Uvod u konzervacionu

biologiju

Prof dr Vladimir Pei

Univerzitet Crne Gore, PMF- studijska grupa za Biologiju, Podgorica

Dr Danka Petrovi
Univerzitet Crne Gore, PMF- studijska grupa za Biologiju, Podgorica

5
 Predgovor

Udbenik Uvod u konzervaciona biologiju rezultat je

poetka rada na izradi literature koja bi mogla zadovoljiti zahteve
reforme nastave na Prirodno-matematikom fakultetu, Univerziteta
Crne Gore. Iako on predstavlja poetni stadijum u izradi
sveobuhvatnijeg udbenika, njegova osnovna koncepcija je takva da
obuhvata gradivo koje omoguava savladavanje osnovnih znanja iz
oblasti konzervacione biologije na predmetima Konzervaciona
Biologija, kao i djelimino na predmetima Ekologija ivotinja II,
Ekiologija Biljaka, a koja su obuhvaena nastavnim planovima i
programima osnovnih akademskih kurseva.
Znaenje mnogih termina koji su ovde korieni nije dato
zbog obimnosti i stoga se studenti upuuju na drugu (optu i usko-
strunu) literaturu, kao i na tumaenja nastavnika na samim
predavanjima.
U skladu sa koncepcijama savremenih udbenika, odvojeni
Case Study sa tekstualnim i slikovnim prikazima, upuuju itaoce na
primjere konzervacije na prostoru Crne Gore i probleme sa kojim se
politika konzervacionog ouvanja vrsta i ekosistema u Crnoj Gori
suoava. Pri tome, za sve dobre ali i loe strane ovog udbenika,
punu odgovornost snose jedino autori!
U pripremi ovog izdanja, posebno su nam pomogle kolege sa
studijskog programa Biologija na emu im se najlepe zahvaljujemo.
Na kraju, eleli bismo da podstaknemo sve studente i kolege
na budue sugestije i primedbe; na taj nain oni e nam omoguiti da
ispravimo greke ovog (prvog) izdanja i stimulisati nas da ubudue
radimo na usavravanju svoga (a nadamo se i njihovoga) znanja iz
ove znaajne oblasti biogije. Unapred smo zahvalni na svim
savetima, primedbama i sugestijama.

u Podgorici,
maja, 2013. godine

Vladimir Pei

Danka Petrovi

6
 Sadraj
1. UVOD U KONZERVACIONU BIOLOGIJU 9
1.1. Kratka istorija konzervacionizma 10
1.2. XX vijek 11
2. BIODIVERZITET 15
2.1. Koliko vrsta ima? 15
2.2. Koje su ljudske dobrobiti od biodiverziteta 17
2.3. Ekoloka vrijednost biodiverziteta 19
2.4. Strateke vrijednosti biodiverziteta 21
2.5. Ekonomska vrijednost biodiverziteta 23
3. CRVENA LISTE 26
3.1. Konzervacioni status 27
3.2. UICN Kategorije 27
3.3. Kvantitativni kriterijumi za utvrivanje statusa 31
3.4. Kritike 33
4. EKOSISTEMSKI DIVERZITET 35
4.1. ta je ekosistem 35
4.2. Klasifikacija ekosistema 35
4.3. Usluge i vrijednosti ekosistema 36
4.5. Strategijske vrijednosti ekosistema 38
4.6. Ekosistemski diverzitet i specijski diverzitet 39
4.7. Diverzitet i stabilnost 39
4.8. Specijsko bogastvo ekosistema 41
4.9. Ekosistemi i predjeli 42
4.10. Kultivisani ekosistemi 43
4.11. Izgraeni ekosistemi 45
5. MASOVNA IEZAVANJA I GLOBALNE PROMJENE 48
5.1. Projekcije globalnog iezavanja vrsta 48
5.1. Projekcije budueg iezavanja vrsta 49
5.3.Globalne klimatske promjene 50
5.4. Odgovor organizama na globalne klimatske promjene 51
5.5. Budue klimatske promjene 52
6. PROCES IEZAVANJA 56
6.1. Zato su neke vrste rijetke? 56
6.2. Zato su neke vrste vie osetljivije na antropogeni uticaj? 56
6.3. Populacija 58
6.4. Analiza vijabilnosti populacije (eng. population viability analysis) 59
7. DEGRADACIJA I GUBITAK EKOSISTEMA 62
7.1.1. Zagaenje vazduha 63
7.1.2. Zagaenje vode 63
7.2. Brane, putevi, i ostale strukture 65
7.2.1. Brane 65
7.2.2. Putevi 66

7
7.3. Zemljina erozija 69
7.4. Dezertifikacija 69
7.5. Reim poara 70
7.6. Korienje vode 71
7.7. Deforestacija 71
7.8. Prekomjerna ispaa 74
7.9. Odvodnjavanje, kanalisanje itd. 75
7.9.1. Uticaj na rjenu biotu 76
8. FRAGMENTACIJA 77
8.2. Veliina fragmenta i izolacija 78
8.3. Posledice fragmentacije 78
8.4. Metapopulacioni koncept 80
9. PREKOMJERNA EKSPLOATACIJA 86
9.1. Komercijalna ekspolatacija 88
9.2. Eksploatacija za ivotne potrebe 90
9.3.Incidentna eksploatacija 91
9.3. Rekreativna eksploatacija 91
9.5. Indirektna eksploatacija 92
10. INVAZIVNE EGZOTINE VRSTE 83
10.1. Naini na koje vrste mogu biti introdukovane 94
10.2. Uticaj invazivnih egzotinih vrsta 98
10.3. Zato su neke vrste vie uspjeniji invajderi od ostalih i zato su neki
ekosistemi vie osjetljiviji na invaziju nego drugi? 101
11. ZATITA EKOSISTEMA 104
11.1. NATURA 2000 108
11.2. Izbor rezervata 109
11.2.1. Centri specijskog diverziteta 109
11.3. Koliko zatienih podruja izabrati? 111
11.4. Dizajniranje rezervata 112
11.4.1. Veliina zatienih podruja 112
11.4.2. Povezanost 113
12. EX-SITU KONZERVACIJA 117
12.1. ta je ex-situ konzervacija? 117
12.2. Translokacija 117
12.3. Vjetako razmnoavanje 118
12.4. Zooloki i botaniki vrtovi 119
12.5. Smjetanje biodiverziteta 122
12.6. Kontraverzna strana ex situ konzervacije 124
13. LITERATURA 126

8
 1. Uvod u konzervacionu biologiju

Konzervaciona biologija je nauna studija o Zemljinoj biosferi sa

ciljem zatite vrsta, njihovih stanita i ekosistema od istrebljenja. Ovo
je interdisciplinarna tema koja ukljuuje nauku, ekonomiju i
menadment prirodnim resursima.
Termin konzervaciona biologija je uveden na konferenciji u
La Jolla, Kalifornija 1978. godine od strane biologa Bruce Wilcox i
Michael Soul. U programu za konferenciju pod nazivom "Prva
meunarodna konferencija o istraivanju u Konzervacionoj
Biologiji", Soul i Wilcox su napisali "Svrha ove konferencije je da
ubrza i olaka razvoj rigorozne nove discipline pod nazivom
konzervaciona biologija -- multidisciplinarne oblasti koja svoj pogled
i metodologiju zasniva uglavnom na populacionoj ekologiji, ekologiji
zajednica, sociobiologiji, populacionoj genetici, i reproduktivnoj
biologiji". Rezultat konferencije je bio prevazilaenje jaza izmeu
teorije u ekologiji i biologiji i politike zatite. Osam godina kasnije
(1985) osnovano je Drutvo za Konzervacionu Biologiju, i pokrenut
je novi asopis Conservation Biology (1987).
Ubrzano unitavanje biolokih sistema na zemlji je uslovilo
da se konzervaciona biologija esto naziva i "Biologija sa rokom".
Konzervaciona biologija je povezana sa ekologijom na polju
istraivanja migracija, demografije, rasta populacije, stanita itd.
Konzervaciona biologija se bavi fenomenima koji utiu na odranje,
gubitak, i restauraciju biolokih razliitosti, ali i ouvanje evolucionih
procesa i zatitu vrsta. Procijenjeno je da e u narednih 50 godine
nestati polovina svih vrsta na Zemlji, to bi uzrokovalo poremeaj u
ekosistemima i promijenilo tok evolucije.
Konzervaciona biologija istrauje kako da se sprijei da doe
do izumiranja vrsta to bi imalo uticaja na dobrobit ljudske zajednice.
Konzervacioni biolozi rade na terenu, u kancelarijama, vladama,
univerzitetima, neprofitnim organizacijama i industriji. Oni igraju
vanu ulogu na meunarodnom polju. Njihov cilj je da prevaziu
krizu nastalu zbog moralnih, etikih i naunih razloga.
Konzervacioni biolozi prouavaju evoluciju od vremena
peleozoika do danas i pokuavaju da razumiju naine na koje su vrste
izumirale. Otkriveno je da su se u istoriji planete pet puta dogodila
masovna istrebljenja vrsta. U proteklih 10,000 godina ljudski uticaj
na ekosistem Zemlje je toliko raznolik da je naunicima teko da
procijene broj izumrlih vrsta.

9
 Biolozi ukazuju na to da ljudi irom planete doprinose estom,
najveem do sada, istrebljenju vrsta. Globalna stopa istrebljenja je
mnogo puta vea od one prirodne. Procijenjeno je da vodozemci
imaju najveu stopu izumiranja i ak 32% svih vrsta je na rubu
istrijebljenja. Od 1980-tih stopa istrijebljenja vrsta se uveala za 211
puta u poreenju sa ranijom stopom. Globalno istrijebljenje se
primjeuje u svakoj grupi vertebrata koja se posmatra. Na primjer,
23% svih sisara i 12% ptica se nalazi na rubu istrebljenja. Skoro svi
ekosistemi na planeti se danas nalaze pod jakim uticajem ljudskih
aktivnosti. Na primjer, do 2000-te godine 27% ekosistema na
koralnim grebenima je uniteno. Najvei stepen unitenja je bio 1998.
godine kada je za samo jednu godinu nestalo 16% koralnih
grebenova. Ovaj dogaaj je bio uslovljen skupom poremeaja,
ukljuujui poveanje temperature okeana, njegove kisjelosti to je
izazvalo poveavanje broja parazita i smrt korala.

1.1 Kratka istorija konzervacionizma

Napori da se ouva i zatiti globalni biodiverzitet su skoranja pojava.

Ouvanje prirodnih resursa, meutim, ima istoriju koja se protee
daleko u prolost ljudskog drutva. Etika resursa je izrasla iz
neophodnosti za direktno povezivanje sa prirodom. Propisi ili
zajednike zabrane su postale neophodne kako bi se odvratili sebini
motivi uzimanja vie, nego to moe biti lokalno podrano, pravei
tako kompromis u dugoronim zalihama za opstanak zajednice.
Konzervacioni biolozi mogu pratiti etiku zadrunih resursa
kroz razliite kulture, kao rjeenje sukoba oko zajednikog resursa.
Ovim pravilima su se rukovodile starjeine klanova koje su
poznavale detalje svake rijeke i svakog potoka kojim su upravljali. U
istoriji postoje brojni primjeri kultura koje su potovale pravila,
rituale, i organizovane obiaje koji su se odnosili na upravljanje
zadrunim prirodnim resursima.
Etika ouvanja je takoe pronaena u ranim religioznim i
filozofskim spisima. Primjeri postoje u Tao, into, Hindu, islamskoj i
budistikoj tradiciji. U grkoj filozofiji, Platon je jadikovao nad
degradacijom panjaka: Ono to sada ostaje, da kaem, jeste skelet
tijela istroen boleu; bogata, vlana zemlja je savladana, ostao je
samo goli kostur. U Bibliji je Bog kroz Mojsija naredio da se zemlja
oslobodi kultivacije svake sedme godine.

10
Slika 1.1. Prvi korjeni ouvanja prirode mogu se nai kod najstarijih Homo
sapiens, kao to su ljudi koji su crtali zidove peina u Lascuax peini u
Francuskoj.

Prije XVIII vijeka, divljenje prirodi se u evropskoj kulturi

smatralo paganskim. Divljina je bila predmet poruge dok je razvoj
poljoprivrede bio predmet hvale. U XVIII vijeku istorija prirode je
bila glavna preokupacija, ukljuujui velike ekspedicije i otvaranje
popularnih javnih izlobi u Evropi i sjevernoj Americi. Do 1900.
godine postojalo je 150 prirodnjakih muzeja u Njemakoj, 250 u
Velikoj Britaniji, 250 u SAD-u, i 300 u samom Parizu.
Od ranih 1800-ih, biogeografija se razvijala kroz radove Von
Humbolta, Dekandole, Lajela i Darvina. Njihovi napori, iako vani za
povezivanje vrsta sa njihovom ivotnom sredinom, bili su dio
naturalistike tradicije i nisu doprinijeli da se biologija postavi na
naelima konzervacije na pravi nain. Darvin je, na primjer, lovio i
ubijao ptice i odravao kabinete prirodne istorije u skladu sa
viktorijanskom tradicijom.
Moderni korijeni biologije ouvanja mogu se nai u kasnom
XIX vijeku u periodu Prosvetljenja, naroito u Engleskoj i kotskoj.
Izvjestan broj mislilaca, meu kojima i istaknuti Lord Monbono
(Lord Monboddo), opisivali su vanost ouvanja prirode.

1.2. XX vijek

11
U XX vijeku, razliite aktivnosti u Ujedinjenom Kraljevstvu, SAD-u
i Kanadi naglaavala su zatitu prirodnih stanita u skladu sa vizijama
ljudi kakvi su bili Don Mjur (John Muir), Teodor Ruzvelt (Theodore
Roosevelt) i Aldo Leopold (Aldo Leopold). Dok kanadska i britanska
vlada nijesu uvele stvaranje nacionalnih parkova kao to su to inile
SAD, bilo je mnogo vladinih slubenika koji su bili posveeni
ouvanju divljeg svijeta.
Pojam konzervacija se poeo koristiti u kasnom XIX vijeku i
odnosio se na upravljanje, uglavnom iz ekonomskih razloga, takvim
prirodnim resursima kao to su drvo, riba, divlja, gornji sloj tla,
panjaci i minerali. Odnosio se jo i na ouvanje uma (umarstvo),
divljih vsta, parkova, divljine i vododjelnica. Zapadna Evropa je bila
izvor progresa u oblasti konzervacije u toku XIX vijeka, posebno
Britansko carstvo sa svojim ukazom o zatiti morskih ptica iz 1869
godine. Meutim, SAD su dale doprinos ovoj oblasti poev od
Toreovih (Thoreau) razmiljanja uoblienih sa umskim aktom
(Forest Act) iz 1891, Mjurovim osnivanjem Sijera kluba (Sierra
Club) iz 1892, osnivanjem Njujorkog zoolokog drutva 1895
godine kao i ustanovljavanjem niza nacionalnih rezervata od strane
Teodora Ruzvelta u periodu 1901-1909.
Tek sredinom XX vijeka su napori za ouvanje pojedinanih
vrsta uspjeli, prije svega pokuaji u ouvanju velikih maaka u Junoj
Americi koje je vodilo Njujorko zooloko drutvo. U ranom XX
vijeku Njujorko zooloko drutvo bilo je kljuno u razvoju ideja za
osnivanje rezervata za odreene vrste, kao i u voenju neophodnih
studija ouvanja kojima se utvruje pogodnost odreenih lokacija kao
prioriteta konzervacije.
Do 1970-ih, voeni onim to je uraeno u Americi na zatiti
vrsta kojima prijeti opasnost nestajanja, akcioni planovi za zatitu
biodiverziteta razvili su se u Australiji, vedskoj, Ujedinjenom
Kraljevstvu, i uslijedilo je na stotine planova o zatiti posebnih vrsta.
Ujedinjene Nacije su posebno znaajno djelovale da zatite predjele
od izuzetne kulturne i prirodne vanosti za ukupno naslee
ovjeanstva. Ovaj program je usvojen od strane UNESCOa na
generalnoj konferenciji 1972. Od 2006, ukupno 830 predjela
razvrstanih na 644 kulturna i 162 prirodna, je zatieno. Amerika je
bila prva zemlja koja se bavila biolokim ouvanjem kroz nacionalno
zakonodavstvo. Ukaz o ugroenim vrstama (U.S. Endangered Species
Act, 1966) i nacionalni ukaz o politici ivotne sredine (National
Environmental Policy Act, 1970), predstavljaju glavna sredstva u
definisanju zatite ugroenih vrsta i prirodnih stanita. Razvoj

12
konzervacije se poeo iriti po svijetu. Indija je, na primjer, usvojila
ukaz o zatiti divljeg ivota 1972. Od osamdesetih godina prolog
vijeka znaajan napredak predstavlja pojava urbanog pokreta
ouvanja. Prva takva lokalna organizacija osnovana je u Birmingemu
(UK), a potom je uslijedio nastanak slinih organizacija u nizu
gradova irom Velike Britanije, a zatim i preko mora. Iako shvaen
kao pokret obinog naroda, njegov rani razvoj pokrenut je
univerzitetskim istraivanjem urbanog divljeg ivota. Prvobitno
prihvaen kao radikalan, stav pokreta o ouvanju neraskidivo
povezan sa drugim ljudskim aktivnostima, je sada postao trend u
misli o konzervaciji. Znaajan istraivaki napor je sada usmjeren na
urbanu biologiju ouvanja.
Do 1992 veina svjetskih zemalja je postala posveena
principima ouvanja biolokog diverziteta u skladu sa Konvencijom
ouvanja biolokog diverziteta. Kao posledica toga, mnoge zemlje su
zapoele programe akcionih planova biodiverziteta. Ciljevi ovih
programa bili su identifikacija i ouvanje ugroenih vrsta u okviru
svojih granica, kao i zatita ivotnih stanita. Kasne 1990-te biljei
rastui profesionalizam u ovom sektoru, uporedo sa sazrijevanjem
organizacija kakve su Institut za ekologiju i upravljanje ivotnom
sredinom (Institute of Ecology and Environmental Management) i
Drutvo za ivotnu sredinu (Society for the Environment). Od 2000-
te. koncept zatite pejzaa je dobio na znaaju sa manjim
naglaavanjem individualnih vrsta ili ak aktivnosti usmjerenih
prema individualnim stanitima. Umjesto toga, ekosistemski pristup
zagovara veina vodeih konzervacionista, iako su oni koji se time
bave izrazili brigu i za zatitu nekih visoko profilisanih vrsta.

13
Slika 1.2. Detalj iz Nacionalnog Parka Biogradska Gora. Foto. V. Pei. U
Crnoj Gori poeci zatite prirode u datiraju s kraja 19 vijeka, tanije jo iz
1878. godine, kada je Kolain oslobodjen od Turaka pripao Crnoj Gori.
Tada su Moraani i Rovani svoj dio uma, koji im je dat na podruju
Biogradske gore, poklonili gospodaru Crne Gore knjazu Nikoli Petroviu i
tako je nastao Knjaev zabran, da bi kasnije bio poznat i kao Branik Kralja
Nikole.

14
 2. Biodiverzitet
Biodiverzitet predstavlja raznovrsnost ivih bia na Zemlji na svim
njenim nivoima, od gena do ekosistema, koja odraava ekoloke i
evolutivne procese koji je stvaraju. Biodiverzitet ukljuuje strukturne
komponente, kao i funkcionalne komponente; to su i ekoloki i
evolutitivni procesi kroz koje geni, vrste i ekostemi interaguju jedni
sa drugima i sa njihovom sredinom (Pei i sar. 2010).
Odreeni elementi biodiverziteta mogu se mjeriti
kvantitativnim pokazateljima diverziteta bazirajui se na bogastvu,
broj elemenata biodiverziteta (obino broj vrsta) i ujednaenost
(njihova relativna brojnost). Treba imati na umu, da vee vrijednosti
pokazatelja biodiverziteta ne predstavljaju uvijek i ciljeve za
ouvanje biodiverziteta. Mnogo je vanije utvrditi rizik od nestajanja
razliitih vrsta i odrediti one vrste koje su najugroenije.

Biodiverzitet je kovanica od rijei biologija i diverzitet. Ovaj termin

je prvi put upotrijebio konzervacionista Raymond F. Dasmann. Sam
termin nije bio iroko prihvaen, sve do 1980-tih, kada
"Biodiverzitet" ulazi u nauku i politiku zatite ivotne sredine. Tada
dobija iroku upotrebu meu biolozima, u zatiti ivotne sredine,
meu politikih liderima i zabrinutim graanima irom svijeta. iroka
upotreba ove kovanice se pojavila u isto vrijeme sa irenjem brige
zbog izumiranje vrsta tokom poslednjih decenija 20-og vijeka.
Slian koncept koji je u upotrebi u SAD, je termin "prirodno
naslee" (eng. natural heritage). Pojavio se prije termina
biodiverzitet, i ako je manje nauan, lake se shvata od strane onog
dijela javnosti koju zanima ouvanje prirodnih bogastava.

2.1. Koliko vrsta ima?

Naunici procjenjuju da ukupan broj vrsta na Zemlji moe varirati od

oko 3,6 miliona do 117,5 miliona, sa opsegom izmeu 13 i 20
miliona kao najee citiranim (Hammond 1995, Cracraft 2002). Broj
do sada identifikovanih vrsta dat je u Tabeli 2.1.
Meutim ukupan broj vrsta nekih filuma vjerovatno je mnogo vei:
1030 miliona insekata;
510 miliona bakterija;
1.5 miliona gljiva;
~1 milion grinja.

15
Tabela 1. Procjene brojnosti opisanih vrsta (zasnovane na LeCointre i
Guyader, 2001).
Takson Struni naziv Broj %u
opisanih ukupnom
vrsta broju
opisanih
vrsta
Bacteria Prave bakterije 9021 0.5
Archaea Arhebakterije 259 0.01
Bryophyta Mahovine 15000 0.9
Lycopodiophyta Preice 1275 0.07
Filicophyta Paprati 9500 0.5
Coniferophyta Golosjemenjae 601 0.03
Magnoliophyta Skrivenosjemenjae 233885 13.4
Fungi Gljive 100800 5.8
Porifera Suneri 10000 0.6
Cnidaria Dupljari 9000 0.5
Rotifera Rotatorije 1800 0.1
Plathelminthes Pljosnati crvi 13780 0.8
Mollusca Mekuci 117459 6.7
Annelida lankoviti crvi 14360 0.8
Nematoda Nematode 20000 1.1
Arachnida Pauci 74445 4.3
Crustacea Rakovi 38839 2.2
Insecta Insekti 827875 47.4
Echinodermata Bodljokoci 6000 0.3
Chondrichthyes Hrskaviave ribe 846 0.05
Actinopterygii Koljoribe 23712 1.4
Lissamphibia Recentni vodozemci 4975 0.3
Chelonia Recentne kornjae 290 0.02
Squamata Guteri i zmije 6850 0.4
Aves Ptice 9672 0.6
Mammalia Sisari 4496 0.3
Ostali 193075 11.0

Procjena ukupnog broja vrsta zasnovana je na zakljucima iz onog

to se ve zna o odreenim grupama. Na primjer, mogu se izvoditi
zakljuci na osnovu odnosa nauno opisanih vrsta prema neopisanim
vrstama odreene grupe organizama sakupljene na odreenoj
teritoriji. Meutim, veoma malo se zna o nekim grupama organizama

16
(kao to su bakterije i neke vrste gljiva) pa ne postoje odgovarajui
osnovni podaci koji bi se mogli iskoristiti za procjenu ukupnog broja
vrsta na Zemlji. Takoe, neke grupe organizama nijesu obimnije
sakupljane u oblastima sa njihovim najvjerovatnije najveim
bogatstvom vrsta (npr. insekti u tropskim kinim umama). Navedeni
faktori, kao i injenica da razliiti ljudi koriste razliite tehnike i baze
podataka u cilju procjene ukupnog broja vrsta, objanjavaju veliki
opseg izmeu najnie i najvie cifre od 3,6 miliona do 117,7 miliona.
Kad je rije o Crnoj Gori detaljni podaci o biodiverzitetu
dostupni su za neke grupe biljaka i za neke grupe kimenjaka i
beskimenjaka, to jo uvijek predstavlja mali procenat crnogorske
flore i faune (Pei i sar. 2010).

2.2. Koje su ljudske dobrobiti od biodiverziteta

Postoje direktne dobiti za ljude od biodiverziteta u oblastima

poljoprivrede, nauke i medicine, industrijskih materijala, ekolokih
funkcija, slobodnog vremena i kulturnih estetskih vrijednosti.
Biodiverzitet takoe podrava i znaajne procese i funkcije
ekosistema. Biodiverzitet znaajno utie na: kvalitet vazduha, klimu,
preiavanje voda, kontrolu raznih bolesti, bioloku kontrolu
tetoina, opraivanje i zatitu od erozije. Smatra se da biodiverzitet
odrava stabilnost ekosistema omoguavajui mu da funkcionie
uprkos poremeajima kojima je izloen. Nematerijalna korist od
biodiverziteta ukljuuje duhovne i estetske vrijednosti, kao i sistem
znanja i obrazovanja. Biodiverzitet je takoe osnova za ekocentrinu
filozofiju.

Hrana
Biodiverzitet obezbjeuje hranu za ljude. Iako 80% naeg
snadbijevanja hranom dolazi od korienja tek oko 20-tak vrsta
biljaka, ljudi upotrebljavaju najmanje 40,000 vrsta biljaka i ivotinja
dnevno (Hunter i Gibbs 2009). Mnogi ljudi irom svijeta zavise od
ovih vrsta koje koriste u ishrani, za izgradnju kua i pravljenje
odjee. Nacionalni Istraivaki Centar US (1991) je publikovao
knjigu: Microlivestock: Little known small animals with a
prommising economic future, u kojoj su opisani primjeri mnogih
divljih sisara, ptica i gmizavaca koji su pogodni za domestifikaciju.
Ovaj primjer pokazuje da postoji veliki neiskorieni potencijal za
ukljuivanje veeg broja vrsta biljaka i ivotinja u lanac proizvodnje
hrane pogodne za ljudsku upotrebu.

17
 Ekonomska vrijednost rezervoara genetskih osobina prisutnih
u divljim vrstama je veoma vana u poboljavanju osobina
domestifikovanih vrsta. Dobro poznat primjer potencijalne uloge
divljih roaka je pronalazak divljeg srodnika kukuruza (Zea
diipllopereniis, teosinte) za koga se vjerovalo da je nestao sve dok
nije otkriven u junom Jalisco, Meksiko, 1978 (Iltis i sar. 1979). Ova
vrsta ivi na samo 6 hektara. U funkciji njegove zatite kroz
UNESCO MAB program u Meksiku je zatieno podruje planinskog
lanca Sierra de Manantlan od 135,000 hektara.

Slika 2.4. Helix vladica balkanska endemina vrsta, ugroena intezivnim

sakupljanjem. U Crnoj Gori ova vrsta je zatiena na nacionalnom nivou.
Foto. V. Pei.

Nauka i medicina
Znaajna koliina ljekova je dobijena direktno ili indirektno iz
biolokih izvora. U veini sluajeva ovi ljekovi se jo uvijek ne mogu
sintetisati u in vitro uslovima. Oko 40% ljekova korienih u U.S. su
dobijeni upotrebom prirodnih sastojaka pronaenih u biljkama,
ivotinjama i mikroorganizmima (Hunter i Gibbs 2009).
Treba napomenuti, da je samo mali broj biljaka istraen kao
potencijalni izvor novih ljekova. Mnogi ljekovi su takoe dobijeni iz
mikroorganizama.
Kroz oblast biotehnologije, dolo je do znaajnog napretka,
koji ne bi bio mogu bez korienja biodiverziteta.

18
Industrijski materijali
irok spektar industrijskih sirovina je proizaao direktno iz biolokih
resursa. Oni ukljuuju graevinski materijal, tekstilna vlakna, boje,
kauuk i naftu. Postoji ogroman potencijal za dalja istraivanja u ovoj
oblasti zbog velikog diverziteta vrsta.

Druge ekoloke funkcije

Biodiverzitet obezbjeuje mnoge funkcije ekosistema koje nisu esto
odmah vidljive. Biodiverzitet je direktno ukljuen u preiavanje
voda, reciklau i stvaranje plodnog zemljita. On igra bitnu ulogu u
regulisanju sastava nae atmosfere i vodosnadbijevanja.
Stabilnost ekosistema je direktno povezana sa
biodiverzitetom. Bogat biodiverzitet nudi stabilnost, smanjujui tako
ansu da funkcije ekosistema budu poremeene usled antropogenih
uticaja (npr. eksploatacije) ili ekstremnih vremenskih nepogoda.
Eksperimenti sa kontrolisanom ivotnom sredinom su
pokazali da ljudi ne mogu lako izgraditi ekosisteme koji bi izmirili
sve nae potrebe. Na primjer, opraivanje putem insekata ne moe
biti oponaano ljudskim izvorima.
Nauna i edukativna vrijednost
Svijet je kompleksno mjesto, i znanje o njemu raste stalno, i dobar
dio toga znanja se odnosi i na nae susjede, druge organizme sa
kojima dijelimo svijet. Veliki je broj primjera. Rad Mendela na
graku otvorio je vrata genetike, a rad na vomim muicama
Drosophila snano je uticao na dalja genetika istraivanja.
Sposobnost slijepih mieva da lete u mraku inspirisala je naunike da
razviju sonar i radar.

Slobodno vrijeme, kultura i estetska vrijednost

Mnogi ljudi imaju korist od biodiverziteta, jer u slobodno vrijeme
upranjavaju aktivnosti kao to su planinarenje ili posmatranje ptica.
Biodiverzitet je inspirisao muziare, slikare, vajare, pisce i druge
umjetnike. Mnoge kulturne grupe posmatraju sebe kao sastavni dio
prirode i pokazuju potovanje za druge ive organizme. Popularne
aktivnosti kao to su batovanstvo, akvakultura, skupljanje leptira su
povezane sa biodiverzitetom. Na filozofskom planu bi se moglo rei
da biodiverzitet ima sutinsku estetsku i duhovnu vrijednost za ljude.
Ljudi vole ive organizme, i ovaj fenomen je poznat kao biofilija
(E. O. Wilson 1984).

19
Slika 2.1. Kad elimo da uimo o sebi ili o prirodi, potrebni su nam modeli
koje izuavamo. Na slici biolozi evidentiraju biljne vrste na terenu. Foto.
M. Novovi.

2.3. Ekoloka vrijednost biodiverziteta

Svaka populacije svake vrste je dio ekosistema i ima svoju ekoloku

ulogu. U tom smislu, svaka vrsta ima ekoloku vrijednost: i od koristi
je drugim vrstama sa kojima dijeli taj ekosistem, ukljuujui i ljude.
Iako sve vrste imaju ekoloke uloge, nijesu sve uloge istog znaaja.
Pojedine vrste, koje se nazivaju kljune vrste, imaju centralnu ulogu u
ekosistemu. Gubitak takve vrste izaziva kolaps funkcija ekosistema,
kao i gubitak vrsta koje sa njima koegzistiraju. Kljune vrste igraju
kritinu ulogu u odranju strukture ekoloke zajednice. Njihov uticaj
na zajednicu je vei nego to bi se oekivalo imajui u vidu njihovu
relativnu rasprostranjenost ili ukupnu biomasu.
Znaaj kljunih vrsta postao je jasan izumiranjem Stelerove
morske krave (Hydrodamalis gigas), kroz njenu interakciju sa
vidrama, morskim jeevima, i morskim travama. Morska trava raste i
slui kao sklonite u plitkoj vodi za organizme koji formiraju lanac
ishrane. Usled smanjenja broja vidri zbog pretjeranog lova,
populacija morskih jeeva nekontrolisano se nastanila na mjestima
gdje raste morska trava, i ekosistem je doivio kolaps. Bez 'nadzora',
morski jeevi su unitili zajednice morske trave u plitkoj vodi, kojima

20
su se hranile morske krave, i ubrzali njihovo istrebljenje (Weinstein i
Patton 2000). Vidra je kljuna vrsta jer uzajamno postojanje mnogih
drugih vrsta u morskoj travi, tj. njihov opstanak zavisi od vidri.

Slika 2.1. Stelerova morska krava.

Kljune vrste utiu na mnoge druge organizme u ekosistemu.

Ekosistem moe doivjeti dramatinu promjenu ako se ukloni vrsta
koja je visoko interaktivna, kao to su na primjer kljune vrste. Ovo
je danas postao veoma popularan koncept u konzervacionoj biologiji,
i mnogi konzervacioni biolozi koriste termin ekoloka ekstinkcija
onda kada vrsta postane previe rijetka da ispuni svoju ulogu u
jednom ekosistemu.

2.3. Strateke vrijednosti biodiverziteta

S obzirom da postoji veliki broj vrsta kojima je potrebna zatita, a

resursi su esto ogranieni, konzervacioni biolozi treba da nau i
razviju efikasne strategije zatite. Ove strategije esto vode do izbora
odreenih vrsta i njihove zatite sa ciljem zatite ukupnog ili to
veeg dijela biodiverziteta. Odabir moe biti subjektivan, jer je teko
odrediti status mnogih vrsta. Zabrinutost postoji za oko milion vrsta,
te zbog toga identifikacija izabranih kljunih vrsta, vodeih vrsta i

21
kiobran (umbrella) vrsta moe znatno pomoi u procesu
konzervacije.

2.2. Migratorni put kraljevskog leptira. Levo: Jesenji obrazac. Desno:

Proljeni i ljetnji obrazac. Izvor: USGS National Atlas.
http://www.fs.fed.us/monarchbutterfly/migration/index.shtml

Kiobran ili zatitne vrste mogu se koristiti da pomognu u odabiru

lokacija potencijalnih rezervata. Ovaj termin prvi je upotrijebio
Wilcox (1984) koji je definisao zatitne vrste kao one iji su zahtjevi
za minimumom podruja kompleksni koliko i zahtjevi zajednice za
koju se trai zatita. Primjer zatitne vrste je kraljevski leptir, zbog
svojih dugih migracija i estetske vrijednosti. Kraljevski leptir
(Monarh) migrira preko Sjeverne Amerike, pokrivajui vei broj
razliitih ekosistema i stoga mu je potrebna velika teritorija za ivot.
Bilo kakva zatita karaljevskog leptira e u isto vrijeme znaiti i
zatitu mnogih drugih vrsta i stanita. Dvije najee koriene
definicije zatitnih vrsta su: 1 - 'Rasprostranjene vrste iji zahtjevi
ukljuuju i zahtjeve mnogih drugih vrsta', i 2 - 'Vrste koje naseljavaju
velika podruja ija bi zatita znaila i zatitu drugih vrsta sa kojima
dijele isto stanite'.
Tipine kiobran vrste su relativno krupne, rasprostranjene
vrste viih kimenjaka, koje su esto i vodee vrste. Vodee vrste su
one koje su esto izabrane zbog svoje ranjivosti, privlanosti ili
razliitosti, esto sa ciljem da se dobije podrka i odobravanje ire
javnosti. Koncept vodeih vrsta podrazumijeva da e se davanjem
publiciteta odreenim kljunim vrstama obezbijediti podrka za
zatitu tih vrsta, to e opet uspjeno pokrenuti proces ouvanja
itavih ekosistema i svih vrsta koje oni sadre.
Primjeri vodeih vrsta obuhvataju: kinesku veliku pandu,
indijskog tigra, afrikog slona, planinsku gorilu iz centralne Afrike,
orangutana iz jugoistone Azije i morsku kornjau konog oklopa.
Kao to smo napomenuli, kiobran vrste se esto upotrebljavaju kao
vodee vrste, kao to su na primjer velika panda, plavi kit, tigrovi i

22
kraljevski leptir, vrste koje zaokupljaju panju javnosti i privlae
podrku za mjere ouvanja.

2.3. Primjeri kiobran vrsta. Lijevo: Kraljevski leptir. Desno: velika panda.

Neke vrste su korisne konezervacionim biolozima zato to zdravlje

njihovih populacija predstavlja dobar monitoring promjena uslova
sredine ili statusa drugih vrsta. Ove vrste nazivamo indikatorskim i
one definiu tip ili odreenu karakteristiku ivotne sredine. Na
primjer, jedna vrsta moe da definie odreenu ekoregiju ili da ukae
na stanje ekosistema, kao npr. pojavu bolesti, zagaenje, ili klimatsku
promjenu. Vrste indikatori imaju uzak spektar ekoloskih potreba, te
postaju korisne mete za nadgledanje zdravlja ekosistema. Pojedine
ivotinje, kao sto se vodozemci, posjeduju akutnu osjetljivost na
poremeaje u ivotnoj sredini, te stoga mogu posluiti kao rudarski
kanarinac. Vrste indikatori se prate u cilju otkrivanja degradacije
sredine usled zagaenja ili nekog drugog faktora izazvanog
neposrednom ljudskom aktivnou. Ovo moe pomoi da se
preusmjeri ili izmijeni postojea praksa, ili na primjer da se izmjeri
uticaj korienja pesticida na zdravlje ekosistema. Manje vrste su
esto veoma osjetljivi indikatori. Liajevi su indikatori kvaliteta
vazduha. Oni su naroito osjetljivi na sumpor-dioksid, gas koji
emituju automobili i fabrike, tako da se rijetko nalaze u velikim
gradovima i gradovima pored puta. Akvatini beskimenjaci su
standardni indikator zagaenosti vode u rijekama i potocima.
Indikatorske vrste mogu da reflektuju ne-uznemiravane
ekosisteme koji predstavljaju prve kandidate za rezervate.

23
2.5. Ekonomska vrijednost biodiverziteta

Lako je uoiti razliku izmeu dobara i usluga koje primamo od

drugih ivih bia, ali egzaktnu raunicu koristi od biodiverziteta nije
lako izraunati (Hunter i Gibbs 2009). Ako jedete plodove jabuke,
jabuke vas snabdijeva hranom; ako se odmarate u njenom hladu
prua vam usluge. Naravno procijena vrijednosti hlada, koji
obezbjeuje drvo jabuke nije laka. Ovo nije zaustavilo odreene
naunike u nalaenju naina za procijenu vrijednosti biolokih usluga

Tabela 2.2. Biotiki proraun kojim je procijenjena godinja ekonomska

korist biodiverziteta u SAD-u i irom svijeta (cifre su izraene u
milijardama dolara) (iz Pimentel i sar. 1997).

Djelatnosti Sjedinjene Svijet

Amerike Drave
Otpad 62 760
Formiranje tla 5 25
Fiksacija azota 8 90
Bioremedijacija hemikalija 22.5 121
Uzgoj usijeva (genetika) 20 115
Stoarstvo (genetika) 20 40
Biotehnologija 2.5 6
Bioloka kontrola tetoina 12 100
(usijeva)
Bioloka kontrola tetoina (ume) 5 60
Otpornost biljaka domaina 8 80
(usijeva)
Otpornost biljaka domaina (ume) 0.8 6
Viegodinje itarice (potencijal) 17 170
Opraivanje 40 200
Ribarstvo 29 60
Lov 12 25
Plodovi mora 2.5 82
Druga divlja hrana 0.5 180
Proizvodi od drveta 8 84
Ekoturizam 18 500
Farmaceutski proizvodi iz biljaka 20 84
Konfiskacija CO2 6 135
Ukupno 319 2928

24
(Pimentel i sar. 1997). U okviru jednog ambicioznog projekta
(Costanza i sar. 1997a) autori su pokuali da procjene ukupne
vrijednosti globalnih ekolokih usluga u dva koraka. U prvom
koraku, sumirali su vrijednosti procijena (dolara po hektaru godinje)
za 17 vrsta usluga, kroz 16 glavnih tipova ekosistema u veliku
matricu. Na primjer, vrijednost koralnih grebena je procijenjena na
6075$ po hektaru godinje, sumiranjem 3008$ za rekreativne
vrijednosti, 1$ za kulturne vrijednosti, 2750$ za regulaciju
poremeaja (blokiranje olujnih talasa), 58$ za tretiraje otpada, i tako
dalje za osam vrsta usluga, koje pruaju koralni grebeni. Nakon to su
sumirane procjene za svaki tip ekosistema, one su pomnoene sa
ukupnom povrinom tog tipa na globalnom nivou. Na primjer, iako
su procjene po hektaru za otvoreni okean bile male, 252$, kada su
pomnoene sa 33 biliona hektara, dobila se ukupna vrijednost od
preko 8 triliona $. Sumiranjem svih tipova ekosistema, cjelokupna
procjena za globalne ekosistemske usluge izraunata je na 33 triliona
$ za godinu, sa razumnim opsegom od 16 triliona do 54 triliona $, to
je velika cifra, ako se uzme u obzir da ukupan bruto proizvod svih
nacija svijeta iznosi oko $ 18 triliona. Slini proraun je dat od strane
Pimentel i sar. (1997) u Tabeli 2.2. Zbog toga to ljudi stvarno ne
plaaju 6075 $ po hektaru godinje za usluge koralnih grebena, ovi
iznosi su sporni i previe pekulativni da bi bili koriteni (Hunter i
Gibbs 2009). Ipak, ovi iznosi jasno ilustruju znaaj ekosistema za
ljudsko blagostanje, posebno za one koji svijet postmatraju u
ekonomskom smislu.
Neke ekoloke usluge se ipak iroko kupuju, kao to su one
koje se prvenstveno zasnivaju na estetici i rekreaciji. Ovo se deava
svaki put kada ljudi plaaju za privilegiju posjeivanja prirodnih
ekosistema ili susret sa divljim svijetom plaanjem za transport,
hranu, smjetaj, opremu, usluge vodia, dozvole itd. Ukupne
vrijednosti rekreativnih aktivnosti ili ekoturizma su ogromne. U
Sjedinjenjim Amerikim Dravama, ljudi plaaju oko 108 biliona $
godinje samo za rekreacione centre sa divljim ivotinjama: lov,
ribolov i posmatranje divljih ivotinja (US Fish & Wildlife Service
2002).

25
26
 3. Crvene liste

IUCN Crvena lista ugroenih vrsta (Red Data List), osnovana 1948
godine, je svjetski najsveobuhvatniji popis globalnog konzervacionog
statusa biljnih i ivotinjskih vrsta. Meunarodna unija za ouvanje
prirode i prirodnih resursa (IUCN) je glavni svjetski autoritet za
konzervacioni status ouvanja vrsta. Niz regionalnih crvenih lista su
napravljene po zemljama ili organizacijama, sa ciljem procjenjivanja
rizika od izumiranja vrsta u okviru svake od pojedinanih drava.
IUCN Crvena Lista je postavljena na preciznim kriterijumima za
procjenu rizika od izumiranja hiljada vrsta i podvrsta. Ti kriterijumi
se odnose na sve vrste i u svim regijama svijeta. Cilj je prenijeti
vanost pitanja ouvanja vrsta javnosti i kreatorima politike, kao i
pomo meunarodne zajednice u pokuaju da se smanji izumiranje
vrsta.
Glavnih procjenitelji ugroenosti vrsta su Institut za zoologiju
(odsjek za istraivanje zoolokog drutva u Londonu), World
Conservation Monitoring Centre, BirdLife International i mnoge
grupe strunjaka unutar IUCN Species Survival Commission's (SSC).
Procjene od strane ovih organizacija i grupa daju informacije za
otprilike pola vrsta na Crvenoj Listi. IUCN ima za cilj da kategoriju
svake vrste ponovno vrednuje svakih 5 godina, ako je to mogue, ili
barem svakih deset godina. To se radi na peer-review nain kroz
IUCN Species Survival Commission (SSC), gdje rade prepoznati
strunjaci za razliite grupe, koje su odgovorni pravljenje crvenih
lista za pomenute grupe organizama.
2006 Crvena Lista
2006 Crvena lista, objavljena je 4. maja 2006, i ukljuuje 40,168
vrsta, plus dodatnih 2,160 podvrsta, varijeteta i subpopulacija. Od
svih vrsta datih u Listi, 16,118 su ocijenjene kao ugroene. Od toga,
7,725 su ivotinje, 8,390 su biljke, a tri pripadaju liajevima i
gljivama. Ovo izdanje navodi 784 izumrlih vrsta zabiljeeno od 1500
CE, to predstavlja 18 vie u odnosu na popis iz 2000. Svake godine
mali broj "izumrlih" vrsta ponovno biva otkriven (tzv. lazarus vrste),
i moraju biti klasifikovane kao "podaci nedovoljni". U 2002, broj
izumrlih vrsta je pao na 759 vrsta, ali je porast od tada je primjetan.
2007 Crvena Lista
12. septembra 2007, IUCN je objavila 2007 IUCN Crvenu Listu
ugroenih vrsta na njihovoj online bazi podataka objavljen je
najnoviji, aurirani spisak vrsta koje imaju rizik od izumiranja. U

27
ovom izdanju, obje podvrste gorila: Gorilla gorilla gorilla i G.
gorilla diehli su klasifikovane kao kritino ugroene, to je posljednja
kategorija prije kategorije "izumrli u divljini".
2008 Crvena Lista
2008 Crvena Lista je objavljena 6. Oktobra 2008, na IUCN
Svjetskom konzervacionom kongresu u Barceloni, a "potvrdio je
postojanje ekstinkcione krize, s gotovo jedan od etiri [sisara] imaju
rizik za zauvijek nestanu". Studija pokazuje da barem 1,141 od 5,487
poznatih sisara na Zemlji prijeti izumiranje, a 836 vrste su navedene
u kategoriji "podaci nedovoljni".

3.1. Konzervacioni status

Konzervacioni status vrste je pokazatelj vjerojatnoe da e ugroena

vrsta izeznuti. Mnogi faktori su uzeti u obzir pri procjenjivanju
konzervacionog statusa vrste, ne samo broj preostalih jedinki, ve
cjelokupno poveanje ili smanjenje populacije tokom vremena,
uspjenost uzgoja, poznate prijetnje, i tako dalje. Na globalnom
nivou, 194 drave su potpisale sporazum pristajui na stvaranje
biodiverzitetskih akcionih planova za zatitu ugroenih vrsta. U
SAD-u ovaj plan se obino naziva plan oporavka vrste (eng. recovery
plan).

3.2. UICN Kategorije

U IUCN Crvena lista ugroenih vrsta (IUCN Red List of Threatened

Species) vrste su klasifikovane u devet grupa, na osnovu kriterijuma
kao to su stopa smanjivanja njihovih populacija, veliina populacija,
oblast geografskog rasprostiranja, i stepen fragmentacije populacija i
stanita.
Iezle (Extinct - EX)
Iezle u divljini (Extinct in the Wild - EW)
Kritino ugroene (Critically Endangered - CR)
Ugroene (Endangered - EN)
Ranjive (Vulnerable - VU)
Skoro ugroene (Near Threatened - NT)
Mali rizik (Least Concern - LC)
Podaci nedovoljni (Data Deficient - DD)
Nijesu razmatrane (Not Evaluated - NE)
Kada se govori o IUCN Crvenoj listi, zvanian termin "ugroene" se
odnosi na tri kategorije: Kritino ugroene, Ugroene, i Ranjive.

28
1994 kategorije i kriterijumi

1994 IUCN Red List kategorije (verzija 2.3), koristi se za vrste koje
nijesu bile ponovo vrednovane poslije 2001.

Starija 1994 verzija ima kategoriju "manji rizik" (lower risk) koja
sadri tri podkategorije:
Zavisna od konzervacije (eng. Conservation Dependent) (LR / cd):
Skoro ugroena (eng. Near Threatened) (LR / nt)
Najmanja briga (eng. Least Concern) (LR / lc)
U 2001 sistemu, kategorije: "skoro ugroena" i "najmanja briga" su
postale posebne kategorije, a "zavisna od konzervacije" se vie ne
koristi kao posebna kategorija, ve se stopila u kategoriju "skoro
ugroena".

Izumrle u divljini (Extinct in the Wild - EW)

Kategorija "izumrle u divljini" (EW) je konzervacioni status
dodijeljen vrsti ili niim taksonima, iji se jedini poznati ivi lanovi
nalaze u zatoenitvu, ili kao naturalizovana populacija ive izvan
svoga istorijskog areala.

Kritino ugroene (Critically Endangered CR)

Vrste sa konzervacionim statusom "kritino ugroene" (CE) imaju
izuzetno visok rizik da postanu izumrle u divljini ili u potpunosti
istrijebljene u neposrednoj budunosti. Poznati primjeri su nosorog sa
Sumatre, crni nosorog, kalifornijski kondor itd.

Slika 3.1. Planinska gorila - kritino ugroena vrsta. Sibirski tigar, jedna od
podvrsta tigra koja je kritino ugroena.

29
U Crnoj Gori najvei broj ugroenih vrsta naen je u grupi
podzemnih predstavnika hydrobidnih pueva. U IUCN Red List of
Threatened Species (Cuttelod i sar. 2011) dvije vrste podzemnih
hydrobidnih pueva iz Crne Gore navedene su kao Kritino
Ugroene, pet vrsta kao Ugroene dok je jedna vrsta u kategoriji
Podaci Nedovoljni. Za neke vrste, koje su nauno opisane tek skorije,
kao vrsta Montenegrospeum bogici (Pei & Gler, 2012), jedini
predstavnik endeminog roda Montenegrospeum Pei & Gler,
2013, jos nije uradjena procjena ugroenosti. Kako je ova vrsta
poznata samo sa jednog lokaliteta, izvora koji se nalazi pod snanim
antropogenim uticajem, sigurno da i ova vrsta zahtjeva
konzervacionu brigu.

Tabela 3.1. Lista podzemnih vrsta familije Hydrobiidae iz Crne Gore (iz
Pei i Gler 2012).
Vrsta Red List Kategorija
Bracenica spiridoni Radoman, 1973 Ugroena (EN)
Saxurinator orthodoxus Schtt, 1960 Kritino ugroena (CR)
Paladilhiopsis tarae Bole & Velkovrh, 1987 Podaci Nedovoljni (DD)
Plagigeyeria montenigrina Bole, 1961 Kritino ugroena (CR)
P. zetaprotogona zetaprotogona Schtt, 1960 Ugroena (EN)
P.zetaprotogona pageti Schtt, 1960 Ugroena (EN)
P. zetaprotogona zetadidyma Schtt, 1960 Ugroena (EN)
P. zetaprotogona vitoja Reischtz & Reischtz, Ugroena (EN)
2008

Slika 3.2. Vrsta Montenegrospeum bogici (Pei & Gler, 2012), jedini
predstavnik endeminog roda Montenegrospeum, poznata je samo iz izvora
Taban kod Spua (iz Pei i Gler 2012).

30
Ugroene vrste (Endangered - EN)
Ugroena vrsta je populacija organizama koji je u opasnosti da
postane izumrla, zato to je malobrojna, ili ugroena promjenom
sredine ili parametara predatorstva. Meunarodna unija za ouvanje
prirode (IUCN) je izraunala da procenat ugroenih vrsta iznosi ak
40 % svih organizama bazirajui se se na broju vrsta koje su
ocijenjene do 2006. Samo neke od mnogih vrsta koje su u opasnosti
od izumiranja mogu dobiti pravnu zatitu. Mnogo vie vrsta izumire,
ili e potencijalno da izumre, bez informisanja javnosti o tome.
Poznati primjeri iz ove grupe ukljuuju: tigrove, snijene leoparde,
gorile, impanze, slonove itd.

Slika 3.3. Cypripedium calceolus L. vrsta koja u Crnoj Gori ima EN

kategoriju ugroenosti. Foto. D. Petrovi.

Ranjive vrste (Vulnerable - VU)

"Ranjiva" vrsta je ona koja e vjerojatno postati ugroena, osim ako
se okolnosti koje prijete njenom opstanku i reprodukciji ne
poboljaju. Obuhvata relativno malu, frakciju od 8,566 vrsta koje su

31
na IUCN-ovoj Crvenoj Listi oznaene kao ranjive. Poznati primjeri iz
ove grupe ukljuuju: orangutana, geparda itd.

Skoro Ugroene (Near Threatened - NT)

"Skoro ugroena" je konzervacioni status dodijeljen vrsti ili niem
taksonu za koji se moe pretpostaviti da mu prijeti izumiranje u
bliskoj budunosti, iako trenutno ne ispunjava uslove za dobijanje
statusa ugroene vrste. Zbog toga je IUCN-u vano da se esto, ili u
odgovarajuim intervalima preispituju taksoni koji imaju ovaj status.
Logika kojom se utvruju "skoro ugroene" vrste obino ukljuuje
kriterijume kao to je smanjenje brojnosti i/ ili intervala
rasprostiranja.
Postoji 3,703 taksona koji su ocijenjeni i uvrteni u kategoriju
"skoro ugroene" od strane IUCN-a. To ukljuuje 2,423 ivotinjskih
vrsta, i 1,050 biljnih vrsta. Dodatno, 402 "konzervatorski zavisnih"
vrsta (Conservation Dependent) mogu se smatrati da pripadaju
kategoriji "skoro ugroene".
Poznati primjeri iz ove grupe ukljuuju: polarne medvjede,
irafe i bijelog nosoroga. Opstanak ovih vrsta zavisi od
konzervacionih programa.
Prije 2001 godine IUCN je koristio "verziju 2.3 Kategorije i
kriterijumi", koja je ukljuivala posebnu kategoriju "zavisne od
konzervacije" (LR / cd). U ovom sistemu kategorije: "smanjeni rizik"
i "zavisne od konzervacije" su predstavljali podkategorije u kategoriji
"manji rizik (Lower Risk)". Taksoni koji su bili vrednovani prije
2001. godine mogu zadrati svoje LR / cd ili LR / nt status, iako bi
tim taksonima sa istim informacijama danas bila dodijeljena
kategorija "skoro ugroena" u oba sluaja.

Mali Rizik (Least Concern - LC)

Kategorija "mali rizik" je IUCN kategorija dodijeljena postojeim
vrstama ili niim taksonima koji su ocijenjeni, ali ne ispunjavaju
uslove za bilo koju drugu kategoriju. Kao takve ne moemo ih
kvalifikovati kao ugroene, "skoro ugroene", niti (prije 2001) kao
"zavisne od konzervacije". Mnoge uobiajene vrste poput goluba
peinara, obine kleke, pripadaju ovoj kategoriji. Vrsti ne moe biti
dodijeljena kategorija "mali rizik", ako nije ocijenjeno stanje njene
populacije. To znai da su potrebne adekvatne informacije da bi se
direktno ili indirektno procjenio rizik od izumiranja na osnovu
distribucije i / ili stanja populacije.

32
 Od 2001 ova kategorija ima akronim "LC", na osnovu 2001
IUCN "Kategorije i kriterijumi (verzija 3.1)". Meutim, oko 20%
"mali rizik" taksona (3,261 od 15,636) u IUCN-ovoj bazi podataka
koristi kod "LR / LC", to pokazuje da nisu ponovno ocijenjene od
2000. Prije 2001 godine, "najmanja zabrinutost" je predstavljala
potkategoriju kategorije "mali rizik" i dodijeljen joj je kod "LR / lc"
ili (lc).
Kategorija "mali rizik" se ne smatra red list kategorijom po
IUCN-u. Crvena lista iz 2006 navodi 15,636 taksona kojima je
dodeljena ova kategorije. Broj ivotinjskih vrsta navedenih u ovoj
kategoriji iznosi 14,033. Tu je navedena 101 ivotinjska vrsta i
podvrsta i 1,500 biljnih taksona (1,410 vrsta, 55 podvrste, i 35 sorti).
Nema gljiva i protista koji su ovdje klasifikovani.

Podaci nedovoljni (Data Deficient -DD)

Kategorija podaci nedovoljni se primjenjuje od strane IUCN-a kada
dostupne informacije za datu vrstu nijesu dovoljne da se napravi
pravilna procjena njenog konzervacionog statusa. To obavezno ne
znai da vrsta nije detaljno istraivana, ve da je dostupno malo ili
nimalo informacija o abundanciji i distribuciji vrste. IUCN
preporuuje da treba biti obazriv kako bi se izbjeglo dodeljivanje ove
kategorije u onim sluajevima gdje odsustvo nalaza zapravo ukazuje
na znaajno nisku abudanciju te vrste. "Ako se sumnja da je interval
taksona relativno ogranien, ako je dugo vremena proteklo od
zadnjeg nalaza datog taksona, status ugroene vrste moe biti
opravdan"

Moda iezla (Possibly Extinct PE)

Dodatnu kategoriju moda izumrli (PE) koristi BirdLife
International, i prisutna je na Crvenoj Listi direkcije za ptice IUCN
Crvena Liste. BirdLife International je preporuio da PE postane
slubena kategorija. Kategorija "moda iezli" moe se smatrati kao
podkategorija "kritino ugroene".

3.3. Kvantitaivni kriterijumi za utvrivanje statusa

Takson je ugroen (kritino ugroene CE, ugroene EN ili ranjive

vrste - V) ako dokazi indiciraju da su ispunjeni bilo koji od
slijedeih kriterijuma (A-E):

33
Primjenom bilo kog od sledeih kriterijuma A-E CE EN VU

A Redukcija veliine populacije

A1 >90% >70% >50%
A2, A3 & A4 >80% >50% >30%
A1. Primjeena je, procijenjena ili se oekuje redukcija populacije u toku poslednjih
10 godina ili 3 generacije (ili due), kada su uzroci redukcije jasno reverzibilni i
razumljivi i obustavljeni su, na osnovu bilo kog od sledeih pokazatelja:
a) direktno posmatranje
b) odgovarajui indeks abundancije za dati takson
c) smanjenje povrine koju zauzima, inteziteta pojavljivanja, i/ili kvaliteta
stanita
d) aktuelni ili potencijalni nivo eksploatacije
e) uticaj introdukovanih taksona, hibridizacije, patogena, polutanata,
kompetitora ili parazita.
A2. Primjeena je, procijenjena ili se oekuje redukcija populacije u toku poslednjih
10 godina ili 3 generacije (ili due), kada uzroci redukcije moda nijesu prestali ILI
nijesu razumljivi, ILI mogu biti ireverzibilni, na osnovu bilo kog pokazatelja od a)
do e) u okviru kriterijuma A1
A3. Oekuje se ili sumnja, da e doi do redukcije populacije u toku sledeih 10
godina ili tri generacije, ili due (najvie do 100 godina), na osnovu bilo kog
pokazatelja od a) do e) u okviru kriterijuma A1
A4. Primjeena je, procijenjena ili se oekuje redukcija populacije u toku 10 godina
ili 3 generacije (ili due, ali najvie do 100 godina), pri emu vremenski period
ukljuuje i prolost i budunost i gdje uzroci redukcije moda nijesu prestali ILI
nijesu razumljivi, ILI mogu biti ireverzibilni, na osnovu bilo kog pokazatelja od a)
do e) u okviru kriterijuma A1

B Geografsko rasprostranjenje u obliku B1 (podruje pojavljivanja) ILI B2

(oblast zauzimanja) ILI oboje
B1. Podruje pojavljivanja je procjenjeno na <100km2 <5000km2 20000km2
i zadovoljena su 2 od sledea 3 kriterijuma
a) takson je prisutan samo na 1,
ili nekoliko fragmentisanih lokaliteta =1 = 2-5 = 6-10
b) primjeeno je, zakljueno, ili se oekuje kontinuirano opadanje na osnovu bilo
kog od sledeih pokazatelja: i) podruje pojavljivanja, ii) oblast zauzimanja, iii)
areal, podruje pojavljivanja i/ili kvalitet stanita, iv) broj lokacija ili subpopulacija i
v) odrasle jedinke
c) ektremne fluktuacije na osnovu bilo kog od sledeih pokazatelja: i) podruje
pojavljivanja, ii) oblast zauzimanja, iii) broj lokacija ili subpopulacija i v) odrasle
jedinke
B2. Oblast zauzimanja je procjenjan na <10km2 <500km2 <2000km2
i zadovoljena su 2 od sledea 3 kriterijuma
a) takson je prisutan samo na 1,
ili nekoliko fragmentisanih lokaliteta =1 = 2-5 = 6-10
b) primjeeno je, zakljueno, ili se oekuje kontinuirano opadanje na osnovu bilo
kog od sledeih pokazatelja: i) podruje pojavljivanja, ii) oblast zauzimanja, iii)
areal, podruje pojavljivanja i/ili kvalitet stanita, iv) broj lokacija ili subpopulacija i

34
 v) odrasle jedinke
c) ektremne fluktuacije na osnovu bilo kog od sledeih pokazatelja: i) podruje
pojavljivanja, ii) oblast zauzimanja, iii) broj lokacija ili subpopulacija i v) odrasle
jedinke.

C Populacija je mala i brojnost odraslih jedinki opada

broj odraslih individua je procijenjen na < 250 < 2500 < 10000
i zadovoljan je jedan od sledeih kriterijuma
C1. Procijenjeno je da se nastavlja smanjivanje
od najmanje 25% tokom 3 god. 20% tokom 5 god. 10% tokom 10 god.
(do najvie 100 godina u budunosti) ili 1 generacije ili 2 generacije ili 3 generacije
C2. Kontinuirano opadanje broja odraslih jedinki
i prisutna je a) i/ili b) pojava:
a) i) broj zrelih jedinki u svakoj
subpopulaciji je < 50 < 250 < 1000
ii) % individual u jednoj subpopulaciji je = 90-100% 95-100% 100 %
b) ekstremno variranje u broju odraslih jedinki

D Veoma mala ili ograniena populacija

D1. Broj odraslih jedinki je < 50 < 250 < 1000
i/ili
D2. oblast zauzimanja
< 20 km2 ili broj lokaliteta 5

E Kvantitativna analiza
pokazuje da je vjerovatnoa 50% tokom 10 god. 20% tokom 5 god.
izumiranja u divljini ili 3 generacije ili 5 generacija 20% tokom 100 g.
(maksimalno 100 god.) (maksimalno 100 god.)

3.4. Kritike

IUCN Crvena Lista je u poslednje vrijeme dola pod kritiku zbog

tajnosti (ili loe dokumentacije) izvora podataka. Ove kritike su
dovele do nastojanja IUCN-a da pobolja kvalitet podataka i
dokumentacije, to ukljuuje peer-review recenzije taksona koji se
nalaze na Crvenim Listama. Lista je otvorena za peticije protiv
klasifikacije, na temelju dokumentacije i kriterijuma. Kritike crvenih
listi sugeriu da su Crvene Liste IUCN-a i slini radovi su skloni
zloupotrebi od strane nacionalnih vlada i drugih grupa, kako bi se na
eventualno neprimjeren nain izvlaili zakljuci o stanju sredine i
uticaj na iskoritavanje prirodnih bogatstava

35
Regionalne Crvene Liste (Regional Red List - RRL)

Regionalne crvene liste (RRL) predstavljaju izvjetaje o statusu

ugroenih vrsta u odreenoj zemlji ili regiji. Ove liste se temelje na
IUCN-ovoj crvenoj listi ugroenih vrsta, koja predstavlja inventar
konzervacionog status vrste na globalnom nivou. Regionalne crvene
liste procijenjuju rizik od izumiranja vrsta u okviru politikih jedinica
za upravljanje i stoga su direktno ukljuene u nacionalno i regionalno
planiranje. Ovaj projekt je koordiniran je od strane Zoological
Society of London (ZSL), World Conservation Union (IUCN) i ima
partnere u nacionalnim vladama, univerzitetima i organizacijama
irom svijeta.
Regionalne crvene liste mogu pomoi zemljama ili regijama
u:
Odreivanju konzervacionog statusa i trendova izumiranja vrsta.
Utvrivanje vrsta ili ekosistema koji su izloeni najveim
prijetnjama.
Informisanje o planiranju ouvanja vrsta i postavljanje prioriteta.
Podizanje svijesti o ugroenim vrstama.

Regionalne crvene liste mogu biti napravljene od strane bilo koje

zemlje ili organizacije pratei jasan protokol. Proces je slijedei:
1. Prikupljaju se sve informacije koje se odnose na status ouvanja
vrste, ukljuujui i informacije o distribuciji vrste, o trendu
populacija, stanitu, ekologiji i ivotnoj istoriji (life history), prijetnje
vrstama i trenutno mjere ouvanja na licu mjestu.
2. Konzervaciona procjena se radi koritenjem IUCN-ovog
dokumenta "Regionalne kategorije i kriterijumi".
3. Odrava se regionalna radionica u kojoj strunjaci pregledaju
ocjene (assessment), unose sve potrebne ispravke i dodaju se dodatne
informacije.
4. Procjene se tada sakupljaju u jednu regionalnu crvenu listu.
5. Moe se napraviti saetak konzervacionog akcionog plana.

36
 4. Ekosistemski diverzitet
4.1. ta je ekosistem

Ekosistem oznaava bioloku zajednicu zajedno sa njenim fizikim

stanitem. Jezera, movare i ume predstavljaju tipine primjere
podruja koje poredimo kada je u pitanju diverzitet ekosistema.
Grubo govorei, diverzitet jednog ekosistema zavisi od fizikih
karakteristika sredine, diverziteta prisutnih vrsta, interakcija vrsta
jednih sa drugima i sa ivotnom sredinom (Pei i sar. 2010). Prema
tome, funkcionalna kompleksnost jednog ekosistema e se poveavati
sa poveanjem taksonomskog diverziteta prisutnih vrsta i sa
vertikalnom i horizontalnom kompleksnou fizike sredine. Pa ipak,
treba napomenuti da se neki ekosistemi (npr. termalni izvori), mada
nijesu fiziki kompleksni i nijesu posebno bogati vrstama, mogu
smatrati funkcionalno kompleksnim. To je zbog toga to sadre vrste
koje imaju znaajne biohemijske adaptacije za preivljavanje u
veoma specifinim uslovima i to dobijaju energiju iz neorganskih
hemijskih izvora (Rothschild i Mancinelli 2001).
Razdvajanje dva susjedna ekosistema je posebno teko ako je
granica izmeu njih, koja se esto zove ekoton (ecotone),
predstavljena gradijentnom tranzicionom zonom (Pei i sar. 2010).
Razdvajanje ekosistema je posebno teko zato to ekolozi razmiljaju
o ekosistemima na razliitim prostornim skalama. Jedna lokva je dom
za neke vrste algi i beskimenjaka i moe se posmatrati kao
ekosistem. Sa druge strane, ekosistemi se ponekad definiu na osnovu
pomjeranja ivotinja koje imaju iroke areale. Kada biolozi govore o
ekosistemu Serengati, to se odnosi na povrinu od otprilike 25,000
km2 koja je odreena najveim dijelom kao stanite nepohodno za
migratorne poulacije divljih papkara (Sinclair i Arcese 1995).

4.2. Klasifikacija ekosistema

Ekosistemi mogu biti klasifikovani na osnovu dominantnog tipa

ivotne sredine, ili dominantnog tipa prisutnih vrsta (npr. ekosistem
slanih movara, ekosistem mangrovih uma, itd) (Pei i sar. 2010).
Zbog toga to je temperatura vaan aspekt u opisivanju
ekosistemskog diverziteta, ona se takoe koristi u ekosistemskoj
kalsifikaciji (npr. hladne polarne pustinje u odnosu na tople pustinje -
Udvardy 1975).

37
 Fizike karakteristike jedne sredine koje utiu na diverzitet
ekosistema su takoe kompleksne. Te karakteristike obuhvataju, na
primjer, temperaturu, precipitaciju (koliinu padavina) i topografiju
ekosistema. Takoe, protok energije u ivotnoj sredini znaajno utie
na ekosistem. I dok fizike karakteristike jedne oblasti mogu
znaajno da utiu na diverzitet vrsta u zajednici, organizmi takoe
mogu da modifikuju fizike karakteristike ekosistema (Pei i sar.
2010).
Od 80-ih godina prolog vijeka, pojavila se tedencija
mapiranja biodiverziteta preko ekosistemskih regiona ili
ekoregiona. Ekoregion je relativno velika jedinica kopna ili vode
koja sadri geografski jasne kompozicije vrsta, prirodnih zajednica i
sredinskih uslova (WWF 1999). Dakle, ekosistemi unutar jednog
ekoregiona imaju odreene zajednike karakteristike (Bailey 1998).
Nekoliko standardnih metoda klasifikovanja ekoregiona je razraeno,
a na osnovu klime, nadmorske visine i dominantnog tipa vegetacije
kao vanih kriterijuma (Stein i sar. 2000).
Jedan od primjera ekosistemskog mapiranja: World Wildlife
Fund-US su napravili mapu na kojoj su izdvojena 825 terestrina
ekoregiona (Olson i sar. 2001) (Slika 4.1.). Ekoregionalne mape za
slatkovodne i marinske realme su u procesu razvijanja.

Slika 4.1. Mapa 825 terestrina ekoregiona koja su izdvojena od strane

World Wildlife Fund-US (iz Olson i sar. 2001).

4.3. Usluge i vrijednosti ekosistema

ovjeanstvo dobija mnogo koristi od brojnih izvora i procesa koji

proizilaze iz prirodnih ekosistema. Zbirno, ove koristi su poznate kao

38
usluge ekosistema i ukljuuju proizvode kao to je ista pijaa voda i
procese kao to je razlaganje otpada. Prema "Millennium Ecosystem
Assessmentu" (2005) usluge ekosistema mogu se podijeliti u pet
kategorija (Daily 2000):

Usluge koje su na slobodnom raspolaganju

hrana, voda, drvo, energija, prekurzori za farmaceutske i industrijske
proizvode;
Usluge regulisanja
regulisanje klime, poplava, uklanjanje otpada, disperzija nutrijenata i
kruenje;
Kulturoloke usluge
nauna otkria, odmor, rekreacija, estetsko uivanje, duhovno
ispunjenje;
Usluge podrke
opraivanje i raznoenje sjemena, preiavanje vode i vazduha,
kontrola tetoina i bolesti;
Usluge ouvanja.
genetiki i specijski diverzitet za budue korienje

Slika 4.2. Da li su ekosistemi slabo povezani sistemi blisko

koevoluirijaih vrsta, ili su oni samo sluajna zajednica vrsta koje
dijele sline zahtjeve za stanita i na kraju interaguju jedni sa
drugima?

39
4.4. Sutinska vrijednost ekosistema

Pitanje da li jedan ekosisem ima sutinsku vrijednost nezavisno od

sutinske vrijednosti vrsta koje ga ine veoma je kompleksno. Da li
su ekosistemi slabo povezani sistemi blisko koevolurijaih vrsta, ili
su oni samo zajednica vrsta koje dijele sline zahtjeve za stanita i na
kraju interaguju jedni sa drugima? Ova pitanja su intrigirala ekologe
decenijama. Bez sumnje, istina lei negdje izmeu i varira od
ekosistema do ekosistema.
Ako ekosistemi imaju sutinsku vrijednost, onda
konzervacionisti moraju da zatite neke djelove svakog razliitog tipa
ekosistema, posebno onih koji su u opasnosti od nestajanja. Neki
tipovi ekosistema su rijetki, zato to se pojavljuju samo u sredinama
koje nijesu este (Hunter i Gibbs 2009). Na primjer, hladne ume i
alpske oblasti su rijetke u Africi, zato to kontinent ima samo
nekoliko, izolovanih planina koje mogu da podre ove ekosisteme.
Drugi tipovi ekosistema su postali rijetki zbog ljudske aktivnosti.
Koje primjere moe da navede?
Konzervacionisti su prepoznali znaaj zatite reprezentativnih
djelova ekosistema, ali jo uvijek nijesu napravljene brojne liste
ugroenih ekosistema; bar ne onih koji su sa legalnim statusom,
analogno razliitim zvaninim listama koje su uraene za ugroene
vrste.

4.5. Strategijske vrijednosti ekosistema

Polazei od perspektive ouvanja biodiverziteta na svim nivoima

geni, vrste i ekosistemi. najvanija pojedinana vrijednost
ekosistema je njegova strateka vrijednost (Hunter i Gibbs 2009).
Konzervacioni biolozi esto predlau da se zatitom reprezentativnog
dijela ekosistema, moe sauvati takoe i veina vrsta i njihov
genetiki potencijal. Ova ideja je esto predstavljena kao metafora
grubog i finog filtera, i prvi put je predloena od strane The Nature
Conservancy (1982). Pristup grubog filtera za zatitu biodiverziteta
se apostrofira zato to je efikasan i omoguava iroku zatitu.
Efikasan je zato to uporeujui sa brojem vrsta koje danas postoje u
svijetu, iji se broj kao to smo vidjeli mjeri milionima, postoji
relativno malo razliitih ekosistema. Ovaj broj se vjerovatno moe
izraziti u hiljadama. Zatita reprezentativnih djelova tih ekosistema u
svakom od ekolokih regiona moe da sauva veliki dio vrsta.
Organizacija The Natura Conservancy (1982) je procijenila da taj dio

40
iznosi 85-90%, to je vjerovatno previe optimistiki (npr. MacNally
i sar. 2002). Pristup grubog filtera je irok, zato to najvjerovatnije
titi i veinu nepoznatih vrsta, kao i poznate vrste, i plus njihov
genetiki diverzitet do odreenog nivoa. Konzervacioni biolozi esto
misle na grubi filter prilikom zatite beskimenjaka, gljiva i drugih
sitnih organizama. Ovaj koncept se meutim pokazao efikasnim i za
dobro poznate vrste koje je teko detektovati (Fitzpatrick i sar. 2005).
Pristup grubog filtera moe da bude efikasna strategija bez
obzira da li su ekosistemi meusobno slabo povezani ili su izgubili
veliki broj vrsta.

4.6. Ekosistemski diverzitet i specijski diverzitet

Odnos izmeu konzervacije na nivou ekosistema i vrsta je vrlo

kompleksan, i moe se predstaviti kroz dva esto postavljana pitanja
od strane ekologa. Prvo, da li su ekosistemi bogatiji vrstama stabilniji
od ekosistema siromanim u vrstama? Drugo, zato neki ekosistemi
imaju vie vrsta nego drugi ekosistemi?

4.7. Diverzitet i stabilnost

Konzervacioni biolozi su dugo bili zabrinuti da nestanak vrsta ima

teke posledice po stabilnost itavog ekosistema. Jedan ekosistem e
preivjeti gubitak nekoliko vrsta, ali ako je izgubljeno dovoljno vrsta,
ekosistem e viestruko biti oteen. Naravno, sve vrste nemaju istu
ulogu u jednom ekosistemu i mogue je da gubitak samo jedne
znaajne vrste pokrene kaskadu nestajanja i drugih, to e dramatino
promjeniti itav ekosistem. Tri mehanizma po kojima vei
biodiverzitet poveava stabilnost ekosistema predloena su od strane
Chapin i sar. (1997). Prvo, ako u jednom ekosistemu ima vie vrsta,
onda su lanci ishrane kompleksniji. Ako se u takvom ekosistemu
izgubi jedna vrsta, postoji velika ansa da e ostale vrste da preuzmu
njenu funkciju kao predator, plijen, producent, detritofag ili slino.
Drugo, biodiverzitetski bogatiji ekosistem e biti manje napadnut od
strane novih vrsta, posebno egzotinih, koje e da poremete strukturu
i funkciju ekosistema. Tree, u ekosistemu bogatijem vrstama, bolesti
mogu da se ire sporije, zato to je veina vrsta u tom ekosistemu
relativno manje brojnija, ime se poveava prosjena udaljenost
izmeu jedinki iste vrste. Ova ideja je indirekto potvrena nekim
istraivanjima koja su raena na spirohetama, izazivaima Lajmske
bolesti. Naime, dokazano je da ove spirohete imaju manju

41
prevalenciju u umskim ekosistemima, gdje imaju vei broj
potencijalnih domaina vrsta kimenjaka. Ovo se objanjava efektom
razblaivanja koji je izazvan irenjem spiroheta izmeu vrsta koje su
slabi domaini (Allan i sar. 2003).

Slika 4.3. Strategijska vrijednost ekosistema moe se ilustrovati kroz grubi-

filter-fini-filter pristup ouvanja biodiverziteta. Zatita reprezentativnog
dijela ekosistema predstavlja grubi filter, kojim se moe zatiti veina vrsta.
Meutim, odreene vrste e ispasti kroz pore grubog filtera zato to imaju
posebne zahtjeve u vezi stanita ili zbog prekomjerne eksploatacije. Te
vrste zahtjevaju poseban menadment, i to predstavlja pristup finog filtera.

42
Veliki broj radova i modela potvruju ove ideje, posebno prvu.
Prisustvo veeg broja vrsta u jednom ekosistemu ima tedenciju da
stabilizuje funkcije ekosistema u njegovom odgovoru na
uznemiravanje.

4.8. Specijsko bogastvo ekosistema

Lako je uoiti da je jedna tropska kina uma bogatija i raznovrsnija

od jedne visokoplaninske livade (vidi Sliku 4.4.). Pitanje je zato?
Postoji veliki broj odgovora koji su dati sa ciljem da prue
objanjenja ovih pojava, ali nijedno nije generalno prihvaeno
(Hunter i Gibbs 2009). Na primjer, utvreno je da topla, vlana,
tropska sredina, sa poveanjem duine dana, obezbjeuje organizmu
vie resursa za rast i reprodukciju nego nepovoljna sredina sa malo
energetskih resursa (Hunter 2002). Kada sredinski faktori pogoduju
rastu i reprodukciji primarnih producenata (npr. vodene alge, korali,
terestrina flora), to omoguava prisustvo velikog broja sekundarnih
konzumenata, kao to su sitni herbivori. Ovi opet, mogu da omogue
prisustvo brojne i raznovrsne faune predatora. Nasuprot tome, razvoj
primarnih producenata u hladnom umjerenom ekosistemu uslovljen
je sezonskim promjenama svjetlosti i temperature i, saglasno tome, ti
ekosistemi omoguavaju prisustvo manje raznovrsnog ivog svijeta
sekundarnih konzumenata i predatora.
Sredinsko uznemiravanje na razliitim prostornim i
vremenskim skalama moe da utie na bogatstvo vrsta, a time i na
diverzitet ekosistema. Na primjer, rijeni sistemi na Sjevernom ostrvu
Novog Zelanda bili su izloeni vulkanskom uznemiravanju
nekoliko puta u toku poslednjih 25,000 godina. Poplave izazvane
nanosima praine nosile su nizvodno veinu faune riba u rijekama, i
bila je mogua rekolonizacija samo ogranienog broja diadromnih
riba (na primjer, vrste kao to su jegulje i pastrmke, koje migriraju
izmeu morskih i slatkovodnih ekosistema u toku svog ivotnog
ciklusa). Kada su se uznemirene rijeke oporavile, diadromne ribe
su bile sposobne da rekolonizuju rijeke disperzijom kroz more iz
drugih neuznemirenih rijeka (McDowall 1996).
Treba napomenuti, da umjereni nivo sredinskog
uznemiravanja moe da povea bogatstvo vrsta u jednom ekosistemu.
Stvaranje dodatne prostorne heterogenosti tj. novih stanita, upravo
usled naruavanja postojeih sredinskih uslova, moe omoguiti
naseljavanje populacija vrsta koje ranije nijesu bile prisutne u datom
ekosistemu (Pei i sar. 2010).

43
 Treba takoe prepoznati da bogastvo vrsta vjerovatno djeluje
kao pozitivna povratna sprega, to je poznato i kao snowballing
efekat, koji dalje poveava diverzitet vrstama bogatih ekosistema
(Hunter i Gibbs 2009). Ako uporeujemo jedan ekosistem od 50 vrsta
i drugi od 200 vrsta. Vrstama bogatiji ekosistem e moi da podri
iri spektar herbivora, polinatora, karnivora i slino. Iz ove
prespektive posmatrano moemo da tvrdimo da je primarni uzrok
bogastva vrsta, fizika sredina odnosno kakvi uslovi u njoj vladaju i
kako varira u prostoru i vremenu u odnosu na uznemiravanje i druge
faktore. Sekundarno, dominantne vrste u sistemu (biljke u kopnenim
ekosistemima) oblikuju diverzitet svojom prostornom heterogenou
i omoguavaju bazu mree lanaca ishrane.
Jo jedno jednostavno objanjenje za varijabilnost u bogastvu
vrsta izmeu ekosistema je veliina. Nije iznenaujue da u veem
ekosistemu ima vie vrsta nego u manjem. Za ovo postoji vie
razloga koji e biti diskutovani u poglavlju o fragmentaciji.

Slika 4.4. Ekstremni klimatski uslovi na veim visinama (na slici planina
Komovi) su jedan od razloga za mani broj vrsta u odnosu na jednu tropsku
kinu umu. Foto. V. Pei.

4.9. Ekosistemi i predjeli

U mozainosti ekosistema, koju esto i lako moemo da uoimo,

postoji obrazac prostorne konfiguracije ekosistema. Na primjer,

44
jezera su drenirana rijekama i okruena movarnnim djelovima. Te
mozaike ekosistema ekolozi esto nazivaju predjeli (landscapes), i
nauna poddisciplina koja se zove prediona ekologija se bavi
izuavanjem ekolokih fenomena koji postoje na ovoj skali. Predioni
ekolozi, mogu na primjer da budu zainteresovani za ekosisteme koji
se pruaju kao duge, uske trake, kao to su rijeke i njihova riparijska
vegetacija, zato to takvi ekosistemi mogu da poslue kao koridori
koji pomau organizmima kretanje izmeu ekosistema (Hunter i
Gibbs 2009). Sa druge strane, konzervacioni biolozi su zainteresovani
za predione fenomene zbog veeg broja razloga. Na primjer, mnoge
krupne ugroene vrste (tigrovi, vukovi, slonovi) imaju velike
teritorije koje ukljuuju mnoge ekosisteme. Ako elimo da sauvamo
stanita za ove vrste, moramo uzeti u obzir itav predio koji ispunjava
njihove potrebe. Takoe, ljudska aktivnost ostavila je po strani
mnoge prirodne ekosisteme u matriksu antropogenizovanih
ekosistema, pa su konzervacioni biolozi zabrinuti ta e se dogoditi
du granica ovih malih, rezidualnih ostataka.

Slika 4.5 Mozaik

ekosistema koji
interaguju, ekolozi
esto oznaavaju kao
predeo. Foto. V. Pei

45
Sve su ovo razlozi koji su naveli konzervacione biologe da
posmatraju zatitu biodiverziteta i na nivou predjela. Ovo je nain da
se kae da nije dovoljno zatiti reprezentativne djelove ekosistema.
Mora se takoe osigurati da se ovi djelovi pojavljuju u prostornoj
konfiguraciji na nain koji e omoguiti prirodnu povezanost izmeu
ekosistema (Hunter i Gibbs 2009).

4.10. Kultivisani ekosistemi

Kultivisano zemljite se definie kao mjesto gdje smo prirodne

ekosisteme zamijenili oskudnim zajednicama egzotinih i nativnih
vrsta. Oranice na kojima se gaje itarice ili povre su dominatntne
forme kultivisanih ekosistema, ali ovdje moemo ubrojiti i druge
tipove ekosistema koje koristimo da bi proizveli hranu, zaine,
gorivo... Granica izmeu kultivisanih ekosistema i intezivno
korienih poluprirodnih ekosistema je esto nejasna i stvar je
subjektivne procjene. Bez obzira na to, konzervacioni biolozi su jako
zainteresovani za ove ekosisteme, prije svega zbog injenice da je
proces pretvaranja prirodnih i poluprirodnih ekosistema u kultivisane
vjerovatno najvaniji uzrok gubitka biodiverziteta (vidi Poglavlje:
Gubitak i fragmentacija stanita). Osim toga, konzervacioni biolozi
su zainteresovani za ove ekosisteme i zbog toga to neki znaajni
elementi biodiverziteta mogu da postoje i u kultivisanim
ekosistemima.
Najvaniji faktor koji omoguava divljim vrstama da
perzistiraju u kultivisanoj sredini su sitni ostaci stanita koji nijesu ili
su jako malo izloeni kultivisanju (Carroll i sar. 1990). Na primjer,
ovo ukljuuje ivicu koja odvaja dva polja, male ostatke drvea na
uzdignutijim djelovima polja sa kamenitim substratom, trake
riparijske vegetacije du potoka ili jezera (Slika 4.6.) i slino. Ovi
djelovi su suvie mali da bi se zatitili kao posebni ekosistemi, ali su
sa druge strane dovoljno veliki da omogue sklonite za iznenaujue
veliki diverzitet vrsta (Hunter i Gibbs 2009). Konzervacija koja je
fokusirana na male objekte u predjelu kao to je ivica ili traka
riparijske vegetacije esto se naziva mezofilter konzervacija, zato
to se njeno polje rada nalazi izmeu grubog (zatita ekosistema) i
finog (zatita pojedinanih vrsta) filtera (Hunter 2005).
Konzervacioni biolozi su zainteresovani za kultivisane
ekosisteme zato to oni esto dijele predjele sa znaajnim djelovima
prirodnih i poluprirodnih ekosistema. U takvim sluajevima vano je
smanjiti uticaj kultivisanih ekosistema na prirodne i poluprirodne

46
ekosisteme koji su mnogo znaajniji za ouvanje biodiverziteta. U
ovom pogledu, odriva poljoprivreda moe ii na ruku
konzervacionistima, na nain to e oprezno koritenje vjetakih
ubriva i pesticida pomoi farmerima da utede novac i smanje
probleme sa eutrofikacijom i kontaminacijom pesticidima. Sa druge
strane, to e imati i pozitivan efekat za poljoprivrednu proizvodnju
kroz uticaj na kvalitet zemljita i na insekte (prije svega polinatore i
prirodne neprijatelje tetnih insekata) (Hunter i Gibbs 2009).

Slika 4.6. Glavni faktor u ouvanju biodiverziteta u kultivisanim predjelima

je ouvanje djelova nativne vegetacije, posebno du rijeka i jezera. Na slici
gornji dio rijeke Zete u Nikikom Polju. Foto. D. Petrovi.

4.11. Izgraeni ekosistemi

Posebnu grupu ekosistema moemo nazvati izgraeni ekosistemi. To

su mjesta gdje ljudi ive u velikom broju ili na kojima se lako uoava
intezivan antropogeni uticaj - gradovi, fabrike, rudnici, autoputevi itd.
Veina ljudi ne misli o gradovima kao ekosistemima, ali oni odista
odgovaraju definiciji ekosistema: fizika sredina plus interagujue
populacije. Ovi izgraeni ekosistemi, nijesu meutim od primarnog
interesa za konzervacioniste, zato to je to u osnovi stanite za veoma
adaptivne vrste koje nijesu u opasnosti od izumiranja (Hunter i Gibbs
2009). Ali sa druge strane ova stanita ne treba ignorisati zbog vie
razloga. Kao prvo, najvei dio ljudske populacije danas ivi u
urbanim i sub-urbanim sredinama i taj trend e se i dalje nastaviti u

47
budunosti. Mnogi izgraeni ekosistemi imaju iznenaujue veliki
biodiverzitet. Prema najnovijim podacima, u sastav vaskularne flore
gradskog podruja Podgorice ulazi 1,227 vrsta i podvrsta, to
predstavlja vie od treine ukupne flore Crne Gore (Steevi 2009).
Gradovi se nalaze na mjestima koja se odlikuju heterogenom
fizikom sredinom, to je sluaj i sa Podgoricom. Takoer, ne treba
zaboraviti da se gradovi uglavnom nalaze na mjestima koja se
odlikuju plodnom zemljom, esto na obalam rijeka i mora, i
povoljnom klimom to sigurno ima odreenu ulogu. Izgraeni
ekosistemi ne treba da budu ignorisani od strane konzervacionih
biologa i zbog toga to oni interaguju sa drugim ekosistemima koji su
esto od konzervacionog znaaja. Velike koliine energije i materije
ulaze u izgraene ekosisteme (npr. fosilna goriva, hrana, elektricitet),
dok sa druge strane ogromne koliine otpada izlaze i utie na druge
ekosisteme, posebno na one koji se nalaze u neposrednoj blizini
izgraenih ekosistema. Urbana podruja oslobaaju veliku koliinu
toplote, to rezultira da je gradska mikroklima esto 4C ili vie vea
(kao posledica veeg obsorbovanja sunane enedrgije, kao i
oslobaanja dodatne nergije koja se koristi za zagrijavanje domova i
kancelarija) u odnosu na okolna podruja. Gradovi znaajno utiu na
opti trend smanjivanja diurnalnih temeraturnih promjena.
Oslobaanje toplote iz gradova nou dovodi do sve manjih razlika
izmeu dnevnih i nonih temperatura. Odreene studije pokazuju da
je urbana ekspanzija odgovorna za polovinu ovog trenda, dok se
ukupan doprinos gradova globalnom zagrijavanju procjenjuje da
moe biti vei od 0.27C po stoljeu (Kalnay i Cai 2003).
Svi ovi razlozi imaju jedan zajedniki cilj - uiniti izgraene
ekosisteme prihvatljivim za ivot i za ljude i za druge vrste. Veliki
broj ljudi koji danas ive u urbanim sredinama poinju da razmiljaju
o batama i gradskim parkovima kao stanitima za divlje vrste, a ne
samo mjestima za zabavu i doging. Danas je dostupna prilino
obimna literatura o tehnikama koje se koriste u batovanstvu koje je
povezano sa odranjem divljeg svijeta (eng. wild life gardening).
Vei dio ovog posla pripada onima koji se bave urbanim planiranjem
i hortikulturom, ali i konzervacioni biolozi imaju vanu ulogu u
prepoznavanju znaaja osjetljivih vrsta (Hunter i Gibbs 2009).

48
Znaajne Oblasti za Bare (IAP Important Areas for Ponds)

Bare su znaajan tip slatkovodnih stanita, koja imaju veliku ulogu u

odranju slatkovodnog biodiverziteta. Postoji preko 10 miliona manjih
vodenih tijela (manjih od 10ha) u Evropi, ija ukupna totalna povrina
iznosi skoro 30% od ukupne povrine stalnih povrinskih voda. Pa ipak,
bare su veoma ranjiv tip stanita. One su izloene veoma razliitim
tipovima uticaja (kojima su izloeni i ostali tipovi slatkih voda), ali dodatno
i lokalnom pritisku specifinom za mala vodena tijela. To ukljuuje
poljoprivredne aktivnosti, promjene u hidrolokom reimu zbog dreniranja i
isuivanja, razvoj infrastrukture, turizma i kolonizacije bara od strane
invazivnih vrsta. Osim toga, bare su veoma osjetljive na stres zbog
zagaenja, zato to im manje dimenzije ograniavaju buferski kapacitet u
poreenju sa rijekama ili velikim jezerima. Kao rezultat iroko
rasprostranjene destrukcije, broj bara se danas u Evropi smanjuje i u nekim
evropskim zemljama dolo je do znaajnih gubitaka - i do 90% u
vajcarskoj i Holandiji i 50% u vedskoj i Poljskoj (EPCN 2008).
Koncept Znaajnih Oblasti za Bare (The Important Areas for Ponds
- IAPs) je razvijen sa ciljem da se podigne svijest o zatiti barskih podruja
koja su od nacionalnog ili meunarodnog znaaja za odranje
biodiverziteta. Jedan od ciljeva ovog koncepta je i razvoj strategije za
monitoring barskih stanita, njihovu zatitu i odgovarajui menadment.
IAP je definisan kao geografska oblast koja podrava barski lokalitet ili
mreu barskih podruja koja su od velike bioloke, drutvene ili ekonomske
vanosti. Selekcija IAP sajtova je bazirana na setu karaktera od kojih su
posebno vani: prisustvo vrsta ili stanita koja su od konzervacionog
znaaja, gustina bara, njen socio-ekonomski znaaj (davanje znaaja ne
umanjuje njenu bioloku vrijednost), znaajne zajednice vrsta (npr. vodeni
cvjetovi ili raii). IAP sajtovi su odreeni korienjem i GIS tehnika, kao i
znanja eksperata koja ukljuuju kako znanje naunika koji se bave barama
tako i onih koji se bave njihovom zatitom.
U oblasti Mediterrana je identifikovano i predloeno 110 IAP
lokaliteta, od ega 28 iz Sjeverne Afrike i Srednjeg Istoka, dok su 82
identifikovana na podruju Evrope (Slika 4.5).

49
Slika. 4.5. Lokacije IAP sajtova u oblasti Mediterana
(http://campus.hesge.ch/epcn/pdf_files/IAP_Technical_Report.pdf)

Crna Gora je predloila jedan lokalitet - bara Moromi kod Spua koja se
prostire na 250 ha a koja je nastala sekundarno, eksploatacijom gline za
potrebe Ciglane u Spuu. Ovaj lokalitet ukljuuje zatiene vrste i stanita,
kao i znaajne zajednice drugih vrsta, a odlikuje se i velikom gustinom
bara.

Slika. 4.6. Bara Moromi (Spu, Martinii). Foto. V. Pei.

50
 5. Masovna iezavanja i globalne promjene
Iezavanje vrsta (eng. extinction) predstavlja vaan dio evolucije
ivota na Zemlji (Pei i sar. 2010). Trenutni diverzitet vrsta je
proizvod procesa nastajanja i nestajanja vrsta u toku prethodnih 3,8
milijardi godina. Raup (1991) pretpostavlja da danas ivi oko 40
miliona vrsta, dok je tokom istorije ivog svijeta (do danas) na naoj
planeti ivjelo izmeu 5 i 50 milijardi vrsta. Dakle, prema ovom
autoru do danas je izezlo 99.9% ukupnog ivota koji je postojao na
planeti Zemlji. Vrsta se smatra iezlom kada ne postoji opravdana
sumnja da je uginula i poslednja jedinka (IUCN 2002). Nestanak
vrsta nije se odigravao istom dinamikom tokom Zemljine istorije.
Postojalo je bar pet perioda kada je dolazilo da naglog poveanja
stope nestajanja vrsta. Tada je stopa iezavanja bila najmanje
udvostruena i iezavanje je obuhvatilo predstavnike velikog broja
razliitih grupa biljaka i ivotinja; ti periodi su poznati kao masovna
iezavanja (eng. mass extinctions).
Svaki od pet perioda masovnog iezavanja predstavlja
znaajan gubitak biodiverziteta (Pei i sar. 2010). Masovno
iezavanje vrsta praeno je, meutim, naglom evolutivnom
diverzifikacijom vrsta koje su preivjele. Ovo se prvenstveno javlja
zbog toga to su preivjele vrste poele da koriste stanita i resurse
koji su, prije toga, bili zauzeti od strane kompetitivno uspjenijih
vrsta koje su iezle (Pei i sar. 2010). Pa ipak, to ne znai da je
oporavak biodiverziteta poslije masovnih iezavanja bio brz; obino
je on trajao oko desetak miliona godina (Jablonski 1995).
Mnogi naunici misle da smo danas na poetku estog
masovnog iezavanja koje se razlikuje u mnogome od prethodnih
(Leakey i Lewin 1996). Pet prethodnih masovnih iezavanja desila
su se prije nastanka vrste Homo sapiens i najvjerovatnije su posledica
odreenih fizikih procesa (npr. klimatske promjene zbog udara
meteora, promjena nivoa mora), a ne direktna posledica akcije od
strane nekih drugih vrsta. Nasuprot tome, esto masovno iezavanje
je proizvod ljudske aktivnosti u toku zadnjih nekoliko stotina ili ak
nekoliko hiljada godina (Pei i sar. 2010).

5.1. Projekcije globalnog iezavanja vrsta

Odreeni broj naunika je dao projekcije globalnog iezavanja vrsta

bazirajui se na uticaju deforestacije u tropskim oblastima. Jedan od

51
najboljih primjera dao je E. O. Wilson (1992). On je iskoristio odnos
broj vrsta - analizirana povrina (Species - Area Relationship SAR).
Ovaj odnos opisuje zakonitost koja postoji izmeu analizirane
povrine i broja prisutnih vrsta. Vee oblasti imaju vie vrsta.
Meutim, odnos izmeu povrine oblasti i broja vrsta je u obliku
krive koja tipino prati funkciju tipa: S=CAz, gdje je S broj vrsta, A je
povrina oblasti, C i z su konstante. U veini studija z ima vrijednost
u intervalu izmeu 0.15 i 0.35. Obzirom da je odnos logaritamski,
10% redukcije stanita nee rezultirati sa 10% nestanka vrsta.
Zavisno od tipa organizama na koje se model odnosi, model predvia
otprilike 10 do 20% nestanka vrsta za 50% redukcije stanita, dok e
90% redukcije stanita dovesti do 50% nestanka vrsta (ako je
vrijednost z 0.30) (Pei i sar. 2010).
Vano pitanje koje postavljaju konzervacioni biolozi jeste
Koliko dugo e se gubitak vrsta nastaviti, i koliko e vrsta ukupno
ieznuti?. Pretpostavljaui da e se ljudska populacija stabilizovati
izmeu 10 i 15 milijardi ljudi u slijedeih 50-100 godina, a da e se
shodno tome stabilizovati i gubitak ekosistema, Wilson vjeruje da e
se izgubiti 10-25% ivog svijeta tokom tog perioda. Druga procjena
ukazuje da e broj ugroenih vrsta u veini zemalja porasti na 7% do
2020 i 14% do 2050 bazirajui se na trenutnim projekcijama rasta
ljudske populacije (McKee i sar. 2004).

5.2. Projekcije budueg iezavanja vrsta

Bez obzira to danas esto ujemo, a to pokazije i statistika, da

hiljade vrsta nestaju svake godine, veina konzervacionih biologa
imae problema da navedu bar deset vrsta koje su nestala te godine.
Postoje dva glavna razloga koja objanjavaju ovu oiglednu koliziju
(Hunter i Gibbs 2009).
Prvo esto je veoma teko sa sigurnou utvrditi da je vrsta
iezla. Mnoge vrste je teko nai, bez obzira koliko intezivno bilo
njihovo traenje i sakupljanje. Ponekad je stanite teko za
istraivanje, ili je vrsta pomjerila svoj interval na razliita,
neoekivana (a time i neistraena) stanita. Ovo je i razlog zato su
neke vrste za koje se u poetku pretpostavljalo da su iezle, bile
ponovo naene poslije dueg vremena. Sa druge strane, imamo da
mnoge vrste nikad nijesu naene ponovo poto su orginalno bile
opisane (esto prije vie i od dva vijeka), ali jo uvijek se ne tretiraju
kao iezle zato to ne znamo da li je odsustvo njihovih nalaza
rezultat ekstinkcije ili ih jednostavno niko vie nije traio. injenica

52
je, meutim, da vrste nestaju. Vrsta ribe, skadarski skobalj
(Chondrostoma scodrensis Elvira, 1987), poznata samo iz
Skadarskog jezera, smatra se da je izumrla (Crivelli 2006). Ova vrsta
je opisana na osnovu devet ulovljenih jedinki prije 100 godina. Od
tada, unato intenzivnim istraivanjima od 1980 do 2003 godine
nijedna jedinka vie nije sakupljena.
Drugo najvei broj vrsta koje danas ive na planeti (moda
85-99%) jo uvijek nijesu opisane od strane naunika i vjerovatno
veina vrsta koje danas izezavaju su nepoznata naunicima. E.O.
Wilson (1992) je sugerirao da se ovaj fenomen, da vrsta iezne pre
nego to bude opisana, naziva Centinelan extinctions po malom
usjeku u Ekvadoru koji se zove Centinela.
Oba ova fenomena i nedokumentovana ekstinkcija poznatih
vrsta i ekstinkcija nepoznatih vrsta su vie vjerovatnija u
marinskom realmu nego u slatkovodnim i kopnenim ekosistemima
(Edgar i sar. 2005).

5.3. Globalne klimatske promjene

Naunici vjeruju da Zemlja danas preivljava znaajne promjene u

klimi zbog promjena u koncentraciji atmosferskog CO2 izazvanog
ljudskom aktivnou, i da ove promjene utiu na ivi svijet planete.
Da bi razumjeli kako se mijenjala klima Zemlje tokom
poslednjih 2,5 miliona godina poeemo od rada naeg velikog
srpskog naunika Milutina Milankovia. Upotrebivi matematike
proraune orbitalnih parametara Ludvika Pilgrima datih za proteklih
milion godina, Milankovi je utvrdio 3 osnovna elementa koji se
periodino mijenjaju kroz istoriju i doveo ih u vezu sa promjenom
klime:
1 - periodina promjena poloaja Zemljine ose precesije sa
periodom od 23,000 godina.
2 - promjena ekscentrinosti Zemljine orbite od skoro
pravilnog kruga do blago izduene elipse (ekscentriciteta
0,06) sa ciklusom od otprilike 100,000 godina.
3 - promjena nagiba Zemljine ose rotacije u odnosu na ravan
orbite, u rasponu od 22,10 do 24,50 stepena, sa periodom od
41,000 godina.
Ova tri ciklusa (Milankovievi ciklusi) zajedno generiu kvazicikluse
od otprilike 100,000 godina, koji su izazvali 8 duih peroda
intenzivne glacijacije praenih kratkim, toplim interglacijalnim
periodima u toku poslednjih 800,000. godina. Treba napomenuti da

53
ove promjene nijesu bile tako jednostavne. Ukljuena su tri razliite
ciklusa, a svaki od njih moe razliito da utie na obrazac
temperature i padavina.

Slika 5.1. ematski prikaz promjene Zemljine orbite (Milankovievi

ciklusi) koji dovode do ciklusa ledenih doba. E = promjena ekscentrinosti
Zemljine orbite; T = promjena nagiba (tilt) Zemljine ose rotacije u odnosu
na ravan orbite; P = precesije, odnosno periodina promena poloaja
Zemljine ose.

Iznenadna promjena klime je veliki izazov paleoklimatologije. Do

prije milion godina dominantan ciklus je bio 100,000-godinji ciklus
klime. Ali, prije toga, od jedan do tri miliona godina je dominantan
ciklus bio 41,000 godina. Misterija ledenih doba je sloena i
sadrajna. Na primjer, naunici su ispitujui tragove elemenata i
kontinentalne praine u dubokim slojevima leda uzetog sa Grenlanda,
izraunali da se pre 11,300 godina, temperatura poveala za 7 C i da
je dolo do poveanja precipitacije za 50% za samo 50 godina ili
manje. Ovakve, nevjerovatno brze promjene vjerovatno su bile
povezane sa nekim lokalnim dogaajima kao to su promjena pravca
kretanja Golfske struje koja je donijela tople vode u Sjeverni Atlantik
(Lehman i Keiqwin 1992). Nasuprot tome, prosjene temperature na
globalnom nivou poveale su se manje od 7 C izmeu zadnjeg
glacijalnog maksimuma i dananjeg vremena.

5.4. Odgovor organizama na globalne klimatske promjene

Najlaki nain da se vrste adaptiraju na klimatske promjene je, da

pomjere svoj geografski interval na nove oblaste sa odgovarajuom

54
klimom. Drugim rijeima, najednostavniji odgovor je da se vrste
pomjeraju prema polovima za vrijeme toplih perioda, odnoso prema
ekvatoru u toku hladnih perioda (Hunter i Gibbs 2009). Ovi odgovori
su dobro dokumentovani velikim brojem primjera koji potkrepljuju
ovakva klimatska pomjeranja vrsta. U planinskim oblastima
promjene intervala su znatno manje (pomjeranje prema gore u toku
vrijeme toplih perioda, odnosno prema podnoju u toku hladnih
perioda) zato to, kada je rije o temperaturi, pomjeranje od 100
metara nadmorske visine odgovara latitudinalnom pomjeranju od 110
kilometara (Hunter i Gibbs 2009).
Treba napomenuti, da su blie ekvatoru vrste vie izloene
promjenama u precitipaciji nego promjenama temperature.
Ekvatorijalni klimat je esto bio suniji u toku glacijalnog perioda,
smanjujui povrinu pod tropskim umama i poveavajui povrinu
pod tropskim savanama i pustinjama (Burbridge i sar. 2004). umske
vrste su preivjele ove periode kao predstavnici reliktnih uma. Bez
obzira to se danas nalazimo u periodu interglacijacije, i tropske ume
se ponovo ire, neki tropski ekolozi dokazuju da mogu da odrede gdje
su se ti refugijumi (reliktne ume) klimatskih promjena nalazili, zato
to te oblasti sadre veliki broj endeminih vrsta (Whitmore i Prance
1987).

5.5. Budue klimatske promjene

Ono to je sigurno, klima e nastaviti da se mijenja. Predvianje

zavretka interglacijalnog perioda ne izaziva danas toliku panju,
koliko predvianje posledica poveanja koncentracija CO2. Ovo je
danas jedan od najveih izazova za naunu zajednicu, kao i za itavo
ovjeanstvo. Briga o globalnom zagrijavanju poinje sa tri
zakljuka: Prvo - vodena para, ugljen dioksid, metan, azotni oksidi,
hlorofluorokrabon, ozon i drugi gasovi izazivaju efekat staklene
bate. Drugo - atmosferske koncentracije mnogih od ovih gasova
staklene bate rastu. Posebno je znaajno istai da je koncentracija
atmosferskog CO2 porasla za oko 30% u odnosu na preindustrijski
period (1750-1800), a koncentracija metana je udvostruena. Tree -
prosjena globalna temperatura raste, i poveavala se otprilike 0.3-0.6
C od 1860.
Pitanje koje danas veliki dio naune i laike javnosti postavlja
jeste: ako CO2 koncentracija udvostrui (vjerovatno u iducih 50
godina ili slino) i temperatura se povea 1.5-4.5 C (Houghton

55
1997), kakav e biti uticaj ovih promjene na ivi svijet planete? Da li
e organizmi moi da se adaptiraju na budue klimatske promjene?
Ako posmatramo budue oekivane promjene, injenica da je
sadanji ivi svijet planete doivio i preivio osam glacijalnih-
interglacijalnih ciklusa u toku poslednjih 800,000 godina, govori nam
da je izgleda veina vrsta dobro prilagoena klimatskim promjenama.
Loa vijest je, da mnoge vrste nee moi da se adaptiraju buduim
promjenama tako brzo kao to su to uradile u prolosti iz slijedeih
razloga (Hunter i Gibbs 2009). Prvo, zbog antropogenih promjena
predjela imamo: 1) fragmentirani predjeli oteavaju pojedinanu
disperziju mnogih vrsta u njima odgovarajua stanita, i 2) za mnoge
vrste redukovan je ukupan broj odgovarajuih stanita.sadanje
populacije mnogih vrsta su ve uznemirene degradacijom i
unitenjem stanita, prekomjernom eksploatacijom, i drugim
faktorima. Drugo, uznemirene populacije mnogih vrsta su najee
male, prema tome imaju manju vjerovatnou za obrazovanje
disperzionih stadijuma to je preduslov za vrste koje naputaju svoj
geografski interval kao odgovor na klimatske promjene.
Postoje i drugi razlozi za brigu koji se tiu sposobnosti
organizama da se adaptiraju na globalno zagrijavanje. Mogue je da
se globalne temperature poveaju do znaajno veeg nivoa, koji
veina vrsta nije doivjela. Ovo e zahtjevati od tih vrsta dua
pomjeranja geografskog areala, pa neke vrste mogu da upadnu u ono
to moemo nazvati geografsko usko grlo (Hunter i Gibbs 2009).
Zamislimo na primjer, terestrine vrste koje ive juno od ekvatora u
Africi ili junoj Americi; ako pomjeraju svoj interval prema Junom
Polu, one e postepeno osvajati kontinent koji se zavrava okeanom.
Slino tome, iako vrste koje ive u planinskim predjelima mogu da
pomjeraju svoj interval prema veim nadmorskim visinama, idui
prema gore ostaje im sve manje prostora i na kraju bivaju
zaustavljene vrhom. Takoe, u moru, kako more postaje toplije,
hladnoljubivi orzanizmi se pomjeraju prema dubini. Analiza
Sjevernog Mora pokalzala je da se zimska temperatura dna poveala
za 1.6 C u toku zadnjih 25 godina, i kao posledica toga zajednica
riba je poela da naseljava dublje vode. Prosjena dubina koju sad
zahtijevaju ribe je promjenjena za 3.6 m (Dulvy i sar. 2008).
Izgleda vjerovatno da e i brzina temperaturnih promjena
uslijed globalnog zagrijavanja biti vea od brzine promjena u toku
drugih klimatskih promjena u toku poslednjih 2,5 miliona godina.
Brze temperaturne promjene uticae na sposobnost organizama da
pomjeraju svoje geografske intervale. Polarni medvjed (Ursus

56
matitimus) ima trenutnu populaciju od oko 25,000 jedinki (Courtland
2008). Ameriko Geoloko drutvo procjenjuje da e oko 42%
ledenog pokrivaa nestati do sredine ovog vijeka, to e za oko dvije
treine smanjiti populaciju polarnog medvjeda. Ledeni pokriva se
danas lomi oko tri nedelje ranije nego prije 30 godina i tjelesna masa
medvjeda se drastino smanjuje zbog toga to nemaju mogunosti
(dovoljno vremena) da uhvate svoj plijen (foke). Ovo ukazuje na
potrebu da razliite vrste posmatramo zasebno, jer njihova relativna
mobilnost znaajno varira. Neke vrste su jako mobilne izmeu
generacija ali su sedentarne kao jedinke; na primjer biljke i pauci koji
prelaze velika odstojanja u vidu sjemenja ili kao juvenilni stadijumi.
Sa druge strane neke vrste su relativno mobilne kao jedinke, ali su
sedentarne izmeu generacija: na primjer, ivotinje koje migriraju
godinje, ali se uvijek vraaju u svoja natalne oblasti radi
reprodukcije, kao to su na primjer pastrmske vrste. Neke vrste su
sedentarne i kao jedinke i kao generacije, kao to su mnoge biljke
koje se razmnoavaju vegetativno.
Iako su klimatske promjene i njihov uticaj na ivi svijet
objekat mnogobrojnih naunih studija i rasprava, postoji jedan
globalno koherentan stav o uticaju klimatskih promjena na prirodne
sisteme. Pregled publikovanih informacija o biolokim fenomenima
(npr. raniji datumi cvjetanja za biljke) koji su zavisni od temperature
iz 143 dugogodinje studije koje su uraene irom svijeta (Root i sar.
2003), pokazao je da se vie od 80% vrsta pomjera u pravcu koji je
oekivan na osnovu njihovih fiziolokih zahtjeva. Pokazano je na
primjerima veoma razliitih organizama, od biljaka do insekata, da se
vrijeme znaajnih biolokih procesa pomjera prema ranijim
datumima, u prosjeku pet dana po dekadi tokom prolog vijeka
(Hunter i Gibbs 2009). Topliji uslovi u ranom proljeu podstiu
biljke da ranije poinju da rastu, Dok mnoge vrste insekata ranije
poinju da se razmnoavaju. Kao posledica toga vrijeme
razmnoavanja insektivornih ptica se takoe pomjera prema ranijim
datumima u godini. U sliaju velike sjenice (Parus major) vrijeme
razmnoavanja u junoj Britaniji je sada punih 14 dana ranije nego
to je to bilo 1960. godine. Ova adaptacija se odigrala brzo, zato to
ukljuuje samo promjene u ponaanju koje nijesu genetiki
kontrolisane. U sluaju migratornih ptica, prilagoavanje na
promjenu klime ukljuuje mnogo kompleksnije promjene u fiziologiji
i ponaanju koja su genetiki kontrolisana. Primjer je vrsta Ficedula
hypoleuca, mala insektivorna ptica zapadnoevropskih uma koja
provodi zimu u zapadnoj Africi (Both i sar. 2006). Populacija ove

57
ptice u Holandiji je opala za 90% u poslednjih 20 godina. Ovo je
najvjerovatnije uzrokovano time to dolazak migranata pada kasno i
ne poklapa se sa pikom brojnosti gusjenica (njihove hrane), tako da
razmnoavanje ima veoma malu stopu uspjenosti. Zbog toga to je
migratorno ponaanje genetiki determinisano, treba vremena da
selektivni pritisak dovede do promjena.
Kad govorimo o uticaju klimatskih promjena na vrste, vano
je uzeti u obzir i odgovor drugih vrsta. Neke vrste mogu da postanu
manje ili vie kompetitivnije pod novim uslovima, na taj nain
modifikujui svoj oekivani odgovor. Neke vrste mogu da reaguju na
uticaj klimatskih promjena na druge vrste od kojih one zavise ili su
povezane sa njima, kao to su polinatori, vrste plijena ili biljke
kojima se hrane, kao i paraziti. Jedan primjer kompleksnog odgovora
pokazuje studija koja je raena na norvekim leminzima (Lemmus
lemmus), za koje je utvreno da im se u novije vrijeme smanjuje
brojnost kao posledica u promjeni visine snijenog pokrivaa.
Leminzi imaju najbolje uslove kada je zagrijavanje povrine dovoljno
da otopi snijeni pokriva neposredno iznad povrine, ostavljajui
prostora ispod snijega gdje se ovi glodari mogu kretati, i gdje su
sakriti od svojih predatora. Topliji uslovi poslednjih godina imaju za
posledicu topljenje snijenog pokrivaa i zamrzavanje, pri emu se
formira ledeni pokriva neposredno preko povrine tla drei na taj
nain leminge dalje od njihove biljne hrane i izlaui ih predatorima
dok su na povrini snijega. Populacije leminga opadaju, i njihovi
predatori, kao na primjer arktika lisaca, moraju da preu na
alternativne izvore hrane (Coulson i Malo 2008).
Da zakljuimo, postoji veliki nivo sigurnosti da klimatske
promjene ve utiu na ivi svijet i predstavljaju prema tome realnost
sa kojom se moramo suoiti.

58
 6. Proces iezavanja
6.1. Zato su neke vrste rijetke?

Pitanje zato su neke vrste, kao to je bila dodo, toliko osetljive na

iezavanje je vrlo vano u konzervacionoj Biologiji. Da bismo dobili
odgovor, poeemo prvo sa pregledom karakteristika koje imaju
ranjive vrste, a zatim emo dati kratak pegled osnovnih ideja o
populacionoj strukturi. Na kraju bie opisana tehnika poznata pod
nazivom analiza vijabilnosti populacije, koju konzervacioni biolozi
koriste da ispitaju ranjivost malih populacija.
Prema Hunter-u i Gibbs-u (2009) tri su osnovna razloga zbog
kojih su neke vrste rijetke:
1 restrikcija na rijetki tip stanita. Neke vrste su ograniene
na rijetke tipove stanita jer su razvile posebne karakteristike koje im
omoguavaju da ive samo tu i nigdje vie. Slijepi depigmentovani
beskimenjaci, ribe i vodozemci koji ive u peinama su dobar
primjer. Vrsta Haloaxonopsis salina Pei et al. 2012, jedini
predstavnik endeminog roda Haloaxonopsis, ivi iskljuivo u slanim
potocima (vidi Sliku 6.2.) koji se ulivaju u Persijsko more (Pei i
sar. 2012.). Takoe, neke vrste se mogu nai u rijetkim tipovima
stanita zato to u drugim ne mogu da uspjeno konkuriu ostalim
vrstama.
2 da su ograniene na mali geografski interval. Mnoge
rijetke vrste su ograniene na male oblasti geografskim barijerama
kao to su ostrva okruena okenom, ili jezera okruena kopnom. Na
primjer, 76% pueva je endemino za Ohridsko jezero u Makedoniji
(Gler i Pei 2008).
3 - da su prisutne u populacijama male gustine. Do toga moe
doi iz velikog broja razloga. Veliina tijela je kljuni razlog, ak ako
su svi ostali parametri jednaki, iz jednostavnog razloga to vei
organizmi zahtjevaju vie prostora od manjih (Marquet i sar. 2005).
To je posebno oigledno ako se posmatraju teritorije krupnih sisara,
ali se moe primjeniti i na biljke: na jednom hektaru se moe vidjeti
daleko vei broj maslaaka nego hrastova. Organizmi mogu da ive u
manje brojnim populacijama ako su resursi koji su im potrebni rijetki
i razbacani. Klasian primjer su karnivori koji se obino prisutni u
malom broju, jer se nalaze na vrhu lanca ishrane i zato to moraju da
prelaze velika odstojanja da bi doli do hrane.

59
Slika 6.1. Neke vrste su rijetke zbog vie razloga, pa zbog toga zahtjevaju
veu panju konzervacionih biologa. Na primjer, Asperula baldaccii,
endemina vrsta koja ivi samo na jednom lokalitetu iznad Bara i ima
veoma malu populaciju. Foto. D. Petrovi.

6.2. Zato su neke vrste vie osetljivije na antropogeni uticaj?

Veliina populacije i njena distribucija nijesu uvijek idealni parametri

za predvianje osetljivosti vrsta prema iezavanju, posebno ako je
ukljuen i ljudski uticaj. Prema Hunter-u i Gibbs-u (2009) etiri su
osnovne karakteristike koje utiu na vrste (koje ne moraju obavezno
da budu rijetke), a proizilaze iz problema koje stvaraju ljudi
promjenom sredine su:

Potrebe za velikim prirodnim stanitem. Konflikti koji nastaje

zbog preklapanja stanita posebno pogaaju organizme koji
zahtjevaju vee oblasti kopna za ivot. Za jednog vuka teko je nai
odgovarajue stanite od stotinu kvadratnih kilometara. Ovaj faktor je
teko odvojiti od injenice da su vrste koje imaju potrebu za velikom
teritorijom rijetke, a esto su i krupne pa izazivaju ljudsku panju.
Postoje i istoriski i dananji dokazi da da su krupni sisari vie izloeni
ekstinkciji nego mali sisari, to zahtjeva posebnu konzervacionu
brigu kad su u pitanju krupni sisari. Kad je rije biljkama, studija
uraena na tropskim angiospermama (Sodhi i sar. 2008) pokazala je

60
da veliina biljaka nije povezana sa rizikom od ekstinkcije, ali da
odreeni tipovi specijalizacije mogu da se pokau kao fatalni.
Epiphite, biljke koje zavise od sisara polinatora, i biljke koje su
svojim stanitem vezane za guste ume su posebno izloene velikom
riziku.

Ograniena adaptivnost i otpornost. Neke vrste imaju ogranienu

sposobnost da se adaptiraju na promjene ili da se oporave od
uznemiravanja zbog toga to imaju nizak reproduktivni kapacitet,
ogranienu sposobnost za disperziju, nefleksibilne zahtjeve za
stanite i slino. enka vone muice moe da izlee 100 jaja i da ima
25 generacija godinje, dok sa druge strane afriki slon produkuje
jednog mladunca svake pete godina.

Ekoloko preklapanje, Mnoge vrste su ugroene jer dijele tip

ekosistema koje preferiraju ljudi. Ljudi biraju mjesta sa plodnim
zemljitem i blagom klimom, pa su organizmi ogranieni na takva
mjesta najee ugroeni ili nestaju zbog intezivnog razvoja
poljoprivrede i urbanog razvoja

Ljudska panja. Neke vrste trpe zato to su u ii interesa ljudi.

To je bio sluaj sa dodom, putnikim golubom i drugim vrstama koje
su bile jestive. Mnoge vrste koje se love ili bivaju oteene ljudskom
aktivnou zbog potrebe za hranom ili iz nekih drugih razloga, su u
opasnosti da doe do smanivanja njihove genetike varijabilnosti. Na
Himalajima, u Indiji, biljka Nardostachys grandiflora (Valerianacea)
se iroko eksploatie zbog medicinskih razloga kao i izvor za
...(Ghimire i sar. 2008). Prekomjerna eksploatacija moe da dovede
do lokalne ekstinkcije, posebno na stjenovitim sanitima gdje je
cvjetanje i produkcija sjemena mala, dok je ona mnogo otpornija na
livadskim stanitima. Gubitak lokalnih populacija na stjenovitim
stanitima u okviru svoga areala, zajedno sa malim fekunditetom u
takvim situacijama, vodi do smanjenja genetike varijabilnosti
(Ghimire i sar. 2008). Sa druge strane imamo vrste koje su
nepopularne i kao takve izbjegavaju panju ljudi. To je sluaj sa
zmijama, paucima, krpeljima i hijenama. Sa druge strane, aj aj lemur
sa Madagaskara je zatien ostrvskim tabuom. Naime, postoji
vjerovanje da samo gledanje ove vrste izaziva nesreu.

61
Slika 6.2. Slani potoci i rijeke predstavljaju stanita relativno siromana
vrstama, ali ije ouvanje moe biti znaajno, jer to mogu biti jedina mjesta
(hladne take biodiverziteta) gdje neke rijetke vrste mogu opstajati.. Na
slici, slani potok u provinciji Hormozgan u Junom Iranu. Foto. V.Pei.

6.3. Populacija

Termin populacija obino se koristi za oznaavanje grupe jedinki

date vrste koja naseljava odreeni prostor u odreenom vremenskom
periodu (Krebs 1985). Populacije iste vrste meusobno se mogu
razlikovati po svojim genetikim i morfolokim karakteristikama.
Osnovnu jedinicu evolutivnih promena predstavlja upravo lokalna
populacija (dema) koja obuhvata jedinke iste vrste koje naseljavaju
prostor u okviru koga imaju jednake mogunosti za interakcije sa
ostalim lanovima te populacije. Svakodnevno se susreu, koriste iste
resurse i stoga su u realnim konkurentskim odnosima za te resurse,
imaju realnu mogunost da stupaju u reproduktivne odnose i stoga
formiraju i specifian genski fond te lokalne populacije (Pei i sar.
2010). Specifinost jedne lokalne populacije moe se mjeriti i preko
njenih demografskih karakteristika, kao to je veliina populacije u
datom vremenskom periodu, proporcionalna zastupljenost razliitih
uzrasnih klasa i/ili polova, uzrasno specifian fekunditet ili mortalitet.
Meutim, definisanje populacione strukture i dinamike analizom
demografskih i genetikih karakteristika (utvrivanje prosjenih
vrijednosti uestalosti alela, heterozigotnosti po jedinki ili genskom

62
alelu, raspodjela genetike varijabilnosti u populaciji u odnosu na
uzrasne klase ili pol) moe biti teko izvodljivo za neke vrste. Zbog
toga je mnogo praktiniji nain definisanja populacije pomou
prostora koji ona zauzima. Po Hunter-u (2002), populacija je grupa
jedinki iste vrste koja zauzima jasno definisano podruje u
odreenom vremenskom periodu. Podruje koje zauzima populacija
je najbolje definisano pomou ekolokih barijera koje su za nju
znaajne (npr. karakteristian region i tip vegetacije za populaciju
tvrdokrilaca, ili odreeno jezero za populaciju riba).
U mnogim sluajevima, granice populacije uspostavljaju se
prema cilju istraivanja: grupa jedinki lipove vai koju emo uslovno
oznaiti jednom populacijom, za potrebe razliitih eksperimenata
moe biti grupa koja naseljava jedan jedini list, jedno drvo, odvojenu
granicu ili itav umski kompleks. Ponekad jedinke odreene vrste
ravnomjerno naseljavaju veoma irok prostor, pa je istraiva
prinuen da odreuje granice svoje populacije veoma proizvoljno.

6.4. Analiza vijabilnosti populacije (eng. population viability

analysis)

Konzervacioni biolozi esto postavljaju pitanje: koliko mala moe

biti odreena populacija da bi preivjela, sa jednom razumnom
vjerovatnoom, odreeno vrijeme u budunosti (Hunter i Gibbs
2009). Tehnika koja se koristi za procjenu minimuma vijabilne
populacije (MVP) zove se analiza vijabilnosti populacije (PVA).
Generalno govorei, bilo koji sistematski pristup da se razumiji
faktori koji ine populaciju osjetljivom na iezavanje - moe se zvati
PVA (Hunter i Gibbs 2009). U praksi, ovaj termin se odnosi na
koritenje modela da se predvidi sudbina populacije (Biessinger &
Westphal 1998). U najednostavnijem sluaju, ovi modeli su
deterministika predvianja ta e se dogoditi sa populacijom koja
ima odreene stope varijabilnosti nataliteta i mortaliteta. Najsloeniji
PVA - modeli ukljuuju metapopulacionu dinamiku.
Da bi razumjeli stohastiki (baziran na sluajnosti, eng.
stochasticity) pristup PVA treba shvatiti ulogu vjrovatnoe u
iezavanju populacija: u dobrom dijelu PVA je evolouirala iz
procjena rizika (risk assessment), koja je bazirana na vjerovatnoi.
Prije ili kasnije sve populacije iezavaju. to je populacija manja,
vea je vjerovatnoa da iezne u toku odreenog vremenskog
intervala. Takoe, to je dui vremenski period koji biva razmatran,
to je vea vjerovatnoa da populacija odreene veliine iezne.

63
Konzervacioni biolozi pretvaraju ove ideje u realna predvianja koja
obino imaju jednu od dvije slijedee forme: 1) populacija date vrste
treba da ima bar x jedinki ako hoe da ima bar 95% vjerovatnoe da
preivi 500 godina; ili 2) populacija od 25 jedinki date vrste ima x %
vjerovatnoe da preivi 500 godina ako se sadanji uslovi odre
(Hunter i Gibbs 2009). Glavni cilj PVA je da zamijene x vrijednosti
sa dobrim predvianjima. Drugi cilj je da se razumije zato e
populacija ieznuti i koji su faktori za to odgovorni.
Mark Shaffer (1981) je identifikovao 4 interagujua faktora ili
procesa koji mogu da dovedu do iezavanja populacija:

Demografska sluajnost je neizvjesnost koja rezultira iz sluajnih

varijacija u reproduktivnom uspjehu i preivljavanju na
individualnom nivou (Hunter i Gibbs 2009). Znaaj ovog procesa se
moe ilustrovati kroz slijedei primjer: Ako 95% populacije od
10,000 kornjaa biva ubijeno boleu, 500 preostalih e vjerovatno
moi da ponovo oformi populaciju poslije par godina. Sa druge
strane, ako 95% od 100 kornjaa umre, postoji velika ansa da e
preostalih pet kornjaa biti mujaci, moda zbog toga to su enke
vie osetljivije na bolesti. Naravno mogu da postoje i drugi scenariji,
npr. dvije velike enke i tri mujaka previe sitna da bi se parili, itd.
U svakom sluaju sa tako malom populacijom postoji velika ansa da
doe do njenog iezavanja.
Kod nekih vrsta nije samo dovoljno da imaju balansiranu
uzrastnu i polnu strukturu: mora biti prisutan i dovoljno veliki broj
jedinki da omogui socijalnu stimulaciju za reprodukciju (Hunter i
Gibbs 2009). To se zove Allee efekat po Warder Allee (1931), koji je
naao da vrste kao to su crveni jeleni napreduju samo u socijalnim
grupama. Sugerirano je takoe, da je ekstinkcija putnikog goluba,
koji je gnijezdio u velikim kolonijama, moda izazvana time to je
natalitet toliko pao toliko da je populacija postala suvie mala da bi
omoguila socijalnu motivaciju (Schorger 1973).
Da bismo predvidjeli uticaj demografskih faktora, moramo
izraunati demografske parametre kao to su veliina populacije,
seksualna i uzrastna struktura i stope nataliteta i mortaliteta. U
idealnom sluaju trebali bi imati specifini natalitet i mortalitet za
svaku uzrastnu grupu i pol.

Sredinska sluajnost odnosi se na sluajna variranja u

komponentama kvaliteta stanita, kao to su klima, nutrijenti, voda,
polutanti i odnosi sa ostalim organizmima (Hunter i Gibbs 2009). Na

64
konceptualnom nivou lako je razumjeti kako ovi faktori utiu na
vjerovatnou populacije da preivi. Meutim, pretvaranje ovih
odnosa u kvantitativna predvianja je jako kompleksno, i shodno
tome PVA ili ne ukljuuje bilo kakavu sredinsku sluajnost ili je
ukljueno samo nekoliko faktora za koje se smatra da su ogranieni
(Boyce 1992).

Katastrofe su dramatini dogaaji kao to su sue ili uragani koji se

javljaju u sluajnim intervalima. Razlikuju se od sredinske sluajnosti
u tome to su to diskretni, specifini dogaaji koji nemaju
kontinuirano variranje kao to ima na primjer temperatura. Takoe,
katastrofe imaju mnogo vei efekat.

Genetika sluajnost su sluajna variranja u sekvencama gena

populacije, koja nastaju zbog genetikog drifta, uskog grla, inbridinga
i slinih faktora. Meu faktorima koji su ovdje napomenuti,
genetika sluajnost vjerovatno ima najmanji uticaj na procjenu
MVP, posebno kad je rije o kratkoronim predvianjima, mada
dugoroni opstanak populacije zasigurno zavisi od odranja
genetikog diverziteta (Reed i Frankham 2003).

Ova etiri procesa ne mogu biti inkorporirana u model na jedan

jednostavan nain. Svi oni meusobno interaguju na kompleksan
nain, koji moe da ukljui pozitivnu povratnu spregu i zajedniki
dovede do onoga to je poznato pod nazivom ekstinkcioni vorteks
(vortex) (Gilpin i Soule 1986). Kombinovanje svih razliitih
parametara koji utiu na vijabilnost populacije date vrste u jedan
sveobuhvatni model je skoro nemogue. Meutim, ve su napravljeni
odreeni kompleksni i sofisticirani modeli (Hunter i Gibbs 2009).

65
66
 7. Degradacija i gubitak ekosistema
Ljudi na razliite naine smanjuju sposobnost zemlje da podrava
raznovrstan ivi svijet. Kada govorimo o tom uticaju, treba
razlikovati ljudski uticaj na stanite i na ekosistem. Stanite je fizika
i bioloka sredina koju koristi jedna jedinka, populacija, vrsta ili
grupa vrsta. Sa druge strane, jedan ekosistem je grupa organizama i
njihova fizika sredina, kao to su to na primjer rijeka ili livada, i oni
mogu ili ne moraju da korespondiraju sa stanitem vrsta. umski
ekosistem moe da konstituie itavo stanite za vjeverice, ali stanite
za abe moe da ukljuuje umu, kao i baru.
Treba praviti razliku izmeu degradacije ili gubitka stanita i
ekosistema. Degradacija stanita je proces u kome se kvalitet stanita
za odreenu vrstu smanjuje (Hunter i Gibbs 2009). Na primjer,
zagaenje zemljita ili vode redukuje sposobnost vrsta da se
reprodukuju u datoj oblasti. Kada je kvalitet stanita toliko smanjen
da sredina vie nije pogodna za datu vrstu, onda je prisutan gubitak
stanita (Hunter i Gibbs 2009). Linija izmeu degradacije i gubitka
stanita nije uvijek otra. Na primjer, promjene u sredini mogu
dovesti da se neke vrste vie ne mogu tu reprodukovati, ali neke
jedinke se i dalje tu mogu nai (npr. nekoliko starih stabala drvea e
preivjeti, ali njihovo sjeme nee preivjeti). Nekad se te razlike
mogu pojasniti ako eksplicitnije opiemo razliite tipove stanita, npr.
stanite za razmnoavanje, zimsko stanite itd. Treba napomenuti da
e gubitak ili degradacija stanita za jednu vrstu vjerovatno dovesti
do nastanka stanita za druge vrste. Sjea uma e navjerovatnije
unititi stanite za puhove ili vjeverice, ali e rane faze sukcesije
ekosistema dovesti do formiranja novog stanita, pogodnog za bar
jednu vrstu insekta.
Degradacija ekosistema pojavljuje se kad promjene u jednom
ekosistemu degradiraju ili unitavaju stanite za vei broj vrsta koje
obrazuju taj ekosistem (Hunter i Gibbs 2009). Kad topla voda iz
termoelektrana povea temperaturu vode rijeke u kojoj se izliva,
dovodei do toga da mnoge vrste koje su osjetljive na temperaturu
nestaju, to iz ugla konzervacione biologije predstavlja degradaciju
ekosistema. Gubitak ekosistema se dogaa kada su promjene u
jednom ekosistemu toliko velike da izazovu gubitak velikog broja
vrsta, posebno onih koje su dominantne u tom ekosistemu, tako da se
ekosistem pretvara u drugi tip (Hunter i Gibbs 2009).

67
 Postoji mnotvo naina de se degradira ili uniti stanite ili
ekosistem, a ovdje emo dati jedan kratak pregled osnovnih naina.

7.1.1. Zagaenje vazduha

Velike koliine materija svakodnevno bivaju izbaene u atmosferu iz

fabrika i kua. Azotni oksidi i sulfatni oksidi u kombinaciji sa vodom
daju azotne i sulfatne kiseline, koje predstavljaju osnovu za
formiranje kiselih kia. Hlorofluorokarboni i haloni dospjevaju do
gornjih djelova atmosfere i utiu na koncentraciju ozona.
I pored toga to se dosta zna o uticaju razliitih oblika
zagaenja vazduha na zdravlje ljudi i domaih biljaka i ivotinja,
malo se zna o uticaju na divlje vrste, Uzimajui u obzir osnovnu
slinost u fiziologiji domaih i divljih vrsta moemo pretpostaviti da
su i ove poslednje izloene uticaju zagaenja (Hunter i Gibbs 2009).
Mnoge vrste koje se nalaze u direktnoj zoni uticaja uginu, kao to je
to sluaj sa veinom vrsta koje se nalaze uz vjetar u blizini nekih
fabrika.
Hronini uticaj koji smanjuje pojedinanu sposobnost jedinke
i njeno zdravlje i samim tim redukuje reproduktivni uspjeh i
preivljavanje, je vjerovatno mnogo ei neko akutni uticaj koji
organizme ubija direktno (Hunter i Gibbs 2009). ak i vrste koje ive
daleko od izvora zagaenja mogu mu biti izloene. Opadanje
brojnosti vodozemaca u nekim osjetljivim populacijama vjerovatno je
povezano sa zagaenjem vazduha koje utie na globalne promjene,
UV zraenje i kisjelost u akvatinim ekosistemima. Istraivanja su
pokazala da su odreene vrste vodozemaca, posebno onih koje ive
na veim visinama, osjetljive na UV-B radijaciju (npr. Blaustein i sar.
2003). Znaajno opadanje brojnosti vrste abe Bifo borealis koja ivi
u zapadnom dijelu Sjeverne Amerike rezultat je sloenog odnosa
vremenskih uslova i parazitskih gliva. Osnovni uzrok smrtnosti je
infekcija abljih embriona izazvano parazitskom gljivom,
Saprolegnia ferax. Poveana frekvencija parazitizma je povezana sa
poveanjem ultraviolentnog (UV-B) zraenja kojima su izloena jaja
aba koja se razvijaju u plitkim barama. UV zraenje je snano
absorbovano vodom, pet puta manje radijacije dopire do dubine od 80
cm nego to je dostupno samo 5 cm od povrine vode. Meutim, kao
rezultat klimatskih promjena barice u kojima abe polau jaja postaju
suvlje i plie u proljee (Kiesecker i saranici 2001).

68
7.1.2. Zagaenje vode

Postoji veliki broj supstanci koje zagauju vodene ekosisteme. Mulj i

biljni materijal mogu da budu kontaminenti ako dospiju u vodeno
stanite u velikim koncentracijama. Hemikalije, kao to su nitrati i
fosfati koji su znaajni nutrijenti za vodene biljke, mogu dovesti do
prevelikog rasta biljaka i na taj nain poremetiti ravnoteu vodenog
ekosistema. Sa druge strane, hemikalije kao to su dioksini
ugroavaju ivi svijet u vodi i ako su prisutni u jako malim
koncentracijama. Atrazin, jedan od najee korienih herbicida u
Sjevernoj Americi, ima negativan efekat na gonade mujaka abe
(Rana pipiens), efikasno pretvarajui mujake u enke. Biljke se
esto tretiraju sa atrazinom u rano proljee sa bi se suzbio korov, a to
je upravo vrijeme kada vodozemci poinju razmnoavanje i kada su
najosetljiviji na hormonalno uznemiravanje. Ova hemikalija je iroko
prisutna u vodama sjeverne Amerike, tako da nije iznenaujue da
brojnost aba opada (Hayes i sar. 2002)
Naravno, akvatini organizmi i ekosistemi su mnogo vie
pogoeni zagaenjem vode nego ivi svijet na kopnu. Na lokalnom
nivou, postoji veliki broj jezera, rijeka, potoka, bara i izvora gdje je
zagaenje vode eliminisalo veliki broj vrsta. Jedna od najveih
evropskih rijeka, Rajna najbolje ilustruje ovaj problem (Tabela 7.1.):
du rijenog toka ivi svijet ove rijeke je u prolosti je vie puta bio
izloen znaajnom zagaenju.
Eliminacija vrsta iz odreenog vodenog tijela moe da
predstavlja globalnu ekstinkciju zato to se mnoge akvatine vrste
mogu nai samo u pojedinanom jezeru ili rijenom sistemu, gdje su
evoluirale izolovane od svojih najbliih roaka u susjednim vodenim
tijelima. U jezeru Tanganjika ivi vie od 200 vrsta cichlidnih riba
koje su esto veoma specijalizovane (Echelle i Kornfield 1984). U
Skadarskom jezeru je endemino 31% faune pueva (12 od 39 vrsta
koje ive u jezeru), to uslovljava i injenica da ono pripada
kategoriji mlaih starih (engl. young ancient) jezera (Pei i Gler
2013). Jedan od ilustrativnih primjera je jezero Viktorija u Istonoj
Africi, koje je stanite za stotine endeminih cihlidnih vrsta riba.
Razdvajanje izmeu bliskih vrsta je veoma zavisno od izbora partnera
tano odreene vrste. Zbog znaajnog porasta eutrofikacije u jezeru,
enke ne mogu da razlikuju boje koje treba da vide da bi izabrale
pravog partnera, i zbog toga dolazi do opadanja diverziteta cihlidnih
vrsta u eutrofinim dijelovima jezera (Hunter i Gibbs 2009).

69
 Zagaenje voda manje utie na ekstinkcije vrsta u marinskim
ekosistemima negu u slatkovodnim, zbog toga to marinske vrste
imaju vee geografske areale. Bez obzira to zagaenje vode moda
nee biti odgovorno za globalnu ekstinkciju marinskih vrsta, ono ima
znaajan uticaj na marinski biodiverzitet. Na primjer, koralni grebeni
su veoma osjetljivi na unos nutrijenata i eutrofikaciju. Zagaenje
vode moe da utie na ravnoteu u marinskim lancima ishane, kao na
primjer kada unos nutrijenata dovede do naglog rasta planktona koji
produkuje toksine (harmful algal blooms, Anderson i sar. 2002).

Tabela 7.1. Promjene u diverzitetu vrsta nekih grupa beskimenjaka u rijeci

Rajni. (iz. Broseliske i sar. 1991).
Gornja Rajna Srednja Donja Rajna
Rajna
1916 1980 1916 1980 1900 1981-
1987
Gastropoda 8 4 8 5 11 10
Lamellibranchiata 11 4 10 4 14 7
Crustacea 3 2 3 2 3 13
Heteroptera 2 1 1 0 1 1
Odonata 2 1 1 0 3 2
Ephemeroptera 11 4 3 0 21 2
Plecoptera 13 0 12 0 13 0
Trichoptera 11 5 11 2 17 5
Ukupno 61 21 49 13 83 40

7.2. Brane, putevi, i ostale strukture

Lako je uoiti da je najvei broj predjela danas iaran putevima,

koridorima, autoputevima, zgradama, branama i drugim strukturama.
Ukupna povrina pokrivena takvim strukturama je znaajna i iznosi
oko 3 miliona km2 na globalnom nivou to ini preko 2% povrine
kopna (Wackernagel i sar. 2002). Ovo svakako predstavlja gubitak
stanita za divlje vrste. Meutim, ako gledamo detaljnije, moe se
zakljuiti da je u stvari mnogo ira oblast izloena ovom uticaju
(Hunter i Gibbs 2009). Na primjer, putevi i susjedna zona uticaja
pokrivaju otprilike oko 20% teritorije SAD (Forman 2000). Prema
tome, razvoj infrastrukture zajedno sa sa sjeom uma i
dezertifikaciojom moemo ukljuiti u antropogene aktivnosti koje
unitavaju ekosisteme.

70
7.2.1. Brane

Na globalnom nivou postoji preko 45,000 velikih brana (> 15 metara

visokih) koje utiu na najvei dio svjetskih rjenih sistema (Nilsson i
sar. 2005). Pravljenje brana na potocima i rijekama unitava mnoge
akvatine ekosisteme, plavi ekosisteme uzvodno od brana i mijenja
vodeni reim nizvodno. Brane utiu na ivi svijet kao barijere. Veliki
broj ivotinja pomjereju se gore i dolje du rijeka tokom godine, ili u
tokom svog ivotnog ciklusa, traei odgovarajue mjesto za
reprodukciju ili ishranu. Neke od njih mogu da lete ili idu oko brana
(vodeni cvjetovi, vidre..) ali za vrste koje su potpuno akvatine, brane
predstavljau znaajne prepreke. Kreui se nizvodne te ivotinje
mogu biti ubijene ili uznemirene turbinama. Kretanje uzvodno je
onemogueno ako ne postoje riblje staze oko brana. Sam rezervoar
takoe oteava kretanje, posebno ako je poribljen egzotinim
predatorskim vrstama riba. Danas se koristi veliki broj metoda i
ureaja (koji se definiu kao barijera ili ekran), za sprjeavanje
prolaska i regulisanje kretanja riba kroz odvodne organe akumulacija
elektroenergetskih postrojenja ili druge ispuste za vodu. Najvei dio
ovih ureaja slui da u potpunosti blokira kretanje riba i sprijei
njihov ulazak u odvodne organe, dok ih ima i koji mogu da usmjere
ribe u eljenom pravcu prema eljenim lokacijama. U zavisnosti od
mjesta na kojem se ele postaviti i na osnovu naina na koji se ele
usmjeriti ribe, barijere se najee dijele u dvije osnovne grupe:
uzvodne i nizvodne barijere. U uzvodne barijere se ubrajaju metode i
sredstva koja se koriste da bi se ribama omoguio nesmetan prolazak
kroz djelove ili postrojenja kreui se suprotno od toka rijeke. Ovi
naini regulacije su skuplji od nizvodnih, i ostvaruje se najee
pomou: ribljih merdevina, odnosno ribljih liftova, i upotrebom
raznih pumpi. Riblji Liftovi ili pokretni ekrani (travelling screens) su
esto pogodan nain za regulaciju kretanja riba. To su mehaniki
ekrani instalirani vertikalno ili pod odreenim nagibom. Ribe koje
naiu na branu se usmjeravaju ka mjestima na kojim se izdiu na
nivo vode poslije brane, pomou uredjaja slinog pokretnom liftu.
Nizvodne barijere se dijele na osnovu naina na koji barijera
sprjeava ribu da prolazi kroz postrojenje."Fizike" barijere
korienjem fizike prepreke, najee mrea ili reetka ,koju riba ne
moe da proe, i time se ili sprjeava njeno kretanje ili se riba
usmjerava na riblje staze ili druge ureaje za evakuaciju riba. Drugi
tip su tzv. "psiholoke" barijere, koje koriste odreene stimulanse
(npr. elektrine, akustine, svjetlosne, turbulentne i sl.) da utiu na

71
ponaanje riba i tako ih usmjere u eljenom pravcu ili odvrate od
kretanja u odreenom pravcu. Jedna od najjednostavnijih tipova
nefizike psiholoke barijere je tzv. Vazduna zavjesa. Najee se
sastoji od perforirane jedne ili vie cijevi postavljenih po dnu toka
vode, kroz koje pod pritiskom struji komprimovani vazduh. Zavjesa
od mjehuria koji se diu prema vrhu vode formira zid od mjehuria,
koji e, pod optimalnim uslovima, skrenuti ribe sa njihovog toka.
Ribe su samo jedna od grupa koje su rtve izgradnje brana.
Posebno su ugroene anadromne ribe, kao to su lososi, koji prelaze
velika odstojanja izmeu rjenih djelova gdje se razmnoavaju i
morskih oblasti gdje se ishranjuju. Neke populacije ovih ribe su bile
poptpuno eliminisane, upravo zbog izgradnje brana, iako su milioni
dolara potroeni na pravljenje ribljih staza (Molony i sar. 2003).
Studija raena na osam rijeka u vedskoj pokazala je uticaj brana i
akumulacija na obalne biljke i njihovu sposobnost za disperziju: vrste
koje se raznose vodom sa ogranienom sposobnou da plutaju su
bilo izloene jakom uticaju zbog gradnje brana (Jansson i sar. 2000).

7.2.2. Putevi

Putevi pomae kretanju ljudi ali sa druge strane onemoguavaju

kretanje velikog broja ivotinja (Forman i sar. 2003). Neki putevi
imaju zatitne ograde koji predstavljaju apsolutne barijere za male
ivotinje koje ne mogu da lete, kao to su vodozemci, gmizavci i
mnogi beskimenjaci. Druge ivotinje su sposobne da preu puteve
ali mogu biti ubijene u toku procesa prelaska. Najvea smrtnost kod
ivotinja koje prelaze puteve je naena meu vodozemcima i
gmizavcima, i to zbog migracija ovih ivotinja izmeu mjesta za
razmnoavanje to ove grupe ini veoma osjetljivim (Gibbs i Steen
2005). Ovo se pogotovo odnosi na: dugovjenije vrste, vrste koje
karakterie kasno doba zrelosti, kratak reproduktivni period i izraen
mortalitet mladih. U jednogodinjoj studiji na potezu od 10 km
magistralnog puta Niki-Podgorica (V. Ikovi, magistarska teza)
naeno je 494 jedinki zgaenih vodozemaca i gmizavaca iz 16 vrsta;
najbrojnije su bile abe krastae (Bufo bufo) koje su inile oko 63%
zgaenih jedinki. U istoj studiji na potezu od 10 km ali na jednom
lokalnom putu (Danilovgrad-Podgorica preko Martinia) naena je
401 jedinka zgaenih vodozemaca i gmizavaca iz 16 vrsta; Bufo bufo
je i dalje bila najbrojnija ali sa ueem od 43% u broju zgaenih
jedinki, a u isto vrijeme u poreenju sa magistralnim putem znaajno
se povealo uee gutera u broju zgaenih jedinki. U istom

72
vremenskom periodu na istom potezu na lokalnom putu naena je 87
jedinka zgaenih ptica iz osam vrsta; najbrojnije su bili vrapci koji su
inili oko 84% zgaenih jedinki. Rosen i Lowe (1994) su procijenili
da na putevima koje su pratili, strada 22,5 zmija po jednom kilometru
u toku jedne godine (22,5/km/god.). Smrtnost zmija na putevima u
toku 4 godine bila je ekvivalentna uklanjanju zmija sa povrine od 5
km na kojoj je zastupljena gustina njihovog prirodnog rasprostiranja
(Rosen i Lowe 1994). Veina pojedinanih ivotinja koje su ubijene
na putu mogu biti este vrste koje nijesu u opasnosti od ekstinkcije,
ali ak i nekoliko ubijenih jedinki na putu mogi imati veliki znaaj za
populacije ugroenih vrsta. Iz ovih razloga je potrebno preduzeti
mjere za smanjenje stradanja na putevima, u suprotnom populacije
pojedinih vrsta, prije svega dugovjenih, koje su u blizini puteva e
ili izumrijeti ili znaajno opasti.
Putevi predstavljaju barijere koje oteavaju funkcionisanje
ivotinja (npr. vodozemaca i gmizavaca), to se odraava izmjenom
njihovog ponaanja. Put kao barijera moe dodatno da pogora stanje
ve kritino ugroenih populacija. Sa jedne strane takav put dovodi
do stradanja jedinki ove populacije, a sa druge strane spreava
rekolonizaciju takvog stanita. Putevi utiu na ponaanje ivotinja na
est naina: mijenjaju njihova stanita, modifikuju njihovo irenje,
mijenjaju obrazac njihovih aktivnosti (kao to je nain kretanja),
utiu na njihov reproduktivni uspjeh, utiu na njihovu sposobnost
izbjegavanja opasnosti i utiu na njihovo fizioloko stanje. Vee
izbjegavanje puteva vodi veoj fragmentaciji populacije i
sprjeavanju protoka gena, dok spremnost vrsta da prelaze puteve
smanjuje stepen fragmentacije ali poveava stopu smrtnosti na
putevima. Tokom reproduktivnog perioda pojedinih vrsta gmizavaca,
enke ostavljaju feromonski trag, koji mujacu prate kako bi locirali
reproduktivne enke. Ukoliko enka prelazi put, mujak veoma teko
moe locirati enku svojim vomeronazalnim organom jer nije u
stanju da prati feromonski trag preko puta. Kada je feromonski trag
enki (zmija, Thamnophis sirtalis parietalis) presijecao put, svi
mujaci su se zaustavljali na ivici ne prelazei put (Shine i sar. 2004).
Neki mujaci su naputali trag i odlazili u drugi pravac naputajui
put, drugi su prestajali da palacaju jezikom i umjesto toga podizali su
glavu i prednji dio tijela u oiglednom pokuaju da lociraju enku,
dok mujaci koji su prelazili put radili su to ubrzano (Shine i sar.
2004). Ovo za sobom ostavlja sledee posljedice: enke ne bivaju
oploene, mujaci mijenjaju obrazac kretanja i u potrazi za enkom
mujaci prelaze vee udaljenosti, pa su izloeni veem broju

73
uzronika smrti. Ukoliko mujaci ipak krenu da prelaze put, oni to
rade najkraom moguom linijom tj. pod uglom od priblino 90
stepeni u odnosu na osu puta. Ovakav nain kretanja jedinki (preko
puta) jasno se razlikuje od njihovog krtanja kroz okolno stanite koje
nije u kontaktu sa putem. Putevi mogu biti izbjegavani i iz razloga to
je otvorenost na njima vea pa su jedinke vie izloene predatorima.
Za neke vrste putevi su fizioloki filteri, jer jedinke izbjegavaju da
preu put bez obzira to su fizioloki sposobne da to urade. U
Brazilskoj Amazoniji neke vrste ptica, veoma rijetko prelaze puteve,
bez obzira to se sa druge strane puta nalazi skoro potpuno ouvana
uma (Laurance i sar. 2004). Sa druge strane, iako su esto
izbjegavani, isti ti putevi privlae vodozemce i gmizavce radi
termoregulacije i to se uglavnom odnosi na asfaltne puteve.
Makadamski putevi su vie izbjegavani pa predstavljaju i vee
barijere. Ovo se objanjava time da se oni sporije zagrijavaju od
asfaltnih puteva i na njima je praina prisutna u veoj mjeri.

Slika 7.1. Putevi djeluju kao filteri za kretanje mnogih ivotinja, posebno
jer su koliziji kao to je to sluaj sa ovom pticom koja je vjerovatno ubijena
prilikom prelaska puta (snimljeno na putu Niki-Podgorica, foto. V.
Ikovi).

74
Drugi vaan problem koji je povezan sa putevima je pristup koji
putevi omoguuju ljudima da eksploatiu organizme ili unitavaju
itave ekosisteme. Putevi poveavaju stepen iskoriavanja prostora
od strane ljudi, koji sami dovode do odreenih ekolokih promjena.
Nekada udaljena podruja, izgradnjom puteva su postala pristupana.
Na taj nain, putevi su doveli do: porasta lova i ribolova, izmjene
pejzaa, promjene dotadanjeg naina korienja voda i zemljita,
pretvaranja dijela tih podruja u turistiko rekreativne svrhe i
pasivnog uznemirivanja ivotinja. Putevi takoer mogu da omogue
pristup egzotinim organizmima koji naruavaju nativne populacije.
Te vrste mogu ili da bude preneene od strane ljudi, ili se one same
kreu du puteva. Posebno korovske egzotine vrste koriste
uznemirene djelove stanita sa strana puteva da bi dospjele u neki
predeo.

7.3. Zemljina erozija

Zemljina erozija je prirodni proces, kao posledica uticaja vjera, kie

i gravitacije. Problem sa erozijom i njenim uticajem na ivi svijet
jeste u tome da se brzina erozije znaajno poveala kao rezultat
ljudskog iskoriavanja ekosistema. Izraunato je da kao posledica
ljudskih aktivnosti kao to se poljoprivreda, prekomjerna ispaa, sjea
drva, pravljenje puteva i zgrada, eroziju zemljita se poveala deset
puta u odnosu na njen prirodni nivo (Wilkinson 2005).
Erozija ne samo to stvara sediment koji se nakuplja u drugim
ekosistemima, ve takoer i degradira produktivnost kopna sa kojeg
je zemljite skinuto. Kada kopneni ekosistem izgubi zemljite i
produktivnost se smanji, kakve to posledice ima po ivi svijet
ekosistema? Ovo je teko pitanje, djelimino zbog toga to nema
jednostavne relacije izmeu produktivnosti i biodiverziteta. Neki
visoko produkivni ekosistemi podravaju diverzitetski veoma bogat
ivi svijet (npr. tropske kine ume), a neki opet podravaju relativno
mali broj vrsta (npr. slane movare).
U nekim sluajevima, ekosistem moe biti jako degradiran i
vrste mogu da nestanu uz njega. Ilustrativan primjer je Okruglo
ostrvo u Indijskom okeanu, gdje su zeevi i koze, koje su tu bile
introdukovane sa ciljem da se obezbjedi hrana za mornare, unitile
vei dio vegetacije na ostrvu i to je dovelo do erozije zemljita. Dvije
vrste gmizavaca se nestale, dok su deset vrsta biljaka, tri gmizavca i
jedna morska ptica u opasnosti da nestanu ako se egzotini herbivori
ne uklone a erozija ne odri pod kontrolom (North i sar. 1994).

75
7.4. Dezertifikacija

Konzervacioni biolozi su veoma zainteresovani za problem irenja

sunih oblasti koje danas ine oko 35% ukupne povine Zemlje i
dalje se ire kao posledica ljudskih aktivnosti. Posebno su travnata
podruja (stepe i savane) kao i relativno suva umska podruja
izloena degradaciji i petvaranju u oblasti u kojima dominira oskudna
i relativno neproduktivna vegetacija. Ovaj proces se zove
dezertifikacija. Glavni uzroci koji dovode do dezertifikacije su
prekomjerna ispaa (posebno i nekim djelovima svijeta), kao i
kultivacija, zato to generie zemljinu eroziju. Travnata podruja
(stepe i savane) kao i relativno suva umska podruja koja su posebno
osjetljiva na dezertifikaciju, odlikuje se kompleksom jedinstvenih
vrsta koje izazivaju veliku panju konzervacionih biologa, kao to su
afriki slon, crni i bijeli nosorog, afriki divlji pas itd.
Treba napomenuti da i pustinje imaju svoj biodiverzitetski
znaaj, sa hiljadama vrsta koje se mogu nai iskljuivo u ovom tipu
stanita, i mnoge od njih su ugroene. Primjeri ukljuuju razliite
vrste antilopa kao to su adaks, arabijski oriks, te pustinjske kornjae,
azijski i afriki divlji magarac i druge vrste.

Slika 7.2. Ova slika fotografisana u Provinciji Fars u Iranu pokazuje

klasine znake dezertifikacije. Foto V. Pei.

76
7.5. Reim poara

Poari se kao to je poznato deavaju prirodno i obino se

posmatraju kao katastrofini dogaaji. Oni imaju veliki direktan i
indirektan uticaj na vegetaciju i faunu. Ovaj uticaj zavisi od reima
poara, sastava vegetacije i strukture terena. Posebno osjetljive na
uticaj poara su male, izolovane ili pod stresom populacije, i/ili
ivotinje sa ogranienom sposobnou za kretanje.
U nekim sluajevima, naalost kao rezultat ljudske aktivnosti,
i u mnogim djelovima svijeta veoma izraene kampanje za gaenje
poara, imamo da je dolo do redukcije frekvencije poara u
ekosistemima gdje su oni prirodni fenomen. Na primjer, veina
prirodnih livada i zemljita pod bunjem, kao i neki tipovi uma (npr.
neke eukaliptusove ume u Australiji) su prilagoene na poare
manjeg inteziteta u estim intervalima (Bond i sar. 2005). Prema
tome njihova vegetacija se dramatino mijenja bez poara koji
onemoguava uticaj vrsta koje su netolerantne na poare.
Sa druge strane, ljudi esto pale ekosisteme namjerno. Ovo
moe da predstavlja ekoloki problem ako je frekvencija i intezitet
poara suvie velik. Na primjer, oko 70% uma na Novom Zelandu je
eliminisano upravo zbog poara, veina od njih se dogodila poslije
kolonizacije ljudi sa Polinezije (Ogden i sar. 1998).

7.6. Korienje vode

Svake godine ljudi direktno iskoriavaju 4430 kubinih kilometara

vode (Postel i sar. 1996), a to je preko 700,000 litara po osobi. Dio
toga se koristi za pie, a daleko vie za navodnjavanje, kupanje, za
proizvodnji u industriji itd. Procijenjeno je da oko 65% se koristi u
poljoprivredi, 22% u industriji, i 7 % za kune potrebe, i 6% se gubi
evaporacijoim iz rezervoara (Postel i sar. 1996).
Kada se velika koliina vode ukloni iz vodenih ekosistema, za
oekivati je negativan uticaj na njen ivi svijet. Nije neoekivano, da
je taj uticaj posebno dramatian u suvim oblastima. Pustinjski izvori,
potoci i vetlandi su veoma osjetljivi sistemi, koji esto sadre
jedinstvene vrste koje su evolouirale u izolaciji. Oigledno, ako se
vei dio vode iz ovih sistema ukloni to e dovesti do njihove
degradacije. Na primjer, utvreno je da opadanje nivoa vode je glavni
razlog u koji je doveo do pada brojnosti 45 ugroenih vrsta u donjem
dijelu rijeke Kolorado u suvom jugozapadnom dijelu SAD (Glenni i
sar. 2001).

77
7.7. Deforestacija

Tri injenice treba znati u vezi uma. 1 - ume pokrivaju manje od

6% ukupne povrine zemlje; 2 ume su stanita za veinu vrsta koje
danas ivi; 3 ume se gube bre nego to se obnavljaju.
ume se razvijaju na mjestima sa plodnim zemljitem i
pogodnom klimom, ne previe suvo i ne previe hladno. To su
takoer i najpovoljnija mjesta za ljude. Prema tome, milioni
kilometara ume se raskreni za potrebe poljoprivreda, mjesta za
stanovanje, rudnika i rezervoara i to od poetka poljoprivredne
proizvodnje. Statistika u pogledu gubitaka uma veoma varira, i
gubitak uma nije isto u svim djelovima svijeta. Svake godine,
imamo da se povrina pod umama veliine vajcarske iskri,
odnosno svakog dana nestane oko 50,000 hektara.
Jo uvijek ne postoje dobre procjene koliki je gubitak uma na
globalnom nivou, ali injenica jeste da ume nestaju, posebno one u
tropskim predjelima (Williams 2003). Osnovni razlog za ovakav nivo
deforestacije je sjea uma. Kao prvo, ljudska populacija se naglo
poveava u tropskim oblastima. Drugi razlog, je da su mnogi ljudi
siromani i krenje ume radi dobijanja zemlje za obradu predstavlja
jedini nain za njihovu egzistenciju. Trei razlog je da korporacije i
pojedinci sjeu umu zarad dobijanja drvne grae bez posveivanja
dovoljno panje njenom obnavljanju.

Slika 7.3. Sjea ume na planini Vojnik. Foto. D. Petrovi.

78
Izuzetan diverzitet vrsta koji postoji u umama zasniva se na nekoliko
faktora od kojih su 4 kljuna (Hunter 1990). Prvi i osnovni jeste da
sredinski uslovi koje zahtjevaju ume - zemljite i pogodni klimat, su
generalno pogodni za ivi svijet. Drugo, dugovjenost drveta znai da
uma predstavlja ogroman rezervoar organske materije, i taj materijal
prestavlja hranu i zatitu za veliki broj beskimenjaka, gljiva, i
mikroorganizama. Na primjer, samo dvije familije tvrdokrilaca koje
ive u drvetu, striibube i sipci imaju dva puta vie vrsta nego sve
ptice, sisari, gmizavci i vodozemci zajedno na globalnom nivou.
Tree, duina drvea ini umu viom, trodimenzionalnojom nego to
je to sluaj sa ostalim kopnenim ekosistemima.

Slika 7.4. Proces deforestacije na Borneu od 1950-2005, i projekcije

gubitka do 2020 (http://maps.grida.no/go/graphic/extent-of-deforestation-
in-borneo-1950-2005-and-projection-towards-2020)

etvrto, ume su dinamiki ekosistemi, koji se esto mijenjaju kroz

proces uznemiravanja i sukcesija, i mnogi od tih procesa su
okarakterisani sa razlikama u sastavu vrsta (Hunter i Gibbs 2009).
Meu umama, najraznovrsnije su tropske kine ume. Mnogi
biolozi vjeruju, da skoro polovina vrsta koje postoje na Zemlji ive u
tropskim kinim umama (Wilson 1992). Na primjer, 43 vrste mrava
su naene na jednom drvetu u Peruanskoj tropskoj umi, to je
jednako broju koji naseljava cjelokupna Britanska ostrva, dok 1000
vrsta drvea je naeno na 10 hektara na Borneju, to je mnogo vie
od broja koji se srijee u SAD i Kanadi. Razlozi za ovako veliko

79
bogastvo vrsta u tropskim umama su kompleksni i jo uvijek
nedovoljno istraeni (Hill i Hill 2001).
Kada ljudi mjenjaju umu u neki drugi tip ekosistema, veina
vrsta koje zavise od ume e nestati sa tog mjesta za odreeno
vrijeme. Lako je nabrojati veliki broj vrsta koje su postale ugroene
ekstinkcijom zbog deforestacije velika panda, tigrovi, gorile, i
mnoge druge. Kako se najvei dio svjetskog biodiverziteta odnosi na
insekte i druge male organizme, i kako najvei broj njih ivi u
tropskim umama, samo grubo moemo procijeniti koliki je zaista
gubitak zbog deforestacije.

7.8. Prekomjerna ispaa

Problem prekomjerne ispae vezan je za veliki broj vrsta, koji se

mogu nai u veoma irokom spektru nekultivisanih terestrinih
ekosistema. Ovo ukljuuje na primjer krave, ovce, jakove i lame na
panjacima, irvase u tundrama, jelene i koze u pustinjama na
Srednjem istoku kao i razne vrste koje se mogu nai u umama (ume
koje su dovoljno otvorene da imaju dobro razvijeni sloj prizemne
vegetacije). Treba napomenuti da je broj krupnih herbivora koji danas
postoje na planeti kao to su krave, ovce i koze procijenjen na 4.3
milijarde, i svi oni konzumiraju primarnu produkciju i vre pritisak
na resurse planete.
U poreenju sa umama, livadskim stanitima se pridavala
manja panja od strane konzervacionih biologa, tako da je nae
shvatanje o uticaju prekomjerne ispae na biodiverzitet u dobrom
dijelu limitirano. Prekomjerna ispaa moe da dovede do znaajnih
promjena u vegetaciji, a samim tim i itavom biotopu. Uticaj
prekomjerne ispae je meutim teko procijeniti jer se najkritiniji
procesi za biljke (trave i bunje) deavaju pod zemljom.
Ispaa dovodi do antropozoogene selekcije, to se znatno
moe odraziti na floristiki sastav brojnost nekih vrsta se smanjuje,
dok druge vrste koje su manje osjetljive na prekomjernu ispau ili
nisu jestive za herbivore (najee bodljikave vrste i one koje su
bogate aromatinim materijama) postaju dominantne. Usled
prekomjerne ispae esto dolazi i do prekomjerne nitrifikacije i
nabijanja zemljita, to su dodatni efekti koji ubrzavaju proces
osiromaenja floristikog i faunistikog sastava panjakih
ekosistema (Stevanovi i Vasi 1995).

80
Slika.7.5. Ova slika fotografisana na ostrvu Evia u Grkoj pokazuje uticaj
koza na vegetaciju na mediteranskim ostrvima. Foto. V. Pei.

7.9. Odvodnjavanje, kanalisanje itd.

Postoji veliki broj slatkovodnih stanita, marinskih ekosistema i

vetlanda gdje voda nije samo resurs ve i medijum za ivot. Sa druge
strane, ljudi na razliite naine unitavaju vodene ekosisteme
mijenajui njihovu hidrologiju. U ove aktivnosti spadaju: punjenje
vodenih depresija, odvodnjavanje, iskopavanje mulja i ljunka,
kanalisanje rijeka i potoka, pravljenje brana i akumulacija...Punjenje
vodenih depresija materijalom i njihovo prevoenje iz vodenih u suva
stanita posebno pogaa male, plitki vetlandi.
Odvodnjavanje ili drenaa je prirodno ili vjetako
odstranjivanje povrinske ili podzemne vode sa odreene povrine.
Ovaj proces je prisutan na mnogim poljoprivrednim zemljitima, gdje
se odvodnjavanje sprovodi u svrhu poboljanja proizvodnje, kao i u
svrhu boljeg upravljanja vodnim zalihama.
esto se vodena stanita, posebno rijeke i luke, mijenjaju
usled pravljenja kanala za prolaz brodova. Ovo obino ukljuuje
iskopavanje mulja sa dna vodenog tijela, koji se potom deponuje
negdje drugo - najee u neko movarno podruje koje se eli
napuniti.

81
Slika 7.6. Kanalisanje potoka i rijeka i oplemenjivanje rjene obale ima
negativan uticaj na rjeni biodiverzitet. Na slici potok Ribnica u Podgorici.
Foto. D. Petrovi.

Kanalisanje rijeka i potoka, ime se ta vodena tijela ire i

produbljuju, najee je praeno zamjenom riparijske vegetacije
obalama od kamena ili betona (Slika 7.6.).
Pravljenje brana i akulmulacija znaajno mijenja ekosistem i
uzvodno i nizvodno. Kao prvo, nizvodno od brane ekosistem tekuice
(lotiki ekosistem) se pretvara u stajau vodu, tj. lentiki ekosistem, a
takoer vetlandi i okolno zemljie e biti potopljeni kad postanu dio
rezervoara. Osim toga, mnoge akumulacije su subjekti dramatinih
fluktuacija u nivou vode to zavisi od potrebe za vodom i strujom.
Drugo, nizvodno od brane plavni ekosistemi e biti zamijenjeni sa
drugim tipovima (suvim) ekosistema ako brana minimizira ili
eliminie sezonska plavljenja koja su kritina za odravanje tih
ekosistema. U samoj rijeci, vrste su izloene slabom protoku koji je
veoma neprirodan, suvie kratke fluktuacije u odgovoru na potrebe za
vodom ili strujom, ili nedovoljne godinje fluktuacije u odnosu na
sunu i kinu sezonu. Takoer, temperatura vode moe postati toplija
(ako se drenira od vrha akumulacije) ili hladnija (ako se dreinira od
kraja akumulacije). I tree, brane su barijere za kretanje vodenih vrsta
o emu smo ve priali.

82
7.9.1. Uticaj na rjenu biotu

Veliki broj rijeka je danas zanaajno degradiran zagaenjem vode,

kanalisanjem, odvodnjavanjem i pretvaranjem u akumulacije za
brane. rtve tih promjena u istim, brzim rijekama ne izazivaju
veliku panju javnosti jer su to uglavnom ribe, mekuci, i insekti, ne
ptice i sisari koji imaju znaajnu podrku javnosti (Allan i Flecker
1993). Veliki broj vrsta riba je ugroen ekstinkcijom, ali samo
nekoliko njih koje su ekonomski znaajne kao to su to razliite
pastrmske vrste izazivaju interes javnosti. Daleko ispod na listi
interesa javnosti se nalaze, koljke, rakovi i drugi beskimenjaci, bez
obzira to su stotine, moda i hiljade ovih vrsta ugroeno
degradacijom rijeka i njenom konverzijom. Jedna analiza na
sjevernamerikim rjenim rakovima i rjenim koljkama je pokazala
da je 63% vrsta rjenih rakova (198 od 313) i 67 rjenih koljki (201
od 300) se nalazi pod odreenim stepenom opasnosti od ekstinkcije.

83
84
 8. Fragmentacija
Proces u kojem se prirodni predeo razbija na sitne parcele prirodnih
ekosistema, izolovanih jedni od drugih, u matriksu zemljita u kojem
dominira ljudska aktivnost, naziva se fragmentacija (Hunter i Gibbs
2009). Fragmentacija je od velikog znaaja za konzervacioniste, zbog
toga to je veliki broj predjela danas degradiran kao i zbog toga to su
mnogi prirodni rezervati postali fragmenti ili su u opasnosti da to
postanu (Saunders i sar. 1991). Zbog toga to fragmentacija uvijek
ukljuuje i gubitak i izolaciju ekosistema, konzervacionsti esto ele
da razdvoje meusobni uticaj ova dva procesa, to uvijek nije i
praktino. Bez obzira to fragmentacija ima teorijsku osnovu koja se
zasniva na teoriji ostrvske biogeografije, veina konzervacionih
biologa danas dolazi do zakljuka da je primenjivost teorije ostrvske
biogeografije ipak ograniena. Glavni razlog lei u tome da
fragmentirana ostrva nisu ni skoro tako izolovana za veinu vrsta
kao to je to sluaj sa pravim okeanskim ostrvima. Pa ipak, ostrvska
biogeografija daje koncepcijsku osnovu koja nam pomae da
shvatimo fragmentaciju i iz nje su proizale dvije znaajne ideje koje
imaju veliku primenljivost u konzervacionoj biologiji. Kao prvo -
manji fragmenti (ili ostrva) imaju manji broj vrsta nego vei, i drugo -
vie izolovani fragmenti imaju manje vrsta nego manje izolovani
fragmenti.

Slika 8.1. Faze procesa fragmentacije. Presijecanje (eng. dissection),

perforacija (eng. perforation), fragmentacija i rasipanje (eng. attrition).
Fragmentacija obino poinje sa presjecanjem prirodnog predjela putevima
i onda sa nastavlja perforiranjem, pretvaranjem prirodnih u ekosisteme u
kojima dominiraju ljudi ili ljudska aktivnost. To kulminira sa gubitkom ili
redukcijom stanita rasipanjem. Slika. Benjamin Pennington.

85
Fagmentacija ukljuuje i redukovanje teritorije koja je pod prirodnim
ekosistemima i poveanje njihove izolacije. Osnovni uzrok
fragmentacije je ekspanzija ljudske populacije i pretvaranje prirodnih
ekosistema u ekosisteme u kojima dominiraju ljudi. Kao pojedinano
najvei korisnik zemljita, poljoprivreda je osnovni uzrok
fragmentacije. Za mnoge kopnene vrste, velika ekspanzija zemljita
pod kulturama predstavlja barijeru efikasno koliko je to i vodena
barijera.

8.2. Veliina fragmenta i izolacija

Tri su razloga zato veliki fragmenti imaju vie vrsta nego manji
(Hunter i Gibbs 2009). Prvo, veliki fragmenti uvijek e imati veu
sredinsku varijabilnost nego manji fragmenti (npr. razliiti tipovi
zemljita, potok, kamenjar itd), to e omoguiti nie za dodatne
vrste. Drugo, vei fragmenti e imati i este i rijetke vrste (tj. one
koje su prisutne u manjoj brojnosti), dok e manji fragmenti
vjerovatnije imati samo este vrste. Na primjer, neke vrste kao to su
vrapci imaju teritoriju od samo nekoliko hektara, ali se obino ne
srijeu na fragmentima stanita manjim od 100 hektara (Davis 2004).
Vrste koje se ne sreu na malim fragmentima stanita nazivaju se
teritorijalno-osjetljive vrste (eng. area-sensitive species) i esto su
interesantne za konzervacioniste. Tree, manji fragmenti imaju u
prosjeku manje populacije bilo koje vrste u poreenju sa veim
fragementima.
Fragmenti koji su izolovani od drugih slinih fragmenata,
velikim distancama ili terenom koji je veoma negostoljubljiv imae
vjerovatno manji broj vrsta u odnosu na manje izolovane fragmente.
Relativno mali broj jedinki svake vrste imigrira u fragmenat koji je
vie izolovan. Imigrirajue jedinke su znaajne i zato to mogu da
spasu malu lokalnu populaciju od ekstinkcije i zato to mogu da
zamijene populaciju koja je ve nestala.

8.3. Posledice fragmentacije

Poslije fragmentacije slijedi destrukcija ekosistema. Prema tome,

jasno je da je fragmentacija povezana sa negativnim uticajem na
biodiverzitet. Za konzervacioniste fragmentacija ima veliki znaaj,
tim prije to su njene posledice obino vee nego to bismo zakljuili
samo na osnovu povrine ekosistema koji je devastiran (Hunter i
Gibbs 2009). Teritorijalno osjetljive vrste obino ne koriste male

86
fragmente devastiranog ekosistema. Najbolji primjeri su veliki
predatori kojima za opstanak treba velika teritorija, da bi nali
dovoljno plijena (Crooks 2002), i esto bez uticaja uznemiravanja
koja se mogu nai u ivinoj zoni. Primjer je umski tigar na Sumatri.
Istraivanjem regiona Kerinci Seblat povrine oko 32,000 km2 na
Sumatri (Linkie i sar. 2006), gdje je bila prisutna fragmentacija
tropske ume, ustanovljeno da su veliki fragmenti ume imali brojne
poppulacije tigrova i da je postojala velika korealcija izmeu
prisustva tigrova i odsustva puteva. Tigrovi izbjegavaju regione sa
ljudskim uticajem, ime im se oteava kontakt izmeu fragmentiranih
populacija. I neke manje vrste izbjegavaju male fragmente stanita,
na primjer ptice i tvrdokrilci (Laurance i sar. 2002).
U veoma fragmentiranim predjelima, za jedinke (najee
juvenilne jedinke, sjeme ili spore) je teko da se presele (disperzija) u
neki drugi pogodni fragmenat stanita. Ako su imigracija i emigracija
ogranieni, onda e jedinke koje su zauzele odreeni fragmenat
formirati manju nezavisnu populaciju, a manja populacija opet ima
veu ansu da nestane. tavie, ako populacija nestane, mala stopa
imigracije znai da e biti potrebno mnogo vremena da se ona
ponovo formira.

Slika 8.2. Uticaj fragmentacije na odnos unutranjeg i ivinog stanita

fragmenata.

87
Migracija ivotinjskih vrsta koje sezonski putuju izmeu fragmenata
stanita moe biti uslovljena fragmentacijom. U praksi, to je problem
za ivotinje koje hodaju, kao to su krupni sisari koji putuju gore i
dolje u planinskim oblastima u toku proljea i jeseni, ili za
vodozemce koji migriraju izmeu proljenih bara u kojima se
razmnoavaju. Usled klimatskih promjena vrste su prinuene da
pomjereju itave areale svog geografskog rasprostiranja u toku dueg
perioda. U fragmentisanim predjelima to moe biti teko, posebno za
vrste sa ogranienom sposobnou disperzije (kao to su mnoge
biljke).
Na kraju, jedna od posledica fragmentacije bazira se na
jednostavnom zakonu geometrije: prenik fragmenta se mijenja kao
linearna funkcija, dok se povrina mijenja kao kvadratna funkcija
(Hunter i Gibbs 2009). Na primjer, fragment dimenzija 4 x 4 km ima
obim 16 km i povrinu 16 km2; ako ga smanjimo na fragment
dimenzija 2x2 km, obim e se smanjiti na pola - 8 km, ali e se
povrina smanjiti etiri puta - 4 km2. To znai da, kako fargmentacija
ini fragmente manjim i manjim, odnos izmeu ivice i unutranosti
fragmenta se disproporcionalno poveava. Prema Hunter-u i Gibbs-u
(2009) tri principa geometrije utiu na odnos izmeu ivice i povrine
fragmenta: A) Manji fragmenti imaju relativno duu ivicu nego vei;
B) Fragmenti koji nisu okrugli imaju duu ivicu nego okrugli
fragementi; i C) Unutranja zona manjeg ili neokruglog fragmenta je
relativno manja u poreenju sa zonom veeg, okruglog fragmenta.
Za konzervacione biologe vano je pitanje: zato je znaajno
da mali fragmenti imaju relativno vie ivinog ili ekotonskog stanita
i manje unutranjeg stanita? Razlog je u tome to je fizika sredina
uz ivicu drugaija u odnosu na unutranjost fragmenta. Na primjer, u
fragmentu ume koji je okruen poljem, ivina zona e esto biti
suvlja, vjetrovitija i toplija nego to je to unutar ume, to moe
poveati smrtnost drvea i onemoguiti odreene biljne vrste da
naselu tu zonu (Harper i sar. 2005). Ivine zone se takoer razlikuju
po tome to u ovu zonu ulaze vrste koje su karakteristine za rane
sukcesione stadijume i koje su povezane sa okolnim uznemirenim
stanitem. Ove vrste esto ukljuuju egzotine vrste (npr. kompetitori
kao to su korovi, i predatori kao to su make, pacovi i ljudi).
Uopteno govorei, gdje god imamo prirodni ekosistem okruen sa
uznemirenim ekosistemom, prirodni ekosistem e trpjeti odreeni
uticaj uznemiravanja. irina ove zone uticaja znaajno varira, od
desetak metara u sluaju mikroklimatskih uslova do do vie

88
kilometara u sluaju ulaska lovokradica u zatiene rezervate
(Laurance i sar. 2002).

8.4. Metapopulacioni koncept

Raspored populacija vrste koja je ekoloki specijalizovana za stanita

koja su fragmentarno (mozaino) rasporeena uslovljen je upravo tim
rasporedom, te su one prostorno meusobno razdvojene stanitima
nepovoljnim za njihov opstanak. To je sluaj, na primjer, sa vrstama
koje ive u movarnim podrujima meusobno izolovanim obradivim
povrinama, stanitima alpske zone na vrhovima planina, u izvorima,
peinama itd. Jedinke iz jedne populacije mogu periodino da
migriraju u drugu i obino se to deava nakon njenog izumiranja,
kada je imigranti iz okolnih lokalnih populacija rekolonizuju i tako
restauriraju. Takva grupa prostorno razdvojenih, ali genetiki ne
znaajno izdiferenciranih populacija usled odravanja dinamike
njihovog izumiranja i ponovnog naseljavanja, naziva se
metapopulacija (Pei i sar. 2010).
Znaajno je napomenuti da nijesu sve vrste koje su
rasprostranjene u fragmentiranim stanitima sastavljene od
metapopulacija (Harrison 1994). U mnogim sluajevima, moda i
veini, frekvencija kretanja izmeu fragmenata je toliko velika da u
stvari imamo jednu veliku populaciju sa beznaajnom podjelom
populacije (Hunter i Gibbs 2009). To je sluaj sa jako mobilnim
vrstama, kao to su ptice. Generalno, postoje tri nivoa kretanja meu
fragmentima. Kada postoji visoki nivo razmjene izmeu diskretnih
fragmenata onda efektivno postoji samo jedna populacija koja
zauzima sve fragmente. Kada je kretanje meu fragmentima jako
malo ili ga nema, onda je svaki fragment zauzet jasno odvojenom
populacijom. Pri jednoj prosjenoj stopi kretanja, ovi fragmenti su
zauzeti od strane metapopulacije sastavljene od vie subpopulacija
(Hunter i Gibbs 2009).
Neke subpopulacije su izvorine (eng. source) zato to
produkuju znaajan broj imigranata koji se ire i na druge djelove,
dok su neke subpopulacije odlivne (eng. sinks) zato to se ne mogu
odravati bez ukupne imigracije iz drugih subpopulacija. Drugim
rijeima, neke subpopulacije su sauvane od ekstinkcije zahvaljujui
imigraciji iz drugih subpopulacija. Ovaj proces se zove efekat
spasavanja (rescue effect) (Piessens i sar. 2004). U praksi je teko
razdvojiti izvorine i odlivne subpopulacije zato to je teko pratiti

89
kretanje jedinki izmeu subpopulacija. tavie, populacija koja je
jedne godine izvorina, slijedee godine moe biti odlivna, ili
obrnuto, ako se sredinski uslovi (npr. dostupnost hrane) promijene.
Bez obzira na balansirajui efekat imigracije i emigracije,
subpopulacije se esto nasumino pojavljuju i iezavaju. Ova
pojavljivanja i iezavanja se nazivaju turnover. Svako pojavljivanje
je jedan dogaaj kolonizacije. Svako iezavanje predstavlja dogaaj
lokalne ekstinkcije. Ovi procesi mogu biti brzi (npr. oluja moe
donijeti pauke ili sjeme kojima e se kolonizovati skoro formirani
panjak) ili prilino spori (poslije poara, jednogodinje biljne vrste
koje su bile prisutne na panjaku polako e nestajati) (Hunter i Gibbs
2009). Subpopulacije koje postoje relativno dugo vrijeme esto se
oznaavaju kao jezgro (eng. core subpopulation) subpopulacije
(Boorman i Levitt 1973). Jezgro subpopulacije su najee vee i
predstavljaju izvor novih jedinki, dok su satelitske subpopulacije
obino manje i odlivne. Postoje eksperimentalni dokazi da su male
subpopulacije genetiki siromanije kao i vie podlone lokalnoj
ekstinkciji. Studije na leptiru Melitaea cinxia u Finskoj, na primjer,
pokazala je da polaganje jaja, preivljavanje larvi, kao i dugovjenost
adulta via u veim subpopulacijama i da su ove karakteristike
korelisane sa viim genetikim diverzitetom (Saccheri i sar. 1998).
Ali, ima dosta odstupanja od ovih uoptavanja, i ponekad imamo
sluaj da su najmanje populacije u stvari najreproduktivniji i
najvitalniji dio sistema (Hunter i Gibbs 2009).

Slika 8.3. Izvorine (source) i odlivne (sink) subpopulacije.

90
Metapopulacioni model je posebno primenljiv na jedan od najeih
oblika degradacije ekosistema fragmentacija stanita. Fragmentacija
stanita moe da redukuje izloeni ekosistem na manje, izolovane
fragmente i saglasno tome da podijeli vrste koje su nekad imale jednu
veliku, jedinstvenu populaciju na vie manjih grupa. Ako vrste imaju
sposobnost uspjene disperzije - te grupe mogu se odravati kao
metapopulacije: ako ne, onda e nestajati iz ovih fragmenata stanita
jedna po jedna (Templeton i sar. 1990). Fragmentacija moe i dalje
redukovati veliinu fragmenata i poveati distancu meu njima,
inei tako subpopulacije manjim, vie izolovanim, i prema tome
osetljivijim na ekstinkciju (Honnay i sar. 2005).

Slika 8.4. Metapopulacija planinske ovce (Ovis canadensis) u junoj

Klaiforniji. Crvene oblasti ukazuju na planinske oblasti sa rezidentnom
populacijom, linije ukazuju na dokumentovana kretanja izmeu planina,
takaste linije pokazuju ograene autoputeve (iz Bleich i sar. 1990).

Sve u svemu, metapopulacioni koncept predstavlja koristan pristup za

razumijevanje dinamike populacija u fragmentisanim predjelima, koji
danas zbog ljudske aktivnosti postaju sve ei.

91
Osnovni faktori ugroenosti ekosistema u Crnoj Gori

Od 2000. godine, u mnogim evropskim zemljama se realizuje IPA projekat

(Imortant Plant Areas Podruja vana za biljke), iji je cilj identifikacija
botaniki najvrijednijih lokaliteta upotrebom konzistentnih kriterijuma, kao
i njihova zatita. IPA podruje je lokalitet izuzetne botanike vrijednosti na
kome ive ugroene biljne vrste i/ili sadri ugroena stanita i/ili se odlikuje
izuzetnim floristikim diverzitetom. Do sada je, u 17 Evropskih zemalja,
identifikovano oko 1500 IPA sajtova. Crna Gora ima 27 IPA podruja, koja
ukupno zauzimaju povrinu od 708,606 hektara (Petrovi 2009). Jedan od
vanih ciljeva projekta bila je i identifikacija faktora koji ugroavaju ova
podruja. Analize su pokazale da se na prvom mjestu antropogenih faktora
koji predstavljaju prijetnju za IPA podruja nalazi urbanizacija, i ak 78 %
ukupne povrine ovih podruja u Crnoj Gori pogoena su pomenutim
uticajem. Pri tome, po negativnom uticaju prednjai urbanizacija koja se
odnosi na razvoj turistikih kapaciteta (56 % ukupne povrine). Ovaj faktor
ima najvei intezitet u priobalnom podruju. Interesantno je da je u ostalim
zemljama Balkanskog poluostrva u kojima je realizovan IPA projekat,
urbanizacija ima znatno manji negativni uticaj: Makedonija 52 %, Bugarska
50 %, Hrvatska 44 %...

Grafik 8.1. Osnovni faktori ugroenosti IPA podruja u Crnoj Gori

Urbanizacija
90
% ukupne povrsine IPA podrucja

80 Prekomjerna eksploatacija
ume
70 Poari
60
Lo menadment u
50 vodoprivredi
40 Invazivne vrste

30
Prekomjerna ispaa
20
Poumljavanje neadekvatnim
10 vrstama
0 Intezivna zemljoradnja

Loe upravljanje umama nalazi se na drugom mjestu negativnih

antropogenih faktora i evidentirano je na 44 % ukupne povrine IPA
sajtova. Ovo se, prije svega, odnosi na nelegalnu i prekomjernu sjeu, koje
su zabiljeene na 37 % povrine; dok je poumljavanje neadekvatnim
vrstama prijetnja za 7 %. Usled loeg upravljanja umama, esti su i umski
poari koji predstavljaju prijetnju za 30 % povrine IPA sajtova. Lo

92
menadment u vodoprivredi (pravljenje brana, dreniranje, prekomjerna
eksploatacija) prepoznat je kao prijetee faktor za 22 % ukupne povrine.

Slika 8.5. Izgradnja nelegalnih objekata i postavljanje planog inventara

uzroci su devastacije osjetljivih ekosistema na Velikoj ulcinjskoj plai

Interesantno je da je negativni uticaj poljoprivrede na biodiverzitet i stanita

pomenutih podruja u Crnoj Gori znatno manji nego u zemljama u
okruenju. Tako smo prekomjernu ispau kao negativni antropogeni faktor
evidentirali na 7 %, a intezivnu zemljoradnju na 4 % povrine. U Turskoj je
je intezivna poljoprivreda prijetnja za ak 44 % IPA povrina, u Bugarskoj
za 34 % IPA povrina, u Makedoniji za 36 %, a u Hrvatskoj za 22 %.
Invazivne vrste, kao prijetnju za autohtonu floru, evidentirane su na 15 %
povrine.
Analizom inteziteta antropogenih faktora koji negativno utiu na
IPA sajtove u cijeloj Jugoistonoj Evropi dobijen je sledei poredak: 1.
Urbanizacija; 2. Loe upravljanje umama; 3. Intezivna poljoprivreda; 4.
Lo menadment u vodoprivredi; 5. Invazivne vrste.

Grafik 8.2. Osnovni faktori ugroenosti IPA podruja u Jugoistonoj Evropi

60
% ukupne povrsine IPA podrucja

Urbanizacija
50
Loe upravljanje
40 umama
Intezivna poljoprivreda
30

20 Lo menadment u
vodoprivredi
10 Invazivne vrste

93
94
 9. Prekomjerna eksploatacija

Poslije zadnje glacijacije na velikom podruju Sjverene Amerike

pojavio se nevjerovatan diverzitet krupnih sisara, antilopa, konja,
mamuta, mastodona, gigantskih lenjivaca i drugih vrsta, koji se moe
uporediti sa faunom sisara koja danas postoji u Africi. Pa ipak, prije
oko 11,000 godina, na kraju Pleistocena, oni su nestali: 34 roda
krupnih sisara su nestala za manje od 1000 godina (Martin 1984). To
je znaajno nestajanje, ako se zna da je u toku prehodna tri miliona
godina u Sjevernoj Americi nestalo samo 20 rodova velikih sisara.
Da li je koincidencija da je tako mnogo krupnih sisara nestalo kratko
vrijeme po dolasku ljudi u Sjevernu Ameriku? Mnogi antropolozi
danas vjeruju da je upravo prekomjerni lov od strane ljudi primarno
odgovoran za ove ekstinkcije.
.

Slika 9.1. Mnogi naunici vjeruju da je prekomjerni lov odgovoran za

ekstinkciju mnogih krupnih sjevernoamerikih sisara pre oko 11,000
godina. Mamut je bio jedna od tih rtvi, dok je bizon koji se vidi u pozadini
preiveo do dananjih dana.

Jedan od problema sa kojim se suoavaju naunici kada pokuavaju

da dokumentuju ekstinkcije izazvane prekomjernim lovom od strane
ljudi jeste da nemaju dovoljno podaaka, tako da je najvei broj studija
ogranien na grupe koje su dobro poznate kao to su na primjer
sisari.Ceballos i Ehrlich (2002) uradili st veoma detaljnu studiju 3a
173 vrsre sisara sa svih kontinenata, koje predstavljau otprilike 4%

95
od ukupnog broja od 1,650 poznatih sisara. Koristei istorijske
podatke oni izraunali su promjene u njihovim arealima, i manje vie
oekivano ustanovili su da je najvei gubitak sisara bio tamo gdje je
ljudska populacija bila najvea, posebno u jugoistonoj Aziji i Indiji.
Kombinacija gubitka stanita i prekomjernog lova bili su odgovorni
za najvei dio smanjivanje areala koje su uoili. U Africi, je bio
primjeen drugaiji trend, najvei gubitak nije bio povezan sa
najveom gustinom ljudske populacije. Najvei gubitak je naen u
regionu Sahare, gdje je ljudska populacija mala, ali je prekomjerni
lov visok, posebno kad su u pitanju gazele i krupni herbivori.
Generalni zakljuak do kojeg su doli Ceballos i Ehrlich je da su
analizirane 173 vrsta preivjele kombinovani gubitak od 50%
njihovog isttorijskog areala, uglavnom kao direktna posledica
ljudskih aktivnosti.

Slika 9.2. Moa na Novom Zelandu. Ova slika je napravljena za 19067

meunarodnu izlobu u Christchurch-u.

Najbolji dokaz da je prekomjerni lov od strane ranih ljudi

eliminisao neke vrste dolazi sa ostrva (Hunter i Gibbs 2009). Na
mnogim izolovanim ostrvima, ptice su evoluirale u odsustvu sisarskih
predatora, i ponekad su u tom procesu izgubile sposobnost da lete.
Kada su ljudi stigli na ta ostrva, oni su lako dolazili do plijena.
Polineani, danas poznati kao Maori, stigli su na Novi Zeland oko
12000 CE, i tada je na ostrvu je bilo prisutno 11 vrsta ptica moa.
Kada su Evropljani kolonizovali ostrvo u 18 vijeku, veina moa je

96
bila nestala. Veina dokaza sugerie da su moe nestale u manje od
100 godina poslije kolonizacije Polineana. Jedan od faktora koji je
doprineo nestanku je krenje uma i druge promjene koje su uradili
Maori. Ali, analize ostataka kostiju ovih ptica, koje su bili pronaene
u blizini sela Maora, pokazale su da je prekomjerni lov bio glavni
faktor (Turvey i Holdaway 2005).
Premu Hunter i Gibbs (2009) dva tipa prekomjerne
eksploatacije koja danas izazivaju najveu panju konzervacionista su
prekomjerni ribolov i bushmeat trgovina. Prekomjerni ribolov ne
izaziva dovoljno panje javnosti zbog veeg broja razloga, a prije
svega to da zatita riba ne izaziva preveliku panju, i to da se najvei
dio ribolova odvija se u morima, daleko od pogleda i esto izvan
nacionalnih granica. Atlantski bakalar (Gadus morrhua) je primjer
ribe koja se prekomjerno izloljava. Danas zalihe ove vrste su postale
toliko male da je u mnogim djelovima svijeta dolo i do prestanka
izlova. Kako su velike jedinke postale rijetke, i nema dovoljno riba
koje dostiu zrelost za reprodukciju i dolazi do kolapsa zaliha (eng.
stock). Industrijsko ribarstvo moe da redukuje biomasu riba za oko
80% u toku 15 godina eksploatacije ribljeg stoka (Myers i Worm
2003). Jedan od osnovnih problema u prekomjernom ribarstvu lei u
toma da je veina od komercijalno znaajnih morskih riba su
predatori. Uklanjanje ivotinja koje se nalaze visoko u lancima
ishrane je energetski neefikasno i ima znaajne posledice po prirodnu
ravnoteu.
Termin bushmeat se koristi da bi generalno obuhvatio bilo
koju divlju vrstu koja se koristi za ljudsku ishranu, ali se u
konzervacionistikom leksikonu primarno se koristi da opie
prekomjernu eksploataciju ivotinja u tropskim kopnenim
ekosistemima, posebno u umama, i to Zapadne i Centralne Afrike
(Hunter i Gibbs 2009). Broj ivotinja na koje se odnosi ovaj oblik
prekomjerne eksploatacije je veliki od gorila do kraba, ali
dominiraju sisari, posebno glodari, kopitari i primati. Ovaj tip
eksploatacije izazvan je prije svega komercijalnim razlozima, a ne
lokalnim razlozima vezanim za zadovoljavanje osnovnih ivotnih
potreba. Naravno ljudi ubijaju i jedu divlje ivotinje u tropskim
oblastima hiljadama godina ali poslednjih decenija stopa
eksploatacije postaje neodriva zbog rasta broja ljudi. Znaajno je
napomenuti, da bushmeat trgovina ima rizik ne samo za divlje
ivotinje ve i za ljude, npr. izloenost bolestima kao to s HIV/AIDS
i Ebola.

97
Slika 9.3. Primjeri za bushmeat trgovinu.

9.1. Komercijalna ekspolatacija

Koa to je dobro poznato, novac je osnovna pokretaka snaga koja

dovodi do eksploatacije divljih vrsta (Hunter i Gibbs 2009). Znaajne
sume novca su ukljuene upravo zbog znaaja i raznosvrstnosti
proizvoda koji se dobijaju korienjem divljih vrsta: hrana, gorivo,
medicina, materijal za gradnju i mnotvo drugih proizvoda.
Na alost, komercijalna eksploatacija divljih vrsta moe veoma esto
postati prekomjerna ekploatacija (Hunter i Gibbs 2009). Neki od
razloga su:
1. Potencijalno trite za divlje produkte je ogromno. Proizvodi
iz divljine, kada se jednom pojave na trite imaju ogroman
broj petencijalnih korisnika. Osnovno trite za kljove
nosoroga i slonova ubijenih u Africi je daleki Istok, koral
sakupljen u Filipinima se prodaje u Evropi i Americi.
2. Trina cijena divljih vrsta se obino poveava kako one
postaju rijetke, to dalje dovodi do vee eksploatacije i ini da
divlje vrste postaju jo rjee. Domae zamjene za divlje
produkte nijesu identine i esto se imaju nie cijene.
3. Divlji izvori su esto zajedniki resursi, ne pripadaju nikome
a opet pripadaju svakome Osim toga, divlji svijet se esto
nalazi na zabaenim mjestima gdje zakon i socijalno
okruenje ne djeluju efikasno.
4. Ljudi koji eksploatiu divlji vi svijet su najee nezajaljivi
u svojim apetitima da dou do to vie novca. Najee,
komercijalni eksploatatori esto imaju kapital da omogue
skupu tehnologiju za sakupljanje divljih vrsta u veim
koliinama (npr. helikopteri za hvatanje nosoroga).

98
Slika 9.5. Mrtva majka i beba kita na brodu koji slui za hvatanje kitova.
Plavi kitovi su se oporavili od minimum brojnosti. 1970 godine bilo je samo
400 jedinki, dok ih danas ima oko 2,200, to predstavlja samo jedan odsto
njihove brojnosti od prije 500 godina.

U cilju sprjeavanja nelegalne trgovine u Vaingtonu je 1973. godine

doneena Konvencija o meunarodnom prometu ugroenim vrstama
divlje flore i faune - CITES (eng. Convetion on International Trade
in Endangered Species of Wild Fauna and Flora). Ovom
konvencijom se na nivou vlada regulie promet preko 30,000 biljnih
i ivotinjskih vrsta. CITES konvencija se navodi kao primjer
uspjenog meunarodnog sporazuma. U prilog tome govori injenica
da ni jedna vrsta koja je uvrtena u anekse ove konvencije nije
izumrla od njenog stupanja na snagu. Kao primjer mogu se navesti
slonovi, koji se nalaze na Aneksu I CITES-a, a spaeni su zabranom
prodaje slonovae. Cilj ove Konvencije, iji je potpisnik i Crna Gora
(vidi Case Study) je da obezbijedi da meunarodna trgovina
ivotinjskim i biljnim vrstama ne ugrozi njihov opstanak.

99
Tabela 9.1. Ukupan promet ivotinjama i njihovim proizvodima koje se
nalaze na CITES listi u Crnoj Gori u periodu 2005-2009.
Takson broj broj vrsta Aneks I Aneks II Aneks III
jedinki
Sisari 34 9 2 6 1
Gmizavci 131 9 3 6 -
Ptice 10 4 1 3 -
Vodozemci 4 1 - 1 -
Derivati 10 2 - 2 -
Ukupno 189 25 6 18 1

9.2. Eksploatacija za ivotne potrebe

Mnogi ljudi koji ive u ruralnim oblastima eksploatiu divlje vrste da

bi direktnim putem zadovoljili dio svojih potreba za hranom,
odjeom, obuom, ogrijevom itd. Veliki broj ljudi i danas u ruralnim
oblastima virtuelno zadovoljavaju cjelokupne svoje potrebe na raun
hvatanja i ubijanja divljih vrsta. Sa druge strane, u mnogim
sluajevima, te aktivnosti predstavljaju samo dodatak kunoj
ekonomiji, kao to je na primjer nedeljni odlazak na pecanje. To je
esto motivisano rekreativnim aktivnostima, dok je sama potreba za
zadovoljenje osnovnih ivotnih potreba u hrani u drugom planu. Na
globalnom nivou, veina ljudi se nalazi u sredini izmeu ove dvije
grupe, umjeren dio svojih potreba dobavljaju iz divljine, posebno
gorivo i materijal za gradnju, a preostali dio iz prodavnica i od
poljoprivrede (Hunter i Gibbs 2009).

9.3. Incidentna eksploatacija

esto u procesu eksploatacije jedne vrste, druge vrste bivaju takoe

eksploatisane (Hunter i Gibbs 2009). Ovaj fenomen je posebno est u
ribolovu, i postoji poseban termin za tu neplaniranu eksploataciju:
bycatch (Lewinson i sar. 2004). Primjeri ukljuuju delfine koji su
sluajne rtve prilikom ulova tuna ali mnoge druge vrste se mogu
nai u mreama za ulov ribe. Veina tih vrsta nema harizmu kao
delfini, tako da njihova incidentna eksploatacija esto prolazi
nezapaeno. Zbog toga to mree za hvatanje rakova (kampa)
ubijaju i veliki broj kritino ugroenih morskih kornjaa, ribolovci iz
SAD moraju da imaju na svojim brodovima TED (ureaje za

100
ukljanjanje kornjaa) koji omoguavaju kornjaama da pobjegnu
(Slika 9.6).

Slika 9.6. A. Veina vrsta uhvaenih mreama za kampe bivaju ubaene na

brod, i ukljuuju i ugroene vrste kao to je morska kornjaa. B. TED (turtle
excluder device). Morske kornjae ulaze u mreu pre ulaska u glavni deo
mree. kampi prolaze kroz mreasti zatvara u mreu, ali kornjaa pliva
po obodu i kad doe do mreastog zatvaraa izlazi iz mree.

9.4. Rekreativna eksploatacija

Mnogi ljudu rutinski koriste divlji svijet samo iz zabave. Na primjer,

statistika pokazuje da meu odraslima u SAD 36% koriste divlje
ivotinje rekreativno, tj. procjena je da postoji oko 13 miliona lovaca,
34 miliona ribolovaca i 66 miliona posmatraa divljeg svijeta (US
Fish and Wildlife Service 2002). Kada mislimo o ovakvom tipu
eksploatacije, onda nam prvo na pamet padaju lovci i ribolovci. Dosta
je napisano o uticaju ovog vrsta sporta iz konzervacione perspektive.
Sportski lovci i ribolovci esto prekomjerno eksploatiu odreene
populacije, posebno na mjestima i u vrijeme kada je slaba kontrola.
Sa druge strane, imamo da je lov potreba za kontrolu odreenih
populacija, posebno u odsustvu prirodnih predatora.

9.5. Indirektna eksploatacija

Termin indirektna eksploatacija koristi se za irok set ljudskih

aktivnosti koji indirektno ubijaju ostale organizme: putevi,
vjetrenjae.. (Hunter i Gibbs 2009). Primjer indirektne eksploatacije
ukljuuje domae ivotinje i njihovu eksplaoatciju drugih vrsta. Na
primjer, jedna studija na domaoj maki je procijenila da u prosjeku
maka koja se nalazi izvan kue ubija otprilike jednu pticu nedeljno
(Lepczyk i sar. 2004); ako taj broj pomnoimo sa 200 miliona
maaka (bazirana na procjeni da samo u SAD ima 100 miliona)

101
ukazuje da domae make na svjetskom nivou ubiju vie od deset
milijardi ptica godinje.

102
 10. Invazivne egzotine vrste
Termin egzotine vrste je najei termin korien od strane
konzervacionih biologa da opie vrstu koja ivi izvan svog nativnog
areala. Pa ipak, esto emo se susresti sa terminima kao to su:
introdukovana vrsta, no-nativna vrsta, termini koje mnogi botaniari
koriste za strane ili adventivne biljke. Termin invazivna vrsta je
takoer est i odnosi se na egzotinu vrstu koja je uspjenu uneena
(ili je to na putu) u jedan ekosistem, izazivajui znaajne ekoloke,
ekonomske ili tete po ljudsko zdravlje. Treba imati na umu, da
mnoge egzotine vrste nijesu i invazivne. Postoji vei broj definicija
invazivnih vrsta (Pei i sar. 2010). Invazivna vrsta je strana vrsta
ija introdukcija izaziva ili e izazvati tetu ekonomiji, ivotnoj
sredini ili ljudskom zdravlju (U. S. Executive Order 13112).
Invazivna vrsta je vrsta koja je uneena u prirodni ili modifikovani
ekosistem ili stanite u kojima nikada prije nije ivjela, a koja su se
pokazala povoljnim za njeno preivljavanje i razmnoavanje.
Uspostavljajui vijabilnu populaciju, invazivna vrsta mijenja biotike
interakcije u tom ekosistemu i moe ugroziti autohtoni bioloki
diverzitet (IUCN, 1999).

10.1. Naini na koje vrste mogu biti introdukovane

Masda bi mnoge vrste rado ostavili iza nas, one su transportovane

irom svijeta kao slijepi putnici (Hunter i Gibbs 2009). Kada mislimo
o takvim vrstama onda su sivi pacov, kuni mi i crni pacov vrste
koje nam prve padaju na pamet. Samo ove tri vrste, izazivaju tetu
koja se mjeri milijardama dolara svake godine. Osim toga one su
imale znaajnu ulogu u ekstinkciji mnogih vrsta, posebno na ostrvima
(Hunter i Gibbs 2009).
Slijepi putnici esto prolaze nezapaeno jer su mali i slabo
uoljivi. Mnogi insekti su iroko preneeni, trasportujui se kao jaja i
lutke u hrani, odjei i drugim objektima. Evropske kine gliste su
vjerovatno dospjele u SAD preko zemljita koje je ostalo na korijenu
sadnica jabuka ili drugog drvea. Vjerovatno najvea koliina
egzotinih organizama koja se transportuje je predstavljena sitnim
marinskim organizmima (plankton i planktonske larve krupnijih
vrsta) koji dospijevaju u milionima jedinki sa balastnim vodama
brodova (Ruiz i sar. 2000). Brodovi koji prelaze okeane sa malo ili
bez tereta uzimaju ogromnu koliinu morske vode zbog stabilnosti.

103
Sa dolaskom na svoju destinaciju oni putaju tu voda a sa njom i
milione sitnih organizama. Na ovaj nain se poznata koljka
Dreisesena proirila u Baltiko more, i potencijalno dola do
Sjedinjeno- amerikih i Kanadskih Velikih Jezera (Aldridge i sar.
2004).

Slika 10.1. Pacifiki pacov, slijepi putnik na mnogim Junopacifikim

ostrvima gdje negativno utie na populacije ugroenih ptica.

Ljudska potreba za hranom je bila motiv za introdukciju mnogih

vrsta. Vrste koje se koriste za hranu dominiraju na listi planiranih
introdukcija, ali mnoge vrste su ljudi introdukovali i zbog drugih
potreba. Neki od najranijih primjera dolaze sa Tihog okeana, gdje su
Polineani sa sobom donosili svinje, pse, pilad, slatki krompir,
banane i drugo (Diamond 1997). Egzotine vrste drvea su iroko
uzgajane kao izvori za gradnju brodova, dobijanje vlakana ili goriva,
a ponekad su se bolje razvijale u oblastima u kojima su
introdukovane nego u njihovom domovinama (nativnim oblastima).
U nekim sluajevima divlje vrste su bile introdukovane zbog
komercijalnih, ili drugih potreba. Na primjer, crvene vjeverice su
introdukovane na Njufaundlend da bi se obezbjedila hranu za kune
zlatice, vrstu koja je bila znaajna za trapere, lovce na kune. Nilski
grge je introdukovan u jezero Viktorija da bi se intezivirao
komercijalni ribolov (Schindler i sar. 1998)
Posledice ovih introdukcija su bile lokalizovane onoliko dugo
koliko su te vrste ostale "pod kontrolom" (Hunter i Gibbs 2009).
Meutim, neke od ovih vrsta su "pobjegle u divljinu", i one su postale
"divlje". Konji i svinje su danas divlji u mnogim oblastima Novog
Svijeta, izazivajui mnoge probleme.

104
 Neke vrste su introdukovane kao pogodni objekti za
rekreativni lov ili ribolov. Sportski lovci i ribolovci su veoma aktivni
u planiranoj introdukciji divljih egzotinih vrsta. Posebno su u tome
aktivni ribolovci, koji uzimaju ribu i putaju je u vodene ekosisteme
irom svijeta (Cambray 2003). U Skadarskom jezeru ivi 34 nativne
vrste riba, ali i 13 introdukovanih ribljih vrsta (Talevski i sar. 2009).
Meu kopnenin vrstama, ptice za odstrijel su glavni favoriti
za introdukciju. Fazan, jedna od svjetski najpopularnjih vrsta ptica za
odstrijel, mnogo je ei u Evropi i Sjevernoj Americi nego u svojoj
domovini Aziji. Na Havajima, je introdukovano 75 razliitih vrsta
ptica (prije svega Galliformes - fazani, jarebice...), iako su se samo
populacije 17 vrsta uspjeno odrale (Long 1981).
Uvoz ukrasnih biljaka zbog njihove ornamentalne ljepote i
ivotinja kao kunih ljubimaca moe se klasifikovati kao motivisano
estetikom ili komercijalno ili kao rekreativno. Veina ukrasnih biljka
ne uspijeva da pobjegne iz bati, ali neke od njih uspeju u tome.
Veina kunih ljubimaca umire kada se oslobode ili pobjegnu iz
zarobljenitava. Meutim, ima i izuzetaka, mnoge vrste tropskih riba
su, na primjer, uspjele da odre svoje populacije daleko od svojih
nativnih areala.

Slika 10.6. Pajasen (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle) je jedna od

najopasnijih invazivnih drvenastih biljaka u Crnoj Gori. Porijeklom je iz
Kine, a u Europu je uneen kao ukrasna biljka poetkom 18. vijeka. Brzo
raste, nema prirodnih neprijatelja, prilagoena je na sve vrste zemljita, a
zbog luenja otrova ailantona zaustavlja rast drugih biljaka u svojoj blizini.
Razmnoava se i vegetativno izbojcima iz korijena pa se ista jedinka iri i
nekoliko desetina metara od matinog stabla.

105
Neke vrste su introdukovane iz naunih razloga ili za potrebe
bioloke borbe. Da bi to bolje ispitali odreene vrste, naunici esto
odravaju kolonije tih vrsta u laboratorijama. Nekad se te vrste, koje
se gaje u laboratorijskim uslovima, nalaze daleko od svojih nativnih
areala, i ponekada se deava da pobjegnu. Gubar je jedan od
napoznatijih primjera za ovo. On je danas rairen u umama SAD-a
poto je pobjegao 1869. godine iz laboratorije naunika koji ga je
uvezao iz Evrope, sa ciljem da razvije industriju svile u Novoj
Engleskoj (Forbuch i Fernald 1896).
Sa druge strane, imamo da su mnoge egzotine vrste
introdukovane sa ciljem da kontroliu invazivne egzotine vrste koje
su tu ranije introdukovane. Ponekad, u praksi to dobro funkcionie,
ali ponekad loe planirana introdukcija dovodi do toga da situacija
postane gora nego prije (Hunter i Gibbs 2009). Pacovi i zeevi koji su
i introdukovani na neka ostrva postali su veoma brojni i znaajni, ali
introdukcija njihovih predatora (npr. lasice na Novom Zelandu i
mungosi na Havajima i Istonoj Indiji) je bila vie tetna nego
korisna. Pacovi i zeevi su se pokazali prilino imuni na predatore,
koji su preli na ishranu ostalim vrstama, posebno pticama koje su se
hranile na tlu. Jedan od najilustrativnijih primjera je onaj na ostrvima
u Junom Pacifiku, gdje je 1977. godine introdukovan predatorski
pu Euglandina rosea, sa ciljem kontrolisanja brojnosti velikog
Afrikog pua, koji je ranije tu bio introdukovan i koji je pravio
pravu pusto na gajenim biljkama. Danas, Afriki pu i dalje
perzistira, dok je Euglandina iskorijenila 56 od 61 vrste pueva koji
ive na drveu i koji su nativni za ostrvo, ostavljajui samo pet vrsta
u divljini i jo 15 koji preivljavaju samo u zarobljenitvu (Coote i
Loeve 2003).

Slika 10.2. Pu Euglandina rosea (kanibalski pu). Foto. Dylan Parker

106
Kada govorimo o egzotinim vrstama obino mislimo na vrste koje
su transportovane od strane ljudi, namjerno ili sluajno. Meutim, u
ovu grupu moramo ukljuiti i vrste koje su postale sposobne da
proire svoj areal zbog ljudskih aktivnosti koje su izmijenile sredinu.
Na primjer, kada je Suecki kanal otvoren 1869. godine, to je
omoguilo mnogim vrstama iz Crvenog Mora da uu u istoni
Mediteran. Slino se dogodilo i sa izgradnjom Panamskog kanala.

10.2. Uticaj invazivnih egzotinih vrsta

Uspostavljajui vijabilnu populaciju, invazivna vrsta mijenja biotike

interakcije u tom ekosistemu i moe ugroziti autohtoni bioloki
diverzitet (IUCN 1999). Invazivne vrste naruavaju stabilnost
ekosistema, prije svega, u sluaju intenzivnog izlovljavanja
autohtonih vrsta ili kompetitivnom superiornou u odnosu na
autohtone vrste kada su u pitanju ogranieni resursi (Pei i sar. 2010.
Uticaj na autohtoni biodiverzitet moe biti veoma znaajan poznat
je veliki broj vrsta koje se nalaze na listi ugroenih ili vrsta koje su u
opasnosti da ieznu, zbog rizika nastalog unoenjem alohtonih vrsta.
Invazivne vrste izazivaju milijarde dolara tete svake godine (Pei i
sar. 2010).

Kompetitori
Uticaj invazivnih vrsta kao kompetitora je posebno oigledan kad je
rije o biljkama i drugim sedentarnim vrstama. Neke egzotine vrste
mogu postati ekstremno brojne tako da je ovdje konkurencija jasno
izraena u odnosu na osnovne resurse, kao i za prostor to je tijesno
povezano sa konkurencijom za vodu, nutrijente, svjetlost itd.
Kompetitivne invazivne vrste mogu dramatino da utiu na relativnu
brojnost nativnih vrsta (Hunter i Gibbs 2009). Kompeticija izmeu
egzotinih i autohtonih vrsta moe da se dogodi i izmeu mobilnih
vrsta gdje prostor nije resurs za kompeticiju. Siva vjeverica i
Amerika kuna iz sjeverne Amerike su zamijenili crvenu vjevericu i
Evropsku kunu u velikom dijelu Evrope (Bryce i sar. 2002).
Vrste koje su taksonomski daleko takoer mogu biti u
kompeticiji za isti resurs. Medonosne pele, koje su autohtone za
Evropu, su iroko introdukovane i poznato je da su kompetitori
nativnim vrstama insekata i ptica za polen i nektar. tavie, izgleda
da one ne oprauju mnogo autohtonih vrsta u oblastima u kojima su
introdukovane, upravo zbog svoje morfologije i ponaanja kojima se

107
razlikuju od polinatora sa kojima su autohtone biljke evoluirale
(Paton 1993).

Predatori i herbivori
Najoigledniji primjer za uticaj egzotinih vrsta je kada jedna
introdukovana vrsta ubija i jede autohtonu vrstu (Hunter i Gibbs
2009). Jedan od najpoznatijih primjera dolazi sa Stefanovog ostrva
(Stephen island), koje se nalazi izmeu Sjevernog i Junog ostrva
Novog Zelanda. uvar svjetionika koji je bio stacioniran tamo 1894.
godine drao je maku, i kao hobi je preparirao koe ptica koje je
njegova maka lovila i slao ih je potom Britanskom Prirodnjakom
Muzeju. Poslije nekog vremena dobio je pismo od Muzeja u Londonu
sa porukom da je njegova maka sakupila vrstu novu za nauku, ali u
meuvremenu ta vrsta, cari sa ostrva Stephen (Xenicus lyalli) je
iezao, vjerovatno zbrisan od strane jedne make.

Slika 10.3. Cari (Xenicus lyalli, Xenicidae), sa ostrva Stephen. Foto.

Buller, Walter Lawry, Birds of New Zealand, Supplement, 1905.

Iz biodiverzitetske perspektive, najdestruktivniji egzotini herbivori

su vjerovatno vrste generalisti kao to su koze, svinje i zeevi
introdukovani na ostrva. Dva biodiverzitetska hot spota
Galapagoska i Havajska ostrva, su posebni karakteristini primjeri ta
invazivni herbovori mogu da urade (Schofield 1989). Iz razloga da su
biljke dominantne vrste u ekosistemima, posledice njihovog
iskoriavanja od strane herbivora prevazilaze uticaj na same biljke
koje su bile pojedene. Osim toga, ostrvske biljke su vie osjetljivije
na uticaj od strane sisarskih herbivore, jer je mnogim ostrvima

108
evoluirala jedinstvena flora koja nije adaptirana na ishranu od strane
krupnih herbivora. Sjetimo se primjera Okruglog Ostrva, gdje su
introdukovane koze i zeevi tako jako degradirali vegetaciju. Dvije
vrste gmizavaca su nestale, dok su 3 vrste gmizavaca i 10 vrsta
biljaka u opasnosti da nestanu, ako se koze i zeevi ne uklone (North
i sar. 1994).

Paraziti i patogeni
Egzotini paraziti i patogeni imaju znaajan potencijal da narue
autohtonu biotu (Hunter i Gibbs 2009). Postoji veliki broj primjera, a
dovoljno je rei da su Evropski kolonisti ubili vie ljudi u Australiji i
Sjevernoj Americi sa bolestima koje su donijeli sa sobom nego sa
pukama. Smatra se da su dvije introdukovane bolesti ptica, ptija
malarija i ptije boginje, imale znaajnu ulogu u ekstinkciji nekoliko
Havajskih vrsta ptica (Atkinson i sar. 2005); virus Zapadnog Nila i
ptiji grip, nose veliki rizik zato to predstavljaju opasnost kako za
ptice, tako i za ljude. Neke invazivne vrste mogu izazivati
zdravstvene probleme u ljudi (npr. polen ambrozije - Ambrosia
artemisiifolia - izaziva alergijske reakcije).
Treba napomenuti i opreznost kad je rije o vrstama koje su
introdukovane kao agensi bioloke borbe. Preko 100 vrsta parazita,
patogena i predatora je uvezeno u SAD za bioloku borbu protiv
gubara. Mnoge od ovih vrsta, kako se pokazalo kasnije negativno
utiu na irok spektar leptira i moljaca.

Hibridizacija
Neke introdukovane vrste, kao na primjer divlja patka su u bliskim
vezama sa autohtonim vrstama tako da mogu meusobno da se
ukrtaju i daju hibride (Hunter i Gibbs 2009). Divlja patka, je iroko
introdukovana od strane sportskih lovaca zbog ega je i njen interval
znaajno proiren. U zarobljenitvu, divlja patka se meusobno
ukrta sa najmanje 40 drugih vrsta. U divljini, divlja patka se ukrta
sa obe patke koje su prepoznate kao posebne vrste (arena patka i
amreka crna patka), kao i sa patkama koje se ponekad tretiraju ili
kao posebne vrste ili kao podvrste (npr. Meksike patke i Havajske
patke) (Williams i sar. 2005).
Populacije nekih od ovih vrsta pataka su u opadanju, i postoji
opasnost da mogu eventualno i nestati, i biti zamijenjene sa divljom
patkom i njenim hibridima. Slini primjeri se mogu navesti i za
mnoge rijetke ribe, sisare i posebno biljke.

109
Slika 10.4. Hibrid divlje patke (Anas platyrhynchos). Foto. Andreas Trepte,
www.photo-natur.de.

10.3. Zato su neke vrste vie uspjeniji invajderi od ostalih i

zato su neki ekosistemi vie osjetljiviji na invaziju nego drugi?

Samo mali dio biljaka i ivotinja koji su transportovane na novo

mjesto obrazuju tu svoju populaciju i jo manje njih e postati
invazivne tetoine (Hunter i Gibbs 2009). Ova ideja je kodifikovana
sa deset pravila: jedva jedna od deset transportovanih biljaka
pobjegne u divljinu, samo jedna od deset koje pobjegnu se odri, i
samo jedna od deset vrsta koja se odrala postane invazivna
(Williamson i Fitter 1996). Kao to je sluaj sa svim grubim
pravilima, izuzeci su esti, ali ova pravila ukazuje na osnovnu ideju
da nije svakom insektu koji dospije sa upakovanim sandukom sueno
da bude tetoina.
Istraivanje stope uspjeha je pokazalo jedan interesantan
obrazac: introdukovane vrste su uspjenije na ostrvima. U tabeli 10.1.
je dat broj introdukovanih biljnih vrsta u razliitim djelovima svijeta
u poreenju sa brojem nativnih vrsta. Jasno se vidi da su mjesta sa
najveim procentom invajdera upravo ostrva. Jedno objanjenje za
ovu pojavu jeste da veina ostrva ima relativno malo vrsta, to znai
da introdukovane vrste imaju manje kompetitora, predatora, parazita i
patogena sa kojima treba da se bore. Ova ideja je takoe dokazana i u
kontrolisanim eksperimentima, posebno na livadama (npr. Fargione i
Tilman 2005). Sa druge strane, neke studije nijesu pokazale da su
diverzitetski bogatije zajednice rezistentnije na invaziju (Hooper i sar.
2005). Egzotine vrste su posebno este u uznemirenim ekosistemima
(Elton 1958). Introdukovane biljke esto dominiraju u flori blizu
puteva, dok u degradiranim akvatinim ekosistemima dominiraju
introdukovane ribe. Meutim, ima i izuzetaka od ovog uoptavanja.

110
Tabela 10.1. Udio introdukovanih biljnih vrsta u flori razliitih djelova
svijeta (iz Lovel 1997).
Region Nativne Introdukovane %
vrste vrste introdukovanih
vrsta
Havaji 1,143 891 44
Britanska ostrva 1,225 945 43
Novi Zeland 2,449 1,623 40
Australija 15,638 1,952 11
SAD 17,300 2,100 11
Kontinental. 11,820 721 6
Evrope
Juna Afrika 20,573 824 4

Ako su uznemireni ekosistemi posebno osjetljivi na invaziju, onda je

logiki pretpostaviti da e vrste koje su adaptirane na uznemirene
ekosisteme e napredovati kao egzotine vrste. Slino tome, moemo
pretpostaviti da invajderi imaju tedenciju da budu abundantne vrste,
tolerantne na irok opseg uslova i sa visokim reproduktivnim
potencijalom (Williamson i Fitter 1996). U praksi, meutim ova
uoptavanja nijesu uvijek odriva, i jo uvijek smo daleko od toga da
uspjeno predvidimo koje vrste mogu postati invazivne (Duncan i sar.
2003). Problem invazivnih vrsta danas je aktuelan i prepoznat kao
jedna od osnovnih prijetnji biodiverzitetu na globalnom planu -
problem kojim se intenzivnije poelo baviti tek nekoliko zadnjih
decenija. Kroz veliki evropski meudravni projekt DAISIE
(Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe) na
podruju Europe je zabiljeeno vie od 11,000 egzotinih vrsta.

Invazivne biljne vrste u Crnoj Gori

Za razliku od mnogih regiona irom svijeta u kojima je ekologija invazivnih
vrsta dobro razvijena, u Crnoj Gori se interesovanje za ovo polje ekologije
pojavilo u poslednjih nekoliko godina. Najnoviji podaci o invazivnim
biljnim vrstama u Crnoj Gori odnose se na preliminarnu listu invazivnih
vrsta koju daju Steevi i Petrovi (2010). Ova lista sadri 50 vrsta i
podvrsta, to ini oko 1,4 % ukupne flore Crne Gore. Pomenuti taksoni
grupisani su u 36 rodova i 18 familija. Najveim brojem predstavnika (16)
zastupljena je familija Asteraceae, koja je najbrojnija i u invazivnoj flori
susjednih drava (Srbija, Hrvatska). Slino kao i na svjetskim listama
vodeih familija invazivnih biljaka (Crawley, 1987, Weber, 1997, Pyek,
1998), Fabaceae i Brassicaceae nalaze se u samom vrhu. Uzimajui u obzir

111
tipove stanita na kojima se javljaju, ustanovljeno je da najvei broj
invazivnih vrsta naseljava antropogena stanita (poljoprivredne povrine,
naselja), morska priobalna podruja, rijene obale. Nasuprot navedenim
tipovima, stanita koja imaju najmanji broj ovih vrsta su planinska
podruja, movare, suvi panjaci i etinarske ume. U Mediteranskom
dijelu Crne Gore zabiljeen je znatno vei broj invazivnih vrsta u poreenju
sa centralnim i sjevernim dijelom.

Grafik. 11.1. Broj invazivnih biljnih vrsta u Crnoj Gori od 1874 do danas.

20

15
broj vrsta

10

0
1874-1910 1911-1940 1941-1970 1971-2000 2001-danas
godine

Analizom porijekla invazivnih vrsta flore Crne Gore ustanovljena je

dominacija sjevernoamerikih vrsta (50 %), nakon kojih slijede biljke
porijeklom iz Azije (22 %), June Amerike (16 %), Afrike (6 %), Centralne
Amerike (4 %).
Prvi literaturni podatak o prisustvu invazivnih biljnih vrsta na
teritoriji Crne Gore datira iz 1874 godine (Pantoczek, 1874). Dalja
dinamika biljeenja ovih vrsta predstavljena je na grafiku 11.1. Kao to se
na grafiku vidi, poslednjih godina je izraen trend poveavanja broja
invazivnih biljaka.

Carpobrotus edulis invazivna vrsta koja naseljava primorsku oblast. U

Crnoj Gori je prvi put zabiljeene 2006. godine, a poslednjih godina je
zapaeno intezivno irenje. Vrsta naseljava i stanita sa ekstremnim
ekolokim uslovima, kao to su stijene uz obalu mora i ugroava habitate
koji su zatieni evropskom legislativom. Foto. D. Petrovi.

112
 11. Zatita ekosistema
U toku dvadesetog vijeka irom svijeta proglaen je velik broj
zatienih podruja. Meutim, kriterijumi, terminologija i pristup
upravljanju tim podrujima veoma se razlikuju u pojedinim
dravama. Prirodna mjesta zatiena od ljudskih aktivnosti mogu
imati razliite nazive: parkovi, refugijumi, itd. Najee korieni
termini su rezervati za oblasti u kojima su prirodni ekosistemi
zatieni od veine oblika ljudskog iskoriavanja. Drigi esti termin
je zatieno podruje. Meunarodna unija za ouvanje prirode
(UICN) definie zatieno podruje kao: jasno definisano podruje
koje je priznato sa svrhom i kojim se upravlja sa ciljem trajnog
ouvanja cjelokupne prirode, usluga ekosistema koje ono osigurava
te pripadajuih kulturnih vrijednosti, na zakonski ili drugi adekvatan
nain.
Kako bi se zatiena podruja mogla usporeivati i analizirati
na globalnom nivou, ukazala se potreba za standardizacijom
kategorija zatite, a prvi korak u tom smjeru napravljen je jo 1933.
godine, kad su na Meunarodnoj konferenciji za zatitu faune i flore
predloene etiri kategorije: "nacionalni park", "strogi rezervat
prirode", "rezervat flore i faune" i "rezervat sa zabranom lova i
sabiranja". Na svjetskom kongresu ouvanja prirode u Barceloni
2008. godine skuptina IUCN-a prihvatila je nove definicije
kategorija zatienih podruja koje se temelje na ciljevima
upravljanja, to znai da se kategorija nekog podruja odreuje prije
svega zavisno o tome kako se sa njime u budunosti planira
"postupati". Odluka o kategoriji najee je rezultat procjene i
dogovora.

Tabela 11.1. est osnovnih kategorija zatienih podruja.

IUCN
Katego Naziv kategorije Definicija
rija

Kategorija Ia obuhvata strogo zatiena

podruja izdvojena zbog zatite biodiverziteta,
Strogi rezervat i/ili geolokih i geomorfolokih vrijednosti, gdje
Ia prirode (Strict su posjeivanje, koritenje prostora i drugi
nature reserve) uticaji na prostor strogo kontrolisani i
ogranieni. Ova podruja mogu sluiti za
nauna istraivanja i monitoring.

113
 Kategorija Ib obuhvata velika, neizmijenjena ili
vrlo malo izmijenjena podruja ouvane
Podruje divljine prirode, bez znaajnijih i stalnih ljudskih
Ib
(Wilderness area) naselja, koja su zatiena i kojima se upravlja
tako da se u potpunosti ouva njihovo izvorno
stanje.

Kategorija II predstavlja velika prirodna ili

gotovo prirodna podruja izdvojena sa svrhom:
a) zatite ekolokog integriteta jednog ili vie
Nacionalni park ekosistema, procesa koji se u njima odvijaju i
II
National park vrsta koje oni podupiru, na nain da ona
istovremeno pruaju osnovu za sredinsko i
kulturno prihvatljive duhovne, naune,
edukacione, rekreativne i turistike aktivnosti.

Kategorija III titi odreenu prirodnu vrijednost,

Spomenik prirode koja moe biti reljefni oblik, morska peina,
(Natural osobenost nekog geolokog objekta ili iva
III
monument or pojava poput stabla masline velike starosti. Ova
feature) podruja najee imaju malu povrinu, ali
mogu imati veliki znaaj za posjeivanje.

Podruje Kategorija IV namijenjena je zatiti tano

upravljanja odreene vrste ili stanita, i upravljanje njima je
stanitem ili usmjereno prema tom cilju. Podruja zatiena
IV vrstom (Habitat/ u ovoj kategoriji esto, iako ne obavezno,
species zahtijevaju sprovoenje redovnih aktivnih
management upravljakih aktivnosti usmjerenih ouvanju
area) vrste ili odravanju stanita.

Kategorija V obuhvata ona podruja gdje je

Zatieni
dugotrajna interakcija ovjeka i prirode
kopneni/ morski
proizvela znaajne ekoloke, bioloke, kulturne
V predeo (Protected
i estetske vrijednosti, i gdje je odravanje tog
landscape/
odnosa neophodno da bi se ove vrijednosti
seascape)
sauvale.

Zatieno Kategorija VI zatienih podruja namijenjena

podruje s je ouvanju ekosistema i stanita, a uporedo s
odrivim tim i prateih kulturnih vrijednosti i
VI
koritenjem tradicionalnih naina upravljanja prirodnim
prirodnih resursa resursima. Ta su podruja uglavnom imaju
(Protected area veliku povrinu, njihov vei dio nalazi se u

114
 with sustainable prirodnom stanju, dok se dio koristi na odriv
use of natural nain.
resources)

Zvanini izvor podataka o zatienim podrujima u svijetu

predstavlja UN Lista zatienih podruja (UN List of Protected
Areas). Prvo izdanje ove Liste izraeno je 1962. godine na zahtjev
Generalne skuptine UN. Od 1997. analiza svjetskih zatienih
podruja bazira se na IUCN kategorijama, i na osnovu podataka
prikupljenih u svjetskoj bazi zatienih podruja (World Database on
Protected Areas - WDPA). Ova baza ukljuuje sve lokalitete koji
zadovoljavaju IUCN-ovu definiciju zatienih podruja, bez obzira
da li imaju odreenu IUCN kategoriju. Prema posljednjem izdanju
Liste zatienih podruja UN iz 2003. godine, u svijetu je trenutno
zatieno 102,102 podruja, koja pokrivaju 18.763.407 km2. Ukupno
je zatieno 11.5 % kopnene i 0,5 % morske povrine Zemlje.

Tabela. 11.2. Zatiena podruja u svijetu prema Listi zatienih podruja

UN, 2003.
% od
% od
IUCN Povrina ukupne
broj ukupnog
kategorija (km2) povrine
broja ZP
ZP

Ia 4.731 4,6 1.033.888 5,5

Ib 1.302 1,3 1.015.512 5,4

II 3.881 3,8 4.413.142 23,6

III 19.833 19,4 275.432 1,5

IV 27.641 27,1 3.022.515 16,1

V 6.555 6,4 1.056.008 5,6

VI 4.123 4,0 4.377.091 23,3

bez IUCN
34.036 33,4 3.569.820 19,0
kategorije

Ukupno 102.102 100,0 18.763.407 100,00

115
Tabela 11.3. Zatiena podruja na globalnom nivou. Izvor: UICN.
Potpuno zatiene oblasti Djelimino zatiene % ukupne
(UICN kategorije I-III) oblasti (UICN kategorije povrine
IV-V) koja je
Region Broj Veliina Broj Veliina zatiena
oblasti (x 1000 ha) oblasti (x 1000 ha)
Afrika 300 90,091 446 63,952 5.2
Azija 629 105,553 1104 57,324 5.3
S- Amerika 1243 113,370 1090 101,344 11.7
C- Amerika 200 8346 214 6446 5.6
J- Amerika 487 81,080 323 47,933 7.4
Evropa 615 47,665 2583 57,544 4.7
Okeanija 1028 53,341 184 7041 7.1
Svijet 4502 499,446 5899 348,433 6.4

Statistiki podaci Liste zatienih podruja UN pokazuju da 67% svih

zatienih podruja ima odreenu IUCN kategoriju i ona pokrivaju
81% povrine svih zatienih podruja. Od podruja kategorizovanih
po IUCN-u, najvei dio povrine koja je zatiena pripada
kategorijama II i VI - ukupno 47% ukupne povrine zatienih
podruja, dok je najvei broj podruja kategoriziran kao IUCN IV.
U Crnoj Gori zatiena podruja obuhvataju oko 9,047%
dravne teritorije, od ega najvei dio povrine pripada kategoriji II -
preko 80% ukupne povrine zatienih podruja (vidi Tabelu 12.4.).

Tabela 11.4. Zatiena podruja u Crnoj Gori (Izvor: etvrti Nacionalni

Izvjetaj Crne Gore prema CBD (Konvenciji Biolokog diverziteta),
Ministartstvo Odrivog Razvoja Crne Gore, 2010).
Procenat
Nacionalna kategorija IUCN Povrina dravne
kategorija (hektari) teritorije
(13,812 km2)
PRIRODNI REZERVATI I 650 0,047
NACIONALNI PARKOVI II 101.733 7,77
SPOMENICI PRIRODE III / V 13.638,54 0,987
PODRUJA POSEBNE PRIRODNE III 354,7 0,025
VRIJEDNOSTI
OSTALA ZATIENA PODRUJA III 15.000 1,086
ZATIENA OPTINSKIM
REGULATIVAMA
UKUPNO, POD NACIONALNOM ZATITOM 124.964,24 9,047

116
U najstroijoj kategoriji zatite, kao strogi rezervati zatiena su samo
dva podruja u nacionalnom parku Skadarsko jezero (Manastirska
tapija, Paneva oka, Crni ar, Grmour i Omerova gorica) i Crna
Pode u nacionalnom parku Durmitor. Do sada je proglaeno pet
nacionalnih parkova: Skadarsko jezero, Loven, Biogradska Gora,
Durmitor i Prokletije.
Zbog svoje bioloke i kulturne raznolikosti neka podruja u
Crnoj Gori uivaju i meunarodnu zatitu (vidi Tabelu 12.5).

Tabela 12.5. Podruja u Crnoj Gori zatiena meunarodnom legislativom

(Izvor: etvrti Nacionalni Izvjetaj Crne Gore prema CBD (Konvenciji
Biolokog diverziteta), Ministartstvo Odrivog Razvoja Crne Gore, 2010).

Ime i internacionalna kategorija zatienog Povrina

podruja (hektari)
a) Kanjon rijeke Tare The World 182,899
Biosphere Reserve - M&B, UNESCO
b) NP Durmitor sa kanjonom rijeke Tare
World Heritage site (podruje svjetske 33,895
batine) UNESCO (prirodno)
Kotorsko-Risanski zaliv World Heritage 15,000
site (podruje svjetske batine)
UNESCO (kulturno) ukljuujui grad
Kotor
Skadarsko jezero Ramsar podruje 40,000
(podruje Nacionalnog parka)

11.1. Izbor rezervata

Svi rezervati ukljuuju ekosisteme ili djelove ekosistema i prema

tome razliita stanita za razliite vrste. Vano pitanje za
konzervacione biologe je kako moemo sistematski da zatitimo
stanita za veinu vrsta, ako znamo da je relativno malo vrsta do sada
opisan od strane naunika, kao i, ako u regionima koji su relativno
dobro izueni, kao to je to na primjer Evropa, relativno malo znamo
o rasprostranjenju veine vrsta? Postoji nekoliko pristupa izboru
rezervata. Jedna strategija da damo najbolje od sebe na osnovu
podataka koje imamo i baziramo izbor na poznatom nam diverzitetu
vrsta. Alternativa ovoj strategiji je pristup grubog filtera o kome smo
priali, odnosno zatita reprezentativnog dijela ekosistema
obezbjedie zatitu kako poznatim tako i nepoznatim vrstama (Hunter
i Gibbs 2009).

117
11.1.1. Centri specijskog diverziteta

Prvi pristup izboru rezervata je baziran na konceptu diverziteta vrsta.

Kao to znamo vrste na planeti nijesu ravnomjerno rasporeene.
Mapiranjem prostornog gradijenta biodiverziteta moemo
identifikovati oblasti koje su od posebnog konzervacionog interesa, a
to su one koje se odlikuju velikim udjelom endeminih vrsta, tj. vrsta
koje se odlikuju malim arealima (Pei i sar. 2010).

Slika 11.1. Mapa vruih taaka biodiverziteta na globalnom nivou.

Znaajno je sauvati takve oblasti, zato to veliki dio njihove flore i

faune, a samim tim i ekosistema koje formiraju, nije mogue nai na
nekom drugom mjestu. Endemine vrste su esto specijalisti koji
zavise od posebnih i esto lokalizovanih resursa, to ih ini posebno
osetljivim na pomjene klime, korienja zemljita i menadment
stanita (Munguira 1995). Oblasti sa visokim stepenom endemizma
esto se odlikuju i velikim bogatstvom vrsta (species richness).
Meutim, vano je napomenuti da je izbor ovakvih oblasti u
velikoj mjeri odreen dostignutim stepenom naeg poznavanja
endemizma takvih oblasti koji je esto u velikoj mjeri nepotpun.
Dugo vremena se smatralo da fauna Skadarskog jezera nije
endemina. Novija istraivanja, u poslednjoj deceniji pokazala su da
je fauna u nekim grupama posebmo slatkovodnim mekucima
izrazito endemina i da je procenat endemizma izuzetno visok. ak
38% faune slatkovodnih pueva bazena Skadarskog Jezera je
endemino, dok je indeks endemizma pueva od 0.478 vei od onog
koji je zabiljeen za jezera kao to su Malavi i Titikaka (Pei i Gler

118
2013). Najvei broj ovih vrsta otkriven je i opisan u toku poslednje
decenije.

Slika 11.2. Karucia sublacustrina (Gler & Pei 2013), jedini predstavnik
endeminog roda Karucia Gler & Pei 2013, poznatog samo iz
Skadarskog jezera (vidi Pei i Gler 2013, kao i ).

Mnogi konzervacioni biolozi fokusiraju svoju panju na

oblasti koje se odlikuju visokim stepenom endemizma (a time i
diverziteta), a koje su izloene odreenom stepenu ugroenosti
ekosistema; ti regioni se zovu vrue take biodiverziteta (eng.
biodiversity hotspots) (Myers i sar., 2000). Zbog toga to se vrue
take biodiverziteta karakteriu lokalizovanom koncentracijom
biodiverziteta koji je ugroen, one predstavljaju prioritete za zatitu
(Sechrest i sar. 2002).
Korienje GIS tehnika pokazalo je neke slabosti koncepta
vruih taka biodiverziteta. Na primjer, analiza distribucije ptica na
globalnom nivou pokazala je da postoji malo preklapanje izmeu
bogastva vrsta, ugroenih vrsta i endemizma (Orme i sar. 2005), a do
slinih rezultata je dola i regionalna studija raena na biljkama
(Stohlgren i sar. 2005). Jo jedan problem je u tome, da se vrue
take biodiverziteta za razliite taksnomske grupe se ne poklapaju
(npr. leptiri vs. ptice) (Oertli i sar. 2005), to sugere da nekoliko
dobro poznatih grupa nijesu dobri surogati za cjelokupni
biodiverzitet. Sa druge strane, odreeni broj studija (Su i sar. 2004) je
pokazao da kompozicija (sastav) vrsta bolje odraava ekoloke
razlike nego obrazac bogastva vrsta.

119
Slika 11.3. Odreene uske oblasti, esto u okviru irih oblasti koje su od
konzervacionog interesa, odlikuju se visokom koncentracijom endeminih
vrsta. Na slici je prikazan sublakustrini izvor Karu u Skadarskom jezeru
gdje je u poslednjih nekoliko godina (Gler i Pei 2008, 2009, Pei i
Gler 2013) opisano vei endeminih vrsta slatkovodnih pueva.

11.2. Koliko zatienih podruja izabrati?

Pitanje koliko zatienih podruja izabrati? je predmet znaajnih

rasprava. Jasno je, da manji reprezentativni djelovi nekog tipa
ekosistema u jednom regionu nijesu dovoljni zato to su suvie mali
da zatite vijabilne populacije mnogih vrsta, posebno ivotinja sa
velikim arealima. Osim toga manji djelovi su ranjivi na katastrofe
(Hunter i Gibbs 2009). Naalost, postoji znaajna kolizija izmeu
onog to je ekoloki neophodno i to je politiki mogue. UICN
predlae da najmanje 10-15% ukupne povrine svakog ekosistema
treba da bude zatieno, dok Konvencija o ouvanju Biodiverziteta
ima za cilj stavljanje pod zatitu bar 10% svakog ekoregiona do 2010
godine (Chape i sar. 2005). Trenutno je zatieno 11.5 % kopnene i
0.5% morske povrine Zemlje, ali distribucija zatienih podruja je
veoma neravnomjerna meu ekosistemima. Znaajne povrine tundre
i tajge su zatiene, dok su mnogi drugi ekosistemi kao to su
livadska podruja u umjerenoj zoni nedovoljno zatiena i mnoge
vrste nemaju stanita u zatienim podrujima. Zatiena podruja
pokrivaju samo 0.5% okeana i 1.4% podruja obalnog elfa (Chape i

120
sar. 2005). Znaajne razlike postoje i u tipu zatienih podruja,
manje od polovine pripada kategoriji najbolje zatite (Tipovi I-IV).

11.3. Dizajniranje rezervata

Izbor rezervata prati njegovo dizajniranje: odluivanje koliko veliko

zatieno podruje treba da bude, koje e mu biti granice granice i
ostali aspekti. Jared Diamond u svom poznatom radu iz 1975
predloio je est principa za dizajniranje zatienih podruja,
bazirano djelimino na teoriji ostrvske biogeografije (Hunter i Gibbs
2009):

1. Velika zatiena podruja imae vie vrsta nego manja zbog

odnosa izmeu broja vrsta i povrine.
2. Pojedinano vee zatieno podruje je bolji izbor nego
nekoliko manjih koji daju istu povrinu kao vee podruje,
pretpostavljajui da pripadaju istom tipu ekosistema.
3. Neophodno je imati viestruke manje rezervate, koji treba da
se nalaze blizu jedni drugima da bi se minimizirala izolacija.
4. Grupisanje manjih rezervata u grupu (klaster), nasuprot
linearnom rasporeivanju, pospjeie kretanje izmeu
zatienih podruja.
5. Povezivanje zatienih podruja sa koridorima olakae
disperziju mnogih vrsta.
6. Formiranje zatienih podruja koja imaju, koliko je to
mogue cirkularni (okrugli) oblik, dovee do toga da e
disperzija unutar zatienih podruja biti efikasnija, dok e
negativni efekat ivine zone biti minimiziran.

11.3.1. Veliina zatienih podruja

Konzervacionisti preferiraju jedno vee zatieno podruje vie nego

manje, iz dva osnovna razloga. Vea zatiena podruja, u prosjeku,
sadre iri spektar sredinskih uslova i samim tim vie vrsta nego
manja podruja. Osim toga, neke vrste mogu biti odsutne iz manjih
podruja zato to zahtijevaju veliki areal za zadovoljenje svojih
potreba (npr. krupni karnivori).
Po Hunter-u i Gibbs-u (2009) vea zatiena podruja su
sigurnija i lake je njima upravljati nego manjim podrujima iz bar tri
razloga: 1 vea podruja imaju relativno vee populacije i manje je
vjerovatno da e nestati; 2 vea podruja imaju relativno manje

121
ivine oblasti nego manja i prema tome manje su osjetljiva na
spoljanja uznemiravanja kao to je invazija egzotinih vrsta, i 3
vea podruja su manje ranjiva na katastrofalne dogaaje kao to su
uragani, erupcije vulkana, ili izlivanje nafte, zato to veina
katastrofa nee uznemiriti itavo zatieno podruje. Sva ova tri
faktora, a posebno prvi, ini da je lake upravljati veim zatienim
podrujem nego sa nekoliko manjih.

11.3.2. Povezanost

Dvije veoma znaajne injenice treba imati na umu kada govorimo o

zatienim podrujima. Prvo, u realnosti veoma je malo zatienih
podruja koja su dovoljno velika da sauvaju cjelokupan svoj ivi
svijet. I drugo, predjeli koji se nalaze oko zatienog podruja
najvjerovatnije e sa poveavanjem ljudske populacije nastaviti da se
degradiraju. Kao posledica ovoga, namee se znaaj ouvanja
povezanosti izmeu zatienih podruja, najee u obliku irokih
djelova polu-prirodnih ekosistema, ili u obliki koridora, linearnih
traka zatienih djelova (Hunter i Gibbs 2009). Postoji vei broj
definicija koridora. Po Hilty i saradnicima (2006): "Koridor je bilo
koji proctor, obino linearnog oblika koji pomae organizmima da se
mogu kretati izmeu djelova njihovog stanita".
Naravno, dizajniranje povezanosti izmeu razliitih djelova
stanita zavisi od tipa organizama i naina kretanja. Povezivanje koje
je dizajnirano da omogui kretanja na irem prostoru relativno
sedentarnim organizmima (npr. kopneni puevi i mnoge biljke) ima
za cilj da obezbjedi stanite u kojima te vrste mogu da ive i
reprodukuju se, zato to je tim vrstama potrebno vie generacija da
napuste to podruje. Sa druge strane, povezivanje koje je dizajnirano
da pomogne kretanje na kratke distance relativno mobilnim
ivotinjama, moe samo da omogui da one nau skolonite ili
odgovarajuu mikroklimu. Tu treba praviti razliku izmeu planiranih
i neplaniranih koridora. Neplanirani koridori su elementi predjela koji
olakavaju povezanost izmeu razliitih djelova stanita, ali postoje i
zbog drugih razloga. To su esto mjesta gdje je prikladno stanite
ostalo neuznemireno, obezbeujui vegetativni strukture iz okolnog
matriksa, kao to su naprimjer ivinjaci uz puteve, doline rijeka i
potoka itd (Hilty i sar. 2006), o emu smo priali kad smo spominjali
''mezofilter'' konzervaciju. Planirani koridori mogu se planirati ne
samo u svrhu ouvanje bioloke povezanosti. Mogu biti koridori koji
predstavljaju tampon za obalnu (riparijsku) zonu, koridori za

122
konzervaciju pojedinih vrsta, i koridore koji poboljavaju zajednice
integritet (Hilty i sar. 2006).
Prema Hunter-u (1997) etiri tipa kretanja su od posebnog
konzervacionog interesa. Prvi tip su dnevna kretanja koja veina
ivotinja ostvaruje izmeu djelova stanita koje preferiraju, i to su
kretanja koja se ostvaruju na relativno manjoj skali. Drugi tip kretanja
su godinje migracije mnogih ivotinja koja one ostvaruju izmeu
svojih zimskih i ljetnjih prebivalita, ili izmeu mjesta gdje provode
sunu i kinu sezonu. Duina ovih kretanja varira od nekoliko stotina
metara kod nekih vodozemaca i insekata, pa do hiljadu kilometara
kod nekih ptica i morskih ivotinja. Trei tip kretanja je disperzija
kojom se mlade ivotinje i biljke (kao sjeme, spore ili polen) odvajaju
od svojih roditelja. Disperziona kretanja su neophodna da omogue
povezanost organizama iz zatienih podruja sa svojim roacima
koji ive drugdje. Takoe, disperzija moe imati veoma snaan uticaj
na populacionu dinamiku i predstavlja demografski proces
prvostepenog znaaja (Pei i sar. 2010). etvrti tip kretanja su
pomjeranja areala koje vrste ostvaruju kao odgovor na klimatske
promjene, pomjerajui se nazad i naprijed du kontinenata na
vremenskoj skali koja se mjeri hiljadama godina.
Od svog prvog pojavljivanja u 1980-im godinama, koncept
ekolokih koridora i mrea je postao sve vaniji u ouvanju prirode.
Temeljna premisa koncepta je: fragmentacija stanita moe se
ublaiti stvaranje tampon-zona za zatitu oprirodnih podruja i
povezivanje jezgra zatienog podruja (eng. Core area) putem
koridora koji omoguuje da vrsta mogu kolonizirati nova podruja i
slobodno migrirati u potrazi za hranom i partnerom.
Meutim, treba napomenuti i da je ovaj koncept formiranje i
zatita uskih koridora izmeu zatienih podruja, bio je iroko
kritikovan, posebno kad je rije o finasijskoj isplativosti. Traka irine
0.5 km i duine 50 km je mnogo tea za odravanje i upravljenje
nego kompaktno podruje iste veliine, izmeu ostalog zbog toga to
jedan takav koridor prolazi kroz oblast koja ima vei broj privatnih
vlasnika. Osim toga, koridori su veoma osjetljivi na spoljanja
uznemiravanja, zbog svog oblika, i mogu da pospjee irenje bolesti i
egzotinih vrsta iz jednog zatienog podruja u drugo.
Koncept ekolokih mrea je postao popularan i u Crnpoj Gori
posebno u poslednjoj deceniji. Vei broj projekata je ili realizovan ili
je jo uvijek u progresu:

123
 Evropski Zeleni pojas (European green belt). Inicijativa je
pokrenuta od strane IUCN-a, a osnovnii cilj je stvoriti okosnicu ekoloke
mree koja se protee od Barencovog
do Crnog mora. Ova inicijativa
ukljuuje i neke od najvanijih stanita
za bioloku raznolikost i skoro sve
znaajnije biogeografske regione u
Europi. Inicijativa je pokrenuta 2004 s
ciljem jaanja prekogranine suradnje
u zatiti prirode. Zeleni pojas obuhvaa
24 zemalja, od sjeverne Europe, preko
centralne Evrope, a nastavlja se do
Crnog mora, Egejskog mora, Jonskog i
Jadranskog more (Slika 11.4).

Slika 11.4. Evropski zeleni pojas

(http://balticgreenbelt.org.pl/).

Emerald mrea i IPA

podruja. Evropska ekoloka
mrea geografskih podruja i
stanita od posebnog nacionalnog i
meunarodnog znaaja, u smislu
ouvanja bioloke raznolikosti.
Osnovana je 1998 od strane Vijea
Europe kao dio aktivnosti
obuhvaenih Konvencijom o zatiti
evropskih divljih vrsta i prirodnih
stanita, poznata kao Bernska
konvencija. Emerald mrea se
sastoji od podruja koja su od
posebnog interesa za ouvanje na
teritorijima svih zemalja lanica
Slika 11.5. IPA podruja u Crnoj Gori Konvencije. Razvoj Emerald
(http://www.plantlife.org.uk/international/ mree u Crnoj Gori je poeo 2005.
wild_plants/IPA/other_ipa_projects_world Trenutno u Crnoj Gori ova mrea
wide/europe/montenegro-1/) ukljuuje 32 lokaliteta koja
pokrivaju 240 077 hektara. Sa
ovim projektom, identifikovane su vrste i stanita koja pripadaju
biogeografskim regionima i odabrane su vane i ugroene vrste (SEE HNV
2013).

124
 Crna Gora ima 27 podruja znaajnih za biljke, takozvana IPA
podruja, koji pokrivaju 708 606 hektara (Petrovi 2009). Tu je dobra
podudarnost izmeu Crne Gore IPA mree i Emerald mree (odreene u
skladu sa Bernskom konvencijom). Jedanaest IPA podruja zatieni su u
cjelosti ili djelimino, ali je i dalje skoro 60% IPA podruja u Crnoj Gori
nezatieno.

NATURA 2000. NATURA 2000 je ekoloka mrea EU koja obuhvata

podruja vana za ouvanje ugroenih vrsta i tipova stanita. Ovaj program,
koji ini osnovu zatite prirode EU, proizilazi iz Direktive o zatiti stanita,
divlje faune i flore (Council Directive 92/43/EEC) i Direktive o zatiti ptica
(Council Directive 79/409/EEC). Svaka zemlja lanica EU uestvuje u
stvaranju ekoloke mree NATURA 2000 odreivanjem posebnih podruja
(Special Areas of Conservation SAC). Mehanizmi zatite podruja
NATURA 2000 ukljuuju donoenje planova upravljanja, te sprovoenje
ocjene prihvatljivosti svakoga plana ili zahvata koji sam, ili u kombinaciji
sa drugim planovima/zahvatima moe uticati na ciljeve ouvanja pojedinog
podruja NATURA 2000. U podrujima obuhvaenim NATURA 2000
ekolokom mreom obavezan je monitoring kvalifikacijskih vrsta i stanita.

Slika 11.6. Pokretne obalne dine (2110 Embryonic shifting dune) - jedan od
7 tipova NATURA 2000 habitata koji su evidentirani na Velikoj Ulcinjskoj
plai i njenom zaleu. Foto. D. Petrovi.

125
Stanini koridor (Habitat corridor)

Stanini koridor je traka zemlje koja pomae u kretanju vrsta izmeu

podruja njihovih prirodnih stanita koja su razdvojena. Kao to smo
ranije napomenuli, fragmentacija stanita zbog ljudskog razvoja je u sve
veem stepenu prijetnja, te zbog toga stanini koridori predstavljaju
mogue rjeenje. Meutim, postoje mnoge stvari koje treba uzeti u obzir
prije nego to se odluimo da napravimo jedan takav koridor, kao to su:
cilj koji se nastoji postii, da li je je prikladno zemljite, za koje vrste se
pravi koridor, te druge pozitivne i negativne aspekte. Koridori mogu
doprinijeti faktorima koji stabiliziraju populaciju. Meutim, iako su
koridori implementirani sa pretpostavkom da e poveati biodiverzitet,
nije uraeno dovoljno istraivanja kako bi se dolo do vrstog zakljuka
da je to odista tako. itav sluaj izgradnje koridora je vie postavljen
bazirajui se na intuiciju i mnogo manje na empirijskim dokazima
(Tewksbury i sar. 2002). Drugi faktor koji treba uzeti u obzir jesu vrste
kojima je koridor namijenjen. Neke vrste su pozitivno reagovale na
koridore, za razliku od nekih drugih vrsta koje nijesu.
Vrste mogu biti svrstani u jednu od dvije grupe: (1) sluajni
korisnici koridora i (2) stanovnici koridora. Sluajni korisnici koridora
su vrste koje mogu da budu prisutne u koridorima neko kratko vrijeme.
Ove ivotinje koriste koridore za takve dogaaje kao to su sezonske
migracija, disperzija juvenilnih jedinki, itd. Obino veliki biljojedi,
srednji do veliki karnivori i migratorne vrste su prolazni korisnici
koridora (Beier & Loe 1992). Jedna od najeih zabluda je da koridor
samo treba biti dovoljno irok za korisnike da prou njim. Meutim,
koridor mora biti dovoljno irok da bude siguran i da ohrabri ivotinje
da ga koriste, iako one ne ive cijeli ivot u njemu. Drugi tip korisnika
koridora je "stanovnik koridora", koji moe ivjeti u koridoru due
vrijeme (od nekoliko dana do nekoliko godina). Organizmi kao to su
biljke, gmizavci, vodozemci, ptice, insekti i mali sisari, mogu provesti
cijeli ivot u linearnim stanitima. U ovom sluaju, koridor mora
sadravati sve ono to je potrebno da bi vrste tu mogle da ive, kao to je
tlo za nicanje, podruja za sakrivanje i za reprodukciju odraslih jedinki
(Beier i Loe 1992). Koridori se mogu napraviti u razliitim podrujima,
bilo vodenim ili kopnenim. Vodeni koridori se nazivaju obalske trake i
obino se u obliku rijeka i potoka. Kopneni koridori, naprimjer, se prave
u vidu poumljenih traka za povezivanje veih umskih podruja.
Meutim, oni takoer mogu biti predstavljeni jednostavanim redom
grmova uz trotoar u urbanim podrujima. Takva podruja mogu olakati
kretanje malih ivotinja, posebno ptica, od stabla do stabla, dok ne nau
sigurno stanite za gnijeenje. Ne samo da koridori pruaju pomo u

126
kretanju ivotinja, ve esto i estetski lijepo izgledaju, to ponekad moe
podstaknuti zajednicu da ih prihvati i da da podrku.

Slika. 11.7. Tipovi koridora.

Stanini koridori se mogu kategorisati u odnosu na njihovu

irinu. Razlikujemo tri grupe koridora: regionalni (> 500m iroki), sub-
regionalni (> 300m iroki) i lokalni (neki < 50m). Stanini koridori se
mogu podijeliti prema svom kontinuitetu. Kontinuirani koridori su trake,
a "korani kamen" koridori su male mrlje prikladnih stanita (vidi Sluku
12.6). Kada je korano kamenje rasporeeno u liniji, oni ine traku
kopna koja spaja dva podruja, ba kao to bi to i kontinuirani koridor
uradio. Obje vrste koridora osiguravaju povezanost izmeu jezgra
zatienog podruja (eng. Core area) i stimuliu ili doputaju vrstama da
migriraju.
Na kraju, koridori mogu da postoje u obliku podvonjaka i
nadvonjaka, to moe biti vrlo sigurno i za ivotinje i ljude. Veliki broj
autoputeva prelazi preko prirodnih stanita autohtonih vrsta. Velike
ivotinje poput jelena mogu postati opasnost prilikom prelaska puteva.
Nadvonjak ili podvonjak slui kao most kako bi se olakalo kretanje
ivotinja preko prometnog puta. Posmatranja su pokazala da su zapravo
podvonjaci uspjeniji od nadvonjaka, jer su ivotinje esto previe
stidljive da prelaze preko mosta ili iznad prometne ceste i preferiraju da
budu skrivene.

127
128
 12. Ex-situ konzervacija

12.1. ta je ex-situ konzervacija?

To je proces zatite ugroenih vrsta biljaka ili ivotinja uklanjanjem

dijela populacije iz ugroenih stanita i njenim preseljavanjem na
nove lokacije, to moe biti ili divlje podruje ili podruje pod
budnim okom ljudi. Ex-situ konzervacija sadri neke od najstarijih i
najpoznatijih metoda konzervacije, ali takoe ukljuuje i novije,
ponekad kontroverzne laboratorijske metode. Ex-situ konzervacija je
metoda koja se deava van prirodnog stanita vrsta, za razliku od in-
situ konzervacije koja se deava unutar prirodnog stanita vrste.
Ex-situ i in-situ konzervacije ne moraju obavezno da se
iskljuuju. Zamrznuti ivotinjski genetiki resursi ili zatoene jedinke
u zoolokim vrtovima mogu da imaju vanu ulogu u podrci in situ
programima. Relativne prednosti i mane ova dva tipa konzervacije
predstavljena su u Tabeli 12.1. sa ciljem identifikovanja pravaca i
oblasti obostrane podrke.

Tabela 12.1. Uporedna analiza prednosti i mana Ex-situ i - in konzervacije.

Ex Situ In Situ
Cijena poetni
rel. visoki mali-visoki
trokovi
- trokovi odranja mali rel. mali-visoki
Primjenjeno za sve
ne da
vrste
Bezbjednost/pouzdanost dobra-loa umjerena
Lokalni pristup umjeren-slab umjeren-dobar
Meunarodni pristup dobar nije dobar
Monitoring populacija nema dobar
Adaptacija na sredinu nema dobar
Mogunost korienja nema dobra

12.2. Translokacija

Najbolji nain maksimiziranja anse jedne vrsta za opstanak (kada je

obavezna ex-situ metoda u pitanju) je preseljenja dijela njene

129
populacije na manje ugroene lokacije. Ovdje je problem u tome to
je veoma teko imitirati okruenje originalne lokacije odakle je uzeta
kolonija, s obzirom na velik broj varijabli koje definiu sredinu
originalne kolonije (mikroklima, tlo, vrste sa kojima ivi u simbiozi,
nepostojanje znaajnog predatorstva, itd.) Takoer, tehniki je izazov
iupati (u sluaju biljaka) ili uhvatiti zamkom (u sluaju ivotinja)
potreban broj organizama bez tete po iste.
Translokacija ili relokacija ima tri osnovne forme:
introdukcija organizama u novi lokalitet, mjesto gdje prije nijesu bili
prisutni; reintrodukcija organizama u sredinu odakle su nestali;
dodavanje (eng. augmenting) populaciji, koja je malobrojna, jedinki
koji su uhvaene negdje drugdje.
Reintrodukcija vrsta je relativno popularan metod, prije svega
jer veliki broj ljudi doivljava vraenje vrste u mjesto odakle je ona
nestala kao pozitivan iskorak ka spaavanju te vrste od njenog
nestajanja. U nekim sluajevima translokacija je klju restauracije
itavih ekosistema, kao to je to sluaj sa preseljavanjem kolonija
korala u rifove mrtvih korala (Rinkevich 2005). Druga strane
medalje, je injenica da je veliki broj projekata translokacija bio
neuspjean. Neki autori (Fischer & Lindenmazer 2000) navode da je
otrpilike oko polovina projekata translokacije ugroenih vrsta
zavreno neuspjehom. Iz ovoga su ipak izvuene odreene pouke
(Hunter i Gibbs 2009). Prvo, reintrodukovane jedinke esto imaju iste
probleme koji su i doveli populacije vrste da postane ugroena (znai
da reintrodukovane jedinke potrebuju nedevastirano stanite, zatitu
od prekomjerne eksploatacije itd. - kao i populacija iz koje su uzete).
Drugo, vjerovatnije je da e jedinke koje su uhvaene u divljini
preivjeti, nego potomstvo koje je roeno od zarobljenih populacija,
posebno ako su one u zarobljenitvu vie generacija. I tree, uspjena
reintrodukcija esto zahtijeva ponavljane translokacije znaajnog
broja jedinki, a to drugim rijeima znai i dui kontinuirani protok
novca i strunog osoblja.

12.3. Vjetako razmnoavanje

Konzervacioni biolozi koriste razliite sisteme vjetakog

razmnoavanja za ugroene vrste, sa ciljem da poveaju njihov
reproduktivni rezultat. Ove tehnike se mogu primjenjivati na
zatoenim populacijama kao i na divljim populacijama. Kad je rije o
ovim poslednjim, najee koriene tehnike su:

130
 Dvostruko polaganje (eng. double-clutching) - uklanjanje jednog
seta jaja indukuje da ivotinja produkuje drugu grupu jaja, dok se
inicijalna grupa inkubira negdje drugdje. Ova tehnika je najee
koriena kad je rije o pticama koje su sposobne da proizvedu drugu
grupu jaja ako se prva uklone kao to su na primjer, crni crvenda,
kalifornijski kondor ili kliktavac sa Mauricijusa - vrste koje su bile na
pragu istrijebljenja.

Cross-fostering tehnika jednom kad je prva grupa jaja uklonjena,

ona zahtijeva brigu od strane roditelja surogata, to je u sluaju ove
tehnike, neka druga divlja vrsta. Naprimjer, odreen broj jaja crnog
crvendaa je bio prebaen u gnijezdo druge vrste, koja je slino kao i
crni crvenda polagala drugu grupu jaja (Butler i Merton 1992).

Head-starting ovaj naziv se odnosi na tehnike koje su razvijene

da poveaju preivljavanje mladih organizama koji nemaju
roditeljsku brigu. Najbolji primjer su morske kornjae, koje su veoma
ugroene i ak pet od est vrsta je u opasnosti od istrijebljenja. enka
morske kornjae polae hiljade jaja na plaama, iz kojih e se, zbog
uticaja predatora i drugih faktora (npr. oluje), izlei mali broj mladih
kornjaa. Mlade kornjae takoe su izloene velikoj smrtnosti od
strane ptica, kraba i riba. Konzervacioni biolozi koji se bave zatitom
morskih kornjaa mogu da smanje njihovu smrtnost korienjem
metoda kao to su: sakupljanje jaja i prenoenje na sigurno mjesto
dok se ne izlegu mladunci koji e potom biti vraeni na mjesto odakle
su uzeta jaja, ili uvanje mladih kornjaa u zarobljenitvu do
momenta (obino od 8 do 12 mjeseci) dok ne budu dovoljno veliki da
izbjegnu razliite forme predatorstva.

12.4. Zooloki i botaniki vrtovi

Zooloki i botaniki vrtovi su najvie koriene konvencionalne

metode ex-situ konzervacije, pri emu se zatieni primjerci uvaju
za uzgoj i ponovno uvoenje u prirodu kada je to potrebno i mogue
(Hunter i Gibbs 2009). Ovi objekti pruaju, ne samo smjetaj i brigu
za primjerke ugroenih vrsta, ve isto tako imaju obrazovnu
vrijednost. Oni informiu javnost o statusu ugroenih vrsta i onih
faktora koji uzrokuju prijetnje, s nadom u stvaranje javnog interesa u
zaustavljanju onih faktora koji ugroavaju vrste i njihov opstanak.

131
Ove institucije su dugo sluile u razliite svrhe: rekreacija,
obrazovanje, istraivanje, a od nedavno su postali i centri za
specijalizovan nain ex situ konzervacije.
Rekreacione vrijednosti ostaju glavni tip usluga, danas kada
veina zoolokih vrtova, akvarijuma i botanikih bati postaju javne
institucije i stoga zavise od ulaznica i dobre volje poreznika. Ovo
znai da ove institucije moraju biti prijatna mjesta za posjetu da bi
privukli posjetioce. Ove institucije su najvie javno posjeivana
mjesta ex-situ konzervacije. WZCS (Zoo World Conservation
Strategy) daje procjenu da 1100 zoolokih vrtova irom svijeta
posjeti vie od 600 milijona ljudi godinje, to ini skoro 10% ukupne
ljudske populacije (Sunquist 1995), dok oko 200 miliona ljudi odlazi
u botanicke bate (www.bgci.org). Ukupan broj posjetilaca zoolokih
vrtova i akvarijuma u USA je preko 135 miliona godinje (Hutchius i
sar. 2003).
U novije vrijeme u zoolokim vrtovima i botanikim batama
sve vei naglasak se stavlja na edukaciju publike (Anderson i sar.
2003). Organizmi su esto smjeteni u prostore tako da se simuliraju
njihova prirodna stanita, i povremeno u grupama od veeg broja
vrsta. Veina izlobi je praena objanjenjima kojima se identifikuju
vrste na ekranu, i opisuje se njihovo prirodno stanite. Ako je vrsta u
opasnosti od istrijebljenja, to je obino naglaeno i pruaju se
informacije zainteresovanima o njenoj ugroenosti i mjerama koje
treba preduzeti da bi se data vrsta sauvala. tavie, centralna tema
mnogih ovih institucija je konzervacija, i one koriste mnogobrojne
naine kako bi prenijeli poruku o ugroenim vrstama to iroj publici:
preko publikacije, serijala, predavanja, posjeta kolama, i
interakcijom sa lokalnim masovnim medijima. Ovaj nain pruanja
informacija je veoma znaajan, posebno ako se uzme u obzir
injenica da odprilike polovina svjetskog stanovnitva ivi na sat
vremena putovanja od najblieg zoolokog vrta, akvarijuma ili
botanike bate.
Da bi bili uspjeniji u ex-situ kozervaciji, mnogi moderni
zooloki vrtovi i botanike bate zapoljavaju biologe koji svoj
naunoistraivaki rad rade na zatoenim populacijama. Nae
razumijevanje psihologije, bolesti i ponaanja mnogih vrsta je
proisteklo upravo iz studija zatoenih populacija. Naravno, postoje
granice do kojih moemo nauiti o vrsti van njenog prirodnog
stanita, posebno kada je rije o njenoj ekologiji. Ipak bilo koja
informacija je bolja nego nijedna, i neke stvari koje su nauene iz
istraivanja raenim na zatoenim populacijama su od velikog

132
znaaja. Na primjer, zarobljavanje divljih ivotinja i njihovo
opremanje sa radio transmiterima (to predstavlja kljuni dio
prouavanja mnogih divljih populacija), bilo bi veoma opasno za
ivotinje kao i za istraivae bez sredstava za smirenje, koja su
najee, prvo bila testirana na ivotinjama u zoolokim vrtovima ili
akvarijumima (Hunter i Gibbs 2009). Ideja o gajenju divljih ivotinja
u malim izolovanim rezervatima mogla bi biti i problem, na to
ukazuju odreene analize koje su pokazale da veina vrsta sisara koje
su analizirana a ive u zooolokim vrtovima pokazuju uzgojnu
depresiju (Rails i Balloh 1983).
Mnoge vrste danas ne bi postojale da nijesu doneene iz
divljine i zadrane u ropstvu. Polazei od ovog stanovita, moemo
smatrati da su zatoene populacije jedna vrsta sigurnosti od buduih
istrijebljenja divljih populacija (Hunter i Gibbs 2009). Na primjer,
dugorona sudbina tri vrste nosoroga (crnog, bijelog i indijskog) je
sada mnogo sigurnija, upravo zbog toga to postoje zatoene
populacije koje nijesu na meti lovokradica. Druga strana medalje, je
da su poslednje poznate jedinke nekih vrsta ivotinja umrle u
zatoenistvu. Najpoznatija od njih je golub Marta, poslednji putniki
golub koji je umro u Sinsinati Zolokom Vrtu (Cincinnati Zoo),
01.09.1914 godine, oko deset godina kasnije poto je populacija ovog
goluba u potpunosti nestala iz divljine, a vijek pre toga ova vrsta je
brojala milijarde jedinki.

Slika 13.1. Lijevo: Arabijski Oriks (Oryx); desno: konj Prevalkog.

Moda su mnoge od ovih vrsta mogle biti sauvane modernim ex-situ

konzervacijom, ali zasigurno ne sve. Poslednja jedinka ptice havajski
medopuzavac je umrla u zatoenitvu 2004 godine uprkos
napredovanju savremene avikulture. Granice ex-situ konzervacije su
posebno oigledne ako se prisjetimo da najvei dio biodiverziteta
otpada na insekte ili druge sitne ivotinje koje se rijetko dre u
zatoenitvu. Finansijske granice takoer moraju biti uzete u obzir.

133
Procijenjeno je naime, da bi kapacitet svjetskih zoolokih vrtova
mogao da podri manje od 1000 od preko 20 000 vrsta sisara, ptica,
gmizavaca i vodozemaca (Conway 1986) Ovakve potekoe nijesu
opravdanje da se napusti ex-situ konzervacija, ali se mora stvoriti
realna procjena izvodljivosti same metode konzervacije (Hunter i
Gibbs 2009).

Slika 13.2. Lijevo: Martha poslednji primjerak putnikog goluba; desno:

jedan od poslednjih primjeraka tasmanijskog tigra (Thylacine) fotografisan
u Hobart Zoolokom vrtu.

12.5. Smjetanje biodiverziteta

U zoolokim vrtovima, botanikim batama i akvarijumima se

zahtijeva kvalifikovan i naporan rad, koji je komplikovan i skup
upravo zbog odravanja zatoenih jedinki. Ovo je posebno problem
ako se uvaju velike i zahtjevne vrste kao sto su crni nosorozi, kitovi
ubice i kokosove palme. Ex-situ konzervacija bi bila mnogo laka ako
bi vrste bile nepokretne i manje, ako ih ne treba hraniti i zalivati.
Ovakav nain razmiljanja je usmjerio tehnike ex-situ konzervacije
prema onim fazama ivotnog ciklusa koje su pogodne za skladitenje,
to se posebno odnosi na mikrobe, djelove biljaka koji omoguavaju
njihovo rasadjivanje (sjemena, spore, i vegetativni djelovi), kao i
spermu i embrione ivotinja (Hunter i Gibbs 2009).

Mikrobi
Mikrobiolozi tee da sauvaju diverzitet mikroorganizama, i osnovna
tehnika koju oni koriste je ex-situ skladistenje. Najea tehnika je
zamrzavanje-suenje uzoraka koje obuhvata brzo hladjenje,

134
zatvaranje pod vakumskim pritiskom i onda skladitenje na
temperature izmedju 5 i -70C. Za neke vrste, krioprezervacija, tj.
uvanje na niskim temperaturama, je mnogo djelotvornije.
Krioprezervacija znai skladitenje na ekstremno niskim
temperaturama, najee u tenom azotu (-196C) ili u njegovoj pari
(-150C).

Biljke
Skladitenje biljaka koje imaju semena zrna je jednostavno ali
djelotvorna metoda jer sjemena mogu dati novu biljku i nakon
preivljavanja veoma nepovoljnih perioda. Za ove vrste dugoronost
sjemena moe biti znatno poveana skladitenjem sjemena u komore
koje su suve (5% vlaznog sastava se esto koristi ali moe i suvlje) i
hladne (temperature se kreu od blago hladnih do -196C). Sa druge
strane, neke vrste imaju sjemena koja ne toleriu suenje i
zamrzavanje, dok se neke vrste razmnoavaju vegetativno ili rijetko
proizvode sjemena. Za ovakve vrste moe biti odrivo uvanje polena
i uzoraka tkiva. Nekoliko velikih institucija su danas posveene
skladitenju biljnog materijala, ali treba napomenuti da je veliki dio
njihovih napora usmjeren prema domestifikovanim biljakama
(Hunter i Gibbs 2009).
Samo mali dio divljih vrsta je adekvatno predstavljen u banci
sjemena, ali se ovaj broj poveava prilino brzo. Na primjer,
botanika kraljevska bata, Kju u UK, ima za cilj da do 2010 godine
sakupi sjemena 24000 biljnih vrsta.

Slika 13.3. U Crnoj Gori je 2009 godine osnovana banka gena u kojoj se
uglavnom uvaju sjemena gajenih biljaka.

135
Jedan od problema u tehnikama skladitenja putem banki sjemena,
naroito onih koji ne koriste krioprezervaciju, jeste da se vijabilnost
sjemena tokom vremena smanjuje i zbog toga ih je potrebno
periodino premjetati iz skladista, saditi i uzgajati nove biljke, a
zatim njihova sjemena ponovo skladititi. Ovaj proces je skup i
dugotrajan i zove se prerastanje (eng. growing-out).

ivotinje
uvanje na niskim temperaturama sjemena i embriona postala je
rutinska procedura za domae sisare. Svake godine, na primjer,
milioni krava, konja, ovaca i dr. bivaju vjetaki osjemenjene
korienjem zamrznute sperme. Kada je rije o divljim ivotinjama,
ova tehnologija je vie u eksperimentalnoj fazi, posebno za ptice i
druge ivotinje (Karow i Critser 1997).

Genetiki material
Skladitenje genetikog materijala je relativno jednostavno; zamrzava
se tkivo na -70C i ekstrakt DNK se kasnije se vadi i preiena
DNK se odmah skladiti na sobnoj temperaturi u boicama sa
inertnim gasom ili se odrava linija elija. Ovaj material moe da
prui korisne informacije o genetikoj kompoziciji vrste. Mogunosti
da e naunici jednoga dana moi od malih djelova DNK ponovo da
rekonstruiu izumrle vrste u bliskoj budunosti su ekstremno male,
vjerovatno blizu nuli sa genomom dinosaurusa koji su jako davno
izumrli (pre vie od 60 miliona godina). Ali anse su mnogo bolje za
vrste kao to je mamut, od kojeg imamo sauvano tkivo, pronadjeno
smrznuto u Sibirskom vjeitom ledu, koji je star samo hiljadu godina.
Naravno mogunost vraanja vrsta izvuenih iz smrti u svoja
prvobitna stanita, to jest u divlje ekosisteme, je jednaka gotovo nuli.
itajui popularnu tampu dobija se utisak da sa napretkom
kloniranja i drugih genetikih tehnika moemo da se opustimo u
borbi da spasemo, na primjer dzinovsku pandu i druge vrste od
iezavanja, ali taj pogled ukazuje na oamueno stanje ekoloke
realnosti (Hunter i Gibbs 2009).

12.6. Kontraverzna strana ex situ konzervacije

Ex-situ konzervacija je esto kritikovana kao veoma kontraverzna

Mnogi, posebno in situ konzervacionisti osjeaju da je ex-situ
konzervacija fokusirana na mali broj vrsta. Osim toga, previe je
skupa i previe rizina zbog visoke frekvencije bolesti u

136
zatoenitvu i male stope uspjeha vraanja (reintrodukcije) vrsta u
divljinu (Hunter i Gibbs 2009). Moda je najproblematinija opasnost
to odgojene vrste postaju pandan za skrivanje pravih problema (daju
lanu sliku kako je sve u redu sa vrstama, a ustvari nije!). Na primjer,
odluka kineske vlade da pokua kloniranje dzinovske pande, viena
je kao pokuaj da se izbjegne velika potreba koja postoji za ouvanje
stanita ove ugroene vrste.
Osim toga, ne treba zanemariti da neki ljudi ne vole ex-situ
konzervacija iz etiko moralnih razloga: oni bi radije da vide vrstu da
je iezla sa dignitetom, nego da je izloena modernim tehnologijama
koje izlau njene jedine preostale pripadnike mukama u zatoenitvu.
Ova osjeanja su usmjerena naroito prema ivotinjama, ne naravno i
prema biljkama koje se dre u zatoenitvu (Hunter i Gibbs 2009).
Vjerovatno najkontraverzniji plan ex-situ konzervacije
ukljuuje Sumatranskog nosoroga, jednu od vrsta krupnih sisara koja
je najvie ugroena zbog gubitka stanita. 1984 godine ex-situ
konzervatori su zapoeli program za formiranje zatoene populacije
sumatranskog nosoroga, i za te potrebe 40 nosoroga je uhvaeno, i
drano u zatoenitvu po cijeni vie od milion dolara. Do danas, kod
zatoenih populacija su se desile dve prinove (2001 i 2004 u
Sinsinatiju i Ohaju), a broj zatoenih jedinki se smanjio sa poetnih
40 jedinki na svega 9. Kritika ovog programa ex-situ konzervacije,
kao i drugih slinih, jeste da su novac i vrijeme koji su potroeni, su
mogli biti potroeni na bolje upravljanje preostalim djelovima
stanita sumatranskog nosoroga. Posebno zbog toga to bi i druge
vrste koje sa njim dijele to stanite imale koristi od jednog takvog in-
situ pristupa (Rabinowitz 1995).

Slika 13.3. Sumatranski nosorog je kritino ugroena vrsta.

137
138
 13. Literatura
Aldridge DC, Elliot P. & Moggridge GD (2004) The recent and rapid
spread of zebra mussel (Dreissena polymorpha) in Great Britain.
Biological Conservation 119, 253-261.
Allan BF, Keesing F & Ostfeld RS (2003) Effect of forest fragmentation on
Lyme disease risk. Conservation Biology 17, 267-272.
Allan, JD & Flecker, AS (1993) Biodiversity conservation in running
waters. Biosceince 43, 32-43.
Allee WC (1931) Animal aggregations. University of Chichago Press,
Chicago, 431 str.
Anderson US, Keeling AS, Pressley-Keough i sar. (2003) Enhancing the
zoo visitors experience by public animal tarining and oral
interpretation at an otter exhibit. Environment and Behavior 35,
826-841.
Ashley EP & Robinson JT (1996) Road mortality of amphibians, reptiles
and other wildlife on the Long Point Causeway, Lake Erie, Ontario.
Canadian Field-Naturalist, 110, 403-412.
Atkinson CT, Lease JK, Dusek RJ & Samuel MD (2005) Prevalence of
pox-like lesions and malaria in forest bird communities on leeward
Mauna Loa Volcano, Hawaii. Condor 107, 537-546.
Biessinger SR & Westphal MI (1998) On the use of demographic models of
population viability in endangered species management. Journal of
Wildlife Management 62, 821-841.
Blaustein AR, Romansic JM, Kiesecker JM & Hatch AC (2003) Ultraviolet
radiation, toxic chenmicals and amphibian population declines.
Diversity and Distributions 9, 123-140
Bond WJ, Woodward EI & Midgley GF (2005) The global distribution of
ecosystems in a world without fire. New Phytologist 165, 525-537.
Boorman SA & Levitt PR (1973) Group selection on the boundary of a
stable population. Theoretical Population Biology 4, 85-128.
Both C, Bouwhuis S, Lessells CM, Viesser ME. (2006) Climate change and
population declines in a long-distance migratory bird. Nature, 360,
668-670.
Boyce MS (1992) Population viability analysis. Annual Review of Ecology
and Systematics 23, 481-506.
Broseliske GH, Jong de J. & Smit, H. (1991) Hystorical and present day
management of the River Rhine. Water Science and Technology
23, 111-120.
Bryce J, Johnson PJ & Macdonald DW (2002) Can niche use in red and
grey squirrels offer clues for their apparent coexistence? Journal of
Applied Ecology 39, 875-887.

139
Burbridge RE, Mayle FE & Killen TJ. (2004) Fifty-thusandyear vegetation
and climate history of Noel Kempff Mercado National Park,
Bolivian Amazon. Quaternary Research 61, 215-230.
Butler D. & Merton D. (1992) The black robin. Oxford University Press.
Cambray JA (2003) Impact of indigenous species biodiversity caused by the
globalisation of alien recreational freshwater fisheries.
Hydrobiologia 500, 217-230.
Carrol CR, Wandermeer JH & Rosset P. (eds.) (1990) Agroecology.
McGraw-Hill, New York, 641 str.
Ceballos G & Ehrlich PR (2002) Mammal population losses and the
extinction crisis. Science, 296, 904-907.
Chapin FS, Walker BH, Hobbs RJ i sar. (1997) Biotic control over the
functioning of ecosystems. Science 277, 500-504.
Chape S, Harrison J, Spalding M. & Lysenko I. (2005) Measuring the
extent and effectivness of protected areas as an indicator for
meeting global biodiversity targets. Philosophical Transactions of
the Royal Society, Series B, Biological Sciences 360, 443-455.
Conway WG (1986) The practical diffisulties and financial implications of
endangered species breeding programmes. International Zoo
Yearbook 24/25, 210-219.
Coote T. & Loeve E. (2003) From 61 species to five: endemic tree snails of
the Society Islands fall prey to an ill-judged biological control
programme. Oryx 37, 91-96.
Costanza R, Arge R i sar. 1997 The value of the world ecosystem services
and natural capital. Nature, 387, 253-260.
Coulson T. & Malo A. (2008) Case of the absent lemmings. Nature, 456,
43-44.
Courtland R. (2008) Polar bear numbers set to fall. Nature 453, 432-433.
Cracraft C. (2002) The seven great questions of systematic biology: an
essential foundation for conservation and the sustainable use of
biodiversity. Annals of the Missouri Botanical Garden, 89, 127-144
Crawley, M.J. 1987: What makes community invasible. In: Gray, A.J.
Crawley M.J., Edwards, P.J. (eds), Colonization, succession and
stability, pp. 429-454, Blackwell, Oxford.
Crivelli, A.J. (2006) Chondrostoma scodrense. In: IUCN 2010. IUCN Red
List of Threatened Species. Version 2010.4.
<www.iucnredlist.org>. Downloaded on 20 May 2011.
Crooks JA (2002) Characterizing ecosystem-level consequences of
biological invnsions: the role of ecosystem engineers. Oikos 97,
153-166.
Davis SK (2004) Area sensivity in grassland passerines: effects of patch
size, patch shape, and vegetation structure on bird abundance and
occurence in southern Saskatchewan. Auk 121, 1130-1145.

140
Diamond JM (1975) The island dilemma: lessons of modern
biogeographical studies for the design of natural preserves.
Biological conservation 7, 129-146.
Diamond JM (1997) Guns, germs and steel. W.W.Norton and Company,
New Zork, 480 str.
Dulvy NK, Rogers SI, Jennings S, Stelzenmuller V, Dye SR. & Skjoldal
HR. (2008) Climate change and deepening of the North Sea
assemblage: a biotic indicator of warming seas. J. Applied Ecology,
45, 1029-1039.
Duncan RP, Blackburn TM & Sol D. (2003) The ecology of bird
introductions. Annual Review of Ecology Evolution and
Systematics 34, 71-98.
Elton CS (1958) The ecology of invasions by animals and plants. Methuen,
London, 181 str.
Fargione JE & Tilman D (2005) Diversity decreases invasion via both
sampling and complementarity effects. Ecology Letters 8, 604-611.
Fischer J & Lindenmayer, DB (2000) An assessment of the published
results of animal relocations. Biological Conservation 96, 1-11.
Fitzpatrick JW, Lammertink M, Luneau MD Jr i sar. (2005) Ivory-billed
woodpecker (Campephilus principalis) persists in continental North
America. Science 308, 1460-1462.
Forbush EH & Fernald CH (1896) The gypsy moth. Wrifgt and Potter,
Boston, 495 str.
Forman RTT, Sperling D, Bissonette JA i sar. (2003) Road ecology. Island
Press, Washington, DC, 481 str.
Ghimire SK, Gimenez O, Pradel R, McKey D, Aumeeruddy-Thomas Y.
(2008) Demographic variation and population viability in a
threatened Himalayan medicinal and aromatic herb Nardostachys
grandiflora: matrix modelling and harvesting effects in two
contrasting habitats. Journal of Applied Ecology, 45, 41-51.
Gibbs JP & Steen DA (2005) Trends in sex ratios of turtles in the United
States: implications of road mortality. Conservation Biology 19,
552-556.
Gilpin ME & Soule ME (1986) Minimum viable populations: processes of
species extinction. In Soule ME (ed.) Conservation biology: the
science of scarcity and diversity. Sinauer, Sunderland MA, 19-34
Glenn EP, Zamora-Arroya A, Nagler PL i sar. (2001) Ecology and
conservation biology of the Colorado River Delta, Mexico. Journal
of Arid Environments 49, 5-15.
Gler P. & Pei V. (2007). The Bithynia species from Skadar Lake
(Montenegro) (Gastropoda: Bithyniidae). Mollusca, 25, 7-12.
Gler P. & Pei V. (2008) The freshwater gastropods of the Skadar Lake
with the description of Valvata montenegrina n. sp. (Mollusca,
Gastropoda, Valvatidae). In Pavievi D. & Perreau M. (eds.):
Advances in the studies of the subterranean and epigean fauna of

141
 the Balkan Peninsula. Volume dedicated to the memory of Guido
Nonvellier. Monography 22, Institute for Nature Conservation of
Serbia, Belgrade, str. 325-332
Hammond P. (1995) The current magnitude of biodiversity. In Hezwood
V.H. Watson R.T. Global biodiversity assesment. Cambridge
University Press, Cambridge UK, pp. 113-138 .
Harper KA, Macdonald SE, Boulton PJ i sar. (2005) Edge influence on
forest structure and composition in fragmented landscapes.
Conservation Biology 19, 768-782.
Harrison S. (1994) Metapopulations and conservation. In: Edwards PJ, May
RM & Webb NR (eds.) Large scale ecology and conservation
biology, 111-128.
Hayes T, Haston K, Tsui M, Hoang A, Haeffele C. & Vonk A. (2002)
Feminization of male frogs in the wild. Nature, 419, 895-896.
Hill JL & Hill RA. (2001) Why are tropical rain forest so species rich?
Classifying, reviewing and evaluating theories. Progress in Physical
Geography, 25, 326-354.
Hilty, J. A., Lidicker, W. Z. & Merenlender, A. M. (2006). Corridor
Ecology: The science and practice of linking landscapes for biodiversity
conservation. Washington, DC, USA: Island Press.
Honnay O, Jacquemyn H, Bossuyt B & Hermy M. (2005) Forest
fragmentation effects on patch occupancy and population viability
of herbaceous plant species. New Phytologist 166, 723-736.
Hooper DU, Chapin FS, Ewel JJ i sar. (2005) Effects of biodiversity on
ecosystem functioning: a consensus of current knowledge.
Ecological Monographs, 75, 3-35.
Houghton J. (1997) Global warming: the complete briefing. Cambridge
University Press, Cambridge, UK, 251 str.
Hunter ML Jr. (1990) Wildlife, forests, and forestry: principles of managing
forest for biological diversity. Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ,
370 str.
Hunter ML Jr. (1997) The biological lanscape. In Kohm KA & Franklin JF
(eds) Creating a forestry for the 21st century. Island Press,
Washington, DC, str. 57-67.
Hunter ML Jr. & Gibbs JP. (2009) Fundamentals of Conservation Biology.
Blackwell Publishing, 497 str.
Hutchins M, Smith B & Allard R. (2003) In defense of zoos and aquariums:
the ethical basis for keping wild animals in captivity. Journal of
Ameruican Veterinary Medical Association, 223, 958-966.
Iltis HH, Doebley JF, Guzman R & Pazy B. (1979) Zea diploperennis
(Graminea): a new teosinte from Mexico. Science, 203, 186-188.
Jansson R, Nilsson C, Dynesius M & Andersson E. (2000) Effects of river
regulation on river-margin vegetation: A comparison of eight boreal
rivers. Ecological Applications, 10, 203-224.

142
Kalnay E, Cai M. (2003) Impact of urbanization and land-use change on
climate. Nature, 423, 528-531.
Karow AM & Critser JK (eds) (1997) Reproductive tissue banking.
Academis Press, San Diego, 472 str.
Kiesecker JM, Blaustein AR, Belden LK (2001) Complex causes of
amphibian population declines. Nature 410, 681-684.
Krebs C. J. (1985) Ecology. The experimental analysis of distribution and
abundance. Third Edition. Harper Collins Publishers, Inc., New
York
Laurance SGW, Stouffer PC & Laurance WE. (2004) Effects of road
clearings on movement patterns of understory rainforest birds in
central Amazonia. Conservation Biology, 18, 1099-1109.
Leakey, R. & Lewin, R. (1996) The Sixth Extinction: Patterns of Life and
the Future of Humankind, New York, Anchor.
Lehman SJ & Keiqwin LD (1992) Sudden changes in North Atlantic
circulation during the last deglaciation. Nature, 356, 757-762.
Lepczyk CA, Mertig AG & Liu JG. (2004) Landowners and cat predation
across rural-to-urban landscapes. Biological Conservation, 115,
191-201.
Lewinson RL, Crowder LB, Read AJ & Freeman SA. (2004) Understanding
impacts of fisheries bycatch on marine megafauna. Trends in
Ecology and Evolution, 19, 598-604.
Linkie M, Chapron G, Martyr DJ, Holden J. & Leader-Williams N. (2006)
Assessing the variability of tiger subpopulations in a fragmented
landscape. J. Applied Ecology, 43, 576-586.
Long JL (1981) Introduced birds of the world. Iniverse Books, New York,
528 str.
Lovel GL (1997) Global change through invasion. Nature, 388, 627-628.
MacNally R, Bennet AF, Brown GW i sar. (2002) How well do ecosystem-
based planning units represent different components of
biodiversity? Ecological Applications, 12, 900-912.
Martin PS (1984) Prehistoric overkill: the global model. In Martin PS &
Klein RG (eds) Quaternary extinctions, University of Arizona
Press, Tuscon, 892 str.
McDowall RM. (1996) Volcanism and freshwater fish biogeography in the
northeastern North Island of New Zealand. Journal of
Biogeography, 23, 139-148.
McKee JK, Sciulli PW, Fooce CD & Waite TA. (2004) Forecasting global
biodiversity threats associated with human population growth.
Biological Conservation, 115, 161-164.
Munguira ML. (1995) Conservation of butterfy habitats and diversity in
European Mediterranean copuntries. pp. 277-287 in Pullin, A. S.
(ed.): Ecology and Conservation of Butterflies, Chapman & Hall,
London.

143
Myers N, Mittermeier RA, Mittermeier C, da Fonseca GAB. & Kent J.
(2000) Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature,
403, 853-58.
Myers RA, Worm B. (2003) Rapid worldwide depletion of predatory fish
communities. Nature 423, 280-282
Nilsson C, Reidy CA, Dynesius & Ravenga C. (2005) Fragmentation and
flow regulation of the worlds large river systems. Science, 308,
405-408.
North SG, Bullock DJ & Dulloo ME. (1994) Changes in the vegetation and
reptile populations on Round Island, Mauritius, following
eradication of rabbits. Biological Conservation, 67, 21-28.
Oertli S, Muller A i sar. (2005) Cross-taxon congruence of species diversity
and community similarity among three insect taxa in a mosaic
landscape. Biological Conservation, 126, 195-205.
Ogden J, Basher L, NcGlone M. (1998) Fire, forest regeneration and links
with early human habitation: evidence from New Zealand. Annals
of Botany, 81, 687-696.
Olson DM, Dinerstein E, i sar. (2001) Terrestrial ecoregions of the world: a
new map of life on Earth. Bioscience, 51, 933-938.
Orme CDL, Davies RG i sar. (2005) Global hotspots of specie richness are
not congruent with endemism or threat. Nature, 436, 1016-1019.
Pantoczek J. (1874) Adnotationes ad Floram et Faunam Hercegovinae,
Crnagorae et Dalmatiae, Verhanndlunen des Vereins fuer
Naturkunde zu Presburg, 2, 1-143.
Paton DC. (1993) Honeybees in the Australian environment. Bioscience,
43, 95-103.
Petrovi D. (2009) Important Plant Area country reports Montenegro. In:
Radford, E., Od, B. (Eds.) Conserving Important plant Areas:
Investing in the green gold of South East Europe, Plantlife
International, UK, str. 55-62.
Pei, V., Crnobrnja-Isailovi, J & Tomovi, Lj. (2010) Principi Ekologije.
Univerzitet Crne Gore, 191 str (na srpskom jeziku).
Pei V & Gler P. (2012) A new species of Bythiospeum Bourguignat,
1882 (Hydrobiidae, Gastropoda) from Montenegro. Biologica
Nyssana, 3 (1), 17-20.
Pei V. &. Gler P (2013) A new freshwater snail genus (Hydrobiidae,
Gastropoda) from Montenegro, with a discussion on gastropod
diversity and endemism in Skadar Lake. ZooKeys, 281, 6990.
Pei V, Smit H. & Saboori A. (2012) Water mites delineating the Oriental
and Palaearctic regions - the unique fauna of southern Iran, with
descriptions of one new genus, one new subgenus and 14 new
species (Acari: Hydrachnidia). Zootaxa, 3330, 1-67.
Piessens KO, Honnay K i sar. (2004) Plant species richness and
composition of heathland relics in north-western Belgium: evidence
for a rescue-effect? Journal of Biogeography, 31, 1683-1692

144
Pimentel D, Wilson C, McCullum i sar. (1997) Economic and
environmental benefits of biodiversity. Bioscince, 47, 747-757.
Pyek P, Richardson DM, Rejmnek M, Webster G, Williamson M. &
Kirschner J. (2004) Alien plants in check lists and floras: towards
better communication between taxonomist and ecologist. Taxon,
53, 131-143.
Postel SL, Daily GC & Ehrlich PR. (1996) Human appropriation of
renewable fresh water. Science, 271, 785-788.
Rabinowitz A (1995) Helping a species go extinct: the Sumatran rhino in
Borneo. Conservation Biology 9, 482-488.
Rails K & Ballou J. (1983) Extinction: lessons from zoos. In CM
Schonewals/Cox, Chambers SM, MacBryde B & Thomas WL (eds)
Genetics and Conservation. Benjamin/Cummings Menlo Park, CA,
722pp.
Raup DM. (1991) Extinction: bad genes or bad luck? W. W. Norton and
Co., New York.
Reed DH & Frankham R. (2003) Correlation between fitness and genetic
diversity. Conservation Biology 17, 230-237.
Rinkevich B. (2005) Conservation of coral reefs through acrtive restoration
measures: recent approaches and last decade progress.
Enviromental Science and Technology, 39, 4333-4342
Root TL, Price JT, Hall KR i sar. (2003) Fingerprints of global warming on
wild animals and plants. Nature, 421, 57-60
Rothschild LJ. & Mancinelli RL. (2001) Life in extreme environments.
Nature, 409, 1092-1101.
Rosen PC & Lowe CH. (1994) Highway mortality of snakes in northern
sonoran desert in Arizona. Biological Conservation 68, 143-148.
Saccheri I, Kuussaari M, Kankare M, Vikman P, Forelius W. & Hanski I.
(1998) Inbreeding and extinction in a butterfly metapopulation.
Nature, 392, 491-494.
Saunders DA, Hobbs RJ & Margules CR. (1991) Biological consequences
of ecosystem fragmentation: a review. Conservation Biology 5, 18-
32.
Schindler DE, Kitchell JF. & Ogutu-Ohwayo R. (1998) Ecological
consequences of alternative gill nest fisheries for Nile Perch in
Lake Vistoria. Conservation Biology, 12, 56-64.
Schorger AW. (1973) The passenger pigeon: iots natural history and
extinction. University of Oklahoma Press, Norman, 424 pp.
Sechrest W, Brooks TM, da Fonseca GAB i sar. (2002) Hotspots and the
conservation of evolutionary history. Proceedings of the National
Academy of Sciences 99, 2067-2071.
SEE HNV (2013). South-East Europe HNV farming network.
<http://see.efncp.org/countries/serbia/general-info/>
Shaffer ML. (1981) Minimum population siyes for species conservation.
Bioscience 31, 131-134.

145
Shine R, Brown GP & Elphick MJ. (2004) Field experiments on foraging
in free-ranging watewr snales Enhydris polylepis (Homalopsinae).
Animal Behaviour 68, 1313-1324.
Sodhi N et al. (2008) Correlates of extinction proneness in tropical
angiosperms. Diversity and Distributions, 14, 1-10.
Steevi D. & Petrovi D. (2010) Preliminary list of plant invaders in
Montenegro, Biologica Nyssana 1 (1-2), 35-42.
Stevanovi V. & Vasi, V. (1995) Pregled antropogenih faktora koji
ugroavaju biodiverzitet Jugoslavije. In: Stevanovi V. & Vasi V.
(eds): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od
meunarodnog znaaja. Bioloki fakultet i Ecolibri, Beograd, str.
18 35.
Stohlgren TJ, Guenther DA, Evangelista PH & Alley N. (2005) Patterns of
plant richness, rarity, endemism, and uniquennes in an arid
landscape. Ecological Applications 15, 715-725.
Su JC, Debinski DM, Jakubauskas ME i sar. (2004) Beyond species
richness: community similarity as a measure of cross-taxon
congruence for coarse-filter conservation. Conservation Biology,
18, 167-173.
Sunquist F. (1995) End of the ark? International Wildlife 25, 22-29.
Talevski T, Milosevic D, Maric D,. Petrovic D, Talevska M. & Talevska A.
(2009) Biodiversity of ichthyofauna from Lake Prespa, Lake Ohrid
and Lake Skadar. Biotechnol. & Biotechnol., special edion/on line,
400-404.
Templeton AR, Shaw K, Routman E & Davis SK (1990) The genetic
consequences of habitat fragmentation. Annals of the Missouri
Botanical Garden, 77, 13-27.
Turvey ST & Holdaway RN. (2005) Postnatal ontogeny, population
structure and extinction of the giant moa Dinornis. Journal of
Morphology 265, 70-86.
Udvardy MDF. (1975) A classification of the biogeographical provinces of
the world. (Occasional Paper no. 18). International Union for the
Conservation of Nature and Natural Resources, Gland, Switzerland
Wackernagel M, Schultz NB, Deumling D i sar. (2002) Tracking the
ecological overshoot of the human economy. Proceedings of the
National Academy of Sciences, 99, 9266-9271.
Weber EF. (1997) The alien flora of Europe: a taxonomic and
biogeographic overview. Journal of Vegetation Science, 8, 565-
572.
Wilcox BA. (1984) In situ conservation of genetic resources: Determinants
of minimum area requirements. In National Parks, Conservation
and Development, Proceedings of the World Congress on National
Parks. J.A. McNeely and K.R. Miller, Smithsonian Institution
Press, str. 18-30.

146
Whitmore TC & Prance GT (eds). (1987) Biogeography and quaternary
history in tropical America. Oxford University Press, New York,
214 str.
Wilkinson J. (2005) Humans as geologic agents: a deep/time perspective.
Geology 33, 161-164
Williams M. (2003) Deforesting the earth. University of Chicago Press,
Chicago, 689 str.
Williams, CL, Brust RC, Fendley TT i sar. (2005) A comparison of
hybridiyation between mottled ducks (Anas fulvigula) and mallards
(A. platyrhynchos) in Florida and South Carolina using
microsatellite DNA analysys. Conservation Genetics 6, 445-453.
Williamson MH. & Fitter A. (1996) The characters of successful inviders.
Biological Conservation 78, 163-170.
Wilson EO. (1984) Biophilia. Harward University Press, Cambridge MA,
157 str.
Wilson EO (1992) The diversity of life. Harward University Press,
Cambridge MA, 424 str.

147