DANIEL GOLEMAN

TR TU XC CM
Bn quyn ting Vit 2008, 2012 Cng ty Sch Alpha

NH XUT BN LAO NG X HI

D n 1.000.000 ebook cho thit b di ng

Pht hnh ebook: http://www.taisachhay.com

To ebook: T Hi Triu

Ebook thc hin dnh cho nhng bn cha c iu kin mua sch.

Nu bn c kh nng hy mua sch gc ng h tc gi, ngi dch

v Nh Xut Bn
MC LC

TR TU XC CM................................................................................................................... 2

Li gii thiu ............................................................................................................................. 5

Li thch ca Aristote..................................................................................................... 6

1. Cc xc cm dng lm g? ....................................................................................... 10

2. Khi xc cm nm quyn lc: Gii phu mt cuc chnh bin ........................ 17

3. Khi tr tu thiu minh mn ........................................................................................... 29

4. Hy hiu chnh mnh! .................................................................................................. 39

5. N l ca cm xc ............................................................................................................. 48

6. Nng lc ch ng .............................................................................................................. 64

7. Ngun gc ca s ng cm ........................................................................................ 79

8. Ngh thut ha hp vi ngi khc ......................................................................... 89

9. Nhng k th thn thit ............................................................................................. 102

10. Qun l mt vn ca tri tim ........................................................................ 117

11. Tinh thn v y hc ...................................................................................................... 127

12. L luyn gia nh......................................................................................................... 145

13. Chn thng tinh thn v s tp luyn xc cm ........................................... 155

14. Tnh cch khng phi l s phn ......................................................................... 167

15. Ci gi ca s thiu hiu bit v tr tu xc cm ........................................... 177

16. Gio dc xc cm ........................................................................................................ 197

PH LC A............................................................................................................................. 220

PH LC B ............................................................................................................................. 222

PH LC C ............................................................................................................................. 228
PH LC D ............................................................................................................................ 231

PH LC E ............................................................................................................................. 233
Li gii thiu
i khi, chng ta ng nht tr tu vi ch s IQ. l cch hiu phin
din bi chng ta ch ch trng ti tr tu l tr m qun mt xc cm cng
l mt dng tr tu v cng quan trng, lm cho con ngi mang y tnh
ngi cng nh c th thnh t trong cuc sng. Nhng thp k cui ca
th k XX, nhiu nc phng Ty, ngi ta ni nhiu ti xc cm ca
con ngi v s gio dc xc cm cho mi ngi, c bit cho lp tr. Cc
nh tm l hc ngy cng nh gi cao vai tr ca cm xc v nh hng
ca n n i sng con ngi. Ngh thut kim sot cm xc v nh
hng n mt cch ng n c gi l Tr tu xc cm.

K t khi cun sch u tin ca Daniel Goleman l Tr tu xc cm

(Emotional Intelligence) vit v vn ny nm 1995, th Tr tu xc cm
tr thnh mt trong nhng thut ng nng bng nht trong x hi M.
Daniel Goleman trnh by vn ny rt y , r rng v c sc thuyt
phc. Nm 2002, bn dch u tin ca cun sch ny c dch gi L
Din thc hin t ting Php. Nhn thy y l mt ti liu tham kho b
ch, c gi tr i vi cc thy c gio, cc bc ph huynh v c cc bn hc
sinh, sinh vin, Alpha Books chn mua bn quyn ting Anh cun sch
ny v xut bn ln u nm 2007, trong t sch Alpha Edu. Sau hn mt
nm ra mt, cun sch nhn c s ng h, n c ca ng o c
gi. p ng tt hn yu cu ca bn c, Alpha Books quyt nh ti
bn cun sch ny trn tinh thn gi nguyn nhng ni dung c bn l tinh
hoa ca cun sch. ng thi c lc dch, bin tp li mt s chng mc
sao cho sc tch hn, d hiu hn vi bn c Vit Nam.

Vic xut bn cun sch ny l c hi gip chng ti khm ph nhng kin

thc mi, ton din hn v tr tu con ngi. Tuy nhin, chng ti cng gp
khng t kh khn bi y l mt b sch c nhiu khi nim mi nn kh
tm c thut ng tng ng trong ting Vit. Mc d vy, chng ti
vn mnh dn s dng nhng thut ng ny v rt mong tip tc nhn
c ng gp ca bn c gn xa, nhng dch gi uyn thm, c kinh
nghim v nghin cu lu nm trong lnh vc ny.

Xin trn trng gii thiu cng bn c.

Thng 12 nm 2008

CNG TY SCH ALPHA

Li thch ca Aristote
Bt c ai cng c th tr nn gin d l iu rt d xy ra. Tuy nhin,
gin ng ngi, vi mc thch hp, ng thi im, v nhng l do
chnh ng v biu l s tc gin ng cch li l iu khng d.

ARISTORE

o c hc cho Nicomaque.

Vo mt bui chiu thng Tm, thnh ph New York, khng kh m t,

nng nc khin ngi ta d ni cu. Ti tr v khch sn, khi ln xe but
i l Madison, ngi li xe da en ng tui mm ci ni vi ti: Xin
cho! Anh kho ch? l cu n tip anh thng dnh cho tt c hnh
khch. Hnh khch u lng tng ging ti, nhng phn ln khng p li
v qu .

Khi chic xe but len li qua nhng ch tc ng, th mt bin i t t

xy ra. Ngi li xe vn thao thao, bnh lun v th chuyn: vin bo
tng n ang c cuc trin lm tuyt vi, rp chiu phim cui ph ang
chiu mt b phim mi,.. S thch th ca anh v v s c hi do thnh ph
m ra qu l c sc li cun. Khi ri xe, hnh khch u ht , v khi
ngi li xe ni vi theo: Hn gp li nh! Chc mt ngy tt lnh! th mi
ngi u n mt n ci thn thin.

Chuyn xy ra cch y gn 20 nm nhng vn khc su vo tr nh ti.

Khi hnh dung li cm gic d chu m nhng hnh khch ni trn c c,
ti hiu rng ngi li xe y l tup ngi c th lm yn lng ngi khc.
Anh c kh nng lm thay i s bc bi, lm ngui ngoai v tho m c
phn no tm tnh ca mi ngi.

Cn y l nhng iu ngc li m bo ch cp ti:

mt trng hc, mt a tr chn tui bi sn ln bn hc, ln cc my

vi tnh, my in v ph hng mt chic xe trong bi xe nh trng.
Nguyn nhn v n b bn tr ln hn gi l nhc con v n mun lm
cho bn chng phi n phc.

Manhattan, mt thiu nin dng sng lc t ng bn 38 vin n vo

m ng lm tm ngi b thng.
 Theo mt bo co, th phm ca 57% s v git tr em l b m hay b
m gh ca chng. Trong mt na s trng hp, h khng nh l ch
mun trng pht a tr do nhng li nh m chng gy ra nh khc lc
hay lm bn ging khin h khng th xem tivi yn.

Mt thanh nin mi b kt n v gy ra ci cht ca nm ngi ph n

Th Nh K bng cch t nh h khi h ang ng. Nguyn nhn l do hn b
mt vic nn ung ru v trt gin ln ngi nc ngoi.

Hng ngy, nhng tin tc loi cho thy s suy i o c v tnh trng
bt n ca x hi. Nhng ch l s phn chiu chung v ni m nh rng
tt c chng ta mt s kim sot vi xc cm ca mnh. Khng ai thot
c nhng cn gin bng pht v mi ngi trong chng ta sm hay
mun cng phi tri qua trng thi ny.

Cun sch ny em li ngha cho nhng g tng nh v l. L mt nh

tm l hc theo st nhng tin b do khoa hc em li trong s hiu bit ci
phi l, ti thy ni ln hai xu hng tri ngc: xu hng ghi nhn trng
thi ngy cng ti t ca cuc sng cm xc v xu hng a ra nhng
phng thuc mang theo nim hy vng.

Ti sao c nghin cu ny?

Cui ca th k XX, hng lot cng trnh khoa hc nghin cu v cm xc

ra i. Nh c nhiu phng php i mi, nh cng ngh mi v hnh nh,
chng ta c th thy r b no hat ng nh th no, iu g tht s din
ra khi chng ta suy ngh, cm nhn, tng tng v m c. Nhng thng
tin thn kinh sinh hc ny cho php chng ta hiu r hn trung tm no
b c chc nng iu khin xc cm gy ra s gin d hay lm cho chng ta
khc, kch ng tnh hiu chin hay lm cho chng ta thnh thin, hng
chng ta tr nn tt hn hay xu i nh th no. Pht hin mi ny s mang
n phng thuc mi cho cuc khng hong xc cm ang din ra hin
nay.

Trong mt thi gian di, v tr ca tnh cm trong i sng tinh thn cha
c nghin cu. Ngy nay, khoa hc cp ti nhng vn xut pht
t hat ng tm thn nhng kha cnh phi l nht v dng ln bn
tri tim con ngi vi s chun xc nht nh.

y l s ph nh vi quan im cho rng IQ (ch s thng minh) l do di

truyn, khng th thay i v s phn c nhn phn ln c nh
trc. Vy ci g c th gip chng ta thnh cng hn trong cuc sng? u
l nhng nhn t tc ng? V d, mt s c nhn c IQ cao nhng tht bi,
trong khi nhng ngi c IQ khim tn li thnh cng. Ti mun khng
nh rng s khc nhau thng l nng lc m y chng ta gi l tr
tu cm xc (emotinal intelligence) bao gm: s t ch, lng nhit thnh v
kin nhn cng nh kh nng v s kch thch hnh ng. Ngi ta c th
gio dc cho tr em nhng phm cht y v gip chng s dng tt hn
tim nng tr tu do di truyn.

Ngoi nhng kh nng , cn c i hi v mt o c. Chng ta sng

trong mt thi i m t chc x hi c v c xu hng ngy cng lng lo,
thi v k, bo lc v v tm dng nh ang ph hu cuc sng ca chng
ta. Vy thi o c chng ta cn c l g? l s kim ch v lng trc
n.

Hnh trnh ca chng ta

Cun sch ny gii thch mt s thi im gy rc ri trong cuc i mi

ngi v th gii xung quanh ta. N gip ta hiu ti sao tr tu c th ha
hp vi xc cm v s ha hp din ra nh th no.

Hy bt u bng vic xem xt nhng pht hin mi nht v cu trc b no

gii thch trng thi bi ri ca con ngi, khi tnh cm ln t l tr. Mi
tng tc gia cu trc b no quy nh thi gin d v s s hi, am
m v vui mng cho php chng ta hiu c cch lp li nhng thi quen
tm l tng lm tht bi nhng tt ca chng ta. Cc d kin thn kinh-
logic cho php chng ta thy c kh nng lm bin i cc thi quen tm
l ca con em mnh.

Trong phn th hai, chng ta s xem thn kinh-logic c th hin nh th

no qua hnh vi ci m chng ta gi l tr tu cm xc: chng hn, c th
lm ch xung lc tnh cm, hiu r tnh cm ca ngi khc, kt ni nhng
mi lin h ha hp vi ngi khc. Theo cch ni ca Aristote, l kh
nng him c tc gin ng ngi vi mc thch hp, ng thi
im, v nhng l do chnh ng.

Quan nim mi v tr tu em li vai tr hng u cho nhng xc cm.

Trong phn th ba, chng ta s thy ti sao nng lc ny c coi l c vai
tr quyt nh trong vic gi mi quan h tt p vi nhng ngi xung
quanh, hay thiu n s ngn cn s tin thn ca chng ta. Chng ta cng s
tm hiu nhng xc cm tiu cc nh hng xu n sc khe nh th no
v s cn bng tm l gp phn duy tr sc khe v hnh phc ca chng ta
ra sao.

Di sn di truyn quy nh tnh kh chng ta nhng tnh kh khng ng

ngha vi s phn. Phn th t ch ra nhng bi hc tm l hc c t thi
th u nh hay trng hc s un nn tinh thn ca chng ta v cho php
chng ta tm thy c s ca tr tu xc cm. Ni cch khc, y l nhng
thi k then cht rn luyn thi quen tm l chi phi cuc sng ca
chng ta sau ny.

Phn th nm ch ra mi nguy him i vi nhng ai khng lm ch c

xc cm trong s pht trin ca mnh. Ni cch khc, nhng nhc im v
tr tu xc cm lm tng thm mi nguy him nh th no. Phn ny cng
gii thch vic rn luyn nhng thi quen tm l v x hi cho tr l ht sc
cn thit.

Nhng s liu ng lo ngi nht c ly t mt nghin cu quy m ln v

cc bc cha m v con ci cho thy, ngy nay, tr em d b ri lon v tm l
hn d c n v suy sp hn, v k lut v d ni gin hn, cu knh v lo
lng hn, d bc ng v d gy hn hn.

Vn l phi tm hiu cch chng ta chun b cho tr vo i nh th no.

Hin nay, vic gio dc tm l cho gii tr thng ph mc cho t nhin.
Theo ti, gii php l nh trng cn gio dc nhn cch cho hc sinh v
mt tr tu cng nh tnh cm. Kt thc cuc du hnh, chng ta n thm
nhng ngi trng ang khuyn khch s pht trin tr tu xc cm. n
ngy no , gio dc s hng ti vic trau di nhng kh nng ct yu
ca con ngi, nh thc v bn thn, lm ch bn thn, ng cm, tn
trng ngi khc, bit gii quyt nhng xung t v c thc hp tc.

o c hc cho Nihcomachean l tc phm ca Aristote ly hnh vi tr tu

ca cuc sng xc cm lm i tng. Nhng am m s hng dn cch
suy ngh ca chng ta, s la chn cc gi tr bo m s sng cn ca
chng ta, nhng chng cng c th lm chng ta lc hng. Aristote ch
ra, nguyn nhn khng ch bn thn nhng xc cm, m cn tnh ng
n v cch biu hin ca chng. Vn l lm th no tr tu n nhp
vi nhng xc cm ca chng ta.
Phn th nht: B NO XC CM

1. Cc xc cm dng lm g?
Vi tri tim, ngi ta c th nhn thy nhng ci ct yu m i mt khng
th nhn thy c.

ANTOINE DE SAINT EXUPERY

Hy suy ngm v kt cc bi thm ca Gary v Mary Jane Chauncey b m

ca Andrea, a tr 11 tui b chng bnh bi lit. Trn mt nhnh sng
thuc bang Louisiana, chuyn tu ha c c gia nh Chauncey b trt
bnh v ri xung sng. Ngh ti con gi mnh trc ht, b m Andrea c
cu cho c c b khi nc ngp y toa tu. Tuy trao c a con
cho nhn vin cu h qua ca s, nhng c u b cht ui .

S hy sinh ca b m Andrea l mt hnh ng anh hng v nhng trng

hp nh vy c rt nhiu trong cuc sng. Xt theo quan im tin ha, s
hy sinh ny nhm bo m cho thnh cng sinh sn, bo m s truyn
th gen cho th h tip theo. Nhng vi nhng bc cha m, h lm vy ch v
lng yu thng. Hnh vi y minh ha cho chc nng v sc mnh ca cc
xc cm, chng minh cho vai tr ca tnh yu v tha v ca tt c nhng xc
cm khc trong i sng con ngi. Chng cho thy chng ta phi nh ti
quyn nng ca nhng xc cm y sng cn ra sao. Ch c mt tnh yu
thng su sc cng nh duy nht mong mun cu bng c a con mi
c th a con ngi ti ch vt qua bn nng tn ti ca mnh. Xt v
mt tr tu, s qun mnh ca b m dng nh phi l, nhng xt v l l
tri tim, th l thi duy nht c th c.

Cc nh sinh hc x hi ch ra: nhng xc cm gip chng ta ng u

vi nhng cnh ng v nhim v quan trng m i khi ch mnh tr tu
khng th quyt nh ni nh nhng mi nguy him, nhng mt mt au
n, s kin nhn bt chp tht vng. Mi xc cm chun b cho chng ta
hnh ng theo mt cch no . N ch cho chng ta cch chp nhn thch
thc sinh tn.

Khi am m chi phi l tr

tru a b m, Matilda Crabtree, 14 tui, quyt nh lm b m s khi

v nh mun sau bui ti chi nh bn.
Nhng, tht bi thm, Bobby Crabtree v v tng rng Matilda ng li
nh bn. Nghe thy ting ng, Crabtree lin cm khu sng lc v i ln
bung ca Matilda. Khi Matilda nhy phc ra t ni n np v ku to ln,
ng lin bn mt pht trng c con. Matilda cht 12 gi sau 2.

Di sn tm l do s tin ha li c s s hi, yu t bo v chng ta khi

gp nguy him. Chnh n y Boby Crabtree ti ch bn vo con gi
mnh trc khi nhn ra c b. Theo cc chuyn gia, nhng phn ng t
ng thuc loi ny c ghi vo h thn kinh chng ta. Trong thi gian
di, nhng phn ng ny gip chng ta sng st. iu quan trng hn,
chng p ng nhim v c bn ca s tin ha: truyn cho con chu bit
gn gi s sng.

Nu xc cm tng l k hng o trong qu trnh tin ha lu di ca con

ngi, th trong x hi hin i bin i khng ngng nh hin nay, s tin
ha chm chp ca xc cm li khng theo c nhp y. V mt sinh
hc m ni, chng ta tha hng nhng vng mch n-ron cho cc xc
cm hot ng hon ho trong 50 nghn th h, ch khng phi ch trong
500 th h. Phi mt sc mnh ca s tin ha mt triu nm nho nn
i sng xc cm ca chng ta. Hng nghn nm qua, d dn s tng t nm
triu ln nm t ngi nhng vn khng li bt c du vt no ca yu
t sinh hc iu khin i sng xc cm ca chng ta.

Cch chng ta nh gi nhng cuc gp g v phn ng vi chng khng

ch b quy nh bi s xt on l tr hay bi qu kh c nhn m cn bi
qu kh ca t tin chng ta. Tm li, chng ta thng ng trc nhng
la chn do x hi hu hin i t ra vi mt b su tp tm l c t thi
c xa. Trn thc t, trng thi ng bun y l trung tm ca ch ny.

Ti sao chng ta hnh ng?

Vo nhng ngy u xun, khi i qua o vng Rocheuses, mt cn bo

tuyt khin p n khin ti khng nhn thy g c. Ti lin p phanh, ni
kinh hong xm chim v tim ti p lin hi.

Ni kinh hong nhng ch ngay cho s s hi. Ti dng xe bn ng ch

cn bo i qua. Na gi sau, tuyt ngng ri, ti li ln ng, nhng i
c chng 100 mt, ti li phi dng: nhng nhn vin cu thng ang
cp cu mt ngi li xe va m vo chic xe khc. Nu trc ti tip
tc i trong cn bo, bit u ti m phi hai chic xe kia.
Hm , ni s hi c l cu sng ti: trng thi ni tm buc ti
dng xe v ch tm ti mi nguy him ngay trc mt.

V cn bn, mi xc cm xut pht t s kch thch hnh ng; l phn

ng tc th v bn nng sinh tn. Vic xc cm thc y hnh ng c bit
r rng loi vt hay tr em.

Mi xc cm ca chng ta ng mt vai tr ring bit, nh nhng du n

sinh hc c trng. Nhng iu din ra bn trong thn th v b no cho
thy mi xc cm chun b cho thn th mt kiu phn ng khc nhau:

S gin d lm mu dn ti bn tay, khin ngi ta ot ly mt th

v kh hay nh k th, v nhng hoc-mn nh adrenaline tit ra rt
mnh gii thot nng lng cn thit cho mt hnh ng quyt lit.

S s hi a mu ti cc c ch huy s vn ng ca thn th, nh c

bp chn chun b b chy, lm cho mt ti i do mu b dn n ni khc.
Thn th b t lit trong mt khonh khc. Trung tm xc cm ca b no
tit ra nhng hoc-mn t c th tp trung vo mi e da trc mt.

S vui sng c c trng bng hot ng tng ln ca trung tm no

nhm c ch nhng tnh cm tiu cc v lm nng lng hin c tng ln,
cng nh lm chm li hat ng ca trung tm gy lo lng. Trng thi ny
em li cho c th s th gin. C nhn thc hin vi vng v phn khi
hn nhng nhim v t ra cho mnh, ng thi t ra nhiu nhim v khc
nhau hn.

Tnh yu, s u ym v s tha mn tnh dc gy ra kch thch i giao

cm. Phn x ny l mt tp hp phn ng ca thn th to ra trng thi
yn tnh, ng cm v hp tc.

S ngc nhin lm lng my nhn ln, tm nhn m rng, lng nh

sng lt ti vng mc tng ln. Do , c nhn nm bt c nhiu thng tin
hn v mt s kin, nh gi hon cnh ng hn v ngh c k hach
hnh ng tt hn.

S cm ght lun gy ra bc mnh. Biu hin trn mt l mi trn tr

xung hai cnh cn mi th hi nhn li, nh phn nh mun bt mi
trc mt mi kh chu hay nh ra th thc n c hi.
 S bun ru gip ngi ta chu ng tn tht au n lm nng lng
suy st v gim nim hng khi i vi mi hat ng ca cuc sng. N
gn vi s suy sp, lm cho qu trnh trao i cht chm li. Vic thu mnh
li phc hi hu qu v khi tr li nng lng s pht ra mt s khi u
mi. Khi bun ru, con ngi d b tn thng v cn gn ni c tr ca
mnh c an ton.

Cc nguyn nhn sinh hc ca hnh ng cng chu s chi phi ca vn ha.

Chng hn, ci cht ca ngi thn lun gy ra s bun ru. Nhng cch th
hin ni bun gia m ng hay ni ring t ph thuc vo tng nn vn
ha.

Cc phn ng xc cm hnh thnh t xa xa, khi iu kin sng v cng

khc nghit. T l t vong rt cao v tui th khng vt qu 30. Ngi ta
d b lm mi cho c th, ngho i v thin tai. Vi s xut hin ca kinh t
nng nghip v cc hnh thi x hi u tin, tnh hnh thay i v nhng
yu t tng km hm s gia tng dn s dn dn b gt b.

Xc cm ca chng ta do cng tr nn khng thch hp na. Mt cn

gin xa kia c th l li th quyt nh s sng cn, ngy nay mi vic
khc, chng hn mt a tr 13 tui gi sng s ch mang li nhng hu
qu tai hi khi chng ni gin.

Hai th tinh thn ca chng ta

Mt ngi bn k cho ti nghe chuyn ly hn ca mnh. Chng c yu mt

c gi tr hn v t ngt tuyn b s n sng vi c ta. Sau nhiu thng
cay ng, c ni vi ti rng c thch cuc sng c lp, rng nhng chuyn
c khng lm cho c xc ng na. Nhng, ch mt thang sau, mt c
m l.

S ng cm khin ti hiu rng nc mt ca ai l biu hin ca ni

bun cho d ngi c gii thch th no. Mt bn c tinh thn xc cm,
cn bn kia th l tinh thn l tr.

S tc ng qua li gia nhng cng c nhn thc khc nhau v cn bn y

to ra i sng ni tm ca chng ta. Tinh thn l tr l th m ni chung
chng ta thc c v cm nhn c s hin hu ca n. Nhng c mt
h thng nhn thc khc, bc ng, mnh lit, i khi khng logic, l tinh
thn xc cm.
S chia i xc cm/l tr ph hp vi s phn bit gia tri tim v khi
c. Khi ngi ta cm thy t y lng mnh mt s vic c tht, th mc
tin chc gn nh su hn, khc vi mc do l tr em li. Mc
kim sot bng l tr hay bng xc cm thay i dn dn: tnh cm cng
mnh, xc cm cng chi phi v l tr cng mt i tnh hiu qu. Trong phn
ln trng hp, tinh thn xc cm v tinh thn l tr hot ng hi ha vi
nhau, kt hp nhng cch nhn thc khc nhau hng dn chng ta.
Thng thng, c s cn bng gia hai tinh thn y, xc cm cung cp
thng tin cho cc thao tc ca l tr, cn l tr th tinh ch v i khi loi b
mt s d kin do tinh thn xc cm cung cp. Th nhng, tinh thn xc
cm v tinh thn l tr l hai phm tr c lp v mi phm tr phn nh s
vn hnh ca nhng cu trc b no khc nhau nhng c lin kt vi nhau.
S vn hnh ca chng c phi hp vi nhau tinh t v thng xuyn:
tnh cm t ra ct yu cho t duy v t duy cng t ra ct yu cho tnh cm.
Khi am m tri dy th tinh thn xc cm chim u th.

B no pht trin nh th no?

hiu r hn s khng ch mnh m ca cc xc cm i vi tinh thn l

tr v ti sao tnh cm v l tr li i lp nhau, hy xem b no pht trin
nh th no.

B no ngi, vi 1,5 kg n-ron v nhng m khc, to gn gp ba ln b no

kh. Qua hng triu nm tin ha, b no pht trin t di ln trn, cc
trung tm pha trn hin ra nh s hon thin ca cc b phn c xa hn
nm pha di. (S pht trin b no thai ngi tm lc s tin ha
y.)

B phn xa nht ca b no l thn no bc quanh u trn ca tu sng.

B no nguyn thu chi phi nhng chc nng nh h hp, s chuyn ha
ca cc c quan v nhng phn ng, c ng c c khun. B no y
chim u th thi k b st.

T gc nguyn thu l thn no, xut hin trung tm thn kinh ca cc xc

cm. T trung tm ny, phn bn trn pht trin ln thnh b no l tr
hay v no mi (neocortex), mt hnh to gm cc m to thnh nhng
hi no. Vic hnh no pht trin t b no l tr ni r v mi lin h
gia t duy v xc cm: b no xc cm c trc b no l tr.
Ngun gc xa nht ca i sng xc cm nm hnh khu gic, tp hp
nhng t bo tip nhn v phn tch cc mi. Mi sinh th u c mt du
n phn t c trng c gi chuyn i. Vo thi nguyn thu y, khu
gic l gic quan ch yu tn ti.

T thy khu gic, nhng trung tm u tin chi phi xc cm bt u pht

trin. giai on ny, trung tm khu gic ch gm c nhng lp n-ron
mng c quy t li phn tch cc mi. Lp t bo th nht ghi li
nhng g c cm nhn v xp n vo ng loi. Lp t bo th hai gi
nhng thng ip phn x qua h thn kinh, ra lnh cho c th hnh ng
thch hp.

Nhng lp mi trng yu ca b no cm xc xut hin cng nhng

ng vt c v u tin. Phn no ny tht quanh thn no, nn ngi ta gi
ni l h thng ra c ngun gc t ting Latinh Limbus. Lnh th n-
ron mi mang li cho b no nhng xc cm ch thc3. Khi chng ta b s
ham mun hoc phn n khng ch, khi chng ta yu n qun thn mnh
hay mt xanh nh tu l v khip hi, th chnh l do h ra ch huy.

Khi pht trin, h thng ny to ra hai cng c cc k hu hiu l nng

lc hc tp v tr nh. Nhng bc tin tun t y cho php mt con vt
thc hin nhng la chn thng minh hn tn ti v thch ng vi
nhng thay i ca mi trng. Nu mt th thc n lm cho ngi ta mc
bnh, th sau ngi ta trnh i. Quyt nh n vic n hay t b vn ph
thuc vo khu gic. Nh c lin lc gia hnh khu gic v h thng ra, n
phn bit nhng mi khc nhau, so snh th mi hin ti vi nhng th
mi trc kia, tch ci tt khi ci xu. chnh l nhim v ca khu no
(rhinen-cephacon), mt yu t ca h thng ra v l c s bc u ca v
no mi, b no suy ngh.

Cch y khong 100 triu nm, b no ca cc ng vt c v tri qua t

pht trin mnh m. Trn hai lp mng ca v no chng ln nhiu lp
t bo to thnh v no mi. Khc vi hai lp c, v no mi em li mt
u th l thng v tr tu. V no mi ca Ngi thng minh to ra tt
c nhng ci ring bit ca con ngi. N l ni c ng ca t duy, cha
ng nhng trung tm ph trch tp hp v tm hiu nhng tri gic ca
gic quan. N mang cho cm gic nhng g chng ta suy ngh v chng v
cm gic v nhng tng, biu tng, nhng sn phm ca s tng
tng v nhng tc phm ngh thut.
Trong tin ha, v no mi c s thch ng tinh t v chun xc to ra
u th to ln cho s tn ti ca c nhn. Chng lm tng thm nhng c
may th h con chu c truyn nhng vng mch n-ron ging nh
th.

Yu t cng thm ca b no mang nhng sc thi mi cho i sng xc

cm. V d trong tnh yu, cu trc ra to ra nhng khoi cm v ham mun
tnh dc l xc cm nui dng am m tnh dc. Nhng s kt hp ca v
no mi vi h thng ra to ra s gn b m con, to thnh c s ca
gia nh v s chm lo gio dc cn thit cho con ci.

Theo di bc thang pht trin cc loi, chng ta s thy khi lng ca v

no mi tng dn ln, to ra cp s nhn cho s lng nhng im ni kt
gia cc n-ron. S lng ny cng ln, th phm vi nhng phn ng cng
m rng. V no mi mang li cho i sng tnh cm s tinh t v tnh phc
hp. Vic t hp v no mi h thng ra pht trin hn loi kh v c
bit loi ngi gii thch ti sao chng ta c phn ng khc nhau vi
nhng xc cm.

Nhng cc trung tm no pha trn khng chi phi ton b i sng tnh
cm. i vi nhng vn ca tri tim, c bit i vi nhng trng hp
khn cp v xc cm, chng giao cho h thng ra lm vic. Do c nhiu
trung tm no pha trn, nn phn no c cc xc cm tr ng ng vai tr
then cht trong cu trc n-ron. V n bt ngun t nhng vng xc cm,
nn v no mi ni lin vi nhng vng ny bng v s lin kt. iu
em li cho cc trung tm xc cm quyn nng v tn i vi s vn hnh
ca phn no cn li, k c i vi cc trung tm t duy.
2. Khi xc cm nm quyn lc: Gii phu
mt cuc chnh bin
Cuc sng l hi kch i vi nhng ai suy ngh

v bi kch i vi nhng ai cm nhn.

HORACE WALPOLE

Bui chiu thng Tm nm 1963, Richard Robles, tn trm kht ting va

mn hn ba nm t quyt nh nh vn bi cui cng.

Cn h hn ln vo l ca hai c gi tr Janice Wylie v Emily Hoffert. Hn

ngh rng trong nh khng c ai, nhng tht ra Janice Wylie ang c nh.
Hn tri c gi li. Khi chun b ri i, Emily t ngt tr v v hn cng
tri c li.

Nhiu nm sau , Robles k li, trong khi tri Emily, Janice ni rng c
nh r mt hn v s gip cnh st tm ra hn. Robles ht hong v mt
bnh tnh. Hn ly mt ci chai p u hai c gi, ri dng mt con dao bp
m h. 25 nm sau, hn ni: Lc ti in ln. u ti nh chc
n tung.

Nhng cn bng n bo lc nh vy l do cuc chnh bin ca cc n-ron.

Trung tm ra bo ng v nm ly quyn kim sot b no. S kim sot
y ch xy ra trong mt khonh khc v pht ra nhng phn ng nguy hi
trc khi b no suy ngh. Vn l ngi ta khng bit c sau ci g
chi phi mnh.

Tt c chng ta u tri qua kinh nghim ny di hnh thc t bi thm hn.

Hy nh ti ln gn nht khi mt bnh tnh, bn mng chi thm t v
con m sau khi ngh li, bn thy mnh tht qu ng. Dng nh, l mt
s cp ot ca cc n-ron, m ngun gc nm trong hnh nhn
(amygdala), mt trung tm no ra.

Tt c cc cuc chnh bin ca no ra khng phi lc no cng nng n

nh khi chng ta ci v bng v mt cu ni a hay khi cm thy nim
vui mnh lit.

Ni tr ng ca nhng am m
 con ngi, hnh nhn l nhng cu trc lin kt nhau, nm phn trn
thn no v gn pha di ca h thng ra. C nga (hippocampe) v hnh
nhn l hai b phn ch yu ca b no khu gic nguyn thu, t pht
trin ln v no v v no mi. Cc cu trc ra ny chu trch nhim v vic
tp luyn v tr nh. Hnh nhn l chuyn gia v nhng vn xc cm.
Vic ct b n a ti s bt lc khi nh gi ni dung xc cm ca cc s
kin. Tnh trng c gi l chng m xc cm. Mt ngi b ct mt
hnh nhn s mt i hng th i vi ngi khc. Anh ta c th tr chuyn,
nhng khng cn nhn ra c bn b hay ngi thn. Anh ta cng mt i
kh nng cm nhn nhng xc cm v s nhy cm. Hnh nhn l ni tr
ng ca tr nh xc cm, khng c n, cuc i mt ht ngha.

Hnh nhn khng ch c lin h vi xc cm, n cn ch huy tt c cc xc

cm. Nhng con vt b ct hnh nhn s mt i cc xc cm nh s hi,
cung n na hay nhu cu u tranh, hp tc. Nc mt l biu hin mt
xc cm no tiu biu con ngi, c hnh nhn v mt cu trc bn
cnh nhng hi no hnh khuy iu khin. Khng c hnh nhn, s
khng c nc mt lau kh, khng c ni bun xoa du.

Nh thn kinh hc ngi M Joseph Ledoux l ngi u tin gii thch

vai tr cn bn ca hnh nhn trong hat ng xc cm ca b no. ng
khai thc nhng phng php mi thm d bn ca b no. Nhng
khm ph ca ng lt nhng quan nim thu c v h thng ra, t
hnh nhn ln ng trc v phn li cc vai c gn cho cc cu trc
ra khc.

Ngi n n-ron

Sau nhng lc ni gin, chng ta thg cm thy n hn, n gip ta hiu

c sc mnh ca cc xc cm i vi i sng tinh thn. Cu hi t ra:
ti sao chng ta d b ri vo trng thi ? Hy xem xt trng hp: mt
c gi phi mt hai gi i ng c mt ngy Boston vi cu bn trai
ca mnh. Trong ba n, anh tng cho c mt bc tranh khc qu him.
Nhng nim vui ca c sm tt khi anh t chi ngh xem phim rp vi
c v phi i tp bng chy. B tn thng v khng th tin c, va khc
c va ri khi hiu n v nm ngay bc tranh vo thng rc. Khi k li
chuyn ny, c thy tic v mt tc phm ngh thut ny hn l v khng i
xem phim.
Chnh trong nhng lc y, khi xung t ln t l tr, vai tr ca hnh nhn
c biu hin. Tn hiu c cc gic quan truyn i cho php hnh nhn
sng lc tt c kinh nghim tri qua ca c nhn nhm pht trin mt
vn c th c. iu ny trao cho cu trc ra v tr then cht trong i
sng tinh thn v lm cho n tr thnh mt kiu lnh canh tm l, xem xt
mi hon cnh, mi tri gic theo tiu chun duy nht: y c phi l iu
ti ght b khng? iu ti nghi ngi khng? iu gy hi cho ti khng?.
Nu cu tr li l ng th hnh nhn phn ng nh mt ngi n n-ron
v truyn s bo ng vo tt c cc b phn ca no.

Chng hn, khi l mt tn hiu s hi, n lin tit ra nhng hoc-mn c

nhim v lm cho c nhn c t trong trng thi chin u hay chy
trn, huy ng nhng trung tm chu trch nhim v vn ng hay kch
thch h thng tim mch, cc c v c quan ni tng1. Nhng mch khc
bt ngun t hnh nhn cng ra lnh tit ra rt nhiu norepinephrine
(hoc-mn lm tng thm s hat ng tr li ca cc vng trong b no),
lm cho cc gic quan nhy cm hn, v cng t n vo trng thi bo
ng. ng thi, cc h thng v ca tr nh c huy ng tm kim
mi hiu bit c lin quan ti tnh hung v chng ln t tt c cc vng
khc chu trch nhim v t duy.

y ch l mt phn trong ton b nhng thay i do hnh nhn iu khin.

Trong trng hp khn cp, mng li lin lc n-ron rng ri ca n cho
php lnh o phn ln b no, k c tinh thn l tr.

Lnh canh tm l

Mt ngi bn ca ti khi i do nhn thy mt c gi lao mnh xung dng

nc. Khng cn bit l do, anh nhy xung nc v cu sng c gi.

Ci g thc y bn ti nhy xung nc? Cu tr li nm trong hot

ng ca hnh nhn.

Trong mt pht hin, LeDoux ch ra cu trc no no cho php hnh

nhn lm tn lnh canh tm l ca b no2. ng m t hnh trnh ca
nhng tn hiu gic quan. Tn hiu th nht t mt hay tai n i no, ri
qua mt si lin bo, n hnh nhn. Tn hiu th hai c pht i t i
no ti v no mi, b no suy ngh. S chia i ny cho php hnh nhn
bt u phn ng trc v no mi, ni x l thng tin tng hp trc khi
t ti tri gic y v la chn phn ng thch hp nht.
Nhng nghin cu ca LeDoux mang tnh cch mng v chng l nhng
nghin cu u tin lm sng r vai tr ca hnh trnh n-ron i tt trong
v no mi. S tn ti ca mch ny gii thch phn ln vic cc xc cm
thng l tr nh th no.

Quan nim chnh thng cho rng, pht ra nhng phn ng xc cm ca

n, hnh nhn phi ph thuc vo nhng tn hiu do v no mi pht i.
Nhng LeDoux pht hin ra mt b n-ron nh hn dn ti v no mi
trc tip ni lin vi hnh nhn. Hnh nhn c cc gic quan cung cp
thng tin trc tip v pht ra phn ng trc khi nhng thng tin ny c
v no mi ghi nhn y thng qua mt con ng hp hn v ngn
hn.

Bng nhng nghin cu v s s hi ng vt, LeDoux xem xt quan nim

c v cc xc cm. Trong mt th nghim, ng ph hu v no thnh
gic ca nhng con chut trc khi t chng trc mt tn hiu m thanh
c b phng in km theo. Cc con chut nhanh chng hc c vic s c
sc in sau khi c tn hiu m thanh y. R rng l tn hiu m thanh
mn c ng i nhanh chng gia tai v hnh nhn qua i no, trnh
con ng pha trn. Tm li, chut hc c mt phn ng xc cm m
khng c s can thip ca v no mi. Hnh nhn tip nhn cc tn hiu,
nh li thng tin v ch huy han ton c lp phn ng s hi.

LeDoux pht biu rng: V mt gii phu, h thng chi phi cc xc cm c

th hnh ng c lp vi v no mi. Mt s phn ng v k c xc cm c
th hnh thnh m khng cn cht can thip no ca thc v nhn thc.
Hnh nhn lu tr c mt t hp nhng k c v nhng phn ng m
chng ta ly ra t nhng hon ton khng c thc v iu ny.

Nhng nghin cu khc chng t rng trong mt phn nghn giy u

tin ca tri gic, chng ta khng nhng bit c l ci g, m cn bit
c n c lm chng ta thch th hay khng. Ci v thc nhn thc
khng ch bng lng vi vic nhn ra iu g , m cn a ra kin v
n3. Nhng xc cm ca chng ta c mt th gii ring, mt th gii c
nhng tng ring, hon ton c lp vi tng ca u c l tr.
Tn hiu nhn trc tin c truyn t vng mc ti i no, n c
dch ra theo ngn ng b no v c a ti v no nhn. n c
phn tch c cu tr li thch hp. Nu cu tr li y l v xc cm, th
mt tn hiu s i ti hnh nhn kch thch cc trung tm xc cm.
Nhng mt phn nh ca tn hiu ban u trc tip chuyn t i n hnh
nhn, cho php tr li nhanh hn nhng km chnh xc hn. Hnh nhn, do
, c th pht ra cu tr li xc cm trc khi trung tm v no hiu c
ci g ang din ra.

Chuyn gia v tr nh xc cm

Nhng cng trnh m LeDoux v nhng ngi khc nghin cu ch ra: c

nga c chc nng cung cp tr nh c th v bi cnh ca cc s kin, m
khng c n th khng th c ngha cm xc.

Nu c nga nh li nhng s kin th nguyn th hnh nhn nh li mi v

xc cm gn vi nhng s kin y. Nu chng ta trnh c tai nn trn
ng, th c nga c th nh c hon cnh c bit ca tai nn: ni xy
ra tai nn, nhng ngi cng i hoc nhn hiu ca chic xe. Nhng, mi
ln nh vy, th chnh hnh nhn pht ra s lo ngi kch pht. C nga cho
php bn nhn ra c bn hng xm ca bn. Nhng hnh nhn nhc
thm rng c bn y nhn tht c cm.

B no nh vo phng php n gin nhng ti tnh em li sc mnh

c bit cho k c xc cm: cc h thng bo ng ha hc thn kinh chun
b cho c th phn ng trong nhng tnh hung nguy him in du n ln
tr nh. Trong trng hp stress, lo u hay hng phn, dy thn kinh ni
lin b no vi tuyn thng thn ra lnh tit ra nhng hoc-mn
epinephrine v norepinephrine. Chng lan ta trong c th, nh thc b
tip nhn dc theo dy thn kinh ph v; n cho php b no iu tit s
vn hnh ca tim, truyn nhng tn hiu do epinephrine v norepinephrine
pht i theo hng ngc li. Nhng tn hiu ny i ti hnh nhn, v hnh
nhn bo cho cc vng no khc nh li nhng g ang din ra.

R rng s hng phn ca hnh nhn c hiu qu l in vo tr nh nhng

thi im xc cm vi sc mnh khc thng. Chnh v th, ngi ta nh
rt r ni hn h u tin vi ngi yu hay nh r mnh ang lm g khi
bit tin mt ngi thn qua i. Hnh nhn cng c kch thch, du n
cng su sc. Trn thc t, b no c hai h thng nh, mt cho nhng s
kin thng thng v mt cho nhng s kin y xc cm. H thng th hai
c trng cho s tin ha, v n cho php ng vt gi c k c sng
ng v nhng g nguy him hay thch th. Nhng k c c xc cm mnh
cng c th l c vn ti tc thi.

Nhng bo ng n-ron li thi

Mt im yu ca bo ng n-ron l thng xuyn b li thi. Hnh nhn

r sot nhng kinh nghim v so snh s kin hin ti vi nhng s kin
qua. N tin hnh cng vic ny bng lin tng: khi yu t then cht ca
hon cnh hin c ging vi yu t trong qu kh, th n ng nht ngay
tc khc hai hon cnh ny. iu gii thch s thiu chnh xc ca h
thng n i vo hnh ng trc khi c s xc nhn y . N ra lnh
cho chng ta phn ng vi hon cnh hin ti theo nhng ngha, xc cm
rt ra t hon cnh thng m h ging vi hon cnh . Nhng tic thay,
nhng k c xc cm gy bo ng y thng ko theo phn ng hon ton
khng thch hp.

Chng hn, mt n y t qun i b tm thn v m nh nhng vt thng

khng khip m c cha chy cho thng binh chin trng. C cm
thy gh s v ht hong khi m ra ci t m con mnh giu vo trong
mt tm vi bn, nh mt phn ng do mi hi thi gy ra.

S thiu chnh xc ca b no xc cm cng trm trng hn do k c c xc

cm mnh t nhng nm u i v gn vi mi lin h gia a tr v mi
trng sng. iu ny c bit ng vi nhng s kin gy chn thng
tinh thn, nh s trng pht hay cch i x t hi. Trong thi th u, cu
trc ca b no, nht l c nga (lu gi nhng k c xc cm trung tnh)
v v no mi (ni tr ng ca t duy l tr) cn cha pht trin y . V
tr nh, hnh nhn v c nga hot ng phi hp vi nhau; mi th ct gi
v c lp tm thy thng tin ring. Trong khi c nga tm kim v tch
thng tin ra, th hnh nhn xc nh xem n c mang mt xc cm no
khng.

Theo LeDoux, vai tr ca hnh nhn trong thi th u xc nhn nguyn l

c s ca phn tm hc: bn cht mi quan h gia a tr vi nhng
ngi thn li du n rt su sc. S d nhng bi hc u i c sc
mnh nh th, v chng c in vo hnh nhn di hnh thc s hng
dn vo lc i sng xc cm cn rt th s, khi a tr cha th ni ln
nhng kinh nghim ca mnh.

Nhng tnh cm bn vng v st mt

Khong 3 gi sng, mt vt to lt qua trn nh ti v ri xung t, ko theo

nhng vt trn tng nc xung. Ti nhy ra khi ging v vi chy ra
khi phng, khip s v ngh trn nh s ri xung u. Khi np cn thn,
nhn quanh, ti nhn ra ch l chng hp gc tng b . Chng c g ri
t tng nc xung v lm g c tng nc. Nu ng l trn sp th ti cng
khng thot.

Hnh nhn pht huy hiu qu khi gp tnh th nguy him, trong khi v no
mi cha kp hiu c ci g ang xy ra. Con ng ngn nht ni lin th
gic v thnh gic vi hnh nhn ng vai tr hng u: n cho php chng
ta hnh ng ngay lp tc. Nhng vng mch ny ch truyn i mt phn
thng ip ca cc gic quan, cn phn chnh th dng con ng ca v
no mi. Ci m hnh nhn nhn c l tn hiu th s, va bo
ng. Nh LeDoux nhn mnh: Khng cn thit phi nhn ra mt iu g
tht chnh xc mi bit n l nguy him.4

Con ng ny rt nhanh, v thi gian phn ng ch bng mt phn nghn

giy. loi chut, hnh nhn c th pht ra phn ng trong khong mi
hai phn nghn giy, trong khi hnh trnh qua v no mi phi mt gp i
thi gian. Ngi ta vn cha o c thi gian phn ng con ngi,
nhng c l cng khong tng thi gian.

Trong qu trnh tin ha, vng mch ny c gi tr rt ln i vi s sng

cn: n cho php gim bt vi phn nghn giy c ngha quyt nh khi i
mt vi nguy him, m bo s sng cho t tin chng ta. Nhng y l
qu trnh th s; ci ginh c bng tc th li mt i s chnh xc,
LeDoux khng nh.
 con sc, s thiu chnh xc y khng li hu qu; n ch mc li v qu
thn trng, chy trn mi nguy him ngay t du hiu u tin hoc vi
vng chy ti khi c ch bo nh nht l c thc n. Nhng i vi con
ngi, iu c th dn n hu qu trong mi quan h vi mi ngi
nh khi chng ta chn sai mt vt hay mt ngi chy trn hoc vi
v lao n (chng hn nh mt n tip vin nh hng nh ri khay thc
n khi nhn thy ngi n b ging ngi tnh ca chng mnh).

Nhng sai lm y l kt qu ca quyt nh da vo xc cm m khng phi

vo suy ngh. LeDoux ni ti cm tin nhn thc nhng sai lm y, phn
ng da vo cc thng tin cm gic cha c phn tch k. l nhng
thng tin rt th s, ging khi ngi ta tm cch on ng tn ca mt bn
nhc t vi nt chi sai. Khi hnh nhn nhn c nhng thng tin , n
a ngay ra kt lun v pht i bo ng trc khi xc nhn c y
d kin, thm ch chng c s xc nhn no ht.

V th, khng nn ngc nhin nu chng ta thiu xt on khi chng ta ang

b cc xc cm chim lnh. Hnh nhn gy ra phn ng cung n hay hong
s trc khi v no mi phn tch c nhng g ang din ra, v nhng
xc cm c lp vi t duy v xy ra trc c khi t duy c th biu hin.

Nhc trng ca nhng xc cm

Khi Jessica, con gi ca bn ti, ln u tin ng m nh bn, m c b

khng t ra lo lng nhng khi in thoi reo lc na m, th ch y hi h
chy ti ci my, tim p mnh, trong u hin ra hnh nh Jessica ang
khc. Nhng ch l cuc gi nhm. Trn tnh li, bn ti tr li: Tha b,
b gi nhm s ri.

Hnh nhn pht ra phn ng mnh m v lo lng, nhng mt phn khc ca

no li iu chnh nhng phn ng y. Trung tm lm du bt phn ng ca
hnh nhn nm u kia ca vng mch chnh dn ti v no mi, trong
nhng thy trn trc nm ngay sau trn. V no trn trc can thip khi
mt ngi s hi hay gin d. Vai tr ca n l kim ch hay iu khin
nhng xc cm y ng u vi tnh th, hay thay i phn ng cho
ph hp vi hon cnh, nh trong trng hp m ca Jessica.

Cc vng trn trc ngay t u tham gia kim sot phn ng ca chng
ta. Nhng thng tin cm gic t i no truyn i phn ln c gi ti v
no mi, ni ghi li nhng g nhn c v em li cho chng mt ngha.
Thng tin ny v phn ng do n gy ra c cc thy trn trc phi hp
li. y l im xut pht ca s hoch nh v t chc nhng hnh ng
xc cm ca chng ta. Trong v no mi, v s nhng vng mch ghi li v
phn tch nhng thng tin y, v qua thy trn trc, chng t chc ra mt
phn ng.

Trnh t nhng s kin cho php phn ng rnh mch ny tr thnh

chun mc, nhng xc cm mnh m l mt ngoi l. Khi mt xc cm xut
hin, cc thy trn trc ch trong vi khonh khc c lng c
tng quan lnh d i vi mi phn ng v nhm ti phn ng no chng
cho l tt nht.

Phn ng ca v no mi chm hn c ch khn cp, v n phi huy ng s

vng mch nhiu hn. N cng thn trng hn v cn nhc hn, do t duy
i trc xc cm. Khi chng ta bun sau mt mt mt, khi chng ta cm
thy nim vui sau chin thng hay b tn thng khi ngm li nhng s
kin hay c ch ca ai , th chnh l v no mi ang hot ng.

Ging nh trong trng hp hnh nhn, nu ngi ta ngn cn hot ng

ca cc thy trn trc, th phn ch yu ca i sng xc cm b bin mt.
Vo nhng nm 1940, vai tr ca cc thy trn trc c bit ti khi
ngi ta ct nhng ch ni kt gia cc thy trn trc v nhng b phn
khc ca no cha chng ri lon tinh thn ngi bnh cm thy s
au n nh i. Nhng h khng cn i sng xc cm na. Vng mch
ch cht b ph hu.

Nhng lc ni khng c th gm hai ng thi: s kch thch ca hnh nhn

v s bt lc trong vic huy ng cc vng v no mi khi i mt vi
nhng tnh hung xc cm mnh m. Vai tr nhc trng ca v no trn
trc l lm du bt nhng tn hiu bo ng do hnh nhn v cc trung
tm ra khc pht i, phn no ging vi ng b ngn cn a con ly mt
vt g v bo n hy l php xin hoc hy ch i5.

Mnh lnh chnh a ti ch dp tt mt xc cm au n c l nm

thy trn trc pha bn tri. Cc nh thn kinh hc nghin cu nhng
ngi bnh b tn thng thy trn v kt lun rng thy trn trc bn
tri c dng lm b n nhit lm du nhng xc cm kh chu. thy
trn trc bn phi l ni tr ng ca nhng xc cm tiu cc nh s hi
hay gy hn, cn thy tri th km gi xc cm ny. V th, nhng ngi b
tn thng v no trn trc cm thy lo u v s hi, trong khi nhng
ngi b tn thng thy phi li vui v v c. Trong nhng ln khm, h
bng a v thoi mi nh th khng cn bit ti kt qu khm6.

Tm li, thy trn trc bn tri dng nh tham d vo mt vng mch

n-ron c th trung ha, hay t ra cng lm du bt xc cm tiu cc, tr
xc cm mnh nht. Nu hnh nhn thng pht ra tn hiu bo ng, th
thy trn trc bn tri lm du bt nhng xc cm nhiu lon. Nhng s
lin lc gia cc vng trn trc v ra y ng vai tr quyt nh trong i
sng tinh thn, vt qu s iu tit t m v cc xc cm, v mi lin lc y
l cn thit hng dn chng ta khi a ra nhng quyt nh ln trong
i.

S ha hp gia xc cm v t duy

S lin lc gia hnh nhn gm c nhng cu trc ra kt ni vi n v v

no mi l trung tm nhng chin trn hay hip c hp tc gia t
duy v xc cm. S tn ti ca vng mch ny gii thch ti sao cc xc cm
l cn thit cho t duy, khi cn c quyt nh khn ngoan hay suy ngh sng
sut.

Chng hn, ta hy xem cc xc cm lm t lit t duy nh th no. Cc nh

nghin cu v khoa hc thn kinh gi kh nng nh c nhng d kin
cn thit thc hin mt nhim v hay gii quyt mt vn , nh mua
mt ngi nh hay tham d mt k thi, l tr nh tch cc. V no trn
trc l vng no chu trch nhim v tr nh tch cc ny7. Nhng s tn
ti ca vng mch gia no ra v thy trn trc lm cho nhng tn hiu
do xc cm mnh nh lo u, gin d pht ra c th gy ra s t lit n-ron
bng cch ph b kh nng duy tr tr nh tch cc ca thy trn trc.
l l do ti sao trong trng hp pht , chng ta thy khng th tp trung
c, v ti sao nhng ri nhiu xc cm lu bn li lm tn hi kh nng
tr tu ca mt a tr v ngn cn n hc tp hiu qu.

S bin i i khi rt tinh vi y khng phi bao gi cng khm ph c

bng nhng trc nghim tr tu, nhng nhng cuc thm khm tm l
thn kinh cn thn hn, hay s kch ng lin tc v bc ng ca a tr,
lm cho chng ta thy r nh vy. Chng hn, mt nghin cu da trn trc
nghim tm l thn kinh pht hin nhng hc sinh tiu hc c IQ cao
hn mc trung bnh, nhng kt qu hc tp li thp l do nhng hc sinh y
b ri lon v no trn trc8. Chng thng bc ng, lo lng v hiu
ng v vng trn trc khng kim sot c nhng xung ng ra. Tuy c
tim nng tr tu, nhng nhng a tr ny d gp phi nhiu vn nh:
hc hnh yu km, nghin ru v phm ti, do khng lm ch c i
sng xc cm ca mnh. B no xc cm l ni iu khin nhng phn ng
gin d cng nh ng cm. Nhng vng mch chu trch nhim v cc xc
cm ny c nhng th nghim thi th u nho nn v chng ta phi chu
trch nhim v hon ton ph mc nhng kinh nghim y.

Cng cn xem xt vai tr ca xc cm khi chng ta c nhng quyt nh

theo l tr. Trong nhng nghin cu tm hiu i sng tinh thn, Antonio
Damasio, nh thn kinh hc ca trng i hc Iowa nghin cu cch
ng x ca nhng bnh nhn chu nh hng bi vng mch thy trn
trc xem hnh nhn b tn thng nh th no. Tuy IQ cng nh mi
nng lc nhn thc ca h vn nh trc, nhng nhng quyt nh ca h
trong vic la chn ngh nghip v trong i sng ring t b sai lm
nghim trng, v thm ch khng ngng thoi thc khi phi c quyt nh
n gin nh la chn gi hn gp ai v h khng tip cn c vi
nhng hiu bit xc cm ca mnh na. im gp nhau gia t duy v xc
cm, hnh nhn l ni cha nhng iu thch v khng thch m chng ta
tch lu c trong cuc i. Nhng g v no mi phn tch, b ct khi tr
nh xc cm, khng th gy ra nhng phn ng xc cm gn vi chng. Mt
s kch thch, d ca con vt yu thch hay mt ngi b ght b, khng cn
gy ra s hp dn hay kinh s na. Nhng ngi bnh ny qun mt
hiu bit xc cm y v h mt i chic cha kha nm hnh nhn.

Nhng s kin nh vy khin Damasio cho rng: tri vi nhng quyt nh

theo l tr, chng a chng ta vo phng hng ng m logic thun tu
c th c s dng mc tt nht. Trong cuc i, chng ta thng phi
ng u vi hng lot nhng la chn rc ri (Phi chn cch thc tit
kim no? Ly ai? v.v...). Nhng hiu bit ca chng ta v mt xc cm (k
c v mt ln u t sai hay v) chnh l cnh bo c nhng la chn
ngay t u. Theo Damasio, b no xc cm can thip vo s lp lun cng
tng t nh b no suy ngh vy.

Do , cc xc cm rt quan trng vi l tr. Trong v iu ca xc cm v

t duy, xc cm thng xuyn hng dn la chn ca chng ta, chng
hot ng khp vi tinh thn l tr v cho php hoc ngn cm hot ng
ca l tr. Cng vy, b no suy ngh ng vai tr iu hnh xc cm ca
chng ta, tr khi cc xc cm thot khi s kim sot ca chng ta v
cho b no xc cm lm ch.
Theo ngha no , chng ta c hai b no, hai tinh thn v hai hnh thc
khc nhau ca tr tu; tr tu l tr v tr tu xc cm. Cch chng ta ch dn
cuc sng ca mnh c quyt nh bi hai th tr tu y, tr tu xc cm
cng quan trng nh IQ. Trn thc t, khng c tr tu xc cm, th tr tu l
tr khng th hot ng sng sut. S b sung ln nhau ca h thng ra v
v no mi, ca hnh nhn v cc thy trn trc, c ngha l mi h thng
l tc nhn ring ca i sng tinh thn. Khi s i thoi c thit lp
thch hp gia cc tc nhn y, tr tu xc cm c hon thin v nng lc
tr tu cng vy.

Quan nim truyn thng v s i khng gia l tr v tnh cm b o

ln: y khng phi l s gii thot khi cc xc cm v thay th chng
bng l tr, nh Erasmus tng ni, m l tm c s cn bng tt p gia
hai mt . Khun mu trc y coi l tr thot khi cc xc cm l l
tng. Khun mu mi bt chng ta phi ha hp gia ci u v tri tim.
t c iu , phi bit cch s dng tr tu xc cm.
Phn th hai: BN CHT CA TR TU XC CM

3. Khi tr tu thiu minh mn

David Pologruto, gio vin vt l ca trng trung hc Floride, b mt
trong nhng hc sinh xut sc nht ca ng chm. S tht l:

Jason H, sinh vin nm th 2 ca trng trung hc Coral Springs, Florida,

mun theo ngnh y. Anh ta m c ti Harvard. Nhng trong mt ln kim
tra, Pologruto cho anh ta im km lm nh hng n vic xin hc. Jason
cm dao chm vo c gio vin ca mnh trong phng th nghim vt l.

To n x trng n cho Jason v cho rng anh ta b mt cn in bt thng

(lon tm nht thi). Jason khai rng mnh nh t st trc Pologruto sau
khi ni vi ng ta chuyn ng ta cho anh im xu.

Sau khi c nhn vo hc mt trng trung hc t thc, hai nm sau,

Jason t ti trong tp u ca lp .

Ti sao mt ngi thng minh li c th phm sai lm nh th? Cu tr li

l: tr tu l thuyt khng lin quan nhiu ti i sng xc cm. Nhng
ngi thng minh nht c khi li ph mc cho nhng am m v xung nng
ca mnh, v khng phi c c IQ cao l trnh c iu .

Tri vi quan nim truyn thng, mt trong nhng iu b n ca tm l

hc l cho rng bng cp, IQ v cc k thi khng phi l nhng th dng
tin on chc chn ai s thnh cng trong cuc i.

Trong nhng nhn t quyt nh dn ti thnh cng, IQ chim nhiu nht l

20%. Nh mt nh quan st nhn xt: Trong a s trng hp, v tr chc
chn m c nhn c c trong x hi c quy nh bi nhng nhn t
khc, chng hn nh ngun gc xut thn hoc c may.

Ngay c Richard Herrnstein v Charles Murray, tc gi cun The Bell Curve

gn cho IQ tm quan trng hng u, cng nhn xt: Mt sinh vin nm
th nht khng nn m tr thnh nh ton hc, nu ch t 8/20 im mn
ny trong k thi. Nhng nu anh ta mun tr thnh nh kinh doanh hay ph
ch tch nc th chng c l do g nn lng c. (...) V kiu thnh cng
ny, kt qu t c trong cc k thi chng quan trng g i vi c trng
nhn cch khc ca anh ta.
Nhng c trng khc y l ci c chng ta bn ti y, l nng
lc t thc y hay kin tr trong kh khn, lm ch nhng xung nng ca
mnh v nhn ni ch i s tha mn ham mun, l kh nng iu ha
tm l v khng suy ngh ca mnh b s bun ru chi phi, l kh
nng ng cm v hy vng. Tri vi IQ, tr tu xc cm l khi nim cn kh
mi. Hin nay, vn cha c ai khng nh rng n tnh ton c n u
s thnh cng hay tht bi ca mi c nhn. Nhng nhng d kin hin c
cho thy nh hng ca n quan trng, thm ch cn ln hn IQ. V trong
khi mt s ngi cho rng IQ hon ton khng th thay i c, th nh
chng ta thy, tr em c th t c nhng nng lc xc cm ch yu v
c th ci thin chng min l ta chu kh gip chng.

Tr tu xc cm v s phn

Ti c mt ngi bn tng t c kt qu tt nht trong k thi i hc.

Nhng anh ta li thng b hc. Do , phi mt 10 nm anh ta mi c
c tm bng.

IQ thng khng gii thch c s khc nhau v s phn cc c nhn m

lc u c v ging nhau. Khi nhn li s tin thn ca 90 sinh vin
Harvard u nhng nm 1940, ngi ta thy rng nhng ngi ginh c
kt qu tt nht trong cc k thi li khng thnh cng bng nhng ngi
khc v tin lng v v tr ngh nghip. Hn na, h cng khng hnh
phc hn trong i sng ring t .

Mt v d khc c ly t mt nghin cu cho thy nhng ngi gii nht

nh ti nhiu trng i hc Illinois nm 1981, khi n 30 tui, h cng
khng thnh cng nhiu hn nhng bn hc trung bnh trc y. Mi
nm sau i hc, ch 1/4 ngi c mt trong tp dn u ngh nghip ca
h, thm ch nhiu ngi xoay x trong cuc sng km hn rt nhiu
nhng ngi khc.

Karen Arnold, ging vin trng i hc Boston, mt trong nhng ngi

tham gia nghin cu ny, gii thch: Ti tng rng chng ti gp ton
nhng hc tr gii. Nhng, sau khi hc xong, nhng ngi hc gii cng
phi chin u nh nhng ngi khc. Vic mt c nhn nm trong s
nhng ngi hc gii nht lp ch cho thy anh ta c bit c kh nng t
im tt ch khng ni ln iu g v nng lc phn ng ca anh ta trc
thng trm ca cuc i.
Vn l: tr tu l thuyt khng chun b cho c nhn ng u vi
nhng th thch ca cuc sng v nm bt nhng c hi hin ra. Nhng
ngay c ch s IQ cao cng khng bo m cho s thnh vng, cho uy tn
cng nh hnh phc. Nh trng v nn vn ha ca chng ta ch ch trng
n cc nng lc tru tng m b qun tr tu xc cm, ni cch khc, b
qun ton b nhng nt tnh cch c nh hng rt ln ti s phn ca
chng ta. Ging nh ton hay vn, i sng xc cm l lnh vc trong
ngi ta c th chng t mnh c ti nng nhiu hn hay t hn, v n i
hi s am hiu nht nh. V s thnh tho ca c nhn v mt ny gii
thch ti sao v sau anh ta s thnh cng, trong khi mt ngi khc, thng
minh tng ng, li khng thnh cng. Nng lc xc cm l mt siu
nng lc (meta-ability); n quyt nh vic chng ta khai thc th mnh ca
mnh, k c tr tu hiu qu nh th no.

ng nhin c rt nhiu con ng thnh cng, cng nh nhiu lnh vc

trong nhng nng lc khc ca chng ta c n b. Trong x hi da
trn s tng trng tri thc ny, chnh l trng hp thnh tho v k
thut. Nhng r rng, nhng ngi c thi quen suy ngh kch thch hiu
qu, hiu bit tnh cm, nm c v lm ch chng, on c tnh cm
ca ngi khc v ha hp vi h tt, th s c li th trong tt c cc lnh
vc ca cuc sng, trong tnh yu cng nh cng vic.

Ngc li, nhng ngi khng kim sot c i sng tnh cm ca mnh
th chu nhng xung t ni tm v ph b mt nng lc tp trung v suy
ngh sng r ca h.

Mt hnh thc khc ca tr tu

Mi thot nhn, Judy, 4 tui, l mt b gi hi m nht. B sng co mnh v

dng nh khng tham d vo tr chi ca nhng a tr khc. Th
nhng, b l ngi quan st tinh t v nhng cuc tranh ginh nh hng
trong lp mu gio ca mnh; b c trc gic tt hn tt c cc hc sinh v
nm c nhy nht s thay i tnh kh ca cc bn.

S tinh t ca b bc l r trong tr chi lp hc, mt trc nghim v tnh

nhy cm trong cc quan h x hi. Khi thy gio yu cu Judy xp cc bn
trong lp vo ni cc bn thch nht gc lm th cng, gc chi cc tr
xp nh, v.v... b thc hin ht sc chnh xc. V khi thy gio yu cu xp
mi b trai v mi b gi cng vi nhng a chng hay chi nht, Judy
cng t ra hiu rt r a no thch chi nht vi a no. Nhng s la
chn chnh xc ca b cho thy Judy hiu rt r bn x hi ca lp mnh
v c s nhy cm c bit so vi nhng a tr cng la. Sau ny, chn
hn Judy s thnh tho trong nhng lnh vc i hi ti nng giao tip ca
con ngi.

Khng ai pht hin c kh nng ca Judy nu b m b khng ghi tn

b vo hc trng mu gio Eliot-Pearson nm trong d n Spectrum
mt chng trnh nghin cu nhm kch thch nhng hnh thc tr tu khc
nhau. i vi d n ny, nng lc ca con ngi c m rng ra nhiu.
Ngoi c, vit v lm ton, ba ct tr ca dy hc truyn thng, chng
trnh ny cn dy nhng nng lc nh tnh nhy cm x hi l iu m mt
nn gio dc phi trau di cho hc sinh, thay v b qun hay bp nght
chng i. Nh trng cn chun b cng nh khuyn khch tr em pht
trin nhng nng lc chng c th thnh cng, hoc ch l t th hin
mnh.

Linh hn ca d n Spectrum l Howard Gardner, mt nh tm l hc

trng i hc Harvard6. ng ni: n lc phi m rng thang ti nng
nh chng ta d kin. Bng cch hng dn cho tr hng ti lnh vc
trong ti nng ca chng c th c p dng sau ny, trong tr c
pht trin v t ra am hiu. Hin nay, chng ta hon ton khng thy c
iu . Chng ta phi dnh t thi gian hn cho vic xp loi tr em, cho
vic gip chng nhn ra nng lc thin bm ca chng v cho vic trau di
nhng nng lc ph bm y. C v s con ng a ti thnh cng v v
s ti nng cho php chng ta t ti thnh cng.

Tc phm Frames of Mind ca Gardner l tuyn ngn chng li bo quyn

ca IQ. N chng minh rng khng c hnh thc duy nht ca tr tu quyt
nh thnh cng trong cuc i, m ng hn, c c mt thang tr tu rng
ln m ngi ta c th xp vo by loi gm nm tr thng minh c in l
s hot bt v n ni v v logic ton, tr thng minh lm ch khng gian
(nh mt kin trc s hay ha s), tr thng minh vn ng ( cc vn
ng vin in kinh v cc v cng), tr thng minh m nhc v hai loi
thng minh c nhn na c Gardner b sung, l nhng ti nng hiu
bit gia cc c nhn v nng lc i su vo tm l hay n gin hn, s
hi lng ni tm nh vic sng ha hp vi tnh cm su sc ca mnh.

Gardner tha nhn ng c phn ty tin khi gii hn vo con s by loi

hnh thng minh, v nng lc ca con ngi rt a dng. Mt thi gian sau,
danh mc ny c tnh c n 20 loi. Chng hn, tr thng minh c nhn
chia thnh bn nng lc khc nhau: nng lc hng dn, nng lc duy tr
cc lin h v bn b, nng lc gii quyt cc xung t v nng lc cn thit
phn tch cc quan h x hi m chnh Judy c.

Quan nim v mt tr thng minh a dng gip chng ta hnh dung y

hn v cc nng lc v tim nng thnh cng ca mt a tr so vi ch s
IQ c in.

T tng ca Gardner ang tip tc pht trin. Mi nm sau ln u tin

trnh by l thuyt ca mnh, Gardner tm lc quan nim ca mnh v tr
thng minh c nhn nh sau:

Tr thng minh v quan h gia cc c nhn l nng lc hiu bit ngi

khc: ci g thc y h, cch lm vic ca h, cch cng tc vi h. () Tr
tu c nhn hng ni (...) l nng lc v quan h nhng hng vo bn
trong. l nng lc to ra c m hnh c th v chn tht v bn thn
mnh v s dng n t chc cuc sng c hiu qu.

Gardner lu rng trung tm tr tu v quan h gia cc c nhn l nng

lc nm c tm trng, tnh kh, ng c v ham mun ca ngi khc v
phn ng li thch hp. Trong th tr tu ny nh cha kha t hiu
mnh ng a vo c nng lc khm ph tnh cm ca mnh v nng lc
la chn tnh cm hng dn ng x ca mnh theo s la chn y.

Khi hiu bit cng cha

Gardner ni ti vai tr cc xc cm trong tr tu c nhn nhng ch dnh

cho n s trin khai ngn ngi. C th v, nh chnh ng tng ni, nhng
cng trnh ca ng chu nh hng mnh m ca m hnh tinh thn bt
ngun t cc khoa hc nhn thc. Do , ng c khuynh hng nhn mnh
ti s hiu bit: s hiu bit bn thn mnh v ngi khc, nh hng
cuc sng ca mnh v sng thun ha vi ngi khc. Nhng, cng nh
trong lnh vc vn ng khng th hin bng li ni, lnh vc xc cm m
rng ra ngoi c ngn ng v hiu bit.

Gardner gn cho trc gic mt v tr quan trng trong s tri gic v lm ch

xc cm, nhng ng cng nh cc ng nghip khng cp n vai tr
ca tnh cm trong hnh thc tr tu y, m ch yu ni ti s hiu bit
nhng tnh cm y. iu li c mt i dng xc cm cha c
khm ph. Chnh nhng xc cm ny lm cho i sng ni tm v mi lin
h vi nhng ngi khc tr nn phc tp, mnh m v thng kh hiu.
V th, phi nghin cu xem tr tu tham d vo cc xc cm theo hng
no v lm th no xc cm mang tnh tr tu.

Trong nhng nm 1950, tm l hc b trng phi ng x (behaviorists)

chi phi. Trng phi ny cho rng ch c ng x no quan st c mi l
i tng nghin cu khoa hc. H loi tr i sng ni tm, k c cc xc
cm, ra khi trng ca khoa hc.

Cui nhng nm 1960, vi cuc cch mng nhn thc, tm l hc ch

trng ti cch tinh thn ghi li v ct gi thng tin, cng nh ti bn cht
ca tr tu. Nhng cc xc cm vn nm ngoi cuc. Ngi ta quan nim tr
tu x l v t v cht ch cc s kin.

M hnh x l thng tin do cc chuyn gia v khoa hc nhn thc pht trin
khng tnh n vic tnh cm hng dn, i khi cn chinh phc l tr. V
mt ny, m hnh nhn thc l quan nim b hn ch v tinh thn; n khng
gii thch c s xo ng ca tnh cm em li hng v cho t duy
nh th no.

Cc nh tm l hc thuc th h mi nh gi cao quyn nng ca xc cm,

cng nh nhng nguy c ca chng. Th logic lnh lng khng th mang li
gii php y c tnh ngi m tnh cm chnh l ci bc l tnh ngi r
nht. Data, ngi my trong Star Trek, c cm nhn cc tnh cm do n
nhn ra rng mnh thiu mt mt phm cht cn bn. N khao kht tnh
bn, khao kht s chung thu; ging nh con ngi bng thic trong Nh o
thut Oz, n thiu tri tim. Data c th chi nhc hay lm th vi kh
nng iu luyn v k thut, nhng v thiu cht tr tnh c tnh cm
mang li, n lm nhng vic khng c nim am m. Chnh s ham
mun cho chng ta bit rng nhng gi tr cao nht bt ngun t tri tim
lng tin, hy vng, s tn tu, tnh yu u khng c trong quan nim nhn
thc thun tu. Cc xc cm lm i sng ca chng ta tr nn phong ph.

Gardner tha nhn ng c khuynh hng ch xem xt tr tu kha cnh

nhn thc ca n, nhng ng khng ph nhn rng nhng nng lc xc cm
c tm quan trng quyt nh trong cuc sng. ng nhn mnh rng:
Nhiu ngi c IQ 160 lm vic khng bng nhng ngi IQ khng vt
qu 100, do nhng ngi trn c tr thng minh quan h c nhn yu hn
nhng ngi di. V trong i sng hng ngy, khng mt hnh thc tr
tu no quan trng hn hnh thc y c. Nu bn khng c n, bn s la
chn khng ng ngi bn i, ngh nghip ca bn v.v... Nh trng nht
thit phi gio dc cho tr em hnh thc tr tu .

Cc xc cm c mang tnh tr tu khng?

hiu r nh vy l th no, chng ta phi quay sang nhng nh l thuyt

khc tip bc Gardner, c bit l nh tm l hc Peter Salovey v John
Mayer, nhng ngi nghin cu rt c th ngi ta c th lm cho cc xc
cm mang tnh tr tu nh th no10.

Mt s ngi ng h quan im v IQ khng nhng khng thy mu thun

gia xc cm v tr tu m cn a cc xc cm vo lnh vc tr tu.
Chng hn, E.L.Thorndike, nh tm l hc xut sc gp phn qung b
khi nim IQ trong nhng nm 1920 v 1930 ca th k XX, cho rng tr
tu x hi l nng lc hiu ngi khc v hnh ng khn ngoan trong
nhng quan h con ngi, l mt phn ca IQ mi c nhn. Nhiu nh
tm l hc thi cn cho rng tr tu x hi l nng lc iu khin ngi
khc. Nhng khng mt quan nim no trong nhng quan nim y c nh
hng ln ti cc nh l thuyt v IQ. Thm ch, nm 1960, mt cun gio
khoa v cc trc nghim tr tu cn khng nh rng tr tu x hi l khi
nim v ch.

Tr tu c nhn khng th b b qua, v n ng thi tham d vo trc gic

v lng tri. Chng hn, khi nh tm l hc Robert Sternberg yu cu nhng
i tng ca mnh m t c ngi c tr tu th mt trong nhng nt
thng c k ti nhiu nht l nng lc lm ch trn thc t i vi
nhng quan h con ngi.

Trong nhng nm gn y, ngy cng c nhiu nh tm l hc cho rng IQ

ch l vng hp ca nng lc ngn ng v ton hc. Chng hn, hai nh tm
l hc Sternberg v Salovey c gng a ra cng thc cn thit thnh
cng trong cuc i. ng hng nghin cu ny mt ln na lm sng t
vai tr hng u ca tr thng minh c nhn hay xc cm.

Salovey cng vi ng nghip John Mayer, tp hp nhng hnh thc tr

tu c nhn do Gardner xng vo mt nh ngha chi tit v tr tu xc
cm, m ng phn thnh nm lnh vc chnh:

1. Hiu bit v cc xc cm: thc v bn thn c th nhn bit cc xc

cm ca mnh l c s ca tr tu xc cm. Nh chng ta s thy Chng
4, nng lc ny c ngha cn bn i vi s hiu bit bn thn v trc gic
tm l. Ai b m v nhng g mnh cm nhn c s b ph mc cho nhng
tnh cm ca mnh. Tri li, nhng ngi bit chc v cm gic ca mnh s
c th sng tt hn, cm nhn chn thc v ng n hn v cc quyt nh
ca mnh.

2. Lm ch cc xc cm: Nng lc lm cho nhng tnh cm ca mnh thch

nghi vi hon cnh ph thuc vo thc v bn thn. Chng 5, chng ta
s thy con ngi t trn an tinh thn ca mnh, thot ra khi s chi phi
ca lo u, bun ru v gin d nh th no, cng nh thy c nhng hu
qu tiu cc ca tnh trng ngc li. Nhng ngi khng c nng lc tm
l cn bn ny thng xuyn phi u tranh chng li nhng tnh cm nng
n. Nhng ai c nng lc th chu ng tht bi v nhng iu khng
mong mun trong cuc i rt tt.

3. T thc y: Chng 6, chng ta s thy cn phi hng dn cc xc

cm tp trung ch , t kim ch v t thc y. S kim sot cc xc
cm l c s ca mi s hon thin. Nng lc t t mnh vo trng thi
linh hot tm l cho php lm nhng iu xut sc. Nhng ngi c nng
lc ny s lm vic v cng hiu qu.

4. Nhn bit cc xc cm ca ngi khc. S ng cm l yu t cn bn

ca tr tu quan h c nhn. Chng 7, chng ta s nhn bit nhng c s
ca s ng cm, hu qu v mt x hi nu khng c n v l do n a
ti lng v tha. Nhng ngi bit ng cm c nng khiu v dy hc, mua
bn, qun l v nhng ngh ly li ch ngi khc lm hng u.

5. S lm ch nhng lin h con ngi: Ngh thut ca s lin h phn

ln l k nng iu khin cc xc cm ca mnh vi ngi khc. Chng 8
s bn v nhng nng lc c bit lin quan n s lm ch ny, n hiu
qu x hi ca n v hu qu nu thiu n. Nhng ngi bit cch lm cho
mnh c lng mi ngi, bit lnh o v hng dn c hiu qu nhng
lin h ca mnh vi ngi khc u c s lm ch ny mc cao nht. H
thnh cng trong mi cng vic da vo nhng quan h ha hp.

Tt nhin, mi ngi nng lc ny li c s khc nhau t ngi ny sang

ngi khc. Chng hn, mt s ngi c th ch ng s lo lng ca mnh,
nhng khng bit lm du nhng lo lng ca mt ngi khc. N-ron chc
chn l ngun gc ca nhng s khc nhau y, nhng nh chng ta s thy,
b no c s co gin rt ln v n thng xuyn hc hi. C th b p
nhng khuyt im ny; mt mc no , mi nng lc y bao hm
tp hp nhng thi quen v phn ng m ngi ta c th thay i cho tt
hn, min l chu kh lm nh vy.

IQ v tr tu xc cm: Nhng kiu loi thun tu

IQ v tr tu xc cm khng loi tr ln nhau. Tt c chng ta u c s pha

trn tr tu l tr v tr tu xc cm; nhng ngi c IQ cao nhng tr tu
xc cm thp (hoc ngc li) l tng i him. Trn thc t, c quan h
no gia IQ v mt s mt ca tr tu xc cm, nhng hai thc th ny
rt c lp vi nhau.

Tri vi IQ, khng c nhng trc nghim quen thuc o tr tu xc cm.

Tuy tt c cc thnh t ca n l i tng ca nhng nghin cu quan
trng, nhng ch mt s thnh t c th trc nghim c. Chng hn, s
ng cm c th nghin cu bng cch yu cu i tng l gii nhng tnh
cm ca mt ngi khc t biu hin trn gng mt. Nh tm l hc Jack
Block hon chnh mt trc nghim o ci c ng gi l s uyn
chuyn ca ci ti, mt khi nim hon ton ging vi tr tu xc cm. Nh
trc nghim ny, ng c th so snh hai kiu l thuyt thun ty: mt
ngi c IQ cao v mt ngi c ph cho nhng nng lc xc cm mnh.
Nhng s khc nhau tht l r rng.

Ngi th nht (khng c mi tr tu xc cm) gn nh l mt bim ha v

tr tu, thnh tho mi iu lin quan ti tr tu, nhng vng v trong i
sng ring t. n ng c IQ cao thng c rt nhiu mi quan tm tr tu
v nng lc tr tu ni bt. H c nhiu tham vng, thch lm vic, c th
on trc, kin tr v phn no c xu hng quan tm ti bn thn mnh.
H cng c c ph phn v chiu , hay bt b v t kim ch, vng v v
tnh dc v v s nhy cm, t bc l v dng dng, t nht v lnh lng v
nhng xc cm ca mnh.

Ngc li, nhng ngi n ng c mt tr tu xc cm ln thng d dng

trong i sng x hi. H ci m v vui chuyn, t cng thng v khng
nghin ngm my v nhng mi bn tm ca mnh, sn sng gip v
gnh vc trch nhim, ng thi thng c nhng nguyn tc c nhn kh
mnh. H t ra d thin cm v n cn. i sng tnh cm ca h phong ph
nhng c kim ch: h cm thy thoi mi trong i sng ring t v
cng ng.
Ngi n b c IQ cao thuc kiu thun ty t tin vo nhng nng lc tr
tu ca mnh, din t d dng, thch cng vic tr c, v mi quan tm v tr
tu v m hc ca h rt khc nhau. Nhng h thng hng ni v thng
c nhng lo u v cm gic phm ti; h do d khi bung th cho s gin d
ca mnh (nhng h lm iu gin tip).

Ngc li, ngi n b thuc kiu xc cm thun ty t ra t tin, th

hin trc tip nhng tnh cm ca mnh v t nh gi mnh mt cch tch
cc. i vi h, cuc sng tht c ngha. Ging nh n ng, h ci m, d
tip xc v bit iu chnh nhng xc cm ca mnh ng mc (thay v
chng bng n v sau hi tic). H chu ng stress kh d dng. Thi
thoi mi v mt x hi ca h khin h d lm quen, h hn nhin v nhy
cm. Tri vi nhng n tr thc thun ty, h t lo u v khng hay nghin
ngm.

ng nhin, nhng chn dung ny l dng cc im. Nhng chng cho

php thy c nhng g mi chiu kch ny thm vo nhng phm cht
ca mt c nhn, v mi ngi u c hnh thc tr tu ny hay hnh thc tr
tu kia mc nhiu hn hay t hn. Tuy nhin, chnh nhng phm cht
xc cm lm cho chng ta mang tnh ngi y hn.
4. Hy hiu chnh mnh!
Theo mt truyn c Nht Bn, c anh chng v s hung hng thch thc mt
v thin s gii thch cho anh ta th no l thin ng v a ngc. Thin
s p li vi thi khinh mit:

Anh l k l mng, ta khng mun mt th gi vi nhng k nh anh.

Cm thy b lng nhc, v s gin in ngi v rt kim ra, tht to:

Ta c th git ngi v s hn xc.

chnh l a ngc Thin s thn nhin p li.

Kinh ngc v li ni rt ng y, v s bnh tnh tr li, tra gm vo v,

cho thin s v cm n ng ta v gip mnh n ng.

chnh l thin ng Thin s ni thm.

Cu chuyn ny cho thy, bung th mnh theo nhng xc cm v c thc

v chng tht khc nhau. Yu cu ca Socrate l Hy hiu chnh mnh! ni
ln nguyn tc c bn ca xc cm: phi c thc v nhng tnh cm ca
mnh ngay t khi chng va xut hin.

C v nh nhng tnh cm ca chng ta rt r rng, nhng khi nh li

nhng tnh tit xy ra, chng ta u khng ch ti tnh cm tht s ca
mnh, hoc c ch ti th qu mun. Cc nh tm l hc gi thc v t
duy ca mnh l siu nhn thc (metacognition) v thc v nhng xc
cm ca mnh l siu tm trng (metamood). Ti thch ni ti thc v bn
thn (self-awareness) ch s ch thng xuyn ti trng thi ni tm
ca mnh . Trong thc hng ni y, tinh thn thng quan st v xem xt
chnh kinh nghim ca mnh, k c cc xc cm .

thc v bn thn dng nh xut pht t s kch thch ca v no mi,

c bit l nhng vng ca ngn ng ph trch vic nhn bit v gi tn
nhng xc cm c gy ra.

Tm li, theo cch ni ca John Mayer, mt trong nhng cha ca l

thuyt v tr tu xc cm, th thc v bn thn c ngha l chng ta ng
thi c thc v tm trng tc thi v c v nhng ngh lin quan vi
tm trng y.3 thc v bn thn c th mang hnh thc s quan tm
khch quan khng xt on i vi nhng trng thi ni tm ca mnh.
Nhng Mayer nhn xt rng tnh nhy cm y cng c th km v t hn.
Khi , thc v nhng xc cm ca mnh c th hin thnh ngh nh:
L ra ta khng nn cm thy nh th, Mnh s ngh n nhng iu tt
p vui ln hoc nu phm vi ca thc hp hn, l ngh thong
qua, nh ng ngh ti iu na phn ng vi s kin c bit gy
kh chu.

Tuy c s phn bit logic gia vic c thc v nhng tnh cm ca mnh v
vic mun thay i chng, Mayer cho rng trn thc t, hai thi y
thng i i vi nhau tc l, tha nhn mnh ang trong tm trng hung
d cng l mun mnh khng nh vy. Nhng s chp nhn ny khc vi
nhng c gng ca chng ta nhm chm dt tnh trng mnh b bc ng
cun theo. Khi chng ta ni Dng li ngay vi a tr va a bn n,
chng ta c th bt n dng li, nhng khng hn lm cho n bnh tm
c. S gin d vn m nh a tr Nhng n lm v chi ca
chu! v n khng c xoa du. thc v bn thn c nh hng mnh
hn vi nhng xc cm th ch v gy hn. Hiu rng mnh ang gin d
s m rng cc kh nng gii quyt quyt nh c mc n hoc t gii
thot khi n.

Theo Mayer, con ngi c th c chia thnh ba nhm khc nhau ty theo
quan h ca h vi xc cm:

Nhng ngi c thc v bn thn mnh. Nhng ngi ny tinh t

trong i sng tnh cm ca mnh. S hiu bit v nhng xc cm ca chnh
h i khi lm r thm mt s nt nhn cch khc nh: c lp, c tm l
tt, c thc v gii hn ca bn thn v ni chung c quan nim tch cc
v cuc sng. Khi trong tm trng xu, h khng bao gi u ut ko di m
c th nhanh chng thot ra. Tm li, tnh cch ca h gip h ch ng cc
xc cm.

Nhng ngi nhng xc cm ca mnh nhn chm. Nhng ngi

ny thng ngh h khng th thot khi nhng xc cm ca mnh, nh th
b chng ch huy. H tht thng v khng h c thc v nhng tnh cm
ca mnh, n mc b chm ngp vo v b mt mi cm gic v khng
gian. Do , h cng chng lm g nhiu thot khi tm trng xu v
thng c cm gic l khng th kim sot c i sng tnh cm ca
mnh.
 Nhng ngi chp nhn cc thin hng tinh thn ca mnh. H l
ngi va c thc v nhng g mnh cm nhn va chng lm g iu
chnh li. Dng nh nhm ngi ny chia thnh hai: mt bn l nhng
ngi c tm trng tt, do , t mun thay i tm trng; mt bn l nhng
ngi va c thc v s bin i tm trng ca mnh v chp nhn chng,
li va c khuynh hng bung xui v chng lm g c. Khuynh hng ny
thng gp nhng ngi suy sp, cam chu tht vng.

Ngi si ni v ngi lnh m

Hy tng tng cc bn ang ngi trn my bay t New York n San

Francisco. Chuyn bay yn n, nhng khi ti gn dy ni Rockies, ging ni
ca ngi phi cng vang ln: Tha cc qu ng qu b, chng ta sp gp
khu vc thi tit xu. Xin mi cc v v ch ngi v tht dy an ton li.
My bay d di nh chic thuyn gia cn sng gi.

Bn phn ng nh th no? Bn cm ci vo vic c bo v khng ch g

ti nhng iu ang din ra, hay c rt k quy nh v an ton, thm d
du hiu ht hong trn mt cc n tip vin v cng tai ra thy yn tm
v nghe cc ng c vn quay u?

Phn ng t nhin nht bc l r thi ca chng ta i vi nhng th

thch. Kch bn my bay trn l mt phn ca trc nghim do nh tm l
hc Suzanna Miller a ra nhm nh gi xem i tng c khuynh hng
ch ti tt c chi tit ca mt tnh hung nguy him khng, hay tri li, i
tng c ngh ti chuyn khc nh lc hng s lo u ca mnh. Hai
hng ch trn phn nh hai cch nhn bit rt khc nhau v nhng phn
ng xc cm ca mnh. Nhng ngi hng s ch ca mnh vo bn
trong do cnh gic thng v tnh cng iu phn ng ca mnh, nht l
khi h thiu bnh tnh do thc v bn thn em li. Nhng xc cm ca h,
v th, dng nh mnh hn. Cn ngi hng s ch ca mnh ra bn
ngoi nh tm cch t khuy kha th t c thc hn v nhng phn ng
tm l ca mnh v do , lm gim bt cm nhn v tnh hung nguy him.

Ni r hn, iu ngha l mt s ngi mnh b chm ngp trong

thc v cc xc cm, trong khi nhng ngi khc hu nh khng c s cm
nhn chng. Ging nh chng sinh vin thy la chy trong phng ng,
nhng khng h hp tp, vi vng i tm bnh dp la v anh ta khng cm
thy tnh th khn cp.
Cu chuyn ny c nh tm l hc Edward Diener k cho ti. Chng sinh
vin y l ngi t xc cm nht m ng tng thy. Anh ta khng c mt
nim say m, d nh nht. Anh ta i qua cuc i dng dng, ngay c khi
gp tai ha trong phng ng ca mnh.

trng hp i lp, mt ngi ph n sau khi b mt chic bt mnh yu

thch r nhiu ngy lin. Mt ln b thu ht bi li qung co bn giy
h gi, ch ta lin gc li cng vic ang lm, nhy ln t v phi mt ba gi
ti ca hng bn giy h gi Chicago.

Diener nhn xt rng, nhn chung, ph n cm nhn nhng xc cm tch

cc hay tiu cc mnh hn n ng. Ngoi s khc nhau v gii tnh, i
sng tnh cm ca nhng ngi c kh nng ch thng phong ph hn.
Tnh nhy cm v s ch ny trc ht c ph n, ch cn s kch thch
nh nht cng gy ra cn bo xc cm. Trong khi vi nhng i tng
cc kia, tnh th gay go nht trn thc t cng khng gy ra s rng mnh
no.

Ngi khng c tnh cm

Gary lm Ellen, v cha ci ca anh ta bc mnh, v tuy anh ta thng minh,

thnh cng trong ngh nghip nhng v tnh cm li l k trng rng v v
cm. T ra xut sc v khoa hc v ngh thut, nhng khi phi biu l tnh
cm ca mnh k c i vi Ellen, anh ta li ri vo cm lng. Tnh ti
khng thch biu hin cc xc cm ca mnh. Ti khng bit ni g v ti
chng cm thy xc cm mnh m no, d tch cc hay tiu cc, anh ta ni
vi bc s iu tr m anh ta n khm theo yu cu ca Ellen.

Anh ta khng th ni r tnh cm ca mnh vi ai v anh ta khng bit mnh

cm thy g. Anh ta nh rng mnh cha bao gi cm thy tc gin, bun
ru hay vui mng c4.

Nh bc s iu tr ca anh ta nhn xt, s trng rng v xc cm y lm

Gary v nhng ngi ging anh ta tr nn t nht: H lm mi ngi chn.
V th, nhng ngi v bo h tm ti cc nh iu tr tm l. S trng
rng v tnh cm ca Gary minh ha cho chng khng din t c xc
cm. Nhng ngi nh anh ta khng tm c t ng din t tnh cm
ca mnh. Tht ra, dng nh h ch n gin l khng c tnh cm, d c
th do h bt lc v din t hn l khng c cht cm xc no. Mt trong
nhng c trng lm sng ca ngi mc chng ny l h kh m t cc
tnh cm ca h cng nh ca ngi khc v vn t tnh cm ca h ht
sc hn ch5. Hn na, h khng th phn bit c xc cm khc nhau
ca mnh v quan h gia xc cm y vi nhng cm gic th cht: mt
ngi mc chng ny c th hi hp, bn chn, tot m hi, nhng li
khng bit rng mnh ang lo lng.

Nhng ngi mc chng khng din t c xc cm rt khc bit, v gia

mt x hi c cc tnh cm chi phi, h lc lng nh n t mt hnh
tinh khc nh tm bnh hc Peter Sifneos, ngi to ra t alexithymia
nm 1972, m t h nh vy. Chng hn, nhng ngi mc chng ny him
khi khc, nhng khc th khc st mt. Nhng hi ti sao h bun th
h chng bit tr li th no. Mt ph n mc chng ny khc sut m
sau khi xem b phim k v mt b m c tm con cht v ung th. Khi bc s
gi rng phn ng trn c l do ngi m ca b ang hp hi v b ung
th, th b ngi bt ng, cm lng v bi ri. ng ta bn hi b ang cm
thy g, b ni b thy trong mnh ht sc kh chu nhng khng bit ni
c th hn v tnh cm ca mnh. Ri b ni thm rng b khc m
khng bit chnh xc ti sao.

chnh l ci nt ca vn . Khng phi nhng ngi mc chng ny

khng c tnh cm, m l h khng th bit c chnh xc tnh cm ca
mnh c bit l khng bit din t tnh cm bng li. H thiu hn nng
lc lm c s cho tr tu xc cm: thc v bn thn, tc l bit c mnh
cm thy iu g khi xc cm ca mnh xut hin. Khi c chuyn xy ra, hay
mt ngi no nh thc nhng tnh cm trong h, h cm thy hoang
mang v bi ri, mun trnh i bng mi gi. Khi xc cm xut hin, h lin
coi l ngun gc ca s phin nhiu. H cm thy kh chu kinh khng
nhng khng bit din t chnh xc h cm thy kh chu nh th no v
v ci g.

Trong khi n nay, vn cha ai xc nh chc chn c nguyn nhn ca

chng khng th din t cc xc cm, th bc s Sifneos cho rng, y c
th l s tch ri gia h thng ra v v no mi, c bit vi cc trung
tm ngn ng. iu ny ph hp vi nhng g chng ta bit v b no
xc cm. Nhng ngi ng kinh, khi b ct i s lin lc ny ngn nga
nhng cn bnh mi, u tr nn trng rng v xc cm, ging nh nhng
ngi mc chng khng th din t c xc cm v bng nhin mt ht
i sng tng tng. Tm li, tuy cc vng mch ca b no xc cm vn
c th phn ng, nhng v no mi khng th phn bit c cc xc cm
v khng th din t bng nhng sc thi ca ngn ng.

Ca ngi tnh cm su sc

Elliot tng kh s v khi u to bng qu cam nm ngay sau trn. Ca phu

thut ct b n, nhng nhng ai tng bit r Elliot u khng nh rng
anh ta khng nh trc na, nhn cch ca anh ta bin i hn. Trc
y, Elliot l lut s ni ting, by gi, anh ta khng th lm vic c. V
anh ta b anh ta.

Trng hp ca anh ta tht rc ri. Nhng nng lc tr tu ca anh ta vn

cn nguyn, nhng anh ta mt ht th gi vo nhng chi tit nh nht v
dng nh mt ht mi kh nng nhn xt v nhng cng vic cn u
tin. Anh ta tm n mt nh thn kinh hc vi hy vng vic pht hin ra
vn g v thn kinh s cho php anh ta c hng khon tr cp tn
tt.

Antonio Damasio, nh thn kinh hc m Elliot n khm kinh ngc khi

thy anh ta thiu mt mt s yu t trong danh mc nng lc tinh thn.
Trong khi nng lc lp lun, tr nh, s ch v nhng nng lc nhn thc
khc cn nguyn vn, th Elliot hu nh qun ht cm gic v nhng g tng
xy ra vi mnh. Cng kinh ngc hn khi anh ta k li cuc i mnh nh
mt khn gi th , khng say m, khng tic nui, khng bun ru, khng
mt cht tht vng hay gin d no.

Theo Damasio, s v thc v xc cm ca Elliot l do anh ta b ct i mt

phn cc thy trn trc ly khi u ra. Ca phu thut ct t lin lc
gia cc trung tm bn di ca b no xc cm c bit l ca hnh nhn
v cc vng mch kt ni vi v no mi, ni tr ng ca t duy. T ,
Elliot suy ngh ging nh ci my: anh ta c th thc hin mt thao tc cn
thit d rt nh a ra mt quyt nh, nhng hon ton khng th phn
nh gi tr ca nhng kh nng khc nhau. i vi anh ta, mi s la chn
u nh nhau. Theo Damosio, thc qu t i v tnh cm lm lp lun
ca Elliot b sai lc.

S thit thi ny biu hin nhng quyt nh bnh thng nht. Khi
Damasio th n nh ngy gi ca ln gp sau, Elliot t ra lng tng, do d.
Anh ta c l do bc b hay chp nhn mi ln hp gp y, nhng khng
th cm thy c lc no l thch hp vi anh ta hn. V thiu thc v
nhng tnh cm ca mnh, anh ta khng la chn c.

Bi hc rt ra l tnh cm ng mt vai tr c bn trong nhng quyt nh

ca chng ta. Nu tnh cm qu mnh lit c th nguy hi vi s lp lun, th
s khng bit ti chng cng nguy hi khng km, nht l khi phi c
nhng quyt nh m tng lai ca chng ta ph thuc vo nh: phi chn
ngh no, nn tm hiu hay nn ly ai, nn thu hay mua ngi nh no, v.v...
Nhng cu hi ny ny sinh sut cuc i. Nu ch c l tr th khng th
a ra nhng quyt nh . Chng i hi phi cm nhn mi ci trong
lng mnh v phi s dng tnh cm sng sut c tch lu t nhng kinh
nghim qua. C nhng lnh vc trong l tr b m qung nu khng c
tnh cm.

Nhng du hiu trc gic hng dn chng ta nhng thi im quyt

nh l n tng su thm c ngun gc ra, nhng ci m Damasio gi l
nhng k ra du cho thn th (somatic markers), nhng tnh cm bn
nng. Mt k ra du cho thn th l loi bo ng t ng, c vai tr thu
ht s ch v nguy c tim nng ca hnh ng no . Thng th
nhng k ra du y lm chng ta trnh c s la chn m kinh nghim
ca chng ta cnh bo, nhng cng c khi chng bo hiu cho chng ta v
mt c hi ng b l. Tt c nhng g chng ta cn l du hiu ch ra hnh
ng c nguy c gy tai ha. Mi ln mt xc cm bn nng nh vy xut
hin, chng ta s c quyt nh ng tin cy hn, do , thu hp phm vi la
chn ca chng ta. Tm li, nhng quyt nh c nhn c ng n,
chng ta phi hnh ng ph hp vi tnh cm ca mnh.

Thm d ci v thc

S trng rng v xc cm ca Elliot cho php gi nh nng lc hiu nhng

xc cm khi chng xut hin thng khc nhau gia ngi ny vi ngi
khc. Nu thiu i mt vng mch n-ron s dn ti s suy yu ca nng
lc no , th s mnh hay yu i tng i ca vng mch n-ron y
nhng ngi khe mnh phi a ti nhng trnh nng lc tng ng
trong lnh vc y. V nhng nguyn nhn v mt thn kinh gn lin vi vai
tr ca cc vng mch trn trc trong s ha hp cc xc cm, mt s
ngi thy mnh run s hay vui mng d hn ngi khc, do , xc cm
ca h d c nh thc hn.
nh hng ni quan cng c th ph thuc vo vng mch ny. Mt s
ngi d tip nhn nhng cch tng trng c bit ca tinh thn xc cm:
cc n d, hnh nh, th ca, bi ht v truyn c, cng nh nhng gic m
v huyn thoi, trong nhng lin tng m h quyt nh din bin ca
cu chuyn, ph hp vi logic ca tinh thn xc cm. Nhng ngi d tip
nhn t nhin ting ni ni tm ca h c th truyn nhng thng ip ca
n d hn. Kh nng tip nhn ni tm y em li cho h ti din t s
sng sut ca v thc, ngha ca nhng gic m, tng trng biu hin
ham mun su xa nht ca chng ta.

thc v bn thn l ci cn bn i vi trc gic. Mt phn quan trng ca

s iu tr tm l chnh l tm cch cng c nng lc ny. i vi Howard
Gardner, Sigmund Freud l hin thn in hnh cho tr tu ni tm. Freud
chng minh sng r rng i sng xc cm phn ln l v thc. C th
kim nghim nh y bng kinh nghim. Nhiu cuc th nghim cho thy
ngi ta c th t ra thch th c bit vi nhng g m mnh khng c
thc l nhn thy trc . Tt c cc xc cm c th l v thc, v
thng l nh vy.

S khi u v mt sinh l ca mt xc cm din ra trc khi ta thc

c n. Chng hn, khi a tm nh chp mt con rn cho ngi thng
s rn rt, th nhiu vng trn da anh ta lin xut hin m hi, du hiu c
trng cho s s hi, trong khi anh ta vn qu quyt rng mnh chng
cm thy iu . S phn ng bng m hi y vn xy ra ngay c khi anh ta
xem bc nh con rn y tht nhanh khi cha kp c nim c th v ci
mnh va xem, cng nh sau , khi anh ta c th bit mnh bt u lo hi.
Khi nhng vn ng xc cm tin thc u tin y hin r ln, chng s c
sc mnh thm nhp vo trng thc. Nh vy, c hai mc xc
cm: mc hu thc v mc v thc. Khonh khc xc cm tr thnh
hu thc tng ng vi s ghi nhn n trong v no trn.

Nhng xc cm p bn ny ngng thc c th nh hng su sc ti

ci cch chng ta tri gic s vt v phn ng li, tuy cha hay bit g v hot
ng ca nhng xc cm y. V d, mt ngi va mi b pht , anh ta cu
gt v mt l do rt nh v qut mng nhng ngi gn gi mnh m khng
c duyn c tht s no. S bc bi ca anh ta c nung nu ra thc
v y anh ta ti nhng phn ng nng n, nhng c th l anh ta khng
bit v thm ch ngc nhin khi c ngi no a ra nhn xt y vi anh ta.
Nhng khi anh ta bit c iu khi s bc bi c v no anh ta
nhn bit th anh ta c th nh gi li mi chuyn, quyt nh thot ra
khi tnh cm tiu cc ca mnh v thay i thi y. Nh vy, thc v
nhng xc cm ca mnh l nn tng cho hnh thc cn bn th hai ca tr
tu xc cm: nng lc t gii thot khi tm trng xu.
5. N l ca cm xc
V au kh v mi iu ri,

Bn chng c g au kh na,

V c th, chu nhng ngn roi u u ca s phn.

Cng nh hng nhng n hu ca n (...)

Hy ch cho ta xem mt ngi cha tng l n l cho cm xc ca mnh, ta

s gi ngi li.

Tn trong y lng ta, trong tri tim ca tri tim ny,

Ni ta ang gi bn (...)

HAMLET ni vi bn mnh l HARATION

S t ch hay nng lc chng li nhng n roi ca s phn gy ra thay v

tr thnh n l ca cm xc c ca ngi nh mt c hnh t thi
Platon. Ngi Hy Lp gi n l sophrosyne, ngha l s cn trng v s
thng minh dn ng cho cuc sng, mt s cn bng sng sut chng
mc. Theo Aristotle, cn phi c cm xc ph hp, tc l cm gic phi
tng xng vi hon cnh. Cm xc qu yu s to ra bun phin v xa
cch; ngc li, cm xc vt tm kim sot hay qu cc oan v dai dng
s tr thnh bnh l nh trm cm, lo lng, cung n hay tm trng bi ri
tht thng.

Trong thc t, ch ng nhng cm xc tiu cc chnh l cha kha em li

hnh phc v s cn bng. Tt nhin, iu khng c ngha l chng ta ch
nn c mt loi xc cm duy nht. Vui sng cng nh bun ru u em
li hng v cho cuc sng. Trong php ton ca tri tim, t l gia xc cm
tch cc v tiu cc quyt nh cm gic hnh phc, l kt lun ca
nhng nghin cu tm l trong hng trm ngi mang theo my
nhn tin ghi li cm xc ca h trong nhng thi im ngu nhin. Hnh
phc khng phi l ln trnh nhng cm gic kh chu m l ch ng nhng
cm xc mnh, ngn khng cho chng chim ch ca tm trng vui v, hi
lng. Nhng ngi tng tri qua nhng lc gin d hay trm cm vn c
th cm thy hnh phc nu h cng c nhng nim vui v giy pht tuyt
vi. Nhng nghin cu ny cng cho thy s c lp ca tr tu xc cm vi
tr tu l thuyt v gn nh khng c mi lin h no gia kt qu hc tp
hay ch s IQ vi cm gic hnh phc ca con ngi.

Chnh v th, vic ch ng cm xc l ht sc cn thit to nn s cn

bng. Nhng vic chng ta lm, c bit trong thi gian ri nh c truyn,
xem tivi hay nhng hot ng gii tr u nhm mc ch . Ngh thut
trn an l nguyn tc c bn trong cuc sng. Mt s nh phn tm hc nh
John Bowlby v D. W. Winnicot coi l mt cng c tm l cn thit nht.
Theo l thuyt ca h, nhng a tr c tm l tt thng t trn an mnh
bng cch bt chc nhng ngi chm sc chng, nh , chng t b tn
thng hn trc bin i ca no b xc cm.

Nh chng ta thy, cu to ca b no khin chng ta thng khng lm

ch hoc him khi lm ch c khi no chng ta b cc xc cm cun i
hay cm xc y l g. Tuy nhin, chng ta c th bit c cm xc s ko
di bao lu. Nhng cm xc bun b, lo u hay gin d thong qua khng
phi l vn ny sinh, thng thng chng s qua i theo thi gian v s
kin nhn. Nhng khi nhng xc cm ny vt qu mc no , chng s
tr thnh nhng ni au kh cng cc nh lo s thng trc, cung n hay
trm cm. Trong nhng trng hp , nng lc ch ng cm xc l nhn
ra c thi im tm trng lo u ko di trong no b xc cm qu mnh
v khng th vt qua nu khng dng thuc. i vi nhng trng hp
ri lon xc cm nghim trng, vic cha tr bng thuc l bin php
cuc sng ca h tt p hn.

Vi nhng xc cm tiu cc thng thng, chng ta thng t xoay s.

Nhng khng phi bao gi cng hu hiu, l kt lun ca nh tm l hc
Diane Tice sau khi iu tra hn 400 ngi v nhng cch h dng thot
khi tm trng xu cng nh kt qu m h t c1.

Tuy nhin, khong 5% s ngi c hi cho rng h khng bao gi thay

i tm trng ca mnh v theo h, cm xc l "t nhin" v cn c tri
nghim khi chng n, cho d chng bun chn n mc no. Bn cnh ,
c nhng ngi phi c to ra tm trng tiu cc v l do thc tin, v d
nh cc thy thuc phi t ra bun ru khi thng bo tin xu cho bnh
nhn. Ngoi ra, mt s ngi bin cm xc ca mnh thnh th on nhm
mc ch no , c bit l nhng nhn vin thi hnh n c gin d vi
ngi khng chu np tin pht2. Tuy nhin, ngoi nhng trng hp t gp
ny, phn ln mi ngi than phin rng h ph mc mnh cho tm trng
nh ot. V cc ghi chp cho thy cch h iu chnh tm trng cng rt
khc nhau.

Gii phu cn thnh n

Gi s mt ai bng qua ng khi bn ang li xe trn ng cao tc.

Ch cn bn ngh rng: tht l mt k th l th mt cn thnh n c th
bng ln, cho d sau n c km theo nhng ngh khc na hay khng,
i loi nh Hn ta sut m vo mnh! Mnh khng th hn chun nh
vy c. Bn nm cht tay li nh th ang sit c tn kia. Ton thn bn
chun b nh nhau ch khng phi li xe, ngi run ln, m hi lm
chm trn trn, tim p lin hi v cc c mt ca bn co li. Nu lc ,
ngi li xe i sau bn bp ci v bn chy chm li, th bn sn sng trt
cn gin ca mnh ln anh ta. Ch cn th l huyt p bn tng ln, li
xe bt cn hay phng nh bay trn ng cao tc.

Nhng nu bn suy ngh khoan dung hn: Chc anh ta khng nhn thy
mnh, hoc anh ta c l do li xe bt cn nh vy, iu c th h nhit
cn gin hay khin bn thoi mi hn v b qua cn gin d. Aristote
tng ni ch nn ni gin v nhng l do chnh ng nhng vn l ch
cn gin thng xy ra m chng ta khng th kim sot c. Benjamin
Franklin rt ch l khi ni rng: Gin d khng bao gi v c, nhng him
khi c l do chnh ng.

Tt nhin, c nhiu kiu gin d khc nhau. Khi hnh nhn (mt c quan
trn bn cu no c hnh qu hnh nhn) rt c th l mt trong nhng
ngun chnh pht ra cn thnh n m ta cm thy i vi ngi li xe kia.
Th nhng, cc kia ca vng mch cm xc, v no dng nh cng kch
thch nhng cn gin d, chng hn nh ngh tr th v s bt cng hay
tn thng. Nhng cn gin ny thng c bin minh bng l do chnh
ng nh Franklin ni hoc l nhng l do c v chnh ng.

Trong tt c nhng tm trng tiu cc m con ngi mun thot khi, s

gin d dng nh l bt tr nht. Tice nhn thy gin d l trng thi kh
ch ng nht ca tm hn. N c sc hp dn hn c trong cc xc cm tiu
cc. Tri vi bun ru, s gin d cha y nng lng, thm ch mang li
sng khoi. Chnh v th, c quan im cho rng khng th kim sot c
s gin d, hay trong bt c trng hp no cng khng nn kim sot n,
c cho cn gin n ra nh mt cch gii thot c li. Nhng c quan
nim li cho rng c th ngn cn gin hon ton. Tuy nhin, c hai quan
im ny u sai lm, nu khng mun ni l hoang ng.

Chui suy ngh dn ti s gin d cng l cha kha tim nng ngn cn
gin n ra bng cch ph v nhng l l tip thm cho cn gin ngay t lc
u. Chng ta cng nghin ngm v nguyn nhn cn gin ca mnh th
cng d bin bch ra nhng l do chnh ng. iu ny ch cng thm
du vo la, cn nu thay i cch nhn, bn s dp tt c n. Diane Tice
nhn thy rng vic xem xt tnh hung di gc nhn tch cc l mt trong
nhng cch hiu nghim nht xoa du s bc mnh.

Cn gin tc th

Theo nh tm l hc Dolf Zillmann ti i hc Alabama, ngi n thng

thy ca cn gin chnh l cm gic b e do. S e da khng ch l nhng
nguy c r rng v mt th cht m nhiu khi cn l nguy c xm phm
lng t trng hay phm gi: l vic b i x bt cng hay th bo, b
chi mng hay s nhc, b ngn cn khi theo ui mt mc tiu no . Vic
cm nhn mi e da ny a ti phn ng ca h thng ra, h thng ny
tc ng ti b no hai mt. Mt mt, n gii thot catecholamin (mt loi
hp cht hu c truyn tn hiu thn kinh hoc hoc-mn), to ra mt
lung nng lng t ngt gy ra mt hnh ng quyt lit. Nng
lng dng tro ko di vi pht, trong khong thi gian ton thn sn
sng nh li hay chy trn, ty theo no b xc cm nh gi sc mnh
ca i th ra sao.

Mt khc, mt ln sng khc bt ngun t khi hnh nhn, qua tuyn

thng thn ca h thn kinh, cng to ra nhng thng tin chung b tr
sn sng hnh ng v ko di hn s thc y ca catecholamin. S hng
phn ca v no v tuyn thng thn c th ko di vi gi, thm ch vi
ngy, khin cho no b xc cm lun trong trng thi bo ng v gip cho
cc phn ng khc c th pht ra c bit nhanh chng. Do , mt ngi
tr v nh sau ngy lm vic vt v rt d ni gin v nhng l do nh ting
n hay ng by ba ca l tr.

Zillmann i ti kt lun thu o ny thng qua nhng th nghim k

lng. V d, trong mt th nghim in hnh, ng yu cu ngi cng tc
khiu khch nhng ngi tnh nguyn tham gia th nghim gm c nam v
n bng li nhn xt c v h. Nhng ngi ny sau c xem mt
cun phim th v hoc kh chu. Sau , h c th tr a ngi cng tc kia
bng cch a ra kin ca h v vic c thu anh ta hay khng. Mc tr
th ca h tng ng trc tip vi nhng kch thch do cun phim va xem
gy ra; sau khi xem mt b phim nng n, h cng tc gin hn v a ra
nhng kin ti t nht.

Gin d to nn gin d

Zillmann nhn thy khi mt ngi ni cu v s kin no lm cho xc

cm tro dng, th nhng cm xc tip theo bt k l s gin d hay lo lng
u c bit mnh m. C ch ny hot ng khi mt ngi in tit ln.
Zillmann coi s leo thang gin d l mt chui khiu khch, mi chui pht
ra phn ng kch thch t t du i. Trong chui ny, mi ngh hay cm
nhn k tip ging nh mt ngi n nh khin khi hnh nhn gii phng
catecholamin v c da trn xung lng hoc-mn tng vt trc .
Lt th hai hnh thnh trc khi lt th nht lng xung v c th tip
din. t sng sau ln ln bt ca t sng trc, khin mc kch
thch ca c th tng ln nhanh chng. Mt ngh xut hin khi qu trnh
leo thang tin kh xa s gy ra cn gin d kch lit hn nhiu so vi lc
u. Gin d to nn gin d, no b xc cm si ln, v sau , cn thnh
n v c d dng gy ra bo lc.

Lc ny, con ngi khng cn khoan dung v tnh to na, tm tr b m

nh bi nhng ngh tr th bt chp nhng hu qu c th gy ra.
Zillmann cho rng s kch thch mnh m y tng cng o gic v sc
mnh v kh nng bt bi, c th gy ra v thc y mt cuc chin; khi mt
ngi ni gin, h s mt thc v quay li vi phn ng bn nng nht.
S thc y ca h thng ra s ln t v bi hc s khai nht v ci c ca
cuc i s ch o hnh ng.

Lm du cn gin d

T nhng phn tch v s gin d nu trn, Zillmann a ra hai cch can

thip chnh. Th nht l tho ngi n bng cch chng li nhng ngh lm
cho n tng vt ln. Thi im can thip c ngha c bit quan trng; n
cng n sm th cng hiu qu. Thc t, cn gin hon ton c b qua
nu nhng thng tin gim nh n trc khi n n ra.

C th thy r kh nng h nhit cn gin do hiu c c ch ca n qua

mt th nghim khc ca Zillmann, trong ngi tr l ca ng mng chi
v khiu khch nhng ngi tnh nguyn tham gia th nghim. Khi h c c
hi tr th ngi tr l kia (cng bng cch ly kin ca h cn nhc
n xin vic ca anh ta), h lm iu vi nim vui sng v cng.
Nhng trong mt th nghim khc, mt ngi tr l khc bc vo khi cc
i tng b khiu khch, nhng trc khi cho h c hi tr th, c ni
vi k khiu khch kia rng anh ta c cuc in thoi di snh. Anh ta
va i ra khi phng va nm ra li nhn xt chm chc i vi c gi.
Nhng c khng ly lm kh chu v gii thch cho cc i tng bit rng
anh ta ang chu p lc kinh khng v lo lng v k thi tt nghip ang n
gn. Sau , khi c c hi tr th, h chng lm g c, tri li, cn by t s
thng cm vi anh ta.

Nhng thng tin gim nh nh vy cho php nh gi li cc s kin gy

nn cn gin d v em li c hi cho s xung thang. Zillmann nhn thy
cch lm ny rt hiu qu i vi nhng cn gin va phi; tri li khi mt
ngi ang gin d cao th n chng thay i c iu g bi ci m
ng gi l mt kh nng nhn thc, ngha l ngi khng th suy ngh
ng n c na. Khi con ngi gin d cao , h gt b thng tin gim
nh y.

T trn an

Nm 13 tui, c ln ti gin d i khi nh v th s khng bao gi tr v

na. l ngy ma h tuyt vi, ti i b rt lu trn nhng con ng
p, cui cng s yn lng v v p ca chng lm lng ti du xung. Sau
vi ting ng h, ti v nh, hi hn v mt l. T hm y, mi khi ni gin,
ti thng dng cch v ti nhn thy l phng thuc hu hiu nht
ti c bit.

Cu chuyn ny l ca mt ngi tham gia th nghim trong mt nghin

cu khoa hc u tin v s gin d nm 1899. n nay, n vn l mt hnh
mu ca phng php th hai nhm xung thang v t xoa du v mt
sinh l bng cch cho cn kch pht ca tuyn thng thn qua i v kh
c th gy ra cn gin d sau .

Cn theo Diane Tice, mt trong nhng chin lc hu hiu m mi ngi

thng dng lm du cn thnh n ca mnh l b i khi ni . Mt
bin php an ton hn l i b v tp th dc. iu ny cng ng c vi
phng php th gin, th su v th lng cc c, c l v nhng phng
php ny cho php thn th chuyn t trng thi b kch ng mnh sang
mt trng thi kch thch yu hn, v c th chng lm ngi ta khng ch
n nhng g chm ngi cho cn gin na.

Tuy nhin, chng ta s khng t c mc tiu nu thi gian xoa du c

dng tng thm nhng ngh gin d. Tc dng ca vic gii tr l ch
chng ct t c chui ngh gy hn. Trong cuc iu tra v nhng
chin lc c nhiu ngi s dng, Tice nhn thy vic tm cch t gii
tr gip lm du s gin d nh xem truyn hnh, in nh, c sch, v.v...
tt c nhng iu an xen vi nhng ngh gin d s lm tiu tan cn
thnh n. Tri li, i mua sm cho mnh hay n ung, s khng c hiu qu
lm v khi ngi ta rt d tip tc nghin ngm s tc gin ca mnh.

Ngoi ra, mt bc s tm thn khc l Redford Williams a ra phng

php l c gng ngh nhng iu ti t hay th ch khi chng va hin ra
v ghi li trn giy. Khi nm bt c nhng ngh y, ngi ta c th
phn bc v nh gi li. Tuy nhin, Zillmann cho rng, phng php ny
ch mang li kt qu tt nht khi s gin d cha tr thnh cn thnh n.

mc cn gin d khng phi l gii php

Vic mc cho cn thnh n bng pht i khi c ca ngi nh cch tt

trt b s gin d ca mnh. Theo quan nim ny, iu cho php ta
cm thy d chu hn. Nhng nhng khm ph ca Zillmann cho thy, c
nhiu l do tin rng khng phi l gii php. Tuy do tnh hp dn ca
n, thi ny c th khin ngi ta tng n hu ch. Trong mt s iu
kin rt c bit, c th c ch khi bung th s gin d ca mnh. Chng
hn, nh khi ngi ta ni ra s tht cho mt ngi no , hoc khi iu
cho php ly li quyn kim sot mt tnh hung hay un nn nhng li
lm. Hoc khi iu chm ti ngi khc thch hp v lm cho ngi
thay i thi m khng tm cch tr th.

Diane Tice khng nh, vic mc cho cn gin ca mnh n ra l mt

trong nhng cch ti t nht xoa du, v n cng kch thch no b xc
cm nhiu hn, v cui cng cng gin d hn trc. Theo ng, khi nhng
ngi c hi khng nh h trt c cn thnh n ln k gy ra
n, th xt cho cng, iu cng ch dn ti ch duy tr tm trng kh chu
ca h ch khng th chm dt n. Thi ng n l hy bt u t trn
an, ri vi tinh thn xy dng, gii quyt mi bt ng trong mt cuc gp
tay i. Theo gio ch Ty Tng Chogyam Trungpa, cch tt nht ch
ng s gin d, l ng tm cch loi tr n, nhng cng ng n
chi phi hnh ng ca mnh.

Lm th no xua tan mi lo u:

Ti ang lo lng ?

Tht l! Ting ng c nghe k cc lm sao... Nu ti phi a xe i sa, th

cn tn km na... Ri cn bng im xu tun qua...

... ng l ng c hng mt ri...

Nhng u c hay lo lng c t khp vo vng lun qun ht mi lo ny n

mi lo khc, ri cui cng quay li vi mi lo u tin. V d trn do cc
nh tm l hc Lizabeth Roemer v Thomas Borkovec a ra. Hai ng
tin hnh nhng nghin cu v thin hng hay lo trung tm ca mi s
lo lng. Tt nhin, y khng phi l cp ti nhng ni lo mang tnh xy
dng. Mc du hai thi y b ngoi th ging nhau, nhng s lo lng theo
chiu hng xy dng mang li c may tm thy nhng gii php khc. Tht
vy, phn ng lm c s ca ni lo lng chnh l s cnh gic trc nguy c
tim tng. Cch ng x ny chc chn gip t tin chng ta sng st
trong qu trnh tin ha ca mnh. Nu s lo ngi huy ng b no xc cm,
th s s hi bt ngun t a ti hu qu l tp trung ch vo mi e
da tc thi, bt u c phi tp trung vo phng tin i ph v b d
nhng g ang lm. Thi ny cho php tm ra gii php tch cc trc
nhng tai ha khi ngi ta on trc c mi nguy him.

Vn ny sinh t cn bnh lo lng mn tnh lp i lp li, khng t b bn

v khng bao gi cho php bn tm ra gii php tha ng. Nhng lo lng v
c r rng l khng th kim sot v l tr khng th nhn ra chng. Chng
to ra m nh thng xuyn ca ni lo s v gi ngi ta trong cch nhn
c hu duy nht v i tng lo lng ca mnh. Khi chu k ny tng ln v
ko di, n nh lc hng n ron tht s v a ti nhng ri nhiu gn
vi lo s: cc chng s, m nh v kim ta, cc cn ht hong. Trong mi
trng hp, s lo lng c c nh theo cch khc nhau: ngi mc
chng s, n kt tinh vo tnh hung ng ngi; ngi gp m nh, n tp
trung vo nhng phng tin ngn nga tai ha m ngi cm nhn
c; cn ngi b nhng cn ht hong, n gn lin vi tm l s cht
hay s cn ht hong mi.
L mu s chung ca tt c nhng trng thi bnh l y, s lo lng vt
khi mi s kim sot. Chng hn, mt ngi ph n c cha chng lon
tm m nh b phn ln thi gian vo vic thc hin mt lot nghi thc:
tm nhiu ln mi ngy v mi ln ko di 45 pht, ra tay t nht 20 ln v
mi ln 5 pht, khng bao gi ngi xung m khng lau ch ngi bng cn
90 kh trng, khng bao gi chm vo mt a tr hay mt con vt
qu bn, b ta ni. Tt c nhng s kim ta y u da vo tm l s vi
khun n mc bnh hon; b ta thng xuyn sng trong ni lo s b mc
bnh hay s b cht nu khng thc hin tt c nhng s phng nga y3.

Nhng ngi lo lng thng i theo s t duy: h t k cho mnh nghe

mt cu chuyn, i t mi lo ny sang mi lo khc, rt thng xuyn tng
tng ra mt tai ha hay bi kch khng khip no . Nhng s lo lng y
hu nh bao gi cng c din t bng thnh gic hn l bng th gic
ngha l bng li m khng phi bng hnh nh, iu quan trng ch ng
s lo lng.

Trong qu trnh tm ra phng thuc cha tr chng mt ng, Borkovec v

cc ng nghip ca ng ghi nhn, s lo lng mang hai hnh thc khc nhau:
lo lng nhn thc (nhng ngh th hin s lo ngi) v lo lng th cht
(nhng triu chng sinh l ca s lo lng, nh m hi, nhp tim nhanh
ln v cng c). Nhng ngi mc chng mt ng l nhng ngi lo lng
mn tnh; h khng th ngn mnh khi lo lng, d bun ng n my. Cch
hiu qu nht gip h tm c gic ng l lm thay i nhng ngh ca
h bng cch yu cu h tp trung vo cm gic th gin. Tm li, c th
xua ui nhng mi lo lng bng cch khng ch ti chng na.

Tuy nhin, him c nhng ngi hay lo t c iu . Thay v tm c

gii php, h ch nghim ngm v nguy c v t gm nhm ni lo. Nhng
ngi lo lng mn tnh thng lo v mi th hu nh khng c kh nng
xy ra. H nhn thy nhng chng ngi trn ng m ngi khc khng
bao gi ch ti.

Th nhng, h qu quyt rng s lo lng ca h l c ch, mc d lo lng y

c ko di, trong vng lun qun. Ti sao lo lng ko theo s l thuc tinh
thn? Borkovec nhn mnh rng iu k l l thi quen hay lo thng tng
ln ging nh c ch ca s m tn, ging nh mong ch mt o ba gt
b iu xu. Ngi lo lng gn cho mnh kh nng on trc c mi
nguy c m nh anh ta.
C ch ca s lo lng

Mt c gi ri khu vc min Trung Bc Hoa K n sinh sng ti Los

Angeles v lm vic nh xut bn. Nhng t lu sau, c b tht nghip. C
quay sang lm ngh vit t do, nhng khng c vic u. Ln u tin, c
khng c tin ng bo him y t. iu ny khin cho c thc s lo lng, c
ngh ti nhng tai ha xu nht v sc khe nh tin chc rng hi nhc u
l triu chng ca mt khi u no, mi ln i t l s b tai nn. C thng
nghin ngm ni lo s ca mnh trong gic m, nhng li khng nh s
nghin ngm ny dng nh tr thnh nhu cu.

Borkovec khm ph ra rng s lo lng i khi c li. Khi mt ngi chm

m vo nhng ngh lo lng, anh ta dng nh khng ch nhng biu
hin th cht ca lo lng nhp tim nhanh hn, m hi, run ry v
chng no nhng suy ngh ca anh ta vn cn huy ng c tinh thn,
chng chng loi b c phn no s lo lng. C ch ny ging nh
ngi lo lng mng tng ra hnh nh mi e da hay mt nguy c tim
tng, s tng tng y gy ra ni s hi mc nh. Sau , anh ta li
chm vo hng lot ngh lo s dai dng. Mi ngh y li lm xut hin ch
lo lng khc. Khi chui lo lng c quyn, hnh nh gy lo lng lc u s
bin mt. Borkovec nhn xt: cc hnh nh kch thch s lo lng sinh l
nhiu hn cc ngh, do , vic chm m vo nhng ngh ca mnh lm
du i phn no cm gic lo hi khin nhng lo lng c lp i lp li, phn
no ging nh phng thuc cha s lo lng do chnh n gy ra.

Tm li, s nghin ngm trin min v nhng lo lng to ra nhng kt qu

tch cc mt no , nhng khng phi l kt qu cn thit nht. N lm
du i phn no s lo lng nhng khng gii quyt c vn .

Sau nhiu nm tin hnh th nghim, Borkovec khm ph ra mt s bin

php n gin c th gip nhng ngi hay lo lng ch ng c thin
hng ca h.

Bc u tin l hiu c bn thn mnh, iu ny cho php nhn ra ni lo

lng ngay t u. Borkovec bt u bng cch dy ngi ta theo di du
hiu lo lng, c bit l nhng tnh hung gy ra n, ngh v nhng hnh
nh ban u, cng nh cm gic th cht gn lin ca s lo lng. Bng thc
hnh, ngi ta nhanh chng nhn ra xc cm lo lng. Borkovec cng hng
dn phng php th gin hng ngy p dng ngay khi cn.
Nhng th gin khng cha m cn phi loi tr c nhng ngh gy
lo lng. Bc tip theo l c thi ph phn chnh mnh. Tnh hung
khng mong mun c kh nng xy ra kia c tht s quan trng khng? C
cch no phng kh nng y khng? Lp i lp li nhng ngh lo lng
y tht s c ch khng?

S hoi nghi ng n ny c tc dng nh ci phanh i vi s kch thch

n-ron nm bn di s lo lng. Bng cch t ra nhng cu hi tng t,
ngi ta thc y vng mch c ch ca s kch thch ra nguyn nhn
ca lo hi ng thi, trng thi th gin lm suy yu tn hiu pht sinh lo
lng m b no xc cm truyn i khp c th.

Tht vy, Borkovec nhn xt, khi ngi ta cho s lo lng khng ch m
khng chng li, th sc mnh ca n tng ln. Tri li, ngh ti nhng quan
im c l khc s ngn cn c ngh ch coi n l ng. Ngay c mt s
ngi mc chng lo lng trm trng n mc phi iu tr cng tr nn
hn.

Chin thng u su

Bun ru l tm trng m ngi ta c thot ra hn c. Tice nhn xt: khi tm

cch thot khi ni u su, con ngi t ra c nhiu sng kin nht. Ging
nh tt c nhng tm trng khc, u su c mt tch cc v khng nn c
thot khi n trit . S bun ru lm mt i mi hng th v gii tr v
khoi lc, tm thi mt ht ngun nng lng cn thit cho cng vic mi
v ch tp trung vo nhng g mt. Tm li, u bun dn n suy ngh t
b nhng hot ng thng ngy, n khin ngi ta dnh thi gian than
khc s tn tht ca mnh, thc hin iu chnh tm l v dng ln k
hoch mi tip tc cuc sng.

Nhng trong trng hp trm cm nghim trng, cuc sng s b t lit v

khng c mt s bt u mi no. Vi nhng trng hp ny, khng th
thuc no, khng liu php tm l no c hiu qu, ch c thi gian v vo
nm vin mi khc phc c.

y, ti quan tm ti s bun ru thng thng, c thut ng khoa

hc gi l trm cm tim tng. Trng thi ny tng ng vi mc mt
mi m ngi ta c th t khc phc, nu c ngun sc mnh ni tm cn
thit. ng tic, mt s chin lc quen thuc c th b tht bi v ngi ta
cm thy kh chu hn nh ngi mt mnh (cch lm ny tng thm ni
bun bi cm gic c n v tch bit). Tice cho rng sch lc thng
thng nht u tranh chng li s trm cm l nhn ra th gii xung
quanh, d mt trn u th thao, i xem chiu bng, lm mt vic g
cng vi bn b v gia nh. Phng php ny t ra hiu qu v n cho php
tinh thn tch khi ni bun. Nhng nu ngi ta dng c hi ny lp i
lp li nguyn nhn khin cho mnh bun th s u bun cng c duy tr.

Tht vy, trm cm ko di hay khng phn ln ph thuc vo thin hng

thch nghin ngm ca con ngi. Dng nh vic lp i lp li nhng g
mnh xung s duy tr v lm trm trng thm trng thi trm cm. Ngi
trm cm thng lo lng v mi l do gn lin vi chnh s trm cm:
cm gic mt mi, thiu ngh lc hay thiu ng lc. Ni chung, nhng suy
ngh ny khng bao gi km theo hnh ng c th gii quyt c vn
.

Ngi trm cm thng bin minh cho nhng s nghin ngm khi qu
quyt rng h c th hiu mnh hn, nhng thc t, iu ny ch ko di
nhng cm xc bun ru ca h v cng c th lm tng thm s trm cm.
Nh tm l hc Susan Nolen Hoeksma a ra v d v mt ph n bn hng
b trm cm mt thi gian vo vic nghin ngm s trm cm ca mnh.
B ta b mt nhng l hng quan trng khin doanh thu gim st. B coi
l tht bi, khin cho s trm cm cng tr nn trm trng thm. Ngc li,
nu b ta c a tinh thn sang hng khc, nh vi mnh vo cng vic,
doanh thu ca b ta s khng gim, b s t tin hn v bng cch no s
gim bt s trm cm.

Theo Nolen Hoeksma, ph n trm cm c xu hng suy ngm nhiu hn

n ng. iu mt phn l do ph n s trm cm xy ra gp hai ln
nam gii. C nhiu nhn t gy ra, chng hn, thin hng bc l s bun
ru hay t tm nhng l do khin mnh suy sp ca ph n nhiu hn.
Ngoi ra, n ng thng nhn chm ni bun ca mnh vo ru, do
h, t l nghin ru nhiu gp i.

Cch tr liu nhn thc hnh vi nhm thay i thc trng trn cng c
hiu qu nh dng thuc trong vic iu tr chng trm cm lm sng nh,
v nht l cho php ngn nga n ti pht. C hai chin lc c bit hu
hiu4. Mt l phn bc nhng ngh c nghin ngm v thay chng bng
nhng ngh tch cc. Hai l lp ra mt chng trnh gii tr.
Mt l do a ti hiu qu ca gii tr l nhng ngh lm ngi ta suy sp
u c tnh t ng v chng len vo u c rt t nhin. Khi ngi trm
cm c tch khi chng, h cm thy kh tm c nhng ngh tch cc
hn. Khi ln sng ngh lm suy sp tinh thn bt u dng ln, to ra
s li cun mnh m vo chui lin tng. Chng hn khi ngi ta yu cu
nhng ngi trm cm xp su t ln xn thnh mt cu, h thng t
thnh nhng cu bi quan, nh Tng lai chc rt ti tm, hn l thnh
nhng cu lc quan nh Tng lai c v rng r.

Khuynh hng t i thoi ca nhng ngi trm cm c nh hng ti

hnh thc gii tr h la chn. Khi ngi ta a ra cho h danh sch lit k
nhng kh nng khc nhau h ng hng vo mt s kin gy bun
phin, nh ci cht ca mt ngi bn, h thng chn nhng hot ng
khng vui. Richard Wenzlaff nh tm l hc thc hin cuc nghin cu
ny kt lun: ngi tng ri vo trng thi trm cm phi c bit tp
trung vo nhng g vui v, trnh tm cch gii tr c hi cho tinh thn nh
c mt cun tiu thuyt bi thm hay xem mt b phim bun.

Lm th no ly li tinh thn?

Trong mt th nghim, Wenzlaff dng nhng kch bn bi thm gy ra xc

cm bun b nhng i tng t nguyn tham gia. Sau , h c xua ui
cnh tng y ra khi u v ghi li ngh ca mnh trong 9 pht. C mi
ln cnh tng y hin ln, h nh bng mt k hiu. Trong khi a s mi
ngi ngy cng t ngh ti cnh tng y, th nhng ngi trm cm, tn
s ca nhng hnh nh khng mong mun y li tng ln r rt.

Wenzlaff cho rng: Cc ngh lin kt nhau trong u, khng phi ch theo
ni dung ca chng, m theo c mu sc xc cm ca chng. Nhng ngi
chn chng d ht mnh vo chui ngh en ti. H c xu hng to ra
h thng lin tng rt mnh gia cc ngh ca mnh. Cng ngy h cng
kh thot khi n. iu ng ngi l ngi trm cm hay dng ngh nng
n ny xua ui ngh nng n khc, nhng ci h t c duy nht ch
l xc cm tiu cc mi m thi.

Theo mt s nh nghin cu, nc mt c l l phng thuc t nhin nht

gim bt s tp trung ca cc ha cht gy bun phin trong b no,
nhng i khi ngi ta vn c th b nhng l do bun phin m nh.
tng nc mt tch cc l khng hp l, nc mt ch ko di thm s
nghin ngm, duy tr s bun phin. Ngc li, gii tr loi b chui ngh
em li bun phin. Diane Tice nhn xt: xua ui s bun phin thng
thng, nhiu ngi quay sang nhng hnh thc gii tr nh c sch, xem
phim v truyn hnh, chi tr chi in t, i ng hoc m ti nhng k
ngh. Wenzlaff cho rng, nhng hnh thc gii tr hiu qu nht l nhng
gii tr lm thay i c tm trng nh mt s kin th thao gy hng th,
mt b phim k l, mt cun sch li cun.

Theo Tice, th dc nhp iu (aerobic) l mt trong nhng phng tin c

hiu qu nht loi b s trm cm nh v nhng tm trng tiu cc khc.
Hiu qu tch cc ca tp th dc thy r hn nhng ngi khng hot
ng, nhng ngi thng khng chi th thao. N hiu qu, c l v n
lm thay i trng thi tm l do nhng thin hng tinh thn to ra: s
trm cm l trng thi u oi, cn th dc nhp iu th nh thc thn th.
Cng vy, nhng k thut th gin lm du c th c hiu qu chng li s
lo lng, mt trng thi kch thch sinh l, nhng tc ng ca chng li rt
nh trong trng hp trm cm.

Mt phng thuc khc kh thng thng chng u bun l tm kim

khoi cm nh n nhng mn n a thch, tm nc nng, nghe nhc hoc
lm tnh. Ph n thng rt thch i mua sm, d ch l lic nhn cc
quy hng. Tice cho rng n ung l phng thuc cha u su c ph n
thch th gp ba ln so vi n ng. Tri li, n ng th thch ung ru v
ma tu gp nm ln so vi ph n. Tt nhin, nhng phng thuc ny cui
cng s c tc dng ngc li vi hiu qu mong mun ban u: n ung
qu mc l mt s hi tic, ru l mt th kch thch c hi cho h thn
kinh trung ng v lm tng nhng hu qu ca s trm cm.

Theo Tice, cch hiu qu hn nng tinh thn ln l t thch th vi thnh

cng nh nh lm mt ngha v hay cng vic gia nh b tr hon t lu.
Chm sc hnh nh bn thn nh t trang im cng mang li hiu qu r
rt.

Mt trong nhng phng thuc hu hiu nht nhng t c s dng l c

gng nhn mi ci theo cch khc i, ngi ta gi l i khung nhn thc
(cognitive veframing). Ni cch khc, nh gi s mt mt di gc nhn
tch cc hn l phng thuc tt cha tr s bun b. Nhng ngi mc
chng ung th, d tnh trng bnh tnh nghim trng nh th no, tinh thn
s c nng ln khi ngh ti mt ngi bnh khc nng hn (Ta cha nng
n th, t ra ta vn cn i li c.) Nhng ai t so mnh vi nhng ngi
mnh khe chnh l nhng ngi suy sp nht.
Mt cch khc ly li s can m l gip ngi khc v chia s ni
au kh ca h l cch thot khi s trm cm. Theo nghin cu ca
Tice, hnh ng gip ngi khc l phng thuc hiu qa nht
chng li u bun. Tuy nhin, li l cch t c dng nht.

Trng thi v cm

Trong khi cc nh nghin cu trc y bt u coi s v cm l v d rt

tt v mt kh nng cm nhn cc xc cm, gn ging chng khng c kh
nng din t xc cm, th ngy nay, ngi ta coi l cch iu chnh cc
xc cm rt hiu qu. Nhng ngi thng nn cc xc cm ca mnh tr
nn thnh tho trong vic xa b nhng xc cm tiu cc. H dng nh
khng c thc v thi tiu cc ca mnh na. H im nhin nh
khng c chuyn g xy ra.

Thin hng b qua xc cm gin d hay lo u kh ph bin. Theo nh tm

l hc Daniel Weinberger, c su ngi th c mt ngi nh vy. V l
thuyt, tr em c th hc c thi thn nhin bng nhiu cch khc
nhau. C tr c tuyt khi phi i mt vi chng nghin ru ca cha (hoc
m) trong gia nh. C tr c phn ng tng t do cha m km nn cc xc
cm ca mnh v nu gng v mt tm trng ht sc thoi mi hay thi
thn nhin khc k. S khc th tha k c nt tnh cch ny t gia nh.
Ngi ta khng bit chnh xc ngun gc ca li ng x ny, nhng khi mt
ngi n tui trng thnh th d dng thoi mi v thanh thn ngay
trong cnh bt hnh.

Tt nhin, vn phi tm hiu xem nhng ngi y tht s bnh thn v thoi
mi n mc no. Phi chng h khng nhn bit c nhng biu hin th
cht ca cc xc cm nng n? Hay h lm ra v bnh thn? Richard
Davidson nh tm l hc tng cng tc vi Weinberger tr li cu hi
ny bng nhng cng trnh nghin cu ca ng. ng yu cu nhng ngi
c xu hng km nn xc cm a ra mt bng t vng trung tnh, trong
c mt s t mang ni hm tnh dc hoc gy hn gy lo lng a s mi
ngi. Nhng phn ng th cht ca h cho thy du hiu sinh l ca s lo
lng khi phn ng vi nhng t mang nng xc cm. Chng hn, h t
tnh yu tng ng vi th ght.

Nghin cu ca Davidson da trn c s: nhng ngi dng tay phi,

trung tm x l nhng xc cm tiu cc nm bn cu phi, cn trung tm
ca li ni nm bn cu tri. Khi bn cu phi tip nhn mt t gy cm
gic lo lng, n truyn thng tin qua th chai ni tch ri hai na ca b
no ti trung tm li ni, v t vng c pht ra. Nh c h thng
thu knh, Davidson gip cho cc i tng nhn thy t m ch s dng
mt na trng nhn ca h. Do cu trc n-ron ca h thng nhn, nu t
ny c nhn t pha bn tri th n c bn cu phi ca b no nhn ra,
v bn cu ny rt nhy cm vi s bun ru. Cn nu t ny c nhn t
pha bn phi, th tn hiu c pht ra t bn cu tri, nhng khng phi l
thng tin tiu cc.

Cc i tng tham gia th nghim u phn ng chm vi nhng t do bn

cu phi nhn ra, v l nhng t mang ni hm tiu cc. Nhng t trung
tnh c lin kt ngay tc khc. Phn ng chm tr khng xut hin i
vi t do bn cu tri nhn ra. Tm li, s thn nhin nhng ngi
tham gia th nghim dng nh l do c ch n-ron lm chm qu trnh
truyn thng tin kh chu. Chng ta kt lun rng h khng phi gi v
khng bit ti s kh chu ca thng tin m b no che giu chng. Ni
chnh xc hn, nhng xc cm ngt ngo che ph cm nhn kh chu y c
th l kt qu hot ng ca thy tri trn trc. iu ngc nhin l khi
Davidson o mc hot ng ca cc thy trn trc, th thy tri trung
tm ca xc cm th v t ra hot ng mnh hn r rt so vi thy phi,
trung tm ca thi tiu cc.

Nhng ngi ny Davidson gii thch biu hin vi mt thi d chu,

b ngoi lc quan. H ph nhn nhng cng thng bn trong. Khi h ngi
yn, thy trn tri ca h hot ng mnh, tc l thy gn lin vi nhng
xc cm tch cc. Hot ng no ny c th gii thch thi tch cc, bt
chp s hot ng sinh l n su bn trong nh lo lng. L thuyt ca
Davidson cho rng, xt v hot ng no, vic cm nhn hin thc kh chu
bng thi lc quan i hi s chi ph nng lng ln. Nhng n lc ca
cc vng mch n-ron bo tn xc cm tch cc hay xo b hoc c
ch xc cm tiu cc gp phn lm tng thm hot ng sinh l.

Tm li, v cm l s phn tch tch cc, cho thy cc c ch n-ron ang

hot ng trong nhng trng thi phn gii mnh nht, chng hn nh cng
thng sau chn thng. Davidson kt lun: Khi n th hin s yn tnh
tinh thn, n c tc ng t iu chnh c li i vi cc xc cm.
6. Nng lc ch ng
Duy nht mt ln ti cm thy t lit v s hi. l hi hc trng trung
hc khi bc vo k thi ton m ti khng n tp. Khi m thi ra, tim ti
p mnh v ti cm thy ni s hi ang bp tht d dy ca mnh.

Ti lic nhn tht nhanh cc cu hi. Chng c tia hy vng no. Trong mt
gi ng h, mt dn xung t giy thi, ti tng tng ra thm ha. Nhng
ngh y khng ngng hnh h ti vi ni s hi. Ti ngi bt ng, nh
con vt t lit v trng n. n tng mnh nht trong giy pht l
trng suy ngh ca ti nh b co hp li. Ti ngi , b cn s hi khng
khip ca mnh m nh, ch i ni au kh chm dt .

Cu chuyn trn cho thy hu qu tn ph m s s hi gy ra i vi s

sng sut ca tinh thn. N chng t quyn nng ca b no xc cm trong
vic khng ch, thm ch lm t lit b no t duy. Cc gio vin bit rt r
nhng hu qu gy ri nhiu xc cm y. Nhng hc sinh lo s, suy st tinh
thn hoc d ni gin u khng th hc c; em no t nht mnh vo
cc trng thi xc cm y khng ghi nhn c thng tin, hoc khng s
dng c n tt nht. Nh chng ta thy Chng 5, xc cm mang
nng tiu cc thng thu ht s ch vo nhng lo lng v chng li mi
nh hng ch sang ch khc. Khi cc xc cm xm chim u c n
mc xua ui mi ngh khc v ph hoi n lc tp trung vo cng vic
hoc vo hnh ng ang lm, th chng vt qua gii hn bnh l ri.

Khi cc xc cm ngn cn mi s tp trung, th ci b ri nhiu l nng lc

tinh thn m cc nh chuyn mn gi l tr nh tch cc, nng lc tip
nhn mi thng tin c lin quan ti nhim v ang lm. Tr nh tch cc
cha ng d kin thng thng. Chnh n lm cho nhng thao tc tr tu
khc c th thc hin c, d l c to ln mt cu hay tm cch gii
quyt vn logic gai gc . V no trn trc l ni tr ng ca tr nh tch
cc v cng l ni gp nhau ca tnh cm v xc cm . S chi phi ca ni
tht vng v tnh cm i vi vng mch ra (quy t vo v no trn trc)
c c bit tr gi bng hiu qu nh hn ca tr nh tch cc: ngi ta
tr nn thiu tp trung nh trong th thch khng khip v mn ton ca
ti.

By gi, tri li, ta hy xt vai tr ca mt s thc y tch cc nh s hng

khi, hng hi v tin tng khi c huy ng t ti mc ch. Nhiu
nghin cu ch ra rng, cc vn ng vin Olympic, cc nhc cng ln v
cc u th c vua trnh cao u c nng lc t thc y bn thn ti
ch phi chu ng ch luyn tp khc nghit4. Th vn hi Olympic
1992, nhiu ngi trong i tuyn bi li Trung Quc ch mi 12 tui, h
dnh thi gian luyn tp mn th thao ca mnh cng ngang nh nhng vn
ng vin M hn 20 tui. Nhng ngh s v cm gii nht ca th k XX
bt u chi nhc c ny lc ln 5 tui, cc nh v ch quc t v c vua
trung bnh 7 tui, trong khi cc u th thuc ng cp quc gia th ch bt
u lc 10 tui. Vic luyn tp sm em li li th s c duy tr sut i.

Ci phn bit nhng ngi thuc tp ng u vi ngi bnh thng

c kh nng ngang nhau, l nng lc kin nhn tp luyn h thng v
kh nhc trong nhiu nm, t lc cn nh. V s kin nhn y trc ht
da vo mt s nt tm l: s hng khi v kin nhn trc tm trng tht
vng.

V mt thnh cng, nhng ngi c ng c mnh m thng c c li

th i trc nh nhng kt qu ni bt nh trng v trong ngh nghip
nh nhng hc sinh gc chu M cho thy. L do c th l t nhng
nm u tin trng hc, tr em chu hc nhiu hn tr em phng
Ty. Theo Sanford Dorenbush, mt nh x hi hc Stanford tng tin
hnh cuc nghin cu trn hn 10 nghn hc sinh trung hc, th tr em chu
dnh hn 40% thi gian lm bi tp nh so vi nhng hc sinh khc.
Trong khi phn ln cc bc ph huynh ngi M sn lng chp nhn con
ci mnh nhn im thp hn v ch trng hn ti nhng im mnh khc,
th ngi chu c thi khc: khi t nhng kt qu thp, th phi khc
phc iu bng cch hc ti mun hn v nu vn cha th phi thc
dy sm hn hc. H u tin chc rng mi ngi s t c nhng kt
qu tt nu chu kh. Tm li, n lc v hc tp th hin s t thc y
kin tr v hng hi hn, iu ny to thnh li th tm l hin nhin.

Khi cc xc cm ca chng ta hn ch hay lm tng thm kh nng suy ngh

v hoch nh ca chng ta, cng nh kh nng hc tp t ti mc ch
lu di, gii quyt cc vn v.v... th chng cng xc nh nhng gii hn
nng lc trong vic s dng nng lc tinh thn bm sinh v, do , quyt
nh tng lai chng ta. V khi chng ta c thc y bi s hng khi v
thch th thm ch bi mc lo s ti a th cc xc cm s a chng
ta ti thnh cng. Chnh theo ngh , tr tu xc cm l nng lc ch yu
c nh hng su sc ti tt c nng lc khc bng cch kch thch hay c
ch chng.

Ch ng cc xung lc: Trc nghim cho ko

Hy tng tng l bn ln bn tui v c ai ni vi bn: nu sau khi

chy mt vng, c ch mt lc th em s c thng hai ci ko; cn nu
khng ch c th em ch c thng mt ci ko, nhng c thng
ngay tc khc. Trc nghim ny cho php thm d tm l mt a tr, xung
t gia cc xung lc v s kim ch, gia ham mun v s ch ng bn
thn, gia nim thch th tc khc v s mong i. S la chn ca a tr
nhanh chng cho php hiu c khng ch tnh cch ca n m c tng
lai ca n s l th no.

C l khng mt nng lc tm l no c ngha cn bn hn nng lc cng

li xung lc ca mnh. S ch ng cc cm xc ph thuc vo n, v do bn
cht ca chng, cc xc cm pht ra nhu cu hnh ng mnh lit. Nng lc
cng li nhu cu hnh ng, nn hnh ng ngay t u, c l l do s
c ch ca nhng tn hiu ra hng ti v no vn ng, tuy rng cch l
gii ny hin nay ch l suy lun thun tu.

Trc nghim trn c nh tm l hc Walter Mischel tin hnh trong

nhng nm 1960 ti mt nh tr trng i hc Stanford, nghin cu ny
cho php theo di cc i tng trong qu trnh hc tp nh trng5.

Mt s em c th ch i ngi a ko tr li sau mt thi gian tng di

v tn. khi chu thua s cm d, chng t bt mt li khng nhn thy
ci chng thm mun, chng ly hai cnh tay che u, t ni chuyn vi
mnh, ht, chi, thm ch c ng. V nhng a tr can m y nhn c
hai ci ko. Nhng a khc, hiu ng hn, th lao ti chic ko, gn nh
ch my giy sau khi ngi a ko va i khi.

Gi tr tin on ca th thch ny hin r khi chng tr thnh nhng

thiu nin. S khc nhau v tm l gia nhng a tr hiu ng v nhng
a tr khc tht ni bt. Nhng a tng cng li c s cm d tr
thnh nhng thiu nin sn sng ng u vi cuc sng trong x hi: t
tin v c th vt qua nhng ri ro. Chng t hoi nghi, t s hi v t tht
bi hn, bit gi bnh tnh v gi u c sng sut khi chu sc p; chng
bit chp nhn th thch v c vt qua th thch y thay v bung xui;
chng tin vo bn thn v t ra ng tin cy. Chng c nhiu sng kin v
lao vo nhng k hoch. Hn 10 nm sau cuc trc nghim, chng vn nhn
c phn thng ca cuc sng.

Tri li, nhng a tr chp ly ngay mt ci ko, khong mt phn ba s

, ni chung khng c nhng phm cht ny, ngc li, c din mo tm l
ri nhiu hn. Khi tr thnh thiu nin, chng c khuynh hng trnh tip
xc vi ngi khc, bng bnh, do d, d pht v nhng tht bi, thng
c quan im tiu cc v trong trng hp cng thng, chng thng b t
lit. Chng rt hay nghi ng v bc tc v khng ginh c , ganh ght
k, d t i, do , tr thnh ngun gc ca xung t. V mt thi gian
di, chng vn khng th t kim ch c.

S khc nhau c ghi nhn giai on non tr ca cuc i tr thnh

thang o rt khc nhau v nhng nng lc x hi v tm l. Nng lc tr
hon s tho mn cc xung lc quyt nh thnh cng. Khi ln 4 tui, mt
s em hiu rng, trn sn khu x hi, lng kin nhn tht c li, chng
c th khng ch ti s cm d trc mt v t ra kin tr theo ui mc
ch ca mnh, tc l ginh c hai chic ko.

Vo cui cp trung hc, nhng em li l i tng ca s nh gi: a

tr no bit kin nhn tr thnh hc sinh gii hn nhng a bn hiu
ng ca chng. Theo b m chng, chng c kh nng din t cc
tng, bit lp lun v tp trung hn, vch ra c v thc hin cc k
hach, ham hc hn nh th c thng v tt c nhng iu , kt qu
u i hc ca chng cao hn kt qu ca cc a bn kia khong 20%6.

Nhng kt qu ginh c trong trc nghim cho ko cho php on ng

hn trc nghim IQ gp hai ln v nhng a tr no s thnh cng trong
cc k thi vo i hc, trc nghim IQ ch chnh xc hn sau khi chng hc
ni. iu gi ln rng kh nng tho mn nhng ham mun ca chng l
yu t ch yu ca tim nng tr tu, d IQ nh th no. (S ch ng khng
tt cc xung lc cng l ch dn tt v cc xu hng phm ti sau ny, ch
dn y cng r hn IQ)7. Nh chng ta s thy trong phn th nm, trong
khi mt s ngi khng nh rng IQ khng th thay i, v th, l ranh gii
cng nhc c p t ln tim nng ca tr em, th c nhiu l do ng
n cho rng gio dc tr tu xc cm s gip tr em t c nhng
nng lc tm l nh ch ng cc xung lc v kh nng phn tch mt tnh
hung x hi.

Nhng thin hng tiu cc, tr ngi cho t duy

Ti ly lm lo lng cho con trai ti. N va gia nhp i bng trong trng
i hc v sm hay mun n s b thng. V khng mun nhn thy n
chi bng nn ti khng i xem cc trn u bng na. Ti bit iu lm
n tht vng, nhng i vi ti th li l mt s tra tn...

Ngi n b ni nh vy khi b ang cha bnh; b bit rng ni lo lng

y ngn cn khng c sng nh mnh mun8. Nhng c mi ln b phi
a ra quyt nh nh n hay khng n d cc trn u bng ca con th
b li tng tng ra iu xu nht. S lo lng ca b chi phi c l tr.

Nh chng ta thy, hu qu tai hi ca s lo lng i vi hot ng tinh

thn ch yu l do thin hng chuc ly lo u. Theo ngha no , lo u
cng l phn ng c ch nhng khng c hng dn ng, mt s chun
b qu st sng cho mi e do c on trc. Nhng phng php tp
ng u vi tai ha on trc y li to ra s bt ng nhn thc tai hi
khi tr thnh thi quen thu ht s ch v ngn cn n hng ti iu
khc.

Ni lo lng ph hu tr tu. S lo lng nh hng ti kt qu hc tp bc

ph thng v bc i hc: 126 nghin cu v 36 nghn hc sinh cho thy,
ngi no cng lo ngh nhiu, ngi cng km thnh cng hn trong hc
tp, d l theo tiu chun no: im trung bnh c nm, cc k thi tng phn
hay tt nghip9.

Nghin cu khoa hc u tin v s lo s trong cc k thi c Richard

Alpert thc hin vo nhng nm 1960. ng cho bit ch ti vn ny
v lc cn i hc, tnh d kch thch nh hng xu ti kt qu hc tp
ca ng, trong khi ng nghip Ralph Haber th li ni rng mnh b s
cng thng trc s kch thch10. Nhng nghin cu ny cho thy rng c
hai loi hc sinh lo lng: nhng ngi b s lo lng gy tc hi ti kt qu
hc tp v nhng ngi thnh cng bt chp s cng thng, thm ch
nh s cng thng m h cng thnh cng hn11. Mt iu tr tru ca cc
c ch tm l: chnh s s hi thc y nhng sinh vin nh Haber mit
mi chun b cho cc k thi v a h ti thnh cng cng l ngun gc tht
bi nhng ngi khc. Vi nhng ngi qu s hi, nh Alpert, s lo lng
gy tn hi cho suy ngh sng sut v tr nh nhng iu cn thit thi
c hiu qu v thnh cng.
Khi chng ta lo s tht bi, s ch s suy yu, khin chng ta khng th
tm c cu tr li ng. Nhng tin on en ti ca chng ta rt cuc li
tr thnh s tht.

Ngc li, nhng ngi bit s dng xc cm ca mnh c thc c th s

dng s lo lng ca mnh chng hn, do mt k thi gy ra chun b
ng mc cn thit v v th h vt qua th thch v thnh cng. Mi lin
h gia s lo lng vi kt qu thu c, k c nhng kt qu tr tu, to
thnh ng cong hnh ch U ln ngc. Trn nh, mi lin h ny mc
ti u, s cng thng thn kinh t nht s a li nhng kt qu r rng.
Nhnh i ln ca ch U ln ngc lm ngi ta h hng v khng ng
c to ra c gng cn thit, trong khi s lo lng nhnh kia ca ch U
lm cho tt c c gng thnh con s khng.

Mt trng thi hng khi nh nhng, ci c cc nh tm l hc gi l

hng cm nh (hypomani) l iu l tng i vi cc nh vn v nhng
ngi hot ng sng to khc. Nhng hot ng ny i hi tnh uyn
chuyn ca t duy v tng tng; trng thi y nm gn nh hnh cong
ch U. Nhng nu s hng cm ny vt ra khi mi kim sot tr
thnh s si ng tht s, nh nhng ngi hng cm trm nhc, th
n li ngn cn suy ngh nht qun c th vit hay.

Mt cch hiu qu gip cho ai khc phc kh khn l k cho anh ta

nghe mt cu chuyn khi hi. Ting ci, cng nh tm trng thoi mi
ni chung, lm cho t duy c thanh thot, to iu kin cho tng lin
kt v do cho php khm ph ra nhng lin h phc tp v d on h
qu ca quyt nh no .

Hiu qu ca ting ci c bit ln khi ngi ta ng phi vn i hi

tr tng tng: Mt nghin cu v nhng ngi va xem cc bng video
c phn ng tt hn v trc nghim suy ngh sng to ca cc nh tm l12.
Ngi ta a mt ngn nn, mt hp dim v mt hp kim gm v yu cu
h gn cy nn ln tng sao cho khi n chy m sp khng chy xung t.
a s tm cch gii quyt vn bng cch ch dng nhng vt ang c
trong tay nh vn thng lm. Nhng ngi va xem video th hiu rt d
dng rng c cch c bit s dng chic hp ng kim gm v mt s
ngi i ti mt gii php sng to; h gn ci hp vo tng v cm cy
nn vo .
Ngay c nhng thay i tm trng nh cng nh hng ti t duy. Mt
trong nhng l do l ni dung tr nh ca chng ta ph thuc vo trng thi
tinh thn. Khi thoi mi, chng ta nh li nhng s kin tch cc tt hn;
khi cn nhc mt c v khng c ca mt quyt nh, tr nh tc ng
thun li cho s nh gi tnh hnh v thc y chng ta mnh hn, chng
hn, thc hin cng vic hi nguy him hay phiu lu.

Cng vy, tm trng xu em li cho tr nh thi tiu cc v y chng ta

ti ch a ra quyt nh qu d dt hay qu thn trng.

Nhng xc cm khng b ch ng thng ngn cn tr tu. Nhng, nh

thy Chng 5, c th chn chnh ng. Nng lc tm l l nng lc
ch ng; n m ng cho cc hnh thc tr tu khc. Chng ti s chng
minh iu ny bng cch xem xt nhng ci li ca tinh thn lc quan, thi
im c bit trong ngi ta t vt ln.

Kh nng v t duy tch cc

Ngi ta yu cu cc sinh vin tng tng trong hon cnh sau y:

Bn hy vng t im cao trong k thi ca mnh, nhng li ch t im

di trung bnh trong ln thi u. Bn bit kt qu ny t mt tun nay.
Bn s lm g13?

Chnh nim hy vng to ra s khc bit. Cu tr li ca nhng sinh vin gi

c hy vng l h s lm vic chu kh hn v lm tt c nhng g c th
nng im trung bnh ln. Nhng ngi tin va phi vo c may thnh
cng ca mnh ni rng h s tm cch nng im mnh ln, nhng khng
qu quyt lm. V, nh d on, nhng sinh vin c t hy vng th bung
xui, nn lng.

Vn ny khng ch mang ngha l thuyt. Khi nh tm l hc

C.R.Snyder, tc gi nghin cu ny so snh kt qu t c ca cc sinh
vin nm th nht, nhng ngi bi quan cng nh lc quan, ng nhn thy
rng sc mnh t nim hy vng ca h bo trc nhng im kh hn.
Nhng kt qu ny cng c coi nh d bo v thnh cng trong thi gian
hc i hc ca h.

y l li gii thch ca Snyder: Nhng sinh vin t tin thng t mc

tiu cao hn v bit lm vic say m t ti nhng mc tiu . Khi
ngi ta so snh kt qu t c ca nhng sinh vin c nng lc tr tu
ngang nhau, th chnh thi tin tng vo tng lai ca tng sinh vin cho
php phn bit mi ngi14.

Cc nh nghin cu nhn thy ngy cng r rng hy vng khng ch lm

vng lng ta khi mi th ang din ra ti t, m n cn ng vai tr rt
quan trng trong cuc i v ban pht nhng iu tt lnh nh thnh cng
v hc tp nh trng cng nh nhng cng vic kh khn khc. V mt
l thuyt, hy vng ch l cch nhn lc quan theo mi ci s tt p hn.

Theo ngha y, mi th u c th c hy vng. Mt s ngi tin chc, h s

thot khi tt c tr ngi hoc s tm thy gii php cho mi vn ca h,
trong khi nhng ngi khc cho rng mnh khng th c ngh lc, nng lc
hay phng tin cn thit i ti . Snyder nhn xt nhng ngi tin
vo tng lai ca mnh c mt s nt chung: h bit t thc y v t
thuyt phc khi gp ri ro, rng mi ci ri s u vo y v h tin chc
rng c nhiu phng tin t c mc tiu ca mnh, h cng
thng minh chia mt nhim v kh khn thnh nhng nhim v nh d
thc hin hn.

V mt tr tu xc cm, hy vng c ngha l khng li bc trc lo lng,

khng bung tay hoc chn nn khi ng u vi kh khn hay tht vng.
Tht vy, nhng ngi t tin ni chung t lo lng v t b ri nhiu xc cm
trong cuc sng.

Lc quan ng lc ln

Nm 1988, nhng ngi ham thch bi li t hy vng ln vo Matt Biondi.

Mt s nh bo th thao tin on anh ta c th snh vi Mark Spita Th
vn hi Olympic 1972 vi by huy chng vng. Than i, Biondi ch ginh
c mt huy chng ng trong ln th thch u tin 200m bi t do v
trong cuc thi u 100m bi bm tip theo anh ta b u th khc bi
vt ln dn u.

Cc chuyn gia bnh lun th thao cho rng nhng tht bi y s lm suy
sp tinh thn ca Biondi. Nhng anh ta vt qua tht bi v ginh c
nm huy chng vng. Nh tm l hc Martin Seligman lm trc nghim
cho Biondi trong nm nh gi tinh thn lc quan ca anh ta: ti cuc
hp c t chc Biondi pht biu c th vt qua k lc ca mnh,
hun luyn vin bo cho anh ta bit kt qu km hn kt qu thc s
ginh c trc v yu cu Biondi lm li ln na sau khi ngh ngi, th
kt qu cn tt hn ln u vn tuyt vi ri. Tri li, khi nhng thnh
vin khc trong nhm cng c bo cho bit h ginh c nhng thnh
tch thp hn v h cng lm thm mt ln na, th kt qu ti hn ln u
rt nhiu15.

Lc quan, cng nh hy vng, l nim tin chc rng, bt chp tht bi v

tht vng, mi ci ri s u vo y. V mt tr tu xc cm, lc quan l
trng thi tinh thn ngn ngi ta ri vo chn nn, suy sp v cm gic bt
lc xm chim u c trong thi k kh khn.

i vi Seligman, tinh thn lc quan th hin cch ngi ta t gii thch

v thnh cng v tht bi ca mnh. Ngi lc quan coi tht bi bt ngun
t mt iu g c th c thay i i thnh cng ln tip theo, cn
ngi bi quan th t trch mc v gn cho n mt tnh cht khng th thay
i. Hai cch nhn y to ra h qu su sc v cch ng x ca ngi ta
trong cuc i. Chng hn, p li mt s tht vng, nhng ngi lc quan
lm nh th mnh cha lm cng vic , s phn ng tch cc v t tin,
nh bng cch hon thnh k hoch hay tm kim s gip v nhng li
khuyn; i vi h, tht bi lun lun vt qua c. Tri li, ngi bi
quan phn ng vi tht vng thuc loi nh th tt c nhng ln sau na
khng th tt hn, v v th, h chng lm g lao vo gii quyt vn ;
i vi h, tht bi l do mt s thiu ht c nhn m h s khng bao gi
thot khi.

Ging nh nhng ngi bit nui dng nim hy vng, ngi lc quan
thng thnh cng trong hc tp. Trong mt nghin cu c thc hin
nm 1984 trn 500 sinh vin nm th nht ti trng i hc
Pennsylvanie. Seligman, tc gi nghin cu ny, khng nh: Cc k thi vo
i hc s ni cho bn bit ai c ti nng, cn cch gii thch ca sinh vin
v nhng thnh tch ca h cho bn bit ai s b cuc na chng. Cha kha
thnh cng chnh l s kt hp mt ti nng va phi v s kin tr. iu
m cc k thi vo i hc khng nh gi c, l ng lc ca c nhn.
iu ngi ta mun bit, l c nhn y c tip tc tin ln sau khi anh ta
tri qua thi k kh khn hay khng. Cm gic ca ti l vi tr tu bng
nhau, thnh cng khng ch ph thuc vo nng lc, m cn ph thuc vo
c nng lc chu ng tht bi na16.

Mt minh ha r nht cho kh nng thc y ca tinh thn lc quan c

thy r qua nghin cu do Seligman thc hin nhng ngi bn bo
him. thnh cng trong vic bn hng ni chung v trong vic bn bo
him ni ring, phi c kh nng chu ng s t chi ca khch hng m
vn gi c n ci. Seligman nhn xt: Trong hai nm u, nhng ngi
bn hng c bn tnh lc quan bn c nhiu hn 37% so vi cc ng
nghip c thi bi quan. V trong nm th nht, nhng ngi bi quan b
vic nhiu gp i nhng ngi lc quan.

Seligman thuyt phc cng ty bo him tuyn mt nhm tng ginh

c kt qu tt trong vic trc nghim v tinh thn lc quan nhng li tht
bi trong trc nghim tuyn chn thng thng. Doanh s ca cc thnh
vin nhm ny trung bnh vt 21% doanh s ca nhng ngi bi quan
trong nm u, v 57% trong nm th hai.

L do khin cho nhng ngi lc quan khc bit nh vy cng cho php
hiu c th no l thi thng minh v mt xc cm. Mi ln ngi bn
b t chi l mt tht bi nh. Phn ng xc cm i vi nhng tht bi ny
quy nh kh nng ca c nhn c tm thy s dng cm v tnh kin tr hay
khng. B t chi cng nhiu, tinh thn ca ngi bn hng d b tn
thng v cng kh chu ng ln tht bi tip theo. Ngi bi quan kh
tiu ha nhng tht bi m h coi l tht bi c nhn y nh Ta chng
ng gi mt ci inh, ta s khng bao gi bn hng c, cch l gii ny
d gy ra tm l chn nn, tht bi, thm ch suy sp. Ngc li, nhng
ngi lc quan s t nh Chc l ta cha bit bn, hoc Ngi m ta va
cho hng l mt k kh tnh. V anh ta cho rng hon cnh chu trch
nhim v tht bi ch khng phi do anh ta, nn anh ta c th thay i cch
tip cn trong ln gi in thoi sau. Trong khi thi tinh thn ca ngi
bi quan a ti tht vng, th thi tinh thn ca ngi lc quan li lm
ny sinh hy vng.

Thin hng tch cc hay tiu cc c l l mt phn tnh kh bm sinh ca

mi c nhn. Nhng, nh chng ta s thy Chng 14, tnh kh c th
c iu ha. C th hc tr thnh lc quan v tin vo tng lai cng
ging nh cm thy mnh bt lc v nn ch. Hai thi ny u da
trn nim tin rng chnh ta lm ch cuc i ta v c th chp nhn thch
thc. Bng cch t c s thnh tho trong mt lnh vc no , chng ta
lm tng thm cm gic v hiu qu c nhn ca mnh, lc chng ta sn
sng chp nhn ri ro v nhng thch thc kh khn hn. V n lt n,
iu ny lm tng thm cm gic v hiu qu c nhn. Thi ny cho php
chng ta khai thc tt hn nng lc ca mnh hoc lm nhng g cn thit
pht trin chng.
Trng thi sng khoi Mt nh son nhc m t khonh khc lm vic
thoi mi nht ca mnh

Bn nh ang trong trng thi xut thn n mc khng h c cm gic l

mnh ang tn ti. iu ny vn thng xy ra vi ti. Bn tay ti dng
nh t n vit nh th ti chng lin quan ti nhng g ang c vit ra.
Ti ngi lng ngm tt c nhng nt nhc vi s cm phc v ngc nhin.
Mi ci nh t n din ra17.

S m t ny gn ging vi m t ca hng trm ngi khc nhng vn

ng vin leo ni, nh v ch c vua, nhng bc s phu thut, nhng k
s, nhng nh lnh o doanh nghip Khi h ni ti may mn trong h
nh vt qua chnh mnh. Trng thi ny c nh tm l hc Mihaly
Csikszentmihalyi gi l trng thi sng khoi (flow). Cc vn ng vin
in kinh gi trng thi ny l vng xut thn, l lc m s ni tri
khng cn c gng. Diane Roffe Steinrotter, ngi ginh c huy
chng vng Th vn hi ma ng 1994, khng nh rng ch khng
cn gi c k c no v cuc thi trt tuyt ngoi vic cm thy mnh
hon ton khng cng thng: Ti c cm gic mnh nh mt thc nc.18

Bc vo trng thi sng khoi, hng phn, l tuyt nh ca tr tu xc

cm. Khi ngi ta bun phin v suy sp, hoc bn chn v lo hi, th khng
th t ti trng thi sng khai c. Th nhng, tt c mi ngi, hoc
gn nh th, thnh thong cng tng tri trng thi hng phn (hay mt
trng thi sng khoi yu hn, chng mc hn) khi ngi ta cng hin iu
tt p nht ca bn thn mnh hay khi vt qua nhng gii hn quen
thuc. c th l s thng hoa ca tnh yu v th cht, khi hai con ngi
thnh mt s thng nht uyn chuyn m t nhin dnh cho mc cao
nht.

l kinh nghim tuyt vi khi mt ngi hon ton b cun ht vo

nhng g mnh ang lm, tp trung ton b s ch vo . S ch tp
trung cao n mc ngi ch bit c trng tri gic gn cht vi iu
mnh ang lm v mt ht mi nim v thi gian v khng gian. Chng
hn, khi bc s phu thut nh li mt ca m tinh vi, ng ta kinh ngc khi
bit c mt mnh trn nh bong ra m ng ta khng hay bit g. Trng thi
sng khoi b ph v khi ngi ta suy ngh qu nhiu v nhng g ang din
ra, ch vic cho rng: Tht l tuyt cng kt thc cm gic ny.
Trong trng thi thng hoa, con ngi khng cn ngh ti bn thn, h b
ht vo nhng g mnh ang lm n mc hon ton mt ht thc v bn
thn v qun i phin mun ca cuc sng thng ngy. Nhng phn ng
ca h hon ton thch nghi vi nhng nhu cu thay i ca nhim v. V,
tuy h t ti nh cao thnh tch, h khng t hi xem h s thnh cng
hay tht bi, ch c khoi cm thun tu v hnh vi thc y h.

C nhiu cch t ti trng thi sng khoi y. Mt trong nhng cch ny

l tp trung cao vo nhim v phi lm. Thc cht ca trng thi sng
khoi chnh l s tp trung ln. Nhng, khi s ch bt u c tp trung,
n c sc mnh ring cho php ngi ta khng ch ti cn lc xc cm v
thc hin nhim v ca mnh d dng. Trong trng thi sng khoi, s ch
va chng li, va rt tp trung. Hnh thc tp trung ny rt khc vi s
ch trong khi ngi ta ang mt mi hay bun phin, hoc khi s ch
ca mnh b nh hng bi nhng xc cm chi phi khc, nh lo lng hay
gin d.

Ngi ta c th t ti trng thi hng phn khi bt tay vo cng vic mnh
thnh tho. Nh Csikszentmihalyi ni: Ngi ta dng nh tp trung
tt hn khi nhim v kh hn bnh thng v phi b sc mnh vo nhiu
hn. Nu nhim v y qu d, ngi ta s bun chn. Nu qu kh, ngi ta
tr nn lo lng. Tnh hng phn xut hin trong mt vng t nh c gii
hn bi s bun chn v lo lng.

Hng phn l trng thi em li s hoan h cc k nh nhng. Xc cm ny

dng nh l sn phm ph ca s tp trung, m khng c n th khng th
t ti s thng hoa.

Khi quan st mt ngi trong trng thi sng khoi, ta c cm gic nhng
g kh khn nht li l nhng ci d dng v thnh tch c bit l hon ton
t nhin. iu dng nh cng ng bn trong b no, nhng nhim
v phc tp nht li c thc hin vi chi ph nh nht v nng lng tinh
thn. S hng phn v c ch ca cc vng mch n-ron hon ton thch
nghi vi nhu cu tc th. Khi ngi ta b cun ht vo nhng hot ng m
s ch ca h c huy ng v duy tr khng cn n mt n lc nh
nht, th b no ca h vn du lng ngha l s hng phn v no gim
i20. l pht hin ni bt, nu ngi ta cho rng trng thi sng khoi
cho php mnh bt tay vo nhng cng vic kh khn nht, d l nh c
vi kin tng c vua hay gii bi ton phc tp. Ngi ta c th thy rng
nhng nhim v kh khn y i hi hot ng v no tng ln m khng
phi gim bt. Nhng c trng ch yu ca trng thi sng khoi l n ch
xut hin khi nng lc c nhn c y ti cng lnh vc m ngi ta
c kinh nghim, trong cc vng mch n-ron c hiu qu nht.

S thnh tho trong lnh vc no l ci cho php ngi ta i vo trng

thi hng phn lm ch mt hot ng, d l th cht, nh leo ni hay
tinh thn, nh lp chng trnh cho my tnh c ngha l b no thc hin
iu c hiu qu hn. Nhng hot ng c luyn tp nhiu i hi n
lc t hn nhiu so vi nhng hot ng m ngi ta mi hc c hay vn
cn cm thy qu kh. Cng vy, khi b no lm vic km hiu qu hn v
mt mi hay b kch thch, th n lc ca v no mt i tnh chnh xc, v c
qu nhiu vng c kch ng v ch, v trng thi n-ron y c cm
thy nh s mt tp trung ln. Hin tng ny cng xy ra khi ngi ta
bun chn. Nhng khi b no hot ng vi hiu qu ti a trong trng thi
sng khoi, th c s tng ng gia cc vng b kch ng v nhng i hi
ca nhim v phi lm. Trong trng thi sng khoi, ngay c nhng nhim
v kh khn dng nh c th gy ra s th thi hay c tc dng iu
chnh hn l cm gic lm cho ngi ta phi chu ng.

Hc tp v trng thi sng khoi: M hnh mi cho gio dc

Do trng thi sng khoi xut hin mt vng trong hot ng i hi

ngi ta phi huy ng nhng nng lc ca mnh n mc ti a. S thnh
tho ca ngi cng tng ln, th cng phi n lc i vo trng thi
hng phn. Trong mt cuc nghin cu 200 ha s 18 tui sau khi h ri
Trng m thut Csikszentmihalyi nhn thy, ch nhng sinh vin thch
v mi tr thnh nhng ha s gii. Nhng ngi khc, b kch thch bi
gic m ni ting hay giu c, phn ln t b ngh thut sau khi nhn
bng tt nghip.

i vi vic tp luyn cng vy, trng thi sng khoi l iu kin tin
cho thnh cng. Nhng hc sinh hc tp trong trng thi sng khoi th
thnh cng nhiu hn hc sinh khc. Nhng hc sinh ca mt trng trung
hc Chicago chuyn v cc mn khoa hc, tt c nm trong s 5% hc
sinh thu c nhng kt qu tt nht trong ln kim tra ton c cc
gio vin phn loi theo nng lc thnh cng nhiu hn hay t hn ca h.
Nhng em km thnh cng hn c ch dnh khong 15 gi mi tun hc
nh, t hn nhiu nhng bn c kh nng thnh cng nht (trung bnh l
27 gi).
S khc nhau ch yu gia hai nhm hc sinh l cm nhn m vic hc em
li cho chng. Nhng em c nng lc nht cm thy s tp trung v thch
th gn lin vi trng thi sng khoi trong gn 40% thi gian. nhng em
t nng lc nht, vic hc a li trng thi ny ch chim 16% thi gian; rt
nhiu em trong s c cm gic lo lng khi nhim v vt qu nng lc
ca chng. Tm li, nhng hc sinh thnh cng trng hc thng hay
ch vo vic hc, v vic hc cho php chng t ti trng thi sng khoi.
Vi nhng em km nht, do khng mi gia nng lc ch c th n vi
chng trong trng thi sng khoi, mt s thch th v hc tp.
Howard Gardner, cha ca l thuyt a thng minh, cho rng vic s dng
s sng khoi v cc trng thi tch cc ca n l phng tin lnh mnh
nht gio dc lp tr v n kch thch nhng trng thi ny t bn trong
m khng phi bi s e do hay trin vng c hng.

Chin lc c p dng nhiu trng hc bng cch s dng m hnh

nhiu tr tu khc nhau ca Gardner ch yu l thit lp phc nhng
im mnh, ng thi c lm cho nhng im yu ca chng tr thnh
im mnh.

Tng qut hn, m hnh v trng thi sng khoi gi ln rng, trong trng
hp l tng, vic t c s thnh tho hay mt khi tri thc phi c
thc hin t nhin, v tr em c thu ht vo lnh vc nh thc hng th
ca n t pht, ni cch khc, vo nhng g chng yu thch. S am m ban
u y s cho php tr v sau t c nhng kt qu c bit, v chng
hiu rng s kin tr s cho php chng t ti trng thi sng khoi. V v
chng phi t vn ln duy tr trng thi ny, i hi y tr thnh s
kch thch lm ng nh th v s lm cho tr em sung sng. Cch quan
nim y v gio dc r rng tch cc hn so vi nhng cch tip cn truyn
thng. Do , vic nghin cu trng thi uyn chuyn l cch thc nhn o
hn, t nhin hn v chc chn l hiu qu hn a cc xc cm phc v
cho gio dc.

iu ny xc nhn rng kh nng nh hng xc cm vo mc ch nht

nh l nng lc hng u. D ch ng nhng xung lc ca mnh hay tr
hon s tho mn ham mun, kim sot tm trng ca mnh nhm to
thun li cho t duy thay v ngn cn n, t khuyn khch phi kin tr
m khng b nn lng v tht bi, t ti trng thi sng khoi v c
hiu qu hn, tt c nhng iu nhn mnh kh nng ca xc cm trong
vic nh hng nhng g chng ta ang lm.
7. Ngun gc ca s ng cm
ng cm da vo thc v bn thn; khi chng ta cng nhy cm vi xc
cm ca mnh, th chng ta cng hiu r cm xc ca ngi khc . Nhng
ngi khng c kh nng din t xc cm u khng c nim no v
nhng g h cm thy v hon ton khng hiu c nhng g ngi khc
cm thy. V mt tnh cm, h khng c tai; h khng cm nhn c
nhng nt nhc v nhng hp m xc cm nm trong li l v c ch ca
ngi khc d l mt s i ging, mt s im lng hay mt cn gin d
bng n.

B chnh xc cm ca mnh lm cho bi ri, nhng ngi khng c kh nng

din t xc cm cng b xc cm ca ngi khc lm bi ri. Tnh trng
khng cm nhn c xc cm ca ngi khc l thiu st nghim trng v
tr tu xc cm v l khim khuyt bi thm v ci c ngi ta coi l tnh
ngi. Trong cc mi quan h ca con ngi, n cn, s tru mn bt
ngun t s ha hp vi ngi khc v kh nng ng cm.

Ngi ta him khi th hin nhng xc cm ca mnh bng li l m bng

nhiu cch khc. Hiu xc cm ca ngi khc bng trc gic, trc ht l
gii c tn hiu khng li nh ging ni, c ch, biu hin nt mt v.v...
Nh tm l hc Robert Rosenthal tng tng ra PONS (phc din
t cm xc khng li Profile of Nonverbal Sensitivity), mt trc nghim
cho php nh gi s ng cm nh hng lot bng video v mt c gi biu
hin nhng tnh cm khc nhau, nh s gh tm hay s tru mn ca ngi
m , t mt cn ghen n vic xin li, t lng bit n n s cm phc.
Trong mt vi cnh, tt c biu hin tnh cm khc u b xo b, ch tr
biu hin nt mt. Trong nhng cnh khc, ngi ta ch cho thy nhng c
ng ca thn th, v.v... cho ngi xem phi nhn ra xc cm t knh
khng li no .

Trc nghim c thc hin vi 700 ngi M v 18 quc gia khc cho
thy, nng lc l gii cc tnh cm t nhng ch dn khng li lm cho cc
xc cm ca mnh thch nghi vi tnh hung nht nh, c ngi khc a
thch hn, lm cho chng ci m hn v, tt nhin, nhy cm hn. Ni
chung, ph n thng t ra d ng cm hn nam gii. V nhng i tng
c kt qu tt hn trong trc nghim cho thy h gi c nhng lin h
tt nht vi nhng ngi khc gii. C g phi ngc nhin khi s ng cm
l con ch bi trong i sng tnh yu khng?
Ging nh nhng thnh t khc ca tr tu xc cm. Tnh c lp ca s
ng cm i vi tr tu l thuyt c trc nghim PONS thch hp vi
tr em xc nhn. Trn 1011 em c trc nghim, nhng em c nng lc
hiu tnh cm nh vo tn hiu khng li l nhng em c yu qu nht
trong trng, nhng em n nh nht v tm l . Chng cng t c
nhng kt qu hc tp tt, d mc IQ trung bnh ca chng khng cao hn
nhng em chm hiu nhng thng ip khng li, iu khin ngi ta
ngh rng s lm ch nng lc ng cm ny lm cho vic hc tp d dng
hn (hay thu ht s yu mn ca cc gio vin).

Ging nh t ng l phng thc biu hin t duy l tnh, tn hiu khng

li l phng thc biu hin xc cm. Khi li l ca ai ngc li vi cch
biu hin ging ni, vi nhng c ch hay knh khng li khc, th s tht
ca xc cm ny l cch anh ta ni ch khng phi nhng g anh ta ni.
V mt giao tip, quy tc chung l t nht c ti 90% thng ip xc cm
khng c biu hin bng li. V nhng thng ip y c th l s lo s
trong ging ni, s bc mnh th hin bng c ch mnh, bao gi cng c
cm nhn gn nh v thc.

S ng cm biu hin nh th no?

Khi nhn thy a bn ng xung t, Hope, a b chn thng tui, lin

khc tng ln v b ti ch m c an i, nh th m n s cm thy
n b au. Michael, 15 thng i tm con gu bng a cho bn n l Paul
ang khc; v Paul vn khc, n li a cho bn c ci khn to Paul p
cho con gu kia. Hai biu hin nh y s thin cm v n cn y cho thy,
s ng cm c ngun gc t khi chng ta cn rt nh. Ngay t lc mi ,
nhng a b cm thy bun khi nghe thy a b khc khc, mt phn
ng c mt s ngi coi l du hiu bo trc s ng cm.

Cc nh tm l hc v la tui tr th khm ph ra rng tr em bit bun

v ng cm vi bn trc khi c thc y v vic chng l nhng c
th khc nhau. Ch vi thng sau khi , khi nghe thy mt a khc khc,
chng cng t ra bi ri v tro nc mt nh chnh chng ang gp phi
rc ri. Khong mt tui, chng bt u hiu nhng ni bun y khng phi
l ca chng m ca mt a khc, nhng bao gi cng a li n tng l
chng khng bit lm th no gip bn ngui i. Chng hn, trong cc
cuc kho st ca nh tm l hc Martin L.Hoffman, a b mt tui yu
cu m n an i a bn ang khc, ngay c khi m a bn ny vn c mt
trong phng. S bi ri ny cng hin ra khi nhng a tr ln mt bt
chc s bun b ca mt a khc, c l hiu r hn xem n cm thy
nh th no. V d, nu thy mt a b b au ngn tay, th a kia lin
a ngn tay vo ming xem n c b au khng. Khi nhn thy m khc,
a b cng chi mt mnh tuy n khng khc.

Ngi ta gi ng x ny l mt s bt chc ng (motor mimicry), m

t iu m nh tm l hc E.B. Tichener a ra thut ng ng cm
(empathy) trong nhng nm 1920. Theo l thuyt ca Titchener, ng cm
bt ngun t kiu bt chc xc cm th cht ca ngi khc, s bt chc
m sau gi ln chnh nhng xc cm y bn thn mnh.

S bt chc ng bin mt khi danh mc tm l ca tr em khi chng

c hai tui ri, lc chng hiu ni au ca ngi khc l khc vi ca
chng v lc chng c th bt u an i ngi khc. y l minh ha r rt
v hin tng ny, ly t nht k ca mt ngi m:

a con ca mt b hng xm khc... Jenny xn gn li v a cho n nhng

chic bnh nh. N theo di thng b kia ang bt u rn r. Ri n th
vut ve mi tc thng b, nhng thng b li ra... Thng b nn, nhng
Jenny dng nh vn lo lng. N li a chi v v v thn mt ln u
v ln vai thng b .

giai on pht trin ny, tr em bt u t phn bit nhau bng s nhy

cm tng i r i vi cc xc cm ca ngi khc. Mt s, nh Jenny, th
rt nhy cm, trong khi mt s khc li khng ch . Mt lot nghin cu do
Marian Radke Yarrow v Carolyn Zahn Waxler thc hin ti Vin nghin
cu quc gia M v sc kho tinh thn, cho thy rng nhng s khc
nhau trong biu hin ng cm phn ln l do cch b m dy d con mnh.
Tr bit ng cm hn khi b m lm chng ch ti hu qu t hnh vi
xu ca chng i vi nhng a tr khc (Xem ny, con lm cho bn
bun y, thay v: My lm mt iu tht t hi). Hai nh nghin cu
n ny cng nhn xt rng s ng cm ny sinh tr em khi chng nhn
thy ngi khc phn ng nh th no vi ni bun ca ngi khc.
Bng cch bt chc nhng iu chng nhn thy, tr em c c mt lot
nhng phn ng ng cm, c bit l khi chng n gip cho nhng a
bn ang bun.

a tr ha hp
Sarah sinh i, Mark v Fred. Theo ch, Mark ging mnh hn cn Fred
th ging b hn, iu c l gii thch cho nhng i x khc nhau rt
tinh t ca ch dnh cho hai a con trai nh. Khi chng c 3 thng,
Sarah thng c n bt ci nhn ca Fred ri li quay mt i. Khi ch nhn
i ch khc, Fred li nhn ch, v vng quay y c tip tc cui cng Fred
thng o ln khc. Ngc li, Sarah khng h bt Mark phi nhn mnh
nh th. N c th thi nhn khi n mun, m khng h b m ni p.

l ng x v hi nhng li cho thy nhng hu qu nghim trng. Mt

nm sau, Fred thng hay lo s v l thuc hn Mark; nht l n thng
biu l s s hi ny bng cch ngng tip xc bng mt vi ngi khc.
Tri li, Mark nhn thng vo mt ngi khc; khi n mun ngng tip xc,
n nh nh quay u i vi mt n ci quyn r.

Nhng quan st trn c Daniel Stern, nh tm thn hc trng i

hc Cornell, thc hin . Daniel b thu ht bi nhng trao i lp i lp li v
kh nhn thy gia b m v con ci; ng cho rng c s ca i sng tnh
cm c th hin trong nhng khonh khc thn thit y. Nhng thi
im quyt nh l nhng thi im m a con thy rng xc cm ca n
c n b li, theo qu trnh c Daniel gi l s ha hp (attunement).
M ca hai a tr sinh i ha hp vi Mark, nhng li khng ha hp v
xc cm vi Fred. Daniel cho rng s lp i lp li v s khonh khc ha
hp hay lch pha gia b m v con ci quyt nh vic con ci, khi tr
thnh ngi ln, s iu chnh quan h tnh cm vi ngi thn ca chng
nh th no.

S ha hp din ra trm lng, theo nhp ca nhng quan h. Daniel

nghin cu n vi s chun xc tinh vi bng cch ghi li ng x gia b m
v con ci trong nhiu gi lin. ng nhn thy rng s ha hp cho php
cc b m lm cho con mnh bit rng mnh hiu c nhng g chng ang
cm nhn. Chng hn, khi a con ku ln v thch th, ngi m xc nhn
thng ip ny bng cch va lc nh a con va t t vi n, hay ct cao
ging ngang vi ting ku ca a con. Trong loi trao i ny, thng ip
xc nhn ca ngi m ph hp vi mc hng phn ca a b.

S ha hp rt khc vi s bt chc n thun. Nu ch mun bt chc

mt a b Daniel ni, th iu ch c ngha l bit c nhng g n
lm m khng phi nhng g n ang cm thy. n hiu rng mnh bit
nhng g n cm thy, th t mnh phi biu hin nhng tnh cm ca a
b bng mt cch khc.
 ngi ln, tnh yu th cht l mt phn ca s ha hp, Daniel vit:
Da vo s cm nhn trng thi ch quan ca ngi kia: ham mun v
nh c chia s vi nhau, trng thi hng phn tng ln ng thi. Nhng
ngi yu nhau p li nhau kp thi, em li cm gic ng ca s ha
hp su sc. Khi h tho mn, nhng quan h tnh dc l hnh vi ng cm
ln nhau; cn khi khng tho mn, th khng c s chia s cm xc y.

S lch pha v nhng hu qu ca n

Theo Daniel, chnh nh c kinh nghim lp i lp li v s ha hp m a

b hiu rng ngi khc c mun chia s xc cm vi n hay khng. S hiu
bit ny dng nh xut hin vo lc c 8 thng, khi a b bit mnh
khc vi nhng ngi khc v s tip tc c bi p bng nhng quan h
thn thit ca n sut c i. Khi b m khng ha hp vi con mnh, th s
c hu qu rt xu. Trong mt th nghim, Daniel yu cu cc b m tng
hay gim cc phn ng ca h i vi tnh cm m con mnh biu hin, thay
v lm cho s phn ng y ha hp. Nhng a con ngay lp tc biu l s
tht vng v bun ru.

Thiu s ha hp gia b m v con ci trong thi gian di s gy nh

hng su sc ti tnh cm ca nhng a con. Khi b (m) khng biu l
cht ng cm no i vi biu hin xc cm no ca a con nh vui,
bun, thch c mn trn, th a con bt u trnh bc l xc cm y v
cui cng khng cn cm nhn c n na. Chnh v th, c nhng mng
xc cm thn thit cng c th b xo i, nu biu hin ca nhng tnh cm
y vn tip tc b lm mn i cng khai hoc ngm ngm.

Tr em c th b nh hng mt s tnh cm tiu cc t nhng ngi chung

quanh chng. Ngay c nhng a rt nh cng cm nhn c thi ca
ngi m suy sp tinh thn khi h chi vi chng v chng hay bc l s
gin d v bun ru hn, t hiu k v hng th hn nhng a b c m
khng b suy sp tinh thn .

Ci gi phi tr cho s thiu hi ha v xc cm thi th b c th qu ln,

v khng ch i vi a tr. Mt nghin cu v nhng ti phm c bit
hung c v d tn cho thy, chng u c nui trong cc gia nh hay
nh tr m ci theo cch ging nhau, m do kh nng v quan h xc
cm hi ha chc chn mc thp nht .
Nu s th xc cm dng nh dn n xi mn s ng cm, th bo lc
tm l nht l s tn bo tinh thn v th cht, nhng s s nhc v hung
bo dng nh a ti kt qu ngc li. Nhng a tr phi chu s gy
hn tinh thn y c th tr nn nhy cm qu mc, bng thi nghi ng
sau chn thng vi nhng ch s nguy hi. S m nh v tnh cm ca
ngi khc l c trng ca nhng ngi vn l nn nhn ca bo lc tm
l thi th u nn hiu r nhng bin i t ngt thng trm v tm
trng m i khi ngi ta gi l s ri nhiu ca nhn cch. Nhiu ngi
trong s c nng khiu hiu c nhng g ngi khc cm nhn9.

Thn kinh hc v s ng cm

Nh thng xy ra trong thn kinh hc, nhng bnh nhn c cc triu

chng l cho thy nhng ch bo u tin v s ng cm ca no. Bn
bo co nm 1975 phn tch trng hp nhng bnh nhn c nhiu
thng tn phn bn phi cc thy trn, nhng ngi ny khng th hiu
c thng ip tnh cm th hin ging ni ca ngi ni chuyn vi h,
nhng li hon ton c th hiu c nhng li ca ngi . i vi h,
mt ting cm n chm chc, mt ting cm n chn thnh v mt ting
cm n bc bi u mang ngha ging nhau. Mt bn bo co khc nm
1979 m t nhng bnh nhn c tn thng cc vng khc ti bn cu
phi, h li mc chng thiu ht rt khc v s cm nhn xc cm ca chnh
h. Nhng ngi ny khng th din t c xc cm ca mnh bng
ging ni hay c ch. H c thc v xc cm ca mnh, nhng khng th
din t chng. Nhng vng v no b tn thng c lin h cht ch vi h
thng ra, nh cc tc gi nhn xt.

Nhng nghin cu ny xut pht t bi vit ca nh tm thn hc Leslies

Brothers v sinh hc ng cm10. im qua nhng d kin thn kinh hc
v nhng nghin cu so snh, Brothers ng nht hnh nhn v nhng
lin kt ca n vi vng lin tng ca v no th gic nh mt b phn ca
vng mc no chnh chu trch nhim v s ng cm.

Phn ln nhng d kin thn kinh c ly t nghin cu trn ng vt,

c bit l loi kh. Vic nhng con kh biu l s ng cm hay s giao
tip xc cm nh Brothers gi c chng minh khng ch bng quan st
m bng c kinh nghim, nh v d sau y: ngi ta tp cho nhng con kh
rhesus s mt tn hiu m thanh bng cch lin kt n vi s phng in.
Nhng con kh ny hc cch trnh s phng in bng cch ta vo n by
mi ln nghe thy tn hiu. Sau , ngi ta t cc cp kh vo nhng
chung tch xa nhau, phng tin giao tip duy nht ca chng ch l vng
mch khp kn ca truyn hnh, cho php chng nhn thy mt con vt kia
trn mn hnh. Mt trong hai con kh sau khi nghe thy tn hiu ng ngi
kia, th biu l s s hi. Con kh cn li, nhn thy biu hin s hi y, lin
ta vo n by ngn s phng in mt hnh vi ng cm.

Sau khi thy nhng con kh y c th c c xc cm trn mt ng

loi, cc nh nghin cu cm nhng in cc rt nh vo no chng. Nhng
in cc ny cho php ghi nhn hot ng ca n-ron. Bng cch ghi nhn
hot ng ca cc n-ron ca v no th gic v ca hnh nhn, ngi ta
nhn thy khi cho mt con kh nhn thy mt con kh kia, s phng n-ron
s xy ra trong v no th gic, ri trong hnh nhn. Nh chng ta bit,
hnh trnh ny l li i quen thuc ca thng tin kch thch xc cm. Nhng
iu ng ngc nhin trong kt qu nghin cu ny l chng cho php nhn
bit cc n-ron ca v no th gic ch phn ng vi biu hin trn mt, hay
vi c ch ring bit, nh s nhn mt e do hay khip hi, hay mt t th
phc tng. Nhng n-ron ny khc vi n-ron khc trong vng thng
phn ng vi b mt thn thuc. iu ch ra rng, ngay t u, b no
c to ra phn ng vi biu hin ca cc xc cm, iu cng c
ngha: ng cm l mt s kin sinh hc.

Nhng nghin cu ca nh tm l hc Robert Levenson cho thy con

ngi, s ng cm da vo c s sinh l tng t. Levenson nghin cu
cc cp v chng ang c on xem pha i phng cm thy nh th no
khi ang ci nhau kch lit11. Phng php tht n gin: cc cp v chng
c chp phim v nhng phn ng sinh l ca h c o khi h ci nhau.
Sau , mi bn xem phim v m t xc cm m mnh ln lt cm thy. Ri
xem li phim th gii m nhng xc cm ca ngi kia.

Cu tr li ca cc i tng t ra chnh xc nht khi phn ng tm l ca

h theo st s tin trin ca cuc ci c. Khi ngi chng hay ngi v
m hi m a, th m hi ca ngi kia cng chy rng rng. Khi tim
ngi kia p chm li, tim ngi ny cng vy. Tm li, c th h bt
chc phn ng sinh l tinh vi v lun lun thay i ca ngi kia. Khi
nhng phn ng sinh l ca ngi xem phim ch lp li ng nh phn ng
c khi ci nhau, ngi xem kh on ng nhng g ngi kia cm thy.
Ch c s ng cm khi phn ng sinh l ca cc cp v chng din ra ng
thi.
T c th suy ra rng khi b no xc cm bt c th c phn ng mnh,
chng hn, mt cn gin th t hoc khng c s ng cm. S ng cm
i hi nng lc tip nhn v s yn tnh nhng tn hiu tinh t th
hin tnh cm ca ngi kia c th c nhn bit v bt chc.

ng cm v o c: Ngun gc ca s v tha

ng bao gi tm hiu xem chung nguyn hn ai: n nguyn hn ngi

. Trong cu ni ni ting ny, John Donne din t thc cht ca mi
quan h thng nht gia s ng cm v lng nhn t: cm nhn c ni
au ca ngi khc, l quan tm ti chnh bn thn mnh. Theo ngha ,
ng cm l ci ngc li vi c cm. C nn ni di khi lm tn thng
tnh cm ca mt ngi thn khng? C nn gi li ha n thm mt
ngi bn b m hay chp nhn mt li mi n tra vo pht cui cng
khng? C nn gi to duy tr s sng ca ngi no khng?

Nhng cu hi o c y c Martin Hoffman t ra khi tin hnh nghin

cu v s ng cm, v ng cho rng phn xt o c bt ngun t tnh
cm ny, do ng cm vi nhng ngi ang kh s v gp nguy him hay
thiu thn v, do , chia s ni au kh ca h m ngi ta b thc y ti
ch gip h12. Hoffman cho rng chnh nng lc ng cm, t mnh
vo a v ca ngi khc a ngi ta n ch tn trng mt s nguyn tc
o c.

Theo Hoffman, s ng cm pht trin t thi th u. Khi c 1 tui, a

tr cm thy bun ru mi khi n nhn thy mt a khc ng hoc khc.
Sau nm u tin, khi n bt u bit ti s hin din ring ca n, n c
gii khuy cho a b kia bng cch a mt con gu bng, chng hn. T 2
tui, n bt u hiu rng tnh cm ca ngi khc l khc vi ca n, v n
tr thnh nhy cm hn vi nhng tn hiu cho thy ngi khc ang cm
thy g. giai on ny, n c th hiu c rng cch tt nht gip a
tr khc ht khc c l l tn trng bn lnh ca n v ng qu ch ti
nc mt ca n.

S ng cm t ti hnh thc hon chnh nht vo lc kt thc tui th,

khi a tr hiu rng ni bun c th khng ch l tnh th trc mt m
cn l s nhn nhn thn phn hay v th ca mt ngi no trong cuc
i, c th l ngun gc thng xuyn ca s au kh. Pht trin tinh
thn ti mc ny, n c th ng cm vi au kh ca c mt nhm, nh
nhng ngi b loi tr. Vo tui nin thiu, s hiu bit ny c th lm
tng thm nim tin o c vng chc hng ti ch u tranh chng li
bt hnh v bt cng.

Sng khng ng cm: Tm l v o c ca k chng x hi

Eric Eckardt, v s ca n vn ng vin trt bng Tonya Harding, l ch

mu mt ti c b i. Hn thu bn lu manh tn cng Nancy Kerrigan, i
th chnh ca Harding ti Th vn hi 1994. B thng u gi, Kerrigan
khng th luyn tp trong nhng thng quyt nh trc cuc thi. Nhng
khi Eckardt thy Kerrigan khc nc n trn truyn hnh, hn ly lm hi
hn v th nhn iu b mt ca mnh vi mt ngi bn, a ti ch bn
th phm b bt. l sc mnh ca s ng cm.

Nhng ni chung, th phm ca nhng ti c b i u hon ton khng c

s ng cm. Bn trm cp, bn hip dm tr em v ti phm bo lc gia
nh khc thng c chung c im y. Vic chng khng th cm nhn
c ni au kh ca cc nn nhn cho php chng t di mnh bin
minh cho ti c ca chng. Chng hn, bn hip dm t nh: Ph n m
c c hip dm hoc Nu c ta chng c, th l lm ra v kh khn
m thi; bn hip dm tr em ngh: Ta khng lm iu c vi n, ta dy
cho n lm tnh, hoc: l cch biu l s tru mn; cn nhng ng
b b m nh p con mnh li t nh: l ta dy cho n mt bi hc
ch ng. Nhng s bin minh y c h lp i lp li khi hnh h nn
nhn ca mnh.

i khi, s thiu ng cm ng lc li c th l u im trong mt s

ngh nghip nh vin cnh st ph trch thm vn chng hn. Nhng
ngi tng lm tra tn di ch chuyn ch gii thch vic h hc
cch tch khi nhng xc cm ca nn nhn nh th no thc hin
nhim v ca mnh. C nhiu con ng dn ti ch dng th on.

Mt trong nhng biu hin ng lo ngi nht ca s thiu ng cm

c pht hin ngu nhin trong nghin cu v bo lc v chng. Nhng
nghin cu ny tm thy s d thng sinh l nhng anh chng d tn
nht, nhng k thng xuyn nh v, hoc do git v bng mt con dao
hay mt khu sng: nhng k hnh ng lnh lng v c tnh ton hn l
b cn cung n chi phi13. Chnh vo lc cn gin d ca h tro ln, s d
thng y xut hin: nhp tim h chm li thay v p nhanh ln, nh l ra
phi th. Ni cch khc, h bnh tnh v mt sinh l ngay c khi h tr nn
gy hn v tn bo hn. Bo lc ca h dng nh l hnh vi khng b c
tnh ton, khng ch v h bng s hi.

Khc vi nhng ngi n ng khc cng nh v, h c xu hng bo lc

hn bn ngoi gia nh v thng tham gia u , hoc thng nh nhau
vi cc ng nghip hay bn b. Mt khc, trong khi phn ln nhng ngi
n ng nh v lm iu lc cn gin d ni ln th nhng k ny
thng tn cng v chng v l do r rng no.

Mt s nh nghin cu v nhng tn ti phm mc bnh tm thn cho rng

cch thc hin ti c lnh lng nh th, cng nh vic thiu ng cm ca
chng l do khuyt tt n-ron m c. Mt ngun gc sinh l ca bnh tm
thn c pht hin theo hai cch khc nhau, nhng c hai u chu nh
hng ca cc vng mch n-ron dn ti h thng ra. Trong mt th
nghim, ngi ta ghi cc sng no ca cc i tng trong khi h c c
nhng t m th t ch ci b o ln. Cc t hin ra rt nhanh, ch
trong khong mt phn mi giy. Phn ln phn ng khc nhau vi t
ng mang ni hm xc cm, nh git v vi nhng t trung tnh, nh gh:
h tm thy nhanh hn li gii i vi nhng t mang tnh xc cm v cc
sng no ca h c dng chuyn ng c trng, khng thy c t trung
tnh. Nhng nhng ngi mc bnh a nhn cch khng bao gi c phn
ng nh vy: cc sng no ca h khng c chuyn ng c bit no
phn ng vi nhng t mang tnh xc cm, cng khng phn ng vi cc t
nhanh hn. Tt c nhng iu ny cho thy c s ct t cc vng mch
gia v no ngn t (nhn bit cc t) v no ra (gn vi mt xc cm).

Theo Robert Hara, nh tm l hc Canada thc hin cc nghin cu ny,

nhng kt qu y cho thy ngi mc bnh tm thn ch c hiu bit hi
ht v cc t mang tnh xc cm, cn tnh tr ca ngi mc bnh nhn
cch, theo Hare, mt phn l do c im d thng trong hot ng ca
hnh nhn v cc vng mch lin kt: nhng ngi mc bnh a nhn cch,
lc sp nhn s phng in, khng h t ra mt du hiu s hi no. V au
n khng gy ra mt cht s hi no ngi mc bnh tm thn, nn
Hare cho rng h khng s s b trng pht v hnh vi ca mnh. V bi v
chnh h khng cm thy mt cht s hi no, nn h cng khng ng cm
vi ni s hay au n t nn nhn ca h.
8. Ngh thut ha hp vi ngi khc
Len, 5 tui tc in ln vi Jay, a em trai hai tui ri v ph nhng
hnh lp ghp ca n. Tc gin, n cn Jay khin thng em khc tht. M
chng mng Len, bt n ct chi i. Nh phi chu s bt cng gh gm,
Len o khc nc n. M n vn cn bc mnh, khng d n.

Jay bn khon vi nhng ting khc ca anh trai, n quay sang an i anh
mnh:

ng khc, Len Jay van xin. ng khc na...

Nhng Len vn khc. Can thip khng xong, Jay cu cu m:

M! Xem Len vn khc ka. Len vn khc ka!

Ri quay sang anh, n hc kiu m v v anh mnh v ni vi ging du

dng:

Thi, ng khc na!

Nhng Len vn nc n. Jay th dng th thut khc, n gip anh xp li cc

hnh lp ghp.

Chng n thua g. Jay cha chu thua v thay i phng php. N a cho
anh trai chic t nh xu v c lm cho anh qun i tn kch va ri:

Xem ny, c mt hnh ngi ngi trong xe ny. l ci g th, Len? Ci g

th?

Vn cha ngui, nc mt Len vn tro ra. M n li gi tr e do c in:

My mun n roi h?

Len lc u.

Vy th nn ngay M n cha ht bc mnh, ni vi ging kin quyt.

Qua ting khc nc n, Len lm bm: Con s thi, ging th thm v hn

hn.

iu khin cho Jay th dng mt thut cui cng na: bt chc ging
ra oai ca m, n do:
 ng khc na, Len. Nu khng s n n y!

Cu chuyn trn cho thy s tinh t tm l ng ch m a tr 30 thng

c th c khi mun tc ng ti xc cm ca ngi khc. Trong nhng
nh lm du cn bun bc ca anh mnh, Jay p dng c mt lot chin
lc, t van ni n hm da, qua tm kim ng minh (m n) an i, gii
khuy v gip . C l, Jay nh li tt c nhng tr ngi ta lm vi
n khi n bun bc. iu khng quan trng, ci ch yu l n thc
hin nhng chin lc ny khi cn thit, d n cn rt nh.

Cng c a tr khc la tui ny coi s bun bc ca anh mnh nh c

hi tr th v lm mi ci s bun bc y tng thm. Nhng s c
y li cho thy s xut hin ca nng lc nhn bit nhng tnh cm ca
ngi khc v ng x theo li gy nh hng ti tnh cm y. Ngh thut
quan h gia cc c nhn l da vo nng lc ny.

Trc khi thc hin c kh nng ny, tr em phi t ti kh nng t ch

ng bn thn nht nh, bt u c th lm du s gin d, s bun bc hay
s hng phn ca chng v khng ch c xung lc ca chng ngay c khi
nng lc ny vn cn phi thai. Nhng du hiu ca nng lc t ch ng
ny xut hin gn nh ng thi; t ti mc ch, a tr phi t ra c
th ch i m khng khc, c th ci nhau v ly lng, thay v dng ti sc
mnh th bo, d khng phi bao gi n cng s dng nhng nng lc y.
S kin nhn tr thnh ci thay th cho nhng cn gin d, t ra l thnh
thong nh th. Nhng du hiu u tin ca s ng cm mm mng ca
lng trc n bc l lc 2 tui; chnh v th m Jay c an i anh mnh
kin tr nh vy. iu khin cc xc cm ca ngi khc, cn hai nng
lc tm l khc na: s t ch v s ng cm.

Nhng ti nng quan h ca c nhn trng thnh t nn tng y. l

nng lc x hi cho php a ti hiu qu nht nh trong mi quan h vi
ngi khc. Thiu nhng nng lc ny c th a ngi xut sc nht ti
ch tht bi trong cc quan h x hi v b coi l kiu ngo, kh chu hoc v
cm. Nhng nng lc x hi ny bo m thnh cng trong cc cuc tip
xc v trong quan h tnh cm, chng c v, thuyt phc, gy nh hng i
vi ngi khc v lm cho h d chu.

ng tr nh
Mt nng lc x hi cn bn l s th hin xc cm tng i thoi mi.
Paul Elkmen gi s ng thun x hi v xc cm khin n th hin vo bt
c lc no nhng quy tc trnh din. V mt ny, c s khc nhau gia cc
nn vn ha. Elkman v ng nghip nghin cu phn ng trn mt ca
cc sinh vin Nht Bn khi cho h xem b phim v nghi thc ct bao quy
u ca nhng th dn tr. Khi trong phng c mt ging vin, h t ra gn
nh thn nhin. Nhng khi h ch c mt mnh (khi c my camera giu
kn quay phim) th mt ca h biu hin mt thi lo s, khip hi v gh
tm.

Nhng quy tc ny mang nhiu hnh thc c s . Mt trong nhng hnh

thc y l gim nh biu hin xc cm, nh trong v d trn. Mt hnh thc
khc l cng iu biu hin xc cm, nh mt a tr ln 6 mm mi nhn
mt chy ti mch m l b anh n tru chc. Hnh thc th ba l thay th
xc cm ny bng mt xc cm khc; hnh thc ny c dng mt s
nc chu , ngi ta coi vic ni: Khng l chng tai, nn thch:
ng hn (tuy trong lng ngh ngc li). Vic s dng nhng chin
lc ny khn kho v ng lc l mt yu t ca tr tu xc cm.

Ngi ta sm hc c nhng quy tc ny, mt phn v c gio dc nh

khi b m yu cu con ci ng l v tht vng m phi mm ci v cm
n khi nhn c mt mn qu sinh nht m chng khng thch t ngi
ng ca mnh. Nhng, vic tp luyn ny thng c thc hin bng li
bt chc. Chng hn, nu b (hay m) dn a con phi mm ci v cm
n nhng li t ra nghim ngh v lnh lng din t thng ip y bng
ging tht to m khng phi l tru mn th a con d rt ra bi hc hon
ton khc v s trnh v mt nhn nh vi ngi ng, cng nh s ni ting
Cm n kh khan. Hiu qu i vi ngi ng s rt khc nhau: trong
trng hp th nht, ngi ng s bng lng (d b la); trong trng hp
th hai, ngi ng s b tn thng v chng n nhn mn qu ca mnh
r rng l khin cng.

Quy tc m a tr hc c i th l th ny: Hy che giu nhng xc

cm tht ca con nu iu lm tn thng ngi con yu mn v thay
vo bng nhng xc cm gi v khc nhng t tai hi hn. Nhng quy
tc biu hin y khng ch l mt phn hp thnh ca b lut giao tip x
hi, m cn quyt nh hiu qu xc cm ca chng ta i vi ngi khc.
Tn trng nhng quy tc ny s to ra hiu qu ti u; cn vi phm chng
s gy tc hi v xc cm.
Tnh biu cm v s ly lan ca cc xc cm

David Busch mt ngi lnh M tng tham gia chin tranh Vit Nam k
li rng: Trong mt ln ng vi b i Vit Nam, khi nhm ca anh ta
ang n mnh trong bi cy, bng c su nh s xut hin ni ui nhau i
trn b rung, h tin thng ti tuyn la mt cch y t tin v bnh tnh.
Khng nhn tri hay phi, h i thng v pha trc. V tht l, khng c ai
bn h c. David Busch ni: Khi h i ht b rung, ti bng cm thy nh
mnh b tch khi cuc chin u. Ti hon ton mt ht ch chin u, t
ra l trong thi gian cn li ca ngy hm y. V chc chn khng ch c ti,
v mi ngi cng u dng li. Chng ti dng chin u .

S dng cm v bnh tnh ca su thy tu c hiu qu lm cho nhng ngi

lnh phi nm yn y minh ha cho nguyn tc cn bn ca i sng x
hi: cc xc cm c kh nng ly lan. Cu chuyn va k l trng hp c
bit. Cn trong phn ln nhng trng hp khc, s ly lan thng tinh vi
hn nhiu, c thc hin mc tinh t, gn nh khng cm nhn
c.

Trong mi cuc gp g, chng ta pht i nhng tn hiu tm l tc ng ti

ngi khc. Cng khn kho iu tit quan h ca mnh vi ngi khc bao
nhiu, th chng ta cng kim sot c tn hiu do mnh pht i by nhiu.
Nng lc iu tit kiu trao i ny l mt phn tr tu xc cm. D c
thin cm, th v l nhng t chng ta thng dng ni ti ngi c
kh nng khin cho s gn gi tr nn d chu. Nhng ngi c kh nng
gip ngi khc v lm du bt lo lng ca h l ngi nm c mt
th hng ha x hi rt c a chung; mi ngi thng tm n h vo
lc kh khn.

y l minh chng ng ngc nhin v s tinh t ca xc cm c truyn

i t ngi ny sang ngi khc. Trong mt th nghim n gin, hai ngi
tnh nguyn tr li cho phiu hi v tm trng hin thi ca mnh, ri h
ngi yn, mt i mt, trong khi ch ngi th nghim tr li. Hai pht sau,
ngi th nghim tr li v yu cu h li tr li theo cng phiu hi y.
Trong hai ngi, mt ngi vn hng ngoi, cn ngi kia th lnh nh
. Nhng c hai ln, s chuyn dch xc cm c truyn t ngi th
nht sang ngi th hai .

C ch ca s truyn cm l chng ta bt chc khng c thc nhng xc

cm do ngi no biu hin, bng cch bt chc biu hin trn mt, c
ch, ging ni v nhng du hiu khng li khc ca ngi m ta khng
bit. Bng s bt chc ny, ngi ta li to ra tm trng ca ngi khc
cho mnh.

Khi c s tc ng qua li gia hai ngi, th chuyn dch tm trng i t

ngi c kh nng din cm nht sang ngi th ng nht. Nhng mt s
ngi c bit c thin hng ly truyn xc cm; do tnh nhy cm bm
sinh, h thn kinh c lp ca h (mt my ghi hot ng xc cm) d c
kch thch hn. Tnh d xc cm y dng nh lm cho h mn cm hn;
cc b phim tnh cm lm cho h khc, vi li trao i vi ngi mang tm
trng vui v l li nng tinh thn ln v iu cng lm cho h ng
cm hn, v h d xc ng trc tnh cm ca ngi khc).

Nh tm l hc John Cacioppo khi nghin cu nhng trao i xc cm y,

khng nh: Ch mt vic nhn thy ai biu hin xc cm l cho
ngi bt chc biu hin theo, d c thc hay khng. iu lun
lun xy ra, l kiu bin o ma, mt tnh ng thi, truyn lan ca xc
cm. Tnh ng thi v tm trng y lm cho ngi ta cm thy c tng
tc hay khng.

Mc phi hp xc cm c cm nhn khi c tng tc c phn nh

cch phi hp c ch ca mt s ngi trong khi h ni v du hiu v s
gn gi nhau y ni chung vt ra khi thc. Mt ci gt u ng vo lc
ngi kia a ra nhn xt, hay c hai u i t th ngi trn gh cng lc,
mt ngi th hng ti pha trc trong khi ngi kia li da vo lng
gh.

Tnh ng thi ny dng nh lm cho s trao i tm trng d dng hn,

ngay c khi l tm trng tiu cc. Chng hn, trong nghin cu v tnh
ng b th cht, nhng ph n b suy st tinh thn d ci nhau vi chng
mnh v vn quan h ca h. Tnh ng thi khng bng li cng ln, th
ngi ta cng cm thy nng n sau khi tranh ci v cm thy mnh mang
y tm trng tiu cc t ngi kia truyn sang . Tm li, d cm thy lc
quan hay chn chng, s tng tc ca h cng mang tnh ng thi v
th cht th tm trng ca h cng ging nhau.

Tnh ng thi gia gio vin v hc sinh l du hiu v s gn gi nhau

gia h. Nhiu nghin cu c thc hin trong cc nh trng cho thy
cc c ch cng phi hp cht ch gia thy v tr, th h cng cm thy
thn thit, sung sng, hng khi v thoi mi trong mi quan h ca h.
Ni chung, mc cao ca tnh ng thi c ngha l ngi ta qu trng
nhau.

Theo Cacioppo, hiu qu ca cc quan h c nhn mt phn ty thuc vo

s n nhn ca ngi ta thit lp tnh ng thi v xc cm y. Nu d
cm nhn tm trng ca ngi khc hoc nu d lm cho ngi khc chu
tc ng tm trng ca mnh, th mi quan h s thoi mi hn v mt xc
cm. Du n ca mt th lnh tht s hay ca din vin c bit ti lm xc
ng c to ng hng nghn ngi theo li . Cng vy, Cacioppo nhn
xt, nhng ngi khng nm bt c hay khng truyn c cc xc cm
thng gp vn xc cm v h lun lm cho ngi khc kh chu m
khng bit tht chnh xc l ti sao?

em li tnh xc cm cho s tng tc, theo ngha no , l du hiu chi

phi mc su xa, thm kn; c th l iu khin trng thi xc cm
ca ngi khc. Trong mt tng tc, ngi biu cm nht hay ngi c
nhn cch mnh nht l ngi c th nh hng xc cm ca ngi khc.
Ngi chi phi thng ni nhiu hn, cn ngi b chi phi thng c xu
hng nhn mt ngi kia. S chi phi xc cm l ci quan trng nht ca
nh hng.

Nhng kin thc s ng v tr tu x hi

Vo gi ngh gii lao ca trng mu gio, my a tr chy trn bi c;

Reggie vp ng, u gi b au v o ln khc, nhng a khc vn tip tc
chy nhng Roger th dng li. Khi Reggie dn dn nn khc, Roger xoa u
gi cho n v ni: T cng th, t cng au u gi.

Theo Thomas Hatch, mt ng nghip ca Howard Gardner trng

Spectrum th Roger c mt tr tu lin h c nhn ni bt6. N c bit
thnh tho trong vic nhn ra xc cm ca cc bn v t t mnh vo trng
thi xc cm mt cch nhanh chng v kho lo. Ch c n ch ti
Reggie b ng v b au, c an i bn, d ch l xoa xoa u gi. C ch
bnh thng ny bc l nng lc tm l cn bn nhm gi nhng quan h
cht ch, d l trong hn nhn, bn b hay kinh doanh. tr em, nhng
nng lc thuc loi ny l mm mng ca ti nng s ny n trong tng
lai.

Ci ti ca Roger l mt trong bn nng lc c Hatch v Gardner coi l

nhng thnh t ca tr tu quan h c nhn:
 Nng lc t chc cc nhm: l nng lc u tin ca mt th lnh,
bit khi u v phi hp n lc trong mt nhm ngi. l ti nng ca
cc o din, cc vin ch huy qun s, ngi lnh o doanh nghip.

Nng lc thng lng v cc gii php: l ti nng ca ngi lm

trung gian, cho php ngn nga xung t v gii quyt chng. Nhng ngi
ny c nng lc tuyt vi v s dn xp, lm trng ti cho bt ng. Ngi
ta thng thy h trong ngnh ngoi giao hay t php.

Nng lc thit lp quan h c nhn: l ti nng c Roger, nng lc

ng cm v giao tip. N lm s tip xc tr nn d dng v cho php nhn
bit tnh cm v lo lng ca ngi khc p ng li thch hp l ton
b ngh thut v quan h c nhn. Nhng ngi c nng lc ny l ng
nghip, ngi bn tt, nhng cp v chng c th tin cy; h tr thnh
nhng ngi bn hng, ngi qun l hay v gio s tuyt vi.

Nng lc phn tch x hi: l bit nhn ra tnh cm, ng c v lo lng

ca ngi khc. S hiu bit ny cho php mt s thn thit ln hn v
em li thin cm. Di hnh thc cao nht ca n, nng lc ny to ra
nhng ngi t vn hay ngi cha tr bnh tm l tt v, nu gn vi mt
ti nng vn hc, h s l nhng nh tiu thuyt hay nh vit kch gii.

Kt hp li vi nhau, nhng nng lc ny to thnh cht tinh t trong quan

h con ngi, thnh t cn thit cho s hp dn, cho thnh cng x hi,
thm ch cho s quyn r. Hnh thc tr tu x hi ny cho php kt ni
quan h ha hp, khm ph tinh t tnh cm v phn ng ca ngi khc,
lnh o v t chc kho lo, phng v vt qua mi bt ng thng
xut hin trong hot ng ca con ngi. Nhng ngi c nng lc ny l
th lnh bm sinh, c th din t thc tp th v lm cho thc ny tr
thnh iu hng dn mt nhm ngi ti vic thc hin mc ch ca n.
l nhng ngi c ngi ta thch th, v h c kch thch ln v mt
xc cm: h lm cho ngi khc c tm trng thoi mi, khin ngi ta ni
rng: Chi vi mt ngi nh anh ta, tht th v.

Tuy vy, nu nhng nng lc quan h c nhn y khng p ng v tho

mn c nhu cu v tnh cm ca bn thn, th thnh cng cng khng lm
bn tho mn. l nhn xt ca Mark Snyder, mt nh tm l hc nghin
cu v nhng ngi m ti nng ca h li bin thnh th la bp x hi, rt
gii v ngh thut gy n tng tt7. S nh i ny c c khi nng lc
x hi ln t nng lc hiu bit v tn trng nhng tnh cm ca mnh;
c yu thch hay t ra c tn trng, k la o lun c nm bt
nhng g m ngi khc mun anh ta, khng ngn ngi ni mt ng lm
mt no, nu iu em li s tn thng ca ngi khc, hay ni cch
khc, h sn lng sng vi s sai lch gia hnh nh b ngoi v con ngi
thc ca h min l lm ngi khc hi lng v t c mc ch ca
mnh. Theo Snyder, du n khc bit ca loi ngi ny l h to ra n
tng rt tt nhng li c rt t nhng quan h bn vng hay ng hi lng.
Bi tranh th ngi khc v ngi khc yu qu, h sn sng cho
nhng k h khng a tng rng h l bn. V h thng dng cc nng
lc x hi thay i hnh vi ca mnh theo i hi ca hon cnh ht sc
khc nhau. Theo Snyder, h nh mt th knh vn hoa thay i nhiu mt.
H ng x rt khc nhau theo tnh hung, chng hn t thi gn gi n
mt s d dt. Tt nhin, trong chng mc nhng nt tnh cch y cho php
un nn hiu qu v n tng v ngi khc, h xoay s d dng trong mt
s ngh nghip: sn khu, lut s, bn hng, ngoi giao v nht l chnh tr.

Mt hnh thc t kim sot khc, c l cn quan trng hn, ngn cch h
vi nhng ngi s dng nng lc ca mnh trong x hi thch hp nht,
l nng lc theo ng bn thn mnh, nng lc ny cho php hnh ng ph
hp vi gi tr v tnh cm su sc ca mnh, bt k hu qu nh th no.
Chnh v th, iu m k la o khng bao gi mun lm, l gy ra s
xung t nhm lt trn tnh hai mt hoc ni ln s tht hay lm sng t
mt tnh hung.

Mt ngi khng c nng lc x hi

Cecil l mt ngi xut sc; anh ta bit nhiu ngoi ng v l dch gi rt

gii. Nhng dng nh anh ta thiu mt s nng lc c s cn thit cho
cuc sng. Mt cuc chuyn tr khng ra u ra a bn bn

c ph tr thnh th thch khng th vt qua c i vi anh ta v anh

ta cng khng bit trao i nhng cu x giao s ng nht. Tm li, anh ta
t ra bt lc trong vic duy tr cc quan h x hi thng thng nht. S
lng tng ca anh ta c bit hin r khi c mt ph n, v th Cecil bt
u mt t tr liu tm l.

Anh ta th nhn vi ngi iu tr ca mnh rng anh ta thy mnh chng c

g th v ni c. Khi giao tip anh ta cm thy khng thoi mi. Trong mt
ln tr chuyn, trng thi b kch thch lm cho anh ta ci to ln khng
ng lc, nhng ri anh ta li ngi im nh khi c ngi k chuyn g
tht ng nghnh. S vng v ca anh ta xut hin t thi th u. Anh ta
khng cm thy thoi mi khi c mt anh trai mnh, mt cu b i khi
thch kim chuyn. Nhng khi sng ring, s vng v y vn cn. Anh ta
b t lit v mt giao tip x hi.

Cu chuyn ny c nh tm l hc Lakin Phillips k li. Theo ng, Cecil

khng c c nhng hiu bit s ng cn thit cho cuc sng trong x
hi.

Cha th ni c l s thiu ht ca Cecil c phi l do ngi ta khng

dy cho anh ta nhng nguyn tc c s ca php x giao hay do anh ta
khng th hc c nhng iu . D sao v d v Cecil cng tht b ch v
n nhn mnh tnh cht cn bn ca nhng quy tc ngm v ha hp x hi
v ca v s bi hc m tr em hc c nh tnh ng b ca quan h con
ngi. Khi ngi ta khng tn trng nhng quy tc y, th s lm dy ln
cn sng to ra s kh chu. Chc nng ca nhng quy tc ny cho php
ngi tham gia giao tip cm thy thoi mi; s vng v lm cho ngi ta
kh chu. Nhng ngi khng bit cc quy tc ny khng nhng khng c
cht tinh t x hi no, m cn khng th phn ng ng vi xc cm ca
ngi khc. H thiu nhng yu t cn thit cho s tng tc.

Cc nh tm l hc t ra thut ng lc du (dyssemia, t ting Hy Lp

dys kh v semes tn hiu) ch s bt lc v vic hc cch nhn ra
thng ip khng li. Khong 10 em th c 1 em vp phi nhng kh khn
trong lnh vc ny8.

Nhiu nghin cu nhm vo vic pht hin ra nhng a tr c du hiu

thiu nng lc x hi, vng v n mc bn b khng bit ti hoc khng
mun chi vi chng. Nu b qua mt bn nhng a tr b chn ght v
chng ton chi c, th nhng a tr b bn b xa lnh ni chung u
khng lm ch c hnh ng. Khi mt a tr n ni vng v, ngi ta
cho rng n khng thng minh lm hoc khng c gio dc tt; nhng
nu n khng lm ch c nhng du hiu khng li, th ngi khc
nht l bn b n thy n k cc v s trnh n. l trng hp nhng
a tr khng d dng ha nhp vo tr chi ca nhng a khc, hoc khi
chi vi bn, thng lm cho bn b kh chu. Nhng a tr ny khng
lm ch c ngn ng khng li ca cc xc cm m thng pht ra
thng ip gy kh chu, tuy khng c .
Theo Stephen Nowicki, nh tm l hc nghin cu nhng nng lc khng
li ca tr em, th nhng a tr khng th on ni hay biu hin cc xc
cm thch hp lun lun cm thy hng ht. Thc ra, chng khng hiu
nhng g ang din ra. Khi khng pht i thng ip ng, nhng a tr
thy mnh b phn ng li k cc, hoc b chn ght m khng bit ti
sao. Khi mun t ra vui v nhng tht ra li c v b kch thch hay tc gin,
a tr cng khng bit c ti sao. Nhng a tr ny cui cng li
n tng l chng khng th tc ng ti cch i x ca ngi khc, hnh
ng ca chng khng c hiu qu g ti nhng g xy ra vi chng. Lc
chng cm thy mnh bt lc, suy sp v chn ngn.

Nhng a tr ny khng nhng cm thy b c lp v mt x hi, m cn

gp kh khn trong nh trng. Lp hc r rng va l mt sn khu x
hi, va l ni hc tp; a tr vng v v mt x hi d hiu sai thy gio
hay ngi bn no , v phn ng khng ng. S lo lng v bi ri s
gy nguy hi cho nng lc hc tp ca n. Tht vy, nh nhng trc nghim
v tnh nhy cm khng li c tin hnh tr em cho thy, a tr hiu
sai tn hiu tm l ni chung c kt qu hc tp thp hn kh nng IQ ca
chng.

Ngi ta ght my: S t co khinh mit

Mt trong nhng iu ti t i vi tr nh l khi n ngn ngi khng tham

gia hay b loi ra khi mt nhm chi no . Khi , ngi ta c th thy
a tr y c yu qu hay khng, n c phi l mt phn ca nhm hay
khng. iu ny c cc chuyn gia v s pht trin ca tr em nghin
cu kh k, v nhng cng trnh ny cho thy s tng phn r rng gia
chin lc tip cn ca a tr c bn b yu qu v a tr b khai
tr. Nghin cu cho thy: sng trong x hi, iu ch yu l phi bit
nhn ra v l gii xc cm ca ngi khc v p li nhng xc cm y. Tht
xt xa khi thy mt a tr b nhng a khc loi b khi n mun chi vi
chng; bi kch y, than i, tht ph bin.

Tr em th hin s phn xt tm l ng sau s gt b y thng thn n

tn bo. Cuc i thoi sau y gia nhng a tr bn tui cho thy nh
th9. Linda mun chi vi Barbara, Nancy v Bill, ba a ny ang chi vi
con vt bng g v nhng hnh khi. N quan st my a kia mt pht, ri
chy n gn. N ngi bn cnh Barbara v bt u chi vi nhng con vt.
Barbara quay li ni vi n:
 My khng c chi!

Tao chi c, Linda phn i. Tao cng c nhng con vt ny.

Khng, my khng c chi, Barbara khng nh khng cht kho lo

no. Hm nay, chng tao khng thch my.

Khi Bill bo v cho Linda, Nancy cng tn cng ngay:

Hm nay chng tao ght n.

V s b nghe ni, cng khai hay khng, rng: Chng tao ght my, nn tt
c tr em u t ra thn trng khi mun chi vi mt nhm. Thng thng,
nhng k mi n phi quan st mt lc , ri mi ha nhp vi nhng
ngi khc, lc u cn d dt, v dn dn, t tin hn. Vic mt a tr cui
cng c chp nhn hay khng trc ht ph thuc vo nng lc gia nhp
nhm ca n n mc no, vo vic n cm thy cch tham gia no l thch
hp v cch no l khng thch hp.

Hai l do ch yu hu nh bao gi cng a ti s gt b l mun nm

quyn lnh o qu sm v vic rt khi nhm chi. Nhng chnh l
iu m nhng a tr khng c a thch thng lm: chng tm cch
ch huy nhm chi bng cch c i tr chi qu th bo hay a ra kin
ca mnh qu sm hoc ch l nhn xt kin ca nhng a khc. Tt c
nhng iu ct thu ht s ch . Nhng tri vi mong i, phn ng
ca bn b l khng thm ch ti chng hay t chi chng. Tri li, nhng
a tr bit cch lm cho mnh c a thch thng quan st nhm chi
mt lc bit xem cc bn chi tr g trc khi ti gn, ri chng t ra
cng chp nhn lut chi, chng i cho v tr ca chng trong nhm c
xc nhn ri mi a ra nhng gi ca mnh.

Hy tr li vi Roger, a tr 4 tui m Thomas Hatch thy rt thng minh

v quan h c nhn10. gia nhp mt nhm, sch lc ca Roger l bt
u bng quan st, ri bt chc a tr khc trc khi ni chuyn vi n
v nhp hn vo tr chi mt sch lc c cuc. S khn kho ca
Roger c thy r, chng hn, khi Warren v n chi tr th bom (tht
ra l nhng hn si) vo bt tt. Warren hi Roger xem n mun ngi trc
thng hay my bay. Trc khi la chn, Roger hi Warren: Th cn my,
my ngi trc thng nh?.
S n cn nh ny cho thy s nhy cm i vi bn khon ca ngi khc
v nng lc hnh ng sao cho gi c mi quan h. Hatch bnh lun:
Roger thm d bn mnh gi s c kt v mi quan h ca chng cng
nh s c kt ca tr chi. Ti thy nhiu a tr, leo ln trc thng hay
my bay ca chng v mi a bay mt pha.

Nng lc xc cm: nghin cu k mt trng hp

Nu nt khc bit ca s khn kho x hi l bit lm du xc cm ri nhiu

ngi khc, th nng lc iu tit cn cung n ca ngi no l biu
hin cao nht ca s khn kho y. Nhng g bit c v c ch t iu
tit s gin d v s ly lan ca xc cm cho thy rng mt chin lc c
hiu qu l lm cho ngi ang gin d ngui i, biu l s ng cm i
vi nhng xc cm v kin ca ngi , ri lm cho ngi c kin
khc, gn vi nhng xc cm tch cc hn mt kiu v Judo tm l.

Khng g minh ha cho ngh thut gy nh hng ti xc cm ca ngi

khc tt hn cu chuyn do ngi bn ti k li. l Terry Dobson qu
c, mt trong nhng ngi M u tin hc v Aikido vo nhng nm 50 .
Mt ln khi ang Nht Bn, ng tr v nh bng xe la; ng trn xe la,
ng nhn thy mt g khng l say ru, dng v hung hng, ang leo ln
tu. Hn long chang chi bi va m vo mt ngi n b ang b con,
vo u gi mt cp v chng gi. Sau khi m lung tung, g say tm
ly cy ci ct kim loi gia toa tu, va go tht va c nh n ra.

Chnh lc , Terry cm thy mnh phi ra tay can thip. Nhng ng nh li

li ca thy gio mnh: Aikido l ngh thut ha gii. K no cm thy
mun nh nhau, k b tch khi th gii ny. K no nh thng tr mi
ngi, k s mt ht. Chng ta hc gii quyt xung t, m khng phi
gy ra chng.

Trong khi tt c hnh khch ang ht hn, Terry ung dung ng ln.

A! Mt thng ngoi quc! Ta s cho mi mt bi hc kiu Nht! G say

gm ln v lao vo Terry.

Nhng vo lc , c mt ngi th ba tht ln vi ging vui v: H!.

Ging ngi ny thch th nh gp li bn c. Kinh ngc, g say quay li,

thy mt ngi nh b trc hn 60 tui, mc Kimn. G bt gp b mt
hn h v ngi kia vy g say ti gn li.
G say lin i ti v ni vi ging gy g:

My mun g?

Terry sn sng nh cho g n tht him, ch cn g c mt c ch hung

tn nh nht.

Cu ang ung ru g th? ng gi hi, mt long lanh.

Ru sak, nhng my ng c m kim chuyn, g say rng ln.

! Tht tuyt, tuyt lm, ng gi kia li ni nng nhit. Ta cng th, ta

sng bi sak. C mi ti, v ta v ta cng si m ngi bng mt chai con
v chng ta thng ung trong vn, cng ngi trn chic gh di bng g...

ng gi vn tip tc ni, ng nhc ti cy th mc bn cnh, nhng th cy

phong ph trong khu vn nh v nim vui th c ung sak chiu ti.

G say lng nghe, mt bt u du i v hai nm tay gin ra.

... Ti cng th, ti rt thch nhng cy th, g ni vi ging m du.

!... ng gi li ni tip. Ta chc l anh c mt ngi v tuyt vi, phi

khng?

Khng, g p. V ti cht ri...

V, va khc nc n, g va k li chuyn mnh mt ngi v, mt gia

nh, mt vic lm nh th no v anh ta ly lm xu h v mnh bao
nhiu...

Khi tu n ga, Terry ra khi toa tu, ng nghe thy ng gi kia ngh g
say k li nhng ni bt hnh ca mnh v nhn thy g ngi sp xung gh
di, u ta ln u gi ng gi.

tht l nng lc xc cm.

Phn th ba. TR TU XC CM NG DNG

9. Nhng k th thn thit

Trong nhng nm gn y, nhng con s thng k v hn nhn v ly hn
cho thy tr tu xc cm cha bao gi st km tn t n vy.

Hy ly t l ly hn lm v d. Tnh chung, t l ly hn ngng tng ln,

nhng nguy c ly hn li ang tp trung nhng cp v chng mi ci.

Hin tng ny rt r rng nu so snh cc t l ly hn theo nm kt hn.

10% nhng cuc hn nhn M nm 1890 kt thc bng ly hn. T l y
t ti 18% cho nhng cp kt hn nm 1920 v t ti 30% i vi nhng
ngi M kt hn nm 1950. i vi nhng cuc kt hn nm 1970, t l y
t ti 50% v ln ti t l khng khip 67% i vi nhng cp kt hn
trong nhng nm 1990! . Nu s c lng y l ng, th ch c 3 trong s
10 ngi mi ly nhau c th hy vng sng vi v hay chng mnh.

C th cho rng s gia tng y phn ln khng phi do s h thp tr tu xc

cm, m l do suy gim ca nhng sc p x hi, s phn i ca d lun
hay s l thuc kinh t ca ph n. Nhng nu nhng sc p x hi y
khng cn kt gn cc cp v chng, th tnh cm gia n ng v
ang b li cng quan trng vi s tn ti ca hn nhn.

Nhng mi lin h gia chng v v v im yu v xc cm c th gy ra

s v ca h c c bit nghin cu trong nhng nm gn y.
c th hiu c nhng g gn b hoc ph hu mt cp v chng, c l
khng c g tt hn nhng thc o sinh l tinh vi, nh c th theo di
du vt tin trin ca nhng sc thi tm l nh du nhng trao i gia
v chng. Ngy nay cc nh khoa hc c th khm ph ra nhng cn kch
pht adrenaline hay nhng cn tng huyt p t ngt ngi chng, v c
th quan st c nhng xc cm nh, thong qua nhng rt r, hin ln
trn mt ngi v. Nhng kt qu y cho thy r sc mnh xc cm c kt
hoc ph v mt mi lin h. Nhng im on tuyt c ngun gc u tin
s khc nhau gia th gii xc cm ca con gi v th gii xc cm ca
con trai.

Nhng quan nim ca nam v n v v chng hnh thnh t thi th u

Thc t l xc cm ca n ng v n b khc nhau. Tuy s khc nhau y
c tnh sinh hc phn no, nhng ngi ta c th tm thy ngun gc ca s
khc nhau y trong thi th u v trong th gii xc cm ring bit, trong
ngi con trai v con gi tng sng. Vi nhng vt chng ngi
khng phi ch tng ln do s thch khc nhau ca con trai v con gi i vi
nhng tr chi khc nhau, m cn do tr em thng s b tru chc nu
chng c b . Mt nghin cu cho thy phn ln nhng tr em ln 3 ni
rng mt na s bn b ca chng l thuc gii tnh khc; n 5 tui, t l
y ch cn 20%; v n 7 tui, hu ht u khng nh rng chng khng c
bn khc gii . Cc th gii x hi ring bit ny khng xen ln nhau cho ti
khi thiu nin nam v n chi vi nhau.

Trong khi , con trai v con gi hc cch iu khin xc cm hon ton

khc nhau. Ni chung, b m thng d bn ti nhng vn c lin quan
ti cc xc cm tr s gin d vi con gi hn vi con trai . H thng ni
nhng t mang xc cm mnh vi con gi hn. Khi cc b m chi vi con
nh, h cng th hin xc cm khc nhau vi con gi nhiu hn, v thng
bn lun chi tit hn vi con gi v trng thi xc cm ca mnh, m khng
lm iu vi con trai, tuy rng, vi con trai, h thng ni ti nguyn
nhn v hu qu ca cc xc cm nh s gin d (thng l gip chng
phng).

Theo Leslie Brody v Judith Hall, nhng ngi tng kt cc cng trnh
nghin cu v xc cm khc nhau gia cc gii tnh, con gi hc s dng
ngn ng ni sm hn con trai, nn chng din t cc xc cm tt hn v
dng ngn ng phn tch phn ng xc cm v ch ng kho lo mt s
xc cm, nh thch nh nhau. Tri li, con trai khng ch ti biu hin
bng li ca cc xc cm, chng thng khng c thc v trng thi xc
cm ca mnh v ca ngi khc.

Ln 10 tui, t l con gi v con trai gn ngang nhau v mt cng khai tm

cch gy hn v i u khi chng ni gin. Ln 13 tui, mt s khc nhau
quan trng xut hin gia hai gii tnh. Con gi tr nn thnh tho hn con
trai trong sch lc gy hn tinh vi, nh: ty chay, bp xp v tr th gin
tip. Ni chung, con trai vn tip tc tm cch i u trc tip v khng
bit ti sch lc ngm ngm y . Mt trong nhng mt m con trai v sau
ny tr thnh n ng t ra km thnh tho hn con gi l bi gia khc
ln ca dng sng tnh cm.
Khi con gi chi vi nhau, chng thng chi thnh tng nhm nh thn
thit vi mun thu nh xung t v t mc tiu hp tc ln trn, trong
khi con trai li chi thnh tng nhm ln hn, v s tranh ua c nhn
mnh. S khc nhau y tht r rt khi, chng hn, tr chi b gin on v
mt trong nhng a tr tham gia b au. Nu l a con trai, th cc bn
ca n ch cho n ri khi sn chi v thi khc li tip tc chi. Khi
chuyn xy ra con gi, tr chi dng li v tt c bn t tp li gip cho
a ang khc. S khc nhau v ng x y cho thy r s khc nhau cn
bn gia hai gii tnh. Theo Carol Giligan: con trai t ho vi tnh c lp v
cng rn ca chng, trong khi con gi th cho rng chng thuc v mt h
thng quan h. Con trai cm thy b e do bi tt c mi th c th ph
hai tnh c lp ca chng, cn con gi th li s b ct t quan h ca
chng hn. Nh Deborah Tannen nhn mnh trong tc phm You Just Dont
Understand (ng l bn cha hiu) ca ng, s khc nhau v cch nhn y
c ngha l n ng v n b tr chuyn vi mong i khc nhau, n ng
th thch ni ti cc s vt c th, trong khi n b tm kim mi lin h
xc cm.

Tm li, s tng phn y trong vic gio dc xc cm khuyn khch pht

huy nhng nng lc rt khc nhau, con gi th tr thnh nhng n chuyn
gia khm ph tn hiu tm l bng li v khng li, din t v thng bo
tnh cm ca mnh, cn con trai th c xu hng gim bt xc cm gn lin
vi trng thi d b tn thng, phm ti, s hi hay vi s kh s . Sch
bo khoa hc a ra bng chng rt thuyt phc v nhng thi khc
nhau y. Hng trm nghin cu c bit cho thy r rng n b ni
chung biu hin s ng cm nhiu hn n ng, t ra l nu o biu hin
y bng nng lc khm ph xc cm khng ni ra vi ngi khc, t biu
hin trn nt mt, ging ni hay tn hiu khng li khc. Cng vy, ni
chung d c thy tnh cm ca mt ngi n b trn nt mt h hn l
ca n ng. Trong khi nhng b trai v b gi u c nt mt biu cm
ging nhau, th t cp tiu hc tr i, tnh biu cm y gim i con trai v
tng ln con gi.

Tt c iu c ngha l, ni chung, ph n n tui kt hn c chun

b tr thnh ngi lm ch cc xc cm, trong khi n ng khng hiu
c tht r tm quan trng ca nhim v ny i vi s ha thun v
chng. Huston nhn xt, n ng rt sn sng bn lun vi ngi v tng
lai ca mnh tho mn s mong mun thn thit ca h. Nhng sau khi
kt hn, ngi n ng ngy cng t dnh thi gian ni chuyn vi v
mnh v h tm thy cm gic gn gi khi cng lm vic vi v, nh lm
vn chng hn, hn l bn lun.

S im lng ngy cng tng ca ngi chng c l mt phn do h hi ngy

ng v tnh cm la i, trong khi n b cm thy r hn nhng g trc
trc. Trong mt nghin cu cho thy, n ng c ci nhn lc quan hn v
tt c nhng g lin quan n i sng v chng: tnh dc, ti chnh, quan
h vi b m chng (v), lng nghe nhau v tm quan trng c gn cho
nhng thiu st ca ngi kia7. Ni chung, ngi v din t li ca thn d
hn ngi chng. Nu kt hp cch nhn lc quan ca n ng v hn nhn
v s chn ght ca h i vi xung t tnh cm, ngi ta hiu c ti sao
n b thng hay than phin rng chng mnh c ln trnh khi bn lun
v vn ca v chng.

Tnh trng ngi chng khng thch bn ti nhng vn v chng s tr

thnh nghim trng hn do h khng c kh nng c c biu hin trn
nt mt ngi v. Ngi v nhy cm vi mt biu hin bun ru trn nt
mt ca ngi chng hn l ngi chng i vi ngi v. V th, ngi v
phi tht bun lm th ngi chng mi ch , mi hi v nguyn nhn
bun ru.

Trn thc t, khng phi nhng vn ring t, nh tn s quan h tnh

dc, gio dc con ci hay ti chnh gia nh, lm cho hn nhn b trc trc
m ch yu, ci cch v chng bn ci v nhng vn nhy cm y mi l
iu quyt nh s phn ca mt cuc hn nhn. Ch ring vic ng vi
nhau v cch gii quyt bt ng l yu t ch yu cho s tn ti v
chng: v v chng phi vt qua s khc nhau bm sinh gia gii tnh khi
cc xc cm bt u long chong. Khng nh th, th cc cp v chng s
b tn thng v rn nt v xc cm, ri cui cng b tan v. Nh chng
ta s thy, nhng rn nt y cng d pht sinh nu tr tu xc cm ca mt
pha hay ca c hai pha u b thiu ht.

Nhng ng rn nt gia v chng

Nh tm l hc John Gottman l ngi tin hnh phn tch chi tit nht
cha tng c v cht kt dnh xc cm gn b cc cp v chng v nhng
tnh cm xi mn c th ph v cc cp v chng8. Trong phng th nghim
ca ng, nhng cuc tr chuyn gia v chng c quay phim, ri a
vo phn tch k cng trong nhiu gi khm ph ra dng xc cm nm
bn trong .Vic v s rn nt, c th a mt cp v chng ti ch ly
hn xc nhn vai tr quyt nh ca tr tu xc cm i vi s tn ti
cuc hn nhn ca h.

Theo Gottman, nhng li l ph phn gay gt l du hiu u tin cho thy

mt cp v chng ang gp nguy him. Vi cp bnh thng, chng v v
khng ngn ngi bc l nhng li ca thn ca mnh. Nhng nhiu khi, di
tc ng ca s gin d, s ph phn li mang tc dng hu hoi, chng hn
nh khi v hoc chng bu riu tnh cch ca pha bn kia. y l mt v d:
Pamela v con gi i mua giy trong khi Tom, ngi chng, ti mt hiu
sch. H phi gp nhau 1 gi sau trc ca bu in i xem phim.
Pamela gi ng gi, nhng khng thy Tom u c. B my u nh? Ch
10 pht na l chiu ri, ch ta phn nn vi con gi. C bao gi b
my cn ai u.

Mi pht sau, khi Tom n, thch th v gp mt anh bn bt ng v xin

li v n chm. Th l Pamela tun ra nhng chm chc: Xin li ci g. Anh
th bao gi m chng ph hng mi d nh. Sao li c th ch k v v tnh
n th.

Li l ca Pamela cn nng n hn nhng li trch mc: l s ln n v

tnh cch m khng cho bo cha, mt s ph phn con ngi ch khng
ch l ph phn hnh vi. Tom xin li, nhng li ca anh hn su vo
Pamela. Phn ln cc cp v chng thnh thong tri qua nhng c xt
nh th, khi nhng li ca thn bin thnh s cng kch c nhn. M s ph
phn c nhn nghim khc c hu qu xc cm quan trng hn s ph phn
va phi nhiu. V nhng li cng kch y li cng c c xy ra khi ngi
chng hay ngi v c cm gic rng s than phin ca mnh khng c
ch ti.

S khc nhau gia than phin v trch mc tht n gin. Khi than phin
vi chng, ngi v ni ln nhng g mnh pht v ln n hnh ng ca
chng (ch khng phi ln n nhn cch anh ta bng cch th hin xc cm
do hnh ng gy ra cho mnh): Khi anh qun em o qun ca em i
git, em c cm tng rng anh khng ngh ti em. l tr tu xc cm
ni ln, mt cch t tin, khng gy g cng khng th ng. Ngc li, khi
ngi v a ra s trch mc c nhn, th thng li dng li than phin
c bit tung ra s cng kch i vi chng: Tht ch k v khng bit
n ai c. Ti tht khng th no nh anh lm mt vic g cho t t ht.
Ngi nhn s ph phn theo kiu cm thy xu h, b ght b, b ch
trch v c ti, v iu d gy ra phn ng t v hn l ci thin tnh
hnh.

Li cng t hi hn, nu s ph phn cha y v khinh mit, mt xc cm

mang tnh ph hai c bit. Khinh mit thng i i vi gin d: thng
thng n khng ch c din t bng li l m bng c ging ni v biu
hin trn mt.

Gottman nhn xt, khi ngi chng biu l thng xuyn s khinh mit i
vi v mnh, th ngi v d b nhiu vn v sc kho nh: thng
xuyn b cm cm, nhim trng ng tit niu, bnh nm hay ri lon d
dy, rut. V khi mt ngi v biu l s kinh tm, mt thi khinh mit,
t nht bn ln trong cuc tr chuyn di 15 pht, th l du hiu bo
trc kh nng cp v chng ny s ly hn sau 4 nm na.

Tt nhin, biu hin khinh mit hay gh tm khng tn ph hn nhn.

Nhng lot xc cm y ging nh thuc l hay mt t l cholesterol cao:
cng ko di, th nguy c cng ln. Khi tr thnh quen, th s khinh mit,
ph phn hay cm ght l du hiu nguy him, v chng cho thy ngi
chng hoc ngi v ngm ngm phn xt dt khot i vi ngi kia.
Ngi cm thy mnh l i tng b ln n thng xuyn. Mt ngh
th ch hay tiu cc nh vy ng nhin c th hin bng s tn cng,
t ngi kia vo th t v hoc y ngi ti ch chng li.

Bc tng im lng l s t v cui cng. Ngi ta thng rt ra khi cuc

ci nhau bng biu hin tr v im lng. Chin lc ny mang n tng
mnh m v gy bi ri, trn ln lnh lng, cao ngo v kinh tm. Ngi ta
thy n ch yu nhng cp v chng ang lng cng. Khi tr thnh quen,
thi ny c sc ph hoi mnh i vi cc cp v chng; n lm mt i
kh nng gii quyt mi bt ha.

Nhng ngh tiu cc

My a con lm m v quy nhiu Martin, b chng. Anh ta quay sang

Melanie, v anh ta, v ni vi ging qut tho:

C khng thy l phi d cho my a con im i ?

Tht ra, anh ta ngh c ta qu chiu chng n.

Phn ng vi thi bc tc ca chng, Melanie ni nng. Mt nhn nh,
lng my nhu li, ch ta bt b:

Chng n ang n a. Chng n sp i ng ri.

Ch ta ngh: Lc no cng th, anh ta bao gi cng than phin!.

Martin ni in ln, ni ging kh chu:

C phi ti cho chng n i ng ngay by gi!

Anh ta ngh: Bao gi c ta cng lm pht mnh. Ta c phi mt mnh lm

chuyn ny mi!.

Melanie bng kinh hi v s gin d ca Martin, ch ta ni ging du hn:

Khng, em cho chng n i ng.

Ch ta ngh: Anh ta khng t kim ch c na v c th nh chng n.

Tt hn c l nhng anh ta.

Nhng cuc tr chuyn song hnh y, mt cuc bng li, cn cuc kia bng
im lng c Aaron Beck, cha mn tr liu nhn thc ng x, dn ra
nh nhng v d v nhng ngh c th u c mt cp v chng9. S
trao i xc cm thc s gia Martin m Melanie c ngh ca h chi
phi v nhng ngh ny li b quyt nh bi nguyn nhn su hn, m
Beck gi l nhng ngh t ng nm sau gi nh cht thong qua v
bn thn mnh v v ngi khc, phn nh thi xc cm su nht ca
chng ta. Trong trng hp ca Melanie, nguyn nhn gn nh th ny: Ta
khng h lo s trc cn gin d ca anh ta. i vi Martin, ngh ch o
l: C y khng c quyn i x vi ta nh th. Melanie c cm gic mnh
l nn nhn v ti, cn Martin th cm thy s bc mnh chnh ng i
vi nhng g anh ta thy nh mt thi khng ng.

Cm gic mnh l nn nhn v cm gic bc bi y tiu biu cho nhng cp

v chng bt ha, chng thng xuyn nui dng s gin d v au kh
tinh thn10. Nhng ngh nng n thuc loi ny t cng c thm, bn cm
thy mnh l nn nhn th thng xuyn thm d trong ng x ca bn kia
nhng g c th xc nhn cm gic ca mnh, v thng khng bit hoc
gim nh mi hnh vi t t xem xt li cch nhn ca mnh.
Nhng cp v chng khng b ri vo nhng ngh tiu cc y thng l
gii khoan dung hn v nhng g xy ra trong loi tnh hung ny v khng
cho xc cm ca mnh ln t, hoc nu b ln t th cng that ra khi
d dng hn. Chng hn, h c ci nhn lc quan hn: Lc ny anh y
ang gp chuyn nng n, nhng vn bit t ra quan tm. C l anh y ang
trong tm trng khng vui. Khng bit c phi anh y gp trc trc trong
cng vic khng?. Ngi ta khng coi ngi v (hay chng, hay c hai) l
ti t khng cu cha c, v coi s bt ha hin ti l chng ng kh
khn i ti, nhng hon cnh c th i khc i. Cch nhn bi quan (tiu
cc) l mt ngun au kh thng xuyn, cn cch nhn lc quan (tch cc)
lm du bt au kh.

Nhng cp v chng c thi bi quan thng l nn nhn ca s trn

ngp xc cm: h ni gin, cm thy b xc phm hay b tn thng v
ngi khc v vn c c gi nh th. Do s ri lon bn trong v thi bi
quan ca mnh, h thng t ra hay ph phn v khinh mit i vi bn kia,
iu li lm tng thm kh nng gi th t v v trnh n sau bc tng
im lng ca ngi .

Mt cp v chng sa ly nh th no?

Nhng thi tiu cc ny c hu qu gy ra khng hong khng ngng, v

chng khi u nhng cuc chnh bin xc cm ngy cng nhiu hn, v
vic cha khi nhng vt thng tnh cm hay lm du bt s gin d v
nhng vt thng y s ngy cng kh khn hn. Gottman dng thut ng
chm ngp (flooding) ch thin hng i ti s th lng xc cm ti din
nhiu ln y. Nhng ngi chng hay v thng bc tc v tnh xu ca v
(hay chng) mnh v nghe theo phn ng ca mnh n mc xc cm
hung d v khng th kim sot c xm ln. H khng th lng nghe bnh
tnh v phn ng sng sut. H kh t chc c nhng suy ngh ca mnh
v c xu hng phn ng th thin. H ch mun cho xong i, mun chun
i cho rnh v i khi mun phn cng li.

Mt s ngi c ngng chm ngp kh cao; h chu ng d dng s gin

d v khinh mit, trong khi nhng ngi khc li phn ng ngay khi v
(hay chng) mnh ch va ph phn mt cht. V mt sinh l hc, s chm
ngp th hin nhp tim tng ln khong 10, 20, thm ch 30 nhp mt
pht. giai on ny, khi cc xc cm hon ton chim u th, chng tr
nn mnh m v ci nhn ca ngi ta tr nn chp hp n mc khng c
hy vng hiu c quan im ca ngi khc hay cho mi vic c
thu xp hp l.

Phn ln cc cp v chng thnh thong tri qua khng hong nh vy khi

ci nhau, l iu hon ton t nhin. Vn xut hin khi mt bn cm
thy b chm ngp gn nh lin tc. Ngi c cm gic nh khng
ngng chu sc p ca ngi kia, lun lun cnh gic phng mt s bt
cng hay gy hn tm l, tr nn qu cnh gic vi mi du hiu tn cng
hay lm nhc v phn ng qu mc vi du hiu nh nht. Nu khi mt
ngi chng trong trng thi y m ngi v ni: Anh thn yu, phi bn
cho ra l, th s gy ra mt ngh phn ng theo kiu: , c ta vn kim
chuyn vi ta y, v do gy ra s chm ngp. Phn ng tm l ngy
cng kh bin mt v nhng nhn xt v hi c th c tip nhn sai i
lm cho ln sng xc cm tiu cc tro ln.

C l l lc nguy him nht vi mt cp v chng. Ngi v (chng) b

chm ngp lun lun ngh ti iu t hi ca bn kia v nhn tt c nhng g
ngi lm bng con mt tiu cc. Mt chuyn vt vnh nht cng a
ti nhng trn ci nhau; cc xc cm ca h c lin tc ng nhau. Dn dn,
vn ca h dng nh khng th gii quyt c, v s chm ngp ph
mt mi nh d l nh nht gii quyt nhng bt ha. Vic bn ci tr
thnh v ch do , mi bn u c lm du bt nhng xc cm ca mnh.
H bt u sng cch bit nhau v cm thy c n trong hn nhn. Rt
nhiu khi giai on tip theo l ly hn nh Gottman ghi nhn.

dn ti ly hn, hu qu ca thiu st v tr tu xc cm tht hin nhin.

Khi mt cp v chng t nht mnh trong ci vng lun qun ca s ph
phn v khinh mit nhau, ca nhng ngh c hi v xc cm tiu cc, th
mi s t ch, mi s ng cm v nng lc xoa du bn thn ca ngi
khc b mt i hon ton, mi bn u gi th t v v trnh n, khin cho
thc v nhng xc cm ca mnh b tan r.

n ng: phi yu

Hy tr li vi s khc nhau v xc cm gia hai gii tnh, nguyn nhn su

xa a ti s tan v ca cc cp v chng. Ni chung, n b t s cnh
xung t gia nh hn n ng. Kt lun ny da vo li chng nhn ca
150 cp, tt c u ly nhau t lu. Nh tm thn hc Robert Levenson
nhn xt rng tt c cc ng chng u kh chu, thm ch khng th chu
ng c nhng cuc ci nhau vi v mnh, cn n b th cho khng
my quan trng.

Ngng nhy cm ngi chng vi thi tiu cc thng thp hn

ngi v: s tc ng do li ph phn ca bn kia gy ra thng n vi
n ng nhiu hn n b. Lc ngi chng tit lng adrenaline ln
hn vo mu, v iu d xy ra hn do thi tiu cc nh no ca
ngi v. H cn nhiu thi gian hn tr v vi mc bnh thng11.

L do khin cho nhng ngi chng n np d dng sau bc tng im lng

l h tm cch t bo v khi nhng s tc ng y. Nhng nghin cu ca
Levenson cho thy rng khi h t khp mnh li, nhp tim ca h gim bt
10 nhp mi pht, do em li cm gic nh nhm. Nhng, tht nghch l,
khi nhng ngi chng bt u t khp mnh li th nhp tim ca ngi v
li vt ln. iu tng g y, mi bn tm cch t trn tnh bng chin lc
ngc nhau, a ti thi rt khc nhau i vi nhng xung t xc cm:
ngi chng tm cch trnh nhng xung t cng mnh m nh ngi v
tm cch gy ra chng.

Li khuyn cho cc cp v chng

Do hu qu nghim trng ca thi khc nhau ca chng v v i vi

tnh cm tiu cc trong mi quan h ca h, cc cp v chng c th lm g
bo v tnh yu, bo v gia nh mnh?

Ni chung, c hai, chng v v, phi bit t iu tit xc cm khc nhau ca

mnh. Vi ngi chng, khng nn lng trnh xung t v phi thy rng
khi v a ra li ku ca phn nn th c th do yu thng mun c n nh
v duy tr mi quan h ca h (d thi i ch ca h c rt nhiu
duyn c khc). Khi nhng li ku ca phn nn ca h tch dn li, th dn
dn a ti ch nghim trng hn v cui cng ti s bng n; ch ring
vic bc l iu cng c th lm gim bt sc p.

Ngi chng cng phi trnh chm dt s tranh ci bng cch a ra qu

sm gii php thc t v vn tranh chp. Ngi v trc ht mong
mun rng chng mnh ch ti s than phin ca mnh v thng cm vi
tt c xc cm ca mnh v vn ny (ngay c khi ngi chng khng
ng vi v). Nhng ngi chng no c th ngi li vi v khi v gin
d, thay v khng thm ch ti li kch ca v, nhng ngi chng y
s lm cho ngi v cm thy mnh c lng nghe v c tn trng.
Nhiu khi ngi v du li v cm thy kin ca mnh c lng nghe v
tnh cm ca mnh c cm thng.

Cn i vi nhng ngi v: V li l gy s thng lm cho chng ri tr,

nn ngi v khng c tn cng chng, khng c a ra nhng s
ph phn c nhn i vi chng hoc t ra khinh mit chng, m ch ph
phn ng x ca chng. Ngi v khng c cng kch tnh cch ca
chng, m phi gii thch r v sao hnh ng ca chng li lm cho mnh
pht . Mt s tn cng c nhn tung ra khi gin d d a chng ti ch t
v hoc chm dt s tranh ci, khin ngi v ht sc hng ht v ch u
c tnh hnh m thi. Cng tht tt khi ngi v t s ca thn ca mnh
vo bi cnh rng hn v bo m vi chng v tnh yu thng ca mnh.

S tranh ci b ch

T bo bui sng ca ti cung cp v d rt r v mt cp v chng khng

ha gii c bt ha ca h. Marlene Lenick ci nhau vi Michael, chng
ch ta. Anh ta mun xem bng , cn ch ta th mun xem tin tc. Khi anh ta
ang ngi trc my thu hnh, ch ni vi anh ta: Chn ngy mn bng
lm ri! v cm khu sng lc bn hai pht vo anh ta. Ch ta b buc ti
gy thng tch v c th c bo lnh vi mt khon tin 50 nghn la.
Nhng vt thng ca Nichael, mt pht n trng vo bng, cn pht kia
th xuyn xng b vai tri v c khi hn12.

Tuy t c nhng cuc xung t gia nh quyt lit v hao tn n th, nhng
chng em li cho cc cp v chng c hi tuyt vi th hin tr tu xc
cm ca h. Nhng cp v chng bn vng thng c xu hng khng vt
qu vn gy ra bt ha, v mi bn cho php bn kia trnh by quan im
ca mnh t ban u13. Nhng nhng cp v chng t ra bit lng nghe
nhau cn bn cht hn nhiu. Cm gic c lng nghe chnh l iu m
ngi chng (hay v) b pht mun tm kim, v l hnh vi ng cm vn
d lm gim bt s cng thng.

ng ch l trong nhng cp cui cng i n ly hn, khng mt bn no

mun gii quyt bt ha c. Nhng n lc gii quyt rn nt l s khc
bit c tnh quyt nh gia tranh ci ca cc cp gn b nhau vi tranh ci
ca cc cp cui cng i ti chia tay14. Nhng s phng cn c cuc
tranh ci khng tr thnh xu hn cng tht n gin: t gii hn vo vn
tranh ci, t ra ng cm v gim bt cng thng.
 cho mt cp v chng c gn b, h khng nn cho mnh b cc vn
ring t: gio dc con ci, tin bc, cng vic ni tr, quan h tnh dc
m nh, l nhng vn gy tranh ci tht nhng cng l vn trau
di tr tu xc cm, lm tng thm c hi thu xp mi ci. Mt cht kho lo
ch yu l c th t trn tnh (v lm trn tnh pha bn kia), t ra ng
cm v bit lng nghe cho php mt cp v chng gii quyt d dng hn
mi bt ha. N lm cc bt ha tr thnh c ch tng thm s c kt v
trung ha nhng nhn t tiu cc, m nu nhng nhn t ny pht trin
th s ph v s c kt v chng15.

T trn tnh

ng sau mi xc cm mnh m c nhu cu hnh ng mnh lit: khng c

tr tu xc cm nu khng ch ng c xung lc ca n.

Mt trong nhng iu u tin m cc cp v chng phi hc l lm ch xc

cm tiu cc ca mnh. C ngha l nhanh chng trn tnh li sau khi b tc
ng do s dng tro xc cm gy ra. V lc ngi ta thng mt i kh
nng lng nghe, suy ngh v din t r rng, nn vic t trn tnh l bc
cn bn m nu khng c n th khng th i ti gii quyt c mi bt
ha.

Nhng ngi thc s mong mun t ti kt qu c th hc cch theo di

nhp tim ca mnh trong cuc tranh ci si ni v so snh n vi nhp mch
bnh thng ca mnh. Khi nhp tim cao qu mc, khong chng 10 ci mi
pht, iu c ngha l s tc ng bt u. Lc , nn im lng trong
khong 20 pht trn tnh li, trc khi tip tc tranh ci.

Vi nhng ai cm thy kh chu v phi theo di nhp mch ca mnh trong

cuc tranh ci, th iu n gin hn l nn cho mt bn c th yu cu
tm dng li, ngay khi xut hin du hiu u tin ca s chm ngp.
Trong khi tm dng, c th tp th gin hoc gi im lng (hoc p dng
phng php khc nh m t Chng 5) t trn tnh.

Lm du bt nhng c thoi ni tm

Nn lm du bt nhng xt on tiu cc v ngi v (hay chng) mnh.

Nhng ngh nh: Ti khng th chu ng c na hoc: Ti khng
ng cho ngi ta i x nh vy l ngh c trng ca ai t coi mnh
l nn nhn v ti hoc ang lm mi cho s phn n chnh ng. Nh
Aaron Beck nhn mnh, bng cch nm bt nhng ngh y m xem xt li
chng thay v cm thy mnh b chng lm thng tn ngi ta bt u
thot ra khi chng16. V phi c tm kim cho mnh bng chng v s sai
lc ca nhng ngh y, hoc phi xem xt li phn bc chng. Chng
hn, v tc gin, ngi v ngh rng: Anh ta tru ngi mnh. Tht ch k,
ngi c th nghi ng ngh y bng cch nh li lc chng mnh t ra
quan tm n mnh. iu cho php xem xt li xt on ca ngi .
ng th, tuy nhng g anh y va mi lm l khng ng v lm ta b tn
thng, nhng anh y tng t ra bit quan tm n mnh. Cch ngh ny
to ra kh nng thay i v gii php tch cc, trong khi cch ngh kia ch
gy ra gin d v au kh m thi.

Bit nghe v bit by t m khng gi th th

Vic lng nghe nhau gip cng c tnh cm v chng. Ngay c khi tranh ci
nhau gay gt nht, khi c hai bn ang lm mi cho nhng xc cm d di,
th bn ny hay bn kia, hay i khi c hai, vn c th tm thy cch t ra
ch i ti c ch lm du, vt ra khi biu hin tc gin. Tri li,
nhng ngi i ti ly hn thng cho s gin d cun i v b m nh
bi nhng chi tit; h khng c kh nng nghe ngh ha bnh ngm
ngm ca pha bn kia, v cng t c kh nng p ng li. Khi th th,
ngi ta khng thm bit ti hoc bc b ngay nhng li ca thn ca bn
kia, v ngi ta lin phn ng nh vi s gy hn m khng phi nh lm
thay i tnh hnh. Khi , tht kh nhn thy ci g khc ngoi s cng kch.

Ngay c trong trng hp xu nht, v chng cng nn tip nhn tt c

nhng g mnh nghe thy, b qua yu t i ch hoc tiu cc trong li l
bn kia nh ging kh chu, s lng nhc, s ph phn, khinh mit c
th vn nm c thng ip ch yu. thc hin c iu ny, v
chng phi coi li l tiu cc ca bn kia nh s khng nh ngm ngm
tm quan trng ca vn c nu ln i vi mnh, nh nh thu ht
s ch . Nu ngi v ku ln: Hy v thng m nghe ti ni, ngi
chng c th nhn nhng d dng hn m khng qu ch ti thi gy
hn ca ngi v: ng , c c ni nhng g c mun ni i.

Tt nhin, iu l tng l phi bit nghe v khng gi th th, bit t ra

ng cm, t ra ch ti xc cm n giu ng sau li ni.

Phng php gi l tm gng c dng trong vic tr liu v chng,

cho php lng nghe tnh cm ca bn kia. Khi mt bn a ra li ca thn,
bn kia nhc li n bng li l ca mnh, th tm cch nm bt khng ch
ngh m c tnh cm gn vi chng. Ngi lm tm gng cam oan vi
ngi kia rng vic mnh nhc li l ng. Trong trng hp ngc li,
ngi li bt u cho n khi tht ng iu ny tht ra khng n
gin nh ngi ta tng17. Vic c phn chiu chnh xc khng nhng
em li cm gic mnh c hiu, m cn em li cm gic ha hp. iu
i khi cng dp tt cuc tn cng tc thi v ngn khng cho cc
cuc tranh ci b nhim c.

Ngh thut by t kin m khng gi th th trc ht l lm sao s ca

thn khng bin thnh nhng ph phn c nhn. Nh tm l hc Haim
Ginott, cha ca li trao i c hiu qu, khng nh rng XYZ l cng
thc tt nht ca s ca thn: Khi anh lm X, ti cm thy Y, v ti thch anh
lm Z hn. V d: Khi anh n ch hn mun mt na gi, ti pht in ln
v cm thy b s nhc. Ti thch anh gi in cho ti bo trc th hn,
li ni y nghe hay hn l: Anh l k u gi, t coi mnh l trung tm.
Tm li, trao i cng khai loi b s gay gt, nhng e do cng nh s
lng nhc. N cng loi b mi thi t v nhng li xin li, ph nhn
trch nhim, phn cng y khinh mit, v.v... C y na, s ng cm
tht qu gi.

Cui cng, trong i sng v chng cng nh nhng ni khc, tn trng

v yu thng ln nhau loi b s i ch. Mt cch lm du cuc xung
t l lm i tc ca mnh bit rng mnh c th xem xt s vic theo quan
im ca ngi , v quan im y l thng cm c d mnh khng tn
thnh n. Ngi ta cng c th tha nhn trch nhim ca mnh, hay thm
ch xin li nu thy mnh nhm. t nht vic coi quan im ca ngi kia l
chnh ng cng i hi mnh phi lng nghe v khng th b qua xc cm
c ngi kia biu hin (Anh thy r rng em ang pht ), ngay c khi
mnh khng ng . Vo nhng lc khc, iu c th mang hnh thc li
khen ngi. Tht l tt khi tm thy ngi kia phm cht m mnh thc s
qu trng v ca ngi. S trng th ny gp phn lm cho ngi kia du i v
php tch dn vn ling tnh cm tch cc.

Thc hnh

V thi y phi c p dng vo lc i u kch lit, khi s kch ng

xc cm t ti im cao nht, nn phi hiu chng y . L do l b no
xc cm thng pht ra phn ng theo thi c hc c vo lc gin d
v au kh trong qu kh, nhng phn ng y do tr thnh c kh nng
chi phi. V k c v phn ng c tnh c th vi mi xc cm, nn trong
lc , vic nh li v p dng phn ng gn vi nhng thi k yn n
thng kh khn hn. Nu mt phn ng xc cm c hiu qu hn li cha
quen thuc, th vic p dng n s ht sc kh khn khi ngi ta pht .
Tri li, nu ngi ta tp luyn n mc lm cho n thnh t gic, th s c
nhiu c hi tm thy cch biu hin khi xy ra s khng hong xc cm. V
l , cn phi tp luyn v lp i lp li nhng chin lc m t trn
y khi c tranh ci khng cng thng my, cng nh khi ci nhau kch lit,
chng tr thnh phn ng t gic (hay t ra l phn ng ph khng qu
mun) trong danh mc xc cm. Phng thuc cu vn s tan r ca cc
cp v chng v cn bn l s tp luyn phn no tr tu xc cm.
10. Qun l mt vn ca tri tim
Theo mt nghin cu 250 cn b, phn ln cho rng: Ngh nghip ca
mnh i hi ci u m khng phi tri tim, nhiu ngi s rng s ng
cm hay thng cm vi ngi cng tc l khng thch hp vi mc tiu ca
doanh nghip. Theo li mt ngi trong s , tht v ngha khi t ra nhy
cm vi tnh cm ca ngi khc, v nh th s khng th iu khin h
c. Nhng ngi khc th khng nh rng nu h gi khong cch ca
mnh, th h s khng th a ra c nhng quyt nh kh khn m
cng vic i hi, ngay c khi quyt nh ca h chc chn s nhn o
hn1.

Cuc nghin cu ny c thc hin trong nhng nm 1970, vo thi k

hon cnh kinh t rt khc. Theo ti, thi y li thi; nhng thc t
mi ca s cnh tranh em li tm quan trng ln cho tr tu xc cm ni
lm vic cng nh trn th trng. Nh Shoshona Zuboff, nh tm l hc
i hc Kinh t Harvard, nhn xt: Cc doanh nghip tri qua cuc cch
mng tht s trong th k ny v cuc cch mng a ti bin i
tng ng v tm l ca chng. H th bc ca cc doanh nghip t lu ni
bt ln s thng tr ca gim c ngi ch huy nng n v c tnh chin
u mnh lit c thng. Nhng h th bc cng nhc y bt u
sp trong nhng nm 1980 di hai sc p: th gii ha kinh t v
nhng cng ngh thng tin mi. Trc kia, k u vt l tng trng cho
nhng g cc doanh nghip c, cn by gi th chuyn gia v quan h con
ngi tiu biu cho tng lai ca cc doanh nghip .

Mt s l do khin cho tr tu xc cm tr thnh quan trng trong lnh vc

ngh nghip. Hy tng tng nhng hu qu i vi c nhm do mt
thnh vin ca n khng th ch ng c s gin d hay khng th cm
nhn c nhng g ngi khc cm nhn.

Hy tng tng ngc li, hu qu c li ca nng lc tr tu xc cm: ha

hp vi xc cm ca ngi khc, c kh nng gii quyt bt ng trc khi
chng tr nn nghim trng, kh nng lm vic trong trng thi thay i.
Lnh o khng phi l thng tr, m l bit thuyt phc ngi khc lm
vic t ti mc ch chung. V, v nhng g lin quan ti s tin thn
ca mnh, chng c g quan trng hn l bit r ngi ta c xc cm su sc
no i vi cng vic v thay i no lm cng vic c va hn.
Mt s l do na khin cho nng lc xc cm mi ngy tr nn quan trng
hn trong i sng ngh nghip; l ci li m ngi ta thu c t s
ng dng tr tu xc cm khc nhau: nng lc din t s than phin ca
mnh di hnh thc ph phn c hiu qu, nng lc to ra mt khng kh
trong s khc nhau l li th hn l ngun gc va chm, v tnh hiu qu
trong vic s dng cc h thng.

t s ph phn ln trc ht

Mt k s thnh tho chu trch nhim v mt n pht trin phn mm,

trnh by kt qu lm vic my thng tri vi gim c. ng ta c mt
t cng tc gip v sau nhiu tun l lm vic cng thng, t cng tc ny
ly lm t ho v kt qu ca mnh. Sau khi trnh by xong, gim c hng
sang ngi k s v hi bng ging chm chc: Anh nm m ? Bn gii
trnh ca anh khng ng quy tc. Ti khng ng .

Trong hai tun l sau , ngi k s vn b m nh bi nhn xt ca gim

c. Chn chng v suy sp, ng ta chc rng ngi ta s khng bao gi
giao cho mnh n quan trng no na v ng ta ngh ti vic t chc, tuy
rt thch lm vic trong doanh nghip.

Cui cng, ng ta gp gim c v nhc li cuc hp kia vi nhng li ph

phn khin ng ta mt tinh thn. Ri ng nu ra cu hi c cn nhc
cn thn: Ti tht cha hiu c r ca ng l g. Ti cho rng mc
ch ca ng khng phi ch l lm cho ti bi ri; chc ng c mc ch
khc na?.

Gim c ly lm kinh ngc: ng ta khng th tng tng c nhng

nhn xt ca mnh, m i vi ng ta tht ra ch l my cu ni bt cht, li
c hu qu nh vy. Trn thc t, ng ta cho rng n phn mm ny rt
ha hn, nhng phi lm li. ng ta hon ton khng mun ni rng n
ny v gi tr. V ng ni thm: Ti tht tnh khng bit li ni ca ti tn
nhn n th v ng chm n mi ngi. V sau , ng ta xin li .

Ph phn l nhim v quan trng nht ca nhng ngi lnh o. Th

nhng l nhim v h e ngi nht v h thng trnh n nht. Ging nh
v gim c kia, qu nhiu ngi lnh o khng lm ch c ngh thut
feed back (p li). Thiu st ny buc phi tr gi; ging nh sc kho
xc cm ca mt i v chng ph thuc vo nng lc din t s ca thn
ca hai bn, hiu qu, s hi lng v hiu sut ca mi ngi trong cng
vic cng ph thuc vo cch h c nhc nh v nhng vn ng lo
ngi. Tht vy, cch a ra nhng s ph phn v cch mi ngi cm nhn
chng l iu ch yu lm cho h cm thy hi lng hay khng vi cng vic
ca mnh, vi ng nghip v vi nhng ngi h phi bo co cng vic
ca mnh.

Ti sao li khng th ng vin mt ngi no ?

Nhng s ph phn thng mang hnh thc cng kch c nhn thay v a
ra nh vn cn gii quyt. Theo mt ngi lm t vn, mt trong nhng
hnh thc thng thng nht ca s ph phn tiu cc l bung ra nhng
li nhn xt ct ln nh: Anh ta gim chn ti ch y, vi ging ni c
quyt, chm chc hay bc bi, khin ngi ta khng th p li c v
khng gi ra kh nng hon thin no. Ngi b ph phn gi thi bt
lc v on gin. V mt tr tu xc cm, nhng ngi ph phn thng
khng bit ti xc cm do h gy ra vi ngi kia, cng nh ti nhng hu
qu tn ph ca xc cm y i vi ng c, s nhit tnh lm vic v s t
tin ca ngi b ph phn.

Theo mt nghin cu 108 ngi lnh o v nhn vin, nhng ph phn

vng v thng a ti s mt tn nhim, xung t c nhn v tranh chp
v quyn hnh v tin cng .

Nhiu ngi lnh o d dng a ra ph phn nhng li hn ch v li

khen, v ngi di quyn h c cm gic rng ngi ta ch nhn xt cng
vic ca h khi gp chuyn trc trc. Hn na, mt s ngi lnh o khng
h a ra nhn xt nh nht no trong nhng thi k di. Nhng vn
trong cng vic ca mt nhn vin khng xut hin ngy mt ngy hai;
chng pht trin t t theo thi gian, nh tm l hc J.R.Lacson nhn xt.
Nu ng ch khng nhanh chng ni ln nhng g mnh ngh, th s tht
vng ca ng ta c dn dn tch t li. ri ngy no ng ta ni o ln.
Nu ng ta a ra nhng ph bnh sm hn, th nhn vin c th sa
cha c ri. Rt nhiu ngi a ra li ph phn lc mi ci xu i,
lc qu tc gin khng t kim ch c. Chnh lc s ph phn vi
ging chm chc hay k l di dng chuyn ng ch trch c km gi t
lu, tr nn t hi nht. Nhng s tn cng ny bao gi cng quay li chng
bn thn mnh. Chng c cm nhn nh s lng nhc v gy ra s gin
d. l cch ti t nht thc y ai .

Ngh thut ph phn

Th nhng, c cch khc lm iu .

Mt s ph phn kho lo l thng ip hu ch nht m mt ngi cp

trn c th a ra. Mt s ph phn ng nhn mnh ti nhng g mt
ngi lm c v nhng g anh ta cn lm c hn na. Nh Larson
ni: nh gi ngi no l ng ngn hay bt ti, l khng hiu g.
Bn buc anh ta phi t v v anh ta khng th nghe theo nhng gi ci
thin tnh hnh. Li khuyn ny ging ht nh li khuyn i vi nhng
cp v chng v cch th hin s ca thn ca h.

Cn v ng c, th khi ngi ta thy r rng nhng tht bi ca mnh l do

s bt lc khng th cu vn c, h lin mt hy vng v s khng c gng
na. Lng tin cn bn a ti thi lc quan cho rng tht bi bt ngun
t hon cnh c th thay i c.

Harry Levinson, mt nh phn tm hc lm t vn, a ra li khuyn

sau y v ngh thut ph phn gn cht vi ngh thut ca ngi:

Hy tht c th: Hy chn mt s c c tc dng pht hin, vn then

cht phi gii quyt, nh s bt lc v vic thc hin nhim v no .
Ngi ta thng b mt tinh thn khi nghe ni mnh lm hng mt ci g
m khng ch ra cch sa cha. Do , hy tht c th, gii thch cho
mt ngi nhng g anh ta lm tt, nhng g anh ta lm hng, v cch no
thc hin tt hn. ng ni loanh quanh, nc i hoc lng vng; iu
ch lm cho thng ip b ri.

a ra gii php: S ph phn phi m ra kh nng hay la chn m

trc anh ta cha bit, hoc ch t cng lm cho ta cm thy thiu st m
anh ta phi ch ti nhng n phi mang theo gi v cch gii quyt cc
vn ny.

Hy ni trc tip: Ph phn cng nh khen ngi, s rt hiu qu khi ni

thng. Nhng ngi khng bit ph phn hay khen ngi thng mun lm
nhim v y d dng hn bng cch ni c khong cch, chng hn qua mt
phiu lao ng. Nhng iu lm cho s giao tip tr thnh phi c nhn
v khng ngi tip nhn c cch tr li hoc gii thch.

Hy nhy cm: Cn phi t ra ng cm, cm nhn c tc ng ca

nhng g mnh ni v cch ni . Levinson nhn mnh, nhng ngi lnh
o t ng cm thng c xu hng bung li ph phn gy tn thng,
nht l ch nhn vin ca h. Rt cuc, nhng s ph phn y c kt qu
tiu cc: thay v tm kim hnh ng sa cha, chng to ra hiu qu ngc
li: ngi b ph phn cm thy on gin v chua xt, t t mnh vo th
th v gi khong cch.

Levinson cng a ra nhng li khuyn cho ngi tip nhn ph phn. Mt

trong nhng li khuyn y l coi s ph phn nh thng tin qu gi gip
mnh hon thin, ch khng phi nh s cng kch c nhn. Mt li khuyn
khc l khng nn c thi phng v m phi gnh ly trch nhim ca
mnh. Nu gp phi trng hp qu kh chu, th tt hn, nn yu cu hon
li vic tranh lun, c thi gian tiu ha cc nhn xt v bnh tnh li
phn no. Cui cng, ng khuyn nn coi s ph phn nh c hi cng
nhau tm cch gii quyt vn .

Lm th no thch nghi vi s khc bit

Sylvia Skeeter l mt ph n khong 30, cu s quan qun i, trng

nhm mt hiu n thuc dy chuyn Denny's Columbia, Nam Carolin. Mt
bui chiu vng khch, mt nhm ngi da en, mt mc s, mt ph mc
s v hai ngi ht nh th i qua y vo n v phi ngi i mt lc
lu, nhng cc c phc v khng thm m xa ti h. Skeeter nh li: Tay
chng hng, cc c phc v ny nhn h bng con mt khinh mit, ri li i
ci c nhau nh th h khng c y.

Phn n, b cnh co cc c phc v v phn nn vi vin qun l, ng ta

xin li v cch i x y v ni: H c nui dy th . Ti chng bit
lm th no c. Skeeter t chc ngay lp tc; b cng ngi da en.

Nu y l s c c bit, th c th khng ch ti nhiu lm g. Nhng

Sylvia Skeeter thuc hng trm ngi tng chng kin thi phn bit
chng tc ca nhn vin dy chuyn Denny's. Sau mt v xt x cng ty ny
nhn danh hng nghn ngi da en, nn nhn ca nhng v lng nhc nh
vy, Denny's buc phi np pht 54 triu la v phi xin li cng ng da
en.

S phn bit chng tc y l do nh kin ph bin rng ri trong dy

chuyn Denny's, c bit l trong ban gim c v qun l rng khch hng
da en gy tc hi cho vic kinh doanh. Sau v xt x, tt c nhng nhn
vin, nht l gim c, phi i d nhng bui ging v s khc bit do
khch hng a chng tc em li.
S tht ng bun l k thc tp o to v s khc bit ch di c mt
ngy hay mt bui cui tun, khng lay chuyn nh kin chng tc.
nh gi xem nhng g c th lm c, nn bt u bng cch tm hiu
bn cht su xa ca nh kin l g.

Ngun gc ca nhng nh kin

Nh tm thn hc, bc s Vamik Volkan nh li cuc sng ca ngi dn

Th Nh K Chypre, vo thi ngi Th v ngi Hy Lp cn tranh chp
hn o ny. Khi cn b, ng nghe ni rng cc gio trng t mt ci
vng vo tht lng ca h mi ln h bp c mt a tr Th Nh K. ng
nh li ging ni khinh mit ca nhng ngi k vi ng v chuyn ngi
Hy Lp n tht ln, mt con vt m ngi Th Nh K ca ng coi l bn
thu, khng th n c. Hin nay, Volkan ang nghin cu v xung t tc
ngi. ng dng k c thi th u ca mnh ch ra rng hn th gia cc
nhm c lu gi lu i, mi th h mi li thm su chng5. V mt
tm l, ci gi phi tr cho s trung thnh vi mt nhm l c cm i vi
mt nhm khc, nht l khi c hai nhm c qu kh him khch lu di.

nh kin l s tp luyn xc cm c t rt sm, iu khin cho vic loi

b chng, ngay c ngi ln cng tr nn rt kh. Nhng xc cm gn vi
nh kin hnh thnh trong thi th u, trong khi nhng nim tin bin
minh cho chng n mun hn, nh tm l hc Thomas Pettigre gii thch,
ng l ngi nghin cu vn ny t nhiu thp k nay. V sau, ngi ta
c th mun t b nh kin ca mnh, nhng thay i nhng nim tin tr
tu th d hn thay i tnh cm su sc ca mnh. Chng hn, nhiu ngi
min Nam Hoa K th l vi ti rng, tuy h khng cn nh kin i vi
ngi da en na, nhng h vn hi rt li trc khi bt tay h. Cm gic
y l tn d ca nhng g h hc c khi h cn nh6.

Khng dung th

Nu vic loi b nhng nh kin n su vo u c con ngi tht khng

d dng, th vic lm cho h c thi khc i vi chng l iu d lm
hn. Chng hn, Denny's, thay v t chc cc cuc tho lun, tt hn l
thay i trit nhng gi tr ca nhm, t trn xung di, bng cch
chp nhn thi kin quyt i vi mi hnh vi phn bit i x. C th
iu khng xo b c nh kin, nhng nhng hnh vi ny c th b
km nn nu khng kh chung tt ln. Nh mt ngi lnh o ca IBM ni:
Chng ti khng dung th cho bt c s lng m v s s nhc no: Tn
trng c nhn l iu ct yu trong vn ha ca IBM7.

Nu nghin cu v cc nh kin gip ta hiu r hn, th iu nn lm l

phi lun lun chng li thi lng m hay ph ri. Mt nghin cu cho
thy, khi cc thnh vin trong mt nhm ni li bng gi theo ch ngha
chng tc, th ngi khc rt d bt chc theo. Ch cn ta t co hay bc b
cc thnh kin, chng s nht i, cn nu ta b qua ngha l dung tng
chng8.

Mt khc, tr tu xc cm rt qu gi v n khng ch chng li nh kin

hiu qu m cn a ra phn quyt vo thi im thch hp. Nhng nhn
xt v cc vn ny, ging nh mi s ph phn thch ng, phi c
a ra t nh, sao cho ngi nghe khng cm thy mnh b cng kch. Nu
mi ngi ng x t nhin nh vy, hoc hc cch lm c iu th s
c thuc loi ny chc chn s t xy ra hn.

Tm li, u tranh chng nhng biu hin ca nh kin th d hn l tn

cng chng trc tip bi cc khun mu thng c hu v bin i rt
chm. Thc t cho thy, nn thay i chun mc ca mt nhm i vi biu
hin ca nh kin hay quy nhiu. iu quan trng l lm sao c tp th
thc c rng thi phn bit v quy nhiu l khng th chp nhn v
dung th c. Tuy nhin, bn khng th d dng nh bt nh kin n
su bm r trong mt sm mt chiu.

Mc du vy, do cc nh kin thuc loi luyn tp xc cm nn ngi ta c

th tp i tp li d mt nhiu thi gian. Nu nhng nhm ngi thuc cc
nn vn ha khc nhau gi c bu khng kh thn tnh v thng xuyn
c gng i ti mc ch chung th chc chn s c kt qu tt p y hy
vng.

S khn kho v t chc v IQ ca nhm

Peter Drucker, ngi rt thng tho v th gii kinh doanh l ngi a

ra thut ng lao ng tri thc. ng nhn mnh rng: Do nhng ngi ny
c k nng chuyn mn ha cao nn nng sut ca h ph thuc vo s
phi hp ca chnh h vi c nhm m h tham gia. Drucker lu rng,
ngi ta lun lm vic cng nhau nhng vi s chuyn mn ha tri thc,
ngy nay n v lm vic theo nhm nhiu hn l c nhn9. iu khin
ngi ta ngh rng trong nhng nm ti, tr tu xc cm ngy cng c
nh gi cao trong th gii lao ng.

Mi khi ngi ta hp li cng nhau cng tc, d l trong mt cuc hp

bn k hoch gia ban lnh o hay trong t ch to sn phm no , c
th khng nh rng h c mt ch s IQ tp th, tc l tng tt c ti nng
v k nng ca nhng ngi tham gia. V gi tr cng vic c quyt nh
bi trnh IQ tp th . R rng yu t quan trng ca tr tu tp th
khng phi l trung bnh cng ca IQ c nhn theo ngha quy c ca thut
ng m n ph thuc vo tr tu xc cm. im then cht ca IQ tp th cao
l s ha hp x hi. Chnh s ha hp y s gip mt nhm lm vic hiu
qu v thnh cng, trong khi nhm khc ch t c kt qu km hn d
h c ti nng v k nng ngang nhau v cc mt cn li.

Quan nim tr tu tp th bt ngun t Robert Sternberg v Wendy

Williams ti Yale, h chnh l ngi tm hiu xem ti sao mt s nhm li
lm vic hiu qu hn cc nhm khc10. Khi nhiu ngi lm vic thnh
nhm, mi ngi s ng gp mt hoc vi kh nng no , chng hn nh
kh nng din t, sng to, ng cm hoc kh nng am hiu k thut. V
nhm c th km thng minh hn nu s vn hnh ca n khng cho
php nhng thnh vin chia s ti nng ca h.

Nhn t quan trng nht mt nhm lm vic hiu qu l kh nng cc

thnh vin to ra trng thi ha hp ni b. iu ny s khin cho h cng
hin ht mnh v thnh tch chung ca nhm cng tng ln nu c thnh
vin c bit ti nng v giu sng to. Ngc li, cc nhm c nhiu lng
cng, bt ng quan im do tranh chp, th ght hay biu hin s hi hoc
tc gin, th cc c nhn khng th cng hin ht mnh.

Ngy nay, trong cng vic ca mi ngi, nhiu nhim v c thc hin
ph thuc vo kh nng s dng mng li khng chnh thc t cc ng
nghip, trong mi ngi c th nhn c s gip t nhng thnh
vin khc nhau trong mng li. iu ny cho php to ra cc nhm thch
hp vi thnh phn bao gm nhng ngi ti nng v thnh tho nht.
Nng lc s dng mng li ca cc thnh vin trong nhm thc ra l
bin n thnh mt nhm tm thi thch hp l nhn t quyt nh thnh
cng trong cng vic.

Chng ta hy ly cuc nghin cu ti phng th nghim Bell gn Princeton,

mt trong nhng b cha cht xm ni ting nht dnh cho cc thnh vin
gii nht lm v d. Cc k s v cc nh khoa hc lm vic y u c IQ
cc k cao. Trong , mt s tr thnh nhng ngi t ph, trong khi
nhng ngi khc ch t c kt qu mc trung bnh. S khc nhau
gia nhng ngi t ph v nhng ngi cn li khng phi do IQ ca
h trng i hc m l do IQ xc cm ca h. Nhng ngi ny c ng
c lm vic tt hn v bin nhng mng li khng chnh thc ca mnh
thnh nhng nhm lm vic thch hp. Do , h lm vic d dng hn v h
dnh thi gian to dng cc mi quan h tt vi nhng ngi m h
c th cn ti trong thi im kh khn. Nh vy, h tm c phng
php to ra nhm ph hp.

Nhng mng li khng chnh thc ny c bit hu ch trong trng hp

xy ra cc s c bt ng. Mt cng trnh nghin cu v nhng mng li
ny cho bit: T chc chnh thc c thit lp khc phc nhng vn
d d kin. Chnh nhng lc ny sinh kh khn th cc t chc khng
chnh thc mi nhp cuc. Mng li lin h x hi phc tp y c dt
ln mi khi cc ng nghip thng bo cho nhau v dn dn to thnh cu
trc n nh k l. Vi tnh linh hot cao, cc mng li khng chnh thc
hot ng theo ng cho v theo hnh elip, vt qua chng ngi
hon thnh cng vic11.

Phn tch t m v cc mng li khng chnh thc cho thy chng gm t

nht ba loi: mng li thng bo (ai ni vi ai), mng li gim nh (hi
kin ai) v cc h thng tin cy. Nu ai l ht nhn quan trng trong mt
mng li am hiu th iu c ngha l ngi y ni ting, rt gii v k
thut v c hi thng tin ca h rt cao. Nhng ngi gii nht ca mt t
chc thng l ngi to c cc mi lin kt cht ch vi tt c cc mng
li, d l mng li thng bo, gim nh hay tin cy.

Ngoi vic lm ch c cc mng li c bn ny, s thnh tho v mt t

chc ca nhng ngi t ph cn mang hnh thc khc, l nng lc
xem xt mi th t con mt ca ngi khc ng nghip hay khch hng,
nng lc xut hp tc trnh c nhng xung t. cn l vai tr hng
u ca h trong vic t ti s ng thun v c ti thuyt phc ca h.
Tt c phm cht ny bt ngun t tr tu x hi. Bn cnh , nhng
ngi t ph cn c nng lc khc na, h bit nm quyn ch ng, h
thch gnh vc nhng trch nhim vt qu kh nng ca mnh v bit t
qun, ngha l h c nng lc t chc thi gian v hon thnh nhim v m
ngh nghip t ra. Nh vy, nhng ti nng ny cng l din mo khc
nhau ca tr tu xc cm.

Cc cuc iu tra v nghin cu c tin hnh chng minh rng: Tr

tu xc cm s ngy cng tr nn quan trng trong cng vic nhm, gip
mi ngi cng nhau hp tc v ng thi gip ngi khc hc cch lm
vic c hiu qu hn. Vn tr tu v cng vic da vo tr thc ang ng
vai tr ngy cng quan trng trong cc doanh nghip. Thng qua ci tin
cch lm vic chung vi nhau, ngi ta ang n lc lm tng thm vn
cht xm v c th ginh c li th cnh tranh quyt nh. Mun pht
trin thnh vng ch khng phi ch l tn ti, cc doanh nghip cn phi
lun trau di tr tu xc cm tp th ca mnh.
11. Tinh thn v y hc
Tha bc s, ai dy bc s tt c nhng iu ?

Ngay lp tc, bc s ni:

l s ngho kh!

ALBERT CAMUS

Ti tm n bc s ca mnh khi thy hi au bn. Mi ci u bnh

thng, nhng mt xt nghim pht hin ra vt mu trong nc tiu ca
ti.

Ti mun ng hy ti bnh vin lm phn tch, xt nghim b sung chc

nng thn, t bo hc.

Ti khng bit sau bc s cn ni g na. Khi nghe thy cm t t bo

hc, u c ti ri ln. Nhng cu hi v t bo hc v ung th m nh
ti.

Ti khng nh c th li gii thch ca bc s. Tuy khng phc tp lm song

bc s cng phi ni i ni li ba bn ln. T bo hc u c ti khng ri
khi cm t y c na. n gin thi m sao khin ti c cm gic nh
va mi b mt n tri ging vo ngi.

Ti sao phn ng ca ti li d di nh vy? Bc s ca ti ch mun t ra

chu o v thnh tho thi m; ng ch ni ti nhng iu cn thn trng
trc khi chn on. Kh nng c ung th ht sc nh. Nhng nhng li l
y chng ch g i vi ti c. x s bnh tt, xc cm ng tr tt c v ni
lo s th n giu trong ngh cht n u tin. Nu chng ta d b tn
thng v tm l khi chng ta au m, th l v s d chu v tinh thn
phn no da vo o tng cho rng chng ta khng th b tn thng.
Bnh tt khi nghim trng ph v o tng , i ngc li vi tin
cho rng th gii c nhn chng ta tht vng chc. Bng nhin, chng ta
cm thy mnh yu i, bt lc v d b tn thng.

Vn xut pht t cc bc s, do h ch trng ti trng thi th cht ca

bnh nhn nn nhiu khi khng quan tm ti phn ng xc cm ca ngi
bnh. S dng dng i vi tm l ca bnh nhn cho thy trng thi
xc cm ca c nhn c th nh hng ln ti kh nng tn thng do bnh
tt cng nh ti qu trnh cha tr. Trong thc tin, y hc hin i nhiu khi
thiu i tr tu xc cm.

Bnh nhn thng ch i v hy vng kt qu tt khi gp cc n y t hay

bc s; nhng nu nhng cuc gp y khng p ng c iu , h s
ri vo tuyt vng. Nghch l l nhng iu tr li thng vi vng v dng
dng vi s tuyt vng y. Trn thc t cng c nhiu n y t v bc s bit
thng cm, dnh thi gian trn an v thng bo cho h v tnh trng
bnh tt km theo phng php cha tr cn thit. Nhng sau , rng buc
v quy ch ngy cng lm cho bc s iu tr khng nhn thy c tnh d
tn thng ca ngi bnh, hoc cho ngi bnh c cm gic l nhn
vin iu tr khng c thi gian quan tm n h. ng trc thc t kh
khn ca h thng y t t di uy quyn ca cc nh qun l, mi ci
dng nh tr nn nghim trng hn.

Ngy nay, ngi ta khng nh trn c s khoa hc rng, c th tng thm

hiu qu y hc giai on phng nga cng nh giai on cha tr bng
cch chm sc bnh nhn c v th cht v xc cm. Tuy nhin, khng phi
trong trng hp no hay cn bnh no cng th, nhng nu xem xt k
nhng d kin c tng kt t hng trm trng hp, ngi ta thy a
phn hiu qu cha tr tng ln khi tc ng ti trng thi xc cm ca
bnh nhn, nh l b phn hp thnh ca thc tin y hc trong tt c cc
trng hp bnh nng.

Xt v mt lch s, y hc hin i t t cho mnh s mnh cha bnh,

nhng n li coi thng mt xc cm ngi bnh chin u vi bnh tt
ca mnh nh th no. Do chp nhn quan nim ny, bnh nhn cng v
tnh tham gia vo hnh ng lng l y, tc l khng ch trng ti vic h
phn ng nh th no v mt xc cm i vi vn bnh tt ca mnh,
hoc cho rng phn ng ca h khng quan h g ti vn bnh tt. Thi
y li c cng c bng m hnh y hc hon ton t b quan nim cho
rng tinh thn c th nh hng ti c th.

kha cnh khc, c quan nim cho rng, ngi ta c th t cha c

bnh tt, ngay c nhng bnh tt nguy hi nht, ch bng cch gi mt trng
thi tinh thn lc quan, suy ngh theo li tch cc hoc t coi mnh phi chu
trch nhim v bnh tt ca mnh. Li ngh khoa trng y s duy tr s ln
ln v sai lm v mc nh hng ca tm thn i vi bnh tt, khin
cho ngi ta i khi cm thy mnh l th phm gy ra bnh tt ca mnh,
ging nh du hiu ca s bt lc tinh thn.
Chn l nm gia hai quan nim trn. Thot ra khi m bng bong ca
cc d kin khoa hc, nh ca ti l lm r nhng mu thun y v nh
gi ng hn nh hng ca xc cm v ca tr tu xc cm ti sc kho v
bnh tt.

Tinh thn ca c th: Cc xc cm nh hng ti sc kho nh th no?

Nm 1974, mt nghin cu c tin hnh ti trng i hc Rochester,

h v li bn sinh hc ca c th. Nh tm l hc Robert Adler pht
hin ra rng, ging nh b no, h thng min dch c th hc c.
thc s l c sc bi ti thi im , quan nim thng tr l ch c b no
v h thn kinh mi thay i c ng x ca chng theo kinh nghim.
Pht hin ca Adler kch thch nhng nghin cu lm sng t v s
cch thng bo gia h thn kinh trung ng v h min dch, tc l nhng
con ng sinh hc lm cho tinh thn, cc xc cm v c th khng tch
khi nhau, chng ha quyn, an xen nhau rt phc tp.

Th nghim ca Adler c tin hnh trn nhng con chut phng th

nghim, ng cho chng ung th thuc dit cc t bo T nhn to trong mu
cc t bo ny c chc nng chng li bnh tt. Cht ny c pha vi
nc ng loi saccharin ri cho chut ung. Adler pht hin ra rng nu
ch cho chut ung dung dch saccharin m khng c thuc tr dit kia th
s lng t bo T vn gim i n mc chut b bnh v cht. H min dch
ca chng hc c cch dit t bo phn ng vi nc ng, m
theo quan nim khoa hc thi by gi, iu khng th xy ra.

Theo Francisco Varela, mt nh nghin cu v sinh hc thn kinh trng

i hc Bch Khoa Paris, h min dch l b no ca c th. Chnh n cho
php xc nh cn tnh ca c th, cho php phn bit ci ta vi ci
khng phi ta . Nhng t bo min dch lu thng trong mu qua khp c
th, chnh v th, trn thc t n tip xc c vi tt c cc t bo khc.
i vi t bo m chng phn bit c th chng s b qua, ng thi s
tn cng nhng t bo chng khng nhn ra. S tn cng y bo v chng ta
chng li virus, vi khun v ung th, hoc nu nhng t bo min dch y
khng nhn ra c mt s t bo ca c th, th chng li gy ra nhng
bnh gim kh nng min dch nh: chng d ng hay lupus. Trc khm
ph ca Adler, hu nh tt c cc nh gii phu, bc s v cc nh sinh hc
u cho rng b no (cng nh nhng s ko di ca n qua h thn kinh
trung ng) v h thng min dch l hai thc th tch ri nhau, khng nh
hng n nhau. Khng c con ng no lin kt cc trung tm ca b no
ph trch theo di xem nhng vng tu xng sn sinh ra t bo T. t ra
ngi ta ngh nh vy t mt th k nay.

T khi c khm ph ca Adler, cch nhn mi v nhng lin h gia h thn

kinh v h min dch xut hin. Mn hc tm thn thn kinh min
dch (PNI) tr thnh b mn y hc mi nhn.

Cc nh nghin cu khm ph ra rng c rt nhiu s gi ha hc hot

ng ch yu trong b no v h min dch trong nhng vng ch huy xc
cm . Nhng bng chng thuyt phc nht v s tn ti ca mt con ng
th cht cho php cc xc cm c nh hng trc tip ti h min dch
c David Felten, mt ng nghip ca Adler, a ra. ng nhn xt rng
cc xc cm c tc ng quan trng ti h thn kinh thc vt iu tit tt
c cc chc nng hu c v thc tit insulin, huyt p ng mch v.v
Sau , Felten khm ph ra im gp nhau m h thn kinh thc vt
lin lc trc tip vi t bo v i thc bo, nhng t bo ca h min dch .

Khng nhng h thn kinh c ni lin vi h min dch m n cn ng

vai tr ch yu trong hot ng ca h min dch.

Khi b stress th cc cm xc v h min dch ni vi nhau thng qua con

ng c to ra bi cc hoc-mn. Cc catecholamines (epinephrine v
norepinephrine, cn gi l adrenaline v noradrenalin), cortisol, prolactin
v cc opiace t nhin nh bta endorphin v enkephalin, tt c u c
tit ra trong trng hp b stress. Nhng hoc-mn ny c tc ng quan
trng ti t bo min dch. Cc mi lin h y rt phc hp, nhng nh
hng ch yu ca chng nh sau: khi nhng hoc-mn ny chy dn
trong c th, chng c ch chc nng ca cc t bo min dch stress xo b
khng min dch, tm thi trong khong thi gian no , c l tit kim
nng lng, nhm u tin nhng hon cnh khn cp trc mt mang tnh
cp bch hn xt v mt sng cn. Nhng nu stress qu mnh v qu di,
s khng c y cng c th tr thnh bn vng .

Ngi ta ngy cng pht hin thm c nhng mi lin kt mi gia b

no, h tim mch v h min dch trong khi cch y cha lu, ngay c
tng v s tn ti ca chng cn c v kh tin .

Xc cm c hi: Nhng d kin lm sng

Bt chp nhng d kin ny, nhiu bc s thm ch phn ln trong s h

vn cha chu chp nhn rng xc cm ng mt vai tr lm sng kh ln.
L do h a ra l: Nu c nhiu nghin cu chng minh rng stress v
cc xc cm tiu cc lm yu i p ng min dch th bin ca nhng
thay i y khng phi bao gi cng r rng lm bin i r rt trng
thi lm sng ca i tng.

Tuy nhin, ngy cng nhiu bc s tha nhn tm quan trng ca cc xc

cm trong y hc. Bc s Camran Nezhat mt bc s phu thut xut sc,
chuyn v ni soi ph khoa, khng nh: ng trc ca phu thut phc
tp, nu bnh nhn khng mun tin hnh, ti s hu ca phu thut y. L
do tht n gin: hong ht v lo s lm tng huyt p, tnh mch gin ra v
sc p s lm cho mu chy nhiu hn khi chng b con dao m ca ngi
phu thut ct t. S chy mu qu mc l bin chng ng ngi nht ca
phu thut, thm ch i khi dn n ci cht.

Ngoi nhng nhn xt trn, tm quan trng lm sng ca xc cm ngy

cng c th hin r. Nhng d kin c sc thuyt phc nht c rt ra
t cuc phn tch quy m ln, kt hp vi kt qu ca 101 cuc nghin cu
trn hng ngn ngi. N xc nhn rng: nhng xc cm tiu cc c hi cho
sc kho mc no . Vi nhng ngi thng lo hi kinh nin, qua
nhng thi k bun ru ko di, thng xuyn cng thng, d gy hn v t
ra nghi ng hay th thi qu, th nguy c mc bnh nhiu gp hai ln
nht l cc bnh v hen suyn, vim khp, au u, lot d dy v cc bnh
tim. Do , xc cm tiu cc l nhn t nguy him, ging nh nhim c
thuc l hoc nh t l cholesterol cao i vi bnh tim mch; ni cch
khc, l nguy c nng i vi sc kho.

Thc t cho thy, nh hng mnh m ca xc cm i vi sc kho rt

khc nhau. Xem xt cn thn nhng d kin c lin quan ti cc xc cm
tiu cc, c th nht l gin d, lo s v suy sp s cho thy r hn tc
ng ca chng v mt y hc l nh th no, d cho cc c ch sinh hc vn
cha tht r rng.

Khi gin d tr thnh t st

Mt ngi cho bit: Cch y t lu, chic xe ca anh ta gp trc trc do mt

tai nn nh v n lm anh ta lin tip gp nhng rc ri khc nhau. Sau
nhiu ln trao i th t vi nh bo him, cng nh qua nhiu ln sa
cha khng ng ti nhng hiu cha xe khc nhau, anh ta phi b ra
ti 800 la. khng phi l do li ca anh ta nn anh rt bc tc v
cui cng phi bn tng chic xe i v trng n tht xu x sau bao ln chp
v. Nhiu nm sau, mi ln nhc n chuyn l mt anh ta ti li v phn
n.

Cu chuyn ny ly t nghin cu v s gin d nhng ngi mc bnh

tim c thc hin ti trng i hc Stanford. Tt c nhng i tng
nghin cu tng mt ln ln cn au tim, v vn t ra l c phi s
gin d s nh hng ti tim h khng. nh hng ny tht r rng: trong
khi cc i tng k li s c khin h gin in ln, th lng mu bm
ca tim mt i 5% hiu sut7. mt s ngi, s st gim y ti 7%, thm
ch hn na. Tnh trng ny c cc bc s khoa tim coi nh du hiu ca
chng thiu mu cc b c tim.

Khi k li s c bc mnh, cc bnh nhn khng nh rng h cm thy tc

gin t hn hai ln so vi lc xy ra s c. Nh vy, tim h phi chu
ng th thch gay go hn nhiu.

Quan nim c cho rng nhng ngi thng xuyn chu sc p d b mc

chng au tim hn l sai, nhng n a ti pht hin khc, chnh l s
i ch gy nguy him cho h.

Phn ln d kin v s i ch c ly t nghin cu do bc s Redford

Williams tin hnh ti trng i hc Duke8. Williams chng minh tnh
kh gin d d a ti ci cht sm hn so vi nhng nhn t nguy him
nh chng nhim c thuc l, huyt p cao hay t l cholesterol khng
thch hp. Nhng pht hin ca bc s John Barefoot ti trng i hc
Carolin Bc cho thy nhng ngi au tim chp X quang mch th kt qu
ca trc nghim v tnh i ch c quan h vi phm vi v mc
nghim trng ca bnh.

Tt nhin, khng ai khng nh rng ch s gin d cng gy ra bnh; n

ch l mt nhn t. Peter Kaufman, trng khoa y hc ng x thuc Vin
nghin cu quc gia v tim, phi v mu, gii thch: Chng ta vn cha th
xc nh c c phi gin d v i ch ng vai tr nhn qu trong s
xut hin ca bnh ng mch vnh hay khng, v c phi chng lm bnh
ny nng thm khi n r rng, hay ng thi c c hai. Nhng chng
cng cho thy r, khi mt chng trai hay c gi 20 tui d ni gin th mi
cn gin y t tim h vo th thch, do nhp tim v huyt p tng ln. Nu
iu lp i lp li, n c th a ti nhng tn hi, ch yu v s chy
mu ri lon trong ng mch vnh theo mi nhp tim, c th gy ra nhng
nt v rt nh mch, to thnh mt mng trn . Nu nhp tim v huyt
p cao hn mc bnh thng do bc bi ngi hn 30 tui th nhng
mng ny c th tch li nhanh hn, v do , a ti chng bnh ng
mch vnh9.

Khi bnh tim pht trin, c ch do gin d to ra s gy hi cho tim, ging

nh nh hng ca nhng k c khng vui i vi ngi mc bnh tim cho
thy. Chng hn, nghin cu trn 1012 ngi tri qua mt cn au tim
v c theo di trong 8 nm sau , cho thy nguy c b cn au tim th
hai cao hn nhng ngi c thi i ch v gy hn nht lc u10.
nhng ngi d bc tc nht, nguy c cht v chng tim cao gp 3 ln so
vi nhng i tng c tnh kh im tnh. Nguy c ny cao gp 5 ln khi t
l cholesterol ca h kh cao.

Theo cc tc gi ca nghin cu ny, c th khng phi ch s gin d l

nhn t gy nguy him cho tim m ni ng hn, xc cm tiu cc mnh, d
l xc cm g, cng dn n hu qu gy ra nhng cn kch pht ca cc
hoc-mn gy stress. Tuy vy, nhng hu qu ca s gin d i vi tim
c xc nhn r nht v mt khoa hc. Trong mt nghin cu c
trng Y khoa Harvard thc hin, ngi ta yu cu hn 1.500 ngi, m t
trng thi xc cm ca h trong vi gi trc khi ln cn au tim. Kt qu
cho thy, nguy c tim tm thi ngng p sau cn gin d cao gp hai ln
nhng ngi mc bnh tim; thi k nguy kch ko di 2 gi11.

iu ny khng c ngha l phi nn cn gin khi c l do thch ng. Ngc

li, ngi ta c th tin chc rng, nu hon ton bp nght cn gin trong
s kch ng lc th iu ny s lm tng ri nhiu th cht v c th gy
ra cn kch pht huyt p12. Williams gii quyt nghch l ny bng cch
kt lun, vic bc l s gin d ca mnh khng quan trng bng n c tnh
cht mn tnh hay khng. Thnh thong ni nng khng c g nguy him cho
sc kho; vn c t ra khi tnh gy hn tr thnh thng xuyn n
mc n quy nh thi c nhn i ch vi nhng xc cm c trng
nh: ng vc, th , hay chm chc, gim pha v hay ni cn thnh n13.

May thay, tnh gy hn mn tnh khng ng ngha vi ci cht; l thi

quen xu m ngi ta c th thot c. Stanford, ngi ta hng dn
cc bnh nhn c tin s au tim mt ln cch lm du bt nhng thi
khin h d bc bi. Nguy c v cn au tim th 2 h thp hn 44% so
vi nhng bnh nhn khng theo cch tp luyn ny. Mt chng trnh
khc c Williams hon chnh cho nhng kt qu tng ng14.
Ging nh Stanford, ng ni vi bnh nhn v c s ca tr tu xc cm
bng cch ch c bit ti nhng du hiu gin d u tin, ti nng lc
ch ng khi n ny sinh. Ngi ta yu cu cc bnh nhn ghi li nhng
ngh tn bo hay i ch khi chng xut hin trong u. Nu nhng ngh
y c bm dai dng, ngi ta dy h dp tt chng bng cch t ch: Thi
i!. Trong trng hp bt ng vi ai , h hc cch nhn nhn s vic
theo con mt ca ngi kia. ng cm l phng thuc tt cha s gin d.

Theo Williams, phng thuc cha tnh gy hn chnh l s tin cy. Tt c

nhng g cn c l phi thc v iu . Khi ngi ta hiu c tnh gy
hn c th a mnh ti ci cht nhanh hn ngi ta tng, h s sn sng
th xem sao.

Stress: lo s qu mc v sai lch

Trong tt c cc xc cm, s hi v lo lng do sc p cuc sng gy ra c l

l th xc cm c quan h vi bnh tt cng nh kh nng phc hi bnh
c chng minh r nht v mt khoa hc. Nhng cn s hi lp i lp li
l triu chng ca s cng thng mnh. Mt ngi ph n thng xuyn lo
lng s gp phi nhng ri lon d dy v ng rut l minh chng r
nht cho qu trnh trong lo s v stress khin ri lon th cht kch pht.

Trong mt phn tch v mi lin h gia stress v bnh tt, nh tm l hc

Bruce McEwen lit k tp hp bao gm nhng hu qu khc nhau: s sai
lch v chc nng min dch y nhanh s lan to ca di cn; lm gia tng
tnh d b tn thng v nhim virus; s kch pht ca cc mng gy ra
chng va ng mch v nhng hn si trong mu dn ti nhi mu c
tim; s xut hin rt nhanh v tin trin nhanh chng ca bnh tiu ng;
v s trm trng thm hay khi pht ca nhng cn hen suyn15. Stress
cng c th dn ti lot c quan tiu ha, gy ra triu chng vim rut kt
v bnh vim ng rut. B no cng chu hu qu lu di do cng thng
thng xuyn. McEwen cho rng, h thn kinh b xi mn v nhng suy
ngh nng n.

Hu qu ca s s hi i vi sc kho c chng minh thuyt phc

thng qua nhng nghin cu v cc bnh nhim khun nh s mi, cm v
mn rp. Chng ta thng xuyn b tc ng bi nhng virus gy ra cc
bnh ny, nhng thng thng th h min dch ca chng ta y li chng.
Ngc li, trong trng hp stress, nhng yu t bo v y thng li
bc. Trong nhng th nghim nhm nh gi sc mnh ca h min dch,
ngi ta nhn thy, cng thng v lo lng lm suy yu h min dch. Nhng
trong phn ln cc trng hp, nhng kt qu y khng cho php xc nh
chc chn xem s suy yu y c th gy ra hu qu lm sng khng, ni cch
khc, xem n c m ca cho bnh tt khng16. Chnh v l do
nh gi lin h gia stress, lo hi v tnh d mc cc bnh th cht, ngi
ta dng cc nghin cu thm d: i t nhng i tng mnh kho v ban
u ngi ta theo di s gia tng lo hi, ri s suy yu ca h min dch v
cui cng l s xut hin bnh tt.

Trong nghin cu c sc thuyt phc nht, nh tm l hc Sheldon Cohen

trng i hc Carnegie Mellon, vi s cng tc ca mt nhm chuyn gia
Anh v chng cm mo, bt u t vic nh gi mc stress ca cc
i tng ri t h vo nhng tc ng ca virus cm mo mt cch h
thng. Tt c cc i tng ny khng b cm: mt h thng min dch
mnh m c th chng li c virus. 27% s i tng b stress nh b
cm, so vi 47% s b stress nng nht, bng chng r rng cho thy stress
lm suy yu h min dch17.

Mi lin h ging nh th cng c ghi nhn vi cc virus mn rp gy ra

cc nt mn trn mi hay nhng tn thng sinh dc. Sau khi b virus tn
cng, chng vn nm tim tng trong c th v biu hin thnh nhng cn
kch pht ph. Hot ng ca virus mn rp c th c theo di bng cch
o mc tp trung cc khng th trong mu.

Nh d on trc, nguy c mc bnh dng nh cao hn nhng

ngi b t vo cc tnh hung b buc, kht khe ca ngh nghip m h
khng th tc ng ti chng c (iu ny gii thch ti sao nhng ngi
li xe thng b huyt p cao). Chng hn, trong nghin cu trn 569 bnh
nhn b ung th rut v nhm i chng, nhiu ngi khng nh rng iu
kin lm vic ca h tr nn xu hn trong 10 nm va qua. Kt qu nghin
cu cho thy nguy c mc bnh ung th ca h nhiu gp 5,5 ln so vi
nhng ngi khc18.

Nhng bin php th gin chng li biu hin sinh l ca stress c

dng gim bt cc triu chng ca nhiu bnh mn tnh khc nhau. V
mi trng thi bnh l u c th b stress v lo lng lm cho tr nn trm
trng hn, do vic gip ngi bnh bt cng thng v lm ch c
cc xc cm thng em li s ci thin tt19.

Nhng hu qu ca trm cm i vi sc kho

Cha c kt lun chnh xc rng s bun ru c nh hng ti s tin trin
ca chng ung th hay khng20. Tuy nhin, ngoi ung th, mt s nghin
cu pht hin ra trm cm ng mt vai tr nht nh trong nhiu cn
bnh khc v c bit lm cho chng trm trng hn khi bnh tt i vo giai
on cui. Ngy cng c nhiu l do cho rng trong trng hp bnh
nng, khi bnh nhn b suy sp tinh thn th v mt y hc, vic cha tr
trng thi suy sp cng em li li ch.

Vic cha tr chng trm cm cc bnh nhn rt phc tp do nhng triu

chng ca n, c bit l chng n khng ngon ming v u oi, rt d b
nhm ln vi nhng triu chng ca bnh khc, nht l khi bc s khng
c o to v chn on tm bnh. Chng trm cm nu khng c
chn on s khin vn thm trm trng v do khng c cha tr;
iu ny s lm tng nguy c t vong hoc xu i trong nhng trng hp
bnh nng.

Nghin cu tin hnh trn 100 bnh nhn c ghp tu xng cho thy,
12 trong s 13 ngi trm cm b cht trong nm sau khi ghp, 87 ngi
khc sng c 2 nm sau 21. i vi nhng bnh nhn c thm tch
thn (dialyse rnale) th nhng ngi b trm cm nng d gp nguy c
nghim trng hn: h c th cht trong 2 nm sau . S trm cm cho
php tin on t vong mt cch chc chn hn nhng triu chng th
cht22. y, mi lin h gia trng thi xc cm v trng thi th cht
khng mang tnh sinh hc m mang tnh ng x, nhng bnh nhn trm
cm t tun theo nhng ch nh y hc hn nh h khng tun theo ch
iu tr ca mnh).

Cc bnh tim mnh dng nh cng tng thm do trm cm. Mt nghin
cu trn 2.832 ngi trong 12 nm cho thy, nhng ngi cm thy tht
vng v bt lc c t l t vong cao hn mc bnh thng23. 3% bnh
nhn trm cm nng, t l ny cao gp 4 ln.

Ngi ta cng nhn thy, chng trm cm lm cho nhng vt gy xng

hng lu lnh hn. Trong nghin cu nhng ph n c tui b gy xng
hng, hng nghn ngi c khm tm bnh khi h nhp vin. Nhng
ngi b trm cm khi ti y c thi gian nm vin trung bnh lu hn
nhng ngi khc tm ngy. Tuy nhin, vi nhng n bnh nhn trm cm
c cha tr tm bnh ng thi kt hp vi chm sc y hc, vic tp
luyn i li khng qu cn thit v kh nng phi nhp vin tr li t xy ra
hn trong vng 3 thng sau khi v nh.
Nhng tnh cm tch cc v nh hng c li ca chng

Nhng hu qu ca s gin d, lo hi v trm cm c chng minh

nhiu. Khi chng tr thnh mn tnh, gin d v lo lng s khin cho c th
d b tn cng bi hng lot cc cn bnh khc. V nu trm cm khng
nht thit lm tng thm nguy c mc bnh th ngc li, dng nh n
lm cho qu trnh phc hi ca ngi bnh (sau khi mc bnh) din ra lu
hn, ng thi lm tng t l t vong, c bit l nhng ngi c sc kho
km.

Tuy vy, nu nh xc cm tht vng l c hi th xc cm tch cc c th

hu ch. Li th do cc xc cm tch cc a li rt tinh t, da vo nhng
nghin cu trn nhiu i tng, c th coi n l nhn t ni bt trong s
nhn t phc hp c nh hng ti din tin ca cn bnh.

Tc hi ca thi bi quan v li ch ca thi lc quan

Ging nh trng hp trm cm, ngi bi quan c th b nhng tc ng

xu nh hng n sc khe cn s lc quan li c nh hng c li. Chng
hn, ngi ta nh gi mc lc quan hay bi quan 112 ngi tng
tri qua mt cn au tim. Tm nm sau, 21 trong s 25 ngi bi quan nht
b cht, trong khi ch c 6 ngi cht trong s 25 ngi lc quan nht. Thi
, tinh thn c tc ng khng nh trc nhng nhn t nguy him nh
tn thng tim, tnh trng ca ng mch, t l cholesterol hay huyt p.
Cc nghin cu khc v nhng bnh nhn tng mt ln ni tnh mch
cho thy nhng ngi lc quan nht phc hi nhanh hn v t b bin chng
hn24.

Ging nh s lc quan, nim hy vng cng c kh nng cha bnh. Nhng

ngi khng mt hy vng chng chi vi th thch, k c bnh tt, tt hn.
Mt nghin cu v cc i tng b lit sau khi b thng xng sng
cho thy nhng ai gi c nim hy vng ln nht thng tm li c kh
nng hi phc vn ng tt hn nhng ngi b tn thng tng t. nh
hng ca hy vng c bit thy r kiu lit ny, cch phn ng xc cm
ca h quyt nh mc thnh cng ca qu trnh hi phc th cht cng
nh tinh thn25.

Nhng nh hng ca thi bi quan c th c gii thch bng nhiu

cch. Theo mt l thuyt, thi bi quan c th dn n s suy sp, n gy
tn hi cho sc chng ca h min dch i vi nhng u nht v s
nhim khun, nhng gi thuyt ny cha c xc nhn. Cng c th nhng
ngi bi quan khng chm sc bn thn mnh khi h mc bnh; mt s
nghin cu cho thy nhng ngi bi quan ung ru v ht thuc nhiu
hn, t tp th dc v ni chung coi nh sc kho ca mnh. n mt lc no
, c th ngi ta pht hin ra rng hy vng c ch li v mt sinh hc
trong cuc u tranh ca c th chng li bnh tt.

Sc kho v tnh bn

C th thm sc nng ca s im lng vo danh mc nhn t nguy hi i vi

tm l, cng nh c th thm nhng lin h xc cm vo danh mc nhng
nhn t bo v. Nhng nghin cu c tin hnh trong hn 20 nm trn
gn 38.000 ngi cho thy rng s c lp x hi, tc l khng c ai chia
s tnh cm thn thit ca mnh hay duy tr nhng quan h mt thit lm
tng gp i nguy c bnh tt hay t vong26. Theo mt bo co c
cng b trn tp ch Khoa hc vo nm 1987 th s c lp c nh hng ti
t l t vong ngang vi thuc l, huyt p cao, cholesterol, bo ph hay
khng tp th dc. Tht vy, ht thuc l lm tng nguy c t vong gp 1,6
ln, cn s c c x hi th lm tng gp i.

S c lp c hi i vi nam gii hn ph n, nhng ngi n ng c

lp, nguy c t vong cao gp hai n ba ln so vi nhng ngi n ng c
nhng mi lin h x hi rng v bn vng. Trong khi n b, t l y t
1,5 n 1 ln. S khc nhau ny c l l do quan h gia nhng ngi ph
n vi nhau thng cht ch hn v mt xc cm so vi quan h ca nam
gii.

Tt nhin c n v c lp l hai iu khc nhau: nhiu ngi sng mt

mnh hoc t gp bn b nhng vn hnh phc v mnh kho. Nguy c i
vi sc kho n t tnh cm ch quan nhiu hn v b ct t vi nhng
ngi khc hay v khng c ai hng vo. Nhn nh ny c bit ng lo
ngi vo thi im hin nay, khi thi quen xem truyn hnh mt mnh v s
bin mt ca truyn thng cc thnh ph hin i ang khin tnh trng
c lp ngy cng tng.

Kh nng ca s c lp nh nhn t gy t vong v tim nng cha bnh

ca nhng mi lin h thn thit c thy r trong nghin cu trn 100
bnh nhn c ghp tu xng27. Trong s nhng ngi c s nng
tnh cm ca v hay chng, ca gia nh hay bn b, 54% vn cn sng
c hai nm sau khi ghp, so vi ch 20% nhng bnh nhn khc. Cng
vy, nhng ngi c tui tng tri qua mt cn au tim nhng vn c
nng v tnh cm ca 2 ngi hay nhiu hn th c c may sng thm
mt nm, cao gp 2 ln so vi nhng ngi khng c ch da tinh thn
y28.

Bng chng hng hn nht v sc mnh cha bnh ca nhng quan h tnh
cm c a ra thng qua mt nghin cu Thy in nm 199329:
Mt cuc khm sc kho min ph c ngh vi tt c nhng nam cng
dn Gotenborg sinh nm 1933. By nm sau, ngi ta tm hiu li, 752
ngi c mt; c 41 ngi cht, nhng i tng b stress th t
l t vong cao gp ba ln so vi nhng ngi c mt cuc sng m m.

Tuy nhin, trong s nhiu ngi cho bit mnh c nhng ngi thn c th
da vo nh: v, bn thn v.v th d c mc stress cao th t l t vong
cng khng tng. Ch ring vic c ngi ni chuyn, c th nhn
c s an i, s gip v nhng li khuyn, cng gip h vt qua
c s khc nghit trong cuc i.

Cht lng v s lng ca quan h dng nh gp phn quyt nh vo

vic lm gim bt stress. Nhng quan h tiu cc bt phi np cng bng
sc kho. Nhng cnh xung t gia nh c tc ng tiu cc ti h min
dch30. Mt nghin cu v nhng sinh vin chung cho thy cng c c
cm vi nhau, h cng d b cm cm. Nh tm l hc John Cacioppo khng
nh vi ti: Mi quan h chim v tr ln nht trong cuc i bn, mi
quan h vi nhng ngi bn nhn thy t sng n ti, chnh l mi quan
h quan trng nht i vi sc kho bn31.

Kh nng cha tr ca s nng xc cm

Trong nhng cuc phiu lu ca Robin Hood, Robin mt hm khuyn

ngi bn ng hnh tr tui rng: Hy th l vi bn ti nhng ni day
dt ca bn, ni thoi mi i nh, s lm cho tri tim cha cht au bun
nh i: ging nh m np van khi ci p chn ci xay gi qu y. S
khn ngoan ca dn gian ng khi coi vic th l nhng ni au bun
ca mnh l mt phng thuc tt. Nh tm l hc James Pennebaker
chng minh rng vic ni ra mi lo u ca mnh l c li cho sc kho32.
Phng php ca ng rt n gin: ng yu cu cc i tng vit li trong
15 n 20 pht, 5 hay 6 ngy lin, nhng iu nh kinh nghim gy chn
thng tm thn mnh nht trong cuc i hoc lm cho h lo lng nht
vo lc ny.
Hu qu ca s th nhn y tht ng kinh ngc, chc nng min dch tt
ln, v tn sut i khm bnh cng gim trong 6 thng sau . ng thi, h
gim bt vic vng mt ni lm vic v thm ch chc nng enzim ca gan
cng tt ln. Ngoi ra, nhng ngi vit ra c s ri lon su sc ca
mnh, chc nng min dch ci thin c nhiu nht.

Cch t gii thot tt nht l: bt u bng vic th l tt c ni bun, tt c

lo hi, s gin d ca mnh hoc mi tnh cm tiu cc theo cu hi gi ln,
ri sau , k li mt cu chuyn ni ln ngha ca s ri lon y.

Tt nhin, qu trnh ny ging vi nhng g din ra trong mt cuc tr liu

tm l, trong i tng phn tch nhng g lm cho mnh thy hong
lon v s hi. Tht vy, kt qu ca Pennebaker dng nh gii thch c
ti sao cc cuc nghin cu khc cho thy nhng bnh nhn ny theo ui
tr liu tm l h tr cho mt ca m, hay t cha tr bng thuc thng
cm thy d chu v th cht hn nhng ngi ch cha tr bng thuc.

Nhng kh nng lm sng ca s nng xc cm c nhm ph n b

ung th v chng minh r nht. Sau t cha tr u tin, thng bao gm
mt cuc phu thut, ung th li xut hin vi nhng di cn ca n. V mt
lm sng m ni, nhng ph n ny khng trnh khi t vong sm hay
mun. Bc s David Spiegel, ngi hng dn cuc nghin cu ny trng
i hc y Stanford, cng nh gii y hc ly lm kinh ngc v pht hin
ca mnh: nhng ph n tham gia tho lun hng tun sng lu hn hai
nm so vi nhng ngi ch ng u vi bnh tt mt mnh33.

Tt c nhng bnh nhn ny u c cha tr y hc ging nhau: iu khc

nhau duy nht l nhng ph n trn c kh nng th l trong cc bui hp
vi nhng ngi ph n khc hiu c ni lo s, ni au kh v gin
d ca h. Thng l c hi duy nht h gii by lng mnh, v ngi
thn ca h rt ngi ni vi h v bnh tt v v kt cc khng trnh khi
ca n. Nhng n bnh nhn tham gia cc cuc tho lun ny, tnh trung
bnh, sng lu hn 37 thng; cn nhng ngi khng tham gia th ch sng
thm c 19 thng khng cch cha tr no c th t c s ko di
y c.

a tr tu xc cm vo thc hnh y hc

Mt ln, phn tch mu theo phng php c cho thy r c nhng vt mu

trong nc tiu ca ti, bc s ch nh mt bui khm cho ti, trong
ngi ta phi tim cht phng x. Ti nm di trn bn, v mt my chp X
quang theo di s di chuyn ca cht ny qua thn v bng quang ca ti.
Mt trong nhng ngi bn ca bc s i theo ti. Anh ta ngi trong
phng trong khi my chp chy vo vo, i gc v t ng chm ln ti.

Ln khm ny ko di mt gi ri. Cui cng, mt nh tit niu hc t

ngt bc vo, nhanh chng xut hin v ri i cng nhng tm phim, ng
ta khng tr li thng bo cho ti v cc kt qu na.

Khi i ra, ti v bn ti bng gp ng ta. V ti hi b chn ng v chong

vng nn khng kp tnh tr hi ng ta vn lm ti lo lng, nhng
anh bn ti ni h.

Tha bc s, anh ta ni, b ca bn ti cht v b ung th bng quang.

Anh ta mun bit xem nhng tm phim va chp xong c cho php bc s
pht hin ra du hiu ung th khng?

Chng thy g c, ng ta ch p li c th v vi vng i ti ch hn sau

.

Hng ngy, trn khp th gii, c hng nghn ngi khng th hi bc s ca

mnh v vn khin h lo lng. Mt cuc iu tra cho thy, mi bnh
nhn trong phng ch t nht c 3 cu hi hi v bc s ca mnh. Nhng
khi h quay ra, tnh trung bnh ch c 1,5 c tr li. iu chng t
rng thc tin y hc hin nay khng p ng c nhu cu tm l ca bnh
nhn. Nhng cu hi cha c tr li nui dng s nghi ng, s hi v
xu hng nhn mi th u en ti c. Cc bnh nhn do d khi theo ui
s cha tr m h khng hiu c y thc cht v chc nng ca
chng l g.

C nhiu cch y hc m rng s mnh ca mnh, nhm ch trng ti

hin thc xc cm ca bnh tt. khi u, c th em li cho bnh nhn
thng tin y hn, cn thit cho nhng quyt nh m h s phi lm v
mt y hc. Mt s dch v hin nay ang cung cp cho bnh nhn nhng n
phm y hc v bnh tt h c th trao i tt hn vi bc s v cng h
a ra quyt nh khi hiu r u ui. Mt cch khc c cp n
chnh l vic hng dn ngi bnh cch truyn t bc xc, trn tr m
h ang mc phi nhn c t vn y t cc bc s34.

Trc mt ca m hay k khm bnh nng n v au n l thi k y lo u

v, do phi ch ti mt xc cm ca ngi bnh. mt s bnh vin,
trc khi m, ngi ta hng dn cho ngi bnh gim bt s e ngi lm
du i s kh chu ca mnh. H tr li nhng cu hi ca bnh nhn kh
sm, dy cho h bin php th gin v gii thch trc v s dng bnh
ca h s din ra nh th no. Kt qu: bnh nhn hi phc sm hn 2 hoc
3 ngy.

Trong khi nm vin, bnh nhn thng cm thy n c v bt lc. Ngy

nay, mt s bnh vin dnh phng cho ngi nh bnh nhn li, chun b
cc ba n v sn sc h nh nh, cch lm ny rt ph bin cc nc
thuc th gii th ba.

Th gin khng ch gip bnh nhn chu au n tt hn m cn gip h

ch ng xc cm c th lm cc triu chng xut hin hay nng thm. Bnh
vin lm gim stress ca Jon Kabat Zinn ti Trung tm y hc thuc trng
i hc Massachusetts l mt hnh mu trong lnh vc ny. Bnh nhn
theo hc yoga trong 10 tun l, tp trung vo vic luyn tp cc xc cm ca
mnh, km theo bui th gin su hng ngy. Lp hc ny c ghi li bng
video cho bnh nhn cc bnh vin khc xem, mt cnh tng th v
hn rt nhiu so cc chng trnh truyn hnh quen thuc35.

Cui cng, chng ta c th trng i vo s ci thin v thi ng cm

ca bc s v y t i vi bnh nhn, khi ngi bc s bit nghe h v lm
cho h bit nghe mnh. Cn khuyn khch mt thc tin y hc tp trung vo
nhng quan h con ngi. iu s d dng thc hin hn nu vic ging
dy y hc bao gm c vic tp luyn mt s mt c bn ca tr tu xc cm,
c bit l thc v bn thn mnh, s ng cm v ngh thut lng nghe.

Hng ti mt nn y hc bit lng nghe bnh nhn

Tt c nhng iu ni trn l bc khi u. Nhng nu y hc phi m

rng tm nhn ca n bao gm c cc vn lin quan n xc cm th
nhng pht hin khoa hc phi ch ti hai h qu quan trng sau y.

1. Gip mi ngi lm ch tt hn tnh cm tiu cc ca mnh nh gin d,

suy sp, bi quan v c lp l gp phn ngn nga bnh tt. V cc d kin
cho thy rng xc cm tiu cc khi tr thnh mn tnh cng c hi nh
thuc l, vy nn vic gip cho con ngi ch ng chng tt hn c th gip
ch v mt y hc ging nh gip ngi nghin thuc l nng b ht. Mt kh
nng c th nh hng quan trng n sc khe cng ng l tp luyn tr
tu xc cm cho tr em bin cc c s tr thnh thi quen ng x.
Bn cnh , mt chin lc c li khc l dy cho nhng ngi n tui
hu tr iu khin tt hn i sng xc cm ca mnh, v s thoi mi tm
l l mt nhn t quyt nh xem ngi cao tui c nhanh chng suy yu v
sc khe khng hay tri li vn gi c mnh khe. Ngoi ra, mt nhm
mc tiu khc c gi l nhng qun th c nguy c cao nh nhng
ngi ngho kh, nhng b m c thn, nhng ngi dn cc vng c
mc phm ti cao, thng xuyn b cng thng v ch c th tng cng
sc khe ca mnh nu c gip chu ng tt hn gnh nng xc
cm do stress gy ra.

2. Khi cc bc s ch trng tha mn nhu cu tm l ca bnh nhn song

song vi nhu cu thun ty y hc ca h th nhiu ngi s thu c nhng
mi li quan trng. Trn an v ng vin lm cho vic chm sc tr nn
nhn o hn, nhng chng ta cn c th i xa hn na. Thc tin y hc
hin nay thng khng n s cn thit ca cc liu php tm l, trng
thi xc cm ca bnh nhn hay b b qua.

Ngi bnh lun mong mun c c mt nn y hc nhn o. Tuy nhin,

nn y hc hin nay cha p ng c s mong i . ng l vn c
nhng bc s v y t tn ty, t ra ng cm v nhy cm vi bnh nhn ca
mnh. Th nhng, do s pht trin ca y hc phi tun theo nhng i hi
v hiu sut nn thi n cn, chia s vi bnh nhn y ngy cng him
hoi.

Tht ra, nn y hc nhn vn c th em n li ch ti chnh. Ngi ta bt

u thy rng, khi ngi bnh c tinh thn tt s tit kim c nhiu chi
ph, tinh thn tt gip ngn nga hoc khng cho bnh tt xut hin, hoc
gip bnh nhn cha khi nhanh hn. Mt nghin cu c tin hnh
ti trng i hc Y Sinai v trng i hc Ty Bc i vi nhng ngi
c tui b v xng hng. Bnh nhn kt hp gia chm sc chnh hnh v
liu php tinh thn ra vin sm hn nhng ngi khc hai ngy, tc l
c th tit kim c hng chc ngn la cho cc h thng phc li x hi
mi nm.

Cui cng xt v mt o c, thc tin y hc ang i hi mt quan nim

nhn vn trong iu tr y hc. Sau khi cng b bn bo co chng minh rng
s trm cm lm tng gp 5 ln nhng nguy c t vong bnh nhn au
tim, mt bi x lun ng trn Tp ch ca Hi Y hc M khng nh: Khi
nhng nhn t tm l nh trm cm v c lp x hi c th gy nn nguy c
t vong ln hn vi bnh nhn mc bnh mch vnh, th tht l tri vi o
c nu khng c gng gim bt nhng nhn t 36.

Mi lin h gia xc cm v sc kho trc ht c th thy khi nghin cu

trong thc tin. Y hc ang ra sc u tranh chng li nhng bnh tt
nghim trng hoc mn tnh, nhng li coi nh nhng tnh cm ca bnh
nhn, by gi iu khng cn thch hp vi thc t na. n lc y hc
phi tn dng nhng phng php ng dng cha tr tm l. iu vn cn
l ngoi l phi tr thnh thng l, nu ngi ta mun em li cho mi
ngi nn y hc tt hn. t ra n cng s nhn o hn. V, i vi mt s
ngi, n gip y nhanh tin trnh cha bnh. Nh mt bnh nhn ni
trong th ng gi bc s m cho mnh: S ng cm cn hn l s an i,
l liu thuc tt.37
Phn th t. NHNG KH NNG

12. L luyn gia nh

l mt b mt v bi kch gia nh. Carl v Ann ang dy cho con gi gn 5
tui ca h l Leslie chi mt tr game. Leslie bt u chi, nhng b m n
st rut, c v nh lm mi ci ngn n. Nhng mnh lnh mu thun
pht ra t hai pha.

Sang phi, sang phi th. Dng li, dng li! Ann ra lnh vi ging mi
lc mt cng thng v lo u.

Leslie cn mi v mt m to nhn chm chm vo mn hnh, c nghe theo

cc ch dn y.

Ny, coi chng, con cha t ng sang tri mt cht! Sang tri Carl ra
lnh th bo.

Trong khi , anh nhn ln tri v ku.

Dng li! Dng li!

Khng th lm va lng c b ln m, Leslie nhn mt v nhu lng my li,

nc mt rng rng.

B m n bt u ci nhau, chng quan tm g ti s tht vng ca n.

D sao th n cng di chuyn cn iu khin ng ri Ann gt ln bc

tc.

Nc mt chy xung m a tr, nhng c b ln m n dng nh khng

v khng quan tm ti n. N a tay ln chi mt, nhng Carl ht to,
ging anh li:

ng bung cn iu khin ra. Con phi hc iu khin n. Cm n ln!

Cn m n th ni tng ln:

ng ri, sang phi mt cht na!

Leslie khc tht tht, n cm thy lo s.

Tr con thng rt ra bi hc quan trng t nhng cu chuyn nh y. T
s trao i nng n ny, Leslie c th kt lun chc chn rng c b ln
m u khng quan tm ti nhng tnh cm ca n . Khi nhng chuyn
thuc loi lp i lp li trong thi th u, tr em hc c nhng bi hc
i khi quyt nh n c cuc i mt ngi. Chnh trong gia nh mnh,
chng ta nhn c s gio dc xc cm u tin: n nm trong s thn
thit ca l luyn ny. Chng ta to ra quan im v bn thn mnh v hc
c cch on bit nhng ngi khc s phn ng vi trng thi tnh cm
ca chng ta nh th no, ng thi la chn nhng phn ng c th l gii
v th hin hy vng cng nh s s hi ca mnh. S gio dc xc cm y
khng ch c thc hin qua nhng g b m ni v lm i vi con ci, m
cn c th hin qua s tr chuyn, trao i vi nhau gia b v m.

Hng trm nghin cu cho thy rng cch i x ca b m i vi con ci

nh nghim khc hay thng cm, dng dng hay thng yu v.v c nhng
hu qu su xa v lu bn i vi i sng xc cm ca chng. Ci cch b
v m th hin tnh cm i vi nhau, cng thm nhng quan h trc tip
ca b v m i vi con ci, li du n su sc con ci. Chng l nhng
hc tr minh mn, nhy cm vi nhng trao i tnh cm tinh t nht. Khi
Carole Hooven v John Gottman i su phn tch quan h gia b m v h
qu ca nhng quan h y i vi con ci, h nhn thy rng nhng cp v
chng thng minh nht v mt xc cm cng l nhng ngi gip tt
nht cho con ci mnh vt qua dao ng v xc cm ca chng.

Nhng gia nh ny c nghin cu ln u tin khi a con ca h va

c 5 tui, ri li c nghin cu ln th hai khi a tr ln 9 tui. Cc
nh nghin cu quan st cc ng b, b m khi h tranh ci vi nhau, cng
nh khi h mun dy cho con mnh chi mt tr game mi l s tng
tc tht thng thng nhng li ni ln rt nhiu v trao i xc cm gia
b m v con ci.

Mt s ng b v b m ng x ging nh Ann v Carl: c on, bc mnh,

cao ging hoc khinh thng, mt kin nhn trc s vng v ca con,
thm ch cn coi con nh ngc, khin cho quan h v chng b ph v.
Tri li, mt s ng b, b m khc t ra kin nhn v gip cho con hiu
c tr chi theo cch ca n m khng tm cch p t mun ca mnh.
Mt bui chi game c th biu hin chnh xc v phong cch xc cm ca
cc ng b v b m.

Ba phong cch khng am tng v cc xc cm thng thy nht l:

 Hon ton khng bit ti nhng xc cm ca con. Nhng ng b, b
m trong trng hp ny coi s tht vng v xc cm ca con l mt iu
v ngha, hoc gy kh chu, cui cng khin a con t xoay s ly mt
mnh. H khng nm ly c hi ny gn gi con v gip n lm ch tt
hn xc cm ca n.

con t lm ly. Trong trng hp ny, h bit r a con cm thy

nh th no, nhng h cho rng phi t n biu hin theo kiu ca n,
d n lm hng i hng li. Ging nh nhng ng b, b m trng hp
trn, him khi h can thip ch cho n thy l c nhiu cch gii quyt
khc nhau. H c lm cho n ngui i bng cch ha cho n mt phn
thng hay mt s trng pht chng hn.

T ra khinh thng v khng tn trng nhng g a con cm nhn.

Ni chung, nhng ngi b m ny lun lun khng va , ph phn v
trng pht nghim khc sai lm m a con mc phi. Chng hn, h c th
cm con khng c c mt biu hin gin d no v pht n khi n c du
hiu kh chu v bc mnh d nh nht.

Ngc li, mt s b m li dng s bc mnh ca con dy n ch ng

cc xc cm. H xem xt nhng tnh cm ca n kh nghim tc c tm
hiu xem c iu g khng n (chng hn nh: Con tc gin v b em con
lm con pht phi khng?) v gip n tm cch gii quyt vn theo li
tch cc (nh kiu: Ti sao con khng chi chi ca con m li nh
em? Khi no thch th con hy chi vi n).

tr thnh ngi hng dn tt, bn thn b m phi lm ch tht tt

nhng iu s ng ca tr tu xc cm. Chng hn, mt trong nhng iu
u tin phi dy cho con l bit la chn tnh cm ca n; mt ng b
khng bit r s bun ru l g, s khng th gip con mnh phn bit gia
ni bun do s mt mt em li vi ni bun do mt b phim bun gy ra.
n su di s phn bit y l trc gic tinh t hn, chng hn nh s tc
gin thng n ra khi ngi ta b tn thng.

a tr cng ln ln, bi hc xc cm m n sn sng tip nhn v cn phi

tip nhn, li cng thay i. Nh thy Chng 7, s ng cm c
hc t tui cn rt nh, khi cha m cng c xc cm ca a tr. Tuy rng
mt s mt ca tr tu xc cm c trau ri dn dn qua s tip xc vi
bn b, nhng b m vn ng vai tr ch yu trong vic hng dn a
con tp luyn nhng mt khc nhau ca i sng xc cm v lm ch cc
xc cm ca mnh, t ra ng cm vi ngi khc, iu khin tnh cm biu
hin ra nhng mi quan h vi ngi khc.

Mt gio dc ny ca b m nh hng rt su sc i vi con ci2. Cc nh

nghin cu ni trn nhn thy rng khi b m c tr tu xc cm, con ci h
ha hp vi h hn, yu thng h hn v cm thy thoi mi hn vi s
c mt ca h. Ngoi ra, nhng a tr ny d lm ch xc cm ca mnh
hn, t trn tnh c khi gp iu g lm chng b lay ng v chng t bc
mnh hn. Chng dng nh cng thoi mi hn v mt sinh hc: t l
hoc-mn ca stress v nhng ch s ri nhiu xc cm ca chng thp hn
(xu hng ny, nu gi c lu bn qua thi gian, s ha hn mt sc
kho tt, nh thy Chng 11). Nhng li ch khc v mt x hi nh:
nhng a tr ny c bn b qu trng v yu thng hn, c cc
gio vin coi l d gn hn. B m v cc thy gio ca chng cho bit,
chng t c nhng vn v ng x hn, t tn bo v gy hn hn. Cui
cng l nhng li th v nhn thc: nhng a tr ny l hc sinh chm ch
v gii hn. Vi IQ bng nhau, nhng a tr ln 5 c b m l ngi hng
dn gii t c nhiu im tt v ton v mn tp c khi ln lp tiu
hc (mt lun c c sc nng gio dc tr tu xc cm cho con ci mnh).
Nh vy, nhng ci li i vi cc tr em c b m am hiu v xc cm
khng ch gii hn vo tt c cc mt ca tr tu xc cm m cn bao trm
ln tt c lnh vc i sng.

S khi u: vn ca tri tim

nh hng ca b m n s am hiu xc cm bt u t lc tr nm trong

ni. Nh nghin cu nhi khoa xut sc T. Berry Brazelton dng trc
nghim n gin nh gi thi chung ca nhng a tr t 8 thng
tui. ng a cho a tr hai hnh khi v bo n ghp li vi nhau.

a tr cm ln mt hnh khi, a n vo ming, ly tc chi v nm

xung t xem bn c nht ln v a li cho n khng. Nu bn lm vy,
n s lm iu bn mun n lm ghp hai hnh khi vi nhau. Ri, mt n
long lanh nhn bn, ngha l: y, bc xem chu c gii khng.

Nhng a tr ny tng c tn thng v khuyn khch nhiu, chng

cho rng chng c th vt qua kh khn m cuc i dnh cho chng. Tri
li, a tr c nui dy trong nhng gia nh y khng kh cng thng
v h hng s lm cho chng dng nh cm nhn c tht bi lun ch
i sn. Khng phi chng tht bi trong vic ghp cc hnh khi; chng
hiu c yu cu y v c th lm c. Nhng, ngay c khi chng lm
c, nh Brazelton ni, chng cng mang v mt u xu, thi c ngha
l: Chu khng th lm c. y, chu khng lm c m. Nhng a
tr y d bc vo cuc i vi thi tht bi; chng khng ch i
nhng khuyn khch hay tn thng ca thy gio, cng khng thch th
vi hc tp v cui cng c th b hc.

S khc nhau gia hai thi t tin v lc quan c nhng a tr ny,

v tm l tht bi ch ngha nhng a tr kia, bt u hnh thnh t
nhng nm u tin. Brazelton khng nh: cc bc cha m phi hiu c
rng nhng hnh ng ca mnh c th gp phn vo s t tin, s hiu k
v s thch th hc tp, cng nh vo s hiu bit b nhng gii hn khng
th vt qua c ca con tr, tc l nhng nhn t thnh cng ca con
ci n mc no. Li khuyn ny da trn nhiu kt qu v n ngy cng
cho thy r thnh cng v hc hnh ca con ci ph thuc cht ch vo
nhng nt tnh cch hnh thnh trc tui n trng. Chng hn, nh
chng ta thy Chng 6, nng lc t ch ca nhng a tr 4 tui khi
ngi ta a ko cho chng, cho php on trc chng s t c kt
qu tt trong cc k thi vo i hc, 14 nm sau .

Nhng nm u cuc i l thi im tt nht gio dc tr em nhng

thnh phn ca tr tu xc cm, tuy th tr tu ny vn tip tc hnh thnh
trong nhng nm n trng. Nhng nng lc xc cm m tr em c c
sau l s pht trin t nng lc c to ra lc khi u. V s thnh
t u tin y l c s ca mi s tp luyn.

Mt bn bo co ca Trung tm Quc gia v tr em ch ra rng, nng lc hc

ca mt a tr ph thuc vo s hiu bit quan trng nht l: Hc nh th
no? Bn bo co lit k 7 yu t cn bn ca s hiu bit ny tt c u
gn lin vi tr tu xc cm.

1. T tin: thc lm ch hon ton thn th, lm ch ng x ca mnh v

th gii bn ngoi, nim tin chc rng mnh c nhiu kh nng thnh cng
hn l tht bi trong nhng g mnh lm v ngi ln s gip , khuyn
bo.

2. Hiu k: Hiu rng s khm ph l iu tt v em li s thch th.

3. C ch : S mong mun v kh nng to ra c mt kt qu v c lm
t ti kt qu . iu ny gn lin vi thc v s thnh tho v hiu
qu.

4. T ch: Nng lc thay i v lm ch nhng hnh ng ca mnh mt

cch thch hp vi la tui ca mnh; thc kim sot bn trong.

5. Nng lc duy tr cc lin h: Nng lc lin h vi ngi khc, da trn s

mong i c ngi khc hiu v hiu c ngi khc.

6. Nng lc giao tip: S mong mun v kh nng trao i cc tng, cc

khi nim v chia s tnh cm vi ngi khc bng li l. iu ny gn vi
thc tin cy ngi khc v s thch th c lin h vi ngi khc, k c
ngi ln.

7. Hp tc: l nng lc tm c s cn bng ng n gia nhng nhu

cu ca mnh v nhu cu ca ngi khc trong hot ng nhm.

Vic a tr n mu gio vi nhng nng lc y ph thuc phn ln vo

s quan tm y ca b m n v nhng ngi xung quanh n trong
thi k trc khi n trng. n c c s khi u tt trong cuc i,
cn phi lm cho n nhn c nhng du hiu yu thng thch hp.

Cn nm c nhng c s ca tr tu xc cm

Hy gi nh mt a tr 2 thng hay thc dy vo 3 gi sng v khc r

ln. M n b n v cho n b trong 30 pht, va u ym nhn n va ni
vi n mnh rt thch c nhn thy n, d l vo lc na m. a b
sung sng vi tnh yu ca m, ng li yn lnh.

By gi hy gi nh m n kh ng sau khi ci nhau vi chng v ang

cng thng, bc bi. a b co rm ngi li khi m b ln bng c ch th
bo v bt n im i. Trong khi n b bnh sa, m n nhn ra pha trc vi
con mt lnh lng, nh li cuc ci nhau vi chng xy ra hi sng. Cng
nh li cu chuyn ny, b cng bc tc. a b nh cm nhn c s
cng thng y n ng nguy, n cng ngi li v khng b na. Khng
b na? B m ni Chc l cha i. Khng gng nh, m n t n
ln ni v ri khi bung, v gin d, v c n khc cho ti khi n ng li
v mt.
Theo Trung tm Quc gia v tr em, hai kch bn ny l in hnh ca nhng
thi lm ny sinh tr em tnh cm khc nhau i vi bn thn n v
nhng ngi thn ca n, nu c thnh thi quen. a tr th nht hc
c rng n c th trng cy ngi khc hiu nhng nhu cu ca n
v tho mn chng, cng nh hiu rng n c th c gip . Cn
i vi a tr th hai th n pht hin ra rng chng ai quan tm n n,
rng n khng trng cy c vo ai ht v c gng ca n ginh c
s an i cng tht bi. Phn ln tr em tri qua hai kiu lin h ny.
Nhng ty theo ng x no l quen thuc, b m trao cho a tr nhng
thi tm l khc nhau v s an ton ca n, v hiu lc ca n, v s tin
cy m n c th t vo ngi khc. i vi Erikson, kt qu l a tr s
cm thy: Mt s tin cy hay nghi ng cn bn.

Vic tp luyn xc cm ny bt u t nhng khonh khc u tin ca

cuc i v c tip tc trong c thi th u. S trao i nh no gia b
m v a tr cng c mt cht nn xc cm. V, do nhn c nhng
thng ip ging nhau trong nhiu nm, a tr to ra ct li thi tm l
v tr tu xc cm ca n. Khi mt b gi vt v vi tr ghp hnh, n yu
cu m n gip , n nhn c nhng thng ip rt khc nhau, ty theo
m n nhn gip n vi s thch th r rng hay tr li n kh khn: ng
quy m na, m cn phi lm cho xong vic quan trng y. Khi nhng
trao i ny tr thnh in hnh cho quan h gia b m v a con, chng
cng quyt nh nhng g a con c th ch i quan h ca n vi
ngi khc v mt xc cm, mt thi tinh thn s c nh hng hoc tt
hoc xu ti ng x ca n trong tt c lnh vc ca cuc i.

Tt nhin, nhng nguy him ln nht i vi tr l khi b m ng x khng

thch hp thiu chn chn, nghin ngp, suy sp hoc d cu gin, v cng
ri ngh hoc sng ba bi Rt t c kh nng nhng ng b b m y
chm sc con ci t t hoc bit lng nghe nhu cu tnh cm ca chng. Mt
s nghin cu cho thy s thiu quan tm c th hu hoi nhiu hn l
nhng s i x sai4. Theo mt cuc iu tra v nhng tr em b i x ti
t v b nh p, th nhng a tr no hon ton khng c quan tm s
tr thnh h hng nht, chng lo s nhiu hn, dng dng hn v chn
chng hn, khi th gy hn lc th thu mnh li. 65% trong s b lu
ban.

Trong 3 nm u tin ca cuc i, b no ca tr em t c 2/3 khi

lng cui cng ca n v pht trin tnh phc hp ca n nhanh hn mi
thi k khc. Trong 3 nm y, nhng hnh thc tp luyn ch yu c thc
hin d dng hn v sau, trc ht l nhng hnh thc gn lin vi tnh yu
thng. Nhng s cng thng nng n d lm thoi ha s tp luyn ca b
no (do lm suy yu tr tu). Tuy rng, nhng kinh nghim s tri qua
sau , mc no y, c th c b p li, nhng tc ng ca s
tp luyn lc cn th u rt su sc. Nh kt lun ca mt bo co, bi hc
ch yu ca 4 nm u tin in du n lu bn v mt xc cm.

Nui dy mt a tr th bo nh th no?

Nhiu nghin cu di hn, nh cuc nghin cu c tin hnh pha Bc

New York trn 870 i tng t 8 n 30 tui, cho thy nhiu hu qu khc
nhau li trong sut cuc i do s gio dc ti v xc cm em li cho
tr em, c bit l vn lm cho tr em tr thnh hung hn. Nhng a
tr hay u nhng a ch chc nh nhau v dng sc mnh t
c nhng g chng mun nhiu khi cng l nhng a b hc v, khi
tui 30 th chng c qu kh phm ti v y bo lc. Ngoi ra,
nhng k ny dng nh cng truyn xu hng bo lc ca mnh cho con
ci, v con ci ca chng lc trng tiu hc cng thng l nhng k gy
ri nh b m chng.

Ci cch truyn tnh gy hn t th h ny sang th h khc cho thy c rt

nhiu iu cn phi ch . Khi h cn nh, h thng b trng pht ty theo
tm trng khc nhau ca b m cng vi s nghim khc nhn tm; lc ln
ln, h cng lm nh vy nh chnh nhng iu m h phi hng chu
trong qu kh. V khi cc ng b, b m trng pht khc nghit con ci
mnh, th thng thng cng khng h chm nom g n chng, v trn thc
t, nhiu khi chng bit g n chng c. ng thi, h nu tm gng
sng gy hn i vi chng, mt khun mu m con ci h s lp li nh
trng hay sn chi, v chng c theo khun mu y sut i. Nhng ng
b b m y khng nht thit l ngi xu, h cng c v mong mun cho
con h thnh cng n mc c th; h ch nui dy chng theo li c
b m h nui dy trc kia.

Theo khun mu bo lc ny, tr con b trng pht c on, khi b m

chng bc bi hay trong nh thng ci nhau om sm ln. Chng chc chn
b trng pht, v nhng g chng lm tri vi tm trng ca b m chng lc
. l cch lm ny sinh tr con cm gic bt lc v em li cho chng
cm gic th gii cha y e do. Nu cn c vo tin l gia nh, th thi
gy hn v nghi ng ca nhng a tr y i vi c th gii tht d
hiu, d iu c ti t n u. iu lm cho ngi ta bun l nhng bi
hc y c tr em hc t rt sm v n tn ph i sng xc cm ca tr
em tht to ln.

X l sai: s cm thng vi ngi khc bin mt

Trong khi chen ln nh tr, Martin, mt a tr 2 tui ri, x mt b gi

khng hiu ti sao li ang khc nc n. Martin mun nm tay n nhng n
lnh i, th l Martin pht cho n mt ci vo cnh tay.

V n vn khc, Martin nhn i ch khc v la to ln:

Nn i! Nn i!

Khi n nh an i mt ln na, con b li chng c. Ln ny, Martin nhe

rng ra nh con th hung hng v gm ln con b s.

Mt ln na, Martin li pht nh vo lng n nhng ri nhanh chng

chuyn thnh nhng qu m, v Martin c th nh con b ng thng
kia nhiu ci, mc cho n tht to ln.

Phn ng k cc, gn nh tn bo ca Martin i vi ni bun ca a bn

gi nh l in hnh cho tr b nh p t nhng nm u tin nh n.
Phn ng ny tng phn mnh m vi nhng nh thng cm quen
thuc a b cn rt nh mun an i bn, nh chng ta thy Chng
7. Phn ng th bo ca Martin c l phn ng kinh nghim ca n nh;
nhng ting khc lc u a ti c ch an i mnh m, nhng nu c tip
tc khc th s c nhng ci nhn, ting la e do, ri nhng qu m tip
theo. iu ng lo ngi nht l hnh thc thng cm th s nht, bn nng
ngng tn cng mt k ang au kh, dng nh Martin khng cn na.
Ch mi 2 tui ri, n bt u biu hin li ng x ca k tn c v
thch th khi gy au kh cho ngi khc.

S thay th mi ng cm bng tnh tn c l in hnh cho nhng a tr

b i x t hi v th cht v tm l m chng phi chu nh, t lc
cn rt nh. Martin nm trong mt nhm 9 a tr b hnh h t 1 n 3
tui, c quan st nh tr. ng x ca chng c so snh vi ng x
ca nhng b trai v b gi khc, cng sinh ra t nhng gia nh ngho kh
v kh khn nhng khng b i x t hi. Nhng a tr thuc hai nhm
ny phn ng rt khc nhau khi gp cnh a tr khc cm thy kh chu
hay khc lc. Trong 23 trng hp thuc loi , 5 trong s 9 a khng b
hnh h t ra quan tm v bun b v ng cm vi a tr kia. Ngc
li, trong s 27 trng hp a tr b hnh h th khng c phn ng no
biu hin s thng cm t pha chng i vi nhng a tr kia; tri li tt
c u t ra s hi, gin d hoc thm ch tn cng a bn ang tht vng,
nh Martin lm.

Mt iu c th hin rt r, nhng a tr b hnh h i x vi a

khc nh chnh chng b i x. Chng c xu hng khng quan tm g
ti bn khi nhng a ny cm thy kh chu hay khc lc; tnh tn bo ca
nhng a tr b hnh h y dng nh l hnh thc thi qu ca thi
lnh lng thng thy. Khi ln ln, chng s hc km, thch gy hn v
khng c mi ngi yu qu. Chng d b suy sp tinh thn hn v khi
tr thnh ngi ln, d xy ra nhng chuyn dnh dng n lut php v d
ri vo phm ti cng nh bo lc.

Tnh trng thiu thng cm vi ngi khc thm ch nhiu khi c truyn
t th h ny sang th h khc, v nhng b m c cch hnh x tn bo
lm cho chnh a con ca h nh hng v sau ny, n cng hnh x
tng t nh th i vi con n. S khc nhau tht ni bt so vi thi
thng cm ni chung ca a tr c b m nui dy tt v khuyn khch
quan tm ti nhng a tr khc v hiu c hu qu ca tnh hung c i
vi chng. Do khng bao gi gp thi y, nhng a tr b hnh h
dng nh han ton khng th c c s cm thng, chia s y.

iu ng lo ngi nht c l l vic nhng a tr ny hc c rt sm

cch phn ng ging vi b m chng. Do nhng s un nn m chng
nhn c, c khi l hng ngy, nhng bi hc xc cm tiu cc l qu r
rng. Hy nh rng chnh vo lc c nhng am m qu mc hay trong
nhng hon cnh khng hong, cc trung tm ra ca b no nm ly quyn
iu hnh. Nhng thi quen c b no xc cm tiu th trong thi k
rt di s chim u th, hoc rt tt hoc rt xu.

Khi ngi ta xem xt chnh b no b tnh tn bo hay tnh yu m tr em

l i tng lm thay i n mc no, th bit rng nhng nm u tin
ca cuc i l khong thi gian duy nht tp luyn tr tu xc cm.
Nhng a tr b nh p b t vo mt ch gy chn thng tinh
thn hng ngy. hiu s tp luyn i sng xc cm m nhng a tr b
hnh h tri qua, th cch hay nht c l l xem xt chn thng tinh
thn li du n lu di trn b no nh th no v nhng vt so y c
th c xo i ra sao?
13. Chn thng tinh thn v s tp
luyn xc cm
Som Chit, ngi ph n t nn gc Campuchia ang nhn nh v ba a con
ch ln su, chn v mi mt tui i ch mua nhng khu sng AK47
bng nha chi tr Purdy, mt tr chi m nhn vt Purdy mt k
hung c dng v kh tn st mt nhm tr con trc khi t st. i khi, tr
chi c kt cc khc i: chnh nhng a tr con git cht Purdy.

Tr chi ny c bt u t s vic mt s ngi sng st din li thm

kch cht chc rng rn xy ra ngy 17/02/1989 ti trng tiu hc
Cleveland Stockton ti California. Trong gi ra chi bui sng, Patrick
Purdy tng hc ti trng ny khong 20 nm v trc, i vo sn trng
v n sng vo hng trm tr em ang chi a. Hn ta bn khp mi
hng trong by pht, ri cha sng vo u mnh t st. Khi cnh st n
ni, h tm thy 34 a tr b thng.

Nhng thng sau , hc sinh nh trng bt u r nhau chi tr Purdy.

y l mt trong nhng du hiu cho thy cuc tn st li n tng
rt xu trong k c ca chng. Mt gio vin ni vi ti rng, ln sng chi
tr Purdy khng khip lan khp trng khi n gn ngy l Thnh
Patrick, v nhiu tr em tin chc rng ngy l y dnh tn vinh k git
ngi Patrick Purdy.

Mi ln chng ti nghe thy ting mt chic xe cp cu chy ti ngi nh

ngh u ph l tt c mi hat ng u ngng li, mt gio vin khc
gii thch. Tr em nghe bit xem n dng li y hay chy tip. t lu
sau tn thm kch, mt em gi khip hong chy nhanh ti phng Hiu
trng, ht ln rng em nghe thy ting sng. tht ra l ting ng
ca chui kim loi vang ln v gi.

Nhiu tr em lun lun canh chng, nh th chng s tn thm kch li ti

din; vo gi chi, mt s em c nn li gn ca lp hc v khng chu
chy ra sn, ni xy ra vic bn sng. Nhng a khc ch chi thnh
nhm nh trong khi c mt a ng gc. Nhiu thng lin, cc em trnh
nhng ni cc bn chng b bn cht.

Nhng k c dai dng lun rnh rp, chng nh cn c mng hin ln trong
gic ng ca cc em. Ngoi cn c mng v cuc bn sng y, cc em cn c
nhng gic m y lo u, khin chng c cm gic sp cht n ni. Mt s
c ng m mt khng b nm m.

Tt c phn ng ny c cc nh tm thn hc nghin cu t lu, v

l triu chng c trng ca hi chng stress sau chn thng tinh thn
(PTSD). Theo Spencer Eth, nh tm thn hc chuyn cha tr hi chng y
tr em, ct li ca chn thng ny l k c m nh v hnh vi bo lc: c
m cui cng, li dao m vo thn th, ting sng bc pht. K c l
kinh nghim tri gic mnh m mt cnh tng, mt ting ng, mi thuc
sng, nhng ting ku hay s lng thinh t ngt ca nn nhn, mu tro
phun, nhng ting ci ca cnh st.

Nhng n tng khng khip y tr thnh k c khc su vo cc vng

mch ch huy cc xc cm. Tht vy, nhng triu chng y ch ra rng hnh
nhn b hot ng qu mc v p t s kin gy chn thng ln thc.
Nhng k c gy chn thng tr thnh ngi n cc k nhy cm sn sng
pht ra khi c bt k tn hiu nh nht no cho php ngh rng s kin ng
ngi y sp sa ti din. Hin tng siu nhy cm y l du hiu khc bit
vi tt c nhng hnh thc chn thng tm l, tng b m nh trong
thi th u gy nn.

Nhng hnh vi bo lc cn nguy hi hn tai ha thin nhin. Nn nhn ca

bo lc c cm gic nh mnh b la chn lm mc tiu mt cch c . Cm
gic lm mt i s tin cy ca h ngi khc. Bng nhin, bu tri x
hi tr thnh ni nguy him, mi ngi l mi e do tim tng.

Nhng hnh vi tn bo in ln tinh thn cc nn nhn mt s khin cho

h e ngi tt c nhng g ging vi s xm hi d ch l mt cht nh. Mt
ngi n ng b nh trm ng sau cm thy lo s c khi ch c mt b
gi i sau lng mnh1.

Du n do s khip s li trong k c v theo l trng thi nhy cm

qu mc c th ko di sut i, nh nghin cu v nhng ngi sng st
sau khi ri khi cc tri tp trung Quc x cho thy. Nm mi nm sau khi
tri qua tt c nhng thiu thn, chng kin s st hi nhng ngi thn v
sng trong s khng khip trin min, nhng ngi thot nn vn lun b
k c y m nh. Mt phn ba s ngi tuyn b vn cn sng trong ni
s hi gn nh thng xuyn. Gn ba phn t ni rng tt c nhng g nhc
li xa hay gn lin quan n s ngc i ca bn Quc x nh mt b ng
phc, c m ca, ting ch sa hay ln khi to ln t l si u lm cho
h cm thy rt lo s. Khong 60% ngh ti l thiu ngi gn nh hng
ngy, d na th k tri qua. nhng ngi vn cn nhng triu chng
y th c mi ngi th c n tm ngi thy cn c mng din i din
li.

S khng khip ng li trong k c

y l chuyn k ca mt cu chin binh trong cuc chin tranh Vit Nam,

24 nm sau khi tri qua mt cnh y kinh hong ni x s xa xi y:

Ti khng lm th no xua tan c k c ny: Nhng hnh nh c tr

li quy ri ti, nhng chuyn ht sc tm thng nh thc ti nh cnh
ca ng sp, mt ngi ph n chu , s tip xc vi tm mn tre, hay
mi mt con ln nhy x ra. m hm qua, ti ng ngon. Nhng sng sm,
tri y ging bo, mt tia chp v ting st n vang. Ti git mnh thc
dy, run ngi v s. Ti bng nhin li thy mnh Vit Nam, trong trm
gc ca ti gia nhng cn gi ma. Ti chc rng mnh li m m hi. Ti
cm thy tc dng ng ln. Ti khng th c v tim p lon x. Ti
cm thy mi dim m. Bng ti nhn thy mnh xc ca thng bn Troy
c t ln ci cng tre mang v tri Ting st n tip theo khin ti ny
ln, ri ra khi ging.

K c khng khip y vn sng ng v c th khi s vic xy ra 20 nm.

PTSD (Hi chng stress sau chn thng) ko theo mc thp ca ngng
n-ron pht tn hiu bo ng, khin cho ngi ta phn ng trong nhng
hon cnh thng thng ging nh trong hon cnh gay go. S vn ng
ca vng mch v no, c nhc ti Chng 2, dng nh ng vai
tr quyt nh trong vic lu gi k c chn thng: nhng s kin gy ra
s xo trn ca hnh nhn cng mnh m v khng khip bao nhiu, th k
c cng kh xo sch by nhiu. Cht nn n-ron ca nhng k c ny
dng nh lm thay i su sc ha cht ca b no do mt cn khng
khip gy ra.

Nhng nn nhn ca mt chn thng khng khip s mi mi khng cn

bnh thng v mt sinh hc na, nh tm thn hc Dennis Charney, Gim
c Trung tm quc gia ni vi ti nh vy. Khng quan trng y c th l
ni kinh hong do chin tranh, tra tn, nhng bo lc lp i lp li trong
thi th u, hay kinh nghim khng khip duy nht trong i nh mt ln
b bo cun i hay cht ht trong tai nn i ng gy ra. Bt c stress no
khng th kim sot c cng c tc ng sinh hc ging nhau.
T then cht y l khng th kim sot. Nu mt ngi c cm gic mnh
c th lm iu g trong mt tnh hung kinh hong, th ngi thot
khi hon cnh y tt hn v mt tm l, so vi ngi cm thy mnh hon
ton bt lc. Cm gic bt lc v mt ch quan l s kin bp mnh
xung. Bc s John Grystal, ngi lnh o phng th nghim v tn dc
lm sng Trung tm gii thch cho ti nh sau: Hy gi nh mt
ngi bit t v v phn ng khi h b tn cng bng dao, trong khi cng
hon cnh ny, mt ngi khc li ngh rng: Ta nh chu cht thi.
Ngi th hai l ngi d b hi chng stress sau chn thng hn. Chnh
lc ngi ta c cm gic s sng ca mnh b e do v khng th lm g
thot khi n th s thay i ca b no bt u.

Cm gic bt lc y lm pht ra PTSD gn nh c h thng c khm

ph thng qua nghin cu da trn kinh nghim ca cc cp chut nht
trong cc lng xa nhau, chu s phng in cng thp nhng li gy
stress rt mnh i vi mt con chut. Ngi ta t mt tay gt trong mt
ci lng, nhng n cho php ngt dng in trong c hai lng. Qua nhiu
ngy v nhiu tun, hai con chut nhn c s phng in ging nhau.
Cui cng, con chut c kh nng lm ngng dng in khng c du hiu
stress dai dng, cn con chut bt lc th thy c nhng thay i no do
stress gy ra. i vi a tr chu nhng pht n sn trng, nhn
thy cc bn mnh cht trong vng mu, hay i vi mt gio vin khng
th lm dng li cuc bn git y, th s bt lc ny hn phi l ci g rt
xc thc.

PTSD s ri lon vng cm xc

Nhng triu chng ch yu ca PTSD c th c gii thch bng nhng

thay i ca cc vng cm xc, c bit ca hnh nhn.

Mt s thay i ch yu din ra trong locus ceruleus cu trc iu khin

s tit ra hai cht gi l catecholamine: adrenaline v noradrenaline; nhng
cht ny nh thc mnh m nhng k c khc vo tr nh. Trong trng
hp PTSD, h thng ny hot ng qu mc v tit ra lng ln cc cht y
phn ng vi hon cnh bnh thng, hay gn nh chng c g e da,
m ch gi ln chn thng ban u bng cch ny hay cch khc ging nh
trong trng hp nhng tr em Stockton, khi ch nghe ting ci xe ca xe
cp cu cng lm chng hong s.
Locus ceruleus v hnh nhn ni lin cht ch vi nhau v cng ni lin
cht ch vi cu trc vng cm xc khc nh khu vc hnh c nga
(hippocampus b phn ph trch s to thnh ca tr nh lu di/n
tng su m) v di i (hypothalamus); cc mch ch huy s tit ra
cc cht catecholamine lan ti tn v no. Ngi ta cho rng cc vng mch
y l ngun gc ca triu chng PTSD nht l lo ngi, s hi, cnh gic qu
mc, d pht hay d b kch thch, chc nh li hay chy trn v nhng
k c khng th xo c cha y cm xc mnh m3. Mt s nghin cu
cho thy, cu chin binh trong chin tranh Vit Nam mc PTSD c b tip
nhn c ch tit ra cc cht catecholamine t hn 40% so vi nhng ng
i khng b cc ri lon y; iu cho php kt lun rng b no ca h
chu thay i lu bn lm gim bt vic kim sot s tit ra cc cht ny.

Nhng thay i khc cng ng ti vng mch ni lin h vng cm xc v

tuyn yn l ci chi phi s pht ra CRF cht hoc-mn stress ch yu m
c th tit ra gy phn ng nh li hay chy trn. Nhng thay i ny
lm tit ra qu mc cht hoc-mn y, c bit trong hnh nhn, phn to
thnh du n ghi nh v locus cereleus khin cho thn th c t vo
trng thi tc ng trong hon cnh khng h c mt nguy c no.

L tp hp th ba ca nhng thay i, h thng no ni tit ra cc

endorphins lm du cm gic au n cng tr nn hot ng qu
mc. Khi t l endorphins (morphine ca no) cao ln, ngi ta d chu
ng au n hiu ng c quan st bi cc nh phu thut qun s
khi h nhn thy nhng ngi lnh b thng cn ti cht gim au t hn
ngi dn thng b thng, d vt thng nghim trng hn nhiu.

Mt hin tng tng t dng nh cng xy ra trong trng hp PTSD.

Nhng thay i do endorphins a ti b sung thm mt chiu kch thch
mi cho qu trnh n-ron phc hp khi b chn thng mt ln na. Chng
lm mt i cm gic nh mt khoi cm, v t lit xc cm ni chung, c
cm gic nh b ct t vi cuc sng v khng quan tm ti tnh cm ca
ngi khc. Nhng ngi chung quanh h c th thy s dng dng y nh
l thiu ng cm vi ngi khc, hu qu l s tch bit khi cng ng.

Nhng thay i n-ron gn lin vi PTSD dng nh cng lm cho ngi ta

nhy cm hn vi chn thng tinh thn mi. Cc nghin cu cho thy rng
nu ng vt chu tc ng ca stress nh khi cn nh, th sau chng
nhy cm hn nhiu so vi nhng con vt khng b tc ng vi chn
thng no b sau ny (iu ny xc nhn nhu cu cp bch phi cha tr
cho tr em mc PTSD).

Tt c thay i n-ron y l s p ng ngn hn cho php ng u vi

nhng hon cnh gy ra thay i y. Khi ngi ta lm nguy, th tt nht l
phi ht sc cnh gic, phi sn sng v mt th cht p ng yu cu
trc mt, dy dn chng li s au n, v ngay lc , t ra dng dng
vi nhng g c th tr thnh s kin gy ri nhiu mnh m. Nhng ci li
trc mt y li tr thnh bt li lu di. Khi s chn thng tinh thn
mnh m xy ra lm h thp ngng phn ng ca hnh nhn v vng no
khc ni lin vi n, th s nhy cm hn ca cc vng mch n-ron y c
th bin c cuc i thnh chui cc tnh trng khn cp v s kin v hi
nht cng a li ni lo s khng th kim sot c.

Tp luyn li xc cm

Nhng k c v chn thng tinh thn y dng nh tr thnh b phn

khng kht ca chc nng no, theo ngha l chng xen vo s tp luyn sau
. Khi c s lo s, chnh hnh nhn ng vai tr then cht. Nhng
khc phc s lo s, th v no mi ng vai tr quyt nh.

Cc nh tm l hc gi qu trnh lm cho con ngi lo ngi bng cch lin

kt vi iu vi mt ci g kinh khng l trng thi b s lo s iu khin.

Thng thng, khi mt ngi hiu anh ta s hi iu g, th dn dn s lo s

y bin i. iu dng nh din ra nh c s lp i lp li t nhin, khi
ngi ta i mt vi i tng m ngi ta tng l ng s, trn thc t
li khng ng s g c. Chng hn, mt a tr s ch t khi n b con bec-
gi c rt ui, nhng n dn dn mt i s lo s y khi chi a vi con
bec-gi d mn cnh nh.

Trong trng hp PTSD, vic tp luyn li t pht khng xy ra. Theo

Charney, iu c th gii thch bng thay i ca no gn lin vi ri
lon y. Nhng s thay i ny quan trng n mc hnh nhn nm ly
quyn chi phi mi khi xy ra mt s kin nhc li m h v chn thng
lc u v lm tng thm s hi theo thi quen. Ni cch khc, nguyn nhn
ca s s hi khng c xem xt bnh tnh.

Nhng ch cn ngi ta t nhiu tri qua kinh nghim thch hp, th c

PTSD cng bin mt. Vic tp luyn y, Charney gi , c thc hin v
no. Tht vy, ni s ban u cm r su trong hnh nhn s khng tan
bin hon ton.

Cu hi t ra l phi mt bao nhiu thi gian gt b ni s hi in

su? Qua th nghim lm cc i tng s hi bng ting ng d di,
Richard Davidson t tr li cho cu hi mnh t ra. ng nhn thy rng
nhng ngi c v no trn trc pha tri hot ng nhiu hn th khc
phc ni s y nhanh hn, iu khng nh tm quan trng ca chc
nng v no v im ny.

Tp li b no xc cm

Mt pht hin ha hn nht v PTSD c thc hin khi nghin cu v

nhng ngi sng st khi v thm st Holocaust, m 3/4 s vn cn c
nhng triu chng PTSD. S pht hin ny cho thy rng 1/4 s ngi
cn li, cc triu chng y bin mt. B no ca nhng ngi vn mc cc
triu chng y r rng chu nhng thay i gn lin vi s tit ra c cht
cachetolamine in hnh cho PTSD. Nhn xt v nhng nhn xt khc
thuc loi ny gi rng nhng bin i y khng phi l khng th o
ngc, v ngi ta c th xo b nhng du vt xc cm kinh khng nht.
Tm li, c th dy li cc mch iu khin xc cm. Do , chng ta c th
cha tr chn thng tinh thn nghim trng nh chn thng gy ra
PTSD, v con ng cha tr y l tri qua s tp luyn li.

Vic cha tr xc cm c th din ra t pht t ra l tr em, nh nhng tr

chi nh Purdy. Vic lp i lp li nhng tr chi ny cho php cc em
lm sng li chn thng ca chng m khng c nguy him. iu m ra
hai con ng cha tr: mt mt, s gi li k c trong bi cnh khng ng
ngi lm cho n mt cm ng v cho php lin kt n vi tp hp phn ng
khng gy chn thng. Mt khc, cc em c th tng tng ra kt thc
k diu, may mn hn ca tn thm kch: chng mun git cht Purdy,
iu em li cho chng cm gic ch ng c chn thng tinh thn.

Vic lp i lp li s kin gy chn thng y cho php trnh khi s dn

nn nhng k c au n c th li hin ln b mt m khng bo hiu
nguy him no. Nu chn thng khng su sc, v d nh mt ln i khm
rng, th ch cn sng li vi n hai hay ba ln l . Nhng nu n nghim
trng, th a tr phi sng li nhiu ln na.
Mt cch gi li nhng k c nm su trong hch hnh (amygdala) l
thng qua ngh thut mt phng tin biu din ci v thc. Ngi ta
thng thng qua cch ny cha tr cho tr em b chn thng. Ngh
thut i khi gip tr em nhc ti thi im khng khip m chng khng
th ni ln c.

Nh tm thn hc tr em Spencer Eth ti Los Angeles, chuyn v cha tr

nhng a tr b chn thng, k li cu chuyn cu b 5 tui b ngi
tnh c ca m n bt cc cng vi m. G n ng kia a h vo mt
phng khch sn v ra lnh cu b np di tm chn trong khi g nh
m n n cht. ng nhin, cu b rt au kh khi th l vi Eth v iu
n nghe thy v nhn thy khi n n np. Eth yu cu cu b v mt bc
tranh, bt c ci g m cu b mun.

N v mt ngi ua t c hai con mt to tng. Theo ng, hai con mt y

th hin ci nhn kinh hi ca n vo k git ngi. Lc bt u cha tr, Eth
bao gi cng yu cu bnh nhn nh v mt bc tranh. Nhng k c au
kh m nh thm vo tranh ging nh vo nhng suy ngh ca chng.
Khng nhng th vic v tranh c gi tr cha bnh; n khi u cho qu
trnh ch ng chn thng.

Tp luyn li xc cm v s cha tr

Erene hn h vi mt chng trai bnh bao nhng cuc gp g kt thc vi

nh hip dm ca g. C y hn ra c v b chy nhng hn vn c
tip tc quy nhiu c qua in thoi, nh thc c lc na m ni
nhng chuyn tc tu v e do c. K bnh hon lun theo st v dn c
li, chn cc li i. Khng th chu ng c, c nh ti cnh st nhng
cnh st t chi gip c, v h chng thy g xy ra c. Khi bt u t
iu tr, Erene c tt c nhng triu chng ca PTSD: c khng gp ai v
sng lng l trong ngi nh ca mnh.

Cu chuyn v Erene c bc s ca c, Judith Lewis Herman, ti Harvard,

k li. B l ngi u tin m t cc giai on k tip nhau ca vic cha
tr chn thng tinh thn. C ba giai on: trc tin l to lp cm gic an
ton; sau l nh li c th cn chn thng v gii quyt hu qu ca
chn thng; cui cng, tr li vi i sng bnh thng.

Giai on th nht to lp cm gic an ton. Ngi ta bt u bng cch

th lm cho ngi bnh hiu rng tnh d b kch thch v c mng ca
mnh, tnh cnh gic qu mc v d b ht hong l triu chng ca PTSD.
S hiu bit ny lm cho bn thn cc triu chng t ng s hn.

Mt giai on khc l phi em li cho ngi bnh cm gic mnh lm ch

tt c nhng g xy n, gii thot mnh khi cm gic bt lc do chn
thng gy ra. Chng hn, Erene nh ti bn b v gia nh xen vo gia
c v g gy hn kia, cui cng c nh c cnh st can thip.

Cm gic khng an ton ca cc nn nhn PTSD vt xa hn ni lo s thng

thng: cm gic bt u t bn trong, h c cm gic khng th kim
sot nhng g xy ra vi c th v cm xc ca h.

Dng thuc cho php bnh nhn khi phc li cm gic h khng phi l tr
chi ca xo trn xc cm do s lo lng khng th gii thch c a ti
nhng li khin cho ngi bnh b mt ng hay lun gp nhng cn c
mng. Bnh nhn cng c th s dng nhng k thut th gin lm gim
bt tnh d b kch thch ca mnh. S yn tnh v sinh l cho php vng
mch xc cm pht hin ra rng cuc sng khng phi l chui e do v
cho php ngi ta tm thy li mt phn cm gic an ton c trc chn
thng.

Giai on cha tr th hai nh v dng li s kin gy chn thng khi

to li c cm gic an ton. Khi bnh nhn nh li cu chuyn v s kin
gy chn thng, vi tt c chi tit khng khip, th k c bt u bin i,
v ngha cm xc cng nh v hu qu ca n i vi vng xc cm. Nhp
i theo cu chuyn c nh li l rt quan trng; l tng nht trong
giai on ca qu trnh ny l ngi bnh c kh nng vt khi chn
thng m khng mc PTSD.

S lun phin nh li v ngng nh y dng nh cho php xem xt chn

thng t ng v tp luyn li phn ng xc cm. Theo Herman, nhng
ngi mc bnh nng nht, th vic nh li cu chuyn i khi c th gy ra
nhng ni s khng th kim sot c; trong trng hp y, ngi cha
tr phi lm chm nhp li duy tr phn ng ca ngi bnh mc
c th chu ng c m khng xen ln vi s tp luyn li.

Cc bc s khuyn khch bnh nhn k li s kin gy chn thng cng k

cng tt gm c nhng chi tit hong s nht nh trong b phim kinh d.
khng ch l nhng chi tit m bnh nhn nhn thy, nghe thy, cm thy,
m c v phn ng kinh hi, gh tm, hong lon ca mnh. Mc ch l ni
ln tt c nhng k c nm bt c cc yu t c th tch ra v do
, s gii thot c s nh li c thc. Khi ni ln nhng chi tit cm
nhn c v nhng xc cm, cc k c c l c t di s kim sot
trc tip ca v no mi, khin cho phn ng do cc k c y nh thc tr
nn d hiu hn, v do d ch ng hn. Khi ngi bnh sng li vi
nhng s kin v xc cm lc , ln ny l trong mt mi trng chc
chn v c mt ca bc s m ngi bnh tin cy, vic tp luyn li v xc
cm gn nh kt thc. iu em li bi hc quan trng cho vng xc
cm: mt cm gic an ton m khng phi l s hi, khi nhng k c v
chn thng tr li.

Cu b v nhn vt c hai con mt to sau khi chng kin m b cht th

khng v thm bt k bc tranh no khc; Spencer Eth bc s ca cu b
cng chi vi cu c gng to ra mi quan h thin cm vi nhau. Lc
u, khi cu b k li v git ngi theo khun mu, nhc li tng chi tit
theo cch ging nhau. Nhng dn dn, vic k li c thay i v tr nn lu
lot hn, v cu b t cng thng hn. ng thi, c mng gn lin vi thm
kch tr nn t i, m theo Eth, l du hiu ca s ch ng chn thng
mc no . Dn dn, cuc tr chuyn cp ti nhng s kin i
sng hng ngy nhiu hn l ti di chng do chn thng ca cu b. Cui
cng, khi s chi phi ca chn thng mt i, cu b ch cn ni ti i
sng hng ngy ca n m thi.

Theo Herman, nhng triu chng i khi vn c th xut hin, nhng mt

s du hiu cho thy rng chn thng b xo b phn ln, chng hn s
gim bt nhng triu chng sinh l n mc khng gy ra s kh chu na,
cng nh kh nng chu ng xc cm gn lin vi k c v chn thng.
Du hiu quan trng nht c l l nhng k c gy chn thng khng hin
ln bt ng na; bnh nhn c th t nguyn nhc li k c y v quan
trng hn l gt b c k c y nh nhng k c bnh thng. Tt c
iu l du hiu ca cuc sng mi da trn quan h vng chc v c
mt h thng nim tin em li ngha cho cuc i, ngay c trong th gii
c th cn c s bt cng. Tt c nhng iu ny l nhn t gp thnh cng
trong vic tp luyn li phn no xc cm.

Cha tr tm l v thc hnh tr tu xc cm

Rt may cho chng ta, nhng tai ha v chn thng ch l s kin him hoi
trong cuc i mi ngi. C th nhng au bun thng thng nht thi
u th nh thiu s yu thng ca b m, cm gic b vt b, vic mt i
ngi thn khng bao gi tr thnh mt chn thng, nhng chng chc
chn vn li du n ln b no xc cm v sau a ti nhng ri
nhiu nc mt cng nh nhng cn gin d trong quan h thn thit.
Nu PTSD c th cha khi c, th nhng vt so tnh cm ko su hn
m nhiu ngi trong chng ta mang theo cng c th cha khi. chnh
l nhim v ca cha tr tm l. V ni chung, tr tu xc cm nhp cuc
bng cch hc ch ng nhng phn ng y tnh xc cm y.

Theo Joseph LeDoux, ngi khm ph ra vai tr ca hnh nhn trong s th

lng cc xc cm, khi h thng xc cm ca chng ta hc c iu g, th
dng nh chng ta khng bao gi qun c n. Nhng g m chng ta c
th lm l kim sot h thng y, dy cho v no mi c ch hnh nhn.
Thin hng hnh ng b xo b, trong khi xc cm v hnh ng ny vn
cn gi li di hnh thc km nn.

Thu trc trn c th tinh luyn hay km hm xung lc hnh nhn khi n
bung th cc xc cm, nhng khng th ngn cn hnh nhn phn ng.
Tuy chng ta khng th chn thi im bng n cc xc cm, nhng chng
ta vn c th ch ng c di ca chng. Kh nng tm li nhanh chng
trng thi bnh thng sau s tro dng cm xc l du hiu trng thnh
v xc cm.

Trong qu trnh iu tr, ci b thay i nhiu nht l nhng phn ng ca

i tng khi xc cm bng pht. Nhng nghin cu v cha tr tm l do
Lester Luborsky v ng nghip ca ng tin hnh cho thy iu . H
phn tch xung t chnh tng thc y hng trm ngi tm n liu
php tm l, nhm cha tr nhng ri lon nh: mong c c thc hin,
ni lo s b tht bi hay s l thuc. Sau , h phn tch cn thn nhng
phn ng (t hu hoi) in hnh ca bnh nhn khi nhng mong mun
hay s hi y mang tnh kch pht trong quan h c nhn ca h Chng
hn, khi thi i hi qu mc gy ra gin d hay lnh lng ngi ny,
hoc khi mt thi t v qu mc ca ngi bnh khin ngi xung
quanh pht lng. Trong trng hp nh vy, cc i tng ng nhin b
chm vo nhng trng thi tnh cm tiu cc nh bt lc, bun ru, cm th,
gin d, cng thng, s hi hay t nhn ti li v bn thn mnh, v.v D
bnh nhn c nhng hnh thc ring, nhng mi biu hin u lin quan
n mt mi lin h quan trng no nh quan h vi con hay mt ngi
thn thit, vi ng nghip hay vi cp trn.
Tuy vy, trong vic iu tr lu di, c hai loi thay i xy ra cc bnh
nhn ny: phn ng ca h i vi nhng s kin gy xc cm t nng n
hn, thm ch bnh tnh hn, v bng ng x ca mnh, h t c
nhiu hn nhng g h thc s tm kim trong quan h vi ngi khc.
Nhng g khng thay i l s mong mun v ni lo s n bn di, cng
nh s kch pht u tin ca xc cm y. Khi ngng cha tr, nhng quan
h c nhn do cc bnh nhn k li gy ra phn ng xc cm tiu cc
thp hn hai ln so vi trc khi cha tr, h cng t c s phn ng
mong mun ngi c lin h cao gp hai ln. V s nhy cm c bit to
ra nhng nhu cu y cng khng bin mt.

V mt sinh hc, h limbic s bo ng phn ng vi nhng tn hiu bo

trc v s kin ng ngi, nhng thy trc trn v cc vng hc c
cch phn ng mi, lnh mnh hn. Tm li, nhng bi hc xc cm cng
nh thi quen ca cm xc ny sinh t thi th u c th c nh hnh
li. S tp luyn li cm xc din ra trong sut cuc i.
14. Tnh cch khng phi l s phn
Tnh kh l ci nn quy nh tnh cch su xa ca mi con ngi. Tnh kh l
tp hp nhng thin hng c trng cho i sng xc cm. Tnh kh t khi
sinh ra l mt phn di sn di truyn ca cha m dnh cho con ci m ng
tri nh sn v n c nh hng sut i. Vy c th thay i nhng
xc cm bm sinh khng? Sinh hc c quyt nh s phn nhng xc
cm ca chng ta khng?

Cu tr li r nht c a ra bi Jerome Kagan thuc trng i hc

Harvard. Theo ng, c t nht bn loi tnh kh c bn: nht nht, to bo,
lc quan v u su. Mi tnh kh y tng ng vi mt s hat ng no
khc nhau. Tuy nhin, c v s sc thi tnh kh, mi sc thi da vo nhng
khc bit bm sinh trong vng mch xc cm; kh nng nh thc mt xc
cm no , cng nh di v cng ca n, li khc nhau t ngi
ny sang ngi khc. Nhng cng trnh ca Kagan nghin cu v mt trong
nhng mt ny: s i lp gia cc cc to bo v nht nht.

Kagan nhn thy rng nhng ngi trng thnh nht nht vn l nhng
a tr rt nhy cm v hay s. Ngay t nhng nm u tin, nhng a
tr ny s tt c mi ci khc thng. Chng kh n nhng th g chng
cha bit, ngi ngng khi n gn nhng con vt hay ni xa l v t ra nht
nht vi ai chng cha bit. Chng cng c xu hng t coi mnh phm ti
v cm thy n hn. Tnh lo lng lm chng b t lit trong i sng x hi.
Khi tr thnh ngi ln, chng thng gi yn lng, sng trm v lng tng
khi phi ni trc cng chng.

Lc ln hai, nm v by tui, Tom l mt trong nhng a tr rt r nht.

Lc 11 tui, c mi ln n phi ni chuyn vi ai l n li tot m hi.
Trong n lun thng trc ni lo s, m nh: s nh n b chy, s nhy
xung mt b bi, s mt mnh trong bng ti. V n thng thy c
mng, nhng con qui vt tn cng. n nm 13 tui, n t nht nht hn,
nhng bao gi cng cm thy s hi khi c mt nhng a tr khc v nht
l s khng t kt qu kh nh trng, tuy n thuc tp nhng a
ng u lp. L con mt nh khoa hc, Tom cng m p m c i theo
con ng ny v s n c ca hng i ny li rt thch hp vi thin
hng ni tm ca n.
Ngc li, Ralph lun lun t tin v ci m. Bao gi cng thoi mi v linh
hot, lc 13 tui n chuyn tr ht sc t nhin v y hng th, khng
h t ra du hiu b kch thch no v ging ni rt t tin, thn mt, nh th
ngi ni chuyn vi n, mt ngi hn n ti 25 tui, l mt ngi bn.
Ci m v c bn b yu thch, Ralph cha bao gi cm thy e d c.

Nhng a tr nht nht dng nh t khi sinh ra s hu nhng vng

mch n-ron khin chng nhy cm ngay c vi tc ng nh nht, tim
chng p nhanh hn nhng a tr khc khi trong hon cnh mi hoc
khc thng. Xu hng lo s c l l c s ca tnh nht nht chng. C
th chnh l l do khin nhng ph n trung nin vn nht nht thng
s hi, lo u, cm thy mnh c ti v lun gp stress, nh nhc u hay ri
lon tiu ha, nhiu hn so vi ngi cng tui.

c im thn kinh ca tnh nht nht

Theo Kagan, iu lm Tom a tr nht nht, khc vi Ralph k to tn,

chnh l tnh d b kch ng ca vng mch n-ron hng vo hnh nhn.
nhng ngi rt nht nht nh Tom, vng mch ny rt nhy cm vi
kch ng. Chnh v th, h trnh nhng g cha tng bit, thng hay nghi
ngi v lo hi. Cn nhng ngi nh Ralph th c ngng kch ng ca
hnh nhn cao hn nhiu, do , h t s st hn, ci m hn v thch tm
kim ci cha bit v ci mi.

Kh nng ca mt a tr d b kch thch v ri lon v nhng vt hay

nhng ngi n cha bit, cho php xc nh rt sm kiu s ha hc
thn kinh m n tha hng c. Khi mi , c 5 a tr th c 1 a tr
nht nht v 2 a tr c tnh kh mnh bo.

Theo Kagan, khi c tm hay chn thng tui, ni s ci cha bit

xut hin tr em; nu ngi m t n vo cn phng c ngi l, n s
khc. Cng theo Kagan, rt c th nhng a tr nht nht k tha nhng
t l cao v norepinephrine v cc ha cht c kh nng kch hot hnh
nhn (amygdala) v v th to ra mt ngng thp, khin hnh nhn d b
kch ng.

Mt du hiu cho thy tnh nhy cm kch pht y: khi cc chng trai hay
cc c gi, vn l nhng a tr nht nht, thc hnh trong phng th
nghim v h b cng thng, kh chu vi mi ha cht, mi ca cc dng c
trong phng, th nhp tim ca h vn gi mc cao lu hn ngi khc;
iu c ngha l s kch pht cht norepinephrine duy tr hnh nhn
trong trng thi kch ng, v qua nhng vng mch n-ron ni tip, n
tip tc kch thch h thn kinh giao cm. Kagan nhn thy rng nhng
a tr nht nht, tt c cc ch s v mc phn ng u tng qu mc:
huyt p tng khi ngh ngi, con ngi gin to, t l norepinephrine cao
hn trong nc tiu, v.v

Im lng l du hiu khc ca s nht nht. Mi ln nhm Kagan quan st tr

em nh tr, khi c mt ngi l th a nht nht ni t hn nhng a
khc. Kagan cho rng s im lng, nht nht trc mt iu mi m hay
trc vt g e do cho thy hot ng ca nhng vng mch n-ron ni
lin no trc, hnh nhn v cc cu trc ln cn iu khin li ni (nhng
vng mch y cng ngn cn chng ta ni, d ch l mt li rt ngn, trong
trng hp b stress).

Nhng a tr siu nhy cm c xu hng mc nhng ri lon gn lin vi

s lo hi, nh nhng cn ht hong, t lc ln bn hay nm tui. Trong mt
cuc nghin cu c tin hnh trn 754 tr, h ghi nhn rng 44 a
trong s c t nht mt cn hong ht hoc c mt s du hiu lo
s. Nhng mi lo lng y ni chung do s lo s thng thng la tui
thiu nin em li, nh ln h hn u tin vi mt c gi hoc mt k thi
quan trng, tc l nhng hon cnh m phn ln cc em gp phi trong
cuc sng thng ngy. Nhng nhng em nht nht v hay s li c nhng
du hiu hong ht nh hi hp, th nhanh hay cm thy nght th khi c
cm gic iu khng khip sp xy ra khin cho cc em s tr thnh in
hoc s cht. Theo cc nh nghin cu, nu nhng chuyn khng
quan trng cho s nhiu tm lo ngi pht sinh, th chng cng ch ra
rng thiu nin ny c thin hng mc chng ri lon hn nhng em khc.

S xut hin nhng cn lo lng gn cht vi tui dy th. Nhng c gi vi

rt t cc du hiu dy th xut hin khng nh l h khng c mi lo
lng y, nhng trong s nhng c gi tri qua tui dy th, c 8% tri qua
cc cn hong ht.

Tnh kh lc quan, yu i

Trong nhng nm 1920, khi cn l mt c gi, d June ca ti ri qu hng

Kanasas ca mnh ti Thng Hi, chuyn i nguy him i vi mt ph
n n c thi y. , d ti gp v ly mt vin thanh tra cnh st thuc
a ca Anh. Khi ngi Nht xm chim Thng Hi u Chin tranh Th
gii th Hai, d v chng b giam trong tri t binh. Sau nm nm khng
khip tri, h mt ht mi th. Khng mt xu dnh ti, h n Colombia
thuc a ca Anh.

Ti cn nh ln u ti gp d June khi cn nh. l mt b lo y sc

sng mc d cuc i phi tri qua hnh trnh y kh khn v gian kh.
Trong nhng nm cui i, b b lit sau mt trn m; sau thi gian iu
dng di v kh khn, b c th i li d rt vt v. Hi , b hn
70 tui, chng ti t chc mt chuyn i chi, b b lc. Ti nghe thy b gi
ti. B ng xung v khng ng dy c. Ti lao n b dy v thay v
than phin, b ci a vi tnh cnh ca mnh: i, t nht l ta vn cn c
th i li.

V bn cht, xc cm mt s ngi dng nh lun hng ti s tch cc;

nhng ngi lc quan v d sng trong khi nhng ngi khc li khc
kh v u su. Nhng mu tnh kh ny, trong vui v, lc quan v u su l
hai hnh thc i lp nhau dng nh gn lin vi hot ng tng ng
ca hai vng trn trc phi v tri, hai cc cao nht ca b no xc cm.
Gi thuyt ny phn ln c rt ra t nhng cng trnh ca nh tm l hc
Richard Davidson. ng nhn thy rng ngi c thy trn trc pha tri
hat ng mnh hn thng c tnh kh vui v lc quan; h qu trng ngi
khc v nhng g cuc sng mang li, vt qua c tht bi ca mnh nh
d June ca ti lm. Tri li, nhng ngi c thy bn phi hot ng
tng i mnh hn thng c xu hng t ra tiu cc, bun b v d b
kh khn lm bi ri. H dng nh khng th thot ra khi nhng lo lng
v trng thi suy sp ca mnh.

Nh vy, r rng chng ta c tnh cch ca chnh mnh chun b

ng u vi cuc sng, ty theo nhng xc cm tiu cc hay tch cc. Xu
hng bun ru hay lc quan, cng nh xu hng nht nht hay to bo
xut hin t nm u tin, khin cho ngi ta gi nh rng n cng c
quy nh v mt di truyn. Nh phn ln cc b phn khc ca b no, cc
thy trn vn tip tc pht trin trong nhng thng u tin ca cuc i,
v th hot ng ca chng khng th o m c khi a tr mi thng
th mi hoc hn. Nhng, ngay giai on ny, Davidson cng c th
ghi nhn rng hot ng ca cc thy trn cho php on trc chng khc
khi nhn thy m ri khi bung khng. Tng quan ny ng gn 100%
vi hng chc tr em c trc nghim; tt c nhng a hay khc lc, b
no hot ng mnh hn pha phi; cn nhng a khng khc, b no
hot ng mnh hn pha tri.

Tuy vy, ngay c khi mt c tnh cn bn ny c quy nh t lc ra

hoc gn nh th, th nhng bi hc tm l thi th u vn c th nh
hng su sc ti c tnh, lm tng thm hay gim bt nhng thin hng
bm sinh ca chng ta. Do tnh n hi c bit ca b no trong nhng
nm u tin ca cuc i, kinh nghim c h qu quan trng i vi hnh
thc cui cng ca cc mch thn kinh. Nhng quan st ca Kagan cho thy
r kiu kinh nghim no lm thay i tnh kh thun li.

Lm th no ch ng hnh nhn b kch thch qu mc?

Kagan lm sng t mt iu tht ng khch l: tt c nhng a tr s

st khng tr thnh k nht nht khi ln ln, s phn ca chng khng b
quy nh bi tnh cch ca chng. Nu tri qua kinh nghim thch hp, a
tr s ch ng c hnh nhn siu nhy cm. Chnh kinh nghim xc cm
ca a tr l nhn t quyt nh. i vi a tr nht nht, cch i x
ca b m s gip n hc c cch ch ng s rt r l iu quan
trng nht.

Chnh thi ca b m, c bit l ca m, quyt nh phn ln s pht

trin ca chng. Mt s b m cho rng phi lm cho a con nh ca mnh
trnh c s pht d nh nht; mt s khc li cho rng phi lm cho n
quen ng u vi kh khn v bng cch m chun b cho chng
chin u vi cuc i. Thi che ch dng nh khuyn khch tnh nht
nht, c l v n tc i ca tr em nhng c hi hc cch chin thng s
rt r ca chnh mnh. Thi th hai gip cho nhng a nht nht tr
nn mnh dn hn.

Chng hn, mt s khc bit v ng x ca ngi m c bc l khi con

ln mt tui: nhng b m hay u ym, cng con nh t ra khoan dung hn
khi a con lm iu g c th nguy him hoc sai tri nh a ln
ming vt l nut. Cn nhng b me c dy con ch ng cm xc ca
mnh th kin quyt hn: h t ra gii hn cht ch, a ra mnh lnh trc
tip, ngn con li v yu cu phi tun theo.

Ti sao s kin quyt l phng thuc tt chng li tnh nht nht? Khi b
hp dn bi mt vt (b ngi m cho l nguy him), a b ti gn, n
lin b ngi m ngn li v ni: ng ng ti n, th l n hc c mt
iu g ? Bng nhin, n buc phi thch nghi vi s nghi ngi nh. Lp i
lp li hng trm ln nh th trong nm u tin, th thch y i vi n l
s n tp lin tc vi nhng liu lng nh khi tip xc vi ci cha bit.
Chnh a tr nht nht li cng phi hc ch ng s tip xc y, v liu
lng va phi l iu l tng i vi s tp luyn ca n. Khi vic ng
phi ci cha bit xy ra vi s c mt ca b m, th tuy rt thng n,
nhng b m khng c vi b n ln v an i n, iu dy cho n dn
dn vt qua s bi ri mt mnh.

Mt s tr em hay lo s ly c s t tin do kinh nghim lm thay i b

no ca chng trong thi th u. Mt trnh cao ca tr tu x hi s lm
tng thm c hi trong vic vt qua s c ch t nhin ca chng. thc
hp tc, s hiu bit ngi khc, nng lc ha hp vi ngi khc v kt
ni tnh bn, chia s v t ra n cn nhng nt tnh cch ny l c trng
ca tr em c tnh kh nht nht lc chng ln bn tui nhng nh s hu
c tnh ny m khi ln 10 tui vt qua c tnh nht nht y.

Nhng tr em c tnh cch khng thay i trong su nm y, ni chung,

khng th ch ng c xc cm ca chng v mt i nng lc d dng hn
trong trng hp cng thng, khng bit cch lm cho xc cm ca chng
thch nghi vi hon cnh v t ra s st, hn di hay mau nc mt. Chng
phn ng bng s tc gin thi qu vi nhng tht vng nh nht, khng
th tr hon vic tho mn ham mun ca chng, khng chu c s ph
phn v t ra a nghi. Khi chng vt qua c s rt r ca chnh mnh,
th nhng c tnh y lm mt i mi quan h ca chng vi nhng a
tr khc.

Ngc li, ngi ta thy r ti sao nhng a tr lm ch tt xc cm ca

mnh li t ng gt b c tnh nht nht bm sinh. Cng thoi mi trong
quan h vi ngi khc, chng cng c nhiu c hi cng vi ngi khc
tri qua nhng kinh nghim tch cc. Ngay c khi chng ngn ngi ni
chuyn vi mt a bn mi chng hn, th mt khi vt qua c ranh
gii e ngi, chng c th chuyn tr vui v. Tri qua nm thng, nhng
thnh cng y c tch lu dn v s em li s t tin cho nhng a tr
nht nht.

Nhng tin b y tht ng khch l; cho php chng ta ngh rng ngay c
thin hng xc cm bm sinh, mc no , cng c th thay i. Mt
a tr khi mi sinh ra hay khc nh, cng c th hc c s chp nhn
ci cha bit bnh tnh hn, thm ch ci m hn. S nht nht tt vn
c kh nng bin i. Nh cc nh di truyn hc cho bit, khng phi ch c
cc gen quyt nh ng x ca chng ta; mi trng c bit l kinh nghim
v nhng g chng ta hc c trong thi th u, cng quyt nh thin
hng tnh cch s c th hin trong cuc i nh th no. Nhng kh
nng xc cm khng phi c quy nh mt ln cho mi mi; chng ta c
th hon thin chng bng s tp luyn thch hp.

Nhng c hi do thi th u em li

B no ngi cha hnh thnh y khi mi c sinh ra. N tip tc

c nho nn trong c cuc i, nhng s pht trin mnh m nht din
ra trong thi th u. Tr em sinh ra vi nhiu n-ron hn v c b no
gi li n tui trng thnh. Bng qu trnh tng t nh vic ta cnh
trong k thut chm sc v chi cy, n mt i nhng lin lc n-ron t
c s dng nht v lp ra lin lc vng chc trong cc mch lin bo
c dng nhiu nht. Qu trnh ny din ra lin tc v nhanh chng;
nhng mi lin kt ny hnh thnh ch trong vi gi hoc vi ngy. Kinh
nghim, c bit l trong thi th u, gip b no trng thnh hn.

Trong su thng u tin ca cuc i, kh nng quan st bnh thng kch

thch s hnh thnh cc vng mch n-ron ngy cng phc tp hn gia
mt v v th gic. Nu ngi ta bng mt ca a tr li trong thi k y,
th c th lm mt kh nng nhn ca n. Khi con mt b bng li trong
nhiu thng, th kh nng nhn cc chi tit s b km i.

Vic tr liu tm l tc l tp luyn li xc cm c h thng, cho thy r kinh

nghim c th va lm thay i cc s tm l, va gip b no trng
thnh. iu c chng minh qua nghin cu v nhng ngi mc
chng nhiu tm m nh1. Mt trong nhng s m nh thng thng nht
i vi h l khng ngng ra tay, c khi hng trm ln trong ngy. Nhng
nghin cu ny cho thy mc m nh nhng ngi ny cao hn mc
bnh thng.

Mt loi thuc quen thuc fluoxetine, c mt na s bnh nhn

c nghin cu ung, nhng bnh nhn khc th s dng tr liu ng x.
Nhng bnh nhn b m nh bi ngh l phi ra tay c t trc mt
lavabo nhng cm s dng n. Trong khi , ngi ta dy h tm hiu
ngun gc s s hi gy ra ng x y ca h, chng hn, s mc bnh him
ngho nu h khng ra tay. Dn dn, sau nhiu thng tr liu nh vy, s
m nh ca h gim i, ging nh chu hiu ng ca thuc.
Sau , ngi ta pht hin ra rng iu ng ch nhng bnh nhn
c iu tr tm l, xt nghim PETS (Phng php chp rgen ct lp)
cho thy, hot ng ca nhn ui (caudale nucleus) cu trc ch yu ca
b no xc cm, b gim i nhiu, ging nh nhng bnh nhn c cha
tr bng fluoxetine. Kinh nghim ca h lm thay i hot ng ca no
v xo b c triu chng cng hiu nghim nh dng thuc.

Nhng thay i mang tnh quyt nh

Trong tt c cc loi, con ngi l loi c b no mt nhiu thi gian nht

pht trin, hon thin. Mi b phn ca n pht trin theo nhp khc
nhau trong thi th u, nhng tui thiu nin l mt thi k cn bn ca s
ta bt (nh ni trn). Nhiu vng c ngha quyt nh i vi i
sng xc cm thng t ti trng thi hon chnh lu nht. Trong khi
nhng vng gic quan t ti chn mui khi chng ta cn rt nh tui,
th vng cm gic ca tui dy th, cc thy trn ni ch ng cc xc cm,
phn ng vo thi nin thiu, c khi ti 16 hay 18 tui.

S ch ng cc xc cm pht trin nh c kinh nghim lp i lp li tui

th u v nin thiu, n cng gp phn hon thin vng mch. Nh vy,
thi th u em li nhng kh nng duy nht to ra cc xu hng xc
cm khc nhau ko di sut i. Nhng thi quen c c trong thi th u
n su vo cu trc n-ron v sau kh thay i hn. Do tm quan trng
ca thy trn trc i vi s ch ng xc cm, s pht trin lu ca vng
no ny cho bit kinh nghim ca a tr ang dn thit lp c lin lc
bn vng trong cc vng mch ch huy cc xc cm. Nh chng ta thy,
nhn t quyt nh ni bt nht l thi nghim tc v s nhy cm ca
b m khi p ng nhu cu ca a tr, nhng c hi v li khuyn bo m
a tr nhn c ch ng, kim sot s lo lng hay cn bc ng, cng
nh vic tin hnh cc bi tp v s ng cm. Chnh v th, vic coi thng
a tr hoc i x sai vi n, quan h ca chng i vi nhng ng b b
m lnh nht hoc v k cng vi vi th k lut tn bo c th li du
vt cc vng mch xc cm.

Trong lnh vc xc cm, mt trong nhng iu quan trng nht hc c

nhng thng u tin ca cuc i v c hon thin trong sut thi th
u, l bit t an i khi bun ru. i vi a tr cn rt nh, s an i y
n t ngi chm sc n: khi m n nghe thy n khc, lin b n ln v
d cho ti khi n nn. Mi ln n c an i, n li hc c cch t trn an,
nhng lin lc trong vng mch kim sot xc cm c cng c v do ,
v sau n d bnh tnh hn trong trng hp b cng thng.

hc c cch t an i, phi mt nhiu nm v phi c nhng cng c

tm l ngy cng hon thin hn, m b no khi pht trin em li cho
a tr. Hy nh rng cc thy trn c ngha cn bn i vi s ch ng
xung lc thuc vng cm xc ch t ti s pht trin y trong tui
thiu nin. Nhng vng mch cn bn khc tip tc hnh thnh trong sut
thi th u u tp trung chung quanh dy thn kinh X; u ny, n iu
tit tri tim v cc c quan khc; u kia, n truyn i nhng tn hiu do
cc tuyn thng thn pht ra ti hnh nhn. Nhng tuyn ny lm tit ra
cht catecholamine v chun b cho phn ng chng tr hay chy trn.
Mt nhm nghin cu thuc trng i hc Washington nh gi nh
hng ca gio dc i vi tr em v nhn thy: tr em c nui dy bi
nhng ng b b m thng minh v xc cm th dy thn kinh X ca n c
th ci thin hot ng.

John Gottman, nh tm l hc ph trch nghin cu ny, gii thch: Cc b

m lm thay i trng lc dy thn kinh X ca con mnh (mt cch o tnh
d kch thch ca dy thn kinh X) bng cch gio dc cc xc cm ca
chng; dy chng ni ln tnh cm ca mnh v gii thch cho chng hiu
nhng tnh cm y nh th no. Khng t ra kht khe vi chng v khng
t coi mnh l quan to, bng cch gip chng c th c nhng cch phn
ng khc, ngoi bo lc hay thu mnh li. Khi b m lm c vic ny mt
cch ng n, th chnh nhng a con thm ch cng c th xo b hot
ng ca dy thn kinh X l hot ng kch thch hnh nhn do n s
c thay i v ng x tt hn.

Tt nhin, mi mt ca tr tu xc cm c hnh thnh trong thi k quyt

nh ca thi u th v n tri di trong nhiu nm. mi thi k y, c th
gip cho tr c nhng thi quen c li, nu khng v sau s kh thc hin
s sa cha cn thit hn. Quy m ca s tp luyn v s ta bt nhng
vng mch n-ron c th gii thch ti sao nhng th thch v chn thng
sm c hu qu lu di ngay c khi trng thnh. iu cng c th
gii thch ti sao tr liu tm l thng chm lm thay i thi hnh
thnh. V thm ch, ngay c sau khi cha tr, chn thng ny vn c th tn
ti dai dng nh nhng xu hng tim n.

Chc chn b no vn gi c tnh n hi ca n trong sut cuc i,

ngay c khi n khng c r nt bng thi th u. Mi s tp luyn u
a ti s thay i xy ra nhng lin lc lin bo. Nhng thay i xy ra
bnh nhn mc chng nhiu tm m nh cho thy, ch cn c gng mt cht,
th nhng thi quen tm l lun lun c th thay i, ngay c cp n-
ron.

V mt xc cm, nhng bi hc hu hiu nht l ca b m dy cho con tr.

Nhng thi quen do b m dy bo rt khc nhau, ty theo mc hiu
bit v p ng c nhng nhu cu ca con, ha hp c vi con, hay
tri li, khng bit ti nhu cu y, khi h ch tm cch sa cha khuyt im
ca con bng ting la ht hay thng qua nhng trn n. Theo ngha no
, s tr liu tm l ging nh cng vic thc tin nhm sa cha sai lm
hay thiu st trong qu kh. Nhng ti sao khng lm nhng g c th c
trc khi cn ti bin php tr liu y? Ti sao khng em li cho con tr s
gio dc v li khuyn cn thit, cho php chng ngay t u c c
nhng c s ca tr tu xc cm?
Phn th nm: KIN THC C BN V TR TU XC CM

15. Ci gi ca s thiu hiu bit v tr tu

xc cm
Mi ci bt u bng cuc tranh lun v tnh hnh tr nn xu i, Ian Moore
v Tyrone Sinkler v cng tc gin vi a bn Khalil Sumpter, 15 tui. Mi
vic tr nn ti t v hai a e da nh Khalil.

S b nh, Khalil mang khu sng lc c 38 ly ti trng v trc s

chng kin ca mt thy gim th, Khalil n sng bn cht hai cu b kia.

Cu chuyn cho thy vic gio dc, dy d cho bn tr ch ng cc xc cm,

gii quyt m thm bt ha v tr nn ha thun vi nhau, l cp bch n
mc no. T lu, b m nh v nhng im km v vn v ton ca hc tr,
cc gio vin hiu ra: c mt im yu ng lo ngi, l s thiu am
hiu v nhng c s ca tr tu xc cm . Nhng trong khi n lc nhm
nng cao trnh hc tp, ngi ta li khng lm g b li s thiu ht
ng bo ng y. Mt gio vin trng trung hc Brooklyn ni, tm quan
trng c bit hin c dnh cho nhng mn hc truyn thng cho thy:
Chng ta quan tm ti cch tr em c v vit nhiu hn l ngh xem trong
tun l sau chng s sng nh th no?.

i vi thiu nin, trong tt c cc loi bnh th cc bnh lin quan v tm

l chim v tr ng u. Ngi ta tnh ton rng, c ba em trai th mt em
c nhng triu chng trm cm nng hoc nh; i vi cc em gi, t l y
l gp i vo tui dy th. cc em gi, tn s nhng ri lon v n ung
tng rt nhanh.

Nu nh tnh hnh khng thay i, th nhng c hi cho cc em sau ny c

mt gia nh n nh s ngy cng t i. Nh chng ta thy Chng 9,
nu trong nhng nm 1970 v 1980, t l ly hn l 50% th nhng nm
1990, 2/3 s cuc hn nhn ca gii tr c kt cc l nhng phin to ly d.

Mt s bt n v xc cm

Nhng dn chng v phn tch trn chng t triu chng ca s bt n

su sc. C l nhng d kin quan trng nht bng cch trc tip xc nh
s suy sp ca nng lc xc cm c thy r hn t cuc thm d v
nhng tr em M t 7 n 16 tui. Trong , ngi ta so snh trng
thi xc cm vo gia nhng nm 1970 v cui nhng nm 1980 bng cch
da vo kt qu nh gi ca b m v gio vin2. S thoi ha din ra
thng xuyn. Khng c vn no l khng c li gii, tt c cc ch th
n gin nhn bit v s bt n xc cm ca tr em v thiu nin nh:

S thu mnh v nhng vn quan h: xu hng n c, b n, tm

trng kh chu, thiu ngh lc, cm thy bt hnh, ph thuc qu ln.

Lo lng v trm cm: s c lp, s hi v lo u, m nh v s hon thin,

khng cm nhn c s yu thng, cu gt, bun b v trm cm.

Thiu tp trung v nhng vn gn lin vi vic s dng t duy:

khng th tp trung s ch hoc ngi im, xu hng m mng, hnh ng
khng suy ngh, cu gt c hi cho s tp chung, kt qu hc tp km, khng
th tch ra khi u c nhng ngh.

Phm ti v gy hn: xu hng ko bng nhm, ni di v la phnh, ci

nhau, thu ht s ch , hung c, ph hai ti sn ngi khc, khng vng li,
bng bnh v tnh kh thay i, thch ni nhiu, lm kh ngi khc, hay
bc tc.

Nu tch ring ra, khng vn no trn y l bi thm c; nhng kt li

vi nhau, chng cho thy s bin i su sc, mt s ri lon tinh thn ca
tr em, bc l s ngu dt v c s ca tr tu xc cm. S bt n l vt
cng m cuc sng hin i bt tt c nhng ngi tr tui phi np.

Khng mt a tr no trnh c tnh trng ny; nhng vn y l ph

bin v pht sinh mi ni. V nhng nng lc xc cm, trong khi tr em
thuc cc gia nh ngho kh c kt qu khng h ti hn, th t l tr em
thuc cc gia nh sung tc, giu c i mt vi nguy c v tm l li cao
hn nhiu. ng thi, s tr em nhn c s gip ca cc nh tm l
hc tng gp ba ln, trong khi con s nhng tr em khng nhn c s
gip tng gn gp i t 9% nm 1976 ln 18% nm 1989.

Urie Bronfenbrenner, nh tm l hc xut sc v tr em trng i hc

Cornell, tuyn b: Do thiu nhng h thng tr gip c hiu qu, nhng
sc p t x hi tr nn mnh m n mc cc gia nh tng chng hnh
phc, gn b nht cng b tan v. S bt n v tnh bp bnh ca i sng
hng ngy ang thng tr trong ton x hi. Tng lai ca th h tip theo
ang gp nguy him, nht l nhng em trai ang giai on trng thnh
d b tn thng v hu qu ca ly hn, ca nn ngho kh v tht nghip.
Hon cnh cc gia nh v tr em M cha bao gi tuyt vng n th,
(). Chng ta ang cp i mi c hi v mi nng lc lm ch i sng
tinh thn ca hng triu tr em3.

Hin tng ny khng ch ph bin M m cn ph bin ti nhiu ni trn

th gii. S cnh tranh ton cu dn ti ct gim lng nhn cng, t
cc gia nh vo nhng sc p kinh t to ln. Nhng vn ti chnh ang
buc cc ng b v b m phi con nh khi i lm, vi mt my thu
hnh cho ngi gi tr ti nh; tr em ngy cng t c chm sc, ng b
(hay b m c thn nui con) l chuyn thng thng; nhng a tr rt
nh b gi vo nh tr thiu cc iu kin chm sc (c bit l v tinh
thn) ngy cng nhiu, tt c nhng iu ny lm gim nhng trao i c
hiu qu gia b m v con ci c s cho php pht trin tr tu xc cm
ca nhng a tr.

Nu gia nh khng th chun b cho tr em vo i c na, th chng ta

s lm g y? Mt nghin cu k hn v cc c ch ny sinh nhng vn
c bit s cho thy ti sao s pht trin khng y ca mt s mt tr
tu xc cm l ngun gc ca nhng kh khn nghim trng v ti sao bin
php sa cha hay phng nga c th cho php tr em vn i theo c
con ng ng.

Tnh gy hn b ch ng

Khi ti cn hc lp d b, trong trng c mt g khng b tn l Jimmy.

N ly cp tin ca chng ti, git xe p ca chng ti, v ln u chng
ti khi ni mt iu g pht n, nh nhau khi b khiu khch mt cht,
hoc chng v ci c no c. Tt c chng ti u s v xa lnh n.

Nhng a tr nh Jimmy r rng l b ri nhiu. Nhng, iu ny cha r

rng lm, tnh gy hn ca tr em cn bo trc ri lon xc cm v nhng
ri lon khc sau ny. Lc 16 tui, Jimmy phi i t sau mt v gy hn,
nh ln.

Nhiu nghin cu cho thy, nhng thng b nh Jimmy c tnh gy hn sut

i4. a phn nhng a tr ny t c chm sc hay b b m trng pht
ty tin v ngi ta d on, chng c th tr thnh k hoang tng hoc
tn bo.

Tt c nhng a tr b i x nh vy khng phi u l a tr tn c;

mt s thu mnh li v phn ng qu mc vi s tru gho hoc vi nhng
g b chng coi l xc phm hay bt cng. Nhng tt c u c chung nhn
thc sai lm: chng nhn thy nhng xung t v s th ch khp ni
mc d chng c s xung t hay th ch no c. iu a chng ti
ch hiu sai hnh vi thng thng thnh s gy hn, chng hn, khi a
bn v tnh ng phi chng v ngay lp tc chng phn ng li bng cch
tn cng. Chnh iu lm cho nhng a khc trnh xa chng v lm cho
chng ngy cng b c lp. Chng ht sc nhy cm vi bt cng, t coi
mnh l nn nhn v c th k ra danh mc nhng trng hp chng b
buc ti khng ng, nht l t pha cc gio vin. Mt nt tnh cch khc:
khi gin d, th phn ng duy nht ca chng l s dng bo lc.

Nhng ngi gy hn c khuyt im nghim trng v mt cm nhn. Thi

ca h da vo nh kin cho rng ngi khc l i ch hoc ang e
do h v h thng t ch ti ci g ang tht s din ra. Ngay khi cm
thy b e do, h chuyn sang hnh ng m khng suy ngh. Chng hn,
khi mt thng b gy hn chi c vua, i th ca n dch mt qun c
trc khi n lt mnh, n lin coi l n gian v khng t hi xem
ch l do khng ch . Phn ng gy hn t ng xen ln vo s cm nhn;
chng hn, ng l phi lu i th ca mnh l i sai, th n buc ti
i th l gian ln, ngay lp tc, ht tong ln v nh i th. Nhng a
tr ny cng ng x nh vy, th danh mc nhng phn ng ha nh, ci
a vui v chng s ngy cng t i.

Nhng a tr ny d b tn thng v xc cm v ngng tc gin ca

chng l rt thp; chng cng tc gin th cng c nhiu c tc gin hn
na. Khi tc gin, suy ngh ca chng b ri lon, khin cho chng nhn thy
s i ch ngay c hnh vi v ti nht v phn ng li kch lit do ri vo
trng thi tm l ri lon ca nhng ln trc5.

Theo cc nghin cu v nhng a tr c theo di t trng mu gio

n tui thiu nin, th c ti mt na l k ri nhiu, khng th ha hp
vi nhng a tr khc, khng vng li b m, thy c gio v a phn sau
ny chng tr thnh nhng thiu nin phm ti6. Tt nhin, nhng tr em
gy hn khng nht thit tr thnh k phm ti, nhng chng l nhng k
c nguy c phm ti cao nht.

Con ng in hnh dn ti bo lc v phm ti m nhng a tr gy hn

v ni lon bc vo thng bt u t nhng nm u n trng. Vic
chng khng th ch ng xung lc gp phn lm cho chng tr thnh
hc tr xu. Nhng a tr khi bc vo trng hc c sn tnh kh tn
bo, ngang tn thng b gio vin coi l khng th sa cha, nhng gio
vin ny qu bn rn nn h khng th st sao quan tm c. S coi
thng k lut a chng ti ch lng ph thi gian m l ra chng c
th dnh cho hc tp; tht bi hc tp ca chng c bo trc t cp
mt. Nhng a con trai bc vo con ng phm ti thng c IQ thp
hn so cc bn ca chng v xung nng ca chng l nguyn nhn trc tip
ca iu .

Vo lp 4, lp 5, nhng a con trai ny c coi l nhng a bng bnh

hoc cng u, b bn b cng lp ty chay v tht bi trong hc tp. Cm
thy b c lp, chng lin gn gi nhng a b rung b khc. T lp 4 n
lp 9, chng t ra thch thc: trn hc, ung ru v dng ma tu. Nhng
xu hng ny tng ln mnh nht vo lp 7 v lp 8. Trong nhng nm u
bc trung hc, chng lin kt vi nhng a kh bo khc, b li cun bi
thi bt chp ca nhng a ny. Thng l nhng a tr ph mc
bn thn v bt u lang thang trn ng ph t lc cn hc tiu hc.
Trong nhng nm trung hc, nhm b rung b y b hc v bt u
phm ti nh trm cp, bn ma tu.

Mt s khc bit r rt xut hin trong s tin trin gia con trai v con gi.
Nghin cu v nhng a con gi b im km lp 4, cho thy chng cng
lm phin lng cc gio vin v vi phm k lut, nhng khng n ni b
bn b ght b, 40% trong s s c con vo cui bc trung hc. T l ny
gp ba ln mc trung bnh so vi nhng a con gi cng trng7. Ni cch
khc, nhng a con gi ni lon khng s dng bo lc, kt thc ca
chng l vic mang thai tui thiu nin.

Tt nhin, con ng a ti bo lc v phm ti khng ch c mt, nhiu

nhn t khc cng khin a tr ng trc nguy c : vic sinh ra trong
khu ph tp trung nhiu ti phm, b cm d bi s phm ti v bo lc
nhiu hn, sinh ra trong gia nh bt ha hoc khng hnh phc, hay trong
gia nh ngho kh Nhng khng mt nhn t no trong nhng nhn t
ny nht thit a ti cuc sng bo lc. Trong iu kin ging nhau, sc
mnh tm l nhng a tr gy hn lm tng thm ng k kh nng tr
thnh k tn c sau ny.

Trng hc ca nhng a tr cng u

Nu nhng tr em gy hn khng thot ra khi cch ngh ca chng, th

chng s vp phi s bun phin. Theo nghin cu v nhng ngi tr tui
b kt n v hnh vi bo lc v hc sinh trung hc gy hn, hai nhm ny c
cch ngh kh tng ng; khi c chuyn xch mch vi ai, chng lp tc
nhn thy s i khng v kt lun k c thi th ch vi mnh m
khng cn tm hiu tip xem chuyn g xy ra. Mt khc, nhng hu qu ca
gii php bo lc li khng c chng ngh ti. Thi gy hn c bo
cha bng nhng iu tin chc nh: C tha h m bt c ai khi in ln,
Nu bn khng m mt ai v h xc phm bn th ngi ta s cho bn
l ngc hoc i loi nh mt trn n chng lm cho ai phi kh s
c8. Chng c v khi cch bin minh cho hnh ng ca mnh.

Tuy nhin, mt s gip tm l ng lc c th thay i trng thi y v

ngn mt a tr phm ti. Chng trnh gio dc thc nghim do trng
i hc Duke tin hnh c p dng cho nhng hc sinh tiu hc ni
lon v gy ri, theo nhp mi tun hai bui, mi bui bn mi pht,
ko di t su n mi hai thng. Ngi ta chng minh cho chng, chng
hn, mt s du hiu m chng cho l th ch tht ra l trung tnh hoc
thn thin. Chng hc cch chp nhn quan im ca a tr khc hiu
nhng a ny ngh g v chng, cng nh suy ngh v cm thy g trong
hon cnh lm cho chng gin in ln. Ngi ta cng dy cho chng ch
ng s gin d bng cch dng ln tnh hung gi nh nh, ngi ta tru
chc chng tc in ngi. Mt trong nhng cch ch yu ca s ch
ng ny l quan st phn ng nh cm thy r nhng cm gic thn th
nh mu dn ln mt hay cng c khi cn gin bc ln, coi nhng cm gic
nh du hiu phi dng li v suy ngh v thi cn c, thay v tn cng
m khng h suy tnh.

Nh tm l hc Fohn Lochman ni vi ti: Bn tr s tho lun tnh hung

ca chng nh khi chng tng rng mt a bn c x y mnh hnh
lang trng trung hc. Chng bn lun v phn ng ca mnh. Mt a ni
rng n s nhn thng bn x y n v ni rng ng bao gi lm nh
th na, sau b i. iu ny cho php n t kim sot m khng b tn
thng lng t i, cng khng gy ra mt cuc u .

iu ny gi ln rng nhiu a con trai hay gy g thng khng vui khi

chng khng th kim ch c bn thn, do mun hc cch t ch hn.
Chng c luyn tp lm quen vi phn ng y trong cc tr chi ng
vai, chng hn, leo ln mt chic xe but khi nhng a khc bung ra li
ch nho chng. Bng cch , chng va c phn ng thn thin, va gi
c phm gi li va trnh nh nhau, la ht hoc b mt mt.
Ba nm sau khi chng tp luyn, Lochman so snh chng vi nhng a
con trai khc khng tp luyn theo cch . Khi tr thnh thiu nin, nhng
a c tp luyn t ph quy trong lp hn, c thi tn trng bn thn
hn, t ung ru v s dng ma tu hn nhng a khng tp luyn
nhiu. V cng theo ui chng trnh, chng cng t gy hn.

Ngn nga chng trm cm

Dana, 16 tui, b ngoi lun lun c v ha hp vi mi ngi. Nhng bng

nhin c gi ny khng th c nhng quan h bnh thng vi cc c gi
khc c na v iu lm c lo lng hn l khng gi c quan h vi
bn trai d ng vi h. Cu knh v thng xuyn mt mi, Dana n
khng ngon v khng thch bt k hnh thc gii tr no; c cm thy tuyt
vng, khng thot ra c tm trng suy sp v ngh ti vic t st.

Dana b ri vo trng thi trm cm ny l do mi quan h ca c vi bn

trai khng c sun s. C ni, c khng th i chi vi mt cu con trai
no m khng ng vi cu ta ngay sau . iu c tht s mong mun l
hiu c h hn, n gin l vy.

C gi va chuyn trng v cm thy ngi ngng, lo lng v vic lm quen

vi cc bn gi y. C khng dm bt chuyn v ch ngi khc ni
chuyn vi mnh. C cm thy khng th ci m c v khng bit ni g
hn ngoi cu: Xin cho, bn khe ch9.

Dana theo mt chng trnh thc nghim tr liu tm l trng i hc

Columbia. S cha tr nhm dy cho c iu chnh nhng mi quan h, kt
ni tnh bn, cm thy tin cy hn i vi nhng thiu nin khc, cng nh
trau di c ch thm kn v th hin tnh cm. S cha tr thnh cng v
chng trm cm ca Dana bin mt.

nhng ngi tr tui, vn quan h thng l ngun gc ca s trm

cm. Nhng vn ny ng ti mi quan h vi b m, bn b. Chng
khng mun ni ra ni bun v cng khng nhn bit chnh xc tnh cm
ca mnh, do , d bc bi, cu gt, hay cu nhu nht l vi b m.
Chnh v th b m cng kh gip chng hn.

Mt ci nhn mi v nhng nguyn nhn trm cm lp tr cho thy, h

thiu hai lnh vc ca tr tu xc cm: Mt l s bt lc trong vic kt ni v
duy tr quan h tt vi ngi khc, hai l cch l gii tht bi a ti s
trm cm. Nu mt phn no xu hng trm cm gn nh chc chn l do
di truyn, th xu hng ny dng nh cng do thi quen suy ngh bi quan,
khin cho tr em b trm cm d phn ng li vi s pht , nhng im
km, tranh ci vi b m, b ngi khc xa cch.

Con s trm cm gia tng: hu qu ca li sng thi hin i

Th k XX c l l th k ca s lo hi v u bun. Nhng thng k quc t

cho thy mt nn dch trm cm tht s ang lan rng theo cng nhp
vi li sng hin i. Mi th h li mc phi nguy c ca s trm cm su
sc hn cc th h trc , khng phi ch l ni bun m l s lnh m
lm t lit con ngi, s mt mi, s thng thn, thng phn v mt cm
gic bt lc nng tru10. V s trm cm bc l ngy cng sm hn. Trc
kia, s trm cm tr em, trn thc t cha c bit ti, hin nay n ang
xut hin nh c trng ca th gii hin i.

Tuy kh nng ri vo trm cm tng ln theo tui tc, nhng lp tr, t l

ny t mc gia tng ln nht. i vi nhng ngi sinh sau nm 1955, kh
nng mc trm cm nhiu gp ba ln so vi th h ng b h.

Tui ca nhng ngi mc trm cm ang ngy cng h xung. y l mt

hin tng ph bin trn th gii. Khi ti hi cc chuyn gia, l do ca tnh
trng ny l g, h a ra l gii rt khc nhau.

Theo bc s Fredrick Goodwin, l do s tan r ca cc gia nh ht

nhn,do cc ng b b m khng c thi gian dnh cho con ci. Hin nay, rt
t tr em ln ln trong gia nh thn thin, gn b chun mc. Chnh nhng
iu lm tng thm thin hng trm cm.

Nh tm l hc Martin Seligman gi : T 30 n 40 nm nay, chng ta

chng kin s kch pht ca ch ngha c nhn v s gim st lng tin tn
gio, cng nh gim st s gip ca cng ng v ca gia nh. Kt qu
l lm suy yu nhng nhn t c th gim bt c sc ca nhng tht bi.

D l nguyn nhn no, s trm cm ca lp tr cng l vn cp bch

ng lo ngi. M, theo nghin cu dch t hc da trn tiu chun chn
on chnh thc v chng trm cm, t l cc em t 13 n 16 tui mc
chng trm cm nng trong mt nm l 8% hay 9%, tuy rng theo nhng
nghin cu khc, t l y ch bng mt na. Nhng con s thng k cn cho
thy, i vi con gi, t l y tng gn gp i vo tui dy th; t 14 n
gn 16 tui, 16% s con gi tri qua thi k trm cm11.
S tin trin ca chng trm cm tr

S cn thit phi phng nga chng trm cm ch khng phi ch cha tr

n c thy r t khm ph gy bt ng v kinh ngc: Nhng cn trm
cm, d l nh, tr em s cho php on trc nhng cn trm cm nng
hn sau 12. Nhn xt ny bc b kin cho rng s trm cm tr em
khng c hu qu lu di, v tr em s khi khi ln ln. Do , nhu cu
phng nga nhm vo vng xoy trn c ca s u bun lm mt s tr em
mc tnh cu gin, thu mnh li, c khi l c s tuyt vng.

Theo nhng d kin do nh tm l hc Maria Kovacs thu c, trong s

nhng tr b trm cm nng cn phi cha tr, ba phn t s tr sau
tri qua nhng cn trm cm nng hn na13. Kovacs nhn xt, trng thi
trm cm nh d tr thnh s trm cm nng hn n tui thiu nin hay
tui trng thnh, trung bnh c ba nm c mt nm b chng trm cm
hay lon tm hng cm trm cm.

Kovacs khng nh: Tr em hc ngh thut sng trong x hi bng nhng

mi quan h vi mi ngi chung quanh. Chng hn, chng hc c c
nhng g chng mun c bng cch nhn xem ngi khc hnh ng nh
th no, ri n lt mnh chng th lm. Nhng tr em trm cm thng
b bn b t b.

S bun ru c tr cm nhn v a chng ti ch trnh giao tip trong

quan h mi, hoc nhn i ni khc khi c a tr th bt chuyn vi chng
mt thi c th coi nh s ht hi; a tr trm cm cui cng b cc
bn b ri. Khuyt im ny lm chng mt i nhng g l ra chng c th
hc c, cui cng trong vic hc nhng iu s ng ca tr tu xc cm,
chng c tch dn li mt s lc hu m sau chnh chng phi vt
ln14. Nhng tr em trm cm t cm thy thoi mi hn trong x hi, b
nh gi thp hn v c ngi khc t yu qu hn, khin chng c t bn
b hn v mi quan h ca chng vi bn b, nhng ngi xung quanh tr
nn kh khn hn.

Mt hu qu khc l chng hc km lp; s trm cm lm tn hi cho tr

nh v s tp trung ca chng, do kh chm ch trong hc tp v kh
nh nhng g chng hc c. Mt a tr thng khng thch th ci g
kh huy ng ngh lc hiu vn kh, y l cha ni ti kinh nghim
hc tp sng khoi. Nhng a tr c Kovacs theo di cng trm cm
lu th im cng thp v cng t thnh cng trong cc k thi. Chnh iu ny
lm trm trng hn trng thi tinh thn ca chng.

Nhng li suy ngh gy nn s trm cm

Vic xem xt nhng tht bi bi quan lm tng thm ni tht vng v cm

gic bt lc trong s trm cm ca tr em. Tr c thin hng u bun nht
cng d i ti thi bi quan trc khi ri vo trm cm. Nhn nh ny
cho php nhn thy kh nng lm cho cc em min dch i vi thi nh
vy, nh mt cch phng nga.

iu c xc nhn cch tr em nh gi nng lc lm ch cuc i

ca chng chng hn, nng lc lm cho mi ci tt hn. Ngi ta a ra
nhng cu khng nh sau y cho tr em: Khi ti gp chuyn rc ri
nh, ti gii quyt chng tt hn cc bn ti v Khi ti hc ct lc, ti
ginh c im tt. Nhng em no tuyn b rng khng mt cu no
ng vi trng hp ca chng, nhng a y khng h mong mun lm
thay i tnh hnh; cm gic bt lc ny c bit mnh m nhng a tr
trm cm nht15.

Trong mt nghin cu, ngi ta quan st nhng hc sinh lp mt vo ngy

chng nhn hc b. Cc nh nghin cu nhn thy, thi ca nhng a
tr nhn c im xu hn chng mong i thng c hu qu nng n.
Nhng a cho rng im km y l do khuyt im ca c nhn (Ta tht
ng ngn) thng trm cm hn nhng a cho rng c th sa cha
c (Nu ta hc chm ch mn ton, ta s c im tt)16.

Bng chng trc tip nht v thi bi quan lm cho tr em rt d b trm

cm c ly t mt nghin cu ko di 5 nm v nhng hc sinh c
theo di t lp mu gio17. Ch dn v xu hng trm cm tng lai l thi
bi quan km theo mt c sc quan trng b m ly hn hay trong gia
nh c ngi cht khin a tr b ri lon v c l lm cho b m n t
c kh nng lm gim bt hu qu ca c sc y. Nhng a tr c mt thi
bi quan v coi nhng khuyt im c nhn l nguyn nhn ca tht bi
s bt u b trm cm. Hn na, chnh s trm cm lm tng thm thi
bi quan, khin cho ngay sau thi k trm cm, c th vn cn c vt so
xc cm, tp hp nhng iu chng tin chc c nui dng bi trm cm
v lu li trong u c chng chng hn nh tin chc rng chng khng
th hc gii nh trng, rng chng t gy c thin cm v khng th
gt b tm trng cau c. Nhng ngh c nh y lm cho a tr rt d b
trm cm v sau.

Tn cng vo s trm cm!

Chng ta c nhiu l do ngh rng ngi ta c th lm gim bt nguy c

trm cm bng cch dy cho tr em c ci nhn tch cc hn i vi kh
khn. Trong lp hc c bit ny, c 75 hc sinh b trm cm nh hc
c cch chng li nhng s suy ngh gn vi s trm cm, cch kt
bn d dng hn, cch ha hp tt hn vi b m v tham gia nhiu hn
vo cc hat ng x hi c chng a thch. Kha hc kt thc sau 8 tun,
55% trong s thot khi trng thi trm cm, so vi ch 25% s hc sinh
khng tham gia cc lp hc ny. Mt nm sau, 255 s hc sinh thuc nhm
i chng ri vo s trm cm su, so vi 14% trong s cc em theo
ui chng trnh phng nga. Tuy ch c 8 bui nhng cc lp hc ny
lm gim bt nguy c y n mt na18.

Nhiu nhn nh mang tnh lc quan c rt ra khi m nhng lp hc

. cc em hc mt vi nng lc c s ca tr tu xc cm: gii quyt
bt ha, suy ngh trc khi hnh ng v quan trng nht, xua ui nhng
ngh bi quan gn vi trm cm chng hn, quyt tm hc tp tt hn thay
v t nh: Ta khng thng minh cht no!.

Martin Seligman, ngi xng chng trnh ni: Trong nhng lp hc

y, tr em hc c rng nhng xc cm nh lo lng, bun ru v gin d
s khng xm chim ta nu ta thc hin s kim sot no i vi chng
v ta thay i chng bng nhng ngh ca ta. V chng li nhng ngh
gy trm cm s ngn cn xut hin bun ru, Seligman ni, nn n em li
s nh nhm tc thi v tr thnh thi quen.

Vic tp luyn nhng iu s ng ca tr tu xc cm y c bit c ch vo

thi im bc ngot ln ca tui thiu nin. Seligman khng nh: Nhng
em ny chu ng lo lng tt hn gn lin vi ni lo s b t b thng thy
tui ny. Chng hc c iu ny vo thi im c bit thun li cho
s trm cm xut hin, ngay sau khi ln 10 tui. Bi hc ny khng nhng
s vng bn m cn em li sc mnh ln hn trong nhiu nm sau ,
khin cho ngi ta ngh rng nhng a tr ny ang p dng bi hc
vo cuc sng.
Nhiu chuyn gia cng ngnh cng tn thnh cc chng trnh gio dc
ny. Nu mun c hiu qu trong vic cha tr ri lon tinh thn nh trm
cm, th phi hnh ng trc khi cc em mc chng y Kovacs bnh
lun. S tim chng tm l l gii php ng n duy nht.

Nhng ri lon v n ung

Cc nh tm l hc ch mi bn ti nhng ri lon v n ung trong thi

gian gn y. Hilda Bruch, mt ph n i u trong lnh vc ny, cng b
mt bi vit xut sc vo nm 196919. Bi ri trc tnh trng c nhiu ph
n khng chu n ung g lm suy kit sc khe trm trng, Bruch a ra
gi thuyt cho rng mt trong nhng nguyn nhn ca cc ng x cht
ngi y l khng nhn bit c nhu cu ca c th, c bit ca cn i
v khng tho mn c chng.

Nghin cu v cc nhm ngi khc nhau trong nhiu nm s xc nh

c loi ri lon ny thng xuyn xut hin nhng i tng no.
Nhng nghin cu ny cho php a ra cc gi nh, chng hn, c phi b
m c on lm cho con gi mnh b ri lon v n ung khng? Chng
cng cho php xc nh tp hp nhng iu kin gy ra ri lon y v phn
bit vi nhng iu kin m ngi ta tng l nguyn nhn, nhng li
thy chng c nhng ngi bnh thng.

Mt nghin cu c thc hin trn 900 c gi tui t lp 7 n

lp 10 cho thy r nhng thiu ht xc cm, c bit l khng th nhn bit
xc cm tiu cc v ch ng chng, l nhn t quyt nh cc ri lon n
ung20. T nm th hai trung hc, 61 hc sinh mt vng ngoi
Minneappolis c triu chng chn n hay n ung v nghim trng.
Cc ri lon cng nng, cc em cng phn ng y kh khn, nhng bun
phin nh trong cuc sng cng khin cc em khng th kim sot c
chng v cng t bit c nhng g mnh tht s cm nhn. Khi hai xu
hng tm l ny lin kt vi s khng hi lng i vi c th, th ny sinh
ra chng chn n hay chng n ung v . Cn cc ng b b m c on
ch ng vai tr th yu. (Bruch nhn xt, c th b m c thi c on
phn ng li vi cc ng x bnh hon ca con mnh i vi vic n
ung, trong nh tuyt vng nhm gip con).

Nh tm l hc Gloria Leon, nhn xt: Chng khng bit g my v nhng

cm gic v tn hiu do thn th chng pht ra. l ch dn chc chn nht
v ri lon n ung pht trin trong hai nm sau . Phn ln cc em hc
c cch phn bit gia cc xc cm, nh bun phin, gin d, khi b suy
sp hay b i l mt phn c bn tp luyn ca tr tu xc cm.
Nhng nhng em gi ny khng th phn bit c cm gic cn bn nht.
Nu chng thng ci nhau vi bn trai, th chng li khng th ni c l
chng ang gin d, pht hoc trm cm, chng ch cm thy ri lon xc
cm m h m chng khng bit cch vt qua. khc phc ri lon y,
chng lin chuyn sang n ung v iu tr thnh thi quen n su vo
chng.

Khi thi quen ny xung t vi ngh l chng bt buc phi tht mnh mai
th nhng ri lon n ung bt u xut hin. Lc u, chng n ung v
ti v, khng kim sot Gloria Leon gii thch nhng gi ng nt
thn hnh, chng thng t gy nn ma v dng cc thuc nhun trng,
hoc chi mn th thao mnh mt trng lng c v n ung qu
nhiu. Mt cch khc chng li s l m v xc cm l khng n g c,
nh vy, t ra chng cng c cm gic l ch ng c phn no mu thun
khc nhau.

V thiu thc bn trong, gn vi s thiu kh nng iu tit quan h x

hi, nn khi b bn b hay b m lm pht , cc em gi ny t ra khng th
ci thin c quan h vi h hoc khng th t xoa du ni bun. S pht
gy ra chng n ung v hay chng chn n. cha tr c hiu qu,
Gloria Leon cho rng cn phi dy cho chng nhng iu s ng v tr tu
xc cm. Cc bc s lm sng cho rng s cha tr s thnh cng hn nu b
p c s thiu ht cc cm gic ca n, t trn an lc pht v ni
ti iu tt hn v mi quan h vi ngi khc, cha ni ti vic iu tit
cc thi quen n ung xu, t ti nhng iu s ng y.

C lp v b hc

Cnh tng ny din ra trng tiu hc Jason: Vo gi n tra, a bn

duy nht ca Ben, bo cho Ben bit n s khng chi vi Ben, m chi vi
Chad, mt thng b khc. Tht vng v gc u xung, Ben o khc. Sau khi
chi nc mt, n bc ti bn ca Chad v Jason.

Tao ght my! N ht to ln vi Jason.

Ti sao vy? Jason hi.

V my ni di tao, Ben p bng mt ging buc ti. My ni vi tao l c

tun ny my s chi vi tao v my ni di tao.
Sau , Ben bc ti ngi vo chic bn b trng v khc. Jason v Chad
lin ti ch ca Ben v c ni chuyn, nhng Ben bt tai li, khng thm
ti chng, ri chy ra khi phng n np sau ch thng cha rc ca
nh trng. Hn di v khc nc n, n bng b li nhng vt thng ca
mnh trong s c n21.

Nhng chuyn thuc loi ny r rng l au n; thi th u hay nin thiu

hu nh tt c chng ta tng c cm gic b b ri hoc khng c bn.
Nhng iu quan trng nht trong phn ng ca Ben l n t chi khng
tr li vic lm lnh trc ca Jason, mt thi ko di s c lp, au n
trong khi n c th chm dt tnh trng .

Nhng k b khinh mit c hai nt tm l r rt. Nt th nht l d ni gin

v nhn thy s i ch ni khng c g xy ra. Nt th hai l t ra nht
nht v lo ngi trong quan h vi ngi khc. Nhng chnh s vng v l
nguyn nhn chnh khin chng vp phi dng tm l .

S vng v ny c bit hin r trong tn hiu khng li. Khi ngi ta yu

cu tr em mt trng mu gio gii thch chng lm g tr thnh bn
ca mt a khc hay trnh cuc ci nhau, th nhng a tr khng
c yu qu lm a ra nhng cch ngc li vi mc ch c tm
kim (khi ngi ta hi chng phi lm g khi a tr khc mun c chi
ca chng, chng tr li: Cho n mt qu m chng hn hoc nh ti s
gip ca ngi ln.) V khi ngi ta ngh nhng em trong la tui
thiu nin gi v bun ru, gin d hay tinh nghch trong tr chi ng vai
th s din t ca nhng a t c yu qu nht l t thuyt phc nht.
Khng c g ngc nhin khi nhng a tr ny rt kh kt bn; s vng v
ca chng c th hin trong thc t. Thay v tm kim cch mi kt
ni quan h bn b, chng li chy trong nhng sai lm hoc ng x cn
vng v hn na22.

Nhng a tr thiu nhy cm trong quan h vi ngi khc v chng

khng hiu c nhng tnh cm ca h p li cui cng s tr thnh
nhng k khinh mit. Chnh trong s thn thit ca bn b v trong cnh
no ng ca sn chi m tr rn gia trc gic v ti nng, sau ny th
hin trong quan h x hi. Nhng a tr b loi tr khi trng hc ca
cuc i chc chn s b bt li.

Nhng a tr b t b thng c rt nhiu lo s v bn khon, chng cm

thy b suy sp v c c. Trn thc t, mt a tr hc lp mu gio khng
c yu qu cho php on trc ri lon tinh thn m n d mc phi lc
18 tui. V trong giai on cui cuc i, nhng ngi t bn b v c lp
thng b au m v cht sm hn ngi khc.

Nh phn tm hc Harry Stack Sullivan nhn mnh, nhng ngi bn u

tin s gip chng ta hc c s iu tit quan h thn thit dn ha
nhng bt ha v chia s tnh cm su sc nht. Nhng nhng a tr b t
b c c may t hn hai ln so vi nhng a tr c mt ngi bn tt
nht trong nhng nm quyt nh trng tiu hc, do , chng d b
mt i c hi ch yu pht trin tr tu xc cm23. Ch cn mt ngi
bn l c th thay i mi ci ngay c khi nhng ngi khc quay lng li
vi mnh (d rng tnh bn y khng phi l vng bn nht).

Hc lm bn nh th no?

Khng phi mi hy vng u mt i vi nhng a tr b t b, xa lnh.

Nh tm l hc Steven Asher son Gio trnh ngh thut xy dng tnh
bn dnh cho nhng a tr ny24. ng tp hp nhng hc sinh tiu hc t
c bn b trong lp yu qu nht, v trong su k hc, ng by cho chng
cch cc tr chi c vui thch hn, v c thn mt, nghch ngm
v lch s. tr trnh mi du n xu, ng khng nh vi chng rng tt
c bn chng u l c vn ca ng.

ng lm cho chng quen vi ng x c trng ca nhng a tr c

yu qu. ng khuyn khch chng thay v nh nhau, hy a ra ngh v
tm kim tho thun khi chng khng ng vi cc quy tc chi. c bit,
khng qun ni chuyn vi bn cng chi v t ra nhng cu hi, lng
nghe, quan st xem bn lm th no cng nh ni nhng iu chc mng
khi bn thnh cng, mm ci vi bn v ngh gip bn. Gio trnh
nh v ngh thut ha hp vi ngi khc c hiu qu nht nh: mt
nm sau , tt c nhng a tr ny u c bn b chng yu qu.
Khng mt a no c tn sng nh thn tng, nhng cng khng c
a no b t b, xa lnh.

Nh tm l hc Stephen Nowicki cng t c nhng kt qu tng t25.

ng dy cho nhng a tr b xa lnh hiu c tnh cm ca nhng a
tr khc v p li tnh cm y thch hp. ng quay phim khi chng c
gng by t nhng tnh cm nh sung sng v bun ru, ng thi cng
dy cho chng cch hon thin s biu cm. Nhng a tr y sau em
p dng k nng mi ca mnh vi mt a khc m chng rt mun tr
thnh bn n.

Nhng chng trnh ny cho php tng thm s a thch i vi nhng a

b t b t 50% n 60% s trng hp. Kt qu y c sc thuyt phc i
vi nhng a tr hc lp mu gio hay tiu hc hn l i vi a tr
vng v, hay gy hn. Nhng iu ch yu l, sau khi hc nhng iu s
ng ca tr tu xc cm v c thc hnh, nhiu a b t b, xa lnh
thnh cng trong vic kt bn.

Ru v ma tu nh nhng th thuc t cha tr

Dng nh vic tp s dng ma tu v ung ru l nghi thc chuyn

thnh ngi ln thiu nin, nhng i vi mt s em th ln u tin y l
s khi u mi ha ln. Trong nhiu trng hp, ngun gc ph thuc
vo ru v ma tu c t tui thiu nin, d ch mt s t c th tr
thnh nghin ru hay ma tu. Khi ri khi trng trung hc, hn 90% s
hc sinh nm mi ru hay ma tu, nhng ch c 14% tr thnh
nghin ru; trong s nhng ngi M tng s dng ccain, khng y
5% b l thuc vo n26. Ci g thc y mt s ngi tip tc lm nh
th?

Theo mt l thuyt mi y, nhng k nghin ngp, ru hay ma tu

c coi nh th thuc cha bnh. i vi h, l phng tin lm du s
lo lng, gin d hoc tm thi thot khi trm cm. Khi th chng ln
u tin, h khm ph ra rng cht dng th y lm h nh bt day dt v
h li bt u. Cc nh nghin cu tin hnh theo di trn hng trm hc
sinh lp 7 v lp 8 trong hai nm, kt qu cho thy s ngi nghin ma tu
ng nht sau ny l nhng hc sinh ni rng chng b ri nhiu v xc
cm27. iu gii thch ti sao nhiu thanh nin th qua ma tu v
ru m khng b l thuc vo chng, trong khi nhng ngi khc li tr
thnh nhng k nghin ngp. Nhng ngi d b l thuc tm thy ma
tu v ru phng tin xoa du tc th xc cm lm h day dt t nhiu
nm.

Nh tm l hc Ralph Turner ni: i vi nhng ngi b quy nh trc

v mt sinh hc, chn ru u tin hay liu ma tu u tin em li s
vng tm ln m ngi khc khng th cm thy. Nhiu k nghin ma tu
ni vi ti: Khi ti dng liu u tin, th cng l ln u tin ti cm
thy mnh bnh thng. iu lm cho h n nh v sinh l trong thi
gian ngn. l mt giao c k vi qu d; ngi ta tr gi cho s thoi
mi tm thi bng s ph hu dn c cuc i.

C hai con ng a ti bnh nghin ru. Mt con ng ca nhng

ngi m lc nh cu knh, lo lng, v khm ph ra hiu ng xoa du
ca ru t lc cn nin thiu. Rt nhiu khi l nhng a tr, ni chung
l con trai, c b m quay sang ung ru lm du s cu knh ca mnh
m chng cho rng khng th c c bng cch no khc.

Con ng khc dn ti nghin ru xut pht t s bt rt, bc ng v

bun phin. Trong lnh vc xc cm, chng phn ln l con trai, than phin
v s bt rt ni tm; tnh bc ng c th lng to thnh nhc im;
phn ng quen thuc ca chng i vi s bun phin l tm kim nguy
him v s kch thch bc ng. Khi tr thnh ngi ln, nhng i tng
bc l xu hng ny dng nh b gn lin vi s thiu ht hai cht truyn
dn thn kinh l serotonin v MAO, do vy h khm ph ra rng ru
lm du i s bt dt.

Trong khi s trm cm y mt s ngi ti ch ung ru, th nhng hiu

ng chuyn ha ca ru ch lm cho s trm cm tr thnh nghim trng
hn, sau mt thi gian ngn tm lng. Nhng k coi ru nh mt th
thuc cha tm nhng ri lon tm l li cng ung ru lm lng du i
s lo lng ca mnh nhiu hn l chng li trm cm. Nhng ngi b
trm cm cng thch dng cht kch thch nh ccain, mt th thuc c
hiu cho trng thi trm cm. Ngi ta chn on thy s trm cm
nghim trng trc khi h tr thnh l thuc vo th ma tu ny v s
trm cm cng su th s l thuc ca h cng ln28.

S tc gin mn tnh c th a ti thin hng khc. Mt nghin cu c

tin hnh hn 400 ngi nghin hrin ang cha tr bng li gii c,
cho thy, s tm l ni bt nht l s bt lc trong vic ch ng gin d
v xu hng d ni nng. Mt s ni rng cc cht thuc phin gip h
gin bt cng thng v t cm thy bnh thng29.

Tuy thin hng nghin ma tu hay nghin ru thng c mt cht nn

sinh l no, nhng vn c th khc phc c xc cm y ngi ta n ch
t cha bng ung ru hay dng ma tu. Khi t c nng lc ch ng
xc cm y lm lng du s lo hi, thot khi s trm cm hoc lm gim
bt s gin d ngi ta cng b c nhu cu dng ma tu v ru.
c nhng chng trnh cha tr dy cho h t ti hiu qu y. Nhng s
tt hn nu nhng nng lc ny c hc sm trc khi cm thy c nhu
cu y.

Ngng u tranh mt cch ngn nga n gin v trit

T 10 nm nay, ngi ta tin hnh cc chin dch nh: chng cc thiu

n mang thai, chng tht bi trong hc tp, chng ma tu v chng bo lc.
Khuyt im ch yu ca nhng chin dch ny l chng n qu mun, khi
vn c nhc ti t nhng quy m dch t v tr thnh mt
phn cuc sng ca lp tr. l s can thip vo pht cui, khi tai ha
r rng. Thay v lao vo cc chin dch, chng ta phi theo ng logic ngn
nga v dy cho con ci k nng cho php chng m nhn cuc sng v
trnh c nhng vn nh chng ta bit. Ni cch khc, chng ta phi
dy cho chng nhng nng lc xc cm chng c sc mnh vt qua
nhng th thch trong cuc i.

Ch ring thng tin vn cha

Nhng v bo lc tnh dc m tr em phi chu l mt v d. T nm 1995,

khong 200.000 trng hp mi nm c ni ti M, vi mc gia
tng hng nm khong 10%. Phn ln cc chuyn gia c tnh c khong
20% n 30% s con gi v 10% n 20% s con trai l nn nhn ca
nhng v bo lc tnh dc trc 17 tui30. Din mo tm l ca tr em d
b tn thng v loi bo lc ny. Phn ln chng cm thy khng sc t
v v b t ra ngoi l v nhng g mnh phi gnh chu.

Nhiu trng hc thc hin cc chng trnh phng nga bo lc tnh

dc. Nhng phn ln cc chng trnh ny ch dy cho tr em bit phn bit
gia tip xc th cht c th chp nhn v nhng tip xc khng th chp
nhn, cnh bo cc nguy c i vi chng v khuyn khch chng bo co
s c xy ra. Mt cuc iu tra v 2.000 tr em cho thy, hin thc ng
bun rng kiu thng tin y khng gip g cho chng ngn nga nhng
v bo lc trn thc t m i khi cn to ra hiu qu ngc li31. Hn
na, nhng tr em nhn c thng tin y li c xu hng bo co cc v
xm phm t hn hai ln.

Tri li, khi chng nhn c s gio dc y nhm pht trin tr tu

xc cm v x hi, th chng t v tt hn; chng c th i hi ngi ta
chng yn, c th ku ln v chng li, c th e do k gy s v t co
chng nu cn thit. Nng lc t co bo lc ng vai tr ngn nga quan
trng.

Nhng tr em c gio dc y thng t gic k xm phm mnh

nhiu hn ba ln nhng em ch nhn c mt thng tin ti thiu. Ti sao
c s khc nhau y? V nhng thng tin y khng tht chun xc nhng li
phn ra thnh nhiu trnh khc nhau v nhiu ln trong khun kh gio
dc gii tnh v sc khe. Cc ng b b m cng tham gia gip cc em
chun b tt hn cng li nhng s xm phm.

Mt khc, s pht trin ca tr tu xc cm v x hi ng vai tr quyt

nh. S cha khi a tr nhn bit c mt s s m tnh dc, n cn
phi c kh nng cm nhn xem tnh th y c e da n khng, trc khi
s s m y bt u. a tr khng ch phi ch v cnh gic, m cn phi
chc chn t tin, khi c iu g khng n tip theo, ngay c khi k xm hi c
thuyt phc n chng c g phi s c. N cng phi bit quyt nh ng
khi i mt vi nguy c, chng hn, chy i hoc e do t co k xm hi.
V tt c nhng l do y, cc chng trnh gio dc tt nht phi dy cho tr
em bit mnh mun g, bit khng nh cc quyn ca n, bit s nguyn
vn v cch bo v n nh th no.

Nh vy, cc chng trnh tt l phi b sung thng tin c s v bo lc

tnh dc bng s tp luyn nhng iu s ng ca tr tu xc cm v x
hi. Cc chng trnh ny dy cho tr em cch gii quyt nhng xung t
gia cc c nhn vi nhau mt cch tch cc, dy cho chng t tin, bit phn
ng trong trng hp nguy him v lm cho chng hiu rng gio vin, b
m sn sng gip chng. Nu iu t hi nht xy ra, chng c th ni ra
iu .

Nhng yu t cn bn

Nhng nhn xt trn y cho php xc nh mt chng trnh phng nga

tht s tt. Trong khun kh n nghin cu c qu WT. Grant bo tr,
mt nhm chuyn gia th tr li cu hi y v xc nh c nhn t gii
thch s thnh cng ca mt s chng trnh32. Theo nhng nh nghin
cu ny, cc nng lc cn c pht trin v i th l yu t cn bn ca
tr tu xc cm.

Trong nhng nng lc ny, c thc v bn thn, nhn bit biu hin v
ch ng xc cm, kim sot cc xung nng, nng lc tr hon s tho mn
ham mun, chu ng stress v lm lng du s lo hi. Vic ch ng cc
xung nng trc ht da vo nng lc phn bit xc cm v hnh ng: a
tr hc cch c quyt nh thch hp, khi u bng s kim sot xung nng
y n ti hnh ng, ri r sot ht nhng hnh ng c th c v hu qu
ca chng trc khi chuyn sang hnh ng. Cc nng lc ny phn ln
thuc v quan h gia cc c nhn: nhn bit nhng tn hiu khng li, bit
nghe ngng, c th chng li nh hng tiu cc, bit chp nhn quan im
ca ngi khc v hiu ng x no c th c chp nhn trong hon cnh
nht nh. y l nhng nng lc cn bn cn thit cho cuc sng v chng
cho php ngn nga phn no nhng vn c nu.

Nguyn nhn ca nhng vn ny rt phc tp v bao hm c tnh di

truyn, gia nh, s ngho kh v vn ha ng ph. Khng s can thip
no, k c gio dc tm l, c th ring n gii quyt c mi vn .
Chng no s thiu tr tu xc cm cn lm tng thm nguy c i vi tr
em th c bit cn ch trng ti tc ng tm l, khng phi l loi tr
nhng phng tin khc, m kt hp chng vi nhau. Cu hi t ra l gio
dc xc cm bao gm nhng g?
16. Gio dc xc cm
Nim hy vng ch yu ca mt dn tc l da vo s gio dc thch hp i
vi lp tr.

ERASMUS

y l cch im danh c o: Khong 15 hc sinh mt lp bc tiu hc

ngi bt xung t; thay v tr li c mt, chng ni ln mt con s theo
thch. Mt c ngha l suy sp, mi l tinh thn mc cao nht.

Hm nay tt c bn chng u khe mnh.

Jessica?

Mi. Siu hng. Hm nay l th Su!

Patrick?

Chn. Hng phn, hi b kch thch.

Nicole?

Mi. Bnh tnh, hi lng.

Mt gio trnh Self Science (T hiu mnh) bt u nh vy Nueva School,

mt trng t thc San Francisco, vi chng trnh pht trin tr tu xc
cm c coi l mu mc v loi ny.

Gio trnh ny ng ti cc xc cm. Ch y i hi thy gio v hc sinh

phi c bit ch trng ti bi cnh xc cm ca cuc sng. Phng php
ny i hi phi hc v nhng cng thng v chn thng trong cuc sng
ca tr em. Thy gio ni ti nhng vn c th: t b, ghen ght, ci
nhau bin thnh u sn trng lc gii lao. Hiu trng nh trng, b
Karen Stone McCown, ni: Cuc sng xc cm ca tr em c nh hng ln
ti hc tp ca chng. Phi khe v xc cm, cng nh phi gii v ton hay
vn .

Chng trnh ny l s i mi cn bn; l ln u tin p dng mt

tng ang mang tnh thi s tt c cc trng hc ti M. Thuc cc gio
trnh loi ny, ngi ta ni ti gio trnh Pht trin x hi, gio trnh dy
Nng lc sng hoc gio trnh Tp luyn xc cm x hi Tt c cc
chng trnh ny u nhm mc ch khuyn khch s pht trin tr tu xc
cm v x hi ca tr em trong khun kh ging dy truyn thng.

Gio dc xc cm c ngun gc t phong tro Gio dc tnh cm nhng

nm 1960. Khi ngi ta cho rng v tm l v ng c, tr em s hc tp
tt hn khi chng p dng ngay nhng g chng hc. Gio dc xc cm
o ngc cch lm y; thay v dng xc cm gio dc, n gio dc chnh
cc xc cm.

Nhiu gio trnh bt ngun t nhng chng trnh phng nga cc vn

c bit nh: thiu nin ht thuc l, nn nhn nghin ma tu, vn cc c
gi tr lm m, tht bi v hc tp v bo lc gii tr. Nghin cu v cc
chng trnh phng nga ch ra rng cc chng trnh y c hiu qu
hn nhiu nu chng nhm gio dc nhng iu s ng ca tr tu xc
cm v x hi nh kim sot cc xung nng, ch ng s gin d v tm kim
gii php c o cho cc vn v quan h. Nhn nh y a ti
nhng s can thip mi.

Nhng s can thip nhm b p thiu ht no v tr tu xc cm v x

hi cha tr chng lo lng v trm cm c th bo v tr em rt hiu qu.
iu cn thit l tt c cc gio vin phi s dng nhng bi hc ca cc
chng trnh chuyn bit y v p dng chng nh cch phng nga chung
cho ton th hc sinh.

Cch phng nga hon ho v c hiu qu nht i hi phi c nhng thng

tin v nhng vn nh AIDS v ma tu khi lp tr bt u trm trn vi
chng. Nhng mc tiu ch yu l s pht trin cht lng ca c s quyt
nh tt c nhng la chn y: tr tu xc cm.

Lc u, nhng gio trnh ny c th cha sinh ng lm v cng cha a

ra c gii php cho cc vn , cng vi s gio dc xc cm hng ngy
c v nhm, nhng tng lai chng ta ph thuc vo kt qu ca n hn
bao gi ht v l nhng con ngi xng vi tn gi y.

Bi hc v s hp tc

Hy so snh cnh tng ny, rt ra t mt gio trnh v s hiu bit bn

thn vi nhng k c nh trng ca bn.

Mt nhm hc sinh lp mu gio chi tr xp hnh vung, trong cc em

hp thnh tng nhm ghp thnh mt lot hnh vung. Kh khn l
ch: cc nhm phi lm vic thm lng v khng c trao i du hiu vi
nhau.

Gio vin Jo-An Varga chia lp hc thnh ba nhm, mi nhm ng mt

bn. Ba hc sinh ng vai nhng ngi quan st v ghi ln bng nh gi ai
l th lnh, ai l anh h, ai quy nhiu ngi khc, v.v

Hc sinh t cc mnh ghp ln bn v bt tay vo vic. Ngay lp tc, mt

nhm t ra lm vic c hiu qu, mi em lm phn vic ca mnh nhng
chng i n u c. Ri chng hp tc vi nhau ghp hnh vung th
nht v tip tc cng lm vi nhau cho ti khi tt c cc hnh c ghp
xong.

Trong khi , nhm th ba ch ghp c mt hnh vung, n li ging nh

hnh thang. Sean, Fairly v Rahman cha phi hp c nhng n lc ca
chng vi nhau. Chng bc bi, c th lm mi cch ghp thnh hnh vung
nhng khng thnh cng.

S cng thng chng xung mt cht khi Rahman ly hai mnh v t ln

trc mt n ging nh mt chic mt n: cc bn ca n bt ln ci.
Khonh khc y tht quyt nh.

Jo-An Varga ra sc khuyn khch: Cc em no lm xong c th ch dn cho

cc em ang lp.

Dagan lng l ti v ch dn cho Rahman: Phi chuyn nhng mnh ny i

n gi . Rt tp trung, Rahman bng hiu ra ngay cn phi lm th no v
hai mnh y ngay lp tc c t vo hnh ghp th nht. Khi hnh ghp
cui cng lp xong, mi ngi v tay.

Mt chuyn bt ng:

Sau , cc hc sinh cng nhau tho lun v nhng g chng va hc c.

Cuc bn lun tht si ni. Rahman v Tucker, ngi quan st ca nhm
mnh, tranh ci vi nhau v quy tc cm ngi tham d trao i du hiu
vi nhau.

Cng c th a ra mt mnh cho bn mnh c ch. khng phi l ra

du hiu.

Tt nhin l c Rahman hng hi nhn mnh.

Varga nhn thy ging tranh ci cng ln. Mt khonh khc gay go, s trao
i t pht trong nhng ci u nng ln. y l thi im rt ra
nhng bi hc mi. V nh mi gio vin gii u bit, nhng bi hc ny in
du bn vng trong tr nh ca hc sinh. Varga tin n chic bn.

khng phi l mt s trch c. Cc em hp tc vi nhau rt tt,

nhng Tucker ny, em hy c din t bng ging t gay gt hn xem C
gio khuyn.

Vi mt ging bnh tnh hn, Turker ni vi Rahman:

Cu c th t ng mt mnh vo ch no cu thy l n ghp c vo

hnh ghp, hoc a cho bn no mt mnh nu bn y cn, khng
phi l ra du hiu. l ngh, th thi.

Rahman p li, ging kh chu:

Nu t gi u (n lm nh li n ang ni), hn l cu s bo: Khng

c ra du hiu.

R rng, s bc bi ca Rahman khng phi ch do cuc tranh ci ny m

cn v t giy nh gi ca Tucker. ch c cu hi: Ai lm ri c nhm?,
Tucker ghi tn ca Rahman.

Nhn thy Rahman lic vo cu ghi xc phm y, Varga ni vi Tucker vi

ging hi cng:

Rahman cho rng em nh gi xu cho em y: Lm ri c nhm. Em

hiu cu l th no?

Em khng mun ni l s ph ri nghim trng,

Tucker p, ging ha hon hn.

Rahman vn cha chu, nhng ging du i.

T ngh rng cu hi cng iu, l kin ca t.

Varga lin a ra quan im tch cc hn:

Tucker c l ngh rng khi em c lm chng khng kh vo mt thi im

kh khn, th cng l s ph ri.
Rahman phn i nhng cng chp nhn quan im trung ha hn:

Nhng nhn mt li khi mi ngi ang tp trung tinh thn, cng l ph

ri.

Quay sang Tucker, Varga c a ra bn lun vo mnh t tm l:

Em mun c thi xy dng, phi khng no? Em khng mun ni rng

bn y ph ri nhng ngi khc theo ngha xu. Nhng em ni iu
theo cch khin cho nhn xt ca em kh lng c chp nhn. Rahman cn
em quan tm ti tnh cm ca bn y. Bn y ngh rng nhng t xu nh
ph ri l khng ng. Bn y khng mun mnh b coi l mt k ph ri.

Ri c gio ni thm nh ng h Rahman:

C qu trng s t tin ca em khi em ni vi Tucker: Tht khng th v g

khi b coi l k ph ri. Em khng gy s vi bn y. Khi em lm ci mt
n vi nhng mnh ghp hnh, c c cm gic nh em ang bc mnh v
mun lm du khng kh i. Nhng Tucker li gi iu l ph ri, v bn
y khng hiu c tm trng em, ng th khng?

Hai a con trai gt u, trong khi cc bn ca chng xp xong cc hnh

ghp. Tn kch nh h mn.

Cu thy d chu cha? Tucker hi Cu khng cn thy bc mnh na

ch?

D chu ri Rahman p vi mt ging du dng, n cho rng by gi n

c nghe v c hiu.

Tucker cng mm ci. Nhng a khc ri khi lp, v c hai a cng

nhau chy ra ngoi.

M x mt cuc xung t: iu trnh c

Khi bui hc sau bt u, Varga phn tch nhng g va xy ra. Vic cc cu

con trai hc c cch gii quyt xung t cho php chng khng thi
bng cuc tranh ci. Khi mt cuc tranh ci bin thnh xung t, Varga
khng nh, th l v nhng ngi tham d khng hiu nhau, m li rt
ra kt lun xu v a ra nhng li khng nh kh kh, khin cho ngi
khc khng th chp nhn.
Trong bi hc ca c, hc sinh c hc rng mc ch khng phi l
trnh mi bt ng, m l gii quyt bt ng y trc khi n tr nn
xu i. Bi hc ny thnh cng qua cch Tucker v Rahman gii quyt
vn . Nh vy, c hai u c gng by t kin ca mnh m khng
lm thi bng ln s xung t. T lp s ng, hc sinh nn hc cch din
t t tin. Ngi ta khuyn khch chng ni thng nhng khng gy g vi
ngi ni chuyn vi mnh. Lc bt u tranh ci, hai cu con trai trnh
nhn mt nhau, ri dn dn chng bt u t ra du hiu ch tch cc
chng nhn nhau, tip xc vi nhau bng mt v pht ra nhng tn hiu
thm lng cho bn kia bit mnh c nghe.

Nh p dng cch thc ny v vi s gip ca gio vin, i vi cc em,

t tin v ch tch cc l nhng cch phn ng t pht ca chng khi
thy cn thit.

Tht kh ch ng cc xc cm, v cn phi c s kho lo vo nhng thi

im m ngi ta rt t c kh nng ghi nhn thng tin mi v hc c
nhng thi quen phn ng mi tc l khi pht . Lc , s gip ca
ngi th ba tht c ch. c th t quan st khi mnh bun hay bc bi,
d l ngi ln hay tr em, cng cn ti s gip , Varga khng nh: Tim
p lon ln, bn tay th hi t v m hi, lc ngi ta b kch ng v
phi lm mi ci ch ngi khc m vn gi c bnh tnh khi
ku ln hoc t giam mnh vo s im lng t v.

Khi ngi ta bit c cn gin d ca a tr 10 tui l th no, th

iu ni bt nht trong thi ca Turker v Rahman c l l chng c
khng nh kin ca mnh m khng trch c hay xc phm ngi khc,
cng khng ku ln, khng u v khng chm dt t ngt cuc tranh
ci. iu l ra c th tr thnh cuc nh ln th li cho php cc em tin b
trong ngh thut gii quyt bt ng. Trong nhng hon cnh khc, kt qu
c th rt khc. Bn tr thng i ti ch nh ln, khi chng khng th ci
nhau hn na.

Nhng mi lo hng ngy

Khi im danh trc nhng bui hc v s t hiu mnh, hc sinh khng

phi bao gi cng nh gi tm trng ca chng lc tch cc. Khi mt hc
sinh ni ln im s rt thp mt, hai, hay ba im ngha l khi n cm
thy mt tinh thn, ngi ta nn hi n xem c ci g khng n khng
(nhng khng bao gi c p n ni nu n khng mun ni). Lc n
c th k li mi lo lng ca n v chng ta tm cch gip chng.

Nhng mi lo lng ca tr em rt khc nhau ty theo tng la tui. tiu

hc, chng thng lo b tru chc hay s b loi tr. n trung hc, nhng
l do lo lng mi xut hin nh bun v khng c mt cu b (hay c b)
no mi cng i ra khi lp, v b gt sang mt bn, v ng x km ci ca
cc bn, hay v nhng vn khc thng thy la tui y.

l hng lot lo lng xm chim cuc sng ca mt a tr v i khi

chng bc l bn ngoi lp hc: khi n tra, trn xe but nh trng, hay
nh. Nhng nhiu khi n gi cho ring mnh v nghin ngm trn ging
ng, v khng c ai bc l. Trong cc gio trnh v vic t hiu mnh,
nhng mi lo lng y c cp ti trc tip.

Nhng cuc tho lun ny gip nhiu cho s t hiu mnh v chng cho
php tr em hiu bn thn v hiu mi quan h vi ngi khc hn. Tuy
mi bui hc c dnh mt ch ring, nhng cn phi c s uyn
chuyn v tt c nhng tranh ci u l c hi kh ln. Nhng vn do
cc em nu ln l nhng trng hp thc t m cc bn ca chng cng
nh gio vin c th p dng vo bi hc tc thi, chng hn cch gii
quyt cuc xung t.

ABC ca tr tu xc cm

c thnh lp khong 20 nm nay, cc lp hc v t hiu mnh hin ang

l khun mu v gio dc tr tu xc cm. Karen Stone McCown, b hiu
trng ca Nueva School, gii thch: Khi chng ti ni ti vn gin d,
chng ti lm cho cc em hiu rng gn nh l phn ng th yu, cn
phi tm ci g c che y pha sau: B pht ? Ghen ght ? Hc sinh
hc c rng bao gi cng c s la chn gia nhng cch phn ng khc
nhau vi mt xc cm v chng cng hiu ra s khc nhau th cuc sng ca
chng cng phong ph.

Danh mc cc vn gn nh tng ng vi danh mc nhng yu t to

thnh tr tu xc cm, trong nhng yu t chnh ng vai tr hng u
ngn cc em khi b ri vo ci by ca cuc i. Trong s nhng ch
y, c s t hiu mnh, theo ngha nhn bit c cc xc cm ca mnh,
tm c nhng t ng din t chng v nhn ra c nhng mi lin
h gia cc ngh, cc xc cm v phn ng. Mt khc, cng bit xem mt
quyt nh c c ngh v xc cm chi phi khng; hnh dung c hu
qu ca nhng la chn khc nhau; v p dng tt c iu vo cc quyt
nh c lin quan, chng hn, ti ma tu, thuc l hay tnh dc. thc v
bn thn cng i hi cn nhn r nhng ch mnh v ch yu, phi c ci
nhn tch cc nhng thc t i vi mnh (do m trnh ri vo ci by
ca phn ng v t i).

Ngi ta cng t coi s ch ng xc cm l rt quan trng: cn phi bit

c ci g che y tnh cm v hc cch ch ng s lo hi, s bc bi v
ni bun. Gnh ly trch nhim v nhng quyt nh v hnh ng, tn
trng cam kt ca mnh, cng c ngha hng u.

S ng cm phi ng vai tr hng u trong quan h vi ngi khc: hiu

c nhng g h cm nhn, bit chp nhn quan im v tn trng cch
nhn ca h. Nhng quan h gia cc c nhn vi nhau l i tng rt
c ch ; hc sinh hc cch nghe v cch t cu hi thch ng, phn
bit nhng g ngi khc ni v lm theo phn ng cng nh xt on ca
chnh h, t ra t tin vo kin ca bn thn m khng ni gin hay th
ng. Hc sinh phi hc ngh thut hp tc, gii quyt xung t v thng
lng nhng s tho hip.

Tr tu xc cm nhng khu ph ngho kh

Ngi hoi nghi rt c l khi t hi rng liu nhng bui hc nh th c th

em li kt qu trong hon cnh t thun li hn khng? Hay iu ny ch
c kt qu trong nhng ngi trng xinh xn nh Nueva School, ni m cc
tr em c bit c t cht tt v mt s mt. Tm li, liu c th pht trin
tr tu xc cm nhng ni cn thit nht, trong hon cnh hn lon ca
cc trng cng cc khu ph ngho kh khng? Cu tr li s c tm
thy sau mt chuyn n thm trng Augusta Lewis Troup Middle School
New Haven, rt xa cch vi Nueva School v x hi, kinh t, cng nh a
l.

Trng nm rt gn i hc Yale, khu ph cng nhn p p vi khong

20 nghn ngi lm vic ti cc nh my gn trong nhng nm 1950.
Hin nay, s ngi ny ch cn 3.000, bng chng v s suy thoi kinh t
ca khu ph ny. Ging nh nhiu thnh ph cng nghip khc New
England, New Haven ri vo nn ngho kh, ma tu v bo lc.
 gii quyt vn nn , vo nhng nm 1980, mt nhm nh tm l hc
v gio vin trng i hc Yale xy dng D n Nng lc X hi, mt
tp hp gio trnh ging nh Nueva School. Nhng Troup Middle
School cch tip cn cc vn mang tnh trc tip hn. Khi ngi ta gii
thch cho hc sinh lp bn cch phng trnh bnh tt nh AIDS, th
khng phi l bi tp l thuyt na. T l ph n c dng tnh HIV New
Haven cao nht ti M v mt s hc sinh trng ny c b m mc bnh
AIDS, thm ch chnh bn thn chng cng mc cn bnh. a s u ng
phi tt c nhng vn ca cc khu ph ngho; hon cnh gia nh ca
nhiu em khn n, tuy cha phi l tuyt vng n mc cc em khng th
n trng hng ngy.

B Mary Ellen Collins, cho bit: Ti dy trng ny 20 nm ri. Hy nhn

ci khu ph ny! Lm sao chng ti c th bng lng dy cc mn hc quen
thuc c? Hy ly trng hp nhng hc sinh mc bnh AIDS v c m
m. Ti khng bit chc chng c dm ni ra trong cuc tho lun v vn
ny khng, nhng khi chng bit c gio vin lng nghe cc vn tm l
m khng phi ch l vn hc tp, chng t ra ci m hn.

tng th ba ca to nh gch c k, mi tun ba ln Joyce Andrews dy

cho hc sinh lp 2 ngh thut sng trong x hi. Ging nh tt c cc ng
nghip, b theo mt lp o to. Hm y, bui hc cp ti s hiu bit
v cc xc cm: kh nng gi tn v phn bit cc xc cm mt trong
nhng mt cn bn ca tr tu xc cm. B yu cu hc sinh ct bc nh
mt khun mt trn mt t tp ch ra, nhn bit xc cm ngi biu hin
v gii thch cho chng cch i ti kt lun y. Sau khi thu cc bn copy,
Andrews vit ln bng nhng xc cm c 18 hc sinh c mt hm y
nhn ra: bun, lo, hng phn, sung sng v.v v cng vi chng trao i
nhng bnh lun nhanh. Cc em gi tay ln v t ra st rut ni ln
kin, chng c lm cho b ch v cho php mnh c ni.

B ghi thm: Hng ht vo danh mc vit trn bng v hi:

Trong cc em, em no c ln cm thy hng ht?

Tt c u gi tay ln.

Nhng lc cc em cm thy th no?

Tr li: Mt mi, Ri nhiu, Em khng tp trung c, Lo lng.

Joyce ghi ln bng: Bc tc v ni thm:

C tri qua th xc cm ny Nhng khi no th mt gio vin cm

thy bc tc?

Khi mi ngi ni chuyn trong lp, mt em gi mm ci tr li.

Sau , Andrews phn pht cc t giy in rn, trn v nhng khun

mt con gi v con trai ang biu l mt trong nhng xc cm: vui, bun,
gin, ngc nhin, s, kinh tm, vi nhng dng ghi bn cnh m t hat
ng ca cc c mt khi c xc cm tng ng. Chng hn, S:

Ming h ra v khe mi chng xung.

Mt m to v khe mt dn ln.

Lng my dn ln v ni vi nhau.

Gia trn c np nhn .

Hc sinh xem xt t giy; chng c bt chc biu hin s, gin, ngc nhin
hay kinh tm v khun mt chng sinh ng hn ln. Bi hc ny trc tip
da vo cng trnh ca Paul Ekman v biu hin trn mt ca cc xc cm;
ngi ta c th tm thy bi hc ny trong gio trnh nhp mn tm l hc
phn ln cc trng trung hc M, nhng him khi c cc trng tiu
hc. i tng ca n lin kt mt xc cm vi tn gi v biu hin ca n,
dng nh qu r rng n mc bi hc tr nn tha. Nhng n cho php
ln i thiu st thng thy trong lnh vc ny. ng qun rng nhng a
tr gy hn thng ni gin v tr nn hung d v chng hiu sai du hiu
v biu hin trung tnh, coi l du hiu th ch, cn nhng em gi b ri
lon n ung thng khng th phn bit c gin, no v i.

Pht trin tr tu xc cm trong ging dy truyn thng nh th no?

Gio dc xc cm v x hi khng phi l mt gio trnh ring bit, m l

mt phn trong ton b hot ng hc tp. Chng trnh pht trin tr em,
do nh tm l hc Eric Schaps hon chnh, minh ha cho cch tip cn
vn theo li ny. Chng trnh hin ang c th nghim ti nhiu
trng ca M, nht l nhng trng nm cc khu ph ngho kh .

Chng trnh ny a ra tp hp cc cng c c th trc tip s dng trong

cc gio trnh thng thng. Chng hn, ngi ta k cho hc sinh lp hai
cu chuyn c ni dung mt con ch nng lng c chi a vi con cc
ang ng ng nn c nh thc con cc dy sm hn. Cu chuyn c
dng lm im khi u cho cuc tho lun v tnh bn v cho php bn ci
v nhng cu hi nh: Ngi ta cm thy g khi mnh b lm dng?. Mt
lot chuyn nh vy cho php cp n ch nh thc v bn thn,
nhng i hi ca tnh bn, hu qu tm l ca s tru chc v s s chia
tnh cm vi cc bn. Nhng cu chuyn ngy cng tr nn tinh t khi hc
sinh vt qua cc giai on tiu hc, ri trung hc c s v em li cho gio
vin c hi cp nhng ch nh s ng cm, s yu mn, nng lc t
t mnh v ch ngi khc.

Mt cch khc t gio dc xc cm vo i sng nh trng l gip gio

vin suy ngh li cch trng pht hc sinh khi chng v k lut. iu cho
php b p thiu st v xc cm, nhm kim sot cc xung lc, gii thch
c tnh cm, gii quyt cc xung t v cho thy c nhiu cch dy k lut
tt hn cho tr em. Chng hn, khi cc em mu gio chen ln nhau n
phng n, c gio c th bo chng on bit mt con s v em no on
ng c vo trc. Nh vy, cc em hc c cch gii quyt tranh chp
theo li bnh ng, v t v trnh cao hn, s thng lng cho php
i ti mt s tho thun. Sau , tr em c th p dng bi hc y vo vic
gii quyt nhng bt ng khc v thng ip c truyn i c tnh tch
cc hn l: Khng c lm th! tr nn quen thuc.

Cc giai on pht trin xc cm

Alice v Lynn khng mun chi vi em.

Mt hc sinh lp 1 ca trng tiu hc John Muir Seattle phn nn nh

vy. N t mt bc th v danh vo hm th ca lp, trong hc
sinh by t s ca thn v nhng vn ca mnh cho mi ngi bn lun
v tm gii php. Tn ca a tr than phin c giu. C gio nhn mnh
rng tt c cc em u c nhng vn ging nhau v chng phi hc cch
cng nhau gii quyt. Bng cch ni ln tnh cm ca chng v kh nng tm
c cch ha hp vi nhau, chng c th tm thy v p dng gii php
mi cho nhng kh khn v hiu c rng xung t khng phi l cch
duy nht gii quyt mi bt ha.

Hm th cho php mt s la chn rt linh hot khc xa vi nhng chng

trnh cng nhc d b lch pha vi hin thc thay i tui th u. Tr cng
ln th mi lo lng ca chng cng bin i. c hiu qu, chng trnh
phi theo st s pht trin ca tr, phi thch nghi vi hiu bit v s pht
trin y cng nh nhng vn ca n.

Phi bt u t tui no? Mt s ngi khng nh rng khng bao gi l

qu sm. S ham hc ca tr em ph thuc vo vic nm c nhng c s
ca tr tu xc cm. Nhng nm trc khi n trng c ngha quyt nh
v mt ny, v mi ci cho php chng ta ngh rng nhng chng trnh
nh vy, mt khi c thc hin thch hp, s c hiu qu b ch v mt
tnh cm v x hi, nh: nhng vn ma tu, phm ti t hn, hn nhn
thnh cng hn, chun b tt hn cho cuc sng .

Nhng can thip thuc loi ny s hiu qu hn khi chng theo st s pht
trin xc cm . Nh nhng ting ku ca cc em b cho thy, chng cm
thy xc cm mnh m t lc mi sinh. Tuy vy, ch n lc no h thn
kinh ca chng pht trin y th nhng xc cm ca chng mi mang
hnh thc hon chnh. Nhng xc cm a tr s sinh th s hn a
tr nm tui v cng n gin hn mt thiu nin. Ngi ln thng hay
mong ch con mnh c s trng thnh v xc cm cao hn la tui
chng m qun mt thi im xut hin ca mi xc cm c chng
trnh ha. S khoc lc ca mt a tr bn tui d b b m la mng,
nhng tht ra phi n nm tui th thc v bn thn, iu kin c s
nhn nhng, mi xut hin.

S pht trin xc cm i km vi nhng hnh thc pht trin khc, c bit

l s pht trin v nhn thc v s chn mui ca b no v mt sinh hc.
S ng cm v s ch ng cc xc cm biu l t lc cn rt nh. cc
vn tr, ngi ta thy s chn mui gia tc ca nhng xc cm x hi,
nh cm thy bt n v b xc phm, ghen ght v k, t i v tin cy, tt
c u i hi a tr phi bit t so snh mnh vi ngi khc. Ln nm
tui, khi a tr bc vo x hi rng ln hn trng hc, n ng thi
cng bc vo th gii ca nhng so snh. Nhng s so snh ny khng ch
do thay i mi trng bn ngoi gy ra, m cn do s xut hin mt nng
lc nhn thc mi: nng lc so snh phm cht ca mnh vi phm cht ca
ngi khc. Chng hn, chnh vo tui , mt a tr bt u thy mnh
ngc hn bn mnh ng u lp.

Bc s tm thn David Hamburg nh gi nhng u im ca cc chng

trnh gio dc xc cm v cho rng nhng nm chuyn tip sau khi vo
trng tiu hc, ri trng trung hc, l hai thi im then cht . Theo
Hamburg, t 6 n 11 tui, nhng kinh nghim m cc em c c trong
nh trng c nh hng mnh m ti tui thiu nin v sau . thc v
gi tr ca bn thn tr em ph thuc rt nhiu vo thnh cng trong hc
tp. Tht bi sinh ra thi t hu hoi, m nhng hu qu xu ca n c
th cm thy sut i. Theo Hamburg, nng lc tr hon s tho mn ham
mun, lm ch xc cm v gi thi lc quan l cn thit thnh cng
trong hc tp .

Tui dy th mt thi k o ln sinh l v tr tu l giai on then cht

khc ca s gio dc xc cm v x hi. Hamburg lu rng, tui t
10 n 15, phn ln tr em b tnh dc, ru, ma tu v thuc l cm d .

Vic vo hc bc trung hc chm dt tui th u v t n l th thch gh

gm v xc cm. B qua mt bn mi vn khc, khi hc sinh bt u hc
li sng trong trng hc, gn nh tt c u t hoi nghi v co mnh li;
nhng g chng biu hiu v chnh con ngi ca chng ri tung. c bit,
lng t i x hi t ngt pht trin. Chnh vo lc , Hamburg nhn
mnh, iu trc ht l phi tng thm nng lc ca lp tr trong vic chp
ni quan h mt thit, vt qua s khng hong v tnh bn v phi khuyn
khch s tin tng ca chng.

Khi sp n tui thiu nin, tr em vo hc trng trung hc, Hamburg lu

, nhng em c tr tu xc cm pht trin khng ging vi nhng a khc,
chng t b ri nhiu hn v sc p chung quanh, v nhng i hi ln hn
ca bc trung hc v t b ma tu, thuc l cm d hn. Chng lm ch
c nng lc xc cm, m t ra trong thi gian ngn, nhng nng lc ny
s bo v chng chng li ri lon v sc p chng sp phi ng u.

Bi hc tt ng lc

Nhn bit c cc giai on pht trin ca cc xc cm, cc nh tm l hc

c th ni ti nhng cch ging dy no thch hp vi mi giai on, nhng
thiu ht ko di no d cho thy nhng a tr khng lm ch c nng
lc tt vo ng lc v nhng kinh nghim sa i no c th b p c
thiu st.

Chng hn nh trong cc trng New Haven, ngi ta dy cho hc sinh

cc lp nh ch ti phn ng ca chng, gi lin h tt vi ngi khc v
a ra nhng quyt nh. trng mu gio, tr em ngi thnh vng trn
v tung ra mt con xc xc, mi mt ca n mang mt t nh bun hay
vui. Ln lt chng gii thch mnh cm thy nh th no khi trong
trng thi y; bi tp ny dy cho chng gi tn cc xc cm v cho php
chng ng cm hn khi nhng a khc c xc cm ging nh chng.

lp hai, quan h ca a tr vi nhng ngi chung quanh c tm quan

trng ln v ngi ta dy n cch gi tnh bn: s ng cm, s kim sot
cc xung lc v ch ng s gin d. Nhng gio trnh trong cc em hc
cch khm ph cc xc cm biu l trn mt, v cn bn, l mt s tp luyn
ng cm. kim sot c d hn cc xung lc, tm bng con t ni d
nhn thy nu ln su giai on sau y:

n : 1. nh du thi gian dng li, bnh tnh v suy ngh trc khi hnh
ng.

n da cam: 2. Trnh by vn v gii thch tm trng.

3. a ra mc ch tch cc.

4. Tng tng ra nhiu gii php

5. Ngh ti nhng hu qu c th.

n xanh: 6. Chuyn sang hnh ng bng cch p dng k hoch tt nht.

a tr phi nh du thi gian dng li, chng hn, n sp nh mt a

khc, hay pht , hay a khc. iu cho php n c thi n ha hn
bng cch nghe theo nhng li khuyn c th. Khi vic kim sot xung lc
tr thnh thi quen, th n s c chun b tt hn ng u vi
tui thiu nin v tui trng thnh.

lp ba, khi cc em va chm vi nhng hin thc x hi m h, ngi ta

nhn mnh hn ti nng lc hiu c nhng quan im khc nhau. Nu
mt a con trai tc in ln khi thy a bn gi nh ca n ang ni
chuyn vi a con trai khc mt gio vin New Haven ni, chng ti
khuyn khch n gi ng v tr ca chng, thay v tm cch nh nhau.
lp su, cc bi hc c lin quan trc tip hn ti cm d ca tnh dc, ma
tu v ru nhng th m a tr bt u b thu ht.

Pht trin tr tu xc cm mt phng tin phng nga

Mt s chng trnh gio dc c ngh ra cu cha mt vn ring

bit no , thng l vn bo lc. Mt trong nhng chng trnh c
hm m nht l chng trnh gii quyt sng to cc xung t. trc ht
l gii quyt nhng xung t gia cc hc sinh bin thnh nhng s c
rc ri, nh s c gy nn ci cht ca Ian Moore v Tyrone Sinkler
Jefferrson High School.

Trung tm Linda Lantieri c giao trch nhim p dng chng trnh ny

vi s mnh khng ch gii hn s phng cc cuc u . Ngi pht
minh ra chng trnh ny l Hiu trng Trung tm New York ni:
Chng trnh ch ra cho hc sinh thy c nhiu kh nng gii quyt
xung t. Chng ti phi lm cho chng thy s v ch ca bo lc, ng
thi gi ra nhng thi thay th. Bn con trai hc cch bo v mnh m
khng cn n sc mnh. Nhng kh nng m chng ti gip chng pht
trin ln s c ch cho chng sut cuc i .

Mt trong nhng bi tp l tng tng ra mt quyt nh c th c th cho

php gii quyt cuc xung t chng dnh lu vo. Trong bi tp khc, hc
sinh by ra tnh hung trong mt a con gi b em n quy nhiu bng
mt my ghi m inh tai nhc c khi n ang hc bi. C lp phi ng
no tm ra nhng gii php tho ng.

Thnh cng ca chng trnh l nhng bi hc c dng gii quyt cc

xung t xut hin mi ni. Nhm mc ch ny, mt s hc sinh c
o to lm trung gian mt vai m chng c th ng t nhng nm cui
bc tiu hc. Khi xung t ny sinh, cc bn u c kh nng hng sang
ngi trung gian. Nhng em ny hc cch can thip trong trng hp tranh
ci, e da, v.v

Ngi ta dy cho chng by t kin sao cho nhng nhn vt ch cht b

thuyt phc v tnh khng thin v. Chng ngi cng vi nhng a tr c
xung t, v a bn tr ny ti ch lng nghe m khng ngt li hay xc
phm nhau. Chng gip cho bn tr bnh tnh trnh by quan im ca
mnh, ri nhc li nhng g i th ni i th hiu rng chng hiu
r. Ri chng cng nhau hnh dung ra gii php c th c tt c chp
nhn; s tho thun thng c ghi thnh mc tiu trong vn bn c k
tn.

Cc em hc sinh ch yu hc cch xem xt bt ng theo nhng gc khc

nhau. Angel Perez, mt em lm trung gian c o to t trng tiu hc
cho bit: Chng trnh ny lm bin i cch suy ngh ca em. Trc
y, em cho rng khi no chng n i tm em th em ch c th chng li.
By gi, em ngh tch cc hn. Khi mt a no lm em kh chu, em
khng cn c lm li nh th vi n na: em mun gii quyt vn . V n
truyn iu ny i trong cng ng ca n.

Lc u, chng trnh gii quyt sng to cc xung t l nhm ngn nga

bo lc, nhng Linda Lantieri cho rng nhim v ca n rng ln hn. Theo
b, s khn kho cn thit phng nga bo lc khng th tch khi
nhng mt khc ca tr tu xc cm. Phn ln s tp luyn c lin quan ti
c s ca tr tu xc cm, nh nng lc nhn ra y xc cm, gi tn
chng v cm thy ng cm. Linda Lantieri cng ly lm t ho v s tng
thm tnh yu mn gia cc hc sinh cng nh s gim bt xu hng s
nhc nhau hoc nh nhau.

Nhng ai tm cch gip cho bn tr i vo con ng bo lc v phm

ti lun lun tm n chng trnh gio dc hng ti s pht trin tr tu
xc cm . Chng hn, mt nhm nhng nh nghin cu trng i hc
Washington, trong c Mark Greenberg, son ra chng trnh PATHS,
Parents and Teachers Helping Students (B m v gio vin gip hc
sinh). Mt s hc sinh c bit cn n s gio dc ny, nhng n li c
phn tn ra c lp trnh ni ti mt nhm nh ring bit no.

Cc bi hc t ra c ch i vi tt c cc tr em. Mt trong nhng bi hc

cc nm hc u tin l nhm dy cch kim sot cc xung lc. Khi khng c
s kim sot y, tr em rt kh tp trung ch v thng n mun gi.
PATHS bao gm 50 bi hc dnh cho nhng xc cm khc nhau: n dy cho
tr em nhn bit nhng xc cm v hiu su hn xc cm quan trng nht
nh: vui mng v gin d, trc khi cp nhng xc cm phc tp hn
nh: ghen ght, kiu cng v ti li. Vic nhn bit ny i hi phi ch ti
nhng g mnh v ngi khc cm thy, (nht l i vi nhng a tr gy
hn) bit nhn ra khi no th a no tht s l i ch.

Mt trong nhng bi hc chnh l ch ng s gin d. Tr em hc hiu

rng gin d l mt xc cm bnh thng, nhng ngc li, mt s phn
ng l khng bnh thng. Nhng bi hc khc gip tr em ni nhng quan
h thn mt, mt s phng thuc chng li xc cm t b thng y
chng ti ch phm ti.

Suy ngh li v trng hc

i sng gia nh ngy cng gip t hn cho tr em ng u vi cuc i

v trng hc vn l ni ngi ta c th to iu kin d dng cho s pht
trin tr tu xc cm v x hi ca tr em. iu khng c ngha l trng
hc c th b p li s suy sp ca cc nh ch x hi. Nhng hu ht tr
em u n trng v nh trng dy cho chng bi hc cn thit v cuc
i. Trong lnh vc ny, s gio dc i hi phi m rng s mnh ca cc
trng hc; trng hc phi gnh chc nng x hi ha tr em thay cho cc
gia nh b suy yu (vng b hay m). Vic thc hin nhim v nng n y
i hi hai s thay i quan trng: cc gio vin phi vt qua s mnh
truyn thng v cc thnh vin ca cng ng phi tham gia nhiu hn vo
i sng x hi.

Vic cc gio vin a ra la chn i vi hnh thc gio dc ny lin quan

n nhiu yu t. Trc ht, h phi c kh nng ni v i sng xc cm
thoi mi, m khng phi bao gi cng c th. Hn na, gn nh cng
cha c chun b g v phng php ging dy trong vic o to gio vin
c. V nhng l , cc chng trnh pht trin tr tu xc cm ni chung
thng d kin o to trong nhiu tun cho gio vin.

M rng s mnh ca trng hc

Ngoi s cn thit phi o to cc gio vin, gio dc xc cm cn m rng

nhng s mnh quen thuc ca trng hc. Nh trng c giao trch
nhim trng nom vic hc sinh hc nhng bi hc cn thit cho tng lai,
l s quay v vi vai tr truyn thng ca gio dc. nh y tham
vng y i hi phi tn dng mi c hi, mi ni hc sinh hc c
nhng iu cn thit t khng hong c nhn. Hnh thc gio dc ny mang
li kt qu khi nhng bi hc dy nh trng c cc bc b m xc
nhn. Nhiu chng trnh hc nhng iu s ng ca tr tu xc cm d
tnh c cc bui hc ring gii thch cho b m v nhng g ngi ta dy
cho con ci h, khng ch h b sung cho vic hc ca con nh trng,
m cn gip con ci h quan tm c hiu qu hn ti i sng xc cm.

Tr em nhn c s ging dy cht ch v k nng xc cm theo li .

Tom Shiver ni: Khi xy ra ci nhau qun c-f, bn tr c a ti gp
a bn lm trung gian ca chng, a ny s cng vi bn tr kia gii
quyt xung t bng cch s dng k thut lm thay i cch nhn m
chng hc c trong lp. Cc gio vin th dc cng dng k thut ny
lm gim bt tranh chp trn sn chi th thao. Cui cng, chng ti t
chc nhng bui hp cho cc b m h hc s dng cc phng php
ny nh.
Nh c nhng s can thip khc nhau m ngi ta t c nhng kt qu
tt nht. c nh th, phi phi hp cht ch gia hnh ng ca gio
vin vi b m v cng ng, lm tng thm nhng c may khng cho
cc bi hc hc tr thnh v ch.

Phng hng ging dy mi y to ra mt th vn ha nh trng, bin

trng hc thnh cng ng x hi, ni hc sinh c cm gic c tn
trng v gn b vi bn b, vi gio vin v vi chnh bn thn trng hc
ca chng . Cc trng hc New Haven tuyn chn nhng thnh vin
trong cng ng chm sc nhng hc sinh c i sng gia nh bt ha.
Nhng ngi ln c trch nhim t coi mnh ng vai tr bo tr, vai tr
ngi bn tin cy i vi nhng hc sinh ang mt ch ng v khng tm
thy s nng gia nh.

Tm li, s gio dc tr tu xc cm c hiu qu khi n c bt u sm,

khi n thch hp vi mi la tui v c theo ui trong ton b thi gian
hc nh trng, khi n c s phi hp hnh ng gia nh trng, b m
v cng ng.

Tuy s gio dc xc cm c th d dng c t vo cc ngy hc bnh

thng nh trng, nhng n bao hm s thay i quan trng v ni
dung chng trnh. S khng thc t khi cho rng vic a n vo trng
hc khng gp kh khn no. Nhiu b m c l cho rng vn ny mang
tnh c nhn nn kh c th giao cho nh trng gii quyt, do nn
cho h t lo ly. Nhiu gio vin than phin v phi xn bt thi gian hc
cho vn xa cch vi nhng mn hc c s, ngi khc th li khng cm
thy thch th lm vi vic dy nhng mn ny v tt c u li phi theo
cch o to chuyn bit. Mt s tr em cng chng li, nht l nu nhng
gio trnh ny khng n khp vi nhng mi bn tm trc mt, hoc
chng coi nh s ln su vo i sng ring t.

Vi nhng kh khn y, ti sao vn c phi kin tr?

Gio dc xc cm c t c nhng kt qu thuyt phc khng?

Tim Shiver c thy trong mt t bo a phng rng Lamont, mt hc tr

c ca ng, b thng v nhng pht n trn ng ph New Haven
v ang trong tnh trng nguy him. Shiver nh li: Lamont l mt cu b
hot bt, vui v c mi ngi yu qu. N tham gia cu lc b suy ngh do
ti hng dn v n hc c cch gii quyt cc vn nh mt m
hnh gi l SOCS.

SOCS Situation (tnh hung), Options (La chn), Consequence (Hu qu),
Solution (Gii php) l phng php c bn giai on: ngi ta bt u
bng cch trnh by mt tnh hung v gii thch nhng xc cm do n gi
ln; ri suy ngh v nhng la chn khc nhau cho php gii quyt vn
v hu qu ca chng; cui cng, la chn mt gii php v p dng n.

Shriver cho rng Lamont c ti ngh ra nhng gii php c o cho mi

vn nhng dng nh n khng th p dng c nhng g hc.

Khi Shriver vi v n bnh vin, Lamont gn nh khng ni c, n ra

hiu cho ng ti gn v th tho: Tha thy Shriver, khi no ra khi y,
em s s dng phng php SOCS.

Khi Lamont cha n trng trung hc, n cha hc gio trnh gio dc x
hi no. Cuc i n phi chng s khc i nu n c hc mt gio
trnh nh vy trong nhng nm u tin n trng? C l th.

Ti quan st mt bui hc v s pht trin x hi v chng kin mt cu

chuyn b ch. Gio vin yu cu mt em hc sinh t nguyn nhc li xung
t mi y c gii quyt m thm.

Mt c b 12 tui, gi tay: Cc bn ni rng mt a con gi m em tng

l bn ca em mun nh nhau vi em v ch em cng trng.

Thay v tc gin v ng vi c b kia, em i tm n v hi ti sao li

mun nh em. N khng nh rng n cha bao gi ni l mun nh em
c. Mi ci n tho.

Cu chuyn nghe c v tht bnh thng. Th nhng c b k li chuyn ny

tng b tr li t trng hc khc v li ng x tn bo. Trc y, n
thng bt u tn cng ngi khc ri mi hi sau. i vi n, vic n
gn i th mt cch du dng thay v gy s vi i th y l chin
thng i vi bn thn, mt chin thng khim nhng nhng tht s.

Nhng kt qu tt ca cc bui hc y c thy nht qua thng bo ca

Hiu trng nh trng. C quy nh nghim ngt l nhng hc sinh no
nh nhau u b ui hc mt thi gian. Cc bui hc y tip tc, ngi ta
thy hin tng b ui hc ngy cng gim i. Hiu trng khng nh:
Nm ngoi, c 106 v ui hc. Nm nay thng ba ri, chng ti mi c
26 v.

l nhng kt qu c th. Ngi ta cng t hi phi mt bao nhiu thi

gian mi t c nhng kt qu y. Cc bui hc ny khng lm bin i
cc em ngi ta ngay lp tc khc. Nhng hc sinh cng i su vo chng
trnh, th thi ca chng nh lm ch c cc xc cm v khng kh nh
trng cng tt ln.

thc v xc cm ca bn thn

Tng thm nng lc nhn bit v gi tn cc xc cm.

Tng thm nng lc hiu nguyn nhn ca cc xc cm.

Nhn ra s khc nhau gia xc cm v hnh ng.

Ch ng cc xc cm

Khoan dung hn vi s tht vng v ch ng c s tc gin.

t c nhng li xc phm, xung t v quy nhiu trong lp hn.

Tng thm nng lc bc l s gin d m khng dng ti qu m.

t c nhng v ui hc tm thi v gi tr v cho gia nh hn.

ng x t gy hn hoc t t hu hoi hn.

C nhng tnh cm tch cc hn i vi bn thn, nh trng v gia nh.

Dung np stress hn.

t c c v lo hi hn.

S dng c ch cc xc cm

ng x c trch nhim hn.

Nng lc tp trung v ch cao hn.

t bc ng hn, lm ch bn thn tt hn.

Kt qu thi tt hn.
S ng cm: l gii cc xc cm

Nng lc t t mnh vo quan im ca ngi khc cao hn.

Tng thm s ng cm v nhy cm vi tnh cm ca ngi khc.

Bit lng nghe ngi khc hn.

Lm ch quan h

Nng lc phn tch v hiu c quan h vi ngi khc tt hn.

Nng lc gii quyt nhng xung t v thng lng tho thun tt hn.

Nng lc gii quyt nhng vn quan h tt hn.

T tin v khn kho hn trong giao tip.

Gn gi v ci m hn: ng x thn thin v xu hng lin h vi ngi

khc tt hn.

c bn b tm n nhiu hn.

Quan tm v n cn hn.

ng x c tnh x hi v ha hp hn vi nhm

Xu hng chia s, hp tc v gip nhiu hn.

Thi t c on hn.

Mt yu t trong danh mc ny c c bit ch : s pht trin tr tu

xc cm lm cho kt qu hc tp ca tr em tr nn tt hn. Vo mt thi
i c qu nhiu tr em kh vt qua c cc xc cm nh hin nay, th
tt c nhng g c th lm tng thm nng lc y ch c th c ch m thi.
Theo ngha , tr tu xc cm lm cho nhim v ca gio vin c thun
li hn. Nhng chng trnh gio dc ny s gip xo b c s suy thoi
gio dc v cho php nh trng thc hin s mnh ch yu ca n. Do ,
chng phi c khuyn khch.

Ngoi ra, cc gio trnh ny dng nh chun b cho tr em vo i tt hn.

Nu nh cha phi tt c tr em t c nhng kt qu ging nhau, th s
tin b nh nht cng l mt nim hy vng.
Tnh cch, o c v dn ch

C mt t khc ch tr tu xc cm: tnh cch. Nh x hi hc Amitai

Etzioni vit: Tnh cch l sc khe tm l cn thit cho mt hnh vi o
c. Theo nh trit hc John Deway, s gio dc o c c bit hiu qu
khi n da vo hin thc.

Vic cng c tnh cch quyt nh s tn ti ca cc x hi dn ch. Tr tu

xc cm gp phn vo iu ny nh th no? Khng c tnh cch nu khng
c k lut bn thn, cuc sng o c da vo s lm ch bn thn. Mt
nn tng khc ca tnh cch l nng lc t thc y v t cai qun, d l
lm nhng bn phn ca bn thn, hon tt mt cng vic hay thc dy
bui sng. Cui cng th nng lc tr hon s tho mn nhng ham mun,
kim sot v iu khin nhu cu hnh ng l mt du hiu ca tr tu xc
cm, ca ci c gi l ch. Chng ta phi l nhng ngi ch ca chnh
bn thn ca nhng thm mun, am m th mi c th ng n i vi
ngi khc. Nh Thomas Lickona khng nh v s gio dc tnh cch:
c nh th, ch phi t cc xc cm di s kim sot ca l tr.

Bit khc phc thi v k (ly ci ti lm trung tm) v cc xung lc l iu

c li v mt x hi: l nng lc t ra ng cm, tht s ch tm ti
ngi khc v t t mnh vo quan im ca h. Chng ta thy rng ng
cm l ngun gc ca yu thng, v tha v thng cm. Khi thay i quan
im, ngi ta bc b nhng nh kin sn c v iu ch a ti s
khoan dung hn v bit chp nhn s khc bit. Nhng nng lc ny c
bit cn thit trong x hi ngy cng a dng ca chng ta; chng cho php
mi ngi sng chung trong s tn trng ln nhau. chnh l nhng c s
ca dn ch.

Etzoni lu , nh trng ng vai tr hng u trong s hnh thnh tnh

cch bng cch dy k lut bn thn v ng cm, nhng c tnh ny n
lt chng lm cho ngi ta c th tht s tha nhn cc gi tr cng dn v
o c. Nhng s khng nu ch thc hin mt gio trnh v cc gi tr;
tr em cn p dng nhng gi tr ny v iu ny xy ra khi chng pht
trin c tr tu xc cm v x hi. Theo ngha , s pht trin tr tu xc
cm i i vi gio dc tnh cch, gio dc o c v cng dn.

Li kt
Lc ti hon tt cun sch ny, ti thy c nhng du hiu ng lo ngi khc
nhau trn cc bo ch. Mt bi vit ni rng cc loi sng tr thnh
nguyn nhn u tin gy t vong M, trc c tai nn giao thng. Theo
bi bo khc, con s nhng v git ngi nm ngoi tng thm 3%. Theo
mt bi bo th ba, trong nhng nm 1988-1992, thng k ca B T php
M cho thy s ngi tr tui b buc ti git ngi, nh p v gy
thng tch tng thm 66%, cn s trm cp v hip dm b buc ti tng
thm 80%.

Th h ny l th h u tin d dng nm trong tay khng ch sng lc m

c nhng v kh t ng, ging nh th h b m chng l th h u tin
d mc nghin ma tu. iu c ngha l ch mt tranh ci nh m xa kia
c th kt thc bng nhng cuc u th by gi d tr thnh nhng cuc
sng.

iu mt phn l do trong x hi chng ta, tr em khng hc c cch

ch ng s tc gin v gii quyt xung t theo li ha gii. Mt khc, chng
cng khng hc c vic ng cm, ch ng xung lc, hoc bt c mt mt
cn bn no ca tr tu xc cm. Trong khi cho s gio dc y ri vo
ngu nhin, ngi ta b mt c hi do s trng thnh chm chp ca no
em li gip cho tr em tr nn lnh mnh v mt xc cm.

Mc d gy c s quan tm ln, gio dc xc cm vn cn nm ngoi

l: phn ln cc gio vin, hiu trng nh trng v cc bc cha m cha
bit ti s tn ti ca n. N ch mi c thc hin trong mt vi trng
t thc hay mt vi trng cng. Tt nhin khng c chng trnh gio
dc no cho php gii quyt c tt c cc vn . Nhng, do s khng
hong m chnh chng ta v con ci chng ta ang phi tri qua, cng nh
do nim hy vng m s pht trin c nh hng ca tr tu xc cm em
li, chng ta phi t hi xem phi chng n lc em li cho mi a tr
nhng phng tin iu khin cuc i ca n.

Bi v, nu khng lm iu ny ngay by gi, th bao gi chng ta mi lm?

PH LC A
Xc cm l g?

Vi dng khng phi l qu nhiu ni r cch hiu ca ti v xc cm,

mt thut ng m ngha chun xc ca n l ch tranh lun gia cc
nh tm l hc v cc nh trit hc t hn mt th k nay. Theo ngha st
nht ca t ny, Oxford English Dictionary nh ngha xc cm l Mt kch
ng hay ri lon tinh thn, tnh cm, am m, mi trng thi mnh lit hay
kch thch. Ti hiu xc cm va l tnh cm v suy ngh, cc trng thi tm
l v sinh hc c bit, va l thang ca cc xu hng hnh ng do n gy
ra. Cc nh nghin cu cha thng nht vi nhau l c nhng xc cm cn
bn hay khng theo kiu nh mu xanh, mu v mu vng ca tnh
cm t hnh thnh ra tt c s pha trn. Mt s nh l thuyt xp loi cc
xc cm thnh cc h c s, nhng khng ng v nh ngha ca chng.
y l xc cm thng c nhc ti, vi mt s thnh phn ca chng:

Gin: cung n, phn n, on gin, ni gin, bc tc, gay gt, hung hng,
bt mn, cu knh, th ch v c th t ti tt cng, th hn, bo lc
bnh l.

Bun: bun phin, su no, ru r, u su, thng thn, c n, r, tht

vng v trm cm su.

S: khi tr thnh bnh l lo hi, e s, b kch thch, lo u, rng ri, s st,

rn rn, bi hoi, khip hi, khng khip, gh s, v khi tr thnh bnh l l
chng s, hong ht.

Khoi: sung sng, vui v, nh nhm, bng lng, rt hnh phc, khoi tr,
hoan h, t ho, khoi cm, nhc dc, rung ln (v vui), m ly, hi lng, sng
khoi, ngng, ngy ngt v mc tt cng.

Yu: ng , tnh bn, tin cy, d a, cm tnh, tn ty, sng knh, hm m.

Ngc nhin: chong vng, ng ngc, kinh ngc.

Gh tm: khinh mit, coi thng, kinh tm, chn ght, pht ngy.

Xu h: thc phm ti, bi ri, pht , n nn, nhc nh, hi tic.

Danh mc ny khng th gii p c tt c cc vn do vic xp loi xc
cm t ra. Chng hn, phi xp s ghen ght, mt bin th ca tc gin
trn ln bun ru v s hi vo u? Phi xp vo u nhng c tnh nh
hy vng v lng tin, can m v lng, c tin v bnh thn? Hay mt s
khuyt tt thng thng, nhng tnh cm hoc trng thi nh nghi ng, t
mn, li bing, n hoc phin mun? Ngi ta cha th tr li r rng
cho nhng cu hi y v cuc tranh lun cn ng.

Lun c cho rng c mt s t xc cm cn bn ch yu l da vo s pht

hin ca Paul Dkman trng i hc San Francisco: nhng biu hin trn
mt tng ng vi bn xc cm (s, gin, bun, thch) u ging nhau tt
c mi ngi thuc cc nn vn ha khc nhau trn ton th gii iu
chng t tnh ph qut ca chng. Tnh ph qut ca biu hin xc cm trn
mt y c th c Darwin nhn thy trc tin, ng coi l bng chng
v sc mnh tin ha in nhng tn hiu y vo h thn kinh trung ng
ca chng ta.

Trong vic tm kim nhng nguyn l c s y, ti xem xt cc xc cm theo

vic chng thuc vo familles (cc h) hay dimersions (cc chiu kch) no
v cho rng h chnh gin, bun, s, thch, xu h v.v l nhng v d r
rng v cc sc thi v tn ca i sng xc cm. Mi h ni trn c mt ht
nhn xc cm cn bn lm trung tm, cc xc cm c h hng vi n th
nm xung quanh nh nhng ln sng ni tip nhau ca v s bin i.
ngoi vi, c nhng tm trng m xt v mt k thut, chng t sinh ng hn
v ko di lu hn xc cm ch thc (nu nh n kh him khi lm mi
cho cn gin d di trong c mt ngy tri, th tm trng bc bi, cu knh
li d lm pht ra nhng cn gin hn). Sau cc tm trng, n cc tnh kh,
mt thin hng gy ra xc cm hay tm trng no , khin cho ngi ta
thnh u bun, nht nht hay vui v. Sau nhng thin hng y, l ri nhiu
tm l tht s, nh s trm cm lm sng hay s lo hi mn tnh, khi con
ngi b nht vo trng thi lo lng thng xuyn.
PH LC B
Nhng du hiu phn bit ca tinh thn xc cm

Ch trong nhng nm gn y, chng ta mi khm ph c m hnh khoa

hc ca tinh thn xc cm gii thch ti sao phn ln hnh ng ca
chng ta b cc xc cm iu khin v c th ni cc xc cm c l l v
logic ring ca chng theo ngha no. Hai s m t r nht v tinh thn xc
cm c Paul Ekman v Seymur Epstein a ra c lp vi nhau. Nu
Ekman v Epstein a ra bng chng khoa hc khc nhau, th chnh
nhng bng chng ny cho php lp ra danh mc c s v nhng phm
cht phn bit cc xc cm vi phn cn li ca i sng tinh thn.

Mt phn ng nhanh chng nhng vi v

Tinh thn xc cm nhanh hn tinh thn l tr nhiu; n i vo hnh ng

m khng c thi gian dng li xem xt nhng g n lm. Tnh mau l
ca n loi tr s suy ngh c cn nhc v c pht trin, nh du n ca tinh
thn t duy. Trong s tin ha, tnh mau l y c l gip vo s quyt
nh s ng nht: tp trung ch v sau mt lc cnh gic, phi quyt nh
trong nhy mt l c nn n tht n hay n n tht mnh. Cc c th sng
phi suy ngh qu lu v nhng cu hi ny th t c kh nng di truyn cc
gen li cho con chu.

Nhng hnh ng do tinh thn xc cm pht i thng c km theo cm

gic tin chc c bit mnh m, th sn phm ca mt tri gic n gin ha,
tit kim, nhng i khi lm cho tinh thn l tr b bi ri. Khi s kch thch
khng cn na, thm ch ngay c khi n ang tc ng mnh m, chng ta
vn bn khon: Ti sao ta li lm nh th nh? Mt du hiu cho thy
tinh thn l tr nm c nhng g ang din ra nhng chm hn tinh thn
xc cm nhiu.

V khong cch gia ci pht ra xc cm v biu hin ca n trn thc t l

ngay tc khc, nn c ch nh gi tri gic phi c kh nng hnh ng
nhanh chng, khong mt phn nghn giy. S nh gi hnh ng l cn
thit c tnh t ng tt yu, n nhanh n mc khng bao gi i vo
trng thc c . Chng ta b phn ng xc cm t ngt cun theo m
cha hiu c y ci g ang xy ra.
Bng cch da vo n tng u tin, trn thc t l bng cch phn ng
vi mt hnh nh chung hay nhng mt ni bt nht ca n, phng thc
tri gic ny hy sinh s chun xc cho tc . N nm bt s vt ngay mt lc
v phn ng li m khng c thi gian phn tch tnh hung. n tng ny
c quyt nh bi nhng yu t ni bt nht v ln t s nh gi cn
thn cc chi tit. Li th ln l tinh thn xc cm ngay lp tc v to ra
phn xt sc bn cho ta thy phi nghi ng ai, tin ai, ai ang bun. Tinh thn
xc cm l ci ra-a cnh bo mi nguy him: nu chng ta c ch l tr a
ra phn xt, th khng nhng d b nh la m c th khng cn tn ti
na. Vn l nhng n tng v phn xt mang tnh trc gic y, v chng
n ngay lp tc, nn c th l sai lm hay la phnh.

Theo Paul Ekman, nhanh chng ca xc cm xm chim chng ta, ngay

c trc khi ta bit chng xut hin, l c ngha cn bn do tnh cht thch
nghi rt cao ca chng: Chng huy ng cc phn ng vi s kin cp thit
m khng t ra nhng cu hi no. Bng cch s dng h thng c ng
hiu chnh khm ph ra cc xc cm t nhng thay i tinh vi biu hin
trn mt, Ekman nm c c xc cm vi m lan trn mt khng y na
giy. ng v nhng ngi cng tc pht hin ra rng biu hin ca xc
cm bt u t nhng chuyn ng ca cc c mt xy ra cha n vi
phn nghn giy sau khi mt s kin pht ra. V nhng bin i sinh l c
trng ca xc cm nht nh, chng hn, mu dn ln mt hay nhp tim p
nhanh cng xy ra trong mt phn nh ca giy. Phn ng s c bit
nhanh chng trong trng hp c xc cm mnh m, nh khi s mt mi
e da bt ng.

Theo Ekman, im mnh nht ca mt xc cm ch c rt t thi gian, tnh

bng giy ch khng phi l bng pht, bng gi hay bng ngy. Theo ng,
s khng bnh thng v mt thch nghi, khi mt xc cm huy ng b no
v thn th ko di, k c trong hon cnh bin i. Nu xc cm do mt s
kin no gy ra vn tip tc chi phi chng ta sau , th xc cm vn
khng th hng dn hnh ng ca chng ta thch hp. cho mt xc
cm ko di, th nhn t pht ra n cng phi ko di, nh khi ci cht ca
mt ngi thn gy ra ni bun ko di. Khi cc xc cm ko di nhiu gi,
th ni chung l xc cm di hnh thc gim nh, nh nhng tm trng.
Tm trng quy nh mu sc tnh cm nhng khng chi phi cch cm nhn
v hnh ng ca chng ta vi mt sc mnh ging nh xc cm cc .

Xc cm trc, suy ngh sau

V phi c nhiu thi gian cho tinh thn l tr cm nhn v phn ng hn
tinh thn xc cm, nn xung ng u tin trong tnh th y xc cm l
n t tim m khng phi n t u. Nhng c hnh thc phn ng xc
cm khc, chm hn, m trong suy ngh ca chng ta trc khi i ti mt
tnh cm. Cch th hai pht ra cc xc cm ny c cn nhc hn v chng ta
hon ton bit r suy ngh lc . Trong kiu phn ng ny, tinh thn tin
hnh s nh gi y hn v hon cnh; nhng ngh ca chng ta
nhn thc gi vai tr th nht trong s la chn xc cm c nh thc
sau . Chng ta trc ht nh gi hon cnh v d nh tay li taxi ny
ang nh la ta hay a b ny ng yu tht, v s phn ng n sau
. Trong lp chui phn ng chm chp, ngh i trc xc cm. Nhng
xc cm phc tp hn, nh bi ri hay e ngi trc mt k thi, u mn
con ng ny; phi mt vi giy hay vi pht chng biu hin. l xc
cm do nhng ngh sinh ra.

Tri li, trong lp phn ng nhanh, xc cm dng nh i trc ngh, hay

xy ra ng thi vi ngh. Phn ng xc cm chp nhong ny chim u
th trong nhng hon cnh cp bch, nh khi s sng cn c quyt nh.
l quyn nng ca nhng quyt nh nhanh chng: chng huy ng
ngi ta ngay lp tc ng u vi nhng tnh th gay go. Nhng xc
cm mnh m nht ca chng ta l phn ng khng c s ch ; chng ta
khng th quyt nh ngay khi chng bt ra.

Ging ht nh qu trnh sn xut ra nhng xc cm nhanh v chm, cc xc

cm cng xut hin theo s t hng. Nhng tnh cm gi v, ti ng kch
ca cc din vin, nh ni bun do nhng k nim au n c gi ln c
gy ra, l mt v d. Nhng din vin ch hc c cch s dng tt hn
phng thc sn xut cc xc cm c ch nh, l phng thc da vo
ngh. Tht kh lm thay i xc cm ring bit c mt ngh no
nh thc, nhng chng ta c kh nng la chn mt ci g cho ngh
bm vo. Ging nh k nim hnh phc lm cho chng ta vui v ngh bun
lm cho chng ta khp mnh li.

Ni chung, tinh thn l tr khng quyt nh chng ta phi cm thy c

nhng xc cm no. Nhng xc cm c p t ln chng ta ch yu nh
vic ri. Ci m tinh thn l tr ni chung cng cn c kim sot, l
din tin nhng phn ng ca chng ta. Tr vi ngoi l, chng ta khng
quyt nh c lc no th ni gin, lc no th bun, v.v

Mt hin thc tr con v tng trng

Logic ca tinh thn l tr mang tnh lin tng, n cho rng yu t tng
trng ca hin thc hay k c v hin thc , l ngang vi chnh hin thc.
Chnh v th m nhng so snh n d v hnh nh thng ni thng ra vi
tinh thn xc cm, nh cc ngh thut lm vn hc, th, ca ht, sn
khu, nhc kch, in nh. Nhng bc thy tinh thn ln, nh Pht v Jesus,
chm ti tri tim mn ca h bng cch ni th ngn ng xc cm,
bng cch dy ng ngn, k cc cu chuyn. Nhng tng trng v nghi
thc tn gio hon ton khng c ngha theo quan im l tr; n ch c
ngha trong ngn ng tri tim.

Logic tri tim c m t bng khi nim qu trnh s ng ca t duy do

Freud a ra; l logic ca tn gio v th ca, ca chng lon tm v ca
tr con, ca gic m v huyn thai. Trong qu trnh ny, ln sng lin
tng quyt nh ti qu trnh ca chuyn k: vt ny tng trng cho vt
khc; mt tnh cm ny thay cho tnh cm khc v biu hin n; ci ton th
c ng li trong b phn. Khng c thi gian, cng khng c quy lut nhn
qu. Trong qu trnh s ng, ci khng khng tn ti, tt c u c th.

Nu tinh thn xc cm i theo logic ny v cc quy tc ca n, th mi yu t

c th biu hin mt yu t khc, cc s vt khng c xc nh bi bn
tnh khch quan ca n: ci quan trng l cch chng c cm nhn;
chng ph hp vi v b ngoi ca chng. iu m chng ta nhc li mt s
vt l quan trng hn n vn c nhiu. Seymour Epstein nhn mnh,
trong khi tinh thn l tr thit lp nhng lin h logic gia cc nguyn nhn
v cc kt qu, th tinh thn xc cm thiu s phn nh v lin kt cc s
vt mt cch n gin, v chng c mt s ch ging nhau quan trng.

Tinh thn xc cm mang tnh tr con theo nhng cch khc nhau, n cng
tr con th xc cm cng mnh. Trc tin, l t duy rnh mch: cc s
vt l en hay trng, khng c cc sc thi; mt ngi b xu h v s vng
v va mc phi c th ngh ngay rng: Ti lun lun ni l iu
khng lm c. Sau , l t duy nhn cch ha, trong cc s kin
c cm nhn c h thng theo cch nhn c nhn, nh trong trng hp
mt ngi li xe, sau mt tai nn, gii thch rng ct dy thp m thng
vo mnh.

Cch t duy tr con y t bin minh bng cch gt b hay khng cn bit ti
nhng k c hay s kin d lm lung lay nim tin chc chn ca mnh v
bng cch s dng nhng s kin cng c chng. Nhng nim tin ca tinh
thn l tr khng chc chn lm; nhng s kin mi c th i ngc li
chng v thay th chng bng s kin khch quan. Ngc li, tinh thn xc
cm coi nim tin ca n l nhng chn l tuyt i v khng bit ti tt c
nhng g c th chng minh ngc li. C s vng chc ca cc lun c
khng c g quan trng khi chng khng n khp vi nim tin lc .

Cc tnh cm t bin minh bng mt tp hp tri gic v nhng bng

chng ring ca chng.

Khi qu kh c p t ln hin ti

mt s mt, khi mt s kin gi ra k c y xc cm, tinh thn xc cm

phn ng li bng cch nh thc nhng tnh cm lin kt vi k c y. N
phn ng vi hin ti nh th n l qu kh. iu ng bun, nht l khi
hon cnh c nh gi vi vng v theo li t ng, l chng ta c th
khng nhn ra ci g ng mt thi th by gi khng cn ng na.

Khi tnh cm bt ngun t qu kh tht mnh m, th s phn ng do tnh

cm y pht ra l hin nhin. Nhng khi chng m h hay tinh vi, th chng
ta khng th bit c y s phn ng xc cm, ngay c khi chng lm
cho s phn ng y c nhng sc thi tinh t. Nhng ngh v hnh ng
tc thi ca chng ta mang mu sc phn ng qu kh, ngay c khi chng
ta tng rng s phn ng hin ti ca chng ta do nhng hon cnh hin
thi gy ra. Tinh thn xc cm s khai thc tinh thn l tr nhm mc ch
y, n mc chng ta s bin minh hay s l tr ha nhng tnh cm v phn
ng ca chng ta theo thi im hin ti, m khng thy c nh hng
ca tr nh xc cm. Theo ngha , c th chng ta khng c nim no v
nhng g ang tht s din ra, nhng vn tin chc rng chng ta hon ton
hiu r hon cnh. Vo lc , tinh thn xc cm trm ln tinh thn l tr
v s dng n.

Hin thc ph thuc vo trng thi xc cm tc thi

Hat ng ca tinh thn xc cm b quy nh bi trng thi xc cm do tnh

cm chi phi mt thi im nht nh. Nhng g chng ta ngh v lm khi
mang tm trng lng mn l hon ton khc vi ng x khi chng ta ang
gin d hoc r. Mi xc cm c nhng t hp suy ngh, hnh ng v c
k c ring. Nhng t hp c th y chi phi trong khonh khc xc
cm mnh m.

Tr nh chn lc cho thy t hp no ang hat ng. S phn ng mnh

m mt phn l nhm thay i tr nh v h th bc ca kh nng hnh
ng. Mi xc cm cn bn li c du n sinh hc c trng; khi n tr
thnh chi phi, n a ti mt lot nhng bin i cn bn trong thn th
v thn th lc pht ra mt tp hp tn hiu ring t ng.
PH LC C
C s ca s lo s

Hnh nhn ng vai tr ch yu trong s khi ng ni s hi. Khi cn bnh

no ph hu hnh nhn ca mt bnh nhn, ni s hi bin mt khi t hp
tinh thn ca ngi .

Ni s hi cho php minh ha ng thi n-ron ca xc cm. N c mt tm

nhn quan trng to ln trong tin trnh tin ha; n c ngha cn bn i
vi s sng cn. Th nhng, nhng ni s hi khng ng thng u c
i sng hng ngy v bin chng ta thnh mi cho s kch ng, lo hi v
tt c cc kiu lo lng thng thng hoc l nhng cn hong ht, nhng
chng s hay chng nhiu tm m nh.

Hy gi nh mt bui ti bn ngi nh mt mnh v c sch, bng nhin

bn nghe thy ting ng trong mt phng khc. Nhng g xy ra trong b
no my giy sau em li ci nhn i th v c ch n-ron ca s lo s
v v vai tr tn hiu bo ng ca hnh nhn. Vng mch no c a
vo hat ng u tin ch hn ch vo vic nm bt ting ng di hnh
thc nhng sng vt l trng thi th v dch chng thnh ngn ng ca
b no, nhm t bn vo trng thi bo ng. Vng mch ny i t tai, ri
mn thn no ti nh. T , n chia thnh hai nhnh: mt chm lin
lc nh dn ti hnh nhn v vng c nga gn ; mt cm khc quan
trng hn dn ti v no nghe thy thi dng, ni nhng ting ng
c phn tch v l gii.

Vng c nga, ni lu tr tr nh ch yu, nhanh chng so snh ting

ng y vi nhng ting ng tng t m bn c nghe trong qu kh,
nhm xc nh xem n c phi l quen thuc v d nhn bit khng. Trong
khi , v no tin hnh s phn tch tinh tng hn v ting ng y c
tm hiu xem n n t u t mt con mo? Mt cnh ca sp? Mt k
rnh m? V no nghe v pht ra mt gi thuyt: c th l mt con mo
lm ngn n t bn xung, nhng cng c th l mt k rnh m v gi
thng ip ny n hnh nhn v vng c nga, hai b phn ny i chiu
n ngay lp tc vi k c tng t.

Nu kt lun lm ngi ta yn tm (ch l cnh ca p theo ln gi), th

bo ng chung yu i. Nhng nu bn khng chc chn v ngun gc ting
ng, th mt vng mch cng hng gia hnh nhn, c nga v v no
trn trc s lm gim bt trng thi khng chc chn v lm cho bn cng
quan tm ti s nhn bit ngun gc ting ng hn. Nu khng c cu tr
li tho mn t s phn tch su y em li, th hnh nhn pht bo ng,
vng trung tm ca n lm cho khu vc di nh, thn no v h thn kinh
c lp hot ng.

Cu trc ca hnh nhn, nh h thng bo ng hin ra vi tt c v p

ca n vo lc e ngi v s hi thng hoa ny. Mi chm n-ron ca n c
mt b si ko di mang b tip nhn nhy cm vi b truyn thn kinh
khc nhau.

Mi b phn ca hnh nhn nhn mt thng tin khc nhau, nhng ng

phn nhnh ca nh v ca v no nghe nhn i ti nhn bn ca n. Vic
tip nhn nhng tn hiu ny lm cho hnh nhn bin thnh lnh gc lin
tc mi sc mi kinh nghim cm gic.

T hnh nhn, nhng ng ko di lan rng ra tt c cc vng quan trng

ca no. T cc vng trung tm v trung gian, mt nhnh dn ti cc khu
di nh, ni tit ra mt cht thn th chu trch nhim tuyn b tnh
trng khn cp l hoc-mn lm gii thot cht coricotropin (CHR,
coricotropin releasing hormone), ngun gc gy ra phn ng nh li hay
b chy qua mt trng hoc-mn khc. Vng y ca hnh nhn phng
nhng phn nhnh ti th vn v do ni lin vi h no ch huy vn
ng. V, qua trung gian ca nhn cnh , hnh nhn gi cc tn hiu ti
h thn kinh c lp qua tu v pht ra mt lot phn ng rng ln trong
h tim mch, cc c v rut.

Nhng khi bn tht s cm thy s hi hay ni cch khc, khi s lo s cho

n lc vn cn v thc i vo trng hp thc th hnh nhn ngay lp
tc ch huy phn ng rng ln. N ra lnh cho cc t bo ca thn no lm
xut hin biu hin khip hi trn mt bn, lm cho bn bn chn v d
rng mnh, co cng li nhng vn ng khng c quan h g vi tnh th,
lm tim bn p nhanh hn, lm tng huyt p v lm chm li hi th.
ch l mt phn ca ton b thay i c phi hp t m m hnh nhn v
cc vng lin kt vi n n nhp vi nhau khi chng xm chim b no
trong trng hp khng hong.

Tuy nhin, hnh nhn lin kt vi cc vng c nga kch thch s gii thot
cht dopamin, khin cho s ch tp trung vo nguyn nhn ca s s hi
nh nhng ting ng l v chun b cho cc c phn ng. ng thi, hnh
nhn kch thch cc vng ch huy th gic v s ch tin chc rng mt
bn ang tm kim tt c nhng g c lin quan ti tnh th. Trong khi , c
h thng v no ca tr nh cng c huy ng cho hiu bit v tr nh
thch hp nht vi tnh th c gi li d dng v ln t ngh khc.

Khi nhng tn hiu y c truyn i, bn hon ton b ni s hi xm

chim; bn cm thy d dy mnh tht li, tim bn p lon x, cc c c
v vai ca bn cng ra v tay chn bn run ln; bn b t lit trong khi tp
trung s ch vo s ch i nhng ting ng mi, cn c bn th tng
tng rt nhanh ti nguy him c th c v ti nhng cch i ph. Ton
b chui ny t kinh ngc n nghi ng, ri n e ngi v lo s, c th din
ra ch trong mt giy.
PH LC D
Nhm nghin cu W.T.Grant: Nhng yu t c bn ca chng trnh phng
nga

Trong s nhng yu t ch yu ca cc chng trnh phng nga, xin dn

ra:

Nhng nng lc xc cm

Nhn ra v gi tn cc xc cm.

Din t cc xc cm.

nh gi cng cc xc cm.

Tr hon s tho mn ham mun.

Kim sot cc xung lc.

Gim bt cng thng.

Nhn bit s khc nhau gia cc xc cm v cc hnh ng.

Nhng nng lc nhn thc

T tranh lun tin hnh mt cuc i thoi ni tm nhm xem xt mt

vn , ng u vi kh khn hay cng c ng x ca mnh.

Gii m v l gii tn hiu x hi, chng hn, t nhn bit nhng nh

hng x hi i vi ng x v t xem xt bn thn theo cch nhn ca
cng ng.

Gii quyt tng bc cc vn v a ra quyt nh, chng hn, ch ng

cc xung lc, xc nh cc mc ch, tng tng ra cch hnh ng khc
nhau, tin on hu qu ca chng.

Hiu c quan im ca ngi khc.

Hiu c chun mc ng x (ng x no c th c chp nhn v ng

x no khng th).

Gi thi tch cc vi cuc sng.

 thc v bn thn, chng hn, duy tr mong i thc t v bn thn.

Nhng nng lc ng x

Khng bng li (ngn ng c th) nh giao tip bng ci nhn, biu hin
trn mt, ging ni, c ch, v.v

Bng li din t r rng cc yu cu, p ng tch cc vi nhng s ph

phn, chng li nh hng tiu cc, lng nghe ngi khc, tham gia cc
nhm c mc ch tch cc.
PH LC E
Chng trnh hc v nhn thc bn thn

Nhng yu t chnh:

thc v bn thn: T quan st v nhn bit xc cm; t tm mt t

vng th hin chng; nhn bit quan h gia cc ngh, cc xc cm v
phn ng.

a ra cc quyt nh: Xem xt hnh ng ca mnh v c thc v

nhng hu qu ca chng; xc nh xem mt quyt nh c ngh hay
tnh cm chi phi; p dng phng php ny vo nhng vn nh quan
h tnh dc v ma tu.

Ch ng cc xc cm: Theo di ting ni ni tm khm ph t b

yu t tiu cc nh t ch bai; c thc v ci che y xc cm (nh vt
thng tnh cm l ngun gc s gin d); tm cch vt qua s lo lng v
s hi, gin d v bun ru.

Lm du nhng cng thng: Hiu c li ch ca tp th dc, ca

nhng phng php th gin, cng nh li suy ngh c hng dn, ch
bo.

ng cm vi ngi khc: Hiu c tnh cm v lo toan ca ngi

khc, t mnh vo v tr v quan im ca ngi khc; nh gi nhng s
khc nhau trong cch cm nhn mi ci ca ngi khc.

Giao tip: Bit lng nghe v t ra nhng cu hi ng, phn bit gia li
ni v hnh ng, hay gia nhng hnh ng ca mt ngi no v phn
ng, phn xt c lin quan vi nhng hnh ng y, a ra nh gi c
nhn thay v ln n.

Ci m vi ngi khc: Qu trng s ci m v thit lp s tin cy

trong mi quan h vi ngi khc; bit c lc no thch hp ni v
nhng tnh cm c nhn.

S sng sut: Nhn ra bn thn v ngi khc nhng xu hng sng

v phn ng tnh cm.
 Chp nhn bn thn: Cm thy t ho v t nhn nhn bn thn theo
cch tch cc; nhn bit nhng ch mnh v ch yu; c kh nng t ci
nho bn thn.

Trch nhim c nhn: m nhn trch nhim; nhn bit hu qu ca

nhng quyt nh v hnh ng do bn thn gy ra, chp nhn tnh cm v
tm trng, gi cc cam kt, li ha (chng hn, trong hc tp).

T tin: Biu hin nhng lo lng v tnh cm ca bn thn khng gin d

cng khng th ng.

Hot ng nhm: Hp tc: bit cch phi hp thc hin vi nhng ngi
cng nhm

Gii quyt cc xung t: Bit t ra trung thc trong xung t vi nhng

a tr khc, vi b m v thy c gio; thng lng v tho thun trong
tt c cc bn u thng tc l phi tm c cch gii quyt m thm,
hu ngh ha bnh cho c hai bn.

Xut x: Karen v Harold Q. Dillehunt, Sellf Science: The Subject Is Me,

Goodbye Publishing Co., Santa Monica, 1978.

D n 1.000.000 ebook cho thit b di ng

Pht hnh ebook: http://www.taisachhay.com

To ebook: T Hi Triu

Ebook thc hin dnh cho nhng bn cha c iu kin mua sch.

Nu bn c kh nng hy mua sch gc ng h tc gi, ngi dch

v Nh Xut Bn