633

!znik, E., "Anadolu'da Gizemli Bir I"k: Mithra", Uluslararas Trk

Dnyas !nan Merkezleri Kongresi, 23-27 Eyll 2002 - Mersin
"Uluslararas Trk Dnyas !nan Merkezleri Kongresi" bildiri
kitap#ndaki, 633 - 662 ss., Mersin, Eyll 2004.

ANADOLUDAK! G!ZEML! I"IK: M!THRA

Bu bildirinin amac, srlar zerinde bir ok yorumun yapld!, eskia!
dnyasnn nemli tanrlarndan biri olan, Hristiyanlktan nce ve sonra geni" bir
kitle tarafndan tapnm grm" ve Anadoluda yzyllarca sakl kalm" tanr
Mithrann bu co!rafyadaki inan merkezlerini ve Anadolunun klt zerindeki
etkisini ortaya koyabilmektir. Bylelikle Anadolunun inan zenginli!ine bir de!er
daha kazandrlabilece!i hedeflenmektedir. Bildiride yntem olarak; arkeolojik
malzeme ile birlikte blge ve tanr hakknda bilgi veren klasik eserler ncelikli olarak
ele alnm", a!da" ara"trmalarla konu desteklenmeye al"lm"tr. Konunun daha
rahat anla"lmas iin kronolojik bir anlatm izlenmi"tir. Zaman snrll! sebebiyle ve
de konunun merkezinden uzakla"mamak iin; teolojik tart"malar ya da Anadolu
d"ndaki yaylm alanlar gibi sorunlar irdelenmemi"tir.
Sanskrit dilinde Mitra; Pers dilinde Mithra; Greke ve Latincede Mithras
olarak yazlan szck; dost, dostluk, uyum anlamlarn belirtmektedir.
1
Gne" ve
"k onun en temel sfatlardr. Kendine inanan askerleri sava"larda koruyan, yalan
kendisine d"man edinen, anla"malara aykr davranlmasn engelleyen ve adna
yemin edilen, dostluk tanrs olarak kabul grm"tr.
2
Ksaca; gne", adalet, sava" ve
anla"ma tanrs olarak kar"mza kmaktadr.
3


1
J. B. Noss, Mans Religions, New York, 1966, s.127; M. S. Bilgin, Yazatalar ve Homa: Aryan
Mitolojisi, #stanbul, 1996, s.112. Pauly-Wissowa, XV-2, s.2132.
2
Kaynaklar bu konuda hemen hemen tamamen hemfikirdirler: Bunun iin bkz: F. Cumont, The
Mysteries of Mithra, trans. T. J. McCormack, New York, 1956, s.1.; C. Clemen, The Religions of the
World, London, 1931, s.142; A. D. Nock, Developement of Paganism in the Roman Empire,
Cambridge Ancient History, XII, Cambridge, 1975, s.430.E. Schwertheim, Mithras Seine Denkmaler
und Sein Kult, Zeitschrift fr Archaeologie und Kulturgeschichte, Freiburg, 1979, s.13. Yaplan
anla"malarda bizzat onun adna yemin edildi!ini Xsenophon da belirtmektedir. Eserde Spartal
diplomat ve amiral Lysandrosun sorusunu Pers kral Cyrus; Mithra adna yemin ederim ki... diye
yantlar. Xsenophon, Conversation of Socrates, trans. R. Waterfield, London, 1990, s.305.
3
H. S. Jones, Mithraism, Encyclopaedia of Religion and Ethics, VIII, s.752. Bu zelliklere iyi ile
kt arasnda uzla"trmac rol de eklenebilir. W. Belardi, Mithra, Arbiter and Rex, Mysteria
Mithrae, Leiden, 1970, s.697.
E
r
k
a
n

Z
N

K

634
Anadoludaki olas ve belirli tapnm merkezlerine gemeden nce, bu tanr
evresinde geli"en inan zerinde ksaca duralm. Mithraizm inan"na gre bir
kayadan do!an "k-tanr Mithra, kozmik bo!ay kurban ederek dnyay yaratm"tr.
Tm canllar bu bo!ann kanndan meydana gelmi"tir.
4
En nemli treni, mitolojisine
ba!l olarak yaplan bo!a kurban (Taurobolium) trenidir. (Resim 1) Her zaman bir
rahibin (magi) ynetti!i kurban treninde,
5
kendini Mithraya adam" ki"i suna!a
yakla"madan nce ykanarak ve kendini krbalayarak bir e"it arndrma treni
yaparken, elinde kutsal dal demetleri ile suna!a yakla"rd.
6
Kurban treninden sonra
bo!ann kanyla ykanlrd. Bu ykanma i"lemi yeni ve sonsuz ya"am elde etmek ve
ruhu gnahlardan arndrmak iin yaplmaktayd.
7

Taurobolium treninin yannda di!er nemli tren klte kabul treniydi
8
ki
bunlar olduka deh"et verici trenlerdi.
9
Trenler srasndaki seremonilerde kadeh
kullanlmakta
10
ve ayn zamanda arnmalar, ya da ba"ka bir deyi"le vaftiz iin kk
su havuzlar yer almaktayd.
11
Tapnm yerleri ma!aralar ya da Mithraeum denilen
tapnaklardr.
12
(Resim 2) Klte girenler birbirlerine karde" derlerdi
13
ve yalnzca
erkekler klte katlabilmekteydi
14
ki kadnlarn klte alnmamas Mithraizm iin
byk bir dezavantaj olmu"tur.

4
M. J. Vermaseren, Mithras, The Secret God, London, 1963, ss. 56-vd. Mithra ile ilgili mitoloji
Avrupadaki al"malar sonucu bir ok blgede kabartmalarda ayrntl olarak ele geirilmi"tir. Ancak
Anadoluda "imdiye dek byle bir kabartma bulunamam"tr. Buna gre mitolojinin ana kayna!n
dnyann yaratlmas olu"turmaktadr. Efsaneye gre Gne" Tanr, Mithraya bir kuzgun yollar ve bir
bo!a kurban etmesini emreder. Mithra, bu emri yerine getirir. Ancak beyaz bo!a tam lece!i anda
Aya dn"r. Mithrann pelerini de parlak gezegenler ve yldzlarla dolu gkyz biimini alr.
Bo!ann kuyru!undan ve kanndan ilk bu!day ve zm tohumlar etrafa salr, yumurtal!ndan akan
kutsal spermler sayesinde yeryzndeki canllar olu"ur. Ardndan da gn ve gece farklla"arak birbirini
izlemeye koyulur. Ay dnmeye ba"lar, mevsimler de yl boyu sren dn"mlere girerler. Bylece
zaman yaratlr. Ama bu srada birden bire ortaya kan "kla uyanan karanl!n yaratklar da
yeryzne kar. Bylece iyi ile kt arasndaki sava" da ba"lar ve insann yazgs da biimlenir.
Kurban treninden sonra Mithra ve Gne" Tanr birlikte et ve ekmek yer, "arap ierler. Mithra daha
sonra Gne" tanrnn arabasna binip okyanusu a"arak yeryznn br ucuna gider ki bu yolculuk
insann bedenden kurtulu"u yani ykseli"ini simgelemektedir. M. W. Meyer, The Ancient Mysteries,
New York, 1987, s. 200-vd.
5
Herodot, Historiae, I;131.
6
F. Cumont, a.g.e. s. 6.
7
F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, New York, 1956, s. 208.
8
A. D. Nock, a.g.e. ss. 429-vd.
9
J. Goldwin, Mystery Religions in the Ancient World, London, 1981, s. 98. Hristiyan yazar
Tertullian, Mithraizme kabul trenine katlanlarn de!erlendirme testlerine ve etin bir mcadeleye
katlanmak zorunda kaldklarn, vaftiz edildiklerini veya suyla ykanp alnlarn i"aretlediklerini
belirtmektedir. Tertullianus, De Praescription Haeriticum, 2:1.
10
W. M. Meyer, a.g.e. s. 201. M.S. I. yzylda ya"am" Hristiyan yazar Justin Martyr, Mithra
yanda"larnn trenlerde, ellerine bir ekmek ve "arapla kar"trlm" bir tas su alp yemek yiyip bir
"eyler itiklerini ve bu arada da bir takm garip sesler kardklarn belirtmektedir. J. Martyr, First
Apology, 66. 4.
11
A. D. Nock, a.g.m. s. 428.
12
M. W. Meyer, a.g.e. s.199.
13
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2144.
14
A. D. Nock, a.g.m. s. 429. Zira, Hristiyanlk, Mithraizm ile mcadelesi srasnda kadn, erkek
ayrmakszn tm insanlar kabul ederek Mithraizm kar"snda byk bir avantaj sa!layacaktr.
E
r
k
a
n

Z
N

K

635
Mithra klt ilerlemeli blmler iermektedir: Kuzgun (Corax), Gelin ya da
Peri (Nymphus, Occult veya Cryphius), Asker (Miles), Aslan (Leo), Persli (Perses),
Gne" Ula! (Heliodromus) ve Baba (Pater).

Bu yedi a"ama arkeolojik delillerle kesin
olarak belirlenmi"tir. Ruhun ykseli"inde Mithra mridi cennetin yedi kaps ile ilgili
yedi gezegenden geerek ilerlerlerdi. Her mrit, Mithraya ula"mak iin yedi a"amay
gemek zorundayd.
15

Kltn mritleri, tanr Mithrann bu dnyada ya"ad!na inanyorlard. Tanr
Mithra, insano!luna ekme!i ve "arab vererek, kurakl! ve selleri sonlandrarak
mucizeler gerekle"tiriyordu. Mithraizmin din anlay" erevesinde Pazar gn
haftann, 21 Aralk da yln en kutsal gnyd. I"k veren gne"in tanr Mithra ile
zde"le"mesinde 21 Aral!n kutsal saylmas ok do!ald. Bu zaman, gnlerin
uzamaya ba"lad! tarih oldu!u iin gne"in de do!um gn saylmaktayd.
Mithrann o gn insanlara ya"am gc verdi!ine inanlrd.
16
Her insan ancak
Mithrann yardmyla zafere ula"abilir ve lm sonras her insan bir yarglama
beklemektedir. Yarglanmadan ba"aryla kanlar kurtulu"a ve lmszl!e
kavu"makta, "ansllar lkesinde sonsuza dek ya"amak iin g!e ykselmektedir.
17

Yazl olarak ilk kez Bo!azkyde, bir Aryan toplumu olan Mitannilerin
Hititler ile yapm" oldu!u anla"mada kar"mza kmaktadr.
18
Mitanni devletinde,
zellikle devlet kadrolarn i"gal eden Hint-Ari kkenli subaylarn tanrlar arasnda
yer alan tanr Mithrann Anadoluya ilk giri"i Kizzuwatnann (Adana ve civar)
Mitanniler tarafndan ele geirilmesiyle olmu"tur.
19
Bundan sonra zellikle Hurri-
Mitanni kltrnn etkisinde kalan Kuzey Suriye blgesine Hititler egemen olunca,
Mitanni tanrlar Hitit belgelerinde daha ok grlmeye ba"lam"lardr.
20
M.. XV.
yla tarihlenmi" bir Hitit yaztnda Miidraashsriill adl tanrnn Mithra oldu!u ve

15
W. M. Meyer, a.g.e. s. 200. Yresel farkllklar olsa da, yedi dereceli bir sistem oldu!u klasik dnem
yazarlarnca da do!rulanmaktadr. A.D.Nock, a.g.e. s.429. Merkelbach, bu derecelerin Romada farkl
adlar altnda kabul grd!n belirtip, bunlar "yle aklar: Corax (gezegen tanr Merkr), Nymphus
(gezegen tanra Vens), Miles (gezegen tanr Mars), Leo (gezegen tanr Jpiter), Perses (gezegen
tanra Luna), Heliodromos (gezegen tanr Sol/Helios), Pater (gezegen tanr Saturn). R. Merkelbach,
a.g.m. ss.128-vd. Mevlanada zaman zaman gklerde uuyor, yedi kat semay dola"arak oralarda olup
bitenleri grp geliyordu. Eflakiden alnt yapan A. Ya"ar Ocak, Alevi ve Bekta!i "nanlarnn "slam
ncesi Temelleri, #stanbul, 2000, s. 236.
16
Mc N. Burns-, World Civilizations, New York, 1982, s. 70-vd.; H. S. Jones, a.g.m. s. 752.
17
F. Cumont, Mysteries of Mithra, , trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 68-vd
18
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2132. Bo!azkydeki kayalara oyulan anla"ma yaztnda Mithra antla"ma
gzlemcisi olarak yer almaktadr. M.S. Bilgin, a.g.e. s. 111. En erken olarak Aryan panteonunda
kendini gsteren tanr Mithra, nceleri daha nemsiz bir tanr iken zamanla sava" Aryanlar arasnda
ykselen konumuyla byk bir itibar grm"tr. H. S. Jones, a.g.m. s.752.
19
A. Alpman, Hurrilerde Ulusal Panteon ve Yerel Panteonlar, A..Dil-Tarih ve Co#rafya Fak.
Tarih Ara!. Der., c. XII, say 24den ayrbasm, Ankara, 1980, s.116-v.d. Ayrca J. Garstang- O. R.
Gurney, The Geography of the Hittite Empire, London, 1959, s. 53de "yle belirtmektedir:
Telipinu"un lmnden sonra a"a! yukar iki yz yl sonra Hurrilerin gcnn geni"lemesiyle
Kizzuwadnada Hurri Mitanni isimleri kullanlmaya ve bunlarn tanrlarna tapnlmaya ba"land.
20
F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1991, s.209.
E
r
k
a
n

Z
N

K

636
kuzey Mezopotamyadaki da!larda ya"ayan Mitannilerin ba" tanrs oldu!u
belirtilmi"tir.
21

Tanr Mithra ikinci olarak M.. 1200lere do!ru yazya geirildi!i d"nlen
Hintlilerin Veda metinlerinde kar"mza kmaktadr. Bu kutsal "iirlerde Mithraya
Mitanniler arasndaki sava" zelli!inin yan sra yeni sfatlar eklenmi"tir. Hintlilerin
byk tanrs Varuna ile mttefik yaplan Mithra, bu tanrya yardmc olarak gn boyu
evreni gzetip, Varunann ya!murlar ya!drmasnn ardndan bitkilerin bymesine
yardm etmektedir.
22

nc srada ise #ran kaynaklar kar"mza kmaktadr. Kutsal Kitap
Avestada kendisinden sz edilen Mithra, M IX. yzyldan sonra #ran ierisinde
kendini gstermeye ba"lam" ve gerek gezgin magi rahipleri aracl! ile
23
gerekse
Pers imparatorlu!unun geni"lemesi ile Mezopotamya ve Anadolu zerinden batya
ta"nm"tr. Persler arasnda I"k Tanrs ve dolaysyla karanl!n d"man, ayn
zamanda krallarn koruyucusu, siyasal dzenin ve imparatorluk ordularnn yolda"
olmu"tur
24
ki Persler arasnda da ciddi anlamda yeni sfatlar kazand! ve daha politize
oldu!u aka grlmektedir. Ancak Zerd"tlk ortaya ktktan sonra, bu tanry hem
pagan olmas hem de sava" karakterinden dolay reddetmi", dolaysyla Mithra
#randa kaybolmu"tur.
Batya ta"nrken Mithra Mezopotamyada Kaldelilerin inanlar ile kar"m",
ve buradaki astroloji Mithra kltne yeni bir boyut kazandrm"tr.
25
Babilde

21
J. B. Noss, a.g.e. s. 466. Arkeolojik buluntular da Mitanni devletinde Mithra tapnmnn oldu!unu
gstermektedir. Suriyede M.. XVI ve XV. yzyllar arasnda in"a edildi!i d"nlen Mithraeum
bunu bize kantlamaktadr. Mitannilerin atalar kabul edilen Hurriler de kuzey Suriyede Mithraya
tapnak yapm"lardr. Bkz. L. Woolley, A Forgotten Kingdom, London, 1953, s. 99.
22
M.S. Bilgin, a.g.e. ss.120-vd. Hint panteonunda Mithrann sfatlarnn artmasyla birlikte kendisine
her trl i"te yardm etmek zere Aryaman ve Bagha adl tanrlarn yardmc olarak verildi!ini de
grmekteyiz.
23
Magi rahipleri, Med d"ncelerine ba!l kalarak Akhamenidler dneminde kovu"turmaya
u!ratldklar zaman bile Mithra kltn gittikleri yerlerdeki halklara benimsetip yayarak
korumu"lardr. Magiler hakknda bkz. E. #znik, Magi, Magus ya da Magician: Rahipten Bycye,
Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, c.I, S.3, Eski"ehir, 2002, ss. 201-217.
24
H. L. Martin, Hellenistik Religions, Oxford, 1987, s. 114.
25
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2134; F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, New
York, 1956, s. 164; M. J. Vermaseren, a.g.e. s. 21. Burada olduka geli"mi" olan yldz tapnm
(astrolatry) Perslerin do!a mitleriyle kar"m", Mithra, adalet tanrs Shamash (Gne") olarak
belirlenmi"tir. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 10.
Gne" tanr Mithra, astroloji ile bir btnlk sa!layp siyasal ya"ay"a da kendini yanstm"tr.
Kaldelilerde (Yeni Babillilerde) astrolojik adan gne" merkezdeydi ve kader gne" ile
belirlenmekteydi. Merkezdeki gne" en byk gt ve asla yenilemez olan Mithra bu ba!lamda gne"
ile btnle"tirilmi"ti. Gne" tanr Mithra, krallarn kaderini belirleyip onlara zafer sa!lyordu. zellikle
Hellenistik dnemde kar"mza kan bu anlay"la kutsall! olan kral sradan lmlnn de
zerindeydi. #skender seleflerinden sonra bu inan" Romaya ta"nm"tr. Btn astrologlar iin Gne",
kral yldz olup seilmi" birisine hkmdarlk erdemlerini verip onun kral olarak a!rlmasn
sa!lamaktadr. Bu ba!lamda gne" tanr Mithra yanda"lar olan krallar uyruklarndan farkl klarak,
onlar zerinde stn klmalarn sa!lyordu. Krallar srekli ba"larnda "n "eklinde ta varm" gibi
betimleniyorlard. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s.
95-vd. Ayrca bkz. a. g. e. s. 100. I"n "eklinde ta Selevkos ve Ptolemaioslardan taklit edilerek Roma
imparatorlarnca da kullanlm"tr. Nero, bu tac kendi hkmranl!nn bir simgesi olarak
E
r
k
a
n

Z
N

K

637
astrologlarn tanrs olarak kabul gren Mithra, zodyak i"aretleri ile evrilmi", kanatl
ve bir ylann dolanm" oldu!u aslan kafal tanr Aion (zaman) olarak betimlenmi"tir.
26

Bylece, Hint ve Pers kltrlerine gre Mezopotamyada daha somut bir hal alm"tr.
Ancak aka grlmektedir ki tanr Mithra bu dnemler ierisinde daha az geli"mi"
bir inan sisteminin merkezindedir. A"a!da grece!imiz gibi Hellenistik dnem
Anadolusu onun geli"mi" bir inan sistemi olmasnda nemli rol oynayacaktr.
XIX. yzylda Mithra zerine ilk ciddi al"malar ba"latan Franz Cumont,
Mithraizmin M.. III. yzyldan nce Anadoludaki geli"imi konusunda pek bilgi
sahibi olmad!mz ve bu dnem ncesindeki ilkel uygulamalarn Mithra klt
hakknda bilgi elde etmemizi engelledi!ini belirtmektedir.
27
Cumonttan ok sonra
Mithra zerine ara"trmalarda bulunan Ulansey ise kken konusunda kesinlikle
Anadolunun belirleyici oldu!unu ve hatta Mithra gizemcili!inin Anadoluda
do!du!unu yazarak
28
yeni bir tart"ma ba"latm"tr.
Tanr Mithrann Anadoluya getirilmesi ilk kez magi rahipleri tarafndan
olmu"tur. Magiler, Perslerden ok nce, Mezopotamyaya gemi" ve buradan da
Anadolu ilerine szm"lar ve Armeniada Mithraizmi yaymaya ba"lam"lardr. nl
co!rafyac Strabon kendi zamannda Kapadokyada birok suna!n ate"inin yand!n
belirtmektedir.
29
Magiler ayrca ok uzak blgelerdeki Pontus, Galatia, Phrygia
ilerinde de kmelenmi"lerdir. Hatta Lydiada ilk magilerin torunlar Cyrosa
atfedilen bir trende ilahilerini sylemi"ler ve M.S. V. yzyla kadar geleneklerini,
tapnm biimlerini nesilden nesile aktarmada nemli rol oynam"lardr.
30
#
Anadoludaki Bnyanda bulunan bir ate" suna! zerindeki kabartmada Magi
rahibinin, srtnda padam denilen elbisesi, elinde kutsal baresman denilen ve kk
ubuklardan olu"an bir deste ile olduka net bir "ekilde ifade edilmektedir.
31
(Resim:
3) Daskyleiondaki de benzer zellikler ta"r. (Resim: 4)
Anadoluda Pers egemenli!i srasnda magiler, zellikle asl vatanlar olan #ran
co!rafyasna uygun Kapadokyada yerle"tikten sonra burada Mithraizmi
ya"atm"lardr. Ancak ne yazk ki Anadoluda Pers dnemiyle ilgili al"malar konuyu

benimsemi"tir. Bu i"aret, politik ve dinsel e!ilimlere ak bir sembol olmu"tur. Ayrca bkz. D. Ulansey,
Mithras and the Hypercosmic Sun, Studies in Mithraism, Roma, 1994, s. 259-264.
26
R. Graves, a.g.e. s. 220. Mithra tasvirlerde Zelvan (Kronos) "eklinde her "eyin ba"n ve snrsz
zaman temsil etmi"tir. Aslnda tasviri aslan ba"l (Leontokephalus) olup, vcuduna bir ylan sarldr.
Elinde tuttu!u anahtar gkyznn anahtardr. Ylan, gne"in yolunu; drt kanat, mevsimleri; zodyak
ve mevsim amblemleri de gkyzndeki denetimini simgelemektedir. Baz tasvirlerde insan ba"l olup,
Medusaya benzemektedir. 12 Zodyak i"areti on iki ay simgelemektedir ve her Mithraeumda
sembolleri vardr.
27
F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, New York, 1956, s. 143.
28
D. Ulansey, The Origins of the Mithraic Mysteries, Oxford, 1989, ss.8-14.
29
Strabon, Geographia XII-31.
30
M. J. Vermaseren, a.g.e. ss. 20-vd.
31
V. Sevin, Anadoluda Pers Egemenli!i, Anadolu Uygarlklar Ans., c. II, #stanbul, 1982, s. 330.
M. S. Bilgin, a.g.e. s. 111.; M. J. Vermaseren, a.g.e. s. 21.
E
r
k
a
n

Z
N

K

638
aydnlatacak kadar olumlu ve bol veri sunan ara"trmalar de!ildir. Genelde bir ka
merkez belirlenebilmekte, geriye kalan bir ok blge olas merkezler "eklinde
aklanabilmektedir.
Buna gre Pers egemenli!i srasnda Daskyleion ve Bnyandan sonra olas
klt merkezlerinden biri, ad Pteria olarak ilk kez Herodotta geen Kerkenes
Da!ndaki yerle"medir.
32
Buras bir kale olup, Hellenistik dnemde Pontos kral
Mithridates II tarafndan in"a ettirilen Mithridationuna yakn bir yerle"me yeri
olmas
33
ve de Akhamenidlerin egemenli!i altnda Gney Pontusda grlen yo!un
Persle"me sonucu do!u kltlerinin, Hristiyanl!n kabulne kadar blgede glerini
korumalar
34
sa!lam bir Med yerle"mesi olan merkezin bir Mithra tapnm alanna
sahip olabilece!i olasl!n arttrmaktadr.
#kinci olas merkez Eski Foa yaknlarndaki Ta" Kuledir. Burada konumuzu
do!rudan ilgilendiren buluntu Daskyleiondaki mezar odasnn nndeki magi
rahibini tasvir eden kabartmaya benzer zellikte Ta" Kulede de bir betimlemenin
olmasdr. Bu kabartma Ta" Kulenin sembolik grn" ve dinsel merkezli!i
sorularn ortaya karmaktadr.
35
(Resim: 5)
Birecikdeki Hacnebi Tepesi kazlarnda Akhamenid /Hellenistik yerle"mede
ele geen ve ba"nda gne" halesi bulunan tanr figrini de olduka
36
ilgintir.
zellikle hale, eseri konumuz asndan de!erli klmaktadr. Zira bu hale ile tanr
Mithrann sembolize ediliyor olmas byk olaslktr. (Resim: 6)
Pers egemenli!i dneminde Lydia blgesinde yo!un bir Pers etkisi
gzlemlenmektedir.
37
Tanr Mithrann blgeye tam olarak ne zaman geldi!i konusu

32
Herodot, Historiae, I-76.
33
F.-G. Summers, Kerkenes Da! 1995, XIV.Ara!trma Sonular Toplants., Ankara,1997, s. 335.
34
F.-G. Summers, a. g. m., s. 342. Aslnda Kerkenes Da!ndaki Herodot tarafndan ilk kez belirtilen
"ehrin Pteria olup olmad! bir tart"ma konusudur. Bu "ehrin Lydiallarla yaplan ve M.. 585 ylnda
sona eren sava"tan sonra Pers kral Medes tarafndan yaptrld!, fakat "ehir in"aat henz
tamamlanmam"ken M.. 545 ylnda Croesus tarafndan ykld! sanlmaktadr. Eldeki arkeolojik
veriler burann saray amal yapld!n gstermekteyse de, konuyla ilgili henz bir yazt
bulunamam"tr. #leriki yllarda burada yaplacak al"malar Anadoludaki Med i"gali ve kontrol ile
devamnda Akhamenid imparatorlu!u hakknda daha ayrntl bilgiler sa!layacaktr. G. D. Summers,
The Identification of the Iron Age City on Kerkenes Da! in Central Anatolia, Journal of Near
Eastern Studies., 56 - II, 1997, s. 94.
35
N. D. Cahill, Ta" Kule : A Tomb Near Eski Foa, Turkey, II. Ara!trma Sonular Toplants,
#zmir, 1984, ss., 143-144. Yapnn nnde bir sahte kap ve bunun nnde raf "eklindeki kesilmi"
kaseler #ran mezarlarnda sk sk grlen Zerd"tlk dinsel trenlerindeki sunaklarn ate" kaselerini
andrmaktadr. Sahte kaplar Anadoluda ya"ayan Perslerin veya olduka gl bir "ekilde Pers
etkisinde kalm" Anadolularn varl!n gstermektedir.
36
G.J.Stein,1995Excavations atHacnebe Tepe,XVIII. Kaz Sonular Toplants,Ankara,1997,s. 96.
37
Bkz. G. M. A. Hanfmann, Lydian Relations with Ionia and Persia, Xth. The Proceedings of the
International Congress of Classical Archaeology, I-III, TTK, Ankara, 1978, s. 25. Hellenistik
dnemde bu etki kendini sanatta gstermi"tir. Baz aileler, Pers atalarnn soyundan geldi!ini iddia
ederek Pers adlar kullanm"lardr. Hypaipa ve Hierokaesareiadaki Anahita ve Sardisde ortaya
E
r
k
a
n

Z
N

K

639
netlik kazanm" olmasa da di!er kltlere bakarak tanrnn blgeye bu dnemde girmi"
oldu!u sylenebilir.
38
Mithrann, blgeye geldikten sonra yerel kltlerle ne "ekilde
etkile"im ierisine girdi!ini sylemek de olduka zordur. Cumont, Mithra-Anahita
ikilisinin Lydiada Sabazios-Anaitis oldu!unu sylese de
39
bu blgenin yerel tanrs
olan Sabazios ile birlikte Kuladaki bir yaztta grlen Mithrann, Sabazios olmasnn
olasl! azdr.
40
Ancak sorun tam olarak hala zlememi"tir.
Lydia blgesinde tanr Mithrann varl!na "k tutabilecek bir di!er buluntu
Pactolus (Sart) aynn do!u ksmnda bulunan M.. V. yzyl sonu M.. IV.
yzyl ba"larna tarihlenmi" yazttr. Yazt, Lydia valisi tarafndan Zeus Varadates
heykelinin dikilmesinden bahsetmektedir. Ara"trmalar bu tanrnn yerel Anadolu
tanrlar; Sabazios, Agdistis ve Mann misterleri ile herhangi bir ba! olmad!n
gstermektedir.
41
Yazt de"ifre eden Louis Robert de bu konuda, Colophon
blgesindeki Apollon tapna! kazsnda Mithraya adanm" bir adak yazt
bulundu!unu bildirmektedir
42
ki bu anlamda yerel tanrlarla ilgili olmayan Zeus
Varadetisin Mithra ile ili"kili oldu!unu d"nmek yanl" olmayacaktr.
M.. 545 ylnda Persler tarafndan ele geirilip iki yz yl Pers
egemenli!inde kalan Lykia blgesinde de Mithra ile ilgili bir takm izler bulmak
olasdr. Likyada, M.. 460 ylndan sonra ele geen sikkelerin bir yznde daha ok
hayvan betimlemelerine rastlanrken, di!er yzlerde hkmdar adlarna rastlarz ki
bunlar arasnda Mithrapata konumuz asndan nem ta"maktadr.
43
Ancak tm

karlan Persli Zeus gibi, yalnzca dinsel kltler Roma dnemlerinde bile "a"rtc bir "ekilde sk
skya korunmu" olarak ya"am"lardr.
38
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2136. rne!in; Pers tanralarndan biri olan Anahita, ya da buradaki
adyla Diana Persica adna Kyrosun ynetimi altnda Hierocaesaeriada bir tapnak yaptrlm"tr.
Tacitus, Historiae, III- 62. Demek ki Persler Kyros ynetimi altnda blgede tapnak yapmaya
ba"lam"lardr.
39
F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 17.
40
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2136. Sabazios ile Anaitis arasndaki ili"kiye dair buradaki yaztta "unlar
yazmaktadr: Tanr Sabazios ve Tanra Artemis Anaetisin a!alarn kestim. Mithra, Anahitann
sevgilisi (bazen kocas) kabul edilmi"tir. Burada Mithrann srf Anahitann e"i olmasndan dolay baz
alnp, Sabazios ile zde"le"tirmek biraz zorlama d"ncedir. Zira Anahita blgede olduka fazla klte
etki etmi"tir.
41
G. M. Hanfmann, Sardis 1974: Recent Arcaeological Research in Turkey, Anatolian Studies,
XXV, 1975, s. 43.
42
L. Robert, Claros: Archaeological Summary of Work, Anatolian Studies., VI, 1956, s. 24.
43
O. Tekin, Antik Numizmatik ve Anadolu, #stanbul, 1992, s. 104-vd. Lymradaki kazlarda yukarda
szn etti!imiz varlkl Mithrapata ynetimi altnda Hellenistik dneme ait otuz adet sikke
bulunurken, blgede keramik buluntu ve yazl kaynak olmamas aykrlk yaratmaktadr. J.
Borchhardt, Bericht der Grabungskampagne Limra 1989, XII.Kaz Sonular Toplants, II, Ankara,
1990, s. 327. Bu gr"n tersine Childs, Likya blgesindeki al"malarda Mithrapata adl Pers valisinin
adna yaztlarda rastland!n ve burada Pers adlarnn bulunmasnn, Perslerin bat Anadoluda M.
IV. yzyln ilk yarsndaki etkinliklerini ara"trma konusunda de!erli kld!n belirtmektedir. W.A.P.
Childs, Lycian Relations wiyh Persians and Greeks in the 5
th
and 4
th
Centuries Reexamined,
Anatolian Studies, XXXI, s. 74.
E
r
k
a
n

Z
N

K

640
ara"trmalar sonucunda "imdilik Pers egemenli!i dnemindeki Likya blgesinde
do!rudan Mithra tapnmn gsteren somut bir kanta rastlanmam"tr.
44

Pers egemenli!i sonrasnda Hellenistik dnyay olu"turan sosyopolitik
de!i"imler ierisinde do!u ve bat kltrleri birbirleriyle kayna"rken, Mithraizm yeni
ve geli"mi" bir din olarak ilk kez bu dnemde ortaya km"tr ki
45
a"a!da da
grece!imiz gibi, tanr Mithrann Hellenistik dnemde belirgin biimini ald!n
sylemek pek yanl" olmayacaktr.
46

Hellenistik dnem ile ilgili olarak olu"um srecinin yansra, ikinci sylenmesi
gereken "ey, ilk defa Strabon tarafndan kullanlan, yine Mithraizm ile ba!lantl
olarak ve sadece Anadoluda kar"mza kan Mithridatizm olgusudur.
47
Persli
unsurlarn a!r bast! Hellenistik krallklarn hemen hepsinde de krallarn ya da
soylularn kendilerine Mithradan tremi" bir ad olan Mithridates demeleri ve
Mithraizmi tanr kral anlay"na uygun bir "ekilde kullanmalar olduka dikkat
ekicidir. Anadoluda, Mithridatesi kendine ad olarak semi" birok monark
bulmaktayz.
48
Bu krallarn kendilerine Mithra adn vermeleri hi de rastlantsal
olmam"tr. Hintede da eki vermek demektir ki burada Mithradates, tanr
Mithrann verdi!i anlamna gelmektedir. Bunlarn yannda Persli askerler arasnda
da tanr Mithrann adn kendilerine ba"ar getirsin diye kullanan yksek rtbeli
askerler vardr.
49


44
R. Syme, Studies in Strabo, Anatolica, Oxford, 1995, s.283, n.3.
45
H. L. Martin, a.g.e. s. 90. Mithraizm, onun a!da" ve gnmz yorumcular tarafndan bir
Hellenistik dnem dini olarak ele alnm", bu ba!lamda Do!udan getirilen di!er kltler gibi,
Mithraizm, grn"e gre karmakar"k dnyann de!i"imlerinin stesinden gelebilmeyi ba"arm" ilk
din olmu"tur.
46
Geri, Byk #skender dneminde Mithraizmin trensel gelenekleri ve dogmalar yaylmaya
ba"lam"sa da bunlarn tam olarak ne zaman ve nerede oldu!unu kestirebilmek olduka zordur.
Yaplabilecek en nemli al"ma, Anadoludaki magi rahiplerinin getirmi" olduklar dinin kkeninin,
hangi blgelerde, ne "ekilde de!i"ti!ini anlamaya al"maktr. F. Cumont, The Mysteries of Mithra,
trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 15.
47
Strabon, Geographia, XII; 66. Adromyttionlu Ksenokles, Mithridatizm ile suland!nda senato
nnde Asiay savunan bir konu"ma yapm"t. Mithrann yanda"larna zafer verdi!i inanc, #ran
monar"isinden sonra #skenderin ve sonra da onun imparatorlu!undan kan devletlerin krallarnn
Mithraizmi benimsemelerine neden olmu"tur. H. S. Jones, a.g.m. s. 754. Byk krallar belirli bir
"ekilde Mithraya ba!lanr ve tanr Mithrann kendilerinin zel koruyucusu oldu!una inanrlard.
Krallar yeminlerinde Mithrann tankl!na ba"vurur ve sava" ncesinde ondan yardm isterlerdi. Hi
sorgusuz, Mithray krallara zafer sa!layan bir tanr olarak grrler ve onun kutsal "! zerlerine
yollamasyla kendilerinin ba"arl olaca!na inanrlard. #ranl asillerin o!u bu gelene!i srdrrken,
tanrya ynelenlerin (theophorous) o!u adlarn bu yzden Mithra ile ba!da"trm"tr. Bu da asiller
arasnda Mithrann saygnl!na en iyi kanttr. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T.
McCormack, New York, 1956, s.8-vd.
48
R. D. Sullivan, Dynastic Propoganda in Commagene, Xth. The Proceedings of the International
Congress of Classical Archaeology, TTK, Ankara, 1978, s. 298. Anadoluda zellikle Hellenistik
dnemde kar"mza kan bu krallar "yle sralayabiliriz: Ciuslu Mithradates, Crime kral
Mithradates, Kommagene krallar Mithradates II ve III, Armenia kral Mithradates, Pontus krallar
Mithradates I, II, III, IV, V, VI.
49
rne!in, Xsenephon, Cyrosun seferini anlatt! eserinde Mithridates adl Persli bir komutandan sz
eder. Xsenephon, The Persian Expedition, trans. R. Warner, Middlesex, 1949, s.127. Ayn "ekilde
Arrianos da, Armeniallarn Orontes ile Mithraustes adl askerlerin komutasnda olduklarn
belirtmektedir. #skenderin askerlik asndan en esasl tarihi olan bu eserde, #skenderin tahta
E
r
k
a
n

Z
N

K

641
Aslnda bir bakma do!unun tanr-kral anlay" iin Mithraizm ok uygun bir
din olmu" ve bu anlay" ilk uygulamalarn Anadoluda gstermi"tir. Zira, bu siyaset
ile Romaya kafa tutmann yolu da alm"tr ki ilk rne!ini Pontos kral Mithridates
Eupator uygulayacaktr. #"in ilgin yan, Pers tanrs olmas nedeniyle Grekler
arasnda bir zamanlar d"man olarak grlen tanrya, Romann Anadoluyu i"gal
etti!i dnemde kurtarc bir tanr gzyle baklacaktr.
Byk #skenderin imparatorlu!unun da!lmasndan sonra Pontus,
Kapadokya, Armenia, Kommagene gibi Anadoluda yeni bir takm krallklar ortaya
km"tr. Pergamon ve Antakyadaki Grek krallarnn tersine, bu krallar eski
geleneklerini dinde ve politikada srdrm"ler ve Anadolunun eski efendileri olan
Pers krallarn taklit ederken Perslere ait tapnaklar korumu"lardr. Tanr Mithra, bu
krallarn en byk tercihleri olmu"tur. Bylece, Artaxerxes ve Darius iin naslsa, bu
monarklar iin de Mithraya, zaferi getirecek tanr gzyle baklm"tr.
Hellenistik dnemin bir di!er nemli zelli!i de bu dnemde Grek sanatnn
Mithraizmin hizmetinde olmasdr. Bu sayede Bergamadaki ya da Atina
akropolndeki bo!a kurbann betimleyen heykeller gibi birok heykel yaratlm"tr.
50

Ancak yine de Mithra, Hellenistik dneme kadar kta Yunanistandaki Grekler
arasnda teolojik anlamda tam olarak ilgi grmemi" sadece sanat alannda Anadoluda
belirli bir etkilenmeye maruz kalm"tr.
Hellenistik dnemde Mithrann varl!n bildi!imiz blgelerden biri
Armeniadr. Magi rahiplerinin Armeniadaki yo!un faaliyetleri sonucu Mithraya bu
blgede Ate" Tanrs veya Gne" Tanrs olarak tapnld! bilinmektedir.
51

Blgede ayrca Mithradan tretilmi" adlara da rastlamak olasdr. rne!in, Polybios,
Armenial bir prensin adn Mitridatis olarak belirtmektedir.
52
mehean, mitereandan
tremi" bir tapnak addr. Anlam Mithraistler olarak kar"mza kar. Yine Armenia
"iirinde geen ve aslan anlamna gelen mher szc!nn de Mithra szc!nden
tretildi!i kabul edilmektedir. Kazlar srasnda Parthia ve Armeniada pi"mi"
topraktan yaplm" birok ata binmi" Pers elbiseli oku figrini bulunmu"tur. Bu
figrin birok Mithra antnda ele geirilmi"tir. Bu iki nemli noktadan ba"ka
Armeniada Mithra farkl "ekillerde de ortaya km"tr. Armenia takviminin Mehekan

k"ndan lmne kadar olan tarihi anlatlrken Gaugemela sava" sonrasyla ilgili bir olayn
belirtildi!i yerde, ayn suretle Armeniaya da bir satrap gnderdi. Bu kendisine Sardes kalesini teslim
etmi" olan Mithrenes idi. diye belirtilmektedir. Arrianos, "skenderin Anabasisi, ev. H. rs, I-II,
#stanbul, 1945, s. 133 ve 148. Yine Pers ordusunda Mithrahobuzanes ve Mithrines adl komutanlarn
oldu!u bilinmektedir. S. Yurdkoru, Byk "skenderin Anadolu Sava!lar, #zmir, 1961, s. 45 ve 49.
50
H.S. Jones, a.g.m. s.754. Fakat bunun yannda Mithraizm, Grek topraklarnda asla popler
olmam"tr. Buna en gzel kant Delosda birok yabanc klte dair arkeolojik veri bulunmu"ken,
Mithra Klt ile ilgili herhangi bir somut kanta rastlanamam"tr.
51
Pauly Wissowa, vol. XV-2, s. 2134 ve 2135.
52
Polybios, Historiae, XXV-2.
E
r
k
a
n

Z
N

K

642
denilen yedinci ay, Akhamenidler zamanndan beri Mithrakana "enlikleri olarak
kutlanan dnemden adn almaktadr.
53

Armeniann yansra Kapadokyada bulunan Aramice yazlm" yaztlarda
Mithraya ait izler somut olarak kar"mza kmaktadr.
54
rne!in, Farashada
(Rhodandos) bulunmu" bir adak yazt metninde bir strategusdan sz edilmektedir.
Yazt, bir Mithra Magusu olmak veya bir magus olarak Mithraya hizmete
ba"lamak olarak evrilmi"tir ki bu bizi yaztn bir kabul treni ile ilgili oldu!u
d"ncesine gtrmektedir. Fakat burada herhangi bir tapna!a rastlanmam"tr.
55

Ayrca, Orta Anadolunun en grkemli da! ve ayn zamanda Hititlerden beri
kutsal kabul edilen Erciyes Da! da #ran etkisiyle Kapadokyaya giren ate" klt iin
uygun bir ortam olu"turmu"tur. Da!n yksek olu"u tanrnn gksel niteli!ini
yanstrken, doruktaki figr o!u kez "n sal olarak betimlenmi"tir. Erciyes, Roma
a!nda iinde Mithrann da bulundu!u bir tanrlar btn olmu"tur. Sikkelerde
betimlenen figrlerin "n ba"l olu"lar, stelik kimi sikkelerde Mithrann nl drt
atl arabasnn yer almas ve de burada hem yemin tanrs, hem de klt heykeli
oldu!unun belirtilmesi do!rultusunda blgede Mithra tapnm olma olasl! olduka
yksektir.
56
(Resim: 7)
Mitchell de yukardaki gr"e paralel olarak M.. V. yzyldan itibaren
Kapadokyadaki Persli magi rahiplerinin ayinlerinin olduka yayld!n, burann
uzun sre #ran etkisine u!rayan bir blge oldu!unu ve kendi dillerini konu"up, ate"
tapnmnda bulunan magi rahiplerinin burada ya"ad!n ve de M.S. 370 yllarna dek
magilerin blgede etkinliklerini srdrdklerini yazmaktadr.
57
Cumont, Strabo
zamannda (M.. 63- M.S. 21) Kapadokyadaki magilerin sundu!u adaklarn Avesta
dualarndaki zelliklerin izleri oldu!unu belirtip; ate"in nnde arp ile yaplan
ibadetlerin, kutsal dal demetlerinin, st, ya! ve bal ile yaplan sunu "eklinin, grevli
rahibin kutsal ate"in kirlenmemesi iin ald! nlemlerin ayn oldu!unu
belirtmektedir.
58

Konumuz asndan nc blge Pontosdur. Buradaki nemli merkezlerden
biri ve belki de Anadoludaki tek Mithraeuma sahip yer Trabzondur. Cumonta gre

53
J. R. Russell, On the Armeno-#ranian Roots of Mithraism, Studies in Mithraism, Roma, 1994, s.
182-vd. Armeniada Mithra ile ilgili olarak gne" tapnm yzylmzn ba"larna kadar srm"tr.
Bunun en gzel rne!, 1915 ylna kadar Armeniada ya"ayan Arewordik (Gne"in ocuklar) adl
tarikattir. Tarikatn lideri Aziz Nerses Snorhali Loys Araric Lusay (I"k, I"!n Yapcs) adl bir ilahi
yazm"tr.
54
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2135. Bu blgede bulunmu" zellikle Roma dnemi sikkelerinin zerinde
Kutsal da! olarak bilinen Erciyes Da! ve bir sunak ve bazen de da!n iinde yer alan sunak "eklinde
betimlemeler yer almaktadr. R. Bland, The Bronze Coinage of Gordian III from Caesarea in
Cappadocia, Studies in Ancient Coinage from Turkey, s. 50-vd.,
!"#$%$%&'( )*+(*$+*( yazs sikkelerin zerinde genelde MHTPO KAIC(A) olarak
ksaltlm"tr.
55
F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, New York, 1956, s. 262, n. 16.
56
N. Baydur, Anadoludaki Kutsal Da#lar, Da#-Tanrlar, #stanbul, 1994, s. 73, 74, 77 ve 78.
57
S. Mitchell, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor, I, Oxford, 1993, s. 173.
E
r
k
a
n

Z
N

K

643
buras sonradan kiliseye evrilmi"tir ve bu Mithraeum d"nda ba"ka da Anadoluda
Mithraeum yoktur.
59

Pontos blgesinde, bu tapnak d"nda nemli bir buluntu tipi de sikkelerdir.
Buradaki kentlerin o!u Pontos kral Mithridates Eupator zamannda (M..120-63)
sikke basmaya ba"lam"tr ki bunlar arasnda Mithrann betimlemesi kar"mza
kmaktadr.
60
Bu sikkelerde tanr Mithra, tm Anadoluda sayg gren ay tanrs Men
gibi at srtnda betimlenmi"tir. Di!er yerlerde ise uzun, dar kesimli pantalonu ile
resimlenmi"tir.
61
Pontos krallarnn ta giyme trenlerinde yemin tanrs olarak
grlen tanr Men
62
, Trapezusda (Trabzon) bulunmu" paralarda Mithra ile birlikte
betimlenmi"tir.
63
(Resim: 8) Jones, daha da kesin bir ifadeyle, bu iki tanr arasnda
gl farkllklar olsa da, Mithrann Pontusda tanr Menin "eklini ald!n
belirtmektedir.
64

Anadoluda Mithra adn kullanan krallarn tanrlk niteliklerine de inanlm"tr
ki bunun en gzel rne!i yine Pontosda kar"mza kmaktadr. Pontos kral
Mithridatesin (M.. IV. yzyl) bu niteli!inden tr zehirlere kar" ba!"kl!
oldu!una inanlm"tr.
65

Bildi!imiz kadaryla Mithra klt, Pontusda oldu!u gibi nfus bakmndan
gl kalm" Persli unsurlarn oldu!u Anadolunun Kilikya gibi e"itli blmlerinde
de ortaya km"tr.
66
Mithraizmin nemli blgelerinden biri burann ba"kenti ve en

58
F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 26.
59
F. Cumont, a.g.e. s. 143.
60
M. T. Gktrk- S. S. Cebesoy, Kabadz Definesi, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1993 Yll#,
Ankara, 1994, s. 54, 55 ve 75.
61
F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 17. Ay tanrs
Men, M..III. binyldan beri ibadet edilen eski bir Anadolu tanrsdr. Fryglerin Anadoluya gnden
sonra onlar tarafndan benimsenerek ulusal bir karakter kazanm"tr. Bu nedenle Men, Antik
kaynaklarda ve a!mz ara"trmaclar iin bir Fryg tanrs olarak kabul edilmi"tir. Men, arkeolojik
bulgularda Fryg kyafeti olarak kabul edilen klah, yksek kemerli gmlek, manto ve tozluk giymi"
olarak grnr. Omuzlar zerinde hilal, sa!nda bir asaya dayanm", ve sol elinde bir am kozala!
vardr. Genelde sol aya! bir bo!a zerindedir. Bazen yannda bir horoz bulunur. Daima sakalsz,
genellikle omuzlarna kadar uzun sal gen bir adam olarak gsterilmi"tir. Bir gk tanrs olan Men,
ayn zamanda mezarlarn koruyucusu, sa!lk ve kehanet tanrsdr. A.Erzen, Ay Tanrs Menin ad ve
Men"ei Hakknda, Belleten,VIII,1953, s.1-14.
62
Strabon, Geographia, XII-31. Strabonun yemin tanrs olma zelli!i ile Tanr Meni, Mithra ile
zde" tutmasna kar"n Erzenin belirtti!ine gre Menin sfatlar arasnda yemin tanrs olma zelli!i
yoktur. Bu yzden Strabonun tanr Mithrann zelliklerini blgede eskiden beri egemen olan Mene
atfetmesi ve bu konuda hata yapm" olmas byk olaslktr. A. Erzen, a.g.m. ss. 1-14.
63
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2135.
64
H. S. Jones, a.g.m. s. 754.
65
F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, New York, 1956, s. 190 ve 280, n.73.
a!da" hekimlikteki zehir ba!"kl! onun adna tretilen mitridatizm adyla anlr. Bu kraln icad
etti!ine inanlan tiryak adl ilaca da mitridat denilmektedir. Roma dnyasnda by etkin bir "ekilde
uygulanmaktayd. Persli bycler zellikle veneficas artes (by sanat) ile bu blgede tannyorlard.
Mithridatesin toxikolojisi (zehir bilimi) buralara kadar uzanmaktadr.
66
A. D. Nock, a.g.m. s. 428. Dzii ile merkezinin drt kilometre kadar batsndaki Gller kynde
bir evde zvanal bir mezar stelinin incelenmesi sonucu, ukurovada Pers egemenli!inin bir belgesi
olan ve M.. V. veya IV. yzyla tarihlenen Arami yaztl bir stel bulunmu"tur. Bkz. M. H. Sayar
Kilikyada Epigrafi ve Tarihi Co!rafya Ara"trmalar 1993, XII. Ara!trma Sonular Toplants,
Ankara, 1995, s. 41.
E
r
k
a
n

Z
N

K

644
nemli korsan yerle"mesi
67
Tarsus olmu"tur. Tarsusun, zellikle Suriye ve Anadolu
arasnda batya do!ru olan ticaret yollarnn zerinde kozmopolit bir ticaret "ehri
olmas bu anlamda nemlidir.
68
Aslnda daha eskilere gidersek Tarsusun, Hititlerden
Romallara kadar her dnemde nemli bir "ehir oldu!unu grrz. Ulansey,
Hellenistik dnemde Stoa felsefesinin nemli bir merkezi olan Tarsusda, Stoa
d"ncesi ile iinde yldz tapnm barndran din anlay"nn kayna"arak geli"ti!ini
ve bu gr" erevesinde Mithra tapnm ierisinde yer alan bo!a kurban treni ile
yldz tapnmnn burada birle"ti!i gr"n ne srmektedir. zellikle Tarsuslu
Stoaclar bu duruma ok uygun olan "ehirlerinin tanrsna bir takm astronomik
zellikler vererek bu geli"imi hzlandrm"lardr. Mithraizmin ortaya kt! dnemde
Akdeniz kltr iinde astrolojinin yaygnla"t!n ve kaderin yldzlar tarafndan
belirlendi!i inancnn giderek toplumun daha geni" kesimlerini kaplad!n
vurgulamak gerekir. rne!in, Stoaclar astral inanlar kendi felsefelerine adapte
etmi" ve bunu evrende her olgunun birbiriyle ba!lantl oldu!u "eklindeki geleneksel
felsefeleriyle uyumlu hale getirmi"lerdir. Kaderci astrologlarn yaylmas ve
yldzlarla ilgili lmszlk doktrininin ykseli"i kltrel anlamda Mithrann
kutsall!nn ekicili!ini artrm"tr. zellikle Tanr Mithrann yldzlar zerindeki
gc onun temel karakteri olarak bu i"lemi hzlandrm"tr.
69
(Resim:9)
Tarsus, ayn zamanda Perseusun tapnld! merkezdir ve Mithra ile Perseus
arasnda, Mithra blgeye geldikten sonra nemli bir ba! olu"mu"tur. Zira, tanr
Mithra, Perseus takmyldzn temsil etmekte ve buradaki bo!a kurban figr de
bunu anlatmaktadr. Yani, Mithra ile Perseus Tarsusda birle"tirilmi"lerdir. Bu

67
Plutarchos, Pompeusun, M.. 67 ylnda Kilikyal korsanlar zerine yapt! saldrlar anlatt!
eserinde, Kilikya ve Giritte slenen korsanlarn; kylardaki "ehirleri ele geirerek, kylar
ya!malayarak, yksek memurlar veya zengin vatanda"lar kararak ve deniz yollarn kontrol ederek,
denizde ve karada tam bir terr ortam yarattklarn belirtmektedir. Pompeusun ya"am adl kitabn 24.
blm korsanlarn al"malarn ve Mithra yanda" bu korsanlarn Mithra misterlerini Roma dnyasna
tan"trmalarn anlatr. W. M. Meyer, The Ancient Mysteries, New York, 1987, s. 204. Plutarchos bu
konu hakknda "yle yazar: Buradaki korsanlar bir takm yasaklanm! gizli kabul trenleri
uygulamaktaydlar. Bu trenlerden, ilkin onlar tarafndan ke!fedilip tantlan Mithra tapnm da
buraya kadar devam ettirilir.. Bu korsanlar, tanr Mithraya dinsel ayinler yaparlar ve onun misterleri
kutladklar kendilerine ait Olympos da"nda garip adaklar yaparlard. #lk kez korsanlarca
gerekle!tirilen Mithra ilgili trenler bu gn hala kutlanmaktadr. Plutarchos, Vita Pompeii, 24. 1-8.
Clarosda yaplan kazlar bu sava"lar sonucu korsan yerle"melerinin ortadan kaldrld!n
gstermektedir. J. Geniere,Claros, 1992 Bilan Provisoire des Fouilles dans le Sanctuaire dApollon,
XV. Kaz Sonular Toplants, II, Ankara, 1995, s. 64.
68
H. L. Martin, a.g.e. s. 119. Tarsus ayn zamanda Hristiyanl!n en nemli ki"ilerinden olan Aziz
Pauln de ya"ad! ve ilk Hristiyanlk !retilerini yayd! "ehir olmas asndan ayr bir tarihsel
neme sahiptir.
69
D. Ulansey, The Origins of the Mithraic Mysteries, Oxford, 1989, ss.68-vd. Cumont, Hellenistik
dnemde d"nsel anlamda Mithraizm ile en ok etkile"ime giren akmn Stoa felsefesi oldu!unu ve
zellikle Mithraizmin biimlenmesinde bir ba"ka deyi"le batya uyarlanmasnda olduka etkin rol
oynad!n yazmaktadr. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York,
1956, s. 95. Temelde Mithraizm "u ba!lamda Stoa felsefesi ile benze"mekteydi. Mithra her "eyi yaratr
ve yok eder. Evreni olu"turan drt elementin ustas ve efendisidir. Erdemli bir "ekilde btn iyilik
glerini ki"ili!inde birle"tirir. Bazen kader ile, bazen ilk "k ve ilk ate" ile zde"le"tirilir. Ona
atfedilen bu iki zelli!i ile Stoaclarn yaratc g kavram benze"tirilmi"tir. Stoaclara gre ate"
E
r
k
a
n

Z
N

K

645
birle"meden kazanl kan, yeni bir inan olarak ortaya kan Mithra klt olmu"tur.
Tarsusda Mithra ile Perseus arasndaki bir di!er ortak zellik sikkelerde yer alan
bo!aya saldran aslan figrdr. Buradaki aslan-bo!a tm eski Yakn Do!uda
sava" sembol olarak kar"mza kmakta olup, bu form Mithrann bo!a kurban
treni ierisinde geli"mi"tir. Tarsus "ehrindeki buluntularda astronomi ile ilgili
metinlerde ska bu bo!ann lm sembolnn yer almas ve aslan ile bo!ann "ehrin
amblemi olarak kullanlmas Mithraizmin Anadoludaki kkenlerinin bu "ehirde
aranmas iin nemli nedenlerdir.
70

Mithra ve Perseus Tarsusda birliktelik kazanmalarna ra!men, Tarsusda her
ikisinin ad da kullanlmaya devam edilmi"tir. Bu durum a!da" ara"trmalar iin
sorunlara yol asa da ve bir sorun gibi dursa da her iki tanrn adnn kullanlmasnn
nedenleri vardr. Perseus adnn kullanlmasnn nedenleri arasnda ncelikle,
Mithraizmdeki gizlili!in ok nemli olmas yatmaktadr ki bu sayede kltn bir g
ve de!er kazand!na inanlmaktadr. #kinci olarak da Tarsus uzun yllar Pers
egemenli!inde kalmas ve bu nedenle kalabalk bir Pers nfusu iermesini
gsterebiliriz. Mithra, adnn kullanlmaya ba"lanmasnn nedeni ise ok daha
farkldr. Bilindi!i gibi M.. I. yzylda Anadolunun byk bir ksm Pontos kral
Mithridates Eupator VInn denetimine gemi"tir. Pers asil snfndan gelen
Mithridates, en son ve en byk Pontos kral olup, Romaya kar" yapt! sava"larda
Kilikyal korsanlarla gl bir ittifak yapm"tr. Hatta bu korsanlar ilk organize eden
de Mithridates olmu"tur. Bu ili"ki ierisinde Kilikyal korsanlar, adn #ran tanrs
Mithradan alan bir krala kar" olduka ba!ml kalm"lardr. Kral, paralara resmini
Perseus biiminde bastrm"tr. Bu dnemde, kral ile korsanlar arasndaki ili"ki
srasnda, Perseus ve Mithra arasndaki ili"ki nedeniyle ve kraln adndan dolay yeni
klt Mithra olarak adlandrlm"tr.
71

Mithra, Tarsusda baslan sikkeler zerinde, Helios ya da Sol olarak da
adlandrlan "k tanr Apollo ile de betimlenmi"tir. Helios; Mithra dininin ierdi!i
bo!a treni, kutsal yemek ve cennete ykselme (mira) olaylarnn o!unda etkin rol
oynam"tr. Bu yzden, Mithra kltnde, Apollon tapnmnn zel bir yeri vardr.
Buradaki anahtar etmen onun Gne" Tanr olmasdr. Tarsusda Apollon, Gne" tanr
olarak sikkelerde belirtilmese de, Mithraizm bu tanry astronomi ile ilgisi nedeniyle

(s) her "eyin iine dolarak btn her "eyi "ekillendirir ki bu "ekillendirmede kaderi (eimarmenh)
belirler. Ba"ka bir deyi"le Stoaclar, yaratc g olan ate"i tanr Mithra ile zde"le"tirmi"lerdir.
70
D. Ulansey,a.g.e ss. 43-vd.
71
D. Ulansey, a.g.e. s. 89. Appianos, Mithridatesin korsanlarla olan ili"kisini "yle aklar: Mithridates
iyi bir donanma hazrlamalar iin yardm etmi"tir. Yenilip, Pontosa ekilmesinden sonra da bu
korsanlar Ege kysndaki "ehirleri ya!ma etmi"lerdir. Bkz. Appianos, Historia Romana, ed. H. White,
London, 1955, s. 121.
E
r
k
a
n

Z
N

K

646
adapte etmi" ve Apolloyu gne" biiminde benimsemi"tir.
72
Aslnda Tanr Mithrann
Apollo ile ili"kisi sadece Kilikyada de!il Kommagenede de kar"mza kmaktadr.
Kilikya blgesinde konuyla ilgili olarak ba"ka yerle"melerde de kimi yaztlar
ele geirilmi"tir. rne!in, Yeniyurt Kale yaplan ara"trmalar sonucu M. I. yzyl
ortalarna tarihlenen bir adak yaztndan civardaki kutsal bir alanda rahiplik grevini
stlenmi" olan Mithridates adl bir ki"inin varl! anla"lmaktadr.
73
Yine Anazarbos
(Anazarva)da bulunan bir yaztta, Marcus Aurelinus adndaki biri, Anazarbosu rahip
ve Zeus-Helios ile Mithrann babas diye onurlandrarak kutsamaktadr.
Tarsusdan nce Kilikyada olduka nemli bir yere sahip olan "ehrin adnn
Persedeki nabarza-invictus szc!nden gelmi" olma olasl! ok yksektir. Bu
da Mithra ile ilgili yaztlarda ok sk kar"mza kan ve onun nvanlarndan biri
olmu" szcktr.
74
Kilikya blgesinde bir di!er yazt Kadirli ile merkezinde Zeus
Soter onuruna yaplm" bir adak yaztdr. M.. V. yzyla tarihlenmi" Aramice
yazlm" bu stelde mezar yaztnda rastlanlan Zeus Soter; tanr Mithra ve Zeusun
birle"tirilmesiyle olu"turulmu" Zeus Oromasdesin Greke addr.
75

Bergamada konumuzla ilgili merkez Kapkayadr. (Resim: 10) Bir byk
alan iinde podyum ve her iki tarafta kltten izler yer almaktadr. Podyumun altndaki
odalarda dahi Mithrann izlerini bulmak olasdr. Her ne kadar Kapkayada
ara"trlamayan ma!aralar yer alsa da, kltn her bir parasnn buralarda saklanma
olasl! vardr. Podyumun bir kenarda braklmas zellikle d"nlm"tr. Mistik
topluluk arasndaki kutsal yemeklerde ve tabii ki tanr Mithra huzurunda masaya
gelindi!inde yemek yenmesi i"levini bu podyum stlenmi"tir. Podyumun altndaki
odalar, bula"klarn ve yemeklerin korunmas iindir. Burada Mithrann yemek
!nleri de yazlm"tr. Roma dneminde de kullanlan yerle"mede bir takm
de!i"iklikler olmu"tur. Mithrann odas gneydo!uda olup, ak bir terasla merdivene
ula"lmaktadr. Kapkayada Mithra kltnn ne zaman sonland! tam olarak
belirlenememi"se de M.S. IV. yzyln ikinci yarsnda burada ya"ayan Iulianos
Apostate adl biri kendini Mithra olarak tantm"tr ki bu da blgede bu dneme dek
kltn canll!n korudu!unu gstermektedir.
76


72
D. Ulansey, a.g.e. ss. 42-vd.
73
M. H. Sayar, Kilikyada Epigrafi ve Tarihi Co!rafya Ara"trmalar, XIV. Ara!trma Sonular
Toplants, I, Ankara, 1997, ss. 118-vd. Eser eksik oldu!u iin Mithridatesin grevli oldu!u kutsal
alann yeri tespit edilememi"tir.
74
M. Gough, Anazarbus, Anatolian Studies, II, 1952, s. 85 ve 92.
75
M. H. Sayar- P. Siewert-, Do!u Kilikyada Epigrafi ve Tarihi Co!rafya Ara"trmalar 1991, X.
Ara!trma Sonular Toplants, Ankara, 1993, s. 180.
76
W. Radt, Kapkaya Bei Pergamon-Ein Landliches Heiligtum der Gttermutter Kybele und Des
Sonnengottes Mithras, Xth. The Proceedings of the International Congress of Classical
Archaeology, II, TTK, Ankara, 1978, s. 3-vd.
E
r
k
a
n

Z
N

K

647
Tanr Mithra, Phrygiada zellikle Attis ile zde"le"tirilmi",
77
bunun yannda
Mithraizm, Cybele klt ile Pers imparatorlu!u iersinde dost topluluklar "eklinde
ya"am"tr. Phrygli rahiplerle uyum iinde olan Mithra rahipleri, resmi kurum
deste!ini elde etmi" ve devlet tarafndan korunma garantisi altna girmi"lerdir. stelik
en azndan batda, Pers liturjisinin gizli seremonilerine Phrygial erkekler
katlabilmi"lerdir. Kadnlarn klte kabul edilmesi yasak oldu!undan, Mithraist
toplumdaki kadnlar da Cybele klt kabul etmi"tir. Bu dosta birlik nemli sonular
beraberinde getirmi"tir ki Pessinus dini, yeni ve "imdiye kadar grlmemi" farkl bir
anlam kazanm"tr.
78
Phrygia blgesinde, Gordiondaki bir Pers kaps ve i ksmda
geni" ak bir alann kuzeyinde bir Pers ate" suna! bulunmu"tur. Tapna!n i
ksmnn merkezi geni" dairesel bir alanla evrilidir ki buras ate" alannn merkezidir.
Bu merkez burann bir klt yeri oldu!unu gstermektedir
79

Mithra tapnm Kommagene krall!nda M.S. I. yzyl sonlarna dek varl!n
srdrm"tr.
80
(Resim 11-12) Nemrut Da!ndaki byk tanr heykelleri arasnda
Mithra, Zeus-Ahura Mazda, Hermes, Apollo-Helios ve Herkl-Verethranga gibi
tanrlarla birlikte nemli bir yere sahip olmu"tur.
81
Burada kral ile yanyana olan di!er
kaidede bulunan tanr Mithra dexiosisi bunu bize akca gstermektedir. (Resim: 13)
Hellenistik dnemdeki dinsel ve politik kar"m blgede ele geen bir yaztta
aka belli oldu!u gibi tanr Mithrann ad da rahatlkla okunmaktadr:
...ba"!layc Zeus-Oromasdes yolda! olsun, onun yannda yardmc olarak Hera
Teleia, buna ilaveten, Artagnes-Herakles ve Apollon olan Mithras, ve tanrlardan en
gl sesli szc olan Helios ve Hermes.
82
Burada kral, di!er tanrlar yannda
Mithradan da iyilikler ald!n gstermektedir.
83

Aslnda, Kommagene kral Antiochusun Nemrut Da!na diktirdi!i ant
Hellenistik dnemi ifade eden ya da ba"ka bir deyi"le, farkl do!u ve bat kltrlerin
kar"masnn en gzel rne!i olmu" ve kltrler kar"rken, dinlerin kayna"mas da

77
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2135. Attis, efsaneye gre Phryglerin Ana Tanras Cybelenin sevgilisi
ve o!ludur.
78
F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, New York, 1956, s. 65-vd. Hatta Cumont
biraz daha ileri giderek, I. yzyln yarsndan sonra burada ortaya kan Magna Mater trenindeki bo!a
kurbannn, byk olaslkla bu etkile"imle ilgili oldu!unu aklamaktadr ki taurobolium sorunu
ara"trmaclar arasnda hala netlik kazanmam" konulardan biridir.
79
R. Young, Gordion: Archaeological Summary of Work, Anatolian Studies, VI, 1956, s. 18-vd.
80
W. Liebeschuetz, The Expansion of Mithraism Among the Relgious Cults of the Second Century,
Studies in Mithraism, Roma, 1994, s. 347.
81
M. S. Bilgin, a.g.e. s.113.
82
F. K. Drner, a.g.e. ss. 159-vd. Dikkati eken nokta, tanr Mithrann, Greklerin gne" tanrs Helios
ile de!il de, onlarn sava" tanrs Apollon ile zde"le"tirilmesidir. Zaten, aslnda sava"l!n tanr
Mithrann nemli zelliklerinden birisi oldu!u da unutulmamaldr. Yukarda da de!indi!imiz gibi,
Kilikyada gne" olma zelli!inden dolay Mithra ile Apollo arasnda bir ili"ki kurulurken,
Kommagenede her iki tanrnn sava" olma zelli!i ortak olarak alnm"tr.
83
R. D. Sullivan, a.g.m. s. 297.
E
r
k
a
n

Z
N

K

648
Zeus Oromasdes, Mithra-Apollon-Helios gibi do!u-bat tanrlarnn da birle"mesini
(synkretismus) beraberinde getirmi"tir.
84

Drner, Arsameiadaki kazlara ili"kin yaynlarnda, Hellenistik tekni!inin bu
ola!anst eserinin Mithras teolijisine ait oldu!unu kantlamaya al"t!n belirtip,
"imdiye kadar bu tesisin anlam ve amacna ili"kin elinde yazl belge
bulunmad!ndan, var olan bilgilerin geni"letilmesinin daha da gerekli oldu!u
sylemektedir. Antiochus I, Nemrut Da!ndaki yaztnda, krall!n snrlar iinde her
yerde, kraliyet klt iin kutsal yerler yaptrd!n belirtmektedir. Drner, bunlardan
bazlarnn yerini belirledi!ini syleyip, ba"ka yerlere gtrlen antlarn ise henz
belirlenemeyen baz yerleri i"aret etti!ini yazmaktadr. Jrg Wagnerin Besni
civarndaki Sofraz kynde buldu!u dexiosis bunlar arasndadr. Bu ant herkesi
"a"rtm" ve Kommagenedeki Mithras sorununa ili"kin tart"maya yeni boyutlar
kazandrm"tr.
85
(Resim: 14)
Bu arkeolojik malzeme yannda yine bir Kommageneli, Samosatal Lucian da
(M.S. II. yy.) eserinde, zel olarak kutlanan her ayn on altnc gnnn yalnzca
kraln do!umu de!il, ayn zamanda Mithraya adanm" gn oldu!unu belirtmektedir.
86

Hellenistik dnemde Lykia blgesinde konumuzla ilgili olarak en nemli
merkez blgedeki volkanik da! olan Olympos Da!dr. Plutarchos, eserinde
blgedeki korsanlarn baz garip kurban adaklar yapt!n ve bunlarn daha sonradan
Mithra klt iindeki uygulamalarda Romada varoldu!unu yazmaktadr.
87
Blgede
Pataradaki Leto tapna!nda, Apollonun annesi ve kzkarde"ine adanan e"yalar
yannda bir de Zeus Soter heykeli bulunmu"tur.
88
Buradaki Zeus Soter, tanr Mithra ve
Zeusun birle"tirilmesiyle olu"turulmu" olan Zeus Oromasdesin Greke addr
89

Mithra klt, Hellenistik dnemde Anadolunun di!er yerlerinde grd!
ilgiyi Bithynia, ve Bat Anadoluda tam olarak grmemi"tir. Bunun nedenleri arasnda
en ba"ta bu blgelerdeki tccarn ticarete tamamen egemen olmas ve sonuta da
do!ulu tccarn bunu bilmesi nedeniyle buralara pek fazla ilgi gstermemesi
yatmaktadr. B ba!lamda, Asyal tccar kendisi iin ekici olmayan blgeye ra!bet
etmiyordu. Roma egemenli!inde de, Vespasian dneminden itibaren buralara gerek
savunma gerekse elde tutmak iin lejyonlar yollanmam" ve dolaysyla Romann
di!er blgelerinde kar"mza kan askerlerin kendi dinlerini ta"malar burada sz

84
Pauly-Wissowa, XV-2, s. 2135. Aslnda Selevkid devletinin paralanmas sonucu ayrlp yeni
krallklar kuran di!er btn Selevkid krallar gibi Kommagene krall!n kuran Antiochus I da kendi
soyunu yz yl nceki #skender soyuna dayandrmaya al"trmak iin antlar yaptrm"tr. R. D.
Sullivan, Dynastic Propoganda in Commagene, Xth. The Proceedings of the International Congress
of Classical Archaeology, TTK, Ankara, 1978, s. 297.
85
F. K. Drner, a. g. e., s. 197-vd.
86
Lucian, Mennipus, VI: 1-9.
87
Plutarchos, Vita Pompeii, 24. 1-8.
88
F. I"k, Patara, Dn, Bugn ve Gelece!i, Trk Arkeoloji Dergisi, XXIX, Ankara, 1991, s. 45.
89
M. H. Sayar-P. Siewert-, Do!u Kilikyada Epigrafi ve Tarihi Co!rafya Ara"trmalar 1991, X.
Ara!trma Sonular Toplants, Ankara, 1993, s. 180.
E
r
k
a
n

Z
N

K

649
konusu olmam"tr. Ayrca, Mithra yanda" askerlerin buralara gelmemesi ve klelerin
blgede, di!er yerlere gre az olmas blgede Mithrann yaylmasn engelleyen
sebeplerden bir di!eri olmu"tur.
90

Roma M.. IV. yzyln ikinci yarsndan itibaren geni"lemeye ba"lam";
M.. 200 ylnda Bat Akdenize egemen olmu", M. 146 ylnda Batda Kartacay,
Do!uda da Korinthosu tahrip ettikten sonra M.. 44 ylnda Anadoluya
yerle"mi"tir. Bu fetihler ve Anadolu ile Suriyede toprak kazanmlar sonucu Batda
Mithra inancnn propogandas ba"lam"tr. Tanr Mithrann Romaya gtrlmesinde
ise; Kilikyal korsanlar
91
ba"ta olmak zere, askerler
92
, memurlar
93
ve kleler
94
ba"lca
rol oynam"lardr.
95
#"in ilgin yan Romallarla birlikte Mithra ikinci kez

90
F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 79.
91
Plutarchos, Vita Pompeii, 24. 1-8.
92
W. Liebeschuetz, The Expansion of Mithraism Among the Religious Cults of the Second Century,
Studies in Mithraism., Roma, 1994, s. 208-vd. Roma ordusunda Asyallara yer verilmesi ve herhangi
bir isyan engellemek iin bunlarn imparatorluk ierisinde da!tlmalar, Mithraizmin yaylmasn
kolayla"trm"tr. Kapadokya, Pontus ve Kilikyadaki yerel askerler arasnda olduka yaygn olan
Mithraizm, Avrupaya ilk kez Kommagene ve Kapadokyadan gelen askerler tarafndan getirilmi"tir.
Kapadokyadaki yerel ordu, yukarda da de!indi!imiz gibi buradan imparatorlu!un politikasna uygun
bir "ekilde Tunaya transfer edilmi"tir. Bylelikle o zamana kadar bilinmeyen Pers tanrsnn ad ilk kez
Alplerin kuzey blgesine ta"nm"tr. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack,
New York, 1956, s. 40-vd. Arkeolojik deliller do!rultusunda Mithraizmin ordu aracl! ile olduka
geni" bir alana yayld! rahatlkla grlmektedir. rne!in, 13. Legio komutan Valerius Maximianus
bugnk Yugoslavyada Mithraeum yaptrm"tr. Her ne kadar tm rtbelerdeki askerler tanr
Mithray sava" karakterinden dolay benimseseler de, Mithra zellikle okular ve svariler arasnda
nemli bir yere sahiptir. nk kendisi de bir okudur. Efsaneye gre kayaya ok atarak ya"am iin ok
nemli olan suyun kmasn sa!lam"tr. Ayrca Mithra, bulunan figrinlerde de grld! gibi
svaridir. Dura Europosda, Avrupann e"itli yerlerinde byle bir ok kabartma ele geirilmi"tir. M.
J. Vermaseren, Mithras, The Secret God, London, 1963, s. 30-vd. Askerlerin in"a ettikleri
Mithraeumlar iin bkz. a. g. e., s. 31-vd.
93
Roma imparatorlu!unun btn eyaletlerinde imparatorluk hizmetinde bulunan memurlar da en az
asker, tccar ve kleler kadar yabanc dinlerin yaylmasnda nemli rol oynam"lardr. Merkezi gcn
bu memurlar, blgesel farkllklara aykr olarak imparatorlu!un siyasal birli!inin temsilcileri ve ayn
zamanda yresel kltlere kar" ulusal dinin misyonerleriydiler. Askerler gibi onlar da Asya
lkelerinden alnmaktaydlar ve yine askerler gibi terfi olduklarnda yerlerini de!i"tiriyorlard.
Lejyonerlerinki gibi bu memurlarn brolarnn listeleri de btn uluslarn bireylerini kapsyordu.
Bylelikle imparatorluk ynetimi bir hkmetten di!erine transfer olurken, Mithra ile ilgili misterler de
memurlarn yardmclar ve yazmanlar ile imparatorluk iersinde ta"nyordu. Kapadokyada Roma
dneminden kalma bir yaztta bu durumu somut olarak belgeleyecek bir yazt ele gemi"tir.
Caesareada byk olaslkla yerel kkenli imparatorluk hazinesi katibi bir kle, tanr Mithraya ok iyi
bir Latince ile ithaf edilmektedir. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New
York, 1956, s. 75-vd.
94
Anadoludan imparatorlu!un batsna Mithraizmin ta"nmasnda nemli bir yere sahip olan kleler,
imparatorlu!un bu ksmnda bu inan"a ait ilk tapnaklar da in"a etmi"lerdir. Kle satclar
(mangones), kleleri Kapadokya ve Pontusun da dahil oldu!u blgeden, ba"ka bir deyi"le do!udan
alp batya satyorlard. Kleler de beraberlerinde kendi inan"larn gittikleri yerlere gtryorlard.
Mithrann ta"nmasnda arac rolndeki kleler, bu inan"la beraber kltn tapnm yerlerini de
(spalea) in"a ediyorlard. Bylelikle Alplerin gneyinde oldu!u gibi, kuzeyinde de do!ulu kleler
Mithra dininin misyonerleri gibi al"yorlard. Bkz. F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T.C.
McCormack, New York, 1956, ss. 63 ve 78.
95
Romaya Mithrann gtrlmesinde Armenial prens Tiridates de dolayl olarak rol vardr ki bu
sayede tanr imparatorlu!un merkezine do!rudn ula"m"tr. Tiridatesin Romaya gelip imparator
Neroya ba!llk yeminini Cassius Dio "yle anlatr: Mithraya sayg gsterdi!im gibi, tanrm olarak
sana da sayg gstermek zere huzuruna geldim. Cassius Dio, Historia Romana, LXIII-10
E
r
k
a
n

Z
N

K

650
Anadoluya girmi"tir. Anadoluda tan"tklar bu gizemli tanr Romallar arasnda
hzla yaylarak, imparatorluk ierisinde geni" bir alanda tapnm grm"tr. Romada
Sol Invictus (Yenilmez Gne") ile zde"le"tirilmi ve imparatorlar arasnda saygn bir
yer edinmi"tir. M.S. II. yzyl ise Mithra iin altn bir a! olmu"tur.
Constantinos Iin Hristiyanl! kabul etmesinden sonra Mithra klt hzla
gerilemi"se de bu yzylda da tanr Mithraya adanm" antlar yaplmaya devam
edilmi"tir. Ama artk tanr Mithra tek ba"na de!il, eski dinin e"itli tanrlar ile yer
almaya ba"lam"tr.
96
391 ylndaki bir fermanla imparatorluk ierisindeki tm
putperest tapnmlar yasaklanm" ve hemen bir yl sonra, 392 ylndaki ferman ile
Mithraizm gibi di!er btn putperest tapnmlar cezalandrlarak sonlar
hazrlanm"tr. Mithraizm, da!nk vaziyette imparatorlu!un e"itli blgelerinde
ra!bet grmeye devam etse de, Hristiyanlk kar"snda fazla tutunamam"tr.
97

Roma dneminde Anadoludaki olas merkezlerden biri Kilikya blgesindeki
Alahandr. Buradaki bir kilise ierisinde bulunan bo!a tasviri, Jupiter Dolichenusun
atribt m yoksa Anadolulu Ma veya Mithrann bo!a treninini mi sembolize
etmektedir henz belirlenememi"tir. Bu sorunu zmek ok zor olsa da bilinen gerek
puta taparl!n hala burada Hristiyanlk ile birlikte, bir "ekilde devam etti!idir.
98

Kapadokya blgesinde de Mithrann izlerini srmek olasdr. Vespasian,
askerlerini blgeye getirene kadar, buradaki yerel halktan asker toplam" ve daha
sonra bunlar XII. legioya eklemi"tir.
99
Roma mezarnda bulunan ve Mezarda Severus
Alexander adna baslm" (M.S. III) sikkenin arka yznde drt atn ko"ulu oldu!u bir
araba zerinde bir sava", bu betimlemenin stnde de kk Argaios (Erciyes)
grlmektedir
100
ki buradaki betimleme byk olaslkla tanr Mithradr.

96
H. S. Jones, Mithraism, Encyclopaedia of Religion and Ethics, VIII, s. 756. Her ne kadar MS. IV.
yzyl ortalarnda ya"ayan ve Mithra kltn uygulayan son imparator Iulianus, kltn yeniden
canlanmas iin ok aba sarfettiyse de, onun lmyle batda Mithraizmin uzun yry" sona
ermi"tir. N. Baydur, "mparator Iulianus, #stanbul niv. Edeb. Fak. Yay., #stanbul, 1982, ss.124-vd.
97
M. J. Vermaseren, Mithras, The Secret God, London, 1963, s. 191-vd.
98
M. Gough, The Church of the Evangelists at Alahan, Anatolian Studies., XII, 1962, s. 180-vd.
Blgedeki bir di!er merkez "imdilik somut bir buluntu olmasa da Kilikyadaki Klaudiopolis (Mut
civar) yerle"mesidir.Burada bulunan svari kabartmal bir mezar stelinin yaztnda Parth svari
birli!inden bahsedilmektedir. Kilikyada varl! ilk kez bu yazt ile saptanan svari birliklerinin M. S.
III. yzyln ilk yarsndaki Parth sava"lar srasnda Parth ordusundan kaarak Roma ordusunda
auxiliarii (yardmc birlik) snfnda kullanlmaya ba"ladklar bilinmektedir. M. H. Sayar, Kilikyada
Epigrafi ve Tarihi Co!rafya Ara"trmalar 1995, XIV. Ara!trma Sonular Toplants., I, Ankara,
1997, s. 119. Bu dnemde Parth ordusundan Roma ordusuna gei"lerde byk olaslkla dinsel
inanlarn da beraberinde getirildi!i ve #ran inanlarnn Roma ierilerine szd! sylenebilir.
Russellin aklamalar bunu destekler niteliktedir. Russell, birok Kilikyal askerin M.S. II-III.
yzyllarda Roma imparatorlu!unun uzak yerlerinde; Msr, Dalmaya, Numidya, Pannonia'a grev
yapt!n ve bunlarn da mezar yaztlarndan anla"ld!n belirtmektedir. J. Rusell, Cilicia-Nutrix
Virorum: Cilicians Abroad in Peace and War During Hellenistic and Roman Times, de Anatolia
Antiqua, I, XXXII, Paris, 1991, s. 285.
99
E. E. Schneider, Classical Sites in Anatolia: 1994 Archaeological Survey in Cappadocia, XIII
Ara!trma Sonular Toplants, I, s. 16.
100
H. Kodan- C. Gnbatt, Tontar Roma Mezar, Trk Arkeoloji Dergisi, XXX, s. 87.
E
r
k
a
n

Z
N

K

651
Di!er bir merkez, Roma dneminde Kapadokyann kutsal kenti saylan
Comana Cappadoccia (Adana/$ar) yerle"mesidir. Buradaki bir yaztta Mithras
(,-./) szc! aka okunmaktadr. Iulius Antius adl valinin adnn yannda
Mitras olarak kar"mza kan szck valiyi onurlandrmak iin kullanlm"tr. Ta"
yaztta kar"mza kan Cataonia ba" rahibinin ad da Mithratochmes (ba" rahip)
"eklinde yazlm"tr. Burada ki Mithra szc! de bu rahibe, di!er rahiplere gre
hiyerar"ik anlamda bir stnlk sa!lamaktadr.
101

Frat boylarnda Romal komutanlarn Partlar ordularna ald!n ve bylelikle
Romallarn Mithra dini ile do!rudan tan"tklarn
102
gz nnde tutarsak Antik a!da
Akdeniz ile Mezopotamya arasnda Frat zerindeki ba"lca gei" noktas olan
Zeugma ve onun hemen kar"sndaki Apameiann da nemli birer merkez oldu!unu
varsayabiliriz. Burada bulunan di!er ma!aralar iin ayn "ey sylenemese de, uzun
sre Part egemenli!inde kalan Apameiada bulunan kaya kabartmasnn yer ald!
ma!arann (Resim: 15) klt amal kullanld! byk bir olaslktr.
103

Gaziantepdeki Doliche (Dlk Ky) antik yerle"mesi de yukardakine
benzer bir rnektir. Zira burada yaplan al"malar, Pers dneminden itibaren gelen
birtakm uygulamalarn Roma dneminde de hala srd!n gstermi"tir. Pers
kltr ve dininin etkisiyle geli"en yeralt tapnaklar ve tapnak mezarlar ile
Gaziantep evresinde, Hellenistik dnemden itibaren olu"an antik kltr !elerinin de
yo!unla"masyla yaygn olarak kullanlan kayaya oyulmu" mezar odalar, zellikle
Roma dneminde g ve zenginli!in simgesi sayld!ndan ok kullanlm" ve evre
kltrlerinin de etkisiyle de!i"ik biimler gsteren mezar odalarna sahip olmu"tur.
104

Buradaki yeralt ma!aralar, Mithra yanda" askerlerce tapnak olarak kullanlm"tr.
(Resim: 16)
Bu blgelerin d"nda, Kr"ehirde ele geen, M.S. I. yzyla tarihlenmi" yazt,
tapnak sermayesini yanl" (ya da kendi kar iin) kullananlara verilecek cezalar
anlatr
105
ki bu yaztn nc satrnda tanr Mithra gemektedir. Ancak yaztta
de!inilen tapna!n ne tr bir tapnak oldu!u belli de!ildir.
Sonuta, "imdiye kadar elde edilen bulgular "!nda Anadoludaki konumunu
belirlemeye al"t!mz tanr Mithra, her ne kadar Anadolunun d"ndan gelen bir

101
R. P. Harper, Tituli Comanarum Cappadociae, Anatolien Studies, XVIII, 1968, s. 93, 96 ve 101.
102
F. Cumont, The Mysteries of Mithra, trans. T. C. McCormack, New York, 1956, s. 47.
103
C. A. Reynal, 1995 Zeugma ve Apameia Yzey Ara"trmalar, XIV. Ara!trma Sonular
Toplants., I, Ankara, 1997, s. 3.
104
R. Erge, 1993-1994 Doliche Nekropol Kazlar, IV. Mze Kurtarma Kazlar Semineri,
Ankara, 1996, s. 347. Gervers, llk ya da da!lk alanlarda bulunan ve zemin "artlarnn uygun oldu!u
yerlerin nce Mithra yanda"larnca ve sonra da Hristiyanlarca kullanld!n, bu tr yerlerin
Anadoluda zellikle Frigya, Kapadokya ve Armeniada oldu!unu belirtmektedir. M. Gervers, The
Iconography of the Cave in Christian and Mithraic Tradition, Mysteria Mithrae,Leiden, 1979, s. 593.
105
S. Mitchell, Regional Epigraphic Catalogues of Asia Minor II: The Ankara District, The
Inscriptions of North Galatia, Oxford, 1982, s. 306-vd.
E
r
k
a
n

Z
N

K

652
tanr olsa da bu co!rafyada nemli bir tanr olarak kar"mza kmaktadr. Hellenistik
dneme kadar hakknda pek ayrntl bilgiye sahip olmad!mz ve bu yzden de daha
az geli"mi" bir inan gibi gzken Mithra tapnm, bu dnemde Anadoluda
biimlenerek, yeni ve daha geli"mi" bir din "ekline getirilerek batya ta"nm"tr.
Roma, ilk kez Anadoluda tan"t! bu gizemli inanc ksa srede imparatorluk
ierisinde yayarken daha geli"mi" bir inan "ekline de dn"trm"tr.
Anadoludaki Pers dnemi ile ilgili merkezler daha ok olas blgeler
"eklinde kar"mza karken, Hellenistik dnem ve Roma dneminde beliren
merkezler daha somut buluntular vermektedir. Mithraizmin biimlenmesinde hem
do!u kltr (Pers ve Mezopotamya) hem de bat kltr (Grek) nemli bir rol
oynam"tr. Anadolunun en byk etkisi de bu noktada, yani iki farkl kltr
birle"tirme uzla"trma- a"amasnda olmu"tur. Anadolu ile ilgili en byk eksiklik,
Avrupadaki kadar al"ma yaplmad! iin, klt hakknda fazla bilgi
sa!layamamasdr. Kltr ve inan zenginlikleriyle dolu Anadolu, bu gizemli tanrnn
srlarn saklamaya devam etmektedir. Bu noktada "u unutulmamaldr ki, M.S. IV.
yzyla kadar bu co!rafyada varl!n srdrm" oldu!unu bildi!imiz tanr Mithra
zerine ilerde yaplacak al"malar, Anadoludaki gizemli "k Mithra sorununa daha
farkl yorumlar getirecektir.









E
r
k
a
n

Z
N