C

REVISTA CULTURAL E TURSTICA

DO CONCELLO DE FORCAREI
N VI ANO 2003

O
XOS LUIS BARREIRO
OLIMPIO ARCA
XOS RAPOSEIRAS

T
DAVID OTERO
F. ROZADOS ROCHI

A
R
E
D
O
Muller Labrega, de Magn Picallo
Inaugurada en Agosto de 2003
Rega no interior dun muro, en Trasdomonte (Madalena).

FOTOS: ROCHI

Carreleira, en Lerce (Castrelo).

 SADO DO ALCALDE

Estamos diante do sexto nmero desta publicacin

anual do Concello de Forcarei. Esta andaina confrmanos,
ano tras ano, no acerto da nosa intencin de achegar a cultura
s nosos vecios e s nosos visitantes. A valoracin da
calidade da empresa correspndelle lector, pero a calidade
da proposta , sen dbida, positiva, xa que dalgn xeito nos
permite profundar na nosa cultura e no noso patrimonio, a
travs da sempre oportuna colaboracin dos nosos escritores
e dos das terras vecias. Este ano, quero agradecer
sinceramente a aportacin dos autores que nos enriquecen
coa sa prosa e cos seus coecementos. Os amigos Olimpio
Arca Caldas, David Otero, Jos Raposeiras Correa,
convdannos a pasear da sa man para coecer aspectos
inditos da nosa terra. E o xa acostumado esforzo de Xos
Luis Barreiro satisface as nosas mentes e a nosa curiosidade
un ano mis, para non faltar cita precisa e xamais eludida
coa nosa comn terra. Seguimos pensando que este exercicio
anual unha verdadeira obriga que temos convosco e con
todos aqueles que queren e senten latexar dentro de si Terra
de Montes. Agardo que vos cause placer a lectura deste novo
nmero.

David Raposeiras Correa

Alcalde-presidente do Concello de Forcarei
 PRESENTACIN

Anda que con certa demora, sae ra o VI nmero desta nosa

revista para non fallar cita anual cos que lle dades sentido. Vs,
lectores, sodes quen xulgades o noso labor, e tamn quen nos permitides
multiplicar un anos mis os soos de ver que algo tan noso, feito desde a
cerna da nosa vocacin de divulgadores da nosa cultura e dos asuntos do
noso espacio vital, se espalla entre os vosos fogares e lugares de reunin
para se converter nunha autorreferencia, se non imprescindible, si
precisa e conveniente para nos entender a ns mesmos. Debemos
gratitude este ano, coma todos, pluma rica e mestra en irona de Xos
Luis Barreiro, que nos ilustra, nun relato ateigado de retranca, sobre
unha utpica historia do noso prato tpico, a carne richada. Tamn
amigo Olimpio Arca, prolfico autor (en obras e en galardns),
cuntiense e estradense a un tempo, que nos fala dos pleitos dos nosos
devanceiros na Terra de Montes. Outro bo amigo, David Otero, vn
engrandecer o noso acervo popular aleccionndonos sobre a figura do
celebrrimo Ramn de Liripio, personaxe xa tpico nas conversas da
xente, de quen est a preparar un libro. O noso vecio Jos Raposeiras,
autor da recente e elaborada biografa do noso pintor presqueirense
Virxilio Blanco, axdanos a ennobrecer a figura dos mestres da
comarca, s que lles debemos o primeiro contacto co ensino e coa ansia
de coecemento. Completan este nmero a habitual seccin as cores
esvadas da nostalxia, onde recuperamos o pasado a travs das
fotografas en branco e negro da nosa historia, unha reportaxe sobre os
muos da parroquia da Madalena e un relato que foi premio Camilo
Jos Cela no ano 2001, titulado Unha Campa na Congostra de
Rebordechao. Agardamos, coma sempre, que todo este contido sexa
do agrado de todos vs, os que nos dades significado e motivo para
seguir nesta empresa colectiva que divulgar a nosa cultura e o noso
patrimonio. Unha aperta e feliz lectura.

Francisco Rozados, Rochi

Fundador e Coordinador de COTAREDO
A escola como palanca transformadora dunha sociedade en
constante cambio: o encontro da pedagoxa coa tcnica.
Jos Raposeiras Correa.

Lo que de raz se aprende

nunca del todo se olvida
Sneca

INTRODUCCIN
De seguido imos facer unha breve memoria de cando viviamos
na parroquia de San Miguel de Presqueiras, Concello de Forcarei,
asistindo daquela Escuela Nacional de Nios de Guisande -entre os
anos 1959 e 1964- co meu primeiro mestre D. Manuel Blanco Cortizo.
a tamn escola de pago -
mandbame a mia avoa, Mara-
con D. Aurora e D. Rodrigo. Nestas
datas chegaba por fin a televisin
mia aldea A primeira vez que vin
unha TV, foi na vivenda que o citado
mestre tia na casa da escola logo
pudena ver tamn na casa dos meus
vecios do Souto, en Outeiro. Algo
inslito se me presentaba diante dos
meus ollos As primeiras imaxes
foron dun partido de ftbol do R.
Madrid (Amancio, Gento, Grosso,
Velzquez, etc.) e unha pelcula da
serie Bonanza que botaban os
domingos... Estabamos daquela en
plena dictadura Recordo cando
apareceu escrito con moita
claridade, na Fonte da Cruz -en Outeiro- o seguinte rtulo: 25 aos de
paz Tiamos que aprender e memorizar que todos eramos moi bos,
non haba ningn problema, respectbannos en todo o mundo, os roxos
eran os malos e os que falabamos en galego ermo-la clase social baixa,
os pobres (sendo obedientes e asumndoo as anos ben, que
remedio!) Eso si, despois de ter que emigrar polo mundo adiante
Obviamente esto dito hoxe as unha broma xa que naquel tempo non
sabiamos o que era o progreso. Dun xeito ou doutro, tivemos que
marchar case todos anda que con distinta sorte.

Hoxe en da a democracia unha realidade poltica consolidada, por

conseguinte temos outro contexto que repercute na escola e na
sociedade en xeral. Cmpre coece-los contidos tecnolxicos e
prcticos, relativos explicacin da intervencin educativa, para
desenvolve-las expectativas que se crearon mediante unha
consolidacin a base de esforzo e de traballo compartido da ciencia
pedagxica, na construccin de conceptos e teoras explicativas da
experiencia escolar, como mediacin institucional entre os individuos e
a estructura social global. A escola sufriu e sofre as consecuencias dos
desenvolvementos tecnolxicos da sa poca, as novas tecnoloxas da
informacin e da comunicacin (NTIC), internet, correo electrnico,
pxinas web, a telefona mbil, a impresin de calidade, a cor nos
textos, etc.

Para comprende-lo sistema educativo do noso tempo, non

dabondo o contemplalo tal e como hoxe en da senn que se fai
necesario interpretalo como producto da historia, dado que esta pode
explicalo tal cal. Trtase de captar e de explicar, mediante a dinmica da
razn histrica, a lxica social da prctica educativa que subxace en
todo tipo de sociedades, tanto do pasado como do presente. O recurso
histrico co seu correspondente mtodo comparativo, faise as
imprescindible na clarificacin e definicin da entidade educativa.

UN REFERENTE DE CALIDADE: AS MIAS ESCOLAS NA

TERRA DE MONTES
Conviene aprender hasta del enemigo
Ovidio

Neste apartado fara falta relata-las luces e as sombras desta

etapa pasada. Teo a completa seguridade de que a formacin que
recibimos nesa poca est salpicada de nostalxias agridulces,
aspectos cmicos en xeral quero recordar s o positivo, dado que
describir todo eso sera motivo dunha investigacin mis exhaustiva.
Un traballo mis extenso que trataremos noutra ocasin,
segundo proceda, estilo de la narracin de lo que fue la
(des)educacin de varias generaciones de espaoles de la posguerra en
clave nacionalcatlica1 . En calquera caso comparto a opinin de
Lord Byron, quen dica respecto: El mejor profeta del futuro es el
pasado.

Foto dun escolar, realizada no ano 1960. 2

Polo que nos consta, a principios do sculo XX os rapaces
amontobanse en locais inmundos e os escolares non reciban o mnimo
para subsistir, por iso s os mis sobresantes acadaban certo nivel
primario de coecemento. Situndonos xa nos primeiros anos de 1960,
cando eu asista xa s escolas de Terra de Montes, comezbanse a
respirar certos aires de cambio ou alomenos as autoridades educativas
daquel entn mandaban algn sinal (chegaban a estas escolas rurais,
partidas de leite en po, queixo enlatado, libros de lecturas, mapas,
carpetas, etc). Os ventos europeos entraban indirecta e invisiblemente
polos Pirineos e deixbanse sentir, o que ira dando os primeiros froitos
1.- Frase sacada do libro El Florido Pensil, de Andrs Sopea Monsalve.
2.-Escuela Nacional de Nios de Guisande (Forcarei).
 para a elaboracin da Ley General de Educacin (Villar Palas) do 4
de agosto de 1970. Namentres a chamada Escuela Nacional que haba
daquela en Guisande, de D. Manuel Blanco Cortizo como xa dixen ou
compaxinado uns
meses coa particular de
D Aurora -na Casa da
Crega de Outeiro- para
r e f o r z a - l a s
aprendizaxes. Quero
recordar que na escola
pblica eramos moitos
rapaces, unha ratio de
50 aproximadamente,
pertencentes a tdolos
niveis educativos que
existan naquela escola
de primaria. Un s
mestre para tdolos alumnos. Non era posible unha ensinanza
uniforme. O mestre contaba as coa colaboracin dos alumnos maiores
ou mis adiantados que axudaban ensinando s mis pequenos (o que
hoxe chamaramos o titor compaeiro). Recordo a Sarito e a
Ferreiro ensinndonos a memoriza-las tboas de aritmtica, a
estudia-lo catecismo cantabamos todos en voz alta as leccins
reproducanse os modelos do mestre (pegar co pau, de rodillas,
castigados sen sar recreo, calabozo ou sen ir a comer incluso xa
nos asustaban antes de inicia-la escolarizacin xa vers cando vais
escola o mestre vaite ensinar). Empregabamos pluma de tinta nos
cadernos, haba tinteiros nos pupitres, tiamos cada un a sa pizarra con
pizarrn para escribir e face-las contas ou os problemas un baco na
aula para aprender a contar As eran aqueles tempos nos que
levabamos o libro ou o catecismo, cando iamos coas vacas para as
carballeiras do Curtal, Chaus, O Cotio, as estribacins do Seixo, etc.
Al, recordo como Carmelo e mis eu, entre outros, repetiamos as
leccins unha e outra vez ata que as aprendiamos de memoria, anda que
non souberamos de que se trataba. Daquela xa me gustaba xogar s
mestres e s escolas e se-lo protagonista destas actividades ldicas.
 Recordo tamn a D. Laureano
Lpez Lpez, mestre xa entrado en
moitos anos. El non me impartiu
docencia directa pero deume sabios
consellos. Trala observacin
pertinente fxome unha avaliacin
persoal, como un bo
psicopedagogo. S recordo del
verbas de estmulo e de nimo para
que fora a estudiar, informando
como debe ser familia. Foi un
mestre de escola pblica, en
Guisande, cunha ratio de alumnos
moi elevada. Sentou ctedra
naquel entn, en funcin das
circunstancias da poca que lle
tocou vivir e, dicir dalgn dos seus
pupilos como o caso do meu sogro
F r a n c i s c o R o u b n A d n,
Libro de investigacin educativa
destacouse sobre todo pola
sobre refrns. Mestre D. Laureano. 3 ensinanza da expresin grfica
(tcnicas para o debuxo artstico).
Nestes tempos haba tamn outro mestre de avanzada idade, D.
Ricardo Mateo Zuriaga, dedicado ensino privado en Alfonsn
(Presqueiras). Coecino pero non fun sa escola. Polo dicir de moitos
dos seus discpulos, este docente aragons exerceu o maxisterio con
moita eficacia a pesar das metodoloxas propias daquel momento s
sas clases acuda xente de toda a comarca: Xirazga, Doade, Soutelo,
Pousada, Cerdedo, Sabucedo, ademais da meirande parte dos rapaces
das das parroquias de Presqueiras (Santa Maria e San Miguel). Parece
ser que o ensino pblico naquelas datas estaba moi desprestixiado, os
mestres non ensinaban ben e haba bastante absentismo escolar. Tense
comentado moitas veces que se non fora por D. Ricardo o analfabetismo
sera moi xeralizado. As, as distintas xeracins dos seus alumnos
caracterzanse por unha caligrafa tipo, coecementos e cultura xeral
apropiada e adaptada para desenvolverse con xito escolar, continuando

3.-Esta a primeira pxina da publicacin, a modo de portada. Ano 1928.

Estudios ou xa incorporndose mundo laboral. Resulta significativa a
seguinte ancdota, do meu amigo Vicente Prez Janeiro Vicente de
Dorada: estabamos os dous realizando os estudios de Maxisterio, en
Pontevedra, o primeiro ano (curso: 1971-1972). Profesor de
Matemticas, D. Augusto, non lle saa un problema. De repente salta
Vicente cunha das sas. Exponlle Profesor que el ejercicio
matemtico se puede solucionar con la REGLA DE FALSA
OPOSICIN. A D. Augusto vironlle as luces sa mente e
efectivamente o problema tivo solucin con esa metodoloxa. A ver,
Janeiro, quin te ha hablado a ti de ese mtodo? Vicente
respondeulle todo serio, orgulloso e coa satisfaccin do deber
cumprido: en la escuela de Alfonsn, el que fue mi maestro, D.
Ricardo. Nunca me esquecerei pois desa sesin xa que todos
pensabamos que eso era un chiste de Vicente e que non exista,
nembargantes era certo!

Anda hoxe antxaseme coma se estivera vendo a estes dous homes, D.

Laureano e D. Ricardo, con frecuentes tertulias na taberna de Riazn...
persoas cultas e sabias, que destacaban no noso contorno e de quen
haba moito que aprender. A min asemllaseme que estaban tomando
unhas cuncas de caldo, charlando redor dunha mesa de madeira. A
seora Peregrina e o seor Cesreo tratbannos moi ben e deixbannos
seu.
Outra persoa digna de destacar tamn aqu, en relacin Maxisterio,
entendemos que debe ser D Dolores Prez lvarez (D Lola de A
Devesa), mestra da Escuela Nacional de Cernadelo. Non fun alumno
seu pero moito me teen falado do bo quefacer educativo desta gran
profesional, que a tdolos das andando dende A Devesa de Arriba ata
Cernadelo (mbolos dous lugares pertencentes parroquia forcaricense
de Santa Maria de Presqueiras) Non haba
transporte escolar, nin coche particular D Lola
preparou alumnado para cursar estudios na
Escuela de Maestra Industrial de Pontevedra e
para o Exame de Ingreso Bacharelato que haba
daquela (entre outros imparteulle docencia, mia
compaeira de estudios e hoxe tamn mestra, a sa
sobria Esther).
 Moitos de ns aprendemos nesta realidade educativa as
primeiras tcnicas instrumentais de base. Al fomos pasando polas
cartillas chamadas Rayas Primeras, Rayas Segundas e Rayas
Terceras, El Catn Da iniciacin adquisicin da lectoescritura e
clculo, os primeiros coecementos adquiridos co Parvulito ou as
Enciclopedias de primeiro, segundo e terceiro grao. Cada unha destas
enciclopedias estaba constituda por leccins sintetizadas (preguntas e
respostas moi concretas) para estudiar-memorizar, que incluan textos
para ler e para escribir, exercicios aplicados a cada unha das
correspondentes leccins Nestas enciclopedias estudiabamos, entre
outras materias, Historia
Sagrada, Lengua Espaola,
Geometra, Aritmtica,
Geografa, Historia e Ciencias
Naturales. meu modo de ver,
resultronme moi significativos
eses primeiros anos de escolar en
Guisande: as situacins
dispedagxicas (aprendizaxe
lector en lingua non materna e a
falta de dominio das estructuras
fnicas da mesma), a imitacin
da nica lingua que nos puan
como referente -o casteln-
dentro da aula/escola, escoitando
mestre ou intentando imitar s
clases sociais poderosas.
respecto, venseme agora memo cabeza as seguintes ancdotas: 1)
Cando un rapaz da mia idade -daquela contabamos con seis anos-
acusaba a un compaeiro maior dicindo D. Rodrigo, Ramiro de la
Giruela anda con cerijas en los bolsijos, en la era vieja, detrs de los
hrreos! 2) O caso dunha rapaza de 10 anos, que lle foi facer un recado
mestra. chegar taberna pediulle o encargo que lle fixeran Sr.
Cesreo, de parte de D Aurora que me dea una boteja de acieche! 3)
O mestre D. Manuel ensinando a ler, a un neno de seis anos, palabras
con g. Custoulle sangue, suor e vgoas para correxi-la geada
jato, jallina, jalleta, joma 4) Cuntos aos tienes?, pregunta o
mestre. Contesta o neno que comezaba a ir escola, ese
Mesmo da, ninguno Sr. Maestro porque anda no nos parieron las
ovejas (non se citan os nomes dos seus protagonistas para evitar
posibles susceptibilidades).
De seguido pasamos mes de
setembro de 1964. A piques de
cumpri-los 11 anos levronme a
unha escola de pago, en Cerdedo,
a mia primeira emigracin.
Al atopeime con das persoas
que me imprimiran carcter.
Estoume referindo loxicamente
s mestres D. Luis Carams
Giads e a sa dona D. M. del
Pilar Viitez. Foron moitos os
alumnos e alumnas de Terra de
Montes que pasaron polas sas
aulas. Hoxe, sen comparti-las
metodoloxas didcticas
empregadas por estes
extraordinarios docentes
traballadores cen por cen,
aproveito dende aqu para
recordalos con gran cario e admiracin, para drlle-las gracias polo
moito que me ensinaron, por guiarme, por axudarme Actubase en
funcin de moitas circunstancias que acontecan na zona, nesa poca,
cun ambiente sociocultural e familiar determinado No primeiro ano,
con moito autoritarismo, disciplina frrea, castigos severos, etc.,
consegun supera-lo Exame de Ingreso e 1 de Bacharelato, por
ensinanza libre. Despois das tempestades vieron as calmas
ensinronme o camio escolln o que deba Xa quera estudiar e
gustbanme os libros. Estes mestres empuxaron moito, esforzronse
con todos ns. de xustiza recoecelo.

A nivel persoal considero que todo esto serviume dabondo para

aprender, para tomar nota e para sacar conclusins dende a reflexin
que me leva a propia prctica profesional docente. Hoxe ocrreseme
dicir, parafraseando a Montessori, que: El que ensea con frecuencia
aprende.
OBSERVACINS EN RELACIN ACTO DIDCTICO

Un dos dignos fillos da Ilustracin, Frei Martn Sarmiento, tan

ligado nosa comarca de Terra de Montes como ben sabemos (Pazo
das Raposeiras de Meilide, en Cerdedo), prestballe xa daquela
especial atencin papel da educacin no progreso da sociedade do seu
tempo. Receo lema de la letra con sangre entra rebelbase contra
a decadencia do ensino chegando a escribir sentencias da seguinte cor:
No s con qu conciencia se castiga a los nios porque no saben
aprender y jams se castiga a los maestros porque no saben ensear.
Deste xeito reclamaba o impulso dunha renovacin pedagxica, coa
introduccin de novas metodoloxas adaptadas s coecementos que
aportaba a ciencia emprica.

Dende o meu punto de vista, hai que ter en conta que os

diferentes tipos de ensinanza lvannos a diversas modalidades de
aprendizaxe e por conseguinte a distintas estratexias para aprender. De
a que se precise analizar con frecuencia os modelos de ENSINANZA-
APRENDIZAXE, facendo especial fincap nas solucins ou na
resposta seguinte interrogante: dificultades de aprendizaxe ou
dificultades de ensinanza?. Estimamos que s veces non ten razn o
alumnado, outras o profesorado quen non se atopa na posesin da
verdade. Mestres e mestras poden ter moitos coecementos e sen
embargo non sabelos transmitir (dificultades na comunicacin
bidireccional do acto didctico, por exemplo carecer de mtodos
axeitados ou de recursos apropiados). Da mesma maneira, alumnos e
alumnas poden ter moitas dificultades para adquiri-las aprendizaxes
escolares, por variadas circunstancias como a falta de intencionalidade
ou de potencialidades, entre outras. En calquera caso, somos
coecedores da existencia dalgunhas casusticas, dentro da comarca,
onde se pode comprobar como a intelixencia acadmica non
necesariamente sinnimo de intelixencia social e viceversa.

Por todo esto, inda seguimos estimando que preciso priorizar

alumnado sobre tdolos elementos do proceso educativo, unha escola
integral considerada como a palanca transformadora da sociedade. Xa e
con razn, Jos de Calasanz (1556-1648) afirmaba que la educacin
es la base de la reforma de las costumbres, considerando mestre
 como o profesional "ms digno, ms noble, ms meritorio, ms
beneficioso, ms til, ms necesario, ms razonable, ms de
agradecer y el de mayor gloria". Srvannos estas palabras do fundador
das ESCUELAS PAS, como observacin final cara funcin social da
docencia. De tdalas formas, entendemos que os MESTRES e
MESTRAS han de se-los primeiros interesados en consegui-lo respecto
dos cidadns. meu modo de ver, este respecto dbese lograr
exercendo con entrega e autntica vocacin o seu labor docente,
poendo canto estea da sa parte para poder alcanzar unha verdadera
profesionalizacin, cumprindo cos seus deberes e obrigas, traballando
con tcnicas modernas, adaptndose contorno social, aplicando
innovacins que desperten o entusiasmo e a ilusin no alumnado,
servindo de exemplo e predicando co mesmo

REFLEXINS DE FUTURO
Lo esencial no es vivir sino vivir bien
Platn

Cando falamos de educar persoa humana, entendemos que

leva implcito consigo a sa formacin integral: aspectos
cognoscitivos (coecementos) e aspectos de tipo afectivo-emocional.
Deste xeito, considero de gran importancia que a formacin escolar
regrada sexa complementada con actividades que fomenten a
creatividade, a orixinalidade, o desenvolvemento cognitivo e que
favorezan mesmo tempo os mbitos cientfico-tecnolxico e
humanstico-lingstico, coas sas variables da literatura (contos,
poesa, recompilacins de tradicins orais, etc.), a xeografa e as
ciencias da natureza (descripcin dos montes ou de feitos histricos do
seu contorno, entre outros), a plstica, a msica, o humor, a
imaxinacin, o pensamento diverxente e a flexibilidade. Algo que nos
faga respectar e pensar nas obras maestras e no seu recoecemento
social, na recuperacin da nosa cultura e das nosas tradicins.

Para que a escola actual forme s profesionais do futuro, cmpre

pois que desenvolva actividades nas que intervea o cerebro que pensa
pero que tamn sinta, educando no fomento das capacidades globais:
COMPETENCIA TCNICA (coecementos), COMPETENCIA
METODOLXICA (saber facer), COMPETENCIA PARTICIPATIVA
 (saber estar) e COMPETENCIA DE PERSONALIDADE (saber ser).
As pois, hoxe en da, o aspecto cognitivo non suficiente xa que
cmpre tamn traballar outros eidos como o pensamento positivo, a
empata, as relacins interpersoais, o autoconcepto, etc. Na mesma lia
exposta a travs do Informe de J. Delors sobre a educacin para o sculo
XXI, La educacin encierra un tesoro: Aprender a conocer, Aprender
a hacer, Aprender a vivir juntos y Aprender a ser.

O filsofo Fernando Savater sostn que na familia onde o

neno aprende a asearse, a falar, a obedecer s maiores e a protexer s
pequenos. Pero este protagonismo da familia na socializacin primaria
atravesa unha indudable eclipse, o que provoca que a escola non s deba
ocuparse de ensinar, senn que tea outras demandas para as que non
est preparada. O neno, sinala o cientfico Santiago Grisola, coece e
interpreta o mundo a travs da televisin. Los nios cuando no son
violentos de pequeos, no suelen serlo de mayores, pero no adquieren
sus hbitos exclusivamente de sus padres. La televisin y su constante
bombardeo tienen un papel fundamental". respecto quero aproveitar
a travs destas lias, dentro da Revista Cotaredo de Forcarei, para
reclama-la potenciacin das Escolas de Familias. Unha chamada de
atencin s institucins pblicas insistindo no deber de educar, con
prevencin e dun xeito coordinado: a INTERACCIN FAMILIA-
ESCOLA no proceso educativo.

As as cousas, o papel da escola cambiou porque a influencia dos

mass media e dos productos e servicios da sociedade de ocio, na
formacin dos xoves, aumenta nunha proporcin semellante
reduccin do tempo que moitos pais e nais dedican educacin dos seus
fillos. Este rol cambiou porque ademais de ter que segui-lo ritmo das
estructuras, a organizacin e actividades do currculo instructivo,
agora pdeselle profesorado que resolva tamn outros problemas,
como os relacionados coas seguintes temticas:

! Educacin cvica: urbanidade, tolerancia, diversidade...

! Educacin social: interculturalismo, persoas inmigrantes e
socialmente excludas, discapacidades...
! Educacin ambiental: coecemento do patrimonio,
concienciacin ecolxica...
! Educacin no tempo libre: musical, plstica e cultural...
! Educacin viaria.
! Educacin para as novas tecnoloxas da informacin: internet,
multimedia, consumo responsable da televisin...

Parece pois un feito evidente que a sociedade, dicir, os pais e as

nais traspasaron sobre o sistema educativo moitas responsabilidades
que lles son propias. O estilo de vida e os seus valores contemporneos,
a positiva incorporacin da muller mercado de traballo e a influencia
da forma de vida americana (american way of life) que trasmiten os
medios de comunicacin e que modificaron radicalmente os roles da
familia e da escola en poucas dcadas. sa vez, o crecemento do nivel
medio de vida nas sociedades occidentais, riquezas, consumismo, etc.,
vese acompaado por un aumento das desigualdades sociais e pola
creacin de bolsas de exclusin social moi localizadas
territorialmente. meu modo de ver, esto debe constitur un motivo de
profundas reflexins pensando na escola e nos profesionais da mesma,
cara futuro.

A MODO DE CONCLUSINS

Por todo o que viemos expoendo con anterioridade, resulta

obvio afirmar que a misin do mestre na escola rural era completamente
distinta s tarefas que pudiera ter o mesmo mestre na cidade. Os
motivos non eran outros mis cos relacionados co ambiente
sociocultural e familiar, as comunicacins, a situacin xeogrfica, o
momento histrico, os salarios, etc. Aqu xogaba un papel moi
importante a adaptacin s contextos, servindo mesmo tempo de
guas ou modelos para tdalas xentes da parroquia, para dar consellos,
para facer documentos privados, para moderar conflictos
intrafamiliares por temas de herdanzas pero sen perde-la sa
independencia profesional (cada quen no seu lugar, segundo as sas
funcins).

Non me gustara deixar pasar aqu por alto, un dito popular de

hai uns cantos anos. Lmbrome ben del: pasas mis fame ca un mestre
de escolas. Dende o meu punto de vista e para o ben da nosa sociedade,
esta frase xa fixo historia quedando ancorada no pasado. Resltame
difcil comprender cmo se poda vivir con aquelas mseras
retribucins econmicas para facer un traballo tan complicado como o
da ensinanza, o mundo da educacin global con todo o que leva
consigo, sen apenas recursos didcticos... Evidentemente, fago esta
aseveracin con coecemento de causa.

Tdolos que asistimos a estas escolas, na nosa infancia e

xuventude, non deberiamos esquecernos uns dos outros, ocupmo-lo
lugar ou posicin social que sexa. De aqu saron as nosas races, son
moitas as cousas en comn que nos deben unir. A vida o que -curta- e
todos ns imos facendo nela un camio andar, tendo algo de
arrieiros para atoparnos nese camio. A teora desenvolvida por
Judith Rich na sa obra El mito de la educacin sostn que son todas
aquelas cousas que os nenos experimentan fra do fogar, no seu grupo
social, o que realmente infle en como acaban sendo de maiores. Os
nenos queren ser como os outros nenos. Sobre todo, queren ser como os
nenos que teen maior consideracin no grupo de compaeiros.

Falar dos modelos de ensino-aprendizaxe perfectos non resulta

doado. Parcenos que de todos se pode sacar ou aproveitar algo (do
modelo tradicional e do modelo centrado no alumno), se pensamos en
clave positiva, nos resultados, na adaptacin, na aplicacin prctica, na
significatividade, etc. Si, cmpre que o alumno parta do que xa sabe,
que participe, que sexa o protagonista da construccin da sa propia
aprendizaxe Tamn precisa exercita-la memoria, saber recibir o que
se lle transmite verbalmente, participar e traballar en equipo,
esforzarse, respectar s educadores, cumpli-las normas Decimos si
principio da autoridade. Non autoritarismo Do modelo de
racionalidade tcnica modelo de racionalidade prctica. Siguen
facendo falta investigadores (normas e profesorado para cumprilas),
prescripcins legais e tcnicas pero apartndonos dos automatismos,
das rutinas que poidan ser tediosas. Hoxe mis ca nunca precsase da
investigacin-accin na aula, da aprendizaxe cooperativa, escribir
sobre a propia experiencia e sobre a prctica profesional docente
procurando non confundir perfeccionamento con meritocracia. O
mellor profesor/a non o que mis sabe, senn o que sabe ensinar
mantendo vivo o interese.

Dedicatoria de D. Laureano s alumnos.Algns refrns.4

Polo que nos consta, segundo un proverbio oriental, s seres

humanos non se lles pode dar un peixe coa pretensin de que se
alimenten unha soa vez, senn que necesario ensinalos a pescar para
que se alimenten toda a vida. certo que hoxe existe bastante
investigacin educativa. De tdolos xeitos valoro como mis
significativa a investigacin-accin que exista noutro tempo, na nosa
comarca de Terra de Montes. Un exemplo tmolo al polo ano 1928,
cando se contaba con escasos medios materiais e tecnolxicos. Estoume
referindo neste caso publicacin do citado mestre de Guisande e
tamn Bachiller naquel entn, D. Laureano Lpez Lpez que
escribiu con toda a sa ilusin, pensando nos seus alumnos como
protagonistas principais.

Pontevedra, agosto de 2003

Jos Raposeiras Correa

4.-Aspectos que aparecen principio de seu libro, sobre paremioloxa.

 Historia apcrifa
da carne richada
Xos Luis
Barreiro Rivas

A pesar de ser un prato moi socorrido, que na sa expresin

mis xenuina somentes se prepara no concello de Forcarei e
nalgunhas vilas e aldeas da Terra de Montes, ningun sabe
cmo naceu a richada, e todos seguimos preguntndonos se
foi unha invencin casual ou expresamente percurada, se
antiga ou recente, e se un practo autctono ou veu de fora.

Teoras non faltan, e mesmo se pode dicir que as hai para

tdo-los gostos. Pero, ademis de ser escasamente cribles e
estar pouco ou nada fundamentadas, todas elas aparecen
tinguidas dun sospeitoso localismo, que leva o orixen da
richada dende Forcarei a Vilapouca, de Cachafeiro a Muras e
de Aciveiro Pereira, con mis preocupacin por reclamar a
herencia do invento que por esclarecer as sas virtudes
culinarias, salutferas e festivas.

Certo que, entre tdalas teoras que coezo, empeza a

gaar notable vantaxe a idea de que a richada unha
preparacin crnica nacida en Vilapouca, onde adoitaban
deterse os arrieiros de Moraa que esixan unha rpida e
saborosa preparacin da carne de vitela que compraban en
Brus. Pero nin siquera esta teora, avaliada pola erudicin e
bravura cientfica de Antonio Rodrguez Fraz, acerta e
impoerse con suficiente xeneralidade como para ser
aceptada como versin oficial dunha historia necesaria
 Do mesmo xeito pode decirse que as aproximacins
temporais do invento mvense nun abano tan grande que, se
teo ouvido dicir que as orixes remotas da richada conectan
cos pobladores do Castro de Loureiro ou das Eiras da
Mmoa, tampouco falta quen diga que este prato propio da
Terra de Montes naceu no convento de Aciveiro, ou que non
remonta os seus das aln da Sra. Avelina a Carniceira ou da
Sra. Herculina do Ministro, que foron, xunto co carniceiro
Eladino, o fillo da Sra. Avelina, os representantes mis
clsicos e inesquecibles da popular richada. Por eso compre
abrir un proceso de recolleita de datos e de investigacins
antropolxicas que nos permitan afinar un pouco mis na
historia do mis famoso dos nosos pratos, ainda que nunca
queiramos nin acertemos a arrebatarlle o feitizo da
incertidume.

Neste ambiente, e sin ningunha pretensin de pechar a

polmica nin dar por resolta tan peliaguda cuestin,
presentamos hoxe un fermoso e documentado estudio que,
despois de percurar datos nas mis importantes bibliotecas de
Europa, escribeu o ilustre polgrafo Eldfor Karey, no que se
aporta a curiosa teora dun prato inventado no Renacemento
tardo, s portas do Clasicismo, por un ilustre forcaricense
chamado Avelino Dapena. A audaz proposta e Eldfor Karey
suxire que a richada xurdeu nos pagos da emigracin, en
perfecta conexin coa longa historia social e econmica da
Terra de Montes, e que somentes se impuxo como prato pular
e xeneralizado a principios do sculo XX.

A Breve Historia Apcrifa da Carne Richada, que as se

titula o libro de Eldfor Karey, foi consarcinada entre 1990 e
1997, anda que, por non ter obtido plena satisfaccin no
resultado, o ilustre polgrafo terramontino deixouna
esquecida nun pupitre da biblioteca universitaria de Nanterre,
sur de Pars, de onde somentes foi rescatada por unha
providencial intervencin dunha bibliotecaria oriunda de
Soutelo. A razn de figurar como unha histotia apcrifa que
o propio Eldfor Karey deixou anotado que as bases desta
historia figuraban casi compostas no que l denomina
Manuscrito tridentino, con toda a estructura narrativa
rematada, e carentes somentes dalguns datos e confirmacins
que estaban sin embargo indiciadas no documento orixinal. E
por eso Eldfor Karey non se atreveu a firmar esta Historia
coma se fora sa, ainda que evidente que a l lle corresponde
o mrito de tela rescatado das brtemas da historia e non
deixala perder para sempre na biblioteca da vella cidade dos
Alpes Dolomticos na que encontrou os primeiros papeis.

Quixo a casualidade que, no punto mesmo de botar o

manuscrito de Karey no saco do lixo, un tal Braket Sondhao,
enxeeiro senegals que traballaba no equipo de limpeza da
Universidade de Nanterre, advirteu certa estructura orgnica
naquela manchea de papeis que a destruir, plo que decideu
consultar coa bibliotecaria de servicio a conveniencia ou
inconveniencia de mandar aquel documento factora de
reciclaxe. E as foi como que aquel feixio de papeles, cheos
de faltas e lixeiramente desordeados entrou nesa cadea de
consultas tcnicas que ningun se atreve a romper, plo que a
hipottica decisin de conservar ou desbotar aquel
documento iba quedando dun da para outro, e pasando
dunhas mans a outras, sin que ningun ordease mandar os
papeis o arquivo da Universidade ou, moito menos anda,
tiralos papeleira, ou acender con eles a chimenea do
despacho da Directora Xeral da Biblioteca.

E foi nestas que, despois de pasarlle das veces plas

 mans nun perodo non superior a tres meses, unha asesora de
compras da Facultade de Historia, chamada Juliette Barros
(os franceses din Barrs) acertou a ver al os nomes de
Forcarei e Soutelo, nos que, segn lle tian dito, nacera un seu
ab que emigrara a Poitiers no ano 1907. E foi entonces
cando, tentando conservar aquela xoia, e non atrevndose a
poela nun anaquel do nobre e atiborrado arquivo histrico da
Universidade de Nanterre, decideu conectar coa
Universidade de Santiago percura dun profesor ou
profesora que fose natural da terra de Montes, e que estivera
disposto a recibir o manuscrito, ordealo, completalo e
publicalo. E as chegou as mias mans esta breve Historia da
Richada que Eldfor Karey deixou sin terminar nun pupitre
parisino.

O texto inicial, con abundantes debuxos, esquemas e

tachaduras, est escrito nunha mistura de ingls e francs, que
reflexa a orixe e os lugares de traballo de Eldfor Karey, xa
que, segn os das e os humores, o sabio polgrafo escribe e
fala nun ou noutro idioma indistintamente. Nalguns casos,
debido grande cantidade de documentos consultados que
figuran nos arquivos de Alemania, o manuscrito tamn
contn algunhas verbas e frases illadas escritas nun psimo
alemn, idioma que Eldfor Karey non domina, plo que a
dificultade para interpretar e recompoer este artigo foi
certamente notable. E por eso houbo que reconstruir o texto
con gran parsimonia e meticulosidade, coa fin de que a sa
pronta edicin e rpida solucin non deturpara
definitivamente os significados deste fenomenal librio.

Compre advertir, sin embargo, que este texto xa foi

publicado nunha edicin artesanal reducida, con un total de
16 exemplares, que viron a luz con motivo dunha clebre
xusta gastronmica que, no sbado seguinte Pascua de 2003
(23 de abril), enfrentou s afamados cocieiros richadores
Xos Manuel Otero, natural de Sanguedo, na parroquia da
Magdalena, e Xos Luis Barreiro, natural de Sorribas, na
parroquia de San Martio de Forcarei. O traballo daquela
reproducido sirveu de agasallo s ilustres comensais que se
xuntaron en Calo de Agrn, perto de Santiago, e, inda que
carente da derradeira revisin, contia tdalas bases
esenciais do texto crtico e as ilustracins que agora
publicamos.

Compre advertir, sin embargo, que, tocado plo

localismo tpico dos concursos intramunicipales, que non
parece devecer cando se fan lonxe da terra e por xente de
moito mundo, a versin de Calo de Agrn non se veu libre de
certas insercins irnicas que somentes entendern aqueles
que tean por algo importante e moi natural a fronteira da
Ponte Freixeira, que, alomenos dende a ltima glaciacin,
separa as das grandes subreas da ancestral comarca da
Terra de Montes. Consciente desa eiva, recoezo que tiven a
tentacin de corrixir algns prrafos e adaptalos forma
tpica dunha publicacin de ambicins mis universais. Pero,
tendo en conta que se trata de matices moi conectados coa
idiosincrasia dos habitantes de Montes, que xa foron
publicados e son coecidos, e que conforman e melloran o
texto orixinal de Eldfor Karey, optei finalmente por manter
tdalas interpolacins aparecidas na publicacin de Calo de
Agrn, seguindo con meticulosa exactitude os contidos da
primeira impresin.

Xa que logo, coa boa intencin de facerlle un servicio

historia e cultura da Terra de Montes, velah a curiosa e
erudita Breve Historia Apcrifa da Carne Richada, tal como
nos foi legada por Eldfor Karey.

Breve historia apcrifa

da carne richada

Manuscriptus tridentinus de Eldfor Karey

A carne richada
un prato crnico, de
potente prebe, que se
prepara na Terra de
Montes, e que ten a
sa mxima expresin
en terras do Concello
de Forcarei, nas
parroquias de San
Martio (Forcarei) e
Santa Mara
Magdalena (Soutelo
de Montes).
Mapa do Concello de Forcarei. O
feito de que non figure Soutelo,
nin Sanguedo, dbese a que
ninguna das das aldeas ten a
categora de parroquia. Para
que poidan situar a Soutelo
informmoslle que pertence
parroquia da Magdalena

Hai que dicir, sen embargo, que o que hoxe se considera

un nico prato, por un erro dos historiadores, ten en realidade
das orixes moi distintas, que compre suliar.
 A primeira richada, a de Forcarei, foi inventada en
1627 por Avelino Dapena, vecio de Sorribas (Forcarei),
que, emigrante en Pars, entrou, como cocieiro, servicio de
Armand Jean du Plessis, cardenal de Richelieu, que dende
1624 era Ministro Plenipotenciario de Francia.

O cardenal de Richelieu

Armand Jean du Plessis, cardenal de Richelieu, puxo fin poder poltico das
grandes familias de Francia, convirteu rei nun monarca absoluto e fixo de Francia a
primeira potencia militar e poltica de Europa. Durante 16 anos, entre 1625 e 1641, a
cocia do Pazo de Richelieu estivo dirixida plo forcaricense Avelino Dapena, que
pasou historia de Francia co nome de Avelin de la Roche, le galicien

O nome inicial desta richada foi o de viande la

Richelieu, en honor daquel Armand Jean du Plessis que
tia o noso prato en tanta estima e predileccin. E conta a
historia ben contada que durante a Guerra dos Trinta Anos,
mentras Richelieu intrigaba en tdalas Cortes catlicas e
protestantes, e enfrontaba a media Europa contra a outra
metade, endexamais se sentou nunha mesa negociadora na
que non se anunciase como men un prato principal de
viande la Richelieu, que poidera axudarlle a domear a
vontade da outra banda diplomtica.

O que andaba buscando Richelieu era un ambiente

propicio para cambiar a orde poltica vixente na Europa
Occidental, e para adaptar a poltica internacional s
esixencias do Estado moderno e da sa expresin soberana.
Pero a Armand Jean du Plessis amolballe especialmente o
intento de asentar a nova poltica internacional e a
correspondente actividade diplomtica no rexurdir do
dereito de xentes que, inicialmente impulsado por Francisco
de Vitoria e Francisco Surez, da Escola Salmantina, e plo
mesmo Erasmo de Rtterdam, foi reelaborado despois por
1
Hugo Grocio e Samuel Pufendorf . E por eso decideu
deixarse de monsergas ticas e tardomedievais, para darlle
azos a unha guerra esgotadora e un proceso de negociacin a
varias ducias de bandas, para que, enfrontando a todos contra
todos, e poendo a tdolos reis e prncipes europeos borde
da ruina, acabasen firmando o conxunto de acordos que,
catro anos despois da morte de Richelieu, seran coecidos
co nome comn de Paz de Westfalia.
Para eso, para animar as
negociacins e embaucar os seus
adversarios, Armand Jean du Plessis
invitou a media Europa a comer aquel
milagreiro prato de carne que
preparaba Avelin de la Roche, le
galicien. E por eso hai moitos
historiadores que pensan que, de non
ser plo desarbolamento mental que
producan a richada e o vio Burdeos
cos que Richelieu regalaba s seus
adversarios e amigos -para o Cardenal
Avelin de la Roche (Avelino
non haba gran diferencia entre uns e Dapena) cando contaba 50
outros-, endexamais se teria chegado anos de idade. Grabado feito
en Paris en 1630
Paz de Westfalia.
1.- Cfr.: Francisco de Vitoria: De indiis posterior seu de iure belli (1539); Francisco Surez: De legibus ac
Deo legislatore (1612); Hugo Grocio: De iure belli ac pacis (1625): Samuel von Pufendorf: De iure naturale
et gentium.
 Para levar a cabo os seus proxectos de alta poltica o
cardenal de Richelieu contaba coa tcnica culinaria de
Avelin de la Roche, que, sobre a sa recoecida exquisitez
en sabores ou bouquets, acertou a elaborar unha tabla
matemtica na que se expresaba o nivel de picante que era
conveniente para cada circunstancia negociadora, na
medida en que lle permita a Richelieu graduar a inxesta de
vio de Burdeos que facan os seus invitados.

Froito das excelentes relacins que Avelin de la Roche

tia en Pars foi a elabouracin da famosa Tabula
cartesiana de saporis punctibus2, na que un xove Ren
Descartes plasmou con nmeros exactos os niveis de
picante que esixa Richelieu en cada negociacin. En orde
elaboracin desta Tabula, o primeiro que fixo Descartes
foi fixar unha escala de dificultade negociadora basendose
nos conceptos politolxicos puros que o propio Richelieu
expresaba, berrando coma un cambote, plos corredores do
seu pazo parisino:

ste un chaas (nivel 1);

ste razoable (nivel 2);

ste ten o dente retorcido (nivel 3);

a ste non hai quen o aguante (nivel 4);

est sabe o que quere (nivel 5);

ste sabe mis que Merln (nivel 6);

2.- Escala cartesiana de picante
 ste un fillo de puta [meretricis filius] (nivel
7);

este coma min [o Cardenal coecase ben a s

mesmo] (nivel 8).

Unha vez que logrou establecer esta escala de

dificultade negociadora (Gradualis disputationum
schala) o sabio Descartes, que anda non era famoso nin
dixera cogito ergo sum, pasou varios das na cocia do
pazo de Richelieu escoitando como, segundo os
diagnsticos negociadores previamente deducidos dos
berros do cardenal, o prestixioso Avelin de la Roche
imparta para os pinches, as ordes oportunas:

Nivel 1?: sete beliscos de [pemento] doce e un de

picante;

Nivel 4?: tres beliscos de doce e catro de

picante.

Nivel 8?: un belisco de doce e unha manchea

acugulada de picante

Deste xeito o filsofo e matemtico Descartes foi

traducindo a nmeros enteiros e decimais as expresins
politolxicas de Richelieu e as medidas culinarias de le
galicien, ata construir a fermosa Tabula cartesiana de
saporis punctibus que aqu reproducimos. Desta Tabula
cocense das versins: a primeira, feita en 1627,
elevaba de xeito extraordinario os niveis medios de
picante, plo que tivo que ser revisada e substituda por
outra nova Tabula, redactada en 1629, despois de que tres
comensais morreran de indixestin pouco de sair do pazo do
Cardenal. Neste documento reprodcense as das versins,
que teen entre s algunhas variantes.

Cando a Guerra dos Trinta Anos daba unha pequena

trgola, ou cando Richelieu se iba no vern a Luon (preto da
Rochela) a gobernar a sa dicese, Aveln de la Roche
viaxaba a Forcarei, plo Camio de Santiago, e pasaba algns
das nunha casia de Sorribas, ben humilde por certo, situada
entre as casas de Armada, da Costureira, de Barros e de
Quintilln, e al entretia os das facendo viande la
Richelieu, nunha perola grande, que, sempre s sas
expensas, e acompaada con pantrigo (as patacas anda non
se puxeran de moda), reparta a placer coas xentes que
pasaban por diante da sa casia, despois de segar a herba ou
de mallar o centeo dende as luces da alba.
 Moi pronto os vecios de Forcarei empezaron a copiar
a frmula e a facer viande la Richelieu, xa que a
monsieur Avelin de la Roche, como lle chamaban todos en
sinal de respeto, non lle importaba nada que lle copiaran os
seus pratos. E, orgulloso como estaba de s mesmo, o propio
Avelin de la Roche encargou a un copista parisino que lle
fixera un libro de recetas, que inclua o fermoso grabado da
Tabula cartesiana de saporis punctibus que reproducimos
de seguido, e que entregou biblioteca do Real Mosteiro de
Santa Mara de Aciveiro, onde se conservou con moito
primor ata o ano do Seor de 1809, cando as tropas de
Napolen Bonaparte profanaron o vello cenobio, queimaron
centos de pergameos para fritir ovos con torrermos, e
acabaron para sempre con aquel centro do saber que encha de
orgullo Terra de Montes.

Hai que decir, sen embargo, que o capitn Benefait, que

mandaba o destacamento de dragns que invadeu a Terra de
Montes, cando ollou o librio de recetas do famoso Avelin de
la Roche, que l reputaba como francs de toda a vida, ordeou
embalar aquela xoia para mandarlla directamente, por
mensaxeiro, a Napolen Bonaparte, quen lla entregou con
especial coidado s cocieiros que an servilo na campaa de
Rusia. E poucas dbidas poden caber de que, se non fora por
aquela circunstancia e polas caldeiradas de viande la
Richelieu que os cocieiros de Napolen fixeron para os
oficiais, todas elas co nivel 5 da Tabla cartesiana, o mesmo
emperador tera morto conxelado, en 1812, nas estepas de
Polonia.

Cando Napolen caeu derrotado na batalla de Waterloo,

as recetas de Avelin de la Roche pasaron a mans dun soldado
natural de Chartres, que, antes de tirar o petate nunha cuneta e
 Regresar sa casa, optou por venderlle
o Manu scriptus acivariensis, como lle
chamara Benefait s recetas de le
galicien, a un rico constructor de
carrozas e coches de cabalos que tia os
seus talleres na cidade de Sedn, onde
permaneceu o librio ata 1871, cando as
tropas prusianas entraron a sangre e
lume na pequena cidade do nordeste
Extraordinario exemplo francs. Al, por fn, perdeuselle o rastro
de urbanismo europeo na
culta vila de Forcarei, o libro de Avelin de la Roche, que
coa Igrexa de Samartio somentes coecemos hoxe gracicias a
presidindo a panormica

unhas copias parciais que fixo un soldado aleman natural de

Osnabrck, e que anda se conservan no arquivo da catedral
de Coblenza.

Ainda que aqu usamos sempre o nome de viande la

Richelieu para referirnos actual richada, hay que decir
que ese nome somentes o utilizaba Avelin de la Roche
cando escriba, ou cando daba conferencias na Sorbona.
Porque casi inmediatamente despois da sa creacin, o prato
empezou a chamarse Richade, ata dar coa actual
denominacin de richada.

A razn deste cambio de nome dbese famoso xeneral

Eusebius Wenzel von Waldstein (1583-1634), que mandou
os exrcitos imperiais durante as fases danesa e sueca da
Guerra dos Trinta Anos, xa que, canso das intrigas de
Richelieu, e sin ter idea de falar francs, o xeneral sempre lle
faca s seus emisarios esta advertencia: se che poen mit
Richeildei (lase carne richaildai), nin se che ocurra
probala!.
 Esta maneira de pronunciar o seu nome Richeildei-
facalle moita gracia cardeal de Richelieu, plo que l
mesmo empezou a chamarlle viande Richaild a aquel
fabuloso prato de le galicien. E as se foi extendendo por
toda Europa este nome evolucionado en vulgar de viande
Richaild, anda que os ilustrados seguiron durante mis de
dous sculos chamndolle Viande la Richelieu. A
derradeira vez que se utilizou por escrito a aristocrtica
denominacin de Viande la Richelieu, segn consta nos
arquivos da Academia Francesa, foi no Congreso de Viena,
en 1815, cando o diplomtico francs Charles Maurice de
Talleyrand-Prigord, que actuaba en representacin de
Luis XVIII, agasallou cunha richada s delegacins que
permitiron que Francia, a potencia vencida, tomase asento
entre as vencedoras.

Pero o nome vulgar da richada nunca teria triunfado

se non se dera unha circunstancia que brevemente relatamos.
Xa que, cara finais do sculo XIX, mentras por Forcarei se
segua cociando este exquisito e delicado prato de viande
la Richelieu, os arrieiros de Moraa, que suban plo
Parao arriba, empezaron a deterse, para xantar, nas fondas
de Soutelo de Montes (concello de Forcarei). Al pedan que
lle fritiran talladas de carne, con cebola, que compraban en
Bobors.

Nostlxica imaxe da igrexa parroquial da

Madalena, que era o nico edificio
histrico existente en Soutelo e arredores.
Foi brbaramente derrubada en 1960,
para facer unha praza cutre e sen uso, que
se asenta nun concello de 5000 habitantes,
e de preto de 160 km 2, casi todos
despoboados.
 Como tian presa, botaban grandes talladas de agulla
de vaca na tixola, e a carne richaba ( dicir, retorcase polas
puntas e empequeneca coa perda de lquidos). E por eso os
arrieiros adoitaban queixarse e discutir coas taberneiras
berrando coma tolos- porque lle daban a carne moi richada.

Sobra dicir que, al plos anos 1870-1890, cando se

documenta por primeira vez a richada dos arrieiros de
Moraa, ningn vecio de Soutelo ouvira falar da Paz de
Westfalia, nin saba que existira Richelieu. E por eso
pensaron que a sa carne era unha variable tarda e
empobrecida da viande la Richelieu de Aveln de la
Roche, ou da mit Richeildei como lle chamaba a sa
excelencia o xeneral Eusebius Wenzel von Waldstein. E por
eso empezaron a chamarlle richada a todo o que caa nunha
tixola con aceite e pemento, ignorando que detrs duna
mesma denominacin vulgar se agachan das realidades
esencialmente distintas, e con tradicins moi diverxentes,
que no caso da de Forcarei teen base na antiga escola
culinaria e palatina de Pars, mentras que no caso de Soutelo
ten o seu recente orixe nas presas que os arrieiros de Moraa
lle metan s taberneiras de Soutelo e Vilapouca.
 Compre saber, nembargantes, que, a pesar da
confusin vulgar dos dous pratos, as escolas de richada
seguen separadas. E que, mentras a richada de Soutelo ten as
sas referencias no cocieiro Xos Manuel Otero Alonso
(que nin siquera de Soutelo, senn de Sanguedo), a
viande la Richelieu, Richeildei ou Richaild, vulgo
richada, segue a ser preparada plo eximio mestre
cocieiro Xos Luis Barreiro Rivas, que, con remotas
conexins parentais con le galicien, o derradeiro galego
nacido na mesma casa de Sorribas na que nacera e pasara os
seus veraos o clebre Avelino Dapena.

Dende fai alguns anos, os cocieiros da richada

soutelana tratan de avanzar e competir cos de Forcarei a base
de importar potes franceses de ferro fundido, probar
mesturas de carnes de carnes diversas, e outras cousas plo
estilo, sen decatarse, que parece, que a richada non a pota,
senon o que vai dentro da pota, e que o que temos que
importar de Francia a delicada combinacin de sabores e
tonos, e non as perolas de aluminio fundido, que, se ben
certo que poden axudar algo, tamn verdade que
endexamis un hbito refixo a un monxe. Pero estas son
teoras que quedan para unha nova entrega.

Nanterre, (Paris), a 11 de novembro de 1997.

 MUIOS
DA
MADALENA
 * MUOS DA MADALENA*

No concello de Forcarei existen preto dos trescentos muos

distribudos polos mltiples regatos e polos cursos principais dos ros
Lrez e Umia. Gran parte deles non se atopan en boas condicins, e
moitos mesmo en runas, pero outra parte anda estn en condicins de
moer e conservan tdolos elementos que son propios destes enxeos
hidrulicos. A pequena historia dos muos ten unha importancia
notable no folclore e na etnografa, como demostra o feito de que a nosa
peza de msica mis tradicional sexa chamada muieira, pero tamn na
conformacin e desenvolvemento dunha grande parte da vida social
dos nosos devanceiros. O muo era, nas pocas en que funcionaba,
unha caste de punto de reunin e foco de actividades de todo tipo dentro
da sociedade tradicional. intencin desta revista ir repasando cada
ano, parroquia por parroquia, os distintos exemplares de muos
hidrulicos tradicionais, e quixemos comezar este ano pola parroquia
de Santa Mara Madalena. Se nos fiamos dun censo de muos que
existe nos arquivos municipais da poca en que estes enxeos
tributaban, nesta freguesa existan catorce muos hidrulicos, dos
cales dous estaban en Soutelo, dous en Sanguedo, dous na Madalena,
tres nos Codess, un en Ventosela e catro na Graa de Trasdomonte.
Dos catorce, cinco fican no regato de Pigueiros, un no regato de
Soutelo, seis no regato do Porto e dous no regato de Trasdomonte. As
mesmo, trece eran de herdeiros e tan s un de propietario particular,
chamado este Jess Iglesias Taboada, de Ventosela, propietario do que
anda hoxe coecido polo muo do To Jess de Ventosela.
Curiosamente, nos anos sesenta anda tian moenda os oito da zona de
Trasdomonte. Hoxe o da no que seguen a moer alomenos catro dos
mesmos.

Canto tipoloxa constructiva, todos son de edificacin

rectangular, coa cuberta a das augas e de pedra de gran.

O primeiro que atopamos se remontamos o regato do Cotel o

muo da Pontenova, tamn coecido polo da Sardieira, onde hoxe se
empraza a primeira casa de Turismo Rural da parroquia. Seguindo co
remonte, atoparmonos co muo do Cotel, en mal estado de
conservacin, pero anda co p e coa moa, coa caixa da faria e co burro
 de erguer as pedras. Conserva tamn a quenlla.

Mis arriba atpase o muo de Soto, anda na Madalena e tamn

case en runas. Conserva o pedestal, a caixa, o burro e o rodicio.

O muo do Castro o que en peor estado se atopa, case cuberto

pola vexetacin, o p dun carballo que semella estar reverenciando
muo. Seguindo regato arriba, chegamos muo do Bao, que anda
moe, emprazado no fondo dun herbeiro. Ten a caixa e a quenlla
metlicas. Pose un torno para subir a satera da buxa. O burro tamn
metlico.

Xa en Trasdomonte, atopamos o fermoso muo dos Penas co

seu pousadoiro a carn da porta de entrada. Goza dun inmellorable
estado de conservacin e dun contorno fermossimo, entre prados,
rbores e valos de pedra. Anda moe.

Seguindo o regato, vn logo o muo do Porto, que tamn moe, e

conserva prcticamente tdolos seus elementos tradicionais. Despois,
atopamos o muo dos Cerdeira, cunha canle que, en lugar de vir polo
lado, vai dar directamente fachada. Vn logo o muo do Tio Jess, en
Ventosela, o nico dos muos de toda a parroquia que non era nin de
herdeiros nin de maqua. O seguinte en se poder ver est tamn moi
cuberto pola maleza. o chamado muo de riba (anda que tamn se lle
chama das ratas), e emprzase no rueiro de Os Codess. O penltimo do
percorrido o de emprazamento e nome mis fermosos. Cocese coma
muo do Vento, e fica ergueito na cima dunha vertixinosa freixa do
regato. outro dos que anda moe. No final do traxecto atopamos, con
moita dificultade, por estar semioculto, o chamado muo de Baixo, a
poucos metros de onde se inicia o encoro que deu orixe primeira
fbrica de luz da parroquia e da bisbarra de Terra de Montes, hai agora
setenta e sete anos.

Texto e andaina: Francisco Rozados Rochi e Angel Varela Portos.

Fotografas: Francisco Rozados Rochi.
MUO DA PONTENOVA
OU DA SARDIEIRA
MUO DO COTEL
 MUO

DE SOTO
MUO
DO
CASTRO
MUO

DO BAO
 MUO
DOS PENAS
MUO

DO PORTO
 MUO
DOS
CERDEIRA
MUO DO TO JESS DA GRAA
MUO DE RIBA
MUO
DO
VENTO
MUO
DE BAIXO
MUO

DO

PIGUEIRO
 AS CORES
ESVADAS

DA NOSTALXIA
BODAS E BAUTIZOS DOUTROS TEMPOS
INAUGURACIN DA CAIXA DE PONTEVEDRA
NOS ANOS 50

NA EIRA DE MALLAR
A XUVENTUDE DE FORCAREI NA RAPA
(ANOS 60)
 MESA, EN DISTINTAS POCAS
VECIOS DE MILLERADA TRABALLANDO
NUNHA ESTRADA (VERN DO ANO 75)
NAS FESTAS DE ACIVEIRO
VISITA PASTORAL DE MONSEOR
QUIROGA PALACIOS A FORCAREI
 FAMILIA DO QUE FORA ALCALDE
NOS ANOS TRINTA, DON GUMERSINDO ESPIA
(ARRIBA COS NETOS E ABAIXO COS FILLOS)
ENTROIDO NO COLEXIO, PRINCIPIOS DOS 70

A FOTO ESCOLAR DOS ANOS 50

AS CHOCOLATADAS
TEMPOS IDOS
 PLEITOS E PLEITIOS

Por Olimpio Arca Caldas

Galicia sempre tivo fama, e por desgracia o proveito, de ter

pleitos a esgalla. A causa non foi, nin , porque sexamos os galegos mis
retorcidos que os outros pobos. Aquel estreito e magoante habitat
levounos a iso: labregos sen terra de seu, minifundios en tdalas
camposas, necesidade de auga para as nosas terras e sobor de todo os
asoballamentos e inxustizas dos poderosos (clero e nobres). Toda
Galicia era propiedade dunhas cantas familais seoriais: os Andrade, os
Ulloa, os Soutomaior, os Trastamara e os Sarmiento. O pouco que
quedaba era dos bispos e mosteiros, e por enriba deles o Arcebispo de
Santiago, que obraba como un verdadeiro rei no noso pas. As loitas dos
Irmandios non supuxeron ningunha ventaxa para os nosos labregos. E
tamn, por qu non dicilo, algunhas veces as nosas maldades fixeron
que houbera mis pleitos que os desexados.
No ano 1255 os vecios da Terra de Montes tiveron o primeiro
pleito colectivo cando se negaron diante dos xuices merios a pagar o
Voto de Santiago. Ata tal punto chegou o desafo da xente que o rei
Alfonso X o Sabio mandou, nesta data, unha carta xurisdiccin da
Terra de Montes esixindo s xuices o cobro inmediato a tdolos vecios
baixo penas moi fortes.
Para entender os procesos xudiciais importante coece-los
administradores da xustiza. Ata o sculo XI os xuices eran xente da
curia, ou sexa, abades, bispos e rectores (curas que estaban frente
dunha igrexa parroquial). A partires desa data atopamos s xuices
merios encargados da administracin e recaudacin, e tamn
impartan xustiza.
No rueiro de Soutelo estivo, dende o sculo XV a Casa da
Audiencia e crcere dos xuices merios da Xurisdiccin de Terra de
Montes deica ano 1867, que pasou lugar da Madalena.
Clasificaremos segundo a sa importancia estas liortas en
pleitos e pleitios.
 * Un exemplo de pleito por homicidio o seguinte:
O xuiz de A Estrada Don Xos Mosquera Montes, o da 28 de
xaneiro de 1896 chama a: ... Constantino Vaquero Gonzlez, natural y
vecino de Sotelo de Montes, de 23 aos, soltero, de oficio cantero...
comparezca en este Juzgado a responder de los cargos que contra el
resultan en sumario instruido por virtud del delito de homicidio en la
persona de Severino Gmez... Seas particulares personales: estatura
regular, color trigueo, le apunta la barba, pelo y cejas negras, ojos
castaos, nariz y boca regular... Viste traje completo de pao negro,
sombrero hongo de pao negro. Calza borcegues de becerro negro....
Vexamos agora outros pleitos de menor cuanta s que nomeei
como Pleitios. Estas liortas tian moi variados motivos e estn datados
desde o sculo XVII:

* Exemplo dun tpico pleito de dbedas:

Manoel de Campos, de Folgoso, o ano 1760, deulle poder a
Bento de Campos, seu irmn, para que o represente no pleito que sostn
contra Pedro Gmez, mestre de cantera, nado na Madalena, Soutelo de
Montes, para que lle: ... reclame 170 reales de velln que le est
debiendo procedidos de su oficio de cantero por haber asistido el
otorgante con dicho Gmez a la parte de los dos aos ltimos en tierra
de la Aciana y Jurisdiccin de Pramo, Obispado de Oviedo....

* Tamn hai pleitos por dbedas propias de compravenda coa

correspondente fuga para afasta-las contas:
No ano 1791, Xos Seara, vecio de Pardesoa e tamn canteiro,
vendeulle unha besta a Francisco del Ro, tamn canteiro e nado en
Pardesoa: ... en 24 pesos fuertes y adems un capote en 4 pesos y todo
fiado hasta las Navidades del siguiente ao de 92, y cuando el plazo
estaba a aproximarse se fug el citado Francisco del Ro, sin que
despus ni el ni su padre... le hayan pagado....
En Pardesoa o 15 de marzo do ano 1794 o demandante dlle
poder s procuradores para que lle cobren os 28 pesos fortes pai de
Francisco del Ro.

* Tamn doado atopar pleitos por dereitos de servidumes. Esto

non nada estrano pois as casas nos quinteiros aproveitaban o terreo
mximo.
Manoel de Humia, mestre de canteiros nado en Presqueiras tia
cuestin en setembro do 1808 coa vecia Mara Seara, viuva, por uns
bens e servicio de entradas e sadas das respectivas casas. Con data 4 do
mesmo mes e ano d poder s procuradores para que sigan o pleito, xa
que el ten que ausentarse para exerce-lo seu oficio de canteiro.

* Outros vecios non tias dor das propiedades alleas. Un

exemplo:
Bento Lpez, nado en Forcarei, voltou da emigracin de Cuba
no ano 1900 polo porto da Corua. Estivo no Lazareto de Oza con
outros compaeiros e cando foron dados de alta roubaron unha maleta,
en por iso o xuiz de instruccin da Corua Don Pedro Calvo Camia, o
da 11 do mesmo mes e ano deulle a coecer o auto: ... Dictado en el
sumario que se le sigui en unin de otro por hurto de una maleta en el
Lazareto de Oza....

* Nos comezos do sculo XX os cans deban andar ceibos na

horta ou nas corredoiras. Por esta cuestin atopamos o seguinte pleito:
O 13 de setembro do 1900, Xos Liares Garca, canteiro, nado
en Quintilln, foi chamado polo xuiz de Forcarei, Ventura Camba
Muras, para que asistise xuizo pblico de faltas sobre mordeduras
feitas sa dona polo can dun vecio, para que manifestase se
arrenegaba indemnizacin civil, que polo feito poda corresponderlle.

* Tamn por patriotismo algns vecios de Forcarei tiveron

enfrentamentos coa Xustiza. Iste o caso de Francisco Vizoso, canteiro,
arranxador de pozos, cando o 16 de abril de 1846 atopbase en Soutelo
camio para Madrid. Axuntouse coas tropas de Don Bento Couto, xefe
do soerguemento de Cotobade e Terra de Montes e con eles entrou en
Forcarei seguindo ata Cotobade onde estiveron uns catro das. Logo
fuxiu e agachouse na sa casa coa espingarda e, como fose perseguido,
afastouse para Castela, segundo as testemuas doutros vecios que din:
... no saben de su paradero, ni a donde trabajaron por su oficio de
canteros, aunque se dice se ausentaron para Castela....

Nos sculos XV, XVI, XVII e XVIII os obreiros, para a defensa

dos seus intereses, estaban organizados en gremios, ou sexa,
asociacins formadas polos mestres, oficiais e aprendices do mesmo
oficio, inspiradas en principios de mutualidade e relixiosidade. Pois
ben, tamn os gremios tiveron pleitos cos xuices merios.

* Vexamos un exemplo:
En toda a Terra de Montes, perante os sculos XV, XVI, XVII e
XVIII foron famosos os obradoiros de abarcas e amallas, vendndose
en tdalas feiras da Xurisdiccin, en toda Galicia e en Castela. Proba da
sa importancia o testamento do escribn Gregorio de Gosende,
vecio de Santiago, datado o 25 de setembro de 1652, no que di: ... iten
digo debo al apatero de Tomonde llamado Bispo, cinco reales de resto
de apatos que me vendi....

No sculo XVIII, no ano 1782, creronse por orde do rei Carlos

III os bancos. Pois tamn os nosos homes tiveron pleitos con estas
entidades. Escoitemos un caso:

* Don Domingo Antonio Lois y Monteagudo, coronel de

enxeeiros, natural de Terra de Montes, no ano 1785 atopbase
traballando na cidade de Granada, onde fixo a manda afirmando que
tia no Banco Nacional de San Carlos a cantidade de 51.000 reais, que
llos deixou a sa nai, a sa ta e seu irmn poltico, os tres vecios de
Tomonde, a partes iguales. No ano 1833, esta cantidade anda non fora
cobrada polos familiares, polo que os seus bisobrios demandan
Banco para que lles pague a eles xa que a administracin
correspondente non o fixera s seus pais.

Pode parecer, por todo o anterior, que a xente da Terra de Montes

estaba decote en liortas e pelexas. Nada mis lonxe da realidade, dada a
condicin de sumisin e traballo que sempre tivemos os galegos. Eran
os homes e mulleres da Terra de Montes xente leal, traballadora e
capacitada para grandes empresas. E por enriba de todas estas virtudes
tian unha profunda relixiosidade. mesmo tempo posuan unha alma
sensible que levou a moitos deles a expresar as sas mgoas e ledicias a
travs da msica.
Imos ver probas desta afirmacin nos exemplos seguintes:
 Entre outros moitos artistas, non podemos esquecer a don
Avelino Cachafeiro Bugallo, membro dunha familia de gran tradicin
musical. As sas melodas percorreron tdolos currunchos de Galicia e
chegaron ata tdolos fogares dos Centros Galegos de Espaa e das
Amricas.
Os nosos emigrantes canteiros, carpinteiros e zapateiros
pasaban longas tempadas fra da sa aldea traballando na sa arte, pero
sentan moitos deles unha fonda saudade. Marchaban moi novos, pero
xa coecan rapazas na parroquia. Polo tanto algns casaron onde se
atopaban, anda que a meirande parte voltaban aldea para ver de
atopar aquela belida mocia que tian no recordo ou aquela que tia
unha leiras beira das sas. Como eran mozos bariles, abof foran
tentados pola carne e os cregos esixan unha certificacin de solteira,
avalada por compaeiros no intre de casar na aldea.

* Isto aconteceulle a Francisco lvarez, canteiro, nado no

rueiro da Barbeira, Tomonde, al polo ano 1815. O abade de Tomonde
fxolle expediente de libertade e solteira: ... En Tomonde, a 1 de
outubre de 1837. Pareci presente Francisco lvarez vno. De
Barbeira-Tomonde. Dijo: haber pasado la tierra de Monterroso y sus
cercanas con el objeto en el primer ao de dar principio al oficio...
exercitando en el espacio de siete aos el mencionado oficio de
cantero... Dice que en todo este tiempo no tuvo trato con muger alguna
que pueda privarle de casarse con Juana Rodrguez, vecina deste
motivado lugar.

No aspecto relixioso, presentamos algunhas testemuas:

* O testamento do gran mestre Pedro de Arn, nado en Terra de

Montes, eximio artista e terco pleiteante, unha proba fehaciente da
relixiosidade daqueles homes. En maio do 1699, fixo o seu testamento
que xa non foi capaz de firmar: ... En Arn, Cerdedo, a uno de mayo de
1699. El maestro Pedro de Arn, vno. de Arn, dicta su testamento,
ordena: ser enterrado dentro de la iglesia de Cerdedo donde ordene el
rector. Que asistan a su entierro 11 sacerdotes y lo mismo al cabo de
ao. Se aplique por el 150 misas rezadas, en el Convento de San
Francisco de Pontevedra la mitad y la otra mitad en la Capilla de
nimas.
 * O testamento de Xos Magn Salgueiro, cereiro nado na Terra
de Montes sobre o 1704, entre outras cousas di: deixa dito que lle ten
encargado canteiro Antn Filloi de Narcellas tres cruces, que as faga e
poa en Das Igrexas no lugar xa sinalado, e que se lle pague o
axustado, 60 reais de velln; fai ademais a fundacin perpetua de unha
misin cada catro anos, predicada polos frailes de Herbn ... para que
todos los fieles de Montes reciban la divina palabra... Hipoteca varias
fincas para su pago que han de ser 400 reales, que han de hacer los
herederos....

E como fin e cabo, moitos pleitos da Terra de Montes non

foron mis que unha loita de clases nas que sempre os sufridores eran os
homes do pobo, non podo, nin debo rematar sen facer alusin a Don
Alfredo Iglesias lvarez, mestre de cantera, loitador social e
xornalista, nado en Santa Maria de Presqueiras o 24 de outubro de
1882, que s seus 19 anos formou parte da xunta da primeira Sociedad
Agraria y Ganadera de Forcarey, sociedade que fora fundada no 1901
por outro canteiro, Don Francisco Valias Carams. Alfredo Iglesias
tratou moi de cerca a Pablo Iglesias e a Basilio lvarez, e toda a sa vida
a adicou a espallar pola Terra de Montes as sas ideas socializadoras.
Fundou o xornal Accin Social, rgano mensual defensor das
sociedades de Forcarei. Viviu en Norteamrica e finou s 73 anos en
San Miguel de Presqueiras, en febreiro de 1956.

Bibliografa:
- Gran Enciclopedia Gallega
- Enciclopedia Larousse
- Rodrguez Fraiz, Antonio: Canteiros e Artistas de Terra de
Montes e Ribeiras do Lrez. Instituto Padre Sarmiento de
Estudios Gallegos. 1982.
Este relato de Francisco Rozados foi o
gaador da XII edicin do Premio
Camilo Jos Cela de narrativa,
en outubro de 2001

UNHA CAMPA
NA CONGOSTRA
DE REBORDECHAO
 ... porque non te sei esquecer e
levas na ta tona a mia infancia.
Romn Raa

Valente era un home culto seu xeito, pulcro para home de

monte e repousado coma a alma dos vellos e rexos carballos da aldea.
Coeca mundos sen sar do vilar, e esa unha virtude que meu av
materno, Severino, sempre apreciou, porque tamn, dica, aprendera
mis da xente de oitenta anos que nunca sara da sa aldea ca de
urbanitas, cosmopolitas, sibaritas e outros tipos finos que inzaban polo
mundo adiante a xeito de emperiquitados e baleiros personaxes de alto
copete. En Valente todo era natural, inimigo do artificio. Meu av
coeceuno sendo el moi neno, naquela sa aldea perdida na serra de
Montouto, pola que tivera que pasar cando a mia bisavoa o levara a
Bustelos por ver se a saudadora lle sandaba non sei que mal dos que
antano se menciaban cun feixio de fincho, unhas ladaas e catro ou
cinco esconxuros dos que s lle quedaban lembranzas do lagarto,
lagartn. Fora a primeira vez que vira ta Salvadora. Valente via
sendo o vigairo de Trasdomonte, o home que representaba pequena
comunidade que viva e traballaba naquelas terras que se abaixaban cara
o regato que despois se faca ro xa nas terras de Sanxusto, naquel
fermoso val entre montaas. Todos confiaban nel como confiaban os
antigos clans nos seus patriarcas, dun xeito atvico e desdeixado,
sabedores de que os asuntos comns estaran nas mans de Valente coma
as tboas da lei na arca da alianza. Valente non era coma Raolas, aquel
personaxe de Castelao que con dous libros que metera na cachola tivera
de abondo para latricar de todo canto se presentaba. Valente era
depositario dunha sabedora mis valiosa c dos propios libros: el la na
vida, nos corazns, nos paxaros e nas rbores, e la tamn, coma quen
soa, no doce e dondo brin que a auga de setembro traa mis
verdecido para se facer ver por entre as carballeiras cando o outono
espallaba as follas nas encostas dun Montouto acazapado na brtema. E,
sen embargo, a sabedora de Valente non era unha sabedora inquedante.
Se por algo abraiaba, cntame sempre o av, era pola sa transparencia,
por se declarar quedamente nuns ollos mouros, espelidos e lavercos que
comunicaban directamente co fondo da sa alma. Gastaba ademais dese
humor fino que os galegos usamos para loitar contra o infortunio e
manter viva a esperanza anda cando mis circunstancias se xuntan para
que morra de todo.
Tamn viva en Trasdomonte Rafael de Portavella, o
Filigranas, un dos compoentes da faucin que na zona de Vern e
Valdeorras comandara Don Juan Surez Campos. Rafael fora un dos
que se acollera, na terceira Guerra Carlista, indulto de agosto de 1872.
Tia unha filla, a Margaria, que andaba a falar soa moitas veces, que
van sar do pobo solpor para ir parolar coa ta Salvadora de Bustelos.
Seica se atopaban na metade do vedrao camio enlousado que
atravesaba o ro da Serpe. Contaban que a ta Salvadora, a saudadora
que levaran meu av, estaba a iniciar Margaria na meiguera, e
haba quen as vira e escoitara en noite de la chea, as das siluetas cara a
un penedo que chamaban o Outeiro dos Corvos, como Deus as trouxera
mundo e declamando non se sabe que andrmenas e requilorios. A ta
Salvadora, anci de pelo branco, coeca apaos para remediar o mal de
amores coa axuda de ladaas, pero saba tamn conxurar feitizos e
malos agoiros.
Na pequena comunidade de Trasdomonte cada cousa ficaba
vencellada paisaxe, unha paisaxe anterior a todo, na que haba
paxaros, chuvia, algunha morte, follas secas, solpores e nubes que
semellaban guedellos de la. Todo era puro coma o primeiro da da
creacin e o cambio das estacins vivase coma unha mudanza leda e
necesaria, porque a vida na natureza sempre ten, en fin, un porqu en si
mesma, sen depender de futuros nin de preguntas intiles que levan cara
a ningures. Al, cada morte tia o seu significado ata que pasou o do ano
25 e cada dor o seu conforto, e cada chirlo de paxaro o eco que nace do
mesmo chan lonxano de onde vn o vento marzal. Todo era puro e
indmito, e ata o mesmo sol, cando caa sobre o val, caa despiadado,
arrogante, abrasador, coma por civilizar, cunha luz asasina que se
crebaba entre as rochas, irisndose ata ferir os ollos sen clemencia.
Trasdomonte quedaba tan a desmn al abaixo, encaixado, que a
un cando se achegaba, dballe a impresin de estar entrando nunha terra
nova e independente, coma se Deus fose creando o mundo desde os
aires e lle caeran tres brochadas no fondo dos montes, suficientes para
debuxar os teitos cincentos de lousa, a morea amazocada das rbores
durmidas e o cliz de orballo que xorde dos prados, eternos nun milagre
de rara feracidade na entraa das outas montaas.
Naquela comunidade, digo, pasaba os seus vizosos das Valente,
aquel home sabio que meu av coeceu de neno, aquel home que cra
nun Deus de mis xustiza c deus capaz de decretar a fame dos pobres
mentres os ricos tian cheo o celeiro; un home piadoso de verdade sen
empaar polos criterios da teoloxa oficial.
A ta Salvadora de Bustelos soa ter sempre na boca contos de
maniglorias e de aparecidos. A meu av dicalle:

- El ti non oches falar das maniglorias ?

- Non, ta Salvadora, que son ?
- Sonche os espritos dos mortos, que non descansan de noite
e veen na percura dos vivos por ver se lles poden chuchar
os miolos.

Ela contaba que tivera dous fillos. Un seica vivira con ela ata que
tivo dezaseis anos e despois embarcara, e outro recrutrano para a
guerra de Cuba. Cando se despediu deste ltimo, quixo que se fixeran
xuntos, nai e fillo, un retrato. As llo encargou Manecho, o fotgrafo
de Pousada, e as foron xuntos, nai e fillo, un da de feira para que llelo
fixera. an coas mellores galas, e cando chegaron a Pousada, xantaron
primeiro e despois foron estudio do retratista. A ta Salvadora contaba
que o fillo partira guerra e xa non volvera, porque o matara a traizn un
mamb cando durma a sesta nun mato. Sucedera unha cousa ben
curiosa con aquel retrato. Cando o fillo morrera en Cuba, a sa imaxe
frase deslustrando s poucos ata desaparecer de todo -caste de raro
feitizo entre Daguerre e Dorian Gray-, e as, podase ver na fotografa
como a ta Salvadora abrazaba o aire al onde debera estar o pescozo do
recruta. Ese misterio durmiu co meu av noites enteiras despois de ver a
foto no ano 23, e anda hoxe o desvela algunhas veces.
Pdese dicir que a nica vez que os habitantes de Trasdomonte e de
Bustelos saan das sas aldeas era, ags caso de forza maior, o da da
feira de Pousada, o cinco de cada mes. Haban de subir a encosta do San
Bieito, tan pronunciada que anda as varudas pernas daqueles
labradores padecan. Despois de subila, todo era doado, porque xa se va
a igrexa al en baixo e os ollos an acompaando o andar. En chegando
p do templo, o mundo bula e os coecidos saudbanse contentos de
atoprense de novo para ter a quen contarlle como lle fora no seu
mundo.
 - Qu tal as patacas, Manuel ?
- Poutas, petenas e de mal tomer tomo o tarallo, contestaba
invariablemente Manuel de Jesusa, a quen tamn chamaban
o Too, por falar todo t. A penas se se lle cubicaba
nende, como dican os vellos canteiros que an dar o barro a
Lugo.

Mara de Porfica, vecia do Too, non lle poa tantas tachas s

patacas, porque ela tia menos de onde sacalas. Mara contaba a colleita
e despois dividaa polas las do ano axudada polo Mintireiro
Verdadeiro. Deste xeito saba cantas patacas tia que racionar para cada
unha. A perrez e a miseria son fillas do demo.

A cantera maxestosa da igrexa erguase sobre a cachotera ben

cadrelada dos alboios da feira e o rebumbio das xentes e dos animais
encha a ma de vida.
Don Ramn, o cacique da vila, facase ver por entre os tendais da
feira e algns labregos ano saudar medio acaneados, dubidosos e con
mal disimuladas reverencias.

Cando meu av lle preguntaba a sa nai porque fulanito era Don

sempre lle deca que para eso haba que facer algo importante e, ante a
sa insistencia remataba dicindo:

- algho importante, coma coller a un tempo das melras polo

rabo.
E a meu av ficballe a cara de parvo que se lle pon sempre que
non entende pero non ousa seguir preguntando.

A don Ramn deixrao teso un da a ta Rosa, cando esta levaba

unha vaca boi da Casanova, porque o cacique era moi amigo da
chacota e gabbase de ser quen de lle tirar do aire a todo becho vivente.
Por eso, cando a viu chegar coa vaca, faltoulle tempo para lle preguntar
coa sa prosma habitual:

- Seica vas boi, Rosa ?

E a ta Rosa, tamn con acenos desanoxados, contestoulle:

 - Non, oh! boi vaille a vaca, pero se quere gaar vostede os
tres pesos xa non vou Casanova.

Don Ramn meteuse axia porta para adentro e non se volveu ver
ata a tardia, cando a botar a partida de brisca taberna do Pereno,
como tia por adoito.
Don Ramn era un home de constitucin pcnica, dicir, con certa
tendencia obesidade. Haba quen dica, sen moito respecto, que o
cacique estaba mellor mantido c porco de San Antn. El, cando a
muller lle dica que procurara non comer tanto, contestaba:

- Os que me leven pra Quintilln hanse caghar en Cristo.

No rueiro de Quintilln era onde estaba o cemiterio parroquial, e al

xa tia encomendada a sa lousa sepulcral, na que mandara gravar, en
letras gticas, un sarcstico epitafio que dica:

COMO TE VES EU ME VIN

COMO ME ME VES HASTE VER
NON FAGAS RISA DE MIN
QUE LONXE NON HAS CAER

Cousas de Don Ramn!, caralln como ..., dica a xente.

Aquel primeiro da cinco que meu av lembra seica haba, nun

recanto do adro, un cego que cantaba con voz afrautada un romance que
falaba dun crego e da sa criada, unha cntiga salaz que faca rir a
gargalladas s presentes que se arremuiaban seu redor.
... e o crego prometeulle e nacer o neno
cinco pesos criada, traa sotana,
se llo daba todo, un botafumeiro
se todo llo daba. e capa de pana

e a criada ra e capa de pana

pero comparta, e botafumeiro,
e cabo duns meses nacer o neno
medroulle a barriga. no mes de xaneiro.
 Un home coas cellas moi mestas observaba con particular interese,
sen sequera sorrir, desde detrs dun umeiro que se ergua na prazia. Era
a primeira vez que meu av ollaba Samote da Saca. O Samote era fillo
dun dos primeiros emigrantes que marcharan a Cuba, o Ramiro. Ramiro
sara da illa despois de roubar a paga dos xornais da facenda na que
traballara de capataz mis dunha ducia de anos. Chegara a Vigo cunha
saca na que traa aqueles cartos manchados. Cando se soubo, deron en
alcumalo o da Saca, e o sobrenome ficou para sempre na casa. As,
este ladrn vido a mis merc a aquela fortuna que conquerira en
Cuba, propxose ser dono de toda a aldea. Aqueles cartos suxos deron
orixe capital da familia. O seu fillo maior, o Samote, herdara non haba
moito toda a facenda que legara o pai, pero non deixara de compartila
cos seus irmns e irms que anda vivan na casa, casados uns e outros
solteiros. Todos seguan traballando para el, o dono do capital, pero o
Samote, sen ser demasiado xeneroso, tampouco era moi avaro cos
demis membros, e gustballe manter familia unida redor de si. A
familia era dona de grande parte da facenda de Trasdomonte. Frana
mercando s poucos desde os tempos do vello, cando non se facan con
ela a base de emprstimos avalados con terras que os donos non
puideran restitur nas datas acordadas, prctica moi comn en tempos
por parte dos prestadores.
Tiveran moita sorte, moita chamba. Os de Trasdomonte
chambanlle chang, unha verba importada tamn das Amricas. -
Os da Saca tiveran moito chang.
En cambio, Marcelino de Gaxn, o esmoleiro que non era ben e
que viva dos favores alleos e dos recados dos seoritos da comarca, non
tia onde caer morto pero, seu xeito, era feliz viaxando continuamente
polos montes dun vilar a outro, contando novidades, cumprindo
encargas e despachando amores, como fixera tempo atrs Manuel
Blanco Romasanta, o lobishome de Santa Baia de Esgos. Marcelino
era fillo bastardo dun cacique chambn e mais dunha peixeira de
Beluso, pero desde moi novo virase para Trasdomonte e al, dica el,
quera que o enterraran, cando morrera, onda a figueira do cura. Ata tia
a sa cencia:

- Sirogha, Tenologha, Teraputica e Materamtrica,

Doremifasilasol, Silasolfamired, non hai marieiro tonto...!,
dica inchando o peito e dndolle cabeza cara a atrs, nun
aceno inequvoco de presuncin e convencido do seu saber.
 A xente rase del e tomballe o pelo, pero tamn o axudaba
dndolle o pouco que lle sobraba, ademis da roupa vella que levaba,
eso si, sempre limpa coma auga de carabaas. Nunha ocasin algun lle
dixera:

- Carallo, Marcelino, e levas tres pantalns !

E el contestara, tremendo de fro:

- Pantalns tres, calzns -los ?. Este mundo vos unha

tremoia.

Marcelino, cando o fro o deixaba vivir, volvase un tempo espelido

e lixeiro, e cando a preguiza -a doca, como lle chamaban os canteiros-
non tiraba del cara a atrs, axudaba no que poda s labregos nos labores
do agro, pero en seguida cansaba e dica cheo da razn dos lacoeiros:

- Eu voume, e non me volvas a chamar para isto. Xa o sabes para

outra vez, non botes mis patacas das que poidas sachar. E marchar
poa cara de mexacorrendo.

Marcelino tardballe a fala e calveou en chegando s trinta. Outro

defecto mis faca del un home non moi agraciado: tia o bico
ghaiado, e doalle moito que as mozas non fixeran caso del por estas
tachas. No fondo mantao vivo o ser forte e anda novo. Corra coma un
riguilete, todo teso e agarrando nos tres pantalns para non tropezar
polas corredoiras adiante cando algn inimigo, que tamn os tia,
trataba de escorrentalo das sas terras.
Pero Marcelino cambiou nun tempo de speto e volveuse run coa
xente, apaou non se sabe onde un coitelo e perdeu o xuzo de todo,
aparecndose nos camios do monte para abraiar s que por al pasaban
a coto. Apareca moito polo Porto do Boi, onda un souto de castieiros
que daba ro. Saa camio cando va que se achegaba algun e
poanselle os ollos en branco. Non lle faca mal a ningun, pero a xente
tia medo de pasar polo Porto do Boi e polos recantos daqueles
arredores - Ai, mia nai, sae un da casia, e volve...ou non volve !
dican as vellas de Trasdomonte por aquel tempo.
 Cando pasou despois o que pasou o da da feira de marzo do ano 25 a
Garda Civil de Pousada foino buscar e mallou nel coma en centeo verde,
porque pensaban que poda ser el o que matara ta Rosa de
Trasdomonte. Pero subose logo que non fora el, e a meu av esa parte
contoulla Valente no sern do San Amaro do 43, cando o vello vigairo
estaba a piques de cumprir os oitenta anos. parecer, as cousas
comezaran a ir mal na casa do Samote. Morranlle a cada pouco vacas,
porcos e aos sen que ningun tivese unha explicacin lxica, e nas
colleitas perdanselles o centeo e as patacas, que semellaban podrecer
por algunha causa tamn inexplicable. O Samote e mailos irmns
comenzaron a pensar mal e decidiron ir onda a ta Salvadora de
Bustelos, por causa de que lles dixese qu era o que non andaba ben na
casa. Foi a ta Salvadora a que, nunha tarde de finais de febreiro, lles deu
aquela maldita solucin. Era unha tarde de sol astnico, case exnime. O
tempo non transcorra e todo permaneca en suspenso, como
anticipando o que a pasar na aldea das despois. Falou a ta Salvadora e
dxolles que tian o mal de ollo botado sobre a casa e para saber quen
llelo botara haban de queimar un becerro vivo na corte. O primeiro que
se presentase tera a culpa da desgracia que caa sobre eles, e
buscaralles a runa se eles non tomaban as medidas precisas. Cando, s
poucos das, puxeron en prctica semellante proposta si que funcionou a
lxica, porque quen primeiro sentiu os berros do pobre becerro foi quen
os tia que sentir por estar mis preto da casa da Saca, a ta Rosa, que era
vecia e familiar deles; a mesma ta Rosa que lle quitara os fumes a Don
Ramn, o cacique, e que casara e enviuvara dun cambote que viera de
Rodeiro para traballar nos montes co legn. A ta Rosa acudiu s berros
incesantes do pobre animal, e nada mis ollar o que estaban a facer
aqueles desalmados reprendeunos desde a porta da corte:

- E vs que facedes, miserables ?

- As que era vostede... . Esto non cousa sa, lisque de a e
mtase na casa, que ningun a chamou a este velorio.

Pero o mal xa estaba feito, e as consellas da ta Salvadora xa

perderan ta Rosa, que se foi doda e sen entender sequera cousa para a
sa casa. A sorte xa estaba botada. Os da Saca xa saban agora quen
tia todas as culpas da sa desventura, do seu inexplicable infortunio.
O que ocorreu despois narrballo Valente av cun n na gorxa, que
amosaba anguria e medo anda cando llo estaba a relatar, como se
temera que puidese pasar de novo.

- O Samote, o mis vello da casa, ordeou de ir feira o da

seguinte e botou a xornada en Pousada, onde saba que tamn estara a
ta Rosa para mercar o vio do mes, os mistos e outras cousas que
sempre facan falta na casa. Esperou tardia e botou a andar de volta
canda a ta Rosa, coma se non pasara nada o da anterior, e dndolle
conversa, mesmo explicndolle que o que fixeran na corte co becerro
fora por consello da meiga de Bustelos para alonxar de si o meigallo
que tian botado, sen lle dicir nada mis do asunto.

Naquela tardia, a la xa aparecera no alto do ceo, pero tia un halo

bretemoso que esvaeca o perfil do seu valo. A fresca do solpor traa
consigo unha lene humidn que faca que as lousas do camio se
trocasen esbaradizas. Cando xa levaban un bo anaco de camio andado,
nunha volta da congostra de Rebordechao, e amparndose nas sombras
do luscofusco, o Samote tirou de foucio e guindouse contra a muller,
repeloulle o gaote co afiado instrumento e deixouna desangrndose ata
morrer coma unha animalia calquera, sen dor nen compaixn. Baleirou
nela toda a sa carraxe.
outro da, o Xan da Ponte atopou no camio pobre ta Rosa, no
medio dunha poza de sangue que saa do seu pescozo e cos ollos
remelados, ollando cara a ningures, a carn dun feixe de finchos que
medraban onda o camio. O fuscallo anda non erguera de todo cando o
Xan dera parte Garda Civil do triste achado, daquel que logo se sabera
obsceno ritual, daquel universo de pesadelo. De seguido, foi cando os
gardas sospeitaron primeiramente de Marcelino de Gaxn e foron na sa
procura, sen parar ata que o atoparon e o levaron para o cuartelio. Al,
cebronse no pobre coma se fose un can. Salvouno de peores males
Rafael o Filigranas, que apareceu para contar s gardas como fora
testemuo, na noitia anterior, ir a vixiar Margaria e agochado tras
dun acivro que medraba no muro de Hermosende, da chegada do
Samote aldea, co foucio cheo de sangue e falando s entre dentes.
Rafael non fora xa naquel momento cuartelio porque sempre
desconfiara dos gardas e por medo a que lle botaran a culpa a el, que
tampouco tia, polo seu pasado, moito creto diante da Benemrita.
Despois deso, os gardas acudiron carreira casa da Saca, e o
Samote negou nun principio os feitos, pero non tivo mis remedio ca
dicir a verdade cando viu que as cousas se poan negras e as primeiras
losqueadas dos gardas pasaban a puadas e golpes nas costelas coas
culatas das escopetas.

- Onde morrendo, rematou, non si?, din que dixo o Samote

despois, quitndolle importancia asunto. Agora xa est no ceo das
toupas, boa meiga era ela!

- As malditas fechoras que fan algns tolos deixndose

levar por outros mis tolos ca eles ! ... remataba a historia Valente. En
fin, dica con aceno de canseira, esta che a historia do Samote e maila
ta Rosa, que Deus a tea na gloria. Estabamos a piques de entrar
nunha primavera que a ta Rosa xa non vera. Ela e mais eu ermosche
dun tempo. E dos ollos de Valente, conta meu av, a xurdindo unha
tenue humidade, coma as goteiras de fino orballo que an caendo por
entre as follas do carballo mis ancin de Trasdomonte. A un tempo que
se ergua, coa dificultade lxica dunha persoa que roza os oitenta,
volveu dicir: - Era casemente primavera...

Samote condenrono a morrer no garrote, e a dous dos irmns

a trece anos de cadea por encubridores. A ta Salvadora apareceu
afogada no ro da Serpe, e seica se lle apareceu xente ata moito tempo
despois. Meu av xa superou a idade na que morreu Valente: o pasado
ano cumpru os noventa, e anda me pide que o leve de cando en vez
congostra de Rebordechao, onde se pode ollar desde aquela fatdica
data a campa que lembra o luctuoso suceso.

1863 - 1925

AQU DESCANSAN LOS RESTOS DE

ROSA BARREIRO CAMBA, A QUIEN
LE FUE ARREBATADA LA VIDA EN
MUERTE ALEVOSA EL ANOCHECER
DEL 5 DE MARZO DE 1925. QUE DIOS
GUARDE SU ALMA Y LE DE VIDA ETERNA.
 O MANEXO DAS VARAS DE MEDIR

Por David Otero

- Pois si, as mesmo, que ben se sabe, que cada quen
quen e destas cada quen mide como quen desta
maneira, indo de camio, de Soutelo a Lirpio, xustamente
abeirando polo lugar de Vilar, as lle sentenciaba o mozo
Morgade do Carballo vello Alfredo de Cabanelas.

Velos a co seu parrafeo a dous arrieiros de renome a

redonda , de casas fartas e homes de palabra no trato , de bo
percal, nada barballoas, nin amigos de matufias, camiando a
paso de besta cando o raiar da noite dun da do mes de Santos
do ano trinta e tres do sculo pasado. Que xa dende aquela
choveu algo e tamn escampou un ben de veces.

- Pois tes razn meu amigo , si seor, que non todo vale,
mesmo anda que noso Seor nos mida a todos por igual , coa
mesma vara , que para iso el quen mis . Cada quen aqu
neste val , tanto de bgoas como de tropezos , ten que medir
coa sa - as lle comentaba o vello Alfredo mozo Morgade.

- Pois claro.....! Que non se pode andar a derreter

enerxas en proveito alleo. E cada quen ha ter conta do seu. E
defendelo sen desespero!. Sen refucirse de maldade, nin de
vingas, que non son boa cousa, pero defendelo sen lle poer
cotas valenta, pois ..... anda que un tea cruces....... ben
pode levarte o demo- dica o mozo Morgade.

E a noite andaba de claros con vestido de estrelas. Sen

rebumbio ningn. A la tia folla de foucio e non asexaba
polas fendas dos nubeiros. E o ano anda non quera
consumir de todo o seu verancio de San Martio , que
mesmamente gustaba de que se gozase del. Xa habera
inverno de sobras. A esgalla.
Os dous arrieiros de ofcio vian de San Clodio de
Leiro. Eles gobernaran ben nas adegas. Tamn cos
corredores. E destas trataron de non facer noite en ningn
stio.

O tempo -como se va- pintbase bo e as cabaleiras an

a paso de gusto. Non se lles notaba cansanzo e iso a eles tamn
lle daba bulideza para seguir adiante.Todo pareca ir
amigando ben. Moi ben.
E as volveron s falas. Dirase que os dous arrieiros
canxaban ben no aquel de se daren palique.

- Oes.... El a ti conteiche algunha vez o caso de

Ramn de Lirpio co crego de Meava ? preguntballe
Morgade a Alfredo.

- Chacho..Eu penso que non..... dxolle Alfredo.

- Pois foiche aquel un caso ben pavero. Mesmo vn a

conto co de antes. Co couso das varas de medir. E asemade
moi propio de Ramn. O de Xests de Lirpio. Que moitos
dos que queren gobernar a casa de todos che lle poan o
Chamo do tolo e diso tia el tanto como eu de papa de
Roma. Que de tolo , Ramn..... nin as un chisco ! . E
dgocho cos ps na terra. - aclarballe Morgade.

- Non che vou levar a contra, que ti coeces del ben

mis c min. De todos os xeitos por a est corrido que ben da
chapleta , ben, o que se di ben...... non che estaba. Que un algo
de amalado do sentido si que gastou . Vamos.... que non
asubaba dereito . dicalle o vello Alfredo.

- Ten conta Alfredo que esas laretadas sonche

faladuras de pouco porte. E se me queres facer un algo de
atencin . e como proba.... atndeme ben - pedulle
Morgade.

Foiche mesmo por cando nas vsperas da festa grande

de Meava. Os mozos estaban no campo por lle botar unha
man s maordomos polo aquel de colocar os farolios de
luces. De poste a poste e con distingo. Tamn haba algunhas
mozas.
As casas dispoanse para se encheren de festeiros e a
parroquia vase enteira. Pois por aqueles tempos, coma nos
nosos anda, polas festas todos gozaban. Non se esquenca a
ningun. Nin a rico, nin a pobre.Nin a amigo, nin a vecio.
Todo eran risas, bromas e farra, bicos e abrazos. Contbase
do tempo que corra. Dos sucedidos. E ofrecaselle vio
quentn ou licor monacal a quen pasaban pola porta e mesa
para a familia e para os achegados. Tamn para algn crego,
para algn da curia ou para un nmero dos da banda de
msica. E respectbanse tamn s mortos. Que as o mandaba
a piedade no documento da memoria. Que morre o home e...
xa se esquence!. E iso non de lei tribal. Nin doutra.
 O crego andaba , - que un dicir, pois coxeaba !- , da
man dun caxato feito de bo pao de abeleira, o cal tia na
punta unha boa mazaroca. Moi propio para medirlle as
costas a algun que o merecese. A cousa de coxear foi
cando el indo a concelebrar cabodano a Vinseiro, o seu
cabalo espaventouse e guindouno todo enteiro chan sen
aviso. O crego amalou dunha perna, a dereita, que agora a
levaba en vendas. El que era de pata lixeira, quedou
baldado e andivo oito das , nunca mellor dito, como nima
en pena. Pero el hoxe estaba al no campo. Todo firme a
miralo todo. El quera que cada cousa estivese no seu stio
e que non se movese unha palla sen o seu consentimento.
O crego era un tipo fro. Diramos que tirando inverno.
Que non miraba s ollos . Nin gastaba xenio mol e tia a
freba dura. E segundo as falas do redor....... o que tia de
bo cumpralle.
E vela que por al con certo destaque chegou Ramn,
o de Lirpio. Traa paso formal e notbase contento. E parou
cerca dos que estaban a traballar. Pois como dira el
mesmo..... distancia xusta , xa que o traballo farase sempre
a grolos pequenos e soamente en caso de ltima necesidade.
De momento a Ramn caalle ben mirar . E seguiu a
mirar.Agora mesmo talmente como galo no curral.

- Vela a moza esa subida esqueira. Que pedazo rico

de muller de ton tan bonito ! De bo ver. De boas pernas mira.
Fresca e relucinte como unha cereixa. Mantida e de carnes de
primeira dica Ramn, que todos saban que gustaba de falar
para si. Ti mais eu....... moza de boa raza...... ben podamos
entendernos, confesaba o de Xestas de Lirpio para o seu
chaleque, que mesmo tamn un dicir, pois non o levaba
posto, pero entndemonos.
E Ramn pxose a facerlle figuretas moza.
 O crego, sabedor mis que de latns - e nada inocente ! - ,
mirou a Ramn o que faca e mesmo se dira que antes xa
lle sentiu aqueles falares de pecador. Pode asegurarse que
xa llos notou nos mirares. E foi que se maliciou sen
precisar de poer asombro nos ollos.
Ese debeu ser o sinal de se botar fra o da sotana e non
andou con mis aquelas. Colleu a sa vara de medir. Puxo voz
que precisamente non era de rezo. E en sando.......

- Mira en que chistes andas Ramn para os teus

adentros. Para ti han ser cousa pavera Si ou si ....
Ramoncio? dicalle o crego, tal lareta de peteiro
agudo, mesmo como desexando que cada palabra fose
un cantazo- Menudo tolitates ti ests feito!
exclamoulle- Anda.... que se pola contra botases unha
man s que traballan .... mellor che ira. A ti e mais a
ns. Que merecas unha tolenaaa.......! Ameazouno
como ndolle coira.

Ramn pillou o recado. De princpio semellou

entalarse un pouco nos pensamentos, pero de seguida e sen
delongar mis tempo, tratou de virar as cousas a seu favor.
Colleu a sa vara de medir e en sando......

- Cando mexo, mexo mexo.

Cando cago, cago merda.
Pro capataz desta obra.......
Que est coxo dunha perna!

As lle retrucou Ramn volvndolla crego. Todo

slido como toro que non racha. Tal como dicndolle da
sotana vente que me atopas.
 E daquela Ramn foise de al a paso rpido e
calculado.
Os do campo non eran quen de se rir, pois o crego
estaba de moito ole. De poer medo. E notbaselle!

- Carallo co tipo! exclamou Alfredo.

- Un tipo de carallo! exclamou Morgade.

Xa lles quedaba menos para chegaren casa.

E vela sabede amigas e amigos, o que dunha vez,

tocante a Ramn, aconteceu. Que quedou na memoria
toda. Das xentes derredor

( Isto ben podera ser un final dun cantar de cego polas

feiras, tal como as volo escribe este humilde de letras que se
chama DAVID OTERO. E que o fai moi contento, sen
palabras cansadas, para quen llo pediu e para o seu pobo de
Montes, en das de cando o sol se levanta pola vella e que
parece que ningun dorme, pois o mal murcho, o do sono, non
deu na pataca e moi pouco dela quedou podre na terra. Foi
xustamente en agosto do ano 2003. No ano de Antn Avils
de Taramancos en Galicia e de Marcial Valladares na
Estrada).
HISTORIA

VIVA
DE FORCAREI

Publicacin gratuta do Concello de Forcarei.

Queda prohibida a sa venda.
 Pozo verde, en Grobas (Millerada).

FOTOS: ROCHI

Freixa en Meava.
 CHANO PIEIRO

Biografa. 2003
Edicins Fervenza

VIRXILIO BLANCO

Biografa. 2003
Deputacin Provincial

Tres libros da Terra de Montes

... pdelos mercar en calquera librera

MEMORIA DE
TRASDOMONTE

Ficcin. 2003
Edicins Fervenza

Ras Baixas Concellera de Cultura

PATRONATO DE TURISMO
DEPUTACIN DE PONTEVEDRA de Forcarei

DIRECCIN XERAL DE TURISMO Excma. DEPUTACIN PROVINCIAL DE PONTEVEDRA