MAARA SANATI

Glfem UYSAL

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi, Antropoloji Blm, Beytepe, Ankara 06800,

Maara Aratrma Dernei (MAD)

ZET

Zamanmzdan 150 bin yl nce tarih sahnesinde Neanderthaller yer almaya balar. Neanderthaller
yaklak 120 bin yllk mrlerinin yarsn, Wrm buzul dneminde geirmek durumunda kalrlar. Bu
srede souktan korunmak ve eitli ayinler gerekletirmek amacyla yaam alanlar olarak maaralar
setiler, llerini gmdler. Ne var ki 1500 cm3 beyin hacmine ulamalarna ramen simgesel dnce
ve sanat anlamnda adalar Kromanyonlar yakalayamadlar. Fazlasyla buzul dnemine zellemi,
anatomik ynden farkl olan neanderhaller, kltrel ve teknolojik olarak daha donanml olan modern
homo sapiensler (kromanyon) karsnda daha fazla dayanamayp yok oldular. Bu aamadan sonra
maaralar kromanyonlarn sanat galerileri ne dnt. 20-25 bin yllk st paleolitik dnem boyun-
ca kromanyonlar giysilerini diktiler, boncuklardan ve hayvan dilerinden yaplm kolye-bilezik ve
gerdanlklar taktlar. Bylelikle st paleolitik sanat olarak bilinen devir ald. Bat Avrupada zellikle
de spanya ve Fransada 200 den fazla maarada duvar resmi belirlenmitir. Ayrca bu maaralarda 10
binin zerinde tanabilir sanat- diye adlandrlan sslemeli nesne ve heykeller ortaya karlmtr. Bu
nesneler iin tercih edilen hammaddeler genellikle, hayvan dileri, kemik, geyik boynuzu, fildii, deniz
kabuklar ve eitli talardan oluturmaktadr. rettikleri boncuklarn ounu giysilerde kullandklar
belirlenmi olup, ileri dzeyde uzmanlk gerektiren Vens heykellerinin ise ayin ve gei trenlerinde
rol aldklar dnlmektedir. Kadn heykelleri ou kez dourganlk ve retimi yanstmalar asndan,
abartl karn ve kalalarla sembolize edilmilerdir
Karanlk maara duvarlarna yaplan resimlerde genellikle yaanlan dnem hayvanlarnn son
derece doru anatomik detaylar gzetilerek izilmi olduklar belirlenmitir. Dikkat eken nokta, betim-
lemelerin ounda eti yenmeyen hayvanlara yer verilmi olmasdr. At, bizon, geyik, dakeisi, mamut,
kz gibi hayvanlar resmedilmitir. Aratrmaclar bu hayvanlarn duvar resimlerinde yer almasn
genellikle avn zenginlemesi iin yaplan trenler ile, kimi aratrmaclar inisiasyon ad verilen gei
trenlerindeki riteller ile, kimileri de o grubun toplumsal rgtleni biimiyle ilikili olduunu savu-
nurlar.

Anahtar kelimeler: st paleolitik, maara duvar sanat, tanabilir sanat, kromanyon

34
 CAVE ART

Glfem UYSAL

BLD RLER
Hacettepe University Department of Anthropology, Beytepe, Ankara 06800,
Cave Research Association

ABSTRACT

Neanderthals emerged on the state of history approximately 150.000 years before our era. The
Neanderthals were obliged to spend half of their 120.000-year existence in the Wrm Ice Age. During
this period, they chose caves as living spaces in which to protect themselves from the cold, carry out
various rituals and bury their dead. Despite their 1500 cubic centimeters of brain volume, however,
they could not match their contemporaries, the Cro-Magnons, in terms of symbolic thought and art.
Neanderthals had a different anatomy, excessively adapted to ice age conditions, so that they could
not survive for long vis--vis modern homo sapiens (Cro-Magnon) who was better equipped in culture
and technology. After this stage, the caves became the art galleries of the Cro-Magnons. During the
upper Paleolithic period that lasted for 20-25.000 years, Cro-Magnons stitched their clothes, and wore
necklaces, bracelets and neckbands. This was how the period knows as the upper Paleolithic art began.
There are mural paintings in more than 200 caves in Western Europe, especially in Spain and France.
In addition, over 10.000 decorative objects and statues called portable art have been discovered in
these caves. The material out of which these objects were made generally included animal teeth, bones,
deer antlers, ivory, seashells and various stones. It has been observed that the beads produced were
used to decorate clothes; Venus statues that required advanced specialization, on the other hand, are
thought to have been used in ceremonies and initiation rites Fertility and production were often symbo-
lized through exaggerated bellies and hips in statues of women.
Murals on dark cave walls portraying various animals of the epoch are found to be highly correct
in terms of anatomical detail. What attracts attention is that most of the representations are of animals
whose meat did not serve as food. The paintings contain horses, buffalo, mountain goat, mammoth,
and oxen. Some researchers explain the presence of these animals in the paintings in terms of rituals to
increase game; others in terms of rites of passage called initiations, and some claim that they represent
the mode of social organization of the group.

Keywords: upper paleolithic, parietal cave art, portable art, cro-magnon

35
 Wrm buzul dneminde yaamak ve bu srede ierisinde souktan korunarak eitli ayinler
gerekletiren Neanderthaller, yaam alanlar olarak maaralar setiler, ne var ki 1500 cm3 beyin
hacmine ulamalarna ramen simgesel dnce ve sanat anlamnda adalar Kromanyonlar (erken
arkaik homo sapiens) yakalayamadlar. Her ne kadar yaam alan olarak neanderthaller maarala-
r semi olsalar da sanat yaratma konusunda baarl deillerdi. Belki de onlar iin hayatta kalmay
baarabilmek ve souktan korunmak, sanat retmekten daha nemliydi. 25-30 bin yllk st paleolitik
dnem boyunca Homo sapienslerin trdeleri ve atalar olarak kabul ettiimiz kromanyonlar, maara
duvarlarna resimler yaptlar, giysilerini diktiler, boncuklardan ve hayvan dilerinden kolye-bilezik ve
gerdanlklar yaptlar. Bylelikle, st paleolitik sanat olarak bilinen dnem balad ve gnmzden
yaklak 10 bin yl ncesine kadar srd.
st paleolitik dnem srasyla, Orinyasiyen, Gravetiyen, Solutreyen ve Magdalaniyen olmak zere
drt kltr evresine ayrlr. Orinyasiyen kltr evresinde, oyma kaya resimleri ve bireysel beden ssle-
melerinin n plana ktn grmekteyiz. Ancak, son dnem olan Magdalaniyen evresinde maara
duvar resimleri ile kar karya gelinir. Fransa, spanya, talya, in, Hindistan ve Afrikann eitli
yerlerinde, ksaca dnyann farkl blgelerinde bulunan pek ok maara resmi, gemi insann kltrel
yaps hakknda ok nemli bilgiler sunmaktadr. Bu resimlerde kullanlan tarz ve boyama teknikleri,
bilim insanlarn aknla drecek kalite ve stnlktedir. almay daha anlalabilir hale getir-
mek iin, maara sanatnn yapm tekniklerine gre balklar altnda incelemek gerekmektedir. Buna
gre; 1. Kazma Resim, 2. Boyal Resim, 3. Alak Kabartma heykel ve 4. Yontuk tip heykel olarak drt
balk belirlenmitir. Sanat eserlerinin yapldklar yerler asndan ayracak olursak, Tanabilir sanat
(art mobilier/portable art), duvar sanat (art parietal) ve kaya sanat (art rupestre/ rock art) olarak
ayrmak gerekecektir.
Ancak, sabit ve tanabilir sanat eserlerine gemeden nce dnemin ta endstrisinden biraz
bahsetmek yerinde olacaktr. Alt paleolitikten beri sregelen el baltas gibi aletler bir yandan devam
ederken yeni aletler ve endstriler ortaya kar. ou, aatan ubuklara taklmaya uygun u nitelii
tarlar. st paleolitikte aletlerde ve aletlerin yapld malzemelerde byk bir eitlilik gze arpar.
Sadece ta deil, kemik, fildii, boynuz ve tahta gibi, kalem ve ince aletler yapmaya uygun hammaddeler
seilir. Byk ta ekirdeklerinden, yumrular ve dilgiler karlarak yaplan aletlerde sayca ve nitelik
olarak art gzlenir. Aletlerin boyutlarnda klme ve eitlenme vardr, yeni ve kk aletler, byk
ve ok maksatl aletlerin yerini almtr. Artk alet antas zenginlemi, alet yapan aletler retilmeye
balanmtr. Bunun yan sra balklk ve tekstil ilerinde kullanlan aletler yaplmtr. 35-40 bin yl
ncesinde (by) balayan atelperoniyen endstrisini, Orinyasiyen (34-30 bin yl nce), Perigordiyen
(32-22 bin yl nce), Gravetiyan (30-22 by), Solutriyen (22-18 by) ve Magdalaniyen (18-11 by) ta
endstrileri takip etmitir (Resim 1). zellikle Solutriyen tip endstride iki yzeyli yapraks ular, ine-
ler gibi ince iilik isteyen aletler gze arpmaktadr. Magdalaniyen de ise, ok ve yay dnda zpkn,
harpon, olta ve kancalarda eitlilik gzlenmitir (Resim 2). Maara duvarlarna resim yapma, Orinya-
siyen endstrisiyle birlikte balamtr (Resim 3).

KAZIMA RESIM

st Paleolitik dnemin ilk aamas olan Orinyasiyen kltrde, bedensel sslemeler ve kazma/
oyma sanatnda patlama gzlenmi, maara duvar resimlerine rastlanlmamtr. Bu sanatn ortaya
karl tekniinde, kullanlan maddenin cinsinin, kayalarn doal kntlarnn, hammaddenin sertli-
inin, sanatnn gr, yetenek ve tarzlarnn katks ok belirleyicidir. Sanat genellikle uygulayaca
teknie gre maddeyi seer. rnein geometrik motifler ta gibi ok sert maddeler zerine ilenemez.
Bu yzden geometrik izimlerde kemik ve boynuz gibi maddeler tercih edilmitir. Bazen de tam tersi
sanat ileyecei maddenin cinsine gre teknik arar. Duvar sanatnda kayann kalitesine gre farkl
teknikler olumaktadr. Bazen duvarlarn yaps bombelidir alak kabartmaya uygundur. Bazen de baz

36
maara duvarlarnn ve kayalarnn sathlar o kadar dz ve serttir ki alak kabartmaya uygun deildir.
Byle bir zeminde ancak, kazma resim ya da boyal resim uygulanabilir durumdadr. Kazma maara
duvarna yaplabilecei gibi, boynuz, kemik di gibi objelerin zerinde de yaplmaktadr. Burada esas
olan renk deil biimdir. Kazma desenler, resmin yaplaca hammaddeden daha sert bir kalem veya
u ile kazma oyma ya da gagalama yoluyla gerekletirilir (Yalnkaya, 1979:71).

BLD RLER
Kazma resimlerde zaman ve mekana gre yeni teknikler yaratmak olasdr. nce, derin, ift izgi
ya da konturlarn noktalar ya da gelikin darbelerle oluturmak farkl teknikleri yanstr. Kazma tekni-
i olarak kabul edilen gagalama teknii zellikle Afrika Msr Saharasnda yaygn olup Anadoluda da
Kars, Caml ky, Yazlkayada belirlenmitir. Kazma resimlerde izgiler net ve belirgindir hibir
dzeltme ya da yanl darbe yoktur. Elbette kt durumda olan ve beceriksiz sanatlarn elinden km
resimler de bulunmaktadr. Ama genellikle kaba olan vcut derin izgilerle vurgulanm, ty, gz gibi
ayrntlar, betimlenmi ve figrlerin ileri ince aletlerle taranm resimler de ortaya karlmtr.
Izgara biimlerin, dairelerin beneklerin ve daha geometrik (entopik) olan izimlerin dsel imge-
leri artrmas, bu motiflerin ile o dnemde yaam amanlarla ilikilendirilmesine neden olmutur.
Ancak bu motiflerin birou izgisel olsa da nadiren kayaya kazma biiminde olup, ounlukla tek renk
boya (monokrom) kullanlarak yaplmlardr (Lewin, 2000:195). Sanat eserleri arasndan ister tana-
bilir olsun, ister duvar, ister kaya sanat olsun her yerde kazma/oyma tekniini gzlemlemek olasdr.
Cezayirde bulunan 6 bin yllk kayaalt snanda yer alan alayan inekler (Resim 4), Trkiye Antal-
ya Yaca ky yaknlarndaki Katran danda bulunan kzini maarasnn giri ksmnda yer alan
kazma boa resmi (Resim 5) ve Fransa Les Eyzies yaknlarnda yer alan Abri de Lartet maarasndaki
zerine izim yaplm kemik (Resim 6) bu stillere birer rnek tekil eder.

BOYALI RESIM

Boyal resimlerden nce yaklak 30 bin yl ncesine tarihlenen ilk resimler, maaralarn renkli
kilden oluan duvarlar zerine parmak bastrarak izilmi geometrik desenler ve hayvan siluetleri
olarak karmza kar. Daha sonra ellerini maara duvarlarna dayayp, zerine ortas bo bir kemik-
ten boru gibi yararlanarak, az ile is ya da renkli boya pskrtmek suretiyle duvar zerinde ellerinin
siluetini karmay rendiler. spanya ve Fransadaki yaklak 22 maarann en derin ve karanlk ke-
lerine, duvarlara, kireta perdelerin zerine 100lerce metrekarelik alanlara el izi brakmlardr. Bu
izlerin, ounu el izi oluturacak ekilde boya pskrtmek yoluyla elde etmilerdir (Resim 7). Daha az
kullanlan dier bir yntem ise, elin boyanmasndan sonra duvarda iz karacak biimde bastrlmas
biimdeki bask yntemiyle gerekletirmilerdir. Siyah ve krmz rengi neden tercih ettikleri bilinme-
mekle beraber, doada daha kolay bulunabilir olmasndan kaynakland gr kuvvet kazanmtr.
El izlerinin bir ksm be parmakl olmakla birlikte bazlarnda parmaklarn noksan ya da hi olmay
hala gizemini korumaktadr (Clottes ve Courtin 1996).
Dnyann bilinen en eski resimleri Bat Avrupada paleolitik an sonu ile tarihlenmi maara
duvarlarna yaplm at, boa, bizon, geyik, dakeisi, mamut, kz resimleridir. Orinyasiyen dnemde
karmza kmayan duvar resimleri, magdalaniyen evresinde patlama noktasna ular (Lewin, 2000
ve zbek, 2007). 25 bin yllk bu srete, Bat Avrupada zellikle de spanya ve Fransada 200 den fazla
maarada duvar resmi belirlenmitir. Avrupada duvar resimleri ihtiva eden toplam 277 tarihncesi
maara, Afrikada ise 1 milyonu akn resimli maara belirlenmitir. Tarihleri kesin olarak bilinme-
mekle beraber, Almanyann gneydousunda Heidenheim blgesinde bulunan Vogelhard maarasn-
daki resimlerin en eskilerini 30 bin yl, en yenilerinin ise 9.500 yllk olduklar belirlenmitir. Maara
resimlerinin en nlleri Pirenelerin spanya tarafnda kalan Altamira ve Fransann gneybatsndaki
Dordogne blgesinin kireta kayalarnda kalan Lascaux, Niaux ve Les Eyzies maaralarndadr.
Maara duvarlarna yaplan resimlerde st paleolitik insanlarn karanlk maara duvarlarna
genellikle yaadklar dnemde hkm sren hayvanlar resmettiklerini grmekteyiz. Bolluk ve ktlk

37
 dnemlerine gre avladklar hayvanlarn nitelii gibi duvar resimlerinde de zaman zaman baz trler
artarken bazlarnn daha az resmedildii dikkat eker. Hayvanlarn bolca yer almasna karlk insan
figrlerin son derece az olduu izlenmektedir. Var olan figrler de genellikle p adam biiminde ve
zensiz tasfir edilmi erkeklerdir. nsan figrleri genellikle savarken ya da g durumda izilmilerdir.
Yerde yatan, oklara hedef olmu ya da elinde ok ve yay ile resmedilmi figrlere Avustralya yerlilerinin
(Aborjin) ve Afrikann gneyindeki Sanlarn (Buman) kaya resimlerinde ve maaralarnda rastlamak
mmkndr. Ayrca, ispanyada bir maarada, yabanl ar kovanndan bal toplayan ve etrafta kocaman
yaban arlarnn utuu bir kadn resmi bulunmutur. Kaya sanatnda genellikle kadn betimlemelerine
pek rastlanmamakla beraber, kuzeybat Avustralyadaki Kimberley blgesinde resmedilmi kadnlarn
varl dikkat ekmektedir. Lascauxun alt galerilerinden birinde bir bizonun nnde yatmakta olan bir
avc bulunmaktadr. Avcnn ku maskesi de yerdedir, hayvana saplam mzrak barsaklarnn dklme-
sine neden olmu, boynuzlu bir suaygr sahneyi terk ederken resmedilmitir (Lewis-Williams 2004).
Bu sahneden olaslkla bir av sahnesi gereki bir kompozisyonla tasfir edilmitir. Ancak ilgin olan
nokta neredeyse tm resimlerde hayvanlarn baaryla izilmesine karn manzara resmine hi rastlan-
mam olmasdr. Hayvan ve insan figrlerinin birletii teriantrop izimler st paleolitik sanatnn
kk ama nemli bir paras olarak kabul edilir. En gzel rnek, Fransz Pirenelerindeki Les Toris
Freres maarasnda bulunan figr olup, gvdesi, kimlii belirsiz iri yapl bir hayvan gvdesine; arka
bacaklarnn dizlere kadar ki kesimi, insan bacana; kuyruu bir tilki ya da kurt kuyruuna benzer,
n bacaklar anormal yapda olup, n ayaklar insan eli biimindedir. Tepesinde bir ift geyik boynuzu
bulunan tuhaf yz, ku yzne benzemektedir biiminde tarif edilmitir (Resim 7). Bu tip resim-
ler aratrmaclar tarafndan dsel imgeler ya da amancl sanat olarak yorumlanmaktadr (Lewin,
2000:200-202).
Boyal resimlerde uygulanan tekniklere bakacak olursak, bazlarnn tek renkli (monokrom), baz-
larnn ok renkli (polikrom) olduklarn, ayrca -figr boyal kontrle belirginletirmek, -iini tama-
men boya ile doldurmak, -boya ile doldurulan yzeylere birden fazla renk uygulamak, -ii renklendi-
rilmi figr siyah renkle evrelemek, -figrn iini renkli noktalarla bezemek gibi tek ya da birka
tekniin bir arada uyguland rnekler bulunmaktadr. Ayrca boyama ve kazma tekniklerinin beraber
uyguland resimler de mevcuttur. Byle kaznm kontrler iine boya srlr ya da pskrtlr.
Dier bir rnek de, boya dorudan kaznm kontr zerine uygulanr (Yalnkaya, 1979:73). Maara
insanlar duvar resimlerini yaparken, karbon/kmrn siyahn, demirli topran krmz ve sarsn,
manganezin koyu kahverengini kullandlar. Bu maddeleri ezip toz haline getirdikten sonra hayvan ya
ya da suyla kartrarak srlebilir hale getirdiler. Boyalar srmek iin, hayvan kllarn, yosun ya da
deri paralarn, pskrtmek iin boynuz ve uzun kemikleri kullanm olduklar sanlmaktadr. Fransa
Lascaux maarasndaki yaban kz (Resim 8), Pech Merledeki benek bezeli at resmi (Resim 9), ve
kuzey spanyadaki Altamira maarasndaki boalar hol ve koan hayvanlarn (Resim 10) resmedildii
duvar, esiz st paleolitik duvar boyama sanat rnekleridir.
st paleolitik sanatlar ou kez gereki (realistik) izgileri benimsemiler, resmettikleri nesne-
lerin karakteristik gelerini n karmay hedeflemilerdir. Ancak grsel gerekcilik dnda zihinsel
gerekcilik eserlerine de rastlanmtr. Bu tarzda canllar sanki effafm gibi kabul edilirler. spanyada
Pindal maaras duvar resimlerinde yer alan, kalbi ile birlikte izilmi mamut resmi (Resim 11), Avust-
ralya Kakuda kaya resimlerinde i organlar ve iskelet sistemiyle birlikte izilmi balk resimleri en
dikkat ekici olanlardan bazlardr. Resimlerin geirdii evrimsel aama, balangta oran ve byk-
lklerde hatalar iermekle birlikte ve basit izgilerden olumaktayd. Sonradan her trl detay ilen-
meye, derin izgiler ya da renklerle vurgulanmaya balanmtr. lerleyen evrelerde, renklerde eitlen-
me, doal kabartlardan faydalanarak rlyefli figrlerle eserlere boyut katlm hatta izilen hayvanlara
hareket kazandrlmtr. Son evrelerde ise kazma teknii neredeyse ortadan kalkm tamamen renk n
plana gemitir. Boyut ve hareket renklerin kombinasyonuyla gerekletirilmeye balanmtr. Perspek-
tif konusunda olduka baarsz olan st paleolitik sanatlar, resimlerini ou kez profilden yapmay

38
tercih etmilerdir. Msr, Bizans ve Gotik sanatlarnda, hatta El Greco gibi ressamlarda da ayn zellie
rastlamak mmkndr (Yalnkaya 1979:77).

ALAK KABARTMA HEYKEL

BLD RLER
Bu teknik, eserin kontrlarndaki derinlik bakmndan deerlendirilmelidir. Kimi zaman kaya
zerindeki bir kabarklktan faydalanlrken kimi zaman da d ereve oyularak, esas nesnenin kaba-
rk olmas salanacak biimde etraf kaznr. Yksek kabartmalar bu gruba girerler. Baz durumlar-
da kayalarn zerindeki kil ynlar ekillendirilerek alak kabartma heykeller de yaplmtr. Fransa
Fourneau-du Diabledeki boalar, Amerika Arkansas eyaletinde yer alan Blanchard maarasndaki da
keisi, Lascaux maarasnda bulunan Laussel vens ile kabartmal boa figr ve Fransa Roc-aux
Sorcierdeki eserler bu tarz heykellerin en gzel rnekleri (Resim 12) arasndadr.

YONTUK TIP HEYKEL

zellikle Avrupadaki maaralarda 10 binin zerinde tanabilir sanat- diye adlandrlan ssle-
meli nesne ve heykeller ortaya karlmtr. Tanabilir sanat eserleri daha yaygn olarak byk toplu-
luklarda tercih edilmekteydi. Bu eserler iin kullanlan hammaddeler genellikle, hayvan dileri, kemik,
geyik boynuzu, fildii, deniz kabuklar ve eitli talardan oluturmaktadr. Tanabilir sanat eserlerini,
-sslenmede kullanlan boncuk, kolye ucu ve gerdanlk gibi kiisel eyalar, -mzik aletleri, - Vens ve
hayvan heykelleri olarak 3 gruba ayrmak gereklidir. Orinyasiyen dnemde ok sayda tipte boncuk
karmza kmaktadr. Bu boncuklarn hammaddeleri topluluun yaad evreden topland gibi,
100lerce kilometre uzaktan gelmi, byk olaslkla dei-tokula yoluyla elde edilen bu egzotik malze-
melerin ou tak yapmnda ve giysilerde kullanlmaktayd. Bunun dnda zellikle tilki olmak zere
etil hayvanlarn dileri ve geyik gibi otullarn dileri tercih edilmitir. Randal White, gneybat
Fransada nemli orinyasiyen yerleim yerlerinden karlan boncuklar zerinde alm ve birbirin-
den farkl malzeme ve en az be deiik yntemle retilmi dokuz eit gerdanlk saptamtr (Lewin,
2000:182). st paleolitik dnemde boncuklarn kullanm alanlarna iliki baz analojiler yaplsa da, ok
sayda boncuun motifler eklinde giysilere ilenmi olduu kesinlik kazanmtr. Moskova yaknlarn-
da yer alan Sungir yerleim yerinde bir erkek iskeletinin gs seviyesinde hayvan dilerinden yaplm
ok sayda boncuun bulunmas buna en gzel rnektir (zbek, 2007). Hayvan motiflerinin ilendii
kolye ular ve muskalar, aratrmaclara gre, resmedilen hayvann tlsmndan yararlanmak ve kt
ruhlardan korunmak iin kullanlmaktayd. Sibirya Mal-ta blgesinde mamut diinden yaplm ok
sayda kolye ucu ve boncuklar gnna karlmtr (Resim 13).
Atalarmz ayinlerde ve dnceleri aktarma da sadece resim sanatn deil mzii de kefetmi-
lerdi. Orta Avrupada ve Ukrayna Mezinede orinyasiyanden magdaliyene kadar, ku, rengeyii, ay
kemii kullanlarak retilmi zerinde delikler olan fltler gn na karlmtr (Resim 14). Sadece
flt deil, vurmal ve yayl mzik aletlerinin kantlar yine ayn yerleim yerinden karlmtr (Picq,
1999dan aktaran zbek, 2007:221). Mzik, st paleolitik insanlar dnda Avustralya Aborjinleri ve
Afrika Sunlar iin de imge yaratm ve kullanmnn nemli bir paras durumundadr (Lewin, 2000).
Mzik zellikle trans durumuna gemi amann ruhlar dnyas ile iletiime gemesi, i ve d sesleri
ynetmesi bakmndan son derece nemli bir olgu olarak kabul edilmekteydi. Ne var ki ele geen, iki
dzine kadar flt olduu kabul edilen parann zerindeki deliklerin gerekte ses karmak amacyla
m yapld, yoksa baka hayvanlarn di izleri mi olduu her zaman kesin olarak anlalamamaktadr
(Lewis-Williams, 2007:224).
Yontuk tip heykeller arasnda birinci sray kadn figrinlerinden oluan Vens heykelleri almak-
tadr. Kadn heykelleri, hayvan figrlerine gre daha gereki tarzda yaplm olmalarna ramen
ounda kollarn bulunmad dikkat ekmektedir. Ortalama 10-40 cm arasnda deien boyutlarda ve

39
 genellikle pimi topraktan, fildiinden ve kiretandan yontularak hazrlanmlardr. Kadn heykelleri
ou kez dourganlk ve bereketi yanstmalar asndan, abartl karn, kala ve gslerle sembolize
edilmilerdir. Zira, zbek (2007)e gre, avclk ve toplayclkla uraan, hareketli bir yaam sren
paleolitik kadnlarnn bylesi iman olmas dnlemezdi. Vens heykellerinin ayin ve gei tren-
lerinde kullandklar dnlmektedir. ek Cumhuriyeti Dolce Vestonice vens, talyadaki kolsuz
ve krmz a boyal vens, Avusturyada bulunan mehur Willendorf vens (Resim 15) ve kardeler
Vensleri, Fransadaki Lespugue vens, Les Eziyes Sireuil vens, Brassempouy vens ve figrin
kafas, Ukraynada Gagarino vens, Rusya Kostienski vens orta ve dou Avrupada karmza kan
tanabilir sanat eserleri arasndadr. Az sayda da olsa erkek heykellerine de rastlamak olasdr. rne-
in, ek Cumhuriyetinin Dolni Vestonice sit alannda fildiinden yaplm bir erkek heykeli st paleoli-
tik dneme ait son derece nadir eserlerdendir (Resim 16).
Vens heykelleri dnda son derece detayl ilenmi hayvan heykelleri bulunmutur. Almanyann
Hohlenstein-stadel maarasndan gnna karlan fildiinden yaplm, aslan bal insan figr
32 bin yl ile en eski sanat eserleri arasnda yer alr. Yine Almanyada Vogelherd maarasnda ayn
yllara tarihlenen at ve mamut figrleri fildiinden oyulmutur. ou krk ve paral olmasna ramen
ek Cumhuriyeti Dolni Vestonice yerleim alannda bulunan gergedan figrde 25-30 bin yl ncesi-
ne tarihlenmektedir. Blanchard maarasnda bulunan fildii mamut, Mas dAzil maarasndan at ba,
Lartet maarasndan birlikte yzen ren geyikleri, gneybat Almanyada yer alan Hohle Fels maaras-
nn sadece 2 cm boyutlarndaki uan kaz/ku heykeli, (Resim 17) saysz rneklerden bazlardr.
Heykelin bir dier kullanm alan da objelerle birletirilmi durumda olanlardr. Genellikle asa ya
da savurgalarn tutma ksmlar ilenmitir. Fransada La Madeleine maarasnda bulunan brn
yalayan biz bizon figr ve kucaklaan geyikler yine birer mzrak-atacana yerletirilmilerdir. Magda-
laniyen dneme tarihlenen Fransa Mas dAzil maarasndan gn na karlan geyik boynuzundan
oyulmu dklayan da keisi heykeli son derece niktir (Resim 18). Yine ayn maarada bulunmu
olan rengeyii boynuzundan yaplm asa zerinde at ba oyulmu durumdadr. Bu atlardan biri,
cinsiyeti belirlenemeyen bir tay, ikincisi yetikin bir at, dieri de derisi yzlm bir at kafasdr. Bu
asann da amanistik faaliyetlerde kullanld sanlmaktadr.

SONU VE NERILER

Cevaplanmas gereken en nemli soru, st paleolitik insanlar olan kromanyonlarn bu resim

ve heykelleri neden yaptklardr. Gnmz birok sanat tarihisine gre bu eserler sanat sanat iin-
dir ilkesine gre yaplmamlard. zellikle duvar resimlerinin yapldklar yerlere ulamada ekilen
glklere bakacak olursak -dar pasajlar, karanlk, rutubet gibi olumsuz artlar-, sanat retmelerinin
baka bir nedeni olmalyd. Resim yapmak iin neden bu kadar derini semilerdi? Kk heykelleri,
fildileri zerine kaznm iaretleri neden yapmlard? rettikleri sanat eserlerinin mutlaka toplum-
sal bir ereve iinde ve bir amaca ynelik olmas gerekiyordu. Sessiz sanat eserlerinin saklad cevap-
lar hala gizemini korumakla beraber baz teoriler ortaya srlmektedir. En fazla kabul gren fikir, avn
zenginlemesi ve erikinlie gei trenleri (inisiasyon) iin yaplan seramoni ve byler srasnda bu
resimlerin yapld yolundadr. Av aletleri ve sembolik iaretler ise, yakalanmas ok arzu edilen bir av
ele geirme isteinin sembolik bir tasviri ve bir av bys olarak kabul edildi.
Fransz aratrmac Salomon Reinach, st paleolitik insanlarnn, avladklar hayvanlar zerinde
stnlk salamak iin resim yaptklarn savunurken, resimlerin neden maaralarda yapldn da,
byle bir faaliyetin esrara brnmesi ve insanlarn yaadklar yerden uzakta yaplmasnn daha
mantkl olduunu aklamaktadr. Abbe Henri Breuil ise, insanlarn bu resimleri, yrtc hayvann
gcn kendisine almak iin yaptklarn belirtmitir. Ne var ki yaplan resimlerin hepsi yrtc hayvan-
lardan ibaret deildir. Breuilin rencisi Andre Leroi-Gourhan yapsalclk ilkesinin ikili ztlklarna
dayanarak, st paleolitik boyunca maaralarn erkek:dii ztlk ilkesine gre dzenlenmi organize s-

40
naklar olduunu iddia etmitir. Gourhana gre baz hayvanlar ve semboller diileri bazlar da erkekleri
ifade etmekteydi. rnein, at, da keisi, ren geyii gibi kk otullar ve benekler, ok iareti gibi sembol-
ler erkei, yaban kz, bizon gibi byk otullar ve kare, ok ucu gibi semboller diileri temsil etmek-
teydi (Lewis-Williams 2004:61). Duvar resimlerinin tamamen amanistik eylemlerden ibaret olduunu
savunan aratrmaclar, yer alt ve yerst ruhlar dnyas ile iletiim kuran amanlarn, maaralar yer

BLD RLER
alt dnyasnn kaplar olarak grdklerini ve amanlara yardm eden hayvan ruhlarn aradklarn
ifade ederler. Kayalardan karm gibi grnen hayvan resimlerinin ruhlar dnyasnda gerek dnya-
ya geii yanstt varsaylmaktadr. Margaret Conkey 20 bin yl ncesinin sanat, bugnk insann
kkeni ile ilintili deilse de, bugnk insann ne anlama geldii ile ilintilidir demektedir. Bu durumun
toplumlararas ilikilere ynelik grmelerle ilgili olduunu belirtmi gnmz etnografisinde sanatn
ve simgesel betimlemelerin byle yorumladn ifade etmitir (Lewin, 2000:179).
Sonu olarak yapabileceimiz en byk hata, st paleolitik sanatn bugnk batl sanat anla-
ymzla, sanata ve sanatya yklenen roller ile yorumlamaya almak olacaktr. kinci nemli nokta,
Afrikadan ktn bildiimiz atalarmzn Avrupaya, Asyaya, Ortadouya giderken, Anadoluyu
batan sona getiklerini daima aklda tutmamz gerekmektedir. zellikle Avrupa st paleolitik sanat-
nn merkezi olmuken, bizler neden bylesi sanat eserlerine maaralarmzda rastlayamyoruz? Gn-
na karacamz her eser atalarmzn gei yollarnn belirlenmesinde bilim dnyasna nemli katk-
lar salayacaktr.

KAYNAKA

Clottes, J. ve Courtin, J. (1996). The cave beneath the sea; paleolitic images at Cosquer. Harry N.
Abrams, Inc. Publishers, New York.
Lewin, R. (2000). Modern insann Kkeni. Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara.
Lewis-Williams, D. (2004). The mind in the cave. Thames&Hudson, Londra.
Thomas, H. (1994). The first humans, the search for our origins. New Horizons.
zbek, M. (2007). Dnden bugne insan. kinci Bask. mge Kitabevi.
Yalnkaya, I. (1979). Ta devri sanatnda teknik ve stil. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi,
29(1), 4:67-82.
Maara resimlerinin srr http://www.lahuti.com/forum/magara-resimlerinin-sirri-43353.html
(28.02 2011).

41
 RESIMLER

Resim 1: Orinyasiyen ta endstrisi

Resim 2: Solutriyen ta endstrisi

Resim 3: st Paleolitik harpon ve ta aletleri

42
 BLD RLER
Resim 4: Cezayir Kayaalt Sna, alayan inekler

Resim 5: Trkiye Antalya kzini, boa kazmal giri

Resim 6: Fransa Les Eyzies Lartet, mamut ilenmi kemik

43
 Resim 7: Fransa Les Toris Freres, amancl resim

Resim 8: Fransa Pech Merle, benekler ve el izi

Resim 9: Fransa Lascaux, yaban kz

44
 BLD RLER
Resim 10: spanya Altamira boalar

Resim 11: spanya Pindal maaras, kalbi ile izilmi mamut

Resim 12: Fransa Roc-aux Sorcier, kabartma boa figrleri

45
 Resim 13: Sibirya Mal-ta, mamut dii kolye ucu

Resim 14: Ukrayna Mezine, kemik fltler

Resim 15: Avusturya Willendorf, willendorf vens

46
 BLD RLER
Resim 16: ek Cumhuriyeti Dolni Vestonice, erkek figr

Resim 17: Almanya Hohle Fels, uan kaz

Resim 18: Fransa Mas dAzil, dklayan da keisi

47