REVISTA CULTURAL E TURSTICA DO CONCELLO DE FORCAREI

PAPILOSA DE CUBICAMENTO E XURISMORIO DA CIBA DOS BUXAS DO BELO DE XORCAREI

NMERO IV ANO 2001
NUMEREMES DELATOSCA LUCEIRO 2001

ARTE
P

ETRA

Colaboracins
Achancamentos Federico de la Pea Xoque Carvajal Bofill
Xos Luis Barreiro Jos Chedas Miguel Carvajal Touceda Rochi
 Caste de poetas,
pequenos deuses construidores
dos refuxios que nos acobillan
da chuvia e da neve,
das chouzas nas que nacemos,
amamos e morremos.
Que Caicoa vos garde.

Poema de Celso Emilio Ferreiro dedicado s canteiros,

que no verbo vira a dar mis ou menos as:

Castemes de papiloseantes,
giches queics muriadores
das cibas que aten a nobis
da oreta e da xelfa,
das cibias nas que escarrionamos,
xeremos e estafamos.
Que Caicoa vos ata.
 1

Indice
Indice

Sado do Alcalde .................................................. 2

Presentacin .......................................................... 3

Fotopoemario da Pedra - Arte Ptrea ................. 5

Facendo historia sin fontes: os canteiro

da Terra de Montes .............................................. 46

O Recanto da Nostalxia ....................................... 61

Chano Pieiro en banda deseada ..................... 75

Historia dun Muro ............................................... 82

Avelino Cachafeiro en banda deseada ............. 89

2

SAUDO DO ALCALDE
XIDAS LUCES DO BALDERRETE
David
Raposeiras

Como xa comenza a ser habitual por estas datas, sae ra un novo

nmero, o cuarto, deste proxecto que se deu en chamar Cotaredo no ano
1998. Seguimos co firme propsito de apoiar todas aquelas iniciativas
que dean a coecer a nosa realidade, desde o pasado que nos une ata os
proxectos que no futuro tomarn corpo, pasando polo presente que
vivimos nesta entrada dun novo milenio que non sabemos que nos
deparar s vecios de Forcarei e da Terra de Montes, pero que todos
recibimos con propicios augurios. Tamn, un ano e un nmero mis,
quero desde esta pxina introductoria, agradecer a quen xa vn
colaborando asiduamente desde o principio, como o caso de Xos Luis
Barreiro, que non coece a palabra non hora de axudar en calquera
iniciativa da sa terra, e a aqueles que como Federico de la Pea xa teen
case un segundo fogar na Terra de Montes, algo que tamn se pode dicir
de Chedas, que sempre nos axudou desde a Escola-obradoiro Terra de
Montes, e segue a colaborar en todo o que se lle solicita. Agradezo tamn
o traballo, fermoso a todas luces, que realizou o fotgrafo Carvajal
retratando a nosa terra, que vecia da sa, e o do debuxante Bofill, que
foi quen de plasmar magnificamente en banda deseada a biografa dos
dous piares bsicos da nosa cultura: Avelino Cachafeiro e Chano Pieiro.
Vaia para todos eles a mia gratitude, e para os lectores de Cotaredo o
desexo de que sigan atopando as respostas que buscan nos seus renglns e
nas sas imaxes.
Forcarei, Agosto de 2001

David Raposeiras Correa

Alcalde de Forcarei
 3

PRESENTACIN
PRESENTACIONEMES
Francisco
Rozados

Xa estamos no cuarto nmero de Cotaredo. Comenzamos no ano

1998 cun amplo abano de colaboracins extraordinarias de xente tan
valiosa coma don Antonio Fraguas, no derradeiro ano da sa longa e
fructfera vida, de Ernesto Viitez Cortizo, de Avelino Senra, de Xos
Mara Barreiro, de Xos Luis Barreiro, de Xos Manuel Rivas Troitio,
de Xess Muras, de Manuel Cabada e de Manuel Espia. Un nmero para
a lembranza e o mis apreciado anda polos lectores. O segundo ano
dedicmosllo Centenario de Avelino Cachafeiro, o Gaiteiro de Soutelo,
e tamn a outros personaxes de valiosa vida e obra coma Chano Pieiro, o
pintor Virxilio Blanco ou o cura historiador Antonio Rodrguez Fraiz.
Pechmo-lo milenio no pasado 2000 co terceiro nmero, consagrado
inestimable e testemual obra fotogrfica de Manuel Barreiro Ouro.
Neste cuarto nmero queremos comenza-lo novo milenio tratando de
forxar un canto pedra e seu mundo de canteiros e artistas, un singular
valor sempre presente, desde datas moi remotas, na nosa terra (por este
motivo os ttulos van tamn no latn dos canteiros). Paralelamente a esta
edicin, levarase a cabo no mosteiro de Aciveiro, esa testemua
privilexiada desde a atalaia do tempo, unha exposicin que se titular
Arte ptrea, fotopoemario da pedra, na que colaboramos co fotgrafo
Xoque Carvajal. Est conformada por unha serie de fotos en torno
mundo da pedra en tdolos seus estados, acompaadas de poemas
bilinges, en galego e no verbo ou latn dos canteiros. Trenos Xos Luis
Barreiro a esta edicin un impagable relato da vida dos nosos canteiros,
dos mis sobranceiros pero tamn, e sobre todo, daqueles annimos
mestres que non tiveron quen asinara a sa semblanza. Maxistralmente,
Xos Luis recbraos do esquecemento e rguelles un pedestal da mellor
4
pedra, aquela que sae das canteiras da pluma e do corazn. Espero que
esta edicin chegue ceo de pedra no que fican eses canteiros, eses
pequenos demiurgos das nosas pontes e cruceiros. Voltamos rescatar o p
dos vellos tempos no apartado O Recanto da Nostalxia, onde abrimos
unha fiestra noso pasado a travs de fotos das nosas xentes, das nosas
ras e das nosas festas. Da man e do pincel mestre do debuxante Bofill
saen maxicamente as vidas de Chano Pieiro e de Avelino Cachafeiro en
banda deseada, para que os mis novos se vaian acostumando aprezo
dos petrucios da nosa cultura. E pon colofn a este cuarto nmero unha
fermosa colaboracin do naturalista e productor audiovisual Federico de
la Pea con Jos Chedas, empresario, canteiro e comunicador nato en
materia de pedra, que versa sobre a rica vida que alberga un muro
tradicional na Terra de Montes. Agardamos que volte a ser do agrado dos
nosos fieles lectores. Unha aperta.

Forcarei, Agosto de 2001

Francisco Rozados Rochi

Fundador e coordinados de COTAREDO
 5

ARTE

P
ETRA

ARRIA
X

ORUFA
6

Esta a terceira colaboracin entre Xoque Carvajal e Rochi, trala

participacin conxunta na curtametraxe O Xardn do Pensamento de
X.M. Aln (no ano 1990) e da gua turstica e cultural Terra de Montes
(editada por Everest no ano 2000). Nesta ocasin, os poemas bilinges
(galego e latn dos canteiros) s pretenden acompaar s fotografas que
Xoque realizou no amplo e sereo mundo da pedra na Terra de Montes.
Compre unha desculpa: un acto de ousada, pero tamn de amor, utilizar
unha lingua que non se domina, que un nunca utilizou mis ca para
ensaiar de cando en vez cos vellos canteiros, os verdadeiros mestres en
jalrar o verbo. Por eso, antes de nada, prego desculpas polos moitos
erros que ter este experimento, sobre todo porque o Verbo permite
moitas liberdades, moitas licencias, ata a de inventar novas palabras se as
que hai non se axustan que un quere. Garca Lorca dica que a palabra o
crcere da poesa. Eu sinto ter que apreixa-lo Verbo, pero quero que
tamn se entenda coma un xeito de homenaxe lingua que emanou das
pedras e dos canteiros, das arrias e dos arginas. A eles vai dedicado este
fotopoemario da pedra que se construiu coa inspiracin das fermossimas
fotografas que Xoque Carvajal soubo arrancar da luz impoluta da
terrageira de moucos.

Rochi
 7

CINGUIDAS DE MILENIOS
E DOS PENEDOS ESCRAVAS
FICAN NOS COTARELOS
AS PEDRAS DAS CERRADAS

AGOUPADAS DE LUCEIROS DANGRINS

E DOS PENEDEMES ESCRAVORIAS
PARAN NOS AGIRRNS
AS ARRIAS DAS JAIRADAS
8
 9

UN VENTO MORNO TRABALLA

NA PEDRA DAS CASAS VELLAS
NAMENTRES O AIRE POUSA
O VERN NA VERDE TERRA

CHILA FRA MORNEMES MURIA

NA ARRIA DAS CIBAS CAEIRAS
MENTREMES O RECHILO PEA
O USQUEIRO NA VERDUBORIA TERRAGEIRA
10
 11

O VENTO TRAE VOCES ETERNAS

QUE PRECISAN NOVO ALENTO
MAIS HAI UN DESTINO NO VENTO
QUE VN DO TEMPO E DA PEDRA

A FRA GINA GOREOS DE LUCEIROS DANGRINS

QUE ORMEAN DE PRECISADILLA DE NOVEMES RECHILO
MAIS XARA UN DESTINEMES NA FRA
QUE GINA DO DELEMPOS E DA ARRIA
12
 13

O VEDRA0 BRIN E AS CAMPAAS

QUE SEMELLAN MATRIMONIO
REZAN NOS CAMIOS
POLAS ALMAS DOS MUROS MORTOS

O CAOTO BRIONEMES E AS CANFROSELAS

QUE XARECEN AGOUPADOS
QUEICOAN NOS XAMINORIOS
POLAS VOLANDINAS DOS XAROS ESTAFADOS
14
 15

O CRUCEIRO FICA VELLO

AL ONDE O SILENCIO LABRA NUBES
E O RONSEL DA LONXANA
MORRE NOS CARBALLOS QU EL ESCULPE

O FUSTE ONDE ESTAFARON A QUEIC XARA CAEIRO

ALLEZOS DELONDE O XULICO XAVECA PATIOLAS DE ORETA
E O RONSELEMES DO LONXUBORIO
ESTAFUE NOS XARBALLORIOS QUE EL MURIA
16
 17
POLA PONTE DE ANDN
PASACHES DE NOITIA
CUN BRANCO CARAVEL
E UNHA AVELAA

QU ESTRELA NOVA NO CEO

FILLA DO TEU MIRAR?

QUN POR TI TORNA A CHORAR

E TORNA O MIRAR NUN VEO?

POLA PONTE DE ANDN

PASACHES TI SOA,
FACIANA DE NENA
CORPO DE MOCIA

POLA DELONTES DE ANDN

LLASTICHES DE RAULA GICHE
CON CHILO BLANCUFO CARAVELORIO
E CHILA AVELAIEMES

QU CLARIOSA NOVEMES NO QUEIC XARA

MORRONA DO TOI ABISMAR?

QUN POR TOI GINA A ORETAR

E GINA O ABISMAR NUN VEORIO?

POLA DELONTES DE ANDN

LLASTICHES TOI SOLETA
MORA DE GICHAROLA
CANELO DE LLEGIA
18
 19

POLO CANTO DA FIESTRA NA

PENETRA UN CEO ESTRADO DE SOOS
QUE CRUZARON O MAR PARA VOLTAR UN DA,
FICARON NO ALN FURTADO S MEUS OLLOS

POLO XEDO ESTAFADO DA VELOURA DESFIAADA

ENCATIFA CHILO QUEIC BALSADO DE BIXAIRAS
QUE LLASTIRON O ORETEIRO DANGRE PARA GINAR CHILA LUZ
XARARON NO ALLEZOS AGEADO S BIXOS DE MOI
20
 21

OS BIDROS ASOMAN NO BICO DO DA

ESGALLADOS NOS MUROS DOS PRADOS
LANZAIS COMA FILLOS DO VENTO
E DE FOLLAS MIDAS COMA ORBALLO

OS BIDREMES ANISCAN NO DELICO DA LUZ

RUFADOS NOS XAROS DOS VERDIOSOS
LARGUENCES COMA MORRNS DA FRA
E DE XALAGETAS GICHES COMA ORETA GICHE
22
 23

PEDRA DE MONTES, BRAVA IRM

DE BRTEMAS BICADAS POLA LA,
SABEDORA DE LONGOS AMENCERES
E SOLPORES ENCHOUPADOS POLA CHUVIA

ARRIA DE MOUCOS, BRAVEMES CARILLA

DE XELFAS GICHES DELICADAS POLA NUSCA,
PESCADORA DE LARGUENCES LUCES GICHES
E RAULAS GICHES URADAS POLA ORETA
24
 25

NIN OS ROS NIN AS PEDRAS

PODEN LEMBRALA
A BRTEMA LEVOU CONSIGO
O ALOUMIO DA NAMORADA

NENDE ORETEIROS NENDE ARRIAS

XODEN CORRUILA
A XELFA GICHE LLASTEU CON SOI
O AJATILLAMENTO DA LLEJA
26
 27

ACOUGO DE ETERNIDADES
A PEDRA
QUE DORME VENTO
NESTA RIBEIRA

DOQUEO DE LUCEIROS DANGRINS

XARA A ARRIA
QUE AXOULA FRA
EN CHILA ORETEIRA
28
 29

HAI UNHA PEDRA CINCENTA

QUE DORME BEIRA DO LREZ,
ARELAS DE CEO E ALMA DE HERBA,
QUE BEIRA DO RO XEME,
XEME PESARES DE VELLO
E ANCEIA SER PEDRA VERDE

XARA CHILA ARRIA CERENTORIA

QUE DOQUEA XEDO DO LREZ,
XIRRELAS DE QUEIC E VOLANDINA DE ARREIFA,
QUE XEDO DO ORETEIRO JAITEA,
JAITEA DELARES DE CAEIRO
E XERE XARAR ARRIA VERDUBORIA
30
 31

CANTO S CANTEIROS
PATELO, KEICO PATELO,
KEICOO DO ARGINA
ATAFULE XIDAMENTE
OS FUTROSOS NA XARA.
(CNTIGA TRADICIONAL NO VERBO)

HABER UN CEO DOS CANTEIROS

ONDE AS NUBES VOLANDEIRAS
SERN DE PEDRA

OS ANXOS FALARN O VERBO

E NINGUN SE ERGUER CEDO
POLAS TAREFAS

XARAR CHILO KEICO DOS ARGINAS

DELONDE AS PATIOLAS DA ORETA
PARARN DE ARRIA

OS QUEICOS GICHES JALRRARN O VERBO

E GEDELLO AGIRRAR COA LUZ GICHE
POLOS MURIOS
32
 33

DOADAMENTE ARRANCAS
SALAIOS DO MEU CORAZN
SILENCIOS E BGOAS NAS
PEDRA CON ALMA DE BRIN

XIDAMENTE ANISCAS
DO MOI MAZARICO SALAIORIOS
XULICOS E ORETAS DOS BIXOS DESFIAADAS
ARRIA CON VOLANDINA DE BRIONEMES
34
 35

O TEMPO ENGUERELLADO NAS SILVEIRAS

CHEO DE PACIENCIA INFINDA
REMATA POR FACER SANGUE
NA PEDRA DAS ALBARIZAS

O DELEMPOS ORMEADO DE ENGUERELLO NAS SILVEIREMES

ATRANADO DE PACIENCIORIA INFINDEMES
ACABULLE POR MARIAR ROOSA
NA ARRIA DAS ALBARIZORIAS
36

PONTE GOMAL, VELLA TESTEMUA

CASE HUMANA A FORZA DE BICA-LO TEMPO
IRM DAS RBORES
PRTICO DO VENTO
CANTAS PEGADAS GARDAS
CANTAS LEMBRANZAS DENTRO!
SEMPRE LONXE DO MUNDO
SEMPRE DA ALMA PRETO

DELONTE GOMAL, CAEIRA TESTILIGENTE

CASE HUMANANORIA POR DELICA-LO DELEMPOS
CARILLA DOS FUSTES
LUMIN DA FRA
DELANTAS PEGADEMES ATES
DELANTOS CORRUIMENTOS DENTRUBORIO!
DELEMPRE LONXEMES DO DEUNDO
DELEMPRE DA VOLANDINA CERCUBORIO
 1.- Opus laudat artificem.
Tito Ouro, irmn da mia aboa Estrela, era un artista canteiro. A sa
pouca sorte fixo que nunca tivera ocasin de traballar nunha grande obra
na que poidera ollarse alto, sentirse importante, esquecer as angurias do
condumio, e ter a posibilidade de traballar devagar na labra de cada pedra.
E por eso se acostumbrara, a poer a grandeza de artista nas pequenas
cousas: alpendres, pontellas, casias de labranza, portelos nos carreiros e
chapacua nos camios...
Nunca fixo un pinculo da catedral de Reims, como disque fixera o
seor Perfecto Campos, de Loureiro de Duas Igrexas; nin restaurou os
arcos de Poblet, como fixeron os irmns Bouzas Barros e o seu pai
Silvino; nin repuxo as celosas das igrexas ramirenses de Asturias, como
Henrique Dapena Gamallo, nin fixo crestas na catedral de Len, coma
Xos Couceiro. Tampouco labrou as dovelas da vella Ponte Taboada, a
ltima obra romana, feita xa no sculo XX, na que s traballara seu pai. E,
afastado moi novo das cuadrillas de Forcarei, nin siquera chegou a poer
o punteiro, coma meu ab Henrique, nas romnticas fiestras da estacin
de Canfranc, que a pelcula Doctor Zivago converteu na fermosa
estacin central de Moscova... Pero, acollido de por vida hospitalidade
dos Ancares, o to Tito sempre remataba os seus choios con unha frase
solemne, que aprendera do seu to Xos Barreiro, canteiro primeiro e
crego despois: opus laudat artificem, ou, como el mesmo traduca, o
traballo ben rematado srvelle de gabanza autor.
 Por eso penso que Tito Ouro -nado no Salgueiro, e soterrado en
Becerre- podera ser considerado un paradigma dos canteiros e
mamposteiros da Terra de Montes: traballadores, perfeccionistas,
humildes e honrados, e sempre dispostos a verse reflexados na sa obra,
sin reparar que sta fose o esquinal dunha palleira ou un pinculo de
catedral.

2.- Ollando para a torre de San Martio.

Os bos canteiros de Forcarei sempre sentiron un orgullo especial
pola torre da igrexa, e decote gostaban de mirar para ela, o da dos
Dolores, mentras a banda de Merza faca o concerto do medio da
sombra dos castieiros da praza.
seor Severino da Ferreira gostballe falar das finas aristas que
entroncan os ocos das fiestras coa bveda de caon, e remataba
sentenciando: o choio mis preciso do templo. O seor Roque de
Chamosa as lle chamabamos ns Sr. Roque Barreiro, primo da mia
aboa- admiraba as pezas redondas e contorneadas, e sempre paraba
mentes nos balastres que adornan as arcadas do campanario e do
pasaventos, ou no pinculo da cadela, como eles adoitaban chamarlle
fermosa raposa de bronce que agora sen cabeza, polos oficios dun raio-
serve de cataventos. O seor Andrs Miguz gostaba das cornisas
esquinais as lle chamaba- que fan os catro apoios da cpula, o mesmo que
das molduras de catro caras que separan os corpos da torre. O seor
Modesto Chamosa a quen todos conociamos coma o seor Modesto da
Laresa- admiraba os picos do adro, argumentado, sen mis, que tian
moito mrito e moita antigidade. E meu ab Henrique, que sempre se
tivo por home moi lido, poa o acento nas admirables proporcins da
torre, e na sensacin de lanceira que transmiten os seus vintecinco metros
de altura.
Todos eran mestres! Todos eran amigos! Todos traballaron sin
descanso! E ningn deles morreu rico!.
Un da de Samartio, sada da misa, preguntronlle a don
Secundino se se poda saber quen fixera tanta fermosura, dando por
sentado que o paso dos anos fixera esquecer a tan sublime artista. Pero o
culto crego de Forcarei deixounos abraiados cando lles falou da Igrexa de
Forcarei coma se a fixeran antonte: dous mestres canteiros correron con
esta obra: Pedro Gutirrez, que era de Santa Maria de Castrelo, e Pedro
Varela, que nacera en Ventoxo. En 1778 celebrouse a primeira misa da
nova igrexa, e o remate da torre -o que tanto lle gostaba seor Roque de
Chamosa- non se puxo ata 1789, cando na vecia Francia escomenzaba
a gran Revolucin que lle fixo porta s tempos modernos.
seor Andrs Miguez
pareceulle todo un smbolo que os
dous canteiros se chamaran Pedro
tu es Petrus, lembrou-. E meu
ab opinou que unha ra da vila
debera levar os nomes de Pedro
Varela e Pedro Gutirrez. Pero o
seor Modesto da Laresa, que era
moi realista, enfriou o entusiasmo
de todos: eso ser, amigo
Henrique, cando en Forcarei haxa
ras.
3.- Terra de cregos e canteiros.
Ainda hoxe os vellos de Das Igrexas falan de don Erundino. Para
eles foi un bo e devoto crego, que fixo moita caridade e deu exemplo de
vida. Moi poucos saben, en cambio, que aquel bo crego fora de vocacin
tarda, e que entrara no seminario despois de traballar de canteiro varios
anos. Por eso podemos considerar a Erundino Gago Blas -don Erundino-
coma un smbolo da Terra de Montes, que se proclamou, orgullosa, terra
de canteiros e cregos.
Nunha Galicia esencialmente campesia, sometida autoconsumo
da miseria, falar de cregos e canteiros era tanto coma falar de xente sabida
e emprendedora. E por eso coincido con Avelino Senra cando dixo que,
no contexto da Terra de Montes, falar de cregos falar de cultura, e
falar de canteiros coma dicir empresarios. Foi en Soutelo, o da que se
inaugurou o monumento seu padrio Avelino Cachafeiro, nun intre no
que xa se faca evidente a necesidade de superar a tpica expresin da
terra de cregos e canteiros que Filgueira Valverde daquela Conselleiro
de Cultura- tomara ad pedem literae.
Msicos, periodistas, profesores, empresarios, contratistas,
inxeeiros, arquitectos, cereiros, comerciantes, mdicos, poetas...
Cregos e canteiros en lingoaxe figurada, ou cregos que tamn son
canteiros, coma don Erundino Gago Blas, rector de Millerada e Das
Igrexas, ou don Manuel Barros Quivn, que foi canteiro e emigrante en
Mxico e cantou a sa primeira misa s 36 anos, que daquela eran moitos
anos de Deus.
Os vellos de Presqueiras anda lembran con cario Rvdo. Don
Manuel Fraiz Garrido, prroco e canteiro, que pola sa aficin a falar o
verbo, cando xa saba latn de verdade, mereceu, e levou con orgullo, o
sobrenombre de O morrn. Empeado na construccin da igrexa
parroquial de Santa Maria, O morrn nunca deixou de labrar pedras.
Despois de oficiar ben cedio, como se faca daquela, don Manuel Fraiz
tomaba unha boa taza de chocolate espeso costumbre do Seminario-,
beballe despois un vaso de leite fro, muxido da vspera e gardado na
fresqueira, e a traballar cos canteiros. E del son moitas das pedras e
molduras que luce hoxe a torre de Santa Maria.
Ademis de crego e canteiro, O
morrn era un home de carcter libre,
de forte persoalidade e dun fino sentido
do humor. Cecais por eso contaba meu
ab Henrique unha ancdota que lle
ocorrera pouco despois da Guerra
Civil, cando l era sacristn de
Forcarei. Era o da 18 de xullo, e co
patrocinio compulsivo do Concello,
celebrrase na igrexa de San Martio
unha misa de requiem polos cados do
bando nacional. Como era lxico,
naquel marco do nacionalcatolicismo,
os cregos non cobraron, e por eso
ningun se lembrou tampouco de
pagarlle sacristn. Pero, antes de se marchar para Presqueiras, O
morrn sacou un peso do seu bolsillo un peso dos daquela- e deullo a
meu ab decndolle: que ns fagamos o funeral de valde non quere decir
que o sacristn non cobre tampouco, porque vostede non ten culpa da
Guerra Civil. Era crego, era canteiro, e era libre...

Tamn no Salgueiro, parroquia de Forcarei, se conserva o

sobrenombre de A casa do crego, en lembranza do crego Xos Barreiro,
que foi to da mia aboa Estrela. Xos Barreiro era canteiro, e atopbase
traballando al polo norte de Galicia, entre Ferrol e As Pontes, cando,
desfacendo unha palleira, atopou un bote cheo de onzas de ouro. Namais
collelo dxolle os compaeiros: voume para o Seminario. E as o fixo;
ordenouse sacerdote, e viveu no Salgueiro, sendo un bo e exemplar crego.
O rexistro de bautizos e vodas da Parroquia de San Mario anda conserva
numerosas firmas que testemuan o segundo oficio de Xos Barreiro, e a
curiosa simbiose entre os canteiros e os cregos da Terra de Montes.
Fronte montona repeticin dos vellos agricultores, os homes
canteiros da Terra de Montes estaban afeitos a entender e memorizar
proxectos de construccin endexamais debuxados, e a converter en pedra
as ideas funcionais ou decorativas que lles an transmitindo. Saban medir
e cubicar, tian sentido da esttica, e nunca esquecan que toda obra de
arquitectura representa unha cultura ou simboliza unha idea. Pero, sobre
todo eso, os canteiros de Forcarei sempre foron homes de mundo,
acostumbrados a viaxar por todas partes, e afeitos a asimilar e contar
tdolos costumes e novedades que an vendo por ah. E ese seu viaxar
convertaos en xente sabia, coma unha lite privilexiada no inmobilismo
afogador das sociedades agrarias.
Cecais por eso, cando os tempos cambiaron, a xente de montes foi a
primeira en asimilar as transformacins sociais que se produciron en
Galicia a finais dos cincuenta, cando un s chanzo xeneracional deixou
atrs s cregos e canteiros que definiran a Terra de Montes para sustitulos
por arquitectos, msicos, escritores, cineastas, profesores, inxeeiros,
empresarios, polticos, mdicos..., e todo aquelo que Avelino Senra
dixera un da, na praza de Soutelo, con sbia e profunda metfora.
 4.- Os canteiros de Montes andiveron por Madrid.
Meu amigo Montesinos estudiara Arquitectura, e estaba
preparando unha tese sobre o urbanismo da Cidade Universitaria de
Madrid. E, ainda que teo por certo que nunca rematou o seu traballo,
remexera tdolos arquivos da Complutense, e saba toda-las historias e
ancdotas daquel impresionante proxecto.
Por el souben, sentado nas escalinatas da Facultade de Farmacia,
que na talla e labra das inmensas columnas que lle dan o seu fuste e
singularidade a tan soberbio edificio, traballara un canteiro de Forcarei
que se chamaba Clemente Barros.
Para Carlos Montesinos toda a Galicia interior era Forcarei, e por
eso non afinou o suficiente para decirme que Clemente Barros nacera en
Fonds, na parroquia de Quireza, e que en tdalas obras nas que traballou
foi sempre chamado a facer as molduras mis complexas.
Sabido aquel dato, o numeroso grupo de estudiantes que
cursabamos estudios na Universidade Complutense fmoslle engadindo
novos canteiros historia de Madrid, hasta conformar unha lenda que
via a significar algo as como que Madrid se fixera gracias os canteiros,
empresarios e artistas da Terra de Montes, e que, se suprimimos da
historia esta humilde esquina do Finisterre, quedaramos tamen sin a
capital do Reino.
cabeza de todos eles figuraba don Alfredo Barros, que era a parte
mis viva da lenda, e que nas nosas tertulias pasaba por ser o empresario
mis grande de Occidente. E despois vian todos aqueles homes dos
que sabamos un chisquio mis que nada: Marcelino Barros Fernndez,
nado no Serrapio, que foi o encargado de facer e colocar o primeiro
monolito que marcou o punto kilomtrico 0 das seis carreteras radiais;
Enrique Dapena Gamallo, de Castrelo, a quen lle atribuimos con moita
lxica e poucos datos- o labrado dunha monumental fiestra da Catedral da
Almudena, daquela inacabada; e, por suposto, o xa mentado Clemente
Barros, que algn de ns, en plena fiebre chauvinista, lle asignou tamn
o basamento non escultrico da formidable estatua que fica na Cidade
Universitaria, diante da Facultade de Medicia.
 Por si algo faltaba, foi daquela cando se empezou a falar de que o
comandante Castro, na sa plenitude revolucionaria, mercara unha
lareira galega no seu solar de Lncara, para instalala en Cuba. E al
soubemos tamn -non podera decirlles por onde- que aquela lareira,
agora histrica, fora feita por Xos Fraiz Edreira, nado en Ventoxo, e
convertido por ns nunha especie de heroe de lenda, en certo modo
revolucionario, que pechou con broche de ouro a nosa fantasiosa pica da
pedra, adobada sen dbida pola ferinte morria da Terra de Montes.

5.- Os polticos canteiros.

O da 17 de abril de 1846 chegou adro de Forcarei o brigadier
Rubn de Celis, que via de Ribadavia e O Carballio, coas sas tropas,
para unirse en Santiago levantamento militar de Sols e Faraldo. Al
izaron a bandeira liberal, sobre un longo mstil de vidro atado cun adival
pico central do adro que tanto lle gostaba seor Modesto da Laresa- no
que fica esculpida a mitra de San Martio de Tours, o santo patrn da
parroquia.
Os homes que chantaron o mstil eran dous canteiros da Terra de
Montes: Francisco Paz, que se unira levantamento en Cerdedo, mentras
traballaba na Ponte Baloutas, e Francisco Vizoso, que se unira
levantamento en Soutelo, cando a camio de Madrid. Os dous eran
amigos, nacidos en Quireza, e os dous se uniran partida de Bento Couto,
que proclamara a sublevacin liberal nas Terras de Montes e Cotobade.
Na sa calidade de xefe da
tropa, o brigadier Rubn de Celis
aloxouse na casa do crego, e
pideu que se lle habilitara cama e
garda na estancia fortificada que
ten a igrexa de San Martio
enriba da Sacrista, que daquela
se acceda directamente dende a
Rectoral, por un pasio de
madeira de carballo que remataba
nunha ponte levadiza.
 Animado pola boa cea, regada con saboroso vio do Ribeiro, o
famoso brigadier, disque de ascendencia cntabra, extendeuse a falar da
casa solar de Celis, que l non chegara a coecer, dos seus familiares
bispos que rexeran a dicese de Murcia e desempearan altos cargos nos
Virreinatos de Amrica, e do solar tardorromano de Obeso, onde se ergue
anda a torre seorial dos seus devanceiros. E nesas estaba cando, facendo
gala dun pronto natural que o caracterizaba, decideu poer a tropa en
mans dun seu capitn, e marcharse a galope a Vigo, para visitar sa
dona.
A nai da madria Manuela, dona da casa na que eu nacn, anda se
lembraba de ver pasar seis xinetes con fachos, que abran camio a un
altivo cabaleiro que pasou galopando por Sorribas, camio de Gomail,
para coller o Camio Real que baixaba cara Cerdedo e Pontevedra. E d a
historia que esta foi a causa principal do retraso das tropas que deban
xuntarse en Santiago con Solis e Faraldo, e que deu lugar dramtica
derrota que precedeu s fusilamentos de Carral.
Tra-la derrota, os canteiros Paz e Vizoso, vronse na obriga de fuxir,
e non voltaron casa ata a Revolucin Gloriosa, que a eles lles abreu o
camio da amnista e a Rubn de Celis o camio dun escano na Carreira
de San Xerome. Por eso escollemos a estes dous canteiros, alistados
voluntariamente no movimento que puxo os cimentos do nacionalismo
galego, para abrir paso saga de canteiros polticos, que enfan a historia
da Terra de Montes arredor das macetas e punteiros. Antes deso, o
canteiro Xoan Varela, nado en Duas Igrexas o ano 1764, tivera a honra de
ser nomeado primeiro alcalde constitucional de Forcarei, amparo da
Constitucin Liberal de 1812, restaurada polo comandante Riego na
sublevacin militar das Cabezas de San Xon.

Nos anos finais da II Repblica achamos outro canteiro ocupando a

responsabilidade de primeiro tenente-alcalde do Concello de Forcarei.
Era Alfredo Iglesias, natural do lugar de Alfonsn, da parroquia de
Presqueiras, bo escritor e propagandista, e destacado lider socialista.
Fuxido a Estados Unidos, a comezos da Guerra Civil, regresou mis tarde
Terra de Montes, para morrer en Presqueiras en 1956.
 6.- Traballar nas alturas.
O seor Severino da Ferreira foi o mestre de obras da igrexa de
Monterroso, unha especie de Bruneleschi rural, que o mesmo arrincaba
pedras na canteira, correxa os diseos dos capiteis, faca plantillas de
dovelas ou labraba as esquinas mis complicadas das molduras.
Cando estaba rematando as torres, e todos lle gababan a finura da
labra e o gosto xeral do edificio, o seor Severino botaba man dun refrn
que lle via moi ben a sa humildade de artista canteiro: facer torres non
cousa de moito mrito, porque, al nas alturas, picadas coma burros
parecen molduras.
Don Ramn, o crego de Monterroso, pasaba mis fame ca un
mestre de escola. Canto daban os petos e os cultos, a dereito para as obras
da igrexa. E o que precuraban nas veigas do iglesario, l a mis a sa
irman, apenas lles daba para vivir. Por eso, cada vez que via a sa casa de
Sorribas, o seor Severino marchaba de volta cuns saquios de millo e
algo de carne de porco, para darlle de comer probe e exemplar prroco
de Monterroso: l aforraba para pagarme o xornal deca o seor
Severino- e eu aforraba para darlle de comer a l. Das cataplasmas!.
final, cando rematou aquel choio que resume toda a sa sabedora
de canteiro, o seor Severino veuse para a casa con moito orgullo na alma
e unha morriada no peto: era outro xeito de ver o oficio de canteiro!.
Do seor Severino tamn se conta unha ancdota que fala moito da
sa sensibilidade de home traballador e artista. a coa sa cuadrilla, a
traballar cara o Norte, cando decideu entrar en Santiago para ver a
Catedral. Ouvira falar moito daquela fabulosa igrexa, famosa no mundo,
pero nunca tivera ocasin de vela, e por eso, cando chegou praza do
Obradoiro, quedouse abraiado diante da incrible fachada deseada por
Fernando de Casas, e tamn a l -antes que a Brian Ferry- lle pareceu a
catedral mis fermosa do mundo.
Pasou un cuarto de hora, e o seor Severino da Ferreira segua
inmbil, sin pestaear siquera, grabando na retina cada estatua, cada
capitel, cada moldura, cada fuste, cada pedra. E as estuvo ata que algun
lle preguntou: En qu pensas, Severino?. O canteiro voltou a cabeza e
dixo: No ferreiro que apuntou a farramenta.
 Hoxe, cautivos da cultura americana, adoitamos medir o volumen
dos traballos doutro xeito: a fachada ten tantos metros de altura, pesa
tantas toneladas, e a pedra que se empregou sera suficiente para facer
unha ponte en Rande ou para encher tantos vagns dun ferrocarril. Pero o
seor Severino era fillo dun ferreiro e canteiro de profesin. E por eso
penso que ninguen soubo medir millor ca el as colosais dimensins en
soubo medir millor ca el as colosais dimensins daquela obra, ainda que
fora poendo no primeiro termo a mis humilde das figuras do
Obradoiro: o canteiro que apuntou toneladas de punteiros. Sera tamn
de Forcarei?.

7. Os grandes.
A historia difcil a dos canteiros pequenos, porque anda escasa
de datos, e precisa de adobos literarios que non todos estn dispostos a
facer. Por eso eu prefern enfocar este artigo a travs dos canteiros
mis humildes, aqueles que eu coecn, ou aqueles dos que ouvn falar
cando era rapaz. Pero a historia dos canteiros de Terra de Montes
tamn ten figuras senlleiras que, escomenzando por Xon de la Fuente,
que xa no sculo XVI traballou nas obras de reforma do convento de
Aciveiro, poderan encher monografas e teses doctorais en
abundancia.
Pedro Monteagudo, nado en 1633, en Santa Baia de Castro
(Cerdedo), foi o constructor das duas fachadas monacales mis
impresionantes que se conservan na Galicia rural: a de Oseira, na que
traballou co seu pai, e a de Sobrado, na que deixou unha impronta persoal
indeleble. A l se lle debe o impresionante almofadillado clasicista,
importado directamente do Renacimento florentino, e adobado con un
acabado persoal e moi acado complexa esttica galega.
O mesmo Pedro Monteagudo fixo tamn a portada da igrexa
conventual de Poio, que enseorea a paisaxe mol da Ra de Pontevedra. E
non falta quen, fora da nosa terra, relaciona as mans deste canteiro coa
igrexa antequerana de San Pedro, no antigo Reino de Granada, onde
disque aprendeu o arte da traza arquitectnica tardorrenacentista, ainda
que este extremo non puidoser, en modo algn, confirmado.
 Xan de Bouzas Beiro, nado en 1620, na parroquia de San Pedro de
Parada, destacou como escultor de cruceiros e relieves.
Manoel Cadavid afrontou en 1752 a construccin do presbiterio da
igrexa de San Amede, en Millerada, que lle deu cima e perfeccin a un
templo que, sinxelo e puro de lneas, acada sin embargo un grao de beleza
pouco frecuente nas igrexas rurais do sculo XVIII. E cecais con l
aprenderon o oficio Pedro Varela e Pedro Gutierrez, os mestres que,
poucos anos despois, an afrontar a construccin da igrexa de San
Martio de Forcarei.
Xos Nieto deixou a sa impronta no proxecto de obra da actual
igrexa de Cerdedo. Xos Rivas, de Lebozn, traballou na espadana de San
Romn del Valle de Astorga. Pedro de Arn, da pequena parroquia de
Barro, que andivo na reforma do convento de Santa Clara de Santiago e na
torre sineira da catedral de Ourense. Xos Bugallo, que labrou a portada
da igrexa leonesa de Quintanilla de Somoza.
Antn Ferreiro, natural de Quireza, esculpeu os fermossismos
cruceiros que ainda lucen hoxe na explanada dianteira do convento de
Aciveiro e na praza de Forcarei. Ambolos dous cruceiros destacan polo
seu fuste esbelto, e por unha arte de esculpir que, pola sa expresin e
proporcionalidade, semella ter moita escola, ainda que non sepamos do
seu paso polos centros de formacin da poca.
A nmina de canteiros prodixiosos, e dos mestres arquitectos da
Terra de Montes, , sen dbida moito mis longa. Pero ese estudio
dixollo para os historiadores de arquivo e contraste, mentras eu me adico
a escoitar cousas, relacionar incgnitas e xunguir fos, para soerguer unha
pica que sobarda, meu ver, os pequenos lmites dunha historia que tal
chamarse poidera.

8.- Os descoecidos.
Xa se sabe que o oficio de canteiro se presta moi mal para a crnica.
Porque era xente sinxela, que traballaba moito para gaar pouco, sin facer
planos, nin contratas, nin facturas con IVE que deixasen datos da sa
identidade ou do seu traballo. Fronte que se adoita facer noutras artes,
nas que sempre se firman e persoalizan as obras, o canteiro un artista
humilde, que fa todo na pedra e no mestre de obras, sin mis
identificacin que os pequenos sinais que marcaban o traballo e lle
permitan cobrar o xornal.
Cecais por eso perdemos o rastro de tantas persoas que hoxe me
gostara identificar coas sas obras.
Quen fara os picos do adro de Forcarei? Na sa estructura
orixinaria, antes de que a expansin da praza aconsellara adaptalos nova
concepcin do espacio entorno Igrexa, eran unha obra mestra da
proporcin, con unha exquisita e sinxela escolla dos motivos que implica.
E anda hoxe, despois da sa reforma, constituen un magnfico exemplo
da cantera rural, que merece, meu entender, un estudio mis
especializado. Por eso suxiro un estudio para datalos, e a confeccin de
planos que, antes de que se perda o rastro e a memoria viva da sa
ubicacin primitiva, nos dean a idea da primitiva concepcin do espacio
adral que circundaba a igrexa de san Martio.
Tamn en Forcarei, no xardn dianteiro da casa rectoral, se atopa,
casi arrombado, o vello cruceiro parroquial, que foi sustitudo polo que
labrara Antn Ferreiro.
Obra de exquisita inxenuidade, dotada anda de singular
policroma, moi prxima que lucan os picos do adro, este cruceiro
merece ser rescatado para un espacio mis pblico, nos entornos da
propia igrexa, coma mostra cimeira da cantera popular.
Cando eu era rapaz adoitabamos ainda corretear por al, e
agacharnos no xardn para xogar escondite. Por eso teo reparado
moitas veces neste cruceiro que transmite unha sensacin singular. A
mesma que Juanito Rapado resumeu, de neno, nunha observacin
preciosista que endexamis esquecn: a Mam do Ceo estase rindo dixo
o fillo do barbeiro- e Xesucristo vaille dar unha labazada. O comentario
inxenuo, coma o cruceiro mesmo, pero compre lembralo cando se mire
aquela tenra xoia da canteira popular.
E o arco central da Ponte de Gomal? Quen sera o mamposteiro
que fixo aquel prodixioso encaixe de laxas de pizarra? Qu lle queda de
romana vella ponte medieval? Qu teen que ver na sa fermosura os
canteiros que a restauraron, longo dos sculos, despois de cada chea do
Lrez? A Ponte de Gomal non parece obra de canteiros, senon un preciso
capricho da natureza, que permiteu que o camio real cruzase o Lrez sin
romper o feitizo daquela paraxe nica. E cecais por eso a vella Ponte de
Gomal resiste como ningunha as enchentas do inverno, que a deixan
asulagada, e as secas do esto, que a fan casi intil, sin deixar que o paso
dos anos e a incuria vexetal que enraza nos seus muros, lle abran fendas
na sa humilde e portentosa estructura.Tampouco sabemos quen fixo a
Torre de Castrelo, singular, esbelta, belida, exemplo de adaptacin s
usos, paisaxe e s recursos da poca. Un milagre de conservacin e
estabilidade, e un prodixio de ubicacin estratxica, xa que os seus
escasos metros de altura permiten ollar a paisaxe de Montes nunha
perspectiva esencialmente distinta que se olla seu p. Un smbolo de
inapreciable valor para os canteiros-mamposteiros da bisbarra de Montes
que sen mis recursos que as laxas do monte, e sen mis farramentas que
unha vella maceta, unha piqueta e un punteiro, erguan preciosos muios,
belidas pontellas, albarizas, palleiras, hrreos e casas que parecan
xurdidas da natural beleza dunha paisaxe prodixiosa.
E os pasos da Balsada? Cruzastes por eles as augas do Lrez?
Para facer pasos haba que escoller un lugar xeralmente sereo e feiticeiro-
e haba que disear a sa altura e separacin. Se os pasos estaban ben
postos, casi non te decatabas de estar sobre o ro. Se estaban mal feitos, en
cambio, o ro convertase nunha ameaza baixo os teus pes, e o seu uso
devia en puro titubeo. Os pasos da Balsada eran un exemplo de
equilibrio dinmico, pero non sabemos nada de quen os puxo.Tampouco
sabemos quen labrou o vello escudo da casa do correxidor de Garellas,
parroquia de Millerada, que nos meus tempos de neno anda ficaba
desarmado veira do camio de Vilar, e que constitua o exemplar mis
notable da herldica da Terra de Montes.
Onde estar o dintel que tia a vella Casa do Concello de Forcarei
na porta do balcn principal? Al estaba gravado o que hoxe o escudo
oficial do Concello, que debera ser rescatado para mostra dunha obra de
gran calidade, irremisiblemente perdida. Tampouco sabemos quen o
fixera, nin de onde provia a inspiracin dos motivos herldicos que
comentamos. Por todas partes petos de nimas, lpidas e piedades de
camposantos, cruceiros, pontellas, hrreos, muios, capelas, portelos,
lavadeiros, abrevadeiros e caosifns, a Terra de Montes est chea de
obras annimas que admiran pola sa calidade e sinxeleza, e que foron
feitas por xentes annimas ou por artistas que hoxe temos esquecido. E
por eso coido que, no seu nome, deberiamos facer, pasenio, un
meticuloso inventario das pedras labradas e das laxas compostas da Terra
de Montes, para lembrar polas pequenas cousas da vida s que noutros
lugares lembran polas obras de arte que fixeron a cambio de pan.

9.- A nosa verdadeira historia.

Calquera de ns, que se pare a furgar no faiado, nos alpendres ou na
palleira da casa, atopar cousas cada cada vez mis raras que levan nomes
coma pistolete, martillon, punteiro, guillo, falsa, maceta, escoadro,
plomo, escoda, fixadeira, buxarda, cicel ou acodadeira. E calquera que
lembre as conversas dos seus abs lembrar verbas coma dintel, agullas,
tranqueiros, capealzos, soleiras, cornisas, esquinais e antepeitos, ou
instrumentos tan antigos coma aparellos, diferenciais, roletes e
palicordas. Son as verbas da nosa vida, coas que se escribeu, millor ou
peor, a pouca historia que temos. E son a referencia que nos permite
interpretar o que agora somos e facemos con plena autenticidade.Por eso
estas verbas non poden nin queren ser unha historia dos canteiros de
Montes. Somentes pretenden falar de ns e dos nosos vellos con formas
casi picas, cheas de vivencia e cario, que tenden pontes coa realidade
al onde fallan documentos e testemuas. Porque teo a esperanza de que
a lectura destas letras suxira moitas enmendas e adendas, e que sexa o
principio dunha recolleita oral dunha historia que, se non somos
dilixentes, est a piques de perderse. Ainda que tamn verdade que os
seus protagonistas, o seor Miguez, o seor Modesto, o seor Severino,
meu ab Henrique e tdolos canteiros citados e esquecidos neste artigo,
nunca traballaron para ver o seu nome escrito nunha revista. Porque na
vella Terra de Montes, dabondo tian con darlle de comer os seus fillos.
Pero por eso mesmo, porque eles gaaron o cambio, compre non
esquecelos, e aprender a leccin que nos dan nas alturas, al onde, como
dixo o seor Severino da Ferreira, tamn as picadas parecen molduras.
En Santiago, o da 8 de xullo de 2001
 BIOGRAFA
DE
CHANO PIEIRO
 Federico de la Pea e Jos Chedas son dous
galegos, dos bos e xenerosos, que se coeceron e
s e f i x e r o n a m i g o s n a Te r r a d e M o n t e s .
Un traballa na natureza, o outro na pedra, por eso
estaban destinados a se coeceren precisamente
nesta terra en que a simbiose entre pedra e
natureza perfecta e ancestral. Os dous teen
xa Terra de Montes coma segundo fogar, que
non folgar, porque veen a ela a traballar,
Federico divulgando os seus encantos e Chedas
fabricando soos futuros e asentando
construccins firmes, bariles e rufas que o da
de man permanecern coma estampas de
eternidade que son as pedras. Esta , contada
por eles, a sa historia e maila do muro que
andaban a buscar para facer unha
curtametraxe. final, atoprono e atopronse
a s mesmos. A pedra e a natureza danse a man,
igual ca Federico e Chedas.
 Eu traballei ensinando e formando alumnos no mdulo de
construccin, mundo no cal me dediquei toda a vida a aprender, e agora,
que vou cara a xubilacin, gstame deixar neles eses coecementos que
humildemente souben escoitar de quen saba mis ca min. As xeracins
de relevo deben ir traballando coa mesma humildade dos nosos ancestros,
que levaban como bandeira as ganas de traballar e a honestidade polo
mundo adiante. Coecn boas xentes na Terra de Montes e estou
agradecido a tdolos que me fixeron participar en temas culturais, como
o caso de Federico de la Pea, que sabe coma ningun escoitar e tirar
proveito do saber do pobo para os seus proxectos, dun xeito que moi
poucas persoas fan tan ben e con tanta naturalidade. Este home traballa
coa natureza, cos animais, cos homes e as mulleres no medio en que
viven, para que os que veen detrs poidan ver como era a vida nas aldeas
e na naturaleza.
Son documentais feitos na
propia esencia da vida, e compre
ver como meticulosamente os
animalios viven e se
reproducen, como as boas
xentes se desenvolven no medio
natural e como os ros e os
montes se ven reflectidos en
toda a sa magnitude e
importancia, e sempre dentro
dunha calidade humana que non pode sustraerse a ese contorno
Federico contactou comigo para que eu lle falase dos muros,
porque el estaba a facer un documental sobre un deles. Pretenda
transmitir como na actualidade se destren muros erguidos coa suor dos
antepasados, e que foran feitos por eles aproveitando o tempo de lecer
(cando an co gando monte as mulleres fiaban e os homes aproveitaban
para amorear e seleccionar as pedras que faran falta nas futuras
construccins) e ,de paso, se o tempo o permita - o meteorolxico,
porque do outro sempre se dispoa - anse abrindo as bases, ou
colocando os chitos e chantas que serviran de basamento e fixacin para
logo coloca-las pedras miudas, ata conqueri-las cerradas, deixando
sempre as boqueiras para as cancelas ou para os portelos, ou mbalas
das. Esto realmente arquitectura popular no mis fondo sentido da
palabra. En ocasins ata eran utilizadas coma foxos dos lobos, onde caan
estes despois de seren conducidos por cadeas de muros que s veces
duraban quilmetros (co cal o nome de cerradas pasara a cambiarse polo
de devesas).
Hoxe en da esas labores estn sendo destrudas, e non se teen en
conta hora do desenvolvemento e de obras ocasionadas por mor das
concentracins parcelarias.
Federico de la Pea tamn me chamou para que eu lle definira os
distintos tipos de muros e a sa utilidade, xa que para cada caso e en
funcin dos materiais dispoibles na zona, as edificacins eran distintas.
En ocasins os muros deban permitir o paso da auga, e da propia
natureza, de a a sabedora dos nosos canteiros (os muros seguen en p
despois de centos de anos). Un dos segredos era a trabazn e o bo asento
das pedras. Toda esa labor de informacin e de asesoramento da mia
humilde persoa verase cando chegue sa fin a curtametraxe que
Federico est a elaborar sobre a historiemes obay de chilo xaro, como
dira un arxina (a historia dun muro).

Coecn a Jos Chedas certo da do derradeiro ano do sculo

pasado, co gallo da gravacin de Terra de Montes, un soo de pedra e
auga, documental que amosa a riqueza natural e artstica desta
interesante bisbarra galega.
Sorprendeume a sa naturalidade diante da cmara, representando
a figura do canteiro, polo que lle propuxen unha futura colaboracin na
mia prxima obra audiovisual sobre a importancia dos muros
tradicionais de pedra, dos que Terra de Montes tan prdiga. Aceptou,
Facendo gala da sa profunda xenerosidade, e rapidamente entramos en
materia; primeiro coa etapa de casting, coa localizacin do muro
adecuado nosa historia.
Certo da, levabamos varias horas pateando os campos da Terra de
Montes e o noso protagonista (o muro) anda non fixera acto de presencia.
A orografa do terreo, subir e baixar montaas, fatigranos, polo que
decidimos tomar un respiro para recuperar forzas. Sentmonos sombra
dun carballo e, por suposto, fronte a un rufo e curtido muro de pedra.
A nosa conversa xirou en torno a el. Chedas faloume de cuestins
tcnicas referentes anatoma do muro; de xistos, de chantos e chitos, de
chapacuas. Eu faleille da funcin destas construccins na natureza.
Amigo Chedas, dxenlle, os muros vellos de pedra son coma
hoteis para a vida salvaxe. Recn construidos, lembran a un planeta sen
vida. Os seus primeiros colonizadores son os liques (ouricelas), uns
estraos seres que levan varios miles de anos existindo sobre o noso
planeta.
Anda que nos semelle incrible, os liques non son organismos
independentes; estn formados pola asociacin entre un fungo e un
argazo, unha especie de contrato que en termos cientficos recibe o nome
de simbiose e que os beneficia mutuamente; o fungo envolve argazo,
protexndoo da luz demasiado intensa e da calor, e este, a cambio,
proprcionalle o alimento que el non pode fabricar por carecer de
clorofila.
Vivindo deste xeito, a
unin fai a forza e ambos
organismos poden enfrontrense
a condicins extremas que
doutro xeito lles resultaran
prohibidas: poden aferrarse s
rochas das rexins rticas ou dos
desertos mis abrasadores,
resistir temperatura inferiores a
130 C ou superiores a +100 C,
desecarse por completo durante meses e reactivarse ensegundos cando se
humedecen, e vivir miles de anos medrando moi amodo, menos de 1 mm.
 ano. O que non soportan, sen embargo, a mis mnima contaminacin
do aire; por eso desapareceron de moitas cidades. A sa presencia
sinnimo de pureza ambiental, motivo polo cal son tan abundantes en
Terra de Montes, onde a pureza do aire non ten comparanza.
A Chedas non lle quedou a mis mnima dbida da rendibilidade
que supn a asociacin fungo argazo. Sen embargo, dxenlle, non
debemos enganarnos: o matrimonio as formado tan s por comenencia,
por puro interese. O da que un dos cnxuxes poida vivir sen o outro, o
divorcio chamar porta e a separacin ser inevitable, igual que na
especie humana.
Sobre o noso muro, Chedas puido recoecer varios tipos de liques
que o acompaaran durante anos na sa profesin de canteiro: os liques
mapa, que medran ata contactar cos vecios, empurrndose uns a outros e
chegando a formar un mosaico sobre as pedras que lembra a un mapa
poltico; a tripa de rocha, unha especie de leituga de estrao aspecto que
adoita a medrar sobre os anteriores; os liques ramificados, que na tundra
nrdica son o alimento favorito dos renos e que aqu estn representados
por especies que se erguen simulando pequenos arbustos ou colgan das
pedras, e de moitas rbores, a xeito de barbas de druida; os liques
escamudos, os xelatinosos... toda unha riqueza pioneira na colonizacin
do mundo.
Os liques, vivos ou mortos, o p transportado polo vento, as follas
atrapadas entre as pedras... e o envellecemento do muro, van criando
paseniamente un solo sobre o que medran os brins, as hepticas
(escamentas), os fentos e as plantas superiores, algunhas con propiedades
medicinais, como os couselos e as uas de gato.
Chedas comentoume que na sa infancia, cando a botica quedaba
lonxe e o contido dos petos tamn, mbalas plantas eran utilizadas para
sandar feridas, chagas e frieiras. Recollanse non s nos muros, senn
tamn nos tellados e nas tmaras sombrizas onde lles gusta medrar. Unha
vez na casa, esmagbanse xuntas nun morteiro e despois untbanse as
partes afectadas vendndoas coidadosamente. s poucos das man de
santo !!, o mal xa estaba curado.
Lembra as longas noites invernais na casa natal de Matalobos, en A
Estrada. sa ta Manuela, na vella e fumegante cocia, preparando con
con amor a beberaxe, calor do lume, mentres fra o vento fungaba por
entre as casas e o oulear do moucho estarreca a aldea. Lembra tamn s
seus pais, s seus irmns, a escola... tantas e tantas lembranzas evocan
estas plantas !!
Chedas lembrou mil e unha ancdotas da sa infancia e xuventude.
De speto, fronte a ns, un inquilino do muro fixo a sa aparicin.
Tratbase dun lagarto das silvas, un macho. Via de espertar do sono
invernal e xa luca o seu distintivo nupcial; unha feituca cabeza dunha
fermosa color azul cobalto.
Chedas preguntoume a que se deba semellante coloracin.
Expliqueille que a razn non era outra ca servir de pintura de guerra e de
atractivo para a sa parella. En efecto, cando abandonara o muro e se
trasladara s braas e ros da zona, exhibirase ante outros machos e
loitara con eles pola posesin das femias.
Comenteille que, unha vez apareado, pora de manifesto un
comportamento atpico no mundo dos rptiles; vivira coa sa parella no
mesmo territorio, durante a primavera e o vern, coidndoa e protexndoa
coma todo bo marido. Esto acrecentou o interese de Chedas polo lagarto
das silvas.

Ademais deste animal, outros inquilinos alugan o muro para

durmir na inverna. Os caracois pganse s pedras interiores e pechan a
sa casa con baba endurecida. Non sairn ata que aumente a temperatura e
a chuvia estea mis quentia. Os ourizos cacho dormen
confortablemente en nios de follas e herbas secas que eles mesmos
constren. Disminuirn a sa actividade vital ata lmites alarmantes; o
seu corazn latexar tan s un par de veces por minuto, o imprescindible
para mante-la vida. De cando en vez espertarn para facer pip.
Sapos, pntegas e escnceres poden durmir de forma independente
ou compartir a mesma habitacin, igual cs cobras. As vboras, sen
embargo, soen agruparse e constitu-los tpicos nios de vbora.
En todos eles, a desconexin non completa. Os das de sol
asomaranse terraza e quentaranse un pouco. Coa chegada da primavera,
os inquilinos invernais activaranse e moitos abandonarn o muro. Sern
sustituidos por outros que o transformarn nunha gardera moi segura.
Ratos de campo, donicelas, ourizos cacho... parirn e aleitarn s
sas cras na proteccin interior. Mentres, paxaros coma os carrizos,
paporrubios, lavandeiras, ferreiros... etc, construirn os seus nios entre
as pedras e sacarn adiante varias poladas.
- Est claro, amigo Chedas, que estes hoteis da natureza dan para
moito.
Sen drmonos conta, as horas pasaran fugazmente e a tardia estaba
tocando sa fin. Nos das seguintes pateamos quilmetros e quilmetros
de campos, vimos muros e mis muros e, por fin, atopamos o da nosa
historia. Aprendn moitas cousas de Chedas, creo que el tamn de min. O
mis importante foi compartir momentos inesquecibles cun bo home
disposto a colaborar en todo momento polo ben desta terra de montes,
ros, bosques... e muros.

Ata a prxima, Chedas !!

PUBLICACIN DA CONCELLERA DE CULTURA
CONCELLO DE FORCAREI
ESTA UNHA EDICIN GRATUTA,
QUEDA PROHIBIDA A SA VENDA

IV NMERO DA REVISTA COTAREDO ANO 2001

 Forcarei xa ten web
forcarei. net
Vistanos ! Caers na rede

UNTA
DE GALICIA

Concellera de Cultura Ras Baixas

PATRONATO DE TURISMO
de Forcarei DIRECCIN XERAL DE TURISMO DEPUTACIN DE PONTEVEDRA

UNTA
DE GALICIA

Excma. DEPUTACIN PROVINCIAL DE PONTEVEDRA DIRECCIN XERAL DE CULTURA