Makale

KLMLENDRME SSTEMLERNDE ELEKTRONK GENLEME VANASININ KONTROL

Orhan EKREN
*

Ege Universitesi, Ege Meslek Y.O. klimlendirme Soutma Program Bornova-zmir orhan.ekren@ege.edu.tr

ZET
Bu almada, soutma sistemlerinde kullanlan elektronik genleme vanalar iin bir kontrol yntemi aratrlmtr. Soutucu akkan geii kontrol eden elektronik genleme vanas milinin hareketi iin 500 adm atabilen bir step motor kullanlmtr. Vanann kontrol bulank mantk algoritma ile yaplmtr. Yaklak 5 kW soutma kapasiteli souk su retim grubunda, elektronik genleme vanas, evaporatrden scroll kompresr emiine gelen soutucu akkann kzgnlk derecesini kontrol etmitir. Anahtar Kelimeler: Elektronik genleme vanas, kzgnlk ayar, step motor kontrol

Serhan KKA
Dokuz Eyll niversitesi, Makine Mhendislii Blm Bornova-zmir serhan.kucuka@deu.edu.tr

Control of The Electronic Expansion Valve in The HVAC Systems

ABSTRACT
In this study, control method of the electronic expansion valve in the refigeration system was investigated. Electronic expansion valve whose mile drived with a 500 steps stepper motor, was used to control refrigerant flow. Fuzzy logic control algorithm was used for the valve control. Superheat degree of the liquid refrigerant at entrance into the scroll compressor has been controlled by electronic expansion valve controlled in the about 5 kW cooling capacity chiller. Keywords : Electronic expansion valve, superheat adjustment, stepper motor control

**

letiim yazar Geli tarihi : 20.10.2009 Kabul tarihi : 03.03.2010

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

GR

vsel ve ticari uygulamalarda enerjinin youn olarak kullanld sistemlerin banda gelen iklimlendirme sistemlerinin verimini arttrmak iin birok alma yaplmaktadr(1). Soutma sistemlerinde yaplan verim arttrma almalarnda, elektronik genleme vanalarnn(EGV) salad performans art eitli almalarda ortaya konmutur(2). Btn buhar sktrmal soutma evrimlerinde kompresr, kondenser, evaporatr ve genleme vanas kullanlmas gerekir. Bu ana elemanlardan genleme vanas, soutucu akkan basncn youma basncndan (yksek basn) buharlama basncna (alak basn) drmekte ve evaporatre gerekli soutucu akkan salamaktadr. Soutma sistemlerinde klcal boru, termostatik genleme vanas (TGV) ve elektronik olmak zere deiik tipte genleme vanalar kullanlmaktadr. Bunlardan termostatik tip en yagn kullanlan vana tipidir. Dier taraftan klcal boru ev tipi kk soutucularda kullanlan basit bir genleme vanasdr. Soutucu akkan debisinin srekli deitii; deiken hzl, deiken debili (VRF/VRV) sistemlerde evaporatrn yeterli miktarda soutucu akkan ile beslenebilmesi asndan EGV ok nemlidir. Bu sistemlerde EGV termostatik genleme vanasndan daha verimli olmaktadr(2,3). ekil-1'de soutma evrimi temel elamanlar ile EGV kontroln gsteren prensip emas verilmitir. Literatrde EGV vanalarnn salad faydalarla ilgili almalar yaplmtr; Lazzarin ve ark. [2] yaptklar almada deiken hzl kompresr, kullanlan bir telekominikasyon kabininde EGV ile TGV yi karlatrmtr. Bu almada EGV kontrolnde ticari olarak kullanlan bir EGV ve onun kontol birimi kullanlmtr. Benzer ekilde Aprea ve ark. [3] da TGV ile EGVyi deiken hzl

kompresrn kullanld sistemde karlatrmlardr. Burada kontrol yine ticari olarak satlan bir EGV'na ait kontrol birimi ile yaplmtr. Her iki almada da kontrol deikeni olan kzgnlk deeri evapotatr giri ve k scaklklar kullanlarak hesaplanmtr. EGV'nn kontrol ile ilgili detayl kaynak bulunmamaktadr. Ticari olarak kullanlan sistemlerde ise yukarda verilen rneklerde olduu gibi bir kontrol nitesinde oransal, integral, trev (PID) algoritmalar kullanlmakta ve detayl bilgiler sunulmamaktadr. EGV'nin mikro kontroller ile kontroln ele alan bir alma Thae ve ark. [4] tarafndan yaplmtr. Bu almaya gre evaporatr giri ve k scaklklar kullanlarak kzgnlk deeri hesaplanm ve bir oransal algoritmaya gre step motorlu vana PIC kullanlan bir mikro kontroller ile yaplmtr.

DENEY DZENE VE DENEYLERN YAPILII

Bu almada, 5 kW soutma kapasiteli bir chiller sistemi kullanlmtr. Kullanlan soutma kompresr sabit devirli scroll tipdedir. Kondenseri ise hava soutmal olup kesit alan 0,417 m2 olan izole edilmi bir kanal iine yerletirilmitir. Kanal iine, d ortam artlarn simle etmek iin kapasitesi ayarlanabilir stc ve fan yerletirilmitir. Hava, kanaldaki difzrler zerinden geirilmekte, difzr ncesi ve sonras basnlar llerek hava hz ve hava ak debisi hesaplanmaktadr. Evaporatr su debisi, soutma sistemiyle su deposu arasndaki ventri yardmyla llmtr. lm deerleri farkl yntemler kulanlarak dorulanmtr. Soutma sisteminde, su, hava ve soutucu akkan taraflarnda eitli noktalara bal sl iftler yardmyla scaklklar llmtr. Soutma devresinde soutucu akkann eitli noktalardaki basnlar oransal tip basn lerler yardmyla yaplmtr. Deney dzeneinde scaklk, basn ve debi lm noktalar ekil 2'de, kullanlan ekipmanlarn teknik zellikleri Tablo 1'de verilmitir. Deney dzeneinin ematik gsteriminde, P harfinin bulunduu noktalar basn lmlerini, T harfinin bulunduu noktalar scaklk lmlerini, m ise debi lmlerini gstermektedir. Ayrca 1kompresr, 2-hava soutmal kondenser, 3-kurutucu, 4-gzetleme cam, 5elektronik genleme eleman, 6-sulu tip evaporatr, 7-sistem kontrol panosu, 8fan, 9-stc, 10-difzr, 11-hava kanal giri taraf ve 12-elektronik vanann kontrol ile scaklklarn kaydedildii bilgisayar gstermektedir.

ekil 1. Soutma evrimi Ana Elemanlar ve EGV Kontrol Prensibi

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale

ekil 2. Deney Dzenei lm Noktalar

Tablo 1. Deney Dzenei zellikleri

Eleman Kompresr Kondenser Evaporatr Genleme eleman Basn ler

zellikler Tip Kapasite Tip Tip : : : : Copeland, Dik scroll (R134a soutucu akkanl) 2.8 Hp Hava soutmal Su soutmal

Elektronik tip, step motor kontroll, 1.8 mm nozul akl. Tip lm aralk Hata Tip lm aralk Hata Tip lm aralk Hata : : : : : : : : : Carel SPKT, Oransal (-1/9) bar ve (0/45) bar mutlak %1.2 Isl ift T -200 ile 350 C %1.5 Bs157 220/600 V , 50/60 Hz %1

Scaklk ler

G ler Data lm ve kontrol sistemi

Agilent-34970 data logger ve 34901 kart PC paralel port ve step motor kontrol devresi

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Deney dzeneinin genel grn ve emas ekil 3'te verilmitir.

vanadan geen soutucu akkan miktar arttrlmaktadr (kzgnlk azalr). llen kzgnlk deerine gre step motora ilgili hareketi yapmas iin sinyal gnderilir. ekil 4'te EGV milinin kontrol ekilleri gsterilmitir. Bu almada, step motor kontroll 47-1,8 DPF(Q) model EGV kullanlmtr. Kullanlan EGV ekil 5'te gsterilmitir.

ekil 3. Deney Dzenei

Elektronik Genleme Vanas klimlendirme sistemlerinde kullanlan EGV'leri kontrol ekline gre e ayrabiliriz: step motorlu vanalar (a), oransal manyetik bobinli vanalar (b) ve ap kapama srelerinin ksaltlp uzatlmas sonucu soutkan aknn saland vanalar (b). EGV'de kontrol, evaporatr kndaki soutucu akkann kzgnlk deerine gre yaplr. Uygulamalarda soutucu akkan kzgnlk deeri hesab iin iki yntem kullanlmaktadr. Bu yntemlerden ilkinde, evaporatr kndaki soutucu akkan scakl llerek, ayn blgedeki soutucu akkan basncna karlk gelen doyma scakl ile arasndaki farktan hesaplanr. Dier yntemde ise, evaporatrdeki basn dm ihmal edilir ve evaporatr giri ve k arasnda soutucu akkann scaklk fark kzgnlk olarak alnr. Step motor kontroll EGV'de, kzgnlk deerini ayarlanan deerde sabit tutmak iin motor milinin aa hareketi ile vanadan geen soutucu akkan miktar azaltlmakta (kzgnlk artar), yukar hareketinde ise

ekil 5. Kullanlan Elektronik Genleme Vanas

Step motorun kontrol iin gerekli kontrol devresi tasarlanarak, kontrol amal MATLAB kodu yazlmtr. Vanann kontrol bulank mantk kontrol ile yaplmtr. MATLAB kodu evaporatr kndaki gerek kzgnlk deeri ile istenen deer arasndaki farka gre step motora alma ya da kapanma sinyali gndermektedir. Bilindii gibi kzgnlk arttka genleme vanasnn alarak daha fazla soutucu akkan gndermesi, kzgnlk azald durumda ise genleme elemannn kapanmas gerekmektedir.

ekil 4. EGV Mili Kontrol Tipleri (Sporlan, 2007)

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale
EGV Step Motoru Src Devresi Step motorlar, aldklar kontrol sinyali ile sabit ada adm adm hareket ederler. Step motor, ieride dnen bir rotor ve sabit sarmlardan oluan statordan olumaktadr. Rotor ortasndaki aft zerinde mknatslar bulunmaktadr. Sarglara akm verilmesi ile oluan manyetik alan aft zerindeki bu mknatslar etkileyerek dnme hareketi olumasn salar(4). ki temel step motor tr; unipolar ve bipolardr. Unipolar motor, her kutupta iki sargya sahiptir ve motor gvdesi dna

kan be veya alt balant ucuna sahiptir. Bunun nedeni, sarglar ikiye blen ortak ucun motor dna ayr ya da birlikte karlmasdr. Bipolar motorda ise, her kutup tek sargya sahiptir, sarglar ikiye blnmemitir. Bu nedenle, elde edilen tork unipolara gre daha fazladr. Ayrca akmn sarglara verili ynnn deimesi, unipolardan farkl olarak motor dn ynnn deimesine neden olmaktadr. Bipolar ve unipolar step motor sarglar ve kontrol sinyalinin gnderilme srasna gre motor dnme yn ekil 6'da gsterilmitir.

(a)
Bipolar Q2-Q3 Q1-Q4 Q6-Q7

(b)
Q5-Q8

ekil 6. Bipolar (a) ve Unipolar (b) Step Motor Sarglarna Kontrol Sinyali Uygulama

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Step motor sarglar

+ 12 VDC (-)Toprak PC paralel port ULN 2003 entegresi

ekil 7. Step Motor Kontrol Devresi Balant emas

Step motorun kontrol iin sarglara belirli srada sinyal gnderilmesi gerekir. Bu almada kullanlan EGV step motoru unipolar olup, motor gvdesi dna alt balant ucu kmaktadr. Sistemde kullanlan step motorun kontrolnde ULN2003 ad verilen darlington transistrlerden oluan entegre kullanlmtr. EGV'nin aklk miktar evaporatr kndaki soutucu akkann gerek kzgnlk deerinin ayar deerinden sapma miktarna gre yaplmaktadr. EGV zerindeki step motora dijital kontrol sinyali aadaki ekilde verilen sraya gre gnderilmektedir. Dijital sinyal bilgisayar paralel portundan gnderilmektedir. ekil 7'de,

paralel port ve ULN2003 entegresinin step motora balant emas ile uygulanm resmi gsterilmitir.

ELEKTRONK GENLEME VANASI KONTROL

Elektronik Genleme Vanas (EGV), soutma sisteminde kzgnlk deerini kontrol etmektedir. Kzgnlk deerini hesaplamann en basit yolu soutucu akkann evaporatr kndaki scaklndan, giriindeki scakln karmaktr. Bu kzgnlk deeri kontrol edilerek EGV'nin aklk miktar deitirilir.

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale
Kzgnlk deeri artt zaman EGV'ye ama sinyali, azald zaman ise kapanma sinyali gnderilecektir. EGV'nin bulank mantk ile kontrolnde iki adet girdi, bir adet kt belirlenmitir. Girdi olarak kzgnlk deerinin ayar deeri o (8 C) ile sistemden llen deer arasndaki fark yani hata ve vanann bir nceki aklk miktar seilmitir. kt deeri olarak ise vanann alma miktar seilmitir. ekil-8(a,b,c)'de yelik fonksiyonlar grlmektedir. EGV kontrol iin oluturulan kural tablosu aada verilmitir.

(a)
A ayrnts

yelik derecesi

A ayrnts

Hata (b)

yelik derecesi

Vana nceki alma miktar

ekil 8. EGV in Bulank Girdiler (a, b) ve kt (c) yelik Fonksiyonu

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

(c)

yelik derecesi

Vana alma miktar

ekil 8 devam. EGV in Bulank Girdiler (a, b) ve kt (c) yelik Fonksiyonu Tablo 2. EGV Akl in Kural Tablosu

Vanann nceki akl Kzgnlk Hatas NY NO S PO PY

A A A A A A

A O A A A A

O K O O A A

K K K K O O

K K K K K O

Sistemde EGV davran ile ilgili bilgi toplandktan sonra bulank mantk kontroln temelini oluturan ve uzman deneyiminden yararlanlarak elde edilen kural tablosu (Tablo.2) oluturulmutur. Bu kurallar kullanlarak evaporatr kndaki soutucu akkan kzgnlna gre vana akl kontrol edilmitir. Burada kullanlan szsel ifadeler NY: negatif yksek, NO: negatif orta, S: sfr, PO: pozitif orta, PY: pozitif yksek, K: ok kapal, K: kapal, O: orta, A: ak ve A: ok ak anlamna gelmektedir. Eer kzgnlk hatas NY ise ve

EGV alma miktar

EGV nceki alma miktar

ekil 9. EGV Bulank Mantk Kontrol Yzeyi

Kesit yuvarlatmas oran, r1/r0 (-)

Hata

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale

ekil 10. Kzgnln Vana Akl ile Deiimi

EGV'nin nceki akl K ise vana alma miktar K olarak ayarlanacaktr. EGV'nin bulank mantk kontrolnde elde edilen kontrol yzeyi ekil 9'da verilmitir. EGV' nin kontrolnde, istenen kontrol ktsn alabilmek iin yine COG durulatrma yntemi kullanlmtr. Bulank

mantkta kural tablosunu oluturabilmek iin kontrol edilecek sistemin termodinamik davrann bilmek gerekmektedir. Kural tablosu, sistemin uygun ekilde kontrol edilebilmesi amacyla deneme yanlma yntemiyle dzenlenir. Bulank mantk kontrolde klasik kontrol sistemlerinde olduu gibi matematiksel modele ihtiya yoktur. Ancak kural tablosunu

ekil 11. Kzgnln Zamanla Deiimi

10

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

oluturabilmek iin yaplacak denemeleri sistem zerinde yapmak yerine sistemin simlasyonu zerinde yapmak daha pratik olmaktadr. Bu amala kontrole balamadan nce bir takm deneyler yaplm ve bu deneyler sonucu kompresr ile EGV iin matematiksel ifadeler elde edilmitir.

SONU
Bu almada, su soutma grubunda EGV'nin kontrol bulank mantk algoritma ile yaplmtr. Kontrol deikeni olarak soutucu akkan kzgnlk deeri belirlenmitir ve bu deer evaporatr girii ile kndaki scaklk farkndan hesaplanmtr. EGV'nin step motorunun kontrol ULN2003 ad verilen bir entegre kullanlarak bilgisayar paralel portu araclyla yaplmtr. Kontrol salayan program MATLAB da yazlmtr ve gerek zamanl olarak kontrol salamtr. Bu sayede ok basit ve ucuz bir kontrol dzenei ile EGV kontrolnn yaplabildii grlmtr. Deney sonular incelendiinde oluturulan bulank mantk algoritmann EGV'yi istenen ekilde kontrol ettii gzlenmitir.

DENEYSEL SONULAR
Yaplan deneylerde evaporatre su geli scakl 13 C, su debisi 0.496 kg/sn, kondenser hava scakl 30 C ve hava debisi 0.586 kg/sn deerinde sabit tutulmutur. Bu artlarda, elektronik genleme vanas, maksimum akln %10'u ile %45'i arasnda %5'lik dilimlerle, %45 ve %55 arasnda %1'lik dilimlerle alarak sistem davran incelenmitir. % 50 ve zerindeki vana aklklarnda kompresre buhar yannda sv soutucu akkan girii olduu gzlenmitir(5). Dk vana aklk oranlarnda kompresr emmesindeki soutucu akkan kzgnlk deeri olduka fazla olmaktadr. Vana akl ile kzgnlk arasndaki iliki ekil-10'da grlmektedir. Kompresrn deiken hzl almas srasnda, TGV ve EGV kullanlmas durumunda sisteme verilen bozucu etkiye kar sistemin cevab incelenmitir. Burada bozucu etki su debisinin 0,496 kg/snden 0,100 kg/sn deerine indirilmesidir. EGVnin bulank kontrol srasnda bozucu girdiye kar soutucu akkan kzgnlk deerinin deiimi TGV kullanlan sistem ile karlatrmal olarak ekil-11'de verilmitir. Deiken hzl kompresrde, sistemin verilen bozucu etkiye cevab incelendiinde, soutucu akkann kzgnlk deerinin EGV'li sistemde ayar deerinden ok fazla uzaklamad dolaysyla kontroln daha iyi olduu sonucuna ulalmtr. TGV ise daha yksek kzgnlkta yeni bir dengeye ulamtr.

KAYNAKA
1. Qureshi, T.Q., Tassou, S.A. 1984. Variable-Speed Capacity Control in Refrigeration of Ambient Energy, 5(4), 20712. Lazzarin, R., Noro, M. 2008. Experimental Comparison of Electronic and Thermostatic Expansion Valves Performance in an Air Conditioning Plant. International Journal of Refrigeration, 31, 113-118. Aprea, C., Mastrullo, R., Renno, C. 2006. Performance of Thermostatic and Electronic Valves Controlling the Compressor Capacity. International Journal of Energy Research, 30, 1313-1322. Su Aye, T., Myo Lwin, Z. 2008. Microcontroller Based Electric Expansion Valve Controller For Air Conditioning System. Proceedings of World Academy of Science, Engineering and Technology, (32), 417-421. Ekren, O., Kka, S. 2009. Scroll Tip Soutma Kompresrne Sv Giriinin Etkileri. Mhendis Makina, 591, 8-18.

2.

3.

4.

5.

Daha Etkin Bir ODA iin yelik Aidatlarmz DEYELM

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

11