YAZKO-FELSEFE dergilerinden toplanmistir. sayfa numaralari bu yuzden devamlilik gostermez.

METAFZK1
I. KTAP (A;

ARSTOTELES
eviren: Ahmet Arslan
1. Blm [Duyum, Deney, Sanat, Bilim, Bilgelik]1

Btn insanlar doal olarak bilmek isterler. Du

yumlarn verdii zevk, bunun bir kantdr. nk on
lar, zellikle de dierlerinden fazla olarak grsel duyum
lar, faydalar dnda bizzat kendileri bakmndan bize
zevk verirler. Gerekten, sadece eylemle ilgili olarak de
il, herhangi bir eylemde bulunmay dnmediimiz
de de grmeyi, genel olarak, btn geri kalanlarna ter-
25 cih ederiz. Bunun nedeni, grmenin, btn duyumlar
mz iinde bize en fazla bilgi kazandrmas ve birok
fark gstermesidir. Hayvanlar, doalar gerei duyuma
sahiptirler. Ancak o, bazlarnda hafzay meydana ge
tirdii halde dierlerinde meydana getirmez. Bundan
980 b 21 tr bu birinciler, hatrlama yeteneine sahip olma
yan sonunculardan daha zeki ve renmeye daha ye
teneklidirler. renme yeteneine sahip olmakszn ze
ki olan varlklar, arlar ve ayn durumda olan btn di
er hayvanlar gibi sesleri iitme yetisine sahip olma
yan varlklardr. Buna karlk renme yetenei, haf
zaya ek olarak, iitme duygusuna da sahip olan varlk-
25 larda bulunur.
Ne olursa olsun, insan dndaki hayvanlar, sadece
imgeler ve hatralara sahip olarak yaarlar. Onlar de
neysel bilgiden ancak ok kk bir pay alrlar. Buna
karlk insan tr, sanat ve akl yrtmelere kadar
ykselir. nsanlar deneye hafza sayesinde ularlar.

149
981 a Gerekte ayn eye ilikin birok hatra, sonunda, tek
bir deney oluturur ve deney, sanat ve bilimle hemen
hemen ayn yapda bir ey gibi grnmektedir. Ancak
u farkla ki bilim ve sanata insanlar deney araclyla
eriirler. nk Polos'un hakl olarak dedii gibi de
ney sanat, deney yokluu ise raslanty yaratmtr.
Bir dizi deneysel kavramdan btn benzeri durumlar
iin geerli tmel bir yarg oluturulduunda sanat or-
5 taya kar. nk belli bir ilacn belli bir hastala ya
kalanm Callias'a, sonra Sokrates'e, daha sonra teker
teker ele alman birok bireye iyi geldiine ilikin bir
yargnn oluturulmas ii, deney alanna aittir. Buna
karlk belli bir ilacn belli bir yapya sahip olan, belli
bir snfn iine giren, belli bir hastala yakalanm
10 tm bireylere, rnein soukkanllara, [flegmatik] fke
lilere [bily] veya telallara [fiyevr] iyi geldiine ili
kin bir yargnn oluturulmas ii, sanat alanna aittir.
Bunlar syledikten sonra devam edelim: Pratikle
ilgili olarak deney, sanattan tamamen farksz grn
mektedir. Hatta deney sahibi insanlarn, deney olmak
szn kavrama sahip olan insanlardan daha fazla baa-
15 riya eritiklerini grrz. Bunun nedeni, deneyin birey
selin, sanatn tmelin bilgisi olmasdr. imdi her trl
eylem ve her tri meydana getirme, bireysel olan ko
nu alr. nk tedavi eden hekimin iyiletirdii, ilinek
sel [arz] olara alnmas dnda insan deil, Callias
20 veya Sokrates'tir veya ilineksel olarak bir insan olma
durumunda bulunan dier herhangi bir byle adlan
drlan kiidir. O halde deney olmakszn kavrama sa
hip olan ve tmeli bilen, ancak onda ierilmi olan bi
reyseli bilmeyen bir insan sk sk tedavi yanllar ya
pacaktr. nk iyiletirilmesi gereken, bireydir.An
cak uras da bir gerektir ki biz genellikle bilginin ve
25 anlama yetisinin deneyden ok sanata ait olduunu
dnr ve bilgeliin btn insanlarda daha ok bilgi
ile birlikte bulunduunu dnerek sanat erbabnn
deney sahibi kiilerden stn olduunu kabul ederiz.
Bunun nedeni, bu birincilerin nedeni bilmeleri, dierle
rinin bilmemeleridir. Gerekten, deney sahibi kiiler bir
eyin olduunu bilirler, ama neden olduunu bilmez
ler. Buna karlk sanat erbab, nedeni ve niini bilir.
30 Yine bu ayn nedenden tr her trl ite ynetici sa
natkrlara salt iilerden daha fazla deer verir ve on-
larn daha bilgin, daha bilge olduklarn dnrz.
nk onlar, meydana gelen eyin nedenlerini bilirler.
Oysa salt iiler, atein yakmasnda olduu gibi bir e
yi yapan, fakat yapt eyi bilmeyen cansz varlklara
benzerler. Yalnz cansz varlklarn ilevlerinden her bi
rini doal bir eilimle yerlerine getirmelerine karlk,
iiler ilerini alkanlkla yapaiar. O halde ynetici
sanatkrlar gzmzde daha bilge klan pratik usta
lklar deildir, kurama sahip olmalar ve nedenleri bil
meleridir.Genel olarak bilgin kiinin ayrt edici zeK
ligi, retme yeteneidir ve sanatn, deneyden daha
gerek anlamda bilim olduuna inanmamzn nedeni
de budur. nk retme yeteneine sahip olanlar, sa
natkrlardr, dierleri deildir. Sonra bize bireysel ey
lere ilikin en gvenilir bilgileri saladklar halde du
yumlarmzdan hibirine genel olarak, bir bilgelik g
zyle bakmayz. nk onlar bize hibir eyin nedeni
ni, rnein atein neden scak olduunu, sylemezler.
Onlar sadece onun scak olduunu saptamakla yetinir
ler.
O halde ortak duyumlar aan bir sanat ilk olarak
bulmu olan bir kiinin, insanlarn hayranln kazan
m olmas dorudur. Bu hayranln temelinde sadece,
onun bulularnn yararll deil, bilgelii ve dier in
sanlara olan stnl yatmaktadr. Sonra, bazlar ha
yatn ihtiyalarn karlamaya, dierleri onu daha
zevkli klmaya ynelik yeni sanatlar ortaya km ve
oalmtr. imdi bu sonuncu trden sanatlar yaratan
insanlar, her zaman dierlerinden daha bilge kiiler ola
rak grlmlerdir. Bunun nedeni onlarn bilimlerinin
yarara ynelmi olmamasdr. Ne zevke, ne ihtiyalar
karlamaya ynelik olan bilimlerin tm bu sanatlarn
ortaya kmalarndan sonra bulunmu olmasnn da ne
deni budur. Bu bilimler, bo zamana sahip olan lke
lerde domulardr. Bylece Msr, matematik bilimle
rin beii olmutur. nk orada rahipler snfnn ok
bo zaman vard.
Ahlak'ta, sanat, bilim ve ayn trden dier disip
linler arasnda hangi farklarn olduuna iaret ettik.
Fakat u andaki tartmamzn amac, bilgelik kavra
mndan herkesin ortak olarak ilk nedenleri ve ilk ilke
leri ele alan eyi anladn gstermektir. Bundan do
laydr ki yukarda sylediimiz gibi genel olarak deney

151
 sahibi insan, basit olarak herhangi bir duyuma sahip
olan insandan; sanatkr, deney sahibi insandan; mi-
30 mar, iiden; kuramsal bilimler pratik bilimlerden s-
982 a tn kabul edilmektedir. O halde bilgeliin baz neden
ler ve baz ilkeleri konu alan bir bilim olduu artk
apaktr.
2. Blm [Bilgeliin Yaps]
Aratrmamzn konusu bu bilim olduuna gre, in
celememiz gereken, bilgeliin hangi nedenlerin ve han
gi ilkelerin bilimi olduudur. Bilge kii zerine genel-
5 likle ileri srlen yarglar gz nne alnd takdirde,
bu sorunun cevab phesiz ok daha aklk kazana
caktr.
nce bilge kiiyi mmkn olduu lde, yani her
biri hakknda teker teker bilgi sahibi olmakszn, her
eyi bilen kii olarak tasarlarz. Sonra g ve insan bil
gisinin erimesi kolay olmayan eyleri bilme gcne
sahip olan bir insann, bilge bir insan olduu kabul edi
lir. (nk tm insanlarda ortak olduundan, duyusal
10 bilgi, kolaydr ve onun bilgelikle ilgisi yoktur.) Ayrca
nedenleri daha pekin bir bilimde bilen ve onlar her
trl bilimde retme gcne sahip olan insanlar, da
ha bilgedirler. Sonra, bilimler iinde kendileri iin ve
srf bilme amacyla seilen bilimler, sonularndan t
r aranan bilimlerden daha gerek anlamda bilgelik
olarak kabul edilirler. Nihayet hkim bir bilimin, ona
15 tbi bir bilimden daha fazla bilgelik olduunu dn
rz. Gerekten bilge kii, kendisine yasalar konulan de
il, onlar koyan kiidir. Onun bakalarna deil, ter
sine daha az bilgenin ona itaat etmesi gerekir.
O halde genellikle bilgelik ve bilge kiilere ilikin
20 olarak sahip olunan grler, say ve tr bakmmdan
bunlardr. imdi bu grdmz zellikler iinde her
eyin bilgisi, zorunlu olarak en yksek lde tmelin
bilgisine sahip olana aittir. nk o, belli bir tarzda
tmelin iine giren btn zel durumlar bilir. Sonra,
bu bilgiler, yani en tmel bilgiler, insanlar tarafndan
kazanlmas en g bilgilerdir. nk onlar duyusal al
glardan en uzak olanlardr. Sonra, en pekin bilimler,
25 en fazla ilkelerle uraan bilimlerdir. nk daha so
yut ilkelerden hareket eden bilimler, daha karmak
ilkelerden kan bilimlerden daha pekindirler. rnein
 aritmetik, geometriden daha pekindir. Sonra, bir bili
min neden aratrmalarn derinletirdii lde daha
retilebilir olduunu syleyelim. nk retmek, her
eyin nedenlerini belirtmektir. Sonra, konusu en yk-
30 sek bilinebilir olan bilimin ana zellii, bilmek ve an
lamak iin bilmek ve anlamaktr. Gerekten bilmek iin
bilmeyi tercih eden, her eyden nce en mkemmel bi-
982 b limi tercih edecektir. En yce bilinebilirin bilimi ise
byle bir bilimdir. imdi bilinebilir en yce eyler, ilk
ilkeler ve ilk nedenlerdir. nk ilkeler sayesinde ve
ilkelerden hareketle geri kalan her ey bilinir. Bunun
tersi olmaz, yani ilkeler, kendilerine bal olan eyler
le bilinmezler. Nihayet hkim ve her tbi bilimden s
tn olan bilim, her eyin hangi amala meydana gel-
5 diini bilen bilimdir. Bu ama, her varlkta onun iyili
i olan ve genel olarak Doa'nn btnnde en yksek
yi olan amatr.
Btn bu dnceler, sz konusu szcn [bil
gelik], ayn bilime iaret ettiini gstermektedir. Bu
nun ilk ilkeler ve ilk nedenler zerinde dnen bir bi-
10 lim olmas gerekir. nk yi olan, yani erek, neden
lerden biridir.te yandan en eski filozoflarn tarihi
de onun poetik bir bilim olmadn gstermektedir.
Gerekten bugn olduu gibi ilk dnrleri de felse
fi kurgulara iten ey, merak olmutur. Onlarn balan
gta merak, zihnin ilk nce dikkatini eken glkle
re ynelmiti. Sonra onlar yava yava ilerleyerek ara
trmalarn ayn deiimleri, gnein ve yldzlarn ha-
15 reketleri, nihayet evrenin meydana gelii gibi daha
nemli sorunlara yneltip genilettiler. imdi, bir g
l fark etmek ve merak etmek, insann kendi bilgi-
sizlini kabul etmesi demektir. (Bundan dolaydr ki
efsane sevgisi, bir anlamda bilgelik sevgisidir. nk
efsane, bir merak uyandrc eyler toplamdr.) O hal-
20 de bilgisizlikten kurtulmak iin felsefe yapmaya giri
tiklerinde ilk filozoflar phesiz bilgiyi herhangi bir
faydac amala deil, srf kendisi iin aramaktaydlar.
Gerekten de olup bitmi olan eyler bunu gstermek
tedir: Bu tr bir disiplinin aratrlmasna balandn
da, hemen hemen hayatn btn ihtiyalar ve onun
rahatl, zevki ile ilgili eyler tatmin edilmi bulunu
yordu. Bundan, ak olarak aratrmamzda ona yaban
c hibir kaygy gz nne almadmz sonucunu -
25 karyorum. Nasl ki, ancak ereini kendi iinde tayan
153
ve bir bakas iin var olmayan insana zgr insan di
yorsak, ayn ekilde bu bilim de btn bilimler iinde
zgr olan tek disiplindir. nk yalnz o, ereini ken
di iinde tamaktadr.
Bundan tr hakl olarak ona insandan ok Tan-
r'nn sahip olduu dnlebilir. Gerekten insan do
as o kadar ok ynden snrldr ki, Simonides'e gre
sadece Tanr bu ayrcala sahip olabilir ve insann
kendi imknlar iinde olan bilimi aratrmakla yetin-
memesi doru deildir. Eer airlerin szlerinde bir
gerek varsa ve eer Tanr'nm kskanmas mmkn
se, yle grnyor ki bunlar zellikle bu konuda geerli
olacaklardr ve bu bilgide sivrilen tm insanlarn ac
nacak bir kaderleri olmas gerekir. Ancak Tanr'nm
kskan olmas kabul edilemez (hatta atasz ile bir
likte, airlerin byk yalanclar olduklar n syleye
lim) . Bir baka bilimin eref bakmndan bundan stn
olduu da dnlmemelidir. Gerekten en tanrsal bi
lim, ayn zamanda eref bakmndan en yksek bilim
dir. Ve sadece bu szn ettiimiz bilimin, iki bakm
dan, en tanrsal bilim olmas gerekir: nk tanrsal
bir bilim, hem Tanr'nm tercihan sahip olaca, hem
de tanrsal eyleri ele alacak bir bilimdir. imdi sz
n ettiimiz bilim, gerekten bu iki zellii tayan tek
bilimdir. nk bir yandan, genel kanya gre Tanr,
hereyin bir nedenidir ve bir ilkedir. te yandan byle
bir bilime yalnz Tanr veya hi olmazsa esas olarak
Tanr sahip olabilir. O halde btn dier bilimler on
dan daha zorunludurlar. Fakat hibiri eref bakmn
dan ondan stn deildir.
Bununla birlikte onun kazanlmas, bir anlamda
bizi, aratrmalarmzn balangcnda iinde bulundu
umuz ruh haline, tamamen kart olan bir ruh haline
gtrecektir: Yukarda her insann eylerin olduklar bi
imde olmalarna hayret etmekle yola koyulduunu
sylemitik. Burada durum tpk henz nedenini ince
lememi olanlarn gznde kendi kendine hareket eden
kuklalarda, gndnmlerinde veya karenin kegeni
nin llemezliinde olduu gibidir. Gerekten de, veri
olan bir niceliin en kk bir birimle bile llemez
olmas herkese hayret verici grnr. Oysa sonuta kar
t hayrete, ataszne gre, daha iyi olana varlacak
tr. Bu, nedenleri hakknda bilgi sahibi olur olmaz r-
 neklerimizle ilgili olarak da ortaya kar. nk bir
20 geometriciyi bir karenin kegeninin llebilir olmas
kadar hayrete drebilecek baka bir ey yoktur.
Bylece aradmz bilimin yapsn ve dolaysyla
aratrma ve her trl incelememizin erimesi gereken
amac ortaya koymu olduk.
3. Blm [lk Yunan Filozoflarnn Neden Aratrmalar;
Maddi Neden, Hareket Ettirici Neden Ve Ereksel Neden]
(Her eyi ancak ilk nedenini bildiimizi dnd
mzde bildiimizi sylediimize gre) kazanmamz
gereken bilimin, ilk nedenlerin bilimi olduu aktr.
25 imdi drt anlamda nedenden sz edilir: Bir anlamda,
nedenden, formel tz veya z anlarz (Gerekten de,
bir eyin varlk nedeni, sonuta bu eyin kavramna in
dirgenir ve ilk varlk nedeni, neden ve ilkedir). Bir di
er anlamda neden, madde veya nitelii tayan tzdr
(substratum). nc bir anlamda o, hareketin kendi
sinden kt ilkedir. Nihayet bu ncnn kart
olan drdnc bir anlamda neden, ereksel neden veya
30 iyi olan'dr. (nk iyi olan, her trl olu ve hareke
tin ereidir). Fizik'te bu ilkeleri yeter derecede de
rinliine ele aldk. Bununla birlikte burada bizden n
ce varlklarn incelenmesine girimi ve doru zerin-
983 b de dnm olanlarn grlerini hatrlatalm. nk
onlarn da baz ilkelerden ve baz nedenlerden sz et
tikleri apaktr. Bu gzden geirme, u andaki ara
trmamz iin yararl olacaktr. Gerekten bylece ya
baka bir tr nedenin varln kefedeceiz veya ne
denlerin saysna ilikin bu grmze olan gveni-
5 miz pekimi olacaktr.
lk filozoflarn ounluu her eyin ilkeleri olarak
sadece maddi yapda ilkeleri kabul etmekteydiler. T
zn kendisi eitli zel biimleri altnda varln sr
drrken btn varlklarn kendisinden meydana gel
dii, kendisinden doup sonuta yine kendisine dnd
eyi onlar e [unsur], varln ilkesi olarak
10 adlandrmaktaydlar. Onlar bundan u sonucu kara
bileceklerine inanmaktadrlar: Nasl ki Sokrates gzel
letii veya mzisyen olduunda, onun mutlak anlam
da meydana geldiini veya bu varlk tarzlarn terket-
tiinde ortadan kalktn sylemezsek nk burada
15 nitelii tayan tz, yani Sokrates'in kendisi varln
srdrr, ayn ekilde bu ilk doann varlm srdr-
155
meinden otur ne olu, ne de yokolu vardr. Szn
ettiimiz filozoflar ite bu biimde, dier varlklarn
hibirinin ne doduu, ne de yokolduunu sylemekte
dirler. nk ister tek, ister ok olsun, geri kalan b
tn varlklarn kendisinden doduu ancak kendisi s
rekli olarak varln srdren bir doann olmas ge
rekir.
Bu tr ilkelerin says ve yapsna gelince, filozof
larn hepsi bu konuda bir gr birlii iinde deiller
dir. Bu tr felsefenin kurucusu olan Thales, ilkenin su
olduunu sylemektedir. (Yine bundan dolay o, dn
yann suyun zerinde yzdn ileri srmekteydi.)
Onu bu inanca gtren ey, hi kukusuz, her eyin
svms bir varlktan beslendiine ve scan kendisi
nin de ondan ktna ve onunla yaadna ilikin
gzlemiydi. (imdi her eyin kendisinden kt ey,
onun ilkesidir.) O halde ona bu gr tarzn benimse
ten, bu gzlemi ve her eyin tohumlarnn nemli bir ya
pda olduu ve suyun, nemli eylerin doasnn kayna
olduuna ilikin dier gzlemi idi.
Bazlarna gre bugnk kuaktan ok nce gelen
ve Tanrlar ele alan ilk kiiler olan eski kozmologlar da
doay ayn biimde tasarlamlardr. Gerekten onlar
dnyay meydana getiren varlklar olarak Okeanos ve
Tethys'i kabul etmekte ve Tanrlarn, airlerin Styks
adn verdikleri su zerine yemin ettiklerini sylemek
tedirler. Gerekten en eski olan, en fazla saygya de
er olandr ve en fazla saygya deer olan ey zerine
yemin edilir. Doa hakkndaki bu grn hakikaten
ilkel ve eski olup olmadna gelince bu, kukusuz ok
tartmal bir noktadr. Ne olursa olsun, sylendiine
gre eylerin ilk nedeni hakknda Thales'in ileri sr
d reti buydu. Hipon'a gelince, dncesinin nem
sizliinden tr hi kimse onu bu filozoflar arasna
yerletirmeyi dnmeyecektir.Anaksimenes ve Dio-
genes havann sudan nce geldiini sylemekte ve ba
sit cisimler arasnda ilke olarak onu tercih etmekte
dirler. Buna karlk Metapont (i) um'lu Hippasos ve Ep-
hesos'lu Herakleitos'a gre ilke, atetir. Empedokles,
eler olarak drt basit cismi saymaktadr. Ona gre
bu eler her zaman varlklarn srdrrler ve sade
ce nicelik bakmndan oalma veya azalma yoluyla
olua tabidirler. Bu, onlarn bir birim meydana getir-
mek zere bir araya gelmeleri ve bu birimden hareket
le birbirlerinden ayrlmalar tarznda kendini gsterir.
Yaa Empedokles'den byk olan, ancak dncesi
daha sonraki bir aa ait grnen Klazomenai'li Anak-
sagoras, sonsuz sayda ilkeyi kabul etmektedir. O, Su
veya Ate gibi birbirinin ayn ksmlardan meydana ge
len btn bu eylerin ancak tek bir tarzda, yani bu k
smlarn birlemeleri ve ayrlmalar yoluyla olu ve
yokolua tbi olduklarn, baka bir tarzda ne doduk
lar, ne de yok olduklarn, tersine, ezeli-ebedi olarak
varlklarn srdrdklerini sylemektedir.
O halde yle grnyor ki btn bu filozoflar an
cak tek bir nedenin, maddi yapda olduu ileri sr
len nedenin var olduunu sylemek istemektedirler. An
cak aratrmalarnn bu noktasnda gerein kendisi on
larn yolunu izmi ve onlar daha derinlemesine bir
aratrmaya zorlamtr: Gerekten de, istenildii kadar,
her olu ve yokoluun bir veya birok ilkeden kt
farzedilsin; o, neden ortaya kmaktadr? Ortaya k
nn nedeni nedir? Nitelii tayan tzn deimelerinin
nedeni hi kukusuz kendisi deildir. rnein tahtann
veya tuncun deimesinin nedeni, ne tahta, ne de tun
tur. Yata yapan tahta, heykeli yapan tun deildir.
Bu deimelerin nedeni olan bir baka ey vardr. Bu
dier nedeni aramak da dier ilkeyi veya hareketin
balangcnn kendisinden kt eyi aramaktr. im
di, ta ilk balangta yukarda szn ettiimiz ara
trmaya girien ve tzn tek olduunu ileri sren filo
zoflar bu glkten rahatsz olmamlard. Ancak, tek
bir tzn olduunu ileri srenler arasnda hi olmazsa
bazlar yaratm olduklar sorunun altnda ezilmiler
dir. nk onlar Bir olan'm, dolaysyla tm doann,
sadece olu ve yokolu bakmndan deil nk bu ta
balangtan beri herkesin katld bir grtr ay
n zamanda dier her trl deime ile ilgili olarak da
hareketsiz olduunu savunmaktadrlar. Ve bu gr,
sadece onlara zgdr. O halde Btn'n birliini ileri
srenler arasnda, belki Parmenides mstesna, hi kim
se sz konusu neden anlayna erimemitir. Parme
nides de sadece tek bir nedenin deil, bir anlamda iki
nedenin varln farzettii lde bunu kabul etmek
tedir. Scak ve Souk olan veya Ate ve Toprak gibi bir
ok eyi kabul eden filozoflara gelince, hareket ettiri
ci nedeni gstermek onlar iin daha kolaydr. Gerek-

157
ten onlar hareket ettirici doay Ate'e, bunun kart
olan edilgenlii ise Toprak ve dier elere yklemek
tedirler.
Bu dnrlerden sonra, kefedilmi olan bu ilke
lerin varlklarn doasn meydana getirmekte hl ye
tersiz olduklar grldnden, yukarda dediimiz gi
bi gerein bizzat kendisi tarafndan yeniden aratr
maya zorlanan filozoflar, baka bir nedensel ilke ara
dlar. Gerekten, eylerde iyi ve gzel olan'm varlnn
veya meydana gelmesinin nedeni, muhtemelen ne Ate,
ne Toprak ne de bu trden bir baka edir ve filozof
larn da byle bir eyi dnm olabilecekleri akla uy
gun deildir. te yandan bu kadar muhteem bir eseri
raslantya ve ansa mal etmek de akla uygun deildir.
Bundan dolay hayvanlarda olduu gibi doada da d
zen ve evrensel uyumun nedeni olan bir Akl'n (Nous)
bulunduunu sylemek zere bir insan ortaya kt
nda, bu insan kendisinden nce gelenlerin saykla
malar karsnda akl banda tek kii olarak grn
d. Anaksagoras'm bu grleri benimsediini kesin
olarak biliyoruz. Ancak Klazomenai'li Hermotimos'un
ondan nce bu gr ileri srm olduu sylenmek
tedir. Ne olursa olsun bu retiyi Meri srenler iyi olan'-
n nedeninin, varln ilkesi olduunu sylerlerken, ay
n zamanda onun varlklara, hareketlerini verdiren ilke
olduunu kabul ettiler.
4. Blm [Platon-ncesi Felsefelerin ncelenmesi}
Benzer bir zm arayan ilk kii olarak Hesiodos'-
dan ve onunla birlikte Parmenides'in kendisinin de yap
t gibi Ak veya Arzu'yu varln ilkesi olarak kabul
edenlerden sz edilebilir. Gerekten Parmenides evreni
nin oluumunu anlatrken yle demektedir:
(Aphrodite), btn Tanrlar arasnda ilk olarak
Ak' (Eros) yaratt.
Hesiodos ise yle demektedir:
Hereyin ncesinde Khaos vard
Sonra geni gsl Toprak ve
Btn Tanrlar arasnda parlayan Ak (Eros).
Yani evrende eylere hareket ve dzen verebilecek
bir nedenin olmas o kadar gerekliydi. Bu retiyi ilk
 kez kimin ileri srd konusuna gelince, bu konuda
ki yargmz daha ilerde belirtmemize izin verilsin.
30 Ancak iyi olan'm kartlarnn da doada var olduu,
doada sadece dzen ve gzel olann deil, dzensiz ve
irkin olann da bulunduu, hatta kt olann iyi ola
na, irkin olann gzel olana stn geldii farkedildi.
985 a Bir dier filozofun Dostluk ve Nefret'i ortaya atmas
nn nedeni budur. Bu iki ilkeden herbiri, bu iki eser
den birinin nedenidir. nk Empedokles'in akl yrt
mesi izlendii ve szel ifadesi bakmndan deil nk
bu bakmdan o, bir kekelemeden baka bir ey deil
dir, ruhu, z bakmndan ele alnd takdirde Dost-
luk'un iyi olann, Nefret'in de kt olann nedeni oldu -
5 u grlr. O halde Empedokles'in bir anlamda ve ilk
kez, yi olan ve Kt olan' ilkeler olarak ortaya atan
kii olduu savunulursa, her trl iyiliin nedeninin iyi
olan'm kendisi (her trl ktln nedeninin de K-
10 t olan'm kendisi) olmas anlamnda bu gr, belki
doru olacaktr.
Bu filozoflar, buraya kadar, hi kukusuz Fizik'te
birbirinden ayrt ettiimiz nedenlerden ikisine, yani
maddeye ve hareketin ilkesine erimilerdir. Ancak on
lar iyi eitim grmemi, her yne atlan ve ou kez
karsndakine bilimin deil, rastlantnn sonucu ola-
15 rak yerini bulan darbeler indiren askerlerin savalarda
davrandklar gibi, bunu belirsiz ve kapal bir tarzda
yapmlardr. Ayn ekilde bu filozoflar da syledikleri
eyi bilmiyor grnmektedirler. nk onlarn hemen
hemen hibir zaman ilkelerine bavurmadklar veya
onlara ok az durumda bavurduklar grlmektedir.
Bylece Anaksagoras, evreni meydana getiriinde Akl'-
dan ancak bir deus ex machina olarak yararlanmak-
20 tadr. Herhangi bir eyin neden tr zorunlu olduunu
aklamakta glkle karlatnda sahneye Akl'
karmakta, ancak dier [daha kolay] durumlarda
oluun meydana geliini Akl'dan ziyade btn dier il
kelere yklemektedir.Empedokles'e gelince, o, Anak-
sagoras'tan daha ok nedenlerden yararlanmakla bir
likte, bunu yeterli lde yapmamaktadr ve onlar kul
lannda da kendi kendisiyle tutarl kalamamaktadr.
Hi olmazsa ou durumda onda, ayran Dostluk, bir-
25 letiren Nefret'tir. Gerekten de Nefret'in etkisi altn
da Btn, unsurlarna ayrldnda, dier unsurlarn

159
herbiri gibi Ate tek bir kitle halinde toplanmaktadr.
Bunun tersine Dostluk'un etkisi altnda unsurlarn bir
lemesi ortaya ktnda, her unsurun ksmlar yeni
den birbirlerinden ayrlmak zorunda kalmaktadrlar.
Ne olursa olsun, kendisinden nce gelenlerden ayrlan
Empedokles, sz konusu nedeni ortaya atan ilk kii ol
mutur. Bunu hareketin ilkesi olarak tek bir ilke ka
bul etmeyip birbirlerinden farkl, hatta birbirlerine
kart iki ilke ortaya atp, nedeni ikiye blmek yoluyla
yapmtr. Ayrca maddi yapda drt enin varln
ilk kabul eden de o olmutur. Ancak o, bu elerden,
drt tane imiler gibi deil, bir tarafa Ate'in kendisi
ni, dier tarafa tek bir doa iinde birletirilmi kar
tlarn, yani Toprak, Hava ve Su'yu koyarak sanki sa
dece iki tane imiler gibi yararlanmaktadr. iiri okun
duunda bu aka anlalabilir.
Bu filozofun kabul ettii ilkelerin says ve yaps
ite budur. Leukippos ve meslekta Demokritos ise e
ler olarak srayla, Varlk ve Var-Olmayan diye adlan
drdklar Dolu olan ve Bo olan' kabul etmektedirler.
Bu ilkelerden Dolu olan ve Cisim olan, Varlk, Bo olan
ve Seyrek olan Yokluk'tur (Bundan trdr ki onla
ra gre Yokluk, Varlktan daha az var deildir. nk
Boluk, Cisim'den daha az var deildir). Bunlar, mad
di neden anlamnda varlklarn nedenleridirler ve nasl
ki tzsel varlk olarak tek bir ilkeyi kabul edenler, Sey
rek olan ve Youn olan' deiimlerin ilkeleri olarak
ortaya koyup, btn dier varlklar bu tzn deiim
leri araclyla meydana getiriyorlarsa, bu filozoflar da
btn dier niteliklerin nedeninin, elerdeki farkllk
lar olduunu ileri srmektedirler. Ancak onlara gre
bu farkllklar biim, sra ve durum bakmndan olmak
zere trldr. Onlar varlklarn farkllklarnn sa
dece oran, temas ve konumdan ileri geldiini sylemek
tedirler. imdi oran biim, temas sra ve konum durum
demektir. Bylelikle A.N'den biim bakmndan; AN,
NA'dan sra bakmndan ve Z, N den, durum bakmn
dan farkldr. Hareket sorununa gelince, varlklarn ha
reketi nereden ve nasl aldklar konusunu dierleri gi
bi bu filozoflar da sessiz geitirmilerdir.
Szn ettiimiz iki neden zerinde bizden nceki
lerin aratrmalarnn gelip dayand nokta bizce bu
rasdr.
5. Blm [ncelemenin Devam, Pitagoralar,
Elealilar, Formel Neden]
Bu filozoflarn zamannda, hatta onlardan nce,
Pitagoraslar diye adlandrlanlar, kendilerini mate
matie veren ilk insanlar olmulard ve onlar matema
tii ilerletmilerdir. Bu disiplinle ok megul olduklar
iin, matematiin ilkelerinin btn varlklarn ilkeleri
olduunu dnmlerdir. Bu ilkeler arasnda sayla
rn doalar gerei ilk ilkeler olmalarndan, saylarla
var olan ve varla gelen her ey arasnda Ate, Toprak
ve Su ile olduundan daha fazla sayda benzerlikler
grdklerine inanmalarndan (nk onlara gre belli
bir say adaleti, dier biri ruhu ve akl, bir dieri uy
gun zaman ifade etmekteydi ve btn dier saylarn
her biri ile ilgili olarak da durum buydu), ayrca sa
ylarm mziksel zellik ve oranlar ifade ettiklerini gr
melerinden, nihayet btn dier varlklarn tm ya
plar itibariyle kendilerine saylara benzer grnme
leri, saylarm kendilerini ise evrenin ana gereklikleri
olarak tasarlamalarndan tr Pitagoraslar, sayla
rn ilkelerinin btn varlklarn ilkeleri olduklar ve
tm evrenin uyum ve say olduu dncesine ulam
lardr. Onlar saylar ve Armoni ile gksel olaylar, gn
ksmlar ve evrenin dzeni arasmda yakalayabildikleri
btn benzerlikleri birletirip, kendi sistemleri iine
sokmakta ve herhangi bir noktada bir boluk ortaya
ktnda, kuramlarnn tam tutarlln salamak
amacyla ivedi olarak zorunlu eklemelere bavurmak
taydlar. rnein on says kendilerine mkemmel ve
saylarn tm zelliklerini ieren bir say olarak grn
dnden, harekette olan gk cisimlerin saysnn on
tane olduunu sylemektedirler. Ancak grnen gk ci
simleri sadece dokuz tane olduundan, onlar, bir onun
cunun yani Kar-Yer'in varln farzetmektedirler.
Btn bu noktalar baka yerde daha ayrntl bir
biimde ele aldk. Eer burada ayn konuya yeniden d
nyorsak, bu, bu filozoflardan da ilke olarak neyi kabul
ettiklerini ve ilkelerinin yukarda saydmz nedenler
iine nasl girdiini renmemiz iindir. imdi, bu ba
kmdan onlarn da sayy, ayn zamanda hem varlkla
rn maddesi, hem de onlarn deiim ve hallerini mey
dana getiren ey olarak dndkleri anlalmaktadr.
Onlara gre saylarn unsurlar ift olan ve Tek olan'-

161
dr. ift olan Snrsz, Tek olan snrldr. Bir olan, bu
iki eden meydana gelir. nk o, ayn zamanda hem
ift, hem de tektir. Say, Bir olan'dan kar ve yukar
da denildii gibi saylar, evrenin btnn meydana
getirirler.
Bu filozoflar arasnda bazlar u iki paralel stun
iinde sraladklar n ilkenin varln kabul eder
ler:

Snr-Smrsz Sknette Olan-Harekette Olan

Tek-ift Doru-Eri
Bir-ok Ik-Karanlk
Sa-Sol yi-Kt
Erkek-Dii Kare-Dikdrtgen

Kroton'lu Alkmeon'un retisi de ister o fikir

lerini Pitagorasardan, isterse Pitagoraslar ondan
alm olsunlar hemen hemen bunun ayn grnmek
tedir. Alkmeon, Pitagoras'm yall zamannda parlak
dnemini yaamaktayd ve ileri srd reti hemen
hemen brlerininkinin ayndr. Gerekten o, insani
eylerin ounluunun iftler halinde bulunduunu
sylemektedir. Bununla o, Pitagoraslarmkiler gibi bel
li kartlklar deil Beyaz olan-Siyah olan Tatl olan-
Ac olan, yi olan-Kt olan, Byk olan-Kk olan
vb., gibi raslant olarak setii kartlklar kastetmek
tedir. Bylece Pitagoraslar, kartlklarmm says ve
yaps ile ilgili olarak dncelerini ak bir biimde be
lirttikleri halde bu filozof, geri kalan kartlklar hak
knda belirsiz eyler sylemitir. Bu iki okulla ilgili ola
rak aklmzda tutabileceimiz eylerin tm, onlarn,
varlklarn ilk ilkeleri olarak kartlklar aldklardr.
Ancak bu kartlklarn neler ve ka tane olduklarna
ilikin bilgiyi sadece Pitagorasardan renebiliriz. Bu
ilkeleri, szn ettiimiz nedenlere indirgemenin nasl
mmkn olacana gelince, bu filozoflar tarafndan
ak bir biimde belirtilmemi olan da budur. Bunun
la birlikte onlar, elerini madde kavram iine soku
yor gibidirler. nk onlar, tzn, her eyin iinde bu
lunan ksmlar olarak ele alnan bu unsurlardan mey
dana geldiini ve biimlendiini ileri srmektedirler.
Doadaki elerin okluunu kabul eden eski filo
zoflarn dnceleri bu sylediklerimizden yeterli l
de ortaya kmaktadr. Ancak bu filozoflar arasnda,
bunun tersine, Btn'n tek bir doadan ibaret oldu
unu ileri srenler de vardr. Ancak bu kuram, ne on
larn tmnde ayn mkemmellikte ortaya konulmak
tadr, ne de olaylarla uygunluk halindedir. Ne olursa
olsun, onlarn retilerinin tartlmas, hibir biimde,
bu, nedenlere ilikin incelememizin erevesi iine gi
remez. nk onlar, Varln bir olduunu kabul eden
bununla birlikte her eyi madde olarak tasarlanan Bir
olan'dan meydana getirtmekten geri kalmayan Doa
Filozoflar gibi davranmamaktadrlar. Onlarn retisi
bir baka trdendir. nk Doa Filozoflarnn, ilke
lerine ek olarak hareketin de varln kabul etmeleri
ne karlk nk onlar Btn'n olu iinde oldu
unu kabul etmektedirler, szn ettiimiz filozoflar,
bunun tersine, Btn'n hareketsiz olduunu ileri sr
mektedirler. Bununla birlikte, u anda yapmakta oldu
umuz aratrmaya yabanc dmeyen bir noktay be
lirtelim: Parmenides Bir olan' formel, Meiissos ise mad
di bir ey gibi tasarlyor grnmektedirler. Bundan do
lay bu Bir olan, birinciye gre sonlu, ikinciye gre son
suzdur. Bir olan'm varln savunanlar arasnda en es
kisine, Ksenophanes'e gelince (nk Parmenides'in
onun rencisi olduu sylenmektedir), o, kesin bir ey
sylememitir ve iki nedenden hibirinin doasn an
lam grnmemektedir. O, bakn maddi evrenin b
tn stnde gezdirerek Bir olan'm Tanr olduunu
sylemektedir. O halde bu filozoflarn, onlar arasnda
da kesin olarak gerekten ok kaba tasarmlara sahip
olan ikisinin, yani Ksenophanes ve Melissos'un, yukar
da dediimiz gibi u andaki aratrmamzn dnda kal
malar gerekir. Buna karlk Parmenides, ou kez da
ha byk bir kavrayla konuuyor gibidir. Varlk'm
dnda Var-Olmayan'm olmadndan emin olan o, tek
bir eyin, yani Varlk'm kendisinin zorunlu olarak var
olduunu ve baka hibir eyin var olmadn dn
mektedir (Fizik'te daha ak olarak bu nokta zerinde
durduk). Ancak olaylar karsnda eilmek ve hem for
mel birlii, hem de duyusal okluu kabul etmek zo
runluluu ile karlanca, iki nedenin, iki ilkenin var
ln ortaya atmak ihtiyacn hissetmektedir. Bunlar,
Scak olan'la Souk olan'dr veya baka deyile Ate ve
Toprak'tr ve o, bu iki ilkeden birini yani Scak olan'
Varlk'la, dierini Yokluk'la birletirmektedir.
Sylediimiz eylerden ve kendilerine bavurduu-
163
muz filozoflarn retilerinden kardmz tm sonu
lar unlardr: Bir yandan, en eski filozoflar, ilkeyi ci-
simsel olarak grmektedirler (nk Su, Ate ve ben
zeri eler, cisimlerdir). Bazlarnda bu cisimsel ilke,
tektir, dierlerinde oktur. Ancak her iki gurup da onu
maddi yapda bir ey olarak ortaya koymaktadrlar. te
yandan, baz filozoflar bu nedenin yannda bir dieri
ni, hareketin kendisinden kt nedeni kabul etmek
tedirler. Bu dier neden de bir ksmna gre tek bir ey
dir, dierlerine gre ise ifttir.
O halde zel olarak talya Okulu ortaya kncaya
kadar, yukarda dediimiz gibi, iki tr nedene bavur
malar, bu nedenlerden biri ve hareketin kayna olan
nedeni bir ksmnn tek, dierlerinin ift olarak orta
ya koymalar dnda bu filozoflar, szn ettiimiz il
keler zerinde uzun aklamalar vermemilerdir. Pita-
goraslar da bu iki ilkeden ayn ynde sz etmiler, an
cak onlara u iki zel noktay eklemilerdir: nce Pi-
tagoraslar Snrl olan veya Bir olan'la Snrsz olan'n
Ate, Toprak veya ayn trden dier bir e gibi ba
ka baz gereklikler olduunu dnmemekteydiler. On
lara gre Snrsz olan ve Bir olan'n kendileri, yklem
leri olduklar eylerin tzdrler. Bundan dolay da on
lar, saynn her eyin tz olduunu sylemekteydiler.
Onlarn bu noktadaki gr tarzlar budur. kinci ola
rak z hakknda akl yrtmeye ve tanmlar vermeye
balayanlar da onlardr. Ancak onlar bu konuda gerek
tiinden de basitletirici bir biimde davranmaktayd
lar. Gerekten onlar v yzeysel bir tarzda tanmlamada
bulunmaktaydlar. Nitekim verilen bir tanmn geerli
olduu ilk sayy, verilen eyin tanm olarak kabul et
mekteydiler. Bu, ikinin, iftin hakknda olumlandg
[tasdik edildii] ilk say olmasndan tr, iftle iki
nin ayn ey olduuna inanmaya benzemektedir. Ne var
ki hi kukusuz iftin z ile ikinin z ayn deildir.
Yoksa Bir olan'n ok olmas gerekir. Ne var ki bu, on
larn karmaktan ekinmedikleri bir sonutur.
O halde eski filozoflar ve onlarn izleyicileri ile il
gili olarak aklmzda tutmamz gereken eylerin tm,
bunlardr.
6. Blm [Platon'cu dealar Kuram]
Szn ettiimiz filozoflardan sonra en ok Pita-
goraslarn kuram ile uyuan, ancak talya Okulu'nun
30 felsefesinden ayr olarak kendine zg nitelikleri de
olan Platon'un kuram ortaya kt. Platon, genliin
den itibaren Kratylos'un dostu olduundan ve btn
duyusal eylerin srekli bir ak iinde olduklarna ve
bilimin konusu olamayacaklarna ilikin Herakleitos'un
grlerini yakndan bildiinden, daha sonra da bu -
987 b re tiye sadk kald. te yandan ilgileri hibir zaman b
tnnde Doa'ya deil, ahlaksal sorunlara ynelmi
olan Sokrates, bu alanda tmeli aram ve dnceyi
tanmlar zerine younlatran ilk kii olmutu. Pla
ton onun bu retisini benimsedi. Fakat ilk eitimi
5 onu, bu tmelin, duyusal eylerden ayr bir dzene ait
gerekliklerin iinde bulunmas gerektii dncesine
gtrd. Gerekten o, ortak tanmn bireysel duyusal
nesnelerin herhangi birinde, hi olmazsa onlarn srekli
deiim iinde olanlarnda, bulunmasnn imknsz ol
duunu dnmekteydi. Bu dncelerden hareketle
Platon, bu tr gerekliklere dealar adn verdi. te
yandan o, duyusal eylerin dealardan ayr olduklarn
ve hepsinin adlarn dealardan aldklarn syledi. n-
10 k dealarla ayn ad tayan duyusal okluk, bunlar
dan pay almak yoluyla var olmaktadr. Bu pay al-
maya gelince, Platon onun sadece adn deitirmek
teydi. nk Pitagoraslar varlklarn, saylarn tak
lit edilmesi yoluyla var olduklarn sylemektedirler.
Platon iin ise bu pay alma yoluyla olmaktadr. De
ien, sadece szlktr. Bununla birlikte bu dealar
dan pay alma veya onlarn taklit edilmesinin ierii ne
olabilir? Bu, onlarn aratrmay ihmal ettikleri bir ko
nudur.Ayrca Platon, duyusal eyler ve dealar dn
da matematiksel eylerin varln kabul etmektedir.
15 Bunlar bir yandan ezeli-ebedi ve hareketsiz olmalar
bakmndan duyusal nesnelerden, te yandan dea'nm
kendisinin bireysel ve tekil bir gereklik olmasna kar
lk birok benzer matematiksel nesnenin var olmasn
dan dolay dealardan ayrlan arac gerekliklerdir.
dealarn dier eylerin nedenleri olmalarndan dolay
20 Platon, onlarn elerinin, btn varlklarn eleri ol
duklarn dnd. Ona gre dealarn ilkeleri, madde
olarak Byk olan ve Kk olan, form alarak Bir
olan'dr. nk Byk olan ve Kk olan'dan hare
ketle ve Byk olan ve Kk olan'm Bir olan'dan pay
almasyla, deal saylar meydana gelmektedir. Bir olan'-
m, bir olduu sylenen bir baka eyin yklemi olma-
165
yp, bizzat tozun kendisi olduu konusunda Platon, Pi-
tagoraslarla gr birlii iindedir. O, onlarla birlik
te saylarn dier varlklarn tznn nedenleri olduu
nu da kabul etmektedir. Onun buradaki kiisel katk
s Pitagoraslarm Snrsz olan'lar yerine kilik'i koy
mas ve Snrsz olan' Byk olan ve Kk olan'dan
meydana getirmesi idi. Ona zg olan dier bir nokta,
saylar duyusal nesnelerin dma yerletirmesidir. Oy
sa Pitagoraslar saylarn, eylerin kendileri olduklar
n ileri srmekte ve te yandan matematiksel eyleri
dealaia duyusal eyler arasnda arac varlklar olarak
ortaya koymamaktadrlar. Platon'un bylece Pitgoras-
lara kart olarak Bir olan' ve saylar duyusal dn
yadan ayrmasnn ve delar ortaya atmasnn nedeni,
mantksal dzene ilikin aratrmalar idi (nk on
dan nce gelenlerin Diyalektik hakknda hibir bilgile
ri yoktu). te yandan Belirsiz kilik'i ikinci gereklik
olarak ortaya atmasnn nedeni de ilk saylar dnda
ki saylarn, plastik bir maddeden kar gibi kolayca on
dan kabilmeleridir. Ancak gerein kendisi buna ters
dmektedir. Ayrca bu filozoflarn gr akla uygun
da deildir. Gerekten de onlar birok eyi, maddeden
meydana getirtmektedirler. Buna karlk yine onlara
gre form, ancak tek bir defa meydana getirebilir. Ne
var ki tek bir maddeden ancak tek bir masann ka
rld aktr. Oysa formu uygulayan sanatkr, tek
bir varlk olduu halde, birok masa meydana getirir.
Diiye gre erkein durumu da byledir. Dii sadece
tek bir birleme ile dllendii halde, erkek bir ok di
iyi dller. Ama burada bu ilkelerin birer benzeri kar
snda bulunduumuz aktr.
O halde Platon, szn ettiimiz noktalarda re
tisini bu tarzda ortaya koymutur. Yukardaki dnce
lerden apak alarak, onun, iki tr nedenden yarar
land ortaya kmaktadr. Bunlar formel ve maddi
nedenlerdir. (nk dealar btn dier eylerin zle
rinin nedenleridir. Bir olan ise, kendi payna dealarn
nedenidir.) Niteliklerin taycs tz ifade eden ve (du
yusal eylere ilgili olarak dealarn, dealarla ilgili ola
rak da Bir olan'm kendisine yklendii) maddeye ge
lince, o, kilik'tir, yani Byk olan ve Kk olan'dr.
Platon ayrca bu iki enin birine yi olan'm, dierine
Kt olan'n nedenini yerletirmektedir. Bu, daha n
ce belirttiimiz gibi nceki dneme ait Empedokles ve
 Anaksagoras gibi filozoflarn savunmaya alt re
tidir.
7. Blm [ncelenen Sistemlerin Aristoteles'in Drt
Nedeni le likisi]
lkeler ve doru zerinde dnm olan filozofla
r ksaca ve zet olarak gzden geirdik ve bu ilkeler ve
dorudan sz edi tarzlarn inceledik. Bu inceleme bi
ze u nemli saptamada bulunma imknn salad: l
keyi ve nedeni ele alanlardan hibiri bizim kendimizin
20 Fizik'te belirlediimiz nedenler iine giremeyecek her
hangi bir ey sylememilerdir. Onlarn tm, bu ne
denlerden birini belli belirsiz sezmi grnyorlar. Ger
ekten bir ksm ilkeden ister onu bir, isterse ok far-
zetsinler ve yine ister onu cisimsel, isterse cisim-d bir
ey olarak ortaya koysunlar bir maddeden sz eder
25 gibi sz etmektedirler. rnein Platon'a gre o, Byk
olan ve Kk olan'dr. talya Okulu iin o, Belirsiz
olan; Empedokles iin Ate, Toprak Su ve Hava; Anak
sagoras iin sonsuz saydaki benzer paralardr. Byle
ce btn bu filozoflar, bu tr bir nedeni sezmilerdir.
Nedenin Hava veya Su veya hatta Ate'ten daha yo
un, fakat Su'dan daha ince bir unsur olduunu ileri
srenlerin de durumu byledir (nk bazlar da ilk
30 e olarak bunu kabul etmilerdir).
O halde bu filozoflar sadece maddi nedene nem
vermilerdir. Dier bazlar, rnein ilke olarak Dost
luk ve Nefret'i veya Akl' veya Ak' kabul edenler, ha
reketin kendisinden kt ilkeyi buna eklemilerdir.
Ancak z, yani formel tz hi kimse ak olarak or-
35 taya karmamtr. Ona en ok yaklaanlar, yine de-
alar savunanlardr. Gerekten onlar ne dealar duyu
sal dnyann maddesi, ne de Bir olan' dealarm mad-
988 b desi olarak almaktadrlar. dealar ,onlara gre, hare
ketin kendisinden kt kaynak da deildir. (Onlar
dealarn daha ziyade hareketsizliin ve sknetin ne
deni olduunu sylemektedirler.) Onlar, dealar dier
varlklarn herbirinin z, Bir olan' ise dealarn z
5 olarak ortaya koymaktadrlar. Eylemler, deimeler ve
hareketlerin ereksel nedenine gelince, bizden nce ge
lenler, bir anlamda, onun neden olduunu kabul edi
yorlar. Ancak ondan bizim sz ettiimiz tarzda, yani
eylerin iinde doal bir neden olarak bulunmas an-

167
 lamnda sz etmiyorlar. Gerekten Akl ya da Dostluk'-
tan sz edenler, bu nedenleri bir iyi olarak ortaya koy
maktadrlar. Ancak onu, varolular ve olularnda ele
alman varlklarn bir erei olarak ileri srmemektedir-
10 1er. nk onlara gre, bunun tersine, bu sz edilen
ilkeler, varlklarn hareketlerinin nedenleridirler. Ayn
ekilde Bir olan'm veya Varlk'm bir iyi olduunu be
lirtenler de onun, tzn nedeni olduunu sylyorlar,
ama varlklarn Bir olan'dan veya Varlk'tan tr var
olduunu veya varla geldiini sylemiyorlar. Bylece
onlar bir bakma yi olan'm hem neden olduunu, hem
de olmadn sylemi oluyorlar. nk onlarda sz
15 konusu olan Kendisinde yi deildir, ilineksel olarak
neden olan iyidir. O halde btn bu filozoflarn tank
lklar, gerek saylar, gerekse yaplaryla ilgili olarak
nedenler hakknda yaptmz zmlemede [analizde]
hakl olduumuzu gstermektedir. nk onlar bir ba
ka nedenin varlna ulaamamlardr. lkeleri arat
rrken onlar ya btn bu bakmlardan veya sadece
bunlardan biri bakmndan ele almamn gerekli oldu
u da apaktr.
imdi bu ilkelerle ilgili olarak bu filozoflarn her-
20 birinin syledikleri eylerde ve tavrlarnda ortaya
kabilecek glkleri gzden geirmemiz gerekmektedir.
8. Blm [Plton'dan nceki Sistemlerin Eletirisi]

Evrenin bir olduunu syleyen ve onun maddesi

olarak tek bir doay, yani cisimsel olan ve yer kapla
yan maddeyi kabul edenler, kukusuz bir sr yanla
dmektedirler: Gerekten onlar cisim-d varlklar da
var olduklar halde, sadece cisimsel varlklar, duyusal
25 cismin elerini kabul etmektedirler. Sonra onlar olu-
ve yokoluun nedenlerini aklama ve evrenin maddi bir
sistemini kurma abalarnda hareketin ilkesini ortadan
kaldrmaktadrlar. Bundan baka onlar hibir durum
da z veya formu neden olarak kabul etmemektedirler.
Bunun dnda onlar elerin, yani Ate, Su, Toprak ve
Hava'nn karlkl olarak birbirlerine nasl dntk
leri konusu zerinde dnmeksizin varlklarn ilkesi
30 olarak Toprak'n dnda herhangi bir basit cismi kabul
etmektedirler. Oysa bu eler, birleme ve ayrlma yo
luyla birbirinden domaktadrlar. Bu ise, onlarn bir-

168
 birlerine gre olan ncelik ve sonralklarn belirlemede
en nemli bir zelliktir. nk bir adan, en asli e
nin, kendisinden hareketle btn dier cisimlerin bir
leme yoluyla meydana geldikleri e olmas ve byle
bir enin de btn cisimler arasnda onlarn en hafi-
35 fi ve en incesi olmas gerekir. Bundan dolay ilke ola
rak Ate'i kabul edenler, bu gr tarzn seve seve pay
laacaklardr. Btn dier filozoflar da cisimlerin e-
989 a sinin zelliinin byle olmas gerektiini kabul etmek
tedirler. Hi olmazsa, tek bir enin varln kabul
5 edenler arasnda hibiri Toprak' e olarak almam
tr ve bunun nedeni de hi kukusuz onun ksmlar
nn kabaldr. Dier elerin her biri srayla oylar
toplamtr. Baz filozoflara gre e, Ate'tir. Dierleri
iin Su, nihayet daha bakalar iin Hava'dr. Fakat on
lar neden insanlarn ounluu gibi Toprak' da e
olarak anmamlardr? Gerekten genellikle insanlar
her eyin Topraktan olduu grndedirler ve Hesio-
10 dos'un kendisi de btn cisimlerden nce, ilk olarak
Toprak'm meydana geldiini sylemektedir. Demek ki
bu inan bu kadar eski ve poplerdir! Bu adan ne
Ate'ten baka bir ilkeyi kabul edenler, ne de ilk e
nin Hava'dan youn, fakat Su'dan ince olduunu ileri
srenler doru yolda olabilirler. Ancak te yandan, eer
15 olu sras bakmndan sonra gelen doa bakmndan
nce ise ve bileik, kark olan, olu sras bakmn
dan sonra ise, yukarda sylediimiz eyin tersi doru
olacaktr. Yani bu durumda Su'yun Hava'dan, Toprak'-
m Su'dan nce gelmesi gerekecektir.
Tek bir nedenin varln kabul eden filozoflar hak
knda syleyeceklerimiz bunlardr. Bu ayn gzlemleri
miz birden fazla nedenin varln kabul edenler iin
de geerlidir. eylerin maddesi olarak drt cismi kabul
20 eden ve bylece zorunlu olarak bir ksm yukarda temas
ettiklerimizin ayn olan glklere den Empedokles
de bu filozoflardan biridir. Ancak yalnz onun iin ge
erli olan dier baz glkler de sz konusudur: n
k nce, bu cisimlerin birbirlerinden doduunu gr
yoruz. Bu ise ayn cismin, her zaman Ate veya Toprak
olarak kalmamasn gerektirir (Doa Hakkmda'ki ki
tapmzda bu noktay inceledik). kincisi, varlkla-
25 rm hareketinin nedeni ile ilgili olarak tek neden mi
yoksa iki neden mi kabul etmek gerektii sorunu biz-

169
 ce, Empedokles tarafndan ne gerektii gibi hatta ne
de onun kendi sistemine tam uygun den bir tarzda
zlmtr. Nihayet genel olarak onun grnn
paylalmas durumunda, zorunlu olarak, niteliksel de
imenin varlnn feda edilmesi gerekir. nk bu
varsayma gre ne nemli olan, scak olandan; ne de s
cak olan nemli olandan gelebilir. Gerekten de bu du-
30 rumda, Empedokles'in kendisinin kabul etmeyi reddet
tii bir eyin, yani kartlarn zerine gelecei bir z
nenin, Ate ve Su olacak bir doann olmas gerekir.
Anaksagoras'a geelim: Onun iki unsuru kabul ettii
varsaylabilir ve bu varsaym da onun bizzat kendisi
nin aka izlemedii, ancak eer gzleri nne seril
mi olsayd paylamasnn muhakkak olaca bir d
nce dizisi ile en iyi uyuma durumunda olacaktr.
Gerekten de, balangta her eyin birbirine karm
bir halde bulunduunu ileri srmek samadr. nk
989 b bu, bu karmdan nce gelen bir ayr bulunma duru
munun var olmasn gerektirir. Sonra doada her eyin
her eyle rastlantsal olarak birlemesi mmkn deil
dir. Nihayet bu durumda nitelik ye ilineklerin, tzler
de ayr olarak var olabilmeleri gerekir (nk birle
mesi mmkn olan eylerin ayrlmas da mmkndr).
5 Bununla birlikte sylemek istedii eyi ak bir biim
de dile getirerek Anaksagoras'm dncesini izlersek,
hi kukusuz onun dncesi bize daha ada gr
necektir. nk eer balangta hibir ey dierinden
ayr deildiyse, bu ilk tze ilikin herhangi bir doru
ileri srlemezdi. unu demek istiyorum ki, bu durum
da o ne beyaz, ne siyah, ne gri ne de bir baka renktey-
di. O, zorunlu olarak, renksizdi. nk aksi takdirde
onun bu renklerden birine sahip olmas gerekirdi. Ay-
10 n ekilde ve ayn nedenden tr onun ne tad, ne de
bu tr herhangi bir nitelii vard. Onun ne nitelii, ne
nicelii, ne herhangi bir belirlemesi olabilirdi. nk
aksi takdirde bu zel formlardan herhangi birinin ona
ait olmas gerekirdi. Bu ise her eyin birbiriyle karm
bir halde bulunmasndan tr, imknszdr. nk bu,
herhangi bir zel formun, bu karmdan daha nce ay
rlm olmasn gerektirirdi. Oysa Anaksagoras'a gre
15 tek, saf ve karmam varlk olan Akl'm dnda her
ey birbiriyle karm bir durumda bulunmaktayd.
Bundan, onun kabul etmi olduu ilkelerin Bir olan

170
nk basit ve karmam olan odur ve Baka olan
olduu ortaya kmaktadr. Bu Baka olan, her trl
belirlemeden ve herhangi bir formdan pay almadan n
ce Belirsiz olan'a verdiimiz rol oynamaktadr. O hal
de bu gr doruluk ve aklktan yoksundur, ama
daha sonraki grlere benzemeye ve gnmzde tu
tulan zmlere daha fazla yaklamaya doru gitmek
tedir.
Btn bu filozoflarn dnceleri aslnda sadece
olu ve yokolu ve hareketle ilgilidir. nk onlarn
aratrmalar hemen hemen sadece duyusal tzn il
keleri ve nedenlerine yneliktir. Aratrmalarn btn
varlklar iine alacak biimde geniletenler ve bu var
lklar arasnda duyu-d varlklar da kabul edenlere
gelince, onlarn bu iki tr varl incelemeye altk
lar aktr. Bundan dolay bizi ilgilendiren konuyla il
gili olarak ierdikleri doru veya yanllar ortaya
karmak zere tercihan onlarn retileri zerinde dur
mamz yerinde olacaktr.
Pitagoraslar diye adlandrlanlar, Doa Filozofla-
rnkinden daha soyut ilkeler ve elere bavurmak
tadrlar. (Bunun nedeni onlarn ilkeleri duyusal nesne
lerden karmamalaryd. nk astronominin konusu
olanlar dnda matematik eyler, hareketsiz varlklar
snfna girerler.) Bununla birlikte onlarn tm tart
malar ve aratrmalar, gene de Doa zerinedir. n
k onlar gn nasl meydana geldiini anlatmakta ve
onun eitli ksmlarnda olup biten eyleri, onun de
iimleri ve ilevlerini gzlemlemektedirler. Onlar g
rnte, gerein tamamen duyusal olandan ve gk k
resi diye adlandrdmz eyin iinde bulunanlardan
ibaret olduu konusunda dier doac filozoflarn g
rlerini paylaarak, ilkeler ve nedenlerini tmyle bu
inceleme iin kullanmaktadrlar. Bununla birlikte yu
karda dediimiz gibi Pitagoraslarm neden ve ilkeleri,
onlar kendi sistemleri iinde daha yce bir gereklik
dzeni anlayna ykseltmek iin yeterlidir ve bu ne
den ve ilkeler, bu gereklik dzenine, fizik kuramlar
na olduklarndan daha uygun dmektedirler. Ancak S
nr ve Snrsz, Tek ve ift olan'dan baka bir ilke ka
bul edilmedii zaman, hareket nasl ortaya kabilir?
Onlar buna ilikin bir aklama vermedikleri gibi hare
ket ve deime olmakszn olu ve yokoluun veya gk-

171
te hareket eden cisimlerin hareketlerinin nasl ortaya
kabileceini de aklamamaktadrlar. Dahas var: On
larn ilkelerinden yer kaplamann ktn tartmasak
veya bunun kantladn kabul etsek bile, cisimlerin
arlk ve hafifliini nasl aklayacaz? Onlar kendi
varsaymlar ve grlerine dayanarak sadece matema
tiksel cisimlerin deil, onlarn yannda duyusal cisim
lerin de aklamasn vermek durumundadrlar. Bundan
dolay eer onlar hibir zaman Ate'ten, Toprak'tan ve
bu tr dier cisimlerden sz etmemilerse, bunun ne
deni, bence, duyusal varlklar hakknda syleyecekleri
zel hibir eyleri olmamasdr. Ayrca eer evrenin ken
disinden meydana geldii saynn dnda baka hibir
say yoksa, saynn zellemi biimlerinin ve bizzat
kendisinin gerek ta balangtan itibaren, gerekse im
di varlklarn ve maddi evrenin oluunun nedeni olma
s nasl tasavvur edilebilir? Gerekten Pitagoraslar
evrenin belli bir ksmna kany ve uygun zaman, onun
biraz stne ve altna hakszlk ve ayrlma veya bir
lemeyi yerletirmekte ve bunun gerekesi olarak da bu
eylerden her birinin bir say olmasn ve kendilerini
meydana getiren zellemi biimlerinin uzayn farkl
blgelerine uygun dmelerinden tr bu yerlerin her-
birinde saylardan oluan birok bykln daha n
ceden bir arada bulunmasn gstermektedirler. Sz
n ettiimiz soyutlamalardan her birini temsil eden bir
ey olarak anlamamz gereken bu say, [fiziksel] evren
de bulunan saynn ayn mdr? Yoksa ondan ayr bir
say mdr? Platon onun dier bir say olduunu syle
mektedir. Ancak o da gerek bu varlklarn, gerekse on
larn nedenlerinin saylar olduunu dnmektedir.
Yalnz Platon, nedenler olarak aklsal saylar kabul et
mekte, dierleri ise onlarn duyularla kavranan saylar
olduunu sylemektedir.

9. Blm [Plton'un retisinin Eletirisi]

imdi Pitagoraslar bir yana brakalm. Onlar bu

kadar ele almak yeter! Pitagoraslardan, nedenler ola
rak dealar kabul edenlere geelim. nce, bizi evre
leyen varlklarn nedenlerini kavramaya alrken on
lar, bu varlklarla ayn sayda baka gereklikleri orta-
ya attlar. Bu, bir hesap yapmak isteyen, ancak nesne
lerin says ok az olduu takdirde bunu yapamayaca
n dnerek hesabn yapabilmek iin onlarn say
sn oaltan bir adama benzemektedir. nk deala-
rm says ile, bu filozoflarn dealarna varmak ama
cyla nedenlerini aratrmada kendilerinden hareket
ettikleri duyusal varlklarn says birbiriyle karlat
rlra, dealarn says, duyusal varlklarn saysna he
men hemen eittir veya ondan daha az deildir. nk
burada her eye ayn ad tayan ve ayr bana var
olan bir gereklik tekabl etmektedir. Yani gerek asl
anlamnda tzlerin, gerekse, ister duyusal, isterse ezeli-
ebedi bir okluk sz konusu olsun herhangi bir oklu
un birliini ieren dier eylerin zlerinin birer deas
vardr.
Sonra, dealarn varln kantlarken kulland
mz diyalektik kantlarn hibiri apak deildir. Onla
rn bazs zorunlu bir sonuca gtrmez; dierleri ise,
bizim kendi grmze gre aslnda dealar olmayan
baz eylerin dealar olduunu kantlar. Gerekten bi
limlerin varlndan karlan kantlara gre, bilimi olan
tm eylerin dealar olmas gerekir. Bir okluun bir-
inden karlan kanta gre ise olumsuzlamalarn da
dealar olacaktr. Nihayet ortadan kalkm olan bir
eyin de dncenin konusu olabileceini syleyen ka
nta gre, ortadan kalkabilir eylerin de birer deas
olmas gerekir. nk bu eylerin de zihinde bir tasa
rm kalr. Bunlardan daha kesin olan akl yrtme
lerin bile bazs bizi bantlarn dealarm kabul et
meye (oysa biz banty bir Kendinde Cins olarak d
nmeyiz), dierleri ise nc Adam kantna gt
rr.
Genel olarak dealarn varlna ilikin diyalektik
kant, varlna, dealarn varlndan daha fazla nem
verdiimiz ilkeleri ortadan kaldrmaktadr. Gerekten
bu kanttan, ilk olann Belirsiz ki olan deil, say ol
duu, greli olann kendi kendisiyle var olandan nce
geldii sonular kmaktadr. Bunlara, dealar reti
sini izleyen bazlarnn iine dt btn dier ken
di kendileriyle elikilerini de ekleyebiliriz. Bundan ba
ka dealarn varln olumlamak [tasdik etmek] ama
cyla kendisinden hareket ettiimiz anlaya gre sade
ce tzlerin deil, baka birok ve tzlerden ayr eyin

173
 de deas olmas gerekecektir (nk sadece tzlerle il
gili olarak deil baka eylerle ilgili olarak deil, ba
ka birok ve tzlerden ayr eyinde deas olmas gere
kecektir (nk sadece tzlerle ilgili olarak deil, ba
ka eylerle ilgili olarak da dnce, birdir. te yandan
25 sadece tzn deil, baka eylerin de bilimi vardr; ve
buna benzer daha binlerce sonu ortaya kacaktr).
Fakat dealann doasnn kendi zorunluluklar ve on
larla ilgili ileri srlen grlerin gerektirdii ey u
dur ki, eer dealar kendilerinden pay alnan eylerse,
bunun kanlmaz sonucu olarak sadece tzlerin de-
alar var olabilirler. nk eyler, dealardan ilineksel
30 [arz] olarak pay almazlar. Her eyin deadan, deann
kendisinin bir ilinek olarak bir tzn yklemi olmama
s anlamnda ve bu lde pay almas gerekir. lineksel
olarak pay almadan unu kastediyorum: rnein Ken
dinde ift olan'dan pay alan bir varlk, Ezeli-Ebedi
olan'dan da pay alr. Ancak bu ilineksel olarak pay al
madr. nk Kendinde ift olan'm ezeli-ebedi olmas,
onun iin bir ilinektir. O halde ancak tzn dealar var
olacaktr. Ancak duyusal dnyada tz ifade eden,
aklsal dnyada da onu ifade eder. Sonra bir okluun
birliinin, bu okluktan ayr bir ey olduu ileri sr-
991 a lrken ne demek istenmektedir? Eer dealarla, onlar
dan pay alan varlklar ayn forma sahipseler, dealarla
bu varlklar arasnda ortak bir eyin olmas gerekir.
Gerekten de, ki olan'n birlii ve zdelii, niin Ken-
5 dinde ki olan ile herhangi bir iki olan arasnda deil
de ortadan kalkabilir iki olanlarla saysal bakmdan
ok, fakat ezeli-edebi matematiksel iki olanlar arasnda
olacaktr? Eer bunun tersine onlar ayn forma sahip
deillerse, o zaman da ortadan sadece bir isim benzer
lii olacaktr. Bu, aralarnda ortak hibir eyi gz n
ne almakszn Kallias ile bir tahta parasnn ikisi
ni birden insan diye armaya benzeyecektir.
Sorulmas gereken en nemli soru, dealann du
yusal varlklara ister ezeli-ebedi, isterse olu ve yok-
olua tbi varlklar sz konusu olsunlar ne tr bir
10 yardmda bulunduklardr. Gerekten de onlar, bu var
lklarn ne hareketlerinin, ne de deimelerinin nede
nidirler. Onlarn ne baka varlklarn bilinmesi bak
mndan bir faydas vardr (nk dealar bu varlkla
rn tz deildirler. Yoksa onlarn iinde olmalar ge-

174
rekirdi), ne de onlarn varlklarnn aklanmas bak
mndan. nk dealar kendileri pay alan eylerin
iinde deillerdir. Eer onlarn iinde olsalard, beyazn,
beyaz varln karmna girerek ondaki beyazln
nedeni olmas anlamnda, onlarn nedenleri olarak ka
bul edilebilirlerdi. Ancak kaynan Anaksagoras'ta bu
lan ve daha sonra Eudeksos ve baz dier filozoflarca
ele alman bu gr, kolayca rtlebilir. nk by
le bir retiye kolayca altndan kalklmaz itirazlar y-
neltilebilir.Sonra dier nesnelerin dealardan, bu
dan szcnden genellikle anlalan anlamda k
malar da mmkn deildir. dealarn modeller olduu
ve dier eylerin onlardan pay ald iddiasna gelince
bu, bo szlerle avunmaktan ve iirsel benzetmeler yap
maktan baka bir ey deildir. nk burada alan
ve gzlerini dealara diken nedir? nk bir baka var
la benzeyen bir varlk var olabilir veya varla gele
bilir; ama bundan tr bu baka varla model ola
rak baklmas gerekmez. rnein gerekten bir Sokra-
tes var olsun veya olmasn, Sokrates'e benzeyen bir
adam dnyaya gelebilir. Hatta hi kukusuz ezeli-ebedi
bir Sokrates var olsa bile, bu durum deimez. Sonra
bu anlayta bir ve ayn varln birok modeli, dola-
ys ile birok deas olmas gerekir. rnein insan iin
bu, Hayvan, ki Ayakl ve ayn zamanda Kendin
de nsan dealar olacaktr. Sonra bu durumda dealar
sadece duyusal varlklarn deil, dealarn kendilerinin
de modelleri olacaktr ve rnein cins, cins olmak ba
kmndan cinste ierilmi bulunan trlerin modeli ola
caktr. O halde ayn bir ey hem model, hem de resim
olacaktr. Sonra tzn, tz olduu eylerden ayr var
olmas imknszdr. O halde eylerin tzleri olan dealar
nasl onlardan ayr var olabilirler?
Phaidon'da, dealarn hem varln, hem de oluun
nedenleri olduklar sylenmektedir. Ancak dealarn var
olduu kabul edilse bile, hareket ettirici neden olmak
szn onlardan pay alan varlklar meydana gelemezler.
Fakat bizim deas olmadn sylediimiz birok ey,
rnein bir ev ve yzk varla geldiine gre, bundan,
dier eylerin de bu szn ettiimiz nesnelerin neden
lerine benzer nedenler tarafndan var olmas veya var
la gelmesinin mmkn olduu ortaya kar.
Sonra eer dealar saylarsa, nasl nedenler olabi-

175
lirler? Bu, varlklarn farkl saylar, rnein bir say
nn insan, bir baka saynn Sokrates, bir dier say
nn Kallias olmasndan tr mdr? Bu takdirde ne
den dolay deal Saylar, eylerin saylarnn nedenleri
dirler? nk saylarn bazsnn ezeli-ebedi olup dier
lerinin yle olmamasnn fazla bir nemi yoktur. Eer
bu, duyusal varlklarn bir armonide olduu gibi say
sal oranlar olmalarndan tryse, bu takdirde de hi
olmazsa onlarn oranlar olduklar bir eyin var olaca
aktr. Eer bu ey, yani madde, belli bir eyse, deal
Saylarn kendilerinin de kendilerinden farkl bir eyin
oranlar olacaklar apaktr. Bununla unu demek is
tiyorum: Eer Kallias Ate, Toprak, Su ve Hava'nn sa
ysal bir oran ise, deanm da baz baka nitelii ta
yan tzlerin saysal bir oran olmas ve ister belli bir
deal Say olsun, ister olmasn, Kendinde nsan'm da
her eye ramen asl anlamnda bir say deil, baz un
surlarn saysal bir oran olmas gerekir. te bu neden
den tr hibir dea bir say olamaz.Sonra birok
saydan tek bir say meydana gelir. Ama birok deadan
tek bir dea nasl meydana gelebilir? Saynn, saylarn
kendilerinden deil de on binde olduu gibi sayda bu
lunan birimlerden meydana geldii mi sylenecek? O
zaman bu birimlerin yaps ne olacaktr? Eer bu birim
ler ayn trden iseler, bundan saysz samalklar doa
caktr. Onlarn ayn trden olmadklar zaman da is
ter bir ayn say iinde bulunan birimlerin hibirinin
dierinin ayn olmamas, isterse farkl saylar iinde
bulunan birimlerin tmnn, tm bakmndan birbir
lerinden farkl olmas sz konusu olsun ayn glk
ortaya kacaktr. nk hibir zel belirlenimleri ol
madna gre bu saylar birbirlerinden ne bakmdan
farkl olacaklardr? Bu varsaymlar ne akla yakndr,
[ne de birimler hakknda] dndmz eye uymak
tadr. [Sonra, eer birimler farkl trden iseler] Arit
metiin konusunu oluturacak ve baz filozoflar tara
fndan arac varlklar olarak adlandrlan btn ger
eklikleri meydana getirecek dier bir tr saylar ya
ratmak zorunlu olacaktr. Ancak bu arac varlklar
nasl var olabilirler ve onlar hangi ilkelerden kabilir
ler? Duyusal dnya ile dealar arasnda niin arac var
lklarn olmas gerekir? Sonra bu durumda Belirsiz
ki olan'daki birimlerin herbirinin daha nceki bir iki
olan'dan kmas gerekir. Bu ise imknszdr. Son
ra, birimlerden meydana gelen deal Say'nin bir birim
olmas nasl aklanabilir? Dahas var: Eer birimler
kendi aralarnda birbirlerinden farkl iseler bu takdir
de iki veya drt enin varln kabul edenler gibi ko
numak gerekecektir. nk tm bu sz edilen insan
lar, eler ile, ortak bir eyi, rnein genel olarak
Cisim'i deil, ister ortak bir cisim var olsun, ister olma
sn, Ate'i veya Su'yu kastetmektedirler. Fakat Platon-
cular Kendinde Bir'den, Ate ve Su'yun kendilerinde
olduu gibi birbirinin ayn ksmlardan meydana ge
len bir eymi gibi sz etmektedirler. Ancak byle oldu
u takdirde saylar, tzler olamazlar. Eer Kendinde
Bir varsa ve eer o bir ilke ise, Bir olan'n birden faz
la anlam olmas gerekir. Aksi takdirde onun varl
imknszdr.
Tzleri ilkelerimize indirgemek istediimizde, do
rular, Ksa olan ve Uzun olan'dan, yani bir tr Kk
olan ve Byk olan'dan, yzeyi Geni olan ve Dar olan'
dan, cismi Yukar olan ve Aa olan'dan meydana ge
tiririz. Bununla birlikte yzey doruyu veya cisim do
ru ve yzeyi nasl iinde bulundurabilir? nk Geni
Olan ve Dar olan'la Yukar olan ve Aa olan birbir
lerinden ayr trdendirler. Nasl ki ok olan'la Az olan'
n [geometrik] byklklerin ilkelerinden farkl olma
larndan tr say, geometrik byklklerin iinde bu
lunmazsa, ayn ekilde bu farkl [geometrik] byk
lklerden mantk bakmndan nce gelenlerinin de da
ha aa dereceden byklklerin iinde bulunamaya
ca aktr. Ayn ekilde Aa olan'n Geni olan'n
cinsi iine girdii sylenemez. nk aksi takdirde cis
min, bir tr yzey olmas gerekir. Sonra doruda bu
lunan noktalar neden meydana gelebilir? Platon'un
kendisi, geometrik bir tasarm olmamasndan tr,
nokta kavramna kar kmaktayd. O, noktaya do
runun ilkesi adn vermekteydi. Hatta ou kez b
lnmez dorular deyimini kullanmaktayd. Bununla
birlikte bu blnmez doru larn da bir snr olmas
gerekir. Bylece blnmez dorunun var olduunu or
taya koyan kant, noktann da varln ortaya koyar.
zetle sylememiz gerekirse; bilgeliin konusu
olaylarn nedenini aratrmaktr. Ancak biz zellikle
bunu bir yana brakmakta (nk deimenin kendi-

177
sinden meydana geldii neden hakknda hibir ey sy
lememekteyiz) ve duyusal varlklarn tzn aklamak
zere baka trden tzlerin varln kabul etmekteyiz.
Ancak bu sonuncularn nasl ncekilerin tzleri oldu
unu aklamamz gerektiinde bo szlerle yetinmek
teyiz. nk pay almak, daha nce de dediimiz gibi,
hibir anlama gelmemektedir.Bilimlerin konusunu
oluturan ve her zek ve doann kendisini gz nn
de tutarak eylemde bulunduu ilkelerden biri olduu
nu sylediimiz nedene gelince, dealarm bu nedenle
hibir ilgisi yoktur. Ne var ki matematik, zamanmz
filozoflarnda, onu ancak geri kalanlar iin ilemek ge
rektiini sylemelerine ramen, tm felsefenin yerine
gemitir. Sonra, bu filozoflar tarafndan tz ve var
lklarn maddesi olarak ileri srlen ey, fazla mate
matiksel bir madde olarak ele alnabilir. O, maddenin
kendisinden ziyade tzn ve maddenin bir znitelii ve
zel biimidir. rnein Doa Filozoflarnn kendisinden
sz ettikleri ve nitelii tayan tzn ilk zel biimleri
diye tanmladklar Seyrek olan ve Youn olan'a kar
lk olan Byk olan ve Kk olan'm durumu byle
dir. nk bunlar bir tr Fazlalk ve Azlk'tan baka
bir ey deildirler.
Harekete gelince, bu zel biimlerin harekette ol
duklar kabul edilirse, dealarm da hareket edecekleri
aktr. Eer yle deilseler, hareket nereden km
tr? Burada tm doa incelemesi ortadan kalkmakta
dr. Var olan her eyin birlie indirgenebileceini kant
lamak kolay grnmektedir. Ancak ona eriilememek
tedir. nk Bir olan'm, okluun modeli olduunu ile
ri sren kanttan kan sonu Platoncularm talep et
tikleri her eyin kendilerine bahsedilmesi durumunda,
her eyin bir olduu deildir; sadece varlklardan ayr
bir Kendinde Bir'in var olduudur. Bu ise ancak tme
lin bir cins olduu kabul edildii takdirde kendilerine
bahsedilebilir. Ne var ki baz durumlarda bu imknsz
dr.
Sonra, saylardan sonra gelen kavramlarn, yani
Doru, Yzey ve Cisimlerin nasl var olduklar veya ola
bilecekleri aklanmad gibi, onlarn ilevlerinin neler
olduu da aklanamaz. nk geometrik byklkler
ne dealar olabilirler o (nk saylar deildirler), ne
de arac varlklar (nk arac varlklar, ancak mate-
matik eylerdir). Onlar yokolua tbi varlklar da ola
mazlar. O halde ak olarak onlarn yeni ve drdnc
bir tr varlklar olmalar gerekir.
zetle, zellikle eylerin kendilerinden meydana
geldikleri eler aratrldnda, Varlk'm eitli anlam
larn birbirinden ayrt etmeksizin varlklarn elerini
aratrmak, insann kendisini onlar bulmamaya mah
km etmesi demektir. nk etkide bulunmak veya et
kiye uramak veya dorunun hangi elerden meyda
na geldiini bulmak kukusuz imknszdr. Onlarn e
lerini bulmann mmkn olduu kabul edilse bile, bu
eler ancak tzlerin eleri olabilirler. Bundan, btn
varlklarn elerini aramann veya onlar bulduunu
dnmenin doru olmad sonucuna varyorum. Za
ten btn varlklarn elerini nasl renebiliriz?
nk burada daha nce gelen hibir bilgiye sahip ol
mamak gerektii apaktr. Bylece, geometri renme
ye balayan bir insann, daha nceden, geometriye ya
banc bilgileri olmas mmkndr. Ancak o, geometri
biliminin tm konusunu ve renmeye yneldii konu
lar bilmez. Her trl bilginin kazanlmasnda da du
rum budur. O halde ileri srld gibi her eyin bili
mi varsa, bu bilime daha nceki herhangi bir bilim ol
madan yaklalmas gerekir. Ancak her bilim dal, is
ter kantlama, ister tanmlarla alsn, daha nce ge
len bir 30 tm [total] veya ksm bilgiler btn saye
sinde elde edilir (nk tanmn unsurlar daha nce
bilinmelerini, hatta kendileriyle ili dl olunmasn
gerektirirler). Tmevarmla alan bilginin de durumu
byledir. te yandan, eer bilim bizde doutan olsay
d, haberimiz olmadan bilimlerin en ycesine sahip ol
mamz hayret verici olurdu. Nihayet, eylerin kendile
rinden meydana geldikleri en son elere nasl eriile
bilir? Onlara eriildiinden nasl emin olunabilir? Bu
rada yeni bir glk ortaya kmaktadr. Baz heceler
konusunda olduu gibi bu noktada da her zaman tar
tma iinde olunabilecektir. rnein bazlar ZA hece
sinin S'dan, yani A ve A dan meydana geldiini syle
mektedirler. Dierleri ise burada bildiimiz seslerden
hibirinin deil, ayr bir seisn sz konusu olduunu
sylemektedir. Nihayet herhangi bir duyu organndan
yoksun olan bir insan, bu duyu organ tarafndan alg
lanan nesneleri nasl bilebilir? Bileik seslerin sese zg

179
 elerden meydana gelmesi gibi eer her ey ayn e-
10 lerden meydana gelmi olsayd, durumun bu olmas
gerekirdi.

10. Blm [lk Kitabn Sonucu: Ancak Drt Neden

Vardr']

Yukarda sylediklerimiz, bizim Fizik'te saydmz

nedenlerin btn filozoflarn aratryor grndkleri
nedenlerin ayn olduklarn ve bu nedenler dnda her
hangi bir nedeni anma imknna sahip olmadmz
aka gstermektedir. Ne var ki bu ilkelere imdiye ka
dar ancak belirsiz bir tarzda iaret edilmitir. Bir an
lamda onlarn tmnn bizden nce belirtildii, bir
baka anlamda ise onlarn hibirine iaret edilmedii
15 sylenebilir. lk zamanlarn felsefesi, henz gen ve
balanglarnda bulunduu iin, her ey hakknda an
cak yarm yamalak szler sylemitir. Bylece Empe-
dokles'in kendisi kemiin, elerinin oran ile var oldu
unu kabul etmektedir. Bu ise zden, yani formel tz
den baka bir ey deildir. Ancak o zaman onun ya eti
ve dier organik elerin her birini ayn tarzda ele al
mas ve onlann tmnn birer oran olduunu syleme
si veya hibiri ile ilgili olarak bunu kabul etmemesi ge-
20 rekirdi. Gerekten et, kemik ve bu dier maddelerin her
biri, Empedokles'in Ate, Toprak, Su ve Hava diye ad
landrd maddeden tr deil, bu oran sayesinde var
olacaklardr. Eer kendisine gsterilmi olsayd Empe-
dokles mutlaka bu nedenleri kabul ederdi. Fakat biz
zat kendisi bunu ak olarak ifade etmemitir.
Btn bu konular zerinde yukarda kendi gr
25 tarzmz ortaya koyduk. Ancak bu ayn noktalarda or
taya kabilecek glklere yeniden dnmemiz gerek
mektedir. Belki bunun daha sonraki glklerin z
mnde bize faydas olacaktr.

1: Bu eviri, J. Tricot'nun Franszca evirisi (Aristote, le Metaphysique,

Tome I, Paris Librairie Philosophigue, J. Vrin, 1970) esas alnarak ya
pld. Ayrca, Metafizik'm Almanca evirisiyle (Aristoteles, Metaphysik,
Franz F. Schvarz, Stuttgart, Philipp Reclam, 1970) Ross'un nl Com-
mentary'sz'nrife; da (Aristotle, Metophlysics, W.D. Ross, Volume I, Ox-
ford, Clarendon Press, 1924) de yararlanld. (.N.).
2. Kseli parantez iindekiler bizim eklemelerimizdir (.N.).

180
 METAFZK
II. KTAP (A)

ARSTOTELES
eviren: Ahmet Arslan

1. Blm [Felsefe Hakknda Genel Dnceler]

993 a 30 Dorunun aratrlmas bir anlamda g, bir baka
anlamda kolaydr. Hi kimsenin tam olarak onu elde
edememesi, ancak te yandan tmyle de ondan uzak
993 b olmamas bunu gsterir. Her filozofun Doa zerine
syleyecei bir ey vardr. Bu eyin kendisi doru ile il
gili olarak kukusuz bir hitir veya ok az eydir. Ancak
btn dncelerin toplam verimli sonular meydana
getirir. Bundan dolay doru ile ilgili durum, ataszn
de sylenen eye benzer: Bir kapya kim (nian alp da)
5 isabet ettiremez?. Bu bakmdan gz nne alnrsa, bu
aratrma kolaydr. Ancak bir doruya btnyle sahip
olabilmekle birlikte tam hedeflediimiz noktaya isabet
ettirememiz bu giriimin zorluunu gsterir. Belki de
nasl iki trl glk varsa, bu gln kayna da
eylerde deil, bizim kendimizde bulunmaktadr. n-
10 k ruhumuzda bulunan aklmzn tm eyler iinde do
alar gerei en apak olanlar karsndaki durumu,
yarasann gzlerinin gn karsndaki durumuna
benzer. O halde sadece grlerini paylatmz insan
lara deil, daha yzeysel grler ileri srm olan kii
lere de minnettar olmamz gerekir. nk bu sonuncu
lar da dnme yeteneimizi gelitirmek suretiyle bize
yardmda bulunmulardr. Eer Timotheos olmam ol-
15 sayd, birok melodimiz olmayacakt. Fakat Phrynis de
olmam olsayd, Timotheos'n kendisi olmayacakt.
Doruya ilikin grler ortaya koymu olan insanlarla
ilgili olarak da durum ayndr: Biz birok filozoftan baz

112
 grler edindik. Ama bu filozoflarn ortaya klarnn
nedeni de onlardan baka filozoflar olmutur.
20 Felsefenin, dorunun bilimi olarak adlandrlmas
da dorudur. nk kuramsal bilginin amac, dorudur.
Oysa klgsal bilginin amac, eylemdir. nk eylem
adamlar bir eyin nasl davrandn inceledikleri za
man dahi, onu ncesiz-sonrasz doas bakmndan ele
almazlar; sadece belli bir an ve belli bir amala ilgili ola
rak ele alrdar. te yandan nedeni bilmeksizin doruyu
bilemeyiz ve eyler arasnda bir doaya en yksek l
de sahip olan ey, her zaman, btn dier eylerin ortak
25 olarak bu doay kendisinden aldklar eydir: rnein
Ate, en mkemmel anlamda scak olan eydir. nk
btn dier varlklarda scakln nedeni odur. Bundan
dolay kendisinden sonra gelen varlklarda bulunan do
runun nedeni olan ey, en mkemmel anlamda doru
dur. Bundan da ncesiz-sonrasz varlklarn ilkelerinin
zorunlu olarak en doru ilkeler olduklar ortaya kar.
nk onlar sadece herhangi bir anda doru deildir-
30 1er. te yandan onlarn varlklarnn nedeni de yoktur;
tersine btn dier eylerin varlnn nedeni onlardr.
O halde bir ey ne kadar varsa, o kadar dorudur.

2. Blm ISonsuz Bir Nedenler Dizisinin imknszl ve Bir lk

994 a lkenin Varlnn Zorunluluu}

': Sonra bir ilk ilkenin var olduu ve varlklarn ne

denlerinin sonsuz sayda olmad aktr. Onlar ne di
key olarak sonsuz bir dizi olutururlar, ne de tr bak
mndan sonsuz saydadrlar.
Gerekten de maddi neden asndan, rnein, etin
Toprak'tan, Toprak'n Hava'dan, Hava'mn Ate'ten gel
mesi ve bunun bylece sonsuza kadar devam etmesi cin
sinden bir eyin dierinden, onun da bir bakasndan
5 v.b. kmas ve bunun bylece sonsuza kadar gitmesi
mmkn deildir. Hareket ettirici ilke ile ilgili olarak da
durum ayndr. rnein nsan' Hava'mn, Hava'y G
ne'in, Gne'i Nefret'in harekete geirmesi ve bu sre
cin bylece bir sonu olmamas sz konusu olamaz. Ayn
ekilde ereksel nedenle ilgili olarak da sonsuza gidilemez
ve gezmenin salk iin, salklm mutluluk iin, mut-
10 luluun bir baka ey iin olduu ve bylece her eyin
sonsuza kadar bir baka ey iin olduu sylenemez. Ni
hayet zle ilgili olarak da durum budur: nk kendi
leri dnda bir son terimle bir ilk terimin bulunduu
113
 ara terimlerde ilk terim zorunlu olarak btn dier ken
disinden sonraki terimlerin nedenidir. nk eer bu
terimden hangisinin neden olduunu sylememiz gere
kire, onun ilk terim olduunu syleriz. nk son terim
hibir eyin nedeni deildir. O, ara terim de deildir;
15 nk o da ancak tek bir terimin nedenidir. te yandan
bu ara terimin bir veya ok olmasnn, sonlu veya son
suz sayda olmasnn bir nemi yoktur. imdi bu biim
de sonsuz olan dizilerde veya genel olarak sonsuzda, bi
ze verilmi olan terim dndaki btn terimler ayn l
de orta terimdirler. Bundan kan sonu da udur ki
eer bir ilk terim olmazsa, kesin olarak neden de olmaz.
Fakat Su'yun Ate'ten, Toprak'm Su'dan kaca
20 ve bylece her zaman iin bir baka eyin varla gele
cei bir tarzda sonsuz bir dizi, yani bir ilk ilkenin varl
n kabul etmekle birlikte, ondan kan eylerin sonsuz
olmas da mmkn deildir. nk bu, bundan kar
sznn iki anlam vardr. (sthmia Oyunlarndan son
ra Olimpiyat Oyunlarnn geldiini sylememizde oldu
u gibi dan sznn basit olarak sonra anlamna
geldii durumu hemencecik bir yana brakyoruz). Bu
iki anlamdan biri yetikin insann ocuktan kmas, di
eri ise Hava'nm Su'dan kmasdr. Yetikin insann
25 ocuktan meydana geldiini sylerken, meydana gelmi
olan eyin meydana gelen eyden veya tam, gerekle
mi olan eyin gerekleen eyden ktn sylemek is
teriz. Nasl ki Varlk Me Yokluk arasnda Olu demek
olan bir arac durum mevcutsa, var olanla var olmayan
arasnda da olan, meydana gelen ey vardr: nceleme
de bulunan, bilgin olandr. Bilgin olann incelemede bu
lunandan kt sylenirken de kastedilen budur. Su'
yun Hava'dan kmasna benzer bir tarzda bir eyin bir
30 baka eyden knn kastedildii ikinci anlama gelin
ce, burada bu baka eyin ortadan kalkmas gerekir.
Bundan dolay birinci anlamda, geriye dn yoktur:
Yetikin insandan ocuk olmaz, nk burada olan, olu
un kendisinin bir rn deildir. O, olutan sonra ge
len eydir. Ayn ekilde gndz, afaktan kar, yani a-
994 b faktan sonra gelir. Ama afak, gndzden kmaz. Dier
olu trne gelince, burada tersine olarak, geriye dn
vardr. Ancak her iki durumda da sonsuza kadar gitmek
imknszdr. nk birinci anlamdaki oluta ara terim
ler olmalarndan tr terimlerin zorunlu olarak bir so
nu vardr. kincide ise bir unsurun yokoluu, dierinin
5 meydana geliidir. Bundan tr burada da srekli ola
rak bir unsurun dierine dnmesi sz konusudur.
114
 Ayrca dizinin ilk unsurunun, ncesiz-sonrasz ol
masndan tr, ortadan kalkmas imknszdr. nk
mademki geriye doru olu sonsuz deildir (o halde o,
ncesiz-sonrasz bir neden gerektirir). lk terimin orta
dan kalkmas yoluyla oluan meydana geldii duruma
gelince, bu durumda ncesiz-sonrasz bir neden sz ko
nusu olamaz.
Sonra ereksel neden bir erektir ve o bir baka eyi
10 elde etmek iin istenen bir yapda deildir; tersine ba
ka eyleri onu elde etmek iin isteriz. Bundan dolay
eer byle bir en son terim varsa, sonsuza kadar gidi
15 olamaz. Eer o yoksa, ereksel neden var olamaz. Sonsuz
bir dizinin varln ileri srenler iyi kavramnn ken
disini ortadan kaldrdklarn farketmemektedirler. Oy
sa bir sonuca eriemiyeceini dnen hi kimse bir ie
kalkmaz. Bu takdirde bu tr eylemierin bir anlam
olamaz. nk insan, hi olmazsa akl sahibi insan, bir
eye erimek iin bir eylemde bulunur. Bu ey de bir
sondur. nk erek, bir sondur.
Sonra z de sonsuza kadar kavramsal bakmdan da
ha ok ey ieren bir tanma indirgenemez. nk byle
bir dizide (eyin zne) en yakn olan tanm, daha son
ra gelen tanmdan daha gerek anlamda tanmdr. mdi
ilk terimin olmad yerde, onu izleyen terim de yoktur.
20 Sonra byle bir reti her trl bilimsel bilginin or
tadan kalkmas demektir. nk tanmn blnemez
unsurlarna erimeden, hibir ey bilinemez. Hatta bu
retide amiyane bilgi de imknsz olacaktr. nk bil
fiil sonsuz eyleri nasl tasarlayabiliriz. Burada durum
(geometrik) izgilerde olduu gibi deildir. Evet, izgi
sonsuza kadar blnebilir. Ancak dnce bu blme i
lemini durdurmakszm izgiyi kavrayamaz. Bundan do-
25 lay biz bu sonsuza kadar blnebilir izgiyi kat ederken,
bkuvve blmeleri hesaba katmayz. Ancak maddeyi de
hareket halinde olan bir eye bal olarak dnmek zo
runludur.
Sonra sonsuz hibir ey var olamaz. Aksi takdirde
sonsuzluk, sonsuz olmaz.
Nihayet nedenlerin tr bakmndan sonsuz sayda
olduklar ileri srld takdirde yine bilgi imknsz
olur. nk biz ancak nedenleri bildiimizde bildiimi-
30 zi dnrz. Oysa sonlu bir zamanda toplama yoluy
la meydana gelen sonsuz tketlemez.

115
3. Blm Ynteme likin Dnceler]
Derslerin sonucu dinleyicinin alkanlklarna ba
ldr. nk hepimiz alk olduumuz bir dilin kulla
nlmasn isteriz. Aksi takdirde eyler bize ayn eyler
995 a olarak grnmezler. Yabanclk duygusu onlar daha
g anlalr ve bize daha uzak klar.
Alkanln ne kadar gl olduunu yasalar gs
terir. Onlarda masallar ve ocuka eyler, alkanlktan
dolay, bu yasalara ilikin dorunun bilgisinden daha
5 byk bir gce sahiptirler. imdi baz insanlar sadece
matematik bir dili kabul ederler. Dier bazlar sadece
rnekler isterler. Bakalar herhangi bir airin otoritesi
ne bavurulmasn ister. Nihayet baz insanlar hereyin
kesin kantlamasn istedikleri halde baka bazlar, is
ter akl yrtme zincirlerini izleme yeteneine sahip ol
mamalarndan, isterse gereksiz ayrntlar iinde kaybol-
10 maktan korktuklarndan, bu titizlii ar bulurlar. Ger
ekten de gereinden fazla titizlik gstermede byle bir
ey vardr. Bundan dolay baz insanlar gerek gndelik
hayatta, gerekse felsefi tartmalarda ona zgr bir in
sana yakmayan bir ey olarak bakarlar. O halde her
bilimde hangi taleplerle ortaya kmak gerektiini bil
mi olmamz gerekir. nk ayn zamanda hem bir bi
limi, hem de bu bilimi elde etme tarzn aramak sama
dr. Kald ki bu iki eyden hibiri de kolayca elde edile
bilecek bir ey deildir.
15 zellikle her eyden matematik kesinlik aramamak
gerekir. Matematik kesinlik sadece madde-d varlk
larda sz konusudur. Bundan dolay matematik. Doa
felsefesine uygulanamaz. nk Doa'nm tm, madde
ierir. Bundan dolay bizim nce Doa'nm ne olduunu
incelememiz gerekir. nk bylece Doa felsefesinin
neyi ele aldn (ve eylerin nedenleri ve ilkelerinin bir
20 mi yoksa birok bilime mi ait olduunu) grm olaca
z.

116
 III. KTAP (B)

1. Blm [Metafiziin Ana Sorunlarnn Sergilenmesi]

Aradmz bilimle ilgili olarak nce tartmamz

25 gereken sorunlar ele almakla ie balamamz zorunlu
dur. Bununla, baz filozoflarn ilkelerle ilgili olarak sa
vunmu olduklar bizimkinden farkl grleriyle dik
katlerinden kam olabilen hereyi kastediyorum. im
di bir soruna zm bulmak istendiinde nce onu her
ynyle derinliine aratrmak faydaldr. nk d
ncenin daha sonra kendisine eriecei kolaylk, daha
nce ortaya konan glklerin zmnde yatar. te
yandan neyin sz konusu olduunu bilmeden de bir so
runu zmek mmkn deildir. Sorunla karlaan d-
30 nce, konunun kendisinde bir dm olduunu g
rr. nk bir sorunla karlaan dncenin durumu,
zincire vurulmu bir adamn durumuna benzer. Dn
ce de onun gibi ilerleyemez. Bundan dolay hem yukar
da belirttiimiz nedenlerden tr, hem de daha nce
sorunlar her ynde incelemeden aratrmaya girimek,
insann nereye gittiini bilmeden ilerlemesi, hatta ara
d eyi bulup bulmadn bilmemeye kendisini mah-
35 km etmesi anlamna geleceinden, nce bizim sorun
lar gz nne alm olmamz gerekir. nk aksi tak
dirde tartmann sonu bize ak grnmez. O, ancak
daha nce sorunlar ortaya koymu olana ak grnr.
Nihayet insan mahkeme nnde kar grleri savu
nan insanlar gibi birbirine kart btn kantlar dinle-
995 6 dikten sonra daha doru bir yargda bulunma imknm
elde eder.
(1) Birinci sorun daha nce Giri'te zerinde dur-
5 duumuz konularla ilgilidir: Nedenlerin incelenmesi,
tek bir bilime mi, yoksa birok bitlime mi aittir? (2) Bi
limimizin sadece tzn ilk ilkelerini mi gz nne alma
s gerekir, yoksa o bir ve ayn eyi ayn zamanda hem
olumlama, hem de deillemenin mmkn olup olmad
trnden her trl kantlamann temelinde olan il-
10 keleri de ele almak zorunda mdr? (3) Eer sz edilen
bilim tzle urayorsa, btn tzlerle uraan tek bir
bilim midir, yoksa onlarla uraan birok bilim mi var
dr? Eer birok bilim varsa, tm ayn cinsten midir,
yoksa onlarn bazsn bilgeliin ksmlar, dierlerim ise

117
 farkl bir ey olarak m gz nne almamz gerekir? (4)
Zorunlu olarak ele almamz gereken konular iine gi
ren dier bir sorun udur: Acaba sadece duyusal tz-
15 lerin varlm m kabul etmeliyiz, yoksa onlarn dnda
baka tzler de var mdr? Acaba bu dier tzler kendi
ilerinde ayn trden midirler, yoksa dealardan baka
dealar dnyas ile duyusal dnya arasnda arac varlk
lar olarak matematiksel eylerin varln farzedenlerin
dndkleri gibi farkl trden midirler? Btn bu so
rular da incelememiz gerekir. Ayrca (5) unu da bil
memiz gerekir: ncelememizin konusu sadece tzler mi
dir, yoksa o ayn zamanda tzlerin ana niteliklerini de
20 iine almak zorunda mdr? Sonra Aynlk, Bakalk,
Benzerlik, Benzemezlik, zdelik ve Kartlk, ncelik
ve Sonrahk ve diyalektikilerin yalnzca muhtemel n
cllerden hareketle aratrmalarn ynelttikleri bu tr
25 dier btn kavramlarla ilgili baka sorunlar da ortaya
kacaktr. Btn bunlarn incelenmesi hangi bilime
aittir? lerde bu kavramlarn kendilerinin ana zellik
lerinin neler olduu ve sadece herbirinin doas deil,
ayn zamanda tek bir eyin daima tek bir kart olup
olmad da grlecektir. (6) Baka bir soru udur:
Varlklarn ilkeleri ve eleri cinsler midir, yoksa her
varlkla ilgili olarak bu varln kendilerine blnd
ikin ksmlar mdr? (7) Eer onlar cinsler iseler bu
30 cinsler bireylere yklenen en yakn cinsler midir, yoksa
en uzak cinsler mi? rnein ilke olan ve daha ziyade bi
reylerden ayr varlnn kabul edilmesi gereken ey,
hayvan mdr, yoksa insan m? (8) Bir dier soru
zellikle ele alnmal ve incelenmelidir: Acaba madde
nin dnda kendinde neden olan bir ey var mdr, yok
sa yok mudur? Bu ey maddeden ayr mdr, yoksa ayr
deil midir? O, say bakmndan tek midir, ok mudur?
35 Somut bileik varln dnda (maddeye bir eyin yk
lendii durumda somut bileik varlktan sz ederim) bir
ey var mdr, yoksa maddeden ayr hibir ey yok mu
dur? Veya nihayet acaba baz varlklarla ilgili olarak
maddeden ayr bir ey vardr da baka baz varlklarla
ilgili olarak m yoktur? Eer yleyse bu varlklar hangi
leridir? (9) Sonra ister formel, ister maddi ilkeler sz
konusu olsunlar, ilkeler say bakmndan m, yoksa tr
996 a bakmndan m sonludurlar? (10) Acaba ortadan kalka
bilir varlklarla yokolua tabi olmayan varlklarn ilke
leri ayn mdr, yoksa farkl mdr? Acaba bu ilkelerin
tm yokolua tabi midir, yoksa sadece ortadan kalka-

118
5 bilir varlklarn ilkeleri mi yokolua tabidir? (11) Btn
bu sorunlar iinde en zorlu olan ve en byk bir glk
gstereni udur: Bir olan ve Varlk acaba Pythagoras ve
Platoncularm iddia ettikleri gibi eylerin tznn ken
disi midirler, yoksa yle deiller de rnein Empedok-
les iin Dostluk'un,: bir dier filozof iin Ate'in, bir di-
10 geri iin Su'yun, bir dieri iin de Hava'nm olduu gibi
onlara dayanak devi gren bir baka ey mi vardr?
(12) Baka bir soru: lkeler, turneler midir, yoksa birey
sel varlklara benzer eyler midir? (13) lkeler bilkuvve
midir, yoksa bilfiil mi? Onlar hareketten baka bir ba-
15 kmdan bilkuvve veya bilfiil midirler? Gerekten bu so
rular da byk glkler karabilirler. (14) Sonra sa
ylar, uzunluklar, geometrik ekiller ve noktalar tzler
midirler, yoksa tzler deil midirler? Eer tzler iseler,
duyusal varlklardan ayr mdrlar, yoksa bu varlklarn
iinde midirler?
Btn bu noktalarda doruyu kefetmek gtr;
hatta onu akla uygun ve gerektii bir biimde aratr
mann kendisi bile kolay deildir.

2. Blm [Birinci, kinci, nc, Beinci ve Drdnc

Sorunlar']

O halde ilk olarak iaret ettiimiz sorunu ele alalm:

20 Acaba btn neden trlerini incelemek bir tek bilime
mi, yoksa birok bilime mi aittir? Kendi aralarnda bir
birlerine kart olmadklarna gre, ilkelerin bilgisi nasl
tek bir bilime ait olabilir? Varlklarn byk bir bl
mnde bu ilkelerin tmne rastlanmadn da buna ek
leyeyim: Gerekten de hareketsiz varlklarda bir hare
ket ilkesinin veya yi'nin var olabileceini nasl dne
biliriz? nk kendinden ve kendi doasndan tr iyi
olan herey, bir erektir ve bu bakmdan o, ayn zamanda
25 bir nedendir (nk dier varlklar bu iyi olana eri
mek iin varla gelirler ve vardrlar). Yine te yandan,
nk erek, bir eylemin varmak istedii amatr ve her
eylem de bir hareketle birlikte bulunur. O halde hare
ketsiz varlklarda ne bu hareket ilkesinin, ne de bir ken
dinde yi'nin varl kabul edilebilir. Matematikte hi-
30 bir eyin bu neden tr ile kantlanamamasmm, onda
daha iyi veya daha ktye dayanan bir kantlama
nn bulunmamasnn da nedeni budur. Tersine hibir
matematiki byle bir nedeni anmaz. Yine bundan dola
y Aristippos gibi baz Sofistler, matematii kmse-
119
 inekteydiler. nk onlar u grtedirler ki dier sa
natlarda, hatta dlgerlik ve ayakkabclk gibi allage
len el sanatlarnda srekli olarak neden diye daha iyi
ye veya daha ktye bavurulur. Buna karlk mate-
35 matik yi ve Kt'y hi hesaba katmaz.
Ancak eer nedenlerin birok bilimi ve her farkl il
kenin farkl bir bilimi varsa, onlar arasnda hangisinin
998 b aradmz bilim olduunu kabul etmemiz gerekir? Ba
ka deyile bu bilimlerin temsilcileri iinde hangisini sz
konusu ey hakknda en mkemmel bilgiye sahip olan
kii diye kabul etmemiz gerekir? nk ayn bir eyin
5 kendisinde her trl nedeni toplamas mmkndr: r
nein bir evle ilgili olarak hareket ettirici ilke, sanat ve
ya mimardr, erek i, madde toprak ve talar, form ise
onun tanmdr. imdi hangi bilimin bilgelik adm alma
y hakkettii sorunuyla ilgili olarak yukarda yaptmz
tartmaya gre bu nedenlerle uraan bilimlerden her-
biri ayn hakla onu talep edebilir. nk dier bilimle
rin kendisine hizmetkarlar olarak itaat etmelerinin
doru olduu ana ve hakim bilim olmas bakmndan
10 bu ad almaya layk olan, erein ve yi'nin bilimi ola
caktr. (nk dier eyler ancak yi'ye erimek iin
vardrlar.) te yandan felsefenin ilk nedenlerin ye en
iyi bir biimde bilinebilir olanm bilimi olarak tanmlan
mas bakmndan bilgelik olacak ey, formel tzn bili
mi olacaktr. nk ayn bir eyi birok biimde bilebi
liriz. Ama bir eyi olduu ey bakmndan bilenin, olma-
15 d ey bakmndan bilenden daha bilge olduunu sy
leriz. Bu birinci tr bilme biiminin kendisinde de dere
celer ayrdederiz: Bir eyin en mkemmel bilgisi, onun
znn bilgisidir, yoksa niceliinin veya niteliinin ve
ya doal etkinlik veya edilgenliinin bilgisi deildir.
Sonra dier durumlarda da hereyin, hatta kantlamas
olan eylerin bilgisinin ancak eyin zn bildiimizde
20 ortaya ktn dnrz. rnein bir dikdrtgenin
edeeri olan bir kare meydana getirmek ne demektir?
O, dikdrtgenin kenarlar arasndaki ortak oram ke
fetmek demektir. Dier durumlarda da byledir. Niha
yet te yandan varlklarn meydana gelii, eylemler ve
her trl deimeyle ilgili bilgiye ancak hareket ettirici
ilkeyi bildiimizde, yani erekten farkl olan, hatta ona
tamamen kart olan eyi bildiimizde sahip olduumu
za inanrz. O halde bu nedenlerin herbirinin incelenme-
25 si farkl bilimlere ait gibi grnmektedir.
(2) Peki kantlamann ilkeleri nedenlerle birlikte
tek bir bilimin mi yoksa birok bilimin mi konusudur?
120 . . ;
 Bu da tartmal bir sorundur. Kantlamann ilkelerin
den, herkesin kantlamada kendilerine dayand ortak
kanlar, rnein her eyin zorunlu olarak ya olumlan-
mas, veya deillenmesi gerekir veya bir eyin ayn
30 zamanda hem olmas, hem de olmamas imknszdr il
kelerini ve btn bu tr dier nclleri anlyorum. Bu
rada sorun, bu ilkelerin biliminin tzn bilimi ile ayn
olup olmadn, eer ondan farkl, yani onun ayn de
ilse bu iki bilimden hangisini aramakta olduumuz bi
lime zde klmak gerektiini bilmektir. imdi burada
tek bir bilimin sz konusu olmas akla uygun deildir.
nk aksiyomlar ele almak neden dier herhangi bir
bilimin deil de geometrinin ayrcal olacaktr? Eer
her bilim ayn lde bu ayrcala sahipse, bununla bir-
35 likte onlarn hepsinin bu ayrcal kullanmas kabul
edilebilir deilse, bu dorularn bilgisi dier bilimlerden
ok esas itibariyle tzn bilimine ait olamaz. Sonra han-
997 a gi anlamda bu ilkelerin bir bilimi mevcut olabilir? n
k bu ilkelerin herbirini biz dorudan bir deney aracl
yla kafi derecede bilmekteyiz. Hi olmazsa dier bilim
ler de iyi bilinen eyler olarak onlar kullanmaktadrlar.
te yandan eer bu ilkelerin doruluuna ilikin kant-
5 layici bir bilim varsa, o zaman bu ilkelere dayanak devi
gren bir cinsin varln ve ilerinden bazsnn aksi
yomlar olmasna karlk (nk hereyin bir kant ol
mas imknszdr) dierlerinin ana-nitelikler olduunu
kabul etmek gerekir. nk kantlamann zorunlu ola
rak baz ncllerden hareket etmesi, belli bir z zerine
ynelmesi ve baz zellikleri kantlamas gerekir. Bun-
10 dan da kantlanmas mmkn olan tm eylerin tek bir
cinse indirgenebilecekleri sonucu kacaktr. nk b
tn kantlayc bilimler aksiyomlar kullanrlar. Ancak
te yandan aksiyomlarn biliminin tzn biliminden ay
r olduu kabul edildii takdirde onlardan hangisi doal
olarak ana ve ilk bilim olacaktr? nk aksiyomlar en
evrensel eylerdir ve hereyin ilkeleridirler. Felsefe bili
minin alanna ait olmadklar takdirde onlarn doru-
15 luk veya yanllklarn ortaya koyma iini hangi bilim
zerine alacaktr?
(3) Acaba genel olarak btn tzlerin tek bir bili
mi mi, yoksa birok bilimi mi vardr? Eer onlarn bir
den fazla bilimi varsa, bizim bilimimizin konusu hangi
tzler olacaktr? te yandan btn tzlerin tek bir bi
limi olmas da pek akla yakn deildir: nk bu tak-
20 dirde varlklarn btn ana-niteliklerinin tek bir kant
layc bilimi olacaktr. nk her kantlayc bilim, ak-
121
 siyomlardan hareketle belli bir konunun ana-nitelikleri-
ni inceler. O halde, bir ve ayn cinse ait ana-nitelikler
ayn aksiyomlardan hareket eden tek bir bilimin konusu
olacaklardr. Eer tm tzlerin znesi olan cins tek bir
bilimin alanna aitse, te yandan eer aksiyomlar da
kendi paylarna tek bir bilimin konusu iseler (bu son
bilimin ilkiyle ayn bilim almasnn veya ondan farkl
bir bilim olmasnn bir nemi yoktur) tm ana-nitelikler
de tek bir bilimin (ister bu iki bilimin, isterse bu iki bi
limden meydana gelen tek bir bilimin) konusu olacak
lardr.
(5) Sonra bizim bilimimizin sadece tzleri mi kap-
25 sadn, yoksa ayn zamanda tzlerin ilineklerini de mi
iine aldn kendi kendimize sorabiliriz. Bir rnek ve
reyim: Eer cisim bir tzse ve yine eer izgi ve yzeyler
de tzlerse, tzlerin incelenmesi ile matematik kantla
malarn konusunu oluturan her cinse ait zelliklerin
incelenmesi bir ayn bilime mi ait olacaktr, yoksa bu
ikincisi ayr bir bilime mi ait olacaktr? Eer onlar ayn
30 bilime ait olurlarsa, tzn bilimi de kamtlayc bir bilim
olacaktr. Oysa genellikle zn kantlamasnn olmad
kabul edilir. te yandan eer ortada iki farkl bilim var
sa, tzn ilineklerini ele alacak bilim hangisi olacaktr?
Bu soruya verilecek cevap da en g cevaplardan biri
dir.
(4) Sonra acaba sadece duyusal tzlerin varln
m kabul etmek gerekir, yoksa bu tzlerin yannda ba
ka tzler de var mdr? Acaba tek bir eit tz m var-
35 dr, yoksa birok eit mi? dealarla matematik bilim
lerin konusunu oluturduklarn dndkleri arac ey
lerin varln savunanlar bu ikinci grtedirler. dea-
larn hangi anlamda nedenler ve kendinde tzler plduk-
997 b larn dndmze bu konuyu ele alan birinci Ki-
tab'mzda iaret ettik. Bu reti birok trden itirazla
ra yol amaktadr. Ancak duyusal evrende grdmz
5 varlklarn dnda birtakm varlklarn olduunu, duyu
sal varlklarn ortadan kalkabilir olmalarna karlk
kendilerinin ncesiz-sonrasz olmalar dnda bu varlk
larla duyusal varlklar arasnda hibir fark olmadn
iddia etmekten daha sama bir ey yoktur. nk baka
hibir ey eklemeden kendinde nsan'm, kendinde At'm
ve kendinde Salk'm var olduklar sylendiinde yap-
10 lan ey, Tanrlarn var olduklar, ancak insan biiminde
olduklarn syleyenleri taklit etmekten baka bir ey
deildir. Bu sonuncularn yaptklar ey, sadece, Tanr
lar lmsz insanlar klmaktan ibaretti. Ayn ekilde
122
 Platoncular da deaarn ortaya atarlarken ncesiz-son-
rasz duyusal varlklar ortaya atmaktan baka bir ey
yapmamaktadrlar. Sonra dealar ve duyusal varlkla
rn dnda arac varlklar olduu kabul edilirse bundan
saysz glkler ortaya kacaktr: nk bu durum-
15 da hi kukusuz kendinde izgilerle duyusal izgiler
arasnda arac izgiler olacak ve bu durum dier her
eit eyle ilgili olarak da geerli olacaktr. Astronomi
matematik bilimlerden biri olduuna gre, bu takdirde,
duyusal gn dnda bir baka Gk, bir baka Gne,
bir baka Ay var olacak, btn dier gksel cisimlerin
de durumu byle olacaktr. Ancak insan btn bunlara
20 nasl inanabilir? nk byle bir cismi (yani g) ha
reketsiz farzedemeyiz. Ancak onun hareketli olmas da
ayn lde imknszdr. Optik'in ele ald olaylarla
Armoni'nin matematiksel incelemesinin durumu da ay
n olacaktr. nk ayn nedenlerden tr bu varlkla
rn da duyusal varlklardan ayr olarak var olmalar im
knszdr. nk arac duyusal varlklar olduu takdir
de onlara karlk olan arac duyumlar ve hi kukusuz
kendinde Hayvan'la ortadan kalkabilir hayvanlar ara-
25 smda arac hayvanlar olacaktr. Sonra bu arac varlk
larn bilimlerinin hangi tr varlklar kendilerine konu
olarak almalar gerektiini de kendi kendimize sorabili
riz. nk Geometri ile Yer lm birbirlerinden sade
ce, Yer lmnn algladmz nesnelere ynelmesine
karlk Geometrinin duyu-st varlklar kendisine ko
nu olarak almas bakmndan ayrldklarna gre, Tp ve
btn dier bilimlerle ilgili olarak da ayn ey sz konu
su olacaktr. O zaman kendinde Tp ile duyusal tp ara-
30 smda arac bir bilimimiz olacaktr. Ama byle bir eyi
nasl farzedebiliriz? Ayn ekilde bu durumda duyusal
salkl eylerle kendinde Salk arasnda arac salkl
eyler olacaktr. Sonra yer lmnn duyusal ve orta
dan kalkabilir byklkleri ele aldn ileri srmek de
doru deildir. nk o zaman bu bilimin bu byklk
lerin kendileri ile birlikte ortadan kalkmas gerekecek
tir.
Ancak te yandan astronominin konusu ne duyusal
35 byklkler, ne de bamzn stndeki Gk de olamaz.
Gerekten de duyusal izgiler geometri bilgininin sz-
998 a n ettii izgiler olmad gibi (nk duyular bize ne
tanmna uygun dz izgiyi, ne de eik izgiyi verirler;
yine duyusal ember teetle tek bir noktada deil, Pro-
tagoras'm geometricileri reddediinde gsterdii gibi
birok noktada birleir), Gn hareketleri ve yrnge-
123
 ieri de astronominin hesaplarnda ele alnanlarn ayn
5 deildir. Nihayet noktalar da yldzlarla ayn doada de
ildirler. dealarla duyusal dnya arasnda arac diye
adlandrlan bu varlklarn varln kabul eden, ancak
onlar duyusal eylerden ayrmayan ve onlarn duyusal
eylerin iinde olduunu syleyen filozoflar vardr. By
le bir grn dourduu btn imknszlklar ayrn
tl olarak aklamak, sz gereinden fazla uzatmak
10 olacaktr. Bundan tr u dncelerle yetinelim: Yal
nzca bu arac varlklarn duyusal nesnelerde olduunu
kabul etmek akla uygun deildir. Hi kukusuz deala-
rm kendileri de onlarda olacaktr. nk bu her iki du
rumda da ayn nedenler geerlidir. Sonra bundan iki
cismin zorunlu olarak bir ayn yeri igal ettikleri ve ha
rekette bulunan duyusal nesnelerin iinde bulunacakla
rna gre bu arac varlklarn hareketsiz olarayaaklar
15 sonucu kacaktr. Sonra genel olarak, kendilerini tutup
duyusal varlklarn iine yerletirmek zere arac eyle
rin varln ortaya atmann yaran nedir? Bu varsaym
da da biraz nceki samalklarn ayns kendini gstere
cektir. Bylece yine duyusal Gn dnda bir Gk ola
cak, ancak bu kez bu Gk duyusal Gkten ayr olmayp,
onunla ayn yerde bulunacaktr. Bu ise bir nceki var
saymdan daha imknszdr.

3. Blm [Altnc ve Yedinci Sorunlar]

(8) O halde btn bu noktalarda doruya varmada

20 byk bir glk sz konusudur. lkelerle ilgili olarak
da durum ayndr: Acaba varlklarn ilkeleri ve eleri
olarak cinsleri mi almak gerekir, yoksa bu daha ok her
bireyin kendilerinden meydana geldii ilk elerin mi
grevidir? rnein kelimenin eleri ve ilkelerini btn
25 kelimelerin kendilerinden meydana geldikleri ilk ele
rinin oluturduunu, yoksa onlarn ortak bir cins olarak
alman kelimenin kendisi olmadn dnrz. Geomet
ride de e olarak, kantlamalar dier nermelerin ka
ntlamalarnda ister bu nermelerin tmnn, ister
se ounluunun ierilmi bulunan nermeleri anla
rz. Ayn ekilde cisimsel varlklarla ilgili olarak gerek
birok enin, gerekse tek bir enin varln kabul
edenlerin tm, ilkelerden, cisimlerin kendilerinden
30 meydana geldikleri ksmlar anlamaktadrlar. rnein
Empedokles'e gre varlklarn kendilerinden meydana
geldikleri ilkeler Ate, Su ve dier arac elerdir. Ancak
124
 Empedokles bu eleri varlklarn cinsleri olarak ortaya
atmamaktadr. Sonra yine baka herhangi bir varln
rnein bir yatan doasn incelemek istediimizde,
onun hangi ksmlardan meydana geldiini ve bu ksm
larn birbirleriyle birleme tarzn aratrr ve o zaman
yatan doasn biliriz. te btn bu nedenlerden t-
998 b r cinsler, varlklarn ilkeleri olamazlar. Ancak te yan
dan hereyi tanmlar sayesinde bildiimize ve cinsler de
tanmlarn hareket noktalan olduuna gre cinslerin,
zorunlu olarak, tanmlanan varlklarn ilkeleri olmalar
gerekir. Ayn ekilde eer varlklarn bilimini,elde etmek,
onlarn kendilerine gre adlandrldktan trlerin bili
mini elde etmekle mmknse, cinsler trlerin ilk ilkele
ridir. Sonra varlklarn eleri olarak Bir olan veya Var-
lk'la Byk olan ve Kk oian' kabul eden baz filo
zoflar, bunlar aka cinsler olarak ele almaktadrlar.
Ne olursa olsun, ilkelerden ayn zamanda iki farkl an-
10 lamda sz etmek mmkn deildir. nk tzn tek bir
tanmnn olmas gerekir. mdi cinslerle yaplan tanm,
. kurucu elerle yaplan tanmdan farkl olacaktr.
(7) Sonra en gerek anlamda ilkelerin cinsler oldu
unu kabul etsek bile, bu ilkeler olarak ilk cinsleri mi,
yoksa bireylere dorudan doruya yklenen en son tr-
15 leri mi kabul etmemiz gerekir? nk eer her zaman
daha genel olan daha ok ilke ise en yksek cinslerin
ilkeler olacaklar aktr. nk onlar varlklarn tm
ne yklenirler. O zaman da ka tane ilk cins varsa, ey-
20 lerin o kadar ok ilkesi olmas gerekir. Bunun sonucu da
Bir olanla Varlk'm ilke ve tzler olmalar olacaktr.
nk varlklarn tmne en genel olarak yklenenler,
bu kavramlardr. Ancak Bir oian'm veya Varlk'n, var
lklarn bir cinsi olmas mmkn deildir. nk zorun
lu olarak hem bir cinsin ayrmlarnn olmas, hem de bu
ayrmlardan herbirinin bir olmas gerekir. mdi ne cin
sin trlerinin farkl ayrmlarna yklenmesi, ne de tr-
25 lerinden ayr olarak alman cinsin ayrmlar hakknda
tasdik edilmesi mmkndr. O halde eer Bir olan ve
Varlk birer cins olurlarsa, o zaman hibir ayrm ne var,
ne de bir olabilir. Eer Bir olan ve Varlk cins deilseler,
o zaman da ilkeler olamazlar. nk yukarda onlarn
ilkeler olduunu kabul ettik. Sonra (bu kuramda) cin
sin, kendilerinde birbirlerini izleyen ayrmlarla birletii
arac trlerin tmnn, son trlere varncaya kadar,
30 cinsler olmalar gerekir. Oysa Platonculra gre gerek
te onlardan sadece bazlar cinstir, dierleri cins deil
dir. Buna (bu takdirde) ayrmlarn cinslerden daha faz-
125
 la ilkeler olacaklarn ekleyelim. Ancak eer ayrmlar da
ilkeler olurlarsa, zellikle ilke olarak en yksek cinsin
kabul edilmesi durumunda, ilkelerin says adeta sonsuz
35 olacaktr. Sonra eer birliin daha ok ilke nitelii gs
teren ey olduunu, blnemez olanm bir olduunu, her
999 a blnemez eyin ya nicelik, ya da tr bakmndan bl
nemez olduunu, tr bakmmdan blnmez olanm die
rinden nce geldiini, nihayet cinslerin trlere blnd
n dnrsek, dorudan doruya en son tre ykle
nen eyin daha gerek anlamda bir olmas gerekir. n
k insan bireysel insanlarn cinsi deildir. Baka bir
5 kant: ncelik ve sonral kabul eden varlklarda, b
varlklara yklenen eyin onlarn dnda var olma:
mmkn deildir. rnein iki, saylar iinde ilk say is<
zel say trleri dnda bir kendinde Say var ok*ma
10 Ayn ekilde zel geometrik ekillerin trleri dnda bii
kendinde ekil yoktur. imdi eer bunlarda trlerin d
nda cinsler yoksa, dier eylerde bu cinsler haydi haydi
yoktur. nk cinsler zellikle saylar ve geometrik e
killerle ilgili olarak var gibi grnmektedirler. Buna kar
lk bireylerde ne nce, ne de sonra vardr. Sonra daha
iyi ve daha ktnn olduu her yerde daha iyi her za
man daha ktden nce gelir. Bundan, bu durumlarda
15 da cinslerin olamayaca sonucu ortaya kar. Bu dn
celerin nda ilkeler grevini cinslerden ok bireyler
hakknda tasdik edilen trlere yklemek daha doru
gibi grnmektedir. Ancak te yandan bu trlerin ilke
ler olduunu nasl dnebiliriz? Bu, aklanmas kolay
bir ey deildir. nk neden veya ilkenin, ilkesi olduu
eylerin dnda var olmas ve onlardan ayrlabilmesi ge-
20 rekir. Ancak bireylerin dnda bu tr bir ilkenin varl
n niin farzetmekteyiz? Bunun nedeni sadece onun
bireyler hakknda evrensel ve bir btn ieren bir ey
olarak tasdik edilmesi deil midir? Ancak eer nedeni
miz bu ise, daha genel ve evrensel olann, daha ok ilke
olduunu farzetmemiz gerekir. Bu takdirde de ilkeler,
ilk cinsler olacaklardr.

4. Blm [.Sekizinci, Dokuzuncu, Onuncu ve On Birinci

Sorunlar]

(8) imdiye kadar ele aldmz sorunlarla ilgili bir

dier sorun vardr. Bu sorunlar iinde en zorlu ve ince-
25 lenmesi en zorunlu olandr. imdi bu sorundan sz et
menin sras gelmitir: Eer bireylerin dnda hibir
126
 ey yoksa, bireyler sonsuz sayda olduklarna gre, bu
sonsuz saydaki bireylerin bilimini elde etmek nasl
mmkn olabilir? nk bildiimiz btn varlklar bir
ve ayn bir ey olmalar ve genel bir nitelie sahip olma
lar bakmndan biliriz. Ancak eer bu zorunluysa, yine
eer (bundan dolay) bireylerin dnda bir gerekliin
30 olmas zorunlu ise ister bireylere en yakm, ister en uzak
cinsler olsunlar, bireylerin dnda cinslerin olmas zo
runlu olacaktr. Ama bu imknszdr. nk hemen bir
yukarda yaptmz tartmalar, bunun imknsz oldu
unu ortaya koymutur. Bir baka kant: stenildii ka
dar somut bileik varlk dnda bir eyin varl kabul
edilsin. Maddeye herhangi bir eyin yklendii her se
ferinde, bu eyin btn varlklarn dnda m var olma-
999 b s gerekir, yoksa sadece onlarn bazsnn dnda m?
Yoksa onun onlarn hibiri dnda var olmamas m sz
konusudur? O halde bireyler dnda hibir ey olmad
n kabul edelim: Ancak bu takdirde aklsal hibir ey
var olmayacak, btn varlklar duyusal varlklar olacak
ve eer duyuma bilim demiyorsak, hibir eyin bilimi
olmayacaktr. Bu durumda ne neesiz-sonrasz, ne hare-
5 ketsiz bir ey de olmayacaktr. nk btn duyusal
varlklar yokolua tabidirler ve hareketlidirler. Ancak
neesiz-sonrasz bir ey olmad takdirde oluun ken
disi mmkn deildir. nk her oluta, olan bir eyin
ve bu olan eyin kendisinden olduu bir eyin olmas ve
bu dizinin en son teriminin meydana gelmemi bir ey
olmas zorunludur. nk bu dizi, sonsuza gitmez ve
var-olmayandan hibir ey varla gelemez. Sonra olu
ve hareket var olduklarna gre zorunlu olarak onlarn
10 bir de sonu olmas gerekir. nk hibir hareket sonsuz
deildir. Her hareketin bir sonu vardr ve gerekleme
me imkanna sahip olmayan bir eyin var olmas mm
kn deildir. Gereklemi bir eyin ise gerekleip ger
eklemez var olmas zorunludur. Sonra varla gelme
mi olmasndan tr maddeye (somut bileik varlk
tan) ayr bir varlk yklediimize gre, ayn neden
den tr maddenin belli bir anda olduu ey demek
olan formel tzn de (somut bileik varlktan) ayr
varln kabul etmemiz gerekir. nk eer ne form,
ne de maddenin var olmad ileri srlrse, hibir ey
15 var olmayacaktr. Bu imkansz olduuna gre, zorunlu
olarak, somut bileik varln dnda bir ey vardr. Bu,
biim ve formdur.
imdi bunun tersine formun bileik varln dn
da varln farzedelim: Bu takdirde glk hangi var-
127
 lklarla ilgili olarak bu ayr varl kabul edip hangi
leri ile ilgili olarak onu kabul etmeyeceimiz konusunda
ortaya kacaktr. Gerekten tm varlklar ile ilgili ola
rak onu kabul edemiyeceimiz aktr. nk bireysel
20 evlerin dnda, onlardan ayr bir ev olduunu syle
yemeyiz. Bir baka glk: Btn bireylerin, rnein in
sanlarn formel tz bir mi olacaktr? Ama bu samadr.
nk formel tzleri bir olan herey, birdir. Peki onlarn
formel tz birok ve farkl m olacaktr? Ama bu daha
da samadr. Sonra madde nasl bireysel eylerden her-
biri olmaktadr ve somut bileik varlk nasl ayn za
manda kendisini meydana getiren bu iki eydir.
25 (9) lkelerle ilgili olarak ortaya kabilecek bir baka
glk udur: Eer ilkeler sadece tr bakmndan bir
iseler, kendinde Bir ve kendinde Varlk da iinde olmak
zere hibir ey say bakmndan bir olamaz. Eer bir
varlklar btnnn ortak olarak paylatklar herhangi
bir birlik yoksa, bilgi nasl mmkn olacaktr? Ancak
te yandan ilkelerin say bakmndan bir olduklar ka
bul edilirse, yani eer onlardan herbiri biricikse ve du
yusal eylerin ilkelerinde olduu gibi baka durumlarda
baka deilseler (rnein tr bakmndan bir bakas ile
30 ayn olan ve yine tr bakmndan bir bakasmnkilerle
ayn olan elere sahip bulunan herhangi bir heceyi gz
nne alalm. Tr bakmndan diyorum, nk say ba
kmndan bu eler de farkldrlar), evet, demek ki eer
durum byle deilse, tersine eer varlklarn ilkeleri sa
y bakmndan bir iseler, o zaman da elerin dnda
hibir ey var olmayacaktr. nk say bakmndan
bir demekle birey demek arasnda hibir fark yok-
1000 a tur. nk bizim birey diye adlandrdmz, say bak
mndan bir olan, tmel diye adlandrdmz da btn
bireylere yklenen eyden baka bir ey deildir. O hal
de burada durum telaffuz edilen sesin elerinin sanki
say bakmndan snrl olmalarna benzer olacaktr. Bu
(sesin elerinin ,say bakmndan snrl olduu) varsa
ymnda, yazabileceimiz harflerin toplam, bu elerin
toplamn aamaz. nk onlarn ne bir defa, ne de da
ha fazla tekrarlanmamalar gerekir.
5 (10) Daha az g olmayan ve gerek ada, gerek
se eski filozoflar tarafndan bir yana braklm olan bir
sorun da ortadan kalkabilir varlklarn ilkeleriyle nce-
siz-sonrasz varlklarn ilkelerinin ayn ilkeler mi olduk
lar, yoksa farkl ilkelerin mi sz konusu olduunu bil
mekle ilgilidir. Eer onlar ayn kelerse baz varlklarn
ortadan kalkabilir olup, dierlerinin yle olmamas na-
128
10 sil ve hangi nedenle aklanabilir? Hesiodos'un ada
lar ve btn teologlar, gerekte, sadece kendi inanla
rna uygun den eylerle ilgilenmiler, bizi pek dn
memilerdir. nk onlar ilkeler olarak Tanrlar ve
tanrsal kaynakl varlklar gz nne aldklarndan
nektar ve ambrosia ile beslenmeyen varlklarn lml
olduunu sylemektedirler. Bu hi kukusuz anlam sa
dece kendileri iin anlalr olan birtakm szckler kul
lanmaktan baka bir ey deildir. Bu nedenlerin uygu-
15 lamasnn kendisi ile ilgili syledikleri eyler ise Dizi a
maktadr: nk eer lmsz Tanrlar sadece zevk
iin bunlar yiyip iiyorlarsa, bu takdirde ambrosia ile
nektar hibir ekilde onlarn varlklarnn nedeni deil
dirler. Eer varlklarn devam ettirmek iin onlar al
yorlarsa, o zaman da yiyecek ve iecee ihtiyalar oldu
una gre onlar nasl lmsz olabilirler? Ancak masal
biiminde sylenen eyler kendilerini ciddi bir inceleme
ye tabi tutma zahmetine demezler. Biz daha ziyade
20 kantlamalar yoluyla akl yrtenlere danalm ve on
lara ayn ilkelerden kan baz varlklarn ncesiz-son-
rasz bir doaya sahip olmalarna karlk dierlerinin
ortadan kalkabilir olmalarnn nasl mmkn olduunu
soralm. Ancak bu filozoflarn bunun nedenini belirtme
meleri, te yandan byle bir durumun akla aykr olma
s aka bu iki tr varln ne ilkeleri, ne de nedenleri
nin ayn olamyacam gstermektedir. Btn filozof
lar iinde en tutarl dncelere sahip biri olarak ele
25 alnabilecek Empedokles'i gz nne alalm: O da ayn
yanl yapmaktadr. nk o yoklusun nedeni olarak
bir ilkeyi, Nefret'i kabul etmektedir. Ancak te yandan
onun Bir olan'm dndaki btn varlklar bu ilkeden
kartmaktan geri kalmad grlmektedir. nk on
da Tanr'nm dndaki btn varlklar Nefret'teu k
maktadrlar. te bu konudaki kendi szleri:
Olmu olan, olan ve olacak olan herey Nefret
[ve Dostluk'tan meydana gelir.
30 Aalar, erkekler ve kadnlar,
Vahi hayvanlar, kular ve suyla beslenen
[balklar
Hatta uzun mrl Tanrlar.
Hatta bu msralar gz nne almasak bile bu an
lay aka kendini gstermektedir. nk eer ey
lerde Nefret var olmam olsayd, Empedokles'in dedii
1000 b gibi her ey bir olurdu. nk eyler bir araya gelir gel
mez
129
 Nefret ortaya kt.
Empedokles'in dncesine gre en yksek lde
mutlu olmasna ramen Tanr'nm dier varlklardan
daha az bilge olmasnn nedeni de budur. Gerekten
5 kendisinde Nefret bulunmad iin Tanr btn eleri
bilmez. nk benzer, benzerle bilinir. nk Empe-
dokles'e gre:
Biz topra toprak, suyu suyla
tanrsal eteri eter, yakc atei atete,
Sevgiyi sevgi, nefreti korkun nefretle grrz.
Hareket noktamza dnersek, bu retide, hi ol-
10 mazsa, Nefret'in varlktan ziyade yokoluun nedeni ol
mad aktr. Ayn ekilde Dostluk da zel olarak var
ln nedeni deildir. nk o btn varlklar Bir olan'
da biraraya toplayarak btn geri kalanlar ortadan
kaldrmaktadr. Ayn ekilde Empedokles bu deime ile
ilgili bir neden de kabul etmemektedir. O, eylerin doa
snn byle olduunu sylemektedir:
Ancak Nefret sonunda glendiinde,
Ve salam antlamann srasyla Dostluk ve
[Nefret iin saptad
15 Zamann tamamlanm olmasndan tr
[egemen olmaya yneldiinde.
Bu, deimenin zorunlu olduunu sylemektir. An
cak Empedokles asla bu zorunluluun nedenini gster
memektedir. Bununla birlikte onun hi olmazsa varlk
larn bazsn lml, dierlerini lmsz klma anla
mnda szn ettiimiz elikiden kanmasn bilmi
olan tek kii olduunu kabul etmemiz gerekir: Ona g-
20 re elerin dndaki herey yokoiua tabidir. Ancak bu
rada karmza kan sorun udur: Hepsi ayn ilkeler
den ktklarna gre baz varlklarn yokoiua tabi olup
dierlerinin yle olmamasnn nedeni nedir?
Bylece bu szlerimiz ilkelerin, ayn ilkeler oiam-
yacakiarm ortaya koymak iin yeterli olacaktr. Ancak
ilkelerin farkl olmalar durumunda da bir sorun orta
ya kar: Bu ilkelerin kendileri de ncesiz-sonrasz im,
yoksa ortadan kalkabilir mi olacaklardr? Ortadan kal
kabilir eyler olmalar durumunda onlarn zorunlu ola-
25 rak baz elerden kmalar gerekecei aktr. nk
ortadan kalkan her ey, elerine geri dnmek suretiyle
ortadan kalkar. O zaman, bu ilkelerden nce gelen ba
ka ilkelerin var olaca ortaya kar. Bu ise, ister bir
yerde durulsun, ister sonsuza kadar gidilsin, imkansz-

130
 dr. Sonra ilkeleri ortadan kalkm olan eyler nasl var
olabilirler? O halde bunun tersine ortadan kalkabilir
30 eylerin ilkelerinin ncesiz-sonrasz olduklar m syle
necek? O zaman da baz ncesiz-sonrasz ilkelerden
kan varlklarn lmsz olmalarna karlk di^r baz
ncesiz-sonrasz ilkelerden kan varlklarn ortadan
kalkabilir olmalarnn nedeni ne olacaktr? Bu, akla uy
gun bir ey deildir; ya dpedz imkansz, veya tuhaf
bir tarzda aklamadan yoksun bir eydir. Nihayet im
diye kadar hibir filozof, farkl ilkelerin var olduu g
rn kabul ettirmeye kalkmamtr. Tersine onlarn
tm btn varlklarn ilkelerinin ayn ilkeler olduu
nu kabul etmektedirler. Ancak yine onlarn bu ortaya
1001 a koyduumuz sorunu nemsiz bir ey olarak grp stn-
kr getikleri de bir gerektir.
(11) Btn bu sorunlar iinde en g ve dorunun
bilgisine erimede zlmesi en zorundu olan, nihayet,
Varlk ve Bir olan'm eylerin tz olup olmadklarn
5 bilme sorunudur. Baka deyile acaba onlardan herbiri
Varlk ve Bir olan'm kendisinden mi ibarettirler, yoksa
Varlk ve Bir olan'a dayanak devi gren ve doasn
aratrmamz gereken bir baka gereklik var mdr?
Baz filozoflar Varlk ve Bir olan'm doasn birinci, di
erleri ise ikinci biimde tasarlamaktadrlar. Gerekten
10 de Platon ve Pythagoraslara gre Varlk ve Bir olan,
baka herhangi bir ey deildirler: Onlarn tz Varlk
ve Bir olan'm kendileri olduundan, doalar da Varlk
ve Bir olan'm kendileridir. Buna karlk Doa filozofla
r dier grtedirler: rnein Empedokles ilkesini daha
alk olduumuz bir kavrama indirgeme dncesin
dedir. O, Bir olan'm ne olduunu sylemektedir. nk
15 szlerinden Bir olan'm Dostluk olduu sonucu kyor
gibidir. Hi olmazsa Dostluk, btn varlklarn birlii
nin nedenidir. Dier baz Doa Filozoflar Bir olan'm ve
Varlk'm Ate, baka bazlar Hava olduunu ve varlk
larn bu elerden olutuu ve meydana geldiini ileri
srmektedirler. Ayn gr elerin okluunu kabul
edenler tarafndan da savunulmaktadr. nk onlar
da ka tane ilkenin varln kabul ediyorlarsa, zorunlu
20 olarak, o kadar Varlk ve Bir olan' kabul etmek duru
mundadrlar. Eer Bir olan'm ve Varlk'n bir tz oldu
u kabul edilmek istenmezse, bundan dier tmellerin
de hibirinin bir tz olmad sonucu ortaya kar. n
k Bir olan ve Varlk, en tmel eylerdir. Eer ne ken
dinde Bir olan, ne de kendinde Varlk yoksa, bireysel
diye adlandrlan varlklarn dnda baka bir varln

131
 nasl var olabilecei kavramlamaz. Sonra eer Bir plan,
25 bir tz deilse, saynn Kendisinin varlklardan ayr bir
gereklik olarak var olarmyaea aktr. nk say bi
rimlerden meydana gelir. Birimler ise belli bir tr Bir'
lerdir. Ancak te yandan eer bir kendinde Bir olan ve
kendinde Varlk varsa, onlarn tznn Bir olan
ve varlk olmas zorunludur. nk Bir olan ve
Varlk'm kendilerinden baka, var olan veya bir olan
hereye yklenebilecek herhangi bir ey yoktur. Ne var
ki eer bir kendinde Varlkla kendinde Bir olan'n var
30 olduklar kabul edildii takdirde de Varlk ve Bir 'olan'
in dnda baka herhangi bir eyin nasl var olabilecei,
yani varlklarn nasl ok olabileceini anlama gl
ortaya kar. nk varlktan baka bir ey olan ey,
yoktur. O halde bunun kanlmaz sonucu Parmenides'
in ileri srd ey, yani btn varlklarn bir olduu
ve bu Bir olan'n Varlk olduu olacaktr. Bu iki tez de
1001 b glkler ortaya karmaktadr. nk ister Bir olan
bir tz olmasn, isterse bir kendinde Bir olan var olsun,
saynn bir tz olmas imknszdr. Kendinde Bir olan'n
bir tz olmad durumda neden dolay saynn bir tz
olamyacam yukarda grdk. Kendinde Bir olan'n bir
tz olmas durumunda ise glk, yukarda Varlkla ilgi
li olarak ortaya koyduumuz gln ayn olacaktr.
nk kendinde Bir olan'n dnda bir baka bir nasl
var olabilir? Onun zorunlu olarak bir-olmayan olmas
5 gerekir. Ancak btn varlklar ya birdirler veya herbir
bir olan birok varlktan meydana gelirler. Bir baka
glk: Eer kendinde Bir olan blnemezse, Zenon'un
gr uyarnca, hibir ey olamaz. nk Zenon bir
bakasna eklendii veya ondan karldnda bu eyi
daha byk veya daha kk klmayan bir eyin var ol
madn ileri srmektedir. nk ona gre gerek olan
bir eyin, bir bykl olmas gerekir. te yandan eer
10 varlk bir byklkse, cisimseldir. nk cisimsel olan,
btn boyutlarda varla sahiptir. Buna karlk mate
matiin nesneleri belli bir biimde eklendiklerinde, ek
lendikleri eyi daha byk klarlar, baka bir biimde
eklendiklerinde ise hibir deiiklik meydana getirmez
ler. Yzey ve izgi, byledirler. Nokta ve birime gelince,
onlarn eklenmesi hibir deiiklik meydana getirmez.
(O halde nokta ve birim, varlklarn ilkeleri olamazlar).
Ancak bu gr, kesinlikle yanl bir grtr. nk b-
15 lnemiyen bir ey, var olabilir. Bu, bu zemin zerinde
bile Zenon'a yle cevap vermenin kolay olduunu gs
terir: Blnemez olan bir bakasna eklendiinde onun
132
 bykln arttrmaz; ancak sayy arttrr. (Ancak
Zenon'un kt akl yrtmesine ramen burada sorun
varln korumaktadr) : Byle bir Bir olan'dan veya
birden fazla Bir olan'dan bir byklk nasl meydana
getirilebilir? nk bu izginin, noktalardan meydana
geldiim sylemek anlamna gelecektir. Baz filozoflar
izleyerek saynn kendinde Bir olan'la Bir olan'dan ba
ka bir ilkeden hareketle meydana geldii ileri srlse
20 bile, bu Bir-olmayan her zaman ayn ey, yani Eitsizlik
olduuna, gre, meydana gelen eyin nasl ve niin ba-
zan bir say, bazan ise bir byklk olduu aratrlma
s gereken bir sorun olarak kalmakta devam edecektir.
nk byklklerin nasl olup da Bir olan'la Eitsizik-
25 ten veya herhangi bir say ile Eitsizlikten meydana
gelebilecei kavranlamamaktadr.

5. Blm \On Drdnc Sorun]

(14) ncekilerle ilgili bir glk udur: Saylar,

geometrik cisimler, yzeyler ve noktalar tzler midirler,
yoksa tzler deil midirler? Eer tzler deilseler, var
ln ve varlklarn tzlerinin ne olduu asla anlala
maz. nk belirlenimler, hareketler, bantlar, du
rumlar ve oranlar, herhangi bir eyin tzn ifade eden
30 eyler olarak grnmemektedirler. nk onlar, belli bir
zneye yklenen eylerdir ve hibiri bireysel bir tz de
ildir. Bileik cisimlerin kendinlerinden meydana gel
dikleri Su, Toprak, Hava ve Ate gibi en gerek anlam
da birer tz olma karakteri gsteriyor gibi grnen ey
lere gelince, onlarn scaklk, soukluk ve bunlarla ayn
trden dier zellikleri basit duygulanmlardan (affec
tion) ibaret olup, tzler deildirler. Gerek bir varlk ve
1002 a bir tz olarak var olan, bu zel belirlenimlerin taycs
olan cisimdir. Ancak te yandan hi kukusuz cisim y
zeyden, yzey izgiden ve izgi de birim ve noktadan da
ha az tzdrler. nk cismi, bu byklkler belirler. Bu
5 ' byklkler cisim olmakszn yar olabilirler, ama cisim
onlar olmakszn var olamaz. te (filozoflarn ou, bu
arada en eskileri, tz ve Varlk'n cisim olduuna, dier
eylerin yalnzca cisimlerin duygulanmlar olduuna,
bundan dolay cisimlerin ilkelerinin ayn zamanda var
lklarn ilkeleri olduklarna inandklar halde) daha ya
kn zamanlarda ortaya kan ve kendilerinden nce ge
lenlerden daha bilge olarak tannan filozoflarn varlk -
10 larm ilkelerinin saylar olduu grn ileri srmeleri-
133
 nin nedeni budur. O halde yukarda sylediimiz gibi
eer yzeyler, izgiler ve noktalar tzler deilseier, hibir
tz veya hibir varlk, var deildir. nk bu varlklarn
arazlar da hi kukusuz varlklar olarak adlandrlma
ya layk deillerdir. Ancak eer izgiler ve cisimlerin nok-
15 talanmn, cisimlerden daha fazla tz olduklar grn
kabul ettiimiz takdirde bu eylerin hangi cisimlere ait
olabileceklerini kavrayanlayz (nk onlarn duyusal
cisimlerde bulunmalar imkanszdr). O halde bu durum
da hibir tz var olmayacaktr. Sonra izgi, yzey ve
noktalarn, izginin cismin genilii, yzeyin derinlii,
noktann uzunluu bakmndan blnmesinden ortaya
kan eylerden ibaret olduklar aktr. Sonra ya cisim
de herhangi bir ekil ayn lde vardr veya hibir e-
20 kil onda yoktur. Bundan dolay rnein eer Hermes
tata deilse, kbn yars da belli bir ey olarak kbte
deildir. O halde yzey de onda deildir. nk eer on
da herhangi bir yzey bulunsayd, kbn yarsn snr
landran yzey de onda olurdu. izgi, nokta ve birimle
ilgili olarak da bu ayn akl yrtme geerlidir Bundan
25 kan sonu udur ki eer, bir yandan, cisim en fazla
tzse, ancak, te yandan, yzey, izgi ve nokta cisimden
daha da fazla tzlerse, bununla birlikte (grld gibi)
ne yzeyler, ne de izgi ve noktalarn kendileri aslnda
tzler deilseier, ne varln, ne de varlklarn tznn
ne olduu kavramlamaz. Bu gr, bu glkler dn-
30 da olu ve yokolula ilgili saysz akla aykr baka so
nular da ortaya karr: Gerekten genellikle daha n
ceden var olmayan tz imdi var olduuna ve belli bir
zamanda var olan tz daha sonra var olmadna gre
bu deimenin bir olu ve yokolu sreciyle birlikte bu
lunduu kabul edilir. Oysa bazan var olan, bazan var
olmayan nokta, izgi ve yzeyler, mantksal olarak, olu
ve yokolua elverili deildirler. nk cisimler birbirle
riyle temas ettiklerinde veya blndklerinde, bu temas
1002 b annda tek bir yzey, blnme annda ise iki yzey orta
ya kar. O halde cisimler biraraya geldiklerinde artk
yzeyler yoktur, onlar varlktan kesilirler. Cisim bln
dnde ise nceden var olmadklar halde yzeyler var
olurlar. (nk blnemez nokta, ikiye blnm ola
maz.) Sonra bu gereklikler olu ve yokolua tabi olduk -
5 larma gre, bir dayanaktan kmak zorundadrlar. Fa
kat bu varlklarn durumunun zamann anlarnn duru
muna benzer olduu sylenebilir: An da her zaman ken
dinden bakas gibi grnd halde ne olu, ne de yok
olua tabidir. nk o, bir tz deildir. Yzeylerin du-

134
10 rumu neyse, nokta ve dorularn durumu da phesiz
odur. nk hepsiyle ilgili olarak ayn nedenler geerli
dir. nk btn bu eyler ayn biimde ya snrlardr,
ya da blmeler.

6. Blm [On nc ve On kinci Sorunlar

Genel bir tarzda, duyusal varlklar ve arac eyler
dnda neden dolay baka varlklar, rnein bizim var
olduklarn kabul ettiimiz dealar aramamz gerekti-
, . i sorunu da ortaya atlabilir: Eer bunun nedeni ma
tematiksel eylerin bu dnyadaki varlklardan bir ba
ka bakmdan farkl olduklar halde ayn trden birden
15 fazlasnn var olmas asndan onlardan farkl olmama
lar, bundan dolay onlarn (yani matematik eylerin)
ilkelerinin de say bakmndan snrl olamamalar ise
(burada durum, her trl insani dilin ilkelerinin duru
muna benzer. Bu ilkeler de say bakmndan snrl de
illerdir. Onlar sadece tr bakmndan snrldrlar An-
20 cak bu da burada herhangi bir zel hece veya belli sesin
kendilerini ilkeler olarak almadmz takdirde sz ko
nusudur. nk onlar byie aldmz takdirde dilin
ilkeleri say bakmndan da snrl olmu olurlar. te
arac eylerle ilgili olarak da bu ayn durum sz konu
sudur. nk onlarda da ayn bir tre ait olan eyler,
say bakmndan sonsuz saydadrlar) ve eer bundan
dolay, duyusal eylerle matematiksel eylerin dnda
baz filozoflarn dealar adn verdikleri gerekliklere
25 benzer baka baz gereklikler olmazsa, o zaman say
bakmndan bir olan bir tz var olmayacak, sadece tr
bakmndan bir olan bir tz var olacak ve varlklarn
ilkeleri say bakmndan deil, ancak tr bakmndan
belirlenmi olacaktr. Eer bu sonu zorunlu ise, deala-
rn varln kabul etmek de zorunlu olacaktr Gerek
ten de bu retinin taraftarlarnm ak bir biimde ifa
de etmeseler de sylemek istedikleri budur. Onlar dea-
larm varln kabul etmek zorundadrlar; nk dea-
lardan herbiri bir tzdr ve onlarn hibiri ilineksel ola-
30 rak var deildir. Ancak dealarm varln ve tr bak
mndan deil de say bakmndan bir olduklarn kabul
ettiimiz takdirde de bundan zorunlu olarak hangi g
lklerin ortaya kacam yukarda syledik.
(13) Bir nceki soruna sk bir biimde bal olan
dier bir sorun udur: eler bilkuvve olarak m vardr
lar, yoksa bir baka tarzda m? Eer onlar baka br tarz-
135
 da var iseder, ilkelerden nce gelen bir varln olmas
gerekir. nk kuvve, bilfiil nedenden nce gelir ve bil-
kuvve olan herey, zorunlu olarak bilfiil olmaz. Ancak
1003 a te yandan eer eler sadece bilkuvve olarak varsalar,
var olan hibir eyin var olmamas mmkndr. nk
henz var olmayan bir ey de var olma imknna sahip-
5 tir. nk varla gelen, var olmayandr ve var olma
imkanna sahip olmayan bir ey, varla gelmez.
(12) lkelerle ilgili olarak ortaya atlmalar kanl
maz olan sorunlar bunlardr. Ayrca kendimize onlarn
tmeller mi olduklar, yoksa bireysel diye adlandrd
mz varlklar kategorisine mi girdiklerini de sorabiliriz.
Eer onlar tmeller iseler, tzler olamazlar. nk or
tak olan ey, asla bireysel bir tze iaret etmez, herhan
gi bir nitelie iaret eder. Oysa tz, bireysel bir varlk
tr. Ortak bir niteliin bireysel bir varlk olduu ve ba-
10 msz bir varla sahip olduu ileri srld takdirde
Sokrates'te, kendisi, insan ve hayvan olmak ze
re birok canl varlk olacaktr. nk bu varlklarn
herbiri bireysel ve bir olan bir eye iaret eder. lkelerin
tmeller olduklar varsaymndan ortaya kacak sa
malklar bunlardr. te yandan eer ilkeler tmeller
deilseler, bireysel varlklara benzer eyseler, bu kez de
bilimin konusu olamayacaklardr. nk her bilim konu
15 olarak tmeli ele alr. O halde eer ilkelerin bir bilimi
nin mmkn olmas isteniyorsa, ilkelerden nce gelen
baka ilkelerin, yani bu ilkelere tmel olarak yklenen
baka eylerin var olmalar gerekir.

136
 METAFZK *

m I. KTAP (A)

1
YANLI-DORU CETVEL

SAYFA
NUMARAS SATIR YANLI DORU
" 150" alttan 18. (arz) (arz)
150 alttan 18. alarae olarak
155 alttan 21. incelenmesine incelemesine
162 alttan 19. raslant raslantsal
162 stten 7. n on
164 alttan 16. gerektiinden de gerektiinden
165 alttan 18. szlk szck
1 172 stten 4. kantladm kantlandm
1 174 stten 1-4.(nk... gerekecektir) cmlesi karlacak.
175 stten 2. kendileri kendilerinden
1 178 alttan 2. olabilirler o olabilirler.
I 179 alttan 18. bir 30 tm bir tm
1 179 alttan 4. seisn sesin
1 ^ 180 alttan 3. Commentary'smde de Commentary'sinden

2. Kitapta yaymladmz yazda baz dizgi yanllklar olmutur. D

zeltir, siir dileriz.

137
 METAFZK
IV. KTAP (C)

ARSTOTELES
eviren: Ahmet Arslan

1. Blm, [Metafizik: Varlk Olmak, Bakmndan Varln

1003 a 20 Bilimi]
Varlk olmak bakmndan varl ve ona z ge
rei ait olan ana nitelikleri inceleyen bir bilim vardr.
Bu bilim, zel bilimder diye adlandrlan bilimlerin hi
birinin ayn deildir. nk bu dier bilimlerin hibi
ri, genel olarak varl varlk olmak bakmndan ele
almaz. Tersine onlar, rnein matematik bilimlerin
yaptklar gibi, varln beili bir parasn ayrarak sa-
25 dece bu parann ana niteliklerini incelerler. imdi biz
ilk ilkeler ve en yce nedenleri aradmza gre, bu
ilkeler ve nedenlerin doas gerei kendisine ait ola
caklar bir eyin zorunlu olarak var olmas gerektii
aktr. O halde eer varlklarn elerini arayanlar,
gerekte mutlak anlamda ilk ilkeleri aramakta idiy
seler, onlarn aradklar bu elerin de ilineksel anlam
da varln deil, varlk olmak bakmndan varln
30 eleri olmalar gerekir. Bundan dolay bizim de var
lk olmak bakmndan varln ilk nedenlerini kavra
mamz gerekir.

2, Blm [Metafizik: Tsn, Bir Olan'n, ok Olan'm ve

Bunlardan kan Kartlarn Bilimi'}

Varlk eitli anlamlara gelir. Ancak bu anlam

larn hepsi tek bir kavramla, tek bir doayla ilgilidir.
Burada basit bir eseslilik (homonymie) sz konusu
35 deildir. Nasl ki birinin sal korumas, bir bakas
nn onu meydana getirmesi, bir dierinin onun belir-
178
 tisi olmas, nihayet bir sonuncunun onu kabul etne-
1003 b sinden dolay eitli salkl eyler, salk la ilgili
iseler; yine nasl ki ister hekimlik sanatna sahip olan,
ister doas bakmndan ona uygun den, ister onun
eseri olan anlamnda kullanlsn tbb szc btn
bu anlamlarnda atp la ilgili ise ve bunlara benzer
5 baka rnekler de verebilirsek, ayn ekilde varlk
szc de herbiri tek ve ayn ilkeye iaret eden e
itli anlamlarda kullanlr. Gerekten baz eylerin tz
ler olmalarndan, baka bazlarnn ise tzn belirle
nimleri olmalarndan tr var olduklar sylenir.
Baka bazlarnn tze doru bir gidi olmalar veya
bunun tersine tzn ortadan kalk veya olmay ve
ya tzn nitelikleri olmalar veya ister tzn, isterse
tzle ilgili bir eyin hareket ettirici veya meydana ge
tirici nedenleri olmalar veya nihayet btn bunlardan
herhangi birinin veya tzn bizzat kendisinin deil-
10 lemeleri olmalar anlamnda var olduklar sylenir.
Bundan dolay biz hatta var-olmayann olduu, yani
onun var-olmayan olduunu syleriz. Ve nasl ki sa
lk la ilgili eyleri ele alan ancak tek bir bilim varsa,
benzeri btn dier durumlarla ilgili olarak da ayn
ey geerlidir. nk sadece ortak bir kavrama sahip
olan eylerin incelenmesi tek bir bilimin alanna ait
deildir; bir ve ayn doayla ilgili eylerin incelenmesi
15 de tek bir bilimin alanna aittir. nk bu eyler de
belli bir anlamda ortak bir kavrama sahiptirler. O hal
de varlk olmak bakmndan btn varlklarn incelen
mesinin de tek bir bilimin alanna ait olaca aktr.
Ancak bilimin zel konusu daima birincil olan, btn
dier eylerin kendisine baml olduklar ve adlarn
kendisinden aldklar eydir. imdi eer bu ey, tzse,
filozofun tzlerin ilke ve nedenlerini kavramas gere
kecektir.
20 Nasl ki her varlk snf ile ilgili tek bir alg varsa,
ayn ekilde tek bir bilim vardr. rnein btn telaf
fuz edilen sesleri tek bir bilim, gramer bilimi inceler.
Bundan dolay varlk olmak bakmndan varln b
tn trlerini incelemek, cins bakmnmdan tek olan
bir bilimin grevidir. Onun eitli trlerini incelemek
de bu bilimin zel ksmlarnn grevidir.
imdi Varlk ve Birlik, ayn tanm tarafndan ak-
179
 lanmalan anlamnda deil, neden ve eser gibi birbir
lerine bal, birbirlerini ieren eyler olmalar anlamn-
25 da bir ve ayn eydirler (Kald ki onlarn tanmlan ba
kmndan da birbirlerine zde olduklarn farzetme-
miz, bir ey farkettirmez. Hatta bu iimizi daha da ko
laylatrr). nk bir insan ve insan ayn eydir
ler. Varolan insan ve ccinsan da ayn eydirler. Sa
dece o, bir insandr demek yerine szc iki defa
tekrarlayarak o, varolan bir insandr desek, farkl
bir ey ifade etmi olmayz. (nsann varlnn ne olu,
ne de yokoiu bakmndan birliinden ayrlmad ak-
30 tr. Ayn ekilde birlik de varlktan ayrlmaz). Ayn e
kilde varolan bir adam da varolan adam a hibir
ey eklemez. O halde btn bu durumlarda sz edilen
eklemenin ayn eyi ifade ettii ve Birlik'in Varlk'm
dnda hibir ey olmad aka grlmektedir. Son
ra her varln tz, sadece ilineksel anlamda bir de
ildir. Ayn ekilde o, kendi z gerei varolan bir ey
dir- O halde ka trl Varlk varsa, o kadar da Birlik'in
35 olmas zorunludur. Bu farkl trlerin incelenmesi de
cins bakmndan bir olan bir bilimin konusu olacaktr.
Yani rnein Aynlk, Benzerlik ve bu tr dier kav
ramlarla onlarn kartlarn bir ayn bilim inceleyecek-
1004 a tir. Hemen hemen btn kartlar (contraires) da bu
ana ztla (opposition) indirgenebilirler. Bu noktada
Kartlarn Seimbmde yaptmz inceleme ile yetine-
lim.
Ka trl tz varsa, felsefenin o kadar ksm var
dr. O halde zorunlu olarak bu ksmlar arasnda bir
lk Felsefe'nin ve ondan sonra gelen bir ikinci felsefenin
5 olmas gerekir. nk Varlk ve Birlik, derhal baz
cinslere blnrler ve bu blnme de kendisine kar
lk olan bir bilimler blnmesini dourur. Gerekten
filozofun durumu, matematiki szcnn kullanl
d anlamda matematikinin durumuna benzer: n
k matematiin de ksmlar vardr ve onda da bir ilk
bilim, bir ikinci bilim ve srasyla bunlardan tremi
dier bilimlerin varl ayrdedilir.
Ztlarm incelenmesi tek bir bilime aittir ve ok
lu luk da Birlik'in zdddr. te yandan deilleme ve yok
sun olma (privation) da bir ve ayn bilimin konusudur-

180
 lar. nk her iki durumda da ele aldmz, gerekte,
deilleme ve yoksun olmann hakknda sylendii tek
bir eydir (nk biz ya bir eyin ' olmadn syleriz
veya onun belli bir cinste olmadn syleriz. Bu son
durumda deillemenin ierdii eye bir ayrm eklenir.
nk deilleme sadece sz konusu olan eyin yokluu
15 anlamna gelir. Oysa yoksun olmada bir znede bulu-
, nan, ancak kendisinden yoksun olunduu sylenen
zel bir doa vardr). Btn bunlardan Bakalk, Ben
zemezlik, Eitsizlik gibi yukarda saydmz kavramla
rn kartlaryla, ister bu kavramlardan, isterse Birlik
ve okluk'tan tremi olsunlar, btn dier ztlarm
incelenmesinin szn ettiimiz bilimin alanna ait ol-
20 mas gerektii sonucu kar. Bu ztlar arasna kart
l da sokmak gerekir. nk kartlk, farklln bir
trdr. Farkllk ise bakaln bir trdr. imdi Bir
lik birok anlamda kullanldna gre, bu farkl kav
ramlar da birok anlamda kullanlacaklardr. Bunun
la birlikte onlarn tmn bilmek, tek bir bilimin ko
nusudur. nk bir kavram, farkl bilimlerin konusu
klan ey, onun anlamlarnn farkl oluu deildir: sa
dece bu kavramn tek bir ilkeye iaret etmemesi ve ta
nmlarn tek bir ana anlamla ilgili olmamasdr. Fakat
25 burada herey bir ana kavramla ilgili olduuna, rne
in bir olan herey bir ilk Bir olan'la ilgili olarak bir
olduuna gre Aynlk, Bakalk ve genel olarak dier
btn kartlarla ilgili olarak da bu ayn durumun sz
konusu olduunu sylememiz gerekir. O halde bu kav
ramlardan herbirinin farkl anlamlarm ayrdettikten
sonra aklamamzn sz konusu her yklemde ilk ola
nn ne olduuna ynelmesi ve ilk olanla bu balant
nn nasl meydana geldiini sylemesi gerekir. nk
30 baz eyler adlarn kendilerinde bu ilk kavramn bu
lunmasndan, dierleri onu meydana getirmelerinden,
nihayet baka bazlarmda buna benzer baka neden
lerden alacaklardr.
O halde gerek bu kavramlarn, gerekse tzn ak
lamasn vermenin tek bir bilime ait olduu kukusuz
dur (Bu konu, nc Kitap'ta ortaya attmz so
runlardan biri idi). Buna bir filozofun herey zerin
de dnceler ileri srme gcne sahip olmas gerek-

181
 tiini ekleyelim. Gerekten Sokrates le, oturan Sok-
ratesin ayn olup olmad, tek bir eyin tek bir kar
t olup olmad, kartn ne olduu ve ka anlamda
IQQ4 b kullanldn filozof incelemeyecek de kim inceleye
cektir? Bu tr dier sorunlarla ilgili olarak da durum
ayndr. Bu kavramlar saylar, izgiler veya ate olma
lar bakmndan deil, Birlik ve Varlk olmalar bak
mndan Birlik ve Varlk'n ana nitelikleri olduklarna
5 gre, onlarn gerek zleri, gerekse ana niteliklerini in
celemenin bu bilime ait olduu aktr. ncelemelerinin
konusu olarak bu ana nitelikleri alan filozoflarn yap
t yanl, felsefeye yabanc konulan ele almalar de-
10 ildir; hakknda doru bir anlaya sahip olmadklar
tzn, ana niteliklerden nce geldiini unutmalardr..
nk nasl ki say, say olmak bakmndan iftlik ve
teklik, llebilirlik ve eitlik, fazlalk ve azlk gibi
zel niteliklere, saylara bizzat kendileri bakmndan
veya birbirleriyle ilikileri bakmndan ait olan nitelik
lere sahipse, yine nasl ki cisim, hareketsiz ve hareket
li, hafif ve ar varlklar da dier baz zelliklere sahip
lerse, ayn ekilde varlk olmak bakmndan varln da
15 kendine has baz ana nitelikleri vardr ve filozofun da
bu ana niteliklerle ilgili olarak doruyu aratrmas
gerekir. te bunun bir kant: Filozofluk taslayan di-
yalektikiler ve Sofistler (nk Sofistik, sadece gr
nte bilgeliktir. Diyalektik'in de durumu byledir),
hereyi tartrlar. Bu her eyde ortak olan ey, var-
20 lktr. imdi hi kukusuz onlarn bu konular tart
malar, bu konularn felsefenin kendi alanna ait ol
malarndan trdr. Sofistik'le Diyalektik, felsefe ile
ayn geree ynelirler. Yalnz felsefe Diyalektik'ten
bunun iin gerekli olan yetinin yaps, Sofistik'ten ise
hayata ilikin amalar bakmndan ayrlr: Diyalek-
25 tik sadece bilgiyi eletirmekle yetinir; oysa felsefe so
mut olarak bilgiyi retir. Sofistik'e gelince, o ancak
grnte felsefedir, sahte felsefedir.
ki kartlar dizisinden biri, dierinin yokluun
dan ibarettir ve btn kartlar Varlk ve Var-olma-
maya, Birlik ve okluk'a indirgenebilirler. rnein s
knet Birlik'e, hareket okluk'a indirgenir. Hemen he
men btn filozoflar da varlklar ve tzn, kartlar
dan hareketle meydana geldiini kabul etmekte gr

182
30 birlii iindedirler. Hi olmazsa onlarn tm, ilk Mke-
ler olarak kartlar kabul etmektedirler. Bazlarna
gre ilkeler Tek ve ift olan, dierlerine gre Scak ve
Souk olan, baka bazlar iin Snr ve Snrsz olan,
nihayet daha bakalar iin Dostluk ve Nefret'tir. Btn
1005 a dier kartlar da Bir olan' ve ok olan'a indirgenebile-
ceinden (bu indirgemeyi yeterli lde kantladk),
dier filozoflarn ilkeleri de, istisnasz bir biimde, cins
leri olarak bu Bir olan ve ok olan'm iinde yer alrlar.
O halde bu dncelerden de varlk olmak bakmndan
varlk zerinde akl yrtmenin tek bir bilime ait ol
duu sonucu ortaya kmaktadr. nk btn varlk
lar ya kartlardr, ya da kartlardan meydana gelen
bileimlerdir. Kartlarn ilkeleri ise Bir olan ve ok
5 olan'dr. imdi bu Bir ve ok olan ise, ister tek bir
anlamlar olsun, isterse daha muhtemel olarak tek bir
anlamlar olmasn, bir ayn bilimin konuudurlar. An
cak Birlik farkl anlamlarda kullanlsa bile, dier an
lamlarnn tmnn bir ilk ana anlamla ilgili olma
lar gerekir. Bir olan'm kartlar ile ilgili olarak da bu
ayn durum geerlidir. Varlk veya Birlik, bir tmel
ve btn varlklarn ortak olarak paylatklar bir ey
olmasa veya muhtemelen gerekte de olduu gibi on-
10 lardan ayr olmasa, Bir olan sadece bazan bir ilk, ana
kavramla basit bir ilikiyi, bazan ise bir dizi birliini
temsil etse de bu durum deimez. Bundan tr kar
tn veya mkemmel canm veya Varlk'm veya Bir-
lik'in veya Aynlk'm veya Bakalk'm ne olduunu in
celemek, geometricinin ii deildir. O, sadece akl y
rtme ilkesi olarak bunlarn varln kabul etmekle
yetinecektir. O halde varlk olmak bakmndan varlk
la, varlk olmak bakmndan varla ait olan ana nite
liklerin incelenmesinin tek bir bilime ait olduu apa-
15 ktr. Ayn ekilde apak olan dier bir ey, bu ayn
kuramsal bilimin sadece tzleri deil, ayn zamanda
bu tzlerin ana niteliklerini, yani yukarda szn et
tiimiz kavramlar yannda ncelik ve sonralk, cins ve
tr, btn ve para gibi kavramlar ve bunlarn ben
zerlerini inceleyeceidir.

183
 METAFZK
IV. KTAP (C)

ARSTOTELES
eviren: Ahmet Arslan

3. Blm [Aksiyonlar ve elikisizlik lkesinin ncelenmesi]

imdi tzlerle birlikte matematikte aksiyomlar di

ye adlandrlan dorularn incelenmesinin tek bir bi
lime mi yoksa eitli bilimlere mi ait olduunu belirt-
20 memiz gerekir. Onlarn incelenmesinin de bir ve ayn
bilimin konusu olduu ve bu bilimin felsefe bilimi ol
duu apaktr. nk aksiyomlar varlklarn tm iin
geerlidirler. Onlarn, varlklarn bir ksm iin geerli
olup dierleri iin geerli olmamalar sz konusu deil
dir. Btn insanlarn aksiyomlar kullanmalarnn ne
deni de, aksiyomlarn, varlk olmak bakmndan varla
25 ait olmalar ve her cinsin varlk olmasdr. Ancak insan
lar aksiyomlar kendi amalarna uygun dt l
de, yani kantlamalarnn yneldii varlk cinsi ile ilgili
olduklar lde kullanrlar. Aksiyomlarn varlk olmak
bakmndan btn varlklar iin geerli olduklar apak
olduuna gre (nk varlk, var olan hereyde ortak
olan eydir), onlarn incelenmesi de varlk olmak bak
mndan varln bilimine aittir. Nitekim bundan dola-
30 ydr ki zel bilimlerin herhangi biri ile uraan insan
lardan hibiri, rnein ne aritmetikci ne de geometrici,
aksiyomlarn doruluk veya yanll zerinde herhan
gi bir ey sylemek abasna girmemitir. Bu abaya
sadece baz doa filozoflar girimitir. Onlarn bu tav
r da bizi artmamaldr. nk onlar kendilerinin
Doa'nm btnn ve genel olarak varl inceleyen
biricik kiiler olduklarn dnmekteydiler. Ancak do
a filozofunun zerinde de biri olduuna gre (nk

133
35 doa, varln sadece bir cinsidir), bu dorularn ince
lenmesi ona, yani tmeli ve birinci dereceden tz in
celeyen kiiye aittir. Doa felsefesi, felsefenin bir tr-
1005 b dr, ancak o lk Felsefe deildir. Doru zerine tar
tmalarnda nermelerin hangi koullarda doru ola
rak kabul edilmeleri gerektiini belirlediklerini ileri s
ren baz filozoflarn abalarna gelince, onlarn bu a
balar yalnzca Analitikler hakkndaki bilgisizliklerin
den ileri gelmektedir. nk herhangi bir zel bilim
sel incelemeye girimeden nce bu eyleri bilmemiz,
5 eer henz onlar renme safhasndaysak aratrma
ya girimememiz gerekir.
O halde kyasn ilkelerini incelemenin de fitozofun,
yani her trl tzn doasn inceleyen adamn al
ma alanna ait olduu aktr. imdi herhangi bir cins
le ilgili olarak en mkemmel bilgiye sahip olan bir in
sann, bu sz edilen eyin en kesin ilkelerini ortaya
10 koyma gcne sahip olmas gerekir. Dolaysyla var
lk olmak bakmndan varl bilen kiinin, btn var
lklarn en kesin ilkelerini ortaya koyma gcne sahip
olmas gerekir. imdi bu kii, filozofun kendisidir ve
btn ilkeler iinde en kesin olan ilke, hakknda ya
nlmamzn imknsz olduu ilkedir. Gerekten byle
bir ilkenin btn ilkeler iinde hem en iyi bilinen il
ke olmas (nk btn insanlar, her zaman., bilme
dikleri bir ey konusunda yanlabilirler), hem de ko
ulsuz olmas zorunludur. nk her trl varl kav-
15 ramak iin sahip olunmas zorunlu olan bir ilke, bir
baka ilkeye bal deildir ve her trl varl bilmek
iin bilinmesi zorunlu olan bir eye, zorunlu olarak,
her trl bilgiden nce sahip olmak gerekir. O halde
byle bir ilke hi kukusuz btn ilkeler iinde en ke
sin olandr. Ancak bu ilke hangi ilkedir? imdi onu
belirteceiz. Bu ilke udur: Ayn niteliin, ayn zaman
da, ayn zneye, ayn bakmdan hem ait olmas, hem de
20 olmamas imknszdr. Buna diyalektik trden itiraz
lar nlemek zere btn dier belirlemeleri de ekle
memiz gerekir. te bu ilke, btn ilkeler iinde kesin
olandr. nk o, yukarda verdiimiz tanma uyar.
Gerekten bazlarnn Herakleitos'un ileri srdne
inandklar gibi, ayn eyin hem var olduu, hem de
olmadn dnmek mmkn deildir (nk bir in-

134
 sanm syledii her eye inanmas zorunlu deildir).
25 Eer kart niteliklerin ayn zamanda ayn zneye ait
olmalar imkanszsa (bu ncle de allagelen btn
belirlemeleri eklememiz gerekir) ve yine eer bir ba-
Ka dncenin eliii olan dnce bu dncenin
kart ise, ayn zihnin ayn zamanda ayn eyin hem
var olduu, hem de var olmadn dnmesi kesin
likle imknszdr. nk eer bu noktada yanlyorsak,
ayn anda birbirlerine kart dncelerimizin olmas
30 gerekir. te bundan dolay her kantlama sonunda ni
ha bir doru olarak bu ilkeye indirgenir. nk bu
ilke, doas gerei, dier btn aksiyomlarn da hare
ket noktasdr,

4. Blm [elikisizlik lkesinin Dolayl Kantlanmas}

35 Yukarda dediimiz gibi gerek ayn eyin ayn za

manda hem olmas, hem de olmamasnn mmkn ol
duunu, gerekse dncenin bunu tasarlayabileceim
1006 a ileri sren filozoflar vardr. Dierleri yannda ok sa
yda doa filozofu da bu grtedir. Bize gelince biz
biraz nce bir eyin ayn zamanda'hem olmas, hem de
olmamasnn imknsz olduunu syledik ve onun im
knsz olduuna dayanarak da bu ilkenin btn ilke
ler iinde en kesini olduunu gsterdik. imdi baz fi
lozoflar bu ilkenin de kantlanmasn istemektedirler.
5 Bu, hi kukusuz byk bir bilgisizlikten ileri gelmek
tedir. nk kantlama gerektiren eylerle, ona ihtiya
gstermeyen eyleri birbirinden ayrdetmemek, bilgi
sizlikten ileri gelir. nk hereyi kantlamak imkn
szdr. Aksi takdirde sonsuza gitmek gerekir. Dolaysy
la bu durumda da kantlama sz konusu olmaz. Eer
ortada kantnn aranmamas gereken dorular varsa,
10 onun bu ilkeden baka hangi ilkeye daha uygun d
ecei bize sylensin.
Bununla birlikte ayn eyin hem olmas, hem de
olmamasnn imknsz olduunu, rtme yoluyla ka
ntlamamz mmkndr, yeter ki buna kar kan,
herhangi bir ey sylesin. Eer o hibir ey sylemezse,
herhangi bir eyden sz etmekten ciz olan bir adamla
tartmaya almak glntr. nk byle bir adam,
bu nitelii bakmndan bir bitkiden farkszdr. Ancak

135
15 rtme yoluyla kantlamann asl anlamnda kant
lamadan bambaka bir ey olduunu syleyeceim:
nk burada asl anlamnda kantlama, kantlanacak
ilkeyi nceden varsaymay gerektirecektir. Kantlan
mam varsaymdan sorumlu olann bir bakasnn ol
duu durumda ise bir kantlama deil, rtme yoluy
la kantlama karsnda bulunmamz sz konusudur.
Byle bir yapda olan tm kantlamalarn hareket nok
tasn karmzdaki insandan bir eyin olduu veya ol-
20 madiim sylemesini deil (nk bunun sz konusu
ilkenin varln nceden varsaymak olduu dnle
bilir), gerek kendisi, gerekse bakalar iin bir anlam
ifade eden herhangi bir ey sylemesini istememiz olu
turacaktr. nk o gerekten bir ey sylemek istiyor
sa, bu zorunludur. Eer o hibir ey sylemek istemi
yorsa, byle bir adamn ne kendi kendisiyle ne de bir
bakasyla herhangi bir tartmay yrtebilmesi mm
kn deildir. O halde eer o bunu kabul ederse, bir
25 kantlama ortaya kabilecektir. nk bu durumda
elimizde belli bir ey olmu olacaktr. Bununla birlikte
burada kantlanacak ilkeyi nceden varsaymaktan so
rumlu olan artk kantlamay yapan deildir, onu din
leyendir. nk burada akl yrtmeyi dinleyen, onu
reddederken, akl yrtmeye katlm olur. Ayrca bu
nu kabul eden, her trl kantlamadan bamsz ola
rak bir eyin doru olduunu kabul etmi olur. Bun
dan hibir eyin ayn zamanda hem yle olmas,
hem de yle-olmamasmn mmkn olmad ortaya
kar.
imdi birinci olarak hi olmazsa u apak bir do-
30 rudur ki olmak veya olmamak szckleri belli bir
ey ifade ederler. Dolaysyle hibir eyin hem yle
olmas, hem de yle-olmamas mmkn deildir.
Sonra insanm tek bir ey ifade ettiini ve bu ifade
ettii eyin iki ayakl hayvan olduunu farzedelim.
(nsanm tek bir ey ifade ettiini sylerken unu
kastediyorum: Eer insan bir x anlamna geliyor
sa ve yine eer herhangi bir varlk insansa, bu x, in
sann z, insan olma anlamna gelecektir. Bu arada
1006 b unu da belirteyim ki ayn szce, snrl sayda ol
malar kouluyla bir ok anlam yklenmesi, bu szn
ettiimiz durumda herhangi bir deiiklik meydana

136
 getirmez. nk her tanmla ilgili olarak farkl bir sz
ck kullanlabilir. rnein inamn bir deil, ilerin
den biri iki ayakl hayvan tanmnn karl olacak
olan bir ka anlam olduu sylenebilir. Snrl sayda
olmalar kouluyla burada birok baka tanm da ola
bilir. nk bu tanmlardan herbiri iin bir szck kul-
5 lanlmas mmkndr. Ancak eer bu snrlar konul
maz ve szcn sonsuz anlamlar olduu sylenirse,
herhangi bir akl yrtmenin mmkn olamayaca
aktr. nk tek bir ey ifade etmemek, hibir ey
ifade etmemektir. Szcklerin hibir ey ifade etmeme
leri durumunda da insann gerek baka insanlarla, ge
rekse kendi kendisiyle her trl dnce alverii or
tadan kalkar. nk tek bir eyi dnmediimiz tak-
10 dirde dnmemiz mmkn deildir. Eer dnme
miz mmknse, o halde her ey iin tek bir szck kul
lanlabilir). O halde yukarda dediim gibi szcn
blli bir anlam olduu ve bu anlamn tek bir anlam
olduu kabul edilsin. imdi bunu kabul ettikten son
ra bir insan olmanm, bir insan-olmama anlamna
gelmesi mmkn deildir. nk insan sadece belli
bir znenin yklemini ifade etmez; o ayn zamanda
belli bir zneyi ifade eder. (nk biz belli bir zne-
15 yi ifade etmek le bir zne hakknda herhangi bir e
yi ifade etmenin birbirinin ayn olduunu sylemeyiz.
Aksi takdirde mzisyen, beyaz ve insan szck
lerinin de ayn eyi ifade etmeleri, dolaysyla btn
varlklarn tek bir varlk olmalar gerekirdi. nk bu
takdirde onlarn tmnn ayn eyi ifade etmeleri sz
konusu olurdu). O halde bir eyin hem ne ise o ey ol
mas, hem de o ey olmamas mmkn olmayacaktr.
Bu ancak ortada basit olarak sadece bir esesliliin ol
mas, rnein bizim insan diye adlandrdmz eyi
20 bakalarnn insan-olmayan diye adlandrmalar du
rumunda sz konusu olabilir. Ancak burada sorun bir
ayn eyin isim. bakmndan ayn zamanda hem insan
olmas, hem de olmamasnn mmkn olup olmadn
bilmek deildir. Onun gerek bakmndan yle olma
snn mmkn olup olmadn bilmektir. Ve eer in
amla insan-olmayan farkl bir ey ifade etmezlerse,
kukusuz insan-olmama mn z, insan olmanm
znden farkl olmayacaktr. Dolaysyla insanam z,

137
 insan-olmayanm znn ayn olacaktr. nk on
lar, bir odacaklardr. Gerekten bir olmann anlam bu-
25 dur, yani palto ve elbise szcklerinde olduu gi
bi, kavram birliidir. imdi eer insan olma ile in-
san-olmama tek bir eyseler, insan olmamn z ile
insan-olmamann z bir ve ayn eyi ifade edecek
lerdir. Ancak onlarn farkl eyler ifade ettiklerini yu
karda grdk. O halde eer herhangi bir eyi doru
bir anlamda insan szc ile ifade ediyorsak, bu e
yin zorunlu olarak iki ayakl hayvan olmas gerekir.
nk yukarda insan szcne verdiimiz anlam
30 buydu. Ve eer bu zorunlu ise, bu ayn eyin iki ayak
l hayvan olmamas mmkn deildir. nk zorun
lu olmamn anlam, olmamas mmkn olmamadr.
O halde sonu olarak bir ayn eyin ayn zamanda hem
insan olduu, hem de insan olmadn sylemenin
doru olmas mmkn deildir.
Bu ayn akl yrtme insan-olmama iin de ge-
1007 a erlidir. nk beyaz olma ile insan olma bile bir
birlerinden farkl eyler olduklarna gre, insan olma
ile insan-olmama olma haydi haydi birbirlerinden'
farkl eyleri ifade ederler. nk bu son iki deyim,
birbirlerine ok daha zttrlar. Dolaysyla onlarn hay
di haydi farkl eyleri ifade etmeleri gerekir. Eer be-
5 yaz la insan m bir ve ayn eyi ifade ettikleri ileri
srlrse, gene yukarda sylediimiz eyi, yani o za
man sadece kartlarn deil, her eyin bir olmas ge
rekeceini tekrar edeceiz. Eer bu mmkn deilse,
karmzdakinin sadece sorduumuz sorunun kendisi
ne cevap vermesi kouluyla, yukarda belirttiimiz ey
ortaya kacaktr. Ancak eer karmzdaki kendisine
sorduumuz basit bir soruya, birtakm deillemeler ek
leyerek cevap verirse, sorduumuz soruya cevap ver-
10 mis olmaz. nk bir ayn eyin hem insan, hem be
yaz ve benzeri saysz ey olmasna engel olan bir ey
yoktur. Ancak kendisine herhangi bir eyin insan oldu
unu sylemenin doru olup olmadn sorduumuz
da, karmzdakinin tek bir ey ifade eden bir cevap
vermesi ve bu eyin ayn zamanda beyaz ve byk
; de olduunu bu cevabna eklememesi gerekir. nk
baka nedenler bir yana, say bakmndan sonsuz ol
duklarndan ilineksel nitelikleri saymak imknszdr.

138
 O halde karmzdakinin ya onlarn tmn saymas
15 veya hibirini saymamas gerekir. Ayn ekilde bir ay
n ey bin defa hem insan, hem de insan-olmayan ise,
onun bir insan olup olmad sorusuna cevap verirken
karmzdakinin cevabna btn dier ilineksel nitelik
lerini, yani bu znenin olduu ve olmad hereyi ek-
lemeksizin onun ayn zamanda insan-olmayan olduu
nu sylememesi gerekir. Eer bunu yaparsa, kantda-
manm kurallarna uymam olur.
Genel olarak, bu biimde akl yrtenler tz ve
20 z ortadan kaldrmaktadrlar. nk onlar her eyin
ilinek olduunu ve z gerei insan olma veya z ge
rei hayvan olma diye bir eyin var olmadn syle
mek zorundadrlar. nk eer z bakmndan in
san olma diye bir ey varsa, bu ey insan-olmama
olma veya insan olmama olmayacaktr (gerekten
insan olmann deilemeleri, bunlardr) nk bu-
25 rada insan olma ile ifade edilen tek bir ey vard ve
bu ey de bir eyin tzdr. imdi bir eyin tzn
ifade etmek, bu eyin znn baka bir ey olmad
n ifade etmektir. Ancak eer insann z gerei insan
olmas, z gerei insan-olmayan olmas veya z ge
rei insan olmamas ile ayn ey olursa, insann z
baka bir ey olacaktr. Bundan dolay bu filozoflarn
hibir eyin bu tr bir tanm olamayacan, tersine
hereyin ilinek olacan kabul etmeleri zorunludur.
30 nk ilinekle tz arasnda u ayrm vardr: Beyazlk
insann bir ilineidir, nk insan beyazdr. Ancak be
yazlk insann z deildir. Ancak eer hereyin ilinek
olduu sylenirse, ilineklerin bir ilk znesi olmayacak
tr. nk iinek daima bir znenin yklemini ifade
eder. O halde bu durumda yklemlemenin sonsuza git-
35 mesi gerekir. Ancak bu imknszdr. nk hibir za
man birbirine bal iki ilinekten fazlas yoktur. n-
1007 b k bir ilk anlamda, bir ilinek, her ikisi de bir ayn z
nenin ilinekleri olmalarndan dolay bir ilinein iline
idir. Bununla rnein her ikisinin de insann ilinek
leri almalarndan dolay beyaz olann mzisyen, m
zisyenin beyaz olmasn kastediyorum, kinci bir an-
5 lamda ise mzisyenlik, Sokrates'in bir ilineidir. Ama
bu, bu iki eyin bir baka varln ilinekleri olmalar
anlamnda deildir. O halde baz ilinekler bu birinci,

139
 bazlar ikinci anlamda ilinektirler. Sokrates'in beyaz
olmas rneinde olduu gibi ikinci anlamda kullan
lan ilineklerle ilgili olarak sonsuza kadar gitmek im
knszdr, yani beyaz olan Sokra tes'e bir baka ilinek
yklenemez. nk byle bir ilinekler toplamndan bir
10 birlik elde edilemez. Ayn ekilde birinci anlamda da
beyaz olana bir baka ilinek, rnein mzisyenlik yk
lenemez. nk beyazlk ne kadar mzisyenliin iline
i ise, mzisyenlik de o kadar beyazln ilineidir. Son
ra biz, ilinein anlamlarm birbirinden ayrdk: O, ba~
zan bu anlamda, bazan mzisyenliin Sokrates'in bir
ilinei olmas anlamnda kullanlmaktadr. imdi bu
15 son durumda ilinek, asla bir ilinein ilinei deildir.
linein ilinei olabilecekler, ancak birinci durumda
ki ilineklerdir. O halde hereyin ilinek olduu sylene
mez. Yani bu durumda da tz ifade eden bir eyin ol
mas gerekir. Ancak byle olduu takdirde de eliik
lerin ayn zamanda doru olamayacaklarn gstermi
oluruz.
Dier bir kant: Eer ayn zne ile ilgili btn e
liikler ayn zamanda doru olurlarsa, btn varlkla
rn tek bir ey olacaklar aktr. Gerekten de Prota-
goras'm akl yrtmesini benimseyen kiilerin kabul
etmek zorunda olduklar gibi, her zne ile ilgili olarak
herhangi bir yklemi olumlama veya deillemenin ay-
20 n lde mmkn olmas durumunda bir gemi, sur ve
insan ayn ey olacaklardr. nk (bu kiilere gre)
eer insann bir gemi olmadna inanan biri varsa,
insan hi kukusuz bir gemi deildir. Ancak eer bu
nun eliii de doruysa, o ayn zamanda bir gemidir.
O zaman hereyin birbirine karm bir halde bulun
duuna, dolaysyla hibir eyin gerekte var olmad-
25 gna ilikin Anaksagoras'm grne varm oluruz. O
halde bu filozoflar belirsiz olan ele alyor gibi grn
yorlar ve varl ele aldklarn zannederken aslnda
var-olmayandan sz ediyorlar. nk belirsiz olan,
bilfiil varlk deildir, bilkuvve varlktr. Ancak bu fi
lozoflar hi olmazsa her yklemin her zne hakknda
olumlanabilecei veya deillenebieceini kabul etmek
zorundadrlar. nk her zneye kendi deillemesinin
yklenmesi mmkn olduu halde, kendisine yklen
meyen bir baka eyin deillemesinin yklenememesi

140 .
30 samadr. Bununla unu demek istiyorum ki eer in
san hakknda onun insan-olmayan olduunu sylemek
mmknse, onun ya bir gemi, ya da bir gemi-olmayan
olduunu sylemek de hi kukusuz mmkndr. O
halde eer onun gemi olduu kabul edilirse, zorunlu
olarak bunun deillemesini de kabul etmek gerekir.
35 Eer insana gemi niteliinin yklenmesi kabul edil
mezse, hi olmazsa bu deillemenin, insann bizzat ken
disinin deillemesinden daha fazla kendisine ait oldu
unu kabul etmek gerekir. O halde eer insann biz
zat kendisinin deillemesi kendisine yklenirse, gemi-
1008 a nin deillemesi de ona yklenecektir. Ve eer o kendi
sine yklenirse, onun tersi olan olumlama da ona yk
lenecektir.
te bu filozoflarn grlerinin sonular bunlar
dr. Ancak onlarn grnden bir sonu daha kar
ki o da bir eyi ya olumlamak, ya da deillemek zorun
da olduumuzu kabul etmek zorunda olmadmzdr.
nk eer bir eyin hem insan, hem de insan-olma
yan olmas doru ise, onun ne insan, ne de insan-olma
yan olmasnn da doru olduu aktr. Szn ettii-
5 miz iki iddiaya, iki deilleme tekabl eder; Eer birin
ci iddia iki nermeden meydana gelen tek bir nerme
olarak ele alnrsa, ikinci iddia da birincinin zdd olan
tek bir nerme olacaktr.
Bir baka neden: Bizim bu saldrdmz gr ya
btn durumlarda dorudur, yani bir ey hem beyaz
dr, hem beyaz deildir; hem vardr, hem vardeildir
ve btn dier olumlamalar ve deillemeler ile ilgili
10 olarak da bu geerlidir; veya bu grn istisnalar
vardr, yani o baz olumlama ve deillemelerle ilgili
olarak geerlidir, dier bazlar iin geerli deildir.
Eer o, onlarn hepsi iin geerli deilse, bu geerli ol
mad durumlar, bizzat bize kar kanlarn itiraf
larna gre kesin kanlar olmu olurlar. Eer o, hepsi
iin geerli ise, o zaman da (iki k vardr): Ya olum-
lanabilen herey ayn zamanda deillenebilir ve deil-
lenebilen herey de ayn zamanda olumlanabilir veya
olumlanan herey ayn zamanda deillenebilir ama de-
illenen herey ayn zamanda olumlanamaz. Bu son
15 durumda, kesin olarak, var olmayan bir ey olacaktr
ve bu durumda yine. ortada kesin bir kan olacaktr. Ve

141
 eer var-olmayan kesin ve bilinebilir bir eyse, onun
kart olan, daha fazla bilinebilir bir ey olacaktr.
Eer deillemesi mmkn olan hereyi ayn ekilde
olumlamak da mmknse o zaman da zorunlu olarak
ya bu beyazdr deyip sonra tersine bu, beyaz deil
dir dediimizde olduu gibi ayr balarna alman her
20 yklemin doruluunu tasdik etmek ya da ayr ba
larna alman her yklemin doruluunu tasdik etme
mek sz konusudur. Eer bu sonuncu durum sz konu
su ise, bize kar kan syledii eyi sylemiyor ola
cak ve hibir ey var olmayacaktr. Ancak var olma
yan eyler nasl konuabilir veya dolaabilirler? Sonra
yukarda iaret edildii gibi bu durumda her eyin tek
bir ey olmas ve insan, Tanr ve gemiyle bunlarn e
liiklerinin ayn ey olmas gerekir. nk eer eliik-
25 ler her zneye eit olarak yklenebilirlerse, bir varlk
bir baka varlktan hibir ekilde farkl olamaz. n
k eer farkl olursa, bu farkn doru ve ona zg bir
ey olmas gerekir. Ayr balarna alman her yklemin
doruluunun tasdik edilmesi durumunda ise yukar
da belirttiimiz eylerin tm yannda bir de ayrca
herkesin hem doruyu, hem de yanl sylemesi ve biz
zat bize kar kann kendisinin yanlg iinde oldu-
unu itiraf etmesi sonucu ortaya kar. Ayrca bu in
sanla tartmann hibir yarar olamayaca aktr.
30 nk o hibir ey sylememektedir. nk o ne evet,
yledir, ne de hayr, yle deildir demektedir. O,
hem yledir, hem de yle deildir demekte, sonra
derhal bu nermelerin her ikisini reddederek ne y
ledir, ne de yle deildir demektedir. nk aksi
takdirde ortada belli bir eyin olmas gerekecektir.
35 Sonra eer olumlama doru olduunda deilleme
yanl ve deilleme doru olduunda olumlama yanl
ise, ayn eyin ayn zamanda doru olarak hem olum-
lanmas, hem de deillenmesi mmkn olmayacaktr.
Ancak belki bunun kantlanmas istenen eyi nceden
1008 b varsaymak olduu sylenebilir.
Sonra bir eyin yle olduu veya yle olmad
m dnen kii yanlacak da her ikisini olumlayan
kii mi doruyu syleyecektir? Eer hakl olan bu ikin
cisi ise onlar var olan eylerin doasnn bu trden ol
duunu sylerlerken ne demek isteyebilirler? Eer o

142
 hakl deil, ancak bir eyin yle olduu veya yle
5 olmad n dnen kiiye gre daha hakl ise, var
lklarn belli bir doas olmu olacak, dolaysyla hi ol
mazsa bu yarg doru olacak ve ayn zamanda yanl
olmayacaktr. Eer herkes ayn ekde hem doru, hem
yanl iindeyse, bu durumda olan bir varlk ne konu
abilecek, ne de anlaml bir ey syleyebilecektir. n
k o ayn zamanda hem bir ey syleyecek, hem de
sylemeyecektir. Eer hibir yarg oluturmazsa veya
daha dorusu hem dnp hem dnmezse, onun bir
10 bitkiden ne fark olacaktr? O halde ne bu gr ileri
srenler, ne de bakalar arasnda hi kimse gerekte
byle bir zihin durumu iinde olamaz. nk bunu
Heri sren filozofumuz neden Megara'ya gidiyor da
oraya gittiini dnmekle yetinerek rahat rahat evin
de oturmuyor? Neden sabahleyin nne bir kuyu veya
uurum ktnda yryne devam etmiyor':* Neden
15 tersine, onun kuyuya veya uuruma dmenin ayn
ekilde hem iyi, hem de kt olmadn dnr gibi
dikkatli davrandn gryoruz? Onun alaca herhan
gi bir karan daha iyi, dier birini daha kt olarak de
erlendirdii aktr. Eer o burada byle davranyor
sa, u varln bir adam olduu, dierinin bir adam ol
mad, u eyin tatl olduu, brnn tatl olmad-
20 m sylemek zorundadr. nk onun su imenin ve
ya bir adam grmenin daha iyi olduunu dnp on
lar edde etmeye giritiinde hereyi, ayn lde pe
inden koup, ayn ekilde yarglamadn gryoruz.
Oysa eer insan ve insan-olmayan ayn ey olsalard,
onun byle yapmas gerekmez miydi? Ama yukarda da
dediimiz gibi hibir insan yoktur ki belli eylerden
kanp dierlerinden kanmasn. O halde herey hak
knda deilse bile hi olmazsa daha iyi ve daha kt
zerinde insanlarn kesin yarglar olduu ortaya k-
25 maktadr. Eer bu tr yarglarn bilimin deil, san
nn alanna ait olduklar sylenerek bize kar klr
sa, buna yle cevap veririz: Nasl ki hasta bir adam,
sal yerinde olan bir adamdan daha fazla sal ile
ilgilenmek zorundysa, ayn ekilde, eer durum buysa,
bizim de daha fazla doru ile ilgilenmemiz gerekir.
30 nk bilime sahip olan kiiyle karlatnlrsa, san
lardan bakasna sahip olmayan kii, doru ile ilgili

143
 olarak salkl bir durumda bulunmamaktadr.
Nihayet istenildii kadar hereyin yle olduu
ve yle olmd farzedilsin, eylerin doasnda daha
fazla ve daha az mevcuttur. rnein hibir zaman iki
ve n ayn lde ift olduklarnn sylenemeyecei
1009 a gibi, drdn be olduuna inanan kii de drdn bin
olduuna inanan kiiyle ayn lde yanlg iinde de
ildir. imdi onlar ayn lde yanl olmadklarna
gre, birinci insann daha az yanl olan bir eyi d
nd, dolaysyla doruya daha yakm olduu ak
tr. Eer bir eyin daha fazlas ona daha yaknsa, da
ha dorunun da kendisine daha yakn olduu bir do
runun olmas gerekir. Bu dorunun var olmadn ka
bul etsek bile hi olmazsa ortada daha kesin ve daha
doru bir ey vardr ve bylece bizim dnceyle her
hangi bir eyi belirlememizi yasaklayan bu lsz g
rten kurtulmu oluruz.

5. Blm [Protagoras'n Greciliinin Eletirilmesi]

5
Protagoras'm retisi de bu ayn grten kaynak
lanmaktadr ve her iki reti ya ayn ekilde doru ve
ya ayn ekilde yanl olmak zorundadr. nk bir
yandan, eer btn grler ve izlenimler doru ise,
her eyin ayn zamanda hem doru hem de yanl ol-
10 mas gerekir. nk ok sayda insan birbirine kart
grlere sahiptir ve bu insanlardan herbiri kendi g
rlerini paylamayan insanlarn yanlg iinde olduk
larna inanr. Bunun sonucunda, o halde, zorunlu ola
rak bir ayn eyin hem olmas, hem de olmamas gere
kir. te yandan eer durum byleyse, btn grlerin
doru olmalar gerekir. nk doru ve yanl d
nenler, kart grlere sahiptirler. Eer eylerin ken-
15 dileri, szn ettiimiz grn varsayd gibiyseler,
onlarn tmnn doru dnmeleri gerekir.
O halde bu iki retinin de ayn dnce tarzn
dan kaynakland aktr. Ancak tartmada herkese
ayn yntemin uygulanmamas gerekir. nk baz in
sanlar ikna edilmeye, bazlar ise mantksal zorlama
ya ihtiya gsterirler. Dncelerinde ortaya km
baz glklerden tr yukarda szn ettiimiz an-

144
 laya varm insanlarn bilgisizliklerini gidermek ko
laydr. nk bu durumda uramamz gereken, on
larn ileri srdkleri kantlar deil, dncelerinin
20 kendileridir. Srf tartmak iin tartan insanlara ge
lince, onlar ancak ortaya koymu olduklar biimde
kantlarn rterek tedavi edebiliriz.
Burada gerek glklerle karlam olan insan
lar bu gre gtren ey, duyusal varlklar gzlem
lemeleri olmutur. Onlar bir aym eyden kartlarn
meydana geldiini grdklerinden eliik veya kart
larn varlklarda ayn zamanda var olduu inancna
gitmilerdir. Onlar yle dnmektedirler: Yokluktan
25 hibir eyin kmas mmkn olmadna gre, nesne
de kartlarn daha nceden ayn zamanda var olmu
olmalar gerekir. Bu, Anaksagoras'la birlikte hereyin
hereyle karm olduunu veya Denokritos'la birlik
te varlklarn her parasnda Dolu ve Bo olan'm bir-
arada bulunduunu sylemekle ayn eydir ve Demok-
ritos iin Dolu olan Varlk, Bo olan Var-olmayan'dr.
30 Gr tarzlar bu akl yrtmeye dayananlara, bu akl
yrtmelerinin bir anlamda doru, ancak bir baka
anlamda yanl olduunu syleyeceiz. nk varlk,
iki anlamda kullanlr; dolaysyla herhangi bir eyin
var-olmayandan kmas bir anlamda mmkn olma
d halde bir baka anlamda mmkndr. Ayn eyin
aym zamanda hem Varlk, hem de Var-olmayan olma
s mmkndr. Ancak bu Varlk'm ayn adan ele
, alnmamasyla mmkndr. nk bilkuvve olarak
bir aym eyin kart eyler olmas mmkndr. Ama
35 bilfiil olarak bu mmkn deildir. Ayrca bu filozoflar
dan, varlklar arasnda hibir biimde ne hareket, ne
olu, ne de yokolua tbi olan dier bir tr tzn ol
duunu gz nne almalarn rica edeceiz.
Aym ekilde bazlarn grntlerin doru olduu
inancna gtren ey de duyusal dnyay gz nne
almalar olmutur. nk onlar dorunun ltnn,
bir gr savunan insanlarn saysnn azl veya
okluu olmamas gerektiini dnmektedirler. imdi
1009 b bir ayn ey, kendisini tadan bazlarna tatl, baka ba
zlarna ac grnr. Bunun sonucu udur ki sal
yerinde ve akl banda olan iki kii dnda herkes
hasta olsa veya herkes aklm kaybetmi olsa, bu so-
145
5 nuncuarm deil, szn ettiimiz iki kiinin has
ta veya deil olduu dnlecektir.
Bu filozoflar szlerine birok hayvann ayn eyler
hakknda bizimkilerine kart izlenimlere sahip oldu
u, hatta insann bizzat kendi duyularna eylerin her
zaman ayn grnmediini de eklemektedirler. O hal
de bu izlenimler arasnda hangilerinin doru, hangile
rinin yanl olduu ak deildir. nk onlarn baz
lar dierlerinden daha doru deildir, tersine tm
10 ayn lde dorudur. Her neyse bundan dolay Demok-
ritos ya hibir eyin doru olmad veya dorunun
hi olmazsa bizim iin ulalmaz bir ey olduunu sy
lemektedir.
Genellikle bu filozoflarn duyulara grnen eyin
doru olmas gerektiini sylemelerinin nedeni, onla
rn dnceyi duyuma, duyumu da basit fiziksel bir
deimeye zde klmalardr. Gerekten Empedokles,
15 Demokritos ve deyim yerindeyse btn dier filozof
larn bu tr grlere kaplmalarnn nedeni budur.
Empedokles'e gre insanlar fiziksel durumlarn dei
tirdiklerinde, dncelerini de deitirirler:
nk duyularna kendilerini gsteren eyle
re bal olarak insanlarn zihni geliir.
Bir baka pasajda da Empedokles yle demekte
dir:
nsanlarn doalar deitike, zihinlerine
20 daima farkl dnceler gelir.
Parmenides de ayn dnceleri yle dile getir
mektedir:
Nasl ki her zaman karm yumuak uzuvla
r meydana getirirse insanlarda dnce de
yle ortaya kar. nk insanlann tm ve
her bir insanla ilgili olarak akim ve insanla
rn uzuvlarnn doas bir ve ayn eydir.
25 nk dnceyi meydana getiren bedene
egemen olan eydir.
Anaksagoras'm da baz dostlarna eylerin, onlar
tasarladklar biimde olduklarna ilikin bir sz sy
ledii sylenmektedir. Homeros'un da ak olarak bu

146
 gr paylat sylenmektedir. nk o alm oldu-
30 u yarann etkisi altnda uzanm yatan Hektor'a ba
ka dnceler dndrmekte dir. Ki bu da normal
insanlarmkilerle ayn olmamakla birlikte delilerin de
dnceleri olduu anlamna gelmektedir. O halde eer
iki trl akl varsa, gerek eylerin de hem yle ola
caklar, hem de yle olmayacak lan aktr. Fakat
byle bir retinin sonularnn en g kabul edilece
i nokta da burasdr. Eer bizim iin mmkn olan
35 tm doruyu en ak bir biimde farketmi olan bu
insanlar ki onlar doruyu en ok seven ve en byk
bir istekle arayan insanlardr bu tr. grlere sahip
iseler ve doruya ilikin olarak bu retileri ileri sr-
mekteyseler, felsefe yapmaya giriecek insanlarn ce
saretlerinin krlmas doal olmayacak mdr? nk
bu durumda dorunun aratrlmas uan kular iz
lemekten baka ne olacaktr?
1010 a Bu filozoflarn bu grleri ileri srmelerinin ne
deni varlklarda doruyu aratrrken, Var olan dan
yalnzca duyusal eyleri anlamalardr. Ancak duyu
sal eylerde byk lde belirsizlik vardr ve onlarda
yukarda szn ettiimiz trden varln doas h
kimdir. Sz konusu grlerin, dorunun ifadesi ol
mamalarna ramen, akla uygun grlmelerinin de ne-
5 deni budur. (nk sorunu Epikharmos'un Ksenop-
hanes'e kar ortaya koyduu gibi deil, bu biimde
ortaya koymak daha uygundur). Sonra bu filozoflar,
tm bu duyusal doann hareket iinde olduunu gr
dkleri ve deien bir ey hakknda doru bir yargda
bulunulamayacam dndkleri iin, hi olmazsa
her ynde deime iinde olan eylerle ilgili olarak,
hibir dorunun ileri srlemeyeceini dnmler-
10 dir. Bu gr tarz en keskin ifadesini saydmz
retiler iinde en kktenci bir tutumu temsil eden bir
retide, Herakleitos'un tilmizleri olduklarn syleyen
filozoflarn, zellikle Kratylos'un retisinde bulmu
tur. Kratylos, sonunda hibir ey sylememek gerekti
i dncesine ulamt ve sadece parman salla
makla yetinmekteydi. O Herakleitos'u ayn rmaa iki
kez girilemeyeceini sylediinden tr knamaktay
d. nk kendisine gre ona bir kez bile girilemezdi.
15 Fakat bu kanta cevap olarak yle diyeceiz: On-

147
 larm deien eyin, deitiinde var olmadna ilikin
dncelerinin belli lde hakl bir yan vardr. An
cak o da tartmaldr. nk nihayet bir nitelii kay
betmek zere olan, bu kaybetmek zere olduu ey
den hl bir eylere sahiptir ve varla gelen eyden
de daha nce bir eyler var olmaldr. Genel olarak,
20 yoklua giden bir varlkta, varln devam ettiren bir
eyler vardr ve varla gelen bir varlkla ilgili olarak
da bu varln kendisinden meydana geldii eyle,
kendisi sayesinde meydana geldii eyin var olmas zo
runludur ve bu sre de sonsuza kadar gidemez. An
cak bunlar bir yana brakalm ve yalnzca, niceliksel
deimeyle, niteliksel deimenin ayn ey olmadn
syleyelim. Niceliksel deime bakmndan varlklarn
varlklarn devam ettirmediklerini kabul edelim. An
cak hereyi biz, formu bakmndan biliriz. Sonra bu e-
25 kilde dnenlere yneltebileceimiz bir baka eleti
ri daha vardr: Onlar ancak duyusal nesneler, hatta
onlar arasnda da ok az saydaki varlklar hakknda
geerli olan gzlemlerini evrenin tmne yaymakta
drlar. nk olu ve yokoluun hkm srd biri
cik blge, bizi dorudan doruya evreleyen duyusal
dnya blgesidir. Ancak bu blge evrenle karlatr-
lrsa, onun bir paras bile deildir. Dolaysyla gk-
30 sel dnyay duyusal dnyadan tr mahkm etmek
tense, duyusal dnyay gksel dnyay gz nne ala
rak balamak daha doru olacakt. Nihayet bu filo
zoflarla ilgili olarak yukarda verdiimiz cevaba tekrar
bavurabiliriz: Onlara deime iinde olmayan bir do
ann var olduunu gstermemiz ve kendilerini bu ger
ekliin varlna inandrmamz gerekmektedir. Buna
35 unu da ekleyelim ki eylerin ayn zamanda hem var
olduklar, hem de olmadklarn ileri srenler, hereyin
hareketli olmaktan ok hareketsiz olduunu kabul et
mek zorundadrlar. nk bu varsaymda herey her-
eye ait olduuna gre, eylerin kendisine dnebile
cekleri bir ey yoktur.
1010 b Doru ile ilgili olarak, grnen hereyin doru ol
madn savunmak zorundayz. nk nce duyumun
hi olmazsa kendi zel konusu ile ilgili olarak bizi al
datmadn kabul etsek bile, imge ile duyumun ayn
ey olduu sylenemez. Sonra bykler ve renklerin

148
 gerekte uzaktan m, yoksa yakndan m, hastalara m,
yoksa sal yerinde olan insanlara m grndkleri
5 gibi olduklar, arln zayf insanlara m, yoksa kuv
vetli insanlara m grnd gibi olduu, dorunun
uykuda iken mi, yoksa uyankken mi grdmz ey
olduu konularnda ortaya kabilecek sorunlara, do
rusu, ama hakkmz vardr. nk btn bu konu
larda bize kar kanlarn kendilerinin syledikleri
10 eylere inanmadklar aktr. Libya'da olduu halde,
gece ryasnda Atina'da olduunu grd iin sabah
leyin kalkp Odeon'a doru yola kmaya kalkacak
hi kimse yoktur. Sonra Platon'un belirttii gibi gele
cekle ilgili olarak, rnein bir hastann salna kavu
up kavumayacan bilmek sz konusu olduunda,
bir hekimle bilgisiz bir insann grleri kukusuz ay
n arla sahip deillerdir. Nihayet bizzat duyularn
15 kendi aralarnda, bir duyunun baka bir duyunun ko
nusuna ilikin tankl ile kendi konusuna ilikin ta
nkl, hatta kendisine yakm bir duyunun konusu ile
ilgili tankl ile bizzat kendi konusu ile ilgili tankl
ayn deerde deildir. Renk konusunda otorite olan,
grme duyuudur, tatma duyusu deildir. Tat konu
sunda karar verecek olan da tatma duyuudur, grme
duyusu deildir. Ayn zamanda ayn nesneyi konu alan
bu duyulardan hibiri bize bu nesnenin hem yle
olduu, hem de yle olmadm sylemez. Hatta bir
20 duyu farkl zamanlarda bile, hi olmazsa nitelikle il
gili olarak kendi kendisiyle elimez. O, nitelii tayan
tz hakknda kendi kendisine ters debilir. Bir rnek
vereyim: Ayn bir arap, ya kendisi veya bizim vcudu
muz deitiinden bize belli bir zamanda tatl, baka
bir zamanda ac gelebilir. Ama burada deien, hi ol
mazsa o var olduu biimdeki tatlln kendisi deil
dir. Onunla ilgili olarak sylediimiz, her zaman do-
25 rudur ve tatl olan ey, zorunlu olarak yle kalmak
zorundadr. Ancak szn ettiimiz sistemlerin ykt
da bu zorunluluun kendisidir; onlar nasl her tr
l tz yadsmaktaysalar, zorunlu bir ey olduunu da
reddetmektedirler. nk zorunlu olan ayn zamanda
hem u tarzda, hem de ondan baka bir tarzda ola
maz. Dolaysyla eer herhangi bir ey zorunlu ise, ay
n zamanda hem yle, hem de yle-deil olamaz.

149
30 Genel olarak, eer gerekten sadece duyusal olan var
olsayd, canl varlklar olmad takdirde, hibir ey
var olmazd. nk o manian duyum olmazd. Bu du
rumda da ne duyusaln, ne de duyumun olacan sy
lemek doru olurdu. (nk bunlar, duyan znenin
halleridir). Ancak duyumu meydana getiren tzlerin,
duyumdan bamsz olarak var olmadklar kabul edi-
35 lemez. nk duyum, hi kukusuz, kendi kendinin
duyumu deildir. Duyumun tesinde bir baka ey da
h a vardr ve bu eyin varl zorunlu olarak duyum
dan nce gelir. nk hareket ettiren, hareket eden
den doa bakmndan nce gelir. Duyusalla duyumun
1011 a birbirlerine bal kavramlar olduklarn kabul etsek
bile, bu ncelik varln kaybetmez.

6. Blm IProtagoras'tn rtlmesine Devam]

Gerek bu grlerin doruluuna inanan, gerekse

srf tartma uruna onlar savunan insanlar arasn
da, sal yerinde olan kii zerinde kimin karar ve-
5 recei veya genel olarak her trl sorun zerinde do
ru bir biimde karar verecek olann kim olduu soru
nunu ortaya atanlar vardr. Ancak bu tr sorunlar or
taya atmak, kendi kendimize u anda uyuduumuzu
mu yoksa uyank m olduumuzu sormamza benzer ve
bu tr sorularn t m u ayn zellie sahiptir ki on
lar ortaya atanlar kendilerine her eyin nedeninin ve-
10 rimesini isterler. nk onlar bir ilke ararlar ve bu
ilkeye bir kantlama ile erimek isterler. Ancak onla
rn eylemleri ak olarak bu istedikleri eye inanma
dklarm gsterir. Onlarn yanlnn hangi noktada
olduuna daha nce iaret ettik: Onlar, nedeni olma
yan bir eyin nedenini aramaktadrlar. nk kant
lamann ilkesinin kendisi bir kant deildir.
yi niyetli insanlar buna inandrmak kolaydr.
nk bu, anlalmas g bir ey deildir. Ancak sa
il 5 dece mantn zorlamasna boyun emek isteyenler,
imknsz bir eyi aramaktadrlar. nk onlar kendile
rine, kendi kendileriyle elikiye dme ayrcalnn
verilmesini istemektedirler. Bu ise derhal kendi ken
disiyle eliik bir istektir. Fakat eer. herey greli de-

150
 ilse, eer kendinde ve kendinden tr var olan var
lklar varsa, grnen herey doru olamaz. nk g
rnen bir ey, birine grnr. Dolaysyla grnen e
yin doru olduunu sylemek, hereyin greli olduu-
20 nu sylemek demektir. Bundan dolay kesin mantksal
kant arayan ve ayn zamanda grlerinin hesabn
vermek iddiasnda olan filozoflar, grnen eyin var
olduunu sylemekten kanmak zorundadrlar. Onla
rn grnen eyin, grnd insan iin, ona grn
d anda ve grnd anlam ve koullar altnda var
olduunu belirtmeleri gerekir. Eer bir yandan gr
lerinin hesabn vermeye hazr olduklarm syledikleri
halde te yandan bu belirlemeleri yapmay reddeder
lerse, derhal kendi kendileriyle elikiye deceklerdir.
25 nk ayn eyin grme duyusuna bal olarak grn
mesi, ancak tatmak duyusuna yle gelmemesi ve iki
gzmz olduuna gre, onlarn grmelerinin farkl
olmas durumunda eylerin iki gzmzden herbirine
ayn ekilde grnmemesi mmkndr. Gerekten, hi
olmazsa, yukarda sergilediimiz nedenlerden tr,
ayn eylerin gerek herkese ayn eyler, gerekse ayn
insana her zaman ayn eyler olarak grnmedikleri,
tersine ou kez ayn anda birbirlerine kart eyler
30 olarak grndklerini ileri srerek (nk parmakla
rmz st ste koyduumuzda dokunma duyusu iki.
grme duyusu tek bir varln olduunu syleyecektir)
grnen eyin doru olduu, bundan dolay hereyin
ayn zamanda hem doru, hem de yanl olduunu
syleyen kiilere u cevap verilebilir: Evet, eyler bize
birbirine kart niteliklerle grnrler; ancak onlar hi
olmazsa ayn duyuya, ayn bakmdan, ayn koullarda
35 ve ayn zamanda yle grnmezler. Bunlar ise duyu
mun doruluu ile1 iglili olarak zorunlu olan belir
lemelerdir. Ancak hi kukusuz bu ayn nedenden t-
1011 b r, zlmesi gereken bir glkle ilgili olarak deil,
srf tartmak iin tartan kiiler bize duyumun doru
olmadm, sadece herhangi bir adam iin doru ol
duunu sylemek zorundadrlar. Yukarda iaret etti
imiz gibi, bylece onlarn hereyi kanya ve duyuma
greli klmalar gerekecektir. imdi bunun sonucu ise
kendisini daha nce herhangi bir varln dnme
mesi durumunda hibir eyin ne var olduu, ne de var

151
5 olabileceidir. Ancak eer gemite herhangi bir eyin
var olmu olduu veya ilerde var olaca doru ise, her-
eyin kanya bal, ona greli olamayaca aktr.
Sonra eer bir ey birse, tek bir eye veya belli sa
ydaki eylere gre birdir. Ve eer bir ayn ey, ayn za
manda hem yarm, hem de eitse, hi olmazsa onun
eitlii, iki kat olan eye greli deildir. O halde eer
dnen zne iie ilgili olarak insanla dnlen ey
ayn ey iseler, insan dnen zne olamayacak, sade-
10 ce dnlen ey olacaktr. te yandan eer her var
lk, dnen zneye greli ise, dnen zne tr bak-
. mmdan birbirinden farkl sonsuz eylere greli ola
caktr.
Btn inanlar iinde en salamnn eliik ner
melerin ayn zamanda doru olmadklar inanc oldu
unu ortaya koymak ve buna kar olan grn so
nu ve nedenlerini gstermek zere yeterli eyler sy
ledik. Ayn zneye ayn zamanda eliik eyleri yk-
15 lemek imknsz olduuna gre kartlarn da ayn za
manda ayn zneye ait olmasnn imknsz olduu
aktr. nk iki karttan biri, kart olduu kadar
yoksun olmadr, yani zden yoksun olmadr. imdi yok
sun olma belli bir cinste bir eyin deillenmesidir. O
20 halde kartlarn ayn zamanda bir znede bulunma
lar da imknszdr; meer ki onlar bu zneye belli ba
kmlardan veya biri belli bir bakmdan dieri genel
olarak ait olsunlar.

7. Blm [nc Halin mkn,szlmn Kantlar]

te yandan eliik nermeler arasnda arac bir

eyin olmas da imknszdr. Bir zne hakknda tek bir
yklemi hangi yklem olursa olsun olumlamak ve
ya deillemek zorunludur. Bu, birinci olarak doru ve
yanln ne olduunu tanmlamamzdan kar. nk
25 varln var olmadn veya var-olmayanm var oldu
unu sylemek yanltr. Buna karlk varln var ol
duunu, var-olmayanm var olmadn sylemek do
rudur. Dolaysyla herhangi bir eyin var olduunu ve
ya var olmadn syleyen ya doru veya yanl bir ey
sylemi olacaktr. (eliik kavramlar arasnda arac

152
 br eyin olduunu sylemek ise) ne varlk, ne var-ol-
mayanm ne var olduu ne de var olmadn sylemek-
30 tir. Sonra bu arac ey, ya grinin siyahla beyaz arasn
da arac olmas anlamnda eliikler arasnda gerek
ten var olan arac bir ey olacaktr veya ne insan ne de
at olann insan ile at arasnda arac olmas anlamnda
arac br ey olacaktr. Eer o bu ikinci trden bir ara
c varlksa ulara ynelen bir deime anlamnda bir
deime gsteremez (nk deime, rnein iyi-olma-
yandan iyi olana veya iyi olandan iyi-olmayana doru
olur). Ancak eer deime varsa onun daima ulara
doru gittii gzlemlenen bir olgudur. nk kartla
ra ve onlarn araclarna doru gitmeyen deime yok-
35 tur. te yandan gerek bir arac varln varln far-
zettimiz durumda da bir deime olacaktr. Ama bu
deime, beyaz olmayandan beyaza doru bir deime
olmayacaktr. Byle bir deimeye ise hibir yerde rast-
1012 a lanmaz. Sonra ister ikarsamal, isterse sezgisel dn
ce sz konusu olsun, her trl dnce doru ve yan
l olduu her seferinde konusunu ya olumlar, ya da
deiller (bu, doru veya yanl yargnn tanmnn apa
k sonucudur). Dnkonu ve yklemi ister olumla-
mak, ister deillemek suretiyle belli bir biimde birbi
rine baladnda doruyu, bir baka biimde birbiri
ne baladnda yanl ifade eder. Sonra eer srf tar
tmak iin tartmyorsak, btn elikiler arasnda
birer arac varln olmas gerektiini kabul etmek zo-
5 rundayz. Bundan da bir yandan bir insann ne doru,
ne yanl olan bir ey sylemesinin mmkn olaca,
te yandan varlkla yokluk arasda arac bir eyin ola
ca, dolaysyla olula yokolu arasnda bir baka tr
deimenin var olaca sonucu ortaya kar. Sonra bu
durumda bir yklemin deillemesinm onun kart
olan yklemin olumlanmasmdan baka bir ey olma
d cinslerde bile bir arac varln olmas gerekir. r-
10 nein, bu durumda saylar dnyasnda da ne tek, ne
ift olan bir say olacaktr. Bu ise saynn tanmnn
gsterdii gibi imknszdr. Buna bu durumda sonsu
za kadar gidileceini de ekleyelim: Yani bu takdirde
gereklerin says sadece tane olmayacak, ok daha
fazla olacaktr. nk sz edilen arac varln ken
disinin de olumlanmas ve deillenmesi bakmndan

153
 deillenmesi mmkn olacak ve bylece bu yeni kav
ram da belli bir ey olacaktr. nk onun z farkl
bir eydir. Sonra kendisine bir eyin beyaz olup olma-
15 d sorulan bir insan buna hayr diye cevap verirse,
beyazn varln dememekten baka bir ey yapmaz.
Onun beyaz olmay da bir deillemedir.
Dier birok paradoksal inanlarda olduu gibi fi
lozoflarn bu gre varmalarnn da nedeni udur: On
lar eristik akl yrtmeleri rtme gcne sahip ol
madklarndan bu kant kabul etmi ve sonucunun
doruluunu benimsemilerdir. O halde baz filozoflar
bu gr benimsemeye iten neden budur. Baka baz-
20 larnm onu kabul etmelerinin nedeni ise hereyin ne
denini aramalardr. Ancak bu her iki grup da kendi
lerini her terime belli bir anlam verme zorunluluu
karsnda brakan tanmlardan hareket edilerek r-
tlebilirler. nk bir szcn ifade ettii kavram,
eyin tanmnn kendisidir. imdi hereyin hem var ol
duu hem de olmadm syleyen Herakleitos'un -
25 retisi hereyin doru olduu, bunun tersine eliikler
arasnda arac bir eyin olduunu syleyen Anaksago-
ras'm retisi ise her eyin yanl olduu sonucunu
douruyor gibidir. nk eyler birbirlerine karm
iseler, bu karm ne iyidir, ne de iyi-olmayan. Dolay
syla burada doru olan bir ey sylenemez.

8. Blm [Her eyin Doru Olduu veya Her eyin Yanl

Olduu Grnn ncelenmesi]

Bu belirlemelerden aka anlalmaktadr ki baz

30 insanlarn eyler hakknda ileri srdkleri tek yanl
grler, yani ne hibir eyin doru olmad (nk
onlara gre her nermenin durumunun, karenin ke
geninin kenar ile llemezliine benzer olmasna en
gel olan bir ey yoktur), ne de hereyin doru olduu
gr doru deildir. Bu grler pratikte HeraMei-
35 tos'un gr ile ayn kapya karlar. nk hereyin'
hem doru, hem de yanl olduunu sylemek, ayn
zamanda bu iki nermenin herbirini ayr ayr ileri sr-
1012 b mek demektir. Dolaysyla teker teker imknsz olduk
larna gre onlarn birlikte imknsz olmalar zorunlu-
154
 dur. Bir baka neden: Kukusuz ayn zamanda doru
olamayan eliik nermeler vardr. te yandan hepsi
nin yanl olmas mmkn olmayan eliik nermeler
vardr (Ancak yukarda sylediklerimizden bu sonun
cu durum daha fasla mmkn gibi grnmektedir).
5 Bununla birlikte bu grleri savunan btn filozof
lara, daha nceki tartmalarmzda da iaret, ettiimiz
gibi, bir eyin var olup olmadklarm savunup savun
madklarn deil, kullandklar szcklerin bir anlam
olup olmadn sormamz gerekir. nk bylece zel
likle doru ve yanln ne anlama geldiini belirleye
rek bir tanmdan hareketle tartmaya girmemiz mm
kn olur. imdi eer olumlamas doru olan ey, deil-
lemesi yanl olan eyden baka bir ey deilse, here-
10 yin yanl olmas imknszdr. nk elikinin iki par
asndan birinin doru olmas zorunludur. Yine eer
hereyin ya olumlanmas, ya da deillenmesi zorunlu
ise her iki nermenin yanl olmas imknszdr. n
k elikinin iki parasndan sadece biri yanltr. O
halde bu grlerin tmne, onlarn kendi kendilerini
ortadan kaldrdklar eletirisi yneltilebilir. Gerekten
15 de hereyin doru olduunu syleyen bir insan bu ken
di iddiasna kart olan iddiann da doru olduunu
sylemek zorundadr (nk ona kar kan, bu ner
menin doru olmadn sylemektedir). Hereyin yan
l olduunu syleyen de ayn zamanda bu kendi sy
lediinin de yanl olduunu sylemek durumundadr.
Eer birincisi sadece kendisininkine kart olan ner
menin doru olmadn, ikincisi yalnz kendi nerme
sinin yanl olmadm ileri srerek istisnalar kabul
20 ederlerse, onlarn gerek doru, gerekse yanl nerme
lerle ilgili olarak sonsuz sayda istisnalar kabul etme
leri gerekir. nk doru nermenin doru olduunu
syleyen nermenin kendisi doru syler ve bu sre
bizi bylece sonsuza gtrr.
Sonra ne hereyin hareketsiz olduu, ne de here
yin hareketli olduunu ileri srenlerin doruyu syle
medikleri aktr. nk eer herey hareketsiz olursa,
baz nermelerin ncesiz-sonrasz olarak doru, bazla
rnn ncesiz-sonrasz olarak yanl olmalar gerekir.
Oysa eylerin bu bakmdan deitii aktr. nk
25 hereyin hareketsiz olduunu syleyen kiinin kendisi

155
 bir zamanlar var deildi ve bir baka zaman da artk
var olmayacaktr. Eer bunun tersine herey hareketli
olursa, hibir ey doru olamaz. O halde hereyin yan
l olmas gerekir. Ancak bunun da imknsz olduunu
gsterdik. Sonra deien eyin bir varlk' olmas zorun
ludur. nk deime bir eyden bir eye dorudur.
Nihayet hereyin bazan hareketsiz, bazan hareketli ol-
30 duu ve hibir eyin ncesiz-sonrasz olmad da do
ru deildir. nk harekette olan eyleri hareket et
tiren bir ey. vardr ve bu hareket ettiricinin kendisi
hareketsizdir.

156
 METAFZK

V. KTAP (D)

ARSTOTELES
eviren: Ahmet Arslan

1. Blm [lke]

1012 b 35 lke u anlamlara gelir: 1) Bir eyin kendisinden

hareket etmeye balanan ilk noktas: rnein bir do-
1013 a runun veya yolun her iki ucu, bir ilkedir. 2) Bir eyin
en iyi bir biimde kendisinden kabilecei ey: rne
in bilimde bile bazan bir konuyu incelemeye, ontm
ilk noktasndan veya bandan deil, onu en kolayca
inceleyebileceimiz bir noktadan balamamz gerekir.
3) Meydana gelen bir eyi bir paras olarak meydana
getiren ilk ey: rnein bir geminin omurgas veya bir
5 evin temeli. Hayvanlara gelince bazlar yrein, ba
zlar beynin, daha bakalar da baka bir ksmn by
le bir ey olduunu dnrler. 4) Meydana gelen br
eyi, bir paras olmakszn meydana getiren ilk ey
ve hareket ile deimenin doal balang noktas: r
nein bir ocuun anne ve babasndan, savan haka
retten kmasnda olduu gibi. 5) radesiyle, hareket
edeni hareket ettiren, deieni deitiren ey: rnein
10 ehirlerde yarglar, oligariler, monariler, uranlklar
la sanatlar, zellikle mimari sanatlar ilkeler (arkhai)
diye adlandrlrlar. 6) Nihayet bir eyin bilgisinin ken
disinden balad eye de bu eyin ilkesi denir. rne
in ncller, kantlamann ilkeleridirler. 'Neden' kav-
15 ram da, ayn ekilde, ok anlamda kullanlr, nk
her neden bir ilkedir. Btn ilkelerde ortak olan ey,
o halde, varln veya oluun veya bilginin kendilerin
den kt kaynak olmalardr. Ancak bu ilkelerin ba
zs, eylerin iindedir, bazs ise onlarn dndadr.
Bundan dolay bir eyin doas, bir ilkedir. Ayn e-
20 kilde bir eyin esi, dnce, irade, formel tz de bi-
149
 rer ilkedirler. Nihayet buniara ereksel nedeni de ekle
memiz gerekir. nk yi olan ve Gzel olan, birok
eyin gerek bilgisinin, gerekse hareketinin ilkesidir.

2. Blm [Neden}
Neden u anlamlara gelir: 1) Bir eyin, bir par
as olarak kendisinden yapld madde: rnein tun,
25 heykelin; gm, bardan nedenidir. Ayn ekilde tun
ve gmn cinsleri de nedendir. 2) Form veya model,
yani zn tanm, onu iinde bulunduran cinsler (r
nein 2/1 oran ve gene! olarak say, oktavn neden
leridir) ve tanmn iinde bulunan ksmlar. 3) Dei-
30 menin veya sknetin kendisinden balad ilk ilke;
rnein bir karar veren, eylemin; baba, ocuun bir
nedenidir. Genel olarak yapan, yaplan eyin; dei
tiren, deimeye urayan eyin nedenidir. 4) Erek, ya
ni bir eyin kendisi iin olduu ey; rnein salk, ge
zinti yapmann nedenidir. nk insan niin gezinti
yapar sorusuna, salkl olmak iin cevabn veri
riz ve byle derken de bu olayn nedenini aklad-
35 mz dnrz. Bu, kendisinden bir bakas tarafn
dan hareket ettirilip, hareket ettirici ile erek arasn
da bir arac rol oynayan her ey iin de geerlidir.
1013 b rnein zayflama, mshil alma, ilalar veya letler
saln nedenleridirler; nk btn bu aralar bir
eree ulamak iin kullanlrlar. Bazlar ara, dier
leri eylem olmalar bakmndan birbirlerinden ayrlr-
larsa da, btn bu nedenler bir erek iin vardrlar.
Neden szcnn pratik olarak btn anlam-
5 lan bunlardr ve nedenlerin bu anlam eitlilii, gerek
bir ve ayn nesneyle ilgili olarak, birden ok nedenin
hem de ilineksel olmayan anlamda nedenin nasl
olabileceini (rnein heykelin baka bir bakmdan
deil, heykel olmas bakmndan nedenleri, heykeltra-
m sanat ve tuntur; ancak bu ikisi ayn anlamda ne
denler deildir; onlardan biri maddi neden, dieri ha
reket etirici neden anlamnda nedendir), gerekse
eylerin nasl karlkl olarak birbirlerinin nedenleri
olabileceklerini (rnein idman, vcut salnn, v
cut sal da idmann nedenidir; ancak bu ikisi ay-
10 n bakmdan neden deildirler; birincisi, hareketin ere
i, dieri ise onun kayna olmak bakmndan neden
dirler) aklar. Ayrca tek bir ey, kart sonularn
nedeni olabilir; nk varl herhangi bir sonucun
150
 nedeni olan bir eyin yokluunun bazan onun kart
olan bir sonucun nedeni olduu sylenir. rnein bir
geminin kazaya uramasnn nedeninin, dmencinin
yokluu olduunu syleriz (nk dmencinin varl,
15 onun kurtulmasnn nedeni olacakt). O halde bu her
iki neden, yani dmencinin varl ve yokluu, hare
ketin kayna olmak bakmndan nedendirler.
Bu saydmz nedenlerin tm, ak olarak, drt
gurupta toplanmaktadr: Hecelerle ilgili alarak harf
ler, retilmi eylerle ilgili olarak onlarn maddesi, ci
simlerle ilgili olarak Ate, Toprak ve btn dier e
ler, btnle ilgili olarak paralar, sonula ilgili olarak
20 ncller; bu birincilerin kendilerinden meydana gel
dikleri eyler olmalar anlamnda nedenlerdir. Ancak
bunlar arasnda bir ksm, rnein paralar dayanak
(substratum) olarak; dierleri, yani btn, bileim ve
form ise z olarak nedendirler. Tohum, (sperma), he
kim, bir karar veren ve genel olarak faile gelince, on
larn tm hareket ve skunetin kayna olmalar an-
25 lamnda nedendirler. Geri kalanlar ise baka eylerin
erei ve iyilii olarak nedendirler. nk baka ey
lerin kendisini elde etmek iin var olduklar ey, en
iyi olandr ve o, bu baka eylerin ereidir. Bu erei
Kendinde yi veya grnte yi diye adlandrmamz,
bu durumda herhangi bir deiiklik meydana getirmez.
O halde nedenler bunlardr ve onlarn trlerinin
says da budur. Nedenler eitli tarzlarda kendilerini
30 gsterebilirler. Ancak bu tarzlar birka ana grupta
toplanabilir. Gerekten nedenler farkl anlamlarda
kullanlrlar ve ayn trden olan nedenler iinde bile
bazs nce, bazs sonra gelir. rnein saln nede
ni hem hekim, hem de (genel olarak) meslek erba
badr. Oktavn nedeni hem 2/1 oran, hem de saydr.
Ve herhangi bir zel nedeni ieren snflar, her zaman
35 zel bir eserin nedenleridirler. Sonra ilineksel anlam
da nedenler ve onlar iine alan smflar da vardr. r
nein bir anlamda heykelin nedeni, heykeltr atr;- bir
baka anlamda Polyklitos'tur. nk heykeltram
1014 a Polyklitos olmas, rastlantsal bir eydir. Sonra ilinek
sel nedeni iine alan snflar da nedendirler. rnein
insan veya daha genel olarak hayvan, heykelin
nedenidir; nk Polyklitos bir insandr ve insan da
bir hayvandr. Sonra heykelin nedeninin Polyklitos ve-
5 ya insan deil de beyaz olan veya mzisyen oldu
unun sylenmesinde olaca gibi, bu ilineksel neden
lerin kendilerinin de bir ksm daha uzak, dierleri
151
 daha yakn nedenlerdir Btn bu nedenler ister
asl anlamnda, isterse ilineksel anlamda nedenler sz
konusu olsunlar bilkuvve veya bilfiil nedenler olarak
da ortaya kabilirler (rnein meslei ev yapmak olan
bir mimarla bir ev yapan mimarda olduu gibi). Ayn
10 kural, sz edilen nedenlerin sonular bakmndan da
uygulanr. rnein 'bu heykelin' veya basite heyke
lin, 'bir veya genel olarak imgenin; herhangi bir birey
sel tuncun veya tuncun veya genel olarak maddenin
nedeni olarak adlandrlabilir. lineklerle ilgili olarak
da bu ayn ey sz konusudur. Nihayet ilineksel an
lamda nedenlerde, asl anlamnda nedenler, bir yandan
Polyklitos, te yandan heykeltra demeyip heykeltra
Polyklitos dediimizde olduu gibi, ayn kavramda
15 birlemi olabilirler.
Bununla birlikte, btn bu nedenlerin kendilerini
gsterme biimleri, her biri iki anlamda olmak zere,
alt tanedir. Yani nedenler, ya birey olarak veya cins'
olarak veya ilineksel anlamda veya ilineksel olan ii
ne alan cins olarak veya bunlarn toplam olarak ve
ya onlarn ayr bana her biri olarak nedendirler ve
bu alt durumdan herbiri de bilkuvve ve bilfiil olmak
20 zere iki biimde gz nne alnabilir. Ancak onlar
arasnda u fark vardr ki bilfiil ve bireysel nedenler,
nedenleri olduklar eylerle ayn zamanda vardrlar
veya yokturlar (rnein u hastay tedavi eden u he
kim veya u ina edilmi evi yapan u mimar gibi).
Buna karlk bilkuvve nedenler her zaman byle de-
25 ildirler; nk evle mimar ayn zamanda ortadan
kalkmazlar.

3. Blm le]

e szc, 1) bir.eyin iinde bulunan, onu

meydana getiren ve tr bakmndan baka trlere b-
lnemeyen ilk ey anlamna gelir. rnein szcn
eleri, szcn kendilerinden meydana geldii ve en
sonunda kendilerine blnd ksmlardr. Bu ksm
lar, tr bakmndan kendilerinden farkl elere b-
30 Inmeleri mmkn olmayan ksmlardr. Blndkle
ri takdirde bir su parasnn gene su olmas gibi bu
paralar da kendileriyle ayn trden olacaktr (oysa
bir hecenin paras, hece deildir). Ayn ekilde cisim
lerin elerinden sz eden filozoflar, cisimlerin kendi
lerine blndkleri en son ksmlara bu ad vermek-
152
 tedirler. Bu ksmlar, farkl trden dier cisimlere b
lnmeleri mmkn olmayan ksmlardr. ster bir, is
terse birok olsunlar, ite bu yapda olan eyleri, on-
35 lar eler diye adlandrmaktadrlar. Geometrik ka
ntlamalarn eleri denen eylerle, genel olarak ka
ntlamann eleri de hemen hemen buna benzer bir
1014 b yapdadrlar gerekten. Her biri birok kantlamann te
melinde olan ilk kantlara, kantlamann eleri den
mektedir: Biri orta terim devi gren terimden mey
dana gelen basit kyaslar bu yapdadrlar,.
Bu noktadan hareketle, anlam genilemesi sonu
cunda, eden, 2) bir ve kk olduundan tr
birok eye yarayan ey de anlalmaktadr. Bundan
dolay kk, basit, blnemez olana e denmekte
dir. Bundan da en tmel kavramlarn eler olduklar
5 sonucu kmaktadr (nk onlarn her biri bir ve ba
sit olduundan ya btn varlklarda, veya onlarn o
unda ierilmi bulunur). Yine bundan dolay baz fi
lozoflar Bir olan ve Nokta'y ilkeler olarak kabul et
mektedir. imdi cins denen eyler, evrensel ve b-
10 lnmez olduklarndan (nk onlarm tanm yoktur),
bazlar cinslerin eler, hatta ayrmdan daha fazla
eler olduunu (nk cins, daha geneldir) ileri sr
mektedir. Gerekten ayrmn olduu yerde, cins onun
la birlikte bulunur. Ama cinsin olduu yerde, ayrm
onunla birlikte bulunmaz. e szcnn btn
anlamlarnda bulunan ortak zellik, her varln e-
15 sinin, onun kurucu ve ikin ilkesi olmasdr.

4. Blm [Doa]

Doa u anlamlara gelir: 1) Byyen, gelien

eylerin meydana gelii; rnein Physis ysini bi
rinin uzun olarak telaffuz etmesinde olaca gibi. 2)
Byyen, gelien eyin iinde bulunan ve onun by
me ve gelimesinin kendisinden kt ilk e, 3) Her
doal varlkta bu doal varln z gerei sahip ol-
20 duu ilk hareketin ilkesi. Bir varln kendisinden ba
ka bir varlkla temas ve doal birlemesi yoluyla ve
ya embriyonlarda olduu gibi onunla yapk bir hal
de bulunmas sonucunda kazand bymeye, doal
byme denir. Doal birleme, temastan farkldr; n
k bu sonuncu durumda, temasn kendisinden baka
bir eye ihtiya yoktur. Oysa doal birlemede her iki
varlkta bir ve ayn olan bir ey vardr ki bu ey, ba-
153
 sit bir temas yerine, gerek bir kaynamay meydana
getirir ve varlklar, nitelik bakmndan olmamakla
birlikte, nicelik ve sreklilik bakmndan tek bir ey
25 klar. 4) Doa, ayn zamanda herhangi bir yaplm
nesnenin kendisinden meydana geldii veya kendisin
den yapld ilk madde anlamna gelir. Bu ilk madde,
formdan yoksun olan ve kendisini kuvve durumundan
karacak bir deimeye urama gcne sahip olma
yan bir eydir. rnein tuncun, heykelin ve tuntan
yaplan eylerin; tahtann, tahtadan yaplan eylerin
30 vb. doas olduu sylenir. nk bu elerden hare
ketle yaplan her varlkta, ilk madde varln srd
rr. Doal eylerin elerinin de bu eler olarak is
ter Ate, ister Toprak, ister Hava, ister su, ister baka
herhangi bir benzeri ilke, ister bu elerden birka
veya nihayet onlarn tm kabul edilsin bu anlam-
35 da onlarn doalar olduklar sylenir. 5) Doa, ayr
ca doal eylerin tz anlamna gelir. Doann balan
gta bulunan bileim olduunu ileri srenlerin veya
Empedokles gibi:
1015 a Hibir varln doas yoktur.
Var olan sadece karn ve karanlarn ayrlmasdr.
Doa, insanlar tarafndan verilen bir addan baka
bir ey deildir.
diyenlerin ona verdikleri anlam budur. Bundan dola
y doal bir tarzda var olan veya varla gelen here-
yin, kendisinde olu ve varln doal ilkesini tad
5 halde, bir form veya yapya sahip olmad mddete,
henz doas olmadn syleriz. Doal bir nesne, o
halde, hayvanlar ve ksmlarnda olduu gibi madde
ve formun birlemesinden meydana gelir. O halde, sa
dece ilk madde doa deildir, (o, iki bakmdan ilktir:
Ya nesnenin kendisiyle ilgili olarak veya mutlak an
lamda. rnein tuntan yaplan nesnelerde, tun bu
nesnelerle ilgili olarak ilktir. Mutlak bakmdan ilk ola
na gelince, o, btn eriyebilir eylerin sudan meyda
na geldiklerinin kabul edilmesi durumunda, hi kuku
suz, sudur), form veya z de doadr. nk o, oluun
10 ereidir. 6) Doa szc, bu sonuncu anlamdan ha
reketle bir anlam genilemesine uram ve genel ola
rak her trl z, bir doa olarak adlandrlmtr.
nk br eyin doas bir tr tzdr.
Btn bu sylediklerimizden, ilk ve temel anlam
da doann, kendilerinde ve kendileri olmalar bak
mndan, hareketlerinin ilkesini tayan varlklarn t-
15 z olduu ortaya kmtr. nk maddenin doa
154
 adm almasnn nedeni, bu ilkeyi kabul etme yetene
ine sahip olmasdr. Olu ve byme srelerinin do
a diye adlandrlmalarnn nedeni de bu srelerin
ondan (ilkeden) kmalardr. Ve doal varlklarn ken
dilerinde tadklar bu hareket ilkesi onlarda ya bil-
kuvve veya bilfiil bir durumda bulunur.

5. Blm [Zorunlu]

20 Zorunlu szc u anlamlara gelir: 1) Kendi

leri olmakszn yaamann mmkn olmad koullar:
rnein solunum ve yiyecek bir hayvan iin zorunlu
dur. nk o, onlar olmakszn var olamaz. 2) Kendi
leri olmakszn yi olann olamayaca veya varla ge
lemeyecei Veya ktnn uzaklatrlamiyaca veya
ortadan kaldrlamyaca koullar: rnein ila almak,
hasta olmamak iin; bir insann Aigina'ye yelken a
mas, oradan parasn almas iin zorunludur. 3) Zo-
25 runlu, zorla yaplan ey ve zorlama anlamna da gelir
(yani o, arzu ve istee kar kan, onlara engel olan
eydir). nk zorla yaplan eye, zorunlu denir. Bun
dan dolay da o, Euenos'un dedii gibi, znt, ac
vericidir:
Zorunluluun dourduu her eylem,
doal olarak, zcdr.
Sophkles'in dedii gibi iddet de bir zorunluluktur:
30 Bunu yapmaya beni zorlayan, iddettir.
Zorunlulukta, yolundan dndrlemez, acmasz
bir ey kavram vardr. Bu, dorudur. nk zorunlu
luk, insann semesi, tartmas, lp bimesinden do
an hareketine kart olan bir eydir. 4) Olduundan
baka trl olmayan bir eyle ilgili olarak da onun ol
duu gibi olmasnn zorunlu olduunu syleriz. Btn
35 dier zorunluluklar herhangi bir biimde, zorunlu -
nun bu anlamndan trerler, nk bir eyin bir bask
sonucunda doal eilimini yerine getiremedii bir du-
1015 b rumda, zorlama anlamnda zorunlu bir eyi yaptn
veya ona maruz kaldn syleriz. Bu ise zorunlulu-
' un, kendisinden dolay bir eyin baka trl olmas
nn imknszln sylemek demektir. Hayatn ve iyi
nin koullan ile ilgili olarak da durum ayndr: n-
5 k gerek iyinin, gerekse hayat ve varln baz koul
lar olmakszn imknsz olmas durumunda, bu koul-
155
 1ar zorunlu olmu olurlar ve bu tr bir neden de bir
eit zorunluluktur. Sonra kantlamann zorunlu
bir ey olmasnn nedeni, gerek anlamda bir kantla
mann sz konusu olduu durumda, sonucun, olduun
dan baka trl olmasnn imknsz olmasdr. Bu zo
runluluun nedenleri, ilk ncllerdir, yani kyasn ken
dilerinden kt nermelerin olduklarndan baka
trl olamamalardr.
Zorunlu eyler arasnda bir ksm, zorunluluunu,
10 kendisinden baka bir eye borludur. Baka bazlar
ise byle deildirler; tersine onlarn kendileri baka
eylerde bulunan zorunluluun kaynadrlar. O halde
ilk ve gerek anlamnda zorunlu olan, basit olandr.
nk basit olan, birok biimde olamaz. Dolaysy
la o herhangi bir biimde ve ondan baka bir biimde
olamaz. nk aksi takdirde onun birok biimde ol
mas gerekir. O halde eer ncesiz-sonrasz ve hareket-
15 siz varklar varsa, doalarna aykr veya zorlayc hi
bir ey onlarda bulunamaz.

6. Blm [Bir]

Bir ya 1) ilineksel anlamda bir olan veya 2) ken

di z bakmndan br olan anlamlarna gelir.
lineksel anlamda bir olan ele alalm: rnein
Koriskos ve mzisyenle mzisyen Koriskos bir ve
ayn eydirler. nk Koriskos ve mzisyenle, m
zisyen Koriskos deyimleri birbirine zdetir. Mzis
yen ve dille, mzisyen Koriskos ve dil Koriskos
20 da bir olan bir eydirler. Btn bunlar ilineksel anlam
da bir diye adlandrlrlar; nk dil ve mzisyen,
tek bir tzn ilmekleridir. te yandan mzisyen ve
Koriskos da biri dierinin ilineidir. Ayn ekilde,
bir anlamda, mzisyen Koriskos, f<Koriskosla birdir;
nk bu deyimin iki parasndan biri dierinin iline
idir, yani mzisyen, Koriskosun ilineidir. M-
25 zisyen Koriskos da dil Koriskosla birdir; nk bu
iki deyimin herbirinin ilk paras, bir ve ayn znenin
ilineidirler. linein cinse veya herhangi bir tmel
kavrama yklendii, yani rnein insanla mzis
yen inamn bir ayn ey olduunun sylendii durum
da da ayn ey sz konusudur. nk bu ya mzis-
30 yen insansn- bir ayn ey olduunun syiendii durum -
smdan trdr veya insan ve mzisyensin her
ikisinin bir bireyin, rnein Koriskosun ilinekleri ol-
156
 malarndan trdr. Ancak bu iki ilinek ayn tarzda
ona ait deildirler. Onlarn biri muhtemel olarak cins
ve tzn iinde bulunan bir ey olarak, dieri tzn
35 basit bir hli veya belirlenimi olarak ona aittir.
O halde ilineksel anlamda bir olduu sylenen ey-
1016 a 1er, bu anlamda bir olarak adlandrrlar. 2) Kendi z
bakmndan bir diye adlandrlan eylere geelim: Bun
lardan bir ksm; a) srekli olduklarndan tr, r
nein bir demet, badan tr; tahta paralar, yap
trc maddeden tr, bir diye adlandrlrlar. Nasl ki
kol ve bacak gibi vcudun her bir ksm bir diye adlan-
drlrsa, bir izgi, krk bile olsa, srekli olmas kou
luyla, bir diye adlandrlr. Bu eylerin kendileri iinde
doas bakmndan srekli olanlar, ancak yapma bir
sreklilie sahip olanlardan daha fazla birdirler. Do
as bakmndan tek bir harekete sahip olan ve ondan
bakasna sahip olamayan eye, srekli ey denir. im-
5 di bir hareket, blnemedii takdirde, birdir ve bol-
nemezlik de zaman bakmndan blnemezliktir. Do
alar bakmndan srekli olan eyler, sadece temastan
ileri gelen birlikten daha derin bir birlie sahip olan
eylerdir. nk tahta paralarn birbirlerine temas
edecek bir tarzda bir araya getirdiimizde, ortada tek
bir tahta paras veya bir cisim veya baka herhangi
bir trden srekli bir varlk olduunu syleyemeyiz.
O halde, herhangi bir biimde srekli olan eyler, bir
olan eyler diye adlandrlrlar; ancak bkml olma-
10 yan eyler, daha fazla birdirler. rnein kaval kemii
veya oyluk, bacaktan daha fazla birdir. nk baca
n hareketinin bir olmas zorunlu deildir. Dz izgi
de krk izgiden daha fazla birdir. Bkml ve keli
olan bir izginin hem bir olduunu, hem de bir olma
dn syleriz. nk onun hareketi, btn uzunluu
boyunca, ayn zamanda olabilir veya olmayabilir. Oy-
15 sa dz izginin hareketi, her zaman, ayn zamanda
meydana gelir ve onun bir uzunluu olan paralarnn
hi biri, krk izgide olduu gibi dier bir paras ha
reket ettii halde, hareket etmemezlik etmez.
b) Maddeleri, tr bakmndan birbirlerinden fark
l olmayan eyler de kendi zleri bakmndan bir olan
eyler diye adlandrlrlar. Maddeleri tr bakmndan
birbirlerinden farkl olmayan eyler, trleri duyum ba
kmndan birbirlerinden ayrdedilemez olan varlklar
dr. Burada kastedilen madde, ya en son duruma en
yakn olan veya ondan en uzak olan maddedir. rne-
20 in bir yandan arap ve suyun, tr bakmndan birbir-
157
 terinden yirdedilemenleleri anlamnda, bir olduklar!
sylenir. te yandan zeytin ya, arap gibi btn sv
larla, btn eriyebilir cisimlerin, en uzak maddeleri
nin ayn olmasndan tr (nk onlarn tm Su
veya Hava'dr) bir olduklar sylenir.
Birbirlerine kart zel ayrmlara blnmekle bir
likte cinsleri bir olan varlklar da kendi zleri bak
mndan bir olan varlklar diye adlandrlrlar. Bunla-
25 rm da bir olduklar sylenir; nk burada ayrmlarn
taycs olan cins, birdir. rnein insan, at ve kpek,
br hayvan olmalar bakmndan bir birlik oluturur
lar. Bu hemen hemen bir nceki duruma, yani mad
denin bir olmas durumuna benzer bir durumdur. Bu
varlklar bazan bu sylediimiz anlamda bir diye ad
landrlrlar. Bazan ise onlarn daha yksek bir cinse
gre bir ayn ey olduklar sylenir. Bu, onlarn, cins
lerinin en son trleri olmalar durumunda ortaya
kar (daha yksek cins, yakn cinslerin stnde olan
30 cins anlamna gelir). rnein ikizkenar genle eke
nar gen, her ikisi de gen olmalarndan dolay, bir
ve ayn geometrik ekildirler. Ancak onlar bir ve ayn
gen deildirler.
c) Her tanm kendi iinde blnebilmekle beraber,
iki eyin tanni birbirinden ayrlamazsa onlara 'zde
bir' denir. rnein nasl ki yzeyler sz konusu oldu
unda, onlarn formunun tanm birse, byyen ve
35 klen eyler de, tanmlar bir olduundan, bir bir
lik olutururlar. Tek kelime ile, zlerini konu olarak
1016 b alan dncenin blnemez olduu ve kendilerini ne
zaman, ne yer, ne de tanmlar bakmndan birbirle
rinden ayrmasnn mmkn olmad eyler, en fazla
bir olan eylerdir. Bu eyler arasnda da zellikle tz
ler, en fazla birlie sahiptirler. nk genel olarak b
lnme kabul etmeyen eyler, blnmeyi kabul etme
meleri bakmndan, bir diye adlandrlrlar. rnein
5 eer iki ey, insan olmalar bakmndan birbirlerinden
ayrlmay kabul etmiyorlarsa, karmzda tek bir insan
' t r ; hayvan olmalar bakmndan birbirlerinden ayr-
dedilemezlerse karmzda tek bir hayvan tr, b
yklk olmalar bakmndan birbirlerinden ayrdedile-
mezlerse karmzda tek bir byklk tr var demek
tir. O halde varlklarn ounluunun bir diye ad
landrlmalarnn nedeni, ya bir olan baka bir ey yap
malar veya ona sahip olmalar veya onun etkisine u
ramalar veya onunla ilgili olmalardr. Buna karlk
asl anlamda bir diye adlandrlan eyler, tzleri bir
158
 olan eylerdir. Bu bir olma da ya sreklilik vya forhi
veya tanm bakmndan bir olmadr. nk biz ya s
rekli olmayan veya formlar bir olmayan veya tanm-
10 lan bir olmayan eyleri ok eyler snfna sokarz.
Buna unu da ekleyeyim: Biz bir anlamda bir ni
celik ve sreklilik ifade eden bir eyin bir olduunu
syleyebilirsek de bir baka anlamda onu syleyeme
yiz: Bu eyin ayn zamanda bir btn olmas, baka
deyile formu bakmndan bir olmas gerekir. rnein
dzensiz bir biimde bir araya getirilmi bir ayakka
bnn paralarn grdmzde, onlarn bir olduu-
15 nu sylemeyiz. Ancak tek bir forma sahip olacak ve
bir ayakkaby meydana getirecek bir biimde bir ara
ya getirildiklerinde, bunu syderiz. Ayn nedenden t
r dairesel doru, btn dorular iinde en gerek an
lamda bir olandr. nk o, bir btn oluturur ve
tamdr.
3) Bir olan'm z, bir tr saysal ilke olmasdr.
nk ilk l, bir ilkedir. nk esas itibariyle ken
disiyle her cinsi bildiimiz ey, bu cinsin ilk lsdr.
20 O halde her cinste bilinebilir olann ilkesi, Bir olan'dr.
Ancak Bir olan btn cinslerde ayn deildir. O, ura
da yanm-tondur; te yanda sesli veya sessiz harftir.
Arlkla ilgili olan Bir, hareketle ilgili Bir'den baka
dr. Ancak her durumda Bir olan, ya nicelik ya da tr
25 bakmndan blnemezdir. Nicelik bakmndan bl
nemez olana, hibir ynde blnemez olduu ve bir
konumu olmad takdirde, birim denir. Hibir ynde
blnemez olmakla birlikte bir konumu olan eye, Nok
ta denir. Bir ynde blnebilir olan doru, iki ynde
blnebilir olan yzey, her ynde, yani ynde bl
nebilir olan cisim diye adlandrlr. Ters ynden alr
sak iki ynden blnebilir olan bir yzey, tek ynde
blnebilir olan bir doru, nicelik bakmdan hibir
ynde blnebilir olmayan nokta veya birimdir yani
30 hibir konumu olmayan birim, konumu olan nokta
dr.
Sonra baz eyler say bakmndan, bazlar tr,
bazlar cins, bazlar benzerlik bakmndan birdir. Sa
y bakmndan bir olan varlklar, maddeleri bir olan
varlklardr. Tr bakmndan bir olanlar, tanmlar bir
olan; cins bakmndan bir olanlar, kendilerine ayn tr
kategorinin yklendii varlklardr. Benzerlik bakmn
dan bir olan varlklar ise, birbirlerine olan durumlar,
nc bir eyin drdnc bir eye olan durumu gibi
olan varlklardr. Bir olan'm daha sonra gelen tr,
159
 daima daha nce gelen trnde mevcut bulunur. r-
35 nein say bakmndan bir olan, tr bakmndan da
birdir; ama tr bakmndan bir olan, her zaman say
bakmndan bir deildir. Tr bakmndan bir olan
1017 a herey, cins bakmndan da birdir; ancak cins bak-.
mmdan bir olan, her zaman tr bakmndan bir deil
dir, o sadece benzerlik bakmndan birdir. Nihayet ben
zerlik bakmndan bir olan, her zaman cins bakmn
dan bir deildir.
ok olan m, ters ynde olmak zere, Bir olan'n
anlamlan kadar eitli anlamlar olaca aktr: Baz
5 eyler srekli olmadklar iin, bazlar ister yakn,
ister uzak maddeleri sz konusu olsun maddelerinin
tr bakmndan blnebilir olmasndan tr, baka
bazlar z ifade eden tanmlarnn birden ok olma
sndan dolay okturlar.

7 Blm VarlTc]

eylerin 1) ya ilineksel bir anlamda 2) veya kendi

zleri bakmndan var olduklar sylenir.
1) rnein, mzisyen, ev yapar dediimizde ili
neksel bir anlamda varlk sz konusudur, nk ev ya
pann mzisyen olmas veya mzisyenin bir ev yapan
10 olmas ilineksel bir eydir. Burada bu, udur sz,
onlardan birinin dierinin ilinei olduu anlamna ge
lir ayn ekilde dil adam, mzisyendir, insan,
mzisyendir ve mzisyen, insandr dediimizde, bu
her durumda da ilineksel bir anlamda varlk sz ko
nusudur; nk (dnsan, mzisyendir veya beyaz olan,
15 mzisyendir veya mzisyen, beyaz olandr ifadele
rinden son ikisi, her iki niteliin var olan ayn zne
nin ilinekleri olduklar; birincisi niteliin, var olan bir
eyin ilinei olduu anlamna gelir. Mzisyen, bir in
sandr nermesi ise, mzisyensin bir insann ilinei
olduunu ifade eder. (Bu ayn anlamda olmak zere
beyaz-olmayanm da var olduu sylenir. nk onun
bir ilinei olduu ey vardr). O halde bir eyin ilinek-
20 sel bir anlamda var olduu sylendiinde bu ya her iki
ilinein var olan bir ayn zneye ait olmalarndan veya
yklemin kendisine ait olduu znenin var olmasndan
veya nihayet aslmda bir yklemi olduu ey, kendisi
ne bir ilinek olarak ait olan znenin var olmasndan
dolaydr.
2) Kendi z bakmndan varlkm trleri, kate-
160
 gorilerin trleri ile ayn saydadr. nk Varhk'm an
lamlar, bu kategorilerle ayn saydadr. Kategorilerin
25 bazs tz, bazlar nitelii, bazlar nicelii, bazlar
banty, bazlar etkenlii veya edilgenlii, bazlar
yeri, bazlar zaman ifade ettiklerine gre, onlarn her
birine varln anlamlarndan biri tekabl eder. n
k insan, salkldrla, insan, salkl bir durumda
bulunuyor veya insan, gezen ve kesendirle, insan,
gezer ve keser ifadeleri (ve benzerleri) arasnda hi-
30 bir fark yoktur.
3) Sonra varlk ve dr, bir nermenin doru
olduu, var-olmama ve deildir onun doru olma
d, yanl olduu anlamna gelir. Bu hem olumlama,
hem de deilleme iin sz konusudur. rnein Sokra-
tes, mzisyendir nermesi, bunun doru olduu an
lamna gelir. Sokrates, beyaz-deil dir de bunun do
ru olduu anlamna gelir. Karenin kegeni, kenar
35 ile llemez nermesi ise, onun yle olduunu sy
lemenin yanl olduu anlamna gelir.
4) Sonra varlk ve var olan, szn ettiimiz
eitli varlklarn bazan bilkuvve, bazan bilfiil varlk
1017 b olduklar anlamna gelir. nk gerek bilkuvve gre
ni, gerekse bilfiil greni gren, gerek bilgisini fiil
haline geirme imknna sahip olan, gerekse bilfiil
bilgiye sahip olan bilen, gerek u anda bilfiil hare-
5 ketsiz olam, gerekse hareketsiz olabileni hareketsiz
olan diye adlandrrz; Tzlerle ilgili olarak da ayn
ey sz konusudur. Hermes'in tata, yarm-dorunun
doruda olduunu syleriz ve henz olgunlamam
olan eye, buday deriz. Ancak varln ne zaman bil
kuvve, ne zaman bilkuvve olmadn baka yerde be
lirlememiz gerekir.

8. Blm (Ts]

10 Tz szc, 1) Toprak, Ate, Su ve btn ben

zeri eyler gibi basit cisimler; genel olarak cisimler ve
hayvanlarla tanrsal varlklar gibi onlardan meydana
gelen eyler; nihayet bu cisimlerin ksmlan anlamna
gelir. Btn bunlarn tz diye adlandrlmalarnn ne
deni, onlarn bir znenin yklemi olmamalar, tersine
dier hereyin kendilerinin yklemleri olmasdr. 2)
Bir baka anlamda, ruhun hayvann varlnn nedeni
15 olduu gibi, doalar bir znenin yklemi olmamaktan
ibaret olan eylerin varlnn nedeni olan herey de

161
 tzdr. 3) Sonra bu tr varlklarda bulunan, onlar s
nrlandrp bireysel varlklar olarak ortaya koyan, or
tadan kalkmalar, btnn ortadan kalkmasn dou
ran ksmlar da tzdr. rnein bazlarna gre yze
yin ortadan kalkmas ile cisim, dorunun ortadan kalk-
20 mas ile yzey ortadan kalkar. Bazlar da genel ola
rak saynn bu tr bir ey olduu grndedirler. n
k onlara gre say ortadan kalktnda, herey orta
dan kalkar; hereyi snrlayan odur. 4) Nihayet tanm
da ifade edilen z de hereyin tz olarak adlandrlr.
O halde tzn iki anlam vardr: A) Tz, bir yan
dan, en son dayanak, baka hibir eyin yklemi hali
ne getirilemeyendir; B) Tz, te yandan, z bakmm-
25 dan ele alman birey olarak, (maddeden) ayrlabilen
eydir, yani her varln yaps veya formudur.

9. Blm [Ayn, Baka, Farkl, Benzer]

Ayn, 1) nce ilineksel anlamda ayn olan an

lamna gelir. rnein beyaz olanla, mzisyen, ay
n znenin ilinekleri olmalarndan dolay; insanla
mzisyen de biri dierinin ilinei olduu iin birbir
lerinin ayndrlar. Yine mzisyen, bir insanadr;
nk mzisyenlik, insann bir ilineidir. (Bileik if a-
30 de, kendisini meydana getiren iki basit terimin herbi-
rinin; basit terimlerin herbiri bileik ifadenin ayndr.
nk insan ve mzisyen, mzisyen insanin, m
zisyen insan da insan ve mzisyensin ayndr).
Btn bu nermelerin tmel olarak olumlanmamalar-
nm nedeni de btn bu aynlklarn ilineksel olan ka
rakteridir. nk her insann mzisyen olduunu sy
lemek, doru deildir. nk tmel nitelikler eylere,
kendi doalarndan tr aittirler; oysa ilinekler on
lara kendi zleri bakmndan ait deildirler. linekler
35 bireylere basit olarak, yani herhangi bir belirleme ge
tirmeksizin yklenirler. nk <cSDkratese, mzis-
1018 a yen Sokrates in birbirinin ayn olduu dnlr. Ama
Sokrates, bir zneden daha fazlas iin sylenemez;
bundan dolay her insan deriz; ama her Sokrates
demeyiz.
lineksel anlamda ayn olann yannda, kendi z
bakmndan ayn olan da vardr. Bu kendi z bak
mndan ayn olan, kendi z bakmndan bir olan ya
da say bakmndan ayn kalan anlamlarnda kullan-
5 lir. nk maddeleri gerek tr, gerekse say bakmn-
162
 dan bir olan varlklarla, tzleri bir olan varlklarn,
kendi zleri bakmndan ayn varlklar olduu syle
nir. O halde aynln bir varlk birlii, ya birden fazla
varln veya bir eyin kendi kendisinin ayn olduu
nu sylediimizde olduu gibi birden fazla vardk ola
rak gz nne alman bir varln (nk burada onu
iki varlk olarak gz nne almaktayz) olduu ak
tr.
10 Trleri veya maddeleri veya zlerinin tanmlan
birden fazla olan eylere baka (eyler) denir. Ve
genel olarak baka, aymnn anlamlarna kart an
lamlara sahiptir.
Birbirlerinden baka olmakla birlikte bir bakma
ayn olan eylere farkl eyler denir. Yalnz bu ayn
olma, say bakmndan ayn olma deildir; tr, cins
veya benzerlik bakmndan ayn olmadr. Cinsleri ayr
olan eyler, kartlar; nihayet zleri baka olan eyler
de farkl eyler diye adlandrlrlar.
15 Her bakmdan ayn ozniteliklere sahip olan eyler,
ayn znitellkleri farkl zniteliklerinden fazla olan
eyler ve nitelikleri bir olan eyler benzer diye ad
landrlrlar. Bir baka eyle en fazla sayda kartlar
veya en nemli karttan (bu kartlar, eylerin kendi
lerinden tr deitikleri, bakalaabildikleri kart
lardr) paylaan ey, bu dier eyin benzeridir.
Benzemeze gelince, o da benzerin btn bu
anlamlarna kart anlamlarda kullanlr.

10. Blm [Ztlar, Kartlar, Tr Bakmndan Bakalk]

20 Zt kavram, eliikler, kartlar, greliler, yok

sun olma ve sahip olma, oluun kendisinden kt ve
yokoluun kendisine dnd ular hakknda kullan
lr. Kendilerini kabul eden znede birlikte bulunmalar
mmkn olmayan iki nitelik de gerek bizzat kendileri,
gerekse eleri bakmndan birbirlerinin zdd olarak
adlandrlrlar. Gri ve beyaz renk, ayn zamanda ayn
25 zneye ait olamaz. Bundan dolay onlar meydana ge
tiren eler, birbirinin zdddrlar.
Kartlar unlardr: 1) ayn zamanda ayn z
neye ait olmalar mmkn olmayan cins bakmndan
birbirinden farkl nitelikler, 2) ayn cins iinde birbir
lerinden en farkl nitelikler, 3) kendilerini kabul eden
30 znede birbirlerinden en farkl nitelikler, 4) ayn yeti
nin alan iine giren eyler arasnda birbirlerinden en
163
 farkl olanlar, 5) ayrmlar ister mutlak anlamda, is
ter cins, ister tr bakmndan birbirlerinden en byk
olan eyler. Kart diye adlandrlan dier eylere ge
lince, onlarn bir ksm szn ettiimiz kartlara sa
hip olduklarndan, bir ksm bu tr kartlar kabul et
tiklerinden, bazs bu tr kartlar meydana getirme
veya onlarn etkisine urama imknna sahip oldukla
rndan veya onlar fiilen meydana getirdikleri veya fii
len etkilerine uradklarndan veya bu kartlar kay
betmeleri veya kazanmalarndan, veya onlara sahip ol
malar veya onlardan yoksun olmalarndan dolay kar-
35 tlar diye adlandrlrlar. Bir olan ve Varlk birok
anlama geldiine gre, onlardan treyen kavramlarn
da bu ayn anlamlarda kullanlmas, dolaysyla Ayn,
Baka ve Kart olan'm da herbir kategori ile ilgili ola
rak farkl anlamlarnn olmas zorunludur.
Tr bakmndan Bakalk a) ayn cinsten olmakla
birlikte birbirlerine tbi olmayan varlklar, b) ayn cins-
1018 b ten olmakla birlikte aralarnda bir ayrm olan varlk
lar, c) tzleri birbirine kart olan varlklar hakknda
kullanlr. ster btn kartlar, ister szcn temel
anlamnda kartlar sz konusu olsun, kartlar ara
snda da tr bakmndan bakalk vardr. Tanmlar,
cinsn en son trnde birbirinden farkl olan varlklar
da, tr bakmndan baka baka olan varlklardr: r-
5 nein insan ve at, cins bakmndan birbirlerinden ayr-
dedilemezler. Ancak tanmlar birbirinden farkldr. Ni
hayet aralarnda bir ayrm olan ayn tzn znitelik-
leri de tr bakmndan bakadrlar.
Tr bakmndan Aynlk yukardaki btn an
lamlara kart anlamlarda kullanlr.

11. Blm [nce gelen, Semra gelen]

(Her cinste bir ilk olann, yani bir balang nok

tasnn varlnn kabul edilmesi durumunda) nce
10 gelen szc, 1) ya mutlak anlamda, yani doas ba
kmndan ilk olan veya bir eyle veya yerle ilgili ola
rak ilk diye belirlenen veya insanlar tarafndan ilk di
ye kabul edilen bir eye daha yakn olan eyler hak
knda kullanlr. rnein yer bakmndan nce gelen
bir ey, ya doa tarafndan belirlenmi olan bir yere
(rnein bir eyin ortas veya sonuna) veya rastgele
herhangi bir nesneye daha yakn olan bir eydir. Bu
ilk ey den uzak olan eye ise sonra gelen denir.

164 ' ' .

 Zaman bakmndan nce gelene gelince, baz eyler,
15 rnein gemiteki olaylar, iinde yaadmz andan
daha uzak olmalar (rnein Troya sava, Med sava
larndan nce gelir; nk, o iinde yaadmz andan
daha uzaktr), baka bazlar, rnein gelecekteki olay
lar, ona daha yakn olmalar (rnein Nemea oyunlar,
Pythia oyunlarndan nce gelir; nk Nemea oyun
lar balang ve hareket noktas olarak kabul ettii
miz iin bulunduumuz ana daha yakndrlar) anla
mnda dierlerinden nce gelir 1er. Baz eyler hare
ket bakmndan nce gelirler. nk ilk hareket et
tiriciye daha yakn olan, dierlerinden nce gelir (r-
20 nein ocuk, yetikinden nce gelir) ve ilk hareket et
tirici de mutlak anlamda bir balangtr. G bak
mndan nce gelen ise, daha gl olan, daha ok e
ye gc yetendir. Bir baka varl iradesine boyun e
diren, yle ki kendisini hareket ettirdiinde o varlk
hareket eden, kendisini hareket ettirmediinde, hare
ket etmeyen her ey bu baka varlktan, g bakmn
dan, nce gelir; bu baka ey ise g bakmndan son-
25 ra gelir. Burada da irade ilk olan, balangtr. Ba
z eyler, mevki bakmndan nce gelirler. Bu eyler,
belli bir eye gre, belli bir kural izleyerek, belli ara
lklarla yerletirilmi eylerdir. rnein koroda ikinci
sradaki adam, nc sradaki adamdan nce gelir.
Lirde pes tellerin sondan bir evvelkisi, en pes telden
nce gelir. nk birinci rnekte ilke olan, koro efi
dir; ikinci rnekte ise orta teldir.
nce gelen szcnn anlamlar bunlardr. An
cak onun bir baka anlam daha vardr. 2) O da bilgi
30 bakmndan nce gelendir ve bu bilgi bakmndan n
ce gelen de mutlak olarak nce gelen diye kabul edi
lir. Bu tr eyler arasnda tanm bakmndan nce ge
lenle, duyusal alg bakmndan nce gelen ayn deil
dir. nk tanm bakmndan nce gelen, tmeldir.
Duyusal alg bakmndan nce gelen ise bireydir. Son
ra tanmda da ilinek, btnden (rnein mzisyen,
mzisyen adam dan) nce gelir. nk tanm, par
as olmakszn, bir btn olarak var olamaz. (Ancak
35 mzisyenlik de mzisyen olan bir varlk olmakszn var
olamaz)'
3) nce gelen eylerin znitelikleri de nce ge
len eyler olarak1 adlandrlrlar. rnein doruluk,
dzlkten nce gelir; nk doruluk, izgi olmak ba-
1019 a knmdan izginin, dzlk ise yzey olmak bakmndan
yzeyin bir zniteliidir.
165
 O halde baz eyler bu anlamda nce ve sonra ge
len eyler olarak adlandrlrlar. 4) Ayrca bir de doa
ve tz bakmndan nce ve sonra gelen vardr: Platon'
un kulland bir ayrma gre, bakalar kendileri ol
makszn var olamadklar halde, kendileri bakalarn
dan bamsz olarak var olabilen eyler, bu anlamda
nce gelirler. Varln eitli anlamlarn ede alr-
5 sak, birinci olarak, zne nce gelir, dolaysyla tz n
ce gelir. kinci olarak kuvve veya fiilin gznne aln
masna gre, farkl eyler, dierlerinden nce gelirler.
rnein kuvve bakmndan yarm doru, tam doru
dan para, btnden; madde somut bileik varlktan n
ce gelir. Oysa fiil bakmndan bu ikinciler, birincilerden
10 nce gelirler. nk birinciler, ancak btnn zlme
sinden sonra fiil halinde olacaklardr. Bundan dolay,
bir anlamda, nce ve sonra diye adlandrlan herey, bu
drdnc anlamda nce ve sonra diye adlandrlrlar.
nk baz eyler, rnein paralar olmakszn btn,
olu bakmndan, baz eyler ise, rnein btn olmak
szn paralar, yokolu bakmndan dier eylerden ba
msz olarak var olabilirler. nce gelenin btn dier
anlamlan ile ilgili olarak da bu ayn ey geerlidir.

166
 METAFZK

V. KTAP (D)

ARSTOTELES
eviren : Ahmet Arslan

12. Blm (G, Yetenek, Gl, Yetenekli-Gszlk, Yetenek

siz, Gsz)
15 G, Yetenek u anlamlara gelir: 1) Bir baka
varlkta veya bir baka varlk olmak bakmndan ayn
varlkta bulunan bir hareket veya deime ilkesi. r
nein bina yapma sanat, yaplan binann kendisinde
bulunmayan bir gtr. Buna karlk yine bir gc
ifade eden tedavi ei:me sanat, tedavi edilen adamda
ancak tedavi edilen adam olmas bakmndan deil
bulunabilir. O halde g, genel olarak bir baka var
lkta veya bir baka varlk olmak bakmndan ayn
20 varlkta bulunan deime ve hareketin ilkesidir. 2) Bir
eyin bir baka ey veya bir baka varlk olmas bak
mndan kendisi tarafndan deitirilebilme ve hareket
ettirilebilmesinin ilkesi. nk biz, bir etkiye uraya
nn bu ilkeden tr bu etkiye urama yeteneine
sahip olduunu syleriz. Bazan, etkiye urayann ge
nel olarak etkiye uramas anlamnda bunu syleriz;
bazan ise onun herhangi bir etkiyi deil, ancak iyi
ynde bir etkiyi kabul etmesi anlamnda bunu syle
riz. 3) Bir varln herhangi bir eyi iyi yapma veya
isteine uygun bir biimde yapma yetisi. nk bazan
yryebilen ve konuabilen, ancak bunlar iyi veya is-
25 tedikleri gibi yapamayan insanlar ilgili olarak, onla
rn konuma veya yrme yetenei ne sahip olma
dklarn syleriz. 4) Bu ayn durum, (2. maddede zik-

168
 rettiimiz) edilgin anlamdaki g iin de geerlidir.
5) eylerin, kendilerinden dolay mutlak olarak hibir
eyin etkisinde kalmadklar veya deimedikleri veya
kt bir ynde ancak zorlukla deitirilebildikleri hal
lere de gler denir. nk eyler bir gce sahip ol
duklar iin deil, ona sahip olmadklar, bir eyden
yoksun olduklar iin krlr, ezilir, eilir, ksaca orta-
30 dan kaldrlrlar. Bu tr deimelerden, bir gten
bir yapdan, bir ey yapma gcne sahip olduklarn
dan dolay zorlukla etkilenen veya ok az etkilenen
eyler, bu deimelere dayankl, direnli eyler
dir.
G, yetenekin eitli anlamlar bunlar oldu
undan, gl, yetenekli- szckleri de bu anlam
lara karlk olacak bir biimde u anlamlara gelirler-.
1) Gerek bir baka varlkta, gerekse bir baka varlk
olmak bakmndan kendi kendisinde bir hareketi ve
ya genel olarak deimeyi (nk skuneti meydana
35 getirebilen ey de gl bir eydir) balatma gcne
sahip olan ey. 2) Kendisi zerinde bir baka varln
1019 bu tr bir gce sahip olduu ey. 3) ster daha kt,
ister daha iyi bir ynde bir deime anlamnda bir de
ime gcne sahip olan ey (nk ortadan kalkan
bir varln da ortadan kalkma gcne sahip bir var
lk, olduu grlmektedir. nk eer o, byle bir g
ce sahip olmam olsayd, ortadan kalkmazd. O hal
de onda byle bir deime ynnde bir istidadn, bir
nedenin, bir ilkenin var olmas gerekir. O halde yle
5 grnyor ki bir varlk bazan bu tr bir yetiye sahip
olduundan, bazan ise ondan yoksun olduundan do
lay gldr. Eer yoksun olmann kendisi bir tr sa
hip olmaysa, bu takdirde her ey, bir eye sahip oldu
undan dolay gl olacaktr. O halde eyler hem po
zitif bir nitelie ve ilkeye sahip olduklarndan, hem de
eer yoksun olmaya sahip olmak mmknse by
le bir nitelikten yoksun olmaya sahip olduklarndan
10 dolay gldrler. Eer yoksun olma, bir tr sahip
olma deilse, o zaman gl iki ayr anlama gelir).
4) Bir baka anlamda, ne herhangi bir baka varln,
ne de bir baka varlk olarak kendisinin, kendisini or
tadan kaldrma gcne veya ilkesine sahip olmad
bir varlk, gl bir varlktr. 5) Yine bir baka an
lamda, btn bu varlklar ya sadece gerekleme ve
ya gereklememe gcne sahip olduklarndan veya
uygun bir biimde gerekleme veya gereklememe

169
 gcne sahip olduklarndan dolay gldrler. al
g aletleri gibi cansz varlklarda bulunan g, bu tr
bir gtr. rnein bir lirle ilgili olarak onun sesler
k a r m a gcne sahip olduunu, akord edilmemi olan
15 bir baka lirin ise bu gce sahip olmadm syleriz.
Gszlk, gten, yani yukarda betimlediimiz
trden bir ilkeden yoksun olmadr. Bu ya mutlak an
lamda ondan yoksun olmadr veya doal olarak byle
bir gce sahip olan bir varln ona sahip olmamas
veya hatta doal olarak ona sahip olmas gereken bir
zamanda ona sahip olmamas anlamnda ondan yok
sun olmadr. nk bir ocuun, bir yetikinin ve bir
hadmn ayn anlamda ocuk yapma gcnden yok
sun olduklarn sylemeyiz.Sonra gn her tr-
20 ne -gerek sadece hareketi meydana getirme gcne,
gerekse onu iyi bir biimde meydana getirme gcne-
kart bir gszlk tekabl eder.
Gsz, gcnden yoksun szckleri o halde
bu tr bir gszlk anlamna gelir. Ancak o bir ba
ka anlamda mmkn ve imknsz olandr. mkn
sz, kart zorunlu olarak doru olan eydir. rnein
karenin kegeninin kenar ile llebilir olmas, im
knszdr. nk byle bir nerme yanltr ve onun
kart, yani karenin kegeninin kenar ile llemez
olmas sadece doru deildir, ayn zamanda zorunlu
dur. O halde onun llebilir olmas, sadece yanl de-
25 . ildir, ayn zamanda zorunlu olarak yanltr, imkn
szn kart, yani mmkn, kart zorunlu olarak yan
l olmayan eydir. rnein bir insann oturuyor ol-
30 mas mmkndr; nk onun oturuyor olmamas,
zorunlu olarak yanl deildir. O halde mmkn, yu
karda denildii gibi, bir anlamda, zorunlu olarak yan
l olmayan ey anlamna gelir. Bir baka anlamda o,
doru olandr. Bir baka anlamda, doru olabilendir.
Nihayet bir anlam genilemesi sonucunda, geomet-
35 ride de kuvvet ten sz edilir. Mmknn bu anlam
larnn g kavram ile bir ilgisi yoktur. Ancak g
l teriminin g le ilgili olan btn anlamlar, bi-
1020 a rinci trden bir gce, yani bir baka varlkta veya bir
' baka varlk olmak bakmndan ayn varlkta bulunan
deime ilkesine, iaret ederler. nk dier eylerin
gl diye adlandrlmalarnn nedeni, ya bir baka
varln onlarn zerinde byle bir gce sahip olmas
veya tersine bu tr bir gce sahip olmamas veya bel
li bir anlamda ona sahip olmasdr. Gsz denen

170
 eylerle ilgili olarak da bu ayn ey geerlidir. O halde
birinci trden gn asl anlamnda tanm u ola
caktr: Bir baka varlkta veya bir baka varlk ol
mak bakmndan ayn varlkta bulunan bir deime
ilkesi.

13. Blm (Nicelik)

Herbiri doas gerei bir ve bireysel bir ey

olan iki veya daha ok btnleyici eye blnebilen
eye nicelik denir. Bir nicelik, saylabilirse, bir ok
luk; llebilirse, bir byklktr. Bilkuvve olarak, s-
10 rekli-olmayan paralara blnebilen eye okluk, s
rekli paralara blnebilen eye byklk denir. B
yklkler iinde, tek bir ynde srekli olan uzunluk,
iki ynde srekli olan genilik, ynde srekli olan
derinliktir. Snrl okluk, say; snrl bir uzunluk bir
doru; snrl bir genilik, bir yzey; snrl bir derin
lik, bir cisimdir.
Sonra baz eyler kendi zleri bakmndan, bazla
r ise ilineksel anlamda nicelik; diye adlandrlrlar.
15 rnein doru, kendi z bakmndan bir niceliktir.
Mzisyen ise ilineksel anlamda bir niceliktir. Kendi
z bakmndan bir nicelik olanlar iinde bazs, tzler
olarak niceliklerdir. rnein doru, bir niceliktir (n
k dorunun zn ifade eden tanmn iinde belli
bir tr nicelik mevcuttur). ok ve az, uzun ve ksa,
20 geni ve dar, yksek ve alak, ar ve hafif ve bu tr
dier nitelikler gibi baka bazlar ise, byle bir tzn
belirlenimleri ve halleri olarak niceliklerdir. Gerek
bizzat kendileri, gerekse birbirleriyle karlkl iliki
leri bakmndan ele alman byk ve kk, daha b
yk ve daha kk, de niceliksel olann ana biimleri-
25 dir. Ancak bir anlam genilemesi sonucunda bu adlar
baka eylere de verilirler. lineksel anlamda nice
lik, olan eyler arasnda bazlar mzisyen ve beyaz
olann nicelikler olduklarnn sylendii anlamda, ya
ni mzisyenlik ve beyazln kendisine ait olduklar
eyin, bir nicelik olmasndan dolay, nicelik olarak
30 adlandrlrlar. Bazs ise hareket ve zamann nicelik
ler olmalar anlamnda, nicelik diye adlandrlrlar.
nk hareket ve zamann nicelikler, srekli nicelik
ler olarak adlandrlmalarnn nedeni, onlarn nitelik
leri olduklar eylerin blnebilir olmalardr. Bunun-

171
 la hareket eden eyin kendisini deil, onun kat ettii
uzayn blnebilirliini kastediyorum. nk hareke
tin bir nicelik olmas, uzayn bir nicelik olmasndan
trdr ve zamann bir nicelik olmas da hareketin
bir nicelik olmasndan trdr.

14. Blm (Nitelik)

Nitelik, D bir ilk anlamda, zn ayrmn ifa

de eder. rnein insan, iki ayakl olduundan belli bir
nitelikte bir hayvandr. At, drt ayakl olduundan yi-.
35 ne byle bir hayvandr. Daire, keleri olmadndan,
belli nitelikte bir geometrik ekildir. Btn bunlar ze
ilikin ayrmn, bir nitelik olduunu gstermektedir.
O halde niteliin bir anlam budur, yani zn ayrm
dr. Ancak nitelik bir baka anlamda 2) matematiin
hareketsiz varlklar hakknda da kullanlr. Bu anlam
da saylarn belli bir nitelii vardr. Bu saylar, rne
in, bileik saylardr, baka deyile tek boyutlu say
lar deil, yzey ve cismin bir kopyas olduklar say-
5 lardr (bunlar srasyla iki veya arpann rnleri
olan saylardr) ve ksaca, saynn znde, niceliin
dnda kalan ey, niteliktir. nk her saynn z,
bir defa olduu eydir. rnein alt, iki veya defa
bir say deildir, bir defa bir saydr. nk alt, bir
defa altdr. 3) Nitelik, scaklk, soukluk, beyazlk,
siyahlk, arlk, hafiflik ve benzerleri gibi deitikle-
10 rinde, cisimlerin de deitikleri, hareket eden tzlerin
her trl zel halleri anlamna da gelir. 45 Nihayet
erdem ve erdemsizlik ve genel olarak iyi ve kt de
bu son trden nitelik anlamna gelirler.
O halde niteliklin pratik olarak iki anlam var
gibi grnmektedir ve bu iki anlamdan biri, asl an
lamdr. Asl anlamnda nitelik, zn ayrmdr ve say-
lardaki nitelik, bunun bir parasdr. nk o, hare
ketsiz olan eylerin veya hareketli olmamalar bak
mndan ele alman eylerin zlerinin bir ayrmdr, ikin
ci anlamda nitelik, hareketli eylerin, hareketli olma
lar bakmndan zel belirlenimlerini ve hareketlerin
ayrmn iine alr. Erdem ve erdemsizlik, bu sonuncu
trden belirlenimlerin zel bir parasn olutururlar.
20 nk onlar, hareketli varlklarn, kendilerinden t
r iyi veya kt ynde etkide bulunduklar veya etki
ye uradklar hareket ve etkinliin ayrmlarn ifade

172
 ederler: nk belli bir ynde hareket ettirilebilen ve
ya etkide bulunabilen iyi, bir baka, ona kart bir bi
imde hareket ettirilebilen veya etkide bulunabilen,
ktdr. yi vs kt, zellikle canl varlklarda, bun-
25 lar arasnda da zellikle zgr seme yetisine sahip
olanlarda, nitelii ifade ederler.

15. Blm CGreli)

Bants 1) iftin yarmla, misli olann te

bir olanla ve genel olarak bir baka eyi birka defa
iinde bulundurann bir baka eyde birka defa bu
lunan eyle ve fazla olann a_z olanla bants gibi olan
eyler greli eylerdir. Yine bants, 2) stabilen
30 eyin, stlabilen eyie; kesebilen eyin kesilebilen ey
le ve genel olarak etkin olann edilgin olanla bants
gibi olan eyler de greli eylerdir. Nihayet 3) ba
nts llenin lyle, bilinenin bilgiyle, duyusaln
duyumla bants gibi olan eyler de greli eylerdir.
1) Birinci trden greli eyler, saysal bakmdan
grelidirler. Bunlar ya belirsiz veya belirli bir tarzda,
ya birbirlerine veya Bir'e grelidirler. rnein ift
olan, bir olanla saysal bakmdan belirli bir bant
35 iindedir. Oysa ok olan, bir olanla saysal bakmdan
belirli olmayan bir bant iindedir; yani o, bir olanla
u veya bu herhangi bir saysal bant iinde deildir.
1021 a Bir baka eyden yanm misli byk olann bu eyle
bants, bir sayyla belirli bir saysal banty ifade
eder. Bir baka eyden '(n+) : n' kadar byk olan bir
eyin bu eyle bants, oun bir olanla bants gibi
belirsiz bir bantdr. Fazla olann az olanla bants
tamamen belirsiz bir saysal bantdr. nk her sa-
5 yi llebilir bir eydir ve llemeyen byklkleri
hibir say ifade edemez. nk az olana gre ok olan,
az olan kadar olan bir eyle, ona ek olan bir eydir. Bu
ek olan ey, belirsiz bir eydir. nk o az olana eit
olabilecei gibi ona eit olmayabilir de. O halde b
tn bu bantlar, saysal bantlardr, zel saysal
belirlemelerdir. Bu ayn durum, bir baka anlamda ol-
10 inakla birlikte Eik, Benzer ve Ayn olan iin de ge
erlidir. nk btn bunlar da Bir olan'la bantl
drlar: Ayn olan eyler, tzleri bir olan eylerdir. Ben
zer olan eyler, nitelikleri bir olan eylerdir. Eit olan
eyler, nicelikleri bir olan eylerdir. Bir olan ise, say-

173
 nm ilkesi ve lsdr. O halde btn bu bantlarn
ayn anlamda olmamakla birlikte, saysal bantlar
olduklar sylenebilir.
15 2) Etkin olann edilgin olanla bants, etkin g
cn edilgin gle ve bu glerin fiillerinin birbirleriyle
bantsdr. rnein stabilenin, stlabilenle ban
ts vardr; bu, bilkuvve varlklarn bantsdr. Sonra
stan eyin, stlan eyle; kesen eyin, kesilen eyle
bants vardr; bu, bilfiil varlklarn bantsdr. Bu
na karlk saysal bantlar, bilfiil bantlar deildir-
20 1er; meer ki, fiil den baka yerde iaret ettiimiz
anlam kastedilmi olmasn: Ancak o zaman hareket
anlamnda olmayan fiiller sz konusudur.
Bir kuvvet, g ieren ilikiler iinde bazlar, ay
rca, zamann belli dnemlerine ilikin bir e de ie
rirler. rnein yapm olan, yaplm olana; yapacak
olan, yaplacak olana grelidir. nk bir babaya bu
anlamda olunun babas denir. nk gemite onlar
dan biri belli bir tarzda etkide bulunmu, dieri belli
bir tarzda bu etkiye uramtr. Sonra imknsz ve
25 benzeri (rnein grnmez) baz greli kavramlar,
gten yoksun olmay ifade ederler.
O halde saysal bakmdan veya g, bakmndan
greli olan bir ey, bir baka eyin kendisine bal ol
mas anlamnda deil, tersine kendisinin kendi doas
bakmndan bir baka eye bal olmas anlamnda
greli bir eydir. Buna karlk 3) llen, bilmen ve
dnlen eyler, bir baka eyin kendilerine bal ol
mas anlamnda greli eyler diye adlandrlrlar. n-
30 k dnlen, dncenin kendisine greli olduu ey
anlamna gelir. Ama dnce, dncesi olduu eye
greli deildir. nk bunu sylemek, ayn eyi iki
1021 b defa tekrar etmek anlamna gelir. Ayn ekilde gr
me, belli bir eyin grlmesidir, yoksa grlen eyin
grlmesi deildir (ancak bir anlamda, bunu sylemek
de dorudur). Grme renk veya bu tr baka bir eye
grelidir; yoksa ayn eyi iki defa tekrarlamak, yani
grme, grlen eyin grlmesidir demek gerekir.
Kendi zleri bakmndan greli diye adlandrlan
eyler, bazan bu anlamlarda greli eyler diye ar
lrlar. Bazan ise kendilerini ieren cinslerinin byle bir
yapda olmalarndan dolay greli eyler diye arlr
lar. rnein tb szc, greli bir kavramdr; n
k onun cinsi olan, bilimcin greli bir kavram oldu
u dnlr. Sonra kendilerine sahip olan varlkla-

174
 rn, kendilerinden tr greli diye adlandrldklar
nitelikler de kendi zleri bakmndan greli olan ey
ler snfna girerler. rnein eitlik, greli bir kavram
dr; nk eit olan, greli bir eydir. Ayn ekilde ben
zerlik de, bsnzer olann greli bir ey olmasndan do:
lay, greli bir kavramdr. Nihayet ilineksel anlam
da greli olan eyler vardr. rnein bir insan, tesa
dfen herhangi bir eyin ift kat olmasndan ve iftin
de greli bir kavram olmasndan dolay greli bir ey
dir. Sonra yine bir ayn varln tesadfen hem ift,
10 hem de beyaz olmas durumunda, beyazlk da greli
bir ey olabilir.

16. Blm (Tam, Mkemmel)

Tam, mkemmel, 1) kendisinin dnda hibir

parasn bulmann mmkn olmad say anlamna
gelir. rnein her eyin tam zaman, kendisine ait
hibir parasn kendisi dnda bulmann mmkn ol
mad zamandr. Sonra tam, mkemmel, 2) ken
di cinsinde, kendisine has olan nitelik ve erdemler ba
kmndan kendisinden daha stn bir ey olmayan ey
15 anlamna da gelir. rnein kendi trlerine has olan
erdemler bakmndan hibir eksikleri olmayan bir he
kim veya flt calicisinin mkemmel bir hekim ve
mkemmel bir flt calicisi olduunu syleriz. Bir
anlam genilemesi sonucunda, bu szck, kt olan
eyler iin bile kullanlr. rnein tam, mkemmel bir
muhbir, tam, usta bir hrszdan sz ederiz. Hatta
onlar hakknda iyi sfatn da kullanrz. rnein iyi
20 bir hrsz, iyi bir muhbir deriz. O halde bir varln
stnl de onun mkemmelliidir. nk kendisi
ne has olan erdemler, stnlklerle ilgili olarak doal
bykln meydana getiren hibir paras eksik ol
mayan her ey, her z tamdr, mkemmeldir. 3) Sonra
ereklerine ulaan varlklar da, bu ereklerinin iyi ol
malarndan dolay, tam, mkemmel varlklar diye
adlandrlrlar. nk ereine erimi olma, mkem-
25 mellii ifade eder. Sonra erek, niha bir ey olduun
dan, bu szck, bir anlam genilemesi sonucunda, k
t olan eyler hakknda da kullanlr. rnein ykl
ma ve bozulmann niha derecesine ulam eyler
hakknda tamamen yklm veya tamamen bozul
mu deyimlerini kullanrz. lmn de, mecaz an-
175
 lamda, bir son olarak nitelendirilmesinin nedeni
budur. (nk onlarn her ikisi de niha olan eyler
dir.) Fakat ereksel neden de bir sondur. O halde,
kendi z bakmndan tam, mkemmel diye adlan-
30 drlan eyler, ite bu anlamlarda yle eyler diye ad
landrlrlar. Yani tam, mkemmel olan ey, ba-
zan iyi olanla ilgili olarak hibir eksii olmayan, ken
disinden stn bir ey olmayan ve kendisine ait hibir
paras kendisinin dnda olmayan eydir. Bazan ise
o daha genel bir anlamda her cinsle ilgili olarak, en
stn olan ve kendisine ait hibir paras kendisinin
dnda olmayan eydir. Nihayet baka eyler, bu iki
1022 a tr mkemmellii gerektirirler veya mkemmel bir
eyi meydana getirdikleri veya ona sahip olduklar ve
ya onunla uyum iinde olduklar veya asl anlamnda
mkemmel olanla herhangi bir tarzda bir iliki iinde
olduklar iin mkemmeldirler.

17. Blm C Snr)

Snr, u anlamlara gelir: 1) Hereyin en son

noktas, yani kendisinden tede eyin hibir parasn
bulmann mmkn olmad, kendisinden beride onun
5 her parasnn bulunduu ilk nokta. 2) Uzaysal bir
bykln veya bykl olan bir eyin, ne biim
de olursa olsun, formu. 3) Her eyin erei, yani hare
ketin ve eylemin hareket noktas deil, var noktas.
Ancak bazan bu ad, var noktas, yani ereksel neden
kadar, hareket noktas hakknda da kullanlr. 4) Her
bir eyin tz ve z. nk bu, (z) bilginin snrdr
ve bilginin snr olarak, nesnenin de snrdr. O hal-
10 de ak olarak snr m ilke kadar, hatta ondan daha
fazla anlamlan olduu ortaya kmaktadr. nk il
ke, bir snrdr; ama her snr, bir ilke deildir.

18. Blm (Kendisinden tr, Kendisine Gre)

Kendisinden tr, kendisine gre deyiminin

birka anlam vardr: Birinci olarak o, hereyin formu
15 veya tz anlamna gelir. rnein kendisinden t
r iyi bir adamn iyi olduu ey, kendinde yi'dir.
kinci olarak o, bir niteliin ilk ve doal znesi (rne
in renkle ilgili olarak yzey) anlamna gelir. O halde

176
 kendisinden tr birinci anlamnda form, ikinci
bir anlamda hereyin maddesi ve ilk znesidir. Ken
disinden tr genel olarak neden szc ile ayn
sayda anlamlarda kullanlr. nk biz aralarnda
20 bir ayrm yapmadan o, neden tr geldi de deriz,
o, neden geldi? de deriz. Yine o, neden tr yan
l veya doru bir karsama yapt? dediimiz gibi
onun yanl veya doru bir karsama yapmasnn
nedeni nedir? de deriz. Kendisine gre ayrca du
rumla ilgili olarak kullanlr. (rnein kendisine g
re onun ayakta durduu veya kendisine gre onun
yrd deyimlerinde olduu gibi) nk btn bu
durumlarda kendisine gre bir yer ve durum bildirir.
O halde kendi kendisinden tr deyiminin de
zorunlu olarak birka anlam olmas gerekir. Aada-
25 ki eyler bir eye kendi kendisinden tr aittirler:
1) Hereyin z; rnein Kallias, kendi kendisinden
ir Kallias'tr ve onun z iin de ayn ey sz ko
nusudur. 2) zde bulunan herey; rnein Kallias,
kendi kendisinden tr bir hayvandr. nk hay
van, Kallias'm tanmnda bulunur: Kallias, zel bir
tr hayvandr. 3) Bir eyin dorudan doruya kendisi
veya bir paras bakmndan kabul ettii her nitelik;
rnein yzey, kendi kendisinden tr beyazdr. Bir
30 insan da kendi kendisinden tr canldr; nk ha
yatn dorudan doruya iinde bulunduu ruh, insa
nn bir parasdr. 4) Kendisinden baka bir nedeni ol
mayan ey; insann hayvan ve iki ayakl gibi bir
den fazla nedeni vardr. Ancak yine.de insan kendi
kendisinden tr insandr. 5) Tek bir eye ait olan ve
bu eye yalnz bana ele alnm olmas bakmndan
35 ait olan her nitelik. Bundan dolay ayr olan, kendi
kendisinden trdr.

19. Blm (Eilim, 'Disposition')

1022 b Eilim, paralar olan bir eyin yer, g ve form
bakmndan dzenlenme durumu anlamna gelir. n
k szcn kendisinin de gsterdii gibi (disposition)
burada belli bir durumun (position) olmas gerekir.

20. Blm (Sahip Olma, Hl, Varlk Tarz)

Sahip olma, hl, varlk tarz, 1) Sahip olan ve
5 sahip olunan eyin bir tr fiili, bir eylem veya hareket
177
 gibi bir ey anlamna gelir. nk yapan bir eyle ya
plan bir ey arasnda bir yapma vardr. Ayn ekil
de bir elbiseye sahip olanla, sahip olduu elbise ara
snda bir sahip olma vardr. Bu tr sahip olmaya
10 sahip olamayacamz aktr. nk eer sahip ol
duumuz bir eye sahip olmaya sahip olmamz mm
kn olursa, bu sre sonsuza kadar gidecektir. 2) Sa
hip olma veya hl (habit), bir eilim (disposition),
bir varln ya kendisi bakmndan ya da bir baka
varlkla ilgili olarak sahip olduu iyi veya kt bir
eilimi anlamna da gelir. rnein salk, bir hl-
dir. nk o, byle bir eilimdir. 3) Nihayet bu deyim,
byle bir eilimin bir paras anlamnda da kullanlr.
Bundan dolay bir eyin paralarnn iyi durumunda
olmas, onun btnnn bir hlidir.

21. Blm (Etkilenim 'Affection')

15 Etkilenim, u anlamlara gelir: 1) Bir eyi dei

tiren, bakalatran bir nitelik; rnein beyaz ve siyah,
ac ve tatl, arlk ve hafiflik ve bu tr btn dier
belirlenimler. 2) Bu niteliklerin fiilen gereklemeleri
ve bundan doan deimelerin, bakalamalarn ken
dileri. 3) zellikle zararl deime ve hareketler. Her-
eyin stnde de ac verici tahribat. 4) Byk talih-
20 sizlikler ve felaketler de etkilenim diye adlandr
lrlar.

22. Blm (Yoksun olma, Yoksunluk 'Privation')

Yoksun olmann bir anlam, 1) bir eyin, bir var-

!
ln doal olarak sahip olabilecei niteliklerden biri
ne bu varln kendisi doal olarak ona sahip olmak
iin yaplmam olsa bile sahip olmamasdr. rne
in bu anlamda bir bitkinin gzlerden yoksun oldu
u sylenir. Yoksunluun dier bir anlam, 2) bir var
ln doal olarak bizzat kendisinin veya cinsinin sa
hip olduu bir nitelie sahip olmamasdr. rnein kr
25 bir adamla bir kstebek, farkl anlamlarda grmeden
yoksundurlar. Kstebek, hayvan cinsinin doasna ay
kr olmas anlamnda, insan ise bizzat kendi doasna
aykr olmas anlamnda grmecten yoksundur. Yoksun
luun dier bir anlam, 3) bir nitelie doal olarak ve

178
 belli bir zamanda sahip olmas gereken bir varln bu
zamanda ona sahip olmamasdr. rnein krlk, bir
yoksunluk tur. Ancak bir varlk herhangi bir yata
ve her yata kr deildir; eer doal olarak grmeye
30 sahip olmas gereken bir yata ona sahip deilse, kr
dr. Ayn ekilde bir insan gerekli olan ortamda, ilgili
organ ve nesne bakmndan ve doal olarak grmeye
sahip olmas gereken koullarda grmeye sahip deil
se, kr diye adlandrlr. 4) Herhangi bir eyin biri
nin zorla elinden alnmasna da yoksunluk denir.
Bana olumsuzluk bildiren bir ntakmn geldii
ne kadar szck varsa, o kadar trden yoksunluk var
dr. nk doal olarak sahip olmas gereken eitlie
sahip olmayan bir eyle ilgili olarak eit-olmayan
35 szcn kullanrz. Mutlak olarak renksiz veya ok
az bir rengi olan bir eye grnmez, ayaklan olma
yan ve gelimemi ayaklara sahip olan bir varla
ayaksz deriz. Sonra ok kk bir ekirdei olan.
bir meyvenin ekirdeksiz meyve diye adlandrlma
snda olduu gibi yetersiz miktarda bulunan bir eyle
1023 a ilgili olarak da yoksunluk ifade eden bir szck kulla
nlabilir. Sonra kolaylkla ve iyi bir tarzda yaplama
yan bir eyle ilgili olarak da yoksunluk ifade eden
bir szck kullanlabilir. rnein kesilemez bir ey,
sadece kesilemeyen eyi deil, ayn zamanda zorlukla
kesilebilen veya iyi kesilemeyen bir eyi ifade eder.
Nihayet yoksunluk, bir niteliin mutlak yokluudur:
nk tek bir gz grmeyen deil, iki gz grme
yen bir insann kr olduunu syleriz. Bundan dolay
5 her insan ya iyi veya kt, ya adil veya haksz deil
dir; bir de ikisi arasnda bir ara durum vardr.

23. Blm (Sahip Olma, inde Bulundurma, Tutma)

Sahip olma, iinde bulundurma, tutma eitli

anlamlarda kullanlr. Onun bir anlam 1) bir eyi,
kendi doasna veya kendi eilimine uygun olarak sev-
10 ketmektir. rnein bu anlamda, atein insan etkisi
altnda tuttuu, tiranlarn ehirlerine, insanlarn giy
dikleri elbiselerine sahip olduklar sylenir. Bir ba
ka anlamda 2) bir baka ey iinde bir kapta bulunur
gibi bulunan bir eyin, bu baka eye sahip olduu
15 sylenir. rnein bu anlamda olmak zere tun, hey
kelin formuna; beden, hastala sahiptir. 3) O, ayrca

179
 ieren bir eyin, bir eyi iermesi anlamna gelir. n
k bir baka eyde bir kapta bulunur gibi bulunan bir
eyin bu ey tarafndan ierildii sylenir. rnein bu
anlamda olmak zere vazonun suyu; ehrin, insanlar;
geminin, tayfalar iinde bulundurduunu syleriz.
Ayn ekilde btn de paralar iinde bulundurur.
4) Ayrca bir varln kendi doasna uygun bir tarz
da hareket etmesine veya eylemde bulunmasna engel
olan bir eyin de bu varl tuttuu sylenir. rne
in stunlar, zerlerinde bulunan arlklar tutar
lar. airler de Atlas'a g tuttururlar. Bununla baz
doa filozoflarnn da syledikleri gibi aksi takdirde
gn yerin zerine deceini sylemek isterler. Bu
20 szck ayn anlamda olmak zere birarada bulunan
nesneleri birarada tutan ey hakknda da kullanlr.
nk aksi takdirde, bu eylerin herbirinin kendi ei
limini izleyerek birbirlerinden ayrlmalar sz konusu
olacaktr.
Nihayet bir eyin iinde bulunmak deyiminin
25 sahip olma, iinde bulundurma, tutma deyiminin
anlamlarna benzer ve onlara tekabl eden anlamlan
vardr.

24. Bolm (Bir eyden kmak, Meydana Gelmek)

Bir eyden kmak, meydana gelmek. 1) Bir ey

den maddeden kar gibi kmak anlamna gelir. Bu
da maddenin en uzak cins veya en yakn tr olarak
gz nne alnmasna bal olarak iki biimde anla
labilir: rnein btn eriyebilir eylerin sudan k
mas birinci anlamdadr. Heykelin tuntan kmas ise
ikinci anlamda bir kmadr. 2) Bir baka anlamda o,
30 bir ilk hareket ettiriciden kma anlamnda kmay
ifade eder. rnein kavga neden kt? Hakaretten!
nk kavgann balamasnn temelinde hakaret var
d. 3) Yine o, paralarn btnden, iirin lyada'dan,
talarn evden kt gibi, madde ve formdan meyda
na gelen bileik varlktan kmay ifade eder. nk
form, erektir ve ancak bir eree ulaan ey tamdr.
35 4) Bir baka anlamda o, insann iki-ayakldan, he
cenin harf ten kmasnda olduu gibi formun, par
asndan kmasn ifade eder. nk bu, heykelin
tuntan kmas ile ayn anlamda olan bir kma deil-

180
 dir. nk bileik tz, duyusal maddeden kar. An
cak form da formun maddesinden kar.
O halde baz eylerin bu anlamlarda bir baka ey
den kt sylenir. Ancak 5) bu baka eyin sadece
bir parasndan kan eylerin de bu anlamlarda k
tklar sylenir. rnein, bu anlamda, ocuk babas ve
annesinden; bitkiler topraktan karlar; nk onlar,
5 bu eylerin bir parasndan karlar. 6) Bir baka
anlamda o, zaman bakmndan bir eyden sonra gel
meyi ifade eder. rnein gece, gndzden; frtna, g
zel havadan kar; nk bunlarn biri, dierinin ar
dndan gelir. Bu durumda kmalarda bazan son r
neklerde olduu gibi bir karlkl deime, bazan ise
sadece zaman bakmndan bir eyin dierinin arkasn
dan gelmesi sz konusudur. rnein yolculua eki
nokstan kld; yani yolculua ekinokstan sonra
kld veya Thargelia festivalleri, Dionysos festivalle-
10 rinden kar; yani Dionysos festivallerinden sonra
balar.

181