Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi

46, 1 (2006) 109-136

ASKHYLOSUN PERSLER OYUNU VE TARH*

Christopher Pelling
eviren: Ayen Sina**

SALAMS SAVAI
Bizzat kendisi gibi savaa katlm olan insanlar iin yazan
Aiskhylosun, bilinen gerein ana hatlarnn veya izleyicisinin byk bir
ksmnn hatrlad kk ayrntlarn dna kmas mmkn deildi. Bu,
Aiskhylos ve izleyicisinin de iinde yer ald ve yakn ilgilerini samimiyetle
srdrdkleri yaanan gemile ilgili bir oyun idi ve bu nedenle oyunun
ortaya koyduu yakn gemiteki olaylarn tablosu gerek hayatta
yaananlarla tam olarak rtm olmaldr.
Bylece, Podlecki ve ou bilim adam Salamis Sava konusundaki
tartmalarna benzeri ilke anlatmlaryla balamlardr.1
Bu ilke aktr: Aiskhylos gerei bilen bir izleyicinin nnde tahrifat
yaptn belli etmekten kanamazd, eer buna kalksayd, bilim
adamlarnn bir ksm (Fornarann ortaya koyduu gibi) hareketi

*
Prof. Christopher Pellinge ait bu makale, Greek Tragedy and the Historian (Oxford:
Clarendon Press, 2001) adl kitapta Aeschylus Persae and History balyla 1-19 sayfalar
arasnda yaynlanmtr. Makale, Oxford University Pressin izniyle ngilizce aslndan
Trkeye evrilmitir.
**
Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi.
1
Podlecki (1966), 8-9; kr.131, Macandan alnt. Ayn biimde Goodwin (1882-3), 246;
Lattimore (1943), 87; Hammond (1956), 40; Broadhead (1960), 322; Fornara (1966), 51;
Kierdorf (1966), 64, 79-80; Frost (1980), 133-4; Morrison-Coates (1986), 58; Lazenby
(1988), 185. Kart, Hignett (1963), 222. Bu bilim adamlarnn karmlarndan bazlar kendi
nermeleriyle tuhaf bir biimde rtr. Bylece Podlecki (s.141) Skinnos yksn
Aiskhylosun yaratt dncesini destekler ve Fornara (aada n.31) Psyttaleia blmn
tarafl bir uydurma sayar.
110 Christopher Pelling

deerlendiremezdi.2 Ama buna inanmak biraz toyluk olur, nk bir kere

sava karmak bir itir. Sradan bir asker veya gemicinin canl kiisel anlar
olsa bile, tm savan gidiatyla ilgili ne kadar bilgisi olabilir ki? Fakat
burada nemli olan nokta yaptn inceden inceye ilenmi dramatik yaps ve
tarzdr. imdi tam karl olmasa da - bir sava filmi rneini ele alalm:
II. Dnya Savana katlan eski askerlerin, sekiz yl sonra sava ile ilgili
filmleri izlerken film yapmclarnn hatalarn grmemeleri mmkn
deildir: Emekli askerler her zaman duyarsz deillerdi, fakat doal olarak
sanatn gerein yalnzca bir uyarlamasn sunduunu biliyorlard.3
Aiskhylos da izleyici beklentileri ve baz genel ilkelere gre hazrlanm,
biem kazandrlm, inceden inceye ilenen bir tarih uyarlamas sunar.
nk Aiskhylos rneinde de, en azndan bu tr beklentilerin var
olduundan emin olabiliriz. Bu konuda biz, Phrynikhosun Miletosun
Yamalan ve Phoenissae4 eserlerine ilikin olarak ok az ey
syleyebiliriz, ancak bu eserler, baz benzerlikleri ve gelecek olan gsteren
ncllerin varln aka gstermektedir.
Bu geleneksel snrlar ve beklentileri yeniden ortaya karmak zor itir.
Biz bunlar kanlmaz bir ksr dng tehlikesiyle metnin kendisinden
karmak zorundayz. Herodotos bize az da olsa yardm edebilir, fakat ok
az. Herodotosun bizzat Aiskhylostan etkilenebilme olasl her zaman
vardr, ne olursa olsun o da phesiz malzemeyi kendi amalar
dorultusunda yeniden biimlendirmitir.5 Sanki bir sava filmindeki
gereklik unsurunu yalnzca metnin ieriindeki kantlara dayanarak
denemek ve ayrmlamak zorundaymz gibi bir durum ortaya kmaktadr
ki, bunu yapmann ne kadar zor olaca aka bellidir.
lkelerden biri, gvenilmez bir kuku terazisini iletmek olabilir.
Herhangi bir zel ayrntnn doru veya yanl olduundan emin olamayz,
fakat zel edebi amalara aka hizmet eden eler veya motifler
2
Fornara (1966), 51.
3
Burma demiryollarnda bir sava esiri olarak alm olan babam, 1957 yl yapm Kwai
Kprs filmine byk fke duyard. fkesinin nedeni filmin yanl olmas deildi, fakat
btn senaryonun hatal olmasyd, gerekte yaanm eylerin bir uyarlamas bile
olmamasyd. Babam iin bu filmin baarszlnn nedeni, gerek olmas bir yana, gerek
olaslna bile uzak olmas idi.
4
Miletosun Yamalan, kesin olmamakla birlikte .. 493/2 yllarna tarihlendirilir:
Herodotos 6. 21. 2. Phoenissae (Fenikeli Kadnlar): Varsaym Aiskhylos Persler. Kr.
Gnmzde Roisman (1988); Hall (1989), 62-9, 73; Rosenbloom (1993). Ben Persae ile ilgili
varsaymn hatal olduu dncesine ikna olmu deilim ve sz konusu oyun ayn yazarn
farkl bir eseri idi (bylece Lloyd-Jones (1990b), 234=(1966), 24; Taplin (1972), 68 n. 36 ve
(1977), 63 n. 2); ancak bu, bugnk durumu etkilemeyecekti.
5
Herodotusun Aiskhylos konusunda bildikleri: Kr. rnein, Lazenby (1988:185) hepsi
makul olmayan szl yanklar konusunda; en ak rnei Aiskhylosun Persler 728. dize,
Herodotosta 8. 68deki yansmadr. Herodotosun yeniden biimlendirmeleri: Olas rnekler
iin aada 3-8. sayfalar karlatrnz.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 111

bulduumuzda- sanatsal olarak ok uygun den eyler- abucak kuku

doar. imdi biz Aiskhylosun sunumu iin nemli olan iki kutbu, ilki
aydnlk-karanlk ve ikincisi kara-deniz kartln ele alalm.
ncelikle aydnlk-karanlk kartl. Burada geleneksel sava
sorunlarndan ne kadarnn afak skmeleri ve akam karanlklarna
odakland ilgi ekicidir. Skinnos elinde mesajyla ne zaman geldi?
Aiskhylosta karanlk kmeden nce (357), Herodotosta karanlk
ktkten sonra (8. 70, 75-76); bu ifadeler eitli grlere neden oldu.6
Ertesi gn afak skerken arpma balar; Aiskhylos Yunan gemilerinin
bizim nmzde nasl abucak belirdiini anlatr (398) ve ou yeniden
yaplandrma almalar iin sz konusu gemilerin nereden, hangi burnu
geip geldiklerini belirlemek yaamsal bir nem tamaktadr. Son olarak
Aiskhylos, sava ya da en azndan ldrme ksmn akam karanl kene
kadar devam ettirir (428). Bu durum baz yorumcularn ele almakta
zorlandklar bir dier ayrntdr.7
Dikkatimizi oyunda sk sk tekrarlanan gndz ve gece, karanlk ve
aydnlk imgelemelerine ynlendirdiimizde konular daha iyi akla
kavuur: Bu konu en iyi Kakridis tarafndan irdelenmitir.8 Aiskhylos
anlatm dzenlemek iin gece ve gndz ayrmn kullanr ve birinden
dierine geiler kuvvetle vurgulanr (355-360, 364-367, 376-379, 382-405,
422-430). Yunanllarn eylemleri iin ve umut ve zaferi artrma amacyla
gndz ve aydnlk seilirken, Persler karanlkta hareket ederler. Bu da
karanln sinsilik ve hile ile, aydnln ise aklkla ilintilendirildii ikinci
ve ok doal bir kartlkla birleir. Herodotos da bu tr benzeri kartlklara
duyarl ise de onlar tamamen ayn biimde gstermez. Herodotos,
Yunanllarn gndzle Perslerin ise geceyle ortaklklarn ortaya koymaz ve
onun imgeleminde gece yalnzca dzen ve hileyi nitelendirmekle kalmaz,9
ayn zamanda Yunanllarn gnlk etkinliklerini vurgulayan gergin ve bir
trl sonuca balanamayan tartmalarnn da altn izer (Her. 8. 56-64, 70-
72).
(1) Skinnos, Aiskhylosta gecenin kara glgeleri dtnde gelir
(355): O, burada bir Yunan, bir dir. Plutharkhos, Skinnosu
Persli bir sava tutsa yapar (Themistokles, 12.4), fakat bu kukulu gelenek

6
Kr. rnein Hammond (1956), 51; Hignett (1963), 403-4; Burn (1984), 450; Lazenby
(1988), 170 ve (1993), 170-1.
7
Kr. Hignett (1963), 231, ve almalar buradan alntlanmtr.
8
(1975), zellikle 147.
9
Bu durum, Herodotosun 8. 76daki Perslerin gece yars denize aldn esas alan
kurgusal dncenin cesaretini kracak kadar gze arpcdr. Bu gizli hazrlklarn doruk
noktasdr ve gece yars da bu i iin en uygun zamandr. Bilim adamlar bunu harfiyen kabul
eder: Kr. Hammond (1956), 43 n.41 ve 52; Lazenby (1988), 171. Burn (1984: 450 ve 452
n.3) ok daha fazla ihtiyatldr.
112 Christopher Pelling

Aiskhylosun zamanna kadar geriye gitse bile, Yunanl ve Persli arasndaki

kartln bylesine kuvvetle vurguland bu oyunda, Skinnosun neden
Yunanl olmas gerektiini bir kii kolayca grebilir.10 Skinnos, bir Yunanl
olarak doallkla aydnlkta hareket eder. Fakat alacakaranlk, cesaret isteyen
kirli ve karanlk iler iin en uygun zamandr.11 Skinnos, sinsi ve onursuz
Yunanllarn dalmasnn gecenin koyu karanlnda gerekleeceini vaat
eder ve bu ii bozmak iin Perslere sessiz ve gizlice hareket etmelerini
nerir, ama gerekte gece iinde ok farkl karanlk eylem barndrmaktadr,
bu da Yunan hilelerinden biridir ve olaylarn ak tersine dner. Aydnlkta
yaplacak bir grev ve karanlk iin (yanltc) bir vaat: Bunlar tpk
Herodotostaki bir gece grevine ilikin tablonun12 tarihinin anlatmyla
rtmesinde olduu gibi, Aiskhylosun hayal gcnn vermek istedii
eylerdir. Her iki uyarlama da fazlasyla uygundur, ama tarihi hangisine
gvenecek olursa olsun acelecilik etmi olur.
(2) Sonra, afak vakti (382-405; ev. G. D. Kalyoncu, 1968)
Gece boyunca herkes uzun sava teknelerine bindirildi ve kendi
safnda almak iin yerini yelken at her biri. Sabaha dek
filo komutanlar tm kuvvetlerini seyir zere
tuttular. Byle geti gece, Yunan ordusu 385
gizlice kamak iin bir k yapmadan.
Fakat beyaz kheylanlaryla gn
yeryzn parlak klara boarken,
birdenbire trkye benzer
bir seslenitir ykseldi Yunanldan 390
ve yankland bu ses kayalkl adadan.
Umutlarnda aldanan barbarlar korkuya dt.
Deildi bu ar kap kurtulmak iin
pek yrekle dvmek iin
atlan sava naralaryd bunlar. 395
Borazan sesleriyle ordu alevlendi

10
Kr. Kakridis (1975), 153 n. 27, ve sava esirleri konusunda Frost (1980), 143-4. Herodotos
(8.75,1)deki Themistoklesin ocuklarnn eitmeni ve adamlarndan biri ifadesiyle (onun
daha sonraki Thespia yurtta oluunu bununla uzlatrmak zor olmasna karn) Skinnosun
bir kle olduunu mantiken ima eder. Aiskhylos, zgr/kle kartlnn gl bir ekilde
vurguland bir oyun iersine bu tr bir uyarlamay bir kez daha yerletiremeyecektir (kr.
zellikle 402-5).
11
Kr. Vidal-Naquet (1986a). Bl.5.
12
Herodotosun anlatmna gre, bir aldatma eylemi (Hem Yunanllar hem de Kserksesi
aldatan Themistokles tarafndan tasarlanm olarak) ve bylece devam edip Yunanllarn
gergin tartmalarn boa karan bir eylem olarak Skinnosun grevi dorudan doruya gece
gereklemitir.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 113

krekleri bir dzenle alp derin sulara

yle bir hmla kp grndler
sa kanatlar nde dzenle, arkadan
btn donanma ilerledi ve o an yaman bir nara 400
iitildi: leri Yunan evlatlar!
Savunun yurdu, kurtarn ocuklarnz, karlarnz,
Tanrlarn kutlu andalarn, babalarnzn emanetlerini;
kurtarn mezarlarn atalarnzn.
Analarnz sizi bugn iin dourdu. 405
Bylece, Aiskhylosun 398. dizesinde Yunan gemilerinin gn
aarrken abucak nmzde belirmesinden sz ediliyor:
13 . Bazlar, bunu gzlerden uzakta demir atm Yunan
gemilerini gstermek iin ele almlardr ve gemilerin grnmeyen bir burun
ya da bir dierinin arkasndan ortaya kmas konusunda eitli kurgulamalar
vardr. Bu, Hammond tarafndan esas can alc nokta olarak ne
srlmtr (1956: 46 ve n.50).14 Ne var ki bu, kukusuz, afak skerken
gelien olaylarn betimlemesinin bir parasdr ve karanlktan hzla kp
gelen ve gn zerlerine derken dehet saan gemilerin Aiskhylosun
betimlemesinde zaten olmaynn bir nedeni de bulunmamaktadr.15
Muhtemelen gemileri grnr klan hareketten ok kt. u harika mzikal
eyleme dikkat edin: (388. dizede Perslerde aknlk yaratan ilk ey) ses ile
balyor, sonra 395. dizede sessizlii takiben borazan sesleriyle atee
verme ki bu arpc ifade 364. dizedeki gne nn yakcln alp
ykseltir ve son olarak da gnein douuyla beliren grnt vardr. Bu, her
eyi mmkn klan afak vaktinin, (387) grmek iin gerekli
aydnl ile gerekten bir halka oluturmaktadr. Bir kez daha her ey
fazlasyla yerli yerindedir: Gn Yunanllarn gndr ve onlar da gn
yakalamak iin orada hazrdrlar. Yine bir kez daha Themistoklesin (83)
yreklendirmesiyle, afak sktkten bir sre sonra Yunanllar denize
gnderen Herodotos ile rtmeyen ifade bulunmaktadr.16 Bir kez daha
gryoruz ki, tarihsel olula ilgili her tr anlamlandrma ya da sonu
karma ok gvenilmez olacaktr.

13
Veya, belki daha uygundur: West (1990b), 84.
14
Kr. Goodwin (1906:78), Prichett tarafndan desteklenerek son derece nemli bir nokta
olarak aktarlr (1956), 258; Broadhead (1960), 333-4; Kierdorf (1966),69;G.Roux (1974),76,
82-3; Burn (1984), 456-7;Morrison-Coates (1986), 59.
15
Bylece Wheeler (1902:137-8)da, Yunanllarn nceden, alacakaranlk kmesiyle
gizlendikleri konusunu tartr.
16
Gece grdmz gibi, (yukarda 2 ve 3. sayfalarda) Herodotosta Yunanllar iin
kararszlk zamandr ve afak skmeden nce harekete gemelerine uygun zaman deildir;
Themistoklesin yreklendirici szleri, kesin aklamas uygundur (83. 1-2)de olduu gibi,
nazik biimde snrlandrlm olarak gndz harekete gemeyi hazr duruma dntrr.
114 Christopher Pelling

(3) Sonu olarak, izleyen alacakaranlkta olanlar (422-428):

Kargaa iinde barbar donanmas alakrek kamaya balad.
Bu srada Yunanllar ton bal avlar gibi,
ya da aa tutulmu av silkelercesine
ellerine geirdikleri krk kreklerle, enkaz paralaryla 425
vuruyor, bellerini kryorlard. Birbirine karan bartlar,
lklar tutmutu ak denizi, ta kara gece
gzlerden gizleyinceye dek her eyi.
Bylece gecenin kara gz gr gizleyinceye kadar ldrme ve
feryat etme devam eder (428) tmcesi son derece kartlk tayan bir
ifadedir, nk gz karanlktan ok, doal olarak grme ve
aydnlkla ilikilidir. Yine de bu kartlk anlamldr, yani bu gz kurtarc
ve aydnlatc olan eleri iaret etmektedir, gece bu kez Perslere gnl ac
bir yardm olarak kagelir. Onlar yirmi drt saat nce bu unsuru ele
geirmilerdi, ama imdi her ey ok farkl. Bu cesaretli anlatmda eitli
sesleri belirten kelimeler yine ne kar: Burada ses, 427. dizedeki gecenin
gznn tad feryatlar ve atlarn sesidir. Bylece, afak vaktinde
olduu gibi, gn batmnda da ses ve n karlkl oyunu hissedilir ve
baka bir halka daha tamamlanr. Biz arpmalarn gerekten btn gn
srd karmnda bulunabilir miyiz?17 Bu kesinlikle Aiskhylosun
betimlemesidir, fakat yine her eyin fazlasyla uyumlu olduu18 bu durumda
tarihi kendini rahat hissedemeyecektir.
Kukusuz, aydnlk-karanlk kartl bu blmle snrl deildir.
Strymon rma (Makedonyada bugnk adyla Struma) zerinde birka
durumun ilgin misillemesi sz konusudur. Burada gne , kaan
Perslerin geii srasnda nehrin buzunu eriterek yine Yunanllarn yardmna
komaktadr (495-507): Bunun tarihilerin ok ciddiye aldklar bir blm
olmad aktr,19 fakat aydnlk ve karanln buna benzer artrc bir rol
oynad daha nceki olaymz zerine tarihsel sonular dayandrmak pek
de gvenilir deildir. Bu tr yorumlar yapmas iin ozana olanak tanyan
baz zgrlklerin var olduunu varsayyoruz. Bundan baka, ayrntlarn
sanatsal yorumunun tarihsel olanndan daha uygun grlmesi de byk
bir olaslktr.
Bu konuda baz itirazlar olabilir: Edebi metinler okanlamldr
(polysemik) ve bu nedenle onlar farkl yaklamlarla ele almak olasdr.
Niin ayrntlar hem tarihsel hem de dramatik olarak etkili olmasn ki?

17
rnein Hignett (1963), 231; G. Roux (1974), 87 ve 89; ve Lazenby (1993), 195.
18
Aklmzdan karmamalyz ki ( beni de J. Mossman uyard) btn gn savamak
destandan bildiimiz bir kalptr. Kr. l. 2. 385, 11. 279, 17. 384, 18. 209, 18. 453, 19. 168.
19
Kr. Broodhead (1960), 138; Hignett (1963), 268.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 115

Perikles ile Kleon veya Perikles ile Alkibiadesin kartlk ve benzerliklerini

karlatrmas gibi, bunlarn tarihsel kiiler ve tarihsel olaylar olduunu
yadsmadan anlatt geni apl etki yaratmlarn Thukydidese
braktmz varsayabiliriz. Burada tahrifat yapmadan, yalnzca tarihsel
olarak doru olan eyleri kullanarak ayn eyi neden Aiskhylos yapyor
olmasn? Edebi ve tarihsel yaklamlar arasndaki ayrm ok belirsiz ve
kaygan deil midir?
Bu bir dereceye kadar inandrcdr, fakat hangi yargnn yanl olduu
sonucuna kesinlikle varamayz. rnein Skinnosu ve onun grevinin
zamanlamasn ele alalm: Grdmz gibi, Herodotos onu kendi amalar
iin geri planda brakm da olabilir. Bu konuda syleyebileceimiz tek ey,
yazarlardan birinin yalan sylemesi durumunda bunun bizi kzdrmamas
veya artmamas gerektiidir. Fakat tarihi iin bunun yanl olduundan
emin olamayz ifadesi doal olarak yeterli deildir. Nasl ki, bir sava
filminin benimsedii ve yeniden ekillendirdii veriler, olaylar iin bir kant
oluturmuyorsa, bu da salam bir kant olamaz. Bunlarn incelikli
uydurmalar olabilecei olasl kuvvetle ortaya kar kmaz phe ar
basar ki, ite o zaman bu verileri bir kenara brakmalyz.
Biz imdi ikinci kartlk olan kara ve denizi ele alalm. Persler doal
bir kara gcdr. Adlarnn anld yerlerde okular ve svariler
anlamna gelen - ve - kelimeleriyle bunun alt izilmektedir.20 Daha
oyunun banda (70-71) ima edilen ve boyunduruk imgesinin yinelenmesiyle
alt izilen bu durum, Hellespontosu (anakkale Boaz) boyunduruk
altna almak kavramna da yanstlmtr.21 Perslerin doal hilesi, denizi
karaya dntrmek suretiyle iki ktay birletirmektir. Burada biz Herodotos
ile benzerlii ve ayrca kartl da gzlemlemeliyiz. Herodotosta asl konu
Kserksesin karay denize (Athos Da) ve denizi de karaya (Hellespontos)
evirmeye alt iin doa koullar gereiyle daha ayrntl bir biimde
yzlemesidir.22 Aiskhylosta sz edilen Athos deil, Hellespontostur:
nk Kserkses doal ve karada yerleik otoritesini inat deniz zerinde
geniletmeye ve doann ayrd iki kara parasn birletirmeye
almaktadr. Oyunun parodos blmnde denizle ilgili dnceler koroda
huzursuzluk ve endie yaratr, nitekim byle hissetmekte de ok

20
- (ok): 26, 30, 55, 86; sonra 147, 278, 556, 926; ch. Hall (1989), 85-6. - (at): 26,
29, 32, 97; sonra 126, 302, 996.
21
Hellespontos: 70-2, 131, 722, 736, kr, 744-50, 798-9. Daha genel olarak: Yunanistana
boyunduruk vurma, 50 ve Atossann dndeki yaygn imge 181-99, zellikle 191 ve 196;
felakete srkleyen egemenlik boyunduruu, 594; yok edilen evlilik partnerlerinin
boyunduruu, 137 ve 542. Cf. Fowler /1967), 3-5; Anderson (1972), 167-8; Taplin (1977),
78; Paduano (1978), 46-9, 80-1, 99; Goldhill (1988), 191; Fisher (1992), 257.
22
Aiskhylos ile karlatrma iin Pelling (1991), 136-9, zellikle 138 n. 73; Aiskylosun
Athosa younlama nedenleri iin, Kitto (1966: 101-2).
116 Christopher Pelling

hakldrlar.23 Sonra 235-245. dizelerin yer ald nl blmde Atinann

hoplit* gcn vurgulamalarndan dolay bir ironi vardr: Bu da, onlarn
bak alarnda biraz deime olduunu gsteren durumlardan biridir.24
imdi deniz sava onlar tamamen ortadan kaldrmaktadr. Perslerin ayrt
edici zellii olan okuluklar da ie yaramaz (278). Sonu olarak onlar
sudan km balklar gibi (424-428), gerek amaca hizmet etmeyen deniz
ara gereleriyle ldrlrler.
Asl savata Perslerin denizcilikte beceriksiz olduklarn aka grrz,
bu da Aiskhylosun hareketi engelleyici boazlar belirgin bir biimde
iliyor olmasna aklk kazandrabilir. Herodotos, boazlarn topografyasn
ve bylesine dar bir tiyatro sahnesinde savan skk durumunu son
derece mkemmel biimde vurgulamaktadr.25 Fakat Aiskhylosta skma
(413), byk lde Pers gemilerinin birbirlerine arpmalarnn bir sonucu
olarak ozann vurgulad dzensizlik ve karkln bileenidir ve snrl
alan nemli bir rol oynuyormu gibi grnmez, nk Yunan gemilerinin d
saha evresinde dolanacak mekan bulunmaktadr (417-418).26 Gerekte bu,
deniz adamlar tarafndan ustalkla yenilgiye uratlan kaba saba kara
adamlarnn bilindik elikisidir ve Yunanllar, esas olarak Kserksesin
Persler iin planlad kuatma taktiinin bir eidini gerekletirebilirlerdi
(368).27 Burada dar geitlere gemileri ekmekle ilgili bir sorunla da
karlalmaz: Suyun destei yoktur. Aiskhylosta, Herodotosunkinden
olduka farkl bir anlatm, yalnzca Yunan gemilerinin ilerleyiini
gryoruz. Byle bir durumda doal olarak, zgrlk iin yaplan bu savaa

23
Kr. 93-100 (bunun el yazmalarnda olduu gibi 89-92den sonraya m yoksa 107-14den
sonraya m yerletirieceini karlatrnz O. Mller ile birlikte); 115-18 her durumda
endieyi srdrmektedir; 13-19 ayn biimde Hellespontos hakkndaki dnceleri izler. Kr.
Hall (1989), 85 ve ok daha genel olarak Anderson (1972), 171-2; Meier (1993), 64, 67, 73-5.
*
Hoplit: Ordunun zn oluturan ar silahl piyadeler.
24
Bu, Atina ideolojisi iin hoplit savann sreen nemi ve Pers okular ile bir ztln
yerindeliini inkar etmek deildir. Burada hl hem kralie hem de koronun beklentileri ile
abucak ortaya kan gereklik arasnda bir gerilim vardr; nasl ki kralienin Pers akl ekibi,
sayca okluk ve zenginliin Atina askeri gc karsnda anahtar olmas gerektiini tahmin
ediyorsa, bylece koro da kralieye ancak, gemiten zellikle de Marathondaki hoplit
savandan alnan tahminlerle karlk verebiliyor (kr.244). Sonu, kesin rol oynayan
hoplitlerden ziyade gemilerden beklenilmemektedir ve 235. dizeden sonra gelen tahmini
bolua (Pagein denemesi) naves habent satis validas (yeteri kadar gl bir donanmaya
sahipler) satr boyunca bir ek ilave etmek kt bir yntemdir.
25
8.60b, Artemision ve Thermopylai savalarndaki stratejinin daha baarl biimde yeniden
sahnelenmesi (7. 175-6, 211.2).
26
Lazenby (1988: 182-3;1993:192) tarafndan pheli grlmtr.
27
Lazenby (1988:175) tarafndan dikkat ekilen bu tersine evirme, 368. dizedeki
Aiskhylosun dil seimini aklayabilir. Bilim adamlar balangtaki embere almann
sersemletmeyi planladn sk sk dnmlerdir: kr, rnein Goodwin (1882-3), 248;
Broadhead (1960), 329; Marg (1962), 116-7; G. Roux (1974), 63-4; Lazenby (1988), 171 ve
(1993), 174-5.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 117

esin kayna olmas nedeniyle (402-405) Aiskhylosun konuya ilikin

vurgusuna uygun dmektedir ve aslna baklacak olursa Perslerin sabahn
ilk saatlerindeki korkusuna (391) ve Yunanllarn duyduklar gvene ilikin
olarak (394) yazar, Yunanllarn gururla ve korku salacak biimde
ilerlemelerini ister, tpk Herodotosun kurnaz Themistoklesin
dzenbazln betimlemek istemesi gibi. Fakat yine hangi betimlemenin
daha tarihsel olabileceini sylememiz olas deildir. Herodotosun hareket
etmeyi engelleyici boazlar betimlemesinin, ncelik verdii konulara uygun
dt de sylenebilir, nk Yunanistann hem deniz hem kara zorlu
corafi koullar ilerleyen Persleri yenmek iin tuzak kurar.28 Yine iki
yazarn kendilerine zg geni sunumlarna uygun den anlatmlar vardr.
rnein Aiskhylosta Perslerin denizcilik alanndaki beceriksizlikleriyle,
Herodotostaki topran dmanl gibi yine, bunlardan hangisinin doru
hangisinin yanl olduunu sylemek zordur.
Kara - deniz kartlnn, Psyttaleia adas29 sorunu ve bu adann
atmada oynad rol gz nne alndnda konusuyla ilintili olduu
grlmektedir. Aiskhylos bu sreci olduka ayrntl biimde ele alr (447-
464) ve Yunan kuvvetlerinin oluumu konusunda Herodotostan ayrlr.
Aiskhylos (456-457) deniz atmasndaki grevlerini yerine getirdikten
sonra hoplit zrh giyen bir kuvvete yer verirken Herodotos (8.95) ayr bir
piyade birliinin varlndan sz eder: Adamlar denizciydiler.30 Yine,
gncel tartmalarda, Psyttaleia adasnda birliklerin banda Aristeidesin
(Aiskylosta Themistoklesin ad anlmad gibi, Aristeidesin de ad
anlmaz) olduunu zellikle vurgulayan kiiler tarafndan bu konu zerinde
olduka ok durulmaktadr. Aratrmaclarn merak ettii, bunun 472deki
politik ekimeye bir katks olup olmayacadr. (Eer olsa bile, bunun ne
tr bir katk olduunu tam olarak anlamak zordur. Aiskhylos, Psyttaleia
adasn abartl bir biimde sergiledii iin Aristeides ve hoplit taraftar ya da
bunu bir deniz birlii tarafndan kazanlan ana atmaya bir ek olarak
vurgulad iin Themistokles ve donanma taraftar olabilir miydi?).31

28
Pelling (1991), 136-9. Herodotosun dar boazlara yapt vurgu Thukydidesin zamannda
da geerliydi (Thukydides I.74.3), ama bu Herodotosun otoritesinden dolay olabilirdi; kr.
Hornblower (1991: 119; 1992: 146), doru olarak Thukydidesin izleyicilerinin Herodotos
tarz zmlemeleri bilmelerini beklediini vurgular.
29
Adann kimlii sorunu burada ele alnan hususlar etkilemez. Bu konu hakknda kr.
zellikle Wallace (1969).
30
Fornara (1966), 52:kr. zellikle Broadhead (1960), 331-2; Hignett (1963), 237-8; Lazenby
(1993), 195.
31
Hignett (1963:238), Salanitro (1965), Burn (1984: 467) ve Masaracchia (1977:194)
hepsinde Aristeidesi veya hoplitleri ven Aiskhylos var; Fornara (1966) bu eylemin hayali
olduunu, uydurmann asl amacnn hoplit tarafl olduunu ve Aiskhylosun metninin de
daha az maksatl bir deiiklik gsterdiini dnr ( 52 n.7, kr. Loraux (1986a), 161).
Melchinger (1979: 19) oyunu hem Themistokles hem de Aristidese kar tarafsz olmaya
118 Christopher Pelling

Bunlarn hepsi yanl alglanm gibi grnmektedir. Aiskhylosun

Psyttaleiay sunumu nceden grdklerimize uygundur. Bu ayr ve bilindik
bir hoplit arpmas deildir, fakat Atinal gemiciler, bundan krk dize
nceki denizci meslektalarnn olduu kadar aresiz olan Pers soylularn
kuatmak iin denizden geliyorlar: Onlar tpk boazdaki gemiler gibi (458.
dizedeki , kr. 418. dizedeki ) kuatlrlar.
Bu, deniz felaketi kara gcn yok etti (728)32 ibaresinin genel
gerekliini nceden bildirir ve biz burada bunu ak ve canl bir biimde
grrz. Kara arpmas denizdeki edeerini tekrar canlandrr, fakat her
eyi deniz balatr. Persler sonunda kendi glerini oluturan okularn
oklarna bile maruz kalmak suretiyle kendi oyunlaryla yenilirler, nk
yaylardan kan oklarn kurbanlar olurlar .... (460-
461).33 Aiskhylosun buna bu kadar ok nem vermesinin nedeni
anlalabilir, nk burada lenler Pers soylulardr. Bu lmler, kralie ve
koroyu derin bir acyla sarsacaktr ve de anlatmn sonuna zellikle
uygundur: Bu ayrca, Perslere kendi sava oyunlaryla bylesine stn
gelindiini hatrlatmaktadr- fakat bu ancak en sonda ve ancak deniz sava
byle bir yol izledii iindir. O nedenle bu, denizcilerin denizden ve deniz
savandan gelmesine ok uygundur. Bu deniz sahasnn, kara sahasna nasl
tecavz ettiini somut ifadelerle yakalamaktadr ve bu da ok etkili bir
biimde yaplmtr. Konu tarih olunca, Psyttaleia adasnn hibir rol
oynamamas garip olurdu, ya da en azndan bylesine esasl bir kukunun
deer lmz deitirmesi gerekirdi, ama ayrntlar sz konusu olduunda
bunlar tam olarak kim anlatabilir ki?
POLTKA
Tarihsel kant aray u ana kadar yanltc olmutur. 480 ylndan
oyunun oynand 472 ylna doru gidip oyunun kendi zamannn siyasal
deiikliklerine k tutup tutmadn sorgularsak konular daha kolay
anlalmaz m?
Biz yine, baz tartmalar uygun ekilde bir araya toplayan
Podleckinin sunumundan balayabiliriz.34 472 ylnda Themistoklesin ba
beladayd: Buras kronolojinin karmak sorunlarn tartma yeri deildir,
ama yle grnyor ki, 471/0 yl ya ostrakismos ya da srgn edildii olay

abalama olarak grr. Podlecki (1966: 24-5), Kitto (1966: 89-90) ve Saidin (1993b) biraz
daha duyarl yorumlar vardr.
32
Kr. Kierdorf (1966), 71; Said (1993b) burada kara ve deniz konusunun nemini ne
karr.
33
Kr. Said (1993b), 68. Fornara (1966:52 n.7) bu okularn muhafazakarlarn hoplitleriyle
ilgili Aiskhylosdaki deiimi yansttn dnr.
34
Podlecki (1966), 8-26, Loraux tarafndan (1986a), 161 ve (byk lde) Euben tarafndan
(1986a) izlenmitir.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 119

iin tarih olmutur.35 Gen Periklesin khoregosluunu stlendii ve

yreklendirdii oyun (Podleckinin syledii gibi) o nedenle Salamis
zaferini destekleme jesti olarak grlmelidir.36 Podlecki, bunu tarihsel
ideolojilerin atmasna balar: Hangi sava daha nemli idi, Salamis mi
yoksa Marathon mu? Kimon ve Muhafazakarlar hoplit zaferi olan
Marathona ok nem verdiler ve trieremeslerde krek eken sradan
insanlarn zaferi olan Demokratlarn Salamis zaferini kmseye
altlar. Bu ideoiojik savalar sava kesinlikle Platonda (Yasalar 4.706b-
c) izleyebileceimiz bir eydir, ne var ki, neredeyse yz yl ncesine ait
grler iin Platonun iyi bir kant olup olamayaca sorunu vardr.
Podleckinin iddiasna gre, Persler oyununda Marathon ve gerekten
Plataia savalarnn bu kadar az yer almasnn nedeni budur. Yine
Podleckiye gre, bu oniallarn oyunda ileni biimini de etkilemektedir:
Oyunda oniallarn Kserksesin yannda grnmeleri adeta kmsenir ve
Podlecki bunu, Themistoklesin oniallar defalarca uyararak Kserksesin
davasndan vazgeirip, kendi tarafna ekme giriimleriyle
ilikilendirmektedir.
Burada yaplmas gereken bir zmleme vardr. nceki ilkelerimizden
bazlarn buna da uygulayabiliriz: Bir konu ya da ana fikir dramatik
ifadelerle mkemmel bir biimde iyi aklanrken siyasal bir yn belirlemede
ok dikkatli olmalyz. rnein, Marathon ve Plataiai37 savalarn
kmseme, Aiskylosun bizzat kendisinin iinde yer almad bir ortama
Kserkses araclyla el atmas daha ok kara ve deniz konusunun devam
gibi grnr; rneklerin her biriyle ilgili bakaca nedenler vardr. Marathon
sava ile ilgili olarak Aiskhylosun Kserksesin dncesizce atlganl ile
Dariusun ngrl liderlii arasndaki elikiyi ileyi biimini
anmsamalyz.38 Dariusun baarsz Yunan macerasnn ok fazla
anmsan bu elikiyi bulandracakt. Palataiaia gelince (816-822), ift
doruk noktas yerine, tek bir doruk noktas bulunmasnn hakl dramatik
nedenleri vardr:39 Biz, Shakespearein Anthonius ve Kleopatra adl
oyunundaki Aktium ve Aleksandria savalarn karlatrabiliriz. Burada
Aktium kesinlikle aa konumdayken Aleksandria doruk noktasndadr. Ya
oniallar? Herhangi bir gre dayal olarak Aiskhylos, doal kleler ve
doal zgrler biiminde Dou ile Batnn kuvvetli ve ekici elikisini
gelitiriyor. Okuyucular Aiskhylosun, Yunan ve teki arasndaki bu
salam ayrm ne kadar nitelendirdii veya kuramad konusunda farkl
dnebilirler, fakat ayrmn en azndan balangta kuvvetli olduuna
35
Gomme (1956), 400-1;Cawkwell (1970), 47; Frost (1980), 189-90.
36
Kr. Dodds (1973), 49 n. I = (1960), 22 n. I.
37
Bu demek deildir ki, Plataia btn bunlar kadar nemsizdir: kr. Kitto (1966), 83, 102-4.
38
zellikle, 555-7, 653-7, ve 854-907; Dariusun kendi eletirel tavr bununla uyumludur,
rnein 719-25, 744-50, ve 781. Kr. Aada 14-15. sayfalar.
39
Kr. Lattimore (1958), 30-1 n. 4; Kierdorf (1966), 71.
120 Christopher Pelling

oniallarn Perslerin tarafnda bulunmalarnn rahatszlk yaratan bir

bulandrma olacana kuku yoktur. Periklesin Khoregos olarak rolnn,
oyunun vurgularyla herhangi bir ilikisinin olduundan da emin olamayz.
Khoregoslarn oyunun politik yapsn zorla kabul ettirdiklerini varsaymak
acelecilik olur.40 Gen Periklesin, 472 ylnda Themistoklesi desteklemek
iin tiyatrodaki bu grevi arzu edilebilir ya da akllca yol diye stlendiini
dnmek daha bir acelecilik olur ve de byle yaparak Atina politikasn ok
basite indirgemi oluruz.
472 ylnda Themistoklesin bann dertte olmas ideolojik savalar
sava grne uygun debilmektedir. Ama burada yine kukular doar.
Bu kukuyu Themistoklesin adnn nlendirilmeyii dourur. Goldhill41
tarafndan ortaya atlan gre gre, bunun nl bir kiiden ziyade, polisin
(kent-devleti) zaferi olmas gerektiini savunan sivil ideolojinin bir
aklamas olduunu sylemek olasdr, ama bu yalnzca Aiskhylosun
kompozisyonu sorunu deil, ayn zamanda oyunun da kabul grmesi
sorunuydu, nk izleyiciler bunu, bir btn olarak kentten ok kiiye yol
gsteren biri hakknda yorum olarak almaya hazrlanmamaktadr. Ve
Aiskhylos, adn nlendirmeksizin bile olsa, 480 ylna ait ykdeki zellikle
Themistoklese ilikin paralara daha fazla dikkat ekmeyi baarabilirdi: lk
planda bir donanma ina edilmesi,42 dalmay nlemedeki rol, ilk Skinnos
mesaj dndaki kurnazla dayal oyunun yinelenmesi ve hepsinden
nemlisi de dar boazda arpma. Eer bu, byk ahsiyetin kurtarc
becerilerini izleyiciye aktarmas yoluysa, kukusuz bunun ok garip bir yol
olduu kesindir.43
Peki bu savalarn ideolojik sava mdr? Bununla ilgili kantlar pek
azdr. Sanki Kimon, Marathon ile ilgili ok ey yapyormu gibi grnr:44
Kimonun utku kazanm Miltiadesin olu olduu bilindiinde bu hi de
40
Kr. Rosenbloom (1993), 169 n. 32. Themistokles 476 ylnda, Phrynikosun Phoenissae
adl oyununun khoregosluunu yaptysa bile (kr. Plut. Them. 5.5, ama anlamdrma
kesinlikten baka bir eydir), bu oyunun politik yaps hakknda hibir ey bilmiyoruz: kr.
Roisman (1988).
41
(1988), 192-3;kr. Ayrca Euben (1986a), 366-7.Burada geree benzeyen dramatik bir
ifade olabilir: Persli haberci Yunan tarafnda olup bitenlerin ayrntlarn bilemez. Bununla
beraber, Aiskhylos Themistokles hakknda bir eyler bilen bir Persli yaratmay isteseydi bunu
yapabilirdi, (en ak biimde ilk Skinnos mesajyla ilgili anlatmda, (355-60), burada
... Yunanl bir adam) doaldr ki, Themistoklesten ok Skinnos olmaldr:
Yukarda sayfa 3.
42
Gerekten, 240da gm ocaklarndan sz edilmesi, ilgili metin donanma hakknda suskun
olsa bile (kr. yukarda not 24), Themistoklesin donanma yapmndaki roln anmsatabilir
(kr. Herodotos 7.144): Bunun iin Broadhead (1960), 92. Fakat Goldhillin (1988) altn
izdii gibi, tm vurgu nde gelen herhangi bir kii zerine deil, Atinal topluluk zerine
yaplmaktadr: kr. zellikle dize 242.
43
Farkl bir gr iin, Sommerstein (aada), s.69, 73.
44
Kr. zellikle Amandry (1960).
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 121

artc deildir ve bunu daha yaygn bir ideolojik yaplandrmayla

ilikilendirmek iin de bir neden yoktur. Savalarn sava konusundaki
kantlarn ou sanat eserlerinden ve zellikle Pausaniasn 460 ylnda ina
edilen Poikile Stoasn* (I. 15.1) (grlebildii kadaryla) betimlemesinden
gelir.45 Pausanias, Poikile Stoasnn drt sahnesini yle sralar: Argos
Oinoida Atinal piyadeler ile Lakedaimoniallar arasnda yaplan bir sava,
Theseusun Amazonlara kar sava, Kassandra ile onu karan Aias zerine
odakl Troia savandan bir sahne ve Marathon sava. Bu sahnelerin
seimini hoplit yanls Kimonun ideolojisiyle aklayanlar iin burada yine
de bir sorun vardr. 462-461 yllarnda Argos ile yaplan nl ittifak
izlenecek olursa, 460l veya 450li yllarn sonunda yaplan bir sava Oinoi
ile ilikilendirmek doaldr46 ve bu da byk bir demokratik baar olmaldr.
O halde biz, Larouxun, znde Kimon yanls ve muhafazakar olan bir
sanat eserini Demokratlarn kendilerine mal ettiklerini ve kendilerine ait yeni
bir zafere eklediklerini varsayan kurgusu zorlamadr47 ve bu savalarn
sava konusuyla ilgili en iyi kant bile tam olarak uygun olmayan bir ey
olarak ortaya kar. Stoada Salamis savann yer almamas gerekten
dikkate deerdir, ama burada yine geerli sanatsal nedenler olabilir. Stoa,
kahramanlk andan o ana kadar Atinallarn ard arkas kesilmeyen
baarlarn yanstyor grnr48 ve yeni yaplan hoplit savalar uzak
gemite yaplan kara savalarn yanstmak iin gerekli arpmalard ve
deniz savalarn en azndan baka sahnelere stn olabilecek insan
ayrntlaryla birlikte baarl sanat eserlerine yanstmak her ne olursa olsun
zor itir. Bundan dolay sanatsal tutarllkla ilgili nedenler Stoada Salamis
savann ve Persler oyununda Marathon savann bulunmayn
aklamaya yeterlidir. Tahminde bulunmak iin baka bir hibir ey
gerekmez ve bandan beri hem Marathon hem de Salamisin partizan

*
Poikile Stoas: Atina agorasnda duvarlar resimlerle kapl galeri.
45
Son zamanlarda bulunan kalntlar iin, geleneksel tarihi destekler olarak, kr. Shear (1984),
5-19; (hepsi ikna edici olmayan) etrafl tartmalar iin Castriota (1992), zellikle 76-89, 127-
33.
46
Kr. zellikle Meiggs (1972), 96-7 ve 469-72; Andrewes (1975); ve ksaca, Badian (1988),
311-12 (1993, 97-9. Castriotann da izledii Francis-Vickers (1985a, 1985b), (1992) 78-9 ve
260-1in tartmalarna gre, bu Oinoi gerekten de Marathon yaknlarndaki ky idi ve
Pausanias tarafndan yanl yorumlanm olarak ikinci bir Marathon-sahnesini temsil etti.
Jeffery (1965) de mitik gemie ait olduunu kabul ettii iin bu sava Pausaniasn yanl
aktardna inand. Stier (1934) bunun Oinophyta sava olduunu kabul etti; Pausaniasn
Argos Oinoi kentini tanmlamas u halde bir kez daha bir yanllk olacaktr. Btn bu
grlere bizim yegane kantmz aklanmas g hata olarak kalmaldr ve bu metodolojik
olarak tatmin edici deildir.
47
Loraux (1986a), 61-4 ve 372 n. 281-2, geni lde Meiggs (1972), 96, 469-72i izler.
48
imdi yeni fragmanlardan grebildiimize gre, daha ziyade, Simonides Plataiay-bir
baka kara savadr- Troia savan artran biimde anlattndan dolay: kr. Parsons
(1992), 32-3; West (1993), 6.
122 Christopher Pelling

ideoloji malzemesi deil, tm Atinallar heyecanlandran Panathenik*

konular olduklarna inanabiliriz.
Belki biz Persler oyunundan tm ada ilgiyi uzaklatrmamalyz,
fakat farkl bir ynden bakmak akla daha yatkndr. Pers lkesi l bir sorun
deildi: Perslerin Eurymedon seferi iin yaptklar hazrlklar daha 470li
yllarn sonunda zaten balyordu49 ve Atinallar da bunu sezinliyorlard.
Eer byle ise, zellikle Darius halkn Yunanistan zerine bakaca saldrlar
aleyhinde uyardnda (790-2) Yunanllarn anlarndaki Pers saldrlar
konusunda kesinlikle canl bir konu gibi grnm olabilirdi: Bu durum
belki de izleyicinin oyuna ilgisini younlatrmak amacyla
gerekletirilmitir.50 Eer byle ise bu, kendine zg olaylara gnderme
yapmaya deil, genel bir arka plana dayanmaktadr. ada bir ses
yansmasdr, daha fazlas deil. Ve biz bunun aslnda ne kadar az ey
sylediinin farknda olmalyz. rnein, bu konuyla ilgili belirgin bir yazar
duruunu ayrt etmek zordur. Yazar, Atinallar tehlikeler konusunda eyleme
gemeye kkrtarak tehlikelere kar uyank olmaya m davet ediyor? Pek
ok nokta, Atinallarn gururlandrc zgrlk geleneine hitap ederken
(zellikle 402-5. dizelerde denizcilerin savaa katlrken attklar zgrlk
naralar gibi) kesinlikle militarist ve ilham verici grlebilir. Oyun,
Atinallarn baary besleyen ve Perslerin onlar anlamakta zorlandklar
karakter zelliklerini anmsatr.51 Aristophanesin Kurbaalar adl eserinde
Atinallara dmanlarn nasl yeneceklerini rettiini (1026-7) syleyen
Aiskhylosun konu olarak niin Persleri semi olduu anlalabilir. Ama
bu durumda, Pers imparatorluunun son dnemlerdeki iktidar zayflna
ilikin belirgin birka ipucunun bulunmas daha artcdr: 52 Bunlar, sekiz
yl nceki Yunan zaferindeki kararll vurgularken herhangi bir tehdidi en
aza indirgemi gibi grnecekti. Oyunu, morali bozulmu bir dmana kar
baka bir ulusal mcadeleyi kkrtr biimde, ar milliyeti diye ele almak
hi de kolay deildir. Perslere (hatta oyunun sonunda parampara olan
Kserksese) duyulan acma -kibirli saldrganlk yznden baa gelecek
tanrsal cezann evrensel bir rneine dikkat ekme- gibi durumlar yazarn

*
Panathenik: Peisistratos dneminde Atinada her drt ylda bir kutlanan byk enlie ait.
49
Cawkwell (1970) zellikle 47-9 byle dnr; kr.Avery (1964), 173, 182-4. Bu,
Eurymedon savan (Pamphylia blgesinde, bugnk Kpray) 460l yllarn ilk yarsna
tarihlendirilmesini varsayar, fakat bu olduka makuldr; kr. son zamanlarda Hornblower
(1991), 153; Badian (1987), 2-8= (1993), 2-12; (1988), 292 n. 6= (1993), 203 n. 6.
50
Sourvinou-Inwood (1989) konunun sinemayla ilgili benzerliine dikkat eker: Bkz.
Aada sayfa 228-9.
51
Kr. Yukarda, dn. 24.
52
zellikle 584-97. dizelerde, 880-902. dizelerdeki adalar listesi de fikir vericidir. zleyicinin
bilecei gibi, bu adalar 480den hemen sonra zgrlklerine kavuacaklardr. Kr. Broadhead
(1960), 220 n.2; Podlecki (1966), 17-8; Gagarin (1976), 32.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 123

sava rtkanl yapmadn gsterir.53 Bu tarzn ada bir yanksn

bulabilirsek eer bu konunun izleyiciye neden gzel, canl ve etkileyici
geldiinin nedenini de kolaylkla bulabiliriz. Bununla beraber zaten efsane
konusuna dnmeye balayan ve (en azndan Plataiai sava rneinde)
Simonidesin Homeros kahramanl tarznda betimleyebildii byk
zaferleri izleyen bir on yldan daha az bir zamanda konunun canllndan
kuku duyan bambaka bir eletirmen olacakt.54 Byle bir yank bizi ileri
gtrmez.
DEOLOJ VE ULUSA ZG KALIPLAMI DAVRANI
BMLER
Tarihinin gerekten ok ilgin bulaca konulara, halk ve ulusal
ideoloji meselelerine daha geni deindii iin oyunun final sahneleri ve
onun izleyiciler zerinde brakt etki konusunda sylenecek ok ey vardr.
Edith Hall,55 bu oyundaki Persli tekinin sunumunu ok geni kapsaml
olarak ve ustalkl biimde ne karmaktadr. Yunanllar ve zellikle de
Atinallar gibi olmayan Persler gaddar ve zalimlemi, nfusu kalabalk,
varlkl, materyalist, lks dkn, kaba, kyl, hiyerarik kurallara dkn
ve zgrle duyarsz insanlardr: Yunan ve barbarn yaplar, her zamanki
gibi birbirine karmaktadr. Ve yine her zaman olduu gibi, bu gibi yaplar
Biz ve Onlar ile Kendi ve teki biiminde basit bir kutuplamay
gerek sanmakla balyor. Ancak, yalnzca Perslerin karakterleriyle dolu bir
oyunun sergilenmesinde isel bir paradoks vardr. Karakterlerinden
bazlaryla duygusal bir ba kurulmakszn herhangi bir oyunun ilerlemesi
olduka nadirdir.56 Karakterler, zellikle de felaketlere tepki veren Persler
oyunundaki karakterler, izleyiciyi duygusal baa ortakla, hatta
zdelemeye davet edebilir; fakat Yunanllardan ok farkl olan Perslerin,
bu tr herhangi bir duygusal katlm reddettikleri grlecektir.57
Bu ikilemi fark etmek nemlidir. Onun Kendi ve teki ayrm
arasndaki gl kutuplamay ne kadar niteledii hatta ne kadar kuramad

53
Bylece Melchinger (1979: 35-6, 39)in oyunu Atina yaylmaclna kar bir uyar olarak
kabul etmesinin bir nedeni vard. Ama bu da ilenmemitir. Kr. Gagarin (1976), 53; Hall
(1989), 72.
54
Yukarda dn. 48. Eer Simonides .. 468/7 ylnda ld ise (Marm. Par. 73), iirin yazl
Persler oyunundan ok uzun zaman sonra olamaz ve pekala daha nce olabilir.
55
(1989), 56-100.
56
Kr. zellikle Heath (1987: zellikle de 90-8), bir karakterden baka bir karaktere kayabilen
bir odak fikrini gelitirir. Healtn snflamas dierinden ok, bir karaktere sempatinin
duygusal izini tar; bu snflama, Genettein odaklatrmayla ilikin anlatmbilimsel
snflamasndan ayrmlanmaldr: Genettein bu snflamas olaylara bir karakterin gzyle
bakldnda, daha ok kavramakla ilgili bir ba kurma sorunu olduu grlr. Paduano
(1978: zellikle 20-1, 27-8) Genettein snflamalarn Persler oyununa apak uygulama
giriimini temsil eder.
57
Kr. Paduano (1978), zellikle 9-13, 66-7.
124 Christopher Pelling

da baka bir sorundur. Burada eletirmenler birbirlerinden farkl

dnecektir ve farkllklar onlarn zellikle final sahnesindeki perian
Kserksese ynelik tepkilerinde belirginleecektir.58 Kimileri nefret edilen
bir dmann kibrinin yok edilmesi ve hezimetiyle sevinip elenen Atinallar
iin bu durumu bir Schadenfreude* olarak kabul etmilerdir; Kserksesin
kendi szleriyle bize elem, keder; dmanlarmza kvan ifadesi bu
yaklam iin bir zdeyi olarak kullanlabilir. Byle eletirmenler,
Atinallarn genel ac ve keder odandan ve de bu acy ilerine
gmmelerinden bylesine farkl olan Kserksesin yasnn bencilce ve ar
olduunu doru bir biimde vurgulayabiliyor.59 Bu, bir atn dokunakl ve
dnmeye yneltici tek trajik rnei olamazd.60 Bu gre gre, izleyici
Kserksesin atnn doal olarak getirecei sempatiyi ona gstermeyi
reddeder ve Kendi, teki snflamalar bir biimde gl ve net kalr.
Fakat, Kserksese felaketinin byklyle yzletii iin bir sempati
uyandrmtr diye bakmak daha bir moda olmutur. Bu ikinci gre gre,
lklarn burada bir erkek tarafndan atld yolundaki ok nemli farkllk
deimeyip kalsa bile, Kserksesin lklar ile Yunanllarn zel
kayplarnn yas arasndaki biimsel benzerlikler nispeten vurgulanabilir.61
zleyici, Yunan yaantsndan bildiimiz cenazelerdeki buna benzer
lklar hala duyacaktr: Acnn evrensel olduu, darmadan bir Perslinin
darmadan bir Yunanldan bu denli farkl olmad dncesi uzakta
aranmamaldr.
kinci gr gnmzn ince duyarllna daha yakndr, fakat burada
bizim kendi alglama szgelerimiz bizi kolayca ayartabilir. Eer izleyici
bizim istediimiz ynde tepki verirse oyun metninin gereini yerine
getirdiini ne srmek ok kolaydr (o zaman sz konusu olan oyunda
yazl okuyucunun konumasdr). II. Dnya Savana katlan kuaklarn
eski dmanlarna kar kin duygularnn deitiini grebildiimiz kiisel
deneyimlere karn, bir izleyici sanki tek bir btn olarak tepki verecekmi
gibi konumak da kolaydr. Goldhillin akla yatkn biimde iaret ettii gibi,
58
Kr.Paduano (1978), 12,15-16da ve zellikle Hall (1989), 70-2deki grlerin zetleri.
Hall, (83-4. sayfalarda) Kserksesin duygusallnn u noktada olduu grn kabul eder,
ama bir yorumu tek yanl da olsa dlayan gerekten trajik bir strab benimser (100.
sayfa).
*
Bakalarnn bana gelen felaketlerden sevin duymak.
59
Kr. Hall (1989), 83-4; Holst-Warhaft (1992), 130-3. Atinann halka ait mezar yaztlar
konusunda bkz, bu kitabn aada 229-33. sayfalarndaki sonu ksm.
60
Kr. zellikle Foley (1993), ve bkz, aada 230-3. sayfalar.
61
Kr. Alexiou (1974), 13, 83-4, 134-8, 151; Benedetto (1978), 29; Holst-Warhaft (1992),
133. Hall (1989: 83-4) tragedyann baka yerlerindeki atlarla benzerlik (kr, onun eserindeki
sayfa 119, 131-3) ve bu atlarn bir erkek tarafndan yapld yolundaki nemli farkllk
konusunda yorumda bulunur: Holst-Warhafda loc. cit. byle yorumlar. Baka trajik atlarla
benzerlikler iin kr. Reiner (1938), 27-8 n. 5; savata lenler iin halka ve kiiye zel atlar
arasndaki farkllklar iin kr. Sourvinou-Inwood (1995), 191-5.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 125

eletirmenler oyuna ok deiik biimlerde tepki gsterdikleri iin, oyunun

sergilenmesine eitli tepkiler gsterildiini de hayal etmek hi zor
deildir.62 Dariusun ruhunun sahnede grnmesi gibi ilk olarak daha az
duygusal ustalkl sahneyi gz nnde tutarsak bu meseleler daha belirgin
biimde aa kacaktr.
Pers varsaymlarnn Yunanllarnkinden uzaklamas baz alardan
burada en keskin noktasndadr. Dariusa, koro araclyla gl kletic*
elerle dolu bir yakarla yalvarlmaktadr. nsani ve tanrsal olan eyler
arasndaki snrlarn belirsizliinden ne gibi rtk ifadeler kabilecei ucu
ak bir sorundur: rnein, izleyiciler (veya onlarn bir ksm) bunu Pers
saldrsnn aceleci dncesizlii, kibri ve sonuncu baarszlnn
muhtemel bir aklamas olarak m dneceklerdi? zleyiciler, bu durumun
Yunan dininin uyulmas gereken kurallarndan uzaklatnn63 ve iki dnya
arasnda farkllnn ok gl olduunun ayrmna varacaklard. Dariusun
syledii szler Perslerin bilinen tanmlayc zelliklerini bir kez daha aka
dile getirir: En azndan kafalarnn zenginlik ve refah konularyla dolu
olduunu (751-2, 826, 842). Fakat Dariusun Kserksesin giriimine
gsterdii tepkilerin dorudan doal Yunan varsaymlarna dayandn da
grmeliyiz.64 Kserkses bir aptald (, 719), gl bir tanrsal ruh
olmal onun akln byle elen hatta ldrtan ( , 725), fakat
tanrlar insanlara kendilerinin bizzat tercih ettikleri yolda yardm ederler
(740-2). Kserkses, gen bir insann acelecilii ve dncesizliine sahip bir
genti (744, 780). Onu lml biri olarak tanrlar alt edebileceini
dnmeye sevk eden ey bir zihin bulankldr (749-50). Tanrlarn
kehanetlerine sayg duymak gerekir (800-2). imdi ordunun geri kalan,
kendilerinin ve Kserksesin kibrinin (hybris) ve tanrtanmaz dncelerinin
(808), ama zellikle de Yunan tapnaklarn yakp ykmalarnn bedelini
deyecektir (809-15). Dnce ve isteklerinin kendine zg snrlar
olduunu kabul etmede ahlk insanlar iin gereklilik olacaktr. (
, bir lml kudreti stnde iler iin
hayaller kurmamal 820). Bu, Zeus tarafndan denetlenen (827) gurur

62
(1988), 192;Kr.Goldhill (1990a), 115.
*
Bir kiinin yardma gelmesi iin bir tanrya yakarmas.
63
Tanrsal bir varlk olarak Darius hakknda kr. Hall (1989), 89-93. Taplin (1977:115),
Perslerin Dariusa tanrsal olarak bakmalarnn barbarca kfr ya da salt douya zg bir
renk saylamayacan iaret eder, nk izleyici de bu durumu kabul etmek zorundadr. Bu
durumu kabul etmeye, yakarnn ie yaramas ve Dariusun grnmesi anlamnda, Evet:
Mesele kozmolojik bir etkililik deildir. Buraya kadar izleyiciler sahnede grdkleri sarayn
dnce dnyasna girer. Fakat onlar bunu insani ve tanrsal arasndaki normal, rahatlatc ve
dzenli bir snr gr olarak benimseme anlamnda kabul etmeyeceklerdi. Melchinger
(1979: 23) Dariusun statsn, Yunan kahramanlar-kltnde stn tutulan statyle
benzetirirken yanl yol izlemektedir.
64
Doru olarak byle dnen Hall (1989), 70; bkz Fisher (1992), 258-63.
126 Christopher Pelling

(hybris), gaflet (ate) ve ykm dngsdr (821-2). Dariusun szlerinin

kusursuz nitelii Kserksesin ahmakl ve cezas zerinde yapt
yorumlarla snrl deildir: Baka yerde Darius, bir Yunanl gibi de dnr.
Dariusun szcklerinin kar konulmazl da yine bizzat kendisinin bu
yorumlaryla snrl deildir: nsan yaam hassas bir meseledir (705-7);
ulusunun istikrarna ( ) ynelik olas tehditleri dnd zaman
Dariusun dncesi hemen devletinin bana gelen felaketi renmeye
dner (715, kr. 682).65 Burada zellikle Perslere zg hibir ey yoktur,
rnein Kserksesin davranlarnda Pers yaylmaclnn geni bir
rneinin yattn gsterecek hibir ey yoktur. Bu, Herodotosun Kserkses
sunumuyla ak bir kartlk oluturur.66 Aiskylosun Dariusu, Kserksesin
Hellespontosa boyunduruk vurmu olmasna hayret eder (723); oysa
Herodotos Dariusun Danubeyi (Tuna nehri) boyunduruk altna almak
amacyla yola ktnda olduu gibi (4. 89, 97 vd), Trakya (stanbul)
Boazna boyunduruk vurann da bizzat kendisi olduunu syler (4. 83, 85).
Bu, Herodotosun baba ile oul arasnda karakterleri asndan olmasa da,
en azndan eylemleri asndan devamllk olduunu ustaca ima etmenin
yollarndan biridir. Ama Aiskhylosun Dariusu, Kserkesin kendi
ncllerinden, zellikle de Dariusun kendisinden ne kadar farkl olduunu
vurgular (759-86): Kserksesin saldrganl, burada Perslerin ulusal bir
oyunundan ok, bir sapknlk, bir akl hastal olarak grlr ve Darius
kendini bu durumdan ayr tutar.
Bylece, Dariusun yaradltan gelen, ldkten sonra da devam eden
tanrsal varl, Yunan dncesine aykr olsa da, konumalar iinde
izleyicilerin kendilerine mal edebilecekleri pek ok ey vardr. Bizim
paradoksumuzun her iki kolu da gerekte etkindir: zleyici Yunan ve Barbar
dnyas arasndaki ayrmn farkndadr, ayn zamanda bir Persli karakter bile
Yunan izleyicisinin paylaabildii anlay ve tepkileri ifade edebilir, onlarn
oda gibi hizmette bulunabilir ve bu anlay ve tepkiler de ulusal snrlar
ama olarak grlebilir.
Bu durum final sahneleri iin baz ipular verir. Bir kez daha,
Kserksesin Yunanllktan uzak olduu aktr: Bu, Yunan halknn atndan
baka bir eydir. Ayn zamanda onun lklar Dariusun szleri gibi,
izleyicinin frlatp atamayaca veya alay edemeyecei eler ierir, bununla
birlikte bu kez bu eler paylalan ussal bir manzarayla daha az, fakat
ulusal snrlar aan darmadan bir hayat ve strap dolu ac ile daha ok
ilgilidir. Oyun, Perslerin felaketini tanrlarn evrensel dzeninin nne

65
Kr. Vidal-Naquet, aada s. 114.
66
Kr. Kierdorf (1966), 60-2; Paduano (1978), 25, 91; Said (1981); Hall (1989), 71;
Rosenbloom (1993), 190; Meier (1993), 72-3.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 127

kapsaml bir zemine yerletirmektedir.67 Kserkses haddini at, insanln

unuttu ve mahvoldu. Kserkses ve Pers lkesinin bana bunlarn niin ve
neden geldiinin insani sebepleri bulunmaktadr. Oyun yine de, herhangi bir
insana veya ulusa herhangi bir zamanda ac verebilecek eyin kozmik bir
modelini yanstr (oyunu, grdmz gibi, zayf dm bir dmana kar
Atinann saldrganl iin bir mazeret tasarlam olarak yorumlamann
zorluk nedenlerinden biri de budur).68 Kserkses ac eken insanln tipik bir
rnei olan sradan insan olarak pek grlemeyecei gibi, sradan bir
Yunanl olarak daha az ele alnabilir. Onun nitelikleri, izleyicinin
deerlendirme ve yarglama ltlerinden hem ok uzak hem de ok ayr bir
yerdedir. Aslnda, Kserksesin ncllerinden farkl oluunun bir sonucu, onu
Pers lkesine zg olmayan ve Yunanlnn kendini bilme ve kendine hakim
olma zelliinin kart kii olarak daha da belirgin klmaktadr. Fakat onun
kaderi, yine insani bir durum gsterebilmekte ve izleyicinin kendinin olarak
benimseyebildii insani bir incinebilirlie rnek oluturabilmektedir. Yunan
kentleri de, felaket getiren saldrlara teslimiyet gstermekle tannmt, yle
ki kendi kendini ykc ar gven duygusunun daha az gsterili biimleri
kiisel yaamda bile yinelenebilirdi. Bu anlamda, Kserksesin ykm, bir
bireyinki gibi deil, izleyiciyi empati kurmaya davet eden sradan bir insann
ykm gibi grlebilir. Aristotelesin Poetikasndaki ifadeyle, burada
korku olabilir, yani Kserksesin kaderinin onlarn balarna gelebilecek bir
ey iin rnek oluturmas korkusu.69
Bununla beraber, Aristotelesin (Poet. 1449b27 vd) trajik deneyimin
gerekleriyle ilintilendirdii acma, merhamet duygusu nedir? Bu daha da
karmaktr. Acma duygusu iin bilindik nkoullar ksmen vardr, ama
yalnzca ksmen. Yunan acma duygusu, bir kez daha benim de bama
gelebilir duygusu ou kez geni kapsaml kendine ynelme esini
ierir,70 Korku ve acmann Yunan dncesinde birbirleriyle bylesine

67
Bunun hakknda kr. zellikle Winnington-Ingram (1973)=(1983), 1-15, ve Paduano
(1978), 71-84 ve insani ve tanrsal paralarn birbirleriyle dm olmas hakknda Kitto
(1966), 74-115.
68
Yukarda, 12-13. sayfalar.
69
Gerekten baz yollardan onlarn bana bu tr ey gelmitir: Rosenbloom (1993: 191)
Atinallara 480deki kendi deneyimlerini anmsatan bir rnek olarak Perslerdeki ac
durumunun bir kentin yamalanmas ve boaltlmasna uygun szcklerle ifade edilme
yollarn gzlemliyor. Burada yine, bazlar bylesine keskin bir acnn karsnda zevk
duyarken dierleri, lyadadaki gibi, dost ve dman birletiren strapl insanlk rneine ok
daha duyarl, deiik izleyici tepkileri hayal edebilir.
70
En bilindik blmler Sophokles, Aias 121-6 (aada s.18 ve kar. Parker, aada s. 152-3)
ve Herodotos I. 86.6; ayrca kr. Aristoteler, Retorik 1385b 14-15, Sophokles, Trakhisli
Kadnlar 296-306, Philoktetes 500-6 ve Rochefoucauldun acma duygusu tanm daha sonra
bamza gelebilecek felaketleri ngrme yeteneidir; ve daha ayrntl bilgi iin E.B.
Stevens (1944), 5-6,9, Macleod (1974), 391 n.22=(1983), 58 n.22, Halliwell (1986), 170, 176-
7, Heath (1987), 159 ve n.80 ve Meier (1993), 174 genelletirilmi karlkl olma durumu
128 Christopher Pelling

yakndan ilintili olmas artc deildir. Eer buradaki yaplan tartma

doru ise, Persler oyununun izleyicileri, bunun ya da en azndan tanrnn
gnderdii ac verici bir felaketin ufak bir parasnn kendi balarna da
gelebileceini gerekten hissedebilirlerdi. Bir kiinin urad ykmn
gerek byklnn acy younlatrabileceini fark etmek sra d
deildir:71 Doruk ne kadar yksekse, duygusal etkisi de o kadar byk olur
ve Kserksesin doruu da yksek idi. Fakat Aristoteles ayn zamanda, ac
ekenin karakteri, ya, yaradl zellikleri, konumu veya ailesinin durumu
gzlemciyle benzerlikler gsterdiinde merhametin arttn vurgular ki,
(Rhet. 1386a 25-26) bu durum buradaki gereklikten uzak olmal, yine
merhametin gerekten haksz yere ac ekenlere ayrlmasn ister (Rhet. 2.8,
zellikle 1385b 13,1386b 6; kr. Poet. 1453a 4-5 ve Isoc. 16.48). Aslnda
Aristoteles burada geerli ahlk anlaynn veya ikna etme sanatnn doru
bir yansmasn vermiyor olabilir. Birka konuma hak etmeyenler iin
acma duygusu karsamaya alyor.72 Ama hak edilmi strabn daha az
acma duygusu uyandrd dorudur ve bylece Kserksesin acma
duygusuyla ilgili hak iddias ok zayf kalmaktadr.73 Bu izleyiciyi tekdze
bir tepki gsterecei biiminde dnmememiz gerektiinde karmza kan
bir durumdur. Bazs insann strabna, bazs hak edilen dereceye daha fazla
arlk verirken bazs evrensel olarak etkin tanrlarn ortaklaa
incitilebilirliinden hareket edecek ve bazs da onlarn iddet ve kindarln
ok ar bulacaktr. Baz akllarda zevk veren eyler merhameti alt ederken
bazlarnda bu byle olmayacaktr.
O nedenle bu final sahnelerinde, farkl izleyiciler tarafndan farkl
biimde zmlenmesi gereken gerginlik duyarz. Kendi ve teki
biimindeki gl kutupsal farkllamay koruyan ynler var olduu gibi,
ayn biimde Yunanl bir izleyicinin barbarlara gzn dikip bakabildii ve
evrensel olana tepkiler ile dmanlklar benimseyebildii yerde, bu
farkllklar aan ve ona meydan okuyan ynler de vardr. u
vurgulanmaldr ki, bu kartln kendisini ortadan kaldrmak deildir:
Yunan kavramsal dncesi, burada tpk insan strap ve krlganlnn hem
Yunanl hem de barbara ortak olmas gibi, olaand durumlarn ya da
ayrlmlarn iki tarafna ait olan varln benimserken kuvvetli bir

konusunda. Mytilene tartmas ve Melos (s.90) diyalogunda Thukydidesin sunduu ilgin

deiiklikleri bir baka yerde irdelemeyi umut ediyorum.
71
Kr. Dover (1974), 197; Halliwell (1986), 172.
72
Kr. rn. Dem. 24. 170-1, 25. 76; Lys. 28.11; Dover (1974), 198-9; Halliwell (1986), 174;
hak edilen ve hak edilmeyen acma duygusunun eitli anlamlar konusunda Heath
(1987)82-6. Acma duygusu ve bunu hak etme arasndaki daha bilindik ba iin kr. E.B.
Stevens (1944); Dover (1974), 196-7; Macleod (1977), 245-6=(1983), 121-2.
73
Bylece Lattimoreun sorusunun bir alm gc vardr (1958:38) ve soru udur: Hak ettii
eyleri bylesine tam tamna bulan bir insana dair dramatik bir ey var mdr? Kr. Paduano
(1978), 87; Fisher (1992), 262.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 129

kutuplamay alkoymann sorunsal olmadn anlamtr. Kutuplamaya

ayn zamanda meydan okunur ve dorulanr. Ve akla aykr olarak,
duygular Yunanbarbar ayrmn tamamen am olan izleyiciler,74
kendilerini ayn zamanda ulusal bir deerler modelini en iyi biimde yerine
getirmi olarak duyumsayabilirlerdi, nk merhamet Atinallarn ayrt edici
bir erdemi deil miydi?75
Bylece ulusal kutuplama uzun mrldr; ama bu, onun bulunup
incelendiini ve izleyicinin ekici bulmu olaca biimlerde kefedilip
incelendiini yadsmak deildir. zleyicinin pek az tiyatroya girerken
Yunanistann en byk dmannn kaderiyle duygudalk olaslnn bile
olacan ngrm olacakt; pek az, byk ulusal zafere tamamen farkl
kta bakan bir dnce dnyasna dsel olarak girmeyi beklemi olacakt.
zleyicinin bunu ne kadar sarsc ve rahatsz edici bulmu olaca sorusu
hep var olacaktr ve bu, yalnzca oyun metnine dayanarak yantlanamayacak
bir sorudur. Oyunun iine baz genel dnceler girebilirdi. Aiskhylos
izleyicisini tanyordu ve onlarn kaldrabilecei duygusal ok derecesinin
snrlar olduunu da biliyordu, o biliyordu ki, Phrynikhos Miletosun
Yamalan* adl tragedyasnda izleyenlere kendi aclarn (veya
kendilerine yakn olanlarn aclarn: hemen hemen kelimesi
kelimesine eve yakn aclar demektir, Herodotos 6. 21.2) anmsatt iin
para cezasna arptrlmt. Fakat bu bizi uzaa gtrmez. Persler oyunu her
ne yapyor olursa olsun- tragedyalarn pek ounda ya da hepsinde olduu
gibi, bir gn bir biimde izleyicinin kendi acs olabilecek evrensel bir insani
ac rnei iaret etmesi anlamnda izleyicilere kendi aclarn anmsatyor-
izleyicilere, kendi aclarn bylesine dorudan biimde anmsatmyor.
Phrynikhosun oyununda mttefiklerin acs ve erkek akrabalarn lmleri
eve ok daha yakn gelecekti: Bu daha dolaysz bir biimde izleyicilerin
kendi acs idi. Buradan karabileceimiz sonu Aiskhylos, artc zellii
izleyici beenisini soutabilecei noktaya ulaan bir oyun yazmam
olacakt; ama bu yalnzca sorunun ifade biimini deitirir. Bir izleyici, en
ok beslenen kat nyarglarna ynelik yaplan duygusal bir meydan

74
Kr. zellikle G.E.R. Lloyd (1983), 44-53, ve daha genel olarak G.E.R. Lloyd (1966).
Herodotos ve Thukydidesdeki bu ilkenin uygulamalarn baka yerde tartmak
niyetindeyim.
75
Kr. zellikle Pl. Menex. 244e, Euripides, Yalvarclar, zellikle 187-90 ve Sophokles,
Oidipus Kolonosta zellikle 1125-7; Isoc. Paneg. 112, Lys. 2.14, Dem. 24. 170-1, 25. 81,
Plut. Praec. Reip. Ger. 799c; E.B. Stevens (1944), 15-19; Dover (1974), 200-1; Macleod
(1975), 47-8 ve (1978), 72= (1983), 74-5, 96.
*
Bu oyun .. 492 ylnda sergilenmitir. Yunan tragedyalarnda ada olaylara yer
verilmezdi; Aiskhylos Persler oyununda ada bir konuyu ilemiti ama o bir zafer
yanstyordu. Phrynikhosun Miletosun zapt ediliinden iki yl sonra sergilenen Miletosun
Yamalan oyununun Atinallara ok dokunmu olduu anlalr (kmen-Erhat, 1983:302,
dn. 216).
130 Christopher Pelling

okumay, en azndan trajik tiyatronun bu ayrcalkl alannda ne kadar

bekleyecek, hatta bundan ne kadar zevk alabilecekti?
Bu kitap, tre ait beklenti sorununu bulup inceleme noktasnda bir
giriimi hedeflemektedir. Bu zel durumda, dier edebi trler de yardmc
olabilir. nk Persler oyununda grdmz model yeni deildir. Aslnda
bu oyun ile liada arasnda benzerlikler vardr.76 liada birbirlerinden ok
farkl grnen insanlarla, sava arabal Akhallar ile aile hayatna bal
Troiallarla, rpertici bir sessizlikle ilerleyen Akhallar ve gevezelik ederek
yol alan heyecanl Troiallarla balar. Ama sonuna doru, burada olduu
gibi, orada da Akhilleus, Priamos ile birlikte paylatklar insani bedbahtl
ve incinebilirlii kefettiinde meydan okuyucu olarak hissedilen ey
farkllklardan ok benzerliklerdir. Tragedyada ortaya kan bylesine
anlay baka yerlerde de buluruz. zellikle Sophoklesin Odysseusu,
dman olan Aiasa paylatklar krlganlktan dolay acdn sylediinde
(Sophokles, Aias 121-6), olduu gibi. Aiskhylostan yarm yzyl sonra,
Yunanlnn Kendisi ve Barbar teki ayrmnn incelikle zerinde duran
Herodotosun Tarihler adl eserinde byle bir rnek grlecektir;77 bununla
beraber eserin son blmleri Pers yaylmacl ile yeni Atina
mparatorluunun yaylmacl arasndaki benzerlikleri bulup inceler ve
bir kez daha ulusal bir kutuplamann zeri rahatsz edici evrensel bir
rnekle kaplanr ve bunlar birbirini etkiler. Burada da bir izleyici, zellikle
de Atinal bir izleyici tahrik edici dnceyi, Kendini tekinde ve tekini
Kendinde kefetmeyi bulacakt.78
Dnceyi tahrik etmeyi onaylyoruz, ancak, asl liada rnei tahrik
edilen dncelerin bunlar kadar bilinmedik ve artc olmadklarn
gsteriyor. Edebiyatn ne kadar d krklna uratc ve ne kadar sarsc
olabileceine ilikin snrlar vardr. Persler oyununda, en byk dmannn
acsn paylaan nl bir toplum meydan okuyucu ynn korumutur, ama
bu, bilindik ve baz noktalarda hemen hemen sakin bir meydan okumann
younluklu cinsidir, Phrynikhosun Miletosun kaderini betimlemesinden
kukusuz ok daha sakindir. Sonraki tragedyalarda, burada grdmzden
ok daha acmasz snavlara tabi tutulan halk ve ulusal ideolojiler
bulacaz.79
76
Kr. Goldhill (1988), 191 n. 35.
77
Kr. zellikle Hartog (1988); baz nemli nitelendirmeler ve daha ayrntl bilgiler iin bkz
Dewald (1990); Cartledge (1990a) ve (1993), zellikle 3. blm.
78
Greenblatt (1991: 127)n ifadesi Herodotosta bu konuda ok byk duyarllk olduu
ynndedir.
79
Bu makale, Oxfordun yan sra, 1993 ylnn Kasm aynda St Andrewsda da sunuldu.
Hem Oxfordta hem de St Andrewsta beni dinleyenlere teekkr ederim. Ayrca, basmndan
nce (1996) kendi yorumunun kantlarn grmeme izin verdii iin Edith Halla ve de ilk
taslak zerinde yaptklar ok deerli yorumlar iin Christiane Sourvinou-Inwood, Michael
Comber, Judith Mossman, Micheal Flower ve David Kovacsa teekkr ederim.
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 131

KAYNAKA:
Alexiou, M. (1974) The Ritual Lament in Greek Tradition.
(Cambridge).
Amandry, P. (1960) Sur les pigrammes de Marathon. urada:
F. Eckstein (ed.), : Festschrift W. H.
Schuchhardt (Baden-Baden), 1-8.
Anderson, M. (1972) Imagery of the Persians. G&R 19: 166-74.
Andrewes, A. (1975) Could There Have Been a Battle at Oenoe?.
urada: B. M. Levick (ed.), The Ancient
Historian and his Materials. (Farnborough), 9-
16).
Avery, H. C. (1964) Dramatic Devices in Aeschylus Persians.
AJP 85: 173-84.
Badian, E. (1987) The Peace of Callias. JHS 107: 1-39
(rev.Version in Badian (1993),1-72).
-----------------(1988) Towards a Chronology of the Pentecontaetia
Down to the Renewal of the Peace of Callias.
ECM/CV NS 8: 289-330 (rev. Version in
Badian (1993), 73-123).
-----------------(1993) From Plataea to Potidaea: Studies in the
History and Historiography of the
Pentecontaetia. (Baltimore and London).
Benedetto, V. DI (1978) Lideologia del potere e la tragedia greca.
(Turin).
Broadhead, H. D. (1960) The Persae of Aeschylus. (Cambridge).
Burn, A. R. (1984) Persia and the Greeks. 2nd edn., with a
postscript by D. M. Lewis (London; 1st edn.
1962).
Cartledge, P. (1990a) Herodotus and The Other: A Meditation on
Empire. EMC/CV NS 9: 27-40.
-------------------(1993) The Greeks. (Oxford).
Castriota, D. (1992) Myth, Ethos, and Actuality: Official Art in
Fifth-Century BC Athens. (Madison).
Cawkell, G. L. (1970) The Fall of Themistocles. urada: B. F.
Harris (ed.), Auckland Classical Essays,
132 Christopher Pelling

presented to E. M. Blaiklock (Auckland), 39-

58).
Dewald, C. (1990) Hartoga Baknz (1988), CPh 85: 217-24.
Dodds, E. R. (1960) Morals and Politics in the Oresteia. PCPS
186: 19-31 (repr. in Dodds (1973), 45-63).
-------------------(1973) The Ancient Concept of Progress, and other
Essays on Greek Literature and Belief.
(Oxford).
Dover, K. J. (1974) Greek Popular Morality in the Time of Plato
and Aristotle. (Oxford).
Euben, J. P. (1986a) The Battle of Salamis and the Origin of
Political Theory. Political Theory 14: 359-90.
Fisher, N. R. E. (1992) Hybris: A Study in the Values of Honour and
Shame in Ancient Greece. (Warminster).
Foley, H. P. (1993) The Politics of Tragic Lament. urada:
Sommerstein-Halliwell-Henderson-
Zimmermann (1993), 101-43.
Fornara, C. W. (1966) The Hoplite Achievement at Psyttaleia. JHS
86: 51-4.
Fowler, B. (1967) Aeschylus Imagery. C&M 27: 3-10.
Francis, E. D.-Vickers, M. (1985a) Argive Oenoe. LAC 54: 105-15.
-------------------(1985b) The Oenoe Painting in the Stoa Poikile, and
Herodtos Account of Marathon. BSA 80: 99-
113.
Frost, F. J. (1980) Plutharchs Themistocles: A Historical
Commentary. (Princeton).
Gagarin, M. (1976) Aeschylean Drama. (Berkeley, Los Angeles,
and London).
Goldhill, S. D. (1988) Battle Narrative and the Politics in Aeschylus
Persae. JHS 108: 189-93.
------------------(1990a) The Great Dionysia and Civic Ideology.
urada: Winkler- Zeitlin
(1990) 97-129 (orig. Version in JHS 107 (1987), 58-
76).
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 133

Gomme, A. W. (1945-1956) A Historical Commentary on Thucydides. i-iii

(Oxford).
Goodwin, W.W. (1882-3) The Battle of Salamis. Papers of the
American School of Classical Studies at Athens,
I: 237-62.
-------------------(1906) The Battle of Salamis. HSCP 17: 73-101.
Greenblatt, S. (1991) Marvelous Possessions. (Oxford).
Hall, E. (1989) Inventing the Barbarian. (Oxford).
-------------------(1996) Aeschylus: Persians. (Warminster).
Halliwell, S. (1986) Aristotles Poetics. (London).
Hammond, N. G. L. (1956) The Battle of Salamis. JHS 76: 32-54.
Hartog, F. (1988) The Mirror of Herodotus.Trans. J. Lloyd
(Berkeley: Fr. Orig. 1980, 2nd edn. 1992).
Heath, M. (1987) The Poetics of Greek Tragedy. (London).
Hignett, C. (1963) Xerxes Invasion of Greece. (Oxford).
Holst-Warhaft, G. (1992) Dangerous Voices: Womens Lament and
Greek Literature. (London and New York).
Hornblower, S. (1991) A Commentary on Thucydides. i (Oxford).
-------------------(1992) Thucydides Use of Herodotus. urada: J. M.
Sanders (ed.),: Laconian Studies in
Honour of Hector Catling (Athens), 141-54.
Jeffery, L.H. (1965) The Battle of Oinoe in the Stoa Poikile: A
Problem in Greek Art and History. ABSA 60:
42-57.
Kakridis, J. (1975) Licht und Finsternis in dem Botenbericht der
Perser des Aischylos, Grazer Beitrage, 4: 145-
54.
Kierdorf, W. (1966) Erlebnis und Darstellung der Perserkriege.
(Hypomnemata, 16; Gttingen).
Kitto, H. D. F. (1966) Poiesis. (Berkeley and Los Angeles).
Lattimore, R. (1943) Aeschylus on the Defeat of Xerxes. urada:
Classical Studies in Honor of W. A. Oldfather
(Urbana, III.), 82-93.
------------------(1958) The Poetry of Greek Tragedy. (Baltimore).
134 Christopher Pelling

Lazenby, J. F. (1988) Aischylos and Salamis. Hermes, 116: 168-85.

------------------(1993) The Defence of Greece, 470-79 BC.
(Warminster).
Lloyd, G. E. R. (1966) Polarity and Analogy. (Cambridge).
-------------------( 1983) Science, Folklore, and Ideology. (Cambridge).
Lloyd-Jones, P. H. J. (1966) Problems of Early Greek Tragedy: Pratinas,
Phrynichus, the Gyges Fragment. Estudios
sobre la tragedia Griega (Cuadernos de la
Fundacion Pastor, 13), 11-33 (abr. n Llyod-
Jones (1990b), 225-37).
-------------------(1990b) Greek Epic, Lyric, and Trragedy: The Academic
Papers of Sir Hugh Lloyd-Jones. (Oxford).
Loraux, N. (1986a) The Invention of Athens. Trans. A. Sheridan (Cambridge,
Mass. And (London; Fr. Orig. 1981).
Macleod, C. W. (1974) Form and Meaning in the Melian Dialogue.
Hist. 23: 385-400 (repr. in Macleod (1983), 52-
67).
-------------------(1975) Rhetoric and History (Thucydides VI. 16-18).
Quaderni di storia, 2: 39-65 (repr. in Macleod
(1983), 68-87).
------------------(1977) Thucydides Plataean Debate. GRBS 18: 227-
46 (repr. in Macleod (1983) 88-102).
------------------(1978) Reason and Necessity: Thucydides III. 9-14,
37-48. JHS 98: 64-78 (repr. in Macleod
(1983), 88-102).
------------------(1983) Collected Essays. (Oxford).
Marg, W. (1962) Zur Strategie der Schlacht von Salamis.
Hermes, 90: 116-19.
Masaracchia, A. (1977) Erodoto: La battaglia di Salamina. Libro VIII
delle Storie. (Florence).
Meier, C. (1993) The Political Art of Greek Tragedy. Trans. A.
Webber (Cambridge, Mass. And London; Ger.
Orig. 1980).
Meiggs, R. (1972) The Athenian Empire. (Oxford).
Melchinger, S. (1979) Die Welt als Tragdie. i (Munich).
Aiskhylosun Persler Oyunu ve Tarih (ev. Ayen Sina) 135

Morrison, J. S.- Coates, J. F. (1986) The Athenian Trireme: The History and
Reconstruction of an Ancient Greek Warship.
(Cambridge).
Paduano, G. (1978) Sui Persiani di Eschilo: Problemi di
Focalizzazione Drammatica (Rome).
Parsons, P. J. (1992) editio princeps of Poxy 3965. urada: E. W.
Handley, H. G. Ioannidou, P. J. Parsons, and J.
E. G. Whitehorne (eds.), The Oxyrhynchus
Papyri, 59 (Oxford), 4-50.
Pelling, C. B. R. (1991) Thucydides Archidamus and Herodotus
Artabanus. urada: M. A. Fowler and M.
Toher (eds.), Georgica: Greek Studies in
Honour of George Cawkweell (BICS Suppl. 58;
London), 120-42.
Podlecki, A.J. (1966) The Political Background of Aeschylean
Tragedy. (Ann Arbor).
-----------------(1975) The Life of Themistocles. (Montreal).
-----------------(1981) Some Early Athenaian Commemorations of
Choral Victories, urada: G. S. Shrimpton and
D.J. McCargar (eds.), Classical Contributions:
Studies in Honor of M. F. McGregor (New
York), 95-101.
-----------------(1993) : The Concept of
Leadership in Aeschylus. urada:
Sommerstein-Halliwell-Henderson-
Zimmermann (1993), 55-79.
Pritchett, W. K. (1959) Toward a Restudy of the Battle of Salamis.
AHR 89: 265-93.
Reiner, E. (1938) Die rituelle Totenklage der Griechen.
(Stuttgart-Berlin).
Roisman, J. (1988) On Phrynichos Sack of Miletos and
Phoinissai. Eranos, 86: 15-23.
Rosenbloom, D. (1993) Shouting Fire in a Crowded Theater:
Phrynichos Capture of Miletos and the Politics
of Fear in Early Attic Tragedy. Phil. 137: 159-
96.
136 Christopher Pelling

Roux, G. (1974) Eschyle, Hrodote, Diodore, Plutarque

racontent la bataille de Salamis. BCH 98: 51-
94.
Said, S. (1981) Darius et Xerxes dans les Perses. Ktema, 6:
17-38.
-----------------(1993b) Pourquoi Psyttalie?. urada: P. Ghiron-
Bistagne, A. Moreau, J.-C. Turpin (eds.), Les
Perses dEchyle (Cahiers du GITA, 7;
Montpellier), 53-69.
Salanitro, G. (1965) Il pensiero politico di Eschilo nei Persiani.
GIF 18: 193-235.
Shear, T. L. (1984) The Athenian Agora: Excavations of 1980-2.
Hesp. 53: 1-67.
Sourvinou-Inwood, (1989) Assumptions and the Creation of Meaning:
Reading Sophocles Antigone. JHS 109: 134-
48.
------------------(1995) Reading Greek Death. (Oxford).
Stevens,E. B. (1944) Some Attic Commonplaces of Pity. AJP 65:
1-25.
Stier, H. E. (1934) Eine Grosstat des attischen Geschichte: Die
sog. Schlacht bei Oinoe. (Stuttgart).
Taplin, O. P. (1972) Aeschylean Silences and Silences in
Aeschylus. HSCP 76: 57-98.
-------------------(1977) The Stagecraft of Aeschylus. (Oxford).
Vidal-Naguet, P. (1986a) The Black Hunte. Trans. A. Szegedy-Maszak
(Baltimore; Fr. Orig. 1983, 3rd edn. 1991).
Wallace, P. W. (1969) Psyttaleia and the Trophies of the Battle of
Salamis. AJA 73: 293-303.
West, M. L. (1990b) Studies in Aeschylus. (Stuttgrat).
-------------------(1993) Simonides Redivivus. ZPE 98: 1-14.
Wheeler, , B. I. (1902) HerodotusAccount of the Battle of Salamis.
HSCP 33: 127-38.
Winnington-Ingram, R. P. (1973) Zeus in Persae. JHS 93: 210-19
(repr.in Winnington-Ingram (1983), 1-15.