Ana Hatlaryla Friglerde Din

A General View On Religion In The Phrygs

Fatma Birecikli*
zet Bu almada, Frig Devletinde dini dnce ve hayat hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr. Din bir toplumun en nemli deerlerindendir. Bilindii zere M..13. yzyln sonlarndan itibaren Anadoluda yaad anlalan, fakat M.8. yzylda byk bir g haline gelen Frigler, bata Hititler olmak zere, Mitanni gibi M..2. binyln byk devletlerini kerten Ege glerinden sonra Anadolunun siyasi glerinden biri olmutur. Friglerin bugn artk Herodotos ve Strabonun da bildirdikleri gibi Trak asll bir kavim olduklar amz bilginlerinin ou tarafndan kabul edilmitir. Arkeolojik buluntularda ise Trakya ve Makedonyadaki Tmlsler ve ilerindeki eyalarla Friglerin kullandklar eyalar benzerlikler gstermektedir. Arkeolojik kantlar antik zamanlarda Friglerin Ana Tanra dedikleri inanlarna dair bulgular ortaya koymutur. Frigler tarafndan Kybele (Cybele) olarak bilinen byk Frig Ana Tanras Anadoluda doa tanrlarndan sadece biri idi. Anahtar Kelimeler: Frig, Din, Tmls, Gordion, Kybele. Abstract This study includes general assessment of information about the religional thought and life in the Kingdom of Phrygia. Religion is the most important value of a society. As it known the Phrygians have a special place in Anatolia. They have appeared in Anatolia from the end of the 13th century B.C. and became a major power in the 8th century B.C. They became a political power of Anatolia after Sea Peoples Migration which destroyed such great states of the Second Millennium B.C. as Hittites, Mittannies. It has already been accepted by many of the contemporary scholars that Phrygians was a tribe of Thrac origin as we are informed by Herodotos and Strabon. Also as far as archeological excavations indicated that there are indications that the artifacts used by tumulus in Thracian and Macedonia were similar to those used by Phrygians. In ancient times, archaeological evidence for Phrygian religious cult indicates that the major divinity was Mother Goddess known to the Phrygians as Kybele (or Cybele) was the great Phrygian Mother of the Gods, a primal nature goddess of Anatolia. Key Words: Phryg, Religion, Tumulus, Gordion, Kybele. Akademik Bak
215

Giri Her ilmin bir metodu vardr. Metod, doruya ulamak iin takip edilen yoldur. Tarih almalarda, ciddi bir aratrma yaplabilmesi, ancak bilimsel aratrma metodlarnn bilinmesi ile mmkndr. Her tarihi bilgisi ve kabiliyeti lsnde tarih metodolojisini kullanmak durumundadr. Bunlar: Konunun tespiti ve snrlandrlmas, Kaynaklarn tespiti, tasnif, tahlil ve tenkid, terkib ve teliftir. Orijinal bir eser ancak tarihinin sahip olduu yetenekler -tarih formasyonu, terminoloji, kaynak dili- ile onun metod bilgisinin terkibi neticesinde ortaya kar. Bu almada objektiflik ilkesine bal tarafsz bir tarih metodu ile hadiselerin ele alnarak incelenmesi tarihilik meslei asndan zaruri
*Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eskia Tarihi Bilim Dal Yksek Lisans Mezunu. e-mail: fatmabirecikli@gmail.com

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

grlmektedir. Her tarih almas bir bakma mazinin yeniden ina edilmesi demektir. Ne derece titiz olursa olsun hibir aratrma mkemmeliyete eriebilmi deildir. Bir tarih tetkikinden beklenen kendisine konu olarak setii mesele zerine yeni ve manal birka izgi getirebilmesidir. Friglerde din konusu gibi geni kapsaml konular bir makalede toplamann kusur ve eksiklikleri de beraberinde getirecei muhakkaktr. Ayrca her yl yaplan arkeolojik kazlar ve aratrmalar da bu konudaki bilgilerin hzla yenilenmesini salamaktadr. Buna ramen Friglerde din konusu Eskia tarihi aratrmaclar iin ilgi uyandran bir konudur. Eskia Toplumlarnda Dine Genel Bir Bak nsanolunun bilinen tarihinden bugne kadar din her zaman ok nem verilen bir konu olmutur. Bu durum, elbette ki insanln bir paras olan Trkler iin de geerlidir. Fakat Trkler, dine ne kadar nem vermi olurlarsa olsunlar, din ve inan bakmndan genellikle banaz olmamlardr. Gerek kendi ilerinde, gerekse ynetimlerindeki yabanc toplumlar iin din ve inan konusunda gsterdikleri geni hogr, Trk milletinin en belirgin zelliklerinden biridir. Tarih boyunca din, deiik alardan, deiik ilikileri, deiik biimlerde sunan bir olgu olarak mevcudiyetini srdrmtr.1 Antik dnyann insanlar tabiat artlarnn oluturduu afetlerle karlatklar zamanlarda, tabiattan elde ettikleri bereketli rn sonrasnda, doum, lm ve hastalk gibi durumlar kendilerine izah edemediklerinde, ayrca istek ve emellerinin gereklemesi dileinde bulunduklar durumlarda ve bunlara benzeyen hallerde aresiz kalp, insanst glere inanmak ihtiyacn hissetmilerdir. Bu ihtiya ise, insanlarn her konu iin ayr bir tasavvur gelitirmesine ve bu tanrlara inanmasna sebep olmutur. Bylelikle politeizm (ok tanrclk) domutur.2 Eskia insannn hayatyla btnleen bu inan ekli, birok dnya toplumunda binlerce yl varln srdrerek, tek tanrl kutsal dinlerin domasna kadar devam etmitir. Bu cmleden anlalaca zere, Antik dnyann birok dier toplumlar gibi, Mezopotamya toplumlarnn dini inan ekli de ok tanrl bir sisteme dayanmaktadr. Bu kltrde insanlarn yaam, tanr ve tanralar ile yakn iliki ierisinde olmutur. Bu nedenle de hemen her antik kentte belirli bir tanr ya da tanraya ithaf edilmi inan (klt) merkezlerinin olmas dikkat ekmektedir. Mezopotamya inan sistemi irdelendiinde tapnlan tanrlarn bir ksmnn Sumer, dier ksmnn ise Sami orijinli tanrlar olduklar grlmektedir. Bu tanrlar arasnda ilk sray Sumer ve Akad kentlerinin tanrlar alyordu ki, onlara byk tanrlar denilmekteydi. Sz konusu byk tanrlar u ekilde sralanmaktayd; Sumerlerin ba tanrs olan ve ayn zamanda yeryznn de tanrs olarak kabul edilen ENLL, Sumerin nl ehirlerinden biri olan Urukun ve dolaysyla btn Sumer dnyasnn gk tanrs ANU, Eridu ehrinin, de1 2 Ekrem Memi, Trk Kltr Tarihi, izgi Kitabevi, Konya 2003, s.129. Seluk Gr, Antik Dnyada Gnlk Yaam, Yaylack Matbaas, Antalya 2005, s.45.

Akademik Bak
216

Cilt 4 Say 7 K 2010

Ana Hatlaryla Friglerde Din

nizlerin ve yeralt sularnn hkimi olan EA. Byk tanrlarn dnda, btn memleketlerde ibadet edilen, grev ve nfuzlar farkl olan baka tanrlar da vard. rnein Sippar kentinin de tanrs olan gne tanrs ama, ay tanrs Sin, oban tanrs Dummuzi ya da Tammuz, bolluk, bereket, doa ve cehennem tanras tar ya da Sumerlerin dilindeki adyla NANNA, bu tanrlarn nde gelenleri arasnda yer almaktaydlar.3 Bunlardan gne tanrs ama, ay tanrs Sin ve yldz tanrs olarak da bilinen tar, Sami teslisini (leme) oluturuyorlard. ama ayn zamanda adaletin de tanrsyd. Mezopotamya toplumlarnda, doa olaylarn yneten tanrlarn yannda, hastalklar ve lm getiren, insanlara gnlk ilerinde yardm eden saysz iyi ve kt tanrlara da inanlyordu. Bu insanlar, kt ruhlardan kurtulmak iin by trenlerine zel bir ehemmiyet vermilerdir.4 Frig Uygarl Frigyann tarih ncesi alardan itibaren iskn blgesi olduu Paleolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Tun alarna ait buluntularla kantlanm durumdadr. M..2. binde blgede Hitit egemenlii vardr. Daha sonra M..1200 yllarnda Hitit Devleti yklr. 5 Hitit mparatorluunun kmeye balad yllarda, Anadolu kuzeydoudan Kafkaslar, batdan da Boazlar zerinden gelen birtakm gmenlerin etkisi altna girmeye balamt. Doudan gelenlere Muki deniyordu ve Elaz yresine yerlemilerdi. Batdan Makedonyadan gelenler ise Bryg ya da daha ok Frig adn tayorlard. Bunlar da anakkale Boazn ap Marmara Denizinin gney ve gneydou kylarna yerlemilerdi. Her iki halk da, beylerin etrafnda kmelenmi eitli boylardan oluuyordu. Yava yava Orta Anadoluya doru harekete geen bu boylardan Frigler, M..10. yzyl iinde Polatl yresine, yani sonralar bakent yaptklar Gordiona varmlard.6 Gordion nemli bir dou-bat gzergh zerindedir ve Lidya ile Persler gibi byk glerin arasnda kalmtr.7 M..8. yzylda blgede merkezi Gordion olmak zere gl bir devlet kuran Frigler, 1 yzyldan fazla sre egemenliklerini devam ettirmilerdir. Arkeolojik buluntularn da yardmyla Frig Krallnn snrlarnn gneyde Burdur evresine, kuzeyde Zile Maathyk ve Samsun yaknlarnda Akalana kadar geniledii grlr. Kzlrman dousunda Boazky, Aliar, Alacahyk, Kltepe ve Gll Dada da Frig yerleimleri olduu buluntular sonucu ortaya kmtr.8 Gordion en parlak dnemini kral Midasn zamannda yaad.9 Frig Krall kalenin ierisinde ve kuvvetlendirilmi bir mev3 4 5 6 7 8 9 Ekrem Memi, Eskiada Mezopotamya, Ekin Kitabevi, Bursa 2007, s.175. Ekrem Memi, Eskia Medeniyetleri Tarihi, Ekin Kitabevi, Bursa 2006, s.69. Ebru Parman, Ortaada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia) ve Blge Mzelerindeki Bizans Ta Eserleri, T.C. Anadolu niversitesi yayn, Eskiehir 2002, s.15. Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi alardan Perslere Kadar Anadolu, KB. Yaynlar, Ankara 2000, s.568. Matt Glendinning, Frig Pimi Toprak Mimari Levhalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007, s.185. Ebru Parman, a.g.e., s.15. Celal Tuna, Kentten mparatorlua Anadolunun Eski Yerleim Yerleri, Cilt 2, letiim Yaynlar, stanbul 2002, s.53.

Akademik Bak
217

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

kideydi. Etraf tamamen surlar ile evrili bu erken hisar ayn zamanda karmak bir merdiven sistemiyle de ilikiliydi. Frig Krall dneminde evresi glendirilmi, kale tipi bir yerleme vard.10 Kimmerler, M..676 ylnda Frig egemenliindeki topraklar istila ederek bakentleri Gordionu ele geirmilerdir. En grkemli an yaayan Frig Devletinin Kimmerler tarafndan ortadan kaldrl istila halinde vuku bulan Kimmer gnn ne kadar etkili olduunu ak bir ekilde gstermektedir.11 M..7. yzyln birinci eyreinde Kimmer aknlarna kar koyamayan Frig Devleti kmtr. M..6. yzylda Anadoluda balayan Pers egemenlii boyunca Frigya blgesi nce on-Lidya satraplna daha sonra da Daskylaion (Ergili-Bandrma) satraplna girmitir. Byk skender M..4. yzylda Anadoluya gelip Persleri yenerek btn Frigyay egemenlii altna alm; bylece Frigyada Helenistik a balamtr.12 lk kez Ekrem Akurgaln ortaya att, arkeoloji dnyasnda istisnasz kabul gren ve kendisine byk n getiren sava gre: Anadolunun ilk dnya devleti olan Hitit Krallnn M..1200 dolaylarnda deniz halklarnn arkalarnda bir ate topu brakarak gerekletirdikleri acmasz bir saldryla ykmnn ardndan, Eski Anadolunun bu gl uygarlnn yeerdii Sakarya-Kzlrmak yay arasnda kalan topraklar tmyle terkedilmi; 400 yl boyunca da hi yerleilememiti. Bu sre Anadolunun Karanlk ayd; ve o zamana dek geerli olan, K. Bittelin Boazky ve Aliar iin ngrd en az 100 yllk karanlk; ya da herkese kabul gren Anadolu Yaylas tarih, kltr ve sanatnn Htitlerin knden sonra, bu kte payda Friglerle kesintisiz srdrld gr, Bittel dahil, geerliini yitirecekti. Akurgal savnn Anadolu arkeolojisi ynnden kktenci nitelikte ok nemli sonular da vard: Uzun sren karanlkla Hititleri hi tanyamayan Friglerin gemile balar kopmu; Anadolu, kltr ve sanatta ilk bu Trak halkyla ynn Batya evirmiti. Anayurtlarndan Anadoluya hemen hibir ey tamayan bu gebe budun, kltrel deerleriyle sanat rnlerindeki yaratc, ynlendirici gc Egedeki Yunan etkisine borlulard.13 Frig toplumu hakknda fazla bilgimiz yoktur. Homeros Trak kkenli bu insanlar sava bir ulus olarak niteler. Gebe kkenleri nedeniyle, usta svari olduklar anlalan Frigler, ular ne eik serpular takar, bir kollarnda kk kalkanlar ve uzun bir mzrak tarlard. Piyadeler ise, ou kez dizlere kadar kan ilemeli oraplar ve ksa eteklik ile dize inen dar bir ort giyerlerdi. ok daha sonralar cesaret ve enerjiden yoksun, kle ruhlu bir halk olarak tannmlardr.14 Gordion bir sre tipik
10 Dietrich Berndt, Caroline Henriette Emilie Haspels ve Frigya, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007, s.41. 11 lhami Durmu, Sakalar ve Hunlar Dneminde Anadoluda Trk Varl, Eski n Asya Uygarlklarndan Gnmze Anadoluda Trk Varl, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara 2008, s.87. 12 Ebru Parman, a.g.e., s.15. 13 Fahri Ik, Karanlk Dnemin Aydnl ve Frig Sanatnn Anadoluluu zerine, Anadolu/ Anatolia, Say 24, 2003, s.21. 14 Veli Sevin, Balangtan Perslere Kadar Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul 2003, s.248.

Akademik Bak
218

Cilt 4 Say 7 K 2010

Ana Hatlaryla Friglerde Din

bir bat Anadolu kasabas olarak kalmtr. 8. yzyl sonlarna gelindiinde ise, boyal mlekler, Urartu tipi kazanlar, gneydou Anadolu ve kuzey Suriye balantl fibulalar (engelli omuz inesi veya bro) biiminde dou etkisinde ani bir art grlr. Bunlarn belki de en nemlisi, Gordiona Yunan mallar ithalinden nceki bir dnemde, bu doa zellikleriyle balantl olarak alfabetik yaznn grlmesidir.15 Hint-Avrupa kkenli bir dil kullanan Friglerin Fenikeden alnm bir harf yazlar vard. Okunabilmekle birlikte henz anlalamayan Frig diline ilikin yaztlar daha ok kaya antlar zerine kaznmtr. 8. yzyln ikinci yarsndan balayarak Frigyada kullanlm bu alfabe bat komular Lidyallar ve Yunanllarnkine ok benzemekteydi.16 Frig dili kutsal saylm olmaldr, zira kylerdeki eski dini trenler phesiz hala bu dille yaplyordu. Gerekte, Frig dili Roma Dnemi boyunca, Hristiyanlk Anadolunun eski yerel dillerine son verene kadar krsal kesimde kullanlmaya devam etmitir.17 Frigler anak, mlek ve dokumaclk sahalarnda ok ilerlemilerdi.18 Tarihi kaynaklar bize Friglerin mzik alannda son derece baarl olduklarn gsteriyor.19Frigler, marangozluk ve madencilikte ok ustaydlar. Orta Anadolu koyunlarnn kaliteli ynleri dokumacln; orman zenginlii ise marangozluun gelimesine neden olmutu. Gordion tmlslerinde bulunan, ivi kullanmadan birbirine gemelerle tutturulan panolar ve mobilyalar, ou kez Friglere zg geometrik bezekli oyma ve kakmalarla sslenmitir. M..8.-7. yzyllarda, Friglerin Eskia dnyasnn byk bir blmne dalm, dsatm mallar arasnda tun eyalar nemli bir yer alyordu.20 Frig Dini ve Tanrlar Frigler Anadoluya girdikleri zaman Orta Asyada btn Trk uluslarnn ortak inanlar natorizm (tabiat kuvvetleri) ve ona bal yldz ve burlarn simgesi hayvanlara Ttemizm dinine bal idiler. simleri dinlerini aa vurmaktadr. Frig, Filik, Frigli Ongunlar olan hayvan tiftik keisi, Friglerle birlikte Anadoluya gelmeleri plastik sanatlarda heykelcilik, koku kab ve kabartmalarda kei resimleri oka yaplm olmas bundandr. Sonralar ormanlar ve obanlar tanrs PAN yar insan yar kei olarak canlandrlm tapnaklara girmitir. PAN, kk keiboynuzlu uzun sakall (tpk kei gibi), gbeinden alt taraf kei tyl ve ataltrnak ayakl bir ihtiyar biiminde heykelleri yaplmtr. Ormanlarda allklarn arasndan birden bire grnnce insanlar ve srleri katrd iin bu eit kaa panik ad verilmitir. ok kere kaval veya az mzkas alar, apkn huylu, elence dkn bir tanr olarak sevilir
15 J.G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, ev. Esra Davutolu, Arkada Yaynevi, Ankara 2001, s.175. 16 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.255. 17 Thomas Drew-Bear, Yeni Frige Yaztlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007, s.170. 18 Tolga Uluba/ Sezgin Da, lk alardan Gnmze Dnya Tarihi Ansiklopedisi, Kayhan Matbaas, stanbul 2007, s.23. 19 zzet vgn/ Remzi Yardmc, lka Tarihi, Maya Akademi, Ankara 2007, s.64. 20 Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi, a.g.e.,s.569.

Akademik Bak
219

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

Akademik Bak
220

Cilt 4 Say 7 K 2010

ve saylrd.21 Friglerin ok tanrl bir dinleri vard; Gne Tanrs Sabazios ile Ay Tanrs Men bunlarn en tannmlaryd. Ancak Frigler denince, akla hemen gelen tanra, Agdistis, Matar Kubile (Byk Ana) ya da Kubile denen Kybeledir. Kybele, Frigler iin doa tanras, hatta doann bizzat kendisiydi.22 En nde gelen kutsal hayvanlar yrtc bir ku ve arslan olan tanrann Attis adnda bir sevgilisi vard. Tanrann Attise her yl ancak ilkbaharda kavutuuna, bylelikle de doaya yeni bir yaam geldiine; onu yitirdii aylarda ise doann k uykusuna yattna inanlyordu.23 Anadoluda youn olarak pagan tanr ve tanralarn gnlk hayata ve insanlara etkileri, ilikileri, kehanetleri somut olarak yaztlarda ve dier buluntularda aka ve bol miktarda izlenebilmektedir. Pagan dinlerinin Anadoludaki eitlilii zerine deiik yorumlar, genel ve ayrntl aratrmalar, malzeme ve veriler kadar boldur. Antik yazar Strabona gre: Frigler genel olarak Tanra Reaya taparlard. Deiik adlar vererek tanrlarn anas Angdissis, Byk Frigya tanras Kybele, ya da sadece Ida, Dyndyma, Spilos veya Pessinus gibi Kybele kltnn bulunduu kutsal meknlara gre adlandrlrd.24 Anadolu Tanras Kybele tarihe Frig tanras olarak da gemitir. Kybele kutsal alanlar, ounlukla kayalarn zerine yaplmaktayd.25 Friglerin kayalara oyulmu dier bir dinsel yap tr, genellikle douya bakan kaya merdivenlerdir. Bir eit oturma yerine doru kan bu merdivenlerin sunak olarak kullanldna inanlr. Kybele ayn zamanda gen kzlarn da koruyucusudur. Tanrann en byk tapnma yeri, Pessinusta idi.26 Frigler bu tanray yle benimsediler ki, tm devlet ve lkelerini Pessinus Kybelenin mlk saydlar. Bunun sonucunda, aslnda ok kkl bir Anadolu tanras olduu halde Kybele tarihe bir Frig tanras olarak geti; kral Midas tanrann olu ve Pessinustaki tapnan kurucusu sayld. Tapnm Roma mparatorluk ann ilerine dein srd.27 Frigler olaslkla hem erkek hem de dii ok sayda tanrya tapyorlard. Ancak sadece bir tanr insan suretinde tasvir edilmitir. Bunun ad Anne anlamna gelen tanra Matardr. Matar ismi eitli Frig yaztlarnda, ounlukla tanray tanmlayan bir sfat ya da lakap ile birlikte grlr. Bu lakaplar arasnda en sk rastlananlardan biri, Frig dilinde muhtemelen da demek olan Kybeleiadr ve tanrann eski Yunancadaki ismi Kybelenin de kaynadr. Frig tanras Matar her zaman ayakta, ileri doru bakan olgun bir kadn eklinde betimlenmitir; uzun bir elbise ve ssl bir balk giyer; balnn arkasndan aaya doru bir duvak inmektedir. Elinde tanrsallna iaret eden bir dizi nesne ya da atrib tutar. Bunlar iki kab veya ksesi, yrtc ku ve nar olmas muhtemel yuvarlak bir objeden meydana gelir. Boazkyde bulunmu iyi durumdaki bir tasvirinde, tanra iki
21 22 23 24 25 26 27 Sleyman Gner, Afyon li Tarihi, Karnca Matbaaclk, Cilt 1, zmir 1971, s.84, 85. Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi, a.g.e., s.569. Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., 249. Ebru Parman, a.g.e., s.21. Tamay Tekam, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar, stanbul 2007, s.175. Recep Yldrm, Eskiada Anadolu, Meram Yaynclk, zmir 1996, s.133. Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.250.

Ana Hatlaryla Friglerde Din

yannda kk erkek figrleri ile birlikte gsterilmitir. Erkeklerden biri ifte flt, dieri lir almaktadr. Ankara/Etlikte bir kabartmada ise tanra ellerini dua ya da korunma iin havaya kaldrm insan-hayvan karm bir cinle beraber betimlenmitir. Bu tip geni bir alanda karmza kar; Boazky, Ankara, Gordion ve Afyonkarahisar ile Eskiehir arasndaki Dalk Frigya Blgesinden bilinen rnekleri vardr.28 Karanlk aydnlandna gre, dnce de Tun adan Erken Demir a Anadolusuna hi kesintisiz gelenek srm olmaldr; bu balamda Hitit kral klt de gelecee kk srm olmaldr: Hitit tabletlerinde kral ldnde tanr oldu yazar.29 Baz bulgular onlarn sanki lmeden bu ycelie eritiklerine, tanr kral olduklarna iz verir.30 Yeni Hitit krallarnn lnce tanrlatklar31 hem ant mezarlarn konumundan ve demlerinden bilinir ve hem de kral yontularnn biiminde okunur; nk onlarn Malatya Kral Sulumeli gibi M..12. yzylda Hitit tanrlar ya da tanr krallar geleneinde boynuzlu tanrsal balk giymeleri ve rnein Kargamtan Atarsuhas gibi, tanrlara zg biimde bir aslan ya da boa zerinde durmalar baka trl yorumlanamaz; nk ayrca, bunlardan Zincirli aslanl altl ile Kargamn boal altlklar zerindeki sunu ukurlar, libasyon amaldr. Frigler, tapndklar Anadolu Anatanras Kybelenin Kubabadan uyarlanan adn ve resmini dorudan Yeni Hitit ncllerine borludurlar. Bu nedenle kral kltnn de ayn kaynaktan aktarlm olmas dnlr; nk kraln tanrsal z Douya zgdr, Friglerin kaya antlar dncesi birlikte borlu olduklar dier ada Urartulularn krallar ve beyleri de bu gelenein dnda dnlmemelidir.32 Frig Tapnaklar Eskiehir ve Afyonkarahisar arasndaki kutsal platoya, M..8. yzyl ile 6. yzyl arasnda, tanrann tapnaklarn temsil etmek zere, yaplm olan bu kaya yaplar ok byk bir emein rndrler. Friglerin, Kybeleye ne derece nem verdiklerinin en gzel kantdrlar. zerlerinde bazen geometrik, bazen bitkisel, bazen de hayvan motifleri bulunuyor. Bu kaya yzeylerinden en nls, kukusuz ki, MIDAS=Midas adn ieren Frigce yazt nedeniyle Midas Mezar denen, 17 m. yksekliindeki Yazl Kaya Ant oluturur. Ancak bu ant bir mezar olarak deil, yine bir tapnma cephesi olarak kullanlmtr. teki Frig oyma kaya cephelerinde olduu gibi, M..8. yzyln ikinci yarsna ait olan Midas Antnn yz de douya bakar. Bir kaya yzeyinin, tepeden aaya doru ilenmesiyle oluturulmu bulunan bu ssl cephe, semerdaml bir Frig
28 Lynn E.Roller, Frig Dini ve Klt Uygulamalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007, s.141, 142. 29 Ahmet nal, Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu 19, 1975/1976, s.176. 30 Peter Neve, Hattua Stadt der Gtter und Tempel, Neue Ausgrabungen in der Hauptstadt der Hethiter, 1993, s.85. 31 A.Muhibbe Darga, Hitit Sanat, Akbank Kltr Sanat Yaynlar, 1992, s.327. 32 Fahri Ik, Karanlk Dnem a.g.m., s.25.

Akademik Bak
221

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

tapnann n kesimini temsil eder. Bu cephenin en nemli blm, tanra heykelinin iinde durduu kap biiminde bir kaya niidir. Bu ant aslnda, Friglerin Byk Tanras adna yaplm bir kutsal alandr. Bu nedenle, antn merkezi blmndeki niin iinde, Kybeleye ait bir heykelin durduu sanlr.33 Toprak Ana Kybelenin en fazla tapnm grd yer Pessinous (Ballhisar) kentiydi. Bu kentte tanrann gkten inmi bir idol olduu inanc hakimdi. Yine bu kentte tanrann sevgilisi Attis ile birletii ve bunun tabiata can verdii kabul grmt. Buras Frigler tarafndan bir klt merkezi olarak benimsenmi ve burada dini trenler dzenlenmitir.34 Eskiehirin Sivrihisar ilesi yaknlarndaki kentte tanray siyah meteorik bir ta temsil ediyordu. Frigler tanralar iin daha ok boa kurban ederlerdi. Ktahya ve Eskiehir yaknlarndaki gen alnlkl kimi kaya antlar (Bakeyi, Malta, Delikta) bu trde kurbanlar iin yaplmlardr. Bir tapnak cephesini simgeleyen antlarn gerisinde derin bir kuyu bulunmaktadr. Tanra iin kesilen boalarn kan bu kuyularda biriktirilmitir. Frigler bu tanray yle benimsediler ki, tm devlet ve lkelerini Pessinus Kybelesinin mlk saydlar. Bunun sonucunda, aslnda ok kkl bir Anadolu tanras olduu halde Kybele tarihe bir Frig tanras olarak geti; kral Midas tanrann olu ve Pessinoustaki tapnan kurucusu sayld. Tapnm Roma mparatorluk ann ilerine dein srd.35 Kybele, kutsal antlar, genellikle dalardaki kayalk alanlara yaplrd. Kaya antlar, tanrann tapnaklarn temsil ederdi. Byk emek rn baz kaya antlarnn cepheleri kabartmalarla sslenmitir. Bunlar zerinde geometrik, bitkisel, bazen de hayvan motifleri yer alrd. zerinde MIDAI=Midas adn ieren Frigce yazt nedeniyle Midas mezar denen grkemli ant Eskiehir yaknlarnda Midasn kenti diye bilinen yerde bulunmaktadr. Bu ant bir mezar deil, bir tapnma cephesi (ak hava mabedi) durumundadr.36 Midas ann biri gmt, dieri tapnak ilevli olan iki en tannm olan antsal kaya yapt, Aslanta37 ve Aslankaya38, aslan ve Kybele birlikteliinde birbirleriyle zdetir. Aslanlar, kaya tapnann sella anlamndaki mihrab iinde bir klt yontusu gibi oturan Ana Tanray her iki yanda arka ayaklar zerine kalkarak kuatrlarken; mezar alnacnda, gene her iki yandan, kapnn ortasndan ykselen soyut Kybele resmine uzanrlar. Aslankayann tapnak olduu kukusuzdur; Aslantan da gmt odas olmasa, tapnak deneceinden kuku duyulamaz. Gerekten de P.Z. Spanosa gre, Aslantata gmt odas ikincil bir anlam iermektedir; bu nedenle de ant, ncelikle dalarn

Akademik Bak
222

Cilt 4 Say 7 K 2010

33 Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi, a.g.e., s.572. 34 Seluk Gr, lk nsandan Selukluya Anadolu Uygarlklar ve Antik ehirler, Alfa Basm, stanbul 2007, s.33. 35 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.249, 250. 36 Recep Yldrm, a.g.e., s.132. 37 Fahri Ik, Doa Ana Kubaba, a.g.e., s.13. 38 Taciser Tfeki Sivas, Eskiehir-Afyonkarahisar-Ktahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar, Ana. .FEF., Eskiehir 1999, s.100.

Ana Hatlaryla Friglerde Din

tanras Kybele ya da orgiea theann klt ant olmaldr.39 ki kaya ant arasndaki benzerlik, gmtn sol kaya duvarnda bitmemi bir aslan kabartmasnn varlyla da vurgulanr; aslan, tapnan sa yan yznde de vardr. Tm bu benzerlikler, ilevde de benzerlii dndrrken, bey gmtnde tapnma ilikin bu beklentiyi damdaki sunu anakl basamakl sunak demi karlar; l kltne ilikin bir ak hava tapnma alan.40 Sonuta Aslanta bir l tapna olarak sayg grr; tanrlam yerel beyin klt ant olarak Urartuyla balant, Atabindi Bey gmtnn damndaki klt demleriyle ve buradaki kaya iaretli sunaklarn Frig Hamamkaya tapnak gmt arkasndaki klt alanna dorudan etkisindedir41 ve kken, Hititin Gavurkaledeki kral/prens mezarna dek iner.42 Hellenistanda benzeri yoktur; nk Yunan dncesinde bir lml tanrlamaz, heroize edilir, kahramanlatrlr.43 Bir baka nemli konuda Friglerin Anadoluluu belgelenmi olur. W.M.Ramsayin eski bir savna gre, lleri tanrlatrmak ya da bir tanrya benzetmek Frigyada eski ve yaygn bir gelenekti. Her mezar bir tapnak gibiydi diye balar M.Waelkens bir makalesine ve sonuta, ne yazk ki ge dnem literatrnde de sklkla ortaya kan bu epigrafik yorumu yanl olarak deerlendirir. Ancak yanllk, Waelkensin yntemindedir; bir kklemi Anadolu gelenei, Yunan dncesiyle deerlendirme tersliinden kaynaklanr. Ge dnem Hellence yaztlarda Friglilerin tanrlamas belli ki geleneine sk skya ballktandr ve Friglilerin yrei Afyon evresinde okunan bu yaztlarn Ramsay yorumu, yukarda erken zaman iin vardm bilimsel sonucun en somut belgesidir. Destansal yceliiyle bir insandan farkllaan Frig Kral Midas, bakent Gordionda grkemli bir tmls mezarla da farkldr; tpk kendisinden 650 yl kadar sonra Kommagene Kral I.Antiochosun Nemrud Dandaki mezar zerindeki benzer yma tepeyle farkl olduu gibi. Ve o, Theos Dikaios Epiphanes, Frat topranda bir tanr kraldr. Anadolunun ge tanr krallarna tmls zel bir mezar biimi olarak sunan dnce, onun bir tapnak olduu dncesini de sunmu olmaldr; tanrlara zg olduu dncesini44 Frigyal Kibele rahipleri (Koribantlar), efsanelere gre tlsml talar kullanrlar, kehanet ustas, byc ve doktordular. Kybele kara ta denilen ta ise tlsml talarn en nlsdr. Pessinus kentindeki bu kara ta bir gk tayd ve M..204 de Romadaki Platinus tepesindeki tapnaa tanacakt. Bu gkta hala orada durmaktadr. Koribantlar gnahtan arndrma ilerini de yaparlard.45 Kybele kabartmalar, Aslankaya gibi kayadan oyulmu antsal eserlerin kltlm bir modelidir ve bu yaptlar Ana Tanrann mih39 Fahri Ik, Karanlk Dnem a.g.m., s.26. 40 Fahri Ik, Likya Kaya Tapnaklar, a.g.m., s.121. 41 Nevzat evik, Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, TTK Yaynlar, Ankara2000, s.100. 42 Fahri Ik, Doa Ana Kubaba, a.g.e., s.13. 43 Fahri Ik, Likya Kaya Tapnaklar, a.g.m., s.175. 44 Fahri Ik, Karanlk Dnem, a.g.m., s.26. 45 Evin Esmen-Arda Ksakrek, Bizimkiler Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 2. Kitap M.. 1800-M.. 560 Devletler, s.202.

Akademik Bak
223

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

rab ilevindedir.46 te yandan Gynteki Aslanta kaya mezar da ncelikle Kybelenin Klt alan olarak yorumlanmtr. Aslnda o bir l tapnadr. Kral tanrlat iin bir kayaya benzetilmitir. Ge dnem Frig yaztlarnda llerin tanrya, mezarlarn tapnaa benzetilmesi, ancak erken dnemlerdeki gelenein devam etmesiyle anlalabilir.47 Frig l Gmme Gelenekleri Antik ada her kavmin kendine zg l gmme gelenekleri ve bu gelenekler arasnda baz farkllk ve ayrcalklar yaplan sistemli kazlar sonucu ortaya karlmtr. Friglerde l gmme gelenekleri ve tarz mezara braklan mezar eyalarnn okluu ve deiik malzemeler kullanlmas asndan baz farkllklar olutururlar. Friglerde l gmme tarznda da baz farkllklar vardr. Tmls ierisindeki oda mezarlara l bazen iskelet olarak bazende lnn klleri oda mezarlara braklmtr. skelet olarak gmmenin yaygn olduu Gordiondaki Frig tmlsleri M..8. yzyl sonu ile 7. yzyl balar arasna tarihlendirilmektedir. Bu nedenle M..8. yzyl sonu ile 7. yzyl arasndaki bu dnemde yani Kimmer istilas ncesindeki dnemde iskelet olarak gmmenin daha yaygn olduunu grmekteyiz. Frig tmlslerindeki mezar odalarnda iskelet olarak gmmenin yan sra, llerin yaklarak, kllerinin mezar odasna braklmas sonucunda oluan kremasyon dediimiz bir gmme tarz da mevcuttur. Kremasyon ileminin imdiye kadar bilinen ilk rnei; yaklak gnmzden 9 bin yl ncesine tarihlenen bir avc topluluunun yerleim yeri olan Nide-Aksaraydaki kl Hykte 1991 ylnda ortaya karlmtr. Anadoludaki Hitit mparatorluunun yklmasndan sonraki dnemi takip eden yllarda Orta Anadoluda Frig tmlslerindeki oda mezar gelenei yaygnlar. Ancak M..8. yzyl sonlar ile 7. yzyln balarnda l, mezar odasna giysileri ile birlikte gmlrken, M..7. yzyln ortalarndan itibaren yaklmaya baland anlalyor. Anadoluda kkeni ok eskilere dayanan kremasyon, Frig tmlslerindeki oda mezarlarda daha nceden kullanlan iskelet olarak gmmeye tercih edilip, M..7. yzyl ortalarnda Frig tmlslerinde kullanlmaya balamasnn nedenlerine kesin bir cevap bulunamamtr. Yaplan sistemli kazlar sonucu ortaya kan bilgilere gre, mezar odasnn nnde trenlerle yakldktan sonra, tipik Frig geleneine gre yaplan aa oda ierisinde, aynen gm gibi konmaktadr. Yine yaplan kazlar neticesinde bir taraftan mezar odas yaplrken dier taraftan da belki de gnlerce sren l yakma trenlerinin yapldn aka grmekteyiz. Bulua gre; buluntular, gerek Hitit yazl belgelerinde anlatlan 14 gn boyunca sren l yakma adetleri, gerekse Homerosun lyada destannda dile getirdii Patraklos ve Hektor iin yaplan l yakma trenlerini adeta belgelemektedir.48 Ankaradaki Frig tmlslerinin
46 Fahri Ik, Bat Uygarlnn Kkeni, Trk Arkeoloji Dergisi, Say:28, Ankara 1989, s.14. 47 Fahri Ik, Frigler Bir Trak Halknn Anadoluda Douu, 2002 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konf., Ankara 2003, s.24. 48 Sevim Bulu, Anadoluda Kremasyon-l Yakma Gelenei, 1992 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konf., 1993, s.84, 91-95.

Akademik Bak
224

Cilt 4 Say 7 K 2010

Ana Hatlaryla Friglerde Din

byk bir blmnde ller yaklarak, klleri mezar odasna braklmtr. Ant Kabir 1 nolu tmlsnde aa mezar odasnn kuzey kenar boyunca yerletirilmi pimi toprak kaplarnn (urne) bazlarnda l kllerine rastlanlmtr.49 Makridiye gre; tmlsde ceset ve mezara konulan at birlikte yaklmtr.50 Friglerin llerini gmdkleri yerlerin, oyulmu mezarlar ya da yma mezar tepeleri olarak bilinen tmlslerden olutuu bilinmektedir.51 Bu antsal tmlsler ve kaya mezarlar ile bunlarn iinde bulunan zengin l hediyelerinin, Friglerin l kltne ve l gmme adetlerine verdikleri nemi aklad dnlr.52 imdiye kadar Orta Anadoluda Erken Demir ana ait tek bir gm bile bulunamamtr. Orta ve Ge Demir alar iin durum yalnzca biraz daha iyidir. Gordiondaki gibi tmlsler, ounlukla Orta Anadolunun Demir andaki tipik gm gelenei olarak dnlmtr.53 Ahaptan kk bir mezar odasnn zerine toprak ylmas sonucu oluturulan tmls mezar gelenei, nceki dnemlerde Anadoluya yabancyd ve Frigler tarafndan muhtemelen Trakya ve Makedonya blgesinden getirilmitir. Bu odalar ierisinde cesetler sedirler zerine yatrlr, yanlarna pek ok armaan brakldktan sonra ats rtlen mezar odas bir daha hi almamak zere toprakla rtlyordu. Mezarn zerine ylan topran ykseklii len kiinin nemine gre deiiyordu. Ancak M..7. yzyln sonlarndan itibaren Frigler Yunanistandan gelen etkiler sonucunda llerini yakmaya balamlardr.54 Frig kral ailesi ve soylular,55 llerini ya kayaya oyulmu mezarlara ya da tmls denen yma tepelerin altndaki odalara gmerlerdi.56 Anadoluya yabanc olan byle l-gmme gelenei, M..9. yzyln sonlar ya da 8. yzyln balarnda, gelimi bir biimde birden bire ortaya kar. Bu durum, tmls mezarlarn Frigyaya dardan, Trakya ve Makedonyadan gelmi olabileceine iaret eder. Gerekten de Arnavutluk ve Makedonyada, Orta Tun andan (M..18001500) itibaren, soylu kiileri gmmek amacyla tmls mezarlarn kullanld bilinmektedir.57 Frig mezar odalar, mezar eyalar bakmndan da, gmlen kiinin ahsiyetine gre farkllk gsterirler. Mezar odalarna; ahap, seramik ve madeni eyalar olmak zere 3 farkl malzemeden mezar eyas braklmtr. Mezar eyalar tarihlemede nemli bir yere sahiptir. Ayrca, mezar odasna braklan l hediyeleri olarak kabul edilen mezar eyalarnn bir tmlste ok sayda bulunmas, o tmlsn eya bakmndan zenginliinden dolay,
49 Tahsin zg-Mahmut Akok, Antkabir Alannda Yaplan Tmls Kazlar, Belleten, 41, TTK. Yaynlar, Ankara 1947, s.32. 50 T.H.Makridi, Ankara Hyklerindeki Hafriyata Dair, Maarif Vekleti Mecmuas, 6, 1926, s.42. 51 Veli Sevin, Frygler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt 2, 1982, s.23. 52 Hasan Tahsin Uanku, Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia, Ankara 2002, s.39. 53 Hermann Genz, Kzlrmak Blgesinde Demir a, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Yaynclk, stanbul 2007, s132. 54 Recep Yldrm, a.g.e., s.133, 134. 55 Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi, a.g.e., s.572. 56 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.252. 57 Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi, a.g.e., s.572.

Akademik Bak
225

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

soylulara ait olduunu belirtir.58 l armaanlar eitli boylarda tun mutfak eyalar, servis kaplar, byk kazanlar ve kk iki kaplarndan meydana gelmekteydi. Bunlarn dnda tun kemer ve fibulalar ile zarif kakma mobilyalar bulunuyordu.59 Frig oda mezarlarnda en bol olarak rastlanan ve Frig madenciliinin d pazarlarda alc bulan bir madeni eya grubu da elbiselerin omuz ksmlarna konan fibulalar yani engelli inelerdir. Bir ya da st ste iki ine ve buna bal bir yaydan oluan fibulalar yalnzca giyimde deil, dini inan, zenginlik sembol ve l armaan olarak mezarlarda ve adak olarak da tapnaklarda kullanlmtr. Gerek ilevsel gerekse ss taklar olmas bakmndan fibulalar M..2. binden beri (Orta Miken Devri) kullanlmakta olup, yaygn ve en ok kullanld devir Demir adr.60 Frigler Anadoluda fibula kullanan ilk halktr ve bunu Egedeki Yunanllarla olan temaslarndan renmilerdir. Bakent Gordionda fibulalar ok miktarda bulunmutur.61 Orta Miken devrinde gerek Avrupa, gerekse Akdeniz havzasnda kullanldklar, bu devir sona ermeden, Kbrs, Kilikya ve Ortadouya ulatklar bilinmektedir.62 Anadoluda fibulay en yaygn kullanan kavim Friglerdir. Frig Mezar ve Tmlsleri M..1200 yllarnda Ege Gleriyle Anadoluya geldikleri tahmin edilen Frigler, Anadoluda bu dneme kadar grmediimiz bir mezar eklini de beraberlerinde getirmilerdir. Tmls ad verilen Frig mezarlarnn antsal inas Frig geleneklerine uygun karakter gsterir. Benzer tmlslere, Balkanlar ve Trakyada rastlanm olup, Friglilerin kltr ve tarihleri hakkndaki geerli aklamalar bu mezarlardan elde edilmitir.63 Frig tmlslerinde gerekletirilen arkeolojik almalar sayesinde Friglerin tarihi, arkeolojik ve kltrel kimlii her geen gn daha da aydnlanmaktadr.64 Dalk Frigya Blgesinde, yzey artrmalar kapsamnda 35 farkl alanda ve 28 nekropolde yaplan belgeleme almalar sonucunda kaya mezarlarnn khamosorionlar, arcosoliumlu mezarlar ve oda mezarlar olmak zere ana tipe ayrlmakta olduklar saptanmtr. Kayaya oyulmu khamosorionlar basit ukur mezar olarakta tanmlanabilmektedir. Kemerli nili ve tekneli mezar oarakta tanmlanabilen arcosoliumlu mezarlarda dier mezar tiplerine gre daha az uygulanm bir dzenlemedir.
58 G.Kenneth Sams-lhan Temizsoy, Gordion Rehberi, s.82. 59 Mary M.Voight, Gordion Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Yaynclk, stanbul 2007, s.68. 60 N.Kalaycolu, Mzemizce Satn Alnan Bir Grup Frig Fibulalar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, 1988, s.61. 61 Oscar White Muscarella, Frig Fibulalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Yaynclk, stanbul 2007, s.175. 62 lhan Temizsoy, Mamaderesi Tmls Kazs Kk Buluntular, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1992 Yll, 1993, s.111. 63 Serap Erdoan, Gordion Tmlsleri Inda Friglerde Oda Mezarlara l Gmme Gelenekleri, YLS. Tezi, Konya 2007, s.10. 64 Taciser Tfeki Sivas, Frigler ve Frig Uygarl, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Yaynclk, stanbul 2007, s.12.

Akademik Bak
226

Cilt 4 Say 7 K 2010

Ana Hatlaryla Friglerde Din

Oda mezarlar ise tek odal ve iki odal olmak zere ikiye ayrlmt.65 1945 ylnda Tahsin zg ve Mahmut Akok, Ankarada Antkabir alannda 1 ve 2 nolu tmls olarak adlandrdklar Frig tmlslerini kazmlar ve bu tmlslerin mimari ve l gmme adetleri hakknda yararl bilgiler vermilerdir.66 Frig soylular llerini ya kayaya oyulmu mezarlara ya da tmls denen yma tepelerin altndaki odalara gmerlerdi. Bu tmlslerin en nls Gordiondaki Kral Midasa ait 53 m. yksekliinde ve 300 m. apndaki Byk Tmlstr.67 Gordion civarnda yaklak 90 adet tmls mezar yer alr. Bunlar nemli bireylerin gmlerini belli eder ve M..9.-2. yzyllar arsna tarihlenir. Bu gm tipi daha nce Anadoluda bilinmediinden, Friglerin Avrupadan gelirken gm geleneklerini de beraberinde getirdikleri anlalmaktadr. Tmlsler Dou Avrupa ile Karadenizin kuzey ve dousunda yaygndr. Gordiondaki kazlan tmlslerin bir ksm byk yangnn hemen ncesi ve sonrasnda yaam nesillere aittir.68 Frig kltrnn nemli bir blmn oluturan byk antlar da sayca oktur. Beik atl bir dikdrtgen yap cephesi eklinde tasarlanan bu antlarn cepheleri bazen geometrik motiflerle, bazen de kabartmalarla sslenmekteydi. Bu yaplarn en nls Midasn Mezar olarak tannan kaya antdr.69 Kaya mezarlarnn kimilerinde cephe kabartmalarla sslenmiti. Bunlardan en gzeli Afyonkarahisar yaknlarndaki Arslanta Mezardr. Mezar ant adn, ard ayaklar zerinde duran karlkl iki arslan kabartmasndan alr.70 Frig kaya mezarlarnn cepheleri de ounlukla Urartululardakiler gibi yalndr. Her iki kltrn tekil saylabilecek rnekleri olan Doubayazt Aslanta ve Hamamkaya mezar girileri ierikte deilse bile- yanlarnda kabartma yaplm olmasyla karlatrlabilinirler. En azndan kabartmann yaygn olmay, buna karn mezar giriinin silmelerle evrelenmesi gndeme yine bir birlik getirir.71 rnekleri az olmakla birlikte, Frigya blgesi plan eitlemesinde de Urartu geleneini srdrmeye alr.72 Ankarann nemli bir Frig merkezi olduunu gsteren dier bir kant da, kent ii ve evresinde tespit edilen ve says 20 yi bulan tmlslerdir.73 Tmlsler, Friglerin tipik bir l gmme gelenei olarak, toplumda nemli konuma sahip kiilere ait llerin zengin mezar hediyeleri ile ahap malzemelerden hazrlanan mezar odasnn iine zenle yerletirilerek, st nce irili-ufakl ta yn, daha sonra da toprak y-

Akademik Bak
227

65 R.Eser Kortanolu, Hellenistik ve Roma Dnemlerinde Dalk Phrygia Blgesi Kaya Mezarlar, T.C.A..Y., Eskiehir 2008, s.29. 66 Tahsin zg-Mahmut Akok, a.g.e., s.27, 56. 67 Tamay Tekam, a.g.e., s.175. 68 G.Kenneth Sams, Gordion ve Frigler, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Yaynclk, stanbul 2007, s.53, 55. 69 Secda Saltuk, Arkeoloji Szl, Inklap Kitabevi, stanbul 1989, s.234. 70 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.252. 71 Fahri Ik, Bat Uygarlnn Kkeni, a.g..m., s.16. 72 Nevzat evik, Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, TTK Yaynlar, Ankara2000, s.102. 73 Mustafa Metin, Ankara (Ankyra) ve Frigler, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Yaynclk, stanbul 2007, s.94.

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

larak hazrlanan yapay tepeciklerdir.74 Frig uygarlnda tmlsler nemli yer tutard. zellikle Gordion ve Ankara evresindeki tmlsler nemlidir. Bu tmlslerin ina tarz, l gmme usulleri ve hediyeler ana izgileriyle bir birlik gsterirler.75 Daha ok krallar, prensler ve yaknlar iin yaplan tmlsler ise Anadoluya yabancdr ve ilk kez Frigler tarafndan Trakya ve Makedonyadan getirilmitir.76 Frig tmlslerindeki mezar odalarnn ahap mimarisi ok ileri bir tekniin eseridir. ller nceleri, yaklmadan ahap sedirler zerine uzatlm, M..7. yzyln sonlarndan itibaren de, byk bir olaslkla batdan, Yunanistan zerinden gelen etkilerle yaklmaya balanmtr. Ahap mezar odasna l ve l armaanlarnn braklmasndan ve ahap atnn kapatlmasndan sonra, odann zeri byk bir yma tepeyle rtlrd.77 Tmlslerin byk bir blmnde; ana topraa derin ukurlar alyor, bu ukurlar iine aa mezar odalar ina ediliyor, daha sonra ise bu aa mezar odasnn dtan btn etraf moloz talar ile dolduruluyordu. l, aa mezar odasna konulduktan ve l hediyeleri yerletirildikten sonra stne at rtlyor ve atnn zerine de byk bir ta yn konulup, bunun zerine de toprak veya kil ylmak suretiyle tmls meydana getiriliyordu.78 Tipik bir Frig oda mezar, ahap bir evin i ksmnn adeta kayaya yansmasdr. Girii genellikle kayalarn ya yerden ulalmas g yksek kesiminde ya da az ok yer seviyesinde yer almaktadr. Az sayda oda mezar toprak seviyesinin altndaki kayalara oyulmutur. Dardan bakldnda, mezarlar kk, nerdeyse kare biimli dikdrtgen girilerinden tanmlanabilmektedir. D cepheleri nadiren kabartmalarla kapldr. Mezar odas ise dikdrtgen ya da kare planldr. Tavan genellikle iki yana eimli beik at eklindedir ve bazen at kirileri, gen alnlk, ana mertek gibi kabartma mimari gelerle ssldr.79 Basit kimi mezarlarda ise oda yerine, ahapla kaplanm dikdrtgen ukurlarla yetinilmitir. Mezarn zerine ylan topran ykseklii len kiinin nemine gre deiiyordu. 7. yzyln sonlarndan itibaren Frigler llerini, Urartululardaki gibi, yakmaya baladlar. Tmlslerde gm srasnda ve daha sonra l kltyle ilgili kimi trenler yaplmaktayd. Bu nedenle, nlerinde tatan kabartmalarla ssl, sunak tr yaplara yer verilmiti.80
Akademik Bak
228

Cilt 4 Say 7 K 2010

Ankara iinden ve yakn evresinden gelme, zerlerinde ounlukla hayvan resminin ve ikisinde Kybelenin ili olduu oniki kabartmann genellikle tmlslerin ok yaknnda bulunmu olmas; S.Bulu tarafndan Friglerin tmls tipi mezarlarn nnde dinsel, l klt ile ilikili bir ant, sunak, kap,
74 Numan Tuna, ODT Mzesinin Ankara Frig Nekropolnde Aratrma ve Kurtarma Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007, s.99-100. 75 Secda Saltuk, a.g.e., s.234. 76 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.252. 77 Hasan Tahsin Uanku, Tarih ncesi, a.g.e., s.573 78 Serap Erdoan, a.g.e., s.12. 79 Taciser Tfeki Sivas, Bat Frigyada Frig Yerlemeleri ve Kaya Antlarnn Aratrlmas, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007, s.80. 80 Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, a.g.e., s.254, 255.

Ana Hatlaryla Friglerde Din

stel, stun gibi yaptlar yaptklar geleneiyle aklanm ve Kybele ierikli bu ilgin uygulamann, Frig tmlsleri nnde l klt ile ilgili gmme ve anma trenlerinin yapld antlar akla getirdii yorumuna varlmtr. Bulu bu grn arpc bir rnekle belgeler: Nemrud Da tmlsyle.81 Frigya Blgesinin batda Afyondan balayarak douya Tabal lkesine kadar uzanan bir blgeye yayld yaplan sistemli kazlar sonucunda aklanmtr.82 Sonu Grlyor ki Frigler, M..13. yzyln ortalarndan itibaren Anadolunun siyasi tarihinde boy gstermeye balamlar ve zellikle M..1. binyl Anadolu tarihinde etkin bir rol stlenmilerdir. M..1. binyl Anadolu tarihinde nemli bir rol stlenen Frigler kendilerine has bir kltrnde yaratcs olmulardr. Onlarn meydana getirdikleri kltr ve medeniyet Anadoluyu etkiledii gibi daha sonraki dnemlerde Bat dnyas da Frig kltr ve medeniyetinden pek ok unsuru alarak kendisine mal etmeyi baarmlardr. Din bir toplumun en nemli elerinden olup her toplumun kendine has bir inan sistemi vardr. Frig dini ilk bakta adeta tek tanrl bir grnm verir. Fakat Friglerin ok tanrl bir inan sistemleri vard. Balca tanrlar ise Kybele olarak tannan Ana Tanra ve Men yani Ay Tanrasyd. Ayrca M..8. yzyl ile 6. yzyl arasnda, tanralarnn tapnaklarn temsil etmek zere, yaplm olan kaya yaplar ok byk bir emein rndrler. Frigler tanralarn o kadar benimsediler ki, tm devleti onun mlk saydlar. Tanralarnn adna birok tapnak yaptrdlar ve bunun yan sra tapnan etrafnda ehirlerini oluturdular. Tanralar iin yaplan dinsel trenler de dikkate ayandr. Frig beyleri, llerini ya kayalara oyulmu mezarlara ya da tmlslere gmerlerdi. Tmlsler, yani yma mezar tepeleri, Frig l gmme geleneklerini renmemizde ok nemli rol oynarlar. M...9. yzyln sonlar ve 8. yzyl balarndan, M..6. yzyln ortalarna kadar kullandklar sanlan tmls mezarlarn byk bir blm Gordiondadr. Frigler llerini nceleri ahap sedirler zerine uzatp yanna lnn eyalar ve armaanlarn da brakp o ekilde gmerlerdi. Fakat daha sonra M..7. yzyln sonlarndan itibaren de, byk bir olaslkla batdan, Yunanistan zerinden gelen etkilerle ller yaklmaya balanmtr. Mezarlara konulan armaanlarn okluuyla len kiinin zenginlii arasnda doru orant vardr. Sonu olarak tm bunlar bize gsteriyor ki, Eskiada uzun sre hkimiyetini srdrm olan Frigler lmden sonra yaama inanm olmakla birlikte, lleri iin byk tmlsler ve mezar odalar ina etmilerdir. Ayn zamanda ok tanrl bir inanca sahip olan Frigler, tanrlarna ok nem verip onlarn adlarna tapnaklar ve dinsel ierikli trenler yapmlardr.
81 Sevim Bulu, Ankara Kabartmalar, IX. Trk Tarih Kongresi, Cilt 1, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK. Y., Ankara 1981, s.423. 82 Tahsin zg, Demir Devrinde Kltepe ve Civar, TTK Yaynlar, Ankara 1971, s.73.

Akademik Bak
229

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

Kaynaklar BERNDT Dietrich, Caroline Henriette Emilie Haspels ve Frigya, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. BULU Sevim, Anadoluda Kremasyon-l Yakma Gelenei, 1992 Yl Ana. Med. Mzesi Konf., 1993. BULU Sevim, Ankara Kabartmalar, IX. Trk Tarih Kongresi, Cilt 1, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1981. EVK Nevzat, Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, TTK Yaynlar, Ankara2000. IVGIN-YARDIMCI zzet-Remzi, lka Tarihi, Maya Akademi, Ankara 2007. DARGA A.Muhibbe, Hitit Sanat, Akbank Kltr Sanat Yaynlar, 1992. DREW-BEAR Thomas, Yeni Frige Yaztlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. DURMU lhami, Sakalar ve Hunlar Dneminde Anadoluda Trk Varl, Eski n Asya Uygarlklarndan Gnmze Anadoluda Trk Varl, Genelkurmay ATASE. Y., Ankara 2008. ERDOAN Serap, Gordion Tmlsleri Inda Friglerde Oda Mezarlara l Gmme Gelenekleri, Yksek Lisans Tezi, Konya 2007. ESMEN-KISAKREK Evin-Arda, Bizimkiler Anadolu Merkezli Dnya Tarihi, M.. 1800-560 Devletler. GENZ Hermann, Kzlrmak Blgesinde Demir a, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. GLENDNNNG Matt, Frig Pimi Toprak Mimari Levhalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. GNER Sleyman, Afyon li Tarihi, Karnca Matbaaclk, Cilt 1, zmir 1971. GR Seluk, Antik Dnyada Gnlk Yaam, Yaylack Matbaas, Antalya 2005. GR Seluk, lk nsandan Selukluya Anadolu Uygarlklar ve Antik ehirler, Alfa Basm, stanbul 2007. IIK Fahri, Bat Uygarlnn Kkeni, Trk Arkeoloji Dergisi, Say 28, Ankara 1989. IIK Fahri, Karanlk Dnemin Aydnl ve Frig Sanatnn Anadoluluu zerine, Anadolu/ Anatolia, Say 24, 2003. IIK Fahri, Likya Kaya Tapnaklar, 1994 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar (1995). IIK Fahri, Doa Ana Kubaba: Tanralarn Egede Bulumas, Akdeniz Medeniyetleri Ara. Ens., 1999. IIK Fahri, Frigler Bir Trak Halknn Anadoluda Douu, 2002 Yl Ana. Med. Mzesi Konf., Ankara 2003. KALAYCIOLU N., Mzemizce Satn Alnan Bir Grup Frig Fibulalar, Ana.Med.Mz. 1987 Yll, 1988. KORTANOLU R.Eser, Hellenistik ve Roma Dnemlerinde Dalk Phrygia Blgesi Kaya Mezarlar, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 2008. MACQUEEN J.G.,Hititler ve Hitit anda Anadolu, ev. Esra Davutolu, Arkada Y., Ankara 2001.

Akademik Bak
230

Cilt 4 Say 7 K 2010

Ana Hatlaryla Friglerde Din

MAKRD T.H., Ankara Hyklerindeki Hafriyata Dair, Maarif Vekaleti Mecmuas, 6, 1926. MEM Ekrem, Eskia Medeniyetleri Tarihi, Ekin Kitabevi, Bursa 2006. MEM Ekrem, Eskiada Mezopotamya, Ekin Kitabevi, Bursa 2007. MEM Ekrem, Trk Kltr Tarihi, izgi Kitabevi, Konya 2003. METN Mustafa, Ankara (Ankyra) ve Frigler, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. MUSCARELLA Oscar White, Frig Fibulalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. NEVE Peter, Hattua Stadt der Gtter und Tempel, Neue Ausgrabungen in der Hauptstadt der Hethiter, 1993. ZG Tahsin, Demir Devrinde Kltepe ve Civar, TTK Yaynlar, Ankara 1971. ZG-AKOK Tahsin-Mahmut, Antkabir Alannda Yaplan Tmls Kazlar, Belleten, 41, TTK Yaynlar, Ankara 1947. PARMAN Ebru, Ortaada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia) ve Blge Mzelerindeki Bizans Ta Eserleri, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 2002. ROLLER Lynn E., Frig Dini ve Klt Uygulamalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. SALTUK Secda, Arkeoloji Szl, Inklap Kitabevi, stanbul 1989. SAMS G.Kenneth, Gordion ve Frigler, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. SAMS-TEMZSOY G.Kenneth-lhan, Gordion Rehberi. SEVN Veli, Balangtan Perslere Kadar Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul 2003. SEVN Veli, Frygler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt 2, 1982. SVAS Taciser Tfeki, Bat Frigyada Frig Yerlemeleri ve Kaya Antlarnn Aratrlmas, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. SVAS Taciser Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. SVAS Taciser Tfeki, Eskiehir-Afyonkarahisar-Ktahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar, Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Eskiehir 1999. TEKAM Tamay, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar, stanbul 2007. TEMZSOY lhan, Mamaderesi Tmls Kazs Kk Buluntular, Ana. Med. Mzesi 1992 Yll, 1993. TUNA Celal, Kentten mparatorlua Anadolunun Eski Yerleim Yerleri, Cilt 2, letiim Y., stanbul 2002. TUNA Numan, ODT Mzesinin Ankara Frig Nekropolnde Aratrma ve Kurtarma Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. UANKU Hasan Tahsin, Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia, Ankara 2002. UANKU Hasan Tahsin, Tarih ncesi alardan Perslere Kadar Anadolu, KB.Y., Ankara 2000. ULUBA-DA Tolga-Sezgin, lk alardan Gnmze Dnya Tarihi Ansiklopedisi, Kayhan Matbaas, stanbul 2007. Akademik Bak
231

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Birecikli

NAL Ahmet, Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu 19, 1975/1976. VOGHT Mary M., Gordion Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Y.K.Y., stanbul 2007. YILDIRIM Recep, Eskiada Anadolu, Meram Yaynclk, zmir 1996.

Akademik Bak
232

Cilt 4 Say 7 K 2010