SOUTMANIN TANIMI VE TARH

GELM
Bir maddenin veya ortamn scakln onu evreleyen hacim scaklnn

SOUTMA
altna indirmek ve orada muhafaza etmek zere snn alnmas ilemine
soutma denilebilir.
En basit ve en eski soutma ekli, souk yrelerde tabiatn meydana
getirdii kar ve buzu muhafaza edip bunlarn scak veya ss alnmak
LKELER
istenen yerlere koyarak soutma salanmasdr.
K aylarnda meydana gelen kar ve buzu muhafaza ederek scak
mevsimlerde soutma maksatlar iin kullanma usul M.. 1000 yllarndan
beri uygulanmakta olduu bilinmektedir.
Ticari maksatla ilk byk buz sats 1806 ylnda Frederic TUDOR
tarafndan Antil adalarna 130 tonluk buz Favorite adl tekneyle gtrlmesi
ile balamtr. lk macerasndan zarar etmesine ramen bu olumsuzluun
depolanmadan kaynaklandn, gerekte ise buz iinde byk kazanlar
olduunu grm, nakliye esnasnda buzu uzun sre muhafaza etmek iin
teknesinde deiiklikler yaparak ylda 150.000.000 Tona ulaan bir buz
ticareti hacmi gelitirmitir.

SOUTMANIN TANIMI VE TARH

MUHAFAZA USULLER
GELM
Tabiatn bahettii buz ile soutma eklinden 1880li yllara kadar geni Her gn yediimiz bitkisel ve hayvansal gdalar, her an bulmak mmkn
lde yararlanlmtr. olmaya bilir. Bu glkle karlaan insanlar hal areleri aramaya
Buz ve kar ile elde edilen soutma eklinin gerek zaman gerekse bulunduu balayarak kimya, fizik ve biyoloji esasna dayanan eitli usuller
yer bakmndan ou kez pratik ve ucuz bir soutma salayamayaca bir gelitirmilerdir.
gerek olduundan mekanik ara ve cihazlarla soutma teknikleri zerinde Kimya Esasna Dayanan Muhafazalar
aratrmalar balamtr. Tuzla muhafaza (salamura)
1910 ylnda J.M. Larsen irketi tarafndan ilk kk buzdolab yaplm Baharatla muhafaza (sucuk-pastrma)
fakat otomatik olmad iin pek fazla tutulmamtr. ekerle muhafaza (reel)
1918 ylnda Kelvinatr irketi ilk otomatik buzdolabn piyasaya srmtr. Fizik Esasna Dayanan Muhafazalar
1930da R-12 gaz bulunarak CFC soutucularn temeli atlmtr. Kurutmak (kuru yemiler, baz meyveler vs)
1935te R-22 soutucu akkan bulunarak HCFC kkenli akkanlar Hararette piirmek (konserve)
gelitirildi Maddeyi ya ve parafinle rtmek.
1989da R-134 A ve R-123 soutucu akkanlar bulunarak ozon tabakasna Kimyaya dayanan muhafaza usulleri, maddenin bnyesinde esasl
zarar vermeyen HFC kkenli akkanlar gelitirilmitir. deiiklikler yapmaktadr. Gda maddelerinin taze btn doal zelliklerine
1990l yllarn banda R-22 ve R-502 yerine kullanlmak zere ikili ve l yakn muhafaza, yine fizik esasna dayanan Soukta Muhafaza usuldr.
alternatif soutucu akkan karmlar gelitirildi.

SOUTMA USULLER SOUTMA USULLER

Kimyasal Yntemler Fiziksel Yntemler
Baz kimyasal reaksiyonlarda, tepkimeye giren maddeler bu ilem srasnda Fiziksel usullerde, d ve i kuvvetlere i yaptrarak, sy baka bir
dardan s aldklar iin d ortam soutmu olurlar. enerji ekline dntrmek yoluyla soutma salanr. Bugnk
Bu tip reaksiyonlara endotermik reaksiyon denir. soutma makinelerinin, esas alma prensibi fiziksel yntemlere
Bu maddeler normal scaklkta birbirleri ile eitli oranlarda kartrldnda, dayanmaktadr. Bu yntemler:
kendi scaklklarndan daha dk scaklklar oluur. Sktrlm gazlarn genletirilmesiyle soukluk elde etmek: Bu
Normal scaklkta baz maddeler, birbirleri ile eitli oranlarda metoda pnmatik ekiler rnek olarak gsterilebilir. Pnmatik eki
kartrldnda, kendi scaklklarndan daha dk scaklklar oluur. fazla altnda etraf buz tutar. Btan gaz ocaklarnda brlr fazla
rnek: 2 kg kar ile 1 kg mutfak tuzu (NaCl) kartrlrsa belli bir sre sonra - yanarsa karlanr.
200 C scaklk elde edilir. Seyyar dondurmaclarn metodu bu usule rnek Maddenin halini deitirerek soukluk elde etmek: Bir cisim kat
olarak gsterile bilir. Aadaki cetvel arlk olarak kartrlan baz halden sv hale, sv halden gaz haline gemesi ile soukluk elde edilir.
kimyasal maddelerin ilk ve son scaklklar gstermektedir. Bunlarn iinde buhar halindeki soutucu akkan kzgn buhar haline
getirip sonra sv daha sonra gaz haline getirerek soukluk elde edilmesi
Kartrlan maddeler (Arlk olarak) lk scaklk derecesi Son scaklk derecesi bugnk soutma makinelerinin temel prensibini oluturur. Bu usulde
2 birim kar+1 birim NaCI 0C -20C kaynama scakl dk olan akkan dk basnta buharlatrlr.
3 birim kar+2 birim H2SO 40C -30C Buhar tekrar sv hale getirilerek devre tamamlanr.
3 birim kar+4 birim KOH 0C -46C
4 birim kar+5 birim CaCI 0C -40C

1
 ISI
Is bir enerji eididir. Is enerjisi maddeleri meydana getiren molekllerin
hareket etmelerinden dolay aa kan enerjidir. Bir cismin ss,
molekllerinin hareket enerjisi ile oluur. Dier bir deyile s bir molekler
harekettir. Kat bir maddeye s ilave edildii srece scakl artmaya
devam eder, taki sv hale dnmeye balayncaya kadar. Madde tamamen
sv hale dnnceye kadar scaklk artmaz. Sv haldeki maddeye s
verilmeye devam edilirse scaklk kaynama noktasna kadar artacaktr. Is,
scaklk farkndan dolay meydana gelen enerji eidi olarak tanmlanr.
Is miktar: Soutmaclkta Kcal, BTU ve Joule birimleri ile s miktarlar
belirlenmektedir.
Kcal: +14,5C deki 1 kg suyun scakln 1 C artrmak iin ilave edilmesi
gereken s miktardr.
BTU: 1 libre arlndaki suyun scakln 1 F ykseltmek iin ilave edilmesi
gereken s miktardr.
1Joule = 0.24 cal
1BTU = 0.252 Kcal
1 Kcal = 3.96 BTU
SICAKLIK
Scaklk snn bir gstergesidir. Yani sy karakterize eden
byklktr. Is alp veren cisimlerin zerindeki scaklk deiimini
deerlendirmek iin kullanlan bir kavramdr. Cisimlerin scakl
hakknda karar verirken vcut scakln referans kabul ederiz.
Scaklk ve s birbirine bal fakat farkl kavramlardr. Maddenin
scakl yalnz bana s miktarn belirtemez.
Mutlak Scaklk
Fizikte dk scaklklar 0C den daha aadadr. Scaklnn 1 C
dmesine karlk termometredeki gazn basnc 0 Cde sahip
olduu deerin 1/273.15 i kadar eksilir. O halde scaklk 0C den
itibaren -273.15 C den daha fazla azalamaz. nk -273.15C
scaklkta gazn basncnn sfr olmas gerekir. -273.15C scaklklar
mutlak sfr olarak almak uygun olur.

SICAKLIK SICAKLIK
Celcius Termometresi Celsius Kelvin Fahrenheit Rankine
Suyun donma noktas olan 0C en dk noktadr. Suyun kaynama noktas olan 100 C 373 K 212 F 672 R
100C en yksek nokta olarak alnr. Aradaki mesafe 100 eit paraya blnr.
Kelvin Termometresi 100 180
SI sisteminde kullandmz Kelvin Termometresinde ise; suyun donma noktas
273K, suyun kaynama noktas 373K alnm olup aradaki mesafe 100 eit 0 C 273 K 32 F 492 R
paraya blnmtr. 1C = 1K.
Kelvin = Celcius+273 0 K = -273 C -273C = 0 C
Fahrenheit Termometresi
Fahrenheit skalada suyun donma noktas 32F, kaynama noktas 212F
scaklklar arasn 180 eit paraya blerek her bir aralk iin 1 F alnarak
belirlenmitir.
Rankine Termometresi
Rankine Termometresinde ise; suyun donma noktas 492 R, suyun kaynama
noktas 672 R alnm olup aradaki mesafe 180 eit paraya blnmtr.
1F = 1R.
Rankine = Fahrenheit + 460 0 R = -460F -460 F = 0 R
-273 C 0K -460 F 0 R
5 o 9 o
o
C= ( F 32), o
F= ( C + 32)
9 5

ISI MKTARI VE CSMLERN ISI MKTARI VE CSMLERN

ZGL ISI KAPASTELER ZGL ISI KAPASTELER
Aadaki soldaki ekilde ktleleri ayn, Q1 scaklnda ya ve suyu izole ile Q= m.CP (T2 T1)
edilmi kaplarda ayn scakla ulatrmak iin suya daha fazla s vermek
gerekecektir. Bu da gsterir ki su, yaa nispeten daha fazla s emme Q= Gereken s miktar (Jule)
kapasitesine sahiptir. Is miktar maddenin ktlesi, snma ss ve m= Cisim ktlesi (kg)
scaklktaki deiimin arplmasyla hesaplanr. Q deerinin (-) kmas CP= Cismin zgl s kapasitesi (J/kg K veya J/kg C)
maddeden s ekildiini gsterir. Sadaki ekilde ise ktleleri farkl olan
izole edilmi kaplarda iki trde svy ayn scakla ulatrmak iin 2m T1= lk scaklk (K veya C)
ktleli svya daha fazla s vermek gerekecektir. T2= Son scaklk (K veya C)
zgl Is (Isnma ss)
Ayn scaklk Ayn scaklk 1 kg ktlesindeki bir cismin scakln 1C veya 1K artrmak iin
deiimi deiimi gerekli s miktardr. Basn, hacim ve scaklk artlarna gre
Su deiir. Akkanlarda scaklk fark olmas durumunda zgl s
Ya Su Su tablolardan bulunur. Tm cisimlerin deien scaklk deerlerine
Ayn Farkl
m m m 2m gre zgl s kapasiteleri bir miktar deiir. rnein 0C de
ktleler ktleler
suyun zgl s kapasitesi 4217 J/kg C ve 20C de suyun zgl
Daha az Daha fazla Daha az Daha fazla s kapasitesi 4182 J/kg Cdir.
s s s s

2
ISI MKTARI VE CSMLERN
ISI TRLER
ZGL ISI KAPASTELER
rnek Problem 1. Ergime Iss
20C deki 2 kg suyu 100C scakla ulatrmak iin gereken s miktarn bulunuz? Kat bir cisme s enerjisi verildiinde cismin scaklnn artmayp sv hale gemesi iin verilen s
Su iin CP=4200 J/kg Cdir miktarna ergime ss denir. ekilde B-C blgesinde verilen s buz iin ergime ssdr. Buz iin
ergime ss 335 kj/kg dr. Bu deer buzun 0C de tamamen buz haline gelmesi iin verilen s
Q=m.CP.(T2-T1) Q=24200 (100-20)=672000 kj miktardr. B-C blgesinde cismin scaklnn hep ayn olduu grlmektedir.
Buharlama Iss
rnek Problem 2. Sv bir cisme s enerjisi verildiinde, cismin scaklnn artmayp, cismin sv halden buhar haline
gemesi iin verilen s miktardr. Su iin buharlama ss 2257 kj/kgdr. ekilde D blgesinde
5000 gr ktlesindeki alminyum bloun scakl 120C den 15Cye drlmektedir. kaynamakta olan suya tamamen buharlaabilmesi iin E noktasna kadar s verilmesi gerekir. D-
Alminyumdan ekilen s miktarn bulunuz. Alminyum iin CP=950 kj/kgC E blgesinde svnn scaklnn artmad grlmektedir. Verilen s enerjisi suyun tamamnn
m=5000 gr buharlatrlmasna harcanmaktadr.
Q=m.CP.(T2-T1) Q=5950 (15-120) Duyulur Is
Q= -498750 j = -498750/1000=498.75 kj Herhangi bir maddeye verilen veya o maddeden ekilen s, bir scaklk farkl meydana getiriyorsa
Sonucun eksi kmas sistemden s ekildiini gsterir. bu s enerjisine duyulur veya hissedilir s diyoruz. Baka bir deyile, bir scaklk fark
oluturan ve aka hissedilen bu sya duyulur s diyoruz. ekilde A-B, C-D ve E-F blgesi
duyulur s blgelerini gstermektedir.
rnek Problem 3. Gizli Is
1200 kg ktlesindeki bir cismin scakl 20Cden 220Cye karlmas iin 120000 kj Herhangi bir maddeye verilen veya o maddeden ekilen s, maddenin halini deitirip
s enerjisi harcanmaktadr, Is kayplarn ihmal ederek cismin zgl s kapasitesini scaklnda deime oluturmuyorsa bu s enerjisine gizli s diyoruz. ekilde B-C ve D-E
bulunuz. blgeleri gizli s blgelerini gstermektedir. Verilen s enerjisi maddenin scakln deitirmeyip
Q=m CP (T2-T1) halini deitirmitir. B noktasndaki buz ktlesine s verilerek scakl artmadan C noktasnda
tamamen su haline, D noktasnda atmosfer basnc altnda 100C de kaynayan su E noktasnda
Q 120000 tamam buhar haline dnmtr.
CP = = = 0.5 KJ / kgC
m (T2 T1 ) 1200 (220 20)

ISI TRLER

3
 BUHAR SIKITIRMALI
(MEKANK) SOUTMA
En yaygn uygulanmakta olan soutma sistemidir.
SOUTMA En sk uygulanmakta olan ve rastlanan bu tip soutma
sisteminde; sv halden buhar hale gemekte olan
soutucu akkan iinde bulunduran bir evaporatr
SSTEMLER (buharlatrc), evaporatrde buharlaan soutucu
akkan alak basn tarafndan emerek yksek basn
tarafndaki kondensere basan bir kompresr, soutucu
akkandaki sy alp onu svlatrran bir kondenser
(youturucu) ile soutucu akkann evaporatre yani
alak basn tarafna ll ve gereken miktarlarda
verilmesini salayabilen bir genleme valfi
bulunmaktadr.

BUHAR SIKITIRMALI
ABSORBSYONLU SOUTMA
(MEKANK) SOUTMA
Michael Faradayn kapal bir sistem ierisinde buhar halindeki amonya youturma deneyleri
s s srasnda kefedilen absorbsiyonlu soutma sistemi daha sonra bir soutma sistemi olarak
kullanlmtr.
Faradayn deney aygt absorbsiyonlu soutma sisteminin anlalmas iin basit ve ilgin bir
dzenektir.
Deneyin A blmnde amonyaa kar emicilii olan, amonyakla doyurulmu gm klorr
stlrken deney tpnn dier ucu soutma suyuna daldrlm vaziyette tutulur.
Ksa bir sre sonra deney tpnn soutulan ucunda amonyan youarak birikmeye balad
yksek basn hatt grlr.
Istlan utan amonyan tamam sv halde soutulan uca topladnda deneyin ikinci ksmna
sv buhar geilir.
hatt hatt Istma ilemi durdurulup soutma suyu alndnda ok ksa bir sre ierisinde deney tpnn
soutulan ucunda youup toplanm olan sv amonyan kaynamaya balad ve tpn bu
ksmnn ar derecede souduu grlr.
Bu olay, sv amonyak tamamen buharlap gm klorr tarafna tancaya kadar srer.
alak basn hatt Deney tekrarlandnda ayn olaylarn tekrar olutuu grlr.
Absorbsiyonlu soutma sistemlerinde daima iki akkan mevcuttur: Refrijenran madde, Absorban
madde. En sk rastlanan Refrijenran ve Absorban madde eitleri:
Refrijenran madde Absorban madde
Amonyak Su (Basnlandrma iin hidrojen)
Su Lityum Bromr
s s Su Lityum Klorr
Metil Klorr Tetra Etilen Glikolin
ayrca 101, 102, 103, 104

ABSORBSYONLU SOUTMA ABSORBSYONLU SOUTMA

Amonyak suda ok abuk eriyen bir maddedir. Ayrca su ve
amonyak karm 140Cye stld zaman, amonyak sudan
tamamen ayrlr. Amonyan bu zelliklerinden yararlanlarak,
absorbsiyonlu soutma sistemleri yaplmtr.
Absorbsiyonlu soutma sistemi ile buhar sktrmak mekanik
soutma sistemi arasndaki tek fark kompresrdr.
kondanser evaporatr Absorbsiyonlu sistemlerde, kompresr grevini kaynatc ve
scak scak absorberden oluan s eanjrleri grubu gerekletirmektedir.
Her iki sistemde de bir youturucu, bir kslma vanas ve bir
stlmakta olan stma
buharlatrc bulunmakla beraber, absorbsiyonlu sistemde bunlara
su
gm klorr durdurulmu
Gm klorr ilave olarak; absorber, pompa ve kaynatc bulunmaktadr.
Amonyak
absorber gm
klorr
A absorber B

ayrca 105, 106

1
ABSORBSYONLU SOUTMA ABSORBSYONLU SOUTMA
ekildeki absorbsiyonlu soutma sisteminde amonyak ou kez sudan alnr.
Jeneratrde amonyan hepsi alnmaz, zayf konsantrasyonlu su arlk nedeniyle Jeneratr
absorbere tanr.
Su absorberde %30 amonyak konsantrasyonuna ulancaya kadar amonya Kondanser
absorbe eder.
Absorberde kuvvetli zelti haline gelen amonyak+su karm kuvvetli zelti Scak su
pompas ile jeneratre baslr. Bu sistemde kuvvetli zelti pompas kullanlmas
zorunludur. nk absorber dk basnl evaporatr ile yksek basnl jeneratr
arasnda alr.
Jeneratrde stma serpantini veya brlr ile stlan kuvvetli zeltiden (su amonyak
karm) amonyak gaz halinde ayrlr. Pompa
Yksek basnl gaz amonyak jeneratrden kondansere gelir. Kondenserde amonyak Genleme valfi
younlaarak sv deposuna gelir. Genleme valfinde basn dmne maruz kalan
soutucu akkan evaporatrde evreden s alarak gaz haline gelir. Evaporatrde
gaz haline gelen amonyak absorbere geer ve burada soutulmu su tarafndan
absorbe edilir.
Amonyak sourmal sistemlerin faslal dngl tipleri de mevcut olup bunlar
elektriin olmad yerlerdeki buzdolaplarnda ve karavanlarda kullanlan mobil Evaporatr Absorber
soutucularda kullanlmaktadr. Souk su

ayrca 107

ADSORBSYONLU SOUTMA
Aktif karbon, silika-jel gibi maddelerin gzenekleri, byk miktarda gaz emerler. Bu
gibi kat maddelerin bu zelliklerinden yararlanlarak adsorbsiyonlu soutma
sistemleri gelitirilmitir.
Sistem, bir kaynatc (ayn zamanda absorber), bir youturucu ve bir
buharlatncdan olumaktadr.
Bu sistemde kaynatc ierisinde su yerine, amonyan emilmesini salayacak silika-
jel bulunmaktadr.
Kaynatc ierisine elektrikli stclar ve soutma serpantinleri yerletirilmitir.
Kaynatcnn stlmas ile silika-gel snr ve emmi olduu amonyak buharlaarak,
silika-jelin bnyesinden ayrlr.
Belirli bir basnca ulatnda, k valfni aarak youtrucuya geer.
Burada evreye s vererek sv hale gelen amonyak, buharlatrc iine akar.
Bir sre sonra buharlatrc iindeki amandra ykselerek, elektrikli stc devresini
kapatr. Soutma suyu vanasn aar ve stc soumaya balar.
Ortamdan s ekerek buharlaan amonyak, elektrikli stc kapandnda absorber
grevini stlenen kaynatcdaki silika-jel tarafndan emilmeye balanr.
Souyan kaynatc ierisindeki basn dm sayesinde, amonyan buharlamas
kolaylam olacaktr.
Oluan amonyak buhar, emme valfni aarak, tekrar absorbere dner. Bir sre sonra
buharlatrcda sv seviyesi der ve amandra, soutma suyu vanasn kapatp,
stcy devreye sokar. Bu ekilde sirklasyon devam eder.

ADSORBSYONLU SOUTMA ADSORBSYONLU SOUTMA

Kondanser

Kaynatc ve emici

Elektrikli stc Evaporatr

2
TERMOELEKTRK SOUTMA TERMOELEKTRK SOUTMA
Pelter etkisi diye anlan ve iki metal elemann meydana getirdii bir
devreye elektrik akm verildiinde zt ularnda, akmn ynne
gre, snma veya soutma meydana gelir.
Hareket eden parasnn olmamasnn yannda, grlt, titreim,
soutucu akkan, ya sznts gibi olumsuzluklarn olmamas,
kapasite ve scaklk kontrolnn akm iddetini azaltp oaltarak
kolayca yapabilmesi, geometrik her pozisyonda etkilenmeden
alabilmesi bu sistemin uzay aralarnda kullanlmasn istenir hale
getirmitir.
Yukarda saydmz olumlu ynlerine ramen performans katsays
ok dk olduu iin ticari soutma uygulamalarnda
kullanlmamaktadr.
Negatif kutupta kullanlan metal iftleri, pozitif, bizmut, telleryum ve
selenyum alamlar, pozitif kutup iin bizmut, telleryum, ve
antimuan alamlardr.

ayrca 108

BUHAR JET SOUTMA BUHAR JET SOUTMA

Buhar - Jet soutma sistemi, yksek vakum altnda ve dk scaklkta suyun buharlatrlmas
prensibi ile alan bir sistemdir. Bu prensiple alan makinelerin en tannm " Westinghause-
Leblanc" sistemidir.
Buhar ejektrnden gelen atk buharn 1200 m/s hzla geirilmesi ile buharlatrc iinde yksek
deerde vakum edilir. Meydana gelen vakum etkisi ile soutma tank iinde bulunan svnn bir
ksm buharlar.
Buhar haline gemek iin gerekli sy da, geri kalan svdan ald iin, soutma tanknda bulunan
sv soumaya balar. Buharlaan sv, ejektrden geen buhar ile beraber kararak vakum
altnda alan youturucuya geer.
Soutma tanknn altnda bulunan soutulmu sv da, sv pompas aracl le soutma
hcresinden dolatrlp, tekrar soutma tanknda soutulmak zere, tank iinde plverize edilir.
Pskrtmeden ama, svnn temas alannn arttrlmas ve buharlamaya yardmc olmas
gayesiyle yaplmaktadr.
Youturucunun vakum altnda tutulmas gerektiinden, youturucunun, alt taraf bir pompa ile
balanmtr. Youturucuda youan sv, youma pompas araclyla emilir. Buradan emilen
svnn scakl, soutma suyu scaklndan 10C daha yksektir. Bu nedenle, pompann bast
sv, bir ara soutucuda, soutma suyu araclyla soutulur. Soutma tanknda buharlaan suyu
tamamlamak zere amandrann yanna verilir.
Ejektrler, seri halde balanarak daha yksek kapasiteli soutma sistemleri yaplmtr. Atk
buharn ve soutma suyunun bol olduu yerlerde, klima tesislerinin soutma sistemlerinde
kullanlmas tercih edilmektedir. Tehlikesiz, kullanlmas kolay ve iz bakm gerektiren bir soutma
sistemidir. Son yllarda bu sistemlerin seri balanmas sonucunda, ok yksek kapasiteli soutma
sistemleri yaplmtr.

ayrca 109

BUHAR JET SOUTMA HAVA SOUTMA

Dier soutma evrimlerinden farkl olarak hava soutma
evriminde, soutucu akkan tm sistemde daima gaz halinde kalr
ve hi svlamaz.
deal hava soutma evriminin en basit ekli esas olarak Joule
Brayton evriminin tersi olan evrimdir.
Hava soutma evrimi "ak sistem" veya kapal sistem" prensibine
gre alr.
Kapal evrimde genleme valfi kslma vanas grevini yapmaktadr.
Hava soutma evriminin ak tip olarak uygulanmas, dk verim
elde edildiinden artk kullanlmamaktadr.
Bunun yerine, son yllarda uaklarn yolcu hacimlerini klimatize
etmek zere sistem uygulanmaktadr.
Gerek donannm hafif olmas, gerekse soutucu madde grevini
yapan havann tm evrimde gaz halde bulunmas bu sisteme
zellik vermektedir.

3
HAVA SOUTMA VORTEKS TP
Hareket eden paras bulunmayan, basit bir borudan (tp) ibaret olan bu
soutma ekli, bulucusu George Ranque (1931) ve gelitiricisi Rudoph
Hilschin adlaryla anlr (Ranque Tp veya Hilsch tp).
Boruya, dardan teetsel ekilde verilen basnl gaz ses hzna yakn bir
ayrca 110, 111 hza ular ve boruyu terk ederken d zarfa yakn ksmlarda scak, ekirdek
(eksene yakn) ksmnda ise souk akmlar haline geldikten sonra; boruyu
terk edi ynne gre "Ayn Ynl Akm" ve "Ters Ynl Akm" adlaryla
anlr.
Bu soutma evriminde olduka dk scaklklar elde edilebilmektedir.
rnein 685 kPa giri havas ile alan ve yars soutulmak dier yars
stlmak zere ayarlanan bir Vorteks tpnde soutulan hava -34 C'ye
derken stlan ksmndaki scaklk +33 C' ye kmaktadr.

VORTEKS TP PARAMANYETK SOUTMA

Mutlak sfr scakla yakn seviyelerdeki scaklklara ulalmasn salamak amacyla
aratrmaclar tarafndan kullanlan bir soutma eklidir. Paramagnetik maddeler basit
olarak "mknats tarafndan ekilemeyen maddeler" eklinde tarif edilebilir.
Bir paramagnetik madde (paramagnetik tuz) nceden ar derecede
soutulduunda, dier maddelerde olduu gibi molekllerinin s iletimi ok azalr.
Bu konumda iddetli bir magnetik alana sokulduunda, paramagnetik tuz
molekllerinin elementer birer magnet durumuna geldii dnlebilir.
Bunu takiben, paramagnetik maddeye uygulanan magnetik alan kaldrldnda, s
al verii olmadndan (adyabatik soutma durumu) paramagnetik tuzun scakl
ar derecede dmektedir. Deneylerle bu ekilde 0.001 K scaklklara ulalmas
mmkn olmaktadr.
Bu soutma ileminin yaplmasnda, Paramagnetik tuzun n soutmas sv, hidrojen
ve sv helyumun buharlamas suretiyle salandktan sonra kuvvetli bir manyetik
alann oluturulmas elektro mknatslarla salanmakta ve manyetik alan ani olarak
kaldrlp paramagnetik tuzun scaklnn drlmesi salanmaktadr.
zellikle madenlerin mutlak sfr scaklk civarndaki sl ve elektriksel iletkenliklerinin
aratrlmasnda bu soutma ynteminden yararlanlmakta, endstride, tp, tarm ve
gnlk yaantmzda kullanlan maddelerin ve olaylarn gelitirilmesinde nemli
yararlar salamaktadr.

ayrca 112

PARAMANYETK SOUTMA STERLING EVRM

lk defa 1816 ylnda Robert Sterling tarafndan kefedilen bu soutma evrimi pistonlu bir
buhar-sktrma evrimine benzemektedir. Bu sistem, bir silindir ile ierisine yerletirilmi ve
birbirinden gzenekli ve s tutumu yksek bir blmeyle (Regeneratr) ayrlm iki pistondan
meydana gelmitir.
Sistemin silindir hacminde soutucu bir gaz (Helyum, Hidrojen, vs.) bulunmaktadr.
Balang durumunda 1 numaral piston hareket ederek silindir boluundaki gaz sktrr.
Gzenekli blmeye nfuz eden snm gaz ssn buraya verir.
Bu s (Qk) dardan uygulanacak bir soutma ile (kondenserde olduu gibi) sistemden sratle
uzaklatrlmaldr.
2 nolu pistonun silindir boluuna doru ilerleyen basnl gaz, 2 nolu piston geriye doru hareket
ederken silindir boluunu doldurmaya devam eder. Bu durumda gaz civardan s almaya msait
durumdadr ve 2 nolu silindir cidarna verilecek sy hemen alabilecektir.
Soutulmak istenen ortam ile s almaya msait gaz arasnda bir s geii salanmak suretiyle
soutma ilemi yaplm olacaktr.
kinci strok srasnda pistonlar aksi yne doru hareket etmekte olacak ve bylece ikinci bir
soutma ilemi srdrlm olacaktr.
Grld gibi, silindirdeki gazn atlmas sz konusu olmamakta, olduka karmak ve basit bir
sistem oluturulmaktadr.
Bu evrimin performans katsays olduka dk seviyelerde kalmaktadr. Bunun nedenleri, s
al veriinin sratle yaplmasna uygun malzemelerin bulunamay, gzenekli blmede kalan
snn ters yndeki hareket srasnda tekrar souk gaz tarafndan geri alnmas gibi nedenlere
balanabilir.
Bu gn bu sistem baz uygulama sahalar bulmakta ve (-80C) ila (-185C) gibi scaklk
seviyelerine ulalabilmektedir. kademeli deneysel bir sistemde scaklklarnlarn (-268C)' ye
kadar drlmesi mmkn olmutur.
ayrca 113

4
STERLING EVRM

Qk

1 2

Qk

ayrca 114

5
 BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA
Kompresrl soutma sistemleri, dk scaklktaki bir ortamdan sy ekerek yksek scaklktaki
ortama atan ve bylece bulunduu ortam soutan sistemledir. Bu ilemler soutucu akkanlar

BUHAR SIKITIRMALI
yardmyla ve dardan enerji harcanarak yaplr.
Kompresrl soutma sistemleri temel olarak
kompresr,
kondanser,

SOUTMA SSTEM

genleme valfi
evaporatr
olmak zere drt ana elemandan olumaktadr.
ekilde, 1 noktasndan doymu buhar olarak kan soutucu akkan, bir kompresr yardmyla
basnc arttrlarak kondansere baslr.
Yksek basnta kompresrden kan soutucu akkan kondansere girer (2 noktas) ve burada
ssn atarak sabit basnta youur.
Youan akkan genleme valfine girer (3 noktas).
Genleme valfinden geen soutucu akkan sabit entalpide genleerek slak buhar haline gelir (4
noktas).
Islak buhar halinde evaporatre giren soutucu akkan buradan geerek ortamn ssn eker ve
buharlaarak tekrar kompresre girer (1 noktas). evrim bylece devam eder.
1-2 : Adyabatik sktrma
2-3 : zobar soutma (Youma)
3-4 : zentalpik genleme
4-1 : zobar stma (Buharlama)

BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA

QK
QK
P
2 WC
3 2
1
WC
4 1

QE
h Kondanser
Sv deposu
Kompresr
T QK 3
2

3 Evaporatr
WC

Genleme
4 1 valfi
4
QE s

QE

Ayrca 103

BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA

Kompresr

Soutucu nitede buharlaan s ile ykl soutucu akkan emerek arkadan gelen s Yksek Basn Taraf
yklenmemi akkana yer temin edip buhar halindeki soutucu akkann basncn
youturucudaki youma basncna kartarak akn srekliliini salamaktadr. Bir soutma devresinin kompresrn basma
Kondenser (Youturucu) tarafndan basma borusu, kondenser, sv tank, sv
Soutucu akkann buharlatrcdan ald s ile kompresrdeki sktrma ilemi srasnda
ilave olunan snn alnarak kzgn buhar veya doymu buhar halindeki soutucu akkann
kondenser knda sv haline gelmesi kondenserde gerekleir. Belirli bir s transferi
borusu ve genleme valfine kadar olan ksmna
yzeyinde olup youturma ortam hava, su, havasu olabilir. yksek basn taraf denir.
Genleme (Kslma) Valfi
Genleme valfi, ak kesitini herhangi bir ekilde azaltarak akkann basncn nemli lde
dren elemandr. Bilinen baz rnekler arasnda ayarlanabilir vana, klcal (kapiler) borular
Alak Basn Taraf
vardr. Akkann basnc derken, scaklndada byk bir dme gzlenir. Genleme ok
ani olduu iin soutucu akkann s tutumunda bir deiiklik olmaz. Kslma valfi genellikle Bir soutma devresinin genleme valfi kndan
kk elemanlardr. Bu nedenle soutucu akkanla evre arsnda s gei alan kktr.
Is geii iin alann kk zamannda ksa olmas nedeniyle kslma vanalarnda ak itibaren soutucu nite, emme borusu ve
adyabatik kabul edilebilir. kompresrn emiine kadar olan ksmna alak
Evaporatr (Buharlatrc)
Belirli bir s transfer yzeyinde olup soutulan hacimden soutucu akkana s transfer basn taraf denir.
ederek soutucu akkan buharlatrr. Bu ilem srasnda soutulan hacim havasnn s
tutumu azalr, buharlaan soutucu akkann s tutumu artar. Is tutumu azalan soutulan
hacim havasnn scakl der ve bu ilemin devam halinde soutma ilemi gereklemi
olur.

1
BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA
Youma Basnc
Soutucu akkann kondenserdeki kzgn buhar, doymu buhar,
slak buhar ve sv durumundaki akkan scaklna uyan
basn, youma basncdr. Youma basnc ayn zamanda
soutma devresinin yksek taraf basncdr.
Youma Scakl
Kondenserde youma durumundaki soutucu akkann
doymu buhar, slak ve sv durumundaki scakldr.
Youma scakl kondenser s transfer yzeyi ile youturma
ortamnn scakl ile belirlenir. Youma scakl, youturma
ortamnn scaklndan ekonomik nedenlerden dolay ve
atmosfer scaklnn belirlenen ortam scaklnn zerine
zamanla kma olaslna kar daha yksek seilir. Ancak bu
ykseklik farknn mmkn olduu kadar kk seilmesi istenir.
BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA
Basma Hatt
Kompresrn bast yksek basn ve scaklk altndaki soutucu
akkan buharnn kondensere tanmasn salar.
Emme Hatt
Soutucu nitede buharlaan dk basnl soutucu akkan
buharnn kompresr emii giriine tanmasn salar.
Basma Hatt Scakl
Basma hatt scakl youma scaklndan farkldr. Kompresrce
basma hattna gnderilen soutucu akkan buhar, doymu buhar slak
buhar durumunda ise basma hatt scakl youma scaklna eit
kabul edilebilir.
Uygulamada soutucu akkan basma hattnda kzgn buhar
durumundadr.
Kzgn buharn scakl, ayn basntaki doymu buhar veya slak
buhardan daha yksek scaklktadr.
Basma hatt scakl ile youma scakl ayr ayr scaklk
kavramlardr.
SOUTMA TESR
rnek
+30 C youma scakl, -10 C buharlama scaklklar arasnda R-
134a soutucu akkanla alacak sistemin soutma tesirini bulunuz?
(Tablo R-134a)
zm
Termodinamik tablodan -10 C deki soutucu akkann doymu buhar
halindeki entalpisi, +30 C deki sv soutucu akkann entalpisi
bulunup doymu buhar hakindeki soutucu akkann entalpisiyle sv
halinde soutucu akkann entalpi fark 1 kg soutucu akkann
soutma tesirini verir.
R-134a termodinamik tablosundan s tutumlar;
+30C doymu sv durumundaki R-134a soutucu akkann s tutumu
= 241.83 kj/kg,
10C doymu buhar durumundaki R-134a soutucu akkann s tutumu
= 392.58 kj/kg
Soutma tesiri = 392.58-241.83= -15075 kj/kg
BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA
Buharlama Basnc
Soutucu nitede buharlaan soutucu akkann basncna
buharlama basnc denir.
Buharlama basnc soutucu nite s transfer yzeyi ile
soutulan hacmin havasnn scaklna gre deiir.
Buharlama Scakl
Her soutucu akkann buharlama basncna bal olarak
buharlama scakl vardr, bu scaklk basnca gre deiir.
Buharlama scakl dtke buharlama basncda
decektir.
Buharlama scakl da soutulan hacmin havasnn scaklna
gre deimektedir.
SOUTMA TESR
Birim arlktaki soutucu akkann tamamnn soutulmakta olan hacimden ald s
miktar, o soutucu akkann soutma tesiridir.
Mesela, 1 kg arlnda 0 Cde 1 kg buzu ele alalm. Buz ktlesinin tamam eriyip su
haline gelinceye kadar evre havasndan 335 kj s alr. 335 kj, 0Cde ve 1 kg
arlndaki buzun gizli ss olup, buz iin soutma tesiridir.
Buz rnei gibi soutucu akkanlarda inceleyelim. Bir soutucu akkann 1 kgnn
soutucu nitede buharlarken soutulan hacmin havasndan ald s miktar
soutma tesiri olup, bu miktar o soutucu akkann buharlama gizli ssna eittir.
Ancak bu karlatrma soutucu akkann sv durumundaki scakl ile buharlama
durumundaki scaklnn birbirine eit olmas haline gre yaplmtr.
Her soutucu akkann buharlama gizli ss farkl olduundan belirli sv ve
buharlama scaklklarna gre deiik soutucu akkanlarn soutma tesirleri de
farkl deerlerde olur.
Soutma sistemlerinde soutma tesiri yksek olan soutucu akkanlar tercih edilir,
nk sistemde daha az soutucu akkan dolatrlaca iin sistemde dardan
verilen i az olacaktr. Soutma tesirleri termodinamik tablo veya alma scaklklar
verildii zaman P-h diyagramndan bulunabilir.
Sistem Kapasitesinin P-h Diyagram ve
Termodinamik Tabloyla Bulunmas
Konunun banda verilen P-h diyagramnda kondenser k 3 noktasnda doyma
erisiyle akt iin doymu sv halinde, soutucu nite k (evaporatr) 1
noktasnda doyma erisiyle akt iin doymu buhar halindedir.
Soutulan hacim srekli olarak yksek scaklk kayna evre havasnn ve dier s
kazanlarnn etkisi altndadr.
Soutulacak hacimdeki s kazanlarna gre soutma yk belirlenip bu snn
soutulan hacimden uzaklatrlabilmesi iin youma ve buharlama scaklklarna
gre soutucu nitede birim zamanda dolatrlacak akkan miktarn belirlemek
gerekecektir.
Kritik basncn zerindeki basnlarda belirgin bir faz deiimi grlmez. Bunun yerine
maddenin zgl hacmi srekli olarak artar ve herhangi bir anda sadece bir fazda
bulunur.
Sonuta madde buhar fazna geer fakat bu geiin ne zaman olduu belirsizdir.
Kritik halin yukarsnda sktrlm sv blgesiyle kzgn buhar blgesini birbirinden
ayran kesin bir izgi yoktur. Genellikle kritik scakln zerindeki scaklklarda
maddeye kzgn buhar, kritik scakln altndaki scaklklarda maddeye sktrlm
sv denir.
2
Sistem Kapasitesinin P-h Diyagram ve Sistem Kapasitesinin P-h Diyagram ve
Termodinamik Tabloyla Bulunmas Termodinamik Tabloyla Bulunmas
P, mutlak basn, bar
Bir sonraki ekilde doyma erisi zerinde kritik noktann sa taraf doymu Kritik Nokta
sv erisi olarak ifade edilir.
Benzer olarak, doyma erisi zerinde kritik noktann sol taraf da doymu
buhar erisi olarak isimlendirilir.
Bu iki eri, ekilde grld gibi kritik noktada birleerek bir kubbe
oluturur. Sktrlm sv Kzgn buhar
Doymu sv erisinin solunda kalan ksm ar soutulmu sv 3
2
(sktrlm sv) blgesi diye adlandrlr.
Sv + Buhar
Benzer ekilde doymu buhar erisinin sanda kalan ksm ise kzgn (Islak Buhar)
buhar blgesi olarak adlandrlr.
Madde ar soutulmu sv ve kzgn buhar blgelerinde sadece sv veya
sadece buhar fazndadr.
Sv ve buhar fazlarnn her ikisinin bir arada dengede bulunduu hallerin 4 1
tm doymu sv doyma erisi kubbesinin altnda kalan ksmdr.
Bu blgeye doymu sv-buhar karm blgesi veya slak buhar blgesi
ad verilir.
h (zgl Entalpi (kj/kg))

h3,4 h1 h2

Evaporatr Kapasitesi (Soutma Yk,

Kompresr Kapasitesi
Sistem Kapasitesi)
Bir soutma sistemi soutulmakta olan hacim veya hacimlerden absorbe ettii s Kompresr kapasitesi sistemdeki soutucu akkan buharn emip
miktarna sistem kapasitesi veya soutma yk denir. kondensere basabilecek deerde olmaldr. Soutucu akkann
Sistem kapasitesi kj/h, kcal/h, Btu/h veya ton soutma birimi ile llr. hareket hacmi sistem kapasitesine gre olutuundan herhangi bir
Q0 =QE=mR.(h1 h3,4 )
soutma devresi iin kompresr kapasitesi sistemin soutma
kapasitesine denk olmaldr.
Q0 = QE = Evaporatr Kapasitesi (soutma kapasitesi, sistem kapasitesi)
mR =Sistemde dolatrlmas gereken akkan miktar ( kg/h) Kompresrde sktrma ileminde P-h diyagramnda grlecei
h1 =Soutucu akkann evaporatr knda doymu buhar halindeki s tutumu

h3,4 =Soutucu akkann kondenser knda doymu sv halindeki s tutumu
zere doymu buhar noktas 1de emilen soutucu akkan buhar
kompresr tarafndan 2 noktasna kadar baslarak soutucu
Soutma kapasitesi bilinen bir sistemin ierisinde dolamas gereken soutucu
akkan kzgn buhar haline dntrr. Bu sktrma ilemi
akkan debisi ise; srasnda kompresr tarafndan yaplan i;
P P
kg kj
mR =
Qo
=
kj / h kj kg
= = kg / h WC = mR (h2 h1 ) = = kj / h
(h
1 h3,4 ) kj / kg h kj 3 2
h kg 3 2

4 1 4 1

h h

Termodinamik zelliklerin Belirlenmesi

Kondanser Kapasitesi
(Tablo)
P-h diyagramnda grlecei zere 2 noktasnda kzgn Bu konu bir rnek zerinde aklanacaktr.
buhar halindeki soutucu akkan ierdii sy, bir rnek:
Sistem kapasitesi 2 kW/h olan tek kademeli bir soutma sistemi R-134a
miktarn atmosfer havas veya suya transfer edip
soutucu akkanla +30 C youma, -10C buharlama scaklklar arasnda
entalpisi doyma erisi zerindeki noktadan itibaren almaktadr. Buna gre sistemde dolatrlmas gereken akkan miktarn
bularak sistem elemanlarnn kapasitelerini bulunuz.
doymu buhar haline dnmtr.
Doymu buhar haline gelen soutucu akkan snn P (bar)
kalan ksmn da youturma ortamna transfer ederek 3
noktasnda doymu sv haline gelerek entalpisi h2-h3 1 noktas, -10 Cde doymu buhar

kadar azalr. Kondenser tarafndan youturma ortamna 7.7

3 +30C 2
3 noktas, +30 Cde doymu sv, (3 ile 4 noktas
entalpileri birbirine eit, h3=h4)
transfer edilen s miktar; P nemli Husus: 1 ve 3 noktalar doyma blgesinde
R-134a
kg kj olduu iin doyma blgesi tablosu kullanlacaktr.
Q K = mR (h2 h3 ) = kj / h 3 2 -10C 2 noktas ise, kondanser basncnda kzgn buhardr (1
h kg 2.01 4 1 noktas ile 2 noktas entropileri eittir, s1=s2) bu blge
kzgn buhar blgesi olduu iin kzgn buhar blgesi
Ayrca; 4
tablosu kullanlacaktr.
1
QK=WC+QE h3,4 h1 h2 h (kj/kg)

3
h1 noktas, -10 C doymu buhar h3= noktas, 30 C doymu sv

h2 noktas, PK basncnda kzgn

s1 noktas, -10 C doymu buhar
buhar
h2 noktasnn belirlenmesi iin ncelikle kondanser
basnc belirlenir.
Kondanser basnc, kondanser scaklna karlk gelen
basntr.
Kompresr giriiyle k arasndaki entropilerin birbirine
eit olduu varsaylr.
Yani s1=s2dir.
Bu eitlik kullanlarak h2 deeri tespit edilecektir.
Bunun iin ncelikle s1 deerini tespit edelim. s1 deeri
iin -10 Cde doymu buhar entropisi deeri
okunacaktr.

Kondanser basnc, PK
Buraya kadar R134a soutucu akkan iin okunan
deerler doyma tablosundan belirlenmitir.
h1 = 392.58 kJ/kg
h3 = 241.83 kJ/kg
h4 = h3
s1 = 1.7331 kJ/kgK
s2 = s1
PK = 7.70 Bar
imdi 7.7 bar deerine tekabl eden kzgn buhar
tablosuna bakalm. Bu tabloda s1=s2=1.7331 kJ/kgK
deeri bulunur ve karlk gelen entalpi deeri okunur.
Bu deer h2 deeridir.

4
 7.7 bar
deerindeki
kzgn buhar
tablosu
imdi belirlenen deerleri tekrar yazacak olursak;
h1 = 392.58 kJ/kg
h2 = 420.50 kJ/kg
h3 = 241.83 kJ/kg
h4 = h3
Problemi hatrlayacak olursak;
Sistem kapasitesi = QE = Q0 = 2 kW/h
TE = -10 C
TK = +30 C
Soutucu akkan = R134a
mR = ?
WC = ?
QK = ?

Termodinamik zelliklerin Belirlenmesi

(Grafik)
Q0 2 kW Ayn rnei grafik zerinde zelim. Bunun iin ncelikle alma
mR = = = 0.013 kg / h scaklk aralklar belirlenir ve doymu sv ile buhar eirisi arasna
h1 h3,4 392.58 kJ / kg 241.83 kJ / kg
izgi ekilir.
1 noktas doymu buhar erisi zerinde braklr.
WC = mR (h 2 h1 ) = 0.013 (420.50 392.58 ) = 0.362 kW 3 noktas doymu sv noktas zerinde braklr.
3 noktasndan alttaki izgiye dik inilir.
QK = mR (h 2 h 3 ) = 0.013 (420.50 241.83 ) = 2.322 kW 1 noktasndan ise o noktadan geen entropi deerine paralel olacak
ekilde yukar eri izilir.
Kondanser scakl izgisiyle bu eri aktrlr.
Bir dier ifadeyle : Her bir noktadan aaya inilerek entalpi deerleri okunur.
Bunun iin ayn rnei inceleyelim.
QK = WC + QE = 2 + 0.362 = 2.362 kW rnek:
Sistem kapasitesi 2 kW/h olan tek kademeli bir soutma sistemi R-134a
soutucu akkanla +30 C youma, -10C buharlama scaklklar
Aradaki kk fark ise ksratlar n ihmal edilme sin den kaynaklanm aktadr . arasnda almaktadr. Buna gre sistemde dolatrlmas gereken
akkan miktarn bularak sistem elemanlarnn kapasitelerini bulunuz.

5
 Soutma Performans Katsays

Tablodan okunan deerler: Bir soutma makinesi veya s pompasnn sl

deerlendirmesi, performans katsays (COP) ile yaplr.
h1 = 393 kJ/kg Kompresrl buhar sktrmal bir soutma evrimi iin
COP aadaki gibi tanmlanr:
h2 = 421 kJ/kg
eld e edilmek istenen i
h3 242 kJ/kg COP =
harcanan i
h4 = h3
Bu tanma gre bir soutma sistemi iin COP deeri:

QE
COPSM =
WC

Is Pompas
Bir soutma makinesinde kompresr kna yollu bir vana
koyarak kompresrn bast akkan evaporatre basar ve
darya atlacak sy istenilen ortama atabiliriz. Bu durumda
istediimiz blgeyi stm oluruz. Bu tr sistemlere s pompas
denir. Klima rneinde olduu gibi yazn soutma, kn ise stma
yaplr.

Is Pompas Performans Katsays CARNOT EVRM

Is makinelerinin bir evrim gerekletirerek alt ve arac akkann her evrimin
Is pompasnn performans katsays (COP)
sonunda ilk haline dnd yukarda anlatlan soutma evrimimin bir blmnde
hesaplanrken yine ayn ifade kullanlr. Yalnz burada arac akkan i yapar, bir blmnde ise arac akkan zerinde i yaplr.
kisi arasndaki fark s kompresrn net iidir. Soutma makinesi evriminin verimi
elde etmek istediimiz i stma ii olaca iin paydann
byk lde evrimi oluturan hal deiimlerinin nasl gerekletiine baldr.
st ksmna kondanser kapasitesi yazlacaktr. Tersinir evrimlere gerek uygulamalarda rastlanmaz, nk gerek hal
deiimlerinde tersinmezlikler yok edilmez.
Fakat tersinir bir evrimin verimi, gerek evrimin ulaabilecei en yksek verimi
belirler.
eld e edilmek istenen i
COP = En ok bilinen tersinir evrim, 1824 ylnda Sadi Carnot tarafndan ortaya atlan
Carnot evrimidir.
harcanan i Carnot evrimine gre alan s makinesi diye adlandrlr. Carnot evrimi ikisi sabit
scaklkta, ikisi de adyabatik olmak zere drt hal deiiminden oluur.
QK
COPIP = P T

WC 1 Q1-2 1
Q1-2
2
2
4
4 3
3
Q3-4 v Q3-4 s

6
CARNOT EVRM CARNOT EVRM
Bir s makinesi iin tasarlanan bu ideal evrimin ters ynde Bu ifadelerde, Q deeri yerine T deeri yazlarak aadaki eitlikler
altrlmas dnldnde soutma evrimi (buhar sktrmal) elde edilir. Burada L alt indisi dk scaklktaki s kaynan yani
iin ideal evrim haline gelmektedir, yani evrime i vererek alak evaporatr, H ise yksek scaklktaki s kaynan yani kondanser
scaklk kaynandan yksek scaklk kaynana s transferi scakln temsil etmektedir.;
mmkn hale gelmektedir.
Ters Carnot evrimine gre alan bir soutma makinesi veya s
pompas, Carnot soutma makinesi diye adlandrlr. Tersinir veya TL 1
tersinmez olsun bir soutma makinesinin veya s pompasnn COPCARNOT ,SM = =
etkinlik katsays (COP) yukarda verilmitir. Tekrar dzenlenirse; TH TL TH
1
TL
QE QE 1
COPSM = = = TH 1
WC Q K Q E QK
1
COPCARNOT ,IP = =
TH TL TL
QE 1
TH
QK QK 1
COPIP = =
WC Q K Q E QE
1
QK

CARNOT EVRM
Bu deerler, TL ve TH scaklklar snrlar arasnda
alan makinesi veya s pompasnn etkinlik
katsaylarnn alabilecekleri en yksek deerlerdir.
TL ve TH scaklklar arasnda alan tm gerek
makineleri ve s pompalarnn etkinlik katsaylar daha
dk olacaktr.
Ayrca denklemden de grlecei zere soutma
evriminde, sistemin soutma tesir katsaysnn
maksimum olabilmesi iin iki s kayna arasndaki
scaklklarn birbirine ok yakn olmas gerekir.
Yani TH ile TL birbirine ne kadar yakn olursa COP deeri
o kadar byk olur.
Unutulmamas gereken bir husus ta buradaki her iki
scaklk ta KELVIN cinsindendir

7
 Pistonlu Kompresrler
Krank milini tahrik eden dairesel hareketi dorusal harekete eviren,
evaporatrdeki soutucu akkan buharn silindir ierisine emerek,
arkadan gelen s yklenmemi akkana yer temin edip, silindir
KOMPRESRLER ierisine emilen soutucu akkann basncn youturucudaki
youma basncna kartarak akn srekliliini salamaktadr.
Bugnk pistonlu soutma kompresrleri genellikle tek etkili, yksek
devirli, tek veya ok silindirli makinelerdir.
Birim arlkta soutucu akkan kapasitesine den silindir hacmi
gereksinimi az olan, fakat alak taraf ve yksek taraf basn fark
olduka fazla olan soutucu akkanlar iin kullanlmas uygun
dmektedir.
R-12, R-22, R-502, NH3 gibi soutucu akkanlar pistonlu
kompresrlerde tercih edilen soutucu akkanlardr.

Pistonlu Kompresrler
Ak pistonlu tip kompresr
Bu tip kompresrler bazen dtan tahrikli olarak da bilinir.
Kompresr gvdesi, silindir bal, pistonlar, piston kollar ve
ana (krank) mili cvatalarla birletirilmitir.
Kompresr ana milin ucundan ayr bir elektrik motoru ile tahrik
edilir. Bu, kay-kasnak sistemi ile veya dorudan kavrama ile
balanarak yaplabilir.
Bu tip kompresrler ticari soutma uygulamalarnda ve souk
depolama tesislerinde kullanlr. Motor k kademesi 3 kW ile
250 kW arasnda deimektedir.
Kasnakl tiplerde kasnak ap deitirilerek kompresr devir
says deiebilir.
Sklp tamir edilebilir.
Olumsuz ynleri; ana mil krnn zamanla ypranp gaz ve
ya kaaklarna neden olmas, fazla yer kaplayp kompakt
tasarma uygun olmaydr.

Pistonlu Kompresrler
Yar hermetik tip kompresr
Yar hermetik tip kompresrler genellikle sou depolar
ve market reyonlar gibi byk ticari tesislerde
kullanlr.
Tasarm ak tiplere benzemekle birlikte fark yn
elektrik motorunun kompresre dorudan bal
olmas ve sklebilir kapal ortamda bulunmasdr.
Dolaysyla bu tip kompresrlerde soutucu akkan
ve ya motor sarglaryla temas halinde olmaktadr.
Avantaj sklp tamir edilebilmesidir.

1
Pistonlu Kompresrler
Hermetik tip kompresr
Bu tip kompresrler ev tipi soutucularda, kk tip
ticari soutucu ve dondurucularda kullanlr.
Elektrik motoru kompresre dorudan bal olup
kaynakla birletirilmi bir kap (dom) iine
yerletirilmitir.
Motor ya ve soutucu akkanla srekli temas
halindedir. Genellikle tamiri mmkn deildir. Motor
kademesi 0-7.5 kW arasndadr.

Vidal (Dili) Kompresrler Vidal (Dili) Kompresrler

Hava kompresr olarak imal edilen bu kompresrler daha sonraki yllarda soutma

uygulamalarnda kullanlmaya balanmtr. Tek vidal (dili) kompresr

Yasz alacak ekil imal edildii gibi daha ok ya pskrtmeli olarak imal edilir.
Helisel bir rotor ile yldz eklindeki bir ift geit

Yasz tiplerde sktrma oran ve giri k basn fark snrldr. Ya pskrtmeli

tiplerde snrlamalar geni lde kalkmaktadr. rotorundan meydana gelmi olan bu tip
Pskrtlen yan, vida zerinde bir film tabakas oluturarak szdrmazl
salamada, silindiri soutmada, sesin ve anmalarn azaltlmasnda nemli grevleri kompresrlerin soutma uygulamalarndaki dizayn
vardr. ekilde grlmektedir.
Pistonlu kompresrlere gre emme hatt sv yrmesine daha fazla tahamml
edebilmektedir. Tm dnel ksmlar yataklamak ve evrelemek zere
Dtan tahrikli vidal kompresrlerde anamil szdrmazl pistonlu kompresrlerde

olduu gibi krk sistemleriyle salanmaktadr. Yar hermetik hatta kk ticari emi ve k azlarnada sahip bir d gvde
sistemler iin hermetik olanlarn bulmak mmkndr. bulunur. Kompresr helisel rotor aftndan tahrik
Ya pskrtmeli vidal kompresrler yksek youma basnl kompresrlerde
rahatlkla kullanlabilir R-12, R-22, R-502, NH3 gibi soutucu akkanlarla alacak edilir, geit rotorlarda helisel rotor aftyla birlikte
soutma sistemlerinde bu tip kompresrler kullanlabilir. dnerek emme ve basma ilemi gerekletirilir.

Vidal (Dili) Kompresrler

ift vidal (dili) kompresr
Bu tip kompresrler iki helisel vida iftinden meydana
gelmektedir.
Kapasite kontrol
srgl valfi aft contas Bu helisel vidalar bir d gvde ierisine yerletirilmi ve her iki
Ana motor
balarndan yataklanmtr.
Mil yata
Kanat D gvdede soutucu akkan giri k azlar bulunur.
rotor Helisel dililerden birisi tahrik gcn sktrma ilemine iletir ve
Kanat
bu ilem srasnda dier dili serbest durumda tahrik edeni takip
rotor ederek dner.
Her iki helisel dililerinde ayr,ayr tahrik edildii ift vidal
kompresr tiplerinde rastlamak mmkndr.

2
 Scroll (Sarmal) Tipi Kompresr
Bu olduka yeni bir kompresr tipi olup daha ok kk
tip split iklimlendirme cihazlarnda kullanlr.
Src motor Her biri spiral (scroll) eklinde olan iki metal levhadan
evirme
oluur. Levhann biri sabit dieri ise dnme hareketi
mili yapar.
Emi hatt
ki spiral aln alna dnerken buhar spiralin merkezine
doru sktrlr.
Ar sv yrmelerine kar dayanakl olmalar, yksek
verime sahip olmalar, ses ve titreim seviyelerinin dk
Basma hatt olmas gibi nemli stnlklere sahip bulunmaktadrlar.
Basma hatt
Kapasite kontrol
Ana motor

Paletli (Rotorlu) Kompresrler

Bu kompresr bir rotora sahip silindirik gvdeden oluur. Rotor
zerinde gvde iine temas eden hareketli kanatklar mevcuttur.
Rotor gvde iine eksenden kak yerletirildiinden dnme hareketi
sonucunda soutucu akkan buhar genileyen hacimden emilir,
daralan hacimden sktrlr. Motor k gleri 0.6-200 kW
arasndadr.
Byk kompresrler ondan fazla kanata sahiptir.
Bu kompresrler byk tesisler iin (booster) ve kk ev tipi
soutucu ve klima uygulamalarnda kullanlmaktadr.
Dnel kompresrlerin bir deiik biimi sabit tek kanatl tipler olup
standart vakum pompalarnda kullanlr.

Paletli (Rotorlu) Kompresrler

Tek paletli (paleti dnmeyen) kompresrler
Kk kapasiteli ve hermetik kompresr tiplerine uygulanan bu
tip paletli kompresrlerde palet d gvdeye yerletirilmitir.
Palet dnel harekete katlmaz, sadece dnel rotorun eksantrik
hareketini takip ederek dorusal hareket yapar.
Tek paletli ve dier paletli kompresrlerde hareket eden
paralarn boluklarn doldurmak, srtnmeden dolay
anmalar en aza indirebilmek iin hassas bir yalama sistemine
sahiptir.
Pistonlu kompresrlere gre l hacim ok az olduu iin
volumetrik verim ok yksek, ayrca ses ve titreim seviyeleri ok
dktr.

3
Paletli (Rotorlu) Kompresrler
ok paletli (paleti dnen) kompresrler
Bu tip kompresrler daha ok byk kapasiteli
soutma sistemlerinde ift kademeli (Kaskat)
soutma sistemlerinin alak devresi iin rahatlkla
kullanabilmektedir.
Bu kompresrlerde paletlerde rotorla birlikte dnel
harekete katlrlar, ayn kapasitedeki dier tip
kompresrlerden daha kk boyutlu ve hafif olmalar
ok dk buharlama scaklklarnda baaryla
kullanabilmeleri souk depoculukta, endstriyel
soutma uygulamalarnda cazip hale gelmektedir.

Santrifj Kompresr
Bu tip kompresrlerde, santrifj kuvvetler yardmyla hzlandrlan akkann
kazand dinamik enerjinin tekrar basnca dntrlmesiyle sktrma ilemi
gerekletirilmektedir.
Buhar yksek devirde dnen arkn merkezinden emilir ve merkezka kuvvet ile k
tarafna atlr.
arkn dnda salyangoz biimindeki zarf yardmyla buhar basnl olarak basma
tarafna ynlendirilir.
Bu kompresrlerin sktrma oran yksek deildir ancak buhar debisi yksektir.
Bu tip kompresrler alak yksek taraf basncnn fazla olmad durumlarda, byk
sprme hacimleri gerektiren dk youma basnl soutucu akkanlar iin uygun
olup devir saysn veya kademe saysn oaltmak suretiyle yksek youma
basnl soutucu akkanlar iinde uygulanabilmektedir.
Ak, yar hermetik, hermetik tipleri mevcuttur. Byk klima santrallarnda soutulmu
su retiminde, market tipi merkezi soutucularda kullanlmaktadr.

4
 KONDANSERLER
Soutma sistemlerinde sktrma kademesin (kompresr) den sonra
gelen dier ana eleman kondenserlerdir.
Soutucu akkan tarafndan evaporatrden alnan s ile sktrma
KONDANSERLER

kademesinde kompresr tarafndan eklenen syla kzgn buhar
haline gelen soutucu akkan tekrar kullanlmak zere sv haline
getiren youturma elemandr.
Youturma ortamna transfer edilen snn, kondenser s transfer
yzeyinde deiik oranlarda hal deiiminden olutuu
sylenebilir.
Kondanser giriinde kzgn buhar halindeki soutucu akkann
kzgnlnn alnarak doymu halini almas, doymu buhar halindeki
soutucu akkann tamamnn svlatrlmas ve doyma
basncndaki sv soutucu akkan sabit basn altnda ar
soutulmas.

Hava Soutmal Kondenserler Hava Soutmal Kondenserler

Tabi soutmal (statik konveksiyonlu) kondenserler
Bu tip kondenserlerin basit olular, kurulu ve
Kk kapasitedeki ve ev tipi soutma sistemlerinde youturma ortamna
iletme masraflarnn az olmas, bakm ve transfer edilecek s iin bir enerji harcanmamas hava sirklasyonunun tabi
olmas nedeniyle yaygn olarak kullanlan bir kondenser eididir.
tamirlerinin kolayl gibi olumlu ynleri kk
kapasitedeki soutma sistemlerinde istisnasz
denecek kadar kullanlabilen bu kondenserler
ayrca her trl soutma uygulamasna
uyabilecek karakterdedir.
Hava soutmal kondenserleri iki gruba ayrmak
mmkndr.

Hava Soutmal Kondenserler Su Soutmal Kondenserler

Zorlanm haval (cebri konveksiyonlu) kondenserler
Kondenser s transfer yzeyinin ayn kapasitede tabi konveksiyonlu kondensere
gre ok kk olmas ticari tip soutucularda tercih edilen bir kondenser
eitidir.
Bu tip kondenserlerde fanlarn devir saysn istenilen youma basncna gre
kontrol etmek mmkndr.
Cebri konveksiyonlu haval kondenserleri grup ekillerine gre iki snfa ayrlr;
Kompresrle birlikte gruplandrlabilen kondenserler
Kompresrden uzak bir mesafeye konulacak ekilde tertiplenmi (Split kondenser)
Byk ticari tip soutucularda ve endstriyel soutma
uygulamalarnda kullanlan bir kondenser tipidir.
Kondenser s transfer yzeyinin kk olmas, su
kaynann dk scaklkta bol ve sert su olmamas
durumunda kurulu ve iletme masraflar ynnden en
ideal bir youturma nitesi olarak kabul edilebilir. Bu tip
kondenserlerde youma basnc su reglatr valfi ile
istenilen deerlerde tutulabilir.
Su soutma kondenserlerini 5 grupta toplamak
mmkndr.

1
Su Soutmal Kondenserler
Dik tertipli borulu (d zarf tipi su soutmal)
kondenserler
Bu tip kondenserlerde ekilde grld gibi su kondenserin st
ksmna gelmekte buradan su datcyla dikey konumdaki
borularn ierisine akmaktadr. Kzgn buhar halindeki soutucu
akkan kondenserin st tarafndan girerek kondenser knda
sv soutucu akkan olarak sv deposuna akar. Kondenser
knda snan su ya tahliye edilir veya tekrar kullanlmak zere
su soutma kulesine gnderilir.
Su Soutmal Kondenserler
Helisel serpantinli (d zarf tipi) su soutmal kondenserler
Bir d zarfn ierisine yerletirilmi tek veya ok saydaki serpantin
devresi ile soutucu akkan iinde younlatrlr.
Kk kapasitedeki paket tipi soutma sistemlerinde kullanlan bu
kondenserler bir d zarf ierisine yerletirilmi tek veya ok
serpantinden olumutur.
Su Soutmal Kondenserler
Atmosferik tip su soutmal kondenserler
Bu tip kondenserler kollektrden pskrtlen suyun aaya doru
hareketinde bir ksmnn buharlaarak soumas susoutucu akkan
scaklk farknn artmasna neden olacandan kondenser s transfer
yzeyini kltecektir.
Bu tip kondenserlerde verim dk olduu iin bu tip kondenserlerin
yerine evaporatif kondenserler kullanlmaktadr.
Su kollektr
Soutucu
akkan girii
Pompa
Soutucu
akkan
k donmasna kar nlemler alnmaldr.
Su Soutmal Kondenserler
Yatk tertipli borulu (d zarf tipi) kondenserler
Soutma sistemlerinde kullanlan kapasitesi byk kondenserler
grubuna giren bu kondenserlerde borularn d yzeylerine
kanatklar takld iin verimleri yksektir.
Su Soutmal Kondenserler
ie gemi borulu su soutmal kondenserler
ie iki borunun merkezlenmi ekilde birletirilip serpantin
halinde sarlmas suretiyle imal edilmitir.
Is transfer katsaysnn artrlp kondenser yzeyinin kk
kabilmesi iin i borunun eperine 1, 2 veya 3 yerden helisel
oluklar alabilir.
Evaporatif Kondenserler
Hava ve suyun soutma etkisinden yararlanlarak dizayn edilen bu
tip kondenserlerin yksek verimli olmalar ve su soutma kulelerine
ihtiya gstermemeleri gibi olumlu ynlerine ramen bakm ve servis
glkleri, abuk kirlenmeleri, sk, sk arzalanma ihtimali gibi
olumsuz faktrler bu kondenserlerin kullanmn cazip
klmamaktadr.
Yaz aylarnda nem oran ok yksek olan blgelerde ya
termometre scakl ile kuru termometre scaklklar arasndaki fark
ok azalacandan problemler kmaktadr.
K aylarnda ise yksek taraf basncnn ar dmesine kar fan
deviri drlerek, pskrtlen suyun debisinin kslmas gibi
nlemler alnabilir.
Bu tip kondenserler binann dna veya atya konduu iin suyun
2
 Su Soutma Kuleleri
Suyun srekli olarak ucuza temin edilemedii, kullanlan suyun
zamanla borularn i ksmnda kireta oluturulmasndan dolay
soutma sistemlerine su soutma kuleleri ilave edilerek altrlrlar.
Bu tip kondenserlerde soutucu akkan tarafndan soutma suyuna
transfer edilen snn atmosfere tahliyesi kuledeki suyun tabi veya
mekanik ekili olarak buharlatrlmasyla mmkn olmaktadr.
Yksek taraf basnc su debisi ve fan hz ayarlanarak istenilen
deerlerde tutulabilir.
Kuledeki su scakl teorik olarak kulenin bulunduu blgenin ya
termometre scaklna kadar indirilebilir. Yaz aylarnda nem yzdesi
fazla olan illerimizde kuru termometre scakl ile ya termometre
scakl arasndaki fark azalacandan kule verimi olumsuz ynde
etkilenecektir.

a) Dey Tertip b) Yatay Tertip c) apraz Akml d) Ters Akml

3
 EVAPORATRLER
Soutucu akkann sabit basnta izotermik genleme
sonunda soutulan hacimden s ekilen blmdr.
EVAPORATRLER P-h diyaramnda 4 noktasn dnerek, soutucu
akkan evaporatr giriinde sabit doyma basncnda sv
oran ok fazla buhar oran az kaynayan sv+buhar
fazndadr.
Soutucu akkann evrimin balangtaki (doymu
buhar) haline gelebilmesi yani akkann faz deitirmesi
iin soutulan hacimden buharlama gizli ss kadar s
absorbe etmesi gerekecektir.

Hava Soutmal Evaporatrler Hava Soutmal Evaporatrler

Tabi Konveksiyonlu Hava Soutmal Evaporatrler
Havann s tanm katsays kk olduu iin hava gei yzeylerini artrp Bu tip evaporatrlerde havann fanla hareketlendirilmesi havann s tanm
evaporatr s transfer yzeyini kk tutmak iin kanatklar ilave edilir veya ev
tipi soutucularda olduu gibi levha tipi tasarm yaplr.
Bu tip evaporatrler ev tipi soutucularda, ticari tip soutucularn dk scaklk
gerektirmeyen alt blmlerinde, kk tip souk odalarda kullanld iin
soutucu akkan buharlatracak evaporatr s transfer yzeyinin de kk
olmas istenen bir durumdur.
nk byk hacimli evaporatr sistem ierisinde kullanlacak hacmi
azaltacaktr.
Cebri Konveksiyonlu Hava Soutmal Evaporatrler
katsaysn artrp evaporatr s transfer yzeyini kltmektedir.
Havann cebri olarak hareketlendirilmesiyle sistemdeki hava homojen bir ekilde
hareket ettii iin l noktalarn tamam kalkabilir.
Sistemdeki sy ksa srede uzaklatrp rn muhafaza sre artabilir.
Evaporatr s transfer yzeyinin kk kmas sistemde faydal alan
artracaktr.

a) Raf tipi
b) Pleyt tipi c) Lamelli tip

Sv Soutmal Evaporatrler Sv Soutmal Evaporatrler

Ticari tip hipermarket soutucularda, klima Sv Tamal Su Soutucu Evaporatrler
Bu tip evaporatrlerde sv soutucu akkan boru demetinin d yzeyleriyle
santrallarnda, endstriyel soutma uygulamalarnda, temas halinde, boru demeti iinden ise soutulacak su dolamaktadr.
byk kapasitedeki otel ve restoranlarn soutulmu su Soutulacak sv, evaporatr giriinde sv soutucu akkan buharlatrarak
soutulmu su olarak kmaktadr.
ihtiyacnn karlanmasnda, elektrik enerjisi birim Soutucu akkan soutulacak suyun d yzeyiyle temas halinde olduu iin
fiyatnn saat 22.06 aras ok dk olmas byk verimleri yksektir.
kapasitedeki soutma uygulamalarnda belirtilen
saatlerde soutulmu su veya salamura edilmi
karmlarn depolanarak kullanlmas tercih edilir hale
gelmitir.
Bu tip evaporatrler kk tip souk su reten
sistemlerde de kullanlmaktadr.

1
Sv Soutmal Evaporatrler
Direkt Genlemeli Su Soutucu Evaporatrler
Sv soutucu akkan boru demetinin dndan gemektedir.
Bu tip evaporatrler pozitif sktrmal kompresrlerle uyguland iin
basn farklarda yksek olduundan soutulan suyun donmamas iin
salamura veya karm halinde olmas gerekir.

2
 GENLEME VALFLER
Carnot soutma evrimi, ilkesine gre alan buhar sktrmal

GENLEME
mekanik soutma sistemlerinde maddenin halini deitirerek
soutma elde edildii tekrar hatrlanrsa kompresr giriinde doymu
buhar, kompresr knda kzgn buhar halinde olan soutucu
akkan kondenserde youarak sv halini alr.
VALFLER Sv soutucu akkann evrim balangcndaki doymu buhar
haline gelebilmesi iin evaporatrde buharlama basncna
drlmesi gerekir.
Kondenser kndaki sv soutucu akkan evaporatrde
buharlama basncna drerek akkann buharlamasn
salayan elemanlara direkt genlemeli sistemlerde genleme valfi,
sv tamal sistemlerde ise seviye kontroll valf olarak
adlandrabiliriz.
Her iki sistemdede sv kontrol elemanlarndan beklenen husus,
evaporatrde buharlaan soutucu akkan buhar kadar sv
soutucu akkann evaporatre geiini salamaktr.

Klcal (Kapiller) Boru

Sabit basn ve izotermik sktrma ilemiyle kondenser knda sv hale gelen soutucu
akkann, yksek basn tarafndan alak basn tarafna sv soutucu akkan geiini
(evaporatrde buharlaan soutucu akkan miktar kadar) kontrol altna alan soutma sistemin
nemli elemandr.
Klcal boru prensibine gre sv soutucu akkan gaz halindeki soutucu akkana gre daha
kolay ve abuk hareket eder. Soutma ykne gre evaporatrde buharlaan soutucu akkan
kadar evaporatrde sv geii klcal boru ile gerekletirilir. Soutma yk azald zaman
evaporatre tanan soutucu akkan miktarnnda azaltlmas gerekecektir aksi takdirde
evaporatrde sv ylmas olacak ve emme hattna sv yrmesi sz konusu olacaktr.
Evaporatrde buharlaan akkan miktar azald zaman klcal boru knda buharlama
meydana gelerek sv soutucu akkann geiine diren oluturulduundan ak kontroll olarak
salanm olacaktr.
Klcal borulu soutma sistemleri ev tipi soutucularda, klima cihazlar gibi kk soutma
sistemlerinde kullanlmaktadr. Klcal boru kondenserin k ile evaporatrn girii arasna filtre
kurutucu ile birlikte balanr. Klcal borulu soutma sistemlerinde;
Sistemin kompresr kapasitesi,
Sistemde kullanlacak soutucu akkan tr,
Buharlama scakl,
Ortam scakl
deerleri tespit edildikten sonra klcal boru uzunluu ve ap tablo veya grafik yardmyla
bulunabilir. ekildeki grafikte R-134a soutucu akkan iin deiik artlarda klcal boru uzunluu
ve ap bulunabilir.

Otomatik Genleme Valfi

Soutma yknn ok fazla deimedii soutma uygulamalarnda
kullanlan bu genleme valfi sabit buharlama basncn salad gibi sabit
bir buharlama scaklnda salamaya alr.
Bu tip valflerde diyafram hareket ettiren drt kuvvet vardr.
Diyaframn zerinde topuz ile ayarlanabilen P1 yay basnc tesir eder.
Diyaframn altnda ise P2 sabit kar yay basnc ve P3 evaporatrde
basnc tesir eder.
P1P2+P3 olduundan valften soutucu akkan gemeye balar. Atmosfer Basnc Ayarlanabilir Yay Basnc
Evaporatr basnc artnca yay basncn yener ve diyafram yukarya doru
hareket ederek valf kesiti kapanmaya balar.
Evaporatrn buharlama basnc ve kzgnlk deeri topuz evrilerek
ayarlanabilir. Topuz saa evrildiinde sv geii artt iin evaporatr
basnc artar, kzgnlk azalr.
Topuz sola evrildiinde ise sv geii azald iin evaporatr basnc
azalr, kzgnlk artar.
Evaporatrdeki yk artnca valfin daha fazla sv geiine msaade etmesi
gerekirken sv geini kstlamas deiken ykl soutma sistemlerinde bu
valfin kullanlmas cazip deildir.
Buharlama Basnc Sabit Kar Yay Basnc

1
 Termostatik Genleme Valfi
Bu tip valflerde evaporatr kna balanan kuyruk (bulb) basncna gre
sv soutucu akkann evaporatre tanmas, deiken ykl soutma
sistemlerinde baar ile uygulanmaktadr.
Sistemde soutma yk artt zaman kuyruk basncda arttndan
diyafram valf milini aa iterek sisteme ilave soutucu akkann geii
salanm olacaktr.
Kuyruk iinde bulunan gaz sistemde kullanlan soutucu akkanla ayn
cinste veya farkl cinste gaz, sv veya doymu buhar halinde olabilir.
Soutma sistemlerinde evaporatr knda soutucu akkann tamamnn
doymu buhar halinde olmas hem evaporatr s transfer yzeyinin verimli
kullanlmas hem de emme hattna sv yrmemesi iin ideal durumdur.
Soutma uygulamalarnda bu ideal durumdan srekli yararlanabilmek iin
evaporatr kndaki soutucu akkann scakl buharlama scaklnn Akn azalmasyla kzgnlk artacandan kuyruk basncda artacandan
maksimum 5-7C byk tutulmasyla yani kzgnlk salayarak
gereklemektedir. Valfteki kzgnlk ayar vidas ile soutucu akkann
evaporatr k scakl ayarlanabilir.
Termostatik Genleme Valfi
ten dengelemeli termostatik genleme valfi
Bu tip valflerde evaporatrde buharlaan soutucu akkan miktar kadar sv
soutucu akkann geiini ayarlayan 3 ana kuvvet vardr.
T.G.Vnin diyafram kuyruk basncnn artmasyla aa doru itilmeye zorlanr.
Diyagramn altndan P2 kar yay kuvveti ve P3 evaporatr basnc, st kuyruk
basnc P1 basncna kars koyacak ve valf kesitini kapamaya alacaktr. Valf
kesitinin alabilmesi iin kuyruk basnc iki kar basncn toplam P2+P3den
byk veya eit olmas durumunda (P1P2+P3) evaporatre sv soutucu
akkan geii salanm olur.
Evaporatr ierisinde buharlaan soutucu akkan soutulan hacimden s
absorbe ettii iin evaporatre giren soutucu akkann yke gre kstlanmas
gerekir,aksi taktirde evaporatrde sv ylmas olacaktr. Bu durumda
evaporatr basnc (P2) artacandan diyafram yukar doru hareket ettirip sv
geiini azaltacaktr.
diyafram bu sefer valf milini aa iterek sv geiini artracaktr. Eer P2+P3
basnc formlasyonda da grlecei zere byk olursa sv geii tamamen
durdurulacaktr. Bu tip valflerde evaporatr kndaki soutucu akkann
scakl kzgnlk ayar vidas dndrlerek yaplabilmektedir.

Termostatik
hareket eleman

Hareket
piston bilyas
k
Termostatik Genleme Valfi
Ar kzdrma
yay
Yay yuvas Dtan dengelemeli genleme valfi
Gvde tapas Bu tip valfler byk ticari soutma sistemlerinde ve
Ayar kapa endstriyel soutma uygulamalarnda kullanlr.
Giri ve filtre Ayar destei Hissedici
duyarga
Evaporatr giri ve k arasndaki basn kayb ok
Termal Kuyruk Basnc
fazla olduu iin genleme valfinin ok ksk
almasna ve evaporatr kapasitesinin dmesine
sebep olur.
Dtan dengelemeli valf kullanlarak bu durum
nlenebilir. Bu tip valflerin iten dengelemeli valflere
gre tek fark P2 basncnn evaporatr giriinden
deilde kndan bir klcal boru ile alnmasdr.

Buharlama Basnc Kar Yay Basnc

Termoelektrik Genleme Valfi

Bu tip valflerde ak kontrol elektronik elemanlarla
saland iin hassastr.
Termostatik valflerle ayn prensiple almasna ramen
fark ak kontrolu evaporatr kndaki kuyruk
basncyla deilde, termistr ve stc ile salanmaktadr
Evaporatr knda soutucu akkann scakl
(kzgnlk) arttka termistrn direnci dp stcnn
direnci arttnda diyafram zerindeki basnta artacaktr.
Diyagram zerindeki basncn artmas valf milini aa
ittireceinden, sisteme buharlaan akkan miktar kadar
sv geii salanm olacaktr

2
Elektronik Genleme Valfi
Yeni gelimeler termostatik valf yerine, elektronik (genelde mikro
ilemcili) kontroll, elektrik tahrikli valfler kullanlmas ynndedir.
Kzgnlk bir scaklk hissedici ile llr, doyma scakl baka bir
hissedici veya doyma scakln hesaplayan bir basn hissedici ile
llr.
Bu iki scaklk fark, yani kzgnlk, ayar bykl olarak kullanlr.
Bu ekilde ayarlama daha pahal olmasna ramen, ksmi yklerde
ve dk buharlama scaklklarnda verimi arttrd iin iletme
maliyetinde azalma salar.
Ayrca sv hatlarnda solenoid valf gerektirmezler.
Bu valflerin nemli bir avantajlar kapasite kademelerinin ok geni
olabilmesidir.

3

SOUTMA SSTEM
YARDIMCI
ELEMANLARI
FLTRE KURUTUCULAR
Sv Hatt Filtre Kurutucular
Sv hattnda kullanlan filtre drayerler, kk kapasiteler iin kullanlp atlan filtre byk
kapasite ve boyutlar iin nem ve pislik tutucu dolgusu deitirilebilir olarak yaplr. Nen tutan
dolgu silikajel, aktif alumunia granle olarak veya ekillendirilmi olarak kartuun ierisine
konur. Granle dolgu kk kapasiteli soutma sistemlerinde kullanlr. Giri tarafna konulan
ince molekler gzenekli, tel veya cam elyaf rgl tampon pislilerini iyi filtrelenmesini ve
granle nem alc maddenin filtre-kurutucu hcresinden dar kmasn salar.
Byk kapasiteli soutma sistemlerinde deitirilebilir kartulu filtre kurutucular
kullanlmaktadr. Nemi alan kurutucu elaman balayc bir madde ile kartrlp piirilerek
kartu haline getirilmektedir. Bu kartuun hem nem alc maddeyi iinde bulundurmas
hemde ok ince gzenekli mikron filtre zelliini tamas iyi bir nem, asit ve pislik tutucu
grevi salar.
YA TUTUCULAR
Buhar sktrmal mekanik soutma uygulamalarnda yalama kompresrn dnel aksamlarda, piston ve silindir arasndaki boluu
doldurup kompresyon ileminde, srtnmeden dolay oluan snn alnmas maksadyla kompresr ierisinde kullanlr. Yan kompresr
dnda sistemin baka bir blmne gemesine izin verilmesede pek mmkn olmamaktadr. nk yan soutucu akkanla iyi karm
yapmas istenmektedir.
Kompresr knda yan soutucu akkandan ayrlmamas sonucu sistemdeki ya seviyesinin azalmasna yan kondensere ve
zellikle evaporatrde mumlaarak ak geiine diren oluturmas ve s transfer yzeyinin olumsuz etkilenmesi (evaporatr knda
soutucu akkann tamamnn buharlaamamas) soutma sistemi yardmc elemanlarndan ya tutucuyu kullanmak zorunlu hale
gelmitir.
Kompresr k ile kondenser arasna taklan ya tutucu kompresr kndaki kzgn buhar halindeki soutucu akkandan ya ayran
ya tutucular soutucu akkann hznn drlmesi, ak ynnn deitirilmesi prensiplerine gre almaktadr. ekil 8.3.de ya
tutucunun yeri gsterilmektedir.
ekil 8.3.de kompresr knda soutucu akkan+ya karm ierisine gelir, karm ierisindeki ya dibe kerek soutucu akkan
kondensere tanr. Ya tutucuda ya seviyesi ykselince ek valf kesiti yukar doru hareket ederek yan tekrar kompresr karterine
dnmesini salar. Ya ayrc susturucu grevinide stlendiinden ayrca yksek taraf susturucusu kullanlmasna gerek yoktur. Ya
tutucularn ierisinde soutucu akkann youmamas iin ya tutucunun d ksm izole edilebilir, havann akmnn fazla olmad
yerlere konulabilir veya izolasyonun alt ksmna kk kapasiteli elektrik rezistans taklabilir.
Ya dn hatt
Kompresr Ya tutucu Kondanser
FLTRE KURUTUCULAR
Soutma sistemi arzalarnn byk ounluu sistem iletmeye alnmadan nce sistemdeki
havann tam olarak vakumlanmamas yani atmosfer havasnn sistem ierisinde kalmasyla,
kaynak ilemi yaplrken boru ierisinde kalan pasta artklar ve hava talalar tedbir alnmazsa
sisteme nemli lde zarar verebilmektedir. Atmosfer havas Oksijen ve Azot gaz soutma
sistemlerinin alma artlarnda svlamad iin bu maddeler youmayan gazlardr.
Soutma sistemlerinde hava ierisindeki oksijen ve su buhar, soutucu akkan yalama yana
etki ederek; Korozyon, Bakr kaplamas, Asit olumas, Peltelemesi gibi zararl kimyasal
reaksiyon olumasna sebep olur. Kaynak pastas, rayba talalarda sistemdeki artk yabanc
maddeler zellikle pistonlu kompresrlere ok ciddi zararlar vermektedirler. Filtre kurutucularla
havann ve yabanc maddelerin olumsuz etkisi en aza indirilebilmektedir. Filtre kurutucularda nemi
ve asiti tutmak zere kullanlan dolgu maddesi deiik trden kimyasal bileiklerdir. Adsorbisyon
yoluyla nemi ve asiti tutan maddelerden filtre-drayerlerin en ok kullanlanlar; Aktif Alumunia
(Alminyum oksit) molekler szge, Aktif Karbon molekler szge, Silikajel, molekler
szgetir.
malat biten tm soutma sistemi elemanlar atmosfer havasnn olumsuz etkilerine ve balant
ularnn d etkilerden zarar grmemesi iin giri ve klar plastik toplarla veya szdrmaz
rakorlarla kapatlr. Kompresr ve filtre kurutucularda ise imalat srasnda elemanlarn ierisine
szm olan hava vakumlandktan sonra toplanmas gerekmektedir. Ak kapasitesine gre,
imalat firma kataloglarndan filtre seimi yaplabilir.
FLTRE KURUTUCULAR
Emme Hatt Filtre Kurutucular
Bu tip filtreler emme hattnda oluabilecek asit, tortu ve apak gibi kompresre
ve yaa zarar verecek yabanc maddeleri tutma zelliklerine sahiptir.
Kompresr emii tarafna taklan bu filtreden geen soutucu akkann buhar
halde oluu, emme hatt boru apnn byk olmas nedeniyle balant ularnn
byk olmas, deiken maddenin asit ve pislik tutma grevi olduu iin d
boyutlarnn kk olmas sv hatt filtre kurutuculara gre belirgin farklardr.
Emme hatt filtrelerde kk kapasitedeki soutma uygulamalarnda sklp
atlabilen olarak, byk kapasiteli soutma uygulamalarnda deitirilebilir
kartulu olarak yaplabilir.
SIVI DEPOLARI
Soutma sistemlerinde evaporatrde buharlaan soutucu akkan miktar
srekli ayn olmadndan, sistemde dolatrlmas gereken akkan miktar
da maksimum soutma ykne gre belirlendii iin sistemdeki akn karal
halde olabilmesi iin genellikle kondenser kna taklan sv tanklarnda
sv k azna konulan kapama valfleri servis srasnda nemli kolaylklar
salamaktadr. Klcal borulu sistemlerinde kondenserin bir ksm sv tank
olarak kullanld iin ayrca sv tankna gerek yoktur.
1
TTREM EMC BASMA HATTI SUSTURUCUSU
Kompresrn oluturduu titreimi absorbe etmek iin kullanlr. Pistonlu kompresrlerde uzak mesafedeki kondensere soutucu
Hava balantl ve kaynak az balantl olabilirler. akkann gnderilmesinde ortaya kan piston darbelerinin
Titreim emiciler soutucu hatlarna daima krank miline paralel sndrlmesi amacyla kullanlr.
olacak ekilde yerletirilirler. Soutucu akkann ynn ve hzn birka defa deitirerek
darbeleri ve sesi yoktur.

ISI DETRCLER EMME HATTI AKMLATR

Soutma sistemlerinde emme hattna sv yrmesini engellemek iin kullanlan s eanjr
evaporatre gidecek sv soutucu akkan ar soutarak deiik sebeplerle meydana gelen
akkan kprmesi, genleme valfinde meydana gelebilecek ar ses, kapasite kayb, avlanma ve
evrimin veriminide olumlu ynde etkilemektedir.
Kk tip ve ev tipi soutucularda sv hatt borusu ile emme hatt borusu dardan kaynakla
birletirilerek yaplabilir.
Buhar sktrmal mekanik soutma uygulamalarnda soutucu akkann yala birlikte emme
hattna sv zerrecikleri veya sv halde ak kompresr supaplar, valf, pleyti hatta silindir blokuna
zarar verebilir. Emme hattna sv yrmesini engellemek iin kompresr emiine hatt
akmlatre sv zerrecikleri akmlatrn alt ksmnda birikir
ekilde emme hattndan gelen soutucu akkan A noktasnda akmlatre girmekte, eer
soutucu akkan ierisinde sv zerrecikleri varsa D noktasnda toplanmakta, B noktasnda ise
kuyu boyunun u ksmnda emilen buhar halindeki soutucu akkan kompresr emiine
gnderilmektedir. Soutucu akkanla ile birlikte akmlatre tanan yan birikmemesi iin C
noktasna bir emi memesi taklr. Emme hatt basncnn ar yklenmesinden kompresrn zarar
grmesini nlemek iin Aile B ular arasna basn tapas taklarak sistemin emniyetini salar.
-10C buharlama scaklnn altndaki uygulamalarda sv soutucu akkann buharlatrmasn
kolaylatrmak ve yan viskozitesini drmek iin akmlatrn gvdesine elektrikli stc
taklabilir. Emme hatt akmlatr olan uygulamalarda ayrca susturucuya gerek yoktur.

Kompresre Is deitiricisi
Evaporatre
Kon
dan
serd
en Eva
pora
trd
en

SOUTUCU AKIKAN KONTROL

GZETLEME CAMLARI
ELEMANLARI
Soutma sistemlerindeki sv soutucu akkan akn veya Bir soutma sisteminde soutucu akkan kontrol
seviyesini grmek iin, soutucu akkan miktar ve nemi hakknda
bilgi sahibi olmak zere gelitirilen gzetleme camlar genleme valfi elemanlar aadaki zelliklere sahip olmas
giriinden nce sv hattna taklr. gerekmektedir.
Normal alma artlarnda soutucu akkan ap, kapatma,
Sistemin bir ksmn dier ksmndan ayrp dier ksmnda
servis, tamir ve bakm iin uygun konuma getirme,
Byk kapasiteli soutma sistemlerinde kompresrlerin ilk
kalknma annda yksz kaldrma ilemini gerekletirme,
Sistemin emniyetini salama.

2
SOUTUCU AKIKAN KONTROL SOUTUCU AKIKAN KONTROL
ELEMANLARI ELEMANLARI
Ama Kapama Valfleri Solenoid Valfler
Soutma sistemlerinde akkan gemesini elektrik sinyaliyle ap kapayan veya
Valfin taklm olduu hattaki soutucu akkan gemiini akkann ynn deitiren solenoid valfler yaygn olarak kullanlmaktadr.
durduran veya aan elle kumandal ak kontrol elemandr Direkt etkili solenoid valfler kk kapasiteli sistemlerde akkan geiini sadece
magnetik bobin etkisiyle ap kapayan ak kontrol elemandr.
Pilot kontroll solenoid valflerde ise byk kapasiteli sistemlerde kullanlmaktadr.
Bu tip valflerden magnetik bobin etkisine ilaveten akkan basnc etkisinde de
yararlanlmaktadr. Valf ierisinde piston iki kuvvetin etkisiyle hareket ederek ak
geiini durdurup aabilir veya s pompalarnda olduu gibi akkann ynn
deitirebilir.

SOUTUCU AKIKAN KONTROL SOUTUCU AKIKAN KONTROL

ELEMANLARI ELEMANLARI
Solenoid Valfler ayrca Is pompalarnda veya evaporatrdeki karlanmay ek Valfler
gidermek iin ters devre ilemlerinde baaryla kullanlmaktadr. Ak tek ynde geiren ancak dier ynde geirmeyen valflerdir.
Ticari tip soutma uygulamalarnda scak gaz ile defrost ilemi ve yksz
yol verme ilemi yollu solenoid valflerle gerekletirilmektedir.
3 yollu
Evaporatrden selonoid valf
Kond
(Emi) 1
anser
2e
3 (Bas
ma)

Yksz kalk
iin by-pass DSTRBTR
hatt
Genleme valfinden sonra taklarak evaporatre geen soutucu akkann ok
Kompresr kanall olarak geiini salar. Evaporatr verimini arttrr.
Defrost srasnda
evaporatre
1
3
2
Evaporatrden Kondansere
(Emi) (Basma)

Kompresr

KONDENSER BASIN SOUTMA SSTEM AKSESUARLARININ

REGLTR KULLANILMA NEDENLER
Su soutmal kondenser uygulamalarnda soutucu akkann Sv Hatt Filtre Kurutucusu
youma basn ve scaklnn kontrol iin kullanlan bu valfler Nemi absorbe ve/ veya adsorbe eder.
sulu kondenser kndaki su scaklna ve kompresr kndaki Yabanc maddeleri tutar.
basma hatt basncna gre su debisini ayarlayarak youma Asitleri adsorbe eder.
basncn ve scakln istenilen deerde tutar. Emme Hatt Filtre-Kurutucusu
Asitleri adsorbe eder.
Yabanc maddelerin ve keltilerin tutulmasna yardm eder.
Sv Gzetleme Cam
Soutucu akkan miktarnn kolayca kontrol edilmesini salar. (Not: Soutucu
arj gzetleme camna baklarak kontrol edilir. Soutucu akkan iindeki
kabarcklar eksik olduunu gsterir.)
Sistemdeki nem miktarn gsteren cihaz barndrr.
Nem Gstergeleri
Sistemdeki nemin artmas ile renk yeilden sarya dner.
Sv Deposu
Soutucu akkann depolanmas iin,
Kullanlabilecek fazla akkan sigorta eder.
klcal borulu sistemlerde kullanlmaz.

3
SOUTMA SSTEM AKSESUARLARININ BR FLTRE KURUTUCU
KULLANILMA NEDENLER SEMNDEK FAKTRLER
Servis Valfleri Sv Hatt Filtre Kurutucusu
Gsterge manifoldunun sisteme balanmas iin kullanlan deliktir.
Sistemin basncn kontrol etmek iin kullanlr. Nem tutma kapasitesi
Sistemi basnlandrmak iin kullanlr. Soutucu gazn ak miktar
Sistemi vakumlarken kullanlr.
Sistem arj edilirken kullanlr.
Filtreleme yzeyi
Sistem aa pompalama yaplrken kullanlr. Balant hatt tipi
Sistemin bir ksm dier ksmndan izole edilirken kullanlr. Balant hatt ls (Not: zel iki ynde akl filtre kurutucular
Emme Hatt Akmlatr s pompalarnda kullanlmaldr.)
Evaporatrden gelen fazla akkan tutar.
Kompresre emme tarafndan sv yrmesini nler. Emme Hatt Filtre Kurutucular
Titreim Emici Sistemdeki soutucu gazn cinsi
Soutucu hatlarndaki titreimleri absorbe eder.
Soutucu hatlarndaki atlama ve geveme olmasn nler.
Kompresr beygir gc
Emme hattnn ls

Basma Hattnn Grevleri Sv Hattnn Grevleri

Kompresr vastas ile scak gaz halindeki akkan kondensere
baslr.
Btn devrede basn fark oluturulup akkann dolam yapmas
salanr.
Byk sistemlerde yan kondensere geii bu hatta balanan ya
ayrc ile nlenir.
Grlt ve titreimler susturucu ve titreim emici (eliminatr) ile
nlenir.
Kompresre kondenserden sv halde akkan yrmesi konulan ek
valf ile nlenir.
Konulan servis valfi ile sv halde gaz arj ve basn kontrol
yaplabilir.
Kondenserde younlaan soutucu akkann depolanp
evaporatre dzenli olarak verilmesini salar.
zerindeki filtre-kurutucu verilmesini salar.
zerindeki gzetleme ve nem kontrol camlar ile soutucu akkan
miktarnn yeterli ve kuru olup olmadn, sistemde hava bulunup
bulunmadn anlamamza yardm eder.
zerindeki kapama valfi ile soutucu akkann emme hattndan
alnp kondenser ve sv deposuna hapsedilmesine (pump-
down:aa pompalama) yardmc olur.
zerindeki servis valfi ile sv halde akkan arjna ve dearjna
yardmc olur.

Emme Hattnn Grevleri

Evaporatrde buharlaan akkann kompresre
kolayca dndrlmesini salar.
Evaporatre sv ile birlikte gelen yan
kompresre ya cebi ile tanecikler halinde
dnmesini salar.
zerindeki emme hatt akmlatr sayesinde
kompresre sv soutucu akkan yrmesini
nler.
zerindeki servis valfi ile sisteme buhar halinde
gaz ilavesi yapma imkn verilir.

4
 Basn
gstergesi

Soutma Sisteminin eitli Yerlerinde Kondanser

Su k

Soutucu Gazn Durumu

Bir soutma sisteminde soutucu akkann Evaporatr

Basn
gstergesi
Ya ayrc

buhar halinde olduu ksmlar evaporatr Su giri

k, kompresr domu, emme hatt, basma

Ya
hatt ve kondenserin st ksmdr. vanas

Ya vanas
Sv halinde olduu ksmlar ise kondenserin Akkan deposu

alt, sv hatt ve evaporatrn giriidir. Genleme

valfi Kompresr

Ya vanas

Akkan deposundan kan sv soutkan Kompresrden kan yksek basnl gaz soutkan Sv soutkan
Genleme valfinden geen sv soutkan Ya ayracna giren yksek basnl gaz soutkan Dk basnl gaz soutkan
Evaporatrden kan dk basnl gaz soutkan Kondansere giren yksek basnl gaz soutkan Yksek basnl gaz soutkan
Kompresre giren dk basnl gaz soutkan Akkan deposuna dnen sv soutkan Ya
Su

5
 SOUTUCU AKIKANLAR VE
YALAMA YALARI
SOUTUCU Buhar sktrmal soutma evrimlerinde s tanmasn salayan ara
maddeler olarak bilinen soutucu akkanlar evaporatr ierisinde doyma
basncnda soutulacak ortamda s absorbe ederek soutulan hacmin

AKIKANLAR VE
scakln istenilen arlara getirir.
Buhar sktrmal mekanik soutma sistemlerinde hareket eden paralarn
birbirleriyle temas eden yzeylerdeki srtnmeyi en aza indirebilmek iin

YALAMA YALARI yalama yaplmas gereklidir. Aksi takdirde srtnen yzeylerde anma,
snma yeterli kompresyon salanamamas gibi olumsuz faktrler sistemin
fazla enerji tketmesine neden olacaktr.
Yalama yaplan yzeyler genellikle soutucu akkanla temas ettii iin
soutucu akkan ile yan karmas uygun arlarda altrlmayan
uygulamalarda problemler karmaktadr. Evaporatre tanan ya
mumlamalara, yksek basnta ya ile soutucu akkann kimyasal
reaksiyonlara girerek asit ve dier zararl maddeleri aa karmas gibi
problemlere ok sk rastlanmaktadr.

DEAL BR SOUTUCU AKIKANDA

BULUNMASI GEREKEN ZELLKLER
SOUTUCU AKIKAN TRLER
deal bir soutucu akkanda bulunmas gereken zellikler aada verilmitir.
Bahsedilen bu artlarn hepsini her art altnda yerine getirebilen ok amal bir
soutucu akkan henz mevcut deildir. Uygulamada ekonomik olduklarndan
Dnyada birok soutucu madde olmasna
gerekli emniyet tetbirleri alnarak bu artlarn bir ksm aranmayabilir.
Soutucu akkann birim ktlesinin buharlaabilmesi iin soutulacak ortamdan ektii s ramen sadece bunlarn sadece bazlar
miktar (soutma tesiri) byk olmaldr. Soutma tesiri byk olan soutucu akkanlarda

sistemde dolatrlmas gereken akkan miktar azalacandan daha az enerji tketecektir.
Evaporatr giriindeki soutucu akkann sv orannn fazla olabilmesi iin buharlama
ticari ve evsel soutma uygulamalarnda

basncnn byk seilmesi gerekir.
Youma basnc dk olmaldr. kullanlmaktadr. Aada kullanlan veya
Soutucu akkann viskozitesi dk olmaldr.
gemite kullanlm genel soutucu

Yalama yanda zlebilmeli fakat sisteme zarar verecek kimyasal reaksiyonlara
girmemelidir.
Soutma sisteminde bulunmamas gereken youmayan gazlar ve nemin bulunmas halinde
zararl reaksiyonlara girmemelidir. akkan gruplarnn ksa bir zeti
Sistemden herhangi bir nedenle tahliye olan soutucu akkan yiyecek maddeleri, insanlara,
verilmitir.

evreye ve dier canllara zarar vermemelidir.
Havaya kartnda yanc ve patlayc bir ortam oluturmamaldr.
alma artlarndaki tm basn ve scaklk artlarnda btn zelliklerini kaybetmeden
kararl olmalar, ayrp zlmemelidir.
Hermetik ve yar hermetik tip kompresrler iin uygun olmal (NH3 alan soutma
sistemlerinde dtan tahrikli kompresr kullanlr).
Ucuz ve bulunabilir olmaldr.

SOUTUCU AKIKAN TRLER SOUTUCU AKIKAN TRLER

Mineral Soutucu Akkanlar
Doal Soutucu Akkanlar
Amonyak, R-717: Amonyak (NH3), doal bir soutucu olup en verimli
akkanlardan birisidir. Gnmzde hala kullanlan en eski
Su (R-718): Birok soutma uygulamalar ya akkanlardan birisidir. Genellikle pozitif yer deitirmeli kompresrlerin
absorbsiyonlu evrimden veya buhar kullanld buhar sktrmal soutma sistemlerinde kullanlmaktadr.
ASHRAE 34 numaral standardnda, B2 (yksek zehirlilik dk
sktrmal evrimden olumaktadr. Ticari yanclk) akkan olarak snflandrlmaktadr. ASHRAE 15 numaral
standardnda amonyakl soutma sistemlerinde zel gvenlik artlarnn
absorbsiyonlu soutma evrimlerinde gerektii belirtilmitir. Amonyak birok byk ticari iklimlendirme
sistemlerinde kullanlmasna ramen ounlukla endstriyel
soutucu akkan olarak genellikle absorbent uygulamalarda kullanlmaktadr.
olarak lityum bromit gibi bir tuz zeltisi ile su Karbondioksit (R-744): Karbondioksit (CO2) doal bir soutkandr. Bu
yzyln banda kullanmnn durdurulmasna ramen yeni aratrmalar
kullanlr. Su, zehirsiz, yanc olmayan ve tekrar kullanm iin eilimler gstermektedir. nceleri, pozitif yer
deitirmeli kompresrl buhar sktrmal evrimlerde kullanlmaktayd.
oka bulunan doal bir soutkandr. Gerekli youma basnc yaklak 6200 kPan zerinde 30 Cdedir ki
bu da ok glkler karmaktadr. Ayn zamanda kritik noktas ok
dktr ve dolaysyla verimi ok zayftr. Halen, CO2nin yararl
olabilecei kaskat soutma sistemleri gibi uygulamalar olabilir.

1
SOUTUCU AKIKAN TRLER
Kloroflorokarbonlar (CFC)
CFC tr soutucu akkanlar, karbon yrngesindeki hidrojen
atomlar tamamen klor ve flor atomlar ile deien soutucu
akkanlara tam halojenli soutucu akkanlar denir. CFCler
etan veya metan serisinden olabilirler. CFCler ozon tabakas
zerinde en fazla tahribat yapan soutucu akkanlardr. Ayrca
kresel snma potansiyelleri olduka fazladr. Bunlardan dolay
CFClerin kullanm iin baz yasaklar ve nlemler dnya apnda
alnmaktadr. CFClerin kimyasal kararllklar ok fazla olduu
iin uzun zaman yaplar bozulmadan atmosferde kalabilirler.
Sonuta, stratosfere ulaarak ozon tabakasnn delinmesine
neden olurlar. CFCler iin nemli bulgular unlardr. Atmosferde
75 ile 120 yl arasnda kimyasal yaplar bozulmadan kalabilirler.
Ozonu delme potansiyelleri yksektir. Uygulamada en ok
kullanlanlar; R11, R12, R13, R114 ve R115tir.
SOUTUCU AKIKAN TRLER
Hidrokloroflorokarbonlar (HFC)
HFClerin temel molekl yalnzca flor atomu
ile halojenlenmitir. Molekln yapsnda klor
atomu yoktur. HFClerin yapsnda flor,
hidrojen ve karbon atomlar bulunmaktadr.
Yaplarnda klor atomu bulunmad iin
HFClerin ozonu delme potansiyelleri sfrdr.
Yani ozon tabakas zerinde hibir olumsuz
etki yapmazlar. Buna ramen kresel
snmaya biraz olumsuz etki yaparlar.
SOUTUCU AKIKAN TRLER
Karm ve norganik Soutucu Akkanlar
ki daha fazla soutucu akkann belirli oranlarda kartrlarak
elde edilen yeni soutucu akkana karm ad verilir. En
popler karmlar R500, R502, 404A ve 407Cdir. Gnmzde
yaplan youn almalar sonucu ozonu ok az veya hi tahrip
etmeyen karmlar gelitirilmektedir. norganik soutucu
akkanlar 1900l yllarda ok kullanlmasna ramen
gnmzde yalnzca zehirleyici zellii olmasna ramen
termodinamik zellikleri mkemmel olan amonyak (NH3)
kullanlmaktadr. Alternatif akkanlardan bir tanesi kullanm
alan, buharlama scakl, buharlama gizli ss, temin
kolayl, ekonomik olmas ve zehirleyici zellii gz nne
alnarak seilir. Karm ve inorganik soutucu akkanlarn
dndaki CFC, HCFC ve HFC gruplarndaki soutucu akkanlar
aada belirtilen sisteme gre numaralandrlrlar Eer atom
saylar eit ve ayn ise karbon yrngesindeki dizililerine ve
bulunu srasna gre sonlarna a,b,c veya A,B,C gibi harf verilir
(rnein R134, R134a, R134b).
SOUTUCU AKIKAN TRLER
Hidrokloroflorokarbonlar (HCFC)
Bu tr akkanlar, metan ve etan molekllerinin yapsndaki hidrojen
atomlarnn bir ksmnn klor veya flor atomlar ile yer deitirmesi
sonucu oluan molekle ksmi holejenlenmi ad verilir. Yani karbon
yrngelerinde hala baz hidrojen atomlar bulunmaktadr. Btn
hidrojen atomlar klor ve flor atomlar ile yer deitirmemektedir. Bu
oluan molekle HCFC ad verilir. HCFClerde klor atomu ierdii ozon
tabakas ile reaksiyona girer. Buna ramen HCFClerin yaplarnda
hidrojen atomu olduu iin kimyasal kararllklar ok zayftr.
Atmosferde uzun sre yaplar bozulmadan kalamazlar. HCFCler
atmosfere doru ykselirken yaplarndaki hidrojen havadaki su
moleklleri ile reaksiyona girerek yaplar bozulur. Bu yzden
HCFClerin ou atmosferin stratosfer tabakasna ulamaz ve ou
atmosferin alt tabakalarnda znr. HCFClerin ozonu delme
potansiyelleri azdr. HCFClerin nemli zellikleri unlardr. Atmosferde
kimyasal yaplar bozulmadan uzun sre kalamazlar (15-20 yl). Ozonu
delme potansiyelleri dktr. Uygulamada en ok kullanlan HCFCler
unlardr: R22, R124, R123
SOUTUCU AKIKAN TRLER
Hidrokarbonlar (HC)
Propan (R290) ve izobtan (R600a), dier
hidrokarbonlar arasnda buhar sktrmal
soutma sistemlerinde soutucu akkan
olarak kullanlabilir. Kuzey Avrupada,
buzdolaplarn yaklak % 35i hidrokarbon
kullanmaktadr. Dk zehirlilik ve yksek
verilere sahip olmalarna ramen yksek
oranda yancdrlar. Bundan dolay Kuzey
Amerikada birok kez kullanm
snrlandrlmtr.
SOUTUCU AKIKANLARIN
KMYASAL SMLER
Amerikan Istma Soutma ve klimlendirme Mhendisleri Birliinin
(ASHRAE) tayin ve tespit ettii soutucu akkan standartlar tabloda
verilmitir. Her soutucu akkan bir numaraya sahiptir ve nlerine genellikle
bir R harfi konur. Bu numaralar, soutucu akkanlarn ok uzun kimyasal
adlarnn tehis edilmesi iin kullanlmaktadr.
ki soutucu akkann karm olan (Binary) R-500 serisi soutucu
akkanlar azeotrop karmlar, soutucu akkann karm olan
(Ternary) R-400 serisi azeotrop olmayan karmlar temsil eder. Karm
halindeki soutucu akkanlarn bazlarnda basn-scaklk ilikisi
korunmakta (Azeotrop) bazlarnda ise gazlarn farkl zellikler gstermesi
sonucunda problemler kmaktadr (Non-Azeotrop veya Zeotrop).
Ayrca halokarbon olmayan akkanlarda rakam o gazn atom arln
gsterir. rnein; Amonyak, NH3, R-717 olarak numaralandrlmtr.
2
 ZEOTROP KARIIMLAR AZEOTROP KARIIMLAR

Numaras Kimyasal smi Forml Numaras Kimyasal smi Forml Numaras smi/Oran Numaras smi/Oran

METAN SERS ETAN SERS R-401A R-22/152a/124 (53/13/34) R-500 R-12/152a (73.8/26.2)

R-10 Karbon tetra klorr CCL4 R-110 Hegza klor etan CCL3CCL3 R-401B R-22/152a/124 (61/11/28) R-501 R-22/12 (75/25)

R-11 Tri klor flor metan CCL3F R-111 Penta klor flor etan CCL3CCL2F R-401C R-22/152a/124 (33/15/52) R-502 R-22/115 (48.8/51.2)

R-12 Di klor diflor metan CCL2F2 R-112 Tetra klor di flor etan CCL2FFCCL2F R-402A R-125/290/22 (60/2/38) R-503 R-23/13 (40.1/59.9)

R-12B1 Brom klor di flor metan CBrClF2 R-112a Tetra klor di flor etan CCL3CCLF2 R-402B R-125/290/22 (38/2/60) R-504 R-32/115 (48.2/51.8)

R-12B2 Di brom diflor metan CBr2F2 R-113 Tri klor tri flor etan CCL2FCCLF2 R-403A R-290/22/218 (5/75/20) R-505 R-12/31 (78/22)

R-13 Klor tri flor metan CCLF3 R-113a Tri klor tri flor etan CCL3CF3 R-403B R-290/22/218 (5/56/39) R-506 R-31/114 (55.1/44.9)

13B1 Brom tri flor metan CBrF3 R-114 Di klor tetra flor etan CClF2CCLF2 R-404A R-125/143a/134a (44/52/4) R-507A R-125/143a (50/50)

R-14 Karbon tetra flor CF4 R-114a 1,2-di klor-1,2,2,2 tetra klor etan CCl2FCF3 R-405A R-22/152a/142b/C318 (45/7/5.5/42.5) R-508A R-23/116 (39/61)

R-20 Kloroform CHCL3 R-114B2 1,2-di brom-1,1,2,2 tetra flor etan CBrF2CBrF2 R-406A R-22/600a/142b (55/4/41) R-508B R-23/116 (46/54)

R-21 Di klor flor metan CHCLF2 R-115 Klor penta flor etan CCl2F2CF3 R-407A R-32/125/134a (20/40/40) R-509A R-22/218 (44/56)

R-22 Klor di flor metan CHCCLF2 R-116 Hegza flor etan CF3CF3 R-407B R-32/125/134a (10/70/20) NORGANK BLEKLER

R-22B1 Brom di flor metan CHBrF2 R-120 Penta klor etan CHCl2CCl3 R-407C R-32/125/134a (23/25/52) R-702 Hidrojen, H2

R-23 Triflormetan CH2CL2 R-123 2,2-diklor-1,1,1-triflor etan CHCl2CF3 R-407D R-32/125/134a (15/15/70) R-704 Helyum, He
R-30 Metilenklorr CH2F2 R-123a 1,2-diklor-1,1,2-triflor etan CHClFCClF2
R-408A R-125/143a/22 (7/46/47) R-717 Amonyak, NH3
R-31 monoflormetan CH3F R-124 2-klor-1,1,1,2-tetraflor etan CHClFCF3
R-409A R-22/124/142b (60/25/15) R-718 Su, H2O
R-32 Di flor metan (metil florit) CH2F2 R-124a 1-klor-1,1,2,2-tetraflor etan CHF2CClF2
R-409B R-22/124/142b (65/25/10) R-720 Neon, Ne
R-40 Klor metan (metil klorit) CH3Cl R-125 Pentaflor etan CHF2CF3
R-410A R-32/125 (50/50) R-728 Azot, N2
R-41 Flor metan (meil florit) CH3F R-133a 2-klor-1,1,1-triflor etan CH2ClCF3
R-410B R-32/125 (45/55) R-732 Oksijen, O2
R-50 Metan CH4 R-134a Tetrafloretan CF3CH2F
R-411A R-1270/22/152a (1,5/87,5/11) R-740 Argon, Ar
PROPAN SERS R-140a Triklor etan (metil kloroform) CH3CCl3
R-411B R-1270/22/152a (3/94/3) R-744 Karbon dioksit, CO2
R-216ca 1,3-diklor-1,1,2,2,3,3-hegza flor propan CCLF2CF2CClF2 R-141b 1,1-diklor-1-flor etan CCl2FCH3
R-412A R-22/218/142b (70/5/25) R-744A Azot dioksit, N2O
R-218 Okta flor propan CF3CF2CF3 R-142b 1-klor-1,1-diflor etan CClF2CH3
HDROKARBONLAR R-764 Kkrt dioksit, SO2
R-245cb 1,1,1,2,2-penta flor propan CF3CF2CH3 R-143a 1,1,1-triflor etan CF3CH3
R-600 Btan CH3CH2CH2CH3 AZOT BLEKLER
290 Propan CH3CH2CH3 R-150a 1,1-diklor etan CHCl2CH3
R-600a zo-btan CH (CH3)3 R-630 Metil amin, CH3NH2
SKLK ORGANK BLEKLER R-152a 1,1-diflor etan CHF2CH3
OKSJEN BLEKLER R-631 Etil amin, C2H5NH2
C316 1,2-diklor-1,2,3,3,4,4-hagza flor siklo btan C4Cl2F6 R-160 Klor etan (etil kolrit) CH2CH2Cl
R-610 Etil eter C2H5OC2H5
C317 Klor hepta flor siklo btan C4ClF7 R-170 Etan C 2H 6
R-611 Metil format HCOOCH3
C318 Okta flor siklo btan C 4F 8

SOUTUCU AKIKANLARIN SOUTUCU AKIKANLARIN OZON

KMYASAL SMLER TABAKASINA VE EVREYE ETKS
Soutucu akkanlarn isimlendirilmesinde bir takm yollar vardr. Soutucu akkann genel Klor ieren soutucu akkanlar (CFC ve HCFC kkenli) atmosferi evreleyen stratosfer de
formul; koruyucu grev yapan ozon tabakasn etkileyerek tahrip etmektedir. Ozon tabakas gnein
zararl nlarn filtre ederek gne nlarnn insanlar, canllar ve bitkiler zerinde olumsuz etki
CmHnFp Clq yapmasn nlemektir. Atmosferin daha alt tabanlarnda CO2 ile Halokarbon ve dier baz gazlar
gnein infaret nlarnn dnya tarafna geiren geri yansyan gne nlarnn gemesini engel
olarak Antartikadaki dev buzul dalarn erimesine yani kresel snmaya neden olmaktadr. Bu
eklindedir. Burada: n+p+q=2m+2 eitliini salamas gereklidir ve akkan etkiye sera etkisi denilmektedir.
ismi Ozon tabakasna zarar veren soutucu akkanlarn kontrol altna alnmasyla 100 kadar lke
1987 ylnda Kanadann Montreal kentinde ilk defa toplanarak Montreal protokol olarak
X = m 1 adlandrlan szlemeyi imzalamlardr. 1990 ylnda Londrada, 1992 ylnda Kopenhagda
yaplan toplantlarda CFC tr akkanlarn retim ve kullanmyla ilgili yeni bir takvim zerinde

Y = n + 1 R XYZ eklinde olur. anlamaya varmladr. Montreal protokolnde CFC tr soutucu akkanlarn retimi ve
kullanm 2000 ylnda kalknmakta olan lkelerin dnda tamamen yasakland. lkemiz
Z = p kalknmakta olan devlet statsnde olduundan 10 yl ertelemeyle uygulanacaktr.
Gei dnemi diye adlandrlan ve HCFC tr soutucu akkanlarn (R-12) 2030 ylna kadar
tespit edilen kapasitenin sfr seviyesine drlmesi gerekmektedir. Ayrca 2010 ylndan
itibaren yeni HCFC (R-22) soutucu akkan retimi gerektiren hibir yeni soutucu akkan
ekipman imal edilmeyecektir. Mevcut soutma sistemlerinin servis ve bakm ihtiyac iin
kullanlmak zere HCFC soutucu akkan retimi 2020 ylna kadar srecektir. retimi ve
kullanm nlenecek CFC ve HCFC tr soutucu akkanlarn yerine Klor iermeyen yine metan
jjjj etan gibi gazlardan sentez yoluyla elde soutucu akkanlar gelitirilmitir. Klor yerine hidrojen
atomu balanarak bu gazlara Hidroflorakarbonlar (HFC) diye adlandrlmaktadr.

SOUTUCU AKIKANLARIN OZON

YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
TABAKASINA VE EVREYE ETKS
Soutucu akkanlarn ozon tabakasna olan zararlar ODP (Ozone R-11
Depletion Potential, Ozon Delme Potransiyeli) deeri ile belirlenir. Lastik ve plastik kkenli maddeleri erittii iin santrifj tiplerde kullanlan bu
ODP deeri, R12 soutucu akkan baz alnarak belirlenmektedir ve soutucu akkan renksiz, korozyon oluturmayan bir akkan olup patlayc ve
yanc deildir. Buharlama basnlar atmosferin altnda olduu iin
bu akkan iin 1dir. Soutucu akkanlarn karbon monoksit szdrmazla kar nlem alnmaldr. Ya zc (solvent) ve temizleyici
ierikleri ise GWP (Global Warning Potential, Kresel Isnma etkisiyle soutma sistemlerinin temizlenmesinde kullanlr. Yalama ya ile
Etkisi) deerleri ile tespit edilir. Gnmze kadar en ok kullanlan btn alma artlarnda karabilir. Bnyesinde 3 Klor atomu bulundurduu iin
ve ozonu en ok tahrip eden R11, R12, R13, R22 ve R502 nin ODP ve GWP etkisi en byk olan soutucu akkandr. Bu soutucu
akkanlarn yerine gei dneminde R-123 ve R-123A soutucu akkanlar
yerine kullanlan veya kullanlacak olan akkanlarn ozonu delme kullanlmaktadr.
potansiyelleri, kresel snma etkileri ve fiziksel zellikleri R-12
karlatrlmal olarak Tablo 9.3de verilmitir. Gei dnemi Soutma sistemlerinde yaygn olarak kullanlan bu soutucu akkan zehirli,
(HFCler), iin ve uzun sreli zm iin (HFCler), mevcut yeni patlayc ve yanc olmamas sebebiyle emniyetli bir akkan olarak kabul
bulunan soutucu akkanlarn karmyla elde edilen soutucu edilebilir. Yksek basnlarda dahi kararlln kaybetmez ve bozulmaz. Ya
akkanlarda mevcuttur. zc (solvent) etkisiyle evaporatr ve kondenserde mumlamay nler.
Buharlama scaklnn dk olmas. R-11den sonra ODP, GWP etkisi en
fazla olan soutucu akkandr. R-12de CFC kkenli akkan olduu iin gei
dneminde R-22, R-124, R-401A ve R-409A soutucu akkanlar, uzun dnem
iin R-125, R-143A soutucu akkanlar kullanlmaktadr.

3
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
R-13
Renksiz, kokusuz, yanc olmayan zehirsiz fakat korozyon yapabilen bir soutucu akkandr.
Atmosfer basncnda kaynama scakl -81C olduu iin -70C~-100Clik derin Kaskad
soutma uygulamalarnn alak basn devresinde R-13, yksek basn devresinde R-22 ile
birlikte kullanlr.
R-13B1
R-13B1 (CBrF3),-70/-45 C aralnda endstriyel soutucularda kullanlmaktadr. Yksek
ozon tketme kapasitesi nedeniyle Montreal Protokol kapsamnda retimi ve tketimi
tamamen durdurulmutur.
R-22
CFC kkenli soutucu akkanlarn yerine gei dneminde kullanlacak bu soutucu
akkanlarn yerine gei dneminde kullanlacak bu soutucu akkanlarn ODP ve GWP ve
atmosferdeki mr CFC kkenli akkanlara gre olduka dktr. Zehirsiz, yanmayan,
patlamayan bir akkandr. Derin soutma iin gelitirilen soutucu akkan olan R-22 ev tipi
ticari soutucularda paket tipi klima cihazlarnda kompakt kompresr gerektirmesi yer
kazanc ynnden tercih edilmektedir. k scaklklarnn olduka yksek olmas nedeniyle
kzgnln fazla olmasna dikkat edilmelidir. Derin soutma uygulamalarnda mutlaka ya
ayrc kullanlmaldr.
R-23
Dk scaklk soutucusudur. R13 iin alternatif olarak kabul edilmitir. Olduka yksek
sera etkisine sahiptir. Bu etki R-12'ye gre 3 kat fazladr.
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
R-134A
Termodinamik ve fiziksel zellikleri ile R-12'ye en yakn soutucudur. Halen ozon tketme
katsays 0 olan ve dier zellikleri asndan en uygun soutucu maddedir. Ara
soutucular ve ev tipi soutucular iin en uygun alternatiftir. Ticari olarak ta temini
olanakldr. Yksek ve orta buharlama scaklklarnda ve/veya dk basn farklarnda
kompresr verimi ve sistemin COP (cofficient of performance) deeri R-12 ile yaklak ayn
olmaktadr. Dk scaklk iin ift kademeli sktrma gerekmektedir. Mineral yalarla
uyumlu olmadndan poliolester veya poliolalkalinglikol bazl yalarla kullanlmaldr.
R-143A
R-502 ve R-22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmitir. Amonyak kullanmnn
uygun olmad dk scaklk uygulamalarnda kullanlmaktadr. Yanc zellie sahip R-404A
olduundan dnm ve yeni kullanmlarda gvenlik nlemleri gz nnde tutulmaldr. Sera
etkisi R-134A'ya gre iki kat daha fazladr. R-125 R-134a ile birlikte deiik oranlarda
kullanlarak R-502 alternatifi karmlar (R-404A gibi) elde etmek iin kullanlmaktadr.
R152A
Ozon tahribatna neden olmaz ve sera etkisi ok dktr ( R-12'nin % 2 si kadar) Is
pompalarnda R-12 ve R-500 iin alternatif olarak kabul edilmitir. R-12 ve R-134A'dan daha
iyi COP'a sahiptir. Mineral yalarla da iyi uyum salamaktadr. Yanc ve kokusuz olan R-
152A zehirleyici zellik gstermez. Termodinamik ve fiziksel zellikleri R-12 ve R-134A'ya
ok yakndr. Bu yzden dnmlerde kompresrde herhangi bir modifikasyona gerek
kalmaz. Hacimsel soutma kapasitesi R-12'den % 5 daha dktr.
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
R-410A
R-32 ve R-125'ten oluan (arlka % 50/50 orannda) ve R-22 iin alternatif olarak kabul
edilen yakn azeotropik bir karmdr. Teorik termodinamik zellikleri R-22 kadar iyi deildir.
Ancak s transfer zellii olduka iyidir. R-22 R-410A dnmnde sistemin yeniden
dizayn edilmesi gerekmektedir. Bu deiim yapld takdirde sistem verimi R-22'ye gre % 5
daha iyi olmaktadr. Sera etkisinin yksek olmas en byk dezavantajdr. Bu soutucu
ALLIED SIGNAL tarafndan GENETRON AZ20 adyla piyasaya sunulmutur.
R-500
R-500, R-12 ve R-152a'dan oluan bir azeotropik karmdr. Karm oran arlka %73.9
R-12, %26.2 R-152a'dr. Dk oranda R-12'ye alternatif olarak kullanlmaktadr. R-12'ye
gre daha iyi COP deerine ve %10-15 daha yksek hacimsel soutma kapasitesine
sahiptir.
R-502
R-502, R-22 ve R-115'ten oluan azeotropik bir karmdr. Karm oran arlka %48.8
R22, %51.2 R115'tir. En ok kullanld alan souk tamaclk ve ticari soutuculardr. CFC
ierdiinden retimi durmutur. Dk scaklklarda yksek hacimsel soutma kapasitesine
sahiptir. -20 -40C aralnda R22'den %1 ile %7 arasnda daha yksek olmaktadr. COP
deeri alma koullarna bal olarak R-22'den %5-15 daha dktr.
R-507
R-507 soutucu akkan R-125 ve R-134a'dan oluan (arlka % 50/50 orannda) R-502
iin kabul edilen bir alternatiftir. Bu soutucu ALLIED SIGNAL tarafndan GENETRON AZ50
adyla piyasaya sunulmutur.
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
R-114
Yanmayan ve zehirli zellii olmayan bir suutucu maddedir. 80-120C arasnda
endstriyel s pompalarnda kullanlmaktadr.
R-123
Santrifj soutucu nitelerde kullanlan ve R-11 'e en uygun olan alternatif
suutucu maddedir. R-11'e gre metalik olmayan malzemeleri etkileme gc
daha fazladr. Dolays ile R-123'e geite tm kauuk esasl malzeme
deitirilmelidir. R-11'e gre daha dk enerji verimine sahiptir. Zehirleyici
zellii nedeniyle kullanld ortamda ek tedbirler gerektirmektedir. 8 saat
boyunca maruz kalnacak maksimum doz 10 ppm'dir.
R-125
R-502 ve R-22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmitir. R-143 gibi
amonyak kullanmnn uygun olmad dk scaklklar iin dnlmtr.
Yanma zellii yoktur. Sera etkisi R-134A'dan iki kat daha fazladr. R-134A, R-
143A veya R-32 ile (rnein R-404A veya R-407A gibi) deiik oranlarda
kullanlarak R-502 alternatifi karmlar elde edilmektedir.
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
R-401A
R-22, R-124 ve R-152a'dan oluan (arlka srasyla % 52/33/15 orannda) ve R-12 iin
alternatif kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif olmayp
2030 ylna kadar kullanlabilecektir. Bu soutucu DUPONT tarafndan SUVA MP39 adyla
piyasaya sunulmutur.
R-402A
R-22, R-125 ve R-290'dan oluan (arlka srasyla % 38/60/2 orannda) ve R-502 iin
alternatif olarak kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif
olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir. Bu soutucu DUPONT tarafndan SUVA HP80
adyla piyasaya sunulmutur.
R-125, R-134a ve R-143A'dan oluan (arlka srasyla % 44/4/52 orannda) ve R-502 iin
alternatif olarak kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif
olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir. Bu soutucu DUPONT tarafndan SUVA HP62
ve ELF-ATOCHEM tarafndan FORANE FX70 adyla piyasaya sunulmutur.
R-407A, R-407B ve R-407C
R-407A, R-407B ve R-407C soutucu akkanlar R-32, R-125 ve R-134A'dan oluan
(arlka srasyla % 20/40/40, % 10/70/20 ve % 23/25/52 oranlarnda) ve R-502 iin
alternatif olarak kabul edilen zeotropik karmlardr. Bu soutucular ICI tarafndan KLEA 60,
KLEA 61 VE KLEA 66 ve DUPONT tarafndan SUVA AC9000 (R407C) adlaryla piyasaya
sunulmutur.
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
R-717 Amonyak (NH3)
Termodinamik ve evresel etki zellikleri ynnden olduka nemli bir soutucudur.
Ekonomik olmas ve kolay temin edilebilir olmas da ayr bir avantajdr. Ozon tabakasna
zarar vermeyen ve sera etkisi olmayan Amonyak CFC ieren soutucu maddelere nemli bir
alternatiftir. Ancak zehirli etkiye sahip olmas ve yanabilir olmas kullanm alann byk
endstriyel tesislerle snrl tutmaktadr. Birok lkede, daha kk tesislerde ve hermetik
kompresrlerde kullanmlar iin almalar srdrlmektedir. En yaygn kullanm alan orta
ve byk kapasitedeki soutucu niteler, dondurucular ve souk hava tesisleridir. Tm
dnyada kolaylkla temin edilebilen ve CFC ve HCFC ieren soutucu maddelere uzun
dnemde de alternatif olabilecek bir soutucudur. R-134a'ya gre fiyat 25 kat daha ucuzdur.
-30C /-40C (buharlama ve youma) scaklklarnda performans R-12 ve R-22'ye gre
%3-4, R-134a'ya gre ise %7 daha iyidir. Hacimsel soutma kapasitesi (kj/m3) R-22 ile
yaklak ayn, R-12 ve R-134a'dan %40 daha yksektir. Dk buharlama scaklklarnda
ift kademeli kompresr gerekmektedir. Byle durumlarda verim % 30-35, ilk yatrm maliyeti
ise % 15-20 artmaktadr. Nemli ortamda bakr ve bakr alamlarna uyumlu deildir. Motor
sarmlarna zarar vereceinden ak kompresrlerde kullanlmalar uygundur. Amonyak
kompresrlerin k scakl yksek olduundan kompresr silindirlerin su ile soutulmas
yoluna gidilir. Soutucu madde dnmlerinde sadece elik ve alminyum paralardan
oluan tesislerde kullanlabilir. Mineral yala kullanm uygun deildir. Dk mol arlndan
dolay santrifj kompresrlerde kullanlmas uygun deildir. Is iletkenliinin yksek olmas
daha dk serpantin ve daha kk boru aplarna izin verir. Yanma zelliine sahip
olmasna ramen (alev alma scakl 630C) kokusunun kolay hissedilmesi tehlikeli
konsantrasyonlara ulamadan tedbir alnmasna olanak salamaktadr.
4
 SOUTUCU AKIKAN TPLERNN
YAYGIN SOUTUCU AKIKANLAR
RENK KODLARI
Soutucu akkan tpleri piyasada kolay tannmas asndan belirli renklerde retilmektedirler.
R-744 Karbondioksit (CO2)
1930' lara kadar yaygn bir soutucu olarak kullanlan
karbondioksit daha ok gemilerde tercih edilen bir
madde olmutur. zellikle R-12'nin ortaya kmasyla
cazibesini yitirmi ve son 40-50 yldr da neredeyse
unutulmutur. CO2'nin zellikleri arasnda kolay temin
edilebilir olmas, ucuzluu, sktrma orannn
dkl saylabilir. Son birka ylda karbondioksit
kullanm ile ilgili nemli gelimeler gzlenmitir. Bu
gelimler arasnda ara klimalar, s pompalar ve ev
tipi soutucularla ilgili uygulamalar yer almaktadr.

SOUTUCU AKIKANLARDA SOUTUCU AKIKANLARDA

KAAK KONTROL METODLARI KAAK KONTROL METODLARI
Sabun Kp: Btn gaz kaaklarnda kullanlabilir Tor Lambas (Halide Lamp): Btn florokarbon soutucu
akkanlar iin kullanlabilir. Kaak olduunda alev ak yeil-mavi
olur.

SOUTUCU AKIKANLARDA
YALAMA YALARI
KAAK KONTROL METODLARI
Elektronik Kaak Detektr: Btn florokarbon soutucu akkanlar iin Soutma sistemlerinde yalama yann grev yapt ve
kullanlabilir. Balans otomatik veya ayarl tipleri vardr. Amonyak kaaklar
iin baz esasl turnusol kadnn renk deiimi ve slfr mumu dumann bulunduu yer kompresrdr. Yan kompresrde
beyaz bir duman karmas gibi yntemler kullanlr. ana grevi vardr:
Sktrma yzeyleri arasnda film tabakas oluturarak gerekli
kompresyonu salar.
Birbirleriyle temas ederek hareket eden blmlerin srtnmesini
azaltp, anmay yavalatmak.
Srtnme esnasnda oluan snn o blgeden uzaklatrlmasn
salar.
Soutma kompresrlerinde kullanlan yalama
yalarnda, daha baka ve normal bir mekanik cihaz
yalamasndan beklenenden ok daha fazla zellikler
aranr yle ki:

5
YALAMA YALARI YALAMA YALARI
Ya, sktrlan soutucu akkann basn tarafndan emme tarafna szmasn nlemelidir. Btn bu zellikleri bir arada yerine getiren ideal bir yalama
Soutucu olarak yardmc olmaldr (yataklardaki sy almal ve karterde biriken snn d

cidarlara ve dolaysyla evreye iletilmesini salamaldr).
Kompresrn iindeki haraket eden paralarn meydana getirdii grlty ks-men de olsa
yutmaldr (ses ve titreimler).
Hermetik ve yarm hermetik makinelerde motor sarglar ya ile temas edeceinden yan
elektrik geirgenlii ok dk seviyede olmaldr.
Ne kadar nlem alnrsa alnsn, yalama yann bir ksm kondenser ve evaporatre tanr.
nemli olan buralarda yan toplanp kalmamas ve sratle tekrar kompresr karterine
dnmesidir. Bunu salamak zere yalama ya dk scaklk seviyelerinde de yeterince
akc olmaldr ve soutkanla karma zelliini srdrebilmelidir.
yi bir s transferi salamas ve kompresre abuk dnebilmesi iin yan tm evrim boyunca
soutucu akkan ile iyi karr zelliini muhafaza etmesi istenir.
Ya iinde asl vaziyette (suspended) tortu, reine, mumlaan vaks gibi yaban-c maddeler
bulunmamaldr. Bunlar, kapiller boru veya genleme valfi yuva-sn tkayp soutucu akkan
geiini engeller, evaporatr i yzeyine svap s transferini azaltr.
Bilhassa hermetik tip kompresrlere yalama ya bir defa konulur ve kompre-srn mr
yann mevcut olmad sylenebilir. Fakat uygulamann durumuna
gre baz zellikler dierlerine tercih veya feda edilebilir.
rnein, viskositesi yksek bir ya kompresrde gaz basncn
muhafaza ynnden iyi netice verirken gerek sistemden kompresre
dn zorluu ve gerekse evaporatr i yzeyine svap s
transferini azaltc etki meydana getirmesi bakmndan istenmeyen
durumlar ortaya koyabilmektedir.
Bu tr bir yan srtnmeyi azaltc etkisi de daha azdr. Keza,
yada az bir kprme olmas sesin da-ha iyi yutulmasna yardm
edecek ve fakat ar kprme durumunda yalama ya-nn
gereken yerlere gereken miktarlarda tanamamasna yol aacaktr

boyunca yenilenmeden dayanmas istenir.
Nihayet en nemlisi, yalama yann temasta bulunduu; soutucu akkan, metal yzeyler,
motor sarglarnn emayesi-izolesi ve sistemde bulunabilecek da-ha pek ok madde ile
kimyasal reaksiyonlara girip bozulmamas yani kimyasal ynden kararl olmas gerekir.
Temini kolay ve fiyat kabul edilebilir seviyede olmaldr
ki bu da mekanik hasarlara sebep olabilecektir. Kimyasal ynden
ok dengeli olan bir ya, ou zaman iyi yalama zelliklerden
uzaktr.

YALAMA YALARI YALAMA YALARI

Yalama ya soutucu akkann cinsine, kompresrn tipine ve Naftenik ve parafinik esasl olan yalar (doymu hidrokarbonlar) kimyasal ynden
uygulamann zelliine uygun olarak (uygun viskozite) seilmelidir. kararl olmalarna ramen R-13, R-22 ve R-502 gibi polar soutucu akkanlar ile zor
karmakta ve evaporatrlerde mumlama yapmaktadr. Aromatikler ise biraz daha
Bu konuda retici firmalarn tavsiyelerine uymak gerekir. reaktiftirler fakat soutucu akkanlar ile daha iyi karm yapmaktadrlar. Hidrokarbon
Gnmzde soutma sistemlerinde kullanlan yalama yalarn; d olanlar ise en reaktif olanlardr
mineral yalar ve sentetik yalar olarak iki ana gruba ayrabiliriz. Doymu hidrokarbonlarn soutucu akkanlar ile zor karmas nedeniyle yeni
Mineral yalar da kendi aralarnda naftenik esasl, parafinik esasl, sentetik alkali benzen esasl yalar gelitirilmitir. Ozona saygl yeni soutucu
aromatikler ve hidrokarbon d olanlar diye ayrlr. akkanlarn (HCF) mineral yalar ile iyi karmamas nedeniyle yeni sentetik yalar
gelitirilmitir. Bunlar alkil benzen grubu, ester grubu ve glikol grubu olmak zere e
Mineral yalar ayrabiliriz. Bunlardan R-22 ve R-502 iin alkil benzenler, R-32 ve R-134a iin
poliglikoller (zellikle polialkinglikol-PAG) ile poliesterler (PE) kullanlr.
Sentetik yalar
Naftenik parafinik esasl yalama yalarnn polar soutucu akkanlarla zor
Naftenik esasl, karmas nedeniyle yeni sentetik yalar gelitirilmitir. Bunlar alkil benzeyen grubu,
Parafinik esasl, ester grubu, ve glikol grubu olmak zere e ayrabiliriz. Bunlardan R-22 ve R-502
iin alkil benzeyenler, R-32 ve R-134a iin poliglikoller kullanlr.
Aromatikler,
Soutma yalarnn en nemli zellii akcla kar gsterdii diren olup viskozite
Hidrokarbon d olanlar. olarak tariflenir. Viskozitesi dk akkanlarn akcl yksektir. Soutucu akkan
trlerine gre kompresrlerde kullanlabilecek yalama ya gruplar Tablo 9.4te
verilmitir

YALAMA YALARI
Soutucu Akkan Yalama Ya Grubu Soutucu Akkan Yalama Ya Grubu

R-12 M-MA-A-POE R-134A ESTER

R-502 M-MA-A-POE R-152A ESTER
R-22 M-MA-A-POE R-125 ESTER
R-401A MA-A-POE R-143A ESTER
R-401B MA-A-POE R-32 ESTER
R-402A MA-A-POE R-404A ESTER
R-402B MA-A-POE R-502 ESTER
R-403A MA-A-POE R-717 M-PAO-PAG
R-403B MA-A-POE R-290 M-PAO-PAG
R-409A MA-A-POE R-600A M-PAO-PAG
M: Mineral yalar POE: Polyol ester grubu
MA: Mineral+Alkyl benzene PAO: Poly alpha olefin grubu
A: Alkyl benzene grubu PAG: Poly glycol grubu

Soutucu akkan trlerine gre kompresrlerde kullanlabilecek yalama ya

gruplar