Savunma Bilimleri Dergisi

The Journal of Defense Sciences

Mays/May 2015, Cilt/Volume 14, Say/Issue 1, 89-118.
ISSN (Basl) : 1303-6831 ISSN (Online): 2148-1776

Sovyetler Birliinin Dalmas Karsnda Sovyet nsannn

Tepkisizliinin Nedenleri
Alper PEK1

Bu aratrmada Sovyetler Birliinin dalmas karsnda, Sovyet insann

neden tepkisiz kald ele alnmtr. Buradan hareketle temel ama;
Sovyetler Birliinin dalmasna neden olarak gsterilen sebeplerin, Sovyet
insan ve yaam zerinde nasl bir etki yarattn ortaya koymaktr.
Sovyetler Birlii gibi bir devletin kurulduktan yetmi yl sonra dalmas
birok soruyu da beraberinde getirmitir. Bu sorularn banda dalmann
nedenleri gelmekle, yaplan almalar ise genelde devlet sistemi ve ideoloji
zerinde younlamaktadr. Ancak bu almalarda; insana ilikin
deerlendirmeler arka planda kalm, Sovyet insannn dalma karsnda
tepkisizliinin nedenleri ile devlet ve onu oluturan insanlar arasndaki ba
gz ard edilmitir. Bu balamda; almada, Sovyetler Birliini dalmaya
gtren nedenlerin oluturduu ortamn insanlar zerinde yaratt etki
hakknda bir deerlendirme yaplmaya allmtr. Bu kapsamda alma
iki ana blmden olumaktadr. Birinci blmde Sovyetler Birliinde
insan yaamna ilikin veriler zellikle Sovyet arivlerinden yararlanan
almalar ve resmi kaynaklar esas alnarak deerlendirilmitir. kinci
blmde Sovyetler Birliinin dalma nedenleri ele alnmtr. Sonu
ksmnda ise her iki blmde elde edilen bulgular deerlendirilerek
insanlarn dalma karsnda tepkisizliinin nedenleri yorumlanmtr.
Anahtar Kelimeler: Sovyetler Birlii, nsan, k, Dalma Nedenleri.

Causes of the Soviet Peoples Unresponsiveness against the

Collapse of the Soviet Union
Abstract

In this research, causes of the Soviet peoples unresponsiveness against the

collapse of the Soviet Union is evaluated. From this point of view; the main
purpose of this research is to examine what kind of effects were created by
the reasons shown as the causes of the collapse of Soviet Union on the

1
Yazma Adresi: Kara Harp Okulu, Savunma Bilimleri Enstits, Ankara,
alper99999@yahoo.com.

Makalenin geli tarihi: 09.03.2015 Kabul tarihi: 27.04.2015

90 | pek

Soviet people and the life. Many questions are brought forth with the
collapse of a state like the Soviet Union after 70 years later from the
establishment. The causes of the collapse is one of the first questions called
to mind, but the studies generally focus on the state system and ideology.
However in these studies; evaluations related to people remained in the
background, the causes of the Soviet Peoples unresponsiveness against the
collapse and the ties between the state and the people that created it are
neglected. In this connection, this study tries to make an assessment about
the effects of the environment which is created by the causes led to the
collapse of Soviet Union on the people. In this context; this study consists of
two main parts:. In the first part data related to the human life in Soviet
Union is evaluated especially on the basis of the studies benefited from
Soviet archives and the official resources. In the second part, causes of the
Soviet Unions disintegration are assessed. In the final section reasons
of the peoples unresponsiveness against the disintegration are commented
by evaluating the both parts.
Keywords: Soviet Union, Human, Collapse, Causes of Dissolution.

Giri

22,4 milyon kilometre karelik yzlmyle dnyann en byk

yzlmne sahip, 287,6 milyonluk nfusu ve 100 akn farkl milleti
barndran yaps ile Souk Savan ba aktrlerinden olan Sovyetler
Birliinin k; uluslararas sistemde yaratt sonular asndan XX.
yzyln en nemli olaylarndan biri olarak kabul edilmektedir. Bylesine
byk ve Amerika Birleik Devletleri (ABD) ile birlikte dnyann sper
gc olarak grlen bir devletin dalmas elbette birok soruyu da
berberinde getirmitir. Buna bal olarak, 70 yllk Sovyetler Birlii
tarihinin irdelenmesi, uluslararas alanda nemli bir alma konusu haline
gelmitir.
Uluslararas alann bu istekliliine karn, Sovyetler Birlii zerine
yaplan almalarda karlalan en nemli sorun; lkenin toplum, siyaset
ve tarih alannda aratrma zgrlne kapal yaps (Lewin, 2011: 1)
olmaktadr. Her ne kadar 1960 1970li yllarda ok az yaymlanan
aratrma ve tartmalara zgrlk tannm olsa da; bunlarn bir ksmnn
Stalin dneminin olumsuz etkisini gstererek yaplanlar merulatrma
abas iinde olmas, bir ksmnn ise ideolojik stnle vurgu yaplmak
iin hazrlanm olmas ve devlet syleminin etkisi altnda olmas
nedenleriyle; aratrmalarn ve verilerin gerekilii konusunda soru
iaretlerinin olumas kanlmaz olmaktadr (Lewin, 2011: 1-17). Bu
gerekten hareketle, Sovyetler Birlii hakknda yaplan aratrmalarda doru
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 91

verilere ulamak ve bunlarn teyit edilmesi nem arz etmektedir. Bu nedenle

almada, Sovyet dnemine ilikin yaymlanm birok veriyi kullanmak
yerine, Sovyet arivlerinden yararlanlan almalardaki verilere arlk
verilmeye allmtr1.
Bununla beraber almada, Sovyetler Birlii zerine yaplan
almalarda dlen iki yanlgya da dmemeye dikkat edilmitir.
Bunlardan birincisi; Sovyetler Birlii ile Bat arasndaki kapitalizm
sosyalizm atmasnn etkisiyle, Sovyet dnemini tamamen anti-komnist
erevede deerlendirmektir. Bu balamda McCarthycilik olarak da
tanmlanabilecek anti-komnist yaklamlarla Sovyetler Birliini ele almak,
tamamyla n yarg zerine kurulmu bir kurgu olacaktr. Bu kurgu bir
bakma Batnn grmek istedii Sovyetler Birliini yanstmaktan teye
gemeyecektir. Dier yanlg ise; Sovyetler Birliini kuruluundan
dalmasna kadar Stalin ile zdeletirmektir. Stalinin ve dneminde
yaananlarn Sovyetler Birlii zerindeki etkisi tartlamaz olsa bile, Stalin
dnemini Sovyet dnemi olarak tanmlamak 70 yllk bir tarihi dar bir kalba
sokmak olacaktr (Lewin, 2011: 15; 470-472).
Bu gerekliklerden hareketle, Sovyetler Birliinin dalmasn
deerlendirebilmek iin ncelikle devleti oluturan elerin neler olduunun
bilinmesi gerekmektedir. Uluslararas hukukta devletin temel esi
olarak; bir insan topluluu, bir lke ve kendi stnde her hangi bir
otoriteye bal olmayan siyasal bir ynetim (Pazarc, 2011: 140) kabul
edilmektedir. Bu bakmdan insan; devleti oluturan elerden biri olmas,
dzen iinde yaayabilmek adna bir siyasi otorite oluturmas, bunun
sonucunda da siyasi otoriteyle yani devlet ile birey arasnda bir etkileim
kurulmas, bu etkileimin olumlu veya olumsuz ynlerinin devletin gelecei
ve refahna yansmas bakmndan dikkate alnmas gereken en nemli
edir.
Ancak Sovyetler Birliinin dalmasnda, devleti oluturan en
nemli e olan insanlarn neden dalmaya kar tepkisiz kald nemli
bir soru olarak karmza kmaktadr. Bu balamda; almada, Sovyetler
Birliinin dalmasna neden olarak gsterilen sebepler, insan yaamna
ilikin verilerle birlikte deerlendirilerek insanlar tepkisiz olmaya nasl
srkledii tarih sre ierisinde ele alnmtr.

Sovyetler Birliinde nsan Yaamna likin Veriler

Ekim Devrimi ile balayan sreci, Sovyetler Birliinin sosyalizm

kapsamnda yeniden yaplanma yllar olarak kabul edebiliriz. 1917 ylnda
Toprak Kararnamesi ile balayan deiim, bir tarafta kyl snfna toprak
verirken, dier tarafta toprak sahiplerinin ellerinden topraklarn alarak
92 | pek

burjuvazinin nemli lde yok olmasna neden olmutur. zellikle

500.000 kii olarak belirtilen toprak sahipleri ile yaklak 125.000 kiilik
burjuvazi snfnn yok olmas, krsal kesimde eski toprak sahiplerinin ancak
%11-12sinin kalarak bunlarn ounluunun artk kyl snfyla ayn
konumda alan kk mlk sahipleri konumuna dmeleri; yeniden
yaplanma dneminde toplumsal deiimin nemli gstergeleri olarak kabul
edilebilir (Lewin, 2011: 372).
Bu deiimin yaand devrim ve sonrasndaki 1920li dnemde,
Sovyetler Birliinde insan yaamn deerlendirebilmek iin; belki de bu
konudaki ilk metinlerden biri olan Emma Goldmann (2008) Rus
Devriminin k Nedenleri2 adl eserini incelemekte fayda vardr. Emma
Goldmann eserinde devrimin gerekliliine vurgu yaplmakla birlikte,
devrimin Bolevikler tarafndan ktye kullanld ana fikri hkimdir.
Bununla birlikte; eserde, insanlarn yaam artlarnn arlna vurgu
yaplmaktadr3. Ancak, eserde anlatlanlarn kiisel bir deerlendirme
olduunu ve I. Dnya Savann bitmi olmasna karn etkilerinin hlen
devam ettiini dnrsek, insan yaamna ilikin deerlendirmelerin sava
sonras dier lkelerde de grlebilecek olmas, kesin bir sonuca ulamay
mmkn klmamaktadr.
Bu bakmdan; dneme ilikin sava, hastalk ve ktln getirdii
kayplar, gler, nfus saymlar ve ekonomik gstergelere ilikin veriler
Sovyetler Birliinde yaam artlarn gstermesi asndan nem
kazanmaktadr. Bu hususta;
Sava srasnda yaanan olaylarn sonucunda yaklak 17,5
milyon4 insann yerinden olduu,
Asker olan 3 milyon kiinin yaralanma ve hastalk sonucu
ld,
1921 - 1922deki ktlk ve salgnlarda 13 milyon kadar insann
hayatn kaybetmi olduu,
1917 - 1920 yllar arasnda sadece Petrograd ve Moskova
ehirlerinden iki milyondan fazla insann g ettii,
Ocak 1923de yaplan nfus saymnda, nfusun Sovyetler
Birlii tarihinin en dk seviyesinde inerek, 1914 saymna gre 6-9
milyon civarnda azalm olduu,
Byk sanayide retimin 1913teki dzeyin % 13ne, demir
elikte % 4ne; tarm retiminin ise 1909-1913deki retim dzeyinin te
ikisi seviyesine bile ulaamam olduu ynndeki veriler, dnemin gerek
insan yaam gerekse de lkenin iinde bulunduu olumsuz durumu
yanstmas asndan nemli ipular vermektedir (Lewin, 2011: 372).
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 93

1930lu yllar ise hzl bir kalknma ve kolektivizasyonun getirdii

toplumsal hareketlilikler asndan olduka nemli bir yere sahiptir. Lewin,
uygulamaya konulan kolektivizasyon politikasn toplumsal mhendislik
giriimi olarak ifade etmektedir (2011: 74).
Bu kapsamda; 1930-1932 yllar arasnda kulak5 olarak
adlandrlan 1,8 milyon kylnn zorunlu olarak gulaklar iin yeniden
iskn alanlarna g ettirilmesi toplumsal mhendislik giriiminin
uygulama alan olmutur. 1932 yl banda ise bunlardan sadece 1,3
milyonunun gnderildii yerlerde bulunmas; yarm milyon insana ne
olduu sorusunu akllara getirmektedir (Lewin, 2011: 164). Bununla beraber
g ettirilen saynn bykl, kimlerin kulak olarak kabul edildii
sorusunu da akla getirmektedir. Lewinin (2011: 488) hali vakti yerinde
giriimci kyl olarak tanmlanmasna karn; bir kulbesi, iki at
olanlarn (Hekimolu, 2012: 404) dhi kulak kabul edildii iddias nemli
bir husustur. Bu gereklikten hareketle; gn altnda yatan nedenlerin
aratrlmas nem kazanmaktadr. Ancak Stalinin 1930 ylnda, u
syledikleri gerei aa karr niteliktedir (Shuhua ve Haiyan, 2013:
298):
Rusyada son nemli kapitalist snf olan,
kulak snfn ortadan kaldrmann arifesinde
olduumuzu kimse inkr edemez
Buradan da anlalaca zere kulak snfn ortadan kaldrmak,
izlenen politikann bir rndr. nemli olan nokta ise kulak snfnn
ortadan kaldrlmasnda izlenen yntemdir.
Ancak kolektivizasyon politikas beklenilenin aksine, byk bir
yiyecek ktlna yol amtr. Burada gzden karlan ayrnt, Lewin
tarafndan kylln kendisi olarak ifade edilmektedir. nk bu
hareket, kyller tarafndan yrtlecek yerde, bir sre sonra kyll
karsna alm; tarm sanayileecei yerde, devlet sanayilemitir (Lewin,
2011: 74-75).
Sanayileme ise i gc dalmnda deiiklikleri beraberinde
getirmitir. Bu kapsamda;
1928de tarm d i gc; 9,8 milyon ii ve 3,9 milyon
memur olmak zere ulusal i gcnn % 17,6sn oluturmaktadr. 1939-
1940lara doru ise; ii ve memur says 31-33 milyonluk bir rakama
ulaarak ulusal i gnn yarsndan fazlasn oluturmutur.
1913te kadnlar, bata tekstil sektrnde olmak zere byk
sanayide istihdam edilen i gcnn % 24,5ini olutururken; bu rakam
1928de 2.795.000; 1940da 13.190.000e kmtr. Son rakam yllk
94 | pek

ortalama i gcnn % 39unu, sanayide ise % 43n oluturmutur

(Lewin, 2011: 76-77).
Sanayileme ile artan nitelikli i gc ihtiyac ise eitim seviyesinin
de arttrlmas ihtiyacn beraberinde getirmitir. Bu kapsamda; mevcut
veriler 1928-1940 yllar arasnda uzman saysnn yaklak be kat
arttn, ancak eitim seviyesi asndan ayn artn gereklemediini
gstermektedir. Bu durumu Lewin, toplumun dk eitim seviyesinin
Stalinizmin toplumsal zeminini oluturduu gerekesiyle aklamaktadr6
(Lewin, 2011: 78-80).
Sovyetler Birliinde toplumsal hareketliliin getirdii nemli
sorunlardan biri ise kentleme olmutur. Bu kapsamda;
1926-1939 yllar arasnda kentli nfusun iki kat artt,
1928 ylnda kii bana 6 metrekarelik bir alana sahip bir
konut, hijyen ve konfor bakmndan normal saylrken, bu orann 1936da
Avrupa Rusyas iin 4,4 metrekareye, Sibirya iinse 3,2 metrekareye
dt ifade edilmektedir (Lewin, 2011: 84-89).
1930l yllardan bahsederken, altrma Kamplar Genel Ynetimi
(GULAG) ve Sovyetler Birlii ceza sisteminde icraatlaryla ok zel bir
yere sahip olan ileri Halk Komiserliinin (NKVD) bilinmesinde de
fayda vardr.
Stalin tarafndan NKVD; partiyi yola getirmek iin gl bir
silah (Lewin, 2011: 134) olarak tanmlanmtr. Bu balamda NKDV,
sembolik olarak partiye ve dolayl olarak Staline balanarak; Stalinin parti
iindeki istemedii gruplar temizlemede arac haline dntrlmtr.
GULAG olarak bilinen altrma kamplarnn esas amac ise; rejim
kartlarn cezalandrmak ve cretsiz bir i gc oluturmak olmutur.
NKVD ve GULAGlarla ilgili iddia edilen baz veriler u ekildedir (Lewin,
2011: 133-140, 162, 249):
Soljenitsin7 tarafndan GULAGlarda siyasi nedenlerle idam
edilen, srgne urayan, kamplarda altrlan ve dier cezalandrlanlarn
saysnn 15 milyon olduu ifade edilmektedir (Kharmukhanmedov,
2007:155).
Temmuz 1937 tarihli NKVD talimatnamesi ile 75.000 kii
kuruna dizilmi, 225.000 kii ise kamplara gnderilmitir.
1937 - 1938 yllarnda anti-Sovyetik faaliyetler nedeniyle
1.548.366 kii tutuklanm, bunlardan 681.692si idam edilmitir.
1934 ylnda VIII. Kongre delegelerinin 1.108i tutuklanm,
848i kuruna dizilmitir.
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 95

Stalinin 1939 tarihli bir telgrafnda 138 st dzey grevlinin

idamna onay verilmitir.
1937 - 1939 yllar arasnda 400 idam listesinde 44.000 kiinin
idamna onay verilmitir.
1930 - 1953 dnemine ilikin baz kaynaklarda 3.778.000
kiinin tutukland, 786.000 kiinin kuruna dizildii ifade edilmektedir.
Mevcut verileri 1921den 1953e kadar 33 yllk bir sreye
yaydmzda, siyasi nedenlerle tutuklananlarn toplam saysnn 4.060.306
olduu; bunlarn 799.455inin lm cezasna, 423.512sinin belli bir yerde
ikametten men veya srgn cezasna, 215.942sinin dier cezalara
arptrld, 2.634.397sinin ise kamplara, kolonilere ve hapishanelere
gnderildii iddia edilmektedir.
GULAGlara gnderilen insanlarn yaam artlar asndan da
olduka ar koullarda yaadklarna dair veriler mevcuttur. 1940 tarihli bir
rapora gre; ar iklim koullarna dayanamayacak derecede kt giyindii
ve yetersiz beslendii iin 123.000, iyi giyinemedii iinse on binlerce
tutuklunun alamad, n grlen un ve tahl miktarnn % 85inin, dier
ihtiyalarn ise ancak % 50sinin karland ifade edilmektedir (Lewin,
2011: 155).
Bu cezaya arptrlmalarna neden olan eylemlerin ounun ise adi
su olmas Sovyetler Birliindeki ceza sisteminin acmaszln gzler
nne sermektedir. 1 Ocak 1940da kamp ve kolonilerin toplan nfusunun
1.979.729 kii ve bunlardan 420.000ninin siyasi tutuklu olduunu
deerlendirdiimizde; adi sulardan kamplarda bulunanlarn oran % 72,3
gibi olduka byk bir orandr (Lewin, 2011: 142). Daha da tesinde, hangi
suun bylesine ar bir cezay hak ettii sorusu ise ayr bir konudur.
Sovyetler Birliinde bir baka insanlk dramna sahne olan olay ise;
tpk 1930larda gulaklar iin yeniden iskn alanlarna g ettirilme
olaynda olduu gibi Kafkas halklarnn zorla yurtlarndan karlarak Orta
Asyaya ge zorlanmasdr. Bu konuda Ahska Trkleri ve Krm
Tatarlarnn yaadklar nemli rneklerdir (Purta, 2005: 27).
Stalin tarafndan 1944 ylnda toplam 100.000-120.000 dolayndaki
Ahska Trk, k aylarnda trenlerle Orta Asyaya srgn edilmitir. Bir
buuk ay sren yolculuk esnasnda souk hava ve olumsuz koullar
nedeniyle birok insan hayatn kaybetmitir. Yolculuk sonrasnda
zbekistan, Krgzistan ve Kazakistan llerine yerletirilen Ahska
Trklerinden ise 20.000inin yolculuk esnasnda, 25.000inin Rus-Alman
sava esnasnda, 30.000inin ise souk ve alktan ldne dair veriler
bulunmaktadr (Seferov ve Ak, 2008: 399).
96 | pek

Benzer bir rnek ise Krm Tatarlar iin geerlidir. 18 Mays 1944
tarihinde yaklak 200.000 Krm Tatar Orta Asya ve Sibiryaya srlm,
tpk Ahska Trklerinin yaadklar dram yaamlardr. Her iki srgnn
de gerek nedenleri zerinde birok gr bulunsa da; Stalinin Trkiye
zerindeki etkisini arttrmak istemesi ve en nemlisi de snrlarda her hangi
bir Trk unsurunun bulunmasn istemeyii gsterilebilir. Bunun en byk
kant da bu srgnler sonrasnda snrlara baka halklarn yerletirilmi
olmasdr (Aydngn, 2014: 54). Bu bakmdan srgn kararlarnn altnda
politik nedenler yattn sylemek doru olacaktr.
Btn bunlara karn gerekeleri ne olursa olsun; srgne urayan
halklarn yolculuklarnn bandan itibaren yaamlar iin hibir aba
gsterilmemesi, Rusyann zorlu corafyasyla ba baa braklmas ve geri
dnleri iin 1989 ylna kadar izin verilmemesi8 insani deerlerle
badamayacak hususlar olarak karmza kmaktadr. Byle bir durumda
hem bunu yaayan halklarn hem de buna tanklk edenlerin Sovyetler
Birliine ne derecede bal olduu sorusunun cevabn vermek zor
olmayacaktr.
1914 - 1945 aras dnemi demografik veriler asndan ele alan
Robert Deviesin (1998den Aktaran Lewin, 2011: 164) almas ise
dneme ilikin yaam koullar hakknda ipular vermesi bakmndan
nemli bir veri kaynadr. Bu almada demografik veriler; fazladan
lm ve doum a kavramlaryla ele alnmtr. Bu dorultuda;
kayplar, terr, ktlk ve salgn hastalklarn neden olduu lmler fazladan
lm; doum oranndaki geici bir dten kaynaklanan verileri ise
doum a olarak deerlendirilmitir. Bu kapsamda;
I. Dnya Sava ve Savataki fazladan lmler 16 milyon,
doum a 10 milyon,
II. Dnya Sava srasnda fazladan lmler 26-27 milyon,
doum a 12 milyon olarak tahmin edilmitir.
Savalarn olmad Stalin dnemi sanayileme evresinde ise
10 milyon fazladan lmn olduu ifade edilmektedir.
Bu sonulara gre 1914-1945 dneminde fazladan lmler ile
doum aklklarndan kaynaklanan toplam nfus kaybnn 74 milyonu
bulduu deerlendirmesi, insanlarn yaam artlarn gstermesi asndan
nemli bir rnek tekil etmektedir.
almann bundan sonraki ksmda Stalin sonras dneme vurgu
yaplacaktr. Ancak 1953 ylna gelindiinde lkenin genel durumu
hakknda bilgi vermekte fayda vardr.
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 97

ncelikle II. Dnya Savann ykc etkililerini yok etme ve sava

ncesi standartlarn yeniden yakalanmas hedeflerinin 1953 ylna gelinceye
kadar baarld sylenebilir. Ancak bu husus tketim mallar asndan
yeterli olmamtr. Bu nedenle de 1945 - 1953 yllar aras, halkn hl alk
ektii veya yetersiz beslendii bir dnem olmutur (Lewin, 2011: 198).
Stalin sonras dnemde de Kruevin zel tarlalara snrlama getirmesi
neticesinde nemli gda tedariki sknts yaanmaya devam etmitir (Lewin,
2011: 263).
Stalin sonras dnemde, insan haklar asndan nemli
deiimlerden biri kar devrim suu ilemekle sulanan birok insann
hapsedilmesine son verilmi olmasdr. Bu su ceza yasasndan karlarak
yerine devlete kar su kavram getirilmi ve artk sann sulanabilmesi
iin gerek anlamda gerekelerin olmas aranmaya balamtr. Bu
kapsamda sistemde eitli aksamalar olsa da tutuklularn cretsiz kle
emeine dayanan Stalinist zorunlu alma sisteminin geride kald ifadesi
doru bir yaklam olacaktr (Lewin, 2011: 197-207).
Stalin dneminde zor alma koullar altnda kat kurallarla
istihdam edilen i gcnn, Stalin sonras dnemde kartlan yeni kanunlar
ve dzenlemelerle bir takm haklar elde etmesi de nemli bir gelime olarak
kabul edilebilir. Ancak i gcnn istihdamnda yaanan sorunlar, sadece
alma artlarnn iyiletirilmesiyle alacak nitelikten daha karmak ve
nemli tedbirlerin alnmasn gerektirecek yapdadr. rnek olarak u
hususlar belirtilebilir (Lewin, 2011: 261-270):
Sanayi iletmelerinde alanlarn, tarm sektrnde
alanlarn kazandnn 2,5-3 katn kazanyor olmas; bir tarafta tarmsal
alanda istihdam skntsnn yaanmaya balanmasna, dier tarafta
ehirlerde i gc potansiyelinin artmasna ancak nitelikli i gcnde bir
deiim olmamasna yol amtr.
Orta Asya Cumhuriyetleri ve Ermenistanda i gc fazlas
bulunurken, nfus art hznn dk ancak i gc ihtiyacnn yksek
olduu Baltk lkeleri ii aramak zorunda kalmtr.
Sibirya gibi zengin kaynaklarn bulunduu yerlerde i gc
ihtiyac varken insanlar bu blgelere tevik edecek kaynaklar
salanamamtr.
Gerekte en byk sorun; Sovyet Sisteminin btn bu karmak
sorunlarla ba edebilecek donanma sahip olup olmaddr (Lewin, 2011:
261-270).
Btn bu gelimelerine karn, ekonomik ynde olumlu sonular da
elde edildiini belirtmekte fayda vardr. 1953 - 1958 yllar arasnda kolektif
iftliklerin parasal gelirlerinin iki katna kmas, 1950 - 1960 arasnda
98 | pek

tarmsal retimin % 55 bymesi, tahl retiminin 80 milyon tondan 126

milyon tona ykselmesi olumlu gelimeler olarak kaydedilebilir. Ancak
nceden olduu gibi; ar sanayiye ve silahlanmaya ncelik tannmaya
devam ediliyor olmas (Lewin, 2011: 270-271), tarm alanndaki bu
gelimelerin etkisinin hissedilmemesine neden olmutur. Bu kapsamda milli
gelir 1950li yllarda % 5,7 ykselmiken; bu orann 1960larda % 5,2ye,
1970li yllarn ilk yarsnda % 3,7ye ve 1980-1985 arasnda % 2ye
dmtr (Lewin, 2011: 411). Elbette bu durumun insanlarn sosyo-
ekonomik durumlarna da yansdn belirtmek doru olacaktr.
Sovyetler Birliindeki insan yaam hakknda 1970 sonras
dnemlere ilikin deerlendirme yapabilmek iin en nemli kaynaklardan
birini 1991 ylnda ABD ve Sovyet resm kamu istatistik kurulularnn
hazrlad yayn oluturmaktadr. almann amac Sovyetler Birlii -
ABD kyaslamas olmamakla birlikte, verilerin yorumlanmas maksadyla
baz konularda ABD istatistiklerine de yer verilmitir. almadaki verilerin
bir ksm u ekildedir:
Kentsel ve krsal nfus oranlarna baktmzda 1970-1979
yllar arasnda Sovyetler Birliinde kentleme oran hzla artmaya devam
etmi, ancak 1979-1989 yllar arasnda nemli derecede bir art
gstermemitir. Bu durum 1930larda balayan hzl kentlemenin 1970li
yllarda da hlen devam ettiini gstermesi ve hzl kentlemenin meydana
getirdii olumsuz koullarn, 1970li yllara da yansdnn bir iareti
olmas asndan nemlidir (Tablo-1).
Tablo 1. Kentsel ve Krsal Nfus Dalmlar (U.S. Bureau of the Census, 1991: 1-2)

Sovyetler Birlii ABD

Yllar Yllar Krsal

Kentsel Krsal
Kentsel Nfus (%) Nfus
Nfus (%) Nfus (%)
(%)

1970 56,3 43,7 1970 73,5 26,5

1979 63,3 37,7 1980 73,7 26,3

1989 65,9 34,1

Nfusun doal art oranna baktmzda ise hzl bir nfus

artnn yaand ve bu oranlarn ABDden de yksek olduu
grlmektedir (Tablo-2).
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 99

Tablo 2. Nfus Art Hzlar (U.S. Bureau of the Census, 1991: 1-6)

Nfus Art Hz
Yllar
Sovyetler Birlii ABD

1970 2,230 1,812

1975 2,248 1,250

1980 2,107 1,622

1985 2,427 1,674

1988 2,492 1,742

1989 2,187 1,822

lm oranlarnda ise Sovyetler Birlii ile ABD 1970de

benzer oranlara sahipken; Sovyetler Birliinde oranlarn 1989 ylna kadar
ayn seviyede korunduu grlmektedir (Tablo-3).
Tablo 3. lm Oranlar (U.S. Bureau of the Census, 1991: 1-7)

Yllar Sovyetler Birlii Yllar ABD

1969-1970 2.41 6 1970 2,480

1975-1976 2,396 1975 1,774

1978-1979 2,273 1980 1,840

1985-1986 2,455 1985 1,843

1987 2,528 1987 1,871

1988 2,452 1988 1,932

1989 2,340

Beklenen yaam sresine baktmzda Sovyetler Birliinde

yaklak 20 ylda nemli bir deiikliin olmad grlmektedir. Buna
karn ayn sre zarfnda ABDde yaam sresinin yaklak 5 yl artmas,
yaam standartlarnn da arttna; Sovyetler Birliinde deimemesi ise
yaam standartlarnda bir deiiklik olmadna iarettir (Tablo-4).
100 | pek

Tablo 4. Doutaki Yaam Sresi Beklentisi (U.S. Bureau of the Census, 1991: 1-7)

Yllar Sovyetler Birlii Yllar ABD

1969-1970 69.3 1970 70.8

1975-1976 68.3 1975 72.6

1978-1979 67.9 1980 73.7

1985 68.4 1985 74.7

1987 69.8 1987 75.0

1988 69.5 1988 74.9

1989 75,2

Her 1000 kiideki lm oranlarna bakldnda; Sovyetler

Birliindeki lm orannn ABDden 1970 yl hari, 1989 ylna kadar hep
yksek olduu grlmektedir (U.S. Bureau of the Census, 1991: 1-10).
Bebek lmlerine bakldnda ise; Sovyetler Birliindeki
bebek lmlerinin yaklak 20 yllk sre zarfnda hemen hemen ayn
seviyede kald, ABDde ise 1989 yl itibaryla bebek lmlerinin 1970
ylna nazaran yar seviyenin altna dt grlmektedir. Bununla berber
1970 hari, bu oranlarn Sovyetler Birliinde ABDnin hep 2 kat civarnda
kalmas dikkat ekicidir. Bebek lm oranlarnn lkedeki yaam
standartlar ile salk durumunun nemli gstergelerinden biri olduu kabul
edilirse; Sovyetler Birliinde bebek lm oranlarnda neredeyse hi
deiiklik olmamas, yaam standartlar ve salk hizmetlerinin kalitesini
gstermesi asndan nemlidir (Tablo-5).
Tablo 5. Bebek lm Oranlar (U.S. Bureau of the Census, 1991: 1-11)
Sovyetler Birlii ABD
Yllar Yllar
(Her 1000 doumda) (Her 1000 doumda)
1970 24.7 1970 20.0

1975 27.9 1975 16.1

1980 27.3 1980 12.6

1985 26.0 1985 10.6

1988 24.7 1987 10.0

1989 22.7 1988 9.7

Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 101

Sovyetler Birliinde 1980 - 1989 yllar arasnda konutlarn

zelliklerine bakldnda srekli bir iyilemenin9 olduu grlmektedir.
Ancak her drt evden birinde banyo bulunmamas; toplu ikamet ve kullanm
sorusunu akllara getirmektedir (U.S. Bureau of the Census, 1991: 2-8).
gcyle ilgili verilere baktmzda ise 1970 ylndan 1989
ylna kadar i gc istihdamnda srekli bir artn olduu grlmektedir.
Ancak; kadn i gcnn 20 yl boyunca erkek i gcnden fazla olmas en
dikkat ekici zelliktir (U.S. Bureau of the Census, 1991: 3-2).
Toplam i gcnn endstri baznda dalmna bakldnda;
tarm sektrnde alanlarn, toplam i gcne orannn zamanla dt
grlmektedir (ekil 1). Bu durum Sovyetler Birliinde 1970den itibaren
tarm alannda alan i gcnn azalarak dier sektrlere kaydn
gstermektedir. Yukarda kentleme oranlarnda yaanan art da; bunun bir
sonucu olarak deerlendirilebilir. Ancak tarm sektrnde alan i gc
orann ABDde % 4ler gibi olduka dk seviyede kalmas ise dikkat
ekicidir.

% 24,7
%22,15
%20,08 %19,34 %18,44 %18,24

1970 1975 1980 1985 1988 1989

ekil 1. Tarmdaki Gcnn Toplam Gcne Oran

Ar sanayide alanlarn, toplam i gcne oran ise hemen

hemen ayn seviyede kalmtr (ekil 2). Bu durum ilave ar sanayi
tesislerinin almadn gstermesi asndan olduka nemlidir. lkenin
ekonomik durumunun da bir gstergesi olan yeni ar sanayi tesislerinin
almamasnn, Bat ile rekabette zorluklar yaandna dair bir gsterge
olduu kabul edilebilir. Benzer durumun lkenin dier sanayi dallarnda da
yaand grlmektedir.
102 | pek

%22,17 %22,13 %22,73 %22,88 %22,77 %22,41

1970 1975 1980 1985 1988 1989

ekil 2. Ar Sanayide alan Gcnn Toplam Gcne Oran

Sosyal hizmetler olarak adlandrlan meslek grubunda

alanlarn ise, toplam i gcne orannda artan bir eilim gstermesi;
insana ynelik hizmetlerde art olduunun gstergesi olarak kabul
edilebilir. Ancak burada da hizmetlerin nitelii deerlendirilmesi gerek
nemli bir husustur (U.S. Bureau of the Census, 1991: 3-4, 3-5).

%24,08 %24,65
%22,49 %23,29
%21,33
%20,01

1970 1975 1980 1985 1988 1989

ekil 3. Sosyal Hizmetlerde alan Gcnn Toplam Gcne Oran

Sonu olarak; Stalin dnemi ile Stalin sonras dnemin gerek insani
gerekse de dier ynlerden her ynyle ayrld, ancak Stalin dneminin
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 103

yani kurulan sistemin etkilerinin sonraki dneme de yansd belirtilebilir.

Bu etkilerin ise insan yaamna ilikin yansmalar hakknda u genellemeler
yaplabilir:
Devrimle birlikte uygulamaya konulan ekonomi politikalar
sanayide hzl bir byme oluturmasna karn; uygulamada birok
kylnn iftliklere toplanmas, insanlarn yaam artlarnn olduka
ktlemesine yol amtr. Bu durum bir tarafta devlet asndan istatistiki
verilerde geliim anlamna gelirken, dier tarafta devlet ve onu oluturan
insan arasndaki balarn zayflamasna neden olmutur. nk devletin
elde ettii kazanmlar, insanna yansmamtr.
Toplum yapsnn, ksa bir srede hzl bir ekilde
deiiminden en ok etkilenen insanlar olmutur. nsanlar, sosyalizmin
izdii ii portresinden ok daha farkl bir ekilde ar yaam koullarnda
almak zorunda kalmtr.
Toplum yapsnn hzla deimesi, kentleme sorununu da
beraberinde getirmitir. Kentleme, sosyo-kltrel sorunlarla beraber; konut,
isizlik, nitelikli alan bulma sknts, maa dengesizlii gibi sorunlarla
daha karmak bir hal almtr.
1970 - 1989 dnemindeki verilerin ekonomik gstergeler hari
baz alanlarda olumlu ynde bir grafik izdii sylenebilir. Ancak insani
geliimin temel gstergelerinden olan yaam sresi ve lm oranlar gibi
nemli kriterlerde bir deiiklik olmad ve ekonomik gstergelerin sosyo-
ekonomik verilere de yansyaca da dikkate alndnda; yaam
standartlarnn, Sovyetler Birliinin rekabet halinde olduu ABDnin
olduka gerisinde kald sylenebilir.

Sovyetler Birliinin Dalma Nedenleri

Sovyetler Birliinin dalmasn farkl nedenlere dayandran birok

aratrma bulunmaktadr. Bu aratrmalar incelendiinde; aratrmaclarn
farkl bak alarnn farkl nedenler ortaya kardn belirtmekte fayda
vardr. Ancak sosyalizm-kapitalizm mukayesesinin bu tartmann temeline
oturduunu sylemek doru olacaktr.
Sosyalist sistemin ilk defa Sovyetler Birliinde uygulanmas,
eletirilerin ilk halkasn oluturmaktadr. Bu konuda Marksizmin,
kapitalizmin, tarihsel materyalist geliimde kendisinden sonra gelen
sosyalizmle yer deitirmesinin ilk nce ileri derecede sanayilemi ve
gelimi kapitalist lkelerde balayaca ngrsne karn; byk
ounluu kyl ve kt sosyo-ekonomik artlarn yaand Rusyada
oluturulmaya allmas, eletirilerin temelini tekil etmektedir
(Abdullayev, 2007: 54-55). Ayn zamanda Marksn ii snfnn
104 | pek

kurtuluu, kendiliinden kendi iin var olan ii snf tarafndan yaplacak

tezine karn, devrimde partinin n planda tutulmas ve Trokinin de
ifadesiyle devrim srecinde ii snfna ait olan roln partiye atfedilmesi,
parti rgtnn ii snf yerine gemesine sebep olaca ngrs
gereklemitir (Abdullayev, 2007: 56-57). Bu hususta Lewin, sosyalizmde
retim aralarna toplumun sahip olmas gerektiine vurgu yapmakta, ancak
Sovyetler Birliinde brokrasinin sahip olduunu ifade etmektedir. Bu
balamda u ifadeleri kullanmaktadr (2011: 472):
Sovyet sosyalizminden sz etmekte direnmek
gerek bir yanllklar komedyasna dmektir.
Sosyalizmin gerekleebilir olduu kabul,
ekonominin sosyalizasyonunu ve siyasetin
demokratikletirilmesini gerektirir. Sovyetler
Birliinde tank olduumuz, ekonomide devlet
mlkiyeti ve ekonomik ve siyasi yaamn
brokratiklemesiydi.
Bu noktadan hareketle Lewin (2011: 472), Sovyet sisteminin
kesinlikle sosyalist bir sistem olmadn ifade etmektedir. Gorbaovun
1991de Sovyet sosyalizmi ile ilgili saptrlm ve otoriter bir sosyalizm
ifadesi de bu teze yakn olduunu gstermektedir (Xincheng, 2013: 292).
Bu konuda aratrmalar yapan Oyzerman (2003 ve 2005den Aktaran
Qinian, 2013: 461) ise; Sovyetler Birliinde Marksizmin giderek
dogmatikletiini, z-yenileme ve z-eletiri yeteneini kaybettiini,
lkedeki Marksistlerin hibir eletirel sese hogr gstermediklerini, her
trl yenileme abalarn revizyonizm olarak sulayp reddettiklerini ifade
etmi ve bunu Sovyet sosyalizminin bir trajedisi olarak gstermitir.
Kaynar (2005: 178-179) da almasnda 1980in ortalarndan
itibaren sosyalizmi yeni araylar iine girmeye iten nedenlerin olduunu
ifade etmektedir. Bunun nedenlerine burada deinilmeyecek olmasna
karn, 1960lardan itibaren Sovyetler Birliinde uygulanmakta olan
sosyalizm anlayna ve uygulamalarna eletiriler getirildiini ve
1980lerde kapitalizmin ekil deitirmesiyle beraber, buna uyumlu
sosyalist politikalarn uygulanmasnn gerekliliine iaret edildiini ifade
etmektedir.
Bu balamda Sovyetler Birlii tarafndan uygulanan sosyalizmin,
daha balang aamasnda yanl temeller zerine kurulmasnn getirdii
sonularn, sosyalizmin kendini uluslararas sisteme gre yenilememesinin
veya baka bir deyile rekabet halinde olduu kapitalizme gre ekil
deitirmemesinin, dalmada etkili faktrler olduunu belirtebiliriz. Bu
artlar altnda; Shenmingin (2013: 123-127) almasnda k nedenleri
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 105

arasnda gsterilen ancak kendisinin katlmad duraan donmu

Stalinizm grnn doruluunu kabul etmek gerekmektedir.
Bu gr, rgt kuramlar ierisinde yer alan rgtsel ekoloji
kuram asndan da deerlendirmekte fayda vardr. rgtlerin ve rgtlerin
oluturduklar poplasyonlarn ve topluluklarn ak sistemler ierisinde
birbirleriyle etkileimli varlklar olduunu evrimsel srele aklamaya
alan kuramn, deiim ve uyum olmak zere iki nemli sonuca etki
ettii ifade edilmektedir (Yelolu, 2012: 189-192). Sovyetler Birliinde
Ekim devrimiyle bu deiim yaam ancak, uluslararas sistemdeki
dnme uyum salayamamtr.
Shenming (2013: 127), duraan donmu Stalinizm olarak
adlandrlan dalma gerekesinin anti tezi olarak, Deng Xiaoping10in tezini
ne srmektedir. Bu teze gre devletin baars doru bir rgtsel izgi
oluturmasna baldr. Bu kapsamda Deng Xiaopingin Eer inde iler
yanl giderse parti iinden kaynaklanacaktr tezinden yola kan Shenming
(2013: 128), Sovyetler Birliinin kne Komnist Partinin iinden
gelen hususlarn neden olduunu ifade etmektedir. Ancak bu tezini, partinin
mekanizmalarna deil de parti liderliinin Marksizmden sapmasna
balamas konuyu dar bir ereveye soktuuna iaret etmektedir. Bununla
beraber konunun liderler haricinde sadece Sovyet Komnist Partisi ile
badatrlmasnn da ayn kapsamda deerlendirilmesi gerektii
dnlmektedir.
Shenming (2013) tarafndan dalmann nedenleri arasnda
gsterilen, Komnist Parti liderlerinin etkisi genelde kabul gren bir
olgudur. Bununla balantl olarak; Lewinin (2011) almasnda da
mekanizmann ilemeyii ve brokrasinin altnda kalmas hususlar olduka
sk deinilen bir konudur. Purta (2005: 2) tarafndan bu durum u ekilde
zetlenmektedir:
1991de Sovyetler Birliinin dalmas
ncesinde, merkezin, yani Komnist Parti ile onun
saysz politika oluturan organlarnda temsil edilen
Sovyet devletinin kmesi geldi. Sovyet merkezin,
yani parti devletin dalmas sonucunda Sovyetler
Birlii dald.
Xiongcheng (2013: 199) tarafndan ise Komnist Partinin hatalarna
vurgu yaplm, bu hatalar; kat bir dn tarz ve dogmatizm, sol
ideolojinin ve bak alarnn uzun dnemli hkimiyeti, sosyalizme dair
eitli arpk ve net olmayan yaklamlar balklar altnda sralanmtr.
Bu kapsamda, almadan rnek olarak unlar gsterilebilir:
106 | pek

Tm dnya leinde insan uygarlnn olumlu rnlerini

iselletirmeyi baaramamas,
Yksek derecede merkeziyetilik,
Kiiye tapnma, otokratik davranlar ve mr boyu siyaset
uygulamas,
Kadrolarn atanmasndaki sorunlar,
Demokratik seim mekanizmalarnn kullanlmamas,
Yolsuzluk,
Halktan uzaklamalar,
Parti ii g mcadeleleri.
Bu hususlarla beraber Shenmingin (2013: 125), II. Dnya Sava
sresince merkezilemi ynetim sisteminin sava sonras dnemde yeniden
dzenlenerek reforma tabi tutulmamas, yeni dnemde sosyal demokrasinin
etkili biimde uygulanmamas ve hukuk sisteminde uygunsuzluklar
olduuna dair tespitleri sistemin ileyiindeki zaaflar gstermesi asndan
nemlidir. in Halk Cumhuriyetinin baars ise bu hususlar
uygulamasyla badatrlmaktadr.
Bu balamda bu ksma kadar Sovyetler Birliinde gerek sosyalizm
gerekse de ynetim sisteminde belirtilen hatalarn, dalmasnda etken
olarak gsterilen dier nedenlere temel tekil ettiini sylemek mmkndr.
Purtan almasnda dalma nedeni olarak gsterilen yaklamlar
ierisinden, bu kategoriye girenler u balklar altnda sralanabilir (2005: 3-
5):
Gorbaovun reformlarnn sorunlarn stesinden gelmesindeki
yetersizlii,
Glasnost ve Perestroyka politikalar sonucunda ortaya kan
blgesel egemenlik taleplerinin merkezin kontrolnn zayflamasna yol
amas,
Komnist Parti iindeki liderlik mcadelesinin merkezin
kontrol mekanizmasn zayflatmas, zellikle de Yeltsinin toplumlara
egemenlik vaatleri,
Gorbaova dzenlenen suikast giriiminin baarsz olmasnn
dalma srecini hzlandrmas,
mparatorluk kamburundan kurtulmak isteyen Rus siyasi
elitinin, mill devleti kurma istei.
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 107

Sovyet ynetim sistemindeki aksaklklar ve Komnist Partinin

dalma srecinde etkili olduunu belirttikten sonra; bu ksmda ekonomik
etkenler ele alnacaktr. Gnmzde ekonomik etkenlerin devletlerin ve
fertlerinin refah seviyesine ulamasndaki nemini yeniden belirtmeye gerek
yoktur. Ancak devletlerin kurduklar sistemlerle ekonomik hayata etkileri,
zerinde durulmas gereken bir konudur. Bu noktada konu Sovyetler Birlii
olunca, kurduu sosyalist sistemin ekonomi alandaki kendine has
zelliklerine deinmekte fayda vardr. zsoy (2006: 172) tarafndan bu
zellikler; piyasa kurallarnn tannmamas, arz ve talep glerinin gz ard
edilmesi, en nemlisi fertlerin teebbs hrriyetinin ortadan kaldrlmas,
ekonominin merkez planlamaya dayanmas ve devletin monopol durumu
olarak zetlenmektedir.
Ekonomik etkenler arasnda en nemlisi olarak gsterilen fertlerin
teebbs hrriyetinin ortadan kaldrlmas hususu, zsoy (2006: 172)
tarafndan ncelikle mteebbis kavramna aklk getirilerek
aklanmaya allmtr. Bu kapsamda mteebbis u ekilde
tanmlanmtr:
Emek, sermaye ve toprak gibi toplumun
ihtiya duyduu mal ve hizmetleri retmek amacyla
belli oranlarda bir araya getiren, yeni rn ve
retim teknikleri gelitiren; iin sonunda baars
kr ile dllendirilen, baarszlk halinde de iin
sonucuna katlanan kii.
Bu noktadan hareketle bir ekonominin ne kadar zengin olursa olsun
bu kaynaklar bir araya getirecek hr insanlarn teebbsleri bulunmazsa
ihtiya duyulacak mal ve ihtiyalarn retilemeyecei ifade edilmektedir. Bu
gerek Sovyetler Birlii asndan dnldnde; bu yetkinin insanlara
deil de sadece devlete tannm olmas aslnda sorunun temelini
yanstmaktadr. Devlet tarafndan oluturulmaya allan Sovyet nsan
gerekte bir makine ile edeer tutulmu, kendisine verilen ii yapmakla
grevli bir varlk gibi grlmtr. Bu da insanlarn sadece kendilerine
verilen grevleri yapmasna neden olmutur. Bunun dnda gerek yaplan
ie ballk anlamnda gerekse de daha iyi yapmak adna ie bir eyler
katlmamas, sadece verilen grev ve hedefe odaklanlmas, durumu daha
statikletirmitir. Bunun yanna devletin i hayat ve yaam standartlarn
daha da zorlatran uygulamalar, insanlarda bir eyler yapyormu gibi
grnme davranlarnn sergilenmesine yol amtr (zsoy, 2006: 172-
173). Bu durumun en gzel aklamas Siz bize der gibi yapyorsunuz, biz
de size alr gibi yapyoruz (Lewin, 2011: 400) ifadesiyle
aklanmaktadr. Bir bakma insanlar devlet tarafndan kendilerine verilen
108 | pek

plana uyuyor ve koyulan hedefleri gerekletiriyormuasna, cretlerini

almak iin birbirlerini kandrmaktadrlar (Ryapolov 1966: 121-122). Bu
durumu zsoy (2006, 173), Sovyet insan sonunda aldatan insana
dnmtr diyerek zetlemektedir. Ancak bu gerekler sistemin
kmesinden sonra ortaya kabilmitir.
Gnmzde devletin kurduu yapyla geleceine nasl etki ettiini
gsteren en nemli kaynaklardan biri olarak Acemolu ve Robinsonun
(2013) almasn gsterebiliriz. almada, devletin kurduu sistemle
ekonomik hayata etkileri detayl olarak incelenmitir. Bu balamda
devletlerin kapsaml veya smrc kurumlar oluturarak, toplum
hayatndan refahna kadar aslnda geleceklerine de yn izdii ifade
edilmektedir. Bir bakma devletlerin ekonomik baarsnn altnda kurduu
yapnn etkisine vurgu yaplmaktadr. Bu noktadan hareketle kapsaml
kurumlar; insanlar kabiliyetlerini en iyi kullanabilecei ekonomik alanda
giriimcilie tevik etmekte, zendirmekte, zel mlkiyeti gvence altna
almakta ve bunlar tarafsz bir kanun sistemiyle korumaktadr. Baka bir
deyile bunlarn korunacana dair devlete gven duyulmaktadr. Bu sayede
kapsaml kurumlar; ekonomik hareketlilii, verimlilii ve dolaysyla da
ekonomik refah arttrmaktadr. nsanlarn tevik edilmesiyle balayan bu
ekonomik hareketlilik; ayn zamanda devleti, ulam sisteminden dier
altyap imknlarnn salanmasna kadar birok alanda, kamu hizmetlerinin
dzen iinde yrtlmesi ve gelitirilmesi ynnde harekete gemeye
zorlamaktadr. Ksacas; devletin teviki ve korumas altnda; insanlarn
zgr teebbsleri ile devlet sistemi karlkl etkileim ierisine girmekte ve
geliim ynnde birbirlerini tetiklemektedirler. Smrc kurumlar ise
bunun tam tersi ynnde hareket etmektedir. Bu kurumlar; zel teebbse
imkn vermemekte, tm gc bir ynetim grubunun veya devletin tekelinde
toplamakta, baka bir ifadeyle merkezletirmekte, kazanmlarn ise toplum
zerinde elde ederek istedii alanda kullanmaktadr. Smrc kurumlarn
bu zelliklerine baktmzda Sovyet sistemi ile birebir rttn
sylemek doru olacaktr.
Ancak Stalin tarafndan dahi;
retimi den yerlere, geliimi desteklemek ad altnda
yiyecek yardm yaplmas,
Parasal tevik olmadan alaca dnlen insan modeli
zerine giriimlerde bulunulmas,
Eitlik tccarl sylemine eletiri getirilerek; deiik ilere
deiik cretler denmesi ve bonus sistemi kurulmas (Acemolu ve
Robinson, 2013: 129-130) gerekte ekonominin canlandrlmasnda insan
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 109

faktrnn harekete geirilmesi gerekliliini gstermesi asndan

nemlidir. Bu anlamda Batdan etkilenildiini de belirtmek yanl
olmayacaktr.
Ancak kurulan bonus sistemi ile insanlara ve sovhoz/kolhoz gibi
iletmelere belirli bir hedef koyulmas ve bu hedefin geilmesi durumunda
bonuslarla tevik anlay da olumlu sonular vermemitir. nk hedefi
srekli bytmek yerine, kk tutmak ve kk hedefleri baarmak daha
kolay olmaktadr. Bu durumda sahip olduu potansiyelden daha az bir
gayretle, hedeflenen standard gemi gibi gzkmek ve bonus almak daha
cazip gelmitir (Acemolu ve Robinson, 2013: 129-130). Aslnda kapsaml
kurumlarla, smrc kurumlarn fark bu noktada kmaktadr. Kapsaml
kurumlarda insan kendi kabiliyetlerine gre zgr iradesiyle alp
verimlilii arttrrken, smrc kurumlarda elde edilen kazanmlar devletin
veya bir grubun tekeline girince sistem tkanmaktadr. Bu noktada Sovyetler
Birliinde, zellikle de Stalin dneminde, elde edilen kazanmlarn
tamamyla ar sanayide kullanlmas yerine, topluma yanstlmasnn
olumlu bir gelime yaratmas daha muhtemeldir.
Sovyet sistemi, bonus sistemi yannda tam tersi yntemleri de
kullanmtr. rnein 1940 tarihli devamszlk yasas bunun gzel bir
rneini temsil etmektedir. Bu yasaya gre ite mazeretsiz olarak 20
dakikalk yokluk veya bo almann tespiti, 6 aylk alma cezas veya
%25 maa kesintisi olarak cezalandrlmtr. Bu balamda da Sovyetler
Birliinde 1940 - 1955 yllar arasnda 36 milyon insann ki, bu rakam
yetikin nfusun te birine denk gelmektedir, bu ve buna benzer sulardan
ceza ald ifade edilmektedir (Acemolu ve Robinson, 2013: 131).
Bu gerekler Sovyet Birliinin kendi kurduu sistem ile ekonomik
alana nasl tesir ettiinin ve bunun insanlara nasl yansdnn nemli
gstergeleridir. Bu balamda Sovyet ekonomi anlaynn, insanlar
tepkisizlie srkleyen bir yapy tevik ettiini belirtmek doru olacaktr.
Ekonomik alanla balantl olarak Sovyetler Birliinin ABD ile
girdii silahlanma yarnn da dalmasnda etkili olduunu belirtmek
gerekmektedir. Tarmdan alnan kt, byk kaynaklar gerektiren
silahlanmayla baa kamam, kaynaklar silahlanma yarnda harcanm ve
bir sre sonra bu yarta geri dlmtr (zsoy, 2006: 181).
Xiongcheng ise Sovyetler Birliinde sosyalist sistemin uyguland
70 yllk dnemde nemli ekonomik baarlar elde edildiini belirtmekte
ancak Komnist Parti tarafndan baz hatalarn da yapldna vurgu
yapmaktadr. Bu hatalar genel olarak unlardr (2013: 192):
110 | pek

Ekonomik sistemde reform yaplmamas ve sosyalizmin emek

katksna gre blm ilkesinin gerekletirilememesi,
Tarmn, hafif sanayinin ve hizmet sektrnn kk bir yer
kapsad ekonomik yapnn yeniden yaplandrlmamas,
Dnyadaki teknolojik gelimelerin takip edilmemesi, bu
alandaki almalarn somut ve gereki retici glere dntrlememi
olunmas,
Dnya ekonomisi iindeki rekabet gcn arttrmak yerine
lkenin toplam ulusal gcnn bymesine odaklanlmas,
Silahlanma yar ve dier lkelere verilen ekonomik
yardmlar.
u ana kadar deinilen nedenler, gerekte Sovyet sistemine vurgu
yapmaktadr. Ancak tm bu gelimelerin sonularnn, insana tesir ettiini
belirtmek gerekmektedir. Hangi sistem uygulanrsa uygulansn, ister
kapitalist isterse de sosyalist sistem olsun, bu etkinin gerekte var olduu
bilinmektedir. Sosyalist bir yazar olan Shenmingin (2013: 128) u ifadeleri,
sosyalist sistemde insann nemine iaret etmektedir:
Liderler ve ynetim sistemi arasndaki
diyalektik ilikiyi Marksizmin temel ilkelerinin bak
asndan tekrar ele aldmzda u sonular
olduka aktr: Bir ynetim sistemi insanlar
tarafndan ina edilir ve gelitirilir ve onlarla
srdrlr ve yeniletirilir.
Dolaysyla bu anlamda, bir ynetimi ve
sistemi belirleyen halktr - insanlardr -. Dengin
daha sonraki yllarda halk anahtardr,
belirleyicidir nermesinin nedeni budur.
Bu gereklikten hareketle sosyalist sistem genellemesi yapmak
yerine, Sovyetlerin uygulamaya koyduu ancak baarl olamad
sosyalizmde insana vurgu yapmak daha doru olacaktr. Bir nceki blmde
saysal verilerler ile belirginletirilmeye allan Sovyet toplumu ve
insannn yaam artlar ve standartlar, aslnda dalma srecine sessiz
kalmalarn aklamaktadr.
Sovyet insan yaratlmas ve mill kimlik bilincinin zayflatlmasna
ynelik politikalarn dalmada etken olduuna dair yaklamlarn (Purta,
2005: 3) znde de insan yatmaktadr. Milletler hapishanesi
tanmlamas da bu politikann bir rndr. almann banda da
belirtildii zere yz akn milleti barndran Sovyetler Birliinde,
sosyalizmde prensip olarak insanlarn eitlii kabul edilse de; mill kimlikler
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 111

birbirinden kesin hatlarla ayrlm, dil ve kltr gruplar arasndaki ksmi

farkllklar derinletirilmi, zellikle Trk kkenli topluluklar birbirlerine
tamamen yabanclatrlmak istenmi ve Ruslar dier milletlere stn
tutulmutur (zsoy, 2006: 182-183). Ahska Trkleri, Krm Tatarlar gibi
zorla yerinden edilen insanlarn yaadklarn ve altnda yatan nedenleri
dndmzde, Sovyetler Birliine balln derecesi de ortaya
kacaktr. Bu rnekleri eitim, dil, din ve kltrel konularda arttrmamza
vesile olacak birok kaynak ve aratrma vardr.

Sonu

almann birinci blmnde Sovyetler Birliinde insan yaamna

ilikin veriler, ikinci blmnde ise Sovyetler Birliinin dalma nedenleri
ele alnmtr.
almann birinci blmndeki veriler; Sovyetler Birliinde
insanlarn, devletin kurduu sistem altnda zor yaam koullarnda yaamak
zorunda kaldn gzler nne sermitir. Bununla beraber zorunlu glere
maruz kalan insanlarn yaadklar, gerek GULAGlarda gerekse de
iftliklerde zorla almak zorunda braklan insanlarn yaam artlar gibi
hususlar; devletleriyle bir daha olumlu bir ba kurmalarn mmkn
klmayacak niteliktedir.
almann ikinci blmne ilikin ise Sovyetler Birliinin
dalmasna neden olarak gsterilen faktrlerin her birinin belirli oranlarda
dalmaya etki ettii sylenebilir. Ancak bu nedenlerin oluumunun
temelinde neyin yer ald dikkate alndnda; nceliin ideolojinin veya
sistemin bekas ile Bat veya kapitalizmle rekabet olduu grlmektedir.
Bu ncelik ise insan faktrnn devlet sisteminde ve anlaynda geri
planda kalmasna yol amtr. Bu balamda toplum yoktu, sadece rejim
vard (Lewin, 2011: 342) formlyle zetlenebilecek olan Sovyet sistemi;
ideolojiye odaklanarak toplumu gz ard etmi, sanayisini gelitirmeyi her
eyin nnde grmtr. Dahas; kltrel farkllklarn ortak bir baa
dntrlmekten ok derinletirilmesi, insanlarn Sovyetler Birliine kar
ortak bir inan ve gven duygusu iinde olmamalarna yol amtr.
Her iki blmdeki sonular ele aldmzda; zor yaam koullar
altnda bulunan Sovyet insan, Sovyetler Birliinin dalmas karsnda
tepki gstermemitir. Bu tepkisizlik; Sovyetler Birliinin dalmasna bir
bakma onay nitelii tamtr.
Sonu olarak Sovyetler Birliinde insanlarn Siz bize der gibi
yapyorsunuz, biz de size alr gibi yapyoruz (Lewin, 2011:400) anlay,
112 | pek

1991in ortamnda insanlarn Siz bize deer veriyormu gibi yapyordunuz,

biz de size bu mr yeterli gryoruz dncesiyle son bulmutur.

Son Not

1. Bu aratrmada Moche Lewin tarafndan yaplan ve Soviet Century adl

eserinde yer alan verilere arlk verilecektir.
2. Belirtilen metin; Emma Goldmann Sovyetler Birliini terk ettikten hemen
sonra ve bu konudaki temel kitab olan My Dissillusionment In Russia adl
eserinden bir sene nce yazlm olmas nedenleriyle, Sovyetler Birlii hakknda
yazlm ilk radikal ve devrimci yaz olarak grlmektedir (Rocker, 2008: nsz).
3. zellikle Rusyada ocuklarn Durumu balkl blm rnek olarak
verilebilir.
4. Bu say, Sovyet nfusunun % 12sinden fazlasna denk gelmektedir.
5. Baz kaynaklarda kulak yerine gulak tabirinin kullanld grlmektedir.
Bu almada alnt yaplan metinler haricinde kulak tabiri kullanlmtr.
6. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Lewin, 2011: 78-80).
7. Soljjenitsinin GULAG Takmadalar kitab, GULAGlarla ilgili hususlar
asndan nemli bir eser olarak kabul edilmektedir.
8. Yksek Sovyetin 09 Ocak 1957 tarihli kararyla; ihanet gerekesiyle
yurtlarndan karlan uluslarn (een, ngu, Karaay, Balkar, Kalmk) yeniden
eski yurtlarna dnmelerine ve topraklarnn kendilerine verilmesi
kararlatrlmtr. Ancak Krm Tatarlar ve Ahska Trkleri bu kararn dna
tutulmutur (Purta, 2005: 29).
9. rnek olarak veriler; 1989 yl itibaryla evlerin % 85inde shhi tesisatn, %
80inde merkez stma sisteminin, % 76snda banyonun, % 77sinde doalgaz
vastasyla yemek piirme imknnn olduu gstermektedir.
10. 1982 - 1987 yllar arasnda in Komnist Partisi Bakan.

Kaynaka

Abdullayev, N. (2007). Rusyada sosyalizmin kurulma sorunsal veya sonun

balangcna bak. Uluslararas Hukuk ve Politika, 3, 11, 53-70.
Acemolu, D. ve Robinson, J.A. (2013). Why nations fail the origins of
power, prosperity and poverty. Great Britain: Profile Books.
Aydngn, . (2014). Srgn, vatana dn ve kltrel canlanma: Krm
Tatarlarnda kltrel melezlik. Journal of Black Sea Studies, 42, 53-
67.
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 113

Enyuan, W. (2013). Son dnemde Stalinin yeniden deerlendirilmesi

eilimi. inde L. Shenming/C. Kzlge (Ed.), (ev. D. Kzlge ve
A. Kymen), Sovyet Sosyalizmi ve Tarihin Dersleri 26.12.1991
19:32, Sovyet Sosyalizminin Dersleri Cilt I. stanbul: Canut
Yaynevi.
Goldman, E. (2008). Rus devriminin k nedenleri. Ankara: Dipnot
Yaynlar.
Hekimolu, F.S. (2012). Sovyetler Birlii dneminde Kazakistan. inde M.
S. Kafkasyal (Ed.), Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya,
10. Ankara Trkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk
Kazak niversitesi.
Purta, F. (2005). Rusya Federasyonu ekseninde Bamsz Devletler
Topluluu. Ankara: Bar Kitap Yaynevi.
Kharmukhanmedov, N. (2007). Stalin dnemindeki siyasi muhalifleri
tasfiye uygulamalar ve altrma kamplar. BLG / Trk Dnyas
Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar, 41, 155-174.
Lewin, M. (2011). Sovyet yzyl. (ev. Renan Akman, 3nc Bask).
stanbul: letiim Yaynlar.
Oyzerman, T. (2003). Marksizm ve topyaclk. Moscow: Progress Tradition
Yaynevi.
Oyzerman, T. (2005). Gzden geirmecilii (revizyonizmi) savunmak.
Moscow: The Canon Rehabilitation Yaynevi
zsoy, . (2006). Sovyet sisteminin knden tarihi ve evrensel dersler.
BLG/Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, Gz, 39,163-194.
Qinian, A. (2013). Bugnk Rusyada Marksist okullar. inde L.
Shenming/C. Kzlge (Ed.), (ev. D. Kzlge ve A. Kymen),
Sovyet Sosyalizmi ve Tarihin Dersleri 26.12.1991 19:32, Sovyet
Sosyalizminin Dersleri Cilt I. stanbul: Canut Yaynevi.
Rocker, R. (2008). nsz. inde Y. oar (Ed.), Rus Devriminin k
Nedenleri. Ankara: Dipnot Yaynlar.
Ryapolov, G. (1996). I was a Soviet manager. Harvard Business Review:
HBR, Vol. 44, 117-125.
Seferov, R. ve Ak, A. (2008). Sovyet dneminden gnmze Ahska
Trklerinin yaadklar corafyaya glerle birlikte genel bir bak.
Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 393-411.
114 | pek

Shenming, L. (2013). Sovyetler Birliinin dalmasnn en temel nedeni.

inde L. Shenming/C. Kzlge (Ed.), (ev. D. Kzlge ve A.
Kymen), Sovyet Sosyalizmi ve Tarihin Dersleri 26.12.1991 19:32,
Sovyet Sosyalizminin Dersleri Cilt I. stanbul: Canut Yaynevi.
Shuhua, Z. ve Haiyan X. (2013). Stalinin sosyalist toplum zerine teori ve
pratii zerine ortak aratrma. inde L. Shenming/C. Kzlge
(Ed.), (ev. D. Kzlge ve A. Kymen), Sovyet Sosyalizmi ve
Tarihin Dersleri 26.12.1991 19:32, Sovyet Sosyalizminin Dersleri
Cilt I. stanbul: Canut Yaynevi.
Turan, M. (2011). SSSCBde toprak mlkiyeti, Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, 66, 3, 307-332.
U.S. Bureau of the Census (1991). USA/USSR: Facts and Figures.
Washington: U.S. Government Printing Office.
Xincheng Z. (2013). Sovyetler Birliinin sosyalist modelinin zgn
nitelikleri ve dalmann nedenleri. inde L. Shenming/C. Kzlge
(Ed.), (ev. D. Kzlge ve A. Kymen), Sovyet Miras ve Sovyet
Sonras Rusyada Toplumsal Mcadeleler, Sovyet Sosyalizminin
Dersleri Cilt II. stanbul: Canut Yaynevi.
Xiongcheng, W. (2013). Sovyetler Birliinin dnmnn nedenleri ve bu
olaylardan karlacak dersler. inde L. Shenming/C. Kzlge (Ed.),
(ev. D. Kzlge ve A. Kymen), Sovyet Sosyalizmi ve Tarihin
Dersleri 26.12.1991 19:32, Sovyet Sosyalizminin Dersleri Cilt I.
stanbul: Canut Yaynevi.
Yelolu, H. O. (2012). rgtsel ekoloji. inde H.C. Szen ve N. Basm
(Der.). rgt Kuramlar, Beta Yaynlar, stanbul, 189-219.
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 115

Extended Summary

Causes of the Soviet Peoples Unresponsiveness against the

Collapse of the Soviet Union
Introduction

When the three basic elements of a state taken into account as a

human community, a country and a political management which is not
connected to any political authority over it (Pazarc, 2011: 140); its seen
that the human factor is of the basics of a state. In this respect; the impact
of the human emerges as an important subject in terms of explanation for
the collapse of the Soviet Union. However, why the Soviet people stayed
unresponsiveness to disintegration of the Soviet Union has remained an
unanswered question. In this context; how the reasons presented as the
causes of the Soviet Unions disintegration drag the people to be
unresponsiveness is discussed by evaluating together with the data on
human life in the study.

Data Related to Human Life in the Soviet Union,

When the data related to human life in the Soviet Union is evaluated,
it can be expressed that;
Stalin era and post Stalin era different from each other on
human values or the other aspects, but Stalin era showed its effects on the
post Stalin era.
Although the economy policies implemented together with the
revolution fulfilled a rapid growth in the industry, the collection of many
villagers in the state farms had led considerable deterioration of people's
living conditions. This situation on one side implies the development of
statistical data for the state, on the other side its caused the ties weakened
between the state and its people.
The people had been most affected from the rapid change of
the community. In this context; people were forced to work in harsh living
conditions together with a very different worker portrait drawn by the
socialism.
Rapid social structure change had brought many urbanization
problems. Urbanization, together with socio-cultural issues, became the
most complicated issue together with housing, unemployment, unqualified
employees and salary imbalance.
116 | pek

It can be stated that some positive improvements could be

drawn according to data related to 1970 - 1989 period. However; it can be
said that when the some criteria such as life expectancy, mortality rates,
economic indicators and socio-economic status of people taken
consideration living standards have stayed far behind the U.S..

The Causes of the Soviet Unions Disintegration

Implementation of the socialist system in the Soviet Union for the

first time constitutes the first leg of the criticism. Although the Marxisms
vision is that the replacement of capitalism with the socialism in historical
materialist development will first of all start from highly industrialized and
developed capitalist countries, attempting to create it in Russia, the
majority of public is peasant and has poor socio-economic conditions,
creates the basis of the issue (Abdullayev, 2007: 54-55). On this issue
Lewin (2011: 472) emphasized that community should have the means of
production under socialism, however he states that the bureaucracy have it.
From the point of Lewin (2011: 472), express that the Soviet system
definitely is not a socialist system.
Moreover; we can state that the results stem from the establishment
of socialism on the wrong basis from beginning, failure of the socialism to
renew itself according to the international system or in other words the
failure of formation itself according to capitalism are the main factors that
led the collapse. Additionally we can point out that these reasons constitute
the basis of the other reasons accepted in literature. These reasons can be
listed in following headings:
Inefficiency of the Gorbachevs reforms to overcome the
problems,
Territorial sovereignty demands which is emerged by the end
of the Glasnost and Perestroika policies,
Weakening the control mechanism of the center because of the
leadership struggle in the Communist Party,
Assassination attempt against Gorbachev,
Russian political elite who wants to establish the national state
(Purta, 2005: 3-5).
There is also the impact of economic factors in the process of
disintegration. From the economic perspective; it is generally accepted that
a country no matter how rich its economy cannot produce the goods and
services, unless it has free enterprise of the people who will bring the
resources together. When we evaluate that thesis for the Soviet Union; we
Savunma Bilimleri Dergisi, Mays 2015, 14 (1), 89-118. | 117

can state that the main issue is the authority of the state rather than the
people for producing. Furthermore; Soviet People who have been tried to
create by the state was considered equal to a machine and only responsible
for the duties which were given by the state (zsoy, 2006: 172-173). The
result of this approach can be summarized with the statement that "You
pretend as paying to us, we act as working to you" (Lewin, 2011: 400). In
connection with the economic situation; the arms race with the United States
should also be noted for the disintegration.
We can accept the other main factors that caused the disintegration
of Soviet Union as to the efforts to create Soviet people and policies aimed
at weakening of national identity awareness. More specifically although the
equivalence of people accepted in socialist theory; national identities
sharply separated from each other, linguistic and cultural differences
deepened between the groups, especially Turkish origin communities were
forced to alienate from each other and the Russians were seen superior to
other nations (zsoy, 2006: 182-183). For example; when we consider the
real reasons why the Ahiska Turks and the Crimean Tatars displaced by
force, we can make an assessment about the peoples adherence of the
Soviet Union. We can also find so many resources that will conduce to
increase in the realm of educational, religious and cultural aspects.

Conclusion

The data in the first part of the study reveals that Soviet people have
been forced to live in difficult living conditions under the system established
by the state. And also life experiences of these people who have been forced
to migration and forced to work in GULAG and state farms show that its
impossible to establish a tie with the state again.
Assessments in the second part of the study also show that all factors
have an influence on the collapse of the Soviet Union. However, the truth is
that Soviet people have been affected from all these factors. The Soviet
system which can be summarized as There was no community, there was
only regime (Lewin, 2011: 342) focused merely ideology by ignoring the
society and exerted all sources to the development of industry. Moreover;
the deepening of the cultural differences instead of establishing a common
tie destroyed the sense of loyalty of Soviet people against their state.
When we consider the results in both parts; Soviet people living
under difficult conditions showed no reaction against the dissolution of the
Soviet Union. This unresponsiveness means a kind of approval to the Soviet
Union's disintegration in a way.
118 | pek

As a result, the approach of You pretend as paying to us, we act as

working to you (Lewin, 2011: 400) ended by the approach of You
pretend as valuing us, we think this lifetime is enough for you.