Fenikeliler

Sabatino Moscati
FENiKELiLER

Sabatino Moscati
 ISBN 975-298-132-1

The World of ihe Phoenicians

SABATINO MOSCATI

© Sabatino Moscati, 1965

Bu kitabm Tiirk~e yaym haklan

ONK Ajans Ltd. ~ti. arac1hg1yla
Dost Kitabevi Yaymlan'na aittir.
Birinci Bask1, Agustos 2004, Ankara

ingilizceden ~eviren, Sinem Giil

Teknik hazirlik, Mehmet Dirican - Dost iTB

Baskt ve cill, Pelin Ofset, Ankara

Dost Kitabevi Yaymlan

Karanfil Sokak, 29/4, K1z1lay 06650, Ankara
Tel: (0312) 418 87 72 Fax: (0312) 419 93 97
www.dostyayinevi.com
bilgi@dostyayinevi.com
ifindekiler

Te~ekkiir 17
Onsoz 19
Giri~ 21

I Dogu'daki Fenikeliler 25

I Ad, Halk ve Din 27

2 Tarih 33
3 Din 63
4 Sanat 78
5 Ekonomi ve Ticaret 123
6 Yazz ve. Oil 131
7 Fenike'nin Yayzlz~z 138
8 Fenikeliler Kibrzs'ta 149

II Afrika'daki Fenikeliler ve Kartacahlar 159

9 Tarih 161
JO Din 190
 11 Sanat 201
12 Ekonomi ve Ticaret 236
13 Yazi ve Oil 249

III Bati'daki Koloniler 253

14 Malta, Gazo, Pantelleria 255

15 Sicilya 262
16 Sardinya 276
17 jspanya 303

Sonui; 319
Haritalar 322
Kaynak<,;a 331
Dizin 339
illustrasyon Listesi

1 Adlun'dan kabartma kmg1 (Louvre; Giraudon)

2 Sidon'dan aedikula (Louvre; Archives photographiques)
3 Golgoi'den On-Aioi stitun ba§hg1 (Louvre; Archives photographi-
ques)
4 Marsala' clan mezar aedikulast (Museo nazionale, Palermo)
5 Tharros'tan kumta§t kabartma (Museo nazionale, Cagliari; fotog-
raf M. Bini)
6 Ramat Rahel'den C":ln-Aiol siitun ba§hg1 (Universita di Roma)
7 Arados'tan kabartma (Louvre; Archives photographiques)
8 Sidon'dan E§mtmazar lahdi (Louvre; Giraudon)
9 Kartaca'dan, kanath bir kadmm goriildiigii tabut (Musee natio-
nal, Kartaca; fotograf G. van Raepenbusch)
10 Pizzo Cannita'dan, insan §eklinde tabut (Museo nazionale, Paler-
mo)
11 Byblos'tan Ahiram lahdi (Musee national, Beyrut)
12 Kartaca'dan Baal§illek tabutu (Musee national, Kartaca; fotograf
G. van Raepenbusch)
13 Amrit'ten stel (Louvre; Giraudon)
14 Kartaca'dan siitun §eklinde baityloslu stel (Musee national, Bardo)
15 Motya'dan oyma dikdortgenli stel (Museo Whitaker, Mozia; foto-
graf Antik C::ag Boliimii, Palermo)
16 Motya'dan, c;1plak bir erkegin tasvir edildigi stel (Museo Whi-
taker, Mozia; fotograf Antik C::ag Boliimii, Palermo)
17 Tir Dibba'dan stel kmg1 (Louvre; Giraudon)
18 Konstantin'den, insans1la§tmlm1§ "Tanit i§areti"nin goriildiigii
stel (Louvre; Archives photographiques)
19 Kartaca' dan, c;ic;ek motiflerinin ve go ks el motiflerirl goriildiigi.i stel
(Musee national, Bardo)
20 Nora'dan, §i§e idollii stel (Museo nazionale, Cagliari; fotograf
Antik C::ag Boli.imi.i, Cagliari)
21 Monte Sirai'den, bir'kadmla bir c;ocugun gori.ildiigii heykel (Uni-
versita di Roma; fotograf G. Spiga)
22 Akziv'den stel (Antik C::ag Boliimii, Kudiis, israil)
23 Byblos'tan Yehavmilk steli (Louvre; Archives photographiques)
24 Suse'den, baityloslu ve siitunlu stel (Musee national, Bardo)
25 Gorfa'dan stel (Musee national, Bardo)
26 Bure e§-~emali'den stel (Musee national, Beyrut)
27 Kartaca'dan, oli.ini.in tasvir edildigi stel (Louvre; Archives photo-
graphiques)
28 Suse'den baityloslu ve caduceuslu stel (Musee national, Bardo)
29 Sulcisften, bir erkek tasvirinin gori.ildi.igi.i stel (Museo nazionale,
Cagliari)
30 Kartaca'dan, §i§e idollii stel (Musee national, Bardo)
31 Muhtemelen Pizzo Canita'dan, tahta oturmu§ kadm heykeli (Mu-
seo nazionale, Palermo)
32 Maracalagonis'ten kumta§l heykel (Museo nazionale, Cagliari;
fotograf M. Bini)
33 Tas Silg'den ta§ bust (Ulusal Miize, Malta; fotograf Universita di
Roma)
34 Monte Sirai'den ta§ heykel (Museo nazionale, Cagliari; fotograf
G. Garbini)
35 Motya'dan erkek heykeli (Museo nazionale, Palermo)
36 Galera'dan, kaymakta§mdan oturan tann heykeli (Museo arqueo-
logico nacional, Madrid)
37 Kartaca'dan, Tanit i§aretinin ve ba§ka sembollerin gori.ildi.igi.i stel
(Musee national, Bardo)
38 Kartaca'dan, bir rahibin tasvir edildigi stel (Musee national, Bar-
do)
39 Kartaca'dan, tapman bir ki§inin tasvir edildigi stel (Musee natio-
nal, Bardo)
40 Monte Sirai'den, ta§tan §eytan ba§l (Museo nazionale, Cagliari;
fotograf G. Spiga)
41 Monte Sirai'den, bir kadmm tasvir edildigi stel (Museo nazionale,
Cagliari; fotograf G. Spiga)
42 Halep'ten tun~ kadm heykelcigi (Ashmolean Museum, Oxford)
43 Muhtemelen Humus'tan tun~ erkek heykelcigi (Ashmolean Mu-
seum, Oxford) .
44 Halep'ten tun~ kadm heykelcigi (Ashmolean Museum, Oxford)
45 Baalbek'ten tun~ kadm heykelcigi (Ashmolean Museum, Oxford)
46 Nurra'dan tun~ heykelcik (Museo nazionale, Cagliari; fotografM.
Bini)
47 Cadiz' den tun~ heykelcik (Museo arqueologico nacional, Madrid)
48 Selinunte yakmlannda denizde bulunmu§ olan tun~ heykelcik (fo-
tograf Antik <;;ag Boli.imi.i, Palermo)
49 Sulcis'ten, bir ko~un tasvir edildigi stel (Museo nazionale, Caglia-
ri)
50 Nimrud'dan, bir agacm iki yanmda ko~lann gori.ildi.igi.i tun~ kase
(British Museum)
51 Nimrud'dan, aga~lann ve §ematize edilmi§ daglann gori.ildi.igii tun~
kase (British Museum)
52 Cagliari'den granit sfenks (Museo nazionale, Cagliari; fotografM.
Bini)
53 Kartaca'dan ordek §eklinde vazo (Musee national, Bardo)
54 Alesa'dan aslan ve boga grubu (Museo nazionale, Palermo)
55 Kartaca'dan, bir tav§an tasvirinin gori.ildi.igii stel (Louvre; Archi-
ves photographiques)
56 Tharros'tan kumta§mdan aslan (Museo nazionale, Cagliari; fotog-
raf M. Bini)
57 ibiza'dan pi§mi§ toprak heykelcik (Museo arqueologico, Barselo-
na; fotograf Mas)
58 lbiza'dan pi§mi§ toprak kadm protomu (Museo arqueologico, Bar-
selona; fotograf Mas)
59 Tharros'tan pi§mi§ toprak kadm protomu (Museo nazionale, Cag-
liari; fotograf M. Bini)
60 Motya'dan pi§mi§ toprak kadm protomu (Museo Whitaker, Mo-
zia; fotograf Antik <;;ag Boliimii, Palermo)
61 Kartaca'dan Helenle§tirici pi§mi§ toprak kadm protomu (Musee
national, Bardo)
62 Kartaca'dan M1s1rla§tmc1 pi§mi§ toprak kadm protomu (Musee
national, Kartaca; fotograf D. Revault)
63 Monte Sirai'den pi§mi§ toprak erkek protomu (Museo nazionale,
Cagliari; fotograf G. Spiga)
64 Kartaca'dan, bir kadmm g6riildiigii pi§mi§ toprak levha (Musee
national, Kartaca; fotograf D. Reva ult)
65 Kartaca'dan, kurs tutan pi§mi§ toprak kadm heykelcigi (Musee
national, Bardo)
66 lbiza'dan insan ba§l §eklinde pi§mi§ toprak vazo (Cau Ferrat, Si:t-
ges; fotograf Mas)
67 Nora'dan pi§mi§ toprak heykelcik (Museo nazionale, Cagliari; fo.
tograf M. Bini)
68 Isla Plana'dan pi§mi§ toprak heykelcik (Cau Ferrat, Sitges; fotog-
raf Mas)
69 Kartaca'dan erkek heykelcigi (Musee national, Bardo)
70 Bythia'dan pi§mi§ toprak heykelcik (Museo nazionale, Cagliari;
fotograf M. Pes)
71 Akziv'den pi§mi§ toprak heykelcik (Antik <;;ag Boliimii, Kudiis,
is rail)
72 Kartaca'dan, I. Grup'tan maske (Musee national, Bardo)
73 Kartaca'dan, II. Grup'tan maske (Musee national, Bardo)
74 Kartaca'dan, III. Grup'tan maske (Musee national, Kartaca; fotog-
raf D. Reva ult)
75 Kartaca'dan, IV. Grup'tan maske (Musee national, Bardo)
76 Motya'dan pi§mi§ toprak maske (Museo Whitaker, Mozia; fotog-
raf Antik <;;ag Boliimii, Palermo)
77 lbiza'dan pi§mi§ toprak maskeler (Museo arqueologico, Barselo-
na; fotograf Mas)
78 Samaria'dan, kanath bir sfenksin tasvir edildigi fildi§i (Filistin
Arkeoloji Miizesi, Kudiis, Ordiin)
79 Nimrud'dan, pencereden bakan kadmm goriildiigii fildi§i oyma
(British Musepm)
80 Nimrud'dan, bir gen<;:le bir lotus sapmm tasvir edildigi fildi§i (Bri-
tish Museum)
81 Nimrud'dan, kanath bir sfenksin tasvir edildigi fildi§i (British Mu-
seum)
82 Nimrud'dan, bir kartu§un iki yamndaki figiirlerin goriildiigii fildi§i
(British Museum)
83 Nimrud'dan, Asur tipi figiirlerin goriildiigii fildi§i (British Museum)
84 Samaria'dan, M1s1rla§tmc1 figiirlerin goriildiigii fildi§i (Filistin
Arkeoloji Miizesi, Kudiis, Ordiin)
85 Samaria'dan, lotus <;:i<;:egi iizerindeki Horus'un tasvir edildigi bir
fildi§i (Filistin Arkeoloji Miizesi, Kudiis, Ordiin)
86 Arslanta§'tan, bir geyigin tasvir edildigi fildi§i (Louvre; Archives
photographiques)
87 Arslanta§'tan, emz.iren bir inegin tasvir edildigi fildi§i (Louvre;
Archives photographiques)
88 Monte Sirai'den oyma fildi§i ba§ (Museo nazionale, Cagliari; fo-
tograf M. Bini)
89 Arslanta§'tan, palmet frizli fildi§i (Louvre; Archives photographi-
ques)
90 Kartaca'dan, cam hamurundan skarabe (Musee national, Bardo)
91 Kartaca'dan, maske §eklinde kolye ucu, cam hamurundan (Musee
national, Kartaca; fotograf D. Reva ult)
92 Tharros'tan altm bilezik (Museo nazionale, Cagliari; fotograf M.
Bini)
93 Kartaca'dan miicevherler (Musee national, Bardo)
94 Aliseda'dan altm ta<;, kolyeler ve kolye u<;:lan (Museo arqueologi-
co nacional, Madrid)
95 Aliseda'dan kakma altm kemer (Museo arqueologico nacional,
Madrid)
96 ibiza'dan, cam hamurundan kolye (Cau Ferrat, Sitges; fotografMas)
97 Kartaca'dan ujat gozlii ttls1m, cam hamurundan (Musee national,
Kartaca; fotograf G. van Raepenbusch)
98 Kartaca'dan Ptah-Patek'li uls1m, cam hamurundan (Musee na-
tional, Kartaca; fotograf G. van Raepenbusch)
99 Altm Fenike kolye w;:lan (Louvre; Girpudon)
100 Kartaca'dan altm t1ls1m muhafazas1 (Nlusee national, Bardo)
101 Kartaca'dan altm sikke, arka yiiz (Mus~e national, Bardo)
102 Kartaca'dan altm sikke, on yiiz (Musee national, Bardo)
103 Kartaca'dan Pon <;anak <;omlekleri (Musee national, Kartaca; fo-
tograf G. van Raepenbusch) I
104 Kartaca'dan koku yakma vazosu (Musee national, Bardo)
105 K1bns'tan insan §eklinde kaba seramik vazo (Louvre; Archives
photographiques)
106 Kartaca'dan iki emzikli kandil (Musee hational, Kartaca; fotograf
G. van Raepenbusch)
107 Tas Silg'den testi kmg1 (Ulusal Miize, Malta; fotograf Universita
di Roma)
108 Kurium'dan tun<; buhurdanhk (British Museum)
109 Nimrud'dan, geometrik desenlerin goriildiigii tun<; kase (British
Museum)
110 Nimrud'dan, insan figiirlerinin ve §emattze daglann goriildiigii tun<;
kase (British Museum)
111 Kartaca'dan bezemeli deveku§U yumurtas1 kmg1 (Musee national,
Kartaca; fotograf G. van Raepenbusch)
112 Kartaca'dan tun<; ustura (Musee national, Kartaca; fotografG. van
Raepenbusch)
• I
113 lbiza'dan tun<; ustura (Museo arqueolo*ico nacional, Madrid)
$ekil Listesi

1 Siileyman Tapmag1'nm plam

2 Amrit aedikulas1
3 Ayn El Hayat aedikulast
4 Macrinus sikkesi
5 Sidon kuyu mezan
6 Amrit meghazil'i
7 Sinahheriba kabartmalanndaki Fenike kenti
8 Sarfand'dan torso
9 Beyrut'tan kabartma
10 Cenevre Miizesi'ndeki kabartma
11 Fi'den kabartma
12 Arslanta§'tan, kanatlan a~1k figiirlerin goriildiigii fildi§leri
13 Arslanta§'tan, bir papiriis bitkisini baglayan geni;rlerin tasvir edildigi
fildi§i
14 Arslanta§'tan, yiiz yiize duran ko~lann goriildiigii fildi§i
15 Samaria'dan, dovii§en hayvanlann goriildiigii fildi§i
16 Samaria'dan, tomurcuklu ve lotus ~i~ekli frizlerin goriildiigii fildi§i
17 Horsabad'dan, sfenksli fildi§i
 18 Nimrud'dan, ortak merkezli frizlerin g6riildugii, madalyonlu turn;:
kase
19 I. K1bns-Fenike grubundan turn;: kase
20 II. K1bns-Fenike grubundan tune; kase
21 III. K1bns-Fenike grubundan tune; kase
22 Olympia'dan tune; kase
23 Praeneste'den M1S1rla§tlnc1 iislupta tune; kase
24 Yuriiyen bir sfenksin goriildiigii Fenike miihrii
25 Ko§an bir kec;inin goriildiigii Fenike miihrii
26 Yuriiyen bir figiiriin goriildugii Fenike miihrii
27 Tyros'tan sikke
28 Arados'tan sikke
29 Tek emzikli Fenike kandili
30 Golgoi'den siitun ba§ltg1
31 Aya irini'den pi§mi§ toprak heykelcik
32 Altar cippus'unun §emas1
33 Kartaca'dan, baklava §eklinde baityloslu stel
34 Kartaca'dan, §i§e idollii stel
35 Suse'den, bir tannnm huzurundaki tapmanm goriildiigii stel
36 Suse'den, bir kadm tasvirinin goriildiigii stel
37 Konstantin'den, bir tann tasvirinin goriildiigii stel
38 Dugga'dan, insanla§tirilmi§ Tanit i§aretinin goriildugii stel
39 Kartaca'dan Silenos maskesi
40 Kartaca'dan fildi§i kadm figiirii
41 Kartaca'dan sfenksli ve bogah tlldi§i
42 Nora'dan aedikula (rekonstriiksiyon)
43 Tharros tapmag1 (rekonstriiksiyon)
44 Monte Sirai tapmag1
45 Sulcis tofet'i
46 Sulcis kuyu mezan
4 7 Sulcis dromos-mezan
48 Carmona'dan, sava§c;1h fildi§i
49 Carmona'dan tarak
50 Deveku§u yumurtalan i.izerindeki resimler
Harita Listesi

1 Akdeniz'de Fenike yay1lmas1

2 Orta Akdeniz
3 Fenike ve Kibns
4 Batt Akdeniz
5 Kartaca'mn plam
6 Gades'in plam
7 Motya'nm plam
Nodar

Sayfa altmdaki notlarda a§ag1daki bsaltmalar kullamlacaktir: ARAB

= D.D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, 2 cilt
(Chicago, 1926-7); CIS = Corpus Inscriptionum Semiticarum; GGM = C.
Muller, Geographi Graeci Minores, 2 cilt (Paris, 1855-61); IAKA = R.
Borger, Die Inschriften Asarhaddons Konigs van Assyrien, (Graz, 1956);
KAI= H.Donner - W.Rollig, Kanaaniiische und aramiiische Inschriften, 3
cilt (Wiesbaden, 1962-5); PG= Patrologia Graeca; PL= Patrologia Latina;
RES = Repertoire d'epigraphie semitique.
Te~ekkur

Son derece kapsamh mal,zemeleri ic;eren bu kitapta pek c;ok ki§i benimle
i§birligine girdi. Degerli gene! tavsiyeleri ic;in Profesor G. Levi Della
Vida'ya, belgesel kaynaklan derlememe yard1m eden Profesor Mario
Liverani'ye, sanatla ilgili boli.imde benimle i§birligi yapan Profesor
Paolo Matthiae'ye, koloniler hakkmdaki bilgiler ic;in Profesor Giovan-
ni Garbini'ye, Sardinya hakkmdaki tavsiyeleri ic;in Dr. Ferruc;cio Bar-
reca'ya, karma§tk c;anak c;omlek sorunuyla ilgili malzemeleri derleyen
Dr. Antonia Ciasca'ya ozellikle te§ekkiir ederim. Son y1llarda Akdeniz
bolgesinde yonettigim arkeolojik gorevlerdeki c;ah§ma arkada§lanm1 da
anmak isterim; onlar olmadan, c;ok onemli oldugu anla§tlacak deneyimi
kazanamazd1m.
Fotograflan saglayan ve resim listesinde belirtilen ti.im kurumlara
ve aynca bu kurumlann miidiirlerine ve fotografc;1lara te§ekki.ir ederim.
Bu mi.idiirler arasmdan, Beyrut Miizesi'nden Emir Maurice Chebab'a,
Cagliari'deki Antik <:;ag Boliimii'nden ProfesCir Gennaro Pesce'ye ve
bau Sicilya'daki Antik <:;ag Boliimi.i'nden Profesor Vincenzo Tusa'ya
ozellikle mi.ite§ekkirim. <:;izimleri yapan Piero Bartoloni'ye de te§ekkiir
ederim.
Onsoz

Fenikelilerin .Dunyas1 ba§hg1, bu kitabm yazih§mdan c;ok once, Weiden-

feld and Nicolson tarafmdan yaymlanacak olan bir dizide kullamlmak
iizere dii§iiniilmii§tii; ba§hk olmasayd1, bu kitap, ya da en azmdan benim
kitab1m, asla yaz1lmazdi. Kitab1 yazmaya, yaymcmm 6nerisini yeniden
dii§iiniip, bu sozciiklerden yeni ve b§krrtrc1 ara§tlrma alanlan dogabile-
cegini fark ettigimde karar verdim. Konunun bence iki ana yonii bulun-
maktayd1: Fenike uygarhgma mahsus, son derece c;e§itli ve tutars1z g6rii-
nen ozelikler ve bu ozelliklerin anayurt dt§mdaki Fenike koloni ve
yerlqmelerinde de siiriip geli§mesi.
Bu iki ara§tlrma hattm1, son derece kan§Ik olduklan anla§ilacak
malzemeler iizerinden izlemeye c;ah§tim. Elimizdeki malzemeler, Do-
gu' daki Fenikeliler soz konusu oldugunda yetersiz ve kesinlikten uzak,
Kartaca soz konusu oldugundaysa fazlas1yla boldur, ama burada, Kartaca
sanatl istisnas1 haric;, kaynaklar temelde dolayh ve tarihsel-siyasidir.
Son olarak, Fenike kolonileri konusundaki malzemeler dagm1k ve te-
melde arkeolojiktir. Kitab1mm amacma uymas1 ic;in malzemeleri yeni-
den diizenlemek zorunda kald1m elbette ve, dolaylSlyla, bu uygarhgm
kendine has unsurlannm olu§tugu Dogu'daki gerc;ek Fenike diinyasm1
20 FENiKELiLER

aynntth olarak ele ald1m. Kartaca hakkmdaki gayet iyi bilinen olgulan
azami diizeyde tutarak, daha az bilinen (ozellikle de sanatla ilgili) olgu-
lar ilzerinde durdum ve ozgiln Fenike unsurlarmm silrekliligi ve geli§imi
i.izerinde yogunla§tim. Akdeniz kolonilerini ozellikle de hakkmda heniiz
bir sonuca vanlamamt§ olan konular soz konusu oldugunda aynntth
olarak ele ald1m, ama amac1m her zaman, kolonileri Fenikeliler dun-
yasmm onemli bir pan;:as1 hlmt§ olan tarihsel-siyasi, dini ve sanatsal
6zellikleri saptamak ve ortaya <_;:tkarmak oldu.
Bu kitabm bir tarih ya da amt katalogu olmad1gm1 belirtmeme gerek
bile yok. Arna <_;:arp1tilm1§ ya da hatah bah§ a<_;:1lanndan ka<_;:mmamlZl ve
Fenike uygarhgmm ba§hca ozelliklerine ornekler vermemizi saglayacak
kadar malzememiz var. Temel amac1m bu ozellikleri belgeleyip a<_;:1kla-
mak ve sanmm, yaymcmm ba§hg1 dii§i.inurken niyeti de buydu.
Yap1tm ula§tlg1 sonu<_;: hakkmda bir karara varmak okura dli§ilyor,
ama belirtmek istedigim bir nokta daha var. Bence bu tlir bir ara§ttrma
alanmda tarih<_;:inin gorevi, elbette ozgiln fikirler i<_;:ermesi §artiyla, ge-
ne! bir senteze ula§maktir. Boyle bir sentez, gelecegin akademisyenleri-
ni sentezi onaylasalar da ele§tirseler de te§vik edeceginden, bence temel
onem ta§tmakta. Sentez ama<_;:h bir <_;:ah§ma, ka<_;:1mlmaz olarak, tartl§mah
fikirler ve kusurlar i<_;:erir; bu kusurlann varhgm1 itiraf etmekle birlikte,
i<_;:tenlikle, bunlardan dolay1 bagt§lanmayt umuyorum.

Roma, Arahk 1965

Giri~

Fenike halkt ve uygarhgr Ban'da her zaman btiytik bir ilgi uyandrrmt§trr.
Homeros'un Fenikelilerin denizcilik ve ticaret alanlanndaki becerile-
rinden soz etmesinden ve alfabemizin Fenikelilere dayandrgmm anla-
§rlmasmdan bu yana, herhangi bir antik Dogu halkr kadar ilgi odagr
olmu§, ktilttirel ve siyasi tiretkenlikleri ~ok daha fazla olan uluslardan
daha ~ok dikkat ~ekmi§lerdir.
Yine de, Fenikelilere duyulan bu ilgiye kar§rhk olarak, ktilttirlerinin
kendine has ozelliklerine, bir uygarhg1 hem belirleyip hem de tammla-
yan tarihsel, siyasi, dini, edebi ve sanatsal olgulara aym derecede dikkat
gosterildigi soylenemez. Bu nedenle, bir halk olarak Fenikelilerin birlik,
bag1ms1zhk ve tutarhhklarma inceleyip kamtlamak yerine kesin goztiy-
le bakrlmt§ ve sonu~ta, Fenike uygarhgmm cografi alam ve btiytikltigti
konusunda birbirlerinden farkh bilgiler verilmi§tir. Ornegin, Ugarit'te
yap1lan kaztlar akademisyenleri Fenike uygarhgm1 ~ok daha erken bir
tarihe yerle§tirmeye ve Ugarit'te bulunan malzemeleri Fenikeli olarak
sm1flandirmakta hakh olup olmad1klanm merak etmeden, bu uygar-
hgm temel tutarhhgm1 degi§tirmeye yoneltmi§tir. Bir diger ornek de,
Akdeniz'de yapilan Fenike ve Pon kazilarmm say1smdaki artt§ttr. Te-
22 FENiKEULER

me! soru -bu ke§iflerin Fenike uygarhg1m aslmda ne derece yans1ttig1 ya

da, aslmda, Kartaca'nm geni§lemesinin sonucu olup olmad1klan soru-
su- neredeyse hi~ ele almmamt§ttr. Bu iki sorunun yamtlanmalanmn
hi~ de kolay olmad1gm1 vurgulamanm bir anlam1 yok, ama Ugarit'in
tarihoncesi kultilrilyle nihai Pon evresini Fenike uygarhg1 panoramas1
i~erisinde yan yana koyarsak, Fenike sorununun yalmzca boyut a~ism­
dan bile nas1l bir yanh§ anlamaya yol a~ttgm1 gorebiliriz.
Sorunun en gozler onundeki yonleri bir yana, yalmzca bir addan iba-
ret olmayan tum uygarhklarm ozelligi olan birlik ve tutarhhk sorunu da
silrliyor. Bu sorun ozellikle de, kent-devletlerin ~ogunlukla' bag1ms1z ve
bu kentler arasmdaki baglann ortama bahlarak anla§tlmasmm gil~ ol-
dugu Dogu Fenike'de ortaya ~thyor ve ithalat nedeniyle kultilriln aymc1
unsurlanmn ~ogunlukla saptanamad1g1 ve (ba§ta Yunan olmak iizere)
yabanc1 unsurlann geni§ ~aph nilfuzunun tlim tutarhhg1 yok ettigi Ba-
tt' da da siirilyor.
Kitabm temelini bu sorular olu§turuyor, ama daha fazla ilerlemeden
once, soz konusu uygarhga atfettigim zaman ve boyutun sm1rlanm sap-
tamahy1z.
Kitaba yakla§tk olarak iO 1200 donemini, yani "deniz halklan"mn
istilalanm ve Demir <;ag1'mn ba§langte1m ele alarak ba§lamaya karar
verdim. Bu olay eski Yakmdogu'da, ger~ek Fenike tarihinin ve uygar-
hgmm ba§lang1cma i§aret eden derin bir yank olu§turmu§tur. Akde-
niz'le Lubnan dag zinciri arasmdaki kara §eridine s1h§an ve gli~lil dev-
letlerin (ibraniler ve Aramiler) geli§iyle ku§atma altmda kalan hy1 halk-
lan hem birle§mi§, hem de Akdeniz'e dogru ilerlemeye mecbur
kalm1§lard1 ve bu deniz maceras1, karakteristik ozelliklerinden biri ola-
cakti.
Cografi a~1dan, bu bolge dt§ma ge~ici yay1lmay1 da dikkate alarak,
Fenike bolgesini ~uk§u (Tel Sukas) ile Akka arasma yerle§tirdim. Ko-
lonile§me ise ku§kusuz, Fenike uygarhgmm, hem ge~ici hem de ikincil
geli§meleriyle birlikte incelenmesi gereken aynlmaz bir olgusudur.
Ger~ek Fenike uygarhgmm sona erip Pon uygarhgmm ba§lamas1 ko-
nusunda bir tarih saptamak zor ve ~ogu ornekte bu soru, biri digerinin
devam1 ve geli§imi oldugundan, gereksizdir. Yine de, miras alman ozel-
likleri, tarihsel ve hiltilrel olgulardaki yeniliklerden ay1rmaya ~ah§­
tlm.
 GiRi~ 23

Fenike uygarhgmm sonu yakla§Ik olarak, Fenike kentlerinin ktiltti-

rel bag1ms1zhklanm zaman i~erisinde tamamen ortadan kald1ran Hele-
nizm'in geli§ine tarihlendirilebilir. Bau'da ise koloniler bir sure daha
ayakta kald1lar - Helenizm'in ba§lattig1 krizi sonucuna ula§tiran, Ro-
ma'nm fetihleri oldu.
 I
Dogu'daki Fenikeliler
1
Ad, Halk ve Din

1 Ad
Bir halk oncelikle, kokeni her zaman anlammm ara§tmlmasm1 gerekti-
recek kadar onemli olan ad1yla tammlamr. Halk i<;in kullamlan <f>oiviK&c;
ve bolge i<;in kullamlan <f>o1viK17 adlan Yunan kokenlidir ve Homeros'a,
hatta belki daha da eskilere dek uzamr. Bu adm tamrnlad1g1 halk arasm-
da herhangi bir yazl§ma olmad1gmdan, yabanc1lar tarafmdan kullamlmt§
bir ad olarak kalmaktadir ve etimolojik a<;1dan, "mor" anlamma gelen
<f>oivi~'le ve dolaylSly!a, Fenike kentlerine ozgi.i kuma§lan mora boyama
sanayisiyle baglantth olduguna ku§ku yoktur.
Yunanca adm Homeros'a dek uzanmasma kar§m, yakm zamanlarda
<;6zi.imlenmi§ olan Miken metinlerinde, "hrmm" anlamma gelen ve
bir arabaya gonderme yapan di§il bir s1fat bulunmaktadir: po-ni-ki-ja.
Po-ni-ki-jo ad1 Plinius'un bahsettigi herba Phoenicea olabilecek bir ot i<;in
kullamld1gmdan, 1 bu s1fatm belki de daha o zamanlarda etnik deger ta§1d1g1
di.i§i.ini.ilebilir. Yani, etnik deger Miken doneminde de ge<;erliyse, Yunanh-
larda belgelenmesi bundan birka<; yi.izytl oncesine denk gelecektir.
Yerel kaynaklarda ib on be§inci yiizy1lda halk i<;in Kenani ve bolge i<;in
de Kenan adlanm buluyoruz (idrimi heykeli iizerindeki Akad yaz1tt, Mem-
!) Plinius, XXII, 135.
28 FENiKELiLER

fis'ten II. Amenofis steli). c;::aglar boyunca (ozellikle de, anlam1 «ogunluk-
la tlim israil oncesi halklan ve topraklan i«erse de, Kitab1 Mukaddes'te)
arahkh olarak kar§rmlza «1kan bu adla Helenistik donemde Fenike'de
kar§tla§mz (sikke yaz1lan: "Kenan'daki Laodikeia"). Klasik kaynaklarda
da s1k stk kar§tmtza «tkar (Byblos'lu Philon) ve Afrika topraklannda Fe-
nike kokenli yerle§imcilerin ad1 olarak gorlillir (Aziz Augustinus: "Uncle
interrogati rustici nostri quid sint, punice respondentes Chanani . .. "). 2
E. A. Speiser'm gozlemine gore, Nuzi'deki Akad metinlerinde kinahhu
"mor" anlamma gelmektedir ve bu da </Joivr~'e «ok benzer. Dilbilimsel a«1-
dan, tliremenin kinru.ihhu'dan kn'n y6nlinde degil de aksi yonde olqugunu
dli§linmemiz i<;in hi<;bir neden bulunmuyor; bu nedenle, ad i<;in §U kokeni
one slirebiliriz: Kenan, Fenike topraklan i<;in kullamlan yerel terimdir ve
"mor" sozcligli, yerel boya imalati sanayisi nedeniyle, bundan tliremi§tir;
Yunanca'da da hem bOlge hem de renk i«in bu yerel ad kullamlmt§tlr.
Keru.ini ad1 Fenikelilerin kendilerini tammlamak i<;in kulland1klan
sozclik olsa bile, kulland1klan tek ad olmad1g1 kesindir ve belki de, en
onemli ad bile degildi. Ornegin, ayn1 ad1 ta§tyan kentle baglantth olan
Sidonlu (Saydah) sozdigli Homeros'ta ve Tekvin'deki §ecereyle destek-
lendigi (Kenan'm Tsidon ve Het adh iki oglu vardrr) Kitab1 Mukaddes'te
s1k s1k ve geli§iglizel olarak, Fenikeli yerine kullamhr. 3
Genel olarak bakild1gmda, Fenikelileri bir birlik i<;inde tammlayan
adlarm en azmdan Fenikeliler soz konusu oldugunda ender olarak kul-
lamld1g1 gorlilmektedir ve bu da, bolgedeki bollinmli§lligli ve kent bi-
lincin~n ulusal bilince listiinlliglinli yansltlr. Varoldugu dlizeyiyle birlik
bilinci de ancak ikinci binytlm ikinci yansmda ortaya <;tkar ve bu nok-
tadan sonra devam eder; Kenanh ve Sidonlu gibi adlann gorece ge«
zamanlarda ortaya <;1kmas1 da yalmzca, Fenike uygarhgma atfedilen za-
mansal s1mrlan dogrulamaktadtr.

2 Halk

Amerikah akademisyen William Foxwell Albright, Fenikelilerin Eritre

kokenli olduklan yonlindeki kuramm, Fenikelileri Filistin'in glineyine
2) Augustinus, PL, XXXV, silt. 2096.
3) Tekvin 10, 15.
 AD. HALK VE DiN 29

dayandiran daha yakm tarihli hipotezlerin ya da Samilerin yurdu so-

rununun tarti§1lmas1 gereken zamanm ge<;:mi§ oldugunu yazmi§tlf. Al-
bright hakh, ama en yeni ve se<;:kin yazarlar bile Fenikelilerin "yurdu"
konusuyla ilgileniyorlar. Konuyu ayrmtih olarak tartl§an Otto Eissfeldt,
yurtlannm Sina Yanmadas1 ya da kom§U Arap bozkirlan oldugunu ve
i6 3000 civannda buradan go<;: ederek gelecekteki tarihsel bolgelerine
yerle§tiklerini savunur. Georges Contenau da berceau des Pheniciens' ko-
nusuna sayfalar aymr ve baglay1C1 bir yorumda bulunmamakla birlikte,
Fenike halkmm varhgm1 ve bireyselligini tarihoncesi <;:aglara olmasa da
erken tarihsel <;:aglara dayandirmaktan ka<;:mmaz ve hatta, donemsel
olarak geriye gidildik<;:e etnik verilerin daha da belirginlqtigini iddia
eder; yani, tarihin ba§lang1Cmda Sami dilinde konu§an bir Sami lfki
bulunmas1 olas1dir. Donald Harden da yakm zamanlarda, Arabistan ya
da Basra Korfezi kokenli oldugu di.i§i.inlilen <;:e§itli Sami go<;:lerinden soz
etmi§tir (kaynak olarak Herodotos'u gosterir ve Samilerin kokenleri
konusundaki yakm tarihli <;:ah§malan goz ard1 eder). Son olarak, Ugarit
metinlerinin yaymlam§mdan soma ger<;:ekle§tirilen <;:ok say1da ara§tlrma,
gilney kokenli olduklan yonlindeki kuramlan destekler.
Hipotezlerin <;:ogu aslmda, klasik yazarlara dayamr. Bybloslu Philon
yerli bir halk olduklanm ve yalmzca insanlann degil, tannlarm ve tum
insan kultilrliniln kokeninin onlann bolgesi oldugunu one Stirer. 4 He-
rodotos onlan temelde Eritre denizine yerle§tirir. 5 Straban, Basra Kor-
fezi'nde Fenikelilerinkilere benzer tapmaklar ve kentler oldugunu soy-
ler6 ve Plinius da bunu dogrular. 7 lustinus, bir deprem sonucunda anayurt-
lanndan ka<;:an Fenikelilerin once Suriye Golil'ne (Lltt Goli.i?) ve soma
da Akdeniz kiy1sma yerle§tiklerini anlatir. 8
Fenike ulusunun kokenlerini saptama ama<;:h <;:ah§malar ve gelenekler
bile§imi, bu ulusun tarihsel olarak Akdeniz kiy1smda ortaya <;:1kmadan
once de bu haliyle var oldugu yoniindeki kamtlanamam1§ varsay1ma da-
yamr; ama tarihoncesi ve hatta erken tarihsel <;:aglar soz konusu oldugun-

• Fr. Fenikelilerin be§igi, kaynagi. (<;.n.)

4) Eusebios, Praep. Ev., I, 9, 14-19.
5) Herodotos, I, 1; VII, 89.
6) Straban, XVI, 3, 4.
7) Plinius, IV, 36.
8) lustinus, XVIII, 3, 2-4.
30 FENiKELiLER

da Fenike kentlerine hicybir tarihsel ya da kG!tGrel tutarhhk atfedileme-

diginden, koken soru~u tGmGyle degi§mektedir. Fenike ulusunun olu§umu,
oldukc;:a gev§ek smtrlar icyerisinde, dt§artdan gelen halklarm gocyi.ini.in de-
gil, Suriye-Filistin bolgesindeki tarihsel bir evrimin sonucu gibi g6riin-
mektedir. Fenike kentlerini belli bir tutarhhk i<;:erisinde birle§tirenin ba§ka
halklann (Filistiler, ibraniler, Aramiler) gocyG oldugu bile soylenebilir.
Dolay1s1yla, Fenike ulusunun dogu§umm yeni halklarm geni§ cyaph
gocylerine baglanmast ve aymct trksal 6zellikler bulunmast cyok zordur.
Arap ve Ermeni tiplerinin bulu§masma tamkhk eden Suriye-Filistin
bolgesinin antropolojik karma§aSt icyerisinde Fenikelilerin kendilerine
mahsus 6zellikleri bulunmamaktadtr. Kom§ulan gibi onlann da dili Sarni
dillerindendir. Son olarak, Fenikelilerin bir halk olarak bag1ms1zhklan
belli cografi ve tarihsel-siyasi §artlann sonucunda olu§ur, ama bir yurda
da, trka da dayandmlamaz.

3 Bolge

Fenikelilerin tarihi Suriye-Filistin ktyt bolgesinde ba§lar. Bu bolgenin

kuzey smm Tel Sukas Gzerinden cyizilebilir, zira daha kuzeyde kahct Fe-
nike yerle§meleri bulunmamaktadtr. Biiyuk Ugarit kenti unutulma-
mahdtr elbette, ama Ugarit bu kitapta tammland1g1 §ekliyle Fenike uygar-
hgma atfedilemez. Aynca, Ugarit'in tarihi ib 1200'den once sona erer.
Giiney smmysa Akka Gzerine yerle§tirilebilir. E§munazar yazttmda Dor
ve Yafa'nm Pers doneminde Sidon'a (Sayda) eklenmesinden bahsedilse
de, 9 bu kentler kahct Fenike yerle§meleri olarak gorulemezler.
Fenike'nin dogu ve batt smtrlan bellidir - battda Akdeniz, doguday-
sa Lubnan dag zinciri. Nusayra dag §eridi izlendigincle, Liibnan zinciri
yakla§tk yi.iz kilometre boyunca denize paralel olarak uzamr ve kimi
yerlerde 2, 750 metre ya da GstG bir yi.ikseklige eri§ir. Oaglarla deniz arasm-
daki uzakhk elli ila yi.iz on metre arasmda degi§mektedir ve yer yer, deni-
ze uzanan daghk burunlar g6ri.ili.ir. Bu burunlarla, cyogu yagmur mevsi-
minde dolup yaz aylarmda kuruyan kucyiik kaynaklar olan daglardan inen
akarsular arasmda ki.icyilk vadiler bulunmaktadtr.

9) KAI, 14, 18-19.

 AD, HALK VE DiN 31

Bu cografi §artlarm tarihsel etkileri a<;:1k<;:a gorlilliyor. Oncelikle, tiim

bolge daglarla deniz arasma siki§ml§ ve bu da i<;: kesimle arasmda, i6
2000 civarmda gii<;:lii halklarm ve devletlerinin geli§iyle keskinle§en
tarihsel bir aynhk yaratml§tlr. ikinci olarak, bolgenin i<;:sel par<;:alanmI§·
hg1 bir siyasi birlik ve hatta, birlik bilinci oht§masm1 engellemi§ ve
kent-devletlerle topluluklarm hakimiyet kazanmalanna izin vermi§tir.
U<;:iincli olarak da, bu topraklarm halklan i1:rin dogal yaytlma yolu Akdeniz
olmu§tur. Eskiden denizciligi kontrol altmda tutmU§ olan diger halk-
larm gerilemesiyle birlikte olu§an bu durum sahneye yeni ve daha iyi
orgiitlenmi§ uluslar 1:r1kana dek boyle kalm1§tir.
Akdeniz'e a1:rilma zorunlulugunun nedeni ula§Im sorunudur. Daglar
dogruca denize indiginden, kara yolu iizerinden ge1:ri§ zordur. Zaman
zaman daghk burunlarm i<r kanatlanna dar yollar a<;:1lsa da, hem kent-
ten kente hem de ulkeden iilkeye en kolay ve giivenli ula§lffi yolu her
zaman deniz olmu§tur.
Fenike kentlerinde 1:rogunlukla karakteristik bir topografya goriiliir-
dti: riizgara ve mevsime gore kullamlmak lizere biri kuzeyde ve digeri
giineyde bulunan limanlan i1:rlerine alacak §ekilde, daghk burunlar iize-
rine kurulurlard1. Fenikeliler aynca, ku§atma durumunda tahkim edil-
mesi, soyutlanmas1 ve uzun sure savunulmas1 daha kolay olan, kty1ya
yakm adac1klan da tercih ediyorlardi. iki biiyiik Fenike kenti olan Ara-
dos'la (Arvad) Tyros (Sur) boyle kentlerdir ve bunlardan Tyros sonra-
dan, Biiyiik iskender'in in§a ettirdigi bir mendirekle karaya baglanmt§ttr.
Fenikelilerin cografi ve tarihsel-siyasi §artlardan kaynaklanan de-
nizcilikleri Akdeniz 6tesine yay1lmalanna ve bir dizi yana§ma limam ya
da ticaret merkezi kurmalarma yo! a1:rti. Herakles Siitunlarmm • 6tesine
ula§an bu yay1lma boyunca Fenikeliler ah§tk olduklan tiirde yerler ara-
d1lar - Kartaca, Nora ve Bythia gibi daghk burunlar, S. Antioco, Motya,
Cadiz ve Mogador gibi adac1klar. Son olarak, uzun yolculuklan i1:rin
yana§ma limanlan edinebilmek amac1yla, yerle§melerini diizenli arahk-
larla kurmaya 1:rah§nlar.
Antik Fenike'nin iklimi az 1:rok, bugiinkiiyle aymydt. Kt§ aylarmda,
milli topragm derinliklerine niifuz edip bereketlendiren bol yagt§
goriiliir. Bahar Mart aymda ba§lar ve Mayts ayma geldiginde mlSlrlar

' Cebelitank Bogaz1, Cebelitank Kayas1. (s:.n.)

32 FENiKELiLER

olgunla§ffil§ olur. Yagmur Mart aymda azahp May1s'la Eylill arasmda

neredeyse tamamen kesilir. Dart ya da be§ ay silren yaz mevsimi, pek c;:ok
noktada SU yollanyla su!anmasma kar§m, bitki ortilsilnil yabp kavurur.
Ekim aymda hava serinler, yagmur yeniden ba§lar ve y1lhk c;:evrim yine-
lenir. DolaylSlyla, genel olarak bahld1gmda Fenike, ozel cografi §artlara
bagh kimi hafifleme ve duzelmelerle, Yakmdogu'yla aym genel iklim
§artlarma sahiptir.
Sonuc;:ta Fenike'nin Levant'm en bereketli ulkelerinden biri oldugu
anla§tlmahadir. Ekilebilir arazinin bs1t11 olmasma ragmen tanrn
geli§mi§tir: bugday, zeytin, ilzilm, rneyve agac;:lan (ozellikle incir ve cilrn-
bez) yeti§ir. Gilnilmilzde ender olan palmiye antik c;:aglarda boldu;
gilnilmilzde yaygm olarak g6rillen portakal agac1 ise o zamanlarda bilin-
rniyordu.
Arna tarihsel metinlere g6re Fenike'nin as1l zenginligi Lubnan or-
rnanlanyd1. Bu ormanlar c;:amlarla, servilerle ve en onemlisi, turn Yabn-
dogu'da iln salrnt§ olan sedir agac;:lanyla kaphydi. <;aglar boyunca Mezo-
potarnya ya da M1s1r'dan, etrafma gilzel kokular sac;:an bu degerli malze-
rneyi edinrne amac;:h seferler dilzenlendi. A§m kullanma sonucu yava§
yava§ tilkenen bu g6rkemli ormanlardan gilni.irnilzde ger:iye neredeyse
hic;:bir §ey kalmamt§tlr ve bolgenin yeniden agac;:landmlrnas1 yoniln-
deki yogun c;:abalarm oni.ine, filizleri yok eden kec;:i si.irilleri c;:1kmt§tlr.
Eski Fenike direyi c;:evreye ve iklime uygun §ekilde geli§mi§ti. Daglar
panterlerle, ay1larla, s1rtlanlarla, kurtlarla, c;:akallarla ve yaban tav§an-
lanyla doluydu; en yaygm evcil hayvanlarsa e§ek, okilz, koyun ve kec;:iy-
di. Denizde bol bol bahk ve ozellikle de, adm1 bolgeye veren mor renkli
dikenli salyangoz bulunuyordu.
Topragm alt katmarn ternelde yurnu§ak, kolayca ufalanabilen
kirec;:ta§mdan olu§uyordu. Arna daglarda rnermer, linyit ve dernir kat-
manlan bulunrnaktayd1 ve ince kurnu cam sanayisinde kullamhyordu.
Genel olarak babld1gmda, i.ilkenin Fenike'nin antik c;:aglardaki sakin-
lerine e§siz kaynaklar sundugu g6ri.ililyor. Arna bu kaynaklardan ancak
aktif bir ticaret sayesinde faydalamlabilirdi; once korn§U uluslarla
ba§layan ticaret c;:ok gec;:meden tiim Akdeniz'e yayild1 ve Fenikelileri
antik di.inyanm en i.inlil ve becerikli tacirlerine donil§tilrdil.
2
Tarih

1 Giri~

Genel olarak bahld1gmda, erken Fenike tarihinin yeniden kurulmas1

i~in dolayh kaynaklara ba§vurulmas1 gerekmektedir. Fenike dilindeki
hsa yaz1tlardan ula§tlabilecek tarihsel olgular pek de fazla degildir - bi-
reysel olarak kentlerin hiikiimdarlannm adlan, hanedan ard1lhklan,
amt ithaflan, koruyucu tannlara gondermeler. Ostelik, bu ilk yaz1tlar,
onuncu yiizyila ait baz1 metinlerin bulunmu§ oldugu Byblos'tandir; di-
ger kentlerdeyse olduk~a ileri donemlerden kalma ve yine ayn1 derecede
az bilgiye ula§1labilmi§tir.
Ba§lang1~ta herhalde dogrudan olan, ama bize dolayh ve pan;:alanml§
halde ula§abilmi§ bir kaynak da, iosephos'un baz1 pasajlarmda Ephesoslu
Menandros'tan almnlad1g1 Tyros yilhkland1r. Bu pasajlarda iki do-
nemden, onuncu ila sekizinci yiizy1llardan ve altmc1 yilzy1ldan soz edilir
ve kentlerin tarihleriyle ilgili ~e§itli bilgiler verilir - krallann adlan ve
yerel olaylar hakkmda baz1 aynnuh bilgiler. Bu bilgilerin dolayh olarak
aktartlm1§ olmas1 elbette, yanh§ anlama tehlikesini daha da artirmakta-
dir, ama ba§ka bilgilerle ve ozellikle de erken donemle ilgili olarak Kita-
b1 Mukaddes'te verilen bilgilerle yap1lan kar§lla§tlrmalar, y1lhklarm dog-
ru oldugunu dii§iindiiriir. Her haliikarda, bu yilhklarda, gelecekte
34 FENiKELiLER

miikemmel bir bilgi kaynagr haline gelebilecek olan bir yerel tarih
yaz1c1hg1 gelenegi g6riilmektedir.
Fenike kentlerinden Mrsrr ve Mezopotamya kaynaklarmda da soz
edilir. Bunlar temelde, Suriye-Filistin kentlerine boyun egdirilmesi ile
ilgili olgulan i<;:eren Asur yrlhklandrr ve dogru gibi goriinseler de, bu
fetihlerin genellikle yalmzca otoritenin tamnmasr anlamma geldigi ve
dolay1s1yla srk s1k yinelendigi unutulmamahdrr. Fenike'nin Mrsrr'la on
birinci yiizyrl ortalan civanndaki ili§kilerini aydmlatan Mrsrr kokenli
Wenamon oykiisii hari<;:, diger Mrsrr ve Mezopotamya kaynaklarmdan
da pek az onemli olguya ula§rlabilmektedir.
Dogu'daki Fenike tarihi konusunda <;:ok onemli bir diger dolayh kay-
nak :da Eski Ahit'tir. Eski Ahit'in tarihlerle ilgili kitaplarmda Fenike
kentleri ve ozellikle de Tyros hakkmda pek <;:ok bilgi verilir ve veriler
her ne kadar dagrmk olsa da, Eski Ahit'te diger tum kaynaklara kryasla
daha kesintisiz anlattlar bulunur. Belli donemler hakkmda, ornegin
Suleyman <;:agr ve Tyros'la ili§kileri gibi konularda son derece ayrmtrh
bilgiler ic;erir; aynca, donemin ibrani tarih yaz1c1hgmm dogrulugu ve
giivenilirligiyle iinlii oldugunu da unutmamahy1z.
iosephos'un Tyros y1lhklarma gondermelerinm dt§mda, ge<;: klasik
kaynaklarda da Fenike tarihinin son evresi hakkmda yararh bilgiler
bulunmaktadir; erken evreler hakkmdaki bilgilerse azdir ve her zaman
giivenilir olduklan soylenemez.
Fenike tarihinin ba§hca olaylan bu kaynaklara dayamlarak yeniden
kurulurken kar§rla§rlan ilk sorun, birlik unsurlarmm kentsel boliinme-
leri ne derece a§ttgm1 ve bolgeye bir biitiin olarak bakmanm dogru olup
olmad1gm1 degerlendirmektir. Bireysel olarak kentlerm tarihleriyle kar§t
kar§tya oldugumuzdan, boliinme bas km goriinmektedir, ama Fenike kent-
leri i<;:in tarihsel bir tutarhhk olu§turulmasr i<;:irt mutlaka vurgulanmasr
gereken bazt bag ve birlik bilmci i§aretleri de bulunmaktadir.

2 Bagzmsizlik c;agz
i6 1200 civarmdaki "deniz halklan" istilas1 kimi kry1 kentlerini dogru-
dan etkiledi: Iustinus'un 1 arkeolojik ke§iflerce de dogruland1g1 g6riilen
1) lustinus, XVIII, 3, 5.
 TARiH 35

bir yorumuna gore, Arados ve Sidon y1bld1. Arna istila sonras1 olu§an
siyasi ve askeri durum bir bag1ms1zhk ~agmm ba§lang1c1 olacakti. Su-
riye-Filistin bolgesinde buyuk gu~Ier bir sureligine etkisiz kalm1§lard1:
Asur sm1rlan i~erisine hapsedilmi§, MlSlr ise yenilgiye ugraulmt§tl: ibrani
ve Arami kenderi geli§irken, Fenike kentleri by1ya dogru stb§tl.
Bu yeni evrenin onde gelen kenderi Arados, Byblos, Sidon, Tyros ve
Akka'd1r (Berytus'tan· Pers donemine dek bahsedilmez). ilk ba§larda
Sidon'un diger kentlere hakim oldugunu gosteren ~e§itli i§aretler bulun-
maktadir: ilk olarak, Fenikeliler i~in hem Eski Ahit'in hem de Home-
ros'un kulland1klan Sidonlular (Saydahlar) sozcugu. Bu adm ba§larda
tum halk i~in kullamlmasmm ve sonradan, bu halk tarafmdan kurulmu§
kenderden biriyle bs1th hale gelmesinin pek de mumkun gorunm~digi
du§unulurse, ya Sidon'un egemen konumda olduguna ya da, ki bu ozel-
likle onemlidir, i~ gu~lerden ~ok di§ gu~lerin etkisi sonucunda da olsa,
kentler arasmda gorece bir birlik bulunduguna i§aret ediyor olabilir.
Sidon'un egemenliginin bir diger kamn da, iosephos'un Timaios'tan
aktard1g1 bir anlat1dir - Kudus tapmagmm in§a edilmesinden iki yuz
kirk y1l once, yani i6 1200'den bsa bir sure sonra, "Askalonlular"m
(muhtemelen, "deniz halklan") kralmm bozguna ugramg1 Sidon halb
gemilerle ka~arak Tyros'u kurar. 2 Tyros'un ~ok daha onceden de var ol-
dugunu bildigimizden, bu anlan dogru degildir, ama baz1 Sidonlular "deniz
halklan"nm basbs1 kar§ismda Tyros bolgesine go~ ederek belki de biz-
zat fatihleri tarafmdan yagmalanmt§ olan kenti yeniden kurdularsa, ta-
rihsel bir dayanag1 bulunabilir. Her halukarda, ~e§idi kaynaklara gore,
Tyros ~ag1 i6 1200 civarmda ba§laml§, Sidon'un diger kentlere ustiinliigu
herhalde i6 1000 civarma dek siirmii§ ve bundan sonra, zamanla Tyros
onem ve hakimiyet kazanmt§tlr.
Elimizdeki ~e§itli bilgilere gore, bolgede yiizytllarca siiren M1Slr haki-
miyetinin gerilemesi 1100 civarma rastlar. Asur krah I.
(1112-1074) bu donemde Yukan Suriye'ye ve Arados,
Byblos ve Sidon'dan hara~ almt§tlf.

Liibnan Dag1'na gittim. Efendilerim, yuce tannlanm Anu ve Adad'm

tapmaklanna sedir aga~lan kesip getirdim. Amurru'ya yoneldim.

• GiinilmGzde Beyrut. (~.n.)

2) lustinus, XVIII, 3, 5.
36 FENIKELILER

Amurru'yu ba§tan sona fethettim. Byblos'un, Sidon'un ve Arados'un

haracm1 ald1m. Arados gemileriyl_e, deniz hy1smdaki Arados'tan
Amarru topraklanndaki Simyra'ya ge<;tim ( ... ) Denizin ortasmda,
onlarm "deniz-att" dedikleri bir nahiru oldiirdiim. 3

Bu anlattdan, I. Tiglatpileser'in seferinin amacmm sedir agac1 bulmak

oldugu anla§thyor. Bir <;arpt§madan soz edilmiyor; "fetih" ve "hara<;"
sozciikleriyse ticari baglantt anlammda kullamlabilecek sozciikler. 01-
diiriilen yunus, Fenike kentlerinin se<;kin konuklan i<;in bir bahk<;1hk
seferi diizenlediklerini dii§iindiiriiyor. Aynca, donemin siyasi §artlan I.
Tiglatpileser'in Suriye'de kahc1 bir egemenlik kurmasma elveri§li degil-
di; Yukan Dicle devletleriyle ve batt s1mrlarmdaki Arami kabileleriyle
sava§tlmas1 da, Suriye'ye giden yollar iizerinde bu donemde kontrol sahibi
olmad1gm1 kamtl1yor.
Fenike devletlerinin (6zellikle de M1sir'dan) bag1ms1zhklanmn bir
diger onemli kamtt da Wenamon oykusudur. Byblos hukumdan Zekar-
baal'm, oykuniin tann Amon'un kutsal gemisi i<;in sedir agac1 bulmaya
yollanmt§ olan kahramamm sayglSlzca kar§tlamas1 anlattlir bu oykiide.
Zekarbaal M1sir hiikiimdanndan bahsederken, "Seni gonderenin de kulu
degilim," der. 4
Onuncu yiizytlda yine Byblos'ta, bir dizi hiikiimdann adlan hsa
yaz1tlarda belirtilir: Ahiram, lttobaal, Abibaal, Yehimilk, Elibaal,
~ipitbaal. 5 Ahiram 6meginde elimizdeki yaz1t lahdindeki bir mezar yaz1tt
ve diger 6rneklerde de, ilahi koruma niyazlarma eklenmi§ yap1 ya da
heykel ithaflandir. Kullamlan yaz1 karakterleri, dil ve yaz1tlarm i§aret
ettigi akrabahk ili§kileri bu hiikiimdarlan kesirtlikle homojen bir grup
haline getirir ve yaz1tlardan ikisinirt, Abibaal ve Elibaal yaz1tlarmm
M1sir heykellerine, siras1yla I. ~e§onk'un (950-929) ve I. Osorkon'un
(929-893) heykellerine yaz1lmt§ olmas1 sayesinde bu grup i<;in tarih tah-
mininde de bulunulabilir. Yaz1tlar arasmda en eskisiyle kar§tla§ttg1m1z
Ahiram lahdi herhalde birka<; yiizy1l daha eski ve yaz1t da, muhtemelen,
lahdin yeniden kullamlmasmm eseridir. Hiikiimdarlar ve tahta <;th§
tarihleri a§ag1daki §ekilde verilebilir:

3) ARAB, I, 302.
4) J.H. Breasted, Ancient Records of Egypt, IV, 577.
5) KAI, I, 4-7. .
 TARiH 37

y. 1000 Ahiram
980 lttobaal
940 Abibaal
920 Ye him ilk
900 Elibaal
880 ~ipitbaal

Bu hi.iki.imdarlardan Yehimilk'in babasmm admdan soz etmedigini

ve dolaylSlyla, yeni bir hanedanm kurucusu olabilecegini de kaydet-
mekte yarar var. Hi.iki.imdarlarm "Byblos Krah" unvamm ta§tmalan
bag1ms1z olduklanm di.i§i.indi.iri.iyor; yaz1tlarda MlSlr'dan onemli dere-
cede bag1ms1z olduklanm di.i§i.indi.irecek bir ifade kullamlm1§ oldugu da
(W Herrmann tarafmdan) kamtlanml§tlr. Abibaal'la Elibaal'm yaz1tlan
i<;in firavun heykellerini kullanmalan ve bunlan Byblos tann<;asma
adamalan belki de yalmzca, gi.i<;li.i kom§ulanyla ili§kilerinin iyi oldugu-
nun i§aretidir. Arna Herrmann, Byblos hi.iki.imdarlarmm kom§u toprak-
lara yay1ld1klan ve Fenike bolgesinde sonradan Tyros'a ge<;ecek bir haki-
miyet kurduklan yoni.indeki kuram1m kamtlamay1 ba§aramaz.
Fenikelilerin yay1lma alanlarmdaki ilk has1mlan dogal olarak Filis-
tiler ve israillilerdi. Arna Filisttlerle ili§kileri konusunda elimizde yal-
mzca, Sidon'un Askalonlular tarafmdan y1hlmas1yla ilgili anlatl var.
Eski Ahit'te ise israilliler hakkmda, Tyros y1lhklarmca da dogrulanan
ayrmnh bilgiler verilir. Davud'un (y. 1000-961) devletini geni§letirken
i<;erisine Fenike by1smm geni§ bir par<;asm1 da l<atmt§ olmas1 mi.imki.in-
d i.ir; en azmdan, kral tarafmdan yap1lmas1
hakkmdaki Kitab1 Mukaddes anlansmda
"Gileada, ve Tahtim-hod§i diyarma geldiler; ve Danyaana, ve <;ep~,evre
Saydaya geldiler, ve Sur hisarma, ve Hivilerin ve Kenanhlarm bi.iti.in
§ehirlerine geldiler; ve Beer-§ebada Yahuda Cenubuna <;1kular." 6 Bu pa-
sajm farkh §ekillerde yorumlanmas1 elbette mi.imki.in ve metin de mug-
lakur; yine de, Davud'un devletinin bi.iyi.ikli.igi.i konusunda bir fikir ve-
rir. En bi.iyi.ik Fenike kenti olan Tyros ise ku§kusuz, Davud'a saraym1 in§a
ettirmesi i<;in ustalar ve sedir agac1 gondermi§ olan kral Hiram hakkm-
daki anlaudan da anla§dacag1 i.izere, bag1ms1zhgm1 korumu§tu. 7

6) II. Samuel 24, 6-7.

7) II. Samuel 5, 11.
38 FENiKELiLER

Si.ileyman donemine (y. 961-922) gelindiginde elimizdeki bilgi artar.

Tyros'ta iO 969-936 arasmda herhalde hala, Abibaal oglu Hiram ya da
Ahiram hiikiim siirmekteydi. Ytlhklarda kentini geni§lettigi, Zeus Olym-
pos tapmagma (tann Baal ~amem) altm bir siitun diktirdigi, Melkart
tapmagmm bulundugu adac1g1 biiyiik Tyros adasma baglatug1, Herakles
(Melkart) ve Astarte ii;:in yeni tapmaklar in§a ettirdigi anlatthr. 8 Ytlhk-
larda soz edilen yegane sava§, hara<;: odemeyi reddettikleri ii;:in K1bns'taki
Fenike kolonisi Kition'un halkma kaq1 i;:1ktlan seferdir. 9 (Bu halkm ad1
kesin olarak bilinmiyor, ama bu yorum, uzaklardaki Utica'mn halkt olduk-
lan yorumuna ktyasla i;:ok daha olas1 g6riinmekte.) Siileyman'la ili§kileri
iyiydi ve Hiram't, tapmagm1 ve saraym1 yaptirmak ii;:in ihtiyai;: duydugu
ustalan ve malzemeleri temin etmeye ikna etmi§ti. Kar§thgm:da comert
bir odiil vermesi, iki hiikiimdarm birbirlerinden bag1ms1z olduklarmm
kamu gibi goriiniiyor.
Bu noktada ilk kez, aynnt1h olarak incelenmeyi hak eden i;:ok saytda
tarihsel anlauyla kar§tla§tyoruz. Yilhklara gore:

Siileyman bu i§leri yirmi y1lda tamamladt ve Tyros krah Hiram in§alan

ii;:in pek i;:ok altm ve daha da fazla giimii§, aynca sedir ve i;:am agai;:lan
gondermi§ oldugundan, kar§thgmda o da Hiram'a biiyiik hediyeler
verdi ve ona her y1l, daha once de soyledigimiz gibi bir adada ya§ad1g1
ii;:in i;:ok ihtiyai;: duydugu tahtl1 ve §arabt ve yag1gonderdi. 10

Daha da aynntth olan ve iki hiikiimdar arasmdaki ili§kiyi ai;:tkhga

kavu§turan Kitabt Mukaddes anlattsmdan da soz etmeliyiz:

Ve Sur krah Hiram kullanm Siileymana gonderdi; i;:iinkii babasmm

yerine onu kral meshetmi§ olduklarmt i§itmi§ti; i;:iinkii Hiram daima
Davudu severdi. Ve Siileyman Hirama gonderip dedi: Sen bilirsin ki,
RAB babam Davud'un dii§manlanm onun ayaklan tabanlanmn alt1-
na koyuncaya kadar, i;:evresindeki cenkler yiiziinden Allah1 RABBiN
ismine bir ev yapamad1. Fakat §imdi Allahtm RAB bana her taraftan
rahat verdi; ne dii§man var, ne de kotii bir vaka var. Ve i§te, RAB:

8) iosephos, Contra Ap., !, 118.

9) iosephos, Contra Ap., I, 119.
l 0) iosephos, Ant. lud., VIII, 141.
 TARiH 39

Senin yerine, senin tahtma koyacag1m oglun, benim ismime evi o

yapacak, diye babam Davuda nasil soyledi ise Allah1m RABBiN ismi-
ne bir ev yapm.aya niyet ediyorum. Ve §imdi, Libnandan bana erz aga~la­
n kessinler diye emret; ve kullanm senin kullannla beraber olacaklar;
ve soyleyecegin her §eye gore kullann i~in sana ticret veririm; ~tinkii
bilirsin ki, aram1zda Saydalilar gibi kereste kesmek bilen yoktur. Ve
vaki oldu ki, Hiram Stileymanm sozlerini i§itince ~ok sevinip dedi: 0
btiytik kavmm tizerine Davuda hikmetli ogul vermi§ olan RAB bugtin
miibarek olsun. Ve Hiram Stileymana gonderip dedi: Bana gonderdi-
gin sozti i§ittim; erz agac1 kerestesi ve servi kerestesi hakkmda her
dilegini yapanm. Kullanm onlan Libnandan denize indirirler; ve bana
tayin edecegin yere deniz yolu ile gitmek iizre onlardan sallar yapanm,
ve orada onlan ~ozdiiriiriim, ve sen onlan gotiiriirsiiri; ve evim halkma
yiyecek vermekle benim dilegimi tamamlarsm. Ve Hiram Siileymana
her dilegine gore erz agac1 kerestesi, ve servi kerestesi verdi. Ve Siiley-
man Hirama, evi halkmm yemesi i~in, yirmi bin ol~ek bugday, ve yirmi
kor halis zeytin yag1 verdi; Stileyman yildan yila Hirama boyle verirdi. 11

Iki kralhgm bag1ms1zhgm1 ve ekonomileri arasmdaki, bu Kitab1

Mukaddes pasajmdan anla§1lan bag1mhhg1 Tarihler Kitab1'ndaki benzer
bir pasaj da dogrular. Hiram'm kendisine Stileyman tarafmdan sunulan
~e§itli kentleri reddettigi ilgin~ olay da dahil olmak tizere ba§ka olgular
da bu durumu dogrulamaktadir. Y1lhklarda §oyle denir:

0 (Stileyman) bunlardan ba§ka, Celile'deki, Tyros' tan uzak olmayan

yirmi kenti hediye etti; ama Hiram gidip bunlara bakt1gmda hediye-
den memnun kalmad1 ve Stileyman'a, bu kentlerin i§ine yaramayaca-
gm1 haber etti.12

Aym oyku Kitab1 Mukaddes'te de anlatilir:

Ve vaki oldu ki, Stileyman iki evi, RAB evini, ve kral evini yirmi yilda
yapnktan sonra (ve Sur krah Hiram Stileymanm biittin dilegine gore
erz agac1, ve servi agac1, ve altm tedarik etmi§ti), o zaman krral Siiley-

11) I. K1rallar 5, 1-11

12) iosephos, Ant. lud., VIII, 143.
40 FENiKEULER

man Hirama Galile diyarmda yirmi §ehir verdi. Ve Hiram Siiley-

manm kendisine verdigi §ehirleri g6rmek i<;:in Surdan c;:1kti; ve onlar
ho§una gitmedi. Ve dedi: Karde§irn, bana verdigin bu §ehirler nedir?
Ve onlara bugiine kadar Kabul diyan denildi. Ve Hiram krala yiiz
yirmi talant altm gonderdi. 13

Tyros yilhklannda kaydedilmi§ olan, Dogu'nun oykii anlatma gele-

negine uygun ilginc;: bir olaydan da soz edilmesi gerekir: Hiram'la Siiley-
man arasmdaki bilgelik yan§rnalan. Kitab1 Mukaddes'te bu olaydan soz
edilmemesine kar§m, elbette, israil krahnm bilgeligi vurgulamr. Yilhk-
larda, Hiram'm Siileyman'a bilmeceler gondererek c;:ozmesini istedigi
soylenir. Siileyman bilgeligi sayesinde bu i§i ba§anr. 14 Tarihc;:i Dion'nun
Contra Apionem'de almt1lanan anlat1s1 ise biraz farkhdir: Siileyman Hi-
ram' a bilmece yollar ve kar§ihgmda ondan da bilmece ister: bu bilmece-
leri c;:ozemeyen belli bir miktar para verecektir. Hiram bunu kabul eder
ve ba§ta bilmeceleri <;ozemediginden, hazinesinin biiyiik boliimiinii bu
para cezas1m odemeye harcar. Arna sonunda sorulan yamtlamay1 ba§anr
ve kendisi de sorular sorar. Siileyman bunlan yamtlayamaz ve her §eyi
iade edip, Hiram'a aynca yiiksek bir tutar odemek zorunda kalir. 15
Bir de, Kitab1 Mukaddes'e gore iki krahn birlikte planlay1p ger<;ek-
le§tirdikleri Ofir deniz seferi vard1r:

Ve kral Siileyman Edom diyannda, Kizil Denizin kiyismda Elotun

yanmda olan Etsyon-geberde gemiler yapt1. Ve Hiram kendi kul-
lanm, denizi bilen gemicileri, Siileymanm kullan ile beraber gemi-
lerde gonderdi. Ve Ofire vanp oradan dort yiiz yirmi talant altm
ald1lar, ve onu kral Siileymana getirdiler. 16

Diger pasajlarda ba§ka aynnular da eklenir:

Ve Ofirden altm getiren Hiramm gemileri de, Ofirden pek <;ok san-
dal aga<;lan ve degerli ta§lar getirdiler. 17

13) I. K1rallar 9, 10-14.

14) iosephos, Ant. Iud., Vlll, 143.
15) iosephos, Contra Ap., !, 114-15.
16) I. K1rallar 9, 26-28.
17) I. Kuallar 10, 11.
 TARiH 41

C.::unkii Hiramm gemilerile beraber kralm denizde Tar§i§ gemileri

vard1; Taqi§ gemileri ii~ y1lda bir kere altm, ve giimii§, fil di§i, ve
maymunlar, ve tavus ku§lan ile yiiklli olarak gelirlerdi. 18

Bu pasajlar Fenikelilerin denizcilikteki iinleri hakkmda bir fikir ve-

riyor: daha onuncu yiizy1lda uzun deniz yolculuklarma ~1kmaya
ba§lam1§lard1 ve bu da, denizlerdeki sonraki yay1lmalan a~1smdan biiyiik
onem ta§ir. Ofir genellikle, Somaliland'a degilse Yemen'e yerle§tirilir ve
"Ofir alum" ifadesi de Tel Kasile'de bulunmu§ olan bir ibrani ostrako-
nunda* goriiliir. Tar§i§ sorunuysa daha karma§ikur. Tar§i§, muhtemelen,
klasik kaynaklann Tartessos'uyla ozde§le§tirilip ispanya'nm giineyine
yerle§tirilebilir; bu, Fenike yayilmac1hgma onemli bir boyut kazand1ra-
caktir - ger~i, "Ta.r§i§ gemileri" teriminin genel bir anlam ta§1mas1 da
miimkiindiir ("okyanuslara giden gemiler").
Tyros y1lhklannda Hiram'm ard1llarmdan da soz edilir: kirk ii~ y1l
ya§ayip on yedi y1l (935-919) hiikiim siiren Baleazar; yirmi dokuz yil
ya§ay1p dokuz y1l (918-910) hiikiim siiren ve dad1smm ogullan tara-
fmdan oldiiriilen Abdastratos. Aralannda tahta ilk ~1kan, elli dort yd
ya§ay1p on iki y1l (909-898) hiikiim siirecek olan Methustratos'tur; ardm-
dan gelen Astharymos elli sekiz yil ya§ay1p dokuz yil (897-889) hiikiim
surer; onun ardmdan, agabeyini oldiirdiikten sonra, elli y1l ya§ay1p sekiz
ay (888) hiikiim siiren Phelles gelir. Phelles, Astarte rahibi Ittobal tarafm-
dan devrilip oldiiriiliir ve altm1§ sekiz yil ya§ay1p otuz iki yil (887-856)
hiikiim siiren Ittobaal'm kurdugu yeni hanedan da en az bir yiizyil devam
eder. 19 Tahta lttobaal'm ~1kmas1yla sona eren ayaklanmalar ve i~ sava§lar
donemi s1rasmda israil'de de monar§inin par~aland1g1 ve saraym
~at1§malarla sarsild1g1 ayn1 derecede karanhk bir donem ya§anmas1 onem-
lidir. Tyros'ta lttobaal'm tahta ~1ki§1, ayn1 zamanda, israil'de Omri'nin
tahta ~1ki§ma, birka~ onyil devam edecek bir hanedamn kurulu§una ve
iki devlet arasmda dostane ili§kilerin yeniden ba§lamasma denk gelir.
Eski Ahit anlat1lan bu noktada yeniden ba§lar. Ittobaal km izebel'i
Omri'nin oglu Ahab'la evlendirir. Bu evlilik israil devletinin niifuzunu

18) I. Kuallar 10, 22.

• ilkc;agda c;izim yapmak ve yaz1 yazmak ic;in papiriis yerine kullamlan kmk c;omlek
parc;alan ya da kirec;ta§mdan kiic;iik tabaklar. (c;.n.)
19) iosephos, Contra Ap., I, 121-3.
42 FENiKELiLER

Fenike kty1sma dek geni§letmi§ olabilir ve ku§kusuz, Kitab1 Mukad-

des'teki sw;lamadan da anlad1g1m1z gibi, israil'de Fenike'nin dini etkisi-
ni giii;:lendirmi§tir:

Ve Omrinin oglu Ahab kendisinden evel olanlarm hepsinden zi-

yade RABBiN goziinde kotii olam yaptl. Ve vaki oldu ki, Nebatm
oglu Yeroboamm sui;:larmda yiiriimek bir §ey degilmi§ gibi, Saydahlar
krah Etbaalm km izebeli de kan olarak ald1, ve gidip Baala kulluk
etti, ve ona tapmd1. Ve Samiriyede yapt1g1 Baal evindeBaal ii;:in mez-
bah kurdu. 20

Buna, izebel'in km Atalya'nm da Yahuda krah Yoram'la evlendigini

eklersek, Fenike inani;: ve kiiltlerinin yayth§t hakkmda bir fikir edinmi§
oluruz.
Tyros'un lttobaal doneminde sahip oldugu giicii dogrulayan <;:e§itli
kamtlar var. Kitab1 Mukaddes'te ondan "Saydahlar Krah" 21 olarak soz
ediliyor, Hiram' a ise "Sur Krah" deniyor. Bu durum bir rastlanttdan iba-
ret degil; zira iosephos lttobaal'1 "Tyros ve Sidon"22 krah olarak niteliyor
ve boylece, Fenike bolgesindeki hakimiyetinin boyutunu dogruluyor.
iosephos ayrica, bu kralm Byblos'un kuzeyinde Botrys'i ve Libya'da Auza
kolonisini kurdugunu da anlatiyor. 23 Botrys daha El Amarna tabletle-
rinde Batruna ad1yla bilindiginden, daha onceden Tyros'un Sidon ta-
rafmdan canlandmlmas1 gibi, herhalde yeniden kurulmu§ ya da can-
landmlml§tl ve bu da bize, lttobaaal'm giicii hakkmda bir fikir veriyor.
Auza'nm yeriyse heniiz bulunamamt§tlr, ama bu durum Tyros'un giiciinii
eksiltmez.

3 Asur'un yayili§i
Asur'un giiciinii yeniden kazanmas1 ve eski Yakmdogu'ya yayilmas1, Fe-
nike kentlerinin bag1ms1zhklarmm azalmas1 anlamma gelir. Tekrar tekrar

20) I. Ktrallar 16, 30-32.

21) I. K1rallar 16, 31.
22) iosephos, Ant. Iud., VIII, 317; IX, 138.
23) iosephos, Ant. Iud., VIII, 324.
 TARiH 43

soz edilen boyun egdirmeler ve hara~lar belki de yalmzca arahkh akmlar

i~in ge~erliyse ve Asur seferlerinin yinelenmesi hedef1erine yalmzca
ge~ici olarak ula§abildiklerini gosteriyorsa bile, bu seferler herhalde,
Fenike kentlerinin bag1ms1zhklannm geli§ebilecegi gii~ dengesini ta-
mamen degi§tirmi§ti. Buna, kentler i~in bir i~ s1mr ve Fenike'yle biiyiik
kom§U gii~ler arasmda koruyucu bir §erit olu§turan kii~iik ibrani ve Arami
devletlerinin zaman i~erisinde gerilemeleri de eklenmelidir.
I. Tiglatpileser'in daha 1100 gibi erken bir tarihte sozii edilen seferi,
ancak IL Asurnasirpal'dan (883-859) sonra kesintisiz olarak geli§meye
ba§layacak olan Asur yayilmac1hgmm habercisiydi. Asurnasirpal'm y1l-
hklannda §6yle denir:

0 donemde Liibnan Dag1 boyunca ilerledim ve Amarru toprak-

larmm Biiyiik Deniz'ine gittim. Biiyiik Deniz'de silahlanm1 y1kad1m
ve tannlara adak sundum. Sahil krallanmn haracm1, Tyros, Sidon,
Byblos, Makhalata, Maisa, Kaisa, Amurru ve deniz ortasmdaki Ara-
dos halklannm haracm1 - giimii§, altm, kur§un, bakir, tun~, parlak
renkli yiinden yap1lma elbiseler, keten elbiseler, biiyiik bir maymun
ve kii~iik bir maymun, ak~aaga~, §im§ir ve fildi§i ve bir deniz yaraug1
olan bir nahiru'yu hara~ olarak onlardan aldim ve onlar ayaklanma
kapand1lar. 24

Bu pasajda soz edilen Fenike seferi 875 civarma tarihlendirilebilir.

Anla§1lan, Fenike kentleri silahh direni§ gostermemi§lerdir ve bir
~arpt§madan soz edilmez. Gii~lii kom§ulanm biat ederek ve hara~ vere-
rek tatmin etmeyi tercih eden kii~iik devletlerin geleneksel siyasetle-
riyle uyumlu bir yakla§tmdir bu. Arna bu sefer, yerel krallara boyun egdi-
rilmesi amac1yla ~1kilm1§ olmas1 a~1smdan, I. Tiglatpileser'in seferin-
den farkhdir. Soz konusu kentlerden bazilarm1 biliyoruz (Tyros, Sidon,
Byblos, Arados); bazdanysa (Makhalata, Maisa, Kaisa) bilinmiyor ve
bunlar i~in ancak kuramsal bir ozde§le§tirme yapilabilir (Makhalata-
Trablus). Amurru herhalde bir bolge ve bu kent listesi i~erisinde an-
- lams1z goriiniiyor; bu nedenle, bir oneride oldugu gibi, yerine Simyra'mn
konmas1 miimkiin goriiniiyor.

24) ARAB, I, 479.

44 FENIKEULER

Fenike kentlerinin Asur hi.iki.imdarlarma odedikleri hara~lan ince-

lemek ilgi ~ekici olacak. Renkli yi.inden giysiler i.inlii yerel mor boya
sanayisine i§aret ediyor; aga~lar, tun~ ve fildi§i i§lemesi ve i.iretimi de
herhalde yereldi. Keten hyafetler, .altm ve maymunlar MlSlr'dand1. Di-
ger madenlerden baztlan, ornegin bakrr K1bns'tan gelmi§ti. Son olarak,
hara~ listesi Fenike kentlerinin ticari geli§mi§likleri ve burada kesi§en
kom§U bolgelerden gelme i.iri.inler konusunda onemli bir kamttlr.
Asurlularm in§aat amac1yla Fenike agac1 kulland1klan Balavat'ta
bulunmu§ olan bir yazula da dogrulanrr ve bu da, askeri bir seferden ~ok
ticari bir sefere i§aret eder:

Li.ibnan Dag1'na yi.iri.idi.im ve sedir, servi ve ard1~ kestim; sedir

kiri§lerle bu tapmagm ~at1sm1 kaplad1m, sedirden kap1 kanatlan yap-
t1m ve bahr kaplamayla (§eritlerle) baglad1m ve kaptlanna astlm. 25

Son olarak, Nimrud saraymdan bir stel, yine II. Asurnasirpal done-
minde saraym in§asmda ~ah§anlar arasmda Tyros ve Sidon'dan gelme
Fenikeli zanaatkarlann da bulundugunu gosterir. 26 Yani, Si.ileyman ve
tapmag1 6rneginde de oldugu gibi, Asurlular barl§~l anla§malar yoluyla
hi.inerli Fenike i§~ilerinden faydalanmi§lardir.
III. Salmanasar (858-824) donemine gelindiginde elimizdeki bilgi
artar. Asur krah pek ~ok kez baudaki devletler (6zellikle Hama ve Da-
maskos*) i.izerine yi.iri.imi.i§, sonralan daha da ilerilere yonelmi§ ve Fe-
nike kentlerini haraca baglaml§tl. Fenikelilerle temasm dogruland1g1
ilk sefer hi.iki.imdarhgmm altmc1 y1lma (852) rastlar: Kurh monolitin-
deki yaz1tta Suriye ordusunun bile§imi verilerek, "10 sava§ arabas1, 10,000
lrkat askeri, 200 Matinu-ba'il askeri, Aradoslular, 200 Usnat askeri, 30
sava§ arabas1, (?),000 Adunu-Ba'il askeri, ~ianlar"dan soz edilir. 27 Geni§
Irkat ve ~ian gi.i~leriyle ki.i~i.ik Arados ve Usnat birlikleri arasmdaki
say1sal tezat ilgi ~ekicidir: devletler arasmda hi~bir fikir birligi gori.il-
mi.iyordu; baz1lan Asur krahyla sava§mak isterken, baztlan duraksiyor-
lard1. Yaz1tta ge~en iki Asur hi.iki.imdan ad1 ilgi ~ekicidir: ilki Matten-

25) ARAB, I, 538.

26) D.J.Wiseman, Iraq, XIV, 1952, s. 24-44.
·;lam. (~.n.)
27) ARAB, I, 611.
 TARiH 45

Baal gibi bir §ey, ikincisiyse Adoni-Baal'dir. Kar§lla§ma Karkar'da

ger~ekle§ir, ama Asurlulann bu ~arp1§madan 14,000 dii§mam oldiirdiigii
rivayet edilen Salmanasar'm zaferi olarak soz etmelerine kar§m,
ilerleyi§leri Karkar'da durduguna gore herhalde ~arp1§mada kesin bir
sonuca ula§tlamam1§tl.
Onuncu, on birinci ve on dordiincii y1llardaki seferlerde, Damaskos
ve Hama seferlerinin yam sira, Asur krallanmn has1mlan arasmda yer
alan on iki hy1 kralmdan soz edilir. Ama bir sonraki onemli ~arpl§ma .
ancak on sekizinci ytlda ya§amr (840). Ytlhklarda §Unlan okuyoruz:

Havran Dag1'na dek ilerledim. Say151z kenti mahvettim, y1knm, yak-

nm. Say151zca yagmalanm ahp gotiirdiim. Denize uzanan Ba'li-ra'si
Dag1'na yiiriidiim. Oraya kraliyet heykelimi diktim. 0 zaman Tyros, _
Sidon halkmm ve Omri oglu Yehu'nun haracm1 aldim. 28

Aym y1lhklarm bir ba§ka bas1mmda Tyros kralmm ad1 Ba'li-manzer

olarak verilir ve Asur hiikiimdannm Liibnan'da diktigi bir ba§ka kral
heykelinden bahsedilir. 29
Yirmi birinci (837) y1ldaysa yine bir Fenike seferinden soz edilir: kral
Tyros, Sidon ve Byblos'tan hara~ almi§tlr. 30 Ba'li adh bir kraldan da soz
edilir - goriinii§e babhrsa, ad1 Fenikeli ad1dir, ama devletinin ad1
kaybolmu§tur ve ba§kenti La-ru(?)-ba'mn neresi oldugu bilinmez.
Bu noktada, lttobaal'm ard1llanndan soz edip hiikiimdarhk siireleri-
ni veren Tyros y1lhklanna donmeliyiz: kirk be§ y1l ya§ay1p aln yil (855-
850) hiikiim siiren Balezoros; otuz iki yd ya§ay1p yirmi dokuz ytl (849-
821) hiikiim siire11 Mettenos; elli aln y1l ya§ayrp kirk yedi y1l (820-774)
hiikiim siiren Pygmalion. Pygmalion'un hiikiimdarhgmm yedinci ytlm-
da (814-813), diye ekler y1lhklar, hz karde§i ka~tp Libya'da Kartaca ken-
tini kurmu§tur. H Bu noktada, 840'ta Tyros'ta Ba'li-manzer'in hiikiim
siirdiigiinii gosteren Asur yaz1danyla baglanu sorununa geliyoruz: buna
en yakm isim Balezoros, ama baz1 kronolojik sorunlar var ve bu sorunlar

28) ARAB, I, 672.

29) E Safar, Sumer, VII, 1951, s. 3-21.
30) ARAB, I, 578; J.Laesse, Iraq, XXI, 1959, s. 147-57.
31) iosephos, Contra Ap., I, 124-5.
46 FENiKELiLER

ic;:in c;:e§itli ac;:1klamalar one stiruldu. Her haltikarda, Tyros y1lhklarm

kronolojisinin degi§tirilmesi gerekiyor.
Ill. Salmanasar'm olumunu (824) Suriye ve Fenike'nin gorece huzur-
lu oldugu ony1llar izler. 745'te III. Tiglatpliser'in tahta c;:ih§ma dek stiren
bu donemde kaydedilmeye deger yegane sefer, III. Adad Nirari'nin (809-
782) hukumdarhgmm be§inci y1lmdaki (805) seferdir. Babas1 V. ~am§i
Adad'a odenmesi gereken haracm odenmedigini belirten Adad Nirari,
Filistiler ve Edomlular bolgesine kadar ilerledigini ve Tyros'la Sidon'a
vergi koydugunu iddia eder. 32
Dolay1s1yla, Asur yayilmac1hg1 bu doneme dek Fenike'de kahc1 bir
fethe donti§memi§, daha c;:ok uzaktan denetimle ve harac;:la klSlth kal-
m1§ttr. Asur y1lhklannda anlatild1g1 kadanyla, Fenike dtinyasmda bir
birlik bilinci gartilmemektedir. Geli§igtizel olarak bir dizi fethedilmi§
kentten (kent-devlet) soz edilir, ama bu kentlerin hic;:biri bir grup ic;:in-
de toplanmaz ve ic;: kesimdeki kentlerle hy1daki kentler, Fenike di§mdaki
hy1 kentleriyle Fenike hy1smdaki kentler arasmda hic;:bir aynm yap1l-
maz. Fenike birligine i§aret eden bir ada ve organik bir sm1rlamaya ya da
kavrama rastlanmaz.

4 Asur fetihleri
III. Tiglatpileser (754-727) doneminde Asur bashs1 artar ve toprak ilhah
siyaseti ba§lar. Y1lhklarda bati kentlerine yapilan baz1 gondermeler c;:ok
onemlidir: "Onlan Asur sm1rlan ic;:ine ald1m"; "gorevlilerimi tizerleri-
ne vali geti:rdim"; "... halklanm kentlerinden ald1m ve ... eyaletine
yerle§tirdim ... "33
Hilki.imdarhgm ilc;:ilncil y1lmda (743) Fenike'de Urartulara ve Su-
riyelilere kar§t bi.iyi.ik bir zafer kazamld1. Asurlular, Fenike kentleri Usnu,
Siannu, Simira ve yeri belirlenememekle birlikte "deniz hy1smda" olan
Ka§puna'nm da dahil oldugu topraklan bir eyalet ic;:erisinde topladilar. 34
Ytlhklann bir ba§ka pasaj1 da, muhtemelen, bu olayla ilgilidir: Byblos,
Simira, Arka, Usnu ve Siannu kentlerinin ve aynca, Zimarra, Ri' -saba

32) ARAB, I, 734, 739.

33) ARAB, I, 770.
34) ARAB, I, 770.
 TARiH 47

ve Ri' -sisu gibi ba§ka bilinmeyen kentlerin ad1 verilir. 35 Bu kentlerin

bazrlannda, muhtemelen, Asur valileri bulunuyordu; gerc;:ekten de, bir
ba§ka kmkta bir Simyra valisinden soz edilir. 36
Byblos ise ozel bir konumdaydi. Adr kimi zaman ilhak edilmi§ kent-
ler arasmda verilir, kimi zaman da Sibitti-bi'li adh bir kral tarafmdan
yonetilen ve hara<;: veren bag1ms1z bir iilke olarak gosterilir. 37 Y1llarca
yerel kent-devletlerin karakteristik ozelligi olarak kalan bsmi ba-
g1ms1zhg1 herhalde korumu§tu; krah Mattan-bi'li'nin 38 admdan bahse-
dilen, ama ilhak edilmi§ kentler listesinde bulunmayan Arados i<;:in de
aym durum ge<;:erliydi. .
Son olarak, Tiglatpileser doneminde Asur ilhaklarmm Fenike'nin
kuzeyiae, Byblos'a .dek uzand1gm1 ve Byblos'la Arados'un gorece ba-
g1ms1z olduklanm soyleyebiliriz. Byblos'un giineyindeki ilhaklardansa
hi<;: soz edilmez. Tyros kral II. Hiram 39 doneminde hara<;: odemi§tir; Hi-
ram'm ad1 K1bns'ta, yerel bir valinin kendini "Sidonlularm krah Hi-
ram'm kulu" olarak tammlad1g1 bir Fenike yazrtmda40 yeniden kar§1m1za
<;:rkar. Onemli bir bilgidir bu: goriinii§e babhrsa, Tyros'un onemli bir
bag1ms12hga sahip oldugu ve kom§u bolge iizerinde hiikiim siirdiigii an-
lamma gelir. Tiglatpileser'in yaz1tlannda Sidon'dan hi<;: soz edilmez.
Hiram'm yerini Mitinna almI§ ve 0 da hara<;: odemi§tir. 41
V. Salmanasar (726-722) Samaria'yr hiikiimdarhgmm son ytlmda
fethetmi§ ve II. Sargon da (721-705) K1bns'1 ele ge<;:irmi§ti. K1bnshlarm
kendisine <;:e§itli kereler odedikleri hara<;:lardan bahseder ve Kition'a
ad1m ta§tyan bazalt bir stel diktirmi§tir. 42 Sargon'un y1lhklarda hahsedi-
len Akdeniz seferleri K1bns kentlerinin tutumlanm degi§tirmi§tir ve
dogu Akdeniz'in ekonomik siyasetinde temel bir degi§im ya§and1gma
i§aret etmektedir. Fenikeliler ticaret yollarmm hakimiyetini artik tek
ba§larma elde tutam1yorlard1 ve kendilerinden daha biiyiik gii<;:lerin hi-
mayesine girmi§lerdi.

35) ARAB, l, 815, 821.

36) D.].Wiseman, Iraq, XIII, 1954, s. 21-26.
37) ARAB, I, 772. 802.
38) ARAB, I, 801.
39) ARAB, I, 772; D.J.Wiseman, Iraq, XVIII, 1956, s. 117-29.
40) KAI, 31.
41) ARAB, I, 803.
42) ARAB, II, 180-9.
48 FENiKEUU:R

Buna ragmen, Fenike kentleri hala ~ok gii~liiydii: Hukiimdarhk do-

neminin ba§mda Simyra eyaleti ayaklanma giri§iminde bulunarak, ba§tlll
Hama'nm ~ektigi ve Arpad, Damaskos ve Samaria eyaletlerinin de ka-
t1ld1g1 bir isyanda yer aldi. 43 Kuzey ve orta Suriye'deki bu isyanm ba§mt
III. Tiglatpileser tarafmdan kurulmu§ olan eyaletler ve yeni fethedilmi§
olmakla birlikte huzursuzlugun hala siirdiigii Samaria ~ekiyordu. isyanm
nedeni, muhtemelen, V. Salmanasar'm ordusunun hizla geri ~ekilme­
siydi. Arna IL Sargon hukiimdarhgmm ikinci ytlmda duruma miidahale
ederek h1zla isyam basttrdt.
Bu kral doneminde Fenike ktytsmda ya§anan diger olaylar hakkmda
bilgimiz bulunmuyor. Yedinci y1lda ytlhklarda, "deniz ktytsmm krallan"
da dahil olmak iizere birka~ krahn hara~ odediklerinden soz edilir; 44
Horsabad saraymm temel silindirlerinden birindeki, Sargon'un "Kilik-
ya (Kue) ve Tyros' a boyun egdirmi§" 45 ki§i olarak nitelendigi bir yaz1tta
en fazla, ah§tld1k resmi biat eylemlerinden birinden soz edilmektedir.
Gene! olarak baktld1gmda, Sargon'un Fenike'ye kar§t 6zellikle dii§manca
davrandtgt izlenimini edinmiyoruz; aksine, geni§ ~aplt Akdeniz
giri§iminde Fenike'den faydalanml§ olabilir.
Sinahheriba doneminde (705-681) Suriye kentleri Asur'a kar§t bir
koalisyon olu§turdular; bu kentler arasmda Fenike kentleri de yer ahyor-
du:

O~und! topraklarma (Suriye) yiiriidiim. Sidon krah

LuLi - . tmm ha§meti kar§tsmda deh§ete kaptlarak de-
nizl~i·s~ltlitb.a ka~tt. Orada oldu. Buyuk Sidon, Ku~uk Sidon, Bit-
Zitti, "J~~pta, Mahalliba, U§u, Akzib, Akka, garnizonlan i~in yem-
liklerin ve sulaklarm bulundugu gii~lii ve surlu kentleri - Asur'un
silahlannm deh§eti, efendim, onlarm hakkmdan geldi ve ayaklan-
ma kapandtlar. Tuba'lu'da kraliyet tahtma oturdum ve onlara hi~
durmadan, hara~ ve efendim i~in hediyeler koydum. ~amsimuruni
Menahem'den, Sidonlu Tuba'lu'dan, Aradoslu Abdi-bi'ti'den, Gub-
lit Uru-milki'den, A§dodit Mitinti'den, Beth-Amonlu Budu-ilu'dan,
Moabh Kammusunadbi'den, Edomlu Malik-rammu'dan - Amurru

43) ARAB, II, 5, 55.

44) ARAB, II, 18.
45) ARAB, II, 118.
 TARiH 49

krallan, hepsi birden, d0rdi.indi kez onume hara~ olarak sonsuz he-
diyeler getirdiler ve ayaklanm1 opti.iler. 46

Ba§ka bir yerde de, "Luli Tyros'tan K1bns'a ka~t1" denir; burada
olmi.i§ti.ir.47 Soz konusu seferin tarihi 701 ya da 700'di.ir. Luli, Tyros vakayi-
namelerinde soz edilen ve otuz alu y1l hi.iki.im si.irdi.igi.i soylenen Elu-
laios'tur.48 Asur y1lhklardaki "Sidon krah" terimi ancak, egemenliginin
boyutuyla ilgili olabilir. iosephos'un soyledigi gibi Tyros krah olduguna
ku§ku yoktur ve Tyros'tan K1bns'a ka~ug1 Asur ytlhklarmda bile belirti-
lir. iosephos aynca, Tyros'tan aynlarak Asur kralma aday1 ku§atmas1
i~in altml§ gemi veren diger Fenike kentleri hakkmda ilgin~ bir oyki.i 49
anlatrr. Fenike kentlerinin bu en buyuk kente kar§t boyle bir konfede-
rasyon olu§turmalarmm ardmdaki nedeni sorgulayabiliriz ve konfede-
rasyon aslmda Asur basklSl kar§tsmda kurulmamt§sa bile, di.i§manhk ve
yerel rekabet duygularma bir de bu bash eklenmi§ olabilir. iosephos'a
gore Tyros ku§atmaya be§ yt! direnmi§ ve kendisini fethetmesi i~in
gonderilmi§ olan filoyu bozguna ugratmt§ttr. Arna bu durumda bile, Elu-
laios'un ka~t§l ve Sidon'a Asurlular tarafmdan se~ilmi§ yeni bir kral
(Tuba'lu ya da II. Ittobaal) yerle§tirilmesi, bu en kudretli Fenike kenti-
nin guci.ine indirilmi§ bir darbeydi. so
Sinahheriba'nm Fenike bolgesine yapng1 seferler hakkmda ba§ka
gonderme bulunmamaktadtr. Sonraki giri§imlerde kullamlan "Tyros,
Sidon ve K1bns denizcileri, elimin tutsaklan" 51 gondermesi de herhal-
de, 701 ya da 700 y1lmdaki seferin tutsaklanyla ilgiliydi.
Asurahiddina doneminde (681-668) Sidon krah, Ittobaal'm ard1h
olan Abdi-Milkutti'ydi. Asur hi.ikiimdarma kar§t Kilikya krah Sanduar-
ri'yle ittifak kurmu§tu:

Sidon krah Abdi-Milkutti kudretimden korkmad1, agz1mdan ~ikan

sozci.ikleri dinlemedi, korkutucu denize giivendi ve boyundurugumu

46) ARAB, II, 239.

47) ARAB, II, 309.
48) iosephos, Ant. lud., IX, 284.
49) iosephos, Ant. Iud., IX, 284-7.
50) ARAB, II, 239.
51) ARAB, II, 319.
50 FENiKELiLER

att1 - denizin ortasmdaki gamizon kenti Sidon'u yerle bir ettim,

surlanm ve evlerini y1hp denize attun, oray1 yok ettim. Efendim
Asur'un yard1m1yla, elimden ka<;:ml§ olan Abdi-Milkutti'yi denizden
bahk gibi yakalad1m ve kafasm1 kestim. Kans1m, ogullanm, saraymm
halhm, mallanm miilklerini, degerli ta§lanm, renkli yiinden ve ke-
tenden hyafetlerini, fil derilerini ve fildi§lerini, ak<;:aaga<;:lanm ve
§im§irlerini, saraymm tiirlii tiirlii hazinelerini bol bol ahp gotiir-
diim. <_;ok say1daki halkm1 - saymak miimkiin degildi, s1g1rlanm ve
koyunlanm ve e§eklerini say1suca Asur'a naklettim. Ve Hatti (Su-
riye) ve hy1 krallarmm hepsini toplad1m ve bir ba§ka yerde bir kent
yaptlm. Adma Kar-Esarhaddon dedim. Sidon'un yakmlanndaki, yem
ve su bulunan gamizon kentleri olan (.•. ) halklarm1 efendim Asur'un
yard1m1yla ele ge<;:irdim -yay1mm yagmasm1, dagm ve batan giine§in
denizinin halkm1 oraya yerle§tirdim ve Asur'a dondiim. Bu eyaleti
yeniden diizenledim ve gorevlimi iizerlerine vali atad1m, eski giin-
lerdekinden daha yiiksek bir hara<;: ald1m. Onun kentlerini- Ma'rub-
bu ve Sarepta'y1 Tyros krah Bali'ye verdim. 52

Yilhklardan almma bu pasaj kimi ilgi <;:ekici olgular i<;:eriyor. Once-

likle, eskiden Asur'a sad1k olan Sidon bir dii§mana donii§iirken, eskiden
dii§man olan Tyros yeni krah Baal doneminde Asurlulara yard1m etmi§ti.
Dahas1, Sidon topraklan i<;:erisinde bulunan Sarepta, yeniden giineyde
bir bolgeyi kontrolii altma ald1g1 anla§tlan Tyros' a verilmi§ti. Bu kez, asi
kentler fethedildikten sonra y1hlm1§, sakinleri siiriilmii§ ve yeni kent
ba§ka bir yerde kurulmu§tU. Bu yeni kentten ba§ka bir yerde soz edilme-
mekle birlikte eski kentten sonraki bir tarihte soz edilmesine kar§m, bu
onlemin ah§1ld1k boyun egdirme ve zorla hara<;: alma uygulamalarma
hyasla daha sert olduguna ku§ku yoktur. Bir diger ilgi <;:ekici olgu da
Asurlu bir valinin atanmas1dtr.
Asurahiddina ve Babil vakayinamelerine gore Sidon 677'de ele
ge<;:irilmi§ ve Abdi~Milkutti de 676'da idam edilmi§ti. 53 Tyros'un ayak-
land1g1 676-671 donemini gorece sakin bir donem izledi; elimizde, bu
donemin, Asur krahna Ninive'deki yeni saraymm in§asmda kullamla-

52) ARAB, II, 511-12; IAKA, 27, 5.

53) IAKA, 109.
 TARiH 51

cak malzemeleri tedarik eden vasal krallannm bir listesi bulunuyor.

Bunlardan bazilan Tyroslu Ba'lu, Bybloslu Milkia§apa ve Aradoslu Mat-
tan-Baal' di. 54 Asurahiddina'yla Tyroslu Baal arasmda yap1lan ve
par~alanmt§ halde olmasma kar§m Asur ve Fenike siyaseti hakkmda bir
fikir veren anla§ma da yine bu donemdendir. 55 ilk bolumde Baal'm Asu-
rahiddina'ya kar§l yiikumliilukleri belirlenir ve iki devletin giindeme
getirdikleri sorunlann ~oztimti i~in kriterler onerilir. ikinci boltimde
anla§manm garantorleri olarak tanrilara ba§vurulur ve anla§may1 boza-
cak taraflanetlenir. Tyros'taki, Asur'la ilgili tiim i§lerden sorumlu olan
Asurlu valinin konumu a~1k~a tammlamr. Aynca, krala tum gorevle-
rinde yard1m eden bir ya§ldar kurulu ("topraklanmzm ya§hlan") bulun-
maktadir. Tyros'un ozellikle ilgili oldugu anla§1lan denizcilik sorunlan-
na ozel dikkat gosterilir: Suriye bolgesindeki, Tyros gemilerinin Asur
kontrolti altmdaki topraklarda ticaret yapma izni ald1ktan sonra ugra-
yabilecekleri limanlarm adlan verilir.
Tyros i~in herhalde son derece agir bir anla§mayd1 bu: Asurahid-
dina'nm huktimdarhgmm onuncu y1lmda (671) kent MlSlr krah
Taharka'yla ittifak kurarak Asur'a ba§kaldirdi. 56 Bir Asur yaz1tmda
Asurahiddina §6yle der: "Denizin ortasmdaki Tyros'u fethettim.
Etiyopya krah Taharka'ya gtivenmi§ olan krah Ba'lu'nun - tiim kentle-
rini ve mtilklerini ondan aldim. M1Slr\ Yukan M1sir'1 ve Etiyopya'y1
fethettim. "57
Arna ydhklardan kalmt§ ~e§itli kmklardan edinilen izlenim, bu
olayda da boyun egdirmenin Tyros adasma vergidayat1lmasmdan ibaret
oldugu yoniindedir 58 ve ayrica, goriinii§e bahhrsa, Asurahiddina'nm
ard1h Asurbanipal doneminde Tyros hala bag1ms1zdir ve Baal tarafm-
dan yonetilmektedir.
Her haltikarda, Asurahiddina'nm htiktimdarhk doneminde Fe-
nike'nin bag1ms12hg1 daha da azald1. Topraklan artik Asur eyaletlerine
boltinmti§tii: Kuzeyde Simyra, ortada Sidon bolgesi (Kar-Esarhaddon),

54) ARAB, II, 690; !AKA, 27, 21.

55) ARAB, II, 587-91; !AKA, 69.
56) ARAB, II, 556; !AKA, 76.
57) ARAB, II, 710; !AKA, 57.
58) ARAB, II, 547; !AKA, 71.
52 FENiKELiLER

gi.ineyde Tyros (U§u) bolgesi. Geriye yalrnzca birkac; tecrit edilmi§ ba-
g1ms1z kent-devlet kalmt§tl: Arados, Byblos ve Tyros adas1.
Tyroslu Baal, Asurbanipal doneminde (668-626) bir kez daha
ba§kaldird1:

Oc;i.incil seferimde, kraliyet buyruguma uymamas1 ve agz1mdan c;1kan

sozci.iklere itaat etmemesi ilzerine, denizin ortasmda oturan Tyros
krah Baal'm ilzerine yilrildilm. Ozerine tabyalar d6§edim, karadan ve
denizden yollanm fethettim. Onlan §iddetli bir bash altma ahp
hayatlanm <;ekilmez ettim. Boyunduruguma soktum. Kendi doli.in-
den olma kmm ve erkek karde§lerinin kizlanm cariyelerim olarak
hizmet etmeleri ic;in huzuruma getirdi. Daha once denizi hie;
gec;memi§ olan oglu Yahi-Milki, ilk kez, hizmet etmeleri ic;in onlan
bana getirdi. Kmrn ve erkek karde§lerinin kizlanm yilksek tutardaki
c;eyizleriyle ondan ald1m. Ona ac1d1m ve kas1klarmm dolil olan oglu-
nu geri verdim. 59

Elimizdeki tilm kamtlar, Tyros isyanmm M1strhlarm Asur hakimiye-

tini yikma giri§imleriyle baglant1h oldugunu gosteriyor. iki isyan da bas-
tmld1, ama Tyros i§gal edilmedi ve yalrnzca, biat edip hara<; vermek
zorunda b1rahld1. Asur yaz1tlarmda, Tyros'a boyun egdirilmesinden
hemen sonra Arados'un teslim oldugundan soz edilir: "Denizin ortasmda
oturan ve krallara, babalanma boyun egmemi§ olan Arados krah
Yakinlu'yu boyundurugum altma ald1m. Kmm cariye olarak hizmet et-
mesi ic;in yilksek tutarda bir c;eyizle Ninive'ye getirdi ve ayaklanm1
optil. "60 Bir ba§ka yaz1tta da §6yle denir: "Yilhk harac; olarak ona altm,
koyu kml renkte yiln, siyah yiln, ku§lar ve bahklar buyurdum." 61
Arados isyammn onceli olarak, vali ltti-~ama§-balatu'nun Asur
kralma yazd1g1 onemli bir mektuptan soz etmekte yarar var:

Ikki-lu (muhtemelen, Yakinlu) gemilerin efendim kralm limanm-

dan aynlmalarma izin vermiyor. Tum gemileri kendi limanlanna

59) ARAB, II, 779.

60) ARAB, II, 780.
61) ARAB, II, 912.
 TARiH 53

yolluyor. Kendisine gelenin yolculuguna nza gosteriyor, ama Asur

topraklarmdaki bir limana gidenlerin gemilerini yok ediyor. 62

Bir ba§ka pasaja gore, Ikki-lu Asur deniz ticaretine ciddi derecede
kostek olur. Sonradan, Arados hukiimdannm oliimiinden sonra ogul-
lan degerli hediyelerle Asurbanipal'e giderek biat ettiler ve o da ara-
larmdan ard1l olarak Azi-Baal'1 sec;:ip diger ogullara hediyeler verdi. 63
Anla§ilan, Asur krah ya anla§malar nedeniyle ard1h sec;:meye zorunluydu
ya da Yakinlu bir varis sec;:memi§ti ve ogullan da Asurbanipal'in tavsiye-
sine giivenmeyi tercih etmi§lerdi.
Daha sonra, Arap kabilelerine kar§t c;:1kng1 dokuzuncu seferden do-
nen Asurbanipal Fenike'de bir ba§ka isyanla kar§l kar§tya kald1:

Donii§ yolunda deniz kry1smdaki U§u kentini fethettim. Valilerinin

6niinde diz c;:okmemi§, harac;:lanm, yilhk hediyelerini vermemi§ olan
U§u halkm1 katlettim. Bu asileri degnekten gec;:irdim. Tannlanm,
halkm1 Asur'a ta§1d1m. Akka'nm asi halkm1 katlettim. Cesetlerini
kaz1ga gec;:irdim, kenti onlarla c;:evreledim. Geriye kalanlan Asur'a
g6tiirdiim, orduma kattlm ve Asur'un bana vermi§ oldugu c;:ok
say1daki askere ekledim. 64

Asurbanipal'in ard1llan doneminde Fenike'den bir daha soz edil-

mez. Yani, Asur imparatorlugu'nun y1kil1§1 sirasmda (612) bolge Asu-
rahiddina donemindekiyle aym durumda g6riinmektedir: Simyra, Si-
don ve U§u'dan olu§an iic;: eyalet ve aynca, bag1ms1z olmakla birlikte
Suriye'ye harac;: odeyen iic;: kent - Arados, Byblos ve Tyros.

5 Babil ve Pers fagz

640 ila 590 arasmda Fenike kentleriyle ilgili herhangi bir tarihsel gon-
derme bulunmamaktad1r. Arna Asur imparatorlugunun gerilemesi ve

62) R.F.Harper, Assyrian and Babylonian Letters, 992, 14-21.

63) ARAB, II, 783.
64) ARAB, II, 830.
54 FENiKELiLER

612'de Medler tarafmdan y1ktlmas1 sayesinde ge~ici bir baymd1rhga

kaVU§ffiU§ olmalan mi.imki.indi.ir. 609 ila 605 arasmda tilm Suriye-Filis-
tin bolgesine hi.ikmeden Firavun Neko'nun yayth§ma itiraz etmemi§
olmalan da mi.imki.in gorilnilyor. Nabukadnezar'm Karkamt§'ta (605)
Mtstrhlara kar§t kazand1g1 zafer elbette, Fenikeliler i~in yeni bir krizin
ba§langtct anlamma geldi. Nabukadnezar (605-562) Fenike kentlerine
saldtrarak Tyros'u ku§attt; kent on ii~ ytl boyunca (586-573) direnecek,
arna sonunda, Sidon ve diger yerler gibi, teslim olacaktt. Tyros hakkm-
daki bilgileri yine, kentin y. 590 ila 530 arast y1lhklanndan almtt yapan
iosephos'tan ahyoruz. 65 Nabukadnezar'm yenik kral IL lttobaal'm yeri-
ne getirdigi sad1k Baal 574'ten 564'e dek tahtta kaldt. Kral Babilli bir
vekille birlikte hi.iki.im silrilyordu.
Krallar dizisi Baal'la bir silreligine kesintiye ugrad1. iosephos'a gore,
yedi y1l boyunca bir "hakirnler" (suffete'ler) dizisi ya§and1: Eknibal, Chel-
bes, Abbar, Mittin ve Gerastratus. Arna Bala tor adh bir kral bir y1l hi.iki.im
si.irdi.i ve hakirnlerden soma krallar dizisi, belki de Nabukednezar'm
ard1llarmm daha yumu§ak bir politika benimserneleri sonucu 556'da
Babil'den donmil§ olan Merbal'la yeniden ba§lad1. Merbal dart ytl hi.iki.im
si.irdi.i ve yerini karde§i Hiram (552-532) ald1. 66
Fenike kentlerinin Babil imparatorlugunun y1kthp gilciln Perslerin
eline ge~mesine verdikleri tepki konusunda dogrudan bir bilgi bulun-
rnuyor. Bu duruma isyan etrni§ olmalan beklenernezdi ve hatta, kendile-
rini basktct bir yonetimden kurtaran bu tarihsel olaya steak bakrnt§ ola-
bilirler. Kitab1 Mukaddes'te 67 anlat1ld1gma g6re Kore§,* Babil'deki si.ir-
gi.inlerindeD. donen Yahudilerin yeni tapmaklan i~in Saydaltlardan ve
Surlulardan erz agac1 alrnalanna izin vermi§tir, arna bu bize Fenike kent-
lerinin durumu hakkmda fazla bir bilgi vermiyor. MlSlr'a kar§t ~tktlan
seferde Fenike kentlerinin filolanm emrine verdikleri Karnbyses hakkm-
daki bilgimizse daha fazla. Arna Herodotos'a gore, Kambyses'in planlarnl§
oldugu Kartaca seferine kattlmay1 reddetmi§ler ve boylece, eski koloni-
lerine baghhklanmn si.irdi.igilnil gosterrni§lerdir.

65) iosephos, Contra. Ap., I, 156.

66) iosephos, Contra Ap., I, 157-8.
67) Ezra, 3, 7.
• Pers hiikiimdan Kyros. (<;.n.)
 TARiH 55

I. Dareios'un 515-514'te yiiriirliige ge<_;:irdigi Pers imparatorlugunun

satraplara boliinmesi uygulamas1 sonucunda Fenike kentleri be§inci sat-
raphga yerle§tirilmi§, ama krallan ve yerel bag1ms1zhklan (hara<_;: ode-
melerini ve askeri sadakati giivenceye alan yard1mctlarm ve stratejistle-
rin denetimi altmda) eskisi gibi kalmt§tl. Uzun bir sure boyunca hi<_;:bir
isyandan bahsedilmedigine gore, kentler bu durumdan herhalde mem-
nunlardi. Yunan kaynaklarmda, Yunanltlara kar§t verilen sava§ta Fe-
nike filosunun I. Dareios'a (541-486) ve Kserkses'e (485-465) verdigi
degerli destekten soz edilir. I. Artakserkses (465-4 24) ve II. Dareios (4 25-
404) donemlerinde de Fenike kenderinin Perslere sadakaderinden bah-
sedilir; bunun kar§thgmda Persler de herhalde, kentlerin yerel <_;:apta
yay1lmalanm s1cak kar§tlamt§lard1. 350 civarmda yaztlmt§ olan ama
onceki bir donemden bahseden Sahte-Skylaks Periplous'unda Sarepta'clan
Karmel Dag1'na kadar olan sahilin, Karmel Dag1'nm giiney eteklerin-
deki bir limanm ve Askalon'un Tyros'un denetimi altmda oldugundan
bahsedilir;68 Arados deniz iizerinden etkisini sahil kesimine geni§let-
mi§tir; Sidon ise Dor ve Yafa'y1 almt§ ya da, E§munazar'm tabutu iizerin-
deki yaz1tta belirtildigi gibi, 450 civarmda buralar Pers imparatoru ta-
rafmdan Sidon'a verilmi§tir. 69 Ostelik, klasik kaynaklarda, ii<_;: kentin
birle§erek Trablus'u kurduklarmdan ya da yeniden kurduklarmdan ve
her kentin burada kendi mahallesini olu§turdugundan 70 bahsedilir; bu
da, biiyiik Fenike kenderinin hem bag1ms1zhklannm hem de aralarmda
siyasi e§giidiim bulundugunun kamudir.
Ostiinliigiin Sidon'da oldugunu dii§iindiiren <_;:e§itli kamtlar var. Boga
protomlan §eklinde (tipik Ahameni§ goriinii§lii) siitun ve siitun ba§hg1
kalmt1larmm bulunmas1yla da kamtland1g1 gibi, Pers hiikiimdarmm
burada bir sarayi vardi. Yerel hanedan hakkmda bilgi veren yaz1tlar da
var: bunlardan biri Tabnit'in, biri E§munazar'm ve ii<_;:ii de Boda§tart'm
yaz1tlandir. 71 Tabnit ve E§munazar'm lahiderindeki yaz1tlarda ama<_;:, iki
hiikiimdarm amlmas1 ve mezarlarmm tecaviizden korunmas1dir. ilk yaz1t-
ta Tabnit'in babasmm admm da E§munazar oldugu eklenir; ikincisiyse

68) GGM, I, s. 78-79.

69) KAI, 14, 18-19.
70) GGM, I, s. 78.
71) KAI, 13-16; CIS, 1,4.
56 FENiKELiLER

daha bilgilendiricidir ve tapmak binas1 tannlara adamr, "krallarm

efendisi"nin, yani Pers imparatorunun Sidon topraklanm geni§lettigi
a<;tk<;a belirtililir: "Krallarm efendisi muazzam kahramanhklanma
kar§thk olarak bize Dor'la Yafa'y1 ve ~aron ovasmdaki gii<;lii Dagon top-
raklanm da verdi. Ve bunlan topraklanm1zm sm1rlan i<;ine katt1k ki
sonsuza dek Sidon'a ait olsunlar." 72
Kendini "Sidonlulann krah, E§munazar'm torunu" 73 olarak tamm-
layan Boda§tart yaz1tlanm tapmaklarm in§as1 onuruna haz1rlatmt§tl.
Dedesinin hangi E§munazar oldugu bilinmediginden, iki hanedan dizi-
sini birle§tiremiyoruz:

I. E§munazar E§munazar?
Tabnit x
II. E§munazar Boda§ tart
Yatonmilk

Boda§tart doneminde veliaht olan Yatonmilk'in ger<;ekten hukiim

siiriip siirmedigini bilmiyoruz ve II. E§munazar'm yaz1tl da annesi Um-
mia§tart hakimiyetinde uzun bir naiplik donemi ya§and1gma i§aret edi-
yor. Ayn1 E§munazar "bir yetim, bir dulun oglu" 74 oldugunu belirtiyor
ve hukumdarhgmm on dorduncii y1lmda oldugiinii soyluyor: "Zama-
mmdan once almd1m ben, say1h gunlerin oglu. "75 Herhalde E§munazar
babasmm oliimiinden sonra, heniiz <;ocukken kral olmu§ ve yonetimi
annesi iistlenmi§ti.
Lahit ve yaz1 tarzt bu hiikiimdarlann be§inci yiizy1lda hiikiim siirmii§
olduklanm dii§iindiiri.iyor. Pers kralmm Sidon kralma verdigi hediyeler
K. Galling'in one siirdiigii gibi.Fenike filosunun Yunanlara kar§l verilen
sava§lardaki yard1mmm kar§1hg1ysa, II. E§munazar'1 i6 450 civarma ta-
rihlendirebiliriz.
Byblos'ta bulunmu§ olan uzun bir yaz1t da aym tarihlerden gibi
gorliniiyor. Yazar kendisinin Urimilk oglu Yeharbaal oglu kral Yehavmi-

72) KAI, 14, 18-20.

73) KAI, 15, 16.
74) KAI, 14, 3, 13.
75) KAI, 14, 2-3, 12-13.
 TARiH 57

lk oldugunu iddia ediyor ve Bybloslu Baalat i<_<in bir tapmak yaptird1gm1

soyliiyor. 76 K1sa bir siire sonrasma gidildiginde, Byblos'ta lahitler iize-
rinde iki yaz1t daha goriiyoruz; bunlardan biri kral ~ipitbaal'm ogluna
ait ve i6 400 civarma tarihlendirilebilir, 77 digeriyse kral Ozbaal'm an-
nesi Batnoam' a ait ve 340 civarma tarihlendirilebilir. 78
i6 d0rdlincii yiizyilda Fenike kentlerinin Pers siyasetlerinin degi§-
tigini gorliyoruz. 392'de Yunan Evagoras K1bns'i i§gal edip Fenike'ye sal-
dird1gmda Tyros ve diger kentler bir siireligine ona boyun egdiler. 362'de
Sidon krah Straton'un (sikkelerde Abda§tart) Yunanhlarla aras1 o kadar
iyiydi ki, Helen-sever olarak amhyordu ve bir MlSlr ordusunu rnernnu-
niyetle kar§ilarnt§tl. Arna satraplarm isyam bastmld1 ve Perslerden ba-
g1ms1zhk kazanrna urnutlan y1hld1. 354 ila 344 arasmda Sidon krah
olan Tennes 346'da yeniden ba§kald1rarak satraphk saraym1 y1ku ve
kraliyet bah<_<esini yagmaladi. Dururna bu kez Artakserkes Okhos
rniidahale etti ve isyam fazlas1yla kan dokerek bastird1. Sidon tarnarnen
yahldt, kirk binden fazla sakini oldliriildii ve ihanetine ragrnen, Tennes
bile kurt1JJamad1. Yerini ba§ka bir Straton ald1 ve sonradan o da isken-
der' e teslirn oldu. Bu donernin krallannm birka<_<mm ad1 Byblos sikke-
lerine kaydedilmi§tir: 360 civannda Elpaal, 350 civannda Adramelek,
340 civannda Ozbaal, 335 civannda Ainel. 79
Fenike'de Pers hakimiyeti iskender'in fetihleriyle sona erdi. issos
<_<arpt§masmm ardmdan, onde gelen Fenike kentleri (Arados, Byblon ve
Sidon) kap1lanm fatihe a<_<tilar. Tyros' ta, hala Perslerin hizmetinde olan
kral Azemilkos'u ternsil eden bir prenses iskender'i kar§ilarnak iizere
anakaraya giderek bizzat biat etti. Arna iskender adaya <_<tkrnak ve He-
rakles-Melkart tapmagmda kurban sunrnak istiyordu. Prenses buna,
tanrmm anakaradaki daha eski bir tapmagmda kurban sunmas1 oneri-
siyle kar§thk verdi. Anla§tlan, Tyros geleneksel siyasetini izliyor, ba-
g1rns1zhgm1 elinden geldigince korumak istiyordu ve bir Kartaca el<_<isi
de kenti direnrneye te§vik etmekteydi. Arna <_<ok onemli bir askeri us
olan adadan vazge<_<mek istemeyen iskender adayt i§gal etmeye karar

76) KAI, 10.

77) KAI, 9.
78) KAI, 11.
79) E. Babelon, Traite des monnaies grecques et romains, II, 2 dlt 537-42; G.F. Hill, Catalogue
of the Greek Coins in tlie British Museum: Phoenicia, s. 94-96.
58 FENiKELiLER

verdi. Aday1 anakaraya baglayan bir mendirek in§a ettirmeye ba§ladt ve

bu operasyon sirasmda kendini korumak i'Sin de diger Fenike kentleri-
nin filolanndan destek ald1. Oiger Fenike kentleri issos 'Sarpt§masmm
ardmdan Persleri terk etmi§ler ve gemileri Sidon limanmda toplanmt§,
Azemilkos yonetimindeki Tyros filosuysa Tyros' a donmli§tti.Tyros o s1ra-
da ba§ka sava§larla me§gul olan Kartaca'mn soz verdigi yard1m1 bile
alamad1; bu yuzden, birka'S ay sonra mendirek tamamlandt ve ada faz-
las1yla kan dokulerek i§gal edildi. Melkart tapmagma s1gmmt§ olan kral,
onde gelen kentliler ve Kartaca el'Sileri bagt§landilar. Kent bir Make-
donya kalesi olarak yeniden in§a edildi ve Makedonyahlar tarafmdan
kolonile§tirildi.
Fenike kentlerinin tarihi burada sona ermese de ciddi bir krizle kar-
§tla§tr. Birbiri ardma gelen htikumdarlann siyasi ara'Slan olan kentler
bag1ms1zhk gelenegini yava§ yava§ yok edecek olan Helen kultiirunden
derinden etkilendiler; Fenike diliyse yava§ yava§ yok oldu ve yerini Yu-
nanca'ya b1raktt.
Fenike kentlerinin gerileyi§inin bag1ms1zhgm zaman zaman yeni-
den kazanild1g1 uzun bir siire'S oldugunu kamtlayan yine de, dildir. Fe-
nike yaz1tlan iO ikinci yiizyil sonunda ortaya 'Stkar; ikisi de kendi hane-
danlanna sahip olan Tyros ve Sidon da bag1ms1zhklanm ge'Sici olarak
bu donemde kazanmt§ ve kisa kent-devlet donemleri ya§amt§lardir; Tyros
120'den ve Sidon da lll'den itibaren. i6 64'teki Roma fetihlerinden
sonra bile Tyros, Sidon ve Trablus ktsmi bir bag1ms12hga sahipti ve yal-
mzca gelenek ve cografi durum sayesinde ayakta kalmt§ olsalar da, bu
durum genel tarihsel geli§im baglamma aykm degildi.

6 Siyasi orgiitlenme

Her Fenike kenti yerle§im bolgesine ve kom§U kirsal kesime hiikmeden

bagtmstz bir siyasi varhk olu§turmaktayd1. Daha once de gormli§ oldugu-
muz gibi, biiyiik kentlerden birinin ya da obtiriiniin digerlerine iistiin
oldugu donemler ya§amyordu ku§kusuz, ama kent sm1rlan otesinde bir
hakimiyete i§aret eden "Sidonlular krah" unvam hari'S, bu iistunliik
hi\:bir zaman siyasi olarak tammlanmamt§tl. Bildigimiz kadanyla, arada
bir giri§ilen ve komuta birliginin gorulmedigi (Tyros'a kar§t kurulan
 TARiH 59

ittifak gibi) ittifaklar haric;, kent konfederasyonlan yoktu. Herodotos 'un

Fenike kentlerinin iO 480'de Kserkses'e hizmetlerini sunmalanyla ilgi-
li olarak bir degil tic; liderden soz etmesi ilginc;tir (Sidonlu Tetramnes-
tos, Tyroslu Mattan ve Aradoslu Marbal). 80
Kentler, genellikle miras yoluyla birbirleri ardma gelen krallar tara-
fmdan yonetilirdi; saray isyanlarmm ve sava§lann yaratt1g1 karma§tkhga
ragmen, bu krallardan kalan kay1tlara bakarak, c;e§itli hanedanlann bir-
biri ardma hakimiyet kazarn§lan hakkmda fikir edinebiliyoruz. Kay1tlar
aynca, krallann hanedan ard1lhgma onem verdiklerini de karnthyor;
boylece, elimizde, hanedanm kurulu§unu ilan eden ve tannlardan ko-
ruma niyazmda bulunan ~ipitbaal yazm bulunuyor: "Byblos krah Yehi-
milk oglu Byblos krah Elibaal oglu Byblos krah ~ipitbal tarafmdan hamm1
Bybloslu Baalat ic;in yaptmlmt§ sur. Bybloslu Baalat ~ipitbaal'in omrtinti
ve Byblos'ta htiktim stirecegi ytllan uzun etsin."81
Yehimilk yaz1tmda bir tapmagm in§as1yla ilgili olarak kral unvanmm
"adil" ve "dogru" s1fatlanyla baglant1landmlmas1, kraliyet kavramma
ornek te§kil eder. Tapmak in§as1 anla§1lan, heykeller dikilmesiyle birlik-
te, krallann tipik bir faaliyeti ya da, daha dogrusu, yaz1tlarda bahsedilen
bir faaliyetti:

Byblos krah Yehimilk'in yapt1rd1g1 tapmak. Btittin bu tapmaklan

onaran odur. Baal ~amim, Bybloslu Baalat ve Byblos'un tum kutsal
tanrtlan Yehirnilk'in omriinii ve Byblos'ta hiikiim siirecegi yillan uzun
etsinler; o adil bir kral ve Byblos'un tannlarma kar§I dogru bir kral-
dir.82

''Adil" ve "dogru" s1fatlannm kullamlmas1 bir tesadtif degildir. ''Ada-

let" ve "dogruluk" adlannm Bybloslu Philon'da Fenike tannlan olarak
gortilmeleri de ilgi c;ekicidir. 83 ''Adil kral'' terimi c;aglar boyunca tekrar
tekrar ortaya c;1kar ve Pers doneminde Yehavmilk yaz1tmda da gortiliir. 84

80) Herodotos, VII, 98.

81) KAI, 7.
82) KAI, 4.
83) Eusebios, Praep. Ev., I, 10, 13.
84) KAI, 10, 9.
60 FENiKELiLER

ikinci Boda§tart yaz1tmda da, veliahtla ilgili olarak kullamlan ve

"me§ru" ogul anlam1nda da yorumlanabilecek olan "adil ogul" nitele-
mesini g6riiriiz: "Boda§tart krah ve Sidonlularm krah "adil ogul" Yaton-
milk, Sidonlulann krah E§mtmazar'm torunu, bu tapmag1 tanns1 kutsal
hiikiimdar E§mun i'.<in yaptirmt§ttr." 85
Kraliyet ve rahiplik gorevleri arasmdaki, dini yap1larm ithaflannda
zaten i§aret edilmi§ olan ilgi '.<ekici baglanny1 Byblos ve Sidon'da bu-
lunmu§ olan Pers doneminden kalma metinler de dogrular. Byblos krah
Ozbaal, annesi Batnoam'm yaz1tmda da gordiigiimi.iz gibi, rahip kokenliy-
di: "Bu lahitte ben, Baalat rahibi Paltibaal oglu Byblos krah Ozbaal'm
annesi Batnoam, benden once gelen kraliyet kadmlannm altm ag1z yap-
rag1, hhg1 ve hyafetiyle yanyorum." 86
Sidon'da Tabnit kendine "Astarte rahibi, Sidonlularm krah E§muna-
zar'm oglu, Astarte rahibi, Sidonlulann krah" demektedir. 87 Krali1.<enin
de buna benzer bir konuma sahip oldugunu E§munazar yaz1tmdan anhyo-
ruz; annesi Ummia§tart "hamm1m1z Astarte'nin rahibesi, krali'.<e, Sidon-
lularm krah kral E§munazar'm klZl" idi.88
E§munazar'm aym yazltl krali1.<elik konumuna verilen onem a1.<1sm-
dan da ozellikle ilgi 1.<ekicidir: Ummia§tart naip olarak y1llarca hukiim
siirmii§tii ve hiikiimdarhg1 sirasmdaki olaylan yazarken kendisinden ve
oglundan '.<ogul §ah1s kullanarak soz ediyordu: "Kutsal hiikiimdar E§mun
tapmagm1 biz kurduk ... Krallarm krah bize Dor ve Yafa'y1 verdi... "89
Ahiram yaz1tl gibi erken tarihli bir yaz1ttan, kraliyeti tammlamakta
kullamlan terimlerin yam sira, devlet gorevleri hakkmda da bilgi edi-
niyoruz. Burada bir yetkiliden, "vali"den ve bir askeri komutandan soz
edilir. Bu sonuncusu hakkmda ba§ka bir §CY bilmemekle birlikte, "vali"yi
Ugarit ve El Amarna metinlerinden, divanm ve kentin idaresini denet-
leyen bir yetkili olarak biliyoruz. Kendisinden K1bns'ta, "Sidonlularm
krah Hiram'm kulu Kart-hada§t valisi"nin yaz1tmda da bahsediliyor. 90

85) KAI, 16.

86) KAI, 11.
87) KAI, 13, 1-2.
88) KAI, 14, 15.
89) KAI, 14, 16-17, 18-19.
90) KAI, 31.
 TARiH 61

Krala gorevlerini yerine getirmesinde bir ya§ltlar kurulu yard1m ediyor-

du. Bireysel olarak kentlerde kurulun ne zaman olu§tugu ya da faaliyet-
lerini kesintisiz slirdi'irlip slirdlirmedigi bilinmiyor, ama Asurahiddi-
na'nm Tyroslu Baal'la yapug1 antla§mada bu kurula rasthyoruz. Metnin
bir boliimli ne yaz1k ki kay1p, ama "topraklanmzm ya§hlannm kuru-
lu"ndan kesin bir dille soz ediliyor. 91 Klasik kaynaklarda daha fazla bilgi
buluyoruz: Tyros'ta kralm yoklugunda bu kurullar karar alabiliyorlar-
. di; 92 Diodoros'un kurulun yliz liyesinden soz ettigi Sidon'da93 hatta, kra-
Ia kar§t harekete ge<;:ebiliyorlardi. Son olarak, Byblos'taki "ya§hlar"dan
Hezekiel'de de soz ediliyor. 94 Fenike kentlerinin faaliyetleri goz on line
. almd1gmda, ya§hlann onde gelen tacirler ya da ticareti kontrol altmda
bulunduran onde gelen ailelerin liyeleri olduklanm varsaymak manttk-
h olacaktir.
Tyros y1lhklan bizi kentin yonetimiyle ilgili 6zel bir geli§me hakkm-
da bilgilendiriyor. Yeni-Babil doneminde, Baal'm hliklimdarhgmdan son-
ra, "hakimler" tarafmdan yonetilen bir cumhuriyet kurulmu§tU: genel-
likle iki "hakim" birlikte y1llarca hiikiim siiriiyorlardi. 95 Kartaca'nm
suffete'leri en azmdan ad olarak bu sistemin bir devam1 olmah. Her
haliikarda, Tyros "hakim"leriyle ancak ktsa bir sure i<;:in kar§ila§ryoruz.
Daha once de gormii§ oldugumuz gibi, fetihten sonra baz1 Fenike
kentlerine kralm siyasetini denetleyecek Asur valileri atanml§tl. Asu-
rahiddina'nm Tyroslu Baal'la yapt1g1 antla§mada valinin gorevleriyle
ilgili onemli bir pasaj bulunmaktadir: "Sana gonderdigim bir mektubu
yanmda vali olmadan a<;:mayacaksm. Vali orada degilse onu bekleyecek
ve oyle a<;:acaksm. "96
Diger bir deyi§le, vali Asur kralmm buyrugunun yegane yorumcu-
suydu ve Fenike devletinin siyasi faaliyetlerini denetliyordu.
Asurlu valinin ba§hca gorevinin kralma rapor vermek oldugu a<;:tk<;:a
goriiliiyor. Asurbanipal doneminde Simira'da oturan ve gorebildigimiz
kadanyla Arados'la ili§kilerden sorumlu bir Asur gorevlisi olan ltti-

91) IAKA, 69, Rs III 7.

92) Arrhionos, II, 15.
93) Diodoros, XV, I, 45.
94) Hezekiel, 27, 9.
95) iosephos, Contra Ap., I, 157.
96) !AKA, 69, Rs III 13-14.
62 FENiKELiLER

~ama§-balatu'nun bir mektubundan zaten bahsedilmi§ti. ltti-~ama§­

balatu Arados krahnm bi.iti.in gemileri diger limanlardan uzakla§tmp
kendi kentine yonlendirdiginden ve Asur topraklarmdaki limanlara
yonelen gemilerin yolunu kesip bunlan yok edecek kadar ileri gittigin-
den yakmmaktad1r. Aynca, yi.iksek Asur yetkililerinin bu konudaki
c;1karlarmdan da bahseder.

Efendim kral bunu bilmeli. Efendim kralm bu eve para odemi§ sa-
rayhlanmn sayis1 pek c;oktur. Arna hen efendim krala gi.iveniyorum.
Kimseye ne bir §ekel veriyorum ne de yanm §ekel; hepsini efendim
krala veriyorum. 97

Tyros'ta Asur valisi yerel kral iizerinde denetim giiciine sahipken,

Simira'da kral olmad1gmm ve valinirl dogrudan hi.iki.im si.irdi.igi.ini.in de
belirtilmesi gerekir.

97) bkz. not 62.

3
Din

1 Gi~

Fenike dini hakkmdaki dolays1z bilgi kaynaklan, Fenike kentlerinde

bulunmu§ olan <;:ok say1da yaz1ttir. Arna bu yaz1tlann mahiyetleri ve
kisahklan nedeniyle veriler, <;:ogunlukla, neredeyse yalmzca tannlarm
adlanyla klSlth kahr: kiiltler ve dini ya§am hakkmda pek az bilgi verir,
mitolojidense hi<; soz etmezler.
Ba§ta herhalde dolays1z olan, ama bize dolayh olarak ula§an bir kay-
nak da, i6 on birinci yiizytl civannda ya§affil§ oldugu dii§ilniilen Berytus-
lu bir Fenike rahibi olan Sankhuniaton'un yap1tlandir. Yunanca yazan
ve Sudias'ta belirtildigine g6re is 42 civannda dogup 117'de, imparator
Hadrianus doneminde hala hayatta olan Bybloslu Philon'un aktard1g1-
na gore, Sankhuniaton Fenike'nin diinyanm yaratlh§tyla ilgili kavram-
lanndan soz etmi§tir. Philon bu antik <;:ag Fenike rahibinin yazilanm
<;:evirerek almtilad1g1m iddia eder. Philon'un yap1tl ne yaz1k ki bize dogru-
dan degil, aralanndan en iinliisii Praeparatio Evangelica'nm dordiincii
yiizyilda ya§aml§ yazan Eusebios olan <;:e§itli tarih<;:iler tarafmdan almu-
lanan kimi boliimleriyle ula§ml§tlr. Eusebios bu boliimleri doktrini.sor-
gulamak amac1yla ahnt1lamt§ ve bu nedenle, boylesine karma§tk kanal-
lardan ge<;:mi§ geleneklerin otantikligi konusu dogal olarak tartl§ma
64 FENiKELiLER

yaratmt§tlr. Sankhuniaton'un gen;:ekten ya§amt§ olup olmad1g1 konu-

sunda bir zamanlar ciddi ku§kular bulunmaktayd1, ama daha yakm za-
manlarda Ugarit'te yaptlan ke§ifler pek <;:ok anlatmm dogru olmasmm
miimkiin goriindiigiinii kamtlad1; bu nedenle art1k, aktanmmda kimi
bariz yanh§ anlamalar, atlamalar ve degi§iklikler olsa da, Sankhunia-
ton'un yap1tmm otantik olarak goriilebilecegine inamhyor.
is 480 civarmda dogmu§ olan Yeni-Platoncu Damaskios'tan da Fe-
nike kozmogonisi hakkmda kimi bilgiler ahyoruz; Damaskios, ba§ka
kaynaklarda da bir Fenike tarihinin yazan olarak bahsedilen Mokhos'un
bir kozmogonisinden almu yapar. Kozmogoni haricinde, ba§ka klasik
yazarlardan, ozellikle de Plutarkhos ve Lukianos'tan da Fenikelilerin
inan<;:lan konusunda bilgi alabiliyoruz; ancak, ozellikle de ba§ka kay-
naklarca dogrulanmad1klan dikkate ahnd1gmda, bu bilgilere ihtiyatla
yakla§tlmasmda yarar var.
Bir diger sorun da, ibranilerin Kenanhlar adm1 verdikleri bir halkla,
diger bir deyi§le, Suriye-Filistin bolgesindeki oncelleriyle ilgili olarak
Eski Ahit'te verilen bilgilerdir. Eski Ahit'te Kenanh miras1 olarak soz
edilen her §ey Fenike kentleri i<;:in de biiyiik oranda ge<;:erlidir ku§kusuz,
ama Eski Ahit bize kentlerin kendilerine ait inan<;:lan hakkmda pek az
bilgi verir.
Bir ba§ka sorun da, bizim ele ald1g1m1z donemin hemen oncesindeki
bir zamanda kuzey Suriye ktytlannda bulunan bir kentin dini ve mito-
lojisi hakkmda bol miktarda bilgi i<;:eren Ugarit metinlerinden kaynak-
lamr. Ugarit dini ku§kusuz Kenanh olarak nitelenebilir ve, herhalde,
Demir <;;ag1'nm diger kty1 kentlerinin diniyle belli ortak yonler i<;:er-
mektedir. DolaylSlyla, yararh bir kar§tla§tlrma ve dogrulama kaynag1dir,
ama kent cografi ve kronolojik a<;:1dan Fenike bolgesinin dt§mda yer
ald1gmdan, dolays1z bir kaynak olarak goriilemez.
<;;ok farkh nedenlerden otiirii Pon dini i<;:in de ayn1 durum ge<;:erlidir.
Fenikelilerin deniza§m kolonileri anayurtlannm inan<;:lanm ve dini
adetlerini biiyiik oranda korumu§lard1 elbette ve koloniler hakkmdaki
bilgi, Fenike kentlerine ktyasla <;:ok daha fazladir. Arna kolonilefde her-
halde, Pon inan<;:lanm saf Fenikeli olarak gormemizi engelleyecek ikin-
cil geli§imler ve onemli degi§imler ya§anmt§tl. Yani burada da kar§t-
l<l§ttrma ve dogrulama soz konusu oldugunda yararh olacak, ama dogru-
dan kullamlamayacak malzemelerle kar§t kar§tya bulunuyoruz.
 DiN 65

Kaynaklar konusundaki bu kayg1lar Fenike dini sorununun ne kadar

karma§tk oldugunu gosteriyor. Bu din, i6 ikinci binyilda genel olarak
Kenanh olarak adlandmlabilecek dinin bag1msiz unsurlar edinerek
siirdiiriilmi.i§ kronolojik devam1 gibi goriiniiyor. i<;: kesimlere ibranilerin
ve Aramilerin geli§i Kenanhlann hem kiiltiirel hem de siyasi alanlanm
hy1 kesimiyle hs1tlam1§ ve boylece, ba§ka bir yerde miimkiin olmayacak
bir siirekliligi ve gelenekselligi koruyabilmelerini saglamt§tl. Bizim
<;:ah§mam1zm konusu tam da, Fenike dinine has bu si.ireklilik ve gele-
neksellik olmahdrr.

2 Tanrzlar

Byblos'un ba§hca tannlan El, Baalat ve Adonis'ti. El, Kenan dininde

ozel onem ta§tyan bir Samitanns1dir ve Ugarit metinlerinde, panteon-
da onde gelen ama pek de aktif olmayan bir rolde ortaya <;:tkar. "Tann"
anlamma gelen bu sozciik hem genel bir terim, hem de ozel ad olabil-
mektedir. Byblos'ta ise El onde gelen tann olarak goriiliir, ama en aktif
tann degildir - Bybloslu Philon'un ve ba§ka klasik yazarlarm one si.ir-
di.ikleri gibi Kronos'la ozde§le§tirilmesinin de dogrulad1g1 bir olgu. Phi-
lon El'den ayr7 ola;;k Eliun'dan (Hypsistos) da bahseder ve onu tannlar
hiyerar§isinin tepesine yerle§tirir. Eliun hala El' den ayn olarak Arami-
ce Sefire yaz1tlannda da kar§1m12a <;:1kar, ama Kitab1 Mukaddes'te El'le
birle§tirilmi§tir (El Elyon, "yuce Tann") . 1
Ad1 "hamm" anlamma gelen ve kentin hakim tanns1 olarak yeni-
den kar§1m1za <;:tkan Baalat (Baalat Gebal, "Bybloslu Baalat") ise <;:ok
daha aktiftir. En eski yaz1tlarda kendisine tekrar tekrar yap1lan ithaflar
bu tann<;:anm onemini kamtlar. Baalat'a Byblos krallarmm omri.ini.i ve
hi.ikiim siirecegi yillan uzun etmesi i<;:in yalvanlan kal1p (Baalat'tan Baal
~amim'le ve Byblos'un tiim kutsal tannlanyla birlikte soz eden) Yehi-
milk, Abibaal, Elibaal ve ~ipitbaal yaz1tlannda da yinelenir. 2 Sonralan,
Pers doneminde, biitiiniiyle Baalat'a ithaf edilmi§ olan Yehavmilk yazm
bize tann<;:anm otoritesi hakhnda bir fikir verir:

1) Tekvin, 14, 19.

2) KAI, 4-7.
66 FENiKEULER

Ben, Byblos'un hamm1 Baalat'm Byblos'a kral yapttg1, Yeharbaal oglu,

Byblos krah Urimilk torunu, Byblos krah Yehavmilk'im. Hamm1m
Bybloslu Baalat'1 c;:agird1m ve o sesimi duydu. Hamm1m Bybloslu
Baalat ic;:in bu avludaki bu tune;: sunag1 ve bu kap1ma bakan bu altm
kap1y1 ve bu altm kapmm iistiindeki ta§m iizerindeki altm kanath
kursu ve siitunlan ve iistlerindeki siitun ba§hklanm ve c;:atlSlyla bu
portiki yapttm; bunu hen, Byblos krah Yehavmilk hamm1m Bybloslu
Baalat ic;:in yaptlm ve o sesimi duydu ve bana iyilik etti. Bybloslu
Baalat Byblos krah Yehavmilk'i kutsasm ve adil bir kral oldugundan
ya§atsm ve Byblos'taki 6mriinii ve hiikiim siirecegi y1llan uzun etsin.
Ve Bybloslu Baalat ona tannlarm ve bu diinyadaki halklarm g6ziinde
destek versin ve bu diinyanm halklarmm destegi onunla olsun. Her
kim olursan ol, bu sunakta ya da bu altm kap1da ya da bu portikte
yap1lan i§leri siirdiiren her kral ve her adam, benim ad1m1, "Ben Byb-
los krah Yehavmilk"i o i§te kendi admm yanma eklesin ve benim
ad1m1 kendi adma eklemezsen, bu eseri kaldmr ve (... ) bu yerdeki
temelini ahrsan ( ... ) Byblos'un hamm1 Baalat bu adam1 ve tohumu-
nu tum Byblos tannlan 6niinde yok etsin. 3

Baalat elbette, bereketi tem:sil eden ve, dolay1s1yla, bitkilerin yam

sira tannlann ve insanlann da anas1 sayilan toprak anaya denk gelmek-
tedir. Bildigimiz gibi, tiim Yakmdogu'da kar§tmiza c;:1kan c;:ok eski bir
ilahtir: Siimerlerin innin'i, Babillilerle Asurlulann i§tar't ve MlSlrlarm
isis'i.
Byblos'un iic;:iincii tanns1 Adonis'e bu ad1 Yunanhlar vermi§tir. Arna
adm Sarni kokenli oldugu ac;:1knr - adon "efendi" demektir ve iyelik eki
olan -i'yle birlikte "efendim" anlamma gelir. Aym Yunan kaynaklann-
da, olup yeniden dirilen gene;: tann figuru de gorulur. Bu figiir bitki or-
tiisiinun her y1l oliip ardmdan yeniden dogU§UllU temsil eder Ve, do-
laylSlyla, kiiltteki ve mitteki toprak ana figi.iriiyle baglantthdir. Yunan
yorumunda mit §6yledir: Adonis, tannc;:a Aphrodite'in a§tk oldugu ve
tehlikeli sporundan koparmaya c;:ah§ttg1 gene;: bir avc1ydi. Arna tannc;:a
bunu ba§aramad1 ve Adonis bir yabani domuz tarafmdan olduruldi.i.
Hades'e indi ve Persephone onu Aphrodite'e geri vermeyi reddetti.

3) KAI, 10.
 DiN 67

Nihayet, iki tanm;a arasmdaki bir yan§madan sonra, Adonis yeryuzune

geri donebildi. Yunan miti ku§kusuz, Sumer tanns1 D~zi, Babil ve
Asur tanns1 Tammuz, MlSlr'da OEris, Hititlerde TeliQ!nu ve Ugarit'te
Baal'le ilgili eski Dogu mitinin bir tekrandir; Aphrodite ise Dogu'nun
ana tanm;asmm yerini ahr. Arna yakm tarihli ~ah§malarda mitin ~e§itli
yorumlan arasmdaki baz1 farklar ortaya ~tkart1lm1§ttr: gen~ tannmn
i§levleri her zaman aym degildir ve en onemlisi, olumunun ya da Ha-
des'e ini§inin ardmdan her zaman yeniden dirilmez.
Byblos tannlan tablosunu, panteon geli§iminin degi§mez olmad1gm1
gosteren birka~ ikincil unsurla tamamlayabiliriz. Muhiirler uzerindeki
birka~ tann admm dt§mda, hem antik ~aglarda (Yehimilk yazlt1) hem
de Pers doneminde (~ipitbaal yazm) kar§tm1za ~tkan "goklerin efendi-
si" Baal ~amim'i g6riiriiz. Bu son yaz1tta Baal Addir'den, yani "kudretli
efendi" den de soz edilir; Baal Addir Afrika'daki Pon ve Yeni-Pon
yaz1tlarmda da yeniden kar§tm1za ~tkar ve Latince'de, Afdkah askerle-
rin tapttklan tann olan Jiipiter Valens olarak yorumlanmt§ olabilir.
Nihayet, Yehimilk yaz1tmda, tannlar meclisi anlammda ilk kez "Byblos
tannlannm toplanmas1" terimi kullamhr ve Pers doneminde hem Yeha-
vmilk hem de ~ipitbaal yaz1tlarmda "tiim Byblos tannlan"ndan soz edi-
lir. Bu terimin onde gelen tannlarm adlarmm yanmda goriildiigunu,
ama onlan i~ermedigini de belirtmekte yarar var. Yehimilk der ki: "Baal
~amim ve Bybloslu Baalat ve Byblos'un kutsal tannlar meclisi Yehi-
milk'in Byblos'taki omrunii ve hukum siirecegi y1llanm uzun etsinler"; 4
ve Yehavmilk de: "Byblos'un hamm1 Baalat bu adam1 ve tohumunu tum
tannlan oniinde yok etsin"; 5 ~ipitbaal da: "Baal Addir ve Baalat ve tiim
(tannlar). "6
Sidon'da El, Baal' a denk gelir. Baalat'm eril hali oldugu a~1k~a gorii-
len bu ad en aktif Kenan tannsm1 niteledigi Ugarit metinlerinden bi-
linmektedir. Genel anlam1 "efendi"dir; dolay1s1yla, ~e§itli bolgeler i~in
kullamlabilir ve sonradan ozel ad olmu§tur. Byblos'taki El gibi Baal da
Sidon'da ozellikle aktif degildi. Arna E§mtmazar yaz1tmda ona bir tap1-
nak adad1gm1 iddia eder ve onde gelen kadm ilah olan Astarte'nin
ta§1d1g1 "Baal'm ad1" terimi de onemini kamtlar.

4) KAI, 4, 3-6.
5) KAI, 10, 15-16.
6) KAI, 9, B 5.
68 FENiKELiLER

Yaz1tlarda tekrar tekrar gartilen ithaflarm, onuruna tapmak in§a edil-

rnesinin ve krallarla krali<;elerin kendilerini onun rahipleri olarak nitele-
rnelerinin de kamtlad1g1 gibi, Astarte'nin Sidon panteonunda hakirn
konurnda oldugu a~1ktir. Belki de gtintirntizde bizirn bilrnedigirniz teolo-
jik spektilasyonlar sonucunda olu§an "Baal' in ad1" terirninden zaten bah-
setrni§tik; arna bu unvanm Ugarit rnetinlerinde yeniden kar§1rn1za ~1kti­
gm1 da belirtmekte yarar var. Astarte de genel bir Kenan tannstdtr; ttim
antik Dogu'da toprak anayt sirngeleyen tann~adan geli§mi§tir ve, dola-
ytslyla, Bybloslu Baalat'a denk gelir. Sarni kaynaklannda A§tart adma
ula§tyoruz ve Kitab1 Mukaddes'teki A§toret de boset, yani, "utanc;" soz-
ctigtindeki sesli harfler bozularak ttiretilmi§tir - ktilttin kastth olarak
lanetlenrnesi. Arna ktiltti fazlas1yla yaytlmt§tl. Kitab1 Mukaddes'te A§to-
ret'ten ~e§itli vesilelerle "Saydahlann ilah1" olarak bahsedilir; bu terim
yalmzca Sidon kentini degil, genel olarak Fenikelileri kapsamaktadtr.
Sidon'un Baal ve Astarte'yle birlikte ti~tincti tannst E§mun'dur. Diger
tannlarm aksine bu tanndan ne onceki donemlerde bahsedilir, ne de
Fenike-Pon bolgesi dt§mda. ilk kez yedinci ytizy1lda, Asurahiddina'nm
Tyros'lu Baal'la yapttg1 antla§mada ortaya c;1kar7 ve sonradan, Pers do-
nemindeki Sidon yaz1tlannda da stirekli adt ge~er: E§munazar ona "dag-
daki Yidlal kaynag1"nda bir tapmak yaptmr8 ve aynca Boda§tart da
E§mUn i~in bir tapmak yapttrrnl§tlr. 9 Her iki ornekte de tanrmm ad mt
izleyen "kutsal htiktimdar" nitelemesine dikkat edilmesi gerekir.
E§rnun'un ki§ilik ve i§levler ac;1smdan Adonis'e denk geldigine ku§ku
yoktur. Adm etirnolojisi konusu kesin degildir, ama "ad" anlarnma ge-
len sem'le baglantth olabilir. Yunan kaynaklarmda Asklepios'la oz-
de§le§tirilir; bu da ona §ifa tanns1 olarak tap1mlmas1 egilimine i§aret
eder ve Asklepios da Adonis' in i§levlerini tistlenerek, ttim bu figtirlerin
olen ve sonradan dirilen gene; tannda birle§mesine ornek te§kil eder.
Tyros'un kent-tanns1 Melkart'tir - bu ad "kentin krah" anlamma
geldiginden, burada da anlam a~1kttr. Melkart bu a~1dan Bybloslu El'e ve
Sidon'lu Baal'a denk gelir ve, muhtemelen, Kitabt Mukaddes'te Kral
Ahab'm gtinahlanyla ilgili olarak bahsedilen Baal'dtr:

7) !AKA, 69, Rs IV 14.

8) KAI, 14, 17.
9) KAI, 15-16.
 DiN 69

Ve vaki oldu ki, Nebatm oglu Yeroboanm suc;lannda yi.iri.imek bir §ey
degilmi§ gibi, Saydahlar kirah Etbaalm km izebeli de kan olarak aldt,
ve gidip Baala kulluk etti, ve ona tapmdt. Ve Samiriyede yaptig1 Baal
evinde Baal ic;in mezbah kurdu. 10

Melkart, dolay1s1yla, Tyroslu Baal'dan ba§kas1 degildir. iosephos bize

Hiram'm (Astarte gibi) onun ic;in de bir tapmak yaptird1gm1 soyle-
diginden, 11 Comte du Mesnil du Boisson, yakm zamanlarda, Melkart'm
panteonun doruguna yiikselmesinin ib onuncu yi.izy1la tarihlendiril-
mesi gerektigini one siirmi.i§tiir. Melkart'm Baal'la ozde§le§tirilmesinin
bir diger nedeni de Tyros'ta Baal'm ozel adlarda kullamlm;mdir. 12
Melkart El'e ve Baal' a kar§thk geliyor ve hatta Baal'la ozde§le§tirilebi-
liyorsa, her ytl onuruna bir dirili§ §enligi yap1lmas1, Adonis'le E§mun'un
i§levlerinin onun §ahsmda birle§tigini ve si.irdiigi.ini.i dii§i.indiiriiyor. Ve
ilginc;tir ki, tannlar arasmdaki kesi§melere ve birle§melere ragmen
E§mun Asurahiddina'nm Baal'la yaptig1 antla§mada oldugu gibi kendi
ba§ma da kar§tm1za c;1kar ve Yunan kokenli mitolojide de iolaos-
E§mun'un, Asteria'yla (Astarte) Zeus'un Typhon tarafmdan oldi.iri.ilmii§
olan ogullan Herakles-Melkart't dirilttigi anlatihr. Melkart'm Tyros'taki
iskender'in kurban sunmak istedigi tapmag1 ve en onemlisi, Tyros ta-
rafmdan kurulmu§ kolonilerdeki (ozellikle de Kartaca'daki) kiiltii, one-
minin siirdiigiinii kamtlar. Yunanistan'da Herakles'le 6zde§le§tirilmi§ti
ve kiiltii c;ok yayg1nd1; sonralan, Htristiyanhk c;agmda da, diger pek c;ok
Dogu tanns1 gibi Herakles-Melkart da giderek giine§ 6zellikleri
edinmi§tir.
Tyros'ta Melkart'la birlikte Hiram'm bir tapmak adamt§ oldugu
Astarte'ye de ba§hca di§i ilah olarak tap1mhyordu. Kitab1 Mukaddes'e
gore Siileyman'm giinahlarmdan biri de "Saydahlann ilahesi Astarti-
nin ardmca" 13 gitmekti ve sonralan da, Yo§iya'nm reformlan hakkmda
§Oyle denir:

10) I. K1rallar 16, 31-32.

11) !AKA, 69.
12) iosephos, Contra Ap. I, 118-19.
13) I. K1rallar 11, 5.
70 FENiKELiLER

Ve Yeru§alimin kar§tsmda, helak dagmm sagmda, Saydahlarm

mekruh §eyi Astarti ic;in, ve Moabm mekruh §eyi Kemo§ ic;in, ve
Ammon ogullarmm mekruh §eyi Milkom ic;in israil hrah Siiley-
manm yapmt§ oldugu yiiksek yerleri hral mundar etti. 14

Astarte Asurahiddina'yla Baal arasmda yap1lan antla§mada yeniden

ortaya c;1kar ve sonralan Asteria-Aphrodite, yani, geleneksel Yunan
mitine gore Melkart'm annesi olur.
Asurahiddina'yla Baal arasmda yap1lan antla§ma Tyros panteonu
ac;1smdan son derece ilgi c;ekicidir. Antla§manm dordiincii siitununda,
anla§manm hem Asurlu (metinde i§tar ve Gula olarak kahrlar) hem de
Fenikeli ilahi koruyucularma c;agnda bulunulur. 15 Bu tannlardan baz1-
lan Melkart ve Astarte, Bybloslu Philon'daki Baitylos'a denk gelen ve,
muhtemelen, tannlarm evi olarak goriilen mabetlerin ya da stellerin
tannla§tmlmt§ hali olan Bait-ili, Suriye tanns1 Anat'la (Ugarit metin-
lerinde hakim konumdadtr) burada Anat'm bir tamm1 ya da unvam
gibi g6riinen Bait-ili'nden olu§an Anat-bait-ili, sonradan gokler tanns1
olarak Zeus Olympos'a doni.i§ecek olan Baal-Samim oldugu ac;1kc;a gori.i-
len Baal-samem, Bybloslu Philon'daki Zeus Meilikhios'a denk gelen,
muhtemelen, "denizcilerin efendisi" olarak yorumlanabilecek Baal-
malage, Ugarit metinlerinden ve Eski Ahit'ten bilinen Baal-Safon'a ("Sa-
fon Dag1'nm efendisi) denk gelen Baal-sapuni ve son olarak, E§mun
oldugu ac;1kc;a gori.ilen lesumunu'dur.
Diger Fenike kentlerinin tannlan hakkmdaysa pek az §CY bilinir.
Berytus'ta Berytuslu Baalat'a tapm1hrd1. is dordiinci.i yiizytlda ya§amt§
olan §air Nonnos, Adonis'in nympha Berytus'u elde etmek istedigini ve
yan§manm bir deniz baal'1 tarafmdan kazamld1gm1 soyler. 16 Ertesi yi.izytl-
da Damaskios, Adonis mitini Berytus'un Asklepios'una dayandmr; yani,
genel olarak baktld1gmda, onde gelen kentlerin dini ozellikleri gorece
benzerdir ve bu nedenle arnk kar§tla§ttrmah bir analize gec;ebiliriz.
Tum Fenike'de bir tannlar i.ic;li.isi.ini.in bulundugu kesin gori.ini.iyor.
Bu iic;lii kentin koruyucu tannsmdan, c;ogunlukla onun e§i ya da yolda§t
olup bereketli toprag1 temsil eden bir tannc;adan ve tannc;ayla bir §ekilde

14) II. K1rallar 23, 13.

15) !AKA, 69, Rs IV.
16) Nonnos, LXIIl.
 DiN 71

baglantrh (genellikle tannc;anm oglu) olan ve dirili§i y1lhk bitki orti.isi.i

<;evrimini temsil eden gen<; bir tanndan olu§ur. Bu tannlarm adlan ve
i§levleri bu sm1rlar i<;erisinde degi§ir ve <;ogunlukla cins adm ozel ada ve
i§levin de ki§ilige baskm geldigi bu panteondaki ah§kanhk karakteris-
tik bir durumdur. Tum bu ozellikler genel olarak Kenan dininde zaten
gori.ili.ir ve belli yonlerine de Sarni dininin daha eski formlarmda rast-
lamr. iyi tammlanm1§ ki§ilikler, karma§1k ve somut i§levler ve bir mito-
loji edinmeleri, Sarni dinlerinin ileri bir yerle§ik ki.ilti.iri.in bulundugu
bolgelerde geli§tiklerini di.i§i.indi.iri.ir.
Fenike i.i<;li.isi.ini.in bir diger ozelligi de kentten kente gosterdigi
esnekliktir; boylece, Melkart gibi bag1ms1z figi.irler sahneye <;1karlar.
Burada ki§ilik giderek daha fazla tutarhhk kazanrr, i§levlerse ikincil ko-
numa di.i§er.
Bu temelde bahld1gmda, Fenike dini hakkmdaki karma§1k Yunan
yorumunun ozunde dogru oldugu a<;1k<;a gorulur. 6nde gelen ya da en
eski tann Kronos'la ya da hatta Zeus'la ozde§le§tirilir. Tann<;a Aphrodi-
te' e kar§rhk gelir. Gen<; tann artrk Adonis olarak adlandmlmad1gmda
Asklepios, Dionysos ya da Herakles olarak sahneye <;Ikar. Yunanhlarm
tannlar hakkmda anlamklan oyki.iler bile, aslmda Adonis ornegindeki
gibi Yunan byafetleri giydirilmi§ Dogu mitleri olmad1klan durumlarda
dahi, ki§iliklerine uyar.
~u ana dek soz ettigimiz i.i<;li.i, Fenike dininin karakteristik ozelligi-
dir, ama sm1rlay1c1 degildir. Oncelikle, tannlann ki§iselden <;ok i§levsel
bir mahiyete sahip olmalan, <;ok say1da farkh tammlamanm ortaya <;tk-
masma olanak saglar. Baal boylece Baal ~amim ("goklerin efendisi"),
Baal Safon ("Safon Dag1'nm efendisi"), Baal Li.ibnan ("Li.ibnan'm efen-
disi) ve Baal Ro§ ("daghk burunlann efendisi") olarak ortaya <;1kar; Byb-
loslu Philon'un Zeus Kasios'u, muhtemelen, Baal Safon'la aymdrr. Baal'm
kimi Zaman tannlann onemli derecede bag1ms1z ozelliklere sahip olduk-
Janm dahi di.i§i.indi.iren bu 6zel §ekillerinde numina loci'yi* yerelle§tirme
yoni.inde bariz bir egilimin gori.ildi.igi.i daghk bolgeler ilgi <;ekici bir rol
oynar.
Baal unsurundan yoksun ve, dolaylSlyla, i.i<;li.iye yabanc1, ama dogu
kokenli bir ba§ka tann da Yunanhlann Apollo'yla ozde§le§tirdikleri yrl-

• Lat. Yerel tannlar. (.;.n.)

72 FENiKELiLER

dmm ve ate§ tanns1 Re§ef'tir. Aym durum, kokenleri t;:ok uzaklara da-
yanan bugday tanns1 Dagon it;:in de ge<;:erlidir. Fenike'de Bybloslu Phi-
lon ondan bugdaym ve sabanm mucidi olarak bahseder.
Son olarak, Amrit'te bulunmu§ olan bir stelin iizerindeki be§inci ya
da altmc1 yiizy1la tarihlendirilen bsa bir yaz1t ithaft;:1s1 tarafmdan
"sozciiklerinin sesini duydugu it;:in, efendisi, ~adrafa'ya" adanmi§tlr. 17
Sonradan Pon, Palmyra ve (Satrapes olarak) Suriye'den Yunan yaz1tlarm-
da yeniden ortaya t;:ikacak olan ~adrafa'dan burada ilk kez soz edilir.
Anla§1ld1g1 kadanyla bu ad iki unsurdan olu§IDU§tur ve "§ifa ruhu" ola-
rak <;:evrilebilir. Palmyra tasvirlerinde yanmda yilanlarla ve akrepler
goriiliir ve yerel bir tann olarak tammlanrnl§ttr. Pon Trablus'unda ise
Dionysos tipi Liber pater'Ie ozde§le§tirilecektir.
Antik Fenike dininde goksel kultler herhalde pek yaygm degildi.
Fenike'de goksel kiiltler ancak Helenistik donemde ve tum Yakmdo-
gu'yu sarrnl§ olan Babil etkisiyle geli§ti ve her zaman ikJncil onemde
kald1. Bybloslu El bu donemde Kronos'a, Bybloslu Baalat ve Sidonlu
Astarte de Aphrodite'e donii§tii.
Son olarak, Bybloslu Philon'un soz ettigi ve ilgi t;:ekici Ugarit oncel-
lerine babld1gmda t;:ok eski olduklan goriilen ki§ilik ve i§levleri simge-
leyen baz1 tannlar vard1. Bildigimiz kadanyla bu tanr1lar ne her yerde
gorliliiyorlard1, ne de kiiltleri t;:ok geli§mi§ti; daha t;:ok, teolojik spekii-
lasyonlann iin1nii gibi goriiniiyorlar. Arna goz online serdikleri genel
tann kavram1 at;:ismdan son derece ilgi t;:ekiciler. Bu tannlar arasmdan
(::usor 18 demirin ve demir i§lerinin, baz1 el ve sanayi faaliyetlerinin ve
bilgece atasozlerinin yarauc1s1 olarak ortaya t;:ihyor. Bybloslu Philon
onu Hephaistos'la kar§rla§tirsa da, Ugarit metinleri kokeninin eskiligi-
ni dogrular. Ahlaki niteliklerse adlan "adalet" ve "dogruluk" anlamma
gelen Sydyk ve Misor'da 19 viicut bulur.
Tannlann eylemlerini ve mitolojiyi ayrmtih olarak anlamgm1 g6rmii§
oldugumuz Bybloslu Philon'un anlatis1 ii<;: bollime ayr1labilir: evrenin
kokeni, kiiltiiriin kokeni ve tannlann soyagac1. Philon'un t;:all§malannda
ku§kusuz sonradan girmi§ unsurlar bulundugundan ve bireysel olarak
tanrilar hakkmdaki bilgileri zaten ele alm1§ oldugumuzdan, anlat1sm1

17) RES, 234.

18) Eusebios, Praep. Ev., I, 10, 11.
19) Eusebios, Praep. Ev., I, 10, 13.
 DiN 73

incelemenin anlam1 yok. Ote yandan, Philon'un gen;ekten Fenike dini-

nin antik kavramlanm ifade ettigi dti§tintilen birka<; genel noktadan
soz etmekte yarar var. Oncelikle, evrenin kokeninin rtizgar ve kaos ol- n
dugunu soyltiyor ve bu da, Mezopotamya ve Ibrani kozmogonileri hakkm-1
da bildiklerimizle bsmen ortti§tiyor. Aynca, kozmik yumurta, y1ld1zlar
ve yumurta a<;tld1gmda olu§an gogtin sulardan aynlmas1 kurammdan
bahsediyor - Babil yaradth§ oykustinti hattrlatan bir kuram. Arna yu-(
rnurtanm ad1 olan Mot'un Ugarit'in yeraltmda htiktirn stiren aym adh
tannsma denk geldigi ku§kuludur. Ktilttirtin ba§lang1cmda, hayvan de-
rilerinden yaptlrna giysilerin mucidi ve karde§i Hypsuranios'un rakibi
olan Usoos 20 figtirti, ad1yla ve belli ozellikleriyle, Kitab1 Mukaddes'teki
Esav'1 hattrlattr; sanatlann ve zanaatlann dogu§U stirecini soyagacm1
izleyerek bireylere atfetrne yonterni ise ozellikle de Kitab1 Mukkaddes'te
gortildtigti §ekliyle Dogu yontemlerine i§aret eder. Tannlar soyagacmm
ba§mda Eliun ve Bernt, rnuhternelen, Berytus (Baalat) yer ahr. Onlarm
soyundan gelenlerden baztlan El, Baitylos (- baitylos, ta§ put), Dagon
(Siton, yani "bugday" da denir), Astarte, Baaltis (Baalat) ve Melkart'ttr.
El'in soyundan gelenler arasmda, belki de Ugarit'in aym i§levlere sahip
tanns1yla ozde§le§tirilebilecek olan bir Mot (Thanatos) da yer ahr.
Kozrnogonik geleneklere gelince, Darnaskios, 21 k1srnen anlatilan
kar§ila§tlrrna a<;1smdan son derece ilgi <;ekici olan Mokhos'tan
ahntilanrnt§ olarak, kirni <;e§itlerneler verir. El, ad1 ku§kusuz Sarni dilin-
den olan ve Ibranice'de "dtinya" anlarnm1 ta§tyan olam'a tekabtil eden
Ulornos'u yaratir. Ulornos'tan (::usor ve ondan da Yurnurta gelir.
Buttin bu olgularm a§m derecede karrna§tk olrnas1, bunlara dayam-
larak tutarh bir Fenike kozrnogonisi olu§turulmasm1 gortinti§te
zorla§tlrrnaktadir. Ote yandan, <;evresel baglant1lar ve yaz1tlarda gorti-
len kirni olgular, evrenin kokeniyle ilgili rnitolojik gelenekler bulun-
duguna i§aret etrnektedir. Bu geleneklere sanat ve zanaatla baglantth
gelenekler eklenrni§ ve nihayet, rahipler, panteon i<;erisindeki ili§kileri
dtizenlernek arnac1yla, tannlarm soyagacm1 ayrmttlandirrnt§, antik
Yakmdogu'da ba§ka yerlerde de oldugu gibi, belli tannlara olas1hkla si-
yasi nedenlerden ottirti ozel oncelik verrni§lerdir.

20) Eusebios, Praep. Ev., I, 10, 10.

21) Damaskios, De princ., 125 c.
74 FENiKELiLER

3Kult
Tannlarm s1fatlarmdan, ozel adlann etimolojisinden ve tann adlarm-
dan, insanla Fenike dinindeki ilahi unsurlar arasmdaki ili§kiler hakkmda
olduk~a iyi bir fikir edinebiliyoruz. Genel olarak bahld1gmda unvanlar
insanla ilahi unsur arasmdaki farh vurguluyor ve "ogul" ya da "hz" gibi
akrabahk nitelemeleri ender olsa da, "kul" gibi tammlamalara s1k rast-
lamyor. Tannlar yiice, egemen, kudretli, koruyucu, hakim, bilge, kur-
tanc1 vb. olarak niteleniyor.
Kult genellikle daglarda, kutsal gori.ilen su, aga~ ve kaya yanlannda
uygulamyordu. Tann adlanna yeni nitelikler eklenmesinin (ozellikle de
Baal) ki.iltiin daghk bolgelerde yogunla§tlgma i§aret ettigini gormi.i§tiik.
Mabet kalmttlan ve kimi zaman da, eski pagan tapmaklarmm iistlerine
kurulmu§ olan H1ristiyan §apelleri bunu dogruluyor. Onde gelen kent-
lerin tapmaklan kom§u tepelerdeydi-Arados'unki Baitokea'da ve Byb-
los'unki de Aphka'da. Lukianos Aphka tapmagm1 ziyaret etmi§ ve ~ok
eski oldugunu soylemi§ti. 22 Sidon'da tapmaklar herhalde, kente hakim
daglardayd1 - E§mun tapmag1, eteginde Asklepios nehrinin akng1 tepe-
nin yama~lanndaydt.
Sulara da biiyi.ik hi.irmet gosteriliyordu. Aphka tapmag1 Liibnan dag-
larmda, gi.iniimi.izde Nehr ibrahim ad1m ta§tyan Adonis nehrinin kay-
nagmdayd1. Astarte'ye verilecek sunular bir kaseye konulurdu: hediye-
lerin iyi kar§tlanmas1 durumunda suya batacag1, aksi takdirdeyse yii-
zeyde kalacag1 dii§i.ini.ili.irdii. Bazen nehir denize yakla§ttk~a kmla ~alan
bir renge bi.iri.ini.irdi.i. Lukianos inan~hlann bu rengin Adonis'in kanmm
rengi olduguna inand1klanm anlaur ve boylece, ne yazik ki ba§ka bir
§ekilde korunmu§ olmayan Fenike mitolojisine ilgi ~ekici bir l§tk tutar:

Bybloslulann bolgesinde bir diger harikulade i§aret daha goriili.ir.

Libanos Dag1'ndan akan bir nehir sulanm denize bo§alur: bu nehir
Adonis'in adm1 ta§iyor. Her ytl kanla boyamyor ve denize doki.ilme-
den once kendi rengini kaybediyor: denizin bi.iyi.ik boli.imiini.i hzila
boyuyor: ve boylece Bybloslulara yas tutma zamanmm geldigini gos-
teriyor. Anlatuklanna gore, bugiinlerde Adonis yaralamyor ve su-

22) Lukianos, De dea Syra, 9.

 DiN 75

larma akan kan yi.izi.inden nehrin gori.ini.irni.i degi§iyor; ve adm1 da

bu kandan ahyor.23

Lukianos bu rnitolojik yorurna herkesin inanrnad1gm1 da ekliyor.

Bybloslu bir adarn ona, bu dururnun nedeninin dogal unsurlar oldugunu
soylerni§ti: ornegin, Li.ibnan'm rnevsirn ri.izgarlanyla nehre si.iri.iklenen
krrrnm toprag1. Arna Lukianos bu adarnm dogruyu soylerni§ olmas1 du-
rumunda bile ri.izgarla nehir renginin si.irekli orti.i§mesinde dogai.isti.i bir
unsur oldugunu da ekler. Fenikeliler yalmzca Adonis'e hi.irmet goster-
mekle kalm1yorlard1; aym hi.irmet Sidon'daki E§mun tapmagmm yanm-
dan akan Asklepios nehrine de (Nehr'i.il Avali) gosteriliyordu.
Sulann yam srra aga<;,:lar da birer ki.ilt nesnesiydi. Tapmaklarm yamnda
kutsal korular yeti§iyordu; aynca, Eski Ahit'te, "ye§il ve golgeli aga<;,:lar"m
altmda uygulanan ki.iltler lanetlenir. Bu korulardan biri Aphka'da, Astar-
te tapmagmm yakmlarmdaydl.
Ta§ ki.ilti.inde sunaklara yerle§tirilen koni §eklindeki ta§lara baitylos
ad1 verilmekteydi. Bu ad "tannnm evi" anlamma gelir ve kiiltiin olu§u-
rnunu yeterince a<;,:1klar. Fenike'deki en i.inli.i baitylos Byblos tapmagm-
dayd1 ve Roma <;,:ag1 sikkelerinde de tasvirini gori.iri.iz. Muhtemelen
ah§aptan yap1lan kii<;,:iik bir adak si.itunu olan aserah da buna benzerdi.
Tapmaklarda genellikle kutsal a<;,:1k hava alanlan bulunurdu. Mer-
kezde ki.i<;,:i.ik bir §apel yahut baitylos ya da i<;,:inde bir baitylos bulunan bir
§apel ve bunun 6niinde de kurban sunag1 olurdu. Tapmag1 genellikle
kutsal bir <;.:e§me ya da <;,:anak ve bir koru tamamlard1; arkeolojik kalmu-
lar, Sidon'daki E§mun ve Arados yakmlarmdaki Baitokea tapmaklarmm
bu tipte oldugunu dii§iindiiriiyor. Sikkeler iizerindeki tasvirler Byblos'taki
Baalat tapmagmm da buna benzedigini dogruluyor. Arna, elbette, ba§ka
kalmulann ve Kitab1 Mukaddes'teki, Fenikeli zanaatkarlar tarafmdan
yap1lm1§ olan Si.ileyman tapmag1 hakkmdaki betirnlernelerin de goster-
digi gibi, Fenikelilerin i.istii kapah tapmak binalan da vard1.
Tapmakta <;,:ah§anlara gelince, yaz1tlarda rahiplerden ve "ba§" rahip-
lerden soz edilir. Rahibelerden de bahsedilir24 ve Kitab1 Mukaddes de
bizi, Baal peygamberleri hakkmda bilgilendirir. 25 Bu kategorinin Astar-

23) Lukianos, De dea Syra, 8.

24) KAI, 14, 15.
25) I. Kuallar 18, 19-40.
76 FENiKELiLER

te kultlinlin tipik kutsal fahi§eleri de dahil olmak lizere ba§ka liyeleri de

oldugu at;1ktrr. Daha once de g6rmli§ oldugumuz gibi, Pers doneminde
rahiplik t;ogunlukla kraliyet ailesiyle baglantthydi. Batnoam yaz1tmda,
Byblos'un krah olan Ozbaal'm Baalat rahibinin oglu oldugu soylenir; 26
Sidon'da da Tabnit kendine "Astarte rahibi, Sidonlulann krah" 27 der ve
E§munazar da annesi Ummia§tart'tan "hamm1m1z Astarte'nin rahibe-
si" olarak soz eder. 28 Bu son gondermeler, kraliyet ve rahiplik gorevlerinin
aym ki§ilerde topland1gm1 dli§lindurduklerinden, ozellikle onemlidir.
Kurban olarak hayvan ve bitki sunulurdu. Arna Bybloslu Philon bu-
ylik felaket donemlerinde insan da kurban edildiginden soz eder. 29 Bu
bilgi hem Kitab1 Mukaddes'te hem de Bat1'daki Fenike kolonilerinde de
dogruland1gmdan glivenilir g6rlinmektedir. insan kurban edilen yer, yani
tofet konusunu sanatla ilgili boli.imde daha aynntth olarak inceleyece-
giz.
Fenikeliler en t;ok Adonis onuruna §enlik dlizenlerlerdi. Byblos'un
ve belki de diger kentlerin vatanda§lan bu §enliklerde Aphka'ya akm
ederlerdi; elimizde daha fazla belge olsayd1 bunu Fenike kentlerinin
dinlerinin karakteristik ozelliklerinden biri olarak gorebilirdik. Dolayh
bir kaynaktan -i6 ikinci ylizyilda Theokritos'un iskenderiye'deki Ado-
niae §enlikleri hakkmdaki anlaus1 30- §enligin temelde cenaze niteligin-
de oldugunu, tann it;in yap1lan cenazenin, sunulann ve ziyafetlerin yi-
nelendigini anhyoruz.
Fenikelilerin oteki dunyaya inand1klarma ku§kU yoktur: ah§1ld1k
cenaze sunularmm yam sira gosteri§li tabutlar ve izleri gun l§tgma t;i-
kanlml§ olan mumyalama slireci bunu kamtlar. Arna en onemlisi, yaz1tla-
ra ollinlin rahatslZ edilmemesi yoni.inde bir <;agn hakimdir ve mliteca-
viz, tannlarm lanetine mahkum edilir. Ahiram §6yle der:

Krallar arasmda bir kral ya da valiler arasmda bir vali ya da bir ordu
kumandam Byblos'a saldmr ve bu tabutu at;arsa, hukumdarhk asas1
part;alansm, kraliyetinin tahu devrilsin. 31

26) KAI, 11.

27) KAI, 13, 1-2.
28) KAI, 14, 15.
29) Eusebios, Praep. Ev., IV, 16, 6.
30) Theokritos, ldillia, XV.
31) KAI, 1, 2.
 DiN 77

Sidon yaz1tlanysa <;ok daha kesindir. Tabnit §6yle der:

Her kim olu.rsan ol, bu tabutu bulan adam kapagm1 a<;masm ve beni
rahats12 etmesin, <;i1nki1 yammda para yoktur, yammda altm yoktur,
bu tabutta yatan benden ba§ka, yagmalanmaya deger bir §ey yoktur.
Kapag1m1 a<;ma ve beni rahats1z etme, <;i1nki1 bu, Astarte'ye sovmek
demektir. Ve eger kapag1m1 a<;arsan ve beni rahats1z edersen gtine§
altmdaki hayatmda soyun ytirumez ve de olulerin yanmda da huzur
bulmazsm. 32

E§munazar da benzer §eyler soyler:

Her kim olursan ol, his;bir kral ya da adam bu tabutu as;masm, bir §ey
aramasm, s;unkii is;inde bir §ey yoktur, tabutumdan sandukay1 al-
masm, beni bu tabuttan ba§ka bir tabuta gotiirmesin. Sana bunu
soyleseler bile sozlerini dinleme, zira bu tabutun kapagm1 as;an, ta-
butumdan sandukay1 alan, beni bu tabuttan gotiiren his;bir kral ya da
adam oliiler arasmda huzur bulamayacak, bir mezara gomiilemeye-
cek, bir oglu ya da ardmdan bir tohumu olmayacak, kutsal tannlar
onu iizerinde hiikiim siirecek giis;lii bir kralm ellerine terk edecek ve
tabutumun kapagm1 as;an ya da bu sandukay1 alan kral ya da adam1
oldiireceklerdir. Ve bu kralm ya da bu adamm tohumunun ne a§ag1da
bir kokii ne yukanda bir meyvesi ne de giine§in altmda bir hayan
olacaknr. ·33

Yaz1tlarda, repha'im, yani "golgeler" ad1 verilen, oteki diinyaya ait var-
hklardan bahsedilir; bu da, hem bir ruhlar diinyasma, hem de burada
ya§ayan ruhlara inand1klanm dogrular.

32) KAI, 13, 3-8.

33) KAI, 14, 4-12.
4
Sanat

1 Giri~

Demir <;ag1'rnn Fenike bolgesinde yok denecek kadar az malzeme buluyo-

ruz. Ozellikle de Byblos ve Ugarit'teki ke§iflerden sonra, Turn; <;agr'na
ait ~ok sayrda kalmtr ve aynca, Grek-Roma donemirrden objeler giin l§Igma
~1kartrlm1§, ama bu kitapta ele alman, Fenike'nin bag1ms1z oldugu done-
me ait pek az yaprt bulunabilmi§tir. Son zamanlarda Byblos ve Sidon'da
yaprlan kazrlarda heniiz yaymlanmamI§ bazr bilgilere eri§ilmi§, Tyros'taki
kazrlardaysa Roma ~agmdan daha eskiye ula§rlamamr§tir. Bazr kii~iik yer-
lerde, ornegin kuzeyde Tell Sukas'la Amrit'te ve giineyde Akziv'de ilgi
~ekici buluntular ~rkanlmaya ba§landr; Hirbet Selm, Keraye ve Kalde'de
de Maurice Chehab erken Demir <;agr'ndan kalma ~anak ~omlekler bul-
du ve herhalde ba§ka ke§ifleri de olacak. Aym durum Chehab'm Beyrut
havaalarn yakmlannda buldugu nekropol i~in de ge~erli.
Bu bolgede ~ok az malzeme bulunabilmi§ olmasma kar§m bolge
dr§mda daha fazla malzemeye ula§rldr ve ileride de gorecegimiz gibi, ~ev­
re bolgelerde bulunanlann biiyiik boliimiiniin Fenike kokenli olduguna
inanmamrz i~in ge~erli nedenler var. Arna malzemenin kokeni konu-
sunda kesin kamtlara genellikle ula§1lamamas1 tuhaf bir durum; genel
iiretim olmasa bile bireysel olarak pek ~ok yaprt ku§ku dogurabiliyor.
 SANAT 79

Dolayh bilgi konusu da aym derecede karma§Ik ve ilgirn;. Fenike

tapmaklanndan gilnilmilze yeterli miktarda kalmn ula§amam1§ olsa da,
Kudiis'teki, Fenikeli ustalar tarafmdan in§a edilmi§ olan Siileyman tap1-
nag1 Eski Ahit'te aynnnh olarak tasvir ediliyor - ve herhalde, Fenike
tapmaklan birbirlerine benziyorlard1. Hi~ saray ya da kent suru bulu-
namam1§ olmasma kar§m Asur tasvirlerinde ikisine de rastlamyor ve
tasvirler ne denli basitle§tirilmi§ olursa olsun, bunlardan pek ~ok bil-
giye ula§ilabiliyor. DolaylSlyla, gene! olarak babld1gmda, dolayh verile-
rin katbsmm onemli boyutta oldugu goriiliiyor.
Bu malzemeye ve Fenike bolgesinin daha once ve o zamandan beri
ilrettikleriyle yap1lan bir kar§ila§tlrmaya baktig1m1zda, Fenike tarihi ve
dini konularmda kar§1la§tlg1m1z sorunlarla yeniden kar§tla§iyoruz. Bu
sanatla i~ bolgenin sanat1 arasmdaki ili§ki nedir? Karakteristik ozellik-
leri var m1dir ve eger varsa, bunlar nelerdir?
Vogue 1895'te Fenikelilerin bir ozgiinliiklerinin olmad1gm1 yazd1 ve
bu fikir sonralan da s1k s1k yinelendi. Fenike sanatl ger~ekten de biiyiik
oranda Suriye sanan i~erisinde ve M1sir'dan Mezopotamya'ya, Ege' den
Anadolu'ya saylSlz etkinin kesi§tigi bir noktada yer ahr. Bu §artlar ve
aynca siyasi ve ekonomik durum nedeniyle, biiyiik sanat eserleri iireti-
mi yoniinde pek fazla ~aha goriilmez; zanaat alanmdaysa ~e§itli etkilerin
bile§imi goriiliir ve ~ogunlukla, tutarhhga ve iislup gelenegine rastlan-
maz. Karakteristik bir iislup olu§turma yonilnde pek ~ok ~aba goriiriiz,
ama bu popiiler ahm daha fazla geli§mez ve sonraki ~aglardan ~ok Tun~
<;ag1'nm bir ozelligidir.
Bu varsayrmlardan sonra, Fenike'de goriilen ~e§itli etkileri goz onii-
ne alabiliriz. Frankfort'un ve ba§ka yazarlarm da kamtlad1klan gibi, M1S1r
etkisinin burada diger yerlere byasla ~ok daha gii~lii ve kaynagmm da,
sanatsal iiretimin temel ama~larmdan birini olu§turan siirekli ticari
baglar ve dogrudan deniz ula§1m1 oldugu kesindir.
Arna bu degerlendirmenin, gene! olarak ge~erli olmakla birlikte, sa-
nat tiirlerine gore diizeltilmesi gerekir. Fildi§i konusunda kesinlikle
ge~erlidir, ama temelde Mezopotamya geleneginde olan gliptik, Ege
motiflerine ~ok s1k rastlanilan ~anak ~omlek~ilik ve Mezopotamya'yla
Anadolu'dan biiyiik ol~iide etkilenmi§ olan metal objeler konulannda
ayn1 derecede ge~erli oldugu soylenemez.
Biltiin bu noktalan dikkate ald1ktan sonra, Fenike sanatmm ba-
80 FENiKELiLER

g1ms1zhg1 ve kendine has 6zellikleri konusunun g6ri.indi.igi.inden ~ok

daha karma§tk oldugunu anlayabiliyoruz; 6zgi.inlligi.i onaylamak ya da
reddetmek tek ba§ma yeterli degil. Tiplerin ve ikonografinin istenirse
tek tek stralamlabilecek ~evre bolgelerden derinden etkilendigine ku§ku
yoktur. Arna bu bize, hangi tepki ve se~imlerin bu etkiler sonucu ortaya
~1kttgm1 g6stermeyecektir. Burada belirtilmesi gereken ilk nokta, daha
once de s6ylemi§ oldugumuz gibi, Demir <;ag1'nm Fenike yap1tlarmm
Tun~ <;ag1'na 6zgi.i bir ki.ilti.iri.in devamm1 temsil ettigiqir - tarihsel ola-
rak israillilerin ve Arami halkmm geli§iyle ~ozi.ilmi.i§ olan bir ki.ilti.iri.in.
Yeni halklar kendilerine ait bir sanat gelenegi getirmez ve zaman i~eri­
sinde bolgenin gelenegini 6zi.imserken, Fenikeliler bu gelenegi koruyup
si.irdi.irdi.iler.
Arkeolojik katmanlar dt§mda bulunan yapttlann tarihlendirilme-
sinde ya§anan zorluk da onemli bir si.ireklilige i§aret ediyor: ornegin,
ki.i~i.ik tun~ yap1tlar ge~ Tun~ <;ag1'na mt ait, yoksa er ken Demir <;ag1'na
m1? Fildi§iler konusundaysa sorun daha hafif; belli gruplann (6zellikle
de Nimrud'dakilerin) kolayhkla tarihlendirilebilmesi bize bir krono-
lojik ol~ek veriyor. Boylece, ikonografideki geli§im hattmm izi si.iri.ilebi-
liyor. Bu da bizi Fenike kentleri alammn otesine goti.iri.iyor; ama fildi§leri
bu kentlerden geliyorsa, ki 6yle oldugu yoni.inde pek ~ok i§aret var (ve
yalmzca fildi§leri i~in degil, metal kaplar ve Si.ileyman tapmagmm ta-
rihinin de g6sterdigi gibi, mimari i~in de), 6zellikle de Demir <;ag1 s6z
konusu oldugunda Fenike sanatmm i~ bolgenin sanattyla aym oldugu
her yerde bunun ikisinin de aslmda Fenikeli olmalanndan kaynaklan-
d1g1 yoniinde neredeyse paradoksal bir sonuca ula§abiliriz.
Bu noktada, Fenike sanatmm aynca tiplere ve yaptt formlanna gore
de sm1f1andmlabilecegine dikkat edilmesi gerekiyor. ilk biny1lda Fe-
nikeliler eski Ortadogu'nun onemli dekoratif obje i.ireticileriydiler ku§-
kusuz: fildi§i levhalar, metal kaseler, mi.icevherler, mi.ihi.irler. Bu terim-
lerle di.i§i.ini.ildi.igi.inde, Fenike yap1tlannm, sanatla pek ilgili olmamakla
birlikte, kendine 6zgi.i bir karakter edindigi g6ri.ili.iyor.
Fenike yap1tlannm mahiyeti konulu bir inceleme adtm adtm, ya ba-
g1msizhgm1 ve kendine has i.islup 6zelliklerini ortaya ~1karacak ya da
zanaatkar atolyelerinin daha basmakahp i.iriinlerinin yam srra popi.iler
geli§melerin kesin olarak ortaya ~tkt§mt da izleyecek §ekilde yi.iri.iti.il-
melidir. Heniiz ger~ekle§tirilmemi§ olan boyle bir ~ah§ma ku§kusuz ~ok
 SANAT 81

yararh olacakt1r. Arna farkh i.iretim merkezlerini ayirt etme ama\:h bir
\:ah§ma da aym derecede yararh olacakur: boyle bir ara§tirma ne kadar
gerekli olursa olsun, kuramsal a\:tdan degil, elimizde sm1flandirma yap-
mamiza yard1mc1 olacak yeterli referans noktalan bulunmad1gmdan,
belli ornekler temelinde.

2 Mimari

Dini mimariyle ilgili en ayrmuh bilgileri, israil'de, ama kesinlikle Feni-

keli olarak nitelenmi§ sanat\:1lar tarafmdan in§a edilmi§ olan Suleyman
tapmagmm Kitab1 Mukaddes'te verilen tasvirlerinden ediniyoruz. 1
Tapmagm onunde, kurban sunagmm ve "tun\: denizi" denen, i\:inde
anndirma suyunun bulundugu buytik \:anagm yer ald1g1 bir avlu vardi.
Tapmak kap1smm iki yanmda yine tun\:tan iki stitun gori.iltiyordu. Bina
birbirlerini izleyen U\: boltimden olu§maktayd1: kare §eklinde bir giri§,
altmdan sunag1 ve ekmek sunulan i\:in sedir masas1yla dikdortgen orta
oda ve ardmdan, perdeyle orti.ilii bir kap1dan ula§tlan kare §eklinde ka-
ranhk bir oda olan "Kudtistilakdes". Ahit Sand1g1 burada saklamyordu.
Giri§in onundeki birka\: basamakla ve "Kudusi.ilakdes'in giri§indeki diger
basamaklarla bina seviyesi onden arkaya dogru yi.ikseltilmi§ti. Mabedin
etrafmda U\: kat halinde odalar yer ahyordu (§ekil 1).
Kitab1 Mukaddes'te verilen bilgiler Suriye tapmaklarmdan, ozellikle
de on U\:i.incti yi.izy1lda Hazor'da ve dokuzuncu yi.izyilda Tel Tayinat'ta
in§a edilmi§ olan tapmaklardan elde edilen arkeolojik kamtlarla
kar§ila§Unld1gmda, Suleyman tapmagmm yap1smda bolgenin ti.im ka-
rakteristik ozelliklerinin sergilendigi goriiliir. Bu ozellikler, avlulan ve
bunlara bakan odalanyla Mezopotamya tapmak yapISmdan \:Ok, kutsal
odalarm i\: tarafa dogru srraland1g1 MlSlr tapmak yaplSlna yakm gortintir;
dolaylSlyla, Fenike sanatmda agirhkh bir MlSlr etkisinin izi stirtilebil-
mektedir.
Kudi.is tapmagmm giri§indeki iki stitun ya da gomme ayak, birinci
biny1l ba§lannm kil §ape! modellerini haurlatir ve bunlardan, Tyros'taki
Melkart tapmagmm da biri altmdan ve biri de zi.imrtitte~ olmak iizere

1) I. K1rallar 6-7.
82 FENiKELiLER

1 Si.ileyman Tapmag1'nm plam

benzer siitunlannm bulundugunu soyleyen Heradotos'un bir pasajmda

da soz edilmektedir. 2 Siitun ba§hklarma gelince, K1bns'ta ve c;e§itli israil
kentlerinde (Samaria, Megiddo, Hazor, Ramat Rahel) On-Aiol oldugu
soylenen orneklerin ke§fedilmi§ olmas1, bunlann kokenlerinin de Fe-
nike'ye dayandig1m dii§iindiirmektedir (resim 6). Bu ba§hklann temel
ogeleri, bir iic;genin iki tarafmda yer alan iki voliittiir; ama palmer, sfenks
ve lotus yapraklan gibi kullamld1klan bilinen MlSlr kokenli diger oge-
ler, agtrhkh olarak M1str ikonografisinden esinlenildigini gosteren yeni
kamtlardtr.

2) Herodotos, II, 44.

 SANAT 83

Tel Sukas, Sidon, Amrit ve Ayn El Hayat'ta Fenike tapmaklannm

kalmnlan bulunuyor. Danimarka ekibinin yakm tarihlerde Tel Sukas'ta
yapng1 kaz1larda, kutsal olduklan samlan ve yap1s1 heni.iz kesin olarak
anla§ilamamt§ olan iki binanm kalmtilan gi.in l§tgma ~1karnld1. Sidon'da
E§mun'a adanmt§ olan ve i~inde bulunan Boda§tart yaz1tlarmda da soz
edilen tapmak once Macridy-Bey ve soma da G. Contenau ve M. Du-
nand tarafmdan kazilmt§tlr. Bu tapmak gi.ini.imi.izdeki Sayda'nm d6rt
kilometre kuzeyinde, Nehr'i.il Avali suyolunun sol hy1smdaki Bostan
E§ ~eyh ad1 verilen bir yerdedir. Kalmtilarm ~evresi yakla§tk elli yedi
metre geni§likte ve otuz yedi metre uzunlukta bir duvarla sanhdir. Te-
peden nehre dogru en az iki teras iniyordu ve belki de, vadide de arka
arkaya s1ralanml§ teraslar vard1. Buras1 be§inci yi.izyd civarma ya da bun-
dan hsa bir sure 6ncesine tarihlendirilebilir. Kesin bir kronolojik refe-
rans noktas1 sunan Boda§tart yaz1tlan dt§mda, tapmaktan fazla uzak
olmayan bir yerde, Yunan heykel kmklan arasmda, Pers donemini teyit
eden, boga protomlu Ahameni§ tipi bir si.itun ba§hg1 kmg1 bulunmu§tur.
Dunand tarafmdan kazilmt§ olani Amrit tapmag1 plan ve mimari
yap1 a~1smdan daha iyi durumdadir. Bu tapmak o donemde i~i ·suyla dolu
olan kirk sekiz metre uzunlukta ve otuz sekiz metre geni§likte kutsal bir
~anagm bulundugu bi.iyi.ik bir kutsal alandan olu§uyor. i~ hsmm i.i~ ta-

2 Amrit aedikulas1
84 FENiKELiLER

raft dikdortgen slitunlardan olu§an bir portikle sanhyd1. <;anagm or-

tasmda, be§ metrekarelik bir platform lizerine dikilmi§, 6nli ac;1k, muhte-
melen ic;ine kiilt objesinin kondugu ve M1sir tipi bir sa~ak silmesi olan
kiip §eklinde bir §apel yer ahyordu (§ekil 2). ~apelin 6niinde, dogu ve
batt kenarlarmm yakmlannda iki stitun kaidesi bulunmu§tur. Amrit
tapmag1 biiyiik olas1hkla i6 be§inci ylizytla tarihlendirilebilir.
E. Renan'm Ayn El Hayat'ta bulmu§ oldugu, 6zglin hali iki tarafmda
alc;ak bir bitki ortlisli olan bir golctikle Amrit'te bulunanla aym tipte iki
kar§thkh §apelden olu§an kutsal yap1lar grubu ise biraz daha ileri bir
donemdendir. ~apellerden iyi durumda olam Amrit'tekine c;ok ben-
ziyordu ve sac;akhgmda, lizerlerinde gline§ kurslan olan bir uraeus (kut-
sal ytlan) dizisinden olu§an MlSlr tarzi bir bezeme vard1 (§ekil 3).
Ke§fedilebilmi§ olan Fenike tapmaklarma bakng1m1zda, iyi
korunamamt§ durumda olsalar bile, kutsal §apeli saran tahkim edilmi§

~-----
-
---.. ::-
: ·.

----- ... -...

--
............
3 Ayn El Hayat aedikulas1
 SANAT 85

4 Macrinus sikkesi

geni§ bir kutsal alan bulundugunu gorebiliyoruz. Bu tapmak tipinin,

yiizlerce yil daha ya§h bir mabedin kopyas1 oldugu a~1k~a gariilen ilgi
~ekici bir ornegine, imparator Macrinus doneminden (iS 217-218) kal-
ma bir Byblos sikkesinin iizerinde rasthyoruz (§ekil 4). Bu tapmak, oniin-
de basamaklar bulunan, sira siitunlarla sanh ve i~inde bir baitylos olan
kutsal bir i~ alandan olu§an in antis tapmaga ~ok benzer. idalion'da
bulunmu§ olan pi§mi§ toprak (terra-cotta) bir modelin ve K1bns tap1-
nagmm biri altm bir levha ve digeri de birsikke iizerindeki iki tasviri-
nin de Amrit §apeline ~ok benzedigi goriiliir. Yap1 daha aynntihdir, ama
ondeki siitunlar ve merkezdeki kiilt objesi aynen kalmt§tlr. Bu kii~iik
mabetlerin motifleri de, ileride de gorecegimiz gibi, Bau'daki Fenike
kentlerindeki pek ~ok stel ve sunakta yeniden kar§1m1za ~ikacakur.
Kitab1 Mukaddes'te soz edilen "yiice yerler" de bir ba§ka mabet tipiy-
di ve yalmzca, genellikle ilaha tapm1lan tepelere dikilen ve a~1k havada
b1rahlan stel ya da cippus'lardan olu§uyordu. Arkeolojik kalmular bu
"yiice yerler"in mahiyetini anlamam1za yetecek boyutta degil, ama Or-
86 FENiKEl..iLER

negin Roma imparatoru Vespasianus'un kahine dam§mak i~in Karmel

Dag1'na gittigini ve orada yalmzca bir a~tk hava sunag1 buldugunu og-
rendigimiz edebi gelenekten de soz etmeliyiz. Bu mabetlerin stel ve cip-
pus'lan, Tun~ (ag1'nda Byblos'ta ve Demir (ag1'nda Filistin'in i~ bolge-
sinde, Hazor'da yaptlanlara benzer. Aynca Batt'da da sonraki donemlere
ait pek ~Ok ornek bulunIDU§tUr.
Son olarak, Kitab1 Mukaddes'te bahsedilen bir diger kutsal yer tipi
de, Fenike bolgesinin dt§mda, Kudiis yakmlannda olsa da, ~ocuklarm
kurban edildikleri tofet'tir. 3 Bir kez daha, Fenike'de bu kutsal yerlere dair
bir kamt bulunamamt§tlr, ama Kitab1 Mukaddes'in sundugu kamtlara
batt kolonilerindeki kaztlardan elde edilen saylSlz kamt eklendiginde
varhklanndan ku§ku duyulmamaktadtr. Kartaca, Suse, Matya, Nora, S.
Antioco ve Monte Sirai'de, geni§ kutsal alan kahnttlannm yakmlarm-
da, ~ocuklarm ve kimi zaman da insan yerine ku§lann ya da diger kii~iik
hayvanlarm yaktlmt§ kemiklerinin kondugu urnalar bulunmu§tur. Ki-
tab1 Mukaddes'teki "Molok'a kurbanlar" gondermesi ve Kudiis yakm-
lanndaki bir tofet'ten soz edilmesi de elbette, Demir (ag1'nda Fenikeli-
lerin de siirdiirdiikleri genel bir Kenan ayini olas1hgma i§aret etmekte-
dir.
Mezarlara gelince, kayaya oyulmu§ ve bir koridorla ya da dromos'la
ula§tlabilen biiyiik odalarm pek ~ok ornegi bulunuyor. Yahn zamanlar-
da bir israil-italyan ekibi tarafmdan kaztlml§ olan Akziv mezarlan bu
tiptedir. Byblos'ta, iinlii lahdirt bulundugu Ahiram mezannda da aym
temel ozellikler goriiliir: kuyu, galeri ve mezar odas1. Pers doneminde
Sidon'da mezarlar kuyunun dikey duvarlarma a~1hyordu (§ekil 5). Ben-
zer tipte mezarlarm Kartaca'da da bulunmu§ olmast bu tipin ne denli
yaygm oldugunu gosteriyor. Mezar kimi zaman, Sidon'daki E§munazar
mezannda ve Kartaca'daki pek ~ok antik mezarda oldugu gibi, kayaya
oyulmu§ ve yer seviyesinde iizeri ta§ bir odac1kla 6rtiilmii§ olan bir maz-
galdan ibaret olabiliyordu. Yine Pers doneminde Amrit'te, iizerlerinde
meghazil olarak bilinen ilgi ~ekici mezar amtlan bulunan dromos'lu yer•
altt mezarlan vardt - kaidesinin etrafmda aslanlar goriilen, iki kath ve
kubbeli, silindir §eklinde bir ornek (§ekil 6); kesik koni §eklinde, iize-
rinde be§ yiizlii bir piramit bulunan ikinci bir ornek ve kaidesi dortgen

3) II. K1rallar 23, 10.

 SANAT 87

§eklinde, iizerinde yine bir piramit bulunan iic,;iincii bir ornek. Megha-
zil'lerin tarihleri ku§kuludur. ilki Pers doneminden biraz daha onceye
ait olabilir; ikincisinde ve iic,;iinciisiindeyse Yunan etkisi hissedilir. Megha-
zil'in Bati'daki e§degeri Tunus'taki Ougga arntmezandir. Son olarak, kimi
Fenike mezarlan, muhtemelen, Kuzey Afrika'daki gibi, dogrudan ka-
yahk daglarm yamac,;lanna oyulmu§tU.
Kent binalanysa Asur tasvirlerinde gosterilmi§tir, ama bu tasvirler
c,;ogunlukla gene! ve §ematiktir. Kentler kuleli ve mazgalh surlarla c,;evri-
liydi. III. Salmanasar'm (859-824) Balavat'taki tune,; kap1larmda gorii-
len Tyros tasviri bu tiir bir ornektir. Tyros surlan daha sonraki donem-

-------

5 Sidon kuyu mezan

88 FENiKELiLER

lerde Sinahheriba (705-681) kabartmalannda, lizerlerine yapay olarak

yerle§tirilmi§ evlerle birlikte yeniden kar§1m1za i,:1kar: surlann gorkemli
mazgallan ve evlerde de, Suleyman tapmagmdaki gibi, on kapmm iki
tarafmda klii,:lik si.itunlar vardir. Diger Sinahheriba kabartmalannda da
herhalde bir Fenike kentinin yagmalam§l g6rlillir: bu kabartmalarda
surlann yam s1ra, list katm zemin kattan daha dar oldugu iki kath evler
gaze i,:arpar (§ekil 7). Ost kat pencereleri, minyatlir palmiye §ekilli slitun-
larla desteklenen parmakhklanyla; aym derecede gosteri§lidir - bunlar
fildi§lerinde tasvir edilmi§ olan tipik pencerelerdir ve 1962'de Ramat
Rahel' de otantik ornekler ke§fedilmi§tir. Fenike surlannm bir diger tas-
viriyle iO dordlincli ylizyila ait bir Sidon sikkesirlde kar§ila§mz; bu sikke-

6 Amrit meghazil'i
 SANAT 89

7 Sinahheriba kabartmalanndaki Fenike kenti

de kentin kuleleri ve mazgallan gori.ili.ir. Son olarak, Strabon'un, Tyros

ve Arados evlerinin <;:ok kath ve Tyros'taki evlerin de Roma evlerinden
daha yi.iksek oldugu yoni.indeki anlatis1, 4 evlerde birden fazla kat oldugu
ger<;:egini dogrular. Her zamanki gibi, Bati'da da aym durum ge<;:erlidir;
Appianos'a 5 gore, Kartaca'da forumla Byrsa arasmdaki evler en az alti
kathdir.
Fenikeli mi.ihendisler baraj ve kopri.i in§aatmda son derece ba§an-
hydilar. Devasa ta§ bloklar kullamhyor ve boylece, tlim dogal ta§ kay-
naklan ti.iketiliyordu. Arados, Sidon ve Tyros'taki (bu sonuncusu Pide-
bard tarafmdan ke§fedilmi§tir) baraj kalmtilan bu miihendislik ba§an-
lanmn kamtlandir. Aynca, §U ana dek yalmzca Kartaca ve Motya'daki
kolonilerde bulunabilmi§ olan yapay limanlardan (cothon) da soz edil-
mesi gerekir. ileride de gorecegimiz gibi, Motya'daki ornekte, ki.i<;:i.ik ge-

4) Strabon, XVI, 2, 13, 23.

5) Appianos, VIII, 128.
90 FENiKEULER

milerin s1gm1p korunabilecekleri elli bir metreye otuz yedi metre ol<;ii-
lerinde dikdortgen bir nhuma en azmdan yedi metre geni§likte bir ka-
nalla ula§1hyordu.

3 Heykel

Sarfand'da, yani antik Sarepta'da bulunmu§ olan torso, bizim incele-

digimiz doneme ait g6riinen muazzam bir ta§ heykel ornegidir (§ekil 8).
i6 altmc1 ya da be§inci yiizy1llara tarihlendirilebilecek olan bu torso, on
tarafi iki buyiik uraeusla siislenmi§ olan ku§akh ve pilili bir etek giymi§
bir erkek heykelinin orta hsm1dir. Bacaklardan geriye yalmzca, ozenle
§ekillendirilmi§ bir diz kalm1§tlf. Gogsiin list bsmmda, ucu a§ag1ya doniik
bir hilalle bir giine§ kursundan ve bunlarm iizerindeki uzun objelerden
olu§an buyiik bir kolye goriiliir. Heykel herhalde bir hukumdan, hatta
belki de bir tanny1 temsil etmektedir. Amrit'te pek <;ok kmk bulunmu§-
tur, ama bunlar daha ge<; bir doneme, dordiincii ila ii<;iincii yiizy1llar
arasma ait g6riinmektedir. Kmklann <;ogu, aslan postlanna ve dar tu-
niklere biiriinmli§ erkek bust ve ba§landir. Son olarak, Tell Sukas'ta yakm
zamanlarda, alnnc1 yiizyil civarmdan kalma bir aslan kafas1 ve omuzlan
da dahil olmak lizere, birka<; kumta§l heykelcik kmg1 bulunmu§tur.
Kii<;iik tun<; heykel ornekleri ta§ heykellere hyasla daha fazladir;
ger<;i, onceki doneme hyasla orneklerde azalma gorulur.-Ama bu par<;a-
larm Suriye kokenli olmalan ille de Fenike'den olmalanm gerektirmez.
Halep'te, daire §eklinde hsa bir ba§hg1, s1b bir gerdanhg1, sirtmda uzun
bir orglisli ve yan taraflarda da iki hsa orgiisii olan, kemerinin oniinden
iki piiskul sarkan bir elbise giymi§ bir kadm figurli bulunmu§tur; §U anda
Ashmolean Miizesi'nde bulunan figur sekizinci ya da yedinci yiizy1la
tarihlendirilmektedir (resim 44). Yine Halep'ten elimizde, ii<; volanh
bir etek giymi§ olan ve kuramsal olarak dokuzuncu yiizyila tarihlendiri-
len bir ba§ka tun<; kadm figiirii de bulunuyor (resim 42). Baalbek'te
bulunmu§ olan uzun tunikli oturan kadm figurii ise dokuzuncu ya da
sekizinci ylizyila tarihlendirilmektedir (resim 45). Bu donemin erkek
tun<;larmm bir onceki donemin sayica <;ok daha fazla olan erkek tun<;-
lanndan ayirt edilmesi gii<;tlir. Kisa ve koni §eklinde bir ba§hg1 bulunan,
elinde bir patera tutan ve iki tarafi aslanh bir tahtta oturan kii<;lik idolse
 SANAT 91

dokuzuncu ya da sekizinci yiizy1ldan kalm1§ olmas1 muhtemel bir ornek-

tir (resim 43). Gene! olarak bakild1gmda, orneklerde i§~ilik son derece
kaba, yi.iz hatlan abarttl1 ve neredeyse deformedir. Gori.ini.i§e babhrsa ya
popi.iler bir zevki ya da bu ornekleri basmakahp tiplerden ay1ran canh
bir gozlem anlayi§ml temsil etmektedirler. Bu nedenle turn;:larda, on-
ceki yerel gelenege byasla bile belli bir bireysellik gozlenir.
Ta§ kabartmalara ge~ildiginde ilk olarak, Pon sanatmm sonraki do-
nemlerdeki geli§imi a~1smdan bi.iyi.ik onem ta§iyan ki.i~i.ik bir amttan
soz edilmesi gerekir: Sidon'dan, Amrit §apeli tipolojisinin daha ki.i~iik
boyutta bir tekran ve Kartaca ve Ban'daki geni§ ~aph i.iretimin onceli
olan bir aedikula (resim 2). Kaidedeki M1sir silmelerinin iizerinde, iki

8 Sarfand'dan torso
92 FENiKELiLER

diiz ayak arasmda yer alan bir aedikula gortiltir. Aedikulada iki hayvan,
muhtemelen iki sfenks, tahu tutar. Aedikulanm iizerinde btiyiik bir ka-
nath giine§ kursundan olu§an bir lento ve onun da iistiinde, kurs ta§tyan
biiytik uraeuslardan olu§an bir kabartma dizisi g6riiltir. Bu amtl yaymlamt§
olan Giron'un Sidon'da da az ya da ~ok par~alanmt§ durumda benzer 6r-
nekler bulundugundan soz etmesi, yegane ornek olmad1g1m kamtlamak-
tadir. Bu aedikula Helen etkisi oncesindeki bir doneme tarihlendirilme-
lidir. Sonradan Bau'da yaygm olarak g6riilecek tipolojinin diger onceliy-
se, Bure e§ ~emali' de bulunmu§ ve Emir Chehab tarafmdan yaymlanml§
olan dikdortgen steldir (resim 26). Kaidedeki ni§teki hafif~e incelen iki
baitylosun iisttinde, ortasmda kursla hilalin ve bunlann iizerinde de
ah§ild1k uraeus dizisinin g6riildiigii MlSlr silmelerinirl yer ald1g1 bir lento
vardir. Bu ornek de herhalde, Helen etkisi oncesine aittir.
Daha eski olan stel g6riinii§e bakthrsa Amrit'tendir ve bir aslanm
iizerinde duran bir figiirii tasvir eder (resim 13). Figiir, Yukan MlSlr'm
beyaz tacma benzeyen, on taraf1 uraeuslu ve tepesindeki piiskiiltin strta
sarkt1g1 bir ba§hk takmt§ ve tipik M1sir etegi giymi§tir. Yukan kalktk
olan sag koluyla bir sopa sallar; sol kol ise a§ag1 dogru hvnlm1§ ve bir
aslan yavrusunu arka bacaklanndan tutmu§ olarak goriiltir. Figtirtin
iisttinde stelin ktvnmma biiyiik kanatlan a§ag1y1 gosteren bir giine§ kursu
§ekli verilmi§tir ve bunun altmda da u~lan a§ag1ya doniik bir hilalle
kurs vardir. Figiiriin altmdaki aslan, sembolik olarak Asur tarzmda ta-
svir edilmi§ olan bir dagm ta§lan iizerinde yiiriimektedir. Bu kabartma
ozellikle ilgi ~ekicidir. Y1ldmm tanns1 stelindeki Ugarit Tun~ <;ag1 iko-
nografisi siirdiiriilmii§, ama boganm yerini aslan ve y1ldmmm yerini de
arka ayaklarmdan tutulmu§ aslan yavrusu alml§tlf - bu haliyle daha ~ok
Anadolu ortamma i§aret eder ve MlSlr etkisi diger tiim amtlara ktyasla
daha gii~liidiir. Tarih, dokuzuncu ila altmc1 yiizy1llar arastdtr.
Akziv'deki italyan-israil ekibinin 1964'te ke§fetmi§ oldugu bir ba§ka
onemli stelinse (resim 22) donemi bilinmemektedir. Bu stelde, biri di-
gerinin i~inde olmak iizere arka arkaya siralanmt§ panelleri bulunan bir
kapt tasvir edilir; ortadaysa, daha onceden yalmzca Pon dtinyasmda
bilinen ve Bati'nm bu ozel ikonografik motifinin Fenike prototipini
tamyabilmemizi saglayan §ematize edilmi§ "§i§e idolii" goriiliir.
Yehavmilk steliyse Pers donemindendir. Ost alandaki yaz1tta, Byblos
tapmagmda yap1lan restorasyondan ve kralm yapttrd1g1 bezemelerden
 SANAT 93

bahsedilmi§tir (resim 23). Stelin list alam Amrit steliyle aym silmeyle,
kanatlan ac;:1k gline§ kursuyla sona erer. Bumm altmda, tahta oturmu§
olan tannc;:aya bir patera sunan kral g6riiliir. Krahn Pers donemine 6zgli
hsa ve silindir §eklinde bir ba§hg1, sakah, uzun sac;:lan, ayaklanna dek
inen bir elbisesi ve onun da iistlinde pelerini vardir. Alc;:ak sirth ve klip
§eklinde bir tahta oturmu§ ve ayaklanm bir tabureye uzatml§ olan tan-
nc;:anm ba§mda Hathor tipi iki boynuzlu kurs sembolli, uzun ve dar bir
elbisesi, sol elinde papiriis sapma benzer uzun bir asas1 vardir ve sag eh
de yukan kalbkur. Bu amttaki M1sir etkisi bir onceki 6rnege byasla
bile daha giic;:llidlir.

..
.;

./ / I" ,,I,,,.,,,·.. ..
. .- I
' ... f

.fl
,,.. .J
.·~ ,I
...
~-----~.........~--.----~../
9 Beyrut'tan kabartrna
94 FENiKEULER

Yehavmilk stelinde gorlilen Hathor tipi ikonografi, Ronzevalle'm

Helenistik <;aga dayandird1g1, Dussaud'ya goreyse Pers donemine ait ol-
mas1 daha muhtemel g6riinen kimi kmklarda yeniden kar§1m1za <;1kar.
Bunlardan ilki olan ve 1913'te Tir Dibba'da bulunan kmkta, ba§mda
boynuzlar ve giine§ kursu, alnmda bir uraeus gorlilen, sa<;1 llileler halin-
de a§ag1 sarkm1§ ve elinde bir papirlis sap1 tutan bir kadm biistii vardir.
Figi.iri.in ylizii sag tarafa doni.ikti.ir (resim 17). Aym yerde sonradan bulun-
IDU§ olan bir ba§ka kmk da, figi.irlin yiiziini.in sol tarafa doniik olmas1
hari<;, bu ornege <;ok benzer. Ronzevalle aynca, uzun bir elbise giymi§,
ylizli sol tarafa doni.ik, ba§mda hi<;bir sembol gorlilmeyen, ama elinde bir
lotus <;i<;egi tutan bir kadm figiiriinlin bulundugu bir kabartmay1 yaym-
laml§tlr - bu ornek, bir onceki ikonografinin bir varyasyonu gibi gori.in-
mektedir. Son olarak, iki yam aslanh ve yi.iksek sirth bir tahta oturmu§,
silindir §eklinde kii<;lik bir ta<; takm1§ ve elinde bir lotusla papiriis <;i<;egi
tutan bir kadm figiiri.iyle (§ekil 9), bliylik olas1hkla bu doneme ait olan
stel iizerine yap1lm1§ kabartmalar dizisi sona erer.
Bu kendine ozgli liretim, bu kez stel lizerinde olmayan ba§ka ta§ kabart-
malarla tamamlamr: fildi§leri ve pateralar iizerinde de gorecegimiz belli
motifleri i<;erdiklerinden, bu ornekler ozellikle ilgi <;ekicidir. Arados'tan,
sekizinci-yedinci yiizy1la tarihlendirilen kaymakta§l bir kabartmada,
al<;ak bir platform i.izerine i;:omelmi§ kanath bir sfenks ve lizerinde de,
palmetlerden olu§an, guilloche bordlirli.i bir panel gori.illir (resim 7). Ba§ka
amtlarda da kar§lffilZa <;lktiklanndan, bu palmetlere ozellikle dikkat
edilmesi gerekir: palmetlerde, dort dikey ogenin bulundugu merkeze
dogru kivnlm1§ iki yanal vollit g6ri.illir. Sfenksin ba§mda MlSlr'm <;ifte
tac1, al<;ak platformdaysa M1S1rla§tmc1 silmeler ve bogalar vardir.
Daha once de soylemi§ oldugumuz gibi, palmetlerle ba§ka kabartma-
larda da kar§ila§iyoruz. Cenevre Mlizesi'ndeki bir ornekte goriilen kut-
sal bitki, yanlannda §aha kalkm1§ iki kanath grifon bulunan ve neredey-
se birbirini tamamlayan iki palmetle stilize edilmi§ olarak tasvir edil-
mi§tir (§ekil 10). Orta alanm aln ve listi.i bahksirti bezemeli ku§aklarla
s1mrlandmlm1§tir; iist alandaysa (alt alanm ancak kli<;iik bir kism1 se<;ile-
bilmektedir) palmet dizileri goriili.ir. Arados'ta bulunmu§ olan bir ba§ka
kabartmadaysa aym sahne orta alanda tasvir edilmi§tir. Alt kenar kay1p-
tir, list kenardaysa guilloche bordlir goriiliir; alt alan kay1p ve list alan
palmetlerle kaphdir. Palmetlerle son olarak, Tyros yakmlanndaki
 SANAT 95

IO Cenevre Miizesi'ndeki kabartma

Adlun'da bulunmu§ olan bir kabartma kmgmm sag tarafmdaki dikey

ku§akta kar§lla§tnZ; kmkta, bir tiir buhurdanm oniine dogru bir stel
uzatan eli ve dizi goriilebilen bir tannnm iizerine oturmu§ oldugu tahtm
bir par<;asm1 olu§turan sfenks ba§l da kismen g6riilebilmektedir (resim 1).
Sfenksli taht motifi <;ok eski bir motiftir; ger<;i, Fenike'de ke§fedilen
ornekler <;ogunlukla, bu donemden sonrasma aittir. Arna Trablus'un
giineyindeki Fi'de, bir tahta oturmu§ olan ilgin<; bir tann<;a tasviri
bulunmu§tur; bu tasvir Helen <;agmdan (Ronzevalle) <;ok Pers <;agma
(Dussaud) tarihlendirilmelidir (§ekil 11). Tahtm s1ri:1 yiiksektir ve oniin-
de, tann<;anm ayaklanm uzatmt§ oldugu kii<;iik bir tabure vardir. Tan-
n<;anm ba§mdaki Hathor tipi boynuzlann arasmda bir giine§ kursu
96 FENiKELiLER

g6riiliir; bir elini uzun elbisesinin iistiine b1rakm1§, diger eliniyse yiizii
ona doniik olarak dua eden figure dogru uzatmt§tlr. Ost orta alanda hilal
ve iistiindeki giine§ kursu g6riiliir. Alt tarafta, kutsal bitkinin iki yamn-
da yiizleri birbirine doniik olarak duran iki bogadan olu§an ilgin<; bir
bezeme vardlf.
Fenike bolgesinden ve deniza§m topraklanndan tipik bir kabartma
da, kokeni aslmda bu bolge olmasa da, ta§ lahitler iizerinde g6riiliir.
Aralarmda en eskisi herhalde, Ahiram'm lahdidir. Lahit on ii<;iincii ya
da on ikinci yiizy1la tarihlendirilebilir, yaz1tsa herhalde onuncu yiizyil-
dandlf (resim 11). Lahit dikdortgen §eklindedir ve bedenleri uzun ke-
narlara kabartma olarak oyulmu§, ba§lan ise dl§an dogru <;1kmtt yapan,
<;omelmi§ haldeki aslan figiirleri iizerine yerle§tirilmi§tir. Lahdin ke-
narlarma kabartma tasvirler yapilmt§tir; tasvirlerin iizerindeyse u<;lan
a§ag1ya doniik <;i<;ek ve tomurcuklardan olu§an kesintisiz bir friz goriiliir.
Uzun kenarlardaki tasvirlerde dini alay sahneleri yer ahr: ana sahnede,
elinde solmu§ bir lotus <;i<_regi tutan, iki yanmda kanath sfenkslerin g6riil-
d iigii ah§ild1k tahta oturmu§ ve oniinde de bir §enlik i<;in haz1rlanm1§
bir masa bulunan bir hiikiimdar ya da, kimilerine gore, bir tann g6riiliir;

0
0

l 0 (j
(>
io 0
300
n 08 08

l~~-­
06 0 ()
0 0

l~ t~
11 Fi'den kabartma
 SANAT 97

yedi tapman ve adak sunan figi.ir masaya (ve hi.iki.imdara) dogru yi.iri.ir.
Diger uzun kenarda tapmanlar ve adak sunanlar, iki ktsa kenardaysa go-
gi.islerini doven ya da sai;:lanm yolan dort kadm figi.iri.i gori.iliir. Kapakta,
yi.iksek kabartma olarak, kisa kenarlara ta§an iki aslan kafas1 vardir. As-
lanlarm bedenleri kapagm orta i;:izgisi boyunca ali;:ak kabartma olarak
oyulmu§tur ve kenarlarda biri taze ve digeri de solmu§ lotus i;:ii;:ekleri
tutan iki figi.ir g6ri.ili.ir. Gene! olarak bakild1gmda, adak sahnesi, Megid-
do' dan i.inlti bir fildi§inde de gordtigtimtiz gibi, ikinci biny1lm Suriye
ikonografisine i;:ok benzer, ama gene! tasvirler ve lahdin kullarnm1 ozgtin-
dtir.
Ahiram' dan sonra yeni lahitlere ancak be§inci yi.izy1lda rasthyoruz;
tabii, Tabnit'le oglu E§munazar'm lahitleri geri;:ekten de bu yiizy1ldansa
(resim 8). Siyah bazalttan yap1lm1§ olan iki lahit de tamamen MlSlr
tipindedir ve bi.iyilk olas1hkla M1sir'dan ithal edilmi§lerdir. Hatta Tab-
nit'in lahdi ikinci kez kullamlmt§tlr ve tizerinde hala, ilk sahibinin adm1
ta§tyan hiyeroglif yaz1lar g6rtili.ir. Bu iki ornekle birlikte, bir kadm oltisi.i-
ntin kondugu ii<;i.incti bir lahit daha bulunmu§tur, ama bu lahit tamam-
lanmam1§ haldeydi ve belki de kas1th olarak bozulmu§tu.
Lahit i.iretimi be§inci ve dordi.inci.i yi.izy1llarda yaydmaya ba§ladi.
Orneklerin i;:ogu, eskiden yapdmt§ ke§iflere yakm zamanlarda yeni ke§if-
lerin de eklendigi Sidon'dandir, ama hem Bau'da hem de Dogu'da <;e§itli
yerlerde ba§ka pek i;:ok ornek de bulunmu§tur. Kukahn, Sidon'da bulu-
nan orneklere dayanarak, bu lahitler i.izerinde analitik bir i;:ah§ma
geri;:ekle§tirmi§tir; bedenin tasvir edilen tek kism1 olan ba§ta ve ba§hkta
hem bariz MlSlr esini, hem de baskm Yunan etkisi gozlenebilmektedir.
Saz konusu lahitleri bu baskm Yunan etkisi ai;:1smdan analiz etmeyece-
giz; ama bu etkinin ille de Btiytik iskender'in fetihlerinin sonucu olma-
d1gmm ve bu fetihlerden en azmdan birkai;: ony1l oncesine denk gel-
diginin neredeyse kesin oldugunun belirtilmesinde yarar var.

4 Fildi~leri
Daha once de belirtmi§ oldugumuz nedenlerden otiiri.i, Fenike iiretimi
biiyiik oranda kiii;:iik sanatlar alamnda geli§mi§tir. Arna elimizdeki mal-
zemenin neredeyse tamam1 Fenike bolgesi dt§mda ke§fedilmi§ oldugun-
98 FENiKEULER

dan, uretimin kokenine ancak objeler titizlikle incelendiginde ula§l-

labiliyor.
Ba§hca "kii«i.ik sanatlar" kategorilerinden biri fildi§i kabartmalardtr.
Elimizdeki ba§hca gruplar Nimrud, Samaria, Zincirli, Arslanta§ ve Hor-
sabad'da bulunmU§tur. Sisam'da, Girit'te, ialisos'ta ve aynca Etruria'da,
Praeneste'deki Bernardini mezarmda da baz1 orneklere ula§tlml§tlr. Fe-
nike'deyse yalmzca Sidon'da birka« ornek bulunmu§tur: ama pek «ok
fildi§ine Fenike harfleri kazmml§tl ve bu da, kimi orneklerde, yap1tlarm
kokenleri hakkmda bir fikir vermektedir.
Bu zanaatm Suriye-Filistin ve Akdeniz bolgesinin pek «ok yerine
yay1lmasm1 Fenikelilerin denizlerdeki yay1lmalanyla ve karakteristik
ozellikleri olan si.is objesi ticaretiyle ili§kilendirmek manukh gori.ini.iyor.
Fildi§lerinin ya sava§ ganimeti ya da hara« olarak getirildigi veya saray-
larda «ah§an Fenikeli zanaatkarlar tarafmdan yapdd1g1 Asur i« bolge-
sindeyse durum farkhdtr.
Fenike ve Suriye-Filistin bolgesinde fildi§i sanatmm kokeni birka«
yi.izyd oncesine, Fenike «agmm ba§lang1cma dayamr. Alalah, Ugarit,
Byblos, Megiddo, Laki§ ve ba§ka yerlerde ge« Tun« <:;ag1'na, yani on al-
tmc1 yi.izy1la ait fildi§i kabartmalar bulunmu§tur. Arna bu iiretim tipi
Fenike donemirtin ba§mda ve, dolay1s1yla, i.iretim arahgmm dokuzuncu
ila yedinci yi.izy1llar arasmda uzand1g1 Demir <:;ag1'yla birlikte geli§meye
ba§lar.
Sunaklar, buhurdanlar, tahtlar, tabureler, yataklar, masalar ve benze-
ri mobilyalar gibi kutsal ya da krallara ait nesnelerin siislenmesinde
kullamld1klarmdan, fildi§lerinin temelde si.isleme ama«h olduklan
dii§i.ini.ilebilir. Kitab1 Mukaddes'teki Siileyman tapmag1 ve Ahab'm
"fildi§i evi"6 gondermeleri, fildi§lerinin tapmaklarm ve saraylann du-
varlannm bezenmesinde de kullamlm1§ oldugunu dii§i.indiiri.iyor, ama
bu konuda kesin bir kamt yok.
Fildi§leri konusunda en kapsamh ve kesin inceleme Barnett tarafm-
dan yapilm1§tlf. Barnett, Nimrud'da bulunan bol miktarda malzemeye
dayanarak Fenike kokenli oldugunu one siirdi.igi.i bir grubu, iislupsal
nedenlerden otiirii Suriye kokenli, diger bir deyi§le, siyasi a«1dan Arami
olan i« bolgelere ait olduguna inand1g1 ba§ka bir gruptan ay1rm1§tlr. Bir

6) I. K1rallar 22, 39.

 SANAT 99

ba§ka grup fildi§i de, aslmda Asurlu sanatc;1lar tarafmdan yap1lm1§ ol-
masa bile, Asur'dan esinlenme olarak g6ri.ilebilir.
Barnett'in c;ah§masmm kesinligini goz oni.ine alarak, malzemeleri
sunu§ §eklini anlatacak ve ardmdan baz1 genel gozlemlerde bulunacag1z.
Nimrud fildi§leri ka§iflerinin adlanm ta§1yan iki gruba aynlm1§tlr: KB
saraymdan "~ati~l\i'tbu" ve GD saraymdan "L.~'bu".
La¥<>1?dt,grl:til>•ii*n•l1~elarak g6ri.iliir. Grubun geldigi KB saray1 II.
Asurnasirpal (ib 883-859) tarafmdan yaptmlmt§tlf, ama ic;inde bulu-
nan objeler II. Sargon (721- 705) donemine aittir. Bu, fildi§lerinin bu
donemde i.iretildigi anlamma gelmez elbette; yalmzca, Asur'a II. Sargon
tarafmdan getirilmi§ olduklanm g6sterir. Barnett daha dogru bir kro-
nolojiye ula§abilmek amac1yla bir fildi§i i.izerindeki "iwnbre" olarak oku-
nan yaz1ya ba§Vurmu§ ve bu adm Sargen'un Karkar saVa§mda yenilgiye
ugrattig1 Hama krah Ia'u-bi'di'yle aym oldugunu one si.irmii§ti.ir. Bu du-
rumda, grubun ic;indeki fildi§lerinin en azmdan c;ogu, aslmda bu kral
ic;in yap1lm1§ olan ve Sargon'un sava§ ganimeti olarak el koydugu mobil-
yalardan olacakur. Layard grubundaki fildi§leri de ib sekizinci ylizy1l
sonlanna ait olacakur. 1%1 !de biri: bl:am&'nmve digeri de kralhgm ikinci
kenti olan Laa§'m adm1 ta§tyan iki fildi§inin bulunmasiyla, Hama kokenli
olduklan dogrulanmI§tlr. Ostelik, 1962'de ilzerinde hiyerogliflerle Hi-
titc;e "Urkhilina, biiyi.ik kral" admm yazilm:t§ oldugu kabuk kmklan da
bulunmu§tur (Urkhilina bir Hama krahyd1 ve ib 850 civannda III. Sal-
manasar tarafmdan yenilgiye ugratilmi§tl). Son olarak, Danimarka eki-
bi bir atolyede bulunan fildi§i kmklannm kokenini Hama'ya dayan-
d1rm1§t1r.
Fildi§i yap1tlar temelde, az ya da c;ok dtizeyde ytiksek kabartma dikd6rt-
gen levhalardan olu§ur. Arna aynca "ac;1k" kabartmalar ve yuvarlak
parc;alar da g6rlillir. Temalarsa §6yledir: Bir papiri.is bitkisini baglayan iki
gene; erkek; bir elinde lotus sap1 tutan ve diger elini de selamlama ya da
kutsama hareketiyle yukan kaldtrmI§ olan gene; bir erkek (resim 80);
Lotus c;ic;egi i.izerine ottirmu§ Horus figi.iri.ini.in iki tarafmda, ellerinde
lotus c;ic;egi tutan kanath iki tannc;a; iki tarafmda, aym zamanda dallar
arasmda da g6rtilebilen grifonlar bulunan kutsal bitki; jed si.itunu ve
sfenksler; yi.iri.iyen kanath sfenksler (resim 81); ba§I arkaya doni.ik ola-
rak yavrusuna si.it veren bir inek; penceredeki kadm (resim 79); bir
kartu§un iki yanmda oturan iki figi.ir (resim 82); su ic;en ya da otlayan
I 00 FENiKELilER

bir geyik; yiiriiyen bir aslan; bir papiriis tarlasmda bir zenciyi yemekte
olan bir aslan.
Bu fildi§i grubuna M1sir etkisinin hakim oldugu hemen fark edilir.
Kimi orneklerde motiflerin dini degerleri korunmu§ olabilir; kimileriy-
se Fenike goriintiileri kullamlarak uyarlanmt§ ya da siisleme amac1yla
geli§tirilmi§ olabilir. "Penceredeki kadm" motifi ozel bir yere sahiptir.
Bu motifin kokenlerini inceleyen Barnett kadm figiiriinii Adonis tipi
bir erkek tanny1 i~eren bir mitle baglantth olarak Astarte-Aphrodite
olarak degerlendirmi§ ve bekaretin dini nedenlerle verilmesini sembo-
lize ettigi sonucuna ula§ml§tlr. DolaylSlyla, burada da kar§tm1za, K1b-
ns'taki Salamis'te tamk olunan Aphrodite parakyptousa ya da "Venus
prospiciens" kiiltlerinde* klasik ~aga dek devam edecek olan yerel dini
geleneklere dayanan bir motif ~1kar.
KB saraymdaki tiim fildi§leri Barnett'm "Fenike iislubu" olarak
tammlad1g1 tipte degildir. Gruplardan biri Mezopotamya motifleriyle
kesin olarak ayirt edilir: kimi zaman kanath bir giine§ kursunun iki
yamnda yer alan, tamamen Asur byafetli, yiizleri birbirine doniik figiir-
ler (resim 83) ve aynca, bir rozetin ya da stilize agacm oniinde dunm,
yiizleri birbirine doniik hayvanlar.
~imdi de, Barnett'm Suriyeli olarak niteledigi, ama Fenike'yle yakm
baglan bulunan Loftus grubuna geliyoruz. Nimrud'da bu grup, ib 824
ila 703 arasmda kullamlmt§ olan GD saraymda temsil bulur. Fildi§leri
biiyiik olas1hkla Suriye'deki bir bolgeden, Barnett' a gore Hama'dan ithal
edilmi§tir. Ger~ekten de, bu kentin F seviyesinde Loftus grubuna <;ok
benzer kmklar bulunmu§tur ve bu grupla, Hama bolgesi kokenli farkh
tipte par~alar arasmda kimi benzerlikler goriilmektedir. Bir fildi§i iizeri-
ne oyulmu§ olan "Malkiram'a" yaztsmdan ba§ka aynnttlara da ula§tlabilir.
Bu ki§i Barnett'm dii§iindiigii gibi Sinahheriba'nm yenilgiye ugratt1g1
Edomlu Malki-rammmu'ysa, grubun tarihi sekizinci yiizytl sonuna dek
iner. Mallowan'a gore Nimrud'un GD saraymm Sargon'un oliimiinden
sonra y1kdd1gm1 da belirtmekte yarar var. Barnett'm kuramma gore
fildi§leri bu tiir zanaatlarm biiyiik merkezlerinden olan Hama'da, Edom
krah Malki-rammu i~in yap1lmt§tl. Herhalde, Edom kralma verileme-
den, Hama'nm 720'de yagmalanmas1 sirasmda Sargon tarafmdan gani-

' Yan gozle bakan/seyreden AphroditeNeni.is. (\:.n.)

 SANAT 101

met olarak ahnmi§lardi. Son olarak, hem Layard hem de Loftus gruplan,
farkh okul ve lisluplan temsil etmekle birlikte, Asur'a herhalde aym
zamanda getirilmi§tir ve Hama kokenlidir.
Loftus fildi§lerinin <;ogu, kli<;iik kutu, kupa, vazo, fir<;a, tarak ve La-
yard grubuna benzer dliz objelerin kmklandir. Konularma gelince, Bar-
nett par<;alan, M1s1r etkisinin pek az g6ri.ildiigli ya da hi<; gorlilmedigi,
neredeyse kesinlikle Suriye yap1m1 par<;alar ve kimi Mmr 6zelliklerinin
ya hsmen Fenikeli zanaatkarlar tarafmdan yaprld1klanm ya da Suriyeli
sanat<;1lann yaptlg1 Fenike taklitleri olduklanm dli§i.indi.irdi.igli pan;a-
lar olarak ayirml§tlr. Temalarsa §5yledir: aslanlarla ya da sfenkslerle do-
Vli§en erkekler; ger<;ek ya da hayal lirlinli hayvanlarm (aslanlar, bogalar,
grifonlar) dovli§leri; kimi zaman ellerinde <;i<;ek tutan <;1plak ya da giyi-
nik tann<;alarm onden gorlintlileri; t6ren alaylan; yi.izleri kutsal agaca
donlik, ylirliyen sfenksler; yaprak ya da rozet bezemeleri.
Barnett'm incelemesine gore bu gruptaki fildi§leri hem ikonografi
hem de i.islup a<;1smdan Suriye i<; bolgesinin sanatsal gelenegiyle bag-
lanuhd1r. Ornek olarak, kutsal agacm yanmdaki sfenksin Layard ve
Loftus gruplanndaki versiyonlanm kar§1la§tirabiliriz: ba§ka eserlerdeki
Suriye motifleriyle bi.iylik bir benzerlik ta§iyan Loftus grubundaki yakla-
§Im farkhhg1 hemen gaze <;arpar. Son olarak, Barnett Loftus grubunu
kesin olarak Suriye, Layard grubunu ise Fenike olarak gorlir ve <;ok farkh
sanat gelenekleri i~erdiklerini di.i§iinlir.
Barnett'm Nimrud orneklerine dayanarak yapt1g1 fildi§i sm1flandrr-
mas1 Yakmdogu ve Akdeniz bolgesinde bulunmu§ ba§ka orneklerle de
dogrulamr. Biz incelememize Arslanta§!ta.bulunrnu§ olan, Layard gru-
buna benzer olduk<;a homojen bir grup olu§turan ve, dolay1s1yla, dogru-
dan Fenike liretimi yonlinde yeni kamtlar olarak dikkate almmaya de-
gecek fildi§leriyle ba§layacag1z. Tarih konusuna gelince, bu fildi§lerinden
birinde "efendimiz Hazael"den soz eden bir yaZlt bulunmaktadir; Haza-
el, muhtemelen, hem Kitab1 Mukaddes'ten hem de Ill. Salmanasar (iO
858-824) donemine ait Asur kaynaklanndan bildigimiz Damaskos
krahdir. Dolayuhyla, Fenikeli zanaatkarlar bu fildi§letini dokuzuncu ylizytl
ortalan civannda Damaskos krah i<;in i§lerni§ olmahiar; fildi§leri son-
.~ya·:ffir~n • ogffflTr.·•'Baf'Prlitl!i<:fin'J:\:'(]"~cr~frar1~ye"\tcr8Q9'~782)
yollad1gdmrnt:'.1ny:fltaTiglal:pileser'in ·ib 73 2 'de 6~;;;~kos'ui1 yaglha•
lanmas1 sirasmda· ele ge<;frdigi ganimetin bir par<;as1 olarak Asur'a
 102 FENiKELiLER

nakledilmi§ olacaknr. Arslanta§'m (antik Hadatu) III. Tiglatpileser do-

neminde kesinlikle Asur kenti olmasma kar§m daha once de oyle olup
olmad1gmm bilinmemesi bu ikinci kuram1 destekler.
Arslanta§ fildi§lerinde §U temalar ele ahmr: bir lotus c;ic;egi iizerin-
deki kuc;uk bir Horus'un iki yanmda, kanatlan ac;1k, Yukan ve A§ag1
M1str'm c_;ifte tacm1 ta§tyan, ellerinde lotus c;ic;ekleri tutan di§i goriinii§lii
iki figiir; voliitlii tipte bir kutsal bitkinin iki tarafmda, kanatlan ac;tlmt§
olarak iki kadm figiirii (§ekil 12); iizerinde klic;uk bir tannc;a Maat'm
goriildiigii bir papiriis bitkisini baglamakta olan ve ba§larmda c;ifte tac;
ta§tyan iki gene; erkek (§ekil 13); volutlii bir kutsal bitkinin iki yamnda
kar§thkh olarak d uran iki koc; (§ekil 14); yiizleri onden almmt§, yiiriiyen
ya da oturan kanath sfenksler; herhalde, sembolik unsurlar ta§tyan
karma§tk bir frizin parc;as1 olan, adak sunanlar gec_;itleri; penceredeki

12 Arslanta§'tan, kanatlan a<;1k figurlerin goruldUgli fildi§leri

 SANAT 103

J? I\
13 Arslanta§'tan, bir papiriis bitkisini baglayan gern;lerin tasvir edildigi fildi§i
104 FENiKELiLER

kadm; yemek ya da i<;:mek iizere ba§ml one egmi§ bir geyik (resim 86);
ba§l arkaya, yavrusuna doniik olarak slit veren bir inek (resim 87); kut-
sal bitki palmetlerinin (resim 23), tomurcuklann, lotus <;:i<;eklerinin ve
tomurcuk ve lotus <;:i<;:egi 6rglilerinin g6rlildiigli frizler. Gli<;:lli bir Suriye
etkisine i§aret eden bu iki panelin yam sira, sakalh bir figliriin onden
goriildiigli bir ornek daha bulunmaktadir; figiiriin elleri karm iizerinde
kavu§turulmu§tur, lizerinde uzun bir tunik vardir ve iki tarafmda birbi-
rine dola§ffil§ iki bitki sap1 gorliliir. Bir diger ornekte de uzun bv1rc1k
sa<;:h, bsa etekli ve sakallr bir figlir silmeli ve bogah bir kaide lizerinde
ilerlerken gorlillir.

14 Arslanta§'tan, yiiz yiize duran k0<;lann goriildiigii fildi§i

Kar§1m1za kii<;iik bir sorun <;ikarmakla birlikte aslmda Asyahlarm

MlSlr ikonografisine olduk<;:a yakm olan bu son iki figiirlin getirdigi bu
sorunu bir yana b1rabrsak, Arslanta§ fildi§lerinde temelde M1sir etkisi-
nin goriildiigii ve Nimrud'daki Fenike grubuna <;:Ok benzedikleri a<;:rknr.
Damaskos kralmm bu iiretim i<;in Fenikeli zanaatkarlara ba§vurmu§
olmas1 da aym derecede ilgi <;:ekicidir.
Aym durum israilkraHan i<;:in de ge<;:erlidir. Samaria'da Om:ri'yle (fG
879<-§§9,~\0~!nt"(i6 86'9•850) saraylarmm harabelerinde bir ba§ka
fildi§i koleksiyonu daha bulµnJllU§tur. Tarih konusu tartl§mahdir; ki-
mileri koleksiyonun dok~zuncu yiizyila, kimileriyse sekizinci ylizyila
tarihlendirilmesi gerektigini savunurlar. Dokuzuncu yiizyildan kalma
Arslanta§ grubuyla aralarmdaki benzerlik, kimi par<;alardaki harflerin
 SANAT 105

15 Samaria'dan, diivil§en hayvanlann g6rilldugil fildi§i

epigrafik ozellikleri ve Kitab1 Mukaddes'te kral Ahab'm "fil di§i evi"nden

soz edilmesi, ilk kuram1 destekler.
Tipolojik ac;1dan burada, Layard grubunda da oldugu gibi, az ya da c;ok
yiiksek kabartmah, "ac;1k" kabartmah ve yuvarlak parc;alar goriiyoruz.
Motiflerse §6yle: Bir lotus c;ic;egi iizerinde Horus (resim 85); jed siitun-
larmm iki yanmda, ba§larmda bir gilnq kursu ve ellerinde lotus c;ic;ek-
leri bulunan iki kadm figiirii (resim 84); M1Slrla§tinc1 yiiriiyen sfenksler
(resim 78); voliitlii bir kutsal bitkinin iki yanmda, kar§thkh duran
kanath koc;lar; dovil§en hayvan sahneleri (§ekil 15); tomurcuklardan
ve lotus c;ic;eklerinden olu§an bir friz (§ekil 16), palmetler, bvnk tac;-
yapraklan dibe dogru geni§leyen palmiye c;ic;ekleri, rozetler, 6rgiller ve
ba§ka geometrik desenler. Penceredeki kadm motifi de ender olmakla
birlikte g6riilmektedir.
Gene! olarak babld1gmda, Nimrud Layard grubu ve Arslanta§ fil-
di§leri gibi Samaria fildi§lerinin ikonografisinde de tamamen MlSlr esi-
ni gorilliir. Bu iic; grup en c;ok parc;ay1 ic;eren ve en kaliteli gruplardir, ama

16 Samaria'dan, tomurcuklu ve lotus "i~ekli frizlerin giirilldilgil fildi§i

106 FENiKELiLER

bu incelemenin tamamlanmas1 i<;:in, II, Sargon'un (iO 72L~J0'5) saraym-

da bulunmu§ olan ve Fenike ozelliklerinin gorilldilgil Horsabad
fildi§lertnden~d~~oz. .edilmesi gerekir. Penceredeki kadm motifi, kutsal
bitkinin iki yamnda yer alan kanath kadm figilrleri, yilzleri onden goril-
lecek §ekilde yilrilyen sfenksler (§ekil 17) ve sap ve lotus <;i<;egi silsleme-
leriyle birlikte, yaygm olarak gorlililr. Asur'dan, su i<;:mek ya da yemek
yemek ilzere ba§tm one egmi§ geyik temasmm g6rilldligli birka<; fildi§ine
de deginmeliyiz. Zincirli fildi§leriyse dokuzuncu ya da sekizinci yilzyil-
dan kalmadir ve figiirlerin iislubu, Suriye'den oldugu dli§iiniilen gruba
daha <;ok benzer; buluntu say1s1 bu kadar az olmasayd1, Tel Halaf fildi§leri
i<;in de herhalde aym yorumda bulunulabilirdi.
Genel olarak bakild1gmda, fildi§lerinin gruplandmlmas1 ve bir Su-
riye dizisine kar§thk bir Fenike dizisi olu§turulmas1 yakla§tmmm sag-
lam temellere dayand1g1 gorliliiyor. Fenike dizilerinde, iislup yakla§1m1
kadar tema se<;imine de bagh olarak, M1sir etkisi hakim gorlinmektedir.
Ostelik, Fenike fildi§lerinde, Suriye geleneginin ag1rhkh olarak hacim-
sel yap1smm aksine, <;izgisel desenler yeglenmi§tir. Son olarak, Fenike
fildi§lerinde, din dt§l planlann olu§turulmasma ve kimi zaman da ana
temanm ihmal edilmesine yol a<;an kesin bir bezeme bilinci goriiliir.
.Arna bu konudaki yorumlarda abart1ya da ka<;:1lm1§tlr: kimi kavramlar
geli§tirilmi§, degi§tirilmi§ ve zay1flattlmt§ olsa da, sfenks ya da Horus
gibi unsurlann tiim dini degerlerini yitirmi§ olmalan miimkiin goriin-
memektedir.
Ekollere bolme yakla§tmmm kimi zaman ku§kulu gorlindiigii de bir
ger<;ek. Fenike bolgesinde tarihin ve Suriye-Filistin kliltiiriiniin genel
seyrini dikkate ahrsak, Fenike bolgesinin sanat liretiminin merkezi ol-
dugunu goriirliz. DolaylSlyla, Suriye i<; kesiminde goriilen ekol uzmanla§-
masmm, bu bolgenin geleneklerinden ne denli etkilenmi§ olursa olsun,
kiy1 bolgesinde kalan ilretim merkezinin ikincil bir geli§imi olup olma-
d1g1 sorusu yamts1z kahr.

5 Kaseler
Fenike faaliyetlerinin yay1ld1g1 iilkelerde kar§tmtza <;tkan, Fenike'deyse
goriilmeyen (ki bu ornekte hi<;bir istisna bulunmamaktadtr) bir diger
 SANAT 107

17 Horsabad'dan, sfenksli fildi§i

"ki.i~uk" lirlin de, (tun~, gi.imi.i§ ve altmdan yapilmr§) bezemeli metal

kaselerdir. Kaselerde Ugarit kokenli bir gelenek stirduri.illir ve fildi§·
lerinde de oldugu gibi, tipi geli§tirmeleri ve ~ok farkh temalan birbirle-
rine baglamalanndan dolayr, ku§ku gotiirmez Demir <;;agr 6zellikleri
g6rtili.ir. Kaseler Asur (Nimrud), Krbns, Yunanistan (Atina, Delphoi,
Olympia), Girit ve italya'dandrr (Praeneste, Cerveteri, Salerno) ve i6
108 FENiKELiLER

sekizinci ila yedinci ytizy1llar arasma tarihlendirilebilir. Tum kaselerin

stislemelerinde (en '¥Ok) M1S1r, Mezopotamya ve Ege ikonografik ogele-
rinin birle§tigi g6rtiliir. Fenike'deki buluntu eksikligi kar§tsmda, as1l
tiretim yerinin Kibns oldugu one stiriilmii§ttir: ama (Praeneste'deki Ber-
nardini mezarmdaki kase iizerindeki) biri uzun zamandir bilinen ve di-
gerleri de konu hakkmda kapsamh bir '¥ah§ma hamlamakta olan Bar-
nett tarafmdan son zamanlarda ke§fedilmi§ olan Fenike yaz1tlan ahl-
dan '¥1kanlmamahdir. M1S1r motiflerinin baskmhg1 da tiretim merkezi
olarak Kibns'tan '¥ok Fenike'ye i§aret eder. Arna bu elbette, kimi kasele-
rin ger'¥ekten de Kibns'ta i§lenmi§ olduklan ger'¥egirli degi§tirmez; ital-
ya'da bulunan 6rneklerden baz1lannm Fenike tislubundan farkh olduk-
lanm ve pek '¥ok dogula§tmc1 sanat eseri gibi bunlar i'¥in de kesin bir
tarih ya da koken saptanamad1gm1 da unutmamahy1z.
incelememize Nimrud kaseleriyle ba§larsak, bunlarm fildi§lerinin
de bulunmu§ oldugu KB saraymda ve yine Layard tarafmdan bulundugu-
nun belirtilmesi gerekir. Sarayda II. Sargon donemine dayandmlan
objeler vard1; kaseler de fazla ileri bir tarihten olamaz ve, dolay1Slyla,
herhalde sekizinci ytizytldan kalm1§lardir.
Kaselerde belli genel ozellikler saptanabiliyor: merkezde bir ma-
dalyon; ortak merkezli ku§aklardan olu§an bezeme; hem ku§aklarda hem
de ku§aklann boltinme yerlerinde insan ve hayvan motiflerinin yanm-
da geometrik motifler. Basit tiplerden daha karma§tk tiplere ge'¥ersek,
elimizde, ortasmda yine bir madalyon olan btiytik bir madalyonun ve
birle§tirilmi§ halkalardan olu§an, aralarma noktalar serpi§tirilmi§ ti'¥
tane '¥emberin gortildtigti bir patera var: bu paterada ana boltimlin ma-
dalyon oldugu a'¥1kt1r (resim 109). Genel olarak babld1gmda, sade kase-
lerin frizlerirlde ya geometrik unsurlar, ya palmet, tomurcuk ve papirlis
'¥i'¥egi gibi bitkisel ogeler ya da kanath sfenks, kanath skarabe, hayali
ku§lar ve geyik gibi hayvanlar gortillir. Metoplarda da dort kanath skara-
belere, rozetlere, Horus gozlerine ve ktire §eklirlde ogelere rastlamr.
Daha karma§tk tiplere ornek olarak, i'¥inde '¥ok say1da rozet bulunan
bir orta madalyonun gortildiigli bir kupay1 inceleyebiliriz; madalyonu,
her birinde bir rozet bulunan il'¥gen metoplar olu§turan biiylik bir yildiz
sanyor; kupanm geriye kalan ytizeyindeyse hayvan dizilerinin bulun-
dugu dar ve ortak merkezli friz dizileri gortiltiyor ve iki ytizlli figlirlerden
olu§an 1§1nlarla boltinmli§ durumda (§ekil 18).
 SANAT 109

18 Nimrud'dan, ortak merkezli frizlerin g(\rlildligii, ma<lalyonlu tun~ kase

Karma§tk tipler arasinda, merkez alanda geometrik bezemelerin, di§

ya da bsmen di§ ku§aktaysa daha buytik ve aynntih hayvan ve insan
tasvirlerinin g6rtildtigii \'.ok say1da kase yer ahr. Elimizdeki 6rnekler
§6yle: dt§ frizinde kutsal agacm iki yanmda yiiz yiize duran ko\'.lann
goruldtigii bir kase (resim 50); orta frizinde kar§thkh duran ve bir tav§an1
mideye indiren yiruc1 ku§larm goruldiigii bir kase; dt§ frizde, iizerinde
kanath bir skarabe bulunan dar bir platforma doniik olarak duran,
M1sir'm \'.ifte tacm1 takmt§ iki grifonun goruldugii aedikulalar olan bir
kase; orta frizde bir aslam m1zraklayan erkeklerin tasvir edildigi bir kase;
orta frizde, ba§l arkaya doniik, arabah bir ok\'.u tarafmdan avlanan bir
aslamn goruldugii bir kase (Breasted'm da kamtlamt§ oldugu gibi, M1sir
kokenli ve Fenike iizerinden Asur'a ge\'.mi§ olan bir motif).
Hayvan ve insan figiirlerinin tasvir edildigi iki ortak merh:zli frizin
bulundugu bir kasede, orta madalyonda insan figiirlerinden olu§an friz-
ler goriiriiz; madalyonda, Suriye-Anadolu repertuarmm tipik bir sah-
11 0 FENiKELiLER

nesi tasvir edilir: ortalarmdaki bir figliri.i kavu§turulmu§ kollarmdan

tutmu§ ve ba§ma vurmakta olan, kar§ihkh duran iki flglir. Bir diger ilgi
~ekici kase de, tipoloji a~1smdan, yi.izeyleri bezemeli ve madalyonsuz ya
da deforme bir madalyonu bulunan orneklere dogru ge'<i§e i§aret eder.
Ortada dort kadm ylizi.i ve etraf1 §ematize edilmi§ dag tasvirleriyle sanh,
mercek §eklinde bir motif vardir. 01§ taraftaki figiirler muhtemelen tann
tasvirleridir; yuvarlak bolme ku§aklanysa yoktur (resim 110).
Son olarak, yiizeyi tamamen bezemeli ve madalyonsuz ya da deforme
bir madalyonun bulundugu kaselere gelirsek, elimizde, merkezinde oval
bir mercek ve mercegin etrafmda yild1z §eklinde bir dizi §ematize edilmi§
ti.imsek, bo§luklardaysa al'<ak kabartma olarak ke'<i ve aga'< figiirleri gorii-
len bir ornek bulunmaktadir (resim 51). Orta bolgesi bulunmayan bir
ba§ka kase de tiimiiyle, i'< i'<e ge'<mi§ halde dovi.i§en aslan ve grifonlar-
dan olu§ur.
K1bns kaselerine ge'<ersek, Gjerstad bu konuda ayrmnh bir '<ah§ma
yaparak bu ornekleri '<e§itli grup ve donemlere ayirmi§tir. Gjerstad'm
K1bns-Fenike olarak tammlad1g1 kaseler ii'< gruba aynhr: I (iO 800-
700); II (700-600); III (600-550). Kimi ilgin'< ozelliklerin ve bag1ms1z
geli§imlerin gorlildi.igi.i bu kaselerin Fenike kentlerinden ithal edilmek

l 9 I. K1bns-Fenike grubundan tun~ kase

 SANAT 111

yerine K1bns'taki Fenikeli sanat<;ilar tarafmdan iiretilmi§ olmas1 miim-

kiindiir.
Amathus'tan, ortasmda ortak merkezli ii<; bezeme ku§ag1yla sanh kii<;i.ik
bir madalyon bulunan giimi.i§ bir kase ise ilk K1bns-Fenike donemine
aittir (§ekil 19). ilk ku§ak, ba§larmda uraeuslu bir gline§ kursu bulunan bir
dizi a<;rk kanath sfonksten olu§ur; ikinci ku§akta Mrsrr tam sunaklar i.ize-
rinde kanath giine§ skarabeleri ve M1slf tannlan, lotus <;i<;egi iizerirlde bir
Horus figlirli ve Fenike ya da en azmdan Asya tipi iki figiiriin <;i<;eklerini
koparmakta olduklan stilize bir palmiye vardrr; i.i<;iincii ku§akta kuleli bir
kente sag taraftan saldrran Asur tipi sava§<;ilar goriillir, sol taraftaysa MlSlr

20 II. K1bns-Fenikc grubundan tun~ k5se

11 2 FENiKELil£R

tipi figurler merdivenlerle surlara trrmamr ve diger figurler de Ege tipi

baltalarla agai;:lan keserler. Bu kase, bir kase Gzerindeki bezemelerde
geli§tirilmesi olanag1 fildi§ine ktyasla daha fazla olan i;:ok <;:e§itli motifle-
rin birbirine kan§tmlmasma mi.ikemmel bir omektir.
ikinci Kibns-Fenike grubundaki il<;: kaseden ikisi Cesnola koleksiyo-
nunda ve biri de Louvre'dadir. Cesnola koleksiyonundaki 4554 numa-
rah kupa (§ekil 20), ortas1, ikinci binyildan kalma bir Suriye miras1 de-
gilse, herhalde Asya kokenli olan bir motifle susli.i yegane omektir: arka
ayaklan Gzerinde duran bir aslam m1zraklamakta olan dort ai;:1k kanath
bir varhk. Orgil bordurle bolunmil§ olan iki frizden ii;: taraftakinde kui;:uk

21 Ill. K1bns-Fenike grubundan tun<; kase

 SANAT 113

agac;:lar arasmda inekler, sfenksler, ytirtiyen atlar ve bir de okc;:u g6rtiltir;

dt§ taraftaki frizdeyse yan yana duran c;:e§itli motifler, kutsal bitkilerin
iki tarafmda §aha kalkmt§ grifonlar, sfenksler, kec;:iler, dti§manlanm kat-
letmekte olan firavun ve bir grifonu m1zraklamakta olan kahraman tas-
vir edilmi§tir. Cesnola koleksiyonundaki diger kase (numara 4556)
parc;:alanmt§ haldedir, ama tizerinde sava§ sahneleri ic;:eren c;:e§itli frizler
gortiltir ve merkezde de firavunun dti§manlanm katletmesi tasvir edilir.
ikinci K1bns-Fenike grubundan, idalion'da ke§fedilmi§ olan ve §imdi
Louvre'da bulunan tic;:tincti kasenin geni§ orta alanmda, c;:ic;:ek motifli
iki dar ku§akla sanh, alu tac;:yaprakh ktic;:tik rozetlerden olu§an geomet-

22 Olympia'dan turn; kase

114 FENiKELiLER

rik bir friz vardir; ortadaki frizde arka arkaya canavan m1zraklayan kahra-
man ve voliitli.i kutsal bitki tasvirleri gori.ili.ir; di§ frizdeyse athlann,
ok~ularm, askerlerin, develerin ve arabalann bulundugu ve ~i~ek dol-
gulanyla tamamlanmt§ kesintisiz bir sahne tasvir edilmi§tir.
O~i.incil K1bns-Fenike kaseleri grubunda iki ornek bulunmaktad1r.
Bunlardan birinde ortada ve ortak merkezli frizlerde hayvan figilrleri
g6ri.ili.ir; digerindeyse orta alanda firavun di.i§manlanm katleder, orta
frizde bir pen~esini arkaya dogru uzanmt§ bir erkegin ba§ma koymu§
sfenksler ve grifonlar gori.ili.ir, dt§ frizdeyse tekrarlanan dovil§ sahneleri
yer ahr - aslanlarla ya da grifonlarla dovil§en kahramanlar (§ekil 21).
Yakmdogu ve K1bns bolgesidt§mda bulunmu§ olan kaseler hakkmda
bir fikir edinmek i~in, Olympia'da bulunmu§ olan bir kaseyi inceleme-
liyiz; bu kasede ortada sekiz u~lu bi.iyi.ik bir y1ld1z ve bo§luklarda da alt1
ta~yaprakh rozetler gori.ili.ir (§ekil 22). Panellere boli.inmli§ olan geni§
yuvarlak frizi ince bir orgli ku§ak ~evreler; panellerden birbirlerine ben-
zeyen dordi.inde ba§lannm lizerinde kanath gline§ kurslan gori.ilen iki
giyinik ve iki de ~1plak ilah gori.ili.ir; diger panellerden birbirlerine ben-
zeyen iki panelde bir ziyafet sahnesi ve diger ikisinde de siras1yla mil-
zisyen ve grifonun katledilmesi sahneleri tasvir edilmi§tir.
Etruria'ya ge~tigimizde, Praeneste'deki Bernardini mezarmdan, ye-
dinci ylizyil sonlanna ait iki gilmil§ kase ozellikle ilgi ~ekicidir. Bunlar-
dan neredeyse tilmi.iyle MlSlr ilrlinil olan birinde ortada tamd1k di.i§-
manlanm katleden firavun figilrli ve etrafmda da, ilahlann ve kanath
skarabelerin ta§md1g1 dort papirils tekne gori.ili.ir; lotus yapraklarmm
arasmda gori.ilen diger figilrler teknelerin aralarmda dururlar; friz
yukanda ve a§ag1da, hi~bir anlam ta§tmayan taklit hiyeroglif yaztlarla
~evrelenmi§tir ve aynca, sahibinin admm verildigi, Fenike dilinde bir
yaz1 vardir: E§munazar bin A§tO (§ekil 23). Diger kasedeyse ortadaki
madalyonda M1sirh sava§~ilar ve Asyah bir tutsak gori.ili.ir; i~teki frizde
arka arkaya atlar ve ku§lar vardir, dt§taki frizde Asur gorilni.i§li.i sava§~ilar
ve arabalar sava§ ve hr ya§am1 sahneleri i~erisinde gosterilir; ilzerlerin-
deyse M1slf'm kanath gilne§ kursu yer ahr.
Bu ornekler, kaselerin Fenike sanat tarihindeki onemini kamtlar:
kOffi§U bolgelerin ikonografik motiflerinin ne derece ozi.imsendigini,
motiflerin bezeme olarak kullamlmasmda ne kadar ilerlendigini ve bu
motiflerin Akdeniz di.inyasmda ne kadar yaytld1gm1 gosterirler. Bu unsur
 SANAT J J5

bolluguna, kendine has ve ozgiin goriinen belli bir sanatsal bag1msizhgm

e§lik ettigi de aym derecede dogrudur. M1sir etkisi barizdir, ama tipik bir
bezemecilik egilimi ve Suriye, sonunda da Asur temalarmm benimsen-
digi de goriiliir. Diger tiplerin aksirie, bu iiretim tipiriirI Pon Bat1'smda
hii;:bir §ekilde geli§meyecek olmas1 da ilgini;: bir nottur.

6 Gliptik Sanatz

Fenike gliptik sanati, skarabe ya da daha ender olarak skar.aboid §eklinde

ve alt yiiziinde miihiir kahbmm basbs1 bulunan miihiirlerden olu§ur.

23 Praeneste' den M1S1rla§tmc1 iislupta turn; kase

116 FENIKELiLER

Ozerine Fenike adlan i§lenmi§ silindir tipte baz1 miihiirler bulunmu§

olmas1, bu miihiirlerin Fenike kokenli olduklarma kamt te§kil etmez:
bariz bir M1S1r ya da Pers ikonografisinin goriilmesi, Mezopotamya ve
iran kokenli olduklanm dii§iindiirmektedir; adm eklenmesiyse yalmzca,
miihriin sahibine dair ikincil bir gostergedir.
Damganm silindir-miihiir iizerindeki baskmhg1, Suriye ve Filistin'in
alfabenin yay1lmasmdan sonraki Demir <:;ag1'nm ozelligidir. Alfabeyle
birlikte, yaz1 malzemesi olarak kilin yerini papiriis ald1; boylece, kil iize-
rinde yuvarlanan silindir kullammdan <;1kn ve yerini M1sir tipi skara-
beye b1rakt1. Bu skarabeler yalmzca miihiir degil, yiiziik ve kolye par<;as1
olarak da kullamhyorlard1 ve bu tiir bir ikonografi kullamlmasma kis-
men a<;1klama getiren biiyii ve nls1m ozellikleri ta§1maktayd1lar.
Miihriin demir <;agmdaki yay1h§1 tiim Suriye-Filistin bolgesinde
goriiliir: diger bir deyi§le, hem Fenike bolgelerinde hem de israil ve Ara-
mi bolgesinde bu iiriinlerden <;ok say1da omek bulunmu§tur. Dolay1s1y-
la, burada sorun, ger<;ek Fenike iiriinlerinin ayirt edilmesi ve bunlarla
digerleri arasmdaki benzerliklerin saptanmas1dir. Eski Fenike kentle-

24 Yiiriiyen bir sfenksin giiriildiigii Fenike miihrti

 SIWAT 117

25 Ko§an bir ke~inin giir(ildiigii Fenike miihrii

26 Yiiriiyen bir figiiriin g()riildiigii Fenike miihrii

118 FENiKELiLER

rinde pek az ornek bulunmu§ oldugunu gordi.igi.imi.izde, sorunun

<;:ozi.imi.ini.in kolay olmad1g1m anlayacag1z; ger<;:i, yaztlar bize <;:ok yar-
d1mc1 oluyor: tannlann adlan bi.iyi.ik olas1hkla, mi.ihri.in sahibinin koke-
nine dair bir gostergedir. Ostelik, diger "ki.i<;:i.ik" sanatlarda oldugu gibi
burada da ikonografi ve sanat i.iretimi merkezlerinin genel durumu bi.iyi.ik
onem ta§tyor.
Mi.ihi.irlerin ikonografisine gelince, Galling'in kapsamh ara§ttrmas1
sayesinde §U motifleri saptayabiliyoruz: yi.iri.iyen kanath sfenks (§ekil
24); kar§thkh duran, bir platform i.izerinde <;:omelrni§ aslanlar; ko§an
ke<;:iler (§ekil 25); yavrusuna silt veren bir ti.ir ke<;:i; dort kanad1 a<;:tk bir
§ahin; dart kanad1 a<;:1k halde yi.iri.iyen ve elinde bir <;:ah tutan bir ilah;
hayvan ba§h ilahlann yer ald1g1 bir sahne; bir buhurdanm kar§tsmda
duran yi.iksek ta<;:h ve asah bir figi.ir; <;:ifte ta<;:h ve ktsa pe§tamalh, bir
elinde ucu hilalli bir sopa tutan ve digerini de selamlama ya da kutsama
hareketiyle kaldtrmt§ bulunan, yi.iri.iyen bir figi.ir (§ekil 26). Bu temel
temalara genellikle, kanath gi.ine§ kursu, gi.ine§ kursu ya da hilal ve dol-
gu i§levi goren uraeus e§lik eder.
Yazi i§lenmi§ mi.ihi.irlerin i.izerindeki ikonografik i:notiflerin yam sira,
yaz1s1z mi.ihi.irlerde de motifler gari.ili.ir: dart kanath skarabe; iki yanm-
da ki.i<;:i.ik urnalar bulunan bir lotus <;:i<;:egi oni.inde <;:tplak olarak diz
<;:okmi.i§ tann Horus; iki yanmda Suriye ktyafetli iki figi.ir bulunan bir jed
si.itunu i.izerinde ki.i<;:i.ik Horus; tann Bes'in onden gari.inti.isi.i; diz <;:okmi.i§,
dort kanad1 a<;:tk insan figi.iri.i; kutsal bir bitkinin iki tarafmda <;:omelmi§
olan kanath iki sfenks; Horus'u emziren isis; bir gi.ine§ kursu ve uraeus
altmda §ahin ba§h ilah; voli.itli.i bir kutsal bitkinin iki tarafmda, §aha
kalkmt§ kanath iki grifon. Tum bu temalar MlSlr etkisinin sonu<;:landir,
ama herhalde Pers donemine ait olan baz1 mi.ihi.irler Fenike'ye atfedile-
bilir; bunlarda, kimi zaman iki yanmda sfenksler bulunan bir tahta
oturmu§ olan sakalh bir erkek ilah tasvir edilir. Son zamanlarda, Batt'da
herhalde daha sonraki donemlere ait birka<;: ornegi bulunmu§ olan bu
mi.ihi.irlerin tann Melkart'1 temsil ettikleri one si.iri.ilrni.i§ti.ir.
Bu son ornegi bir yana birakirsak, karma§tk ikonografik gelenekte
hem MlSlr'm baskm etkisi, hem de Fenike fildi§lerinde ve kaselerinde
zaten rastlanan temalar belirgin olarak gori.ili.ir. Dolay1s1yla, bu i.ireti-
min merkezinin temelde Fenike kentleri oldugunu ve israil ya da Arami
kentlerinde gari.ilen mi.ihi.irlerin, §ayet Fenike sanatmm i<;: bolgenin sa-
 SANAT I 19

nat~ilan tarafmdan yapilmt§ taklitleri degillerse, Fenike kokenli ya da

buralara go~mii§ Fenikeli zanaatkarlann eserleri olduklanm varsaymak
mannkh goriinmektedir.

7 Diger kufuk sanatlar

Motiflerin karma§ikhk diizeyi (iiriiniin farkh yap1sma bagh olarak) ge-
nellikle daha dii§iik olsa da, ender olarak Fenike'de ve daha ~ok K1bns,
Kartaca, Sardinya, Etruria ve ispanya'da bulunan miicevherler i~in de
benzer kaygdar ge~erlidir. Elimizde, agirhkh olarak altmdan yap1lm1§ ve
kakmalarla siislenmi§ kolyeler, bilezikler, kiipeler, her tiirden igneler,
gerdanhklar, madalyonlar bulunuyor (resim 99). Temalarsa §6yle: in-
sanlar, omegin, bereketi temsil eden ~1plak kadm figiirii; hayvanlar, or-
negin, skarabe, sfenks ba§t, aslan, ke~i, ku§; ~i~ek desenleri, ozellikle de
palmetler ve geometrik desenler. Her zamanki gibi, Misir ikonografik
etkisinin baskm oldugu goriiliiyor.
Cam i§~iligi de tipik bir Fenike zanaattyd1. Kimi antik yazarlarm one
siirdukleri gibi cam1 Fenikelilerin icat etmi§ olduklan dii§iiniilmemelidir,
ama onlarm yaymt§ olduklan kesindir. Ve M1sir'da kullamlan mat camm
yam sira, ozellikle degerli olan §effaf, genellikle de yanardoner tipteki
cam1 da yayddar. Plinius, 7 Sidon'un cam i§~iligini ovmekte hakhdir:
mezarlara ~ok say1da kase, §i§e ve §i§ecik konmu§ ve daha sonralan,
Roma ~agmda Batt'ya bol miktarda ihracat yapdml§ttr.
ilk sikkelerse Pers doneminde bas1lm1§tl. Goriinii§e bakthrsa, en eski
sikkeler Tyros kokenli ve yakla§tk olarak be§inci yiizyil ortalanna aittir.
Bir yiizde dalgalar arasmda bir yunus ve dikenli salyangoz kabugu, diger
yiizdeyse bir bayku§ goriiriiz. Be§inci yiizyd sonlan ila dordiincii yiizy1l
arasmda Tyros'ta ba§ka sikkelerle ve aynca Arados, Sidon ve Byblos
sikkeleriyle kar§ila§tyoruz. Yine Tyros'ta bir yiizde bir bayku§, diger yiizde
bir yunus ve dikenli salyangoz kabugu, ya da bir denizatl iizerindeki,
elinde yay tu tan Melkart't goriiyoruz (§ekil 27). Arados' ta, on yuzde bahk
kuyruklu bir ilah (§ekil 28) ya da sakalh bir erkek ve arka yiizde de dalga-
lar iizerinde bir denizatl ya da kadirga goriiyoruz. Sidon sikkelerinde

7) Plinius, V, 76: XXXVI, 193.

1 20 FENiKELiLER

27 Tyros'tan sikke

<;e§itlilik daha fazla: on yiizde bir kale kar§lSmda ya da dalgalar iizerinde

bir kadirga ya da ba§hkh ve sakalh bir erkek ba§t; arka yiizdeyse, Pers
krah seyisiyle birlikte bir arabada ve onu yaya olarak, Sidon krah olabi-
lecek bir figlir izliyor, ya da Pers krah ok at1yor yahut bir aslam oldiirliyor.
Son olarak, Byblos'ta on yiizde bir kadirga ve denizatl, arka yiizdeyse bir
bogaya sald1ran bir akbaba ya da aslan goriiyoruz. Para bas1m1 ge<; done-
me tarihlenen bir faaliyettir ve Helenistik donemde onemli oranda
geli§ir.

28 Arados'tan sikke
 SANAT 121

~imdi de pi§mi§ toprak (terra-cotta) konusuna geliyoruz. Mezarlar-

da kimileri son derece ozglin kadm tasvirleri ba§ta olmak lizere ~ok
say1da heykelcik bulunmu§tur (Akziv'in ~ocugunu ~enesine dogru
kaldirmt§ kadm tas:viri (resim 71)). Contenau Sidon'da agirhkh olarak
erkek kafalanndan olu§an bir grup heykelcik bulmu§tur; bunlardan baz1-
larmm M1sir peruklan ve Osiris sakallan, digerlerininse sivri Suriye
ba§hklan ozellikle ilgi ~ekicidir. Mezarla.rda bulunmu§ olan baz1 ttls1m-
lar y_ine pi§mi§ topraktan ya da bazen cam hamurundan yap1lmt§ttr;
bunlar tamamen M1str tipidir (kr§. Akziv'de bulunmu§ olan kopek ba§h
heykelcik).
1946'da Herayeb'de bulunmu§ ve Emir Chehab tarafmdan incelenmi§
olan ilgi ~ekici bir pi§mi§ toprak grup da temelde, Helenistik ~agdan
kalma heykelciklerden olu§ur. Aralarmdan M1str etkisinin hakim ol-
dugu kii~iik bir boliimli bu di:inemden biraz daha onceye aittir: baz1 ka-
falar; M1str tipi ba§hklar takmt§ figiirler; Harpokrates, Bes ve Apis fi-

29 Tek emzikli Fenikc kandili

122 FENiKELilER

giirleri. Diger taraftan, karakteristik ba§hklar takmt§ bazt sakalh figiir-

lerin de gosterdigi gibi, kimi omeklerde Pers etkisi gozlenir.
Vazolara gelince, kty1 kesiminde Akziv, Beth Peleth, Dor ve hatta
(Mtstr Delta'smdaki) Er Retabe gibi ~ok say1da yerde ktrmm renkte
zarif ~anak ~omlege rastlanmaktadtr. Ba§hca ii~ tip goriiliir: mantar aguh
testi, uzun bir boynu olan yonca ag1zh testi ve ~ift koni §eklindeki testi.
Bu ii~ tipin en eski ornekleri i6 dokuzuncu-sekizinci yiizytl civarma
tarihlendirilebilir, ama oncelikle yedinci yiizy1lda ve kimi bolgelerde
altmc1 ya da be§inci yiizy1llar gibi ileri tarihlerde de yaygmolarak goriiliir-
ler. Fenike sitlerinde bu zarif ~omlek kategorisiyle birlikte giinliik kul-
lamm ama~h ~ok sayida cilas1z ~anak ~omlek de bulunmu§tur: geni§
~ukurlu ve kenarlan §eritli tipik tabaklar; iistii a~1k hazneleri ve tek
emzikleriyle yine aym derecede tipik kandiller (§ekil 29); kare omuzlu
oval amforalar ve tek kulplu kaplar.
5
Ekonomi ve Ticaret

1 Ekonomi

Fenike kentlerinin ekonomisi konusunda elimizde pek az dogrudan bil-

gi bulunuyor; yine de, sonraki baz1 kiiltiirel ve tarihsel geli§meleri anla-
ma yolunda bir ilk ad1m olarak, dolayh malzemelerin ve arkeolojik
karntlarm yard1m1yla, Fenike toplumunun kendi ortamma ozgu yap1sm1
saptamaya «ah§acag1z. Akdeniz kolonileri, ozellikle de Kartaca konu-
sundaysa «ok daha fazla bilgiye sahibiz ve bu bilgiler, «ogunlukla, kayna-
g1 anayurt olan ekonomik ve ticari yaptlan yans1tiyor.
Fenikelilerin ellerindeki az miktardaki i§lenebilir topraktan miimkiin
oldugunca faydalanmaya «ah§tiklanndan, Liibnan daglarmm eteklerine
dek tanm yapmaya ugra§tiklarmdan ve sulama i«in suyollanndan yararlan-
d1klanndan ku§ku bulunmamaktadrr. Sulamanm miimkiin oldugu toprak-
larda tah1l ekebiliyorlard1, kayahk topraklarsa aga« dikimine aynlmI§tl.
Tah1l ve ozellikle de bugday yeti§tirme sistemi herhalde, yakm za-
manlara dek kullarnmda kalmt§tlr. Pon stellerinde «Ok basit bir saban
gorulur; Mago'ya gore okuzlerle «ekilen bu saban giiniimiiz Berberi ve
Suriye sabanma «ok benzemektedir. DolaylSlyla, Fenike sabarn da,
muhtemelen, buna «ok benziyordu. Az «ok iyi durumda bulunmu§ olan
ta§ degirmenlerse herhalde, ogiitme i§inde kullamlml§tl.
1 24 FENiKELilER

En yaygm agar;;lar ilzilm, zeytin, incir ve hurmaydi. Fenike'de

bulunmu§ olan delikli btiytik ta§lar zeytin ve ilzilm presi olabilir; Ba-
n'nm Mago ve Columella'nm tarif ettikleri ilzilm gtibreleme sistemleri-
nin anayurttan ithal edilmi§ olmas1 da mtimktindtir. Kartaca'daki bir
diger yaygm agar;; olan nar da, muhtemelen, Fenike'den ithal edilmi§ti.
Son olarak, Fenike kentlerinin ve en onemlisi adalarm ir;;me suyu
yagmur sularmm topland1g1 btiytik sarmr;;lardan ahmyordu. Arkeolog-
lar kimi sarmr;; kalmnlanm gun l§tgma r;;1kartm1§lardir ve Strabon'un da,
Arados halkmm denize bo§alan bir kaynaktan nasil yararland1g1 konu-
sunda ilginr;; bir anlans1 bulunmaktadir: anla§ilan, kaynaga, suyu dogru-
ca adaya ta§iyacak deri bir boruya bagh kur§Uil bir huni b1rabyorlard1. 1
Fenike ekonomisinin en onemli unsuru, kom§U tilkelere r;;ok deger
verilen keresteyi sunan servi ve koknar ormanlanyd1. M1s1r kaynaklann-
da bu ticaretten ozellikle de Byblos ir;;in tarihin ba§lang1cmdan itibaren
soz edilir. Ve bizim ilgilendigimiz donem ir;;in de hem Kitab1 Mukad-
des'te hem de Mezopotamya kaynaklannda, tarihle ilgili boltimde degi-
necegimiz bilgiler verilir. Aynca, II. Sargon'un bir kabartmasmda, btiytik
agar;; ktittiklerini ta§tyan gemiler tasvir edilir. MlSlr'la ticaret elbette
tamamen deniz yoluyla yap1hyor, Mezopotamya'yla yapilan ticaretse
F1rat'a dek kervanlarla stirdtirtiliiyor ve ktittikler buradan itibaren nehir
yoluyla naklediliyordu. Nabukednezar'm bir yaz1tmda bu ula§lm yoluy-
la ilgili ilginr;; bir anlan gorilyoruz; bu yaz1tta, "Ltibnan'da, sedir dagmda,
havas1 mis kokulu ye§il ormanda" yap1lan bir sefer kaydedilmi§tir:

Efendilerim Nabu ve Marduk'un gilctiyle, askerlerimi Ltibnan seferi

ir;;in donatt1m. A§ag1da ve yukanda dil§mam stirdtim, yeryilzilniln
kalbine mutluluk getirdim. Dag1lan halkt toplay1p yurtlarma geri
getirdim. Hir;;bir kral yapmarnl§tl, ben yapt1m: Yuksek daglan yar-
d1m, daglardan ta§ bloklar kestim, patikalar ar;;t1m, yollan servi nakli-
yatma hazrrlad1m. Ltibnan'm zengin ilrtinleri olan, uzun ve saglam,
gtizel, muhte§em gorilnti§lti biiytik sedirleri Avahtu kanalmda nehir
kami§lan gibi ytizdtirdtim ve bunlan kral Marduk'un huzuruna getir-
. 2
dlm.

1) Straban, XVI, 2, 13.

2) S. Langdon, Die neubabylonischen Konigsinschriften, 19, IX, 26-45.
 EKONOMi VE TiCARET 125

Fenikeliler ta§ da kullamyorlard1. Mezarlan kayalara oyrna gelenegi

t<l§ kulland1klarmm kamtidir; kent surlannm in§as1 i<;in de ta§ocak-
larmdan biiyiik bloklar almml§tlr. Kaba bloklarla in§a etme yontemi
herhalde, kare blok kullammmdan eskiydi; ger<;i, teknik kesin bir kamt
olarak goriilemez. Ta§l kullanabildiklerinin bir diger kamtiysa ta§ lahit-
lerdir.
En onemli Fenike sanayisi tekstildi. Homeros Sidonlulann <;ok renkli
kiyafetlerinden pek <;ok kez bahseder ve M1sir amtlarmda tasvir edilmi§
olan Asyahlarm da iizerlerinde aym derecede renkli hyafetler goriiliir.
Fenikeliler kuma§lanm bir zamanlar Fenike by1lanndaki denizlerde
bol bol bulunan, ama yogun kullamm sonucu zaman i<;erisinde yok olan
murex trunculus ya da murex brandaris'le boyamakla iinliiydiiler. Olii
dikenli salyangoz, beyaz malzemeye uyguland1gmda bu malzemeyi
menek§e rengine boyayan bir s1v1 salgilar; bu, Fenikelilerin ad1yla bag-
lanuh mor renktir. S1vmm yogunluguna ve giine§te kah§ siiresine bagh
olarak renk pembeyle koyu menek§e arasmda degi§ebilir. <.;ok say1daki
yazil1 kamtm yam srra, Sidon ve Tyros yakmlarmda bulunan geni§ ka-
buk katmanlan da Fenike'nin mor boya sanayisinin kamtlandrr. Si-
don'un giineyirlde, denize yakm bir yerde, metrelerce kalmhkta kabuk
katmanlarmdan olu§an bir tepe bulunmaktadrr: bahklarm <;iiriiyiip s1v1-
lanm salg1layana dek a<;1kta b1rabld1klan havuzlann dayamlmaz koku
yiiziinden kentten olduk<;a uzak bir yerde tutuldugu dii§iiniilebilir. Ba-
u'da da kabuk katmanlan bulunmu§ olmas1 bu sanayinin kolonilere de
yayild1gm1 kamtlar.
Yedinci yiizyildan sonra camc1hk da Fenike kentlerinin bir diger
onemli sanayisi haline gelir. Daha once de gormii§ oldugumuz gibi, Pli-
nius'un bu sanayiyi Fenikelilerin icat etmi§ olduklan yoniindeki iddia-
sm13 kabul edemeyiz; zira, daha once M1sir'da da cam sanayisinin bulun-
duguna ku§ku yoktur. Arna MlSlr cammm mat olmasma kar§m Fenike-
liler §effaf cam da kulland1klarma gore, bu sanayiyi Fenikelilerin geli§tir-
dikleri dogrudur. Bir ba§ka yeni icat i<;inse ib birinci yiizy1lm beklen-
mesi gerekecekti: cam iiflemeciligi.
Sanat hakkmdaki boliimde soz edilen metal ve fildi§i i§<;iligi geni§
<;aph bir ticari faaliyete i§aret eder: bahr K1bns'tan, giimii§ ve altm

3) Plinius, XXXVI, 190-3.

126 FENiKELiLER

Etiyopya'dan ve belki de Anadolu'dan (gen;:i, Vadi iil-Araba'da da, Sii-

leyman'm bol bol kullanmt§ oldugu baktr ve demir madenleri bulun-
maktaydt), fildi§i Hindistan'dan ya da Punt'tan geliyordu. Biitiin bun-
lar, hem Afrika kty1sma hem de Hindistan'a ge<;i§ saglayan KlZlldeniz
yolunun ne kadar onemli oldugunu gosteriyor. DolaylSlyla, kar§1m1za,
yerel kaynaklann ve uzak yerlerden gemiyle getirilip bir kez daha deniz
yollan iizerinden ihrai; edilebilen mallann kullammma dayah bir tica-
ret ekonomisi tablosu i;1ktyor.

2 Ticaret

Fenike ticareti belki de en iyi, Fenike kentlerini lanetlemi§ ve gei;mi§teki

gorkemlerini gelecekteki y1ktmlanyla ktyaslamt§ olan ibrani peygamber-
lerce betimlenmi§tir. Sidon ve ozellikle de Tyros konusunda elimizde
i§aya'nm, Yeremya'mn ve en kapsamh olarak da Hezekiel'in kehanetleri
bulunuyor:

Ey Sur, sen dedin: Giizelligin kemali benim. Senin sm1rlann deniz-

lerin bagrmda; yap1c1larm senin giizelligini ba§a i;1kard1lar. Senin
biitiin tahtalanm Senir servilerinden yapttlar; sana direk yapmak
ii;in Libnandan bir erz agact ald1lar. Kiireklerini Ba§an me§elerinden
yapttlar; oturak tahtalanm Kittim adalanmn §im§irine kaktlmt§ fil
di§inden yapttlar. Yelkenin, sana bayrak olsun diye, renk renk i§lemeli
M1smn ince ketenindendi; Eli§a adalarmm lacivert ve erguvanisi
sana tente oldu. Saydada ve Arvadda oturanlar senin kiireki;ilerin-
diler; ey Sur, sende hikmetli adamlar vardt, senin ktlavuzlarm onlar-
dt. Kalafati;tlarm Gebalm ihtiyarlan ile hikmetli adamlan idi; senin
mallarmla degi§ etmek ii;in denizin biitiin gemileri gemicilerile be-
raber sende idiler. Fars, ve Lud, ve Put, senin ordunda, senin cenk
adamlannd1lar; senin ii;inde kalkanla migfer asttlar; sana onlar ha§met
verdiler. Arvad ogullan ile senin ordun i;epes:evre duvarlann iizerin-
de idiler, ve senin kulelerinde cesur adamlar vardt; kalkanlarmt s:epe-
s:evre duvarlanna asttlar, senin giizelligini ba§a s:tkard1lar. Her s:e§it
malm i;oklugundan otiirii Tar§i§ senin tacirindi; senin pazarlarma
giimii§, demir, kalay ve kur§un verirlerdi. Yavan, Tubal, ve Me§ek
 EKONOMi VE TICARET 1 27

senin tacirlerindiler; senin mallanm insan canlan ile ve tun<;: kap-

larla degi§ ederlerdi. Togarma evinden olanlar senin pazarlarma at-
lar, ve cenk atlan, ve kat1rlar verirlerdi. Dedan ogullan senin tacirle-
rindiler; <;:ok adalarm ticareti senin elinde idi; kar§ihk olarak sana
fildi§i ve abanoz getirirlerdi. Senin el i§lerinin <;:oklugundan oti.iri.i
Suriye senin tacirindi; senin pazarlarma zi.imri.itler, erguvant ve renk
renk i§lemeliler, ve ince keten, ve mercanla yakutlar verirlerdi. Yahuda
ile israil diyan, onlar senin tacirlerindiler; senin mallarma kar§ihk
olarak Minnit bugday1, ve pideler, ve bal, ve yag, ve merhem verirler-
di. Senin el i§lerinin <;:oklugundan, her <;:e§it mah <;:oklugundan oti.iri.i
~am, Helbon §arab1 ile beyaz yapag1 ile senin tacirindi. Vedan ve
Yavan senin pazarlanna iplik verirlerdi; senin mallarm arasmda
i§lenmi§ demir, tar<;:m, ve ho§ kokulu kamI§ vard1. Ata binmek i<;:in
degerli kuma§larda Dedan senin tacirindi. Arab ili, ve bi.iti.in Kedar
beyleri senin elinin tacirleri idiler; kuzularla, ve ko<;:larla, ve erge<;:-
lerle, bunlar senin tacirlerin idiler. ~eba ve Raama tacirleri, onlar
senin tacirlerin idiler; senin pazarlanna ba§hca bi.iti.in baharat, ve
her <;:e§it degerli ta§lar, ve altm verirlerdi. Haran ve Kanne ve Eden,
~eba tacirleri, A§ur ve Kilmad senin tacirlerindiler. Senin mallanm
se<;:me mallarla, lacivert ve renk renk i§lemeli kuma§ toplan ile, ve
erz agacmdan yap1lm1§, iplerle sanlm1§ degerli esvap sand1klan ile
degi§ ederlerdi. Senin mallarm i<;:in kervanlar Tar§i§ gemileri idi; ve
seni doldurdular ve denizin bagrmda <;:ok izzetli oldun. 4

Bu kehanet bir Fenike kentinin ticari faaliyetlerini e§siz aynnnlarla

canland1rmas1 nedeniyle bi.iyiik onem ta§1maktadir. Sozi.i edilen yerler
ve mallar konusunda baz1 ku§kular olabilir, ama genel tablo son derece
etkileyicidir ve Tyros ticaretinin inamlmaz yogunlugunu ve bollugunu
gosterir.
Pasajm ilk boli.imi.inde Tyros'un bi.iyi.ik bir gemi olarak gosrerildigi
alegoride kentin ticaretini yapng1 mallara geminin yap1mmda kullam-
lan malzemelerden bahsedilerek i§aret edilir ve kent halki da denizciler
olarak gosterilir. Tahtalar, (Senir'in doruklarmdan biri oldugu) Her-
mon Dag1'na, Li.ibnan Daglan'na, Ba§an'a (Taberiye Goli.i'ni.in kuzeydo-

4) Hezekiel 27, 3-25.

1 28 FENiKELILER

gusu) ve K1bns'a (Fenike kolonisi Kition'dan, Kittim) i§aret eder. Keten

M1sir'dan, lacivert ve erguvani (mor ve menek§e) yine K1bns'tandir
(Eli§a ya da Ala§iya, adamn ikinci binyildaki ad1dir). Denizciler arasm-
da Sayda (Sidon), Arvad (Arados) ve Sur'da (Byblos) oturanlardan soz
edilmesi, Fenike kentleri arasmdaki yakm i§birligine i§aret eder ve
Tyros'un diger kentlerin i.isti.inde belli bir hakimiyeti oldugunu
di.i§i.indi.iri.ir. Orduya gelince, Pers'in (Fars) kullamlmasmm bir tarih
hatas1 olduguna inananlar var; oyleyse, bunun yerine Ku§ konmahdir.
Lud, Lidya anlamma gelmeyebilir, ama Libyah ya da her hali.ikarda
Afrikah bir halki tammlar. Put'un Ni.ibye olduguysa a<;1ktir.
Pasajm ikinci boli.imi.indeki ticari ili§kiler tablosu herhalde ispanya
anlamma gelen Tar§i§'le ba§lar ve gi.itnii§, demir, kalay ve kur§un gibi
madenlerin buradan geldigi belirtilir. Ardmdan, Anadolu'ya geliriz:
Yavan ionya, Tubal Kuzey Kilikya, Me§ek Frigya, Togarma da gi.iney Er-
menistan'dir. Bu bolgelerden ilk ii<;i.inden yine maden (tun<;) ve kole,
dordiinciisi.indense at ve katrr gelir. Dedan ve "<;ok adalar" ile de Arabis-
tan'a geliriz: buradan fildi§i ve abanoz ahmr (belki yalmzca, Hindis-
tan'dan Afrika'ya bir ge<;it olarak: aslmda Dedan anlatmm cografi di.i-
zenini bozar ve Arabistan'dan daha sonra soz edilir; yerine Rodos'un
konmas1ysa, cografi a<;1dan miimkiin olmakla birlikte, soz edilen iiriin-
lerle <;eli§ir). Ardmdan, Suriye-Filistin bolgesine ge<;ilir: Suriye'den ku-
ma§ ve degerli ta§lar, Yahuda ve israil'den tanm iiriinleri ve kokular,
~am'dan §arap ve yun gelir. Vedan ve Yavan'la yeniden Anadolu'ya do-
neriz: Dan orta Kilikya'nm Danunalarma i§aret eder ve Yavan'1 da zaten
biliyoruz; burada her iki bolge de demir iireticileri olarak goriili.ir (Kilik-
ya'nm daha Hitit doneminde oldugu gibi). Arabistan'a dondi.igiimiizde,
Dedan'dan deri eyerleriyle, Kedar'dan koyunlanyla, ~eba ve Raama'dan
kokulan ve degerli ta§lanyla soz edilir. Son olarak, Mezopotamya da
Fenike'yle giysi, i§lemeli kuma§ ve ip ticareti yapar.
Metinin transkripsiyonurtdaki baz1 yanh§ anlamalar ve hatalar yiizi.in-
den, bu etkileyici tablonun baz1 ayrmt1lan hatah olabilir, ama genel
olarak dogru bir tablodur. Aynca, Sidon'un deniza§m MlSlr tah1h tica-
retinden bahseden i§aya 5 gibi peygamberlerin anlaulan ve Hiram'm
Ofir (olas1hkla, giiney Arabistan) bolgesinden ah§ap, degerli ta§lar ve
 EKONOMi VE TiCARET I 29

altm ithal eden, Tar§i§'ten de ah§ap, glimi.i§, fildi§i, maymun ve papagan

getiren filosuyla ilgili tarihsel gen;ekler tabloyu tamamlar. 6
Fenikelilerin ticarette kullandtklan gemiler Asurlular tarafmdan tas-
vir edilmi§tir. Ba§hca iki gemi tipi, Ninive'deki, Luli'nin Tyros'tan kai;::t-
§lnt gosteren Asur kabartmalannda kar§tmtza i;::tkar. Yalmzca sava§larda
kullamlan ilk tipin su i.isti.inde mahmuzu ve dt§bi.ikey kti;::t gori.ili.ir; gi.iver-
tenin altmda sava§i;::tlann kalkanlarmm astldtgt iki kiirek mast vardir;
direk gemi seviyesinin i.izerine yiikselir. Herhalde ticaret amai;::h olan
ama yine askerler tarafmdan savunulan ikinci tipin pruvast ve kti;::1 dt§-
bukeydir; denizciler bir onceki modeldeki gibi iki s1ra lizerinde oturur,
ama direk yoktur. Balavat'm tun<; kaptsmda ve Horsabad'daki II. Sargon
kabartmalarmda tasvir edilmi§ olan li<;:fmcli ve daha klii;::iik gemi tipi-
ninse kt<;:t dt§biikey ve pruvast at ba§t §eklindedir. Kurek mast tektir ve
sava§<;:t ya da kalkan yoktur. Bu gemilerin §ekillerinden, tamamen ticari
ama<;:h olduklan ve askeri savunmaya (en azmdan, geminin i<;:inden sa-
vunulmaya) deger g6ri.ilmeyen ikincil onemde yiikler ta§td1klan anla-
§thyor.
Pusula olmadtgmdan, Yunanhlarm "Fenikeli" admt verdikleri Kiii;::i.ik-
ayt ktlavuz ahntyordu. Gemiler denizde fazla a<;:tlmtyorlardt: Akdeniz'de
yaytlmalanyla ilgili boli.imde de gorecegimiz gibi, Fenikeliler yana§ma
limanlanm, muhtemelen, bir giinli.ik aralarla kurmu§lardt ve boylece
geceleri karada korunak bulabiliyorlardt. Yine de en uzak yollar bile goz-
lerini ytldtrmtyor ve ai;::tk denize i;::tkttklannda adalardan demir atma
yeri olarak faydalamyorlardt.
Herodotos'a gore,7 Fenikeli denizcilerin i;::tkttklan en uzun yolculuk
Afrika kttasmm etrafmm dola§tlmastyd1 ve bu yolculuga i6 600 ci-
vannda, Firavun Neko'nun buyruguyla i;::tktlmi§tt. Yolculugun ii<; yt! siir-
diigii ve denizcilerin Kmldeniz'den battya dogru gittikleri samhyor. Lib-
ya'yt gei;::tikleri Strada giine§in sag taraflannda olmast bu kuramm dog-
rulugu a<;:tsmdan olumlu bir unsur olarak goriiliir. Sonralan Kartaca'dan
iki yolculuga daha <;:tktldt: 450 civannda Ispanya'mn etrafmdan dola§arak
Britanya Adalanna ula§an Himilko ve 425 civannda Herakles Stitun-
lanm ge<;:ip Gine Korfezi'ne yelken a<;:ttgt dii§iini.ilen Hanno. Fenike'den

6) I. K1rallar 9, 28; 10, 11, 22; II. Tarihler 8, 18; 9, 10, 21.
7) Herodotos, IV, 42.
1 30 FENiKELiLER

degil Kartaca'dan giri§ilen bu yolculuklar anla§tlan, Fenikelilerin ustas1

olduklan denizcilik sanatmm ve yay1lmac1hklannm dogal sonucuydu.
Goriinii§e bakthrsa, Fenikeliler yolculuklan s1rasmda zaman zaman
korsanhk da yapmt§ ve ba§ka iilkelerde esir olarak sattlacak ktz ve erkek
<;ocuklarm ka<;mlmasmda uzmanla§m1§lard1. Dolay1s1yla, Odysseia'da 8
Eumeos'un bize soyledigine gore, onun <;ocuklugunda, "Gemileriyle iinlii
olan Fenikeliler, a<;gozlii ii<;kagtt<;ilar, kara renkli gemileriyle say1s1z tvtr
z1v1r getirerek," iilkesine gelmi§lerdi. Saraym Fenikeli dad1s1yla anla§arak,
kole olarak satmak iizere hem dad1yi. hem de <;ocugu gotiirmii§lerdi. Yine
Odysseia'da, 9 Odysseus, bir Fenikelinin kargoyu onunla birlikte Libya'ya
kadar gotiirme bahanesiyle, ama aslmda onu kole olarak satmak iizere,
kendisini topraklarma gotiirdiigiinii soyler. Herodotos'ta da bu yonde
kamtlar buluruz: inakhos'un km io Fenikeliler tarafindan ka<;mlarak
Mis1r'a gotiiriilmii§, 10 M1s1r'da Teb rahibeleri ka<;mlarak Libya'ya
yollanmt§tlr. 11 Ama genel olarak baktld1gmda korsanhk faaliyetleri her-
halde olduk<;a k1S1thyd1; aksi takdirde Fenikelilerin biiyiik onem ver-
dikleri ticari ili§kileri tehlikeye sokard1 ve, aynca, yasal olan ve normal
ticari faaliyetlerin bir par<;as1 olarak g6riilen orgiitlii esir trafigiyle kor-
sanhk birbirinden farkh faaliyetlerdi.

8) Odysseia, XV, 403-84.

9) Odysseia, XIV, 290-7.
l 0) Herodotos, I, l.
11) Herodotos, II, 54, 56.
6
Yazi ve Dil

1 Yazz

Fenikeliler hanesine yazilmt§ onurlar arasmda en onemlilerinden biri

ve belki de en onemlisi, alfabeyi Akdeniz bolgesine yaymt§ olmalandir.
Alfabeyi Yunanhlara Fenikelilerin ogrettiklerinden ve Bati'da da Fenike-
lilerle Yunanhlar sayesinde yay1ld1gmdan ku§ku bulunmamaktadir.
Bu durumun kesin olarak bilinmesine ve Fenikelilere uygarhk tari-
hinde onemli bir rol kazandirmasma kar§m, alfabenin kokeni konusu
bu denli kesin degildir. Alfabeyi Fenikelilerin yaymt§ olmalan ille de icat
edenin de onlar oldugu anlamma gelmez ve alfabeye katkilarmm mahiye-
ti ve sm1rlan, alfabetik yazmm kokeninden ayn olarak incelenmelidir.
Antik ~aglarda alfabenin Fenikelilerce icat edildigine inanilrrd1. Arna
baz1 yazarlar alfabenin icadmdan ~ok yayth§mdan soz ederler. Herodo-
tos'un ~ok s1k almtilanan bir pasajmda §6yle denir:

Kadmos'la birlikte gelen bu Fenikeliler ( ... ) Hellas'a ba§ka ilimlerin

yam sira, kammca Yunanhlarm o zamana dek bilmedikleri alfabeyi
de getirdiler. 1

1) Herodotos, V, 58.
I 32 FENiKELiLER

Diodoros Sikeliotes de §6yle der:

Ve harflerin mucitlerinin Suriyeliler olduklanm soyleyenlere yamt

olarak, Fenikeliler bunlan Suriyelilerden ogrenmi§ ve sonra Yunanh-
lara aktarmt§lardir (... ) diger taraftan, bize, bu ke§fi ilk yapanm Fe-
nikeliler olmad1gm1, onlann harflerin §eklini degi§tirmekten faz-
lasmt yapmad1klanm soyliiyorlar. 2

Latin yazarlar bile s1k s1k, alfabe konusunda ba§ka mucitlerden soz
ederler. Bir yerde harflerin icadmm Fenikelilerin ba§ans13 oldugunu
soyleyen Plinius, bir ba§ka yerde harflerin Mezopotamya kokenli4 ol-
dugundan bahseder. Tacitus alfabenin M1sir kokenli oldugunu savunur
ve aslmda ahp ba§kalarma ge<;irdikleri bir §eyin tiim §erefinin Fenikeli-
lere verildigini ekler. 5 Ktsacas1, klasik kaynaklar bu konuda kesin degil-
dir ve soz konusu sorunun farkmda olundugu goriiliir.
Antik yazarlarm alfabenin kokeni konusundaki tutumlan belgele-
me a<;tsmdan ilgi <;ekici olabilir belki, ama daha yakm tarihli fikirler
iizerinde durmaya gerek yoktur. Mezopotamya kokeninin savunucu-
lannm saylSl, <;ogunlukla Paleo-Sina yaz1tlarma dayamlarak benimse-
nen M1str kokeninin savunuculannm say1smm altmda kalir. i6 1800
ya da 1500 civarlanna tarihlendirilen bu yaz1tlarm alfabetik degerlere
<;evrilmesi yoniinde pek <;ok giri§imde bulunulmu§tur (Albright, van
den Branden), ama sonu<;lar hala kesin degildir. Sorunun <;6ziimiiniin
ikinci binytla atfedilen "sahte-hiyeroglif" Byblos yaz1tlannda oldugu-
nu savunanlar da vardtr, ama Dhorme'nin yaz1tlan <;6ziimleme <;abalan-
na ragmen, terciimeler ku§kuludur. Daha <;ok Filistin'de (Bet $eme§,
Laki§, Gezer, Tel el Accul) bulunmu§ olan, On-Kenani olarak bilinen ve
ikinci biny1l ortalanna atfedilen baz1 kii<;iik yaz1tlar da incelenmi§, ama
bunlar da <;oziimlenemetni§tir. Nihayet, Ugarit'te en azmdan on dor-
diincii yiizy1ldan kalma tamamen alfabetik bir yazmm bulunmas1yla bir-
likte sorun bir kez daha kar§tm1za <;tkml§ ve bu yaztt <;iviyaz1s1 i§aretler
i<;erdiginden, daha da karma§tkla§ffil§tlr.

2) Diodoros, V, 74.
3) Plinius, V, 67.
4) Plinius, VII, 192.
5) Tacitus, Annales, XI, 14.
 YAZ.I VE Dil 133

Alfabenin kokeniyle ilgili ara§ttrma yalmzca ve tamamen alfabenin

dayah oldugu yaz1 tipiyle ilgili ara§ttrmayla ozde§le§tirilemez. Ugarit al-
fabesi yazmm <;iviyaz1smdan esinlenilmi§ oldugunu kamtlar, ama alfabe
fikrinin ger<;ekte hi<;bir zaman herhangi bir formda ortaya <;1kmam1§
oldugu Mezopotamya'dan geldigine i§aret etmez. Oiger taraftan, MlSlr
dilindeki ilkses ilkesi -bir i§aretin tek ba§ma ilk iinsiiz degeri i<;in kul-
lamlabilmesi olanag1- alfabe fikrinin M1m kokenli olduguna i§aret eder,
ama bu da icadm devrim niteligini azaltmaz.
~ayet alfabenin M1S1r kokenli olmas1 miimkiin goriiniiyorsa, Sina,
sahte hiyeroglif ve On-Kenan yaz1lan da anla§rlan, alfabenin kokenine
giden siire<;teki ilk giri§imlerdir. Bu durum en azmdan Sina ve On-Ke- .
nan yaz1lan i<;in ge<;erlidir; zira, sahte hiyeroglif yaz1, <;ok sayida i§aret
i<;ermesi nedeniyle, heceli olarak g6riilmelidir. Diger taraftan, Sina ve
On-Kenan formlanndan Fenike formlanna dogru bir ge<;i§ arad1g1m1zda,
i§aretlerin <;ok farkh oldugunu (ve bazen, farkhhgm ge<; safhalardan <;ok
erken safhalarda artt1g1m) hemen goriiyoruz. Bu durumda, Fenike alfa-
besi tarihinin yiizlerce y1h boyunca biiyiik oranda degi§meden kald1ysa,
kokeninin dayand1g1 iddia edilen donemde neden boylesine radikal bir
degi§imden ge<;sin?
Bir ba§ka olasrhk daha var: daha onceki giri§imler ne olursa olsun,
tum ozellikleriyle birlikte alfabe on d0rdiincii-on be§inci yiizyrllar ci-
varmda Ugarit'te icat edilmi§ olabilir. Bu durumda, ilk ornekleri on
ikirrci yiizyrldan kalma ok u<;lannm iizerindeki yaz1lar olan Fenike alfa-
besi Ugarit alfabesinden tiiremi§ ve i§aretlerin §ekillerini degi§tirip
basitle§tirmi§ olacaktrr (ki bu da biiyiik bir ilerlemedir). Bu hipotez dog-
ru olsaydr, bir taraftan, bu §ekliyle alfabeyi icat etmenin §erefi Ugarit'e
gidecek, ama diger taraftan da, bizim alfabemizin oncelleri olan
basitle§tirilmi§ alfabe formlannm icat edilmesi ve Akdeniz bolgesinde
yayrlma~r §erefi Fenikelilere ait olacakt1.
Son yrllarda kimi yeni olgulara ula§1lmas1yla birlikte, Fenike ve Uga-
rit alfabeleri arasmdaki baglantl gii<;lenmi§tir. Ugarit'te bir yaz1m ktla-
vuzunun -alfabe harflerinin kendilerine verilen mayla listesi- bulun-
masr sonucunda, bu srralamanm genel olarak, bazr Kitab1 Mukaddes
mezmurlarmdan bildigimiz Fenike alfabesi s1ralamasma denk geldigi
anla§tldi. Ostelik, srralamadaki farkhla§malar <;aglar i<;erisinde ya§anan
fonetik evrime ve Fenike dilinde kimi i§aretlerin terk edilmesi de ilgili
134 FENiKELilER

i.insi.iziin terk edilmesi gibi evrimsel olgulara denk geliyor. Burada bir
noktanm daha belirtilmesi gerek: alfabenin otuz harften yirmi iki harfe
inerek basitle§mesi siireci, sonradan terk edilen i.insi.iz i§aretlerinin
bulunmad1g1 ve heniiz yaymlanmamt§ baz1 metinlerin de kamtlad1g1
gibi, Ugarit'te ba§lad1. Bu durumda, Ugarit alfabesinin Fenike kentleri-
nin alfabesinin onceli ve alfabe ilkesinin olu§umunun da ya ilk evresi ya
da bizim a~1k olarak gorebildigimiz ilk evresi oldugu anla§thyor. Daha
eski kamtlarsa hala kesin degildir.
Alfabe ilkesinin kokeninden §imdi de, Fenike i§aretlerinin kokeni
konusuna geliyoruz. i§aretlerin adlannm genellikle bu i§aretlerle temsil
edilen nesnelere denk geldigi goril§ti yaygmhk kazanmt§tlr: ornegin alef
okiize, bet eve, dalet kap1ya denkgeliyordu. Arna bu kuram, yaygmhk
kazanmt§ olmakla birlikte, hem belli orneklerde form a~1smdan hi~bir
benzerlik bulunmamasmdan, hem de kimi i§aretlerin adlannm hi~bir
nesneye denk gelmemesinden otilrii ku§kuludur. DolaylSlyla, harflerin
adlarmm harflerin icadmdan sonra ve hattrlamay1 kolayla§ttrmak
amac1yla verildigi di.i§i.ini.ilmelidir. Ad se~imini formla ilgili baz1
~agn§tmlarm etkilemi§ olmas1 mi.imkiindi.ir, ama bu durum gene! olarak
ge~erli gori.inmemektedir.
Diger taraftan, formlar da icat edilmi§ olabilir - i~erisinde belki de
kimi ~agn§tmlar bannd1ran bir icat. Arna bu ~agn§tmlann ille de kesin
olmalan gerekmez ve Mtsir, Sina, sahte hiyeroglif ve Girit i§aretleriyle
ilgili olabilirler.
Sonu~ olarak, bu haliyle alfabe ilkesi bizim tammlad1g1mtz Fenike
doneminden once icat edilmi§, ama alfabe ilkesinin icadm1 bir ba§ka
icat izlemi§ti-Akdeniz'e yay1lacak olan basit, kullam§h i§aretlerin ica-
d1. Goriini.i§e bakthrsa, bu ikinci icat kesinlikle Fenikelilerin eseri ve
hatta, Fenikeliler ~agmm ba§langtema i§aret eden aymc1 olgulardan
biridir. Arna yeni i§aretlerin ilk kez nerede ortaya ~tkttg1 konusunda
kesin bir §ey soyleyemiyoruz. Yine de, alfabenin kokenini Byblos'a da-
yand1ran koklii gelenegin dogru olmas1 miimkiin g6ri.ini.iyor ve bizim
bildigimiz formlar da bu kentte icat edilmi§ olabilir.
Alfabenin Suriye-Filistin bolgesindeki geli§imi konusuna gec;tigi-
mizde, elimizdeki kamtlara dayanarak, bu bolgede gori.ilen diger form-
larm tek bir kaynaga, Fenikeli bir kaynaga dayand1g1m soylememiz ge-
rekiyor. ilk ibrani yaz1tlarmda grafik ac;1smdan Fenike'den onemli bir
 YAZI VE DiL' 135

farkhhk gori.ilmi.iyor ve bilinen en eski ibrani yaz1tl olan onuncu yi.izy1l-

dan kalma Gezer "takvimi"nin bir benzerinin ok w;lanndaki herhangi
bir Filistin c;:e§itlemesinde degil de Fenike'nin Ahiram yaz1tmdaki gra-
fik formlarda bulunmas1 da son derece ilgi c;:ekici. Bu c;:e§itlemelerin,
yay1lma merkezleri olan Byblos'un hakimiyetiyle birlikte silinmeye
mahkum ikincil sapmalar oldugu boylece kamtlamyor. Aramice soz
konusu oldugundaysa, erken yaz1tlardaki c;:e§itlemelerin asgari di.izeyde
oldugu gori.ili.iyor. Bu c;:e§itlemeler bag1ms1z bir kaynaga ya da kola i§aret
etmiyor ve i§aretlerle ilnsiizler arasmdaki kimi eksik denklikler de (eski
Aramice'de On-Semitik peltek di§ ilnsilzleri fonetik ac;:1dan hala ba-
glffis1zd1; gerc;:i, Fenike tipi yaz1da durum boyle gorilnmiiyor) zaten mev-
cut olan bir grafik sisteminin silrdilrilldiigilnii kamthyor: Fenike siste-
minin.

2 Dil
Fenike yaz1tlannda rastlanan dilin Suriye-Filistin bolgesinin hem eski
hem de c;:agda§ diger Sarni dilleriyle yakmdan baglantth oldugu ve ttpki
Fenike tarihinin ve kiiltilrilniln bolilnmi.i§lilgii gibi, lehc;:elere boliln-
di.igil kesindir. Yine de, Fenike dilinde, bir biltiin olarak halk tammma
bu dili konu§anlarm kolektif bilincini de ekleyen bir bag1ms1zhk ve
bireysellik gorilldiigil soylenebilir.
Yahn tarihli c;:ah§malar, Kuzey Bat1 Sarni dili tarihi hakkmdaki gorii§-
leri tilmi.iyle degi§tirdi; orta ve gee;: Tune;: <;ag1'nm (ba§ta Amori ve Uga-
rit dillerinde ve Tel Amarna yorumlannda gorillen) dilsel durumunun
biiyi.ik bir tutarhhk sergilemesine ve Demir <;ag1 dilleriyle birlikte sm1f-
landmlamamasma kar§m, (ba§ta Fenikece, ibranice ve Aramice olmak
ilzere) Demir <;ag1 dillerinde giderek farkhla§an yeniliklerden ve so-
nuc;:ta olu§an bag1ms1z cografi dil smrrlanndan kaynaklanan son derece
bag1ms1z bir form gorilliir. Bu yeni dilsel tablo Fenike kiiltiiriiniin Demir
<;ag1'ndan sonra bag1ms1z olarak ortaya c;:ikt1gm1 dogrular.
Fenike dilinin bu §ekilde bag1ms1z bir dil olarak ortaya c;:1ki§mm ma-
hiyeti ve ozellikleri konusunda daha ayrmtth bir iricelemeye art1k gec;:e-
biliriz. Oncelikle, ani degil, a§amah bir olgudur bu: ilk Byblos yaz1tlan-
na bahld1gmda, sonradan ortadan kalkacak olan ve Fenike, ihrani ve
136 FENiKELiLER

Arami dillerine boliinmeye heniiz i§aret etmeyen cografi di! s1mrlan

sunan t;e§itli arkaik unsurlarm korunmu§ oldugu goriiliir. Ahiram
yaz1tmda ya da ibranice Gezer yaz1tmda goriilmeyen harf-i tarif sonraki
Fenikece'de kar§1m1za t;tkar. t ekinin eklendigi fol kokii Ahiram yaz1tm-
da ve Moabi dilinde goriiliir, ama sonradan goriilmez. Byblos'un aitlik
ekleri (iit;iincii tekil eril §ah1s -h, <;ogul -hm) ibranice veer ken Aramice
formlarda da goriiliir, sonraki Fenike dilindeyse degi§ir (-y, -nm); Byb-
los'un i§aret ve ilgi zamirlerine (zn, z) Aramice'de de rastlamr, sonraki
Fenike formlarmdansa farkhd1rlar. Dillerin sonraki geli§iminde de, bol-
gelere gore, benzer olgular goriiliir, ama bunlar daha klSlth diizeydedir.
ikinci olarak, birinci biny1lda goriildiigii haliyle Fenike dili leht;e
farkhla§malan it;erir. Genel olarak Byblos ~e§itlemesinin ve ozelde Ahi-
ram yaz1tmm yam sira K1bns, Karatepe ve Ur'da da ba§ka dagm1k omek-
lere rasdamr; aynca, Pon dili de unutulmamahdir. Bu at;1dan, ozellikle
de anayurt Fenike soz konusu oldugunda bilgimizin ne kadar kts1th ol-
dugunu vurgulamahyiz. Arna t;e§itlemelerin <;ogu ornekte farkh geli§im
a§amalanna ve arkaik unsurlarm korunrnasma ya da onemli oranda bir
cografi yaytlmaya dayand1g1 ger<;egi goz oniine almd1gmda, genel izleni-
mimiz son derece tutarh bir di! yoniinde olacaktir. Yani, genel olarak
konu§ursak, elimizdeki kamtlar bolgenin boliinmii§ ama temelde ba-
g1ms1z oldugunu dogrulamaktadtr.
ikinci biny1lm Suriye-Filistin Sarni dili at;tsmdan bahld1gmdaysa
Fenike hem siirekliligi hem de yogun bir geli§imi temsil eder. Hem ba§ka
yerlerde degi§mi§ olan arkaik unsurlar (ornegin ii<;iincii <;ogul eril §ah1s
zamiri hmt, belirsizlik zamiri mm, di§il ek -t, geli§memi§ ad yap1lan qatl,
qitl, qutl), hem de ikinci biny1lda rastlanan formlardan tiiremi§ yenilik-
ler siirekliligin kamtlandir. Ger<;ekle§en yenilik miktanysa (iinsiiz kriz-
leri, ad biikiimiiniin dii§ii§ii, harf-i tarifin ortaya t;tkt§t, fiil koklerinin
azalmas1, goriilen ve hikaye "zaman" diizenlemesi vb.) yogun bir geli§ime
i§aret eder. Bu olgularm sonucunda, dayand1g1 e§ki dile hyasla son dere-
ce geli§mi§ bir dil olu§ur ve Fenikece'nin dilsel farkhhgi kesinle§ir.
Fenike dilinin birinci binytlm diger dillerine benzerligi onemli dii-
zeydedir ve bu da ozellikle de ibranice soz konusu oldugunda paralel bir
geli§ime i§aret eder. Fenike dilindeki yeniliklerin <;oguna ibranice'de de
rasdamr, ama iki farkh yon de goriili.ir: arkaik unsurlarm bir dilde koru-
nurken digerinde korunmamas1 (6rnegin, zaten soz etmi§ oldugumuz
 YAZI VE Oil 137

Fenike arkaizmleri) ve farkh yeniliklerin g6riilmesi (6rnegin, Fenike

dilindeki ii<;:tincli tekil §ah1s aitlik eki -y, ettirgen fol kokii y-, ikinci
a'larda bile a'nm o'ya donli§mesi, n'nin i<;:erisinde li<;:lincii kok oldugu
fiillerde erimesi). Fenike dili hakkmda yap1lacak gen el bir degerlendir-
me, ibranice'nin ger<;:ek yaplSl konusundaki eski sorundan etkilenecek-
tir. Gorlindligli gibi derhal benimsendiyse, bu, Fenike bolgesinin, bir
6nceki <;:agm, i<;: kesime yeni gelmi§ olan halklarca oziimsenecek kiil-
tiiriiniin devam ettigi bir bolge oldugu yoniinde bir ba§ka i§arettir. Fe-
nike diliyle ibranice arasmda yapilan bir kar§ila§tlrma, ger<;:ekten de,
kar§ihkh bag1ms1zhga, ama en 6nemlisi de birlikte ve paralel bir geli§ime
i§aret eder. israil bolgesinde de goriilen bu paralelgeli§im onemli farkhhk-
lar yaratmam1§tir.
7
Fenike'nin Yayilz~z

1 Sornn
Fenike koloniciliginin tarihleri konusu akademisyenlerin onlarca y1l-
dir ~ozmeye ~ah§tiklan bir sorun olu§turur. Bu kolonile§me ne zaman
ba§lad1? Sorun temelde tarihlerle ilgili olsa da, tarihlerin ardmda, so-
nu~ta erken Akdeniz tarihinin tamamm1 kapsayan karma§tk tarihsel
sorular bulunmaktadir.
Klasik yazarlara gore Akdeniz'de Fenike koloniciligi Yunan koloni-
ciliginden once ba§laml§tl ve ilk yerle§meleriyle on ikinci yiizyil son-
lanna dek dayamyordu. Cadiz'in kurulu§u lllO'a, 1 Utica'nm kurulu§u
1101 'e2 dayandmhr ve Plinius'un anlausma 3 inanmak gerekirse, Fas'm
Atlas Okyanusu kiy1smdaki Liksos yerle§mesi daha da eskidir; Diodo-
ros da daha Cadiz'in kurulu§undan once Afrika'da Fenike kolonileri
bulundugundan soz eder. 4
Thukydides'e gore Fenikeliler Sicilya'ya da Yunanhlardan once git-
mi§lerdi. 5 Yani, Fenikelilerin Bat1'ya yayih§lan "deniz halklan"mn geli-

1) Velleius Paterculus, I, 2, 3.
2) Plinius, XVI, 216.
3) Plinius, XIX, 63.
4) Diodoros, V, 20.
5) Thukydides, VI, 2, 6.
 FENiKE'NiN YAYIU~I 139

§inden sonraya ve sekizinci yilzyildan itibaren geldikleri konusunda fikir

birligi bulunan Yunanhlarm geli§inden onceye rastlar. Bunun ardmdan,
Fenikelilerle Yunanhlar arasmda deniz yollanmn kontrolli konusunda
uzun bir miicadele ya§anacaktir.
Son yiizy1lm Fenikelilerle ilgili arkeolojik ve yaz1h ke§ifleri bu ku-
rarn1 dogrular gorilniiyordu ve hatta, kirni yazarlan Fenikelilerin uygar-
hk tarihine katblanm abartrnaya yoneltrni§ti. Arna sonradan bu egili-
rne kar§l gil<ylil bir tepki olu§tU ve bu tepkinin ilk ve en onernli savunu-
cusu olan Beloch klasik gelenegi radikal bir ele§tiriye tabi tutarak, so-
nunda, Akdeniz'de Fenike yay1lrnac1hgmm sekizinci yilzy1ldan once
ba§larnad1g1 ve, dolay1s1yla, Yunanhlarla rekabet ettigi sonucuna ula§tl;
Cadiz ve Utica'nm kurulu§ tarihlerinin yam s1ra, Kartaca'nm kurulu§u
(814) i<yin verilen geleneksel tarihin de tarihsel bir deg er ta§1d1g1
dil§iiniilernezdi. Beloch'un kurarnmm en onernli destekleyicileri son-
raki ony1llann arkeologlan oldu: Pon olarak nitelenebilecek arkeolojik
kamtlara sekizinci yilzyil oncesinde rastlamlamarnas1 iizerinde duruldu.
Son y1llarda bu egilirnin hatalanke§fedildi. Arkeologlar bile Fenike-
lilerin Akdeniz'deki yayih§lanm daha erken tarihlere dayandirmaya
ba§hyorlar. Kamt yoklugunun bir savunu olu§turrnad1gm1 one silriiyor,
arkeolojik buluntularda ve yaz1tlarda rastlanan ve §U ana dek ihrnal edil-
rni§ olan bilgilere gonderrne yap1yorlar.

2 Arkeoloji

Arkeolojik belgelerne a<y1Slndan babld1gmda, kesin olarak i6 sekizinci

yilzy1l oncesine dayand1rabilecegirniz hi<ybir Pon rnalzernerniz bulun-
rnuyor, arna bu neyi kamtlar?
Kanlt yokluguna dayah savunulann gorece zay1f oldugunu zaten
soylerni§tik; hemen Selinunte as;:1klarmda, Fenike'de yaygm olarak g6ru-
len turde yiiriiyen bir tann tasviri olan ve 1961 'de Chiappisi tarafmdan
yaymlanan tuns; bir heykelcik bulunrnas1 da bunu kamtlad1. Fenike sa-
natma dayanarak bilebildigirniz kadanyla bu heykelcik i6 ikinci biny1l
sonlarma tarihlendirilebilir. Tuns; heykelcigi getirenlerin Fenikeliler
degil ba§ka halklar oldugu one siirulebilir elbette; kimi akadernisyenler
hatta, Mikenli tacirlerden soz etrni§lerdir. Arna boyle bir kurarn aslmda
140 FENiKEULER

gereksiz ve Fenike heykelciginin buradan ge<;en Fenike gernilerine da-

yandmlrnarnas1 i<;in de hi<;bir neden bulunrnuyor.
'Ostelik, arkeolojik tarihlendirrnelerin her zarnan kesin oldugu soyle-
nernez. Ornegin, Kartaca'daki Korinthos <;anak <;ornleklerinin sekizinci
yilzy1l sonuna tarihlendirilebilecegi iddias1 ve Tanit yoresinin en eski
katrnanma atfedilrneleri, kentin kurulu§u i<;in verilen geleneksel tarih-
le <;eli§kili gorilnrnektedir. Arna tapmagm kazlSlm yilriltrnil§ olan Do-
nald Harden daha en ba§tan itibaren soz konusu <;anak <;ornleklerin
yorenin birinci degil ikinci katrnanmdan oldugunu a<;tk<;a belirtrni§tir;
dolay1s1yla, bu <;anak <;ornleklerin kronolojik kriter olarak g6rillrnesi
rnilrnkiln degildir. Bir diger ornek de Mogador'da bulunrnu§ olan ve Kar-
taca'da bulunrnu§ daha eski par<;alara <;ok benzeyen krrrnm <;anak <;6rn-
leklerdir. Bunlann yedinci yilzy1la ait olrnalanm rnuhternel bulmayan
Cintas, Kartaca'dan degil K1bns'tan ya da Fenike'den olduklanm ve dor-
dGncil yilzy1la tarihlendirilrneleri gerektigini one silrrnil§tilr. Arna sonra-
dan soz konusu rnalzerneyle birlikte bulunan Yunan <;anak <;ornleklerinin
yedinci yilzyila ait oldugundan ku§ku bulunrnarnaktadrr ve bu nedenle,
tarihlendirrnenin daha erkene almrnas1 ka<;tmlrnaz gorilnrnektedir.
Arna §U ana dek ifade edilen ku§kular genele dayahdrr. Ger<;ek degerle-
rinin saptanrnas1 i<;in kirni yaz1h ve tarihsel bilgilerden ve en onernlisi,
genel bir kayg1dan soz edilrnesi gerekir: arkeolojik kamtlarm ba§lang1c1
ille de Fenike koloniciliginin ba§lang1c1 anlarnma gelrnez; kahc1 ve yete-
rince geli§rni§ yerle§rnelerin kurulrnaya ba§larnt§ olrnas1 anlarnma da
gelebilir. Yerle§rnelerin ilk evresinde Fenikeliler, rnuhtemelen, yana§rna
lirnanlan kurrnakla ve arada bir de, en basit §artlar altmda ya§arnt§,
arkalarmda arkeolojik ara§ttrrnalarla degerlendirilebilecek hi<;bir rni-
rnari eser ya da kalmtt brrakrnarnt§ kil<;ilk yerle§rneci gruplan olu§tur-
rnakla yetinrni§lerdi. Dolay1s1yla, arkeolojinin kolonilerin ilk kurulu-
§Undan <;ok peki§tirilrnesine i§aret etmesinin beklenrnesi <;ok dogaldir
ve iki evre arasmda yilzyillar olmasa bile ony1llar ge<;rni§ olabilir.

3 Epigrafi

Arkeolojiden epigrafiye ge<;tigirnizde, Fenike alfabesinin Yunanhlara en

ge<; sekizinci yilzy1lda aktanlrnt§ oldugu kesindir. Bunun birdenbire
 FENiKE'NiN YAYIU~I 141

ger~ekle§mi§ bir olgu olmas1 beklenemez; daha ~ok, hem ticari hem de
kiiltiirel diizeylerde bir yay1lma ve etkileme siirecinin sonucuydu. Diger
bir deyi§le, §ayet Batt alfabeyi Fenikelilerden en ge~ sekizinci yiizyilda
almt§Sa, Fenike diinyas1yla ili§kilerinin bir siiredir devam etmekte ol-
mas1 miimkiindiir. Kar§l kar§tya bulundugumuz olgu burada da, uzun bir
yay1lma siirecinin ba§mdan ~ok sonudur.
Arna dogruca Fenike metinlerine baktig1m1zda, K1bns'ta bulunmu§
olan bir mezar yaz1ti 6 eldeki tiim karntlara g6re ib dokuzuncu yiizy1la
dayandmlmaktadir. Sardinya'daki Nora'da bulunmu§ olan bir ba§ka
yaz1tm da aym yiizy1la tarihlendirilmesi bu denli kesin olmamakla bir-
likte muhtemeldir. 7 ~imdi, §ayet Fenikeliler bu karnn boylesine erken
bir donemde b1raktilarsa, Dogu ve Ban adalanna daha da erken bir ta-
rihte gelmi§ olduklanm varsaymak mannkh olacaktir. Nora yazm bu
a~1dan ozellikle onemlidir; zira, dokuzuncu yiizyilda Sardinya'da ada-
daki Fenike yana§rna limanlarmm kesinlikle ilk karntl olmayan bir yaz1t
birakacak kadar ilerlemi§ Fenike kolonilerinin bulunduguna i§aret eder.

4 Tarih
Tarihsel kaynaklara ge~tigimizde, Albright'm bir yorumundan bahset-
memiz gerekir: §ayet iddialan hi~bir ger~eklik pay1 i~ermiyorsa, tlim
klasik yazarlar neden Fenikelilerin Akdeniz' e Yunanlilardan once gelrni§
olduklanm one slirrnii§lerdir? Klasik yazarlar hatah bilgileri temel almt§
olabilirler elbette, ama o doneme son derece yakm bir zamanda yazd1k-
lan dii§iiniildiigiinde bu pek de olas1 goriinmez.
Ostelik, Kitab1 Mukaddes'e gore, Siileyman doneminde Tyros'un uzun
ve zorlu deniz yolculuklarma ~ikabilen bir ticaret filosu bulunmaktadir.
Kitab1 Mukaddes'te a~1k~a "Tar§i§ gemileri"nden8 soz edilir ve Tar§i§
biiyiik olas1hkla, ispanya'nm giineyidir. ~imdi, bu ornekte bu deyimin
"okyanuslara giden donanma" anlamma gelmesi miimkiindiir; yine de,
bu gonderme mevcuttur ve bu a~1dan Kitab1 Mukaddes kaynaklarmm

6) KAI, 30.
7) KAI, 46.
8) I. K1rallar 10, 22.
142 FENiKELiLER

dogrulugundan ku§ku duymamiz i<;:in bir neden bulunmad1gmdan, Fe-

nikeli denizcilerin uzak Batt'ya daha onuncu yiizydda ula§ffil§ ve bunun
ic;in de c;ok sayida yana§ma limamndan yararlanmak zorunda kalm1§
olmalan muhtemel goriinmektedir.
Tyros ydhklannda da Siileyman'm c;agda§l ve Kitab1 Mukaddes'te
bahsedilen geni§ c;aph denizcilik giri§imlerinin kahramam olan Kral
Hiram hakkmda bilgi verilir. Anlattlardan biri ozellikle ilgi c;ekicidir.
Yilhklarda anlauld1gma gore Hiram harac; odemeyi reddeden bir kolo-
ninin sakinlerine kar§l sefere c;1kmt§tlr. 9 Kimilerine gore bu halkm ad1
"Uticahlar" olarak okunmahdir ve bu durumda, Utica'mn onuncu ylizyd-
da kuruldugu ve kolonilerle anayurt arasmda yakm baglar bulundugu
dogrulanmaktadir. Arna daha once de belirtmi§ oldugumuz gibi, bu 6r-
nekte daha yakm olan Kition'dan (K1bns) soz ediliyor olmas1 ihtimali
daha yliksektir.
Her haliikarda, tarihsel kaynaklar Fenike koloniciliginin onuncu
yiizyddan once ba§lad1gma i§aret eder. Arna bu kaynaklara ek olarak
§artlar da bu tarihlendirmeyi dogrulamaktadir. Akdeniz yollannm kon-
trolii 1200 civanna dek Miken halklannm elindeydi. Bu donemde "de-
niz halklan"nm istilas1 dogu Akdeniz'de genel bir kriz yaram ve so-
nuc;ta, Mikenlilerin giicii azahrken, Fenikeliler kesin bir bag1ms1zhk
kazandilar. ~imdi, Yunan yay1lmac1hgmm ba§lamasmdan once iic; yiizy1l,
on birinci, onuncu ve dokuzuncu yiizydlar gec;ti. Fenike yaytlmac1hgmm
bu tarihsel hareketten yararlanmas1 ve bu hareket sayesinde kolayla§mas1
dogaldir; uzun bir ticari hareketsizlik ve ardmdan da, Fenikelilerle Yu-
nanhlar arasmda sert bir rekabet ya§and1gm1 dii§iinmekse giic; olacakur.
Son olarak, klasik gelenegin anlat1lan son zamanlarda yeniden
degerlendirilmi§tir. Arna bu anlatilarda kimi hatalar ve yanh§ anlama-
lar goriilmesine kar§m, Fenikelilerin Akdeniz'deki yay1lmalannm i6
1100 civannda ya da hatta daha da erken ba§lad1g1 sonucuna herhalde
varabiliriz. Bu da, Fenike kentlerinin gerc;ek tarihini deniz halklannm
istilasmm sonrasma yerle§tiren tarihsel plana uyacakur. Dolay1s1yla, bu
donemden once kesinlikle goriilmeyen deniza§m koloniciligi Fenike
uygarhgmm bir cliger karakteristik ozelligi olarak gorebiliriz.

9) iosephos, Contra Ap., I, 119.

 FENiKE'NiN YAYIU~I 143

5 Krorwloji
Fenike yay1lrnac1hgmm tarihsel sonuc;lan bu kitabm sonraki boliirnle-
rinde incelenip belgelenecektir. Arna burada genel kronoloji hakkmda
bir fikir verebiliriz; aynca, Fenikelilerin yalmzca sonradan kolonilerin
geli§tigi yerlere yerle§rnekle kalrnad1klan, kirni gruplann etnik ve siyasi
ac;1dan farkh bolgelerde ticaret rnerkezleri kurduklan ve ya kiic;i.ik
yerle§rneler halinde buralarda kald1klan ya da dag1ld1klan da unutul-
rnarnahd1f.
As1l Fenike bolgesinin kuzeyindeki ve giineyindeki bolge goz oniine
almd1gmda, kuzeyde .4~itt;I~ ~e •ratepe yaz1dan s1fas1yla dokuzuncu
ve sekizinci yiizy1llarda FeDtkle·dtl ve kfJtt'ilri.inttn•gtineyAnadoiw:va'dek.
y~~~l~f;J1tt1~osterir. Arna bunun ille de bir koloni yay1lrnas1 olrnas1 ge-
rekrnez. Gi.iney Filistin'de Bet Belet ve Regei§ gibi yerlerde bulunrnu§
olan dokuzuncu ve sekizinci yiizy1la ait tipik brrnm Fenike c;anak c;orn-
lekleri ic;in de aym yorurnda bulunulabilir. Bu c;anak c;ornlekler M1s1f
yolu iizerindeki yana§rna lirnanlannm kullamlrnasma i§aret ediyor ola-
bilir, arna goriini.i§e bakthrsa, kolonile§rne anlarnma gelrnez.
K1bns'ta, rnuhternelen, ikinci binyildan itibaren Fenike yerle§rneleri
bulunrnaktayd1 ve burada birinci binyil ba§larmdan beri yerle§rneler
oldugu da kesindir. Dokuzuncu yiizy1la ait yaz1ttan ve Elissa'yla {do-
kuzuncu yiizyil) Luli (sekizinci yiizy1l) anlat1larmdan zaten bahsetrni§tik.
Ba§hca Fenike kenti herhalde, yakmlannda c;ok say1da yaz1tm bulun-
dugu ve Myres'in, Asur kaynaklanndaki, krah 709-708'de II. Sargon'a
harac; oderni§ olan Kartihada§ti'ye denk gelebilecek bir yerle§rneyi gun
t§tgma c;1kartttg1 Kition'du. O~lg614i~~t\liif~~ Wa~li~s\1 i'Mari~ ve I.,.a..
pe'~~rd:i~~i:•at<:te,:Ktbi:IS~taki·diger Fenike ·merkezleriydi.
Ege Adalanna baktldigmda Fenikelilerin &~<¥'.a, ozellikle de adanm
ba§hca iki kenti olan ~-9~~e2i#os'a yerle§rni§ olduklan kesin gori.i-
niiyor. Yunan gelenegine gore Fenikeliler adaya Ti;~y,~·ia~a§t•·~l11:90¥ civa-
nnda, Phalas adh bir ki§inin ktlavuzlugunda yerle§rni§ ve sonradan Yu-
nanhlar ya da Kariahlar tarafmdan adadan si.iri.ilrni.i§lerdir. Yine Yunan
geleneginden, ba§ka Ege adalannda (Thasos, Kythera, Melos, Thera) ve
Girit'te (itanos) de Fenike kentleri kurulrnu§ oldugunu ogreniyoruz.
Afrika kty1sma gec;ersek, M1s1f'da, rnuhternelen, yana§rna lirnanlan
bulunuyordu; Herodotos, ~~Jllfis kentinin "Tyros tarlas1" denen bir
'/'{'J<!
144 FENiKELiLER

bolgesinden soz eder ve Troya Sava§t'ndan sonra Helena'nm geli§i iize-

rine burada bir Astarte ("):'abanc1 Aphrodite") tapmagmm kuruldugu-
nun one siiriildtigtinti ekler. 10 Oyktiniin bu son ktsmmm bir efsaneden
ibaret oldugu a<;:tkttr, ama efsane bolgenin varhg1yla degil, kokleriyle
ilgilidir. Ostelik, Delta'da Er Retabe'de ve ba§ka yerlerde krrm1z1 Fenike
<;:anak c;omlekleri bulunmu§tur ve bu da herhalde, kentteki kimi bolgelere
ya da yana§ma limanlarma i§aret etmektedir. Genel olarak baktld1gmda,
koloniler siyasi a<;:1dan gorece zay1f alanlarda geli§mi§, MlSlr gibi gtic;lti
ve merkezile§IDi§ devletlerdeyse Fenike niifuzu asla i§gal ya da bag1ms1zhk
diizeyine ula§mamt§tlr.
Akdeniz'in Afrika kty1smda daha da ilerledigimizde, gelenege gore
en eski koloni Utica'dtr. Velleius Paterculus denizleri kontrol altmda
bulunduran Fenike filosunun Cadiz'i Troya'nm dti§ti§tinden yakla§tk
sekseri yil sonra ve Utica'y1 da biraz daha sonra kurdugunu soyler. 11 Pa-
terculus ba§ka bir yerde Troya'nm dti§ti§tinti i6 1190 civarma tarihlen-
dirdiginden, anla§ilan 110 ve \i~i~ida 1100 civarlarmda ku-
rulmu§tur. Plinius da, Utica'daki Apollon tapmagmm sedir agacmdan
kiri§lerinin 1, 178 ya§mda oldugunu soyleyerek, Paterculus'un iddiasm1
dogrular.12 Bunlan is 77'de yazd1gmdan, Utica'nm kurulu§unu 1101 'e
tarihlendirmi§ olur. Son olarak, bir Sahte-Aristoteles metninde, Uti-
ca'nm Kartaca'dan 287 y1l once kuruldugunu soyleyen Fenikeli tarihc;i-
lerden almtt yap1hr; 13 bu da, Utica'nm kurulu§unu llOl'e ve ~•l!tia­
ca'nm kurulU§Unu ottirtir. Daha once de soylemi§ oldugumuz gibi,
Kartaca'daki arkeolojik buluntular biraz daha ileri bir tarihe aittir, ama
c;ok da ileri bir tarih degildir bu. *•*ika'daki diger Fenike koloni-
leri, Tyros y1lhklannda dokuzuncu yiizyilda ittobaal tarafmdan kurul-
dugu soylenen Auza (yeri belirlenememi§tir), 14 Sallustius'un iddiasma
gore Sidonlu mtiltecilerin kolonisi olan 15 ve kimilerinin de Tyroslulara
dayand1rdiklan 16 Leptis Magna (Btiytik Leptis), yine Sallustius'un Fe-

10) Herodotos, II, 12.

11) Velleius Paterculus, I, 2, 3.
12) Plinius, XVI, 216.
13) Sahte-Aristoteles, De mir. auscult., 134.
14) iosephos, Ant. Iud., VUI, 324.
15) Sallustius, Bell lug., LXXVII, l.
16) Silius ltalicus, Punica, III, 256; Plinius, V, 76.
 FENIKE'NiN YAYILl~I J 45

nikelilere dayandrrd1g1 17 Hippo ve Tyroslulara dayandmlan 18 Hadrume-

tum'dur (Suse). Kentler aslmda Kartaca kentleri oldugundan, bu gele-
neklerin hi<;:birinden emin olamay1z. Burada sorun Kartaca'nm h1zla
gi.i<;: kazamp kendi kolonilerini kurmaya ba§lamas1dir ve bu ikincil
geli§imin ana Fenike geli§iminden aym edilmesi her zaman miimki.in
olmamaktadir. Kuzey Afrika'da muhtemelen Ponler tarafmdan kurulmu§
diger koloniler Oea (Trablusgarp), Sabratha, Acholla, Thapsus, Leptis
Parva, Hermakon (Bon Burnu), Philippeville, Konstantin, Kollo, Cicel-
li, Tipasa, Guraya, Melilla, Emsa, Sidi Abdselam ve Tamuda'dir.
Akdeniz adalanna gelince, Selinunte yakmlannda denizde bulunan
tun<;: Melkart heykelciginin Fenikelilerin ikinci binyd sonundan itiba-
ren • • • bulunduklanna i§aret edebilecegini soylemi§ ve Thukydi-
des'in Fenikelilerin adaya Yunanhlardan once geldikleri ve uzak bau
bolgelere ancak daha sonralan, Yunanhlardan once <;:ekildikleri yoni.in-
deki .iddiasmdan soz etmi§tik. Her haliikarda, ~Ji yerle§mesi sllk;i~in­
o;l:Jt;dinci yi.izy1la dek iner ve onun ardmdan da Palermo'yla Solunto
gelir. Donald Harden, Motya'nm en eski <;:anak <;:omlekleriyle Kartaca
<;:anak <;:6mlekleri arasmda yakm bir bag bulunduguna dikkat <;:eker ve
bu yerle§menin kurulmasmda Kartaca'nm herhalde onemli bir rol
oynaml§ oldugu sonucuna vanr.
llt$'hm gi.ineyindeki adalara gelindiginde, ~~~ti~r\ike Ossi.i
oldugu kesindir ve arkeolojik verilere dayamlarak s~~:d~da ta-
rihlendirilebilir. Gozo, Pantelleria ve Lampedusa'ya da ya aym siralarda
ya da hsa bir si.ire sonra yerle§ilmi§ti.
S;;u::f!W.i.~::y:a ge<;:ildiginde, Nora yaz1tmm adada dokuzuncu yi.iz:y:tl gibi
erk~~·bir tarihte Fenikelilerin bulundugunu di.i§i.indi.irdi.igiini.i soylemi§·
tik. Diger antik kentler Cagliari, Bythia, S. Antioco (Sulcis), Carloforte.
ve Tharros'tu. G. Pesce'yle R Barreca'nm yakm tarihli kaz1lan sonucun-
da bu sonraki yerlerdeki Kartaca oncesi yerle§meler giin l§tgma <;:1kar-
trlm1§ ve bir yazma ";lahinler adas1" olarak soz edilmi§ olan Carlofor-
te'deki Fenike varhg1 teyit edilmi§tir. 19 Balear Adalarma ge<;:ildiginde,

17) Sallustius, Bell. lug., XIX, 1.

18) Solinus, XXVII, 9.
19) KAI, 64, 1.
146 FENiKEULER

Diodoros Sikeliotes ibiza'nm kurulu§unu 654/3'e 20 tarihlendirerek Kar-

tacahlara dayandmr; burada daha eski bir tarihe i§aret eden arkeolojik
kamtlar bulunmamaktadrr. Minorka'da da Mahon Limam'mn ad1 Pon-
ler tarafmdan kuruldugunu dii§iindiiriir.
Herakles Siitunlarmm otesindeki Fenike ya da Pon kolonileri Tan-
ca, Liksos ve Mogador'du. Liksos hakkmdaki, Plinius 21 tarafmdan
kaydedilmi§ bir gelenege gore, yerel Herakles-Melkart tapmag1 Ca-
diz'dekinden daha eskiydi. Bu gelenek dogruysa Liksos bildigimiz en
eski Fenike kolonisi olacaktir. Fas kolonilerinden elde edilen arkeolojik
malzemeler ve ozellikle de <;:anak <;:omlekler i6 yedinci yiizy1la dek iner.
ispanya'daki en eski kolonilerce kurulmu§ olduklan kuram1 kamtlan-
mad1k<;:a, bu tarih, Kartacahlar tarafmdan kurulduklan konusunda baz1
ku§kular uyand1racakur.
Son olarak, Fenike koloniciligi konusundaki en tartl§tnah nokta
ispanya konusudur. Gelenege gore Cadiz kolonisi on ikinci yiizyil sonu-
na dayamr. Burada bulunan malzemelerse <;:ok daha ileri bir donemden-
dir (be§inci yiizy1l) ve diger yerlerdeki, herhalde sekizinci yiizyila tarih-
lendirilebilecek olan en eski kalmular da ha.la, geleneksel tarihten uzak-
tir. Tar§i§ (Tartessos), muhtemelen, Cadiz'in kuzeyinde, Guadalquivir'in
kaynagmdayd1. En muhtemel goriinen kuramlarda Asta Regia'mn yeri-
ne yerle§tirilir. Tar§i§'in Tartessos'la ozde§le§tirilmesi bizi, Fenikelilerin
ispanya'ya yerle§melerini geleneksel tarihe olmasa bile onuncu yiizyila
dayandirmaya yoneltiyor. Arkeolojik verileri daha eskiye tarihlendir-
mek i<;:in bir ba§ka nedeni de, Mazar'm 1957'de ispanya'da
ger<;:ekle§tirdigi ve sonu<;:lan heniiz yaymlanmaml§ olan <;:ah§malannda
buluyoruz. Mazar Fenikelilerin ispanya'da en azmdan dokuzuncu yiizy1-
la dek inen arkeolojik izleri bulundugunu one siiriiyor.

6Yantemler
Fas'taki Kartacahlar hakkmdaki kitabmm birka<;: miikemmel sayfasm-
da Cintas, Fenike-Pon yay1lmac1hgmm yontemlerini anlaur:

20) Diodoros, V, 16, 2-3.

21) Plinius, XIX, 63.
 FENiKE'NiN YAYIU~I 147

Sonu~lan tamamen hipotetik olan tiim kaztlan ve dayamkh botlanyla

Fas sahillerini Spartel Burnu'ndan Plage-Blanche'a dek, Kartaca ha-
zineleri aray1§1yla tarayan kazic1y1 goz ard1 etmeliyiz. Ara§tirmama
ba§lad1g1mda, kaz1ya nereden ba§lamam gerektigini kendime hi~ sor-
mad1m: Yalmzca, belli bilimsel arkeoloji ilkelerini uygulad1m. Antik
yazarlarm sozde bahsetmi§ olduklan yerleri goz ard1 ederek, bir "man-
zara", belli tipte bir manzara bulmak amac1yla kirsal kesimi ve sahili
ara§ttrd1m - bir "Pon manzaras1". Hem Fas hy1smda hem de i~ bol-
gede bir Pon goriintiisii bulunuyor; Kartacahlann ilkel ya§amlanm
diizenleyen ve bize geli§imlerine dair temel ilkeyi veren gereksinim-
leri dii§iindiigiimiizde, bu goriintiiyii goziimiiziin oniinde canland1ra-
biliriz. 22

Pon (ve Fenike) tipi bir manzara ger~ekten de var. Fenikelilerin ya§am
§artlarm1 ve koloni yaytlmactl1klannm arac1 olan denizciligi dii§iinmemiz
yeterli. Gemileri i~in yana§ma yeri ve korunak bulabilmeleri nedeniyle
burunlan ve denize yakm adac1klan yeglediklerini zaten biliyoruz. Arna
hs1th boyutta da olsa ya§ayabilecekleri ve en azmdan su kaynagma
ula§abilecekleri bir i~ bolgeye de ihtiya~lan vard1. Gemilerinin al~ak omur-
galan i~in derin sulara ihtiya~ yoktu - s1g sular demir atmak i~in ~ok daha
giivenliydi. Ostelik, oliilerine gosterdikleri ozen onlan kuyu mezarlarm1
kazabilecekleri kayahk tepelerin bulundugu yerler aramaya yoneltiyordu.
Ve mezarlann giri§lerini orten ta§lar mutlaka kayalardan oyuldugundan,
manzarayi inceleyen dikkatli bir gozlemci ta§ocaklanm hala fark edebilir.
En onemlisi, antik ~ag gemilerinin gece demir atmalan ve yolculuga
giindiizleri devam etmeleri gerekiyordu; bu nedenle, demiratilan yerler
arasmdaki mesafeye bahlarak, heniiz bilmedigimiz yana§ma limanlan
bulunabilir. Cintas tam da bunu yaparak (Tipasa'daki gibi) ba§anh so-
nu~lara ula§ml§tlr.
Fenikelilerin ve Kartacahlarm fevkalade deniz yay1lmac1hklan goz
oniine almd1gmda, i~ kesimdeki yerle§meler her zaman ikincil onemdey-
di ve genellikle, hy1 alamm ve i~ kesimden ge~i§ yollanm koruyan,
kolayca savunulabilir yiiksek yerlerdeydi. Burada da su temel onemdey-

22) P. Cintas, rexpansion carthaginoise au Maroc, s. 10.

148 FENIKELiLER

dive Cezayir'deki Konstantin'le Sardinya'daki Monte Sirai bu topograf-

yaya ~ok iyi orneklerdir.
Yana§ma limanlan ve ticaret yapma ara~lan hakkmdaki bilgimiz te-
melde Kartacahlarla ilgilidir, ama eski Fenikeli denizcilerin de benzer
§ekilde davrand1klanm di.i§i.inebiliriz. Herodotos'un yazd1gma gore:

Buralara gelip yi.iklerini bo§alt1yorlar; ardmdan, diizenli bir §ekilde

su ~izgisine y1gd1ktan sonra, gemilerine doniip ate§ yakiyorlar. Olke
halki dumam gori.iyor ve denize gelerek, yi.ikiin bedelini odeyip al-
mak i~in altm b1raktyor. Sonra Kartacahlar inip altma baktyorlar;
yiikleri i~in adil bir fiyat oldugunu di.i§iiniirlerse ahp yollanna gi-
diyorlar; ama adil oldugunu dii§i.inmezlerse gemilerine doni.ip
bekliyorlar ve halk geri gelip, gemiciler tatmin olana dek, daha fazla
altm b1rakiyor. Burada iki taraf da (soylendigine gore) birbirini al-
datm1yor: Kartacahlar yiiklerinin degerine ula§ana dek altma el siir-
miiyor, halk da gemiciler altm1 alana dek yi.ike dokunmuyor. 23

Fenikelilerin ve sonralan da Kartacahlann yayilmac1hklan daha ~ok

ticari bir yay1lmac1hku; fetih amac1 ta§1m1yor, kahc1 yerle§meler kurul-
mas1m ya da kitlesel bir go<rii gerektirmiyordu. Bu elbette, yay1lmanm
ardmdan istikrarh yerle§melerin, go<riin ve aynca, fethin gelmedigi an-
lamma gelmez; ama bunlar hi<rbir §ekilde yay1lmac1hk olgusuna bagh
degildi ve hi~bir zaman ya§anmamt§ ya da daha sonradan ya§anml§ ol-
malan da miimki.indiir.

23) Herodotos, IV, 196.

8
Fenikeliler Kzbrzs 'ta

1 Tarih

Dogu'daki belli bir geli§meden ge<;mi§ yegane Fenike kolonisi, kokenler

soz konusu oldugunda Batt'dakiler gibi bir koloni olarak gorillmesi ge-
reken K1bns'ti. Arna K1bns anayurda yakmd1 ve aradaki degi§ toku§un
s1khg1 nedeniyle, ozellikle de sanat alanmda Fenike ve K1bns kokenle-
rini birbirlerinden ay1rt etmek her zaman kolay olmaz.
K1bns'taki Fenike varhg1yla ilgili §iirsel ve mitolojik gondermelerin
tilmil daha ge<; bir donemden kalmt§ old ugundan, bunlara pek fazla onem
verilmesi milmkiln gortinmemektedir. Yine de, adadaki Fenike varhgmm
ne denli eskilere uzand1gm1 gosterirler. Ephesoslu Aleksandros 1 Lapet-
hos'la ilgili olarak §6yle der: "Belos Kition ve buyilleyici Lapethos'tan-
d1lar" - Belos, bir Fenike ad1 olan Baal'm Yunanca'ya uyarlanmt§ hali ve
Kition da adadaki en btiytik Fenike kolonisinin adidir. Vergilius, 2 Di-
do'ya, Salamis krah Telamon'un anayurdundan silrlilen oglu Teukros
yeni kralhklar aramaya gelip Belos'un yard1mm1 istediginde K1bns'1 ba-
bas1 Belos'un yonetmekte oldugunu soyletir. Teukros adaya Troya'nm

1) Bizansh Stephanos, Ethnica (yay. haz. A. Meineke), s. 412, 7.

2) Vergilius, Aeneid, I, 619-22.
1 50 FENiKELiLER

dii§ii§iinden hemen sonra gelmi§ olmahdir ve aynca, Kibns'ta Yunan ve

Fenike ntifuzlan altmdaki bolgeler arasmdaki smm olu§turan Salamis'i
onun kurdugu soylenir.
iosephos'un i6 onuncu yiizy1lda Tyros krah Hiram'm bir koloni halkt-
nm isyamm bastirmastyla ilgili anlattst 3 konusundaki ku§kulara degin-
mi§tik. Bu koloniyi Utica'yla ozde§le§tiren yorumun yaygmhk kazanmt§
olmasma kar§tn, Ktbns'taki en btiytik Fenike yerle§mesi olan Kition ol-
mast daha muhtemeldir. Bu konuda elimizde hem tarihsel hem de metin-
lere dayah nedenler bulunuyor: batt kolonilerinin hara~ odemek zorunda
olan somtirgelerden ~ok ticaret merkezlerine benzemeleri nedeniyle, onun-
cu ytizytlda Utica'ya cezalandtrma ama~h bir sefer diizenlenecegini
dti§iinmek zor. Diger taraftan, ozellikle de Kition'un sonradan anayurt
Fenike'nin siyasiiisttinliigiinii kabul edecegi dii§tiniildiigiinde, hemen kar§l
kty1daki Kibrts'a hda bir sefer diizenlenmi§ olabilecegini dii§iinebiliriz.
Arkeolojik ~ah§malardan, Ktbns'taki Fenike yerle§meleri sorunu
konusunda daha somut bilgiler edinebiliyoruz. isve~ ekibinin adadaki
ba§hca Fenike kenti olan Kition'daki kaz1lannda, i6 on birinci ytizyila
dek dayanan bir akropol gun t§tgma ~ikarttld1. Gjestad'm Fenike yer-
le§mesinin sekizinci ytizyildan onceye dayandmlamayacagm1 soyledigi
bir ger~ek, ama aslmda, Gjestad'm Fenike oncesi oldugunu iddia ettigi
daha eski katmanla, oybirligiyle Fenike donemine dayandmlan sekizin-
ci ytizy1l katmam arasmda kesin bir aynm gortilmiiyor. <;;anak ~omlek­
lerde y1ktm ya da radikal degi§im i§aretlerine de rastlanm1yor. DolaylSlyla,
ozellikle de Asya kty1lan kokenli halklarm K1bns'taki varhklannm,
muhtemelen, Fenike kent-devletlerinin bag1ms1zhklanndan onceye da-
yand1g1 goz oniine almd1gmda, akropoltin adaya yerle§en ilk Fenikeliler
tarafmdan in§a edilmi§ olmas1 miimkiin goriiniiyor. Ugarit buluntu-
larmm da gosterdigi gibi, orta ve ge~ Tun~ <;;ag1'ndan itibaren iki bolge
arasmda yogun bir bag kurulmu§tU.
Son olarak, Kibrts'taki Fenike yerle§meleriyle ilgili baz1 epigrafik bilgi-
ler var. Kokeni bilinmemekle birlikte, muhtemelen Kition'dan gelme bir
mezar yaz1tmda, 4 i6 dokuzuncu yiizyila ait oldugunu dii§tindtiren epigra-
fik ozellikler goruliiyor. Bu ornek, Sardinya'daki Nora yaz1t1yla birlikte,

3) iosephos, Contra Ap, I, 119; Am. Iud., VIII, 146.

4) KAI, 30.
 FENiKELILER KIBRIS'TA I 5 I

koloni yayilmac1hgmm ba§langICmI ya da en azmdan, Fenikelilerin bura-

da bulunduklanm belgeliyor. K1bns'taki Fenike varhg1 konusundaki di-
ger epigrafik kamtlarsa sekizinci yiizy1lm ikinci yansma dek iniyor. Asur
Krah III. Tiglatpileser'e (i6 745-727) hara<; odemi§ olan Tyros Krah II.
Hiram'm ad1, Mou ti Sinoas'ta bulunmu§ olan bir Fenike yaz1tmda 5 ge<;er;
bu yaz1tta Kart-Hada§t kentinin valisi kendinden, "Sidonlulann krah
Hiram'm kulu" olarak soz eder. Yaz1t, Tyros'un K1bns'ta topraklarmm
bulunduguna ya da her haliikarda, Tyros'a bagh kii<;iik bir K1bns devleti-
nin varhgma dair kamt sundugundan, ozellikle ilgi <;ekicidir. ileride de
gorecegimiz gibi, Kart-Hada§t biiyiik olas1hkla Kition'dur.
Kition ku§kusuz K1bns'taki en onemli Fenike kenti olmakla birlikte,
yegane Fenike kenti degildi. Yaz1tlar ve adlar, Golgoi, idalion, Tamassos,
Marion ve Lapethos'ta ba§ka Fenike kentlerinin de bulunduguna i§aret
ediyor. Bu kentlerle baglanuh hi<;bir tarihsel olay bilmiyoruz, ama Fe-
nike kentlerinin bag1ms1zhklanm gene! olarak sekizinci yiizyil sonlann-
dan ya da, daha dogrusu, yilhklarmda K1bnshlarm kendisine odedikleri
hara<;tan soz eden ve Kition'da kendi onuruna bazalt bir stel diktiren
K1bns fatihi IL Sargon (i 6 721-705) doneminden sonra kaybettiklerini
biliyoruz. II. Sargon'dan sonraki donemin Asur kaynaklarmda da yerel
hiikiimdarlara boyun egdirilmesinden defalarca soz edilmesi elbette, upki
Fenike bolgesindeki ve genel olarak Suriye-Filistin bolgesindeki
hiikiimdarlar gibi bu hiikiimdarlarm da bag1ms1zhklanm bir ol~iide
korumu§ olduklanm kamthyor. Arna Sargon doneminden sonra K1bns
kentle.rinin aruk Fenike'ye degil Asur'a yoneldikleri dii§iiniilebilir.
Akdeniz siyasetinde temel bir degi§im ya§and1gma ve bu degi§im sonu-
cunda Fenikelilerin ticaret yollarmm yegane efendileri olmaktan ~1kip
Yakmdogu'nun biiyiik gii<;lerinin himayesi altma girdiklerine i§aret et-
mesi a<;1smdan, bu durum tarihsel a~1dan ozellikle onemlidir.
Sinahheriba doneminde (705-681) Suriye'de Asur'a kar§t bir koalis-
yon kuruldu ve bu koalisyonun iiyelerinden biri de, Tyros'un ve civar
bolgelerin krah olan Luli'ydi (Elulaios). 701 ya da 700'de bozguna ugra-
yan Luli K1bns'a ka~t1 ve burada oldii. 6 Yani, K1bns bir siirgiin yeri olabil-
digine gore, Tyros'la ada arasmdaki baglar hala siiriiyordu.

5) KAI, 31.
6) ARAB, II, 239, 309, 326.
1 52 FENiKELiLER

Asurahiddina (680-669) bize, aralannda baz1 K1bns krallannm da

yer ald1g1 bir vasal krallar listesi7 birakmt§ttr. Bu hi.iki.imdarlardan bazila-
nnm Yunanca adlar ta§tmalan ilgi ~ekici bir noktadir. Kimilerinin yer-
leri belirlenememi§ olan kentlerden bazdan idalion, Khytros, Paphos,
Kurion, Tamassos ve Ledra'dir. Kart-Hada§t listede adlan ge~meyen
Kition'la ya da Amathus'la ozde§le§tirilmelidir. Fenike kokenli Kart-
Hada§t ad1, bu ornekte, Amathus'tan ~ok, ba§hca Fenike kolonisi olan
Kition'a ait gori.inmektedir.
Asur'un vasallan olan K1bns hi.iki.imdarlanndan Asurbanipal done-
minde (668-626) de soz edilir. 8 Bunlardan baz1lan Kurion krah Damasu,
Tamassos krah Admesu, Kart-Hada§th Damusu ve Ledrah Unasagu-
su'dur. Bu noktadan sonra, Perslerin aday1 fethettikleri 449'a dek, en
az1ndan Fenike kolonileri konusunda ba§ka bir bilgiye rastlanmaz: ar-
dmdan, gorece bag1ms1z Fenike hanedanlan tarafmdan yonetilen bir
dizi kent geli§ir ve Persler, ku§kusuz, Yunanhlarm tersine, bu kentlere
s1cak bakmt§lardir. i6 be§inci yiizyil ortalan ila i.i~iincii-ikinci yiizy1l
arasmdan kalma ~ok say1da Fenike yazm sayesinde baz1 olaylan ve bu
hanedanlardan hiiki.imdarlarm adlarm1 saptayabiliyoruz.
i6 450 civannda Kition'da, Baalmilk gibi tipik bir Fenike ad1 ta§tyan
bir hiikiimdar hiikiim siirmii§ti.ir. Hiikiimdarhgmm sm1rlanm idalion'a
dek uzatan oglu Ozbaal'm ad1 da aym derecede Fenikelidir. Onun ard1h
olan II. Baalmil de bu hakimiyeti si.irdiirdi.i. Hanedan 410 civarmda sona
erdi, ama Baalram oglu Milkiaton'la birlikte 372'de yeni bir hanedan
kuruldu. Yine idalion'a hiikmeden Milkiaton'un yerini 361'de, bir yaztt-
ta9 "Kition, idalion ve Tamassos krah" olarak soz edilen ve, dolaylSlyla,
hanedanmm yonetimi altmdaki alam geni§letmi§ oldugu anla§tlan Pu-
mayyaton ald1. Athenaios'un 10 bir pasajma g6re, Amathus krah, Tamas-
sos'u Pumayyaton'a satmt§tl. Pumayyaton'un kralhg1 312'de I. Ptole-
mais onu idam ettirip topraklanm ilhak edinceye ve boylece bag1ms1z
Fenike hanedanma son verinceye dek si.irdi.i.
Bazi Lapethos sikkelerinden bu kentin hi.ikiimdarlan hakkmda bilgi
ediniyoruz. Be§inci yi.izy1l ba§mda, Fenike karakterleriyle yaz1lm1§ ola-

7) ARAB, II, 690.

8) ARAB, II, 876.
9) KAI, 32.
10) Frag. Hist. Graec., II, s. 472, no 12.
 FENiKELiLER KIBRISTA 153

rak, Demonikos adh bir kralla kar§ila§mz; dorduncu yuzyil ba§mda da

aym ad, yine aym karakterlerle gorulur. Daha sonra, dorduncu yuzy1lm
ikinci yansmda, Fenikece bir yaz1tta Barak§eme§ adh bir kraldan soz
edilir: yani, burada dilin yam sira ad da Fenikelidir. Demonikos'un oglu
olarak soz edilen Barak§eme§ daha once bahsetmi§ oldugumuz hane-
damn ya ikinci uyesi ya da bir ard1ldir.
Kition (311) ve Lapethos'taki (304) yerel yonetim donemlerinin de
kamtlad1g1 gibi, Ptolemais'in fetihleri kent-devlederin bag1ms1zhgm1
ortadan kaldirmad1. Bu <raglara tamkhk eden yaz1dar uzun bir siire de-
vam eder ve bu da, Fenike dilinin en azmdan edebi alanda ya§amay1
surdurdugunu kamdar.

2 Arkeoloji

K1bns kulturu, adanm cografi konumuna uygun olarak, birbirleriyle i<r

i<re ge~mi§ f:re§itli kaynaklara dayarnr. Oncelikle, yerli unsur vardir; ar-
dmdan, en erken Miken formuyla yay1lm1§ ve sonra da tum birinci biny1l
boyunca surekli yenilenmi§ olan Yunan unsuru gelir; son olarak da, f:rO·
gunlukla diger unsurlardan baglffislZ gorunmeyen bir dizi sanatsal uretim-
de izleri surulebilen ve yaz1tlarda a~1k<ra kar§1m12a ~1kan Fenike unsuru-
nu goruruz.
Bir butun olarak babld1gmda, K1bns'ta genel olarak"Yunan ve ozelde
de Miken unsurunun baskm oldugu gorulur. Arna Fenike'nin ya da, daha
dogrusu, Asyahlann katblan da, henuz hi~bir kaz1da erken Fenike evresi
gun l§igma <r1karttlamam1§ olsa da, inkar edilemez. Anlayabildigimiz
kadanyla, On-Aioi sutun ba§hklan, kult objeleri, ~anak <romlek uslup-
lan ve heykelcikler, adada ve Asya by1smda benzer uretimlerin yapil-
d1gma i§aret etmektedir.
K1bns'taki Fenike kulturunun anayurda ait ozelliklerin devammt
temsil ettigi a<rtktir ve bu noktada, batt kolonileri dunyasmm baz1 ozel-
liklerinin koklerinin Kibns'a dayand1g1 da belirtilmelidir. Boylece, Sar-
dinya'da belli tapmak planlanyla, volutlu sutun ba§hklan ve yatay un-
surlardan olu§an ekhinuslar gibi mimari detaylarla, one dogru f:rtbk sert
bir sakah olan erkek figuru gibi ikonografik motiflerle kar§tla§tnz. Kib-
ns'la bati kolonileri arasmdaki spesifik temaslar arkeolojik verilerle
154 FENiKEULER

bs1th degildir; kimi zaman dini konulara da uzamr. Kral Pumayyaton'un

admm ogelerinden biri, Kibns adlannda ve Nora yazmyla belgelenen
Sardinya dininde de kar§1m1za c;:1kan bir tann ad1 olan Pumay'dir. Do-
laylSlyla, Ktbns'm Fenike'nin niifuz dairesinde ozellikle onemli bir rol
iistlenmesini saglayan spesifik temaslann kurulmu§ oldugu anla§tlmak-
tadir.
K1bns'ta tipik olarak Fenikeli olarak tammlanabilecek bir mimari
kalmamt§tlf. Arna arkeolojik bezeme alanmda Kibns bize, Suriye-Filis-
tin tipine benzemekle birlikte kronolojik olarak biraz daha gee;: bir do-
neme ait olan onemli On-Aioi siitun ba§hklan kalmttlan btrakmt§ttr.
Golgoi'den, altmct yiizy1la tarihlendirilebilecek giizel bir ornekte bir-
kac;: silmeli ve yiiksek kabartma bir iic;:genin iki tarafmda voliitler g6riiliir
ve Pon Batt'smda geli§ecek olan iki sembol bu iic;:genin ic;:inde yeniden

30 Golgoi'den si'itun ba§hg1

 FENiKELiLER KIBRIS'TA 15.5

kar§Imtza ~1kar: kurs ve hilal (resim 3). Golgoi si.itun ba§hg1 son derece
aynnuhdir: voli.itlerin ve i.i~genin i.isti.inde, i~inde lotus ~i~ekleri bulu-
nan bvnmh palmetler ve sonra da, i.i~li.i bir ekhinus gori.ili.ir. Yine Gol-
goi'den, bu kez bir stelin yalrnzca bir kenannda kabartma olarak gorii-
len ve be§inci yi.izyila tarihlendirilebilen bir diger siitun ba§hg1ysa daha
da aynnuhdir: voli.itlerin ve i.i~genin i.isti.indeki palmet yiikselerek, bir
bitkinin iki tarafmda yi.iz yi.ize duran iki ki.i~i.ik ve kanath sfenksi i~ine
ahr: burada da si.itun ba§hgmm i.izerinde i.i~lii bir ekhinus gori.ili.ir (§ekil
30). Son olarak, Kition'da, altmc1 yiizyil sonu ila be§inci yi.izy1l ba§t arasma
tarihlendirilen, Hathor tipi ilgi ~ekici bir si.itun ba§hg1 bulunmu§tur.
Sonradan Pon stellerinin karakteristik ozelligi haline gelecek tipte M1-
s1rla§tmc1 bir aedikulanm tasvir edildigi bu ba§hk degerli bir once! olu§-
turur.
K1bns'ta hi~bir dini Fenike yap1s1 bulunamamI§ olmasma kar§m,
elimizde, idalon'da bulunmu§ olan, i6 sekizinci-yedinci yi.izy1llardan
kalma, yirmi bir santimetre uzunlugunda, pi§IDi§ topraktan ki.i~i.ik bir
tapmak modeli var. Madelin on yi.izi.inde, lotus §eklinde iki ki.i~i.ik si.itu-
nun ortasmda kalan bir giri§ ve buradan uzanan insan ba§h bir ku§
gori.ili.iyor; diger taraflardaysa pencereden dt§an bakan ba§larla
kar§Ila§iyoruz. Amrit tapmagm1 haurlatan bu model, Pon stellerindeki
motiflerin bir oncelini olu§turuyor.
K1bns plastik sanat1ysa son derece ilgi ~ekicidir. Kition yakmlann-
daki Kamelarga tapmagmda ve ba§ka yerlerde, kaba hath ve alt bsm1
geni§, tipik silindir §eklinde bedenlere sahip yi.izlerce pi§mi§ toprak ka-
dm heykelcigi bulunmu§tur (resim 105). Geni§ ~aph Suriye-Filistin i.ire-
timiyle baglantil1 olan bu heykelcikler, Sardinya boli.imi.inde Bythia'yla
baglanuh olarak gorecegimiz gibi, Pon di.inyasmm en karakteristik i.iriin-
lerinden birinin oncelleridir. Aynca, aym derecede ilgi ~ekici erkek hey-
kelcikleri de var: Elinde kurbanhk ki.i~i.ik bir hayvan tutan uzun tunikli
ve sivri ba§hkh rahip heykelcigi Aya irini tapmagmda bulunmu§tur ve
yedinci yi.izy1l sonlan ila altmc1 yi.izyil ba§larma tarihlendirilmektedir
(§ekil 31); tipoloji ve ikonografi kesinlikle Fenike'ye aittir ve POn di.in-
yasmda da yeniden kar§1m1za ~1kar.
K1bns-Fenike uretiminin ~ok onemli bir par~as1 da metal kaselerdir.
Bu kaseleri ait olduklan gene! Fenike i.iretimi i~erisinde zaten ele alm1§
oldugumuzdan, M1sir, Mezopotamya ve Ege motiflerinin yalmzca si.isle-
156 FENiKEt..iLER

31 Aya irini'den pi§mi§ toprak heykelcik

me amac1yla bir araya getirilmi§ oldugunu soyleyecegiz. Gjesrtad'm i.i~

gruba (I: i6 800-700; II: 700-600; Ill: 600-550) ayirmt§ oldugu K1bns
kaseleri, muhtemelen, ithalattan ~ok, K1bns'ta ~ah§an Fenikeli zanaat-
karlara atfedilmelidir. Arna kaselerin ti.imi.ini.in Fenike'de degil de K1b-
ns'ta i.iretilmi§ oldugu kurammm olas1 gori.ilmemesi gerekir.
K1bns'ta i.iretilmi§ olan ~ok say1da metal yap1tta bariz Fenike ve Asya
etkileri g6ri.ili.ir. Elimizdeki 6rneklerden biri olan tun~ bir ~omlek althg1
ya da buhurdanhgm (resim 108) kenarlanndaki kafes 6rgi.isi.i panellerde
bir harp~1, elinde iki bahk olan bir adam, fincan ve iki kuma§ topu tutan
bir adam ve degnekli bir adam gori.ili.ir. ikinci biny1l sonuna tarihlendi-
rilebilecek bu 6rnekler Kurian kokenlidir.
Son olarak, K1bns ~anak ~omleklerinde Fenike kokenli baz1 formlar-
la kar§1la§mz: 6zellikle de, ~ogunlukla olduk~a geni§ olan ve boynun
 FENiKELiLER KIBRIS'TA 157

ortasmda bir halka bulunan mantar ag1zh testilerle. Bu omeklc;:re do-

kuzuncu ila sekizinci ytizyddan be§inci ytizy1la dek rasthyoruz. Sonraki
donemlerdeyse tipik yerel §erit ve kui;:tik halka desenleriyle kar§ila§mz.
Fenike tipine benzer tek emzikli kandiller ilgi i;:ekicidir; Kartaca'da ve
Bau'daysa daha i;:ok iki emzikli kandiller g6rtiltir. Arna Yunan etkisi ve
yerel gelenek, K1bns tiretimini Fenike tislubundan kesin bir §ekilde aymr.

3Din

Yaz1tlar ve adlar, K1bns'taki Fenike kultlerine kamt te§kil eder. DolaylSly-

la, i;:ok sayida tamd1k tannyla kar§da§tnz: Astarte, Melkart, E§mun, Re§ef.
Sekizinci ytizy1ldan kalma bir yaz1t, aym derecede tamd1k olan "Ltib-
nanh Baal" nitelemesiyle, Baal'a adanml§tir.11.0stelik, bu tannnm ad1
Baaliaton, Azerbal vb. ozel adlarda da kar§1m1za i;:1kar. Bu adlarm tum
Pon diinyasma yaydacak formlann oncelleri olmalan da ilgi i;:ekici bir
noktadrr.
Anat ise K1bns'm Fenike oncesi tannlanndan biridir. Aynca, son-
radan ozelliklerini Fenike'nin Adonis-E§mun'una verecek olan Pumay
(Yunanca'daki Pygmalion buradan gelir) gibi, Fenikelilerce benimsenmi§
yerel tannlar da vard1r. Ardmdan, Marion, Lapethos, Kition ve Tamas-
sos adlarmda rastlanan Sasm'a geliriz. <;ogunlukla Re§ef'le (Re§ef-Mikal)
e§le§tirilen Mikal'dan da soz edilmesi gerekir: Yunanldardaki Apollo
Amyklaios'a tekabul etmesi, muhtemelen, yalmzca Sarni formuyla Yu-
nanca arasmdaki ses benzerliginden kaynaklanmaktad1r. Re§ef ve
Mikal'm kokenleri btiyiik olasd1kla farkhdrr; ilki Apollon'a ve ikincisi
de Herakles'e denk gelir. Ostelik, Re§ef yalmzca Mikal'la birlikte goriil-
mez: dordtincti ytizy1ldan, iki dilli iki yaz1 s1ras1yla Re§ef-'lyyyt'e (Apol-
lon Heleitas) ve Re§ef-'lhyts'e (Apollon Alashiotas) adanmt§tlr; bun-
lardan ilki, muhtemelen, bir yer ad1 olan K1bns'taki Helos'u ve ikincisi
de Alasia'y1, yani K1bns'i yans1tmaktadir. Diger bir deyi§le, Fenike'den
Yunanhlara degil, Yunanhlardan Fenike'ye gei;:mi§lerdir.
Sonraki tarihlerde ba§ka Fenike-Pon bolgelerinde oldugu gibi K1b-
ns'ta da Osiris ve. Horus gibi MlSlr tanrdanyla ve E§mun-Melkart gibi,

ll) KAI, 31.

158 FENiKELILER

sonraki ortakya§amlann sonucu gibi goriinen ve, dolaylSlyla, Re§ef-Mikal

tipinden farkh olan baglannlarla kar§tla§mz.
Sonu<;: olarak, K1bns'taki Fenike dini ozgiin unsurlanm korumu§ gibi
g6riinmektedir, ama aym zamanda kimi yerel tannlan da benimsemi§
ve en onemlisi, etkinin Fenike'den K1bns yoniine dogru degil de K1b-
ns'tan Fenike yoniine dogru ilerledigi asirnilasyonlar arac1hg1yla, Fe-
nikelileri K1bns tannlanm kendilerine gore yorumlamaya yoneltmi§tir.
 II

Afrika'daki Fenikeliler ve Kartacalilar

Kabartma Heykeller

1 Adlun'dan kabartma kmg1

2 Sidon'dan aedikula

3 Golgoi'den
On-Aiol siitun ba§hgi
4 Marsala'dan mezar aedikulas1
 5 Tharros'tan kumta§1 kabartma

6 Ramat Rahel' den On-Aiol sutun ba§hg1

7 Arados'tan kabart ma
Lahitler

8 Sidon'dan E§munazar lahdi

9 Kartaca'dan, kanath bir kadmm g0ruldugu tabut
10 Pizzo Cannita'dan, insan §eklinde tabut

11 Byblos'tan Ahiram lahdi

 f
,I'.~' -~! '1
.'

12 Kartaca'dan Baal§illek tabutu

Steller

13 Amrit'ten stel
14 Kartaca'dan siitun §eklinde baityloslu stel
 15 Motya'dan oyma dikdortgenli stel

16 Motya'dan, <;iplak bir erkegin tasvir edildigi stel

17 Tir Dibba'dan stel kmgt
18 Konstantin'den, "Tanit i§areti"nin 19 Kartaca'dan, <;:ic;ek motiflerinin ve
garuldugu stel goksel motiflerin gori.ildi.igil stel
20 Nora'da bulunmu§ olan bir stelin ilzerindeki §i§e idolil motifi
 21 Monte Sirai'den,
bir kadmla bir <;ocugun
goruldligi.i heykel

22 Akziv'den stel
23 Byblos'tan Yehavmilk steli
24 Suse' den, bir stel lizerinde bezeme motifleri 25 Gorfa'dan stel
olarak kulbmlan baityloslar ve steller
 28 Suse'den, bairyloslu ve caduceuslu stel

29 Sulcis'ten, bir erkek tasvirinin goruldugil stel

26 Bure q-;Jimali'den stel 27 Karraca'dan, oliini.in tasvir
edildigi stel
 -'-··'·-:;:-_·-~::··-
. l
·::.
>. '

...

(·,

30 Kartaca'dan, §i§e idollu stel

Ta~ Heykeller

3 1 Muhtemelen Pizzo Canita'dan, tahta oturmu§ kadm heykeli

32 Maracalagonis'ten kumta§t heykel
33 Tas Silg'den ta§ busc

34 Monte Sirai'den ta§ heykel

35 Motya'dan erkek heykeli
Din ve Tanrilar

36 Galera' clan, kaymakta§mdan oturan tann heykeli

3 7 Kartaca'dan, Tanit i§aretinin ve ba§ka sembollerin g6ri.ildi.igi.i stel
38 Kartaca'dan, bir rahibin 39 Kartaca'dan, tapman bir ki§inin
tasvir edildigi stel tasvir edildigi stel
 40 Monte Sirai'den, ta§tan §eytan ba§1

41 Monte Sirai'den, bir kadmm tasvir edildigi stel

Tun~ Heykelcikler

43 Muhtemelen Humus'tan
erkek heykek.igi

4 2 Halep'ten kadm
heykekigi

44 Halep'ten kadm 45 Baalbek'ten kadm

heykdcigi heykelcigi
46 Nurra'dan hcykclci.k
47 Cadiz'den heykekik
48 Selinunte yakmlannda denizde
bulunmu§ olan heykelcik
Hayvan Betimlemeleri

49 Sulcis'ten, bir ko~un tasvir edildigi stel

50 Nimrud'dan, bir agacm iki yanmda ko~larm goriildi.igu tun<_S kase

51 Aga<Slann ve daglarm g6ruldugu manzara

 · · ··~. ~ fl.·.···.7'
-.: ~· ft .

52 Cagliari'den granit sfenks

53 Kartaca'dan ordek §eklinde vazo

54 Alesa'dan aslan ve boga grubu

55 Kartaca'dan, bir tav§an tasvirinin gori.ildi.igi.i stel
56-Tharros'tan kumta§mdan aslan
Pi~mi~ Toprak
Heykelcikler ve
Protomlar

57 ihiza'dan pi§mi§ toprak hc-ykelcik

58 Ibiza'dan pi§mi§ toprak kadm protomu 59 Tharros'tan pi§mi§ toprak kadm protomu

60 Motya'dan pi§mi§ toprak kadm protomu 61 Kanae a'clan Helenle§tirici pi§IDi§

toprak kadm protomu
62 Kartaca'dan M1S1rla§tmc1 pi~mi~ toprak kadm prowmu

63 Monte Sirai'den pi§mi§ toprak erkek protomu

64 Kartaca'dan, bir kadmm gc)ri.ildugi.i pi§mi§ 65 Kartaca'dan, kurs mtan pi§mi§ toprak
toprak ievha kadm heykelcigi
66 ibiza'dan insan ba§t §eklincle pi§mi§
toprak vazo

67 Nora'dan pi§IDi§ toprak heykelcik

68 Isla Plana'dan pi§mi§ toprak heykdcik 69 Kartaca'dan erkek heykdcigi

70 Bythia'dan pi§tni§ toprak heykdcik

71 Akziv'den pi§mi§ toprak hcykelcik
Pi§mi§ Toprak Maskeler

72 Kartaca'dan, I. Grup'tan maske 73 Kartaca'dan, II. Grup'tan maske

74 Kartaca'dan, III. Grup'tan maske

75 Kartaca'dan, IV Grup'tan maske 76 Motya'dan pi§mi§ toprak maske

77 ibiza'clan pi§mi§ toprak rnaskclcr

78 Kanath sfenks Samaria' clan bir oyma
79 Nimrud'dan, pencereden bakan kadmm 80 Nimrud'dan, bir gen~le bir lotus
goriildiigii fildi§i oyma sapmm tasvir edildigi fildi§i

81 Nimrud'dan, kanath sfenks

 82 Nimrud'dan, bir kartu§un
iki yanmdaki figi.irlerin
gorlildi.igi.i fildi§i

83 Nimrud'dan, Asur tipi

figi.irlerin gori.ildi.igi.i fildi§i
 84 Samaria'dan, M1s1rla§tlnc1 figi.irlerin gi:iri.ildi.igi.i fildi§i

85 Samaria' clan, lotus c;:ic;:egi ilzerindeki Horus'un tasviredildigi bir fildi§i

 86 Arslanta§'tan, bir geyigin tasvir edildigi fildi§i

87 Arslanta§'tan, emziren bir inegin tasvir edildigi fildi§i

88 Monte Sirai'den oyma fildi§i ba§

89 Arslanta§'tan, palmet frizli fildi§i

Mucevher ve Tzlszmlar

90 Kartaca'dan, cam hamurundan

skarabe

91 Kartaca'dan, maske §eklinde kolye 92 Tharros'tan altm bilezik

ucu, cam hamurundan
93 Kartaca' clan mi.icevherler
94 Aliseda'dan altm ta<;, kolyeler ve kolye u<;lan

95 Aliseda'dan kakma altm kemer

96 ibiza'dan, cam hamurundan kolye
97 Kartaca'dan ujat gozli.i nlsnn, cam hamurundan 98 Kartaca' clan Ptah-Patek'li nls1m,
cam hamurundan

99 Louvre Muzesi'ndeki 100 Kartaca'dan altm t1ls1m

altm Fenike kolye u~lan muhafazas1
Sikkeler

101 Kartaca'clan alt:m sikke, arka yuz

102 Kartaca'dan altm sikke, on yuz

Ev Ya~ami

103 Kartaca'dan Pon <;anak -;:omlekleri

 !04 Kartaca'dan koku yakma vazosu

105 Kibns'tan insan §eklinde kaba seramik vazo

 106 Kartaca'clan iki emzikli kandil

107 Tas Silg'den testi kmg1 108 Kurium' clan tun1; buhurdanhk
 109 N imrud'dan, geometrik desenlerin g6riildiigii tun~ kasc

110 Nimrud'dan, insan figurlerinin ve §ematize daglann goriildugii tun~ kase

 •.".

111 Kartaca'dan bezemeli deveku§u yumurtas1 kmgi

112 Kartaca'dan tun~ ustura 113 ibiza'dan tun~ ustura

9
Tarih

1 Giri§
Fenikelilerin Afrika'da yayilmalarmm tarihi ya da Kartaca tarihi hakkm-
da dolays1z kaynaklara sahip degiliz aslmda. Bu tiir kaynaklarm mevcut
olduguna ve yazilan giiniimiize ula§ml§ baz1 klasik yazarlarm bunlara
ba§vurduklarma ku§ku yoktur ve hatta, ornegin, Hanno'nun Peri-
plous'unda kaydedilmi§ olan Hanno yaz1tiyla kamtlanml§tlr. Arna bu
kaynaklar, genellikle, terimin kabul edilmi§ anlam1yla tarihsel degildir-
ler. Kuzey Afrika'daki Fenike kolonilerinde ve ozellikle de Kartaca'da
yaz1t hthg1 ~ekildigi soylenemez belki, ama bunlarda dine ve kiiltlere
deginilir, toplumsal ve siyasi faaliyetler hakkmda bilgi verilmeden, tan-
nlardan ve ayinlerden soz edilir.
Bu nedenle, Kuzey Afrika' da Fenike ve Kartaca tarihi hakkmdaki
bilgilerimiz dolayh kaynaklara dayamr. Ostelik, Dogu'daki Fenikeliler
omeginin aksine, elimizde aym cografi <;evreden hi<;hir kaynak bulun-
muyor - israillilerin ya da Mezopotamyalilann tarihyaz1mlarma benzer
bir tarihyaz1m1 yok. Diger taraftan, Kartaca'nm Akdeniz olaylarmda
belirleyici bir konuma sahip olmas1 nedeniyle, Bat1'yla ilgili klasik bel-
geler <;ok daha geni§ kapsamh ve ayrmtihdir.
Yunan ve Latin yazarlarm dikkatleri daha <;ok, Kartaca'yla Syrakusa
ve sonralan da Kartaca'yla Roma arasmdaki sava§lar iizerinde yogunla§-
162 FENiKELiLER

mt§tir. Bu konudaki anlat1lar kapsamh ve ayrmt1hdir ve olaylardan kisa

bir sure sonra yazilmt§ttr. Kartaca tarihinin geri kalam konusundaki
bilgimizse ~ok az. Aristoteles'in Pon yonetim sistemi hakkmdaki goz-
lemleri, Polybios'un parah askerlerin isyam hakkmdaki anlans1, Hanno
yaz1tmm Yunanca versiyonu, Sahte-Skylaks'ta verilen, dorduncu yuzyil
ortasmda Afrika'daki Kartaca dominyonlan listesi, dagm1k ve duzensiz,
eksiklerle dolu ve ~ogunlukla da derlenmesi gu~ belgelere verilebilecek
orneklerdendir.
Yunan ve Latin tarih~ilerin Kartaca konusuna bakt§lan, elbette, ~e§itli
faktorlerden etkilenmi§ti. Boylesine zorlu di.i§manlara kar§t i~gudusel bir
du§manhk duyuluyordu ve yazarlar dogal olarak, onlardan kotuleyerek
bahsetmi§, zalimlikle ve ihanetle su~lamt§lardir. Arna Hannibal bu duru-
ma bir istisnadir. Herhalde Romahlan agir bozgunlara ugratmasma maze-
ret bulmak i~in, tarih yazarlan Hannibal'in karakterini ve yeteneklerini
ovmu§lerdir. Kartaca'nm gucu konusunda da ~ogunlukla abarnlml§ bir
tabloyla kar§tla§mz: ordusunun ve filosunun gucu ve aynca genel olarak
nufusu, kentin zenginligi ve hukumranhgmm boyutu konusunda verilen
rakamlann zaman zaman abart1h olabildigi a~tk~a gorulmektedir.
DolaylSlyla, belgelendirmenin dolayh ve eksik olmas1 yuzunden,
Kuzey Afrika'da Fenike ve Pon kolonile§mesi ve Kartaca konusunda
ancak ~arpltllmt§ bir fikir edinebiliyoruz. Diger taraftan, klasik yazarlar
bize oylesine ~ok bilgi sunuyorlar ki, Fenike-Pon dunyasmm bu par~asm1
diger par~alanna ktyasla ~ok daha iyi biliyoruz.

2 Kartaca'mn Kurnlu~u
Klasik kaynaklar Kartaca'nm ib 814-813'te kuruldugunda fikir birligi
i~erisindedir.Arna biz oncelikle, kentin daha eski bir Fenike yerle§mesin-
den mi geli§tigi yoksa yeni kurulmu§ bir kent mi oldugu sorusunu ele
almahy1z.
Dordiincu yuzytlda ya§amt§ Syrakusah bir Yunanh olan Philistos'a
dek inen bir gelenege gore Kartaca Troya Sava§t'ndan ktsa bir sure once
iki Tyroslu, Azoros (ya da Zoros) ve Karkhedon tarafmdan kurulmu§tur. 1

1) Eusebios, PG, XIX, siit. 405.

 TARiH 163

Knidoslu Euksodos'la 2 Appianos 3 tarafmdan da yinelenen bu gelenegin

ihtimal dt§t oldugunu anlamak i-;in bu iki isim yeterlidir: Zoros'un
Tyros'un ve Karkhedon'un da Kartaca'nm bozulmu§ hali oldugu a-;1kttr.
"Yeni kent" anlamma gelen Kartaca'ya daha onceden burada kurulmu§
bir kent nedeniyle boyle denmi§ olabilecegi bir ger-;ek, ama "yeni"
sozciigiiniin anayurtla baglantth olmast daha muhtemel g6riiniiyor. Yine
de, Fenikelilerin kenti zaten bildikleri bir yerde kurmu§ olmalan da
miimkiindiir.
i6 814-813 'iin olaylanna ge-;tigimizde, klasik kaynaklarda, Timaios
tarafmdan ba§lattlmt§, Iustinus tarafmdan geni§letilmi§ ve sonralan da
kii~iik degi§ikliklerle saylSlz ba§ka yazar tarafmdan yinelenmi§ ~ok say1da
ve fikir birligi i~eren anlattyla kar§tla§tyoruz.
Iustinus'a 4 g6re Kartaca'nm kuruculan Tyros'tan gelmi§lerdi. Tyros
krah Pygmalion'un ktz karde§i Elissa, Melkart rahibi ve -;ok zengin bir
adam olan amcas1 Akharbas'la evlenmi§ti. Pygmalion'un Akharbas'1
oldurtmesi uzerine Elissa, katledilmi§ kocasma sad1k bir grupla birlikte,
tann Melkart'a (Herakles) biat ettikten sonra gizlice Ktbns'a ka-;tt. Ktb-
ns'ta Astarte (luno) yiiksek rahibi, kolonile§tirecekleri topraklarda rahip-
lik hakkmm kaht1m yoluyla kendi ailesi i~erisinde kalmas1 §art1yla ona
kattld1. Fenike dininin devammm saglanmas1 i~in, dini fuh§a yonelti-
lecek seksen km da beraberlerinde gotiirdiiler.
Denizciler dogruca, Kartaca'nmkurulacag1 yere yelken a~ttlar. Elissa
yeterince biiyiik bir toprak elde edebilmek i~in, bir okiiz derisinin kap-
layabilecegi biiyiikliikte bir toprak i~in pazarhk etme hilesine ba§vurdu.
Sonra deriyi -;ok ince §Crider halinde kesti ve Kartaca burnu iizerinde
yiikselen tiim tepeyi bu §eritlerle sard1. Burada Yunanca bir soz oyunu
oldugu a~1k-;a g6riiliiyor: Fenike dilinde akropol anlamma gelen byrsa,
Yunanca'da okiiz derisi demektir.
KolonJciler steak kar§tland1lar ve Utica'dan, yurtta§larma hediyeler
getiren el-;iler geldi. Arna si.irgiinlerin kendi topraklanna yerle§melerine
izin veren yerel kral larbas Elissa'ya a§tk oldu ve kentin onde gelenlerin-
den birine, Elissa'nm kendisiyle evlenmemesi durumunda sava§ a~aca-

2) Euripides'e ;lerh, Troyali Kadmlar, 220.

3) Appianos, VIII, l.
4) lustinus, XVIII, 4-6.
164 FENiKELilER

gm1 soyledi. Kocasmm amsma sad1k kalmak isteyen Elissa ise kendini
bir kurban ate§ine attl. Bunun i.izerine tebaas1 tarafmdan tannla§tmld1
ve ki.ilti.i Kartaca'mn y1hh§ma dek si.irdi.iri.ildi.i. Gelenekte Elissa admm,
oyki.isi.i Vergilius'un Aeneis'inde ayrmtth olarak anlattlan Dido'yla bag-
lanttlandmlarak, yerini Dido'ya b1rakng1 da kaydedilmelidir.
Halikamassoslu Dionysios'a gore, 5 Timaios Kartaca'nm kurulu§ ta-
rihini ilk Olirnpiyatlardan otuz sekiz ytl oncesine, i6 814'e dayandmr.
Velleius Paterculus6 Kartaca tarihine 667 ytl tamr; bu da bizi, ib 813'e
goti.irmektedir. Ba§ka 'yazarlar da bu tarihi teyit ederler ve, dolay1s1yla,
tarihsel gelenek soz konusu oldugunda, biz de bu tarihi dogru olarak
g0rebiliriz.
Klasik yazarlann anlanlarmda bariz efsanevi unsurlar bulunmasma
kar§m, boylesine uzun bir zaman boyunca bu anlattlara kar§t tam ve
aynmstz bir ku§kU gosterilmesi dogru gori.inmiiyor. Daha once de
deginmi§ oldugumuz bir ele§tiri ahmmda, sekizinci yi.izy1l ortalan on-
cesinde Kartaca'mn varhgma dair hic;bir arkeolojik kamt bulunmad1g1
savunularak, geleneksel anlat1 tamamen reddedilir. Arna bugi.in, en eski
c;anak c;omleklerin -Tanit bolgesinin ilk katmanmdaki urnalar- i6 800
civarma indigini gori.iyoruz (Harden). Aynca, ilk yerle§imcilerin karaya
c;tkl§lanyla, yi.izytllar sonrasma kalacak sanat eserlerinin i.iretimi arasmda
birkac; ku§akhk bir donem gec;mi§ olacagm1 da biliyoruz.
Kartaca'nm kokeniyle ilgili gelenegi daha geni§ kapsamh ve pozitif
bir yakla§tmla inceledigimizde, (Byrsa'mn ad1 gibi) ku§ku goti.irmez
§ekilde Yunan kokenli olan unsurlara, Fenike ortam1yla yakmhk sergi-
leyen unsurlarm e§lik ettigini gori.iriiz - Pymaglion (Pumayyaton) ve
Elissa' nm (Eli§a) adlan; Tyros'ta Herakles (Melkart) ki.ilti.inden soz edil-
mesi; K1bns'ta luno (Astarte) ki.ilti.i, kutsal fahi§elik ve rahipligin kaht1m-
la gec;mesi; Utica'nm c;ok eski bir kent ve Fenike kokenli oldugu bilgisi.
iosephos da bu gelenegi ilgi c;ekici bir §ekilde teyit eder. Ahntt yap-
ttg1 Tyros ytlhklan kmklanndan birinde, Tyros'ta Pygmalion adh bir
ki§inin hi.iki.im si.irdi.igi.i ve hi.iki.imdarhgmm yedinci y1hnda hz karde-
§inin Libya'ya kac;arak Kartaca kentini kurdugu soylenir. 7 iosephos ke-

5) Halikarnassoslu Dionysios, I, 74.

6) Velleius Paterculus, I, 12, 5.
7) iosephos, Contra Ap., I, 125.
 TARiH 165

sin bir tarih vermiyor ku§kusuz, ama Pygmalion donemi dokuzuncu

yiizy1l sonlanna denk geliyor ve geleneksel tarihle hi~bir §ekilde ~eli§­
miyor.
Kartaca'nm Tyros kokenli oldugu yoniindeki en gii~lii kamt, kentin
~aglar boyunca Tyros'a her yil el~i yollamas1dir.R Bu el~iler siirekli olarak
Herakles (Melkart) tapmagma sunular ta§1yorlard1 ve §ayet sunulann
(Diodoros Sikeliotes'in one siirdiigii gibi) 9 devlet gelirinin onda birini
olu§turdugu dogruysa, bunlar aslmda bir tiir hara~ olarak goriilebilirdi.
Diodoros'un yazd1gma gore, sunular sonradan azalulm1§tl, ama Karta-
cahlar tehlike anlarmda Tyros tannsm1 yeniden hanrhyor ve yiiklii ha-
ra~larla onu onurlandmyorlard1.
Yerle§im alam konusuna geldigimizde, riizgarlardan gayet iyi koru-
nan cografi konumu ve arkeolojik buluntular, Byrsa akropoliiniin gii-
neyine, Le Kram yakmlanna yerle§ildigini dii§iindiiriiyor. Okiiz derisi
oykiisii sonraki donemlerin etimolojisinin iiriinii olsa bile, yerle§imcile-
rin ilk hedefi, herhalde, korunakh demir atma alanlan sundugunu bil-
dikleri daghk arazinin kontroliinii ele ge~irmek olmu§tll.
Kentin ger~ek admm kurucularmm stratejik niyetlerine i§aret ede-
bilecegi uzun zamandir dii§iiniilmektedir. Kart-Hada§t "yeni kent" de-
mektir, ama "yeni ba§kent" anlam1m da ta§tyabilir ve bu da, kurulu§unun
ardmdaki kesin bir siyasi niyeti gozler oniine serer. Aslmda, Fenike'nin
Bat1'daki faaliyetleri bir siiredir Kartaca'nm bulundugu alanm otelerin-
de de gayet yogunla§ml§tl ve bu faaliyetler i~in bir iis kurulmas1 ge-
rekiyordu. Bu planm Fenikeli denizcilerin zaten tamd1klan bir yerde
ger~ege donii§tiiriilmii§ olmas1 akla yakm goriiniiyor, ama Kartaca'nm
~ok ge~meden diger tiim Fenike kolonilerine iistiinliik kazanmas1
ku§kusuz 814-813'ten sonrayd1 ve, herhalde, onceden goriilemeyecek
§artlann degil, hesaph bir niyetin sonucuydu.
Bu §artlar altmda, kolonicilerin Utica'daki kendilerine yakm iisle
neden yetinmediklerini anlamak da miimkiindiir. Kartaca, hem kendi
ba§ma hem de i~ bolgelere yayilma firsatlanyla, olaganiistii bir konuma
sahipti. Kanatlan i~in miikemmel bir miidafaa saglayan iki lagiin arasmda
geni§ bir burun gibi a~ilan Kartaca anakaraya korunmas1 ve savunul-

8) Quintus Curtius, IV, 2, I 0.

9) Diodoros, XX, 14.
166 FENiKELiLER

mast kolay olan kumluk bir hstakla baglamyordu. Burundaki geni§ eki-
lebilir topraklar ti.im bolgenin tecrit edilip kolayca mi.idafaa edilebilme-
sini saghyordu.
Son olarak, Elissa'nm dokunakh oyki.isi.ini.in, efsanevi oldugu a<;:1k<;:a
gori.ilen baz1 unsurlan hari<;:, ger<;:eklik pay1 ta§tmas1 ve tarihsel olaylara
dayanmas1 da mi.imki.in gori.ini.iyor. Dolay1s1yla, Kartaca'nm kurulu§ ta-
rihi olarak 814-813'i.i dogru g6rebilir ve aynca, Kartaca'mn Tyros'tan
gelen yerle§irnciler tarafmdan Batt Fenike'de hayati oneme sahip olma-
ya yazg1h bir kent yaratma niyetiyle kuruldugunu varsayabiliriz.

3 imparatorlugun kurulu~u

Kartaca'nm erken tarihi hakkmdaki bilgimiz pek az - hatta, ibiza'da bir

koloni kurulana (i6 654-653) kadar olan tarihi konusunda hi<;:bir bilgi-
miz bulunmuyor. Arna tarihsel durum, Kartaca'nm Batt'daki ba§hca
Fenike kenti haline geldigini ve otoritesini tiim kolonilere dayatttg1rn
gosteriyor.
Batt'nm bu dag1rnk Fenike diinyasmm Kartaca himayesi altmda
birle§rnesinin ardmdaki temel giidiiniin kaynag1, Yunanhlarm Akdeniz
bolgesine ni.ifoz etmeleridir. Sekizinci yiizy1ldan sonra giderek gii<;:lenen
bu niifoz Fenike kolonileri i<;:in rekabet ve onemli bir tehlike anlamma
geliyordu. Yeni gelenlerin <;:ogunlukla direni§in az oldugu yerlerde
yogunla§ttklan bir ger<;:ek: giiney italya, Korsika ve Galya'da hi<;:bir Fe-
nikeliyle kar§tla§madtlar ve iki Sirte'yle Cebelitank Bogaz1 arasmdaki,
Fenike kolonilerinin en emniyetli dominyonlarmm bulundugu Afrika
hyilanna girmediler. Arna Thukydides'e 10 g6re Fenikelilerin kuzeybatt
ucuna <;:ekilmek zorunda kald1klan Sicilya'da ya§anan <;:atl§malar, dosta-
ne anla§rnalar ya da niifoz payla§tmlan yapmamn hi<;: de kolay olma-
d1g1m kamthyor.
Yegane tehlike Yunanhlar degildi. Fenike kolonilerinin yap1s1 -ara-
larmda onemli bir uzakhk bulunan ki.i<;:iik deniz ticareti merkezleri ol-
malan- onlan yerel halklarm saldmlanna a<;:1k hale getiriyor ve bu sal-
dmlar ozellikle, kolonilerin zay1fhk belirtileri gosterdigi ya da misille-

10) Thukydides, VI, 2, 6.

 TARiH 167

me yapma olanaklannm bulunmad1g1 zamanlarda yogunla§tyordu. Do-

laylSlyla, bu da, dogal olarak en gi.i~li.i kolonide geli§en bi.iyi.ik bir kentle
ittifaka girilmesi i~in bir ba§ka nedendi.
Kartaca'yla Bau'daki diger Fenike kolonileri arasmda zamanla bag-
lar kurulmasma neden olan bu kaygtlara, Tyros'la Dogu Fenike'nin geri-
lemesi de eklenebilir. Gerileme yava§ olmakla birlikte bir ger~ek ve uzak
Batt'ya etkin §ekilde yard1m edilmesi olas1hgm1 tehlikeye atacak di.i-
zeydeydi. Yunan yay1lmac1hgmm ula§tm hatlarm1 kesintiye ugratmas1
durumu daha da ag1rla§tmyordu.
Ti.im Fenike kolonilerinin Kartaca'nm i.isti.inli.igi.ini.i memnuniyetle
kabul edip gerekliligini hemen kabullenip kabullenmedikleriyse ayn
bir konudur. Arna elimizdeki tarihsel ve arkeolojik veriler, kolonilerin
Fenike ve Pon evreleri arasmda ya§anan krizlere ve kopu§lara i§aret
edecek kadar ayrmtth degil: aksine, en karma§tk tarihsel sorunlardan
birini tam da, iki evreyi birbirinden aytrmanm zorlugu olu§turur.
Daha once de soylemi§ oldugumuz gibi, Kartaca'nm faaliyetleriyle
ilgili ilk gonderme, Balear Adalarmdan ibiza'da bir koloni kurulmas1yla
ilgilidir. Diodoros Sikeliotes 11 koloninin kurulu§unu Kartaca'nm
kurulu§undan 160 y1l sonrasma, i6 654-653'e tarihlendirir. Kartaca ibi-
za'yla, Sardinya'dan ispanya'ya giden yol i.izerinde bir liman edinmi§ti.
Kartaca'nm Balear Adalanndaki niifuzunun derecesi konusunda bilgi-
miz bulunmuyor, ama Minorka'daki Mahon Limam'nm Kartacah gorii-
nen bir ada sahip olmas1 anlamhdtr (Magon).
Kartacahlarm Sardinya ve Sicilya'ya da yerle§meleri ya da, en azm-
dan, yerel Fenike kolonileriyle aralarmdaki baglan gi.i~lendirmeleri de
herhalde bu zamanlara rastlar. Sonraki ony1llarm olaylan Kartacahlarm
bu iki adaya yerle§tiklerine i§aret ediyor; dolay1s1yla, Kartaca'nm Akde-
niz'deki yay1lmasmm ve kolonilerin liderligini ve aynca koloni kurma
ya da kolonileri yeniden i§gal etme konumunu adtm ad1m Tyros'un elin-
den almasmm i6 yedinci yi.izy1l civanna denk geldigini soyleyebiliriz.
Thukydides'in bir anlattsma 12 gore, Kartacahlar Phokaiahlarm Mar-
silya'y1 kurmalanm onlemeye ~ah§tp bunu ba§aramamt§ ve io 600 ci-
varmda bir deniz sava§mda bozguna ugram1§lard1. Bu sava§m kesin ye-

11) Diodoros, V, 16.

12) Thukydides, I, 13, 6.
I 68 FENiKELILER

rini bilrniyoruz. Arna Akdeniz denizciliginin ~ok onernli bir noktasmm

-Rhone vadisine ge<;i§ yolunun- kontroltintin Yunanhlara ge~rnesi ne-
deniyle Kartaca i~in agir bir darbe olduguna ku§ku yoktur. Aynca Karta-
cahlarla Etrtisklerin Yunan yay1lrnac1hgma kar§l koyrnak gibi ortak bir
arna~la giderek daha da yakmla§acak bir ittifak kurrnalannm ba§langic1
oldu. Kartacah general Malkhos 550 civarmda Sicilya'da Yunanhlara
kar§l bir zafer kazand1 ve lustinus'a gore, 13 adamn bir boltirntine boyun
egdirdi: adanm bati ucundaki Fenike kolonilerine destek verrnek
amac1yla rntidahale etmi§ oldugu kesin gortinmektedir. Malkhos bunun
ardmdan Sardinya'ya ge~ti, ama yerel halk tarafmdan agir bir bozguna
ugrat1ld1.
lustinus anlatiy1 stirdtirerek, bu yenilgi sonrasmda Malkhos'un or-
dusundan geriye kalanlarla birlikte Kartaca'dan stirtildtigtinti, bunun
tizerine ba§kaldmp Kartaca'y1 ku§attigm1 ve nihayet, i§gal etrneyi
ba§ard1gm1 soyler. 14 Arna ~ok ge~meden, tiranhk kurrna te§ebbtisiiyle
su~lanarak idarn edildi. Yerini, Kartaca'y1 ti<; ku§ak boyunca yonetecek
ve kentin gtictinti artiracak bir dizi giri§irni ba§latacak olan Magon ha-
nedanmm kurucusu Magon ald1. Bu ailenin en onernli iiyeleri, Magon'un
ogullan Harnilkar ve Hasdrubal'dir.
Kartacahlarla Etriiskler arasmdaki ittifak sonucunda Phokaiahlar
i6 535'te bozguna ugratild1. Korsika'daki Alalia'y1 tis olarak kullanan
Phokaiahlar korsanhklanyla Akdeniz ticaretine zarar verrnekteydiler.
Kartacahlarla Etrtiskler, Alalia deniz sava§mda Phokaiahlan agir bir
bozguna ugratnlar - Yunanhlann Korsika ve Sardinya'ya yay1lrnalarm1
onlemi§ oldugundan, ~ok onemli bir olayd1r bu. Yapilan antla§rnalarla
Etriisklerle Kartacahlar ntifuz ktirelerini payla§tilar: Alplerden Carnpa-
nia'ya dek italya Etrtisklere, gtineydogudaki Yunan yerle§irn alanmm da
dahil oldugu geni§ alan ise Kartacahlara verildi. Kartaca'da bulunrnu§
olan Etrtisk malzemeleri, iki halk arasmda siyasi a~1dan oldugu kadar
ktilttirel a~1dan da yakm bir ili§ki oldugunu dogrular; Ternmuz 1964'te
S. Severa'da (antik Pyrgi) bulunan Pon yaz1t1ysa bu ili§kilerin ve son-
raki tarihlerde de ili§kilerin stirdtigtiniin ba§ka bir kamtidir. i6 500
civanna tarihlendirilen ve iki benzer Etrtisk rnetninin de e§lik ettigi bu

13) lustinus, xvm, 7.

14) lustinus, xvm. 7.
 TARiH 169

yaztt, Caere (Cerveteri) hiikiimdan Thepharie Velianas ya da Veliu-

nas'un Pyrgi tapmagmda "Astarte hamm"a yaptlg1 ithaf1 i\'.ermektedir.
Bu noktada, Etriisklerle Kartacahlar arasmdaki ittifakm Akdeniz
diizeyinde daha da biiyiik bir anlam ta§1d1gmm belirtilmesi gerekir: Pers
imparatorlugu hakimiyeti altmdaki Dogu uluslannm Bat1'da olu§tur-
duklan Yunan kar§ltl zincir bu ittifakla peki§mi§tir. Kartaca'yla Fenike
arasmdaki ili§kilerin bu donemde ozellikle faal olmas1 bir rastlanudan
ibaret degildir. Kambyses M1S1r'1 fethettikten sonra Kartaca'ya kar§l bir
sefer ba§latmak istediginde Fenikeliler bu sefere kat1lmay1 reddettiler.
Aynca, Kartaca'dan Tyros'a periyodik olarak yollanan el~ilerin, Melkart
tapmagma sunu ta§Imakla kalmay1p, Yunanhlara kar§l verilen ortak
miicadeleyi de tartl§tiklan kesindir.
Bir Sparta kralmm karde§i olan Dorieus'un once Afrika'ya ve ardm-
dan Sicilya'ya yonelik seferiyle baglant1h olaylar, Yunanhlara kar§l veri-
len miicadelenin bir par~as1dtr. Altmc1 yiizy1l sonlarma dogru, belirle-
meyi ba§aramad1g1m1z bir tarihte Dorieus iki Sirte arasmda, Leptis'in
on sekiz kilometre giineydogusunda bir yerde Afrika'ya \'.1kt1: Kartacah-
larm yerlilerin. yard1m1yla onu piiskiirtmeleri ii\'. yil alacakti. Dorieus
Peloponnesos'a dondii, ama \'.Ok ge~meden yine Bati'ya, bu kez Sicilya'ya
geldi ve Eryx Dag1 yakmlarmda, Herakleia adm1 verecegi bir kent kur-
du. Sonunda Kartacahlarla Elymler tarafmdan yenilgiye ugratihp 61-
diiriildii, Herakleia ise yok edildi.
Bati'daki Yunan kar§ltl ittifakta ilk kriz i§areti, Etriisklerin gerile-
yi§iyle, SlO'da Tarquinius'lara kar§l ~1kan ayaklanmayla ve aynca, Ro-
ma'nm bag1ms1z bir cumhuriyet olarak yiikseli§iyle geldi. Daha 509 gibi
erken bir tarihte Roma'yla Kartaca arasmda niifuz kiirelerinin belirlen-
digi bir antla§ma yap1ld1. Antla§manm Polybios tarafmdan tekrarlanml§
olan metni, Kartaca'nm bat! Akdeniz'deki giiciine tamkhk etmesi a~lSm­
dan ilgi ~ekicidir:

"Romahlar ve miittefikleriyle Kartacahlar ve miittefikleri arasmda

§U §artlar altmda dostluk olacaktir: Romahlar ve miittefikleri firtina
ya da dii§manlan tarafmdan zorlanmad1k~a uzun gemilerle Giizel
Burun otesine ge~meyeceklerdir: zorunluluk geregi buranm otesine
siiriiklenenlerin gemilerinin onanm1 ya da kurban i~in ger.ekenden
fazlasm1 satm almalan ya da ta§imalan yasakur ve be§ gun i~erisinde
I 70 FENiKELiLER

aynlmak zorundadtrlar ... ~ayet bir Romah Sicilya'daki Kartaca eyale-

tine gelirse, digerleriyle aym haklardan yararlanacaktrr. Kartacahlar
Ardea, Antium, Laurentium, Circeii, Terracina halklanna ya da Ro-
ma'ya bagh ba§ka herhangi bir Latin kenti halkma kotiiliik etmeye-
ceklerdir. Tebaa olmayan Latinlerle temas ettiklerinde kentlerine el
si.irmeyecek, §ayet bir kenti alrrlarsa bu kenti zarar vermeden Romah-
lara teslim edeceklerdir. Latin topraklarmda hisar kurmayacaklardrr.
Topraklara silahh olarak girerlerse, buralarda gecelemeyeceklerdir." 15

Bu arada, Perslerle Yunanhlar arasmdaki belirleyici kar§tla§ma

ya§arimak iizereydi - Yunanhlarm ku§atmayt kmp Akdeniz bolgesinin
bi.iyi.ik bir boli.imi.inde kendi i.istiinli.iklerini kurma yoni.indeki zaferle
sonw;:lanan giri§imlerine tamkhk eden son derece 6nemli bir olaydrr bu
kar§tla§ma. Oogu'daki, Pers filosunun ve ozellikle de Fenike birliginin
yenilgiye ugrad1g1 Salamis <;arpt§mas1yla, Batt'daki, Kartacahlann Sicil-
ya'daki Yunan ileri gi.iciine kar§t saldrrtlannm ba§arts1zhga ugrad1g1 Hi-
mera <;arpt§mast arasmdaki baglanttyt antik yazarlar bile vurgulamt§lardrr.
Bu durum zamansal bir rastlant1dan ibaret degildi. Ephoros 16 adh
Yunan tarih<;i, Pers ve Fenike el<;ilerinin sava§tan hemen once Karta-
ca'ya giderek, mi.imki.in oldugunca gi.i<;lii bir Kartaca filosunun Sicilya'ya
yelken a<;arak Yunanhlan yenmesini ve sonra da Peloponnesos'a gitme-
sini istediklerini anlattr - Kartacahlar bu istege uymu§lardrr. Oiodo-
ros, 17 Kserkses'in ikili bir ilerleme i<;in gerekli di.izenlemeleri yapmak
i.izere Kartaca'ya el<;i yollad1gm1 soyler. Kartacahlar Sicilya ve italya'da
Yunanhlarm i.izerine yi.iri.irlerken kendisinin de Yunanistan'a saldir-
masmt kabul etmi§ ve anla§ma yaptlml§tt.
Her hali.ikarda, Sicilya'daki durum Kartacaltlann mi.idahale etmele-
rini gerektiriyordu. Syrakusa tiram Gelon dogu Sicilya'da gii<;li.i bir dev-
let kurmu§ ve bir ba§ka gi.i<;li.i devletin hi.iki.imdan olan Agrigentum
tiram Theron'la ittifaka girmi§ti. Theron da Himera'yt almt§ ve Karta-
ca'nm mi.ittefiki Terillos'u si.irmii§tii. Kartaca boylece, bir mi.ittefikine
saldmlmasmm otesinde, arttk boli.inmi.i§ durumda olmayan, aksine

15) Polybios, III, 22.

16) Fragm. Hist. Graec., I, s. 264, no Ill.
17) Diodoros, XI, l.
 TARiH 171

birle§en ve giderek saldirganla§an bir Yunan giiciiyle kar§l kar§iya

kalm1§tl: miidahale etmekten ba§ka se~enegi yoktu.
Magon'un oglu Hamilkar seferin kumandanhg1m iistlenerek biiyiik
bir filoyla Kartaca'dan yelken a~tl. Kartacahlar, atlan ve arabalan ta§iyan
gemileri kaybetmelerine yo! a~an bir firtmaya ragmen Palermo'ya ~1ka­
rak Himera'ya dogru ilerlediler. <.;arpi§madan Theron'la Gelon galip ~1kt1:
Hamilkar sava§ meydanmda oldii, askerleri ya oldiiriildii ya esir edildi,
filosuysa yahldi. 480 y1h, Yunanhlann hem Dogu hem de Bau Akde-
niz'deki ba§anlan a~1smdan belirleyici bir y1ldir.
Ban§ §artlan aslmda olabilecegi kadar agir olmasa da (belki de Gelon
Agrigentum'un ~ok gii~lii bir miittefik olmasm1 istemediginden, Sicil-
ya' daki topraklanm kaybetmemi§lerdi), Kartaca Sicilya'daki saldm
giiciinii bir siireligine kaybetmi§ti.

4 Koloniler

Sicilya'da Kartacahlarla Yunanhlar arasmdaki kar§ila§ma iizerinde

yogunla§madan once bir siire duraklay1p, Kartaca'nm Afrika'daki ko-
numunu ele almah ve siyasi diizeyden ~ok ticari diizeyde de olsa Karta-
ca'nm yaytlmac1 giiciiniin kamn olan, Fenike' den ~ok Pon say1labilecek
bu yerle§meler biitiiniinii incelemeliyiz. Kartaca'nm bu yerle§meler iize-
rindeki kontrolii konusundan daha sonra soz edecek ve §imdilik yal-
mzca adlanm verecegiz. Elimizde daha ~ok arkeolojik kamtlar bulu-
nuyor ve kalmt1lar da temelde, ~ogunlukla ~anak ~omlekler sayesinde
tarihlendirilebilen nekropollerden olu§uyor. Yerle§im noktalanm Fe-
nike'nin geleneksel arahkh hy1 iisleri ilkesinin belirledigini anlamak
i~inse, elbette, haritaya bakmak yeterli olacaknr.
Dogudan batiya dogru gidildiginde ilk onemli yerle§me, ii~iincii-ikinci
yiizyildan bir nekropoliin bulundugu ve Pon oldugu ku§ku gotiirmeyen,
muhtemelen Helenistik doneme ait heykellerin ~1kartld1g1 Leptis Mag-
na' dir. Ardmdan, 1957'de ii~iincii ila ikinci yiizy1la ait, odalan kayalara
oyulmu§ bir nekropoliin bulunmu§ oldugu Oea (giiniimiizde Trablusgarp)
gelir; yakmlardaki Bou Setta'daysa caduceus ve Tanit sembolii gibi Pon
i§aretleriyle ayirt edilebilen kaselere ve ~ok say1da amforaya ula§ilm1§tlr.
O~uncii onemli Trablus kenti olan Sabratha'da Di Vita 1962 ila 1964
1 72 FENiKELilER

arasmda, goz ahc1 bir amtmezan bulunan muazzam bir Pon nekropoliinii
kazml§ ve daha onceden Bartoccini tarafmdan kaz1lm1§ olan i6 ii~iincti
yiizyila ait mezarlarda da Harpokrates, Apis, kii~iik zenci ba§lan, iiziim
salhmlan ve gtivercinler gibi tipik M1s1rla§tmc1 tasvirlerin gortildtigti,
cam hamurundan kolye par~alan bulunmu§tur. Sabratha'da aynca, Pon-
Helenistik doneme tarihlendirilebilecek onemli kumta§l heykelcik kmk-
larma da ula§tlmt§tir.
Giiniimiiziin Tunus'una denk gelen cografi alandaki ilk onemli Pon
kenti, gelenege gore Malta'dan gelen Fenikeli yerle§imciler tarafmdan
kurulmu§ olan Acholla'dir; burada bir tofet bulunmu§ ve kismen
kazilmt§tlr. Klasik kaynaklarda s1k s1k ad1 ge~en Thapsos'unsa Ras Di-
massa'da oldugu anla§ilmt§ ve dordtincti ytizyildan kalma, sonradan
Romahla§ml§ bir Pon nekropolti giin l§tgma ~1karulm1§ttr. Kartaca'daki-
nin ardmdan en biiyiik nekropol olan bir ba§ka nekropol de, antik adm1
bilmedigimiz bir Pon kenti olan Mehdiye'dedir. Aralannda ba§mda bir
ta~ bulunan ~1plak bir tann~amn kil heykelciklerinin de yer ald1g1 me-
zar objeleri, nekropoltin be§inci ytizy1ldan kalma olduguna i§aret etmek-
tedir. Giiniimiizdeki ad1 Lemta olan Leptis Minor'dansa (Kii~iik Leptis)
yalmzca, i~erisinde tahta lahitler bulunan kuyu mezarlar kalmt§tlr.
Giiniimiizdeki ad1 Suse olan Hadrumetum ~ok daha ilgi ~ekicidir: altm-
c1 yiizy1ldan sonra geli§mi§tir ve son derece onemli mezar stellerinin
bulundugu bir tofet'i vardir; aynca, en eski ktsm1 giiniimiizdeki kentin
altmda kalmt§ bir nekropolii de bulunmaktadir. Bon Burnu'ndaki,
giiniimiizdeki ad1yla Kerkuan'm altmdaki Pon kenti de daha onemsiz
degildir. Cintas'm ba§latng1 ve Tunuslu arkeologlann geli§tirerek siir-
diirdiikleri kazilarda, zeminl~ri, duvarlan ve iyi korunmu§ hijyenik tesis-
leriyle i6 dordiincii ve ii~iincii yiizy1llara tarihlendirilen yerle§im alan-
lan giin t§tgma ~1karttlml§ttr. Hemen yakmlardaki Cebel Mlezza bolge-
sinde de i~inde miicevherler, ttls1mlar, ~e§itli ~anak ~omlek par~alan ve
resim kahnttlan bolunan ~ok say1da mezar ke§fedilmi§tir. Battya dogru
devam edildiginde, gelenege gore Kuzey Afrika'daki en eski Fenike ko-
lonisi olan Utica'ya ula§tlir. Cintas burada, i6 sekizinci ila dordiincii
yiizyillar arasmdan kalma ve yiiztik, skarabe, t1ls1m ve renkli vazolar gibi
adak objeleriyle dolu iki nekropolti giin l§tgma ~1karm1§ttr.
Yine Pon yerle§meleri olan Hippo Akra (Bizerta), Hippo Regius
(Bone) ve Philippeville hakkmda pek az §ey bilindiginden, giiniimiizdeki
 TARiH 173

Cezayir topraklanna gec;iyoruz. Kirta (Konstantin) hakkmdaki bilgimiz

daha fazla; burasr, iic;iincii yiizyrldan daha eskiye dayanmamakla birlik-
te, daha eski bir gelenegin unsurlanm korumu§ olan bir stel iiretiminin
koken yeridir. Kollo akropolii de ii<;iincii yiizyrldan daha eski degildir;
mezarlann ii<;iincii yiizyrl oncesine dayand1gm1 dii§iinen M. Astruc ta-
rafmdan kaz1lm1§ olan lgilgili (Cicelli) akropolii konusundaysa ku§kular
bulunmaktadrr. GUnlimiizdeki kentin geni§ligi kar§tsmda, lcosium (Ce-
zayir kenti) hakkmda pek az §ey bilinmektedir. Arna yksm admm goriil-
diigii, Pon donemine ait c;ok sayrda sikke, yorenin Roma oncesi evresi-
nin kamtlandrr. Tipasa'da mezarlar, burada bir Pon yerle§mesinin bulun-
duguna i§aret eder: en azmdan be§inci yiizyrla dek inen en eski odac1k-
lar, deniz yakmlarmdaki kayalara oyulmu§tur; baz1lanysa yiizeye yakm-
drr ve boylece, kenar duvarlan c;1kmt1 olu§turarak bunlan c;erc;eveler.
Roma c;agma dek bir Pon geleneginin ya§anml§ oldugunun diger kamtty-
sa, Tanit i§aretinin goriildiigii stellerdir. Daha da bat1ya gidildigirlde gore-
cegimiz yerler, az say1da kalmtmm gee; Pon c;agma i§aret ettigi lol ($er§el);
ikinci-iic;iincii yiizy1llara ait bir nekropolde beyaz arka plan iizerine kir-
mmya ve siyaha boyanm1§, geometrik motiflerin, bitki motiflerinin ve
kimi zaman da insan motiflerinin goriildiigii c;ok sayida deveku§u yu-
murtasmm bulunmu§ oldugu Gunugu (Guraya); bir yerle§im alamnda
ve nekropolde dordiincii yiizytla ait c;anak c;omleklerin ke§fedilmi§ ol-
dugu Les Andalouses; Vuillemot'nun, tiimii yedirlci-altmc1 yiizy1llara
dayanan adak c;anak c;omlekleri, kandilleri, silahlan, miicevherleri ve
uls1mlanyla, c;ogu krematoryum ozelliginde yiizden fazla mezan giin
l§lgma c;1kard1g1 ve Motya adas1yla ozel ili§kiler ac;1smdan aydmlattcl
olan Rachgoun adasr ve Oran'm kirk kilometre bat1smdaki, duvarlann
ve c;ok say1da c;anak c;omlegin bulunmu§ oldugu, belki de yedinci-altmc1.
yiizy1llara dayanan Mersa Madah'ur.
Giiniimiizdeki Fas topraklanna dogru ilerledigimizde kar§rla§tlg1m1z
ilk Pon ken ti olan Rusaddir' deki (Melilla) nekropolde, amfora dizileriy-
le kaph basit mezarlar bulunmu§tur: Sardinya'daki Olbia'da da (ve ben-
zer bir tarihle i6 iic;iincii ila birinci yiizyrllar arasmda) goriilen, ah§1l-
mad1k bir ozellik. Daha da bauya dogru ilerledigimizde, ev duvar ve
odalannm kalmulanrun iic;iincii-ikinci yiizytldan c;anak c;omleklerle bir-
likte bulunmu§ oldugu Emsa'ya geliriz. Ardmdan, c;omleklere bahhrsa
i6 be§inci ila birinci yiizy1llar arasmdan bir yerle§menin iist iiste y1g1lm1§
174 FENiKELil£R

katmanlarmm goriildiigii Sidi Abdselam gelir. Tamuda'da, biiyiik oran-

da Tarradell sayesinde, surlan, meydanlan, sokaklan ve 9ok say1da eviy-
le biiyiik bir kentin kalmttlan bulunmu§tur. Arna buras1 daha ileri bir
doneme, i6 ikinci yiizytl ila is birinci yiizy1l arasma dayanan bir yerle§-
medir. Tanca'daysa Ponsich'in ke§ifleri, eskiden Roma 9ag1yla klSlth ka-
lan bilgilerimizin sm1rlanm geni§letiyor ve kentin admm Fenike ka-
rakterleriyle (tng) yaz1lm1§ oldugu sikkeler ozellikle ilgi 9ekiyor.
Atlas Okyanusu ktytlannda Fas topraklarmda ilerlemeye devam et-
tigimizde, Fas'm en onemli Roma oncesi kenti olan Liksos'la (Arzila)
kar§tla§mZ. Kaynaklarm bu yerle§me hakkmda soylediklerini zaten
anlatmt§ olmakla birlikte, burada, Tarradell tarafmdan yapilan kaztlar-
da en azmdan yedinci-altmc1 yiizy1ldan kalma onemli biiyiikliikte bir
kent merkezinin, duvar kalmttlan, bir tapmag1, iki geni§ nekropolii,
yaz1tlan, sikkeleri ve 9anak 9omlekleriyle giin l§tgma 91karttld1g1m da
belirtmeliyiz. Liksos'la Mogador arasmda, ornegin Muley Buselhom'da
birka9 Pon kalmt1s1 bulunmu§tUr, ama bir sonraki onemli kent, tipik
ktrmm 9anak 9omleklerin yerle§menin kokeninin yedinci-altmc1 yiizy1l-
da dayand1gma i§aret ettigi Mogador'dur.
Son olarak, bir 9ekinceden bahsedilmesi gerek. ~u ana dek Kartaca
yerle§melerinden soz ettik. Arna Fenike ve Pon unsurlan arasmda kesin
bir aynm goriilmiiyor. Genel olarak baktld1gmda Kartaca'mn iistiinliigii
Bat1'da kolonile§me i§inde anayurdun yerini ald1gm1 gosterse de, zaman
zaman rastlanan bulgular 9ok yakm bir Dogu kokenine ya da, en azm-
dan, Fenike diinyas1yla belli bir temasa i§aret ediyor. Dolay1s1yla, Fe-
nike'nin giicii azalmt§Sa bile, ille de yok olmamt§tl.

5 Sicilya'da Kartacalzlar ve Yunanlzlar

Himera'da alman yenilgi, Kartaca'nm destekledigi Yunan kar§ltl ittifak
planm1 ortadan kaldrrml§tl. Arna bati Akdeniz'deki topraklan ve bu bolge-
nin kontrolii Kartaca'da kalml§ ve verilen gii9lii tepki sayesinde, bir kriz
ya§anmas1 onlenmi§ti. Kartaca oncelikle, Magon ailesinin ba§hca iiyeleri
olan Hanno ve Gisgo'yu siirerek, ii9 ku§ak boyunca neredeyse siirekli bir
sava§lar dizisi boyunca Kartaca'y1 yonetmi§ olan rejim yaptStm degi§tir-
mi§ti. Aynca, kentin a§m diizeyde §ahsi iktidardan korunmas1 ama9h bir
 TARiH 175

oligar§i olan Yuzler Divam kuruldu. Unvanm ve herhalde gorevlerin kral-

lardan hakimlere degi§tirilmesi ve ardmdan gorev si.iresinin kisaltilmas1
da bu donemde olabilir. Ozetle, yonetim sistemi, yeni bir siyasi manza-
ramn ortaya ~1kmasma olanak verecek bir degi§im si.irecinden ge~mi§ti.
Siyasi degi§imlere, Pon yaz1tlarmda a~1k olarak g6riilen bir dini re-
form e§lik etti. Erken doneme ait az say1daki yaz1tta tek bir tanndan
(Baal) soz edilirken, sonraki doneme ait ~ok say1daki yaz1tta ("Baal'in
yiizii" nitelemesiyle) Tanit'le ve Baal Hammon'la kar§1la§1yoruz.
Son olarak, arkeoloji alanmda, Yunanistan'dan ithal edilmi§ malze-
melerin h1zla azald1g1m goriiyoruz - Kartaca yonetiminin, liiks mallar
kar§ihgmda temel maddeleri alarak kenti yoksulla§tlrm1§ olan Yunanh-
larla ticareti tiimden kestigi yonunde bir i§aret.
Bir biitiin olarak babld1gmda, siyasi degi§imler, dini reformlar ve
ticari geli§meler, Helen diinyasmdan uzakla§ma y6ni.inde kesin bir iste-
ge i§aret ediyor. Bu durum hi~ ku§kusuz, bir kiiltiir krizi demekti; ama
aym zamanda daha belirgin bir kultiirel bag1ms1zhk ve, dolay1s1yla, Yu-
nan etkisinden kurtulma olas1hgmm artmas1 anlamma geliyordu. Boy-
le bir geli§menin Dogu Fenike'de ya§anmad1gmm belirtilmesi gerek.
Yine bu bag1ms1zhk giri§imi ~er~evesinde, Afrika'nm i~ kesimlerine
ilerlerne siyasetiyle ve iilkede be§inci yiizydda ya§anan tanmsal geli§im-
le kar§1la§lYOntZ. Temaslan gii~lendirip ulusal sm1rlar otesine ta§lma
arzusu da aym derecede gii~liiydu. Herakles Siitunlarmm 6tesine uza-
nan uzun yolculuklara be§inci yiizydda ~1bld1. Himilko, Yunanhlarm
Marsilya'yi i§gal ederek baglant1y1 kesmi§ olrnalan yiiziinden kara yoluyla
ula§ilamayan kalay gibi iirunlere ula§abilrnek amac1yla, ispanya ve Fran-
sa by1lanm ge~erek Cornwall'a gitti. Ve Hanno da, Kartaca'daki Baal
Hammon tapmagmdaki bir Pon rnetninin Yunanca versiyonunda da
anlauld1g1 gibi, Afrika by1lanm dola§arak belki de Gine Korfezi'ne ula§tl
ve boylece, bu bolgedeki degerli ticari iiriinlere ula§ilabilmesini saglad1.
Bu siyasetin hedeflerinden biri de ku§kusuz, Yunanhlara kar§l yeni-
den verilmesi ka~milmaz olan miicadele i~in gii~lii -askeri ve ekono-
mik- iisler edinme istegiydi. Miicadele 409'da, Selinunte tehdidi
kar§ismda Segesta'nm Kartaca'dan yard1rn istemesi ve Kartaca'nm Sicil-
ya'ya, Himera'da olrnii§ olan Harnilkar'm soyundan gelen Hannibal
komutasmda bir ordu gondermesiyle ba§lad1 (bu da ya Kartacah taraflar
arasmda ortak dii§mana kar§l kutsal bir birlik kurulduguna ya da, aksi
1 76 FENiKELiLER

yondeki kamtlara ragmen, Magonlarm kent yonetiminde hala onemli

bir ni.ifuza sahip olduklanna i§aret ediyor). Sefer tam bir ba§anya ula§tl:
Selinunte'yle Himera yok edildi ve Hamilkar'm olmi.i§ oldugu yerde i.i<;
bin tutsak kurban edildi. Ktsa bir sure sonra, 406'da, yine Hannibal'm
ve Hanno'nun oglu Himilko'nun komutasmdaki yeni bir Kartaca sefe-
rinde Agrigentum'a saldmldt ve kent uzun bi~ ku§atmadan sonra ele
ge<;irilerek ytktldt. Hannibal vebaya yakalanarak oldi.i, ama Himilko se-
feri si.irdi.irerek, <;ok ge<;meden Gela'yt yok etti. Arttk Yunan Sicilya'smm
tamamt tehdit altmdaydt.
Yunanhlarm kar§t saldmlanmn ba§mt Syrakusa'h Dionysios <;ekti.
Agrigentum'un di.i§i.i§i.i i.izerine strategos se<;ilen Dionysios konumunu
gi.i<;lendirebilmek amac1yla Kartaca'yla olumsuz §artlar ta§tyan bir ban§
anla§mast yapn (405). Ardmdan saldmya ge<;ti ve arka arkaya zaferler
kazanarak, 398'de Motya'y1 fethedip yagmaladi. Bundan sonra sava§m
gidi§atl si.irekli degi§ti: Himilko komutasmdaki Pon filosu miidahale
etti ve Dionysios, Catania yakmlarmda bir deniz sava§mda yenilgiye
ugrattlarak, Syrakusa'da ku§atma altma almd1, ama Kartaca ordusunda
veba salgmt ba§lamas1 sayesinde kurtulmayt ba§ardt (396). 393 ve
392'deki yeni <;arpt§malann sonucunda bir antla§ma imzaland1; Diodo-
ros'a18 gore, bu antla§ma 405'teki durumun yeniden kurulmasmt
saglamt§tlr. 382-ila Dionysios'un oli.imi.i (367) arasmdaki <;arpt§malarda
smir, yakla§tk bir yi.izytl boyunca kalacag1 Halykos nehrine <;ekildi ve
boylece Sicilya'mrt neredeyse i.i<;te biri Kartaca hakimiyeti altma girdi.
Uzun bir sure i<;in Kartaca tarihi hakkmda ancak, Sicilya'da Yunanh-
lara kar§l verdikleri sava§lar sayesinde bilgi edinebiliyoruz. Arna bu yal-
mzca, elimizdeki kaynaklann yaramg1 bir durum; bu nedenle, Karta-
ca'da ba§ka siyasi geli§meler ya§anmad1gm1 di.i§i.inmemeliyiz. i6 348'de
Roma'yla yaptlan ikinci anla§ma bu a<;tdan ozellikle ilgi <;ekicidir. Poly-
bios tarafmdan aktanlan metin, Kartaca hakimiyetinin ozellikle de Kuzey
Afrika ve ispanya'da biiyi.ik oranda yaytlmt§ oldtJgunu a<;1k<;a gosterir
(Tarseum' daki Mastia):

"Romahlar ve mi.ittefikleriyle Kartacahlar, Tyroslular ve Utica halhy-

la bunlarm miittefikleri arasmda §U §artlar altmda dostluk olacakttr.

18) Diodoros, XIV, 95-96.

 TARiH 177

Romaltlar Gi.izel Burun'un ve Tarseum'daki Mastia'nm uzak ucunda

yagmactl1k ya da ticaret yapmayacak, kent kurmayacaklard1r. Kartaca-
hlar La ti um' da Roma' ya ta bi olmayan bir ken ti ele ge<;irirlerse, degerli
mallarm1 ve insanlanm alabilecek, ama kenti birakacaklardtr. ~ayet
Kartacaltlar Romahlarm ban§ antla§mas1 yapmt§ olduklan ama Ro-
ma 'ya tabi olmayan halklardan tutsak ahrlarsa, bunlan Roma limanla-
nna getirmeyeceklerdir, ama §ayet biri getirilir ve bir Ramah onu ele
ge<;irirse, bu ki§i serbest biraktlacakttr. Romaltlar da aym §eyleri yap-
mayacaklardtr. ~ayet bir Ramah Kartacahlann hakimiyetindeki bir
yerden su ya da erzak alirsa, bu erzakt Kartacaltlarla arasmda barl§ ve
dostluk olan bir halkm herhangi bir iiyesine kotiiliik etmek i<;in kul-
lanmayacaktir. Kartacahlar da aynt §eyleri yapmayacaklardir. ikisin-
den biri bunlan yaparsa magdur ki§i ozel olarak 6<; almayacak ve §ayet
bunu yaparsa hatas1duyurulacaktir. Hi<;bir RomahSardirtya'da ve Lib-
ya'da ticaret yapmayacak ya da kent kurmayacak, bir Sardinya ya da
Libya mevkiirtde erzak almak ya da gemisini onarmak i<;in gereken
siireden daha fazla kalmayacaktir. Oraya hava §artlan yiiziinden sii-
riiklenmi§se, be§ giin i<;erisinde ayrtlacakttr. Sicilya'daki Kartaca bol-
gesinde ve Kartaca'da bir vatanda§tn izinli oldugu her §eyi yapabilir ve
satabilir. Roma'da da bir Kartacah ayn1 §ekilde davranabilir." 19

Kartacahlarla Yunanhlar arasmdaki ~att§ma, Syrakusa'ya demokra-

siyi geri getirmi§ olan Korinthoslu Timoleon doneminde de siirdii. Kar-
taca saldmlan kar§tsmda §iddetli bir tepki veren Timoleon 340'da Kri-
missos nehrinde biiyiik bir zafer kazand1. Ertesi y1l, yani 339'da ban§
anla§mas1 imzalanarak smtr Himera ve Halykos nehirlerinde btraktld1
ve genel durum pek de degi§medi.
iskender 332'de, uzun bir ku§atmadan sonra Tyros'u alarak, Dogu'da
Fenike gilciine oldiiriicii bir darbe indirdi. Kentte bir Kartaca el<;isi bul-
dugu ve hayattmbagt§lad1g1 iddia edilir. 20 Gelecek konusundaki plan-
larma gelince, herhalde, imparatorlugunun sm1rlanm Afrika'ya dek
geni§letmeyi umuyordu: kimi tarih<;ilere g0re, oldugi.inde, Kartaca'y1 ve
Herakles Si.itunlanna dek Afrika kty1lanm fethetmek amac1yla biiyiik

19) Polybios, III, 24.

20) Arrhianos, II, 24, 5.
1 78 FENiKELiLER

bir filo kurma planlanm i<;eren bir belge bulunmu§tu. 21 Bir diger gele-
nege gore de, Makedonyalmm niyetleri konusunda endi§eli olan Karta-
cahlar, Hamilkar adh bir el<;iyi iskender'in gi.ivenini kazamp planlanm
ke§fetmekle gorevlendirmi§lerdi. Hamilkar'm bol miktarda bilgi ilet-
tigi soylenir, ama Kartaca'ya dondi.igi.inde ihanetle su<;lamp idam
edilmi§tir. 22 Bu geleneklerin dogruluk dereceleri bir yana, Kartacahlar
herhalde gelecekleri i<;in endi§eliydiler ve iskender'in ani oli.imi.ini.in
bi.iti.in planlanm sona erdirdigi de bir ger<;ektir.
Arna Kartaca <;ok ge<;meden bir diger beklenmedik tehlikeyle kar§l
kar§iya kalacakt1. Syrakusa'mn yeni tiram Agathokles kariyerine Kartaca
himayesinde ba§lamt§tl, ama sonradan onlara sirt <;evirdi ve 310'da yeni-
lgiye ugrat1larak kendi kentinde ku§atma altma almd1 .. Arna bu noktada
a§m derecede cesurca bir plam uygulamaya ge<;irdi - Afrika'nm istila edil-
mesi. Altmt§ sava§ gemisinde yakla§ik on dort bin adamla gizlice kentten
aynld1 ve Pon frlosundan saklanarak Bon Burnu yakmlarmda karaya <;1k-
t1, gemilerini ate§e verdi ve kararhhkla, Kartaca i.izerine yi.iri.idi.i.
Beklenmedik bir darbeydi bu. istilacilar kar§ilarmda istihkamlar ve
garnizonlar yerine bereketli tarlalar ve baglar buldular. Diodoros ordu-
nun ilerleyi§ini §6yle anlatir:

Ki.i<;i.ik kanallarla ta§man <;ok say1da akarsuyla her yer suland1gmdan,

a§rnalan gereken hrhk kesim her <;e§it bah<;e ve plantasyona
boli.inrni.i§ti.i. Aynca, birbiri ardma, sahiplerinin zenginligine kamt
olan, li.iks §ekilde in§a edilmi§ ve al<;iyla kaplanrnl§ hr evleri go-
ri.ili.iyordu. <;ifrlik binalan zevk i<;in gereken her §eyle doluydu; uzun
barl§ doneminde her <;e§it i.iri.in depolanrnl§tl. Topragm bir kismma
baglar ekilmi§, bir kismmda zeytin yeti§tirilmi§ ve aynca, <;e§it <;e§it
meyve aga<;lan dikilmi§ti. Her iki tarafta s1gir ve koyun si.iri.ileri ovada
otluyordu ve kom§U <;ayirlar da otlayan atlarla doluydu. Onde gelen
Kartacalilar mi.ilklerini burada kurduklarmdan ve zenginlikleri saye-
sinde bunlan kendi zevkleri i<;in gi.izelle§tirdiklerinden, bolge genel
olarak bi.iyi.ik bir refah i<;indeydi. 23

21) Diodoros, XVIII, 4, 4.

22) lustinus, XXI, 6.
23) Diodoros, XX, 8, 2-4.
 TARiH 179

Agathokles, (yerini bilmedigimiz) Megalopolis ve Tunus kentlerini

yagmaladiktan sonra, Kartaca yakmlarmda ordugahm1 kurdu. Karga§a
ve endi§e i~inde hizla hamlanan Kartaca ordusu dil§manm ilstilne yol-
land1, ama agir bir yenilgiye ugrad1. Boylece, iki di.i§manm birbirlerinin
kentlerini ku§atmalan gibi paradoksal bir durum olu§mU§tu. Hamilkar
bo§ yere Syrakusa'y1 fethetmeye ~ah§irken Agathokles i§gal alamm Kar-
taca'nm dogusundaki bolgeye dek geni§letmi§ti ve MlSlr'da iskender'in
ardillanyla ittifak kurma yoni.inde hirsh planlar yapiyordu.
Plan §U §ekilde kurulmu§tu: Misirh Ptolemaios Lagos 322'de, isken-
der'in eski muhafrz birliginden Ophellas'1 Kyrenaika'daki Yunan kent-
lerinin valiligine atamt§tl. Agathokles Ophellas'a Kartacahlara kar§l
ittifak kurmay1 onerdi: Ophellas Kuzey Afrika'y1, Agathokles de Sicil-
ya'y1 yonetecekti. Boylece Ophellas on bin adamla birlikte Kyrenaika'dan
Agathokles'in ordugahma yilrudil, ama ~ok ge~meden iki miittefik
arasmda anla§mazhk ba§lad1 ve Agathokles ihanet yoluyla Ophellas'1
oldi.irterek ordusuna el koydu.
Bu arada Kartaca'da i~ kriz ya§anmaktayd1. Bomilkar mutlak iktidara
ula§mak i~in mi.icadele ediyordu, ama ba§annm e§igindeyken oldi.iriil-
di.i. Bu durumdan faydalanan Agathokles Utica'y1 ve sonradan Bizerta
adm1 alacak olan Hippo Akra'y1 ele ge~irdi. Burada ki.i~ilk bir filo in§a
ettirmeye koyuldu ve aym zamanda, Syrakusa'y1 kurtarmak amac1yla
ki.i~uk bir orduyla Sicilya'ya yelken a~tt. Arna yoklugu felaket getirecek-
ti. Kartacahlar saldmya ge~tiler ve Agathokles'in askerlerini bozguna
ugratarak, eski mi.ittefiklerinin ~ogunu geri kazand1lar. Hula Afrika'ya
donen Agathokles bo§ yere durumu kurtarmaya ~ah§tt; ardmdan Sicil-
ya'ya ka~tl, birlikleriyse Kartacahlarla anla§maya vardi. (,;ok ge~meden,
305'te Agathokles'le imzalanan antla§mayla, sava§ sona erdi: Kartaca
Afrika'daki ve Halykos'a dek Sicilya'daki tiim topraklanm korudu ve
Agathokles de terk ettigi topraklara kar§thk sozde tazminat olarak bir
miktar para ald1.
Kartaca boylece, tarihinin en tehlikeli olaylarmdan birini itidal ve
bilgelik sayesinde geride b1rakmt§tl. Kartaca'nm di.i§manlannm ilk kez
Afrika'ya geldikleri bu olay s1rasmda Kartaca yonetimi Afrika toprak-
larmm hayati oneminin farkmdayd1. En zorlu anlarda bile, Afrika top-
raklarmda kald1g1 si.irece Agathokles'le anla§maya varma giri§iminde
bulunulmad1. Bunun nedeni, Kartaca'mn terimin kabul edilmi§ anlam1y-
180 FENiKELiLER

la hi<;bir zaman uygulamamt§ oldugu emperyalist bir siyaset degil, anayur-

dun hs1th topraklarmm oneminin gayet iyi bilinmesiydi. Agathokles'in
maceras1, ba§ans1zhkla sonu<;lanmakla birlikte, Kartacahlann ne §ekilde
yenilgiye ugrattlabileceklerini gostermi§ti - sonralan Atilius Regulus
ve Scipio bu yola ba§vuracaklard1.
Genel olarak bahld1gmda, be§inci ve dardiincii yiizy1llarm olaylan,
Kartaca'nm hem anayurttan hem de Yunan diinyasmdan bag1ms1zhk
kazand1gm1 ve sonu<;ta, kendine ait bir siyaseti bulunan bag1ms1z bir
devlet haline geldigini gosterir. Bu siyaset temelde ticari ama<;h olmas1yla
Fenike gelenegine uygundu, ama yeni evreleri ve yeni bir agirhk merkezi
de vardi. Biraz once de gormii§ oldugumuz gibi, emperyalist hedefleri
yoktu ve bu durum ileride, Roma gibi bir devletle kar§t kaq1ya geldigin-
de, <;okii§iine neden olacakt1. Arna Kartaca'nm Afrika'yt ilk kez Akde-
niz tarihinin on cephesine ta§1d1g1 ve Batt'da Yunanhlara kar§t direni§in
ifadesi ve sembolii haline geldigi de bir ger<;ektir.

6 Kartacalzlar ve Romalzlar
Picard, d6rdiincii yiizy1lda say1s1z sava§a ragmen Kartaca'nm -arkeo-
lojik kalmttlarm da kamtlad1g1 gibi- bir refah donemi i<;erisinde oldu-
gunu soylemi§tir. Antik tarih<;ilerin ve ozellikle de Diodoros'un
Agathokles'in ilerledigi bolge hakkmdaki anlattsmm da dogrulad1g1 bu
durumun a<;1klanmas1 i<;in, Agathokles istilas1 dt§anda tutulursa, Kar-
tacahlann tiim sava§lanm kendi topraklan dt§lnda vermeyi ba§armt§
olduklarmm hat1rlanmas1gerekir. Ba§kalarmm topraklan harap edilmi§,
Kartacahlarsa ganimetin meyvelerini toplam1§lard1; sonradan bir kriz
nedeni olacak parah asker kullanma yontemi de bu donemde niifusun
azalmasm1 onlemi§ ve tiim askeri taahhiitleri yalmzca ekonomik bir
soruna indirgemi§ti.
Arna d6rdiincii yiizytl sonuna gelindiginde Kartaca'nm karakteris-
tik ozelligi yalmzca refah degil, aym zamanda, gorece bir tecrit ve ba-
g1ms1zhk doneminden sonra hem sanatsal hem de toplumsal hayata
yeniden niifuz etmi§ olan Yunan ya da, daha dogrusu, Helen kiiltiiriiniin
yaytl1§1yd1. iskender'in oliimii Akdeniz bolgesinde yepyeni bir durum
yaratml§ft: Batt'da bir saldm tehdidine son vermi§ ve imparatorlugun
 TARiH 181

boliinmesi, takip eden i<;; <;;eki§melerle birlikte, Kartaca'nm askeri i§gale

ugramas1 tehdidini ortadan kaldirmI§tI.
M1s1r'da Ptolemaios Lagos bir tarafta Fenike'ye, diger tarafta Kyre-
naika'ya uzanan bir devlet kurmu§tU. Akdeniz'in Afrika bylSl boyunca
ticareti siyasi bir bash uygulamadan himaye eden ve diizenleyen bu
devletle ittifak kurmak ve boylece Dogu'yla Bati arasmdaki baglan em-
niyete almak Kartaca'nm c;;1karlanna uygundu. Bu durum, yaz1h gelene-
gin ve arkeolojinin bize sundugu kiiltiirel ve toplumsal ya§am tablosun-
da ai;1kc;;a gozlenebilir.
Oiger taraftan, Bat1'daki siyasi sorunlar art1k degi§iyordu: Roma'nm
giicii giderek art1yordu ve, dolaylSlyla, belirleyici kar§1la§ma art1k Yunan
diinyas1yla degil, Roma'yla olacakti. Arna Kartaca'nm gerileyi§inin ar-
dmda, yerel olmakla birlikte aym derecede 6nemli ba§ka nedenler de
vard1r: Parah askerlerin edindikleri giic;;, kom§u halklann zamanla ba-
g1msuhk kazanmalan ve sonuc;;ta ba'"g1ms1z Afrika devletlerinin kurula-
rak bunlann Kartaca'nm biiyiik dii§mamyla ittifak ii;ine girmeleri.
Kartaca'yla Roma arasmdaki miicadelenin aynnnlarma girmeyece-
giz. Kentler arasmdaki ilk iki antla§madan zaten soz etmi§tik. 306'da,
6nceki paktlann yenilendigi iic;;iincii bir antla§ma imzaland1. 279-278'de
yapilan dordiincii antla§mayla da onceki maddeler teyit edildi ve ortak
dii§man olan Epeiros krah Pyrrhos'a kar§I miidafaada kar§ilikh yard1m
konusuyla ilgili yeni maddeler eklendi; Phyrros 278'de giic;;lii bir orduyla
Sicilya'ya c;;1km1§ ve Lilybaeum istisnas1 harii;, tiim adaya hula boyun
egdirmi§ti. Sicilya'ya Yunan miidahalesinin son perdesiydi bu ve c;;ok kISa
siirecekti: 2 76'da birle§ik Kartaca ve Roma giii;leri ve aynca, kurmu§ oldu-
gu ittifaklann c;;okii§ii Pyrrhos'u Sicilya'y1 terk etmek zorunda b1rakti.
Pyrrhos'un gidi§i Kartaca'y1 Roma'yla kar§I kar§Iya b1rakm1§tl. Miica-
delenin ba§hca evreleri §6yledir: Birinci Pon sava§l (264-241), Sicil-
ya'y1 Kartaca'nm elinden alan ve uzun siireli ve agir bir tazminat miieyyi-
desi getiren bir antla§mayla sona erdi. Yenilginin ardmdan Afrika'da
kriz patlad1: Libyahlar dii§manca davramyor, Utica ve diger ken tier Kar-
taca hakimiyetinden kurtulmak istiyorlard1 ve son olarak da Kartaca,
(herhalde, Roma'ya odenen ag1r tazminatm yarattlgI ekonomik durum
yiiziinden) parah askerlere yap1lan odemeleri asbya almI§tl. Sonui;ta
c;;1kan kanh sava§ Roma'nm tarafs1z kalma kar§ihgmda Sardinya'yi ve
bir miktar para alabilmesini saglad1 (238).
182 FENiKEULER

Art1k Kartaca'ya kalan tek geni§leme yolu ispanya'ydi. ispanya bir

ailenin, bu zaman zarfmda Kartaca'da neredeyse mutlak otorite kurmu§
olan Barkaslann sayesinde emniyete almd1. Parah askerler sava§mm
sona ermesinin hemen ardmdan Hamilkar Barkas oglu Hannibal'la bir-
likte ispanya'ya gitti (23 7). 229'da yerini alan damad1 Hasdrubal 228'de
Cartegena'y1 kurdu ve 226'da Roma'yla, niifuz kiirelerinin Ebro iizerin-
den boliindiigii bir antla§ma imzalad1. Bu, ger<;:ekten bir fetih olgusu
olarak goriilmesi gereken son Pon kolonicilik giri§imi ve Barkas ailesiy-
le baglanuh bir tiir hiikiimdarhgm kurulu§udur.
Hasdrubal'm 221 'de oldiiriilmesi iizerine yerini alan Hannibal 218'de
Sagunto'da ikinci Pon Sava§i'm (218-202) ba§latt1. Bildigimiz gibi, bu
sava§ once Roma'mn kar§l kar§iya kald1g1 en biiyiik tehlikeyi ve sonra
da, Massinissa yonetimindeki Numidyahlarm da yard1m1yla, Afrika top-
raklarmda Romahlarm zaferini yaratti. Bir kez daha, barl§ §artlan agrr
olacaku: Kartaca filosu yahlacak, biiyiik bir tazminat odenecek ve en
onemlisi, Kartaca Roma'nm onay1 olmadan bir daha asla sava§a girme-
meyi taahhiit edecekti. Kartaca boylece Massinissa'nm tahriklerine
maruz kald1 ve en sonunda tepki verdiginde (150) Roma miidahale ede-
rek U<;:iincii Pon Sava§i'nda (149-146) kenti y1kti.
Kattaca topraklan bir Roma eyaleti oldu. Ama Kartaca'nm miras1
-dili, dini ve kiiltiirii- yiizy11larca ayakta kald1. Bu durumun a<;:1klan-
mas1 i<;:in, Romahlann, Kartaca'y1 ve miittefiklerini yok etmekle birlik-
te, kendilerine yard1m etmi§ olan diger tiim Pon ve Afrika kentlerini
kayirm1§ olduklanmn belirtilmesi gerekir. Boylece yedi Pon kentine
ozgiir kent statiisii tanmd1 ve bunlar Roma imparatorlugunun resmi
miittefikleri oldular; Numidya kralhg1ysa eski rakibinin dii§ii§iinden
faydaland1. Oiger bir deyi§le, Kartaca'nm y1ktl1§1, Pon kiiltiiriiniin sonu
anlamma gelmeyen askeri ve siyasi bir olayd1.
Boylece, Roma'nm Afrika'ya yollad1g1 yonetici s1mflar Latince
konu§urken, halk temelde Pon dilini konu§may1 siirdiirdii. Din konusu-
na gelince, Roma yalmzca insan kurban edilmesini yasaklad1 ve uzak
tapmaklarda bu hs1tlamaya bile uyulmad1. Pon kiiltii diger tiim a<;:ilar-
dan, iyi orgiitlenmi§ bir rahipler diizeni ve tapmaklarm yakmlarmda
olu§an inan<;:hlar birliklerince uzun zaman boyunca siirdiiriildii.
Bir diger onemli olgu da Numidya kralhg1dir. Rakip Kartaca'mn ye-
nilgiye ugratilmasmdan sonra anla§ilan, onun kiiltiirel varisi olmay1
 TARiH 183

hedeflemi§tir. Massinissa'nm ogullanmn Kartaca kiiti.iphanelerinden

geriye kalanlan toplad1klan ve torunlanndan Hiempsal'm bu konu
hakkmda onemli eserler yazd1g1 yoniinde ilgi ~ekici anlatilar bulun-
maktadir. Ozellikle de Numidya'nm ba§kenti olan Kirta'daki (Konstan-
tin) tofet'in arkeolojik kalmnlarmdan ve en onemlisi stellerden de
anla§ild1g1 gibi, Pon dininin Numidya topraklarmdaki etkisi de aym
derecede onemlidir. Bu ge~ donemin Pon dininde, elbette, orta Tu-
nus'taki bir tapmakta bulunmu§ olan Gorfa stelinin de kamtlad1g1 gibi,
kendi geli§imi, oziimseyi§leri ve birle§meleri gozleniyordu.
Numidya kralhgmm dii§ii§ii, Pon kiiltiiriiniin gerileyi§i anlamma
gelecekti. Caesar'm Numidya'y1 ilhak edip Kartaca'nm Romah
yerle§imcilerle yeniden kurulmas1yla birlikte, Romahla§ma siireci h1zla
geli§ti; bunun nedeni imparatorlugun bu yonde yogun giri§imlerde
bulunmas1 degil, bag1ms1z diren~ merkezlerinin h1zla ortadan kalk-
mas1ydi. iS ikinci yiizyilda Pon yaz1tlar ortadan kalkar; konu§ma diliyse
-Aziz Augustinus'un24 da tamkhk ettigi ve "Latin-Libya" yaz1tlanyla
da dogruland1g1 gibi- birka~ yiizyil daha korundu. Pon dininin yerini
Roma dini ald1 ya da, daha ~ok, Roma dinince, kendine has tiim ozellik-
lerini kaybedecek derecede oziimsendi. Kartaca uygarhg1, boylece, yava§
yava§ ama kesin bir §ekilde sona erdi.

7 Siyasi OrgU,tlenme
Dogu'daki Fenike siyasi orgiitlenmesine ozgii kent-devlet sistemi gene!
olarak Bati'da da siirdii ya da en azmdan izlerini birakt1. Daha once de
belirtmi§ oldugumuz gibi, Kartaca giiciiniin doruk noktasmdayken bile
kelimenin kabul edilmi§ anlam1yla emperyalist bir gii~ olmami§tl. Ba-
tt'daki diger Fenike kolonileri Kartaca'ya bagh ve bag1mhlarsa bunun
nedeni ilhak ya da dogrudan yonetim siyasetinden ~ok Kartaca'nm
giiciidiir. <;e§itli Akdeniz kolonilerinin vatanda§lan hi~bir zaman Kar-
tacah olarak goriilmediler; koloniler kendi paralarm1 basttlar (Sicilya,
ibiza ve Cadiz); yonetimleri, bildigimiz kadanyla, bag1ms1zd1 (Malta,
Tharros ve Cadiz'de suffete'lerden bahsedilir ve bir Malta yaz1tmda, Kar-

24) Augustinus, PL, XXXV, slit. 2096.

184 FENiKELiLER

taca'ninkine her a<;:1dan <;:ok benzeyen bir devlet sisteminden soz edilir
-suffete'ler, senato, halk). 25 Kartaca, elbette, ihtiya<;: duyduklan zaman-
larda yard1m isteyen kii<;:iik kentlerin koruyucusuydu.
Dogu'daki kent-devlete ozgii sisteme gore, Ban'daki her kent mer-
kezi, <;:evresindeki kii<;:iik bir bolge iizerinde kontrol kazamyordu. Karta-
ca da bu kuralaistisna degildi; ger<;:i, giiciiniin artmas1 nedeniyle, be§inci
yiizy1la gelindiginde soz kon usu bolge bir §ekilde i<;:eriye dogru
geni§lemi§ti. Arna bu §ekilde geni§leyen topraklarda Utica ve Hadru-
metum gibi kentler bagrms1zhklanm koruyorlard1.
<;evre topraklann geni§lemesi Kartaca devletinin temelde kentsel
yap1sm1 degi§tirecek diizeyde olmasa da, topragm yiiksek verimliligi saye-
sinde ekonomiyi biiyiittii. Kent niifusu agtrhkh olarak Fenike kokenliy-
ken, brsal kesim niifusu agtrhkh olarak yerli niifustan olu§uyordu, ama
<;:e§itli kokenlerden esirlerle kan§arak melezle§ffii§lerdi.
Yonetim konusuna gelindiginde, Kartaca tarihinin erken evrelerin-
de tlph Dogu Fenike'deki gibi bir kral bulundugunu dii§iindiiren <;:e§itli
i§aretler var. Yunanhlann Sicilya'da temas kurduklan Kartaca liderleri-
ne verdikleri basileos unvanmm dt§tnda, lustinus'un soz ettigi Malkhos'un
da, adma bablarak, kraliyet soyundan oldugu dii§iiniilebilir. Diger taraf-
tan, oykiisii, yonetiminin mutlak olmad1gm1 gosterir: anayurduna don-
diigiinde senatoyla tartt§maya girmi§ ve bundan zararh <;:tkmt§tl. Do-
lay1s1yla, altmc1 yiizytl yansma dek Kartaca siyasi 6rgiitlenmesinde ba§hca
iki unsur goriiliir: kral ve senato.
Malkhos'un yerini ahp ii<; ku§ak boyunca hiikiim siiren Magonlarm
sahip olduklan gii<;:, herhalde, monar§i sisteminin devamma i§aret et-
mektedir. Magonlarm ordulara komuta ettiklerine ku§ku yoktur ve za-
man zaman, bir kraliyet unvamyla antlmt§lardtr. Diger taraftan, be§inci
yiizy1l ortalan civannda bu aileye gosterilen repki, lustinus'un iinlii pa-
sajmda da gorecegimiz gibi, Kartaca'da yonetim sisteminin evrimi a<;:1sm-
dan ozel 6nem ta§tr:

Arna nihayetinde, boyle kalabahk bir komutan ailesi, her §eyi kendi-
leri yonetip kendileri karar vermelerinden dolay1 devletin ozgiirliigii
a<;:tsmdan tehlikeli oldugundan, senato arasmdan, sava§tan dondiik-

25) lnscriptiones Graecae, XIV, 953.

 TARiH 185

lerinde generallerden yapt1klanm anlatmalanm talep edecek yiiz

hakim se<;:ildi ki, sava§ sirasmda yurttaki adaleti ve kanunu dikkate
alarak komuta etsinler. 26

Dolay1Slyla, Magonlarm siirgiin edilmeleriyle birlikte, kraliyetin sahip

oldugu gii<;: yeniden diizenlendi. Unvanm suffete'ye donii§mesi ve gorev-
lerin ge<;:ici olarak azalt1lmas1 da herhalde bu s1ralardadir. Ostelik, se.na-
to ii<;iincti bir yonetim orgam da kurdu: kraliyet giictinii denetleme ama<;h
Yi.izler Divam (Picard'm da belirttigi gibi, senato da sonradan bu oligar§i
tarafmdan otoritesinden edilmi§ olabilir).
Dardiincii yiizy1lda Aristoteles, Kartaca'da iki hakimden (belki her
ytl se<;:ilen, krallar ya da suffete'ler), ii<;: yiiz iiyeli bir senatodan, yiiz dort
ki§ilik (herhalde daha onceden soz edilmi§ olan Yuzler Divam'na denk
gelen) kis1th bir divandan ve bir halk meclisinden olu§an saglam bir
yonetim sisteminden soz eder. 27 Bu sistem Kartaca'nm dii§li§iine dek
buyuk oranda degi§meden kalmi§tir: Barkaslar ister Magonlar ornegin-
deki gibi otoritesini orduya bor<;:lu olan bir aile iisttinliigli sistemini
yenilemi§ olsunlar, ister suffete'lerden bagrms1z hareket etmi§ ve sena-
toyu karar almak yerine kararlan onaylama konumuna sokmu§, devle-
tin siyasi sistemi aym kald1. Teruel hakimler, senato ve genel meclis
ti<;:lemesi Polybios'un yazd1g1 ikinci yiizy1lda bile devam ediyordu.
(_;e§itli yonetim organlannm i<;:sel yaptsma ge<;tigimizde, i6 altmc1
ya da be§inci ylizyddan ikinci yiizydda dek uzanan bir donem boyunca
yonetimin bir "kral"da oldugu gorliltir. <.;e§itli Latin yazarlann eserle-
rinde kar§1m1za <;:1kan "suffete" unvanmm Fenike'deki sophetim'e denk
geldigi a<;:1ktir. Bu terim "hakim" anlamma gelir ve, muhtemelen, nor-
mal hakimler i<;in de kullamhr; ama "devle.tin ba§t" anlammda ozelligi
i§levlerin ikiligi ve bizzat klasik yazarlann bahsettigi, Roma konstilleri-
ne benzerliktir. U<;:iincii-ikinci yiizy1lda gorev siiresinin bir yd oldugu
kesindir; daha onceki donemlerde de herhalde bundan pek de fazla de-
gildi. Goriinli§e bakdirsa tayin aileye degil, Aristoteles'in de belirttigi
gibi, 28 zenginlik ve nitelik temelinde se<;ilmeye baghyd1. Se<;:im orgam

26) Iustinus, XIX, 2, 5-6.

27) Aristoteles, Politika, II, 8, 2-9; III, !, 7.
28) Aristoteles, Politika, II, 8, 5.
186 FENiKEULER

herhalde genel meclisti ve yeniden sei;:ilmenin mi.imki.in olmas1 da

muhtemel g6ri.ini.iyor.
Senatoyu toplay1p ba§kanhk etmek ve karar vermek, halk meclisini
toplamak, belki, hakkmda bilgi sahibi olmad1g1m1z belli yarg1 i§levlerini
i.istlenmek ve ordulara komuta etmek kralm goreviydi; geri;:i, bu son
gorev i;:ogunlukla askeri liderlere aktanhrd1. Belki de sahip oldugu dini
gorevler hakkmdaysa bilgimiz bulunmuyor.
Aristoteles'e 29 gore senatoda, muhtemelen daimi bir komite i§levi
gorerek bireysel olarak sorunlarla ilgilenmek i.izere kurulmu§ be§ ki§ilik
organlar bulunuyordu. Arna kaynaklarda belirtilmediginden bu iddianm
hipotetik olmasma kar§m, Yi.izleri bu organlann sei;:tigini biliyoruz. Se-
natorlerin nasil sei;:ildikleriniyse bilemiyoruz: Aristoteles be§ ki§ilik
organlarm gorev si.irelerinin daha uzun oldugunu soyli.iyor ve bu da,
gorevin ya§am boyu olmad1gma i§aret ediyor; geri;:i, yeniden sei;:ilmek
mi.imki.indi.i ve senatorlerin en zengin ve en ni.ifuzlu ailelerin i.iyeleri
olmalan da mi.imki.indi.ir. Tyros'ta da oldugu gibi Kartaca' da gi.ii;:, herhal-
de, ticaret aristokrasisinin elindeydi, ama bu konuda dogrudan bir bilgi-
miz yok. Oiger taraftan, ti.im onemli siyasi ve idari konularda senatoya
dam§ilmas1 gerekiyordu. Kaynaklara bahhrsa, senatonun en onemli
gorevi sava§ ve ban§ kararlan vermekti; aynca eli;:i yollay1p kabul eder,
parah askerlerin ve esirlerin hizmete almmalanm di.izenler ve askeri
operasyonlarm ba§ansm1 degerlendirirdi. ii;: sorunlar soz konusu oldugun-
daysa temelde, §ahsi h1rslara kar§l devletin gi.ivenliginin garantori.iydi.i;
idareyle ve hazineyle ilgili yasal di.izenleme yapma ve kontrol gorevi
senatodayd1. Sonui;:ta, senatonun gorevi ti.im devlet faaliyetlerini kont-
rol etmekti ve ku§kusuz, Kartaca'nm ba§hca gi.ici.ini.i olu§turuyordu.
Halk meclisinin bile§imi hakkmda bilgimiz bulunmuyor. Esirlerin ve
yabancilann meclise giremeyecekleri kesindi ve meclis belki de, §ahsi ge-
lirleri bulunan ya§h Kartaca vatanda§lanndan olu§uyordu. Meclis gene-
ralleri ve aynca, herhalde, suffete'leri sei;:erdi ve Aristoteles'e 30 g6re, kral-
larla senatonun fikir birligine varamad1klan konularda meclise danl§Umas1
gerekirdi; geri;:i, ba§ka konularda da meclise ba§vurulabilirdi. DolaylSlyla,
geni§ kapsamh ama temelde dam§ma niteliginde yetkilere sahipti.

29) Aristoteles, Politika, II, 8, 4.

30) Aristoteles, Politika, II, 8, 3.
 TARiH 187

Genel olarak bahld1gmda, Kartaca'nm siyasi rejiminin Fenike gele-

negiyle yakmdan baglannh oldugu goriiliir. Senato ve daha kii<;iik bir
organ olan Yiizler Divam arac1hg1yla giiciin herhalde zengin tacirler
s1mfmda oldugunu goriiyoruz. Temelde, tiim degi§imleri atlatabilen bir
aristokrasi ve oligar§i rejimiydi. Kartaca siyasi sistemi aslmda, Yunan
(Atina'nm ii<;lii yonetimi) ya da Roma (konsiiller, senato, halk meclis-
leri) siyasi sistemlerinden <;ok farkh degildi. Dolay1S1yla, orgiitlenmele-
ri, Fenike miras1yla, Fenikelilerin Ban'da temasa ge<;tikleri ortamm 6zel-
liklerinin bile§imine dayamyordu. Dogrudan tiireme konusunda bir kamt
bulunmasa da, suffete'lerin i§levi gibi ornekleri fark etmemek miimkiin
degildir: (ad1yla da) kesinlikle Fenike kokenli olan suffete gorevinde
Roma konsiiliiyle aym g6rev siiresi goriiliir.
Kartaca devlet 6rgiitlenmesinde goriilen ve Fenike etkisini a<;tk<;a
kamtlayan ilgin<; bir geli§im de yaygm parah asker sistemidir. Kartaca
siyaseti oylesine ticaret odakhyd1 ki, askeri giri§imler bile ekonomik
zorunluluga dayamr ve saldmdan <;ok savunma ama<;h olurdu. Biiyiik
bir imparatorluk kurma niyetleri olmad1gmdan, kent niifusunun sava§lar
sonucu azalmas1 riskini goze almak istemiyorlard1. Sava§ da ticaretin bir
par<;as1ysa, ta§eronlara devredilebilirdi. Aynca, proletaryanm askerlik-
ten muaf olmas1, miireffeh sm1flann yonetimlerini siirdiirme ve i§<;i
sm1flanm tatmin etme ya da, en azmdan, bu sm1f1 zararstz hale getirme
yoluydu. Parah milis giicii aynca, askeri etkinlik a<;rsmdan da onemli
avantajlar saghyordu; oyle ki, <;ok ge<;meden Yunanhlar da Kartacahlan
ornek ald1lar. Arna bir milis giiciiniin devlet i<;in her zaman yarattrg1
olas1 tehdidin yam s1ra, ordunun Libyah tebaayla kolayca ittifak kura-
bilmesi de ozellikle ciddi bir dezavantaj ve Kartaca'nm dii§ii§iiniin ba§hca
n.edenlerinden biriydi.
~imdi Kartaca'nm kent smu:lan d1§mda uygulad1g1 yonetim konu-
suna geliyoruz. Kartaca Bat1'da zaten var olan Fenike kolonileri iizerin-
de denetim kazanmt§, yeni koloniler kurup denetim altma almt§, ama
asla ilhak yoluna ba§vurmamt§ ya da dogrudan yonetim emelleri ta§t·
mamt§tt. Yerel yonetimler her yerde siiriiyordu; bag1ms1z olarak para
basrhyor, bireysel vatanda§hk devam ediyordu. Koloniler arasmda, muh-
temelen, bir hiyerar§i vard1: Utica ve belki de Cadiz resmi olarak miitte-
fiktiler, ama aym unvan, elbette, tiim kolonilere bah§edilmiyordu. Di-
ger taraftan, Kartaca'nm bag1ms1zhga kimi sm1rlamalar da getirdigi ke-
188 FENiKELiLER

sin goriini.iyor: koloniler arasmda konfederasyonlar kurulmasma izin

vermi§ olamaz; aynca, herhalde di§ siyasetle ilgilenmi§ ve acil ihtiyai;lar
harii;, yerel ordular kurulmasmt yasaklam1§, gerektiginde de garnizon
saglay1p kolonilerin mi.idafaasmt kendisi i.istlenmi§tir. Belki de -geri;i
bu kesin degildir- <;e§itli kentlerde gelir milfetti§leri bulundurmu§ ve
tum ticareti kontrol etmi§ti. Bundan daha ileriye ancak baz1 durumlar-
da gei;ti: Sardinya'ya Afrikahlar yollad1 ki bu gayet iyi bilinen bir dogru-
dan kolonile§tirme i§aretidir; burada hedef, herhalde, tanm ve maden
kaynaklanyd1. Birinci ve ikinci Pon Sava§lan arasmda da Barkaslar Pon
ispanya'smt sava§ zamanlannda asker saglayan ve vergi veren bir eyale-
te donil§ti.irdi.iler.
ispanya'da tarihsel §artlarla ve Barkas siyasetiyle baglannh gei;ici bir
durum olan bu sistem goriinii§e bakthrsa Kuzey Afrika, yani, Kartaca'nm
etrafmdaki topraklar ii;in daimi bir sistemdi. Dolay1s1yla, imparatorluk
ii;erisinde birle§me soz konusu olmasa da, Kuzey Afrika kolonileriyle
Kartaca arasmdaki baglar ozellikle yakmd1. Diodoros Sikeliotes'ten, 31
Libyafenikelilerin, yani Fenikelilerin ya da Kartacahlarm Afrika'da kur-
duklan denizci kentlerin yerle§imcilerinin Kartacahlarla aym evlilik
haklarma sahip olduklanm ogreniyoruz. Hannibal'm Makedonyah Phi-
lippos'la yapttg1 antla§manm onsozunde Polybios 32 Kartacahlardan sonra
"Kartaca hakimiyeti altmda olup aym yasalarla ya§ayan herkes"ten bah-
seder. Bu da, Libyafenikelilerin Kartacaltlarla aym §ahsi haklara sahip
olduklarma i§aret ediyor. Kuzey Afrika kentlerinde kentsel bir ba-
g1ms1zhgm si.irrnii§ olrnast da rniirnki.indi.ir; geri;i bu, asker verrne zo-
runlulugunun ve vergi dayatrnalannm Libya isyanlarmm da kamtlad1g1
gibi tatrninsizlik galeyanlan yaratrnasma engel olrnad1. Arna bir bi.itiin
olarak baktld1gmda bu isyanlar enderdir ve Kuzey Afrika kentlerinin
hakirniyetini kurmasmda Kartaca'ya destek vermi§ olduklan soylenebi-
lir.
Son olarak, Kartaca'nm biiyi.ik bir devletin temellerini attigma ve
yerel bag1rns12hk ilkesini aktlhca uygulad1gma ku§ku yoktur. Arna tacir
kokenli olmas1 ve anayurt Fenike'den miras alman tipik kent gelenegi,
bu ternelleri geli§tirerek gi.ii;li.i bir irnparatorluga doni.i§ti.irrnesini engel-

31) Diodoros, XX, 55, 4.

32) Polybios, VII, 9, 5.
 TARiH 189

ledi. Kartaca kolonileri boyundurugu altma ald1, goreceli bag1ms1zhk-

lanna ragmen onlardan faydaland1, ama halklarma, buyiik bir birlqik
topluluk i<;:erisinde daha iyi bir ya§am olanag1 saglamad1. Bu nedenle,
devlet, refahm dorukta oldugu donemde biiyiik oranda saglam kalsa da,
kriz doneminde h1zla ve tamamen <;:6ziildii.
10
Din

1 Giri~
Kartaca uygarhgmda din onemli bir yere sahiptir. Ba§hca unsuru olan
kurban her tiir sanatsal iiretimde, tapmaklarda, mezarlarda, stellerde,
lahitlerde, heykelciklerde ve ttls1mlarda kar§imiza ~1kar. Elimizdeki yaz1h
belgeler, belli smrrlamalarla, yalmzca resmi diizeyde ya da egitimli sm1f-
larca uygulanmakla kalmayan dinsel ya§amla yakmdan ilgilidir. Binler-
ce adak steli ve biiyii inancma ozgii ~ok say1da kii~iik obje, dinsel d uygu-
larm tum halk seviyelerinde goriildiigiiniin kamtlandrr.
Kartaca'da yogun bir dini ya§am siirdiiriildiigiinii gosteren ~ok say1da
kamt bulunmasma kar§tn, inan~larla ilgili belgeleme azdrr; mitolojiyi
ise neredeyse hi~ bilmiyoruz. Bu durumun nedeni elimizdeki kaynaklar-
dir. Oncelikle, yaz1tlarda bize pek ~ok tann ad1 verilir ve ba§hca tann-
larm adlan binlerce kez yinelenir, ama tannlann ozellikleri ve i§levleri
konusunda pek az §CY soylenir ve yalmzca, zaman zaman, sunulan kur-
banlar hakkmda kimi bilgiler verilir. Aynca, Dogu Fenike'de de oldugu
gibi, adm ozel bir ad m1 yoksa tannmn unvam m1 oldugu kimi zaman
ku§kuludur (ornegin, Baal ve Milk).
Hem Pon yaz1tlarmda hem de Yunanca ve Latince adaptasyonlarda
kar§1m1za ~1kai;i., tann adlanndan tiiremi§ ~ok say1daki ad tannlarm ad-
 DiN 191

lanrn saptamam1za ve genel tann kavram1 hakkmda bir fikir edinme-

mize yard1mc1 oh1yor ku§kusuz. "E§mun'un kulu" Abde§mun, "E§mun'un
verdigi" E§munyaton, "Baal'm yargilad1g1" ~afatbaal gibi orneklere bu
sayede eri§ebiliyoruz. Kimi adlar ailevi ya da duygusal baglara i§aret ediyor.
"Milk'in karde§i" Himilk, "Baal'm b21" Batbaal, "Baal'm sevdigi"
Ari§atbaal vb. Ama i§aret edilen ili§kinin oncelikle bir boyun egme
ili§kisi oldugu goriiltiyor: "Melkart'm kulu" Abdmelkart, "Baal'm kulu"
Amatbaal, "Melkart'm bag1mhs1" Germelkart. Aynca, ki§inin iyiligi-
nin tannlarm liitfuna bagh oldugu yoniinde koklii bir inan<;: gozleniyor:
"E§mun'un kayird1g1" E§munhanno, "Melkart'm yard1m ettigi" Melkar-
tazar, "Baal'm korudugu" Baal§amar, "Melkart'm dinledigi" Melkart§ama.
Kartaca tannlan hakkmdaki bir diger bilgi kaynag1 da, klasik tann-
larla ozde§le§tirilmeleri sayesinde kimi karakteristik ozellikleri belirgin-
le§tirmi§ olan Yunan ve Latin kar§1hklandir. Baal Hammon'un Kronos/
Satiirn'le, Tanit'in Hera/Iuno'yla, Melkart'm (Fenike'de de zaten bu ha-
liyle kar§1la§tig1m1z) Herakles'le ozde§le§tirildigini goriiyoruz.
Son olarak, tasvirli arntlar ya tannlarm niteliklerinin saptanabil-
mesini ya da birbirlerinden ayirt edilebilmelerini saghyor. Ama tann-
larm pek ender olarak insan §eklinde tasvir edilmesi tasvirlerin sun-
dugu imkanlan bs1thyor; aynca, ozellikle de tils1mlarda tipik ve tama-
men yabanc1 -bu ornekte, MlSlr'a ait- formlar goriiliiyor ve bu da daha
<;:ok ithalata i§aret ediyor.
Dolay1s1yla, Kuzey Afrika'daki Kartaca ve Pon dinini anlamamm
saglayacak malzemelerin .goriinii§te bol olmakla birlikte aslmda son de-
rece hsuh oldugu gozleniyor. Tann adlan, tann kavram1 ve belli kiilt
formlan hakkmda kimi bilgilere ula§abiliyoruz, ama tannlar arasmdaki
ili§kiler, tannlarm i§levleri ya da mitoloji konusunda ayn1 durum ge<;:er-
li degil. Kartaca'nm, Dogu Fenike'nin Bybloslu Philon'u gibi ku§kulu ve
tartl§mah bir kaynag1 bile bulunmuyor.

2 Tannlar
Kartaca panteonunun ba§lang1<;:ta Fenikeli unsurlar i<;:erdigi kesindir -
tarihsel §artlarm en dogal sonucudur bu. Arna Fenike panteonu homo-
jen degildi: <;:qitli tann figiirlerinin hakim tann, bereket tann<;:as1 ve
 192 FENiKELiLER

oliip yeniden dirilen gen~ tann ii<;lemesinde birle§mesi gibi yinelenen

belli temalar goriilmesine kar§m, her kent kendi ~e§itlemesini geli§-
tirmi§ti.
Bu inan~lar Kartaca'da da g6riiliiyordu, ama yer degi§tirmeleri sonu-
cunda, dogal olarak, Libya'dan ve klasik unsurlardan, diger bir deyi§le,
Bau Fenikelilerin kahc1 bir temas i~inde bulunduklan ortamlardan
onemli derecede etkilenmi§ geli§im ve farkhla§malar olu§mU§tU.
Bu durum ozellikle, gun t§tgma <;tkarttlmt§ olan binlerce adak yaz1tm-
da diger tannlann tilmilne biiyiik oranda iistiln gorilnen iki Kartaca
. tanns1 i~in ge~erlidir: yaz1tlann ~ogunda her ikisinden de ger<;ek bir <;ift
olu§turacak kadar ~ok soz edilmi§ olan Tanit Pene Baal ve Baal Ham-
mon. Tanit'in ancak be§inci yilzytldan sonra ortaya ~tktp bu donemden
sonra ~ogunlukla oncelikli gorilnmesi, daha eski yaz1tlarmsa yalmzca,
diiz bir ta§ siitun olarak tasvir edilen Baal'a adanmt§ olmas1 a<;tsmdan,
iki tanrmm tarih~eleri farkhd1r. ilk kahnttlarm tilmil, Fenike dini hak-
kmda bildiklerimize uyar; bu tann ~ifti ise, her alanda evrime tamkhk
eden bir donem olan be§inci yilzytla yerle§tirilmesi gereken bir geli§im
ve sistemle§me olu§turur. Arna Tanit'in olas1 Dogu oncellerinin bulun-
dugu ve zaten Astarte'nin e§degeri, yani ana tann~a oldugu goz oniine
almd1gmda, bu geli§imde Fenike unsurlarmm da bulundugu anla§tlir.
Diger taraftan, belki de Libya ortammm iiriinil olan ad1 gibi, bariz yerel
unsurlara da rastlanir.
Baal Hammon Dogu'da zaten goriiliir ve Zincirli yaz1tmda (dokuzuncu
yiizy11) bu tanndan ozel olarak bahsedilir. En muhtemel goriinen yoru-
. ma gore, ad1 "koku sunagmm efendisi" anlamma gelir - (Yunanca thy-
miaterion adm1 ta§tyan) bu sunagm s1k~a goriildiigii stellerin de goster-
digi gibi, yaygm tiitsii sunma uygulamasma bir gonderme. Diger taraf-
tan, Fenike'de oldugu gibi burada da etimolojinin i§levin ada baskm
olduguna i§aret etmesi nedeniyle bu tann Baal'dan <;ok Fenikeli El'le
ozde§le§tirilebilir; ger~i, her ikisiyle birden ozde§le§tirilmesi de miimkiin-
diir. Kiiltii bir siiredir Libya bolgesine de yay1lm1§ bir MlSlr tanns1 olan
Amon'la ozde§le§tirilmesiyse ozgiin bir olgu olarak muhtemel goriin-
memektedir, ama adlar arasmdaki ses benzerligiyle baglanttl1 ikincil bir
geli§im olmas1 miimkiindiir. Yunan ve Latin kar§thklanysa bellidir: Baal
Hammon Yunanhlarda (Fenikelilerin El'i gibi) Kronos'a ve Romaltlar-
da Satiirn'e denk gelir.
 DiN 193

Bu tannnm en ikna edici tasviriyle Suse'de bulunmu§ olan bir stelde

kar§ila§tyoruz: tasvirde insan §eklinde gori.ilen tannnm uzun bir tact,
sakah ve uzun bir elbisesi vardir. iki yanmda kanath sfenksler goriilen
bir tahtta oturur. Bir elinde mmak tutar, diger eliniyse kutsama hareke-
tiyle bir inarn;:hya dogru uzatmt§ttr. Gene! olarak bahld1gmda, bu iko-
nografi tipik Fenike ikonografisi olarak g6riile_bilir.
Dogu Fenike'de Tanit'in adma ya hie; rastlanmaz ya da <;ok ender
rastlamr. Bir yaztttaki "Li.ibnanh Tanit" 1 nitelemesi Dogu kokenine i§aret
ediyor olabilir, ama bu kadan yeterli degildir ve ba§ka yorumlar da yap1-
labilir. Bir diger i§aret de, Ronzevelle'in giiniimi.iz Liibnan'mdaki <;e§itli
yer adlarmda saptamt§ oldugu unsurlardir (Aktanit, Ayntanit, Kafr Ta-
nit). Ozelikle de Konstantin'deki kimi stellerde Tynt iinsiiz formunun
gori.ilmesinden oti.irii, ada iinlii eklenmesi konusu hipotetik olarak kahr.
Yunanca karakterlerle yaz1lmt§ ba21 Pon yaz1tlarmda Thinet ve Thennit
bi<;imlerinin de goriildiigi.inii ekleyebiliriz. Bu yaz1tlar ileri donemlere
ait oldugundan, degi§mi§ bolgesel formlardan ibaret olmalan da
miimkiindiir elbette. Yine de, kimi zaman Libya ortamma atfedilmi§
olan adm kokeni konusunda ku§kular ve belirsizlik siirmektedir.
Tanit'in adma e§lik eden "Baal'in yiizi.i" unvam da dikkat <;ekicidir.
Fenikeli Astarte'nin "Baal'm ad1" unvamm hattrlatan bu niteleme,
Tanit'in ba§lang1<;ta Baal'a bag1mh oldugu y6niinde a<;1k bir i§arettir.
Kartaca'da Tanit'in admm yaz1tlarm ba§mda ge<;meye ba§lamas1yla bir-
likte bu bag~hhk yok olmu§tur. Arna Hadrumetum ve Kirta gibi baz1
yerlerde Baal Hammon'un ad1 Tanit'ten once ve kimi zaman da tek ba§ma
gori.iliir. Bu durum, Tanit'in hakimiyet kazanmasmm yalmzca ge<; done-
me ait bir olgu olmakla kalmay1p, aym zamanda Kartaca bolgesiyle klSlth
oldugunu di.i§i.indi.irmektedir.
Her hali.ikarda, Tanit'in Dogu Fenike panteonunun Astarte'sine denk
geldigi kesindir. Kartaca yaz1tlarmda ender olarak g6riilmekle birlikte
tann adlanndan tiiremi§ adlarda kar§1m1za ~1kan Astarte'nin yerini
Tanit'e b1rakm1§ oldugu anla§tlmaktadir. Kimi yaz1tlarda Tanit'e verilen
anlamh ana unvam, Yunanhlarda Hera'yla ve Romahlarda luno'yla ·
ozde§le§tirilmesiyle de dogrulanan ozelliginin kamt1dtr. Tasvirlerde

1) RES, 17, 1.
I 94 FENiKELiLER

yanmda g6ri1len semboller -gilvercin, nar, bahk, palmiye- bereket tan-

n~as1 i§levi iistlendigine i§aret eder.
Tasvirlere ge~tigimizde, stel ve cippuslarda g6ri1len gogiislerini tutmu§
kadm figurlerinin Tanit tasvirleri olmas1 kesin olmamakla birlikte miim-
ktin g6ri1nmektedir; bazi Kartaca mezarlannda bulunmu§ olan kadm
protomlan ve, aynca, Ste Monique'deki gibi, lahitler ilzerindeki kat-
lanml§ ku§ kanatlan olan kadm figi1rleri i~in de aym §ey soylenebilir.
Genel olarak babld1gmda, ~e§itli nedenlerden 6ti1ri1 insan olduklan
di1§i1niilemeyen tilm kadm tasvirleri bu onde gelen kadm ilaha ait g6ri1n-
mektedir.
Tasvirlerden sembollere geliyoruz. Oncelikle, (sanatla ilgili bolum-
de soz edecegimiz) uzun bir tartl§maya konu olan iinli1 "Tanit i§a-
reti"nden soz etmeliyiz: bu i§aret ya yatay bir kolla aynlmt§ bir giine§
kursuyla bir baitylostan olu§an bir bezeme ya da M1sir anh'mm yahut
ba§ka bir §eyin geli§tirilmi§ halidir. Tann~aya 6zgi1 bu i§aret kokenleriy-
le olmasa da geli§imiyle bariz bir insans1 yorumu temsil eder. Tanit
i~in kullamlan bir diger i§aret de, yakm zamanlarda Akziv'de bulunan
bir stel sayesinde Dogu'da bir oncelinin oldugu kamtlanmt§ olan "§i-
§e"dir. A~1k el semboli1ni1n ve aynca, kimi zaman ucu a§ag1ya donilk
olarak ve gilne§ kursuyla birlikte g6ri1len hilalin de Tanit'le baglantih
olmalan mi1mki1ndiir.
Tanit ve Baal Hammon Kartaca'mn en onemli tannlan olsalar da
yegane tannlan degildiler. Tyros'un onde gelen tanns1 olan Melkart'a
Kartaca'da da tapm1hyordu; burada bulunmu§ olan bir adak steli
Melkart'a bir tapmak adanmt§ oldugunu kamtlar. 2 Bildigimiz gibi, her
y1l bir Kartaca el~isi Tyros'a giderek Melkart tapmagma armagan
g6ti1ri1yordu - Dogu ve Bat1 Fenikeliler arasmdaki ili§kilerin si1rdi1gi1
yontinde onemli bir kamt. Son olarak, pek ~ok amtta Melkart'm g6ri1n-
ti1si1yle kar§ila§lflZ - hem Dogu'da hem de Bau'da ozde§le§tirilmi§ ol-
dugu Yunan Herakles'le. Barkaslann bu tannya gostermi§ olduklan ozel
htirmetin bir muhafaza etme ruhuna ya da, hatta, hem dinin hem de
i1nli1 ailenin siyasetinin dayattlg1 bir antik ~aglara donil§e i§aret ettigi
dii§iiniilmii§tiir. Bu, miimkiin goriinmekle birlikte, kesin degildir.

2) KAI, 86.
 DiN 195

Dogu Fenikeliler i~in tamd1k bir tann olan E§mn'e Kartaca'da da

tapm1hyordu. Tapmag1 Byrsa akropoliindeydi ve soylendigine gore kent-
teki en giizel tapmakti. 146 y1lmm son dayanma noktas1 olan tapmak
Romahlar tarafmdan tamamen y1hldi. Yunanhlarda Asklepios'la ve
Latinlerde Aesculapius'la ozde§le§tirilmesi, bu tannya ozel §ifa nitelik-
leri atfedildigini dii§iindiirmektedir. Aynca, Asklepios/Aesculapius kiil-
tiiniin boylesine yaygm olmas1, bu tannnm onemine i§aret ediyordu.
Herakles'in yegeni ve pek ~ok macerasmda yolda§l olan iolaos'la
ozde§le§tirilmesi olas1hgmdansa Hannibal'm and1yla baglantih olarak
soz edecegiz. Kesinlikle ya da bir olas1hk olarak bu tannya atfedebilece-
gimiz tasvirler bulunmamaktadir.
Diger tannlardansa ender olarak soz edilir. Kimi ozel adlar eskiden
Dogulu olan bir tannya, Pumay ya da Pumayon'a, diger bir deyi§le, Pyg-
malion' a i§aret eder. Goriinii§e bahhrsa, Re§ef de varhgm1 korumu§ ve
Apollon'la birle§tirilmi§tir. Fenikeli Baal Safon'un bir unsuru olan Sa-
fon da ~e§itli ozel adlarda kar§imiza ~1kar. Tann adlarmdan tiiremi§ ad-
lardan bildigimiz diger Dogu kokenli tannlar Sakkon, Miskar ve ~ed'dir.
Yunanhlann Satrapes olarak uyarlad1klanm bildigimiz ~adrafa ise im-
paratorluk donemine ait iki dilli bir yaz1tta Liber Pater'in e§degeri olarak
go rill iir. 3
Bu noktada, Helenle§me doneminin (ii~iincii yiizy11) Kartaca tann-
lan hakkmdaki bilgimizi, Hannibal'm Makedonyah V. Philippos'la yap-
tlg1 ve Polybios tarafmdan kaydedilmi§ olan antla§madaki iinlii andm1
inceleyerek artirabiliriz. i6 215 y1lmda imzalanan antla§ma, Hanni-
bal'm uymay1 taahhiit ettigi ve ba§hca Pon ilahlanm andma tamkhk
etmeye ~agird1g1 bir dizi madde i~erir. Bu tannlann Yunan panteonuna
ait olup olmad1klan konusu bir yana, uyarlamalar ve aynca, antla§manm
gozler oniine serdigi Yunan yorumlan konusunda ku§ku bulunmamak-
tadir.

Zeus'un, Hera'nm ve Apollon'un huzurunda; Kartaca'nm Ge-

nius'unun (daimon), Herakles'in ve iolaos'un huzurunda; Ares'in,
Triton'urt, Poseidon'un huzurunda; bizim i~in sava§an tannlann ve
Giine§in, Aym ve Yerin huzurunda; Nehirlerin, Gollerin ve Sularm

3) G. Levi Della Vida, BASOR, LXXXVII, 1942, s. 29-32.

196 FENiKELILER

huzurunda; Kartaca'mn ait oldugu tum tannlarm huzurunda; Ma-

kedonya'mn ve Yunanistan'm geri kalanmm ait oldugu tilm tann-
larm huzurunda; bu anda tamkhk eden tum ordu tannlannm huzu-
runda ... 4

Bu belge ozellikle ilgi c;ekicidir. Herhalde bir Pon metninin Yunanca

c;evirisiydi ve panteonu dogrudan bilip ona hurmet eden biri tarafmdan
haz1rlanml§ bir panteon listesi de olabilir. Arna bazl sorunlar vard1r:
Ba§hca iki tann olan ve Pon orijinallerine (Baal Hammon ve E§mun)
denk gelen Kronos ve Asklepios'un adlan antta gec;mez. Diger taraftan,
iolaos (olas1hkla E§mun'un ikincilbir versiyonu), Ares, Triton ve Posei-
don (e§degerlerini bulmanm zor oldugu figurler) gibi daha onemsiz fi-
gurlere yer verilmi§tir. Sorunun Yunan uyarlamalarmm ah§kanhgmdan
kaynaklamyor olmas1 mumkundur: boylece, ornegin Zeus her zamanki
gibi Kronos yerine Baal Hammon olacakttr. Hera ku§kusuz, Tanit'tir.
Apollon gorunu§e bahhrsa Re§ef'e denk gelir. "Kartacahlann Genius'u",
Dussaud'nun bir yorumuna g6re, Astarte olacakttr. Herakles ise Mel-
kart'nr.
Hannibal'm andmdaki bir diger ilginc; yonun de uzerinde durulmas1
gerekir: tannlardan uc;lu gruplar halinde soz edilmesi. Bu durum bir aile
6rgutlenmesi egilimine ve Fenike dininde g6rdugumuz turde bir pante-
on hiyerar§isine i§aret ediyor olabilir. Arna bu konuda pek az veri bulun-
maktadrr: Elimizde, Tanit'le Baal Hammon (bu s1rayla ya da aksi s1rayla)
arasmdaki, ku§kusuz bir tann c;iftine i§aret eden bir bag ve c;iftin iki
unsuru arasmda daha da ileri bir bag sunan Tanit Pene Baal unvam var.
Baitylos uc;lemelerinin goruldugti adak cippuslannm da panteondaki
bir grupla§may1 temsil ediyor olmas1 mumkundur.
Yunan tannlannm Kartaca'da ille de yerel panteondaki dogru e§de-
gerleriyle benimsenmi§ olmas1 gerekmez: ornegin, Dionysos, Aphrodi-
te, Demeter ve Kore. Roma doneminde Ceres'e donu§ecek olan Deme-
ter'in kultu ozelikle yaygmd1 ve bu yay1lmamn, Dionysos kultunde de
oldugu gibi, dini gizemlerle baglannh olduguna ku§ku yoktur. ·
MlSlr tannlarmdan da ozellikle soz edilmesi gerekir. Genel olarak
konu§ursak, kultleri yaz1tlarda ya da adlarda g6rulmez. Arna ttls1mlarda

4) Polybios, VII, 9, 2-3.

 DiN 197

tasvirleriyle s1k s1k kar§ila§mz: En s1k goriilenleri Ptah, Horus, Bes, Tot,
isis, Min, Honsu, ~u, Amon-Ra, Sehmet, Anubis, Tueris'tir. Yaz1h kay-
naklarla arkeolojik kalmtilar arasmdaki bu i;eli§kinin i;oziimii gorece
basittir: MlSlr biiyiiciiliigii Kartaca'da biiyiik ba§an kazanmI§ ve geli§mi§,
ama resmi ve kamusal inani;lara girmek yerine temelde halk diizeyinde
kalmI§tl.

3 Kult

Picard hakh olarak Pon dininin temel faaliyetinin kurban oldugunu

soylerken, guniimiize ula§an i;ogu metin ve amtta kurbandan soz edi-
liyor olmas1 geri;egini temel ahyordu. Kartaca'da tapmaklarda herhalde
hem s1radan hem de s1radt§l torenler ve belli giinlerde dini §enlikler
yap1ld1gmdan, bu durum bir rastlanudan ibaret gibi de goriinebilir. Arna
elimizde diger torenler konusunda kamt bulunmamasma kar§m kurban
konusunda bol bol kamt olmas1, kurbanm dini ya§amm ve vicdanm
yegane ifadesi olmasa bile herhalde agirhkh bir pari;as1 oldugunu goste·
riyor.
Gene! olarak kurbanm diger dini formlara baskm olmas1 gibi, insan
kurbam da diger kurban formlanna baskmd1. Kartaca limanlarmm bi-
raz battsmdaki Tanit bolgesinde adak stelleriyle birlikte binlerce urna
bulunmu§tur. Burada bir tofet'in, yani i;ocuklarm kurban edildigi bir tap1-
nagm bulundugu yoniinde arkeolojik kamtlar vardir. Tofet sozciigu Kita-
b1 Mukaddes kokenliyse ve Kitab1 Mukaddes bize bu kurban yerlerinin
niteligi konusunda kesin bir anlatt sunuyorsa, 5 Dogu'da bunlardan tek
bir tane olsun bulunamad1gm1 unutmamahy1z. Bu tipik Fenike ayininin
kamtlanna Pon Ban'smda, ozellikle de Kartaca'da ve aynca Sicilya'da
(Motya) ve Sardinya'da (Nora, Sulcis, Tharros, Monte Sirai) rastlamr.
Fenike ve Pon dillerinde tofet'te kurban ii;in kullamlan sozcuk molk'tu:
sozciik, sununun bir tannya sahip olmas1 ii;in yap1ld1g1 anlammda, sahip-
lik ima eden bir kokle baglantthdir. Daha gei; bir doneme ve Latin uyar-
lamasma gelindiginde, sozciikte niteligini belirleyip i;e§itlendiren bir
geni§leme gorulur: "bir kuzunun molk'u" anlamma gelen ve ai;1ki;a, in-

5) II. K1rallar 23, 10.

1 98 FENiKEl..ilER

san yerine hayvan kurban edilmesine i§aret eden mol§omor. Gen;ekten

de, bazr tofet'lerde kii<;iik hayvanlarm kemikleri bulunmu§tur. Ozellikle
de Suse'deki tofet'te bulunanlar ge<;ici bir evrime i§aret eder; zira, <;ocuk
kemikleri yerine hayvan kemiklerinin ge<;mesi ancak dordiincii yiizyrl-
dadrr. Arna bu konuda emin olmak hala <;ok gii<;.
Ost iiste s1ralanm1§ katmanlann da kamtlad1g1 gibi, Kartaca tofet'i
kentin tum tarihi boyunca kullamlmr§trr. Ba§langr<;ta yalmzca Baal
Hammon' a kurban sunulurdu: Oiodoros Sikeliotes6 iinlii bir pasajmda,
kurbanm tun<; bir heykelin ellerine yerle§tirildigini, ardmdan ate§e anl-
d1gm1 ve kurbanm adand1g1 tannnm da Konos oldugunu soyler. Arna
bildigimiz gibi, <;ok ge<;meden Baal Hammon'a Tanit de katrlacak ve
hatta, yazrtlarda ondan once yer alacaknr.
Diodoros 7 da kurbanm ama<;lanm ve ger<;ek niteligini a<;rklrga
kavu§turur. Agathokles 3 lO'da Kartacahlan yenilgiye ugratrp sava§I
Afrika'ya ta§1d1gmda, Kartacahlar, eskiden Kronos'a kurban edilen en
iyi ailelerden gelme <;ocuklann yerine bu ama<; i<;in edinilmi§ <;ocuklan
koymakla tannlan giicendirmi§ olduklanna inandrlar. En iyi ailelerden
almma iki yiiz <;ocugu kurban ederek su<;lanm affettirmeye karar verdi-
ler ve sunuya kathda bulunma hevesiyle iii; yiiz kadar i;ocuk topladrlar.
Bu "ate§ten ge<;i§"in mahiyeti neydi? Diodoros i;ocuklarm akrabala-
rmm aglamalannm yasak oldugunu soyler: bu yalmzca, kurbanm dege-
rini kederle azaltmak istemedikleri anlamma gelebilir, ama <;ocuklann
tannla§masr sonucunu verecek bir kurbana gozya§larmm yakt§mryor
olmasr da miimkiindiir. Dussaud'nun bu kuramr, bu ayinin kokeninde
yer alan Elissa-Dido kurbamyla bir baglantrya i§aret edebilir. Dussaud
aynca, Ugarit metinleriyle ilgi <;ekici benzerliklere dayanarak, kan kur-
banmm adand1g1 tannyr gen<;le§tirip giii;lendirdigini ve aym zamanda,
kurbam sunan ki§iye baglad1gm1 one siirmii§tiir. ister insan olsun ister
hayvan ya da bitki, ilk meyvelerin ilahlara sunulmas1, Kitab1 Mukad-
des'in de ai;1ki;a kamdad1g1 gibi, Yakmdogu'ya ozgii bir gelenekti.
<;;ocuk kurbam en karakteristik ve yaygm kurban olsa da, yegane
kurban tiirii degildi. Yeti§kinlerin de kurban edildigini gosteren ai;1k
i§aretler var: yabanc1larm ve dii§manlann. Hannibal 409'da Himera'yr

6) Diodoros, XX, 14, 6.

7) Diodoros, XX, 14, 4-5.
 DiN 199

ele get;:irdiginde, 480 y1hndaki sava§ta Hamilkar'm oldilrillmesinin in-

tikamm1 almak amac1yla ilt;: bin tutsag1 kurban etmi§ti. Diodoros'a8 gore,
Agathokles'e kar§I kazamlan bir zaferden sonra da Kartacahlar tannya
duyduklan minnetin i§areti olarak en yah§ikh tutsaklan yakm1§lard1.
Son olarak, Herakles'e her yil bir insamn kurban edildigi soylenir. 9
insan kurbanlarmdan sonra hayvan kurbanlarmdan da soz etme-
liyiz. Yaz1tlarda, tannlara kurban edilen hayvanlar s1ralamr: bogalar,
kuzular, ko~lar, koyunlar ve ku§lar. Aynca, Kitab1 Mukaddes'te bahsedi-
lenlere t;:ok benzeyen t;:e§itli kurban kategorileri de biliyoruz: hayvanm
tamamen yabld1g1 yahlan kurban; oldiiriilen hayvanm bir hsmmm
kurbam sunana ve bir hsmmm da kurban edene verildigi ortak kurban
ve kurbanm tamamen rahibe verildigi diger bir tilr sunu. Ostelik, kur-
banlar i~in rahiplere bir yiizde verilmesi gerekiyordu. Aynnt1lar "tarife-
ler"de verilmektedir ve bunlar arasmda en iyi bilinenlerden biri olan
Marsilya tarifeleri §6yle ba§lar:

Baal Safon Tapmagi. Otuz ilcret denetmeninin saptad1g1 ilcret hes(l-

b1 ( ... ) Kurban ister gilnah sunusu olsun ister ban§ sunusu ya da
yahlan sunu, her okilz i~in rahiplerin her biri on part;:a giimii§ ala-
caklardir ...

Tarifede her hayvan ve her tilr kurban it;:in belirlenmi§ kotalar da

s1ralamr. Hayvanlarm yam sira yiyecek ve i~ecek de sunuluyordu: un,
yag, silt vb. Baal Hammon killtilnde tiitsil de 6nemli ve ozel bir role
sahipti.
Kartaca'da uygulanan karma§tk killt i~in t;:ok say1da rahibe ihtiya~
duyuluyordu. Yaz1tlarda rahiplerden ve rahibelerden soz edilir; her ikisi
i~in de ya daha fazla at;:1klama verilmemi§ ya da bagh bulunduklan tann
belirtilmi§tir. Bir hiyerar§i de vard1: bir ba§rahip, bir rahip ve ikinci bir
rahip. Ba§rahip tapmagm tiim kadrosunu yonetiyordu (omegin, Elat
ba§rahibinden soz edilir), ama aym unvan, muhtemelen, kentin yilksek
rahibi it;:in de kullamhyordu. Gorev kahtim yoluyla ge~ebilirdi: gert;:ek-
ten de, yaz1tlarda, rahiplik gorevinin aym aile i~erisinde ku§aklar boyun-

8) Diodoros, XX, 65, I.

9) Plinius, XXXVI, 39.
200 FENiKELILER

ca aktanld1gmdan soz edilir. Aynca kent aristokrasisiyle de baglantihyd1

ve Roma'ya kar§l verilen sava§lar s1rasmda Malkhos'un ogluyla suffe-
te'ler arasmda gec;en olay gibi baz1 olaylar bize, Fenike'de hiikiimdar aile-
lerinin baz1 iiyelerinin iistlendikleri rahiplik i§levlerini haurlatmakta-
dir. Arna bu olgu klSlth ve enderdir ve goriinii§e babhrsa, rahipler, kent
ya§am1 ~en;:evesindeki i§levlerini asla a§mazlar. Tapmaklarla baglantth
ikincil gorevliler de vard1: hizmetkarlar, yazmanlar, miizisyenler ve ber-
berler. Dogu'nun tipik bir ozelligi olan kutsal fahi§eligin Kartaca'da da
siiriip siirmedigi kesin degildir.
Oliilere mezarlannda e§lik eden adak hediyeleri, oteki diinya inan-
cmm kamtlandir. Arna bu inancm unsurlarm1 tam olarak bilemiyoruz.
Mezar objeleri arasmda nls1mlann baskmhgmdan da anlad1g1miz gibi,
oteki diinya kavrammda biiyii onemli bir yere sahipti. En yaygm yol
gommeydi, ama oliiniin yablmas1 uygulamas1 da ba§lang1~ta samld1g1
gibi yalmzca ge~ evrelerde degil, aym zamanda erken donemlerde de
goriiliiyordu.
11
Sanat

1 Gi~

Kuzey Afrika'daki Fenike-Pon sanattm Fenike sanatma kiyasla <sokdaha

iyi biliyoruz. Kartaca'da yaptlan geni§ <saph ve uzun siireli kaztlar sonu-
cunda, diizensiz bir belgeleme sunmakla birlikte, Kartaca'nm sanatsal
iiretimi hakkmda genel olarak dogrudan bir fikir veren baz1 amtlar gun
I§tgma <s1karttld1. Orta<sag yap1lan ve modern binalar altma gomiilmii§
Fenike kentleri 6meginin burada yinelenmedigini ve Kartaca'mn, i<sle-
rinde en iiretkeni olmakla birlikte, yegane sanat merkezi olmad1gm1
goriiyoruz. Bir dizi Kuzey Afrika kenti, kamtlann biitiinle§tirilmesine
ve kar§tla§ttrmah olarak degerlendirilmesine katkida bulunmu§tur.
Elimizde duzenli kamtlar bulunmuyor: Romahlarm Kartaca'y1
tiimiiyle y1km1§ olmalan nedeniyle geriye pek az mimari ornek kalmt§tlr.
Diger taraftan, Dogu'da oldugu gibi Batt'da da herhalde biiyiik heykel
hi<s yap1lm1yordu ve bu nedenle, elimizdeki ornekler temelde kabartma-
larla ve <se§itli "kii<siik sanat" formlanyla klSlth. Malzemelerin <sogu
mezarlarda bulunmu§tur ve 6zellik ve koken a<s1smd,an, biiyiik oranda,
cenaze objeleri olarak nitelendirilebilirler.
Kartaca ve Fenike sanatlan arasmda gii<slii bir bag bulunmaktadir. Bu
bag, anayurtla ili§kilerin yakmhgm1 uygarhgm diger tiim yonlerinden
202 FENiKEUlER

daha c;:ok gozler oniine serer. Fenike motiflerine dogal olarak, MlSlr
motifleri e§lik eder: Kartaca mezarlannda bulunmu§ olan malzemenin
biiyiik boliimii, Vercoutter'm da belirtmi§ oldugu gibi, MlSlrh ya da
M1s1rla§tmc1d1r. Arna Kartaca Yunanistan'la Fenike'ye byasla c;:ok daha
fazla temas ic;:indeydi ve bu nedenle, Helen malzemeleri ve sonralan da
Helen etkisi..ya da formlan sanat tarihinde onemli bir rol oynami§trr.
Son olarak, Etriisklerle aralarmdaki tarihsel temaslar da iiretimi
etkilemi§ ve Dogu Fenikelilerin bilmedikleri ac;:1kc;:a goriilen yeni bir
sanatsal unsur yaratml§tlr.
Bu etki c;:ab§mas1 nedeniyle, Kartaca ve Kuzey Afrika sanatmda ken-
dine has pek az ozellik goriiliir. De Vogiie'nin Fenikelilerde ozgiinliigiin
bulunmad1g1 yoniindeki gorii§ii ony1llar boyunca Dogu Fenikelilerle il-
gili c;:all§malarm temelini olu§turmu§tu; Ban Fenikelilerin sanatl konu-
sundaki klSlth ve bsmi c;:ah§malarda da ayn1 yakla§tmm benimsendigi-
ne ku§ku yoktur. Bu ac;:1dan, Gsell'den almt1 yapabiliriz:

Kartacah zanaatkarlar teknik ya da bezeme ac;:1smdan herhangi bir

ozgiinliik sergilemiyorlard1. Yeni bir siirec;: ke§fetmemi§, doga ve
ya§amla temas sonucu repertuvarlanm yenilememi§lerdi. Her zaman
kopyaladilar. Kartaca metropolle yakm ili§kilerini siirdiirmii§tii ve
Kartaca atolyeleri ba§lang1c;:ta, tekniklerini ve modellerini MlSlr'dan
ahp Mezopotamya kokenli baz1 unsurlar katml§ olan Fenike atolye-
lerinin hirer kolundan ba§ka bir §ey degildiler. Bu MlSlrla§tmc1 iislup
kimi objelerde yiizlerce yil siirdiiriilmii§tiir ve hatta, Afrika'da Fe-
nike'ye byasla daha giic;:liiydii. Arna yedinci yiizyilda, K1bns adasmda
Yunanlilann yakmlarmda ya§ayan Dogu Fenikeliler arac1hg1yla ak-
tanlan kirni Yunan etkileri de hissedilir oldu. Ardmdan, Yunan sa-
natl agrrhk kazand1. Herhalde, daha c;:ok be§irlci yiizyil sonunda Yu-
nanhlarm Kartaca'ya tabi hale geldikleri Sicilya iizerinden aktarild1
ve sava§lar arasmda diger Yunanhlar da siirekli olarak Kartacalilarla
ticaret yapmaktaydilar. 1

Sonraki tiim c;:ah§malarm temelini olu§turan Gsell'in bir diger pasaj1

da, sonralan geli§tirilecek bir kriter getirmesi ac;:1smdan ilgi c;:ekicidir:

I) S. Gsell, Histoire ancienne de l'Afrique du Nord, IV. s. 107.

 SANAT 203

Teknik be§inci yiizytldan soma yozla§tr. Mezarlarda bulunan miicev-

herlerin kalitesizligini, gereksiz goriilen harcamalarm hs1lmas1 iste-
gine baglayabiliriz. Arna bu durum <;anak <;6mlek i<;in de ge<;erli mi-
dir? iyi yap1lm1§ yerel <;anak <;omlek, mezarlan dolduran <;ok say1daki
ithal vazodan daha pahahya gelmezdi. Ger<;ek §U ki, Pon zanaatkar-
lar amk, iyi <;ah§ma zahmetine girmiyorlard1: bunu Yunanhlara birak-
m1§lard1. Gunliik i§lerini zevk almadan yap1yorlard1. Ucuz objelere
buyiik bir talep vard1 ve ticari tekeller yiiziinden mii§teri sattcmm
insafma kahyordu ... Bir ulusun sanatsal yetenekleri en basit objeler-
de gozler 6niine serilir ve bu objeler, Yunan modellerini bile taklit
edemeyen Kartacahlann yeteneksizliklerinin kamtlandtr. 2

Gordiigiimiiz gibi, Gsell, Yunan etkisinde be§inci yiizy1l gibi erken bir
tarihte anibir gerileme ya§and1gm1 ke§fetmi§ti. Picard ise Kartaca sana-
tl hakkmda daha da ge<;erli bir degerlendirmede bulunur. Kartaca sanat1
yedinci ve altmc1 yiizy1llarda, taklit edilmekten <;ok ithal edilen bol
miktarda Yunan malzemesiyle birlikte geli§mi§ ve bu malzemelere muh-
temelen Yunanhlar tarafmdan yine daha <;ok ithal edilmi§ olan bol mik-
tarda M1sir malzemesi e§lik etmi§tir. 630'da Delta'da kurulmu§ olan
Naukratis kenti kokenli skarabe bollugu bunu kamtlar ve Yunanhlarm
ticari arac1hg1 da, Fenikelilerin Akdeniz hyilanndaki ticaret iizerin-
deki kontrollerine kar§l bir tehdit olarak 6nemli bir olgudur.
Ya bu tehlikeye kat§l olu§an tepki ya da Himera'daki yenilgiyi izleyen
onyillarda benimsenen tecrit siyaseti nedeniyle, Kartaca mezarlarma
konulan ithal Yunan ve Misir malzemelerinin be§inci yiizytlda ve dor-
diincii yiizyilm bir boliimiinde aniden azald1g1 ve sonu<;ta, degerli obje
say1smm dii§tiigii goriiliir. Picard bu krizi, iilkenin temel mallanm yag-
malayan ve kar§thgmda yalmzca gorece yarars1z liiks mallar veren Yu-
nanhlarla ticaretin yo! a<;t1g1 hasann Kartaca yonetimince fark edilme-
sine baglaml§tlr. Kartaca bundan soma para basmay1 birakmt§ ve ticare-
te, kaynak a<;1smdan herhalde <;ok daha tiiketici olan takas yoluyla de-
vam etmi§ti. Iustinus'un, dordiincii yiizy1l ba§mdaki bir vatana ihanet
vakasmm ardmdan senatonun Yunanca ogretilmesini yasaklama giri-

2) S. Gsell, Histoire ancienne de l'Afriqtte du Nord, IV, s. 107-8.

204 FENiKEULER

§iminde bulunmas1 hakkmdaki anlatis1 da, 3 bu genel siyasetin sanat

di§mdaki alanlardaki etkilerini yans1tmaktadir.
K1sacas1, Helen uygarhg1 kendini Fenike'ye dayatirken, Kartaca buna
kar§l harekete gec;:mi§ti. Arna bu durum yalmzca hsa bir sure devam
etti: iskender'den sonra M1S1r'daki Helen devletiyle ittifak kurma si-
yaseti ve Akdeniz'deki gi.ic;: dengesinde ya§anan degi§im, Kartaca'yla ar-
tik Helen diinyas1 olan Yunanistan arasmda bir uzla§maya vanlmasm1
saglad1. Oc;:unci.i ve ikinci yiizy1llarda Kartaca nekropollerinde yeniden
bol miktarda Yunan malzemesi goriiliir oldu; bu arada yerel sanat da her
zaman ticari amac;:h olmakla birlikte geli§ti ve Kartaca'nm dii§ii§iine
dek varhgm1 korudu.
Kartaca ve Pon Kuzey Afrika sanatmm ozelliklerini yeniden inceledi-
gimizde, biiyiik sanat giri§imlerinin anayurt Fenike'de oldugu gibi bura-
da da kts1th kald1gm1 ve c;:e§itli yabanc1 unsurlar sergileyen, yeterli bir
tutarhhktan ve i.islup geleneginden yoksun zanaatlann agirhk kazan-
d1gm1 soyleyebiliriz. Aynca, Dogu'nun aksine burada di§ etkinin kayna-
g1 taklitten c;:ok ithalatti - obje ya da zanaatkar ithalat1.
Kartacahlarm, yine de, ornegin stellerde, her ne kadar kaba ve halk
diizeyinde olsa da kendilerine ait bir dil kullanmaya c;:abalad1klan ac;:1kc;:a
goriiliiyor. Aynca, c;:e§itli etkilerin birle§mesi yoniindeki karakteristik
ozellik de gozlenebiliyord u - bu etkiler arasmda en agirhkh ve dogrudan
olam, Fenike'de de hakim olan M1S1r etkisiydi; Bati'daki merkezden
uzakla§ma da, soz etmi§ oldugumuz donem haric;:, en eski c;:aglardan beri
devam etmi§ olan Yunan etkisini on plana c;:1karm1§tl.
Giiniimiize kalml§ olan az say1daki mimari ornekte Yunan etkisi bas-
kmdir. Altm i§lerinde ve gliptik sanatmda M1sir etkisinin hakirniyeti
gozlenir. Stellerde M1sir ve Yunan unsurlan, s1k s1k yeniden ortaya c;:1kan
bag1ms1z bir yerel temele baskm gelir. Erkek maskelerinde tam anlam1y-
la bag1ms1z aynntilar gori.iliir. Bunlar, sanatsal iiretim hakkmdaki ayrm-
tih bir c;:ah§mamn ula§abilecegi sonuc;:lara giri§ niteliginde birkac;: ornek-
tir yalmzca.
Son olarak, Fenike iiretiminin ve ozelliklerinin Bat1'ya bu derece
aktanlmas1 benzersiz ve ozgiin bir olgudur. Kaynaktan uzakhk yeni ve
farkh unsurlann oziimsenmesine yol ac;:m1§, ama aym zamanda antik

3) lustinus, XX, 5, 13.

 SANAT 205

unsurlara <;aglar boyunca, yanal kultiir alanlarmm karakteristik ozellik-

lerine denk gelen ve anayurtta ger<;ekle§en dogal evrirnden uzak bir
siireklilik kazand1rrnI§tlr. K1sacas1, Pon sanatmm <;e§itli ve karrna§Ik
etrnenlerden dogrnu§ oldugu g6riiliir.

2 Mimari

Antik Kartaca'nm plam, tipik bir Fenike yerle§rnesinin ve boyle bir

yerle§menin geli§irninin yeniden kurulrnas1 i<;in rniikernrnel bir ornek
te§kil edebilirdi. Arna i6 146'da Rornahlann yol a<;tiklan kokten y1kirn
yiiziinden Pon evresinden geriye pek az §CY kalrnt§tlr. Steller ve ku<;uk
objeler dt§mda elirnizde yalmzca birka<; duvar kalmus1, nekropoller ve
tofet bulunuyor. Oiger her §ey i<;inse yaz1h kaynaklara ba§vurrnak zorun-
dayiz.
Arna kent plam a<;tktlf. Kent kuzeyde Sebhet Er Riana lagiiniiyle
giineyde Tunus arasmdaki ii<;gen daghk burun iizerine kurulrnu§tU. ilk
Fenike yerle§rnesi, herhalde, bir tofet'le ilk lirnanlarm ke§fedilrni§ ol-
dugu Salarnrnbo bolgesindeydi. Arna kentin kurulu§uyla ilgili gelenekte
Byrsa zaten yer ald1gmdan, herhalde, <;ok ge<;meden Byrsa tepesine dog-
ru geni§lerni§ti. Byrsa'nm kuzeydogusundaki nekropollerde de erken do-
nerne ait objeler bulunrnu§tur. DolayISiyla, ilk yiizy1llarm kenti herhal-
de giineyde Le Kram koyu bolgesini ve kuzeyde Byrsa akropoliinu de
i<;ine ahyordu ve, aynca, doguda Derme§ ve Douirnes nekropollerinin
alam da kente dahildi. Ardmdan, yakla§Ik olarak be§inci yiizy1ldan son;-
ra, herhalde turn yanrnada i§gal edilrni§ ve yerle§irne a<;1lrnl§tl.
Dolay1s1yla, Byrsa akropolu, St Louis ve Juno tepeleriyle birlikte, ken-
tin rnerkeziydi. Kartaca'yi savunanlarm son s1gmag1 olan E§rnun tap1-
nag1 akropoldeydi. Byrsa bir istihkarn hamyla sanhyd1 ve turn kornpleks-
ten geriye yalmzca, akropoliin guneybatt boliirnundeki, ge<; donerne (iO
u<;uncii yuzy1l) ait evlerin duvarlan kalrnl§tlr. Bu bolgede bulunrnu§ olan
ve uzun sure Pon istihkarnlan oldugu dii§iiniilen buyiik bloklar, ashnda,
rnuhternelen Bizans donernine aittir.
Akropolun eteklerinde, akropolle lirnan arasmdaki bolgede, portik-
lerle sanh olan ve kentin ticari ve idari rnerkezi i§levini g6ren ana rney-
dam ya da forurnuyla, ya§ama alam yer ahr. Senato binas1 ve suffete'lerin
206 FENiKELiLER

adalet dag1tuklan bina da herhalde yakmlardaydi. Appianos, forumdan

akropole ii<; sokakla <;rktld1gm1 ve bu sokaklarm iki tarafmda kar§1hkh
olarak in§a edilmi§ be§ ya da alu kath yiiksek ve dar evlerin yer ald1g1m
yazar. 4 Adac1ktaki daire §eklindeki nhurnm ortasmda bulunrnu§ olan
kii<;iik altm plakada dart kath bir ev goriiliir. Arna bu evlerin en popiiler
mahalleleri olu§turmasma kar§m, yerle§irn alam, ileride de gorecegirniz
gibi, akropoliin bausmdaki Megara bolgesiydi.
Kartaca civanndaki en eski dernir atrna yerleri, herhalde, burnun
kuzeyinde ve giineyindeki iki lagiindii. Arna <;ok ge<;rneden kiymm gii-
ney bolgesinde de uygun nht1rnlar in§a edildi. Cothon olarak bilinen ve
Bau'da ba§ka yerlerde de gorecegimiz bu yapay lirnan, tacir gernileri i<;in
yapdrn1§ dikdortgen bir nhurnla, sava§ gernileri i<;in yap1lrn1§ daire
§eklinde ikinci bir lirnandan olu§uyordu. Dikdortgen nhtirna ge<;i§ yolu,
ternelleri giiniimiize kalrn1§ olan tahkirn edilrni§ bir dortgenle koru-
nuyordu. Suyun tazelenrnesi ve bo§alulrnas1 i<;in, nht1mdan denize a<;1-
lan kii<;iik kanallar in§a edilrni§ti. Daire §eklindeki nhurn Appianos'un
tasvir etmi§ oldugu cephaneliklerle sanhyd1 ve arnirallik konag1 da or-
tadaki adac1ktaydi. Appianos buras1m §6yle anlaur:

Aralannda ge<;i§ bulunan limanlara denizden yetrni§ ayak geni§liginde

ve demir zincirlerle kapanabilen ortak bir giri§le ula§1hyordu. ilk
liman tacir gernileri i<;indi ve her tiir gemi donamm1 burada toplamr-
di. ikinci limanda, limanm kendisiyle birlikte yiiksek setlerle ku-
§at1lm1§ bir ada vard1. Bu setler iki yiiz yirmi gemi kapasiteli tersane-
lerle doluydu. Ostlerinde gemi donamm1 ve mobilyalan depolan
vardi. Rihumlann onlerindeki iki ion siitunu hem limana hem de
adaya kesintisiz bir portik goriintiisii veriyordu. Adaya in§a edilmi§
olan amiral evinden borazanc1 i§aret verir, ulak buyruklan iletir ve
amiral de her §eyi gozleyebilirdi. 5

Akropoliin giineydogusundaki bolgede forumla ya§arna alanlan ve

denizde de liman binalan bulunuyorsa, kuzeydogudaki alanda da arala-
nnda en onemlileri Douimes-Derme§ ve Ste Monique'tekiler olan geni§

4) Appianos, VIII, 128.

5) Appianos, VIII, 96.
 SANAT 207

nekropoller bulunuyordu. Byrsa'nm kuzeybat1smdaysa, burnu anakara-

ya baglayan kistagm alt tarafma dogru, bah<;:eleri, meyve bah<;:eleri ve
dagm1k evleriyle, zarif Megara mahallesi yer ahyordu.
Kentin tamam1, on tarafmda i1<;: savunma ham bulunan bir surla
sanhydi. Appianos'a 6 gore istihkamlar aym boyuttayd1, ama Polybios 7
dt§ istihkamlar olduklan anla§ilan kaz1kh alanla hendekten soz eder-
ken muhtemelen hakhydi. Orta istihkam, herhalde, silahh askerlerin
toplanabilecekleri olduk<;:a al<;:ak bir bur<;:tu. Gori.ini1§e bahhrsa, yi.ikseklik
on yedi ve geni§lik de on metreydi. 8 Her altm1§ metrede bir, surlarm
di§ma dogru <;:1kmn yapan dort kath bir kule vard1. 9 istihkamlarm i<;:ine,
insanlann {yaya ve ath askerler) yam s1ra <;:ok say1da hayvanm (fil ve at)
da barmdmlabilecegi bir dizi kazamat in§a edilmi§ti. Deniz tarafmdaki
istihkam arahkh olarak tahkim edilmi§ tek bir surdan olu§uyordu. Le
Kram korfeziyle Bure el-Cedid arasmda hala gorulebilen devasa ta§ blok-
lar muhtemelen Roma donemine ait olmakla birlikte eski Pon yapmm
i1zerinde durmaktadrr.
Su kaynaklarma gelince, Bure el-Cedid'in kuzey tepesinin eteklerin-
de, denizin yakmlarmda yer alan bin amforah <;:e§menin Pon kokenli
oldugu kesindir. Aksi takdirde, Kartaca'daki kuyularda i<;:me suyu bulun-
mad1gmdan, sarn1<;:larda yagmur suyu toplamyor ve kent i<;:in gerekli su
saklamyordu.
Pon sivil mimarisi soz konusu oldugunda Kartaca'dan elde edilen
veriler birka<;: yi.izyil oncesine dek benzersizken, son zamanlarda Ker-
kuan'da yap1lan kazilar bu durumu onemli oranda degi§tirmi§tir. Bura-
da, iyi korunmu§ mozaik do§emeleri, mor al<;:1 duvarlan, banyolan ve
hijyenik tesisan, §i§ecik ve buhurdanhk gibi tuvalet malzemeleriyle, ti1mi1
i6 dordi1nci1 ve be§inci yi1zy1llara ait evler ortaya <;:1kanlm1§tlr.
Dini mimariye ge<;:ildiginde, yaz1h gelenekte soz edilen bi.iyuk tap1-
naklardan geriye hi<;:bir §ey kalmamI§tlr. Aralanndan en bilyi.igi.i herhal-
de Byrsa akropolundeydi -E§mun {Asklepios) tapmag1- ve altm1§ mer-
divenle <;:1kilan kutsal bir duvarla <;:evriliydi. Tanit ve Baal Hammon
(s1rasiyla Hera/luno ve Kronos/Saturn'le ozde§le§tirilmi§lerdir) tapmak-

6) Appianos, VIII, 95.

7) Polybios, XXXVIII, 7, 3.
8) Diodoros, XXXII, 14.
9) Appianos, VIII, 95.
208 FENiKELilER

lan, herhalde, St Louis tepesiyle deniz arasmdaki, bu iki tannya adanmt§

binlerce stelin bulunmu§ oldugu bolgedeydi.
Kartaca'mn giilliimiize kalmt§ en 6nemli dini yap1s1, dikdortgen li-
manm en fazla elli metre dogusunda, Salammbo bolgesinde yer alan
tofet'tir. Elissa muhtemelen burada karaya <;1km1§ ve yirte burada olmii§tii:
her haliikarda, Elissa kiiltii herhalde <;ok eski ve Kartaca tarihindeki
belirleyici olaylarla baglanuhydi. Tofet'in en eski evresi Cintas Sapeli'nde
temsil bulur: kayaya oyulmu§ olan ve sekizinci yiizy1la tarihlendirilebi-
lecek pi§mi§ toprak vazolann ke§fedilmi§ oldugu kii<;iik bir "kutsallann
kutsah"nm bulundugu yakla§tk bir metrekarelik bir odac1k. Odac1gm
6niinde pek de biiyiik olmayan ve bir sunag1 bulunan bir avlu goriiliir.
Avlunun 6niindeyse, tapmanlann mabede ula§mak i<;in i<;inden gec;-
mek zorunda olduklan bir tiir labirent olu§turan ktvnmh ve e§merkezli
iic; duvar vardir.
Tofet'te, Pon Kartaca'smm arka arkaya y1gdm1§ katmanlan iizerinde
sekizinci yiizyd sonrasmda goriilen, ic;ine kiil ve c;ocuk kemikleri (arada
bir de ku§ ve ba§ka kii<;iik hayvan kemikleri) konmu§ binlerce urna,
Kitab1 Mukaddes'ten bildigimiz ve Batt'mn Fenike-Pondiinyasmda ba§ka
kamtlarma da rastlad1g1m1z bir torene kesin kamt olu§turur. Urnalara,
iizerlerinde oyuklar ve yaz1tlar bulunan adak stelleri ve cippuslar e§lik
eder. Katmanlara srrayla bakarsak, i§lenmemi§ toprak iizerindeki ilk kat-
man sekizirtci ve erken yedinci yiizydlardan kalmadir: bu katmanda top-
raga sac;1hp iizerleri kii<;iik ta§ y1gmlanyla 6rtiilmii§ yakdmt§ c;ocuk ke-
mikleri ve urnalar goriiliir. ikirtci katmanda yirte, biiyiik ta§ bloklarm,
sunaklann, aedikulalarm ya da hatta baitylos veya Tanit i§areti tasvirle-
rinin goriildiigii stellerin altma yerle§tirilmi§ urnalarla kar§da§ihr. Yine
bu katmanda (ama baz1 arkeologlara gore de ba§ka bir katmanda), sivri
uc;lu dikilita§ §eklinde, dort kenarmdan biri cilalanm1§ ve iizerinde yaz1-
lar ya da siislemeler bulunan, be§inci yiizy1ldan kalma yeni stel tipleri
goriiriiz. Bu katman dordiincii yiizyilda sona erer ve ardmdan, ii<;iincii
yiizy1lla Kartaca'nm y1ktm1 arasmdaki donemi temsil eden iic;iincii kat-
man ba§lar; sonradan in§a edilen yapdar yiiziinden biiyiik zarar gormii§
olan bu katmanda kiic;iik urnalar ve birkac; stel vardir. Tum alan, kentin
tarihi boyunca ay~kta kalmt§ bir tapmag1 ortadan kaldirmt§ olan gee;
Roma ve Bizans yap1lanyla kaphdir. Kuzey Afrika'da ba§ka hi<;bir mabe-
din ardmda boylesirte uzun bir tarih yoktur: Suse'deki 6rnek daha son-
 SANAT 209

raki bir donemde (altmc1 yiizy1l) kurulmu§tur; Bir Bou Knissia, Kons-
tantin ve diger yerlerdeki tapmaklarm tarihleriyse Helen-Roma evre-
sinde ba§lar.
Mezarlara ge~tigimizde, anayurt Fenike'yle Kuzey Afrika kolonileri
arasmdaki yakm baga tamk oluruz. Derin bir kuyunun kenarlannda
kayaya oyulmu§ geni§ odalarm bulundugu Fenike mezarlannm benzer-
leri Kartaca'da Bure el-Cedid ve Ste Monique nekropollerinde goriiltir:
kuyunun kenarlanna oyulmu§ basamaklar mezar odalanna ula§ila-
bilmesini saglar. Aynca, Cebel Mlezza ve Bon Burnu'ndakiler gibi, mut-
laka kayalara oyulmu§, ama genellikle tek odah olan, dromos'lu mezarlar
da vardir.
Oiger Kuzey Afrika kolonilerinde de ~ok say1da nekropol vardir ve
hatta bu kolonilerin temelde nekropolleri sayesinde bilindikleri soyle-
nebilir. En tipik ornek, Suse'nin giineyindeki Mehdiye nekropoliidiir;
burada, kayaya oyulmu§ kuyular, basamaklarla ula§tlabilen dikdortgen
mezar odalanna ge~i§ olu§turur. Odac1klarda tabutlar i~in s1ralar ve du-
varlarda da kandil ni§leri vard1r.
Fenike'de bazi mezarlann, Sidon'daki E§munazar mezan gibi, ka-
yalann yiizeyine in§a edildigini biliyoruz. Kartaca'da da, Derme§ nekro-
poliindeki gibi, s1g oyuklar iizerine in§a edilmi§ hiicrelerden olu§an me-
zarlar vardir. Utica'daki "ada" nekropoliindeki mezarlarda da topraga
kaz1lm1§ ve iizerleri biiyiik ta§ kapaklarla ortiilmii§ hucreler goriiliir. Fe-
nike'deki Amrit amtmezarlarma benzer amtmezarlarm temsilcisiyse,
Tunus'taki, ib ii~iincii-ikinci yiizy1llara dayanan Dugga mozolesidir.
Kartaca tarihi boyunca ba§vurulan temel sistem gommeydi. Oliile-
rin yahld1klan da olurdu ve bu sistem, Pon dininin karakteristik ozel-
ligi olan ~ocuk kurbam ayininde ozellikle onem kazanmt§tl.

3 Heykeller, cippuslar ve steller

Cintas'm Kartaca'da bulmu§ oldugu mermer ha§, §U ana dek giin l§tgma
~1kartilm1§ olan en eski Pon heykel ornegidir: iislup a~lSmdan, iO ye-
dinci-altmc1 yiizy1llara ait baz1 pi§mi§ toprak maskelere benzer. Cintas
ba§ka bir heykel par~as1mysa daha ge~ bir doneme (ii~iincii-ikinci yiizyil)
tarihlendirmi§tir - iki yam sfenksli bir tahta oturmu§ olan kadm figiirii.
210 FENiKEUl£R

Leptis Magna'da bulunmu§ olan bir grup heykel de yakla§tk olarak aym
donemdendir: birinin ktsa bir sakah olan iki erkek ba§t, boyundan diz-
lere kadar olan ktsmm korunmu§ oldugu ktsa tunikli iki erkek figiirii ve
benzer figiirlerin goriildiigii iki kmk. Sabratha kokenli ve Di Vita'nm
daha eski bir Pon geleneginin izlerini bulmu§ oldugu baz1 torsolar ve
kumta§t heykel kmklan da Pon-Helen donemine aittir.
Pon heykel orneklerinin ender ve ku§kulu olmalarma kar§m, cippus
ve stel say1s1 fazladir ve bunlar yalmzca Kartaca'da degil, ba§ka kentler-
de de goriiliir; say1lan binlere ula§an bu ornekler Kuzey Afrika Pon sa-
natmm bu yonii hakkmda geni§ ~aph bir incelemeye giri§ebilmemizi
saghyor.
Kartaca'da bulunmu§ olan stellerle ba§larsak, Kartaca tofet'i bildigi-
miz gibi ~e§itli katmanlara aynlmt§tlr ve bulunan malzeme ba§hca iki
grup i~inde toplanabilir: ilk ve en eski katmamn (i6 yedinci-altmc1
yiizy1l) karakteristik ozelligi, taht, sunak ve naos §eklinde cippuslardir;
ikinci ve en yakm tarihli (be§inci-ikinci yiizy11lar) katmanm karakteris-
tik ozelligiyse ii~gen u~lu stellerdir. Bu genel tipolojik altboliimde ileri-
de bahsedecegimiz biiyiik bir ikonografik ~e§itlilik goriiliir.
Daha eski tarihli cippus'lar, yiikseklikleri otuz santimetreyle bir bm;uk
metre arasmda degi§en kire~ta§l bloklardtr. o~ taraflan ham, bir taraf-
lanysa i§lenmi§tir. Taht cippusunda paralel yiizeyli bir kaide ve iizerinde
de genellikle, bir giine§ kursunun sokulabilecegi Mtstr silmeleri olu§turan
derin ve yatay yivler vardir. Kaidenin iizerinde, iki kollu tahtm strtmm
arka kism1 yiikselir; ortada, tann idoliiniin kondugu bir bo§luk bulun-
maktadir. Altar cippusu da taht cippusuna benzer ve genellikle bunda
da Slft goriiliir. Kollan olmayabilir, on kts1mdaysa, tepede daralan para-
lel yiizeyler §eklinde iki buhurdanhk vardir; ortadaki bo§luga kurban
urnas1 ya da baitylos konur (§ekil 3 2). Son olarak, naos cippusu kii~iik bir
§apele benzer. Adak cellas1, iizerinde idoliin durdugu kaideye oyulmu§tur.
Cellanm iki tarafmda, (~ogunlukla ortasmda giine§ kursu bulunan) Misir
silmelerinin goriildiigii bir sa~akhk silmesini destekleyen iki ayak ve
iizerinde de genellikle bir friz vard1r (§ek. 33, 34).
Bu cippuslann Fenike kokenli olduklan a~1ktir. Amrit adak tapma-
gm1 incelemi§tik (§ekil 2), ama §U anda Louvre'da bulunan ve Kartaca
cippusunun temel unsurlarmm, diger bir deyi§le, kaidenin iizerindeki
M1sir silmelerinin, cellanm, (iizerinde bir giine§ kursunun yiikseldigi)
 SANAT 211

32 Altar cippus 'unun §emas1

sa-;akhk silmesini destekleyen ayaklarm ve bir dizi kutsal uraeusun tas-

vir edildigi list frizin daha o zamandan goriildiigii Sidon naos'unu da
(resim 2) haurlamam1z gerekir. Yine Sidon'dan ikinci bir par-;alanm1§
naos'un list bsm1 bunlardan ilkinin karakteristik ozelliklerini temsil
eder. Bir diger onemli kar§1la§tlrma unsuru da, Bure e§-~emali'de
bulunmu§ olan steldir (resim 26). Tum bu iiretim, ku§kusuz, naos'un
erken donemlerden beri yaygm olarak kullamld1g1 MlSlr modellerine
dayanmaktadir. Kisacas1, bir kez daha, Fenike sanatmdaki M1S1r etkisini
ve sonu-;ta Pon diinyasmda da MlSlr unsur ve motiflerinin yay1ld1gm1
gozleriz.
~imdi de, naos cippusunun cellalarmda ve -;ogunlukla bir ya da daha
fazla -;er-;eveyle cellalara kenar olu§turan silmeler i-;erisinde tasvir edi-
21 2 FENiKELiLER

33 Kartaca'dan, baklava §eklinde baityloslu stel

!en dini obje ikonografilerine geliyoruz. ilk olarak, dikdortgen ya da

tepede hafif<;e incelen siltun §eklindeki tekli, ikili ya da il<;lii baityloslan
ele alacag1z (resim 14). Bure e§-~imali'de bulunmu§ olan Fenike steli bu
ikonografik motifin Dogu kokenli oldugunu kamtlar. Siltunlann ilze-
rinde ender olarak bir gilne§ kursu ve kimi zaman da, ucu a§ag1ya donilk
hilal gorillilr. Diger baityloslar alt1gen, baklava (§ekil 33) ya da §i§e
§eklindedir (§ekil 34). Bu son motifin Akziv' deki bir stel ilzerindeki
Fenike prototipinden zatensoz etmi§tik (resim 22). Tofet'in B katmanm-
da insan §ekilli motifler ve ozellikle de, kollan yanlarmda ve bacaklan
birbirine yap1§1k halde, siltun §eklinde iki baitylos arasmda ya da bir
sunak ilzerinde ayakta duran <;iplak bir figilr de goriililr. Kimi 6rnekler-
 SANAT 213

de, akla hemen motifin Dogu kokenini getiren klaft'i, yani MlSlr perugu-
nu goriiriiz.
Be§inci yiizytlda, yeni bir donemin ba§lamasiyla birlikte, cippus orta-
dan kalkar; bu donemde ii<;:gen U\'.lu ve kimi zaman yanlannda iki akroter
bulunan Steller agirhk kazanir. Stellerde yaz1tlann yam s1ra (\'.ogunlukla
merkezde bir noktada yer alan) giine§ kursu ve hilal (resim 19) ya da
(\'.ogunlukla MISlr silmeli bir kaide iizerine oturtulmu§ ve iist hs1mda
kendisine insani bir yon veren i§aretlerle butiinle§tirilmi§) §i§e (resim
30) gibi kISmen tamdik tasvirlerle de kar§ila§tlrr. Bu geli§tirilmi§ olsa da
tamd1k motiflere ek olarak yeni motifler de gorulur; bunlardan biri de,
iizerinde yatay bir kol bulunan (kolun olmad1g1 enderdir) bir ii\'.genle kurs-
tan olu§an iinlii "Tanit i§areti"dir. Bu sembol hakkmda, dogu amtlarm-

34 Kartaca' dan, §i§e idollu stel

214 FENiKELil£R

daki oncellerine i§aret eden uzun ve karma§1k <;all§malar yaptlm1§, ama

sonuca ula§1lamam1§tlf (Tanit'in de Fenike'de kesin bir onceli bulun-
mamaktadir). i§aretin baitylos ve giine§ kursu gibi eski Dogu unsurlannm
bile§iminden tiiremi§ olmas1 da miimkiindiir. Her haliikarda, Pon diin-
yasmda kesin bir goriinii§ kazanarak onemli bir geli§imden ge<;er ve za-
manla, stilize edilmi§ bir kadm figiiriiniin insans1 yorumuna donil§ilr.
ikinci evrede Dogu kokenli ba§ka ikonografik motiflerle de
kar§1la§1hr: iinlii Hazor stelinde gariilen, dua etmek iizere kaldirtlm1§ el,
On-Aiol oldugu soylenen siitun ba§hg1 ve palmiye. Arna ion ve Dor
siitunlan, caduceus, yunus, ku§, <;i<;ek motifleri ve benzerleriyle Yunan
diinyas1 da art1k onemli bir rol iistlenmi§tir. insan unsurlanna gelince,
kurban etme eylemini ger<;ekle§tiren rahiplerle (resim 38) ve tapman
figiirlerle kar§tla§mz; iistelik, dordiincii yiizytldaki gibi, mezar stellerin-
de saylSlz olii tasviri goriiriiz (resim 2 7).
Kartaca'da stel iiretiminin son ve enfaal evresi i6 ii<;iincii~ikinci yiizytl-
larda ya§and1. Bu iiriinlerde oylesine kesin bir geli§im gori.ili.ir ki, aynnt1h
olarak anlatmam1za gerek yoktur. Genel olarak bahld1gmda, bezemelerin
iyice karma§1kla§tlg1 goriiliir. Bolme ya da bordiir ku§aklan olarak kullam-
lan geometrik motifler, bahksirtt desenler, <;emberler, tohumlar, aglar ve
sarma§1k yapraklan geli§ir. <.;e§itli bitki motiflerine ek olarak hayvan
motifleri ortaya <;thp yaygmla§Ir (atlar, panterler, tav§anlar (resim 55),
kugular, filler, bahklar, ku§lar, kurbagalar, horozlar, deveku§lan, gi.ivercin-
ler, ko<;lar, bogalar). Sunu masas1, miicevher kutusu, balta, bt<;ak gibi bazt
toren objeleri ve aynca, sava§ arabalan ve gemiler tasvir edilir. insan figi.ir-
leri az say1da olmakla birlikte son derece ilgi <;ekicidir. Daha <;ok ahnhk-
larda goriilen iki tiple kar§lla§trtz: bir elinde vazo ya da lotus yaprag1 tu tan,
diger elini ise dua etmek i.izere kaldtrml§ olan, ayakta duran bir figi.ir, olas1hk-
la, sunuyu yapan ki§i; sol bacagt i.izerine oturmu§, sag bacagm1 vi.icudunun
altmda hvirmt§ olan, Kibns kokenli tapmak ~ocugu'na benzer <;tplak <;o-
cuk. Stellerin ba§hca temas1ysa kurban sahneleri ve aynca, kimi zaman
Dogu, kimi zamansa Yunan kokenli yalmz figiirlerdir. Genel olarak bahl-
d1gmda, tofet'in bu son evresinin, yeni motiflerin ortaya <;lkl§mm yam
sira, onceden mevcut motiflerin <;e§itli ve ah§1lmad1k formlarda
birle§mesine ve i<; i<;e ge<;mesine tamkhk ettigi gori.ili.ir.
Kuzey Afrika'da Kartaca'dan sonra en fazla stel bulunmu§ olan yer,
eski ad1 Hadrumetum olan Suse'dir. Cintas tarafmdan kaz1lmt§ olan
 SANAT 215

Suse tofet'inde kesin olarak altmc1 yiizytl oncesine tarihlendirilebilecek

hi~bir malzeme bulunamamt§tlr. Dolay1s1yla, elimizde bulunan malze-
me Kartaca'nm ikinci evresine denk gelir. Genel olarak bahld1gmda,
Suse'nin ikonografik motiflerinin Kartaca'nmkilere benzedigi goriiliir
(resim 28); ger~i, belli geli§tirimlerden (baityloslan ~evreleyen yivli
siitunlar (resim 24), elleri kaldmlmt§ olarak Tanit i§areti, §ekli bozulmu§
§i§e vb) yoksun degildirler ve b;m motifler de goriilmez (baklava §eklinde
put, el ya da palmiye yoktur). Arna en onemlisi, Suse'ye has baz1 Steller
bulunmaktadir.
Oncelikle, erken donemden, tahtta oturan bir tanrmm kar§tsmda
duran bir tapmam gosteren ilgi ~ekici bir stelden soz edilmesi gerekir
(§ekil 35). Uzun, silindir §eklinde bir tac1 ve uzun bir elbisesi olan tann

35 Suse'den, bir tannmn huzurundaki tapmamn goriildugii stel

216 FENiKEJ..ilER

tapmandan daha buytik olarak tasvir edilmi§tir. Bir elini kutsama ha-
reketiyle kaldirmt§trr, diger elindeyse bir mmak tu tar. YGksek s1rth tahtm
iki yanmda kanath. sfenksler gorultir: profilden almmt§ olmakla birlik-
te, sfenkslerden birinin yGzGnGn tamam1 gortilebilmektedir. Sahne
tiimtiyle Fenike kokenlidir ve tahttaki figGr, Ahiram lahdinden .Fi kai-
desine, saymz oncelini hattrlattr.
Yine Suse'den birbirine benzer iki stelde, uzun bir harmaniye sannmt§
ve tabureye oturmu§ bir kadm figGrG tasvir edilmi§tir (§ekil 36). Bir
ktireyi tutan elleri, tepesinde bir kure ve bunun da Gzerinde gtine§ kursu
ve hilal goriilen bir mangala uzamr. Bu ornek kar§tsmda da dogrudan
Fenike modelleri haurla.habilir ve aym durum, herhalde, bir sunagm
kar§tsmdaki, iki yanmda altmda iki hayvan gortilen iki uzun palmiye
olan bir baitylosun tasvir edilmi§ oldugu stel i<;in de ge<;erlidir. Bu stelin

36 Suse'den, bir kadm tasvirinin gi.iriildiigii stel

 SANAT 217

3 7 Konstantin' den, bir tann tasvirinin giiriildiigii stel

a~1k havada ger~ekle§tirilen tipik bir Fenike kiiltiinii temsil ettigi goriil-
mektedir. Son olarak, isis'in onden ahnmt§ biistii, Fenike iizerinden gel-
mi§ olan M1sir etkisine tamkhk eder.
<;ok say1da Pon stelinin iiretildigi i.i~i.incii merkezse Kirta'yd1 (Kons-
tantin). Arna burada bulunan malzemeler daha ge~ donemdendir; ii~iin­
ci.i yilzyildan oncesine gitmezler ve, dolay1S1yla, fazla ilgi ~ekici degildir-
ler. Klasik etkilerin gori.ildiigii Kostantin stelleri muhtemelen en eskileri-
dir ve Kartaca modellerinden geli§mi§lerdir. Bu iiretimde, Tanit i§aretinin
218 FENiKEULER

onemli oranda insansrla§tlg1 ve elinde caduceus (resim 18) ya da bir dal

tuttugu yerel bir geli§me dikkat ireker; aynca, migfer, kalkan, m1zrak,
kihir, trompet gibi c;e§itli sava§ arairlan, yine soyutla§tmlm1§ palmiyeler,
rozetler ve yapraklar, yrld1z, duz bir kurs ya da l§m sairan bir kurs, ucu
yukan donuk hilal gibi goksel semboller ya da geometrik semboller, yu-
nus, koc;, boga ve at gibi hayvan figurleri ve ender olarak, oturan bir
tannnm onden goriinttisu de dahil olmak Gzere insan tasvirleri gorulur
(§ekil 37).
Bu noktada, Kartaca'nm dti§G§Gniin stel Gretimini hiirbir §ekilde ke-
sintiye ugratmad1gmm belirtilmesi gerekir. Aksine, Yeni-Pon doneminde
Gretim daha da geli§ti; kimi zaman Pon motifleri surduruldu ve kimi
zaman da, Helen-Roma ortammm yarattig1 guirlu bir geli§im ya§andi.
Bu evrimin en tipik omekleri belki de, iS ikinci yiizy1ldan kalma, karak-

38 Dugga'dan, insanla§tmlm1§ Tanit i§aretinin gilrtildtigti stel

 SANAT 219

teristik 6zelligi panteonun insanla§tmlmas1 olan linlu Gorfa stelinde

g6rliliir (resim 25): stelin kaidesinde, etrafi bir tapmagm kutsal alamyla
ku§attlmt§ olan ithafta bulunan ki§iyle ve stelin list alanmda da ylikse-
len bir konumda yerle§tirilmi§ ve zirveye dogru birbirlerine yakla§an
tann figlirleriyle kar§tla§mz. Bir diger bliylik ve onemli Yeni-P6n stel
grubu da Ougga'da bulunmu§tur. Bunlardan i6 ikinci-birinci ylizytla
dek inen bir hsmmda list alanda hala bir dizi Fenike motifi goriilmesine
kar§m, is birinci-ikinci yiizy1ldan kalma baz1larmda ozellikle Tanit
i§aretinde belirginle§en bariz geli§imler g6riiliir: kurs kimi zaman kol-
dan ayndir, kimi zaman yerini ucu yukanya doniik hilal ahr, kollar kimi
zaman iplik §eklinde ve uzattlmt§, kurs ise insan ylizii g6rlintiisiine
biiriinmii§tiir (§ekil 38).
Kuzey Afrika Pon stelleri ve cippuslan hakkmdaki incelememizi ta-
mamlad1ktan sonra, baz1 sonu~lara ge~ebiliriz. Oncelikle, anayurdun
etkisi konusunda ku§kuya yer yoktur:. tipoloji kesinlikle Fenike model-
lerine dayanmaktadir ve benzetmesiz ~1plak baityloslarla goksel sem-
boller gibi ~aglar boyunca korunmu§ olan kimi ikonografik motiffor
Fenike motifleridir. ikinci olarak, MlSlr etkisi Fenike sanatl kadar Pon
sanatma da hakim olmu§tur: bu durumun en belirgin 6rnekleri mimari
~er~eveler ve aynca, uraeus, kanath giine§ kursu vb. gibi spesifik motif-
lerdir. O~iincli olarak, liretimin geni§ ~apltl1gmdan ve ~e§itliliginden de
anla§tlacag1 iizere, Kartaca'da ozellikle de hayvan ve insan motiflerinde
bagtmstz ikonografik motifler geli§mi§tir. Dordiincil olarak, t1ph Fe-
nike sanatmm M1sirh olmayanlar da dahil olmak iizere ~oklu unsurla-
rm ta§tytclSl olmas1 gibi, bu unsurlardan palmiye ve el gibi baztlarm1
Pon diinyasmda da gorilrilz; soz konusu unsurlar arasmda en belirgini,
ornegin On-Aiol siltun ba§hklarmda, palmetlerde ve tapmak ~ocugu'nda
kar§tla§t1g1m1z K1bns etkisidir. Be§inci olarak, Yunan etkisi ozellikle de
ilretimin son evresinde belirleyici bir gii~le ortaya ~1kar ve bize ion ve
Dor siitunlan, karma§tk ~i~ek frizleri ve baz1 tann figiirleri birahr.
Sonu~ olarak, Kuzey Afrika'daki cippus ve stel liretimi Fenike lireti-
mi iizerinden geli§erek ortaya ~1kar ve bu iiretimin ~oklu unsurlanm
oziimser. Ardmdan, bag1ms1z §artlar nedeniyle onemli bir geli§imden
ge~er ve yeni etkiler, unsurlar ve bir yanal alanm tipik ozelligi olan
tutuculugun belli bir rol oynad1g1 bir dizi i~sel geli§im i~eren ayn bir
ya§am edinir.
220 FENiKELiLER

4 Lahitler
Oli.ini.in i.ist bs1mda gosterildigi tipik Fenike kabartma lahit sanatmm
MlSlr'dan ithal edilip Yunan etkisine maruz kald1g1 a<;:1ktrr; Kartaca'day-
sa benzerini, ib dordi.inci.i yi.izy1l sonu ila i.i<;:i.inci.i yi.izy1l ba§l arasmdan
kalma Ste Monique nekropoli.irtdeki bir grup tabutta bulur.
Bu lahitler arasmda Dogu'dan en <;:ok esinlenmi§ olanmda, bir Kar-
taca rab'1 olan Baal§illek'in onden di.iz tasviri gori.ili.ir (resim 12): uzun
bir sakah ve ayaklanna doki.ilen pilili bir elbisesi olan figi.ir sag elini
yukan kaldirml§tlr, sol elindeyse gogi.is hizasmda bir kase tutar. Tabut
<;:ok ki.i<;:i.ik ol<;:ektedir ve, dolaylSlyla, aslmda bir mezar urnas1 olarak
gori.ilmelidir.
Birbirlerine <;:ok benzeyen iki ba§ka lahitteyse, ikisi de sakalh ve uzun
tunikler giymi§, ellerinde kase tutan iki rahip gori.ili.ir; aralarmdan biri-
nin ba§l orti.ili.idi.ir ve bir ti.ir atb takmi§trr. Genel olarak babld1gmda,
bu figi.irlere Yunan etkisinin hakim oldugu gori.ili.ir.
Dordi.inci.i bir lahitse ozellikle ilgi <;:ekicidir (resim 9). Bu lahitte,
kal<;:alan birbiri i.izerine kapanan iki bi.iyi.ik kanatla sanh olan tunikli bir
kadm figi.iri.i gori.ili.ir - MlSlr isis-Neftis figi.irlerinden almma bir motif.
Ba§l, i.izerinde bir §ahin kafas1 gori.ilen bir e§arpla orti.ili.idi.ir ~ bir diger
tipik MlSlr motifi. Sag kolu yanmdadir ve elinde gi.ivercin §eklinde bir
buhurdanhk tutar, bir kase tutan sol eliyse one dogru hvrtlm1§tlr. Genel
olarak babld1gmda, soz ettigimiz M1sir kokenli motiflere ragmen, tipik
olarak Helenistik bir figi.irdi.ir.
Ste Monique grubu dokuz ba§ka lahide tamamlanir. Lahitlerin ti.imi.i-
ne, tasvirlerin yam sira tabutlann §ekillerinden de -akroterli Yunan
tapmaklan- anla§ilan agrrhkh bir Yunan etkisi hakimdir.

5 Pi~f114 toprak heykelcikler

(.;anak <;:omlek tipolojisi ve Pon kronolojisi a<;:1smdan onemi konusu-
nu daha soma ele alacak olmakla birlikte, burada, sanatsal ya da en
azmdan dini kavramlann sergilendigi, hayvan ve insan §ekilli <;:ok say1-
da pi§mi§ toprak heykelcikten soz edecegiz (Fenike'de ve Pon di.inya-
smm diger yerlerinde son derece yaygm olan metal heykelciklerin
 SANAT 221

goriilmedigine dikkat edilmesi gerek). Tum Akdeniz'in ortak ozelli-

gi olan bu tiir bir iiretim soz konusu oldugunda, Kuzey Afrika'da iire-
tilmi§ olanlan ithal edilmi§ olanlardan ayrrmak her zaman kolay ol-
maz elbette.
Bu iiretimin Kartaca'da en erken donemlerden beri goriildiigii kesin-
dir. Tanit kutsal alanmm en alt katmanmda, karakteristik bir Dogu
tipolojisinin yinelendigi ordek §ekilli bir vazo bulunmu§tur (resim 53).
Pon Ban'smm diger bolgelerinde ve ozellikle de Sardinya'daki Bythia'da
da kar§ila§acag1m1z bir tipolojinin onciiliigiinii yapng1 is;in ozellikle ilgi
s;ekici olan kaba bir heyk~lcige de aym katmanda ula§ilmI§tlr (resim
69).
Douimes'te, altmc1 yiizyila ait ilgi s;ekici bir vazo ke§fedilmi§tir. Va-
zonun lale §eklinde yedi kiis;iik haznesi vardrr ve on orta kismmda iize-
rinde Hathor ba§t olan bir inek ba§I goriiliir: esin kaynagmm, Fenike
iizerinden gelmekle birlikte, MlSlr etkisi oldugu as;1ktir. Sardinya ve ibi-
za'da da, Hathor kafas1 olmasa da, benzer hazneler goriiliir.
Altmc1 yiizyildan sonra bsmen MlSlr ve bsmen de Yunan kokenli
geni§ s;aph bir kadm heykelcikleri iiretimi yaygmla§maya ba§lar. Olas1
ithalat sorunu hala mevcut olsa da (yerel bir iiretimin taklit edilmesi
is;in Kartaca'ya kolayca kahp ithal edilebilirdi), MlSlr heykelciklerinde
(resim 64) katt mumya goriintiisiiniin bulundugunu, Yunan heykelcik-
lerininse (resim 65) ktsmen dik (ba§hklan, elbiseleri ve s;ogunlukla gogiis-
lerinde tuttuklan kurs ya da giivercinle ayrrt edilebilirler), bsmense bir
tahta oturmu§ (karakteristik ozellikleri uzun ta<;; ya da pes;edir ve elleri
dizlerinin iistiindedir) olduklanm soyleyebiliriz.
Bu Yunan tipi iiretim, ah§1ld1k ta§ra gecikmesiyle, sonraki yiizy1llar-
da da siirer; Yunanistan'daysa yeni formlar hakimiyet kazamr. Ama bu
yeni formlar Kuzey Afrika'da da biliniyordu elbette: omuzlarmda bir
vazo ya da s;ocuk ta§tyan, yelpazeli kadm figiirleri, danss;ilar, oyuncular,
bir §olendeki figiirler, Yunan mitolojisinden tannlar, ba§ §eklinde buhur-
danhklar (resim 104). Derme§'te bulunmu§ olan kahplann ve dokiintii-
lerin de kamtlad1g1 gibi, yerel imalathaneler de vardi.
Bu donemde Pon temalanyla da kar§tla§trtz: ba§hkh ve uzun tunikli
erkekler, rahip byafetli, dua eden kadmlar ve <;;e§itli taklit tann figiirleri
- kaba ve tutarhhktan yoksun, ama Pon diinyasmm diger yerlerinde de
benzerleri bulunan bir iiretim.
222 FENiKELiLER

6 Maskeler

Kartaca'nm bir diger tipik pi§mi§ toprak Gretimi de maskelerdir. Ha-

zor 'da gei; Tuni; <;ag1'na dek inen bu tiir bir maske bulunmasmm da
kamtlad1g1 gibi, Dogu'da bu Gretimin oncelleri goriilmektedir. Pon diin-
yasmm diger yerlerinde, ibiza'da, Sardinya'da ve Roma Oniversitesi'nin
arkeoloji ekibinin yakm tarihli ke§iflerine gore Sicilya'da da benzerleri
mevcuttur.
Maske kategorisinde birbirlerinden buyiik oranda farkh eserler yer
ahr: bir tarafta yiizleri ifadesiz ya da giiliimseyen kadm protomlan vardrr,
diger taraftaysa genellikle somurtan erkek yiizleri (grotesk maskeler). Her
iki kategori de geri;ek boyutlann biraz altmdadir ve ikinci kategorideki
maskelerle birlikte daha kiii;uk maskeler de goriiliir - ornegin, sirh pi§mi§
topraktan, cam hamurundan, fildi§inden ve kemikten yaptlma kolye ui;-
lan. Yani, genel olarak maske olarak tammlanan pari;alann kategorileri
ve boyutlan farkh olsa da, belli ortak ozellikleri bulunmaktadrr.
Bu pari;alann i§levlerine gelince, yiize taktlamayacak kadar kiii;iik
olduklanna gore, maskelerin giiniimiizde kullamld1g1 §ekilde kullamlmt§
olamazlar. Askt deliklerinden duvara as1lm1§ olabilirler ve ku§kusuz,
kotii ruhlan ya giiliimsemeyle yatt§ttrarak ya da daha biiyiik bir olastl1k-
la somurtarak korkutup oluden uzakla§ttrarak koruyucu bir i§lev Gst-
lendikleri mezarlara yerle§tirilmi§lerdi.
Kadm protomlanyla yedinci ve altmc1 yiizytla ait en eski mezarlarda
yeniden kar§tla§tyoruz. Temelde kahptan yaptlmt§ ve sonradan pembeye
ve siyaha boyanml§lardir. Biri Mtsrr ve digeri de Yunan etkisini yansttan
ba§hca iki tip goriiliir. ilk tipte ba§ta genellikle bir klaft vardir, yiiz ifade-
sizdir, ka§lar kabartma ve burun hattma dik ai;1dadir (resim 62). ikinci
tipte, ba§ta kulaklan ai;1kta brrakan ve boyna dogru inen bir pei;e goriiliir;
yiiz giiliimser, gozler biiyiik ve i;ekik, burun sivridir; burun hatlanm de-
vam ettiren kavisli ka§lar ve i;tkmttl1 bir i;ene goriiliir (resim 61).
Grotesk maskelere gei;ildiginde, bunlar da yedinci ve altmct yiizytla
ait olan en eski mezarlarda bulunmu§lardrr. Cintas'm dikkatli i;ah§mas1,
ba§hca ozelliklerini a§ag1da s1ralayacag1m1z farkh gruplan birbirlerin-
den ay1rt edebilmemizi saglaml§ttr. ilk grupta geni; ve sakalsiz bir yiiz,
yassi bir burun, goz yerinde delikler ve bir tarafa dogru i;ekik bir ag1z
goriiliir (resim 72). ikinci grupta ya§h ama sakals1z bir yiizle, almda ve
 SANAT 223

yanaklarda derin <;izgilerle, hilal §eklinde goz yuvalanyla ve ag1z yerinde

iki taraftan da yukan dogru bvnlmt§ buyiik bir delikle kar§tla§mz (re-
sim 73). ikinci gruba benzeyen ve belki de yalmzca bir varyantl olan
li<;iincii grubun karakteristik ozelligi, genellikle daha kucruk olan agz1
t;evreleyen oval bir bvnmdir (resim 74). Dorduncli grup §imdilik, iki
yalmz ama son derece karakteristik parcradan olu§ur: somurtmayan yegane
erkek yiizleridir bunlar; ba§m list bsmmda ash halkas1 vardir ve gozler
delinip birahlmak yerine §ekillendirilmi§tir (resim 75). Son olarak,
be§inci grup, hayvanlannkine benzer sivri kulaklan ve kii<;iik olmakla
birlikte neredeyse yuvarlak goz delikleri olan sakalh Silenos yiizlerin-
den olu§ur (§ekil 39). Bu ornekler, muhtemelen, onceki orneklerden
daha eskidir.
Kolye ucu olarak kullamlan kii<;iik grotesk maskelerin (yedinci-altmc1
yiizytl) en eski ornekleri Derme§'te bulunmu§tur ve bunlarda maske mo-
tiflerinin sadakatle yinelendigi goruliir. Fildi§i, kemik ve renkli cam ha-
murundan (bunlar daha enderdir) yaptlml§ olanlar birinei gruptaki maske-
lerle baglantthdir. Yumu§ak sirh silisli hamurdan yap1lml§ olanlarsa be§inci

39 Kartaca'dan Silenos maskesi

224 FENiKELiLER

grubu and1ru; bunlarda ko§an satirler, §eytanlar, Bes ve aynca, Silenos

figiirleri goriiliir. Daha ileri bir doneme ge<;ildiginde kolye u<;lan model-
lerden daha da farkhla§tr ve gruplara aynlmalan zorla§lf (resim 91).
~imdi de bu maskelerin temalanna geliyoruz. Kadm protomlan, muhte-
melen, tann tasvirleridir; yani, kotiiliige kar§l koruyuculuk i§levleri olmaya-
cak ya da ikincil diizeyde olacak, koruyuculuk ve adak i§levleri one <;ikacak-
tir. Grotesk maskelerse, muhtemelen, kotiiliige kar§t koruyuculuk i§levinin
her zaman temel onemde oldugu §eytani figiirleri temsil etmektedir.
Grotesk maskeler Afrika maskeleriyle kar§ila§tmlmt§tlr ve ku§kusuz,
dogru bir kar§tla§tlrmadir bu; ozellikle de, her iki tiple de birlikte gorii-
len, ama tarihsel anlamlanmn degerlendirilmesi gii<; olan dovmeler soz
konusu oldugunda. Yunan maskeleriyle ve ozellikle de Sparta'daki Ar-
temis Orthia tapmagmda bulunmu§ olan aym doneme ait (yedinci-
altmc1 yiizy1llar) orneklerle yap1lan kar§tla§ttrmalarsa daha iyi sonu<;
vermi§tir. Bu konuda fikir farkhhg1 gozlenmektedir; Pon ve Yunan maske-
leri arasmda bir baglantt olmas1 kiniilerince akla yakm bulunurken,
kimileri bunu ihtimal dt§l bulur. Arna boyle bir baglant1 varsa, genel
olarak, Yunan iiretiminin Fenike-Pon iiretimini degil, Fenike-Pon iire-
timin Yunan iiretimini etkiledigi dii§iiniilmektedir (ozellikle de, Ha-
zor'da yaptlan ke§iflerden sonra).

7 Tzlszmlar
Kartaca mezarlanna en erken donemlerden itibaren, kii<;iik ol<;ekte tan-
nlarm, hayvanlann, objelerin ve tann sembollerinin tasvir edildigi <;ok
say1da ttls1m konmu§tur. T tls1mlar, bir mineyle korunan gozenekli ve
kolayca ufalanan silisli hamurdan yaptlmt§tlr. T1ls1m kahp halinde
dokiiliir ve mine sonradan iizerine kaplamrd1. Bu malzeme ku§kusuz,
M1sir'dan esinlenmeye i§aret eder ve hatta, Vercoutter'a gore ya M1sir
kokenli ya da Kuzey Afrika'ya ithal edilmi§tir. Cintas ise, malzemelerin
bir ktsmmm MlSlr kokenli oldugunu kabul etmekle birlikte, digerleri-
nin Kartaca'da iiretilmi§ olabilecegini one surer.
En s1k goriilen tasvir temalan goz, ujat (resim 97), uraeus ve Ptah-
Patekhos'tur (resim 98). Aynca §ahin, Horus, Bes ve Tot da goriiliir. isis,
Horus, Min, Honsu ~u, Hnum ve Amon-Ra gibi ilahi varhklar, may-
 SANAT 225

mun, kopek, yaban domuzu, adatav§am, kedi, timsah, yaban ke~isi, aslan
ve boga gibi (her zaman ilahi varhklarla baglannh) baz1 hayvanlar ve
waj, Yukan M1sir tac1, kalp, el ve lotus ~i~egi gibi baz1 semboller de daha
seyrek olmakla birlikte tekrar tekrar ortaya ~1kar.
Yedinci ve altmc1 ytizy1llardan kalma tils1m saylSl fazladir; be§inci
ytizy1la gelindiginde donemin reformlanyla baglantih olarak sayilan
aniden azahr; dordtincti ve ti~tincti yiizy1Ilardaysa daha ender olarak ye-
niden ortaya ~1kar ve zamanla kaybolurlar. Muhtemelen, tds1mlarm daha
~ok zenginlerin (ornegin, rab'Ierin) mezarlarmda kullamlmalan ve de-
gerli olmalarmdan ottirti diger ki§ilerin mezarlannda daha ender gortil-
meleri nedeniyle, bulunan malzeme miktan a~1smdan nekropoller
arasmda onemli bir farklil1k goriiliir.
Tds1mlann kokenine ge~ildiginde, Vercoutter, tiplerin MlSlr ve Kar-
taca'daki yayilmalanm kar§da§tlrarak ilgi ~ekici gozlemler yapmi§tir.
Donemlerle malzeme bollugu ya da yoklugu arasmda onemli bir paralel-
lik goriildtigiinden, malzemenin (Vercoutter'm one siirdiigii gibi) ille de
tamammm olmasa da ~ogunun ithal oldugu anla§dmaktad1r. Maskeler
konustmu incelerken gormil§ oldugumuz gib_!, Kartaca'da silisli hamu-
run kullanilm1§ oldugu kesindir ve kullammm yalmzca maskelerle smirh
kald1gm1 varsaymak i~in bir neden bulunmamaktadir. Oretimin bir kis-
mmm dii§iik kalitede olmas1 da, daha kaliteli MlSlr modellerinin yerel
olarak taklit edildigini dii§iindiirebilir.
Sanatsal tiretimin bu yonii konusunda gene! sonu~lara varmadan
once ayn bir nislffi kategorisini dikkate almahy1z - iizerine tasvirler ve
kimi zaman da kisa yazilar i§lenmi§ olan ~ok ince metal tomarlann kon-
dugu, silindir §eklinde, sekizgen kii~tik metal muhafazalar (resim 100).
ilk muhafazalar daha ~ok altmdan ve giimti§ten, sonrakilerse tun~tan ya
da kur§undan yapdmI§tlr. Muhafazamn u~ kismmda tannsal bir MlSlr
hayvanmm kafas1 tasvir edilir: altm ve giimil§ muhafazalarda ~ogunluk­
la Sehmet ve daha ender olarak bir §ahin ve bir ko~, tun~ ya da kur§un
muhafazalardaysa neredeyse her zaman bir ko~.
Yalmzca metal korunabilir bir malzeme oldugundan, muhafazalarda
yalmzca metal tomarlar bulunmu§tur. Aslmda elimizde ii~ altm t?mar
var, ama hem daha dayamks1z ba§ka metallerden, hem de kuma§ ve pa-
piriisten de yapildiklarm1 varsaymak durumunday1z. Gtinilmtize ula§ffil§
il~ tomardan en buytigii yirmi yedi santim uzunlugunda ve 2.3 santim
226 FENiKEL.iLER

geni§ligindedir. Bu tomar yedi ila dort milimetre uzunlugunda dort di-

ziye boli.inmi.i§ti.ir. Dizilerde, biti§ik ve ki.i~i.ik kabartmalar halinde, bi.iyi.i
metinlerinden esinlenilmi§ MlSlr kokenli tasvirler gori.ili.ir; ~ok say1daki
yilan, aslan, timsah, akrep ve antilop tasviri, y1lan sokmasma kar§l
haz1rlanm1§ M1sir metinlerini hat1rlaur. Anla§ilan, sanat~1 M1sir mo-
dellerini gayet iyi biliyordu, ama M1sirh olup olmad1g1 ku§kuludur; aynca,
tomarda kimi ayrmtilann hatah olmas1 ve i§lemelerle yakmdan baglan-
t1h olan ve aym donemden gibi gori.inen Ponce bir korunma yakans1
bulunmas1 nedeniyle, M1sir'dan ithal edilmi§ olmas1 ihtimali daha da
ku§kuludur. Daha ki.i~i.ik olan diger iki altm tomardaysa bi.iyi.ik tomar-
daki sahnelerin bir kism1 aynen tasvir edilmi§tir ve bu da, i§lemelere tek
bir metnin model almd1g1m dogrular.
T1ls1mlarm genel mahiyetine gelince, muhafazalarm bi.iyi.ici.ili.ik amac1
ta§1d1gma ve dogrudan M1sir bi.iyi.ici.ili.igi.inden esinlenildigine ku§ku yok-
tur. Kimi onemli i§aretlerin gari.ildi.igi.i diger tils1mlar i~in de aym yorum-
da bulunulabilir. Uraeusun ve bi.iyi.i i§levleri gayet iyi bilinen ujat gozi.ini.in
hakimiyeti hemen fark edilmektedir. Diger bir deyi§le, bu iki tip tils1m
rasdanusal olarak degil, bi.iyi.i nitelikleri nedeniyle ithal edilmi§tir. Bu
durum Kartaca'da bulunmu§ olan diger uls1m tipleri i~in de ge~erlidir:
Ptah bi.iyi.ici.ili.ikte ozellikle gi.i~li.i bir tanndir ve Pathekos bi~imiyle de
akrep ve yilan sokmalanna kar§l ozel bir gi.i~ edinir. T 1ls1mlarda tasvir
edilen diger tann ve hayvanlar da ozellikle zehirli hayvan sokmalarma
ve nazara kar§l bi.iyi.ilii yeteneklere sahiptirler. Aynca, diger Kartaca ul-
s1mlan arasmda yi.irek §eklindeki skarabelerin, Horus'un dart oglunun
ve benzeri tipik oli.i tils1mlannm gori.ilmemesi aym derecede onemli bir
noktadir.
T1ls1mlar, Kartaca'da batil inan~larm ve bi.iyi.ici.ili.igi.in onemli dere-
cede geli§mi§ oldugunu ve aynca, tils1mlann pek ~ogunun kokeninin
dayand1g1 MlSlr inan~lanna Kartacahlann ne denli bagh olduklanm
gostermektedir.

8 Usturalar

Kartaca'da ve Pon Afrika'smda metal objeler bulunmu§tur elbette, ama

bunlann terimin kabul edilmi§ anlam1yla sanat eserlerinden ~ok vazo,
 SANAT 227

silah, miizik aleti ya da giinliik ya§amda kullamlan e§yalar oldugu goriil-

mektedir. Dogu Fenike sanatmm karakteristik ozelligi olan turn;: heykel-
ciklereyse §U ana dek hi~ rastlanmaml§tlr.
Diger taraftan, Kartaca'da, en azmdan Fenike'yle ilgili belgeleme soz
konusu oldugunda yeni olan bir metal iiretimiyle kar§1la§1lm1§tlr: el
baltas1 denen usturalar. Arna bu omekte de, Vercoutter'm da kamtla-
d1g1 gibi b1~aklarm aym bi~imde §ekillendirildigi MlSlr'da bu ustura-
larm oncelleri bulunmu§tur. Arna Kartaca usturasmda M1sir usturasmm
metal tutacag1 yoktur ve karakteristik ozelligi ku§ kafas1 §eklinde dar bir
saptir. MlSlr usturalannda hi~ i§leme g6riilmezken, Pon usturalannda
ozellikle de ge~ evrelerde bol miktarda i§leme goriildiigiiniin de belirtil-
mesi gerekir. Son olarak, bu sanatsal iiretimde MlSlr etkisinin bariz §ekilde
hissedilmesine ragmen, bag1ms1z geli§imler de olu§IDU§tur ve bunlardan
ilki, usturanm dini ama~larla kullamlmas1dir.
Gauckler ilk usturalarla Derme§'teki 57 numarah mezarda kar§tla§1l-
d1gm1 ve bu omeklerin iO yedinci yiizy1lm ikinci yansma tarihlendiri-
lebilecegini kaydeder. Bu donem oncesinde g6riilmemekle birlikte, bun-
dan sonra s1k s1k kar§Im1za ~1karlar. ilk usturalarm kendilerine has 0zel-
likleri vardir: aralarmdan en biiyiigi.inde bir 6rdek gagas1 tasvir edilmi§tir,
digerleriyse ~atalhdir. B1~aklarda ~ogunlukla bezeme yoktur ve bezemeli
olanlarda da diiz i§lemeler degil, noktah bezemeler goriiliir. Elli bir ustu-
radan, Vercoutter'm gozlemlerine gore, yalmzca onu i§lemelidir ve bun-
lardan dordi.inde b1~agm yalmzca bir yi.izi.inde bahklar, digerlerindeyse
zikzaklar, noktalar ve palmetler goriiliir.
Be§inci yi.izy1la gelindiginde, diger sanatsal iiretim formlannda da
oldugu gibi, belgelemede ani bir gerilemeyle kar§tla§mz. Giini.imi.ize
kalmt§ olan az say1daki omek bezemesizdir. Dordiincii·ii~iincii yiizy1l-
daysa iiretim yeniden ba§lar ve h1zla artar; aym zamanda, yeni ozellikler
edinir. <;atalh form kaybolur ve ti.im usturalarda, alt bsmmda neredey-
se her zaman biiyiik bir ku§ kanad1 bulunan ordek gagah sap ortaya ~1kar.
B1~ak ender olarak Yunan, s1khkla da M!Slr ya da Fenike-Pon kokenli
motiflerle zarif bir §ekilde siislenmi§tir.
Yunan bezemelerine omek olarak, Herakles ve Asklepios figiirlerini
ta§tyan usturalan gosterebiliriz. M!Slr kokenli repertuarm agirhkh mo-
tifleri isis/Horus ~ifti ve lotus iizerindeki §ahindir. Pon g6riinii§lii motif-
lerde bile A§ag1 M1s1r'm tact, anh i§areti ve lotus ~i~egi gibi M!Slr kokenli
228 FENiKELiLER

aynntilarla kar§ila§mz. Ba§hca Pon motifleri koni §eklinde ba§hkh ve

uzun elbiseli tann figurleridir, ama bu tipte olmaya:n tannlarda bile MlSlr
etkisinin izleri goriiliir (resim 112).
~imdi, bu Pon usturalarmm asil i§levleri sorununa geliyoruz. Uygun
tutacaklannm olm:amas1 ve iizerlerindeki bezemeler, pratik amai;larla
kullamlmalan olas1hgm1 ortadan kaldmyor ve bu durumda elimizde,
genel olarak ayinle ya da ozelde biiyiiciiliikle ilgili i§levler olasil1g1 kahyor.
Sap kismmdaki ash deligi adak i§levine, agirhkh olarak tannsal imge-
lerse dini bir i§leve i§aret ediyor. Arna Vercoutter'm da gozlemlemi§
oldugu gibi, daha kesin gozlemlerde bulunulmas1 da miimkiin. Tann
figiirlerine tiim usturalarda rastlanmaz; ornegin, Byrsa'da bulunmu§ olan
bir usturada, i;omelmi§ bir aslanm iizerindeki yilam yakalayan bir ku§
tasvir edilmi§tir. Bu tiir bir ornegin biiyiiciiliik i§levine i§aret ettigi ai;tk-
nr ve bu nedenle, tann imgeleri de biiyiiyle baglantil1 olabilir: boylece,
tils1mlardan bildigimiz ujat gozii bir kez daha kar§1m1za ~1kar.
Usturalarm amac1 konusunda hala bir sonuca ula§amam1§ olmam1za
ragmen, Mistr'da da gariilen, ama yeni i§levler iistlenmi§ olan objelerin
Pon diinyasmdaki geli§imini olu§turduklanm ve kendine ozgii i;e§itli
ikonografik yonleri bulunan bu geli§imin ayinsel ve belki de biiyiiyle
ilgili bir mahiyetinin oldugunu soyleyebiliriz.

9 Fild~i

Dogu Fenike'de son derece onemli olan fildi§i i§~iliginin Kartaca'daki

benzerleri az saytdadir ve bu par~alarm yerel olarak mt iiretildiginin
yoksa ithal mt edildiginin anla§ilmast giii;tiir. Aslmda, Kartacahlarm
fildi§i bulmalan hi~ de gii~ degildi: Afrika'nm fil rezervleri bunu Dogu
i~in oldugu kadar Batt i~in de kolayla§tmyordu. Arna Kartaca'da ya da
Kuzey Afrika'da anayurt Fenike'deki iiriin bolluguyla kar§tla§tmlabilir
hii;bir §ey yoktur ve Bati'daki Pon kolonilerine gelindiginde de, bu tip
iiretimde hakimiyet, hi~ ku§kusuz, iinlii Carmona fildi§i dizileriyle ispan-
ya' dadtr.
Yine de, Kartaca'da fildi§i iiriin ktthgt ~ekildigi soylenemez. Biri (§ekil
40) Juno tepesindeki bir mezarda ve digeri de Douimes nekropoliindeki
bir ba§ka mezarda bulunmu§ olan yedinci yiizyila ait iki ayna sapmda,
 SANAT 229

40 Kartaca' dan fildi§i kadm figilril

sai; §ekli Mtslrh, elleriyle gogiislerini tutmU§ ve etekleri sai;akh, uzun ve

ku§akh bir elbise giymi§ olarak ayakta duran bir kadm figiirii goriiliir.
Fenike sanatmda benzerleri goriilen bu iki pari;amn yerel iiretirn mi
yoksa ithal mi oldugunu bilemiyoruz.
Bir diger tipik fildi§i obje de taraktlr. Yine Kartaca' daki Juno tepesinde
bulunmu§ olan ve altmc1 yiizy1la tarihlendirilen taragm bir tarafina lotus
bitkilerinin oniinde oturan bir sfenks ve iizerine tiinerni§ kumru, diger
tarafmaysa bir boga ve lotus bitkileri i§lenmi§tir (§ekil 41). Kenardaki
yanm daire §eklindeki i;entikler Carmona taraklannda da kar§1m1za <;1kar
ve ilgini; bir tipolojik benzerlik sunar. Taraklarm yerel olarak m1 iiretildik-
lerini yoksa ithal m1 edildiklerini bilmemiz, elbette, miimkiin degildir.

41 Kartaca' dan sfenksli ve bogah fildi§i

230 FENiKEULER

10 Mucevherler
Yaz1h kaynaklardan ogrendigimize gore, Kartaca'da altm i§c;iligi onemli
bir yere sahipti. Kaynaklarda tac; sunulanndan, tapmaklar ic;in altm
bezeme sunulanndan ve giimii§ i§lerinden soz edilir. Altm Afrika'nm ic;
bolgelerinden, giimii§ giiney ispanya'dan geliyordu ve baz1 ham objele-
rin de ithal edilmi§ olmalan miimkiindiir.
Bu noktada, kiic;iik maskeler, tils1mlar ve c;ogunlukla kolye boncugu
gibi zincire gec;irilmi§ ya da delinmi§ olan skarabeler gibi, daha onceden
soz ettigimiz ya da ileride soz edecegimiz pek c;ok objenin miicevher
olarak da sm1flandmlabilecegini belirtmeliyiz. Arna yalmzca miicevher
olarak s1mflandmlabilecek baz1 objeler de var ve bunlan §imdi ele ala-
cagiz. Yedinci yiizy1ldan altmc1 yiizy1la dek Kartaca mezarlannda altm
skarabeli giimii§ yiiziiklerle, bir ya da iki burmah veya palmet ve skarabe
gibi bezemeler i§len:mi§ diiz altm bileziklerle, kanath giine§ kursuyla
siislenmi§ ya da iki yanmda uraeuslar bulunan kiic;iik ve yuvarlak altm
levhalarla, iki tarafmda uraeuslar bulunan bir vazoyla, giine§ kursuyla
birlikte ya da tek ba§ma hilalle, yanmay §eklinde, c;ogunlukla askih kiipe-
lerle ve incik boncukla, altm ya da giimii§ tac;larla, c;ogunlukla giimii§ten
h1zma ve halhallarla ve c;e§itli tip ve §ekillerde, kolyeye gec;irilmek iizere
delinmi§ incilerle kar§ila§iyoruz (resim 93). Bu iiriinler, genel olarak,
benzer bir iiretimin zaten c;ok yaygm oldugu Fenike arac1hg1yla aktanlm1§
olmas1 miimkiin goriinen agirhkh bir MlSlr etkisine i§aret ediyor.
Her zamanki gibi, bu ilk iiretim evresinin ardmdan, Yunan etkisinin
ortaya c;1kip peki§tigi daha gee; bir evre gelmi§tir. Bazi objelerin kokeni
konusunda ku§kular bulunmaktadir, ama yerel bir sanatm varhgma i§aret
eden kamtlar da vardir - ornegin, Tanit i§aretinin ortaya c;1kmas1 ve
yay1lmasi.

11 Skarabeler
Kartaca mezarlannda bulunmu§ olan yiizlerce skarabe ve skaraboit, bu
objelerin mezar sunulan arasmdaki oneminin kamtlandir: kimi zaman,
ayin vazolan haric;, oliiye e§lik eden yegane objeler olduklan g6riilmek-
tedir.
 SANAT 231

Suh hamur, jasp ve kameliyen skarabelere rasthyoruz; lacivertta§t, akik,

necefta§l ve bazalt skarabelerinse daha az oldugu goriiliiyor. Malzemelerin
<;:e§itli evrelere dag1hm1m inceledigimizde, birinci evrede (yedinci-alnnc1
yiizy1llar) sirh hamur skarabelerin, ikinci evredeyse (dordiincii yiizytl) jasp
ve kameliyen skarabelerin <i.grrhk kazand1g1m goriiyoruz; diger yerlerde ol-
dugu gibi burada da, be§inci yiizytla ait yeterli belgelemeye rastlayam1yoruz.
Zaman ve s1khktaki bu gozle goriiliir farkltl1k, bir ba§ka i<;:sel farkhla§-
maya d~nk geliyor. Sirh hamur skarabelerin tiim ozellikleri M1sir kokenli
olduklanna i§aret ediyor (resim 90): tema, form, i§leme teknigi, tann
tasvirleri e§liginde hiyeroglif yaz1lar. Ostelik, MlSlr'daki e§deger tiplerin
geli§iminden ve gerilemesinden bag1ms1z olarak ortaya <;:thp yok oluyor-
lar. Ozellikle de, Kartaca'da bulunan orneklerin <;:ogu, Petrie'nin Naukra-
tis'te buldugu orneklere benziyor; diger orneklerdeyse Ptah ve Sehmet'li
tasvirlerin hakimiyeti, goriinii§e bahhrsa, Memfis kokenli olduklanna
i§aret ediyor. Son olarak, Vercoutter'm analizine gore, en erken doneme
ait (yedinci-altmc1 yiizy1llar) sirh hamur skarabeler dogrudan MlSlr'dan
ithal edilmi§lerdi.
Sonraki donemde (dordiincii yiizyil) agirhkh olarak g6riilen jasp ve
karneliyen skarabelerdeyse farkh bir durumla kar§tla§tyoruz. Jasp skara-
belerle ba§larsak, bi<;:imin arttk Misir'dakiyle aym olmad1g1 goriiliiyor. Ve
figiiratif motif Yunanla§tmc1 da olabiliyor, Misirla§tmc1 da. Misrrla§tlrlCl
temalar, <;:e§itli bi<;:im ve pozlarda (s1k s1k, bir aslanla dovii§iirken) goriilen
tann Bes, oniinde bir uraeusla gi:iriilen §ahin Horus, hem Horus'la birlikte
insan §eklinde hem de siit veren inek §eklinde isis ve genellikle kanath ve
oturmakta olan sfenkstir. Yunanla§tmc1 motiflerse profilden tasvir edilmi§
insan kafalan, hareket halindeki sava§<;:tlar, tannlar, avlanna sald1ran
hayvanlar ve <;:e§itli hayvanlardir. Bu Yunanla§tmc1 motifler dogal olarak,
iiretimin sonraki evrelerinde agirhk kazamr. Bir biitiin olarak baktld1gm-
da burada MlSlr iiretiminden <;:ok MlSlr modellerinin taklit edilmesi soz
konusudur. Sardinya'da yap1lan kaz1larda son zamanlarda, tipoloji ve iko-
nografi a<;:1smdan yukanda betimlenenlere benzeyen <;:ok say1da ye§il jasp
skarabe giin l§Igma <;:1kartlmt§tlr. Dolayis1yla, bu iiretimin ki:ikenleri Sar-
dinya'da bulunmu§ ve, muhtemelen, iiretime hem Fenike-Pon hem de
Yunan zanaattnm katktlan olmu§tur.
Karneliyenden ve ba§ka malzemelerden yap1lan skarabelerde de jasp
skarabelerin yay1h§1yla benzerlik gori.iliir. Arna bunlar daha eski ornek-
232 FENiKELiLER

lerdir ve dardiincii yiizy1lda baskmhk kazanmanm dt§mda, klSlth say1da

olmak iizere yedinci ve altmc1 yiizy1llarda da goriiliirler. Burada da
M1Slrla§tlrtc1 ve Yunanla§tmc1 motiflerle kar§tla§mz, ama M1S1rla§tmc1
motitler daha fazladtr. Bunlardan baz1lan Bes, isis ve Horus, §ahin kafah
bir tann bi~imindeki Horus (ya da Ra) ve kanath ya da kanats1z sfenks-
tir. Yunanla§tmct motiflerse profilden tasvir edilmi§ insan kafalan,
sava§~tlar, bir antilobu kovalayan aslan, akrep ve yorumlanmas1 daha
gii~ birka~ ba§ka temadir. Vercoutter'a g6re, yedinci-altinc1 yiizy1llara
ait ornekler muhtemelen Fenike'den ithal edilmi§, dordiincii yiizy1ldan
kalanlarsa jasp skarabelerle birlikte Sardinya'da iiretilmi§ti.
Be§inci yiizytl sonundan itibaren Mtstr'da amk skarabe yaptlmad1gm1
da unutmamahy1z. Muhtemelen, skarabelerin pek ~ogu yedinci ve al-
tmct yiizy1llarda dogrudan M1Slr'dan ithal edilmi§ti; gen;i, baztlan (6r-
negin, karneliyen skarabeler) Fenike kokenine i§aret eder. Kartacahlar
biiyiik deger verdikleri anla§tlan skarabeleri kullanmay1 MlSlr'daki iire-
timin sona erdigi be§inci yiizy1ldaki krizin ardmdan da siirdiirdiiler. Bun-
lan amk MlSlr'dan ithal edemediklerinden, kendi karakteristik ozellik-
lerine sahip {ozellikle de, strh hamur yerine jasp ve karneliyen kullaml-
mast) onemli bir yerel iiretimin geli§mi§ oldugu Sardinya'dan ithal
ediyorlard1. Skarabelerin onemlerini daha ~ok biiyiiyle ilgili nitelikleri-
ne bor~lu olmalan muhtemeldir.

12 Diger "ku~uk" uriinler

Fenike oncelleriyle (belki de objeler dayamks1z olduklanndan) hi~

kar§tla§mad1gtmtz tipik ve yaygm bir Kartaca iiriinii de bezemeli deveku§U
yumurtalandtr. Bunlardan kaseler ve vazolar yap1hyor, iizerleri ktrmm-
ya ya da siyaha boyamyor ya da geometrik desenler, palmetler, lotus
~i~ekleri, hayvan tasvirleri ya da hatta insan yiizleri i§leniyor ve, muhte-
melen, kotiiliige kar§t koruyuculuk i§levleri bulunuyordu. Kartaca'da
deveku§U yumurtalan ender olarak da olsa yedinci yiizytlda ortaya ~ikar,
altmc1 yiizytlda bolla§tr ve sonra kaybolur, ii~iincii yiizy1lda yine bol mik-
tarda ortaya ~tkar ve ikinci yiizy1lda kaybolur. Vazolann dt§mda, boyah
bir yiiziin temel ozelliklerini ta§tyan, ki.i~iik maskeler halinde §ekillen-
dirilmi§ pek ~ok kmk vardtr (resim 75). Bu aynks1 iiretimin diger ornek-
 SANAT 233

lerine yine Kuzey Afrika'da (Cicelli, Guraya), ispanya'da (Sexi, Villari-

cos), ibiza'da, Sardinya'da ve Sicilya'da rastlamr.
Cam iiretimi konusunda da birka~ soz etmeliyiz. Maskeler, t1ls1mlar,
miicevherler ve skarabeler gibi, zaten soz etmi§ oldugumuz pek ~ok
objenin bu malzemeden yap1lm1§ olmasma kar§m, daha a~1k renkte
§eritlerin de goriildiigii koyu mavi camdan yap1lm1§ olan amfora
§eklindeki kii~iik ve zarif §i§ecikler Kartaca'ya ozgiidiir. Gauckler'm
incelemi§ oldugu imalat siireci, hamurun i~inde, sicak ve yapi§kan ka-
buga arka arkaya renk §eritlerinin (san, limon rengi, beyaz, turkuvaz)
uyguland1g1 desenler olduguna i§aret eder. Diger kii~iik vazolarsa boga
Apis ya da ~omelmi§ maymun §eklindedir. Bu iiretimin kokeninin en
azmdan hsmen Fenike'ye dayanmas1 muhtemel goriinmektedir.
ilk Pon sikkeleri, Kartaca'nm adadaki parah askerlerinin iicretlerinin
odenmesi amac1yla, be§inci yiizyil sonunda Sicilya'da basilmi§tl. Bunlar,
Fenike ayarmda altm sikkeler ya da Attika ayarmda giimii§ tetradrahmi-
lerdir. Yazilarda Motya'nm, Panormus'un ve diger Sicilya kentlerinin ad-
lan ve aynca, Kartaca ve "ordugah" goriiliir. On yiizde Persephone hhgm-
da Tanit kafas1, arka yiizdeyse bir at, bir aslan ve bir palmiye yer ahr. Dor-
diincii yiizytldan once sikkeler dogrudan Kartaca'da bastlmazd1 - Fenike
ayarmda, altmdan, elektrumdan ve tun~tan yap1hrlar, iizerlerinde at ve
palmiye agac1 motifleri olurdu (resim 101, 102). O~iincii yiizytl sonunda
Hamilkar ispanya madenlerini ele ge~irdiginde Kartaca'da giimii§ sikke
de basild1. Son olarak, Kartaca'nm son y1llarmda tun~ sikke bollugu
goriiliir; bunlar Britanya ve Kanarya Adalan gibi uzak yerlerde bile
bulunmu§lardir ve Kartaca'mn yay1l1§ma onemli bir kamt te§kil ederler.
Son olarak, Cebel Mlezza mezarlannda bulunmu§ olan resim kalm-
tilarmdan soz edebiliriz: bu basit ve baglannsiz ilkel kompozisyon de-
nemelerinin temalan bir bina ya da amtmezar, sunak, horoz, bir kent ve
baz1 geometrik motiflerdir. Sanat~tlar bir toprakboya ~ozeltisi kullanml§
ve figiirleri dogrudan kaya iizerine ~izmi§lerdir.

13 <:;anak qamlekfilik

<;anak ~omleklerin biiyiik boliimii Kartaca tapmak ve mezarlarmda

bulunmu§tur. Pon diinyasmm ba§ka yerlerinde de (ispanya, Sicilya, Sar-
234 FENiKELil£R

dinya) benzerleri goriildiigiinden, ihrai; edilmi§ olduklarma ku§ku yok-

tur ve Derme§ limam yakmlarmda i;anak i;omlek atolyeleri bulunmu§tur;
bu nedenle, lmalat yontemlerini dogrudan inceleyebiliyoruz.
Ba§hca kil yataklan nekropollerin kuzeyindeydi; buralardan mii-
kemmel kalitede ve kmhms1 renkte bir malzeme elde ediliyordu. Pon
i;omleki;ileri biiyiik kil somunlarmm i.izerinde §ekillendirildigi kaba i;ark-
lar kullamyorlard1. Bunlar daha sonra, ortada bir ayakla silindir §eklinde
yiiksek bir bacadan olu§an tugladan kaba bir fmnda pi§iriliyordu. Genel
olarak, iiretimin tamamen kullamm amai;h oldugunu soyleyebiliriz; bu
da, Kartaca'da yoklugu i;ekilmeyen ve kronolojik ai;1dan degerli bir unsur
olu§turan zarif yabanc1 i;omleklerle tezat te§kil ediyor.
Kartaca'nm en eski i;anak i;omleklerinde (resim 103), sekizinci yiizyil
sonlarma dogru ortaya i;1kan ve altmc1 yiizyil ba§larma dek goriilen
mantar ag1zh ve yonca agizh testiler gibi tamd1k Fenike formlanyla
kar§ila§iyoruz. Bu ~omleklerde, Dogu'yla ilgili olarak da soz etmi§ oldugu-
muz ve aynca Kuzey Mika' nm diger yerlerinde ve ispanya'da bulunmu§
olan daha eski Pon ~anak ~omleklerinin de karakteristik 6zelligi olan
tamd1k cilah krrmm g6riiliir. Muhtemelen Dogu kokenli bir diger erken
form da, uzun ve geni§ bir agz1 olan chardon vazodur. Kartaca'da aym
donemden, az ~ok yuvarlak bir govdesi ve yatay ya da dikey kii~iik bir
sap1 olan ba§ka 6rnekler de bulunmu§tur; bunlarda genellikle, boynun
ortasmda bir halka vardir. Bu kategorideki vazolarda genellikle, govde-
de yatay §eritler §eklinde i;izgi desenler ve omuzlarda da "triglifler ve
metoplar" g6riiliir. Ag1zla govde tiimsegi arasmda tek bir sapm bulun-
dugu testilerdeyse desen yoktur. Kandiller genellikle biiyiik tipte, iki
a~1k emzikli (resim 107) ve §erit ag1zhdir. Utica'da sekizinci yiizyildan
kalma bir mezarda bulunmu§ olan yedi emzikli kandil arkaikligi ve tiirii-
niin tek ornegi olmas1 nedeniyle ilgi ~ekicidir. Gobekli bir haznesi bulu-
nan baz1 6rnekler de vardir. Biiyiik amforalar az ~ok ~ift koni §eklindedir,
omuzlan ko§elidir ve boyun yoktur.
Mantar agizh ve yonca ag1zh testilerin Kartaca'da, belki de Korinth
kokenli olan silindir boyunlu oinokhoe'lerin moda oldugu be§inci yiizy1-
la dek inmedigi dii§iiniilebilir. Boyah desenli vazolar, ortada ya da tepede
daralan uzun ve §i§kin bir govdesi bulunan iki kulplu urnayla birlikte,
i;e§itli varyasyonlarla devam eder. Kandillerdeyse ayn1 formlar surer, ama
zaman i~erisinde boyutlar kii~iiliir.
 SANAT 235

Dordiindi yiizy1ldan sonra Kartaca <;:anak <;:omleklerinin bi<;:imlerin-

de ve bezemelerinde onemli degi§iklikler ve Helen kiiltiiriiniin etkileri
goriiliir. Tipik kandiller ve yonca §ekilli oinokhoe'ler sonraki formlanyla
devam eder. Muhtemelen MlSlr Helenizmi'nin etkisiyle, boyah desen-
lerin geli§tirilmi§ oldugu ag1zlan ve emzikleri olan biiyiik kap ve testi
gruplan ortaya <;:1kar. Boylan hsalan amforalarm govdeleri kalm, dip
klSlmlanysa uzundur.
Helenistik donemin sonlarma dogru bu tiplere, §ekilleri giiney ital-
ya'nm siyah sirh iiriinleriyle baglantih olan sivri merhem kaplan ve
fincanlar gibi, tum Akdeniz'de goriilen ba§ka tipler de eklenir. Kimi
tipik Pon formlan, ornegin kandiller de devam eder.
12
Ekonomi ve Ticaret

1 Ekonomi

Kartaca'nm ekonomik ya§amt, Fenike uygarltgmm Batt'daki si.irekliligi

ve geli§imi konusunda mi.ikemmel bir ktlavuzdur. Dogu'daki Fenikeliler
gibi Kartacahlar da ktstth bir alan i~erisinde ~ah§tp bu alan i~erisinde
benzer ekonomik yaptlar geli§tirmi§ olduklarmdan, bu durum toprak
konusunda bile ge~erlidir. Fenikelilerin kendi ziraat yontemlerini dog-
rudan ithal mi ettiklerini yoksa ttpkt anayurtlanndaki gibi zaten mev-
cut olan yerel formlan mt geli§tirdiklerini anlamak her zaman kolay
olmamaktadrr. Arna genel olarak baktld1gmda, Dogu ile Batt arasmdaki
benzerligin si.irdi.igi.i ve Fenike di.inyasmm iki yakast arasmdaki en ka-
rakteristik baglardan birini olu§turdugu gori.ili.ir.
Kartaca topraklan konusundaysa bir aynm yaptlmast gerekmektedir.
Ba§kente yakm bolge dogrudan Pon yerle§imciler tarafmdan ekilip bi~i­
liyordu. Kaynaklarda anlattldtgma g6re, Agathokles'in ve Atilius Regu-
lus'un seferleri strasmda buralar zengin Kartacahlann baglarmm, zeytin-
liklerinin, meyve bah~elerinin ve meralannm bulundugu son derece
verimli bir bolgeydi. 1 Bu bolgenin otesine ge~ilip i~ bolgelere girildigin-

I) Diodoros, XX, 8, 3-4; Polybios, I, 29, 3.

 EKONOMi VE TiCARET 237

de, topraklanm agir harai;:lar odemek pahasma ellerinde tutmU§ olan

Libyahlar tarafmdan ekdip bii;:ilen topraklara geliniyordu. Burada agir-
hkh olarak tahtl yeti§tiriliyor ve bir hsm1 Kartaca'ya gonderiliyordu.
Bu konu hakkmda yazd1klan risaleler, Kartacahlann topraklarmm
ekimine ne denli onem verdiklerini gosterir. En iyi bilinen yazarlar Ha-
milkar ve Mago'dur. Mago'nun pasajlanndan baz1lanm Latin gelenegi
sayesinde biliyor ve boylece, aksi takdirde hakkmda bilgi sahibi olama-
yacag1m1z Kartaca literati.iri.ine goz atabiliyoruz. Teknik ai;:1dan bahld1-
gmda, Mago'nun en erken <;:aglardan itibaren <;:e§itli ele§tirilere maruz
kald1g1 bir gen;ektir. iS birinci yi.izytlda Columella §oyle yazar: "Oiger
ziraat di.isturlan toprag1 i§leyenden saklanamaz; Afrikah Pon yazarlann
i;:ok say1da di.isturdan bahsetmelerine kar§m, bizim i;:ifti;:ilerimiz bun-
larm i;:ogunun hatah oldugunu iddia ederler." 2
Her hali.ikarda, Pon Sava§lan s1rasmda ya§amI§ olan Mago'nun Yu-
nan kaynaklanndan faydalanmt§ olmas1 mi.imki.indi.ir. Arna bu ku§kular
gi.ini.imi.ize ula§mI§ olan ahnttlann onemini azaltmaz.
incelemeye tahtl i.iretimiyle ba§larsak, Kuzey Afrika'da yerlilerin bol
miktarda tah1l ve arpa yeti§tirdiklerini biliyoruz. Ve hsmen Kartaca'ya
ait olduklan si.ire boyunca.Sicilya ve Sardinya'dan da bol miktarda tah1l
ahnmI§tlr. Ziraat yontemlerinin ayrmulan hakkmdaki bilgimiz pek az
ama kullamlan saban tipi stellerde tasvir ediliyor; tahtadan yaptlml§tl,
tekerlekleri yoktu ve oki.izlerle i;:ekiliyordu. Bu sabamn hem antik israil'de
hem de gi.ini.imi.iz Kuzey Afrika'smda kullamlan tipe benzemesi ilgi <;:ekici
bir noktadir. Varro'nun3 soz etmi§ oldugu, plostellum punicum ad1 verilen
hasat makinesi de, herhalde, Kartaca kokenliydi. Bu alet tarakh silin-
dirleri bulunan bir ti.ir tahta hzaku ve hem gi.iniimiizdeki baz1 benzerle-
rine, hem de Aziz Hieronymus'un Filistin hakkmdaki bir pasajma 4
baktlirsa, uzak MlSlr'da da oncelleri vard1. Tahtl, genellikle yeraltma in§a
edilen ve Kuzey Afrika'yla Bat1'ya herhalde Kartacaltlann tamtmI§ ol-
duklan depolarda ve silolarda saklamyordu.
~imdi, Fenike-Pon diinyasmm en karakteristik mahsulleri olan ve
Kartacahlarm ba§kent i;:evresindeki hrhk kesimde bol miktarda yeti§-

2) Columella, I, 1, 6.
3) Varro, I, 52, l.
4) Hieronymus, PL, XXIV, silt. 337.
238 FENiKEL.iLER

tirdikleri ilzilm ve zeytine ge<;iyoruz. Ki§inin kendi topraklanm §ahsen

ekip bi<;mesi bir §eref meselesiydi ve hatta Mago risalesinde bunu bir
di.istura donii§tilrmil§til:

"Toprak satm alan ki§i kentteki evini satmahdtr ki, ktr tannlan yeri-
ne kentin hane tannlarma tapma arzusu olmasm; kentteki evinden
daha <;ok zevk alan adamm ktrda millke ihtiyact yoktur." 5

lrgathk genellikle kolelere yaptmhrdt. Mago, ozgilrliiklerini satm ahp

bir aile kurmak i<;in yeterli parayt biriktirebilmelerine izin vermek yoluy-
la kolelerin i§lerine ilgi duymalarmm saglanmasmr ve ayncahklar tanm-
mastm tavsiye eder. Bunun insani nedenlerle degil, insan-aletlerden daha
fazla faydalanabilmek i<;in yaprlmas1 gerektigini de a<;tk<;a belirtir. 6
Fenikeli yerle§imciler bag ve zeytin ekimine ozellikle ozen gosterir-
lerdi ve bu ziraatt Kuzey Afrika'ya ithal etmi§ olmalan kesin olmamakla
birlikte milmkilndi.ir. Mago'dan yaprlmt§ kimi almtrlarda 7 Pon bag
yeti§tirme yontemlerinden bahsedilir: stcaktan miimkiin oldugunca
ka<;tmlmasr i<;in baglann kuzey tarafma donilk olmasr; koklerin kt§m
sudan ve yazm da srcaktan korunmasr i<;in aga<;lann ta§ sa<;tlmt§ <;ukur-
lara dikilmesi; <;ukurun bir anda doldurulmayrp, koklerin daha derine
inebilmesi i<;:in ytldan y1la, a§amah olarak doldurulmast; aga<;:lann ilziim
<;okeltisi ve hayvan gilbresiyle gilbrelenmesi. Mago'nun ilzilm hasadr
konusunda da dilsturlan vardir; hasadm sonbahar yerine baharda yap1l-
mas1 gerektigini dil§ilnilr8 ve iyi §arap yaprmt konusunda tarifler verir.
Plinius'un9 soyledigi gibi, §traya misket limonu eklenmesinin nedeni
§arabm tatlandmlmasr olabilir ve genel olarak kullamlan bir yontem
degildir (Plinius'un yazrlan <;ok daha ileri bir doneme tarihlenir). Kar-
tacahlarm §arap ticareti yapttklarmm kesin olmasma kar§m, kendi §a-
raplanm ihra<;: edip etmedikleri kesin degildir. Diodoros'a gore, be§inci
yilzy1lda Agrigentum'dan §arap ahyorlardr. 10

5) Columella, I, l, 18.
6) Varro, I, 17, 4.
7) Columella, III, 12, 5; III, 15, 4-5.
8) Columella, V, 5, 4.
9) Plinius, XXXVI, 166.
10) Diodoros, XIII, 81, 4-5.
 EKONOMi VE TiCARET 239

Hannibal'm Afrika'nm biiyiik boliimiine zeytinlikler diktirdigi ve aylak-

hk etmesinler diye askerlerini buralarda <;:ah§trrd1g1 rivayet edilir. Bu riva-
yet, dogru olup olmamas1 bir yana, zeytinin Pon Sava§lan srrasmda yayild1gi-
na i§aret eder. Arna ekimi daha eskiydi: Kartacahlar, muhtemelen, yabani
zeytinlerden a§! alm1§ ve bunlarla birlikte yeni zeytin aga<;:lan dikmi§lerdi. 11
Dikim herhalde gliziin yap1hyor ve aga<;:lar yirmi iki metre arahkla yerle§ti-
riliyordu (son zamanlarda Tunus'ta baz1 yerlerde de benzer arahklar gozlen-
mi§tir). Plinius'un 12 baz1 zeytinlerin yilda 450 kilo yag verdikleri i<;:in ni§an
noktas1 olarak goriildugii iddias1, a<;:1k<;:a abarnh olmakla birlikte, Kuzey
Afrika zeytinliklerinin verimliligine i§aret etmektedir. ~arap gibi zeytin-
yag1 da Agrigentum'dan ithal ediliyordun ve gorlinii§e bahhrsa bu da,
yerel liretimin bol olmaktan <;:ok kaliteli olduguna i§aret etmektedir.
~arap ve zeytinin yam ma bol miktarda meyve de yeti§tiriliyordu.
inciri Kuzey Afrika'ya getiren ya da en azmdan kalitesini yiikselten muh-
temelen Fenikelilerdi. Cato'nun Kartaca'ya ne kadar yakm olduklanm
gostermek ve vatanda§lanm saldmya te§vik etmek i<;:in hala taze olan
meyveler gosterdigi rivayet edilir. Her haliikarda, Cato ve diger yazarlar,
risalelerinde ''Afrika incirleri"nin niteliklerini overler.
Roma'da, mala punica denen Kuzey Afrika nanna da aym derecede
deger verilirdi. Columella, Mago' dan, bu meyvenin korunmas1yla ilgili
baz1 re<;:eteleri almulam1§tir; ornegin, kilde ya da tala§ta saklanmalan
gibi. 14 Bu ziraatm da Fenike'den ithal edilmi§ olmas1 mlimkiindur ve,
diger iirlinlerin aksine, ihra<;: ediliyor ve italya'ya ula§tyordu.
Stel ve sikkelerde s1k s1k rastlanan tasvirlerin de kamtlad1g1 gibi,
hurma <;:ok yaygmd1. Ama en iyi meyveler hurma aga<;:larmm serpildigi
(ozellikle de iki Sirte arasmdaki) kty1 bolgelerden degil, i<;: kesimlerden
ve vahalardan geliyordu; ger<;:i, Kartaca hakimiyetinin bu kadar i<;:erile-
re uzand1gmdan hala emin degiliz.
Mago'nun kimi diisturlan 15 da badem agac1 dikimi, mevsimi ve kalite-
sini yiikseltme yollanyla ilgilidir. Ceviz ve armut aga<;:lan da yeti§tiril-
mi§ olabilir, ama bunlar fazla yaygm degildi. Lahana, devedikeni, sanm-

11) Plinius, XVII, 93, 128.

12) Plinius, XVII, 93.
13) Diodoros, XIII, 81, 4-5.
14) Columella, XII, 46, 5-6.
15) Plinius, XVII, 63, 131.
240 FENiKELiLER

sak, bezelye ve rnercirnek gibi sebzeler de ekiliyordu elbette ve Diosko-

rides, 16 c;ogunlukla Sarni kokenli adlar ta§iyan §ifah Afrika bitkilerin-
den de soz eder. Ba§hca sanayi bitkisiyse ketendi.

Hayvanc1hk da yaygmd1. Polybios'un yazd1gma gore:

Ulkede o kadar c;ok at, oki.iz, koyun ve kec;i var ki, di.inyanm geri
kalanmda bu kadar c;ok hayvan bulunabileceginden ku§kuluyurn; zira,
Afrika kabilelerinin c;ogu tah1llardan faydalanrnay1p s1grrlanmn etiyle
ve s1g1rlanmn arasmda ya§iyor. 17

Aslmda, hayvanc1hk en c;ok tanrn alanlanmn sm1rlarmda ya§ayan

goc;ebeler arasmda yaygmd1 ve Kartaca ku§kusuz onlarla i§ yap1yor, ku-
rak rnevsirnlerde Kartaca topraklarma girrnelerine izin veriyor ve
kar§ihgmda hayvanlarmdan faydalamyordu. Oncelikle, Pon sikkele-
rinde zarnan zarnan kar§IrnIZa c;1kan atlar, rnuhternelen, rnelezle§tirrne
yoluyla zarnan ic;erisinde geli§tirilrni§ yerel bir soydand1. Aynca, son
derece gi.ic;li.i olan Berberi kat1rlan vard1; Mago bize bunlar hakkmda
ayrmnh bilgi verir. 18
Arna Mago oncelikle oki.izler hakkmda uzun yaz1lar yazrnl§ ve i.inli.i
betirnlernesi pek c;ok yazar tarafmdan ahnttlanrnI§tlr:

Gene;, iri yap1h, bacaklan geni§, boynuzlan uzun, kara ve gi.ic;li.i olan
okiizler satm almrnahdrr; alm geni§ ve k1Vlrc1k tiiylerle kaph, kulak-
lar s1k tiiyli.i, gozler ve dudaklar koyu renkli, burun delikleri arkaya
hvnk ve geni§, boyun uzun ve kash, gerdan bi.iyi.ik ve neredeyse diz-
lere kadar sarhk, gogiis geni§, ornuzlar heybedi olrnahdrr; kann ko-
carnan ve gebe goriiniirnlii, bogi.irler devasa, kas1klar geni§, strt diiz ya
da biraz ic;e goc;rnii§, butlar yuvarlak, bacaklar s1ki ve di.iz, arna uzun-
dan c;ok hsa ve dizler di.izgi.in, toynaklar bi.iyi.ik, kuyruk c;ok uzun ve
ti.iyli.i, ti.irn vi.icut hllan s1k ve hsa ve kml ya da alacah ve vi.icut
dokunuldugunda c;ok yurnu§ak olrnahdir. 19

16) Dioskorides, IV, 150.

17) Polybios, XII, 3, 3-4.
18) Varro, II, l, 27.
19) Columella, VI, 1, 3.
 EKONOMi VE TiCARET 241

Adak stellerinde tasvir edilmi§ olan ko~lar, gi.iniimi.izde Tunus'ta ~ok

yaygm olan uzun ve kalm kuyruklu ti.ire benzer. Ki.imes hayvanlanysa,
stellerde s1k s1k tasvir edilmi§ olan horoz, tavuk, gi.ivercin ve kumrulardrr.
An ozellikle onemli ve Latin yazarlarca cera punica ad1 verilen ve t1bbi
ama~larla kullamlan balmumu ve ballanyla i.inliiydi.i. Kartacahlar yalmzca
sava§larda olsa da filden de faydalamyorlard1; deveyse bilinmiyordu.
Pon Batt'smm tipik bir sanayisi de bahk tuzlamac1hg1yd1. Cadiz ti.im
klasik diinyada garum iiretimiyle tin kazanmI§tl; etrafmdaki bolgenin
her yerinde fabrika kalmnlan bulunmu§tur. Fas'm kuzeybatt hy1larm-
da son zamanlarda eri§ilen buluntulann da kamtlad1g1 gibi, aym durum
Kuzey Afrika i~in de ge~erliydi. Pon yaylimac1hg1 bolgesinde geli§en
tuzlalar bahk tuzlamac1hg1 sanayisiyle yakmdan baglant1hyd1.
Adak stelleri, zanaatkarhgm Fenike'deki geni§ ~aph geli§iminin
kamtidir. Bu stellerde adag1 sunan ki§ilerin mesleklerinden soz edile-
rek, kole degil, ozgi.ir vatanda§lar olduklan belirtilir. Bunlar, daha ~ok
orduya hizmet veren, ama aynca, mezarlarda bulunan objelerin -b1~ak­
Iar, ~atallar, makaslar, sti:igilisler ve aynalar-de gosterdigi gibi, ev kulla-
mm1 ama~h malzemeler de i.ireten uzmanla§ml§ metal i§~ileriydiler. Ozel-
likle tun~tan ve kimi zaman bezemeli olmak iizere ~ok say1da vazo, kase,
tabak ve kandil de bulunmu§tur. Oegerli ta§lardan yaplian objelerden ve
usturalardan ise sanat konulu boliimlerde zaten soz etmi§tik.
Tekstil sanayisi biiyiik onem ta§tyordu ve burada da, anayurt Fenike'yle
koklii bir bag goriiliir. Oncelikle, ozel aile sanayisi vard1, ama yaz1tlarda
profesyonel dokumac1lardan da soz ediliyor; dolaylSly!a, fabrikalann da
oldugunu varsayabiliriz. Antik yazarlarm soyledigine gore, yast1klar, ha-
lliar ve Kartaca i§lemeleri ozellikle kaliteliydi; mor boya sanayisiyse Fe-
nike'den ithal edilmi§ ve daha da geli§tirilmi§ti: Kuzey Afrika'da ~e§itli
yerlerde dikenli salyangoz kabugu obekleri bulunmu§tur ve Cerbe adas1
da boyalanyla iinli.iydii.
Fenikeliler anayurtlanna iin kazandirm1§ olan sedir aga~lanm Af-
rika' da da bulmu§lardi. Marangozluktaki, gemi in§aatl ve onanmmdaki
becerileri herkes~e kabul edilirdi; fenestrae punicanae ve lectuli punicani
gibi Latince terimler Kartacahlarm mobilya ve te~hizat imalatmdaki
yeteneklerinin kamtlandir. Mezarlarda ~ok say1da lahit kapag1 bulun-
mu§tur ve steller iizerindeki tasvirler de ~eki~, pense, balta ve gonye gibi
aletlerin kullamld1gm1 gosterir.
242 FENiKELiLER

<;omlekc;ilerden, cam iireticilerinden, kuyumcu ustalanndan ve di-

ger zanaatkarlardan sanatla ilgili ooliimde zaten soz etmi§tik; bu neden-
le, son olarak, iiretimin yogun ve daha c;ok ticari taleplere bagh oldugu-
nu, ama genel olarak bahld1gmda herhangi bir 6zgiinliik g6riilmedigini
soyleyebiliriz.

2 Ticaret

Kartaca ticareti, Fenike kentlerinde ba§laulan siyaseti Akdeniz di.izeyin-

de si.irdiirmi.i§, geli§tirmi§ ve yerle§tirmi§tir. Kartaca tipi tacirle ilgili
baz1 anekdotlar vardir: becerikli, kurnaz ve ilkesiz olan Kartacah tacir
g6riinii§e bahhrsa, daha yakm tarihlerin "Levanten"inin dogal atas1dir.
<;e§itli portreler arasmda, Plautus'un Poenulus'taki taciri herhalde en
karakteristik olamdir, ama bu anekdotlar bir yana birakild1gmda, antik
c;aglarm bu tadrini ard1llarmdan ay1ran bir olgu g6ze c;arpar: giic;lii bir
devletin destegine sahipti ve, dolaylSlyla, §ahsi inisiyatifini, antik Akde-
niz havzasmm en kudretli giic;lerinden biri olan genel bir siyasetin yans1-
malanyla birle§tirebiliyordu.
Kartaca ticareti bilirn;li bir siyasetti ve bu konudaki en ge<;erli tamm
ha.la Gsell'in tamm1dir:

(Kartacalilarm amac1) ( ... ) zor kullanarak ya da antla§ma yoluyla ya

da koloniler kurarak pazar ac;mak, her tiir rekabetten korunmanm
miimkiin oldugu i.ilkelerin kaynak kullammmt ele gec;irmek, tekel
kurulamayacak iilkelerde i§lemleri kar§thkh avantajlar getirecek an-
la§malara dayanarak yi.itiitmek ve denizciligi, kentleri ve deniz tica-
ret merkezlerini korsanhga kar§t emniyete almak. 20

Maden yollarm1 bulup kullanma kapasitesi, Kartaca'nm temel ilkesini

ve hatta kokenini gozler 6niine serer. Diodoros Sikeliotes'e21 gore Fenike-
liler ispanya'daki gi.imii§ madenlerini ke§fetmi§ ve yerli halkm bu maden-
lerin degerini tam olarak anlayamad1gm1 fark etmi§lerdi. Bu nedenle, de-

20) S. Gsell, Histoire ancienne de !'Afrique du Nord, IV, s. 113.

21) Diodoros, V. 20.
 EKONOMi VE TiCARET 243

geri dii§iik mallar kar§thgmda ahp Dogu'da <;ok farkh §artlarla samklan
degerli madenlerin trafigini kontrol altma almak amac1yla, sonuncusu
Cadiz olan bir dizi ticaret merkezi kurmu§lard1. Bu durum, dogru bir ben-
zetmeyle, Amerika'daki ispanyol ve Portekizli conquistador'lann durum-
lanyla kar§1la§tmlm1§tlr: her ikisi de, degerli madenlerin degerlerinin
<;ok farkh oldugu iki diinyay1 birbirine baglayarak bir servet yapmt§lardir.
Arna ispanya'nm giimii§ii Fenike ve Pon ticaret siyasetinin onemli
bir unsuru olsa da yegane unsuru degildi. Fenikelilerin Ban'da ke§fedip
kontroliinii ele ge<;irdikleri bir diger maden de, kuzeybau ispanya ve
Buyiik Britanya gibi uzak yerlerdeki madenlerden <;1kanlan kalayd1.
Kartaca'nm tarihsel geli§iminin anla§ilmasmm vazge<;ilmez ko§ulu
olan Fenike maden trafigi tablosunu Afrika'nm i<; kesimlerinde <;1kan-
lan altmla tamamhyoruz. Ba§lang1<;ta Bat1'daki bir ticaret merkezi olan
Kartaca sonunda giderek artan bir bag1ms12hk kazanacak ve nihayet
kendisi de, anlatml§ oldugumuz geni§ <;aph ve karma§tk ticari faaliyetin
merkezi haline gelecekti. Bu faaliyet madenlerle smirh degildi; tum Fe-
nike-Pon zanaatlanm ve diger uluslann, Fenikelilerin yayabilecekleri
zanaatlanm da i<;eriyordu. Arna Akdeniz'de Fenike ve sonralan da Pon
ticaretirlin muazzam derecede geli§mesinin temel nedeni, Dogu'yla Bat1
arasmdaki maden yollanyd1.
Kartaca tarihi, bu ticari siyasete e§lik eden olaylan aydmlam. Sardin-
ya, Sicilya, Afrika ve ispanya'daki fetihler ve aynca, Atlas okyanusu
hyilanna dek ula§an koloniler hirer siyasi ara~tl. Kartacahlar her yerde
ticaret merkezleri kurmak istiyorlard1 - kimileri fethedilmemi§ toprak-
larda tecrit edilmi§ olarak ve kimileri de, savunmay1 gtivence altma
almak i~in kom§U bolgeleri fethetmek amac1yla. Ticaret merkezlerinin
ve ula§tmm korunmas1 i~in siirekli sava§1lmas1 gerekiyordu ve bu nedenle,
dordiincii yiizyilda Kartaca'y1 giictiniin doruguna ta§tyacak olan zorlu
bir deniz giicii olu§turulmu§tu.
Arna kolonile§me ve sava§ siirekli olarak, ticari hak ve §artlann tamm-
lanmas1 ama~h bir diplomasiyle kontrol altmda tutuluyordu. Etruskler
soz konusu oldugunda, Aristoteles, 22 bize, Kartacalilarla siyasi ittifaklar
kurmakla kalmay1p, ithalatla ilgili ticari anla§malar da yapml§ olduk-
lanm bildiriyor. Ve Polybios sayesinde, Roma'yla yap1lan ve ticaret yolla-

22) Aristoteles, Politika, Ill, 5, I 0-11.

244 FENiKELiLER

nyla ticaret merkezlerinin kontroliiyle ilgili §artlarm agirhkh bir yere

sahip oldugu antla§malar hakkmda bilgi edinebiliyoruz. Korsanhk da
antla§malarla kontrol altma ahmyor ve boylece anla§malarla hukuki
olarak yasaklanan §eyler yasadt§l olarak yap1lam1yordu.
Kartaca ticareti gibi titiz bir orgiitlenmeyle ilgili yegane §a§trtic1 olgu,
para bas1mmdaki gecikmedir. Bildigimiz gibi, para bas1mma Sicilya' da
be§inci yiizytldan ve Kartaca'da da dordiincii yiizyildan once ba§lanmad1.
Pon yerle§imcilerin yelken a<;tiklan topraklarm <;ogunda ticari faaliyet-
lerin geriligi ve ilkelligi nedeniyle para kabul edilmeyecegi bir ger<;ek
olsa da, para bas1mmdaki gecikmenin Kartaca ticaretinin gerilemesin-
de onemli bir rol oynad1gma ku§ku yoktur.
Ba§hca Pon ithalat kalemleri, Kartaca ticaretinin ba§hca kaynaklarm-
dan biri olan madenlerden ve kimi zaman korsanhk yoluyla ele ge<;irilen
kolelerden olu§uyordu. Kolonilerden gida maddeleri de ahmyordu; Sar-
dinya'dan tah1l, Sicilya'dansa tah1l, §arap ve zeytinyag1 almd1gm1 gor-
mii§tiik. Bunlarm kar§thgmda Kartaca da Fenike gelenegini siirdiirerek
mor boyah kuma§lar, hah, mikevher ve kii<;iik siis e§yalan, ttlslffi, beze-
meli deveku§U yumurtas1, cam, silah ve madeni kap kacak, <;anak <;omlek
ve parfiim ihra<; ediyordu. Kartaca, elbette, s1k s1k diger uluslann ticari
mallan i<;in arac1hk i§levi de iistleniyordu. Boylece, Yunan objeleri Karta-
cah tacirler arac1hg1yla Bat1'ya ula§1yordu; aynca, mezar objeleri arasmda
bulunan MlSlr ve Misirla§tmc1 malzemeler gibi yabanc1 malzemelere Kar-
taca'da s1k s1k rastlanmas1, Yunanistan'dan ve daha da geni§ <;aph olmak
iizere M1Slr'dan yogun bir ithalat yap1ld1g1m gosterir.
Kartaca ticari yay1lmasm1 geni§letmek amac1yla ke§ifler tarihinin
onemli bir boliimlinii olu§turan bir dizi uzun yolculuk dlizenlemi§tir. Bu
yolculuklar aym zamanda, Fenikelilerin i6 600 civannda Firavun Ne-
ko'nun buyruguyla Afrika'nm etrafmm dola§1lmas1yla ba§lamklan bir
siyasetin sonucudur.
ilk bUyiik sefer, i6 450 civannda ispanya ve Fransa'nm Atlas ktyila-
rm1 ge<;erek Britanya Adalanna dek ula§an Himilko'nun seferiydi. Avie-
nus'un dordiincii yiizyilda Ora maritima adh cografi §iirinde eski Yunan
kaynaklarmdan yapttg1 almt1lardan bu yolculuk hakkmda baz1 eksik ve
yetersiz bilgilere ula§abiliyoruz. Himilko'nun kalay yolunu en uzak kayna-
gma dek izlemek istedigi ve tum Batt Avrupa kty1lanm ge<;tikten sonra
irlanda'ya ula§t1g1 kesindir.
 EKONOMi VE TiCARET 245

Hanno'nun i6 425 civannda Afrika'nm Atlas okyanusu kty1lan

boyunca yapug1 yolculuk hakkmdaki bilgimizse daha fazla. Hanno'nun
bu sefer hakkmdaki anlatlSl Baal Hammon tapmagmdaki bir stele
i§lenmi§ti ve bizim bilgilerimiz, bu anlatmm (baz1 degi§iklikler yap1lm1§)
Yunanca versiyonuna dayanmaktadir. Diger bir deyi§le, uyarlanml§ hal-
de de olsa, elimizde bir Pon metni bulunuyor ve ~evirisi de a§ag1daki
gibi:
Bu, Kartacahlarm krah Hanno'nun Herakles Siitunlan otesindeki
Libya topraklarma yapttg1 ve Kronos tapmagmdaki bir tablette ithaf
ettigi uzun yolculugun oykiisiidiir:

I Kartacahlar Hanno'nun Herakles Siitunlan otesine yelken a~mas1-

na ve Libyafenike kentleri kurmasma karar verdiler. Hanno altmt§
pentekontoros ve yakla§tk otuz bin kadm ve erkek ve erzak ve gerek-
li malzemelerle yelken a«;tl.
II Sutunlarm iki giinliik yol otesine ula§arak ilk kenti kurup ad1m
Thymiaterion koyduk. Kentin altmda geni§ bir ova vard1.
III Bundan sonra banya dogru yelken a~1p, aga~larla kaph bir Libya
burnu olan Soloeis'e geldik. Burada Poseidon i«;in bir tapmak kur-
duk.
IV Yanm giin doguya dogru yol ald1ktan sonra, fillerin ve ba§ka pek
«;ok yabani hayvanm beslendigi uzun kamt§larla kaph, denizden faz-
la uzak olmayan bir gole ula§tik.
V Bu golden bir giinliik yol otede, kty1da Karikon Teikhos, Gytte,
Akra, Melitta ve Arambys adh kentleri kurduk.
VI Buray1 ge~erek, Libya'dan akan, yanmda Liksita denen go~ebele­
rin siiriilerini otlamklan biiyiik Liksos nehrine geldik. Bir sure onlar-
la birlikte kahp dost olduk.
VII Buranm i«;erilerinde, vah§i hayvanlarla dolu ve biiyiik daglarla
~evrili topraklarda ge«;imsiz Etiyopyahlar ya§1yordu. Liksos'un bura-
dan akttg1 ve bu daglarm arasmda, Liksitalarm soyledigine gore atlar-
dan daha h1zh ko§abilen tuhaf goriinumlii Trogloditlerin ya§ad1g1
soyleniyor.
VIII Liksitalardan ter.ciimanlar alarak giineye yelken a~1p ktra«; kiy1
boyunca iki gun ilerledik ve sonra bir gun boyunca doguya gittik ve
bir korfezin uzak ucunda be§ stade (yakla§tk bir km.) ~apmda kti«;ilk
246 FENiKELiLER

bir ada bulduk. Burada bir yerle§me.kurup adm1 Cerne koyduk. Yap-
tlg1m1z yolculuga bakarak, Kartaca'nm tam kar§tsmda olduguna ka-
rar verdik, zira Kartaca'dan Sutunlara ve oradan Cerne'ye yapilan
yolculuk aym uzunlukta gori.ini.iyordu.
IX Buradan Chretes adh buyi.ik bir nehirden giderek i<;:inde Cerne'den
buyiik ti<;: ada bulunan bir gole ula§ttk. Bir gtinluk yolculuktan sonra
goltin sonuna vard1k; burada vah§i hayvanlann postlarma burtinmti§
vah§ilerle dolu <;:ok ytiksek daglar vard1; vah§iler ta§ atarak bizi ka<;:1r-
d1lar ve kiy1ya <;:tkrnamm engellediler.
X Buradan yelken a<;:arak, timsahlarla ve suayg1rlanyla dolu bir ba§ka
geni§ nehre geldik. Buradan dontip yeniden Ceme'ye geldik.
XI Buradan yelken a<;:1p on iki gun hy1ya yakm kalarak ilerledik; hy1,
yerlerinde kalmay1p bizden ka<;:an Etiyopyalilarla doluydu. Konu§ma-
larm1 Liksitalanm1z bile anlayamad1lar.
XII Son gun, odunu ho§ kokulu ve benekli aga<;:larla dolu yiiksek dag-
larm yakmma demir att1k.
XIII iki gun bunlann etrafmdan yo! alarak, iki kiy1smda da gece her
yerinde arahkh olarak biiytik ve kti<;:tik ate§ler gordtigi.imi.iz bir ova
olan buyuk bir korfeze ula§ttk.
XIV Buradan su alarak, be§ giin sahil boyunca ilerledik ve terciimanla-
nmmn Batt Boynuzu dedikleri btiytik bir koya geldik. i<;:inde biiyiik
bir ada ve adada suyu tuzlu bir go! ve golde de bir ba§ka ada vard1;
buraya <;:1knk. Gundtiz ormandan ba§ka bir §ey goremedik, ama gece
<;:ok say1da ate§ gorduk ve flut sesi ve zil sesi ve davul sesi ve insan
sesleri duyduk. Ozerimize korku <;:6ktti ve kahinler adadan aynlmamm
soylediler.
XV Buradan h1zla yelken a<;:ttk ve yanan tiitstilerle dolu ate§li bir
sahilin yanmdan ge<;:tik. Biiyiik ate§ ve lav dereleri denize bo§ahyor
ve s1cak yiiztinden karaya yakla§ilam1yordu.
XVI Buray1 korkudan tela§la terk ettik ve dort gun yol alarak gece
ate§lerle kaph topraklan gordiik. Ortasmda, digerlerinden daha ytik-
sek, goriinti§e bahhrsa y1ld1zlara uzanan bir ate§ vard1. Gundtiz oldu-
gunda bunun Tannlarm Arabas1 denen <;:ok yiiksek bir dag oldugunu
gorduk.
XVII Buradan yelken a<;1p ii<;: giin yol alarak lav ah§lanm ge<;:tik ve
Giiney Boynuzu denen bir korfeze ula§ttk.
 EKONOMi VE TiCARET 24 7

XVIII Bu koyun ote ucunda ilki gibi bir go! ve ic;rinde vah§ilerle dolu
bir ba§ka ada vard1. Aralanndan c;;ogu terciirnanlannuzm Goriller
dedikleri vticutlan ktlh kadmlardi. Onlan kovalad1girn1zda erkekler-
den hic;;birini yakalayarnad1k; sarp kayahklara tirrnanrnaya ah§km
olduklanndan kac;;nlar ve ta§ atarak kendilerini korudular. Arna tic;;
kadm yakalad1k; kendilerini ta§tyanlarla gitrnek isterneyip onlan isrr-
dtlar ve penc;;elediler. Arna onlan oldtirdiik ve derilerini ytiztip Karta-
ca'ya getirdik. Zira erzabrn1z bittiginden daha ileriye gitmedik. 23

POn halkma has kolonile§rne ve ke§if hakkmdaki bu benzersiz anlatt

boyle sona eriyor. Yunanca t;:eviride belki de Kuzey Afrika'daki Pon yay1l-
rnasmm yollanm ve yana§rna lirnanlanm gizlemek amac1yla ozellikle
yaptlmt§ hatalar bulundugu uzun zamandir bilinmektedir. Anlatmm
giivenilirligi ku§kulu bir edebi deneme oldugu da one stirtilmti§ttir. Arna
baz1 olas1 ozde§le§tirmeler yaptlabilir: Liksos nehri Draa'yla ve Liksita-
lar Berberilerle, Etiyopyahlar zencilerle, Cerne ise Senegal'in (anlat1da
Chretes) agz1 yakmlarmdaki bir adayla ozde§le§tirilebilir. Koloniler bu-
rada sona erer ve yolculugun daha ku§kulu boltimti ba§lar: yolculuk ki-
milerine g6re Sierra Leone'de ve kimilerine g6re de (bu olas1hk daha
ytiksektir) Kamerunlard.a ya da Gabon'da sona ermi§tir.
Hanno'nun yolculugunun ve gene! olarak Herakles Stitunlarmm ote-
sindeki Afrika by1lan boyunca Pon kolonile§mesinin ardmdaki neden
bir kez daha, degerli maden arayt§tdir; bu kez, altm. Kartacahlan Sah-
ra'nm kervan yollanm get;:meye yonelten de altmd1. Athenaios, 24 ba-
riz bir abamyla, Mago adh bir ki§inin hit;: su it;:rneden tit;: kez t;:olii ge<;:tigi-
ni yazar. Afrika'nm it;: kesirniyle yapttklan ticarette giiniirniiziin Trab-
lus'unda ya§ayan Garamantlar ve daha banda ya§ayan Gaetullar gibi iyi
arac1lara sahip olan Kartacahlar, belli ki, t;:olti ger<;;ekten de get;:mi§lerdi.
Son olarak, Fenikeliler, rnuhternelen, Atlas Okyanusu'nda Azor
Adalarma, Madeira'ya ve Kanarya Adalanna dek ilerlemi§lerdi. Oiodo-
ros, 25 Cadiz'den gelip okyanusta yolunu kaybeden bir gerninin mtikernmel
bir iklime sahip btiytik bir adaya ula§tig1m soyler; buras1 Madeira olabi-

23) GGM, I, 1-14.

24) Athenaios, II, 44 e.
25) Diodoros, V. 20.
248 FENiKELILER

lir mi? Etriiskler, diye ekler Diodoros, burada bir koloni kurmak iste-
mi§ler, ama Kartacahlar onlara engel olmu§lardir. Kanarya Adalannm
konumu, Fenikelilerin bu adalan bildiklerini dii§iindiiriiyor, ama eli-
mizde dolays1z bir kamt yok. Azor Adalarmdan Corvo Adas1'nda,
1749'da, iO ii~iincii yiizy1ldan kalma sekiz Pon sikkesi bulunmu§tur.
13
Yazz ve Dil

Pon diinyasmm yaz1 ve dili, Fenike kiiltiiriiniin Oogu'dan Batt'ya naklin-

deki siirekliligine ve geli§imine dair ilgi c;;ekici bir kamttlr. Hem yaz1
hem de dilin giic;;lii bir koruyucu etki gosterdigini ve mutlaka ger-
c;;ekle§mi§ olan geli§melerin, anayurttan uzakhga ve yeni bir ortamla
temasa dayanan, temelde ic;;sel hatlar iizerinden yerle§tigini gozleyebi-
liyoruz.
incelememize yaz1yla ba§larsak, geni§ ve biiyiik i§aretleriyle ac;;1kc;;a
Fenikeli olan arkaik bir tipin ti.im erken donem boyunca ve ozellikle de
adalarda varhgm1 siirdiirdiigiini.i goriiyoruz. Bu tip, Sardinya'da, Mal-
ta'da ve altmc1 yiizyila ait c;;e§itli Kartaca metinlerinde arkaiklikten bir
derece uzakla§ml§ bir yap1yla da olsa kar§1m1za c;;1kar.
~u ana dek tammlamt§ oldugumuz yaz1 Fenike yazlSl olarak nitelene-
bilirse, Kartaca'nm ve Pon imparatorlugunun i6 146'ya dek resmi yazlSl
olan, uzun ve hafif kivnmh karakterleriyle gerc;;ek Pon yaz1smm geli§mesi
de bununla paralel goriiniiyor. Bu tarihten sonra kisa bir siire ic;;in Afrikah
hiikiimdarlarm amt yaz1tlarmda devam ediyor ve ender olarak sikkeler-
de kar§1m1za c;;1kiyor, ama gene! olarak bakild1gmda yerini Yeni-Pon yaz1Sl-
na birakt1g1 anla§thyor.
250 FENiKEUl£R

Kimi yaz1tlarda ve en onemlisi kimi adak stellerinde t6rensel adak

kahplannm Pon dilinde yaz1lmasma kar§m, adag1 sunan ki§iyle ilgili
bilgilerin -herhalde oymac1 yalmzca mevcut sistemi tamd1gmdan- Yeni-
Pon dilinde eklenmesi, Yeni-Pon yaz1smm 146'dan <;ok once de kul-
lamlmakta oldugunu kamtlar.
Yeni-Pon dilinin doneme ve yere gore farkhhk gosteren karakteris-
tik ozelliklerini incelemeyecegiz. Yalmzca, Pon dilinin yaz1h tiirevi ol-
dugunu ve karakteristik 6zelliginin de, pek <;ok harfin formunda onemli
bir evrim ve ~ogunlukla karma§a yaratan gii<;lii bir §emala§tlrma oldu-
gunu soyleyebiliriz. Ornegin, sonraki donemlerde basit dikey hatlarla
temsil edilen b, d ve r harflerinin birbirlerinden aytrt edilmesi genellik-
le zordur.

Dil

Yaz1 gibi Pon dili de Fenikece'nin devam1dir. iki dil arasmdaki farkhhk-
lar asgari diizeydedir; ger<;i, resmi dilin yam s1ra, farklann armg1 bir
halk dili de vard1r ve sonraki resmi metinlerde, antik metinlerden farkh
kimi yeni bag1ms1z ozellikler gorulur. Her iki durumda da, dil, temelde
i<;sel hatlar iizerinden geli§mi§ goriinmektedir.
Onsiiz sistemiyle ba§larsak, Pon dilinde yutak ve gtrtlak dizilerinde
a§amah bir zay1flama ve ardmdan bir kriz goriiliir. Resmi metinlerde
<;ogunlukla tarihsel yaz1mm izlenmesine kar§m, halk yaz1tlannda her
iki diziden tiim iinsiizlerin azalttlmas1 egilirninin ve sonralan da, arttk
fark edilebilir olmayan bir geli§irne i§aret eden serbest bir grafiksel degi§
toku§un ya da dii§ii§iin izleri goriiliir.
Pek goze ~arpmayan diger belirsizlikler de Pon unsuz sistemine ozgii-
diir: d ve Z'nin telaffuzu kimi zaman zay1for ve baz1 dii§melere neden
olur: ornegin, Bodmilkar yerine Bomilkar ve mo4omor yerine mo~omor;
ge<; Pon dilinde aynca, ht§trtlh ve ahc1 geniz iinsiizleri dizilerinde baz1
titre§imlerle ve vurgulu ve vurgusuz iinsiizlerle kar§lla§mZ.
Pon halk dilinde on <;ift ve ~iftle§tirilmi§ iinsiizlerde onemli geli§-
meler ve iinlii seslendirmeleri goriiliir; burada temel Sarni normlann-
dan kesin bir sapma goriilmektedir. Sarni dilinin hece sistemine aykm
oldugu i<;in on ses tiiremesi ya da ses tiiremesi yoluyla ka<;md1g1 on <;ift
 YAZI VE DiL 251

ilnsilzler Pon halk dilinde hi<; sorunsuz yaygm olarak seslendirilir. \;ift
iinsilzlerse Sarni tarzmdaki gibi bir kez yerine Grek-Rorna tarzmda iki
kere seslendirilir. Son olarak, ilnliiler yutak-gmlak sesleriyle ve yan-
ilnliilerle seslendirilir; yalrnzca kirni Sarni dillerindeki gibi matres lectio-
nis gibi degil, aym zarnanda, kisa iinliilerin yerini alrnak i<;in.
Pon diliyle Fenike dili arasmda rnorfolojik a<;1dan da aym farklar
goriiliir; bunlar anla§tlan, ikincil geli§irnlerin sonll(;landtr: boylece, eril
ya da di§il ii<;iincii tekil §ahsm iyelik eki -y yerine -' olur.
Pon dilindeki geli§irnlerin ternasa ge<;tigi diger dillerce §ekillendigi
a<;1k<;a g6riilen yegane alan sozdizirnidir. Arna burada da olgu ender ve
her zarnan, ge<; dile ya da halk diline ozgiidiir. Boylece, Latince ek zarf
fiilinin uyarlarnas1 oldugu a<;1k olan, fiilden sonra l'li bir rnastar g6riiriiz.
Sonu<; olarak, yaz1 ve dil, bize, Fenike geleneginin yay1lrnaya ve zarna-
nm ge<;i§ine ragrnen i<;erisinde varhgm1 siirdiirdiigii bir kiiltiiriin onern-
li yonleri olarak gorilnrnektedir. Fenike-Pon birligi ve siirekliligi konu-
sunda ternel bir kilavuzdur.
 III

Batt'daki Koloniler
14
Malta, Goza, Pantelleria

1 Tarih
Bu ada, ticaretlerini baudaki Okyanus'a dogru geni§lettik~e, liman-
lan ve a~1k denizde olmas1 nedeniyle burada giivenli bir s1gmak bulmu§
olan Fenikelilerce temeli attlmt§ bir kolonidir. 1

Diodoros, Fenikelilerin Malta'ya yerle§melerini boyle anlattr: Akde-

niz ticaret yollan iizerindeki konumunun 6neminin farkmda oldugu
bellidir. ilk Fenike yerle§mesinin tam olarak ne zaman kuruldugunu
bilmiyoruz, ama kesinlikle, Rabat bolgesindeki baz1 Fenike mezarlarmm
tarihlendirilebilecegi sekizinci yiizy1ldan 6nceydi.
Ostelik, yerle§imcilerin kendilerini hy1yla klSltlamad1klanna ve i~er­
lere dogru yaytlarak, herhalde giiniimiizdeki Rabat-Medina'nm yerinde
bulunan en azmdan bir biiyiik kent kurduklanna ku§ku yoktur. Ptole-
maios'un2 soziinii ettigi Melite'ye denk dii§ecek olan bu kentten, herhal-
de giiniimiizdeki kentin altmda kald1gmdan, bugiine dek hi~bir kalmtt
bulunamam1§, ama yakmlarmda, antik yerle§meyle baglantth olduklan
anla§tlan ~ok say1da mezar giin l§tgma ~1kanlm1§ttr.

l) Diodoros, V. 12.
2) Ptolemaios, IV, 3.
256 FENiKELiLER

Malta'daki Fenike kolonisinin onemine i§aret eden bir olgu daha

vardrr. Bizansh Stephanos3 bize, Malta'nm kar§lsmda, Tunus'un dogu
ktyismda bulunan Kuzey Afrika kenti Acholla'run Maltahlar, diger bir
deyi§le, adadaki Fenikeliler tarafmdan kurulmu§ oldugunu bildiriyor.
Malta kendi kolonilerini kurabilecek bir konumdaysa, herhalde son
derece onemliydi. Acholla'nm hangi donemde kuruldugu konusunda
kesin bir bilgiye sahip degiliz, ama Kartaca gi.ici.ini.in c;:evre bolgeyi ele
gec;:irmesinden once kuruldugunu varsaymak mant1kh gori.inmektedir
ki bu da, herhalde, yedinci yi.izy1ldan oncedir.
Diodoros Malta hakkmdaki anlatismda, Fenikelilerin Gaulos'u, yani
Gozo'yu da kolonile§tirmi§ olduklanru ekler. Adanm ad1 Fenike kokenli-
dir ve bir ti.ir yuvarlak ticaret gemisi anlamma gelir. Pantelleria da her-
halde aym s1ralarda i§gal edilmi§ti, ama dogrudan Fenikelilerce mi, yok-
sa Malta'clan gelen yerle§imcilerce mi, bilmiyoruz. Bu adac1gm sarp kty1
§eridi kuzeybau tarafmdaki gi.izel bir limana ac;:1hr; ilk yana§ma limam
herhalde buras1yd1. Burada da, adanm eski ad1 olan lranim Fenike tipi
bir addir ve hatta klasik ad1 olan Kossyra'nm da Fenike etimolojisi ko-
kenli olmas1 miimki.indi.ir.
Kartaca'mn i.isti.inli.igi.i ku§kusuz, ni.ifuz ki.iresindeki adac1klan ic;:ine
almas1 anlamma geliyordu. Dordi.inci.i yi.izyil ortalarmda yaz1lm1§ olan
Sahte-Skylaks Periplous'unda4 tarih verilmeden, Kartacalilann Malta,
Gazo ve Lampedusa'y1 i§gal ettikleri one si.iri.ili.ir. DolaylSlyla, bu anla-
t1da i§galden mi yoksa yeniden i§galden mi soz edildigini bilemiyoruz.
Her hali.ikarda, Kartacalilar adac1klan, muhtemelen, en azmdan altmc1
yi.izyildan itibaren i§gal etmi§lerdi. Pantelleria bir istisna olabilir; i.ic;:i.in-
ci.i yi.izy1lda, Birinci Pon Sava§i'yla ilgili Roma y1lhklannda, "Kossyrah-
lara ve Kartacahlara kar§1" elde edilen bir zaferden bahsedilir; bunun,
adac1gm gorece bag1ms1z oldugu anlamma geldigini di.i§i.inebiliriz.
Kartaca hakimiyeti altma giren Malta Kartaca'run talihsizliklerine
de ortak oldu. Naevius'a5 gore, Birinci Pon Sava§1 s1rasmda, Afrika'ya
yelken ac;:madan once buraya c;:1kan Atilius Regulus'un ordusu Malta'y1
yaktp y1kti. Bu sefer ic;:in verilen muhtemel tarihler 256 ya da 253'tiir ve
253 y1h daha muhtemel goriinmektedir.

3) Bizansh Stephanos, Et/mica (yay. haz. A. Meineke), s. 152, 19-20.

4) GGM, I, s. 89.
5) Naevius, Bell. Pun., IV, 31-32.
 MALTA, GOZO, PANTELLERIA 257

Roma'nm ikinci Pon sava§I srrasmda Malta'yi yeniden i§gal etmek

zorunda kalmasr, bu seferin fetihten <,;ok yagmalama akmr oldugunu
gosterir. Livius'a6 gore, Roma'nm Afrika'da Kartaca'ya kar§I ba§latt1g1
seferin komutanhgma 218'de konsul Tiberius Sempronius Longus atan-
mr§tl. Messina'ya ve buradan da Lilybaeum'a giden Tiberius, Kartaca'nm
i1zerine yi1ri1nmesi i<;:in gerekli hazrrlrklann yaprld1g1 srrada Malta'ya
yelken a<,;tr ve burada, Gisgo'nun oglu olan Hamilkar'm komutasmdaki
kii<,;i1k Kartaca garnizonu teslim oldu. Yerel halkm ba§kaldrrd1gm1
di1§i1nmek i<,;in bir neden yok; belki de Pon ordusu <,;ok ki1<,;i1kti1 ve ken-
dini koruyacak bir filoya sahip degildi.
218'de, Malta, diger kom§u adalar gibi Roma egemenligine girdi.
Roma doneminin bizim ele ald1g1m1z donemin dr§mda kalmasma rag-
men, daha erken yrllara denk gelen bu donemle baglantrh bir olay
ya§anmI§trr: Verres, Iuno tapmagmr yagmalamI§ ve Cicero, bunun i1ze-
rine, i1nli1 konu§masmda onu kmamI§trr. 7
Ge<; donemle ilgili bazr anlatrlardan, Malta'da anayurt Fenike'deki-
lere ya da Kartaca'dakilere benzer kurumlar bulundugu anla§rhr. iki ar-
chonte'den, yani iki suffete'den soz edilen ve senatoyla Malta halkmm
bir kararmdan bahsedilen Yunanca bir yazrtm, 8 muhtemelen, i6 ikinci
yi1zy1la tarihlendirilmesi mi1mki1ndi1r. Malta'dan, bir yetkilinin yrlhk
hakimliginden ("Bodmilk oglu Hannibal'm yrlmda") soz edilen Pon
yazrtt9 da i1t;i1ncii ya da ikinci yi1zy1la aittir; Gozo'daysa, yakla§Ik olarak
aym donemden bir Pon yaz1t1 10 "Gozo halkt" ve bazr hakimler ve yetki-
lilerle ilgilidir.
Gene! olarak baktld1gmda, Fenike-Pon kulti1ri1niinMalta'ya ve kom§u
adalara yerle§mi§ oldugunu soyleyebiliriz. Onlii tekstil sanayisi hakkm-
daki bol miktardaki bilgi (kadm giysilerinden, ozellikle de zarif \Te
yumu§ak §apkalardan ve yastrklardan soz edilir), 11 Malta'nm Akdeniz
ticaretindeki roli1nii dogrular. Ostelik, i6 ikinci ve birinci yi1zy1Ilar gibi
ileri tarihlerde Malta ve Pantelleria'da basrlmr§ olan sikkelerdeki Pon-

6) Livi us, XX!, 51.

7) Cicero, In Verrem, II, 4, 103-4.
8) lnscriptiones Graecae, XIV, 953.
9) CIS, I, 124.
10) KAI. 62.
11) Diodoros, V, 12.
258 FENiKEULER

ce yazilardan da anlad1gmuz gibi, Roma fethine ragmen, Fenike ve Pon

ki.iltiiri.iniin kaybolmas1 uzun zaman almt§tlr.

2 Arkeoloji
Malta tarihinin bu evresiyle ilgili kazilann az say1da olmas1 nedeniyle,
Malta'daki Fenike-Pon kiilti.iri.i hakkmdaki bilgimiz hala yetersizdir.
Fenike ve Pon kokeninin eskiligi sorunu ancak yakm tarihlerde,
1963'ten itibaren bir italyan arkeoloji ekibi tarafmdan ciddi §ekilde ele
almmt§ ve h1zla onemli sonu~lara ula§tlmt§ttr. Bu doneme dek bilgileri-
miz kit olmakla birlikte son derece aydmlat1ciyd1: mezarlar, ~anak ~om­
lek, yaz1tlar ve sikkeler, Malta'mn Fenike-Pon evresine tartl§ma gotiir-
mez bir kamt te§kil ediyordu.
Ostelik, buluntular soz konusu oldugunda, bu kulturi.in Fenike kokenli
olduguna ku§ku yoktur ve Pon evresinden farkhhg1 a~1k~a gori.ili.ir; bu-
nun nedeni Kartaca i§galinin tarihinin tam olarak bilinmesi degil, kesin-
likle Fenikeli olan en eski buluntularla kesinlikle Pon olan sonraki bu-
luntular arasmda §U ana dek belli bir ara gorulmesidir.
Malta'daki Fenike-Pon yerle§mel~ri, Gozo'dakiler hari~, cografyac1
Ptolemaios'un anlattiklanna dayamlarak yeniden kurulabilir. 12 Ptole-
maios adadaki dort merkezden bahseder: Melite kenti (gi.inumi.izde Ra-
bat-Medina); Chersonesos kenti (gi.ini.imi.izde belki de Valetta); Hera
tapmag1 ve Herakles tapmag1. Yahn zamanlara dek bu yerle§melerden
gi.in l§tgma ~ikartlmt§ yegane arkeolojik kalmular Rabat-Medina civann-
daki, Paula yakmlarmdaki ve Ghain Qajjet'teki mezarlard1. Diger iki
tapmagmsa Valetta (Hera tapmag1) ve Marsaxlokk (Herakles tapmag1)
yakmlarmda oldugu varsay1hrd1. Aslmda, italyan ekibin de kamtlad1g1
gibi, Hera tapmag1 herhalde Marsaxlokk bolgesindeydi. Kas1m 1963'te
Tas Silg bolgesinde bu tanm;aya ithaf edilmi§ yaz1tlar ve i.izerlerinde
Yunan Hera'yla Romah luno'nun Fenike ve Pon e§degerleri olan Astar-
te ve Tanit'e yap1lm1§ ithaflar gori.ilen ~ok say1da Pon levha kmg1 bulun-
du. DolaylSlyla, saptanan tapmak, Cicero'nun Verres'e kar§t verdigi soy-
lev sayesinde i.inlen:mi§ olan tapmaku.

12) Ptolemaios, IV, 3.

 MALTA. GOZO, PANTELLERIA 259

Tas Silg kutsal bolgesinde karma§1k bir in§aat evresi dizisiyle kar§I-
la§mz: once tarihoncesi evre, ikinci olarak Pon evresi, ii~iincii olarak
Roma evresi ve dordiincii olarak da Bizans evresi. Pon evresi altmc1 ila
ikinci yiizy11lar arasma yerle§tirilebilir ve paralelyiizlii kire~ta§I bloklar-
dan yap1lm1§ kalm bir surla ~evrili bir akropolii de i~erir. Akropole ula-
§lffil saglayan yoku§ kaz1larak giin I§lgma ~1karttlm1§t1r. Kutsal alan i~in­
de, herhalde, bir fanum'da her zaman oldugu lizere, ~e§itli yapilar vard1.
~u ana dek, hayvan kiillerinden ve ~e§itli sunu kalmt1lanndan anla§ild1g1
kadanyla kurban alanma benzeyen kli~lik bir bolge kaz1lm1§tlr. ~u ana
dek yalmzca Dogu'da ke§fedilmi§ olan tiplere ~ok benzeyen baz1 ilgin~
arkeolojik kalmtilar da vardir. Ozellikle de, "penceredeki kadm"1 goste-
ren Fenike fildi§lerinde tasvir edilmi§ olan parmakhkta goriilenlere ben-
zer tipte bir merdiven diregi bulunmu§tur.
Kutsal alan duvarmm gliney tarafmda, biiyiik boltimii tarihoncesi
kalmularm hemen iistlinde bulunan organik kiil katmamyla ozellikle
ilgi ~ekici bir alan ke§fedilmi§tir. Bu alanda, pi§irilmeden once iizerleri-
ne Astarte ve Tanit'e yonelik ithaflann kazmd1g1 yiizlerce tabak kmg1
bulunmu§tur. Bu kmklarla birlikte kii~tik hayvanlara, koyunlara ya da
ku§lara ait kemikler de rastlanmt§tlr. Burasmm tapmagm auk bolgesi
oldugu anla§tlmaktadir.
Malta nekropollerinde Fenike tipi mezarlarla kar§ila§mz - oliilerin
gomuldiigii mezarlar ve kenarlannda bir ya da iki oda bulunan giri§ kuyu-
lan .. Bu mezarlarm sekizinci ya da yedinci yiizytla tarihlendirilebilecegi-
ni ~anak ~omlekler de dogrular: mantar ag1zh testiler, yonca ag1zh testi-
ler, ~ukur tabaklar, iki emzikli kandiller, ~e§itli tiplerde fincanlar; bunlann
tiimii, tarihi teyit eden Yunan malzemeleriyle yan yana bulunmu§tur.
Yedinci ylizy1ldan sonra Malta iiretiminde say1s1z bag1ms1z geli§me g6riile-
bilir ve Tas Silg'de benzersiz bir testi kmg1 bulunrnu§tur; ashnda insan
yiizii gibi boyanrnI§ olan testicle Tanit semboliine uyarlanmt§ burun ve
bir goz g6riiliir (resim 107).
Baz1lan sonradan kaybedilmi§ objelerin bulunmu§ olmas1, Malta'nm
Fenike-Pon yiiziinii teyit etmi§tir. Kimi kil ve ta§ heykelcikler M!Slrla§-
tmc1 goriintlileriyle anayurt Fenike'yi hanrlat!f. Be§inci yiizytla ait in-
san §eklinde kil bir lahitte de benzer i§aretler g6riiliir. 1964'te Tas Silg'de
bulunmU§ olan ta§ bust ozellik}e onemlidir: iislupsa} egilimler, be§illci
yiizytldan Kibns modellerini hattrlatan ayakta duran tapman tipinde
260 FENiKELiLER

bir omege i§aret eder (resim 33). Mayr'm incelemi§ oldugu baz1 ilgi
c;ekici pi§mi§ toprak protomlar da vardir; Mayr bunlarda Kartaca mo-
dellerine byasla bag1ms1z ozellikler fark etmi§tir. Neredeyse tamam1
sirh cam hamurundan yap1lm1§ olan ve ag1rhkh bir M1sir etkisi gozle-
nen tils1mlara da Malta'da s1k s1k rastlamr. Ttls1mlarda tannlar, usha-
bti'ler, Bes uraeuslan, ujat gozleri ve jed siitunlan tasvir edilmi§tir ve
kimi zaman da hiyeroglif i§aretler goriiliir. Bunlar daha c;ok, skarabelerle
birlikte bultmmu§ kolye parc;alan ve yine sirh cam hamurundan ya da
ta§tan yapilmt§ boncuklardir. Sakalh bir erkek ba§mm goriildiigii, i~in­
de iizerine daha ~ok hayvan §eklinde MlSlr §eytanlan olmak iizere iki
dizi figiir i§lenmi§ altm bir varak bulunan altm uls1m muhafazas1 ozel-
likle ilgi c;ekicidir. Fildi§lerine gelince, italyan ekibi 1964'te Tas Silg'de
birka~ giizel kmk bulmu§tur. Miicevherler giimii§ ve altmdand1r ve ara-
lannda, Fenike palmet ve ~ic;eklerinden olu§an kutsal bir agacm, iki
yamndaki kakma grifon figiirlerinin ve iizerlerindeki, iki uraeus arasm-
daki kanath giine§ kursunun goriildiigii altm bir bilezik parc;as1 da var-
dir.
Malta'da Roma i§galinden bsa bir sure once bas1lmaya ba§lanmt§
olan sikkeler de son derece ilgi ~ekicidir. En eskilerinde, muhtemelen
adanm Fenike dilindeki ad1 olan 'nn sozciigii goriiliir; bunlarda cadu-
ceuslu ve sakalh bir erkek ba§tyla bir siitun ve uma, isis'le Neftis arasm-
da MlSlr tanns1 Osiris ve Kyrenaika sikkelerindekilere benzer pec;eli bir
kadm ba§l tasvir edilmi§tir. M1s1rla§tmc1 figiirler daha sonra, i6 ikinci
yiizyil ortalarma dogru ortaya c;1kar. Gozo sikkelerinde c;1plak ya da mig-
ferli bir kadm ba§l ve iizerinde hilal g6riiliir - bu, adada bir tapmag1
oldugu anla§ilan Astarte olabilir. 13 Arka yiizdeyse bir y1ld1z ve bir sava§<;l
tasvir edilmi§tir.
Pantelleria'nm Fenike-Pon evresi hakkmdaki bilgimiz §U ana dek
rastlannsal ke§iflerle, ayr1ca, P. Orsi'nin 1894-1895 b§mda ve Roma
Oniversitesi'nin 1965 bahannda giri§tikleri ara§tlrmalarla klSlth kal-
ml§tlf. Akropol, St Teresa ve St Marco adh iki tepede, giiniimiizdeki
kentin iistiinde yer ahyordu. Pek ~ok kez onartm gormii§ surlu bir kutsal
alanm bir bsm1 giin l§tgma ~ikarttlmi§tlf. Pi§mi§ topraktan ba§ ve klaft'li,
Pon tipi protom kalmt1lanmn kokeni, Orsi'ye gore, Bagno d'ell Acqua
yoresine dayanir. Ghirlanda mahallesindeki bir mezarda tipik Pon miicev-
herleri, kiipeler ve kolyeler bulunmu§tur. Latince-Ponce yaz1lann goriil-
 MALTA. GOZO, PANTELLERIA 261

dilgil <re§itli sikkelerde isis figiirlerinin tasvir edilmi§ olmas1, bu kiil-

tiiri.in ge<r Pon evresindeki MIS1r unsurlanm teyit eder. Akropol etrafm-
da bir kavis halinde uzanan nekropollerde <rok say1da sivri dipli uzun kil
amfora bulunmu§tur. Gene! olarak babld1gmda, Roma Oniversitesi'nin
ara§ttrmalan, Roma kahnttlarmm baskmhgm1 ortaya <rtkarmt§ttr: Pon
<ranak <r6mlekleri enderdir ve bu da bizi, bs1th boyutlarda bir yerle§me
hayal etmeye yonlendirmelidir. Daha onceki Fenike yerle§mesi konu-
sundaysa elimizde kesin arkeolojik kamtlar bulunmamaktadir.

3Din
Daha once bahsetmi§ oldugumuz iki tapmak, Malta'daki Herakles-
Melkart ve Hera-Tanit-Astarte kiilti.iniin tamklandir; ib ikinci yi.izy1la
ait iki dilli iki Grek-Pon steli de "Tyros'un efendisi, efendimiz Melkart"a
adanmi§ttr. Ve fanum Iunonis bolgesindeki vazo kmklannm i.izerindeki
ithaflann yam s1ra, fanum'dan bir merdiven diregi de Astarte'ye ithaf
edilmi§tir. Arna en ilgi <rekici sorun, Astarte ve Tanit'e yapilan ithaf-
larm yer degi§tirmesidir: soruna bulunabilecek <r6ziimlerden biri, iki
tanrmm Malta di.inyasmdaki geli§imlerinde baz1 6zelliklerin fark:hla§-
mas1 olabilir.
Diger tannlara ge<rildiginde, Malta'da Baal Hammon'a Rabat-Medi-
na civarlanndan gelen bir yaz1t tamkhk eder. Tanit Pene Baal'e gelince,
birka<r ony1l once ad1 §ah1slara ait yaz1tlarda kar§tm1za <rtkmt§ttr. Arna
bu yaz1tlann kokenleri belirlenememi§tir; Kuzey Afrika kokenli olma-
lan da aym derecede mi.imkilndilr. Her haliikarda, Tanit sembolii, bir
buruna benzetilmek iizere §ekli bozulmu§ bir <r6mlek kmgmda kar§1m1za
<rtkar. Kaybedilmi§ olan bir Yeni-Pon yaz1tm kokeni de ku§kuludur: bu
yaz1t Baal Addir'e adanmt§tl (yaz1t Mayr'n Baal ndr'inin yerine muhte-
melen boyle okunmahdtr). Son olarak, Malta sikkelerindeki isis, Osiris
ve Neftis figilrleri, Pantelleria sikkelerindeki isis figiirleri gibi, MIS1r
kiiltlerini hattrlattr, ama figi.irler, muhtemelen, basit ikonografik sem-
bollere indirgenmi§lerdir.
15
Sicilya

1 Tarih
Sicilya'mn Fenike kokenleri konusu kronolojik a~1dan son derece tar-
tl§mahdir ve adada Fenike evresini Pon evresinden ay1rmanm miimkiin
olup olmad1g1 sorusu giindeme gelir.
Bu sorunun ba§hca nedeni, Thukydides'in daha once de bahsetmi§
oldugumuz bir pasaj1dir:

Fenikeliler de tiim Sicilya'da, kiyi §eridinde surlarla ~evirdikleri bu-

runlarda ve yakmlardaki adac1klarda, Sikullerle ticaret yapmak
amac1yla yerle§meler kurmu§lard1. Arna deniz yoluyla i;ok say1da Yu-
nanlmm da gelmeye ba§lamas1yla birlikte Fenikeliler bu yerlerin
~ogunu terk ettiler ve hep birlikte, Elymlerin yakmlannda, Motya,
Soleis ve Panormus'ta ya§ad1lar; hsmen, Elymlerle aralarmdaki itti-
faka giivendiklerinden ve hsmen de, Sicilya-Kartaca arasmdaki en
hsa yolun buras1 olmasmdan. 1

Sicilya'daki Fenike yerle§melerinin eskiligi konusunda en radikal

ele§tirmenlerden biri olan Pareti bu pasaj1 sert bir ele§tiriden ge~irir ve

1) Thukydides, VI, 2, 6.
 SiCiLYA 263

adada Pon oncesi Fenike koloniciligi olas1hgm1 reddeder. Onun di.i-

§iincesine gore Motya, Panormus ve Solunto Fenikelilerden miras alm-
mamt§, yayilmalarmm ilk evresi (yedinci yiizy11) sirasmda, ibiza, Malta,
Gozo ve Pantelleria gibi diger kolonilerle aym zamanlarda, Kartacahlar
tarafmdan kurulmu§tur. Bu durumda tarihsel manzara degi§ecektir: Si-
cilya kolonilerinin kurulu§u, Fenikelilerin Batt yollan iizerindeki ticari
koloniciliklerinin degil, Akdeniz'de Yunan yay1lmac1hgma gem vurma
ama<;:h Kartaca siyasetinin bir sonucu olacakttr.
Thukydides'in soylediklerinin tiimi.ine kar§l <;:1ktlmas1 i<;:in saglam
bir neden bulunmuyor aslmda. Sicilya'da yedinci-altmc1 yiizyil once-
sinde bir Kartaca varhgmdan soz etmek pek de miimkiin degil; oysa
Motya'da yapilan arkeolojik kazilar, sekizinci yiizyildan kalma bir Fe-
nike yerle§mesini a<;:1ga <;:1kanyor. Kaz1lann da i§aret ettigi gibi Fenike ve
Elym unsurlarmm yan yana goriilmesi, Thukydides'in iddiasm1 dog-
ruluyor. Selinunte yakmlarmda denizde tun<;:tan yapilma bir yiiriiyen
tann heykelciginin bulunmas1 da, Fenikelilerin birka<;: yiizy1l oncesinde
gtiney by1larmda bulunduklanm dti§iindiirmekte. Son olarak, Bernabo
Brea'nm giiney Sicilya'nm tarihoncesi kiiltiirel evreleri hakkmdaki yakm
tarihli incelemesi, onuncu yiizyil civarmda Fenikelilere atfedilebilecek
degi§imler ve brilmalar ya§and1gma i§aret ediyor.
Sonu<;: olarak, <;:ogu ara§tlrma ve ele§tiride Thukydides'in pasaj1 yeni-
den degerlendiriliyor. Sicilya'daki Fenike varl1gmm Kartaca miidahale-
sinden birka<;: yiizyil oncesine denk gelmesi, by1 kesimiyle bs1tlanml§
olsa da sonraki donemlere byasla <;:ok daha geni§ bir alanda yerelle§mi§
ve ticari yay1lmayla baglantth olmas1, Fenikelilerin geri <;:ekilmelerinin
ve Bat1'da yogunla§malannm nedeninin Yunanhlann geli§i olmas1 ve
oncelikle Elymlerce ve ancak sonralan Kartacalilar tarafmdan destek-
lenmi§ olmalan muhtemel goriinmektedir. Yani, sonradan Sardinya'da
oldugu gibi, Sicilya'da da Pon evresinden once bir Fenike evresi ya§anml§
gibi goriiniiyor, ama elimizdeki kamtlar <;:ok az.
Sicilya'mn Fenike ve Pon tarihinin en erken sathalan hakkmda pek
az §ey biliniyor. Yedinci yiizy1l ortalarmda Gela'da Pon ve Fenikeli
yerle§imciler arasmda ticari ili§kiler kurulmu§ oldugundan bahsedilir. 2
Motya'daki arkeolojik kalmular, Kartaca varhgmm altmc1 yiizy1lda son

2) Zenobius, I, 54.
264 FENiKELil£R

derece aktif ve be§inci yi.izy1lda da tamamen kok salmt§ oldugunu gos-

termektedir. Gelenek ve aynca Kartacahlarm Sicilya'daki ilk askeri
giri§imleri, general Malkhos'un Yunanhlara kar§t kazand1g1 zafer ve lus-
tinus'un soyledigine gore bu zaferin ardmdan adamn bir hsmma boyun
egdirmesi, bu kamt ve kay1tlan dogrular. 3 Malkhos bunun ardmdan Sar-
dinya'ya ge~ti ve bildigimiz gibi, agir bir bozguna ugrad1. Malkhos'un
Fenike kolonileriyle anla§mah olarak hareket ettigi kesin gori.ini.iyor;
aynca, Motya surlarmm bu donemde tahkim edildigini de unut-
mamahy1z. Panormus ve Solunto da muhtemelen birlikte tahkim edilip
Ponle§mi§tir ve buralarda daha onceki donemlere ait buluntuya rastlan-
maz.
Spartah Dorieus 510 civannda Sicilya'da mi.icadeleyi yeniden ba§lam.
Eryx Dag1 eteklerinde Herakleia'y1 kuran Dorieus, Selinunteliler, Hi-
trierahlar ve Sikanlarla Pon kar§ltl bir ittifaka girdi. Mucadele uzun bir
sure devam etti ve gidi§atl surekli degi§ti, ama sonunda Elymlerle Kar-
tacahlar rakiplerine ustun gelerek Herakleia'y1 y1kttlar.
Sicilya'da Kartacahlarla Yunanhlar arasmdaki sava§m bir sonraki
perdesi 480'de, Dogu'da Perslerle Yunanhlarm kar§tla§ttklan s1rada oy-
nand1. Syrakusa tiram Gelon'la Agrigentum tiram Theron arasmdaki
ittifak Kartacahlar i~in ciddi bir tehditti ve Theron'un Himera'y1 i§gal
edip Kartaca'nm muttefiki Terillos'u surmesiyle bu tehdit doruk nok-
tasma ula§tt. Kartaca'nm Hamilkar komutasmdaki Sicilya seferinin
evrelerinden zaten bahsetmi§tik: Kartacahlar 480'de Himera s:arpt§ma-
smda bozguna ugrattld1lar; bundan sonra, uzun bir sure boyunca bolge-
de bir saldm gi.ici.i bulunduramayacaklard1. Arna Agrigentum'daki mi.it-
tefikinin <;ok fazla gu~ kazanmasm1 istemeyen Gelon'un izledigi siyaset
sayesinde adadaki topraklanm elde tutabildiler.
Kartacahlarla Yunanhlar arasmdaki mucadele 409'da, Himera'da
hayatm1 kaybetmi§ olan Hamilkar'm soyundan gelen Hannibal'm Seli-
nunte ve Himera'y1 y1kmas1yla yeniden ba§lad1. U<; ytl sonra, 406'da,
(bundan hsa bir sure sonra olecek olan) Hannibal ve Himilko komu-
tasmdaki yeni bir Kartaca ordusu Agrigentum ve Gela'ya saldirarak bu-
ralan fethetti. Komutay1 ele ge<;irmi§ olan Syrakusah Dionysios 405'te,
olumsuz §artlar i<;ermekle birlikte kendisine toparlanma §ans1 verecek

3) lustinus, XVIII, 7, 1-2.

 SiCiLYA 265

olan bir anla§ma yaptl. Kolonilerin (Motya, Panormus, Solunto) ve

miittefik Elymlerin topraklannm yam sira, haraca baglanmt§ olan Sikan
bolgeleri ve Selinunte, Agrigentum, Himera, Gela, Camarina kentleri
Kartacahlarda kald1. Himilko Kartaca'ya dondiigiinde Sicilya'nm
yakla§tk yansmm Kartaca kontrolii altmda oldugu soylenebilirdi.
405 y1hnda yapilan ban§ Oionysios'a Kartaca'yla ya§anacak yeni
kar§ila§ma i~in gerekli hamhklan tamamlayacak zamam kazand1rd1.
398' de bu kar§1la§ma ya§and1gmda Dionysios halkm1 ezeli dii§manlanna
kar§l sava§a kt§k!rtarak, Syrakusa'daki ve ba§ka yerlerdeki Kartaca var-
hklanm yagmalamalarma izin verdi. Bunu tam bir "Sicilya Gecesi" izle-
di ve sonu~ta Kartaca'da sava§ ilan edilerek, adanm giiney ktyilan boyunca
h1zh bir yiiriiyii§ ba§lad1; bu yiiriiyii§ sirasmda tum kentler ve yerel halk-
lar Dionysios'un yard1mma ko§acaktt. 397 ilkbahanna gelindiginde
Dionysios yakla§tk seksen bin yaya asker, ii~ bin at ve iki yiiz gemiden
olu§an bir orduyla Motya'ya dayanmt§tl. Himilko yiiz gemilik bir filoyla
Kartaca'dan gelip liman agzma demir atngmda, kom§U topraklan yakip
y1km1§ ve aday1 abluka altma alm1§lard1. Oionysios filosunu dar tahta
raylarla yanmada iizerinden ta§lttlrarak a~1k denize ula§may1 ba§ardi.
Ku§atilma tehdidi kar§tsmda Kartaca filosu geri ~ekilmeye karar verdi.
Motya nihayet fethedilip yagmaland1, geriye kalmt§ olan sakinleriyse
kole olarak satild1.
Arna ~ok ge~meden gidi§at degi§ecek ve Motya'nm y1ktlmasmm,
kendi i~inde ~ok 6nemli bir geli§me olmakla birlikte, Sicilya'da Karta-
calilarla Yunanhlar arasmdaki miicadelenin bir diger perdesinden ba§ka
bir §CY olmad1g1 g6riilecekti. 396'da Kartacalilar gii~lii bir orduyla Himil-
co komutasmda Sicilya'ya bir kez daha miidahale ettiler ve Panormus'a
~1knktan sonra i~erilere dogru ilerlediler. Dionysios Syrakusa'ya ~ekilir­
ken, Himilko bogaza y6neldi ve Messina'y1 fethetti. Nihayet, Mago ko-
mutasmda bir Pon birligi Catania'ya dogru ilerlerken, Oionysios'un
filosu saldmya ge~ti, ama yenilgiye ugrauld1. Ardmdan, Motya'nm y1ktl-
masmm iizerinden daha iki y1l ge~meden, askeri durum tersine dondii
ve Dionysios Syrakusa'da Kartacahlar tarafmdan ku§atildi. Arna dii§man
ordugahmda ba§layan veba salgm1 sayesinde ka~may1 ba§ard1 ve adamn
dogu kismmda kontrolii yeniden ele ge~irdi.
Himilko'nun Kartaca'ya donmesinin ve kar§1la§t1g1 muhalefet ne-
deniyle intihar etmesinin ardmdan Mago Sicilya'da kald1 ve 393 ve
266 FENiKELiLER

392'de Dionysios'la yeniden kar§l kar§tya geldi. Bu <;arpt§manm ardm-

dan yap1lan antla§mada Sikeliotlarla Sikuller Syrakusa'nm, Sikanlarla
Elymler ise Kartaca'mn tarafmdakald1lar. Diodoros'un4 belirttigine g6re,
405'teki durum yinelenmi§ti.
izleyen ate§kes ytllarmda sava§ hazirhklan siirdii. Bir tarafta Diony-
sios Pon kontrolii altmdaki Sicilya kentlerini kendi tarafma <;ekmeye
~ah§tyor, diger tarafta da Mago, Dionysios'a her iki cepheden birden
sald1rabilmek amac1yla, Sikeliot kentleriyle ittifak kurmaya ~ah§tyordu.
Bu, Diodoros'un da tamkhk ettigi, Kartaca'nm ufuklanm daha da ge-
ni§leten, <;ok onernli ve cesurca bir siyasetti. 5 382'de patlayan sava§ her-
halde 374'e dek siirdii. Sava§m ilk onemli olayi, Kartacahlarm bozguna
ugrat1hp Mago'nun oldiiriildiigii Kabala ~arp1§mas1yd1, ama yap1lan
ate§kes sayesinde gii~lerini yeniden toplayabildiler. ikincisiyse, Ther-
mae lmeresi yakmlarmda yaptlan Kronion ~arp1§mas1yd1; bu <;arpi§mada
Syrakusahlar bozguna ugrattld1, ama agir kay1plar alan Kartacahlar smm
Halykos nehri iizerinden <;izen bir anla§ma yapular. Yakla§ik bir yiizy1l
boyunca bu ~izgide kalacak olan bu sm1rla, Sicilya'mn ii~te biri iizerinde
Kartaca hakirniyeti kurulacaku.
Dionysios birka~ yd sonra, 367 y1lmda bir kez daha Kartacahlan
adadan atmaya <;ah§tl. Kartaca kontrolii altmdaki topraklara saldird1,
Selinunte, Entella ve Eryx'i i§gal ederek (Motya'nm geri kalan niifusu-
nun yerle§mi§ oldugu) Lilybaeum'u ku§attl. Arna filosunun bir hsmm1
Syrakusa'ya geri yollamasmdan ve yiiz otuz gemiyle Drepanum'da kal-
masmdan sonra birdenbire, iki yiiz Kartaca gemisi ortaya <;1kt1. iki tarafa
da fayda saglamayacak olan bir ~arpt§madan ka~1mlmas1 amac1yla, sta-
tiikoyu yeniden kuran bir ban§ anla§mas1 imzaland1. Dionysios bundan
hsa bir siire sonra, Sicilya'daki Kartaca giiciinii yok etme plamm ger-
~ekle§tiremeden oldii.
Olduk~a uzun bir ban§ doneminin ardmdan sava§ yeniden ba§lad1.
Korinthoslu Tirnoleon 342 ila 341 arasmda Pon kontroliindeki toprak-
lara yiiriiyerek Entella'y1 i§gal etti; Diodoros'a6 gore, hala Kartaca'ya
tabi olan pek ~ok kent de ona kattlmi§tl. Bunun iizerine Kartacahlar

4) Diodoros, XIV, 95-96.

5) Diodoros, XV, 15-17.
6) Diodoros, XVI, 72-73.
 SiCiLYA 267

tlim gii<_;:leriyle miidahale ettiler ve kar§ila§ma Segesta'nm dogusunda,

Krimisos nehrinde ger<_;:ekle§ti: agrr bir bozguna ugrayan Kartacahlar
Lilybaeum'a <_;:ekilmek zorunda kald1lar (340). Arna pek <_;:ok miittefiki
kendisine ba§kald1rd1gmdan, Timoleon bu zaferden beklenen sonu<_;:lan
alamad1. Leontinoili Hiketas, Cataniah Mamerkos ve Messinah Hippo
Kartaca'ya yard1m ettiler ve yenilgiye ugrattlmalarma ragmen Timo-
leon, Halykos nehri iizerindeki smmn teyit edildigi bir ban§ anla§mas1
imzalamak zorunda kald1 (339).
Bu anla§may1 yine ban§ y1llan izledi. Sava§mak i<_;:in bir nedeni bulun-
mayan Kartaca dogu Sicilya'da bir ba§ka sava§a neden olabilecek uniter
bir gii<_;: olu§masm1 ba§anyla onledi. Arna bu ba§ans1 fazla uzun siirmedi
ve her ne kadar paradoksal goriinse de, yeni Syrakusa tiram Agathok-
les'in yolunu a<_;:an Kartaca oldu. Kartacah Hamilkar 318'de, kovulmu§
oldugu Syrakusa'ya donebilmesini saglayacak bir antla§ma yapu. 314'te
Hamilkar Agathokles'i Messina'yla uzla§tlrmak i<_;:in bizzat miidahale
etti, ama bunun ardmdan yap1lan antla§mada, dogu Sicilya'daki Yunan
kentlerinin, bag1ms1zhklanm korumakla birlikte, Syrakusa hegemon-
yasm1 tammalarma hiikmedildi. Hamilkar'm hakem i§levi iistlenmeyi
ve boylece beUi bir iistiinliik kazanmay1 ama<_;:lad1g1 a<_;:1knr, ama konu-
munun saglam olmad1g1 belliydi: Kartacahlarm durumdan ku§kulan-
malan iizerine geri <_;:agnlarak yarg1land1, ama heniiz hiikiim verilmeden
old ii.
Agathokles §imdi Pon topraklarmda daha da h§hruc1 bir ilerleme
i<_;:indeydi. Siyasetini birdenbire degi§tiren Kartaca komutay1 Gisgo'nun
oglu Hamilkar'a verdi ve gii<_;:lii bir orduyla Sicilya'ya <_;:1kan Hamilkar,
Himera nehrinin sag yakasmda ordugahm1 kurdu. <;ok oneinli bir sava§ta
(310) Agathokles'i bozguna ugratarak once Gela'ya ve sonra da Syraku-
sa'ya siiriip, karadan ve denizden ku§atma altma ald1. Bu kent hari<_;:
Sicilya'nm tamam1 arttk Kartacahlann elindeydi.
Bu noktada Agathokles iinlii Afrika'nm i§gali macerasma giri§ti.
Sicilya'da Hamilkar defalarca Syrakusa'y1 i§gal etme giri§iminde bulu-
nup ba§ans1zhga ugrad1 ve 308 <_;:arpI§masmda, gorevini tamamlayama-
dan oldii. Agathokles 307'de ge<_;:ici olarak Sicilya'ya dondii ve Syraku-
sa'y1 kurtanp, eskiden kendi kontroliinde bulunan topraklarm bir hs-
m1m geri almay1 ba§ard1. Afrika'ya dondiikten sonraysa 306'da yenil-
giye ugratild1, son kez olmak iizere yeniden Sicilya'ya ka<_;:t1 ve Kartacah-
268 FENiKEL.i!ER

larla onurlu §artlar altmda ban§ anla§mas1 imzalamay1 ba§arabildi. Sicilya

topraklan eskisi gibi (Halykos iizerinden) payla§tmld1 ve Agathokles
bir miktar para ve tah1l ald1 (305).
Agathokles'in 289'daki oliimiinden sonra Sicilya'da Yunanhlar ara-
smda i~ ~att§ma ~1ktt ve Kartacahlar bundan faydaland1lar. 287 ve 280'de
yeni Syrakusa tiram Hiketas't yendiler. Aym zamanda, kontrol alan-
lanm Agrigentum ve Messina'ya dogru geni§lettiler ve Lipari'yi i§gal
ettiler. Nihayet, 278'de Syrakusa'y1 ku§atttlar ve kentin, o donemde ital-
ya'da olan Pyrrhos'tan yardlffi istemekten ba§ka ~aresi kalmad1.
Kartaca zaten 279'da Roma'yla Pyrrhos'a kar§l bir anla§ma imzala-
ffil§tl. iki gii~, niifuz kiirelerinin (Sicilya Kartaca'ya ve italya da Ro-
ma'ya) yam .srra, kar§thkh yard1m ve ozellikle de Kartaca'nm denizde
verecegi yard1m konusunda anla§maya.vardilar:

Hangi taraf yard1m talebinde bulunursa bulunsun, Kartacalilar ula§rm

ve ~arpt§malar i~in gerekli gemileri saglayacaklar, ama her iilke ken-
di adamlannm iicretini kendisi verecektir. Kartacahlar gerekirse de-
niz iizerinden de Romahlann yard1mma geleceklerdir, ama kimse
tayfalan kendi iradelerine ragmen karaya ~1kmaya zorlamayacaknr. 7

Aym donemde bir Kartaca filosu Ostia'ya ula§tl ve amiral Mago se-
nato huzuruna kabul edildi. Kartaca gemileri de Roma askerlerini Rhe-
gium'a ta§1d1lar ve bogaz1 ablukaya almak iizere burada kald1lar. Arna
buna ragmen Kartacahlar Pyrrhos'un saldmsmm darbesirli tek ba§larma
gogiislemek zorunda kaldilar. Sicilya'ya ~1kan Pyrrhos ada halki tarafm-
dan bir kurtanc1 gibi kar§1land1 ve <_;ok ge~meden, Lilybaeum hari~ tiim
bolgeyi i§gal etti. Pyrrhos bu noktada olumlu §artlar altmda ban§ yapa-
bilirdi, ama son Kartaca dayanagm1 da ne pahasma olursa olsun ele
ge~irmek istiyordu. Yenilgiye ugray1p yerel miittefikleri tarafmdan terk
edildi ve 276'da Sicilya'dan aynlmak zorunda kald1; boylece, maceras1
sona ermi§ oldu.
Bu da bizi Pon Sava§lanna geri getiriyor. 265 ya da 264'te Kartacah-
lar Messina'da bir garnizon kurdular ve <_;ok ge~meden Romahlar sava§

7) Polybios, Ill, 25, 4-5.

 SiCiLYA 269

ilan etti. 241 'de Birinci Pon Sava§l sona erdi ve Sicilya'nm tamam1
Roma hakimiyetine girdi.

2 Arkeoloji

Sicilya'daki Fenike ve Pon ki.ilti.iri.iyle ilgili dogrudan karntlar son dere-

ce hs1thdir. En verimli malzeme kaynag1, bag1ms1z fizyonomisini koru-
rriU§ ve geni§ <;aph kazilar yap1labilmi§ yegane kent olan Motya'dir. Di-
ger iki geleneksel Fenike-Pon yerle§mesi olan Panormus ve Solunto'dan
Panormus sonradan kurulan kentin altmda kalm1§ ve burada ancak kisa
sur boli.imleri, baz1.mezarlar ve birka<; yaz1tla sikke bulunabilmi§tir; So-
lunta ise muhtemelen klasik kentin sonradan yi.ikseldigi yerde degildi
ve, dolaylSlyla, henuz yarntl bulunamam1§ bir soru te§kil eder; ger<;i,
Tusa'nm yakm tarihli <;ah§malarma gore, insan §eklinde iki <;arp1c1 lah-
din bulunmu§ oldugu gi.ini.imi.iz Cannita'sma yerle§tirilebilir. Bir de,
kentlerinin ya§ad1g1 y1kimdan kurtulabilen Motyahlann ka<;ttklan ve
Kartacahlann sonradan tahkim ederek Sicilya'ya ilerleyi§lerinde kop-
ri.iba§l olarak kulland1klan Lilybaeum var. Lilybaeum, her zaman, boyah
tasvirlerin gori.ildi.igi.i adak aedikulalan da dahil olmak i.izere, ilgin<; mal-
zemeler sunmu§tur. Arna kent Motya'nm i6 397'de di.i§i.i§i.inden sonra
geli§tiginden, bulunan malzemelerin ge<; doneme ait oldugunu da unut-
mamahy1z. Bu kentlerin daha da dogusunda ya§affil§ olan Fenikeliler ve
Kartacahlar soz konusu oldugundaysa elimizdeki yegane arkeolojik kamt,
Selinunte yakmlarmda denizde bulunmu§ olan tun<; erkek heykelcigi-
dir (resim 48).
Buluntulann bu kadar az olmas1 nedeniyle, antik Sicilya'daki agir-
hkh olarak Yunan karntlarda gordi.igi.imi.iz Fenike-Pon ki.ilti.iri.i i§a-
retlerine donmemiz gerekiyor. Gi.ini.imi.izde Tusa tarafmdan yiiriiti.ilmek-
te olan ara§tlrmada son derece ilgi <;ekici unsurlara ula§1lm1§tlf. Orne-
gin, Segesta'da bulunmu§ olan MlSlr silmeli mimari kalmu goriinii§e
bahhrsa, Fenike-Pon etkisine atfedilebilir. Segesta'nm Mango mahal-
lesinde muhtemelen bir Elym tapmag1 ve Yunan dilinde olmasa da Yu-
nan harfleriyle yaz1lm1§ yaz1tlar bulunmu§ olmas1 da durumu daha da
ilgi <;ekici hale getirir: Kartacahlarla yakm bir ittifak i<;inde bulunan
Elymler, onlan daha iyi tamd1klanndan, Kartaca ki.iltiiriine ait unsur-
270 FENiKELiLER

Ian koruma konusunda Yunanhlara kiyasla daha iyi bir konumdayd1lar.

Ozerinde Pon karakterleriyle yaztlml§ bir sozctik ve Yunan karakterle-
riyle yaz1lm1§ yine bir sozctik gortilen ve as1lmak Gzere tasarlanm1§ ol-
d ugu samlan kurs §eklinde pi§mi§ toprak bir obje olan bir oscillum
bulunmu§ olmas1 da aym derecede ilgi <;:ekicidir. Yunan karakterlerinin
okunamamasma ve Yunanca olmayan bir dile i§aret etmesine kar§m,
Ponce ithaf oneki l (.. .'na) ve ardmdan gelen ad okunabilmektedir. YaplSl
ve binalanyla yine tamamen klasik bir kent olan Solunto'da, muhteme-
len halk tabakasma dayanan Pon etkisine dair i§aretler g0rtilmektedir:
a<;:1k sunakh bir tapmak ve tofet'lerdeki kurbanlan hanrlatan yanml§ ktii;Gk
hayvan kemiklerinin bulundugu bir i;anak; Tanit i§areti ve caduceus gibi
dini sembollerin gortildtigG iki ktii;iik. sunak; hilal i§aretiyle silslenmi§
kadm ilah ba§lan ve iki emzikli kandiller. Selinunte'deki Helenistik ol-
duklan soylenen yapilarda aslmda Pon etkisinin i§aretleri gorGIGr; ome-
gin, Motya'da da g6rillen "tezgah benzeri" duvarlar ve bir sarmi;ta bulu-
nan tipik Pon i;omlekleri (i6 d0rdiincG/ili;GncG ytizy1llar). Son olarak,
P6nce ve Yeni-Ponce yaz1tlar ve adlar, Kartaca kokenlerine i§aret eder.
Sicilya'daki Yunan kiiltilrilnde zaman zaman Pon arkaplamyla
kar§1la§1lmas1 gibi, Yunan ortam1 da Pon i.iretimini etkilemi§tir. Hatta,
Yunan unsurlannm kimi zaman ayirt edilemez derecedeki nilfuzunun,
Sicilya'daki Fenike-Pon ki.ilti.iri.ini.in yalmzca Motya'nm hsmen muaf
oldugu bir ozelligi oldugunu soyleyebiliriz. Bu nedenle, Sicilya'da bas1-
lan ilk Pon sikkelerinde, Syrakusa sikkelerinde g0rillen Atina kokenli
kadm ba§mdan geli§mi§ oldugu a<;:1ki;a anla§ilan bir Astarte ba§l g6rtil-
mektedir. Ostelik, Pon malzemesiyle baglannh gori.inen ve tarihlendir-
meyi kolayla§tlran Yunan malzemeleri de bulunmaktadir; Motya i;anak
<;:omlekleri buna en iyi 6mektir ve burada, ali;1dan yap1lm1§ olan ve
altmc1 yi.izy1la tarihlendirilebilen, aym derecede 6nemli bir Dor si.itun
ba§hg1 bulunmu§tur.
Fenike ve Pon evrelerinin birbirlerinden aynlmas1 da elbette zordur.
Soyleyebilecegimiz tek §ey, Selinunte yakmlarmda denizde bulunan
heykelcikle Motya'da bulunan en eski <;:anak <;:omleklerin Fenike mo-
dellerini akla getirdigi, altmc1 yilzyil sonrasma ait buluntulannsa Kar-
taca tipi oldugudur.
Mimari konusunu inceledigimizde, Motya'nm kent planlamac1h-
gmm mi.ikemmel bir 6rnegi oldugunu gori.iri.iz. Tipik bir Fenike-Pon
 SiCiLYA 271

kentidir: by1ya yakm ve riizgardan korunmu§ bir adac1k. Altmc1 yiizy1l-

dan soma Motya yakla§tk 2,500 metre boyunca by1 §eridini izleyen
surlarla <;:evrilmi§tir. <.;e§itli kereler yeniden yaptlan surlarda "tezgah-
benzeri" sistem goriiliir: bsa mesafelerle yerle§tirilmi§, ara alanlarm
kii<;:iik ta§larla dolduruldugu bir dizi monolit. Kule kalmttlan, biri ku-
zeyde ve biri de giineyde olmak iizere iki giri§i bulunan surlarm i<;:ine
yerle§tirilmi§ haldedir. Giiney limam yakmlarmda, bir diger tipik Pon
yap1s1 olan kii<;:iik bir cothon goriiliir. Boyutlan onemli oranda kii<;:iil-
tiilmii§tiir (elli bir metreye otuz yedi metre) ve giri§ kanah yalmzca
yakla§tk yedi metre geni§liktedir; bu haliyle, herhalde adayla anakara
arasmdaki lagiinde bulunan ana kap1 olamayacak kadar kii<;:iiktiir. Ada-
nm i<;: kesiminde bugiine dek ba§hca iki yap1 giin l§tgma <;:tkarttlabil-
mi§tir: kamusal bir yap1 ya da tapmak olan ve herhalde antik bir a<;:1k
hava Fenike tapmag1 iizerinde bulunan Cappiddazzu ve adm1 Oogu-
la§tmc1 tasvirlerin goriildiigii siyah-beyaz <;:abllardan yap1lma zemin-
den alan "mozaik evi".
Motya'daki en yeni buluntulardan biri de tofet'tir. Whitaker ve Cin-
tas daha §imdiden, tipik Fenike ve Pon kurbanlarmm kesin kamtlan
olan kimi hafif stelleri ve urnalan giin l§tgma <;:tkarttilar; ama Roma
Oniversitesi arkeoloji ekibi ve Palermo antikite departmam herhalde
bir tofet olan yerin duvar yap1s1m ancak 1964'te saptayabildi ve aynca
baz1 kadm protomlan, pi§mi§ topraktan muhte§em bir erkek maskesi ve
<;:ok say1da ba§ka stel de buldular.
Su seviyesinin altmda zorlukla se<;:ilebilen antik ke<;:iyolu Motya'dan,
kar§t by1daki, kentin nekropoliiniin bulundugu Birgi'ye uzamyordu. Arna
bu aslmda, sonradan yap1lm1§ olan (altmc1 yiizy1l) nekropoldlir: adada,
kuzey kap1s1 yakmlarmda, iizeri altmc1 yiizy1lda in§a edilmi§ duvarlarla
bsmen kapanmt§ olan arkaik bir nekropol daha bulunmaktad1r ve bu-
rada yakmanm gommeye baskm oldugu g6rlillir; ger<;:i gomme sistemi de
uygulamyordu ve sonraki nekropolde baskmd1. Olliler <;:ogunlukla yekpa-
re tabutlar i<;:erisinde mezarlara gomiilliyordu.
Sonraki Lilybaeum'da, dei Cappuccini ad1 verilen nekropolde, dibinde
yakla§tk iki metrekarelik mezar odalarmm bulundugu yeralt1 kuyu me-
zarlan ke§fedilmi§tir. Odac1klarda tabutlar, tahta sand1k kalmttlan, ur-
nalar ve klil amforalan bulunmaktadtr. Diger St Francesco nekropollin-
deyse, iizerlerinde tamd1k aedikulalar goriilen basamaklarla ula§tlabilen
272 FENiKEULER

yeraltt mezarlan vardir. Panormus'ta altmc1 yilzy1ldan ve sonrasmdan

kalma, bir yeraltt odas1 ve giri§ basamaklan olan ba§ka Pon nekropolleri
de vardir; insan §eklindeki iki ilnlil lahdin bulundugu Cannita yoresin-
de de aym tilr nekropollere rastlarnr.
Heykel konusuna gelindigindeyse, en iyi temsil edilen kategoriler
bir tarafta cippus ve steller, diger taraftaysa protom ve maskelerdir. Di-
ger orneklerse §oyledir: Motya'dan, bilyilk ve ba§Slz bir gene;: (resim 36),
baz1 pi§mi§ toprak ba§lar ve bir kap1 ilzerindeki, bir bogay1 midelerin:e
indiren aslanlann gorilldilgil bir kabartma; Panormus'tan, dovil§en
hayvanlann gorilldilgil kilc;:ilk bir sunak; Cannita'dan, biri pilili elbiseli
(resim 10), digeriyse elbisesiz iki Yunanla§tmc1 kadm figiirilniln go-
rilldilgii insan §eklinde iki tabut; Solunto'dan, iki tarafi sfenksli bir tahtta
oturan bir tannc;:a (resim 31); Alesa'dan, bir aslanm bir buzag1y11Slrd1g1
bir kmk (resim 54). Pareti'nin haz1rlam1§ oldugu bu liste de ku§kuludur;
zira, Pareti'nin de itiraf ettigi gibi, "tum bu heykellerde Sikeliot etkisi
gorillilr, ama baz1lan kendilerini Fenike zevkine uyarlamaya c;:ah§an Sike-
liot zanaatkarlar ve baztlan da Yunan sistemlerini oziimsemi§ olan Pon
ya da yerli Sikan zanaatkarlar tarafmdan yap1lm1§ olabilir."
Motya'da son yillarda yeni buluntularla tamamlanml§ olan geni§ c;:aph
bir cippus ve stel grubuna ula§ilmi§ttr. Kentin dii§il§iinden once, yani,
yedinci ila be§inci yilzy1llar arasmda, yogun kabartmalarm g6rilldiigii
dortgen baitylos'lan bulunan (resim 15), zaman zaman yanlarmda
dlizle§tirilmi§ siltunlarm ve ilzerlerinde M1sir silmeli bir almhgm yer
ald1g1 cippuslar gorlililr. Baitylos say1s1 kimi zaman ikiyi bulur, ama asla
bu say1y1 gec;:mez. Aynca, daha stilize formuyla §i§e idolilyle de kar§tla§tlir.
En son kaz1larda, yiiksek kaideler ilzerinde uzun ve dar baityloslarm
gorilldligii c;:e§itli steller ortaya c;:1kanlm1§ttr, ama en onemli ke§if, c;:o-
gunlukla oncelleri bulunmayan c;:e§itli insan tasvirlerinin gorilldilgil bir
dizi steldir. Giine§ kurslu ters bir hilalle altmdaki erkek figiiriiniln gorlil-
dilgii stel bu orneklerden biridir (resim 16); burada gorillen c;:1plak
yakla§tm1 Yunan etkisine i§aret eder.
Lilybaeum'da dordiincii yiizyila ait bazi ilgi c;:ekici stelller bulunmu§-
tur. Ozellikle onemli bir ornek, bir rahibin bir thymiaterion, bir Tanit
sembolil ve caduceus oniinde durdugu bir akroterle ve alc;:ak bir lic;:gen-
le son bulur; iizerinde, M1s1r silmeleri ilstiinde lie;: baitylos goriillir.
Sac;:ak!tk silmesi, rahibi, gilne§ sembollerini ve alttaki bir yaz1tt sarar.
 SiCiLYA 273

Elimizde, aynca, caduceus onilnde duran bir kadm figiirilnfm ve ilze-

rinde de Tanit semboliinlin tasvir edildigi bir li~genle son bulan bir
ba§ka stel daha var.
Birka~ yilzytl sonra Lilybaeum'da tipik heroon §ekilli aedikula (resim
4) yaygmla§tr. Dliz govdeli iki siltun, ah§tld1k goksel sembollerin gorlil-
diigii buyilk bir almhg1 destekler. Aedikulada bir kline'ye yaslanm1§,
kar§ismdaki sandalyede oturan kadm figiirline bir arnfora sunan bir erkek
figiiril tasvir edilrni§tir; ortada, ilzerinde yernekler bulunan kil~ilk bir
rnasa vardtr. Tasvire <;e§itli obje ve semboller e§lik eder. Bunlar arasmda,
6zellikle de siitunlarda Tanit sernboliinii, hilalli kursu ve caduceusu g6-
rliriiz. Sicilya'da Fenike ve Yunan rnotiflerinin nihai kar§tla§rnasma i§aret
eden rnelez bir sanattlr bu.
Motya'da 1964'te yaprlan kaztlarda, tofet'te, Kartaca'yla ilgili olarak
soz edilrni§ olan tipte bir dizr kadm protornu bulunrnu§tur. Burada da
protornlar kahplardan yaprlrni§tir ve iizerlerinde pembe boya kahntilan
gorillilr. Ba§ bir Misir peruguyla 6rtillrnil§tilr ve kurdeleyle baglanrni§
olan sa~lar kulaklann arkasma dii§er. Hadar yurnu§ak ve rnuntazam,
ka§lar burun ~izgisine dik a~1dadir (resim 60). Aym kaz1larda milkemrnel
durumda bir erkek maskesi de bulunmu§tur - tiiriiniin Sicilya'da bulun-
mu§ ilk omegi. Maske Cintas'm Kartaca'da tammlad1g1 ikinci gruptan-
dir: almda ve yanaklarda derin km§iklar goriiliir, gozler a§agiya donilk
hilal §eklinde bo§luklardan olu§IDU§tur ve iki ucu da yukanya doniik
olan ~ok geni§ bir ag1z deligi vardir (resirn 76): ku§kusuz, bilinen en iyi
sornurtan Pon maske 6meklerinden biridir.
Motya harabelerinde bulunmu§ olan kii~ilk sanat iiriinleri de, belli
sanat tiplerinin Pon dilnyasmdaki siirekliligini gosterrneleri a<;1smdan
son derece ilgi ~ekicidir. En ~ok Bytia'da (Sardiya) rastlanan tipolojiyle
yakmdan baglantih pi§mi§ topraktan kirmm heykelcikler; Kartaca'dan
bildigirniz MlSlr tasvirlerinin g6rilldiigii krem rengi harnurdan kii~lik
ttls1rnlar; earn incisi, amber ya da siyah ta§tan yap1lm1§, kimi zaman
kli~iik maskeleri olan kolyeler, yilziikler ve bilezikler; lacivertta§l, karne-
liyen ve diger sert ta§lardan yap1lm1§ skarabeler; fildi§i kmklan; kir-
mmya boyanmi§ deveku§u yurnurtalan. Panormus nekropolilnde de ka-
liteli objeler bulunmu§tur; bunlar arasmda en ilgi ~ekici ornekler M1s1r
figiirlerinin g6riildiigii mineli bir kolye ucu ve yine MlSlr figiirlerinin
gorilldilgii rnalakit bir skarabedir.
274 FENiKEULER

Bildigimiz gibi, Sicilya'da ilk Pon sikkeleri be§inci yiizy1l sonlanna

dogru, adadaki Kartaca parah askerlerinin iicretlerinin odenmesi i<;in
bas1lm1§tl. Altm ve giimii§ten yap1lm1§ olan sikkelere Pon harfleriyle
Panormus'un ad1 oyulmu§tur (Ziz, "§a§aah" anlammda olabilir); tasvir-
lerde kadm ba§lan ve <;e§itli hayvanlar (ozellikle boga ve kopek) ya da
sava§ arabalan goriiliir. Dordiincii yiizyildan soma sikkelerde Motya,
Karthada§t ve mahanat adlan goriiliir. Karthada§t, Kartaca'ya denk gelir,
ama bu ad "yeni kent" ~nlamma geldiginden, yeniden in§a edilen Pa-
normus'un (Cavallaro) kastedildigi de one si.iriilmi.i§ti.ir. Mahanat "kamp"
anlamma gelir; diger bir deyi§le, Kartaca ordugah1. Bu sikkelerde bir
yi.izde bir kadm ba§l (muhtemelen, Syrakusah Persephone modelinden,
Tanit), diger yi.izdeyse bir hayvan (agrrhkh olarak aslan ve at) ya da bir
palmiye gori.iri.iz.
Sicilya'da Pon <;anak ~omlekleri orneklerine Motya'da s1k s1k rast-
lamr ve gori.inii§e bahhrsa bunlar, Kartaca <;anak <;omlekleriyle baglan-
tihdrr. Daha eski donemlerde (sekizinci-yedinci yi.izyillar) mantar agizh
ve yonca agizh testiler <;ok yaygmd1. Bunlara tek kulplu <;omlekleri ve
i.izerlerinde boyah "triglif" ve metop" desenleri bulunan vazolan da ek-
leyebiliriz. Kandiller ah§tld1k iki emzikli tiptedir ve <;ukur tabaklar da
vardir. Be§inci yi.izyilda silindir boyunlu ve halkah testiler gibi yeni tip-
lerle kar§ila§rrtz. Dordi.inci.i yiizytlda gi.iney italya'dan bol miktarda itha-
lat yap1lmas1 yerel iiretimi etkilemi§tir ve goriinii§e bahhrsa, bi.iyiik
amforalann <;ogu bu donemdendir.

3Din
Sicilya'da Pon dininin tamklan tofet'ler ve burada yapilan onceleri in-
san ve sonralan da hayvan kurbanlandir; kadm protomlarmda da,
muhtemelen, Kartaca'da gori.ilene benzeyen bir formda, Tanit-Astarte
tasvir edilmi§tir. Lilybaeum'da da Tanit ve Baal Hammon' a yap1lan adak
ithaflarmda Kartaca kahplan yinelenir; yalmzca Bal Hammon'a ithaf
edilmi§ ornekse bunlardan ayn olarak goriilmelidir. 8 Son olarak, Sicil-
ya'da Pon diniyle ilgili bildigimiz her §CY mutlaka, buluntularm done-

8) KAI, 63.
 SiCiLYA 275

mine bagh olarak, Kartaca'yla baglantthdir. Pon oncesi Fenike ornekle-

ri arasmda yalmzca, Selinunte yakmlarmda denizde bulunmu§ olan hey-
kelcikteki Baal'den soz edebiliriz; ama heykelcigin yerel kultleri temsil
ettigini gosteren hi~bir kamt bulunmad1gmdan, ~ok zay1f bir i§arettir
bu.
Pon kiiltleriyle yerel ki.iltler arasmdaki onemli bir bulu§maya, Eryx'te,
a~1k havada Eryxli Astarte'ye tapm1lmasmda rasthyoruz. Diodoros, 9
bundan, Elymler, Kartacahlar ve sonradan Romahlar arasmdaki temas1
vurgulamak amac1yla soz eder. Tapmakta surdurulen kutsal fahi§elik
a~1k~a Dogu kokenli gori.inmektedir. Aynca, tapmakta bulunup sonra-
dan kaybedilmi§ olan Pon yazm, Kartacahlann burada bulunmu§ olduk-
lanm dogrulamaktaydi.

9) Dioooros, IV, 83.

16
Sardin ya

1 Tarih

Sardinya'nm Fenike-Pon kokenleri son derece eskidir ve ba§ka yerler

i~in sorunlu olan konuya burada kesin gozi.iyle bahlabilir; yani, Pon
evresinden once ayirt edilebilir bir Fenike evresi ya§anmt§ olduguna.
Diger taraftan, Kartacahlar soz konusu oldugunda tarihsel kaynaklar az
say1dadir ve Sicilya'yla ilgili kaynaklarla kesinlikle kar§tla§tmlamaz. Si-
cilya'da tarihsel kaynaklar arkeolojik verilere baskm gelirken, Sardin-
ya'da baskm olan arkeolojik verilerdir.
~u ana dek goz oniine alman kayg1lar ilk Fenike yerle§meleri sorunu
i~in ge~erlidir. Kimi klasik yazarlar adanm en eski halklarmdan bahse-
derler, ama anlattlan kesinlikle efsanevidir ve tarihsel olaylarla ara-
larmda ancak belli belirsiz bir benzerlik goriiliir. Pausanias §oyle yaz-
maktadir:

Adadan ge~mi§ ilk denizcilerin Libyahlar oldugu soylenir. Liderleri,

Misirhlarla Libyahlann Herakles lakab1m takttklan Maceris'in oglu
Sardus'tu. Maceris de oncelikle Delphoi yolculuguyla iin kazanm1§t1,
ama Libyalilan lchnussa'ya gotiiren Sardus oldu ve ada yeni ad1m
ondan ald1. Arna Libya ordusu, istilac1lan iyi niyetten ~ok bash so-
 SARDiNYA 277

nucu yerle§imci olarak kabul eden yerlileri si.irmedi. Kent kurmay1

ne Libyahlar biliyorlard1, ne de yerli halk. Dagmik gruplar halinde,
§ans eseri kuli.ibclerde ya da magaralarda bir yuva bulduklan yerlerde
ya§adtlar. Libyahlardan y1llar sonra adaya Yunanistan'dan Aristaios
ve takip<;ileri geldiler. Aristaios'un Apollon'la Kyrene'nin oglu ol-
dugu soylenir vc, yinc soylendigine gore, Aktaion'un kaderi kar§ismda
derin bir kedere kap1lan ve hem Boiotia'ya hem de Yunanistan'm
tamamma bzgm olan Aristaios Sardinya'ya go<; etmi§tir ( ... ) Her
hali.ikarda, bu koloniciler de, bence say1lan da gii<;leri de bu i§ i<;in
yeterli olmad1gmdan, kent kurmad1lar. Aristaios'tan sonra iberyah-
lar liderleri Noraks'la Sardinya'ya ge<;tiler ve Nora kentini kurdular.
Gelenege g6re adadaki ilk kentti bu ve soylendigine gore Noraks,
Geryoneus'un km Erytheia'nm ogullarmdand1 ve babas1 da Hermes'ti.
Nufusun dordlincli unsuru iolaos'un Thespiai'lilerle Attikaltlardan
olu§an ve Sardinya'ya gelip Olbia'y1 kurmu§ olan ordusuydu. Arna
<;ok uzun y1Ilar sonra Libyahlar daha gli<;li.i bir orduyla yeniden adaya
ge<;erek Yunanltlara sava§ a<;ttlar. Yunanhlar sonunda imha edildi ya
da pek az1 hayatta kalabildi ... 1

Solinus da anlatmm baz1 boli.imlerini hsaca yineler:

Dolay1s1yla, Herakles'ten olma Sardus'un ve Mercurius'tan olma

Noraks'm biri Afrika'dan ve digeri de ispanya'daki Tartessos'tan ol-
mak i.izere bu adaya geli§lerini ve de lilkenin adm1 Sardus'tan ve
Nora kentinin de Noraks'tan ah§lanm anlatmam1za gerek yoktur ... 2

Anlattlann efsanevi nitelikte oldugu a<;tk<;a g0ri.ilmektedir: adanm

ve en eski kentlerin kokenlerini aym adda ki§ilere dayanarak a<;1klama
giri§imleri olarak gorlilebilirler. Arna efsanenin ardmda tarihsel olgula-
ra dayanan bir temel oldugu da g0riiliir: Sardinya'yla Afrika, iberya ve
Miken dlinyas1 arasmdaki baglar a§ikar ve yerel halklann kent oncesi
ya§amlanyla ilgili boliim de onemlidir. ilk Afrikaltlarm aslmda Fenike-
liler, sonradan gelenlerinse Kartacahlar olduklan kesin gori.inmektedir

1) Pausanias, X, 17.
2) Solinus, IV, 1.
278 FENiKELiLER

ve Noraks efsanesi de, bizi, ispanya'ya zaten yerle§mi§ olan Fenikelilerin

genel olarak eski kentlerin ve ozellikle de Nora'nm kurulu§unda bir rol
oynay1p oynamad1klanm dli§linmeye yoneltir.
Sardinya'nm Fenike evresinin yeniden kurulmas1 ai;1smdan i;ok daha
belirleyici olan en onemli unsurlanysa epigrafide ve arkeolojide buluyo-
ruz. Muhtemelen dokuzuncu ylizyila tarihlendirilebilecek olan Nora
yaz1tl ozellikle onemlidir. Burada Sardinya'nm adtm ilk kez gelenekten
degil de tarihten ahyoruz; Bat1'daki kolonilerin anas1 olan Tyros'la
kar§tla§tyoruz ve belki de, hem Dogu hem de Bat1'da zaten gorlilen bir
tann olan Pumay'dan da soz ediliyor. 3 Arkeolojik kamtlarsa biraz daha
ileri bir tarihten: hem Nora'da hem de S. Antioco'da, sekizinci ylizyila
ve, dolaylSlyla, Pon oncesi Fenike evresine ait buluntulara ula§tlmt§ttr.
Sardinya'da en eski Fenike evresine dair bu dogrudan kamtlann yam
sira, onceden mevcut yerel uygarhgm geli§iminden i;1kartilabilecek baz1
i§aretlere de rastlanmaktadir. Lilliu'nun da vurgulamt§ oldugu gibi, bu
i;ok erken donemde linlli tun<; eserlerin geli§imi adada herhalde ke-
sinlikle bilinen Fenike tuni; eserlerinden etkilenmi§ti ve Demir <;a-
g1'nm ortalarmda nedense fazlas1yla geri kalmt§ olan Sardinya'da Tun<;
uygarhgmm filizlenmesinin nedeni de ancak, adadaki baktr madenleri-
nin Fenikelilerin yerel halklara tamttp ogretmesiyle kullamlmaya
ba§lanmas1 olabilir. On-Sardinya koylerinin temelleri lizerinde kentsel
yerle§melerin ortaya i;1kmas1 bile Fenikelilerin geli§leriyle baglantil1 gorlin-
mektedir ve On-Sardinya toplumunun ii;inde bulundugu tecride son ve-
ren denizciligin geli§mesi de, belki Miken i;agmda da oncelleri bulunmak-
la birlikte, ardmdaki belirleyici itici glicli Fenikelilere bori;ludur.
Altmc1 ylizytla gelindiginde Kartacahlar Sardinya'ya yerle§mi§lerdi.
Iustinus'tan, 4 Malkhos'un, muhtemelen yerli halkt Kartaca hakimiyeti
altma almak ve kty1 kolonilerini korumak amac1yla bu donemde adaya
bir sefer dlizenledigini ogreniyoruz. Malkhos yenilgiye ugrad1 ve ordu-
sunun bliylik bir bollimlinli bu i;arpt§mada kaybetti. Arna i;ok gei;meden
yeni seferler dlizenlendi. Iustinus 5 aynca, Mago'nun ogullan Hasdru-
bal'la Hamilkar'm aym ylizy1lm sonlanna dogru Sardinya'da yapt1klan

3) KAI, 46.
4) lustinus, XVIII, 7, 1-2.
5) lustinus, XIX, l, 3.
 SAROiNYA 279

saVa§lardan da soz eder. Hasdrubal'm yaralanarak olmesi i.izerine komu-

ta Hamilkar'a gec;ti. Diger gondermelerde tarih verilmiyor, ama Ponle-
rin adaya yerle§mi§ olduklan teyit ediliyor: Strabon6 Kartacahlarm aday1
ele gec;irdiklerini soyli.iyor; Diodoros 7 ise, gi.ic;lerinin artmas1yla birlikte,
Sardinya'nm efendisi olmak icyin sava§ verdiklerini.
Roma'yla yap1lan ilk antla§mada (i6 508), altmc1 yi.izyil sonunda
Kartaca'nm Sardinya'daki egemenliginin boyutu konusunda onemli bir
kamt buluyoruz. Buradan anla§1ld1g1 kadanyla Kartacahlar adadaki ti-
careti kendi kontrolleri altma alm1§lard1 ve ba§ka hie; kimsenin bir Kar-
tacah yetkilinin mi.idahalesi olmadan ticaret yapmasma izin vermiyor-
lardi. Polybios anla§ma metnini yineleyerek §6yle yazar:

"Ticaret yapmaya gelenler ancak bir elc;inin ya da kent memurunun

huzurunda i§ yapabilirler ve §ayet satI§ Libya'da ya da Sardinya'da
yap1lm1§sa, bu kimselerin huzurunda saulan her §eyin fiyatm1 devlet
satlc1ya garanti edecektir." 8

K1sacas1, Kartacahlar adaya yerle§mi§lerdi ve Kartaca nilfuzunun gi.i-

neybau kiy1larmdaki Fenike kolonilerinden, Nora ve Sulcis'ten yay1l-
d1g1 ac;1kur. Kurulu§U hipotetik olarak sekizinci yi.izyila tarihlendirilebi-
lecek olan Tharros, Karalis (Cagliari) ve lnosim (Carloforte) gibi ba§ka
koloniler de vard1 muhtemelen; bu ilk iki kentin nekropollerinin ye-
dinci yi.izyildan kalma oldugu kesindir. Bythia bolgesindeki yerle§meler
ve 6zellikle de yakm .zamanlarda Su Cardulinu adac1g1 tizerinde
ke§fedilmi§ olan yerle§me de herhalde yedinci yi.izy1ldandir. Cornus,
Olbia ve diger kuc;iik kentler biraz daha ileri bir donemde kurulmu§ gibi
goriiniiyorlar ve, dolay1s1yla, herhalde Ponler tarafmdan kurulmU§lar.
i§gal alam, herhalde, giineyde Cape Carbonara bolgesinden kuzeyde
Tavolara ve Molara adalarma dek tum bat1 kiylSl arasmda uzamyordu.
Gelecekte yapilacak kaz1larda dogu §eridinin geri kalan hsmmda (or-
negin Sulcis'te) yeni Fenike-Pon yerle§melerinin giin l§tgma c;1karilmas1
ve boylece kiyi i§gal c;emberinin tamamlanmas1 miimkiin g6ri.iniiyor.

6) Strabon, V, 2, 7.
7) Diodoros, IV, 29, 6.
8) Polybios, II, 22, 8-9.
280 FENiKELiLER

Pon yerle§imci ya da.tacirlerin adanm i<; bolgelerine, Othoca, Uselis

(Usellus), Macopsisa (Macomer), Macomadas, Gudis (Padria) ve Nu-
ra'ya kadar girdikleri kesindir. Yahn zamanlarda Monte Sirai'de onemli
bir Pon kalesi ke§fedilmi§tir ve Pon niifuzundan ka<;mabilmi§ bolgele-
rin yakla§Ik olarak giinlimiizdeki Nuoro bolgesine ve Olbia'nm i<; alam
olan Gallura'ya denk gelmesi mlimkiin goriinmektedir.
K1y1 kentleri ba§langr<;ta deniz ticareti yollan lizerindeki yana§ma
limanlan olarak kurulntu§sa, i<; kentler de Yunanhlan Akdeniz ticare-
tindeki bu <;ok onemli ge<;i§ alanmdan uzak tutmak, (Monte Sirai
yerle§mesi 6rneginde oldugu gibi) hy1 kentlerini korumak ve Sardin-
ya'nm tanm ve maden kaynaklarmdan yararlanmak amac1yla kurul-
mu§tur. Yaygm tun<; kullamm1 ve kur§un ve glimii§ zengini bir bolgede
kurulmu§ olan Sulcis ve Monte Sirai yerle§meleri, maden kaynaklanna
i§aret eder. Tanm konusuna gelindigindeyse, Kartacahlarm tanma ozel
onem verdikleri ger<;egini dogrulayan <;e§itli tarihsel anlanlar bulun-
maktadir. Anla§ilan, tanmsal ama<;lardan 6tlirli adaya Afrikah halklar
getirmi§ler ve boylece ba§ka yerlerde tekrarlanmayan ve Sardinya ve
Sicilya'daki Pon yerle§meleri arasmdaki ba§hca farh olu§turan bir dog-
rudan nlifuz ve etnik yerle§tirme slireci ba§latm1§lard1. ~u olaylan da
ahlda tutmahy1z: Sicilya seferinin komutam Hamilkar 480'de tahil al-
dirmak lizere filosunun bir hsmm1 Sardinya'ya yollad1; 396'da, Syraku-
sa'y1 abluka altma almr§ olan Kartaca ordusuna Sardinya'dan tah1l sev-
hyatl yapild1 ve <;ok ge<;meden Kartaca'ya da yeni sevhyat yaprld1. Aga-
thokles doneminde Kartaca bir kez daha Sardinya tah1lma ba§vurdu.
Elimizdeki tlim kamtlar i<; bolge halklannm Kartacahlara asla tam
olarak boyun egmediklerini gosteriyor. Ostelik, klasik yazarlarm sun-
duklan kamtlar da var elimizde; ornegin Diodoros §oyle yazryor:

Boylece Kartacahlar, gii<;leri artsa ve adaya boyun egdirseler de, eski

sahiplerini kole etmeyi ba§aramadilar; iolalar giivenlikleri i<;in adanm
daghk hsmma ka<;tilar ve yeralt1 evleri in§a ettiler ve burada sliriiler
yeti§tirdiler ( ... ) Ve Kartacahlar pek <;ok kez bliylik ord ularla bunlara
sava§ a<;salar da, lilkenin sarp yap1s1 ve kaz1lm1§ evlerle ba§a <;1kmamn
zorlugu ylizlinden halk esir edilemedi. 9

9) Diodoros, V, 15, 4-5.

 SARDiNYA 281

Sardinya'daki Pon kentlerinin siyasi orgutlenmesinde Kartaca siyase-

tinin temel almd1g1 di.i§i.ini.ilebilir. Pauli Gerrei'deki i.i~ dilli Latin-Grek-
Pon yaz1t1, kent idaresinin ba§mda iki suffete'nin yer ald1gm1 kamtlar.
Ponce metinde §Oyle denir: "Cleon'un Efendi E§mun Merreh'e adad1g1
kirk be§ kilo agrrhgmdaki bakrr sunak. (Efendi) sesini duydu ve onu
iyile§tirdi. Suffete'ler Himilk ogullan Himilkat ve Abde§mun yrlmda. "10
Kartaca'daki gibi, suffete'lerin yam sira bir de kent senatosu vardr. S.
Antiocco'da bulunmu§ olan bir heykelin kaidesine kazmmt§ olan ib
birinci yi.izyrla ait iki dilli Latince-Ponce yazma, Yeni-Ponce metinde
§Oyle denir: "Sulcit senatosunun buyruguyla Elat Hamm i~in bu tapma-
g1 in§a ettirmi§ olan Himilkat oglu Idnibaal oglu Himilkat i~in oglu
Himilkat bu heykelcigi diktirdi." 11
Pon Sardinya'smm tarihi hakkmdaki bilgimiz pek az. Diodoros'a 12 gore,
3 79'da Kartacahlarm Syrakusah Dionysios' a kar§t verdikleri sava§ srrasmda
Kartaca'da korkun~ bir veba salgm1 ya§and1; Libyahlar ve Sardinyahlar bu
durumdan yararlanarak ayaklandilar. Hakkmda ba§ka bir bilgiye sahip
olmad1gim1z bu olaym mahiyetinin ve etkilerinin degerlendirilmesi gi.i~ti.ir.
Oyle gori.ini.iyor ki, ayaklanmaya hem yerel halk, hem de adaya getirilmi§
olan Afrikahlar katilml§lard1. Diodoros'un 13 Romahlann 378'de Sardin-
ya'ya be§ ytiz ki§ilik bir koloni yollamt§ olduklan yoni.indeki bir diger
anlatis1 i~in de aym §ey soylenebilir. Roma bu donemde adada bir koloni
kurmaya ~ah§mt§Sa bile, giri§im herhalde ba§anstzhga ugramt§tl.
348'de Roma'yla Kartaca arasmda yapilan ikinci anla§mayla Romah-
larm Sardinya'da ticaret yapmalan ve kent kurmalan yasakland1. Karta-
cahlann adadaki s1h kontrolleri a~1smdan son derece kesin olan bu
maddeyi bize Polybios aktanyor:

"Hi~bir Romah Sardinya'da yahut Libya'da ticaret yapmayacak ya da

kent kurmayacak yahut bir Sardinya ya da Libya mevziinde erzak
almak ve gemisini onarmak i~in gerekenden daha fazla sure kalma-
yacaknr. Buraya hava §artlan yiiztinden stiruklenirse, be§ gun i~eri­
sinde aynlacaknr." 14

10) KAI, 66.

11) KAI, 172.
12) Diodoros, XV, 24.
13) Diodoros, XV, 27, 4.
14) Polybios, Ill, 24, 11.
282 FENiKELiLER

Pon Sava§lan sonucunda bu durum tamamen degi§ti. 259-258'de,

yani bu sava§lann ilkinde Roma, savunulmas1 srrasmda general Han-
no'nun olmi.i§ oldugu Olbia'y1 i§gal etti ve adanm kiyilanm yagmaladi.
Arna Ponlerin kar§l saldmya giri§meleri sonucunda <;ok ge<;meden fetih
emellerinden vazge<;mek zorunda kaldi. Sardinya'daki neredeyse tama-
men parah askerlerden olu§an Kartaca garnizonu 240'da anayurda
ba§kaldrrdr, general Bostar'la Hanno'yu oldi.irdi.i ve Kartacahlara deh§et
sald1. Kartaca bu srrada parah askerleriyle yapt1g1 sava§la me§guldii ve,
dolaylSlyla, tarihinin en kritik donemlerinden birini ya§tyordu. Sardlar
Sardinya'nm asi garnizonlanna kar§t harekete ge<;erek parah askerleri
italya'ya ka<;mak zorunda brraknlar. Bunun i.izerine parah askerler Ro-
mahlara yana§ttlar ve firsattan yararlanan Roma 238'de Sardinya'yla
Korsika'y1 i§gal etti. Kartacahlar bir sefer di.izenlemeye <;ah§ttlarsa da,
Roma' nm sava§ tehdidi yi.izi.inden geri <;ekildiler. Adadaki Kartaca haki-
miyeti boylece sona erdi ve Sardinya, Korsika'yla birlikte, Roma'nm ilk
deniza§m eyaleti oldu.
Arna Kartaca'mn Sardinya'daki etkisi hemen sona ermedi; aksine,
Kartacahlardan <;ok daha fazla di.i§man olarak gori.ilen Romalilara kar§l
bi.iyi.ik bir husumet dogmasma neden oldu. Sardlar 215'te, Cannae
<;arpl§masmm ardmdan Hampsikhoras komutasmda Roma'ya kar§l ayak-
land1lar ve gizlice, Kartaca'dan aday1 yeniden fethetmesini istediler. Kel
Hasdrubal komutasmdaki bir ordu adaya yelken a<;tl, ama Sardlarm boz-
guna ugramalan ve Hampsikhoras'm Cornus <;arpl§masmda (215) in-
tihar etmesi sonucunda bu giri§im ba§ans1zhkla sonu<;land1. Kartaca
ordusu yenildi ve komutam tutsak edildi.

2 Arkeoloji
Anayurdu ve Kartaca'y1 di§anda biraktrsak, Fenike-Pon uygarhgmm en
derin izlerini b1rakng1 yerin Sardinya olduguna ku§ku bulunmamakta-
drr. ilk yerle§meler antik ve kesinlikle Pon evresi oncesine aittir; kiy1dan
adanm i<;lerine dogru ni.ifuz da onemli boyuttayd1 ve kahc1 fetih amacm1
ta§1yordu.
Dolay1s1yla, Sardinya'daki Fenike-Pon ki.ilti.iri.ine kendine has ozel-
likler kazand1ran karma§1k bir etnik ve ki.ilti.irel ortakya§am olgusuyla
 SARDiNYA 283

kar§l kar§tya kahyoruz. Bir tarafta Fenike ve Pon unsurlc1rma ya tarihin

tamkhk ettigi niifus aktanmmm ya da tarihoncesi temaslarm sonucun-
da Kuzey Afrika kokenli Libya unsurlan eklenmi§tir; diger taraftaysa
Fenike-Pon ve Sard kiiltiirleri arasmda yakm bir temas kurulmu§ ve
sonrn;;ta ozgiin tepkimeler olU§ffiU§tur. Son olarak, Sardinya'daki Fe-
nike-Pon kiiltiirii Sicilya'ya ve belki de Kartaca'ya hyasla Yunan etkile-
rinden daha uzaknr ve, dolaylSlyla, Fenike-Pon diinyasmm ozellikleri
hakkmda giivenilir bir bah§ a<;1s1 edinilmesi a<;1smdan <;ok onemli bir
kaynak olu§turur.
Var oldugu ve Pon etkisinden once ya§and1g1 kesin olan as1l Fenike
etkisine gelince, bu etkinin ispanya kokenli oldugu yoniindeki i§aretler
ilgi <;ekicidir: gelenege gore, Nora'nm kuruculan ispanya'dan gelrni§ti
ve g6riinii§e bahhrsa ilk koloniler Bat1'yla ticarete yonelik olarak
kurulmu§tU. Ostelik, Nora'nm dokuzuncu yiizyilda (belki biraz daha
once) kuruldugu ve on ikinci yiizy1l sonuna gelindiginde Cadiz'in ku-
rulmu§ oldugu dogruysa, ilk Sardinya kolonileri kuruldugunda zaten faal
bir ticaret vardi. Nora yaz1tmda olas1hkla tann Pumay'dan bahsedilme-
si ve (ozellikle de kil heykelciklerde) K1bns g6riiniimlii baz1 unsurlara
rastlanmas1 gibi diger ilgin<; i§aretlerin de Sardinyah Fenikelileri Kibns
adasma baglad1g1 dii§iiniilebilir.
Pon unsurlanysa altmc1 yiizy1lda yerle§ir ve hy1 kentlerinde daha
eski unsurlara baskm gelirken, i<; kentlerde rakipsiz kahr, zira adanm i<;
kesimlerinde Pon-Fenike oncesi bir niifuz goriilmernektedir. Aynca, Pon
unsurlarmm goz ard1 edilmemesi gereken dilsel yans1malan da bulun-
maktadir; Macomer ve Magomadas gibi yer adlan ve mizza gibi cins
adlar kesinlikle Pon kokenlidir.
Libya kiiltiirel unsuru karma§tk bir sorundur. Bu konuda iki evreden
bahsedilebilir: genel Akdeniz temaslan <;er<;evesindeki tarihoncesi evre
(iO ikinci binyil) ve daha once bahsetmi§ oldugumuz niifus aktanmlan
<;er<;evesindeki tarihsel evre. Libya etkisinin kamtlanm, daha <;ok, kimi
zaman iberya diinyasma da uzanan sozciik dagarc1g1 olgularmda buluruz.
Fenike-Pon kiiltiiriiyle kar§tla§manm On-Sardinya kiiltiiriinde tun<;
iiretimi gibi belli tipik geli§rneleri te§vik ettigini gormii§ttik. Monte
Sirai'de son zamanlarda yap1lan ke§iflerin iki kiiltiir arasmdaki ili§kilerin
incelenmesi a<;1smdan son derece degerli malzemeler saglad1g1m da ek-
leyebiliriz. Monte Sirai'de Sardinya ve Pon unsurlannm kar§ila§rnl§ ol-
284 FENiKEULER

dugu kesindir; aralarmdaki en tipik ornegin bir mezarda bulunan ve

belli ki anlamm1 bilmeyen bir zanaatkarm elinden <;tkma ters Tanit
sembolti oldugu <;e§itli i§aretlere baktld1gmda, Sardinyalt sanat<;ilarm
Kartacaltlann sipari§leri iizerine <;ah§tiklan, yabanc1 kaynakh temalan
uyarlad1klan, ama kokenlerini ve geleneklerini a<;1k<;a gosterdikleri de
aym derecede kesin goriinmektedir.
Barreca Sardinya'daki Fenike-Pon kent planlamast konusunda aynn-
tth bir inceleme yazmt§ttr. Kentler geleneksel Fenike ilkeleri uyarmca
burunlarda ya da kty1ya yakm adactklarda kurulmu§tu. Burnun zit kenar-
larmda yer alan iki limanlan olurdu genellikle; boylece riizgar ne yon-
den eserse essin her iki liman da kullamlabilirdi. Nora ve Tharros'ta
yanmadayt anakaraya baglayan ktstak <;ifte dalgaktran i§levi gariiyordu.
Sulcis'teki, yanmda iki !imam birbirine baglayan bir kanalm akt1g1 bir
ktstak olu§turmak amac1yla uzattlmt§ olan ve adaya dogru uzanan dar
kara §eridi i<;in de aym durum gec;:erliydi. Karalis'inse, S. Gilla lagiiniiniin
dogu kty1smda olmak iizere, yalmzca bir !imam olabilir; bunun nedeni,
lagiiniin siirekli korunakh olmas1yd1.
Fenike ve Kartaca nhttm in§a yontemlerini Nora ve Tharros ktyt-
larmm belli kts1mlanna bakarak anlayabiliriz: giiniimiizde sualtmda
kalan bu kts1mlar goriinii§e bakthrsa yapay olarak diizeltilmi§ti ve, do-
lay1S1yla, nhttmm dogal kayalann duzle§tirilmesiyle olu§turuldugunu
varsayabiliriz; Sardinya kty1smdaki taban seviyesi degi§imi nedeniyle,
eskiden en az birka<; metresi gariilebilen kts1mlar giiniimiizde su altmda
kalmt§ttr.
Liman kentlerinde giiniimiizde kullamlan sisteme bakthrsa, mallarm
sergilenip sattld1g1 pazar meydam herhalde limanm yanmdaydi. No-
ra'da yaptlan kaz1larda, giiniimiize ula§an kalmttlan imparatorluk Ro-
ma's1 <;agma dayanan, ama topografik a<;tdan Roma in§aat ilkeleriyle
bagda§mayan ve, dolayis1yla, Fenike ya da Pon kokenli oldugu dii§iiniilebi-
lecek benzer bir meydan gun t§tgma <;tkarttlmt§ttr.
Pesce, Nora meydanmm kuzeyinde, Roma doneminde yap1lan degi-
§ikliklere ragmen Pon karakterini korumu§ olan bir ya§ama alamm or-
taya <;tkarmt§ttr. Bu alanda, duvarlann dibinde amfora deliklerinin goriil-
diigii, kil zeminli bazt kii<;iik meydanlar ya da dikdortgeh alanlar ve ka-
rakteristik "tezgah" tipi bazt duvarlar vardir. Evler kimi zaman yan yana
iki odadan ve kimi zaman da, herhalde avlu i§levi goren merkezi bir
 SARDiNYA 285

alanm etrafmdaki <;ok say1da odadan olu§ur. Kimi evlerde tipik "banyo
kiiveti" §eklinde -uzun, dar ve hsa kenarlan yuvarlak- bir sarm<; var-
dir; Bythia tepesinde de avlulan on tarafta yer alan evler buhmmu§tur.
Cagliari'de, S. Avendrace mahallesinde bulunan Pon evleri doviilmii§
hrmm topraktandir ve iizerlerine beyaz kire<;ta§t mozaiklerle geome-
trik figi.irler ve tipik Tanit i§areti i§lenmi§tir. Son olarak, Tharros'un,
biiyiik degi§ikliklerden ge<;irilmi§ olmas1 nedeniyle Pon olanm Romah
olandan art1k ayirt edilemedigi bir mahallesi bulunmaktadir. Arna du-
vann i<;ine yerle§tirilmi§ pi§mi§ toprak borulardan olu§an ve daha once
ba§ka bir yerde goriilmemi§ ilgin<; bir su sistemi vardir.
Kentler surlarla sanhyd1 ku§kusuz. Barreca, Nora, Sulcis, Monte Si-
rai ve Tharros'taki istihkam kalmnlanm gun l§tgma <;1kartm1§ ve Cag-
liari' deki Pisa surlanyla kayna§ml§ Roma oncesi kalmnlan saptamay1
ba§armt§tlr. Anlayabildigimiz ve arazinin izin verdigi kadanyla, savunma
sistemi herhalde Kartaca'daki gibiydi: tiim yerle§im alamm saran dt§ sur
ve akropolii saran i<; sur. Sulcis surlan dt§ miidafaa sistemlerine iyi bir
ornektir; dogal §artlardan faydalamlacak §ekilde in§a edilmi§tir ve lirnan
mahallesinin arkasmda yamn daire §eklinde a<;dan tepelere dayanarak,
yerle§im alanmm otesine dek uzamr. i<; miidafaa ornegi olarak elimizde,
akropoliin anakaranm ucuna in§a edildigi Tharros ve Nora, i<; miidafaa
hatlarmm herhalde kalenin i<; tepesinde yer ald1g1 Caralis ve en onem-
lisi, 1964'te Sardinya'mn bilinen en etkileyici Pon kalesinin bulunmu§
oldugu Monte Sirai'deki i<; miidafaa ornekleri bulunmaktadir.
Monte Sirai akropolii tepenin giiney mtmda yer ahyordu ve
dl§andan, iizerine surlann megalit teknigi kullamlarak in§a edilmi§ oldu-
gu biiyiik ve sarp kayahklarla korunuyordu. i<;eridense giri§in mazgalh
iki kuleyle korunan dar bir kap1yla sagland1g1 <;ifte istihkam hatttyla
korunmaktayd1. Akropoliin en yiiksek noktasma, iki yanmda i<;inde
<;ok say1da kiilt objesi bulunmu§ olan odalann yer ald1g1 saglam bir kale
in§a edilmi§ti.
Sulcis'te, kentin etrafmdaki eski yo! kazilmt§tlr. 01§ surlann arkasm-
dan ba§layan yo! askerlerin bir yerden digerine h1zla gidebilmelerini
saghyordu. Pon kentlerindeki diger yollar hakkmdaki bilgimiz pek az:
ama gori.inii§e bahhrsa Nora ve Tharros'ta limandan ve meydandan
akropole dogru uzanan bir ana yo! bulunmaktayd1 ve diger kentlerin de
bir ana sokagm etrafma kurulmu§ olmalan miimkiindiir.
286 FENiKEULER

Kent merkezlerinin etrafmdaki kirhk kesimlerde -Sulcis burada da

iyi bir ornektir- Pon donemine ait c;ok say1da yap1 ve mezar kalmtis1
giin l§lgma c;1kartilm1§ttr. Kartaca'daki gibi burada da evler ve c;iftlikler,
muhtemelen, zengin tanm alanlannm bulundugu di§ kesimlere
yay1lm1§tl. Sulcis yakmlarmdaki Mazzacara ve Tharros yakmlanndaki
S. Salvatore di Cabras gibi kiic;iik kentler bu §ekilde geli§mi§ olabilir.
Sardinya'da c;ok say1da Pon tapmak kalmns1 bulunmaktadir, ama
c;ogu gee; donemlerdendir ve karma§ik ayrmt1lar ic;erirler. incelememize
karakteristik Fenike "yiiksek yer"iyle -kiilt objesinin (baitylos, aediku-
la) ortada yer ald1g1 ac;1k bir alandan olu§an kutsal alan- ba§larsak, S.
Antioco'da, Collina del Fortino'da boyle bir ornek buluruz. Y1kilm1§ bir
nuraghe (On-Sardinya doneminden yuvarlak kule) iizerine in§a edilmi§
biiyiik ta§ bloklardan olu§an dikdortgen bir kutsal alandir bu. Nora'daki
Tanit tapmagmm da bir "yiiksek yer" oldugu anla§ilmt§tlr. Patroni iize-
rinde Tanit tasviri olan piramit §eklinde bir ta§ cippus bulmu§ ve Min-

42 Nora'dan aedikula (rekonstrilksiyon)

 SARDiNYA 287

gazzini duvarlarm geriye kalan kismmm bir a~1k hava kutsal alanma
i§aret ettigini dti§iinmil§tiir; ama i~eride ba§ka boliinmeler de olmas1
mtimkiindiir. Nora'daki, arka arkaya ya§anan donti§timler sonucu geli§mi§
bir diger dini yap1da da, bugiine dek Sardinya'da ke§fedilen yegane aedi-
kula olmas1 ve iinlii bir Fenike modelini (Amrit) haurlatmas1 nedeniy-
le ozellikle ilgi ~ekici olan bir aedikula bulunmu§tur: aedikulanm kaide-
siyle Dogu ve Afrika modellerindeki gibi kanath bir giine§ kursunun ve
kursun tizerine bir dizi uraeusun i§lenmi§ oldugu almhg1 giintimtize ula-
§abilmi§tir (§ekil 4 2).

43 Tharros tapmag1 (rekonstrilksiyon)

288 FENiKELILER

0 l 2 3m.

44 Monte Sirai tapmag1

Bythia'daki Bes tapmag1 belki de, ii<; ard1§1k odas1 olan geleneksel
Fenike tapmagmm yegane hatirlatic1Sld1r. Oiger orneklere gelince, gore-
ce ge<; donemlerde Sardinya'da agirhkh olan tip, onunde basamaklar
bulunan bir celladan olu§an ve ("yliksek yer"in geli§tirilmi§ hali oldugu
 SARDiNYA 289

ac;:1kc;:a goriilen) bir temenos'la sanh olan tapmak tipidir; tamd1k stel
tipinin yinelendigi bir cellas1 bulunan, oni.i ac;:1k olan ve iki tarafmda
voli.itli.i iki yan siitunun MlSlr silmeli bir ba§tabam destekledigi Tharros
amt tapmag1 bu tiptedir (§ekil 43). Cagliari'deki Via Malta'da bulunan
tapmak da herhalde buna benziyordu; bu ornegin de oniinde tiyatro
oyunlan ve daha da iyisi toplantilar ic;:in kullanilabilecek Yunan tipi bir
oditoryum yer ahyordu.
Son olarak, Barecca 1958'de Tharros'ta (Cape San Marco) ve 1963'te
Monte Sirai'de (§ekil 44) farkh bir tapmak tipi ke§fetmi§tir. Uzun ke-
narlardan birine yapilmt§ basamaklarla ula§ilabilen dikdortgen bir sa-
cellumdur bu; ic;: kism1, aralarmdan en kutsah kurbanlar ic;:in aynlmt§
olan, diizensiz §ekilde boliinmii§ bolmelerden olu§ur. Bu tip tapmak-
larm benzerleri Kiqns'ta, i6 birinci biny1l ba§larma ait baz1 kutsal yap1-
larda goriilebilir.
Sardinya'da giini.imiize kalm1§ bir diger dini yap1 tipi de tofet'tir. Bir
zamanlar Caralis ve Nora'da da tofet'ler vard1, ama onemleri bilinmiyor-
du ve giiniimiizde neredeyse tamamen y1blm1§ durumdalar. Tharros'ta
kaz1lan heniiz erken bir safhada olan ozellikle ilgi c;:ekici bir tofet vardir.
~u anda mceleyebilecegimiz en iyi tofet'ler Sulcis ve Monte Sirai tofet'le-
ridir. Sulcis'teki tofet kentin kuzey di§ kesimlerinde, sarp bir tepe i.izerin-
dedir ve eteklerinde urnalar nedeniyle Sa Guardia de is pingiadas ("c;:om-
lek muhafm") ad1 verilen bir yer vardir. Buras1 farkh boyutlarda dort-
gen avlulardan olu§ur (§ekil 45): biiyiik bir avlu, (biri digerinin i<;inde
olmak iizere) ikisi tepenin doruguna yakm ve ii<;iinci.isii de tepenin etek-
leri yakmmda serbest halde duran iic;: kiic;:iik avluyu ii;ine ahr. Giri§ her
zaman giiney taraftadir. Duvardan geriye biiyiik ve kabartmah para-
lelyiizlii bloklann bir boliimii kalm1§tir. Burada tek emzikli kandiller
bulunmu§ olmas1, en eski tabakanm dokuzuncu yiizyila dek indigini
dii§iindiiriir; ardmdan gelen i;e§itli tabakalarsa kentin ti.im tarihini kap-
sar. Tofet'te c;:ocuk kemik ve di§lerinin kondugu yiizlerce urna, tabaklar,
kandiller, pi§mi§ toprak heykelcikler, baityloslar ve mimari bir i;erc;:eve
ic;:erisinde Tanit tasvirinin goriildiigii adak cippuslan bulunmu§tur. Yaz1t-
lardan, burada Tanit'e ve muhtemelen Baal Addir denen bir erkek ilaha
adak sunuldugu anla§1hr.
Sulcis'te oldugu gibi Monte Sirai'de de tofet yerle§im alanmm kena-
rmda_dir. ii;inde kayalann arasma ya da ta§lar arasmda topraga yayilm1§
290 FENiKELJLER

halde steller ve urnalar gori.ililr ve, muhtemelen, biri en azmdan be§inci

ya da altmc1 ve digeri de il~ilncil-birinci yilzy1llara tarihlendirilebilecek
iki katmam vardir. Tofet'ten basamaklarla biraz once soz ettigimiz tap1-
naga ~ikthr ve i~irtde kemik kalmttlan olan bir olil yakma fmm bulunmU§
oldugundan, kurban i§leminin tapmagm dt§mda degil i~inde yap1ld1g1
anla§tlmaktadir.

.~. ~
•....
••••

..
...·........
··: .. .
..:........:..... .·....
....
... ...... . ·•
•• 0 • • • • •• • •

• 0 ••

..........·. . ..
...... ..·.·:.
...·....

45 Sulcis wfet'i
 SARDiNYA 291

Tofet gibi Pon nekropolleri de yerle§im alanmm di§ kesimlerindeydi.

Arna farkh durumlar da goriilebilmektedir ve duvarlann di§mdaki me-
zarlarm yam sira, i<;eride de mezarlar vardir. Oluler genellikle gomiiltir-
du ve mezarlar <;e§itli tiplerdedir: dtiz mezarlar §eklinde topraga kazila-
bilir ya da ta§ bloklarla "sandtk" gibi yap1labilir veya kuyulu ya da dro-
mos'lu olarak kayaya oyulabilirdi. Bu 6rnekte Fenike prototipleri a<;1k-
ttr. Kuyu mezarlar (§ekil 46) kenarlarma basamak oyulmu§ kuyularla
ula§tlan yeraltt odac1klarmdan olu§ur. Cagliari'deki Tuvixeddu Kartaca
nekropolti bu tiptedir. Basamaklt koridorlarla ula§ilan dromos-mezar-

46 Sulcis kuyu mezan

292 FENiKELiLER

4 7 Sulcis dromos-mezan

larda (§ekil 4 7) bir insanm ayakta durabilecegi yiikseklikte kare ya da

dikdortgen odac1klar vardir. Duvarlar kayaya oyulmu§ mezarlarla ya da
kiic;:iik vazo ve kandil ni§leriyle kaphdir. Mezarlarda krrmm cilah tahta
tabut kalmtilan bulunmu§tur. Mezar odas1 iki krsma ya da bir giri§ odasma
ve iki odaya boliinmii§ olabilir. En onemli dromos-mezarh nekropol 6r-
nekleri Sulcis ve Monte Sirai nekropolleridir. Monte Sirai'de, iizerinde
ters Tanit i§areti g6riilen merkezi kaya siitunu giiniimiize ula§ffil§ olan
ilginc;: bir mezar vardir. Yine Monte Sirai'de bir ba§ka mezarda tavana
belki de bir §eytana ait olan bir erkek ba§l oyulmu§tur. Herhalde kotiiliige
kar§l koruyucu i§levi vard1 ve bu da, Malta'nm daha gee;: donemlere ait
Pon mezarlarmdaki benzer bir adeti ve aynca, K1bns'taki, uzerine bir
Gorno ba§t oyulmu§ olan bir mezan hat1rlattyor. Son olarak, Fenike'de
ve Fenike-Pon diinyasmm diger yerlerinde son derece yaygm olan in-
san §eklindeki ta§ lahitlere Sardinya'da heniiz hie;: rastlanmad1gm1 be-
lirtmeliyiz.
Sardinya'da insan heykellerinin ender olmasma kar§m, baz1 ilgi c;:ekici
omekler de vardir. 1964'te Monte Sirai'de son derece ilgi c;:ekici bir tann
tasviri bulunmu§tur (resim 34). Kesin hacimsel kutleleriyle aynnt1h ola-
rak i§lenmi§ olan ba§, kendisine kryasla son derece kuc;:iik boyutlarda ve
kabaca yaptlml§ bedenle tezat olu§turur. Aynca ba§ka e§siz basitle§tirmeler
ve stilizasyonlar da g6riiliir: kollar belli belirsiz §ekillendirilmi§tir, yiiziin
iki yanmda luleler vardir ve kulaklar iki e§merkezli daireye indirgenmi§tir.
 SARDINYA 293

Geleneksel olarak Bes'ten olduklan one silrillen bir dizi heykel Sar-
dinya kokenlidir. Hacimsellik konusunda gosterilen hassasiyet, i;:ogu-
nun Helenistik doneme ait oldugunu dil§ilndilrilr: bu durum, ornegin,
Cagliari yakmlarmdaki Maracalagonis'te bulunmu§ olan iki heykel (re-
sim 32) ii;:in de gei;:erlidir; bu heykellerde de (ozellikle de karmda) abar-
t1h bir i;:1plakhk duygusu gorillilr. Bes serileri arasmda en iyi bilineni,
Taramelli'nin Bythia'da bulmu§ oldugu devasa kumta§! heykeldir.
Cagliari botanik bahi;:esinden gelen ve §ti anda yerel miizede bulu-
nan bir diger geri;:ek boyutta kirmm granit heykel de, ge<;: doneme ait
olmakla birlikte, Pon gelenegiyle uyumludur: Yumu§ak ya da neredeyse
anl hatlanyla dardiincii yiizyil sonlarmm ya da iii;:iincii yiizy1l ba§lannm
modellerini hatirlatan bir sfenks (resim 52).
Tharros amt tapmagmda son zamanlarda yapilan kaz1larda, arka ayak-
lan ilzerine i;:omelmi§, on peni;:elerinden biri yere doniik ve digeri de
one dogru uzanm!§ olan, geri;:ek boyutta kumta§! bir aslan bulunmu§tur
(resim 56). Heykelin a§m derecede a§mm1§ olmas1 uzun silre ai;:1k hava-
da kald1g1m dii§iindiiriir ve uzak Dogu arketipleri gibi bu ornek de,
muhtemelen, tapmaga muhafrzhk etmek iizere yerle§tirilmi§tir. Thar-
ros'taki kaz1lan kaleme alm1§ olan Pesce bu heykeli i6 dordiincii-iii;:iin-
c.ii yiizy1llara tarihlendirir. Heykelin yakmlannda, muhtemelen tapma-
gm giri§inde bu heykelle birlikte bir muhafrz <;:ifti olu§turan benzer bir
aslanm uylugu ve kuyrugu bulunmu§tur.
Tannmn i<;:erisinde bulundugu dii§ilnillen bilyilk siltunlar olan baity-
loslar hakkmda da birkai;: soz etmeliyiz. Pon diinyasmm geri kalan hs-
mmda stel ilzerine kabartma olarak yap1lm1§ <;:ok say1da baitylos
bulunmU§ olmasma kar§m, Sardinya'da bulunmU§ olan pek i;:ok ornegin
tiimiiyle yuvarlak oldugu g6riilmektedir: orneklerden biri Monte Si-
rai'de bulunmu§tur ve kare bir ayakhg1yla i<;:ine oturtuldugu bir kaidesi
vardir; diger orneklerse Punta 'e su Sensu'da bulunmu§tur ve burada
erken doneme ait benzer bir ai;:1k hava tapmag1 olduguna i§aret ederler.
Daha kii<;:ilk heykellere gei;:ildigmde, tipik Fenike tun<;: iiretimmden
geriye neredeyse hi<;:bir §ey kalmam1§ oldugu g6riililr. Alghero'nun yir-
mi kilometre kuzeydogusundaki Nurra'da bulunmu§ olan heykelcikte,
karakteristik sivri ui;:lu ba§hg1 olan sakalh bir erkegin dar kafas1 ve gogsii
tasvir edilmi§tir; sol kolu one dogru hvnlmt§, sag koluysa kutsama ha-
reketiyle yukan kaldmlm1§ olan heykelcik i;:1plaknr (resim 46). Pesce'nin
294 FENiKELiLER

verdigi tarih sekizinci-yedinci ylizy1llardir. Genoni'de (Nuoro yonetim

bolgesi) bulunmu§ olan bir diger tun<; heykelcikteyse tiiylerden yap1lma
bir tac1 ve uzun, dar bir tunigi olan, kollan bir onceki ornekle aym
pozisyonda bulunan sakalh bir erkek figiirii tasvir edilmi§tir; ama Sar-
dus Pater'in tasviri oldugu samlan ve be§inci ylizyd sonlan ila dordiincii
yiizy1l ba§larma tarihlendirilen bu figiiriin kesin olarak Pon zanaatmm
bir iiriinli sayilmas1 miimkiin degildir. Helenistik <;agda, M1sir'dan Ho-
rus'u emziren isis, Osiris ve Harpokrates heykelcikleri ithal edilmi§tir.
Kli<;iik ah§ap oymalarsa, varoldugu kesin goriinen, ama malzemenin
yap1s1 nedeniyle yok olmu§ bulunan bir iiretimin yegane ornekleridir. Olbia
kokenli bir ornekte Osiris tasvir edilmi§tir; daha kotii durumdaki diger
ornekse Nora'dandir ve bunda Bes'in tasvir edilmi§ olmas1 miimkiindiir.
Son ara§ttrmalann On-Sardinya tun<;lannm kahplarmm balmumundan
ya da kilden degil ah§aptan yapild1gm1 gosterdigini de belirtmeliyiz.
Pi§mi§ toprak kii<;iik heykelciklere ge<;ildiginde, Pon Sardinya'smm
zengin, <;e§itli ve Fenike-Pon diinyasmm diger yerleriyle baglanns1 ne-
deniyle ozellikle ilgi <;ekici bir iiretim sundugu goriiliir. Kimi kadm
heykelcikleri Filistin ve K1bns tipolojisini ammsatir: ayakta durmu§,
gogiislerini tutan <;tplak tann<;a (kr§. Nora'dan, i6 altmc1 yiizyila ait
ornek) (resim 67); dokiimlii bir elbisesi ve M1m ba§hg1 olan, kollanm
vlicuduna yapt§tlrffil§ olarak ayakta duran tann<;a (kr§. Tharros'tan, yine
altmc1 yiizy1la ait ornek); geni§ etekli bir Dor peplos'u giymi§, biri bir ta<;
ve digeri de bir lotus <;i<;egi tutan elleri gogsiinde, ayakta duran tann<;a
(kr§. Tharros'tan, altmc1 yiizyd sonlanna tarihlendirilen ornek); Helen
tipi, ama Fenike-Pon tipi bir tefle goriilen, ayakta duran tann<;a (kr§.
Tharros'tan, altmc1 yiizy1la tarihlendirilen ornek); Helen tipi, ama Pon
mezarlannda da goriilen oturan bir tann<;a (kr§. Cagliari'deki Predio
Ibba'dan, altmc1 yiizy1l ortalanna tarihlendirilen ornek); biiyiik heykel-
lerdekilere benzer tipte, yiiksek tiiylii ba§hg1 ve biiyiik heykellere ozgii
ozelliklere i§aret eden <;ok renklilik kalmttlanyla ilgi <;ekici bir Bes (kr§.
Cagliari'deki Via lsmalias gomii alamndan, Helenistik <;agm ba§lanna
tarihlendirilen ornek.) Par<;alanmt§ haldeki iki heykelcikse ozellikle
onemlidir - biri Sulcis'te ve digeri de Monte Sirai'de bulunmu§ olan bu
heykelciklerde, one dogru ~1ktk sivri bir sakah olan bir erkek kafas1
tasvir edilir: bu aynntl, K1bns etkisine i§aret etmektedir. Diger ornek-
lerde tipoloji kesinlikle Yunanla§tmc1dir; bu riedenle, kimi zaman Pon
 SARDiNYA 295

diinyasmda da goriilmekle birlikte, Sardinya'da Fenike-Pon olarak tamm-

lad1g1m1z iiretimin bir par~as1 olarak goriilemez.
Sardinya heykelciligi alanmdaki en onemli ke§if, Pesce'nin bulmu§
oldugu Bythia adak stipe'sidir. Bes tapmag1 yakmlanndaki biiyilk bir ~uku­
run iki katmanmda yakla§tk iki yilz heykelcik bulunmu§tur: kara top-
rakla kan§tk kumdan olu§an alt katmandaki heykelcikler az ~ok iyi du-
rumda ve eksiksizdi; gri toprakla kan§1k kumdan olu§an fist katmanday-
sa heykelcik kmklan bulundu - ornegin, ba§lan, kollan ve bacaklan
olmayan govdeler. Anla§ilan, heykelcikler tapmaktan ahmp gomiil-
mti§ler ve eksiksiz ornekler kmk orneklerden aynlmt§tl. Heykelciklerle
birlikte ba§ka objeler de bulundu: buhurdanhklar, kandiller, vazolar, tun~
yiiziikler, kolye boncuklan, altm boncuklar, uls1mlar, kabuklar. Sardin-
ya' da ba§ka hi~bir yerde Bythia'dakilerle kar§tla§tmlabilir ke§ifler
yaptlamaml§ olsa da, Nora ve Tharros'ta bulunmu§ olan iki benzer heykel-
cikten de soz edilmesi gerekir. Bu ke§if, Sardinya dt§mda Kartaca, Motya
ve ibiza'da onemli paralelleri bulunan bu iiretim tipinin hizla yay1ld1g1-
na i§aret eder.
Heykelcik tipolojileri §6yledir (resim 70): govde, bir ~omlek~i ~arkm­
da bi~imlendirilmi§ olan, tersine ~evrilmi§ ~an §eklinde bir vazodan
olu§ur; goriinil§e babhrsa, ba§, kollar ve cinsel organlar sonradan
eklenmi§tir. Vazolann hazir imalat olduklarmm anla§tlmasma kar§m,
tasvirlerin tilmil kendine ozgtidtir ve bu nedenle hi~bir iki heykelcik
birbirine e§ degildir. Ozellikle de kollar her zaman farkh §ekilde bir-
le§tirilmi§ ve giibre par~alanyla yapilmt§ olan eller bedenin farkh yerle-
rine yerle§tirilmi§tir. Bu ozellik nedeniyle, Pesce, heykelciklerin, inan~h­
larm ellerin konumuyla i§aret edilen hastahklardan iyile§mek i~in sun-
duklan ex-voto'lar (adak sunulan) olduklarm1 one silrmii§tiir. Aym ya-
zar, heykelcikleri tipolojilerine ve tisluplanna gore de s1mflandtrml§ttr.
Bu a~1dan eller ozellikle ilgi ~ekicidir ve yuvarlak tip, armut §eklindeki
tip ve diizle§tirilmi§ tip olarak sm1flandirilabilir. Govdede de farkh tipo-
lojiler goriiliir: kadeh §eklinde, kase §eklinde, ~an §eklinde, boru §eklinde,
bardak §eklinde. Genel olarak babld1gmda, mtitevaz1 bir halk sananyd1,
ama yine de etkileyici ve hiiner tiriiniiydti.
Kabartmalara ge~ildiginde, Tharros'ta bulunmu§ olan kii~iik bir amtm
kendine has bir konumu bulunmaktadir. Kumta§ma oyulmu§ olan kirk
bir santimetre yiiksekligindeki bu amtm cephesinde, etrafinda dort figii-
296 FENiKELiLER

run clans ettigi bir cippus goriiliir: ii<; <;1plak kadm figiiriiniin arkadan ve
etekli bir erkek figiiriiniin onden goriintlileri. Erkek figiiriiniin ba§mm
iistlinde cippustan bir okiiz kafas1 <;1kar. Cippus ise basamakh kii<;iik bir
piramitle son bulur. Pesce'ye gore, i6 ii<;iincii-ikinci yiizy1llara tarihlen-
dirilebilir. Yine Tharros'ta, kanath bir canavan katleden bir kahraman
figiiriiniin kabartma olarak oyuldugu, kumta§mdan yap1lm1§ kii<;iik bir
cippus bulunmu§tur (resim 7). Tarih olarak altmc1 yiizyil sonu one
siiriilmii§tiir.
Steller, <;ok say1da ve <;e§itli tiplerde kabartmalann yer ald1g1 bir ka-
tegori olu§tururlar ve Sardinya bu alanda Pon diinyasmda yine se<;kin
bir konuma sahiptir. Pon iiretimi ilk ba§larda, baitylos ve stel iiretimi-
nin onemli diizeyde oldugu On-Sardinya ortam1yla temasa girmi§tir.
Hatta Lilliu, Biristeddi'de bulunmu§ olan bir On-Sardinya ornegi ile
Nora'da bulunmu§ olan bir Pon omegi arasmdaki benzerlige dikkat
<;ekmi§tir. Her haliikarda, ortamm Pon iiretiminin geli§imini te§vik et-
tigi dii§iiniilebilir. Bir diger olagandt§l durum da, Kartaca iiretiminin
ikinci evresinin karakteristik ozelligi olan ta<; cippuslarma ya da sivri
u<;lu stellere rastlanmamas1dir. Ve genellikle, Sarni unsurlarmm Yunan
unsurlanna baskm oldugu goriiliir; ger<;i, Yunan unsurlan sonunda, Dor
ya da ion kii<;iik siitunl:-arm yanal desteklerinde ya da ii<;gen almhk tab-
lah ve akroterli az say1daki almhkta ortaya <;1kar, ama figiiratif alanm
ba§hca unsurlannda goriilmez (ve bu da Nora'da degil, Sulcis'tedir).
<.;e§itli stel gruplarmm incelemesine ge~tigimizde, kokenlerinin da-
yand1g1 ba§hca merkezlerin Nora, Sulcis ve Monte Sirai oldugu goriiliir.
Nora'da benzetmesiz idoller yaygmdir: ya kendi ba§ma ya da baitylos
ikilisi ve ii~liisii i<;erisinde siitun §ekilli baitylos (ii<;lii omege ~ok s1k
rastlamr ve kimi zaman iizerinde hilal ve giine§ sembolleri goriiliir);
sunak iizerinde iki yam daha kii~iik ol~ekte ba§ka sembollerle saril1 bak-
lava deseni; <;e§itli ~er~eveler i<;erisinde ve kimi zaman yiiksek bir kaide
iizerinde yer alan §i§e idolii (resim 20). Nora stellerinin ilgi ~ekici bir
ozelligi de benzetmesiz semboliin genellikle benzetmeli sembole
donii§mesi ve baklava deseninden belli belirsiz §ekillendirilmi§ bir in-
san tasvirinin ~1kmas1d1r. Hem beden formunun §ekillendirilmesi hem
de hsa kollann yan yana durmas1yla, §i§e idoliiniin a~1k~a geli§mi§ ol-
dugu goriiliir. Benzetmeli idollere ge~ildiginde, gogiislerini tutan ~tplak
tann~aya ve elinde bir tef tutan uzun elbiseli tann~aya ~ok s1k rastlanir.
 SARDiNYA 297

Profilden, yiizleri saga ya da sola doniik olarak tasvir edilmi§ olan ve

dogrudan Dogu'daki oncellerini haurlatan kimi yiiriiyen figurler Nora
stelleriQin bir ozelligidir. Be§inci yiizy1ldan itibaren ortaya <;:tkan Tanit
sembolii, yedinci-altmc1 yiizy1llarda ba§lay1p zaman i<;:erisinde ozellik-
leri pek az degi§en bir iiretimin kronolojik geli§imine dair yegane kamt-
trr. Nora stelleri hakkmda bir <;:ah§ma yaymlamt§ olan Patroni bu iiretim-
de yegane Yunan etkisi izinin, (mimari <;:er<;:eve olarak) bir kez goriilen
Dor siitunu oldugunu soyler. Diger taraftan, Nora iiretiminin Karta-
ca'nm tipik ozelligi olan Yunanla§tmc1 geli§meleri izlemeden Kartaca
ve dogrudan Dogu modelleriyle baglanuh olmas1 onemlidir.
Sulcis iiretimi, benzetmeli betimlemelerin benzetmesiz betimleme-
lere baskmhg1 a<;:1smdan, Nora iiretiminden farkhd1r. Benzetmesiz tas-
virler ancak iiretimin daha eski evresinden (yedinci-altmc1 yiizy1llar)
ve k1S1th say1dadrr ve burada da yine, kimi zaman biiyiik ve Motya'da
hafif i§lemeli olarak, ama her zaman kendi ba§lanna ya da <;:iftler halin-
de (ii<;:lii ise g6riilmez) baitylos siitunlan goriiriiz ve aynca, §i§e idolleriy-
le kar§tla§mz. Benzetmeli tasvirler arasmda mutlaka soz edilmesi ge-
reken baz1 kaba erkek figiirleri ve 6zellikle de, profilden almmt§, sag
tarafa bakan ve sol kolunu bir m1zrag1 tutmak iizere uzatmI§ olan uzun
elbiseli bir erkek figiirii yer ahr; bu 6rnek Pesce'nin yakm zamanlarda
yaymlad1g1 ve Sardinya'daki en eski 6rneklerden biri, Pon-Fenike on-
cesi bir iiriin olduguna inamlan bir stelin iizerindedir (resim 29). Sul-
cis'te bundan sonra en yaygm ikonografi, gogsiine bir tef basttrmI§ olan
kadm figiiriidiir; diger orneklerde figiir ya sag kolunu viicuduna yak-
la§ttrm1§ ve sol kolunu gogsii iistiinde hv1rm1§ttr, ya gogsii iistiinde iki
eliyle bir lotus <;:i<;:egi tutar ya da sag elinde bir anh ve sol eliyle de elbise-
sini tutar. ilk ba§larda <;:tplak olan figiir sonradan Yunan tipi uzun bir
elbise edinir ve hem figiirde hem de elbisede yakla§tm Helenle§ir. ()n-
celeri MIS!r silmelerinin, uraeusun, giine§ kursunun ve Aiol-K1bns siitun
ba§hklannm goriildiigii, ama <;:ok ge<;:meden Dor ve ion siitunlanyla des-
teklenmeye ba§layan aedikulalarda da benzer bir Helenle§me siireci goz-
lenebilir. Arna bag1ms1z ahmlar sonraki donemlerde ortadan kay-
bolmaz: Helenistik gruptan elimizde, u<;:lan hvnk, iizerlerinde antik
Asya modellerini haurlatan yiiriiyen ko<;: figiiriiyle goksel sembollerin
bulundugu bir grup stel bulunmaktadtr (resim 49). Aynca, yerel tarzda
kabaca i§lenmi§ Tanit figiirleri de var (Nora stelleri). Son olarak, Sul-
298 FENiKELiLER

cis'teki en yeni ke§ifler arasmda, biiyi.ik kumta§l ki.iplere yerle§tirilrni§

mermer aedikulalarm da bulundugunu kaydetmeliyiz.
Yahn zamanlarda giln l§tgma <;:1karttlrn1§ olan Monte Sirai yerle§rnesi
§U ana dek, i6 be§inci ila birinci yiizyillar arasma ait <;:ok sayida stel
sunrnu§tur. Yerle§rne Sulcis'le pek <;:ok benzer 6zellige sahiptir, ama iire-
tim standard1 daha dii§iiktiir ve Sardinya zanaatkarhgmm ozel egilim-
leri ortaya <;:tkar. ilk grup stellerde, uzun bir tunik giyrni§, genellikle
gogsiine bir tef basttrrnl§, daha ender olarak da vazo §eklinde bir kap
tu tan ya da bir eli g6gsiinde olan, yan tarafmdaki diger eliyle de bir Tanit
sembolii tutan bir kadm figiiriinil saran M1s1rla§tmc1 aedikula goriili.ir
(resim 41). Bu ikonografi Sulcis ve Nora ikonografileriyle baglantthdtr,
ama kimi orneklerin hyafetlerinde Sardinya ozelliklerinin ortaya <;:th§t,
bag1ms12 ozelliklere giden yolu a<;:ar. ikinci ve ii<;:iincii grupsa daha ba-
gims1zdir: sa<;:akhk silmesi ta§a oyulrnu§ ya da yalmzca stelin kenarm-
dan olu§ffiU§tur ve ortada kaba bir insan figilrii goriiliir. Tipolojik a<;:1dan
yeni olan dordilncii grupta sa<;:akhk silmesi art1k g6rillmez ve figilr sade-
ce temel ozellikleriyle i§lenrni§tir: <;:ocuklu bir kadm tasviri (resim 21),
Sardinya'dan <;:ok Pon ozellikleri sergileyen bir tasvir diline i§aret eder.
Son olarak, be§inci gruptan yalmzca bir ornek bulunabilmi§tir; bu or-
nek, iizerinde kaba bir dortayakh hayvan figiirii olan, son derece yipranrril§
ii<;:gen bir steldir. Bu malzemeyi diger yerlerdeki malz,emeyle kar§ila§ttr-
mak amac1yla baz1 genel gozlemler yap1labilir. Benzetmesizligin gorillme-
mesi nedeniyle, Monte Sirai stelleri Afrika prototiplerine diger Sardin-
ya 6rneklerine hyasla daha uzakttr.
Nora, Sulcis ve Monte Sirai'ye, stelleri heniiz yaymlanmarnl§ olan
Tharros'u da ekleyebiliriz. Bu stellerin vurgulu bir benzetmesizlik sun-
duklanm ve M1Slrla§tmc1 aedikulada §i§e semboliiniin yaygm olarak
kullamld1g1m varsayabiliriz. Adanm c;e§itli yerlerinde ba§ka steller de
bulunrnu§tur. Arna §U ana dek sunulrnu§ olan temel iiretim, Sardinya'da
onemli bir geli§irn gec;irrni§ bulunan ve ba§hca ozelligi, ba§ka yerlerde
gorece geli§tirilen arkaik unsurlarm gee; donemlerde bile varhgm1 silr-
dilrmesi olan bu sanatm onemini g6stermeye yetmektedir. Bu durum
her yerden <;:ok, yerel Sardinya alt katmanmm da a<;:tk<;:a ortaya <;:tkt1g1
Nora ve Monte Sirai ic;in gec;erlidir.
Ta§ kabartmalar Monte Sirai'deki bir mezarm tavanmdaki ba§la (re-
sim 40) tamamlamr; Pon diinyasma ozgii ve Sardinya'da da benzerleri
 SARDiNYA 299

bulunan bir diger kabartma tipiyse protomlar ve pi§mi§ toprak maske-

lerdir. Kartaca'da gun l§tgma <;1kanlm1§ olan kadm protomlan tipolojisi
burada da yinelenir ve klaft'h, ifadesiz yiizlii, ka§lann burunla dik a<;1
olu§turdugu, Misrr etkisi altmdaki protomlarla, pe<;eli, giiliimseyen, egim-
li gozlii, ka§lann burun hattm1 bir kavis halinde siirdiirdiigii, bumun
sivri ve <;enenin <;1hk oldugu Yunan etkisi alundaki protomlar arasmda
aym farkhhk goriiliir (resim 59). ikinci tipte yer alan en iyi omekler
Tharros ve Sulcis'te bulunmu§tur. Aynca, 1964'te Monte Sirai'de bu-
lunmu§ olan uzun sakalh ve hvrrcik sa<;h erkek protomu da (resim 63)
ilgi <;ekicidir.
Somurtan maskelerin benzerleri Sardinya'da da goriiliir. Cintas'm
Kartaca'da saptad1g1 ikinci tipin en iyi omeklerinden biri, Cagliari yakm-
lanndaki S. Sperate'deki bir Pon mezarmda bulunmu§tur: almda ve
yanaklarda derin <;izgiler g6riilen, hilal §eklindeki goz yuvalan a§ag1ya
doniik olan ve kenarlan yukanya dogru hvnk biiyiik bir ag1z deligi bulu-
nan sakals1z bir yiiz. Cintas'm bqinci grubu da -sakalh Silenos yiizii,
hayvan benzeri boyah kulaklar ve kii<;iik, neredeyse yuvarlak goz yuva-
lan- Tharros'taki bir mezarda bulunmu§ olan bir omekle temsil edilir.
Diger maskelerse tamamen Yunanla§tmc1dir ve aslmda bu kategoriye
ait degildir (Cagliari'deki Stagno di S. Gilla'da sakalh bir tann maskesi
bulunmu§tur).
Sardinya mezarlannda, Kartaca'da bulunanlarla yakm bir baglantl
ta§tyan bir dizi kii<;iik ttls1m bulunmu§tur. T1ls1mlar sabunta§mdan, cam
hamurundan, kemikten ve sert ta§lardan yap1lml§lardir. En s1k rastla-
nan tann figiirleri Horus, Bes, Thueris, Anubis ve ~u'dur. Hayvanlar-
dan baz1lanysa di§i domuz, kedi, aslan, kumru ve timsahnr. Gozii, elleri,
cinsel organlan ve Tanit figiiriinii goriiriiz.
Karakteristik uls1m muhafazalan Sardinya'da da goriiliir. Tharros ve
Olbia'da bulunmu§ olan muhafazalar yakla§tk dort santimetre uzunluk-
tadrr ve kapaklan aslan ya da ser<;e ba§hdir. Hem tun<; hem de altmdan
yap1hrlar ve Tharros'ta bulunmu§ olan aslan kafah giizel bir omegin
i<;inde, M1sir son yarg1smdan sahnelerin i§lenmi§ oldugu altm bir varak
vardir.
Kartaca'da gormii§ oldugumuz karakteristik Pon usturalan Sardin-
ya'da da kar§1m1za <;1kar. Yakla§tk elli ustura bulunmu§tur; bunlarm sap-
lan aynak (genellikle <;atalh), ordek, hy1ku§u ve hh<;bahg1 ba§l §eklin-
300 FENiKEULER

dedir. Ash deligi c;tkmti §eklinde degil, Kartaca orneklerinin c;ogun-

daki gibi, b1c;agm tisttindedir. Bugtine dek bulunan Sardinya usturala-
rmdan yalmzca altts1 ya oyulmu§ ya da yontulmu§ c;entiklerle stislen-
mi§tir. Aralarmdan en eskisi, c;ok uzun ve c;atalh gagah bir aynak ba§I
§eklinde bir sap1 bulunan, b1c;agm bir tarafma bir Aiol stitun ba§hg1, bir
Fenike palmeti ve on tac;yaprakh bir gill oyulmu§ olan, on dokuz santi-
metre uzunluk ve tic; buc;uk santimetre geni§likte bir ornektir. Bu ornek
ic;in one stirtilen tarih altmc1 ytizyildir. Helenistik c;agdansa elimizde,
bir tarafmda c;1plak bir kadm figtirti ve digerinde de gtine§ kursuyla hi-
lalden olu§an bir gogsti olan tuhaf bir Gorgo-maskesi g6rtilen bir ustura
var; diger bir ornegin bir ytiziinde bir asma dalmm altmda oturmu§,
belki de tlra§ olan bir erkek figiirii, diger yiiziindeyse profilden almmt§
bir kugu goriiliiyor; yirte bir diger ornekte de bir yiize Osiris'in tabutu
iizerinde duran isis figiirii ve diger yiize de sihirli M1S1rla§tmc1 heykelcik-
ler gec;idi tasvir edilmi§. Usturalar hakkmda bir c;ah§ma yaymlamt§ olan
Pesce'nin de dedigi gibi, iiretim Kartaca iiretimine benzemektedir, ama
aym degildir. Hem formda hem de bezemelerde, kendi repertuarma sahip
yerel bir zanaata i§aret eden yeni ve aymc1 ozelliklerle kar§ila§mz.
Fildi§i ve kemik objelere geldigimizde, ttlsrmlarm yam ma, Nora'daki
bir mezarda bulunmu§ olan bir kutunun kemik kabartmalanyla
ka.r§1la§1yoruz. Oiger kemik objelerse, Tharros'taki bir mezarda bulunmu§
olan fliit ve Sulcis'teki bir mezarda bulunmu§ olan, eskiden bir kutunun
parc;as1 ya da bir ayna sap1 olan oyma bir ku§tur. Monte Sirai'de yap1lan
kaz1larda \:e§itli i§lenmi§ altm parc;alan giin l§tgma c;1kanlml§tlr; bun-
lardan birirtde kollanm gogsiinde kavu§turmu§ olan bir erkek tanrmm
biistii tasvir edilir (resim 88). Sac; ignesi, ka§tk, spatiil ve kalemlik gibi
kiic;iik nesneler de bulunmu§tur.
Sardinya'da yaygm olan altm ve giimii§ miicevherlerde karakteristik
motifler siirdiiriilmii§tiir. En iyi ornekler, c;ok say1da askth kiipenin bulun-
mu§ oldugu Tharros'tandir: elimizde, iist kism1 yanmay §eklinde altm
bir kiipe, iki yiiziik, bir §ahin, iki yiiziik daha ve son olarak, me§e palamu-
du §eklinde bir kolye ucu var. Granule bezeme teknigi, yedinci-altmc1
yiizy1llar aras1 bir tarihe i§aret ediyor. Fenike'nirrpalmet ve skarabe motif-
lerinin ozellikle gaze c;arpttg1 bileziklere de s1k rastlamyor: elimizde,
Tharros'tan {resim 92), kopc;alarla birle§tirilmi§, ortadakirtde dart kanat-
h bir skarabeyle bir §ahin ba§l, aralardaki iki parc;ada voliitlii palmetler
 SARDiNYA 301

ve son ikisinde de On-Aioi stitun ba§hklan gortilen be§ varaktan olu§an

bir ornek var; burada da granule bezeme teknigi, yedinci-altmct ytizytl-
lara i§aret ediyor, ama daha ileri bir tarih de one stirtilmti§ttir.
Sardinya'da, ozellikle de Tharros ve Cornus'taki Pon mezarlarmda
<;ok say1da skarabe bulunmu§tur. Kartaca i<;in verilen sm1fland1rmanm
burada da yinelendigini gortiyoruz: baz1lan strh seramikten, baztlanysa
ye§il jasp gibi sert ta§lardan yaptlmt§. ilk grupta, Kartaca'daki gibi, tipik
M1s1r ikonografisi gortiltiyor. ikinci gruptaki ikonografiyse bsmen
M1s1rla§tmc1 ve bsmen de Yunanla§ttnc1. Gene! olarak baktldtgmda,
ye§il jasp iiretiminin Sardinya'da baskm ve, muhtemelen, kokeninin de
burast oldugu gortiliiyor.
Ba§ta Cagliari ve Tharros olmak iizere Sardinya'daki baz1 mezarlarda
kurs ya da hilal §eklinde kesilmi§ ve kimi zaman insan ytiziine, goze,
<;i<;ege ya da geometrik §ekillere benzeyecek §ekilde oyulmu§ ya da
boyanmt§ deveku§u yumurtalan da bulunmu§tur. Camdan Kartaca'daki
gibi renkli parftim §i§ecikleri, mineli ve yanardoner ktil urnalan ve kti<;iik
maske §eklinde kolye u<;lan Gretilmi§tir. <;ok saytda cam hamuru ttlstm
bulunmu§tur; Levi, Olbia nekropollerinde farkh tipolojilerde ttls1mlar
ke§fetmi§tir (<;tplak Astarte, Bes, §ahin, yilan, uraeus, horoz, maymun,
domuz, aslan protomu, gogtis, kalp ve el). Sardinya'da dordiincti yiizytl-
dan itibaren para bas1lmt§ttr: sikkelerin on ytiziinde Tanit ba§t, arka
yiizdeyse at, boga, mlSlr ba§aklan (ve tamamlay1c1 unsurlar olarak pal-
miye ve t§m sa<;an giine§) g6rtiliir. <;omlek<;ilikte, Kartaca i<;in belirtilmi§
olan ozellikler yinelenir. En erken donemden elimizde s1rh mantar ag1zh
ve yonca ag1zh testiler bulunuyor. Baz1 silindir boyunlu, halka ve <;izgi
desenli testiler ve chardon vazo omekleri de goriiyoruz; <;ukur tabakla-
raysa olduk<;a stk rastlamyor. Aynca, hayvan §eklinde ilgin<; vazolar,
sivri dipli btiytik amforalar (Nora kaz1larmda, yerlerde, i<;ine konduklan
delikler bulunmu§tur), tipik iki emzikli kandiller ve aynca Sulcis'te tek
emzikli (<;ok eski olduklan yontinde bir i§aret) kandiller bulunmu§tur.

3Din

Sardinya'daki Fenike-Pon dininin en goze <;arpan ozelligi saylSlz tofet'tir

- Kartaca ve Sicilya'yla ilgili verilerini zaten incelemi§ oldugumuz orta-
302 FENiKELiLER

ma uyan bir ozellik. Arna Sardinya'da gtin t§tgma c;:1kanlmt§ yegane ktilt
yerleri tofet'ler degildir: aynca tapmak kalmttlan da vardtr.
Yaz1tlarda, Sardinya'nm Fenike-Pon panteonunun izleri gortiltir.
Kartaca'daki gibi, Baal Hammon ve Tanit Pene Baal baskmdtr. Ayn.ca
Melkart't, "Merreh" stfattyla E§mun'u, 15 Baal ;lamem'i (gtintimtizde S.
Pietro admt ta§tyan ;lahinler Adast'ndaki tapmagmdan bahseden bir
yaz1tta kay1th olarak, Ba§§amem §eklinde), 16 Baal Addir'i ve Astarte'yi
gortirtiz. Baal ;lemem ve Baal Addir, Baal Hammon'un varyantlan ya da
farkh yonleri olabilirler ve Tanit'le Astarte arasmdaki ili§ki de gayet iyi
bilinmektedir. Cagliari'de bulunmu§ olan bir yazttta Eryxli Astarte'den 17
bahsedilir ve kimilerine g6re, bu ilahm Sardinya'da kendi tapmag1 var-
d1; kimileriyse onu tamamen Sicilyah olarak gortirler. Sulcis'ten, gee;:
doneme ait iki dilli bir yaz1tta 18 bahsedilen Elat, "tannc;:a" Tanit'e bir
gondermeden ibaret olabilir. Ozel adlardan, Kartaca'da bilinen Sid'e
ula§tyoruz ve Nora yaz1tmda bahsedilen Pumay da onemli bir Kibns
prototipine dayamyor. Son olarak, geleneksel olarak Bes ad1 verilen ve
Sardinya'da yaygm oldugu kesin olan ctice tanrmm kimliginden emin
degiliz. Ttls1mlardan anla§tld1g1 kadanyla, mevcut poptiler battl inanc;:-
lar c;:erc;:evesinde koruyucu ruh i§levine sahipti. Bu ac;:1dan, Monte Si-
rai' deki bir mezarm tavanma oyulmu§ olan (muhtemelen §eytani) kafa
onemlidir.
Son olarak, Sardinya'da Pon dininin Roma i§galinden sonra da etki-
sini uzun zaman stirdtirdtigtinti gortiyoruz. Pon ve Yeni-Pon yaz1tlan ve
aynca Pon tipi dini tiretimin ve karakteristik sembollerinin sanatta
stirdtirtilmesi bunu kamthyor.

15) KAI, 66.

16) KAI, 64.
17) crs. r. 140.
18) KAI, 172.
17
Ispanya

1 Tarih
Fenikeliler, ispanya'y1 Dogu'da btiyilk bir karla samklan madenlerin
(altm, kalay ve en onemlisi, gilmil§) kaynaklanm denetim altma almak
amac1yla kolonile§tirmi§lerdi. Bunu bize eski yazarlar soyler ve Diodo-
ros, bu trafigin temel onemi ilzerinde israrla durarak, kolonilerin
kurulu§unun sonucundan ~ok nedeni olduguna inanmaya yoneltir bizi:

Ve sonu~ta, Fenikeliler, bu ticaret sayesinde refaha erdikleri uzun

ytllar s1rasmda, baz1lan Sicilya'da ve kom§u adalarda, digerleriyse
Libya, Sardinya ve iberya'da olmak ilzere pek ~ok koloni kurdular. 1

Elimizde Cadiz'in kolonile§tirildigi donemle ilgili baz1 anlattlar var.

Straban, Posidonios'tan almu yaparak, Tyroslularm Herakles Stitun-
lan'na ~e§itli seferler dtizenlediklerini ve bu seferlerin il~ilncilsilniln,
adanm dogu tarafmda tapmag1 ve bau tarafmda kentle, Cadiz'in
kurulu§uyla sonrn;land1gm1 soyler. 2 Velleius Paterculus, denizler hakimi

1) Diodoros, V, 3 5, 5.
2) Strabon, II, 5, 5.
304 FENiKELiLER

olan Tyros filosunun Troya'nm di.i§i.i§i.inden on yrl sonra, 1100 civarm-

da, ispanya'nm ucundaki Okyanusla <;:evrili ve anakaradan ktsa bir bogaz-
la aynlan bir adada Cadiz'i kurdugunu belirtir; <;:ok ge<;:meden, diye ek-
ler, aym Tyroslular Utica'y1 da kurmu§lardir. 3 Utica kaynaklannda 1101
tarihi verildiginden, Cadiz'in 11 lO'da kurulmu§ oldugu iddias1yla <;:eli§en
bir durum gori.ilmemektedir.
Arkeolojik a<;:tdan baktld1gmda, 1963'te Almufiecar (antik Sexi)
yakmlarmda Cerro de San Cristobal nekropoli.ini.in ve 1964'te de Torre
del Mar yakmlarmda Cortijo de los Toscanos nekropoli.ini.in ke§fedilmesi,
i6 sekizinci yi.izy1la dek inebilmemizi saglamt§tlr. Hatta, bu iki nekro-
polden ilkinde dokuzuncu yi.izy1l firavunlarmm kartu§lan bulunmu§tur,
ama bunlarm sonradan ithal edilmi§ olabilecekleri de a<;:1ktir. Sekizinci
ya da yedinci yiizyildan elimizde, Naamel adh bir Cadizlinin Fenikece
yaz1h mi.ihri.i bulunmaktadtr. Yedinci yi.izy1ldansa elimizde I. Psamme-
tikhos'un Alcacer do Sal'da (Salada yakmlan) bulunmu§ olan bir mi.ihri.i
var ve Carmona fildi§lerini de yakla§tk olarak ayn1 doneme tarihlendi-
rebiliriz. Bi.iti.in bu nedenlerden oti.iri.i, Donald Harden da dahil olmak
i.izere arkeologlar ispanya'da Fenike kolonile§mesini genellikle daha ge<;:
bir doneme tarihlendirmi§lerdir. Arna Akdeniz'de Fenike kolonile§me-
sinin genel ozellikleri, yakla§1k olarak 1 lOO'den itibaren ispanya kty1-
larmda ticaretmerkezleri kurulmas1 yoni.indedir. Ger<;:ekten de, Fenike-
liler Bat1'yla ticarete Mikenlilerden once ve bu donemlerde ba§laml§-
lardir. Cadiz, Tartessos gi.imi.i§ madenleri bolgesini korudugundan, ticari
a<;:tdan <;:ok onemli bir konuma sahipti. Dolay1s1yla, ilk Fenike yer-
le§melerinden biri oldugu a<;:1kur ve Fas kty1smdaki Liksos'un (Pli-
nius'un4 soyledigi gibi) Cadiz'den once kurulmu§ oldugu yoni.indeki ge-
lenek de onemlidir. Fenikeliler bu kentlerden Akdeniz ticaret yollanm
denetleyebilir ve aym zamanda, Atlas Okyanusu kty1lanndaki yollan
a<;:abilirlerdi. Denizcilik ancak belli noktalardan kontrol edilebildigin-
den, ba§lang1<;:ta <;:ok say1da koloniye gerek yoktu, Bu Atlas Okyanusu
merkezleri varsay1m1 antik tarih<;:iler i<;:in a§ikard1: Straban, Fenikelile-
rin Troya Sava§t'ndan sonra Herakles Si.itunlan'nm otesine yelken a<;:a-
rak buralarda kentler kurduklanm iddia eder. 5 Son olarak, Yunan kolo-

3) Velleius Paterculus, I, 2, 3.
4) Plinius, XIX, 63.
5) Srrabon, I, 3, 2.
 iSPANYA 305

niciliginin sekizinci yiizy1lda ba§lad1g1 ve tarihin Fenikelilerin onlar-

dan once geldiklerine i§aret ettigi ger~egi de hakh olarak vurgulanmI§tlr
(Garcia y Bellido). .
~imdi, Fenike koloniciliginin yayilmas1 konusundaki ba§hca sorun-
lardan birine geliyoruz: Akdeniz yayilmac1hg1 hareketinin bir yoniintin
tamamen bagh oldugu Tar§i§-Tartessos sorunu. Kitab1 Mukaddes kay-
naklarma bakng1m1zda, Stileyman'la ilgili olarak §tmlan okuyoruz: " ( ... )
Hiramm gemilerile beraber bralm denizde Tar§i§ gemileri vard1; Tar§i§
gemileri ii<; yilda bir kere altm, ve gi.imti§, fil di§i, ve maymunlar, ve tavus
ku§lan ile ytiklii olarak gelirlerdi."6 Yeremya da, "Tar§i§ten doviilmil§
gi.imil§ levhalar, ve Ufazdan altm getirilir," der. 7 Hezekiel ise Tyros i<;in
§Unlan soyler; "Her ~e§it maim <;oklugundan 6tilr.ii Tar§i§ senin tacirin-
di; senin pazarlanna gilmil§, demir, kalay, ve kur§un verirlerdi." 8 "Tar§i§
donanmas1" belki de gene! anlamda "okyanusa giden donanma" an-
lamma gelse de, bu almt1lardan ve daha 6nemsiz ba§ka almnlardan an-
la§tld1g1 kadanyla, bu ifadenin kokeninin, Tar§i§'in Ban'daki maden a<;1-
smdan zengin bir kenti ya da bolgeyi tammlad1g1 ger~egi oldugu a<;1k
goriinmektedir. Metinlerde soz edilen donem onuncu yiizy1l civan ila
sonrasma yerle§tirilebilir.
Klasik kaynaklara ge~ildiginde, Tartessos'un giiney ispanya'daki bir
yer oldugu a<;tkttr. Sicilya'da, i6 600 civannda yazm1§ olan §air Stesik-
horos bize, Strabon'nun almtilad1g1, "Tartessos nehrinin smirs1z, giimii§
koklii kaynaklan"ndan bahseden bir dize b1rakm1§tlr. 9 ~ayet bu dize
nehirle ilgiliyse, yine Strabon 10 tarafmdan almt1lanml§ olan §air Anakre-
on (530 civan) da, Tartessos'un uzun omiirlii krah Arganthonios'la ilgi-
li olarak, kentten bahseder. Herodotos be§inci yiizyilda, ama daha erken
bir doneme gonderme yaparak, Kolaios'un Tartessos yolculugunu 11 ve
Phokaiahlarla yerel kral Arganthonios arasmdaki dostlugu anlatir. 12 Son
olarak, altmc1 yiizy1ldan <;e§itli yazarlara dayamlarak, Tartessos'un a§a-
g1daki yeniden kurulumu olu§turulmu§tur:

6) I. K1rallar 10, 22.

7) Yeremya, 10, 9.
8) Hezekiel, 27, 12.
9) Strabon, III, 2, 11.
10) Strabon, III, 2, 14.
11) Herodotos, IV, 15 2.
12) Herodotos, I, 163.
306 FENiKEULER

Tartessos, adm1 eskiden yine Tartessos denen Baetis (Guadalquivir)

nehrinden alan rne§hur bir iberya kentidir. Bu nehir Kelt bolgesin-
den gelir ve kaynag1 "gi.irni.i§ dag"dadir; sularmda gi.irnii§ ve kalayla
beraber bol rniktarda altm ve turn;: ta§Ir. Tartessos nehri agzma ula§·
tigmda iki kola aynhr. Tartessos kenti, bir ada gibi, iki kolun arasm-
da yer ahr. 13

Kitab1 Mukaddes'teki Tar§i§'in Yunan Tartessos'la aym yer oldugu

kesin rnidir peki? Yahn tarihli <;:ah§rnalarda Tar§i§ genellikle, ozel addan
<;:ok, (Sarni kok rss'den) "rnaden" anlammda cins ad1 olarak gori.ili.ir.
~ayet bu hipotez pek olas1 gori.inmi.iyorsa, Tar§i§'in Tekvin §eceresinde 14
her ikisi de K1bns adasma i§aret eden Eli§a ve Kittim'le birlikte gori.il-
di.igi.i ger<;:eginden de soz etmeliyiz; bu da, iosephos 15 ve Eusebios'un 16
savunduklan, Tar§i§'in Kilikya'daki Tarsus'la ozde§le§tirilrnesi gerektigi
yoni.indeki antik kurarn1 dogrular. Arna bu gozlernlerin degeri ne olursa
olsun, ses benzerligi nedeniyle Tar§i§'in ger<;:ekten de, Tartessos anlamm-
da kullamld1g1 kesin gori.inrnektedir.
Dola:ylSlyla, Tartessos bi.iyi.ik ve maden ticaretiyle zenginle§mi§ bir
kent ve devletti. Cadiz'le ili§kisi neydi? Cadiz Fenikelilerinin Tartessos-
lulann yol ve ticaretlerinin varisi olrnalan ya da, her hali.ikarda, bunlan
kullanmt§ ve destek verrni§ olrnalan mi.imki.indi.ir. Fenikelilerin Cadiz'i
Tartessos yakmlannda kurrnalarmm nedeni de budur. Peki arna, Tartes-
sos tam olarak neredeydi? Geleneksel ispanya kurarnmda, kent, Jerez
yakmlanndaki Mesas de Asta'ya, antik Asta Rega'ya yerle§tirilir. Kimi-
leri de ken ti Dofiana'da, Guadalquivir'in agzmda aramt§lardir, arna kaztlar
bu kurarn1 dogrulamarnl§tlr. Bir diger olas1 hipotezde de Huelva ya da
civarma, Saltes adasma yerle§tirilir. Her hali.ikarda, arkeolojinin kalm-
t1lannm yerini kesin olarak bularnad1g1 bu antik kent a§ag1 Quadal-
quivir bolgesindeydi.
Fenike koloniciliginin Cadiz'den yay1lrnas1 konusunda pek az §ey
bilinrnektedir. Strabon'a 17 gore Tyroslular "Homeros <_;:agmdan once iber-

13) A. Schulten, Avieni Ora Maritima, s. 135.

14) Tekvin 10, 4.
15) iosephos, Ant. Iud. IX, 208.
16) Eusebios, PG, XIX, siit 118.
17) Strabon, III, 2, 14.
 iSPANYA 307

ya'nm ve Libya'nm en iyi yerlerini fethetmi§lerdir." Bu anlaudan bize

bariz gori.inen §eye dair bir i§aretten fazlasm1 <;1karacak durumda degiliz;
bu da, kiy1da ve belki de aynca i<; kesime dogru, fetihten <;ok yana§ma
limanlanm birden fazla noktada gi.i<;lendirme ama<;h bir geni§lemedir.
Kartaca'nm gi.ici.iniin zaman i<;erisinde artmas1, Bat1'daki limanlarm
kontroli.inde Tyros'un yerini almasm1 saglad1. ispanya bolgesine gelin-
ce, Timaios'un Diodoros 18 tarafmdan kaydedilmi§ bir anlatisma gore,
Kartaca'nm kurulu§undan yiiz altm1§ y1l sonra, i6 654-653'te Karta-
cahlar Balear Adalan'ndaki ibiza'da bir koloni kurmu§lard1. Eresos ad1,
herhalde, Ebysos yerine ge<;iyordu; Latince Ebusos ve gi.ini.imi.izde ibiza
buradan gelir. Bu durumda, arkeolojik buluntular tarihsel verileri tama-
men dogrulamaktadir: Bythia'da ke§fedilmi§ olan Sardinya tipi pi§mi§
toprak heykelciklere ibaza'da, daha dogrusu, gi.ini.imi.izde adamn geri
kalamna baglanml§, ama o zamanlar ayn olan Isla Plana'da da rast-
lanmt§ttr ve bunlardan baz1lan en azmdan yedinci yi.izy1la aittir. Isla
Plana buluntulan ilk once Kartaca yana§ma limanlan kuruldugunu ve
yerle§imcilerin sonradan buradan bi.iyiik adaya yay1ld1klanm dii§iindi.ir-
mektedir.
ibiza'nm i§gali son derece onemlidir. Ada, ispanya limanlanna giden
deniz ve ticaret yollarmm denetimi a<;1smdan belirleyici bir konuma
sahiptir; Cadiz'e, ibiza'ya, giineybau Sardinya'ya ve Sicilya'nm bau ucu-
na sahip olmak, Afrika kiytlan a<;1klanm koruyan a§tlmaz bir bariyer
olu§turmak demekti. Herakles Si.itunlan'na ula§maya c;:ah§IDl§ ve hatta
Malaga yakmlanndaki Mainake'de bir koloni kurmu§ olan Yunanltlar
zamanla gi.iney ispanya'yla ticareti keserek Akdeniz'in kuzey by1larma
yoneldiler. 600 civannda Massalia'nm, 560 civannda Alalia'nm ve 550
civannda Emporion'un kurulu§lan, siyasi ve ticari geli§im a§amalarma
i§aret eder. Yine de, ispanya'da Yunan niifuzu tamamen yok olmam1§t1:
Herodotos'a 19 gore, yedinci yi.izy1l sonu ila altmc1 yi.izyil ortalan arasm-
da Tartessos krah Arganthonios Helenseverligiyle iinliiydii.
Yunanhlarla belirleyici kar§1la§ma 535'te, Alalia'da ya§and1. Etriisk-
lerle ittifak kuran Kartacahlar Phokaiahlan yenilgiye ugratarak Akde-
niz bolgesinin denetimini ele ge<;irdiler. Ispanya Yunanhlara kapanmt§tl

18) Diodoros, V, 16, 2-3.

19) Herodotos, I, 163.
308 FENiKELILER

arttk: Mainake bu s1ralarda yok edilmi§ olmah; Abdera admm dii§iin-

diirdiigii gibi ba§ta bir Yunan kolonisi olarak kurulmu§ olsa bile bu nok-
tada Pon oldu ve Tartessos gerilemeye ba§lad1. ib 510' da Kartaca'nm
Roma'yla yaptlg1 ilk antla§mada batt Akdeniz'de Pon hakimiyeti kabul
edildi: bu antla§maya g6re Romahlar ve mi.ittefikleri Giizel Burun otesi-
ne yelken a<;:mayacaklard1; yani, en muhterhel goriinen a<;-1klamaya gore,
Kartaca burnunun bansma ge<;:meyeceklerdi.
Kartaca'mn ib 348'de Roma'yla yapng1 ikinci antla§maya goreyse
Romahlar Giizel Burun ve "Mastia'daki Tarseum" otesinde ticaret yap-
mayacaklar ya da kentler kurmayacaklardi. Cartagena yakmlarmdaki
bu son kent, herhalde, Kartaca denetimi altmdaki ispanya topraklanmn
dogu smmm olu§turuyordu ve kent kurmama buyrugu da Kartaca kolo-
ni egemenliginin yanmadanm giineyine yay1ld1gma i§aret ediyor. Ama
kaynaklarda bu egemenligin boyutu ve ba§hca kentleri konusunda giive-
nilir i§aretler bulunsa da, kurulu§uyla ilgili bir tarih verilmez. Egemen-
ligin Alalia <;:arp1§mas1 (535) ila Roma'yla yapilan ikinci antla§ma (348)
arasmda kurulup gii<;:lendigini soylersek, herhalde, ger<;:ekten pek de uzak-
la§ml§ olmay1z.
Giiney kty1larmdaki ba§hca Pon kolonileri, Roma <;:agmda kendi pa-
ralanm basarak onemlerini kamtlaml§ olan Sexi, Malaga ve Abdera'yd1.
Daha <;:ok bahk kurutma sanayisiyle ugra§an kii<;:iik kentler de oldugu
dii§iiniilebilir. Arkeolojik olarak kamtlanmt§ bulunan dogu smm, giinii-
miizdeki ad1 Villaricos olan Baria ve Roma'yla yap1lan ikinci antla§mada
belirtilen sm1r da, daha once de soylemi§ oldugumuz gibi, Cartagena
yakmlarmdaki Mastia'dir.
Herakles Siitunlan'nm otesine ge<;:ildiginde, Atlas hy1smdaki yeni
merkezlerin antik Cadiz'den dogmu§ olduguna ku§ku bulumnamakta-
du: Avienus'un Ora maritima'smda, 500'den hemen sonrasma tarihlen-
dirilebilecek Yunanca bir metnin <;:evirisinde, Kartacahlarm Herakles
Siitunlan'nm otesinde "halklan ve kentleri" oldugu soylenir20 ve dor-
diincii yiizyilda Sahte-Skylaks periplous'unda da bolgede pek <;:ok Karta-
ca ticaret mevzii bulundugundan soz edilir. 21 Garcia y Bellido, Roma
<;:agma ait bahk kurutma fabrikalarmm bulunmu§ oldugu ve muhteme-

20) Avienus, Ora maritima, 375-77.

21) GGM, I, s. 16.
 iSPANYA 309

len Pon merkezlerinin devam1 olan ispanyol-Portekiz yerle§melerinin

listesini <;:1karm1§trr: Mellaria, Bailon, Baisipo ve Cadiz'in otesinde,
Cacella, Antas, Torre de Ares, Praia de Quarteria, Pera de Baixo, Porti-
• mao, Yao, N. Senhora de Luz, Bocca do Rio; daha da kuzeye gidildiginde,
Troia yakmlannda, Sado'nun agzmda ba§ka bahk kurutma sanayileri de
vard1. ispanya'nm giineybat1 ko§esinde, Pon sikkelerinin ke§fedilmi§ ol-
dugu ba§ka merkezler de bulunmaktaydt: Asido (Medina Sidonia), Oba,
Vesci, Lascuta, Arsa, Iptuci, Ituci, Olont, Turris Regina vd. Bailon'da da
sikke bulunmu§tur. Son olarak, yer adlan, s1ras1yla Malaga ve Sexi yakm-
lanndaki Sue! ve Selambina'nm da Pon kokenli olduklanm dii§iindiiriir.
Klasik kaynaklarda soz konusu bolgenin halh i<;:in tekrar tekrar "Lib-
yafenikeliler" gondermesinin kullamlmas1, Kartaca niifuzunun hy1
yerle§meleriyle smirh kalmad1gm1, giiney bolgesinde i<;: kesimlerde de belli
bir uzakhga dek yay1ld1g1m ve bir etnik s1zma ya§and1g1m kamtlar. Bunlar
ku§kusuz, Kuzey Afrika unsurunun da onemli oranda goriildiigii Karta-
cah yerle§imcilerdi; ama terim yalmzca bu belli bolge i<;:in ge<;:erlidir ve
bir tarafta Cadiz ile Atlas byis1, diger taraftaysa ibiza i<;:in kullamlmaz.
Roma'yla yap1lan ikinci anla§ma sonrasmda uzun sure herhangi bir
bilgiye rastlanmaz. Birinci Pon Sava§! i6 241 'de, Sicilya'nm kaybedil-
mesiyle sonu<;:land1, hemen ardmdan da yurtdl§mda Sardinya'yla Kor-
sika'nm kayb1 ve anayurtta da parah askerlerle yap1lan sava§ geldi. ispan-
ya' da yerel halkm bu krizden yararlanarak bolgedeki Kartaca toprak-
lanm ele ge<;:irdigini ogreniyoruz. Bunun Birinci Pon Sava§1 s1rasmda
m1, yoksa bu sava§m sonuyla (241) Hamilkar Barka'nm seferi (23 7)
arasmda m1 oldugunu ise kesin olarak bilemiyoruz. Kartaca'daki parah
asker kriziyle ispanya'daki egemenlik krizi aym s1ralarda ya§anmt§ ola-
bileceginden, bu son <;:oziim daha muhtemel goriiniiyor.
Yerel halkm Kartaca'ya kar§I saldms1 Cadiz'de direni§le kar§ila§tl ve
Hamilkar Barka 23 7'de, parah askerlere kar§I verilen sava§1 zaferle sona
erdirdikten soma, buraya <;:1kt1. Kartaca niifuzunun ilk sm1rlannm ote-
sine ge<;:en bu yeniden fetih daha <;:ok tam bir ilhak siyaseti gibi goriin-
mektedir - Kartacahlarm Akdeniz adalarmdan siiriilmelerine yol a<;:an
yeni siyasi ve askeri durumun dogal sonucu. ispanya, Roma'dan almacak
intikamm yegane dayanag1 haline gelmi§ti ve hem parah asker bulma
olas1hg1, hem de bolgenin madeni ve tanmsal zenginligi bu planlan
te§vik ediyordu.
 31 0 FENiKELiLER

Hamilkar'm seferinin ve ispanya'y1 fethetme niyetinin Kartaca se-

natosunun genel politikasmdan c;:ok bireysel bir politikanm sonucu
olmas1 pek de miimkiin goriinmiiyor. Hamilkar'm giic;:lii ki§iliginin ve
ailesinin Barkalan devlet ic;:erisinde, ortak kararlara uymak yerine bu
kararlan yonlendiren, neredeyse bag1ms1z bir giic;: haline getirmi§ ol-
mas1 daha muhtemeldir. Hamilkar giri§iminde mutlak bir ba§anya ula§tl
ve dokuz ytl ic;:erisinde, askeri zaferler ve diplomatik maharet sayesinde,
yanmadanm giiney hsmmm tamammm denetimini ele gec;:irdi. Akra
Leuke'nin (Castrum Album) kurulu§U, ispanya'daki giiciiniin doruk
noktas1d1r.
Elike c;:arpt§masmda (228) yenilgiye ugray1p hayatm1 kaybetmesinin
ardmdan, yerini, siyasi ve askeri hedeflerini siirdiirecek olan damad1
Hasdrubal aldi. i§gal edilmi§ topraklar iizerindeki denetimini
peki§tirdikten sonra, eski Mastia'mn yerinde yeni Pon kenti Cartage-
na'y1 kurdu ve 226'da Roma'yla, Pon yay1lmasmm smmnm Ebro iize-
rinden c;:izildigi bir anla§ma yaptt. Bu, tam da Roma'nm zorlu bir do-
nemden gec;:tigi bir zamanda, Kartaca'nm iberya'daki egemenligini onem-
li oranda geni§letebilmesini saglayacak buyiik bir diplomatik ba§anyd1.
Hasdrubal'm 22l'de oldiiriilmesi iizerine iktidar Hannibal'a gec;:ti.
Hannibal hemen, egemenligini ic;: kesimlere de yaymaya karar verdi.
Helmantike (Salamanca) ve Arbukala (muhtemelen Toro) dii§tii ve
dii§man Tagus'ta bozguna ugrattld1. Ebro'nun giineyindeki tiim bolge
Kartaca'nm eline gec;:ti ve 218'de Saguntum'da ikinci Pon Sava§l ba§lad1.
Goriinii§e bahhrsa tiim ispanya'da Kartaca egemenligini giivenceye alml§
olan, Alplerin otesine hizla gec;:ilmesinin ardmdan, sava§m gidi§att
degi§ti. Scipio 209'da Cartagena'y1 ve 206'da da Cadiz'i fethederek ispan-
ya'da Fenike-Pon tarihine son noktay1 koydu.

2 Arkeoloji

ispanya'da:ki Fenike-Pon buluntulan, daha c;:ok, diger tiim bolgelerden

daha fazla buluntuya ula§tlm1§ olan Cadiz ve ibiza nekropollerindendir.
Arna mezarhk harici ve sivil mimari alanmda c;:ok az buluntuya
ula§tlabilmi§ olmast ve bunlann da temelde mezar objeleri olmas1 eli-
mizdeki bilgileri k1Sltlamaktadir.
 iSPANYA 311

Kronolojik a~1dan, Fenike evresinin Pon evresinden aynlmas1 i~in,

Carmona fildi§leri Fenikelilere atfedilebilir; ke§fedilen malzemenin geri
kalamysa muhtemelen Pon evresine atfedilmelidir, ama kesin tarihler
veremiyoruz.
Genel ozelliklere gelindiginde, ispanya malzemelerinin Sardinya
malzemelerine ya da Motya'da bulunan Sicilya malzemelerine kiyasla
~ok daha geli§mi§ oldugunu ya da, daha dogrusu, Sardinya ve Sicilya'da
rastlanan arkaik unsurlann ispanya'da goriilmedigini soyleyebiliriz.
Bunun nedeni, herhalde, bu iiretimin neredeyse tamammm Pon kokenli
olmas1 ve ispanya'da derin bir iz birakm1§ olan Yunan diinyas1yla arasm-
daki siirekli temastir.
Fenike-Pon kent planlamac1hg1 ispanya'da da teyit edilir. Cadiz, daha
kii~iik bir adanm bulundugu bir deniz sahas1yla aynlm1§ oldugu kiymm
tam kar§lsmda yer alan uzun bir adadir. Motya'daki durum burada da
yinelenir; aynca, adalardan biiyiik olanmda istikrarh yerle§meler var-
dir. Sivil yapilardan geriye hi~bir §ey kalmami§tlr, ama bahk kurutma
fabrikalanna ve Bailon'la BarJa'daki gibi, Roma'da ~ok begenilen garum
iiretimi ama~h fabrikalara ait pek ~ok kalmtiya rastlamr.
Yazil1 kaynaklar bize, Cadiz'deki tapmaklar hakkmda bilgi verir: Kro-
nos (Baal Hammon) tapmag1 adanm kuzey ucundaki yerle§im bolgesin-
de ve daha iyi bilinen Herakles (Melkart) tapmag1 da giiney ucundayd1. 22
Herakles tapmag1 biiyiik olas1hkla Fenike kokenliydi ve Strabon'a23 gore,
iizerlerinde bir ithafla tapmagm in§as1yla ilgili giderlerin listesinin ol-
dugu iki tun~ siitunu vard1: bu da bize hem Siileyman'm Kudiis'teki
yap1sm1 hem de K1bns kutsal yap1 modellerini haurlatmaktadir. Stra-
ban, tapmagm kutsal ~evre alanmda kutsal su i§levi gordiigii anla§tlan
iki ta th su kaynag1 bulundugunu da ekler. 24 Gelenege gore Herakles tap1-
nag1 oylesine iinliiydii ki, en biiyiik generaller bile buray1 ziyaret ederler-
di. Bu yaz1h bilgiye arkeoloji yalmzca, ibiza'daki Cueva d'es Cuyram yore-
sinde, yakla§tk altt bin pi§mi§ toprak heykelcik vermi§ olan bir a~1k
hava kaya tapmagm1 eklemi§tir. Bir adak yaz1tmda bu tapmak Tanit'e
atfedilir.

22) Strabon, III, 5, 3.

23) Strabon, III, 5, 6.
24) Strabon, III, 5, 7.
31 2 FENiKELiLER

~ayet Cueva d'es Cuyram tapmag1 bir tafet degilse, §U ana dek ispan-
ya'da hi<; tafet bulunamamt§tlr; ama genellikle kayalara kaztlmt§ ve dog-
rudan ya da ktsa bir ge<;itle ula§tlabilen say1s1z nekropol vardir. Villari-
cos'ta bir bsa dramas ya da galeri ornegi g6riiriiz. En onemli nekropoller,
<;ok say1da degerli objenin bulunmu§ oldugu ve i6 be§inci ila ii<;iincii
yiizy1llara tarihlendirilebilecek olan dort ila altt metre derinlikteki me-
zarlanyla, Cadiz'deki Punta de la Vaca nekropolii; ibiza'daki, iki-be§ metre
derinlikteki, ktsa bir ge<;itle baglanan ve <;ok say1da pi§mi§ toprak heykel-
cigin ke§fedildigi herhalde ii<; ya da dort bin mezarm bulundugu Puig
D'es Molins nekropolii ve kimi mezarlan neredeyse yer hizasmda bulu-
nan, digerlerineyse bir koridorla ya da dromas'la ula§tlabilen, <;ok say1da
miicevher ve ttls1mm ke§fedilmi§ oldugu Villaricos nekropoliidiir.
Pon diinyasmda biiyiik heykel btl1g1yla kar§1la§ilmas1 bir siirpriz degil;
ama diger bolgelerin karakteristik ozelligi olan stellerin de goriilmeme-
si tuhafor. Cartagena'dan, iizerinde geleneksel tiplere hi<; benzemeyen
biiyiik bir figiiriin goriildiigii steli, Villaricos'tan, iizerinde diiz bir Pon
yaz1tt bulunan sivri u<;lu bir steli ve yine aym yoreden, tepesinde kabart-
ma bir ii<;gen bulunan neredeyse hi<; i§lenmemi§ bir diger ornegi de kurala
onemli istisnalar olarak g6remeyiz. Burada iizerinde durmam1z gereken
bir olgu var: stel yoklugu, tofet yokluguyla <;akt§tyor. Bu da, bu yoklugun
arkeolojik ara§tlrmalarm yetersizliginin sonucu olmaktan <;ok, ispan-
ya'daki Pon diinyasmm onemli bir tuhafhg1 oldugunu dii§iindiirebilir.
Diger taraftan, Sardinya'da ras_tlamad1g1m1z bir Pon unsuruyla yeni-
den kar§tla§1yoruz - insan §eklindeki lahitler. Elimizde yalmzca bir or-
nek bulundugunu itiraf etmeliyiz: 1887'de Cadiz'deki Punta de la Vaca
nekropoliinde bulunmu§ olan lahit. Tipoloji, giir sa<;h ve dalgah sakalh
erkek kafasmm da kamtlad1g1 gibi, kesinlikle Yunanla§tmc1. Kollar il-
gin<; bir konumda; sag kol bedene yakm, sol kolsa gogiis iizerinde
hvnlmt§. Kar§tmudaki sorun, ispanya'da ba§ka benzerleri goriilmeyen
bu kopyanm ithal edilmi§ olup olmad1g1. Bu durumda, ispanya'daki or-
nek yalnuca goriinii§ten ibaret bir kamt olacaktir.
Tamamen yuvarlak heykelciklere ornek olarak, Cadiz'den, altm
maskeli M1Slrla§ttnc1 tuncu (resim 47) ve Galera (antik Tutugi) nekro-
poliinden, kaymakta§mdan yap1lm1§ oturan tanny1 (resim 36) gostere-
biliriz. Arna malzemenin biiyiik boliimii pi§mi§ topraktir ve Puig d'es
Molins (ibiza) nekropoliinde bulunmu§tur. Maskelerle birlikte soz ede-
 iSPANYA 313

cegirniz protornlan ge~ersek, kirni zarnan oturrnu§, arna ~ogunlukla ayak-

ta, kirni zarnan ~1plak, arna daha s1khkla uzun tunikli olan ~ok say1da
tarnarnen yuvarlak heykelcige geliriz. Garcia y Bellido, Yunan ya da
Yunanla§tmc1, M1s1rla§tmc1 ve Kartaca sanatma ait ornekler saptamI§tlr.
Dogrudan Fenike modellerine i§aret eden baz1 son derece kaba heykel-
cikleri (resirn 57) bu son gruba yerle§tiriyoruz. Aynca, Yunan etkisinin
a~1k~a hakim oldugu baz1 kafalar da g6rliyoruz.
ibiza'daki Isla Plana'da yaptlan son derece onemli bir ke§if de,
Bythia'dan bildigimiz tipte kil heykelcikler grubudur (resirn 68). Beden,
bu orneklerde de, ba§m, kollann ve cinsel organlann sonradan eklen-
digi bir vazodan olu§ur. Kimi zaman boyunda kolyeler ve siisler g6rlirliz.
Bythia'daki ornekler gibi bu heykelcikler de, rnuhtemelen, hastalan tan-
nlara havale etmek amac1yla yap1lrn1§lard1 (eller soz konusu beden
boliimline i§aret eder). Isla Plana heykelciklerinin ~ogunda gozler son-
radan bindirilrni§tir; ispanya'daki ba§ka yerlerde de baz1 kopyalarda
kar§1m12a ~1kan bir ozellik (Alcoy, Carmona, Cadiz).
ibiza'daki Puig d'es Molins nekropoliindeki kadm protomlanndan
elirnizde, ba§ka yerlerde Yunan olarak tammlanrnt§ tipte, pe~eli, giiliim-
seyen, gozleri egirnli, ka§lan burun ~izgisini devam ettiren, sivri bu-
runlu ve ~1hk ~eneli ~ok say1da ornek bulunrnaktadir (resim 58). MlS!r
olarak sm1flandmlan tipte ornekler goriilmiiyor, ama tipolojinin ~ok
~e§itli oldugunu ve anla§tlan, ~ok say1da rnodele dayand1gm1 da itiraf
etrneliyiz. Ostelik, Cintas'm ikinci ve be§inci gruplanm a~1k~a se~ebi­
lecegirniz baz1 grotesk erkek rnaskeleri de var (resim 77). DolaylSlyla,
ispanya iiretiminde Sardinya iiretimiyle aym egilimleri gorliyoruz. Ca-
diz' de bulunrnu§ olan tuhaf zenci maskesi, vurgulu ve ger~ek~i hatlany-
la, kendi ba§ma bir kategori olu§turuyor.
Tum Pon diinyasmm karakteristik ozelligi olan, cam hamurundan ya
da sert ta§lardan yap1lma ve ~ogunlukla kolye boncugu olarak kullamlan
kii~lik ttls1mlardan ispanya'daki Pon nekropollerinde ~ok say1da bulun-
mu§tur (resim 96). Ozellikle ibiza'da boldurlar, ama Cadiz'de, Arnpurias'ta,
Malaga'da, Sexi'de, Villaricos'ta ve aynca Atlas hytlarmda ve i~ kesimler-
de ~e§itli yerlerde de bulunmu§lardir; buralara ithalat yoluyla geldikleri
anla§tlmaktadtr. MlSlr tipi tann heykelcikleri, hayvan heykelcikleri ve
minyatlir rnaskeler ispanya'da da karakteristik ozellik olarak goriiliir. Ve
son olarak, altm tils1m muhafazas1 eksikligi ~ekildigi soylenemez.
314 FENiKELilER

ibiza'daki Puig d'es Molins nekropoli.inde, Kartaca'da da rastlaml§

oldugumuz tipik usturalar bulunmu§tur. Ku§ kafas1 §eklindeki dar sap
burada da dikkat <;eker. Kimi b1<;aklarda tasvir gori.ilmezken, bazilannda
sapm dibinde geometrik desenler ya da tamd1k ku§ kanatlan ve
M1s1rla§tmc1 ya da Yunanla§tmc1 tipte bir figi.ir gori.ili.ir (resim 113).
Carmona bolgesindeki mezarlarda (Cruz del Negro, El Acebuchal,
Alcantavilla ve El Bencarr6n) ve aynca Osuna'da <;ok say1da fildi§i
bulunmu§tllf. Bunlar <;ogunlukla tuvalet objelerine, kutulara, taraklara
ve kaselere aittirler. Ozerlerinde aynntih olarak i§lenmi§ geometrik
motifler, palmetler, lotus <;i<;ekleri, insanh sahneler ve en 6nemlisi, ba§ta
aslan, grifon ve ceylan olmak i.izere hayvanlar gori.ililr. Ornegin, bir kutu
(§ekil 48) i.izerindeki tasvirde migferli, kalkanh ve Yunan tipi giysili diz
<;6kmi.i§ bir sava§<;mm bir aslanla dovi.i§ti.igi.ini.i gori.iyoruz; sava§<;mm
arkasmdaysa kanath bir grifon gori.ili.iyor. Digerlerindeyse yalmzca,
dovi.i§en ve kendilerini koruyan hayvanlar tasvir edilmi§ - aslanlar, gri-
fonlar ve ceylanlar. Aym durum taraklar i<;in de ge<;erli; bunlarda hayvan-
lar simetri nedenlerinden 6ti.iri.i genellikle kar§l kar§tya duran <;iftler
halinde ve palmetlerin 6ni.inde tasvir edilmi§tir (§ekil 49) ve insan fi-
gi.iri.i de gori.ilmekle birlikte enderdir. Spati.il daha enderdir ve tasvir
bazen objenin §ekliyle olu§turulur. Bu fildi§i kabartmalann iO yedinci-
altmc1 yi.izy1llara tarihlendirilmesi mi.imki.in gori.ini.iyor. Karakteristik
Fenike i.iretimiyle baglanuhlar, ama Bati'da fazla yaygm degiller ve, do-
lay1s1yla, dogrudan Fenike'den ithal edildikleri di.i§i.inilli.iyor.

48 Cannona'dan, sava§~lh flldi§i

 iSPANYA 315

49 Carmona'dan tarak

Miicevherlere ge<;ildiginde, Pon altm i§lemeciliginin ispanya'daki

ba§yapitlan, 1920'de §ans eseri bulunan ve giiniimiizde Madrid arkeoloji
miizesinde korunan La Aliseda (Caceres) hazinesindeki miicevherler-
dir. Hazinede, aslanla dovii§en adarn, kanath sfenks ve palrnet rnotifle-
rinin tekrar tekrar goriildiigii altmi§ bir zarif granille par<;adan olu§an
bir kemer de (resim 95) dahil olmak iizere <;ok say1da altm obje bulun-
rnaktadir. "Hazine"nin diger par<;alanysa spiral desenli bilezikler, ta<;lar,
lotus <;i<;ekli ve palmetli kolye u<;lan, t1ls1m rnuhafazah kolyeler ve zarif
geometrik desenli zincirlerdir (resirn 94). Genel olarak bahld1gmda, en
eski par<;a, altmct yiizy1la tarihlendirilebilecek bir kemer gibi gorilniiyor;
diger objelerin tarihleriyse altmct ila ii<;iincii yiizy1llar arasmda degi§iyor.
Nekropollerde skarabeler ve <;e§itli tiplerde rniihiirler bulunrnu§tur.
i§lemelerde anayurt Fenike'nin ve kolonilerin Mtsir motiflerinin yine-
Iendigi ve miihiirlerin <;ogunlukla yiizilklere yerle§tirilrni§ oldugu goriil-
rnektedir. Yiiziikler daha <;ok Cadiz bolgesinde, ozellikle de Puerta de
Tierra ve Punta de la Vaca'da bulunmu§tur.
Sexi ve en onemlisi Villaricos (§ekil 50) nekropollerinde deveku§U
yumurtalan bulunmu§tur (Sexi'de ii<; ornek): beyaz zeminin ilzerine hr-
rnm renkte geometrik motifler, <;i<;ek motifleri ve daha ender olarak
hayvan motifleri boyanmI§ ve motifler dikey §eritler halinde, kimi za-
rnan i<; bordtirler de konarak dagmlmt§tlr. Cadiz, Malaga, Sexi, Abdera,
Baria (Villaricos), Cartagena ve ibiza'da para basilml§ ve aynca, Kuzey
Afrika'dan da ithal edilmi§ti. Giiney bolgesinde pek <;ok yerde sikke
bulunmu§tur (Cadiz, ltuci, Olont, Malaga, Sexi, Abdera). Son olarak,
<;anak <;omleklerde Pon diinyasmm geri kalan yerlerinden tamd1g1rn1z
316 FENiKEULER

50 Deveku§U yumurtalan lizerindcki resimler

<;e§itli formlar yinelenir: sirh hamurdan mantar ag1zh testiler ve yine

aym malzemeden <;ukur tabaklar (Torre del Mar, Almunecar), hayvan
ve insan §eklinde vazolar (resim 6.5), tipik iki emzikli kandiller, sivri
dipli amforalar ve zaten bildigimiz diger <;e§itler.

3Din

Sikkeler hari<;, ispanya'da pek az tutarh epigrafik malzeme bulunmu§tur.

Bu onemli bir olgudur ve ispanya'daki Pon olmasa da Fenike varhgma
 iSPANYA 317

sm1rlama getirir; aynca, yerel dini kiiltleri yeniden kurma <;abam1zda

olumsuz bir unsur olu§turur. Cadiz'de en biiyiik tapmagm adanml§ ol-
dugu Melkart kiiltii Fenike ve ozellikle de Tyros kokenlerine i§aret eder.
Melkart Dogu'da oldugu gibi ispanya'da da Herakles'le ozde§le§tirilmi§tir;
Roma doneminde Herakles Gaditanus'un biiyiik onem kazand1g1 goriil-
mektedir. Bu donemden, tapmak ve burada uygulanan kiilt hakkmda
<;ok say1da anlan var elimizde, ama bu kiiltiin Fenike ve Pon evresini ne
derece yansm1gm1 tahmin etmek elbette gii<;. Yaz1tlarda ozel adlann
unsurlan olarak goriilen Astarte ve E§mun, Fenike evresine dayamyor
olabilir; E§mun'un e§degeri olan Asklepios'un ise Kartaca'da bir tapma-
g1 bulunmaktadir ve Polybios ondan soz eder. 25
Ger<;ek Pon evresinin ba§hca temsilcisi, Strabon'un Yunan formu
olan Kronos haliyle ve Cadiz'deki tapmag1 dolaylSlyla, 26 Polybios'un ise
Cartagena'daki kiiltii nedeniyle 27 soz ettikleri Baal Hammon'dur. Ta-
nit'le de kar§1la§1hr ve kendisinden bu adla bahsedilir; ib ikinci yiizy1l-
dan kalma tun<; bir yaprak iizerindeki Yeni-Ponce yaz1ta gore, ibiza'da
bir kaya tapmag1 vardir: 28 "Bu kare duvar Azarbaal oglu Abde§mun ta-
rafmdan hamm1m1z kudretli Tanit i<;in ve Gad i<;in yap1lm1§, adanm1§
ve onanlmt§tlr. Masraflanm kar§ilayarak in§a eden de kendisidir."
Tanit ba§ka yerlerde oldugu gibi ispanya'da da Iuno Caelestis'e
donii§mli§tli ve bu §ekliyle kiiltii son derece yaygmdi. Philostratos'un29
ge<; donemlerdeki anlansma gore, Cadiz'deki Baal Hammon tapmagm-
da Pygmalion'a (Pumay) tapm1lmaktayd1. K1bns ve Sardinya'yla bag-
lantilar a<;1smdan son derece ilgi <;ekici bir bilgidir bu. Son olarak,
yaz1tlardan, Re§ef-Melkart ve Milka§tart kiiltii hakkmda bilgi ediniyo-
ruz; <.;usor ise Polybios'un Cartagena'da tapmtlan bir tann olarak soz
ettigi Hephaistos'un Fenike-Pon onceliolabilir. 30 Gad'a, yani "talih"e
gelince, ad1 bir kupanm iistiinde ve ib ikinci yiizy1la ait ibiza yaz1tmda
kar§1m1za 9kar. Bag1ms1z bir tann olarak m1 yoksa bir ba§ka tannmn
(Tanit) bir s1fan olarak m1 goriilmesi gerektigi kesin degildir. Son ola-

25) Polybios, X, IO, 8.

26) Strabon, Ill, 5, 3.
27) Polybios, X, 10, 11.
28) KAI, 72 B.
29) Philostratos, Vita Apollonii, V, 5.
30) Polybios, X, 10, 4.
318 FENiKELiLER

rak, Sola Sole, Bes'in ibiza'nm ba§hca tannst oldugunu ve kentin Fe-
nike-Pon dilindeki admt ondan ald1gm1 one siirmil§tiir.
Pon kiiltiiriiniin kamtlan az sayida ve ge<;: donemlerdendir. Silius'a31
gore, Cadiz tapmagmdaki rahiplerin erden olmalan, beyaz keten kt-
yafetlerle ve <;:tplak ayakla ayin yapmalatt gerekmekteydi. Tapmakta ilgi
<;:ekici bir kahinlik faaliyeti siirdiiri.iliiyordu. Hannibal ve Caesar buraya
ba§vurmu§lar ve Caracalla da bir prokonsiilii, kahine imparatorun ge-
lecegini sormaya ciiret ettigi i<;:in oldiirtmii§tii. ispanya'daki Fenike-Pon
kiiltiiniin bir diger yonii ya da -daha dogrusu- sorunu da insan kur-
bamdir. Heniiz hi<;: tofet bulunamamt§ olmasma kar§m, El Acebuchal
nekropoliinde §iddet kullamlarak oldiiriilmii§ erkeklere ait kemikler ve
yanmadanm giiney ucundaki Bolonia'da da <;:ocuk mezarlan bulunmu§tur.
iki kalmtt grubundan ilki i6 yedinci ya da altmc1 yiizytla tarihlendirile-
bilir; ikincisi ise daha ge<;: bir zamandan, Hiristiyanhk <;:agmdandir.

31) Silius, lll, 28.

SonUf

Fenike uygarhgmm benzersizligi art1k anla§tlm1§ olmah. Hakkmdaki kay-

naklarm ya dolayh oldugu ya da Fenike'nin cografi alamnm d1§mda bulun-
dugu bir uygarhktrr bu. Suriye-Filistirr ve Mezopotamya ii; kesimlerirrin
ve deniza§m kolonilerinin aksirre anayurtta malzeme yoklugu sorunuyla
kar§lla§tlrr, ama bu durum geri;ek bir yokluktan i;ok rastlant1lann ve arke-
olojik §artlann bir sonucu gibi goriinmektedir ve ihtiyai; duydugumuz
malzemenirr, etrafm1 saran ve ona i§aret eden pek i;ok kamttan bulunup
i;1kartlmas1 miimkiindiir. Bu nedenle, dirri, kiiltiirel ya da sanatsal unsur-
lan tek tek atfetme olanagmdan i;ogurtlukla yoksun bulunmakla birlikte,
bu unsurlarm neredeyse tamammm Fenikeli oldugundan emirriz.
Bu uygarhk ii;in gonderme ve kar§lla§tlrma noktalanm kronolojik
ai;1dan daha erken ve gei; evrelerinde {Tun<; <;ag1 ve Helen-Roma <;ag1)
ve cografi ai;1dan da, ii; kesimlere ve kolonilere yayrh§mda buluruz. Oy-
leyse, kar§1m1zdaki soru §U: bagrmsrz bir Fenike uygarhg1 tammlayabilir
miyiz ve eger tammlayabilirsek, bunu nas1l yapanz?
Oncelikle, Suriye-Filistin kry1 §eridinin cografi §artlarm1 ve Demir
<;ag1'nm israilliler ve Aramiler gibi yeni halklarmm ii; kesimlere niifuzu
sonucu kar§I kar§1ya kald1g1 goreceli tecridi unutmamahyrz. Bu durum
320 FENiKELiLER

denizci kentlerin, deniz ticaretinin ve son olarak, Fenikelilere ozgil yeni

bir boyut olan benzersiz ve aymc1 kolonile§me olgusunun geli§mesine
yol acytl. Ancak Demir <;ag1'nda dogrulanan ve Helen-Roma <;ag1'yla
birlikte ortadan kalkan bu §art ve olgular, Fenike uygarhgmm i§aretleri
olarak gorillebilir.
Ktilttirel dilzeyde Fenike'nin bag1ms1zhg1 ba§lang1cyta, icy kesimdeki
yeni killtiirlerin kar§tsmda Kenan uygarhgmm silrmesi ve devam etti-
rilmesi olarak goriilebilir. Bu kiiltiirlerin belli alanlarda (ozellikle de
sanatta) aytrt edilebilir yenilikler ya da bag1ms1z gelenekler getirmemi§
olduklan gercyegi goz oniine ahmrsa, Demir <;ag1'nda Suriye-Filistin icy
kesiminin kiiltilrel tezahilrleri cyogunlukla, Fenike by1 kesiminin kiil-
tiirel tezahi.irlerine byasla ikincil konumda kahr (kr§. Siileyman tap1-
nag1).
Ostelik, bir kulrurun bag1ms1zhgm1, diger kulturlere byasla ozgunlugu
belirler; bu ornekte, Fenike bolgesinde ticari cy1karlara hizmet eden ve
karakteristik ozelligi mlicevherler, fildi§leri ve metal kaseler gibi bir
iiretim olan hiinerli bir zanaatkarhgm olu§mas1yla gozler onilne serilen
bir ozgiinlilk. Bu tipler onceki donemde bilinmiyor degildi elbette, ama
daha once bilinmeyen bir boyuta ancak Demir <;ag1'nda ula§ttlar; iko-
nografinin karakteristik ozelligiyse, MlSlr (MlSlr'la deniz iizerinden
ula§tmm kolayhg1 nedeniyle baskm), Mezopotamya, Ege motiflerinin
ve diger motiflerin smirs1zca birle§mesi ve kilcyilk sanatlarda saf bir sils-
lemecilik icyerisinde erimeleriydi.
Tum bu unsurlar Fenike uygarhgmm bag1ms1zhgm1 tammlayabil-
memizi saghyorsa, aym zamanda, ba§ka yerlerde bu kadar geni§ cyapta
gori.ilmediklerinden, icysel tutarl1hgm1 da tammhyorlar. Bu tutarhhk bariz
siyasi formlara bi.iriinmliyor, ama yine de, gene! cografi ve tarihsel §artlara
uyuyor.
Bu ara§trrma boylece, sonucuyla dogrulamyor ve Fenikelilerin uy-
garhklan, antik Yakmdogu ktiltilrel karma§asmm ba§hca unsuru ve Do-
gu'yla Batt arasmda Akdeniz iizerinden verimli bir ili§ki kurulmasmda
belirleyici etmen olarak kar§tm1za cyibyor.
Pon tarihi ve killtiiriinii son derece geni§ bir alanda inceledigimizde,
Fenike di.inyasmm ozelliklerinin siirdiiriildilgilnil ve odak merkezi olan
Kartaca'da, sonradan Pon kultiiriinil Fenike kiiltiiriinden ayrracak yeni
unsurlann geli§tigini ve siirduriildugiinii gorliyoruz.
 SONUc; 321

Yine de, bu killtilrler arasmda farkhhktan <;ok benzerlik g6rilyor ve

bu nedenle, farkhhklarla kar§1la§t1g1m1z yerlerde, bu farkhhgm ozgiln
kaynaklann eksikligine bagh olup olmad1gm1 ve yeni buluntulann mev-
cut durumu degi§tirip degi§tirmeyecegini anlamaya <;ah§iyoruz. Karak-
teristik ozelligi suffete sistemi, senato ve ticari aristokrasinin baskmhg1
olan siyasi kurumlarla, Pon tannlannm genellikle Fenikeli ya da Fenike
tannlarmm geli§mi§ hali yahut bunlan farkh bir ad altmda ozilmsemi§
tannlar olduklan bir panteonla ve Fenike-Pon killtilriiniin daimi bir
ozelligi olan karakteristik a<;1k hava tapmaklan ve tofet'leriyle, kiiltle
kar§1la§1yoruz. Arna en onemlisi, sanatsal iiretimde tipolojik ve ikono-
grafik a<;1lardan oylesine <;ok yineleme goriiliiyor ki, <;ogunlukla, ithal
malzemeden olu§tugu izlenimini yaratiyor. Stellerde, lahitlerde, heykel-
ciklerde, maskelerde, tils1mlarda, miicevherlerde, fildi§lerinde, miihiir-
lerde, camda ve <;anak <;omlekte obje ve motiflerin tilm Akdeniz hy1-
lanm i<;ine alan tipik bir ticari <;er<;eve i<;erisinde ah§1lmad1k derecede
yinelendigi gorilli.iyor.
Yerel i.iretim mi, ithalat m1? Pon kokenli mi, Fenike kokenli mi?
Tekrar tekrar kar§tmiza <;1kan bu sorular Fenikeliler di.inyasmm temel-
deki birligini kamthyor. Bu sorulara yeni <;ozi.imler bulunmas1 ise gele-
cege di.i§en bir g6rev.
322 FENiKELiLER

A F R K A

AKDENiZ' de FENiKE
YAYILMASI
HARiTALAR 323
324 FENiKELiLER

•lama
•Mactarus

ORTA AKDENiZ
11
HARiTALAR 325
326 FENiKELiLER

•
Damaskos

AMMON

MOAB
0 30 60
Mil
 •
~
Mactarus
p

•'f?><fC' ~ c::::7_~···
..
..
::.~;'./;.~:.:;!

a•
0

i.
11 BATI AKDENiZ . ~ [9 'J~,2901 ~
w
N
....
328 FENiKEL.iLER

Sidi Davud
1
•• LaMalga
HARiTALAR 329
330 FENiKEULER

I IMOTYA'NIN PLANII I I
.
o.____.__----1200
Yarda
I
_
Bu konudaki en iyi ve en yeni genel kapsamh eserler: G. Contenau, La civilisation
phenicienne (Paris, 1949); D. Harden, The Phoenicians (Londra, 1962). Aynca, bir
de yararh makale bulunmakta: 0. Eissfeldt, P/ioiniker und Phoinikia, Pauly-Wissowa,
Realencyklopiidie der classischen Altertumswissenschaft, XX, 1, 1941, siit. 350-80. Bu
eserlerde daha eski yaymlarla ilgili kapsamh kaynak~alar da yer almaktadir. Biblio-
graphie semitique in Orientalia adhsiireli yaymdan da soz etmekte yarar var. A§ag1da
verilen kaynak~ada zorunluluk geregi se~ici davramlmt§tlr.

Kaynak~ada a§ag1daki bsaltmalar kullamlacakur: AEA = Archivo Espanol de

Arqueologia; AJA = American Journal of Archaeology; CB = Cahiers de Byrsa;
CRAIB= Comptes Rendus de l'Academie des Inscriptions et Belles-Lettres; MAL=
Monumenti Antic/ii dell'Accademia Nazionale dei Lincei; MANL = Memorie
dell'Accademia Nazionale dei Uncei; MUSJ =Melanges de l'Universite Saint-Joseph;
PBSR = Papers of the British School at Rome; RHR = Revue de l'Histoire des Religions;
Sef = Sefarad; SS = Studi Sardi.

I Dogu' daki Fenikeliler

1 Ad, Halk ve Din· Ad: E. A. Speiser, "The Name Phoinikes", Language, XII,
1936, s. 124-5; G. Bonfante, "The Name of the Phoenicians", Classical Philology,
XXXVI, 1941, s. 1-20; S. Moscati, Sulla storia de! nome Canaan, Studia Biblica et
Orientalia III (Roma, 1959) s. 266-9. Halk: H. Field, Ancient and Modem Man in
332 FENiKELilER

South-Western Asia (Coral Gables, 1956); S. Mosca ti, La questione fenicia Rendiconti
dell'Accademia Nazionale dei Lincei, dizi VIII, XVIII, 1963, s. 483-506. Bi:ilge: P.
Birot-J. Dresch, La Mediterranee et le Moyen Orient II (Paris, 1956); M. Dunand, De
l'Amanus au Sinai. Sites et monuments (Beyrut, 1953).

2 Tarih - Genel: E. Meyer, Geschichte des Altertums II, 21, (Stutt-garr-Berlin,

1931) s. 61-186. Koken: W. F. Albright, "The Role of the Canaanites in the History
of Civilisation", The Bible and the Ancient Near East (Londra, 1961) s. 328-62; J.
Gray, The Canaanites (Londra, 1964). Tyros: W. B. Fleming, History of Tyre (New
York, 1915); J. Liver, "The Chronology ofTyre at the Beginning of the First Millen-
nium BC", Israel Exploration Journal, III, 1953, s. 113-20; J. M. Pefiuela, "La inscripcion
asiria IM 55644 y la cronologia de los reyes de Tiro", Sef, XIII, 1953, s. 217-37; XIV,
1954, s. 3-42; B. Mazar, "The Philistines and the Rise oflsrael and Tyre", Proceedings
of the Israel Academy of Sciences and Humanities, I, 7, 1964, s. 1-22. Sidon: F. C.
Eiselen, Sidon. A Study in Oriental History (New York, 1907); K. Galling, "Eschmunazar
und der Herr der Ki:inige", Zeitschrift des Deutschen Palastina-Vereins, LXXIX, 1963,
s. 140-51. Byblos: P. Montet, Byblos et l'Egypte (Paris, 1928); W. Herrmann, "Der
historische Ertrag der altbyblischen Ki:inigsinschriften", Mitteilungen des Instituts fur
Orient-forschung, VI, 1958, s. 14-32. Filistinlilerle ili§kiler: 0. Eissfeldt, Philister und
Phonizier (Leipzig, 1936).

3 Din - Gene!: R. Dussaud, La religion des Hittites et des Hourrites, des Pheniciens
et des Syriens 2 (Paris, 1949). Sankhuniathon ve Bybloslu Philon: 0. Eissfeldt, Ras
Scliamra und Sanchunjaton (Halle, 1939); R. Follet, "Sanchunjaton, personnage
mythique ou personne historique?" Biblica, XXXIV, 1953, s. 81-90; 0. Eissfeldt, ·~rt
und Aufbau der phonizischen Geschichte des Philo von Byblos", Syria, XXXIII,
1956, s. 88-98. Tannlar: W.W. Baudissin,Adonis und Esmun (Leipzig, 1911); G. von
Lucken, "Kult und Abkunft des Adonis", Forschungen und Fortschritte, XXXVI,
1962, s. 240-5; R. du Mesnil du Buisson, "Origine et evolution du pantheon de Tyr",
RHR, CLXIV, 1963, s. 133-63; R. Dussaud, "Melqart", Syria, XXV, 1946-8, s. 205-
30; a.y., "Melqart d'apres de recents travaux", RHR, CU, 1957, s. 1-21; 0. Eissfeldt,
"Ba'alsamem und Jahwe", Zeitschrift fur Alttestamentliche Wissenscliaft, LVII, 1939,
s. 1-31; a.y., Baal Zaplwn, Zeus Kasios und der Durchzug der Israeliten durchs Meer
(Halle, 1932). Mitoloji: C. Clemen, Die phonikische Religion nach Philo von Byblos
(Leipzig, 1939); 0. Eissfeldt, Phonikische und griechische Kosmogonie, Elements
orientaux dans la religion grecque ancienne (Paris, 1960) s. 1-15; M. H. Pope-W.
Rollig, Syrien. Die Mytlwlogie der Ugariter und PMnizier; H. W. Haussig, Worterbuch
der Mytlwlogie (Stuttgart, tarihsiz) s. 217-312.

4 Sanat - Genel: G. Perrot-C. Chipiez, Histoire de !'art dans l'Antiquite, III.

Phenicie-Chypre (Paris, 1885); R. Dussaud, I.Art phenicien du Ile millenaire (Paris,
1949); H. Frankfort, Art and Architecture of the Ancient Orient (Harmondsworth,
1954). Kazilar: L. Hennequin, "Fouilles et champs de fouilles en Phenicie",
Dictionnaire de la Bible, Supplement, III, 1938, silt. 436-85. Daha yakm tarihli
 KAYNAK<;A 333

bilgilerin bulunabilecegi dergiler: Annales Archeologiques de Syrie; Berytus; Bulle-

tin du Musee de Beyrouth; Israel Exploration Journal. Tyros: A. Poidebard, Tyr, un
grand port disparu (Paris, 1939). Sidon: G. Contenau, Mission archeologique it Sidon
(Paris, 1921-4); A. Poidebard- J. Lauffray, Sidon. Amenagements antiques du port de
Sai'da (Beyrut, 1951). Berytus: R. Mouterde, "Regards sur Beyrouth phenicienne,
hellenistique et romaine", MUSJ, XL, 1964, s. 145-90. Byblos: M. Dunand, Fouilles
de Byblos (Paris, 1939-54). Mimari: A. Ciasca, II capitello detto eolico in Etruria
(Roma, 1962). Heykel: M. Dunand, "Les sculptures de la favissa du templed' Amrit",
Bulletin du Musee de Beyrouth, VII, 1944-5, s. 99-107; VIII, 1946-8, s. 81-107; N.
Aime-Giron, "Un naos phenicien de Sidon", Bulletin de I'lnstitut Franfais
d'Archeologie Orientale, XXXIV, 1934, s. 31-42; M. Haran, "The Bas-Reliefs on
the Sarcophagus of Ahiram in the Light of Archaeological and Literary Parallels
from the Ancient Near East", Israel Exploration Journal, VIII, 1958, s. 15-25; E.
Kukahn, Anthropoide Sarkophage in Beyrouth (Berlin, 1955). Fildi§leri: C. Decamps
de Mertzenfeld, Inventaire commente des ivoires pheniciens et apparentes decouverts
dans le Proc/1e-Orient (Paris, 1954); R. D. Barnett, A Catalogue of the Nimrud
Ivories (Londra, 1957); a.y., "Hamath and Nimrud", Iraq, XXV, 1963, s. 81-85.
Pi§mi§ toprak: M. Chehab, Les terres cuites de Kharayeb (Paris, 1951-4).

5 Ekonomi ve Ticaret - Ekonomi: L.B. Jensen, "Royal Purple of Tyre", Journal of

Near Eastern Studies, XXII, 1963, s. 104-18. Ticaret: J-G. Fevrier, "L'.ancienne ma-
rine phenicienne et Jes decouvertes recentes", La Nouvelle Clio, I-II, 1949-50, s.
128-43; J- Pirenne, ''.Apropos de droit commercial phenicien antique", Bulletin de
l'Academie Royale de Belgique, Ve serie, XU, 1955, s. 586-614; R. D. Barnett, "Early
Shipping in the Near East", Antiquity, XXXII, 1958, s. 220-30.

6 Yaz1 ve Yi! - Yaz1: G. R. Driver, Semitic Writing from Pictograph to Alphabet1

(Londra, 1954); M. Cohen, La grande invention de l'ecriture et son evolution (Paris,
1958); D. Diringer, Writing (Londra, 1962). Oil: Z. S. Harris, A Grammar of the
Phoenician Language (New Haven, 1963);]. Friedrich, Plwnizisch-punische Grammatik
(Roma, 1951); G. Garbini, II semitico di nord-ovest (Napoli, 1960). Yaz1tlar: Corpus
Inscriptionum Semiticarum. Pars prima inscriptiones Phoenicias continens (Paris, 1881
ss.); Repertoire d'epigraphie semitique (Paris, 1900 ss.); H. Donner-W. Rollig,
Kanaaniiische und aramiiische Inschriften (Wiesbaden, 1962-4).

7 Fenike'nin Yay1li~1 - K. J. Beloch, Griec/1ische Geschichte1 I, 2 (Strasbourg,

1913); A. Garcia y Bellido, Fenicios y Cartliaginenses en Occidente (Madrid, 1942);
D. B. Harden, "The Phoenicians on the West Coast of Afri.ca", Antiquity, XXII, 1948,
s. 141-50; P. Bosch-Gimpera, "Pheniciens et Grecs clans )'Extreme-Occident'', La
Nouvelle Clio, III, 1951, s. 269-96; T.]. Dunbabin, The Greeks and their Eastern
Neighbours (Londra, 1957); R. Carpenter, "Phoenicians in the West", AJA, LXII,
1958, s. 35-53; W. Culican, ''.Aspects of Phoenician Settlement in the West Mediter-
ranean", Abr-Nahrain, I, 1961, s. 36-55; G. Garbini, "L'.espansione fenicia nel
Mediterraneo", Cultura e Scuola, VII, 1963, s. 92-97.
334 FENiKEtJLER

8 Fenikeliler K1brzs'ta - Tarih: G. Hill, A History of Cyprus I (Cambridge, 1940);

E. Gjerstad, "Four Kings", Opuscula Archeologica, IV, 1946, s. 21-24; E. S. G.
Robinson, "Kings ofLapethos'', Numismatic Chronicle, VIII, 1948, s. 60-65. Arkeoloji:
S. Casson, Ancient Cyprus. Its Art and Archaeology (Londra, 1937); E. Gjerstad, The
Swedish Cyprus Expedition IV, 2 (Stockholm, 1948). Din: O. Masson, Cultes indigenes,
cultes grecs et cultes orientaux dans la religion grecque ancienne. Elements orientaux
dans la religion grecque ancienne (Paris, 1960), s. 129-42.

II Afrika'daki Fenikeliler ve Kartacaldar

Kuzey Afrika konulu gene! <;:ah§malar: S. Gsell, Histoire ancienne de l'Afrique du

Nord 2 I-IV (Paris, 1921-4) (temel); C. A. Julien-C. Courtois, Histoire de l'Afrique du
Nord 2 (Paris, 1951). K~rtaca konulu gene! <;:ah§malar: G.-G. Lapeyre-A. Pellegrin,
Carthage punique (Paris, 194 2); C. Picard, Carthage (Paris, 1951); G. Picard, Le
monde de Carthage (Paris, 1956); M. Hours-Miedan, Carthage 2 (Paris, 1959); B. H.
Warmington, Carthage (Londra, 1960); E Barreca, La civilta di Cartagine (Cagliari,
1964).

9 Tarih - KurulU§: E. Frezouls, "Une nouvelle hypothese sur la fondation de

Carthage", Bulletin de Correspondance Hellenique, LXXIX, 1955, s. 153-76. Etriisklerle
ili§kiler: M. Pallottino, "Les relations entre !es Etrusques et Carthage du Vile au Ile
siecle avant J.-C. Nouvelles donnees et essai de periodisation", Cahiers de Tunisie, XI,
1963, s. 23-29. i<;: geli§meler: L. Maurin, "Himilcon le Magonide. Crises et mutations
a Carthage au debut du IVe siecle avant J.-C., Semitica, XII, 1962, s. 5-43. Gene!
olarak koloniler: R. Bartoccini, "Le antichita della Tripolitania", Aegyptus, VII, 1926,
s. 49-96; ]. L. Ferron, "La Byzacene a I' epoque punique", CB, XI, 1963, s. 31-46; ].
Carcopino, Le Maroc (lntique 2 (Paris, 1948); P. Cintas, Contribution a 1'etude de
!'expansion carthaginoise' au Maroc (Paris, 1954); M. Tarradell, Marruecos punico
(Tetuan, 1960). Leptis Magna: R. Bianchi Bandinelli ve dig., Leptis Magna (Roma,
1
1963). Sabratha: R. Bartoccini, "La necropoli punica di Sabratha e ii culto delle
divinita egiziane in Tripolitania", Annali dell'Instituto Universitario Orientate di Napoli,
III, 1949, s. 35-53. Suse: P. Cintas, "Le sanctuaire punique de Sousse", Revue Africaine,
XC, 1947, s. 1-80; L. Foucher, Hadrumetum (Paris, 1964). Cebel Mlezza: P. Cintas-E.
G. Gobert, "Les tombes du Jbel Mlezza", Revue Tunisienne, XXXVIII-XL, 1939, s.
135-98. Utica: P. Cintas, "Deux campagnes de fouilles a Utique'', Karthago, II, 1951,
s. 1-88; a.y., Nouve11es recherches a Utique, a.g.e., V, 1954, s. 89-155. Hippo Regius:
E. Maree, Hippone la Royale, antique Hippo Regius 2 (Cezayir, 1954). Kirta: A. Berthier-
R. Charlier, Le sanctuaire punique d'El-Hofra a Constantine (Paris, 195 5). Cicelli:]. ve
P. Alquier, "Tombeaux pheniciens a Djidjelli", Revue Archeologique, XXXI, 1930, s.
1-17; M. Astruc, "Nouvelles fouilles a Djidjelli", Revue Africaine, XXX, 1937, s.
199-253. Cezayir:]. Cantineau-L. Leschi, "Monnaies puniques d'Alger", CRAIB,
1941, s. 263-78. Tipasa: P. Cintas, "Fouilles puniques a Tipasa", Revue Africaine,
XCII, 1949, s. 1-68; L. Leschi, Tipasa de Mauretanie (Cezayir, 1950);]. Baradez,
Tipasa (Cezayir, 1952). ~er§el: S. Gsell, Cherchel, antique]ol-Caesarea (Cezayir, 1952).
 KAYNAK<;A 335

Guraya: F. Missonnier, "Fouilles clans la necropole punique de Gouraya (Algerie)",

Melanges de !'Ecole Fran<;:aise de Rome, L, 1933, s. 87-119; M. Astruc, "Supplement
aux fouilles de Gouraya", Lybica, II, 1954, s. 9-48. Les Andalouses: G. Vouillemot,
"Vestiges puniques des Andalouses", Bulletin de la Societe de Geographie et
d'Archeologie de la Province d'Oran, LXXIV, 1951, s. 55-72. Rachgoun: G.
Vuillemot, "La necro-pole punique du phare clans !'fie de Rachgoun (Oran)", Lybica,
lII, 1955, s. 7-76. Mersa Madah: G. Vuillemot, "Fouilles puniques a Mersa Madakh",
Lybica, II, 1954, s. 299-342. Melilla: F. de Castro, Melilla prehispanica (Madrid,
1945); M. Tarradell, La necropolis punico-mauritana del Cerro de San Lorenzo en
Melilla, l Congresso Arqueologico del Marruecos Espanol (Tetu an, 1956), s. 253-66.
Tamuda: P. Quintero-C. Gimenes, Excavaciones en Tamuda (Madrid-Tetuan, 1941-5).
Tanca: A. Beltran, "Las monedas de Tingi y los problemas arqueologicos que su
estudio plantea", Numario Hispanico, I, 1952, s. 89 ve dev. Liksos: M. Tar-radell,
Lixus (Tetuan, 1959). Mogador: M. Jadin, "Les fouilles executees a Mogador en mai
et juin, 1956", Bulletin Archeologique, 1957, s. 118-25.

10 Din - Gene!: G. C. Picard, Les religions de l'Afrique antique (Paris, 1954).

Tannlar: P. Ronzevalle, "Traces du culte de Tanit en Phenicie", MUSJ, V, 1912, s. 75-
83; ]. G. Fevrier, ''.A. propos de Ba'al Addir", Semitica, II, 1949, s. 21-28; A. Caquot,
"Chadrapha. Apropos de quelques articles recents", Syria, XXIX, 1952, s. 74-88;].
G. Fevrier, "Apropos du serment d'Hannibal", CB, VI, 1956, s. 13-22. Kiilt: R.
Charlier, "La nouvelle serie de steles puniques de Constantine et la question des
sacrifices dits 'molchomor', en relation avec I' expression "BSRM BTM"', Kartliago,
IV, 1953, s. 1-48; ]. G. Fevrier, "Molchomor", RHR, CXLlll, 1953, s. 8-18; a.y., "Le
vocabulaire sacrificial punique", Journal Asiatique, CCXLlII, 1955, s. 49-63; a.y.,
"Remarques sur le Grand Tarif dit de Marseille", CB, VIII, 1958-9, s. 35-43; a.y.,
"Essai de reconstitution du sacrifice molek", Journal Asiacique, CCXLVIII, 1960, s.
167-87.

11 Sanac - Gene!: M. P. Fouchet, fare a Carthage (Paris, 1962). Mimari: A.

Lezine, Architecture punique. Recueil de documents (Paris, 1962); R. Duval, "Mise au
jour de l'enceinte exterieure de.la Carthage punique", CRAIB, 1950, s. 53-59; ].
Baradez, "Nouvelles recherches sur les ports antiques de Carthage", Karthago, IX,
1958, s. 45-78; L. Poinssot-R. Lantier, "Un sanctuaire de Tanit aCarthage", RHR,
LXXVII, 1923, s. 32-68; P. Gauckler, Necropoles puniques de Carthage (Paris, 1915).
Heykel, cippus, steller: P. Cintas, "Tete archai:que d'epoque punique", Karthago, VI,
1955, s. 128; a.y., "La 'Grande Dame' de Carthage", CRAIB, 1952, s. 17-20; M.
Hours-Miedan, "Les representations figurees sur les ste!es de Carthage", CB, I, 1951,
s. 15-160. Maskeler, uls1mlar, usturalar, miicevherler, skarabeler, diger kii<;:iik iiriinler:
]. Vercoutter, Les objects egyptiens et egyptisancs du mobilier funeraire carthaginois
(Paris, 1945); P. Cintas, Amulectes puniques (Tunus, 1946); M. Astruc, "Traditions
funeraires de Carthage", CB, VI, 1956, s. 29-58. <;anak <;:omlekt;:ilik: P. Cintas,
Ceramique punique (Paris, 1950); a.y., "Ceramique rouge brillante de l'Ouest
mediterraneen et de l'Atlantique", CRAIB, 1953, s. 72-77.
336 FENiKEULER

12 Ekonomi ve Ticaret - Ekonomi: G. Picard-C. C. Picard, La vie quotidienne a

Carthage au temps d'Hannibal (Paris, 1958). Ticaret: J.-E. Casariego, El Periplo de
Hannon de Cartago (Madrid, 194 7); G. Germain, "Qu'est-ce que le Periple d'Hannon?
Document, amplification litteraire ou faux integral?" Hesperis, XLIV, 1957, s. 205-
48.

13 Yaz1 ve Di!: bkz. 6. boliim notlan.

III Bah'daki Koloniler

14 Malta, Gozo, Pantelleria - Gene!: A Mayr, Die Insel Malta im Altertum (Miinih,
1909); a.y., "Pantelleria", Mitteilungen des K. Deutschen Arcliiiologischen Instituts,
XIII, 1898, s. 367-98; P. Orsi, "Pantelleria", MAL, IX, 1899, siit. 449-540. Arkeoloji:
M. Cagiano de Azevedo ve dig., Missione archeologica italiana a Malta. Rapporto
preliminare della campagna 1963 (Roma, 1964); a.y., Missione archeologica italiana a
Malta. Rapporto preliminare delta campagna 1964 (Roma, 1965); A Mayr, ''.Aus den
phonikischen Nekropolen von Malta", Sitzungsberichte der K.B. Akademie der
Wissenschaften zu Miinchen, 1905, s. 467-509; J. G. Baldacchino, "Punic Rock-
Tombs near Pawla, Malta", PBSR, XIX, 1951, s. 1-22; a.y., T. J. Dunbabin, "Rock
Tomb at Ghajn Qajjet, near Rabat, Malta", PBSR, XXI, 1953, s. 32-41; a.y., Die
antiken Miinzen der lnseln Malta, Gozo und Pantelleria (Miinih, 1895); C. Seltman,
"The Ancient Coinage of Malta", Numismatic Chronicle, VI, 1946, s. 81-90.

15 Sicilya - Gene!: B. Pace, Arte e civilta delta Sicilia antica 2 I (Milano-Roma-

Napoli, 1958); L. Pareti, Sicilia antica (Palermo, 1959). Tarih: L. Pareti, "Sui primi
commerci e stanziamenti fenici nei paesi mediterranei e specialmente in Sicilia",
Archivio Storico per la Sicilia Orientale, XII, 1934, s. 3-28. Arkeoloji: V. Tusa,
"Testimonianze fenicio-puniche in Sicilia", Kokalos, 1965. Matya: J. I. S. Whitaker,
Motya, a Phoenician Colony in Sicily (Londra, 1921); B. S.]. Isserlin ve dig. "Matya
1955", PBSR, XXVI, 1958, s. 1-29; a.y., "Matya, a Phoenician-Punic Site near
Marsala, Sicily. Preliminary Report of the Leeds-London-Fairleigh Dickinson Exca-
vations, 1961-1963", Annual of Leeds University Oriental Society, IV, 1962-3, s. 84-
131; V. Tusave dig., Mozia- I (Roma, 1964). Panorrnus: M. 0. Acanfora, "Panorrnos
preromana", Archivio Storico Italiano, IV, 1950-1, s. 7-182. Sol unto: C. Citro,
"Topografia, storia, archeologia di Pizzo Cannita", Atti della Accademia di Scienze,
Lettere e Arti di Palemw, XII, 1952-3, s. 265-99; V. Tusa, "Scavi a Solunto", Oriens
Antiquus, Ill, 1964, s. 138-9. Selinunte: A Di Vita, "l'.elemento punico a Selinunte
nel IV e ne!UI sec. a.C.", Archeologia Classica, V, 1953, s. 39-47. Heykel; S. Chiappisi,
II Melkart di Sciacca'e la questione fenicia in Sicilia (Roma, 1961); P. Mingazzini, "La
statua fenicia di Marsala", Bollettino d'Arte, XXXI, 1938, s. 505-9; E. Gabrici, "Stele
sepolcrali di Lilibeo a forma di Heroon'', MAL, XXXIII, 1929, silt. 41-60.

16 Sardinya - Gene!: E. Pais, "La Sardegna prima de! dominio romano", MNAL,
serie Ill, III, 1881, s. 259-378; G. Pesce, Sardegna punica (Cagliari, 1961). On-
 KAYNAK<;A 337

Sardinya uygarhg1yla ili§kiler: G. Lilliu, "Rapporti tra la civilta,nuragica e la civilta

fenicio-punica in Sardegna", Studi Etruschi, XViII, 1944, s. 323-70. Nora: G. Pesce,
Nora (Bologna, 1957). Monte Sirai: F. Barreca ve dig., Monte Sirai - I (Roma, 1964);
a.y., Monte Sirai - II (Roma, 1965). Tharros: G. Pesce, "II primo scavo di Tharros",
SS, XIV-XV, 1955-7, s. 507-72; a.y., "II tempio monumentale di Tharros", MAL,
XLV, 1961, slit. 333-440. Bythia: G. Pesce, Le statuette puniche di Bithia (Roma,
1965). Olbia: D. Panedda, Olbia nel periodo punico e romano (Roma, 1952); D. Levi,
"Le necropoli puniche di Olbia", SS, IX, 1950, s. 5-120. Mimari: F. Barreca, "La citta
punica in Sardegna", Bollettino del Centra Studi per la Storia dell'Architettura, XVII,
1961, s. 27-47. Steller: G. Patroni, "Nora colonai fenicia in Sardegna", MAL, XIV,
1904, slit. 109-268; G. Lilliu, "Le stele puniche di Sulcis (Cagliari)", MAL, XL,
1945, siit. 293-418. Usturalar: G. Pesce, "I rasoi punici di Sardegna", Bollettino
d'Arte, IV, 1961, s. 293-9. Sikkeler: E. Birocchi, "La monetazione punico-sarda", SS,
II, 1935, s. 64-164; L. Forteleoni, Le emissioni monetali della Sardegna punica (Sassari,
1961). Din: U. Bianchi, "Sardus Pater", Rendiconti dell'Accademia Nazionale dei
Lincei, XVIII, 1963, s. 97-112.

17 ispanya - Gene!: A. Garcia y Bellido, Protostoria: Tartessos. Coloni-zation punica;

R. Menendez Pidal, Historia de Espaiia 2 I, 2 (Madrid, 1960), s. 281-492 (temel).
Tartessos: S. de Ausejo, "El problema de Tartesos", Sef, II, 1942, s. 171-91; A.
Schulten, Tartessos 2 (Madrid, 1945);]. M. Sola Sole, "Tarshish y los comienzos de la
colonizacion fenicia en Occidente", Sef, XVII, 1957, s. 23-35; G. Garbini, "Tarsis e
Gen.10,4",BibbiaeOriente, VII, 1965,s.13-19. Yt!radlan:A. Dietrich,PllOnizische
Ortsnamen in Spanien (Leipzig, 1936);]. M. Millas Vallicrosa, "De toponimia
punico-espaflola", Sef, I, 1941, s. 313-26. Cadiz: P. Quintero, La necropolis anterromana
de Cadiz (Madrid, 1915); C. Peman, Memoria sobre la situacion arqueologica de la
provincia de Cadiz en 1940 (Madrid, 1954). Cerro de! Pefi.on: H. G. Niemeyer-M.
Pellicer-H. Schubart, "Eine altpunische kolonie am Rio Velez", Arcliiiologischer
Anzeiger, III, 1964, slit. 4 76-93. Almuflecar: M. Pellicer Catalan, Excavaciones en la
necropolis punica "Laurita" del Cerro de San Cristobal (Almuiiecar, Granada) (Madrid,
1963). Villaricos: M. Astruc, La necropolis de Villaricos (Madrid, 1951). ibiza: C.
Roman, Antiguedades Ebusitanas (Barselona, 1913); A. Vives, La necropolis de Ibiza
(Madrid, 1917); J. L. Macabich, Pithyusas, ciclo fenicio (Palma, 1931);]. M. Mafia de
Angulo, La Isla Plana (ibiza, 1954). Mimari: J.M. Blasquez Martinez, "El Herakleion
Gaditano, un templo semita en Occidente", Congreso arqueologico del Marruecos
espaiiol, 1963, s. 309-18. Pi§mi§ toprak:]. Colomines Roca, Les terracuites cartagineses
d'Eivissa (Barselona, 1938); M. Astruc, "Empreints et reliefs de terre cuite d'lbiza",
AEA, XXX, 1952, s. 139-91. Fildi§leri: J. Bonsor, Early Engraved Ivories (New York,
1928); A. Blanco Freijeiro, "Los marfiles de Carmona", AEA, XX, 1947, s. 3-25.
Miicevherler: J. R. Melida, Tesoro de Aliseda (Madrid, 1921); A. Blanco Freijeiro,
"Orientalia. Estudio de objetos fenicios y orientalizantes en la Peninsula", AEA,
XXIX, 1956, s. 3-51. Deveku§U yumurtalan: M. Astruc, "Exotisme et localisme,
Etudes sur !es coquilles d'oeufs d'autruche decorees d'lbiza", Archivo de Prehistoria
Levantina, VI, 1957, s. 4 7-112. Sikkeler: A. Vives y Escudero, La moneda hispanica
338 FENiKELiLER

(Madrid, 1924-6);]. M. Millas-E Mateu, "Sohre las inscripciones monetarias

punicohispanas", Sef, IX, 1949, s. 432-41; E. S. G. Robinson, Punic Coins of Spain,
Essays in Roman Coinage Presented to H. Mattingly (Oxford, 1956), s. 34-53; A. M.
Guadan, Las monedas de Gades (Barselona, 1963). <;anak i;omlek<;:ilik: A. Garcia y
Bellido, "Inventario de jarros punico-tartessicos", AEA, XXXIII, 1960, s. 44-63.
Din: A. Garcia y Bellido, "Deidades semitas en la Espana antigua", Sef, XXI\1, 1964,
s. 12-40, 237-75; a.y., "Hercules Gaditanus", AEA, XXXVI, 1964, s. 68-153.
.Dizin
Abdastratos, Tyros Krah 41.
Abdera,ispanya 308,315.
Abdi-Milkutti, Sidon Krah 49-50.
Abibaal, Byblos Krah 36, 37, 38, 65.
Acholla, Tunus 145, 172, 256.
Adad Nirari III, Asur Krah 46, 101.
Adlun, Tyros yakmlan 95.
Adonis, tann 65-71, 74-76, 100, 157.
Afrika, Kuzey, ayr. bkz. Kartaca 28, 67, 87,
126, 128-129, 138, 143-145, 159, 161-
162, 166, 169-172, 175-176, 178-182, 188,
191, 198, 201-202, 204, 208-210, 214,
219.• 221, 224, 226, 228, 230, 233-234,
237-241,243-245,247' 256-257, 261, 267,
277, 283, 287, 298, 307, 309, 315.
Agathokles 179-180, 198-199, 236, 267-268,
280.
Agrigentum, Sicilya 170-171, 176, 238-239,
264-265, 268.
ah§ap 75, 128-129, 294.
Ahab, israil Krah 41-42, 68, 98, 104-105.
Ahiram, ByblosKrah, mezan 36-37, 76,86,
96-97, 135-136, 216.
Akka 22, 30, 35, 48, 53.
Akziv 78, 86, 92, 121-122, 194, 212.
Alalia o;:arp1§mas1 308.
Albright, William E 28, 29, 132, 141.
Aleksandros, Ephesoslu 149.
alfabe 116, 131-134, 140-141.
Amathus, K1bns 111, 152.
Amrit 72, 78, 83-86, 90-93, 155, 209-210,
287.
Amurru 35-36, 43, 48.
Anadolu 79, 92, 110, 126, 128, 143.
Anakreon, §air 305.
Aphka, tapmag1 74-76.
Aphrodite, tanno;:a 66, 67, 70-72, 100, 144,
196.
Appianos 89, 163, 206-207.
Arabistan 29, 128.
Arados 31, 35-36, 43-44, 47-48, 51-53, 55,
57, 59, 61-62, 74-75, 89, 94, 119, 124,
128.
Arganthonios, Tartessos Krah 305, 307.
Aristaios 2 77.
Aristoteles 144, 162, 185-186, 243.
340 FENiKEUlER

Arka 46. Baleazar, Tyros Krah 41.

Arslanta§, fildi§leri 98, 101-102, 104-105. Balezoros, Tyros Krah 45.
Artakserkses I, Pers 55. Ba'li-manzer, Tyros Krah 45.
Askalonlular 35, 37. Ba'lu, Tyros Krah 51.
Asklepios (Aesculapius) tann 68, 70-71, Barnett, R. D. 98-101, 108.
74-75, 195-196, 207, 227,317. Barreca, Ferrucio 17, 145, 284-285.
Astarte, tanrn;a 38, 41, 60, 67-70, 72-77, Bartoccini, R. 172.
100, 144, 157, 163-164, 169, 192-193, Batnoam 57, 60, 76.
196, 258-261, 270, 274-275, 301-302, 317. Bellido, A. Garcia y 305, 308, 313.
Astharymos, Tyros Krah 41. Beloch 139.
Astruc 173. Berytus 35, 63, 70, 73.
Asur 34-35, 42-53, 61-62, 67, 70, 79, 87, 92, Bes, tann 118, 122, 197, 224, 231-232, 260,
98-102, 106-107, 109, 112, 114-115, 129, 288, 293-295, 299, 301-302, 318.
143, 151-152. Bey, Macridy 83.
Asurahiddina, Asur Krah 49-51, 53, 61, Beyrut 17, 35, 78.
68-70, 152. Boda§tart, Sidon Krah 55-56, 60, 68, 83.
Asurbanipal, Asur Krah 51-53, 61, 152. Boisson 69.
Asurnasirpal II, Asur Krah 43-44, 99. Bomilkar 179, 250.
Atalya, izebel'in klZl 42. Botrys (Batruma) 42.
Athenaios 152, 247. Branden, van den 132.
Atilius Regulus 180, 236, 256. Brea, Bernabo 263.
Augustinus, Aziz 28, 183. Britanya Adalan 129, 244.
Auza 42, 144. Bure e§·Semali 92, 211.
Avienus 244, 308. Byblos 33, 35-37, 42-43, 45-47, 52-53, 56-
Ayn.El Hayat 83-84. 57, 59-61, 65-67, 74-76, 78,85-86,92,
Azemilkos, Tyros Krah 57-58. 98, 119-120, 124, 128, 132, 134-136.
Azor Adalan 247-248. Bythia, Sardinya 31, 145, 155, 221, 279,
285,288,293,295,307,313.
Baal, tann 38, 42.
Baal, Tyros Krah 50-51, 53-54. Cadiz (Gades) 31, 138-139, 144, 146, 183-
Baal Hammon, tann 175, 191-194, 196, 184, 187,241,243,247,283,303-304,
198-199,207,245,261,274,302,311, 306-313, 315, 317-318.
317. Caesar, Julius 183, 318.
Baalat, tanrn;a 57, 59-60, 65-68, 70, 72-73, Cagliari (Karalis), Sardinya 17, 145, 279,
75-76. 285, 289, 291, 293-294, 299, 301-302.
Baalbek 90. Cam i§<;iligi 119.
Baalmilk, Kition Krah 152. Cannita, Sicilya 269, 272.
Baalmilk II, Kition Krah 152. Carloforte 145, 279.
Baal§illek, rab 220. Carmona, fildi§leri 228-229, 304, 311, 313-
Babil 50,53-54,61,66-67, 72-73. 314.
Baitylos 70, 73, 75, 85, 92, 194, 196, 208, Cartagena, ispanya 308, 310,312,315, 317.
210, 212, 214-216, 219, 272, 286, 289, Cato 239.
293, 296-297. Cerbe, ada 241.
Balator, Tyros Krah 54. Chehab, Maurice 78, 92, 121.
Balavat 44, 87, 129. Chiappisi 139.
Balear Adalan, ayr. bkz. ibiza 145, 167, Cintas,P. 140, 146-147, 172,208-209,214,
307. 222,224,271,273,299,313.
 oiziN 341

cippuslar 194, 196, 208-210, 219, 272, 289, Emsa 145, 173.
296. Ephoros 170.
Columella 124, 237-240. Er Retabe 122, 144.
Contenau, Georges 29, 83, 121. Esav 73.
esir 130, 171, 184, 186, 280.
<;:anak <;:omlek, ayr. bkz. pi§mi§ toprak 17, E§mun, tann 60, 68-70, 74-76, 157, 191,
78-79,122, 140, 143-146,153,156,164, 196,205,207,281,302,317.
171-174, 203, 234-235, 244, 258-259, 261, E§nrnnazar, Sidon Krah 30, 55-56, 60, 67-
270, 274, 316, 321. 68, 76-77,86,97, 114,209.
(:usor, tann 72-73, 317. E§munazar, II., Sidon Krah 56.
Etruria, kaseler 98, 114, 119.
Dagon, tann 56, 72-73. Etri.iskler 168-169, 202, 243, 248, 307.
Damaskios 64, 70, 73. Eusebios 29, 59, 63, 72-73, 76, 162, 306.
Damaskos (Sam) 44-45, 48, 101, 104. Evagoras, Yunan 57.
Dareios, I. 55.
Dareios, II. 55. Fas 138, 146-147, 173-174,241,304.
Davud, Kral 37-39. Fi kabartmas1 216.
Dedan 127-128. fildi§i 43-44, 79-80, 97-101, 104, 106, 112,
Demeter, tanm;a 196. 125-129, 222-223, 228-229, 273,300, 314.
Demir<;ag122,64, 78, 80, 86, 98, 107, 116, Filistin (liler) 28, 30, 34-35, 54, 64, 86, 98,
135, 278, 319, 320. 106,116, 128, 132,134-136,143, 151,
Derme§ 205, 206, 209, 221, 223, 227, 234. 154-155, 237, 294, 319-320.
deveku§u yumurtalan, boyah 232, 273,
301,.315. Gad, tann 317.
Dhom1e 132. Galling, K. 56, 118.
Di Vita 172, 210. Gauckler, R 227, 233.
dil 36, 131, 135-136, 143, 204, 249-251. Gela, Sicilya 176, 263-265, 267.
Diodoros Sikeliotes 132, 145, 165, 167, 188, Gelon,Syrakusah 170-171, 264.
198,242. gemiler 35-36, 40-41, 51-53, 58, 62, 89, 124,
Dion, tarih<;:i 40. 126-127, 129-130, 140-141.147-148, 169,
Dionysios, Syrakusah 164, 176, 264-266, 171,178,206,214,268,305.
281. Gezer "takvimi" 135.
Dioskorides 240. Girit 98, 108, 134, 143.
Dor 30,55-56,60, 122,214,219,270,294, Giron, N. Aime 92.
296-297. Gisgo 174, 257, 267.
Dorieus, Spartah 169, 264. Gjerstad, E. 110.
Douimes 205-206, 221, 228. Gliptik sanau ayr. bkz. skarabeler ve miicev-
Dugga, Tunus 87, 209, 219. lier 115, 204.
Dunand, M. 83. Golgoi, K1bns 143, 151, 154-155.
Dussaud, R. 94-95, 196, 198. Gorfa steli 183, 219.
Gozo adas1 (Gaulos) 256-257, 260, 263.
Eissfeldt, Otto 29. Osei~ S. 202-203, 242.
El, tann 65, 67-69, 72-73, 192. Gunugu (Guraya) 173.
El Amarna tabletleri 42.
Elibaal, Byblos Krah 36-37, 59, 65. Hadrumetum (Suse) 145, 172, 184, 193,
Elissa 143, 163-164, 166, 198, 208. 214.
Elyrnler i69, 262-266, 269, 275. Halep 90.
342 FENiKELilER
Hama 44-45, 48, 99-101.
Hamilkar, o. i6 314 176, 264, 267.
Hamilkar, yazar 23 7.
Hamilkar, iskender'e elc;i 178.
Hamilkar, Gisgo'nun oglu 267.
Hamilkar, Magon'un oglu 168, 171.
Hamilkar Barka 182, 309.
Hampsikhoras 282.
Hannibal, o. i6 406 162, 176, 188, 195.
Hannibal, Hamilkar Barkas'm oglu 176.
Hanno, Kartaca Krah 175.
Hanno, general, o. i6 258 282.
Hanno, general, o. i6 240 282.
Harden, Donald 29, 140, 145, 164, 304.
Hasdrubal, Hamilkar Barka'nm damadt
182.
Hasdrubal, Mago'nun oglu 278.
Hasdrubal, Ke! 282.
Hazael, Damaskos Kralt 101.
Hazor 81-82, 86, 214, 222, 224.
Herakleia, Sicilya 169, 264.
Herakles, ayr. bkz. Melkart 31, 38, 57, 69,
71, 129, 146, 157, 163-165, 175, 178, 191,
194-196, 199,227,245,247,258,261,
276-277, 303-304, 307-308, 311, 317.
Herakles Gaditanus 31 7.
Herayeb 121.
Herodotos 29, 54, 59,82, 129-131, 143-144,
147-148,305,307.
Herrmann, W. 3 7.
heykel 36-37,45,59,83,90, 121, 139-140,
145, 153, 155, 171-172, 190, 198, 201,
209-210,220-221,227,259,263,269-
270,272-273,275,281,283,289,292-
295, 300, 307, 311-313, 321.
Hezekiel 61, 126, 127, 305.
Hiempsal 183.
Hiketas 267-268.
Himera, Sicilya, c;arpt§mast (iO 480) 170-
171, 174, 176-177, 198,203,264-265,
267.
Himilko, denizci 129, 175, 244, 264.
Himilko, Hanno'nun oglu l 76.
Hippo 145, 172, 179, 267.
Hiram 54, 60, 69, 128, 142, 150-151, 305.
Hiram (Ahiram), Tyros Krah 3 7-4 2.
Hiram II, Tyros Krah 4 7.
Homeros 21,27,28,35, 125,306.
Horsabad saray1 48.
Icosium (Cezayir) 173.
lgilgili (Cicelli) 173.
lttobaal, II. 49, 54.
ltti-Sama§-balatu 52, 61-62.
lttobaal, TyrosKralt 36-37,41-42,45.
luno, bkz. Astarte 163-164, 191, 193, 207,
257-258,317.
lustinus 29, 34-35, 163, 168, 178, 184-185,
203-204, 264, 278.
ibiza, Balear Adalan 145, 166-167, 183,
221-222, 233, 263, 295, 307, 309-315,
317-318.
ibraniler (Yahudiler), ayr. bkz israilliler
22, 30, 64-65.
ic;mesuyu 124,207.
idalion, K1bns 85, 113, 143, 151-152.
ikonografi, bkz sanat 80, 82, 92, 94, 97, 101,
104-105, 108, 114, 116, 118-119, 153,
155, 193, 210, 212, 214-215, 219, 228,
231, 261, 297-298, 301, 320-321.
iolaos, tann 196.
iolaos 195, 277.
iosephos 33-35, 38-42, 45, 49, 54, 61, 69,
142,144,150, 164-165,306.
iskender, Biiyiik 31, 57, 69, 97, 177-180,
204.
ispanya 41, 119, 128-129, 141, 146, 167,
175-176, 182, 188,228,230,233-234,
242-244, 277-278, 283, 303-313, 315-318.
israil, (liler) 28, 37, 40-42, 80-82, 86, 92, 104,
116,118,127-128,137,161,237,319.
issos c;arpl§mast 57, 58.
i§aya 126, 128.
italya ayr. bkz. Roma 86, 92, 108, 166, 168,
170,235,239,258,260,268,274,282.
izebel, Kralic;e 41-4 2, 69.
Kabul diyan 40.
Kaisa 43.
Kambyses 54, 169.
KanaryaAdalan 233,247-248.
Kar-Esarhaddon 50-51.
Karatepe 136, 143.
 DiZiN 343

Karkaml§ 54. Kyrenaika 179, 181, 260.

Karkar 45, 99. Kyros 54.
Karmel Dag1 55, 86.
Kart-Hada§t 151-152, 165. Lagos, Ptolemaios 179, 181.
Kart-hada§t 60. lahitler 55, 57, 96-97, 125, 172, 190, 194,
Kartaca, ayr. bkz. Pon Sava§lan 19-20, 22, 220, 292,312,321.
31,45, 54, 57-58, 61, 69, 86,89, 91, 119, Lampedusa 145, 256.
123-124, 129-130, 139-140, 144-148, 157, Lapethos, K1bns 143, 149, 151-153, 157.
159, 161-210,214-215,217-222,224-249, Layard 99, 101, 105, 108.
256-258, 260, 262~270, 273-286, 291, 295- LeptisMagna(Lamta) 144,171,210.
297, 299-302,307-310,313-314,317,320. Les Andalouses 173.
Karthada§t 274. Levi, D. 17, 195, 301.
Ka§puna 46. Libya 42, 45, 128-130, 165, 177, 181, 183,
Kenan 27-28,64-65,67-68, 71,86, 133,320. 187, 188, 192-193, 237, 245, 276-277,
Kerkuan 172, 207. 279, 281, 283,303,307,309.
Kilikya (Kue) 48-49, 128, 306. Liksos, (Arzila) 138, 146, 174, 245, 247,
Kirta (Konstantin) 173, 183, 193, 217. 304.
Kitab1Mukaddes 28,33, 37-40, 42, 54, 65, Lilliu, G. 278, 296.
68, 69, 73, 75-76, 81, 85, 86, 98, 101, Lilybaeum, Sicilya 181, 257, 266-269, 271-
105,124, 133, 141-142, 197-199,208, 274.
305-306. Livius 257.
Kition, K1bns 38, 47, 128, 142-143, 149- Liibnan ormanlan 32.
153, 155, 157. Lukianos 64, 74-75.
Kollo 145, 173. Luli (Elulaios), Sidon Krah 48-49, 129, 143,
kolonile§me 22, 138, 143, 162, 174, 243, 151.
247, 304, 320.
Konstantin, Cezayir 145, 147, 173, 183, Maceris 276.
193, 209, 217. Madeira 247-248.
Korsika 166, 168, 282, 309. Mago, 123-124, 238-240, 247, 265-266, 268,
Kozmogoni 64, 73. 278.
Kronos, tann 65, 71-72, 191-192, 196, 198, Mago, yazar 23 7.
207, 245,311, 317. Magon 167-168, 171, 174, 176, 184-185.
Kserkses, Pers Krah 55, 59, 170. Mainake, ispanya 307 -308.
Ku§ 128. Maisa 43.
Kudiis tapmag1 35, 81. Makhalata 43.
Kukahn, E. 97. Malkhos, General 168, 184, 200, 264, 278.
kurban, ayr. bkz tofetler 57, 69, 75-76, 81, Malki-rammu, Edom Krah 100.
86, 155, 164, 169, 176, 182, 190, 197- Mallowan 100.
199, 209-210, 214, 259, 270-271, 274, Malta 145, 172, 183-184, 249, 255-261, 263,
289-290, 318. 289,292.
Kurh monoliti 44. Marsilya 167, 175, 199.
kutsal fahi§eler 76. Ma'rubbu 50.
K1bns 38,44,47,49, 57,60,82,85, 100, maske 204, 209, 222-225, 230, 232-233, 271-
107-108, 110-114, 119, 125, 128, 136, 273, 299-301, 312-313, 321.
140-143, 149-158, 163-164,202, 214,219, Mehdiye 172, 209.
259,283,289,292,294,297,302,306, Massinissa, Numidya Krah 182-183.
311,317. Mattan-Baal, Arados Krah 51.
344 FENiKELil£R

Mayr, A. 260-261. Miicevher, ayr. bkz. gliptik sanatt 80, 119,

Mazar, B. 146. 172-173,203,214,230,233,244,260,
Medler 54. 300, 312, 315, 320-321.
Megalopolis 179. miihendislik ba§anlan 89.
Mehdiye 172, 209. miihiirler, ayt. bkz. skarabeler 67, 80, 116,
Melkart, tann (Herakles) 38, 57-58, 68- 118-119, 315, 321.
71, 73,81,118-119,145-146,163-165, Myres 143.
169, 191, 194, 196,261,302,311,317.
Merbal, Tyros Krah 54. Nabukadnezar, Kral 54.
Mersa Madah 173. Naevius 256.
metal 79-80, 107, 125, 155, 156, 220, 225- Naukratis kenti 203.
227, 24l,320. Neko, Firavun 54, 129, 244.
Methustraros, Tyros Krah 41. Nekropoller, ayr. bkz. mezarlar 171, 204-
Mettenos, Tyros Krah 45. 205, 207, 209, 225, 234, 259, 261, 272,
mezarlar, ayr, bkz. tofetler 55, 86-87, 119, 279, 291-292, 301, 310, 312-313, 315.
121, 125, 147,172-173, 190,194,200- Nimrud sarayi 44.
203, 209, 222, 224-225, 230, 233, 241, Nonnos, §air 70.
255, 258-259, 269, 271-272, 291-292, 294, Nora, Sardinya 31, 86, 141, 145, 150, 154,
299, 301, 312, 314, 318. 197, 277-279, 283-287, 289, 294-298, 300-
Mezopotamya 32, 34, 73, 79, 81, 100, 108, 302.
116, 124,128,132-133,155, 161,202, Noraks 277-278.
319,320. Niibye (Put) 128.
M!Str 32,34-37,44,51-52,54,57,66,67, 79, Numidya 182, 183.
81-82, 84, 91-94, 97, 100-102, 104-106,
108-109, lll-112, 114-116, 118-119, 121- Oea (Trablusgarp) 145, 171.
122, 124-126, 128, 130,132-134, 143- Ofir 40-41, 128.
144,155,157,169,172,179,181,191- Olbia, Sardinya 173, 277, 279-280, 282,
192, 194, 196-197, 202-204, 210-211, 213, 294, 299, 301.
217,219-222,224-232,235,237,244, Olympia kasesi 108, 114.
259-261, 269, 272-273, 276, 289, 294, Omri, israil Krah 41-42, 45, 104.
297-301, 312-315, 320. Ophel!as 179.
Mika! 157-158. ormanlar 32, 124.
Mikenliler 142,304. Orsi, P. 260.
Milkia§apa, Byblos Krah 51. Osorkon I, Mmrh 36.
mimari 80-81, 83, 140, 153-154, 201, 204- Ozbaal, Byblos Krah 57, 60 76.
205, 207, 219, 269-270, 289, 297,310. Ozbaal, Kition Krah 152.
Mingazzini, P. 286.
Mitinna, Tyros Krah 4 7. Panormus, Sicilya 233, 262, 263, 264, 265,
Mogadoradas131,140, 146, 174. 269, 271, 272, 273, 274.
Mokhos 64, 73. Pantel!eria adas1 145, 255, 256, 257, 260,
Monte Sirai, Sardinya 86, 147, 197, 280, 261,263.
283,285,289,292-294,296,298-300, parahaskerler 162, 181-182, 186,233,274,
302. 282,309.
Mot, tann 73. Pareti, L. 262, 272.
Motya, Sicilya 31, 86, 89, 145, 173, 176, Pauli Gerrei yazttt 281.
197,233,262-266,269-274,295,297, Pausanias 276, 277.
311. Persler 54, 55, 57, 58, 152, 170, 264.

Pesce, Gennaro 17, 145, 284, 293, 295, 296,
297,300.
Phalas 143.
Phelles, Tyros Krah 41.
Philon, Bybloslu 28, 29, 59, 63, 65, 70, 71,
72, 73, 76, 191.
Phokaiahlar 167, 168,305,307.
Picard, G. C. 180, 185, 197, 203.
pi§mi§ toprak 85, 121, 155, 208-209, 220,
222,260,270-273,285,289,294,299,
307,311-312.
Plautus 242.
Plinius 27, 29, 119, 125, 132, 138, 144, 146,
199, 238, 239, 304.
Plutarkhos 64.
Polybios 162, 169, 170, 176, 177, 185, 188,
195,196,207,236,240,244,268,279,
281,317.
Ponsich 174.
PonSava§lan 188, 237, 239, 268, 282.
Praeneste kaseleri 98, 108, 114.
protomlar ayr., bkz. maskeler 55, 194, 222,
224, 260-271, 273-274, 299, 313.
Ptolemaios I 179, 181, 255, 258.
Ptolemaios, cografyac1 258.
Pumayyaton, Kition Krah 152, 154, 164.
Pyrgi, S. Severa 168-169.
Pyrrhos, Epeiros Krah 181, 268.
Pygmalion (Pumay), tann 157.
Pygmalion, Tyros Krah 163-164.
Rabat 255, 258, 261.
Rachgoun adas1 173.
Ramat Rahel 82, 88.
Re§ef, ranr1 72, 157-158, 195-196, 317.
Renan, E. 84.
Ri' -saba ve Ri' -sisu 4 7.
Rados 128, 143.
Roma 23, 58, 75, 78, 86, 89, 119, 161-162,
169, 170, 172-174, 176-177, 180-183,
185, 187, 192-193, 195-196, 200-201,
205,207-209,218,222,239,244,251,
256-261,268-269,271,275,279,281-
282,284-285,302,308-311,317,319-
320.
Ronzevalle 94-95.
Rusaddir (Melilla) 173.
DiZiN 345
S. Antioco Adas1 31, 86, 145, 278, 286.
Sabratha 145, 172,210.
Sahra 247.
Salamis 100, 149-150, 170.
Sallustius 144-145.
Salmanasar, III., Asur Krah 44, 46, 87, 99,
101.
Salmanasar, V. 47, 48.
Samaria 48, 82, 98, 104-105.
sanat 17, 19-21, 73, 76, 78-81, 91, 97-99,
101, 106, 108, 111, 114-115, 118-119,
125, 130,139, 149,153, 155,164, 180,
190, 194, 201-205, 210-211, 219-220,
225-227, 229-230, 233, 241-242, 273, 284,
295, 298, 302, 313, 319-321.
sanayi 27, 28, 32, 44, 72, 125, 240-241, 257,
308-309.
Sanduarri, Kilikya Krah 49.
Sankhuniaton, rahip 63, 64.
Sardinya 17,119, 141, 145, 147, 150,153-
155, 167-168, 173, 177, 181, 188, 197,
221-222, 231-233, 23 7, 243-244, 249, 263-
264, 276-289, 292-303, 307, 309, 311-
313, 317.
Sardus 276-277, 294.
Sarepta 48, 50, 55, 90.
Sarfand torsosu 90.
Sargon II, Asur Krah 47-48, 99-101, 106,
108,124,129,143,151.
Sefire 65.
Segesta, Sicilya 176, 267, 269.
Selinunte 139, 145, 175-176, 263-266.
Siannu 46.
Sibitti-bi'li, Byblos Krah 4 7.
Sicilya 17, 138, 145, 166-171, 174, 176-177,
179,181, 183-184,197,202,222,233,
237, 243-244, 262-270, 273-274, 276, 280,
283, 301-303, 305, 307, 309, 311.
Sidi Abdselam 145, 174.
Sidon 28,30,35-37,42-51,53-61,67-68, 72,
74-78,83,86,88-89,91-92,97-98, 119-
121, 125-126, 128, 144, 151, 209, 211,
309.
Sikkeler 57, 75, 119-120, 152, 174, 233,
239~240, 249, 257-258, 260-261, 270, 274,
301,309,316.
Silius 144, 318.
346 FENiKELILER
Sirnyra 36,43,47,48,51,53.
Sinahheriba, Suriye Krah 48, 49, 88, 100,
151.
siyasi orgiidenrne, ayr. bkz suffete'ler 183-
184, 281.
Skarabeler 108, 111, 114, 116,226, 230-233,
260, 273, 315.
Skylaks, Sahte-, Periplous 55, 162, 256,
308.
Sole, ]. M. Sola 318.
Solinus 145, 277.
Solumo, Sicilya 145, 263-265, 269-270, 272.
Sparta 169, 224, 264.
Speiser, E. A. 28.
Ste Monique 194, 206, 209, 220.
Ste! 28, 44, 47, 70, 72, 85-86, 92-95, 123,
151, 155, 172-173, 183, 190, 192-194,
197, 204-205, 208-219, 237, 239, 241,
245, 250, 261, 271-273, 289-290, 293,
296-298, 312, 321.
Stephanos 149, 256.
Stesikhoros 305.
Straban 29, 89, 124, 279, 303, 304, 305, 306,
311,317.
Straton, Sidon Krah 57.
Straton, II, Sidon Krah 57.
SU 32,50, 74, 100, 106, 129, 147-148, 177,
207, 246-247, 271, 279, 284-285, 293,
311.
"suffete"ler (hakirnler) 185.
Sulcis, Sardinya 145, 197, 279-280, 284-
286, 289, 292, 294, 296-302.
Siileyrnan, israil Krah 34, 38-40, 44, 69-70,
75, 79-81,88, 98, 126, 141-142,305,311,
320.
Suriye (Hitit) 50.
Suse, bkz. Hadrurneturn 86, 145, 172, 193,
198, 208-209, 214-216.
Syrakusa,Sicilya 161-162, 170, 1-179,264-
268, 270, 274, 280-281.
Sadrafa, tann 72, 195.
Salll§i Adad V, Asur Krah 46.
Se§onk I, M1s1rh 36.
Sipitbaal, Byblos Krah 36-37, 57, 59, 65, 67.
Tabnit, Sidon Krah 55-56, 60, 76-77, 97.
Tacitus 132.
Taharka, M1m Krah 51.
Tarnassos, K1bns 143, 151-152, 157.
Tarnuda 145, 174.
Tanca 146, 174.
Tanit, tanrn;a 140, 164, 171, 173, 175, 191-
194, 196-198,207-208,213-215,217, 219,
221,230,233,258-259,261,270,272-
274, 284-286, 289, 292, 297-299, 301-
302, 311, 317-318.
Tannlar 29, 33, 35, 43, 51, 53, 56, 59, 63, 65-
74, 76-77,111,118,157-158,161,190-
192, 194-196, 198-199,221,224,228,
231, 238, 246, 260-261, 313, 321.
Tapmaklar 29, 35, 38, 54, 56, 59, 74, 75, 79,
81,83,84,98,182,190, 197,200,207,
209,220,230,289,311,321.
Tar§i§ 41, 126-129, 141, 146, 305-306.
Tararnelli 293.
Tarradell, M. 174.
Tartessos 41, 146, 277,304-308.
Tanrn 32, 123, 128, 175, 188, 240, 280, 286,
309.
Tas Silg, Malta 258-260.
Tekstil 125, 241, 257.
Tel Sukas 22, 30, 83.
Tennes, Sidon Krah 57.
Terillos 170, 264.
Teukros 149.
Thapsos 172.
Tharros, Sardinya 145, 184, 197, 279, 284-
286, 289, 293-296, 298-301.
Theokritos 76.
Theron 170-171, 264.
Thukydides 138, 145, 166-167, 262-263.
uls1rnlar 121, 172-173, 190-191, 196, 200,
224-226,228,230,233,260,273,295,
299-302, 313,321.
Tiberius Sempronius Longus 257.
ticaret 21, 31-32, 47, 51, 53, 61, 98, 123- -
124, 126-129, 141, 143,147,150-151,
166,168,175,177,181,186-188,202-
203, 236, 238, 242-244, 247, 255-257,
262, 279-281, 283, 303-304, 306-308, 320.
Tiglatpileser, I, Asur Krah 35-36, 43.
Tiglatpileser, III 46, 48, 102, 151.
Tirnaios 35, 163-164, 307.

Timoleon, Korimhoslu 177, 266-267.
Tipasa 145, 147, 173.
Tir Dibba 94.
tofet (insan kurban edilen yerler) 76, 86,
172,183, 197-198,205,208,210,212,
214-215, 270-271, 273-274, 289-291, 301-
302, 312, 318, 321.
Trablusgarp (Oea) 145, 171.
Troya 143, 144, 149, 162, 163, 304.
Turn; bkz. Metal 43-44, 66, 80-81, 87, 90-
91, 107, 127-129, 139, 145, 156, 198,225,
227,233,241,263,269,278,280,283,
293-295, 299,306, 311, 317.
Turn; <;ag1 78-80, 86, 92, 98, 135, 150, 222,
319.
Tunus 87, 172, 179, 183, 205, 209, 239, 241,
256.
Tusa, V. 17, 269.
Tyros 31,33-35, 37-55, 57-59, 61-62, 68-70,
78,81,87,89,95, 119, 125-129, 141-
145, 150-151, 162-167, 169, 177, 186,
194, 261, 278, 303-307, 317.
Ugarit 21-22, 29-30, 60, 64-65, 67-68, 70,
72-73,78,92,98,107,132-135,150,198.
Ummia§tart, Sidon Krali<;esi 56, 60, 76.
Urkhilina, Hama Krah 99.
Usnu 46.
Utica 38, 138-139, 142, 144, 150, 163-165,
172,177,179,181,184, 187,209,234,
304.
Varro 237-238, 240.
Velleius Paterculus 138, 144, 164, 303-304.
Vercoutter, J. 202, 224-225, 227-228, 231-
232.
Vergilius 149, 164.
DiZiN 347
Verres 257-258.
Villaricos, ispanya 233, 308, 312-313, 315.
Vogiie, de 79, 202.
Vuillemot, G. 173.
Wenamon oykiisii 34, 36.
Whitaker 271.
Yafa 30, 55-56, 60.
Yahuda 37,42, 127-128.
Yahudiler, bkz. ibraniler ve israilliler 54.
Yakinlu, Arados Krah (lkki-lu) 52-53.
Yatonmilk, Sidon Hiikiimdan 56, 60.
Yavan 126-128.
Yazt 118, 131, 249-250.
yazt 36,41,56, 114, 116, 133, 157,249,251.
Yehavmilk, Byblos Krah 56, 59, 65-67, 92,
94.
Yehimilk, Byblos Krah 36-37, 59, 65, 67.
Yehu 45.
Yeremya 126, 305.
Yo§iya 69.
Yoram, Yahuda Krah 42.
Yunanhlar 27, 55, 57, 66, 71, 129, 131-132,
138, 139-143,145, 152, 157,166,168-
171, 174-177, 180, 184, 187,192-193,
195,202-203,263-265,268,270,277,
280,307.
zanaat bkz. sanat 73, 79, 98, 100-101, 104,
119, 156, 202-204, 231, 241-243, 272,
284, 294, 298, 300, 320.
Zekarbaal, Byblos Hi.iki.imdan 36.
Zeus, tann 38, 69-71, 195-196.
Zimarra 46.
Zincirli 98, 106, 143, 192.