Prof. Dr.

Haluk Abbasoluna
65. Ya Armaan

EUERGETES
Festschrift fr
Prof. Dr. Haluk Abbasolu
zum 65. Geburtstag

Suna - nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits

Suna & nan Kra Research Institute on Mediterranean Civilizations
 Prof. Dr. Haluk Abbasoluna
65. Ya Armaan

EUERGETES
Festschrift fr
Prof. Dr. Haluk Abbasolu
zum 65. Geburtstag

I. Cilt

(Ayrbasm/Offprint)

Yayna Hazrlayanlar
nci DELEMEN
Sedef OKAY-KEPE
Akm ZDZBAY
zgr TURAK

Suna - nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits

Suna & nan Kra Research Institute on Mediterranean Civilizations
 SUNA - NAN KIRA AKDENZ MEDENYETLER ARATIRMA ENSTTS
SUNA & NAN KIRA RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS

Armaan Kitaplar Dizisi: 1

Prof. Dr. Haluk Abbasoluna 65. Ya Armaan

EUERGETES
Festschrift fr Prof. Dr. Haluk Abbasolu zum 65. Geburtstag
I. Cilt

Yayna Hazrlayanlar
nci DELEMEN
Sedef OK AY-KEPE
Akm ZDZBAY
zgr TUR AK

ISBN 978-605-4018-00-0

Suna - nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits, Antalya 2008

Bu kitapta yaynlanan bildirilerin yaym hakk sakldr. AKMED ve yazarlarnn yazl izni olmakszn
hibir yolla oaltlamaz, baslamaz, yaynlanamaz.

All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner without written
permission from the AKMED and the authors.

Yazma Adresi / Mailing Address

Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25
Kaleii 07100 ANTALYA TRKY E
Tel: 0 (242) 243 42 74 Fax: 0 (242) 243 80 13
akmed@akmed.org.tr
www.akmed.org.tr

Yapm / Production
Zero Prodksiyon Ltd.
 indekiler

I. Cilt

Suna - nan Kra

SUNU ............................................................................................................................................................................................................................................. XIII
nci Delemen Sedef okay-Kepe Akm zdizbay zgr Turak
Pergeli bir Euergetese .................................................................................................................................................................................................... XV
M. Taner Tarhan
Anlar .......................................................................................................................................................................................................................................................... 1
zgen Acar
Pergede Pandorann Kutusu .................................................................................................................................................................................. 17
Mustafa Adak
Winde am Pamphylischen Golf ............................................................................................................................................................................... 45
Hsamettin Aksu
Satrap Lahdinin Transkripsiyonu ................................................................................................................................................................... 55
Yldz Akyay Meriboyu
Akhaemenidlerden Osmanlya Benek Motifi .......................................................................................................................... 61
N. Eda Akyrek ahin
Eine neue Ehrung fr den Kaiser Domitian aus Bursa ............................................................................................................. 79
Gven Arsebk
~ M.S. 1492 Yl ncesi Dnemde Kuzey Amerikada Tarihncesi Toplumlar
(Kzlderililer) ............................................................................................................................................................................................................................... 83
Smer Atasoy
Zonguldak - Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazs ....................................................... 91
. Akan Atila
1993 Yl Aksu Anadolu retmen Lisesi Kazs n Raporu .............................................................................................. 99
M. Nezih Aytalar
The Collaboration of the Painters on Some South Ionian Orientalizing Vases ..................................... 109
Martin Bachmann
Lichtvolle Perspektiven. Ein Fensterglasfund aus Bau Z in Pergamon ............................................................. 117
Nur Balkan-Atl
Obsidiyenin Gemiten Gnmze Yolcuu. Yar Bilimsel Yar rek (Ezoterik) bir Yaz ........ 127
Cevat Baaran
Pariondan Persiaya Yol Gider ............................................................................................................................................................................ 133
VI

Dani Baykan
Assos Athena Tapnann Herakles-Kentauroslar Frizi iin Yeni bir Tmleme nerisi .......... 139
Oktay Belli
Dou Anadolu Blgesinin En Eski ve zgn Banyo Odas:
Van-Yoncatepe Saray Banyosu ve Kveti .................................................................................................................................................. 145
Handan Bilici Binnur Grler
Kaystros Ovasnda Roma mparatorluk maj:
Buluntularla Kltr ve Kimlii Tanmlamak ...................................................................................................................................... 159
Jrgen Borchhardt Erika Bleibtreu
Von der Pferdedecke zum Sattel: Antike Reitkunst zwischen Ost und West .............................................. 167
Christine Bruns-zgan
Notre me est heureuse et notre coeur en joie!
Zu einer neuen Stockwerkstele aus Harran ......................................................................................................................................... 217
Selma Bulgurlu Gn
Die Nischen der Plancia Magna an der Aussenmauer
der Palstra der Sdthermen in Perge ....................................................................................................................................................... 233
Mustafa Bykkolanc
Side Dionysos Tapnana ilikin Yeni Bulgular ........................................................................................................................... 259
Hseyin Cevizolu
oniada Arnma Gereleri: Louterion, Perirrhanterion, Asamynthos / Pyelos ..................................... 283
Aye alk Ross
Bir Kadn Portresi: Agrippina Maior (?) .................................................................................................................................................. 309
A. Vedat elgin
Termessostan Sorunlu bir Agona Ik Tutan bir Agonistik Yazt Fragmenti . ........................................... 315
Nevzat evik
Kitanaura: Dou Likyada bir Kent ................................................................................................................................................................. 327
Altan ilingirolu
Urartu Tapnaklar Kutsal Odalarnda Taht Var Mdr? ...................................................................................................... 341
Sedef okay-Kepe
Sa nesi? Maryonet? reke?
Pergede Bulunmu Aphrodite Betimli bir Eser zerine Tanmlama Denemesi .................................. 347
zg mezolu
Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesinde Bulunan Cam Hac ieleri .............................................................. 351
Natalie de Chaisemartin
Heros cavaliers et Eros chasseurs sur un sarcophage dAphrodisias .................................................................... 359
nci Delemen
Pergeden bir Yemek Sahnesinde Bat Yanklar ........................................................................................................................... 371
Ali Dinol Belks Dinol
Neue hethitische Siegelabdrcke aus den Ausgrabungen
von Soli und aus der Privatsammlung Halk Perk . .................................................................................................................... 383
Meltem Doan-Alparslan
Hitite Metinlerde Reverans Yapmak: aruwai- ve hink- Fiilleri zerine bir Deneme .................... 389
 VII

evket Dnmez
Halk Perk Mzesinden Orta-Kuzey Anadolu Kkenli bir Grup Metal Eser ........................................... 405
Turan Efe
Demircihyk ve Klloba T I-II Katlarnda Ele Geirilmi Olan
bir Grup Boyunlu mlek ......................................................................................................................................................................................... 413
Ylmaz Selim Erdal
Pergeden bir Trepanasyon: Olas Nedenleri .................................................................................................................................... 421
Rifat Erge
Gaziantepte Gemiten Bugne l Gmme Gelenekleri ............................................................................................ 435
Grkan Ergin
Geography-Human Relationships in Ancient Sources:
Some Remarks on Geopolitics and Environmental Determinism ........................................................................... 449
Norbert Eschbach
Eine ungewhnliche Hydria von der Akropolis in Perge ................................................................................................... 463
Axel Filges
Die Mnzbilder der Artemis Pergaia
Bemerkungen zu Tradierung und Wandel von Motiven .................................................................................................... 479
Turan Gkyldrm
Etenna Definesi (1991) ................................................................................................................................................................................................. 505
Emre Gldoan
Akl Hyk Srtmeta Endstrisi Kesiciler ve Dier Ara, Silah ve Aletler Grubu ......................... 521
Ahmet Gle
.. Rektrl Mercan Kaps emelerinde Koruma Uygulamalar . ............................................................. 531
Reha Gnay
Side Antik Tiyatrosu Sahne Binas 1992-2006 Yllar almalar Sonucu n Rapor . ..................... 541
Bilge Hrmzl
Remarks on Local Imitations of Import Pottery in the Sixth Century B.C.:
Clazomenian Chalices ..................................................................................................................................................................................................... 557
Fahri Ik
Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine ................................. 571
Gl In
Pataradan Terrakotta bir Portre-Bst ........................................................................................................................................................ 587
Zhre ndirka
Gustave Moreau
Tarihselci Resim ve Oidipus ve Sfenks zerine konografik Yorumlar ......................................................... 601
 II. Cilt

Kaan ren
The Necropolis of Kyme Unveiled:
Some Observations on the New Finds ........................................................................................................................................................ 613
Havva kan
Pataradan bir Demos Kabartmas .............................................................................................................................................................. 639
lk zmirligil
Tarihi Sre iinde Koruma ve Gncel Sorunlar ......................................................................................................................... 649
Deniz Kaptan
Sketches on the Archaeology of the Achaemenid Empire in Western Turkey . ...................................... 653
ehrazat Karagz
Travma Tarihi (Travmalogos) .............................................................................................................................................................................. 661
Ute Kelp
Darber wachen Verderben und Schrecken und Todeslos Erinyen als Grabwchter:
Zum Eunuchengrab in Anazarbos (Kilikien) .................................................................................................................................... 675
Zeynep Koel Erdem
mparator Hadrianus Dnemi Mimari Sslemeleri:
Stun Yivleri arasndaki Vazo Benzeri Motifler ............................................................................................................................... 699
Wolf Koenigs
Die Erscheinung des Bauwerks. Aspekte klassischer und hellenistischer Oberflchen . .............. 711
Taner Korkut
Adak Sunaklar Inda Likyada Artemis Klt . ........................................................................................................................... 727
R. Eser Kortanolu
Phrygiada Makedonia Kalkan Bezemeleri ile Sslenmi bir Kaya Mezar ve
Mezar Sahibinin Kkeni zerine ...................................................................................................................................................................... 735
Veli Kse
Dionysos Felicitas Bereket
Kk Asya Ta Ustalarnn Roma Mimarlk Sslemelerine Katksna bir rnek:
Kvrml Sarmak Dal .................................................................................................................................................................................................... 747
Hasan Kuruyazc
stanbulda Beyazt Meydan: Oluumu Geliimi Deiimi ..................................................................................... 759
Ingrid Laube
Eine frhkaiserzeitliche Bste in Tbingen ........................................................................................................................................ 773
Wolfram Martini
Perge und seine Akropolis:
Zur Funktion der Akropolis in der frhen und mittleren Kaiserzeit . ................................................................. 779
Friederike Naumann-Steckner
Eine glckbringende Pressblechfibel im Rmisch-Germanischen Museum
der Stadt Kln ........................................................................................................................................................................................................................... 799
E. Emine Naza-Dnmez
znik Yeil Camii ve Trk Mimarisindeki Yeri . .................................................................................................................................. 807
Mihriban zbaaran
9000 Yllk Bezemeli Kiretalar ........................................................................................................................................................................ 833
Akm zdizbay
Pamphylia - Perge Tarihi ve Roma mparatorluk Dnemi ncesi Pergenin Geliimi:
Gncel Aratrmalar Inda Genel bir Deerlendirme ..................................................................................................... 839
Eylem zdoan
Trakyada bir Tmls Mezarl: Dokuzhyk ............................................................................................................................. 873
Mehmet zdoan
Krklareli Aa Pnar Kazsnda Bulunan Arkaik Dneme ait bir Zar ............................................................... 883
Ramazan zgan
Adana Arkeoloji Mzesinde Bulunan Klasik a Sonlarna ait bir Mezar Ta . ................................... 891
Hseyin Murat zgen
Latmos Dalarnda bir Snr Yerleimi: Gzeltepe .................................................................................................................... 899
Mehmet zhanl
Alanya Mzesindeki Kilikya Kaynakl Tun a Pimi Toprak Figrinleri ............................................ 911
Mehmet zsait Nesrin zsait H. Il zsait Kocaba
Senitli Stelleri . ........................................................................................................................................................................................................................... 923
Hatice Pamir
Antakya (Antiocheia ad Orontes)daki Baz Hamam Yaplarnn Yeniden Deerlendirilmesi
F Hamam, Narlca Hamam ve ekmece Hamam . ................................................................................................................. 945
David Parrish
A Selection of Late Roman and Early Byzantine Mosaics from Constantinople-Istanbul:
A Prelude to the Corpus of the Mosaics of Turkey ..................................................................................................................... 963
Urs Peschlow
Das Sdtor von Perge ...................................................................................................................................................................................................... 971
Felix Pirson
Akzidentelle Unfertigkeit oder Bossen-Stil?
berlegungen zur siebten Basis der Ostfront des Apollontempels von Didyma .................................. 989
Jeroen Poblome Markku Corremans Philip Bes Kerlijne Romanus Patrick Degryse
It is never too late
The Late Roman Initiation of Amphora Production in the Territory of Sagalassos . .................... 1001
Richard Posamentir
Ohne Mass und Ziel?
Bemerkungen zur Sulenstrasse von Anazarbos im Ebenen Kilikien .............................................................. 1013
Friedhelm Prayon
Ein Felsdenkmal in Kappadokien ................................................................................................................................................................. 1035
Wolfgang Radt
Ein ungewhnliches Pfeilerkapitell in Pergamon ..................................................................................................................... 1045
Wulf Raeck
Ein attischer Skyphos mit Perserdarstellung ................................................................................................................................... 1051
Matthias Recke
Zwei parische Sphingen aus Kleinasien:
Eine archaische Doppelweihung an Artemis Pergaia ........................................................................................................... 1057
Frank Rumscheid
Ein in situ entdecktes Kohlenbecken aus dem Haus des Lampon in Priene:
Neues zur Verwendung, Chronologie, Typologie und technischen Entwicklung
hellenistischer Kohlenbecken ............................................................................................................................................................................ 1077
Turgut Saner
Karaman-Badada Hellenistik(?) Yap Grubu II .................................................................................................................... 1091
Mustafa H. Sayar
Karasis Kalesinin (Kozan, Adana) Tarihlenmesi ve levi zerine Dnceler . ................................. 1097
Hakan Sivas
Eskiehir Karatuzla Nekropol ......................................................................................................................................................................... 1105
M. Baha Tanman
Anadolu Trk Mimarlnda Kullanlm bir Silme Trnn Kkeni
ve Geliimi hakknda ..................................................................................................................................................................................................... 1123
Mete Tapan
Yap Boyutunda Koruma ve Uygarlk likisi zerine ............................................................................................................ 1135
Ouz Tekin
A Small Hoard of Drachms of Ariobarzanes I and II from Tire Museum ................................................... 1137
Recai Tekolu
On the Epichoric Inscription from Perge ........................................................................................................................................... 1143
Veysel Tolun
Assos Nekropolnden Tahtta Oturan Kadn Heykelcikleri ........................................................................................ 1147
zgr Turak
Perge Bat Nekropolisinden bir Mezar: Artemonun Kenotaphionu ............................................................. 1157
Taciser Tfeki Sivas
Karakaya Frig Kaya Mezar . .................................................................................................................................................................................... 1169
Fsun Tlek
Kilikya Ak ykleri: Mozaikte mgelenmi Antik Yazn .................................................................................................. 1177
Mjde Trkmen
Perge Aa ehir Surlar . ........................................................................................................................................................................................ 1187
Mkerrem Usman Anabolu
Tokat Mzesindeki Mermer Trophaion Tasviri . ....................................................................................................................... 1201
Burhan Varkvan
Antalya Kaleiinde Ta Mimarideki Teknik Sreklilie ilikin bir Gzlem ............................................. 1205
Remzi Yac
A Grave at Soli Hyk from the Hittite Imperial Period .................................................................................................. 1217
Oya Yaz
Tekirda Arkeoloji Mzesindeki Ainos ve Maroneia Sikkeleri ............................................................................... 1227
Levent Zorolu
Kelenderis ve Karaall Nekropolleri:
Klasik aa ait ki Mezarlk hakknda Dnceler . ................................................................................................................. 1235
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler
Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine

Fahri Ik*

Rivayet edilir ki: Troiann k sonrasnda deiik halklardan Hellenler gneye iner. o-
unluk Pamphylia toprana yerlemi, kalan birka oymak Kilikiaya ynelmitir. Bu eylemin
nderleri nl nbilicidir: Mopsos, Kalchas ve Amphilochos... Mopsos, Perge kentinin ku-
rucular arasnda anlr, Aspendosu da kurar. Ve sonrasnda Amphilochosla birlikte Kilikiaya
geer; orada Mallos kentinin kuruluu ardndan balayan tartma kavgaya dnr; ve teke tek
kapmada ikisi de lr1.
Karatepenin Fenikece ve Luvi Hieroglifi ile yazlm ift dilli yaztnda kalenin kurucusu
Asatiwatas, Danunallarn/Adanawallarn kral Urikki/Awarikus tarafndan efendisi Mopsos/
Muksasn dlnn, babasnn tahtna oturmasn salamakla grevlendirildiini syler. Mopsos
Grek sylencelerinde, Troia Savann sona ermesinden nce Amphilokhosla beraber yollara
derek Pamphyliada ve Kilikiada ehirler kuran bir kahin olarak bilinirdi... Adanann gney-
dousunda, Karataa bal ineky yaknlarndaki bir tarlada, zerinde Fenikece ve Hieroglif
Luvice ift dilli bir metinde 1. tekilde konuan Urikki/Warikas, kendisinin Moksos/Muksas so-
yundan geldiini belirtir; ve H. ambele gre bylece Urikki tarihi belgelerden kar, gerek-
lik kazanr2.
A. zyara gre anlan yaztlar nda Mopsos da Kilikia yresinde destansal kiiliin-
den syrlr ve tarihi bir kimlik kazanr... Mitolojik bir kahin yava yava gereklik kazanmaya
balar3. Karatepe yaztlarnda Asitawa(n)da-sn Muksas (Mopsos) hanedanna mensup ol-
duundan sz ediine dayanarak, bylece Mopsosun bu yazl belgeden bir kere daha tarihi
bir kii ve Anadoluda yzyllar boyunca devam eden bir hanedann kurucusu olabilecei de
anlalmaktadr gr ise A. Pekmanndr4. G. E. Bean de bu yaztlarn ieriini Mopsosun
tarihsel bir kiilik olarak varlna ve Pamphylia ile ilikisine kant olarak deerlendirir5. Ve
Eski Anadolu dilleri uzman R. Tekolu, Karatepe yaztnda Asatiwatasn ve ineky yaztnda
Urikkinin Muksas soyundan geldikleri ynndeki anlatmlarnn tarihsel olarak kabuln,
soyatalarnn Hellen mitoslarnda kurucu olarak ngrld dier kentler iin de balay-
c bulur; nk buna ilikin yorumu, Muksas=MPS=Mopsos eitlii kabul edilirse, o zaman

* Prof.Dr. Fahri Ik, Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm Kampus 07058 Antalya - Trkiye.
1 Bean 1991: 15; Machatschek Schwarz 1981: 11. Ayrntlca bak. Scheer 1993: 153 dd.
2 ambel 2002: 132 d.
3 zyar 2005: 26.
4 Pekman 1989: 15.
5 Bean 1991: 16.
572 Fahri Ik

Pamfilya iin Mopsos ve dierlerinin nderliinde yaplm gleri de kabul etmemiz gereke-
cektir ynndedir6.
Eskia biliminin genelinde gzlemlenen bu kabul, erken zamandan bir Hitit tabletinin
ieriiyle de gerekelendirilir. Hattuada gnyzne kan iviyazl bu belgede7 Mopsos ad,
. 700 dolaylarnn Asatiwataya Hieroglif Luvicesinde olduu gibi, Muksus ekliyle okunur;
ve bu tarihsel kiiliin . 1200 dolaylarnda yaaml olgusu, bilimciler tarafndan zamansal
olarak da Hellen mitoslaryla rttrlr. rnein G.E. Bean, Mopsos ad daha eski zamandan
bir Hitit iviyazl tablette Muksus biimiyle kar karmza ve yaztn . 1200 dolaylar tarihi de
Hellen rivayetiyle rtr der; nk Karatepe yaztlarnda Kral Asitawandas kendisini Feni-
kece Mps, Hitite Muksas adl bir ncln soyundan biri olarak tanmlamaktadr8. A. Pekman,
bu tabletle hem Mopsosun tarihi kiiliinin belgelendii ve hem de onun faal dneminin
tarihlenmesine olanak saland kansndadr9. T.S. Scheere gre de Hitit belgesinde zik-
redilen Mukshusun . 12. yzyl tarihi, Danunallarn <Mopsos Evine> uymaktadr; ancak
ilgili Madduwattas tabletinde Mukshus adnn getii yerin tahrip olmuluu, metnin ieriksel
btnln kurgulamaya engel oluturur; bu nedenle de destansal bir kiilik olan Mopsosun
tarihsel bir Hititli ve de devlet kurucu olduunu belgeleyemez10.
J. Bremmer, bir Hitit yazt bir Muksustan ve bir Luvice-Fenikece iftdilli Karatepe yazt
(. 7. yy.) bir Mopsos-Evinden sz ediyorsa eer, bu Mopsos belki Anadolu kkenlidir gr-
n savunurken11; F. Starkeye gre Azatiwada tarafndan beyliin kurucusu olarak adlandrlan
Muksa/Mps ile Hititlerin (belki 15. yzyldan!) Madduwatta metnindeki Muksu arasnda bir iliki
yoktur. Buna karn onun, Yunan rivayetine gre 12. yzylda Pamphylia ve Kilikiay (yani gney
Anadoluda Tarhuntaa Byk Krall iindeki olduka byk bir blgeyi) yneten ve kesinlik-
le Anadolulu bir egemeni yanstan Mopsos adl kiilikle aynlndan kuku duyulamaz12. Ben de
Mopsosun Anadoluluu olasln daha nce, Akhal Mopsosun Hitit yaztlarndan okudu-
umuz Muksus ya da Muksasla aynl, tersine yorumlanamaz m? Anadoluda hep tank olun-
duu gibi, Pergenin Hitit Parhasndan uyarland gibi, Mopsos ad da Hititin Muksusundan
uyarlanm olamaz m? sorusuyla bilimin gndemine tammdr; ve yantn Mopsosun bir
Hellen, Karatepe halknn ise Anadolulu olmas tersliinde arammdr13.
Mopsos, Kilikiaya gelmeden ve orada Mopsuhestia ve Mallos kentlerini kurmadan nce, kent
kurucu dier nbilici yoldalar Kalchas ve Amphilochosla birlikte Pamphyliadadr; Phaselis,
Perge, Sillyon, Aspendos ve Selgeden her biri bu Argosludan biri tarafndan kurulur. Bu
da yetmez, Pliniusa (nat. 5. 96) dayanlarak tm Pamphylia blgesinin bir zamanlar Mopso-
pia adn tad savlanr. Yerlileri, Hellen soyundan gelme bir halk olduuna inandrmak iin
bu da yeterli olamamtr ki; yre adnn, Mopsosun kz Pamphylia ya da kzkardei Pamphyle
onuruna, kalclaan son ada deitii sokulmutur belleklere14. Ve bu mitosa bal Hellenlik,

6 Tekolu 1999-2000: 56.

7 Tablet iin bak, Scheer 1993: 255 dipnot 636; Goetze 1928: 37 vd.; Barnett 1953: 142.
8 Bean 1991: 16.
9 Pekman 1989: 14 d.
10 Scheer 1993: 254 vd. ve dipnot 636.
11 Brenner 2000: 391.
12 Starke 1999: 530.
13 Ik 1996: 27.
14 Genel olarak bak. Bosch 1957: 17 dipnot 29; Bean 1991: 15 vd.; Pekman 1989: 8 vdd. 15; Mansel 1978: 1 vd.; Scheer 1993:
179 vdd. 230 vdd. 241 vdd.; Ik 1996: 24 vdd.; Tekolu 1999-2000: 56; ambel 2002: 132; Martini 2003: 179 vd.; Abbasolu
2007: 21.
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 573

Kilikiada Karatepe yaztlarnda geen yresel Danuna halk ile Yunan Danaioslarn ayn halk
olularyla15; Pamphyliada ise zellikle Pergenin Hellenistik a kent kaps mihraplar iine
kent kurucularn heykellerinin dikilmi olmasyla ve kazyla gnyzne kan yedi heykel alt-
lndan biri zerinde Apollon olu kurucu Delphili Mopsos yaztnn okunmasyla16 perin-
lenmek istenmitir. Ancak Danuna deyiminin Adana halkn nitelendirdii kesinlemitir17.
Pergedeki kent kurucular sergileyen heykellerin de Eskia Anadolu kentlerinin, devrin dnya
hakimi Roma imparatorlarnn ihsanlarndan yararlanma, Atinada kutlanan Panhellen Bayram-
larna katlma ve Hadriann buyruuyla bunun bir art olan, Yunan soyundan gelme erefine
erme uruna dikildii bilinir18. Aspendos ya da en eski sikkeler zerinde okunan Estvediiys
kent adnn Yeni Hitit kenti Asatiwataya ad ile ayn kkten tremilii gereini ise19, her
iki yerleimin Mopsosla Yunan kuruluu olularyla deil20, kkende Luvi yerleimi olularyla
ilikilendirmek daha aklcdr; nk Estvediiys adn artran Selyviiys, komu Sillyonun ve
Estlegiiys, Luvilere akraba Pedaallarn (Pisidia) da kenti Selgenin yerli adlardr; hi biri
Yunanca deildir21.
Kendisinin bile tarihsel boyutu tartmal olan bir Troia Savandan yaklak 700 yl kadar son-
raki bir zamanda Panhellenist duygularla yazya dklm rivayetlerden ve bu yanl mitoslarn
besledii antik kaynaklarn ve de yaztlarn bildirdiklerinden yola klarak bilimsel gereklerde
buluabilmenin olanakszl artk anlalm olmaldr; ve sorunun zm arkeolojik bulgu ve
verilerin somutluunda aranmaldr. nk bu rivayetlerin izinde girilen bilimsel amaz, yak-
lak ayn zaman dilimi iinde ve bu kez Dor stilas sonucu yaanan Ege Gleri balamnda
ada bilimin Neleus Oullar mitosunun burgacnda 200 yl boyu iinden klamayan amaz
gibidir. nk orada da rivayet olunur ki Dorlardan kurtuluu Anadolunun Ege kylarna s-
nmakta arayan, yurtlarnda evsiz-barksz ve topraksz braklm Akhal gmenler, Aeolia ve
Ionia kylarnda hem de gl Mira Byk Krallna kar utkular kazanarak koloni kentleri
kurmulardr22. Buna karn arkeolojik bulgular da gsterir ki g sonras o kylarda yaratlan
uygarlklar Anadolu kkenlidir. Kltr ve sanat Bat Uygarln yaratma yolunda gelitiren tek
bir biim ve biem anayurt Hellastan birlikte getirilebilmi deildir; kk, yeni yurt Anadolunun
Ge Tun a alamndan srgn srmtr. mlekler bile Troia VI ile sergiledii benzer
dokudan artk belli ki genelde ticaretle gelenlerin yerli iliklerde yerel yknmeleridir23. Ana-
dolu Akdenizi balamnda da toplumsal kimlii belirleyecek olan, 700 yln sonrasnda Atina
odakl yaktrmalarla Argoslu kahin Mopsos nderliindeki Hellen oymaklarna kurdurulan ve
Erken Demir a ilerinde kltr ve sanatyla artk Hellenlemi olmas beklenen Karatepe
ve Pergenin sergiledii arkeolojik dokunun niceliidir:

15 Scheer 1993: 255 vdd.; ambel 2002: 132.

16 Bean 1991: 36, 43; Pekman 1989: 8 vdd. 13; ahin 1996: 47 vdd.; Ik 1996: 24 vd. res. 2; Abbasolu 2003: 3 vd. res. 3.
Mitosta Argoslu olan Mopsos burada Delphili olmutur; Mopsos burada tanr Apollonun oludur, efsanede ise
Rhakiosun.
17 Scheer 1993: 258; ambel 2002: 132.
18 ahin 1996: 45vd.
19 Bean 1991: 16; Tekolu 1999-2000: 49.
20 Bean 1991: 16.
21 Tekolu 1999-2000: 49; Bean 1991: 16 (Aspendos), 51 (Sillyon), 130 (Selge); Bosch 1957: 17; Abbasolu 2007: 21. Pedaa/
Pisidia eitlii iin bak. Dinol 2004: 59. Estlegiiys szcnn Hitite kkeni iin bak. Machatschek Schwarz 1981: 12.
Aspendos kent adnn nd ekiyle de Eski Anadoluya mahsus bir isim oluu konusunda bak. Bosch 1957: 17; Abbasolu
2007: 21.
22 Bu konuda kar. Ik 2007: 209-222 ve dipnot 84.
23 Ik 2007: 209 vdd. (lit. ile).
574 Fahri Ik

Karatepe kent kaplarn . 8. yzyldan 7. yzyla gei srecinde bezeyen zengin ortostat
kabartmalar Douludur; Hititlerin Bykkalesi ile rneklenen hisarnda ve Hurri gelenein-
de dzenlenen hisar kaplarnda da Anadolunun kendi yaratcl vardr (res. 1)24. Kaplar ss-
leyen ortostatlarn mimari bir dem olarak kendisi ve zerlerine ili konularn st ste oturan
ift firiz kuanda anlatm biimi ve ierii de Dou dncesinin bir rndr. Kabartmalarda
d etkili konu ve rgelerin youn varln keskin gzlemleriyle ilk H. ambel saptam, onlar
biim ve biemiyle A ve B kmeleri olarak iki ayr iiliin rnleri olarak tanmlamtr25. E.
Akurgal bu iki sanat akmn Fenikelilemi Kme (res. 2) ve Aramilemi Hitit Kmesi (res.
3) olarak etkinin adyla nitelendirir26. Yine esasta ambeli izleyerek iilikte farkllaan yaptla-
r Karatepe I ve Karatepe II biiminde deerlendiren W. Orthmannn karlatrmalar ise
genelde Zincirli ve Kargam rnleriyledir27. K. Bittele gre de bu farkl ierikteki konularn
bir btnlk gzetilmeksizin yan yana sraland kabartma resimler, anlatmda bazan Ge Hitit
gereini yanstmalarna karn biemde iki farkl yn gsterirler; Arami ve Fenike kkenli zen-
gin yabanc rgelerin yerlemilii olgusu ve bununla tmden Anadolu geleneinden kopmu-
luk yadsnamaz28. M. Dargann, Karatepe kabartmalarn yukarda zetlenen erevede ustaca
tantan ve belirleyici d etkilere karn giysi biimlerinde Yeni Hititlilie de deinen yorumunda
yine Fenike ve Arami ile Dou vardr, Yunanlktan tek bir sz yoktur29.
Yunanca olmayan Karatepe ve ine yaztlar nda Mopsosun Kilikiada tarihi bir kimlik
kazandn ve mitolojik bir kahinin yava yava gereklik kazanmaya baladn savlayan A. z-
yar da Karatepenin mimari kabartmalar zerine zde farkl bir yorum getiremez. Ona gre s-
lup bakmndan yerel zellikler tayan ve genel olarak iki ana slup barndran bu eserler henz
baka benzerlerini grmediimiz konularn da dahil olduu geni bir yelpazeye sahiptir30. Ve o
yelpazede salt Yunan sanatn yaratan rgeler vardr; nk arkaik ve klasik Yunan sanatndan
tanyacamz konulara ve grntlere degin iliki, Yeni Hitit sanatnn gene klasik Yunan s-
lubundan sonralar aina olduumuz tarzn ncleridir31. onial yontucular ilk kez, . 6. yzy-
la geite yaratlan ve evre kltrleri cezbeden Egenin altn ayla birlikte Kilikiadadrlar; var-
lklar, yrede bulunan giysili erkek heykellerinin ve Kalykadnos Vadisinin yukarlarnda Keben
kayalna ili Ana Tanrann Hitit-on karm sentez biim ve bieminde okunur (res. 6)32.
Danunallarn kral Urikki, iki boaya koulu araba zerindeki Frtna Tanrsnn bazalt alt-
lna kazdrd Hieroglif Luvicesi ve Fenikece yaztta kendisinin Mopsos soyundan geldiini
yazar; ancak Kilikiann ine kynde gnyzne kan bu yaptta da (res. 4)33 ne yaz, ne heykel
kmesinin dzeni, biimi ve biemi ve ne de tanrnn kendisi, dnce Yunandr. Karatepenin
boalar zerinde duran, Fenikece yaztl heykel (res. 5)34 bir Yeni Hitit Frtna Tanrsn35

24 Naumann 1971: 334 vd. res. 448 (ikale); 300 res. 404, 405, 406 (kale kaplar).
25 ambel 1948.
26 Akurgal 1966: 134 vdd. res. 33-35; 1995: res. 136-146 alt yazlar. Yeni Hitit sanatnn biim ve bieminde hep savlanan Ara-
milii grebilmede zorlandm burada zellikle belirtmek isterim. Yazya ve zamanla dile egemenliin kltr ve sanata
egemen olamadnn tantlar oniadadr.
27 Orthmann 1971: 105 vdd. 142 vdd. lev. 15-19 Karatepe A/2 - A32, B/1- B/25.
28 Bittel 1976: 270 vdd. res. 309-312.
29 Darga 1992: 335 vdd. res. 321-334; bak. 340 vdd. (Fenike Biemi); 344 vdd. (Arami Biemi).
30 zyar 2005: 26.
31 zyar 2005: 31.
32 Ik 2004a: 249 vdd. res. 1-3. 12.
33 zyar 2005: 11, 26 ve 11, 14te res.
34 ambel 1993: 509 lev. 54; 2002: 129da res; Orthmann 1971: 497 Karatepe C/1.
35 ambel 1993: 34; zyar 205: 26.
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 575

deil de Hitit geleneinde olas bir tanrlam kral betimliyorsa eer36, bilinir ki Yunan dn-
cesinde tanrlama da yoktur.
Sonuta, kltrel ve sanatsal varlklarndan tek bir ize rastlanmadna gre belli ki: Mopsos
mitosu ieriine bir tarihsel gereklik yzyllarn ardndan az biraz szabilmise eer, bu kahin
nderliinde Kilikiann bitek topraklarnda kendileri iin doyurucu bir yurt bulan Hellen erkek-
leri, ancak orada yerlilere karm ve her ynden Anadolulam olabilirler. nk, Liviusun
Ab Urbe Conditasnda okunduu gibi, yzyllar sonrasnda sava ve ba edilmesi zor Galatlarn
bile bir doyurucu bitek toprak zerinde, bir kl dost gn altnda ve yumuak yaratll bir
yerli halk arasnda tm yabanllklar dizginlenecekti37.
Kilikiann Korykos yerleiminde Ge Tun ada anlatlan Hitit-Luvi kkenli bir Tarhunt-
Runt mitosunun, izleyen Demir a Hellen dnyasnda Zeus-Typhon Savana dnmesi38,
inanta etkiyi verenle alann kimliine de kanttr. nk Pamphylia kitabelerinde pek na-
dir rastlanmayan Trokondas ad, Luvice bir ilah ad olan Tarkudan neet etmitir; bununla
Pamphyliann Kk Asyann gney-batsnda Kilikia ve Lykaoniaya kadar uzanan blgede
lokalize edilmekte olan Luvi dili camiasna dahil bulunduu ispat edilmektedir39. Korakesion
yaknndaki Cebel Ireste ele geen bir yazt40, Dalk Kilikiann Pamphylia dzlne kart
yrede . 7. yzyl sonlarnda bile yaztlarn Karatepe geleneinde Fenikece yazldnn41; tm
kii ve ou yer adlarnn Anadolu dilinde okunuu da, halkn yerliliinin bir kant olmaldr42.
nk az batda Sidede halk, Luviceye akraba bir dil konuur43; ve bu, kendine zg bir yazyla
yazlr44. Bilinen en erken Side yaztndan 200 yl kadar nceki bir zamanda, . 6./5. yzyldan
bir Attika mlek paras tabanna izitirilmi alt harflik yerel yaztn okunabilen drt harfi (res.
7), G. Neumanna gre45, zamannn ne Hellen ve ne de Semitik alfabesinde vardr; Like, Lidce
ya da Karcaya da ait olamaz, kentin yerel alfabesi iin ilk tanttr ve Sideceye alan yanlaryla bu
iki komu kentte yazlan yerel yaznn birbirleriyle ilikisini artrr. W. Martini ise bu bir tek
parayla halkn konuma dili konusunda yeni sonular karlamaz, nk . erken 4. yzyl-
dan bir adak yaztnn tanklnda bilinir ki halkn dili Greko-Pamphylia lehesidir46. imdilik
yadsnamaz olan, Pergeden bildiimiz bu ilk Demir a yaztyla, halkn . 6. yzylda yazyla
temaslar olduunun anlalmasdr47 ve hem de bu graffitonun szde oktan Hellenlemesi
gerektii ge bir srete, yerli olduudur.
W. Martininin Greko-Pamphylia olarak tanmlad lehenin yrede varl, Eurymedon ile
Kestros rmaklar arasnda ve yakn evresinde ele geen yaztlardan bilinir. Ve yine R. Tekoluna
gre Greke olan bu yazt dilinin Grek dili iersindeki snflamas kesinlik kazanmamtr...Di-
er Grek yaz sistemleriyle ilikisi, saptanmas en zor konulardan bir tanesidir. Pamfilya diyalekti
dier Grek yaz sistemlerinde grlmeyen zgn harfler gelitirmi ve bilinen baz harfleri de

36 Ik 2003b, 202; Darga 1992: 336, 346 vd. kral heykeli (?).
37 Bak. Wagner 1992: 7; Ik 1996: 24.
38 Durugnl 1989: 143; Ik 1996: 32 d.
39 Bosch 1957: 15.
40 Mosca Russell 1987: 1 dd. lev. 1-4.
41 Tekolu 1999-2000: 53. Fenike yazs 8. ve 7. yzyllarda Adanadan Alanyaya kadar olan blgede kullanlyordu.
42 Ik 1996: 34; 1998: 442.
43 Sevoroskin 1993: 51 vd.; Abbasolu 2007: 21.
44 Mansel 1978: 4 res. 3, 4; Tekolu 1999-2000: 52.
45 Neumann 2003: 165 vd. res. 1 (.. 6. yzyl); Martini 2003: 181 (.. 5. yzyl).
46 Martini 2003: 181.
47 Tekolu 1999-2000: 52.
576 Fahri Ik

kendine zg bir fonetikle ifade etmitir... Bugn daha ok zerinde durulan gr, dili Hint-
Avrupa kkenli bir substratum Anadolu dilinden etkilenmi Akha, Dor ve Aeol elemanlarnn bir
bileimi olduudur48. Bu leheyle yazlan 36 satrlk Sillyon ve 39 satrdan oluan Aspendos yazt-
larnn ieriinin bile tam olarak anlalamamas49, ya da ilkinde metin btnnn karanlkta
kalmas50 olgusu olasdr ki Cl. E. Boschun Side dili Pamphylia lehesinin meydana gelmesin-
de amil olan eski bir Anadolu unsuru olsa gerektir gryle aklanabilir51. nk Pamphy
lia dili Yunanca iinde bal bana bir lehedir52; ve Greklere o kadar yabanc gelmitir ki,
bunu Greke olmayan bir dil olarak kabul etmilerdir... Bu sebepten Ephoros (Strab. 14.5.23de)
Pamphyliallar Grek olmayan bir kavim diye gsterir53. Aka dendikte, Hellenlerin Antik
ada kendinden saymadn, amz bilimcisi Hellenden saymaktadr54.
Ve bugn artk eskia biliminin filolojik belgelerle gsterdii yol, Pamphyliann M.. 2.
binde hatta M.. 3. binde iskan edilmi olduu (ve) bu blgede yaayanlarn konutuklar dillerin
yerli Anadolu zellikleri tadklar55; bu balamda Aspendos, Sillyon ve Magidos gibi Pamphylia
kentlerinin de kken olarak Hitit kaynaklarna dayandrlabildii ynndedir56. Pergenin de
kkende ayn kaynaa dayand gerei nl Hattua tun yaztnn ieriinde okunmutur. W.
Martini Pergenin Parhadan uyarlanmasnn dilbilimsel ynden sorunlu grldn (ve) bu
savn arkeolojik ynden muhakemesinin imdiye dek mmkn olmadn aktarsa da57; Katara-
ya Nehrini yine Klasik dnemin Kestrosu gnmzn Aksu Nehri ile eitlemekte ne filolojik, ne
de corafi bakmdan bir engel yoktur. Metinde, nehrin batsnda, Lukka lkesine ait olduu be-
lirtilen Parha kenti de yine hem ad, hem yeri bakmndan klasik dnemin Pergesi ile ayndr58.
talyan bilimcilerin Pamphylia aratrmalar srasnda bir Antalyaldan aldklar damga mh-
rn (res. 8)59, Pergedendir duyumuna inanlmal, onunla kentin Demir a ncesine inen
Anadolu kkeni gnmzden yz yl nce zaten tantlanm olmalyd60. Ve sonuta imdilerde
Pergenin arkeolojik bulgularla yazlan tarihinin Mopsos masalndan ok daha derinlere, Ge
Neolitik-Kalkolitik iinde bir zamana dek inmi olmas ve Tun andan Erken Demir ana
kesintisiz bir katmanlamann saptanmas gerei de hi artmamalyd (res. 9)61. Tm bu ne-
denlerle, Perge Akropolnde ele geen iki Miken mlei parasnn, kentin . 12. yzylda
Troia Savana katlmn ardndan Mopsos, Kalchas ve dier Hellen yiitleri tarafndan...kurul-
mu olduuna ynelik bir hkme varabilmede yetersiz kalmas da62, artmamtr.

48 Tekolu 1999-2000: 52 vd.; Abbasolu 2007: 21.

49 Tekolu 1999-2000: 53.
50 Bean 1991: 54.
51 Bosch 1957: 16.
52 Abbasolu 2007: 21: Brixhe 1974.
53 Bosch 1957: 16 ve dipnot 24.
54 Ik 1996: 33.
55 Abbasolu 2007: 21: Nitekim Hitit metinlerinde ad geen Arzawallarn Luwi diliyle balants kabul edilir ve birok bilim
adamnca Kk Arzawa Krall Pamphyliaya yerletirilir ( Bryce 1974: 103).
56 Tekolu 1999-2000: 49.
57 Martini 2003: 179.
58 Dinol 2004: 51 vdd., 67da res. Ayrca, Tekolu 1999-2000: 49; Abbasolu 2007: 22 res. 2 (lit. ile).
59 Paribeni Romanelli 1914: 66 res. 8; Ik 1996: 33 res. 10; Abbasolu 2007: 21 res. 1.
60 Ik 1996: 33.
61 Abbasolu - Martini 2003: 13-78, zellikle 57: Topographie und Architektur (W. Martini); 79-80: A Short Report on Flint
and Obsidian Finds (N. Balkan-Atl); 81-85: A Short Report on a Group of Prehistoric Pottery (G. Umurtak); 179-186:
Historische Schlufolgerungen (W. Martini); Abbasolu 2007, 22: Ge Tun aa dek salt Anadolunun i blgeleriyle,
Beycesultan ve Aliar ile, kara ticareti; sonralar Tarsus ve Kbrs ile deniz ticareti; Kbrs kkenli ithal Myken keramii.
62 Martini 2003: 180.
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 577

W. Martininin Perge Akropolnde zenle yrtt ve Pamphylia konusunda Hellen odak-

l nyarglar deitirecek nemdeki aratrmalarn Demir ana ilikin bilimsel sonularyla
yerli zn srdnn anlalmas63, Tun anda Luvi halklarndan oluun derinlerde kk
tutmuluuyla aklanabilir; buna gre: . 7. ve 6. yzyl rn mlekler belki Rhodostan
bir g dndrr; ancak yerel mleklerin retimde egemenlii, yerli halkn kente ege-
menliinde kuku brakmaz. Milet, Rhodos, Kbrs ve . erken 5. yzylla birlikte Atina zellik-
li mlekler ancak ticari ilikilerde younluun bir kazanmdr. Bunun getirdii kltrel ok
renklilie karn bir Hellenleme srecinin yaanmad olgusu, tek bana yetersiz gzkse de,
yukarda deindiimiz bir Attika mlei tabanna izitirilmi yerel graffitonun epichorik-yazt
oluuyla da kantlanabilir (res. 7).
Pergelinin tapnd kent tanras da yerlidir. Lehe yaztlarnda ad Vanassa Preiia olarak
okunur; Perge Ecesi anlamna gelir (res. 10)64. Luvi dilinde Assas Assa ve Assisin kii ve
tanr ad kuruluunda kullanldn dnerek Vanassas ve ya Vanassay da sonradan yerini
Artemisin ald yerli bir tanra ad olarak kabul edebiliriz65. Onun, znde kutsal ta olan
ve Artemis Ephesia gibi Anadolu Ana Tanrasndan zmsenen karakteri, putperestliin so-
nuna dek yadsnmam66; Yunan kolonistlerin Ona balangtan beri bu biimiyle tapnmala-
r, Pergeye yerleen Hellen gmenlerin dncede Anadolulam olmalaryla deil, kent
halknn Yunanl67 tersliiyle yorumlanmtr. nk tanrann resmi aslnda burada da,
binyllarn geleneiyle Neolitik a Gbekli Tepe ya da Nevali orisinden Erken Demir a
Phrygiasna tanandan, rnein bir dikmeta biimli Hattua ev suna zerine ilenmi olan-
dan, Lykiada bir Eleutheradan ve az zaman nce Kaunosta bulunandan farkl alglanmam
olmalyd68. Anadolu Ana Tanras olarak Onun ayn zamanda Da Anal, akropoln Roma
a mermer kentine bakan gney yamacna oyulmu akhava kaya tapna ilevindeki mihrap
biimli evinde yanslanmaktayd (res. 11)69. Ve de Onun yrede Kybelenin kendisi olarak
varl, Korakesion yaknlarnda bulunan ve biimde Phryge zgl ilk bakta anlalabilen,
Arkaik-on biemli bir yarm-gvde yontuyla belgelenmiti (res. 12)70.
Bu Alanya Kybelesinin sol elinde tuttuu nar, Anadolu Ana Tanrasna simge71, Sideye ad
olmutur72. Kentin Anadoluluu konusunda, yaztlardan baka ehrin batanrlar olan Athena
ve Apollonun da bize baz ipular verebileceini yazar A.M. Mansel ve bu grn yle bel-
geler: Sidede bulunan birok Greke yaztta Athenann daima bata zikredilmesi, ayrca bu iki
tanr arasnda sk balar bulunmas (bunlarn tapnaklar limann yannda yan yana duruyordu),
bu iki tanrnn gerisinde ok daha eski tanrlarn yer aldna iaret etmektedir. Athenann bere-
ket sembol olan nar ile birlikte tanmlamas Yunan mitoloji geleneine uygun deildir. Nar pek
eski zamanlardan beri Anadolunun byk tabiat tanrasnn semboldr. Varl neolitik aa

63 Martini 2003: 180 vdd.; Abbasolu 2007: 22: . 9. ve 8. yzyllardan balayarak yerel yapnlar etkileyen Kbrs mlekleri;
.. 700den itibaren Bat Anadoluya ve zellikle Rhodosla Egeye alma.
64 Bean 1991: 37 vd.; Fleischer 1973: 241; Pekman 1989: 6 vd.; Abbasolu 2007: 21: Wanassas Preias = Pergenin Hatunu.
65 Pekman 1989: 6 vd.; Abbasolu 2007: 21: Artemis Pergaia Yunan tanras deil.
66 Fleischer 1973: 243 vd. lev. 99-105 (lit. ile).
67 Bean 1991: 39.
68 En son zetle, Ik 1999: 7 vd. 18 vd. res. 24 (Nevali ori); 25b (Hattua); 43 (Perge Artemisi); 44 (Myra, Eleuthera). Kaunos
Artemisi iin bak. n Ik 2003: 109 vd. res. 79.
69 Ik 1996: 31 vd. res. 8; 1998: 442 res. 13.
70 Ik 1998: 435 vdd. res. 1-6. Alanya Kybelesinin bu makalede belirtildii gibi bst biiminde kesilmi olmad, zgn
biimiyle bir yarm-yontu olduu konusunda bak. Ik 2001: 145.
71 Ik 1998: 441 res. 6-8.
72 Mansel 1978: 4; Bean 1991: 72.
578 Fahri Ik

kadar kan bu tanra, Anadolunun eitli yerlerinde Anna, Nana, ya da sadece Ma olarak anl-
makta, tarihi alarda Kibele ya da Artemis ile bir tutulmaktadr. Bu tanrann Sidede Athena
ile eit gsterilmesi, burada belki pek eski zamanlarda silahl bir tanraya taplm olmasndan
ileri gelebilir (res. 13)73.
Apollonun, Hattua ve Troiada Apaliunas benzer adyla sayg grd bilinmektedir74.
Athenann da adyla bile Yunan olmadn ok zaman nce Cl. Bosch sylemitir75. Onun
Hurrilerden Hitit lkesine sahip anlamnda a(w)oka olarak ve sava karakteriyle de gelen
tardan76 doduu, Pallas adnn Hitite palahh, gsnde tad aegisin ise bir Hitit klt
simgesi olarak bilinen kura ile ilikisi artk ciddi boyutta eskia biliminin gndemindedir.
Hem Ergane ve hem de Nikephoros sanyla Troastan oniaya Egenin ou yerleimlerinin
kent tanras nemindeki klt heykellerinde tpk Sidede yaand gibi Ana Tanra sim-
geleriyle donatld da bilime yabanc deildir77. Pamphylia halklarnn kent tanralarn Ana
Tanradan trettii gerei, Perge ile Side arasnda, Aspendosta, Roma a sikkeleri zerinde
yan yana duran Aphrodite Kastnietisin ikiz klt resminin Artemis Pergaie ya da Artemis Ephesia
ile olan benzerliiyle de perinlenir78.
Olaslkla . 7. yzyl iinde gerekletii dnlen bir ge ilikin olarak Arrian (an.
1.26.4), Sideye ulaan Kymeliler kente varr varmaz kendi dillerini unutarak barbar bir dil ko-
numaya baladlar diye yazar. Ve Strabon (14.667) yine de Sideyi Kymenin bir kolonisi ola-
rak tarih yapraklarna drmeden edemez. Hellenden saylan halklar Bat Anadolu kentlerine
her durum ve koulda kolonist olarak yerletirmek isteyiin antik yazarlar iin bir alkanla
dnmlne somut bir rnektir bu. Ve bu tarihsel dorular arptma, gereinden saptr-
ma eyleminde Anadoluyu Hellenletirme amal mitoslarn gc okunur. Hellenistik a ile-
rinde bile yerliliinde dnsz bir Side iin geerli olann, Perge iin de geerli olabilecei hi
sorgulanmaz. nk denizci bir halk olarak Egede dorudan kyda konumlanm liman kent-
lerini zellikle seen Hellen gmenlerin79 Akdenizde muhteem limanyla ne kan bir Side
dururken bir Pergeyi kolonize etmeleri tarihsel gereklere terstir. Pergeye gelen Hellenler
de en azndan Sideye ayak basar basmaz kendi dillerini unutabilen Kymeli szde kolonist-
ler gibi, sayca pek az olmaldr, ksa zaman sonra da yerli halk tarafndan temessl edilmi
olmaldr; ve mstevli ve kolonist olarak gelmemi, gmen olarak kabul grm80 olmaldr.
Strabonun (14.5.23) Ephorostan, Pamphylia lehesinin Hellenlere yabancl balamnda ak-
tard, Pamphyliallar Grek olmayan bir kavimdir saptamasn gnmzde blgenin en nemli
iki kenti olan Perge ve Sideyle snrl kazlarla dorulayan eskia biliminin, bu olguyu gelecekte
Sillyon, Aspendos ve Lyrbeye genileyecek kaz almalaryla da perinlemesi beklenir.
S. ahinin, incelemelerinin bir sonucu olarak ortaya ktn savlad Pamfilya Krfezi
evresinin yerleim tarihine ilikin nemli bir zellie, konumuzla i ielii nedeniyle burada
deinmek isterim. ahin der ki: Krfezin dou kylarnda yer alan kentlerin tamam Yunan ncesi en
eski yerli Anadolu yerleimleridir. Bunlar srasyla Magydos, Perge, Sillyon, Aspendos ve Side kentleridir.

73 Mansel 1978: 5 vd. res. 6a-c.

74 Korfmann 1998: 475 vd.; Ik 1999: 31 vd. (lit. ile): Hellenistana Anadoludan gitmitir: Nilsson 1992: 536 vd. 559 vdd.
Lykegenes olarak Lykiall iin bak. Ik 2000: 20 vdd. 90 vd.
75 Bosch 1937: 6.
76 Haas 1982: 84; 1994: 363 vd.
77 En son bak. Ik 2004b: 507 vdd. res. 1-9 (lit. ile).
78 Fleischer 1973: 254 vdd. lev. 106b-108.
79 Akurgal 1983: 12.
80 Side balamnda, Bosch 1957: 17.
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 579

Buna karlk, Krfezin bat kysndaki kentlerin (Phaselis dnda) tamam Yunan kkenine dayanmak-
tadr. Bunlar da srasyla Tenedos, Lyrnas, Thebe, Olbia ve Idyros kentleridir. u halde, Krfezin dou
kysndaki be adet ok eski yerli Anadolu kentine karlk, bat kysnda be adet yeni Yunan kolonisi kar
karya durmaktayd. Yerli kentler sahip olduklar elverili corafyalar sayesinde tarihin her devrinde ekono-
mik ve kentsel adan deiim ve geliim gsteren bir izgi izlerken, kar sahildeki Yunan kolonileri, corafi
konumlarnn elverisizlii dolaysyla, byk bir kent (Polis) kimliine hibir zaman ulaamamlar, hatta
bu yzden bazlarnn tarihsel mevcudiyetinden dahi kukuya dlmtr... Hal byle olmakla birlikte,
.. yak. 6.yydan itibaren varlklarna tank olduumuz bu be Yunan kenti, kar sahildeki gl yerli
komularn kltrel bakmdan byk lde etkilemiler ve grne gre, etnik olarak, oralarn halkyla
zamanla kaynap kaybolmulardr. Sonu olarak, yerli halklar kltrel kimliklerinden, Yunanllar ise et-
nik kimliklerinden taviz vererek yeni bir sosyo-kltrel oluuma zemin hazrlamlardr81. Tarihin her
devrinde ekonomik ve kentsel adan deiim ve geliim gsteren ok eski bir kentin, zellikle
de bir Perge ya da Sidenin; byk bir kent kimliine hibir zaman ulaamam (olan) kar
kydaki Yunan balk kasabalarnn kltrel bakmdan byk lde etkisinde kalm ola-
bilmeleri, ancak bir Yunan mucizesiyle ! aklanabilir. nk, yine ahinin kendi deyimiyle,
hatta bazlarnn tarihsel mevcudiyetinden dahi kukuya dlebilen boyutta silik bir ky kl-
trnn, Pamphyliann grkemiyle iz brakan trden bir kent kltrn etkileyerek gelitirmi
olabilecei gibi bir terslii tarih henz yazabilmi deildir. Pamphyliallar gibi Luvi halklarndan
olan komu Lykiadan bilinir ki, ky kentlerinin kltr ve sanatta Arkaik ve Klasik dnemlerdeki
itici gc onlardr82. Ve Bat uygarl oniada, Perge ve Side gibi ok eski yerli Anadolu kent-
lerinde, zellikle bir Miletosta, yaratlmtr; ve onlar yaratclklarn, Yunan balk kyleri
bir yana, Yunanistan ana ktasna bile deil, Anadolunun kendi z kaynana borludurlar83. Bu
olgunun Pamphylia iin farkl olabilecei dnlemez.
Ve nasl ki acmasz Dor stilas ile gcn ve topran yitirmi, yoksul dm Akhal Hellen
oymaklarn Pyloslu Neleus Oullar nderliinde Anadolunun Ege kylarnda smrge kentler
kurmu olmalar mitosunun tarihsel bir gerekmi gibi yorumu, hem o topraklarda gl Byk
Mira Krallnn egemen olmasyla tarihsel olarak ve hem de Erken Demir a on kltrnn
Anadolu zl olmasyla sanatsal ynden mmkn deildir84; Argoslu Kahinler nderliinde-

81 ahin 2002: 31 vd.

82 zetle: Akurgal 1993: 152 vdd. Akurgal burada Yunan deyimini on ile eanlamda kullanmaktadr; nk S. ahin iin
de onia, bir Yunan kolonisi olarak kltr ve sanatta farkl bir anlam iermez. rnein kendi uzmanlk alanyla balantl
olarak, baba ad (Hexamyes) yerli Anadolu dilinde olan bir Miletoslu Thales, ya da amcas (Panyassis) yine yerli Karyal
bir ad tayan bir Halikarnassoslu Herodot nasl Yunan olabilir?; oul ve yeen Yunanca yazdlar diye mi? ahinin ken-
disi Almanca yazd iin Almanm olmutur? Ayn srete birbirlerinden bamszca Finikeden alnan alfabe neden
anayurtta farkl ve smrgede farkldr? Ya da tarih, adn ald bir kltr ve sanatn (Yunan) kendi z yurdunda (Hel-
las) deil de, denizin te yakasndaki bir szde smrge topranda (onia) yaratldn yazm mdr? Ve de o kltr
ve sanatn mayasnda neden Anadolu vardr, Hellas yoktur? te bu gerein iinde, ahinin -kar kant olarak- rnek-
ledii, ABD etniini ve kltrn Kta Avrupasndan soyutlamak mmkn deildir? doru grnn nedeni de gizlidir:
nk Amerika Birleik Devletlerini st dzey bir kltrle oraya gen Avrupallar yaratmtr; on sanat ise Yunanistanda
var olan deerlerle yaratlmamtr. Avrupa-ABD rneine zt den bu olgu ancak Yunanlarn Anadoluya, yerele baskn
st dzey bir kltrle gelmemi olmalaryla aklanabilir. ahinin makalesinde de yant belli bu basit nedenler hi sor-
gulanmaz; nk sorgulansa, Amerika rneinde olduu gibi ters tepecektir. Bu yaztbilimci iin yine de, eski Yunan
(onu) salt Anadolu taklitisi gibi gsterme abas, olsa olsa, bir genin i alar toplam nedir sorusuna genine gre
der! yantn veren molla fahr-l-lemal olabilir. Belli ki makalesinin adyla, bilim retmeyen uygarlk evrensel
deildir dn veren bir bilimciyi bile, ada bilimin ngrd dzeyli bir tartma ortamna ekebilmek pek mm-
kn gzkmemektedir. Bunu grmek iin de kendisinin, Toplumsal Tarih, Say 136 (Nisan 2005) s. 38-47de yaynlanan ve
Bilim retmeyen Uygarlk Evrensel Deildir!...Bat Uygarl ve Anadolu baln tayan yazs mutlaka okunmaldr.
83 Akurgal 2000. Kar. Yukarda dipnot 82.
84 Kar. yukarda dipnot 22 ve onunla balantl metin. A. Machatschek, Mopsosla balantl g zamansal olarak, Hititlerin
ykmna neden olan Deniz Kavimleri G ile rttrr ve Msr kaynaklarna gre . 1186 dolaylarnda gerekle-
en bu ikinci dalga g, sanki Dor basksyla yurtlarn terkeden ve adna genelde Ege Gleri denilen Akhallarn
580 Fahri Ik

ki Hellen oymaklarn . 1200 dolaylarnda bu kez Anadolunun Akdeniz kylarnda smrge

kentler kurmu olduklar ynnde ve yine olaydan en az 700 yl sonras bir zamanda uydurulan
mitoslarn gerekliini, yrenin arkeolojik dokusuyla belgeleyebilmek de mmkn olamamtr.
Her ynyle benzer iki olaydan biri dierini dorulamtr. Hep savland gibi, ilikin mitoslar
gerek tarihsel olaylarn hayal-meyal anmsanmas85 biiminde yorumlanacaksa eer; bu gler
her durumda Hellenlerin . 8. ve 7. yzyllarda Sicilya ve Magna Graeciada amaladklar ve
gerekten kolonizasyon tanmna uyan eylemlerle bir tutulamaz86; nk Anadoluya ynelik
gler, P. Hgemannn gerekelerinden te87, bir kltr g de deildir88. Ge Tun a
Anadolusunda savala bir dnya devleti kuran gmen Hititlerde de, Erken Demir anda
onlarn klleri zerinde doarak Midasla altn an yaayan gmen Phryglerde de yle-
dir. Binyllarn alamyla kanlmazlaan Anadolulama yazgsn paylatklar iindir ki bu iki
Hint-Avrupa kkenli halk gibi Hellen gmenler de kltr ve sanatta Anadoluda domu yerli
halklar gibidir.

Ek
Makaleyi yayn kuruluna gnderdikten sonra kan Patronus. Cokun zgnele 65. Ya Armaa-
n (2007) kitabnn 329.-338. yapraklarnda Nuran ahinin kaleme ald Notion Klaros Ko-
lophon geninde Myken Sorunu balkl makalede savlananlar, benim burada savladklarma
kart ieriiyle nemlidir. nk bu bilimsel alma, olaylarn yaand yazsz zamanlarn yz-
lerce yl sonrasnda panhellenist duygularla kurgulanan mitoslardan tarihsel sonular ve yarat-
lan kahramanlardan tarihsel kiilikler kararak; aka dendikte, mitleri gerekmi gibi yorum-
layarak Yunan tarihi yazan Batnn geleneksel grne bizden scak bir rnek oluturmakta
ve birbirine zt iki gr sorgulayarak doruya yaklama zemini hazrlamaktadr. zetleyerek ve
de yorumsuz olarak eklemek istedim:
N. ahine gre, Pausanias gibi antik yazarlardan mitoslara dayanlarak rivayet olunur ki Kar-
larn oturduu Kolophon lkesine M.. 13. yzyl iinde ard ardna gelen iki g vardr. lki
Giritli Rhakios nderliinde gerekleir; bunu az zaman sonra, kentleri ellerinden alnan ve
ardndan kle olarak Delphi Apollonuna sunulan Thebai halk izler; aralarnda kahin Teiresias
ile kz Manto da vardr. Deniz Kysndaki Kolophon olarak adlandrlan Notionda Rhakios
egemen iken; babas Delphi yolunda len Manto, Delphi Apollonunun buyruuyla Notiondan
1600 m uzaklktaki kutsal kaynan gzesinde Apollon Klarios kehanet merkezini kurmak iin
Thebai gmenleriyle birlikte blgeye gelmitir. Rhakiosla evlenir Manto; oullar Mopsos, s-
mrge topran kydan 15 km kadar ierdeki Kolophon Arkhaiaya dek geniletir. Daha sonra
nl kahin Mopsosun, Apollon Klariosun buyruu ile yeni kehanet merkezleri ve kentler kur-
ma misyonunu stlendii biliniyor. Gneye inen Mopsosun mythik bir kimlik olmad, M.. 8.
yzyln sonuna tarihlenen Karatepe billingual yazt ile Boazkyde bulunmu olan bir ivi ya-
zl tabletle kantlanmtr. Bu tabletten Mopsosun tarihsel bir kiilik olduu ve aktif misyonerlik
dneminin M.. 1220-1170 yllar arasnda olabilecei ileri srlmtr... Mopsosun Kalkhas ve
Amphilokhosla beraber gneye inmek iin Kolophonu yaklak olarak M.. 1220 yllarnda terk

Anadoluya snma gyle bir tutar: Machatschek Schwarz 1981: 11. Akha gleri, Hitit Krallnn ykln izleyen
srete balam olmaldr: Mansel 1963: 84 vdd. 91 vd.
85 Machatschek Schwarz 1981: 11.
86 Hgemann 2001: 61.
87 Hgemann 2001: dipnot 86.
88 Ik 2003a: 66 vdd. 83 vd.
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 581

etme tarihini k noktas olarak alrsak ve buradan geriye giderek Kolophon Arkhaiann M..
1250-1220 yllar civarnda kurulmu olabileceini nerebiliriz. Notionun kurucusu baba Rhaki-
os olduuna gre, Notiona bir nesil ncesini vermek ok yanl olmayacaktr. Bu durumda No-
tion M.. 13. yzyln balarnda kurulmu olmal. Klarosa gelince, kurucusu anne Mantonun
ve Thebaili gerlerin, Giritlilerden ok ksa sre sonra geldikleri antik kaynaklardan biliniyor.
Bu durumda Kehanet Merkezinin, M.. 13. yzyln ilk eyrei iinde kurulmu olabileceini
nermenin de yanl olmayacan dnyoruz.
Kolophon lkesinde Prehistorik Dnemden itibaren ana tanra kltnn varl arkeolo-
jik bulgulardan biliniyor... Ancak ard ardna gelen iki g dalgas Kolophon lkesinin tarihsel
ve inan yapsn kkten deitirir dense de, smrgeciliin ba koulu olan bir kltr gne
ilikin somut arkeolojik kantlar ortaya konabilmi deildir. Ve N. ahin, bugn iin zmsz
olan Klarostaki Myken sorununu da, Notion gibi, gelecek yllardaki kazlarn belirleyeceini
dnmektedir. Kolophonda bulunan bir Myken tholos mezar iindeki Myken malzemesi ise,
kendisinin mitosla belirledii kurulu tarihinden nceki bir zamann, GH IIIA2-IIIB1 evresinin,
yapnlardr. C. zgnele Armaann 203-216. yapraklarndaki Ege Glerinin Nicelii ve onia
Kltr Kimlii zerine balkl makalemde belgeleriyle ortaya koymaya altm ki: smrgeci
ya da snmac tanmnda asl belirleyici olan, Hellen gerlerin yeni yurt oniaya hangi ko-
ullarda geldikleri, birlikte ne tadklar, hangi kltrel ve sanatsal z aladklar, Egenin Altn
an yaratan biimlerde ne oranda payda olduklardr; denizin te yakasnda kalan atalarnn
bile Anadolu kysnda ada Batya yn veren bu yolda nc m takipi mi olduklardr...

Kaynaka
Abbasolu, H.
2003 Zur Geschichte der Ausgrabungen in Per-
ge, Abbasolu Martini 2003: 3-12.
2007 Par-ha-adan Pergeye, Belks Dinol ve Ali 2000 Mopsos, DNP 8: 390-391.
Dinola Armaan, ed. M. Alparslan vbk., s-
tanbul: 21-25.
Abbasolu, H. W. Martini (ed.)
2003 Die Akropolis von Perge 1, Mainz.
Akurgal, E.
1966 Orient und Okzident, Baden Baden.
1983 Alt-Smyrna 1. Wohnschichten und Athena-
tempel, Ankara
1993 Die einheimischen und fremden Elemente
in der lykischen Kunst und ihre Eigenhei-
ten, Akten des II. Internationalen Lykien-
Symposions 1, Viyana 1990, ed. J. Borchhardt
G. Dobesch, Viyana: 149-159.
1995 Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul.
2000 Ege. Bat Uygarlnn Doduu Yer, zmir.
Barnett, R.D.
1953 Mopsos, JHS 73: 140-145.
Bean, G.E.
1991 Kleinasien 2. Die trkische Sdkste von An-
talya bis Alanya (1968), Mainz.
Bittel, K.
1976 Die Hethiter. Die Kunst Anatoliens vom
Ende des 3. bis zum Anfang des 1. Jahrtau-
sends vor Christus, Mnih.
Bosch, C.E.
1937 Das anatolische in der Geschichte, II. Trk
Tarih Kongresi, Ankara: 1-11.
1957 Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler. Studien
zur Geschichte Pamphyliens, Ankara.
Brenner, J.
Brixhe, C.
1974 Le Dialect Grec de Pamphylie, Paris.
Bryce, T.
1974 Some Geographical and Political Aspects
of Mursilis Arzawan Campaign, AnatSt 24:
103-116.
ambel, H.
1948 An Archaeological Introduction to a Re-
cently Discovered Hittite Site in Southern
Anatolia, Oriens 1.2: 147-162.
1993 Das Freilichtmuseum von Karatepe-Aslanta,
IstMitt 43: 495-509.
2002 Karatepe Aslanta yks, Boazkyden
Karatepeye /From Boazky to Karatepe.
Sergi Katalou, stanbul 2001, stanbul:
122-143.
Darga, M.
1992 Hitit Sanat, Ankara.
Dinol, A.
2004 Hititler, ArkeoAtlas 3: 22-59.
Durugnl, S.
1989 Die Felsreliefs im Rauhen Kilikien, BAR In-
ternational Series 511.
Fleischer, R.
1973 Artemis von Ephesos und verwandte Kultsta-
tuen aus Anatolien und Syrien, Leiden.
582
Goetze, A.
1928 Maduwattas. Hethitische Texte in Umschrift
3, MVG 32.
Haas, V.
1982 Hethitische Berggtter und hurritische
Steindmonen, Mainz.
1994 Geschichte der hethitischen Religion,
Leiden New York Kln.
Hgemann, P.
2001 Troias Untergang was dann? Alte Dyna-
stien, neue Reiche und die Ionische Kolo-
nisation, Troia. Traum und Wirklichkeit,
Ausstellungskatalog Deutschland 2001, T-
bingen: 58-63.
Ik, F.
1996 Pamfilya ve Anadolu Gerei, Adalya 1:
23-44.
1998 Ein phrygisch-ionischer Torso der Mutter-
gttin in Alanya, Halet ambele Sunulan
Yazlar / Studies presented to Halet ambel,
ed. G. Arsebk M.J. Mellink W. Schirmer,
stanbul: 435-449.
1999 Doa Ana Kubaba. Tanralarn Egede Bu-
lumas, stanbul.
2000 Patara. The History and Ruins of the Capital
City of Lycian League, Antalya.
2001 Die anthropomorphe Halbstatue der Eni
Mahanahi aus Letoon, Festschrift fr R. Flei-
scher, ed. N. Birkle vbk., Mainz: 143-151.
2003a Die Statuetten vom Tumulus D bei Elmal.
Ionisierung der neuhethitisch-phrygischen
Bildformen in Anatolien, Lykia 5.
2003b Die Vergttlichung der phrygischen Dyna-
sten, IstMitt 53: 197-221.
2004a Zur hethitisch-ionischen Synthese am Fels-
relief von Keben, Festschrift fr F. Krinzin-
ger, Viyana: 249-259.
2004b Zur anatolischen Athena im Lichte der Athe-
na Ergane von Ilion und der Athena Nike-
phoros von Pergamon, IstMitt 54: 507-518.
2007 Protogeometrik Yontucuklar Inda Ege
Glerinin Nicelii ve onia Kltr Kimlii
zerine, A. Cokun zgnele Armaan,
stanbul: 209-222.
Korfmann, M.
1998 Stelen vor den Toren Troias. Apaliunas-Apol-
lon in Truisa/Wilusa, Karatepedeki Ik. H.
ambele Armaan, ed. G. Arsebk M. Mel-
link W. Schirmer, stanbul:
Machatschek, A. M. Schwarz
1981 Bauforschungen in Selge, Viyana.
Mansel, A.M.
1963 Ege ve Yunan Tarihi, Ankara.
1978 Side. 1947-1966 Yllar Kazlar ve Aratrma-
larnn Sonular, Ankara.
Fahri Ik
Martini, W.
2003 Historische Schlufolgerungen, Abbasolu
Martini 2003: 179-186.
Mosca, P.G. J. Russell
1987 A Phoenician Inscription from Cebel: Ires,
EpigrAnat 9: 1-28.
Naumann, R.
1971 Architektur Kleinasiens von ihren Anfn-
gen bis zum Ende der hethitischen Zeit,
Tbingen.
Neumann, G.
2003 Eine epichorische Inschrift, Abbasolu
Martini 2003: 165-166.
Nilsson, M.P.
1992 Geschichte der griechischen Religion 1,
Mnih.
Orthmann, W.
1971 Untersuchungen zur spthethitischen Kunst,
Bonn.
n, B. C. Ik
2003 Kaunos. Kbid, Antalya.
zyar, A.
2005 Ge Hitit Krallklar, ArkeoAtlas 4: 10-25.
Paribeni, P. P. Romanelli
1914 Studi e rierchi archeologiche nelAnatolia
meridionale, MonAnt 23: 5-276.
Pekman, A.
1989 Son Kaz ve Aratrmalar I Altnda Perge
Tarihi / History of Perge (1973/1989), An-
kara.
Scheer, T.S.
1993 Mythische Vorvter. Zur Bedeutung griechi-
scher Heroenmythen im Selbstverstndnis
kleinasiatischer Stdte, Mnih.
Sevoroskin, V.
1993 Lykische und andere sptanatolische Spra-
chen, Akten des II. Internationalen Lykien-
Symposions 1, Viyana 1990, ed. J. Borchhardt
G. Dobesch, Viyana: 39-52.
Starke, F.
1999 Kleinasien III C, DNP 6: 527-533.
ahin, S.
1996 Perge Kentinin Kurucular ve Plancia Mag-
na, Adalya 1: 45-52.
2002 Pamfilya / Likya Snr Kentleri: Olbia ve Di-
erleri, Likya ncelemeleri 1: 9-32.
Tekolu, R.
1999-2000 Eski Pamfilya Halklar ve Dilleri, Adalya 4:
49-58.
Wagner, J.
1992 Pamphylien. Antikes Leben an der trki-
schen Riviera, Dortmund .
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 583

Res. 1 Karatepe, kale suru ve kaplar (Naumann 1971: res. 448)

Res. 2 Karatepe, Gney Kap ortostat, Fenike Biemi Res. 3 Karatepe, Gney Kap ortostat,
(Akurgal 1995: res. 139) Aramlam Biem (Akurgal 1995: res. 138)
584 Fahri Ik

Res. 4 Adana Mzesi, Res. 5 Karatepe, Res. 6 Keben,

ineky Baba Tanr yontusu Boalar zerinde Baba Tanr Ana Tanra kaya kabartmas
(Tekolu 1999-2000) (ambel 2002: 129) (Ehringhaus, AW 1995.3: res. 4)

Res. 7 Antalya Mzesi, Pergeden yaztl mlek taban (Neumann 2003: res. 1.) Res. 8 Pergeden
damga mhr
(Abbasolu 2007: res. 1)
 Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler: Perge ve Karatepenin Kuruluu zerine 585

Res. 9 Antalya Mzesi, Pergeden Kalkolitik karg ucu

(Perge Kaz Arivi)

Res. 11 Perge, Akhava kaya tapna (LAM Arivi) Res. 10 Antalya Mzesi, Perge Artemisi
(LAM Arivi)

Res. 12 Alanya Mzesi, Hamaxiadan Kybele yarm yontusu Res. 13 Side Mzesi, Narl Athena
(Mze Arivi) (Mansel 1978: res. 6)