LYKA BLGES L GMME ADETLER

ZERNE GENEL BR BAK

*Elif UGURLU

Bugn Antalya ile Fethiye Krfezi arasnda kalan blgeye antik

ada Lykia blgesi denilmektedir. M.I1I.binden itibaren varlklar bilinen

Lykiallar'n tarih sahnesinde gerek anlamda grnmeye balamalar ise

M.VI.yzyldan itibaren olmutur! (Harita 1).
Lykiallar' dan gnmze kadar korunagelmi en fazla kalnt

mezarlardr. sa'dan nce VI.y.y.'n sonlarndan balayarak Roma

mparatorluk dnemi ilerine kadar dominant bir mezar sanat ortaya
koyabilmilerdir. Bu mezarlar toprak seviyesinin stne ve adeta ge

kavumak istercesine antsal llerde ina edilmilerdir. Mezarlarda

farkl etki kendini hisettirmektedir: yerel, Yakn Dou ve Yunan. Erken
dnem Lykia mezarlar genellikle Piliye mezarlar adyla anlan gruptur
ancak sayca ok fazla deildirler (Res.1). Piliye mezarlar yerel dynastlar

r.Gr, Elif UaURLU Anadolu n. Ed. Fak. Arkeoloji Blm. Eskiehir.

Eugurlu@Anadolu.edu.tr
W.A.P.Childs, The City Reliefs of Lycia, 1978, s.4.

359
iin dikilmilerdir. Adak karakteri tamakla birlikte kamusal ve
propagandac bir anlam da iermektedirler. Blgede bugne kadar tespit
edilen 35 piliye-mezar bulunmaktadr. M.V.yy.'n ortalarndan itibaren
Lykia tipi semerdam biim li kapaklara sahip lahitler yaygn olarak
kullanlmaya balam ve Roma dnemi ilerine kadar kendine zg kapak
formunu hemen hi deitirmeden korumulardr (Res.2). Bu mezarlarda
yerel gelenein arl daha baskn olmakla birlikte, Lykia'nn Akamenid
Pers devletinin bir eyaleti olmas nedeniylede M.V. ve IV.yzyllarda,
zellikle ikonografk programda ran etkileri gl bir biimde kendini
hisettirmektedir. Lahit kelimesinin anlam yunanca et yiyicidir
(Bapxoayo;f l gmme adetinin ortaya kyla birlikte domu ve
giderek gelimitir'. Cesetlerin kremasyon yaplmadan normal gmld,
ebatlar iki ile metre arasnda deien bir mezar tipidir. Blgenin bir
dier karakteristik mezar grubunu yerel kiretandan oyularak ilenmi kaya
mezarlar oluturmaktadr (Res.3-4). Lykia'nn dier yerleimlerinde de
genelde karlalmakla birlikte zellikle Myra, Telmessos, Pnara ve Limyra
antik kentlerinde ok sayda kaya mezar bulunmaktadr.

Bir dier grup ise antsal ya da Heroon tipindeki mezarlardr (Res.5).

Bu tipte, bilinen 6 mezar vardr. Bu mezarlar ile hem Klasik Yunan mimarisi
hem de Pasargad'taki kral Kyros'un mezar gibi doulu mezarlar arasnda

yakn benzerlikler gzlemlenmektedir. Heroon mezarlar Lykia toplumunun

en yksek sosyal statsne sahip ailelere aittir. Kaya mezarlar ise statleri
bu ailelere kyasla daha dk olan kiiler iin yaplmtr. Kaya

2J.Boardman-D.C.Kurtz, Greek Burial Customs, London 1971,s.I72.

3Y.elgin, Termessos Nekropol, (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Baslmam
Doktora Tezi.),stanbuI1994, s.183.; Y.diI, Lykia Iahltleri, TTK, Ankara 1985 (kinci bask
i 993),s.8

360
mezarlarndan bazlar" Heroon tipi mezarlarn cephelerini andrr biimde
dzenlenmitir.

Antik ada, len kiinin mezarnda yaadna inanlrd. Bu

sebeble len kiinin elbiselerine, gnlk yaamda kulland kaplarna,

silahlarna, ss eyalarna ihtiyac olaca dnlmekteydi. Mezarlarn

stne' lnn susuzluunu gidermesi iin arap dkm ve aln

gidermesi iinde yemek koymulardr. Daha erken dnemlerde" ise, nadirde
olsa len kiiye hizmet etmeleri iin klelerini ldrerek yanna

gmmlerdir.

Yunanllar'n ve Romallar'n inanlarna gre? ruh ikinci bir

varla gemek iin yabanc bir dnyaya gitmiyor, insanlarn yaknnda

kalyor ve yeraltnda yaamaa devam ediyordu. llerinin arkasndan "iyi,

kutsal, mutlu" diye bahsetmi ve "Manes" adn vermilerdir. Cicero,

(Cicero; De Legib., n.9.) onlarn bu hayat brakp gidenler olduunu ve bu
insanlar ilahi varlklar olarak dnmek gerektiini syler: "Bu ilahlarn

tapnaklar mezarlardr, tpk tanrlarn tapnaklarnn nndeki kurban

altarlar gibi, bu mezarlarn da nnde kurbanlarn kesilmesi iin altarlar
bulunmaktadr". Yln belli gnlerinde her mezara yemek tand,

mezarlarn etrafnn iek yapraklarndan, rek ve meyvelerden oluan

byk elenklerle evrildii, mezarn stne iekler yerletirilip, st, arap

bazen de kurban kan eklendii Ovidius ve Vergilius tarafndan anlatlmtr

(Vergilius, Aeneas, III. 300 veV.77.; Ovidius, Fast., n. 525-542). Plutarkhos

ise, Roma mezarnda lnn kullanmas iin culina bulunduu ve buraya

4 Telmessos'daki Amyntas'n mezar buna gzel bir rnektir. Bkz.:G.E.Bean, Lycian

Turkey-An Archeological Guide, 1978, res.58.
5 F.D.Coulanges, The Ancient City, 1873 (ev.W. Small), New York 1956, s.17.
6 Bunun iin bkz.:Ilyada, XXIII.,166.

361
st, arap, parfiim ve kurban kan sunulduunu aktarmaktadr (Plutarkhos,
Aristides, 21).
Lykia blgesinin l gmme adetleri hakknda mezarlarn

zerindeki yaztlar, Plutarkhos (ConsoL. Ad. Apollonius. 112F-I13A) ve

Valerius Maximus'un yazdklar (V. 2.16.3), mezar antlarnn zerindeki
baz rlyefler ve blgede devam eden kazlardan karlan buluntular yeterli
olmamakla birlikte bizi bilgilendirmektedir.
Roma tarihisi Valerius Maximus ritelleri anlatt blmde; bir
Lykia adeti olarak erkeklerin yaslarn gstermek iin kadn kyafetleri

giyindiini belirtmitir (2.16.3). Ayn adetten Apollonius'a yazd

mektubunda Plutarkhos ta bahsetmekte ve Apollonius'un yaama devam

etmek iin yasn metanetle karlamasn, ar zlmemesini, Lykial

erkeklerin yas annda kadn kyafetleri giyindiini, arkadann da yasn bu

ekilde srdrrse, onlar gibi kadnlaacan sylemektedir (ConsoL. ad.
Apollo. 112F. 113A.).
Bu adetle ilgili olarak T.Bryce8, Lykiallar'n cenaze trenlerinde
baz zel giysiler giyinme adetlerinin varolabileceini, daha sonraki
dnemlerde ise bunun kadn kyafeti biiminde yanl yorumlanabileceini

dnmekte ve buna ilaveten eer byle giyindikleri farzedilirsede, bu

gelenein apotrapeik bir anlam yanstabileceini nermektedir. Sir James
Fraser", antik ada baz halklarn yas gnlerinde ukurlara inerek birka
gn kaldn ve benzer bir sebeble Lykial erkeklerin de hayaletlerden
gizlenmek iin kadn kyafetleri giyinebileceklerini dnmtr.

7 Coulanges,a.g.e., s.15.
8 T.H.Bryce, The Lycians I.The Lycians in Literary and Epigraphic Sources, 1986, s.127.
9 Kaynaa ulalamad iin a.g.e., s.12Tden alnmtr.

362
 Delcourt'" ise, kt ruhlarn erkeklere oranla kadnlara daha az zarar
verdiini, bu nedenle erkeklerin yas trenlerinde kadn kyafeti giyinmi

olabileceini ne srmtr. Homer'de de bunun izlerine rastlamak ilgintir.

AkhiHeus, annesi Thetis tarafndan savaa katlmasn engellemek iin kadn

klna sokularak kral Lykomedes'in saraynda saklanmtr. Yani lmden

kamak iin Akalar'n byk kahraman kadn giysilerine brnmtr. Baz

toplumlarda ise anneler oullarnn hummaya yakalanmasn engellemek iin

onlara kendi elbiselerini giydirmektedirler.
Herodotos'ta; "Ama bir adetleri vardr ki baka hi bir ulusda
rastlanmaz; babalarnn deil, analarnn adn alrlar; bir Lykial brne
kimlerdensin diye sorarsa, kendi adndan sonra anasnn adn ve onun
soyadn syler. Eer bir kadn yurtta bir klenin dam altnda yayorsa,

yasalar ocuklarn zgr sayar; tersine; isterse yurdun en nde gelen kiisi

bile olsa, bir erkek yabanc bir kadn ya da kleyle yayorsa ocuklar

yurttalk haklarndan yoksun kalr." cmleleriyle Lykiallar'n anasoylu

olduklar belirtilmitir. (Herodot.!. 173.) Herodot'ta bahsedilen bu adete her
ne kadar yazl kaynaklarla ok fazla destek salanamyorsa da baz ipular

yakalanabilmektedir. Like yaztlarda tanra Malija olarak geen Athena,

zellikle erken dnem mezar yaztlarnda" beddua formuyla veya mezara
zarar verecek kiileri cezalandrc olarak grnmektedir. Malija'ya biraz
rnek verecek olursak; Tyberissos'daki bir mezar yaztnda, mezar "mindis"
ile korumak ya da sulular cezalandrmak iin yardmna bavurulan bir
ilahdr. Rhodiapolis'deki bir yaztta"; Mezar binasn, Malija Wedrenni'nin

o Kaynaa ulalamad iin a.g.e., s.128'den alnmtr.

lIG.Neumann; "Betrage, zum Lykschen III. ",Die Sprache 13, 1967, s.34vd.
12 R.D.Barnett, "A Silver Head Vase with Lycian Inscrpton'', Mansel'e Armaan Cilt
ILAnkara 1974, s.901-902.

363
(bir rahip) yaptrd ve ehir Malija'sndan yardm istedii yazmaktadr.

Yine Tyberissos'daki bir mezar yaztnda" yle gemektedir; "Bu mezar,

Hntihama 'nn olu Tettmpe diktirdi. ine, lmnden sonra onu ve karsn
koyacaklar; her kim onun zerine baka birini gmerse,bu evre ve Malija
ve-------Mindis onu cezalandracak".
Yukarda verilen rneklerde mezarlar koruyan, bunlara zarar
vermek isteyenleri cezalandran tanra Malija'dr'". Yani bir kadndr. Bu
belgelerin hemen hemen tamam M..IV.y.y'a tarihleniyor olup, Herodot'un
da M..V.y.y.'n sonlarnda eserini yazm olmas ve bu tarihler arasnda
fazla bir zaman fark bulunmamas, Herodot'un bir ekilde bu adetten
haberdar olduunu gsteriyor olabilir diye dnmekteyiz. Buna ilaveten,
anaerkilliin Lykiallar iin nemli olduununda ihtimal o ki; bir belirtisi
olabilir. Mezar yaztlarnda matriarkal sistemi pek grmememize ramen,

niin yaztlarnda cezalandrc ilahi g olarak bir tanray; bir kadn

semilerdi? Bunun dnda, Patara'daki Apollon kutsal alannnda,

olacaklar seslenen yine bir kadndr; F. Ik tarafndan i 5, "Lykia toplum

dzenine egemen anaerkilliin dinsel yaamda beklenen bir yanslandr"
biiminde dile getirilmitir.

Bu rneklerin anaerkil sistemin paralarn yanstmas ihitimal

dahilindedir. Gnlk hayatlarnda fazla uygulamam olsalar dahi, yas
trenleri gibi son derece nemli ve anlaml gnlerde Lykial erkekler

13 Ph.J.Houwnk ten Cate; The Luwan Populaton Groups of Lyea and CilieiaAspera
during the Hellenste Perod, Leyden, 1961,s.95.vd.
14 Baz yaztlarda tanra Malija ile beraber Tanr Trqqas (LuwiliTarhundas) ad da
gemektedir. Bunun iin bkz.:O.Carruba; Die satzeinleitenden Partike1n in den
ndogermanisehen Spraehen Anotoliens, 1969, s.83vd.
15 F.Ik; "Patara Dn, Bugn ve Gelecei ", TAD.xxx., Ankara, 1991, s.89.

364
anaerkilliklerine bir gnderme yapma ve hatrlama maksadyla zel giysilere
brnm olabilirler.

ki antik yazarn vermi olduu bilgilerin dnda, mezarlar

zerindeki tasvirlerden de gmme adetlerine dair baz ipular

yakalayabilmek mmkndr. Mezarlarn zerinde karlalan en nemli

sahnelerden biri symposium yani cenaze yemei (Totenmahl) konulu
betimlerdir. Bu tr tasvirlerde mezar sahibi kline zerine uzanm, yemek ve
iki ziyafeti esnasnda betimlenmitir. Yannda sakiler, arkadalar, ei ve
ocuklar da tasvir edilebilmektedir.
Kadyanda antik kentindeki Salas mezar antnda" byle bir cenaze
ziyafet sahnesi ile karlarz (iz. I). M.IV.yy.'a tarihlenen lahit
kapaklarnn ksa yzlerinde en sk karlatmz sahne ise karlkl oturan
kadn erkek figrleridir (Res.6). Lahit kapaklarnda fonksiyonellikleri
bulunmakla birlikte apotrapeik anlamlar da ieren dekoratif bezerne
gelerine rastlanlmaktadr. lk srada genellikle kapan uzun cephelerine
ikier adet ilenen arslan protomlar gelmektedir. Bu protomlar kapan

kaldrlmas iin yaplmasnn yan sra, ktlkleri defedici yani apotropeik

anlamda da yaplm olmaldr. Baz Pers mhrlerinde Akamenid krallar

arslanla savar biimde betimlenmilerdir'" ve burada arslann lmn

habercisi olduu dnlmektedir. Arslan ayn zamanda gcn de
semboldr. Erken dnemlerde ounlukla byk bir plinthe stnde, n
peneleri ileri doru uzatlm, yeleleri geriye doru taranm ualar

biiminde ve serbest plastik olarak ilenmilerdir (bkz. Res.2). Roma

16J.Borchhardt-G.Neumann, "Dynastiche Grabanlagen von Kadyanda ", Archaologische

Anzeiger 1968, s.204.
17 R'Yac, "Anadolu Medeniyetleri Mzesi Koleksiyonundaki "Greko-Pers" Damga Mhr
Grubu", OLBA III Mersin 2000, sf.11. Dipnot.84.

365
dnemine tarihlenenlere kyasla daha masif ve etkileyici grnmleri vardr.

Roma dneminde ise ncelikle ebatlar klm, n peneler belli belirsiz

yaplmaya ve yeleleri de eskiye oranla, daha zensiz ilenmeye balamtr

(Res.7-8-9). Kyaneai antik kentindeki Lykia tipi bir lahit kapann ksa

yzlerinden birinde" arslan zerinde oturmu, elinde topuzu olan Herakles

tasviri bulunmaktadr (iz.2). Arslan bir boay paralarken tasvir
edilmitir. Herakles ve arslann paralad hayvan, lm ve lmn
yenilmezliini sembolize ediyor olabilir. Dier ksa yzde ise bir kartal
vardr. Penelerinde ylan tutmaktadr. Olaslkla bu ksa yzlerde; lm ve
onun hereye ramen yenilebilecei ya da lm ve g betimlenmi

olmaldr. Bunun dnda, arslan stndeki Herakles figr, mezar sahibine

bir "Hero" kimlii kazandrmak maksadylada yaplm olabilir. Kartal ise,
Hellenistik dnem krallarnr da sk kulland biimde gcn simgesidir.
Boa protomlar Hellenistik dnemden itibaren tannmaktadr

(Res. i O). Ancak, Roma dneminde kullanm daha da yaygnlamtr. Boa

protomlarnn, kaldrma knts fonksiyonu tamalarnn yannda,

ierdikleri anlam ok ak deildir. Llsorchhardt'", "herolatrlan llere

verilen sunu hayvanlarn sembolize etmi olabilecekleri"ni nermitir.

Erken dnem mezar tasvirlerinde'" de len kiinin onuruna sunu yapmak

amacyla tanan boa tasvirlerine rastlanlmaktadr. Yakn Dou

kltrlerinde ise boa gcn sembol olarak ilenmektedir". kz

18 E.Uurlu, Kyaneai Rlyefli veYaztl Lahitleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi. Ankara
n. D.T.C.P. Sosyal Bilimler Enst. Ankara 1998.), Kat.27 no'lu lahit. s.75.
19 Borchhardt-Neumann, a.g.m.,s.212 ve Dipnot.185.
2Kadyanda kentindeki Salas antnda, Trysa Heroon'unda, Xanthos Nereid antnda
bulunmaktadr Bkz:a.g.m., s.204-205.
21 S.Yaylal, "Erzurum Mzesinden Graftto Bezeli Kp", OLBA III, Mersin 2000, s.145.
Dipnot. 5

366
boynuzlarrf arslan protomlar gibi ktle kar koruyucu bir anlama ve
eytan i gleri uzak tutmaya yarar niteliklere sahiptir (Res. ll). Kalkanlar
bazen onun fonksiyonelliini yani gerek anlamn gstermek iirr", bazen
zellikle lahitler ve mezar stelleri zerinde len kiinin bir sava veya
asker olduunu belirtmek iin sembolik olarak, bazense ktlklere kar

koruyucu ve fenalklar defedici, yani apotropeik anlamda yaplmlardr

(Res.l2-13). Bunlarn dnda, sadece dekoratif amala yaplan rneklere de

rastlanlmaktadr. Roma dnemine tarihlenen bir ka lahitte" ise bir ift ak
el motifi ilenmitir. Roma mparatorluk dneminin baka blgelerindeki
mezarlar ve mezar stelleri zerinde de karlatmz bu motif salkla ilgili
bir nedenden tr yaplm olmaldr.

Yukarda anlatld gibi Yunanllar ve Romallar lmden sonra

yaamn devam edeceine inanarak mezarlara elbiselerini, silahlarn,

kaplarn, ss eyalarn koymulardr. Blgede yaplan kazlarla,

Lykiallar'n da benzer adetleri olduu her geen gn daha anlalr hale

gelmektedir. Prof. Dr.Flk tarafndan yrtlen Patara kazs, Dr. T.
Marksteniner'in bakanlndaki Limyra kazs, Prof.Dr.C.
Bayburtluolu'nun yrtt Arykanda kazs ve Xanthos kazlarndan kan

buluntular Lykia gm adetlerini anlayabilmemiz bakmnndan son derece

nemlidir.

22Bean,"Gnmzdetarlalarda korkuluk olarak kullanlan ve odaklar eviren snr kaplarnn

zerine yerletirilen at kafatasar gibi bir anlam olmaldr." biiminde dnmektedir.
Bkz.:Bean,a.g.e.,s.79. Lev.34. kz boynuzu Lykia'da sadece iki mezarda bulunmaktadr:
Pnara'daki ev tipi kaya mezarn semerdam biimii kapann st noktasnda bir ift kz
boynuzu ilenmitir. kinci rnek, Kyaneai'nin gneydou nekrolndeki kaya mezarnda
bulunmaktadr: lZahle, "Lykische Felsgraber mit reliefs aus dem 4 Jahrhunderts v.Chr.", JdI
94. 1979, s.334. Kat.34. Res.57.; Bean,a.g.e.,s. i i O.Lev.5S.
23 e1gin,a.g.e.,s.2i S.

367
 Patara 1990 kaz sezonunda", L62 lahitinde unguenteriumlar, altn
bir gerdanln yaprak dal paralar, L57 gmtnde iskelet ve bunlarn

yannda kase ile mermer bir tabak bulunmutur. Mezar buluntularnn

dnda, lahitlerin yannda dik olarak duran tubili'ler karlmtr". n situ

olarak bulunan bu knklerirr" l kltyle balantl olduu
dnlmektedir. Plutarkhos tarafndan sz edilen; "llerin kullanabilmesi
iin, mezarlara yaplan culina 'lar" (Plutarkhos, Aristides, 21) ile, Patara'da
ortaya karlan bu tubililer arasnda belki de bir balant vardr. Plutarkhos
buralara st, arap, ya, parfm, kurban kan aktldn sylemektedir ve
lahitlerin hemen yannda in situ biimde bulunan bu knklerin de H.Ylmaz

Ik'n da dnd gibi l kltyle ilgili olmas muhtemeldir. llerine

sunu yapmak isteyen Lykiallar mezarn yanna gelerek, bu knklerden st,

arap, parfm, kurban kan gibi svlar dkm olabilirler.
1992 Patara kazs Tepecik nekropolndeki almalar srasnda bir
yetikin ve ocua ait gm bulunmutur. Yetikinin aznda "Hades 'deki
sandalc Charon 'a verilmesi iin" konulmu olabilecei dnlen bir sikke
ele gemitir. Mezar dier buluntularyla beraber, M..400'lere
tarihlendirilmektedir. H.Ylmaz Ik2 8 , J.Boardman'a atfta bulunarak,
Boardman'n "llerin azna, kayk Charon 'a verilmesi iin konan sikke,
ilk kez Hellenistik ada Attika gmtlerinde ortaya kmtr" savnn, bu

24ncelediimiz kadaryla bu motifden, Lykia'da sadece iki rnek bulunmaktadr.

Oenoanda'da kaya yzeyine oyulmu bir insan figr ve yannda ak bir el grnmektedir.
Bunun iin bkz.:Bean,a.g.e.,s.174.; Oeneonda'daki bir lahit zerinde bkz.:dil,a.g.e.Lev.36,2.
25H. Ylmaz, "Nekropol." in:P.lk, "Pataral990 Etkinlikleri", XIII. Kaz Sonular
Toplants. Cilt II. Ankara 1991, s.238.
26H.Ylmaz, Nekropol almalar.",in:P.k, "Patara 1989." XII.Kazl Sonular Toplants,
Cilt II.Ankara 1990, s.33. Res.6.
27 Ylmaz (1991),s.238. ve Dipnot.29.Res.5.
28 H.Ylmaz, "Tepecik Nekropol "; P.lk, "Patara 1992 ", Xv.Kaz Sonular Toplants,
Cilt II., Ankara 1993, s.285.

368
buluntuyla artk geerliliini kaybettiini belirtmektedir. len kiilerin
azna sikke konulmasnn sebebebini biraz daha aklayacak olursak;
ruhlarn Hades'e gidebilmesi iin Styx nehrini gemesi ve kayk Charon'a
bir cret demesi gerektii inancyla uygulanan bir adettir. Aristophanes
(Frogs 140.270.) bu cretin 2 obol olduunu yazmtr. Daha sonraki
dnemlerin yazarlar ise, bir obol ya da bir sikkenin konduunu belirtirler.
Bu para bazen lnn azna bazense mezarn iinde herhangibir yere
yerletirilmitir. Hem inhumasyon hem de kremasyon geleneinde

rastlanlmaktadr .
Patara kazsnda karlan sikke buluntusu sadece bu gmtle snrl

kalmamaktadr; "Oygu Gmt" diye isimlendirilen mezarlardan da

karlmtr. Mezarlarn Hellenistik dneme tarihlenmesi;" bu gelenein
Lykia blgesinde Hellenistik dnemde de varolduuna iaret etmekte ve
Limyra nekropolnden karlan sikkelerle" de bu tarih desteklenmektedir.
1995 kaz sezonunda Patara'daki "Oygu Gmt" mezarlarndan

olduka ilgin ve dikkat ekici buluntular ele geirilmitir. Oygu gmt

1'den, 5 adet iskelet ve bunlarn yanndan boncuklar, eitli talar, bir
Aphrodite heykelcii, iki gvercin heykelcii ve unguenteriumlar
karlmtr. Oygu gmt 2'den, keleri ivilerle tutturulmu metal
levhalarla oluturulan, bir kilit ve kilitin iindede ahap kalntlar

bulunmutur. Bunun bir l sandna ait olduu ve iine zel eyalarnn

yerletirildii dnlmektedir. Oygu gmt 3' deki, S6 iskeletinin bacak

kemii zerinden, 0.1OxO. 14cm.ebatlarndaki metal bir levhann altnda, saz

29H.Ylmaz-N.elik, "Oygu Mezar Kazlar "; in: F.Ik "Patara, 95 "Xrlll. Kaz Sonular
Toplants, Cilt.
II. Ankara 1996, s.191vd.
30F.Blakolmer, "Die Grabung in der Nekropole V von Limyra -Vorlaufige Ergebnise ", Akten
des Internationalen Lykien Symposions, Band.2., Wien 1993, s.156.

369
tr bitki kalntlar grlmtr. Buna dayanarak, H.Ylmaz Ik

tarafndan", olaslkla lnn tm gvdesinin sazdan bir has r rtyle

rtld nerilmektedir.
Patara kazlarndan kan materyal dnda, Limyra ve Xanthos' daki
mezarlardar'f da eitli buluntular karlmtr. Limyra'da Nekropol V' den
kanneler, krater, amphora, pthos ve olduka ok sayda unguenterium ile
alabaster bulunmutur. 197 i almalarnda, Tebursseli ve Pizzi'rin

mezarlarndan altn kpeler (ki adet), Tanagra tipi terrakottalar

kartlmtr. 1883/84 ylnsdaki almalar esnasnda von Luschan
tarafndan" Pizzi'nin mezarnda bir kafatas bulunmutur. Tebursseli'nin
mezarnn M..360 i 350'lere, Pizzi'nin mezarnn M..330/320'lere
tarihlendirilmesi'"; M..IV.y.y'da dahi Lykiallar'n mezarlarna kendileri
iin nemli olan eitli eyalar yerletirdiklerini ortaya kartmaktadr.
Mezar buluntularn yansra birde mezarlara yaplan sunular vardr.

Yukarda belirtildii gibi Patara'da baz mezarlarn yannda bulunan knkler,

sulu sunular iin olmalyd. Bundan baka, Lykia blgesindeki lahitlerin
hyposorion (ikinci mezar odas) ya da podyumunda, genelde en st
basaman kelerinde, aplar 0.8-0.15 arasnda deien, yuvarlak oyuk ya
da anaklar bulunmaktadr. Bu anaklarn byk olaslkla yine l klt ile
ilgisi vardr. Vergil (Aeneas.II.300.V.77) ile Ovidius'un (Fest.,II.535-542)
bahsettii Roma mezar adetlerindeki gibi buralara st, arap ve kurban kan

31 Ylmaz (1995),s.194.
32I.Mader,"Die spatklassisce und hellenistische Keramik von Limyra", Akten des
II.Internatonalen Lyken-Symposons, Band II.,Wien 1993,s.163vd.
33 Petersen von Luschan tarafndan, Bektai ve Tahtac topluluklarndaki insanlara

benzetiimitir. Bkz:E.Specht-lBorchhardt-G.Neumann-K.Schulz, "Die Felsgraber des

Tebursseli und des Pizzi in der Nekropole vun Limyra", jh 58, 1988, Beibl., s.128.
34 Specht,a.g.m.,s.140.

370
aktmak iin yaplm olmalar muhtemeldir. Urartu mezarlarnda ve kaya
antlarnda da bunlara benzer oyuklar/anaklarla karlalmaktadr.
Mezarlara hayvan sunusu zelliklede boa sunusu yapmakeskiden
beri bilinen bir adettir. Kadyanda'daki Salas antnn bat yznde, ellerinde
balta tutan iki adam ve bir hayvan tasvir edilmitir. LBorchhardt'", bunlarn
l kltyle ilgili sunu yapmadklarn, Yunanllar'n yasalarna gre sadece
tanrlar iin sunu yaplrken balta kullanldn, l kltnde yalnzca

kesilip, paralanabilindiini dnmektedir. Bu rlyefdeki kurban sunusu

olaslkla bir tanr ya da bir Hero iin yaplm olmasna ramen, Lykia
mezarlarndaki sunularda benzer bir tarzda uygulanm olmalyd. Belki
hayvan keserken rahipler bulunmuyordu ve bu ilem lenin yaknlar

tarafndan yaplyordu. Sonrasnda ise kurbann kan bu ukurlara baz zel

kaplar iinde aktlyordu?
Baz mezar yaztlarndan len kiinin onuruna periyodik kurbanlar

kapsayan bir klt tipi kurulmu olduunu reniyoruz. Roma dnemine

tarihlenen birka yunanca yaztta", yln belirli zamanlarnda mezar
sahibinin miraslar ya da akrabalar tarafndan yaplan horoz, tavuk gibi
kurban sunularndan bahsedilmektedir. Erken dnem mezar yaztlarndan

TL84'de37 mezar sahibinin onuruna yaplan kurban ritleri anlatlmaktadr.

Sura'da bir memur olan Mizretiye'nin mezar yaztdr; "Tuweri, ylda bir kez
Mizretiye 'nin onuruna kurban adayacak (deeri?) 2 112 Uraziye adas. Ve
her kim atanrsa(?) eer ona kurban vermezse Suradaki kutsal alan onu
sorumlu tutacak". Xanthos'daki Harpyantnn dou cephesindeki rlyefde,
kk bir figr, oturan sakall figre bir horoz sunmaktadr. Sahne Tritsch

35 Borchhardt-Neumann,a.g.m.,8.207 ve Dipnot.138.
36 E.Kalinka, TAM (Tituli Asie Minoris)II,I.,1920 8.245, 636, 637, 715.
37 Bryce, a.g.e., 8.126.

371
tarafndan" byle bir kontekste yorumlanmtr. Phellos'da bir kaya
yzeyine len kiinin ardndan dzenli ve kurallara uygun olarak yaplmas

iin ihtar mahiyetinde kurban edilen bir hayvan tasviri, Trysa ve Limyra' da
ki rlyeflerde de hayvann kesilmesinden nce, dua eder ya da hediye verir
biimde tasvirler bulunmaktadr.

Bu mezar rlyefleri ve yaztlar l kltyle ilgili baz bilgileri bize

ak olarak verebilmektedir. Bunlardan len birinin arkasndan kurban
sunusu yaplabilecei, sunularn belirli periyodiklerle ve bir dzen iinde
uyguland, len kiinin miraslar ya da akrabalar tarafndan

dzenlenebilei eklinde sonular kartlabilir.

Lykiallar mezarlarna verdikleri nemi, mezar koruyan baz yasalar

koyarak gstermilerdir. Bu, erken dnemlerde Mindis (Like mifiti) adnda
bir kurum olarak ortaya kmaktadr. Mifiti'nin gncel anlam tam olarak
bilinmemektedir. Thomsen", ev halkndan eitli kiilerin temsil ettii bir
aile birliini nermitir. Bryce", mifiti'nin esas fonksiyonunun, mezara
gmlenlerin yetki haklarn alarak, mezar sahibinin beyan ettiklerine kar

gelenlere eitli cezalar verme hakkna sahip olmalar biiminde bir neri
getirmektedir. Bean'e gre", mezarn korumasn yklenen, mezar sahibinin
yaknlarndan oluan bir kurum olmaldr. Erken dnem yaztlarnda

38F.J.Tritsch, "The Harpy Tomb at Xanthos.", JHS 62, 1942, s.47vd.

39W.E.Thomsen,Etudes 1yciennes. Oversigt over det kongelige danske Videnskabernes
Selbskabs Forhndlinger, 1889.s.67.;Kaynaa ulalamad iin, Bryce, a.g.e.,s.1l9'dan
alnmtr.
40 a.g.e.,s.121.
4IBean,a.g.e.,s.30-31

372
miiiti'ye bir deme yapldndan bahsedilmekte ve "adas"? biiminde ifade.
edilmektedir. Gemite adas, mezara zarar veren kiiye kar uygulanan para
cezas olarak yorumlanmtr. Ancak Bryce tarafndan", mifiti'nin mezar
sahibi adna yapt servisler karlnda sembolikte olsa verilen bir cret
olduu dnlmektedir. Roma dneminde ise, mifiti'nin ad giderek daha az
duyulmaya balar". Mezarlar koruma grevi mparotorluun dier
blgelerinde yaygn olarak yapld biimde uygulanr ve bu sorumluluu

ehir stlenir. Para cezalar ise, ehir hazinesinde ya da imparotorluk

hazinesinde toplanmakta, denecek miktar mezar sahibi tarafndan

belirlenmekte, parann bir miktar saldrgan bulmak ve cezay tahsis etmekle

grevli memura denmektedir.
Erken dnem mezar yaztlarnn ounda gm iin uygun kiiler

olsa bile, mifiti ya da bir yetki olmakszn gm yaplamayaca art

koulmutur. Mifiti'nin mezara yaplacak tecavzleri engellemesi dnda,

mezarn ekirdek ailesinin, uygun bulunan kiilerin ve nadirde olsa en fazla

iki jenerasyonun gmlmesini denetleme grevi vard. Mezar tecavzlerinde
uygulanan cezalar ise, erken dnemlerde belki iftlik hayvanlar ya da bir
miktar tahl ile belirlenirken, Roma dneminde" denetleme ii ok sk
disiplin yntemleriyle yaplm gibi grnmektedir.
Lykia blgesinde karlalan ilgin bir ede baz mezarlar
zerindeki kk aklklardr (Res.14). snda mezarnda, Xanthos'daki
arslanl mezarda, Harpyantnda, Trysa mezarnda" ve baz lahit

42Lykia para birimi adas, olduka kkt ve Yunan mina'snn 1115 yada 1112'si kadard.
Bunun iin bkz.:H.Bryce, "Burial fees in the Lycian Sepulchra! Insciptions.",
AnatSt.26,1976, s.l77.
43Bryce(1986),s.122.
44Bean,a.g.e.,s.31.
45 a.g.e.,s.125.
46Zah!e,a.g.m.,s.300vd. s.332. Kat.29. Res.20-22,31.

373
kapaklarnda byle kk pencereleriaklklar vardr". Trtsch", Lykia
mezarlarndaki kaplarn, ne sunular ne de lnn vcudunun buradan
mezara yerletirilmesi sebebiyle yaplmadn; lnn ruhunun yeralt
dnyasndan arasra yukar kmak iin bu kapy kullandn, bu kapnn

sadece ruhun yeryzne kn deil dnn de saladn yani iki

dnya arasnda bir kpr grevi grdn nermektedir.
Antik a mezarlarnda kap olduka sevilen bir ge olmutur". Bu
mezarlarda kap, "pseudo kap" (Sahte kap) biiminde olup, Hades'e gidilen
kapy sembolize etmektedir (Res. i 5). Kaplar genellikle lahitlerin dar
cephelerine ilenmitir. Roma dnemine tarihlenen baz lahit teknelerinde de
benzer biimde yaplm kaplar bulunmaktadr. Lykia lahit kapaklarndaki

aklklarn ise hangi amala yaplm olduklar tam bilinmemektedir.

Blakolmer", yaayanlarn bulunduu dnyadan lleri ayran bir snr kaps
olabileceini, yaayanlarn arasna, buradaki cinlerin karmamas ve de
onlardan korunulabilmesi iin yaplabileceini, bunda da lm korkusunun
sezinlendiini nermektedir.
En erken rneklerden biri olan Termessos antik kentindeki Alketas
i

mezarnda ilenen "Hades kaps", Roma lahitlerinde olduka sevilen bir ge

olarak teknenin dar yzlerine kabartma biiminde ilenmitir. Bu tr
kaplarn sembolik bir anlam tadklar ve hi bir fonksiyona sahip
olmadklar aikar iken, M..IV.y.y'a tarihlenen Lykia lahit kapaklarndaki

47P.J.Tritsch, "False Door on Tombs", JHS 63, 1943,s.113.;C.De1tour-Levie, Les Piliers

Funeraires de Lycie, 1982, s.198 vd.
48 Trtsch,"Nordik ev"deni1en evlerde, Rusya ve sveteki kyevlerinde bu tr kk
aklklar olduunu gzlemlemi, bunlarn genelde kapal tutulup birisi ld hemen
alarak birka gn boyunca ak tutulduunu(3,7,9) ve Rusya'da kyllerin, buna "odnustik"
dediklerini yazmtr. bkz.:Tritsch, a.g.m.,s.113 vd.
49 Daha ayrntl bilgi iin bkz: M.Waelkens,bie Klelnaslatlsehen Trsteine,1986,.s.19vd.
50 Blakolmer,a.g.m. s.154.

374
aklklarn sembolik bir anlam tamakla birlikte, form olarak blgede"
yaygn ekilde kullanlan tahl ambarlarndanda etkilenmi olabilecekleri
olas grnmektedir.
Mezarlarn rlyeflerle, eitli protomlarla ssleyen Lykiallar bu
evlerinin gze daha da ho grnmesi iin baka eylerde yapyorlar, rnein

boyuyorlar myd? Myra antik kentindeki kaya mezarlarn, Antiphellos'daki

kaya mezarlarnn'" zerindeki krmz ve mavi boya izleri bu mezarlarn
hepsinin olmasa bile bazlarnn boyanm olduunu gstermektedir.
Kaya mezarlarnn dnda, Lykia'nn en karekteristik mezar
grubunu oluturan lahitlerinde, Tyinda'daki bir lahitte'" sva izine
rastlanlmasyla, tamam olmasa bile, en azndan bazlarnn boyanm

olduu kantlanmaktadr. Schulz tarafndan", Limyra kazsndaki baz

mezarlarda krem renkli boya izi olduu gzlemlenmitir. Dier blgelerin
mezarlarnda da karlalan bu rengin, antik a dnyasnda kt cinlere
kar koruyucu ve onlar kovalayc bir nitellii olduuna inanlmtr.

Blakolmer", mezarlarda grnen krem rengi boya izlerine dayanarak bu

inann Lykia'da da hakim olabileceini nermektedir.

51 Bu blgede, bugn dahi, yre halk tarafndan, tahl ambarlarnn kullanm devam
etmektedir. Bu tahl ambarlarnn st ksmnda tpk lahit kapaklarnda grld biimde,
ufak aklklar bulunmakta ve tahllar buralardan dklmektedir.
52 J'Borchhardt ve arkadalar, "Myra ein lykische Metropole in antiker und byzantinisher

Zeit.", IstForsch 30. Berlin.1975s.l l4vd; Zahle,a.g.m,s.253.

53 F.Kolb, "1995 Yl Kyaneai ve evresi Yzey Aratrmas'Xl'V. Aratrma Sonular

Toplants Cilt ll. Ankara 1996,s.483.

54 K.Schulz-lBorchhardt-G.Neumann, "Das Grabmal des Sohnes des Ta aus Hoyran in

Zentrallykien", Jh 55, 1984, Beibl. s.90.;K.Schulz, JBorchhardt, G.Neumann,E:Specht,

"Die Felsgraber des Tebursseli und des Pizzi in der Nekropole von Limyra" Jh 58,
1988,Beibl.,s.97. 150.153.
55 Blakolmer,a.g.m.,s. i 49vd.

375
 Lykiallar'n gm tahsisatlar incelendiinde, bunu belirli bir
dzenlemeye koyduklar anlalmaktadr. M..V. ve IV.y.y.'a ait mezar
yaztlarnda mezar sahipleri genelde e ve ocuklar bazende yakn

akrabalar ve hizmetileri iin gmt yaptrmlardr. Baz rneklerde

kimlerin nereye gmlmesi konusunda bilgi verilmitir. TL 57 de, da

Makhzza'nn mezar yaztmda", 6. ve 7. satrda; "da Makhzza ve kars

yerletirilecek ve onlarn stne kimse konmayacak diye yazmaktadr.

Bundan, teknenin yalnzca da Makhzza ve kars iin olduu

anlalmaktadr. Yaztn devam eden blmlerinde dier kiilerden

bahsedilir; da Makhzza'nn ocuklarnn, alt mezar odasna gmlecekleri

vurgulanmtr. Baz mezar yaztlarnda , gm tahsisatnda aile birliinin
s7

eitli d yeleri iin farkllklar bulunduu gzlemlenmektedir; azatllar,

kleler ve aile ile daha uzak akraba olanlarn mezarn hyposorionuna

gmlecei, daha yakn olanlarn ise, st ksma defnedilecei

belirtilmektedir.
Roma dneminde se erken dnemlere kyasla gm tahsisatnn

olduka deitii, mezar sahibinin, mezara gmlmesine izin verdii

kiilerin saysnn artt, akrabalarn, arkadalarn, hizmetiler ve klelerin,

bununla birlikte onaylamad ahslarn da mezara ilegal yollardan
gmld ve bunu denetleyecek kurumunda erken dnem mifiti'si kadar
gl olamad gzlemlenmektedir.
Yunan ve Romallarn gm geleneklerinde inhumasyon ve
kremasyonun yaygn olarak kullanld bilinmektedir". Lykiallar'n hangi

56 Bryce,a.g.e. ,5.118.
57 TAM II. 217.4-5; 218.5-6; 223.16-17.
58 N.Lewis-M.Reinhold, Roman Civi1ization, Vo1.11 Harper. &Row TorchBook, New York

1966. (2. Bask), 5.282.

376
gm biimini tercih ettikleri hakknda bir fikir beyan etmek, mezarlarn

neredeyse tamam soyulduu ve tahrip edildii iin ok kolayolmamaktadr.

Ancak, blgede devam eden kazlarla ileride daha fazla bilgi sahibi
olunaca umut edilmektedir.
Bulunan verilerle bir deerlendirme yaplacak olunursa; hem
inhumasyonun hem de kremasyonun, Lykiallar tarafndan kullanld

sylenilebilir. Limyra'da Tebursseli'nin mezarnda von Luschan tarafndan

bulunan bir kafatas, Patara kazlarndan karlan iskeletler'" inhumasyonun

varln gssterirken, Patara'dan karlan bir urne'" kremasyonun
yapldn ortaya koymaktadr. Arykanda Dou Nekropol Yol
Amasndaki mezarlardan birinde" de kremasyon gmye rastlanmtr.
Lahitler cesetlerin yaklmadan dorudan gmlmesi amacyla yaplm

mezar tipleri olmasna ramen, baz rneklerde'f lahitlerin ostothek

fonksiyonunda yapld gzlemlenmektedir.
Erken dnemlerde kremasyon daha yaygn kullanlmasna ramen,

Roma imparotorluk dneminde lahit kullanm giderek artm ve buna bal

olarak inhumasyon yaygnlamtr. Bunun yansra kremasyon'" aa

tabakalardan olanlar iin tercih edilen bir gm tarz olmaya balamtr.

Lykia blgesindeki mezar yaztlar incelendiinde lahitlerin tekne ksmna

genelde mezar sahibi, kars bazen de ocuklarnn defnedildii'",

59 Y lmaz( 1991),s.23 8vd.;Y lmaz( 1993),s.285; Y lmaz( 1996),s.191 vd.

60 Ylmaz(l993),s.284.Gm; buluntularyla erken klasik dneme tarihlenmektedir.
61 Bana bu bilgiyi veren r, Gr. A.Tolga Tek'e ok teekkr ederim.
62Lykia blgesinde bu henz saptanlamamasna ramen, baka blgelerde byle rnekler
bulunmutur. rnein Vize lahitinin iinden yanm l kemikleri
bulunmutur.bkz.:elgin,a.g.e.,s.1
63 elgin, a.g.e.,s. i veDipnot.249.
64 TAM II, 217.4-5., 218. 5-6.

377
hyposoriona'" ise azatllarn, klelerin ve daha uzak akrabalarn
yerletirildii anlalmaktadr. Roma dneminde kremasyonun aa

tabakadan insanlar iin daha fazla tercih edildii gzlemlenmekte; Lykia

mezar yaztlarnda ise mezara klelerin, azatllarn ya da ok uzak
akrabalarn defnedilmesine dair baz formlara rastlanlmaktadr. Bu durumda
mezarn hyposorion ksmna, kremasyonun yaplm olmas ihtimal
dahilindedir. Nitekim hyposorion girilerinin ebatlar, ekseriyetle 35-35cm.
ya da 40x40 cm.dir. Hyposoriona gm yapld yaztlarla kantlanm

olduuna gre, bu aklktan l kllerinin bir ume iine konarak, buraya

yerletirilmesi makul grnmektedir.
Lykia blgesinde uygulanan gm adetlerini derleyecek olursak,
M..VI.y.y'dan balayarak zgnlklerini yitirmeden Roma imparotorluk
dnemi sresince de gm geleneini aralksz devam ettirmi olan Lykial,

lm kederle karlayp yas trenleri yaparken, te yandan yaamn baka

bir diyarda da olsa devam edecei inancna sahip karak evini yapmtr.

zel eyalarn buraya yerletirmi, yaayanlar lene yiyecek ve iecekler

getirmi, evine kt niyetli kimselerin yaklamamas iin, beddualar
yazdrmtr. Tanrlarn, onu bu insanlardan korumasn istemi, ilahi glere
snmasnn yannda, yaayanlarn da korumasna ihtiya duyarak,
mezarlarn koruyan ve denetleyen kurumlar kurmaktan geri kalmamtr.
lm doal bir kabulleni gibi grnmesine ramen, yaayanlar iin
bir korku olmu ve bundan korunabilmek iinde bir snr konmutur. Geride
kalanlarn, her nekadar len insanlar sevdikleri yaknlarda olsa, belirli
zamanlarda onlar hatrladklar, ancak onlardan ekindikleri ve hereye

ramen lenlerden kendilerini koruduklar anlalmaktadr.

65 TAM II., 208, 212, 213

378
 LEVHALAR LsTES
LEV. i: Harita 1. Lykia blgesi Haritas. G.Bean, Eskiada Lykia
Blgesi
(ev. H.Kkten), Arion, stanbul 199?(Trke 1.basm.)
LEV.II: Res.I. Xanthos'dan Piliye-mezar ve Harpyant. B. Umar,
Lykia, Bir Tarihsel Corafya Aratrmas ve Gezi Rehberi. nklap
stanbul 1998.Res. 47'den alnmtr.
LEV.II: Res.2. Kyaneai'den lahit. M. IV.yy. ortalar. Gneydou
Nekropol.
LEV.III: Res.3. Telmessos antik kentinden Kaya mezarlar. B.
Umar, Lykia, Bir Tarihsel Corafya Aratrmas ve Gezi Rehberi.
nklap stanbul 1998. Res. l'dan alnmtr.
LEV.III: Res.4. Limyra Nekropol i Kaya mezarlar. J.Borchhardt,
Limyra Zemuri Talar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar (ev.
G.ymer),stanbul 1999 lev .2Q 'den alnmtr.

LEV.IV: Res.S. Perikle'nin Heroon'unun maketi. Limyra Zemuri

Talar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar (ev. G.Ymer),stanbul 1999
Lev.16 'dan alnmtr.

LEV.V: Res.6. Kyaneai antik kentinden lahit. Gneydou Nekropol.

Kapak ksa yznde karlkl oturan kadn ve erkek figrleri.
LEV.V: Res.? Kyaneai Lykia tipi kapak ve arslan protomu

379
LEV.V: Res.8. Kyaneai Aa Dou nekropol Lykia lahdi. Arslan
protomlu.
LEV.VI: Res.9. Kyaneai Likya lahdi uzun cephesi. Arslan protomu
detay.
LEV.VI: Res.lO. Arykanda'dan semerdam biimli kapak. Boa

protomu.
LEV.VI. Res.l . Kyaneai'den kaya mezar. Alnlkta kz boynuzu
bulunuyor.
LEV.VII: Res.12. Kyaneai'den Likya tipi kapak. Kalkanl.Ge HeL.-
Erken Roma a.

LEV.VII: Res.l3. Kyaneai'den lahit. (E. Uurlu, Kyeneai Rlyefli ve

Yaztl Lahitleri, Ankara. n. D.T.C.F. Sosyal Bilimler Enst.
Baslmam Yksek Lisans Tezi'isimli almada kat.26 no'lu lahit
olarak gemektedir. )Kapak zerindeki kap detay.
LEV.VIII: iz. . Kadyanda Salas antnda Symposium sahnesi.
J.Borchhardt-G.Neumann, "Dynastiche Grabanlagen von
Kadyanda "Archaologische Anzeiger 1968, s174-238.'iz. 25.'den
alnmtr.
LEV.VIII: iz.2. Kyaneai Herakles'li lahit kapa.V.dil, Likya
Lahitleri , TTK, Ankara 1985 (2. Bas.l993), Lev.27. Res. 1'den
alnmtr.

380
 LEV.

....
.s
Oj;;
n
::

t
i
i
Z<
i

381
 ~
C
III
>.
e- LLI
i
~
L-
III
rij
E,
ID
~
o::
C
III
"c
"00
o
.s::::.
C
III
><
....
ili
cl)
o::

382
 LEV.III

Res.3. Telmessos antik kentinden Kaya mezarlar.

Res.4. Limyra Nekropol i Kaya mezarlar.

383
LEV.IV

Res.5. Perikle'nin Heroon'unun maketi

384
 LEV.V

Res.6. Kyaneai antik kentinden lahit. Gneydou Nekropol. Kapak ksa yznde karlkl

oturan kadn ve erkek figrleri.

Res.7. Kyaneai Lykia tipi kapak ve arslan protomu Res.B. Kyaneai Aa Dou Nekropol Lykia lahdi

385
LEV.VI

Res.s, Kyaneai Lykia lahdi uzun cephesiArslan protornu detay.

Res.10. Arykanda'dan semerdam biim ii kapak. Res.11. Kyaneai'den kaya mezar.

Boa pretomu.

386
 LEV.VII

Res.12. Kyaneai'den Lykia tipi kapak. Kalkanl.Ge Hel.-Erken Roma a.

Res.13. Kyaneai'den lahil.

387
...N
>

388