Pierre Vidai-Naquet

Krmz Kedi Yaynevi: 65

nceleme: 13

Ktyrp Kta Atlantis

Pierre Vidal-Naquet

Krmz Kedi Yaynevi, 2011

Bu kitabn Trke yaym haklar Krmz Kedi Yaynevi'ne aittir.

Editr: Haluk Hepkon

Kapak Tasarm: Yksel Doru
Grafik: Sarnet Zorer

Bask: Pasifik Ofset 02 1 2 4 1 2 1177

Birinci Basm : Mart 2 011

ISBN : 978- 9944-756-68-(1

Krmz Kedi Yaynevi

www.kirmizikedikitap.
mer Avni M. Emekt a s. No : 1 8 Gmsuyu 3442 7 STANBUL
T: 0212 244 89 82 F: 0212.111 m 48
 KJ\YIP KlTA
ATLNTS
Pierre Vid'-l-Naquet

Pviren: Ali<. 't>vlt Akkoyunlu

iNCEI.EME

NDEKLER

Sunu 11

1. Balangta Platon vard 19

2. Antik ada Atlantis 41 1

3. Atiantlarn dn 69

4. Atlantis'in klar 89

5. Byk dneme 1786-1841 107

6. Bir ulusun ak ya da kap.l olmas gerekir 123

7. Gei Taksimi: Mziksi:1. not.l.u 141

8. Su, toprak ve dler 149

Ek-I 157

Ek-II 165
 TEEKKURLER

Yakn arkadalar m n ou o l masayd, bu kitap yazlamaz

d: Bata onlarca y l nn ha na Timaeus'u tantan, bu yazdk
larm sanki kendi kita h y m \' gibi tekrar tekrar okuyan Jcqu
es Brunschwig; by lt hir kitap yazman isteyen, ardndan da
yazl srasnda dtstl'ini l'sirge meyen Michel Desgranges;
Princeton ktphi.l ntsi n in s n rsz kaynaklanndan benim ad
ma yararlanan A r n o 1. Mayl'r; bu yazlanlar sveddeden
karp kitap haliw gl'tirirkl'n her zamanki kusursuzluu
nu sergileyen Maud Sissung; Atiantik-bilimi alannda karde
im Chantal Fou cr it r, ltrvl' Duchene, Jesper Svenbro, Marie
Laurence Desclos, Cillts >orival, Jean-Christophe Saladin, Luc
Brisson, Yvon Garlan, in. rdo Di Donato, Charalampos Orfa
nos, ngrid Galster, Charll's M a lamoud, Yves Touchefeu, De
nise Fourgous, Franois .issarri.lgue, Adrien Le Bihan, Claude
Lefort, Carles Mirallts Vl' l t l l ik le bana saysz belge salayan
.

Alain Schnapp, istekle r im i lwr zaman karlayan Nicole Sels.

Bu isimlere Louis Gern l't mtrktzinde arivci Agnes Tapin ve
Belles Lettres retim blm ndt alan ve tatminkar bir sonu
ca ulamak iin elinden gt lt n lwr abay gsteren Jean-Franois
Bassinet'yi eklemek zorund ay m. Dncelerim bir de bundan
ok yllar nce ineelemem i dayandrdm kitaplardan birini
gnderen sevgili dostu m Simon Pembroke'a yneliyor.
 SUNU

Bu kk kitab uzun zamandr iimde hazrlyorum. 1953

ylnda Henri l renee-Marrou karsnda "Platon' cu tarih anla
y" konusunda bir "yksek ei tim" {bugn lisansst deni
liyor) tezi savunuyordum . Yazd m tez szcn geleneksel
anlamnda bir tarih almasndan ok, bir felsefe tarihi artr
masyd. Bu alma benim ii n i l k kez Pl aton'un eserinin b
tnn okuma frsat oldu, klliyat ka psamnda Atlantis'e de
kk bir yer ayrlmt. Ray mond Weil alt yl sonra, 1959'da
Pinton'u n Mimarisi adl ki tab n yay m i ayacak ve laton'un "ta
rihsel" anlatlarnda, zel l i kil' Ya:->alar kitabnn l l l . cildinde kul
land kaynaklar konusunu ortaya atarken, bunun Herodot
ve Tukidides gibi byk Yu nan tarihilerinin kulland trden
bir eit derleme old u unu anlayacakt.
1955-56 dnem i nde Orleans' da, Pothier Lisesi' nde gen
bir retmenken, Sorbonne' da Yunanca profesr Fernand
Robert'in bir kon feransn izledim . O konferansta, biraz tered
dtle de olsa, "Girit" tezini savunmutu . Boa kurban etme t
renlerinin nemiyle, inanlmaz lksyle ve antsal mimari b
tnyle Atlantis uygarl Minos grkemine bir eyler borlu
deil miydi? Bu aam ada hemen bir itiraz gerekiyordu: Pla
ton bin yl nce yitip gitmi bir Girit kltrnden nasl haber
dar olabilirdi? Tamam, Tukidides Minos'u deniz egemenliinin
(thalassokrasi-denizokrnsi) ilk mucitleri olarak gsteriyordu ama
Knossos hkmdarlarnn zenginliinden ve altnlarndan hak
l olarak bahsetmiyor, dahas, o bilinmeyen metale, orikalkuma
yine hakl olarak deinm iyordu. Kiisel kanm, Tukidides'in
savnn tersine, Minos deniz egemenliinin Yunan-Pers sava
lar sras ve sonrasnda gelimi biimiyle Atina denizokrasisi-
ll
ne ok ey borlu olduu ynndeydi.
Atlantis de bir denizokrasidir ve kkn Poseidon ile peri
kz Klieto'nun akndan alr. Klieto, ilaha Atlantis' in ilk on kra
l olacak beer ikiz dourur. Toprak ve denizierin tanrlar ara
sndaki paylam kavgasz (ol Ka:'EqLu) tamamlanr ve Pla
ton, "Tanrlarn aralarndan her birine neyin uygun olacan
bilmediklerini ileri srmek, ya da, bakalarna neyin en uygun
olacan bilip, kavga karmak iin ona el koyduklarn belirt
mek dorulua aykr olurdu," diye ekler."
Oysa Platon bu olumlamasyla Fidias Partenonu'nun bat
alnlna kazl olduu iin ok iyi tand ve Meneksen'in a
tnda alaya ald Atina gelenei hakkndaki eletirisini dile ge
tirir: " lkemi z, biri ncisi ve en neml isi tanrlarca sevilmesi olan
birok nedenden t r, sadece bizimki lerin de deil, btn in
sanlarn vgsne layk. Bu sav m z onun ii n ekien ilahlarn
kavgas (eris) ve yargs (krisis) i le dorulanyor."
Platon Critias'n bu paylamnda sadeec bi r tarafta bilgelik
ve zanaatkarlk tanrlar Athena ve Hephaistos'un egemenliin
deki Atina, dier yandan da Homeros dnyasnda "toprak sar
sc", kusursuz denizler tanrs Poseidon ile ilgilenir. Paylam
"kavgasz" yaplm olsa da Timaeus'un girii ve Critias Nico
le Loraux'nun deyimiyle Athena 'mn ocuklar ve Poseidon'un,
varsa eer, denizokrat ocuklar arasndaki savaa deinmek
ten kanmaz.
Bu oluum iimde kurgulanrken, yeni entelektel ilikile
rim de oldu: hepsinden nce, Yunan tarihi ve arkeolojisi uzma
n, ksa sre nce yitirdiimiz Pierre Leveque; Lille' de bazen
stanbul' daki Uykusuzlar Manastr'yla kyasladm Yunan
dncesi inceleme merkezinin ku rucular Jean Bollack ve He
inz Wismann. Bu insanlar "uyumayanlar" olarak bilinir: G
nn ve gecenin her saatinde manastrdan ge bir dua yksel
mesi gerekir.
12
 Leveque ile ibirliinden Clisthene l 'Athenien isminde bir ki
tap dodu. Bu kitapta Platon'un fazla sevmedii demokratik
ve emperyalist Atina ile Cumhuriyet'te tasla izilip Yasalar'da
gelitirilen m odele olabildiince uyan Atina arasnda yaanan,
Timaeus ve Critias yoru mu ma temel olan delloya ilk kez dei
nildi. Ne var ki bu kitabn I. blmnde Atina demokrasisiy
le Pers mparatorluu'nun, Platon'un gznde ayn yozlama
tehdidi altnda olduu gr lecektir.
yi ya da kt, yorum um Yunan Aratrmalarn Destekleme
Cemiyeti'nin bir haberine kon u oldu; nce 1964 tarihli evue
des etudes grecques, sonra da Classcur uoir (Kara Avc) adl kita
bmda basld. Bu yorumda At lantis' in bir ada ve adnn anm
satt gibi Byk Okya n u s' ta (Atlas Okyanusu-Atlantik) bir
g olarak var olduu ihtim a l in i n kkten reddedildiini belirt
meye gerek bile yok. Georgl'S 1 >u ml'z il daha sonra, "Size Hele
nisHer arasnda bol a ns d i kri m," d iye yazacakt.
Kimi gzlemleri m i hl'saba katan, kimi tmyle bamsz,
benzer ineelem der y a p ld . Bunlar arasnda aka incelemele
rime gndermedl' bu l u nan Calli Christopher Gill'i, ya da i rian
dal J. V. Luce' u sayabil iri m . L'Ecole des Hautes Etudes'deki
dinleyicilerim ka tk larda bu lunduklar gibi, varsaymlardan
bazlarn geliti rd i ler. En nemli rnekler Olof Rudbeck'in Got
laan ideolojisin i tan tan Jesper Svenbro ya da Marie-Laurence
Desclos' dur.
Bu dinleyiciler arasnda yeralan Quebec ormanlarnn gl
oduncusu Luc Brisson ile giritiim tutkulu tartmalarda tes
lim bayra ekmek zorunda kaldm anlar da oldu. Onunla
ou kez Marie-Laurl' Deselos ya da Cerisy Kolokyum'una kat
ksyla Platon yorumlar arasndaki karlatrmaclnda ok
nemli bir denemeye imza atan Anissa Castel-Bouchouchi gi
bilerinin tez jrilerinde bulutuk.
Hi tanmamama ramen, doru yola girmelerinde az ya
13
da ok katk yaptklarm arasnda, Jean-Franois Pradeau'nun
nemli kitab Le Monde de la Politique. Sur le recit atlante de Platon
(Platon'un Atlantis Anlats zerine) adl eseri sayabilirim. Ki
tap kendi almalarmla ok nemsiz baz farkllklar ieriyor.
Beni asl kararszla iten, kitabn ad. Ben olsam anti-politik bir
dnyadan sz ederdim . Pl aton Atina vatandann sava dnda
yapt her eyi mahkum eder. Timaeus ve Critias'n nsznde
ki ilkel Atina sava faaliyeti iindedir ve kendi ya da siyasetiler
tarafndan deil, tanr larca ynetilir.
Alntianm ol mann mutl uluunun tesinde, Richard
Ellis'in kusursuz kitab l111agi11i11g Atlantis'i (Atlantis'i Hayal Et
mek) okurken nasl kl'yi flen mem: " Platon'un Atlantis tarihini
Perikles Atina'snn l mne gndermede bulunmak iin yaz
d dnlemez mi?" Ya da, "ciddi" bir dergiye gndermede
bulunan, "ciddi" bir eserde Pl aton'un Solon tarafndan yazlan
lar yanl okuduu iddia edildiini gr nce gl msemernek
ya da alamamak - mmkn m? Solon Atla ntis adasnn Lib
ya ve Asya'nn yar yolunda (J.JEaou) bulunduu nu, ancak ikisi
nin toplamndan daha byk olmadn d.l;wu) yazar. Yaza
rmz ise bunlar dzeltir ve Salon'un Msr kaynaklarn yanl
okuduunu byk bir ciddiyetle belirtir! Ey gerekilik, insan
eline geirmeye gr . . .
Kanmca, Atlantis mitosu aratrmalarnn t mne tepeden
bakan iki eser vardr. Bunlardan birincisi Chantal Foucrier'nin
1996'da savunduu ve varlndan ancak 2002 baharnda haber
dar olduum, Mythe litteraire de l'Atlantide (Edebi Atlantis Miti )
adl dev tezdir. nceleme benim almalarma byk oranda de
inmekle birlikte, doal olarak farkl bir yaklam izler: Ben mi
tosun tarih iindeki yerini dnrken, yazar eserlerdeki mitosu
aratrr. Bunun tesinde, ikimiz de ayn gemideyiz.
teki eser, ngiliz tarihi ve arkeologu Paul Jordan'n bu ki
tabn IV. blmnde, Jules Verne ile ilgili olarak szn edece-
im kitab The Atlantis Syndrome' dur (Atlantis Sendromu). Tp
daarcndan alnma "sendrom" szcnn kullanm do
ru, nk sz konusu olan, yinelenen bir rahatszlk O kita

b ben yazmak isterdim. Doru, baz eksikleri var. rnein bu

kitabn II. blmnde szn ettiim Bizansl yazar Kozmas
ndikopleutes' e hi deinmiyor; ancak benim kitabmda da ek
siklikler var ve bana sanki birbirimizi tamamlamak iin yaratl
mz gibi geliyor.
Platon'un metnini inceledikten sonra, kendi hesabma zama-
'
nm eski, modern ve ada tarihte birbirini izleyen yorumla-
ra ayrdm. imdi sunacam da, bu aratrmann sonucu. Ba
langta sz konusu olan Atlantis'i - bu anti-tarihi- Avrupa ve
Amerika tarihleri nde birbirlerini izleyen eitli milliyetilik
lerle yzletirmekti . Ardndan iki mitosun, Plat on'unkiyle Ti
tus Flavius Josephus'un yksne gre, gerek tarihe dayanan
Masada mitosunu n, yzletirilmesi geldi. Nihayet Temmuz
2 002' de Cerisy Kolokyu mu iin toplanm yazarlar almala
rnn giriini yazman isteme i nceliini gsterdiler.
Benim ve benim gibi d nen ku kucu meslektalarnn a
balar ne olursa olsun, h i bi r l'Y sregelen "gereki" yorum
saanan durduramad . Bunlard a n birkan sayarken, ak
biimde dolandrcla ve en ad i s i nden ticarete yaslananlar
ayklayacam.
Aix-en-Provence'l b i r jeolog, Jacques Collina-Girard,
Platon'un Cebelitark Boaz'n n batsnda, son buzul anda
evresindeki kk adacklada birlikte batan, 14'e 5 kilomet
re boyutundaki bir adadan esi n lenmi olabileceini kuvvetle
iddia ediyor. Adann bykl ve akl almaz zenginlii ko
nusunda yazdklarn silince, btn bunlar Platon'un szlerine
tam olarak uymaktadr. Bu kou llarda, Atlantis'i Lksemburg
Park'na yerletirmeyi nermek de mmkndr.
Savlada desteklenmi baka zmler de nerildi. Bunlar-
lS
 dan birkan kitabn izleyen blmlerinde ele alyorum. Aa
daysa, belli llerde ses getiren bazlarn sunacam.
Zrih'te oturan ve Cambridge'de Dnya Bilimleri Blm'nde
doent olarak grev yapan jeolog-arkeolog Eberhard Zangger
yaymlad The Floodfrom Heaven (Gkten Gelen Sel) adl kitab
nn nszn yakn dostum ve meslekta m, nl arkeolog Ant
hony Snodgrass' e yazdrm.
yi yazlm bu kitaptaki her ey yanl deil. rnein, uzun
ca bir zamandr kabul edildii gibi, Odysseia' da sz edilen
Phaiakia'llarn adas Platon'un Atlantis' ini bir lde etki
ler. Ne var ki, Platon'un Homeros'tan birka yzyl sonra gel
mi olmas konusunda yapacak b i r ey yok. Sz konusu olan
Platon'un lyada 'da okuduu gibi bir 1 Jomeros Troya's ise, o
zaman Atlantis'i Troya ile badatran Zilngger'in ana dn
cesinde doruluk pay V ilr; ilncilk, i Atl ilntis'i Schliemann,
Drpfeld ve Elegen'in H istlrl k'ta toprak altndan kardkla
r, tarih ve arkeolojideki Troya ile karlatrmaya gelince, bu
dnce tm m antn yitirir. Arkeolog olmayiln Platon, bu
Troya'y ancak Homeros sayesinde renecektir.
Zangger 'in Christopher Gill' den sonra belirttii gibi,
Platon'un slubunun "very his torical" bulmak baka eydir,
Herodot' u n bir naziresini Herodot veya Tukidides ile kar
trmaksa, bambaka. Platon Meneksen ve Phaedrus'ta kantla
d gibi, kusursuz bir nazireci olmakla birlikte gerein ta
rihisi deildir. Troya Atlantis'i stldece Zangger'in eseridir ve
Troya 'nn Akhallarca kuatlp alnmas gibi de bir gle sa
hiptir. Peter James'in dedii gibi, "Dalgalarn altnda batmayan
bir Atlantis, asla Atlantis olamaz."
Geriye, tarihi Platon tarafndan yaratlan adann yeriyle ilgi
li "ciddi" aratrmalar byk apta etkilemi iki varsaym in
celemek kalyor. Bunlardan biri 1 9 00 ylnda Arthur Evans ta
rafndan ortaya karldktan sonra Britanya, Fransz, talyan,
H
Alman ve Yunan arkeoloji ekallerince kazlan Minos dnemi
Girit'idir. Bir zamanlar Caen' de asistanln yaptm Hen
ri Van Effenterre'in davetiyle 1 963 yaznda Malia' daki kazla
ra katlmtm. O gnlerde Atlantis konusuna deinildiini ha
trlamyorum. krler olsun.
Bir talih eseri, Minos varsaymnn ilk ortaya kt tarihi
byk bir kesinlikle belirlemek mmkndr: 19 ubat 1 9 09 ta
rihinde Londra' da yaymlanan Times gazetesinin 1 0. sayfasn
da (bkz. s. XXX, ek) "Kayp Kta" balkl anonim rnektu r ya
ynlanr. Mektubun yazar K. T. Frost kendini 4 yl sonra, bilge
bir makaleyle tantr. Frost o dnemde Belfast niversitesi'nde
ders vermektedir ve Atianti s' i Yunanistan' da arayan - ve bulan
- birok kiiden sadece biridir. "Bulunm Atlantis" adl bir ma
kale yazan ve sz konusu aday Viotia'da Kupai s Gl'ne yer
letiren kiinin sav da insann clini kolunu balar: "En byk
glk Platon'un Atlantis'ini n uzakta Vl' batya doru olmas,
Kupais Gl'nn de Yunanistan ' n ortasnda yer almasdr."
Bu varsaym, ilk kvlc m oluturur. M i lliyetilerinki de da
hil olmak zere, ok m rekkep aktan h.ki Yunan varsaym
da Atlantis'i Santarini (Thera) adasna yerletirir. Yunan arke
ologu Spiridon M a ri n atas (1 9 01-1 974) ta rafndan ileri srlen
bu varsaym Fransz a ratrmacs Jacques-Yves Cousteau'nun
da ok houna gider. Minos uygarlnn, arkeologlarn g
rne bal olarak M. . yaklak iki bin yl civarnda kay
boluunu, Thera yanardann patlamasna balayan birok
biliminsanna gre, iki varsaymdan sz edilemez, sadece tek
bir kurarn vardr.
Marinatas Minos uygarlnn Thera yanardann dev bir
patlamas sonucunda yitip gittii savn daha 1939 ylnda, An
tiquity dergisinde ileri srer. 1 950 ylnda, Kritika Chronika adl
Yunan dergisinde yaymlad makale daha sonra ngilizceye
evrilir. Bu makalede, Atlantis efsanesinin Platon'un Msr ' zi-
17
yaretinden sonra, Thera yanardann patlamasndan esinlene
bi lecein ileri srer.
Bu tarihierin A tlantis'in kay boluunu Sal on'dan 9000 yl n
cesine gnderen Platon'la uyumad kesin olmakla birlik
te, bu alanda her trl zgrlk olasdr. Marinatas 1967 y
lnda Thera'da, Akrotiri Burnu'nu kazmaya koyulur, bu giri
im ini 1974'e, kaz alannda lmne kadar srdrr. Kaz
s srasnda M inos sl ubu nda nefis bir kent bulur ve buraya
Tun a Pompci'si ad n verir. Byk bir milliyeti olmas
na ramen, bata Fil i stin olmak zere, Thera yanarda tarafn
dan ok u zaklara kadar f rl a t l m ponza ta ktlelerine kar
n, Platon'un bir mucize eseri olara k ta Atiantik Okyanusu'na
frlatt bir kenti Thera ilc i l iki lcndi rmcnin mmkn olmad
kansndaym.
Atlantis'i bulamadmza gre, i m d i Platon'un yaratt
mitosu geriye, Atina'ya gt relim ve ta rihini izlemeye ala
l m. ada bakentin d mahalleleri nden birinde bir Atlan
ll

tis Mzesi" olduu dorudur; ne var ki 2002 ylnda ziyaret et

mek istediimde, hep kapal olduunu renecektim .

Faycnc e, Temmuz 2003-Eyll 2004

lK
 Blm I
BALANGlTA PLATON VARDI

Bu giri bl mne byle bir balk neden? nk Platon'a

neler yapldn anlamadan nce, onun neler dediini kavra
mak gerek. stelik burada gelecek itiraz da duyar gi biyim .
Eer Platon'un Timaeus'u n giriinde ( 1 7a -1 7b) ve Zeus'un top
1
l anm ilahiara adann yk l mas n nermek zere olduu sra
da kesilen Critias'ta sylemek isttdi,ii bugn anlamak mm
knse, yknn geri kalan tm yle mantksz demektir. Tabii,
hi de byl e olmadna inan yoru m : ri h sadece i nsan ruhu
nun fetihlerinden oluma z, a mas zca yerinde saymalarndan,
girdii ve girmeyi srdrd kmazlardan da meyd ana gelir.
1 841'de, Victor Cousi n' i n m ri tlerinden ve Academie Fran
aise kurucul arndan Tho m as-Henri Martin nl E tudes sur le
Timee de Platon' da ( Pi a ton'un Timaeus'u Hakknda Aratr
m a lar) bu en zor d iyalog ii n bil imsel bir yorumun temell eri
ni atan, alim ve yan-a l i m i erin kayp adann yerini bel i rlemek
i i n biriktird ikleri t m varsaymlarn zetini karan uzun bir
A tlantis Hnkkmda 1\rattrma yaymlar.1 Yazarn gr ba l an
gtan son say fa ya kadar btnyle aktr: "Bana kalrsa, At
l antis ne gelimeler tarihine ai ttir, ne de pozitif corafyaya;
ama eer yanlyorsam, o zaman Atl antis tarihe en azndan
i nsan yargl ar kadar ilgin ve ei tici bir blm ekleyecektir,"
der ve yl e bal ar: "Atlantis'i Yeni Dnya'd a bul d uklarn
sandlar. Hayr, o uzay alanna deil, dnce kapsamna a i t,
baka bir dnyada." Bundan d aha gerei olamazd, uzunca
bir zam an bu abuk sa bukluklar tarihini M arti n' in bel i rl edii
son noktada tutmak gerektiine inanmtm: O dnemin fil o-

1 Bkz. ss. 257-333.

19
zofu, Aristo'nu n kusursuz mridi, Stageira'lnn2 Anaksago
ras hakknda sylediklerinden serbeste alntlar yapan Jac
ques Bru nschwig' in dedii gibi, "Bunca sarhotan sonra, ilk
(son deil) ayk grneni" . (Metafizik, A 984b 15-18)
Ksacas, iki diyalog ya da iki para. Timaeus, hakknda
Platon'un sylediklerinden daha fazlasn bilmediimiz Lokri'li
Timeos'un azndan Platon'un fizik anlay hakknda yaln bir
aklamadr. "talya'da, varsl lk ve doum nedeniyle kimseden
aada grlmedii iyi yneti len Lokri kentinden gelen bu Ti
meos, doduu kenttl' L'n byk grevleri stlendi ve en yk
sek onurlar kazand . Da has, hln i m gz mde, felsefenin en ulu
zirveleri ne ykseldi ." 1 On u l 'i sa gor' cu olarak tantmaya al
an kay naklarn tm Platon'dan sonra geldikleri gibi, hepsi de
bu diyalogdan esinlenir. Tarihsel varl kan tlanmam olmakla
birlikte, pek de ina nlmaz deildir.
Oysa ok uzun zaman nce, Neith ( Eski Msrllarn Athena'ya
verdii isim) rahiplerinin Solon' a a nlattklarn bu Atinal y
neticinin azndan aktard duyan Timeos deildir, bu yk
y doksan yanda olan ada ve atas Yal Critias'ta n dinle
yen, torun Critias'tr. Ksacas bu diyalogun gerek tarihini ara
mak sama olur: Bir nc diyalogun (Critias, 108a) ilan edil
mi taraflarndan Hermokratos M. . 413'te Atinallar yenilgi
ye uratm, Sicilya' daki kenti demokrasiyi sei nce Sirakza'y
terk etmi bir generaldir. Platon'un kuzeni Critias ise yenilgiden
sonra Atina' da iktidara gelen Otuz Tiran iinde en nl olan
dr ve M. . 403 ylnda iddet sonucunda lr. Bu bakmdan
sz konusu szde diyalogun taraflarnn birbirleriyle hi kar
lamadklar, bunun bir ller sohbeti olduu phe gtrmez.

2 Babas Stageira ehrinden oldugu iin Aristoteles'e "Stageira'l" da denmekte

dir. (yay. n.)
3 Bkz. Timaeus 2 0a; bu diyalog ve Critias konusunda Luc Brisson'un Garnier
Flammarion tarafndan 2 001'de baslan 5. basksn temel almakla birlikte, bir ya
da iki kelimelik deiiklikler yapyorum.

:o
te yandan, Platon da olabilecek bir tarih aramak zahmetine
katlanmadan, vatannn ve Yunanistan'n tarihiyle istedii gibi
oynar.
Yorumcularn ounluu Timaeus ve Critias'n yazl ta
rihini M. . 355 civarna, baka bir deyile ikinci Atina Kon
federasyonu baarszlnn sonrasna yerletirir. Atina artk
en kusursuz rnei Eubulos olan lmllarca ynetilecek, Pers
Savalar'ndan sonra gcn pekitiren bir deniz emperyaliz
minden vazgeecektir. Timaeus ve Critias'taki hareketli temala
rn bu tarihleri belirlemede saladklar katk izleyen sayfala
rn konusudur.
Bu metinleri btnyle bi liyor muyuz? Critias iin byle bir
soruya gerek yok. Sadece Pierre Benoit Kuzey Afrika' da, Hog
gar Dalar'nda Critias'n eksiksiz metnini ieren bir el yazma
sndan bahseder. te yandan, Platon diyalogunun tamamlan
mam kalmasn istememi mi dir? Akll bir aratrmac daha
T imaeus'un banda Platon'un okuyucuyu eksiklik konusun
da uyardn bilir. Gerekten de, Sokrates ne der? "Bir, iki, ,
ama drdncmze gel ince, sevgili Timeos, dn verdiim
lene davet ettiklerim arasnda bulunan ve bugn beni bu le
ne aranlardan olana gelince, nerede o?" Tim eo s cevap ve
rir: "Hastaland, Sokrates; yoksa kendine kalsa, bu toplanty
karmazd." 4
Peki ama bir gn nce, Sokrates'in sonularn zetledi
i o felsefi lende neler olur? Genellikle Sokrates'in Cumhu
riyet kuramn zetiedii ileri srlr. Bu nerme hem doru
dur, hem de yanl. Gerekten de, her ey mevcuttur: askerlik
mesleinde "koruyucularn" uzmanlamas, altn ve gmn
yasaklanmas, kadn-erkek eitlii, kadn ve ocuk komnleri,

4 K.g. Alessandra Lukinovich, "Un fragment platonicien: le Critias", Melanges M.

Nasta, Cluj, 2001, ss. 72-79. Vard sonu yledir: "Durmadan yeniden balayan
ve durmadan devam ede n felsefi sylem, bylelikle durmadan tamamlanmam
h ile atr ve bu nedenle de szleri paral olur."

21
salt filozoflara braklan kent ynetiminin dnda, her ey. Sy
lenen udur: "Koruyucularn ruhu deiik bir zellie sahip ol
mal: en yksek noktada olmal, diyoruz buna, ayn zamanda
da evk dolu bilgi karsnda yumuak" (philosophon); oysa bu
mevcudiyet maskelenir. Baka bir anlatmla, filozof savadan
ayrt edilemez. Cumhuriyet diyalou Pire' de, yabanc bir ilahn
kutlamas olan Bendidies srasnda balar, ama Atina yolunda
geliir. Tersine, Timaeus diyalogl ar en kusursuz Atina kutlama
lar, Athena'nn doum gn en likleri srasnda yaanr; zaten
metin de en l i k kre bel li belirsiz gnd (._ rm cde bulunur ( Timae
us 26e). Platon tuhaf bir el abukluu y l a Cumhuriyet'in norma
tf analizini tarihe aktarr, zaten mitos dnyasna gnderilen de
bu eserdir: "Dn bize bir mitos gibi anlattn kentin insanlar,
onlar geree dndreceiz (EJtt -raASE) (Timaeus 26d).
Platon Roland Barthes'in "gerein etkisi" olarak adlan
drdn eine kolay rastlanmayacak bir ahlakszla bavu
rur. Cumhu riyet'in en sonunda, Sokrates teki dnyay anlat
maya hazrlanrken, "imdi sana anlatacaklarm Alkinoos'un
anlats deil, yiit bir erkein, soyu Pamfilya' dan gelen
Armenios'un olu Er'in yks."5 Oysa Timaeus dnda hi
bir yerde, bylesi uyarya bu kadar ok gerek grmez: Bu an
latlanlar masal deil. 6
Kukusuz balarken Atlantis'in sz konusu olduu anlat
nn "ok eski bir szl rivayetten" doduunu belirtir (Tima
eus 20d), ancak "son derecede tuhaf da olsa, bu aniat kesin
likle dorudur" (Timaeus 20d), Msr' da yazl kaynaklara sa
hip olsa da (24a; 27b}, azdan aza da aktarlr: Sol on' dan Ya
l Critias' a, ondan ada torun una, tarunu tarafndan bir kez Ti-

5 Cumhuriyet, X, 614b.
6 Ayrntl bir analiz iin bkz. L. Brisson, Platm, les mots et les mytles, 2. bask, (La
Decouverte, 1995); birinci baskdan sonra (Maspero, 1 982), Mareel Detienne bu
kitaba ilgin, ama Herodot'un adnn gernedii bir eletiri ayrr: "Mitolojinin
ifte yazs. Timaeus ve Critias arasnda", yay. Haz. Claude Calarne, Meta morploses
du mythe en Grece mtique, (Cenevre: Labor et Fides), 1988, ss. 1 7-33.
meos ve Hermokratos' a, bir ikincisinden Sokrates'in de bulun
duu bir meclise, nc defa da, daha ayrntl olarak, ad
n tayan diyalogda . Hatriama abasnn rn olarak (26a).
Oysa Platon gerei anlattn iddia ettii srada bile bize sanal
bir Solon sunar: "Solon iiri bir oyalanma arac olarak grme
yip, tekilere verdii itinay gstermi, Msr'dan Yunanistan'a
getirdii ykye biim vermi, dnnde burada karlat
ayaklanmalar ve teki karklklar onu iiri ihmal etmeye zor
lamam olsayd, bence ne Hesiodos, ne Homeros, hi kimse on
dan daha fazla ne kavuamazd" (21 cd). Platon'un szm1 et
tii Solon'un sanal olduu, bu yknn anlatt ve sular aday
yutup Atina'nn topraklarn gtrmeden nce Atlantis'e stn
gelen Atina'nn i i rsel b i r sanallk olduu daha gzel nasl an
latlabilir? Solon'un yazmad iir Platon tarafndan biimlen
dirilir, Critias'n anlatt yk Solon'un Yunanca tuttuu (Criti
as 113b) ve Critias'n ailesi nce muhafaza edilen notlara dayanr.
Ksacas, aniat oyununu oynayanlar kiidir. Msr vardr,
daha dorusu Platon ve l lerodotos'un gznde insanlk tari
hinin eskiliine tank olan M srh rahipler. Zaten Herodot da
(II, 142) Msr'n yle tuhaf b i r ol aydan kurtulduu kansnda
dr: "Gne drt kez konut dei tirmi, imdi batt yerden iki
defa domu, imdi doduu yere de iki sefer batmt" . Bu de
iikliklere ancak Nil lkesi tan k l k eddi l i r. Platon'un Msr'7
dnyann eskiliinin korunduu YL'rdi r ama Atina'nn ondan
da eski olduuna tanklk etmesi h i dt el iki saylmaz. Sa el
Hagar kurulduunda, Atina bin yandad r (23e).
Sol on' dan dokuz bin yl nce i ki gcn, Atina'yla Atlantis'in
kar karya geldiklerine ancak Msrllar tanklk edebilir.
Atlantis'in asker says, deniz gc ve imparatorluk irade
si daha stndr. Atina ise anayasasnn kusursuzluuna ve

7 Platon'un Msr' iin bkz. L. Brison, Lectures de Platm, (Vrin, 2000), ss. 151-1 67
ve zellikle Atlantis iin bazen fazla gereki olan J. Gwyn Griffiths, "Atlantis
and Egypt", Historia, 34 (1985), s. 3.

23
yirmi bin hoplitese gvenir. "Tanrsal bir rastlantyla", Msr
l rahiplerin Salon' a anlattklar tuhaf bir biimde Sokrates ve
Platon'un Cumhuriyet'ine benzer (Timaeus 25e, Critias 110c ve
devam). "Balangtan beri tanrsal insanlarca tecrit edilmi
sava topluluuna gelince, bir kenarda konulanm, hayat
ta kalmak ve eitim iin gereken her eyi edinmilerdi." O d
nemde A tina, Critias'ta anlatld gibi8 Korent Krfezi'nden
Oropos blgesine uzanan dev bir akropoldr. Atina bir uzay
dr ve bu haliyle Cumhuriyet' te ina edilen kusursuz kentle hi
ilikisi yoktur. Tam tersi ne, i nsan kendi ni Platon'un son kitab
Yasalar' da kuraca M agnesi a ktnti4 yolunda bulur.
Bu kent olabildiince birli kti r, i nsann dnebilecei denli
topraa dnktr, ne liman vardr, ne de deniz gc; Platon'un
bildii ve "hastaln iskelete tvi rdii bi r bedene benzeyen"
(Critias lllb) Atina'nn zdddr. A kropol n merkezinde kuru
cu i lahlarn, techne ak ve bi lgel ii, baka bir deyimle felsefe
yi simgeleyen Athena ve Hephaistos tapnaklarnn evresin
de toplu konutlar, muhafz klalar. Sanatkar ve kyller ev
rede yayor. "Mstaki l bi r evin nbetisi" misali, tek bir sur.
Birliin dnda tek bir rakam, erkek ve kadn savalarn "yir
mi bin civarnda" tutulmas gereken saylar. Suyu tkenme
yen tek bir pnar (112d) . Mekanlarn ve kurumlarn "onlara
benzeyen bakalarnn ei, ocuklarnn ocuklarna" aktara
rak, orada yaianyorlar (11 2c). Oradan "sadece kentlerini de-

8 Burada Atina ve Atlantis'i karlatrmak iin, Luc Brisson, J.-F. Pradeau ve Ch.
Gill'in nszde saydm almalarnn dnda yeni makaleden yararlandm:
Bkz. G. Naddaf, "The Atlantis Myth. An introduction to Plato's later philosophy of
history", Phoenix, XLVIII no. 3, gz 1994, ss. 189-209; M.-L. Desclos, "L'Atlantide:
une ile comme un corps. Histoire d'une transgression", yay. haz. F. Letoublon, lmp
ressions d'fles, (Toulouse: Presses Universitaires du Mirail), 1996, ss. 141-155; D. Clay,
"Plato's Atlantis: the Anatomy of a Fiction", Proceedings of the Boston Area Collegium
in ancient Philosophy, XV (1 999), ss. 1-21; H. G. Nesselrath, Platon und die Erfindmg
von Atlantis, (Mnih ve Leipzig: K. G. Saur), 2002 adl kk kitap ardna kadar ak
kaplar zorlamakla yetindiinden, maalesef aklda kalan bir ierii yok.
9 Bkz. Anissa Castel-Bouchouchi, Atiantides imaginaires, Cerisy Kolokyumu bel
geleri, Temmuz 2002.

24
il, btn Yunanistan' ynetiyorlar" (112de) . Meneksenus'un
alay eder gibi vd Atina' dan olabildiince uzak bu ilkel
Atina'nn "Ayn"nn siyasal ifadesi olduunu, bunun Critias'n
Timaeus kozmolojisinin hemen kenarnda bulunmasn 10 kolay
ca akladn iddia etmek abartl olur mu? lkel Atina bir kent
iin dnlebilecei kadar tarihin dndadr.
Atlantis ise, tersine, grnrde Platon'un anlad biim
de, tarihin dnyasdr yani saf bakaslk'tr. Tanm Timaeus'ta
iziktirilir, biraz ayrnt kaygsyla Critias'ta anlatlr. "Tarihin
1
dnyas" diyorum ve derken de bu tanmn bir arlk barn-
drdn fark ediyorum. Platon iin tm tarih yalanlardan olu
ur. Atlantis'in tarihi bakas olmann kendini zgrce gelitir
diini grr. Timaeus'ta Atlantis'ten "Libya ve Asya'nn topla
mndan daha geni" (24e), imparatorluunun zirvesi ndeyken
Phaedo'nun szn ettii ve bizim Akdeniz adn verdiimiz
"kurbaa havuzunda" deil, Herakles Stunlar'nn (Cebeli
tark Boaz) tesindeki "gerek" denizde bulunan ada olarak
sz eder. Libya' nn ve Kuzey i ta lya'nn sahibi olarak Msr 'n,
Yunanistan'n ve Akdeni z anann teki topraklarnn fethine
giriir. Maraton'daki gibi yalnz kalm Ati na, Atlantis istilasn
pskrtr ve klelie mahkum halklar kurtarr. Bu szde tari
hi aniat srasnda ancak kastl olabilecek kronolojik bir glk
vardr. Atina Athena'n n Msr 'daki karl tanra Neit tara
fndan kurulan Sa el-Hagar' dan 1 . 000 yl daha eskidir (Timaeus
23de) . O halde Msr hiyeroglifleri nasl olur da ilkel Ati n a'nn
kuruluunun tarifini ve yksn ierir? Bir mitosla kar kar
ya olduumuz kesin.
Balang noktasnda, Athena ve Hephaistos'un Atina ze
rinde hkm srdkleri gibi, zerinde denizler tanrs ve top
ran sarscs Poseidon'un hkm srd bu dev ada vardr.

10 K.g. Luc Brisson, Le Meme et l'Autre dans la structure o ntologique de la Timee de

Platon, 1974 bu snflandrmalar Timaeus ve Critias'ta anlatlan yklere uygula
mada olduka ekingen grlr.

25
Athena ve Poseidon arasnda, Atina rnitolojisinin klasik topos'u
olmu kavga Partenan'un bat alnlna resrnedilrnitir. Oysa
Critias bu konuya hi deinrnez . Paylama "ekirnesiz" ger
ekleir (109b ) . Platon' a gre ancak iyi olabilecek ilahlar arasn
da bylesi bir srtrne dnrnek uygunsuz olur.
stelik, macerann balangcnda Poseidon'un ad zaferi
anmsatan gen bir kza, Klito'ya (xl..f'o) duyduu arzu (En:t-
8uf.lla) vardr. Kl i to Ati nallann kendi leri iin iddia ettikleri
gibi "topraktan domu" yerli bir ifti n ocuudur ve annesiy
le babasnn adlar Evenar ve Leukippe' d i r. Evenar etimalajik
olarak yiit bir erkekse, Leukippe'nin ad Phedra'nn mitolojik
kournunda soylu tutkuyu (8uJ..to) temsil eden beyaz at anrn
satr, Em8u f.lla ise siyah bir atla ifade edilir. Ksacas, daha ba
lang noktasyla birlikte tanryla insann karmyla karla
rz. Ne var ki Atlantis ve Atiantlarn yozlarnasna, "haksz bir
tarnahkarlk ve arlkla iinrnelerine", sonunda da Zeus' un
aday yok etme kararna yol aacak olan, insann giderek tanr
sala stn gelrnesidir.
Atlantis'in bayla sonu arasnda tmyle Platon tarafndan
retilmi, ilkel Atina tarihinin tersine saylara boulmu uzun
bir yk yer alr.11
Eski A tina' da kiiler, sanki tesadfrn gibi Poseidon'la ilgi
li mitasiara karm efsanevi krallardr. rnein, denizler tan
rsnn olunu ldren Erechteus . 12 Platon byle bir ey an
latrnaz, ancak okuyucunun bunu zaten bildiini tahmin edebi
lir. Onun iin, Poseidon ve Klito'nun akndan bahsedelirn. Ev
lenrne andaki yetirn kz byk adann ortasndaki bir tepe
de oturur. Poseidon aday kaleye evirir, "birbirlerinin evre
sine giderek daha geni surlar dikerek, sanki mlekinin ar
kndan km gibi toprak ve denizden halkalar, ikisi toprak,

11 Kg. R. Brambauch, Plato's Mathematica[ lmagination, (Bloomington, Indiana), ss.

47-53. u ya da bu saynn yorumu tartlabilir, ama rakamlar deil .
12 K.g. bkz. A. Rivaud, CUF tarafndan yaymlanan Timaeus ve Critias basksndaki not.

2t
 deniz [ . . ], bylelikle orta aday insanlar iin eriilmez k
.

larak; gerekten de henz ne tekne vardr, ne de denizcilik"

(Critias 113de) . Ama ikilik kendini hemen gsterir. Atina'da
bir, Atlantis'te iki pnar "biri scak, teki souk su" . Kartlk
lar aleminde yayoruz . Poseidon Klito'nun dourduu be
ift erkek ikizi yetitirir. Her ikiz iftinde biri byktr, die
ri kk ve btn byklerio ad Atlas'tr; zaten ada ve ok
yanus da adlarn onlardan alr. En geleneksel mitolojide dn
yay tayan Atlas Titan apetos'un oludur. Oysa Platon onu 1

bambaka biri yapar. Izlerini Parmenides ve Philebus'ta srd-

mz, Aristo'nun " kkle byn belirtilmemi iftelii"
adn verdii kavramla kar karya olduumuzu anlamak iin
Platon'un szl retisinde uzman olmak gerekmez.1 3 Albert
Rivaux'ya gre, "Kraliyet soyaacnda kadnlarn mutlak ek
siklii kukusuz artc gelecektir. Daha sonraki hibir akla
ma bu acayip eksiklik hakknda bilgi vermez."14
Adann zenginlii masallardaki gibidir: sonsuz olanaklarla
yaylan bir physis (doa): tarmsal zenginlik, maden zenginlii,
altn ve nl orikalkum, evcil hayvanlar, "en byk ve en obur"
olan fil de dahil, yabanl canllar, meyveler, hatta belki de limon.
"Ada bunlar salam, nefis ve yeterli miktarlarda retiyordu"
( Critias 115ab ). Buras apeiron alemidir, snrszn dnyas.
Bu bolluk aslnda olumsuz bir topya olan Atlantis'in yz
yllar getike olumlu topya, bir eit yeryz cenneti olma
sn aklar ve kimse bu deiiklii Jean-Franois Mattei' den
d aha iyi yorumlayamaz: "Devirler boyunca A tlantis mitosu
na kar duyulan hayranlk belki de imajlarnn bolluuyla mi
tosun alamaz snrn ve szn mutlak sessizliinden doan

13 K.g. Marie-Dominique Richard, L'Enseignement oral de Platon, nsz P. Ha

dot, Cerf, 1986, z. ss. 225-233'teki rahat sentez. Burada Fransa'da Leon Robin,
Tbingen'de de Konrad Geiser ve H. I. Kramer'n vard sonulara ulalr.
14 a.g.e., s. 237. Atlantis krallarnn adlar iin bkz. Luc B risson'un evirisinin 386.
sayfasndaki not. Kadnlara gelince, Critias 11 6e' de Atlantis akropolnde su ilah
yz Nereid'in ve on kral karsnn altndan yaplm heykellerinden sz eder.

27
genel kurgusal yapsndan kaynaklanyordur. Bu anlamda, At
lantis aynas daha balangta sonraki topyalarn tm dleri
nin gelip yansyaca bir lm aynasna dnr."15
Bakasln ibanda olduu gerekten kuku gtrmez.
Poseidon ve Klito' dan doan be ift ikizin balatt kraliyet
hanedanlarnn uralar orta adayla d denizi birbirine ba
lar. Krallarn hem atklar kanallar, hem de yaptrdklar kp
rler Klito'nun adasn n bal angtaki tecridini krar. "Krallar
bir sefer be, bir sefer alt ylda bir dzenli olarak buluur, by
lelikle tek ve ift olana eit pay tan r" (119d), oysa Platon'un bu
rada dayand Pisagor gelenei ne gre tLk iyi tarafta, ift de
kt taraftadr. Geliim, ya da en azndan hareket kendini sa
natta gsterir: "Selefinin konutuna geen her hkmdar selefi
nin gzelletirdii saray gzelletirir, elinden geldiince sele
fini amaya alr, eserine salt grntsyle insan artacak
bir gzellik ve boyut kazandrmak ister" (115cd). Be ikiz ifti
ni be sur temsil eder (11 3e-114d). Kanallar her eyin birbiriyle
balantl olmasn salar. l liman birbirlerine dayanm sa
ysz binayla kapldr; kanala ve en byk limana gelince, her
taraftan skn eden, saylar yznden konumalar ve eitli
grltleriyle gece gndz kulaklar sar edecek bir patrt
karan tccarlarn tekneleriyle dolup taar" 16 (117e). Szde "eski
Atina' nn" sade ve askeri akropolnn tam zdd.
imdi sorulmas gereken soru, Platon anlatsnn nasl tanm
lanacadr. Tarih denebilir mi? Platon'un yksnde tarih gr
mek, Ay'a seyahat hikayesi yle adiandnid iin Lucien'in
Histoires vraies (Gerek ykler) kitabnn ciddi olduunu id
dia etmek kadar mantkl olacaktr. Kald ki, Lucien itirafnda
samimidir: "yknn her ayrnts aniatlarna birok mucize

1 5 Bkz. Platon et le miroir du myfhe: De l'age d'or a l'Atlantide, 2, PUF, 2002, ss. 252-253.
16 Pire' den ve baka birka askeri limandan esinlendii ak olan limanlarn
tanm iin bkz. E. Salviat, "Les ports de l' Atiantide dans le Critias de Platon",
Melanges Bemard Liou, yay. haz. Monique Mergoil, Montagnac, 2002.
ve masal katan baz eski zaman airlerine, tarihilerine ve fi
lozoflarna - iinde bir komiklik amac tamyor denmeyecek
- bir imadr. Onlar okurken belirleyemeyeceksen, adlarn sy
lemekte bir saknca grmem."17
Lucien' de Platon' da bulunmayan bir ak szllk grsek
de, bu onun amacn ve imalarn zmeye almamak iin
bir neden olamaz. Burada szn gerek anlamyla "tarihin
felsefesinden"18 sz edildiini sanmam. Deinilen, Christop
her Gill'in ok iyi grd gibi, bir tarih yknmesidir.19 Ayn
biimde, Platon Meneksenus'ta Aspasia'ya Tukikides'in savan
birinci ylndan sonra Perik i es' e atfedecei, Ni co le Loraux'nun
da The Invention of AtJens (Ati na'nn icad) adl kitabnda ok
parlaka inceledii bir cenaze konumas yaptrr. Btn bun
lar Platon'un taklit edi p eleti rml'den nce Herodot'u dikkat
le inceledii gibi, Tukidi des' i dl' byk b i r zenle okuduu
nu gsterir. Bu saptamay daha l 9t14 y l nd a yapm, Timaeus'ta
(20e) sz edilen Atina'nn "grkem l i ve kusu rsuz hareketleri
ni" Herodot Tarihi'nin ilk c m l esi nde deini len " Helenlerin ve
yabanclarn grkemli ve ku su rsuz hareketleri" ile kyaslam
tm. O gnden bu yana bu benzetme zellikle "Critias'n Hero
dot szl" adl incelerneyi yapan Jean-Franois Pradeau ta
rafndan daha da derinleti ri ldi, Platon'un baka hibir eserin
de rastlanmayan terimierin Herodot'tan alnd kantland. 20
Bylesi almalar altm l yllarda nerdiim temel varsa
ymlar, zellikle Atina'nn Atlantis ile savann, Platon'un
isteyecei gibi bi r Atina'nn sava olduunu, baka bir ifa
deyle, ilkel ve kadim olduu iddia edilen bir Atina'yla Pers
Savalar'ndan sonra, deniz gcne gvenen emperyalist Ati
na arasndaki sava anlattn kantlar. Akropol'e, Poseidon

17 Lucien, CEuvres, II, ev. J. Bompaire, CUF, 1998, s. 37.

18 Burada, yukarda 7. dipnotta alntladm ve beni Platon anlatsnn oyunsu
zelliinin altn izmekle sulayan G. Naddaf' hedef alyorum.
19 The Atlantis Story, ss. XX-XXI
20 Bkz. Le Monde de la Politique, ss. 154-79.

29
tapnana ve Pire'ye ok benzeyen limana yaplan gnderme
ler gibi, bylesi bir yorumu destekleyecek yeterince ima vardr.
Bu nermenin btn ayrntlarn tekrarlamakszn, lkenin on
blgeye ayrld (Critias 116e) ve orikalkumun altn dnda bi
linen tm madenierden daha deerli (Critias 114e) olduunu
anmsatmak yeterl idir. Bylel i kle Atlantis Klistenes'in yaratt
on kabileye ve Lavrio g m madenierine sahip olur.
Ancak daha nem li soru, Platon'un neden bir Herodot kis
vesine brnddr. A ti na' n n Atlantis'le savan neden
Pers Savalar'ndan bahsediyorm u gibi anlatr? Byle anlat
t yadsnamaz. Atlantis ord u Vt' d onanmasnn dev boyutla
r (Critias 118e-11 9b) Serhas'n ayn byklkteki glerini a
rtrr. Tek bana Atlantis'in bakenti bi le, bi rok baka malze
menin yan sra on bin sava arabasyla i k i yz tekne salar. Ne
var ki, Pers Savalar'nn yks t tr s tvrilir. Burada Plataia,
gerekte olduu gibi, Maraton'dan n ct' gt'l i r.
"lk bata Helenierin yldz olan A t i na, tekilerin dmesin
den sonra zorunlu olarak tek bana ka l nca byk tehlikeler
le karlat; ancak galip geldi, yaklaa n l a rn tepesine zafer ia
retleri dikti, onlarn henz boyundu ruk altna almadklarn
kle etmelerini engelledi. Ancak Herakles'in stunlarnn iin
de oturan bizlere, (ki burada konuan bir Msrldr) hepimize
ltfedip zgrlmz balad."
(Timaeus, 21 c-d)
Plato'nun deinmedii, aslnda anlatmakta zorlanaca, Ati
na hop/itlerinin (hoplites) Atlantis donanmasn alt ettikleridir. Ne
var ki iki ordunun lmden sonraki yazglar - gerekte old uu
gibi - Plato'nun btn anlatsndan szan, kara ve deniz arasn
daki temel eliki konusunda en ufak bir kukuya yer brakmaz.
Atina ve Atlantis arasndaki sava, "meum deprem ve su bas
knlar izler ve yine acl bir gnde toprak btn savalarm
z yutar; ayn ekilde Atlantis adas denize gmlr ve yitip gi-
30
der" (Timaeus 25c-d). Joseph Bidez21 Atlantis'teki birok "egzo
tik" zelliin Herodot'un Babil, Susa ve Ekbatana gibi grkem
li Dou kentleri tanmlarndan alndn bundan yllar nce be
lirler; dahas, Atlantis ad bile Herodot' tan gelir. Herodot bu
gn Marip olarak adlandrdmz blgenin batsnda ne bu
lunduunu anlatmadan nce "hibir yesinin adnn olmad
bir halk," olarak bahsettii Atarantes'lilerin "Ykseldii zaman
katklar gnee scayla insanlarn ve topraklarn kuruttuu
iin hakaret ettiklerini" syler (IV. Kitap, 184). 22
On gnlk yeni bir yolculuktan sonra, yaknnda bira.i su
olan tuzlu bir tepeye var l r. Bu tepe de meskfndur. Yan ba
nda Atlas adl bir da uza r. Dardr, kusursuzca yuvarlak
tr ve ylesine yksektir ki yaz olsun, k olsun, zirvesinin hep
bulutlar arasnda kald, grnmedii anlat lr. Bu topraklarn
halk, dan g tutan stu n olduunu anlatr. Bu insanlara
Atiantlar denir. "Canl bi r yaratk yemedikleri ve uykularnda
d grmedikleri sylen i r" (IV, 1 84) . Anlatda denizin te ky
snda deil, Afrika ktasnda bulunan Herakles Stunlar' dan
bahseden bylesi bir metni okumann birok yolu olduu kesin
olsa da, bana kalrsa bu yusyu varlak dala Poseidon'un sanki
mleki arkndan km gibi yaratt yreler arasnda kesin
bir balant vardr.

21 Bkz. Joseph Bidez, fos o 1'/aloll 1"1 /'< >ril'lll, (Brksel: M. Hayez), 1945.
22 Bu sayfalarn Lefrac dl' Pnpig.Hl'n nl XVIII. yzyl dizelerini etkilemi
olmas ok muhtemeldir:
Nil, kylarnda
llerin siyah sakinlerinin
Vahi glklaryla
Evrenin parlak gezegenine
Hakaret ettiklerini grd.
Gsz glklar, tuhaf fkeler
Bu barbar canavarlar
Cretkar sesler karrken,
Yoluna devam eden Tanr
Karanlk kafiderinin zerine
Ik selleri salyordu.

'1
 yleyse, yakn zamana kadar bu balant ya bunca az dei
nilmesine ne demeli? zellikle Fransa' da neden, tarih ve fel
sefe aratrmalar arasnda ok geni bir uurum olmasdr. Fi
lozofun tarihle ilgilenmesi, tarihinin de felsefeyle har ne
ir olmas kavram baz evrelerde kabul edilmeye balasa da,
bu gr kaynakl ar seme ve nceliklerine gre sralama a
balarndan vazgeme olarak alglanmamaldr. Ktann sa
dece Platon'un d r n olduu yzyllardan beri bi lini r
ken, bugn bile "Hl'rodot ve Tukidides'in Atlantis konusun
daki sessizliklerini" D k nana l myz? te yandan, Platon'un
Herodot'u ve Tu kidides'i oku mad n iddia etmek btny
le sama olur. Her i kisi n i oku d u u konusu nda en ufak bir ku
ku duyulamaz; ancak son ra ok u d u k l ar n klndine gre dei
tirir ki, bu da Herodot ve Tukid idcs'in - gerei sylemek ge
rekirse - kendi usullerince yaratt k l a r pozi tivist tarih iin pek
de olumlu olmaz.24
Platon Salamis arpmas' n Pcrs Savalar'ndan silmekte
btnyle zgrdr, 25 oysa Herodot ve Tukidides iin ayn z
grln dnlmesi bile imkans zdr. Yazdklar tarih ideo
lojik elerden soyutlanm olduu iin deil, almamas ge
reken snrlar bulunduundan. Tukidides Arkeoloji'de (I, 2-19)
deniz emperyalizmi kavramn tantrsa da henz yaratlmad
ya da dlennedii iin Atlantis' ten sz edemez.
Platon'un eseri balca kaynamzdr; yle de kalmas gere
kir. Platon'un yazdklarnda Kk-Atina / Atlantis i ftini olutu
ran ztlk ikililerine kout ztlk iftlerine rastlanr m? Bu soru
nun herkesin kendi belirleyecei deerdeki nanslarla olumlu
olarak yantlanmas gerekir.
Sokrates Cumhuriyet'in VII. kitabnn sonunda, iktidardaki fi-

23 Alnt J. Rufus Fears' dendir. Bkz. a.y., Atlantis: Fact or Fiction? yay. haz. E. S. Rama
ge, ss. 106-8. Salt kitap ad bile gerek bir rezalettir.
24 Bu sorunun ilk kez sorulduu nl bir makale iin bkz. Nicole Loraux, "lhucydi
de n'est pas un collegue", Qtaderni di storia, (Temmuz-Aralk 1980), ss. 53-80.
25 Yasalar III, 699ac.
lozoflar kuramn aklamasnn ardndan, okuyucularn by
lesi bir kentin kurulmas iin gerekli pratik koullar konusunda
uyarr. Her eyden nce kentte 10 yann zerinde olan herke
si "taraya gndermek gerekecek" (VII, 540e-541 a), geride b
yk bir blm anne ve babalarndan ayrlacak kkler bra
klacaktr. Sonra, VIII. ve IX. kitaplarda, Platon ideal kentin reji
minden daha geride olan drt siyasal rejim konusundaki kura
mn aklar: 1 ) Sparta tipi rejim, 2) altn ve gme sahip olma
ya dayanan oligarik rejim; 3) demokratik rejim; 4) Platon'un
Sirakza tiranlar I. ve Il. Dionisos rneklerinde gsterdii gibi,
bir tiran b ir fi 1 ozof yapacak yeterli artlar olan "asil tiranlk" .
Platon bir nceki rej imin deitirilmesiyle yeni bi r rejimin na
sl doduunu, bir nceki rejimin ocuklarnn nasl farkl insan
lara dntklerini si stematik bir biimde arahrr.. Bunlar, hay
ran olmaya layk, n l sayfalardr. Bir tanesini alntlamama izin
verin. Bu cmle oliga riden gel ien demokrasiyi tanmlyor:
Yneten ve yneti k,n ler yryte, yolculukta, dini bir tren
ya da etkinlik gibi orta k bir faa l i yette veya ayn gemini n yolcu
lar ya da askerlik yol da l a r, hatta savata bir araya gelip bir
birlerini gzlemledikleri zaman, yoksu l l a r varlkl l arca asla k
msenmez; tam tersine, sa va sra snd a sska a m a zi nde, g
neten yanm bir fakir glgedl' yl'lim i ve etleri n i n arln
yklenmi bir varslla yan yana d u ru p on u n sol u k solua kal
dn, umarsz olduunu gr nCl', bi)y llsi hL'ri fleri n varlklar
n yoksullardan korkmalar n a borl u oldu kla rn dnd
n, kendi gibileriyle bir araya gl'ld ii za man ilerinden birinin
bylesi heriflerden sz ed i p, bi r eyl' yaramadklarn syleye
cei ni dnmyor musu n?
Platon ii neredeyse bu gib i lere, "Biz ki hibir eyiz, artk her
ey olalm!"2o dedirlmeye kada r gtrecektir.
Yanl anlalmasn: Bu n l a r ta rih sayfalar deildir. Platon' a
arkaik tiranln demokrasiyi izlemedii, daha nce geldiini

2 6 VIII, 556c- e.

33
hatrlatmak gln olur. Bunun farknda olmamas dnle
mez: buna bir rnek, ayn dnemde tam tersi ynde hareket
eden akmlar bulunmasna karn, Peisistratos'un devrilmesin
den sonra, Kleistenes' in demokrasiye gtrecek isonomia (yasa
nnde eitlik) kavramn yaratt Atina'dr. Bylesi bir terim
kullanmama izin verilirse, Platon'un tarih deil, siyasal bilim
yazd sylenmelid i r. Timaeus'un ve Critias'n Kk-Atina'snn
dnda baka hibir ideal kentin bulunmad, Platon'un
Cumhuriyet'i yazd srada henz dlennemi olan ideal bir
kentin Platon'un z i hninde Sparta tipi bir ehre dnl na
sl kabul edilebilir?
Gerekte, kendi kenti ii nde statis' in, ayrlk ya da geimsiz
liin giriini yazarken, bizzat Platon Homeros'un bir taklidini
oluturur:
yleyse, Glaucon, . . . kenti mizde kargaa nasl doacak ve
yardmclarmz ve ynetenlerimiz birbirleri ve kendileriyle
nasl ztlaacak? Yoksa biz de Homeros gibi, "nce balarna
hiziplerin nasl geldiini" anlatan perilere mi bavuracak ve bu
tanralarn bizlerle oynad klarn, ocukmuuz gibi bizle alay
ettiklerini, kmsey i p, sahte bir ciddiyelle hitap ettiklerini mi
anlatacaz? (V III 545d-e)
Dies'in bilimsel bir zenle i fresini zd 27 nl nuptial
saysnn zarif ve bilge bir matematik bilmecesi olduunu be
lirtmek iin daha iyi bir yntem olabi lir mi?
Birer ift oluturan yozlam-ve-kusursuz kentler Atiantis
Atina iki lisine ok yakn olmakla birlikte, ayn zamanda da ara
larnda uzun mesafe bulunur: yakndr, nk Platon bizlere
bir meru kentle, felaketin eiinde dierlerini sunar; aralarn
da uzun mesafe vardr, nk yazar Critias'ta Cumhuriyet'te ol
duundan ok daha yaratcdr. En azndan, Atlantis'in siyasal
rejimini tanmlamann glnden sz etmek doru olacak-
27 Bkz. A. Dies, Le Nombre de P/aton, Essai d'exeese et d'listoire, (Paris: Imprimerie
Nationale), 1936.
 tr: Ada sanki gizemli bir yeminin denetledii, bir eit onlu
monariye benzer.
kinci rneim g olduu lde nl bir metinden geli
yor: Devlet Adam'ndaki mitos (268d-274c). Bu metni 1975'te,
Luc Brisson i le tartrken inceledim. 28 Sonunda, metni benden
daha iyi anlad ortaya kacakt.
Burada sz edilen ned i r? Karmzda iki ztlk ifti var. Bir
tarafta insanlarla genel olarak hayvanlarn Zeus'un babasnn
dorudan ynetimi altnda bulunduklar bir dng olup yine
altn a olarak adlandrl an, Kronos a. Bu altn ada inan
lar topraktan yal doar, gi derek genleir ve sonunda kay
bolurlar. Bu Kronos anda, Paul Valery'nin szleriyle insan
lar kentlerden ve felsefeden habersiz, "beyaz ve kutsal hayvan
lardr" . Tersine, bizim a m z olan Zeus dneminde insanlar
Prometeus'un, Hephaistos Vl' Athena'nn tanrsal armaanla
rnn yardmyla kentlerde yaayp felsefe yapmay becerirler.
Dier baz yarumcular gibi kavramakta zorlandm, Kro
nos ve Zeus alarnn ztlnn bir tarafta kendi bana bra
klm ve "snrsz eitlilik denizi ne" (273e) doru i lerleyen bir
dnyayla, te yanda tanrlar n yncttii dnya arasndaki zt
lk olarak belirtilemeyeceid i r. ' l t.rsine, Platon burada iki dng
anlatr: bu dnglerde evren kilh bu ynde, kah dierinde d
ner, yn deiti ri rkcn dl' Timacus' ta bl'l irti ltn ltre benzer koz
mik felaketkr o luu r. Da has, blgl'dtn sz etmek gerekir: 1 )
Kronos dnemi (27 l c-272d); 2 ) kend i bana braklan ve Atlan
tis gibi Bakalk, ya da saf eitlilie kayan dnya; 3) Zeus'un
denetimine ald dnya (273e-274d) .

28 Bkz. "Le mythe platonicien du Politique, !es ambiguilt?s de !'age d'or et de

I'histoire", Chasseur Noir, (Maspero, 1981), ss. 361-380. Seminerim srasnda ve sav
larn savundugu esnada bu metin Luc Brisson ile iddetli bir tartmaya girmemi
ze neden olmutu. Oysa Brisson'un daha nce yaymlanmam bir evriyi ieren
son incelemesi, Lectures platoniciennes, ss. 1 64-205, yanldgm gsterdi. Kendimi
temize karmak iin ileri srebilecegim tek iddia, Platon'un sandgmdan da daha
sapk oldugudur. Geleneksel yorumdan ayrlmayan bir inceleme iin bkz. Come
luis Castoriadis, Sur Le Politique de Platon, (Paris: Seuil), 1 991.

35
 Bu metinde, Platon'un her zamanki kadar sapkn olduunu
kabul etmek gerekir. ki mitos arasndaki fark ve benzerlikler
gze batar. Dng deiikliklerine kout gelien ve insan rk
nn byk blmlerini yok eden dnemsel felaketler olur. Oysa
Atlantis yksnde, Ayn'nn kenti Atina'yla Bakalk'n geli
tii imparatorluk Atl antis noktasnda kesiir, sonunda ikisi de
ayn felaketin i inde yitip gider. Belirtmekte yarar grmesek de,
Platon'un Timaeus ve Crifias'ta olduu gibi, Devlet Adam nda da
'

masal anlattnn farknda olduu kesindir. Mitosun seviye

si vardr ve Timaues gelimen i n dnyas bilimin konusu olama
yacana gre gerek bir mi tos (29d) ise, Jean Beaufret'nin iddia
ettii gibi Timaeus'un btnyle aldatmaca olduu sonucu k
maz. Tersine, Timaeus ve Crifias'n nszlerinde mizah, hatta al
datmaca, Devlet Adam nda da mitos olduu kansndaym.
'

Ne var ki, Atlantis mitosunun dikkat ekici bir zellii i in

bakmamz gereken yer Yasalar olacaktr. Platon'un bu dev
adayla siyasal kurumlarnn tanmnda hem Pers mparator
luu geleneklerine dayanan zellikleri, hem de Herodot' tan
ve hatta Atina'dan ald vasflar kullanmasnn, bylelikle
Atlantis' le Atina arasndaki sava bir rpda "Pers" sava ve
i savaa dntrmesinin nedeni nedir? Platon Yasalar'n III.
ve IV. kitaplarnda kendi usulnce gerek tarihle yzlemeye
alr. Farkl siyasal rejimler iki anayasa barndrr. Bunlar, uy
gun bir ad gerekiyorsa, bt n dierlerinin gelitii iki anaya
sa ana-biimidir. Bunlardan birine doru olarak monari denir,
dieri de demokrasidir ve monarinin en ar biemi (akron)
Pers ynetimiyken, dierinin kayna Atina idaresidir; geri ka
lanlarn tm . . . dediim gibi, bu ikisinin deitiritmi biim
leridir. ( Yasalar 693e)29
Platon daha sonra Atina ve Perslerin gemite "doru den
geye" az veya ok ulatklarn, ancak giderek bu dengeden

29 ev. Des Places, CUF.

 Athena, Akrepolis M zesi, Lenormant kabartmasndan Trirere.

uzaklatklarn aklar. Persler bu dengeye Kuros'un dne

minde eriir ve bu aamada Platon Ksenofon'un Cy rop edia da '

kurucu krala layk grd vgleri neredeyse tekrarlar gibi

dir. Oysa Kuros ne denli iyi kral olursa olsun, "ocuklarnn ye
titirilmesini kadnlara brakr" ( Yasalar 694d), bunun da tah
min edilebilir sonular olur: 1 1 alefleri "ar mark ve di
siplinsizdir" (Yasalar 695b). Darius monariyi yeniden kurar,
oysa Serhas "Kambises' in reza letleri ni srdrr" (69Se). Hal
buki Atina, tam tersine, "mutlak iktidar karsnda mutlak z
grln" tehlikelerini ifade etmektedir. Pers Savalar dne
minde bu tehlike "karadan ve denizden gelecek dev bir istila
karsnda" (698bc) birlii ve yneticilere itaati pekitirir. Sala
mis zaman iinde nirengi noktas seilir. Maraton Salamis'ten
on yl ncedir (698c). Serhas'n hazrlklarn haber alan Atina
llar tek bir k yolu grr: Maraton baarsn tekrarlam ak
Temistokles'ten ve donanmadan hi bahis yoktur. Atinallar
gemilere deil, "umutlarna" binerler (699b). Ve sanki yeterin
ce ak belirtmemi gibi, Platon IV. kitapta (707bc) Maraton ve

37
Plataia nasl Heleniere zgrl getirmise, Artemisian ve
Salamis'in ayn Helenieri korkaklatrdn anlatr.
B u nerme V. yzyldan beri sre gelen ve daha uzun sre
gidecek bir polemiin sonucudur. 30 Deniz sava hopliteslere
korkakl retir (707ae). Bu koullarda, yirmi bin hop/itesi bu
lunan Atina'nn dev bir donannaya sahip Atlantis karsnda
neden tek bir gemisi olmad anla l r olur.
Platon ve halefierine gemeden nce, birka kelime daha: Biz
ada insanlarn gznde Platon, Atlantis ve Atlantis'in Atina'yla
sava anlatsnda bi l i mku rgu ol mad iin h a l a canl bir edebiyat
tr yaratmtr. Yaratt btn m i tasiarn iinde, tuttu denilebi
lecek tek eseri, budu r. Armenios'un ol u Er' in izi nden yrmeyi
kimse dnmez ve eer bizim Champs-Elysees gibi bir cadde
miz varsa, burada llerin oturmadn bilen yoktu r.
te yandan Platon'un varln belirttii ancak o dnemde
teknolojisinin yeterince gelimemi olduu bir sanat da mevcut
tur: Sinema. Cumhuriyet 'in VII. kitabndaki maarann, izleyici
lerinin iplerle smsk balandklar bir sinema salonu gibi ina
edildii iyi bilinir.31 stelik, Timaeus'un ilkelerini de sinemadan
alr. Gerekten de, Cumhu riyet'in sonularnn zetinden sonra
Sokrates yle der: "Bu kentin destekledii ekimelere deinen,
bakalaryla nasl rekabet ettiini . . . kendini hakl tarafta gre
rek savaa nasl girdiini anlatan birini dinlemek isterdim . . . " Ve
bu isteinden hemen nce, d krkln belirtir: "Bana kalrsa
bu duygu resirole ifade edilen, ya da gerekten canl olsalar bile
dinlenen gzel hayvanlar seyrederken, onlar hareket ederken,
kavgada, vcutlanna baknca tahmin edilecei gibi rakip olmu
ken grmek isternek hissine ok yakn" (Timaeus 19bc).

30 Bkz. Chasseur nair, "Une enigrne a Delphes" balkl aratrmam.

31 Bu konuda aydnlatc bir m akale iin bkz. Jacques Brunschweig, "Revisiting
Plato's Cave": J. J. Cleary ve G. M. Gurtler, Proceedings of the Bostan Area Colloqui
u m in Ancient Philosophy, XIX, (2003), (Leyde ve Bostan), 2004, ss. 145-1 77.

38
 Pire resmi binalar

blgesi

1 . Tcaret l iman

2. Agora ve t apnak

3. Askeri liman

LJ

Atlantis kenti

a. Kentin genel gr nm

Plaine: Ova

Canal princi pal: Ana kanal

Cana l : Kanal

M E I : l >l'niz

b. i Kent
b
1. Tapnak

2. Dikilita

3. Saray

4. Hipodrom

(Kaynak: Roland Martin, L'Urbanisme dans la Grece Antique, (Paris: Picard), 1974Bkz. s. 16
(Kaynak: P. Friedlander, Plato2, I, Berlin, 1 954, Levha IX, 1 ve 2 )
 Blm II
ANTK AGDA ATLANTS

Genel kannn aksine, Pinton'un halefieri Atlantis ile ok il

gili deildir.32 Bunlardan bi rou konuyu glerek karlamtr.
Platon'un ada olan gen tnrihi Sakzl Theopom pus'un s
radan bir tarih yazcs old uu iddia edilemez. 378 / 377'de do-
'
ar, "birok gelimeye gz leriyle tank (au topes) olur ve tari-
hini yazmak ii n dnem i nin en nemli kiileriyle, askeri n
derler, siyasal yneticiler ve filozoftarla temasa geer. " Bu bil
giyi Halikarnasosl u Dionisos'a (Pompeus 'a Mektup, 6) borlu
yuz. Theopompus tarihynz m na felsefe katan ilk tarihid ir.
Bu nu Athenn ios' dan ve Rodos' taki bir yazttan dolay biliyo
ruz. Theopompus Pl aton' u n bir yorumcusudur. Lobhudelei
onu her t rl hogrden uzak bir biimde yalanclk ve inti
halle sular.31 i ntiha l konusuna gelince, bizzat Timaeus ve Cri
tias metinleri nden aka alnt lar yapmtr. Eek kulaklar fab
ln yazd Frigyn Kral M idas, satirik dramlarda Satirierin ve
Dionisos'un m a iyl'ti nin ba Silenus'u sorgulayan kiiyle ay
ndr. Silenus gen i bir l keden, yani Merop denilen fanilerin
yaad Meropia' dan bahseder. Odisseia 'n n Kimmeryas gibi,
Meropia'da da ne gece vard r, ne de gndz; sadece bir eit
kzl afak. Bu byk kara paras, zerinde bulunan simetrik
ve birbirlerine dman iki kent tarafndan koloniletirilmitir.

32 Olduka eksiksiz, <tnntk yine de gncelletirilmesi gereken bir liste iin bkz. J.
Imbelloni ve A. Vivan tl', Le Livre des A tla11tides, ispanyolcadan ev. F. Gidon (Pa
ris: Payot), 1942, ss. 1 4-176; keza bkz. L. Sprague de Camp, Lost Continents: TJe
Atlmtis Tleme in Histor1 and Literature, 2. bask, (Dover, New York), 1970.
33 Bkz. Athenee, XI, 50Hcd, fr. 115, no. 259, Jacoby sekisi (F. Gr. Hist.); Teopompos
iin bkz. W. Robert Connor, Theopompus and Fifth Century Athens, (Washington,
OC: Center for Hellenic Studies / Cambridge, Mass.: Harvard University Press),
1 968. Keza bkz. L. Canfora, Storia dele idee politiche, economiche e sociali, I, yay. haz.
L. Firpo, (Torino: UTET), 1982, ss. 399-405, z. bibliyografya, ss. 4 1 8-419.

41
Bu iki ehrin arasnda inanlmaz bir boluk bulunur. Bu kent
lerden birincisinin ad Machimos'tur (Sava); ikincisi de Euse
bis (Sofu). Yaylnac olan birincisi Hiperborea'llar igale giri
miken, ikincisi bardr ve almakszn topran rnlerin
den yararlanr. Dahas, Meroplarn topranda iki de nehir bu
lunur: Zevk ve znt (Edonis ve Lupe) . Lupe'nin rnlerini
yiyenler gzyaiarna boulur, Edonis'in kysndaki aalarn
meyvelerinin tadna bakanlar yaamnn aamalarn sondan
balangca doru kat eder. Ksacas, Theopompus sadece Criti
as deil, Siyaset konusunda da kusursuz bilgi sahibidir.
Critias'n bu alayc pastiini bizim i i n muhafaza eden Eli en' dir
(Histoires Variees, III, 18).34 Onun sayesinde Theopompus'un me
tinleri yzyllar aacak, Meropia ve kentlerinin ykntl ar De
nizler Altnda Yirmi Bin Fcn..;ah kahramanlarnca da bilinecektir.
Ayn Elien (De la nature des mimaux, XV, 2) kaynan btlirtme
den Bonifacio Baaz'nn aklarnda dev deniz kolarnn bu
lunduundan, Atlantis krallarnn bu kolarn sa balar n ta
olarak ku llandklarndan sz eder. rnek olarak gsterdii kral
larn skender'in lmnden sonra gelen Makedonya krallar ol
mas, ad belirtilmeyen bu kaynan Helenizm'in ykselme a
na ait olduunu tahmi n etmemize olanak tanr.
Theopompus'a dnelim. Yazd metnin dikkat ekici yan
Platon alegorisinin yerine baka bir alegori kullanmas; dier
bir ifadeyle, bunun anlamn kavradn gstermesidir. Bu ma
sal Hristiyan Tertulli anus'un alaylarna neden olur (Adversus
Hermogenem 25,5).
Aristoteles, Sakzl Theopompus' a kyasla bambaka ap
ta bir kiidir. nsanlar genellikle Strabon' un Helenizm dne
minin corafyac ve Stoac filozofunu Apameia'l Poseidoni-

34 Bkz. Elien, De la Nature des Animaux, XV, 2, ev. A. Lukinovich ve A. F. Morand,

"La Roue a Livres" dizisi, Belles Lettres, 1991, ss. 40-42; bkz. Jacoby sekisi (F. Gr.
Hist.), no 1 1 5, f. 75. Jacoby'nin bir baka alnts iin bkz. Servius, Commentaire a
Virgile, Bucoliques, VI, 1 3, 26.

-C
us (M 1 35-5 1 ) ile kar ka r y a gl'l i r n Lsi n i i z l l' r l lr. l ' l.ton Vt'
Atlantis'in ilikisi Homeros i le A ka l l a r n Troya oval a r n d d i k
tkleri duvar arasndaki n d l'll fa rks zd r: "Onu yarat a n , y k a
cak oland" (Strabon ll, 1 02 Vl' X l l l, 598). Oysa Ari totl'ILs' i ,
Atlantis'ten sz etme f rsa t n b u l n uken, bundan Zl'n
le kand bir met i n va rd r. Bu metin, Kristof Kolomb'a
Cebelitark' tan Hindista n Vl' i n' t d orudan bir yol bu l ma
esini veren, nemli b i r yd:t. d r. Stageira'l filozof ne diyor?15
Dnyann hem yuv a rl a k, l w n dt> k re biimli olduunu ak
ladktan sonra, gney d l'n k u :t.t'yt gidildike yldzlarn degi
mesinden yola kara k, d t>v boyu tta olmadn ileri srp,
ekliyor: "te bu y :t.d t Hi i r k i , f lerakles S tunlar'na kom
u blgeyle Hind ist a n y i l nhri a rasnda bir devamllk oldu
una, bu sayl'dl' dl' hk bi r o k y a n us bulunduuna nananlar,
aslnda trnyll' i n a n l n d i b i r kany dillendirrn iyor. Daha
s, kant olarak b u t'n u he l g t l l r i n her birinde rastlanan fiile
ri gsterip, bu d l'Vd n l l k wdlniyle en u blgelerin bile ayn
zellikleri pay lat k l , r nd i nt1 n yorlar."
Adn Vl'rmln wk l t h i rlikh 1 krodot'u reddettii iin, gl
bir mantk. Oysa 1 h rc d ot ( l l l , 98-106), en deiik ve en gr
kemli blglllrin c.h'nyt1 n n s n rlarnda bulunduklar iin de
iik ve grkl'n l i old u k l,r i na ncndadr. Aristoteles'e greyse
Afrika' da Vl' A sy a ' dt1 1 i l bu l u nasnn nedeni, onlar birbirleri
ne ayn denizin ya l ddt rn,sd r. Bylelikle en ular birbirleri
ne dediklerindln, t u ( l nt zelliini yitirirler.
Fillerden sz ed il nwsi, A t lantis'e en ufak bir ilgi duy
mu olsa Aristotl'lls'i n bu f rsat karmayacan ve Herakles
Stunlar'nn tes i n l' dt i wce i n i dndrr: Atlantis'te de
filler vardr, veri m l i dot "tabitt olarak en iri ve en obur olan"
bu hayvan doyuracak bt>s i n i su nar (Critias 114e-115a). Frsat
uygundur, ama Aristotl'ks bu f rsat yakalamay dnmez.

35 De Coelo, II, 14, 29Ha; burada bi r ay rnt dnda J. Tricot evirisini (Vrin) ku l
lanyorum.

43
Oysa ayn Aristoteles (Meteorolojika, II, 1, 354a 22)36 "amur ne
deniyle, Herakles Stunlar'nn tesinde bulunan blgelerin
rzgarlardan korunakl olduunu" ileri srer. Aristoteles bura
da sular altnda kalm bir Atlantis'e gerek kalmakszn, "batan
adann kalnts amurlar nedeniyle iyice slaan" (Timaeus 25d)
baazn geit vermediini ileri sren Platon'u izler. Bu nokta
da Aristoteles'in Platon'un tuzana dt kuku gtrmez.
Kayna byk bir ihti mal le Tleopompus olup, Aristoteles'e
atfedilen Mirabilin ism i nde b i r derleme vardr.37 On altnc yz
ylda ok d ikka tli bir okuy ucu A ristotcles'in nitelemeleri ko
nusundaki kuku lar n d i le gl'tird i ktcn sonra, derlerneyi ok
doru olarak yle zc.. t ler: "!Szde A ristoteles] burada baz
Kartaca l larn Cebe l i tar k Baaz 'n n tesi nde kendilerini B
yk Okyanus'a at p, deni zde uzun sre yol aldktan sonra, ni
hayet karadan ol duka uzakta, ormanlarla ka pl, geni ve de
rin nchirierin sulad byk ve veri mli bir adaya rastladkla
rn ve onlarn, ardndan da birok bakasnn, topran iyilii
n i n ve zenginliinin ekiciliiyle, yanlarnda karlar ve ocuk
laryla gelip, oraya almaya baladklarn anlatyor. lkeleri
nin giderek tenhalatn gren Kartaca beyleri, oraya gitmeyi
lm cezasyla yasaklad, sylenti ye gre, geen zamanla kala
balklap eski devletlerini yknalarndan korkarak, bu yeni sa
kinleri adadan kovdular." Sz konusu dikkatli okuyucu evir
men Michel de Montaigne' dir38 ve bu satrlarn getii blm
de "Yamyamlar Hakknda" adn tar.
En nemlisi Polybius olan birka istisnan n dnda, Yunan
edebiyat kaiflerin deil ei timli insanlarn eseridir. Burada
filozoflar da unutamayz. Ayn durum, birka nemli istisna

36 Bu Meteorolojika alnts iin bkz. Proclus, Commentaire sur le Timee, 188, 22 (A.
]. Festugiere evirisinde s. 245).
37 Kar. P. Moraux, Les listes anciennes des ouvrages d'Aristote, Louvain, 1 951, ss.
1 61-163: Bekker basksnda bu metne atf 836b30-837a'dr. Sicilyal Diodorus'ta V,
1 9, btnyle benzer bir metne rastlamak artcdr.
38 Bkz. Essais I, XXXI, (Folio, Gallimard), 1 973 basm, ss. 304-305.

44
saylmazsa, Roma edebiyat iin de geerlidir. Kayplar kor
kuntur ve bunlarn en nemlilerinden birisi de eserleri gn
mze kadar ulaabi ]mi ol an Strabon'un ustas, ok ynl bi
lim insan Apameia'l Poseidonius'un yazlardr. Poseidonius
Quellenforschw (kaynak aratrmas-.n.) meselesini engelle
yen boluklar dol d u rurken, insan iin rahatlatc bir yardm
c olur. Ne var ki bazl'n ona dorudan atfta bulunulduu da
olur; rnein, daha nn dei ndiim bir metinde (Strabon II,
1 02) Poseidon i u s' u n A t la ntis' i n varlna inanma nedenlerinin
PJaton'un bu kon u d a k i kan sn d an da gl olduu ileri sr
lr. Daha sonrak i sayfa larda PJaton tarafndan kurulan ve kut
sallatrlma snci n i n he n z balarnd a olan Akademi iinde
bile bu tartm a n n s rd n greceiz.
Anlalabildii kadar y l a M.. HO ve 30 yllan arasnda ya
ayan, by lc1 i k1e d e Vergi l i u s' Lan on ya byk olan Sicilya
l Diodorus3Y bize Atlantis'ten sz ederken Platon'dan ok,
Herodot' u n ve M.. nc yzy lda Messini'de doan
Euhemeros'un mridi gibidir, E u lwml'ros bir kurarnc ve eski
den ulu insanlar olan tanrlar n daha son ra toplu hayranlk ne
deniyle daha yksek konuma getiri l d i i ni belirten dse] bir
seyahatnamenin yazardr.
Diodorus'un Tarih Ktphanesi'nde Platoncu anlamda bir At
lantis yoktur. Daha dorusu, Atlas'n ocu kl ar K a l i pso ve Odi
seus gibi Atantlar ile Libya' da yaayan, Amazanlarn komu
su ve kurban Atiantlarn bazen kartn ld grlr. Yazmala
r biraz dzeltince, bu karklk kaybo1 ur.40 Diodorus adn ver
mese de kaynann M.. ikinci yzylda yaam skenderiye
li bir mitoloji yazar olan ve "Deri kollu Dionisios" olarak da

39 Sicilyal Diodorus konusunda bkz. "Diodore et le vieillard de Crete" adl de

nemem. Bu deneme Michel Casewitz'in Bibliotleque historique (Tarih Ktpha
nesi) evirisinin I. ve II. kitaplarnda nsz olarak kullanlr: "La Roue a Livres"
dizesi, Belles Lettres, 1991. Ayn deneme daha sonra Les Grecs, fes listories, la
democratie adl deriemernde ss. 135-155 kullanlmtr.
40 Bkz. Diodorus'un 11!. kitab, CUF, yay. haz. Bibiane Bommelaer, s. 2, dipnot 2.
bilinen Midillili Dionisios ol mas muhtemeldir. Bu birka say
fann (III, LIV ve LVI) esini aka Euhemeros'u anmsatr. Yer
ok kesin deildir, Diodorus Atantlarn "Okyanus kysndaki
blgelerde yaadklarn ve veri mli topraklara sahip olduklar
n" belirtmekle yetinmitir.41
Oysa bu insanlar yabanllktan dzenli hayata geiren kral,
Uranos adl bi r y ldz gzlemcisinden baka birisi deildir.
Bir kent kurar ve astronomi becerileri sayesinde gelecei tah
min eder; btn bilinen topraklarn neredeyse tmn fethe
der, birok kar snd an on sekizi Titan, elli be ocuu olur. Kz
Vasileia'n rn (Kra l l k) kardei Hyperion' dan Helios ve Selene adl
iki harika ocuu ol u r. Amcalar tarafndan ld r l en ocuk
lar Atian tlar tarafnd an Gne ve Ay ile zdeleti rilir. Frtna
da kaybolan anneleri Vasileia tanra muamelesi grr, ad na
adaklar sunul ur. Hyperion' u n katlinden sonra Afri ka'n n bu
byl kral l, onu n bata Atlas ve Kronos olmak zere teki
oullar arasnda (III, LX) bl nr.
Dedesi gibi astroloji bilgesi olan Atlas, Herodot'un szn et
tii yksek daa kendi adn verir. Olu Hesperos Vasileia i le
ayn kaderi paylap yldzlara karrken, kzlar Atlantid' ler
"nsan rknn kayna olurlar" (III, LX, 4). lerinden biri Zeus
adl birinden insanln velinimeti Hermes' i doururken, bu
kez Kronos'un torunu deil, kardei olan bir baka Zeus'un
Girit'te on olu olu r. Poseidon'dan deil, Zeus'tan olma bu on
olan Sicilyal Diodorus'la Platon anlatsnn tek ortak noktas
dr. Varlyla, zerinde daha nce birka sz sylediimiz bir
Girit Atlantis'i mitosunu yaratt ak olan bu Zeus, Oli mpos
lu deildir. Btn dnyay ele geiren bu Zeus, Atlas'n karde
i Kronos adl bir haydutla kz kardei Rheia'nn oludur (III,
LXI, 1). Ya babasnn tahttan ekilmesi, ya da tiran Kronos'a kar
giriilen bir halk ayaklanmas sonucunda, onun yerine geer.

41 Kar. Bibiane Bornrnelaer, a.g.e., XI ve XLI-XLIV.

 lgin bir mitoloji olduu, ancak Platon m i tosu n. s. d t n t '
cik b i r iplikle bal olduu kesin. Oysa Diodorus' un nwtn i Pl.
ton ve Theopompus dndaki bir kaynaa dayanan tl'k .m l. l
dr ve Atlantis'ten sz eden dier btn yazlar Platon'a dayanr.
rnein bu durum adalarn anakaradan ayrlmasndan
Doa'nn sorumlu olduunu, Kbrs'n Suriye'den, Euboia'nn
(Eri boz) Boeotia' dan bu nedenle koptuklarn ileri sren B
yk Plinius'un (Naturalis Historia [Doa Tarihi], II, 204-205) ksa
atf iin de geerlidir. Hareket tersine geliim de gsterir: Epi
.
daurus rneinde olduu gibi adalar karayla birleerek kay
bolmutur. Bir de denizierin altnda kalan blgeler vardr ve
Byk Okyanus'un sularyla yu ttuu Atlantis' in durumu da
"Eer Platon' a inanrsak si Platoni credimus" byled ir. Sy
-

lernde bir alm kuku olmamas mmkn m?

Salo n 'un Hayat adl eserinde fazlasn eklemek eili minde

olan Plutharkos'un yaklam farkldr ve Platon'un aksine, M
sr yokuluunu yasa yapma gcne sahip Solon'un faaliyet
leri nin sonrasna yerletirir. Solon'un kimlerle grtn,
kimlerle felsefe tarttn ve kimin evindeyken Atlantis ania
tsn duyduunu bilir. Bu rahiplerin ad Heliopolisli Psenopis
ve Sais' den Sanchis'tir. "Bu kavram manzumlatrarak Grek
lere tan tmaya alt," der ve ekler: "Solon Sais'l i bilginlerden
(logioi) duyduu ve Atinal larla ilgili olan, Atlantis'in anlats
na (logos) ve mi tosu na (mu tlws) ayrlm byk bir eser yazma
ya girimiti. Ne var ki vazgemek zorunda kald; zaman ol
madndan deil, yal l nedeniyle iin uzu n l uundan kork
tuu iin[ . . . ] Platon bu A tle: ntis konusunu, terk ed ilmi ve bir
eit akrabalk hakk sonucu eline geecek gzel bi r blgeye sa
hip olur gibi, ele ald; bu konuyu sslemek ve geliti rmek ni
yetindeydi . Balang olarak anlatya, mitos ya da iirin hi sz
etmedii yksek kemerler, duvarlar, geni bir avlu yerletir
di. Oysa ge kalmt; hayat eserinden nce bitti . Yazdklarna
47
hayran kaldka, eksikleri dnp, zntye kaplyoruz. At
nallarn Zeus Tapna gibi, bunca gzel eser arasnda Platon
bilgeliinin yarm brakt tek yapt, Atiantik diyalogudur."42
Anlald kadaryla, bu metin sadece Platon' a bal deil
dir ve en azndan ii nde bir eliki barndrr. Atlantis mitosu
nun kayna balangta Heliopolis ve Sais'li iki bilgine atfedi
lirken, sonra sadece Sais'lilerin ad geer. Pla ton'un aniatsna
sadece bu son iddi a uyar. te yandan Plutharkos Platon'un en
yal halinde balayp bitiremedii Critias ' "Atlan tis"i n kayna
olarak gsterir. B i r nceki blmde, bu bitirerneme iddias
na inanmad m beli rtmitim . Eer eksiklik belirtisi tayan bir
diyalog varsa, bu diyalog Platon'un "yazman" Opu s' l u Filip'e
atfedilen Epinomis' i izledii Yasalar olmaldr. Btli n bunlara
kar n, Critias ve ta m a m l anmam Zeus Tapna benzetmesi
nefis bir edebiyat rneidir.
Daha sonra, Filoz(flnnll len i adl, edebi sumposim bii min
deki dev derlemenin yazar Naukratis'li Athenaios 200 y l ci
varnda "tatl" anlamna gek'n Taogrrta szcyle i lgili ola
rak (XIV, 690a) Critias'tan Platon'un bu kelimeyi kulland ksa
bir blm (115b) aktarr. Ama bu, bir filolog saptamas dn
da bir anlam tamamaktadr. Daha da sonra, byk Roma ta
rihilerinin sonuncusu, ciddi ve barok Ammianus Mareellinus
(XVII, 7) eitli deprem biim lerini iler. Ammianus Marcdli
nus, Miletli Anaksimandros ve yonyal Anaksagoras' n ku
ramlarna deindikten sonra, deprem eitlerinden bazlarn
inceler. Bu depremler arasnda, "Avrupa' dan daha b yk bir
aday" Atantik Okyanusu'na gmecek iddette patlam alar da
vardr.43 Avrupa gndermesi, Ammi anus Marcellinus'un do
rudan Platon'u kaynak alnarln gsterir. Byk Plinius'un

42 Btnyle tekrarladm bir eviri iin bkz. Anne-Marie Ozanam, "Quatro"

dizisi, Gallimard, 2000. Zeus Tapna Plutharkos'un lmnden sonra Hadria
nus tarafndan tamamland. naatma Peisistratos dneminde balanmt.
43 Bu inceleme 24 Austos 358 tarihindeki Nikomedya (zmit) depremiyle ba
lantldr.

48
tersine, Ammianus Mareellinus "olaylarn" gereklii konu
sunda en ufak b i r kuku d uymaz.
Ne var ki A m m ia nus M arce llinus'un bunlar yazd dr
dnc yzy ln i k i nci ya rsn da dev bir deiim grlr: Roma
mparatorluu' n u n b i r l l ristiyan devletine dnmesi sonu
cunda imparatorlu k tlhaasn n ruhani atalar Troya Sava kah
ramanlar deil, Hz. i hr. h i m Vl' 1 Iz. Musa olur. Dier bir ifa
deyle, kendilerini cn1s ls rmof. ya da gl'rek srail-oullar ola
rak gren Hristi yan l a r, t.ri h i M i hnai ya da Knossos'da de
il, Kaldea'nn Ur kl'nti ndt h.l.d na Vl' Ku ds' te deva n4 et
tiine i nanrlar.
Oysa Grek-Romen d ii ny.. Y. h u d i ol mas iin, nce Ya
hudilerin Yunan olma l a r gt 'rl'ktnk l i r. l : l i.s Bi ckL rman'n sk
a evirdiim cmllsi u y . r t . , " Y.l u d i ltrin ki tap ehli ol
malar iin, kitabn Grl'k,yt , v ri l nwsi gtnknwk tl'd i r." Bu
skenderiye'de balayan, .n. l' d .' i n dl' ()lt'm l i rol oy nad
uzun bir hikayedi r.
Birinci yzyln iki Ya h u d i y.11. r t .o..; t rltri, gii n m iizL' on
lar uzun sre grmezdln gt l nwyt . l . Y. l t d i ltri n deil,
bu metinleri bize Grek,.,. Vl' ,o1u .. ,., nld u k. i nnl i k l i bir di lle
miras brakan Hristiya n l a r s.yt.i dt u l . r: hu Ya h udi yazar
lar Titus Flavi us Josephus ( Y.hud i .d y l. Yossl'f bl' n M atityahu
Hakohen) ve skenderi yl l i Ph i lo 'd r. Ti tus l ;l a v i u s Atlantis'e
ilgi rluynasa da Phi lon i\i d u ru m ol d u ka farkldr. sken
deriyeli bir Yahudi olan Ph i lon l'sl'ri dl' K i tab- Mukaddes'in,
yani yasa koyucu Musa ' n n otori tt siy ll' Platon'dan Stoaclara
kadarki Yunan filozoflar n k i i h<1d at rm aya alr. Zaman
silsilesi konusunda en ufak bi r k u ku d uymaz. Hz. Musa ku
rallar "Hesiodos'tan ,ok uzun z. m an nce" koyar, ..axgoLc; E
XQVOL JTQOtEQOV.44 Ph i lon asln da D nyann rmezlii adn
almas gereken De Actcn ifa fc M w d i isimli eserinde Atlantis' i n

44 Bkz. De Aeternitate M111di, 1 9. R A mil ldez basks ve J . Pouilloux evirisi, Cerf, 1969.
sonunu getiren felaketten ksaca sz ederken neredeyse ada
Byk Plinius ile ayn ifadeyi kullanr.45 Alnty tekrarlayalm.
Phi lon ortaya yeni adalar karken bazlarnn da sular altn
da kaldn hatrlatr ve ekler: Atlantis Adas'nda - Platon' a
ll

gre Libya ve Asya'nn toplamndan genitir - bir gn ve gece

boyunca iddetli depremler olur, sular ykselir ve ada birden
(Eat<j>vt1;) sularn altnda kalr: Denize dnr, ama derin bir
ukur olduundan, zerinden tekne geemez" (141 ). Bu son
ayrnt Philon'un Platon'a btnyle sad k kalmadn gste
rir. Ustasnn ve Aristoteles' in aksi w, ka y p kta-adann yerini
alan balk / amurdan sz ctncz;-1" n k b u n dan sz etmesi
nin Kitab- Mukaddes'te Eski c.;a l .u hakknda sylenenler ile
kendi Tufan a n l a t s arasnd a u y u m so ru n u y a ra t a ca n n bi
lincinded i r.
Yah u d i ayd n l a r yasa lar n n kad i m l i i nden, efe n d i le ri olan
tek Ta n r l a r y l a ayrca l k l i l ik i lerinden ne denli em i n olurlar
sa olsun lar, k nad klar eylerden tmyle ayrm deiller
dir. Ti tus Flavius Josephus Con tra Apionem' de (birinci yzyl
sonu) istedii kadar Herodot'un ve Yunan tarihiterin yalan
c olduunu iddia etsin, bu iddiasn Yunanca yapar. Burada
ki tepki smrgeletirilmi insan tepkisidir, ayn refleksi Fran
sz smrgeciliini knarken efend ilerinin dilini kullanan Ce
zayirli yazarlarda, tarihilerde de grrz. Oysa Josephus r
neinde hi olmazsa Yunanllann gerek efendiler olmama
s, onlarn da Roma'ya tabi olmalar gibi bir fark vardr. kin
ci yzylda Apameia'l Numenios kel imenin tam anlamyla

45 Byk Plinius MS 79 ylnda, Vezv Yanardagnn patlamas sonucunda lr.

46 De Aeternitate Mundi evirisinde (yay. Arnaldez, 1969) J. Pouilloux ou JtAu)TOV
terimini "Sadece zerinden geilmez" olarak evirir ki, bu ifade bana imkansz
grnr. 1 1 7'den sonraki btn pasajn Theophrastus'a atfedilmesi iin bkz. H.
Diels, Doxographi Graeci, Opiions des Physiciens, fr. 1 2, Berlin, 1 879. Ayn atfn tek
ran iin bkz. W. W. Fortenbaugh v.d., Tleoplrastus of Eresus, Sources for his L ife,
Writings, Thoughts and lnfl uence, I, (Leyde, New York ve Kln: Brill) 1992, s. 351 :
Philon'un eserindeki atf iin bkz. ss 1 39-141 . Metnin amuru zikretmesi iin, bir
ka kez nerildigi gibi, dzeltme gerekecektir.

50
azndan baklay karverir: "Platon Attika di l i konuan h i
Musa deilse, nedir?"47
Bu sorunsal Hristiyanln savunucular (Tatianus, Antak
yal Theophilos, skenderiyeli Klement) tarafndan yeniden ele
alnp, gelitirilir. Bu kiiler gerek srail'in temsilcileri olduk
lar iin, Tanr'yla yaptklar akid uyarnca srail'in mirasn be
nimsemekle ykmldrler - en azndan, Tanr'yla birliktelik
lerini simgeleyen Tecessm'e kadar. Tecessm'e kadar, tabii,
daha teye deil. Edebi ve dini yaam 1 96 ile 222 yllar aras
na yaylan Tertullianus'u ele alalm . Gl ve tutkulu bir hatip
olarak Hristiyanl kabul etmi Pontius, Pilatus'a yaknlk du
yar (Apologetique XXI, 24) ve Yahudileri kyclkla sular (XXI,
25); ona gre Musa, "Aranzda [Yunanllar] en eski olan nl
Danaos' dan 400 yl nce yaar" . (Apologetique XIX, 3). Buna
gre Musa'y Sat rn' den daha yal kabul etmektedir. Tertul
lianus, Atlantis'ten sz eden ilk Hristiyan' dr. Peki, bu durum
bize ne anlatmaktadr? O, bu ifadeleriyle aslnda halk arasn
da yaygn olan hurafelerin aksine, btn felaketlerden Hristi
yanlarn sorumlu olmadklarn syler: "Tiber Irma tap kent
sular alt nda m kald, toprak m sarsld, ktlk ya da veba m
grld, hemen ' H ristiyanlar aslanlara atalm!' diye haykrr
lar." Tarihte felaketierin h i eksik olmadn hatrlatp ekler:
Platon da Asya'dan ya da Afrika'dan bile byk bir kara para
snn Atlantik'e gmldn anlatr."411 Yahudileri kadim ta
rihin orta direi olarak gren Tertullianus'un Tanr sayesinde
tahtta oturan Sezarlarn da Hristiyanlarn dualarn hak ettik-

47 Numenios=Leemans Fr. 10, s. 130; Numenios=Des Places 8 s. 51; bkz. skende

riyeli Klement, Stromates I, 22; Pamfilyal Eusebius, Evayydudt Jlror5t:icew
llpo1rapama:;v11 (ncil'e Hazrlk), IX, 7, 9 ve XI, 1 0, 14.
48 Bkz. Apologetique, XL, 2-4, yay. haz. ve ev. J.-P. Waltzing, giri ve not. P.-E. Da
uzat, 2. bask, (Paris: Belles Lettres), 2002. nemli olan Tertullianus' un Sicilyal
Diodorus'u okumu olmas (a.g.e., X, 7) ve Satrn'n bir insan (Kronos) oldugu
nu bilmesidir. Dnyadaki dier degiikliklerin rnekleri arasnda Atlantis'i say
mas konusunda bkz. hayahnn sonunda yazd De Pallio Il, 3.

.;
lerine inanmas (XXX, 1 ) artcdr. Hristiyanlarla Atlantis'in
ilk karlamas byle gerekleir.
Hristiyan hatip Arnobius da Tertullianus izgisini izler ve
ekirge istilasndan Troyal Helena'nn kanlmasna ve dep
remiere dnyay etkileyen felaketleri sralar; Atlantis'in su
lar altnda kalmasna deinirken, Hristiyanlarn bu felaket
lerde en u fak bir paylarnn olmadn belirtir. Arnobius iin
Atlantis'in yok ol uu, rnein skender'in fetihleriyle karla
trlacak tarihi bir gelimedir.49 Bu yazlar drdnc yzyln
hemen balar nda, Diocletianus'un Hristiyanlara zu l mettii
dnemde yaz l r.51
imdi de yz el l i yl daha sonraya, Bat Roma'nn paralan
d dneme gelel i m . Konstantinopolis artk Bizans olarak ad
landrabileceimiz bir "Roma" imparatorluunun bakenti
dir. Dnem, Pierre Chuvi n'in (Chronique)51 ustalkla tasvir et
tii gibi son pu tperestler adr. Teodosus'un 392 ylnda yok
etmeye alt pu tperestl iin Cicero ve hatta Tertullianus'un
bildikleri putperestli kten ok baka olduu kesindir. Hristi
yanlk kart son imparator olan "Dnme" Julianus (360-363)
Yunanllarn ve Romallarm d i n i nin yanda olmaktan ok, neo
Platon' cudur ve And re Piganiol (Empire chretien) onu "azizlik"
mertebesine bile ykseltir.52
Devletin arl bykt r, hatta ustam Henri Marroux'nun
ifadesiyle, "btncldr." Putperest olsu n, Hristiyan olsun,
kelimenin Greko-Romen anlamyla siyasi hayat ho grmeye
cek bir iktidarn kendini uzun Platon' cu terimlerle ifade etmesi
olaandr. Diocletianus dneminde, 301 ylnda yaynlanan ve

49 Arnobius, Cantre /es Getils, I, 5, 1, yay. haz. H. Le Bonniec, (Paris: Belles Lett
res), 2. bask, 2002.
50 Bu gndermeye Atlantis savalannn alegorik bir yorumuna yol amak iin ek
olarak bkz. skenderiyeli Klement, Stromates, 9, 58.
51 Pierre Chuvin, Chronique, "Histoire" dizini, (Paris: Belles Lettres), 1990.
52 Bkz. Andre Piganiol, Empire chretien, (Paris: Presses Universitaires de France),
1972, s. 162: "Aziz olarak grlmeyi hak etmiti."
kalntilarna bata Ancyra (Ankara) olmak zere im paratorlu
un deiik blgeleri nde rastlanan "Azami Kararnamesi' nin"
giri blmnn, Platon'un son ve ant eseri Yasalar'da kura
mn ve uygulamas n belirttii prooimior (giri) blmne ok
benzedii yadsnamaz. Neo-Piaton'cu Proclus'un (412-485) be
inci yzylda kaleme a ld Timaeus yorumu V. Rossi'ye gre
"ancak Hegel'in erieb i l ecei bir ustalk rnei" dir. Kutsal Pe
der A. J. Festugiere bu i fadeyi sz konusu yorumun olaanst
evirisine epigraf ola rak ku l lanr.53 Henri Marguerite ile birlik
te Platon incelemel eri m de ustam olan Vktor Goldschmidt b un
dan yarm yzyl nce bana, "Proclus'u okumayn, ukaladr;
Plotin okuyun," derd i . A m a Proclus Timaeus'u ve yan sra Plu
tarkhos gibi Atlarlik olara k adlandrd Critias' yorumlad
andan itibaren, onu oku m amak imkansz olur.
Balang ola rak Prorlus' u n tpk ustalar amblikos ve daha
dorudan Suri anos gibi, neo-Platon'cu olduu lde neo
Pisagor 'cu olduunu bel i rtmekte bilmem yarar var mdr?
Daha almalarn n bala ng cnda Lokri'li Timeos'a ait olduu
iddia edilen Doamr Yoru m/mmas isimli eserine - bu iddia as
lnda M.. birinci yzy l a a i t bir yanllktan kaynaklanr- gn
dermede bulunur ve neredeyse intihalle sulanr. Timaeus 'w Bir
Yorumu i le Platon'u n bir M .. beinci yzyl Pisagor 'cusunun
grlerini ifade etmek istediini iddia eden A. E. Taylor da
kendi ne zg bir biimde bir Proclus mrididir.54
Platon' dan sekiz yzyl sonra, Proclus yorumlad yazar
ne lde kavrar? Burada onu n iin bir kr nokta vardr, o kr
nokta da siyaseti Platon'u n i inde mi yaad yoksa dnde
mi tasarlad bilinmeyen polis ile ilgilidir. Proclus Yorum'un gi-

5 3 Bkz. K. P. A. J. Festugiere, Commentaire s u r l e Timee, Vrin 1 966. Eserden s,Hh

ce birka aynnhda uzaklayorum; rnein, bana gre Atlantisliler deil, Al l.nt
lar diyorum. Festugiere'i n evirdii metnin sayfa dzeni Diehl tarafnd,n gr
ekletirilmitir.
54 Bkz. A. E. Taylor, A Commen tary on the Timaeus, (Oxford: Oxford U i w r i t y
Press), 1928.
riinde Cumhuriyet'n gksel dzen olduunu belirtir ve kita
bn sonundaki nl cmleyi tekrarlar (IX 92b): "Kuruluunu
anlattmz kent [ . ], bana kalrsa dnyann hibir blgesinde
. .

bulunmuyor [ . . ] . Belki de bakmak isteyenin grecei, bakar

.

ken de kendi kendini ynetmek i steyecei bir rnek gibi orada,

gn ykseklerinde du ruyor." Proclus Atiantiara kar sava
n "ay alt evrende yer alan ve muhalefet ile deiimden kay
naklanan dnyaya bc.. nzedi i ni"55 ekler.
Proclus sadece wo-Pi atoncu deil, rnein amblikos gibi,
sayl ar zerinde.. k u rgu yapa n b i r neo-Pisagorcudur. Pisagor
cular her fizi k yen i l i i n saylarl a c.. vrelendi ini, Doa'nn b
tn eserlerin i n say l ara uyarak va r ol duunu iddia eder ( 1 6,
20, s. 44) . Sz konusu B i r olsu n, diad, triad ya da i l k drt say
nn toplam tetraktis olsun, hc.. r say bir akl ama gerektirir. r
nein bir diyaloa katlan l a r n says anlam l d r. Proclus usta
s Si rianos'un szlerine dayan r: Dinleyici says azaldka, sy
lem daha gizli ve daha tan m l anamaz bir biimde devam eder"
(26, 7, s. 49). Proclus'un gz nde, drdnc dinleyici hasta ol
duu iin, Platon'un szleri ni ciddiye almak aptallktr.
Sz konusu olan, neo-Pisagorcul arn erevesini aan bir ge
limedir. Saylar kuramnn amblikos'ta geometria, Talmud'da
gamatrya olarak adiandni mas artc olmamaldr.
Proclus'u okurken kii hem Atlantis yorumunun tarihiy
le hem de yazarn kiisel hermeneuitik yaklamyla karlar.
Bir felsefe ekolnn ba olmam akla birlikte, drdnc yz
yln ikinci yarsnda Akademi zerinde nemli bir etki ya
pan Krantor' a (76, 5-10) gre, "Platon'un adalar onunla
alay eder, Cumhuriyet' onun yazmadn, Msr kurumlarn
dan aldn" sylerlerdi. Platon bu alaylara ylesine nem ver
miti ki, Atinallarla Atiantlar arasndaki bu yky Msrlla
ra aktarm, bylelikle onlara Atnallarn gemite gerekten

55 Bkz. Proclus, Yorum, 4, 25, Festugiere, s. 27.

de byle bir rejim altnda yaadklarn syletmek istem i ti . "'"'
Ksacas, Msr dikilitalarndan Salon'un gzyle sz eden
Krantor iin, Atlantlarla i lgi l i tm bu sylem "ancak ve sade
ce hikayedir."
Proclus devam eder: "Ki m i leri de Atlantis'in gerekle en
ufak bir ilgisi olmayan, b u na karlk ebedi ya da Kozmos'un
geleceine bal gereklerlt i lgi l i iaretler tayan bir masal,
bir yk olduunu sylyor," (76, 1 0); bu da onlar Platon'un
nl ifadelerine kar kmak zorunda brakyor. Yazarn var
d sonu nemlidir: " M u t l a k gerek olan, bir bak afsn
dan gerek, bir dieri ndln gerekd olmad gibi, gr
nrde yanl, gizli anlamda gl'rek de olamaz." lgin olan,
Proclus'un bu "inkarc l a rd a n" hibirini anmamasdr; ne var
ki Atlantis'e ayrd sayfa l arn sonunda, Strabon'da grd
mz Aristoteles'ttn a d n bl' l i rtmeden bahseder. "Ksacas,
Homeros'un Phatacia ' l l a r ve Yunanllarn ina ettikleri duva
ra yapt gibi, ' Kan t yok o l d u ktan sonra, sz konusu soru da
yok ol mu saylr' dlwnwz, nk burada d rn kurgu
deil, gerek vardr."
Oysa ayn Procl us "gl'rtk" Atlantis konusunda son derece
de belirsiz tan m l a rd a b u l u n u r: "Bu cinsten ve bu byklk
te bir ada var olduu n u n ka n t n d denizde [Atlantik Okya
nusu] grlen kri a n latan baz gezginlerin yazdklar seyahat
namelerde gryoruz. ( )n l a r n zamannda bu denizin altnda
Persephone'a ada n m Yl'd i; bi ri Pluton'a, ikincisi Ammon'a,
bin stad(*) geni! iindt ol u p, sakinlerinin atalarndan ger
ekten de var olmu dev b i r Atlantis adasnn anlarn duya
rak bydkleri ortadaki ncs Poseidon' a adanm
dev ada vard" (1 77, 1 0-20) . Proclus "gezgin" olarak varl -

5 6 Festugiere "gerekten" szciin ! hakl olarak] kendinin eklerligini aklar.

Bkz. a.g.e., s. 111, dipnot 2.
57 Festugiere burada Aristoteles'e yaplan gndermeyi fark etmez ve " Prod us'u
bilinen bir itiraz dile getirdiini dnr. Bkz. a.g.e., s. 246, dipnot 2.
(*) Stad: Uzunlugu 192 metrt.' olan bir Yunan birimi (.n.)

55
n sadece kendisinin bildii Marcellus adl birinden sz eder.58
Atlantis'in inkarcianna deindikten sonra, Atina'yla Atlantis
arasndaki savata evrensel dzenle bir benzerlik gren, ou
Platon' cu, birka yazar sayar.
rnein, ilkel Atina'nn hareketsiz yldzlarn, Atiantla
rn da gezegenlerin ei olduunu ateli bir biimde savunan
Amelius:59 Atlantis adas yedi daireye blnm deil midir?
Ayn ekilde, Ori genes de Atina-Atlantis savan bir taraf
daha kalabalk, dieri daha gl ve daha donanml olan iki
iblis snf aras nda bi r a t ma olilrak grr. Yine daha nce ta
ntmz Apil meia' l N u nwn i os /\ti nal lar ruhlar soylu, At
lantlar da yamtla balii n m ru hla r olaril k anlatr. Porphiri
os ise Bat'nn "kti.i li.i k ibi i sieri n" yeri olduu kans ndadr.
Proclus ustalar lambii kos ve Sirianos' u n dndkleri konu
sunda ok daha dilbazdr: B i r ' i n dnyasyla Diad' nki arasnda,
Ayn'yla teki, Hareket ve D i nginlik, Snr'la Sn rszlk arasn
daki kartlk evrenseldir. Sonu nda bu yoruma taraf olur; ben de
Platon'un metninin bu ynde gittiini kantlamaya altm.
Proclus alkanlklar uyarnca benzemeleri oaltr: Pers
savalaryla ilgiyi ok iyi anlamtr: "Pers ordusu Yunanl la
rn ve zellikle Atnallarn zerine Dou' dan atld ve Platon
da Atina'nn, iki taraftan dzensiz seller gibi zerine gelen bar
bar ordularna bir merkezden kyormu gibi ders vermesini
grmen iin, Atiantik savan Bat' dan getirdi." (172, 1 0-20, s.
227). Bu insani benzemenin tesinde, Atina'nn yannda Olim-

58 Bkz. Festugiere, a.g.e., s. 233, dipnot s. 1 82-15' te Habeista zerie Aratrma

adl bir eserin yazar olarak yeniden ortaya kan bu Marcellus baka kimse tara
fndan tannmaz. Festugiere burada Marcianus adl bir bakasyla bir karklk
tan sz eder, oysa bu kiinin yazd "D Deniz Gezisi" Habeistan ile ilgili de
ildir. Proclus'un alntlad blmler Jacoby sekisinde 671 numaradadr.
59 Bkz. Festugiere evirisi ss. 112-11 5, Yunanca metin 76, 20-80 8 zeti. Amelius 21
yl boyunca talya'da Plotinus'un sekreterliini yapar, eserlerinin kronolojik d
zenini stlenir. Bkz. Luc Brisson, Dictiomaire des plilosoples antiques, I, yay. haz.
Richard Goulet, CNRS, 1989, ss. 1 60-1 64. Bilgeler arasnda bir, ya da iki Origenes
(biri Hristiyan, dieri neo-Platoncu) mi var konusunda tartma yaanr. Bkz.
Henri Crouzel, Origene, (Paris ve Namur: Le Sycomore), 1 985, ss. 29-31 .

56
pas tanrlar, Atantlarn tarafnda da Titanlarn (ve Atlas'n)
yer ald bir de tanrsal benzeme dikkat eker. Dahas, Herak
les Stunlar Ayn'yla teki arasndaki smr belirler ve Proclus
Politika mitosunun (273d) szn ettii "Sonsuz benzemezlik
Okyanusu" ar mn kilrmaz ve ekler: "Madde daha az iyi
olan dizideki tanmlar al r: snrlanmamlk, karanlk, man
tkszlk, lszlk, bilkalk ilkesi, diad; ayn biimde, Atan
tik Okyanu su da Atlil n tid adn korur" (175, 20-25, s. 231). l
gin olan, Diodoros Vl.' " ( )rfi st" ozanlar, modern yazarlar gibi
Girit'ten bolca sz ederh.rken, Proclus'un bu ada konusuhda
kuru bir cmleyle yet i rnt. sidi r: "lahiyatlar Girit' i Anlala
bilir ikamesi olarak k u l lan milyil altlar" (118, 25, s. 162).
Okuyucu Procl us'un Ymm' undan gzleri kamam, ancak bu
ustalk karsnda biraz rkm olarak kar; bir de,.Platon'un l
drmeye balad siyaseti nin lmne tanklk etmenin zn
tsyle. Proclus H ristiya nla rdan sz etmez ve Kader' e deindi
i olursa da, bunu Stoaclar gibi yapar. Eer deindii Origenes
Hristiyan Origenes ise, o zam an neo-Platon'cu felsefede ad ge
en tek Hristiyan' dr; ama bu konu henz zmlenmez.
Oysa tccar olduunu iddia t.den ve imzasn basite "bir
Hristiyan" olarak atan son bir kadim Hristiyan daha vardr.
Bu kii "Nesturi", yani Halkeden Konsili'nin (553) Ortodoks
luk tanrnma gre kafirdir. Monofizitler Hz. sa'nn iki doa
sn ar lde kaynatrrken, Nesturiler fazlaca ayrr. Tabii
szn ettiimiz kii kendini eksiksiz Ortodoks olarak tanm
lar. skenderiye' de, 547 ve 549 yllar aras nda yazd Hristiyan
Topog raf1fas Xl. yzyl yazmalar nda Casmas ndikopleustes
adn tar; daha eski belgelerde bu isme rastlanmaz. 6 Kiinin
Kozmos'ta, Hindistan' a doru giden gezgin olduu anlalr ve
60 Kozmas iin bkz. W. Wolska, La cosmograp/11e clretieme de Casmas lndicoplcustes,
(Paris: Presses Universitaires de France) "Bibliotheque byzantine (Bizans K
tphanesi)", E tudes. Ayn kii, Wanda Wolska-Conus ad altnda "Sources
chretiennes (Hristiyan Kaynaklar)" dizisi kapsamnda sz konusu belgenin
yeni ve dikkat ekici bir evirisini yaymlar ( cilt, 1 968-1973). Hayranlk uyan
drc bu bask ciltteki izimieri de ierir.
Basra Krfezi'nin tesine gemedii grlr. Kitab Kitab- Mu
kaddes ile sk ilikide bir Kozmos yorumu olmak amacn tar.
Dnyann boyu eninden fazla, iirilmi bir galeta biiminde ol
duuna, gk kubbenin sert bir cisimden olutuuna inanr (bkz.
s. 63). Bilimsel adan bakldnda, eser sadece Proclus' a gre
deil, rnein Strabon tarafnd an temsil edilen Eski a co
rafyasna gre de olaanst bir gerileme gsterir. te yandan,
bir Hristiyan popler kltr sergilernesi asndan sarscdr.
izimler zerimde Esk i Kah i re' deki Kpti mzesinde, bazlar
Cosmas'la ayn dll'mdLn kal ma ve Bat'da Roma heykeltra
lnn gelece i n i habl'r vl'rl'n yontu tarta ayn etkiyi brakmt.
Cosmas'n Atl antis kon usu nd aki ifadeleri XII. ve sonuncu
kitapta yer a l r (X I I, 2-H) VL' bu ifadl'ILr Ti meos dnda Yunan
llarn haberdar o l mad , Ka l d l'a' l larn bi ld ii bir K i tab- Mu
kad des tufa n n n yoru mu o larak gr I r: " Ayn Ti meos, filozof
olan da, te taraftaki topraklardan sz eder. Ona gre dar
da, Okyanus'un iinde, Gadeira (Cadix-Cadiz) tarafnda anla
tl amayacak byklkte, Atlantis adl bir ada vardr; tesinde
ki topraklardan gelen on kral (Ex. Tf tEgau yt' EJ..86uTa}, ada
halkn denetim altnda aldktan sonra Avrupa'y ve Asya'y
fethetmi; daha sonra Atinallara yenilmitir ve Timeos' a
gre bu ada Tanr tarafndan sular altnda braklmtr. Pla
ton ve Aristoteles' in onayladklar ve Proclus'un yorumlad
bu Timeos bizimkilere benzer dnceler ifade ediyor, [Hz.
Musa'nn] logos'unu deitirerek Bat'y Dou'nun yerine gei
riyor; hem bu topraklarn, hem de okyanusun tesinin on kua
n sayyor. Ksacas, hepsinin bu yky Hz. Musa'dan aldk
lar ve kendi anlatlarym gibi sergiledikleri apak."
Adammz Kaldea ve Msrl olup, "Yunanllardan daha eski61
(XII, 5-6)" tarihilere saygyla deindikten sonra, devam eder:
"Oysa dnyaya bunlardan daha sonra gelen Yunanllar yazy

61 'EA.A:']u: bana kalrsa, putperest olarak anlamak gerekir.

58
ge rendiler; Dou'nun dnda, Bat'da bir yerlere Yl'rkl'nk
ve eria'yla Msr'n ok uzanda yaayarak, ne grg tan,
ne de kulak misafiri olarak katldklar bu gelimelerden h abc. r
siz kaldlar. Tanr'nn Kitab'na inanmamalarnn, kendi aniat la
rn efsaneletirmelerinin nedeni budur." Oysa bu durum dei
ecek [ . . . J, Yunanllar da havarilerin aracl ve gerekletirdik
leri mucizeler sayesinde Kl'lam' a inanacaktr. "Ne var ki daha
sonra, belirtiler zaman la kesi l i nce, inanp vaftiz olan birok Yu
nanlnn Eski ve Yeni Ahi tkrc artk i nanmadklarn greceksin."
Bunlar, inanc zayf insan lard r. "Zaten S leyman adl bir Misrl
da Platon'a bu nedenk, 'Yu nan l lar hl'P ocuk kalmtr,' der; Yu
nanldan asla ihtiyar kmaz ve sizde zamann aklatrd hi
bir reti grlmez." Si i teyman ile Sol on, Sleyman ve Ms r
l rahip arasnd a i fte ka rk lk. 62 Bir yanda "Habeistan ve g
ney blgeleri ilahi metni kabulleni rken, sadece bilgelikleri ken
d inden menkul Yu na n l lar kendi selametlerini grmezden geldi
ler: bir tek yukarda szii n ii ettiim Timeos, hangi kaynaktan ya
rarlandysa, bel ki de Kaldea kaynaklarn kullanarak, anlatlar
n yeniden bii mknd i rd i : iHderden - dediine gre sular altnda
kalan - Atlantis ad n a gc.kn on kral, adann sakinlerini de kul
lanarak buraya yer k i ve. ardndan da Avrupa ve Asya'y istila
ettiler ki, bu ak bi r uyd rmadr ( 6:n:cp muj>E:crtatou f:<Jtt :n:A.ucr.a);
'

gerekten de Timcas bu adann yerini gsteremeyince, Tanr'nn

iradesiyle sulara gmi' ld iin ileri srd." Ksacas, yalan,
ama ncil'den esinlen n i bir yalan. Benzer mantk yrtmeler
daha sonra, Aydnlan ma :a'nda da grlecektir. imdiyse bir
Kpti'nin Yunanllar hakk nda dndklerini okuduk.

62 Editr Timaeus'un (22b) ayn dt>itirilmi alntsna iki buuk yzyl son
ra rastlandgn belirtir: Bkz. Eusdius, Chronique I, st. 3-4; a. y., EuayydKfi
JI.1Codt:w Jlpo1Capam<t:v1 (inril'e Hazrlk), X, 4, 1 9; Bylelikle Hristiyan
lar Solon'a yneltilen glg duymu olmaldr: "Solon, Solon, siz Yunanllar ebe
diyen ocuk kalacaksnz!"

59

1'. tr ..

i
l .. ,, . . . .. . .. . . . .

" 1 .

Cosmas ldiclopleustes'e gre Dya. MS. VI. yzyl

Kavnak: Cosmas Indiclopleustes, Topographie chretienne. c. [, vav. haz. Wolska-Conus, (Paris: Editions du Cerf), 1968.
 Levha IV: Geree yakndan da te bi r Jacques Brunschwig yorumuna gre, bir Atlantis grnts.
konografi erevesinde pek ihtimal verilmeyen bir baka seenek de Araf' t r.
XVI . Yzyl freski (anonim), Mantova, Dk Saray (Sala dei Cavalli), Klie: Soprintendenza per il Patrimonio Storico,
A rtistico e Demoetnoantropologico d i Mantova.
Levha VII: Atlantis Insula. Nicolas ve Guillaume Sanson Haritas, 1668. Yay. haz. Gilles Robert de Vaugondy, 1741 .
Klie: Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris. Bacon'da olduu gibi, burada da Atlantis Amerika'nn babsnda yer alr.
 Blm III
ATLANTLARIN DN
1485 - 1710

Cosmas bize Atlantis mitosu rivayetini, bir nceki blmde

aktarp zetiediim yntemle anlatan son "Eski / Klasik" olur.
Platon Bizans' a yetimi olsa da, metinlerinin yorumu dJ.1lda,
Timneus ve Critins' n y eni d l'n ele alndn gsterir hibir be
li rti yoktur. Kald ki, bu Ywnnltlnr Romaldr. mparatorluun
saysz diriliine karn, k nlnu bir tnrihten63 sz edilecek yer,
Bat olmaldr. Ti111ncus ' u n ba l l la rca bilinmediinden deil. Ti
mneus IV. yzylda Ca lcidi u s"1 ad l bi risi tarafndan Latinceye
ksmen evrilir; oku nur Vl' yoru m l a n r: Dnyann oluumunu
gstermek konusunda k i l isell'ri m iz i n vitraylar bile bu eviri
ve yorumdan yararlanr.
Bazen dein ildii gibi, C on fl' r l 'l i Aziz Brendan' anlatan r
landa efsanesinde65 mitosun i z l l r i w ras t l a nab i l i r mi? Ortaa
haritalar Yeryz Cenneti' nden Yl'cc- Ml'cc Krall'na, Pa
paz annos'un yaad ve Deccal ' n gr nd topraklara ka
dar saysz efsan evi ya da yar efsa wv i l kenin yerini gste
rir; btn bunlar 1 375 tarihli Kntnlnu 1\ tlas, ya da 1459 ylnda,
byk keifler yzylnn ortasnda Portekiz Kral Alfonso'nun
Venedikli Fra Mauro'ya smarlad hari ta iin de geerlidir. Ne
var ki Atlantis'in ad bu efsanevi l keler arasnda yer almaz.

63 Bu konuda hayranlk uyandrc bir eser iin bkz. Aldo Schiavone, L'Histoire brisee.
La Rame artique et l 'Occident moderne, ev. Jean ve Genevieve Bouffartigue, Belin, 2003.
64 Kar. Latince Platon kapsamndaki bask: Raymond Klibansky ve J. Waszink,
Timaeus a Calcidio translatus commentarioque i11structus, (Londra ve Leyde: Brill),
1962. Yorum Platon zerindeki lbrani etkisini doal gsterirken, Atlantis konu
suna en kk bir ilgi beslemez.
65 Bkz. Benedict Merrilees, Le vayage de Saint Brendan, ev. I. Short, Collection
1 0 / 18, 1984, nsz.

69
 lk zil 1485 ylnda, Floransal hmanist Marsile Ficin'in b
tn Platon eserleri kapsamnda Critias' evirmesiyle alar. Fi
cin anlatnn doru, ama Platon' cu anlamda doru olduunu
belirtir; bu nedenle Atlantis'i bir harita zerine izmek gerek
mez. Aklamasn ise ncil lkesine dayandrr.60 kinci zil bu
kez Kristof Kolomb belki de Aristoteles'in szyle yeni bir Hin
distan yolu bulduunu sanp, aslnda Amerika'ya varnca du
yulur. Yeni dnya? Oysa Pietro Martire d' Anghiera daha 1 Ka
sm 1493'te Barsel ona' dan Kardinal Ascanio'ya yazd mek
tupta bu iddiay i leri srm t r. 67 Atlantis treni artk rayna gir
mitir ve durdurul mayacakt r.
Claude-Levi Strauss'un kusu rsuzca ifade ettii gibi, spek
lasyon kap l ar ardna kadar akt r: " l l rslarn kendi ktalary
la doyu ramayan insanlara nerldeyse hi l'l dememi bir kta
sunuluyordu. kinci gnah iin her ey yeni den sorgulanacak
t: Tanr, ahlak, yasalar. Her ey ayn anda hem e zamanl, hem
de zt olacak, fiil olarak dorulanacak, hak olarak talep edile
cekti. Dorulanacakt, Yeryz Cenneti ve ncil, Eskilerin Altn
a, Ebedi Genlik Pnar, Hesperidler, pastaraller ve Fortu
natae Adalar; hepsi dorulanacak, ayn zamanda da kukuya
terk edilecekti."68 Shakespeare de Frtna' da "Brave New World"
diye selamlayacaktr yeni dnyay.

66 Bkz. R. Marcel, Marsile Ficin, 1433-1 499, Belles Lettres, 1958, ss. 630-631; bu
kapsamda keza bkz. J.-Ch. Saladin, La Bataille du grec i la Renaissance, Belles Lett
res, 2000.
67 Bkz. Alexandre von Humboldt, Examen critique de l'histoire de la geograplie du Nouvel
Continent, 5 cilt, Paris, 1836-1839. Yazar Kolornb'un yazdklarnda Atlantis'in yoklugu
nu belirtirken (I, s. 167), bu kiinin "Solon'un Atlantis'ini hatrlamaktan mutluluk duy
duunu" (I, s. 30) yazar. Arniralin olu Oviedo'yla giritii polemikte, babasnn Platon
anlatsyla ilgilenrnediini resmen aklayacaktr. Bkz. The Life of the Adm iral Christopher
Colombus by his son Ferdinand, ev. ve not. B. Keen, Rutgers University Press, 1959, ss.
28-34. Pietro Martire d'Anghiera iin bkz. G. Randles, "Le Nouveau Monde, 1' Au tre
Monde et la pluralite des mondes", Congreso internacional de Historia dos Descubrimien
tos, Lizbon, 1961, IV, ss. 347-382.
68 Bkz. Claude-Levi Strauss, Iristes Tropiques, Plon, Terre Humaine dizini, cep
basks, 1984, s. 79.

70
 Atlantis bu byk oyunda kendine nasl yer bulur?69 En
kaba ifadesiyle syleyelim: On altnc yzyl insanlar Yeni
Dnya'ya iki temel adan yaklar. Bunlardan biri besiendik
leri ve Platon'un Atlan tis 'ini de ieren Greko-Romen gelenek,
dieri de onlara gre gerei temsil eden K itab- Mukaddes
gelenei dir.
Daha 1 527' de, yerli halkn haklarn savunan nl piskopos
Bartolome de Las Casas, Platon'un anlatt ktann en az bir
blmnn felaketten ku rtu lduuna inanmann mantkl ol
duunu dnr.70
yl sonra, 1530' da, Vl'nldikli nl doa b i limci Ge
rolamo Fracastore Syphilis, sic morbus Gallicus adnda La
tince bir kitap yaymlar: baka bir i fadeyle, Frengi, Fransz
hastalzz .71
A merika'ya ayak basan spa n yolla r kalabalk bir hasta gru
bu iin bir ku rban tnni hazrlayan "ylrli" rahibe bu yapt
nn anlamn sora r. Bl'ri ki ha lkn n tarihini anlatarak cevap
verir: "Kukusuz," dlr a d a m, "A tlas adn duymusunuzdur.
Atiantlar bi r za m a n la r mu tlu ve tanrl bir halk olmutur. Ne
var ki zenginleti kl' tan rla r n fkesine hedef olurlar ve bu
fke kendini iki bii mdl' gsterir: birinci ceza Atlantis'in sular
altnda kalmasdr; i k i n cisi de hayatta kalanlarn, yani A me
rikallarn bu korkun sa lgna, frengiye yakalanmalar ." G.
Gliozzi'nin belirttii g ib i, bu aniat kklerini Timaeus'un giri-

69 Bu konuda yararlandgm iki alma iin bkz. Ida Rodrigues Prampolini,

L'Atlantida de Platn en las Cr611icas d>l siglo XVI, Junta Mexicana de investigaci
ones historicas, Mexico, 1947 ve zellikle G. Gliozzi, Adama e il nuoava manda: La
nascita deli ' antrapalagia came idl'ologia calaniale (1500-1 700), La Nuova Italia, Flo
ransa, 1976, ss. 1 78-246. Bu temel eser zellikle spanyol taraftan ve kart pole
miklerin bu tartmadaki yerini belirtir.
70 Yegledigi bask iin bkz. Histaria de las Indias (1527); yay. haz. J. Perez de Tude
la Buseco, Madrid, Biblioteca de autores espanoles, 1957, ss. 36-39.
71 Bkz. Sebastiano Degli Antoni'nin, 1 738 Bologna basks ve evirisi (dostum
Riccardo Di Donato sayesinde); Chantal Foucrier iki Franszca evirisinden bah
sediyor, biri Ph. Macquer ve Jacques Lacombe (Paris: Quillau), 1 753; digeri de
Prosper Yvaren tarafndan dogrulanp yorumlanan 1 847 Paris basks.

71
 inden alr. Fracastore asndan artc olan, tannlara ya
plan gndermenin Hristiyanlkla ilgili olmamasdr. Bir kez
daha kendimizi m itoloji ve m asaln usuz bucaksz ve zgr
dnyasnda buluruz.
Platon kutuplardan birini saiasa da, Kitab- M ukaddes'in
oluturduu dier kutu p en azndan ayakldr. Kukusuz,
Kitab- M ukaddes asnd an yknn bakahraman Nuh' tur.
Oullar Yafes, H abil ve K abi l btn insanln kkenini olu
tursa da, Nuh'a drd nc b i r ou l yaktranlar da vardr; an
cak Jonathan a d n ta y a n bu kii Gutenberg'in m atbaas sa
yesinde eriili r olan K i tab- M u kaddes' i n yaygnlamasyla
birlikte o rtada n ka y bol u r.72 Son d l'fl'Cl'dl' g olsa da, A meri
ka yerli krine bakp, epistemoloj i k ya da farkl btn engel le
re ramen insan oldu klarn anlal nca, on l a r N u h'un sulh
ne otu rtmak gerekir.
Kitab- Mukaddes kaynakl ikinci mitos srail'in kayp on
kavmiyle ilgili olaanst efsanedir. Gnmze kadar eri
mi rivayet evirilerinin kknde ncil' de yer alan bi r apokri
fa (dzmece) yatar (IV Ezra, 13, 40-44): liOn kavim nehri gein
ce kendilerini srgnde bulu r. O zaman uluslar kalabalndan
kopmaya ve daha nce hibir insann yaamad, son derece
de uzak bir yere gitmeye karar verirler." Daha kefed i l dii d
nemden beri, Amerika bu kayp on kavmin rahatlkl a ye rleti
rilebilecei bir blge olarak grlr. Hem stelik Kristof Ko
lomb Amerika'y kefe hazrlanmam olsa, yanna gemi tabibi

7 2 Bu konuda temel bavuru kayna olarak bkz. A. Borst Der Turmhau von
Babel. Gescliclte der Meinungen ber Urspru 11g und Vielfalt der Sprache11 und Vlker,
6 cilt, (Stuttgart: A. Hiersemann), 1957-1963. Nuh iin bkz. D. C. Allend, Tle Le
(Urbana: Uni
ge nd of Noal, Renaissance Rationalism in Art, Science and Letters,
versity of Illinois Press), 1949; keza bkz. B. Branell, "The Sons of Noah and the
Construction of Ethnic and Geographical Identities in the Medieval and Early
Modern Periods", The William and Mary Quarterly, UV, I, Ocak 1993, ss. 93-142;
L. Poliakov, Le Mythe aryen. Essai sur Ies sources du racisme et du nationalisme,
Calman-Levy, 1 971, yeni basm, (Brksel: edit. Complexe), 1987; M. Olender, Les
Langues du Paradis, Seuil, 1989

72
olarak branice bilen bir tercman, Hristiyanl ksa sre nce
kabul etmi Luis de Torres'i73 alr myd? Demek Hindistan'da
ya da in' de bu kayp srail-oullarnn torunlarn bulma
y umuyordu. Aslnda bu mitos Atlantis efsanesiyle de kesi
ir, nk sz konusu on kavmin ada-ktann kaybna neden
olduklarndan kukulanlr.74 Bir de Atlantis'in gerekte Filis
tin, ya da Tufan ncesi d nya olduu iddias kabul edilirse,
Casmas'n Topographie clreticll le' ile buluulmu olur. 1578 y
lnda Paris'te Estienne bask s Platon'u yayna hazrlayan Jean
de Serranus da bu mant yrtr.75
Bu konular ncelikli olarak ispanya' da ele alnacaktr tabii.
1492 ylnda, Kolomb'un yoku l uuna balad gnlerde Gra
nada Ferman'yla Yahud i l l' r i k ra l iyt'l topraklarndan kovan s
panya yeni seilmi h a l k o l m ay i d d ia l'dl'bi l ir durumdadr.
Ksacas, Yeni D nya, K !. l d l ri l i ll'r, d i l ll ri v e kkenieri ko
nusundaki tartm a l a r isp <m y a d a Vl' i spa nya hkmranlyla
'

ilgili olarak arlkln' i n (V. Ca rlos) kra l l ya da l l . Felipe'nin im

paratorluunda ba l a r. B irok aland a old uu gib i, Venedik el
ileri bu tartmada da g venili r tanklardr: arlken spanya's
nezdinde Vl'wd i k l l i s i olan Gaspara Cantarini 16 Kasm 1625
'

gn Senato'da ok unan raporunda, merakl bir izleyici olarak

Aztek mparatorluu'nun grkeminden bahseder ve Conquis
tador vaht'li ndl'n yaknr.76
Francisco Lopl'Z de Gomara 1552' de resmi szclk grevini
stlenir. Timacus ve Critias'tan sz ettii Historia general de las In
dias kitabnda, Platon'un anlattklaryla olan mhim elikilere

73 Bkz. T. Parfitt, Tl/1' Lot Tribes of Israel, The History of a Mytl, (Londra: Weiden
feld & Nicholson), 2002, z. ss. 25-25; keza bkz. A. Destreumaux ve F. Schmidt,
Moi'se geographe, Reclerclu sur Les representations juives et chretiennes de L 'espace,
Vrin, 1988: Parfitt bu kitab grmezden gelir. Soyaacnn tarihi iin bkz. Chris
tiane Klapisch-Zuber, L'Ombre des ancetres, Essais sur l 'imaginaire medieval de la
parente, Fayard, 2000.
74 Kar. T. Parfitt, a.g.e., s. 2.
75 Bkz. Cilt III, s. 1 05 .
7 6 Gliozzi, a.g. e., s. 184.

73
aldrmadan, Atlantis'i yok olmam gsterir ve yeni topraklarn
bu ykye kusursuzca uyabileceini kantlamaya alr. Daha
s, Meksika' da suyun ad atl olarak bilinir. Gomara' dan nce
bir baka saray szcs, Gonzalo Fernandez de Oviedo 1535'te
yaymlanan Historia General y Natural de las Indias'ta Antillerin
aslnda btnyle spanya kralnn mlk olan Hesperidlerin
bahesF7 olduunu i leri srer. arlken, ya da V. Karl yazara,
"bu topraklarn bin seksen yldan beri kraliyet m lk oldu
unu ve Tanr'nn bu nca yldan sonra bunlar gerek sahibine
iade ettiini renmekten duyduu mutluluu" iletir?8
spanya kra l n n h i r baka tebaas, J. Van Gorp (Goropi us
Becanus) adl b i r Flaman, lmnden sonra 1580'de yaymla
nan bir metinde ada i spanya' n n atas ve Atlantis' in baken
ti, Eski Ahit kenti Tarsis' i n, ya da Herodot'un Tartessos'unun
Yafes'in torunlar Atlas-Tartessus ve Od i seu s-Hcsperus karde
ler tarafndan kurul duunu a klay n ca, yen i bir eik daha al
m olur. ncelik kardelerin b y ne, Atlas'a ai ttir ve byle
ce onun varisi spanya krallar da Atiantik A frika's ve Ameri
ka zerinde belirgin hak sahibi olurlar.7'
Ayn ekilde, Pedro Sarmiento de Camboa da 1 572 tarih
li Historia general llamasa Indica'da I l . F i l ip'e Atlantis' i n, yani
An1erika'nn bir zamanlar Avrupa'nn yan banda yer ald
n ve bu nedenle tanrsal hak ol arak spanya kralna ait ol-

77 Yunan mitolojisinde Hesperidlerin gnein batt yerdeki periler olduuna ina

nlr. Hesperidlerin bahelerinde altndan meyveleri olan elma aalar olduuna
inanlr. Strabon bu bahelerin ber Yarmadas'nn batsnda olduunu iddia eder.
78 Kar. A. Gerbi, La Natura delle Indie nuove de Cristoforo Colombo a Gonzalo Fer
nandez de Oviedo, Napoli, 1975. Beinci Karl'n mektubu iin bkz. ss. 379-380. B
tn bu savlar talya'da olmasna ramen spanya kralnn verdii maala geinen
nl bir sahtekarda n, Annius de Viterbe'den kaynaklanr.
79 Bkz. ] . Goropius Becanus, "Hispanica", Opera, Anvers, 1580 (yazar 1574'te lr),
ss. 35, 62, 105-108; kar. Gliozzi, a.g.e., ss. 42-44. Becanus'un spanyol merak Flaman
ca ve Hinte arasnda bir iliki bulmasna engel olmaz; Amerika'nn kimlii konu
sunda spanyol speklasyonlaryla ilgili geriye dnk bir tarihe iin bkz. G. Garcia,
Origin de los Indios del Nuevo Mundo, Valencia, 1603; Atlantis iin bkz. ss. 351-406. Ca
moens, Les Lusiades, Odiseus'u Lizbon'un kurucusu olarak gsterir.

74
duunu belirtir.80
nsan aklnn onurunu korumak ii n, etnoloj inin kurucula
rndan R. P. Jose de Acosta'nn A merika'y Atlantis efsanesin
den ve on kavimden dahice ayran L'Histoire naturelle et mora
le des lndes occidentales kitabnn da yine spanya' da, 1 589' da
Sevil' de yaymlandn eklemek gerekir. 81
Atlantis asndan baknca, Jose de Acosta en azndan bir
Fransz okuyucuya sahiptir: M i chel de Montaigne. Bu ba
kmdan Denemeler'in I . kitabnn "Ya nyamlar hakknda" ba
ln tayan o nl XXXI. blm n yinelemekten by k
zevk al acam: "Her eyi kucaklanaya alyoruz, ama eli
mizde rzgardan baka bir ey ka l m yor. Platon'un anlatt
na gre Salon Msr' da, Sais kenti ndeki rahiplerden tufan
dan ok daha nce Cebelitar k' n hemen dnda, Afrika ve
Asya'nn toplamndan da geni, A t l a n tis adnda dev bir ada
bulunduunu renmi. Bu l ken i n krallar sadece adaya sa
hip olmakla yetinmemi, anaka raya da uzanarak Msr'a ka
dar Afrika'ya, Taskana'ya kada r Avru pa'ya hakim olmann da
tesinde, admlarn Asya'ya d a a t m l a r ve bylelikle Majour
Denizi [Karadeniz] Krfezi'ne k a d a r A kdeniz evresindeki b
tn uluslara egemen olmu Vl' bu a m ala spanya'y, Galya'y,
talya'y boydan boya gl'n illr, Yu nanistan'a vardklarnda
Ati nallar taraf n d a n d u rd u n l n u l a r; ne var ki bir sre sonra
hem Atinallar, hl'n o n l a r, lwn dl' a d a l a r sularn altnda kal
m. Sularn bu ar h asa r n n YL' ry 1. ndeki meskun alanlarda
tuhaf deiikliklere neden ol m as n u h tL'neldir; zaten Sicilya'y
talya'dan [ . . . ], Kbrs' Su riyl' d l n, Negrcpont [ Eriboz] Ada-

80 Bkz. P. Carmelo Saenz de San l a M . ri. . r. f n d <m hazrlanan bask, Madrid,

Atlas, 1960, ss. 201 -205.
81 Bkz. I. Kitap, XX. blm: Camara'nn tvirisi yapld iin ( Payo , 1979) kitabn
Franszca adn belirttim; oysa bu l'viri ylesim yetersiz ki, ispanyolca orijinalini
ya da 1595 evirisini okumak daha doru olur; tt>mt'l bi r makale iin bkz. M. Batail
lon, "L'Unite du genre humain de P. Acosta au 1'. Chl v i gtro", Ml'langes fea Sarrailh,
I, Centre de recherches de l'lnstitut d'etudes hispaniques, 1966, ss. 75-95.
sn Boeotia'dan [ ] denizin kopard sylenmez mi?82 Oysa
. . .

bu adann kefettiimiz yeni dnya olduunu gsteren fazla

belirti yok; nk sz konusu ada neredeyse spanya'ya dei
yordu ve on iki bin fersahtan fazla gerilemesi inanlmaz bir su
baskn gerektirir; stelik ada denizcilerimiz bu yeni dnya
nn bir ada deil, iki kutup arasnda uzanan bir kta olduunu
hemen hemen kefettiler . . .

Montaigne'in Atlantis' i bi r Platon kurgusu olarak tanmlama

mas dikkat ekicidir. O tpk mem leketinde Dordogne Nehri'nin
kylarnn bana geldii gibi ansa bile Atlantis'in Kuzey' den
Magell an Boaz'na kadar l'1 dememi uzanan Amerika'yla
hibir ilgisinin olmadn bl'l i rt i r. H ristiyan eitimini gsteren
tek kant, tufan gnderml'sid i r. Atl antis' le Fil isti n' i kartran ku
ramlardan bahsetmez, ama "sa f" bir ta rih Vl' corafya talep eder
ve ekler: "Bize gittikleri yl'rlt"ri zel olarak a n l atacak topografya
clara ihtiyacmz var. Yoksa hi zl', Fil ist i n 'i gilrn olmann s
tnlnden yararlanarak d nya n n gl'ri ka lan blgelerindeki
yenilikleri anlatmak isteyl'n ll'rl' dl' i l . "
Denemeler yazarnn Fi l i s i i n' i nwrkeze alan bir tarih ve
corafyay reddettii bund .n ;.Hk anl atlamaz ve bu duru
Montaigne'in hem kl'd i yzy l , hem de izleyen yzyln
nde gelen beyin ll'ri nd(.n ou nun ilerisinde olduunu gs
terir. Kitabnda " Monta igw: de I' Atlantide au Nouveau Mon
de (Montaigne: A t l antis'll'n Yeni Dnya'ya)83 adl ok ilgin
bir blm Monta igw'l ayran G. Gliozzi Denemeler yazarnn
Conquistadores'llrin uygu l adklarndan ok farkl bir smr
gecilik giriiminden yana olduu kansn dile getirir. Gerek
ten de III. kitab n n V I . blm bu dorultudadr: "Bu en soy
lu fethi gerekllti rm ek neden skender' e, ya da o eski Yunan-

82 Btn bu rnekler Montaigne'in Gaius Plinius Secundus'un anlattklarn bil

diini kantlar. yuk.
83 A.g.e., s. 199-219; Montaigne'in kaynaklar iin keza bkz. M. Bataillon, "Monta
gne et les Conquerants de l'or", Studi Francesi 9, (1959), ss. 352-367.

711
l veya Romahiara ksmet olm ad; bu kadar ok impa ratorl u
un el deitirmesi, bunca insann kaderini etkileyecek boy l ... si
deiiklikler neden bu halklar zarafetle parlatacak, ayrk ot la
rn temizlerken Doa'nn armaan ettii iyi ekinleri glendi
recek, onl ara sadece dnyann tarm sanatn ve kentlerini si.is
l eme zevkini getirmekle yetinmeyip, o lkelerin yerlilerine Ro
mal ve Yunanllarn erdemlerini retecek ellere gemedi?"
Bu sayfalarn yazar Latince renerek yetimi, Franszca ve
Gascon dili konumaktad r. Ksacas, Roma kltrne ne denli
borlu olduunu bi l i r. Yanyarnl ara sayg duyar ve Amerika'y
ilk gren Batllarn anattklar ndan ok daha vahi sava d
nemleri yaad n d i.i n i.i r. Bu yzden, ondan zamanndan
nce yaam bir sm rge kart olmasn istememek gerekir!
Hollanda'da, nce nformcu Llyde niversitesi'nde, daha
sonra da Louvain Katolik ni v(.rsitesi'nde ders 'verecek olan
nl hmanist juste Li pse de spanyol Fatihleri acmaszca k
namakla birlikte Atlantis' i Av ru pa V(.' Afrika'nn Amerika'yla
iletiimini sal ayan ve 'I n r ' n n k(. l il m n n yeni dnyada ya
ylmasna imkan veren bir eit kpri.i olarak grr. Bylelikle,
Montaigne'in sarst ncil otori tlsi y(.niden kurulmu olur.4
Yolumuza devam ede lim: Fra ncis Bacon ( 1 561-1626)
Montaigne' i (1533-1592) izleyen kuaktandr. Bacon'n l
mnden sonra, kilisesinin pa paz W. Rawley 1627' de onun b
rakt tasla The New A tlantis adyla yaymlar.85
84 Bkz. Gliozzi, a.g.e., ss. 220-230.
85 Bkz. La Nouvelle Atlantide, suivie d VoLfae dars la pensee baroque, ev. ve not.
Michele Le Doeuff ve Margaret Llasera, Payot, 1983, yeni basm GF dizn, 1993: Ba
con, homas More, Utopia (1516) ve Tommaso Campanella, Civitas Sols, Idea Repub
licae Platonica, Frankfurt, 1623 arasndaki atma iin bkz. F. R. White (yay.), Famous
Utopias of the Renaissance, Hendricks House, New York, 1955. Campanella'nn Gal
leo Galilei hayran oldugunu belirtmek yararl olur. Bu konuda br yorum n bkz.
Chantal Foucrie L'Autre et le Meme, Pratiq1es et reecritures, yay. haz. Chantal Foucr
er ve D. Mortier, Publications de !'U niversite de Rouen, 2001, ss. 133-146. Keza bkz.
M. de Gandillac ve Marie-Agnes Manry, Cerisy Kolokyumu tebligleri, Atiantdes ma
inaires. Reecritures d'un mythe (derleyen Ch. Foucrier ve L. Guillaud), Pan s, Mchel
Houdiard, 2005, nsz. Bacon'n gecikmi bir mridi iin bkz. Condorcet, "A tlant
de ou efforts combines de I'espece humaine pour le progres des scences", Tableau

77
 Bunca topya gibi, Bacon'n yks de bir seyahatnamedir;
ancak Atiantik'te deil, Gney denizlerinde geer. Anlatc tek
nesin i n Peru' dan in' e hareket ettiini ve frtnann hepsi de
imanl Hristiyan olan denizcileri Bensalem Adas'na srkle
diin i belirtir: Ada ksmen Platon Atlantis'inin mirasdr ama
Aziz Bartholomeos'un abalaryla Tanr'nn kelamn kabul et
mitir; "nsan ruhun u n s n rl ar n geniletmeye kararl bilgin
lerce ynetilir" (s. 72). Ad a n n banda, Sleyman'n Evi ad al
tnda, bir bilginler grubu va rd r. Halkn arasnda, Avrupa'da
rastlanabileceklerden "ok fa rk l ," Mesih olarak kabul etmese
ler de, sa'ya byk sa y g d uyan b i rka Yahudi bulunur. Zaten
bu Yahudiler biraz Msl man' dr.
Sz edilen toplum i ffetl i ve tem i zdi r. Tck cinsellik evlilikte
gerekleir. Adada tl' ok l'lilik vardr, ne de ecinsell ik. Ben
salem sakin leri kend i h.ri n i d nya zevklerinden soyutlamaz ve
Venedik'i andran grke m l i kyafetler giyerler. Buras bir bil
ginler toplumudur, bi r ei t skenderiye Mzesi, ya da kusur
suz bir CNRS (Ulusal B i l i m Aratrmalar Merkezi). Bil i m ge
rek ok yksek zi rvl lcrde, gerekse de ok derin mahzenlerde
yaplr. Dikkat ekici b i r zellik: Matematik baat bilim deil
dir. Ne sk sk Verulam adn verdii kiinin savlarn tartan
Descartes, ne de Spi noza Bensalem'de yaayabilir. Her ey san
ki Atina ve Ati ant emperyalizmlerini n deierek Gutenberg'in
de heykelinin bulunduu bir kaifler meclisine dnm gi
bidir. Adada mikroskop kullanlr, ziyaretileri Platon karlar,
"bizden, nl birisi."
Bensalem' de branice, Yunanca, klasik Latince ve spanyol
ca konuulur. ngilizce bilindiini gsterecek bir belirti yoktu r.
Oysa Platon'a ilk bata san lacandan ok daha yakn olacak
bu dikkat ekici topyann dili ngilizcedir.

historique des progres de ['esprit hunain, yay. haz. ]. P. Schandeler ve P. Crepel, INED
2004, ss. 873-949. Bu giriimde pay alan ve bana sz konusu cildi armaan eden Yvon
Garlan' a teekkr ederim.

78
 Bacon, Galilei (1564-1642) ile ayn an insandr. Tand
m en ulu tarihilerden Pierre Chaunu'nn yerli yersiz de
olsa, modern a zaman iinde birbirlerine ok uzak iki kefin
evrelediini tekrarlarln duydum: Galileo Galilei'nin "dr
bn" ya da teleskopu icadndan (1610) sonra uzayn genileme
si ve XIX. yzyln banda Boucher de Perthes'n fosillemi in
san kalntlar bularak uzun sre daha eitimde kullanlmasna
karn, dnyann ncil' e gre tarihlendirilmesine son vermesi.
Galilei olmasa, Pascal nl, " R u sonsuz boluklarn ebedi ses
sizlii beni rktyor," c mlesi n i ku ramazd.
On yedinci yzylda Platon a n i ats n okumak zamann ge
nilemesini etkilemi olabili r m i ? a ra ra k da olsa, buna olum
lu cevap vermek zorunday m . Za m a n gt.>n iletmek i i n ya
Adem'in var olmadn, ya da onda n nn de i nsan l a r n yaa
dn kantlaya rak nc i l kronolojisini ldrmek gereki r.
Bu konu Antik a' n son lar nda ac ac tartlr ve rnein
Aziz Augustinus bu tartmalardan rnekler verir.s6
zgr d ncen i n merkezi Amsterdam'da saac La
Peyrere'in Preadnmifts adl kitabnn 1655' te yaymlanmasy
la tartma yen i d l'n a levleni r.87 Bu yazarn mezar tana atfen,
nl bi r talama vardr:
La Peyrere, lu iyi Yaludi burada yatyor,
HuRuenot, Kntolik, sonu nda Pre-Adamit.
Ayn anda drt dini birden sevdi,
Oysa ald rmnzl( ylesine derindi ki,
Seksen yln son u nda, seim yapacakken,
Zavall hibirini seemeden gitti.

86 Bkz. Cite de Dieu, XII, s. 10 ve XVIII, s. 40.

87 Praeadamilae, sive exercilalis quibus lraducuntur Primi Homines m te Adamum cm
dili. Kitap daha 1656 ylnda ngilizceye evrilir. La Peyrere konusunda k kusur
suz alma iin bkz. }ean-Pierre Oddos, Rechercles sur la vie el l 'reuvre d'Isaac La
Peyrere, 3. dnem tezi, Grenoble, 1977; Richard H. Popkin, lsaac La Peyrere (1596-
1 6 76), His Life, Work and lnfluence, (Leyde: Brill), 1987.
 Doutan Protestan La Peyrere'in hayatta kalmak iin din
deitirmek zorunda kald, srail'in kurtarlnasnn ateli
bir savunucusu olarak Napoleon dnemine kadar saysz oku
yucuya sahip olduu ne kadar gerekse, bir Protestan olarak
Adem'in ilk insan dei l, i l k Yahudi olduunu kantlama aba
lanyla Pascal'in keskin bir eleti risiyle karlat da o kadar
dorudur: "Kyameti ler i n, Pre-Adamitlerin, bin ylclarn vb.
samal an."
Birka sayfa nce Atlantis kon usund a bir spanyol milliyeti
liinin varlna deinmiti m. Oysa La Peyrere Fransa kralnn
bir Mesih grevi stlendiine inanan b i r Fransz milliyetisidir.
Platon'un, Salon' un azndan a n l att ykde, Atlantis'i bu
Atina yneticisinin Msr ' ziyaretindl'n Y.OOO y l neeye yer
letirdiini biliyoruz. Gerekten i nsa n n Adem'den ok nce
de var olduunu ileri srerken, La 1\yri.'re'in dayana bu
tarihlemedir.88 te yandan, kend i Fransz m i l l i yetilii ve At
lantis arasnda en ufak bir iliki k u rmaz. Platon Atlantis'in bir
zamanlar var olduunu sylemise, bu konuda tartmaya ge
rek yok demektir.
spanya'da douunu gzlemled iimiz ve XIX. yzyla ka
dar uzanacak olan bu ulusal-Atlantis' ilik, Avrupa'yla gotik k
kenleri dnda hibir ortak yan ol mayan bir lkede, sve'te,
olaanst bir gle geliir.
imdi artk Ol of Rudbeck' ten sz etmek zorundaym.
Thomas-Henri Martin bana bu kitabn birinci blmnn esi
nini veren "incelemesinde" bu olaanst kiiyi nasl tant
yor? "XVII. yzyln sonuna doru Olaus Rudbeck adnda son
suz bilgi sahibi bir sveli, Platon'un byk adasn aramaya
koyulur: Ne var ki rehberi Kitab- Mukaddes deil, kuzey mi
tolojisi Edda'lar olur. Yolu hi Filistin'e dmeyecek, gzleri
ni vatanna, sve'e evirmekle yetinecektir: Atlantis' i bura-

H8 Prar-Adamitae, orijinal baskda ss. 1 76-180.

HO
da grr; bu kadarla kalmaz A tant'larn Critias'ta sz edilen
bakentlerini Uppsala yaknnda bulduunu ileri srer ve t
myle milliyeti bu grn destekleyebilmek iin, drt cilt
lik dev tarih, mitoloji ve corafya kitabnda tm Avrupa ve
Asya haklaryla bunlarn btn ilkel geleneklerinin kklerinin
skandinavya' da aranmas gerektiini kantlamaya alr. Ba
ta son iki cildi olmak zere, eserinin son derecede ender bulun
masna ramen, Rudbeck'in nerdii sistem ok yank getirir
ve sve'in en ciddi tarihilerinden bazlar bile bu grn ta
raftarlar arasna girer."B9
Ksacas, Rudbeck'ten ve magnu m opus'u ndan (byk ese
rinden) bahsetmenin zamandr: Atlantica, sive Manheim, vero
Japheti pasterorum sedes ac patria, 1679 ve 1 702 yllar arasnda
Upssala' da yaymlanr.90
Yukardaki Latince adndan da anlalaca gibi, burada sz
konusu Rudbeck'in Atlantis'in, dier adyla Mann-Heim'n,
Nuh'un olu Yafes'in oturduu ve soyunun yaad yer ol
duunu kantlamaktr. Bu arada, kitabn adnda yer alma
yan gerekse, bahsedi len bu yerin sve' le bir tutulduudur.
Rudbeck'in eserine on be yld r vakfm ve her okuduum
da ayn rknty duyarm: Paranayak bir sav olduu iin
deil, bylesi idd i a l ara a l k nm ve insann bilimi barak ola
rak tanmlamakla ne kazanacan anlamyorum: Barak sanat
vardr ve bu sanat kendi ni, tpk Platon'un maaras gibi, sine-

89 Bkz. Martin, a.g.e., ss. 272-273.

90 Axel Leson'un yayma hazrladg ve 1 937-1950 arasnda yaymlanan ada lsve
e basknn IV. cildi, ss. 205-265 eserin yanklaryla ilgili ok deerli bir testimonia (ta
nklk) dizini ierir. Bu satrlarn yazar orijinal basknn Latince metnini okumutur.
Bibliyografya gerekten inanlmaz boyuttadr: rnein, bkz. J. Svenning, Zur Gesc
hichte des Goticismus, (Uppsala ve Stockholm : Almqvist och Wieksell), 1967; J. Svenb
ro, (bu konudaki ustam) "L'Ideologie gothicissante et l 'Atlantica d'Olof Rudbeck",
Quaderni di Storia 11 (Ocak-Haziran 1980), ss. 121-156: G. Eriksson, The Atlantic Visi
on. Olaus Rudbeck and Baroque Science, 1994; a.y., Rudbeck, 1 630-1 702, Lis, Liirdm, Dr
ni Baroqckens Sverige, (Stockholm: Atlantis), 2002. Almanya ve skandinavya'da go
tisizm tartmalan iin bkz. Dieter Lochmaier, "Das gotische Evangelium und die
Cimbrischen Heiden", Lychnos, 1977-1 978, ss. 54-70.

HI
mann henz icat edilmedii gereiyle aklarken, barok bilim
kavram hibir eyi aydnlatmaz. Hayr, asl sorun Rudbeck'in
(1 630-1 702) gerek b i r bilgin olmasndadr; kendisi hekim, pro
fesr, ardndan da Uppsala ni versi tesi rektrdr. Orada bu
gn bile grlebilen b i r bota n i k bahesiyle bir de anatomi am
fitiyatrosu kurar. Lenf dola m n kefeder, Copernicus yanda
olur, sve'e Descartes' ta n t r (Bkz. Llvha V I I I).
Btn bunlara ramen, f l r i s t i ya n ol may srdrmekle bir
likte, Yafes' in olu Atlas' n i svl,' tl' kk sa l d n a ve bt n
uluslarn bu soyaacndan ko p.m m l' Y Vl' l l r olduuna i nanr.
Andreas Vesalius'un uza k t ,m rl'wisi bi r a naton i ci olarak
sve'in derisini kaldr nca, , l t n d . A t l ,u t i s' i g r v e r i r. 4 1 Runik
yaznn Fenike ya da Yu n,m h. rf ll r i n d ln (1nce ku l lan ld ka
nsndadr. Hyperborea' d ll n, hc. l k n n uygarlatnc etkisinden
sz etmedii i in Herod o t ' u d nya kaifleri listesi nden ka
rr. Oysa talihin as l ci lvl'si, Yu na n l la r yalan sylemekten vaz
gemezken, Atlantis yks n C bi zl' anlatann Platon olmasdr.
Nedeni ne olursa olsun, son uta Rudbeck seilmi kavim rol
n srail oullarnda n , l r Vl' Atlantis'e baheder.
Asl tuhaflk, Ru d lwck' i n birok bilge insan tarafndan cid
diye alnm olmasd r. Newton 1720' de Atlan tika' dan bir ta
km ister.92 Rudbeck lwm Descartes'n adadr, hem de altn
c yzylda ortaya ka n ve 1434 Basel Konsili srasnda, Pisko
pos N icolas Rag v a l d i ' n in sve Krall'n dier hepsi ne oran
la daha eski, daha gl ve daha soylu ilan etmesiyle asl pat
lamasn gerekleti ren "gotik" milliyetiliin ateli bir taraf
tardr. Roma hkmdarlar tarafndan fethedilmek bir tarafa,
Romallar kendi i ttifakiarna girmeye zorlarlar. Ne var ki go
tik nceliin sve'in ulusal mitosu haline gelmesi iin lkenin
"stn g" olmas, baka bir deyimle Kral Gustav-Adolf'un

91 Bkz. A. Ellenius, "Olaus Rudbeks Atlantiska Anatomi, Lyclmos, 1 959, ss. 40-42,
ngilizce zet ss. 53-54.
92 Bkz. G. Erik.sson, a.g.e., s. 160.

82
(hd. 1611 -1 632) tahta gemesi beklenecektir.
Kendine gelecek eletirileri mizah bir anlayla sahneye ko
yan, nl hekimleri Hindistan konusunu kk bir bahvanla
(Jortulanus)93 tartrken dleyen de bizzat Rudbeck olur. Otu
rurnun bakanysa Apollo'dan bakas deildir. Apollo ve ulu
hekimler bu konuda ok eyler sylemi olsa da, kk bah
van ayn kanda deildir ve climerae atque deliramenta, yani se
raplar ve hezeyanlar konusunda duyduklarn anlatr. Kuku
suz, evresindekilere, Et nos Jomines, diyecektir, bizler de in
sanz, ama ulu hekimleri n de i nsanlk konusunda bir eksiUlii
yoktur: Et vos lomines. Rudbeck Atlantika'nn IV. ve son cildinin
bandaki resimli sayfasnda (bkz. s. xx) ilkeyi yineler: Et nos
Jomines. Burada kk bahvan oynuyor grnmek istese de,
Rudbeck aslnda eriilebilir b tn dilleri bilen, btn kitaplar
okumu, ayn zamanda da hl'rlangi bir kk bahvann insa
fna kaldnn farknda olan u l u hekimin kusursuz bir rnei
dir. Bu sefer de kk bahvzn roln stlenen, Ocak 1 685'te
baslan Nouvelles de la Republiquc des Lettres ile Ratterdam sr
gn Pierre Bay le' dir.94 Bay le A. Audigier adl bir Fransz'n
ayn yoldan giderek Galya' n n, yani Fransa'nn nceliini ka
ntladna deinmekle yeti n ir."
Gerekten de Fransa, kr. l l n sei lmi kavime evirecek
ideolog sknts ekmez. rwk iLrden biri XVI. yzylda Guil
laume Postel' dir; Audigier i st' N u h'un gerek adnn Gallus ol
duunu iddia eder.%
Gianbattista Vico, Lomba rd la rla ve Gotlarla benzer bir iliki

93 Atlmtika I, s. H90.
94 Pierre Bayle konusunda tem...>l aratrma iin bkz. Elisabeth Labrousse, Pierre
Bay/e, (Paris: Albin Michl'l), 1996. Yazar szlktl' Platm adl bir blm olmadg
na d ikkat eker: bkz. s. 1 94, d ipnot 32.
95 A. Audigier, L 'Origine des Franais c t de lc11r Empirc, Paris, 1676.
96 A.g.e., ss. 214-217: Ksa bir inceleme iin bkz. J. R. Stager, "France: the Holy
Lan d, the Chosen People and the Most Christian King", Melanges C. H. Harbison,
yay. haz. F. K. Rabb ve J. E. Seigel, (Princeton: Princeton University Press), 1 969.
yaamasna karn, Balang prensleri unvan iin ciddi aday
olan Etrsklere gvenebilen bir lkenin, ki buradaki lke laf
aslnda iyi niyetli bir "corafya terimi" kavramndan teye gi
dememektedir, vatandadr ve ilk kitab De Antiquissima rtalo
rum Sap ie n ta 'y (171 0) yazarken bir an iin de olsa Rudbeck'e
benzer bir mantk y rtmeyi dener, ardndan da tepkisini ko
yar: Tanr'nn ve tarihi dngnn karsnda ("seilmi kavim"
riteli dnda) btn ul uslar eittir.97
Rudbeck'in adalar arasnda dsel bir vatan aramak
szn Atlantis zerine soru soranlar vardr ve bunlar iinde
kukusuz en dikka l ek ici ol an Alman Cizvit'i Athanasius
Kircher'di r (1602- I 6HO). Kend i nden nce ve sonraki birokla
r gibi, Kirche r de A l la n l is' i n kalnt l a rn Kanarya Adalar'nda
grr. Mundus Subtcrmllcus''ll ad n Vl'rdii yeralt dnyasnn
haritasn (bkz. s. x) izl'rken Atlanlis'e de nemli bir yer ay
rr. Kanarya Adalar'nda Guanche ad n ve rdii esrarengiz bir
halk yaamaktadr ve bu insanlarn Allantis efsanesinden arta
kaldklar kuku gtrmez. Ayn varsaym X I X . yzyln ban
da yeniden stlacaktr. 99
Bir l kararllkla yineleyelim : Bizim ve Pierre Bayle gibi
adalarnn gzlerine ne denli tuhaf grnrse grnsn,
Rudbeck kendinden nce Bacon ve kendinden sonra Buffon gi
bilerin insan doaya yerletirme abalar dnemi nden soyut
lanm deildir. Daha nceki dnemlerde, ilk stratigrafi (kat-

97 Bkz. G. Costa, Le Antichita germaniche nella cultura italiana de Machiavelli a Vico,

(Napoli: Bibliopolis), 1977, ss. 372-373.
98 Mundus S ubterraneus'un Amsterdam'da baslmas bu Cizvit'in sanld kadar
kusursuz bir Katolik olmad eklinde yorumlanabilir; bkz. J. Godwin, Athana
sius Kircher, a Renaissance Man and the Quest for Lost Knowledge, Londra, 1979. Bu
bilgiyi Mareel Gauchet'ye borluyum. Keza bkz. Paula Findlen, Athanasius Kirc
her, The Last Man Who Knew Everything, New York ve Londra, 2004, A tlantis ha
ritasndan sz etmez.
99 Bkz. J. B. M. Bory de Saint-Vincent, Essais sur les lles fortunees et l'antique At
lantique, Paris, yl X l (1 803). Bory de Saint-Vincent'n Rudbeck konusundaki yar
gs acmaszdr: "lkesini pariatmak iin Rudbeck'in hi var olmam bir lke
aramas gerekir miydi ve sve iin Linne'ye sahip olmak yetmez miydi?" s. 445.
manbilim) kurarncs olarak tannan Danimarkah Niels Ste
ensen unlar yazar: "Eskilerin m asais aniatlarna kolaylk
la kanmak istemememe ramen, bu ykler iinde inand
m ok ey var. rnek olarak bana gerekliinin deil, yan
llnn tartlabilir geldii baz nermeleri alyorum. Me
sela: Akdeniz'in Bat Okyanusu'ndan [Atlantik] ayrlma
s, Akdeniz' den Kzldeniz' e alan bir geidin varl, Atlan
tis Adas'nn sular altnda kalmas." 1 00 Tufann, daha dorusu
tufanlarn nasl bir esi n kayna olduunu ilerideki sayfalar-
1
da greceiz.
Ancak, Atantl a r geri dndne gre, Aydnlanma
an' daki ilevler i ne bakm ann zaman geldi demektir.

100 Bkz. N. Steensen, Opera philosophica, yay. haz. U. Marr, Kopenhag, 1910, 2, s. 224;
P. Rossi, The Dark Abyss of Time, Chicago, 1984, s. 19. Bu bilgileri Alain Schnapp'a
borluyum: bkz. a.y., La Conquete du passe, 2. bask, Le Livre de Poche, 1998.

85
 IJl
N
Q
,(j '"1 ' >t ,, !
rtl :. r .,. ,.,
= .., .. 1- r
il" t. . i l f' E -
V
P J.. ll- ..lto .. ..
t. .
. . i. : ! i-
lt
i
r i'':'"J :. 1
.
1-r!'l f!li
- g
i" 3
:r o t 11 l t l t ; - !
0.. '"1 - - . .... r, " !t . ; .. :-t" i
l'Lr ri
i' r t ,...
tt-!.j1i-1 , :. 11 t-if r ;! . . t"f Jfi
> rtl ..... .. .. ; .

..... :
-ra.1 i t M1 - t- r " :: .. ,._. r-10 - .. . .,
t1
flB
. .
D:i 2" "' .
l l !i ., 1 r 1r ] = !tJfl B f At
,.... : :
: - IJl ! Jl t = a l' - 1 . - 'l l
=
- :. " 1 r ; l .. .. l !: f rJ " l r ro ll"
i" 3
fj "r ;..:: rfl
( ;"i fr- '" a a."M- t i -t..

...f!. i rz
rD O"'
"' = t - . t" -!{,.
. _ . (JI
O '"1 \()

1 8
<
.....,
.2}
0....0::: ;:;
fE:.f; J ;l ir 1 t!ttHfinif.' 1{ttit
(S"' Dr - r"I'Y
oq i
.! r - ' J : : ; J r i1!,. ! r : 1 J 11 r! ! f
::::.::- 0 >
::! . :. ::
<
s:! l rlit1 fJ,_l r; 1 er rt ! rJ li. ; ,,r ;
-
: g- ::
!J.
1 1-. i-J r : _
;.ill (rir " ;1 t1 .. =
:::.:. 0
iifi 1 !. Jf1Ji r ;
J I F( r; 1 f f'li tr
- "' ti- !:
o
0: v;
2:
27 D:i
0....0::: '"1 !:::1
; um !- 1 Vtf l! f!! ! ! ft1r 'FI J
z
o 0.. ::l o
:- .

:.
..
i-0l1 t rtir i-fl i! f."s-i1: i4 i H.
ro< ""
l iil 1nlrttuf. l tittr1tl!h

: -
, .-rl rtt .. 11
-
'"" . 1
O O"'
: 5
: - . . . . t n \L t,-r.. ' . . ' . li i'
'< :

-
lftffrtfriff,ll illfl!f1r!1rrrl!flf f;
:::
...;
: =?
A1atomici O/of Rudbeck ve Atlmlis- i.; '(l l l11
Atlm tica, Cil t I V, balangt.\ki n.., i l '" ''
 Blm IV
ATLANTS'N IIKLARI
1680 - 1786

imdi dein mek istediim konu kendini "felsefe" giriimi

nin merkezine konulandryor. Bir zamanlar iddia edildii
gibi, paganl Yahudi-Hristiyan mi toslarnn kalnt l ar e
rinde canlandrmak yn nde bil inl i bir aba101 var mdr? Olof
Rudbeck'in tuhaf almasnn bu k o n u y a b i raz yneldiini gr
dk; ne var ki Rudbeck H rist i y a n kalaca ktr. J I z. isa'nn armh
ta lmesi, Atlas'n torunlarn n y ry(i(i w Lwnzl'tilir ve evren
sel tarihin kilit ta o l du u n d a n , b i r klna ra a t l maz Baka bir
.

ifadeyl e, filozoflar E usl b i u s U :r. l a m a s " ta ra fta r sanatkarl arn

"

kotarmaya altklar, Bossul'l' n i n i l g i n b i r l'k i kh stlendii

giriimi, yani evrensl'l ta r i h i baa t i nci ! gl'llw iyll' btnletir
me abal ar n d zl n l i o l a r a k y k m m dr? Cl'vab n "evet" ol
duu nu varsayarsa k, o zaman k ltr sah ibi insanlar n ellerinin
altnda daha X V. yzy l d an itibaren en renkl i uygulamalar ya
pabilecekllri A n t i k \'a mitolojilerini bulundurduklarn hatr
latmak gerekir. jean Sta robinski'nin kusursuzca ifade ettii gibi,
"Masal dnyas, i l a h i gcn kararyla gerek bir kutsal ierik
ten mahrum, kafir bir alem olduuna gre, tahrif edildiinde ne
kf rden, ne de ihanetten bahsedilebilir [ . . . ] kutsal (Hristiyan)
ve (mitolojik bir dekorla evri l mi) kafir arasndaki ikilem yle
bi r biimde yerleti rilir ki, insan bazen aralarndaki ayrl, ba
zen de koutluu, ya da ebiimlilii ne karabilir."102 nce
bizzat Hristiyanlarn, daha sonra da rakiplerinin dile getirdik-

101 Bu konuda bkz. Frank E. Manuel, Tle Eiglteentl Century Confronts the Gods,
Cambridge, (Mass.), 1959, z. ss. 7, 245-280; keza bkz. Peter Gay, The EnligJten
men t. An b terpretation. The Rise of Modern Pagmism, Londra, 1966.
1 02 Bkz. Jean Starobinski, "Le My;the au XVIIle Siecle", Critique, 366 (Kasm
1977), ss. 975-997, z. s. 985.

89
leri soru, byk keifler sonrasnda lszce genilemi bo
lukta insanln dini tarihinin birliidir.
Avranches Piskoposu Pierre-Daniel Huet'nin 1680 yln
da yaymlad kitap, deyim yerindeyse, baruta kibriti akar:
Demonstratio Evangelica. Kitabn amac ncil kelamnn sade
ce brahim' den Musa'ya, Musa' dan da sa'ya giden soya bil
dirilmediini, Antik a ilahlarnn da Vahiy'in biimi bozul
mu varisieri olduunu kantlamaktr. un Kolaylkla fark edilece
i gibi, bu kolaylkla ters evrilebilecek bir yntem ve iddiadr.
Demonstratio, Atlantis konusunda birka sz ederken (s. 149),
bir yzyl nce Lopez Gomarra'nn yazdkl arm dayanr. Ksa
cas, Meksikallar Atiantlarn torun lardr. Buna karlk, Huet
Platon' da belagatli bir Musa grm olsa da, m i tosun Filistin
yorumunu yelemez.
Sz konusu Huet olsun, iddias n srdrenler, ya da kar
kanlar olsun, kendimizi tarihin veya eletirinin sahasnda de
il, bilginin alannda bu luruz. Bir metinden, rnein Critias'tan
hareketle, derine gm l m bir sr aydnlatlmaya allr.
ok eskiden, Jean'n Apocalypse'i de bylesi metinlerden bi
ridir. Rudbeck'in bir nceki blmde incelediim almas
Herodot'u tarihyazmndan silmek, Platon'u skandinavya ta
rihi konusunda kaynak olarak gstermek ve Atlantis'i Uzak
Bat' dan alp, Kuzey' e yerletirmek abasdr.
Huet sonrasnda ve filozoflada yeni putperestler arasnda
ki sava karsnda, Atlantis'i maskeli bir Filistin olarak tan
tan eski dnce yeniden canlandrlr. Bylelikle, Marsilyal
bir avukat olan Claude Olivier 1 726 ylnda, "Solon'un Msr
l rahiplerle Meksika tarihinden ok, brani tarihini konuma
snn daha akla yakn olacan," baaryla aklar ve bu ak
lamaya olaanst bir sav ekler: eria rma' nn tesinde
ki srail kavimlerinin toplam says on olduuna gre, Atlan-

103 Bkz. A. Dupront, Pierre-Daniel Huet et l 'exegese comparative au XV!Je siecle, Paris, 1930.

90
tis Adas'nda on blm vardr. Gnmz Urdn'nde bulu
nan Ruben ve Gad'n 11Msrllarca pek o kadar tannmyor ol
m as gerekir.11 104
Yazar pek farknda olmasa da, Kosmas ndikopleustos' tan
(Hindistan gezgini-.n.) esinlenen bu varsaym, benimsendii
Kuzey Avrupa'da Ru dbeck'in yaratt byk m illiyeti mi
tas ile atr. 1 733 ylnda baloyu (ya da atei) aan Lbeck'li
H. Scharbau 105 olur; onu biri Franszca yazan ve tartmay fi
lozoflara gnderen iki sveli papaz izler. 1 06
F. Baer'in izinde, ancak gnmzde 11kktenci" olarak
adlandrlabilecek b i r Katalik evrede bir dizi aratrmac
Herodot' a ve Voltaire' den bakas olamayacak /lXVIII . yzyl
Herodot'una" yklen i r. Bu konuda kusursuz bir rnek 1 786'da
Lahey' de baslan J-lerodotc historien du peuple hebreu sans le sa
voir adl kitabn yazar, papaz Jacques-Julien Bonnaud' dur.
Kitabnda F. Baer ' i n, hani u Protestan'n, hakl olduunu be
lirtir; Baer, "Platon'un bu parasnn bir Musa tahrifatndan
baka bir ey olmadn, A tlantis denilen bu adann hibir za
m an var olmadn, asl nda sadece arpk bir Filistin tanm
anlamnda kullanld n" kan tlamtr. Btn bunlar 11tan
rsal Platon'un" keyifle okunm asn engellemez. Yukardaki
ler Guerin du Rocher, L. Cha wl le ve Pera du Phanjas gibi bir
grup papazn107 filozoflara kar yazdklarnn zellikle tahrik
104 C.-M. Olivier'nin tezi iin bkz. M. dl S.lengrt, Continuation des Mernoires de
litterature et d'Histoire, Paris, 1726, ss. 19-4!i, z. ss. 29-30.
105 Olivier'ye atf iin bkz. H Scharbau, Obsaza/iors sacrae quibus varia Sacri Co
dicis utriusquefoederis lom illustrantur, ss. JH I -4 1 .
1 06 Bkz. J. Euvrernius, Atlantica Orientulis siz Atlmtis, Blrlin, Stralsung ve Le
ipzig, 1 764, 1754'te svee yayrnlanrn bir k i tabn Latince evirisi; keza bkz.
F. Baer (sve'in Paris Bykeliliinde papaz), 1-:ssai Jistorique et critique sur [es
Atlantiques dans lequel on se propose de faire z10ir la coformite qu'il y a entre I'his
toire de ce peuple et celle des Hebreux, Paris, 1 762, Euvremius polernii iin s. 1 0.
Diderot'nun Baer'e ynelttii ykc eletiri iin bkz. Diderot, Correspondance ine
dile de Grimm et Diderot, XV, 1829, ss. 1 60-172.
107 Bu grup konusunda bkz. Les Grecs, les historiens, la democratie, La Decou
verte, 2000, ss. 59-60. Kayglandrrnarnak amacyla, Eyll 1792'de katledilen pa
paz Bonnaud'nun tarih sahasnn yaps konusunda saysz eser veren dosturn

91
edici rnekleridir. Bu eit speklasyonlar bugn de yaplmak
ta, zellikle Birleik Devletler ve srail'in Protestan ya da Yahu
di, eitli kktenci ortamlarnda dile getirilmektedir.
Btn bunlar Voltaire'i gldrr: "Her eyden nce, Msr
firavunu Sesostris'in Yahudilerin Aziz Yusuf'undan bakas ol
mad aktr. Oysa Yusuf'un Sesostris olduunu kantlayan
M. Guerin daha sonra Sesostris'in Yakup olabileceini de kant
laynca, Yahudilerin btn dnyay eitmi olmalar ok mm
kn grnyor."108
nc ve drdnc yzy l iskenderiye ilahiyatlarn te
mel alan bu kurarn saden' H ristiyanlar iin anlamldr. Oysa
Rudbeck'i izleyenler (]rasnda, m i l l iyeti gnostikler de bulu
nur. Bunlardan birisi, s iyasa l bi rlq;neden ok nce talya'y
ycelten, Gioberti'n i n Primoto'su nu ( 1 843) bt'klemeden, lkesi
ni hem A tlantis'in va risi, l wn de Esk i a bi lge l i ini n kayna
ilan eden Kont Gian R i na ldo Ca rl i 'd i r (1 720- 1 795).
18. yzylda it(l l ya eski bir altn an peine dm
tm speklatrk'rt' ak bir ren alandr. Kantlarn, Roma
mparatorluu'nun zeri ne alanm Papalk kurumunun te
sinde, her birinin uygarlk tohumlar ekmi, ya da ncil d bir
Cennet'i tanm olmas muhtemel Etrskler, Yunanllar, ta
likler, gnmz Lombardiya'snda Alplerin tesindeki eski
Galya'nn Keltleri vardr.
talya' da veya herhangi baka bir yerde byle bir aratrma
nn yaplmasnda alacak hibir ey yoktur. Eski bir gemie
dn yolculuunun talyan usul bir Atlantis mitosu biemi
ni almas, zellikle spanya ve sve rneklerinden sonra, doal

Robert Bonnaud ile hibir akrabalk ilikisi olmadn belirtnem gerekir. Papaz
Bonnaud'nun burada ss. 1 72-173 alntladm, btnyle lgn kitabna dikka
timi eken Franois Hartog oldu. Bonnaud'nun kitab Restorasyon dneminde,
1 824'te Paris'te Gauthier, Besanon tarafndan yeniden basld. lk yenilenmesi
1 790' da gereklemiti.
108 Bkz. Voltaire, CEuvres completes, Garnier, 1878-1885, XXX, s. 390; keza bkz.
a.y., "Lettre a M. Panckouke," 30 Nisan 1 777, yay. haz. Bestermann, 1 28, Ban
bury, 1 976, s. 251 .

ll :2
grlr: Yerli ya da rakip bir mitosun yokluunda, bir i thal ya
da tepki efsanesine ynelmek tahmin edilebilir bir davrantr.
Oysa gelimeleri daha karmak ve daha kestirilemez klan,
bu konu hakkndaki m illiyeti mitasiarn Amerika hakkndaki
aklamalardr. Gerekten de XVIII. yzyln ikinci yarsnda,
Avrupa'nn yeni bir Amerika tartmas balatt gzlemlenir:
Buras, ilk gnahn etkisindl' kaldnn az ok bilincinde olan
uygar toplumlarn lanetindl'n kurtulmay baarm, i nsanl
bakir bir toprak mdr; yoksa a n cak sradan i nsani bir blge mi?
(
Bir altn aa m, yoksa bir l a nete mi tanklk eder? Baz evre-
ler iin XVI. yzyldan bl' ri A nll'rikallam Atlantis'in bu tar
tmaya alnmas kadar "doa l" bi r ey olamaz.109
Daha artc Vl' daha bl' k ll'n nll'z olan, Carli'nin iki tema
y belirli bir bl'Cl' ri / bl'n ri ksi z l i k i le birbirine kartrdn
grmektir. Ca r l i ' n i n A t l a n l i s ' i ayn zamanda hem talyan'dr,
hem de Ameri ka n; 1 1 0 sll' l i k bir de brani boyuta sahiptir:
Amerika'da bir Pl'rt u yga rl n ta nmlayan "Amazan" szc
branicedir. 1
Kahraman kont bu son u ra n ds l v a r r? Asker ya da polis di
lini kullanacak olursa k, b u y d p l .m on k ii deildir. Her ey
den nce, Platon'un yok o l u u n u .m l a l l anakarann Akdeniz
ile Amerika'y birleti rdiini dli n nll'k gl'rl'kir. Ksacas, tal-

109 Bu tartmada temel gr;; ii n l !.. / . A. ( ;l rli, Lo / list'ta del Nuovo Mondo. Sto
ria di u na polemica 1 75U-19UU. M i l.no vt N . po l i, ss. ( Yln i basm 1 983). Kitap
ta Carli'den de sz edilir.
1 1 0 Carli konusunda en eksiksii'. Vl' t do. r i nnll'llll' ii n bkz. F. Venturi, Rifor
matari Lombardi, Piemontesi c 1isullti, M i l.o Vl' N a p o l i , lllumitisti Italiani dizini
nin III. cildi, ss. 419-438. Carl i ' n i n lw i l'n ,-ok ilgillndiren eseri Lettere Arnerica
lle (Amerikan Mektuplar) (1770- 1 7H J ) d i /.isid i r w bunlardan ilk iki dizi 1 788'dl'
Boston'da Franszcaya e v r i lm i t i r v l '. ris' ll' b u l unmaktadr: Amerika' mn eski s
kinlerini kkenin i, toplum, siyscl c dili t(illrlcki kon umunu, sanat/arm, samyisii.
bilimlerini, yaam biimlerini, lk11ftklmu, rlo.mm nemli evrelerilli iki ynrkiimi
eski iletiimilli ve Atlantis'ill kaylolmsyl smurlallall sm devrimi incclcym Alliai
ka mektuplar . . . " talyanca basks iin lkz. Conte Carli, Opere, Milano, I 774, 1'11.,
nc ve drdnc dizinler X I I I . w X I V. ci ltlerdedir.
lll A.g.e., I, 26. mektup; II, 45. mektup, s. 38 7.
ya ayn zamanda hem Yunanistan'la, hem de Amerika'yla te
mastadr. Btn bunlar Etrsklerden ve tabii Keltlerden ncedir.
Yerli kral Jan us' un yerine geen Satrn, Atlantis halklarnn ba
nda talya'ya gelir. 112 Byle bir kurguyu ne Evhemeros uydu
rabilir, ne de Diodorus. Ksacas, uygarlk Akdeniz'e oradan,
Amerika' dan gelir.
Carli milliyeti hedeflerinde de olabildiince aktr: "Biz
talya' da her eyi yabanc lara, zellikle de atalarmz oldu
unu iddia ettiim i z ba rbari ara borlu olmak istiyoruz." 113
Dorusunu sykmek gereki rse, ilgin bir mantk; sanki uzak
Atlantis' tcn uyga rlat nc kahraman l ar getirmek yerlilii se
mekmi gibi. Cari i Yahudi geleneine kendine zg bir slup
la rcddedcr: Atlantis' i gtren tufan Yaratl'ta sz edilen tu
fan dei ldir. Bununla da yctinmez, Yunan geleneini ve gr
ne gre Avrupa'y tanmad kesin olan Herodot'u zellik
le batrr.U4 Bu arada, daha i leride deinceeim Bai l ly gibi daha
evrenselcileri de dahil olmak zere, Rudbeck'in kuzeyci yoru
munu da eletirir. Ik nas l olur da kuzeyden gelir? Doudan
gelmedii de kesindir. Uygar insanln gerek beii Amerika
Atlantis'tedir ve bu kaynaktan bi zzat braniler de yararlanm,
mirasn almhr.115 Gerekten de kantlanmas gereken, budur:
Ik insanla talyanlarn sayesinde ulamtr. 116
Carli, Rudbeck'in ardndan gelen tek Atlantis milliyetisi de
ildir. Kusursuz uluslar a olan XIX. yzyl incelerken, bah
sedeceimiz bakalar da olacaktr. Bu dalgadan bir sreliine

112 A.g.e., II, 45. mektup, s. 428.

113 A.g.e., ksaltarak, Il, s. 485.
114 A.g.e., I, s. 1 87; II, s. 405 vd.
115 Bkz. Opere, XIV, 82 vd.
1 1 6 Carli'nin kuramlarnn talya ve mektuplarn evrildigi Fransa dnda fazla
etki yarattg sylenemez. Yine de, bu mektuplara ksa sre sonra Quito krallg
nn tarihini inceleyen Cizvit Juan de Velasco'da rastladm. Bkz. Juan de Velasco,
Historia Natural del Reino de Quito, Quito (Ekvator), I, 1970, s. 269. Velasco dogal
olarak Carli kuramnn salt Amerikan zelligiyle ilgilenir. Bu bilgiyi Genevieve
Teitgen'e borluyum.

94
kaanlar da olur; rnein Bacon'n New Atlantis kitabnn bei
i ngiltere. J. Harrington'n Cromwell'e ithaf ettii ve yazar
nn zindana atlmasna neden olan Geeana (1656), eserin XV:III.
yzylda baslabil mesi srasnda John Toland'n belirttii gibi,
"Platon' un Atantik tarihini taklit eder," ama cumhuriyeti ve
tccar bir ngiltere'nin bu vgsnn edebi slup dnda, Pla
ton anlats i le hibir ortak zellii yoktur.
Oysa Aydnlanma a'nda ne ncil'e, ne de milliyetilie
dayanan Atlantisler de vardr. Uygarln ayn zamanda hem
in' den, hem Hindistan' dan, hem de Ortadou' dan yayldgn
aklay abilecek b i r i lkL'l Dnya117 yok mudur? Jordanes'in Roma
mparatorluu'nun y k l dntm i nde, skandinavya'dan sz
ederken deindii "insa n rk n n dl yata" (vagina gentium)
Eski Dnya' da mdr? Oradan Orta ya da Uzakdou'nun
blgesine yaylmam md r? Vol ta i n-' i n Le Mondain de bahset '

tii ve "kendi iyilii ii n eletirmen lerin bunca batrdklar bu

ada domasn salayan" bi l ge doaya teekkr ettii "Sa
trn ve Rhea'nn uurlu ala r" imdi midir, yoksa ok eski
zamanlar m?
En iyisi, 1 789 ylnda Paris' in ilk belediye bakan olan, daha
sonra biroklar gibi kellesini giyotine venn gkbilimci ve gk
bilim tarihisi Jean-Sylvain B a i l ly'nin izlerini takip edelim. Is
rarn her eserinde srdrerek, 118 uygarln izlerini in' de,
Hindistan' da ve Ortadou' da, M ezopotamya'da arar. Bu eit
li biimlere ortak bir kk gerekir. Ciddi olmaktan ok, aka yol
lu Hindistan'n nceliini ileri srer, "Bize gelen her eyin Ganj

1 1 7 Court de Gebelin'in bu balk altnda yaymlad dokuz cil t Atlantis' ten

sz etmez. Gebelin'in tand tek Atlantis Diodorus'un Atlantis'idir. Bkz. Mon
de primilif I, 2. dal, 1. kalem, ss. 26, 32, 34. Konuyu benim adma dorulayan F.
Recanati'ye teekkr borlu yum.
1 1 8 Konu ilk kez Histoire de l 'Astronomie ancienne depuis son origine jusqu'a /'eta
blissement de /'Ecole d'A/exandrie, Paris, 1 775 basksnda ortaya kar; daha sonra
Lett res sur /'Origine des Sciences et eel/e des peup/es de l'Asie adressees a M. de Voltaire,
Londra ve Paris, 1 777 ve zellikle Lettres sur l'Atlantide de Platon et sur l 'ancienne
histoire de l'Asie, Londra ve Paris, 1 779 basksnda yinelenir.
kysndan kaynakland kansndaym," 119 ve Voltaire'e kar
"en eski halklardan nce gelen ve onlar aydnlatan yklm ve
unutulmu bir toplum" un peinde koar. Voltaire'i honut et
mek iin Yunanllarn fe l sefesi nin "Brahm" felsefesi olmadn
kabullenir, "ancak btn bu klar Hindistan' da m domu
tur? Ayn ekilde in' den Vl' Mezopotamya' dan kaynaklanm
olamazlar m?" 120 i lkel d i l i n Sanskrite olduunu da varsaya
lm, bu, l bir dildir - b u ra d a ya n l r - ve l bir dil, yklm
bir ulus gerektirir.121 Ba i l l y h u u l u su R u dbl'ck' in sve'inden
daha kuzeye ve daha bat ya yerlt\'ili ri r. Bu konulandrma
nn nedeni, topografyad r: 1\. u /.t 'y'dl'n ( kan uygarlk dalgala
rnn daha kolay yaylaca l-. l , r n .m l a m "- g dei Idi r. Da
lrnclk varsaym n rtsnwn nddedtr: " Btnztrl ikler i letiimin
rn deildir."122 Ksacas, hu i l l-.tl topl um Atiantiar olarak ta
nmlan r ve bu insanla r w isvt i idi r, ne de Ya hudi. 1 23 Platon'un
bize anlattklar, a l t n a n tnsdr sadece: "Bu ekici m asal
sadece terk edilm i a m a hil l il deerli bir vatandan geriye ka
lan anlardr." 124 Oysa a l t n a yarn da gelebilir. "Eer bir gn
A tl antlarn lke si n i h u l u rsa k, o zaman atalarmzn bylesi ne
mutlu olduklar top ra hmrz."
"Atalarmz," daha dorusu, insanln byk bir blm
nn atalar. Bailly'n i n mi lliyeti olduu iddia edilemez. "Bi
zim kahraman Ga lyal larmz dier btn uluslar gibi ortak

119 Bkz. Lettres s u r [ '( )r(.:illl' des Scienees et eelle des peuples de 1 'Asi e adressees a M. de
Voltaire, mektup bii m i nsz, s. 4.
120 Lettres sur l'Origill' des Seie11ees et celle des peuples de l'Asie ndressees il M. de
Vo/taire, s. 16.
121 Lettres sur l 'Atlm tide d e Platon et s u r l'ancienne Jistoire d e l 'Asie, s. 1 9.
1 22 Lettres sur l 'Origine des Sciences et eel/e des peuples de / 'Asie adressees a M. de
Voltaire, s. 156.
123 Bailly alntlad Baer'i reddeder, bkz. Baer, Lettres sur l'Atlantide de Pinton et
sur l'ancienne listoire de l'Asie, ss. 1 08-112. Ayn zamanda Amerikan varsaymn
da reddeder: bkz. a.g.e., s s 86-92.
.

124 Lettres sur l 'Origine des Scienees et eel/e des peuples de I'Asie adressees a M. de
Voltaire, s . 103.
vatandan geldiler."125 Bylesi nermelerin metinlerle tuhaf bi
imde oynamak gerektirecei doaldr. rnein, Herodot' un
Kzldeniz'i Atantik sanmasnn Rudbeck'in masallarndan
aa kalr yan yoktur. 120
Bu ri vayetin kayna olan Platon' a gelince, o, ele avuca gel
mez birisi olarak ka lr. Bazen onu bir Hindistan sakini olarak
kabullenmek gerekir, 127 k i mi zaman da anlatsnn i fresini z
mek lazm gelir. "Gc.. ltcc.. i h.andrmak iin, kendini daha iyi i fa
de edemezdi." 12s Atl at i s' i batya yerletirmek, bilinli bir kan
drmaclktr. KsaG.s, l h i l ly'nin Atlantis'i ifte bir role sa1 ip
olur: hem Fi listin' i n yeri n i <1 l r, hem de ncil'deki Cennet'i n kar
ldr. Dnemin elet i ri ltri yanlmaz. Bir Katalik yarumcu
Bailly'nin nerme lc.. ri i sal.m bilimsel savlarla rttkten
sonra, Journal des Smu 1 1 / s ', u n lar yazar: "Demek btn say
gn b ilginierin d nd h. ltri n i tersine [ . . . ] brani kavimleri
aydnlatma ayrca l n t i " m i.iy ll' yitirmi oluyor."129

* * *

Ya tari hilcr? Dl't r vt rd i i m i /. hu b i l i m dalnn XVIII. yz

yln ba ndan som h..1d .1 r ti" rdt old uu iddia edilemez.
Kald ki, gni.i ni /.dl' d l i)y lt dti l l l l i ? 1 776'da Gibbon'n ania
t sanatn ve.. c.. n dc.. ri hi lgtl i h. l l h.i)",i i, daha yzyln en ban
da Lena i n de Ti l l tnH m t ' u n hll.l rd , gihi, ha rm;mlad Roma
mparaforlu,u '11w Crii'yi l '' (iiA ii.' 'firili .d l h. i tabyla nemli
bir dnemeci n a ld n i d d i ll td Mo m i gl illo'y l a :> ayn ka-

1 25 Lettres sur l 'Atlm titl tir 1 '/tto 1'1 r l 'ollc ill r ln.toir tl / ' /1.-;i. ss_ Sl), :n2.
1 26 A.g.e., s. 108.
127 Lettres sur /'Origin de Srin 1'1 n// d. J ''rtf'ls l / ';bit' adrsss ) M. tle
Vo/taire, s. 54.
1 28 Lettres sur / 'Atiantide d 1'/loll / -;ur / 'a i'llll listoir tl / ';bi. s . 81.
129 Olduka olumlu bir ze t t n son ra { f unu/ ds Smuts, Orak 1 77Y, ss. 15-23)
e
d e rgi Bailly'yi y rd en yere vuru r. Bi bliyogra t y a a yr n t l a r i1;in b b. . L Gws, /es
e
listoriens, la democratie, s. 63, d i p n o t 1 19.
130 Bkz. A. Momigliano, "Gibbon's Contribution to H i s torical Method", (1954) Studi
es in Historiograply, (Wor es te r ve Londra: WL'dl'nfeld and Nicolson), 1 966, ss. 40-56.
c
97
nda olunsa da, tarihin ulu yzyl yz yl sonra balayacaktr.
Tarih slubu btn Aydnlanma a boyunca standart ol
masa da, ne Voltaire'i, ne de Academie des Inscriptions et des
Belles Lettres'in (Yazt ve Edebiyat Akademisi) ebedi yaz
man olarak len Nicolas Freret (1688-1 749) gibi dnn ok
nl, bugnn daha karanlk bilgesini, almamzn dnda
tutamayz. 1 31 Bu iki yazar hakknda bir iki cmle syleyelim.
Nicolas Freret nceki yzyln Hallandal bilgeleri gibi, si
vil bir biliminsandr. Aydnlanma a' nn i nsanlar tarafn
dan okunmu, tadna varlm olsa da, bir zamanlar Bastille
zindanlarna atlmasna karn, kelimenin tam anlamyla "fi
lozof" deildir. Birbirlerini izleyen tufa n lar erevesinde A t
lantis ile ilgilendiinde, 132 sarslmaz bi r kuku belirtir: " Atlan
tis masalna, A tina'nn eski bir ken t i n i n bykl ve gc
ne ve A ttika'nn verimliliine bi raz ge reklik katabilmek i i n,
Platon'un bu tufanlar ve etki leri konusunda sylediklerine i h
tiya vard: O dnemlerde b u n l ardan hibiri olmad ve At
lantis Adas'nn kalnt l a r bi le bulunamad iin, bu konuda
gelecek i tirazlara hazrl k l o l m ak gerekiyordu [ ] bu cevab . . .

da Avrupa'nn ehresi n i deitiren tufanlarn geride brakt

sonuta buldu. Platon' u n Atlantis'ini Amerika' da bulmak iste
yen modernler Timneus ve Critias'n amac konusunda biraz d
nm olsalard , btn bunlar sadece felsefi bir kurgu ola
rak yorumlamak gerektiini grrlerdi." Bu dnce daha i yi

131 Freret iin bkz. Ch. GrLIl ve Catherine Volpilhac-Auger (yay. haz.), Nicolas
Freret, Legende et verite, 18 ve 19 Ekim 1 991 Clermont-Ferrand Kolokyumu Tu tanak
lar, Oxford: Voltaire Foundation, 1994, ayrntl bir bibliyografya ierir. Freret ve
Fransa tarihi i in bkz. Cl. Nicolet, La fabrique d'u ne nation. La France entre Rame et
les Germains, (Paris: Perrin), 2003. XVIII. yzylda Antik a tarihyazm iin bkz.
Chantal Grell, L'Histoire entre erudition et philosophie. Etudes sur la connaissance lis
torique a l 'age des Lumieres, Presses Universitaires de France, 1993; Le XVIIIe siecle
et l'antiquite en France, 1 680-1 789, Oxford, Voltaire Foundation, 1 995.
132 Histoires et Memoires de l 'Academie des lnscriptions et des Belles Lettres, Cilt 23,

1 749-1 751, Observations sur les deux deluges ou inondations d'Oxyges et de
Deucalion , ss. 129-148, z. s. 132.
ifade edilemezdi ve daha sonraki yzyllarda, hatta gnmz
de yaayan sayklamaclar kalemlerini mrekkebe batrmadan
Freret okusalard iyi etmi olurlard.
Voltaire daha hafiftir. Essai sur les mreurs et !'esp rit des nations
kitabnn (1769) hemen banda konuyu basite indirger: "Btn
bu deiikliklerin en by, eer dnyada byle bir yer var
olmusa, Atlantis'in kaybo lmasdr. Bu ada muhtemelen Antik
a'n en gz kara den izci leri olan Fenikeliler tarafndan kefe
dilen Madeira'dan baka bir yer deildir, daha sonra unutulmu
ve ortak tarihimizin XV. yzylnda yeniden kefedilmitir."(33
Acemi corafya bu ko tda Voltaire gibi, daha dorusu
Freret gibi dn r. N i te k i m D' A nville: "Platon'un bu olaylar
hakkndaki anlatsnda neden topran yaldzlamak isteyen
bir A tinal, A tlantis i i n si)y lediklerinde de gerekten ok ma
salms bir eyle meg u l bi r filozof grmeyelim?" 1 34
Rnesans'n PortLkiz ve spanyol keiflerinden sonra Made
ira, Kanarya ve Azor Ad,l l i.lrt Timaeus ve Critias'n yorumlan
masnda olas varsay n l a rd r. Bu nedenle, Voltaire'in konu
ya yeni bir bak get i rd i i si)ylenemez. Atlantis'in ilk haritasn
henz XVII. yzylda i :;.tn A l man Cizvit'i A thanasius Kircher
(1602-1 680) Mundus Su/ii'I IWit'liS135 adl almasnda Kanarya
Adalar'na spanyo l l a rd a n iince yerleen Guanch'larn A tlantis
efsanesinden hay<l lli.l ki.l L.m li.l r olabileceini varsayar. Bu varsa
ym XIX. yzy lda bi lge ta ra fl<l rla r bulur;136 hatta gnmzde
bile az veya ok b i l g i l i a ni.l tlirlert ri.lstlamak mmkndr.l37 Sz

133 Bkz. Voltaire, Essai su r tes 111!1'11 1' d l 'f'J'ril des ra tiors, auvres completes, Cilt
Xl, s. 3-5.
134 Bkz. J. D' Anville, Geoxrapliic mci'lllle a/r;s;, l i l t l l l , Paris, 1768, ss. 122-123.
'

135 Mundus Subterraneus, Cilt I, s. 82; K i rdwr i1,m hb . ytk., blm III, dipnot 35
.

1 36 B kz. J. B. M. Bory de Saint-Vincenl, :ssai sur ls i/es Forfmees et l 'antique Atlan

tique, Paris, yl XI (1803), ss. 427-522, Kirdl.. r ' e .1k bir gndermede bulunurken,
sve ve Filistin de dahil, dier btn va rsayn l,m ndded..r.
137 Yakn bir rnek iin bkz. P. Mayol, Ocears, 78, (Mays 1 981), ss. 6-22. Bu belgeyi
Jean Railhac'a borluyum. Andre Breton'un t'Anour Fou'da Kanarya Adalar'na
ayrd nefis sayfalarda bu v arsaym a gndermede bulunduunu sanmyorum.

99
konusu varsaym dinden az ok soyutlandrlm tufan kuram
c tarnn elinde daha da karmaklar, bunlardan birisi de Ce
belitark Boaz'n, stanbul Baaz'n oluturan daha eski bir
krlnayla aklayan, n l gezgin Orient J. de Tournefort'dur:
"O zaman okyanusta meydana gelen korkun baskn, Platon'un
anlatt n l Atlanti s Adas ' n batrm, ya da srklemi ola
bilir [ . . . ] Belki de Kana rya Ada la r, Azorlar ve Amerika bu ada
nn kalntlardr; bu ad a l a r n Adem ve Nuh'un torunlar tara
fndan yurt edilmesint', yl'rl i l l'ri n i n Asya ve Avrupa halklarnn
kullandklar silahi ara bt'n /.l'r s i la h i ara sah ip olmal arna ama
mak gerekir."138 Ksacas, d a h a ncl' k i i k i yzy lda grdmz
gibi, XVIII. yzy ln htnz a f, nd a da A l la n l i s' i bulma aba
lar ve Nuh-oullarnn i nci 1 d ts l a n e l l' k' gi lml'kttdi r.
Bana den grev, s r' d l k l a r y l a l an n an iki Aydnlanma
a insann tan t ma k t r. B u n l a rd a n i l k i , Nicolas Boulanger
(1722-1759), yzyl n son u nd a t m yle gasp edilmi bir nn
sahibidir, nk Jea n-Jacq ms lousseau'nun deyimiyle "Hol
bach hizbi" onun ad yl < h k bir satrn bile bizzat yazmad
eserler yaymlar. Dil'ri, Piyl'monte'li Guiseppe Bartali (Pado
va, 1717-Paris, 1 78H) ii n syl l'nebilecek en hafif ey ne yaad
dnemde, ne dt izkyl'n yzyllarda tanndd r.
Ponts et Chausst'l'S oku l u ndan inaat mhendislii diplomas
n 1758'de, emekl i olu rken, yani lmnden (16 Eyll 1 759) ksa
sre nce alan Nicolas Bou langer, her bakmdan zel bir kiidir.139

1 38 Bkz. J. P i t ton de Tou rndort, Relation d'u n vayage au Levant, Lyon, 7 7, Mek
tup no. XV, II, s. 409.
39 Balca kitab, L'AIIIIJIIite doilee par ses usages ou examen critique des principales opinions,
ceremonies et instilutions rcl'\il'uses 1'/ politiques des differents peuples de la ferre,
3 cilt, Amster
dam. 766 (Kasm 765) lmnden sonra baslr. Boulanger'den bahsetmek iin zellik
le P. Sandrin'in almalarndan yararlandm: 3. dnem tezi, 2 cilt, yaymiayan Belfes Lettres
(Publications de l' Universite de Dijon), 978, ilk cildi sz edilen kitabn ikinci basmn
(Amsterdam 766) inceler, ek olarak Nicolas Antoine Boulanger (1 722-1 759) ou avant nous le
deluge, The Voltaire Foundation, Oxford, 986; keza bkz. F. Venturi, L'Anticlitil svelata e /'idea
del progresso in N. A. Boulanger . . . , Bari, 947. Venturi'nin Atlantis'ten sz etmemesi doaldr,
oysa Sandrin Boulanger'nin bu konuya ayrd yaymlanmam taslandan haberdardr.

100
 Entelektel hrs snr tanmaz. Kendi zamannn deil, An
tik a olarak adlandrd, Timaeus'un, Yasalar'n, Critias ve
Siyaset'n Platon'unda rastlanan tufanlarn yaand dnemin
kural koyucusu olmay yeler. En sk dei ndii yazar Platon ol
masa da, ihtiyacn duyduu tarih-evren erevesini ondan alr.
Tarih doentliine hazrlanrken, zorun lu olarak corafyaya da
eildiim dnem, ister Brezilya'nn nfusu, ister kavaklarn ara
sndan sakin sakin akan dere, tartlan konu ne olursa olsun, her
seferinde, "Dram arayn," diyen, Jean Dresch adl bir hoca m var
d. Onun gznde dram, dierlerinin d iyalektik dedikleri eydi.
Boulanger de suyun dramnn peindl koar; nk sadece An
tik a' n, yani sadece Yunan ve (oma' n n deil, gezegenin b
tn tarihi ve tarih ncesi, birbirkri n i izleyen tufanlarn aratrr.
nsan rk tarihinin "byk srr" her dnemsel felaketten sonra,
hayatta kalan lar ynetmek i i n a y n zamanda dini kural koyu
cu da olan bir "despotun" ortaya kmasdr. Musa bunlardan bi
ridir ya, hibir a y r ca l ktan y a rarl,n maz. Dinin hedefi ise, felake
tin tekrarlanmas korku su n u gi:.ll'nektir. stelik Boulanger'nin
XIX. yzy l ba ,t rat rm,tc s Boucher de Perthes'ten epey nce,
ancak Kolophon' l u Ksl'nof,Hws' tln (bkz. Diesl-Kranz, Vorsokra
tiker, 21 A 33) ok za m a n son r,t kefettii zere, denizin olduka
uzanda, topran ortas n d ,t bu l u nan deniz fosillerinin kantla
d gibi, bylesi b i r tl'k r, r kol,ty l kla engellenemez.
"Gzlerinin nnde l v rl'n ' i n y k l nas ve yeniden kurulma
sna tank olan insan lar . . . on la r ku rtaran Ulu Varlk'a sonsuz
kran duygularn ifade l'l t i k l l r i b i r d i n kurarlar [ . ] . Yaanan . .

felaketierin ansn ebedi klmak iin, u luslara her an y aam

larnn krlganln h at rlataca k, ge m i felaketierin gr n ti.i
syle, gelecek felaketleri haber vtrtcek anma trenleri ihd as
edilir."140 Yazar ayn metinde ay r n t ya da girer: "Hangi fela kl't-

1 40 Bkz. Reclerches sur l 'ori8ille du des110fism oril'llfl, y.y., (Cenevre), 7h , bl i i n

6, ss. 60-61, alntlayan Sandrin, Nicolas A 11toi11e Hotltmsr, s. 67.

o
ten bahsedersek edelim, gzlerimizi hangi topluma evirirsek
evirelim, suyla olsun, atele olsun, doa felaketlerinin h atr
lanmas btn Antik a kutlamalarnn ana amac ve balca
konusu olmutur."141 Dikkat edelim, ate burada sadece bir si
metri, Boulanger'yi Platon' a yaklatran sahte bir bakm e
sinden baka bir ey de i l d i r. ncil'in szn ettii ve Nuh'un
cann kurtarnay baard g ibi ne terbiye edici bir tufan var
dr, ne de ylesine kindilr bir Tan r . Var olan, Platon'un sz
n ettii cinsten, dnemsel tu filn l ardr: Evrenin srr, Doa'nn
arada bir insana dman ol masndil gizl idir. Ebedi tufan vardr
ve bunun Yunanllar ii n 1 >l'uk.1 l i on, YilhudHer iin Nuh olmas
son uta bir ey fark ettirnwz. 1'12 U l u Yi.l rg' n, rnein Vah iy'in
gelii, ya da Mesih bek lln t i si; bt n bu n lar yeni bir tufan kar
snda duyulan top l u msi.l l l'nd ien i n i fadesid i r.
Btn bunlarn ii nde A t l i.l n t is' i n yeri nerededir? Szn et
tiim incelemelere bil k l rsi.l, Bot l anger bu konuya hi dein
mez. Oysa P. Sand rin, Bou l i.l nger'nin Paris Mzesi'nde koru
nan 143 ve Bouffon' u n f:po q ue de la nature14. kitabn yazarken
batan aaya yamalll d el yazmasnn farkndadr, ama
sessiz kalmay yeler. Klfi nden nce, tezinde yazdklar il
gintir: "Eski uygarlkli.l r sularn altnda kald ve Boulanger de,
mantkl bir insan o lam k, gemi zamann Atlantis'ini dleme
yi kendine yasaklild ." 1'1c; Oysa bugn, mantkl olsun ya da ol
masn, d grsn yi.l dil grmesin, Boulanger'nin Atlantis'ten

141 A.g.e., 1 765 Paris basks, s. 54.

142 Bkz. L'A11tiquite d{mile 1111r ses usages ou examen critique des principales opinions, cere
moies et institutios rligus.s 'f politiques des differents peuples de la ferre, II, ss. 325-404.
143 869 numarayla.
1 44 Bkz. Epoques de la ature, yay. haz. J. Roger, Paris, 1962, ss. LXXVI ve LXXVII.
XVII. ve XVIII. yzyllarda zellikle fosiller konusunda kronolojik anlamazlk
lar iin bkz. Paolo Rossi, 1 Segni del Tempo. Storia della Terra e Storia del/e Nazioi da
Hooke a Vico, Milano, 1979. Boulanger'ye bolca gnderme vardr, ama Atlantis ko
nusunda son derecede az soru bulunur; yine de bkz. s. 36.
1 45 Bkz. L 'A tiquite devoilee par ses usages ou exame critique des principales opiios,
ceremonies et hsfitutios religieuses et politiques des diffemts peuples de la ferre, yo
rumlu bask, s. 39.

1 02
bahsettiini biliyoruz.146 Platon'un Timaeus ve Critias'ta anlat
tklar Aneetades de la nature yazar iin ne ifade eder? "Msrl
lar ve evredeki dier h alklar ok eski dnemlerde bile bizim
kiler kadar yaygn temas ve bilgilere, dnya felaketlerinin bin
lerce yllk bir ara verdirdii b i r ticarete sahiptir." Yzyl nce
Peyrere gibi, Boulanger de bata Newton olmak zere, olduk
a saygn biliminsanlarnn, yanlarna Platon'u alm olmalar
na ramen, korumaya al tkl ar 147 ncil kronolojisi ni ykmak
iin yine Platon'u kullanr. 1

Boulanger' den biraz dahil gen bir yaz ardan, Pointsinet de

Sivry'den (1733-1804) sz ederek, kendimize neeli birka da
kika tanyalm. De Sivry de, bi roklar gibi, bir KkenZer kitab
yaymlar.148 Kitap Correspondmtce litteraire' de, Grinn'in olaa
nst bir alayna hedef o l u r: "lmnden bu yana bunca ese
rin atfedildii, L'An tiquife dh o ilee'ni n gerek yazar merhum
Msy Boulanger Evren' deki btn ilemlerini suyun iinde
yapyor ve her admda bi r t u filnn kalntilarna rastlyordu. S
zn ettiim eserin yazar her eyi atee balyor, atele ve ate
in zararlaryla karlamadan tek bir adm atamyor ve bu ba
sireti hemen btn corafi adlar etimolojilerinde ate szc
bulmaya kadar gtryor. Bu iki beyefendi aralarnda ania
amazlar m? Bylelikle bi ri M sy Boulanger 'nin suyuna bir
yer verir, teki de suyunu beri k i n i n ateinde strd. Bakars
nz bundan mutlaka yararlanacamz bir h ava seyrelmesi
kard." Eskiler su ve atele oynamay sevdiklerinden, kaynaa
dn gibi bir ey.

1 46 nemli olan blm, Mze'deki tl ynzmasnn ss. 109-116'da bulunmakta

dr. Bu bulu iin bkz. J. Roger, "Un m,muscrit perdu et retrouve: !es Aectod('S
de la ature", Revue des Scieces lumahus, 1 953, ss. 231-254. Bu el yazmasnn bu
lunmas iin bkz. J. Hampton, BoulanKer et la sciece de son temps, Cenevre ve Lil
le, 1955. Basknn tarihi J. Roger 'nin almasndan sonra olmakla birlikte, bulun
mas daha neeye dayanr.
147 Bkz. Isaac Newton, Chroology of Aciet Kingdoms Ameded, Londra, 1 728.
148 Bkz. Pointsinet de Sivry, Origies des pr(mieres societes, des peuples, des scieces,
des arts et des idiames acies et modenes, Amsterdam (ve Paris'tedir}, 1 769.

1 03
 * * *

Nicolas Boulanger, iine dt sonsuz meraka ramen,

amatr biridir; Torino niversitesi'nde Yunan ve talyan ede
biyatlar profesr, Sardinya Kral'nn "antikacs" olan Gi
useppe Bartoli ise profesyonel olarak tanm ladmz konu
ma biraz yakla r. Burada sylemek istediim Platon'u orijina
linden okuduu, Yunan tari hini bize bu dnem hakknda bil
gi veren kaynaklardan nndi i, bu eski metni gncelletir
me konusunda glk l'kml'diidir: Aklamas sve Kral
III. Gustav'n 1 77R' de Diyl't' i aarken yapt konumay hem
Franszcaya, hem de kafiyl' l i ita lyancaya evi rir. Edward Gib
bon 1 764'te tant Ba rtoli'yi "bi raz arlatan, ama ok bilgi
li" bulur. Gerekten de, nl'ti n Vl' a n tl a r kar latrarak oku
yabilen, bylelikle "parlak bi r "-" yayabi ll'n Bartol i b i raz de
lid i r ve Fransz doubi l imeisi 1 )p < ; u ignl'S gibi in karakterleri
ve Msr hiyerogliflerinin tl'" Vl' ayn d i ldln geldii ne inand
iin, delilii birok adayla payla r. N
A rtk Discours par lequel o Majeste le roi de Suede a fait / 'ou
verture de la Diete, en suedois, tmduit en franais et en vers italiens,
avec un essai sur l'explicatio11 ltis torique que Platon a donne de son
Atiantide et qu 'on n 'a pas co11sideree jusqu 'a present . adn ta . .

yan, 1 779 Stockholm bask s bu kitabn kapan aalm. Neden

sve? Bartali'nin bildii Vl' denemesinin bandan beri acma
szca eletirdii Rudbeck'e dn sz konusu olamaz. sve'in

149 Bartoli iin bkz. P. A. P.uavi<, Del/n vita e delgi s tudi di Giovmmi Bnrtoli, Torino,
1 842. Bu kitab G. Cambiano {'l ilrino) ve W. R. Thalman (Yale niversitesi) saye
sinde okudum. Gibbon i le ta nmas konusunda bkz. G. A. Bonnard (yay. haz.),
Gibbo 's Jomey from Geem to Rome, Ilis Jomal from 20 Apr.il to 2 October 1 764,
Londra, Paris, Melbourne, 1 961, s. 22. Bundan krk yl nce, bu kiiyi canlan
drma almalarna katldm . Grlerimin ele alnp geniletilmesi konusunda
bkz. J.-P. Pradeau, Le Mode de In Politique; keza bkz, a.y., "Le Poeme politique
de Platon. Giuseppe Bartoli: un lecteur mderne du recit atlante," Le Tmee de
Plnto. Contributios a l 'Jistoirt' de sa receptio, E di tions de l ' l nstitut superieur de
philosophie, Louvain-La-Neuve, 2000.

10
Aydnlanma Avru pa'sna dahil olduu kuku gtrmez. An
nesinin Gibbon'la evlenmesine ramak kalan Germaine Necker,
daha sonra sve'in Paris Bykelisi Msy de Stael ile evle
necektir. nc Gustav aydn despotun kusursuz bir rnei
olduu gibi, Paris'in ajan olarak bilinir. 1 772 ylnda bir dar
be gerekletirir. Yabanclara ve Yahudilere zgrlk tanyan,
yadsnamaz bi r reformcudur; Voltaire III. Gustav'a vgler d
zer, Stockholm ile Avrupa bakentleri arasnda fikir alveriiy
le ilgili birok belge vard r. 1 50 Kral ayn zamanda da Verdi'nin
Maskeli Bala'sunun librettosu olarak kullanlmas dnlen
bir Seribe dramnn ba aktrdr.
Bartali'nin kita p adndaki nemli szck, tarihi kelimesi
dir. Gerekten de Bartoli, Platon' dan beri hi kimsenin anla
mad bir eyi, A tlantis'in emperyalist ve denizci Atina'nn
maskesi olduunu fark eden ilk kii olur. Okuyalm: Atlan ll

tik Adas'nn siyaseten sular altnda kalmas, yani herkes ta

rafndan terk edilen ve dmanlarnn hakimiyetine giren Ati
na Cumhuriyeti'nin dt kn bu grnts, filozofla
rmz kandrmay srdrecek mi?" 151 Dier bir deyile, Bartoli
A tlantis'in yklnn gerisinde Peloponez Savalar'nn ardn
dan, on yllarca sren deniz smrgecilii sonrasnda Atina'nn
dmanlarnn elinde kn okumak gerektiini anlar. Da
has, Bartoli A tina ve A tlantis arasndaki savan A tina iindeki
bir s tasis (buhran) olduunu da grr: " Atina Cumhuriyeti' nde,
Platon' a gre tek bir Devlet iinde birok Devlet bulunmas n
dan kaynaklanan bu blnmenin, bu bakaldrnn, bu karga
ann, birbirleriyle savaan iki farkl lke grntsyle kusu r
suzca ifade edildii konusunda herkes hemfikir olacakt r." i .
d e etmek, b u terim Bartal i'nin tayc kavramd r, za tl'll y . 1 .
d a szlerini yle balar: IISz konusu olan, sadecl' o"- l ;

150 sve'e aynlm bir blm iin bkz. F. Venturi, Srttc111o rifo tlo r l l l 1 ,,
Prima Crisi deli' Antico Rrgime (1 768-1 776),
Torino, 1979, ss. 2H I :112
151 Bkz. Bartoli, a.g.e., ss. 190-191 .

1 1' 1
m m, yoksa hi tannmam olarak m tarif edecei n hala
bilmediim bir halk, bir kent, ya da bir hkmet deil, Atinal
lardr, hep Atinallar ve yine Atinallardr." 152
Bartoli kend i ann ve bir sonraki yzyln nndedir. Kim
se tarafndan ciddiye alnmad gibi, alay konusu bile olur. Ge
nellikle son derecede bi linli olan Thomas-Henri Martin acma
szdr: "Byle b i r sistem i savunm ak iinin dayand metinleri
yanl yorumlad kolayca anlalabiliyor." 153 Bartali'nin ara
da tarihten tarihse lci l il' kayd dorudur. Ne var ki Cumhu
riyet onun sand g i bi bi r A ti na tarihi deildir. Btn bunlara
ramen, saydm bunca yaru mcunun i i nde Platon'un yarat
t efsaneye siyasal b i r yo n m geti rmek gerektiini, anlamak
iin de nce Tu kididis oku m a n n art olduunu gren i l k kii,
yine Bartoli' dir.
Aydnlanma Atiantisi bl n nlin son u n;. gel d i k. Eklenme
si gereken, Platon taraf ndan ya ra t la n l'fsa nenin dnem i n b
tn insanlarn ilgilend i rmtd ii gl'rl' id i r. Bir rnek vermek
gerekirse, bu dsel a naka ra l l l' Montesquieu'de, ne de Jean
Jacques Rousseau'da lwrhmgi b i r merak uyandrmaz. Daha
s, Hindistan'a kadar Sl'y;. hat l'lmi ve Amerika tartmalaryla
ilgili Athanase-Hyaci ntlw A nquetii-Duperron ( 1 731 -1805) bile
Timaeus'tan ancak Sa is ra h i pl l rinin Solon'a ynelttikleri nl
'

k kapsamnda bahsl'dl'r: "Solon, Solon, siz Yunanllar ebe

ciiyen ocuk kalacaksmz." so Konuya girebilir; yine de girmek
iin bulduu bu f rs;. t kullanmaz.

152 Bkz. Bartoli, a.g.e., ss. 106-1 07 ve 224-225.

153 Bkz. Thomas-Henri Martin, Etudes sur le Timee de Plato, Il, s. 280.
1 54 Bkz. Guido Abbatista tarafndan hazrlanan bask, Cosideratios pliloso
pliques, listoriques et geograpliques sur /es deux modes 1 780-1 804, Scuola Normale
Superiore, Pisa, 1993, s. 312
 Blm V
BYK DNEME
1786 - 1841

"Atlantik" kapsamyla tan mlamaya altm entelektel

dnya, hiyerarik bir dzene girmeyi kolay kolay kabu llenme
yecek bir dnyadr. Kukusuz hepimiz tarihi tneimizden,ba
kp XVI. yzylda spanya'da Jose de Acosta, ya da eitli "mil
liyeti" biimleri de dahil, t m Atlantisi lgnhklar reddeden
Michel de Montaigne'in balatt "aklc" bir soya ayrcalk ta
nyabiliriz. Paul Hazard'n nl kitab La Crise de. la c01science
europeen ne (Avrupa Vicdannn Krizi) i le G. Barto l i gibi cret
li bir niversitelinin arasnda, "mant k l " m , yoksa "ak lc"
m bir parkur ina etmemiz gerekir? Ta rl abi l i riz. Gr l d
kadaryla Voltaire 1 786' da Lahey' de, yani Protestan bi r lke
de, Herodote, his torien du peuple hebn11 sa 11s le sm,oir155 (Herodot,
Bilmeden brani Halknn Tarihisi) ad l bi r ki tap yaymlayp,
Atlantis'in bir Filistin arptmasndan teye gitmediini savu
nan Jacques Julien Bonnaud ad l bi r papaza kyasla yaad
yzyl ok daha iyi temsil eder ya, yi ne de tarihi Bonnaud hi
yaamam gibi davranamaz.
Bir yaync, Charles Garnier, 1 787 ile 1 789 arasnda Robin
son Crusoe i le balayan ve Voyages imaginaires, romanesques,
merveilleux, allegoriques et critiques adl otuz dokuz ciltlik bir
dizi yaymiarsa da, bu diziyle 1789 patlamas arasndaki ili
ki tartlabilir ve Lucien'in Histoire veritable'n ieren dizi
de Critias bulunmaz. Devri m alkants ncesi ve sresinde
Atlantis'i grebilmek ii n, kiinin papaz Bonnaud ya da Char-

1 55 Bkz. F. Hartog, Le Miroir d'Herodote, Paris, 1991, ss. 308-310 ve Les Grecs, Les
s. 59'daki ksaltmalarm.
Jistories, La democratie,

;
les Garnier ' den baka bi risiyle ilgilenmesi gereki r. Bu kii De
lisle de Sales ( 1 743-1 816) mstear adyla tannan Jean-Baptiste
Isoard' dr. Genliinde Voltaire'in korumas altndayken,
daha sonra Chateaubriand'n ve gizli bilim lerle uraan Fab
re D'Olivet'nin hamisi olur. Fransz Enstits'nn kurucu ye
lerindendir; hi kompleks duymadan, bstnn kaidesine
Buffon' dan ald "Tanr'y, insan, doay, hepsini aklad,"
cmlesini kaztnaktan ekinmez.
Balangta, baka birok kiiyle birl ikte, Aydnlanma
a'nn temsilcisi olsa da, onu d ieriLrinden kl'skince ayran
ve Yahudilere yaplan hasklara ka ra r l l kla kar kmaya yn
lendiren bir zellii de vard r. A n l ald kadaryla Aydnlan
ma a Yahudilerin gelii m i iin im k5n hazrlar, ancak bunun
karlnda on lar her dnem d ilrll'ri nden farkl klan doal
lklarndan vazgemelerini isllr. Oysa Deli sle daha 1 777' de,
"Yah udiler ne fizik, ne de ahiilk bakmndan canavar olarak
gsterilebilir: Nesilleri ni kuru lmak dei l, onlara acmak, ay
dnlatmak gerekir [ . . ]. Bir Ya hudi softa olmadan, hatta Yahudi
.

bile olmadan nce, insand r," 1 'in diye yazar.

Voltaire'in de, "Ama onla r yakmak gerekmez," dedii kesin
dir; oysa bu hogr i lklsini ifade etmeden nce, Yahudilere akla
gelebilecek btn hakardleri yadrr. Voltaire' den yarm yzyl
daha gen olan, son dlrecede mtevaz yazar Delisle de Sales
bir aracdr, uzaktan bak ldnda Aydnlanma ile Romantizm
arasndaki geii salayan saysz yazardan biridir. 1 779 ylnda
dev bir derlerneye girii r ve Histoire nouvelle de tous fes peuples du
monde ou Histoire des Jommes ad altnda balatt 52 ciltlik al
mann ilk 41 cildini bizzat yazar. Bu nsanlk Tarihi daha balan
gcnda hem m itoloji, hem de kutsal tarihle alayc ve ak bir po
lemie girer: Eyl1 1 792 katliamnda lecek olan papaz Bonnaud
"insanlarn tarihisine" Tanr adna saldrdnda, hedefi Delis-

156 Bkz. Deliste de Sales, Plilosoplie de la Nature, 6 cilt, Londra, 1777, IV, ss. 245-248.
le de Sales' dir. Beri ki elini saklamaz: "Sahneyi terk edenler," m
toloji kahramanlardr, "Onlarn yerini alan ve insanlarn nun
de oynayanlar ise, yine insanlar." lkel dnemlerin tarihi bilnl
olarak kartnld brani tarihine indirgenemez. "Tarih, basa
maktan hasarnaa atlayarak dnyann kundana kadar ulaan
tek bir halk vardr: bu halk brani halkdr; oysa vakayinamele
rinden szlen kantlar daha stn bir dzlemdedir ve bu yazl
antlarn incelemesi bu almann kapsamna girmez." 151 Bura
da al ldn dnda bir ey olmad gibi, her ey Voltaire' c br
saflkla ifade ed ilmektedir.
Delisle de Sales Atiantlar evrensel tarihin merkezne yer
letirmekle bi rlikte, her zamanki a l aycl yla bir eklemede bu
lunmay unutmaz: "Atiantlar hakknda yazd m her eyn
Yaradl 'a uydurulabi lecei a k t r. ()y il olmasayd, eser mn
bu blmn atmak genk i rd i, nk Musa'nn nanl d kar
snda benimki bir hiti r." K sacas, i l kll d nem ler tarihi Atiant
tarihidir, ama adam m z bu A l l a ntlar Platon'un tand halk
la kartrmak ni ytl i ndl dl i l d i r. nk yeni Fontenelle' ler,
yani Ba i l ly Vl' J{ u d lwck'in i zleri nden giden "dnyalarn o
ul luu" ta ra fta rla r ne derlerse desinler, Atlantis en fazlasn
dan bir koloni d i r. 1;11 Del isic de Sales Ayd nlanma gelenen
den ayrlmaz Vl' "'l n r'nn halk olmayan ilkel halk" bulmaya
abalar 159 Bu halk Kafkaslarda aramak gerekir, ar olude bu
ytl m, Trkistan' d an Buz Denizi'ne uzanan KafkaslardaY''
Oysa. "Musa'nn i lkd halknn tersine, Kafkaslarn lkel halk
eitli ve kesintisiz basamaklardan atlayarak, dnyay uzaya
f rlatan elin insanlk kilini yourduu dneme kadar trmana
myorsa da,"161 daha nce Atinallara tannan dev br ayrcal-

1 57 Bkz. a.f., Histoire nouwlle de tous /es peuples du monde ou Histoire des hommes,
1, s. XIII ve s. 7.
1 58 A.g.e., I, s. 50-5 1 .
1 59 A.g.e., Il, s. 14.
160 A.g.e., I, s. LXVII ve s. 227.
161 A.g.e., II, s. 1 1 .
a sahiptir, nk toprann yerlisidir. Prorneteus ve Neptn,
kendi iradeleri ya da ceza olarak gebeliin kusursuz rne
i olan ncil kavm inin tam aksi ynnde yaayan yerli halkn
kahramanland r. 1 62
Entelektel bir deiimi izlemenin byleyici bir yan var
dr. Delisle'in Kafkaslar kavra m Leon Poliakov'un 1971 tarihli
kitabnda Aryan Mitosu ola rak ad landrd kavrarnn uzan
da kalmaz. Tek bir eksiklik gzt a rpa r ve bu eksi klik de dilbili
rnin bu kavrama, Alman bi t i m i nsan l a r n n li l l i nt-Germen" ola
rak adlandrrnay yeledikkri Ii l i i n t-Av ru pa" d i l leriyle bir ak
rabalk eklernesidir. Delisk de Salts you n bir dtiim i n gz
lemlendii ayla ylcsi bi r uyu m i i n ded i r ki, hi ekinme
den Ma Republique, auteur Pin ton (Cu mhu riyctirn, yazar Platon)
adl bir kitap yaymlarl ktan hemen sonra -Varennes'e ka
gnleridir (179 1 )- 1 802 y l n d a, nl rencisi Franois-Au
gustc de Chateaubriand' n Cc11ic du Christianisme kitabyla ayn
ada Memoire en fmcur de [ )icu (Tanr Lehine Anlar) adl bir
kitap daha bastrr.
Gerekten de ok yakn tvresinde birbirinden tmyle
farkl iki kii bulu n u r. B u n l ardan ilki Horneros ihtiarnn H
ristiyan grkemine kart may baaran, Atala, Rene ve Martyrs
yazardr, dieri de gizli bi lgilerin byk stad Fabre d'Olivet.
Bu tuhaf birliktelik karsnda, ilk ki tab 1 797 Londra basks Es
sa i historique sur /es rco/utions olan Chateaubriand'n, olumsuz
da olsa Atlantis'in tarihseki rnitolojisine deinmemi olamaya
can dnmekten kendimi alarnadm . Le Genie du Christia
nisme' de aradm buldum. Chateaubriand Amerika' da gr
d ve yerliler ncesi dneme iaret edebilecek ykntlar d
nerek, "nsan, iki uurumun arasnda, bugne aslm d u ru
yor," der. " nnde ve arkasnda, her yer karanlk [ . . ]. Ancak
.

bu Arnerikan ykntlar hakknda ne dnlrse dnlsn,

162 A.g.e., I, s. 227, II, s. 16 vd.

10
bunlara ilkel dnya grntleri ve bir A tlantis serab eklendi
inde, bugn Iroquois yerlisi nin ay takip ettii ovada pulluu
nu gezdi ren uygarlatnc ulusun yazglar tketmek iin Ku
ros, skender ve Sezar'n i mparatorluklarn biti rmek iin ge
rekli zamandan daha fazl asna ihtiyac yoktur. " 163
imdi de Fabre d'Olivet'ye dnelim. Delisle de Sales'in ev
resine dahil olmakla birlikte, ondan ok daha gentir ve Chate
aubriand ve Napoleon ile ya tt r: 1 767'de doar, 1 825'te lr.
nananlarn basite "Geltnek" olarak ad landrdklar gizli di
nin Fransa kurucusu old uu ktsind ir. George Sand'n yann
dan ayrlmayan ve n.nri llri n i n - hala rencisi vardr - Kzl
Sal Piotr olarak ad land rd k l a r, "sosyalizm" teriminin isim
babas Pierre Leroux'n u n \'i :t.d i i portreyi d n alalm. te bu
Leroux 1 857'ye d o ru , li n l O l .t ( ; ree de Samarez (;1dl kitabnda
Fabre'dan y lt sz l'd lr : "( ; i :t'. l i b i l i m l e r i n dnde, simyac
ln gizem leri ndt yolu n u y i t i r n i , bil t n i l i k bu l u tlar na sarn
maya fazlasy la mera k l , ol..nli shi bi r ztka. Kusu rsuzca z
gr klnm b i r d nya n n o r t . s n d ., g i :t'. l i b i r tap na yeniden
ina etmek ister. Eski ler g i b i, M s r ' l. l l ristiya n l kartrarak
kendini rahip ilan eder." 111 B i yog r. f i si ndl k i k a ran l k noktalar
dan birisi, Yahudi d ininden ayrl.m l.rl a m u htemel ilikileri ko
nusundaki bilgisizliimizdi r. 111r;
Fabre Olivet'nin eserleri n i n w Sa i n t-Martin benzeri bir mis
tiklik, ne de Sainte-Beuve'n ta n m y la, "Katolik hayal gcne

163 Bkz. Franois-Auguste de Chateaubri.nd ' n Ccie du Clristimisme, I, IV, 2, Pa

ris, yl X, ss. 143-144. "lkel dnya" atfnn lwdl'fi Dclisle de Sales kadar Platon'un
deil, Diodorus'un Atiantlarnn ksaca grnd kleri dokuz ciltlik Monde primilif
(1 773-1782) kitabnn yazar Court de G{bll i n ' d ir. Bkz. a.g.e., I, ss. 28-32, 34.
164 Bkz. Pierre Leroux, Lt Greve de Snmnrcz, y ay. haz. J .-P. Lacassagne, Paris, 1 979,
II, s. 447. Fabre Olivet konusunda t(mel bavuru kayna iin bkz. Leon Cellier,
Fabre d'Olivet, Contribution a l'etude des nspccts rcligieux du Romnntisme, Paris, 1957;
Delisle de Sales incelemesi iin ok nemli bir aratrma olarak bkz. A. Viatte, Les
sources occultes du Rommtisme. Illumiismc -- Tleosophie, Albin-Michel, 1 928, yeni
basm 1 969.
165 Bkz. G. Scholem, Du Frmkismt' au fncobinisme, Seul-Gallmard, 1981, bu ko
nuda yeni bilgi iermez.

lll
sahip bir h azc" olan Chateaubriand gibi bir sanat eseri olma
iddias vardr. Kendini bir bilgin, "Yzyllarn afanda ak
lanan ve sadece imparatorluk teozofuna ayan olan bilimin"
temsilcisi olarak grmek ister.166 Baka bir ifadeyle, sz konu
su olan Aydnlanma geleneklerinden byk apta yararlanan,
ayn zamanda da Del isle de Sales'de ar ve barak bir bollukla
bulduklarn gelitiren bi r kii d i r.
Fabre' da Atantlar l e mas daha 1 797' de grlmeye balar
ve 26 Mays tarihli L'lwisil/c, fou rwl politique, litteraire et mo
ral dergisinin 7. says d<l u s:t.ltn ras t l a n r: "A tl antlar n (ay
Ilen ) doann ilkbahar nda k bu:t. l a r n b i r kereden fazla gr
me167 ayrcalna sahip o l m a d k l . r n k i m bi lebi l i r?" T pk Pla
ton gibi, Fabre d'Olivet de ""ld <l b i l i m - k u rgu romaniarna t
myle benzer bir aniat shhu gll iL i ri rse de, Yu nanl filozo
fun inandrc olmak iin lHi n d n lemleri almaz. ada
bir rnek isteyen okuyucu n u n Vuk4 ad l aheserin yazar saac
Asimov'u dnmesi do;n ol u r.
Hayali olan her ey gibi, h1bre' n dlerinin de gerekten
beslenmesi doaldr Vl' bu balamda gerein kaynaklar oku
duu metinlerdir: Rudlwck, Ba i l ly, Bouffon, Boulanger ve ta
bii balca stad Del i s l e dl Sal es. Teozofun tarihi romanlar
nn balca aktrleri Ya h ud i ler ve Atlantlardr; baka bir deyi
le, brani tarihiyle birli klt Allantis Fabre d'Olivet'nin tutkulu
konusu olur. Btn bunlar okuyucumu artamaz, ne var ki
malzeme ayn olsa da, piirme yntemi btnyle farkldr.168
Ksa kesrnek iin, zamann ruhuna uyan, dnemin muktedir
lerine ynelik da lkavuk ithaflarla donanm bir badatrma
clktan sz edelim. Yahudiler gerekte Yah udi midir? Ken di
lerine gre Bailly'nin "kayp halk", Court de Gebelin'in lkel

166 Bkz. L. Cellier, a.g.e., s. 12-15.

167 Bkz. 27 Mays tarihli 8. saysnda, 32. sayfadaki dzeltme.
168 Fabre d'Olivet'nin balca romanlar: Lettres a Soplie sur l 'histoire, 2 cilt, Paris,
Yl XI (1805); De l 'etat social de l'lomme ou vues pli/osopliques du genre Jumain, 2 cilt,
Paris, 1822; Histoire plilosoplique du genre lumain, 2 cilt, Paris, 1824.

112
Dnya 'sdr onlar. Fabre 1 81 5'te yaymlad La langue hebraque
res tituee (Onarlm brani Dili) adl kitabnda, en ufak bir tered
dde dmeksizin, Babil esaretiyle birlikte branice szckle
rin anlamlarn kaybettiini "kantlar." Bu doruyu saptamak
ve branicenin Msr dilinin ei olduunu kantlamak ona d
er; stelik Champollion henz hiyerogliflerin ifresini zme
dii iin, ii olduka kolaylar. Kantlarn epey abartr, hatta
Yaradl blmnn ban geleneksel anlamndan btnyle
farkl bir ekilde evirir.
brani ve Atant oyunu hem Lettres a Sophie, hem de Hisfoire
du genre humain kitaplarnda Yl'r alr. Bazen artc olan bu ent
rikalar zetiernekte zorland m iin, daha ilk kitaptan, Lettres a
Sophie'den balayarak nci l metn ini Platon'cu anlatya alma a
basnn ok ileri gittiini, Kozmas ndikopleustes!i bile geride
braktn rnekler ya rd m y l e: gstermekle yetineceim. Adem
(Adim) yirmi yandad r, Nt.pt ii n barahibi, Atlantis sakinleri
nin en gel i ni i E l o i m ' i n ol u d u r. Ak olduu Havva (Evenha)
Vens rahibesidi rY" Ak l r t.n g ll le nir ve ancak Atlantis'i yuta
cak bir tufandan ( Bou l a gt. r ' yt. 170 gre, bir dizi tufandan birisi)
sonra sonulan r. (..' i ft kt.> d i i K . fk as l ar'da bulacaktr.
Sz konusu i l k a l r o l d u u na gre, Fabre en eskiden beri
bilinen halklar G. D u m t.z i l t . ra f n dan belirlenen ilevleri ha
trlatan ana grupta t o p l < r: A l l mtlar tarm kefeder, Peri'ler
(Persler?) dini, skitler d t. S<l V<l . B i ri nci grup Tanrlar, ikin
cisi Cinleri, ncs d t. 1 kv lt.ri temsil eder. Daha sonra ve
karmak gelimelerin a rd m d a n ibra n i ler Atlantlarn, inliler
Perilerin, Keltler de ski t leri n m i r.s n devralr ve btn bunlar
"Atlantis'i yok edene bt.nzer k . rg aa l rdan sonra"1 71 gerekle
ir. Oysa gelecek saf halkia ra a i t dt.>i ld i r. Atiant ve Peri kar
mndan tccarlar doar, ski t le rk A t i a n t l a rn birlemesi Pelasg-

169 Bkz. Lettres a Soplie sur l 'listoirc, 1 , ss. 206-2H4 (,lnt s. 206).
1 70 Bkz. a.g.e., gnderme, s. 3.
171 A.g.e., II, s. 7.

l l \
lar ve Greko-Romen uygarlkla sonulanr, skitlerle Perilerin
devam Medler, Aryanlar vb. olur. imdi kendimizi Rudbeck'in
ve ondan nce, byk keifler ve arlken m paratorluu'nun
spanyol kuramclarnn yarattklar Atlanto-milliyetiliin
gerekten de tam tersi bir yerde buluveririz.
L'Histoire du genn lnnnaill kitabnda, senaryo tmyle fark
ldr ve Lettres a Sophie' de sadece belli belirsiz dokunulan Hin
distan mitolojisi bu kez nemli bir rol stlenir. Bunun dnda,
ders ayndr. Ama K i tab- M u kaddes de dahil, "lkelerin kut
sal kitaplarn" birbi rk'rine ka vuturmak, bu arada da "Filistin
adn tayan cahi l ve yoksu l, kk bir blgeye" ncelik tan
mamak, ayn zamanda da gerek anahtarn Fabre'n- tek ba
na Fabre'n- tuttuu K i tab- M u kaddes' i gz ard etmemektir. 1 72
Kitabn byk bir hl n "Beyaz I rk" ile en eski olan ve ok
eski zamanlarda "dnyaya egemen olup, iktidar asasn elinde
tutan Siyah Irk" arasndaki dev atmaya ayrlr.
Burad a statlar, fabre'n borcunu ded ii Rudbeck ve
Bailly'yi grrz: "[Beyaz rknn kuzey l i ] kkeninin belli be
lirsiz ans, Kuzey K utbu'na i nsan rkn n fidanh adn ka
zandrr [ . . . ]. Dourduu saysz rivayet Olas Rudbeck'i
Platon'un Atlantis'ini iskandinavya'ya yerleti rm eye ynelttii
gibi, Bailly'nin Spitzberg krasnn aartt ssz kayal klarda
dnyann tm bilim leri nin, btn sanatlarnn ve m i toloj i leri
nin kaynan grmesini salar." Daha sonra da di pnotu ekler:
"Bu yazarn metinlerinde nermelerine dayanak olarak kullan
d saysz kant vardr. Kendi kurarnlar iinde yetersiz kal an
bu kantlar, i beyaz rkn ilk ikametgahn ve kknn kt
yeri belirlemeye gelip attnda, kar konulmaz olur." 1 73
Ne var ki, adlarn and ustalarn izlemeyecek, Atlantis'in
yerini deitirmekte bir saknca grmeyecektir. Kuzeyde, son
radan Kelt ya da skit olacak beyaz rk, gneyde de Atiantlarn

1 72 Bkz. Histoire plilosophique du genre Jumain, I, s. 5.

1 73 Bkz. Histoire philosophique du genre Jumain, t s. 67-68.

114
siyah rk, "yani evrenin efendileri."174 Ne vcr ki iki toplum ara
sndaki ztlk salt savalk deildir. Kelt]er rahiplerinin nder
liinde Atantlar yenerken, "be1li belirsiz bir yaz kavramn"
onlardan alr. Oysa tpk Araplar, Fenikeliler ve braniler gibi,
Atiantlar da sadan sola doru yazarlar. Keltler bu uygulama
y terse evirir nk gney yarmkrede yaayan Atiantlarn
aksine, onlarn gnei soldan saa i lerler.175 Ksacas, soldan
saa yazmamzn kkeninde Calyal atalarmz vardr. Ve Ket
ler Gotlar da ierdiklerinden, ilkel harfleri Runik alfabesidir.
rnein, Atiantlarn bir ze1 1 i i de "tek bir ilke dogmas" 1 76
yani i hranilerin yoksun oldukJ an tektanrclktr. Lettres a
Sophie' de olduu gibi, daha aada grlmeyen kark halk
lar da vardr. rnein, Araplar Kel tlerin ve Atiantlarn ok eski
bir karmnn rndr. J I i nt uygarlysa "Atlantis halklar
nn takvimini" beni mser. 177 Tcri hin ilerlemesini vurgulayan b
tn devrimler -Fabn burcdc ada Chateaubriand' a kout
bir sistem kurar- bylesi ycrcrlanma]ardan beslenir.
Yine de, M sr en nem l i bi rleme ve deiim mekan olarak
kalr. Fabre d'01 i vet'nin bu lkeyi masallatrmas bir yenilik
deildir tabii. Eer Antik a'da Herodot'un en eski tankla
rndan birisi olduu bir " M sr serab" ve bir "Mneccimler M
sr" varsa, 178 eer Boncpa rte'n baka bir rneine pek az rast
lanan bir bilimsel yakn amay tetikleyen seferine kadar gez
ginler hayranlklarn giz1eyememilerse, sz konusu mitos, Si
hirli Flt librettosunun kcntlad gibi, XVIII. yzylda yeni
den canlanr.
"Unutulmamas gerekir ki," diye o benzersiz ciddiyetiyle ya
zar Fabre d'Olivet, "Msr Ati antlarn egemenliinde ka1c n son

1 74 A.g.e., ss. 135-136.

1 75 A.g.e., ss. 1 90-192.
1 76 A..e., s. 263 vd.
1 77 A.g.e., ss. 234, 256.
1 78 Bu balklar srasyla Ch. Frodefond, Aix et Gap, 1971 ve Fr. Cu t , l l l
sel, 1937' den alnmadr.

l l '
lkedi r." A tlantis olabildiince hayali bir Msr yolculuundan
domutu r ve lm de - Fabre'a gre - yine Msr ' da olacak
tr. Msr iki ri vayetin kavanda yer alr; bunlardan biri " Aa
rk," dieri de daha sonra kltn ve yasalarn izleyecei
"Yukar" rkdr: "Bu rk, birinci rivayet sayesinde, daha nceki
rivayete eriebilecek ve "Aa rkndan" nce var olan Gney
li rkna ai t bir fikri koruyabilecektir. Ad belki de ilkel Atlantis
adn kapsayan bu ilk rk, topra kuzeyden gneye kadar su
lar altnda brakan, bu rk n yaad dev ve muhteem aday
sulara gmen tufan s rasnda tmyle yitip gider."179
Sz edilen, krmz rktr ve Fabre'n daha nce de beli rt
me imkan bulduu gibi, Atlantis Amerika'y, ama bizim tan
dmzdan ok daha byk bir Amerika'y i fade eder: "Gney
Kutbu'na ok daha fazla uzanyordu."180 Adammz tufan sra
snda olanlar anlatmak iin Platon' dan, Timaeus, Critias ve Ya
salar III. ciltteki Plillon' dan alntlar yapar: Hayatta sad ece da
llar kalr. Bu rivayetlerin efendisi olan ve Fabre'n H erodot'tan
ok Platon sayesinde ta n d Msrl rahipler bir kez daha Yu
nanllara "ebedi ocuk" H muamelesi yapabilirler.
ocukluunu ve genliini Msr 'da geiren M usa, bir M
srl ldrdkten - Eski Ahit, Msr 'dan k (II, 1 1 - 1 4) - sonra
Etiyopya'ya geer. "te srgndeki Arap - Kcl t-Atlant - hal
kna orada rastlar: bunlar branilerdir ve onlarn rahibi olur.
Kaynpederi uayib' in ona "Atlantlarla ilgili birka yaradl
kitab"182 vermi ol mas gerekir. Devre tamamlanr ve Musa,
Yunanl Orfeus ve Hindu Foe (Fabre Buda'ya bu ad veri r) ile
birlikte dnemini n byk reformcusundan birisi olur. G
revi her cinsten tm evrendoumsal ilkeleri (Fabre bu ilkelerin
Atiantiardan da eski olup, "yeryzndeki en eski rivayetleri

1 79 Bkz. Histoire philosoplique du genre humain, I, ss. 309-309.

180 A.g.e., s. 1 89. Fabre her zaman tutarl olmaktan uzakhr: "Atlantlan" uygarla
tran rklan bazen " Aa", bazen de "Krmz" olarak adlandrr.
1 8 1 A.g.e., ss. 188-189, 1 95-196, 309-310.
182 A.g.e., s. 1 20.

ll t
oluturduunu" belirtir) korumak ve tpk kutsal bir gemi gibi,
tm gelecek kurumlarn tohumlarn saklamaktr. Bu gemiyi
korunmas iin emanet edecei halk, "Kaba bir halk olmakla
birlikte grbzdr ve teki yasalaryla daha da glenir."183
Atlantis Filistin olmad gibi, Anti-Filistin de deildir. At
lantis Yahudi, yani Kelt-Atlantlarn ve en saf rivayetlere sahip
olan Mslman Araplar184 gibi bakalarnn bize biraz kendile
rine ramen aktardklarnn kaynadr. Yoksa "bizler", beyaz
ya da "Gney li" rk "varlmz bir bakma Atlantis'in ya ?.d
_
felakete borlu deil miyiz?" 18:; O felaket, ktamzn sulardan
kmasna neden olur.
Fabre d'Olivet ou eyi d gcne borlu olsa da, bu
borlar iinde ylesine ayrnt l k a b u l l e n dii bir tanesi var
dr ki, insan yukarda szn et l i i n ve hillil basilmam olan
yazmadan haberdar olup olma d n d i.i i.i n m edLn edemez:
"Boulanger," der Fabrc, " l3 u kon u d a dt r i n aratrmalar yaptk
tan sonra, hakl olarak A t l a n l i s' i n k a y b n n ardndan yarkre
miz i nsanlar nn a k n l a d t k leri n i ve bir yere yerleme
ye cret etmeks i z i n u z u n s i i n babo dolandklarn dnr;
Ona gre, yab a n l h a y a l bu ft l a k e t i n geride brakt dehetten
kaynaklan r." 1H' M had d i l t u fanlar savunucusu bundan daha
iyi zetlenenezd i .
Fabre d'Olivet /.eri nde bu denli srar etmemi n sebebi nedir?
Anlattklarnn Li.i n i.i y l e d rn olduu konusunda kuku
yok. Kurarn olarak ad land rmakta glk ekilecek nermele
rinin tmyle rom a ns zelliinin farkna olduu kantlana
maz. Novalis gibi, l lc11ri d 'Ofterdingen de187 A tlantis' i kusursuz

1 83 A.g.e., ss. 326-335.

1 84 A.g.e., s. 8 1 .
185 A.g.e., s. 1 93.
1 86 A.g.e., s. 1 25.
1 87 Bkz. nszn yazdm Allantides imaginaires dizisinde, Nicole Fernandez
Bravo'nun incelemesi.

117
gzellik mekan olarak gsteren romantik Alman ozanlaryla
ayn an insandr.
Hayr, Fabre d'Olivet konusunda ilgin ya da yeni olan, bu
byk hezeyann en ufak bir tarih kaynana bavurmadan,
doal olarak an dzenine gre sunulmas, aslnda ksmen
Kitab- Mukaddes' e dayanan, ayn zamanda da insanlk tarihi
nin neo-pagan bir canland rmils gibi tilkdim edilmesidir. Vic
tor Cousin'in rencisi, Tlm muz monilrisinin 1HH resmi filozofu
Thomas-Henri Martin'in b tn allatoman lar hayaller krall
na gndermesi iin bi rka on yl bl'klemek gerekecek, buna
e yeni bir sre son ra d a szdl' b i l i minsanlilr kral olsun, ril
hip olsun, Fabre d'Olivd kildilr insana gerek kalmadan ken
di tufan-ncesi dnyil lar n ku racaktr. Baka bir i fildeyle, Ro
mantizmin afa sklrkl'n, Leon Cellier'ye gre "1 789 vatan
severi" olan ve Directoi rl' dneminde Atlantis'ten ilk kez sz
eden bu gen Fabrl' d'Oi i vet, biri Aydnlanma a'ndan ge
len, dieri tmyle k u rgu bir tarihte gelimi korkun bir dn
ya yaratan iki bak" silhi ptir.
Yine de Fa bre d'Ol i vl't'yle ayn dnemde talya' da, Byk
Britanya ve rlanda kral lnda yaayan baz kiilere bakalm.
Vico Scienza Nma' da Rudbeck'in Atanto-milliyeti liine
benzer her eyi istld ii kadar reddetsin, bata talya' da ol
mak zere vaazlar n n byk ounluunu lde verir. Ge
milerinde Latinleri, talikleri, Yunanl ve Etrskleri bulundu
ran talya'nn irdelemeye altm btn kurgular iin kusur
suz bir saha oluturduunu itiraf etmek gerekir. Bunu Kont
Gian Rinaldo Carli' den sz ederken grmtk. Platon, Plato-

1 88 Platon aratrmalarnda Cousin ve Th.-H. Martin'in yeri iin bkz. P. Verme

ren, Victor Cousin. Le jeu de la plilosoplie et de / 'Efat, L'Harmattan, Paris, 1 995; ve
ondan nce E. M. Manasse, Bcler ber Platon, III, Werke in Franzsiscler Spracle,
Tbingen, 1 976; R. Brague'n takdimi iin bkz. Th.-H Martin'in eserinin yeni ba
sm ve H . Wismann, "Modus interpretandi. Analyse comparee des etudes plato
niciennes en France et en Allemagne au XIXe siecle", H. Bollack ve H Wismann,
Plilologie und Hermeneutik im 1 9. falrlundert, Gttingen, 1 983, II, ss. 490-51 3.

1
ne in Italia189 (Platon talya' da) adl kitabn yazar olup, uzun za
man karanlkta kalacak Vincenzo Cuoco ( 1 770-1 823) aracly
la, XIX. yzyln banda yeniden grnr. Ne var ki Atlantis'i
talyanlara zg tarihe dahil edecek olan, Thomas-Henri
Martin' in ykc tezinin basmndan ksa sre nce, 1840 ylnda
Milana'da yaymlanan kitabyla Angelo Mazzoldi'dir. Ki tab
eski ya da bazen gnmz bilgell'rinin srrna vakf olduklar
o sonu gelmez balklardan biri ne sahiptir: De11e origini italia
ne e della diffu s ione de11 'incivilimento italiano a11a Fenicia, a11a Gre
cia, e a tutte le nazioni asialiche postc sul Mediterraneo, baka bir
deyile, Il i talya'nn kkleri ve ta lya n uygarlnn Fenike'ye,
Yunanistan'a ve Akdeniz kysnda ki b tn Asya lkelerine ya
ylmas hakknda."190 te Rnesans' ta n ok sonra, milliyetili
in stad olarak ekillendirilm i , tm m i l l iyeti liklerin temel
zelliine sahip yeni bir Pl a ton : byksi m i l l i yl'tiler imdiye
daha iyi egemen olabilmek iin, olabi ldii ncl' uzak gemii sa
h iplenir. Bu adan bak ld nd a, Fab n.' d 'Oi i vet'nin byk he
zeyanna bir kyasla gl' ri kml' gr lr.
Bilebildii m kad aryla, A ti a n t i k-m i lliyetiliinin iki Britan
ya, bir de rlanda rnl'i llll'Vcuttur. Her de gecikmelidir
ve Aydnlanma fl'lsl'flsi ndl'n ok, gizli bilimiere ve Romantizm
ncesi rivayetkrl' d aya n r Vl' bu adan aklamaya abalad
m byk dwml'Cl' son dl'recede uygundurlar.
On yllk bi r fark la Fabre d'Olivet'yle ayn an insan olan
William Blake'i n ( 1 757- 1827) mitolojisinde, Brtonlarn atas,
uAtiantik ktasn n saygdeer bilgesi" Albion, i/ tarihi brani-

1 89 Bkz. Fausto Nicolini basks, 2 cilt, Bari, 1916-1929. Orijinal bask 1804-1806
tarihini tar: burada Alain Pons ve Michel Vovelle tarafndan derlenmi, Cuoco
kitab hakknda iki dilde ve eksiksiz bilgiler bulunacaktr. Bkz. Essai listorique sur
la Revolution de Nap/es, Belles Lettres, Paris, 2004.
1 90 Bkz. z. ss. 17 (Bossuet kart polemik), 44 ve 1 72-187 (Atlantis). Kitabn
karlat tepkiler iin bkz. B. Croce, Storia de/la Storiografia italiana ne/ seeola
decimonono, I, Laterza, Bari, s. 56: "Mazzoldi'nin kitab saygyla karland ve cid
diyetle tartld."

119
lerden de nce gelen" bir kahramandr; zaten B lake de temel il
keyi koyar: "The Antiqu ities of every Nation under Heaven is
no less sacred than that of the Jews (Gn altndaki her ulu
sun eskilii Yahudilerinki nden d aha az deildir)191 ki, bu ifa
de Vico'yu da aar. Ancak her ey, sanki 1 792'te, Blake'in A rne
rica adl iirinde beliren bu tl'n a temel mi gibi grnr. Yazar
Kuds adl iirinde Yahu d i le re seslen ir: "A talarnz kklerini
druid olan brahim, Eber, Sen Vl' Nuh'tan alyor."192 Albion'un
ngiltere'si Amerika'y la bi ri i k ll' A t lantis' i n m i rass olmann
yan sra, on srail kavm i n i n dl' C 1 kls id i r. 1 '' 1
Kitab- Mukaddes rivayet llri n i n, A nwri ka' n n masall at
rlmasnn, Blake' in (b t n liy ll' l a nes M acphlrson tarafndan
yaratlm ozan szde-Ossi an' n za flrleri nden az sonra) a
nda pek moda olan Kll t m i ti n i n ve Platon anlatsnn tuhaf
bir karm. "Ve Alhio' u l klsi i n zerinde gksel Kenan
grnyordu."194 U l u sa l b i r Mesihi lik bundan daha ak ifa
de edilemez. Blake' le 'yn d wn lerde yaam bir Hint uzma
n, Yzba F. Wilford, b t n yle farkl bir yaklam dener: Bu
kitabn Il. blmdl' salhcc Proclus'un195 Timaeus'u sayesinde
tanndn anlatt n Marcellus'tan aldklarn, uzak batda
ki beyaz adalardan, ctt [)fpa'lardan bahseden Puranas'tan
rendikleriyle harm a n layarak ve birka varsaym nererek

191 Bkz. William Blakl, 1'/c Complete Writings, yay. haz. Keynes, Londra, 1 958, ss.
578 ve 580. Neo-Platoncu fllsdeyle i lgisi konusunda bkz. G. M. Harper, "Blake's
Neo-Platonic Interpnt.tion of Plato's Atlantis Myth," Journal of Eglisl and Ger
mmle Philology, 59, (1 955), ss. 72-79, Timaeus'un Thomas Taylor evirisinin nemi
ne deinir, ancak mitosu n Blake'in dncesindeki yerinden sz etmez. Bu ko
nuda bkz. K. Rayne, Hlakc ad Traditios, 2 cilt, Londra, 1969, yle der: "The Lost,
Westem Eden is somltimes America, sometimes Atlantis (Kayp Bat Cenneti ba
zen Amerika' dr, bazen de Atlantis), (II, s. 268), ama her eyi aklamay baara
maz (a.g.e., ss. 423-429). Kendi payma, bu gnostik tartmalara girmeyeceim .
1 92 Bkz. William Blake, T/e Complete Writigs, s. 649; keza bkz. s. 796: Adem de
driddir.
1 93 A. g.e., ss. 637-638.
1 94 A .g.e., s. 1 09.
195 Hatrlatalm, Jacoby derlemesinde, 671 nurnarada Ethiopiques yazan olarak grlr.

:o
bu "beyaz ada larn" hem Hindistan' dan baklnca grlen B
yk Britanya, hem de Atlantis olduunu iddia eder, ardndan
da safa ekler: "Hakl kabileceimi kabul edersek, Byk
Britanya'nn bu gerekten yeni hibir panlt karamayaca
nn bilincindeyim." 196
En azndan, tm Aydnlanma a boyunca ibanda olan
Hint bilgel ii burada Antik a, Hindistan' ve denizierin
hakimi aday rahatfatmaya gelir; te yandan da Atiant fet
hi, tarihin hayranlk verici bir dengesi sayesinde Britanya
'
mparatorluu'nun kuruluunu nceden belirler.
Oysa ayn imparatorluun, merkezi nden az uzakta, srekli
asi komu rl and a'nn ahsnda gl dmanlar vardr. Yz
ba Wi l ford'un rakibi de 1 834 ylnd a Londra ve Du b lin' de The
Round Tooers of Ireland (rlanda' m n Yuvarlak Kuleleri) adl bir
kitap yaymlayan, ayn kitab 1 976' da New York'ta Atlantis r
landa'da gibi ok daha ekici bir bal kla yeniden yaymlana
cak olan, Henry O'Brien adnda son derecede kltrl birisi
dir. Gerek gl k bu eserde ne 1 "i 111aeus'tan, ne de Critias'tan
sz edi lmesi, A tlantis adnn da sathce b i r kez gemesidir. Bu
rada asl ol an, o dnem rlanda grntsnn zelliklerini ta
ntmaktr ve bu ze l l i k dt yaza r n M sr p i ra m i tlerine benzetti
i, Ortaa'dan kald k l a r kl'si n, y u v;. rl a k ku lelerd i r.
Kitap Budizm'i i nsa n l a r n i l k d i n i o l a rak sunar: Havva
Budist'tir. rland a, b i r i ra n kolonisid i r. Kulelere gelince, erkek
organna benzemeleri, l l i nd ista n ' li11gam 'laryla zdetiril
meleri ne neden olur. O' Britn stldhri nden bazlarn bi lir: Bra
illy ve Boulanger 'yi sayar; ancak I lab i l ' in yeeni ve demirci ll'-

196 Bkz. F. Wilford, "An Essay on the 'Sacnd lsks' in the West with Otlwr Lss.ys
connected with that work", I, Asiatic Researc/lt'S 8 (1 805), s. 247 (alnt). Wi l lord
Malwblarata'da Nuh'u da arar (bkz. ss. 254-255); incelemesi Kalkta'd,, Asiol
Researcles dizininin u ciltlerinde yer alr: ayn alma Londra basks r H l l .
ciltlerinde ( 1 808-1 8 1 2) de grlebilir. Dostum Ch. Malamoud cta 1 >if'rl .d . l .
rnn btnyle efsane rn oldugunu belirtip b i r kaynak sayar. Bb W . K i r l i {
..

Die Kosmograplie der !nder, Bonn v e Leipzig, 1920, ss. 1 8, 29, JO, 1 1 2.

121
rin atas Tubal-Kabil'in Yunan (aynen !) ilah Vulkanus'un ei ol
duunu i leri sren birine ne demeli? Bir zamanlar, eski renci
lerimden Richard Gordon Atlantis konusundaki ktphanem
de bulunmayan bu kitab armaan etmiti. Yazar ok farkl bir
biimde de olsa, en azndan Fabre d'Olivet kadar hayald g
rnr. Burada Herodot papaz Bonnaud'nun ileri srd gibi
Yahudi halkndan sz etmedii iin deil, ok daha balan
maz bir gnah ileyerek rlanda'nn yuvarlak kulelerini anlat
m ad iin eletirilir. Zaten yaymcs Pau l M. Alien, O'Brien'
yaknda greceimiz bir kiinin, Ignatius Donnelly'nin haber
cisi olarak tanmlamada son derecede hakl d r.197
Thomas-Henri Martin'in 1 84 1 yl nda, nl Etudes sur le Ti
mee de Plato n un ekinde Atlantoman ia' n n ann almasna
'

izin vermeden nce, nemli bir bilgtn i n, ada Yunan epig

rafi biliminin babalarndan, bu bil i m i n Crt>ko-Romen Msr'a
uygulanmasnn gerek babas }t>an-Antoiw Lctronne'un
(1 787-1 848) 1831 'de bu konuda yazd klar na gz atalm. Atlan
tis aniatsn bir masal olarak detrltnd i rd ii kesindir, ne var
ki bu masaln btnyle Msr'dan kaynakl andna inanr.
Champollion'un bu ada i i n M s r tu tkusu, istisnai olarak
eletirel duruluun n w gttr. 1 ''H

1 97 Bkz. Atlantis in lreland, ss. 1 21 , 327, 417, 505, vd.

198 Bkz. Jean-Antoine Letronne, Antiquites du departement du Vaucluse, Paris ve
Avignon, 1 808, ss. 408-479.

1 22
 Blm VI
BR ULUSUN AIK YA DA KAPALI
OLMASI GEREKR

Bu kitabn III, IV ve V. bl mlerinde "ulusal" Atlantis tanm

larn yaparken spanya, isvt ve talya'ya zel bir yer ayrdm .
J. Svenbro'na gre Rudbeck' in sve zerindeki etkisi yz.n
den ar sac bi r "J{ u d btck'i Genlik" ortaya kmtr. Ne
talya' da, ne de kukusuz ispanya' da benzeri gelimeler gr
lr. Kont Carli vtya A ngl'lo Mazzoldi'nin talya'y pek sarst-
sylenemez. .
Ya Fransa? Fransa'nn da d aha erken dntn ltrdtn btri ide
ologlar ve La Franciade i le Troya'y efsawlel i rnwyt alan
Ronsard gibi, mitos yaratc lar old u . Nt va r k.i J{onsard m i tos
yaratcs ve ideologdan ok y azar, Lo l'mnl'imlc da ta n b i r ba
arszlk rneidir. Ronsa rd vc old u u ktsi n ama mitos ya
ratmaya yaramaktan ok tdebi olan bu di rl'tkilr gi riimini IV.
ki taptan teye tamaz.
Fransa'mn bu belirgin hasta l ktan ku rtt l m ay baard sy
lenebilir mi? Genel anlamda, evl't. Akl a nas kol ay. Byk kral
dan, yani XIV. Louis'den sonra, byk u l us, onun ardndan da
byk imparator gelir. Fransa kendi kend i ne yeter ve ideolog
larn kkler zerinde sylemlerde bulunmalar iin Galyallar,
Romallar, Troyallar ve Franklar aranan zellikleri sunar. Ku
ral kantlayan istisna, Fortia d 'Urban ad l bir Avignon'lunun
eseridir. D'Urban 1808 ylnda, Kel t ve beryallardan oluan il
kel bir halkn Fransa'ya Atiant uygarln tadn iddia eden
bir tez yaymlar.199 Tezde en fazlasndan sz konusu olan, ola-

199 Bkz. Fortia d'Urban, Antiquites du Departement du Vaucluse, Paris ve Avignon,

1808, ss. 408-479.

121
bildiince nemsiz bir Atlanto-Oksitanyaclktr.
ok daha nemli olmasna ramen, bugn iyice unutulmu
bir alma da Nepomucene Lemercier'nin (1 771-1840) eseridir.
Yazar Fransz Akademisi yesidir ve halefi de, Corneille'e ait
koltua yerleirken, ona ll bir vg dzen Victor Hu go' dan
bakas ol maz. LL'mercier Ayd nlanma ile Romantizm arasnda
ki geii salayan o hl'Yl'Can verici kuaktandr. Babas, kralie
Marie-Anto i nl'ltl-' i n dostu ve s rda olan Lamballe Desi'nin
sekreteridir Vl' bl'bl'k Nl'pomucenl''i n vaftiz anneliini de bu
soylu kii stll'nl'Cl' k l i r. Boa parll' i ll' tanr ve Napoleon'a
ballk yemini l'lml'Yl' ya n,naz, Bou rbon' l arn dnnde
de bir kenara ek i l i r.2m
Bu konu iin dikka t i m i 'l'ken k i t. p / ,'1\ 1 /nufinde ou In Tlzeo
go n ie newfonienne (A llal is, ya da Nl'W lon'a gw Tanrdo
um) adn tar. 1 8 1 2 y l n d a l 'i.l ris' le yay m la nan al t ark
lk bir iir Newton' n grkl'm i lll' adanr. Yay n lanma tarihine
gre L'A flantide son fas i k l d i.i r a m a yap a sndan, "bilimle
rin, yasamann, iirin Vl' s;.w a n yksek szlerini ieren drt
blme ayrlm" bi.i yi.ik b i r l'seri n ilk fasikln temsil eder.
Nepomucene Lemercil'r l'Sl'rin yaymianmasna 1 800' de balar
ve ada bir Hesiodos' Lan ok Lukretius, ya da Francis Bacon
olmay yeler.
Atlantis Adas'nn eski alardaki ad Eugee, yani "yi
Toprak" tr. Napoleon i k' birok ortak yan varm gibi grnen
Atlas tarafndan istila edilir. Symphyfes'ler, yani d oa kanun
Iarna gre yaayan insanlar tarafndan fethedilmeden nce
de meskundur. Eugee'n i n Napoleon savalaryla yanp ykl
m Avrupa'ya benzed ii kuku gtrmez. Gelimelerin "d
nencenin altnda" getii bu epik iirin amac, "bilimlerimi
zin, yani yeni tannan ve iirde varl ya da ad olmayan, ke
ifler yeni isimler gerektirdike soyut tanmlar deien, dize-

200 Bu bilgilerin byk bir blm XIX. Yzyl Larousse szlgnden alnmadr.

124
lerde hibir edeerle ifade edilemeyecek eylerin genel siste
mini izmektir." 201
Amansz bir savatan sonra, Atlas yenilir. Ancak Okyanus
Atlas'n saraynn temelleri ni basa r ve ad ay boar. Bione' un
sevgilisi, Zoophile adl hekim "urtarabildiklerini kurtarr. He
kimin nderliinde kk bir gru p, hem bar Kzlderilile
rin, hem de bilim ve manta dayal bir toplum ku racak olan
Franklin ve Vashington (nyuen!) gibi ulu kiilerin dsel bir ha
yat yaadklar Amerika k y l ar a ayak basar. "Sulphydre' in"
(vcudu yanc gazlardan o l u a bir peri) Pyrotonne (Gk g
rlts) tarafndan terk l'd i 1 nws i nden, berikinin Electrone iin
deyim yerindeyse yan p t u t u t u u n dan dem vuran bu olduk
a ilgin metnin irdl'ILnws i i d aha uzatmayacak, sadece IV.
arkda, Okyanus'un d uygu l a r n a k lad d rt dizeyi tlkrar
layacam:

Allnnlis 'in ve ka m fnlih/erinill ynzs,1s1

Siz Avrupn/1/ann yreini YJ'I'rlccck:
Yzeyimi genileten baliI
Gelecek rolnin rm m cesa re li ni tiirpiilcyecek . . . o

Yaknda greceiz ya, L'AIInlllinde Platon'd a n esin lenen ilk

destan deildir.
Nepomucene Lemercier'nin lmnden bir yl sonra,
Thomas-Henri Martin Atlantis'in bilimle, tarih, corafya ve
kozmolojiyle karmak ilikilerine bir son vermly i kararlatrr.
Pozitivist dnem Atlantoman hezeyanlara nokta koymasa da,
mitostan romana geii byk lde kolaylat rr.
Bu aamada, yeni bir tana bavurmam gerekir: Bilimsel
macerann kusursuz romancs Jules Verne (1 828-1905) sadece
Fransa' da deil, btn dnyada roman Atlantis'ini ok iyi tem
sil eder. ngiliz aratrmac Paul Jordan bu yzden 2001 ylnda

201 Bkz. Nepomucene Lemercier, L'Atlantinde ou la Tleogonie eutonieme, s. XIX.

202 A.g.e., s. 247.

125
"Atlantis Sendromu"nu203 anlatan kitabn tantmak iin Denizler
Altnda Yirmi Bin Fersah ( 1 869) kitabnn kahramanlarndan daha
iyi bir rnek bulamaz: Kaptan Nemo ve zorunlu konuu, Profe
sr Arronax', Fas' n Atlantik kysnn 450 deniz mili anda,
Atlantis'in bakentin i n ykntlar arasnda dolarken gsterir.
Metin nldr ve Ju les Verne'in Atlantis konusundaki Ii terat
r bildiini, hem efsa neni n tiryakilerini, hem de anlatnn masal
olduuna inanan l a r ta n d n gsterir. Ben sadece ngilizlerle
sava hal inde olan ( i ni l te re h izmetindeki Hint askerleri Sipahi
lerin ayaklanma ta ri h i I H!17' d i r) H i n t prensi Kaptan Nemo'nun
Germen d nyasna en u h k b i r d nanlk beslemediini, Arzn
Merkezitc Seyahat romann daki li ka h ramandan ikisinin Alman
lara sempati besled i kleri n i hatrla t nakla ydi ncceim.
B t n bunlar kkten deilirtn V l' k u a k lar boyunca algla
nacak dman Alman gr n ti.i s n ya ratacak Lcs 500 Millions
de la Begum (Begm'n 500 M i lyonu) romanna temel olutu
ran, 1 870-1871 savadr.
Birka satrla romann ku rgusu nu hatrlayalm. Bir Fransz
maceracsyla evlenen H i nt Prensesi Beg m'n akl almaz ser
veti iki kiiye, Fransz doktor Sarrasin ile Jena niversitesi'nden
Profesr Schultze'ye kalr. ki varisin miras kullanma yntem
leri ok farkl olacakt r. Uzmanl hijyen olan Fransz hekim, o
dnemde neredeyse t myle bakir olan Oregon'da hijyen ku
rallarnn ve erkek demokrasisinin egemen olduu ideal bir
kent kurar. Bu kusursuz kente France-Vi lle adn verir. Kentin
inaat maalar hareket gnlerine kadar dondurulmu binler
ce inli coolic tarafndan gerekletirilir. nsanlar rk deildir,
ama . . . Savaacak yata her vatanda kenti savunmakla grev
li milise katlr. B i rka kilometre uzaktaysa, Herr Schultze bin
lerce top retip ihra etmek zere Krupp fabrikalarnn deva-

203 Bkz. Paul Jordan, The Atlantic Syndrome, Sutton Publishing Pub, Sparkford
2001. Jules Verne'e gre Atlantis iin bkz. Chantal Foucrier, "Jules Verne et I'At
lantide", Nouvelles rechercles s ur Jules Verne et le Voyage, Paris, Minard, ss. 97-111 .

12t
 sa rnei bir fabrika kenti kurar: Stahlstadt, ya da elikkent
Gen bir Alsace'l olan Mareel Bruckmann Stahlstadt' a girme
yi baarr, Herr Schultze'nin en yakn yardmcs olur ve onun
gizli projesini renir: heriki France-Ville'i yerle bir ederek Al
man stnln kantiayacak dev bir obs yapmann pein
dedir. Proje baarsz olur ve obs dnyamzn uydusu haline
gelir. Herr Schultze ise obslerinden birinin patlamasyla ha
yatn yitirir, Stahlstadt France-Ville'in mlk olurken, retimi
ok farkl amalara hizmet eder.
Biri bar, dieri sava iki site modeli tarih kadar eskidir
ve bar sitenin kendi n i koruyabilmesi de doal grlr. Bu
modele "Ur sancanda" (Bri tish Museum), Mezopotamya'da,
lyada'nn XVIII. arksnda Akhilleus'un kalkannda, sava
ngiltere'yle bar Fransa'y betimleyen XV. yzyl minyatr
lerinde rastlanr. Ayn tema i l kel Atina'yla Atlantis arasndaki
Platon'cu muhalefette, bu kez Ati na'nn meslekten cskerler tara
fndan ynetildii ayrntsyla birlikte, karmza kar.
Kar konulmaz bir ekilde Atlantis'i anmsatan, sarsc bir
ayrntnn altn izmem gerektii kansndaym. Jules Verne
Herr Schultze'nin diktatrce ynettii kentin y reinden sz
ederken unlar yazar: "Stahlstadt'n oluturduu rmcek a
nn merkezinde, evredeki btn yaplara tepeden bakan, de
vasa bir Boa Kulesi vard. "204 te yanda, Critias'ta Atlantis'in
on kral arasndaki antlamay perinleyen, bir boann kurban
edilmesi, daha sonra kurbann bir topak kannn katld a
rabn bir kraterde iilmesidir. Daha nce de grd mz gibi,
Jules Verne Platon aniatsn bilmektedir. elikkent'i yazarken
bu metinden esinlenmi olmas, bana en azndan ok muhte
mel grnyor.
Gen bir papaz olan Jacint Verdaguer i Santal6 (1 845-1902)
1 877 ylnda Barselona' daki bir edebi yarma srasnda Kata-

204 Alnb: Hachette basks, 1 966, s. 1 02.

1 27
lan dilinde yazlm, L'Atlimtida adl destann tantr.205 Verda
guer i Santal6 ile ayn dnemde yaayan Frederic Mistral Kata
lan destann heyecanla karlar.206 Oksitanyallarn btn gay
retlerine karn, Mistral ve arkadalar, Katalanlarn dillerini
koruyup gelitirmeleri konusunda baarszla urayacaktr.
Verdaguer'in L'Atlim tida'snn, Nyada'dan ok Aineias'a ya
kn, bilge bir destan olduu, M i l man Parry ve Albert Lord'un
XX. yzylda, eski Yugoslavya'da derledii popler des
tanlara ok uzak durd uu kukuya yer brakmaz. Verda
guer corafyaclar, zel l i k k dt Atlantis' i n varlna ina
nan nl anarist ent<.'kkt litl, ayn za m anda da tannm
biliminsan Elisee Reclus'y oku r. Vtrdaguer, <.'serinde bir gi
rile bir sonu arasnda y<.'r a lan on arkda, bunlardan yedin
cisi Yunan adalarndan bi r koroy u iermektedir, klasik mitolo
j iyle oynar: Ba kahraman l l erakles'tir, Atlas'a on iki erkek do
uran peri kz Hesperis' i Atlantis'ten kopararak, bu kez ber
Yarmadas'na yerleecek ,ocu klar dourtur - ou kez dman
olarak tannan Portekiz bile unutulmaz. Baetica'ya, yani gn
mz Endls'ne portakal aacn getirir, Barselona'yla birlik
te Hispalis, yani Sevi l ' i ku rar, ayn zamanda da bazen ok Ulu
(altissimus), kimi zaman da Yehova ya da Adonay adn alan bir
Tanr iin alr. Atla ntl a r IX. arkda ge trmanmaya alr
ken, byk adann koruy ucu melei ge ykselir ve orada ona
dnya imparatorluunu getiren spanya meleiyle karlar.
Portekiz aklarnda, denizden bir kazazede kurtaran yal ve
mnzevi bir kei bu yky kime anlatr? Kristof Ko lo mb' dan
bakas olmayan bir Cenevizliye. Mstakbel kaptan kurta
rp ona grevini anlatan ihtiyar, destann sonunda artk lebi
leceini aklar. Atlantis harikadr, ama ayn zamanda da ba-

205 Okuduum Katalanca metin Pere Farres tarafndan yayma hazrlanm me

tindir: E ditions Euma, Vic, 2002, ev. A. Savine, Paris, 1 883. nszn yazd
m Les Atiantides inaginaires, 2002 kitabnda Claude Lebigot'nun aralarnda
Verdaguer'in de bulunduu spanyol yazar ieren bir incelemesi mevcuttur.
206 18 Temmuz 1 877 tarihli olup Farres basksnda yer alan mektup. Bkz. s. 1 00.

1 28
ta en korkun gnah, aile ii cinsel iliki olmak zere, btn
ahlakszlklarn da beiidir. Onuncu ve sonuncu arkda, por
takal aacnn yanndaki zeytin aac stavroz aac olarak belir
lenir. Verdaguer'in mi l liyetiliinin ak bir milliyetilik olduu
nu, tiranlkla benzerlik gstermediini belirtmek gerekir mi? Bu
nun iin I. arknn 263. dizesini hatrlamak yeterli olacaktr. Ver
daguer spanya'y Fransa' dan ayran Pirenelerden sz ederken,
balangta ok aa hyc sfatlar kullanr: enemiga Frana, ar
dndan envejosa Frana, sonra orgullosa Frana, nihayet vei"na Fran
a; Fransa artk komud ur, ne dman, ne kskan, ne de ken di n i
beenmitir. Katalan olmayan Manuel de Falla (1866-1946) haya
tnn sonuna doru bu i i ri lwsteler. Hem de ihtiamla.
Verdaguer 'in A tl a n t is' i olumlu ya da olumsuz biimde
spanya'ya balaya n ttk yazar olmamas doaldr. 1 929 ylnda
Victor Berard A tlan t i s' h k i boa grelerinden bahsederek ada
y spanya'nn gmy i ndt boa kurban edilmesiyle irtibatlan
drmaya alr; A d o l f Sd u l tl'n i se Atlantis'i Guadalquivir'in
azndaki Tartessos i k ka r t r r.207 Ksacas, bazen olabildiince
tarafsz grnen yerll't i rnw t u tkusu hi kaybolmam gibidir.
Jules Verne Frann-Vi l lt Vt' Sta h lstadt' Amerika'da konu
landrrken, Temmuz mon. risi dntminin zellii olan ide
al siteler kurma g i ri i m ltri n i y.mstr. Cabet'nin lcarie'sinde ol
duu gibi, bylesi s i ttllr i i n tn u ygu n yer Amerika' dr. Oysa
Temmuz devriminin a rl'ft si ndl', I K10'd a, Afrika'ya btnyle
gerek bir smrge i m p a r.torltiu yt rll'i r ve bu imparatorluk
III. Cumhuriyet dnc m i ndt nwrkt:;. i n d l dtvasa Sahn: l ol
mak zere, Afrika ktas n n y. k l .k iih b i ri ne yaylr.
Chantal Foucrier'ye borlu old uu m bu b i lg i yl' gre, Nancy
Fen Fakltesi'nden Proftsr 1 >. A . Cod ron I H6H'd e L'A tlautide ef

207 Bkz. Victor Berard, Les N117'(1!,tli>lls d 'Ultsse, l l l , Calypso el la ma de l 'Atlm

tide, Paris, 1929; Adolf Sch u l tL>n, " A l lar l i s", Rlre il lisclra Mllsemr ii r Plrilologie, 88,
f
(1939), ss. 326-346.

1 2Y
le Sahara adl bir ders notlar dizisi yaymlar.208 Pierre Benait'nn
L'Atlantide'ini okumu olduum iin, Sahra'daki Hoggar da
larndan ska sz eden corafyac Etien ne-Felix Berlioux'nun
d rn bir kii olduunu sandm, en azndan bir sre. Oysa
Profesr E.-F. Berlioux Lyon Edebiyat Fakltesi'ndeki grev
yapm ve bu grevi srasn da Fas Atlas' ve Cezayir Sahra'syla
ok ilgilenmi gerl'k bir kiiydi.209 Yirminci yzyln banda,
Almanya Fransa'yla kar lat n inbi lecek bir smrgecilik d
zeyine eriemen iken, l'tnolog 1 ,l'O Froben i us arad Atlantis'i
daha gneyde, N i jt'r 'l' Y'l k n bu l n u tu .210
Fransa Mays 1 HH 1 Ba nlo A n t iamas sayesinde Tunus' u hi
mayesi altna ald s rada Ju les Perry A t lan tis' i n pei nde olma
sa da, Eitim Baka n l Bonapa rte'a M sr yolcu luu n da elik
eden bilimnsan larn n yapt k l a r n taklit etmi ve iinde dos
tum Herve Duchenl''i n "Atl;. n tis hakknda bi r Not"unu n211 da
bulunduu, Explomlion scicntifique de la Tmisie ad l bi r derle
me yaymlamt. Cl'n Sa lomon Reinach'n gizli ve cretli yar
dmcln yapt not u n yazar diplomat Charles Tissot b
yk blm Franszca olan kapsaml bir literatrden sz eder
ve Atlantis'in bir za manlar gerek olduunu dnr. Ayn
kan 1913 ylnda, Cn l jt'olog Pierre Termier212 tarafndan da

208 Bkz. Dominique A ll'xandre Godron, L'Atlantide et le Sahara, 1867'de Nancy,

Fen Fakltesi'nde verilmi bir ders dizisinin ayrbasm; keza bkz. Chantal Fou
crier, Le Mythe litteraire et l 'A tlantide (1800-1 939), s. 209.
209 Bkz. E.-F. Berlioux, " Les Atlantes. L'Histoire de I' Atlan tis et de I' A tlas pri
mitif, ou Introduction a l'histoire de l'Europe", A n n uaire de la Faculte de Lettres de
Lyon, I, 1 884, ss. 1 -70.
210 Bkz. Leo Frobenius, Aufdem Weg nach Atlantis, Berlin, 1910. Leo Frobenius'un
giriimleri iin bkz. J. Imbelloni ve A. Vivante, Le Livre de l'Atlantide, Paris, 1942,
ss. 311-3 1 3.
211 Bkz. Eitim Bakanl, Exploration scientifique de la Tun isie. Geographie comparee
de la province romaine d 'Afrique, haz. Charles Tissot, eski bykeli, Enstit ye
si, I, Geographie pJysique. Geographie historiqe. Chorographie, Imprimerie nationale,
Paris, 1884, ss. 665-671.
212 Bkz. Pierre Ternier, "L' Atlantide", (1913), A la gloire de la Terre. Souvenirs d 'u n
geologue, Paris, 1922, ss. 131-132.

1 30
paylalr. Tissot ksa aratrmasn yle kapatr: "Jeologlarla
birlikte, spanya'nn batsnda byk bir ktann varl ve Ka
narya ve Azor Adalarnn bu ktadan kalan paralar olduu ka
bul ed i ldiinde, bu byk toprak parasnn balang noktas
n oluturduu glerden kuku duymak iin hibir neden kal
maz. Bu insanlarn Dou'ya doru gleri Afrika'nn kuzeyi
ne, ans hala mevcut olan ilk yabanc mdahalesi olmaldr. "
Sonuncusu olmayaca kesin!
Btn bunlardan sonra Atlantis'in ya da Atina-Atlantis iki
lisinin evresinde, XV I I I . yzyldan beri Fransa'da, Germen
dnyasnn iinde ve Fransz-Alman ilikileri mitolojisinde
grdmz Atina-Sparta iki lisine benzer bir Fransz-Alman
rekabetinden bahsed l'b i l i r miyiz? Cevap ancak "hayr" ola
bilir. Yirminci yzy l Fransa'snda, Pierre Benoit'nn213 (1886-
1 962) L 'Atlnntide' i ( I Y I Y) ve daha talihsiz romanclarn eserle
riyle ve ayrca bun l i. ra eklenen Edgar P. Jacobs214 gibi izgi ro
man ustalarnn yap l l a ryla Atlantis zellikle bir roman konu
su olur. Btnleik ku ra n l a r enderd ir ve istisna olarak Pierre
Ternier' nin daha nce szC n C ettii m i z teorisi saylabilir. Bi
limsel alanda, XX. yzy l n i l k ya rsndaki tek Fransz katks
Yunan kukucular hakkndaki aratra l i. r a l a nnda nc bir
almann yazar olan Paul Cousin'in, efsaneyi ykmak iin
dingin bir aba gsteren L'Atlantide de Platon et /es Origines de la
civilisation215 (Platon'un Atlantis'i ve Uygarln Kkenleri) adl
kk kitabdr.
Pierre Benait'nn Hoggar 'daki Atlantis'i, iktidarn kadnla
rn elinde olmas nedeniyle, bir anti-dnyad r. Hoggar genel-

213 Bu kitap, bata Jacques Feyder (1921) ve Michel Desgranges sayesinde izleye
bildiim G. W. Pabst (1932) yapmiar olmak zere, birok kez sinemaya uyarlanr.
214 Bkz. Edgar P. Jacobs, L'Eni8me de l 'Atlantide, Paris, 2000, Blake et Mortimer
dizisinden.
215 Bkz. Paul Cousin, L'Atlantide de Platon et fes Origines de la civilisation, Aix-en
Provence, 1 928 ; bu kk kitaba neden olan makale iin bkz. a.y. , "Le Mythe de
1' Atlantide", Mercure de France, 15 ubat 1927, ss. 29-71 .

1 .1 1
likle kadnlar tarafndan ynetili r. Antinea lkesinin efendi
si bir peygamberdevesi gib i aralarnda birok Fransz subayn
da bulunduu sevgili lerini ldrp, bozulmasn engellemek
iin kimyasallar kulland cesetleri "krmz mermer salonda
ki" oyuklara yerletirmektedi r. lgin olan, Sahra'y konu alan
tek bilimsel derginin rom a nda Zeitschrift f r Erku nde in Berlin
adl bir Alman jeoloj i llll'Cn u as o l a rak gsterilmesidir.216 Yazar
Hoggar Atlantis'i n i n koyu p( g a n zll l i kleriyle, Msr usul de
ersiz maskl'l l r i yl e, K i lab- M u ka d d ls'de de geen bir Fenike
linin adn ta y a n , " l l i ra m - K r( l " i s i m l i yaban kedisiyle hakl
olarak c k n i y o r g i b i d i r: K a l ra n .m l a r n d a n Yzba Morhan
ge, b i l ge b i r Bewd i k ll'n h i i o l . n V ( ' a d b i r X I X . yzyl keii
Dom C tl'ra nge r ' y i a n n sata n 1 )om ( ; ra ngl' r ynetiminde ya
ym l anan A tlas du Cl ris titm ismc d e rg i s i y a za rl a r nd an Temen
Saint- Av i t tarafndan ldrlr.
Pierre Benait'nn Atlan tide'i Fransa dei Idi r ve kadn h
kmdar Poseidon-Neptn'n bir torunundan ok, Pa ris l i bir
kokotla Polonyal bir kontun kzn artrr. Ya za r anlal
mazla yer vermez, Antinea saraynda Platon' u n Critias' nn
eksiksiz bir basksn bulundurur ya, bu romancnn asgari hak
larndan biri olmaldr. Fransa'da Pierre Benait'nn kitab d
nda baka " Atlantis" romanlar vardr; bu konudaki "roman
baarszlndan"217 sz edildiine gre, bu konuda srar etme
nin yarar olmad kansndaym.
Almanya'da durum tmyle farkldr. Ama bunun nede
ni lkede Atlantis'i konu alan roman yazlmamas deildir.
Yazlan romanlarn en nls, Die Letzte Konigin von A tlan tis
(Atlantis'in son Kraliesi) nasyonal-sosyalist ideolojiden esin-

216 Bkz. Livre de Poche tarafndan yaymlanan, nsz Chantal Foucrier tara
fndan yazlm bask, s. 48.
217 Bkz. O. Boura, "U ne Faili i te romanesque: )' Atiantide et le roman franais
dans la seconde moitie du XXe siecle," Atiantides lmnginires kolokyumu. K.g.
Denis Saurat, L'Atla tide et le regne des geats, Paris, 1954, adl deneme Germen
yorumlardan esinlenir.

1 32
lenirken, Gerhart Hauptmann daha 1 9 1 2' de Alman toplumunu
acmaszca eletiren Atlan tis adl bir rom an yazar. 218
Atlantis temasnn ou kez bilimsel olmaya abalayan, an
cak temelde ideolojik ieriklerini maskelerneyi baaramayan
biemierde gelimesi 1 9 1 8 felaketinin sonunu bulur. Burada
artc olan temann Nazizm-ncesinde ya da Nazi ideoloji
si tarafndan kullanlmas ve bu erevede Jules Verne'in 500
Millions de la Beg u m 'ne geriye dnk hak vermesi deil, 1 945
knn bu hezeyan sona erdirememi olmasdr. Bu kap-
samda drt isim sayacam. 1

Bunlardan ilki, 1922 yl nda Berlin' de A tlan tis die Urleimat

der Arier m it eine Karte2 1 (Arya n l a rn Kk-vatan Atlantis ve bir
Harita) adl kitab n yaza r Karl Ceorg Zschaetzsch'tir. Kitapta
ki haritada Atla ntis old u ka n li levaz glnilikte yaklak s
panya by k l nde o l u p, Fas Vl' i spa nya kylarnn anda
yer alr. Rudbeck yntemiyle, a ma on u n adn anmadan Platon,
Jordanes ve Edda'y keyfinCl' birbirkrine kartran yazar Got
larn tarihisinin (Jordanes) i skandinavya Yarmadas'ndan va
gina gen tium diye bahsederken, Cotlarn gerek k yeri olan
Atlantis' i kastetmi olacan sakince aklar. Franklar da At
lantis kkenlidir, Byk Britanya'da yerleik Saksonlar da. Zs
chaertzsch geni grln Peru nkalarnn geleneklerinde
Atlantis izleri bulmaya kadar gtrr. Baka nl Atiant k
kenliler de vardr: Herakles, ndra, Thor, inti-Kapak . . . Burada
sadece bana bu kk kitabn kilit cmlesi gibi grnen bl
mn tekrarlayacam: "Ohne arische Grundsatze kann eben
kein Staat gestehen,"220 yani "Bir Aryan temeli olmayan hibir
devlet ayakta kalamaz."

218 Bkz. Edmund Kiss, Die Letzte Konigin von Atlmtis, drt ciltlik bir dizinin II.
cildi, Leipzig, 1931; k.g. Gerhart Hauptmann, Atlmtis, Berlin, 1912. Konu Chan
tal Foucrier'nin tezinde bu srayla incelenir.
219 Bkz. Karl Georg Zschaertzsch, Atlmtis die Urleimat der Arier mit eine Karte,
Arier-Verlag, Berlin, 1922, yeniden basm 1935.
220 a.g.e., s. 94.

:n
 Deinmek istediim ikinci kitap Albert Hermann'n Unsere
Alr nen u nd A tlantis221 [Atalarmz ve Atlantis] adl eseridir. Alt
balk yle evrilebilir: "Kuzeyli Adamlarn skandinavya' dan
Kuzey Afrika'ya Deniz mparatorluu" . Yazar, 17. sayfada
alayc bir cmleyle deindii Zschaetzsch'i tanr ve onun "At
lantik Okyanusu'na doru tehlikeli srayna" elik edeme
yeceini vurgular; gerekk ilgilenmeyi yeleyecektir. Kimdir,
bu Albert Herrmann? Btrlin niversitesi'nde profesrdr ve
bu hi de azmsanacak bir zt'l lik deildir. Kararl bir N azi' dir
ve Alman basnnn Fhrtr'i gibi biri olacaktr. Yapt bir saha
aratrmas onu Tunus'a gt r r. Kitabnn banda teekkr
ettii meslektalarndan bi risi dl' o d nen bu lktdeki Fransz
himayesinin Eski Eserler M d r olan Profesr Poinssot'dur.
Daha nsznde (s. 5) Vi.l tandaldrnm n nde yeni bir ideal
bulunduundan, bu id l' a l i n yabanc l ktlerden deil, Al man
kan ve toprandan (Hiul ' " ' " Hodt'tt) geldiini aklar. nsan
lar Germen kavim leri n i n b1.1 rba r old u klarna inandran, Hris
tiyanlk olmutur. Yapt a ra t rna bu lkelerin Hristiyanlk
tan iki bin yl nce, M i kl'n uyga rlnn zirvesinden de evvel bir
altn a yaad klar n kan tlar.
Dayand ttnel hl'lgl' hangisidir? Maalesef Ura-Linda
Takvim i. Bu btlgt' 1 Hl7 ylnda Hollanda ey aleti Frizye' de,
Helder'li bir k t pha wci 1 arivci tarafndan bulunan, baba
dan oula bir hazi nt' gibi aktarlan "harika" bir kanttr. Ne
var ki bu efsantvi ta kvim neredeyse herkes tarafndan sah
te olarak nitelend iri ! i r. Alfred Herrmann bu durumun farkn
dadr, buna ramen H allandal nasyonal-sosyalist Hermann
Wirth ile birl ikte ku rtarlabilecek olan kurtarmaya abala
maktan vazgcmez. stlendii olduka g bir grevdir, n
k bu ok eski olmas gereken takvimin iinde Volney'nin
1 791 tarihli Les R u ines'i gibi metinler de bulunur.222

221 Berlin, 1934.

222 Bkz. Usere Almen ud Atlmtis, s. 25.
 Ksacas, Herrmann maddi kalntlar "Ta An tl ar" (Karnak,
Stonehenge, vb.) olan bir Germen imparatorluu yaratr. Bu
kitab bi rok benzeri izler. 223 Ancak Herrmann'n nemli katk
s, Ura-Linda Takv im i'nden nemli ilkel "ana" ad karma
sdr: Frya, Lyda ve Finda. Frya (Freya da yazl r) Germen des
taniarna aittir. Lyda siyah, Finda kahverengi derilidir. Byk
Atlanto-Germen imparatorluu M. . 1 680' de kaybolursa da,
Kuzey kavimleri kalr ve hatta lyada ve Odysseia' da bile yer
bulur.224 Poseidon'un Troya kentini ina etmi olmas, Troya'nn
bir Atlantis kenti olduunu ok iyi kantlar. Odysseia'ya geliri
ce, Phaios l kesini n Tunus'ta olduu aktr (ss. 1 49-1 50). Bu
sonular Germen A tlantis'ine nasl uydurulabilir? G olduu
doru, ama Phaios lkesinde bir Poseidon tapna bulunma
s Profesr Herrnann' yattrmaya yeter. Frya btn deniz
kavimlerine hkneder. Ksacas Yunanistan'n en ulu ozanlar
ve en byk filozofh n, bi lmeden de olsa, Germen kavimlerine
gzellerneler dzml r.
Zschaetzsch ve Hl'JTtnn n zerinde bylesi srar etmemin
nedeni, her ikisinin dl' n ispeten az tannmasd r. Hitler'in i k
tidara gelmesinden de nce, l'n yakn ideologu olan A . Rosen
berg nl Der Mytlws des 20. Jalrrh u nderts (20. Yzyln Mito
su) kitabn yaymlar. Kitab n Ba l t k sm rgecilerinden gelme
kahraman Atlantlarn, yani Cernwn leri n a talarnn hemen her
yere yayldklarn, bu arada da Fi l i st i n ' k kartnlmamas ge
reken Celile'ye kadar uzandkl a r n byk bir ciddiyetle anla
tr: bylelikle sa Yahudi deil, Atiant ol uverir.225

223 rnein, bkz. Jean Deruelle, L'Atlmtid des lll'salitles, Paris, 1999: bu kitap
dierlerinden daha az hezeyanl deildir. Kl'Zt bb . Alberto Cesare Ambesi, At
.

lm tide, il Continente perduto, Milano, 1994, g i r l i bi l i m ler snfndandr; Paul Dun

.

bavin, Tle Atlmtis Researcler, Nottingham, 1 9':12 de ta antlar kltr yandadr,

ne var ki Bri tanya milliyetiliinden olacak, A tl antis'in rlanda Denizi'nin akla
rnda, bir denizalt aratrmasn bekledii kansndadr.
224 Homeros ve Platon iin bkz. Usere Almc und Atlmtis, ss. 1 44-145. Blmn
ad "Atlantis im Lichte Homers" (Homeros lnda Atlantis).
225 Bkz. A. Rosenberg, Der Mytlos des 20. fa/rlmderts, IV. bask, Mnih, 1932, ss. 43-48.

1 35
 SS ideolojisini ynetmekle grevli nl Almenerbe Ins titu t 'u n
[Ata Miras Enstits] iinde, Atlantis sk sk gndeme gelen
ve Reichsfhrer SS Heinrich Himmler' i ahsen ilgilendiren bir
konudurY6 Himmler Rudbeck'ten alnp gelitiri len bu Atlanto
Germen ideolojiyi Fransa da dahil olmak zere igal altnda
ki tm Avrupa' da yayar. 227 Dier bir deyimle sz konusu olan,
Aydnlanma a' ndeki gibi, seilmi halk deitirmektir. Za
ten Atlantis'in bakenti n i n Heligoland (Heil iglan d Kutsal lke) -

ile zdeletiri l mesi ni i l k ()neren de bu ensti tdr.228

Grnrde bilgi dol u olan kitaplar vardr; sluplar ll
dr, sayfa di pleri ndl' notlar, son derecede gncel kaynakala
r vardr ama hepsi batan aa idl'oloj i k kurguya, hatta yalana
dayanr; insanlar etk i leyl'hi ll'n, ama inand ramayan montajlar
dan oluur. Schleswig-Hol stlin Eya leti ' n i n Bordelum blgesin
de papazlk yapan (Nazi) Ju rgl'n Spanuth Atlantis konusunda
ki bu kitaplardan ou nun yazardr.m' Burada ana fikir, Heligo
land Adas'nn Atlantis' i n bakl ti ol arak tantlmasdr. Bu ki
taplar, ad nc kitap olan Die Atlan ter' n kaynakasnda kay
bolan Albert Herrmann' a ok ey borludur. Zamanla, Germen
kkenler kitaptan kitaba daha mtevaz bir grntyle yetin
meye balar. Bununla birl ikte, Spanuth Die A tlan ter da en yay '

gn saptamalar reddeder. Atlantis ne Tera' dr, ne Girit, ne Tar

tessos, ne Azarlar, 230 ne de Kanarya Ad alar. M.. XIII. yzylda-

226 Temel bir aratrma iin bkz. M. H. Kater, Das Ahnenerbe der 5.5. 1 933-1 945. Ein
Beitrag zur Kulturpolitik des Dritte11 Reiches, Stuttgart, 1974; Atlantis ve Himmler ko
nusunda bkz. ss. 51-71, 372, 37R. A. Herrmann bu enstitnn muhabirlerindendir.
227 Bkz. P. Ory, Le Petit Nazi lllustre. "Le Temeraire" (1 943-1944), Paris, 1979, ss. 53-
57. Oslo niversitesi'nden meslektam Axel Seeberg igal altndaki Norve'te de
buna benzer bir resimli romann datldn belirtiyor. Bunun Berlin'den gelen
bir talimat olmas gerekir.
228 Bkz. M. H. Krater, a. g.e., s. 378, dipnot 109.
229 Bkz. Jurgen Spanuth, Das en triitselte Atlantis, Stuttgart, 1953 (Fr. ev. Paris, 1954);
Atlantis, Heimat, Reich und 5chicksal der Germanen, Tbingen, 1965. (yaymc Grabert,
aka N azi' dir); Die Atlanter, Volk aus dem Bernsteinlad, Grabert, Tbingen, 1976.
230 Burada kukusuz hedef Otto Muck'tur ( 1892-1956). Bkz. Otto Muck, Alles iiber
Atlantis, Dsseldorf ve Viyana, 1976, ev. L'A tlantide. Legendes et Realite, Paris, 1982.

1 .\ {
ki felakete kadar Heligoland falezlerince korunan kraliyet ken
ti (Vasileia), M.. 350 ylna doru Marsilyal Phytheas tarafn
dan, muhtemelen suyun altnda bulunur; Proclus'un szn et
tii Marcellus'un da hedefi bu kenttir.231 Himmler'in miras ya
va yava yok olur.
Baltk kylarndan Akdeniz' e, kesin olarak belirtmek gereki
yorsa, Sardunya Adas'na srayalm.
Bu ki tabn olduka ileri bir aamasnda, olduka grltyle
tantm yaplan ve adn yle evirebileceim bir kitabn var
lndan haberdar232 old um: 1 /erakles S tunlar. B ir Aratrma.
Alt balk daha da ilgi n: Bat ' n n Tanrs Herakles-Melquart'n
snr bir daha dnmernek zere nasl, ne zaman ve neden
Cebelitark'a kayd?233 Yazar Sergio Frau'un meslei gazeteci
lik; ama kt gazeteci olan tarihiler grld gibi; iyi tarihi
olmu kt gazeteciler de vardr. Peki, ya Sergio Frau?
rnein, Frau'un paradoks merakls bilge Luciano Canfora
tarafndan desteklenen nermesine gre, Eratosthenes dnemin
den (M.. III. yzyl) beri Cebeli tark' ta bulunan Herakles S
tunlar, bu corafyacdan nce Sicilya Boaz'ndadr.234 Atlantis'e
gelince, oras da Sardunya' dan baka bir yer deildir.235 Bu ner
neyi gletiren, daha nce deindiim gibi, Herodot' un sz
n ettii Atlas Fas'tadr ve Antik a'dan kalp bu konulandr
may dorulayacak hibir metin yoktur. Bunlara eklenmesi ge
reken Platon Atlantisi'nin Sergio Frau'un belirtip tekrarlad
gibi bir "Cennet" adas deil, Poseidon'un ktle adanm bir
mlk olduudur. Bu koullarda, Sardunya yurtseverliine ho
grnse de, bu yeni nermeyi kabul etmek bana olas grnmez.

231 Bkz. Die Atlan ter, Volk aus dem Bersteinlmd, ss. 416-424.
232 ten teekkrlerimi sunduum Helene Monsacre ve Riccardo Di Donata sayesinde.
233 Bkz. Sergio Frau, Le Colone d'Ercole, Un inchiesta come, quando e perche la Fro
tera di Herakles/Milqart, dio dell' Occidente, slitto per sempre a Gibilterra, Roma, 2002.
234 Tunus ile Sicilya arasnda. Messina Baaz'yla kartnlmamas gerekir.
235 Bkz. a.g.e., ss. 416-476. Bu blmn ad. "Atlantis eittir Scheria". Atlantis'in Pha
ios lkesiyle ksmen zdeletirilmesine kar olmadm yukarda belirtmitim.

137
 Uianti
ubetmat l\rr tt tl(t

Karl Georg Zschaetzsch'in eserinde harita ve kapak sayfas

Atlantis die Urheima t der Arier mit einer Karte230, Arier Verlag, Berlin, 1922.

236 Bkz. Karl Georg Zschaertzsch, Atlantis die Urheimat der Arier mit einer Karte,
Arier-Verlag, Berlin, 1922, yeniden basm 1 935.

138
 le Colonne d'Ercole
- ' r: C-i' l i ,,. S t, ,_;.,

Sergio Frau'un almasnn reklam afii: Le Colome d 'Ercole. Un 'inchiesta.

(Herakles Stunlar. Bir Aratrma), Roma, 2002.
 Blm VII
GE TAKSiMi:
MZKSZ NOTALJ\R

Bir nceki blm n A lmanc, daha dorusu Hitlerci sayfala

rna bir eit ek olacak bu ksa blm iin mzikten alnma bir
ad yelememi n nedeni aadaki satrlarn, her ikisi de Platn
tarafndan yaratlan m i tostan esinlenen iki esere ayrlm olma
sdr. Bunlardan b i ri ncisi Vi ktor Ullmann'n bi r Peter Kien lib
rettosundan hareketle, bugn ek Cumhuriyeti topraklarnda
kalan Theresienstad t (Terezi n) gettosunda bestcled}i bir ope
radr. Der Kaiser von Afln n f is (Atlantis mparatoru)237 adl eser
Ocak 1 944'te tamam l a n r, hem librettocu, hem de mzisyen
Eki m 1 944'te Auschwitz ka mp nda kaybolur.
Mzik konusunda uzman olmadmdan, eserin sanat y
nne deinmeyecek, sadece Viktor Ullmann'n ( 1 898-1 944) o
dnemde Avusturya-Macaristan mparatorluu topraklarn
da bulunan, daha sonra ekosl ovakya'yla Polanya ekimesi
nin ortasnda kalan, bugn Ll nm Teschen (Tesin) kentinde
doduunu, Viyana' da Arnold Schnberg'in rencisi olduu
nu, operasndaki melod i l erin Brecht ve Kurt Weill'n Kuru
luk Opera' sn hatriattn bcl i rtmekle yetinecei m. 1919 yln
da doan librettocu da ayn toplu m u n yesi d i r.
Drt tabloluk librettonun sahneye kard im paratar Over
all (=ber alles) Davul tarafndan yle ilan edilir: "Dikkat!

237 Bkz. "En tartete Musik", [Yozlam Mzik], 440 854-2, 1994; Bu plaa ngrid
Galster sayesinde sahip oldum. Bu operann varln Timothee Picard'n gzel
makalesinden rendim: bkz. Thimotee Picard, "L' Atiantide et Auschwitz face
a face: l'opera der Kaiser von Atlantis de V. Ullmann", Atiantides imagi11aires; Ayn
dost sayesinde ulatm bir baka kitap iin bkz. Verena Naegele, Viktor Ull
mann, Kampanieren in verlorencr Zeit, Kln, 2002.

141
Dikkat! Majesteleri mparator Overall adna! Tanr'nn inayetiy
le biz, lkenin tek vncesi, insanln ltf, iki Hindistan'n ve
Atlantis'in imparatoru, Ofir'in hkmdar dk ve Astarte'nin
gerek keskin hizmetkar, Macaristan baronu, Ravenna' nn
kardinal prensi, Kuds'n kral biz Overall." H kmdaro un
vanlarnda Viyana ve Budapete' de hk m sren imparatora
ak bir gnderme olsa da, kahramann davran la r daha ok
Adolf Hitler'i ve kukusuz b Kral' 2311 hatrlat r.
Entrika yle zetlenebilir: mparator ht rkts i n lwrkese kar
savan ilan eder; ne var ki Avustu rya- M aca rista ordusunun
yal bir askeri klnda grnen l m, o .1 nd a g rt've g i der. A t
tila ve Cengiz Han alarmn g ztl gli n l l r i n i a n m sa r, ancak
"bacaklar motorize birlikleri i z lt'yt'mtytrl'k d l'n l i gszdr."
Kimse lemez, ayn z a m and a k i m sl' yatya m .l /.. /\ skt r ve gen
kz b i rbi rleri ni st'Vt' m l'Z. Yti.l nl i.l ll l ll m m k n o l a b i l mesi iin,
byle bir dey i m k u l l a n m <l llhl i 1. i n V l'ri n, i i l m n d i ri 1 mesi gere
kir ki, bu da i m p a ratoru n i l l nws i y l l' gt'r\t'k l t'tb i l i r; o da lme
ye raz olur. M elodi m z i k a l lt'rdtn dtvi r n w p a ra l a rd an olu
ur, imparatoru n tahta k da 1 )cu tsdrlolld iilwr ol/es hlV asy
la ilan edilir. Diktatr lnce, l m Yu nan ililh l l trnws' i n iz
gilerine brnr.
Almanya'ya ska deinilmese de, imparatorl uun total i ter
zellii ve hkmdaro unvaniar ayrca vurgulan r. Bek l endi
i gibi, Platon' dan sz edilmez, yine de Himmler ve evresiyle
birlikte, Alman Reich'n A tlantis'le zdeletirenlere bi r cevap
verilmi olur. Librettocunun hangi kaynaklardan es in lendii
asla renilemeyecektir. A tlantis bu rada totaliter bir i m parator
luun simgesi gibidir. Aslnda canl bir mzik hayatna sahip
Theresienstadt'ta operann gsterimi yasaklanr. Eserin ilk kez

238 b Kral (Ubu Ro i), Alfred Jarry tarafndan 25 Nisan 1 896' da yaymlanan Le
Livre d'Art dergisinde yer aldktan sonra, ilk kez 10 Aralk 1986'da sahnelen ti
yatro oyunu. Oyun gerekst hareketin ve Uyumsuz Tiyatro akmnn haberci
si olarak grlr.

H2
sahnelenmesi 1 975 ylnda, Amsterdam'da gerekleecektir.239
kinci eser Georges Perec'in ( 1936-1982) yar otobiyografi ni
teliindeki romandr. W o u le souvenir d'enfance, Denoel tara
fndan 1975'te yaymlanr. Ki tapta Atlantis mitosunun yeni bir
uyarlamasn ilk kez gren, benim. 240 Onun iin burada genel
anlamda temel temas gizlilik olan Sigila (Mh r)241 adl kk
Fransz-Portekiz dergisine yazdm metnin en nemli bl
mn tekrarlayacam.
Bildiim kadaryla W, Georges Perec'in Yahudiliinden bah
settii tek eseridir. Mareel Benabou' nun belirttii gibi, "Ken
di kuandakilerin ou gibi, Yahudiliini omzunda tfek gibi
tamasa da, bahsetme frsatn hi karmaz."242 Fransa'ya yer
lemi Polonyal Yahudi bir ailenin 1936 doumlu ocuu Pe
rec, Yabanc Lejyonu'na gnll yazldktan sonra 1 940'da len
babasyla, igal altndaki Pa ris'te 1942-1943 yilar arasnda ger
ekletirilen byk baskn l a rda yakalanp snr d edilen ve
daha sonra da ldrlen an nesini hayal meyal hatrlar.
Bi r Wagner operasndaki iki Leitmotiv gibi, iki yk atr
ve ancak kitabn en sonunda bi rleir. Bu metinlerden birisi oto
biyografidir, bir ocuun sava ve snnaclk dneminde
ki yksn anlatr, Kurtu l u sonrasna ve artk Georges Pe
rec olan kiinin Paris'e dnn izler. Okuyucu kahramann
Perec olduunu hemen anlamaz tabi i . Bu yk Roman harfler
le baslr. talik harflerle sunulan ikinci yk okuyucuyu bam
baka bir evrene gtrr. Anlatan artk Georges Perec deil,

239 Paris'teki gsterinin tarihi 2004'tr.

240 Bkz. "Auschwitz et l'A tlantide. Note sur un recit de Georges Perec. " O dil
nem kaba hatlaryla deindiim bu konunun hayranlk uyandrc gelimtsi i\;i
bkz. Robert Kahn, "La trace d u mythe, l e my the d e l a trace; W ou l e som11ir l'
ja11ce ou l'Atlantide", Cerisy Kolokyumu, Atiantides imaginaires. Ki tabn Tiirk,-, ..,,.

iin bkz. Georges Perec, W ya da Bir ocukluk Hatras, ev. Sosi Dolano l , Ml'l .
Yaynlar, stanbul, 200 1 .
2 4 1 B kz . Sigila, N o . 2 , (Ekim 1 988), s s . 1 7-28.
242 Bkz. Mareel Benabou, "Perec et la Judei te," Cahiers Georges Pl'r' . . l ',
1985, ss. 1 5-30.

1 -1 1
bu yzyldaki doum tarihiyle doum yeri hi aklanmayan
Gaspard Winckler adl biridir; yk Uzak Bat' da (West), A te
Adalar'ndan bir adackta, gizemli W dnyasna bir giri tre
ninden bahseder. Robert Kahn'n belirttii gibi, "Romann an
latcs Gaspard Wi n ekler, 'Tarihimin izlerini uzun sre ara dm'
diyor, ya da yazyor '1 ] B i r etnologun souk ve dingin slu
. . . .

bunu kullanmak isterd i m : sular altnda kalan dnyay gezdim

ve ite grdkleri m,' di yor." Kendisi de yazsnda, "Annemin
ve abiamn izlerini h i b u l a m adk. Auschwitz'e gnderilirken,
baka bir kampa ynlerd i ri l m i ol malar da muhtemel; vardk
larnda, btn kafileni n gaz odasna gnderilmi olmas da."243
"Sular altnda kalan dnya," bizi A tlantis'e gnderebilirse
de, mutlak kant W'de gerekleti ri len spor msabakalarn
da grmek gerekir. W ilk bakta cenwttl'n kma bir aday an
d rr: "Boydan boya mee ve na r koru lary l a talandrlm
vadicikler, kuru ta ynlaryla, ya da eri k aalaryla evri
li, tozlu patikalar, geni ay zm, a lgam, m sr ve tatl pata
tes tarlalar."244 W Adas'nn scak sulu iki nehri Yu nanca adla
ra sahiptir: Chalde ve Omegue. Olympie kenti ni su layan nchir
ler Alphee ve Kladeos'tur. Omegue ayn zamanda Yunan alfa
besinin son harfi Omega'ya, oradan da ilk harf olan Alfa'ya atf
ta bulunmaktadr.
Geriye ilgin bir gerek kalr: Bata Auschw i tz ol mayan W
giderek oraya benzer. W'nin kurucusu kimdi r? Ad doal ola
rak W ile balayan, "vVilson adl biri." Peki, bu Wi lson kim ola
bilir? Perec bu konuda drt varsaym sunma key fi ni yaar. Wil
son "dikkatsizliiyle korkun bir felakete neden olan bir fe
ner bekisidir," ya da, "Avustralya'ya nakled i l irken ayakla
nan bir grup hkmlnn eleba." Bir eit Bowty asisi, daha
da iyisi "dnyadan bkm, ideal bir kent kurmay dleyen"

243 Bkz. W. srasyla s. 57 ve s. 10.

.
244 A.g.e . s. 20.

144
bir Nemo (Jules Verne'in kahraman). Bir de, sonuncu varsa
ym: Wilson "Olimpiyat geleneine hayran" [ ] bir ampiyon . . .

("antrenr" diyenler de vardr) iken, Pierre de Coubertin'in

XIX. yzyln sonlarnda karlat engellerden irenen, "o
vence ekimelerden ve ideolojik entrikalardan uzak, yeni bir
Olympie kurmak isteyen bir sporcudur." 245 Bu drt varsay
ma ve Perec'i n bizzat sunduu "Bir olan ocuu olmak isti
yorum," aklamasna, ben de belki yazarn da dnm ola
can sandm bir al tncsn eklemek istiyorum: Wilson Bi
rinci Dnya Sava' nn dengesini Mttefikler lehine deiti en
ve muhteem bir topyay dleyen Amerikan Bakan'dr ve
d Milletler Cemiycti' nden geriye sadece Cenevre'de, Birle
mi Milletler' e balanan saray kald gibi, Bakan da lkesi
nin bu cemiyete yt' olmus n salayamaz.
\V'nin bir d l kesinden bir kabus ve vahet rnekan na d
nmesi birbiri ni izleyen ufak admlarla, kk mdahalelerle
gerekleir. kinci a n lut c, Gaspard Winkler, adn ald adamn
annesinin, urkc Caeci l i u \Vinkler'in, batan bir gemide kalarak,
korkun bir ek i ldt ldn renir: "ili li kurtarclar onu
bulduklarnda ku lbi yen i du rmu, trnaklar mee kapda derin
izler brakmt ."24h Bu ilyk n n mahtu rn verecek olan, kendi
adyla konuan Perec'ti r: "Caz odasnu t klanlarn trnak izleri
ni tayan frnlarn fotoruflur n grd m hatrlyorum."247
W' nin tanmnda, yeni Olym pie kk aamalardan geerek
Auschwitz olur. Olimpiyat m sabakal ar hala yaplr, anca k bu
sefer gln olur: 200 metre yar tek uyuk zerinde, sek.rtk
koulur, "teki yarmalar g lrnek iin" yaplr. Yeni ltn lt r y i
yecekten mahrum kalr/48 ne var ki alak olarak damgu l . n.

245 A.g.e., ss. 90-91 .

246 a.g.e., ss. 80-81 .
247 a.g.e., s . 213. Georges Perec de ska rastlanan bir yanl y. py r v ,., , : tt l.
laryla cesetlerin atld l yakma frnlarn kartryor.
248 a.g.e., ss. 1 16-12 1 .

larn ldrlebilecekleri, "taa tutularak kpeklere atlacakla
r" da duyulur. Perec btn bunlara baz belirtC ayrntlar ek
ler: "Geceleri, yatakhanelerde meydan savalar kyor, spor
cular lavabolarda ya da keneflerde ldrlyordu."249 Anlat
c son olarak da kat bir hiyerariye gre dzenlenmi, insann
"melmek, dorulmak" zorunda olduu bir dnyadan sz
eder. "Dorulmak, melmek. ok abuk, giderek daha abuk.
Daire halinde komak, kendini yere atmak, srnmek, kalk
mak, komak. Ayakta d i k i l nek, esas duruta, saatlerce, gn
lerce, gnler ve gecelerce."2; Temerkz dnyasn artrd
kesin olan, sonu gelmez "yok l amalar." Yeni Olympie atlet
lerinin performansiarna gel i nce, " 1 00 metre 23,4, 200 metre ise
51 saniyede koulur."25 1 Ksacas W dnyas kendini kamplar
la zdeletirir, bu adan ba k l d nda kamplar da 1936 Ber
lin Olimpiyatlar'nn ve Ltni Rei fenstahl'n filme ektii "Stad
yum lahlar"nn alaya al n n hal idir.
Perec'in Antik a ol i m piyatlarndan ne beklenebilecei ko
nusuna ilgi gsterdiini hazrlk notlarndan bi liyoruz.252 te
yandan David Rousset ve L'Espece Humaine (1957) yazar Ro
bert Antelme hayrandr. N azi ideolojisinin "Uzay" boyutu
na merak salar. Ya Atlantis? W Adas'nda dnemsel yar
ma dzenlenir: Drt y lda bir dzenlenen gerek oyunlarn ak
sine, her yl yaplan olimpiyatlar, kylerinde seilmemi spor
culara ak olup her ayda bir yenilenen Sparta oyunlar. Bu
rada gndermenin hedefi, proletarya cenneti olduunu iddia
eden SSCB midir, yoksa Hitler ideolojisi kapsamndaki "sos
yalizm" kavram m? Bana gre, ikinci nerme ok daha muh
temel grnyor. te yandan, Atantiyatlar her ay yaplr. te

249 a.g.e., s. 179.

250 a.g.e. , s. 205.
251 a. g.e., s. 218.
252 Bkz. Philippe Lejeune, La Memoire et l 'Oblique. Georges Perec autobiographe, Pa
ris, 199 1 .
burada ima edilen, Hitler ideolojisinde oynad rol bildii
miz Atlantis'tir. Platon Atlantis' i gibi, W Adas da uzak bir ba
tda yer alr, gr bitkilerle kapldr, olumsuz, geriye dnk bir
topya, ya da uzmanlarn deyimiyle dis topyndr. Atlantis'in
teki'nin ve benzemezliin dnyasna dnmesi gibi, W de
Auschwitz olur.
Perec' in kelime oyununun sonuna gelmedim daha. Yazar el
yazsyla ald bir notta 253 W iin dnd "genler evine"
tuhaf bir ad nerir: "Atalant." Burada sz konusu olan, Jean
1
Vigo'nun nl filmi deildir. Atalant kimdi? Sz konusu olan,
bize Yunanllardan gelme bir ykdr. Atalant dada byyen
ve bir dii ay tarafndan beslenen, avclk ve kou uzman gen
bir kzdr. Evlenmeyi reddcrler ve ancak kendisini yarta gee
cek olanla hayatn birletireceini syler. Bu kii Mel anin' dur,
"kara avc" olarak bi lin i r, nk bir kurnazlk yapm, yol ze
rine gen kzn almadan cdemeyeceini bildii Afrodit el
mas brakmtr. 2 Peki, W Adas'nn ayda bir en iyi sporcu
lara at Atiantiyatl ar ned i r? Bir rza geme yar. Tohumla
nabilir addedilen gen kzlar piste salnr, sporcular tarafndan
yakalanp rzlarna geili neeye kadar koarlar. W Adas'nn o
cuklar byle peydahlanr.
Peki, ya elma? Perec'in yksne ona da yer vardr. kinci an
latcya W Adas'nn gizlerini anlatan kiinin ad Apfelstahl' dir,
yani "elik Elma", daha dorusu "Elma elii." A talant'tan
Atlant'a gemek iin bir harf karmak yeterlidir ve Perec'in
bizleri altrd oyun da budur. Perec Dispnrition' da255 e harfi
nin hi kullanlmamasn salar. Atlantis de bir kaybolma y
ks deil mi? Tek bir harfin deil, kabul ediyorum, koca bir
kt ann.

253 Bkz. Ph. Lejeune, yuk., s. 108.

254 Bkz. Le chasseur noir, ss. 1 72-1 73.
255 Kitabn Trkesi iin bkz. Georges Perec, Kaybolu, ev. Cemal Yardm a,
Ayrnt Yaynlan, stanbul, 2006.

147
 :.::
c:
.E.
-
:;:: :::
r 0...
:.::
:c u
.,.,.

- g.
J.

_t
 Blm VIII
SU, TOPRAK VE DLER

Bu son blm n bal Caston Bachelard' a sayg gereidir.

rencisi olmak, hatta konferansn dinlemek imkann bu la
madm, ama Sorbonne' da felsefe hocalna ykselen bu posta
memuru, "manta saldrganln ve taknln iade etmftk
ten" bahseden bilimin bu uzman benim kuarnn yar efsa
nevi kiilerinden biriydi ve kar konu lmaz bir biimde Karl
Marx' hat rlatan sakall siluetini ska grrdm.
i tiraf etmem gereki r ki, beni byleyen Bachelar ada bi
limin Decartes' tan ayr ldnn altn izen Nouvel Esprit scien
tifique'in Bachelard' ndan ok, "drt element" mitolojisi zeri
ne dncelerin yazand r: Psychmalyse du feu, L'Eau et les Reves,
L'Air et les Songes, La Tcrre et les Reveries de la volonte, La Terre
et les Reveries du repos.25t Drt element kuram Antik bilimden
ve felsefeden gelir; Platon'un Timaeus'unda mevcuttur. Ayn
kuram, en azndan bir ksm, datmamz gereken Atlantisle
ri paylatrmamz iin kullanl bir alet de olabil i r. Aralarn
da ak bir fark olsa da Santarini gibi minik bir ada da Amerika
gibi koskocaman bir kta da topraktan meydana gelir. Mitosun
ilk halinde, Platon' unkinde var olan ate, dier hepsinde grl
mez. Hava, k getiren son frtnalarda bir rol oynar. Bu ne
denle ve her biri katkda bulunmaya altm d sel ykde
yadsnamaz roller oynayan bir dizi metinde yer aldklar iin
zellikle su, toprak ve d lerden sz edeceim.
Atlantis' in XVIII. yzyln sonunda, zellikle William Bla-

256 Srasyla Psyclmalyse du feu, Gallimard, 1938 ; L'Eau et les Reves, Essai sur
l 'ima8i11ation de la matiere, 1 942 ; L'Air et les Songes, Essais sur l 'imagination du mou
vement, 1 943 ; La Terre et les Reveries de la volonte, La Terre et les Reveries du repos,
Essai sur les images de l 'intimite, her ikisi de 1 948, Jose Corti.

1 49
ke ve Fabre d'Olivet kapsamnda, "gizli bilimlerle" karlama
sna, domasna demiyorum, deinmitik. imdi de bu kar
lamay XIX. yzylda, teozofinin szcs William Scott-Elliot
rneinde inceleyeceim.257 Teozofik Atlantis'in yaratcsnn
Scott-Elliot deil, Madam Helena Blavatsky258 olduunu, The
Seeret Doctrine (Gizli Doktrin) ad altnda toplad yazlarnn
hem hayat srasnda, hem de lmnden sonra, 1 888 ile 1 936
arasnda -lm 1 891- aral klarla yaymlandn bilmiyor de
ilim. Blavatsky kayp ktay Afrika'yla Gneydou Asya ara
snda, Lemurya adl bir blgeye ylesine gl bir fanteziyle
yerletirir ki, sonunda Londra' daki Society for Psychical Research
tarafndan eletirilir. Merhum dostum Simon Pembroke saye
sinde, elimin altnda albay Wi l l ia m Scott-Elliot'n 1909 basks
Story of Atlan tis bulunmasna ramen, bu speklasyonlara dal
ma cesaretini gsteremediim i i ti raf etmem gerekir.
itiraf etmek zorunda olduu m bir d i er gerek de "gizli bi
l imler" konusundaki bilgisizlii mdir; yi ne de, XIX. yzyln so
nunda, pozitivizm ann tam ortasnd a yeni den ca nlanmala
r, bence pozitivist dneeye kar1 psi koloj i k b i r tepki olarak
aklanabilir. rnein, Scott-Elliot' n ki tabna nsz yazan A. P.
Sinnett (s. IX) yle der: "Gerekte, dnya adl gezegenin ge
mi tarihinin aratrlmas sz kon usu olduu zaman, yldz
lar gzlemlernenin kkeninde en u fak bir snrlandrmadan
bahsedilemez." Bu gzlemleme, diye srdrr, Dnya'nn, in
sann ortaya kndan nceki gem iiyle temasa gemek, ya
da, "daha yakn gelimelerle, ciddiyetten yoksun veya sapkn

257 Bkz. William Scott-Eiliot, The Story of Atlmtis. A Geographical, Histarical and
Ethnological sketcl, Londra, 1 896, 2. bask, 1909. Bu kitap, sonuncusu bildiim ka
daryla 1970'te olmak zere, birok kez yeniden baslmtr. Franszca evirisi de
vardr. Bu cins "mistik" yorumlar konusunda kusursuz bir makale iin, bkz. Ric
hard Ellis, Imagining Atlan tis, New York, 1998, ss. 64-76.
258 Bir Rus generalinin einin adna neden srekli olarak "Madam" unvan ek
lendiini bilmiyorum. Bu kii hakknda hem Paul Jordan'n daha nce sz edi
len 2001 tarihli The Atlantis Syndrome kitabnda, hem de Chantal Foucrier'nin tezi
ve eserinde daha ayrnhl bi gi bulunabilir.

FO
tarihiler tarafndan tahrif edilmi, bilinen rivayetlerle" iliki
kurmak imkann salar.
Kitabn bir zellii de, dnyay pembe ve yeil gsteren drt
harita iermesidir. M .. 1.000.000 ile 9654 yllar arasndaki ge
limeleri gsterdii iddi a edilen bu haritalar arasnda bir tane
si, daha doru bir ifadeyle sonuncusu, kayp ktann bat sra
snda dnyann Msr 1 Sol on tarihini gsterir.
Tabiri caizse, binlerce yllk bu tarihi zetlemeye almak
bana pek yararl gzkmyor. Bana daha ilgin gelen, bu
okltizm yandann Platon' u deerlendirme eklidir. Gr
ekten de Platon ki tabn daha 3. sayfasnda Atlanti s'e Pose
idonis adn veren kii olarak gsterilir ki, tmyle yanl
tr. Dokuzunca sayfadaysa, Augustus Le Plongeon adl ba
ka bir uydurukudan Maya dili szck hazinesinin te biri
nin Yunanca olduunu reni riz. A tlantis'in bakenti ksmen
Platon'a gre tanmla n r ( s s . 61 -63), ama Scott-Elliot' a Atant
larn savata da kullanabilecekleri uan makinelere sahip ol
duklarn reten Platon deildir. Erkeklerle kadnlarn eit
lii ve hayvan ka n t ket me konularnda yine Platon'dan ya
rarlanlr; anca k Yu nan fi lozofu bu hakk salt Atiant krallar
na tanr (ss. 6H-69). Scott-EI I iot g n mz Meksika'sndaki Tol
tek mparatorluu'na Platon'dan d aha sk gndermede bulu
nurken, kk kitab n Bi lgelik Efendi leri tarafndan ynetiJip
ynlendi ri len A ryan rkna saygyla adar (ss. 86-87) . Kitap bu
gn bile hala al n tlanr, arada bir de kul lanlr.259
Scott-Elliot, Dnya gezegeninin meridyenlerini mistik ola
rak Giza Sfenksi'nden douran Colin Wil son ve Rand Flem
Ath gibi gnmz okltistlerince alntlanmasa da, yapsal ola
rak kullanlr: Bu yazarlarn "Tapnak valyelerinin" szde

259 Bkz. J. Imbelloni ve A. Vivante, Le Livre des Atlmtides, ev. F. Gidon, Payot,
1 942, kaynaka; Madam Blavatsky ekol rencilii konusunda bkz. Phyllis Yo
ung Forsyth, Atlantis, 1980, s. 7. Keza bkz. A. C. Ambesi, Il Continente perduto, Mi
lana, 1994, Franszca evirisinden sz eder.

151
hazinesiyle de ok ilgilendikleri dorudur ve bu ilgi Atlantis
"aratrmaclar" kadar youn olmasa da, yine hatr saylr l
dedir. Ayn yazarlar kitaplarnn mizine, bazen fanteziye
dald kesin olan Albert Einstein'n bir fotorafn basmaktan
ekinmezler. 260
Atlantis ile ilgi lenen yazarlardan hibiri Ignatius Loyola
Donnelly'nin kitabnn srekli baarsnn yanna bile
yaklaamaz. 261 Donnel l y, i ri andal bir ailenin ocuu olarak
Philadelphia' da doa r, Minnesota'da giderek tek sakini olaca
yeni bir kent kurar, klelik kart olarak Abraham Lincoln'n
Cumhuriyeti Partisi 'ne yazlr Vl' Minnesota temsilcisi olarak
Kongre'ye sei lir. 1H70 sei m i ndeki YL'nilgisinden sonra ken
dini yazlarna verir. A r fantezi merakna rnek olarak, At
lantis konusundaki kitabnn inan l maz baarsnn ardndan
Fransa'ya bir Louis-Philippe dnemi bu rjuvas gibi geldiinde,
Shakespeare ve Marlowe'un eserlerinin, hatta Montaigne'in
Denemeler'inin Francis Bacon tarafnd an yaz ldn "kantla
yan" baka kitaplar yazdm belirtmek yetLrl i olur. Donnelly
1901 ylnd a lr.
Donnelly'nin kitaplarn dolduran dnceyi -kel i me yeri
ne tam oturmam olabilir- ya da, daha iyi bi r i fadeyle, tL'ma
y nasl tanmlamal? Ben nce onun bilmedii bi r kcl iml' kul
lanacam: "Badatrmaclk." Sz konusu ola n her eyi topla
mak, tek bir apka altnda kartrmaktr. Yaradtlt, ya da Kitab-
Mukaddes'in "Balang Kitab" Tufan' dan bahseder. Platon
da Atlantis'i sulara gmen, Attika'y temizleyen su basknn
anlatr. Donnelly'nin gznde, bunlarn hepsi ayn olaydr ve

260 Bkz. Colin Wilson ve Rand Flem-Ath, The Atlatis Blueprint, U 11lockhg t/e An
New York, 2000.
cient Mysteries of a Long-Lost Civilization,
261 Bkz. Atlantis: The A11tidiluvian World; nmdeki 1 958 McLean, Virginia bas
ksnn ad byle. Eski basklarn doru imlas The Antediluvia World, New York,
1882'dir. Donnelly iin bkz. E. S. Ramage (yay.) A tlantis, Fact or Fiction ? (Bkz. ki
tabn giriindeki notlar ss. 32-37); Richard Ellis, Inagining Atlantis, ss. 38-42; P.
Jordan, Tle Atlmtis Syndrome, ss. 62-79 ve harita s. 67.
Ortadou'yu olduu kadar, Amerika'y da vurur. Aktannia
r kolaylatrr. Yunanllarn tanrlar kimdir? Sadece Atlantis

krallar; Fenikelilerin krallar da yle. Gerek "Samiler", gerekse

de "Aryanlar" kkenierinden habersiz Atlantlardr.
Donnelly'nin srekli kulland ikinci szck "uygarlk"
olur. Gerekten de uygarlk ve barbarlk arasnda alma
s imkansz bir uurum vard r. rnein, XIX. yzyln nem
li bir blm boyunca zihinleri hareketlendiren gelime, yani
Msr'n ani parlamas nasl aklanr? Kilisenin basks altn
da kalan Champollion en eski Msr'n M. . 2200' den geriye
gidemeyeceini akl amak zorunda braklnad m?262 Don
nelly Msr'n bi r Atlantis smrgesi olduunu syleyerek so
runu "zmler" ve bu aklamasyla da Platon'un nermele
rinin ok tesine var r. /\yn durum rlanda, ber .Yarmadas,
Mississippi va d isi VL' hatta dnyann efendisi olacak "Aryan
lar" iin de geerli dir.
Donnelly uygarln kkenierini sorgularken, bir bakma
XVIII. yzyl dnrl eri n i n, zellikle de Bailly'nin sorular
n yineler. Oysa Ayd n lanma a insanlar uygarln kke
nini in' den, Hindistan' dan ve Msr' dan balatrken, byk
smrge fetihleri ann i nsa n Donnelly tek ve esiz bir At
lantik uygarl varm, bu uygarlk hem Peru'nun nkalar
n, hem de Brtanya'mz kurmak iin Galya'ya kan Bri tan
ya Brtonlarn kapsarm gibi dnr. Atlantis gereine o
denli i nanr ki, Okyanus' un birka yz kula altnda buluna
can dnr, kitabn bitirirken nasl bir yzyl nce insan
lar Pompei' den ve Herkulaneum' dan habersizse (yanl d
nr), gelecein m zelerinin "Atlantis'ten gelme mcevher
leri, heykelleri, silah ve aletleri" sergileyeceini ileri srer. Bu
rada yaplacak en kolay ey, benden nce birok kiinin yo
lundan gitmek ve Donnelly'nin nermesini temellendirdii

262 Bkz. Jean Faure, Clampollion, Fayard, 2004.

1 53
on noktay ele almaktr.263
" 1 . Eskiden, Atlas Okyanusu'nda, Akdeniz knn karsn
da Antik dnyann A tlantis olarak adlandrd byk bir ada,
bi r A tiantik ktasnn kalnts bulunuyord u [ Platon'dan nce
ki msenin bu aday tanmamas Donnelly'yi rahatsz etmez.]264
"2. Platon'un bu aday tarifi, uzun zaman sanld gibi ma
sal deil, gerek bir ykdr.
" 3 Atlantis dnyada, i nsanolunun ilk kez kend ini barbar
.

lktan kurtarp, u yga rl a gl'tii blgenin addr.

"4. Yzy l l ar boyu nca Atlantis kalabalk ve gl bi r
ulus oldu, insanl1r Mlksika Krfezi'nin, Mississippi'nin,
A mazon'un kylt.lrtthl tt1t , Cney Amerika'nn Pasifi k sahili
ne, A kdeniz topraklarna, Avrupa ve Afrika'nn bat blgesine,
Baltk Denizi' ne, Karadeni z Vl' azar Denizi' ne, uygar ulusla
rn yaad btn blgelerl' " k t .
"5. Atlantis Tufan sonrasnn glrtk dnyas oldu: i rem bah
eleri, Hesperid Balar, Elysion (ay rl ar, Alkinos Baheleri,
Omfalos [Delfi dnyasnn gbek dl' l i i ], O l impos, Antik [Ger
men] uluslarn Asgard' oldu. Ora l a rd a, i l kel insanln yzyl
lar boyunca bar ve mutluluk ii nde yaad byk bir lke
nin evrensel ansn temsil etti.
"6. Antik a'n Yunan, Fenikeli, 1 i nd u ve skandinav tan
r ve tanralar sadece A tlantis'in kra l la r, k ra l ieleri ve kahra
manlaryd ve onlara atfedilen hareketll'r [()rwin, 1erakles'in
on iki ii], gerek tarihi gelimelerin biraz ka r k <m la rdr.
"7. Msr 'n ve Peru'nun mitolojileri A tl <mlis' i n C ne'e tap
maya dayanan gerek dinini temsil eder.
"8. A tantlarn kurduklar en eski sm rg<. n i n, halk Okya
nus adasnn trdei Msr olmas muhtemel d i r.
"9. Avrupa'da "Tun a" aletleri Atl antis'ten gt l i r. A tlant-

263 Bkz. kitabn "The Purpose of the Book" adl I. blm.

264 evirimi yaparken, her noktann bandaki tlat kelimesini kullanmay ya
rarl grmedim.
lar ayn zamanda demiri ilk ileyen toplumdur.
" 1 0. Tm Avrupa alfabelerinin atas Fenike alfabesi,
Atlantis'ten Orta Amerika'ya, Mayalara da tanan bir Atant
alfabesinden kaynaklanr.
" l l . Atlantis, Aryan, Hint-Av ru pa uluslarnd an, hatta Sami
rklarndan ve belki de Turan haklarndan oluan uluslar aile
sini n ilkel merkezidir.
" 1 2. Atlantis korkun b i r yer sarsntsnda yok olurken, b
tn ada hemen btn saki n ll.'riyle Okyanus'a gmlr.
" 1 3 Tekne ve sal larla ku rtu l m a y baaran bir avu insan, ad
.

Eski ve Yeni Dnya hak l a r a ra s nd a Byk Tufan veya Baskn

Efsanesi olarak gnmze kad a r u l,an korkun felaketin ha
berini Dou'ya ve Bat'ya ta r. "
Ignatius Loyola Donnl'lly' i n dc.v tutkusu, byledir. Onu
William Scott-Elliot dle ri w wd c.n kattm belki imdi anla
lacaktr. Bu iki yorum b i r b' k m ' bi rb i r l e r i ne taban tabana zt
tr. Gizlici albay d grenler a i l t>s i n i n yesiyken, Donnelly'nin
kitab pozitivist bir Atlanti s t'u i h i o l m a k, daha dorusu, pozi
ti vist bir tarihe benzemek i d d i a sn d a d r. Oysa Platon Herodot'a
benzerneye alrken bi le, on' lc. nwlden iti raz etmitir.
Donnelly'nin onun d zey i ne. l.'rimekten ok uzak halefie
ri ve taklitileri olur. B u n l a r a ra s nd a n sadece birini, Donnelly
gibi Minnesatah olan, a n ca k A t lantis'i Wisonsin'de, "eytan
Gl' nde", "Kristof Kol o m b' u n sp,mya' dan yelken basmasn
dan 1 50 yl nce Ameri k'm Ort' B1ts'nda nemli topraklara
hakim olan bir Kzld e r i l i kabi lc.si n i n blgesinde" 265 bulan bir
bilgeyi saymak isteri m .
Daha uzaa gitmek gen k i r m i ? Sanmyorum. Platon'u n ne
reye ve ne zaman deni bi l i n mc..yen bir kurun atar gibi sa
vurduu, ana hatlarn iz nwyc. a l t m bu mitos tarihi, biz-

265 Bkz. Frank Joseph, Al/au/i in Wicmriu, Lakcv i l le, Minmsot., l lN5. B i r
kapak n o t u Donnelly'yll' i l ikiy i .kl.r. fra n k Joscph'in A tlant l,r K.n. ry.
Adalan'ndan gelir.

1 55
zat Platon'un, ondan sonra da Aritoteles' in Politika' da mimesis,
yani taklit olarak adlandrdn hatrlatyor. Bir tarihi gibi a
lmaya baladrndan beri, sanatn Baudelaire'i bylernesi
gibi, ben de bu mimesis uygulamasna hayran kalyorum:
nk, Efendim, bu, vakarmtzla yapabi/eceimiz
En iyi tanklk.
adan aa yuarlmtan bu xl lktrk
Sonsuz/uu nuzu 11 ktytsl lw lr!
Yllar nce, Atlan tis' in L'n uygun kullanm olarak R. Stahel'e
borlu olduumuz ve Pla ton'un ayrntlaryla dledii geo
metrik kolo n i n i n p l a n l a r nd a n bir se k i nermitim . 266 Bugn,
Venedik ve Atlantis' i n i ftL yazgs zerine iirsel bir dnce
'

getiren ve bu almay yapa rkLn L l i m e geen bir kitab tavsi

'

ye edeceim . 267
Tarihinin klklann ayrd k tan sonra, m itosu grntye ve iire
iade etmek; bu kk kitab okuyan hLrkLstLn dileim ite budur.

Haritann kayna: the Antediluian World, Ignatius

Atlantis ve mparatorlutu.
Loyola Donnelly. Harper, New York, 1882.

266 Bkz. La democratie grecque vue d'ailleurs, s. 1 59 ve tablo III; sz konusu olan
M. R. Stahel'in kitabdr: A tlantis i/Justrated, New York, 1 982. Kitab bana Alain
Schnapp vermiti.
267 Bkz. Nicoletta Salomon, Venezia inabissata, Mimesis dizini, Milano, 2004.

1 56
 EK-I
19 ubat 1 909 tarihli Times gazetesinin
1 0. ve l l . sayfalarnda kan iki makale268

KAYlP KlTA
(BR MUHABRMZDEN)

Girit'te gerekleti rilen son kazlar btn Klasik Dnem

ncesi Akdeniz tarihi a n laynn yeniden gzden geirilme
sini gerekti riyor.
Hala cevapsz kal m birok soru olmasna ramen, Msr' da
1 8. Hanedann egemenl ii srasnda, Tebai ihtiamnn zirve
sindeyken, Girit'in gc ve ticaretinin Kuzey Adriyatik'ten
Amarna'ya kadar uzand, Afrika'nn Girit topra olduu
kuku brakmayacak l'kilde belirlenmitir; Theseus efsaneleri
Minos uygarlnn Yunan adalarna ve Attika k ylanna hakim
olduunu kantlar gibidir.
Bu uygarlk eski ve kkl olduu kadar gzeldir. Dr. Evans
Knossos Saray'nn altnda bulunan akmakta kalntlarnn
balang tarihini M.. en az 10.000 ylna gtrmekte, Minos
uygarlnn o tarihten sonraki geliiminin kesintisiz izlenebi
leceini belirtmektedir. Neolitik a ile Knossos'un son ya
malanmas arasnda, kaba bir kestirimle Msr'n grkem
li dnemiyle -Memfis, ya da Eski Krallk, I. Tebai, ya da Orta
Krallk ve 1 8. Hanedan veya Tebai mparatorluu- eletirile
bilecek byk a mevcuttur. Bu dnemler boyunca Girit ve
Msr arasnda srekli ve yakn ilikiler grlr. ki lke arasn
da gerekletirilen hatr saylr ticarete etkileim ve fikir alve
rii de elik eder.

268 Adsz yazar arkeolog K T. Frost'tur Times adna kim cevap verdiini bilmiyorum.
 te yandan, temelde bir Akdeniz uygarl olan Minos me
deniyeti bu zelliiyle Msr' da, ya da Dou' da gel ien herhan
gi bir uygarlktan ayrlr. Baz alardan olduka adatr. ok
katl saraylar, baz mlek rnekleri, hatta kad nlarn giysileri
eski dnyadan ok, modern yaama ait gibidir. Ayn zamanda
Minos sitelerinin says ve sunduklar zengin l ikler Girit'in re
tebileceinin ok tesinde olup, eski rivayetlerin Min os' a atfet
tikleri deniz gcnden kaynaklanm olmal dr.
M i nos iktidar zirvesindeyken, ynetici leri d it'r l ke halk
larna gerekten ok gl grnm, presti j leri de egemen
likleri kapsamn daki lkelerin gizemi (Girit Suriyel i ve Msr
llarn gzne Uzak Bat gr nr) ve eski dnya n n hep hay
ran olduklar bu gizeme hakimiyetleri sayes i n dt._ daha da pe
kimi olmaldr. Bir de Dou' da dolaan, geni ve rk tc
saray lar, spor karlamalar ve d anslar ve her eyden nemli
si boa greleriyle ilgili tuhaf ykler de vardr. Ksacas Mi
nos lkesi onu dier lkelerden ayran denizin bi rletirdii
geni ve eski bir gtr ve bu haliyle kend ine zg bir deha
ya sahip, ayr bir kta gibi grnr.
Birden, ani ve korkun bir ykm Girit'in gcn yok eder.
Denizlerdeki uzun sreli stnlklerine gvenen Mi noslu l ar
kentlerini tahkim etmez, kara savunmalarn ihmal etmeleri
sonlarn hazrlar. Knossos' un deniz gc zirvcsi ndtyken, hala
genilediinin ve geliirken bir darbede ykld n n, bir aknn
bakenti yamalayp aday harap ettiinin, Minos uygarl nn
bir daha toparlanamayp yok olduunun kant oktur.
Yeni bir dnya dzeni kurulur; Minos'un ticard ve denizci
likteki boluunu Fenikeliler doldururken, Yun anistan ve K
k Asya kylarnda egemenlik Eusebius'un szn ettii de
uizokrasilere geer. Minos'un bir sre daha Ege sanatn etkile
dii dorudur, ancak Minos destanlarnn dnda, Girit halky
la ilgili anlar yitip gider. Ksacas, Knossos ve mttefiki kentler
siyaset ve ticaret alarund a tam da en gl ve en gvende ol
duklar anda yok edilir. Sanki tm krallk denize batm, sanki
Atlantis masal gerekmi gibidir.
Bu benzetmeyi ylesine yapmadm . Atlantis anlats Girit'in
ve Girit'le Yunanistan ve Msr ilikilerinin tarihiyle karla
trlrsa, bu paralelde Minoslularn yanksn duyacamz ke
sindir.
yk ilk kez Platon'da yer a l r. Platon Timaeus'ta anlattna
gre, Solon o srada Msr 'n bakenti olan Sas'li (Sa el-Hagar)
bir rahipten ok eski zamanlarda Bat' da dev bir ada devleti
olduunu renir. Bu ada devleti geni apl fetihlere giriir,
Msr ve Yunanistan ile savar, Yunanltiara yenilir ve gnahla
rnn kefaretini denizin altnda kalnakla der. O gnden son
ra, adann yerini belirleyen amur bank deniz yolculuu iin
tehlike yaratr. Sol on l l . Nocho ile ayn zamanda, tam Yunan
varlnn Nil Deltas'nda en gl olduu, Daphnae ve Nauc
ratis garnizonlarnn sadece Yunan paral askerleri barndrd
ada yaar. Msr bilgelii Yunanllar batan beri byler;
Salon'la iki rahip arasnda geen, btn edebiyatn bu en dra
matik sohbetinin gerek olduu dnlebilir.
Birok adan, Timaeus ve Critias 'ta rastladmz Atl antis
tanm ylesine belirgin Minos zellikleri tar ki, bizzat Pla
ton bile bu kadar ok gerei uydurmu olamaz. Yunanl filo
zof Atlantis'i anlatrken, "Buras teki adalarn yoluydu ve in
san bu adalardan gerek okyanusu evreleyen btn kar kta
ya geebilirdi," der. te yandan, Platon' un Cumhuriyet'i, ya da
ykdeki dier devletlerin tersine, imparatorluun trde bir
G olarak tanmlanmamas da dikkat eker; Atlantis, tek bir
kentin egemenliinde, farkl elerin karmdr. "Bu adada
btn ada ve daha biroklar zerinde, anakarann baz blm
lerinde egemen olan byk ve harika bir imparatorluk vard."
Tpk bir nceki cmlenin Giri t'in corafi konumunu aklama-
159
s gibi, bu son trnce de Knossos'un siyasal zelliini olabildi
ince yaln bir biimde tanmlar. Yine Critias'tan rendiimize
gre ada yksektir ve (Girit kylarnn genellikle grnd
gibi) deniz boyunca yksek yariara sahiptir; ancak kentin he
men yakn evresi Kuzey rzgariarna kar korunakl, dz bir
ovadr. Bu tanmlama da ovadan ykselen alak bir tepede bu
lunan ve bir tepeler zinciriyle Kuzey'e kapal olan Knossos'un
konumuna btnyle uyar. Profesr Burrows'n belirttii gibi,
"lk Ta Devri insannn Knossos'a, Kairetos rma'nn en ya
kn noktas na yerlemesi nin nedeni, bu tepelerin onu av pein
deki korsanl ardan saklayaca umuduydu." Bu Neolitik yerle
imle, Poseidon tarafndan m stakbel Atlantis kentinin kuru
laca yerde bulunan "topraktan doma" Evenar arasnda bir
iliki kurmak belki de hayalperestlik ol maz.
Dahas, Atlantis imparatorluunun snrlar, Minos etkisine
atfedilenlerle tpatp ayndr. Atlantis'in Msr'a kadar Kuzey
Afrika'ya ve Thyrreion' a kadar da Avrupa'ya egemen oldu
u varsaylr. Oysa Thyrreion ile Minos Girit'i aras ndaki iliki
kendi bana olduka ilgin bir konudur. Gaius Pli nius Secun
dus, Varro'nun iktidarndan sz ederken toplam drt Labirent
bulunduunu, Etrsk kral Clevsin'li Lars Pursenas'n mezar
nn bunlardan birini tekil ettiini, teki nn ise Knossos,
Hawara ve Limni' de bulunduunu belirtir. Kuzey Afrika' da
da, Feyyum' da, Abu Gurab yaknlarna yerleen ve mezarla
rnda "Minos" anak ve mlekleri bulunan Turaha'larn, Me
renptah dneminde Msr' n bana dert aan Turasha'larla
ayn kkten geldikleri sanlr.
Bylece bu ad, imdi byk bir olaslkla Akha'larla, Teuk
ri ve Danaos'larla zdeletirilebilecek istilac kavimlerle, ba
ka bir ifadeyle Msrllarn ilk Minoslular sandklar sonrann
Keft'leriyle ilgili uluslarla byk bir uyum gsterir. Theseus'un
daha sonra terk edecei GiritH prensesin yardmyla Minotor'u
HO
ldrmesi destan byk ihtimalle Knossos'u yamalayan
aknla ilgili olsa da, ayrntlar ve tarih kesin deildir. Kesin
olan gerek ise, Minos rkndan olup o fiziksel zelliklere sa
hip insanlarn, Msr' fethetmek ve tm Dou Akdeniz'e ha
kim olmak iin bu kavimlerden oluan byk bir koalisyona
nderlik ettikleridir. Koalisyon III. Ramses karsnda bozgu
na urar, zaferin Msr kralnn azndan yks bugn bile III.
Ramses'in mezarnn bulunduu Merlinet Habu Tapna'nn
duvarlarnda grlebilir. Gerek rlyefler, gerekse de yaztJ ar
dnyann bilinen ilk nemli savalarndan biri olan bu kara ve
deniz vurumasnn btn nemli zelliklerini kukuya mey
dan brakmayacak biimde gzler nne serer. Msr iine d
t korkun tehlikeden ancak kralnn kusursuz omutanl
sayesinde kurtulur.
nc Ramses'in yendii insanlarn gerek Minoslu, ya da
sonrann Mikenieri olup olmad klar incelediimiz konu asn
dan anlamszdr, nk bizzat Msrllar da bu iki halk umut
suzca kartrr. nemini koruyan gerek, Msrllarn Minoslu
sandklar kiilerin bir uluslar konfederasyonuna nderlik et
tikleri, evrensel fetih benzeri bir giriim balattklar ve sald
rlar Msrllar tarafndan pskrtlm olsa da, Knossos'un
anakara Yunanistan'nn Salon anda Atinallarca temsil edi
len Dor ncesi halk tarafndan yklddr.
Girit'i Atlantis'le zdelctirmenin belirgin bir gl
birincinin Herakles Stunlar'nn iinde yer almas, oysa
Atlantis'in bu stunlarn dnda bulunduunun aka ifade
edilmi olmasd r. Bu itiraz yadsnamaz grnse de, kendimi
zi Sai's'te grp, Msrl rahiplerle ayn corafi ay benimse
memiz halinde, karkln tmyle doal bir nedenden kay
nakland kantlanabilir. Burada glk isimden gelir; oysa
bize aka sylenen, ykdeki adlarn Msr diline evrildi
i ve Salon tarafndan Yunanca karlklaryla kullanlddr.
161
Msrl rahiplerin "daha batda bir ada," demi olmalar muh
temeldir. Bir ak deniz adas olan Girit, Memphito'nun, hat
ta Tebai krallnn kyy gzden yitirmeyen denizcileri iin
gerekten de batda grnyor olabilir. Girit yolculuu, ka
ray gzden yitirdikleri tek byk macera olmaldr. Oysa
Solon'u n anda corafi u fuk geniler, Fenikeliler uzun za
mandan beri spanya'yla ticaret yapar. Solon Fenikeiiierin M
sr kralnn h izmetinde Afrika'nn gneyinden dolatklar d
nemde yaar. KsacJ s, abartmal ykler daha batda, Herak
Ies Stunlar'nn tesi nde uzanan gerek okyanusta aranma
ldr. Dnlebi lecek bir baka aklama da, Dnyann Drt
Stunu'nun tesi nde ilniJ mnJ gelen bir Msr cmlesinin se
dasn duymakta o lduum uzd u r: Balangta drt stun da
tarla zdeletirildiinden, erken Msr dncesine gre Gi
rit bu stunlardan birini oluturu r.
Daha gl bir sav da Atlas Okyilnusu'nun sl ve bir za
manlar Atlantis'in bulunduu yeri n ilm ur banklaryla belir
lendii ynndeki garip ve srarl nermelerdir. Cebelitark'tan
batya yelken basan ilk denizcilerin geriye bu sularn sl
n anlatr yklerle dndkleri dnlemez: tam tersine,
Okyanus'un derinliinden, geniliinden ve adaszlndan et
kilenmi olmalar gerekir. Atlantis Girit olsa, ilklama kolay
dr: Kt hava ya da yanl rota nedeniyle Gi rit'i skalayp g
neyinden geen tekne, ksa sre sonra kendini Tunus kylar
nn andaki yutan kumlarda, Romallar zam annda bile de
nizcileri rkten Gabes Krfezi'nde bulacaktr. Minos kudreti
efsaneye gre "bir gece ve bir gnden" biraz daha uzun bir s
rede yok edildikten sonra, su altndaki bu kayalklarn tanrlar
tarafndan denizin dibine hatrlan ada krallnn kalntlar ol
duunu dnmek kolaydr.
Ksacas, geni hatlaryla bakldnda, Minos Girit' inin tarih
ve corafyas Platon'un Atlantis konusunda sylediklerine ek-
siksiz uyar; ne var ki ayrntlardaki benzerlik ok daha sarsc
dr. rnein, dnyann her kesinden gelme gemileri ve tc
carlaryla byk liman, zenl i banyolar, stadyum, boann t
renle kurban edilmesi, btn bunlar byk apta Minos zel
likleridir; ne var ki boann "Poseidon tapnanda elde silah
olmadan, tahtalar ve ilmeklerle" nasl avlandn okuduu
muz zaman, Knossos arenas hakknda, yabanclara en sars
c grnen ve Minotor efsanesinin douuna neden olan, ya
nlmas imkansz bir tarife sahip oluruz. Mi nos boa grele
rinde vahi boalarn yakalanmasn temsil ettii kukusuz
Platon'un szleri nl Vapfio kupalar zerindeki sahneleri
kusu rsuzca tekrarlar: Hemen herkesin bildii gibi, bu trenle
ri dnyadaki btn dierlerinden ayran tek fark, Platon'un da
altn izdii zellik, yani silah kullanlmamasdr.
Bu bakmdan Solon'un Sai"s'te onu artan gerek bir yk
dinlemi olduu kesin gibidir; ne var ki bu yk Msrllarn
Minos hakknda yanl anlad klar bir hikayedir. te yandan ne
Solon, ne de Rahip destandaki etraf denizlerle evrili impara
torluu, atalarna son derecede byk grnen kk Girit'le
zdeletirmeyi dnr.
Oysa Knossos'un yamaland srada, denizierin haki
mi ve Dou'nun balca ticaret gcnn birden ykl mas, bir
bakma bugn Londra'nn yamalanmas gibidir. Msrlla
r bu denli yakndan ilgilendiren bir gelime takvimlerine gir
mi, bir kez kaydedildikten sonra da, iyi anlalsn ya da anla
lmasn, zenle kopyalanm olmaldr. Burada, karmza i l
gin b i r ayrnt kar: Proklos Msr'd a Atlantis resimleri gr
dn, lkede bunlardan birok rnek bulunduunu bLIirti r.
Neo-Platoncu dnr Keftleri, ya da Minoslular i m a ediyor
sa, syledikleri anlalabilir: bu halklar Msr' da bug n bi ll' gi;
rlebilen sarsc rlyeflerden bazlarna konu olur.
Bylelikle, Giges iin olduu gibi, Plato' nun efsilnesinin d(' lil-
l hl
rihi bir temeli vardr. Oysa yksn Msr 'dan deil, Salon'un
dnd iirden aldn syleyen de, bizzat Platon' dur: de
alize edilmi haliyle Atina devleti d rndr, nk Salon
Hel en kkenli olmayan tm dnya lkelerinin Atina tarafndan
temsil edilen Hellas'a kar savamak zere Atlantis'in evre
sinde birlemesini ngren epik bir yk kavram dler. iir
sel tutarll salamak iin Atlantis'in Msr'a saldrsndan sz
etmeyecek, ada imparatorluunu gzelletirmek iin Msr ve
Babil'in harikalarn bile kullanacaktr: Minos Priamos'tan b
yk olduuna gre, i i ri de "Tanrsal Troya yksnden" daha
grkeml i olmaldr. Ctilias siyasal doum sanclar nedeniyle hi
bitirilemeyecek olan i i ri n balangcn temsil ediyor, diye d
nlebilir. Platon'un bel i rttii gibi, Critias'n elinde Salon'un
orijinal tasla bulunmas muhtemeldir; zaten tamamlanmam
diyaloga adnn verilmesi nin neden i de budur. Temann ululu
una, yaratlndaki dsellie, tal i hin dramatik cilveterine ve
destann korunmas srecindeki ilgin rastlantlara hibir ede
biyatta tank olunmaz.
Bu dnemde Akdeniz halklarnn by k gleri arasnda
ki ilikiye ynelik genel soru daha nce, Toronto' dan Profesr
Currelly tarafndan ele alnmtr. Burada hedeflenen, uzun za
man nce yitip giden Atlantis'in Minos Girit' inden baka bir
yer olmadm kantlamaktr.

l t-l
 EK-Il
ATLANTS

Platon'un Timaeus ve Critias'ta Herakles Stunlar'nn te

sinde, Bat Okyanusu'ndaki byk ada krall Atlantis y
ksn yarm brakmasndan bu yana, corafyaclar ve te
ki yarumcular imdi denizin altndaki bu kralla bir yer bJAl
mak ve onu meskun dnyann bilinen bir yeriyle zdeletir
mek iin bouna abaladlar. "Byk aday bulmak ve kayp
kavimlerin lkesini bulmak iin ayn youn gayret harcan
d," diyor Jowett. "Yorumcular dnyann her blgesine bak
tlar: Amerika' ya, Filistin' e, Arabistan'a, Yemen' e, Seylan' a,
Sardunya'ya, sve'e." Bu yk -Jowett buna kurgu adn veri
yor, ama burada bu soruya eilmeyeceiz- "daha sonraki a
larn dleri zerinde de byk etki yaratt." Atlantis, Samsatl
Lukianos'un "Vera Historia'snn", Ortaa ve zamane yazarla
rnn kendi dncelerini ilernek ya da mevcut devletlerin za
aflarn hicvetmek iin kul landklar btn masal ve alegorile
rin ve muhtemelen Yunan Sintipas masalnn ilk rnei, hatta
eitli yaknlk derecelerinde akrabasdr; tabii Sintipas masa
lnn bir Pers yksnden kaynaklandn, denizci Sinbad'n
seyahatleri ve Binbir Gece Masalla n ndaki baz anlatlarla ili
'

kili olduu iddiasn unutmamak gerekir. Bu nl aile iinden

sadece birka rnek vermek iin Rabelais' nin bylesi masa
lms dlerini, More'un topya 'sn, Bacon'n Yeni Atlantis'ini,
Gliver'in Maceralarz'n, Voltaire'in Micromegas'n ve bu kadar
nlenmemi birok alegoriyi sayabiliriz. Bir baka yndeyse,
bamsz Hesperid efsanesiyle zdeletirilen ya da kartr
lan Platon Atlantis'i Avrupa'nn hemen btn denizci rklarn
da bir takm Kutlu Adalar ile ilgili, eitli biimler alan koca bir
1 65
mi tolojik d dizisini tetikler veyahut ayn tarih ncesi kaynak
tan doan masallarn bamsz yollardan g konusunda bili
nenler gz nne alndnda, birbirine kout olarak geliir. Bu
byleyici ve yaygn yknn gerisinde bir temel ya da gerek
olabilir mi? Dr. Arthur Evans'n yakn zamanda Girit'te, Knos
sos kazsnda, baka koul l ar altnda Platon'un retken d g
cnn yeni bir rn olarak grlebilecek ok artc sonu
lar gzlero leyen bir muhabiri nzin kaleminden kan ve gaze
tenin baka bir yeri nde bastmz, "Kayp Kta" ile ilgili usta
lkh makalenin altn bir daha izdii soru, budur.
Muhabirinzin varsaym ve nermelerinin kendi kendileri
ni ifade etmesine olanak tanrken, onlara nyargszca, sadece
stunlarmzn misafirperverlii n i sunalm. Platon anlatsnn
herhangi bir geree dayand varsaylabilirse, son bulular
asndan bakldnda, Girit'teki M i nos uygarlnn gnm
ze kadar ulaan rivayetlerinin bu temel i salad i leri srle
bilir. Daha nceki eletirmen kuaklarnn basi t seyyah masal
lar olarak bir kenara attklar birok Herodot anlats, ada
arkeolojinin nda salam tarihi gerekiere dnyor; ge
nel anlamda, bir zamanlar biliminsanlar arasnda pek makbul
olan ykc "yksek eletirinin" byk blm arkeologlar ta
rafndan reddediliyor. Herodot inanl bir tari hidir, ama saftr
ve kendine zg yaratc yorumlar yapmak ei l imindedir -Tu
kidi des bile ada bir bilim adam (F. M. Corn ford) tarafndan
"mitos tarihisi'' olarak n itelendirilir- ama yine de yorulmak
bilmeden gerei arar. te yanda, Platon ise profesyonel tarihi
olmad gibi, retken dlerini tarihsel gerekle snrlama id
diasnda da bu lunmaz. Ayn ad tayan diyalogda Phaedros'a,
"Sevgili Sokrates," dedirtir. "yklerini Msr'a ya da istediin
herhangi bir yere yerletirmenin ne den l i kol ay olduunu hepi
miz biliyoruz." Timaeus'ta, Sokrates Critias'n Atlantis yks
nn ban dinledikten sonra -byk ihtimalle o nl alaycl-
l th
yla- "yknn en nemli zelliinin "kurgu deil, gerek ol
masndan" kaynaklandn anlatr. Platon en cretli kurgula
rn bile kantlanm gerein salam grntsyle sunmann
tartlmaz ustasdr. yky dillendiren Critias'n da bunu en
kusursuz Platon slubuyla gerekletirdii kesindir. Adn al
d, o dnemde doksannda olan dedesi Critias'tan, daha k
ck bir ocukken duyduu hikayeyi iyice dnp hatr
lamak bir gece srer. Yal Critias Salon'un akrabas ve yakn
dostu Dropidas'n oludur; Salon iine Atlantis'in yksn,
yaygn smrgelerini, tanrlarn fkesine hedef olunca ani y ok
oluunu gizledii yar m kalm iiri Dropidas'a sk sk Msr
Delta'snda, Sas'teki rahiplerden dinledii gibi anlatr. Anlatr
ken yky tamamlad ku ku gtrmez; ne var ki Platon ve
Critias Atlantis hikayesini yarm, cilasz brakacaktir. Sz konu
su iire gelince, Jowett Antik a' da bu iirden hibir iz olma
dn, yknn Msr kay n a ya da en ufak bir gerekliiy
le ilgili tek belgesel kan t n, daha nce szn ettiimiz iki di
yalogda Platon'un Critias'n azndan seslendirdii szlerle s
nrl kaldn belirtir. Platon'un ykye atfettii Msr kkeni
ni aklamak kolay olur. Solon'un karsnda, Sais rahiplerine,
"Siz Yunanllar," dedirtir, "ocuktan farkszsnz ve Antik a
gereiyle ilgili en ufak bi lgi niz yok. Atnallarn Atlantis gc
ne tek balarna direnerek yarattklar, rknzn en byk ba
ars konusunda bir efsanen iz bile yok. Bunun nedeni, Atlan
tis karsndaki grkemli zaferinizden sonra, Attika'nn sade
ce ykseklerdeki cahil da l larn hayatta kald, gemiinizle
ilgili btn kaytlarn yok o lduu korkun bir doa felaketin
ce ziyaret edilmesiydi. Ayn felakette Atlantis de kayboldu, b
tnyle denizin altnda kald. Oysa biz Msrllar tabiatn by
lesi sarsntlarndan muafz ve unutulmu aiara ait belgeleri
miz srekli ve eksiksizdir. Sana Atlantis'i ve ilahi kkleri, hay
ranlk uyandran gc, yaygn smrgeleri, kentinin ve evre-
1 67
sinin harikalaryl a ilgili ne varsa, anlatabiliriz. Sana Atina'nn
A tlantis saldrlarna tek bana nasl set ektiini, yazlat
zaman tanrlarn neden fkelenip yklnaya mahkum ettikle
rini, gcnn ta merkezinin sonsuza dek dalgalarn altna ne
den battn da syleyebiliriz." Ne var ki btn bunlar Platon
ve Critias' n yarm braktklar ykdr.
Yukardaki ler Platon'un taklit edilemez anlatsnn kaba bir
zeti nden baka bi r ey deildir. Bu aniat muhabirinzin At
l antis hikayesiyle Knossos'taki kazlarn sonular arasndaki
rastlantlar zeri nde d u rmasna neden olan ve Platon' un d
nemine kadar eritii kukusuz Minos stnl dnda, her
hangi bir tarihsel geree bl'nzerlik gsterir mi? Jowett'a gre,
" Hi kimse soylu bir yalzn konusunda Platon'un eline su d
kemez." Platon'un amac A ti nz'y yceltmek, dlenen ve unu
tulmu bir gemite Atinz' n n Pers Savalar'ndaki ilerleyi ine
tarih ncesi n den bir rnek oluturmaktr. Yunanllarn tm
Msr'n ezeli eskiliine hayran o l man n yan sra, bu gemi
i kendi bilinmeyen mazilerinden klarn kaydeden ksa
ve sarsntl takvimleriyle karl atrmzdz n edemez. Kendi ta
rih u fkunu snrlayan dar zaman ve mek n balarnn tesine
gemek isteyen Platon'un, dndeki M sr'z gitmekten daha
iyi bir kayna olabilir mi? Dne i n z n l rl k salamak iin
onu btn Atnallarn Yunanistan'n yedi bilgesinden biri ola
rak hak edilmi bir sayg gsterdikleri, ok gezmi ve ok ek
mi yasa koyucunun dudaklarna yerletirmekten daha etkili
bir yntem var mdr? Jowett, "Platon her zaman olduu gibi,
burada da mitolojinin arptt gerei anlatt kansn ya
ratyor," der. "Szlerinin gelecekte olduu gibi alnacan hi
dnmemi olmal; oysa dnya Atlantis Adas yksn tp
k bir ocuk gibi, tereddt etmeden, sorgulamadan benimsedi.
Modern alarda batk ktann izlerini aradmz pek sylene
mez: Oysa Bay Grote bile Salon'un Antik a'da hibir izi bu
lunmayan Msr iirine inanmak eiliminde." Platon'un yk-

1 68
s uydurma da olsa, salt kendi d gcnn rn olduuna
inanmamz gerekmez. Helen dnyasnn snrlar iinde bulun
mu eski uygarlklar ve smrgeler hakknda duyduklarndan,
okuduklarndan yararianm da olabilir. Bu varsaym doruy
sa, muhabiri mizin Atlantis yks ve Knossos'ta ortaya kan
lar arasnda belirledii benzeriikierin biliminsanlar ve arkeo
loglarn dikkatini ekmesi beklenebilir.
...

...
u
z:
KAYlP KlTA

Ya k l a k 2500 y l d r i nsa n l a r Atlantis' i n pei nde. Plcton 'dan

beri saysz i nsa n bu " Ka y p K ta"y b u l mak zerl' olduunu
sy l yor. Onu KLI /ey Den i d nd e a ra anlar da va r 1\ t la n l i k
Okyanusu'nda da. A m a onu h i lkg i n i y o r ve 1\ L la n l is
bi l i n ne-: l i i n i koruyor. Yine de bu "' p " l a, 1\ n l i " '
. .; ,
a i t h i bi r efs<nc i n u l .:.: nad g bir pnp lt'rl il' sahip.

nl tari hi Pierrc Vid<i-Naqul't l i n i zd 'ki k i t,pta 1\ t l a n l '>

zeri ndeki esrar perdes i n i a ral yor. P l a t o 'd, n g n m zv
kad a r Atlantis efsa nesi n i n i /. i n i kova l a '1 1 1 ViJ a l - ,q u l'l
b u kapsa m l a l masnda antik ak rd<n l l ri s t i y . n l g n
douuna, Ayd n l a n ma'd a n ezu l c r ik a " m l < ra, j u ll'-.
Yerne' den George Pcrec'c kada r Atlan l i s' i n i l g i n w 'len l'l i
y ksn inceliyor. Frans z l a rn, iska n d i navya l l a r ,
talyanlarn ve en son u nd a d a az ilerin Atla n t i f.; 'i nerelerde
ve hangi gerekelerle arad k l a r n a n l a tyor. Okuyu uyu
filozoflardan, iyi n iyetli ama saf m:trmc l a rd a Vl'

arla tan l a rdan o l u a n byk b i r ga leri de dolat ry o r.

SBN.978-9944-756-68-6

'IIWW.kirmizikedikita>.con 1 3. 5 TL 9
1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 1 1 1
789944 756666