sl (O, O) prva stacionarna taka.
Iz (b) slijedi:
2y(x + 1) = 0-,
a odatle je
y=O x = - l.
Uvrtenje y = Ou (a) daje:
6 XI + 10 x = O, odnosno 2 x (3 x + s) =
pa je
5
x.= -"3
S. (- f, O) druga je stacionarna taka.

Uvrtenje x = .- 1 u (a) daje:
6 + y. - 10 = O, pa je Yb2 = 2.
Slijedi:
S.(- 1,2) S,(- l, - 2)
takoder su stacionarne take zadane funkcije.
236. z = (2ax - x")(2by -yI)

oz
ox = (2 by - yI) (2 a - 2 x) = O (a)
011
ay -= (2ax - xl)(2b - 2y) = o. (b)
118
Iz (b> slijedi:
2ax - x = O ili x (2 a - x) = O
pa je
Xl=O; x. = 2 a..
Uvrtenje u (a) daje:
Xl = O x. = 2a
2 a (2 by - yI) = O - 2a(2by _yi) = O
y(2b - y) =O y1 = O; YI = 2b
Y1=0; y.=2b
Sl (O, O); S. (0,2 b).
,Iz (b) slijedi dalje:

2b - 2y = O
y = b,
pa uvrtenje u (a) daje:
bl (2 a - 2 x) = o. x =a S. (a, b).
237. a = sin X + siny +.cos (:lG + y)
(Jz
(JX
= cos x _ sin (x +y) = O (a>
: ; = cosy - sin (x + y) = O. (b)
Iz (a):
cos x = sin (x + y).
Uvritenje u (b) daje:
cosy = cos x'pa je x =y.
To uvrstimo u (a):
COl-X - sin2x =O
cos x - 2 sin x cos x = O
cos x.(1 - 2 sin x) = o.

Slijedi:
n;
cosx ... O paje x 1 =2"'
Ta vrijednost ne odgovara uvjetu
n; n;
l - 2 sin x = O pa je x'=lf; x=y=6"
119
238. u = 31n x + 2Iny + SIn z + In (22 - x - y - z)
ou 3 l =0 (a)
ox=-X- 22-x-y-z
OU 2 l =0 (b)
ay=y- 22-x-y-z
ou S l = O. (c)
oz =Z - 22 - x - y'- z
Iz (a), (b) i (c) slijedi:
2x
3 2 S
-:::z_=_, a odade je ( y = ""3 (d)
X Y Z Sx
%:::::1--
3
Uvritenje u (a) daje:
3 3 l
ili -X = 66 _ 10 x p(je x = 6.
x 66-3x-2x- Sx
Uvrlten;e u (d) daje y = 4 i z = 10.
S(6, 4, 10).
239. z = y V l + x + x ~' l +y
[-~,-~].
240. z = xy (a - x - y)
[ (O, O); (O, a); (a, O); ( ; , ;)].
241. u = 2 Xl + yI + 2 z - xy - x z
[ S (2, l, 7) l.
242. 2 x' + 2 y' + Z2 + 8 x z - z + 8 == O.

Parcijalne derivacije implicitae funkcije raunamo prema (92).
oz 4x + 8z = O (ll)
ox =- 2 z + 8 x-l
oz 4y = O. (b)
oy=-2z+8x-1
Iz (a) i (b) slijedi:
4x+8z=0
4y =0
pa je { yz=-~x
=0.
(c)
To uvrstimo u zadanu funkciju:

l
2 Xl + _Xl
4
- 4 Xl + -2l x + 8 =- O
120
ili
.
pa Je Xl = -
16 I. X. =- - 2 1. prema e)
c Zl = - -87 z. == 1. dok je y == O.
7
Uvritenjetih vrijednosti u nazivnik 2 z + 8X - l parcijalnih derivacija daje:
2 ( - ~) + 8 e- 2) - l =F O
16
2'1+8'--1=F0
7
pa su staciouame take
S.(- 2.0).
243. S X' + S yi + S z, - 2 xy - 2 X z - 2 y z - 72 == O
dz=_10x-2y-2z=0
dx IOz-2x-2y
dz = _ 10y - 2 x - 2 z = O.
cry IOz-2x-2y
Slijedi:
IOx-2y-2z=0
ea)
IOy-2x-2z=0.
Ishodiite O (O, O, O) nije stacionarna taka, .jer uvritenje x =- O, Y =O z = O u par-
cijalne derivacije daje neodreene oblike ~.
Oduzmemo li od prve jednadbe sustava ea) drugu jednadbu, dobijemo
y = X, pa iz ea) slijedi z = 4 x.
Uvrtenje tih vrijednosti za y i z u zadanu funkciju daje Xl " l, a kako je y =x
dobijemo
s. (- l, - l). -
244. XI - yi - 3 x + 4y + z + z - 8- O
[(l, 2); (- 1, 2)).
b. SLOBODNI EKSTREMI FUNKCIJA
Formule
za z = I(x,y).
A. Nuni uvjet za ekstrem u taki T,(xo,yJ funkcije:
(0I)
ox
_O; (Z).- O,
odnosno rjeienja sustau jednadbi
~=O
ox (100)
daju koordinate stacionarnih taaka- samo u kojim funkcija moe imati ekstrem.
121
B. Dovoljni uvi,et za ekstrem u taki To (xo' Yo) funkcije:
I. To =
o'J)
(OX. o'i= O
( 02J) o"! ' (O,,!)2

a) To to - s: = ox' o' ( Oy.). - oxoy o> O
funkcija ima ekstrem u taki To (xo' Yo) i to

maksimum, ako je To < O
minimum, ako je To> O
b) TO to - So' <O
funkcija u taki To (xo' Yo) nema ekstrema
c) To to - s: = O (lOt)
neodluan sluaj
II. To = O
a) So 'i= O
funkcija nema ekstrema u To (xo' yo)
b) So = O
neodluan sluaj.
Za funkciju triju i vie promjenljivih nuni su uvjeti za ekstrem analogni gore navedenim.
Zadaci
U zadacima 24s do 26s uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija.
245. z = 2 xy - 3 x - 2 y' + 10.

Prema (100) odredimo'stacionarne take:
oz oz
ox = 2y - 6 X; -=2x-4y
oy
Iz sustava jednadbi:
y-3X=0}
slijedi Xo = O i Y. = O
x - 2y = O
pa je
Prema (101) raunamo dovoljni uvjet:

02Z
T =-- =
ox' - 6; TO == - 6.
OIZ
s = -- = 2; So = 2
ox oy
t = -
o'z 4; to = - 4
oyl = -
ro = - 6 'i= O sluaj I
122
a) T. to - re = 24 - 4 = 20 > O funkcija ima ekstrem u S (O, O) i to maksimum, jer
je r, = - 6 < O. Uvritenje Xo == O i Yo = O u zadanu funkcijp. daje
zlJI8b -10.
246. % = Xl + xy + y! + X - Y + 1.
Prema (100):
Z",=<a 2x +y +1
zI/ == X + 2y - 1.
Iz
2x +y + 1 = O} s1"ljedi:. xa = - 1, Y. == l,
x + 2y -1 = O
pa je S( - 1, l).
Prema (101):
ZI/I/= to == 2
TO == 2 :p O ... sluaj l.
a) roto - s'.= 4 -1 = 3 > Oekstrem u SC-l, l) i to minimum, jer je ro =:2 >O

Zmin = O.
247. %=~+y'-2xt+4xy-2yl.
z",=4x1-4x+4y
ZI/=4 y'+4x-4y.
Sta\imo li Zz = O i zI/ = O dobijemo
x'-x+y==O
yl+X-y=O
I +
(II)
x'+yl=O
ili
pa je
y=-x.
Uvrltenje u (a) daje
x'-2x=0
ili
x l (x-2)=0
pa je
X1=0 xl=V2 x.=-Vl
y1 =O YI = - vl YI = Vl.
Dobili smo tri stacionarne take Sl (O. O); SI (Vl, - V2); SI (- V2, V2).
123
Prelazimo na dovoljni uvjet:
r=12x1-4; $=4 i t-12y'-4
S,(2, - (2) S.(- V2, (2)

.... 1 , - -4 r, = 20 r. = 20
$1- 4 '. = 4 s.... 4
--4
Cl t. = 20 t. = 20
Fl =+: O Sl. l ", =+: O oo. sl. I r. =+: O . sl. I
rl tl - st = 16 - 16 =O r. t. - s:
= 400 - 16 > O
neodluno wO'em u S. i S. i to minimum jer je
r. = r. > O.
8. zmin ~~ -
U Sl
- - -
(O, O) dovoljni uvjet nije dao odgovora. Medutim nije teko dokazati da U ishodiitu
O (O, O, O) funkcija nema ekstrema, jer nema istog predznaka u oKoliiu te take. Npr. uzdu!
osi X (y ... O) negativna je:
z =:x:' - 2x1 =- XI (2 - x') < O
%a male I x l. dok uzdu! pra\ca y - x pozitivna je:
z=2:x:'>0.
248. z so 4 (x - y) - x - yi.
[zmab ... 8 u S (2, - . J.
249. z = XI + yi - 6 xy - 39 x + 18 y + 20.
[zmin =- 86 u S (S, 6)].
2S0. z = XI - xy + y2 + 2 x + 2y - 4
[zmin = - 8 u S(- 2, - 2)].
z
"
= X r x'
2.)1"
+y.
+ ln (xl + Y')] .
Da odredimo stacionarne take, stavimo:
<a>
(b?
Iz (a) slijedi: y - O. Uvritenje u (b) daje
ili 2xlnx=0
paje
Inx=O te je x.=l.
124
Dobiiemo:
Sl (1, O).
(Taka Xl = O, YI = O otpada, jer je toj taki z = - O . oo).
Na isti nain dobijemo iz (b) i (a)

S. (O, l).
Iz (a) i (b) slijedi dalje:

2x'
-,..-~
X2 +y'
+ ln (x + y2) = O
(e)
2y2
---:--=--..,..
x' + yi
+ ln (x' + y') = O.
Oduzmemo li od pn e jednadbe drugu, dobijemo

X =yl pa je y = x.
Uvrtenje u Cc) daje:
1 + ln(2X2) = O ili ln (2 x') = - l
pa je
2 x' = e-l
i konano
S obzirom na X = == y dobijemo jo etiri stacionarne take
SI., ( X = Y = V~ e) Si ( X = - y = V~ J.
Raunamo:
X2 + 3y'
T = ZXX = 2xy (Xl +y2)i
s = z XII
't'
= 2 ----
y' + + ln (x' + y")
(x' + y2)"
3 x' + yi
t = z"" = 2xy (x" +.yl)1
U Sl (1, O): Tl = O. sluaj II; Sl = 2 + ln l = 2 =f. O. U Sl funkcija nema ekstrema.

U S. (O, l) z nema ekstrema, jer je TI = O i SI =f. O.
USa.,(x=y=V~e)Ta=2=f.0 ... sluajI; s,=O i t.=2
T.~t. - s: = 4 > O ekstrem u S. i to minimwn, jer je T. = 2> O.

1 l 1
z = - , l n - = - - .
...!!2.. 2e e 2e
U S, (" = - y = b) T, = - 2 sl. I, s, = O
T, ti - S: "" 4 > O.
Ekstrem u S, i to maksimwn jer je T, < O.
1 l l
~=-2e'lne=2e'
125
2:2. z = e-S'-Jl' (2 x- + yi).
[Zmin=OUS1(O,O); zmaka= ~ u S .a(l;O); u S,.a(O;l)nemaekstrema.].
253. z=sinxsinysin(x+y) za O<x<'It"; O<y<'It".
Z'" + sin(x + y) ~os xl = siny sin (2 x + y)

= siny [sin x cos (x + y)
z" = sin x [siny cos (x + y) + sin (x + y) cosyl = sinxsin(2y +. x).
Iz slinosti jednadbi: z~ = O i z" = O slijedi:

x=y
pa je
sinx=siny=O teje x==y=O x =y = 'It".
Obje take lee izvan zadanog intervala.

Iz sin(2x +y) = O uz y ... x imamo:
sin3x=O
il odade je
'It" 2 'It"
3x = 'It" pa je Xl = YI ="3 i 3 x = 2 'It" tla je X. "'" Y. = 3"""
Zadana funkcija ima u zadanom intervalu dvije stacionarne take
Raunamo:
r = 2 ainy cos (2 X + y)
s = ain(2x + 2y)
t = 2 sin X cos (x + 2y).
U Sl: rl =- 2 vl
2
= - Vl; . Sl = - vl
2
i tl = - V3; rl op O . sluaj I.
rl tl - s~ = 3- !> O ekstrem u Sl i to maksimum. jer je rl < O.
'It"
zmak ='sm-' 'It"
8m- '. 2 'It"
sm- =
3 ''3
y. .".
3 3 3 -8-
U S.: T. = Vl; l. = V; i t. -= vl
r. op O sluaj I.
r. t. ~ s: = : > O . ekstrem u S. i to minimum, jer je r. > O.

Zmin =
3Vl
--8-'
126
[zmal:s = 1 u s (O, O)].
255. z = 1- JI Xl + yi.
[Zmata = 1 u S (O, O)].
256. z = sin x + cos Y + cos (x - . y) n

za O;;;; x ;;;; '2 j O;;;; y ;;;; '2
n
.
257. XI + yS + ZS - 2 x -r- 2y - 4 z-lO = O.

RaWWllo prema (92);
{Jz 2x - 2 {Jz 2y. + 2
dx = - "2% - 4 ; {Jy=-2z-4'
Iz Zz = O i z" = O slijedi;
2x - 2 = O pa je Xl = 1 } S (1, _ 1).
2y+.2=0 pa je YI =-1
Uvritenje Xl = 1 i ya =- 1 u zadanu fWlkciju daje nakon uredenja;
Zi - 4z - 12 =O
a odatle je
ZI = 6 i z. = - 2.
S obzirom na zadanu implicitnu funkciju i na dobivene vrijednosti za z zakljuui.emo:
zmab = 6 i zmin = - 2 u S (1, - 1).
(Funkcija predouje sferu Ba sreditem u (l, -l, 2) i r = 4).

258. u = x2 + y2 + ZO - xy +X - 2z
u., = 2x - y +1
u" = 2j - X
u. = 2z - 2.
Iz
2x - y + 1 = 0'1 slijedi
2y - X = O I
a iz 2z - 2 = O 1
yl= -3"
Uvrtenje tih vrijednosti u zadanu funkciju daje

4
u=-3"'
Kako zadana funkcija u ima ~o jednu stacionarnu taku Sl ( - ~, - ~ , 1 ) u kojoj

je negativna, a dalje prima. ,pozitivne vrijednosti, zakljuujemo da funkcija u taki S ima
. . 4
nummum -3"'
127
yi Zi 2
259. u == ~ + 4x
- + -y + -z za x > O, y > O i z > O.
26V. U ravnini X Y odredi taku T(x,y) za koiu je zbroj kvadrata udaljenosti od pravaca x = O,
Y == O j lC + 2y - 16 - O najmanji.
!I
Je
Slika 30.
Prema sl. 30: dl = x, dl = y, a dl odredimo kao udaljenost take T (x, y) od pravca

x + 2y - 16 = O. Nakon prijelaza na normalnu jednadbu pravca x +2 fs - 16 =O
dobijemo
d = x + 2~- 16.
I VS
Zbroj kvadrata udaljenosti
z = x, + yi + (x -+- 2y - 16)1
5
ili
1
z = -
S
(6 Xl + 9 yi + 4 xy - 32 x - 64 y + 256)
1
z :J: = -(12x
S + 4y - 32)
1
JI" = S(18y +4x - 64).
Stavimo li Zz = Oi z" = O pa rijeiimo tako dobiveni sustav linearnih jednadbi, dobit emo
. 16
1 YI =5
zzz = rl = 1: Osluaj I.
=1=
z = =..1.
Sl i -Z = tl = 18, rl tl - sl> O funkcija z ima ekstrem u Tl ( 8S ' .156 )
"''' S "" S
to minimum, jer je rl > O. Taka Tl je traena taka.
128
261. Odredi najkrau udaljenost take T(l,2, 3) od pravca ; = ! 3= ~ .
Prelazom na parametarsku jednadbu pravca svodimo zadatak na odreivanje ekstrema
funkcije jedne promjenljive t. .
Odatle
x = t; Y = - 3t i z = 2 t.
Te vrijednosti uvrstimo u kvadrat udaljenosti take T (1,2, 3) od neke take M (x, y, z)
zadanog pravca, tj. u:
fl" = (x - 1)1 + (y - 2)1 + (z - 3)1.
Dobijemo:
dl = (t - 1)1 + (- 3 t - 2)1 + (2 t - 3)1. (a)
Odredimo onu vrijednost parametra t za koju je dl a dakle i d minimum:
d(dl ) ,
d t = 2 (t - l) - 6 (- 3 t - 2) + 4 (2 t - 3).
Stavimo dC:;) = Opa dobijemo to = 1~' a kako je d~~I) = 28 > O, bit e za to = i~ udalje-
nost d od take T do pravca najkraa.
Iz (a) dobijemo uvrstivii ~ = I~:

1.1-
dmin = 14 f 2730.
262. Napiii jednadbu ravnine koja prolazi zadanom takom A (a, b, e) i zatvara I koordinatnim
ravninama tetraedar najmanjeg obujma.
Napiemo li jednadbu ravnine u segmentnom obliku
-=-
m
+ Ln + ~
q
= l,
dobit emo za obujam tetraedra izraz
l
V="6 mnq
Traimo dakle one vrijednosti segmenata m, n i q za koje je Vmin'
Taka A (a, b, e) lei u ravnini, dakle
a b e
-+-+-=
m n q
l,
pa je
e
q=---~ (a)
I-~-~
m n
Uvrtenje u V daje:
V=~ mn
6 1-~-!!...
m n
9 B. Apsen: Bijelieni zadaci iz V1lIe matematike 129

Rauaamo:
pa iz V. = O slijedi
2a b
1----=0.
m fl
Na isti nain dobijemo iz

oV ==0
on
l-~-.!!=O.
m fl
Iz tih jednadbi slijedi:

m= 3a n = 3b.
Uvritenje u (a) daje
q = 3e.
Jednadba traene ravnine glasi
~+L
a b
+-=-e = 3.
Oito je da ta ravnina ini s koordinatnim ravninama tetraedar najmanjeg obujma, jer
bi najvei obujam tako zadanog tetraedra bio neizmjerno velik.
263. Odredi vanjske dimenzije otvorenog pravokutnog sanduka zadane debljine stijenki 8 i nutarnje
zapremnine V tako da bi se potroilo Ato manje materijala za njegovu izradbu.
[x =y = 28 + Y2v; til = ;].

264. U pravokutnom koordinat]Jom sustavu X Y iskolene su s istom taDoU tri take A ( - l, 2),
B (O, 1) i C (3, - l) pravca. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata, tj. uz uvjet da j
suma kvadrata pogreiaka [v v] = minimum, najvjerojatniju jednad!bu pravca.
Da u tra!enoj jednedbi pravca y - a x - b = O odredimo u smilu te metode koeficijente
a i b, uvrstimo redom u tu jednadbu koordinate iskolenih taaka A, B i C. Kako te koordi-
nate sadriavaju sluajne pogreke mjerenja, dobit emo na desnoj strani pogreike v.
A (- 1,2) :
B (O, l) : l - b= (II (a)
C(3. - l): - l - 3 a - b = (I
Kvadriramo:
V:=4+ al + b' + 4a-4b-2ab
v~ = l +
bl -2b +
ti=l+ 9a'+ bI+ 6a+2b+6ab
[w] = 6 + lO al + 3 bl + 10 a - 4 b + 4 a b.
Sada odrediDio one vrijednosti koeficijenata a i b za koje je [w] = minimum.
o~V]=20a+l0+4b; O~(I]=6b-4+4a.
130
Iz jednad!bi:
20a + 4b + 10 = O
4a+6b- 4=0
slijedi:
19 30
a = - 26; b=-.
26
Tl = [v vj.... = 20"" O . sluaj I;
Tl tl - sl = 104 > O ekstrem,

a kako je Tl > O, [v vj = minimum za
19 30
a= - 26 b = 26.
Proba:
341
[v] prema (~) = 26 - 26 26 + = O.
Traena jednadba pravca glasi
19 30
y = - 26 x + 26 ili 19 x + 26 y - 30 = O.
Prikai grafiki iskolene take i pravac.
265. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata najvjerojatnije jednadbe

a) pravca y = ax +b odreenog takama A (- 2, O), B (O, 2), e (2, 3).
[9 x - 12y + 20 = OJ
b) ravnine z = A x + By + e odreene takama
A (O, O, O), B (O, 1, l), e (1, l, l), D (1, O, - 1).
[z=-~x+;y-!].
c. VEZANI (UVJETNI) EKSTREMI FUNKCIJA
Formule
Odreivanje vezanih ekstrema funkcije z = f(x,y) uz uvjet q> (x, y) =O svodi se na

raunanje slobodnih ekstrema Lagrangeove funkcije:
F=f(x,y) + A q>(x,y)
oF =0
ox
oF =0 (102)
iJY
q> (x,y) = O
Iz tog sustava jednadbi odreuju se vrijednosti za x, y i Lagrangeov multiplikator A.
131
Pitanje ima li zadana funkcija z = f(x,y) za tako odredene vrijednosti x, y ii. maksimum
ili minimum, rjelava ile po smislu zadatka ili pomou drugog totalnog diferencijala Lagran-
geove funkcije P(x,y) koji prema (82) glasi:
(102),
pri emu: ako je dIP < O u izraunatoj taki, funkcija z = f (x, y) ima maksimum u toj
taki, dok za d"P> O ima minimum.
Na isti nain odreduju se vezani ekstremi funkcije bilo kojeg broja promjenljivih uz
vile uvjetnih jednadbi, pri emu broj uvjeta mora biti manji od broja promjenljivih.
Npr. za funkciju
u = j(x,y, z) uz dva uvjeta Pl (x,y,z) = O P. (x, y, z) = O.
Lagrangeova funkcija glasi:
P=f~~~+~~~~~+~~~~4 (102 a)
dok se dlP rauna prema (84).
Zadaci
266. Odredi stacionarne take funkcije
Tt'
z = a cos x + b COSi Y uz uvjet y-x="4.
Prema (102) piemo Lagrangeovu funkCiju
P = a cos x + b cos y+ >. (y -x- :)
i raunamo:
iJP =P = -asin2x->.=0
iJx .,
iJP =P '= - bsin2y + >. = O

iJy "
Dobili smo sustav od 3 jednadbe s tri nepoznanice x, yi>'.
Iz 3. jednadbe sustava slijedi y = x + : ' a uvrltenje u 2. jednadbu daje
pa je
>. = bcos2x.
To uvrstimo u 1. jednadbu:
-asin2x-bcos2x=0
132
ili
b
tg2x=--
a
2x=arctg (-!)
l b
x = - "'2arctg~.
Uvrtenje x = y - i- u 1. jednadbu daje I. =a cos 2 y pa iz druge jednadbe dobijemo
lb l
S ( - "'2arctg -;J' "'2 arctg b" .
a)
U zadacima 267 do 285 uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija uz zadane
uvjete.
267. z = x + 2y uz Xl + yi = S.
Geometrijski se zadatak svodi na odrehanje kota z najvie i najnie take presjenice zadane
ravnine z = x + 2y i krunog valjka Xl + yi = S.
Prema (102):
F = x + 2 y + A(x + yi - S).
Raunamo:
F., = 1+ 2Ax
F" = 2 + 21.y.
Iz sustava jednadbi:
1+2Ax=0
2 + 2AY = O
Xl + .yl = S
slijedi:
Uvrtenje u 3. jednadbu dllje
. 1
1.= "'2
pa je
l
za Al ="'2 dobijemo Sl (Xl =- l; yl =- 2)
1
a za AI = --
2
SI (XI = 1; YI = 2).
F.,., = F"" = 2 A; F.,,, = O

133
pa prema (102)': d 2F = 2 A dx" + 2 A dy' = 2 A (dx' + dy2):
u Sl (Al = ~) d"F> O pa funkcija z = x + 2y ima u Sl uvjetni minimwn:
z . =- =-
~
1- 4
-S U Sl (- l, - 2)
u S. (J.. = - ~) d"F < O pa z ima u S. uvjetni maksimwn:
zmab = 1 + 4 = 2. U SI (l, 2).
268. Il = xy uz x" + y" = 2 a".

Prema (102):
F = xy + A(X' + y' - 2 aS)
Fs =y + 2AX = O
Fil = X + 2AY = O (a)
x + yi - 2 al = O.
Pomnoimo li prvu jednadbu s x, a drugu s y dobijemo
Xy+2AX"=O
xy + 2AY" = O
pa je
Uvritenje u treu daje:

2x'-2a l =0
2y' - 2a" = O.
Slijedi:
x = aj y = a.
Time smo dobili 4 stacionarne take:
Sl (aj a)j S.(-aj-a), SI(aj-a) i S.(-aja).
Uvritenje tih vrijednosti u F., -= O, odnosno Fil = O daje za A vrijednosti

1
1..=1...=-'
2
Prva vrijednost - ~ odgovara takama Sl i SJ, dok druga + ~ - takama S. i S., jer
uvritenje Ah. = - ~ i Aw = ~ u prve dvije jednadbe sustava (a) daje y = x' 1 X = y,
a to lU take Sl i SI> odnosno Y = - x i x = - y, a to su take S. i S .
Raunajmo d"y prema (102),. Dobijemo:

F",., = FilII = 2 A, FSll =1
pa je
134
SI (a, - a) premali = xy
1
za A, = Aa = 2" dlF > O pa je u S. (a, - a) S,(- a, a)
1I~ =- al.
269.z=6-4x-3y uz XI +yl=l.
1 1 111
270. z = - + -
xy x+
uz -- - l=a- '
y
[ U S1(-avl; -aVl) z.
mm
= _ vl;
a U S, (a V-2; a ./-
r 2) zmaka = avl] .
271. " = x + y + 11
Prema (102a):
F=x+y+z+A ( -1 + -1 + -1 - 1 )
x y z
F",= 1-~=0
x'
Iz prve tri jednadbe slijedi
x=y=z
I.
F =1--=0 pa iz posljednje imamo
" y'
x=y=-II=3
I.
F =1--=0 te je S (3, 3,3) i konaDo iz
ll'
prve dobijemo
111
-+-+-=1 1.= 9.
x y z
Prema (84) dobijemo
,dlF = 2(dxl + dyl + dzl) > O,
jer je
21.x
F",,,,=F,,,,=F"=--x-,
odnosno 2 za x = 3 i I. = 9, dok je
F =F =F =0.
"'If "" !fl
U S (3, 3, 3) Ima
"miD = 9
. '{x+y+z=S
272. "= xyz uz uVJete xy + Xli + yz = 8.
Prema (102 a):
F = xy z + Al (x + y + z - S) + Aa (xy + x z +" z - 8)
135
Fs =y z + Al + ;"(y + Z) = O
Fil :. x Z + ),,1 +)"t (X + Z) = O

F. = xy + ),,1 + At (x + y) = O (a)
x+y+z=s
xy + xz +yz= 8.
Pomnoimo li prvu jednadbu sustava s x, a drugu s y, dobit emo iz tih jednadbi:
A1X + >.,.x(y + z) = )"ly + >.,.y(x + z)
ili
(x - y) (),,1 + At z) = o.
Odade
x - y ... O pa je x = y.
Uvrltenje y =xu prvi uvjet daje
=S- 2x
pa iz drugog uvjeta Blijedi:
XI + x (S - 2 x) + x (S - 2 x) = 8
ili
3 XI - 10 x + 8 = O
4
XI == YI = 3
dok je
7
.t=3
Uvritenje tih vrijednosti u " = xy. daje
u Sl (2, 2, l) "min =4
4 4 7) 112 4
u St ( 3'3'3 "mab=2f=4 v.
Iste vrijednosti ekstrema ima funkcija " = xy. i u takama S. (2, l, 2) i S. (1, 2, 2) i to
. .
muumum, a u S , (4 7 34),1 S'3'
3' 3' (7 '3'
4 34) maks'1mum. D o tl'h mJe
.. dnosn'd0-
lazimo tako da sada mnoimo prvu jednadbu sustava (a) s x, a treu sa pa pona-
vljamo itav postupak raunanja. Dobijemo take S. i S,. Tree ponavljanje postupka
daje take S. i S,. Naini to!
(a> b > e > O).
["maks =a u Sl.t ( a, O, O); "min == e u S .., (O, O, e)].
274. U ravnini 3 x - 2 = O odredi taku za koju je zbroj. kvadrata udaljenosti od taaka

A (l, l, 1) i B (2, 3, 4) najmanji.
Neka je T (x,y, .) traena taka, tada je
(A T)t ... df = (x - 1)1 + (y - 1)1 + (. - 1)1
~n=~=~-~+(y-~+~-~
136
Prema (102):
F = dl +'dl + ), (3 x - 2 z)
Fs = 2 (x - 1) + 2 (x - 2) + 3 ).. = O
Fil= 2(y -1) + 2(y - 3) = O
F. = 2 (z - 1) + 2 (z - 4) - 2 ), =O
3x-2z==0.
Iz druge jednadbe slijedi: y = 2.
Pomnoimo li 1. jednadbu s 2, a 2. s 3 pa zbrojimo li te jednadbe, dobit emo nakon uredenja
4x +6z - 21 = o. (a)
Iz posljednje jednadbe slijedi z = ! x, pa uvrltenje u (a) daje:
21 . 63
x = 13 te Je z = 26 .
21 63)
Traena taka T ( 13' 2, 26 .
275. U ravnini x + y - 2 z = O odredi taku za koju je zbroj kvadrata udaljenosti od ravnina

x+ 3z - 6 = Oi y +
3 z - 2 = O najmanji.
Oznaivi s T(x,y, z) traenu taku izraunajmo prema (48 a) udaljenosti te take od
zadanih ravnina:
Prema (102):
F = 1~ (x + 3 z - 6)1 + 1~ (y + 3 z - 2)1 + A(x + y - 2 z)
1 '
Fs "" T(x +3z - 6) + A= O
1
Fil = s(y +. 3 z - 2) + A= O
F. = ~ (x +3z - 6) + ~ (y + 3 z - 2) - 2 A = O
x+y-2z=0.
Iz prve dvije jednadbe slijedi:
x+3z-6=y+3z-2
pa je
x -y = 4.
Zbrojimo li prve tri jednadbe sustava, dobit emo
x+y+6z-8=0
, a kako je x +y = 2 z, dobijemo z = 1.
Iz X+ Y
=2\ slijedix=3 y=_1.
x-y=4
Traena je taka T(3, - 1, l).
137
276. Odredi volumen najveeg pravokutnog paralelepipeda koji se moe upisati u elipsoid s polu-
osi}na a, b i e.
Oznaimo li s x, y i z koordinate onog vrha A gornje osnovke upisanog paralelepipeda
koji lei u prvom oktantu, glasit e volumen para1elepipeda
V = 2 x . 2y . 2 z = S xy z. (Narii sliku!)
Na je zadatak da odredimo Vmaks UZ uvjet da vrhovi para1elepipeda lee na elipsoidu
x2 yi Zi
.+
a bl +.=1.
e
Prema (102):
F
Xi
= Sxy z + A( -al + -yi
b"
Z.
+ -..:...
Cl
1)
2A
F",=Syz+aa-x=O
2A
F=Sxz+-y=O
" bl
2A
F.=Sxy+-z=O
Cl
Pomnoimo li prve tri jednadbe sustava redom s x, y z, dobit emo:
ili
Odatle:
Cl
Zl==t xt .
a
Uvrtenje u uvjetnu jednadbu daje
x x' Xl
-+-+-=1
al . al al
pa je
z=
Uvrtenju u V = S x y z daje:
V Sabe
maks = 3V'3'
138
277. U zadanu kuglu promjera 2 R upiii pravokutni paralelepiped najveeg obujma.
[Kocka, Vmaks = 8 V; R3 ] .
278. Odredi pravokutni paralelepiped najveeg volumena, ako je zbroj njegovih bridova zadan i
iznosi 12 a.
[VmaIts = aS ima kocka brida a].
279. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog volumena V koji ima najmanje oploije.
[Kocka brida rv].

I
280. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog oploija S koji ima najvei volumen.
[ Kocka brida V~ ].
281. Pozitivni broj Q prikai u obliku umnoka etiri pozitivnih mnoitelja tako da njihov zbroj
bude Ito manji.
~iVi traene mnoiteije s x, y, z i u dobijemo:
umnoak P = xyzu = Q
F = x + y + z + u + A(x y z u - a)
Fili = 1 + Ay z u = O
F II =l+AXZU=O
F. = l + A xy u = O
F. == 1 + Axy z = O
Xyzu = Q.
Podijelimo li prve etiri jednadbe sustava 8 A, dobit emo:
y z ti = x z u = xy u = x y z.1 : xy z
~=.!!.=.!!.= 1
x y z
pa je
u=X=y=z
~
P= xi = Q; X= V"a=y=z=u
~
Smin = 4 Va.
282. Izraunaj najpovoljniji profil kanala oblika istokranog trapeza i zadane protoke Q ml/sec
uz uvjet da trenje bude to manje, tj. uz minimalni omoeni obod O = 2 l + b kanala.
Prema slici 31:
Q =..Jlml
(2b
lm' = - - - h =(b
+ 2x) + x)hm3,
2
139
aJtako je
11 = hin IX x=lcoslX
Q = (b + l cos IX) l sin IX.
Uz taj uvjet traimo 0min'
F = 2 l + b + A(b l sin a! + II sin IX cos IX - Q)
FI = 2 + ), (bain CZ + l sin 2 IX) = O . (a)
FI) = l + Al sin a! = O (b)
Fti. = ), (b l cos a! + 12 cos 2 or.) = O (e)
Q = (b + l cos IX) l sin al. (d)
Iz (b) slijedi A = - -~-

l SIIl or.
.
Uvrtenje u (a) daje nakon uredenja:
2_.!._s~2,:,_=O
l SID a!
pa je
b _ 2 sin 2 a!
T - - sina!'
Slika 31.
Podijelivii (e) s A II dobijemo

b cos2a: (e)
T= - cOSa!
pa je
2 _ s~2a! = _ cos2a!
sm or. cos a!
ili
cos a! - sini a!
2 - 2 cos a! = - - -cos
-IX- -
ili UZ sini or. = l - cos or. dobijemo
pa je
Uvrtenje u (e) daje

2n'
b cos T
-=---=1 paje b=l.
l n'
cosT
140.
n .
Uvritenje b = l IX = 3" u (d) daje
Q=~ll Vl
2 2
pa je

0lnin = 2 (3 VQ == 2,632 VQ.
283. Na elipsi ~I + ~I = l odredi take koje su najmanje i najvie udaljene od pravca
3x-y-9=0.
Oznaivi s T(x,y) traene take na elipsi, odredimo prema (48a) udaljenosti tih taaka od
zadanog pravca
d= 3x-y-9
(a>
VIO
pa prema (102) raunamo: -
F= 3x-y-9
vw
Xl yi
4+9"=L
Pomnoimo li drugu jednadbu sustava s 3 pa je zbrojimo s prvom jednadbom,..dobit
emo
2AX+6AY=0 .aodatleje X=- 43y.

4 9
Uvritenje u jednadbu elipse daje
y = ls dok je x = =t= VS .
Izrawiamo li preD1.& (a) udaljenosti d za dobivene vrijednosti x i y ili iz grafikog prikaza
zadane elipse i pravca vidjet emo da je
141
najmanje udaljena taka od elipse, dok je
najdalja taka.
284. Na paraboli Xl + 2 xy + yI + 4 y = O odredi taku najmanje udaljenu od pravca

3x - 6y + 4 = O.
[-;,-!].
285. Na rotacionom elipsoidu ~ + yi + ~I = 1 odredi taku Tl koja je najmanje i taku T.
koja je najvie udaljena od ravnine 3 x + 4 y + 12 z - 288 = O.
d. NAJVEE I NAJMANJE VRIJEDNOSTI FUNKCIJA U ZADANIM ZATVORENIM

PODRUeJIMA
Ekstremne vrijednosti funkcija odredene na gore navedeni nain ve su prema sVOJOJ

definiciji relativni ekstremi, jer imaju isto lokalni karakter: u taki ekstrema funkcija
prima maksimalnu ili minimalnu vrijednost samo u nekom esto vrlo malom okoliu te
take. U mnogim sluajevima potrebno je odrediti naj,-eu i najmanju vrijednost zadane
funkcije u nekom zadanom zatvorenom podruju. U tu svrhu treba izraunati sve
maksimume i minimume funkcije ne samo u tom podruju ve i na granicama tog podruja,
a zatim izabrati najveu i najmanju vrijednost funkcije.
Na poetku se odrede stacionarne take u nutrini zadanog podruja kao i vrijednosti
funkcije u tim takama, pri emu otpada raunanje dovoljnog uvjeta, a zatim se trae vri-
jednosti funkcije na medi podruja i to tako da se ta mea podijeli na dijelove jednadbi
y = lP (x) za a < x < b, odnosno x = ljI(y) za e < y < d pa se funkcija od dvije promjenljive
postaje funkcija od jedne promjenljive x iliy.
Zadaci
286. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = Xl - 2 yi + 4 xy - 6 x - l u trokutu

koji jc omeen pravcima x = O, JI = O i x + y = 3. (slika 32).
Odredimo stacionarne take funkcije z:
II
..
z =2x+'4y-6=O
Zli =- 4y + 4 x = O.
Odatle dobijemo:
SCI, 1').
Taka lei u nutrini trokuta, pri emu je
z. = - 4.
Na strani a == x = O za O;;;; Y ~ 3
Slika 32. z. = - 2yl - l.
142
u 0(0.0): z.(O) = -.!} u B(O,3): z.(3) = -!!.
z~ =- 4y = O, pa je y =O i z.(O) = - t. Taka 0(0,0).
Na strani b "'" JI =O za O ~ x :ii 3
z" = Xl - 6 x - l.
u A (3, O) z" (3) = - 10.

r" = 2 x - 6 = O, x = 3, z" (3) = -~. Taka A (3, O).
Na strani e "'" y = 3- x za O ~ x :ii 3
= XI - 2 (3 - X)I + 4 x (3 - x) - 6 x - l
z (x)
ili
z (x) = - SX! + 18x -19; z'=-10x+18=0
pa je
z(f)=-~
9
x=S; u c(f.f)
Iz dobivenih rezUltata slijedi: najvee i najmanje vrijednosti funkcije lee na stranicama
trokuta i to
zmab =- l u O (O, O) zmin =- 19 u B (O, 3).
287. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = XI - yi U krugu XI + yi ~ l.

Odredimo stacionarne take:
z =2x=0 I
z: = - 2y = O
O (O, O) je stacionarna taka u kojoj je ~
Prelazimo na medu podruja, tj. na krunicu kojoj je jednadba u parametarSkom

obliku
x=cost
JI
.
= sm t
I O~ t < 2 TC.
Uvrtenje u z = Xl - y2 daje
z = cos! t - sini t
ili
z (t) = cos 2 t.
Odredimo sada stacionarne take zet):
dz=-2sin2t=0.
dt
Slijedi s obzirom na sliku jedirune krunice koju narii:
2 t = O, tl = O, Sl (l, O), Zl =1
2t = 1800, t. = 900, S. (O, l), z. = - l
l t = 3600, t. = 1800, S.(- l, O), z. = l
2 t = 5400, t, = 2700, S, (O, - l), z, = - t.
Vidimo da je
zmaks = l u takama Sl i S., dok'je zmin = - 1 u takama S. i S,.
143
288. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = x + YI - 3 xy u pravokutniku
O :;a; x ::it 2~ - 1 :;a; y :;a; 2. (Sliku 33).
Zs = 3x' - 3y = O I
Zli = 3y' - 3 x = O.
Slijedi y = x, pa je 3 x, - 3 x = O, II odatle je
Xl = y l = O, Sl(O,O) u kojoj je .~
x, = Y. = 1, S. (1, 1) u kojoj je z. = - 1.
y
2 D{O,2J ~ C{2,2J
e
"
I C(o,~)" e
f ---'-----"1S(JJ)
rl : b
2 x I
I
I
I
a I A (j; O)
a
-t AlO,-IJ Bi2,-f) o l x
Slika 33. Slika 34.
Stranice pravokutnika:
AB == a ==y = - 1, z,. = XI + 3 x - l za O:;a; x:;a; 2.
UA(O,-l) %,.=-1; u B(2,-J) %,;=13.
z~ = 3 XI + 3 = o X 1 1 = i.
Be == b == x = 2, z~ = y' - 6 y +8 za - l ~ y ~ 2.
U e (2, 2) z~ = 4; z~ = 3 yi - 6 = o Yl.1 = Vl.

U Cl (2; Vl) z" = 8 - 4 Vl = 2,36.
CI (2, - Vl) otpada, jer lei izvan pravokutnika.
e D == e == Y = 2, ze = XI - 6x +8 za O ~ x ~ 2.
U D (O, 2) ze = 8. ~ = 3 x' - 6 = O Xl = Vl.

U Dl (Vl, 2) Z. == 2,36; DI (- Vl, 2) otpada.
DA == d ;;;;: x = O, Zu) = Y' za - l ~ Y ~ 2

z; = 3 y' = O, Y = O,
144
a to je
taka SI (O, O) u kojoj je z. = z = O.
Vidimo da je zmab = 13 u mealnjoj taad B (2, - 1), dok je zmin = - 1 u taki ~. (1, 1)
unutra pravokutnika i u medainjoj taad A (O, - 1).
289. odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = sin x + siny + Bin (x + y) VO pravo-
kutniku O ~ x ~ ~; O ~y ~ ; . (Slika 34).
z'" = co8X + cos (x +y) = O

z" = cosy + cos (x +y) =O
cos x + cos2x =O
ili
2 cos x + cos x-l =O
pa je
(cos x). = - 1.
Slijedi:
x. = TC.
Posljednje dvije take otpadaju, jer lee izvan zadanog pravokutnika.
U S
. (TC
3'1""
TC) z= ~ Vi
Sttanice pravokutnika:
'" = O,' z
O A ;: a ;: ~,. = 2 sin x za O:S: - ~.
- x :s: 2
U 0(0,0) z,. =0;
z~ = 2cosx = O;
To je
A Ba b ""!' x = ;; ZD = 1 + siny + COS Y za O:a; y :a; ; .
U B ( T' T) ZD =2-
z~ = cosy - siny = 0i1i tly .. O
10 B. APsen: RJjelenl zadad1zVile matematike 145

YI = O. To je opet A ( -i, O) Zb = 2
YI = 7t, Bl ( ; , 7t) otpada, jer lei izvan pravokutnika.
BC==c""y=~: Ze = sin x + cos x + 1 za O ;;;; x ;;;; -~ .

2
Ze = 2.
Z~ = cos x - sin x = O ili tg x = O
Xl = O. To je e ( O, -i-) ze = 2,
XI = 7t otpada.
Zd = 2 siny za
I 7t
Zd = 2 cos y = O, Y = 2"'
opet
e ( O, -i-)
Vidimo da je zmaks = ~ VJ" unutra podruja u S ( ;, ;) zmin = O u meanjoj

taki O (O, O).
290. Odredi najveU i najmanju vrijednost funkcije Z = X, Y (4 - X - y) u trokutu omeenom

pravcima X = O, Y = O i x + y = 6.
[zmaks = 4u taki (2, 1) unutar trokuta,

zmin = - 64 u meanjoj taki (4,2)].
291. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = x' + 2 xy - 4x + 8y u pravokutniku

omeenom pravcima x O; Y = O; x =
1; y = 2. =
[zmaks = 17 u taki (1,2), zmin = - 3 u taki (1, O), obje su take meanje.
Stacionarna taka S (- 4,6) lei izvan zadanog podruja].
292.. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = x2 _ y' u krugu x' + y2 ;;;; 4.
[zmaks =4u takama (2, O) i (- 2, O); zmin =- 4 u takama (0,2) i (O, - 2),
sve su te take meanje, taka S (O, O) ne daje ekstrema].
146
H. Geometrijske primjene parcijalnih derivacija funkcija
a. SINGULARNE TAKE RAVNIH KRIVULJA
Formule
Rjeenja sustava jednadbi:

oF = O
ox
(103)
oF =0
oy
daju koordinate singularne take To (xo' Yo) krivulje F (x, y) = O, ako ta rjeenja zadovoljavaju
i jednadbu zadane krivulje. U tom je sluaju
To (xoYo) dvostruka taka, ako je ro to - s~ < O,
iljak, ako je ro to - s~ = O (104)
izolirana taka, ako je ro to - s~ > O.
Zadaci
U zadacima 293 do 301 ukljuivo odredi singularne take zadanih krivulja.

293. x' + y' - 8 x' - 10y' + 16 = O.
Raunamo prema (103):
oF
- = 4 x3 -16x=0
ox
(a)
oF
oy = 4 y3 - 20 y = O.
Odatle:
XI=O; x a= 2; YI=O i Y 3 = VS.
Dobili smo tri vrijednosti za x i ni za Y za koje se ponitavaju parcijalne derivacije zadane
funkcije. Medutim, da te take budu singularne, one moraju leati na zadanoj.krWu1ji, tj.
izraunate koordinate moraju zado:yoljavati ne samo jednadbe (a) ve i jednadbu zadane
krivulje. . -
Uvrtavajui u tu jednadbu vrijednosti dobivene za x i Y opaamo da samo dva para
vrijednosti i to Xl = 2 i YI = O, a takoder x. = - 2 i Y. = O zadovoljavaju jednadbu kri-
vulje, pa zadana krivulja ima d"ije singularne take Tl (2, O) i T. (- 2, O).
Sada raunamo prema (104):
U Tl (2, O)
T = F zz = 12 Xl - 16 Tl = 32 T. = 32
s=FZli =0 Sl =O s. = O
t-= F
IIII
= 12yI - 20 tl=-20 t. = - 20.
U Tl i TI rl tl :.. sf -= - 640 < O, pa su obje take dvostruke.
147
294. ~ + II x' - 6y + 36 x' + 27y' - 81""' O.
[Tri dvostruke take Tl (O, 3), T. (- 3, O) i T. (- 6, 3)].
295. x' + y. = :Je' + y'.

F ex +yl_~ _yi =O
Fs = 2X - 4 x' = O
F" = 2.)' - 4yl = O.
Odatle:
l l
x."=y'2; yl = O y = Vl'
Samo jedan par vrijednosti zadovoljava i -jednadbu zadane krivulje i to (O, O), pa krivulja
ima samo jednu sinplarnu taku To (O, O).
r=2-12x,> auTo: ro=2

s=O
t = 2 - 12yl
r. to - $' =4> O.
Taka To (O, O) je izolirana taka.
296. yi = sini X
F == sin" x - y' = O
Fs = 3 sini X cos X = O
F" = - 2y = O.
,
o
" 2" 37T X
Slika 35.
Odatle:
sini X = O Xl = k 71: }
71: k = O, 1,2, 3, ...
cosx=O XI = T(2-k + l)
y =0.
Singularne su take T (k 71:, 0), jer koordinate (k 71:, O) zadovoljavaju zadanu funkciju.
148
~ (k1t. O)
r =3(- sinlx + sin 2x cos x) r=O
s=O s=O
t = - 2 t= -2.
pa je r t-s = O. Slijedi: u takaJna T je iiljak.
Iz slike 35 vidimo da krivulja ima u takama T (k1t. O) iiljke prve vrate. pri emu je os X
zajednika tangenta za obje grane krivulje.
297. x 3 + xy3 - ayl = O.

Fz = 3,x1 + yi = O
Fil = 2xy - 2ay = O.
Slijedi:
2y (x - a) = O pa je y = O x = a.
dok iz F", = O imamo za y = O i x = a:
x =O y = V- 3 al.
Kako vrijednosti Xl = O i YI = O zadovoljavaju i jednadbu zadane krivulje. T. (O. O)

je singularna taka.
r = 6x -II U To: ro = O
S = 2y So ~ O
l=2x-2a to = - 2a
Taka To (O, O) je iljak prve vrste. zadana krivulja je cisoida (vidi sl. 90 u I dijelu
Repetitorija).
298. ,XI yi -: ,XI - yi = O.

Fz = 2 xyl - 2 x ='0 1
Fil = 2y Xl - 2y = O.
Slijedi:
y =x pa je 2 ,xI-- 2 x= O ili
2 X (Xl - 1) = O
XI ., = YI = 1.
Samo koordinate take To (O, O) zadovoljavaju i jednadbu zadane krivulje. pa je To (O. O)

8inguJarna taka krivulje.
,. = 2yl - 2 r. = - 2 oO
s =4xy So =O ro t. - Sl = 4 > O
t=2XI_2 to ;=-2.
Taka T (O, O) je izolirana taka krivulje.
149
299. XI + y3 - 3 a xy = O.
[Dvostruka taka To (O, O), narii krivulju koja se zove Descartesov list].
300. yi = (x - a)3.
[To (a, O) iljak I vrste. Narii krivulju].
301. (y - X")I = Xl.

[To (O, O) iljak II vrste. Narii krivulju].
b. OVOJNICE (ANVELOPE) FAMILIJA RAVNIH KRIVULJA OVISNIH

O JEDNOM PARAMETRU
Formule
za zadanu familiju .krivulja F (x, y, a.) = O, gdje je a. parametar, jednadba ovojnice se

dobije tako da se iz sustava jednadbi
oF (x, y, a.) = O
Oa. (105)
F(x,y, a.) = O
ukloni parainetar , ukoliko tako dobivena jednadba ne predouje geometrijsko mjesto
singularnih taaka zadane familije.
Zadaci
302.' Odredi ovojnicu familije pravaca y = 2 m x + m", gdje je m parametar.

Prema (105):
+ m" - y =
F == 2 m x O
oF
-om = 2 x + 4 ma = O.
Iz druge jednadbe slijedi
3
m=-V;
dok uvrtenje u prvu daje
ili
3
_ixv; =y 1
3
27
- -x'
16
=y3
pa je
27 Xl + 16 y 3 = O jednadba ovojnice.
150
303. Odredi ovojnicu za familiju krunica (x - a)l + yi = ;1 .
al
F == (x - a)1 + yi - "2 = O
oF
ii =- 2 (x - a) - a = O.
Slika 36.
Iz druge jednadbe slijedi ci = 2 x, a uvrtenje u prvu daje traenu jednadbu ovojnice:

y = x. (Vidi sl. 36).
304. Odredi ovojnicu familije pravaca zadanih u normalnom obliku x cos ~ + y sin ~ - p =O
(p je pozitivna konstanta).
F == xcos~ +ysin~ - p= O
, oF .
~= -xsm~+ycos~=:=O.
Iz druge jednadbe imamo:

tg~=1'-,
x
a kako je prema poznatim trigonometrijskim formulama
1
cos OI; = a
dobijemo
x
cos~=----
1/1 + y'
V x
Uvrtenje u prvu jednadbu ~ustava daje
Xl + yi =p
Vxl+y. Vxt+yl
151
ili
x'+yl
Vx'+yl ,:=p
II
Xl + yi = pl.
Kru!nic:a polumjera p je trdena ovojnica, koju pravci zadane familije tangiraju. Nariii slikul
Slika 37.
305. odredi ovojnicu ~je pravaca y == le x + : gdje je k parametar dok je akonatanta.
a
P=kx+-;;:-y=O
p II ==x-~-O.
",.
Iz druge jena!be slijedi le == ~, dot uvritenje u prvu aje
ili
2 vax =y II
yi ... 4 a x (vidi sl. 37).
Vidi Repetitorij II dio, 10, 2. f) Tip V.
152
306. Odredi ovojnicu familiie parabola yi = 2 P x + pl.
F=2px+pI- yl=0
F, = 2x + 2p = O.
Odade:
p=-x paje -2xl +xI-yl=0
ili
XI+yl=O.
zadana familija parabola nema ovojnice, jer iz dobivene jednakosti slijedi samo x = O
i Y = O u realnom podruju, tj. ishodite koordinatDog sustava.
307. odredi ovojnicu familije parabola yi = a (x - a).
F=ax-al-yl=O I
F. ;= x - 2a = O.
Odade:
x
a="2' pa je
Slika 38.
odnosno
x
y =: "2 (vidi sl. 38).
308. Odredi ovojnicu familije. dipsa :. + ~= l k9DStaDtne povrine S.
Znam
. S
o da Je = a b ~, a odade J'e b S Sl'edi
= ci7t lJ :
XI al ~Iyl
F=
al
- - -sa
- - -1 =0
pa je
(JF 2xl 2a~yl
(Ja = - aa + sa = O.
153
Odatle dobijemo:
Sx
al
,
=i
~
,-.
-ny
Uvritenje u F daje
nyxl Sxn1yl
-
Sx
- nySl =1
ili
s odnosno
S 1
y=-.-.
xy = 21t' 2n x
Ovojnica je par konjugiranih istostranih hiperbola.
309. Odredi ovojnicu trajektorija metaka izbaenih u vertikalnoj ravnini s poetnom brzinom 'Vo.
ako se kut izbaaj a ot mijenja od OO do 1800 a otpor zraka zanemari. Vidi sl. 39.
Iz mehanike poznata nam je jednadba trajektorije metka
y=xtgOt- g Xl
2 'V~ COSi IX '
gdje je g akceleracija sile tee, ili
Raunamo:
oF x g Xl sin ot
- - -
Oot - cos ot
- -=-.---;;--
'V~ cos s ot
= O.
fl
)(
Slika 39.
Parametar ot treba ukloniti iz tih jednadbi. Iz druge jednadbe slijedi:
_x_,*, 0, paje l_ gxtgOt =O

COSi ot 'V3
a .odatle je
'Vij
tgOt=-.
gx
154
Uvrtenje u prvu jednadbu uz _1_.- = l
cos IX
+ tg2 IX daje:
v' - -
- g x,
- ( 1+__
v' ) -y=O
g 2v: g2X'
ili
v ~ g
Y=2-g::--2Vfx"
To je tzv.parabola sigurnosti.
310. Zadan je pramen zraka s vrhom u A (a, O). Odredi ovoj nicu normala povuenih na pravce
tog pramena u sjecitima tih pravaca s osi Y. Vidi sl. 40.
Jednadba zadanog pramena glasi: y = k(x - a), gdje je k parametar.
Slika 40.
Napiimo jednadbu normale n na pravac P pramena, koji prolazi bilo kojom t4\kom
B (O, b) na osi Y:
1
y-b= - - x
k
ili
x
y - b + li" = o. (a)
Taka B (O, b) lei na pravcu pramena y = k (x - a), pa je

b = - ak.
Uvrtenje u (a) daje:
x
F "" y + a k + li" = o.
Raunamo:
iJF x
-'=a--=O
iJk k2
155
pa je
Uvritenje u F daje:
ili
y = - H'Q""i1 1
yi = 4ax.
Ovojnica je parabola u vrinom obliku.
311. odredi ovojnicu familije polukubnih parabola
(y - a)1 = (x -' a)l.

F = (x - a)1 - (y - a)1 = O
FIJ =- 3 (x - a)1 + 2 (y - a) = O.'
Odade
3
y - a = 2(x - a)l.
Uvritenje u F daje:
9
- (x - a)1 - (x - a)1 =O
4
ili
(x - a)1 [ : (x - a) - l ] = O.
Odade:
4
a.=x- g'
Uvritenje u F daje:
za al = x: (y - x)' =O pa je ~
ili
pa je
Prika!i grafiki zadanu familiju polukubnih parabola pa tei vidjeti da je pravac y =x

geometrijsko mjesto singularnihtaaka (iiljska) im parabola, dok je pra~'y ,:;. x - ~
ovojnica.
156
31 z. Odredi ovoj nicu familije pravaca koji zatvaraju s koordinatnim osima trokute konstantne
povriine s.
Znamo jednadbu pravca u segmentnom obliku:
~+~= 1. (a)
m n
Kako je
m n 2S
S=-2-' pa je n=-. (b)
m
Uvritenje (b) u (a) daje jednoparametarslcu jednadbu zadane familije pravaca
x ym
F=m+2S- 1 =O
dF x y
dm = - ml + 2S = o.
Odade je m == V2: x, dok uvritenje m u (b) daje n = y2:Y .

Uvrtenje u' (a) daje nakon uredenja
S 1
Y=--
2 x
Traena ovoj nica je istostrana hiperbola. Prikai je grafiki kao i pravce zadane familije.
313. Odredi ovojnice zadanih familija parabola i sve prikai grafiki
a) a .x + aS Y = 1
b)y';"a!(x-a)'
314. Odredi ovojnicu familije elipsa :. + ~: ~ l, ako je zbroj poluosiju svake elipse jednak d.
[astroida x, + /,. = I',].

31S. Pravac se pomie tako da je zbroj segmenata, tj. odrezaka na koordinatnim osima, ostaje
konstantan i jednak c. odredi ovojnicu te familije pravaca uz grafiki prikaz.
31Sa. Rijei isti zadatak, ako je produkt segmenata, tj. m . n = c (konstanta).

[Y = ~ .. !.] .
157
VIESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTEGRALI
A. Promjena redoslijeda integriranja u dvostrukim integralima

i raunanje tih integrala
Formula
b y,(x) d x,(y)
JJf(x,y) dx dy
cr
= f
a
dx Jf(x,y) dy Jdy f
y,(X)
= j (x, y) dx.
x,(y)
(106)
Zadaci
U zadacima 316 do 330 ukljuivo promijeni redoslijed integriranja.
1 V"Y
316. JJ dy f(x,y) dx =
2'
O
'----y=c
iz zadanog integrala ,"idimo da se najprIje
integriralo u smjeru osi X uz y = e (kon-
stanta) i dy = e (vidi sliku 41) i to od
pravca x = y do parabole x = Vy,
a zatim
se integriralo u smjeru osi Y od y = O do
y = l, pa je podruje integracije segment
parabole. Promijenimo li redoslijed integri-
ranja, moramo najprije integrirati u smjeru
osi Y uzevi x = e i dx = e i to od para-
bole y = x, do pravca y = x, a zatim in-
tegrirati u smjeru osi X od x = O do x = l, Slika 41.
158
kako se to vidi iz slike, pa je
JJ
I "
= dx f(x,y) dy.
o "I,----'
x=c
I Vl _ "i
317. JJ dx f(x,y) dy =
-1 o
x=c
IZ zadanog integra1a \idimo da se najprIje integriralo u smjeru osi Y uz konstantne

V
x i dx i to od y = O do krunice y = + 1 - x' (vidi sl. 42), a zatim u smjeru osi X od
x = - 1 do x = 1.
Slika 42.
Promijenimo li redoslijed integriranja, moramo najprije integrirati u smjeru osi X uz

neke konstantne yi dy i to od x = - VI - V
y' do x = + 1 - y2; a zatim u smjeru osi
Y i to od y = O do y = 1, pa je
1 +Vl- y l
= Jdy Jf(x,y) dx.

o -y""f"=Yi
y=c
r V2rx - x'
318. JJ dx f(x,y) dy =
o x
...
~ ---
pri integriranju u smieru osi Y uz neke kon.&tantne x i dx uzet je za donju granicu pravac
y = x, a za gornju granicu krunica y = V2 +
r x - x, ili yi = 2 r x - Xl ili x. yi -
159
- 2 T X = O ili (X - T)I + yi = TI (vidi sl. 43), a zatim se integriralo u smjeru osi X od
O do T, pa je podruje integracije segment krUga Nakon promjene redoslijeda integriranja
: ~ 11 =
____ __-:;0.--7-___ x
x-:;.I~-g2+r III y=t21'K-~
-~-:.:....... , I
)(="
)(
Slika 43.
najprije integriramo u smjeru osi X uz neke konstantne y i dy i to od krunice, kojoj je in-

verzna jednadba x = =F JITI - yi + r, do tetive x = y, a zatim u smjeru osi Y od y = O
do y = r, pa je
r y
= I I dy f(x,y) dx.
O - Vrl_yl+r
+ ~ V4-xl
2 vl
.319. I I dx f(x,y) dy =
-2
- Vl V--
l
4-,.1
)(
Slika 44.
.kako se vidi iz sl. 44 PQdruje integracije je elipsa spoluosima 2 i vl kojoj

.nadba y = .v,. V 4 - x, ili :1 + ~I =
je jed-
l, te u inverznom obliku njena jednadba
glasi X= =F V4 - 2y
Vl + V4-2,."
= f J dy f(x,y) dx.
-V"2 ~V4-2yl
160
2 2%
320. I I
dx
'1 %
f(x,y) dy =
kako se vidi iz zadanog integrala i slike 45, podruje integracije je etverokut A B e D,

Ito ga ine prrici y = !t, y = 2 x, x = l i x =2. Iz slike sc vidi dalje da pri promjeni redo-
slijeda integriranja moramo podruje integracije, tj. etverokut AB e D podijeliti u dva
trokuta A D B i B e D pa dobijemo dva dvostruka integrala
2 Y 4 2
= I I dy f(x,y) d x + I I dy f(x,y) dx.

I I 2 "
'2
!I
Slika 45. Slika 46.
2 6-%
321. Io I dx
2s
f(x,y) dy =
iz slike 46 se vidi da nakon promjene redoslijeda integriranja treba podruje intClP"c:ije, Ito
ga ini t:.. O A B, podijeliti u dVa trokuta O A e i e A B
4 "
2' 6 6-"
= Io Io dy f(x,y) dx + I Io
4
dy f(x,y) dx.
4 12s
322. I I dx j(x,y) dy=

03s"
podruje integracije omeeno je parabolom y = 3 x, i pravcem y = 12 X; rijelimo li te

dvije jednadbe zajedno, dobit ctno koordinate sjcciita O (O, O) i A (4, 48), te je podruje
11 B. Apsen: R1jelen1 zadael1z Vile matematike 161

integracije segment parabole, kako
tj
se to vidi iz slike 47 y=f2x
48 -------"""'---
48 rf
= f ff(x,y)~dx.
o
dy
y
~
K-
X=f{
!I
12
12
dy
y=C
2a Y4ax-
323. f f
o
dx f(x,y) dy =
o !(=c dx x
Y2ax-x l
Slika 47.
podruje integracije omeeno je polukru.nicom y = Vza x - x", odnosno (x - a)" + y' =
= a', parabolom y = V4 a x, odnosno y' = 4~ x, kojim su inverzne jednadbe x =
= a =t= Vat - y" i x = y" , i pravcem x = 2 a, pri emu za x = 2 a ordinata parabole
4a
2a12
2
X =!l-
-~
x=2a
dy
y=c
y=/2ax-x 2
x-+~a
.
o a dx 2a x
Slika 48.
prima vrijednost y = 2 a VZ. Iz slike 48 se ,:ii da pri promjeni redoslijeda integriranja

treba podruje integracije podijeliti 'u tri dijela pa se dobiju tri dvostruka integrala
a a-Va'_Y' a 2a 2aY2' :Za
= f f dy f(x,y) dx + f f dy f(x,y) dx + f f dy f(x,y) dx.

O L O a+Yal-y' a L
4~ 4a
162
1 3x
324. I I
o
dx f(x,y) dy ==:
2x
iz slike 49 se vidi da je p'odruje integracije trokut, to ga ine pravciy = 2 x, y = 3 x i x = 1,

i da se taj trokut raspada na dva dijela O A B i B A e pri promjeni redoslijeda integriranja
Y
2 2" 3 1
= I dj/J
o
f(x,y) dx
y
+ I I
2
dy
y
f(x,y) dx.
3 '3
fl
3
a
ay
1/=2x
2 X=~
.
~
x-f ~~~~----~r---~
dil 2 'II
III
f I I
Xc~ I I
dy
r--------.t-+---
r------ --t-t----
ax 1 x o x-e dx a x
ty=Q~X2
Slika 49. Slika SO.
a Val-xl
325. I I dx f(x,y) dy ~
O a"- x"
2'"a
al-xl
podruje integracije omeeno je parabolom y = 2l.I; kvadrantom krunice y =
= Val - Xl, ~ojim I!u inverzne jednadbe x = II al - 2 a y i x = Va" - y\ i osiju Y.
Iz slike SO vidimo. da promjena redoslijeda integriranja vodi do dva dvostruka integrala
~
2 Ya l - yi a Ya" - yi
<= ~y I f(x,y) dx + JI dy f(x,y) dx.

Ya"-2ay a O
2"
163
a V2a%.-%"
326. I II(x,!!) dy
a
dx
O
=
2"
y
Slika Sl.
kako se vidi iz slike Sl podruje integracije omeeno je lukom krufnice y = JI 2 a x - :xl,
odnosno x = a - JI al - yi, i pravcima x = ; , x = a i y = 0, pri q:mu.ordmata krufnice
za x =
a. . av'3
"2 IZnosi -2-
.
aVT
-2- a a a
= I dy I I(x,y) dx + IdY II(X,y) dx.

O a a V3 a - Jlal - yi
2" "2
Shka S2.
1 1 -y
327. I dy I I(x,y) dx =
O -':1 _yi
iz slike S2 vidimo podruje integracije koje se raspada na dva dijela

O Vl-x" 1 1-%
=I dx I I(x,y)dy + I dx II(X y) dy.

-1 O O O
164
l V3 - ,,"
328. f fYI
o
dJl /(x JI) d;x =
!I
Slika S3.
iz slike S3 vidimo ~ je podruje integracije omeeno parabolom x - ~. odnosno JI = V2 x.

kvadrantom krulnice x = V3 - V
yi. odnosno JI =- . 3 - XI. i pravcima JI - O i JI == 1 i
da se zadani integral ras~ pri promjeni redoslijeda integriranja u tri integra1a
l
. 2 V2s V2 l vl V3-s1
= f f dx /(x.JI) dJl + f f dx /(x.JI) dJl + f f
dx /(x.JI) dJl.
O O -i O V"20
n .in s
O O
f
328a.f di /(x JI) dJl =
II
.-1
J(-fII'C $IIIV
tJiJ -~=fl~'===~
O 11
Slika S4.
iz slike s4 se vidi da nakon proI1ljene redoslijeda integracije pri integriranju u smjeru osi X
granice lU X = arc sin JI i x = ,; - arc sin JI
l ,,-arc lin"
=- f dJl f /(x.JI) dx.
O arc.in"
165
2 y
32C!, JJ dy /(x,y)dx =
l lay
iz zadanog integrala i slike 55 vidimo da je podruje integracije etverokut to ga ine loga-

ritamskakri~ja x = ln y, odnosno eksponencijahia y = eX, pravac x = y, odnosno y = Je,
i pravci y = 1 i y = 2 i da pri promjeni redoslijeda integriranja dobijemo tri dvostruka
.fu.tegrala
~2 ~ l 2 2 2
= Jdx I f(x,y) dy + Jdx I I(x,y) dy + I I dx f(x,y) dy.
o l In2 l l x
e
~
dy
x=lny.
~1~~--~~-~
d!l
-J t---'-=-T="""-
o dx 1 x
Slika 55. Slika 56.
l .x
330. Jdx Jf(x,y) dj' =
o e-z
= e-x, odnosno x = - lny =

podruje integracije omeuju eksponencijalne krivulje y
l y = ex ,odnosno x = lny, I. pravac x = l ,pa prema sl'ICI. 56 Imamo
= ln-, .
y
l l l
= I I dy J(x,y) dx + I I dy f(x,y) dx.

l ln~ l ~y
j
U zadacima ~1 do 335 ukljuivo prOffiljeru redoslijed integriranja pa priklIi zadani

. izraz u obliku jednog dvostrukog integrala.
166
RV"2
-2- x R VR'-x'
331. Jdx J f(x,y) dy + Jdx I f(x,y) dy =
o o RY2 o
-2-
II
II
R
'RI2
'2
X=~
a- x=2-y
X-II _f
x=y
o
x
Slika 57. Slika 58.
pravac y
slici 57 imamo
= x i krunica y = ~'R2 - Xl sijeku se u taki A (R rl , R ~'2) te prema
RVf
-2- VR'_ y'
== JJ ay f(x,y) dx.
o y
II
f
x=3-2y
X=~'~~~~~C2~~___
o dxf fJX 3 x
Slika 59.
I x 2 2-y I 2-y
332. J J dx f(x,y) dy + Jdx J f(x,y) dy = prema slici 58 = JJ dy f(x,y) dx.

O O l O O y
l
I x' 3 " 2 (3:- x) l 3 - 2y
333. JJ dx f(x,y) dy + JJ dx f(x,y) dy = prema slici 59 = JJ dy f(x,y) dx.

O O l O O v;-
167
t ,,'1. 2 1- V.,,-x'-3
334. Jdx Jf(x,y) dy + Jdx Jf(x,y) dy =

o O l O
$I
o dx f dx x
Slika 60.
podruje integracije omeeno je s dvije parabole y = x' I., odnosno x = y'I., y = 1 -
- V4 x - Xl - 3, odnosno x = 2 - V2y - y2, i osi X, pri emu se obje parabole sijeku
u taki A (l, l), pa prema slici 60 dobijamo
l 2- V2y-y'
= JJ dy f(x,y) dx.
O y'1.
a a- Va'-y' a 2a 2a 2a
335. Jdy Jf(x,y) dx + Jdy Jf(x ji) dx + Jdy Jf(x,y) dx =
O y' O a+Va'-yI a ~
2a 2a
fl
2a
fI=/2iiX
dfl
dV
x-Itl
O O dx 20 X
Slika 61.
prema slici 61 iz koje vidimo da je podruje integracije omeeno parabolama x = ia i
I
x = a 'f Val - yi i pravcem x = 2 a imamo

2a y'2ax
= JJ dx f(x,y) dy.
o y'2a,,-x'
168
U zadacima 331 do MS ukljuivo promijeni iedoslijcd integriranja izraunaj zadane
integrale.
2'" 2 ll:
336. IIdxdy=IdxIdY =
o 1 o l'
iz zadanog integrala i slike 62' slijedi da je podruje integracije omeeno pravcima y = 1,

." = 2 i krivuljom y = eZ , odnosno" = lny .
=I dy I dx = Idy I" (=; I (2 -lny) d.r = 2 I dy - Jlny dy = drugi integral lako

.. 2 "." ....
se
l Iny. l
... 1
..
parcijalne integracije = 12y - (y lny - y) I = I y(3 - lny) I ==
izrauna nainom
l 1
l' l
= el (3 - ln el) - 3 = el (3 - 2 ln e) - 3 = !.::1:
y
5
x-{ii+'4-2
)(-t(Y-2/
f~-----I
o f 2
Slika 62. Slika 63.
l 3.:+2 1 3.:+2
337. ff
_2.:"+4x
dy dx = f I
-2
dx
x"+4x
dy =
podruje integracije omeeno je parabolom y = "I + 4" ili y = (" + 2)1 - 4 pa je

,,= Vy + 4 - 2 i pravcem y = 3" + 2, odnosno ".= (y - ! 2), pri emu se parabola
i pravac sijeku u takama A (- 2, - 4) i B (1, S), te prema slici 63 imamo
5 Vy+4"-2 5
= I d~ I dx = I(V y+ 4 - 2- ~ + ~ ) dy =
- 4 .!.(y_ 2) -4
3
5
= I~ V3
(y + 4)1 - yi -
6
.!3 y I = ~.
2
-4-
169
12-VY" 1 x'2 ex- 2)'
338. ff x y dx dy = s obzirom na sliku 64 dobijemo = f fo
x dx y dy + f f x dx y dy
o VY" O l O
1 x, 2 ex - 2)" 1 2
= Ix dx I~t I+ f x dx I ~21 = ~ [f XI dx + f x (x- 2)4 dx ] = ~ (! + 370) = ! .

o 01 O O 1 -
.x=2-{Y
X=VY-
o f dx x
Slika. 64. Slika 65.
4 2x 4 2x 4 " 8 4
339. ff ~
2x
dx dy = f~f
2 x
y dy.= prema slici 65 = J f ~ f f~ =
2
y dy
2
+
4
y dy
y
-2
4 8 . . 8
= f2
y dy lIn xl;+ f y dy lIn x1:= f y (lny -
.. 2" 2
In 2) dy + f4
y ( In 4 - ln ~) dy =.
.. 8
= II
2
lyl
22
yi
-yIIny-----In2
2
I+-In4--y~lny+--+-In2
lyl
2
l
2
ly!
22
yI
2
I'
=9
...:
2 4
2 lny 2 iny 1n2 2 hi2
340. ff
1 o
eli: dx dy =.J f
1
dy
o
eli: dx = prema slici 66 f f =f
O
l? dx
lt:
dy
o
eli: dx Iy 12
170
~2 ~2
= f(2 eX - c 2X) dx= 12ex - ~lX

2
1= 2e1nl _ ~e21Dl_2+~
2 2
=2. 2:....~;n4_
2
~2 =
O O
fl
Siika 66. Slika 67.
Vl V4-2y' tIT V4-2y'

341. If 1'dx dy = f f y dy dx = prema slici 67
O _ V4-2y' o - V4-2y'
2
=~112'X
2 .
_ xii =~.
6 3
-2 -
1 1
342. ff dxdy
O V:;
. a Vi"
343. ff
O O
dxdy
171
U zadacima 344 do 347 ukljuivo prikai ff J (x, y) dx dy, gdje je G grafiko pr~ano po-
druje integracije, u obliku sume dvostrukih integrala s najmanjim brojem adenada.
344. Prema slici 68:

l
Oe =y = ~f x, odnosno x = 2Y
OA ""'y = 2x. odnosno x = ~
A B"", Y - 2 = ~ (x - l) ili y = + x +; , odnosno x = 2y - 3
B e "" y - 2 = 2 (x - 4) ili y = 2 x - 6, odnosno x = ~ + 3.

y
2 2y 4 2" + 3
fJ
(J
J(x,y) dx dy = f f
o
dy
y
J(x,y) dx -+ f f
2
dy J(x,y) d:l:.
2y-3
2"
fl
fl
3 8 e
~ ~~ff~~~
-- A I I ,O
, I I
x o f 2 3 4 x
Slika .68. Slika 69.
AD ""'y = l
Be =y = 3
A B "'" y - 3 = 2 (x - 2) ili y = 2x - l, odnosno x = ~ (y + l)

l
eD "'" y - 3 =- 2 (x - 3) ili y = - 2 x + 9, odnosno x = 2" (9 - y)
~ (9-y)
3 2
ff J (x,y) dx dy = f f dy J(x,y) dx.

(J 1 ~(Y+ l)
2
172
Krunica == (x - l)' + (y - 1)1= 4 ili y = l + V- Xl + 2 x + 3
3 1+ y-",1+2",+3
Jf
o
f(x,y)dxdy = f dx f f(x,y)dy.
_-
__1 __0________
f S
- --1
I
I E
-1 o x 4- x
Slika 70. Slika 71.

1. krunica O A == (x':"" + yi = l, odnosno x = 1 V1 - yi
1)1
2. krunica A B e == (x - + (y - 1)1 = 1, odnosno x-=' 2 II 2 y
2)1 _ yS
3. krunica e E == (x - 3)' + yi = 1, odnosno x= 3 V1 - yi
I 3+YI-yl 2 2+Y2y-yI
ff f(x y) dx dy = f f dy f(x,y) dx + f f dy f (x, y) dx.

o o 1 -Vt=Yi I :1 - Y2Y=Yi
U ,zadacima 348 do 381 ukljuivo izriunaj zadane dvostruke integrale prethodno na-
risavii podruje integracije a.
348. ff ox dx dy, gdje je a podruje omeeno krunicom _Xl + (y - 1)1 = 1 pravcem

o
Narisavii sliku 72 i prikazavii jednadbu krunice u obliku

y = 1+ Vj - x,
a ,jednadbu prava kao y = 2 - x,
raunamo prema slici:
1 I + YI~",I I __
I = I f
o
. x dx
.
dy =
2--", -
J
o
x dx I y I
I+YI-xl
2-x
-. = -
)(
Slika 72.
= J
1
_I' __. -
(\11 - %1+ x -1) x dx = \-"3
I 1.1 Xl
r(l - xl)l + "3
xiil':
-"2 ... 6'

l
. o . O --
173
349. ff
(J
x dx dy, gdje je (J podruje omeeno krumicom (x - 1)1 + yS = 1 i pravcima y = I
ix = O.
Prema slici 73:
1 = I f
l
dy
l-VI-yi
x dx = ~ f dy 1 I: - V
XS
__
l-yi = -1
2
f l
'
(1- - 2 Vl - y2 + ' 1 - y2) dy
o O O o
l
Iy - ! yal - f V1 - yi {iy
1
= prema predtipu e (vidi II dio Repetitorija)

O O'
JI !I
u- ' y=fx
-
x-fl'
x O f x
Slika 73. Slika 74.
350. ff l "
(J
dx dy, gdje je (J omeeno parabolom y = vx i p'ravcima y = 1 i x = O.
Narili sliku podruja integracije (J, koje je prikaZano na slici 74, pa raunaj:
l yi " l " l l
l = f I i' I
O
dy
o
dx =
o
dy 1 y i( = f(y JI -
O
y) dy I
= y JI - eli - ~I I= ~ .
O
351. ff
(J
(x' + y) dx dy, gdje' je (J podruje omeeno parilbo1ama y = x i x = yS, odnosno
Y= VX.
Prema slici 75:
,l vx 1- Vs l
1 "" f f dx (x + y) 4y = fI x, y + ~11 dx = f ( V-X + ; -.

x x' - ; ) dx =
o "I O "" o
l S 7 I
~ f(x"2 + ; - ~
O
x' ) dx = I~ x"2 +. :1 - 1~ xi I= 1~
. O -
.
174
352. JJ;: dx dy, gdje je a podruje omeeno pravcima x = 2, y = x i hiperbolom xy = 1,.
a
1
odnosno y = - .
x
Prema slici 76:
I - IIy I J
2 x 2 x 2 2
I = J J x, dx dy
y' = - x, dx = - x (1)
X - x dx = - I2"x, - 4x41 = 49
l l l l l l
-x -
x
!J
o
Slika 75. Slika 76.
353. IJ x, y' Vl - XS -.y .dx dy, gdje je a podruje koje lei u prvom kvadrantu a omeeno
a
je krivuljom x 3 + j' = 1 i koordinatnim osima.
!J
o x
Slika 77.
Prema slici 77:
1
Vl-x
I = J JV x, dx y' 1 - x 3 - y3 dy = [ uz supstituciju 1 - xa - y3 ~ t, pa je
O O
175
.1

y'f=ii 1
l
yI~---t
3
'J = - -lj
9
%Ich ,..
V(1-:el-fl ,==-
lj %IV(l-:-:eI)lx=
9. . '
O O O
1
= - "9
l . IS 11'
V (1. -:el)' I== 4
13S
0-
:354. JJ yi sin %ch dy, ,gdje je a podruje omeeno krivuljom y == l + cos %od %= O do
eJ
% = 71: i koordinatnim osima.
" x
Slika 78.
Prema slici 78:
1= f:inxch /;.:"= ! J:inXchl:ylI:+COIX = ! JnSinX (1 + cosx)'ch = [uz

o o O 'O
supstituciju 1 + cos x = t, pa je -
.
sin % ch = dt] = -
1
lli (1 + cos x)' In ;.. T4 .
0_
!I
f
x-y. d!l~F-~~~__
x-fOy
o t
.
Slika 79.
" X
3SS. JJV%y-y1dxdy , gdjejeatrokut OAB [0'(0,0); ACl,I); B (10, 1)].

eJ
Iz ,like 79 slijedi:
%
o A "" y = x;A B "" y = 1 OB ""y = 10'
176
te je
1 I.0Y
J = J JJI
dy xy - yi dx = [uz supstituciju xy - y' = t, pa je y dx = dt] =
Y
1 10y 1 1 l
= ~ J;IV(XY~YI)81= ~ Jc;V(10y' - y ,)8=18 JYldY=18'1~'I"'!

y
y
f
dy~==-=-~""
x=3COSy
-+----~--------~~
Slika 80.
356. JJ Xl sini Y dx dy, gdje je a podruje omeeno kriV'Uljom y = arc cos ; pravcem

,,= O.
prema slici 80 i uzevi u obzir da jednadba krivulje u inverznom obliku glasi x=-3 COl Y.
raunamo:
'" '" ft
1= l:Sinl y dy l;S~ = ~ J:in Y dy I l XI I:

COSY
= 9 J~inl Y cos' Y dy -
-j"
ft -2"
ft
-"2
ft ..,
~ ft
2 "2
... 9 J(sini..)' - sin'y) cos y dy = 9\ sin' y
. 3
_ sin1y
S
1_ 12.
S
ft ft -
-2" -2"
3S7. JJ ~ dx dy, gdje je a podruje o1lleeno krivuljom y ... arc sin (x - 2) pravcima
o
y = 2"lT, X =O i y = O.
12 B. Apsen: lUjelenl zadae! iz Vile matematike 177
Prema slici 81 dobijemo uzevi u obzir da je x = 2 + sin y jednadba medanje krivulje u
inverznom obliku:
1
1=="2 f f
2,.
dy
2+siny
x dx = 4"l f2,.
dy, xa 'o
2 + siny
= 4"1 I
2,.
(4 + 4 siny + sin" y) dy =
o o o o
2r.
="4 I
1 4y-4cosy+Z---
Y sin-2y
4
I =4'
9 lt
o --
!/
x=2+siny
Slika 81. Slika 82.
358. ff y' dx dy, gdje je a podruje omeeno krivuljom y = cos x i pravcima y = l ix = ; .

"
Prema slici 82 raunamo:
Tr ft ~
2 l "2 2
I = f f dx y' dy = .!5 f dx ,yi ,l

coSX
= .!5 f (1 - cos' x) dx prema tipu VIII (,"idi
o cos:>: o o ,.
"2
R epetJtorl)a
II d lO . ..) 51
= 1 I x-S
1 ( ,x +T
cos 4 cos 2 x + T8 ) l
smx =5 . I
o
15 lt - 16
150
359. JJ cos (x + y) dx dy, gdje je a podruje omeeno pravcima x = O, y = lt y = x.
[- 2].
"
360. JfVX2-yldxdY, gdje je eJ f::,. ABC [A (0,0); B(l,-l); C(I,l)].
[~ ] .
G
361. JJi~ dx dy, gdje je (J podruje omeeno krivuljom x = ln y i pravcima x = Oi y = 3.

" [2, vidi sl. 66 uz zadatak 340].
178
B. Srednja vrijednost dvostrukog integr,la
Formula
ff j(x,y) dxdy
zo = f(~, YD = ....:o~_ _ (107)
lJ
Zadaci
U zadacima 382 do 365 ukljuivo izraunaj srednju vrijednost Zo zadane funkcije z u

zadanom podruju lJ.
362. z = 12 - 2 x - 3y u podruju lJ koje je omeeno pravcima 12 - 2 x - 3 y = O, x = O

i y = O.
!I
)(
Slika 83.
Iz slike 83 vidimo da je povrina podruja lJ = 64

2 = 12 pa prema (107) raunamo:
2
6 -"3,,+4
z. = 112 II
o
(12 - 2 x - 3 y) dx dy = :2 II
o
dx
O
(12 - 2 x - 3 y) dy =
2
6 -"3,,+4 6
= 112 I
o
dx 112 y - 2 xy - ~ yi I
o
= 112 Ig
o
XI - 8x + 24) dx =
=~I.!x3-4x1+24xl=
12 9 -
4.
O
179
363. z = x + 6y u trokutu koji je omeen pravcima y = X, Y = 5x i x = 1.
Iz slike 84 vidimo da je povrina zadanog podruja a == 6. O A B jednaka ~ - ~ = 2

pa prema (107) raunamo:
1 5" 1
Jf f
S le
Z. = ~ (x + 6y) dxdy = ~ J dx (x + 6y) dy = ~ J dxj xy + 3yzl =

(J o le o le
= T1 JI (S Xl + 7S Xl - XI - 3 Xl) dx = 38
I3>..3)1 = II 32 .
o o --
-+------!"~---'---_+~x
!J-X
f
o dx f X
Slika 84. Slika 85.
364'0 ....: = VRl - Xl - y' U krugu Xl + yi ;a; Rl.

Prema slici 8S i formuli (107) imamo:
Zo = ",tRI JJV Rl - x' -yldxdy.

(J
Prelazimo na polarne koordinate: X = P cos cp, Y = p sin <p, dx dy = P dil dcp (vidi dalje
taku e ovog poglavlja):
2", R
Zo = '" ~I Jf V
(J
RZ - p' cos' <p - pl sin" <p p dp d<p = '" ~I f f t'
O
dcp
o
R" - p' p dp =
R
= _1 . 2", . ( _
",Rl
~
3
I VO(RI - pl)8 I) = ~
3R'
o R3 = ~R
3'
o --
365. ~ = x y' u kvadratu koji je omeen pravcima x = O, Y = 1, x = l i y = O.
180
c. Zamjena promjenljivih u dvostrukim integralima i raunanje dh
integrala uz tu zamjenu
Formule
Polarne koordinate
x = p cos (ji; y = p.sin (ji; dxdy = pdp d(jl
ff ff f f
CP. ".(CP)
f (x, y) dx dy = f(p cos (ji, p sin (ji) p dp d(jl = d(jl f(p cos 'fl, p sin (ji) p dp (111)
o o CPI pl (cp)
Eliptike koordinate
x = a u cos v; y = b II sin v; dx dy = a b u du dv
ff
o
f(x,y) dx dy = ab Jf
d
f(au cos v, businv)ududv =
f f
t:, U (tl)
= ab dv f(a u cos v, b u sin v) u du. (113)

'V, o
Gornja granica u (v) drugog integra1a rauna se tako da se x = a u cos v i y = b u sin v

uvrste u zadanu jednadbu krivulje koja omeuje podruje integracije a.
Openite koordinate.
iJx iJx
iJu OV
;~ = x(u,v)J Y =y(u,v): dxdy ~ du dv, (112)
iJy iJy
'iJU OV
pri emu se uzima apsolutna vrijednost determinante.
a, DVOSTRUKI INTEGRAL! U POLARNIH KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 386 do 373 ukljuivo izrazi
ff o
f(x,y) dx dy
u polarnim koordinatama i rastavi granice integrlianja prikazaVi grafiki podrUje inte-

gracije a.
181
366. Podruje tS je krug:
xl+y';a;;ax.
Napilemo li jednadbu zadane krunice u obliku (x - ;)1 + yi = :', iz slike 86 s obzirom

na pravokutni l::. O A B imamo p == a cos !ji, pa je preina toj slici i formuli (111): .
ft
2' acoscp
1= ff
o'
!(p cos !jI,- p sin !ji) p dp d, = f f d!jl
ft o
!(peos!jI, p sin !ji) p dp.
-2'
367. Podruje (1 je krug: x' + yi ~ by. Narili ga!

ft bsiocp
[f d!jl f !(p COS !ji, p sin !ji) p dp ]

o o
fl fl
,,
,,
,,
,
, ",,,.
,,
4 "8 x
'Slika 86. Slika 87.
368. Podruje (1 omeeno je krum1cama XI + yi = 4 x i x, + yI = 8 x i pravcima y = x i y = 2 x.

Prikazavi jednadbe zadanih krulnica u obliku (x - 2)1 + yi = 4 i (x - 4)1 + yi = 16
i nanaavi njihove s~e dobijemo prema slici 87: O A E ill ar 4 cos !ji; O B ... PI = 8 cos !ji;
'If
!jIl, ="4 i tg !jia == 2 te je !jI1 == arc tg 2, pa je s obzirom na (ll))
II'CtB 2 8 coa cp
I .... f ft
d!jl J !Cp COS
4 coa cp
!ji, p sin !ji) p dp.
4"
369. Podruje zajedniki je dio dvaju krugova XI + yi ;li; a x i x" + yi ;:a; by.
r r
(1
~avi jednadbe zadanih krumica u obliku ( x - ~ + yi = :' i x' + (y - ~ =o
... : rilemo podruje integracije tS (vidi sl 88), a rijeivli zajedno jednadbe zadanih
d b" b '
~U6Ulca.. o 1Jemo: y - a x, pa Je p EE Y = b x.
1-.."-' a Odati a a !ji, = arc tgb'
e Je tg!jl, "'" b' a
182
Iz slike slijedi da1je:O A "'" Pl = b sin cp; O B .. PI = /J cos cp. Dobijemo:
II ~
~~Tb.~ 2
f f f
a COl '"
1= dcp !Cp cos cp, P sin cp) P dp + dcp f !(p COS cp, P sin cp) P dp.
o o a O .
arct&T
tj
b
~\
\
\ lJ
x-'
\
\ ,
\
st \
\
\
Slika 88. Slika 89.
370. Podruje a omeeno je pravcima y = X, X == 1 i y = O.
Prema slici 89:

l
p=--,
cos cp
kako se to vidi iz pravokutnog t;;, O A B.
'If l
"4 C08~
I = f f
o
dcp
o
(P cos cp, P sin cp) P dp.
371. Podruje a je segment Ito ga odsjeca pravac p == x + y = 2 od kru!nice x' + yi ... 4-

Vidi sl. 90.
Jednadba zadanog .pravca p u polarnim koordinatama glasi:
p= -;--c
sm
d. __
cp
)
CI -
[vidi formulu (88 f) u I dijelu Repetitorija].
Iz y = - x + 2 slijedi da je tg ~ == - l, pa je CI = 13S', odnosno ! ~, dok je CI' = 4S',
183
prema slici:
d = 2 sin 45 = V2,
Slika 90.
te je
OA=Pl= (3 )
sin "41t - cp
dok je Pt "" O B = 2.
JI
'2 2
I = JJ dcp f(p cos cp, P sin cp) P dp.
O v2
cos (q)-f)
372. Podruje a odredeno je nejednakostima x;;;; 0, y ;;;; 0, (Xl + yll)3 ;;;; 4 a' xt y'.
Prijelaz na polarne koordinate x'= p cos cp i y = p sin cp daje
(pl COSi cp + p" sin" cp)3 = 4 al p" cos' cp p. sin" cp
ili
p' = 4 al p' sini cp COSi cp ili p = a sin 2 cp
'It
"2 asin2q)
1 = JJ dcp f(p cos cp, p sin cp) p dp.
oo
373. Podruje a je nutarnji dio desne petlje lemniskate (Xl + yl)1 = al (x 2 _ yi)
'It
4" aYcot2q)
[J Jfdcp (p cos cp, p sin cp) p dp, vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija]
'It o
-4"
184
U zadacima 374 - 380 ukljuivo' zadane dvostruke integrale izrazi u polarnim koordi-
. natama.
1 1
374. II
o
dx
o
fCx.y) dy
Iz slike 91 se vidi da je podruje integracije kvadrat stranice 1. Pri prijelazu na polarne

koordinate treba to podruje raspo1oviti dijagonalom. jer u desnoj polovini iz prav. A O B A
slijedi da je O A ... Pl = cos
_1_. dok u lijevoj polovini iz prav. A O D e slijedi da je
!p
Oe == PI = (n:1 ) = in1 !p Dobijemo

cosT-!p
!!. 1 !!. 1
1- cos 'p 2 ein 'p
1= I I
o
d!p
o
fCp cos cp, P sin cp) P dp'+ I I
ft
d!p
.0
fCp cos cp. P sin !p) P dp.
"4
o e
!I
!J=-X !J-X /
o~--------~~~~--~~
8
f x -f X
Slika-91. Slika 92.
1 1
37S. fclx ff(~)dY.

-1 SI
u slici 92 prikazano je podruje integracije, koje se sastoji od dv-a segmenta parabole

y = XI i A O CD. U'Titenje x = P cos !p i Y = P sin !p u jednadbu parabole daje:
p sin cp = pl C<>S2 cp, pa je il = sin.!p = Pl = P. dok je

cos !p
f (L)
x
= f (tg !p).
U D.. O e D radij\'ektor P. = . 1 = _._1_. kako se to vidi iz prav. A O A B.

cos ( -n:)
-!p
sm!p
2 ,
185
n
Uzmemo li U obzir, da pravci y =x iy = - x zatvaraju s osi +X kutove 4' odnosno
3n d OIJemo:
T b"
!!.. sin cp 3" 1 ~~

4 cooq. 4 cos' q>
f f +f f +J f
Sin C p ' X
1= f(tgcp) dcp pdp f(tg rp) dcp pdp f(tg cp) dcp fl dp.
o o " o 31t o
4' ""4
l.
Slika 93. Slika 94.
2R Y2Ry-'"
376. f f
R
dy
o
f(x,y) dx
2'
Kako "e vidi iz sl. 93 podnije integracije omeeno je lukom krunice x" + (y = Rl.
- R)%
pravcem y = ~I i osi Y. Uvrtenje y = ~ u jednadbu krunice daje za apscisu x take A
"ednos R
vrIJ
v3
t "'-2-' pa Je
.
Iz slike slijedi dalje da je

R
"2 R
OC=-.-=-.- p = 2Rsin(l).
sm cp 2smcp
186
Dobijemo:
,.
2" 2Raincp
1= f d(jl f J(p cos (ji, p sin (ji) p dp .

,. R
"6 2sincp
R
Vl +R' R" R VR'-x'
377.fd"C fJ(~)dY+fdXfJ(~)dY.
o o R o
Vl+R'
Kako se zadana krunica Y = VR' - Xl i zadani pravac y = Rx sijeku u taki A
apscise x = V R , podruje integracije cr je sektor O A B kruga, pri emu se lijevi dio
1 + Rl
OA e odnosi na plyi, a desni eAB na drugi integral (vidi sl. 94). Ii y = R x slijedi da je
tg 'Po = R, odnosno 'Po = arc tg R. Prema slici imamo:
R arctgR arctgR
1= f p dp f J(tg tp) dtp = ~. f J(tg (ji) d'P.

o o o
2 x
378. f J
o
dx
o
J(Vx2+ y2) dy.
,. 2
"4 COS cp
[f d'P f J(p) P dp ] .
o o
379. ff (x, y) dx dy, gdje je cr trokut koji je omeen pravcima y = x, y = - X, Y = 1.
a
3,. l
"4 SIDCP
[f dq> f J(p cos tp, p sin 'P) p dp ]

,. o
"4
R VR,-"I.
380. f J
o
dx
o
J (x' + y2) dy.
[; f J(p') p dP] .
O
187
U zadacima 381 do 388 ukljuivo izrazi zadane dvostruke integrale u polarnim koordi-
natama pa ih izraunaj uz grafiki prikaz podruja integracije.
R VRo-s'
381. JJ dx ln (1 + x 2 -:- y2) dy.

o o
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je podruje integracije prvi kvadrant
kruga polumjera R (nariii ga!). pa su granice integracije od O do R, odnosno od O do;; ,
dok je 1 + Xl + yi = 1 + pl (COSI <p + sini <p) = 1 + pl. Dobijemo prema (111):
7r
"2 R
1= JJ d<p ln (1 + pl) P dp = [supstituirajui 1 + pl = t parcijalno integriramo] =

O O
'"
"2 R
= I<p I ~ I(l + p2)[ln (1 + pl) - 1] 1-= : {(l + RI)[ln (1 + R') - 1] + l} =
o O
382. JJV~ ~ ~ ~ ~: dx dy, gdje je a prvi kvadrant jedininog kruga. Narili ga!
o
Nakon prijelaza na polarne koordinate prema (111) dobijemo:
7r
JIr
"211
1 = J Jr/!=Pi
o
+
d<p
o
1 pl P dp 7t'
="2
o
j !=pi
l + pl P dp.
Uz supstituciju pl = t svodimo neodreeni integral
11 =1
-
2
JVt=t+
--dt,
1 t
tj. na tip II (vidi II dio Repetitorija), pa uz DOVU supstituciju V! ~ := 11 i parcijal-

no integriranje dobijemo konano
Il = 1 +11 Zi - arctgz.
Slijedi:
.JT"=Pi
1=.!:.. r "f"+Pi
l - pl - arc tg
1!l=7
r "f+Pi = .!:.. (O - arc tg O_ .!...2 + .!:..) = _7t'-,(,-7t'.".-_2.:-)
2 2 4 8'
1 +-1-'-'
-;- p
o
188
383. ff (h - 2 x - 3 y) dxdy, gdje je podruje a krug == Xl + y2 ~ Ri.
"
Prema (111):
2n R
1= f f
O
dcp
O
(h - 2,p cos cp - 3 P sin cp) p dp =
= f 2n I p. pl
dcp h'"2 - 2 cos cp T - 3 sin cp .
pl
T = 6"
IR Rl f2n
(3 h - 4 R cos cp - 6 R sin cp) dcp =
O O O
2n:
= ~'13 h cp - 4 R sin cp + 6 R cos cp = ~. Io

384. ff VRI - Xl - yi dx dy, gdje je a krug == Xl + yI ~ R x.
"
fl
Slika 95.
Budui da je integrand, a takoder i podruje integracije, kako se to vidi iz slike 95, si-
metrini s obzirom na os X, raunat emo dvostruku vrijednost zadanog integra!aL uzevii
za podruje integracije samo gornju polovinu kruga.
Prema (111) dobijemo

n
"2
f f
RCOI<p
I =2 dcp v' Rl - pl P dp = [ u1j supstituciju Rl - pl = t, P dp =- ~ dt ] =

oo
n n
= - 2 f l!
O
2'
dcp v' (R" - pl)'
RCOS<p"2
I
O
= - ~ fO
(v'(;':;R:::-1----;R:::"I-cos--,s=-cp'"<":). - Rl) dIP =
189
If
2"
= - i f
Rl (sini cp - n dcp = [vidi tip VIII, II dio Repetitorija] =
O
If
2
= - i RII- ! sinI cp cos cp - i cos cp - cpl = ~ (Tt - ~) .
o
385. ff arc tg ~ dx dy, gdje je a dio ravnine to ga omeuju krunice x, + yS = 1, x~ + y' =: l)

tJ
.l pravcI. y=TX
Vj .1 ,/7;3
y= V.-'X.
Slika 96.
Prema slici 96 i (111) uzevi u obzir da izy = V; x i y = V3 x slijedi: tg CPI == V;, pa je

CPI = ~ , i tgcp. = Vl, pa je cp, = ; , a osim toga je arc tg (tg lP) = <II [vidi I dio Repe-
titorija, formula (73a)]. Dobijemo:
.!!. If
3 3 "3 3
I = ff
tJ
arc tg (tg cp) p dp dcp = f f Ii 1! ~'l
If
cp dcp
1
p dp = 2
If 1
= ~.
"6 "6
386. ffV a' - Xl - yi dx dy, gdje je podruje a omeeno desnom petljom lemniskau
190
Uvrtenje x = p cos lj! i y = p sin lj! daje jednadbu lemniskate u polarnim koordi-
natama: p' = al p2 cos 2 lj! ili pl = a2 cos 2 lj! (slika i konstrukcija lemniskate prikazana je
u sl. 46, dio II Repetitorija).
Budui da su integrand i podruje integracije simetrini na os X, dobijemo prema (Ill) :
.!:.
4 . a Vcos2",
I = JJV
o
a" - p" . p dp dlj! = 2 f JV
o
dlj!
o
a" - p' p dp =
1t
f
4
= [uz l - cos 2 lj! = 2 sin' lj!] = - ; aa (V8 sin8lj! - l) dlj! =

O
1t
4"
= - ; aS J v2 (2 sinS lj! - n dlj! ,. [prema tipu VIII, dio II Repetitorija] =
o
..
4"
= - i aa \ 2 V2 ( - ! sin" lj! cos lj! - i cos lj! ) - lj! I=
O
387. JJ y dx dy, gdje je a polukrug promjera a sa sreditem u taki S( ~ ; O) . .

a
..
2" acos",
[f o
dlj! f p. sin lj! dp = ~] .
o
388. Jf (x' + yi) dx dy, gdje je a podruje omeeno krunicom x + y. = 2 a x.
191
b. DVOSTRUKI INTEGRAL! U EL!PTICKIM I OPENITIM KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 389 do 394 ukljuivo izvri prijelaz na eliptike koordinate pa izrauna;

zadane dvostruke integrale, ukoliko integrand nije zadan openito.
389. ff /(x,y) dx dy, gdje je CI podruje omeeno elipsom ~' + ~. = 1.
"
x = 2 u cos v; y = 3 u sin V; dx dy = 6 II dtl dvo
Uvrtenje gore navedenih vrijednosti za x i y u jednadbu elipse daje:
u' cos' V + u' sin' v = 1, pa je u = 1.
27t l
1= 6 ff
o'
/(2 u cos v, 3 u sin v) u du dv = 6
__
f f
~o __
dv
~o~
/(2 u cos v, 3 u sin v) u du.
___________________
!I
2b.---_
o a x
Slika 97.
390. ffV 4 - :: - ~ dx dy, gdje je CI dio prstena koji je omeen elipsama ~ + f. =
"
::. + .:~. = 1, a lei u I kvadrantu (vidi sl. 97).
Prema (113):
x = a u cos V; y = b u sin v.
Uvrtenje u jednadbu prve elipse daje u = 1, dok za drugu elipsu dobijemo:
u' cos'.v u' sin' V
4 + 4 = 1, pa je u = 2.
Kako je dx dy = a b u du dv, iinamo:

7t
"2 2
I = ab Jd~ f V 4 - u' u du = - a b ~ !I V-:-C4:---U=')=-3 (= __b_;_V_-_3

o l
191
391. JJ f(x,y) dx dy, gdje je a podruje omeeno krivuljom (~2 + ~I) 2.. x y.
o
Uvrtenje x= II COS 'u i y = V3 II sinv u jednadbu medanje krivulje daje:
(u' cos' tl + u' sin" tl)" = V3 u' cos tl sin tl

a odatle je
u = V3 cos' tl sin v.
Kako je dx dy = V3 u du dv prema (113), dobijemo:
7t VTcos'v sin v
I = V3 Jdv f f (u cos tl, V3 u sin v) u du.
o o
, IJ V-xydx
392. dy, gdje je a podruje omeeno krivuljom (Xi y2)" = V'6
2" + T xy a lei u I
o
kvadrantu.
Prema (113):
x=V2ucosv; y=V3usinv.
dx dy = Vl; 1/ dil dv dok uvrtenje navedenih za x i y vrijednosti u jednadbu krivulje daje
6
za II graninu vrijednost V'-c-os-v-'"""si=-n-v. Dobijemo:
I = V"6 fJV
o'
Vl . V 3 u' cos tl sin v . u du dv =
n fi ~
2
.- 'v- I t,~ I
2 y'eo.v,sinv.
= ~ 6, 6 cos V ' sin v dv J u du = v'63

-3- (V cos t' , sin v )2 dv =
o o o
7t
_ V631
--3-
sin'v
--2-
12_- 6V63 1
'o V6
393. ff x y dx dy, gdje je a podruje omeeno elipsom :: + ~: = 1 a lei u I kvadrantu
[at ].'
o
394. IJ )/r ] - x y' Xl

a" - b2 dx dy, gdje je a podruje omeeno elipsom a2 +
y2
b' = 1.
o
[2~ab].
13 B, Apllen: lUjelen1 zadaci Iz vte matemaUke 193

e ll"
395. Izrazi f dx ff(x,y) dy, gdje je O < ~<~ c> O, u novim promjenljivim II = X + y,
O exX
uv =y.
Izrazimo xiy s uiv:
x = u - y = u - u v = u (1 - v)
y = uv. (a)
Prema (112) izraunajm6 pripadnu jakobijanu:
ox ox
iJU
ay ay
OV l-v
'u
-Ul u =u-uv+uv=u.
iJU ov
Sad odredimo granice integracije:
~ iz zadanog integrala vidimo da se x mijenja od O do e, pa prema (a) imamo:
za x = u (1 - v) = O, pa je u = 0,
e
jer je 1-'0,*0
za x = e e = u (l - v), pa je u = -,--o
l - V
za ,,': Kako se y mijenja od ~ x do ~ x dobijemo prema (a):
zay = or. x: uvrtenje x = L u x = u(l - v) uz y = uv daje ~ =u(l - v), aodat1e

~ ~ or.
Je v= l+~'
Za y = ~ x dobijemo na isti nain v = 1 ! (3 Slijedi:
p e
I+P l-v
1= f j!(U-UV,UV)UdudV f f dv !C;'-uv,uv)udu.
~ ex
I + ex
396. f f (x + y) dx dy, gdje je podruje omeeno pravcima Pl

(1 ES X +y = 1; Pt == x +y = 2;
o
Pa == 2 x - y = 1 i p, == 2 x - y = 3 (vidi sl. 98.)
Zadani integral mogli bismo izraWlati na obini nain podijeliVi u tri dijela podruje
(1,tj. paralelogram, kako je to prikazano u slici. Jednostavnije dolazimo do rezultata prije-
lazom na novi koordinatni sustav U V oznaivi:
x + y = u; 2x - y = V.
194
Odatle dobijemo:
U+fI 2u - fl
x =--3-; Y= (a)
3
pri emu je:
za x+y=l u = 1, a za x +y = 2 u=2
dok je
za 2x - y = 1 fl = 1, a za 2 x - y = 3 'Ii = 3.
Prema (112) raWlamo jakobijanu:
Iz navedenoga slijedi da zadanom paralelogramu a u ravnini X Y odgovara u ravnini U V

pravokutnik a', to ga ine pravci u = l, u = 2, 'Ii = 1 i 'Ii = 3 (vidi sl. 99).
v
3r-1J_r-
11----1""""'
o f 2 u.
Slika 98. Slika 99.
396a. Pokai da u ff j (x, y) dx dy, gdje je a 1 kvadrant elipse :: + ~: = 1, to se podru-

o
je e preslikava pri prijelazu na eliptike kootdinate na pravokutno podruje a' ravnine
V V koje je omeeno pravcima u, = O, u = 1, 'Ii = Oi 'Ii = ; .
195
D. Primjena dvostrukih integrala
a. ODREIVANJE VOLUMENA ZADANIH TIJELA
Formule
v= ff z (x,y) dx dy (106) v= ff a'

z(p cos ep, p sin ep) p dp dep. (Ill)
a
Zadaci
U zadacima 397 do 422 ukljuivo izraunaj pomou dvostrukih integra1a volumene

tijela koja su omeena zadanim plohama uz grafiki prikaz podruja integracije.
x x
Slika 100. Slika 101.
397. Ravninama y - O, z = O, a == 3 x + y = 6, b == 3 x + 2y = 12 i x +y + z = 6.
U slici 100 prikazano je podruje integracije a, koje je omeeno pravcima a == x = - ! y+ 2

i .b == x = - i y + 4, u kojim dotine ravnine sijeku ravninu XY == z = O, i osiju X.
Prema toj slici:
2
6 -1"),+4 6 -~)'+4
V = ff (6 - x - y) dx dy = f f dy (6 - x - y) dx = f dy 16 x - ~t - Yxl
3
a II -}-+2 O -}-+2
6
= f {-O
4y + 24 - ~ ( : y' - ~6 y + 16) + i yi - 4y -
196
- [ - 2y + 12 - ~ ( ~. - ~ y + 4 ) + ~I - 2y ] } dy =
f (~I
6 6
= - 2y + 6 ) dy = I~: - yi + 6y I= ~
o o
398. Koordinatnim ravninama, ravninama x =4 i y = 4 irotacionim paraboloidom
z = x' + y' + l
[186~].
399. Rotacionim paraboloidom z = Xl + y' i ravninama z = O, a == y = 2 X; b == y = 6- X
ic==y=1.
Prikazavi jednadbe ravnina a i b u obliku X = ~, odnosno x = 6 - y, dobijemo prema
slici 101 uzevi u obzir da se pravci a i b sijeku u taki S (2,4):
4 6-y 4 6
V = f f l
dy
y
(Xl + yi) dx = f dy I ~ + yi I -:
l
X
z..
2 2
l
=-
3
f[ 4
yI- - -3
(6-y)"+3 y 2 ( 6 - y ) -
8 2
y ] dy =78-
15
n'
l
x=8
!I
li.ll_--t-Y=Yx
o 1 dx 6 x
Slika 102 a. Slika 102 b.
400. Rotacionim paraboloidom z = x' + yi, koordinatnim ravninama i ravninom x +y = l
[! ].
401. Valjkovitim plohama y = V-X i y = 2 V-X i ravninama z = O i z = 6 - x.
Trai se volumen .tijela, koje je dolje omeeno ravninama XY == z = O, odozgo ravni-
nom z = 6 - x, koja je prikazana na slici 102 b, a sa strana valjkovitim plohama, koje su
okomite na ravnini X Y, a sijeku je u parabolama y =
kako je to prikazano na slici 102 a.
i y = 2 VX-, i pravcem x = 6, vx
197
6 2 V%" 6
v = JJ (6 - x) dx dy = J (6 - x) dx J dy = f (6 - x)(2 Vx - Vx) dx -=
a O y'%" O
6 6
= J(6 fi - x Vx) dx = 14 x" - ~x"'1

5 ,
=~
5
V"6.
O 0---
402. Koordinatnim ravninama, ravninom a ai 2 :Je + 3y - 12 = O i valjkovitom plohom

b == z = ~ yi okomitom na ravnini Y Z.
Iz slike 103 se vidi, da se zapravo trai povrina S ravnog lika O B e. Projekcija toga
lika na ravninu X Y je !J. B O e', jer se luk e projicira kao pravac e'. Uzevlii taj trokut kao
podruje integracije CI, dobijemo:
2
6 -"3%+4 6 2 6
--%+4
S=JJ~ y' dx dy =~ Jdx Jyi dy =!Jdx ly310 3 =: J(- ; + 2)" dx = .!2.

" O O O o
II
Slika 103.
Odredimo joli jednom S i to tako da plohu O B e projiciramo na ravninu X Z. Da do-

b IJemo CIJU luka
proJ'ek" .
_ e na tu ravmnu, .
~vrstuno u z = "2 2 x + 4
l y t vrlJ"ednost Y = - T
dobivenu iz a. Imamo e"a x = - 3 V1+ 6. Prema slici raunamo:

8 - 3 Yf + 6 8' _ 8
S = JJ dz dx = JJ dz dx = J(- JI1+ 3 6) dz = 1- Vl .~ vzi + 6z ~= 16.

,,' O O O o
198
Rijei sada slini zadatak 403:
403. Valjkovitom plohom z = 9 - y', koordinatnim ravninama i ravninom 3 x + '4 y - 12 = O
(y ~ O).
[45].
404. Valjkovitom plohom z = 4 - x', koordinatnim ravninama i ravninom 2 x +y = 4 (x ~ O).
U slici 104 prikazana je valjkovita ploha A B e == z = 4 - x' i ravnina A e D == x =
= - ~ + 2. Prema toj slici raunamo:
= f ( + 2~y3
8 - ~2 - ~) dy = 13 '! .
o
lj
405, Valjkovitom plohom x = 2y2 ravninama ~+~+~= 1 z = O.

4 2 4
Uvrtenje z = O u jednadbu prve ravnine daje jednadbu pravca ~ + ~ = 1, u
kojem ta ravnina sijee ravninu X Y, a rijeimo li zajedno jednadbe toga pravca i parabole,
dobijemo njihova sjecita A (2, l) i B (8, - 2). Vidi sl. 105.
t 4(t -f) t 4(t -f)

V = 4 f f
dy
- 2 2y'
(1 - ; - ~ ) dx = 4 fI
-2
x - ~ x' - ~ xy 12Y~Y =
f(
t
= 4 2 - 2y - 23 y' + y3 + 2Y') dy =
l
16 5 .
-2
199
406. Hiperbolnim paraboloidom z
y = O i r = O.
= xy, valjkovitom plohom y = vx i ravninama x +y = 2,
[ ~ ].
407. Eliptikim valjkom :2 + ~. = 1 i ravninama z = 12 - 3 x - 4y :: = 1.
[227t].
408. Valjcima x, + yi = R2 i x' + z. = RS.

Slika 106 prikazuje jedan oktant tijela omeenog zadanim valjcima, kojim je os simetrije
os Z, odnosno os Y. .
R VR'-xi R
V = 8 f f VRZ - X2 dx dy = 8 JV R" - x" d..x f dy = 8 f (RS - Xl) dx = 136 R3.
" o o o
y
x=J
409. Hiperboinim paraboloidom z = x' - y' i ravninama z = O, Y = O i x =- 3.

Uvrtenje z = O u jednadbu paraboloida daje njegovu projekciju y =x na ravninu
X Y. Prema slici 107:
3 x 3 x 3,
V = f dx f (x' - y2) dy =- fix' y - ;31 dx = : f xa dx ... 27.

O -x O -x o
x,
410. Valjkovitim plohama z = 4 - y' i y =T i ravninom z =- O.
Uvrtenje z = O u z = 4 - yi daje y = 2, pa je podruje integracije o" omeeno tim

pravcem i parabolom x = Vl';;, kako je to prikazano u slici 108. .
200
2 y'2; 2
V = ff
o
(4 - yi) dxdy = fo
(4 - yi) dy f f dx
_y'2;
=2
o
(4 - yi) V2 y dy. =
2
= 2 V214 . .!3 VYi - .!7 VY' I=- 12.!
21
o --
Slika 108.
411. Valjkovitim plohama Xl -1- yI = Rl, 11 = ~ i ravninom 11 ",i O (X ~ O).

a
Podruje integracije a je desna polovica krunice xa + yi = Rl. Uz prijelaz na polarne
koordinate (111) dobijemo:
ft
'2 R
V = ff :.
o
dx dy =- !. ff
o'
pl cos' lP P dp dIP =- ~I fft
COSi lP dIP f
o
p' dp =
-'2
ft
= . VIII,10
prema t1pU d' II Repet1torlJa
... 1 ll'
= al '3 .SUlIP cosI lP 2.
+ '3 SUl lP I Ipil . .
'2
. 5"
R
4 Rl
- 15 al
ft 0-
-'2
412. Rotacionim paraboloidom 11 == Xl + yi, valjkovitom plohom y = x i ravninama y ... 1

i 11==0.
[l~S]'
'"...,- val'k
413 Elipt1UYU.\ Xl
J om. Ia + .....
Zi = 1"l ravmnamay =-x,
b "> O~J.
y = O1 11 = O CX!so
e a
Da nariiemo podruje integracije lJ, odredimo desnu medu tog podruja. Uvrltenje II: =O
u jednadbu valjka daje tu traenu medu x = a, pa prikazani jednadbu valjka u obliku
201
z = 3... Val - X2 dobijemo prema slici 109:
a
b
-"
f f f
a a a a
V =~ y' a2 - Xl dx dy = ~ y' aS - Xl X dx = - _c!!..1 y'(a> - XI)8 j= ~ .

a ~ 3~ 3
o o o o --
lJ x-a
b
Slika ]09. Slika 110.
414. Valjkovitim plohama y = eX, y = e -x, z= e' - yi i ravninom z = O.

Uvrtenje z = O u z = e2 - yi daje presjenicu te plohe s ravninom X Y, tj. y = e.
Budui da je traeni volumen a takoder i podruje integracije a simetrini s obzirom na os Y
(vidi sl. 110), raunamo:
e
Jf f f
l l l
V = 2 dx (e" - yi) dy = 2 1
dx el y - ~81 = 2 dx ( e8 _ ;3 _ eleZ + e: X) =
o r O i" O
1
= 21 ~ el x - el e'" + ! I
e3X = 2(el - 2 ea9+ 1).
O
415. Valjkovitim plohama y = ln x, y = Ini x i ravninama z = O i Y + z = l.

Ravnina z = 1 - y sijee ravninu z = O u pravcu y = ]. Iz slike 111 se vidi, da emo naj-
prije integrirati u smjeru osi x, pa prelazimo na inverzne funkcije x = elf i x = eVi"
Dobijemo:
l .fi l
V = f (1 - y) dy f f dx = (1 - y) ( i - elf) dy =
O el' O
l 1 l
= f /; J
O
dy -
O
y i ' dy - 1elf 1:+ f O
y elf dy.
202
Prva dva integrala rijeimo pomou supstitucije V:;; = t, a trei parcijalnom integra-
cijom. Imamo:
V = , - 10 Vj;" i"Y + 10 iv - 2 Vy3 eli -:- 6y efi + y eli - 2 eli \1 = 3e + 8.
0---
!J- ln2x
~--------~~~!J=mx
o x
x
416. Plohom z = cos x easy i ravninom x = O, Y = O, z =O x + y =:!!..

2 '
odnosno
Y = ; - x. Prema slici 112:
'It 'It
2 "l-x
V = ff cos x cos y dx dy = f cos x dx f cos y dy =

" o o
.!:. ~ 7t
2 2 -
f f
'It
= cos x dx , sin y ': -: cos' x dx = I~ + s~2 X ,2 = : .

o o o
417. Krunim valjkom x' + y' = 2 lt i ravninama 2 x - Cz =O 4x - z = O.
Slika 113.
Iz zadatka vidimo da razlika kota z iznosi 4 x - 2 x = 2 x, pa s obzirom na sliku

113 dobijemo prikazavi jednadbu x + y' = 2 x u obliku (x - 1)2 + y' = l:
V = 2 ff
a '
x dx dy = prema (111) = 2 ff
o'
p cos cp . P dp dcp
203
n n n
+- - -
f f f f
2 2eos,!, 2 2eos,!, 2
= 2 cos cp dcp p2 dp =2 ct-s cp dcp 1 ~I I = 136 cos' cp dcp = tip VIII, dio II
n O n O n
-2 -2 -2
n
.
R epetttorlJa oo
= -16 11.
- sm cp cosa cp + -3 cp + -3sm
3 4
. 2 cp = -16 . -6 r. = 2 lt'.
8 16
I
2
3 16 -
n
-2
418. Krunim valjkom x 2 + y2 = 4 i ravninama z =O i z = x + y + 10.
[40 lt'].
419. Krunim valjkom XI + y2 = R", paraboloidom Rz = 2 Rl + Xl + yi i ravninom z oo: O.
420. Krunim valjcima x + y2 = x, Xl + yi = 2 x, rotacionim paraboloidom z = Xl + yi

ravninama y = x, y = - x i z = O.
l-------- 8
!J=-X
Slika 114.
Raunamo prema slici 114 uzevi u obzir simetrinost zadanog tijela i podruja a:
V = 2 ff G
(x + yi) dx dJ! = prema (111) = 2 ff ~
(p. cos cp + p" sinI cp) p dp dcp ""
!!. Jr
'4
f dcp f p' dp = ~ J(16 cos' cp -
4 2 COl !p
=2 cos' cp) d cp "" prema tipu VIII =

O COl,!, O
Jr
'4
=1511
2
3
4
3
- -smcp'cos'cp+-cp+-sm2cp
o
- ( 3"
=15 -+1 )
8 16
o I 8 8 .
O
204
421. Krunim valjcima x2 + yi = 2 x.x' + yi = 2y i ravninama z = x + 2y i z = O.
x
Slika 11S.
Iz slike 115 slijedi: O A = Pl = 2 sin ljI. O B - PI = 2 cos ljI pa dobijemo uzevi u

obzir da se valjci sijeku u ravnini y = x:
II = JJ +
o'
(x 2y) dx dy = JJ
.,;
(Pl cos ljI + 2 Pl sin <p) Pl dpI d<p +
-+- JJ (Pa COS ljI + 2 PI sin ljI) PI dp. dl'

o;
n n
7 2~~ T 2~~
= f d9 1 ~~ cos
o
<p + ~ p~ sin ljI l
o
+ J
n
dljl I ~: cos <p + ~ P: sin <p l
O
=
"4
~ n
4 2
= ~ [I (cos <p sina ljI + 2 sin' ljI) dljl + I (cos' ljI + 2 sin , COSi ljI) dljl ]:00 ..
O n
"4
ft
"4
= 8- [ISin'ljI 1. 3
----sm1ljlcosljl+-ljI- 3Sin2'j +
3 4 2 4 8
O
+ I I .
.
3 3.
-sm9cos',+-cp+-sm2,-
4 8 16
2 cos' ljI
4
2
... -3 ( -n - 1 )
2 2 .
I]
II:
"4
205
422. Izraunaj volumen piramide kojoj su vrhovi A (1, O, O), B (l, l, O) i C (O, O, l).
z
f C(o,O,fJ
/1 Y
l'
/
l'
l'
/
'h=-'=-:-----"""'8(f,f,Q)
)(
Slika 116.
Prema slici 116 izraunajmo jednadbu ravnine A B C. S obzirom na (Sl) imamo~
x y z l
x-l y II
1 O O 1
= O ili prema 1,S O 1 O =0
1 l O l
-l O l
O O l 1
a odatle je II = - X + l.
-1 x
V = f
o
(l - x) dx f o
dy = !.
b. RAVNI LIKOVI
1. Povriina ravnih likova
Formule
s = ff
S
dxdy (121) s= ff S
p dpdcp (122)
s= ff
S
abudud'll. (113)
206
Zadaci
U zadacima 423 - 434 uklj. odredi povrine zadanih likova.
~23. Lik je omeen pravcima y = X, Y = Sx y = l. (Sl. 117).
yI
Y
b
424. Lik ie omeen parabolom yI = ba X i pravcem y =.!!..X (Sl. 118).

a a
Rijeimo li zajedno zadane jednadbt parabole pravca, dobit emo Xl ~ Oi X. = a

pa prema slici imamo:
ll!!.."
a fa a
S= JJ dx dy = J J = J(y ~J X- ! X)
dx dy dx =
S O~" O
a
a
=1 V-aJ
~.3.v;a-~ xII=~ab-..!..ab =ab.
a 2 3 2 6 .
O -
207
42S. Lik je omeen parabolama yi = 10 x + 2S i yI = - 6 x + 9.
Napisavlii jednadbe parabola u obliku y2 = 10 (x
+ ~) i yI =- - 6'( opaamlJ x- : ).
S l x. = "2
da su Xl ==: - 2" 3 apsclse
. nJI ....L vrh ova, a ZBJ'edDIIto rleaavanJe
hovu. x "hOVI'h'ed
DJI J -
nadbi daje koordinate njihova sjecilita (- 1. y' 15). Vidi sl. 119.
::I" 3
vi -"6+"2 Vi'
S= JJ dxdy = f dy. f dx = J(-"6+2"-10+2,S)
y2 3 y'
dy=-
S -Vi r_.!
10 2
-Vi6
Vi V15
= f (~ l~y2 + 4)
-Vi
dy = 41- :~ + YI
-VIS -
= 136 V15.
!I
-; f )(
426. Lik je omed~ krunicama ,xl + y' = 2 x .i x, + y~ = 4 x ~ i pravcima y = x i y = O

(Sl. 120).
Napisavlii jednadbe krunica u obliku (x - 1)1 + y' = 1 i (x - 2)1 + y2 = 4, iz
kojih sada vidimo koordinate sredilita i polumjere. riliemo sl. 120 pa prelazimo na polarne
koordinate. Iz slike slijedi: Pl = 2 cos tp a P. = 4 cos tp.
~ ~ 'TC
S ~ ff ,dpdo - f~o {~; ~ ~ {I"I:~: ~ ~ f;,,"". -.",,' ,)dp

S' O 2cosq> o o
'TC
4
== 61 i + Sini tp I=
O
3 (~+ -4-).
208
427. Lik je omeen krivuljom
Prelazimo na eliptike koordinate (113):

x = aucosfl; y=businfl; dx dy = a b u du dv
pa uvrtenje u jednad~bu krivulje daje:
(Ul COSI fl + Ul sini fI)1 = ~

Cl
a b Ul cos fl sin fl
a odatle je
u =.;. e
absinflcosfI
pa je
u= ~Vabsinflcosfl.
e
n:
2 e'\ v .
abSIDtJcOStJ
~
2
!!..
2
S = 2ab II dv u du = 2 a b f; :. sin v cos v dv = a:~. I sin fl cos fl dv =

o o o O
'"
"2
_ al bIl sin'
- 7 -2 =TC2'
fl I a' b'
0--
428. Lik je omeen pravcima x = O, Y = Oi x +y = 1.
[ ~ ].
429. Lik je omeen parabolama y= Vx y = 2 Vx i pravcem x = 4 (y ~ O).
[136 ].
430. Lik je omeen parabolom y = Xl + 4 x i pravcem Y =:' 3 x + 2.
[ ~ ].
431. Lik je omeen pravcima x = O, Y = O, x = 2 i krivuljom y = eS.
[e' - 1].
432. Lik je omeen pravcima x = O, Y = 1 i y = 3 i hiperbolom y = -1 .

x
[ln 3].
433. 'Lik je omeen pravcima y =Oi y = x i krumicom Xl + yi - i x = O.
434. Lik je omeen Bernoullijevom lemniskatom

(x' + yl)1 = 2 al (x' - y').
[2 al].
, B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike

14 209
2. M .. a n e h o m o g e n i h r a v n i h l i k o v a
Formula
m = ff fL (x,y) dx dy. (123 b)

S
Tu je fL (x, y) povrinska gustoa lika,
S povrina ravno~ lika.
Zadaci
435. Odredi masu kvadratine ploice stranica 2 a, ako je gustoa materijala ploe razmjerna s
kvadratom udaljenosti od sjecita dijagonala, a" u vrhovima kvadrata jednaka jedinici.
Prema slici 121 i zadatku:
gustoafL = c/ 2 = C (Xl + y'), gdje je e faktor razmjernosti. Kako je za x = y = a fL = 1.
dobijemo
1 =c' 2a', pa je e = 2~" dok je ll = 2~'(x' +y').

Prema (123 b):
a a
m= _1
2al
ff(X2+yl)dXdy=_1 fdXlx, y
2a"
+ysla=~f(ax"+
3 2a"
aS)dx=
3
S -a -a_a
a
= ~ Ia x3 + a3 x
a' 3 3
II
= ~ a2
3
-a
Y.
II
a
.S
x x
a
436. Odredi masu plosnatog prstena koji je omeen s dvije koncentrine krunice polumjera R i r
(r < R), ako je gustoa materijala obratno razmjerna s udaljenou od sredita krunice, a na
nutarnjoj krunici jednaka je jedinici.
210
Prema slici 122 i zadatk-u: !L = ~ = ./ e ,gdje je e faktor razmjernosti, a za 1= r
... e . y~+~ r
e = 1, pa je 1 = - , te je e = r. dok je gustoa !L == .1
r. . y~+~
Prema (123 b):
III = r JJ Vdx+ x"

dy -
y.
= prelazimo na poiame koordinate =
,
r JJ V p dp dtp .
p. cos tp + psm2 tp
S S
f
2" R
= r J dtp dp = 2 1t r CR - T).
O r
437. Odredi masu okrugle ploe polumjera R, ako je gustoa razmjerna s udaljenou od srediAta,
a jednaka je 8 na kraju ploe. .
Slika 123.
438. Na liku koji je omeen elipsom s poluosima a i b masa je raspodjeljena tako, da je njena
gustoa razmjerna s udaljenou od velike osi, pri emu je jednaka y u udaljenosti jednakoj
jedinici od te osi. Odredi masu lika.
Prema slici 123 i zadatku:
!L = e . y, a za y = l 'l( =e pa je !L = Yy.
'; =. y Jf y dx dy = prelazimo na elipti1ie koordinate = y ff a u sin v . a b u du dv =

S S
2 2
= yal b
rc
J f
O
sin v dv
o
1
Ul dU= ralb 1- cesti rr;a

o
(=
O
~ ralb;
211
3. S t a t i k i m o m e n t i koordinate teita ravnih likova
Formule za (.1.=1
U pravokutnim koordinatama
Mz = ff S
ydxdy; My = ff
S
xdxdy (124)
JJ
S
xdx dy JJ S
ydxdy
(125)
II
S
dxdy JI S
dxdy
' \U polarnim koordinatama
~M IJ p2 cos t;l dp d,? JJ p2 sin t;l dp dq>

y S S (125 a)
xt = S --:I=-I=-p-d-p-d-9-
S
JJ S
p dp dq>
Zadaci
U zadacima 439 do 441 uklj. izraunaj statike momente zadanih homogenih ravnih
likova (.I. = l).
fl
d!J
"dK
f'
S I
I!J
I
O )( f' x
Slika 124.
439. Polukruga s obzirom na dijametar (sl. 124).

Prema (124):
M", = ff S
y dxdy = uz priielaz na polarne koordinate = ff S
p sin q> p dp dq> =
f
n 'r n r
= fO
sin cp dcp
O
pt dp = \- cos q> 1\
O
~a I = ~ ,.a.
0--
21Z
440. Kruga s obzirom na tangentu (sl. 125).
Uzevi za tangentu os' Y, dobijemo prema (125 a):
~ ~
2" 2r cos ~ T
My = ff
S
p cos cp . p dp dcp = f cos cp dcp
~
f O
p2 dp = ~ r' f cos' cp dq>
~
= vidi tip VIII,
-2 -2
~
'2
dio II Repetitorija = : r'l ! sin lP cos 3 lP + ~ lP + 136 sin 2 cp I =
~
'lt' r3.
-2

441. Pravokutnika sa stranicama a i b s obzirom na stranicu a.
[a: 2
].
442. Ploica ima oblik pravokutnog trokuta s katetama O B = a i O A = b, pri emu je njena
gustoa u bilo kojoj taki jednaka udaljenosti take od katete O A. Odredi statike momente
ploe s obzirom na katete O A i O B.
Prema slici 126:
[J.=Y; AB""~+~=1 '1'I
I y = - a + a.
bX
b a
Prema (124):
a a
b -b'x+a b -b'x+a
Mx = ff S
y . y dx dy = f f O
dx
O
y2 dy = f O
dx I~31 =
O
= ~3 fb( _ a'ba X3 + 3a
bZ
3
X2 _ 3 a3 x
b
~a 3 ) dx =
="3 I-
. l a3
4 b3 X + a3
bZ X3 -
3 a3
- x' +
, ., a 2 b2
Izraunaj na isti nain My, dobit ces My = 24 .
213
U zadacima 443 do 446 uklj. izraunaj teita zadanih ravnih likova (fL = l).
443. Lika O ln A n O koji je prikazan u slici 127.
o x
Slika 127.
Prema toj slici i formuli (125) dobijemo:

2
OA==y=n x
lt
"2 sinx lt
ff xdxdy
f f xdx dy
"2
J (sin x - ! x) xdx
o 2
-x
X =
S ----- lt o
~
ff dxdy
~
2 sin x "2
lt
S
f f dx dy f (Sin x- ~-x) dx
O 2
-x
o
lt
lt
I - X cos x + sin x -
2X312
37t 7t'!
1--
o 12
lt
"2
2
l-cosx-: 1
O
Na isti nain izraunaj Y"~ Dobit e

7t'
Yt=6(4-7t')
444. Lika koji je omeen krivuljom y = x J!1- x (x;;;;; O).

Prema slici 128: y t = O, a prema formuli (125):
1 +xVl-x' l
2 f f xdx dy fXIVI-Xldx
x = O O o integral u brojniku rijei kao posebni
~ 1 +xVl-x' l
2 f f dx dy f x J!I-X 1 dx
O O O
214
sluaj b) tipa III, dio II Repetitorija, a integral u nazivniku uz supstituciju I - X2 = 1=
I( ~3 _ ; ) I' l _ X2 + !arc sin x /1

o Jn
---------------------I------~ 16'
- ~ IV (l - X~)31
O
445. Lika koji je omeen kardioidom T = a (l + cos cp).

Prema slici 129 i formuli (125 a):
2n: a(1+cosq
II pl cos t;> dp d9 I cos cp dcp I pl dp

S o O
YI = O; XI = -=--I-I-p-dP-d-CP-- 2n: a(1 + cosq
s I f dcp p dp
O O
2n: 2n:
aBI
"3 cos cp (l + cos cp)8 dcp
. 2
Io (cos cp + J COSi cp + J cosB cp + cos' cp) ""
o = "3 a ~-----2=-n:---------------------
2n:
alI (l + cos cp)" dt;>
-2 I (l + 2 cos cp + cos" lP) dcp
o o
rijeimo li te integrale prema tipu VIII. dio II Repetitorija. dobit emo = ~ a.
446. Lika omeenog parabolama

y'=4x+4 y2= -2x+4.
[Vrhovi sU: parabola (- l,O)i (2.0). a sijeku se u takama (0.2) i (O. - 2); YI = O; XI = ;] .
215
4, M o m e n t i tr o m o s t i r a v n i h li k o v a
Formule za [J.=l
I U pravokutnim koordinatama
I", = JI
S
y' dx dy III =: II
S
x' dx dy IZli = II
S
x y dx dy (126)
I JJ = lo = II S
(x' + y2) dx dy = I", + I".
II U polarnim koordinatama
I", = fI
S
p3 sin" !p dp dIP ly = II
S
p3 cos" !p dp dql
1"'11 == IIS
pa sin !p cos ql dp dIP (128)
I JJ = lo = II S
p3 dp dIP (129)
Zadaci
447. Odredi moment tromosti pravokutnika O A e B kojemu su stranice O A = a i O B = b

s obzirom na vrh O i stranice O A i O B, ako je gustoa razmjerna s udaljenou od stranice
O B Ck = faktor razmjernosti). -
!I
8 e
s
A
o x a x
Slika 130.
Prema (127 a) i slici 130:
a a
II I I I
b b
lo = k x (x' + y") dx dy = k dy (xa + X yi) dx =! k dy I~ + y" ;2 i

S O O O O
= k I(a' +
O
b
4
a" yi) dy
2 -
= a2 k
2
Ia" 2
y + y31
3
b
= ~b k
O
12
-------------
(3 a B + 2 bl).
216
Prema (126):
f J
a b a b
l
a
= l
x
= k JJ X yZ dx dy = k X dx y2 dy = k; x
I
2
2 i l 3
I
I . yB = a"b
I -6-'
Bk
S O O O O
Izraunaj na isti nain lo = ly' Dobit e a': k .
448. Odredi moment tromosti kvadrata stranice a s obzirom na je4ian njegov vrh, ako je gusto~
razmjerna s y (k je faktor razmjernosti). .
U zadacima 449 do 456 uklj. izraunaj momente tromosti zadanih homogenih likova
(p. = l).
449. Istokranog trokuta baze a i visine h s obzirom na vrh.
!I
B..--~,---+_~_...;
o x
Slika 131.
Prema slici 131:

h 2h 211
OA =y = kx; k = tg IX = -;;- = a' pa je y =a x, odn.
2
Slino:
a
OB == X = - 2ii Y '
Prema (127 a):
Ir
I al I h
= 2 I"3 Sh3 . '4 + 2 h 4' = 4s (al + 12 h').
y' a y' a
217
450. Kruga polwnjera R s obzirom na tangentu.
Prema slici 132 i (126):
I, ~ff fJ s
ZS dx dy. =
S
(R - X)I dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
2n R
= ff ~)' d~ f f
s
(R - P cos
.
~+p dp =
o
df
o
(R2p - 2 R pl cos ps cos lP) dp =
f d~ l ~ ~ ~ + E ~ I f (..!. - ~ ~ + .!:.
2n: 2n: .
,= RS
23
- R p. cos
4 COSi = R' 23
cos
4 COSi ~) d~'. =
o o o
2n:
= R41 i - ; sin ~ + ! (t + sin: lP) I ! =.

0--
1t R'.
Y f
Ox x
Slika 132.
451. Segmenta parabole prema slici 133 s obzirom na vrh parabale.
Izvedimo jednadbu parabole: taka A (h, ;) lei na paraboli. Uvrtenje u y2 = 2 Px

daje:
aVx
y=2Vh
Prema (127 a):
218
452. Kruga polumjera r s obzirom na taku krunice.
Prema formuli (129) i slici 125 navedenoj uz zadatak 440 dobijemo:
n n
2" 2rco8q> 2"
10= JJ p3 dp dop =Jdopl :'1 = ! !16r'cos' op dC? = tipVIII,dioII Repetitori;a=
S n O n
-~ -2"
n
2"
= 4 r' 1 ! sin tp COSi op + .! op + 136 sin 2 op I ~ 4 r' (! ; +! ;) = ; TC rt.
n
-2"
lj
A
dx
~dY a
'2
l // I
// IY
// S I
O h x
Q
2
Slika 133.
453. Segmenta parabole yI = a x to ga odsjeca pravac x = a s obzirom na pravac~ = - a.
454. Trokuta omeenog pravcima x +y = 2, x =2 y = 2 s obzirom na os X.

[41
455. Lika omeenog parabolom y = x' i pravcem y = x +2 s obzirom na os Y.
[~~] .
456. Lika omeenog kardioidom r = a (1 + cos q s obzirom na pol.
[ lo = ~~ 7t a' ] .
219
c. PLOHE
l. Komplanacija (odreivanje povrine) ploha
Formule
Traena povrina S plohe projicira se na ravninu:
XY: S = ff ~d~ ff Vl +
a
=
a
p2 + q' dx dy. (131)
iJz iJz
P = ox; q = iJy
YZ: (131 a)
XZ: (131 b)
a, a,
Kako se yodi iz navedenih formula, pri raunanju povrine S zadane plohe moemo tu
plohu projicirati na bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projekcija dvodimenzionalni
lik povrine CJ. U svim tim sluajevima dobijemo za traenu povrinu S plohe istu vrijednost
Zadaci
457. Odredi povrinu onog dijela ravnine 6 x + 3 y + 2 z :- 12 = O koji se nalazi u prvom

oktantu projicirajui zadani dio ravnine 1) na ravninu XY; 2) na ravninu Y Z i 3) na ravninu
X Z. (Sl. 134).
ad 1) Kako je z = 6 - 3x - ; y, raunamo prema (131):
(Jz
P = iJx = - 3;
pa je
2 4-2x
S= ffv~+: dXdy=~ ff
" "o
dxdy = ~ f f dx
o
dy,
jer je za z =O Y = 4 - 2x
f
2
S = 2 dx (4 - 2 x) = 2, 4 x - x2 ,2 = 14.
2 2 o -
o
Izraunaj sada 2) i 3) pr,ema (131 a), odn. (131 b). Rezultat mora biti isti!
220
458. Izraunaj povrinu onog dijela plohe Z2 = 2 x y koji se nalazi iznad pravokutnika u ravnini
z = O omeenog pravcima .x = O, Y O, = x = 3 i y = 6 (sl. 135).
Parcijalne derivacije raunamo iz implicitne funkcije z~ - 2 ~y = O prema formuli (92):
az - 2y y az - 2x x
P = - q=-=---=-.
ox = - --- = -;
2z z ay 2z z
J J,.,l
3 6
dxdy = dx
x' + ;v' + z dy,
a O O
a kako je z = JI 2 xy, dobijemo:
3 6 3 6
S = J J~-ti J f (Vt + Vf'x)

dx dy = dx y dy =
O O O O
=
3
J,. Il '2x ' I,;- + V2x . 3 r--\I

dx
j'
2 y
l 2
~ y3
6
=
\!- 2 ./-
tI2' T V x' +3 2 l
Vl ,- --I
V 6' . 2 I x =
3
o o o
459. Odredi povrinu onog dijela plata krunog stoca x + y2 = z', koji lei iznad ravnine
X }' a odsjeca ga
l) ravnina z = ~'12 ( ~ + I)
2) valjkovita ploha z' = 2 P y.
221
ad l) Odredimo projekciju zadanog dijela plata sto~ na ravninu X Y, tj. podruje
integracije o. U tu svrhu uvrstimo z = Vl (~ + J ) U Xl + yi = 182 :
x' + yl =:2(X
,4
1
+X+l)'2
,
i uredimo:
Xa - 4X + 2yl = 4
ili
(X - 2)1 + 2y = 8 I : 8
(x - 2)1 + yi = l) o je elipsa s poluosima a = 2 V2
,8 4 i b = 2, dok je sredite u (2, O).
Raunamo prema (131), a s obzirom na Zi = x' + y2 dobijemo

018 Y
oy =-z
S. = JJ IIr 1 + z. + yi dx dy = Jfllr
Xl
Zi
Zi + Zi
Xl + y2
dx dy =
o o
= uz uvrtenje X + y" = 18 2 = JJ z ~2 dxdy = vl fJdxdy = v'l . o =
o o
= Vl . povrina elipse = Vl .. 2 Vl . 2 = 8 ir. 7t
ad 2) Rijei na slini nain. Rezultat je 2 Vl 7t pl.
U zadacima 460 do 466 uklj. izraunaj povrine dijelova zadanih ploha.
460. Dijela plohe yI + z' = x, koji lei unutar valjka Xl + yi = Rl.

Usporedimo li jednadbu zadane plohe y. + ZI = Xl S jednadbom plohe koja nastaje
rotacijom oko osi X krivulje y = f(x) [formula (90), dio II Repetitorija] yi + 181 = [f(X)]',
vidjet emo da je f(x) = x, tj. zadana ploha predouje plat krunog stoca nastalog rota-
cijom oko osi X pravca z = X ili y = x. Odredimo projekciju na ravnin.u Y Z zadanog
dijela plata stoca, tj. podruje integracije o:
Iz x + yI = Rl slijedi da je Xl = Rl - yi, pa uvrtenje u yi + Zi = x daje:
2yl + Zi = R'I,:R2
yi ZI
Rl ,+ Rl = l,
"2
. elipsa
a to Je s pol
uosuna R Vl
a = -2-' . b = ,R Kak'
1 o Je X = 1~+..lI
r y- -r- T, ,_L._A_
_..........0 pre-
ma (131 a): .
ox 2y y ox z
oy = 2 Vyi + Zi = -;: ,analogno j)z = x'
222
pa je
a a o
= V-2 (J = V-
2 povrina elipse = V-2 a b 7t" = V-2 -
R (2
- . R 7t" = 7t" Rl,
2 -
odnosno 2 7t" R2, ako uzmemo u obzir plat stoca za x < o.
461. Dijela plohe y2 + Z2 = Xl isjeenog valjkovitom plohom x' - y' = a2 i ravninama y = b
i y = - b. '
Da dobijemo podruje integracije (J, projiciramo presjenicu zadanih ploha na ravninu,
YZ. '
a
"6"
-b O b fl
-,a
Slika 136.
Iz x - y' = a 2 slijedi X2 = a' + y', a uvrtenje u y' + Z2 = x' daje z = a. Slika.

136 predouje podruje (J.
Kako je x = Vy2 + Zi, dobijemo

ox y OX z
oy =-X OZ x
Uzevi u obzir oba plata stoca, raWlamo
S= 2 ffV
a
L+ ~: + :: dy dz = 2 ff JP;"
a
dy dz = (jer je y. + Z2 = X2) :=
'
= 2 Vl . (J = prema slici = 2 Vl . 4 a b = 8 ~'l a b.
462. Dijela valjkovite plohe Z2 = 4 X isjeenog valjkovitom plohom yi = 4 X i .ravninom x = 1.,

Podruje integracije (J ini u ravnini X Y parabola y. = 4 x presjeena pravcem x = 1.
Narii (J pa prema (131) dobit e
S = 136 ((8 - 1).
463. Dijela plohe z"'; xy isjeenog valjkom Xl + y. = R".
[ 237t" { V(l + RI)8 - 1)] .
223,
464. Dijela plohe rotacionog paraboloida x! + y. = 2z isjeenog valjkom X2 + y' = l
465. Dijela kugline plohe x, + yI + z' = a" isjeenog valjkom X2 + y2 = R2 (R < a). Sl. 137.
iJz x iJz y
iJx z iJy= --Z
Ss r
=ff I/ 1+ zx .+ y2
z. dx dy = ffl/Z2+X2+y2
z dx dy =
a a
7t
2" R
= f f P dp
a. dljl -V:-'-a2---'-p-'
o O
R
= - a; Illa. _PB I = - a2 (Vas-R2 - a)
'Tt = 'Tt
2a (a - Va -Roj.
2
S = 4 'Tt a (a - Va.--=Rlj.
!J
466. Dijelakugline plohe x' + y' + z = a2, isjeenog valjkom x + y2 = ax.

U Vivianijevom zadatku, koji je rijeen u 5 take 3. dijela III Repetitorija u'/: slike
116 i 117, odredili- smo kasnije povrinu onog dijela valjka, koji se nalazi u nutrini kugle
(vidi str. 267), a sada se trai povrina kugline plohe u nutrini valjka.
224
U zevsI
v'
u o b'
zlr d a Je az = -
. ax zx .I ay
az = - zy racunamo prema gore navedenun
v ' sl'k
I ama:
S4 = JIv 1 + x: + Y:dxdy
z z
= II~dXdY = aII
z Va 2 -
dxdy
x. _ y'
=
" " "
~ 7t
2 a COS 'p 2
= aJJ V~~ aj I V a2 - p2
= drp p dp
a 2 - p'
= aI drp 1- v-a
2c --------:-
p2 tO
cos 'p
,,' o O O
2 2
= - a J drp(Va 2 ~a 2 cos' rp - a) ~ a' f (1 --Vl - cos' rp) drp =

o o
7r
"2
= a 2 J (1 - sin rp) drp = a 2 ( ; -,1).
o
467. Izraunaj onaj dio povrine Zemlje, koju smatraj da je sferna s R = 6400 km, to ga omeuju
meridijani Al = 30 i ).. = 60 i paralele rp, = 45 i rp. = 60.
az x az y
Kako je jednadba sfere x' -+ y2 + z, = R2 pa su -
ax z ay z
dok su
polumjeri paralela
RV}
r ..o = rl = R cos 45 -2- rao' = r. = R cos 60 = 0
~
dobijemo prema sl. 138:
s= IJ V + x:z + y:z 1 dx dy =R fI. VR" -- x' - dx dy

yi
=R II VR" - p dp dcp
pl
o' o ci
7t R V"2
V"2
f
3 2 R
=R drp JV. P dp
R' - p2
= - R ~ ~ - ~) 1 VR"
\ 3 6
- p" t!. .=
7t R 2
"6 "2
- R . 1t .( II
6' r
RZ -
R2
'2 - I/-~)
rRZ - 4' = -
1t (V-
R' 12 2-
V-j
3 ='= 3,42 . 108 kml.
468. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baza R sijeku se pod pravim kutom. Odredi onu
povrinu jednog valjka koja lei u drugom valjku.
15 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematlke 225

Neka jedan valjak ima za os simetrije o~ Z, a drugi os Y, pa njihove jednadbe glase:
Xl+ yi = Rl i Xl + .1 _
RZ, vidi sl. 139. Raunamo prema drugoj jednadbi:
az _ o
i}y-'
pa je
R
" R
! = RIIv dx dy
Rl - x,
= RI dcp I V P dp
Rl - p' cos" 'p
= (uz supstituciju RI-
" o o
" R"
- p' cos' 'p = t) = - p' cos cp 1= - RI~(VRZ
RI dcp \ - VRI cos' cos'
- Rl cos'
'p cp
cp - R) =
O o o
= R2 I "
l - sin cp d
cos' 'p 'p
= R' I" "I.Sin
d'P -
cos' cp
'p dcp = R21 t
cos' cp g cp
__ 1_," = 2 R2.
cos tp
o o O O
s= SR'.
x x
!I
469. Izraunaj potpunu povrinu tijela koje je omeeno sferom XI + y' + z = 3 al irotacionim
paraboloidom x, + y' = 2 a z (z ~ O). Slika 140. .
Da odredimo polumjer krunice u kojoj paraboloid sijee sferu, a ta krunica omeuje
podruje integracije a, uvrstimo x 2 + yi = 2 a z u jednadbu sfere. Dobijemo:
z + 2 a "tl - 3 a" = O pa je Zi = a Zz =- 3a.

Uzmimo z = a, jer je prema zadatku z;?; o. Uvrtenje z = a u jednadbu sfere daje
traenu jednadbu krunice x' + y' = 2 a\ kojoj je r = a Vl, dok je za sferu R = a fi
Prema slici:
226
za sferu
~z y
....:- == --j
dy z
za paraboloid:
S =
4" JJII
f 1 + Xl
Zi yi
+ Z. dx dy + JJII fl + XI
al + yi
al dx dy =
~ .!!..
2 .. Vl 2
= a Vl 'J JV
dcp p dp
3 al _ pl
+ .!..
a
f dcp Val + pl P dp =
O O O
_ .. Vl .. Vl
= _ anf 31 V3~1 - pil ; + 2 aI; V 1t
(al + pl)1 I
O O
a 1t V3 4
2 (a -.ar.1-3)+6a(
1t.r.;
3al l' 3~al)=3nal.
16
S = Tn a'.
Slika 141a. Slika 141 b
470. Odredi povdinu onog dijela oplolja valjka Xl + yi = Rl (z ~ O) koji se nalazi izmedu
ravnina z = m x i z = n x (m > ;, > O).
Kako se vidi iz, slika 141 a i b, obje ravnine sijeku plait valjka u poluelipsama (z !6; O),
koje sc projiciraju na ravninu Y Z takoder kao poluelipse. Da odredimo njihove jednad!be,
a dakle i podruje integracije a, uvrstimo x = ~, odnosno x "" ~ u XI + yi = Rl.
m n
Dobijemo:
ZS y2 ZI
-ml + y2 = Rl 1'11' R' + f112R" =
l
,
pa je al = R;
Analogno:
y2 Z2
Rl + nl Rt. = l, pa je az = R; ba ~ n R.
Kako je prema
ox y ox = 0,
~= -X- dok je oz
prema (131 a) dobijemo:
Y (ay )2
1+
OX
- +
( -ax )2 =
oz
y--YO _.y'Xl +
1+-=
x x
yi
=
JI R~ _
R
y2
R mVR'-y~ R
S = R JJ JI Rl-yI
dy dz . = RJ JI Rt-yi
dy f dz = R J (m - n) dy = 2 (m - n) R'.
" - R nVR'-y' -R
471. Kugla polumjera a presjeena je il dva kruna valjka kojim su promjeri baza jednaki polu-
mjeru kugle i koji se meusobno dodiruju uzdu jednog promjera kugle (sl. 142). Odredi
volumen j povrinu preostalog dijela kugle.
yi
Slika 142.
UzeVi u obzir da je jednadba kugline plohe z = JI a~ - xi . . ,. y', izraunajmo volumen

Vl obaju valjaka.
Vi = 8 J J JI al - x~ - y. dx dy = 8 J J Va! - pC P dp dIP =
" ~
228
n n
"2 dcos~ 2"
J JJIa' -
~ .. a cos cp
= 8 dIP p2 P dp = 8 J dIP! - ! JI (a' - p2)31 =
o o o o
n n
"2 2"
= ~ JI-Jl(as-atcos 2 13+a31
O
acos,!,
O
=: a 3 J(-Sin3tp +l)dlP
O
=
n
2"
= -8 a3 1 + -l .
3
smO lP cos 1> + -2 cos lP + 1> = -8 a"
3 3
I 3
-
(TC
2
- - 2)
3
.
o
Traeni volumen
4 4 16 16
V = V kugle - Vl = 3 .7t a3 - "3 TC a3 + 9 a3 = 9 a3
Sada odredimo povrinu SIonog dijela kugline plohe, koji su isjekli valjci. Prema
imamo:
az x az y a
ax= -;; ay= -;; pa je JI l + p2 + q'
JI a 2 - x' _ y2
n
"2
J f JI
aCOB,!,
Sl = 8 JJ 'JI
o
a
a' - x' - y2
dx dy = 8a
o
dIP
o
- - pdp
-=:..
a' ~ p'
=
n n
"2
f (- JI
2" acos,!,
= 8a J 1- JI dIP a' - p'l = 8a aZ - a' cos' 1> + a) dIP =

o o o
n
2"
= 8 a' f (- sin lP + l) dIP = 8 a' ( ; - 1 ) .

O
S = Skugle - Sl = 4 TC a2 - 4 TC a2 + 8 a' = 8 a'.
412. Izraunaj povrinu onog dijela valjka x' + y' = 2 a x koji se nalazi izmeu ravnine XY i
krunog stoca x' + y' = Z2.
Zadani stoac nastao je rotacijom pravca z = x oko osi z (vidi sl. 143), dok jednadbu
valjka moemo prikazati u obliku (x - a)' + y2 = a 2 (slika l).
Kako se plat valjka projicira na ravninu X Y kao krunica, koja kao jednodimenzionalni
lik ne moe biti podrujem integracije a, projicirat emo dio valjka koji se nalazi izmeu
ravnine X Y i stoca na ravninu X Z.
229
Iz XI + yi = Zi i Xl + yi = 2 a x slijedi Zi = 2 a x, tj. projekcije zadanih ploha
sijeku se u paraboli (v. sl. 143).
dx a Za x
Slib 143.
Iz XI + yi - 2 a x = O slijedi prema (131 b) uzevii u obzir da je ~ = _. 2 x;: 2 a =

a-x . . i J y . x y
V2ax-xl ' dok Je -iJz = O. Kako Je
III + (iJy)B + (iJy )2 = ./1 + (a - X)I '= ~a=====
f iJx iJz f 2a,x - Xl V2ax - xl'
raunamo:
2a V2aJe 2a
~ = aff V2:X"-- Xl = af V2a: _ x t ' f dz = a f V-2-::a2=-~-x-dx =

" O O O
2a
=a V2af dx =-2aV2aIV2a-xI 2a=4a l

V2a-x o
O
x' yI
473. Izrau,naj
povriinu dijela sfere x' + yi + Zi = a' isjeenog plohom at + bi = l.
Raunamo prema jednadbi sfere:
iJz
-=--x. iJz= - -
y . ./
paJe y 1 +11 +
I t f= a
iJx z 1 -
iJY z Val-x'-yi
.
Kako BU obje plohe, tj. sfera i e1iptiki. valjak simetrine s obzirom na OS Z, raunat
tema : ' tj. povrIinu OnQg dijela sfere, koji se nalazi u prvom oktantu:
a
!..I/a'-r
a
! - aIf Val ~::-

"
yi =a f
O
dx f Val
O
_d:1_ yi =
230
!'Va'-r
J.
a
= aJadx \ are sin y ,a =a b

a
I . b
are sIn - d x = a are sIn - .
a
Va' - x'
o o o
S=8a2aresin~.
a
2. Teita- momenti tromosti homogenih ploha
Formule
Kako je za homogene plohe gustoe (J. = l masa m plohe jednaka njenoj povriini S,
l) formule (134) za koordinate teita homogenih ploha primaju oblik:
Ml/oZ
f f x (y, z) Vl + (:;
a
r r + (:: dy dz
~f;;-;;f:-:V=1- 1-=,=(:y=x +=(=::=r:--,dY-d-Z- (134 a)

xt = - S - = )::;::::2
M zo
ff y ex, z) Vl + (~) + (~) 2 2 dx dz
If V +(:~r+ (:~r
a.
(134 b)
t
Y = -S- = l dx dz
a.
ff zex,y) Vl + (~)\ (~r dx dy

M zolI a,
,Zt = -S- = ff V1+ (::r+ (:;r dx dy

(134 e)
a,
2) formule (138) za momente tromosti homogenih ploha primaju oblik:
Iz = Jf
a,
(yi + Vl +(:;r+ (::r dY dz
ZI) (138 a)
l" = Jf
a,
(x' + V1+(ix r +(~ r dx dz
Zi) (138 b)
Iz = ff (x' +y') Vl +(~) +(:;) 2 t dx dy (138 e)

a,
231
Zadaci
474. Odredi teiite dijela homogene sfere koji se nalazi u prvom oktantu (IL = l).
Raunamo prema (134 a) uzevii u obzir da je jednadba sfere Xl + yI + ZI - Rl = O:
OX
0.1' = --X
z
pa je V1+-+-=-=yI
XI
.1'1
Xl
R
X
R
VRI_yS-zl
.
n
T R
M
"
OI = R ff YRl - yi -
xdy dz
.1'1
= Rffp cos lP p dp dIP = RJCOS lP dIPf . pS'dp : =
V
RB - p" Rl - p. V
~ ~ O O
= (drugi integral rijeli nainom parcijalne integraclje).=
S =R ff VRldy- dz
y' - ZI
= RffVRldp _dIP
P
p~
= ~~ .
2
01 ai
Ran.' 2 R
x, = 4 Rl n = T .
Na isti nain izraunaj prema (134 b) i (134 e) y, i z,.
[~ ].
R )(
47,5. Odredi teiit, dijela homogenog paraboloida Xl + yi = 2 z Ito ga odsjeca ravnina .1'= 1
. Iz jednadbe paraboloida vidimo da je ta ploha nastala rotacijom oko osi Z parabole

X = V2 z, odnosno .1'= ~S (vidi sl. 144), pa os Z je os simetrije plohe.
232
Slijedi: x t = O, Y t = O, Zt = ? Vidi takoer sl. 146.
Napisavi jednadbu paraboloida u obliku z= ~ (x' + y2), raunamo prema (134 c) ~

iJz iJz
-=X
iJx
-=y,
iJy
te je
MzoII=_~J J(X 2+y2 )Vl +x"+y"dxdy.

o;
Uvrtenje z = r u jednadbu paraboloida daje x" + y" = 2, pa je a krug polumjera V~
Prelazimo na polarne koordinate:
M ZOII = ~ JJ V + p2 l p' . p dp dql = (uz supstituciju l + p2 = t,
a dalje uz Vt = u dobijemo) = 27t"

2
I V(1 +5 p2)'
2", V2" V2"

S = J J Vl + X2 +- y2 dx dy = J dql J Vl + p' . p dp = 2 7t". ! IV (1 + p2?1
o, o o o
= 2; (V27 - l).
z = 21t" (2 Vn + l) . 3 = _1 (55 + 9 V3).

15. 27t" . (V27 - l) 130
t
------
U zadacima 476 do 478 uklj; izraunaj momente tromosti zadanih dijelova ploha, pri
emu je m masa svakog dijela.
476. Plata valjka polumjera baze R i visine H s obzirom na os koja prolazi teitem valjka, a
okomita je na nJegovu os (sl. 145).
Raunamo prema (138 b) uzevi u obzir da je x 2 + y' = R' jednadba plata valjka:
iJy _ O
iJz - ,
pa je
+ (iJy )2 + (iJy )2 = + ~2= --~
r
1/.1
ax iJz r
1/1
R2 - x VR" _ x'
H H
R 2" R 2
III=2RJJ/2+Z2_ dXdZ=2R[JV x2dx JdZ+JV dx JZ2dZ]

o,
. w-~ -R
w-~
H -R
w-~
H--
-2" -2"
= (pni se integral lako rijei nainom parcijalne integracije) =
233
R R
= 2R [1- ~ JI R" - x' + ~~ are sin ~ I +I
H
-R
are sin ~ I ~] =
-R
Rl
=2RH ( -n+ HI)
-Tt' = 2nRH( RI+-
HB) =- m( R"+-
lP) ,
2 12 2 6 2 6
jer je '" = S = 2 Tt' R H uz gustou tL = l.
477. Dijela paraboloida x' + y' = 2 cz, to ga odsjeca ravnina z = e, s obzirom na os Z (sl. 146).
!J
Slika 146.
Uvrtenje z = e u jednadbu paraboloida daje x'+ yi = 2 Cl, a to je presjeniea tih

ploha, odnosno podruje integracije a, tj. krug polumjera e vi
Iz z = 2le (x' + y' ) s\"Ije d'I:
oz x /)z y
-=-
ox c oy e
pa prema (138 e) imamo:
I. = ! ff(IX" + yi) Vc' + x + yi dx dy = !f f p. Vc + p" . P dp dql =

~ '~
/
cVT
!f f V+
2n
= dql p' c p. dp '= (uz supstituciju e + pl = t, a dalje Vc == u dobijemo)

O O
cVT
2 Tt'
= -
c
I V(c 5+ pl)'
-
CI V(c" + pt). I
3
2 Tt' e'
=' - V-
15- (12 3 + 2)
O
Da rezultat 1ZI'1IZimo' s misom m, raunamo uzevli (J. = l:
" ,,'
ln cV2"
= !f dql fV + e' pl P dp = 2; CI (3 Vl - I).
o o
Odade je
2 I 3m
~e=3V3-1'
Uvrtenje u izraz dobiven za 1. daje nakon uredenja
1 _ SS +
.- 65
9Y3'mc. 1-
478. Plalta krnjeg stoca polumjera baza R i T i visine H s obzirom na os stolca.
Slika 147.
Odredimo 'jednadbu plata zadanog stoca kao plohe nastale rotacijom izvodni~e l oko
osi Z s obzirom na poznatu jednadbu rotacione plohe:
x' + y' = [J(z)]'.

Prema slici 147:
R
tg = tg (180' - lt') =- tg lt' =- -w- '
-T
dok je l == x = tg ' z +R
pa je
R -T
J(z) = -~z + R.
Jednadba pldta glasi:
z + R )1
H
Xl + yi = ( - -w-
R - T ili z = - - (R - ~
R -T
1---
x' + yi)
235
Kako je
o::: H x oz H y
ox = - R - r . Vx' + y' oy = - R - r . Vx' + y2 '
prema (138 c) dobijemo:
I = JJ(X' ...L y') r'CR=r)~ dx dy = ~! (R - r)2 + H' JJp .. p dp dtp =

R-r R-r
'"
Jd J d
2", R
=
V~~
R-r tp p
3
p=
ji (R --=-T5"-+IF
R-r .2 lt
R' - 1"'
4
o o
Prema slici:
1= VeR - r)' + H'.

Uutenje daje:
1 R' - r 4
I =-ltl--;::---
z 2 R - r
236
v. TROSTRUKI INTEGRALI
A. Raunanje trostrukih integrala
Formula
f
b y,(%) Z,(%,y)
I I I fex,y, z) dx dy dz = dx fdY Jf(x,y, z) dz. (109)

v a y, (%) z, (%,y)
Zadaci
U zadacima 479 do 483 uklj. izraunaj navedene trostruke integrale.

a b e a b e
479. I dx I dy Ic x+ y+ z) dz I I
= dx dyl ex + y) z + ;21 =
o o o o o o
~ f:"
o
k'+Y)d n<IY~'f:"jy+~ +~YI~'(("+~ +.{) ... ~
o o o o
a
X2
= bc I 2 + 2b x + 2c x
1
;=
abc
-2- (a + b + c).
O
a x %y a x %y a % %y
480. I dx I dy I xa yi Z dz = I Xl dx yi dyI I z dz I x dxI y2 I;: I dy

= =
O O O O O O O O O
a x a x "x a
= ~ I x, dx Iy2x2 ydy = ~ 2 Ix. dx Jy4 dy = ~ I xi I~61 dx = 1~ I x lO dx =

O o O O O O '0
= 110 t
.
~I: I= ;;~ .
0-
237
-1 e-%-l %+31+' e-l e-%-l %+y+e
t81. fdxf dy f( x-e

In(~(-x+y-e X - y) ) dz = f~f dy
x-e x+y-e
fin (z -X - y) dz =
o O O O e
== (UZ supstituciju - X - Y =; k i parcijalnu integraciju) =
f f
.-1 .-%-1
dx dy ~C, ' . % + 31 + ..
= - -
x-e x+y-e
!zIn(z-x-y) - z+(-x-y)In(z-x-y)!
' ..
=
O O
.-1 .-%-1
= f~
x-e
f
x+y-e
dy [InCe - x - y) . (- e + x + y) - (x +y - e)] =
O O
. -1 .-%-1 e-l
= f~
x-e
f[ln(e':"" X -y):- l]dY==f~ !yIn(e -
.x-e
x -y) - y-
O O O
e-l
ln( ) !.-%-l f -2(e-x-l)+(e-x)ln(e-x) dx-
- (e-x) e-x-y -y = , x-e -
O O
-= [uzevii u obzir da je (e - x - l) : (x - e) ,= _ l + e-x

_1_ ]. =
.-1
= f [2 - e ~ x - ln (e - X)] dx;= I 2 x + 21n (e - x) - x ln (e - x) +x +

O
-e-l
+ e In (e - x) ! = 2 e - 5.
O
!I
f x
SliIta 147 a. Slika 147b.
482. f f f xy dx dy dz,gdje je V podruje omeeno hiperbolnim paraboloidom z = xy

. v
ravninama x +y = l i z =O (z ~ O).
238
prema slic:i 147a i formuli (109) imamo:
I l-s sy 1 1- s 1 1 -" 1
1= JXchJYdY J dz= JXdX J ydyxy= JXllchJY1dY = ~JXI(I-X)a~ =

o o o o o o o o
1
= ! J(xI - 3 XI + 3 x' - xl) ch = 1!0'

o
483. J JJY cos (z + x) ch dy dz, gdje je V podruje omeeno valjkovitom plohom y = Vx:
.v . .
1favnmama .)'=0, z=O X+Z="2' 'It
1
Raunamo prema (109) a obzirom na sliku 147b.
!!.. ~ n-
2 2 1"
= ~ J x(sin ~ - sin x) dx = ~ J(x - xsin x) dx = ~ ~2 + Xcos x- .sin x\ I
o o o
=i-(~-f).
B. ZamJCDa promJcDIJivih U trostrukim iDtcgraHma i rauDaDje tih

iDtegrala uz tu zamjeDu
Formule
Cilind'rike koordinate
x=pcoacp
y=psincp (114)
z=z
dV = dx dy dz = p dp dcp dz (115)
Jf J f(x,y,z) dxdy dz = JJJ f(p coa cp, p sin cp, z)pdpdcpdz. (116)
v v
239
Sferne ili prostrane polarne koordinate
x = p sin .& cos tp

y = p sin .& sin tp (117)
z=pcos.&
dV = dx dy dz = pl sin.& dtp dp d.& (118)
III v
f(x,y,z)dxdydz=
(119)
= III f (p sin .& cos tp, p sin .& sin tp, p cos .&) p2 sin .& dtp dp d.&.
Zadaci
U zadacima 484 - 488 uklj. izvri prijelaz u IIIv

l (x, y, z) dx dy dz na cilindrike,
odnosno sferne koordinate i rastavi granice integriranja.
484. V je podruje koje se nalazi u I oktantu, a omeeno je valjkom x' + y" = R2 ravninama
z = 0, z = l, y = x i y = x J/3,
Slika 147 c.
Prema slici 147c i furmuli (116) dobijemo uzevi u obzir da je x" = p. COSI tp, y2 =
= PI Sin
' 2 tp, pa ' x- + y 2 = p,
je . I d ok IZ
' Y = X sli'jed'l da je
, tg tpl = l
,pa'je tpl = 4'
1 1a: ,IZ
y = V3 x imamo: tg tp. == V3 pa je tp. = -i- '

,..
l 3' R
I = III
o
dz
,..
dtp
O
f (p cos tp, p sin tp, z) p dp,
"4
-240
485. V je podruje omeeno vl/ljkom x 2 +- y2 = 2 x, ravninom z = O i paraboloidom Xl + yi = Z.
/'1
/ /
/ /
II
I
/ I
/
I I
I /
I /
/ I
I / x
I /
/
I..--,
Slika 148a. Slika 148b.
Napisavi jednadbu valjka u obliku (x - 1)1 + y' = l, a jednadbu paraboloida u

obliku x 2 + y2 = (VZ52,
opaamo da je paraboloid nastao rotacijom parabole x = Vz,
odnosno z = XZ oko osi Z, pa prema slikama 148 a i b i formuli (116) dobijemo uzevi jo u
obzir da je z = Xl + yi = pl cos' cp + pl sin" cp = pz.
7f
2" 2C08<p pl
I = JJ J dcp p dp f(p cos cp, p sin cp, z) dz.

7f O O
-2"
486. V je dio kugle Xl + y2 + ZI ;;;; a2 koji lei unutar valjkovite plohe (x' + y')1 = at (Xl _ yi)
(x;;;; O).v
Podruje integracije V je podruje omeeno valjkovitom plohom koja je okomita na
ravnini X Y i kojoj je baza desna petlja lemniskate (x' + yl)1 = a" (x - yi), odnosno
p' = a' cos 2 cp u polarnim koordinatama (vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija), dol) je dolje
i gore to podIuje omeeno zadanom s f e r o m . "
Prelazimo na cilindrike koordinate uzevi u obzir da prema (114)
z= Val - (Xl + y2) prima oblik z= Val _ p'

a iz
p' = al cos 2 cp slijedi p = a Vcos 2 cp.
Prema (116):
4 aVcos2<p Val_pl
I = JI I dcp p.dp' f(p cos <p, fl sin <p, z) dz.

n O _Val_pl
-4
16 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike 241

487. V je opi dio kupla XI + yi + Zi ~ Rl i XI + yi + (z - R)I ~ Rl. (Sl. 149).
Zadatak najjednOltivnije rije'imo prijelazom na cilindrike koordinate. Odredimo jed-
nadbu presjenice zadanih sfera, odnosno njene projekcije u ravninu X Y.
Iz
z = VR2- x l- y2
z=R-VRI-xl_y.
llijedi Xl + yi = ! Rl. a to je krUnica polumjera R ~3 sa sreditem Sl na osi Z.
Slika 149.
Kako je prema (114) Xl + yI = pl, podruje V omeeno je odozdo sferom z'= R -

-V Rl - pl a odozgo sferom z = V
Rl - pl pa prema (116) i slici imamo:
Ry3
Zn - Z - VR"-p'
I = II Idt:p p dp f(p COS <p, P sin <p, z) dz.
O O R-VR"_pl
488. Podruje V je dio kugle Xl + yi + Zi ~ Rl koji se nalazi u prvom oktantu.

TI: TI:
Z -i R
[I sin & d& II dt:p f(p cos t:p sin &. p sin t:p sin &. p cos &) pl dP] .
O O O
U zadacima 489 do 495 ukljuivo izraunaj zadane trostruke integrale prelazei na

cilindrike, odnosno sreme koordinate.
2 V:Zx-xi 4
489. JJ Jdx dy z V'X I + yi dz.

o O O
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je podruje V tog integrala uspravni
knlni valjak, jer je knlnica y = V2 x' - Xl, odnosno (x - 1)1 + yi = I projekcija tog
valjka na ravninu X Y, taj je valjak omeen ravninama z = O i z = a.
lJ
Slika 150.
Prelazimo na cilindrike koordinate (116) uzewi u obzir da je prema slici I SO i formuli

(114) p = 2 cos tp, dok je VXI + yi = p.
ft ft ft
"2 "2 "2
J
2eos-II> 4 2 eo, II>
1= J J Jz dtp pl dp dz = ~If I~'I al

"6 8 cos'tpdtp =
o O O O o
ft
"2
= prema tipu VIn (v. dio n Repetitorija) = ! !
all sin tp COSi tp +~ sin fl' = : al.
O
R VRI-x' V R'-x'-y'
490. JJ Jdx dy (Xl + yi; dz.

-R _ VR"_Xl O
Iz granica integracije zadanog integrata vidimo da je podruje V gornja PQlukugla

polumjera R. Pre1azimo na sfeme koordinete.
Prema (117):
Xl + yi = pl COSi tp sini & + pl sini & sini tp = pl sini &,
pa prema (119) dobijemo:
n n
2n "2 R "2 R
1 = JJ dtp sin & dtp J p' sini & dp = 2 TC J sin' & d& .j ~. \ =-
O O O O O
n
"2
=.!TCRI-..!..Sinl&COS&-~COS&1
S 3 3
=.!TCR'
IS'
0--
491. JJJ Vx +dx dy+dzCz - y2 2)2
, gdje je Vkugla Xl + yi + Z2 ;2; l.
V.
Prelazimo na sferne koordinate. Prema (117) dobijemo
x2 + y" + Cz - 2)1 = pl - 4 p cos & + 4
pa je prema (119):
2n l n
I = Jd tp
J J p2 d p ,
~ p' -
sin .& d.&
4 p cos .& +4
= [uz supstitucijU
... COS
" = t;
'fT dt = - sin.& d.&
O O O
l
J
11:
Ft - 4 P 1+ 4 = u; du = - 4 p dt] = 2 7t pl. 2lp I Vp' - 4 p cos.& + 41 =
O O
l l
= 7t J (V p pl + 4 p + 4 - Vpl - 4p + 4) dp = 7t J p [(p + 2) - (p - 2)] dp =
e o
l
= 4 7t J p dp = 2.2::..
o
492. JJJv Xl
dx
+ y2 + Cz -
dy <iz 2)2
, gdje je Vvaljak Xl + y. ; ; l kojemu su baze u ravninama
V .
z=-1 i z=1.
Prelazimo na cilindrike koordinate. Prema (114)
x + y. + (z - 2)1 = p. + (z - 2)",
pa .prema (116) imamo:
2n I l
I=JdtpJdZJ Vpz +P (z-2) =( uz dp pt = t; P dp dt)

= 2" =
o -1 O
I l 1
= 2 7t JIV +
-1
pz Cz - 2)21 <iz = 2 7t
0_1
J[V 1 + Cz - 2)2 - Cz - 2)] <iz =
= [uz z - 2 = t; <iz = dt dobijemo predtip e (v. dio II Repetitorija)]

l
Z - -2 V(z - + V(z - Zi + 2 z 'I
2)2 + 1) -"2
= 2 7t I -2 2)1 + 1 + "2
1 ln (z - 2 =
-1
= 7t (3 V10 + ln ~210 -- 13- Vl + 8) .
244
l VI-.- a
493. I Iddx Y I dz
-Vl-" O
[Tr2 a].
1 Vt="Xi ~i
494. J Jdy IV
dx xa + ::' + Zi dz.
O O
[ V je gornja polukugla polumjera 1. ~rije1az na sfeme koordinate daje I = ; ].
495. III (x' + yI) dx dy W:, gdje je V podruje odreeno nejednakostima zs:; Oi
V
TI ~ XI + yi + Zi ~ R'.
[ V je zajedniki dio dviju polukuga1a polumjera T i R (R > T). I = l; Tr (R' - rl)]
C. Primjena trostrukih integra1a
a. ODREIYANJE OBUJMA TIJELA
Formula
, V = I I I dy dx dz. (109)
V
Zadaci
U zadacima 488 - 512 uklj . izraunaj volumene tjelesa omeenih zadanim plohama.
496. Va1jkovitim plohama z = 4 - yI i z = yI +2 i ravninama x,.. - 1 i X= 2.

Iz 4 - yi = y2 '+ 2 dobijemo y = 1 pa je z = 3. Plohe se sijeku dakle u pravcima
y = l i y = - 1, koji su okomiti na ravnini Y Z. Slika 151a predouje projekcije tih ploha
na tu ravninu i podruje integracije al u toj ravnini, dok slika 151b predouje podruje
integracije az U ravnini X Y.
245
prema tim slikama imamo:
V= f Jf dx dy dz ... f dx f dy f dz = I x I~ i f(4 - yi - yi - 2) dy
2 +1 4-y- 1
v' -1_ -I ".+2 -1

1
= 31 2y - ~ y'l = ~
-I
Z
4
y
x--f x=2
$1='
-f x
O 2
$1=-1
-2
Slika 1Sl L SIib 1Sl b.
497. Paraboloidima II = x' + y' i == x' + 2y' i ravninama y,. -l, Y = 2 x i x = l.
Napiaavli jcdnad!be paraboloida u obliku x' + yi = ( Vi')1 i ~ + ~ = ;, vidimo da

je prva ploha kru!ni paraboloid nastao rotacijom parabole II = yi oko osi Z, dok je
drugi paraboloid c1iptilti.
II
x=f
Slika 1S2 a. Slika 152 b.

Slib tS2 a predouje projekcije tih ploha na ravninu Y Z, dok slika tS2 b prikazuie
podrujeintegracije a u ravnini X Y. .
246
i 2~ s"+2~ 1 2~. 1 2~
V =Idx Idy Idz =Idx I (x' + 2y - Xl - yi) dy =Idx I;11 ==

o ~ s"+y' o ~ . o ~
1 l
=~3 I(8 xa - XI) dx =2.13 XI4 1=2..

12
o o-
498. Na isti nain izraunaj obujam tijela omeenog paraboloidima z = x' + yi i z .s 2 x' + 2 yi,
valjkovitom plohom y = x' i ravninom y = x.
[is]'
499. Paraboloidom (x - 1)1 + yi =z i ravninom 2 x + z = 2.
Da odredimo projekciju sjecita tih ploha u ravnini X Y, odnosno podNje integracije
(J u toj ravnini, uklonimo z iz zadanih jednadbi. Dobijemo:
x' + YI = 1,
a to je krug polumjera 1 sa sreditem u ishoditu O. Prelazimo na cilindrike koordinate pa
prema formuli (11S) imamo:
2n 1 2n l
II
=:- df
o O
p dp (2 t 2x - Xl + 2 x-l - YI) = II
O
dIP
. O
(1 - x' - YI) p dp =
2n 1 2n l
= II dIP [1 - (pl cos lP +pl sini lP)] P dp= II dIP (1 - pl) P dp ==

O O O O
SOO. Paraboloidom z = x' + YI i ravninom z = x + y.

Granice integracije u smjeru osi Z vide se iz slike lS3 a, u kojoj su prikazane projekcije
zadanih ploha na ravninu Y Z (x = O). Da odredimo podruje integra<;i.je (J u ravnini X Y,
uklonimo z iz jednadbi zadanih ploha, pa dobijemo
ili
a to je krug sa srediitem u S (~, ~) polumjera V; (sl. lS3 b).
247
bhodiJte o koordinatnog sustava prenesimo u S ( ~, ~):
=- II(XI
o
+ yi - ~) dx dy = prelazimo na polarne koordinate =
Vl
2", 2
= - II(~
pl - ~) p dp d~ = - Id~ I ~' - ~ ~21
O O
= - 2n U6 - !) = ; .
y
Z
tJ
/'srJJJ
~/
~~.
/
O x
Slika 153 a. Slika 153 b.
SOl. Sferom Xl + yi + ZI = 4 i paraboloidom Xl + yi = 3 z.
Uvritenje XI + yi = 3 z u jednadbu sfere daje kvadratnu jednadbu ZI + 3 z, - 4 = O

kojoj je jedan korijen z = l, pa je x + yi = 3 poj ekcija sjecita zadanih ploha na ravninu
X Y (sl. 154), cr je dakle krug polumjera VJ.
Prelazimo na cilindrike koordinate:
248
2,.. VJ VJ
= JJ dtp p dp ( V4 - x - y" - xa +
3 ya ) = "3
l . 2 71' J(3 V
4--
p. - p") p dp =
o o O
= 271'
T I- ,J
y(4 - pl)8 - 4"
p' IVJ 1971'
=-6-'
O
y2=JZ
Izraunali smo volumen V gornjeg dijela zadanog tijela. Meutim istim zadanim plo-
hama, kako se vidi iz slike 154, omeen je i donji dio, kojemu je volumen
4 19 15
Vl = volumen kugle - V = - 2 3 71' - - 71' = - 71'.
3 6 2
502. Sferom x' + y2 + ZI = R2 i paraboloidom X" + y' = R CR - 2 z) (z ~ O).
[ Slini zadatak, cr je krug polumjera R. V = 152 R8 71' ] .
503. Sferom x' + y' + ZI = 4 R z - 3 :RI i stocem ZI = 4 (x + yi). (Trai se volumen onog
dijela kugle, koji se nalazi u nutrini stoca).
Prikaemo li jednadbu sfere u obliku x 2 + yI + (z - 2 R)' = Rl, opaamo da je
2
S (O, 0, 2 R) i r = R, dok je stoac x' + y' =~ nastao rotacijom pravca z = 2 y oko
osi Z (sl. 155). Iz jednadbi sfere i stoca slijedi:
Z2
-+z2=4Rz-3R2
4
ili
5 ZI - 16 R z + 12 R2 =
249
a odatle je
pa je
Iz slike vidimo da traeni volumen V kugle najjednostavnije dobijemo tako,' da od

volumena kugle ~ 1t R8 oduzmemo volumen Vl onih dvaju dijelova kugle to ih odsjeca
stoac. Uzevi u obzir da jednadba donje polovine sfere glasi
z = - YRl - XI - yi + 2 R, dok je Z=2YX I +yl
jednadba stolica, dobijemo prema slici:
2n: R 2y,,1 _yi
Vl = fff p da d<p dz = ff fd<p p dp dz

V, o ~R - Y R" - '" - yi + 2R
S
R
= f
2 1t (2 Ypl + VRI- pl - 2 R) p.dp =
~R
S
R
= 2 1t I ; pa - ~ V(Rl - pl)8 - R pl I 8 R'
75 1t
~R
S
4 8 92
V =- 7t Rl - - 7t Rl = - 7t R8
3 75 75'
z=-t+ 3
f
f
2
Y g-tx
Slika 156.
503a. Ravninama y = ~, y = ; X, Z =O i z = - ~ + 3.
.[ ~ , vidi sl. 156 ] .
250
504. Sferama XI + yi + Zi = l, XI + yi + ZI = 16, rotacionim paraboloidom XI + YI = Zi i
kootdinatnim ravninama x = O, Y =O i z = O (x ~ O, Y ~ O, z ~ O).
Sl. l S7 predouje projekcije zadanih ploha na ravninu Y Z uzetih u I oktantu. Traeni
volumen V dobit emo tako, da od volumena Vl oktanta kuglina isjeka O A B oduzmemo
volumen Vl0ktanta kuglina isjeka O A' B'. Prelazom na sfeme koordinate (117) i (118a)
dobijemo prema V = III

V
pl sin .& d.& dcp dp:
~ n- ~ ~
V = Vl - VI = I~I I 1--
(.
1)
cp (.
O
cos.& I-I ~I rI (1-
q O
cp
O
COS'& (=
O
=64 7t
-.- . ( Vl ) - -l . -
--+1 7t ( Vl )
--+1 =-7t 1-)
21 (2-~2
32 l 322 4 .
4 Y
SOS. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baze R sijeku se pod pravim kutom. Odredi vcJlumen
onog dijela valjka koji lei u- drugom valjku.

U slici lS8 prikazan je oktant tijela, Ito ga omeuju valjci Xl + yi = Rl i XI + ZI = Rl
kojim su osi simetrije osi Z i Y. Odredimd etvrtinu traenog volumena uz primjenu cilin-
drikih koordinata (114) i (lIS a):
n R VRI-xl
: = III V
p dp dcp dz = II I
O
dcp
O
p dp
O
dz
I IV
R
=- dcp Rt - pl cos cp . p dp =[ UZ Rl - pl COSi cp = t, pa je p dp = - 2!1 cp ] =

O O
= - -3l - In IV(Rl -
dcp-
COSi cp
pl cos' cp)' IR = - -Rl
3
fn( -sina-cpcp - -I)
COSi
-cp dcp =
COSi
O O O
251
= [uz cos cp = t, pa je sin cp dcp = - dt] = - ~ Ico! cp + cos cp - tg cp I'" =
O
506. Rijei isti zadatak uzevi jednadbe zadanih valjaka u obliku y" + Zi = R2 i XI + Zi = R".
50~. Valjkom x + 4y2 = 4 i ravninama z = O i z = x + 2.

I I
Trai se volumen tijela koje je omeeno eliptikim valjkom ~ +~ = l i ravninama
X Y: i z = x + 2. Pri raunanju' volumena prelazimo na eliptike koordinate, jer je a
elipsa kojoj je a = 2 i b =( pa prema (113) imamo:
,,+2
V III
=
v
dx dy dz = II I II
o
dx dy
O
dz =
o
(x + 2) dx dy =
2n 1
= II
o'
(2 u cos v II
+ 2) 2 u du dv = 4
O
dv
o
(u cos v + 1) u du =
=4 I2jnUa "3 cos v +"2

Ulji dv = 4
I2(~. '31cos v + 2"1) dv = 4 JIT sin v +"2v j2n = 4 7t",
O O O O
508, Paraboloidima z = 8 - x 2 _ yi z=xI+3y.

2
[Kako je projekcija sjecita zadanih ploha elipsa ~ +~ = 1, izvri prijelaz na eliptike
koordinate. J
509. (x + y. + Z')2 ~ aS x (a > O).

Budui da je lijeva strana jednadbe plohe, k?ja' opeuje tijelo, pozitivna za sve x, y i z,
tijelo se nalazi u onim oktantima u kojim je desna strana, tj. x, pozitivna, a to su oktanti
I, II, V i VI. Dijelovi tijela, koji se nalaze u tim oktantima, jednaki su, pa raunamo :
izvrivi prijelaz na sfeme koordinate prema (117) i (118 a):
x. + y2 + Z2 = p2 sin2 8- cos. cp + p. sin2 8- sini lP + p. cos 8- =

= p. [sin2 8- (cos' lP + sini lP) + cos' 8-] = p".
252
a --:---=-_ _
p' = al p sin .& cos qI, pa je! p = a Vsin .& cos qI.
. -TI:2
IrI
a y'sin& cos <p
ff f
2 2 2
= dql sin .& d.& = ~8 cos qI dql Isinl .& d.& =

o o o o o
510. (x' +yl + ZI)1 = axyz (a> O).

Tijelo se nalazi u oktantima I, III, VI l VIII, jer je samo u tim oktantima i desna strana
jednadbe pozitivna, pri emu su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
S obzirom na zadatak 509 i formule (117) i (118a) dobijemo:
p' = a ps sin .& cos qI sin .& sin qI cos .&,

pa je
p = a sin qI cos qI sini .& cos .&
7t ~ ~ n
T 2 a.<p~<p~&~& 2 T
: = ff dql sin.& d.& J.pa dp ~ f sins qI coss qI dql f sin' .& cos3 .& d.& =
o o o o o
= [prema 4) tipa XI, v. dio II Repetitorija] ""
.!! TI:
T
aa
="3 ',l.
"4 sm4 qI -
1.
(fsml qI
II
2

sins .&
-8- -
sinlo ,&
----w- I = 1440
as
O O
511. (Xl + yi + ZS)I =;: al z4.

Budui da su obje strane jednadbe poz!t1vne za sve x, y i z, tijelo se nalazi u svim
oktantima, pri emu su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
253
Na slini nain kao u zadacima 509 i 510 dobijemo:
p' = al p' cos' .&, pa je p = a eos 2 &
~ n ~ n
2 2" a COi" & 2 2"
: = J d<p JSin .&d.& I~'I = ~I ~ J cos'.&sin&d.& == ~ 7t 1- _CO_;_7_&1 = :; 7t.
O O O O O
512. (x' + v' + ZI)1 = 3 xy z.
b. ODREDIVANJE MASE NEHOMOGENIH TJELESA
Form u le
dm = IL (x,y, z) dx dy dz (135)
m= JJJ IL (x,y, z) dxdy dz (136)

V
Zadae i
u zadacima 513-519 uklj. izraunaj masu tijela omeenih zadanim plohama.
513. Koncentrinim sferama polumjera R fr (R > gustoa materijala obratno razmjerna

r), ako je
sudaljenou od sredita sfera, a jednaka je r u udaljenosti jednakoj jedinici.
Oznaivii s l udaljenost elementa zadanog tijela od ishodiita O, dobijemo prema slici

159 i zadatku
gustoa IL = ..:. = e ,
l VXI +.yl + Zi
gdje je e faktor razmjernosti, a kako je za 1= 1 IL = r, dobijemo IL = ~ = e pa je

l
2s4
Prema (136):
m= yfff dxdydz
V~+~+~
= uz prijelaz na sferne koordinate =
.
V
R 71: 27<
= y fff ,p, sin.& d.&p dp dq> = ff

p dp .sm .& d.& f dq> = 2
y 7': Y (Rl - rl).
V r O O
514. Sferom polumjera R

a) ako je gustoa razmjerka s kubom udaljenosti od sredita, a na udaljenosti jednakoj
jedinici iznosi y,
b) ako je gustoa obratno razmjerna s kvadratom udaljenosti od sredita kugle (k je zadani
koeficijent razmjernosti).
[~ 7':yR'; 47':Rk].
gustoa razmjerna s n-tom

515. Krunim. stolcem visine h i kuta ct izmedu osi i izvodnice, ako je
potencijom udaljenosti od ravnine. koja prolazi vrhom stolca paralelno s osnovicon1' stolca,
a u udaljenosti jedan iznosi y (n > O).
Iz slike 160, koja predouje projekciju zadanog stolca na ravninu X Z, slijedi:
IL = e . z", a za z = l IL = y, pa je IL = Y . z".
Znamo jednadbu plohe nastale rotacijom oko osi Z:
Prema slici:
jednadba plata stoca, a odade je

JI = VZI tgl ct -~.
2SS
Prema (136) dobijemo uzevi u obzir i stranju polovicu stoca:
h ztg<x Vz1 tgl cx-X'

m= y J J J zn dx dy dz = 2 y J zn dz J dx J dy
v o -ztg<x O
= prema predtipu e, v. dio II Repetitorija =
1 ztg
= 2y Jz" dz I~2 (zI 18 ex arc sin _x_

1
ztgex + xV ZI tgl ex - Xl ) !i
O -ztg<x
h h
= y J zn ( Zi 181 ex ; + z tg2 ex . ;) dz = 7t' Y . tg 2 ex J zn + 2 dz =

O O
I
I
/0
1----- fl
/
fl
/
a/
x
S16. Krunim valjkom polumjera osnovke R i visine H, ako je gustoa u bilo kojoj taki tijela
numeriki jednaka kvadratu udaljenosti te take od sredita osnovke valjka
[ Izvri prijelaz na cilindrike koordinate m = 7t' R; H (3 R2 + 2 HI)].
517. Pravokutnim paralelepipedom omedenim ravninama O ;;;; x :;;; a; O ~ y ;:2; b i O ~ z :;;; e,

ako je !J. (x,y, z) = x + y + z.
Prema slici 161 i formuli 136:

a b e
m= J J J (x + y + z) dx dy dz = JdX Jdy J (x + y + z) dz =
V O o O
2.56
a b e a b
= J JI dx xz +y Z + ; I dy = JJ dx (e x + ey + ;) dy =
O O O O O
bel I
a
= ITr
bc ble
+ -2- x + -2- x =
abc
-2-(a + b + e).
O ------------
518. Sferom .:ti +. y2 + Zi = e i ravninama x = 0, y = 0, z = Oi":"

a + yb = I, ako je gustoa
u svakoj taki jednaka koti dotine take tijela (a < e i b < e),
Prema slici 162:
v o O O
r]
a
= ~ J[b Cl (I - :) - .b x (1 - :) - ~a (1 - : dx =
O
'o.
a
el 1 bl bl bl l bl)
-x-x
a
l +-x3
~
__
3
+-x--x
a al
+3a'
-r dx=.
o
ab
= -- (6 el - al - bl).
24
519. Ravninama x = 0, x = l, y = 0, y = l, z = 0, z = l, ako je gustoa !.L ... x + y + z.
[~ l
17 B. Apsen: Rijeeni zada.:! 1% VIJe matematike 257
c. ODREIVANJE STATICKIH MOMENATA TJELESA
Formule
M roz = IIIJ.fo(x,y,z) xdxdyd6; Mxoz = I I I !'-ex,y, z)y dx dy dil;

V V
(137)
MXOY'" I I III. (x,y, z) zdxdy dz.
v
Zadaci
U zadacima SOO - s22 uklj. izraunaj statike momente zadanih homogenih tjelesa (II. = 1).
S20. Pravokutnog paralelepipeda bridova a, b i e s obzirom na poboke i osnovice.
prema slici 163 i formulama (137) raunamo:
~ b CI
M OABC =I I IZdxdYdz= IZdz IdYIdx=a~cI.

V O o o
able albe.
MOO'A'A = -2-; Mocc'o' = - 2 - '
x
521. U8Dravnog krunog stolca CR, H) s obzirQm na ravninu koja prolazi bazom stoca.
. H
prema slici 164 jednadba izvodnice O B glasi 11 = ay, a kako je a = tg IX = R'
tJ = ; y, odnosno y = ! z. Uvrtenje u XI + yi = [f(z)]1 daje jednadbu plata zadanog
stOl6:
ili. H II.. + I
z=1['''''- y.
2s8
Prema (137) uz prijelaz na cilindrike koordinate:
2... R ~V%'+yl
R
MB = JJJZPdPdlP:dz= Jd~JPdPI~11
v o o o
R R
= ! J[~
2 7t (x' + yi) JP dp = 7tR~ J p'. P dp
o o
522. Tijela omeenog elipsoidom :. + ~+~=1 i ravninom X Y s obzirom na tu ravninu.
Napisavii jednadbu elipsoida u obliku z = c y 1 -

1/
:1 -
I I
~I raunamo prema (137):
= - C1JJ(
2
l - -X. - -yi) dx dv =
al bl -
o o o
= prelazimo na eliptike koordinate = ; JJ (l - u cos' f) - Ul sini "II) a b u du dv =

o
a belJ df) J(l -

2... 1 . 1
=-2- Ul) u du ab .2
=-2- Cl
7t
I2" - '4=I
U u' 7ta
4 bC
.
O O O
d. ODREIVANJE TE2ISTA TJELESA
Formule
xt = -:--;;-
MyOZ = m1 JJJ I'(x,y,z)xdxdydz
V
Mxoz 1
Yt=-m-=;;; JfJ .I'(x,y,z)ydxdydz (137)
V
Zt = -MXOY
m- =;;;JJJ 1 I'(x,y,z)zdxdydz
V
gdje je
m = JJJ V
l' (x, y, z) dx dy dz (136)
za 1'=1 m=V.
259
Zadaci
523. Gustota kugle Xl + y. + ZI ~ 2 R z u bilo kojoj taki, numeriki je jednaka kvadratu uda-
ljenosti te take od ishodiita koordinatnog sustava. Odredi koordinate teita kugle.
Slika 165.
Najprije raunamo p~ma (136) masu m zadane kugle uzevi u obzir da je prema slici
165 gustoa tL = II = XI + yi + Zi dok je S (O, OR), pa je u sfemim kOQrdinatama
z = p cos & + R.
m= f ff (Xl + yi + zi) dx dy dz = prelazimo na sfeme koordinate =

v
= fff [pl sini .& COSi cp + pl sini .& sini cp + (p cos.& + R)I] pl sin .& d.& dcp dp =
v
R
ff f
2K K
= dcp sin.& d.& (p. + ,2 R p cos .& + Rl) pl dp =

O O o
K K
= 2 'Tt' f sin.& d.& ( ~. + ! cos.& . Rl + ~') = 2 'Tt' R' f( 185 sin .& + ! sin 2 .& ) d.& =
o O
=27VRI I 8 l
--cos.&-~cos2.&
15 8
IK
32
=-'Tt'RS
15
O
Budui da je zadano tijelo simetrino s obzirom na ravnine X Z i Y Z, x, = O i y, = O,

pa raunamo samo z,.
260
Prema (137):
Mx or = fff
v
(pl + 2 R F cos.& + Rl) (p ~ .& + R) PI sin .& d.& df dp =
2,. ,.
6
I
=JdfJSin & d& p' cos .& + 2 R pl
5
COSi .& + Rl p' cos .& + li. pl + Rl p' cos .& +
4 5 2
o o
R ,.
R' p' I =
+ ---
3 I 2 r.. Rl J (11
- cos .&
12 + -52 COSi .& +
. -l!i sm .& d&
8 ) . =
. o o
. Mxor 5
zI =--=-R.
III 4
524. Odredi koordinate teita polukugle XI + yi + Zi = Rl (z ~ O) ako je gustoa razmjerna

s udaljenou take od srediita.
[ x, =' O; Y, =0; Z=.!R].

I5
525. Odredi teite zajednikog dijela kugala XI +yl + Zi ~ Rl i Xl + y2 + Zi ~ 2 R

obzirom na ravninu X Y. Gustoa u svakoj taki tijela numeriki je jednaka udaljenosti te
z.
take od ravnine X Y. (Vidi sl. 149 kod zadatka 487).
Raunamo prema (137) uzevi u obzir da je x, = O i y, = O. z, =oo ?

Prema (J36):
VR'-x'-y"
m= JfJ z dx dy dz = uz prijelaz na cilindrike koordinate = fI I p dp df z dz
v a _ v'R"-Ji-y"+R
RVT R~
2,. 2 -2-
= ~ I df J(2 R VRl - pl - Rl) p dp = 7t R 1- ~ V (Rl - pl)1 - ~ pil

O O O
RVT
VRI-x'-y" -2-
Mxor = JI p dp df J Zi dz = ~ 7f J[V (Rl - pI)1 - (- VRl - pl + R)'] P dp =

a :- VR'-x'-Jl'+R O
261
RVl
-2-
= ~ 7t JV (2 Rl - pl)' - 4 Rl + 3 R pl + 3 Rl VRI- pl) P dp =

O
RVl
-2-
= _2_7t
3
1_ .3..5 V(Rl - pl)' - 2 R' pl + .!
4
R p' - Rl V""'"'(RI=-----,p.=)'1 = 480
59 7t Rl
.
O
Z = MZOY =~R
ln 100
U zadacima s26 - 534 uklj. odredi telilta homogenih tjelesa (IL = l) omeenih zadanim
plohama.
526. Troosnim elipsoidom :. + ~+ ~= 1 i ravninama ,,= 0, y =O i z = O.

Prema (137):
= c JJ" V 1 - :. - ~ dx dy = prijelaz ua eliptike koordiuate =

"
J
=abc Jau. cOavVl-u'COSIV-ulsinlvududv=
". ft
.
1 '2
=albc J uI Vl-u'du fCOSVdV=albcl(:' - :)V 1 -u'+
O O
ft
1 '2
+ i are sin u 11 ~in vl = (prvi. integral je rijeien kao posebni sluaj b) tipa III, vidi
o O
II dio Repetitorija>" = al b c 7t
16
.Na isti uain izrauD&j
m=v==abc7t
6
paje
262
527, Valjkovitom plohom z
2
= ~ i ravninama x = 0, Y = 0, z = 2x+3j/-12=O.
8 ---------
II
Slika 166.
Prema (137) i slici 166:
= -l
6.
f( - -8
27
x' +, -16 XI - 32 Xl
3
+ 64 x ) dx = 96 ,
_
S
O
M 6
x = - -roz
==_,
, V S
Izratunaj takoder
12 8
Y=-
, S z, ==-.
S
528. Valjkovitim plohama y = VX i y ... 2 vx i ra~nama z = O x +z = 6.
Prema slici 167:
6 2V%" ->1+6 6
M roz = Ixx Idy I = Ix vx - Vx)(-x + 6)x =

dz (2
o v% o o
"-Ixl =
6 6
I .r .1-
== (-xlrx+6xrx)x= I-,'rx'+Sr
.r.
2 12 864
35
Vii -
o o
6 2V% ->1+6
m= V= I I IxdYdz= Ix IdY Idz = na .. na' Isti ln = -485V6

- .
lJ o O O
Izraunaj na isti nain Y, i z"
15V6.
[ ~' 172 ].
,.
529. Sferom XI + Y + ZI == Rl istokem 16 ta cz - JIXI + yi (kuglin isjeak).

Iz slike 168 slijedi:
r == R sin cz; X, ... 0, Y, = O. ., = ?
264
Prelazimo na cilindrike koordinate.
=n I pl
RIT -
p'
4" - I
4 ts' ex p'
IRain ..
=
nR'ainlex
4 . (2.- ainl ex - cos ex)
n
= 4" R' sini ex.
O
m ... V = T2 n Rl (1 - cos ex)
z = 3R sini ex = 3 R'(I - cos ex) = 3 R (1 + cos ex).

, 8 (1 - cos ex) 8 (1 - cos ex) -.;.,8_ _ __
530. (xl + yi + zi)! = al z (a > O).

Lijeva strana jednadbe plohe, koja omeuje zadano tijelo,. pozitivna je za sve vrijednosti
x, y i z, pa se tijelo nalazi u I, II, III i IV oktantima, u kojim je i II desne strane jednadbe
pozitivan. Kako su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki, x, "'" O i y, = O, raunamo z.
izvrlivi prijelaz na sfeme koordinate. U tim koordinatama zadana .,jednadba prima oblik:
p' = at p cos &, pa je p= a Vcos & (v. zadatak S09).
M zor = III y
zdxdydz = III
y
p8 cos &sin&d&d&dp dql =-
ft .- ft
2n "2 av'coI&"2
= IIO
dql sin & cos & d&1
O
~'I
o'
=~ a' n f sin &cos & Vci>s-'-& d& =
O
n
"2
1 3' I 3
--na' --Vcos & =-na'
2
10
10
I 20'
O
Na isti nain dobijemo m == V = ; at.
531. Ravninama" = O, y == O, II -O, X = 2, y =4 i x + y + II = 8 (krnji paralelepiped).

y,
26
= IS' z, = ~ J
265
S32. Paraboloidom z = 21a (x' + yi) i sferom x' + YI + ZI == 3 al (z;;;: O).
[ x, = O; y, - O; z, - !; (6 V, + s) l
z
S33. Paraboloidom yi + 2 ZI = 4 x i ravninom" = 2.

Napisavi jednadbu paraboloida u obliku ~ + ; - ", vidimo da je paraboloid
eliptiki kojemu je os simetrije os X i da je njegova projekcija u ravninu Y Z za x = 2 elip..
~~ + :' = I s poluosima a = VS = 2 Vl i b = 2 (vidi sl. 169). Slijedi y. = O, z, = O;
x~ = ?
prijelaz na eliptike koordinate
= !J J[4 - (8"'~1!I + 4"'~nl!l r]4 Vludud!l == 2 Vl j<4-4U )Uducbl=

o
f
d
1
211 l
= 8 Vl J d!l J("1 -u')udu = 136 V1. 7C
O O
Na isti nain:
m=V-=47Cy2.
4
x, == 3".
266
534. Rotacijonim paraboloidom prikazanim u slici 170.
Napisavi jednadbu parabole u obliku z = a x,, vidimo prema slici da je za x = R
z = H pa Je. H
== a.n-
DO' H.
te Je a = Rl 1
H I '1'
Z = Rl X 11 X =
I/~ H z. r
Jednadba paraboloida prema Xl + yi = [f(Z)]1 glasi:
xI+y'=-z
Rl
H
ili
H
z = R" (Xl + yi).
Rezultat:
MXOY
XI = O; y. = O; zI =--=
V
e. ODREIVANJE MOMENATA TROMOSTI TJELESA
Formule
Momenti tromosti
Aksijalni:
Iz; = ff f (YI + Zi) (L (x,y, z) dxdy dz = IXOY + Ixoz

V
I" = fff (Xl + zI) IL (x,y, z) dx dy dz = I XOy + IyOZ (138)

v
I. = ff f (xl + yi) (L (x,y, z) dxdydz = Ixoz + IyOZ

V
Centrifugalni :
Iz;. = ff f XZdm ; I~. = ff fy zdm. (138)'

V V
Polarni:
~=~=fff~+~+~(L~~~dx~~ (139)
..
lo = ! (Iz; + I" + I.) (143)
I. = IXOY + Izoz + IyOZ (142)
267
Planarni
IXOY = III z"!L~x,y,z)dxdydz

v
Ixoz = III Y"!L(x,y,z)dxdydz (140)

v
lyOZ = II I Xl !L (x,y, z) dx dy dz.

v
Zadaci
U zadacima &35-548 uklj. izraunaj momente tromosti zadanih homogenih tijela kojim
je masa m = V(fL = l).
535. Kugle polumjera R s obzirom na tangentu t.
z
t
T(RAZ)
Slika 171.
Odrcdivii prema (9) kvadrat udaljenosti d bilo koje take K (x,y, z) kugle od tangente t
(tl. sliku 171)
raunamo prema (138):
l, = III[(X - R)I + yi] dxdy dx = Drelazimo na sfeme koordinate =

v
:oo I II (pl sini .& - 2 R p sin .& cos cp + Rl) pl sin .& d.& dcp dp =
v
268
2..:..: R
= II dcp sin .& d.& I (pl sini .& - 2 R p sin .& coa cp + Rl) pl dp =
O O O
2..: ..: R
= II
o
dcp
o
sin.& d.& I~ I"
sinl .& - 2 R : sin.& coa cp + Rl ~
I
O
=
2..: ..:.
= Rl IdrI (! sin''& - ~ sinl..& cos cp + ! sin.& ) d.& =

o o
2..: ..:
= :~ IO
16 ( - ! sinl .& cos .& - ; cos.& ) - 15 ( ; - Sin42'&) . cos cp - 10 cos .& I=
'0
=Rl
-
30
I( 2n
15,;
8--coscp+20
Z
4
) dcp=-,;RI=-R3,;.
. 28
15 3
O
536. Troosnog elipsoida :. + ~ + ~ = 1 s obzirom na svaku njegovu os .

/ I I
Uzevli u obzir da je iz jednadbe elipsoida x = ari - ~. - :', dobijemo prema (138):
1fl: = III (Yi + Zi) dx dy dz = uz prijelaz na cilindrike, a zatim eliptike koordinate

V
ayl-~-~
= 2 II (y'+zl)dydz I dx = Za II(yl + V Zi) 1- ~ - ~ dydz =
o O o
... 2a II
o'
(b'u1coslfl + c1u'Sinl fl) . Vl - u'cosl " - uISin'fI' bcududfl =
2n 1
= Za be f
O
(bl cos fl f
+ CI sini fl) d" ua V1 -
o
u' du =
= 2 a II e f 2n.
(bl cos' fl
.' I
+ CI sml fl) -"3 (1 -
1
ul)
.; 1
+ 5" (1 -
i Ildv =
ul)
O O
269
- I
2n
= 2 a b e . -21 bl (fJ
15.
-
2
+- - + CI (fl
Sin2fJ)
4
-
2
- Sin2fJ)
-
4
0= -
47r a
IS
b e (bl + CI) =
~
= ...
3 7r a b e .!..
5 (fil + CI) = .! m (fil + cl).
~5______
IzramJaj na isti nain I" i l
[ S1 m (al + CI); 1
,m(aI + bl) ]
:~
I
Slika 172.
537. Uspravnog valjka kojemu je baza e1ipsa s poluoaima a i b, dok je visina H:
a) s obzirom na veliku os dl = 2 a baze,

b) s obzirom na veliku os d. = 2 a srednjeg presjeka.
~ a) prema slici 172:
1.. - 1.= fff

V
(jII + .SI) Ih dJ! .w -
= uz prijelaz na e1iptiko - cliindrike koordinate-
= fff +v
(fil ul sini tl .sl) a bu du dfJ .w ...
H 1 2K
f.w f f
.;, a b
o o
u du
o
(fil ul sin tl + .SI) dtl ...
270
H 1 2~
=ab riz f I
o o
u du bl u' ( ; - Sin42 V) + VI = Zi
o
H 1 H 1
=ab riz f +
o O
(bl ul n: 2 n: zi) u du = a b n: f I ~' +
o
bl ZI u' Idr =
O
f (:1 +
H
= a b n: zi) dr = a b n: ( b~H + ~I) = a bl; H (3 bl + 4 HI) =

O
= n(3 bl + 4 HI).
ad b) Par81e1nim pomakom uzdu osi Z prenesi koordinatni sustav u srednji presjek

valjka.
538. Uspravnog krunog valjka (R, H) (obzirom na

a) dijametar baze,
b) dijametar srednjeg presjeka.
[ ;'; (3 R' + 4 HI); ~ (HI + 3 Rl) ] .

z
Slika 173.
539. Uspravnog krunog stoca polumjera baze R i visine H s obzirom na dijametar d baze.
Prema slici 173:
1" = 1~ = fff v
(YI + Zi) dx dy dr = uz prijelaz na cilindrike koordinate =
= fff v
(pl sini cp + ZI) p dp dcp ds.
271
Kako se p = y mijenja kad integriramo u smjeru osi, Z (vidi sliku), moramo p izraziti
kao funkciju od z, pa prema alici imamo:
R
pa je y = p =H (H - z).
Dobijemo:
. !!(H-a)
H H 2n
14 = JJ J
dz p dp (pl sini cp + Zi) dcp =
O O O
O O O
H
!!.(H~
H
a)
H
!!.(H - z)
H
= ~ Jdz J(pl + 2 Zi p) dp = ~ J I:' + Zi pl I dz =

O O O O
= ~ f[ "4lR'
R' (H - z)' + ZI Rl]
HI (H - Z)I dz =
O
H
~RII
1 Rl (H'-z)' HI. z, z51
ZI
=- --- '
HI 4HI S
+ - 3- - 2 H 4
-+5
- =
O
= ~ ~Rl (3 Rl + 2 HI) = fc> (3 Rl + 2 HI).
540. Uspravnog stolca kojemu je visina H a baza elipsa s poluosima a i b, s obzirom na os X.
1. = JJJ (yi + Zi) dx dy 'dz = JJJ (bl u sini V + zi) a b u du dvo

V V
Pri integriranju u smjeru' osi Z, tj. UZ Z;= e, podruje integracije a je elipsa s promjen-
ljivim polUOlima x i y, koje moramo izraziti sa z.
Iz slike 174 slijedi:

x' z,
'I =-a + H = 1,
pa je
b a
y =-(H-z)
H
x= H(H- z).
272
pri prijeiazu nae1iptikc koordinate tim izrazima moramo zamijeniti poluosi a i b.
H 1 2n
I,. =I dz I u du I { [ ; . (H - z)l ut sin v + ZI]; . ! (H - Z)I } dv =

o o o
H 1 2n
= ~I (H - Z)I dz I u du I [ ~ (H - Z)I u sini V + ZI ] dv =

o 00
H 1 2n
= -HI
abI (H -' Z)2 dz I I
bl (H -
u du HI Z)I Ul (V"2 - Sin2V)
- 4- + Zi v = I
O O O
H 1 H
= abTrI bl
HI (H-z)ldz HI(H-z)I"4- HI I
u' Z2UI = abnI[bI(H-Z)'
4HI +zI(H-z)1 ] dz= I
O o O
. H
= ab
HI
Tr 1_ 4H1
~ .(H -
S
z)' + HI ZI _ 2 H ZI
3 4
+ ZI ~ =
5 I
O
TrabH m
60 (3 bl +2]{1) = 20(3 bl + 2 HI).
z
H
Slika 174
.. XI yi Zi
541. Ehptikog stolca al + bl = HI s obzirom 118'OS x.
Narili zadani sto4c, pa e vidjeti da su pomosi elipse za z = e: y = z !. X=
a
H z,
daljnji postupak je isti kao u zadatku 540. Rezultat I,. = .~ ~~ H (bl + 4 HI).
18 B, Apsen: Rije.eni zadaci iz Vile matematike 273

~
S42. Tijela om~J;lOg stolcem Zi = x, + yI i ravninom z = H s obzirom na koordinatne ravnine'
(z ~ O. H> O).
Slika 174a.
Raunamo prema fon'nuI1 (140) i slici 174a:
Ix oy = fff V
Zi dx dy dz = uz prijelaz na cilindrike koordinate = f ff
O
ZI dz
a
p dp' dtp =
H 2n. H. H H
= f .1 f
O
dz
O
d. fp dp
O
= 11t f zli ~I
O O
dz = 1t f
O
z' dz = 1t I; I=:
O
1t !f~
H. V.... -xI
I zoz = Iyo. =Jff xldxdydz = ff dz XI dx fd Y
V O -z - V.I-xI
=2 f: lxldx Iy I~"-%I ~ 2 f: f: V
z Zi - XI dx =
O -. O -It
= prema posebnom sluaju b) tipa III tv. diolI Repetitorija) =
H H
=2.2fdzl(!X'-:x)V~+:arCSin: I =4f; ;dz=

O O O
= : I ; I. = 1t2!S .
0-
274
543. Tijela omeenog parabolom z = Xl + y' i ravninom z = 4 s obzirom na ishodite koordi-
natnog sustava.
Slika 175.
Raunamo pr~ma formuli (139) i sliCi 175:

4
lo = JJJ (Xl + y. + ZI) dx dy dz = JJ J dx dy (Xl + y. + Zi) dz k

V o x'+y'
4
= JJ I dx dy (Xl + yi) Z + 1~ I JJ dx dy [ 4 (xl + yi) + ~ -

o x'+y' o
+
21< 2
(X" + yi)" - ! (Xl + yl)3 ] =; JJ dIP (4 p. + ~ - p~ - p' ) p dp =

o o
2
=
n p' PSI
2 1t I p4 + 3" p. - 6 - 24 =
224 1t
-3- .
0---
544. Kugle polumjera 1 s obzirom na sreaife
[ 451t ]
545. Krunog stoca x2 + y2 = z2 (O ~ Z ~ 2) s obzirom na a) os Z; b) osY.
[ l651t; 8 1t ]
546. Piramide omeene ravninama X +y + z = 1, X = O, Y = O i z = O s obzirom na ravninu

XOY.
[~] .
275
VI. NEPRAVI VISESTRUKI INTEGRAU
Form ula
Slino nepravim jednostrukim integralima (vidi dio II 8 Repetitorija) pod nepravim

dvostrukim integralom funkcije z = f (x, y) uzetim po itavoj ravnini X Y ili po. njenom
beskonanom dijelu razumije se granina vrijednost tog integrala uzetog po konanom dijelu
cs ravnine X Y, kad taj dio cs tei u beskonanost.
To znai:
oo oo
JJ f(x,y) dx dy = IJ~ JJ f(x,y) dx dy.

-60 -oo (J
Kae se da nepravi integral postoji, odnesno konvergira, ako ta) limes postoji. Ako
limesa nema ili je beskonaan, nepravi integrl\l ne postoji, odnosno divergira. Na slian nain
definira se nepravi dvostruki integral, ako integrand z = f (x, y) tei u beskonanost u kona-
nom podruju integracije cs ravnine X Y. .
Postojanje prvog nepravog dvostrukog integra1a kazuje geometrijski da valjkovitom
tijelu s beskonano velikom bazom moemo dodijeliti odredeni volumen, dok postojanje
dnlgog nepravog integrala znai geometrijski da. i valjkovitom tijelu s vrhom, koji se protee
u bIskonanost, moemo dodijeliti odredeni volumen.
Slino se tumae i nepravi trostIuki integrali.
A. Nepravi dvostruki integrali
Zadaci
u zadacima 547 - SS4 uklj~ izraunaj zadane neprave integrale, odnosno dokai da su
divergentni.
JJ
oo oo
547.1 = e-XI-y1dxdy.
-oo -oo
I:tra\inajmo taj integral kao pravi to po krugu. cs (sl. 176 a).
276
\
Uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
- 2,. r r
JI e- pl p dp dop = II dop e- pl p dp = 2,71' \ - ! e- pil = - 71' (e- r' - I) ~

o O O O
= 71'(1 - e-rl).
Sada prelazimo na limes uz r -+00:

1=71' lim (I_e-r') = 71'.
Zadani integral l konvergira i 71' je njegOva vrijednost.

1= 71'.
y
f' y
a
Of
O x -Q O ~ x
-a
Slika 1768. Slika 176b.
Izraunajmo jo jednom isti integral l, ali kao konano podruje al uzmimo kvadrat
stranice 2 a.
Prema slici 176 b imamo:
-a -oo -oo -oo
,
Odatle slijedi Euler-Poissonov integral:
oo
I
- oo
e-x'dx = V-71'.
277
oo oo
dxdy
548. I = I I 1 + Xl + y .
Prema slici (l76a):
2n ,
I I - ,:lP_d-+,-P-:dql;.-
pl
= Idql I l---.e.+dp'.pl = 27t ~2 I ln (I + p.). I'O= 7t ln (I + ,-1).
" o o
1= 7t lim [In (1 + rl)] =00.
Za4ani nepravi integral divergira, odnosno ne postoji.
y
a~------------~
o a x
oo oo
dxdy
549. I = II (Xl + yi + aZ)! .
oo
Kako je integrand pozitivan za sve x i y, a uzet je samo za z ;;;; 0, za konano podruje (J
uzeti emo samo prvi kvadrant kruga, pa prema slici 177 imamo:
I~ -.~ lim ( l
4 '-00 . rl + al
- al.) ==4_7t
.-o'
u-
278
\
ff<X +
oo oo
SSO. 1= y) ,- (x +.1) dx dy.
O O
Prema slici 178:
ff (x + y) ,-(X+JI)dxdy =J a
dx
a
f(X + y) e-(X+JI)dy =
~ O O
= [parcijatna integracija uz' x + y = t] =
= f a
dx[- (x + a)e-(x+a) - e-(x+a) + xe- x +e- X] =
. O a
=1 (x + a) e-(x+a) + e- (x+a) + e-(x+a) - x e-x - e-x - ,-xI =
O
= 2 ae- 2a + 2 e-la - a e-a - 2 e-a - a e-a - 2 ,-~ + 2.
1= lim .(~+_2__ 2a_.-!.+2)=2.

a ... oo e~a ;a I': ,a. -
jer je npr. Ibn 2l a = po L'Hospita1u (vidi I dio Repetitorija, IS) = 2 lim ~- =

......00 , a a ... oo e a . 2
= lim
(1-+00
.
r
!. - O.
ff
oo oo
SSl. 1= xye - xl -". dxdy.

O O
Prema slici 177 (vidi zadatak 549) uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
lt
1" ,
ff ~.
~
pl cos tp Bin tp e o p dp dtp = ~ J
O
sin 2 tp dtp
.
J
o
p' e ~ p' dp =
lt
2" ,
="2II cos22 -
-- tp I'"2 1\ -pie-p' -e -'Ip l
=-"8(-1-1) (-
,.7. - 7l + 1) =
O O
= -~(~+..!...-1).
4 ,rl ,rt
.
Jer.Je prema L'Hotp1
"talu lim'" ....,. = lim re-2r =- ' l'un lPI = o:.
''''00 , ''''00" 2r ''''00 ,.
279
oo oo
SS2. II
-oo. -oo
dxdy
[2 1t].
SS3. I = IIln y' 1

XI +yl
dx dy, gdje je al krug Xl + yI ;;;:; I.
Kako je u ishoditu koordinatnog sustava, odnosno u sreditu kruga integrand prekinut~
jer je za x = y = O ln ~ = ln oo = oo, zadani integral je nepravi. Izreemo iz zadanog:

kruga al krug XI + yi ;;i rl, gdje je T < 1, pa izraunajmo po preostalom dijelu a pripadni
pravi integral.
Slika 179.
Prema sl. 179:
2n 1
II
(J
ln y' ~ ~yi = II ! .
(J'
ln p dp dtp = - II
o
dtp
r
ln p . P dp =
1
= - 2 1t I
pl p - -pil = 2 7t'
-ln
2 4
(1'"
4
+ -In
-
2
T - TI)
-
4

I ~ 2 x ~o ( !+~ ln T - ~) = po L'Hospita1ovu pravilu = 2 7t'. != ; .

-'
Zadani integral konvergira i ima vrijednost ; .
280
554. l = I Iln VXl + yi dxdy, gdje je a krug x+ yI ~ Rl.
'"
[konvergira 1= 27: (~lnR - ~I) J.
sss. Izraunaj volumen tijela koje je omeeno plohom z = x. yi ,- (x" + yI) i ravninom z = o ..
Kako zadana ploha ne sijee ravninu X Y (z = O), jer je Xl yI ,- (x" + yi) ~ O za x ~ O i
Y ~ 0, traeni volumen V tijela izraen je nepravim integra10m
II
oo oo
V= xly,-(XI+Y'ldxdy.
o o
Uzmimo pripadni pravi integral po krugu a polumjera T sa sreditem u ishoditu 0, tj.
odredimo volumen Vl valjka, kojemu je donja baza navedeni krug u ravnini X Y, dok gornju
bazu ini zadana ploha z:
II I I
2n r
Vl = XI y: ,_(Xl + yi) dxdy = cos' <p sini <p d(jl pl ,- pl dp =

" o O
2~ r
= !IsinI2!?d<PI-~ p'e-Pl-pl,-p.-,-~II =
o o
2n
I
= ~ ~ (<p ~ sin 4 cp )
42 4
I (- ~2,'"
~ - ~ - -!, + I ) =
tt er
O
=~(-~~-~-~+
4. 2 ,rl ,r' ,r'
l).
Pomou L' Hospitalova pravila dobijemo:
V= lim Vl = ~.
r .... oo 4
556. Izraunaj volumen tijela koje je omeeno plohom z = (xl + YI) ,- (x" +yI) ravninom
z= O.
[tt].
S57. Izraunaj volumen. tiJeta koie Je omeeno plohom z = i onim dijelom ravnine
I (Xl + yl)1
Z = O, toji lei izvan kruga XI + yi ~ l.
[v = tt, v. dalje sliku 182].
281
B. Ne.,ravi trostruki integraU
Zadaci
oo oo oo
558. Izraunaj
I
I
I
I
/
/11---- !I
/
a~-----
Slika 180.
Kao podruje V pripadnog pravog integrala uzmimo kocku brida a (vidi sliku 180).
CI CI CI
1 -
1 -.
JfJ V(1 +dxdydx
x + y+ .8)7 "".
Jdxf.d
~
JV(l:r x
dx
+ y + .8)7 -
-
V O O O
CI CI CI CI CI
=- ; JJ I
O
dx
O
dy V(1 +x ~ y + I= -.8)1
O
; J J(
dx
oo
V(1 +x ~ y + a)' .-
CI CI
"-=-V!=;(:;:l=+=~=+=y~)7' ) dy = + ; . ~ Jdx 1-:-;0;:::(1=+=a=~=x=+=:y)8~ - V (1 ~: + Y)8I-

O ' . .0
CI
"= !J( V(1+2a+x)3

15
1 - .1
V(1 +a+x)3
_ 1 + 1
V(1 +a+x)8 "V(1 + x)'
) dx=
O
CI
41
= 15 -
(1 1
2 . Vl + 2 a + x - Vl + a + 'f -
1
Vl + a + x :- Vl + x =
1 1
O
282
359. Izraunaj JJ Jln ~: ;. ~ ~ ZI dx dy ds, gdje je V kugla polumjera R sa srediitem u
v
0(0,0. O).
Budui da je integrand prekinut u ishoditu O, izreemo iz zadane kugle kuglicu polu-

mjera, (, <R), kako se to vidi iz slike 181, pa uzmimo pravi integral po volumenu Vl kuglina .
sloja debljine R -'- ,.
Nakon prijelaza na sferne koordinate dobijemo uzevli u .obzir da je u tim koordinatama
Xl+yl + ZI = pl
21t lt R
Il = JJJ~IP pl sin & d80 dIP dp = JJ dIP sin & d80 J~ p dp =

V, O O r
R
lt
= 2,. I..:. cos & I . I p ln p - p I = 4,. (R ln R- R - r ln,
O r
+,)
l = lim ll = 4,. (R ln R - R),
r--O .
.. le
Jer lim (, .ln)
" 9'
lim -ln, = l i m
-'- = - I'un, = O.
r--O l I
r--O .
, r-O r--O
Slika 18J.
560. Izraunaj JJ J ln (xl + yi + .r2) dx dy ds.

, v
gdje je V kugla polumjera R sa sreditem u O (O, O, O).
283
561. Izraunaj integral funkcije u = 1 . uzet po podruju V, koje okruuje
JI (xl + yi + .;1)1
kuglu polumjera l.
Slika 282.
Kao konano podruje Vl uzmimo kuglu polumjera r koja okruuje zadanu kuglu pohi-
mjera]. (Vidi sl. 182, koja predouje projekciju podruja Vl na ravninu XY).
II = IIIv dx dy dz
(xl' + yi + Zi)'
= uz prijelaz na sferne koordinate =
V,
2n n r r
= III ;&
v,
p! sin l} dp dq> II
= dq>
O O
sin & d& I~~ I _~ I~ -
l
= 4 'Ir pl
l
2 1t ( ~- l ).
1=-27rlim
r-oo
(..!.'-1)=~
r
284
VD. DERIVIRANJE I INTEGRIRANJE INTEGRALA POPARAMETRU
Form ule
f f(x,~)
b
za F(fx) = dx
Q
b b
-dF = F ~ (a.) =d- f f(x,a.)dx = f df(x,a.)

- -- dx. (144)
da. da. dO!
Q o
f
b (a.)
za F(a.) = f(x, a.) dx

o (a.)
b (a.) b (a.)
dF
da.
= F' (a.).= ~ff(X,a.)dX
da.
= f "f(x,'!2 dx
da.
+f(b,a.)~
da.
-f(a,a.) da . (145)
da.
o (a.) o (a.)
a.. b b
f {dx f f
a.,
j da. f (x, a.) dx = (x, a.) da. (146)

o a.,
Zadaci
S62. Odredi zakrivljenost krivulje zadane u obliku y (x) = f sin~a.X)

2n
dot u
~
taki apscise Xl = l.
..
prema formuli (144) ra~namo yi i y" smatrajui da je x parametar i to s obzirom na
formulu1- = y" (x) "/ [vidi (26)" u II dijelu Repetitorija]:
p [1 + y" (x)
yi = ~
dx
f 2n
sin (a. x) dex
ex
= f 2..
_a. cos (a. x) dcx =
ex
I
2 ..
sin (ex x) : = sin 2 Tt x _ sin Tt x .
x I " "
x(2 71: cos 2 71:" - 71: cos 71: x) ~ (sin 2 Tt x - sin Tt x)

y" = ,XI .
285
y~' = 2 7t' + 7t' = 3 7t'
J
oo
563. Izraunaj f' (x), ako je I(x) = e-XY' y (x> O)

%
Smatrajui x parametrom raunano prema (145):
f'(x) = - J y2 e-xy' dy - e-~.

x
U zadacima 584 do 567 uklj. izraunaj Zadane integrale pomou deriviranja po parametru
tj. pomou Leibnizove formule (144).
J
oo
1- e-cxx
564. I = % dx, gdje je oc > - I.
xe
o
Stavimo
J xr
oo
l-e- CX %
1= F(oc) = ~'~-
o
pa dobijemo:
F'(O[) = 'J oo
~,e
-CX% =
xr
J oo
e-(cx+l)%dx = _ I'_e_
-(cx+l)%
__ 1 =
oc+l
oo
1_;,
__
oc+l
o o o
dF(oc) 1 doc
--a;- = ex +' l; dF(O[) = - -
at+l
, J+
Feat) = 1= oc dat 1 = !n (at + 1).
f,
oo
-ax'
565, I = 1 - e. dx (a> - 1).
xr
o
J xl"
oo
I - e-ax'
1= F(a) =
o
286
dx =
f-
o
X e (a + l) x' dx = (uz SUpstitUCIJU
. . . - a X2 )
= t
-(a+ 1)X'
= -I e2 (a + 1) I=
O
2 (a ~ .1) .
da
dF(a) = 2(a + l)
1 .
F(a) = 1= Zln(a + l).
f
oo
-"X' -i3x'
566. I = e - e dx (IX> O, [3 > O).
X
o
Kako je 1= F(a., (3), raunamo:
aF (a., (3)
---
aa. f
oo
_e-lXx' x
-----dx=-
x
f oo
xe
-lXx'
dx= (uz supstituciju - a. Xl = t). =

O O
~la. I e- (xx" = - 2la. .

O
Rijeimo parcijalnu diferencijalnu jednadbu:
aF (a., (3)
aa. =-20('
Integriranje daje:
l
F(a., (3) = - Zlnac + C([3)
gdje je C ([3) bilo koja funkcija od ~~.
Da odredimo 0'([3), stavimo ac =..[3. Tada je

1= F(ac, (3) = O,
pa je
1
O = - Zln [3 + C ([3).
Odatle je
l
C([3) = -ln [3
.2
. . l l l [3
1= F(IX,[3) = --lnIX+-In~ = - l n -
_"" 2 2 2 IX
287"
f
oo
e-ax -eax .
567.
. 1= x smmxdx.
o
Kako je 1= F(rI., (3), raunamo:
oo oo
iJF(rI., (3) = _ f sinmx e-cu. xdx = - f e-cu sinmxdx =

iJrI. x
o o
= vidi str. 72, odn. 78 II dijela RepetitorIja =
I
= _e-czx
__ [_ ot sin (m x) - m cos (m x)] = _
~+~
Ioo
~+~
Jn
Integriranjem dobijemo:
F(Ot, (3) = - arc tg ~ + C((3).
m
Stavimo li (3 = Ot, dobijemo 1= F (Ot, (3) =O
pa je
0= - aretg 1-
m
+ C((3) pa je C((3) == arc tg 1.
1/1
.
(3 ot
1= F(Ot, (3) = arc tg - - arc tg-'- .
m m
l b
.568. I = f [f XY dy ] dx.
O a
Trai se vrijednost tog odredenog integrala.
Raunamo:
xb -xcz
dx.
lnx
o o
. cz
Tilj integral ne moemo izraziti u elementarnim funkcijama. Stoga prema formuli (146)
izvriimo integriranje zadanog' integrala pod znakom integrala:
b l b I b
1= f [f
a O
XY dx ] dy = f I;:: I j !
a O
dy =
a
y 1 dy = Iln (, + 1) ( =
l+b
= ln (b + l) - ln (a + l) 0= ln 1 + a '
pa je zadani integral
1
I=fxll-:tdx=lnl+b.
lnx 1+a
O
288
vm. EGZAKTNI DIFERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE
Formule
Linearni diferencijalni izraz oblika

p (x,y) dx + Q(x,y)dy,
gdje su P(x,y) i Q(x,y) neprekinute f1,mkcije 8 neprekinutim parcijalnim derivacijama,
predouje. totalni diferencijal funkcije U (x, y), tj. predouje dU, ako je
~'p ~Q
ili 1Y-1X =0. (147)
U tom se sluaju funkcija U(x,y) odreduje prema

x :JI
U = I P (x,y) dx + I Q(xo'Y) dy +C (148)

X. :JI.
gdje su Xo i yo neke konstante.
Praktiki se moe pri raunanju funkcije U (x, y) p(ema formuli (148) postupati jednostavnije:
granice integracije se ne uvrtavaju, a pri raunanju drugog integra1a izostavljaju Je svi la
novi s xo'
Analogno predouje linearni diferencijalni izraz oblika
totalni diferencijal funkcije U (x,y, z), tj. predouje dU, ako je
~P ~R
-=-; (149)
~z ~x
dok je
I I I
x :JI
U = P (x,y, z) dx + Q (Xo,y, z) dy + R (Xo,Yo, z) dz + C. (ISO)

X, Y.
Pri raunanju U granice integracije se ne uvrtavaju, a pri raunanju drugog treeg

integrala izostavljaju se lanovi s Xo i Yo.
19 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike 289

Zadaci
U zadacima 511-581 uklj. dokai da su zadani linearni diferencijalni izrazi totalni dife-
rencijali nekih funkcija U j odredi te funkcije. .
569. 4 (xl - yi) (x dx - y dy).

Prikuavii taj izraz u obliku
4 (x' - x yI) dx - 4 (Xl Y - yi) dy
p Q.
, raunamo prema (141):

lJP lJQ
lJy=-8x y ; Tx = - 8xy.
Prema (148):
U(x,y) = 4 I x
(x' - X yi) dx - 4
"
fCxb -yI)dy +O
til.
XI x'yI) y'
U= 4(- -- -
424
+4-+0
U = (XI - f l + O.
570. (x + 2y) dx + y dy .
(x + y)1
Napis.vii zadani izraz u obliku
~dx+-y--d
(x + y)1 (x + y)l Y
lJP (x + y)1 . 2 - (x + 2 y) . 2 (x + y) 2y
.lJy = (x + y)' =- (x + y)l
lJQ - y . 2 (x + y) 2y
Tx= (x +y)' (x + y)1
Prema (148):
U = f x
(x
x+ 2y
+ y)! dx +
f "
(xo
y
+ y)1 dy + O.
x. ~
Prvi integral rijeii prema tipu I (v. II dio Repetitorija) rastavljanjem u parcijalne raz-
lomke, dok drugi integral otpada. Dobit. c:
U = -
x y+ y + ln I x + y I + O.
571. (2 x cosy - YI sin x) dx + (2y cos x - Xl siny) dy.

dP
dy =...... 2X smy
' - 2y sm
' Xj lJQ = _ 2ysinx _ 2xsiny
dx
290
s y
u =. f (2 x cos y - YI sin x) dx + f (2y cos). - xl siny):dy + e

.s. JI.
u == XI cosy + YI cos x + e.
572 2 x (l - eli) dx
. ('l+XS)1
+ (~
l+xI
+ l) dy
"p 2xe" (jQ 2xe Y
(jy = - (l + XI)I; Tx=-(1+xI)I
%0 Y.
573. x dx + YI dy
"p
-=0;
(jy
(jQ
(jx
=o
u= f s
XI dx + f"
yi dy = xa ~ YI + e.
x. Y.
574. (3 Y - x) dx + (y - 3 x) dy .
(x + y)1
x -y
[ (x + y)l + e] .
575. ,s-"[(l + x + y) dx + (l - x - y) dy].

[,s"" JI (x + y) + e].
576. (lny - 2 x) dx + (; - 2y ) dy.
[xlny - x8- yi = ej.
577. yzdx + xzdy + xydz.

l + Xl YI Zi
Napiemo u obliku:
+
l +~Zyl ZI dJe-+ I +~:.. ZI Y
xy
1+ XI YI Zi
dz
p Q R
291
pa raunamo prema (149):
iJP z + :XI YI za - 2:x1y1z' Z-X1yIZ'

iJy = (1 + x, yi za)1 (1 + x' y. ZI)1
iJQ z-xly'za
Tx =(1 +:XI YI zI)I ,
Prema (ISO):
y 11
"
u= J+ 1
yz
x'y'zl
dx
+
J 1 + x.z
y.
x: YI za dy +J.1 +xoYo
Xb~ZI
dz+C
....
u = ~
yi ZI
J IzI+:xI +
lk
l'
- C = _1_ . y z arc tg (x y z)
y z
+C
y
u= arctg(xy z) + C.
578
.
2 (z x dy + xy
(x - YZ)I
dz - y z dx) .
Napisavii u obliku
2yz dx+ 2zx d + 2xy dz

~-y~ ~-y~ y ~-y~
iJP o X + yz
-iJ = nakon uredenja = - 2 z ( )I
!y x-yz
., d iJQo.
I stu vnJe nost do.b"IJemo za Tx' pa Je
Na isti nain pokazujemo da je
292
pa prema (I SO) raunamo
x
I I I
Y B
U -- - 2 (x - y yz z )2 dx + 2 Z Xo
+2 (Xo -xoyo +e
(o
Xo - Y z )1 dy YoZ)1 dz
YI "I
U=~+C.
x-yz
579. dx - 3 dy + 3y - ~ + Z8 dz.
z z
Uredimo:
-dx - -3 dy
z z + (3 y ZI..-x + z ) dz.
Raun daje:
oP -O'
oy - ,
OP oR oQ oR .3
oz - Zi; ~ = - Zi Tz = oy = ZI
I ~ -I ; + I (~
% Y "
U = dy Yo z-: Xo + z ) dz + C
YI "I .
U=~-22..+ ZI+C= x-3y , zI+C

z z 2 z T2 .
dx + dy + dz
580.
x+y+z
[U ~ ln I x + y + z I + CJ.
581. (~-~) dx + (~-~) dy + (1.. - z..) <D.

y ~ z ~ x ZI
xY Zo ]
[ U=-+-+-+C
y z x
293
IX. EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNADBE.
EULEROV MULTlPLIICATOR
Formule
Diferencijalna jednadba toga tipa ima oblik

P (x, y) dx + Q (x,y) dy = O.
Razlikujemo dva slUaja:
.
1 Ako Je (jP (jQ ad'
(jy ="JX' t a Je
" :Y
Ip~~dx+IQ~~~=U~~+C (148)
:YI
pa se zadatak svodi na integriranje lijeve strane jednadbe, da se odredi U (x,y).
(~ijei zadatke 569-576 uklj.).
2. Ako je ~~ # ~~, mnoimo diferencijalnu jednadbu 8 Eulerovim multiplikatorom

fl = fl (x,y), da njenu lijevu stranu pretvorimo u totalni diferencijal:
P (x,y) fl dx + Q (x,y) IL dy = O.
Zadatak se svodi na odreivanje IL (x,y), a to je, govorei openito, teak problem.
Medutim, Eulerov se multiplikator moe lako odrediti, ako je IL funkcija samo od x,
odnosno samo od y.
U tom sluaju IL ex) raUnamo iz
d ln fl (x) = ~ ((jp _ (j~)
dx Q ay (jx
a fL(Y) iz (152)
Iz (152) slijedi:
IL = fl ex), ako je ~((jP _ (jQ) = F(x)
Q (jy (j~
dok je (152 a)
IL = fL(y), ako je -l ((jQ
---(jP) =F1 (y)
P ox c)y
tj. ako su ti izrazi funkcije samo od x, odnosno samo od y.
294
Zadaci
U zadacima 582-596 uklj. izraunaj opa, odnosno partikularna rjeenja zadanih diferenci-
jalnih jednadbi.
xdy
582. XI + yi = (x,y+ yi - l
)
dx.
Napisavi tu jednadbu u obliku
y
( Xl + -l)dx- xdy =O
y' x + yi
vidimo, da je
p = y - l, dok je
Xl + y'
pa prema (147) raunamo:
oP x + yi - Y . 2 y aQ xi_yi
oy = (Xl + yl)1 ~ = (xl +yl)l
Kako je ~: = ~~ , integriramo zadanu jednadbu prema (148):
x y
f( ~ x y. - l ) dx - f
Y.
xl ~ YI dy = C
y f dx
x. +yl - x = C l'li
ili
l x
-yarctg--x=C
y . y
arc tg=- ;:.. x = C ope rjeenje.

y
583. y' = l + x V~
(1 - VXI + yi) Y
Prikazavi y' u obliku ~, dobijemo
(l + x VXI + yI) dx -'(l - VXI +yI)ydy = O

Prema (148):
Y
f f
x
(l + x VXI + yi) dx - (1 - Vx: + yl)y dy = e

Y.
x +"'3
l V--- yi
(.tl + yI)' - 2" = e ope rjeIenje.
584. Odredi partikularno rjeIenje jednadbe
(x
" dx + ,Y" (l
+ ,Y) - ; ) dy = O.
koje zadovoljava poetne uvjete x = O, y = 2.

x
x
iJP - x
--= -,Y;-= -
x ,Y
__ .
iJy YI y2'
XI -"
2" + y eY = e ope rjeIenje.
za x = O y = 2; 2 = e, pa je
XI -"
2" + y ,Y = 2 partikUlarno rjeenje.
S( - Ism
58. .x - - -y cos -y + l )dx
.
+ (1-x cos -yx - -xsm
.x
YI -Y + -yi
l) dy = O.
r
y y XI x
.JI x 1
m--cos-+x--=
xy y
e] .
586, 2 x.dx
y
+ yi ' -y63 XI dy = O.'
/ 587, 3 XI ,Y + (xl eY - l) y' = O.

i partikularno rjeIenje za x = O i y = l.
[XI ,Y - Y = e; XI ,Y - Y = - l].
588. (XI + y) dx - x dy = O
(JP iJQ
-
iJy-- l ', -= -1.
iJx .
' iJP
Kako le iJQ ' li'leva strana zad ane d'fi
iJy "# Tx "aln'
l erenC11 mle totaIni ditierenal
e Jednadbe" "al
296
Odredimo Eulerov multiplikator IL da lijeva strana jednadibe
(Xl + y) IL dx - x IL dy =O (a)
postane totalni diferencijal.
Prema (152 a):
-.!.. (dP _ dQ ) = _ ~(I + l) = _ ~ = P(x).

Qdy dx x x
IL je funkcija samo od x, pa prema (152) dobijemo:
d ln IL (x) = _ ~ /. dx
dx x
din IL = -..!dx
x
1
ln IL =- 21nx- ili InIL=ln xl
1
IL =-.
XI
Uvritenje u (a) daje:

1 1
(xl +y). -dx - -dy = O
XI x
Proba
dP 1
d;= XI;
s :y
f
~
(XI + y)~ -dx - f~
31.
dy =e
x- z...x = e ope rjeienje.
589. y(l + xy) dx - xdy =o

i partikularno rjelenje uz poetne uvjete: x =2 i y = 1.
dP . ()Q
--=2xy+ 1; - = -1 pa je
~ dx
IL=? (a)
prema (152 a):
-.!.. { dP _ ()Q ) =_ -.!..(2 xy + 1+ 1) = - ~(xy + 1) == F(x,y)

Q~ dx x x
IL nije funkcija samo od x.
-.!..
P
(ddxQ _ dP)
~
= 1
y(l+xy)
(_ i _ 2 xy _ 1) = _ 2 (xy + 1)
y(xy+l)
=_~
y
IL je funkcija samo od y.
291"
Prema (IS2):
dlnll(y) 2 1
dy
y , a odatle je II = yi .
Prema (a):
1 + xy x
- -y- d x - -dy
yi
= o.
f
:IC
1 + xy
Y
dx - f :JI
Xo
yi
dj' = G'
Y.
Y1 ( x+y-yX2) =G'
ili uz G = 2G'
Xl + 2yx == e ope rjeenje.
Uvrtenje x = 2 i y = 1 daje 4 + 4 = e pa je
X2 + 2!...
y
= 8 partikularno. rjeenje.
590. (2 xy + Xl Y + ~') dx + (Xl + yi) dy = O

oP
-=2X+XI +y2. -=2x
oQ
oy 'dx
( 2 xy + x 2 Y + ~a) IL dx + (x2 + y2) II dy = O.

Prema (I S2 a)
l (OP
-Q -oy - -oQ) - -1 ( 2 x + Xl + y2
ox = xI+yl - 2 x) = l.
Prema (IS2)
d ln II = 1 pa je ln II =x
dx
( 2 xy + XI y + ~') eZ dx + (xl + yi) eZ dy = O.
f( f
:IC
2 xy + Xl Y + ~.) IJz dx + (xl + yI) ,z. dy =G

Y.
2y.(xeZ - eZ ) +y(xI,z - 2x,z + 2ez ) + ~ eZ = G.
Nakon uredenja dobijemo:

xllyez+L,z= GIe- z
3
y ( XI + i-yI ) = e ,-z ope rjeienje .
.298
591. xdy +ydx + YI (x dy -ydx) = O
ili
(y - y') dx + (x + X yi) dy = O
:; = 1- 3y1;~~ = 1 + yi
(y - yI) IL dx + (x + xyl) IL dy = O (a)
Prema (152a):
l(lJP lJQ ) 1 -4y'
Q lJY - dX =.x + xyl(1 - 3y1- 1 - yI) = x + xy' = F(x,y)
..!..
p dx
(lJQ _ lJP
lJY
).= _1_(1
y-yI
+ YI_ 1 + 3ys) = --.L = F (y)
. I-yi
1
In IL =4f 1ydy
_yi
ln IL =- 2 ln (1 - yI) IL = (1 _ yi)'
Prema (a):
_y_ dx + x(l +yt) dy = O
1.- YI (1 - yl)1
X, Y,
~=e ili xy=e-eyll:e

I -YI
yl~ 1 + ~Xy=o ili uz
yI- I + e' xy = O ope rjeienje.
S92. (Xl + yi + 2 x) dx + 2y dy = O.
[IL -= ,le; (xl +YI) ,le = e].
593 . .!.... dx + (yi - ln x) dy = o.
x
i partikularno rjeienje za x = " i y = l.
[IL=~; Inyx+~'=e; ~X+~I=~].
594. (2y + xyl) dx + (x + XI yI) dy = O.

[IL = x; 3 XI y +XI y' = e].
595. (xcosy - y siny) dy + (xsiny + yoosy)dx = O.
[IL = .l'; (xsiny +y cosy -liny) ,s = C].
299
x. KRIVULJE U PROSTORU
A. Jednadibe tangente i normalne ravnine
Form ule
a) za krivulju x = x (t); Y = Y (t);. z = z (t) u taki To (xo, Yo' zo) parametra t = to:
tangenta
t == x -:- Xo = Y -:- Yo = ~ ~ Zo (156)
x. Yo Zo
Xo zna
l dx
dt u taki t = to, slino Yo i o'
normalna ravnina
&~==~-~~+~-~~+~-~~=~ (157)
b) za krivulju zadanu kao presjenicu dviju plohaF~,y, z) = O i G(x,y, z) = O u taki

.To (xo, Yo' zo)
Iz (156) slijedi:
tangenta
_ Je - Xo Y - Yo Z - Zo
t =~ = ----ay = --1-' (156 a)
dz dz
Izrazimo li :: i :~ pomou parcijalnih derivacija funkcija F i G, dobijemo:
x - Xo Y -Yo Z - Zo
t== (156 b)
oF oF oF oF ?JF
oF
oy di di Tx" Tx" 1y
oG oG oG OG oG. oG
oy oz Tz Tx" Tx" 1y
normalna ravnina
x - Xo Y -Ye 11 - Ilo
oF dF dF
n. r. ==' Tx" oy OIl = O. (l57 a)
oG dG dG
ox 1y oz
300
B. Duljina luka krivulje x = X (t); Y =y(t); z = Z (t)
Formule
(160 a)
fV
t.
s = Xl + yi + a dt. (161)
t,
Masa nehomogene" krivulje
t.
m = f IL [x (t), yet), z (t)] VXl + yi + .tt dt. (1(>2)
t,
c. Jednadba oskulacione ravnine u ta~ki To (t = to) krivulje x = x (t),

y =y(t), z =-z(t)
Formula
o. r. -
x-
. Xo Y -yo
. .
Z - Zo
=0. (163)
..
Xo
Xo
Yo
yo -
Zo
Zo
Binormala, glavna normala, rektifikaciona ravllina, torzija i

zakrivljenost za krivulju IC = x (s); y = y (s); z = z (s) u taki To (xo'YO' zo)
parametra So
Form ule
Jednadba b"inormale:
x - Xo y -yo z- Zo
bin. ;= -d:-y--:dz'-- dz dx dx dy
dS dS dS dS dS dS (172)
dZy dlz d1z d1x d1x d~
dsl dsl O dsZ dsl O dsl dSZ O
Jednadba glavne normale

x - Xo Y - ".)lo z - Zo
g. n. = (dIX) = (d~) = (d.Z) . (173)
dsl o dsl o dsl o

Jednadba rektifikacione ravnine
r. r. _
= ex - xo) (dlx)
dsZ 0+ (y - yo) (diY)
dsl o + (z - zo) (dSZ).
dSZ 0= O. (174)
301
Tonija
dx dy dz
dS dS dS
dx dly dz
dSI dSI dSI
d'x day dSz
dsa ds! dsa O
(177)
+ (dYY + (d2Zy
T= -
(d.xy
dSI O dSI- dsz O O
Zakrivljenost
(164 b)
Eo ProstOrDa krivulja zadana u vektorskom obliku (vidi 9, 10)
Formule
-+ -+
vektor tangente t =
dr
dt; to = tt
-+ d;:" dl;:"
vektor binormale b = - x - a
dt dt
vektor glavne normale ;; = bx Z
F. Primjena, u kinematici (vidi 2, 8)
Formule
vektor brzine -fl =

ds -to =
dt v -to
.
b rzma V =ds
-= Vx+y 0
+z
dt
vektor akceleracije -; = ;, + -;"

-+ dv-+
tangentna komponenta a, = dt to
normalna komponehta a- =
v- l -no.
n p
302
Zadaci
U zadacima III do _ uklj. napili jednad!be tangente i nonnalne ravnine za zadane pro;'
stome kriwlje u zadanim takama.
596. x = at; 1
y=-atl ;
2
z = ! a t' u taki T. (6 a, 18 a, 72 a).
Da odredimo vrijednOst parametra t" koja odgovara zadanoj taki To, uvrstimo koordi-
nate take To u parametarsku jednadbu zadane kriwlje:
6a=at; t,-6.
Oito je da emo dobiti istu vrijednost to =6 iz drugih koordinata take, pa je Jeo = 6 a.
YO = 18 a i z. = 72 a.
RaUD81DO prema (156) i (157): x= a;:y = at;z=at l, dokje ~o = aj:Yo = 6a i Zo = 36a
x - 6 a y - 18 a z - 72 a l'li x - 6 a y - 18 a z - 72 a
t ==--a-'= 6a ="36'Q --1-= 6 36
":T. == (x - 6 a) a + (y - 18 a) 6 a + (z - 72 a) 36 a = O
ili
x + 6y + 36 z - 2706 a = O.
k
597. x = a cos t; y = a sin t; z = -.2~
- t
U taki
To ( a ~2, ar, :)
i dokai da" tangenta u svim takama cilindrike spirale zatvara isti kut s osi Z.
a Vl
-2- = acosto; cost, =
vl
T; to ="4'
~
Raunamo prema (156) l (157):

k
x = - a sin t; Y = a cos t; z=-
2~
(a)
'. aY2 k
y. "'"---r-; Zo = 2~
x -a-Vl
- 'ara
y-'-2-
k
z-S
t = . 2
- -aV2 -aVl =-k-'
k k'
rl. T. == - X +y + 'R' a vl ~ - S;~"'V2 = O.
Prema (39)
gdje j~ 'Y kut Ito ga zatftra oil Z pravac kojemu su a, b i e koeficij~ti smjera.
Iz (a) vidimo da su koeficijenti smjera tangente u bilo kojoj taki spirale
k
- a sin t, a cos t 27t
Uvrtenje u (39) daje
k
cos y = = const. za sve take spirale,
V 47t'a! + kl
pa tangente spirale ine u svim takama krivulje isti kut y s osi Z.
598. yi + Zi = 25, x + yi = 10 u taki To (l, 3,4).

Prostorna krivulja zadana je kao presjeniea dvaju krunih valjaka polumjera Tl = 5
JI
s bazom u ravnini Y Z i polumjera TI = 10 s bazom u ravnini X Y.
Raunamo prema (156 b) i (157 a) prikazavi jednadbe ploha u implicitnomobllku:
.F ==y' + ZI- 25 = O G == XI + yi - 10 = O.
DF DF
1.y = 2y; -=2z
OZ
oG
-=2x;
oG
-=2y; oG =0
ox oy oz'
a u taki To (1,3,4):
(oxoF)o= O.
' (:1= 6; '( DF)
OZ o
= 8
( oG)
ox o
= 2; (:t= 6; ( oG)
oz o
=O
x-l y-3 z-4

t==---=---=---
I~ ~I I~ ~I I~ ~I
x-l y-3 z-4
t=--=-----
- 12 -4 3
n. T. =ii 12 x - 4 y + 3 z ~ 12 = o.
C99 2XIXI++
.1
3 yi= +
2yl Z
ZI = 471 U taki T.o ( - 2"
1 6)
.
. zadana kao presJeniea troosnog
KrivulJa Je
elipsoida i eliptikog paraboloida.
Raunamo p~ (156 b) i (157 a) oznaivi prvu plohu s F a drugu s, G:

DF DF iJF
-=4x ,~ ,= 6y; -=2z
ox ' OZ
oG oG iJG
-"-= 2x
ox ' -=4y;'
oy Tz= .... t
304
dok su u taki To (- 2, l, 6) pripadne vrijednosti:
- 8,6 i 12, odnosno - 4, 4 i - I
x+2 y-l z-6
t := ----rr- = ----zs = - 4 - .
n. r. := 27 :IC + 28 y -!- 4 z +2 = o.
t4 t2
600. :IC = "4' z = 2" u tac"kl po vol
Jl (parametra t ) .
601. x=rcos 2 t; y=rsintcost; z=rsint u To(t o = ~).
r
x-- r z -Vl
-r ]
[
~=~=
y--
-/2 ; xV2-z=O .
602.x=t-sint; y=l-cost; z=4sin~ uTo(; -1,1,2V2).
[ x - t +l = y; 1 = z -V ~V2
603.X2 +y2+ Z "=25, x+z=5 u To (2; 2 Vl; 3).
[X - 2 y - 2 Vl z - 3
2Vl=--t--= -2V3; 2
V-
3x+y-2
v-]
3z=O .
604. Na kri\ryllji-; (cos t, sin t, i), tj. x = cos t, Y = sin t, z = i odredi taku To, u kojoj je
tangenta paralelna s'ravninom V3
x + y - 4 = O.
Prema (156) jednadba -tangente na zadanu krivulju u bilo kojoj taki T parametra t glasi:
x - cos t y -sint z-et
t:= = -e-'-
- sin t cos t
jer je
t
x = - sin t, y = cos t Z = e.
Prema uvjetu para1elnosti pravca iravrune (57) a A + b B + e e = o imamo:
-
-
sin t V3 + cos t . 1 + et . O = O.
Odatle je
-tgt=T'
'V3 paje t=-
i't
6
xo=cos
Tt'
=T;
V3
6
e i ).
'20 B. Apsen: RIjelieni zadaci iz V1lie matematike 305
U zadacima 805-607 uklj. odredi jednadbe oskulacione ravnine, glavne normale
binormale za zadane krivulje u zadanim takama.
605. y' = X, XI = z II taki To (l, l, l).

Prostorna krivulja je zadana kao presjenica valjkovitih ploha, kojim su osnovice parabole
II ravnini X Y, odnosno X Z. Uzmemo li da je x = t, dobijemo parametarsku jednadbu
zadane krivulje:
x = t; Y = Vt, z = tl.
x=l;
Y=2Yt;
l
z = 2t
l
y = - 4 YtI;
a u To (., 1, l), tj. za to = ., jer je t = x
1
yD ="2;
1
Xo = O; Yo= -4"; z=2
x-l y-l z-l

l
2
"2 =0
1
O 2
4
ili
O. r. == 6 x - 8y - z +3= O.
Binormala je okomita na osku1acionoj ravnini, pa prema uvjetu okomitosti pravca i
ravnine (58)
a b e
A = B = e' odnosno a = A, b = B.,i e = e
dobijemo:
. x-l y-l z-l
bin. == - 6 - = -:-=-s = ----=T .
Jednadbu glavne normale mogli bismo izraunati prema (173), ali mnogo jednostavnije
dolazimo do te jednadbe, ako se sjetimo da je glavna normala okomita na tangenti i na
binormali.
Prema (156):
_x-l y-l z-l
t = - 1 - = - 1 - = -2-'
"2
N ap11lQ1W, li Jednad.bu glavne normalc: u obliku x-a-
X ___ - l z1
- 1= -
= y-b- - -l dob"IJemo prema
uvjetu okomitosti dvaju pravaca (43):
lit tit + bl b. + el e. = O
gl. n. -L bin.: 6 a - 8 b - l = O
gl. n. -L t:
Odatle dobijeJllo:
b= -~
II
pa je
x-l y-l z-l
gl. n. =-n- = ~ = -=--22.
606. x = e,t y = e-t, z = t 1/-

y 2 u taki T. (e, ,- 1, II#;
f 2).
Iz x = ,t =, slijedi to = l.
Prema (163):
t .
X =" Y = -,-t,
..
~ = ,t; Y =,-t,
Xo = e, y = ,-1,
x-, 'y _ ,-1 z- Vl
o. r. - , _ ,-1 Vl =0
e ,-1 O
o. r. =-,x - ,y - '
1/-
z r '2 + 2 = O.
Binorma1a je okomita na oskulacionoj ravnini, pa prema (S8)
.
bin=--=
x- , y-- e-l vl =
z-
- _.!, . 'V2
Prema (156):
x _, y - ,-1
t= -,-= l
,
Napisavii jednadbu glavne normale u obliku
~ = y - ,-1 Z - Vl (a)
a b =--1--
gl. n. .l bin. - a ..,- J + b . ,+ Vl = O

gl. n .l t: a, - b,-l + vl = O.
Iz simetrinosti tih jednad!bi slijedi da je a = b, pa je
a(, - ,-1) =- Vl.

307
Kako je sh l dobijemo 2 a sh l = - VI pa je
a=b=---
V2
2 sh 1
1
y- - .1-
x-e e .1'- f 2
--.,.=2=- = - 1 -
V2
- 2 sh l - 2ah 1
ili
l
y-- .1-
_x-e e z-v2
gl. n. = -1- = --1- = _ 2 sh 1 V
607.xI=8z, yl=18z u To (-2,1;2).
[ x+2 y-l 2:-2 X+2_ Y -I_Z-2]

"3x-2y+8=0; -3-=~=-0-; -4---6---13
U zadacima .-813 uklj. izraunaj duljinu bika zadanih prostornih krivulja.
608. x = 2 t, Y = ln t, z = tl od t = 1 do t = 10.
"
Y=t'
l
z = 2t
10 10
1= f V+
l
4 :1 + 4 t2 dt = J.,.
l
4 t' + 4 tl + l . ~t =
= (uz u = ln.t, t = eU, du = ~t , dok je za t = 1 u == O, a za t = 10 u = ln 10) =
f V(2e
ln 10 ln 10
= fV4e4U + 4e2u + l du = 2u + 1)2 du = leh + 14C10 =

o O
=i lnlO + ln 10 - l = e1nlOO + it - l = 100 - l + ~= 99 + 2,30 = 101,30.
609. XI = 3 Y, 2 xy = 9 z od take Tl (O, O, O) do TI (3,3,2).

Neka je y = t parametar, tada je x = VTl, a
2xy 2t V3t
.1'=9" =--9-
Iz Tl (0,0,0) TI (3,3,2) slijedi daje tl = O, a t. = 3.

prema (161):
.(3 . Vl.l-
x=-_,
2.,. t z=-r"t
3
308
3 3 3
s= Jl1V 2- 4t
+ 1+ !.. dt =
3
JIIV t2 t + 3)1 =
12 t -
JVV 2
2 t + 3 dt =
3 t
o o O
3 3
= J(V3 V -
3
1-
t + -V3 -
2 ye
I) dt = III -V3 . -2V- + -V3 2 V-I
3
t
3
== S.
ta
2 -
O O
610. y =. 2a x -V X2, Z = ~In

2a
--=2-- od Tl tO, O, O) do T z (x,y, z).
a-x
Uz x = t dobijemo: y = V2 a; - t', dok je z = a ln -22

a , a. tl =
a-t
t. == x su
granice integracije.
x= 1, y =
a- t
Vt (2 a _ t) ,
a
z = 2a - t
s=
x
JY1+ (a - t)l.
t (2 a - t)
+ al
(2 a - t)1
dt=a v----'
2a- J x
dt
(2 a - t) vt ==
o o
= (uz supstituciju Vl = u i 2 a = k2) = a ln V2a + YX .

V2a - Vx
-+ t t t
611. r (e cos t, e sin t, e) od Tl (1,0, l) do take T2 parametra t.
612. Z2 = 2ax, 9y = 16xz od take Tl~O,O,O) do T. ('a, 8;, 2a)

[4 al.
613.y=aarcsin:,z= !aln :~: od Tl (O, 0,0) do T.(;, a61t, :ln3).

[~(~ln3+l)]'
U zadacima 814-818 uklj. odredi jednadbe tangente, normalne ravnine, oskulacione ravnine,
binormale, glavne normale i rektifikacione ravnine za zadane krivulje u zadanim takama.
614. -;(tl - tl - S~o 3 tl + l, 2 tl - 16) u taki p'arllmetra to = 2.
Xo == - 1, Yo = 13' Zo =
x = 3 tl - 2 t, Y = bt, z = 6 tl
.. .. ..
x =6t-2, y = 6, z == 12 t
Xo = 8, o Yo = 12, ,z:o == 24
Xo == 10, YO == 6; o == 24.
309
Prema (I 56) :
x+ l: y - 13 z
t=--=---=-
- 8 12 24
ili
x+1 y-13 z
t == - 2 - = --3- = "6 .
Prema (lS7):
n.T. =(x + 1)2 +(Y - 13)3 + 6z = O
ili
n. T. == 2 x + 3 y + 6 z - 37 = O.
Prema (163):
x +1 y -13 z
O. T. == I 8 12 24 .= O
I 10 6 24
ili
O. T. == 6 x + 2y - 3 z - 20 = O.
Prema uvjetu (S8) okomitosti binormale
x+ 1 :v-13 z
-a-- = - b - = T
i oskulacione ravnine:
a b l
6.=2==3
slijedi
2
a= - 2 b=--
3
pa je
b,'n =;x+l =y-13=~ .
. - 6 2 -3
Glavna normala
x+l y-13 z
-a-=-b-=T
okomita je i na tangenti i na binorma1i pa je prema (43):

2a+3b+6=0
6a + 2b - 3= O.
Odade dobijemo: a = ~ i b =- 3, pa je
x+l y~13 z
gl. n. == - 3 - = -=6 = "2 ~
Rektifikaciona ravnina okomita je na glavnoj normali, pa je prema (SO) i (58):

4. (x + 1) + B (y - 13) + e z = O
T. T. == 3 (x + 1) - 6(y - 13) + 2 z = O
ili
T. T. == 3 x - 6y + 2 z + 81 = O.
Mnogo vie vremena trai raunanje jednadbe rektifikacione ravnine prema formuli (174).
310
615. XI + y2 + Zi = 3, Xl + yi = 2 u taki To (l, l, 1). (Prikai grafiki obje plohe i njihovo
sjecite).
Zadana prostorna krivulja je krunica, tt kojoj se sijeku sfera polumjera VJ i kruni
valjak polumjera. V2".
Ta krunica ima polumjer a lei u ravnini z = l (rijei zajedno Vl,
jednadbe zadanih ploha). U parametarskom obliku jednadba krunice glasi:
X = V2 cos t, y = V2 sin t, z = l,
au taki To (l, 1, 1)
. 1 V2 .
cos to = sm to = V"2 = 2 ' pa Je
Raunamo:
x= - Vz sin t; y = V2 cos t; z=O
~ = - V2cost; y = - Vz ~.in t; ;. = O
Xo = - 1; Yo = 1; Zo = O
x~ = - l; yo = - 1; o = O.
Prema (156):
x-l y-l z-l x+y-2=0
t == --=--t = -1- = -0- ili
z = 1
Prema (157):
n. T. == - (x - 1) 1 + (y - 1) . 1 + (z - 1) . O = O
n. T. == X - Y = O.
P~ema 163 nema smisla raunati jednadbu oskulacione ravnine:

o. T. ==: Z = 1
jer je zadana prostorna krivulja ravna, pa se oskulaciona ravnina podudara s ravninom z = 1

u kojoj lei krivulja.
Binormala je okomita na oskulaciono~ ravnini z = 1, pa je paralelna s osi Z, a kako
prolazi takom To (l, l, I), njena jednadba glasi:
.
b,tA.==:
{x = l
o y= l '
Glavna normala je okomita na tangenti, prolazi dakle sreditem krunice O ~.(), 0,1) i
takom To (1, l, 1); pa je
l - i x =y
g. n. = \ z = 1
Ista jednadba x - y = O slijedi iz jednadbenorma!ne ravnine, jer u toj ravnini lei

glavna normala.
Rektifikaciona ravnina sadri tangentu prostome krivulje a kako je u naem sluaju
ravnina krivulje z = l paralelna s ravninom X Y, jednadba rektifikacione ravnine podudara
se s jednadbom tangente:
T. T. ==: X +y .- 2 = O.
U grafiki prikaz zadane prostome krivulje umetni izraunate elemente.
311
616.x=tl , y=l-t, z=tl.utaki To(\,O,l).
[ X-l y
--2- =
z-l
=t = -3--; 2x - Y +3z - S = O; 3x+3y-z-2=0;
x-l y z-l x-l y z-l
-3- = T = ---=-1; - 8 - = - II = ---9-; 8 x - II y - 9 z +l = O] .
617. ;:'"(sin t, cos t, tg t) u taki To (V?" V22, l).

X _ V2 y _ V2
[
V2 2 ;"" _ V~ = z ~ l ; V2 x - V2y + 4 z = O; V2 x + 3 V2y + z - S = O;
V2 V2
x-T y-T z-l y--
V1
2
V2 = 3 V2 = - - ; -1-3- = --=-3 =
- 13 x + 3 y + 4 V2 z + Vl = O] .
618. x = 2t + 3, y = 3 t - l, z = t".
za tu krivulju pokai da ima u svim takama jednu te istu oskulacionu ravninu uz
geometrijsko tumaenje te injenice.
Znamo da oskulaciona ravnina sadri tangentu prostorne krivulje, a okomita je na binor-
malu. Iz toga slijedi da .jednu te istu oskulacionu ravninu u svim takama krivulje moe
imati samo ravna krivL.lja, za koju je oskulaciona ravnina ravnina same krivulje, pa su bi-
normale u svim takama te ravne krivulje meusobno paralelne i okomite na ravnini krivulje.
Odredimo jednadbu ravnine u kojoj lei zadana krivulja, a ta e jednadba biti takoder
jednadba oskulacione ravnine te krivulje. U tu svrhu uklonimo t iz zadanih jednadbi
krivulje:
Uvrtenje t = Vz daje
x=2Vz+3
y = 3 rz-l,
a uklonimo li VZ: dobijemo
3x - 2y - II = o.
U toj ravnini lei zadana krivulja.
Prema (163) izvedimo jednadbu oskulacione ravnine u bilo kojoj taki krivulje npr.
paramatera to = O, tj. u To (3, - l, O):
x= 2, Y = 3, z = 2t
X = O, Y =- O, = 2
x-3 y+.l z
O.T. == 2' 3 O = O.
O O 2
312
Dobijemo istu jednadbu:
o. r. 5:"3 % - 2J1 - II = o.
619. Pokai da je krivulja,
% = l + 3 t + 2 tl. JI = 2 - 2 t + 5 tl. 11' = 1 - tl
ravna i odredi ravninu u kojoj leti.'
[2x + 3 JI + 1911 - 27 = O].
620. Odredi polumjer zakrivljenosti krivulje
x = ln ces t, JI = ln bin t, 11 ,;" Vl t

U taki parametra t i pokai da je torzija u bilo kojoj taki zrd8ne krivulje jedtiaka ,zakrivIje-.
nosti u toj taki.
Raunamo prema (164 b), odnosno (177):
!:=-tgt, :'=ctgt, ~=V2.

Prema (160 a):
ds
dt =
.1
V tgl t + CtgI t + 2, =
.r-t
r COSi t - l _+ 'sinil t '- l + ~ = 2
sin 2 t
Odatle je
dt sin2r .
ds = - 2 - = am t . co&:'
dx dx dt
- .- = - tg t . sm t . o
cp.i t = - smo t
6
ds dt ds
dJl dJl dt
ds = dt . ds =ctgt ,smt cost = cos t
dz <iz dt
ds=dt'ds=
- 'vl am. 2 t
V-2'slntcost=T
'l,
d a% d (dIX) dt l sin 2 t
=.,.... T' ~sm2t. cos2t 2 ~
o o'
dSI =dt ds! ds o = - sml 2t cos 2 to
day = _ 2 sin 2 t cos 2 t . sin 2 t = - sini 2 t . cos 2 t

ds 3 2
d 3z
dSI
.1- sin 2 t
= r 2 . cos 4 t . -2- = T cos 4 t sm 2 t.
vl ' o
313-
prema (164 b):
Zakrivljenost K = ~
P
= ./ ~ sin' 2 t
f4
+.~
4
sin' 2 t + ~ sini 2 t COSi 2 t
4-
=
= ~ Y2sinl 2t(sinl 2t + cos2t) =QSin2t

pa je
p =iiDfi'
Y2
:Sada raunamo torziju "t' prema (177):
Nazivnik = KI= .!.:sinl2 t

2
- sini t COSI t V; sin 2 t
brojnik = I ...,.. ~ sini 2 t - ~ sini 2 t Y; sin 4 t
-:sinI 2t'coS2t -sinI2tcos2t Y22cos4tSin2t
Nakon razvijanj!'! determinaDte i uredenja dobijemo:
brojnik = Y2
4
sini 2 t
Y2 .
-sm12 t 1/-
. 4 r 2 . 2
"t'=-l--.-=Tsm t.
--'- sini 2 t
2
Isti izraz smo dobili i za zakrivljenost zadane krivulje, pa je ::..:::.lS. u svim takama
krivulje.
0621. Izraunaj zakrivljenost i torziju u bilo kojoj taki krivulje :Je = a ch t, Y = a sh t, z = a t

(hiperbolna spirala).
Raunamo s obzirom na (164 b) i (177):
dx <iz
dt "" a sh t; ::=acht; dt =a
: = prema (160 a) =Y aishit + al chi t + al = aY ch2t + 1 = a Y2cht.
jer je
odnosno
1 + ch 2 t = 2 chi t.
Slijedi
314
sada raunamo:

dy 1
ds = Vl
d1xd (dX) dt 1 1 1 1
dsl ~ dt ds ds = V2chi t' aV2cht = 241' chi t
d1y
ds! =O
d1z sht 1 1 ah t
dsl =- V2 chi t . a V2 ch t =- 2 a chi t
d1x _ d (dIX) dt _ 3 ah t
ds' - dt ds! ds - - 2 V2a1 . chi t
d 3y
ds,f = O
dSz l chi t - 3 shl t

ds = - 2 vl al chi t
Prema (164 b):
Zakrivljenost K = -
p
l
=i
Vl4a1
-. --
l
ch' t
(l +
..
.
shl t) =
l
2achl t
.
Torziju or raunamo prema (177):
tht l l
vl ~'2 ll2ch t-
l sh t
brojnik = O
2a'chl t -2a'chl t
3 sh t 1- 2 ahi t
O
2 V2 al . Chi t 2Y2al chi t
l
'T = + 2achi t =K.
622. Pokai da sU.ZlWivljenost itorzija cilindrike spirale X =:= r cos t, y = r sin t, z = e t

konstantne u svim takama krivulje.
[,.i ~ c1;,.i ~ CI]'

315
623. Odredi jedinine vektore tangente t:,
normale;;: i binQrmale ho za krivulju y = Xi, z= 2 x
u taki To (xo = 2). (Cesto se ti jedinini vektori oznauju s masno tampanim grkim slo-
vima T, Y, tJ).
Uzevi da je x = t = parametar, dobijemo jednadbu' zadane krivulje u parametarskom
obliku:
x = t, Y = t 2, Z = 2 t
dok je to = Xo =2 i To (2, 4, 4).

Zadanoj krivulji odgovara radijvektor
(a)
kojemu krajnja taka opisuje krivulju zadanu kao sjecite valjkovite plohe y = x' i ravnine
z = 2x.
Kako je prema (35~
...
dr~ -+
+ y' (t) j + z' (t) k
-lO-
dt = x' (t) i
moemo s obzirom na jednadbu tangente (I56) do-dijeliti tangenti vektor
(b)
a binormaJi s obzirom na jednadbu oskulacione ravnin~, na koju je binormala okomita,

vektor
(c)
Kako je glavna normala okomita na binormali i na tangenti, njoj odgovara vektor

.........
/I= b x t. (d)
Raunamo za zadanu krivulju (~):
...
dr -+ - -+
dt = i + 2 tj + 2k
Odatle uz to = 2 dobijemo:
prema Cb):
...t= (d-;)
-
... ... ...
=i+4j+2k
dt o
prema (c) i (27 a):
......
b=
i j
4 kl'
~ = -
......
2(2i - k)
O 2
316
prema (d):
-. -.
i j k -. -. -.
n= 4 O 2 =- 8i + lOj - 16 k
4 2
to =t =
t - V21- -
i+4j+2k
no
n
= -; =
-
-4i+5j-8k -
V105
-
624. Odredi t:, hu i ;;: za krivulju
x = l - cos t; y=sint; z=t
u taki To (to = ;) .
-. -.-
r = (l - cos t) i + sin t j + t k
-.
dr . ~ """'t-+
dt = smtl + costJ+ k
-.
dOr '"
dt' = cos t I - sm tj.
Za to = ; dobijemo:
(dtd;) o
-t
= z + k,
-
pa ie
-.t= (d;) -. -.
dt .=i+k;
-. .....
-. dr
b=- x
dt
.....
d 2r
dt"
.....
=
i j
O
k
-.
= i,- k
-
O - l O
-. -. .....
i j k
.....
;=b xt= O - l = - 2j
O
to =
-.
t V2
'"'2
-t
(I + k);
..... .....
bo = v; (i-k); no=-j
.....
625. Odredi t: I ;;:, a takoder kosinuse smjera tih vektora s osi Z za sto3stu spiralu
-+
r = et ci-+cos t +j -
sin t + -k ).
317
-
{ I. = V3
1 [(cos t - sin t) -i + (sin t + cos t) -j + -k];
-... I -+ '.-+ 1-
no = - Vl-[ (sin t + cos t) i + (sin t - cos t)j]; cosye=t/; cosy,,=OI
626. Po cilindrikoj spirali
-; = r cos t 7+ r sin tl + c t k
pomie se jednoliko taka s brzinom 'V. Odredi njenu akceleraciju a.
Kako je brzina 'v konstantna, tangencijalna komponenta akceleracije a. = 0, pa treba

s
ojrediti samo normalnu komponentu a =.!.. (vidi 2, 8).
" P
Raunamo prema (164 b) polumjer zakrivljenosti p uzevi u obzir da je
x = r cos t, y = r sin t, z = ct
dx . dz
dt = - rsmt; :: = rcos t; dt = c.
Prema (160 a)
ds 1-- dt
-='V=tr2+c!, pa je
dt ds =-V= Vrs+ Cl
Odatle je
dx dx dt rsint dy rcast
ds =:' dt . ds = - -'V-; ds = -'V-;
d 2x r cos t dly r sin t
dss = - -vo-j ds' =- ----;ji;
Prema (164 b)
pa je
'VI r 'V.
a=p
-= --'
rl + c.
627. zadana je jednadba gibanja
Odredi u momente t. =
a) zakrivljenost trajektOrije,
b) tangencijalnu i normalnu komponente akceleracije gibanja.
ad a) Raunamo prema (164 b) uzevi u obzir da je
= t;
x y = tl z=t'
dx = ). dy = 2t. dz = 3 tS.
dt ' dt ' dt
318
Prema (l60a):
dt
: = Vl + 4 t 2 + 9 t', Pil je
ds = Vl + 4 t + 9 t'
2
dx dx dt l dy 2t dz. 3 t2
ds = dt ds = Vl + 4 t 2 + 9 t'; ds = V l + 4 t2 + 9 t'; ds = l V + 4 t2 + 9 tl'
d 2x 2 (2 t + 9 t2) . d2y 2 (l - 18 t 4) . d 2z 2 (3 t + 6 t 3 )
dsl = - (l + 4 tl + 9 t')2' dsl = (l + 4 t 2 + 91')11; asI = cl + 4 tl + 9 t')2 .
Uvrtenje u (164 b) daje
K = 1- = 2 Vl of- 13 tl + 54 t' + 117 t"+ 81 t8

p (l + 4 tl + 9 1')2
Za to = O;
l l
Ko = - = 2i Po ="2
Po -
Za tl = l;
ad b)
dv
aI = -
dt
=?
Imali smo
pa je
a =
4t + 18 tl
I Vl + 4 t + 9 t' 2
za to =O
(a t \ =
22
V14. .
v
a,. = -P= ?
l + 4 t Z + 9 t'
a,.
P
l
(a)
,. o = - l = 2;
"2
za tl = l
(a")1 = 2
lm
Yii .
319
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRALI
A. Krivuljni integrali po duljini s krivulje k
Formule
a) Krivulja je zadana jednadbom y = y (x):
I I
b
f(x,y) ds = j[x,y (x)] Vl + y'2 (x) dx. (183)

k a
b) krivulja je zadana parametarski:

x = X ()
(t)}
tl ~ t ~ t2
y=yt
I I
t,
f(x,y) ds = f[x(t),y(t)] Vxs +y2 dt. (182)

k t,
,e) Krivulja je zadana u polarnim koordinatama p = p (<p).
I I
'1',
f(x,y) ds = f(p cos <p, P si!1 <p) Vpt + p'l d<p. (182 a)
k '1',
x = x (t) }
,d) Krivulja je prostorna, a zadana je parametarski y =y (t) tl ~ t ~ tt pa s obzirom na (161)
z = z (t)
I f
t.
f(x,y, z) ds = f[x (t),y (t), z (t)] VXl + yi + za dt. (182 b)

k t,
Krivuljni integrali uzeti po duljini krivulje ne ovise o smislu obilaenja zadane krivulje k .
.320
Primjena.
1. Geometrijski moemo krivuljni integral r f(x,y) ds shvatiti kao povdinu S plata

k
va1jkovite plohe, kojoj su izvodnice paralelne s osiZ, kojoj je baza krivulja k, dok su duljine
izvodnica odreene vrijednostima integranda z .;". f (x, y):
S = fk
f(x,y) ds. (183 a)
2. Smatramo li da integrand krivuljnog integrala r

'k
f(x,y) ds predouje gustou (Jo(x,y)
krivulje k, tada
a) masa krivulje k:
111 = f
k
(Jo (x,y) ds. (183 b)
dok je masa prostorne krivulje odreena formulom (162).
b) koordinate teita krivulje k:
Jx (Jo (x,y) ds Jy (Jo (x,y) ds

k k
x'=--,-n-- y,= --111---
e) momenti tromosti krivulje k:
aksijalni: Iz = f
k
y" (Jo (x,y) ds;
polarni: lp = lo = f (x + yI) (Jo (x,y) ds.

(183 e)
d) povrina S ravne zatvorene krivulje k:
(79)
(80)
za krivulju y =s (x), odnosno
S = .!.. i. rZ (cp) dtjl (81)

21'
za r = ;(cp).
Posljednje tri formule vidi 7, 1. d) dio II Repetitorija.
21 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike 321

a .. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
U zadacima 828-ea uklj. izraunaj krivuljne integrale.
628. f ~,
x-y
gdje je k odrezak pravca y = 21 x - 2 izmeu taaka A (O, - 2) B (4, O).
lc
UVIitenje y = 2..
2
x - 2 u x - y daje:
. F-I
4 4
1= f l
+-l dx = -VS . 2 fdx
- - = ~r--:=S lin (x + 4) I4 = .
.!.x+2 4 2 x+.4 o
O 2 O
= VS (ln 8 -ln4) = VS ln 2.
629. f xy ds, gdje je k kontura pravokutnika A B C D (vidi sl. 183).
"
Prema slici:
AB=y=O; dy = O, ds=dx
BC=x=4; dx = O, ds = dy
CD=y'=2; dy = O, ds=dx
DA =x = O; dx = O, ds = dy
Prema (183):
2 O 2 4
1 = O+ f4 + f
O
y dy
4
2 x dx + O= 41 ~I I+ 21 ~I = ~
O O
630. f y ds;gdje je k luk parabole yi = 4 x odsjeen parabolom Xl = 4 y (sl. 184).

lc
Odredimo sjecite parabola:
UVIitenje y = : u yi =4x daje:

XC
16 - 64 x = O, a odatle Xl = O i x. = 4.
pa su YI =O i YI = 4.
322
Iz y =2 vx slijedi y' = ~}x' pa prema (183):
1=2 f yXV
o
4 1/-1
1 +-X dx =2.
f4V!+Xdx;=:3"'V(1+X)I'o=-r(H'-I).
o
4 4 4
y
4
Y -+"''1- II
/,
2 1:\ / I
/
,,,.
/""~ II
I
f
/
/i- I
/ I
./ I
A B .- / I
O f 4 x O f ~ x
631. J xy ds, gdje je k luk: elipse :: +~= I, koji se nalazi u I kvadrantu.

k
Prelazimo na parametarsku jednadbu elipse:

x = a cos t, y = b sin t
i raunamo prema (182):
x = - a sin t, y' = b cos t ..
"
"2
I= J a b sin t cos t y' ai sin" t + b" cos" t dt = (uzevii COSi t ~ 1 - sini t) =
O
"
'2
= a,.b J 2 sin t cos t y' (al - b~) sini t + bl dt.
o
Uz supstituciju sini t = u dobijemo 2 sin t cos t = du, pa integral dobije oblik
f y'(al - bl) u + b" du, koji lako rijelimo uz supstituciju (al - bl) u + bl = II. Dobijemo:
"
"2
l = ab
2 (al - bl)
I~ 3
I ---b~I""")--;si-n::-
y'";"[(:-a::- I t--:-+-'b:-:=]I I=
O
= a b (al + a b + bl)
3 (a + b)
323
632. f V2y ds, gdje je k prvi luk cikloide y=a
x = a tl - t
-cost.
!lin
lt
Prema (182):
x= a (1 - cos t), y = a sin t
f V2 f
~~ 2~
1= a (I - cos t) a V(1 - cos t)'S + sini t dt = 2 a Va (l - cos t) dt =

o o
2~
= 2a Vl I t - I
sin t = 4 7t a ~/2.
o
633. f (x - y) ds, gdje je k krunica X2 + )'2 = a x.

lt
!I
Slika 185.
Prelazimo na polarne koordinate: x = p cos <p, y = p sin lP, pa uvrtenje u x 2 + y2 -

- a x = O daje jednad!bu krunice u polarnim koordinatama:
p2 cos 2 <p + pl sin! !p. - a p cos 9 =O
ili
p = a cos <p.
Prema (182 a) i slici 185 dobijemo izraunawi:
x = fl cos <p = a cost <p

y = p sin <p = asin <p cos !p
p'=-asin!p;
~
2"
1= al f (cos2 lP - sin 9 cos 9) VCOs 2 lP + sin2.IP d9 =
~ ~
-2" 2
=a!I.!.+Sin2<P+cos2<P1 =a2 7':.
244 2
~--
-'2
324
634. f arc tg ~ ds, gdje je k dio Arhimedove spirale p = 2 lP koji se, nalazi u krugu polu-
k
mjera R sa sreditem u ishoditu koordinatnog sustava (u polu).
Raunamo prema (182 a) uzevii u obzir da je prema p = 2 lP p' = 2, dok je
~ = sin tp = tg tp. Da odredimo granice integracije, odredimo sjecilte spirale p = 2 lP i
x cos lP . R
krunice p = R. Dobijemo lP = "2 .
R R
2 2
1= f arc tg (tg tp) V4 tp" + 4 dC? = 2 JlP V1 + IPI dIP =
o o
R
=; I V7:(1-+:--:tp2:;:';;)81 =; (V (1 + ~1)3 - 1)= n

2 ___ 3
[R" + 4)2_ 8].

o
635. f yi ds, gdje je k prvi luk cikloide.

k
[ 256
15
al] .
j,636. f (x + y) ds, gdje je k desni listi lemniskate p. = a2 cos 2 lP.
k
[al Vl].
637
f
k
x
Zi
-1-.-1 '
+y
ds gd"Je Je k prVI. zavoJ cilin'drlke SpI'rale
x = a cos t, y =. a sin t, z =o a t.
x = - asin tj y = a cos tj z=a
2n
1= f a::IVal+aldt=aV21~1 =fa7t'V2~
k O
'.
638. f x y z ds, gdje je k luk krunice XI + y2 '+ Zi = R", Xl + y" = ~I, koji lei u l kva-
k
drantu.
Krunica je zadana kao presjenica sfere polumjera R i uspravnog kru!nog valjka polu-
mjera ~, pa projekcija te 'krunice u ravninu X Y glasi
Rl
XI+yl="2
(narii s1iku zadanih. ploha i krunice).
325
R
y=-81Otj
R.
$-=."lcos tj . 2
. R . . R
$ =- "lBInt. y = "lcost.
ft
"2
1
...
fR-Vl . l/Rl.. Rl d
-S-o cost B1Dtf "4B~t +"4 cos' t t ~
o
~ ft
== Rl vi
32
f
-2
sin 2 t dt = Ri
32
Vll_ cos2 2 I = Rl32vl . t
2"
o o
639. f (x + y) ds. gdje je k luk krunice x' + yi + .1'1 = Rl. Y = x koji se nalazi. u I kva-
J!
drantu.
odredimo projekciju kru!nic:e k. koja je zadana bo sjecite sfere i ravnine y = x. na

ravninu XZ (narili sliku 1). UvrlteDje y ... $ u jednad!bu sfere daje:
ili
PresjebUca li se projicira kao elips. B poluosima A i R.
prelazimo Da parametaraki. oblik:
.1'''' R Bin t. v
.,
= .,
f
R- - XI -

Zi =.!!:cos
V2 t ... x
. R. . R. .
$ - - v=illDtj = Rcostj "--Vl Bmt ... x
326
640. fk
(2 z - Vx + yi) ds, gdje je lc prvi zavoj stoaste spirale x .. t cos t, y -
2 t sin t, z = t.
641. fk
X2 + ~ + Z2 ' gdje je k prvi zavoj cilindrike spirale x= a cos t, y = a sin t, y = li t.
Val+b l arc tg -
[ '-----:-- 2-rrbl
- .
. ab a
642. f (x' + y2 + Z2) ds, gdje je k prvi zavoj cilindrike spirale

k
[23-rr Val + bl (3 a' + 4-rr2 b2)]
643. f V2y2 + Z2 ds, gdje je k krunica Xl + yI + Zl= a', x = y.

k
b. PRIMJENA KRIVULJNIH INTEGRALA UZETIH PO DULJINI KRIVULJE
Zadaci
U zadacima 844-847 uklj. izraunaj masu zadanihnehomogenih krivulja.

644. Odreska logaritamske krivulje y = ln x izmedu taaka apscisa Xl i X., ako je gustoa (.L u
svakoj taki krivulje jednaka kvadratu apscise te take.
(.L = X2;
,/- V--1
ds= v1+.y'ldx=
.
1 +-dx=--dx
XI x
Vl +x .,
64S. odreska 1ananicey = a ch..!. izmedu taaka apscisa Xl' = O i XI = a, ako je gustoa krivulje
a
u svakoj njenoj taki obratno razmjerna s ordinatom te take, dok je gustoa u taki To (O, O)
jednaka 3.
e e .
14.= -.= - .- , a u T.(O,O) 3= ~, pa je e = a3.
y ach..!. a \
a
327
Slijedi:
IL = --,
a dok je y= sli~.
a
ch~
a
Prema (183 b):
ds = '/1 + sh'=' dx = ch
V a
~
a
dx
ln = J ch"="
a __a dx = 3 a.
ch"=" -
a
O
646. Prvog kvadranta elipse x = a cos t, y = b sin t, ako je gustoa [J. u svakoj taki elipse jednaka
ordinati te take.
S obzirom na (182) raunamo:
[J. =y = bsint; x = - a sin t; y=bcost

ds = Val sin" t + b2 cos" t dt = JIaZ - (a" - b") COSi t dt =
= a V ai-b"
l - - - - cos t dt = a
a'
Yl
!
- e" cos 2 t dt
.
Tt
"2
m= ab f sin t Vl - e2 cos' t dt = (uz supstituciju cos t = u) =
O
Tt
2
=_ a 2be l - l arc sin (e cos t)

el + cos t ,/1
VEO - cos" t I =
O
ab abV-- a"-b"
=-arcsine:+- l!..e 2 pauz e;2=---
2 e: 2' a"
ab . b"
In=_arcsme:+-
2~ 2
t;
647. Luka krivulje x = et cos t, y = i sin z = et od take parametra t = O do take parametra
t, ako je gustoa luka obratno razmjerna s kvadratom radijvektora, a u taki (1, o. 1) jednaka
je 1.
648. Zadana je cilindrika spirala

x = a cos t, y = a sin t; z = bt.
Odredi za prvi zavoj spirale:
a) masu, ako je gustoa u svakoj taki spirale jednaka kvadrantu radijvektora te take,
b) koordinate teita uz pretpostavku da je krivulja homogena (IL = l) i to za polovicu

prvog zavoja,
328
e) moment tromosti s obzirom na os Z (jJ. = l).
ad a) IL = X2 + yi + Z2 ,;, a2 + bl tl
x =- a sin t, y = a cos t, =b
ds=Val+b1dt
2n
m = f
o
(al + bl tl) Val + bl dt = V~ ( 2 11: al + .!f bl ) .
ad b) Raunamo prema (137) uzeVi u obzir da je m = s, jer je IL = l, pa je dm = ds"

i da su integrali jednostruki.
Ixds fxds
Mil i s
x =-=----=--.
I s fds s
Analogno:
f y ds f sds
s z=_s__
y'=-s-j s
za polovicu prvog zavoja:

..
s, = f Val + bl dt =. 7t Vat + bl
O
n n
x=
I
a
r.Vat+b
f'costVa'+b'dt=~lsintl=o
' i t -
l
o O
itf n
y, = -af' 7t _
smt dt =-j
7t
2a Z
'7t
=!!...ftdt=!'!:.
2
o O
ad e) Raunamo pretna (138) uzeVi u obzir da je za IL = l dm = ds, dok je inte-

gral jednostruk.
2n
I. = f (x + y2) ds = f (al cos t + al sini t) V al + bl dt =

O
= 2 7t al Vaa:tbi.
649. Izraanaj momente tromosti s obzirom na koordi,patne osi prvog zavoja cilindrike spirale:
. , h
:Je = a cos t, y = a sm t, z = 2 7t t.
329-
u ZadaCiJPa 8&0-885 .uklj. izraunaj povrtine valjkastih ploha, koje se nalaze izmedu
ravnine X Y i zadanih ploha.
. Xl
650. Xl + y. = Rl; Z =R + Ii .
Raunamo prema (183 a):
s == J f(x,y) ds.
l<
I
Funkciju z = R + ~ integriramo po luku krunice k == Xl + yi = Rl. Najjednostav~
nije moemo taj zadatak rijeiti prikazaVi jedIiadbe krunice i plohe u parametarskom
obliku:
X = R cos t, Y = R sin t
x= - R sin t, Y= R cos t
ds = VRl sini t + RICOS' t dt = R dt
. Rl COSi t"
z=R + R = R (1 + cos t)
2n 2n
S = Rl J+ (1 COSi t) dt = Rl I t + ~ + Sin42 t I= 3" Rl.

o o
'65l.y'=2px; z= V2px-4x'.
Raunamo prema (183 a). Imamo Integrirati po paraboli y = V2 P x. Da odredimo

granice integracije, projiciramo zadanu plohu na ravninu X Y. Uz z = O dobijemo
2 P x - -4 Xl = O, pa je Xl
P .
= O i x. = 2"
Kako je
dobijemo:
ds = Vl + y'l dx = lrfX"+P
r 2x -
Uzem u obzir da je parabola simetrina s obzirom na os X, raunamo:
1. p
2 2
S= 2 JV 2 P x - 4 XI - }'r~ dx = 2J V(p - 2 x) (p + 2 x) dx =
t O
330
p
"2
= 2 f v' pS - 4 X" dx = prema predtipu e (vidi dio II Repetitorija)
O
p
2"
I
= ~ ~ arc sin 2pX - I 1t{ .
~ V-;(-~--:-)"2-_-x-1 =
0-
6S2. yi =; (x - 1)1; z =2- V"X (Y > O).
Prema (183 a):

3
2"2
y=T(x-I), y'= Vx - l
ds= y 1 + x - l dx = V-X dx.
Granice ~iltegtacije dobivamo prema slici 186 polukubne parabole x.= 1 i iz z = O:
2-Yx=0, p~je x=4
4 4 4
S = f 1
(2 - V"X) VX dx = f
1
(2 V"X - xl dx = 12. ~ yxs _ ~S I
1
= 1~ .
o 1 x
Slika 186.
653. Osi dvaju krunih valjaka istog polumjeraR sijeku se pod pravim kutom. IzraUDaj povriinu
onog dijela plalta jednog valjka, Ito ga isjeca drugi valjak.
Taj zadatak ve smo jednom rijeiili pO~ dvostrukog integrala. Vidi zadatak 468 i
sliku 139. Rijeimo ga sada pomou krivuljnog integraia.
Neka jeo. jeslnog valjka os Z, a drugog os Y, tada su jednadtbe valjaka Xl + yi = Rt,
odnosno. Xl + Zi = Rl. Iz prve jednadibe slijedi y = VRI - Xl, pa je
331
Za oktant plata dobijemo prema (I 83 a) uz z = JI Rl - xl:
S
B
= R JVRI -
O
R
V:iF=Xi
Xl
dx = R I x IR = Rl
o
Neusporedivo bre i jednostavnije doli smo do istog rezultata.
654. Odredi povrinu onog dijela plata valjka Xl + yI = a x, koji se nalazi u nutrini kugle
X2 , yi + 212 = a 2
U III dijelu Repetitorija na str. 267 uz sliku 140 (vidi takoer sl. 116) taj je zadatak
rijeen pomou dvostrukog integrala. . Mnogo jednostavnije dolazimo do istog rezultata
pomou krlvuljnog integrala.
Iz x, + y. '= ax slijedi (x - r
~ + yi = :1 , dok prema sl. 185 uz zadatak 633 imamo:
p = a cos (ji, pa je x = acosl.<p y=asincpcoscp

p' = - a sin <p.
Prema (183 a):
212 = a2 - x2 - y' = a.1 sini CP~ pa je z = a sin <p.

Za gornju polovinu plata valjka dobijemo
s = 4 a".
[S = R2].
U zadacima 858-680 uklj. izraunaj pomou krivuljnih integrala povrine ravnih likova
omeenih zadanim zat\"orenim krivuljama.
656. Astroidom (hipocikloidom) x = a cosa t, y = a sinS t.

Raunamo prema (79):
S= ~ fXdY-Ydx
dx = - 3 a cos' t sin t dt, dy = 3 a sini t cos t dt.
f
2'11:
S = ; aS (sini t COS' t + cos t sin't) dt=

O
2n
= ~2. aa f [sini t (1 - sini t)1 + (1 - sini t) sin' t] dt =

332
2n
= ; a2 f (sin2 t - 2 sin' t + sin' t + sin4 t - sin' t) dt =

o
f
2n
= ; a" (sin2 t - sin' t ) dt, = prema tipu VIII, dio II Repetitorija)

o
2n
J
=T a T -
_I t sin 2 t
-4- + I. 8
4" sm t cost
J
-"8 t +
J. 3 I
16 sm 2 t , ="81'1' a".
'o - -
657. Petljom Dekartova lista x 3 + yi - J a xy = O.
Slika 187.
y ,
Prelazimo na parametarsku jednadbu krivulje uzevi y = t X, pa je t = X = tg IX
(v. s~. 187).
Jat
x + t3 x - Jat = O, pa je x = I + ta '
Raunamo ~ prema (79) integrirajui od t, = tg O = O do t. = tg : = I.

I -,2 t 3 '
dx = J a (l +
t 3)2 dt;
= (uz l + = U,t3 pa je t3 =u_ I) = - ~ a"

2
1_1_
,
+ \ ~
l t3
l
O
= at
4'
J
S =Ta.
333
658. Bernoullijevom lemniskatom (xl + yl)l = al (xl - yI)
(vidi 7, 1, b) dio II Repetitorija)
Prelazimo na polarne koordinate x = r cos " y = r sin ,.
Dobijemo:
r',(cos. , + sini ,)' == a'l rl (COSi, - sini ,)
r' = al cos 2 ,.
prema (81):
659. Kardioidom x = a (2 cos t - cos 2 t)

y = a (2 sin t - sin 2 t).
660; Petljom krivulje'(ri + Vy)lI = xy.

[ IZVlii prijelaz mi parametarsku jednad!:>u uzevi y = Je ti, pa je t = Vtg IX; S = 3~ l
B. KrivulJDi iDtegraD po 'koordinatama
Formula
I. Po ravnoj krivulji k =y =y(x), odnosno x = x(y)

~"
f
..
P(x,y)dx+Q(x,y)dy'= J
II
P [x,y (x)] dx + f d
Q[x(y),y]dy. (179)
Ako je krivulja k zadana parametarsld x = x

. y-yt
(ct} . tl ~ t ~ t.
f{
t.
jP (x,y) dx + Q (x,y) dy = p [x(t),y (t)] x' (t) + Q [x (t),y (t)].)" (t)} dt. (180)
k ' ~
2. Po prostornoj krivulji k koja je zadana parametarsld
x=X(t)}
y = y (t) tl ~ t ~ t.
z = Z (t)
334
f f
tt
P (x,y, z) dx + Q(x,y, z) dy + R(x,y, z) dz = {P[x (t),y (t), z (t)] x' (t) +

k t,
P r i m j e d b a. U sluaju zatvorene krivulje k obilazit emo krivulju u pozitivnom smislu,

tj. protiv kazaljke na satu (povriina lijevo!); jer krivuljni integrali po koordi-
natama mijenjaju svoj predznak s promjenom smisla obilaenja krivulje k.
Primjena.
Smatramo li da su funkcije P i Q, odnosno P, Q i R komponente zadane sile F,
tada daje krivuljni integral po koordinatama radnju sile F uzdu krivulje k.
Radnja
A=; f
k
x (x,y) dx + Y(x,y) dy;
(184 a)
A=fx~~~dx+Y~~~~+Z~~~~
k
gdje je k ravna, odn. prostorna krivulja.
a. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
U zadacima 811-872 uklj. izraunaj zadane krivuljne integrale uzete po ravnim krivuljama~
661. f d~,
k
x gdje je k kontura trokuta Ito ga ine koordinatne osi i pravac p == ~ + ; =r
u pozitivnom smislu.
Raunamo prema (179) i slici 188:
!J
3 8
f = O, jer je y = O, pa dy =0;
OA
f
o f
Slika 188.
2
A
X f =0, jerje x=O.
BO
335
"OStaje
3 3
1 =2 f(
AS
I - ~ ) dy = 2 f(
o
I - ~ ) dy = 2/ y - ~! I = ~
o
662. fk
x dy, gdje je k kontura trokuta lito ga ine koordinatne osii pravac : +~ = I.
[a2b] .
663. f (x 2 - yi) dx, gdje je k parabolay = X2 od take (O, O) do take (1, 4).
k
Uvrstimo li u zadani integral y2 = x4, dobijemo

l 2
1 = f
o
(x! - x') dx = IX;. _ ~51 = - ~~ .
o
y
2" ..... _____ 8
y
4 D
x A
664 . J
k
C' + y2)dy, gdje je k kontura etverokuta ABCD [ACO, O); B~2, O); CC4, 4); D (0,4)].
Vidi sl. 189.
l= f+f+f+f
AB BC CD DA
f =0, jerje y=o, paje dy=O.
AB
336
BC ==? y = ~(x - 2) ili y = 2x - 4 pa je
2
CD ==y = 4, dy =O pa je f = O,
DA ==x=O.
4 o
I = f+f=
BC DA
J(~I
o
+ 2y + 4 + yi ) dy + f
4
yi dy =
= I S .
12r + y2 + 4y I+ I3" I
4
o
o
l
yI = 37 T'
4--
(2,2,.)
665. f- x cos y dx + y sin x dy uzdu odreska pravca koji spaja take A (O, O)
(0,0)
Prema slici 190:
AB == y = 2 x, pa je x = 2!....
2
Uvrstimo te vrijednosti u integral pa raunamo prema (179):
,. 2,.
1= - f XCOS2Xdx+f ysin~ dy=

o o
,. 2,.
= - Ix-
2
- + -l cos 2 x
sin2x
4
I+ I- y . 2 cos -y
2
+ 4.sm -y2=-
4 'It. I
O O
666. f y dx + x dy, gdje je k prvi kvadrant krunice

k
Prema (180) prelazimo na parametarsku jednadbu zadane krunice:
x = R cos t, dx = - R sin t dt'

y = R sin t, dy = R cos t dt
~ ~ ,.
2 2 Y'
I = f (- Rl sini t + Rt cost t) dt = Rl f cos 2 t dt = ~I Isin 2 t I =.!
O O O
22 B. Apsen: Bijeien! zadaci iz Vile matematike 337

667. I
k
y2dx-XldY
i
x +y
2
.
' adje je k polukrumca [S (O, O), r = R].
x = Roost; dx = - Rsintdt
y = Rsint; dy = Rcostdt
I (- I
n n
1 =~ Rl sini t - RS cos' t) dt = - R (sinS t + cos' t) dt =

o o
- prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
n
= - Rl. --sm
I.
3
I 2 l.
tcost--cost+-smtoos
3 . 3
2 2.
t+-smt
3
= I
O
668.
f X2dY - y 2 dx
x
~
3
+y
~'
3
gdje je k kvadrant astroide
x = R cos' t
~
R. od take (R, O) do
= sm t
take (O, R)
Za x = R dobijemo R = R cos" t, pa je cos t = l

za y = R dobijemo R = R sini t, pa je sin" t = l
dx = - 3 R cos' t sin t dt
dy = 3 R sin' t cos t dt
3 Rl cOs' t sini t
. ,
+ 3 Rl sin' t cos' t .
dt = nakon uredenja =
R"3 (COSi t + sini t)

o
~ n
= 3R l-I
VR
2
sini t COSi t dt 3 R
= "4 l_J
VR
2
. sini 2 t dt =
O O
3 ~r'll
=-RrR
4 -2 ( sin4t)1
t - -4-
2
3 ~/-
=-1tRrR
16
O
.
338
(1.0)
66~. f 2xydx
(0.0)
+ xldy uzdu a) y.== X; b) y = Xl; e) y = r; d) y' == x.
[l za sva etiri sluaja).
670. f yi dx + Xl dy, gdje je k gornja polovina elipse.

k
[-:abl].
671. f (x + y) dx - ex -
X'+yl
y).dy
,
gdje je k krunica Xl + yi = Rl.
"+k.
[- 2.n).
672. f2 XY dx - Xl dy, gdje jek luk parabole x = 2 yi od take O(O, O) do take A (2, 1).
k
[I;] .
U zadacima 873-878 uklj. izraunaj zadane kriYUljne integrale uzete po prostornim
krivuljama.
673. f y z dx + z JI Rl - yi dy + xy ,a-, gdje je k luk cilindrike spirale x = R coa t.

k .
y = R sin t, z = 2a nt od sjeciita krivulje
. s ravninom z = O do sjeciita s ravninom JI = a.
Raunamo,prema (184):
a~ _ O
za %=0 2:11: - , pa je tl =O
at
za z=a -=a,
2n
pa je tl = 2n
a
dx = - Rsintdt; dy = Rcostdt; dz = 2n dt.
f (-
2n:
I = a Rl t sini t
2n.
+ ~ VRl -
2n'
t
Rl sini R cos t + a Rl sin t coa
2n
t) dt =
o
f( 2n: 2w
= aRI
2n tcoa2t + ~ sin2 t) dt = a2.r: I~ sin 2 t + ! coa2t - ! coa2t I= ~
o o
339
674. fV XI
x dx + y dy + JI dz
+yl+Z'-x-y+2z
8dje je k odrezak pravca
A B [A (I, I, l); B (4,4,4)].
Jednadba pravca prema (41) glasi:
x-l y-I z-l

-3-= -3-= -.-3- ili x-l=y-I=z-J.
Odatle:
x = Y = JI; dx = dy = dz
4
I -
-
J 3 x dx
V3x l
= VII t
x 1= -
3 V3.
-
675. f y' dx-+ Z2 dy + x, dz, gdje je. k presjenica sfere X2 + y' + Z2 = a' valjka
k
Xl + y' = a x (a > O, z ;;;; O).
Zadana krivulja k je krunica, u kojoj. se sijeku sfera i valjak (x _ ~ )2 + y2 = ~. .
Projekcija te krunice na ravninu X Y prikazana je na slici 185 uz zadatak 633. Prema toj
slici :
p =a cos cp; x == a cos l cp; y = a cos cp
SlO cp = Ta.SlO 2 cp.
Uvrtenje u jednadbu sfere daje:
z, = a2 - x, - y2 = a' - aS cos' cp - a' COSi cp sini cp = a2 sin' cp

z = a sin cp, dz = a cos cp dcp,
dok je
dx = - a sin 2 cp dcp dy = a cos 2 cp dcp.
Prema (184) smatrajui da je cp parametar:

~
2
I =2 f {- ~a sin" 2 cp + qS sini cp cos 2 cp + aa cos' cp cos cp} dcp =

O
~ ~ n
2 2 "2
= 2a 3 ( - ~ f sin~ 2 cp d lj) + f (! sini 2 cp - sin' cp) dcp + f COSI cp dcp } =

O O O
= prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
= 2 a3 I( -
1 sm
24
. 2 2 cp cos 2 cp I
+ -12 cos )
2 cp + -1
8
( cp - -
sin 4-
4
cp ) +
340
1f
1 . 3
+ ( 4"sm Ijlcos<p
3
-"8<P +
3 sin 2
16
<P) + Sl ( ,. 4. I 8.)
cos epsm <p + T Sln <p cos <p + Tsm<p ...
I
2"
676. f x y dx + y z dy + z x dz, gdje je k luk krunice x' + y' + Zi = 2 R x, z =x uz

k
Y > O.
Slika 191.
Krunica k je presjenica sfere (x - R)I + y2 + Z2 = R2 i ravnine z = x. Rijeiimo

li zajedno te dvije jednadbe pa uklonimo z, dobit emo projekciju krunice k na ravninu
XY:
yi
2 Xl - 2R x + yi = O, odnosno + Rl = l,
T
a to je elipsa sa S(~ , O) i poluosima ~ i

izvriivi prijelaz na parametarsku jednadbu elipse k':
:2 (vidi sl. 191). Raunamo prema (184)
X = ~ cos t + ~= z, jer je X = z; dx = dz = - ~ sili. t dt
R . R
y = V2 smt ; dy = V2 cos t dt.
o
I .=
f[
n
Rl (.
- 4V2 . ). RI( . . )
smtcost + smt slnt+4" smtcost+smt cost-
341
Tt
Rl
- 8" (cos t + 2 cos t + 1) sin t
]
dt
Rl [
= -"4 ~ V2 Isini
1 t t sin2t
-3- + 2" - -4---1 +
1
o
11: 11:
= 1_ co~' t + Sin; t I - ~ 1- ~I t - co~ 2 t - cos t I] = - ~. ( - 2 V2 - ~ )=

o o
= (~+~)R"
677. J (Y - z) dx + (z - x) dy + (x - y) dz, gdje je k prvi zavoj cilindrike spirale x = a cos t,
k
Y = a sin t, z = b t.
[- 21ta(a + b)].
678. J y dx + z dy + x dz, gdje je k krunica x = R cos ex cos t, y = R cos ex sin t; z = R sin ex
k
(ex je konstanta).
b. PRIMJENA. ODREIVANJE RADNJE SILE UZDu2 KRIVULJE K

-
Zadaci
679. U svakoj ~aki ravnine djeluje na materijalnu taku konstantna sila F, koja ima smjer
osi + X. Odredi radnju to je vri sila pri pomicanju take uzdu luka krunice
x' + y' = R2 koji lei u I kvadrantu.
!J y
R f R____ ~- ___ 11
N
o x x f X
Raunamo prema (184 a) uzevi u obzir da na taku djeluje sila F. Prema slici 192
imamo za projekcije zadane sile u smjer koordinatnih osi izraze:
X = F; Y = 0, jer je okomita na F.
342
x = Rcost;. X = -Rsintdt.
o
A = fx dx + Y dy = - fp R sin t dt = FR coU 1 I: = !!!.
k Jr l
l
680. U svakoj taki ravnine djeluje sila P, kojoj su projekcije u koordinatne osi X = x y i
Y = x + y. Izraunaj radnju sile P pri pomicanju take iz ishodiita koordinatnog sustava
u taku M (l, l) i to:
a) po pravcuy = x;
b) po paraboli y = Xl;
c) po slomljenoj crti O N M i po crti O R M.
A = fk
xydx + (x +y)dy.
Prema slici 193 imamo:

ad a) za y ';= x;
x = Xl, Y = 2 x; . dy = dx
l l
Al = f
O
(x + 2 x) dx = I; + I ~ : .Xl
O
ad b) Za y ~ x';
X = xl, Y = x + Xl, dy = 2 x dx
l l
A. = ftxl + (x + Xl) 2 x] dx = I"~4 + 2 (XI

\ 3
+ x')
4
I = 17 ~
O O
ad c) za ON y = O, pa je dy = O; X == O, Y - y.
ZaNM x=l, dx=O; X=y, Y=l+y.
l I
AI = f (l + y) dy == 1.)1 + ~ I == ~.
O O --
za O R x = O,dx = O; X = O. y .. y.
za RM y = l, dy = O; X = x. ,y - O.
f"
l I I
A, = f O
y dy +
O'
Iyl xII
"dx ":" "2 +"2 =.!;
o
343
681. ti nakoj taki M elipse ~+~= I djeluje sila F, kojoj je. veliina numeriki jednaka
udaljeJlOlti od take M do srediita elipse, a usmjerena je prema tom srediiiu. Izrauna;
radnju sUe F pri pomaku take:
a) uzdu luka elipse koji leti u I kvadrantu;

b) uzdu itave elipse.
ad a) prema slici 194:
F = VXl + yi i X = Fa = - X, Y = Fil = - y.
Napisavli jednadbu elipse u obliku X = a cos t, y = b sin t izrauoavii
dx = - a sin t dt, dy = b cos t dt, dobijemo
n
"2
A - f- X dx - y dy = f (al sin t cos t - bl sin t cos t) dt =
/J O
n
= I sini t sini t
a l - - - bl - -
2 2.
I"2
al - bl.
=---
2
O
ld b)
A - l -al sini t - -bl sini t

2 2
I=
ln
-
O.
O
y
!I
3 N
o X
682. Projekcije lile na osi koordinatllOl8UItava zadane lU formulama X = 2 Y = xl. Pokati "y,
da radnja zadane lile ovisi jedino od poetne i konane take puta, a ne zavisi od oblika puta
i to za gibanje take od M(I, O) do N(O, 3~. vidi sliku 195.
A ... f
/J
2xydx+xldy
344
l) Taka se giblje po pravcu M N.
MN == ~ + ~ = l, pa je y = - 3 x + 3, a dy = - 3 dx
f (-
1 1
A = f [2 ~
x - 3x + 3) - 3 X2] dx = 9 Xl + 6 x) dx = , -
-
3 x3 + 3 Xl ,l = O.
o ---
o o
2) Taka se giblje po alomljenoj crti M O N.
za M O: y = O, dy = O, pa je X = O Y=O teje A=O
za O N: x = O, dx = O, pa je . X = O Y = O te je A = O.
683. Sila je po veliini obratno razmjerna s udaljenou njena hvatiita od ravnine X O Y, 8..
usmjerena je prema ishoditu koordinatnog sustava. Izraunaj radnju pri pomicanju take
pod djelovanjem navedene sile po pravcu p ... x = li t, y= b t, z = e t od take M (a, b, e)
do take N (2 a, 2 b, 2 e).
$I
Sli}!- o.
Uzevi u obzir da je prema slici 196 u 'biJo kojoj taki T prostora sila F = ~, gdje
11
k koeficijent razmjernosti, i da parametarska jednadba pravca p glasi:
pa je u taki M (a, b, e) tl == 1, dok je u M (2 a, 2 b, 2 e) e. = 2.

Dobijemo prema slici i formulama (4) i (39):
k x k a
= F cos /lC = - -"
X = F
III 11 JIxB + yB + ZB = prema (a) = - - . ;T=;;:==::::=~
et JIal + bl + CI
k b
Y= F = F cos ~ = - -
1/
. JI
e t a l + bl + e'
'
dok je
dx = a dt; dy = b dt dz = e dt.
34S
Prema (184 a) imamo:
k
= - -
e
Val + bl. + el .. In 2.
684. Sila je po veliini obratno razmjerna s udaljenoliu njena hvitilita od osi Z, okomita je na toj
osi i usmjerena je prema njoj. Odredi radnju te sile pri pomicanju take pod djelovanjem
sile po kruniQ x = cos t, Y = 1, z = sin t od take M (1,1, O) do take N(O, 1, 1). Vidi
~ln . . .
NtO,f,t} tf-oo:::--+----r
Slika 197.
Uvrlitenje koordinata ta~ M i N u jednacl!bu krunice daje tl = O za taku M i

. tl = 2~ za taku N, dok je sila P = JI k+y. , gdje je k koeficijent razmjernosti.
~I
prema slici i (4): oznaivlii s ct kut izmeu P i osi X:

k k x kx
X = F", =- V Xl + yI . cos 11,0 = - JI x. + y2 JI Xl + yI = - Xl +yi
Na isti nain pobijemo prema (184):
Y=P" = -
cos t
kllSin~. 1; Z = 'p. =0, jer je cos y = cos 90'=0; dx = - sin t dt, dy = O.
ft ~
2 2
A = k J cost sin t
COSi t + 1 dt,.., (uz cos' t + . k'l In (COSi t
l = u) ~ - T + l) I =
o O
k .
=- T (In 1 - !n 2) = O,H . In 2.
-68S. odredi radnju sile tele pri pomicanju take mase m iz poloaja A (x" YI' ZI) u polQaj
B (x., YI' zJ (os Z usmjerena je vertikalno prema gore).
346
Sila tee F = nl g, gdje je g akceleracija sile tee.
X = F z = O, jer je F z okomita na os Z.
S istog je razloga
Y=F/I =0. Z=F.=. - mg
-I
A = - mg f'dz = - mg(z. - zJ = mg(1I1 - z,).
-.
C. Krivu1jni integrali izraza koji predo~uJu totalne dlferenciJale

nekih funkcija
Foormule
l. Uzdu ravnih krivulja

Predouje IUntegrand kcivuljnog integrala totalni diferencijal neke funkcije U (x,y), ti.
ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP dQ
(147)
iJY = dx
krivuljni se integral najjednostavnije ra1lna tako da se odredi funkcija U (x, y) prema
f f
x JI
U= P (x,y) dx+ Q(xo,y) dy + e (148)
x.
u koju se uvnte granice integracije, jer vrijednost kcivuljnog integrala u sluaju totalnog
diferencijala ne ovisi o putu ve jedino o poetnoj i konanoj taki toga puta, akO put integri-
ranja lei potpuno unutar nekog podruja a, a filDkcije P i Q su neprekinute zajedno sa
svojim prvim parcijalnim derivaci;ama unutar tog podruja !J.
2. Uzdu prostornih krivulja

Analogno se postupa, ako je integrand kcivuljnog integrala totalni diferenciju funkcije
U (x,y, z), ti. ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP dQ
-==-j (149)
iJY dx
dok se funkcija U (x,y, z) izrauna prema
x JI _
U = f P (x, y, z) dx + f Q(X.,y,z) dy + f R(x.,y.,z) dz +q (150)
XI Y. Ir,
pa se uvnte granice integracije.

Rijeii takoer zadatke 569-581 uklj. navedeni U VIII poglavlju ove knjige: Egiaktni
difei'encijali i njihovo integriranje.
347-
Zadaci
U zadacima 881-881 uklj. pokai da su integrandi zadanih krivuljnih integrala totalni

diferencijali i njeli te integrale.
(S; 12)
686. fXdx+YdY.
Xl + yZ.
(3;4)
Uz pretpostavku dil ishodiite kOordinatnog sustava ne lei na krivulji po kojoj le. integrira,
jer su u O (O.. O) obje funkcije-P i Q prekinute, raunamo prema (147) i (148):
~P 2xy ~Q 2xy'
oy = - (Xl + yB)B; ~x =- (x 2 + yl)B'
~Q
V_'-
~o

Je ~x = ~P . grand' dU
oy , mte Je, pa Je
.
-1 _ - (S,12) l ' 13
1= "'-I lD. (x. + yI) I =- [In (25 + 144) -In(9 + 16)] = ln - .
2 (3;4) 2 _5_
(3,1)
687. f
(x + 2y)dx +ydy
(x + y)l'
.
pn emu se pretpostavlja da put integriranja ne sijee pravac
(1~1)
Y =- x (za y = ~ x integtand je prekinut).
OP 2y oQ 2y
ay = - -(x + y'i ~x = - (x + y)8
" Y ~
U (x,y)
. -= f' ~: Ydx
x 2f. "-t, f { y ).dy
x,-rY = (prvi integral lako rijelimo uz supstitUciju
. 1 l.
"i 'Y.,
(3,1)
x + y = t, dok drugi integral otpada) = lin (x + y) - ~ ~ y I=

(1,1)
ln 2 + i- .
688. f v"l dx+ +x. y+dyyi ,gdje je k kvadi-ant elipse x: + yb: =.1 koji lei u i kvadrantu koordinatnog _
- a
+AI
sustava.
~P xy ~Q
ay = ~- (l + x. + yB)I. = ~x
'" Y.
348
Kako je integrand totalni diferencijal pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu
integriranja, integrirat emo po pravcu A B [A (a; O), B (O; b)], koji spaja krajnje take
prvog kvadranta el ipse :
(O; b)
l I
= Vl + xl + yi I = VT+b2 - JlT+Qii.
(a; O)
Integriraj po kvadrantu elipse (x' = a cos t, y = b sin t), dobit e isti rezultat.
f
(3;0)
689. (x' + 4 xy3) dx + (6 x 2y2 - 5yl) dy.

(-2,-1)
[62].
f
(2; 1)
690. y dx --:: x dy po putu koji ne

y'
sijee os X.
(1;2),
[ ~ ].
(1,1)
691. f (JI
(0,0)
x
X2+y2
+ y) dx + (JIx2+
y
y2
+ x ) dy.
(3; 2,1)
692. f yzdx + zxdy + xydz.

(1;2; 3)
Raunamo prema (149) i (150):

OP oQ OP oR oQ oR
oy = z = ox; oz =y = ~;' -=X=-
oZ oy
y z
f f f
~
u (x,y, z) = yzdx'+ zxody+ xoyodz+C=xyz+C

Y. z.
(3; 2,1)
I = Ix y z I = 6 :..... 6 = O.
(1;2;3)
f. JI +
(3;4; S)
693. x dx y dy + z dz
Xl + yI + ZZ
(0,0,0)

oP xy oQ oQ oR
a takoder oz = ay' Pokai to!
oy = - (Xl + yZ + zll)"'" = ox '
349
x
f JI IV +f V
Y II
U = x dx + y dy tr dt: +e
. x.
X2 + y2 + Z2
y,
x~ + yI + ZI
. ....
. xi + y, + Zi
(3;4:5)
U = I VX-:I,....,+-y-,;:~-.,.+-tr-=-I I = 5 V2.
(01 010) --
(2;113)
694. Ix dx - y2 dy + II dt:.
(11-1;2)
I
(aibiC)
695. y tr dx + tr X dy + xy dt:.
(1;111)
[a b e - 1].
f.
. I )
(X;YI-
xy
696. Y II dx + tr X dy + x y dt:
xy::
(11111)
(put integriranja nalazi se u I kvadrantu).
[O].
350
XII. PLOSNI INTEGRALI
A. Ploni integrali po povrini S plohe
Formule
1= IIf(X,y, z) dS = fIf[X'y, z (x,y)] dxdy =

.. cos ~
s "
= I I f[x,y,z(x,y)] Vl + (::r + (:;r dxdy (185)
"
gdje je a projekcija plohe S na ravninu X Y, dok je y kut, to ga normala na dS zatvara s osi + Z.
I = I I f(x,y, z) dS = I I f[x(y, z),y, z] ?os~z=

S ".
= I f j[x(y, z),y, z] Vl + (:;r + (:~ r dy dz (185 a)
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu Y Z, dok je (x kut normale na dS s osi + X .
1= I I f(x,y, z) dS = I I [X,y(X,Z),Z]'!:sd; ==
S '"
= I I j[x,y (x,y),z] Vl +(:~r+ (:~r dxdz (185 b)
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu X Z, dok je fj kut normale na dS s osi + Y.
Pri raunanju kosinusa smjera plone normale treba uzeti u obzir predznak.
Ploha S se projicira na jednu bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projek-
cija omeeni dio te ravnine, a ne krivulja ili pravac, pa se rauna kosinus onog kuta, to ga
zatvara normala na zadanu plohu s onom koordinatnom ravninom na koju smo plohu projicirali.
Vrijednost plonog integrala.ne ovisi o izabranoj ravnini projekcije.
351
Zadaci
U zadacima .7-_ uklj. izraunaj zadane ploine integrale po povriinama zadanih ploha.
. ,697. ff x dS, gdje je S dio sfere XS + yi + Zi ... Rl, koji sc nalazi u Ioktantu.
s
Raunamo prema (18S):
1 1/ x, yi R R
cos y = f. 1 + z. + Zi = .. = VRI _ XI _ yi
Ispred drugog korijena uzcli smo predznak +, jer normala na sferu u I oktantu zatvara
s osi+ Z kut y < 90', pa je cos y > O.
'.
1 = Rff xdxdy
VRI-xl_yi'
cr
P~~imo na polarne koordinate:
"= p cos CP; y = p sin CP; dxdy = pdpdcp

ft
"2 R
1= R f f p cos cp pdpdcp = R fOSCPdCPf pldp =
V
Rl - pl VRl _ pi
a' O O
ft
"2 R
= Rl sin cp 1"1- ~ JI Rl - pl + ~ arc sin ~ 1= ~ :1 .

O O
'698, ff ~~ ,. gdje je S valjak ,,- + yi = Rl o~edcn ravninama z = O i z ,.., H, dok je r uda-

S
ljenost bilo koje take T plohe od ishodiita koordinatnog sustava.
Prema slici 198: rl == Zi + Rl, Osim toga vidimo, da je projekcija plaita na ravninu XY
krunica (cos y == cos 90 = OI), pa moramo plait valjka projicirati na ravninu X Z, a ta
je projekcija pravokutnik baze 2 R i visine H, dS je dakIC dx dz.
Raunamo prema (18S b) uzcvii u obzir da je
dok je cly = O.
i)z
za strdnji dio plaita cos ~,< O, ali za taj dio jc iy .... - YRI- XI < O.
352
Uzevii u obzir da moramo projicirati na ravninu X Z prednji i stranji dio plata valjka,
dobijemo
H R
I=ZRJJ (Rl
dxdz
+ Zi) VRl - Xl'
= ZRJ Rl
dz
+ Zi
J )1 dx
Rl - x.
=
". O-R
H R
=21 arc tg ~ /., arc sin ~ , =2 7t arc tg if .

o -R
I
I RT n
HI II 6
I c:. I I
I I IZ
II I
,~Ilx R
O"",-t'"-T--
/- '\ I I X
!I/ R'
/ 'I /
I
R /
Y
Slika 198.
699. JJ~S , gdje je S dio plohe biperbolnog paraboloida z '= x y, Ito ga odsjeca valjak Xl +
s
+ yi = Rl, dok je r udaljenost bllo koje. take plohe od osi Z.
Raunamo prema (185) uzevli 11 obzir da je rl = Xl + yi.
Za z = xy:
~z
~=x
1 .1-'--
- - r=
cosy
rl + Xl + yi
I = JJ VlV'+XlXl+ +yl
yi dx dy
fJ vJ+Pi p dp dtp = J2ftdtp JRV-
=.
'
l + pl dp "'"
.p
,,' ,,' o O
= prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =
.R
= 27t 1 ;
.
Vpl + 1 + ! ln (p + Vpl + 1) I = 7t [R V~ + ln (R + VRi"TI)].
o
23 B. Apsen: R1jelen1.zadllc11z VlJe matematike 353

700. II
S
(1 + ~S+ Z)I sdje je S dio ravnine x +y + z = l, koji se nalazi u I oktantu.
Raunamo prema aUcl199 i (185) uzevi u obzir da je z = l - x - y:
oz
-=
ox -lJ _1_ =
eos y
+ V 1 + 1 +1 = (3.
cl + :C + Z)I = (1 + x + l - x - y)2 = (2 - y)2
1 l-x 1 l-x
I = VJ II (t-d~)2 VJ I f
o
=
o
dx
O
(2 ~yy)2 = VJ f
o
~ I
dx /2 y
o
1 I
= VJ f !
o
(1 x - ; ) dx = VJ/ln (1 + x) - ~ I = V3( ln 2 -
o
-} )
Rl
.1
/~T~~~
r--i--::-Y
I zi I:
I I I I R
x I k--.5-t-}---
Ilt-_ ':'~.J/
J<---- -
x
/
RL:../_~
y
!J
701. If V x' -;1- y. dS, gdje je S plat krunog stoca

S
(O < z < b).
Uzevi u obzir da za z = b stoac se p.rojicira na ravninu X Y kao krug Xl + y' = a2

(prikai grafiki zadani stoac), raunamo prema (185):
oz
-=-
'b'x' 1 Va' Z2 + b' x 2 + ba y2
ox a2 z; cos'( = a2 z '
354
Uvrtenje
Z2
bl
= --. (x' + yI) daje
__ = Val + ~
a cos y a
I = Va' a+ b" JJ V x, + y2 dx dy = Val a+ bl JJ pl dp dIP =

q'
J 'J
2", ,a
Val+b' 3 - Va"
-2na
l
= a dIP pl dp = + b'.
O O
702. JJ y dS, gdje je S polusfera z = VR2 - x, - y'.

S
[O].
703. JJ (x' + y2) dS, gdje je S sfera X2 + y' + Zi = al.
704. Odredi masu sfere polumjera R, ako je plona gustoa u svakoj taki jednaka udaljenosti te
take od nekog vrstog polumjera sfere.
Uzevi za taj polumjer onaj, koji lei na osi Z, dobijemo prema slici (200):
gustoa fl. = d = + Vxl + y' pa je dm= V + yi. dS.

Xl
Prema z =- VRI - x' - y' i (185):
iJz x iJz y R
iJx = --:;; iJy = - -:;' pa je -cos y = V
~:========:
R2 - x. - y .
m= JJ ,(L dS = R JJ -_
Vx' + y'
VR"-xi_yi
dx dy = uz prijelaz na 'polarne koordinate =
.,
o o
= 2R JJ Vl dp dIP
Rl _ pz
= pri emu smo uzeli u obzir i projekciju donje polovine sfere za
.0'
2", R
koju je cos y< O, ali je i z < O. = 2 R J JV

,
dIP p. dp
Rl _ pz
O O
R
= 2 R . 2 11: I PV . R2 .pl
-"2 R2 - p2 + "2 arc sm R I = ~
o
355
B. Ploini integrali po koordinatama
Formule
I = I I I(x,y~ z) dxdy = I I I(x,y, z) cos y dS

s s
=J G
I j[x,y,z(x,y)] dxdy (186)
gdje je dx dy = da =o dS cos y = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Y,

pa se zadana ploha projicira samo na ravniint ~ Y.
I == I I I(x,y, z) dy dz = I f I(x,y, z) con dS =r I I/[X(Y' z),y, z] dy dz (189)

S S G,
gdje je dy dz = dal = dS . cos ot = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu Y Z,

pa se' zadana ploha projicira samo na ravninu Y Z.
1= f
s
I I(x,y, z) dx dz = f
s
I l(x'Y1 z) cos [j dS = I I j[x,y ex, z), II] dx dz
G.
(191)
gdje je dx dz = daa = dS . cos (3 = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Z,

pa se zadana ploha projicira samo' na ravninu X Z.
Sva tri plona integrala po koordinatama raunaju se uglavnom na isti nain kao i ploni integrali
po povr~ plohe, razlika se sastoji samo u tome da se
J. zadana se ploha ne projicira na bilo' koju koordiruttnu ravninu, ve samo na onu, koja
je u integra1u, Jiaznaena; .
2. vrijednost kosinusa smjera normale na plohu se ne rauna, ve se uzima u obzir samo
predz~ tog kosinusa smjera.
esto se raUnaju ploni integra1i koji predouju zbroj triju navedenih plonih integrala uzetih
od triju razliitih fuIlkcija P (x, y, II), Q (x,y,lI) i R(x,y; II):
I I P(x,y,lI)dydz + Q(x,y,z) dxdz + R(x,y,lI)dxdy = /

s (192)
= I I [P (x,y, II) cos ot + Q(x,y,z)cos~ + R(x,y,z)~sy]dS

s
pri emu pri raunanju prvog dijela tog integra1a zadana se ploha projicira sama na ravninu
Y Z, drugog dijela - samo na ravninu X Z i treeg dijela - samo na ravninu X Y.
Taj . opi oblik plonog integrala po koordinatama rauna se 11a gore navedeni nain.
Zadaci
U zadacima 706-717 uklj:.izraunaj zadane plone integrale po koordinatama.
70S. I I Xl y! II dx dy, gdje je S vanjska strana donje polovine sfere Xl + yi + Zi = Rl.

s
356
Prema slici 201:
y > 9()0, pa je cos y < O, dok je z =- VRl - Xi - yi.
Raunamo prema (i 86):
1= + ff r yi VRl - Xl - yi dx dy.
"
Prelazimo na polarne koordinate, jer je projekcija polusfere na ravninu X Y krug polumjera R.
2n R
1= ff
~
pl COSI cp sini cp VRl - pl dp dcp = !f
o
sini 2 cp f
o
p' VRl - pl dp cicp =
= (drugi integral se iako rjeava uz supstituciju Rl - pil = t) =
1 c psin
=-
8
--I
4
cp
4- II
2n
- R'
-
3
V(RI-pl)l+-
2 Rl V(RI-pl)l-
,
o
- "7l V"~---'=
(Rl - pl)7
IR
=.
2 n R7 .
-10-'-
O
!I
Slika 201.
706. ff
s
z dx dy, gdje je S vanjska strana elipsoida
Xl yi Zi
-+-+-=1.
al bl Cl
Raunamo prema (186) uzevii u obzir da je za goi'nju polovinu elipsoida cos 'i > O, jer
je y < 90', dok je z > O, a za donju polovinu cos y < O, jer je y> 90', dok je z < O, pa
e integral imati za obje polovine elipsoida iste pozitivne vrijednosti.
1 = 2e ff V ~ l ; - :: dx dy.
"
357
Kako je projekcija elipsoida na raminu. X Y elipsa s poluosima a i b, prelazimo na elip-
tike
koordinate: .
x = a u cos V; y = businv; dx dy = a b u du dv
I =2 c a b JJV l - u2 cost V - u' sin' v u du dv = 2 a b c JJV l - u2 U du dv =

~ ~
21t l
=2 ab cl dv I I-! j/(l - ua). = I f a c. 7t b

o o
A f---+-----t
I
I
I
I
/
cy:---- x
/
fA' lj
!I
707. JJ x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, ito je ine ravnine

S J
" = O, Y = O, z = O, x = l, y = l, z = 1 (v. sl. 202).
Rjeiavajui taj integral prema (192) moramo sve plohe kocke projicirati redom 1) na
ravninu Y Z, 2) na ravninu X Z i 3) na ravninu X Y, pri emu e projekcije onih poboaka
kocke, koje su okomite na ravninu projiciranja, biti jednake nuli.
I = [rjeiavajui I lan zadanog integra1a projiciramo kocku na ravninu Y Z i to poboku
A' D (x = O, cos ot = cos 1800 = - 1) i poboku B' e (x = 1, cos ot = cos O = 1)] =

l l
;". O + l JJ dy dz + [za II lan projiciramo na ravninu X Z i to poboku loe (r = O,

cos ~ = ~s Is?,o = - l) i A' B (y == l, cos ~= cos O = l)] + O+ JJ dx dz +
o o
+ [za III lan projiciramona ravninu X Y i to poboku A' e' Cz = O, cos y = cos 1800 =
Jf
l l
=- - 1) i A B Cz = l, cos y = l)} + O+ dx dy = 1 + 1 + 1 = 1:
o o
3sa
708. f f xzdx dy' + xy dy dz + yzdx dz, gdje je S vanjska strana piramide, koja se sastoji
S
od ravnina x = O, Y = O, z = O i x + y + z = 1 (v. sl. 203).
Rijeimo posebno svaki lan zadanog integrala oznaivi ih redom s lu II i I .
Projicirajui sve plohe piramide na ravninu X Y, vidimo prema slici, da su projekcije

ploha A O G i B O G jednake nuli, da je projekcija /:::,. A B G trokut A O B, pri emu je
(;Os y > O, a z = 1 - x - y, dok je projekcija /:::,. A O B sam /:::,. A O B, pri emu je z = O,
dok je cos y < O.
Dobijemo:
1 l-x
Il = f f x(1 - x- y) dx dy f xdx f (1 - x- y) dy =
=
AOB O o
1
= I I
o
x dx y - xy _ ~'I
o
1.= ffXYdYdz=?
s
Projicirajui sve plohe piramide na ravninu Y Z dobijemo: projekcije /:::,. A O B i
/:::,. B O G jednake su nuli, za /:::,. A O G x = O, dok je /:::,. A O G projekcija /:::,. A B G, pri emu
je x = 1 - y - z, a cos IX > O.
1 1-y
I. = f f y(l - Y- z) dy dz f ydy f (1 - y- z) dz ... vidi Il .... ;4 .

=
AOC O O
la = Jf yzdxdz.
S
Projiciranje ploha piramide na ravninu X Z daje: projekcija /:::,. A O G i /:::,. B O G jednake

su nuli, dok je /:::,. BOG projekcija /:::,. ABG, pri emu je y = 1 - x - z, dok je cos ~ > O.
1 1-11
la = f f z(1 - x- z) dx dz = f zdz f (1 - z- x) dx = ;4 .
BOC O O
359
709. ff
S
y. dx dy + x z dy dz + x y dx dz, gdje je S vanjska straDa plohe, koja ~ nalazi u
I ottantu, sastoji se od valjka x + yi = R' i ravnina x = O,y = O,.fI = Oi .fl = H (v. sl. 204).
11 = ff
s
y.fl dx dy =?
Projekcije sviju ploha na ravninU' X Y jednake su nuli, osim baza valjka. za donju je bazu
= O, pa je 11 ,= O, dok je za gornju b~.fI = H, y = VRI- a cos y == cos O = 1. x,
R VRI-s R R
II = H ff
AOB
y dx dy = H f dx f y dy = ~ f (Rl -
o o o
Xl) dx = ~ IRl X- ; I =B3R- .
O
I, = ff
S
X'.fI dy dz = ?
I
I
A,,~_..,I
I
HI
I
I
OI ______ R
/'r 8 X
/
/
R/
A
fl
Slika 204.
Projekcije obiju baza na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O e A' x = O, pa je 11 = O,

dok je za plait: " = V Rl -
yi, a cos IX > O.
11 = ff .fl VR' -yi dy dz = prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =

AOCA'
H R
= I~I j. ~ IR' arc sin~ - y VR" _y.1 = 7t H; Rt
o o
1.= f fXYdxdz =?
S
Imamo slini sluaj kao pri raunanju 11' za O B B' e y a;o O, pa je 1. =- O, dok je za plait
y=VR--~.cos~>~ .
360
II = ff
DBB'C
x VR' - x' dx ds = [uz supstituciju Rl - x = tj ==
III
= . -
H
1 Tr(RI-x')1
2' 2.1 --1
HR'
=-3-'
R
O O
Rijeli isti zadatak na drugi nain i to tako da izraund redom vrijednosti triju integrala
lu I. i II za s~ pojedinu plohu koja omeuje zadano tijelo. Moral dobiti isti rezultat.
1.10. ff yi. dxdy + x. dy <iz + x' y dx <iz, gdje je S vanjska strana plohe, koja se nalazi u
S
I oktantu, a sastoji se od rotaciQnog paraboloida tl = :il + y., valjka x + yI = l i koordi-
natnih ra~ (v. Il. lOSa). .
z
8 f
!I-ff
az
)(
5
f
Y .4 O
slika 20SL Slika 205 b.
Kako se vidi iz slike, zadano je tijelo omeeno s. pet ploha: plaitevima paraboloida i
valjka (1 i 2), kcji se sijeku za tl ":"'> 1, kvadratnom kruga (3) i dijelovima ravnina X Z i Y Z
~i~ ~
11;= f jyl
S
tl dx dy = ?
Projekcije dviju bonih ploha 4 i S, a takoder plaita valjka 2 na ravninu X Y jednake

su nuli, za bazu (3) = O, pa je 11 =. O~ dok je projekcija plaita (l) baza A O e (3), pri
emu je. = :il + yi, a cos y > O (Vanjska strana plaita!):
11 =='
ADC
f f.ya (x' + yi) dxdy "'" fJ y~ +
ADC
<Xl yI) dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
361.
=
Aoe
ff p'(cos' p Sini p + sin' p) p dp dp =ffAoe
po sin" p dp dp =
1 '"
2"
= I Pil
6
I..!.2 - sin42 p2I 4~ = .
o . o
12 = ff x z dy <iz = ?
s
"Projekcije plohe CO C' (4) i baze (3) na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O A' (5)
V
x = O, paje I. = O. Za plat valjka (2) x = l - y2, dok je cos ex > O, a za plat parabo-
V
loida (l) x = z - y', dok je cos IX < O, pri :<emu je- za x = O y = (v. sl. 20S b). Vz
12 = ff V
OBA' A
z 1 - yi dy dz - ff V
OBA'O
z z - y2 dy <iz =
IlVa
f fV f fV
l
= z dz 1 - y2 dy - z'<iz z - yi dy = prema predtipu C (v. dio II Repeti-

o o o o
1 1 l Vz
.torija) = I;"/1 ~ (arc sin y - y Vl - yi ) 1-f I~ z z arc sin "Jz + ~ Vz - yi Idz =
o 0 o o
1 1
= ; - ; f o
zdz = ; - ; I~I = ~.
o
la = f f x' y dx dz := ?
S
Projek~e plohe A O A' (5) i baze (3) na ravninu X Z jednake su nuli. za O CC' y = O,
pa je I. = O. za plat viljka (2) y = V
l - x', dok je cos ~ > 0, a za plat paraboloida
V
(l) y = z - x', dok je cos ~ < O.
I. = ff
oeaB
XI Vl - Xl dx <iz - ff
oaBO
x' Vz ~ x" dx <iz =
r.
f f f f
1 1 1
= <iz x' Vl - Xl dx - <iz' x' V - x dx = prema posebnom sluaju b) tipa III

O O O o
362
l
(V. dio II Repetitorija) = I(' ~a - ; ) JI l - Xl + ! arc sin x l-

o
Tr
I = Il + II + la = 8" .
Rijei isti zada~ raunajui redom lu 12 i la za svaku pojedinu plohu zadanog tijela.
711. ff x 2 dy dz + y2 dx dz + ZI dx dy, gdje je S vanjska strana polusfere

s
Xl + yi + Zi == R2 CZ ~ O).
Slika 206.
Raunamo na isti nain prema slici 2.06:
Il = ff
s
Xl dy dz = ?
Il = O, jer je za desnu polovinu polusfere cos 1X1 > O, a za lijevu cos IX, < O, dok je x' =
= R2 - yi - Z. > O, pa se integral ponitava.
12 = ff yi dx dz = O iz slinih razloga.
s
la = ff Zi dx dy *' O, jer normale na gornjoj polusferi zatvaraju s osi Z kutove y, koji

S
su manji od 90, pa je cos y > O kao i z'.
363
Uvrltenje- Zi = R' - x~ - yi U l. i integriranje po krugu, u koji se projicira na ravniau
X Y polusfera daje uz prijelaz na polarne koordinate: -
l. = ff
a
(Rl - Xl - yi) dx dy = ff
~
(Rl - pl) P dp dcp =
2n R R
= f f
O
dcp
O
(R" - p') p dp = 2 7t /R' p' /- =
T pl - 4"
O
2 R' .
7t
7tR'
1=--
- 2
712. Odredi masu oplolja kocke O ~ x ~ l; O ~ y ~ 1, O ~ z ~ 1, ako je plotna gustoa u

taki M (x, y, z) jednaka xy z.. -
prema slici 202 (v. zadatak 707)-gustoit IL iznosi:
na})lohi A' B: IL = xz, jer je y = l, a na OG IL = O, jer je y =-0,

na plohi B'G(x= 1): IL =yz, ana A' D (x = O) IL = O,
na plohi A G (z = l): IL = xy, a na A' G' (z = O) IL = O.
Dobijemo:
m = ff x z dx dz + y z dy dz + "X y dx dy, gdje je S povrIina poboaka kocke, koje ne

s
lee na koordinatniin ravninama
l l l l
ll" = fI
OCCD
4 Z dx dz = f f
O
x dx
O
zdz = / ~' /1 ~'/ =
o O
!.
Na isti nain dobijemo l. = l. = 11 = !.
3
m=-
4
713. Odredi moment. tromosti homogenog pl8ita stolca z = v'x + yi (O <: z <: h) s obzirom na
os Z(IL = l).
Prema slici 207:
364
Uzevi u obzir da su visina i polumjer baza stoca jednaki pa izyodnice stoca zatva-
raju s tavninom X Y kutove od 45, dobijemo
do '-
dS = 2 p 7r ds = 2 p 7r --'--450 = 2 I 2 7r P dp.
cos
h
Iz = 2 Vl7r J p3 dp = t~ h~.
o
J(
Slika 207.
714. JJ Z2 dx dj', gdje je S vanjska strana elipsoida

s x, y' Z2
a2 + b2 + C. = 1.
[O].
715. JJyzdyd~ + xzdxdz + xydxdy, gdje je S \'anjska strana oploja tetraedra ome-
S
enog ravninama
x = O, Y = O, z = O x+y:-z=a.
[O].
716. JJ z, dx dy T y' dx dz + x' dy dz, gdje je S vanjska strana dijela sfere Xl + y' + Z2 = R',
S
koji lei u I oktantu.
717. JJ y z dy dz + x z dx dz +- x y dx dy, gdje je S vanjska strana trokuta, kojemu su stranice

s
presjenice ravnine x + y +- z = a s koordinatnim ravninama.
[ :'] .
365
VEZA IZMEU INTEGRALA RAZLIITm TIPOVA
XIIL GREENOVA FORMULA
Formule
ff(X,Y)dx+Q(X,Y)dY
+k
= II (:~-
o
::)dXdy (193)
gdje su funkcije P(x,y) i Q(x,y) neprekinute u podruju a, koje je omeeno krivuljom k,

pri emu se ta krivulja obilazi u pozitivnom smislu (povrina lijevo).
Ako je
<>Q - <>P - O (147)
ox <>y-
fp(X'l) dx + Q(x,y)dy = O.
+k
To znai: ako je P dl- + Q dy totalni diferencijal, vrijednost krivuljnog integraIa po

bilo kojoj zatvorenoj krivulji, koja lei potpuno u podruju a, jednaka je nuli, odnosno vri-
jednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu integracije, ve jedino o PQetnoj i konanoj tak,i
toga puta.
Zadaci
718. Zadani krivuljni integral uzet po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integI'al po pod-
ruju a, koje je omeeno tom krivuljom k.
f (e"Y + 2x cos",:) dx + (e"Y - x siny~dy.

p Q
+k
Prema (193):
f= f f[(Ye"Y-2XSin Y )-(Xe"Y-'2XSin Y )]dxdY = I f e"Y(y-x)dxdy.

+k o ' .....;o~_ _ _ _ _ __
366
719. Izraunaj f (l - Xl)y dx + x(l + yi) dy, gdje je k krunica Xl + yi = Rl .
+11
a) neposredno,
b) pomou Greenove formule.
ad a) Prelazimo na parametarski oblik jednadbe kruclce:
X = R cos t, dx =- R sin t dt
y = R sin t, dy = R cos t dt
2n
f = f [- (1 - Rl cos' t) Rl sin' t + Rl COSI t (1 + R2 sinI t)] dt =

+11 O
f(
2n 2n
= Rl cos 2 t + ~I sini 2 t) dt = Rl I Sin22 t +ti~1 ( t_ sin44 t ) I = 'Tf: : . -
O . o
ad b) Prema (193):
(jP
dQ = l +yl. -=I-x'
dx ' (jy
f ff
+11
=
<J
(1 + yi - l + xl) dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
2", R
ff =
<J'
(pl COSi cp + pl sini cp) p dp dcp = f f
O
dcp
O
p. dp = 'Tf: : '
--
720, f+11
(xy + x + y) dx + (xy + x ~y) dy, gdje je krivulja
Xl yi
a) k e1ipsa -al + -bl = l,
b) k kruJJica x' + y' = ax
i to l. neposredno i 2. pomou Greenove formule.
l. x = a cos t, dx = - a sin t dt,

y = b sin t, dy = b cos t dt
367
f I [-
27f
= (al b sini t cos t + al sin t cos t + a b sini t) +

+k o
+ (a b 2 sin t COSi t + a b cos! t - bl sin t cos t)] dt =
27f
= 2tI = O
1_ al b sina3 t _ a bl COSi3- t _ (al + bl) sini2 t + a b sin2-:-=-
o
2. Prema (193):
~p
-=x+
~y
l
f II
+k
=
eJ
(Y +1- x - l) dx dy = II
eJ
(Y - x) dx dy =
= uz prijelaz na eliptiki koordinate (113 b) =
= IIeJ'
(bu sin v - aucosv) , abududv =
I I
27f l 27f l
= ab (b sin v - a cos v) dv UB du = a b 1- b cos tl - a Ilin tl I., ;31 = o. '

o o o o
Slika 208.
adb)k::x2 +y2=ax ili (x- ;)\y2=~, paje s(;,o); 1'=;

1. Prema slici 208:
p = a cos cp, x = cos
a 2 cp, y. = cos
a cp sin cp
dx =- 2 a sin cp cos cp dcp; dy = a (cos Bcp - sinI cp) dcp
ili
dx =- asin2cpdcp
368
Uvrsti,mo li navedene vrijednosti za x,y, dx i dy u zadani krivuljIii integral, dobit
elilo
nakon uredenja i integriranja po tipu VIII (v. dio II Repetitorija) od
<p=_2:. do <p =2:.
2 2
f
+k
=- ~t
--
Naini to!
2. Prema (193):
Imali smo ve
f'= ff (y - x) dx dy = [uz prijelaz na polarne koordinate x = p cos !p,

+k o
y = p sin !p, x = p cos lP, P = a cos lP, dx dy ,.,. p dp d<p (v. sl. 208)] =
'1'1:
2' aco
= fJ(PSinlP-PCOSIP)PdPdlP= f(liinlP-COSIP)dlPf pldp =

o' ft O
-2'
[prvi integral rijelimo uz supstituciju
cos , = t, a drugi po tipu VIII] =
~a8
=-T
721. Izraunaj pomou G~ve formule razliku integrala:
Il = J+ (x
A IIIB
y)1 dx - (x ..:. y)1 dy
I, = J+ (x y)B dx - (x - y)1 dy
/-
A.IIB
24 B. Apsen: lUjeleDl zadaci b: VIle mateJllaUke 369

gdje je A m B odrezak pravca koji spaja take A (O, O) i B (l, l), dok je A n B luk parabole
y = x 2 (v. sl. 209). .
A mB == y = x, dy = dx
A nB == y = X2, dy = 2 x dx
Greenova formula vrijedi za zatvorenu krivulju, pa uzmimo, da je podruje
0"1 = A CBmA O"a = A C B n A.

Prema (193):
Il - Il = ff [- 2 (x - y) - 2 (x + y)] dx dy - ff [- 2 (x - y) - 2 (x + y)] dx dy =
ACBmA ACBnA
o x o ~
=- 4 ff
ACBmA
x dx dy +4 ff
ACBnA
x dxdy = - 4 f f
l
x dx
o
dy +4 f f
l
x dx
o
dy =
o
=41_~3+~1=4(! _ !)=+.
l -
za probu izraunaj oba integrala neposredno i odredi njihovu razliku.
lj
3
e
l
B
I
I
I
I
AI I
/ I I
// I I
/ t I
o 1 2 x
722. Izraunaj f 2 (x 2 + y2) dx + (x + y)1 dy, gdje je k L A B C [A (1, 1), -B (2, 2), C (1,3)
+k
i to
a) pomou Greenove formule;
b) neposredno.
370
Iz slike (210) siijedi:
AB =y = x,
BC=y=-x+4,
CA'=x = 1.
ad a) Prema (193):
i)P
:; = 2(x +y); -=4y
i)y
2 -x+4
f =f f
+k 6ABC
(2 x + 2y - 4y) dxdy= 2 f ex - y) dxdy
6ABC
= 2 f dx f
1"
(x - y) d.)l =
2 -x+4 2 2
=2 f Ix.)l- ~lldx=2f(-2X2+8X-8)dx=21- ~ x3+4X!- 8x I=

1 x l i
ad b) f+k
2 (XS + .)II) dx + (x + .)I)! d.)l = I AB + I BC + ICA
.2 2 2
I AB = [j = x, x = y] = f
1
4 XZ d't + f
1
4.)12 dy = : Irl =
1
'36
f
1
IBC = [.)I = - x + 4. x = 4 -.)I] =2 (2 Xl - 8x + 16) dx +

2
3 1 3
+ f(4-.)I+.)I)2dY=21~~-4XS+16x1 +16I y l=-:

2 2 2
371
723. Izraunaj "dx - dy , Idle je k
j x+y
kontura kvadrata
+k
A B eD [A (l, O), B (O, l), e (- l, O), D (O, - l)]. (vidi sl. 211).
Kako su funkcije P = _+1 . i Q = - _1_ prekinute u 'taki O (O~O) podruja cr, koje
x y x+y . .
je omeeno konturom zadanog kvadrata, jer tee u beskonanost za x = O i y = O, ne smije-
mo primijeniti Greenovu formulu, ve moramo taj krivuljni integral raUnati neposredno:
f
+k
x
dx
x
dy
- - - - - = 1-+ 1-+ 1-
+y +y AB BC CD
+ 1_.
DA
o 1
I AB = =- x +l, x =l - =f dx -
[y y] f dy =- l - l =- 2
1 O
-I O
1-=[y=X+l;X=y-l]=f dx -f dy =
BC 2x + l 2y - l
O t
-I ~
=~lln(x+~)I-~I~(Y-~)I=o
o 1
O -I
lCD =[y =- x - l; x =~ y - l] =- f dx +f dy =- 2
-I o
1 O
1-
DA
= =x -
[y l; x =; y +1] =f ~
2x - l
-f 2y~
+ l =O
O -I
1= - 2 - 2 = - 4.
724. Zadani krlvuijni integral po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integral po podruju
cr koje ta krivulja k omeuje
f (l - x 2) y dx + x (l + y2) dy.
+k
"
72S. Dokai da je vrijednost integrala
f (2 xy - y) dx + x 2 dy
+k
numeriki jednaka povrini podruja cr, koje je omeeno krivuljom k.
372
726. Izraunaj pomou Greenove formule
f-
+k
x2ydx + xy 2 dy
gdje je k krunica x 2 + y2 = R2.

[ r] .
7t
727. Izraunaj f (x + y) dx - (x - y) dy
+k
gdje je k parabola A 111 B, koja prolazi takama A (1, O) i B (2,3), a os joj je os Y, i tetiva
A n B te parabole i to a) neposredno; b) pomou Greenove formule.
[- !] .
!I
f8
-1
e x
-f
x
728. fOA
2xydx + x 8 dy.
Kako je
"y
;,p ,
~P = ux pokai da ei .
za sve putove prikazane u sl. 212 od O (O, O) o'A (2, l)
dobiti za zadani krivuljni integral istu vrijednost [4], a za zatvorene putove O B A n O,
O B A m O itd. nulu.
(prema slici: O n A je luk parabole, kojoj je os simetrije OI Y"O m A je pravac, O p A
je luk parabole kojoj je X 08 simetrije).
729. Izraunaj pomou Greenove formule
i. x dyXB+yl
j
+ ydx
'
gdje je k =(x _ 1)1 + (y -. 1)1 = 1.
+11
Zaito je rezultat O?
373
XIV. STOKESOVA FORMULA
Formule
fP~~~~+Q~~~~+R~~~~=
+k
(194)
= ff [( ~R - ~Q)
~~.
cos ex + (~P
h
- ~R)
k
cos ~ + (~Q - ~P) cos Y] dS
k ~
s
gdje su funkcije P, Q i R neprekinute, dok su cos ex, cos ~ i cos Y kosinusi smjera normale
na plohu S, koju omeuje zatvorena krivulja k.
Smisao liDeamog (uzdu! k) i smisao ploinog (po S) integiranja meusobno su vezani.
Ta se veza lako .shvati prema preglednom pravilu koje glasi: ako se kreemo po onoj strani
plohe S, po kojoj se vrii integriranje, a pomiemo se uzdu! mee k te plohe i to u smislu
krivuljnog integriranja, tada moramo plohu S imati na lijevo.
Kako je prema (130):
dS cos ex = dy dz
dS cos ~ = dx~
dS cos Y = dx dy
dobijemo drugi oblik Stokesove formule, iju desnu stranu piiemo u obliku determinante
fp(X'y, z)
+k
~ + Q(x,y, z) d>, + R(x,y, z) dz == ff
s
dy~
~
~~
~
~dy
~
~z
R
(194 a)
Ako je desna strana Stokesove formule jednaka nuli, tj. ako su ispunjeni uvjeti (149),
a to znai, da je P dx + Q dy + R dz = dU, pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi

o putu integriranja, a jednaka je nuli po zatvorenoj krivulji.
.374
Zadaci
U zadacima 730-732 uklj. izraunaj zadane krivuIjne integr~e a) pomou Stoke~ve

formule i b) neposredno.
730. f (y - z) dx + (z - x) dy + (x - y) dz, gdje je k elipsa zadana kao sjecite valjka

le .
Xl + yi = 1 i ravnine x +z = 1 (v. sl. 213).
ad a) Raunamo prema (194 a) :
P=y-~ Q=z-~ R=x-y
oR oQ OP oR oQ OP
- - - = - 1- 1 = - 2; -
oz
- -ox= - 2; ---=-2
ox oy
oy oz
f II +
le
= - 2
S
dy dz dx dz + dx dy =
= - [I I + II
2
s
dy dz
s
dx dz + II
s
dx dY ] .
Slika 213.
Iz slike vidimo da elipsa k omeuje plohu koja se sasteji od donjeg dijela pluta i
baze valjka pa su projekcije tih ploha:
na ravninu Y Z: krunica polumjera 1, iju jednadbu dobijemo iz x = 1- Z

Xl+ y' = 1 : (1 - z)' + y' = l, pri emu je cos IX < 0,
na ravninu XZ: projekcija jednaka je nuli, je;r je za prednji dio cos (3 > 0, a za
stranji cos (3 < 0, dok su projekcije obaju dijeloVa iste,
na ravninu X Y: projekcija je baza valjka polumjera I, pri emu je cos y < O.
375
Dobijemo:
f II
=- 2 (- 7t + - 7t) = 42:.:
ad b) neposredno.
Iz slike vidimo, da se elipsa k projicira na ravninu X Y kao krufnica polumjera l.
Prelazimo na parametarski oblik:
x = cos t; dx = - sin t dt
y = sin t; dy = cos t dt
iz z = l - x slijedi: z = l - cos t; dt = sin t dt.
Uvritenje u zadani krivuljni integral daje:
o
f J[-
II
=
2,.
(sin t - l + cos t) sin t + (l - cos t - cos t) cos t +
o
+ (cos t - sin t) sin t] dt = J (sin t + cos t - 2) dt =
2 ..
o
= I- cos t + sin t - 2t I = 4 7t.
2 ..
Slika 214.
731. fyldx+ZldY +x1dz, gdje je ABCA kontura 6 ABC [A (0,0, O), B(O,a,O),
';fBCA
C (O, 0, a)] (v. sl. 214).
376
ad a) Prema (194 a):
dR dQ dP oR dQ dP
- - - = - 2z; dz - ox = - 2x; - - -- = - 2y
dy dz dx oy
f II
ABGA
= - 2
S
z dy dz + x dx dz + y dy dx
Prema slici uzevi u obzir da je BG "'" 1:..

a
+ .!.-
a
= l,
.
pa je y = a - z:
I, = I I z dy dz = [y = a - z, cos OI. = cos O = l, jer idemo po nutarnjem stra-o

BOG
a a-a a a
nama ploha piramide] = I z dz I dy = I (a z - Z2) dz = l~

a _ ~31 = :3 .
o o o o
12 = II
AOG
x dx dz = :3 ; la = I I y dx dy =
AOB
:3 .
f ABGA
= - 2 (l, + I. + lJ = - ~
ad b) neposredno:
Prema slici 214:.

AB=y=a-x
BG=z=a-y
GA =x =a - z
o O O O
f ABGA
= I
a
ea - X)2 dx + I (a :-- y)2 dy
a
+ Ica -
a
z)" dz = - 31 la ~ X)81 :=
a
- as.
732. f
k
(y + z) dx + (z + x) dy + (x +:y) dz, gdje je k krunica x" + y. + Z2 = 2S, x = y.
Prema (194 a):
dR _ oQ = 1 _ l = O. dP oR oQ oP
- - - = 1 - 1 = O; - - - = 1-1 =0.
dy di ' dz dx iJx dy
Slijedi:
II = o, odnosno f k
= O,
377
tj .
. (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dil predouje totalni diferencijal neke funkcije U (x,y,z),
pa vrijednost krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka je nUli. Pokaimo
to npr. za krunicu k odredenu s Xl + yi + Zi ;;= 2S i z = 3. Uvrtenje daje:
Xl + yi = 16,
pa je
x = 4 cos t, dx = - 4 sin t dt
y = 4 sin t, dy = 4 cos t dt
z = 3, dz = O.
Uvrtenje u zadani krivuljni integral daje:
f f [-
k
= 16
o
2~
sin2 t + cos2 t) dt = 16 f
o
2~
cos 2 t dt = I
8 sin 2 t I:~= O.
.Pokai da je f = Oi Z!l zadanu krunicu k:
Xl + y2 + Z2 = 2S; x = y.
:378
xv. FORMULA GREEN-GAUS-OSl"ROGRADSKOG
Formule
flp~~~~~+Q~~~~~+R~~~~~=
s
= III (bP + bx
bQ
()y
+ bR) ~dlY ~.
()z .
(196)
v
Drugi oblik:
II
s
(Pcoscx + QcOS~ + ~cosy) dS = III (:: v
+ ~~ +~~) dxdydz (196 a)
gdje su cos IX, cos ~ i cos y kosinusi smjeru vanjske normale na plohu S,
Zadaci
; U zadacima 733-738 uklj. zadane plone integrale pretvori pomou Gaussove formule u
tro,struke integrale po volumenu V tijela, koje je omeeno zadanom zatvorenom plohom S.
733. If. + y cos ~ +.1' cos y dS.

x cos ot
VX +y2+ZII
S
Raunamo prema (196 a):

Kako je
P= x ; .(2== y .
... .
R.- .. , .
Vxl+y'+zt. JI Xl +yl.. + ...1 fXI+yl+ ...'
dobijemo :
()P
()x =
(Xl + y2 + Zi)
,.
XI+yl+Z'-XI
Xl + yi :'-.1"
~
.
...
yi + .... ..
= (XI +yi + ...1) JI x. +y' + Zi
379
.dQ xl+z dR Xl + yi
bY = (Xl + yi + Zi) JI Xl + yi + z= ; -az ~ (Xl + yi + z2) JI x' + yi + Zi
paje
.If 'III
S
=
V
(dP + (}Q + (tR'
(}x (}y (}z
}.dx dy dz =' 2.
__
f' JJ JI
~v
dx dy dz
Xl+ yi +
____________
ZS
734. II JI
S
Xl + yi + zs' { cos (n, x) + cos (n,y) + cos (n, z) } dS gdje je n vanjska normala za
zadanu plohu S.
prema (1968):
P=Q=R= Jlxl+yl+ZI
pa je
(}P X (}Q y (}R z
Tx = l' x' + y2 + Z2 ' ~= JI XI +yl + Zi; -az=Vxa+ya+zl
73S. IJ'~
s
y dx dy +y z dy dz + z x dz dx.
Kako je
P = y z, Q ,;; z x R= xy,
(}P
.-
(}x- -
O ,
(}Q"
..\..=0
VJ ~~ = O, pa je JJ= o.
s
736. JJX1 dy dz + yi dx dz + Z2 dx dy.

s
[2 JJf (x + y + z) dx dy dz ] .
v
U zadacima 737-741 uklj. izraunaj pomou Gaussove formule zadane plone integrale.
737. IJ (xl cos IX + yi cos ~ + Zi cos y) d S, gdje je S sfera x' + y' + Z2 = aS .

S
Uzevi u obzir da je
dS cos IX = d~dz
dS cos ~ = dxdz
dS . cos y = dx dy
380
zadani integral piemo u obliku
JJ XI dy dz + yi dx dz + Z3 dx dy
S
pa ga raunamo prema (19b):
(jP
- = 3 x2
(jx '
JJ= JJJ 3 (Xl + yi + z:) dx dy dz = prelazimo na srerne koordinate =

s v
= 3 f JJ pl sini .& cos lP + pl sinI .& sinI cp + pl cos! .&) p2 sin .& dl} dp dq> =
v
a 2", '"
== 3 J J Jp' dp dcp (sin' .& + COSI .& sin.&) d.& =

O O O
= 3 -alil
S
.
2'1t' - - sm
3
l .& cos.& - -2 cos lt - -
3
cos'-
3
.& 1 = -12 'It' aa.
S'
'"
0--
738. JJ x 2 dy dz + yi dx dz + Zi dx dy, gdj.e je S vanjske strane ploha kocke O ~ x ~ a,

s
O <: y <: a i O <: z <: a. (Narii"zadanu kocku!)

a a a
JJ = fJJ 2 (x + y + zi) dx dy dz = 2 J dx f dy J (x + y +.z) <iz ==

S V O O O
a a a a a
=2 J J'I dx xz +y z + ;21 dy = 2 Jdx J(a x + ay. + ~I) d y =

O O o O O
381
739. JJ (x' cos IX + y' cos [) + Z2 cos y) dS.. gdje je S vanjska strana potpune plohe rotacionog
S xSyl Zi
stoca - + - - -'bl = O (O ~ z ~ b).
a" a'
-a x
Slika 21S.
S obzirom na preanji .zadatak 738 i prema slici 21S dobijemo:
JJ= JJJ 2 (x + y + z) dxdydz = [uzevii u obzir da je z = : II x, +y' ] =

s V
b b
=2 Jf dx dy J (x + y + z) dz = 2 Jf I
dx dy x z + y z + ~I I
a .!.
II
Vx' +y' a .!.
II
Vx' + YI
a
= prelazimo na polarne koordinate =
= 2a" fJ( a p cos 94 a p sin <p +c a2b - pl cos <p - pl sin <p - 2ba pl) P dp d<p =
a
= 2b f I ln
pl
- a d<p a-cos,<p
3
p ' . . a b pl p. p. . b p.,
+ a-s1O<p +-- - -cos <p - -810 <p - - -
3 2 2 4' 4 2a 4
=
II
O O
ln
albf'
=12 [2a(sin<p - cos<p)+3b)dqt = T'It' albl
O
382
740. ff x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana ploha piramide odredene s-
s
x +y + z = a, x = O, Y =O i z = O.
[~] .
741. ff V + xs yI + Zi (cos IX + cos [) + cos y) dS, gdje je S sfera x 2 + yI + Z2 = Rl.

S
[O, vidi zadatak 734)].
U zadacima 742-745 izraunaj pomou Gaussove formule plone integrale neposredno-

rijeene u zadacima 708-710 uklj.
742. ff x z dx dy + xy dy dz + y z dx dz, gdje je S vanjska strana piramide x = O, Y = 0,_

S
z=o i x+y+z=l.
(Vidi sl. 203 kod zadatka 708).
Prema (196):
Kako je
p = xy, Q= y z i R = x z,
dobijemo:
oP oQ oR
-+-+-=y+z+x
ox oy oz
l l-s l-s-y
ff fff
s
=
V
(x + y + z) dx dy dz = f f
o
dx
O
dy f (x
o
+ y + z) dz =
l-s l-s-y l-s
= f dx flxz+YZ+~21 dy= f dxl~ _~3 ~2Y_X~11 _
O o o o O
f[
l
1 - x (1 - X)3 xs X ] l
= -2- - 6 - 2(1 - x) - 2 (l - X)2 dx = 8 .
o
743. ff y z dx dy + x z dy dz + x y dx dz, gdje je S vanjska strana plohe x + yi = Rl;

S
X = O, Y = O, z = O, z = H.
Prema (196):
oP aQ oR
-+-+-=z+x+y
ox ay oz
383
JI = III (x + y + z) dx dy dz = prelazimo na cilindrike koordinate =
S .V
= III V
CP cos <p + p sin <p + z) p dp d<p dz = III
V
p' dp cos <p d<p dz +
tt
R "2 H
+ IJ IV
pZ dp sin <p d<p dz + III
V
p dp d<p z dz = I ~a 11 :sin <pI Iz I +
o o o
tt
R 2' R
+"3 I I-
pSI cos <p I.H II
pZ T'It . T
+ T' HI = 2R
H R2 ( T + 8'It H ) .
o o o
744. II y2 Z dx dy + x z dy dz + Xl Y dx dz, gdje je S vanjske strane ploha tijela omeenog s

S
z = x 2 + yI, x, + y' = l; x = O, Y =O i z = O.
(Vidi sl. 205 a uz zadatak 710).
Prema (196):
II III S
=
V
Cz + x + y2) dx dy dz .= prelazimo na cilindrine koordinate =
III =
V
Cz + pcos <p + p' sin2 <p) p dp d<p dz = III V
z P dp d<p dz +
+ III pa dp d<p dz = [uzeli smo u obzir da je z = x + y2 = p2 cos 2<p + p' sinI <p = p"] =
V
tt
pl pl 1 "2
II=
o'
p dp d<p I;2' + IIO o'
pa dp d<p II z
O
= ; II a'
p. dp d<p = i I~'I'I I =; .
00-
<p
745. II x dy dz +y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, Ito je ine ravnine x = O,

S
Y = Q, z = O, x = 1~ y =1 i z = 1.
[3].
. 384
VEKTORSKA. ANALIZA. ELEMfiNTI TEORIJE POLJA
XVI. SKALARNO POLJE
Skalarna veliina U, koja prima odredene vrijednosti u svakoj taki T prostora, zove se
skalarna funkcija ili skalarno polje U = U (n
= U (x,y, z). Npr. polje temperature, poten-
cijala, gustoe u nehomogenom sredstvu itd.
Polje moe biti odreeno i pomou radij vektora take T: U = U (h

Formule
I) Za polje U = U (T) = U (x,y, z)
Gradijent
OU7 OU7 oU-
grad U = - J + - J + - k
ox ay az
(199)
oU oU oU
X Y Tz
cos IX = 'Igrad-:-U=--I ' cos~=lgradUI ' cos y = .--~=-=-O
I grad Ul
Derivacija u smjeru S (IX, ~,y)
"aU oU oU oU - 'OU
- = -COSIX + -cos~ + -cosy = grad U so=-~
~ ~ ~ ~ ~
gdje je (198) i (198 a)
~ = 7cos IX + 7cos ~ + k cos y.
Kut dviju ploha
G (x,y, z) = O H (x,y, z) = O.
grad G . grad H
cos qI = 'I----'gr"--ad-:-G=-I
gr-a-od--;H.....I
----'o; 0 - - 1
(200)
Nivo-plohe polja
U(x,y, z) = e
gdje je e konstanta.
25 B. Apsen: Rlje!len1.zadacllz V1Ae matematike 385

2) Za ravno polje
z = z (T) = z (x,y).
Gradijent
AZ""!' az""!'
grad z = ox ' + ay} (201)
Derivacij a u smj eru s (tI,~)
oz
- ' = -=
'Oz
=
.....
gradzso (201 a)
os oso
Nivo-krivulje polia
z (x,y) = C.
A. Gradijent skalarnog polja
Zadaci
U zadacima 748-750 uklj. izraunaj gradijent zadanog polja u zadanoj'taki polja.
746. U = Xl + yi + Z2 U taki Tl (2; - 2; 1).

Prema (199):
gradU=2x7+2yJ+2zk
(grad U)l";" 4T- 4J + 2k

I (grad U)l 1= V16 + 16 + 4 = 6
4 2 1
cou="6=T; cosY=T'
747. U = XI + YI + za - 3 xy z u T l .(2; l; 1). Odredi takoder, u kojim je takama polja gra-

dijent okomit na os Z, a u kojim je jednak nuli.
Prema (199):
grad U = (3 Xl - 3y z) i+ (3y2 - 3 xz)J+ (3 Zi - 3 xy),k
(gra U)l d, 97- 3J - 3 k
I tgrad U)l I = VSl + 9 + 9= 3 VIT

l
C08~=COSY= ---="
yu
Ako je gra U okomit na os Z, cos Y = O, pa je
3z - 3xy = O
Zi = xy,
grad U .L Z u takama plohe z = VX'Y.
386
grad U = O, kad je
3~-3yz=0
3 y l_3xz=0
3z - 3xy = O.
Pomnoimo li jednadbe redom s ; ,~ i f ' dobit emo x' = y. = zi, pa je grad U = O

u takama polja, u kojim je x = y = z.
748. U = xy z u taki Tl (1,2,3).
749. z = 3 x:Y - 3 xy +~. u taki Tl (1,2),
750. U = VXI + yi + . . . 1 U taki T (x,y, z) po volji.
Raunalno prema (199):

~U x
Tx=y'XI+yl+ZI
Uzmemo li u obzir, da je VXI + yi + Zi

apsolutna vrijednost ili modul I ~I, odnosno r
-+ -+ -+ iJU -+x
radijvektora r = xi'+ yj + z k, dobijemo ~ = - . Na isti nain:
uX r
iJU
ely =, y
pa je
x-+ y-+ z-+ '1 - -+ -+ r
gradU= -i+ -j+ - k =-(xi+yj+ zk)= - .
r r r r " r
751. Odredi taku ukojoj je gradijent polja z = 'ln (x + !) jednak 7- 1: 7.

'Slijedi:
y = l; 1 16
xy +l y(xy + 1) ="9.
Iz prve jednadbe slijedi:
xy + 1 =y,
a uvritenje u drugu daje
1 16 3
.JI
.02'= -9' pa J'e J
"1'
J'
= --,
4
387
dok je
1 1 7
Xl = l - - = --, X. = T'
YI 3
Traene take
752. Odredi take u kojim je modul gradijenta polja z = (x' + y.)I. jednak 2.
[ Take su na krunici x, + y2 = ~] .
753. Odredi kut to ga u taki TJ (3,4) zatvaraju gradijenti polja
z=Vx2 +y' u=x-3y+Y3xy.

X ~ y ~
grad z = ,+ ---J.
Yx' + y' Vx + y.
3y ) .... ( 3x )_.
grad u = ( t + iF. i + - 3 + ,r:;-- j
2r3xy . 2r3xy
a u Tl (3,4):
3 .... 4-
(gradz)l = S i + 1"" j
= 2 -i - "4
9-
_.... wad U)l j.
ah
Prema (45): co, 'Il = ah;
6 9
5-5 12
cos 'Il = = - --== - 0,199
1.1/4+81 5Vl45
r
16
'Il = 10130'.
754. Odredi kut to ga zatvaraju gradijenti. polja z = ln ~ u takama Tl ( ~; ~ ) i T. (l; l).
755. Odredi najvei uspon plohe z = x' + 4 y" u taki Tl (2; I; 8).
Prema (201):
grad z = 2xi + 8yJ
(grad Z)1 = 4 i + 8J; I (grad z)11 = Y-16 + 64 = Y80=,= 8,94;

4 l V1
cosa. = yso, =V1 = 5=,=0,45
3!W!
To znai: idemo li iz take TI za l u smjeru koji zatvara kut IX = 63 s osi X, maksimalna
promjena kote z zadane plohe iznosit e priblino 8,94, pa je kut najveeg uspona plohe
8,94
tg 'll = -1- = 8,94: 'll == 8340'.
.756. Odredi za polje U = 2y2 + z"- xy -yz + 2x stacionarne take, tj. take plohe, u
kojim su derivacije funkcije u svim smjerovima jednake nuli.
Prema (199):
grad U = (-y, + 2)7 + (4y - x - z)J+ (2z -y)k.
Stavimo:
oU oU oU
- = -y
ox
+ 2 =0; i=4 y -x-z=0; Tz=2z-y=0.
Rijeimo li taj sustav jednadbi, dobijemo:

y = 2, z = l, x = 7.
Stacionarna taka:
S(7,2,1).
757. Odredi stacionarne take polja
a) z = x' + xy + y2 - 4x - 2y
[S (2, O)]
b) z = XI + y3 - 3 xy
[Sl (O, O); S, (1, 1)].
758. Pokai da take polja U = ln (Xl + yi + Zi) zadovoljavaju relaciju

U = 2 ln 2. - ln , grad U I".
759. Odredi gradijente zadanih polja
a) U = -;.
grad U = grad (xi + yi + z"k>- = [prema (IS) (;). = al] = grad I xi + y} + z kll =
11 ~ ~ ~
= grad (p" + yi + ZI)1 = grad (Xl + yi + Zi) = 2 x i + 2 y j +2zk =
= 2(,x7+ y l+ zk) = 2;::-
xi+Yf+ zk r
grad U = gradr = grad Vx' +yl + Zi
ji x. + yI + Zi r
760. Dokai da je :t U (x,y, z) = grad U . f, gdje su x, y i z funkcije od t, dok je
;=xi+ y l+zk:
d d oU dx IJU dy IJU dz
dt U(x,y, z) = dt U [x (t),y (t), z (t)] = prema (87) = bi "dt + ~ . dt + Tz . dt .
prema (199) i (J6).:
d-; (U~
grad U - = -
6U~ U-+)
I + -} + - k . (dx7.
'- I + dy~ dz-+)
-} + dt
- k = prema (18) =
dt x y z dt dt
U dx U dy U dz
=_._+-._+-.-.
x dt y ,dt z dt
B. Usmjerena derivacija
Zadaci
u zadacima 781-775 uklj. izraunaj derivaciju zadanog polfa u zadanoj taki i zadanom
smjeru.
761. z = ~ - J x y + J Xyi + 1 u taki Tl (J, l) u smjeru od Tl prema taki T. (6,5).

RaUDamO prema (20la):
'Oz "Oz -+
- = -::;; = So grad z.
s so
prema (8):
-+ 37 + 47 3 ~ 4 ~
So = V9 + 16 ... T ' + T}
grad z = (3x - 6xy + J yI) 7+ (- 3 x, + 6 xy)}

(gradZ)1 = 127-97
au T I (3,!):
_=
"0.1
/Js.55
(-
3" 4 j
i+- -) . (IU-9j
- -) = prema (18) =J6
.
- - - 36
=0.
55-
762 - arc 11 x.y il taki Tl (I, I) u smjeru raapolovnice prvog kvadranta.
prema (lOla) i slici 216:
y ~ x .
srad.r= I +sly.'+ I +x.y= J
390
(grad %)1 = -l -i + -1 j
-
.. 2 2
fl.
l" -------- r,
I
I To
I I
I I
I I
I I
I I
I I
r f X o i"osO( K
Slika 216. .slika 217.
763. % = ln (e z + e") u ishowltu O (O, O) U smjeru cc (sl. 217).
;: = cos f+ &inat r
"0%
~=
(COSat,"7' +.
smat}"1-) 7+j
.--= COS at + sin at .
~ 2 2
764. %" = Xl yi - xy' - 3 y - l U Tl (i l) U smjeru od te take prema O (O, O).

[- VS].
765. % = Xl - xy - 2yl U Tl (1,2) u smjeru, koji zatvara 8 osi +X kut at - 60'.
766. % = XI - 2 Xl Y + xyl + 1 U Tl (1; 2) u smjeru od Tl prema TI (4,6).

[1].
~67. z = ln y' xi of yi u TI (1, 1) u smjeru raspolovnice prvo, koordinatnog kuta.

768. z = arc tg ~ u taki Tl ( ~; V2J ) koja lei na krunici x 2 + y2 - 2x = O u smjeru
te krunice. E
y
Tf _ __
l )(
Slika 218.
Iz zadatka se razabire da se derivacija trai u smjeru tangente na krunicu u taki TIkrunice :
l - x , VJ =
y' = tgex = - - ;
y YI = tglX l =T pa je 1X1 300.
Prema slici 218: ex = 1X1 + 180 = 2100

-+ -+ VJ'" 1-+
So = cos 210 i + sin 2100 j -+
= - -
2
i- - j
2
y ~ l ~ VJ-i + T1j-
T
gradz=-
. I)
(1+:' Xl
r+ (
l+~
I) x
n (gradZ)l = -
~~= (- V;7_ ~ 1)( - V;7+ ~ 1) =! -! = ~ .
769. z = ln (x + yl. u taki Tl (1,2) J.wja lei na paraboli u smjeru te parabole.
[V?J'
770. U = xy' + Z3 - XY Z u taki Tl (l; l; 2) u smjeru koji ini s koordinatnim osima kutov~
600, 45 i 300. .
Iz zadatka slijedi da se trai derivacija zadanog polja U u taki Tl u smjeru jedjnjq
radij vektora
-+
So = cos 600 -i -
+ cos 45' j + cos 600 lc
- Vl-j + TI -Ic~
= Tl -+i + T
pa prema (198 a) d9l>ijemo uzewi u obzir da je
392
pa je
":aU = -I.' grad U = -1(-i + .,-

~
- - ... -.
f 2j + k) (- i + JI k) = s.
~ 2 -
771. U = Xl yl.1 U taki Tl (1; - 1; 3) u smjeru od te take prema taki Ti (O; 1; l) ..

~(41)
x-l y+1 .-3
T1TI =-
-l- = - 2- = - -
- :
2.
tj.
a=-I; b=2 e= ...: 2,
pa je:
-
s= - i
_...
+ 2j - 2 ...k, dok J'e .'"
So = - 7 + 2}
3
- 2k
(grad U)l = 6 (3 7- 3}+ ~

DU ~ -. .... .... ........
-::;- = 2(- i + 2j - 2 k) (3 i - 3 j + k) = - 22.
()so -
772. U = Xl - 3 y. + S u taki Tl (l; 2; - 1) u smjeru koji ini jednake kutove sa svim koor-
dinatnim osima.
;: = cos7 + cos ~7 + cos "( k.
Kako je IX == ~ = "(, prema (5) imamo:
3 COSi IX = 1, pa je cos IX = V; .
~ Vl'" ........
So = TU + j + k).
grad. U = 2x7' - 3 zj - 3Yk; (grad U)l = l i + 3j - 6k

"a!' = V"3 (7+ T+. k) . (27'+ 3}- 6 k) = _ V3 .
tls. 3 2..
773. U = xy + y z + z x u taki Tl (2,1,3) u smjeru od te take prema taki TI (S, S, 15)-
[~] .
774. U = (:xl + YI +.zI) u taki

l,. Tl (1; 1; nu smjeru vektora 2 j-k.
. ........
[ ! ViS] .
77S. U == ln (i' + JI '+ ,z-; u O (O, 0,.0) u smjeru koji ini s koordinatnim osima kutove IX, ~ i "(..
[cos + CO; li + cos "(] .

'776, Dokazi da je derivacija polja U = x: -\- ~ -\- ~'U bilo kojoj taki T (x,y,z) polja u smjeru
od te take prema ishodiitu koord~natnog sustava jednaka 2 U
T -
gdje je T = I rl =
= V;q- yi -\- Z2,

'Ou ......
Raunamo prema (198a) Tr = Til' grad U
- 1-...... -
To = -(x
T
i-\- yj -\- z k),
2,X"1' 2y"1' 2z ......

grad U = ~ l-\-- J -\- --;-- k
al IfJ c2
oU
- - = -T2 ("1' "1'" ...... )
XI -\- y J -\- z k ' (X
- "1'"
l-\--
Y "1'
J-\--z k-) = -T2 ( -aX22 -\- -y2 Z2) = -2 U .
-\- -Cl
t}T al b2 c b2 T
".777, Dokai da je derivacija polja U = U(x,y, z) u smjeru njegova gradijenta jednaka modulu
gradijenta, .
Prema (198 a):
oU = (grad u)o ' grad U = prema (2) = grad U grad U _ (grad U) -

} grad U IgradUj'-jgradUI-
I dUjl
7" prema (15) = I ~ U l = I grad U I
ON
. pr, za pol'U
Je 1 gd
= -, "-
Je Je T = X "1'"
I -\- k , 'tj, za
y J"1'"-\- z ......
T
1 1
U = -;:- = -:iV=x:::.-\-=y'==.=-\-=Z~I
.dobijemo:
"DU
=
j,grad-;:-I'
l I
t} grad U 1
t} grad-
T
:'Izraunajmo I ! I:
grad
grad .!..
T
= grad 1
7,V;:x==.=-\-;=y.;=-\-=z=;'
dU....
- -
x. ,8
line 1ZI1IZC
' "-'b" dU, IJU ,
uu lJemo za T'" 1 T'"' pa Je
dx V(x. -\- yi -\- z.)' uy uZ
.1\ VX-\-yl-\-Z 1 1
\ irad-;:- =V(X'-\-yl-\-ZI)I'= XI-\-yl+ZI = rl'
c. Nivo-plohe polja
Zadaci
U zadacima 778 i 779 odredi nivo-plohe zadanih polja.
778. U = arc sin VXl+yl

z .
Stavimo U = e (konstanta), dobijemo

.
arcslOV
z
. =,
e
XI+~1
odatle
.pa je
Nivo-plohe ine familiju krunih stoaca, kojim je os simetrije os t, dok je vrh u ishoditu
koordinatnog sustava. .
779. U =/(r), gdje je r = 1;1 = Vx, + yi + Z2

/eV Xl + y' + Zi) = e
predouje familiju sfera.
780. Odredi smjer normala na nivo-plohe polja

U'= x. + y' + Zi.
Nivo-plohe zadanog polja Xl. + yi + Zi = e ine familiju koncentrinih sfera sa sre~
ditem u ishoditu O (O, 0, O). Kako grad U = 2 xr 7
+2 y + 2 z k = 2 -; stoji okomito.
na nivo-plohi, koja prolazi njegovom poetnom takom, normale na nivo-plohe imaju smjer
i smis~o radijvektora -; u bilo kojoj taki nivo-ploha.
D. Kut dviju ploha
Zada-ci
U zadacima 781 i 782 odredi kut zadanih ploha u zadanim takama.
781. Valjka Xl + yi = Rl i sfere (x -R)I + yi +- Zi = Rl . (R"2' -2-'

u taki Tl RVJ O)
Smatrajui zadane plohe kao nivo-plohe polja

G = Xl + yi - Rl H = ex - R)I + yi + Zi - Rl
395
uz G =0 H = O, tj. uzevi c= O,. raunamo prema (200):
oG iJG iJG
-=2x;
iJx iJy = 2y, iJz = o.
,lH iJH iJH
dX = 2ex - R): iJy i= 2y; -=2z
iJz
a u Tl:
( iJG ) = R; ( iJG) = R (3; (iJG)=o

iJx 1 iJy 1 iJz l
(iJH)
iJx l
= _ R; (~H)
iJy l
= R V3; ( iJH)
az l
= O.
Prema (200):
-R2+3RI 2RI
cos cp = VR2 + 3 Rl. VRl + 3 R" = 4R" ="2
782. x, + y2 = a2 i b z = xy u taki Tl (XI'YI ZI).

Smatrajui zadane plohe kao nivo-plohe polja G = x, + Y' - a2 i H = xy - b z, dobijemo
prema (200):
iJG iJG iJG
-iJx = 2 x; -- = 2y; --=0
iJy iJz
iJH iJH iJH =-b
-=Y -=X;
iJx . ' iJy iJz
pa su u T,;
grad H - - -
= YI i + Xli - bk
PIema (19):
d k .
..
Jer Je Xl =
b ZI
-,
YI
o Je Xi + yi = 2
a.
U zadacima 783-785 uklj. pokai da su zadane plohe ortogonalne, tj. da se sijeku pod pravim
kutom u svim takama njihove presjenice.
783. Sfera x' + y' + Z2 = R2, ravnina y = X tg cp i stoac Zi = (x" + y2) tg2 <ji.
Prikazavi jednadbe zadanih ploha u obliku skalamih polja uz e = O, raunamo njihove
gradijente: .
G = X" + y2 + Z" - grad G = 2 x 7 + 2y} + 2

l! = x tg cp - y;
R2;
gradH=tgcpi-j -- Z k
F = (x" + yI) tg l <ji - Z2; grad F = 2 x tg l <jJi + 2y tg 2 <ji} - 2 Z k.
396
Prema (200):
2xtg!p-2y
cos 0. ploha G i H = = O,
2 Vx' + yi + z' . Vtg'!p + l
jer je y = x tg 9, pa je
cos 0. ploha G
.
l F =
4 Xl igO ljI + 4 yi tgl ~ ~ 4 z'
=O
2 v' x + yi + Zi 2 VXl tg' ljI + yi 19' ljI + Z2
jer iz F slijedi da je 4 (x + yi) tg l <ji = 4 zi, pa je 0. = T.
Na isti nain dobijemo da je cos 0 a ploha H i F = O pa je 0 s = -T. Zadane su plohe

ortogonalne.
784. Sfera x 2 + y' + 2' = a x i x" + yS + Z2 = by.
785. Stoac x' + y2 - Z2 = O i vaIjkovita ploha arc sin -~ = o.

x+y
397
xvu. VEKTORSKO POLJE
Vektorsko polje odredeno je vektorskom funkcijom take T prostora, tj.
radij vektor te take T.
U koordinatnom obliku:
gdje su tl .. , tl II i tl. skalarne komponente vektora ;, koji je dodijeljen taki T prostora.
A. Vektorske krivulje
Form ule
To su prostorne krivulje, koje imaju za tangentu u svakoj taki zadanog polja -; onaj vektor ;;
koji pripada dotinoj taki polja.
U polju sila vektorske su krivulje silnice tog polja sila.
Prema (221) diferencijalna jednadba vektorskih krivulja za polje -; = v..--; + vI/J + v.'k.
glasi:
dx dy = <iz
(221)
'lJ. 'IJu 'lJz
a to je sustav od dvije obine diferencijalne jednadbe:
za dvije traene funkcije y = y (x) i z = z (x) (vidi 14).
398
Zadaci
U zadacima 788-789 uklj. odredi vektorske krivuljt zadanih polja.
786. -; = a 7 + bf + e k (polje konstantna vclttora).
Prema (221):
(a)
Odatle je
b .
ili dy= -dx dz =.!....dx.
a a
y = : f dx +Yo
gdje su Yo i zo konstante integracije.

Dobijemo:
Odatle:
Y -Yo x z-zo=~.
--b-=-a e a
pa je
y-yo .z-zo
-b-=-c- (b)
Prema (a)
Nakon integracije i ureehja na gore ~vedeni nain dobijemo
x - xo = z - zo. (c)
a e
Iz (b) i tc) slijedi:
x - xo y - YI Z- Zo
--a- = --b- = --c- .
Vektorske krivulje su pravci paralelni s vektorom ;.
787. -; = (z - y) 7 + (x - z)f + (y - x) k.
Prema (221):
~=~=~.
z-y x-z y-x
Taj sustav diferenci;alnih jednadbi rijeen je u primjeru 4 (vidi 14), pa je dobiveno
x +y +z = Ct; .XI+Y"+ZI=C
Vektorske su krivulje krunice, koje su nastale kao presjenice sfera sa sreditem u ishoditu
koordinatnog sustava i ravnina, koje sijeku na koordinatnim ravninama jednake odreske.
399
788. ;;.= - Cl)Y + 7 CI) x7 (ravno polje), gdje je CI) konstanta.
Prema dx = dy dobijemo:
v", v"
Iz y dy = - x dx slijedi:
. . Rl ko
gdJe . ..
Je"2 nstanta integraCiJe.
Slijedi
Vektorske su krivulje koncentrine krunice sa sreditem U ishoditu koordinatnog sustava.
789. ;; = (y + z)7 - :Je 7- x k.
B. Divergencija i rotor vektorskog polja, odnosno polja sila.

Solenoida1na i potencijalna polja
Formule
...... oo",
divv=-+-+-
oo" ov. (202)
ox oy oz
..... .....
i j k
" :z ~: ) '7 + ( :'" - ~; ) 7+( ~; - :. )ko
o
rotv = ox oy = ( :: - (204)
v", v" v. I
Vektorsko se polje zove solenoidalno (cijevno), ako je div;; = O u svim takama polja.
Vektorsko je polje potencijalno, ako potjee od potencijala U = U (x,y, z), tj. ako je
fl
oU
=- v
oU
= -_.
'" ox' oz
Potencijalno polje je bezvrtlono, tj. rot;; = O je nuni i dovoljni uvjet, da je polje;; poten-
cijalno (lam~o). Polje' sila, koje potjee od potencijala, ini konzervativni sistem .sila.
400
Za ravno vektorsko f'Olje:
..... oo.. iJv lI
dlVV = -
iJx
+iJy- (202)'
rot v
.... = (OOlJ: - OO)
lJ; k..... (204),
Zadaci
U zadacima 790-.793 uklj. odredi divergenciju i rotor zadanih polja.
790. -; = xi+ y J+ zk.

Prema (202):
div v = l + l + l = 3.
Prema (204):
.... ....
i j k
rot v =
lJ a
:z = 7(lJZ - .~) -}(~ - ax) + k(ay _ ax) = o.
ax ay v ay. az ax az ax ay -
x y z
.....
div r = 3, rot; = o.
Polje radijvektora je ~zvrtlono pa je potencijalno.
791'. -; = cr + Zi) i + (Z2 + x!)} + (Xl + y2) k.

Prema (202):
div v = O.
Zadano je polje solenoidalno.
Prema t204):
....; ....
j
rot v = iJ lJ
ax iJy
y! + ZI Zi + Xl
= 7(2 y - 2 z) -}(2x - 2 z) + k (2 x - 2y) = 2 [(y - z) 7 + (z - x)} + (x - y) kJ.
792. -; = grad (Xl + y2 + Z2).

Prema (199):
div v = '] + 2 + 2 = 6.
26 B. Apsen: Rijeeni zadai iz Vie matematike 401

- -
i j k
-
rot II = 2
;,
;'x
;,
oy
o
oz
=0.
x y z
Polje gradijenta, tj. potencijalno polje, je bc~o!n(;.
[div; = xy Z; rot; = X (Zi - yi) -: + y (Xl - zr)j + Z(yl - X2) k].

794. Vcktorsko 'polje ine sile "fi, koje su obratno razmjerne skvadratom udaljenosti njihovih
hvatiita od ishodiita koordinatnog sustava O i usmjerene su prema O. Odredi divergenciju
i rotor. tog polja sila.
x
Slika 219.
Prema slici 219:
-
F = -
F . Fo
k-
= - -.
~
ro = -
k
-(cos ot
~
'I
7
+ cos () 7
'J
kr
+ cos Y . -k)' = --.
~
-r =
-
=- ~ :.. 7+ z..
r l( r r 7+ !...
r 'k) = - ,.a 7+
k (:.. z.. j
~ ,.a 'k)
+ !... .
Tu je k koeficijent razmjernosti, dok je r = VXl + y' + z'. Raunamo prema (202) uzevi
u obzir da je u naiem sluaju
2x
,.a-3xrl .-
2r ~-3x1
rl =-k rl .
OO. r' - 3 z,
'1;=-k rl
divF= _ k3r'~ 3r' = ~

Zadano polje sila je solenoidalno.
Prema (204):
ov OV z.3,.Z Y3r1."!'
-'-~= +k ' -k ' =k 3y.r-3y.r =0.
by- (JZ rl ,. ,.
()V., ih1. ih1, ih1,.
---=0 ---=0
.(JIS (Jx ilx ily
pa je
rotF= O.
Zad~o polje je i potencijalno (konzervativno) .pa le harmoniko. U takama osi Z polje
sila F nije odreeno. jer je za x = O i y = O F = oo.
795. Odredi divergenciju i rotor ravnog polja sila F, ako su ,sile odreene na isti nain kao u
zadatku 794.
[-
F= - k - .
;
,. div F= ~. rot F= O. tu je , = VXI + yi'] .
796. Polje sila ine sile F. koje su obratno razmjerne s udaljenou njihovih hvatiIta od osi Z. oko-
mite su na toj osi i usmjerene prema njoj. odredi div F i rot F.
Prema slici 219 u zadatku 794. u kojoj je , oznaen sa r'.
F= F . Fo = - .!.
, . ;:: = ,-.!. " 7+ Z 7) =
, .(-=- - k (-=-,. 7+ Z-j)
rl
jer je cos "'( = cos 908 = O. pa je , = VXl + yi. U takama na osi Z polje sila .ifnije odrede-
no. jer je za x = O i y = O F = oo.
Prema (202),:
il, x
....,
IN
,1~x.2r-
.. ~
,1-2,x-
r , 1 - 2 ~I
~=-k
ilx u~=_k
---,-:,,.----~ rl =-k ,.~
Na isti nain:
div -F = - rkl [2,1 - 2 (Xl + y2)] = ~

Zadano polje slla je solenoidalno.
Prema (204),:
rotF=
_ (Ov, ih111J)-
,--- k
ilx ily
2 . X
ih111 y. r T 2 xy ih1e
~= +'k rl = k-;:a = d;; rotF = O.
Polje sila je i potencijIIlno pa je harmoniko.
403
797. odredi divcrgencijU poJJa sila F, koje su obratno razmjerne s udaljeiwlu njihovih hvatita
od ravnine X Y, a uilaJerene su prema ishodiltu O koordonatnog sustava.
[-
F=I-r
- (. x" ,,- z-)
z,.- i + -,.j + - Ir r ;
C. Odrectivan.c potencijala ~oazervatlvDlh pol.a.

Silnice l radnja !polja slla
Formule
Potencijal U (x,y, z) vektornog polja;: odnosno

, .
polja sila..
p,= P (x,y,z) i+Q(~,y,z)J+ R(x,y.z) k:
JPdx ~ QdY+Rd.i+(;--{P(X,y,Z)dx +J Q(i.,y,&')dy +

T(;Ii7) " JI
U-
~~~~ . ~ ~
(20S),
" T
.+ JR (x.,y" z) dz, +e= fp;
z. T.
pri emu Be krivuljni integral uzima po bUo kojem putu, koji polazi iz neke take To polja,
jer njegova 'vrijednost ne zavisi od oblika puta, ve jedino od izbora poetne i konane take
top puta, nataVJlO ako je Polje konzemmvno, tj. potencijalno (rot;; = O).
Ako je polje -; potencijalno, tj. potjee od potencijala U, pa je -; = grad U, funkcija U zado-
voljava LapJaceovu jednad!bu .
dlU i}IU i)lU
/:::,. U = i}x' + .i)yl + i}zl = O (214 a)
pa .Be zove harmonika funkcija.
Radnja sUe ji uzdu! puta l
.A =fPdx+ Qdy+ Ri: (20S a)
Zadaci
798. Ispitaj da li imaju zadana vektorska polja potencijale pa ih odredi, ako postoje.
a) -; - (y + z) 7+ (x + z)} + (x + y) 1.
prema (204) uzevli u obzir. da je
P=y + z; Q, == x +z li == x + y
-clR -- -clQ = 1- 1 = O;
dP _ clR == O i clQ _ clP = O
c)y clz clz clx i}x c)y
rot -; = O, polje ima potencijal, konzervativno je.
Prema (205)':
x y . z
potencijal U = f (y + z)dx + J (xt + ~) dy + J (x, + y.) dz + c =

y. al
=.xy+ xz +yz + C.
b) ; ~ (S x! y - 4 xy) r:+ (3 XS - 1 y)]':

Prema (204)' uzevii u obzir da je
P=Sx1 y-4xy Q=3.~1_2y
rot; = lJlJQ - lJiJP = 6x - Sxt + 4x = 10x - 5x1 =1= O.

x . ~
Polje ne~a potencijala.
[Ima. U=xyz+C]
d);; =yz(2x +y + z)7+ xz(x + 2y + z)} + xy(x +y + 2 z) k.

[Ima. U=xyz(x+y+z)+C].
799. Pokai da vektorsko polje, !ito ga ine konstantni vektori ;; = a -; + b 7+ e i: ima potencijal
i odredi ga.
Prema (204) uzeviii u o!:>zir da su P = a, Q = b i R = e konstante dobijemo rot -; = O paje
polje potencijalno.
Prema {10S),:
:le JI a
U =a J dx +b J dy +e J dz +C = ax + by + cz + C.
JI. a.
~. Zadano je polje sila, koje su razmjerne.s udaljenoiiu njihovih hvatiiita od ishodiita O koordi-
nalnog sustava i usmjerene su prema ishodi!itu O. Pokali da je polje sila konzervativno i
odredi njegov potencijal.
Iz zadatka i slike 219 (vidi zadatak 794) slijedi, da zadano polje ine sile
F.= - k.; =' - k (x 7+ y rt II kS.

gaje je Je koeficijent razmjernosti; a -; radijvektor.
Prema (204):
- - -I
i j k
~l
lJ lJ
rctF= -k .= o,
lJx iJY
i x y
40S
pa je polje konzervatIvno.
Prema (20S),:
J
Potencijal U =- k x dx + y dy + z dz +e =
s Y :e
=- k [J + J + J
x dx y dy z dz + e] = - -} (Xl + yi + zI) + e
Y.
pa je "fi = grad U.
801. U zadatku 794 pokazali smo da je polje sila
"fi = - .!!..
ri r
('.!.. 7 + Lr 7+ ~k)
r
= - k -; ,
rl
gdje je k koeficijent razmjernosti, a -; radij vektor, solenoidalno i potencijalno, jer je div P == O

i rot F = O. Odredi potencijal tog polja i pokai da je potencijal harmonika funkcija, jer
zadovoljava Laplaceovu diferencijalm1 jednadbu
ijlU ~U ijlU
L U= ijxl + (}YI + ijzl = O.
Prema (20S)' odredimo potencijal U (x, y, z): Kako je prema (IS) (r)1 = rl, diferencirajui
tu jednadbu dobijemo
2 -; d-; = 2 r dr, pa je -;ci: = r dr (a)

T(s,y,:e) T T T
U.= - k J-; d; =
--
r'
prema (a) = - k J -rdr
r'
=- k J -dr
rl
II I
= + k -r =
=k( VXl + y2I + Z2 - Vre + YIl + zI ) , pa je F= grad U.
Raunamo:
ijU _ _
ijx -
k
V<.x'
x
+ y' + ZI)"
. ~U
ijx =- k .
( l
V +(Xl yi
3~)
+ ZI)1 - JI (Xl + yi + zI)'
'
Sline 1Z1'aze d b" ijU
o IJemo za Y
, ijlU
l ijy 2-'
kao'
l
ijU. ijlU
za hZ l ijzl
I
zra
una' 'h'
Jl
Dobijemo
div grad U= A U =
ijlU ijlU ijlU ( 3 _ 3 (Xl + yi + zI) ). = O.
""' ijxl + (}YI + ijzl =- k V{~ + yI! + Z)I JI (Xl + yi + Zi)'
802. Odredi potencijal ravnog konzervativnog polja sila F = - k ~ (prostorno navedeno je u,

zadatku 794 a ravno u 795) i pokai da ne zadovoljava Laplaceovu diferencijalnu jednadbu
ijlU (jiU
L U = ~ + ijYI = O.
406
803. Odredi potencijal konzervativnog polja sila
796 i pokai da je harmonika funkcija.
F= - ! ;: =- k ~ navedenog u zadatku
Prema (205),:
Kako je prema (1 S) (;)1 = ,., dobijemo 2;d: = 2, d, pa je

T T
U= - k f'
T. .
d, = - le
rl
f
T.
dr
,
= - k lIn, (
T.
= - k [(ln (Xl + yi) - In (xl + yI)]
(JU __ k x . dlU Xl - yi
(Jx - Xl y. ' + dx! = k (Xl + yl)1
dlU yl_ Xl
(}YI = k (Xl + yl)1
U je harmonika funkcija.
804. Da li je polje sila ji = -.!!...

z(, ~ 7+ z..
, j + ~k)
, za koje smo u zadatku 797 odredili di-
vergenciju, konzervativno?
Uzeni u obzir da je
kx ky
P- - -z,'
-' Q= - - i
z,
(JR _
(}y
oQ=
(Jz
+k~.
r
~_kY(z.,;-+') =
i , Zi ,1
_kL#;o
Zi, .
Polje sila nije konzervativno.
805. Da li je konzervativno polje sila, koje su razmjerne I kvadratom udaljenosti njihovih hvatiita
od osi Z, a usmjerene su prema ishoditu O koordinatnog sustava.
Prema zadatku i slici 219 uz zadatak 794 dobijemo:
...F = - k . r~"
.. = - k ,r (X-
-, i + -,y'"j + -,z /e... ) .
Tu je
, = Vx! + yi + Zi.
Prema (204):
p = _ krfx;
, rfy
Q = _k_o
, rfz
R= -/e-o
,
y y z
R _ dQ =_ k'
, . z . 2'1 . -
'1
- ,1 Z
1
-
,_ k
rfy -
'0
(}y az rl rl #;.
Polje sila nije konzervativno.
407
i 806. Pobli da je polje radij vektora -; = lC 7+ y 7 + z k potencijalno i odredi njegov potencijal.
[~ (Xl +y-+ zS) +c].
807. odredi silnice polja sila F= x-; + JI.7- 2 II i.

prema (221):
dx dy dz
-;=y-= -2a'
Slijedi:
lny = lnx + ln Cu pa je y = ClX
1 1
. . ;. T ln a' = ln x + ln CI' pa je ln Vz = ln (Cz x)
ili
1
JI;" = C.X, a odatle je gdje je
808. Odredi radnju polja sila

putovima:
ji = xy r+ y 7+ x II II k pri pomicanju take po zatvorenim
Z
1 e
8
f $I
J(
Slika 220.
a) po odresku pravca x + II = 1; y. = O (C A), po kvadrantu krunice x~-+ yi = 1; II = O

(AiB) i po odresku pravca y + II = 1; x = O (B,I::). Vidi sl. 220.
b) put kao pod a) SIlDlt' luk A--;S zamijeni slomljenom crtom, A OB.
e) put kao pod a), zamijeni samo luk A--;B pravcem A B.
ad a) Radnja Al = ACA + A AftB + ABC
prema (20S a), odnosno (184):
ACA = [y = O, dy = O, II = 1- x, dil =- dx] =
O o
=- Il
x (1 - x) dx == --I ; -; I= !
l
408
o
A '"'
AnB.
= [z = 0, dz = O; y = V} - x] = f V} -
I
x x:l dx =
~ n
- {.m,,,,,,,dt--I-~r'
O
l-t
O
ABC = [x = 0, dx = 0, z =} -yi dz =- dy] =- fl

y(} -y)dy = ~
} } } 2
Al =-+-+-=-.
6 3 6 3
AAO + AOB =[z = 0, dz = O, y = O, odnosno x = O] =O

} l }
A.= -+-=-.
663
A AB = [z =0; dz = O; y = l - x] = f x (l - x) dx = ~
o
l l l }
Aa =-+-+-=_.
6 662
Vrijednosti dobivene za Al> AI i A. kontroliraj prema Stokesu (194 a).
809. Odredi radnju polja sila if= Xl i+ y i. + cos z k uzdu luka A~B cilindrike spirale x = a cos t,
3
y = a sin t, z =:.2 t pri etnu je za taku A t = O, a za B t = "2 Tr.
Raunamo prema (205 a) i (184):
dx = -asintdt; dy = a cos t dt; dz = 2dt

3
B zn
A = f x, dx + y dy + cos z dz = f (- al cos' t sin t + ~. sin 2 t + 2 cos 2 t) dt =
A O
3
ln
l.a l
cosS t
-- -
3
-
a" cos 2 t
2
--
2
+ sin 2 t I =- a2
6'
(3 - 2 a)
O
409
-+ -+ -+
~10. Izraunaj radnju ravnog polja sila F = (2 a - y) i + (y - a)j uzdu! prvog luka dkIoide
x = a (t - sin t), y = a (1 - cos t), z = O.
.811. Izraunaj radnju polja sila F" = - (a cos t i.+ b sin t J) uzdu! luka elipse :1 +
I yi
bl = l,
tl = O od take A (a, O, O) do take B (O, b, O).
[al~bl].
D. Totalni tok i cirkulacija vektorskog polja
Formule
Ravno vektorsko po-Ije
-; = P (x,y) 7+Q(x,y)J
Prema formuli Green-Gauss-Ostrogradskog:
Totalni tok T = JJ
S
div -; dx dy = fJ(:: + ~~ )
S
dx dy = J fl"
+11
dl, (203 a)
gdje je S dio ravnine omeene zatvorenom krivuljom k.

Cirkulacija e prema Stokesovoj (Greenovoj) formuli.
e= J
+k
fl t dl = f;
+k
(x, y) ~ + Q (x, y) dy = JJ(~~ - ::) dx dy.
s
(lOS a)'
Prostorno vektorsko polje
Prema formuli Green-Gauss:'Ostrogradskog:
Totalni tok T = JJJ div; dx dy dz = JJJ(:: + ~ ~ !! ) dx dy dz =

(I
(203)'
== JJ fI"dS-= JJ Pdydz+Qdxdz+Rdxdy.
S S
410
Prema Stokesovoj formuli:
e= fVjds
+k
=: fPdx + Qdy + Rdz =
+k
ff
s
(rot;)" dS (20S),
i r k
(204)
rot 'll =
d
dx
d
dy
d
dz
= (dR _ dQ )
dy dz
7+ ( dP
dz
_ dR)
dx
7+( dQ
dx
_ dP)
dy
k
P Q R
a. RAVNO VEKTORSKO POLJE
Zadaci
U zadacima 812-'814 odredi totalni tok Ti cirkulaciju e zadanih vektorskih polja

812. ;; = a -;, gdje je a konstantni skalar, dok je -; radijvektor, uzdu bilo koje zatvorenekriVlilje
k, koja omeuje. dio S ravnine.
Kako je
.... .... ....
'lI=axi+ayj, P=ax Q =ay,
prema (203 a) dobijemo
T= ff
s
(a+a)dydy=2a ff dxdy=~.
s
Prema (20~ ay;.
e= ff (O - O) dx dy = ?.
. 813. ;- = (x' - y) 7 + (YI + x)
. natnog sustava.
7 uzdu krunice polumjera T sa sredltem u ishoditu koordi-
Kako je
dP. _ 3 I dQ
dx - x, a -dz'= 3yl,
dobijemo
T= ff
S
(3x' + 3 yi) dx dy = 3 ff S
(p' COSi 'p + p' sini 'P) p dp d'P =
2n r
= 3 f f
G
d'P
O
pa dp = 3 . 2 ~ . ~C = ~ ~ Tt.
814. ;- = x 7 - y 7 uzdu bilo koje zatvorene krivulje R.

[T= O; e = O].
411
81So Odredi cirkulaciju vektora; = - ooy 7 + oo xj pokrunicama:
a) Xl + y' = aSO
Prema (20S aY:
c= f f (oo
S
+ oo) dx dy = 2 oo fJ
S
dx dy = 2 oo S = 2 oo x alo
b) (x - 2)2 + y' =20

Prenesimo ishodite koordinatnog sustava u sredite krunice (2, O):
; =- oo y 7 + oo (x + 2)7
c= ff(oo+oo)dXdY=2oooS=2oooX(V2)'=~
S
y
f ---------- Aff,fJ
I
I
I
I
I
I
f x I
I
I
I
f X
Slika 221. Slika 2220
8160 Potencijal polja brzina estica tekuine jednak je U = ln T, gdje je T = x 2 + y"o Odredi V
protoku, tj o koliinu tekuine koja istjee u jedinici vremena iz zatvorene konture k, koja
obuhvaa oishodite O koordinatnog sustava, a takoer i cirkulaciju, tj koliinu tekuine, 0_
koja u jedinici vremena tee- uzdu te konture ko Kako e se promijeniti rezultat, ako isho-
dite O lei izvan konture k, ali ne na njoj?
Kako je zadano polje brzina pott1ncijalno
pa je
oU y
Q=_=_o
oy TI
Prema (203 a) dobijemo izraunavi
oP y" - x, oQ yI-x'
ox = (Xl-+- yI)'; oy = - (x. +yl)i
protoka 2:. ::.2:

Kako je zadano polje brzina potencijalno, t jo rot; = O, cirkulacija ~ POkai to!
412
ishodite O, u kojem je U = ln x! + y2 =
za protoku T dobili smo nulu, jer smo izostavili V
= ln O = ~ <Xl, pa P i Q nisu definirani. Da pokaemo da je u O taeni izvor, zamislimo
oko take O krunicu polumjera l i izraunajmo protoku T kroz tu krunicu.
Prema slici 221 i formuli (203 a) dobijemo:
T = f+k
v" ds = fl. ds = 21f.
+k
Oito je da je cirkulacija C= O bez obzira na to da li je izostavljeno ishodite O ili ne.
Iz navedenog slijedj da se za protoku T dobije vrijednost 2 7t samo u tom sluaju, kad isho-
dite O lei u nutrini konture k, lei li ono izvan konture protoka T = O i C = O u oba sluaja.
817. Potencijal polja brzina estica tekuine glasi U = X' - 3 xy2. Izraunaj protoku T, tj.
koliinu tekuine koja protee u jedinici vremena l<roz odrezak pravca, koji spaja taku
A (l, 1) s ishoditem O koordinatnog sustava.
Prema slici 222:
OA =y = x.
Kako je
v = grad U, p = oU = 3 x' - 3y',

oe
Q=-=-6xy
.
ox o)'
pa je
-; = 3 (x' -y)7 + (- 6 xy)}.
T= f Pd;!C + Qdy = f 3(x2 -y")dx-6xydy=(jerjey=x]=
o o o
= 3 f
l
(x 2 - x 2) dx - 6 f
l
y2 dy = - r
61 I = ~
'I
b. PROSTORNO VEKTORSKO POLJE
Zadaci
818. Dokai da je tok T radij vektora -; kroz' bilo koju zatvorenu plohu jednak trostrukom volu-
menu V tijela omeenog tom plohom.
Prema (203), za -; = x T+ y 7+ z k dobijemo

T= fff (l + l + l) dx dx dz = 3 fff dx dy dz = 21::
v v
819. Izraunaj tok radijvektora -;

a) kroz plat krunog valjka (R, H), ako os valjka pJ:Olazi ishoditem koordinatnog sustava,
b) kroz obje baze valjka.
413
Rezultat kontroliraj na temelju stavka navedenog U preainjem zadatku 818.
ad a) Ptema slici 223 i formuli (203), dobijemo
Tl = ff S .
T" dS = [T" = T COS cp = R] = R . S,
gdje je S pJ.at valjka, pa je

Tl = R .2R~ H = 2 ~ Rl H.
ad b) Za sve take donje baze T" = O pa i T = O, dok za gornju T" = H (vidi sliku).
pa je prema (203),:
TI = ff S
H dS = H . S = H ~ R2.'
Tok kroz sve plohe valjka iznQsi:

T = Tl + TI ~~ 3 ~ Rl H.
Proba:
z z
II
820. Odredi tok radijvektora -; = x 7+ y T+ JI k

a) kroz bazu stoca Xl + yi = Zi, O< Z < h,
b) kroz plait toga stoca
ad a) Kako je P = x, Q = yi R = z, dobijemo prema (203)' s obzirom na sliku 224:
TJ. = ff x dy dz + y dx dz + z dx dy = [prva su dva integrala jednaka nuli, jer

S
se baza na ravnine YZ i XZ projicira kao odresci pravaca duine 2 h, dok je u
treem integralu JI = h] = II ff dx dy = h S = h ~ hl = !!!!.:..

S
414
ad b) Tok T. kroz plait stolca 'odredimo najjednostavnije tako. da odredimo tok T
kroz potpuno oplolje stoka pa od T oduzmemo Tl'
prema (203),:
T";' fff div;-dx dy da- = fff 3 . ~ dy da- = 3 V = 3 ! dl . h = dl:,

v
821. Izraunaj tok radijvektora -; kroz plait krunog stoka (R = 2, H = 1). kojemu je baza Ue
ravnini X Y a os se podudara s osi Z.
[4 n].
822. Odredi tok vektora ; = y i + z 7+ x k kroz oploJje piramide koja je omeena ravninama,
x = O. Y = O, z == O, x + y +z = a (a > O).
[O].
r
823. Odredi tok vektora; = y z i + x z + x y kroz bone plohe piramide kojoj je vrh S (O,
k
a bazu ini l::J. O A B [O (O, O, O); A (2, O, O); B (0,1, O)]. (Sl. 22S).
o. 2),.
!I
Slika 225.
Zadatak rij elimo tako, da prema (203)' odredimo tok vektora kroz sve plohe piramide, a od.
rezultata T oduzmemo tok Tl kroz bazu.
T = fff O dx dy da- = O.
V
Tl = [z ~ O, da- = O, cos y = cos 180 =- l] = - ff

s
x y dx dy =
415-
/It
2 1- 2
-= [ prema slici AB == ; + ; = I, paje y = I - ~] = - f x f ydy =

dx
o o
2 -I "
-2 2
=-~fXIY'1 =-~fX(I-;tdx=-~.
o o o
TI = T - Tl = O- ( - !) ! . =
R!
824. Odredi tok polja vektora -;; = r i + yi j + za ;; kroz plat stoca x 2 + yi = -
Hi .12
(O ~ z ~ H) (Sl. 226).
Slika 226.
Kao u predainjem zadatku 823, tok TI vektora kroz pldt stob odredimo kao razliku
"toka T kroz potpWlo opIoije stolca i toka Tl kroz bazu.
Prema (203),:
-T = 3 f ffV
(Xl + yi + .81) dx dy dz =
=-3 [ff f rdxdydz+ Jf fYldx~dz+ ff f.8 ldxdY dZ] =3(1'+ 1"+ l"').
V V V-
:Kako iz r + yi = :: Zi slijedi da je .8 = ~ Vr + yi,

H
l: = ff f r dxdy dz == f f XI dx dy f dz = f f XI (H - ~ VXI + YI ) dx dy =
V lJ. .!!. YX"+YI lJ.
R
416
"" uz prijelaz na polarne koordinate = JJ pl COSi, ( H - : p ) p dp d, -=
a:
2n R
= H J O
cos', d, J !
O
p' (1 - p) P dp = H,; :~
Na isti nain dobiiemo:
H
1" = JJJ yi dx dy dz = Jf yi dx dy JR'

dz-H,;-
20
v a , ! ! yx"+y'
R
H
1"'= JJJ Zi dx dy dz J J dx dy Zi dz "" 120'; HI Rl.

V a, !!Yx"+y'
R
T = 3 (T' rl- T" + T"') = 1-,;

10
H Rl (Rl + HP).
.
Kako se baza stolca projicira u ravnine Y Z i X Z kao pravci, ostaje prema (203)' samo
Tbaza = Tl ~ JJ zldxdy = [uzevii u obzir da je z = ~ VXI + yll =

S
= HI
Rl JJ p' dp dl{) = "5';
2 HI Rl.
82S. Izraunaj tok vektora;; = xli + yl7 + ZI k kroz sferu x + y' + Zi = Rl.
[ Izvrii prijelaz BIl sfeme koordinate. T ... 1;,; Rl] .
826. Odredi tok vektorskog polja;; =- ~ y i + y z7+ x z k kroz onaj dio sfere-x + yi + Zi = 1 l
koji se nalazi u prvom oktantu. .
[~:] .
827. Izrauruij cirkulaciju vektora ;; = il ya i + 7+ z k uzdu krunice Xl + yi = Rl, Z = O

uzevii za plohu polusferu z = x + yi JI + z.
Raunamo prema Stokesovoj formuli (20S)' uzevii u obzir da je P = x' yI, Q = l; R = z:
JQ ~ ~ ~
.>y
U~
- M.
VJ
= -3X'yl; - ---
Jz iJxO
- ,
27 B. Apsen: lUjelen1 zadact iz vtie matematike 417

e= - f f xa + y' = Ri.
Cirkulacija 3
,
na. polarne koordinate clobijemo:
yi dx dy, gdje je S povrina kruga x, Uz prijelaz
R 2",
e= - 3 JJ pl COSi cp . pl sini cp P dp dcp = - !J J p' dp 4 sin" tp cost tp dcp =

s o o
2", 2",
= -
Rif sini 2 tp dcp
8" = -
Rl, cp-
16 Sin/tp l -iR'.
=
o o
x
828. Izraunaj cirkulaciju radijvektora -;uzdu jednog zavoja AB cilindrike spirale x = a cos t,
y = a sin t, z = b t, gdje su A i B take sJ'irale kojim odgovaraju vrijednosti parametra
t = O i t = 27r. (Sl. 227,.
Da dobijemo zatvorenu krivulju k to omoguuje primjenu Stokesove formule (205)',
spojimo take B i A pravcem, kojie biti okomit na ravnini X Y. Raun daje:
Cirkulacija e= f tl, dt = f p dx + Q dy + R dz = x dx +y dy + z
dz
+k +k +k
za
-; = xi+ y } + zk.
Kako je dx = - a sin t dt, dy = a cos t dt i dz = b dt dobijemo:
2", 2",
e= J(-
o
al sin t cos t + al sin t cos t + b2 t) dt = bl I
I.~ ;=~.
o
Kako je rot -; = O (vidi npr. zadatak 806), polje radijvektora je potencijalno, pa vrijednost
krivuljnog integtaia ovisi jedino o izboru poetne i konane take puta; moramo za cirkulaciju
e dobiti po pravcu A B istu vrijednost ali s protivnim predznakom.
418
Kako za pravac AB x = a, y = O, dok se z mijenja od O do 2 lt b, dob,ijemo
2nb o
J I
AB
= -
o
z dz = + I;21
2nb
= - 2 lt2 bl
Do istog rezultata dolazimo i bez rauna, ako uzmemo u obzir, da je u polju koje potjee od
potencijala, vrijednost. krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka nuli:
2 ltl bl - 2 lt bl = o.
829. Cvrsto tijelo rotira oko osi Z s konstantnom kutnom brzinom 6). Izraunaj :
a) cirkulaciju e polja obodnih brzina uzdu krunice polumjera R, kojoj je sredite na osi
rotacije". dok' je ravnina okomita na t<.'j osi, u smislu rotacije,
b) divergencije i rotor tog polja brzina.
ad a) Prema slici 228 i formuli (205 a):
VI = tl = R . 6); v'" = - R 6) sin ot; 'Og = R 6) COS:lC
a kako je
. Y x
SIDot= R' a COS:lC = R'
dobijemo:
-+ -+ -+
V = - 6) Y i + 6) x j, (a)
pa je
e= f til ds = f R 6) ds = R 6) s = R 6) . 2 R lt = 2 lt 6) R2.
+4' +k
Ili prema (194a), odn. (205 ay
e= Jf( Q~)
-
. dx dy }x y. = JI (6) + 6) dx dy = 2 6) . s = 2 6) lt .
R-.
s s
ad b) Kako je prema (a) P = v" = - 6)Y, a Q = VII = 6) x, dobijemo s obzirom
na (202) i (204):
_ oo", 0011
div tl = -x + -ay =;= O
-+ 00 11 oo..,
rot v =-
.x
- . - = 6)
y
+ 6) = 26) .
To znai: rotacija polja brzina vrstog tijela u bilo kojoj taki tog tijela jednaka je
dvostrukoj kutnoj brzini, odade slijede iirazi rotacija "rotor".
830. Izraunaj divergenciju i tok sile privlaenja F = - m.r

/.
take mase '" smjetene u ishoditu
koordinatnog sustava, kroz bilo koju zatvorenu plohu koja obuhvaa ishodite o. (Vidi u
13, 2. i 3. izvod sile F i potencijala U polja gravitacije).
419
div F= dP + dQ + dR .
dx tly tlz
Kako je
dobijemo
tlr
r-x3rl .-
tlP tlx r - 3 r X2
dx-- m r' =-m r'
.jer je r = Vr +yl+ Zi
pa je
tlr x x
tlx = VXl + yI + Zi = r.
Sline izraze dobijemo za -,--
tlQ l. -
tlR
.
(}y tlz
div F= _ m 3 r8 - 3 r (Xl + y2 + Z2) '= _ m 3 r' - 3 r = O.
r' r'--
Polje F je solenoidalno, pa prema Gaussovoj formuli (203), tok
T = III div Fdx dy dz '"" O
V
za sve take prostora osim ishodita O. Pokaimo da je u ishoditu O jedini i to taeni
izvor. Da odredimo njegovu izdanost; zamislimo oko O sferu polumjera p po volji i odre-
dimo tok sile privlaenja F kroz tu sferu.
Budui da je takama te sfere F = - maP = - ~ = F , jer je p okomit na sferi, dobijemo

p p. fl
prema (203)':
T = II
S
F dS = -
fl
II S
m
--
~
111
dS = - -:;- . S = -
~
til
~
_. 4 Tt" p. = - 4 Tt" m.
7
831. Izraunaj tok rotora vektorskog polja ;. = y T+ z + x k kroz plohu rotacionog paraboloida
tl = 2(1 - Xl - yi), koja je odsjeena ravninom z = O.
Prema Stokesovoj formuli (205 aY dobijemo uzevi za zatvorenu krivulju k krunicu u kojoj
ravnina X Y sijee zadanu plohu paraboloida. Uvrtenje z = O daje x' + yI = 1.
T = II (~~ -~:)
S
dx dy = II
S
(O - I) dx dy = - S = - 2:;
U zadacima 832-834 uklj. odredi pomou Stokesove formule cirkulaciju zadanih vektorskih .
polja po zadanim konturama k.
832. -; =y7 - xi
k == zatvorena krivulja to jc ine os X, os Y i luk astroide x = R cos" t, Y = R sin3 t
(x ~ O, Y ~ O, z = O) (Narii sliku).
420
Kako je ~~ = - J, a_ !; = + J, prema (205 ay dobijemo
t.
ff s f f
I
e=- 2 = - 2 y dx =- 2 y (t) . x' (t) dt =

s o r,
~ ~ ft
2 2 'f
= +2 . 3 J
o
R sin" t . R cos 2t . sin t dt = 6 Rl [ J
O
sine t dt - f
O
ain' t dt] = 136 n Rl.
(IntegraJi su izraunati prema tipu VIII, v. II dio Repetitorija).
833. -;= (x - 2 z) 7 + ex + 3 y + z)7+ (S x + y) k-

k je kontura /:::,. A B e [A (J, O, O); B (O, l, O); e (O, O, 1)].
[- 3].
834. -; = ya 7+ z 7+ x k
k je presjenica plohe z = 2 (1 - X2 - y2) S ravninom z = O.
[- 7\"].
U zadacima 835-837 uklj. izraunaj cirkulacije zadanih vektorskih polja

a) po Stokesovoj formuli i
b) neposredno kao krivuljne integrale.
!I
x
Slika 229.
XI+.II= l - y
k= { (Sl. :429).
x = O; ji =0; == O.
ad a) prema (205),:
e 1= ff s
(rot;). dS
421
- -
i
~
j
~ ~
k
rot 'V. = =k(-2x-2Y)
dx ay ~z
yi - Xl Zi
(rot 'V)" = k( - 2 x - 2) . k= - 2 (x + y),

pa je
C = -2J I (x + ji) dx dy= [za z= Oy = l - Xl] = prema slici 229 =
s
1. l-x 1 l-x
= - 2 I I dx (x + y) dy = - 2 I I dx xy + ~II =
o o o o
= - I
1
. (2 x - 2 x'
+ l - 2 Xl + x') dx = - 41
30 .
ad b) Prema (205)':
"
C.= fPdx + Qdy + Rdz.
+k
Prema slici C = I +I +I ' a kako je P = yI; Q = - Xl; R = Zi, dobijemo:

AH Bc GA
I = [z = o, dz = o, y = l - Xl] = I yi dx - x' dy = [dy = - 2 x dx] =
AB Ah
= Io
'[(1 - Xl)" + 2 x"] 41
dx = - - .
30
I=~=~dx=~Q=m=I~dz=I~dz=~
Bc BC o
o
f= [y = O, dy = O, P = O] = I Zi dz = I Zi dz = - ~ .
dA eA 1
41 l l 41
.C=--+---=--
. 30 3 3 30
422
[- ~].
[O].
xvm. OPBRATORSJaRAUN
Formule
Operator nabla \I
lJ- lJ- lJ-
\I=-i+-i+-k (206)
lJx iJY lJz
Skalarna polja
u= U(x,y,z); V=; V(x,y, z)
Vektorako polje
; = P (x,y, z) 7+ Q(x,y, z)j + R(x,y, z) k
odnosno ; "" ".7+ ,,;j + fl. k
Polje .tadijvektora
(207)
grad (U + v) == \I (U + v) = \I U + \I V = grad El + grad V

grad (U v) -= \I (U ' it) = U \I V + V \I U = U grad V + V grad U
(208)
grad (k u) - \I k U = kV U = k.grad U
gradf(U) = \lf(U) =f~(U) \I U =f~(U)grad U
grad, = \I, = -,, -

== '. (208 a)
\tiv; _ \I; = lJP + iJQ + lJR (209)

iJX iJY lJ.
div(k;) = \I (k;) == k \1;= k div;
dive; +i) - \1(; + i) = ,\I; + \Ii-div; + divi (210)
div CU;) ... \I W . ;) == U \I; + ; \I U =- U div; + ; grad U
(210 a) .
(210 b)
gje;e "kOnstantm vektor.
- - k
-= .- =
i j
i} i} i}
rot II \1 XII i}x i}y i}z
P Q R
... ( i}R _ i}Q )

()y oz
7+ ( i}P
i}z
_ oR )
ox
T+ ( oQ
ox
_ oP )
i}y
k (211)
rot (U;) = \1 X (U;) = Urot; + grad U x ;-= U(\1 x ~ - ; - X \1 U (212)
-to ~ ........ .... .... .... ...

rot(1I + t) == \1 X (II + t) = \1 X II +V X t = rot v + rot t (213)
-= -=
rot t: V x T O (213 a)
rot(;U) == V X (;U) = -; x V U = -; X p-ad U (i13 b)
;je konstantan vektor.
(213 f}
~ ~t
=
-+ -+ -+
11(\1 t) - t(\1I1)
-+
+ t-= -11-= (213 g
oto OO,
-+
hv --ov- .... .... ........ -+ ...................... ....
i}s = o;'" = So(VII) = (so Vv.)i + (so V v.) j + (so V v,) k =

. (213 Cr
dok je
oU ~U -+ ...,
-.. = --=- = So grad U = So \1 U (198 a)
uS oso
Operator delta a
V V = VI = a= div grad (216)
oU 02U ()lU
div grad U = V grad U = (V V) U = a U = oxl + ()YI + OZ2 (214)
425,
Zadaci
:838. Izraunaj
a) grad F Cr)2 ~ 17 F Cr? = prema (208) i (15) = F' (r)2 17 r2 = F' (7)2 . 2 r 17 r =
= prema (208 a) = 2 F' (-;)2 . r !:. = 2 F' (-;)2 T-

. r
b) grad [(;;;) (b;)] = 17 [(-;;;) (b;)] = prema (208) = (;;;) 17 ("6;) + (b;) 17 (-;;;) =
= prema (18) = (-;;;) 17 (b.$ x + b11 y + bz z) + (b;) 17 (a z x + a11 y +a Z.
z) =
x y z
e) grad (-;;b;) = 17 (-;;b;) = 17 (;;b) = prema (31) i (31 a) = 17 az a" a.
bz b" b.
= 17 [x (all b. - a. b,,) + y (a. bz - az bz) + z (a", bil - all bz)] = prema (207) =
= (a b - azu
1/Z
b) 7+ (a. b
z - azz
b) 1+ (a xby - a I/Z
b) k = prema (27) = -;;
__
x ho
839. Izraunaj div (a;:), gdje je a konstantan ska1ar.
div(a;) = l7(a;) = prema(210) = a 17; = prema(209) = aCI + 1 + 1) =oo ~
840. Izraunaj
,.) div b (;;)

b) div; (;;), gdje su ; i b konstantni vektori.
ad a) 17 b (;;) = prema (18) = 17 r (xa", + yall + za.) = prema (210 b) =
= b 17 (x a", + y all + z a.) = prema (207) = b(a", 7+ allJ + a. k)' = r;,

ad b) 17 ;(-:;) == 'v ;(x a", + y all + z a.) = prema (210) = (a", x + allY + a .II-) "il;"
+ -; 7(a" x + allY + a,z) = prema (210 a) = 3(-;;;) + (;;) = 4(;;).
841. Izraunaj div (; x -;.), gdje je -; konstantan vektor

17(-; x -;.) = prema (213 f) = ;rot;- -;rot; =.2.
PJemB (~13 a) i (211).
842. Izraunaj div -; za -; = ;(;;") - 2 ;( ;)1.
"il; = prema (210) ". 17 [;(,;;)) - 2 "il ;(;)1 = prema b) u zadatku 839 i (15)=
= 4 (;;") - 2 c:. (-; TI) = (210 b) = 4 (-;;) - 2; c:. T' = PJemB (208) = 4 (-;;;) -.
- 2 ;(2 T "il T) = prema (208 a) = .. (;;:') - 4;T;:: = prema (1) = 4 (-;;) - 4 (-;;;) =~
426
843. Izraunaj rot (<<p 0, gdje je p = p (x,y, z) skalama funkcija.
\l x (<<p;) = prema (212) = p rot -; + grad p x ;:
844. Izraunaj rot ( T a), gdje je T udaljenost ta;ke polja od ishodita koordinatnog sustava, dok
je;; konstantan vektor.
~ rXa
\l x (Ta)
--
=
-
prema (212) = Trota + grad T x
-+
a = prema (208 a) = 0+ -T x a =- - .
r T
845. Izraunaj rot (; x.;), gdje je ; konstantan vektor.
-
\l x (a x T)
-
= prema (213 g) =
-+ ... -+ -+
adivT - Tdiva + T ---=+ -
... -aa- a ~
~r
.- = ...... ...
3 a - a.= 2a.
OTo 'Oa o -
Jer le prema (211) i (2I3e)
'O; _ O ();
div; = O, -+ - a ---=+ = a.
OT oao
846. Izraunaj divergenciju i rotor zadanog polja; = /(T);;:
div -; = \l [/ (T);j = prema (210) = / (r) \l -; + -; \l / (T) = prema (209) i (208) =
=
-+ - r /'(r)--
O +e/'(r) \lT = e/'(T)-.= -
-
(e T).
r
--- T
rot; = vl x U(r) ~ = prema (213 b) = -;-x \l fer) = prema (208) = - -; X /,(r) \lr =
= prema (208 a) = - -e x J'.(r) - r

-;: = f'- (r)
T
- -+
(T X e).
.
847. Dokai da e prostorno centralno polje -; = / (T) , -; postati solenoidalno samo ~ tom sluaju,
kad je J(r) = ~,
T
gdje je k = const.
Izraunajmo div ;;
div -; = \l -; = \l /(T) -; = prema (2fO) = fer) div -; + ;"grad/(r) = prema (210a) i (208) ;.;
'... ... r
= 3/(r) + r/'(r) \lT = prema (208 a) = 3/(r) + r/'(r)- = 3/(r) + r/,(r).
r
Polje je solenoidalno, ako je div; = O, pa stavimo
3/ (T) + r /' (r) = O

Odatle
427
ili
~f (r) _1_ =_ 1.1 . dr
dr fer) r I
df (r) = _ 3 dr .
fer: r
f
Integriramo:
f df (r) = - 3
fer)
dr
r
+ ln e
lnf(r) = - 3ln r + ln e
Inf (r) = ln (e . r- a)
fer) = r~ , gdje je e konstanta.
848. Da li je solenoidalno polje -; = r (-; x;)?
Prema (210):
jer je rot -; = O rot -; = O prema (213 a).
div; = O, zadano polje j e solenoidalno.
428
XIX. SUSTAVI~LINEARNm DIFERENCIjALNm JEDNADBI
S KONSTANTNIM KOEFICIJENTIMA
Vidi 14 u dijelu III ~epetitorija.
Zadaci
849. Odredi x Ct) i y Ct) iz
dx
dt=Y-7X (a)
(
:~ = - 2x - Sy. (b)
Na je zadatak da uklonimo y Ct) iz jednadbi sustava tako, da dobijemo jednu dife-

rencijalnu jednadbu drugog reda u x Ct). U tu svrhu deriviramo (a) po t:
d 2x = dy _ 7 dx .
dtl dt dt
Odatle
dy dZx dx
-
dt
=- + 7dt
dt l
- . Cc)
dok iz Ca) slijedi:

dx
Y = dt + 7 x. (d)
Uvdtenje (e) i Cd) u (b) daje nekon uredenja;

d2x dx
dt l + 12 dt + 37 x = O
ili
~ + 12 x+ 37 x = O
a to je linearna homogena diferencijalna jednadba drugog reda s konstantnim koeficijentima
[vidi dio II Repetitorija, 10, 3. e) formula (lOS)}. Karakteristina jednadba:
rl + 12 r + 37 = O
x = C~ e(-6+I)t + C~ e(-8-I)t = prema(108) = e -8t [C~ (cost + isin t) + q (cos t - i sin t)]
x = e- 8t (CI cos t +CI sin t). (e)
429
Odatle
:: = e-etc - Gl sin t + Gl cos t - 6 Gl cos t - 6 Gs sin t). (f)
Uvrtenje (f) i (e) u (d) daje nakon uredenja

y = e-et [(Gl + GJ cos t + (G. - Gt ) sin t].
850. dx =Y (a)
( dt .
. . dy t-t
dt = X.+ l! + e
(b)
Postupamo na isti nain kao u preda5njem zadatku.
dlx dy
dt' = dt .
Uvritenje u (b) daje:
ili
.. t-t
X-,X=, +, .
Nehomogena linearna diferencijalna jednadba s konstantnim koeficijentima [Vidi dio II
Repetitorija, 10,3. e) 4. II. sluaj]. Karakteristina jednadba:
TI - 1 = O; Tbl = 1
Xo = Gle' + G,,-t
bl = 1 = Tl bl = - 1= '2
t ,t t ,-c-t
TJl =. p' (1) TJ, = p' (_ 1)
P(b) = bl - 1
P'(b) ~ 2b
P'(l) =.2 P'(-1)=-2
,. et t e-t
TJl = -2- TJ. = - -2-
X=
t
G1'~ Gle -t +"2e-e
t ( t -t)
.
prema (a):
dx G t e -t 1 (t -I) t ( t -t)
y=dt= 1 ' - le +"2 e -, +"2'+'.
851. ( :: = 2y _ S x. + et . (a)
dy , -21
dt = x - 6y +, . (b)
Prema (a):
(e)
430
ldx 5 lt
Y="'2dt +"'2 x -T e . (d)'
Uvritenje (b) i Cd) u (c) daje nakon uredenja:

d1x dx I , -21
dtl + 11 dt + 28 x = 7 e + 2 e
ili
x+ 11 x+ 28 x = 7 et + 2 e-u.
Karakteristina jednadba:
r l +llr+28=0
Tl = - 4; TI'= - 7
xo = el e- 41 + ea e-H
bl = 1 * rl * r. ba = - 2 * *
T T.
7 e' 2 e- 2t
III = P (bl) lli = peb.)
P(b) = bl + 11 b + 28
PCI) = 40 P(-2)"", 10
7 e' 2 e-u
III = 40 lli =10
Odatle
dx
di = - 4 e l e-41 - 7 eI e-71 + 40l e7 eI - 16 e-2/) .
Uvritenje izraza za x i : u (d) daje.
1 e e
y ="'2 l e
-41
- I e
-71
+ 401 Cet + 12 e-2/)
852. ( dx = x _ 2 Y
dt
dy
dt =y - 2x. Ca)
Rijeiimo taj zadatak na neto drugi nain.

Neka SU.ll: = A l', y = B erI partikularni integra1i zadanog sustava, dok su A i, B konstante.
Ta partikularna rjeenja zadovoljavaju zadani sustav, pa je
ATerl = A l' - 2Bl'
B T erI = B'e rl - 2 A erI
ili
erI CA T -:- A + 2B) = O
er I CB T - B + 2 A) = O
431
A (r - I) + 2 B == O (b)
B(r - I) + 2A =0.
Dobili smo sustav od dvije linearne homogene a1gebarske jednadbe s dvije nepoznairlce
A i B. Znamo da taj sustav ima rjeienja razliita od oiglednih A = O i B = O, ako je deter-
minanta sustava jednaka nuli (vidi I, 4.):
2
r-I
I -O
.
pa je
(r - 1)1 - 4 = O
ili
r l -2r-3=0
karakteristin8 jednadba.
Dobijemo
rl,l = 1 2.
za rl = 3 prema (b) za rl = - 1 prema (b)
2A+2B=0 i 2B+2A=0 -2A+2B=0 i -2B+2A=O
pa je pa .je
A = -B, A =B,
uzet emo uzet emo
AI = I; BI = 1
y = - G1 l' + Cle-'.
Rijdi i na predanji nain zadatak 852.
853. { dx
dt
= x + 2y
dy
dt = 12x -Y.
854'1 dt=x-~+tI
dx + 2 .t
dy
dt = 5 x - y - 4 tl + 2 t.
[x = 2 Gi COl 3 t + 2 ((:1 sin 3 t + tl; Y.= (Gl - 3 Gl) COl 3 t + (G, + 3 GJ sin 3 t + t2].
8~S. ( dlx + dy + xi. = ee (a)
dtl dt.
dx + dly -11 (b)

dt dt'. 1
. prema {a):
... .. e
x+y+x=e
432
odatle je
Uvr!itenje u (b) daje:

. ....
"-%-,, ... 1-,
,
ili
Sad integriramo tri puta redom posljednju Icdnadlbu:

.M
X =. - ,
1.
X=.'-t+01
. , t'
x=. -2"+Olt+O. (c)
tl O
x =
t
e - lj + t' T + O. t + o.
Raunamo iz (b):
y ... l-x.
Uvritenje (c) daje:
.. ,t'
Y = 1 - . +"2 - Cl t - CI'
Integriramo dvaput redom:
.
Y= t -e
,1 Cl t
+"6" -2 e C
' - .t+
Y = -t'2 - ee
+l-24 tc - -Cl
6
C. C
t - - 2 t' + t + C,
ili
d 2y
dt.s = x
dlx
(fti" = y.
[x = Cl .' + C. e-, + C. COS t + C, sin t; Y =- Cl .' + C. e-, - C. COS t - C, sin tj.
8S7. { ~ = y + S. (a)
d;r .
dx = - y - 3 (b)
Trak IC Y (x) i (x).
prema (a):
(c)
1 dy Y
.==---,.....
S dx S
(d)
28 B. Apsen: R1jelen1 zadac11z Vile matematike 433

Uvrltenje (b) u (c) daje:
Ovamo uvrstimo Cd):
ili
y" +2y' + 2y = O,
Karakteristina jednadlba: ,. + 2, + 2 = O
'It. = - 1 \i
.y = CI ,(-IH)~ + C. ,(-I-')~
ili
y = ,-~ (CI cos X + C. sin x),
Odatle:
::: = ,-~e- C18inX + CS cos x) - ,-~(Cl cos X+C.8inX).
Uvrtenje u (d) daje nakon uredenja:
II = + '-~[(C. - 2CJcosx - (CI + 2C.)sinx].
8S8. { xdy
- ... y ea)
"::+"+>'-0. (b)
Traimo y (x) i II (x).
Iz (a) slijedi:
dy Y 'li dy dx
dx=-X 1 -y"-x
paje
1ny ... lnx + inCI
ili
(c)
Uvritenje y = Cl X U (b) daje~
a odatle je
II dil = (- x - cf x) dx,
pa jc
a kako je prema (c) CI'" ~ dobijemo:

x
x' + y' + ZI = CI'
Geometrijski predouju dobivena rjeenja zadanog sustava diferencija1nih jednadbi
familiju prostornih krivulja, koje su zadane kao prcsjenice ravnina kroz ishodite okomitih
na raVninu X Y i familije kOJlceJltrinih sfera aa sredi!item u ishodi!itu koordinatnog
sustaVL
434
859. ( dy = _ 3y _ z (a)
dx
dz (b)
dx=y - z.
Traimo y (x) i z (x).

Prema (a):
dly dy dz
-= -3--- (c)
,dx' dx dx
dy
z= - dx - 3y. (d)
Uvrstimo (b) i (d) u (c):
ili
y" + 4 y' + 4 y == O.
Tl., =- 2
y = Gle-I:II + xG.,-&
ili
Odatle
2 e -I. 2 e -I. e -I.
-dy
dx ... - l' - x.'
. +.' .
Uvritenje u (d) daje nakon uredenja:
z ... - (Gl + e. + x G.) ,-8.,
dy
-=Z
dx
dz
dx = -y.
[y == Gl cos X + e.ainx; z - e.cosX - el sin x],
dly :II
ii + 2y + 4 z == e ea)
d'z (b)
dx' - y - 3 z ... - x,
Tra!imo y (x) i z (x).

ea) deriviramo dvaput redom:
y(C) + 2y" + 4 z" == ,., (c)
Iz ea) i (b) uklonimo z.
Dobijemo:
3y" + 4.1" + 2y = 3,z - 4x.
Odatle:
Uvrltenje u (e) daje:

l') - y" - 2y = 4 x - 2,.
Karakteristina jednad!ba:
r'-r'-2=0
rl., = Vii r,., = i
y. = Cl ,. v2 + C, ,-IC Vl + C. cos x + C, sin x
y<" -y" - 2y = 4x y<" -y" - 2y- _ 2,z
7)1 = alx + /Je b =t--# rl # r. # ...
= b' -lJI-2
P(b)
- 2alX - 2a. = 4x P(l) = 1 - 1 - 2 = - 2
al = - 2; aG =O ljl=~=
- 2, -e
S
ljl =- 2x
y = Cl el1l Vl + CI e-S Vl + CI cos X + C, sin x - 2x + ,s. (d)
Da odredimo Z, izraunajmo iz (d) y" pa dobivenu za y" vrijednost kao i (d) uvrstimo u (a).
Dobijemo:
[y ... (Cl + CI + CI x) ,U; Z = (Cl + C.x) eU].

dy --
dx + 2y+ z = sinx (a)
dz
dx - 4 y - 2 z = C08 x, (b)
i odredi partikularno rjeenje, tj. krivulju koja prolazi takom Tl (1, 1, - 2).
Da uklonimo y iz zadanih jednadbi, pomno!imo prvu jednadbu s 2 pa joj pribrojimo
drugu jednadbu.
Dobijemo:
2y' + Z' = 2sinx + cos x
436
a odatle je
z' = - 2y' + 2sinx + cos x
Iz (a) slijedi:
II = - y' - 2y + sin x (e)
pa je
z' = _y" - 2y' + cos z (d)
(c) i (d) uvrstimo u (b) pa nakon uredenja 4obijemo:
y"--2sinx
+ Cl
'y' =- 2 cos x (e)
y= 2 sin x + Clx + C.
Izraz za y i (e) uvrstimo u (c). Dobijemo nakon uredenja:
U dobivena rjeienja uvedimo poetni uvjet Tl (1, l, - 2):
1 = 2 sin 1 + Cl + C. Iz tih jednadbi ukloni-

-2== -3Cl-2C.-2cosl-3sin1 mo Cl i Ca
2 == 4 sin 1 + 2 Cl + 2 Ca
-. 2 =' - 3 sin 1 .....: 3 Cl - 2 Ca - 2 cos 1
+
O "" sin 1 - Cl - 2 cos 1
Cl = sin 1 ~ 2 cOs l.
Uvrtenje u prvu jednadbu daje
C.=2cosl-3sinl+1.
Vrijednosti dobivene za Cl i C. uvrstimo u opa rjeienja sustava. Dobijemo traeIio parti-

kularno rjeienje :
y = 2 sin x + (sin l - 2 cos l) x- 3 sin 1 + 2 cos 1 + 1
z = - 2 cos x - 3 sin x - 2 (sin 1 - 2 COS l) x + S s~ l - 2 cos 1 - 2.
864.
l dx
dt =z+y-x
dy
elt
dz
= z +x-y
dt = x+y + z.
(a)
(b)
(c)
. partik uIarno fJe"",nJe

l
~
. X_ UZ pocetne
UVjete x = l}
O za t = O.
y=z=
437
(e) dcrviramo pot:
Uvritenje ea) i (b) u daje:
' II
z = Cle + e'le.
-I
(d)
Iz (a) i (e) slijedi:

x-_ ... -2x
pa kako je
dobijemo:
Ce)
a to je linearna diferencijalna jednadba I reda, koju rje5avamo prema formuli (106) II dijela
Repetitorija:
za y' + I(x)y = g (x)
Kako je u na5em sluaju I (x) ... 2, a x je t, dobijemo
f I(x) dx == f 2 dt = 2 t,
pa je
a odatle je
X ="2 l' - .' +.e .

1 C II C -c C -IC (t)
Iz <a) slijedi:
y = dc + X-II.
Uvrtenje (e) daje:
a nakon uvrtenja.(.f) LCd) i Uredenja imamo:
l CIC,,. -I
y ... -3 le - V
,"I ' -v.' -u.
,.
438
Uvedimo poetne uvjete, tj. uvrstimo x = i i y = z =0 za t = O u Cf), (g) i Cd):
1
1= 2" Cl - C. + C.
1
O= 2" C, - C. - C.
O == Cl + C
Odatle slijedi:
1 1
CI ==-3" C'=2"'
Uvrtenje u Cf), (g) i Cd) daje traeno partikularno rjeenje:
865. { ~ - z - y = O
y-z+x=O i partikularno rjeenje uz poetne
x=
uVjete y =
-l}
1 za t = O.
z-x-y=O z=O
866. { x- 4 x -_ Yy ++ 362 ett == OO

Y+ 2 x
x
i partikularno rjeenje za y ....0
=O}
pri t = O.
[x = 10 e2t - 8l t - e' + 6 t-l; y =- 20 eSl + 8,u + 3/ + 12 t + 10].
439
Znak: 7026 Sv
Izdanje:
Prof. dr ing. BORIS APSEN
RIJESENI ZADACI VISE MATEMATIKE

UZ TUCI DIO REPETITORUA
Izdava:
TEHNlCKA KNJIGA, izdavako poduzee
ZAGREB, JuriAieva 10
Za izdavaa odgovara:
Ing. KUZMAN RAZNJEVIC
UreniAtvo
izdanja za sveuUiAte
Glavni urednik:
ZVONIMIR VISTRIC~
Urednik edicije:.
IVAN UREMO"\TIC
Jezina recenzija:
ZVONKO VELJACIC
Korigirao:
AUTOR
Tisak:
IZDAVACKO-STAMPARSKO PREDUZECE ,.OBOD - CETINJE
Tisak domen:
LISTOPADA 1970.

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr ing.

LOGARITAMSKO RACUNALO REPETITORIJ

RIJESENI ZADACI REPETITORIJ

VISE MATEMATGKE VISE MATEMATIKE, trei dio

VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE

Zagreb, listopada 1966. B. Apsen

Zadaci 596 do 627 . . . . . . . . . . . . . . . . . 303:

A. Ploni integrali po povrini S plohe - formule

VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA

VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA

(j Zadaci 786 do 789 o

B. Divergencija i rotor vektorskoc polja, odnosno polja sUa. Selenoi-

e Zadaci 838 do 848 . o

SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,

STANTNIM KOEFICIJENTIMA . . . . .'. . . . . . . . . . . . .

A. Vektori i operacije svektorima

cos ex + cos' ~ + COSi Y = 1 (~)

akoje ;.lb (l2b) .

Ia x b I = a b sin !JI = S paralelograma (20)

-;;xb1.-;;i ;xb1.b; (20)'

I; x b I = a b, ako je -;; 1. b (22)

-; x b = O ako su -; i b kolinearni (23)

Viestruki produkti vektora

a) (;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.

(-; x b) -; = a b sin !JI . e cos ljI = V paralelopipeda (30)

(; x b) -; = O uvjet komplanarnosti vektora ;; b i -; (30)

(; xf)7= (h x 7); = (;x ;)1 = (~17) = ;1-; (3la)

; x (b x -;) = b(ac) - c(ab) (32)

(-; x b) (-; x d) = (-;-;) (bd) -(b7) (;id). (33)

l. Vektori A B = a i A D =b ine dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi pomou

a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.

AC=a+b, DB=a-b AM= ;+~,

Kako je prema slici

3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi pomou.

DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l

.-.-+ ........... -....... 3

S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b +-; = O izraunaj duljinu stranice

6. Pokai da su vektori p = ;;(bi> - b ~ ~ i -; meusobno okomiti.

pa suprema (12 b) vektori -; i -;meusobno okomiti.

... -.. ".......... -+.... -to -to 2 TC'

:8; zadani su vektori: .....

....... -to .... .... ..... .... .;..,..

b) 2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.

od) ; ; = 1 3 + (- 1) 0+1' (- 1)= 3 - 1 ==!.

f) ;r== prema (18) == 1 . 1 - 1 . O + 1 . O == 1.> analogno -;j = - 1. i ak = l

g) Ska1arna komponenta vektora -a u smjeru vektora -b = a/....I . = --;-c

i) (;7)1 - f;1)7 = prema (18) = (3 - 1) (i + 7+ 2k) - (l - 1+2) (37 - k)

~adn;a R = -P7 = prema (18) = 4 +2= 6 kpm.

10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; = 27+ 7+ 2 k u smjeru

-+ -+ 6' 7- 27+ 3 k 3. 6""! 9 -+ 3-+

11. Izraunaj vektorsku komponentu (projekciju) vektora b = 7+ 3 7+ 4 k u smjeru vektora

2 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vile matematike 17

e= V9 + 1+ 9 = V19, a = Vl + 9 + 9 = V19, pa je y =~, b = V4 + 4 = 2 Yl.

Pomou logaritamskog raunala dobijemo:

13. U kocki brida a = 1 izraunaj prema slici 7 kutove cp i ~.

14. Odredi kut to ga zatvaraju vektori;; = 27+ 2J + k

l~dredi vektor -; koji je okomit na vektorima -;; = 3i +7- 2k i b= 4 i -7 + 3 k.

Proba prema (18):

.4'f"'Ir... .... ..... .......... ..... ~

Raunamo prema (23):

-; x q = (a; -; + 5 b) x (3 -; - b) = po zakonu distribucije =

= prema (24) i (26).<= 3 a; 0- 15 (; X b) - a; (; x b) - S O = O

Raunamo prema (20):