You are on page 1of 86

I!

~~
D=- I ~
-_.'-
,
SA DODO ALCALDE

SaudamO$ un nlnero mis desta DO&a COTAREDO, que DO' i1l11lUI


e 0 011 fai deler no camino da n:flexi6n 10m . nosa idenlid.ade e 10m a 00..
cultura. Coma todos os .llI05, elite un exercie le de gratitudc ., persoas que
fan posible 00 seu desinteresado trahallo qDe lodos teilamos un plll\to de vilta
e unha opini n solm: temas que nos afe<:tIIn e liObn: 0 1 que todos queremos
saber m' i. Polo tanto, U m ilas yerbas de agradecemento para XoSl! Luis
BlIlTeiro, a lIOSa punta de 111IlZl. 00 m undo do coecemenlo Buenaventun
A~cio. que IClIIp'" garda un recente de Ol>itah ia para a Trnll de Montes. a
Vll'ginia de la Cruz Lichct, que tamn le dciu engaiolarpola ftO!la terra c.
no.. cultura desde a capital do ~, e a MlUlucl Taboada, que 001r=trotrae
s difl ciles iempcs da pos guerra. A todo. eles, romo digo, o 0050 rois
sincero e profundo recocccmento po lo seu labor x= so, e a lodos v&s,
loc1o_ da revi.,ta, odesexc dunha fe liz le<.:tun! .

David RaposeUu eone.


A lcalde do Concello de Fon:an:i
,
PRESE:oITACIN

Tnlo dtcimo onive:nario do seu nacrox:nlo. Of, reopons.ablos de CoIaredo


quc:rcmoa >'OlltinUlll" VVOf, M ollada e Da memoria da" ~cnlCl, de Vl, lectores
agrade<:idoo que llO;S dcmoslrldes o VOS<> IOOl1cmenlO lllO lJal; 1lIO. Este undd m o
noirncro trae, lIrtos c~ nada, un recordo de ~bcdlI e amizadc para Xcm, Muru, o
p intor que "'" dei""" o pasado ano, pero que legue viv o na nosa lcmbranz... A
portada c a oonlnlcubctta, .. coma un cspazn interior van dedicadOJ a el e i ra
obra.l""lffic. e irrq>clible (~o' all:p<JJUcilm de Juan Andrt Fcmndcc
Cutro e Andr!I Fcmndc:c Sanmartln, polo labor que CSWI ~ dcoenvolvcr coa
c.taIoS"'in da obrado pintor). Coma todoaos anO!, ~ gozarcm<>! da expcna
escrita de Xos Lui. BarRiro, que nol lu.ua este llIO """re a mnnca, esa
liDsuau que Risco defiJlirr. coma a dcfcn.. doo indcfClloo . SeguilllOl con CA
dbeda de gratitudc para Xos Luil. e C'fl<"flll1'" IICgWr lllCll1reO Uc dure c _
dure o lin imo do dofct>der a nou. cultura. Bu....ventura Aparicio wnn IIC ea ~
coo verlet nun dos lIOOOlI "'il im... colaboradoreo, e Iaml . el ogradccemo. o
IlI8gnffioo trabaIIo que nestc nmero presenta lIObre a milOloxla dos teaouroo
cncantadoscn Tctn oo M onlc!l.A Vuginiadc la Ctu.z Lichcl,hi. toriadorada_ c
expctta!lO mundoda imax<:, temoe que IIc agradecer un fcrmoso lnlballo so1m: ce
retr1IlJ:la, !lO que repua amplantcnte. fOlOgraflallOll MibitOll nrrail e que 001 \OCa
mo de preto, posu> que nos ustra sobre o UlIballo de futgrafos da no&a terra:
Manuel Barreiro e VlrJ<iIio Vl itez, pan. o que ~ queremos ter verbas de
lembranza e gtBtitude pola ra obrtllralo seu =enlC pasamenlO.
A Manue l Taboada, novo colabonodor desde o im bito da histori..
~ ~ .I1e O Sal l.oor de inveftigacilm oral IlOtm: un periodo da n<lA
cronolo~!.I mili ' necesitada e de sproviata {I pocadas minasde wolftam l
Elle """ tnIoCmOl, no apartado das mu es, un renacido capfllllo. As
tradicionais coreo esva da" da nosill1J<ia lrcanoe en COTCI recobradas, I conla de
fotosnofl.. do puado n>ccntC (""'" 90). ondc le pode ver a (""ta Clledci. que
rein~ na Sala P....11O (agradecemoe I M oncho as imucal c n", f_das Dores
dos primeirol """" de .. d<:&da.
Traemos wnn unhailptic. oriJ.inal du aIdeu que pertenceo ' parroquia
de Forcarei, I Vl1Ide pa.uro.
U nha lilil... da Vailm <jIle o noSO mundo IradicOlllll ten &Obre "" moMos
completa c!lte nUmCl'O once. AgardamoI., COl1ll scrnne, que ICJ<I do agndo de
l<I<Ioa Vl, e.tiJ'nadM lectores. Boa le<;lUrL

FrtIIlCIco RDzado. MRDchi"


FUDd&dcr e coordinador de COTAREDO
,
HISTORIAS DE TERRA DE MONTES

OS TESOUROS ENCANTADOS

BUENAVENTURA APARICIO CASADO


(Doutor en Histori a. Antroplogo)

Para o meu filio Ignacio.

INTRODUCIN

o Duro, ese escuro ebxecto de dcsexo, se nos mostra, dende o


principio, vencelladc ro poder, mais, por riba de todo, : o sina] por
excelencia da riqueza. Simblicamente o significado : mis fondo. A
procura incesante do oero pe:rsegue a consecucin da felicdade e, indo
mis lonxe, da inmortalidade.
Na Antigidade Galicia uve sona pola Sa riql.leU aurlfera. A
propaganda debsmoUa aas historiadores clsicos, e alnda que datos
contrastados avalan a Sa vcncidllde, se ten esaxerado mo ito DO
referen te a sa cuantificacin.
No n podemos precisar con exacritude c!ndo nin por qu se
deseeou en Galicia a febrc da busca de tesauros, fenmeno que DOD
efectcu soamente a este recento do Ncrceste, senn que se detecta en
toda a Pennsula Ibrica, alnda que en Galicia acadou lIIlhas
dimensins tales que podemo s falar de vcrdadeiro andazo.
A citado Calixlinus -"Galicia rica en Duroe prata e en tecidos
e peles silvestres, e noutras riquezas, e sobre todo en tesauros
sarracenos"- proba que a leuda XII estaba formada e espallada na ldade
Medi a.
Nos sb:ulos posteriores, e mafia a vixilancia da Inquisicin,
toda unha tropa de agoirejros, encanladores, vedoiros e feiticeiros
puxeron 0$ seus CQi\ecemenlos e habelencies liI disposicin dos vido,
buscedotes de tesouros.
,
o rumor de que parte destes habcmi se acechaban en castros e
mmoas provoco u unha desfelte considerable: no patrimonio
arquco16xico. Este furor de pico e p pxose de manifesto no
trenscursc do procedemento xudicial iniciado a instancias do
licenciado Pedro Vzqucz de Orxas: U[ cen os vecios] tienen por uso y
costumbre elabrir castros y rnmoes".
Chcgados ao s6: uJo XVIII o das Luces- non semen. que estas
afectasen . estendida crenza nos tesouros dos mowros. Uo ilustre
penoeiro, o P. Feijoo, se esfotzov -con poucc hito ec parecer. Illlloita
contra a"'vana y perniciosaaplicacin' buscarthesoros escondidos".
A fe na exstencace haberes seguiu viva ata lempoa recentes.A
!lI pescuda adoptou, en ocasins, o carcter de empresa comunitaria
na que participaban eueerosos vecos. Taboada Chivite documenta
que, nos l\J10l1 trinta da pasada centuria. das veces o ce nceo de
Cabreiro convocou acs vecos, ca repenique de campes, coa
finalidade de desefiar unha eslratexia conxunta e solidaria para facerse
ca tesouro agachado no Castro de Baixada de San xos . Unha agulla
eun vaso de auga ro o instrumento utilizado para sinalar o lugar DO que
cavar. Por suposlo que o tcsouro non apan:ceu. En troques, atoparon
gran cantidade de cermica, fetto previsible cando se escava nun
castro.
Cmpre resear que os tesouros dos mouros estn -estaben-
encanlados, o que quer dicir, proteltidus por toda unh cohorte de
Iteni os, espiritos, animis fantsticos ou demos que soamente podan
serafastados coa axuda de exorcismo s e eoaxurce.
Na operacin o u rito de desencentamento era impre sc indible
contar ces bes oficios dalgunba pcrsoa experta ncstcs mcsteres. E
ningunha melor que o seor cura podia recita-la Ladaa Maior, o
Ofertorio da misa, ou o responso de Santo Anton io, entre outras
oracins recomendadas. Todo do ~umptla adohialo con afumados de
incienso e mirra e aspersies de auga bendita. E, pelo que sabemos, non
pouoos deberon ser os ~1IIlIS q ue, engaiolados pola febre do Duro, se
pwr.eron ao frome da mesnada vecial nunha escena antolltica que ben
merecerla ter sido filmada pala inquisitiva -que non inquisidora-
cAman. de CItano Pieiro.
Malia todas precauei6ns, est s cholOS de desencantamelltos de
tesouros non estaban libres de certo grao de incerteza, non sendo
infrecuente que, CIl mi s dunha ocasi6n, cura e vccifios tivesen que salt

por pcmas por causa dalgim imp revisto. Nestes casos, a rap idez de
re exos do seor cura podaevitar a catstrofe. Tal econteceu -seg uedo
contan as crnicas- no Castelc de Ardn (Marln). al polo ano 1935.
Estando todos easumidcs en plena faena de desenceatacemo, a un dos
present es -embargado pola emocin- escapuselle unba invocac in
divina -cousa totalmente desaconsellada en asuntos 00$ que o diao
anda por medio- e, de spcto, o haber comcwu a se esvacccr el non se
perdeu de todo porque o cura, vendo que o ouro se volatilizaba, rpido
coma un lstrl:go, guindouJle 8. es tol. enriba, neutraliZlllldo a operacin
de esveecemen 10.

TEsaUROS: ONDE SINAU O MO URO. EST o TEsaURO

Hai tempo que a nnsa lia de cvestgecn camida por un


carrerc que denominamos Sociolo xlado Mi to. Trtese, en sntese, de
q ue a partir dos relatos erais se xamos quen de lirar unha radiografia q ue
nos permita visualizar aspectos ind itos ou poco ccecidcs da chamada
sociedade galega tradicional.
Nesu ocasin a anlise el as deduei ns posteriores V8Me a
extraerdetres relatossobre tescuros.

"14 M en (Abas, 111'" sitio c/1O.m(Jdo Q Alto do Ce/lilo. dican que


habia enterrado UIl caldero de ouro. el /ogho f oroll UIl da os veaos
cavar; e haba ull/w",eque l/echa",ahaJI O Carams, e veu a esquina
do caldeiro e dxof/e IW.'I ourros: "iMos xa ntar oh.'. despois xa
seghirewws cavalldo '', E "'en/ras os outros "'arcM ron comer, el col/eu
caldeiro coas moedas, e algho de verdade debe ser ponue despois
diso fo i UIIM caso", oi rica ".
(Relato r: E speranza M ario Chamosa., de Covas, Forcerei, tia 74 aos
en 1995. Recclleu: Susana Lpez Cachafeiro, alumna do C.M. H . de
Foreareeese mesmo ano).
O tem a central desta uarracin ~ o achado duo tesouro como
oriJle da fortuna dunha casa. redor desle eixe anolllI!los unha serie de
dalas q ue nos permiten truar UIl!I perfls mol definitorios das
comunidades ruras.
O primeiro a gn>pad ade, o senti mento de pet1en7.a ti. unha
,
colcctivtdade. Os vecios foroo cavar xuntos. Recordemos que as
axudas oonst itulron un recurso que xc posible o tontuna de brazos
para traballar o campo. Sentido e sentimento de integracin nun grupo
que non desbota a existencia de competencia entre as casas. Un
equilibrio, as veces inestable, entre a agrupacin e o individualismo t
unha pecuharidade desle tipo de sociedades.
Un segundo dato ten que ver ce cdigo tico que me ncstas
pequenas comunidades. Norelato, a cobiza ra que O Co.rams deixe a
un lado a solideriedade e, por medio do engano, se apoden:: el lI do
tesauro. Percibimos que na procura do beneficio, do medro pencal,
tolrase certa raposera en forma de astucia, mais ata certo limite. A
ontere est remarcada por un principio: non poer en perigo a
supervivencia do grupo.
O feito que estamos a co mentar, e que podemos calificar de
perversin tica, nos conduce a un relavismo moral que fai que se
acepte, ou alomenos se tolere, certa malicia 0 11 arteria que,
xeneralizan do, se apae como trazo do campesio. Como ternos
escrito: A explicacin desta perversin tica -eate astucia ou malicia
M

u nh a nota ou
caracterisrice rnoi
presente no mundo
Labrego, ata opunlO
que se afi:rma que o
campe:sifto (: Wu!o
po r ua t u r e z a -
radica no carcter
d as re lacin
v e cs a s , n a
competencia entre
as casas por terrea e
be ns sem pre
limitados. Nesta. disputa. o fin xustifica os medios, e este exereicio de
maquiavelismo e o recurso menos violento e ron menor custo social
para dirim-los conflitos de intereses. Do mal, o menos" CA $ociedmJe
CfJmpesla na mltofarla popular galega).
O mecanismo reequilibt'ador que garanta a viabilidade destas
sociedades aulrquicas frQnle acs excesos do individualismo -actuan-
do como cenle de drenaxe das tensins- utili1.Jl, enee outros recursos, o

mito como discurso en defensa do grupo, do comunitario, Ieite que
al bisc a mos no s rel ato s so b re a Sa nta Co mpaa que ,
amropojoxcamerne, non vn significaroutraoousa que a disolucin ou
integraci6nno grupo -Compaa- da morte dun individu o.
Nas pcqucnas aldeas a vecianza ocasiona, co mo inevitable
consecuencia, o contacto, a excesiva proximidade. Comprtense
moitas causas, incl uldos os dimes e dirctcs. A xenlc quero saber e, por
iso, eccvee non falar demasiado dos asuntos que compelen
exclusV1lmente a tmba CMII. N~ i<ogo de contrapesos entre o
comunitario e o particular, a prlv.cld.de sntese como unha
nece sidade e se dcfendc co n decisin. A consecuenc ia l xica o
secrensmc, o carcter pechado destas sociedades frente eo
descoecdc ou forneo, percibido como unha ameaza..
Na comunidades as causas hao de estar claras. Todo debe ter
unha ex plicacin. Por esta razn, cando se ign ora a orille da fortuna
dunha ClISlI non estreo que, como no relato, se atribUa ao achado dun
tesauro.

R elato 1:.04 viga de muo de JW.btukiras

"Contbase no po bo de Rahadl!/ras 'fU#' /labio. unhn viga de


DUro "n' emula 110 monte. e que que" Q ulopuse que sef aria rico. E"Um
UII du wlllrollSe lodos os wciiios e fon:m o cavar IW mOll le e>l busca
da viga de ouro. Cando OtOpuroll u vigu viro" que por UII lodo pt)iiu:
"Quie" la vuelto
me diere, dichoso
f u e re". Ellt ll.
en tre l odo! os
veciiios droll/fe o
va/ID e polo outro
l o d o p o a:
"Gnu:ias a Dios
que me han virado,
q ue bu! l a ll l e
/lempo esltive de
esle u1o"o
( Re lator : M' o
AilJlnoq......... _ ' . nun_E1 ..... _ Luci a Barreir o
_ _ __ b".~do.....,_ m o r o n o _ .._ .

vlllaverde, de Rabadeiras, Forcerei, tifta 49 anos en 1995. Recclleu:
M". de l Carmen Can abal Barrciro, alumna do e .M.H. de Forcarci nese
ano).
Nena narraci6n o cerne o humor, "retranca coa leima dos
tesauros, focalizados no relato na m tica viga de auro, obxecto sempu
perseguido e ende xamais acedado. A IDlDubilldade , preci samente,
o trazo que I1c imprime carcter. A viga de c uro e ese soo, ese
imposible que todos arelamos. Quizais, a viga realmente exista, mais
non este a agoc~ TUI \emI, senn que more: no no so interior, Dese
escuro subconsciente que tece os finado noso pensamento.
A xente cn a DOS tesouros pero, temn, era sabedora dos excesos
da credulidede, de certas imenuldades e, por riba de todo, sempre
estaba presente o dilema harnletiano -ser o u non ser- e" end mica
dbkl.. glllaka. Por Iso, a safda, a resposta dianle duo problema
insolub le o hum or, sen esquecer que en todo tempo e lugar sempre
houbo escpticos e descridos.
Comprobado que es te tipo de relatos, con frases scmel1antes,
estn documentados en diversos lugares de Espaa, no n podemos
descartar a sa orixe culta -ec lesistica ?- como procedcmento para
desacreditar e ridiculizerestas crenaas.

Relato 3: ApeMda t; monte deA Serro

" Co nlII que seica IIQ cima d'lfl


monte qU se cJr.amaba ASeTTCI
habia unha peneda mo grande que tia un I1WUro debuxado que CUn
dedo snalaba cara outrapeneda, e ti;a un leoero quepo;ia: "Dollde
seiiala el moro, esta el tesoro ",
En/on, Un da un home viuno i dixol1o aos do pobo, e
nmtrollSe todos eforo" a onde sinalaba o mowo . e cando chegoro"
diro"lIe a VOIUl e no" haba nada, s U" le/reiro que poa: "Gracias
hermano, mil Omn levoba deste lado". E 00 ver que so era un chiste,
11UUCMro" para casa todos desilusiomuios ",
(Relator: Maximino M uras Sal~uciro, de Quin tilln, Forcarei, tifta 68
anos en 1995. Recclleu: Ana Alvarez M uras , alumna do e .M.H. de
Forcareioese ano),
O asUllto ~te relato mol semellante ao anterior. Con
todo hai algunhas variantes que tei'\en certo interese. Arois sa hentable
a que pon de menfesto a eatrei ta rel.cin ent re mn\lnu e t"Guro.
. o tema do mouro ou moro sinalzador de haberes figura no
repertorio de frases e dilo! que circularon por toda a Pennsula. Hai,
poia, un fondo comn. Algrn autores ex plican o nacemento deste
imaxinario popular na Reconquista, diente da apreciac in qu e tian os
c r is t i n s d a
riqu eza
abundancia de
mo e da s de
c ure - de Al .
Andalus. Aluda
q u e n o D
de b e m o s
e sq uecer que
no n so n o
mesmo os
mauros mticos
que os mauro s

0 _ ....10 -,-!lO" Ylda, "'" """"' .. _


_ I"'k>- _ do _ _ 11'1'-*. I '
- ;...'<t ~
" " - ' '"
1 'o .
histricos .

CONCLUSINS

Os relatos erais estn concibidos para unha serie de propsitos.


CUmpren diversas funcins. Son, por unha banda, a correa de
tnlnsmisi6n que enll17.ll o pasado ro presente, pero, adernais, adoutrinan
-difunden un cdigo tico e axolxco-, cntrctccn e, incluso, actan
como vlvu la de escape diaate das rustrac ns do diario acontecer.
Sobre a estendlda crenze ncetesource se ten escrito de ahondo.
Ns s queremos incidir nalgWs aspectos que pasan desapercibidos a
coto.
A alma lale&8 ten unha pndispo lici6n natural j
enlOliad6n e o misterio. Non estad dcmais recordar qllC -e alma
galega e atlntica, fisterr, conformada por un pas de brtemas e
celuC$, de luce s difw;as e fuxidlas, onde se ere mu que no visto, no
entrevisto ou adiviado. e, por sto, cunhs tendencia natual
ensoacin e o misterio, ingredientesbsicos do pensamento mltico e
fantstico" (A Saciroade Cllmpesi fia ...) .
Esqucese tamn o compoliente plicol6J.ico do. relatos: " a
"
permanenc ia constante nun estado de necesldade, I visi n da
indixencia, mesmc, lis veces, da pobreza abafante, lende a tomarse
insoportable' persoa, porque ningun pode permanecer ancorado
indefinidamente na desesperanza. Cando isto acontece, o espirito, 00
con mis precisin, a intelixencja -coe colaboracin inestimable da
imaxinaci6n. proc ura recursos, vlvuiu de escape que actan corno os
canles de deeacgue dos enceres cando ests estn apiquesde sobordar'
(A sociedode campesiia..).
Cando eramos llenos -santos inocentes no tempo cutre: e
casposo do fRoqui5lIlO puro e duro- o cine era o lIOW tesouro. Un lugar
para aow.
PARASABERMlS

APARICIO CASADO, B. ( 1993): "La mitologa del oro en el


municipio pontevedrs". Diario dePontevedra (8-8-1993, p. 20).

- (2ool): ''Os tesouros. A quimera do cure". A..nlos, nO. 3, xuo de


200 1, pp. I6-18.

_ (2002): A sociedade campesiila TUl mlloloxia pop"lar go lega.


Biblioteca de Divulgacin. Serie Gelicia, 0-,21, Universidade de
SlUltago de Comp<tehl.

A Parola (Parada, Ponte Cal dclas), xuc de 2008.


"
Iron a y m etfora en la identidad cultu ral de
Galicia: una reflexin sobre la "retran ca' J

Xoa LuiJ Barrriro Rlvu


U~il't!nidadtk Santiago

1,. F ll em ollO!IBCeptOs.

La retranca es una expresin sin fachada, es la idea que se insina


pero no se dice, es la clara manifestacin de algo que pue de ser negado
incluso a quien acaba de orlo, es la forma de hablar con tal arte y
ambigedad que un a misma frase puede ser entend ida de forma distinta
por ca da una de las personas que plll1i.cipande lacenvcrsacin.

En trminos metafricos, y haciendo uso del Diccionario de la


Lengua, la retranca es ese piso confortable que existe y compl<:ta los
beneficios de una cOIUtl'uccin, pero no se ve desde la calle; ese freno
queclavaelcarretero entes ruedas de sucarro; o esaarenaquc soltabael
retranquero de trenes y tranvas para que las ruedas obedeciesen al
freno; o ese pandillero que entra tarde en la pelea para evi tar los golpes
ms fieros y primerizos. A tod o eso le llamam os retranca, y a los que la
practican de ccoc porpilleria, retranqueros .

Pero es evidente que entre las muchas acepciones deltrmino


retranca, a nosotros llOS han encomendado hablar de aquella que ms
tieneque ver con una fonna de hablar, con un idioma concreto, ycon lu
fonn,as de cultura que se alimentan de ese idiolll&. Es decir, de la
retnwca gallega, que, al menos en trminos vulgares, perece haberse
constituido en una caracterstica diferencial de las genia que han
nacido en el Finisterre entco, que hablan un latn muy malo y
evolucionado al que llamamos gallego, que entonan de forma

' _ ........ _, '" , . , - .... .. <10 _ _ .. ru+ .... ..... E-.'"


'*'- "'1M.-, _ _ _ -E<lffioio F_ " <!j. 10 <lo ;_010 2006.
extraisima todo 10 que tiene que ver con las interrogaciones y
"
admiraciones, y que se han convertido en los ases mundiales del
lenguaje crptico, irni co, ambiguo, me tafrico y -en trm inos bblicos-
prudente como la serpiente.

Lo primero que tenemos


que diluci dar es si esta
cualid ad, que obviamente
tenemos y ejercitamos, es cosa
del idioma y de la cultura,
como dicen algunos, o de las
gentes de carne y hueso que
viven en Galicia, como creen
otros . U na cue sti n
importan te porque, si es una
earacteristica de la lengua,
ser patrimonio exclusi vo de
los 3.172.475 habitan tes del
planeta que US&l el gallego al
menos de vez en cuando, yque
te ndd a gafllnt i;zada s u
supervivencia mientras durase
tambin la lengua gallega viva
y normalizada, Porque si no ~~
fuese asl, y si la retranca fuese
::::::!':
una actitud circunstancial de los gallegos centextualzados en la
economa y en los parmetros territoriales del Noroeste, la retranca
podra ser un hecho ms univcrsal, presente en diversas lenguas y
culturas, y que bien podra aumentar o extinguirse en funcin de su
prop ia inercia, sin atender necesariamente a los av atares de idioma.

Lo importante es saber si el idioma es cosa del gal lego como


individuo y persona de carne: y bueso, e si es UD parsito espiritual de l
gallego, como lengua, y de la cultura gallega como epifenmeno de esa
lengua, aunque ni siqu iera nosotros nos atrevamos a negar la evidente
simbiosis que se da boy entre el idioma, la cultera, IlIS fOlIllas culturales
y el ambiente geopnlitico de ese pas llamado Galicia al que muchos
vemos como una nec e, pero que la Constitucin espaola describe
" como unanacionalidad histrica.
y aqui enunciar ya mi primera tesis; la retranca es una cualidad
de las personas que viven en soeledades dispersas y escasamente
urbanizadas, y no de un detenninado idioma o cultura. Los gallegos son
retra"(Jueiros cuando hablan gallego, castellano o ingls. E incluso se
pudo comprobar que los ~05 del franquismo, cuando el idioma p liego
qued desterrado de todos los foros de la cultun, la administracin. la
vida social y los negocios, la retranca alcanz cimas inigualables.

l ,-Gna riJin "Retranqneir." de e . li cia y 1m C,UQ'!QI .

Si queremos sabeTquienes somos los protagonistas modernos de


ese hablar de solidificacin lenta, ahora que tenemos una generacin
que empic7a a tener retranca en varias lenguas, y que demuestra de
forma fehaciente que "el problema est en el bicho y no en el nicho",
debemos trazar con la mxima exactitud posible, nuestro propio retrato.

No es cierto que los ga llegos seamos desconfiados,


individualistas y resignados. Tampoco pasamos toda la vida en medio
de una escalera, sin que nadie sepa si subimos o bajamos. Ymenos an
se puede de<:ir que cuando nos hacen una pregunta contClltamos con
otra Todos esos son tpicos mesetarios, hec hos Il la medida de un pals
cennalista que , siguiendo el modelo consagrado po r el famoso poema
de Miguel Hernndez, nece sita atribuir un rol y una imagen a ceda
regin perifrica: " andaluces de relmpagos, ! nacidos entre guitarras !
Yfoljados en los yunques / tcrreecates de las lgrimas: I extrem eos de
centeno,l gallegos de lluvia y ea.lma..." .

La verdad es que los gallegos somos altos, rubios, fuertes y


valientes. Tenemos 1011 ojos azules y oos pstala vida social. Y siempre
dcsdcamos cualquicr atisbo de localismo o favoritismo que ponga
nuestros intereses por delante del bien comn. El nico defecto qu e
tenemos es que , tras el trauma sufrido por la derrota de loslrmandiilos,
padecemos un proceso mrbido de doble personalidad -emre el suicidio
del Monte Medulio y la sumisin enfermiza al cacique relumbrn-, y
que, lejos de llSOmar nuestro carcter dual en tramos equilibrados,
pasamos un 90 % aguantando como ch{liias, y s lo un 10 % peleando
en las trincheras como hroes indomables: "hombres que mire las
"
races, I como races gallardas, I vais de la vida ala muerte, I vais de la
nadaa la nada ... ...

La es, en este ambiente, una fonna de vida, que unalI


retranca
veces se hace lenguaje y otras polltica, Yque, si a veces suena como
msica identitaria y romntica de rafees insondables, otras veces se
queda en un puro chirrido que nos remite al mundo subliminal que
agroma en nuestro lenguaje " in terendo". Los ejemplos de esta actitud
ee multiplican.

De los 200.000 manifestantes que recorrieron Las calles de Vigo


en ce ntra del aldraxe, pasamos a una abstencin del 80 % cuando lleg
la hora de la verdad y hubo que apoyar el Estatuto. Los trabajadores de
CitrOen e ndite>;, que hacen sus tumos en factoras ultramodernas,
residen despus en un caos suburbano de minifundim. y laberintos,
donde todavla prl'Ctican la agrio;:ultum del auloconsumo, del alpendn: y
la uralita. Las fiestas gastronmicas de fin de semana -ncameres,
cutres, ald eanas y subvencionadas-, conviven con la pera y el teatro, o
con la cul tura divina que consumimos a esgalla en nuestra versin de
urbanitas ilustrados y europeos nuevos ricos. De la maravilla urbana
que rodea el cosmos catedralicio de Compostela pasamos al fdsmo
generalizado que destroza paisajes y ambientes . Mariftn y
Placeres -marismas saladas Y lodofedente- son parte de nuestras Rias.
Los hospitales del SERGAS compiten en curas y milagros con San
Benitio de Lrez y la Vine do Corpio. Y las espectadores de Luar,
ataviadas con pano, mandil y zapatillas, hilvanan a puro destajo la moda
de medio mundo: "Quin ha puesto al hura.cin I jams ni yugos ni
lnlbas, f ni quin al rayo detuvo / prisionero en unajaula?..: '.

Galicia sufri marginaciones histricas e injusticias que claman


al ciclo. pero tambi n de sperdici. sin siqu iera despeinarse. algunas de
sus mejores oportunidades. Galicia no tuvo mucha suene con sus
dirigentes polticos y SIlS lites empresariales, que llDllS veces la
tuvieron por la teta de la vaca y otras veces se perdieron en tertulias tan
cultas y encendidas como minoritarias y estriles. Galicia mantiene
crd itos fiscal es con el Estado que nunca fueron ni aern atendidos,
pero tambin fue causa de dispendios y malas administracione s que no s
scalan a todos con el dedo acusador. Galicia reclama su condicin
cultural e histrica de nac in de Breoga, pero luego no la ejerce.
Galicia quiere ser
co mo Cataiu fta
pero sin hacer lo
q ue h acen los
catalanes. Cuando
tenemos UD cam ino
c e rc a l o
despreci am os
(P o rt u g a l ) , y
c uando ten em os
una meta lejana e
i m p o s i bl e la
aoram os y
lamentamos toda la
v ida. Y, cua ndo L.-._""~"' IIIUY \If'OIliDaI*'" Io ""_
hablamo s de la
riqueza na tural y sus bellezas, siempre da la impresin de que aoramos
flores exticas.jardines ingleses y paisajes marbetltes.

Grec es a la retranca, los gallegos pasamos sobre nuestra historia


como si fuese la crnica lejana de UD pueblo ya extinguido, hasta el
punto de converti r esa misma retranca en un artificio imprescindible
para hacer hermenu tica de nuestra propia realidad y traerla, en
trminos relativamente comprensibles, al momento presente. Para
nosotros la historia no es acicate, sino disculpa. La em igracin no es
empresa, sino una fina huida hac ia parasos perdidos. La poltica no es
dec isin y esfuerzo, sino el man qu e cae, cada maana, sobre los
campos de votos. Y el cambi o qu e se ve y toca por las calles no es el
resultado de un esfuerzo co lec tivo, consciente y bien orientado, sino la
sorpresa de vivir en un contexto po ltico y econmico que nos arrastra
hacia la modernidad y el cambio de forma inexorable.

3,- La " pedfl ca racloD aUd.d de 111 retraDca.

En el contexto ea que la analizamea y nos analizamos, la retranca


00 es un.. irracionalidad del lenguaje, que tralll de oc ullllr lo que sabe o
de confundir al que escucha, sino una actitud de mxima racionalidad y
"
cficicnc ia que permite mantener una eonversec n muy normal cuando
escasean los elementos propios de una comunicacin explcita, Si no
sabernos muy bien qu decir, si estamos operando en un campo social o
cientfico que no dominamos, o si no sabemos en que bando milita
nuestro interlocutor, el nico lenguaje racional es el retranqueado, que
nos permite neg ar 10 que hemos dicho, rcintcrpretar 10 que no result
conveniente, e incluso dar por no dicho aquello que qued para todos
ms claro que el egua.

Pero no nos confundamos: la retranca no suple ni disimula la


ignorancia, sino la falla de informacin o de conclusiones
suficientemente testadas. Muy al contrario de lo que se cree, el uso de la
retranca implica un alto dominio del lenguaje, y una inteligencia
siempre despierta y avispada, que es capaz de percibir con antelac i6n
las debilidades del comunicador '1 disimular esas debilidades en el
ropaje formal de las palabras. Un simple ignorante, o una persona co n
escasos recursos lingsticos, nunca podri. usar 1. retranca, porque la
ignorancia se manifiesta en la imprudencia, o en la imposibilidad de ser
percibida por el mismo que la padece, mientras que la retranca se
manificsta en 111 prudenl:ia propia de aquel que sabe exactamente en qu~
momento empiezaa patinar, ya Ka porque lleve los neum' ticos un poco
gastados. o porque los caminos de 111 conversaci n se encuentren
embarrados e inlnlns tIIb1es.

Pero, si 111 retraneII tie ne muy poco que ver con 111 lengua. y 111
cultura, .qu~ relacin puede establecerse entre la retranca y 1115
estructuras del poblamiento?
Mi opinin es que el meollo de lacucsti n est aqu, y qu e tcos dc
conectar oon las tradiciones de 111 retrica humorlstiea, cmica o cnica,
de las que el gallego participa en abunda ncia. conecta oon las teoras
mils c1" iCllll de 111 pos, Ycon una peculiar forma de comportamiento
quc, lejos de estar limitado a los mbitos en los quc se gestionan
intereses econmicos o personales, determina 111 fonna en que una
sociedad, o un pas, se enfrenta con la realidad de SUll problemas, o con
111 manera en que un pueblo es capaz de instrumentar sus ventajas y
posibilidades en el orden de la oonviv eneia y el progreso.
. Una sociedad organizada y congruente, en la que todos los
prccesce relacionales 5011 estables '1 conocidos, pcsee tambi~n un
enorme capital de valores y usos de aceptac in comn, ljue actan
como cauce para las relaciones sociales, polticas y eccnmieas. Aese
modelo de sociedad le llamaron los griegos "pclis", y de ella se
desprende, como una destilacin poderosa y deliciosa a [a vez, la
polltica. El hab itantc dc la "pclis" disfruta de un marco relacional muy
avanzado y estable, que le sirve de apoyo seguro y certero en casi todo
lo que tiene que ver con los intereses comunes o con los roces y
sinergias que se producen en los intereses privados. Y por eso es fcil
comprender que el ciudada.uo de la poli!. llQ tiene necesidad de la
retranca, en la medida en que la propia cultura soc ial que le rodea le
proporciona referentes abundantes panI progresar cmodamente en las
esferas dc11enguaje, de 1011 intereses, de la convivenciao de los valores.

Pero si la sociedad ClI dispersa Ydesestruetw'ada, y si los valores


ind i vi dua l es
priman sobre la
id e a d e bi e n
c o m n o d e
rea lidad pblica,
r e su l t a c e s

i m p o s i bl e
ap rovech ar los ~~~
r e cu r s o s o
sobreentend idos
que, tanto en el
o r d e n l 6 gi c o
eo m o e n e l
axiolgicc, nos
ofrece l a vi da LM _ . fIO'"W _ hId ...._ . - do .. ..nnco.
social , o el
esplritu de la polis en 1" que el hombre . 10 deca Arist6teles- puede
definine como tal. Lo que sucede en Galicia es que, bajo la
denominaci6n de parroquias rurales, se engloba un nmero aproximado
de 3.000 entidades polinucleeres de poblacin, con una estructura
betercgenee en cuanto a organizacin, extensin y nmero de
habitantes, y con una fisonomla tambin muy diversa, que abarca desde
las cabeceras de municipio y las grandes parroquias suburbanas -con
varics miles de babitantes- hasta parroquias es trictament e rurales q ue
no superan los 50 habitantes. El concepto de polis -el mbito de la
social izacin poUtica y de la ac cin participativa- se hace
prcticamente irrealizable en estas circunstancias. Y es entonces
cuando, falto de los apoyos colaterales -contextos y entendidos- de l
lenguaje, la retranca se hace impresdndible. Porqu e la retranca no es
tnAs que un lenguaje tctico que va cerrando sus mensajes despus de
comprobar su alcance, o que permite comunicane a los hombrcs
mediante un retardo instrumental de prueb81error que siem pre obtiene
mxima eficienc ia en el proceso comunicativo.

4,- Donde anida la eontr.di in a nida llImbiiu la Rlran c.,

Galieia es una profunda contradiccin, maravillosa y eusperante


a la vez, que se expresa en su cultura, en su historia, ('O su vida social, en
su lengua y sus creencias y, cmo no?, en SUS tites politiCllll Y en el
comportamiento electoral de los ciudadanos. Quizi por eso nos tiene
atrapados en el cornudo dilema que se nos presenta a los que mAs la
queremos: con deseos de entregarle nuestra vida y todos nuestros
esfuerzos, y con tentaciones evidentes de mandarla a paseo, dejarla
abrazada a su caciques y demlatras , y esperar a que espa bile con el
viento de la historia: - ventce del pueblo me nevan, I vientos del pueblo
me arrastran, I me esparcen el corazn f y me aventan la garganta ...".

Galicia es si y no a la vez, ilusin y desespero, desorden y


nwavilla, eacestro y modernidad, inmovilismo y progreso, vigor y
debilidad, rebelin y conform ismo, desprecio propio y orgullo,
ide ntidad e inconsciencia, agua llena de sem illas y tierras cub iertas de
musgo, y una pregunta CIerna que nadie acierta a responder. Por eso los
gallegos somos as: "ce corazn ebeno I a toda verba amiga, I e nunha
man a fcuce I e noutra ma n a oliva" .
Galicia es un lugar "deitado rente ac mar", en Ftaisterre, donde
el lenguaj e slido y estructurado no alcanza 11 expresar la misteriosa
realidad del pals y de su gente. Por eso hablamos una lengua -ese latn
imperfec to al que antes nos referamos- q ue, 11 pesar de ser plenamente
raciona! y certero, nunca fragua de l todo y es siem pre remodelable. E s..
"""""".

" O OURO GRIS DAS MINAS DO CANDN ".

Manuel Taboada Doval

1. A qu ' mi reflro ce tenuo M ou ro g rl. ~


Ptlolle este apelativo wolframio outungsteno que segul'ldoo
Gran Oicionano Xe ral da Llng ua Espal'iola procederill doterme sueco
tJJogsten,pedra pesada, En concreto a definicin dada : "metalde COl"
gris de aceiro, mol duro,denso e difIcil de fundir.(....). sase en
filamentos de lmpadas elctricas e en acetres magnticos.

2. por a U' woIfrJ mlo c omo "gyro q rlJ~


Ben cofillCido de tod as e todos a Importancia na actua lidade
do petr6l&o para a vidadiaria cea grandes trastornos queest a causar
XlJ nlo con outroe factores nas economlas mundial! debido ti seu
encarecemento.Asf. &en ser unte comparacin vlida en mohos
aspectos si pode ser Ilustra tiva en tanto a forte dependenci a actual do
Estado espal'iol con respecto 6 petrleo (lICl.1nado por cartas persoas
como o ouro negro") comparable non lll1 termos macro economicos
se non en termos de pura aubaistanc:ill ce que simbolizaba este
mIneral para as familiasque lanIraballar estas minas.

3. Rtall dad. X' ral do Campo 011111'1'1 01 d . PoIQu.rra.


Pare o franquismo o campo reprasantaba o punto de
ralerencia en canto a valores e modelos de vida exaltando
continuamente o medio rural fronte cidade que rapresentaba e
n

dexeoeracln deses valores. Pero, poIa oootra, esta eltaltaci6n


encntrase coa mala situacif1 qL19 58 vive 00 campo acompai'iada da
falta de reformas , ce aumento da corrupcin auspiciada polo Servtzo
Nacional do Trigo, co intefvancionismo oficial e coa proliferac~ do
mercado negro.
Asr, ante esla situacin, divBISllS acciOna de resistencia se rn postas
en marcha poIas comunidades campesil'las. Estas accl6ns Ioron
estralexias de 8uperviveooa como o unce camii'io ante a amplibJda da
represin e do control social e eoutcc. de talfoI'ma que babea capa de
maioritaria sumisin, escondronsa toda unha serie de IransgresiOns,
detcticas que supullanun desafio rame nosseus diversos nivela.
como as aetividedes ligadas 6 pequeno estrapef10 das dases baixas,
burlando 08 controla da Flscalfade t eses. da Pollera Ol,j da Genia Civil
comounhaforma de teeerunha reee propia fronle recenementodas
cartil las.
Estas aeci6ns e transgresir'lll non estiveron ligadas explicitamente a
unha postura politice. se non como reepoeta. en primeiro lugar reme
e poltica de abastos do rxime e 6 seu rosario de corrupcin! e
mercado l1 egro Ol! ben a temas ccete ou de condiclf1S de vida da
poboaclf1.

... RtaJldad. conc:rtt.1 acece' das minas do C.nd6n.


En clara concordancla ce dilo est o que me retire a Pllrsoa
entrevistada acerca da existellCia de moita lame ata que aparece o
centeo nestas !erras do Candn; lInleriOnTllK1tl1 fan comprar millo
Band eira ces recursos que obtit\an a travs da venta de gando, pero
debido penuria da poca todos se vren abrigados a traballllr as
minas, xa que como beo apunta a dita persoa. "na casa oon facfan
u
certos".
En concreto, segurldo os datos referidos pala parsoa
entrevistada, axistlan diversas cersoes de diferentes aldeas da zona
(Masgaln,Rochala, Noveliza,VilsVilrde ...) que traballaron durante 8lI
eae e v idas
oastas min as
do Ca ndn ,
e u JI o s
pr in c i pe la
nemes seria n:
" Ea c a d i tl s s ',
" R e ga do s
Vl d ros' B
Curmilln". En
co n cr e to
d ifllnlnc i bans VI... ... Scna ... ~
a dous tipos de minas: as do "metal" (tlll'TT1D ce qua 06 vacifios
col\eclan wolframio) negra El as do ' metal 1'(<,0 (untla COf

alaranxada) que ap unta era mis caro, ca eXlImplo da m ina da ' Rag a
dosVidros",
Para empezar a explotar unhe m ina, pri mairo obsefvaban se 8S penaR
tirian "crolo'ou 'ostiales' (mil1 eral branoo durlsimo) El anton
comezaban a cavar da Ial manllra que unha vez quitado o pouoo
grosor de !erra que habla chegab&n barro que 8 continuac6n
sece rren a Iavarlan para oomprobar se li i'ia wolframio.
Ns sles labores usaban 06 chamaoos "\avadoiros' (especie da lavado
a mancunha rods etJ sdrada).
No caso de etcoer ese min8llll, sagulan perforando"& pico e
"
pala" ata formar garerlas onde s6 ooll(an a persoa e un caldero e para
a sea propia seguridad e lan matando puntara polos bordes. Habla
minas en Grobas que chegaban ataos40 metros deprofundidade.
Con lodo, o proceso de BKplotaciOn destas minas consistra en
Ir babandccarao Interior da lerra e Stlbir o barro concaldelrcs a travs
dun "sarrillo (especie de instrumenlal oonsislenle en dous paus
auzados qceandabanarredor para subira corda).
En canto proceso de lavado, so bre os anos SO empezaron a
IntrodllCi rse lavadores mecnicas a gasolina de empresas doutras
zonas como Saldresou Brea.
En llera! tratbase de hornea e mulleres oormalmenle en
reaeee adultas que lan l raballar durante o d ie, xa que de rlOite non
habla luz.
xa durante a guerra rec:orda explotaci6t1s del tas minaa (por
exemploen Grobas), 00 claro eJ<Bmplo derepresin El control que aQul
exarcra o rxime en formac~n durarlte o tonflllo blico; asi, debido
marct1e dos hornea para ir lcitar s Irontes da guerra. eoeoocee sen
xente para traballar as minas e induso OS que etcceben traballando
nas minas e non lar guerra "matbarlOS", en palabras do propio
entrevistado, o cal sintomtico do enorme terror vivido nesas
pocas.
As l , co mo xa ind lq uel na con text uali zacin xeral
de senv o lvronse diversas e strat exias de supe rv ive ncia
prioopalmef1te en resposta fame (debido penuria xa adialltada 00
comezo desle eplgrafe); aqui onde podemos situar as diversas
eccrons que se indulan baixo o termo de "estraperlo"; en referencia a
elo o 0080 entrevistado lala da diferenza entre as mrre e de Grabas
(nas que si habla un control por empresas pfincipalmente de Saldres)
"
e o resto de minas situadas 0f1 tomo Devese cesta s eea do ceoceo
nas que oon hebra control, e aqu onda se observa con mis
c1ardade El forte rep resin do rxime en tanto recerca da falta de
medidas protectoras destas xer nee do rura l anle o qllll recorda como
unte perece de Silled a que da existir minas nun determinado terreo
pod la expropiar BSS lemKJ 110 seu p ropio b8naficio B a SlI vez Bran as
representantes dasla persoa os cue ~ tlan a obrigaclr. de declararl le a
cantidade de mineral eJctraldo e de vendllf110 prezc qUll eles
reg ulaban , nada da oIBrta..oemanda actual.
De al qua os ca mpssillos qUI! neetes minas trebeuecen 11 coota
propia , desarwolvesa n variaa eeea texrae para libra rse desla control
abusivo, tales como dicirlles qua quitaban menos wolfnlmio da que en
flls l idada quitaban
para a sl POd lH
v e nd al a
estraperto-, ou eexe.
que ' v i li a u n ha
persoa a cabalo a
comprarllo s propias
minas como mercado
negro", p9fO Iso si,
e ra a s te
contrabandista o que
mts seIlnl'iquecla xe que e pesa' deque ne pagaba mllior prelo caos
da explota cin con trola da , el Ili SlI vez 9I1riq uecfase moito mllii&
(exemplo non real; " pagabache o kilo a un peso e lago veocrec a
virrte").
ocec exempto ilustrallvo cestas actividades de estrapeoo o
de certa persoa que levaba villo do Ribeira cara a zonas de saie res e
Santiago; quen s veces sufrie certas rexistros, os celes evitaba de
diversas formas, xa que a veces pagbanlle ovi llo eI1 wolframio que el
logo se vra obrigado a vandalo no mercado negra como \lnice sarda
posible.

~.m,;l u.ill

Debido a todo o dilo mis aniba, comprensible a mii'la


ecmcerece cc oura gris' en tanto fonte de ingresos necesaria para
a propia supervivencia dasles campesii'los das montanas do canean,
vendo este trabalto nas mtnee de wolframio como necesario para que
as diversas familias puidesen subsistir nesta etapa histrica de forte
penuria para o campo galego.

A CULTURA DA MORTE NA TERRA DE
MONTES

Francisco Rozados " Rochl"

Podemos dicir, da man da historiadora Mar Lllnares' ", que as


crenzas sobre a marta, os martas e a ece relaci n ces vivos son,
xunlo cos relatos sobre mauros, a manifestacin mis cor'iedda
do imaxi nario colectivo galega . O Antroplogo pontevedrs
Marcial Gondar'" tamn incide no tema pensar que a
resistencia do galego a vender unha minscula lalra, rnesrno
desprezando unha transaccin econmica favorecedora, e a
construcin do panten na parroquia de ortx e -alnda que xa non
se viva en-
son
actitudes que
se Inscri ben
nas d as
slnd r ama s
sobre as que
r ep ou sab a
toda a estrutura
l xlc a d a

s o cle d e d e
g a l e g a
tradici ona l; a
casa e a morte.
P ro segue
Eoll'o ... fradoo .. f_ rOlO _

dicindo que dic mente se poderla esexerar a trascendencia do


1_

constructo morte, posto que nimas, avisos, Santas Compaas,

8 ~ _ "", ,,,, _ _ ._ ,,__,_ ,,,_ _ __ ~


n
prantos, velorios... ffveron tal peso na socializacin das persass
que roxe estn por liba dos sesenta anos que non dubidarla en
afirmar que foron incul1lJradas nunha cosmovisin-panJ-B'
mono.
A visin que se len dos martos, na cultura tradicional de
Montes. a duns gardins dos hbitos saudables e
imprescindibea para a comunidade, e Misto irmndanse eses
dous mundos, poslo que os martas, igual cae mauras ou os
mouros das narracins orais, sancionan comportamentos
antisociais. Os martas son as ~Blmiflas' que veteen do aln e
mtrocucenee con fscilidade inusitada no dla 8 ere dos vivos;
conunuen presentes no devir cenen. e masmo xulgan, como
tctmcs. o comportamenlodos vivos. Manife stan a sue perpetua
permanencia de xeito palpable : es sa visitas cobran unha
dimensin cot, aparecen (se) nas ercvcmeees. nos caminos,
nas 19rexas, nos camposantos ou na casa onde vMron , balxo a
propia aparencia ou trocados en luces ou animalias . Non extral'ia
nada que Risco nos chamara "o pa/s dos moltos" (haberla de
matizar, acaso, que son mortos vlventes ou non-mor1os). Estes
non-martes ofrecen sina is nos que expcen por qu volveron, ou
piden D udas para acadar o acougo eterno. Cmpre diferenciar
esas "almillas" das "almas an pa na". Estas son, no imaJdnario
popular, as que van purgatorio, por purificarse ou corrillir
algunha eiva en vida, e son almas errantes e vagantfas que non
descansarn ata cumprir aqu elo no que fracasaron ou veron un
comportamanto danifio para a familia ou para a comunidade. A
reparacin desas fatlas cometidas en vida un dos motivos mis
frecu entes cestas fantasmals incurslns (por exemplo o cam bio
da auga de tomar en horas que non perlence ou o espelldo
movemeoto dun marco nunha leira).
Hans Von Hentigtl', profesor de creanoexra na universl dade
de Bonn, diera, no ano 1981, que eu coee se dan fenmenos
misteriosos, desde as visins ala o decurso dos poderes da
natureza, presumimos a intervencin de espfritos viteis . As
almas, prosegura , fanse notar de mil xence. sen disimulo e

._--""-_._- ,......
ocultamente. Estn dotadas dunha grande mobilidade, e

"

eeeeenee re presentar provistas de as. Na crenza popular
xennana , ee ejnes dos martos emigran s rbofes. Esa relacin
entre a rbore e a alma humana -coma unha casta de
trans migracin antropoecolxi ca'" pdese teslemuar ta m n
neutras culturas antigas, nas que existe o costume de enterrar
6s martas no tronco du nha rbore.
A xente do rural interpreta todos e cada un dos srmbolos e
actuacins no referente 6s mortos. AsI, a visita dun parente
falecido un sinal de que pronto morrer tam n aquel a quen se
lIe aparece. caso Que se dar do rnesmo xetto se unve a "visin"
do propio enterrc. Por outro lado, a marta, 6s 01108 avisados das
nosas xentes, sempre avisa: un sospeitoso olor a cera , o oubeo
doenle dun can , o berro da CUnJ X8, unha ga lia que can ta coma
un galo... A nosa xente doutro-a tina be coid ado de non sajr da
casa sen algn amuleto no peto para se defenderdas nimasou
da compaa: cru ciflxos, auga bieita, acibeche , pan de millo ou
castaas indias.
Corra nunha alelea de Cerdedo o conlo dun corvo que
peteirara tres veces na fiestra dunha casa, onde pouco morreu
un compoi\e nle da familia que a habitaba. Alopamos aqu o
nmer o tres
simblico da mote:
o s m ortos , na
c r a nz a po p ul a r.
chaman tres veces
polos vivos para
que lles vaian tacar
compaa. O tres
o n mer o da

-_. . ... _-
S a n tls l m a
Trinidade (Deus na
_do_.. s a exp res i n
loIal). 1: un numero

.__. . __. . . .
. __.__._ ._ . _
~ F_ru.ooI._

--_.___--_ __ ._--
_ _
_. _....._ _._._- __. -
... . . . .. ... ___ .
.___
_---
.
~
_
_
o
_ " _ _ 0_ " _" ' ''_ .
_".
._ ~

_ _ _ .. _ _ L ....
cunha carga
simblica enorme
na historia da

c ult ura humana
( o s tres re ls
magos , a binidade
indo-aria : Brama,
Vishnu e Shiva , as
tres partes das
que se compn o
ser humano :
corp o , a lma e
espirito , a
co n c e p c lO n _ .... _ _0I0._.F. . _8.. . . .
..
ternaria da realidade: mundo natural, filosOfioo e rexceo, etc)
Nunha aldea de Beariz, a un heme aparecuselle un sobrio
seu que estaba en Mxioo. Foi outro sina l de marte:
efectivamente, o sobrino morreu en Mxico D.F. ese d ta a esa
mesma hora, Claro que non todo o mundo ten esa capacidade
ou sensibilidade para percibir o aln (o cutre mundo, ou a
Ironteira de trnsito 00 outro mundo, o mundo dos mortos e dos
aparecidos). Este que escribe coece de
referen cias o caso , alnda vivo, dun
vedoiro nunha aldea de Forcarei que
pronos tica e anticipa a morte de vecs os
con acert. e mesmo describe a COf e a
forma das prendas de roupa que un
determinado veclc levar cando asista
funera l. Esto lle posible porque 'Ve"
con teda c1aridade o funeral , ooma se el
mesmo esvese asistindo no lntre da
visiOn a el. Ese home di tamn ter
problemas cando enavese oongostras
ou cami/'los estreilos, porque, Oparecer,
os esplritos amp rmno e troulaan oon el
ataqu e secansan e ooeban en paz.
Cando algun mcrrre . nos tempos en
que estas crenzas eran aplicada p da letra, tapbanse todos
os ecos da casa , porque exista, nas sea men tes, a certeza de
que adema pod le introducirse por calqu era, ou pechar1le o
camit'io alma se asta quixese retomar ssu corpo -este
costume xa estaba presente neAlemat'ia medieval , ande, cando
1ronaba, a xente sacaba o cu pola fiestra coa idea de escorrentar
o demo e os malos espiritos-. Igual veto sufrlan os espo lios, que
eran cuberto s con penos negros pala cranza de que o esplritn do
finado poderla rouoer a alma 8 quen no espeto se mirase.
Tamn se polan . 6s ps da cama do marta, sal, un peite, ecero
e instrumentos cortantes (unhas tesoiras ou unha fouee). O sal
protexla do dema (queda sinalado na Biblia, l evftico 2, 13 "E
sazonars con sal toda ofrenda que presentes, e non fars que
mlte nunce da tiJe ofrenda o se! do pacto do teu Deus; en toda
ofrenda tiJa ofrecers salo, O que derramaba o sal, animaba
dema para destrui r a vida). O peite ten unha fu ncin de reclamo
(costume de garda r pelos nos buratos da casa para qua as
nimas vlt'iesen por eles), As tesoiras ou e fouce cortarn a
doenza e evitarn que se propague a outros membros da familia.
A meirande parte dos costu mes relativos loito tia como
funcin protexer do nimigo, nesta caso e mene. mais tam n dos
esplrttos e do dema. Enloitarse un elo mere na Ionga cacea do
disfrace (agochar3e ou ampa rarse noutro aspecto un impulso
primitivo procedente do estado animal e da infancia, segundo o
citado Hans Van Hentig). En tempos ben antlgos, os cereotes
.. arm b a n se
COfl varas : se
a alm a d o
marta querfa
vo lve r , er a
eecorre ntada.
Habla ou\ros
medios pa ra
evitar o seu
regreso . En
certa ocasin,
oln a un ha
EoI<no> "'i>IIN.",.. f ... ~ _ anci que ela
vira como lI e polan a un finado zapatos con algns cravos de
punta. Deste xeno. supolan, o talecldc non tena ganas de
caminar (por se se lIe oconia facer o camino da vo/ta casa).
seeene eKistir unha contradiei6n r estes ccstumee: pot unha
banda, a xente convive e aconsllase cos mortos da famil ia, e
por outra trata de evitar que volvan vida e casa. En realidade,
o que tenta evitar o vivo non a presenza ou epero n do marta,
ssncn o alf9 do morro", que o pode contaminar e resta rile
vitalidade. Nese senso, os mortos, tanto individual como
colectivamente, poden resu ltar perigosos, sobre todo cando os
vivos non fan caso dos seus requirimentos para que fagan o que
eles deoaron sen tscer (mo1ivo polo cal non descansan en paz).
Tamn pode ocorrer que o morto se meta no corpo do vivo e o
faga enfennar e pedecee, O -aire do morto- pdese coller nun
velorio ou O recibir un vivo a sombra do cad aleito, 00, no caso
dos nenos, por esteren a dunnir cando pasa un entere. Os que
cenen o alf9 " non comen , degaxan , mlnguane perclen as tcrzes.
Claro que a cultu ra popular tamn ten os seu s remedios para
facer frante a este mal: preventivamente -erumarse con loureira
cando se ven dun velorio ou enterro- ou curativamente , cando xa
se coueu o aire. Neste caso, crcceeese rezando oracills,
lavndose dun xeo detenninado, aslstlndo a misa nun
determinado santuario ou, en ltima instancia, acudindo propio
morto para que sexa el quen quite o aire que botou" .
EKis!fa tamn en Montes, coma nonres zona galagas, o
chamada "bale do abel/n" red or do raieccc . Este ritual, serio
e abrigado, simbolizaba a crenza na reencarnacin das almas
en term a de ecenes. Nalgunhas zonas eran sinOnimas as
expreelns "ir O abe/In" e "ir O velorio-. Convivlan, Ka que lago,
crenzas extra as reliKin cris ti coa rilua lidade oficial .
Unha das caracterrsucas mas salientables do cermcnal
mortuorio a solidariedade vecir'ial. Na casa do falecid o, son as
moneres veci nas as que fan de xantar e vesten o morto . Os
homes van procurar a mantenza para o gando, e os da casa
IImitanse a velar e a chora r o defunto. Este sentimento e esta
practica da
soli dari edad
e d a s e
po rq ue, no
mundo N ral
e tradicional,
a perda
d u n h a
perso a
cons iderada
unha perda
para toda a
comunldade r
, unha clula ~"!:,",,...,.l.:-.~ ~.:~~~p,,_"'_'"
...
_"""-..............,_.,_M-uolB.noin>
m ls do
tecidosocial que se vapara non volver. O banquete opfparo que
se ra para toclos os que van velar e as risas , bromas e incluso
alusins se,,;uais que 5& escoltan no velorio son para demostrar
a si mesmos que eles seguen vivos, ante o temor qua ocasiona
esa "penetracin da nada na materia viva, un misterio que
contina sen explicacin na mentalidade da ncsa xente, que
acepta resignada a perda, mate non entande a cruel separacin,
e por Iec segue a nutrir a lembranza dos seus defuntios e
mesmo 'se aconse/le " con eles en cousas de certa relevancia
(als a trascendencia dos martes na nasa cultura tradicional e a
prolongacin, por parte dos que quedan, da ' convivencia' ces
seus aln da morIe , e tamn a funcin de xulgadores do
comportamento dos vivos que es morlos se nes outorga ).
Nestes banquetes funerari os moslr base o stetus da casa,
coste que na cultura tradicio nal contaban mls ca hoxe as
aparencias. Habla quen se endebedabe para quedar ban coa
veceanza (isto peda inllurrpa ra o casamento conne filia ou dun
filio no futuro). Sabemos que a razn do exceso gastronmico
nas grandes ocasins, sexan de orixe festiva ou fnebre, est na
memoria da fame pasada . As numerosas pocas de escaseza
sufridas polo agro galego noctrora, gravadas na conciencia
colectiva, conduclan a unha especie de compensacin ou
resarcimento nos ntres de abundancia, nos que a comida ,
inseparable do vio, acta a xeito de ansiolflico. O que os toma
devoradores e non gastrnomos a memoria inconsciente da
fame anliga e crnica. A gordura (conxuradora da fame), a boa
sade e a beleza son practica mente tennos anlogos na Galicia
1radicional. A delgadez considerada enfennidade (mesmo se

vincula crenza de que nun estOmago batetrc pode entrar o


espirito do cercote . outra das raz!lS de peso pelas que hal que
comer nos velorios, ernoe sen fama . Outra razn era a material,
co obxeclo de repoi'oer forzas para o camino, xa que o transporte
do defunto era a p). Nalgunhas casas comlase co morto poste
en p dentro da caba, coma representa ndo un comensal mis o
sinal mis rotundo de que, elnda morto, segue a pertencer
unidade familiar.
En Chamosa (Forcarei), altura doano 1959, anda cocan a
fomada de pan cando falecia algun da casa por se o defunto
"necesitaba pan para o camillo" , como testemu a Mara C.
Marino'"',lsto dnos a dimensin da merte como vlaxe . Ovlcc,
sacramento da eucarlsUa que se administra es enfermos graves,
tao eli moloxicamente ese sentido (provisins para a viaxe, de
vialicum < via: camio). Unha ladaia popu lar acastrapada
flanos da uncin doente grave:

Sale el seor de su casa


vestido de carne humana
va visitar al enfermo
que est malito en su casa
Dios ne oee memoria e entendemento
para recibir o SanUsimo Sacramento

Existe unha circunstancia na que se vincula o nacemento e a


morte na nosa cultura. Cando se ea que o recn nacido la
morrer antes do bautizo, celebrbase unha misa de urxence,
porque se temla que a sa elma fose llmbo (enoe nln se sofre

"--_<:"---~--
.-C ='".,,,......"', "" .
nin se goza, posto que o que all vai non puldo ser bo nin malo).
Tralo raiecemeotc do nene, cracncase un ritual no que as nals
acenden unha vela polos eeue nenes mortos sen bautizar, para
aliviar a escuridade na que quedan confinadas as sue s almias,
e os irmns vivos arroxan xazmlns no ccniomc da terra onde
est soterrado para que os defuntlos se eotretean xogando
cos seos ptalos. Como se aprecia , a figura do reno morro trae
unha nota de lirismo cultura popular, encbee de delicadeza, 1:
un xeito, romo dicimos, de vincular o que non puido ser bo
nacemento (Euxenesia) cunha "boa morte(Eutanasia) ou morte
preparada, que non rolle de improviso.
Por ultimo, e para aproximamos propia representacin da
morte, co mpre Citar o labor da investigadora madrilea Virtlinia
de la Cruz Uchef'l, que nun traballo sobre o retrato fotogrfico
fUnebre , no que lncle 6s fotgrafos Manuel Barrelro e Virxitio
Viilez (de Forcarei e Soutelo de Montes), flanos de que
representar a morle non se trata 56 de evocar, sen n de
reemprazar e alimentar as l a carencia do suxelto-observador.
Tamn nos di que o hometratou de face r visible o invisible, como
loita contra o l empo e a morle. Representar a morte a travs
dunha imaxe mostrala, receta visible e contemplala, como xenc
de evitaro mundo da tncerteza e as sombras. Sempre ex lstlu esa
necesidade de representa r a morle. O heme tende a crea r unha
oeste de escudo protector seu redor, para que a visin da rncrte
non lIe afecte, maisoespectadorque contempla esas imaxes do
falecemento euec jnde a morte no seu lbum pslqulco e remata
familiarizndose con ele , nun claro proceso de banalizacin. De
la Cruz lichetcita tamn a Freud propoendo integrar nas nosas
vidas a morte como forma de aceptacin. O ser humano tenta
anular a Idea da morta constantemente coma se fose un
elemento exento da existencia: incapaz da pensar na se
propia morte, pero si na dos demais .
Os retratos fUnebres presentan -s veces mesmo
escenifican- falecido rlxkc, inm6bil, rebosante dun ha aparente
eerenidade, en definitiva, preparados para a co ntemplacin.

_'----.....
.-,,- .--- _ ...._,_.."-.-.. _ ,.....
~-- _._,, --_. _ _
. . ~
_ . _jj~" ..
Obsrvanse, por norma, cadve res Iimpos e maquillados,
vestidos e rodeados de todos os seos seres queridos. A morte
como feito violento lrtase de ocultar, sendo substitu ida por unha
especie de etemidade conxelada. O retrato funciona , dicir de
Robert Castel, tamn citado por De la Cruz Lichet, a xeito de
compensacin pola perda. O cadver, en palabras de Rgis
Debray, non un vivo, mais tampouco unha cec ee, senn unha
presenza / ausencia, ou, por mellar dicir, unha presenza que se
faj ausencia. c cncue De la Cruz Lichet que as fotograflas de
monos son, en raalidade, un pleonasmo visual, unha morte
dentro da propia moete, polo que fotografar ee defuntos dar
falecido unha exlsteocla simblica dentro da propia vida, para
cumprir o consello que Freud nos daba de contar a marte para
asumila -a feita da representala, benque sexa ftcticiamente, xa
un xeito de mirala cara a cara, de recer frente realidade e poder,
851, elcnxeree dela, conxurala-.
AXESS MURAS,AMIGO E PINTOR
(1958 - 2007)
INMBMORIAM

Francisco Rozados "Rochi "

Suso, como era ccecdc de lodos aqueles que o esnmebemce, foi


unha alma libre que prcdigou a sa sabedona e o seu particulu
ilIllU inario cnico palas nosas terras, Tena de Montes e A Estrada
sobre todo. Suso foi unha alma libre para pensar e pan! acreer o seu
labor de artesn da pintura.

A sa arte tia ma itu de antropolxica, mono de etnogrfica (non


hai mis que ver eses cadros que semellan catlogos -iperc de qu~
fermoaurat- de ebxectos ccrins da cultura agraria, da cultura m.iisnusa
e que roisperdemos coa andaina do lempo)

Se Mi algo que se !le pode "chamar" pintura de Suso ~ orixinal, no


sentido mis fidedigno da palabra (lembremos que autor orixinal non
aquel que non imita a ningun, senn aquel aqueo nigu&! pode imitar) .
O toque perscel de Susc , alcmenos para mili e para moitos dos que o
cc ecemcs e admiramos, inconfundible. Calquera, alnda que non
" entenda" de arte, pode saber se un MIIl1IS UD MUI1IS, po rque ten algo
que o fai propio e exclusivo. Suso era orixinal mesmc cando "recreaba"
o esti lo de pintores consagrados. Matissc sola dicir que un verdadei ro
artista est scmpre bexo a influcociade algun, e que as influencias non
adonnentan, sen n que enriquecen o espirilo duo creador. Suso tiila
moitas influencias, mais eso non lle restaba un pice de pcrsonalidade;
antes bcn, cmbcblll!lC da pintura dos OUtt'OB SCII perder a S4 pro pia e
omina! visin csmica e pictrica.

Companln con Suso algms labores e moita5 tardes no seu particular


estudio. S 00\18 nos gustaba a pintura con devocin. Compartimos o
gusto por algn, pinton:s, tan variados e de tan distintas pocas coma
Egon Schiele, Caravaggio, Durero, Magritte ou Josepb Beuys. Apesar
de que DO mundo da msica quizais tU estivese mis "pesto", Suso
"
descubriume a MlISSiveAttack e a Fun Lovin Criminals.

No que respecta cultura local, na primeira revista Ccteredc, salda


do prelo no ano 1998, elaboramos unha particular homenaxe Terra de
Montes, a travs da sa pintura e dos meus poemas. Tamn, pouco antes
de falecer, deseou as iluslracins para o interior da mia novela "O
tra n sp a re nte ,
cronosfricc e
omn lglota
segredo de don
A ro a r o
Loureiro e a
8a alma
perd ida e
recobrada" ,
gaado ra do
premio - x c ei
de Cangas" de
novela curta e
publicada polo
Cenceo de Cangaa no ano 2006. parte destas oolaboraci6ns, Suso
c1aborou, a petici6n miiia, varios cartcis para as Festas das Dores e para
a Festa da Richada. Suso nunca sabia dicr que non a unha proposta
cultural, viese de quen mese. Esa xenercaidede granxeoulle unba
gran&: cantidade de amigos, amigos dos que non esquecea a sa
lembranza, como se demostrou o mes de febreiro pasado.Al! dmonos
"ila no lugar onde des<;ansa -espero que nunha etemidade de mu es e
cores-, para homenaxealo ccn fennoso relevo do escultor Vila-Verde e
unha serie de poemas e dedicatorias.

lIai pouco, eun artigo xomallstioo na sa memoria, un amigo


reivindicaba con Suso o dereito 11 ser bohemios, errantes, e en ocasins
errticos, 11 nos equivocar, Suso era bumilde, pero libre, dos que non
leveba a marca da correa do! eans sumisos (o seu pequeno gardin
Chisco tampouco o era). Tamn dicia que os CIIIJIio! de TOS&!I (todos
sabernos que Suso prefera a digtafis purpurea) e as lias rectal! dos
scndciros oticiais non eran para el, nin o camio doado dos artistas
adula dos e adu lado re s
pr ote xidos po r mo das
inventadas, por intereses que
non leen q ue ver coa arte nin
ce entusiasmo do que vive
par a aq u elc qu e c r e a .
Subscribo cada unha dClla8
afirmacins.

o que se pode ollar a


c o n tln u a c i n son as
reprod uct ns dalg unha s
"10""""' _ _ ,. .... _.8<000
acuarelas, leos, pasteis e tallas que Suso creou nos derradeiros vnte
anos, para que todos poidan gozar da fresca iICtl$ibilidade que, como
verdadeiro artista enraizado, reflectu Ilesas composici ns, tan
bebedoras e debedoras da vangard a coma da cultura tradicional ml\is
llosa, e DIOi relac ionadas co a cultura local. Tamn as que figuran nas
cubertas e co ntracubertas da revi sta son obras sas. A demais desta
pequena contribucin sa memori a, desde esta Conccl1erla de Cultura
tamn organizamos, co a scmprc abcrta e disposta cotaboracin da
familia de Suso , unha exposicin retrospectiva que se poded
contemplarna Salade Expoaicins da Casado Conce llo desde a semana
precedente lis festas de Forcarei.
Igrexa de Forcarei crucero antigo
(acuarela) da Cuas Igrexas
(acuarela)

[
Ponte de Andn Sen Titulo
(acuarela) (acuarela)
Richada I Richada 11
(acuarela) (acuarela)

Sen TItulo Scriptorium de Acivairo


(acuarela) (acuarela)
"

j orre d a Alarma 11
(acuarela)

Torre da Alarma 111 Sen T itu lo


(leo sobtEI taboa ) (acuarela)
Pasadizo Abovedado
(talla en madeira VloUn
de cerdeira ) (talla en madeira
de cerdeira)

Sen Titulo Estudo para Fragua I


(talla en madeil'1l (acuarela sobre cartolina )
de cerdetre )
Ponte de San Anin (Cerdedo)
(pastel sobre papel)
Muro en ncee Igrexas
(61eo sobre lea)

Estudo para Mufno en Das Igre)(as


(acuarela)
Vacaloura
(talla en madeira de cerdeira)

Nefertiti
(talla en meceira de cerdeira)

~ "
Ii
I

Se n Titulo
(cera sobre papel)

Choza Canadiana
(talla en madelra e leo sobre tea de saco)
"

Ponte Goman I
(pastel sobre papel)

Ponte Goma ll ll
(acuarela)

CO'Re~

. , 1teCO~1t~~~
Un da de 1990 na Sala Discoteca Paraso de Forcarei
Un verda<:!eiro fonnigueiro de mccidade
"

No E'.ntl'Oido era _Inda Olis concorrido


Desde vampiros ata xeques rabes, todo tia cabida
"

Mcsmo rada as veces de xardln de infancia


Tamn se traballaba mci ben a "barra fixa"
o grupo "Les Berroees" actuando na resta das Dores do ano 199 1
o grupo deixou unha imaxen de recomo asinadc para Forcarei
Reixa e os !leU5 Resentidos deixronse caer por Forcarei no ano 1990

E tamn dei!laron pegada na xente nov a


Sardiada posterior , {esta do ano 1990

...:-,.., ---
A mocidade tamn participaba, a pesar da resaca

...
o Karting de Soutelc nos anos 90 (alnda que pereza mentira, aqu
correu FeTl'IllIldo AlolUO)

A p;stll mellorou un pouco desde aquela


.sta da Madalena o da da ina u in
- ,

Hcmcnaxc 6 rncsna dona Carmen Cubcla. Don Xcs Luis Bencrc


imponlle a ensea de Porcare mentres don Manuel Porto d lectura
acta(31-agosto -1986)

Xantar de homenaxe a Adelino Pichel, o Gaileiro de Sorribas


(11 - novembro - 1989)

~- . -

"' -;~ ~ .~ ,
"

'~ . ~, 'f
, . /

lit'"
. ,' .' .
- 'f
:,,: J --<I':_l '
.1.
WC :._,
l. ,
'
..
:\

"" " ,

Scnl1as DlaXes dos xigenres das restas no s anos 80


"

F El

E
Cabanas

Panorimlea
da Zona de
Cachafeiro
'.'
A Carballelra

A Casanova
M

As Caaetas

ehamos.
Covas

esplndo
~

Forcarel

Sorrlbas
Goln
"

Salguelro

Panormica da zona de Forcarel


RETRATOS IOENTIFICATlVOS, IDENTIDADES
RETRATADAS.

Por Virginia de la CnJZ L1c::het

"Para queJo potencial ocupe lo luminoso, para que se


vuelva tangible, lo actualnuestrotiene que retrocede,
a lo opaco, dejar sitio, convertirse en virtual, como el
actor cumple con su parte en /a escena y la actualiza
an a costa de 51 mismo. Este surgir fin suparfie8 de
lo que permanece oculto y en segundo plano supone
siempre una prdida, siempre en contra d6 nosotros,
contra /o que ramos. Por eso son terribles, son
premonitorias lodas nuestras copias, todos nuestros
doblas, porque no P'irsJguen atta intencin que la de
suplantamos,'

Imgenes, muchos vivan a travs de sus propias


Imgenes.Aquellos recuerdos del pasado. Imposibles de volver
a rozar. Slo la memora peeme experimentar una y otra vez
ese tiempo, ya Inexistente. pero que fue real. Los retratos
fotogrficos son ese momento,la prueba tan gible de que existi
realmente, la herramienta objetual para convencerse de su
existencia, para facilita r la recoostrucci6n de una poca que se
ha convertido en neblina, en confusin. Las imgenes favorecen
la recreacin de historias, muchas veces inventadas, que
acaban por converese en una realidad ficcionada.

Desde el Inicio de la fotografla, sta ha desarrollado un


nuevo concepto de memoria y de recue rdo. Los fotgrafos han
recreado un mundo paralelo de rostros, de acontecimientos, de
sucesos que han permanecido anclados, no ya en la memoria
colectiva sino tambin en el soporte de papel . Convertida en
prueba irrefutable del pasado, asimismo se ha transformado en
una herramienta para la elaboracin de utopas tanto colectivas
como individuales. Esta bsqueda de identidades, de ralees, de
respuestas, iniciada por nuestro propio ser, fruto de una
necesidad visceral, de conocer y de COIIOC8r-se, hizo que la
Fotograffa, y en particular el gnero retratlstlco, se convirtiera en
uno de los mecanismos ms ececee para este fin .

Desde los inicios de la Fotograffa, sta se utiliz como


medio para divulgar al resto del grupo, de la sociedad, una
imagen determinada. No es de extraar que los estud ios
fotogrficos del Parrs de mediados del siglo XIX, se convirtieran
en autntico centros de la represantacin , es decir en lugares de
re-presentacin, de actuacin, de travestimiento continuo por
parte de aquellos deseosos de mostrar y mostrarse de una
determinada manera. Por ello, estos estudios se transformaron
en verdaderas Cmares de las Mare villas, en autnticos
espacios ilusionistas, de transmutacin, bajo una apariencia
totalmente opuesta. Estos escenarios pare la representa cin
"
donde se podia elegir el ajuar, la vestimenta, la pose, el fondo
pinlado, configuraban nue vos topos, que resu ltaban recurrentes
para el cl iente. De esta manera, los modelos poda n aparecer
ante paisajes paradisiacos donde la naturaleza se mostraba
bajo lodo su es plendor, o en interiores Inlimos y privados,
desvelando un cierto ensimismamiento, un recogimiento
intencionado.

Pero no cabe duda que, en las primeras dcadas de la


fotograffa, los retratos fueron acces ibles slo para algunos .
Hubo que esperar algn tiempo para Que todos pudieran poseer
una imagen suya y de sus seres queridos. Es evidente que en
los ambientes ms rurales, dichos escenarios, extravagantes y
fantasiosos , eran demasiado costosos para el fotgrafo
autctono. Porello, tuvo Que Ingenirselas a la hora da Intentar
imitar los afamados estudios parisinos, buscalldo, en cierto
modo, reconstrucciones escnicas parecidas, emulando la
clase burguesa que tan lujosamente se habla retratado.

Fotgrafos romo Maximino Reboredo en la ultima


dcada del siglo XIX. Ramn caama c hacia la dcada de los
treinta, Manuel Barreiro a partir de la dcada de los cuarenta o
VilXilio Vieitaz en los aos cincuenta y sesenta. demostraron no
s610 su calidad tcnica, a pesar de los pocos medios que soUan
tener, sino tambin su ingenio. su frescura y su poder de
inventiva. Maximino Rebcredo anticip, en cierta medida, un
paso que se iba a Vef con mayof claridad en los fotgrafos
posteriores: sedebfa salir del estudio. Poco a poco, y a pesarde
rz

que la fotograffa de estudio en el interior seguir existiendo, se


procur reproducir una apariencia de interior en el exterior,
foodos pintados, lelas estampadas eran colgadas en los muros
de las casas y ante ellos una mesa, o una silla daban una
apariencia de interior. Se puede decir que el fotgrafo se
converne. por un momento, en un artista pertormatlvo. en un
artista de instalaciones capaz de construir y dec:onstruir (o
destruir) una vez acabada la funcin -performance. Ante l, se
situaba el modelo, hiertico , casi asustado por aquello que
nfula que iba a suceder, pero a su vez ansioso y eufrico: su
imagen, su doble Iba a nacer, irrepetible, nico.

Aunque ,poco
a poco , cada
fotgrafo va
modificando su
sistema da trabajo,
sus escenograflas,
repitindose stas
en muchos casos,
este concepto de
fotogrefla de estudio F"'I' Idomool ~_M.J- " F_ -' F __
en el exterior se Aioo R e-lo AodUoo Bon-o.... r......,

segu ir haciendo en el mbito Nral gallego hasta bien entrada la


dcada de 1970. De esta forma, exteriores simulando Interiores,
interiores a la manera de interiores, y viceversa , se van
alternando oonfigurando una recreacin visual, un trampantojo
topogrfioo lleno de j ueg os i1usiooistas. Estos retratos, unos
aparentemente
naturales y otros
m s art ific iales ,
inc or pora ron en
este mbito rural a
la naturaleza como

ldooud_~Io_I " ,~,~, ,;, ,J


fondo retratlstico, e
, ... " .... in c lu s o co mo
eoo-.Ao<luvo ..-.,........ p rotag o nista en
muchos casos. Por ello, aquellos realizados en el campo,
ejecuta ndo alguna labor, no slo retrataban al individuo sino
tambin su entorno; un elemento aadido en esa bsqueda de
Identidad y de ratees. (Fotos 1, 2 Y 3) Aquellas mujeres hilando
en grupo, formando un semlclrculo o los propios trabajos del
campo se convirtieron en actividades representativas de una
colectividad determ inada, identificndose asl cada individuo
con su comunidad a travs de sus costumbres y de su forma de
vida. Se trata
pues de otra
mane ra
diferente de re-
pres en ta r s e ,
qui zs m s
natural, ms
autntica, pero
a su vez ms
melanclica y
r omnt i c a , .._,,"-
_ . _. ...........n.-."'......._
"'......."'.--.--.
:rt 40 1otio 40 1" . ~ _ f_
recordando losfamosos cuadros de Millel.

Aunque este paso hacia un nuevo tipo de "fotograffa de


estudio' se fue germinando ya desde el siglo XIX, buen ejemplo
de ello son los retratos realizados a finales de siglo por Maxlmino
Reboredo cuyos modelos
aparecen representados en el
exterior simulando interiores ms
o menos ricos , recordando los
afamados estudios parisinos de la
segunda mitad del siglo XIX. la
Naturaleza como tal va a ir
reemplazando de forma paulatina
los fondos pintados de las salas de
posado (Interiores y eJlterlores).
Habr que esperar a fotgrafos
como Virxilio vienee. Manuel
Barreiro, Ramn Caamao, entre
otros, para darse cuenta que el
'_ " _ _ x-I _ . c.u. "",
paisaje gallego. tanto de la
,-
Iooniboo. 10m. e-io .. ....... - .
naturaleza como de la propia
arquitectura, era idneo para convertirse en fondos naturales de
dichos retratos. Es as! como el fondo frcndcsc de vegetacin. el
muro rugoso de la iglesia, o los campos gallegos se convierten
en los nuevos fondos fotogrfICOS, mada in Galicia; perfectos
para acentuar las rafees. los orgenes de aquellos modelos .
Aunque no se reconozca el lugar, el campo concrete. el muro en
particular, la piedra caracterstica de la zona, el tipo de arbusto y
vegetacin propia de este lugar se convierten en los nuevos
complementos retrallslicos del modelo: frente a la silla, la mesa
y el fondo pintado, surgen estos nuevos motivos como fondos
propios y caracterrsncos de los retratos gallegos de aquellos
afios. (Foto 4)

Parecen ms espontneos, ms naturalas que aquellos


realizados en el
Interior del estudio.
Pero esta novedad
no elimin el pico
retrato de estudio,
sino Que lo liber.
Ahora, ste, ya no
tiene Que simular
l os pr ados ,
r... " MoauoI _ _ . _ ~ . I "'_ ~ Ar<bi..
jardines y bosques; lloJr<w, r- .
la ficcin ya no es necesaria. Ahora, el denominado retrato de
estudio se convierte en una representacin concentrada en la
figura humana: los fondos se hacen neutros, se vacfan, se
vaporizan tras un modelo que se acaba monumentaliza ndo. La
esencia del decimonnico retrato de estudio se mantiene
gracias a la pesantez de la propia Imagen, a la pose preparada
del modelo, a la intensidad de su mirada fija hacia el objetivo,
esperando el momento del disparo, expectante ante esa muerte
sbita, ansiada y a su vez terrorlftca, ante ese "momento
decisivo". ' (Fotos 5, 6y 7)
Es e ste an iquila mie nto
vo l unta rio, e ste fu sila miento
autorizado que uere lugar ante la
tela blan ca y d esga rrad a y
convertida irremediablemente en
sudario, el q ue petrifi ca para
si empre la Imagen d e dicho
momento, pennitiendo reconocer y
reconoce r -s e , en co ntr a r s u
identidad, y por lo tanto su esencia.
f oto l , -"'s..r.in>.J.ah<I.....-. y sin embargo, resulta Incongruente
1'>4l. e - t . _ _ f_ que la propias fotograflas de
Identidad, realizadas en e,,;dusiva para formar parte de un
do c u m e nto para l a
Identificacin IndMduallzada
de cada individuo , sean
simples retratos del rostro, sin
ningun otro referente ni de
lugar, ni de objetos. Los
retratos realizados con este
f in son simples reflejos
espejeantes de la esencia de
cada uno ya que no parecen
corresponderse con lo que
realmente uno siente que le
identifica. En general, son las
cosas, los lugares, la gente f oto 7 , _ _ Bartmn>. I,.."j, Al~ y X'"
cercana lo que parece dar ~...-_ .. _ _ o.o., 19'2-
CorIorIo _ ...,.... l'<Io>otei.
-n

sen tido a nuestra identidad. Uno S8 reconoce ante una imagen


de sr mismosn un sitio concreto, de cuerpo entero, favoreciendo
la activaci n casi inmediata del mecanismo de la mem oria . Se
localiza el momento en &1 que se tom la fotograna gracias al
aspecto, a la ropa, al paisaje, etc. Cuando estos elementos
escasean, resulta ms complicado situarse en elliempo, induso
reconocerse. Pero entonces, por qu los retratos de Id entidad
fueron rea lizados de esta forma?

Desde la segunda mitad del siglo XIX, y muy


especialmente a partir de la dcada de los ochenta, el aspecto
fomIal de los retratos que deblan servir para la identificacin de
los Individuos se estableci de forma muy concreta y se
mantuvo hasta nuestro dlas. Desde el momento en que
Alphonse Bertlllan, en al 81'10 1882. estableci que los retratos
identificativos de los crimi nales presos debla n realizarse de tal
manera que la Imagen fotogrfica mostrara el rostro del
detenido de frente y de perfil, sta se convirti en la norma
generalizada de este tlpo de retrato. De esta forma, una Imagen
frontal y otra de perfil se oonvirtieron en los retratos ms
habituales para este fin concreto. creando unos ficheros
incalculables de rostros humanos en los archivos judiciales,
psiquitricos. antropolgicos y, con el tiempo. administrativos.

MlJChos fotgrafos, sobre todo en estos mbitos rurales,


realizaron retratos de este tipo a lo largo de su trayectoria
profesional. Se trataba de fotograffas poco creativas, muy
mecnicas y funcionales. Sin embargo, algunos de ellos, como

.--------. 9S el caso de Manuel Bs rreiro,
intentaron Implantar un toque ms
\ personal a pesar de la rig idez
~I
fo rmal obligada . En al gunas
Imgenes de Barreiro se detecta,
en este sentido, un ligero giro del
modelo, permitiendo no slo tomar
un tres cuartos del rostro, sino
tambin permitir que la mirada del
mod elo se pierda en aquel lugar y
n .. " -. en aquel momento. Este peque o
=:r;= It'IlI.~_ cambio, esta impronta del autor
produce un cambio brutal en el efecto provocado en el
espectador. (Foto 8 y 9) La mirada perdida produce melanoolla,
resignacin del modelo, pero tambin evasin y una cierta
libertad. La imagen se llenada repente de una cierta emotividad,
un sentimiento latente de miseria contagiosa: pero tambin de
una belleza casi sublime de la figu ra humana.

Frente a este Inlento de evasin ocular (mientras el


cuerpo, rlgido, permanece). la otra posibilidad, ms ajustada a
la norma, es decir
con la mirad a
enfrentada , se
convierte en una
suerte de rebelin
sin palabras, pero
tam bI n de . _ " M...... _ ,.""""""", . Dm. -
e-la A_Bomiro, F _.
imposicin de la persona, de su identidad, de su ser. En
definitiva, ante un mismo tipo de
retrato, surgen dos posibilidades
de representacin que, aunque
ambas resultan muy parecidas
fo rma lmente , se muestran
absolutame nte o puestas en
cuanto a signifICados: entre la
dulzura de una mirada perdida y la
fuerza de otra que se impone, el
espectador se slta ante mltiples
posibilidades de interpretacin.
f ... 1" MaiNel a.m.iR>. ..... B_ _, (Fotos10y11)
1",7.e-..lt."""""'" lIomim, F _.

Resulta curioso que


sean estos retratos en primer
plano los que sirvieron para
identificar a los indMduos. Se
explica por el simple hecho de
quin tiene que identificar a
quin? Es en esta pregunta
donde reside el significado de
toda la cuestin. Si se trata de
identificar a alguien que no se
co noce, enton ces es tos
primeros planos son
indispensables para comparar 1'' '' 11 : M.....I _ XOfI UJ_,
los rasgos de la persona con ,-
1'_,.....V'If. 19I\' , Co<1<olo Ar<lli"' _

los de la folografra . Sin embargo, si se trala de identificar I
identificarse, es decir de reconocer, de recordar, entonces todo
cambia. En el primero de los casos, se reducen los elementos
colindantes, se anula n las partes del cuerpo men os
representativas a la hora de destaca r los ra sgos caracterfsticos
de un individuo: mientras que en al segundo, son todos estos
elementos los que dan sen tido al acto da reconocer, de buscar
en la memoria ese preciso momento, de recuperar la
experlenca del pasado y revlvlrla .

".- . ! Con el tiempo,


los retratos de

~,'
"- Identid ad se
convertirn en
re tratos de
bolsillo para el
re c uerd o ,
acabaran por
forma r parta de
los lbumes
famil ia res .
(Foto 12) Junto
a la tl p le a
f o l ografla
tomada ante la
fa ch ada de
Il_
_ ._ "" .-...I96J. ue.I_ .. ....-.
,... ., Bomei>o- lub Y l'tIb'o _ ... '" l'lcI '" ,..

1 " 1 . 1"~ _ _ .",. '_(1.7O!,.- ~ ( l1.")


una catedral,
, _ _ (lH2).~_IIoJroiro,F_ fru to de un
~---, viaje turfsUco realizado por la "'
familia, aparece el laborioso
retrato de estudio y diversas
fotograflas de identidad de
distintos miembros de la
familia: ya no se trata de
integrarlo en el Documento
Na ciona l , sino de
incorporarlo en el lbum
fami liar.

Los retratos realizados en los


estudios fotogrficos de la
F"'I ),M_ ~ boboi _ S
s.u. do 1966. c.n..lo.Atdli>o>.......", y_ _ dcada da los cincuenta y los
sesenta Iodavfa mantiene esa
at m sf era sol em ne de
aquellos decimonn icos. La
actitud de los modelos, las
p ose s , los g esl 0 5 y
expresiones de sus rostros
desvelan an ese deseo de
actuar, y en consecuencia de
representarse, a travs da una
ficcin, de una representacin
teatral . (Fotos 13 y 14)
Mantienen esa textura casi
pictrica que crea u na I
d en s i d a d atmosfrica ''''1'' ,
_ " , - _ _ tl'61. e..- _ _
..
,-
"'
penetrante para el que las observa; se trata, en definitiva, de
imgenes que se solid ifican , se co nvierten en objetos que caen
'1""1 por su propio pe so.
La solemnidad de
esta s es cena s
monumentaliza la
prop ia Ima ge n,
dndole un valor
mayor para el
cliente (fa milia r)
r"'IS' N..-i _ l'_ a...-_ . __ que la encarg.
x .... ","" y.lo _ F" - _ . 1 ~57. e.:.-lf. An:lO..
Boot>-cW, F _

Sin embargo, aquellos realizados en el exterior desvelan


un nuevo significado del retrato, quizs ms espontneo, ms
natural. AUnQue las posas parecen idnticas, la atmsfera
cambia completamente. En un caso, se trata de un retrato
solemne. casi artrstco, pictrico; mientras queen el otro, parece
responder a un lenguaje ms fotogrfJfico, es decir natural, casi
Instintivo, pero a su vez
decisivo. Ambos marcan
duraci ones diferentes:
pausada por un lado y
subUa por el otro. (Fotos
15y 16)

No obstante, la
referencia topogrfic a
-
, _ 1" M.,... lIom'eiIo, _ 11- . _ Y
(el referente del lugar) JoJ14 11","""" lio4l. Conooio ArdIiYO _ , F.........,
'.'
co ns ide rada
e o m o
elemento ,..
o

pe rm ite .n
encuentro ",o
la p r opia
Identidad, con
aquello con lo
que uno se
arraiga, con lo
que permanece
en la memoria, forma parte intrinsaca de los retratos, no ya
Identificativos sino auto-eogniUvos. de la Gallcia de mediados
del siglo XX. (Folo 17)
Un nuevo tipo de retrato, caracterfsticc de estos anos y,
sobre todo, de la Galicia ms
profunda, se convierte en un tipo
de representacin genuina, en
busca de lo esancial de cada
Individuo, alejado de la superlicie,
de lo super1luo, de la m scara-
c sca ra; y esta indagacin de las
ra fee s de u na natu raleza
autc tona. generosa y llena una
curiosa ansiedad. Para estos
fotgrafos, ya no Importa el lugar
do nde se toma la fotograffa

-
r... 11: -.01 Ilamfttc. bip< 6 . -
porque todo es esencial. ya no F,* __ DIII.I'IlG,CofI<da _ _
"
preocupa el perfil o el frontal
porque ambos permanecen
con la misma gravedad.
Cada uno, l su manera,
impone s u e ntid ad, la
sustancia ms natural, la
fragancia ms autntica .
(Fotos18y19).

, ... ''' Id-..I - '.Jot_ _ 1'l4l.


e-..lo _ ~ f __

Quisiera agradecer la amabilidad da Ana BafTfliro (Arr::hivo Barreiro,


Forcarui) quien me han rtJCiJltado el m afuritll aqul publicado; sin el cu al,
aste BIt/culo nohubiera podido 8SCtib/rsB.

You might also like