KTAPILIK TCARET LMiTE!

D RKET YAYINLARI

GENERAL TRIKUPIS'IN
HATIRALARI

Yazan ('_.enernl Nikolaos TRtKUPS

eviren Ahmet ANGlN

Kapak Etem alkan
Dizgi bask
- Hsntabiat Matbaas
Kapak basks Ar Matbaas
Basld tarih 1967 - istanbul
AKAlVI KiTAI, KUB Serisi No: 46
 N SZ

M ustafa Kemal'in Samsun'a ayak bastndan b_u

yana 48 yl geti. Yani, yarm yzyla yal\:n br
zaman .. Bugn, bizim ((Milli Kurtulu, Yunanllarn da
((Kk Asyan adn verdikleri harekatta yaam ve
bunda fiilen grev alm kiilerden ok az hayatta. Hep
si birer birer tarihin derinliklerine ekiliyor. Tabii on
.larla beraber Anadolu Harekat da tarih olmakta..
Hatta bu olay oktan ((tarih olmutur diyebiliriz.
Biz bu kanda olduumuz iin. General Trikupis'in
Sava Anlar'n dilimize evirmeyi yararl bulduk. Her
halde, Trk ve Yunan milletlerini ayni zamanda ilgi
lendiren tarih olmu bir olay hakknda, hasm tara
fn da grlerini bilmekte fayda vardr. Hele bu kar
taraf, bizzat Trkiye'ye kar harekat yrtm ve
Atatrk'e esir olmu, stelik de esir olduktan sonra
Bakomutanla terfi ettirildiini Atatrk'ten ren
mi. bir kii ise, bu nem bir kat daha artar.
Biz bugne kadar, Anadolu Harekat'n yalnz
kendi amzdan grdk ve kar tarafn bu konudaki
dncelerinden hemen hemen habersiz kaldk. Oysa
bu dnceleri bilmek, hem olaylar, hem de kar tara
fn gr ve llerini deerlendirme bakmndan ya
rarldr.
Bununla General Trikupis'in grlerinde tarna
miyle hakl olduunu sylemek istemiyoruz. Aksine
olarak, kitapta da, grlecei zere kendisinin bizim
bildiklerimizden baka deerlendirmeler yapt mu-
hakkak. rnein, Byk Taarruz'da Trk kuvvet le rini n
Yunan kuvvetlerinden ok fazla o l du nu iddia ediyo r .
u

Oysa bizin bildi imiz bunun ksidir. Fakat, gerek bu

noktada, gerekse ayrlk gsteren di er noktalarda hk
m biz deil, tarih verec ek tir.

Buna ra men burada, una iare t etmeyi bir bor

biliyoruz: General Trikupis bu eserinde ga ye t efenilice
bir dil kullanmtr. Yani, koca hir sava kaybetmi,
es ir dm ve bu yzden kendi memleketine dnd

nde a a la:im bir insan, hisle rine kaplarak ok

daha bak a ekil de bir kitap yazab ili r, en azndan a
ZJn bozarak ileri ger i ko nu abi lir di . O ise, aksini yap
m, nezaket erevesinin dna kmamtr.
* * *

Burada Trikupis ' in hayat hakknda bilgi vertni

yoruz . Kitapta hayatn kendisi anlatyor. Zat en onun
hayatnn en nemli ksmlan bu a natt k l ar ndan iba
ret olup onun dndakiler k ims eyi ilg il endir mez .
Trikup is adn biz daima Tr ikop is diye yazar ve
syleriz. Halbuki asl Triku pis dir Bizce bu fark, bi
zim eski yazlardan ileri gelmek tedir . Eski yazda ((vav
ad verilen harf hem 0>>, hem de U diy e okunurdu.
Herhalde T riku pis'in esir o ld uu sralarda ad bu <<O ve
r(U karklnd an dolay (( Trik up i s yerine <<Tr ikop isn
diye ok umn u, sonra buna a l l m ve yeni harfler
knca da Trikopis denmeye devam edilmitir.
Anadolu harekat hakknda Trke yazlm bir
ok ldtap var. B1,1nlarn kimisi tarihi kimisi askeridir.
Hatta bu harekat, edebiya tmza dahi ge mi tir ve by
le olmas da tabildir. nk, b u harekatta millet ola
rak bizim var olup olmamamz bahi konusu idi. Ka
zan ama zs ak yok alacaktk, kazandk ve var olduk.
Fakat, Anadolu y enilgis i Yunanistan'da bizdekin
den az etki yapmamtr. Yani biz zaferimizi lmtlayp
bayram yapa rken, yenilmi olanlar da bunun yasm
tutuyordu. Haksz da olsa, byk mitlerle Kk As
ya n adn verdikleri An ad olu'ya gelenler, yil sonra
perian bir halde ters yz olmu, b in le rce ly sava

6
alanarnda brakm, Ege'deki btn dindalarn,
Mustafa Kemal'in akncilar karsnda karmak zo
runda kalm ve bu hercmer iinde de birok zayiat
vererek binlerce kiiyi zaten dar olan topraklarna ek
rnek zorunda kalm bir millet, elbette ki bu acy ko
lay kolay unutamaz. Netekim unutmamtr da! Nasl
b her yl onlara kar kazandmz zaferleri kutla
yorsak, onlar da yenilginin acs iinde pek ok kitaplar
yazmlar, bunlarda suu biribirlerinin zerine atm
lar, ayni ac ile, hem bizi, hem kendikendilerini sula
yarak teselli bulmaa almlardr. Bugn Yunanis
tan ktphanelerinde Kk Asya Harek.t ile il
gili her eitten kitap bulmak mmkndr. Bunlar
arasnda ii askeri ynden inceleyenlerden tutun da
iire kadar herey var! Ve tabii en ok kitab yazan
lar da Ege'de otururken, byk yenilgi zerine Yuna
nistan'a kamak zorunda kalanlar olmutur. Bunlarn en
gzel rneini ise eski Papagos hkmetinele Sosyal Yar
dm Bakanl yapm olan Hristos Solomonidis tekil
eder. Solomonidis'in babas zmir'in istirdadna kadar,
orada Amaltia gazetesini karyormu. Trk ordular
zmir'e girince kendisi lm ve Hrstos Solomonidis
naslsa kaarak Atina'ya gitmi. Orada avukat olmu
ve nihayet politikaya atlarak bakanla kadar yksel
mi. Bir ara kendisiyle tantmz H. Solomonidis Ati
na'da Trkiye ile ilgili birok kitap karm. Tabii bu
davran batan aa zmir ve Ege hasretinden dou
yor. Kbrs olayarna kadar kard kitaplardan birer
tane de bize gnderirdi. Bunlarn hepsi zmir ve Ege ile
ilgili idi : zmir'e Methiye ve Mersiye, zmir'de Taba
bet, zmir'de Tiyatro, v.b.. Bu eserlerin hepsinde zmir
hasreti buram buram ttyordu. yle ki, eski bir Ege'li
olan yal dostum gazeteci Ahileas Vafiadis, bana Ge
neral Trikupis'in hatralarn yollad zaman okuyun
ca, ikisi arasndaki tezat karsnda hayrete dtm.
General Trikupis'in anlan, Solomonidis'in kitaplarnn
aksine olarak, histen uzak, tam askerce bir kitapt.
Burada bunlardan bahsetmemizin nedeni, Kk
Asya harek.t dolaysiyle Yunanistan'da da en az bi-

7
zim kadar kitap yazlm olduunu belirtmektir. Gnl
ister ki, bakalar da bu konu ile ilgilenerek, mevcut
Yunanca kitaplar arasndan, hisse kaplmadan yazlm
olanlar'n TUrke' ye ev:irsinler. Bylece tarihileril
miz daha kolay hkm verme imkann bulmu olurlar.
General Trikupis'in sava anlarn Trk okuyucu
suna sunarken, <<Anadolu Harekat srasnda Yuria
nistan'daki durum hakknda birka sz sylem ei
yararl ,hatta zorunlu buluyoruz. O zamanki dururnun
hatrlanmasiyle, sanrz ki u kitap daha kolay anla
l.r.

8
BRNC DUNYA SAVAINDAN NCE YUNANSTAN

1

908 ylnda Jn 'Trkler, Sultan Hamid'i kenara
iterek tekrar Anayasa rejimini getiriyorlard.
Bu ve ondan nce Trkiye'de olup bitenlerin Yuna
nistan'da da etkiler yaratmamas imkanszd. Netekim
Abdlhamid'in ekarte edilmesi, Yunanistan'daki siyasi
evrelerde olduu gibi ha . lk arasnda da bir rnemnun
suzluk uyandrmt. Bu, Abdlhamid'e olan sevgiden
ileri gelmiyordu. Yalnz gayri memnunlar hem saray,
hem de hkumeti Trkiye'deki karklklardan yarar
lanmay bilmemekle suluyorlard.. Bulgaristan bun
dan yararlanp, Ferdinand kendini Bulgar kral ilan
ederken, Makedonya ve Trakya'daki Yunan halk ar
snda honutsuzluk bagstermi ve Girit Yunanistan
ile birleme isteini tekrarlamaa balamt. Dururnun
kritik bir hal almas zerine Byk devletler yine
mdahalede bulunmu ve bir Trk-Yunan savan n
lemilerdi. Ama, Yunan kralmn bu durumda pasif
kalmas da halk arasnda kendisine kar bir antipati
yaratyordu. Bunun sonucu olarak ttihad- Terakkin
yi taklit edercesine, 1909 Mays'nda Yunanistan'da da
bir askeri birlik kurulmutu. Bunlar, kara ordusu ile
bahriyenin yeniden rgtlenmesini krallarla prensie
rin askeri komutanlklardan uzaklamasn istiyorlard.
Politikaclar buna kar gelince 1909-Austosu'nda bir
hkumet darbesi oldu. Bu darbe Kiriakulis Mavromi
halis hkumetiyle kral, asilerin isteklerinin ounu
kabul etmek zorunda brakt. Bu suretle Elef:therios Ve
nizelos, Yunanistan'a geliyor ve Yunan tarihinde yeni
bir r alyordu.

9
 YUNANSTAN'DA LIBERALiZM

B u r, Yunan is ta n' da Bat liberalizmini rnek

alan bir modern Devlet'in kurulmas ile balar.

Ar bir lmllk gsteren Venizelos siyasi ve sosyal bir

reform yapmaya kalkt. Yeni gler bir Kurucu Mec
lis'i ve eski kastlarla kraliyet saray otoritesinin ykl
mas n isterken, Venizelos 191l'de revizyoncu bir Mec
lis'i kabul ettirdi ve 1864 Anayasas'nn reviziyonundan
baka bir ey olmayan 1911 Anayasas'n hazrlatt. Bu
ye ni Anayasa, ynetim kuvvetile politikaclarn m da
halesine kar kii zgrlkl er ini ve memurlarn temi
natn garanti altna alyordu. Bylece Eleftherios Ve
nizelos Yunanistan'da ilk hukuk Devletini kurmay ba
arm oldu. Bu baar, 1910-1920 yllar arasnda geen
srekli sava ve karklklara ramen yeni Yunanis
tan'n ileri hamleler yapmas sayesinde daha da sa
lamla mtr . Bu ii iin, nce Devlet kurulularnn ye
niden rgtlenmesi almalarna giriildL Ordu iin
Fransa'dan, bahriye iin d e ingiltere' de n birer heyet
getirildi . Adalet ve milli eitim ileri ele alnd. Devlet
milli ekonomi bakmn dan nemli te dbirlere bavurdu
ve bilhassa tarm alan nda tarm okullar v e teknik ku
rulular anakla esasl ilerlemeler kayd etti .
Fakat iin daha il gin olan yn, btn bu yenilik
leri ele ala nn Yunan burjuvazisi olmas i di. Ayni bur
j uva zi sosyal refonnlar da ihmal etmedi. Kyllerle
iiler arasnda ba lang t a zayf olan, fakat gittike
glenen bir memnuniyetsizlik havas esmee balam
t. Sosyal alandaki ref orm la r zorunlu klan da bu m em.
nuniyetsizlikti. nk gerek kyller, gerekse iiler,
memleketin sj_yasi hayat zerinde arlklarn hissettir
rnee balam lard. Bu, biraz da bizim bugnk du
rumumuzu andryordu. Bu basknn sonucu olarak ge
Jir vergisi k ondu , iftiler yararna birok kanunlar
]{an ld , Orta a' dan kalma tarm stats kaldrld,
MilJ.l Banka' dan yardm gren tarm kooperatifleri ku
ruldu. Fakat, b u ndan da n emli olan ey, eski Anaya-

lO
sa'nn 17 n ci maddesinin deitirilmesi idi. Bu madde
mlkiyet dokunulmazl prensibini yaatan bir madde
idi. Yeni Anayasa ise, bu durumu tamamen dcitiri
yor, sosyal amalarla byk toprak paralarnn istim
lakini mmkn klyordu. Bundaki ama, topraksz ky-
lleri topraa kavuturmakt. Fakat bunun uygulanma
s ii ertelendi. Onun yannda, ii snf da birtakm ye
ni haklar eld e etti. Bunda iyi rgtle nmi olan Selanik
iileri sosyalist Federasyonu'nun rol byk olm utur _
1910 da Pire ve Atina'da ii merkezleri k uruldu . A yni
y l iinde 231 sa yl kanunla patronlarn ii rgtlerine
m daha lesi ve bunlara ye olmas ya sakl and . Bu dav
ran Yunanistan'da sendikalizmin balangc saylmak
tadr. Mamafih, araya Balkan ve I. Dnya Sava'nn g ir
mesi bu ge liimi bir sre iin durdurdu. nk halkn
dikkateri birden d olaylara dnmt. Ancak 1914-
1918 savandan sonra gzler yeniden ve bu defa daha
kuvvetle sosyal alana dnecekti.
Bu duraklamann daha iyi anlalmas iin, bir ara
biz de g zm z , bu d olaylara evirelim :

BALKAN SAVAI

'T rkiyede vukubulan 1908 ayaklanmas ve Jn Trk-

lerin milli ni telikteki hareketinin baarya ulama
s, Osmanl ynetimi altnda bulunan Avrupa to prakla
rndaki hristiyanlar memnun etmemiti. B u memnuni
yetsizlik, Makedonya ile Trakyada kendini daha ok his
settiriyordu. Bu gayri memnun snflar, Osmanl yneti
minin uya nm asndan ve aktif bir tutum taknmasndan
holanmyordu., taly a ile Trkiye arasnda Trablus Sa
vann patlak v erme si imdatlarna yetit i . Balkanlarda
ki g ayri mslimler, Osmanl ynetimine kar birleebi.
lirdL Fransa, ngiltere ve Husya da bu birlemeyi des
tekler bir tutum taknmt. ngiltere ve Almanyann Os
man l hkumetine yaklamasn ve onunla ibirl ii yap
masn, kendi Orta Dou p olitika s iin tehlikeli bulu-

ll
yordu. F'ransa ile Rusya da Almanlarn bu Dou'ya
doru. dnnden kukulanyorlard.
Onun iin aralarndaki ufak tefek anlamazlklar bir
tarafa brakmalar kendi karlarna idi. Zaten Osmanl
mparatorluu i olaylardan dolay tam bir birlik gs
termiyordu. yle ise Fransa, Rusya ve ngiltere, Osman
llar bralnp, onlarn yerine Balkan lkelerile ibirlii
yapabilirlerdi. Bunun sonucu olarak Balkan Birlii ku
ruldu. Yani Yunan-Srp, Srp-Bulgar ve Yunan-Bulgar
anlamalar imzaland. Bu anlamalarda Rusya hakem-.
lik yapyordu. Bulgaristan, Osmanlllara kar kazanla
cak zaferden sonra Makedonya ile Trakya'daki Yunan
Bulgar snrlarnn yeniden tesbiti yolundaki Venizelos'
un teklifini kabul etmiti. Balkan lkeleri arasndaki
birlik gerekleince, biribirile aniaan Balkanllar, Os
manl Devleti'nden reform istediler. Bab- Ali, 17 /Ekim/
1912'de Srbistan'a sava ilan etti. Ertesi gn, otonom
olan Girid'in nilletvekilierini kendi Meclis'ine kabul
eden Yunanistan, Osmanl mparatorluu'na kar sa
va at. Balkan Sava balamt. Yunanllar Selanik'i
ald, Epir'in kuzey blgesinin bakenti saylan Yanya'y
igal etti. Buna paralel olarak Yunan donannas da
Ege'deki Sakz, Sisarn ve Midilli adalarna asker ka
rp buralarn igal ediyordu. Bulgarlar ile Srplar ise
.
Makedonya ve Trakya'nn bir ksmn alyor, skp,
Manastr ve E'dirne'ye giriyorlard. Nihayet 30-Mays-
1913'de imzalanan Londra Antiamas ile birinci Bal
kan Sava sona erdi ve Osmanl snrlar Merie kadar
daraltld. Bylece Meri'in Bat'snda kalan btn top
raklar Balkanl mttefiklere braklyor ve Girid'in Yu
nanistan'a ilhak resmi bir hal alyordu.

BALJ{ANLilrARIN BRBRjNE DMES

F akat bu zafer, Balkanl mttefiklerin ban d.n

drd ve bu defa Makedonya ile Trakya'nn bl
lmesi konusunda mttefikler anlamazla derek bi-

12
ribirlerile savaa tututular. . Bata Almanya olmak ze
re, Orta Avrupa Devletleri'nin destekledii Bulgaristan,
nce Srbistan'a, sonra da Yunanistan'a saldrd. Fakat
Yunanistan'a kar baar salyamad. Bu arada Os
manl hkumeti ile Romanya Bulgaristan'a kar sava
.aarak onu yendiler ve 10-Austos-1913 Anlamasn im
zalamak zorunda braktlar. Bunun sonunda Srbistan,
Manastr ile Vardar vadisi de dahil olmak zere, Kuzey
Makedonya'nn Radovia ve Strumia'ya kadar olan ke
simlerini ald. Yunanistan ise Halkidikya'y, hemen b
tn evresi ile Kavala limann ve Yanya ile birlikte
Epirin gneyini ve talyanlarn elinde kalan 12 Adalar
hari olmak zere , btn Ege Adalarn alyordu. Yal
nz mroz ile Bozcaada Osmanlllara braklmt. Bul
garistan Lagos ile Dedeaa arasndaki bir koridorla
Akdeniz'e balanyor. Edirne ile Dou Trakya Osmanh
Iara braklyordu.
Bvlece Balkan Savas sona ermiti. Yunan halk
nn dikkatlerini darya doru eviren olaylarn birin
cisi bu idi. kincisi ise, kendi inisiyatifinde olmadan pat
lak veren I. Dnya Sava oldu.

BRNC DNYA AVAI

A vrupa 1904 denberi iki dman

' kampa ayrlmt.
Bunlarn biri Fransa, ngiltere ve Rusya'.rin tekil
ettii Mttefikler. cephesi, ikincisi ise tilaf devletleri,
yani Orta Avrupa lkeleri idi. Her iki cephe de birtakm
siyasi entrikalarla kk lkeleri kendi saflarna ek
rnee alyordu. Yava yava Almanya'ya yanaan Os
manl mparatorluu, Balkan Sava'nn da e tkisile,
Trakya ve Ege'deki Rumlar zeri n de bask yapmya ba
lamt. talya ise 1-Temmuz-1912 beyannarnesne Enq
sis)) isteyen Oniki Ada'daki Rumlar zerinde bask yap
yor veEpir ile Arnavutluk ile ilgili isteklerini aa vur
maldan kanmyordu.

13
 Kuzey Epir halknn hemen hemen yars Run,.
protokol zerine ekHmek zorunda kalmsa da oradaki
yars da Arnavuttu. Bu blge Aralk-1913'de Floransa
Protokol ile Arnavutluk tarafndan ilhak edilmiti.
1912'den itibaren burasn igal eden Yunan ordusu, bu
protokol zerine ekilmek zorunda kalmsa da oradaki
Rumlar ayaklanmt. Yunan hkumeti asilere yardm.
etti. Bunlarn karssndaki Arnavutluk birliklerini de
talya destekliyord . talya 1913'de Batllara bu blge
nin Arnavutluk egemenlii altna girmesini kabul et
tirdi. Buna paralel olarak Balkan Devletleri de biribiri
peisra Avrupa hkmetlerile ittifaklar yapyordu. Sr
histan Mttefikler ile ibirlii yapmt. Bulgaristan ise,
kendisine Trakya, Makedonya ve Balkan stnln
vaadeden Almanya ile Avusturya-Macaristan tarafn
tutmaktayd. Yunanistan'n durumu karkt. nk
her i ki kampn da bu lke zerinde ni.lfuzu vard. Al
manya ile evresi Saray ve Kral Konstantin zerinde
nfuz sahibi idi, zira 18-Mart-1913'de Selnik'de katle
dilen babasnn yerini alan Konstantin. II. Viihelm'in
hemsiresi ile evli idi. Mttefiklere gelince, onlar da Ve
ni ze los' un liberalist hareketine dayanyorlard.
Saray-Bosna komplosu zerine 1914 Temmuzu'nda
Avusturya Srbistan'a taarruz ettii srada, Yunanis
tan tarafsz kalmt. Buna ramen seferberlik ilan et
mis bulunuyordu. Fakat ortada Venizelos ile 1913'de
imzalanan SrD-Yunan Antamas vard. Bu antlama
nn ortak savunma faslma dayanan Venizelos, Bulga
ristan'n saldrmas halinde Srbistan'a yardm edecei
ni vaadetti. Bu arada Mttefikler Srbistan, Bulgaris
tan ve Yunanistan' bartrmak iin elinden geleni yap
naktayd. Mttefikler b ask s i l e Verrizelos Kavala blge
sini Bulrarlara braknay kabul ediyordu. Buna kar$
lk kendisine Kk Asya'nn Bat kiylar vaadedilmi
tL B i rka av sonra Srhistan Bulgaristan'abaz imtiyaz
lar tand, fa{at Balkan Antant gerekleemedi. Veni
zel o s 'un trkllfine ra m en Yunan kral ile evresi, Yu
nanistan'm anakkale boazna saidrmasn reddetti
ve 19}5-Ma.rt'nda iktidar, muhalefet lideri Gunaris'e

H
verildi. phesiz b unda kraln Alman taraftar oluu
nun rol olmutu. Ama, tarafsz kalma yolunda gtt
polit1ka d. m esnets iz de ildi. tk Mttefikler Yu
nanistan'a zaferden sonras iin her hangi bir garanti.
ven:niyordu. Yani ortada Yunanist an ' n salyaca
avantajlar ile Bul gari stan'a kar durumu hakknda be
lirli birey yoktu . Bunun yamnda Venizelos'un Kava
la'y Bulgarlara braknaa raz olmas, hasmlar tara
fndan istismar konusu olmutu ve bu hal durumunu
zayflam bulunuyordu. Rusya, 6-Mart-1915 Antlama
siyle mttefikler'in, stanbul'u igal etmesi konusundaki
muvafakatini salamt. 18/Mart'ta Mttefiklerin a
nakkale'de yenilgiye uramas, Rusya'n n Yunanistan'
Boazlar savana sokmak istemesi yolundaki gayretle
rini kuvvetlendirmiti. Fakat bu hal, ayni zamanda Yu
nan Kr al 'n n Boazlar Sava'na girmekten kanma
sn da hakl karyordu. Bunun iin Gunaris hkme
ti mttefiklerin her trl teklifini ihtiyat a karlamak
ta idi. Bul garistan ' a kar hi bir imtiyaz kabul etmi
yo r ve uKk Asyan zerindeki isteklerini genileti
yordu. Bu yzden Mttefikler, talya'ya dndler ve 26-
Temmuz- 1916 ' da imzalanan bir Antlama (Londra'da) ile
Oniki Aday talya ' ya braknay kabul ettiler. Fakat
ayni yln Haziran aynda yaplan Yunan seimlerinde
ounluu Venizelos: alm,t. Ve nizelos 16-Austos'ta
tekrar iktidara geldi. O anda n itibaren de Yunanistan'
da Kralclar ile Venizelosular arasnda etin bir mca
dele balad . Kralclar tarafsz kalmakta inat ediyor ,
Venizelosular ise Yunanistan' M tte f ikler safnda sa
vaa sokmak istiyorlard. Kralclar bu tutumun, hem
Yunanistan' savan tahribatmdan koruyacana, hem
de Almanya ile mttefiklerinin yararna olacana ina
nyorlard .
R.usya Bul garistan a sava iUin etti, Bul garistan
,

ise 11-Ekim-1915'de Srbista.na :aldrd. Srbi s tan's

yardm etmek zere Mttefik kuvvetlerinin Selanik'e
kmasn kabul etmi olan Veni z el os 5-Ekim-1915'de
Kral tar af ndan istifa e tmek zorunda brakld. 19-Ara
lkta y apl an se imlere ye
nizelo ula s r katlmad.
lfi
Bu davr:;.nlarile Meclis'in gayri meru ekilde datl
.n protesto etmek istiyorlard. Buna ra men seimler
yapld ve Alman taraftar partiler iktidara geldi. Fa
kat, Kral'n tarafsz kalma yolundaki iddialar mesnet
siz kalmt. nk Bulgaristan tarafgirliini aa vur
mutu. Selanik'de slenmi bulunan Mttefik kuvvetle
rinin birok tahkimli yerleri ve bu arada Karaburun,
Korfu, Argostoli ve Dua Tepe'yi igal etmi olmas. Yu
nani.stan'n tarafszln fiilen bozmu oluyordu. Buna
karlk Yunan hkmeti 1915-Aralk aynda Almanlar
.ile, Makedonya'nn Alman ve Bulgar kuvvetleri tarafn
dan muhtemel igalinin artlarn mzakereye bala
mlard. Netekim Almanlarla Bulgarlar 26-Mays-1916'
da Rupel'i igal etmi, Makedonya'ya doru ilerlemee
balamlard. 4. Yunan Ordusu Almanya'ya nakledilir
ken Franszlar da Pire'yi ele geirmi ti .
Bu durum karsnda Venizelosular bo durmad.
Bir askeri birlik kurarak isyan bayran kaldrdlar.
Asiler Selanik'de geici bir hkumet kurdular. Bunu Ve
nizelos, Amiral Kunduryotis ve General Danglis yneti
yordu. Bylece Yunanistan ikiye blnm oldu. Niha-
yet Venizelos Mttefikler'in yardmile Kralclan kena
ra itti ve A tina'va girdi. iktidarn Venizelos eline ge
mesi zerine Kral Yunanistan'dan kamak zorunda
kald . Yerine, 12-Haziran-1917'de ortanca olu Aleksan
dros geti. Bylece Yunanistan tamamile Mttefikler
safna gemi oldu. 15-EylUI- 1918'de Byk Balkan Ta
arruzu'na katld. Ayni ayn 29'unda Bulgaristan mta
reke imzalad. Onu, 30 -Ekim-1918 'deki Mondros Mta
rekesile Trkiye izledi ve ll-Kasm-1918'de Almanya ile
imzalanan m.tareke sayesinde de Birinci Dnya Sava
sona ermi oldu.

MTTEFiKLER ARASINDAK REKABET

A rtk mzakere masasna oturulmutu. 27 Kasn-

1919'da imzalanan Neuilly Antamas ile Makedon-

16
_ya ve Bat Trakya sorunlar kolayca bir sonuca balan
d. Bununla Bulgaristan Ege kysndaki mahrecini Yu
nanistan'a brakmt. Fakat ((Ge kalm mttefik>> g
z ile baklan Yunanistan'n Kuzey Epir, Yunan Adala
r ve Kk Asya zerindeki istekleri bir yandan tal
yanlarm -muhalefeti, bir yandan da ngilizler ile Fran
szlar arasnda kan anlamazlkla karlat. 10-Aus
tos-1920 de imzalanan Sevr Antamas Dou Trakya'y
ve mroz ile Bozcaada'y Yunanistan'a brakyor, 1913'
denberi kendi igalinde bulunan Ege Adalar zerindeki
egemenliini tanyor, zmi.r blgesni Yunanistan'a ve
riyordu. Yunanistan, be yl sonra zmir blgesinde ple
-bisit yapacak ve bunun sonunda blgenin tam hftkimi
olacakt. Fakat, bu antlamada KuzeyEpir ile ilgili hi
bir aklama yoktu. Trkiye ise Oniki Ada'y talya'ya
brakyordu. Kbrs da Sevr Antamas ile ngiltere'ye
.:hraklmt.

ANADOLU HAREKATI

B urada Sevr Antamas'nn gereklemesi demek

Yunanistan'n Anadolu'da savaa devam etmesi de
mekti. nk, Sevr Antamas'nn (10-Austos-1920)
imzalanmasndan ok nce (bir yla yakn bir zaman)
19-Mays-1919'da Mustafa Kemal Samsun'a ayak bas
m ve haziran ayndan itibaren milli mcadeleyi ha
zrlamaa balamt. Zaten Yunanllar Sevr'in imza
lanmasn beklemeden, Mttefikler'in verdikleri sz
zerine, Mustafa Kemal'in Sansun'a kmasndan drt
gn nce, 15-Mays-1919 g_n zmir'e asker kannaa
balamlard. Mustafa Kemal ise, Samsun'a ktktan
sonra, milli bamszlk yolundaki hazrlklara hemen
girimi, bir yandan vatan igal eden dmana kar
asker hazrlklar yaparken, br yandan da stanbul'da
ki Osmanl hkumetini ykmak iin siyasi almalara
girimiti. Ama. yeni Trkiye'nin kurulmas iin milli
barmszln elde edilmesi idi. Birok temas ve kongre-

17
Trikupis F: 2
lerden sonra 3-Mays-1920'de Ankara'da ilk milli hk-
met kurulmutu. Bu hkmet Sevr Antamas'n ta
nmyordu. u halde Yunanistan, Antlama'y uygula-
mak iin Mustafa Kemal'i yenmek zorunda idi. Fakat
bu ite Venizelos'u ngiltere'den baka destekleyen kim
se yoktu. Bu yzden 15-Mays-1919'da Yunanllarn
((onia adn verdikle:ti Ege'ye asker karmalar, daha
bandan itibaren Bar Konferans Yksek Konseyi'n
de bir takm tepld1ere yol amt. Yunanllar izm.ir bl-
gesinden kp Ankara'ya varmak ve Mustafa Kemal'i
yenmek zere faaliyete geince, talyanlar ile Fransz
lar'n tepkisi aka kendini gsterdi. talya 22-Tem
muz-1920'de 29-Austos-1919'da imzalanan Yunan-tal
yan antlamasn bozdu ve 2-Austos-1920'de Arnavut
luk ile lnzalad bir antlama ile bu ll{enin bamsz
lk ve toprak btnln kabul etti. Bunun yannda.
Fransa da Ankara ile 20-Mays-1920 mtarekesini imza
lam ve Kilikya'daki arpmalar durmutu. Mustafa
Kemal ayni zamanda, 1920-Austos'unda Sovyetler ile
imzalad anlama s::'iyesinde onlarn hem maddi, hem
manevi desteini salamt. Artk, byk Batl Dev
let'in 'kendisile antlama imzalamalar sayesinde Yuna
nistan'a kar Trk mukavemeti, resmen bir kurtulu
sava halini alyor ve Yunanistan bir fetih savana
girmi durumda kalyordu. Anadolu'ya km bulunan
Yunan askerlerinin durumu, zaten anavatanlarndaki
kark siyasi durumdan dolay, salam deildi. Kasm-
1920 seimleri sonunda bu durum bir fac:i halini alna
a balad. Bir taraftan Mustafa. Kemal'in kuvvetleri
ete olmaktan kp dzenli. bir ordu halini alyor ve
Yunan kuvvetleri gitgide byyen bir mu.kavemetle
karlayor, bir yandan da Yunanistan'da Kral ile Ve
nizelos arasndaki ekime srp gidiyordu. Venizelos
siyasi ba.lm:ndan saland ama, Kral Konstantin de
halk tarafndan seviliyordu. Bu ikisi arasndaki mca
dele ve biribirine kar atklan propaganda, Anadolu
seferini ikinci planda braknaa balamtt Zaten Yu
nan milleti 1912'denberi devam eden savalardan dola
y yorgn dmt. Sosyal reformlar zm bekliyor-

ur
du. Halk, kralclarn bar propagandasn benimse
rnee balamt ve bara gerekten taraftard. Bu at
mo sfe r iinde ya pl a n se imleri Yenizelos kaybetti ve
Kral tahtna dnerek (bir plebisit sonunda) iktidar k
ralclar ele geirdi. Bu siyasi de iiklik ise, kraln Al
man taraftar olara!{ tannm asnn bir sonucu olarak
Yimanistan'n M t tefikler tarafndan terkedilmesi de
mekti. ngiltere Yunanistan'daki Alman taraftar parti
ler ile lnraldan ekiniy ordu. Fransa ise, Yakn Dou'da
dengeyi kurmak iin ngiliz ve Yunanlllara kar Ke
malist hareketi destekleme yoluna girmiti. Buna ra
men Anadolu'ya km olan Yunan ordusu savaa de
vam ediyor ve kendi topraklarn savunan Trk ordu
sunu, haTekatn balangcnda ekilmek zorunda bra
kyordu. Yunan taarruzu Sakarya Sava'na kadar de
vam etti ve orada durdu. Artk gerileme devresi bala
mt. Austos-1922'de Trk Ordusu Yunan hatlarn
yard. Trk askeri 9-Eyll gn izmir 'e giriyordu. Ey
IU.l'un ikinci yarsnda Kk Asya, Yunan birliklerin
den tamamen temizlenmiti. ngiltere Mustafa Kemal'in
baarsna kar tepki gsterrnee hazrd. Fakat Anka
ra hkmeti ile 1921-Haziran'nda.bir antlama imzala
mJ olan Fransa buna kar geldi. Bunun zerine ngi
lizler 11-Ekim-1922'de Mudanya Mtarekesi'nin imza
lanmasna raz olmak zorunda kaldlar. Tam bu s ra da
Venizelosu subaylar birli?;'i ayaklanarak General Plas
tiras' iktidara getirdiler. Kral Konst an ti n yeniden Yu
nanistan' terketti. 24-Temmuz-1923'de imalanan Lo
zan A ntla masile Yunanistan Kk Asya'dan tamami
le vazgeiyordu. Trakya ' da ise Trk-Yunan snr Meri
nehri olarak tesbit edilmisti. Oniki Ada tal ya'ya , Ku
zey Epir de Arnavutluk'a kalyordu.
* * *

Y 1Kk
unanistan'n Birinci Dnya Sava sonunda giritii
Asya harekatndan nce ve bu harekatn
devanil boyunca Yunanistan'daki i durumun zeti bu
dur. General Trikupis de, elinizdeki kitabnda yenilgi-

19
snn esas temelini bu dununa balamaktadr. Bu
yenilginin Yunanistan'daki etkileri konumuzun dnda
kalyor. Ksaca unu syliyebiliriz: Venizelistler, Lozan
barndan sonra, ll{elerinin i durumu ile ilgilenmek
zoruuluunu duydular. Bu cmleden olarak, nce vergi
reformu ele alnd, karlan bir kanunla milli sanayiin
lmru.nmas yoluna gidildi, ii ve cretliler iin bir ta
km tedbirler alnd, patronlarla iiler rasndaki ili
kilerin dzeltilmesi yolunda baz abalar sarfedildi, gn
de sekiz saat alma usul kabul edildi. Btn bu ted
birler, sosyal olmaktan ok ekonomik karakterde idi ve
duJmda bir deiiklik yapnaa yetmeyecekti.
Yenizelos taraftarlar bu ilerle urarken, onun
dnda kalan siyasi gruplar da yeni yeni partiler kur
naa balamt. Bunlarn en nemlilerinden biri, sos
yalist eilimli Demokratik Birlik'ti. Onun yannda Sos
yalist i Partisi (ki 1924 de Yunan Komnist Partisi
olmutur) gibi partiler monari rejimini ekarte ederek
Cumhuriyet'in kurulmasna yol atlar. Bu arada Go
natas-Plastiras'n htih'll Komitesi Venizelosular ile
Kralclar bartnnaa alrken General Metaksas
kralc bir hkmet darbesine teebbs etti, fakat bu,
cumhuriyeti hareketi kuvvetlendirmekten baka bir
sonu veremedi. 16-Aralk-1923 seimlerinde ounluu
Venizelosular alnca durum yine kart. Cumhuriyet
iler krala hasm olan Ordu ile Bahriye'ye dayanyor
du. Venizelos ise krallk taraftar idi. Fakat seimleri
Venizelos'un kazanmasna ramen Cumhuriyetiler'in
dayatmas sonunda Meclis 25-Mart-1924 de Cumhuri
yet ildn etti. Bu Cumhuriyet ancak 1936'ya kadar yaa
yabildi. Bu sre iinde hkumet darbelerile hkumet
ler biribirini izledi. 1932'de Venizelos olduka salam bir
hk1met kurmay baard. Bu arada Yunanistan ile
Trkiye arasnda mbadele olmu ve stanbul Patrik
hanesi'nin yalnz din ilerile ilgilenmesi konusu sonuca
balanmt. Venizelos bu olaylardan, Kemalist hareke
tin hereyi deitirme yoluna girdiini anlad ve 1930'
da Ankara'y ziyaret etti. 1931 'de bu ziyareti smet n
n Atina'ya yapt bir seyahatle iade etti.

20
 Bylece, Atatrk ve Venizelos'un gayretiyle Yu
nanistan-'lrkiye arasndaki ilikiler dzelme yoluna
girdi ve bundan Trk-Yunan dostluu dodu.
Bu dostluk, 6/7 Eyll olayarna kadar devam ede
cekti. Bu olaylardan sonra Trkiye'de de i politikada
byk' deiiklikler douracak olan olaylar biribirini iz
ledi.

TR'E-YUNAN DOSTLUGUNUN BOZULMASI

ilindii zere 6/7 Eyll olaylarnn temelinde Kb

B rs m esel e si vard. politika pHinnda byl bir
baar salam olmasna ramen Menderes hkumeti
iktisadi bakmdan glklerle karlamaa balamt.
1954 s e imle rinden byk bir ounlukla kan Mende
res'in karsnda Yunanistan'da, babakanl Gene
ral Papagos yapmakta idi. Papagos da ekonomik alan
da birtakm glklerle kar karya bulunuyordu. Bu
gn geri kalm lkeler ad verilen ve ozaman ou
smrge olan yerlerde ise, Birlemi Milletler Yasas'
nn altnda, ((kendi kaderini tayin, hareketleri
balamt. Kbrs'n da bu hareketler dmda kalmas
na imkan yoktu. nk ada halknn ou Rum, bete
birinden biraz fazlas da Trk olmasna ramen Kbrs
ngiliz ynetiminele idi. Adann Trk ve Rum halk, in
giliz egemenliinden kurtulmak iin harekete geti.
Balangta Trklerle Rumlar ayni ama, yani Kbrs'n
bamszl iin alyordu. Ortada ne ENOSS vard,
ne de Kbrs'n btnnn Trkiye'ye verilmesi konusu.
General Papagos hkumeti, kar karya bulunduu
iktisadi glkleri halkna unutturmak ve dikkatlerini
baka tarafa ekme zoruuluunu duyarak Kbrs iine
drt elle sarld. Kbrs bamszlk hareketinin ilk n
cleri yerli iken, iin iine Amerika'dan gelen bir papaz
(Ma.karios) ile Yunan etecisi Grivas kartrld. Bu su
retle hareketi Yunanistan'a mal etme abas ksa za
manda kendini gstermiti. Fakat, aznlkta da olsa
adada, bir de Trk toplulu u vard. Ve Menderes hku-

21
meti de iktisadi alanda baarszlklarta karlamaa
balamt. Menderes de, bir asker olan Papagos kadar
politik alandaki acemiliini ispatta gecikmed i ve verdi
i bir nutukla Kbrs Trktr. tezini ortaya att. Bu
nu yaparken Birlemi Milletler rgt'nn kendi ka
derini tayin-self determinationn prensibinden habersiz
olduunu gstermi oluyordu. Netekim bu hatas onu
6/'l Eyll olaylar ile karlatrnca, bu defa .da Ya
Taksim, ya lm! n iddiasn ne srd, Sokak miting
lerinde ((Kbrs Trktr ve Ya, Taksim, ya lm! id
dialar biribirine karmt. Yaplan mitingler, ekilen
nutuklar ve papaz mankenleri yal{ma gibi davranlar
bir sre iin halk oyalad. Fakat ekonomik durumu d
zeltmekten ok uzak kald. 6/7 Eyll olaylarndan do
lay muhalefet o zaman Menderes hkmetinin kars
na d ikilmiti Bylece Kbrs i polltilm alanmda muha
.

lefetle iktidar iin bir ekime konusu oldu. Muhalefet

Menderes hkumetini tahrip olaylarndan dolay sulu
yor, Menderes ile etraf ise, ana muh alefe t partisi olan
C.I-I.P.'ni ve daha dorusu smet nn'y kinci Dn
ya Sava sonunda Oniki Ada'y Yunanllara kaptrmak
la itharn ediyordu.

TRKUPS' KM ESR ALDI?

}
.

J.idar-Mubalefet ekimeleri byle uzayp gider-

ken, Uak Olay patlal\: verdi. snet Paa Ege gezisi
srasnda Uak'a urad, fakat iktidar onu ehre sakma
mak i in acemice tertipiere giriti. nn'nn bana
ta atlmas olay da bu sra da vukubuldu. Kurtulu Sa-
va srasnda Uak civarnda Yunan ordularnn bozn
masile Yunanl b akom u tan Trikupis'i esir alarak Ata
trk'e gtnn olan bir smet Paa'nn 1922'de bir
kurtarc olarak gimi olduu ehre sokulmamas ve
ba na ta atlmas, iktidara kar olan antipatinin do
zunu arttrd. iluhalif gazeteler, General Trikupis'i esir
alan smet Paa'nn Uak'a sokulmak istemnemesini

.22
;tenkit ederken, iktidar saflarndan bir ses ykseldi:
<<Trikupis'i smet Paa esir almamtr ))
O gnlerde iktidar sinirlerini gittike bozduu itn
durmadan gaf stne gaf yapyordu. Bu gaflardan biri
.de gazete toplatmak ve neir yasaklar koymakt. Biz o
sralarda zmir'deki bir muhalif gazetede alyorduk.
ktidar gazeteleri General Trikupis'in smet Paa tara
fndan esir edilmemi olduunu ortaya att zaman,
General Trikupis'in elinizdeki u kitabn asl kitapl
:mzda duruyordu. Tarihin tahrif edilmek istenmesi ze
rine, bu kitabn sonlarna doru okuyacanz ksmn
-dan General Trikupis'in nasl esir olduunu anlatan k
smlar alarak bir fkra haline sokmutuk. Amacmz ik
tidara Sen byle diyorsun ama bizzat esir olan Yunan
l General, kitabnn u sayfasnda senin decli;.inin aksi
ni sylyorn diyerek yalann yzne vurmakt. Yazy
gazeteye verdik, fakat ertesi sabah o nsha toplatld.
Ond.Em bu yana General Trikupis'in Sava An la
rvn bir kitap haline sokma imkann bulamamtk.
Bu imktn u anda elimize geince, Yunanl generalin
Itim tarafndan esir edildii naldasn da hatrlatnay
yararl bulduk.
Tabii bundaki amacmz smet Paa'nn savunmasn
yapmak deildi ve hala deildir. nk Milli Kutu
lu Sava'na bizzat katlm bir kiinin, tarih ortada
iken, herhangi bir savunmaya ihtiyac olduuna ina
nanlardan deiliz.
* * *

B izce General Trikupis'in <<Sava Anlarn nn deeri,

. bundan ok Mustafa Kemal hakknda yazdklar ve
MlJstafa Kemal ile yapm olduu konumay anlatma
sndadr. Yukarda da sylediimiz gibi Nikolaos Triku
pis, belki kitabnn birok yerlerinde aldanyordur ama,
biz bunun bilerek yaplmad kansndayz. Eer olay
lar deitirmek isteseydi, daha kaba bir dil kullanabi
lir ve birtakm sulamalara giderdi. Oysa kenc1is1nin

23
byle bir sulamasna rastlanmyor. Hatt, beklenenin
dnda olarak birok noktalarda bizi dorulayor da..
Generalin htl.la yaayp yaamadm bilmiyoruz .
Fakat yayorsa bile, imdi hayli ihtiyardr. Baka bir
kitap yazp ya zmadn da bilmiyoruz. Ama, bi lhassa\
Trkiye'de geirdii esaret gnler ini kaleme almas l1er
halde yararl birey olu rdu.
Ancak u kitabile General Trtkupis, Anadolu Hare
kat'nn devam ettii srada. kendi vatanndaki ikilik
leri do rulam bulunuyor. Geri bunu btn Yunan ve
dnya efka.r da artk iyice bilmektedir ama, Anadolu
Harekat'nn bizzat iinde ve Yunan saflarnn en nn
de bulur_mu olan bir Generalin de sylemesi , tarihi ba-
kmdan ayr bi'r deer tar.
Elinizdeki kitapta, dikkatinizi ekecek bir nokta da,
kitabn yazlndaki kuruluktur. Bunu biz, yazarn bir
as ke r oluuna ve konunun da fazla edebiyata uyacak
soydA-n blunmayna verdik.
General Trikupis kitabnn sonunda kendini ve ken
disile bert=.ber esir olanlar savunma ihtiyacn duymu.
Bu, kendisinin bir insan olmas bakmndan normal sa
ylabilir. F'akat biz ce, bu konudaki hkm taribe brak
mas daha yerinde olurdu. Sy ledikleri doru olabilir
ama, daha nce ok sylenmi eyle-r.. Lakin unut
mamal ki, kendisi, esaretten dnnce ar tenkit l ere
uramt!
Bu kitab Trk kitapl na kazandrmay faydal
bulduumuz iin dilimize evirdik. Bugn Trk-Yunan
iliKileri, Kbs olaylarndan dolay hala dzelmis de
ildir VP Kbrs m ese l esi bir zme kavumadka da
dzdeceini pek sanmyoruz. Elimizdeki kitap da, di e
biroklar gibi, h epimizin bildii bir gerei ispat lyor : .
millotler arasndaki geimsizlikler silah yolu ile zm_..
i:nmeye kalklnca, atan taraflarn ikisinin de bun,
dan tamamen zararsz kmalar iml{anszdr. Bu gere
i ok iyi anlam olan Atatrk ile Veniz elos, biribirile
savam kiiler olmalarna ramen, savatan sonra
kaqlkl olarak dost elini u zatm ve Trk-Yunan dost-
luu nu kurmulard. Aradan geen yllar ve ortaya -

24
kan birtakm olaylar bu dostluu ksa bir zaman iin
de ykp yok etti. Bugn gnl ister ki, Atatrk ve Ve
nizelos gibi insanlar her iki tarafta da eksik olmasn
ve ilti komu lke birbirile dost geinmenin, dman ol
maktan daha yararl olacan anlayarak, Kbrs mese
lesine en akllca zm yolunu bulsunlar.
Sel gider kum kalr sznn de ifade ettii gibi,
aradaki olaylar gelip geer ama, milletler daima yaar.
Corafi ve tarihi zorunluklar da Trk ve Yunan millet
Ierini biribirinin yannda yaamak zorunda braktna
gre , bizce en akllca davran, yabanc karlarna Jet
olmakszn iki milletin dosta gei.nmesi ve Atatrk ile
Venizelos'un kurmu olduklar eski dostluu tekrar
canlandrmaa almalardr.

STANBUL: Temmuz-1967
AHMET ANGIN
 G R

B
en Misalan gi'de dodum ve orada bydm. 1 4 yamda
M:isolongi'den ayrlarak 1 881 - 1882 ylnda Fire'deki as
ker'i olmla girdim.
o devirde, askeri okuldaki renim yedi yl idi. Meldepten
.1888. ylnda astemen olarale ktm ve topuluu tercih ettim.
Mnl{n olduu kadar mkemmel ve tam bir formasyana
sahip olmak istediim iin, hemen 1889 ubatnda tahsil m
saadesi alarak Fransa'ya gittim. Orada da takriben yedi yl kal
dm ve bir yldan fazla bir zaman Le Man'daki 26 nc S alra
Topu Alay'nda bulundum. Ovur'da ve biHihare Orlean ci
varnda serkati'deki }{ampta topulul{ eitimi ve at ze
rinde altm.
Bundan sonra ( 13 9 0- 18 92) imtihana girdim ve mteakibe
de, renci olar ar{ astemen rtbesile gelinip, temen rtbesi
le klan Fontenblo'daki Topu Tatbikat Olmluna renci-su
bay olarak yazldm. Sonra, Somr'deki Svari Tatbikat Okulu.,.
na girdim. Bundan soma da ( 1893-1895) Paris'tel Yl{sek Harp
Okuluna yazldm; orada yabanc subay olaralt:, hepimizi Fran
sz niformas giyrnee mecbur ettiler.
Bu tedbir, mehur Fransz subay Dreyfs h adisesi dolay
siyle alnmt.
o zaman, benimle beraber Harp Okulu'nda bulunan Fran
sz sub aylar yzba, bazlar da temen niform as giymiler
di.. Yalmz benim rtbem astemendi. Benim, yukarda zikredi
len, Fransa'dalt:i tahsilimi bildikleri iin, al{a ederek: .sen, AV
rupa'nn en eski astemenisin, diyorlard.
Nihayet, 1895 kasmmda. Yunanistan'a dndm.

'26
 phesiz u anda amacm, ne otobiyografimi ve ne de Yu
nanistan'n 1897 den Hl22 ye tadar biribiri arkasna girdii sa
va,lan yaz;mal\. deildir. yani, yukanda anlattklarm ve ileride
anlatacaldann, sayesinde sadece kaan ve kaarken bizde yal
nz hatra tesellisi brakan genlie ait olaylar, hatra tablolar
ve simalarn idrak ettiimiz dassla zevld anlalmamaldr .
Gerekten yle ! . . Genlik amzdan h afzamzda kalanlar,
ister sevinli, ister heyecanl ve elemli veya ihtiyatsz ve baht
sz yllar olsun, bunlarn t atl meHinkolisi iinde, hafzanzda
kalan hadise ve hareketerimize ve baarlarmzia bahtszlk
larnza aklen avdet ederek onlar hatrlar ve kafamzda yeni
den teIdl ederiz.
Ben de, bu suretle gemie dnerek aaki harp anlarm
yazyorum.
Nikolaos rtI{[JPS
 SEFERBERLIK
1 397 ylnda Trkiye'ye kar sava ve buna p aralel ola
rak seferberlik ilan edildii_ valt ben ve birol{ topu(
subaylar , o zaman Nauplion'da bulunan Mhimmat Deposu'n
da idik.
Nauplion'daki Mhinm:t Deposu'nda bulunan topu su
baylan arasnda bu kadar neyecann, Yunan milletinin uzun
zamandanberi besledii h ayal ve isteklerden mi, vazife duygu
sundan m, yoksa kuvvetli bir t ahrikten mi ileri geldiini an
lamalc g idi. l<"'akat seferberlik, bunlarn ne birincisini, ne
de ikincisini tahrik etti ve bu, mmkn dahi deildi; mamafih,
gerekten ylesine bir heyecan vard ki, Nauplion'u keyf! su
rette terketmee ve btn talep ve almalannza ramen_
idare, Nauplion civanndaki mhimmat deposunun kaldrlmas
iini tatbik mevkiine sokmazsa, Larisa'ya gitrnee karar ver
mitilc
MaJ:lm olduu zere L arisa, o zamanki Trkiye hudutlan
mza. yaknd ve alacaksa, taarruz orada olacakt.
Bu arada ve bu sabrszlk heyecan iinde bir emir geldi
ve bu enre gre ben, o srada Larisa'da bulunan ve kumanda
n General Nikolaos Makris olan Birinci Tmen erk.n- har
biyesine tayin ediliyordum.

LARiSA

A radan uzun zaman gemedi ve ayni yln mart aynda,

Londra'da yaynlanan Daily Chronicle gazetesinin mu
habii ve Kral Birinci Jorj 'un mektubunu tayan Nonnan
adndaki bir zat Larisa'da bulu..-uyordu; bu mektupta hamiline

28
:!)yk kolaylk gstertirnesi ve verdii haberlerin efkar- wnu-
miyede byk bir tesir icra ettii bildirilmekte i d i Hasl, ona
.

rehberlik yapmam emredildi; kendisi hudutlarmzm muhtelif

lasunlarru ziyaret etmei azruladndan istediklrini yerine
getirdim.
o gnlerden bil' gn Trnova'ya gittik ve oradaki yilksek
askeri kumandan bizi yemee davet etti.
Yemek salonunun duvarlarnda, para kumalardan yapl
nu ve 7..erinde u halk szn tayan bir levha vard: .Bu da
geer l .
ngiliz gazetecisi saf saf etrafna baknrken bunu grd .
o andaki bakndan bunu tetk.ik mi ettii, yoksa sadece bak
t m anlalmyordu. Bana bakarak sordu:
- Bunun anlam nedir?
Ben cevap verdim:
- Anlam udur ki, .bu da geecekdir! .
Ve bu szn anlamn akladm.
ngiliz gazeteci izahatm duyunca:
- A ! dedi.
ve birden, duvarda asl ereveye gzn dikerek belli bir
:heyecanla bakt ve ayni zamanda unlar syledi:
- YUn anllara filozof millet denmesi hakl i..rl .
sonra, kalemini ve :Q.Ot defterini kararak bu sz not etti.
Daha sonra, bu seyahate ait hatralarn yaynlad za-
man bu sz zik:retmei de unutmad; szn derin felsefi an
lam karsndaki hayranln da ilave etti.
4 nisan 1 897 de muhasamat b alad. Atein balamasile
iimde, mcadeleye . girmek ve savaan askerlerimizin yannda
yer almak istei dodu. Bylece, muhasamatn balamasndan.
sonra, savan cereyan ettii Boyac-Trnova'ya gitme iznini
istedim.
zin verildi. Boyac'ya doru giderken ate alanma girdim
ve etrafmda dman kurunlarnn vzldadn duydum. Ba.r
langta, kurun vzltlar karsnda kendimi korumak iin
bam eiyordum.
Bu, kendimi koruma sevki tabiisinin canl bir ifadesi idi
ve bu sinir akslameline otomatik olarak uyuyordum.
}.,akat bu otomatik eilimlerden sonra eilrnenin bo, mak
'3atsz ve manasz olduunu dndm. phesiz ki, vzlt ku-

2U
lana geldii zaman vzldyan kurun da gelip gemi olu
yordu.
Bu bo ve anlamsz elcilde korunma g ayretimden dolay
kendi kendimle alay ederek gldm ve Trk kurunl ann a kari
nazikane eilmelerime son verdim. Artk bir daha eilnedim ..

Ondan sonra, kurunlarn vzltsna nem vermiyordum.

. ll nis anda Kritiri mevkiinde Mati sava cereyan etti. Bu sa
vata, General Nikolaos Malnis erkan- harbiyesile birlile, bi
rinci Momfera bl top b ataryasnn bulunduu yerde idi.
Fakat ate balaynca, savaa giriilm: olan yerde, Trk top
usuna kar atee devam etmek iin yer de iti rdim . Ama
leden sonra, Deleria'daki 1-::anadmzn kuvvetli bir basn lcar
snda' bulunduu ve dalma halinde oldu u haberi geldi.
Hemen General Makris'ten, Deleria'ya itmek ve olup bi
tenleri renmek grevini aldm.
Kye varnca karkln byk ve karakteristik olduunu
grdm. Kyller ve askerler, kovalanyormu gibi her tarafa.
kouuyordu. Bu arada, kyn kenar sokaklarndan birinden,
b enim bulunduum tarafa drt nala gelen Trk. svarileri g
rnd. oradan kanam inkanszd. Fakat, bereket versin ki
yan tarafta sk aal bir bahe vard. Atm mah muzladm ve
ahlan an at iti aarak baheye girdi. Hemen kotum ve sk
aalarn arkasna saklandm. Biraz sonra bahenin nne
Trk svarileri geldi, fakat beni grmediler; Onlar yeteri kadar
uzaklanca baheden ve kyden ayrldm ve atm drtnala
I:oturarak General Makris'e giderek durumu anlattm.
Ertesi gn ( 12 nisan) Birinci Tmen, Larisa'nn banli
ys olan Aks aray ' daki k.lann. nnde toplanmt.
Sabahn saat 6 snda, Genel Karargahtan, Birinci Tmen'in
Farsala'ya hareket etmesi emri geldi. Hareket s aati ye di ola
rale tesbit edilmiti. Tmen'in kurmay bakan Yarbay zafi
ropulos Genel Karargah'n emtini alnca y annd a kurnay su
baylan oldu u hald,e, Tmen'in Larisa'daki karargahna ha
reket emrini bildirrnee gitti.
Ben General Makris'in yannda' kaldm .
Epy zaman geti, kurmay _bakan, btn hazrlklara ra
men henz hareket etmemiti. General Malnis endielenmee
b alad. Kurnay b&kanmn bekletmesi yznden Tmen'in
h areket saati gecikiyordu . Saat 7 oldu , fakat biz hala kurmay
ba:;k.ann bekliyordu!. Biraz daha geip lmrmay bakan g-

rnmeyince ,Gen eral Ma.kris Tmeni benim hareket ettirmemi

emretti.
Bunun zerine muhtelif bfrliklerle hizmet birliklerinin bir
biri arkasndan hareket t arzlarn tesbit ettim. Bir Trk ta
arruzu ihtimaline kar:;, topunun arkasna art bir kuvvet
ayrdn ve Tmen Farsala'ya do ru yola kt.
leye yakn, saat de, kurm.ay b a:;kan ile beraberinde
kiler, Tmenin hareketinden sonra Aksaraya gelmilerdi. Fa
kat orada, ne general Makris'i, ne de Tmen'i bulabildi. Gerek
Tmenin, gerekse Generalin Farsala'ya hareket ettiini hay
retle renmiti.
Bunun uzerine, yannda alakoyduu subaylarla birlikte
Farsala')"a hareket etmek zorunda kald.

FARSALA SAVAII

23

nisanda I<'arsala sava balamt. Daha nce hareket

eden dman, demiryolu istasyonunu igal etmi::_ti. eh
rin ima kesiminde bulunan Tmen komutan, piyadenin d
zensiz bir ekilde gerilediini ve demiryolu istasyonunun ignl
edildiini grd. o zaman ( s aat leden sonra be buuktu)
derhal bana, geri ekilen blklerden birinin komutasn ele
alarak demiryolu istasyonunu. geri alnarn emretti.
.' Bunun zerine, bir bln b ama geip demiryolu istas
yonu zerine sevkettim ve askerleri galeyana getirmek iin
yle b ardm:
- leri ocuklar Yaasn vatan yasn millet !
Tabii blk beni t akip etti. Ben salam bir eldlde ilerli
yordum. Kurunlarm vzldyarak bana doru geldiini duy
dum ve aklma tuhaf eyler geldi.
phesiz, az sonra leceim diye dnyordum. Ama, top
U subay o:.mama ramen bir piyade blfinn banda l
dm de sylenecekti. Fakat bu dnce beni da ok heyecan
landryordu. ve ata ilerliyordun. insan budur ite ! . .
Drtyz metre ve b elki daha fazla ilerlemitik ki, komutan
lk, demiryolu istasyonunun Trkler tarafndan igal edilmi
olduunu, bunu bir blklk bir kuvvetle geri alnaa kalk
mann anlamsz ve kanl bir hareketten ba.lca bir eY olmya
can anlam ve c;ekilmemizi emretmiti.
31
 DMEI{E

2 5 nisanda Tmen l\:arargah D meke' de idi ve bilhassa

Knstdiari dandan Kotreli kyne kadar Dmeke'nin

Kuze y-B at arazisinin, Kuzey'den gelen ve bizim Dmeke'deki
askerimizi sarmas muhtemel olan Trklerin ge mesine m
sait ge itleri ihtiva edip etmediini renmek iin keif z
runluu ort ay a kt.
Bu kefi yapma grevi bana V'erildi ve ben araziyi tam
y an be atl klavuz aldm. Orman inceleyerek ilerlemek su
retile en yksek tepesine geldim, t ep enin zirvesine ktm, at
tan indim ve bir aac siper alarak. drbnmle etraf yok
ladn. Birden, Kuzey ynnden bulunduum tepeye do ru bir
Trk svari mfrezesinin geldiini grdm.
Bir an i:in, bu mfrezenin bizi grd n ve tepeye bizi
bulmak maksadile geldiini sanmtm.
Muhakkak ki, elcilrnek ii11 kafi zamanmz ve uygun ara
zi vard. Bunun zerine yanmdaki svarilere attan inmelerini
emrettim ve onlar tepenin arkasnda datarak, sava .hazr
bir durumda Trk mfrezesinin yaklamasn bekledim.
Fakat, yanl dnm.tm anialan
Trk mfrezesi bizi g rm.emiti. Tepenin eteine gelince
Kuzey'e doru etrafn dolat ve tepede keif yapnaa lzum
grmedi.
Ben, bu grevi bitirince Dmeke'ye dndm ve Tmen Iru
mand ann a yaptm kefin raporunu verdim.

DMEKE SAVAI

D meke savandan bir gn nce, 4 maysta Garibaldi bir

lii nin gelmesi bekleniyordu.
Garibaldi'cilerin karargah kuraca yeri tesbit ve bu yeri
ken diler ine gstermek zere karlama grevi bana verildi.
Atla onlar karlamaa gittim v banda, krmz nifor
mal bir svarinin bulunduu bu mzrakl alay karladm.
Tabii yabanc aty karlam ve bu frenkleri tei etmi
tim. Fakat bana ok temiz bir Yunanca ile cevap verdiini du
yunca hayrette kaldm. '

32
 Bu klnnz niformal svari, Zakinthos'lu Aleksandros
:Romas adndaki Yunanl idi.
Dmeke ve Derben-Furka savalarndan sonra gayri mun
tazam bir ekilde ekilen ordumuz 7 maysta L amia ya gelmiti. '

Art kuvvetlerin yannda bulunan Gen er al Makris, ekilen t

menlerin durmasn ve sava vaziyeti alnalarn emretti. Fakat
bu gayret botu. Bunun zerine, gayri muntazam ekilde eki
len bu tmenleri durdurmak zere kendisine yardm etmemi
iste di Bunda muvaffak olmak iin emirler verdim ve askerlerin
.

vatan duygularn tahrik ederek bo yere uratm. sonunda

onlar yerlerinde durdurabilmek iin tabancan ekmek zorun
-da kaldm.
Tmgenral Makris, benim bu hareketimi, hakkmd a tanzim
ettii raporda u kelimelerle anlatmtr:
.Birinci Tmen komutan Yarbay Zafiropulos'un y aptk
larn ve ayrca topu astemeni Nikolaos 'l'rikupis'in T arat s a da '

ki K amilovrisi'de k a anlar durdurmak iin tahrik ve tabancasi

le te hdit ederek durdurmaa muvaffak olduunu teyid ederim.
ayet bakalar, manen taltif edilmek gerekirse, onun daha b
yk bir ta.k.dirle t alti fi lazmdr .

TARATSA SAVAI

B ilindii zere, Taratsa'da (Kuzey Lamia) bir sava vukubul-

du. Bu sava da, Tmen kumandan Maluis'in yannda ve
ok yakndan takip ederken, birden, arkamzda ve biraz tedeki
Lamia yolu z erin de, gelen bir araba grdk ; arahac elindeki
beyaz bir bayra bann stnde s anyordu . Bu h fidiseyl bir
trl izah edemedik ve Tmen kumandan benim, gidip bu ge
len hakknda bilgi alman e mr etti . Derhal kotum, a r ab an n
nne lttm ve ayakta duran bir bir adamn, elile, ak bir
beyaz bayra yukar kaldrdn grdm. Arahacy tanmad
m iin onu yabanc farzettim ve ken di sin e Franszca olarak
1tirn. olduunu, ne istedi ini sordum.
o bana Yunanca cevap verdi :
- Ben Lamia valisiyim ve savan hfila devam ediine hay
ret ediyorum, nk Epir'de mtareke yapld!
Ben ona:

33
Trikupis F: 3
 - Siz isterseniz, dedim, araya girip bunu km'Jidaki Trkle-
re haber verebilndz
Cevab u oldu:
- Ben de onun iin geldim.
Ben bunu Tmen komutanma haber verdim o
, da atein ke
silmesini emretti ve biraz sonra bizln hatlarda ate kesildi.
Trkler, beyaz bayrakl bir arabann kendilerine doru git
tiini grnce, onlar da atei kestiler ve vali onlarn hattna
girdi.
Biraz sonra geri dndn grdk. Fakat bu arad a, onun
geliini beklerken nianclanmzn yannda at stnde dunyor
du.k ve Trkler de kardan bize bakyordu.
Fakat vali bizim niancarn hattn gemeden evvel bizim
hatlara doru gelen Trklerle kar8.t. Trk niancarnm bu
hareketinden phelenerek Tmen komutanna, uygun . grrse
soldaki ukura girmemizi syledim ve byle yaptk. Bunu tam
zamannda yapmz.
Vali bizim nianclann hattma gelir gelmez Tfirkler, biraz.
evvel benim Tmen kamutam ile birlikte bulunduum yere yay
lm atei atar.

1912
TRKYE?YE KAB.I MtlTrEFIK SAVAI

alk.anl mttefiklerin Trkiye'ye kar atklar sava es

B nasnda ben, topu binbas rtbesiyle III. Tmen Kur
may Bkan idim ve efim Genei'al Damyanos'du.

GLKOVO SAVAI
o .Elmde cereyan eden Glikovo sava esnasnda Tftmen Ko
nmtaniyle ben kam bir itin arkasndan muharebeyi takip
ediyorduk; Benim yannda Tmen Kurmayna mensup maki
na yzbas Y. Valetes vard. Birden elini midesine koyarak
bana yle dedi :
- Yaralandn
Ve yere kapand. Ellerini vcudunun bir tarafna gtr
mft oraya baknca saatinin parampara oldutunu grdk.
,

Bir piyade mermisi oraya tslbet etmi ve saati p aralamasma

ramen lo:endisine hibir ey olmamt. sa.at paralannca yz
ba Valetas yaralandn samnt.

BUR.GAZ SAVAI

19 Ekim sabah n nc Tmen, Yenice savann arefe-

einde, nc olarak 12 nci Tabur ile birlikte Burgaz
(Yenice'nin gney - batsnda) a doru ilerliyordu. Tabur Ko
mutan Binba A. Bairas, Kurmay ile beraber nc kt'asnn
esas kuvveti arasnda bulunan Tfimen Komutanna bir haber
gndererek kyllerden rendiine gre, dmann kar te
pelei igal ettiini bildirdi. Bu haberler zerine Tmen Ko
mutanna, Binba Bairas'm yanna gideceimi ve yerinden
dal a noksansz bilgi alacan syledim.

lerleyip Binbaj Bairas'n yanna gittim; o zamana ka

dar gelen haberlere nazaran Tiirkler kar tepeleri igal ettii
iin binba atndan inmi ve nianclarn arkasnda yaya
olarak ilerlemege balamt; taburun daha kk rtbedeki
dier subaylan atl olarak kar tepelere doru ilerliyorlard.
Binba Bairas, ka.rlj tepelerin igal edildiine dair ha
berleri dorulad. Ben,. aradaki mesafenin 600 metreden fazla
olmamas sebebiyle bu haberlerin doru olamyaca ve eer
Trkler karki tepeleri igal ediyorsa oktan atee balama
Jan icap ettii cevabn verdim.

Fakat ayni anda kar tepelerden bir yaylm atei duyuldu.

Birden, nde yryen subaylarla siliihl askerler nmde yz
koyun yere yattlar, ben at stnde idim; Binba Bairas ile
dier bazlan da tekilerin yanna yatt. oradaki mevcudiyeti
mi lzumlu addetmiyerek uzaklamay dndm, fakat o an
d a kurun vzltlan duyduum ve atllarn byk bir hedef
tekil ettiini dndm iin yeriinde kalmaya ve srtmdan
vurulacama gsmden vurulmamn mreecal olduuna ka
rar verdim;

Biraz sonra, tepeleri terkeden Trklerin atei kesildi ve

ben de Tmen Komutannn yanna gitmek zere yola k
tm. o beni grfr grmez:
- Yznden yaralsn dedt
Ben U cevab verdim:

35
 - Adam sen de, ben hibirey hissetmiyorum
Fakat elimi yzme koyup balanca kan grdm. Daha
sonra dnnce, bunlarn, arkasandan yaralanan atmdan
ilen geldiini anladm; yaralar kuyrua yaknd ve kuyruk
saa sola vurduka kana bulanyor, durduU zaman ucund an
kan damlyor ve saliandka kanlar yzme bulyordu.

YENCE SAVAI

o Elmde vukubulan Yenice savanda III. Ttmen 6 nc

ve o uncu taburlariyle muharebe ediyordu,

. 12 nci
taburu ihtiyatta lmlmt.
Sabahn saat o unda, savaan iki taburun (6 ve o uncu
taburlar) yannda muhareb e yi t akip ettiim srada, Tmen
Komutannn yaveri ilarhos V. Kapsambelis Tmen Komutan
,

:;,dma yanma gelerek bana bir e:rllr getirdi. Bu emre gre,

Komutann yanna, yardma gidecektim. 400 metre kadar geri
ekilince larhos Kapsambelis, bir si gara yakmak zere dur
mamz rica etti. Durduk ! Tam sigarasn yakarken akan
dan bir kurun yedi ve canSJZ yere dtiL

MORAVA DA!GI (ARNAVUTLUK)

K esm sonlarnda Kasteria'ya hareket eden

Grice'ye doru ilerlerken, 5 Aralk gecesi Morava Da
III. Tmen

y ak nnda Ayios Nikolaos kyne geldi; Morava Da karla

rtl idi.
Kerkira'da kalan o uncu tabur da geceleyin .Morava da
na gelmiti. Askerler geceleyin karlar eritmesi maksadiyle
Ayios Spiridonos'a mucize gstermesi iin dua ediyorlard. O
zaman askerlere unu s yl edim :
- Ayios, karn ne olduunu bilmedii iin ne yapabilir?
A.yios Kerkira'da hi kar grm mdr?

GRiCE
gir diimiz ay
G
rice'ye 6 Ekimden takriben iki kk
kadar sonra, ocak aynn bir gnnde Grice eraf

karargaha gelerek bana unu sord :

36
 - Grice, Yunanistan'a geince, dilimizi konuabilecek
miyiz?

Onlara her eyde olduu gib i, bizde, llsanda da zgrlk

olduu cevam verdim. Halen, Atina yakmndaki kylerde
bile Arnavuta konuuluyordu. Bundan bak a, .Atina civarn
da Elevsinos ve Madras'ta oturup Arnavut dilini bilen iki
sub ay ardm ve onlar, oradaki eraf ile Arnavuta ko nu
turdum. Bu konuma zerine ok memnun !{aldlar ve ba-n a
unlar sylediler :

- Oo ! . . Gzel! ok gzel ! . .

1 9 1 3 ubatnn iltinci o n gnlk devresinde btn Grice

blgesinde sk bir kar yamaya b alad ve btn orman kaln
bir kar tabak.as kaplacl.l.; Yanya'ya giden araba yolu grnmez
oldu; yolun ancak a alk ksmlar farkediliyordu ve p atika
yollar tamamen silinmiti. Btn ova bembeyazd.

Durum bu merkezde ilcen, 2 , 5 aydan fazla

bir mddet
Grice'de Imlan III. Tmen, daha sonra Ordudan, Trklerin
arkasm1 sarmak zere Yanya'ya gitmek emrini ald. Hareket
halindeki III. Tmen 19/ubat gecesini Grice kuzeyindeki
F'lioki kynde geirdi.

Karanlk bastl;:tan biraz s onr a, benim komutann yann

da bulunduum b ir sr:da an'i. olarak sk silah sesleri duyduk.
Ben, bir an iin Trklerin baskn yaptn sandm. Karargah
binasmn n.-_e geldiim zaman kaan bir kurt srs gr
dm; bunlar, kar yznden ormanda yiyecek bulamadklar
iin kye, karnlarn d oyurmak_ amaciyle inmilerdi. Duydu
b'UITlUZ silah sesleri, kyn muhafazas iin kalan birliimizin
kurtara at atetendi.

LESKOVK

III.
Tmen 2 2/Ubat'ta Leskoviki'yi igal etti. i galden
bir gn evvel, Leskoviki'ye doru yola kan alay
lar, asrerierin istirahati iin yolda bir saat durdular. nc
birlii ile beraber bulunan Komutanlk duru esnasnda kye
yakn bir y erdeki byk bir konan yamnda idi, bu kk, asil

37
bir Arnavuda ait olup adam, kahve ikram etmek zere komutan
ile kurrnayn evine davet et:rni:}ti.
Ev'e gittik ve bir salonda oturduk. Biraz sonra bize, bir
tepsf iinde kahve getirdiler. Ben salonun dip tarafnda bina
lcapsmn karslnda oturuyordum; salonun dnda, kaak
gzlerle bize bakan ve gzetler gibi grnp kaybolan birini
grdm. Aniden ortaya kan bu adam beni huylandrd. Bi
raz sonra ilcinci kahve geldi. Yine yukarld olayn tekrarlan
dn yani, birisinin kap dan ani olarak grnp kayboldu
,

unu grdm .

Binadan knca olay incelediro ve anladun ki, T(lrk Ildet

lerine gre, misafirlerle dolu bulunan binann, onlar dar
kncaya kadar birisi tarafndan gzetilme si gerekmektedir.
23/ubat'ta Tfimen Komutanl Leslmviki'de idi ve ehrin
eraf Komutan ile Kurmayn yemee davet etti.
Yemek esnasnda; hernekadar salon tavanda asl buyk
bir lamba ile aydnlatlm idiyse de, masann ortasnda du
ran bir Arnavut sa elinden sol e line aktard munlu bir
amdam masann zerinde tutuyordu. Bu daha sonra ren
diirnize gre, misafirlere sayg gstermek iin yaplrm..

KLSURA SAVA.,I

JJ
Tmen 3 Martta Premetis'in igalinden sonra Klisu
J n.mn ;gali iin Trklere kar muharebeye giri:j
mi ve B;rpma sabahn saat sekizinde balayp leden sonra
saat de Trklerin Berat'a eldlmesiyle sona ermiti .

Klisura ky, Aus nehrinin sa tarafndadr.

Klisurann
hemen batsnda yksek bir da vardr. Bu dan, t a}-::riben
200 metre ykseinde, Klisura beylerinin oturduu byk ve
olduka gzel bir bina grlyordu.
ekilen Trklerin atei kesilince, Klisura Beyinin iki er
kek: kardei gelerek Komutan ile beni Imhvaltya davet etti.
Eve kmuzda, yemein hazrlanunn sabah saat o da
b alamas gerektiini dnerek Klisura beyleri bu yemein,
savatan sonra sa kalanlara, yani muzaffer olanlara tahsL<>
edildiini syleyip aka ediyorlard. lerinden biri, bunun ze
rinr benim zldm grerek sordu

38
 - Size dorusunu sylememe msaade eder mic;iniz'l
Ben u cevab verdim:
Naho da olsa, gerei daima severim.
o rla bunun zerine unlan syledi :
- Oyle ise dinleyin: Trkler ka arken onlara yine grO.

elim diyoruz. Siz gelince ho geldiniz diyoruz. Dorusu u ki,

biz onlan da, sizi de istemiyoruz.
Kahvealtdan sonra o zata hatrladuna gre Hl06 se
,

ne sinde, o zaman mevcut olan Avusturya-Macaristan gibi bir

Yunan-Arnavut khrallrun kurulmasn teklif amaciyle iki
kiinin Atina'ya geldiini syledim. Onlar Atina'ya gelince
dileri bakan kendilerini babakana, babakan da Krala ve
sonra krral b abakana, babakan da dileri b akanna gnder
miti. Bunlar drt ay kadar Atina' da kald ve hi b ir sonu ala
myarak oradan oraya gnderildiler.

1913
RUL.GAB.iSTAN'A. KARI SAVA
B. ulgari-s tan'a kar yaplan sava.'jta ben topu binbal}s
rtbesiyle III. Tmen in KurrrRy i dim ve efim Tuit
'

,general Damianos'du.

lULKis: SAVAI

:{
I. .
jJkls sava srasnda III. Tmen, Killds'in batsnda idi.
Sabahleyin, saat 9.30 da ate kesilince 12 nci Tabur eh
re girmek zere yola kt. Saat 12.30 a gelmiti. Ya
nnda Kurmaybakan olarak bulunduum o uncu T abur Kil
kis'in hemen kuzeyindeki tepeleri igal etmi:;ti ve orad an Yan
nes'i ve daha stteki tepeleri igal ederel{ dmann gerisini
kesecel(ti ( II I. Tmen sahas) .

III. Tmen ile birlikte tep elere lm; oradan her taraf
grnyordu ; kuzey ynnde ve drt kilometreden fazla olm
yan bir mesafede, dman ordusunun geni, apta ynaJoe yap
tn ve bir alayn Herakleon'a doru yrdn grdm.
Hemen yanmdaki sva.riyi drtnala geri gnderdim ve ne

39
olursa olsun topu Komutanna haber vererek buraya drt
nala gelmesini sylemesini emrettim.
Biraz sonra, bir svari subaynn, yannda drt atl oldu
u halde tepelere ktn grdm. Bana, svari tugay komu
tanlndan geldiini durumu grmek iin buraya ktn, g
rlen kuvvetin dost mu, dman m olduunu tesbit edeceini
ve hakknd a bilgi almak iste di ini syledi.
Bu arada, gnderdiim svarinin haber vermesi zerine ,

yzba . p etri d i' ni n kamutasnda bir da topu birlii drt

nala geldi ; yzba:; toplarn y erletir dik.t en sonra bana nasl
ate etmesi gerektiini sordu.
Ben u cevab verdim:
- Karda, t oplu halde b.ulunan dmana hemen glle
atmaa b alayn.
Ate hemen b alad .
Buna p aralel olarak, keif iin gelen svari subay vas
tastyle hemen svari tugay komutanlna harekete gemesini
bildirerek .karda toplanm dman ordusunun topu ate
inden huylanarak f aaliyet e getiini ve svari dmana y a..l{-.
lancay a kadr topu ateinin devam edece-ini. haber verdim.
ve ilave e ttim : . imdi svannn muzaffer olmas iin zel bir
hareket frsat do mutur.

III. T me n ' i n raporu b u hususta unlar yazmaktadr:

. T op unun sr ' atli atei neticesi olarak saat, leden son
ra 1 .3 0 dan itibaren dnan tam bir srprizle karlam
ve bozularak dalanlar lmzey ve Kuzey-Doudaki tepelere do

ru kamaya balamtr.

Dmann srprizle kanjlaan kuvveti on b i n kii tah

min edilmitir. Genel Kurmayn verdii bilgi zeri ne Yannese
yalclaan svari tugay, svarinin dmana yaklanasiyle top
u atei kesilir kesilmez dman takibe balamtr.

KELENDER SAVAI

ilkis savan d an sonra, 22 Temmuz'da n. Tmen Bul

K gar asl_erini Kelender ve Doyran istikametinde takibe
devam etti .
nc kuvvetler , svari tugaynn ve tmenin dier kuv
vetleri himayesinde, sabahn saat l l'inde Kelender'in bir ki-
 lometre kuzeyinde iken Tmen'in bir alay Kersova-Kelender
Doyran yolu boyunca, Kelenderin Kuzey-Bat ynnden gelen
bir topu ateinin basknna maruz kald.
Bu topu baskn Tmen'in yol boyunca ileriiyen alay
arasnda kargaalk, itaatsizlik ve p anik dourmutu. Hemen
drtnala ilerliyerek, yanmda da topusunun bir ksm olduu
halde karkln hkm srd yola vardm. Hemen top
ular en yakma ve yolun dousundaki tepelere yerletirdim
ve atee b aladm. Bu topu ateinin duyulmas zerine he
men panik durdu, birlikler topland ve atlan birka glleden
sonra dman. topusunun da sesi kesildi.

PETSOVO SAVAI

JJI T men Strumie ve Petsavo'nun igalinden sonra

" ilerliyerek Petsavo'nun Kuzey - Batsnda 1450 ra
kml tepeyi igal etti . 14 Temmuzda 1450 rakml
tepede yaplan savata (ki burada komutan ile kurma
yi kalmt) yaral bir Bulgar sub ayn getirdiler. Karmz
daki dmann kuvveti hakknda inceleme yapp gerekli bil
giyi alnca, yaral iin sedye tedarik ederek bunun Petsava'
daki hastahaneye kaldrlmasn emrettim.
15 -Temmuz'da takviyeli byk Bulgar kuvvetlerinin, bi
zim solumuzda bulunan, fakat anlalan pasif savunmay ter
cih eden srplarn karsnda olduu haberini aldk.
III. Tmen bu byk sarlma tehlikesi kars nd a, 1 6-Tem
muz'da Petsovo kyn de terkederek ekilmek zorunda kald;
ky hastahanesindeki hafif yarallar da arasn terketti ve
yalnz ar yarallar kald.
17- T emnuz'da, III. Tmen bir kar taarruz yapt ve
sng hcumu ile dman pskrterek Petsava'yu geri ald.
Petsava hastalanesine geldiim vakit, orada kalm olan ar
yarallanmiZ kendilerini benim kurtardn syliyerelc teek
kr ettiler ; zira Tmen Petsava'yu terke mecbur kald za
man, Bulgar ordusundan bir birlik hastahaneye gitmi ve ora
daki yaral Bulgar subay gelen Bulgarlara yle demi :
- Onlara dokunmayn. itina etmee aln, nk on
lar da bana iyi bakJJ.ar.
 Bunun zerine Bulgarlar da ayni ekilde hareket etmiler .

Bu Bulgar subay, Bulgarlarn Petsav'dan ayrl arasnda

onlarla beraber gitrni.
s-Temmuz sabah:, Genel Karargah'tan 1 8-TernmUZt,
saat sabahn 5.15 n t arihli bir emir geldi; bu emirde, 18-Tem
muz- 19 1 3 gn le vali balamak zere be gnlk bir mta
reke yapld bildiriliyordu.
III. Tmenin Genel Karargah'a ;;ektii telegrafta yle
denmekteyili :
.Bu sabah, mnadiler kardktan sonra, bir kurmaym
d,man nezdine eli olarak, hudut hattn tesbit etmesi iin
gnderdim.
Bulgarlar da, Kurmayn gittii yere kadar ilerledi. Kur
naya ileri hareketin durmas icap ettiini aksi halde hattn.
,

tesbit edilemiyeceini' syledi. Bulgarlar i.se, mtarekenin

leyin baladn ve o saate kadar ilerlemekte serbest olduk
larm bildirdiler. Kurmay, bunun zerine mzakerenin sona
erdiini ve Bulgarlar hudut hatt olarak neresini gsterir
lerse kabul edeceimizi syledi..
Sonra, iki ordu arasndaki hattn derhal tesbitine baf}
land
Bulgar Tmeni'nin Kurmay ile vukubulan konuma esna
snda, ras,tgele III. Balkan Tmeni'ne mensup olduunu soy
liyen bu sub ay bana yle dedi :
- 15 Temmuzda, 1450 rakml tepede bulunuyordum, ora
dan tmeninizin tecans, intizam v.e. derli toplu halini grnce
yanndaki subaylara yle dedim: .Bakn, bir asker ki, ha
rek.et halde bile hrmet telkin ediyor .

1916
SElANiK'TE DURUl\l

( 17-18 Austos 1916 )

1 9 1 5 Eylul'nde Yanya'da 9 uncu Da Topu taburunrm
komutam olarak bulunurken, Tmgeneral Moshopu-
Ios'un emrinde, Selfuiktel HI. OTdu Kurmaylna tayin
edildim.

42
 Selanik'te Antant'a dahil (Fransa, ngiltere, talya, Sr
bistan) mttefik kuvvetlerin Makedonya omutan Fran
sz Generali Seraig' vard.

General Moshopulos, 1 9 16-Temmuzu'ndan itibaren, gene

ral v. Dusmanis i n yerine muvakkaten genel kurmayb a.kam
'

olarak Atina' da bulunuyordu.

General Moshopulos, Selanik'e hareket ederlcen bana,

kendisinin yokluunda binba rtbesiyle kurmay- - olarak ,

-emir zerine ordU komutasn alma grevini verdi.

-

1 7-Austos sabah XI. Da Topu Alay Komutan Yarbay

Mazarakis in Kathesto:da isyan ettii, beraberinde btn ala
'

y srklemeyip yalnz iki subay kandrabildii haberini al

dm. B en bunu renir renmez alay komutasn Topu Bin
bs Polihroniadis'e braktm. Ayni zamanda, btn birlik
subaylarn yanma ardm, onlan olup bitenden haberdar
ettim ve devriyelerle dzeni salamalarn, asker klalar ile
depolar iddetle muhafaza altna almalarn bilhassa depo
lar .gai etmek istiyeceklere ate etmelerini syledim .

Atina ile telefon balantmz kesik olup bu yzden, Milli

S avunm a Balcanlndan emir alnama imkan bulamadm iin
Karargah' a vali Bay i. Athinoyemis ile mahkeme bakan Bay
Romanos'u davet ettim ve durmu kendilerine anlattm. Son
ra valiye yle dedim:

- Btn ordu vazifesine sadktr; yalnz j andarma isyan

ediy or ; ben, elimd eki askei kuvveterle bu hareleeti bastra
bilirim; fakat telegraf balants kesik bulunduun d an , hku
metten emir alnama imican yoktur; bunun iin hkG.metin
milmessili olarak size b a vuruyorum, Bay Vali.
Vali muhtelif ilrrarlarda bulunarak ve mttefik d avasna
inanm bir halde :yle dedi :

- Ben, Zaimis hkumetinin mmessili ve vali olarak,

kat ' i surette asilerle her trl muhasamattan kanay ve
pasif mdafaada kalmay tavsiye ederim.
Gece olunca, birlik komutanlar, ertesi gn i in aslcerin
ek:mee ihtiyac olduunu bildirdiler. Bunun zerine 1 : nc Pi
yade Taburuna yarm takmlk bir kuvvetle afakta Alatini De
,irmenini igal etmesini emrettim.
 Geceleyin, yann takmlk kuvvet Deinnen'e doru gi
derken asi devriyeleriyle karlajrn ve asiler ,ona ate arru
lar. Bu, ordu ile asiler arasnda ilk arpma oldu ve sonunda
takma mensup iki kii ld. Asilerden de yedi kii lmt
Alatini Deirmeni'nin igali teebbs bo knca, birlik
komutanlarna, lulalarn Kuzey ksmndan iliki kurarak e
hirden ekmek tedarik etmelerini syledim.

18-Austos gn sabahn. saat 6 snda, harekatn balan

gcndanberi l:: aldm karargaha, General Seraig'in mmessili
olarak Fransz yzba:;s Marie geldi. Yzba Marie bana, Ge
riete.l Seraig'in ehre kar herhangi bir hareketi msamaha ile
kan;yamyacam mttefilc kuvvetlerinin kald ehirde d
zenin bozulmasna msaade edemiyeceini, aksi halde mda
haleye karar vermi olduunu bildirdi.
Ben, ordunun kendi Io;lalar nnde savunma halinde
bulunduu askeri bir birlie kar ilk ate aanlarn asiler ol
duu cevabn verdim ve Fransz generali Seraig'in bizzat e
hirde, askeri kanunn cari olmasna ramen asi harekatna
gz yumcluundan phe ettiimi syledim..
S abahn saat 8.30 unda, topu ile takviye edilmi Fransz
askeri birlikleri, cepheleri merkez klalarda ve ordu yazha
nelerinde olmak zere Kral Yeoryios Caddesi'nin deniz kys
tarafnda yer aldlar. Bununla ayn zamanda askeri birliklere
ait yazhanelere, Fransz ordusu ile nc Ordu Karargah ara
snda irtibat subayl yapan Fransz yzbas Dekre geldi ve
o da, yzba: Marie'in sylediklerini tekrarladktan sonra un
lar ilave etti :

- Eer, ordu birlikleri, .leden evvel saat ona kadar e

kilmezlerse, Fransz ordusu nce mennisiz bir top atacak, ar
kasndan da klalar ile yazhaneleri top ateine tutacaktr.
Ben u cevab verdim :
- Ben buna, General Seraig'den yazl bir emir almadan
cevap veremem, aksi halde bize kar top atei aabilirler. Gr
dnz zere, ben buradaym.
Yul(arda konuulanlardan sonra Fransz yzbas Dekre,.
doru Fransz karargahna gitti ve geri gelerek, General Se
raig'in yuk ard aki szlerini tekrar ettikten sonra yazl enlr
geti remiyece ini bildirdi.

44
 Ben yine, sz geen teklifleri reddedince takrar General
Seraig'e gitti ve generalin arzularn tayan bir yazy getirdi.
General Seraig'e kat'i bir cevap vermeden evvel, bunun
isteklerini yerine getireyim mi, yoksa red mi edeyim diye d
ljndm. Fakat, askerimizin Selanikteki Mttefik kuvvetleriyle
arpmasnn bo yere kan dkp zayiat vermekten baka,
devletlerimiz arasnda diplomatik gerginlie sebebiyet ve
receini ve neticede milli menfaatlerimizin zarar greceini,
buna mukabil Milli savunma Bakanl'nn mttefiklerle her
hangi bir atmaya sebebiyet verilmemesi hususund a emir
vermi olduunu hatriayarak Makedonya Mttefik Kuvvetleri
B alwmutan olan Fransz generalinin dediini yapmak zaru
retine kai.aat getirdim ve bunun yksek vata,. menfaatlerine
hizmet ettiine inanmak istedim.

1918 - 1919
BRNCi :pNYA SAVAI
(III . TMENN SIRBSTAN'DAK 'l'EEBBS)
PATRAS

1 918-ubat'na do ru, Atina'da Albay rtbesiyle I. ordu

Topu Birlii Komutan bulunuyordum ; Patras'taki
III . Tmen Komut anlna nakledildiim emrini aldm ve bu
grevi ubat aynda devraldm.
Seferberlik 25-Nisan (8 Mays) da (1) balad.
Birka gn sonra, Fransz Generali Bordo, Patras'a tefti
iin geldi.
Tefti esnasnda, seferberlik zerine muhtelif birlildere
yeni gelen ihtiyatlara u suali soruyordu :
- Tmen komutannz kimdir?
Bu soruyu birka defa tekrar etmekteydi.
Teftiten sonra b ana :

- Bu, .tmen komutan kimdir sorusunu birka defa

t:elcrarladm, nk manevralar takip edip etmedi inizi

(1) Burada Yunan takvimi kullanldndan arada 13 gn

lk fark vardr. - evien.

45
renmek istiyordum. ve hepsi sizi tandna gre, siz sk
sk gel i y or ve eitirni takip ediyorsunuz demektedir; buna ok
memnun oldum.

ciciLER

eferberliin blamasndan y irni gn kadar sonra,

S
15-
Mays'ta Ptras ve Mesolongi'den hareket balad; V
los'a kadar gerti ile gittik ve oradan da, karadan Ciciler
(Merkezi Makedonya) e geldik.
III. Tmen orada, Fransz DOu Ordusu Komutan Gene
ral Arni'nin emrine girdi ve kendisiyle sk bir ibirlii yapt .

General Arni 1893-9 5 senelerinde Paris'telrJ. Yksek Harp Oku

lu'ndan mektep arkada.md. o zaman, Afrika Avclar s vai
Tabur Komutan rtbesini almt.
Okulu bitirdikt en sonra, uzun zaman mektuplamtk.
SOnralar, yalnz ylbalarnda biribirierimize tebrik yollad.k..
Sonra kendisi Afrika'ya n akledilince aramzdaki iliki kesildi.
Yksek Harp Okuluda bulunduumuzdan 2 3 yl sonra.,
Makedonyada, yukarda zikrettiim ekilde bsbtn baka
artlarla kar.I.amtk.

FLORNA
c iciler'dek:i n. Tmen, . . Flopna ypkruna :.akletti ve ka.
:ra.rgdhn Kladeron'da1._ kurdu; Tmen orada, Fransz
subaylarnn idaresi altnda yeni silfthlarn kullanl ve
siper savruru. renmek zere talim grd.
Bir gn General Arni bana yle dedi :
- Sizde, nayder-Dangli marka da top lar var. Bizde ise
bu tip silah yok ve icabnda size mhimmat vereneyiz, Fran
sz toplar edinmeniz lazm.

Ben u cevab verdim :

- Fransz toplarna ihtiyacmuz olduu kabtti ediyonn
ve buna kar hi b ir itirazm yok.
Fransz toplarn aldk ve 1 5 gn sonra generali, Da Top
u Alaynn sava atlarnda hazr bulunmak zere dilvet et
tim.' Ahlarda, . Fransz ordusu Komutan Al'Di'den b&ta Fran-
s. topu Komutan bir Alb ay ile General Manbelli'nin Komu
tasndaki 35. talyan Tmeni, topu komutan da hazr bulun-
rnutu ve burada, Fransz ordusu yanndan Yunan Tmen i de
temsil edilmek.teydi. Askerlerin, Fransz toplarna intibakm
salayan etimin muvaffakyet derecesini grmek iin tatbi
katta hazr bulun an General Arni bana Unlan syledi :
- Biz Franszlar, 15 gn zarfnda, topu eitimini dahi ta
hakkuk ettiremezdik, halbu.lti siz sava eitimini bile becerdiniz.
Hayret Fakat siz ne imisiniz! ..
III. Tilmen birliklerinin eitimi 6 -Austos'a kadar devam.
etti; bu arada Tmen'in piyadeleri yerleri n e gelrnee b alad ve
siper savam renmek iin Fransz ordusunun yannda yer
alp balangta ihtiyat kuvveti olarak kullanldlar.
I. srp ordusu ile (Douda) 35. talyan Ttimeni. (Batda)
arasmda yer alan . Fransz Smrge Tmeni, Erigonos
(Tseria) nehrinin iki tarafnda, Manastr'n 25 Jrjlometre Do
usunda savunma durumunda idi. Bu Fransz Tmenin e pi
yade alaylan iltihak etti.
3 1 -Austos'ta III . Tfimen, Fransz birliklerinden aynlarak
bti kesimde grev ald. Prespa gl blgesi ni III. Tmen'e
bal 2/39. Evzon alay igal ediyordu.

TAARRUZ

1 Eylul gn , Mttefil{ topusu tarafndan umun taar

ruzun hazrlna baland.
877 rakml tepenin (Kanice ci vann d a ) yamacnda ba
lyan ileri h arekette Bulgar ordusundan bir taburla karla
ld ; buntn karsnda 42. Fransz smrge Alay'nn bir ta
bum vard ve bu tabur dfiman tarafndan pskrt1lld. BU
nu, Fr ansz alaynn baka taburunun taarruzu t akip etti; o da
pskrtilld.

o zaman G eneral Arni bana :

- imdi sra sizin! dedi.

F..n yaknda 12. Alaydan Binba Panayotakopulos'un 3. Ta.

buru vard. Taburu toplayp. ksa bir konuma yaptm. ve
Czetle unlan syledim :
 - imdi, bilhassa Franszlarn karsnda Yunanllarn
mehur olan cesaretini gstermenin sras geldi.

Taarruz b alad ve bir gn bir gece, hattt daha fazla de

vam eden inat bir savatan sonra, tepenin kayalk ve dik
yan.cu trmanarak, sonunda makinal tfekler ve el bomba-
laryle tepeyi i_gale muvaffak olduk.

Pirlepe'den beri devam eden muharebelerden sonra Fran

sz Dou ordusu'nun n. Tmen'i 1 1 . Alman Ordusunu takip
ederek Bulgar ordusunun yanna kadar gelmiti.
III. Tmen tekilat itibariyle bir da tmeni olduu iin
Trcs.lca vactisi zerinden skp'e varma vazifesini
(3904/3 sa
yl 1 02/27/9/18 husus! emir) ald; bundan maksat 1 1 . Alman
Ordusunun arkasn kesmekti.

29-Eylll'de III. Tmen, bata esas birlikler komutanl

olduu halde da yolundan skp'e hareket etti. Bu ilerle
me esnasnda ve Bresni yaknnda, Tmenimizin stnde
uan bir uak grdk ve biraz sonra bunun Fransz ua ol
duunu anladk. Derhal, toprak zerine araf kadar bir Yu
nan bayran yaydk; uaktan bunun stne, takriben 0,2 0 m.
uzunlukta madeni bir stvane atld; bunun bir ucunda U
ibareyi tayan bir kurdela vard: .n. Yunan Tmeni Kamu-.
tan Tmgeneral Trikupis'e stvanenin. iinde, beni Bulgar
.

ordusu ile mtareke mzakeresi yapnaa ve anlama imzala

maa memur eden Fransz ordusu Komutannn emri vard.
Derhal bu hayrl haberi dada bulunan Tmen karargahna.
bildirdim ve bUnun, zaptedilemiyen bir heyecanla ve Zito
(Ya:a) sesleriyle lmr_landn grdm.

Dadan skp'e doru ilerlerken, kayalk bir yamatan

getiimiz bir srada atm birden kapakland; ben yere derek
hafife yzmden yaralandm ve arama pansurnan yaptrdm.
Yry:mze devamla skp'e geldik ve Baraken kialarn
igal ettik.

Ben, bu esnada III. Tmenin banda idim ve yzmdeki

sarg duruyordu; bizi gren grltefi ehir halk etramza top
lanarak benim savata yaralandun syledi ve alklamaa
balad.

48
 VSK"OP

E mirleri zerine III. Tmen'in skp e,hrine borazan ve

ba yraklarla girdii Fransz ordusu 2. Tmenler Grubu
Komutan Pate askerlerin vakar ve syledikleri m ar-
lardan heyecanlanaralt bizzat Tmen karargahna geldi ve ba
na memnuniyetini bildirdi.
skp'te kaldmz ksa sre zarfnda, III. Tmenin hare
kat esnasnda gsterdii cesaretten dolay aaki zevattan teb
rik telegranan aldk :
1) Maj este Kral Hazretleri,
2) Ordu Komutan General P. D anglis,
:n MiUi savunma Bakan Al . Grivas,
4) Ordu, IL Kme Komutan General M. Komninos.

PRTiNE

24.
-Eylfl'de, 22. Fransz Karma Tugay ve III. Yunan T-
m enin'den kurulu, General Tranie'nin grubu kuzeye
doru hareket etti.
III. Tmen Ekimde, karargah Pristine ehrinde olmak ze
re, Pritine blgesinde l{arargah kurdu. ehrin sakinleri yle e
raf, Tmen karargahn heyecanla karladlar.
7-Ekim 1 9 1 8'de alaylar, o zaman Karada'a ait olan Pri
tine'dcn srbistand aki Ni'e hareket etti, K arada hudutl a r n
geti v e Eski srbistan'a girdi. D a blgesinde, sebze ile dolu
byk bir bahe vard. Herhangi bir yamay a mani olmak i i n
etrafna nbetiler diktim. Fakat, daha atmdan inmeden , y a
nma krk ve belki d e daha fazla yata iri yar bir kad n gelerek
ordunun komutan olup olmadm sordu. B e n i m dor;rulac
cevabm kaqsnda, kendisine ait sebze bahesinin etrafnda
askerlerin hangi sebeple durduunu sordu,
Ben cevap verdim :
- Belki, sebze yeme!{ istiyecek askerlerimiz de bulunur,
bunlarn bilhassa mttefiklerimize zarar vermelerini istemem ;
burada, kendi memleketleri imi gibi hareket etmelidirler.
Kadn U cevab verdi :

Trikupis F: 4
 - Benim iin mhim deiL Ne olursa olsun, nbetilerin
gitmesini r ic a ediyorum .
Ben izah ettim:
- unu nazap itibara almalsnz ki, nbetiler ekilirse,
baheye askerler girer ve byk zararlar verebilirler.
1 ..
Onun cevab u oldu :
- Fakat siz ne sylyorsunuz? Siz bize zgrlmzu
verdiniz, imdi sebzelerimizi korumamz m istiyorsunuz? Ne
olacaksa olsun
Bunun zerine nbetilerin ekilmesini emrettim.
22-Ekimde Tmen, Srbistan'n bir ehri olan Ni batsn
daki Prokop ehrine b ayraklann am bir ekilde girdi. ehir
halk ellerinde iek ve buketler olduu halde k adnh ocuklu
;ehrin giri yerinde toplanmlard. Tmen'i heyecanla kar;
layp subaylarla askerlere ellerinden gelen i htim am g sterdil er.
Belediye b akan ehrin giri yerinde ve henz atlarmzn
zerinde iken bana bir tepsi uzatt; slav adetleri gereince
tepside tuz ve ekmek vard ve bakan bana III. Yun an Tmeni
savalarn .Kurtarc" olarak kabu ettiklerini bildirdi.
l3'en ona., milletlerimiz arasndaki slo ve tam dostluktan
b ahisle 1912, 191 3 ve 1 9 18 s avalann da kanla biribirin balan
dklar cevabn verdim.
N

12 / 25 Ekim gn III. Tmen Ni;'e vard, Ulia obrenevia.

cadd esinde , 21 nurnarada daha nce Yunan konsolos
luu olan binada kararglh kurdu. Alaylarla dier bir
likler Ni'in Bat'sndaki kylerde konaklad.
14/27-Ekim gn Fransz Dou ordusu' ndan hareket em
ri geldi ; bu emre gre III. Yunan Tmeni'nin bali . bulunduu
Tranie Tmenler Grubu Belgrad'a gi de cekti . III. Tmen .29-
Ekim sabah Ni'ten hareket edecekti. Fakat Trkiye ve Avus
turya ile mtarekenin imzatanmasndan sonra, Yksek Fransz
Komutanlnca btn Mttefik orduarnn nonau (Belgrad) a
gitmelerine lzum yoktu ve Bulgaristan tarafndan Mtareke'nin
artlar zerinde g llt karld iin mtareke artlarnn
zorla kabul ettirilmesi gerekecekti. Bunun iin Ykselt Fransz
Komutanlnca orada askeri kuvvetin bulundurulmas emre-

50
dilrni ve bu i,e n. Ynn.an Tmeni tayin olunmmtu. Hareket
ten bir gn nce, ak.qam zeri General Tranie'den gelen biT
emirle Tmen'in BelgTad' a hareket etmeyip ikinci bir enre
ka.dar Ni'te kalm as bildiriliyordu .

PROT (PRUT)

B
irka gn sonra n. Tmen, emir zerine Pirot ' a gitmek
. iin Ni' ten aynld.,. Yolda, Pirot'tan Ni'e otomobille
gelmekte tan Mttefik Ordular Ba::_komutan Franse d'Es
pere ile karlatnn. Durup otomobilinden indi. ben de
atmdan indim. Mutad selamiamadan sonra Tmen'in baa
rl hareketierinden dolay beni tebrik etti.
1918-Ekiminin (6-Kasm) 24 nc gn saat 14'de Tmen ka
rargah pirot' a yerleti. ehrin bele diye b akan ile halk ka
rargah karglamak iin byk hazrlklar yapmt; Bu su
retle zerinde Srpa ve .Franszca u ibareyi tayan koca
man taklarn altndan ge tik:

" S !Z. K U R T R I CIMIZ H O S G:!].Df N i Z "

K arargah Tiyia-Bara mahallesinde, yeni kilisenin yann

o .ki okul b inasn da yerleti.
8/21-Kasm'da Fransz Dou Ordusu'ndan gizli bir emir
geldi: bu emirde III. Tmen'in, Sofya'daki General Kretine ta
rafndan, lzum gsterildii anda Bulgaristan' a kar h are
kete hazr olmas bildiriUyordu.
Btn dman devletleriyle genel mtareke yaplmasn
dan y ararlan arak Pirot kalesi komut an ile fikir teatisinde bu
lundulc Kumandan, bu bulumarruzda, Yun ani stan ' n o za
manki yaylmasndan dola.y beni tebrik etti. Bu mnasebetle
kendisine gereken teekkrlerde bulundum ve mnasip bir
nezaketle, bizim yayldmz, fakat kendileri nin be milyon
dm on iki milyona ktklarn syle dim. o bana u cevabn
verdi :

- Evet ama, siz hi olmazsa, hepiniz yUnanls nz.

Tmen Pirot'ta ve etraftaki kylerde kald srece, bir

51
lllderin ci var ormanlardan snmak iin odun tedarik etmesi
msaadesini almtk. Bir gn, tandm srp kale komuta- .

nndan bir yaz aldm, bu yazda oduna giden yunanl asker

lerin erik aalarn da kestikleri bildiriliyor ve bunlarn ce
zalandrlmas isteniyordu. Ona, hakl olduunu kabul ve za-

rar yerinde tesbit iin Yunanl ilsi Srp olmak zere be

,

sub aydan mteckkil bir heyet tesbit e ttiim cevabn verdim.

K ale Komutan, Srp ormanlarnda .bulunduumuz iin heye
tin iki Yunanl ve srp subayndan teekkl etmesi icap
ettiini ve bu meseleyi vekalete bildirip alaca cevab bana da
bildireceini yazd. Ben de, bunun zerine meseleyi yerinde

tetkil{ etmesi iin be Yunanl subaydan mteekkil bir heyet

kurduumu bildirdim.

Sekiz gnden fazla bir zaman sonra Kale Komutan bana

yazl olarak, vek.letin teklifini kabul ettiini bildirdi.
Ben de meselenin bir Yunan heyeti tarafndan incelen
dii cevabn verdim.

Pirot'da bulunduum srada asli olarak Tmgenerallik rt

besini aldm.

Tmen sr'atle ileriedii iin, kaybetti i erefli subay ve

askerlerine kar namus ve kran borcunu yerine getireme-
miti; bu sebeple Pirotta gzel bir mezarlk yapna a karar
verdi.

$ehir belediyesi, benim isteim zerine, ;ehir mezarl

'
nn bir ksmn buna tahsis etti ve buras yalnz l askerleri-

mizin ebed! is tirahatgah olmakla kalmayp, llerimizin anl

mas iin de bir ant oldu.

Bu alann ortasna 3 .60 m. yksekliinde, kaide vazifesini

grmeK zere hakedilmi bir ta kondu; bilahare bunun ze-

rine san 'atkarlarn yapaca bir ta konacak.t; bunu gerek

mtirrnek iin Tmen askerleri arasnda para topladm ve Yu

nun Milll Bantmsnn Patras'taki Ubesine gnderdim.

Sz geen kaidenin zerine, bir mermerin tad U

Yunanca kitabe konmutU :

52
 .. ZGRLGN ZULME KARI SAVAlNDA LEN
m. YUNAN TMENNN 358 EVLADI
BURADA YATMAKTADlR.
1918
Bunun altna da S rp a :unlar yazlmt :

.. 111. YUNAN T ME Ni
BU MEZARI DOSTU .SIRBSTAN LE YAPTIGI
ORTAK SAVA LARlN IlATIRASI OLARAK
PROT'A EMANET EDER.u
1918
Mezarn kaidesi iin, ayrldlkl ar srada Almanlarn dina
mitle uurduklar Pirot demiryolu istasyonunda bulunan zer
eri i:lemeli ta:lar kullanld.
Kaidenin yaplmasna baland srada, kendisini tand
m Pirot belediye b akanndan bir y az aldm ; bunda, ehrin
byk zararlar grd ve imdi, hi olmazsa, demiryolu is
t asyonundan topladimuz i:elemeli talar iin bir t azminat
verilmesini istiyordu.
Kendisine isteinde hakl olduu cevabn verdim ve onu,
anlamak zere Tmen Komutanlna a lrdm Gelince
' . ona,
bahis konusu talarn, kendi memleketinin lmrtuluu iin sr
histan'da lenlerin mezarnn kai de sini y ap makta kullanld
n anlattm.

Hibir i tirazd a bulunm ad .

1 933 -Kasmnda, Atina'da bulunduum bir srada gazete

lerde, Pirot'ta yaplan mermer mezarn al treninde Yu
nanistan' t emsi l etmekzere bir askeri ktamz gnderilece
ini okudum. Bu haber y aynlandktan sonra, bu husus t a e n
kk teferruat k arm adm. Bahis konusu mermer mez ar ,

1918 de III. Tmen'in malUm. mezarnn bulunduu ehirde ve

ayni yerde y aplmt.
Yeni mezarn zerine u ki tab e yazlm bulunuyordu:

Uruna burada dtnz

Gzel Sava sayesinde,
Kurtulan kahraman toprak
A.nanz oldu!

53
 Srp ile Yunanimm bmda.
Ayni jerefin tac vardr.
Defne sizin kannizdan
Solmaz bir halde biter.

III. Tmen'in Patrastaki eski muha:ripleri lu iiri re

nince bana mracaat ederek mezkur mezarn hangi sebep ve
kimler iin yaplm olduunun kitabede b elirtilmesini s ala
mak amaciyle Milli s avunma Bakanlna bavunnam iste
diler.
Milli Savunma Bakanl III. Tmen savalarnn l}ikdye
tini hakl bularak kitabeye aadak.i szlerin eldennesini
emretti :

.. YUNANSTAN :
m. YUNAN TMENLER 358 EVLAoi LE .

1918 K asm sonunda III. Tmen Sofya (Bulgaristan)

ve skp (Srbis.t an ) zerinden Pirot yolu ile yunanistan'a
dnme emrini ald.

SOFYA (BiULGAltSTAN)

25 -Aralk 1918 de, Yani Noel gn Tmen ile Sofya'ya

vardm ve orada il gn kaldm. Orada k aldm sre
zarfnda, Noel gn, kk Yunan kilisesinde yaplan ma
firet treninde hazr bulundum ve Sofya'daki btn Yunan
aznl her suretle Yunan vatanna kar sevgisini belirtti .

Yunan aznlnn y apt bu tren esnasnda, hazr bulu

nanlarn du alarndan sonra yeni bir, yz drahmilik Yunan
banknotunun zerine, Yunan ordusunun Sofyadan geiinin
hatras olarak imzan ve o gnn t arihini attm. Sofya'dalti
fakir Yunan ai lelerinin yararna olaral artrmaya karlan
yz drahmilik banknot o.ooo drahn:ye satld.
Sofya'daki Miittefilc Devletler temsilcilertnin ba: olarak
Bulgaris,tan ile mtareke anlama sm imzalamay st n e alan
Fr ansz Generali Kretien ile karlatm. Bu buluma:ruzda
bana unlar syledi

54
 - Bulgaristan ile yaplacak olan mtarelceyi imzalamak
ve ellerindeki toplarn teslimi i:inde n. Tmen'e gveniyoruz.
Nitekim de yle oldu, nk Bulgarlar zahii sebepler ne
srlerek mtareke artlarnn tesbiti t arihini gecilctiriyorlar
<l; nihayet bir gn, birbirini izleyen ertelemelerden hiddetle
nerek Bulgar hkumetine, saat zarfnda t atminkar bir ce
vap vermedii tikdirde, III. Yunan Tmeni'ne Sofya'y igal
emri verecein bildirdim.
Yarm saat sonra, talebimize tatminkar bir cevap aldk.

ASVESTOHORi (MAKEDONYA)

T men'in Pirot'tan hareketi 19 1 8 Aralk aynnn ortasnda

b a:J amt. Yunanistan' a 19 19 ocalc aynn attalarnda
vard ve Makedonya'da selanik'in Imzeyindeki blgede,
karargah Asvestohori'de olmak zere yerleti. Yani, Laris'a
dan hareket edince, sefil ve ok defa daraclc yollardan gee
rek birok malalardan sonra, arpa arpa 1 . 1 35 km.
katettik. Eer Selanik blgesindeki bir aylk duralelama
dan sonra yrye Serez ve Yeniky'den Trakya'ya ka
dar gidi ve buradan da 320 km. tutan Buldon ve Eleuthera'an
Drama'ya dnmz de ekiersele cem'an 1 .455 km. yol y
rm olduk demektir.
Tmen karargahnn bulunduu Asvestohori'de Fransz
Dou Ordusu'nun sonuncu ve 5 . 1 8 0/3 sayl veda emirnamesi
geldi.
Fransz Dou Ordusu
Genel Kurmay
3 nc Daire.
Say: 5.180/3
Karargah : 1.8/ Aralk/1918

GENEL EMR
..n. Yunan Tmeni Makedonya'ya gicli Fransz Dou Or
dusunu terkederl{en Tmgeneral Trilupis 'e sayg ve mcmnu
niyetimi arzederim, zira III,/ Tmen, emrim altnda, gerek
Komutanlar ve gerekse askerleriyle en iyi baarlarn gs
termitir.

55
 Onlarn gerek deerlerini, gzel eitimlerini, sava kabi
liyet ler inin fedakarlklarn t akdir ettim.
Yunan ordular Pcristcri tcpcsinde, crna kylarnda ve
Trcska v fid i sin d c, da yamalarnda grevl<"rini her tarafta
hayret verici bir jekildc b.ardl ar ve Bulgarlar Jmvdular.
Doudald Mttcfilt Ordular'nn byk t a ar ruzun d a Fran
sz tmenleriyle 35. t al yan Tmeni'nin y a n md a, n. Yunan
Tmeni, Fransz D o u Ordusuna 77 .000 esir cr, L500 subay, 3
general ,450 top ve saysz silah brakan 11. Alman O rdus u n un '

eslr alnmasna yardm ctnitir.

III. Y u nan rmeni'nc, Fransz Dou Ordusundan ayrl
d iin tccssrn bildiririm.

Ortak gayrctler, ortak mu hareb e alanlarndaki almalar,

kesin savalar ortak ruhunu takviye etmi ve me rk ezi otok
rasilerin tamir lmb ul etmez yenilgisini salamtr.
III. Yunan Tmeni'nin subay ve erlerine en hararetli
dileklerimi bildiririm.

Neir i in
Erkan - Harbiye Reisi mza :
(mza) An ri

1 9 1 8 Birinci Dnya Sava'nda Ballmn Mttefik Ordular

Komutan Fransz Generali Franchet d'Esperey. Revue de
Deux Mandes'un Eylul-Ekim 1918 saysnda hatralarn yayn
larken burada, Fransz Dou Ordusuna bal n. Yunan Tme
ni Komutan olarak benden bahsetmitir.

Ben, bu y aznn y aynlandn grnce, kendisine teek

kr etmeyi uygun buldum. Cevap olarak bana mektup gn
derdi ve benim tarihi deerim olduundan bahisle yle dedi:
.Benim kanaatlnce sizin Tmen, btn Yunan ordular iin
de en ok kuzeye ileriiyen birliktir ve eer Bakomutan Foch'
un mtareke emri olmasayd Berlin'e kadar gidecekti. Daima
grevinizi y aptnz, bunun i in herkesin takdirlerini .haketti
n iz .
III. Tme n Trakya'daki yrynde, 1919-Mays'nda
Serez.'de mola verdi.
Tmen'in orada durmas mnasebetiyle 2/3 9. Evzon alay
bir elence tertip etti ve ben de oraya at stnde gittim.

56
 Evzonlar'n Yunan horonu olan C amikon'u oynadklarn
grnce, attan inip ben de oynadm.
Bu, evz onlar arasnda tarif edilmez bir heyecan yaratt;
yle ki, ben de horonun arkasndan
. Tmgeneralin Horonu.
adl aadaki iiri okudwn:

TMGENERALiN HORONU

Evzonlarn lmlbic,
Az olan loron
ve bol olan lcvcntliinlc,
Bol miktarda serptin.
Efsudan, sonsuz sevinten,
A:jk atc:jinden
Ve fazla gururundan
Sarho bir halde.

Gencralim, sana gizlice

Sylernee cesaret ediyorum,
nk sen btn Evzonlarn
Kalbini lmzandn.

Seni bir yerde dourdu

Sihirbaz bir kadn,
Ve cfsunlu bir halde
Efsunluyorsun, .anl generalim.

Salam palikaryalarn douran,

Ve jerefli ocak olan,
lmsz doum
Mutlaka o dur . . .

Hayrete, zaferle ve
nsan st kudretteki
ocuklariyle :jerefi fetbeden
.Salam Mesolongi'miz.

6'1
 Salam kalramanlarn
Vatanmlla.Id ahfattansn
imanl n.umelililerin
ine gir(lim.

**

Yunan ocuklann
Karlamaya hazr
Kalpleri ap
Gnle kendine esir edersin.

***

Cessur ruhunun
Sevincinden sarhosun,
,
Evzonlara benziyorsun
Ve s n asilsin.
***

Horon ile alalp

Yiiltselmeye kalktn,
Kimsenin ykselemedii
O ufka. . .
*"*'
Yalnz bilenlerin
Sayg ve kran,
Ve b allk ve evgisi
Ve sahici muhabbeti.

Yaa, yaa generalim

Ve pariale bir eltilde Iu.vlcmlan,
Vatann gururu
Ve kiilderin teseliisi iin.
***
Ve bir giin Poli ' de (1)
U arak raksedesin
D efnenin, ihtiamn
Ve n iinde.

o-Mays-1920 de, izinli olarak Atina'da (III. Tmen ka'

rargah Patrasta kalmt) bulunuyordum; Orada Ordu Kamu-

( 1 ) Pol i den maksat stanbul'dur.

' ( eviren )
tan General Paraslcevopulos, beni davet ede r ek Florina'da
emri.mde kuru.laeak karma bir tugay ile, Grice'nin bir an
nce i.s,gal edilmesi az.m geldi i ni ve bunun, Grcenin F.'ran
szla1 tarafndan igalinden nce, yani en ge 1 5 .Maysa ka
dar gereldemesi gerektiini bildir di. Ayni gn ( l O Mays)
saat 17. de hkumet b akanna gidip daha fazla t afs ilat al
mam gerel?:.ti.

Yine ::.yni gn, yani o Mays akam, 9. Girit Alay (Kar

ma TUgay'a mensup ) nn yanna gittim ve bunlar 12 Mays
gn le vakti Florina' y a hareket ettiler.

FLORNA

Qelir gelmez bir gnlltc emir yaymlayp gen'kh bilgileri

verdim ve askerlerin Grice'lilere nasl muamele ede
ceklerini bildirdim. Bunda yle di.yordum

.. sub ay, assnba.y ve erler, karlatnz her yerde, her

zaman m alfip ettiiniz diiman ka:rsmh. rlaima, cessurane
hareket eden sizler, silahsz Idmselere kar nazik ve merte
davranmalsmz. B.ize, muntazam ve iyi idat'eli b]r hiik.mctin
temsilcileri gziiyle bakan G rice ve dvar halknn yalnz
sayg ve takd1rini de"H, sevgilerini de kazanmak iin bu an

la:v: gstermenizi istjyorum.,

Birlik ko mutanl armm , Florina'ya geldikten sonra btn
gece dev3m. eden faaliyet ve almalan gze gr nen noksan
lklarn tama.mlanm asn ve Karma Tu g ay ' n , ertesi gn (13
May s ) afakla beraber hareketini mmln k ld .
Geceleyin hkumet b akanndan aldmz gizli bir emir
de, Karma Tugay'n yeni bir emre kadar snr gememesi bil
diriliyordu.

Sl"/!LA.RDJES

J ki
-

gnlk bir yryten so nra, 14 Mays'ta K arma Tu-

gay snra geldi ve Bigli.cis ile Kapecitis tepeleri arasn
da muhafz kuvveti olarak bir tabur brakt.. Karargah
Smardesi'de kurulmutu.

59
 oraya geldiimizden yarn saat kadar sonra, hkf.met
b aanndan aaki telegraf aldk :
.. Tekrar ediyorum ki, yeni bir cmre kadar, askerimiz G-
rice'nin tgaline tevessl etmemelidir.,.
VENZELOS
Saat 17 sralarnda, Grice Arnavutlarn temsilen bir he
yet geldi; bunlarn refakatinde, Grice metropolitinin, mek
tubunu tayan bir temsilcisi de vard; bunlar, Yunan askeri
nin, bo yere kan dklmemesi iin ve bu arada Yunan ve
Arnavut hkumetleri arasnda bir anlamann vu.l<uu ihtima
liyle Grice kzerine ilerlememesini istiyorlard.
Ben hkumetten, hududu gememel:: zere malum emirleri
alm olduum iin, Arnavut heyetinin bu h areketinden istifa
de etme'i faydal buldum ve bu sebeple onlara, Gricevi igal
hususunda sarih emir almadm iin kendileriyle hibir anla
maya varamyacam ve ileri hareketimi durduramyacam
cevabn verdim.
Bunun zerine, hi olmazsa taleplerini Yunan hl:: u metine
bildirmemi rica ettiler, fakat ben buna da, byle bir eyin mm
kn olmad ve yapabileceim yegane eyin, kendilerine biz
zat Florina'ya gitme msaadesi vermek v oradan hkumetle
temasa gemeleri, o isterse yeni bir emir verebUecei ol
duunu bildirdim . Heyet yelerinin Arnavut topraklarna d
n meselesine gelince, eer o arada, bizim Grice ileri ha
reketimiz blamazsa, gemelerine msaade edecein syle
dim.
Sz konusu heyet saat s'de Florina'ya hareket etti.
Hemen telefonla, Florina'da bulunan Genel Komutan B.
LAKS'i buldum (ki heyet de oradan geecekti) ve hkume
te, ' ileri hareketin durdurulmas mukabilinde herhangi bir fay
da salyabileceini haber vermesini syledim.
Ertesi gn, 15 Mays'ta, afakla beraber (saat 4.30 da) he
yet Florina'dan smardes'iye geldi; elinde kendisine Genel Komu
tanlktan verilmi, Grice'ye geme msaadesi vard.
Fakat saat 10 dan biraz nce Grice'den ayrlan ve Flori
na'da lwnaklyan' .Fransz Ordular Komutan, S mardesi'ye ge
lerelc bizim k arargah ziyaret etti ve Biglicis ile Smardesi ara
sndaki Yunan ordularnn (ileri karakollar ve esas birlikler)
durumunun ok iyi olduunu syledi. Bana dedi ki :

60
 - Bende uyandrdklar bu intiba sayesinde, multavemete
hazrlanan Arn avut ordusuna, kan dklnemesi iin mukave
metten vazge mesini ve aslnda kat'iyen muvaffak olmalar
ihtimali bulunmadn bildirdim.
Saat 1 0 a doru Umum Kurnamlan Bay liakis ile telefonda
konutum ve Arnavut hkumeti temsilcileriyle yaplacak m
zakerelerde onun ve bizim Yunan hkumetini temsil etmek
zere tayin edildiimizi rendim.
Saat 15 de Smardesi'ye Genel Komutan, yannda Florina
belediye b akan ve Riza Marnca Hurit olduu halde geldi.
Bu zevatla birlikte Kapecici'deld karakoliara kadar git
tik ve orada bize yazl nizarn saHihiyetn amelerini veren Ar
n avut hkumetinin temsilcileriyle karlatk. Ksa bir m
zakereyi mteakip, tercmesi aada bulunan protolwln
metnini (Franszca olarak) h azrladk :
.Aada imzalar bulunan B at Makedonya Genel Komu
tan .Y. liakis ile Tugeneral Nikolaos Trilmpis Yunan h
kmetinin mmessilleri olarak ve Tirana hkumeti B ayndr
lk genel mfettii Eref Frasari, Asiller Meclisi bakan Yeor
yios Racis, Arnavut bakanlarndan Pandelis alis, Asiller
Meclisi yesi Yikane Desnit, iktisat mfettii Nikolaos Zoiz ve
yzba Selahaddin, 15 Mays 1920 de Kapecici'de toplanarale
aadaki kararlar almlardr :
Yunan ordusunun Grice'yi igal etmek zere ilerlemesi
melhuz iken, ikincilerin ricas zerine birinciler Yunan ve
Arnavut hkumetleri arasndaki anlamay lmlaylatrmal{, iyi
k omuluk mnasebetlerini muhafaza etmek ve iki karde mil
let arasnda kan dklmesini nlemek iin ileri hareke ti dur
'Clurm ay kabul etmilerdir.
Yunan ve Arnavut hkumetleri arasnda bir hal aresi
bulmak veya dorudan doruya anlamalc suretiyle mesele
halledilir edilmez, Arnavutlar zellikleri balnmndan aald
zorunluldan zerlerine alrlar:
LK OLARAK : Yunan ordusu tarafndan igal edilmi
topraklarda oturan Yunanllardan tek bir fert dahi zarar gr
miyecektir.
K NC OLARAK : Bu topraklardaki Yunan okullar ile
Yunan kiliseleri serbeste faaliyet gstereceklerdir.
NC OLARAK : v.b ...

61
 Ertesi gn hkumet reisinden aaki telegraf aldun:
.Her ne!adar bugn, genel sebeplerle Griceyi igal et
mer.ni:,; isck de, Karma TUgay'n bu ehir srla.rna . kad ar ller-,
lcnes. Vatan iin siyasi deer tayan bir h areket olmutur.
Grevinizi yapmak hususunda gsterdiiniz faaliyet ve ince-
Uilt:tcn d.oia:y sizi tebrik ederim.
VENZELOS.
n. Tmen, 1920-Ternmuzunda izmire gitti ve Manisa'da
kara.rgah kurdu.

MANSA (:KK ASYA)

O . Tdu k omutan General Paraskevopulos tarafndan, Ma

ni sa' dan zmir'e anlm ve ayni gnn gecesi otomo
bille Manisa'ya dnmtm. Yolda, yan tarafta, farlarn ya
knmdan otomobili izleyen bir t avan grdm. Tabancan
karp kolaylkla tavam vurmak iin ofre otomobili dur
durmasn syledim. Fakat otomobil; durur durmaz t avan
k ayboldu.
Karargah balangta Akhisar'da ' olan ve sonra Somaya
nakledilen III. Tmen, 1920'nin son aylarnda Manisa-Balke
sir- Bandrma demiryolunun savunmas ini zerine almtr.
l -Kasm- 1 920'de, Yunanisan'da yaplan seimlerden son.
ra K lc Asya'.daki ordularn Komutasn General Papulas
ald ve byk birlikler komutanlar arasnda nakiller balad.
Kasm ortalarnda Bursa'ya gitmek ve geici olaralt 3 nc
Ordu Komutasn deruhte etmek emrini aldm. 3 nc Ordu'da
yaplan bu geici komuta deiikliinin manasn anlyamyo
rum. Falat bilahare nedenini rendim. o sralarda 3 nc
Ordu Komutasm deruhte eden ve -Kasm- 192 0 seimlerinden
sonra yksek komutanlar arasndaki deiiklii renen Ge
neral Yoannu yle demimi :

- Buraya, or'du komutasm devir alnaa gelecek olan

balarn. ,

o sralarda General Paraskevopulos'un yerine Ordu Ko

mtanl n alan General Papulas bu tehdidi renmiti ; fakat
1909 senesinde Arta'da benimle General Yoannu arasnda ge
en U olay da bUiyordu :

62
 o devirde ve Gudi' deki .zorba., hareketinden sonra, za
man binba rtbesini tayan Yoannu'dan, yzba rtbesin-
de olan benden, stemen rtbesinde olan Zafirlos'dan mte
ekkil bir heyetin Epir ayaklanmas meselesini tetkik etmek
zere Arta'ya gitmesi kararlatrlrnt.
Heyet yeleri, Arta'da kaldmz otelde toplanmt ve
Yoannu grevimizi tesbit ettikten sonra arazinin renilmesi
iin ertesi ve daha ertesi gn atla takip edilecek yolu tayin
etti. Benim, bir keif kolu deil de, bir heyet olduumuzu ve
ve bir heyetin takip edecei yolu gn gnne tesbit edece
ini sylemem zerine, bakann kendisi olduu ve takip edi
lecek yollar kendisirn tesbit edecei cevabn verdi.
Toplant bittikten sonra, stemen Zafirios ile ben, bin
ba Yoannunun kar akterinin etin olduunu bilmemize ve
iddiann hakl olduuna inanmarmza ramen, ikinci derecede
olan esas mesele ile dorudan doruya ilgili bulunmayan sorular
zerinde dunnanaa karar verdik. Zaten benim iddiarn ger
ekletireniyeceimizi de anlantk. Fakat anlalan yoann.u,
bizim bu kk meseleler zerindeki fikir ayrlrn17.. bir ruh
zaaf olarak kabul etmiti.
Ayni gn, le vakti Arta'nn meydanlk yerinde attan
rup, Merkez Kahvesine gittik ve orada birok adliyecilerle
subaylarn tekil ettikleri grubun arasna oturduk. Araziyi tet
kikten dndmfiz ve o sralarda ak yerler emin olmad
iin herkesin y annda tabaneas vard.
o dakika kadar sonra Binba Yoannu herkese hitaben
yksek sesle unlar syIedi ;
- Aramzda, bize kabadaylk taslyan Trikupis de var
Bunu duyunca hiddetlendim. ve kendimi tutamadm :
- Evet, sana kabadaylk taslyorum, dedim, sk ise kah
v eden dar kp tabancalarnzla boy lelim.
,
o zaman Yoannu ;
- Ulan Niko, dedi, ben akadan syledim, sen ciddiye al
dm
General Papulas bu hikayeyi biliyordu ve Bursa'daki Ge
neral Yoannu'nun 3 nc Ordu Komutasn teslim etmiyecegi
hakkndaki szlerini renince, durumun aklanmas iin
3 ncf.. Ordu Komutasm bana verneyi kararlatrd anla
llyordu.
 BURSA (K"tlK ASYA)

B giLtim
e Ordu
n, emrini alnca doq Bur
Komutanlnn s a ya.

ve hemen General Yoannunun bulunduu 3 nc

Ordu Komutanlk binasna yollandm.
General Yoannu beni grnce hayret etti :
- Ho. geldin generalim, dedi, buralarda ne aryorsun?
.Ben cevap verdim :
- Ordu Komutasn devir almaya geldim.
o daha fazla hayret etmi gibi :
- Yaa dedi, ben byle bir emir almadm.
(Daha sonra bu emri alm olduunu renmitim.)
Ksa bir konumadan sonra ayrldm ve komutanla bir
telegraf ektim.

En.esi gn General Yoannu'y a komutanlktan U nitc

lilde bir emrin gnderildiini rendim:
.ordu Komutasn derhal General Trikupis'e teslim edin .

Teslimi geciktirmek mes'uliyetinizi mucip olacaktr.

Komutanln emrini alnca, derhal General Yoannu'ya

gittim ve emri alp almadm sordum.
- Evet, diye cevap verdi, ama koroutay sana teslim etmi
_yeceim.
Ben :
- Nasl, dedim, kumandanln emrini yerine getirmlye-
cek misini?
Cevab U oldu :
- Ben, b enden gen olnn Papulas' nu dinliycceim?
Ben devam ettim :
- Bu halde, ben sizin yerinizde olsam, Milli savunma
Bakanlna bir telegraf ekerek, bend n gen olan General
Papulas'n ordu komutanlna tayini yznden igal ettiim
kornu,anLkta kalamyaca1m bildirir ve vazifeilli devredecek
birini tayin etmelerini isterdim.
Bana yle cevap verdi :
- Yani, komutay sana teslim etmemi istiyorsun Hayr,
teslim e tmem ve icabnda daa karm. Ksacas komutanl
sana teslim etmem!..
 Bu hikayeden sonra 3 nc Ordu Grubu Komutanlndan
ayrldm .

D urum biimsizdi. Subaylar General Yoannu ile aramzda

geenleri renmilerdi. ve ben zor durumda kalmtm. Boluk
ifade eden bu durrun devam edemezdi ve dndm ki, bunun
biric.ik hal aresi, Komutanln tmenlere, 3 nc Ordu Gru
bu Komutan ben olduumu bildirmesi olacal{t. Komutanla
gizli bir yaz yazp Bursa'daki durumu ve bulduum hal are
sini anlattm.
Ertesi gn, akam zeri otelde, Tmen Komutan Ge
neral Haralambos erulis ile birlikte yemek yediim bir sra
da, Komutanlktan, benim teklifim zere hazrlanm bi rer
telegraf emri aldk. General erul.is bu telegraf aldl{tan sonra
duruma zldn, gidip General Yoannu ile konuacan
syledi ve bu arada benim hibir ey yapmamarn rica etti.
General erulis ayrldndan yarm saat sonra dnd ve
Yoannu'nun maalesef inat ve Komutanl teslim etmemektc
srar ettiini bildirdi.
Bunun zerine, bir zamanlar benim alayda iken tandn,
Bursa kale komutan, Topu yarbay . Garezos'a bir emir gn
dererek kale karargahnda ertesi sabah 3 nc Ordu Grubu
Komutanln kurmam iin yer ayrmasn bildirdim.
Ertesi gn, sabah erkenden k aleye giderek ayrlan dai
reye yerletim ve tmeniere gnderdiim emirle, bundan by
le, Komutanln emri zerine, 3 nc Ordu Grubu Komutasn
deruhte ettiimi ve hibir birliin, benim imzan tamyan
bir emri tanmamas icap ettiini bildirdim.
Kale komutanlna da bir emir gndererek, bundan by
le 3 c Grup Karargah'na nbeti gndermemesini. zira o
gnden itibaren 3 nc Ordu Grubu karargahnn kale komu
tanlnda olduunu haber verdim.
Bundan sonra adama General Yoannu'nun yaveri gelerek
benden ordu grubu karargahna gitmemi rica ile Gener:: lin
koroutay devredeceini bildirdi : Generalin, istedii tel{ ey
birinci daireyi birka gn iin hususi baz ilerini h alletmek
iin alakoymakt.
Ben u cevab verdim :
- Bir baa ilti takke olmaz. Ya o, ya ben.

65
rrikupis F: 5
 Bumm zerine, biraz sonra getirecei cevab beldememi
rica etti.
Biraz sonra geri gelerek komutanla kadar beraber git
memizi ve orada Generalin beni beklediini syledi.

Daireye gidince Yoannu eildi ve ye,rini bana verdi.

Olup bitenlerden dolay ona teessrlerimi bildirdim, ar
kasndan, aramzda ksa ve dostane bir konma geti. serdet
tii btn i ddi alar hakl buldum, o da ayrlmak zer e ayaa
kalkt.

Derhal karargiih nbetilerinin gnderilmesini emrettim ve

onunla beraber merdivenleri inerek d Jmpya ka d ar uurla
dm.
o zamandanberi General Yoannu ile sk dostuz.

SOMA (KK ASYA)

O n gn kadar sonra Bursa'ya, topu albay Konstantinos
Petimezas geldi, ona 3 ncii Ordu Grup Komutasn dev
rederek, karargllu soma kynde bulunan III. Tmen' i n
komutasm hlmak. zere yola k.tm.

BURSA (KK ASYA) Mart 1921

1 921 ub atmda III. Tiimen, Bursann Kuzey - Do usun

Grubu'nun yannda iken, 3 nc Grubu t akvi ye iin Bur
sa'ya gitti .

SUSURLUK (KORUMA)

1 921 ubatmda III. Tmen, Bursann Kuzey Dousun

. d a, Susurluk blgesinde konaklam ve Bursa'nn
30 km. DQus.und a Dimbo mevkiinin muhafazasna memur
edilmiti.
Tmen orada iken 3 nc Ordu Grubuna gelen bir emirde,
bu ordunun. Trk kuvvetlerini hertaraf etmek veya evirmek
iin Eskiehir'i ( Dorilea ) igal etmesi biJdiriJiyordu .

ti6
 Hareket g n 4 Mart olarak. te sbi t edilrr.iti, fakat ok
kar yam olduundan, bu tarih o Mart olarak deitirildi .
3 ,nc Ordu Grubu'nun hareketi srasnda., HI. Tmen Bur
sa' y korumak. zere igal ettii mevki itibari yle, sanda. X.
Tme n, solunda da VII. Tme n o1mak zere iki tmenin ara
smda bulunuyordu.
Boazky savandan. sonra, 1:2 Martta, 3. Ordu Grubu'n
dan bir emir geldi ; bu emre gre, X ve n. Tmenler, ilerliye
rek Bilecik'te birleecek ve n. Tiimen sol kanad, X. Tfmen de
ortay tuta<:aktL
Bilecik'te, X. Tme n Komutan General Le o nardopulos ile
buluunca, bana t menl er arasnda yaplan bu yer deitirme
lerinden dolay teessriin bildirdi nk., X. Tmen'in mer
l:ez kesimini igal etmesi ni kltc bir hal olarak kabul
edi yordu. sonunda bunun hakJi. olduunu kabuJ. ett i ve ac bir
eda ile k.e ndisinin sava tecrbesi olmamasnn bir neticesi ol
duunu itiraf etti. onun bu kan aat ini deitirmeye altm.
Fakat bouna oldu.
Doru olan udur ki, X. ve III. Tmenle:rin. kavumasm
..ctan, eer mutlaka Izumsuz deilse, her suretle kanlmas
Jca.p ederdi. Fakat anla lan, HI. Tmenin di kanada veril
mesi bu Imvumann en avantaj sz tarafn tekil ediyordu .

AVGN iiNNifj (SAVA)

B tn gn devam eden Av gi n sav, en kanl savalar
dan biri olmutur. Bizjmle kyas kabul etiDiy ecek kadar
fazla s ayda Trkle arpl](yorduk. Trk ordusundan Yar
b ay Hakk bu husu.sla ilgili olarak Unlar yazmtr:
.Bat cephesi (Trk) nn'nqeki dmandan. (Yunan) sa-
1
zca ok stn idi.,
Subaylarla askerlerin hareketi. srf yiitlik ve fedakarlk
tan ibaretti. Fakat Trkler de :i.iti1memi bir cesaret ve taassup
Ja ' dv erek birbirlni takip eden mUkabil h.cUirilar yaptila:r.
Taarruzumu.zun ilk gn, leden sonra saat be sralarn
da Trkler, Samant"n 2/3 9. Evzon alayna hcum ederek
krldlar ve tardedildiler. ekilirken alaym. cephesi nn._
de 300 den fazla Trk lsii. vard. Trkler ok. defa cephane
leri olmad i. in el bombasi ve sngye bavuruyordu.

67
 S avan beinci gn III. Tmen'in sanda sava.a giren
X. Tmen, kuvvetli ;bir b asn karsnda. Dzaaa. ekildi
Trkler daha evvel X. Tmen'in igal ettii tepeyi alarak bizi
yardan top atene tuttu ve o andan itibaren X. Tmen ile
irtibat kesildi.
Altnc gn, Tmen'in vaziyeti kritik olduu iin, mut
laka lzunlu olduuna kanaat getirerek alaylarn birbirlerini
destekleyerek geri ekilmelerini emrettim. Evvela topu ku:..
mandanma, piyadenin ekili:;ini "esteklemesi iin bi rbirini ta
kipedecek topu mevzilerini tesbit etmesini bildirdim.

Saat 17 de Trkler, y alnz cepheden deil, fakat sa ka

nadmzdan ve bilhassa kuzeyden ..:.daha evvel X. Tmenin e
kildi-ini syledi-imiz yerden- hcum ederek III. Tmen'in ar
kasn evlrmel{ istedi. Trklerin geni bir sahada yapt taar
ruzu durduracak ihtiyat kuvvetimiz olmad ve bizim top u,
cephane yokluundan piyadenin ekiliini destekliyemedii
iin, daha evvel verdiim emri t amamlamak zere btn t
menin ekilmesi emrini verdim. Geceleyin, saat 23 sralarnda
Tmen, bizim ile Trkler arasndaki mesafeyi aacak ekilde
gerilernee balad.

Trk Genel Kurmayna mensup Albay Cevdet Kerim'in ki

tabna gre, Trklerin nn adn verdikleri alt gnlk Av
gir sava! esnasnda VII. Yw1an Tmeninin karsnda .
'l'rk Tmeni, X. Yunan Tmeninin karsnda 24. Trl{ T
meni ve III. Yunan Tmeninin karsnda ;i. Trk svari alay
ile Trl{ t;neni vard; bunlar zmit Tmeni, . ve 6 1 . 'l'
menler olup son ikisinin komutanlar Kemaettin ve Halit Pa
alar idi ve ikisi de yar:lanrnlard. . Kitap ayrca unlar d a
yazyor: . c avit bey kesiminde (Avgin kesimi) taarruzu ve
mukabil ta arr uzlar ile i:;gal ve istirdatlar birbirini takip edi
yordu. . ve 61. Tmenler dmann her hcumuna kahra
manca kar koyuyordu .

Bu h arekatta III. Tmen b ir hayli hrpaland, her arp

mada bir komutan deitiren 2/3 9. Evzon alay birbiri arka
sna drt komutan deitirmil} ve o da bir hayli ypranmt;
bu aaym deien drt komutanndan ikisi (Yarbay stamelakos
ve Binba samantas) lm, ikisi de (Yarbay Zoitopulos ile
Yarbay Drosinos) yaralanmtL

68
 stisnasz btn birliklerimiz zayiat vermiti. Benim ko
muta merkezimde be l vard. orada, benimki ld iin
bara bir ata binrnek zorunda kaldm Tmen'in btn kayp
lar 1 05 i subay olmak zere 2 0100 idi. Piyade taburlarnn ve
bilhassa 2/39. Evzon alaynn Avgin sava,ndan nce normal
te;kiHltn yars kadar kuvvette olduklar da dnlrse mev
cutlar ok azalm demel::ti r.
Benim tarassut noktam, Trk h atlanndan 1800 metre m e
safedeki bir tepede bulunuyordu.
S avan 4 nc gn bir alln arkasndaki t arassut yerine
s.rncrel{ gittim ve bizim t aburlarla Trk hatlar arasndaki
mesafeye ', b almrken t aburlarmzdan birinin noksan olduunu
grdm. Yanmda bulunan kurmay subay Yzba Spiridono s
Ruvalis'e t aburun nerede olduunu s ordum. o u cevab verdi :
- Zannederim, bulunduumuz tepenin eteklerindedir.
Grmek , iin cildim ve o srada Trk topusunun att
bir gllenin arapncileri hacaklarnn arasndan geti.
S avan beinci gn, dvenlerin arasnda atla dolap
onlar tevik etme];: zorunda kaldm; nk be gndenberi
durmadan arpnulard .
Trk Avgin kynn ad Yunanca olup Avin (boyun) ke
linesinden gelmektedir. Trkler Avgin savanda, Avgin k
ynn 16 km. Kuzey-Batsnda bulunan ve demiryolu istasyo
nuna salip nn kynden dolay bu savaa nn sava
derler; buna Kk Asya savalarnn en kanis nazariyle b a
karlar ve Trkiye cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan
Trklerin soyad almalan emredilince, biHihare birol{ sene
ler Trkiye cumhurbakan olan General smet, nn soya
dn ald ve imdi ad smet nn' dr.

Haziran-Temmuz 1921
TMENLERiN KUZEYDE TOPLANMASI
(KTAHYA HAREKATI)
B U R S A

10 -Haziranda Komutanlktan alnan emir zerin e

ehir istikametinde giriilecek mstakbel
, Esl
teebbsler
iin, . III . ve XI. Tmenlerden kurulu Kuzey Tmenler

69
Grubu tekil edildi ve bunun komutas bana verildi. III. Tme:n

19 Haziran'da Bursa'nn Klzey Dousundaki Tepecik, Kestel

mevkiinde konaklanut; TUgeneral N. Kladas'n komutasn
daki XI. Tmen ise, Askania l.nn lmzeyinde Ermeni-.Selus
blgesinde idi.

komutanlktan alnan genel emre gre, bu tmen, Trk

kuvvetlerinin balca savunma blgesi olan Ktahya'ya gi
decekti.

Bu genel taarruzda, iki tmenden mteekkil Kuzey Gru

bu, Trklerin Ayinegl, Yeni ehir blgesindeki taarruzu de s
tekliyecek ve ilk he defi Nazif Paa ve Kpr Hisar geitleri
olacakt. ima Grubunun taarruzdan gayesi, genel taamz
plann desteklemekti. Kuzey Tmenler Grubu Nazif Paa ve
Kpr Hisar geitlerini igal ettikten sonra orada, Kuzeydeki
Trk kuvvetlerine kar ilerlemesini bekliyecek ve mmkn ol
duu lcadar ok Trk ku'Vvetini Ktahyadaki byk savan
dnda tutmaa allijacakt.

8-Tenunuzda, birok savalardan sonra, XL Ten, benin

verdiim emir zerine Bilecik blgesini temizlerneye gitti ve
III. Tmen, XI. Tmenin Bilecik'teki sevklceyi durumu te
nizlemesine kadar Bozhyk'te kald.

Alcamn saat 18 inde ESkiehirdeki 3 nc Ordu Grubu'n

dan bir telegraf aldm ; bu emirde, sabahtanberi Eskiehir Ku
zeyinde devam eden lmvvetli taarruzu takviye etmem bildiri
liyordu.
Ben, 'bir an iin, tereddt ettim, nk benim emrindeki
XI. Tmen Bilecik Blgesindeki T'rk kuvvetleriyle megul
olup icabmda onu desteklernem gerekirken 3 nc Ordu Grubu
Eskiehir'e gidip taarruzu takviye etmemi istiyordu.

Fakat, Bilecik'teki hareketin, muvaffak olmasa da bunun

mevzii karakterde olacan, halbuki Eskiehir'deki byk
taarruz muvaffak: olanazsa bunun btn cepheye te.sir edece
ini dnerek 3 nc Ordu Grubuna mteveccihen yola k
maa karar verdim ; vakit gece de olsa, TUrk topraklanndan
geecektim.
Saat 21 de III. Tmen i ' , en lasa yoldan Porya ve Ukur
Hisar zerinden Eskiehir istikametinde yola lcardm. Gece
leyin ileriiyen HI. Tmen gece yansndan biraz sonra Porya'ya

70
vard ve orada iki saatlk bir mola verdi_ Bu malad an istifade
ederek Tmen telsizinin kurulmasn enrettim ve 3 nc Ordu
Grubu ile irtib at tesis etmek istedim, fakat muvaffa1< olama
dm.
Btn iki saatlk nola mdde tin ce 3 nc Ordu Grubu ile
irtibat kurmaya muvaffak alamaync a , III. Tmen' i ukur
Hisar istikametinde tekrar yola kardm. Telsize de 3 nc
Ordu Grubu ile Tmen artlar yola kncaya kadar irtibat
aramakta devam etmesini ve artlardan sonra yola kmasm
emrettim.
Bereket ki, biraz sonra 3 nc ordu Grubundan, Trk kuv
vetlerinin bozulduunu bildiren bir tele graf aldle Derhal n:.
Tmen'in hareketini durdurdum ve b iriikiere bulunduklar yerde
istirahat etmelerini emrettim.
Bu arada, bajkomutanlktan bir telegraf emri geldi; bu
emirde, srf Eskiehir taarruzu dolaysiyle kurulmu oJan Kuzey
Tmenler Grubunun lavedildii ve III. Tmen' in nn bl
gesinde konaklamas bild.iriliyordu.

ESKiEHiR (OOR!LEA)

12
.
-Te.mmuzda bakomutanln emri zerine n. Tmen
Esl<iehir'e gitti ve rm-sak nehrinin kuzeyinde muha
fzlk vazifesini ald.
18 Temmuzda Eskiehir'de Kral Konstantin adna, kralm.
,

prenslerin, b avekilin , Milli savunma B akannn mmessilleri,

Ordu Komutan ve
dier bir ok zevatn huzurunda cesaret
Madalyas datm yapld.

2 1 -T'emmuzda Kk Asya b akomut anlnn emri ile

Gney Tmenler Grubu tekrar lmnldu. Bunun komutanl
bana verildi ve Afyonk arahisar'da karargah lmrmam bildi
rildi.
23 Temmuz 1 9 2 1 de III. Tmen ' d e n ayrltn dolaysiyJe
aadaki gnlk enwi kardm :
.. Kk Asya Komutanlnn 74774/2217/21 numaral tc
legra.f emriyle Afyonkarahisar'da yeni kurulan Gney Tmen . .
ler Grubunun knnandanl bana verilmiti r .
u anda, ok sevdiim ffi . T men'den wrlrken, 1 !!1[ 2..

n
1913 senel e rindeki harekattanberi karlkl balarla merbut
bulunduum ve 1918 ub atnda komutasn aldm kahraman
ve erefli III. Tmen'c mu vakll:aten olsa da veda ederim; 1918
y lm daki o muzafferane hareketten Doau ve Avgin sava:; des
tanma kadar bu tmenin, subay ve erleinin kahramanl
Yunan ordusu iin etefin zirvesini tekil eder.
Ben, HI. Tmen'den aynl yorsam da, ltalben daima onun
cessur sulay ve ask erl eriyle beraber olacam. Yalnz III. T
men adm duymam beni heyeeanlaulrmaa kii.firlir.
Subaylar; assubaylar ve erler, gelecekteki harekatta cla
sev gili III. T m en ' imi n bu lmhramanea ve erefli tarihini de
vam ettirrncsinj candan ternenni ederim.,.

Ktahya harekat esnasnda Kuzey Grubu karsndaki

Trk kuvvetlerini K araky baazndaki tepelere kadar sre
rek sonuna kadar Trk Yksel{ Komutanlnn dikkatini o
tarafa ekrnee muvaffak oldu; bu suretle byk Yunan ta
arruzunun gerek hedefi mehul kaldndan, Bursa'daki Dou
cephesinden vaktinde kuvvet ayrp Ktahya'da cereyan eden
byk. savatalci kuvvetlerini takviye edemiyordu. Bylece
Kuz ey Tmenler Grubu bu sahte taarruzun muvaffak olmas
n ve byk. Ti.irlc kuvvetlerinin sava d kalmasn temin iini
b aarm oluyordu.

Bu hususu Trkiyedelci Komutanlar da do rulamaktadr

lar. ok sene evvel bi.r gn, Trk sefareti ataemiliteri, 1921
Ktahya askeri harekat hakknda b a n a unlar sylemiti :
- Bu harekat esnasnda siz, Kuzey Tmenler Grubuna
..::..:,:. :.:::=-=-=- ::.::::.:;.:::= -==:----===::;=.=..;- :.::.:=;=-:.:_::;:.::...=..:..;=:-
ltomu t"a ed z v e k ar -
,.,.. y ord unu- nz da alt t u m e ne k o mu t a e de n
=-

mdk Trkiye Cumhurbakan General smet nn vard.

Iki tmeninizle onun alt tmenini megul etmee muvaffak
oldunuz ; eer karnzda drt tmeni brakp ikisini byk
savan cereyan ettii Ktahya'ya gnderseydi, savan sonucu
aaliiiJaka
ve Trklerin lehine olurdu. Bu sebeple, o srada Tr
kiye'de de sizi mcdh ve General smet nn'y takbih etti
ler .
-
Bundan b aka, o zaman ( 19 2 1 de) 3 nc Ordu Grubunun
Kurmaybakan ve sonra Genel Kurmay Bakan velcili olan
General Spiropulos, genel askeri tefti esnasnda ( 19 3 2 Nisan)
III. Tmen'in ani hareketini tetkik. ederken tehlikede bu!.!nan

72
3 nc Grubun yardmna komak iin geceleyin yola ktm
grnce sonunda yle demiti :
- 3 nc Ordu Grubu Tmen'e, vaziyetinin kritik ve ken
disinin yardma komasnn zaruri olduunu bildiri nce III. T
rnen'in derhal Bozhyk'ten yola ktn gryorum. Bu t
rnenin kumandan Tugeneral Nikolaos Trikupis'in o dururn
da gsterdii metanet ayan takdirdir ve unutulmamaa
mstahaktr.

26 Temmuz-19 EylUl 1921

GNEY 1.'MENLER GRUBU
(HAREKAT)

23
-Temmuz 1921 de, Kuzey Tmenler Grub u ( lll. ve XI.
tmenler) nun lavnclan ve aldm tclegraf emri
zerine Eskiehir' den hareketimden sonra, kumandanl
n 20 Temmuz ' da verdii emir zerine teekkl eden G ney
Tmenler Grubu'nun komutasn almak zere Al'yonkaralusar ' a
gittim.

AFYONKARAHiSAR (KK ASYA)

26 -Tenmuzda A fyonkar ahi s ar ' a vardm ve a.d gecen gru-

m. kom ut. f;l DJ ald m : bu gruo TV. ve TX. Tmenlerle
karma ivril ve Bulantan (Buldan) blgesi bir1iklerin d en ku
ruholup ordunun sa kanadm em ni y et e almak grevi ile
mkellef i d i .
Af yo nk ar a his ar' da bahriye hava filo su vard ; buna, her
gn ker,if y apm a s n ve ucu<;lar esnasnda karlaaca Trk
birliklerini bombardman etm esini emr ettim .
5 Austos'ta Komutanlktan bir emir geldi : buna gre IV.
Tmen Bulavanti (B olvadin) ' deki a:v b l g e sini , ordunun sa'
kan ad n tutmak amaciyle igal edecekti.
IV. T m en benim emrim zerine 6 - A ust o s ' t a yola kt ve
ertesi gn 7-Austos sabah ay'a geldi ve bundan be kilo
metre mesafede ehrin asillerinden mte ekkil bir heyet gelip
bize ballklarn ve Yunan ordusunun oradaki ikametinden
.dolay ehir mukimlerinin sevincini bildirdi.
Kill\: bir kolumuz, Trklerin baz kollariyle birka el
ate, t e atis in de bulunduktan sonra E.ulavanti'ye gitti.
Bir aydan fazla bir zamandanberi Afyonkarahisar .ve ay
blgelerinde muhtelif kk hareketler oluyordu.
Karargahn, Sakarya nehrini n sol kysna geiinden son-
ra ( ekili:in balangc) 3 1 Austos tarihli bltenden (bu bl
ten 3 Eylflde geldi) Gney Grubu durumunu rendim ve
ben :yle dndm :
1) Yunan ordusunun karstndaki Trkler, iki de
miryolu hattmn makalesiyle ilgilidir; bUlll
lardan biri Kuzey'deki Ankara-Eskiehir hattn,
dieri de Gney'deki Mersin-ay hattdr.
2) Sakarya ekilii ile birincisinin tarafmzd3111 kay
bedilmesi zerine, ikincisi ay'a kadar dokunul
'
mam bir durumda kalyordu.; buras bol nal
zemeli ve zengi Adana ve Konya blgeleriyle
mnakale bakmndan Trklere geni yardmlar
temin ediyordu.
3 ) Ve Trkler, ordnnuzun Sakarya'ya ekilmesin
den sonra bo durmayacak, kuvvetlerini Gne'ye,
Sakarya cephesinden Afyonkarahisar n ne ge
getirecekti.
Yukarki mlahazalardan sonra , derhal bir uan Sakar
ya'dan Afyona gelen yolda lceif yapmasn emrettim ve saat
1 1 .30 da komutanla aadaki gizli ya-zy yazd'f!l. :
No : E. P. 779/321/3 (Telsizle ifrcli) .
KK ASYA KOMUTANLIGI
DERECE 1.
Karargahu Doril'ea '(Eskieh;ir) ya ekilmesi zerine ve

P olatl-Dorilea demiryolu hattnn tahribinden s o nra, Trk

lerin baka tarafta harekete gemesi muhtemeldir, stop. BUl!.
t araf da AfyO'lllcaralisar olarak grnmektedir, nk bur.
da Afyon- ay hatt tahrip edildii takdi rde Afyon'a ka.rn
h arekat yapma imkan kalmaz, stop. Afyon' u n takviyesi me
seleSiinin incelenmesi gerekir stop .
Gney Grubu Karargah,
4/Eyl.lll921
1)1. TRJiKUPiS

74
1 4 -Eylulde,
l
Kuze y - D o u y nnde y apla n hava kefin.
Trk
.

de, 15. 000 ki:siden fazla, muhte if alaylarnn Af-

yonkarahisar istikametinde yola kt te sbit edildi ;
ben derhal bunu ko mutanl a bildirdim ve uaa. grlen
alaylar bulup bombardman etmeleri emrini verdim. Hava k e
iflei de, bombardman da t am ba;ar ile sonuland.
II. Tmen, komutanln emri zerine beni t akviy e etmek
iin vaktinde Afy onkarahis ar' a geldi ve bu arada, Immandan-
iktan I. Tmen'in de Gney Tmenler Grubu'nun takviyesi
ne gelmek emrini ald bildirildi.
Bundan baka, muhtelif Trk alaylan nn Afyonkarahisae
yn'nde yola ktnn grldn hava keifleriyle haber
alarak . Ordu Grubu'nun geri kalan birli ine, yani XII. Tmen
ile tmen dj biriikiere de, Gney Tmenler Grubu'nu tak
viy e iin yola kmalan emredildi.
9-Ey1Cl'de Af3'onkarahisar'a . Ordu Grubu Komutan
General Kontulis, kurmay ile beraber geldi; bunun I . , II. ve
:XII. tmenleri daha nc e Gney Tmenler Grubu'nun takvi
yesi iin biribiri arkasna yola karlmt; bu gnderilen bir"
likler Komutanln Emriyle . Ordu Grubuna b alanmtL
Bana da , oradan ayrlan prens Andreos'un Komut as ndaki ,
Eskiehir'in Gney Batsnda bulunan 2. Ordu Grubunun ko
mutas verilmiti.
Lavedilen G ne y Tmenler Grubu, komutanln tasar
lanan harekat iin Ankara' ya mteveccihen toplanmt ve
maksadi savun ma deil, igal ve Trk ynaklarm datmak
iin sa kanad emniyete almakt.
Hasl, komutanln, kuvvetlerin Sakarya'nn sol kysna
ekilmelerine dair olan Sakarya Blteni'nden ve Trlderin.
Afyonkarahisar'a kar hareketini vaktinde haber alarak n
nakalenin tahribine balanmas ndan ,sonra takviye b irlil::leri
i stemi tim ve bunlar vaktinde gelmiti.

EYLL 192l
2-30
Ordu Gnhu
2.
(BORD YNNHE HAREKAT)
19 Eylul 1 9 2 1 'de lavedilen, Komutanln benim yaiJ-
tm ve birlikleri . Ordu Grubu'na iltihak eden A f -

7,.
' ,)
yonkarahisar'daki Kuzey Tmenler Grubu'ndan sonra bana,
karargah Eskiehir ' in 25 km. Kuzey-Dousundaki nviran'da
bulunan 2. Ordu Grubu'nun lwmutas verildi.

DIVRAN

22 Eyll al{ am D viran ' a vardm ve

idaresini aldm.
2. ordu Grubu'nun
v ar_mdan takriben yarm saat son
ra Ordu Komutanl ' ndan acele bir emir aldm ; bu emirde,
nemli saydaki Trk kuvvetlerinin . Ordu Grubu'nu hedef
tuttuu ve Afyonkarahisar' Dou'dan tehdit ettii bildirili.
yordu . V. ve XIII. Tmenlerden kurulu 2. Ordu Grubu'nun
acele ile I. Ordu Grubunun y ardmna gitmesi lazmd .

emri yerine getirmek hususunda, nmde

Bu harita ol
duu halde yle dndm :
"
Ordu Grubu Afyonl{arahisar ' a mteveccihan yola.
,, Eer 2.
karsa, Trkleri de cepheye sevl{etmi olacal, buna karll{
Bordi'ye, yani Trklerin mnak ale hatlarna doru giderse
yandan ve kuzeyden hareket etmi olur ve bu halde Trk 2.
Ordu Grubunun mal\:sadn renip, ya bizi karlamaa, y ani
durmaa, . Ordu Grubu'na son darbenin vurulmasna kadar
hi olmazsa bizim ilerlememizi gecildirmee alr, yahut
da derhal, lmrsndal . Ordu Grubu ile s ava brakp yenil
memel< iin ekilirdi . ,

Yukandaki mlahazalar dan sonra _ u karan aldm: ki

tmenden (V, ve XIII) ibaret olan 2. Ordu Grubunu iki ksma
ayrp bunlarn, birbirinden en ok kilometre mesafede
olmalar n temin edecektim; bunlar ilerlerken soldaki ksm.
Trl<lerle karla.t takdirde soldaki tmen megul olacak.
ve bu s rada sadaki tmen yoluna devam etmee muvaffak
olacakt. Eer Trklerle cepheden kaqlarlarsa, iki tmenin.
ncleri onu cepheden megul ederdi

Yukardaki dncelere uyarak, 2 . ordu Grubu'nun, ertesi

sabah (23 Eylll) iki ksm halinde Bordi'ye mteveccihen yola
kmasn ve Afyonkarahisardaki . ordu Grubu'nu ciddi su
rette taciz eden Trklerin sa kanadna taarruz etmesini em
rettim.

76
 Yryn ikinci gn, 24 .Eylul vakti, solda ileriiyen V.
Tmen soldan t aarruza urad, B ordi boaznda Trkleri kar
lamal{ zere durdu ve irtibat subay ile durumu bana bil
dirdi.
Ben, . Ordu Grubu ile savaa tutuan Trklerin, kuvvet
lerini orada toplamakta kar olduunu dndm. Muhak
kak ki v. Tmen ile karlaan kuvvet az olup m aksad, bizim
Bordi istikametindeki yrymz durdurmak, veya hi
olmazsa, 1 . ordu Grubu hertaraf edilineeye kadar geciktirmek
tL sonu itibariyle 2. Ordu Grubu, ne olursa olsun, . Grub'un
yardmna gitmek istiyordu. Bu esas zerine v. Tmen'e, daha
evvel verdiim emir gereince ileri harel\:etine devam etmesini
bildirdim ve Trkleri karlamak ve boaz enniyete almak
zere topu ile takviye edilmi bir birlik ayrdn.
V. Tmen Komutan General Trilivas, benim emrim ze
,ri.ne, tehlikeye aldrmayarak d gedik Trkler tarafndan i
gal edilmi olmasna ve i gediin de igal edilme tehlikesine
maruz bulunmasna ramen, Bordi boazna girmekte acele
ediyordu. sonu olarak, Tnenin tehlikeye doru komas bir
faciaya sebep olabilirdi.
V. Tmen, boazn yanndaki tepelere topu ile takviye
edilmi bir piyade taburunu braktktan sonra ilerliyerek, k a
ranlk basmadan boaza girdi ve durdu.
Tmenin ilerleyiini ve boaza giriini, Trk svari bir
likleri nlemee altysa da kolayca tardedildiler.
Sada ileriiyen XIII. Tmen Samanl Da'n bat yama
iarna devriyeler kard ve ben de XIII. T men ile beraber
olduumdan geceyi Ordu Grubu karargahnda gcirdim.
Ertesi gn, 25 Eylulde, v. ve XIII. Tmenierin ortak a
balar sayesinde Trkler ekilmek mecburiyetinde kald ve .
rdu Gurubu Trk basksiyle iine dt kritik durumdan
kurtuldu.
Bylece, 2. Ordu Grubu, Trlderin, kaqsna fazla mil\:tar
d a kuvvet getirmek suretiyle tehlikeli duruma den Afyon
karahisar blga:J.indeki . Grubun acele olaralt yardmna ko
nakla mkenmelen vazifesini yap,nt.
1924 Eylul'nde, Dumlupnar'da bir gazeteci ile gren
Mustafa K emal P a.s a'nn Genel Kurmaybakan Fevzi paa,
bir ara unlar sylemiti:

77
 - S akarya. muharebesinden sonra, ordu birliklerine s
vari ile birlikte Afyonkarahisar'da yerleen dmana taarruz
etmelerini emrettik. Bu birlikler vazifelerini cesaret ve isa
letle yaptlar. Fakat Kuzeyden gelen bir dman birlii on
Jan, bu baarl hareketlerini durdurmaa mecbur ettL
Bahis mevzuu birlik, benim 2. Grub'uni idi.

1921 Arahk-1922 Haziran

AFYONKARAHSAR. ( K. ASYA)
(TRKLERiN TASARLANAN HAREKAT PLANI
HAKKINDA TAHMN, DMANlN ORDU
TE:SiLATINUA DEGiiKLK
GAZLIGL - HAMAM

S akarya. ve Afyonkarahisar h arek atndan sonra, 1 92 1 Ekim

ay s r alarnda Kk Asya Komutanl Kuzey ve Gney
olmak zere ikiye ayrld.

Kuzey Ordu Grubu 3. nc. Ordu Grubundan mteekkil

olup cephenin ESkiehir blgesindeki kuzey kesimini igai edi
yordu. Geri kalan . ve 2. gruplardan kurulu Gney Grubu,
cephenin Afyonkarahar'daki Gney kesimini ig.l etmek
teydi.

Ben o zaman, 2. Ordu Grub una Komuta diyordun .

1921 Aralk aynd a, henz Gazligl Hamam blgesinde
ki 2. srad a, komutanlk
Ordu grubuna komuta ettiim bir
tan aldm bir emirde, . Ordu Grubu ile Afyonkarahisar'da
bulunan Kuzey Grubu'nun komutasn alnam bildiriliyordu.

AFYONKARAHiSAR

K
omutay ele
Grupla.t )
alnca, Gney
Trklerin harekatta
Grubunun ( . ve 2 .
bulunm as ihtimaline
Ordu

karJ! nasl harek.et edeceini dndm ve 1 . ve 2. Ordu grup

larna 23/12/ 1 92 1 tarih ve 4.345/3 sayl gizli emri ver
ojm. A adaki hususlara deinen bu emri Kuzey Grubu ile
Komutanla da. bildirntim:

]) 'Trk blgesi Yalbm:nda, dmann TrPca.

mnna.kaJesi,

n
 Z) Trk larek,et sleri yakmmwkl ksmlar,
3) TrkJerin, Gney Grubu'na kar harekette
bulunmas muhtemel olan mu,htelif blgeler,
4) Her birliin l>ar taarruz amam ile yapaca
savunnmil!ll, tarz,
5) BeJirli k aru ta.arruzJar hallinde her tmenin ya
paca ha.zrbldar.
Yukarda grle n gizli emirdeki 3 nc madde hakknda
Trklerin muhtemel hareklt halinde muh teli f klan dfine
rek a a d aki izahat verdim:
.Bal}lca gayemizin en hassas taraf, zmir ile beJli bal
irtibat salayan demiryoludur. Trklerin faaliyet gstermesi
en muht emel olan Paaky ve Banaz blgesidir ve sava dze
ninin en sol kanadnda oyalama hareketi yapabilir .

Sekiz aylk bir durgunluktan sonra, 922 Austosunda. g

rlen. Trk ordusunun tasarlanm plan da. gerekten bu idL
Ordu Komut anlnn General Hacanesti tarafndan de
ruhte ed ilmesinden nce Cenup Grubunu teki l eden . ve 2 .
Ordu Gruplan bir h at zerinde toplamrut. ikisini, Afyonka
rahisar'dan ay'a doru giden Akar ay ay ry ordu . . G rup
ay'n batsnda idi. Her Grup ilk hatta ikier tmen kar
m, iki tmeni de ihtiyatta. brakmt.
Fakat K orout ay son olarak ele alan General ac i an esti ,
cephe y i tefti edip i.zmi r'e dndkten sonra, 922 Temmuzun
da ordu ve tmen gruplarn lavetti ve benim, Trklerin muh
temel bir taarruzunu dnerek. Gney Grubuna verdiim
emirleri bozdu. A yni zamanda . v e 2. Or du gruplarnn te
kilatn da dei tirdi . Bylece, . Ordu Grubu b irin ci hatta
bulunan I, IV, V ve XII t menlerd en teekkl etti; halbuki
dlaha nce I ve IV t men ler . Gruba ve V ve XII tmenler de
2. Grub a dahil bulunuyord:.
Anlaldna gre, Gney Grubunun bu ekilde lavedil
mesi ve Ordu Gruplan yerlerinin deitirilmesi, Hacianesti
nin cepheyi tesbit iin zmir ' den aynlndan nce kararla
trlmt. General Hac ian esti' n i n ehirde bulunan ordu bir
liklerini teftiinden sonra, 23 M'ays 1922 de benim Afyonlta
rahisardaki dairende vukubnlan konumadan da bu an lal
yordu. Daha sonra Kurmay Bakamm Stilianos Gon at as' a.
naklettiim bu konumamz srasnda u szler teati edildi:

79
 Hacianestis :
- Rica ederim, syler misiniz, ordu komutan kimdir?
Siz mi, ben mi?
Trlmpis: (Bu sorudan dolay hayret etmi bir halde) :
- Zannederim sizsiniz.
Hacianestis:
- Zahiren evet, fakat gerekte hayr.
Trikupis :
- Anlamyorum.
Hacianestis:
- Gayet basit. Ben, tek bir 3 nc birlikten ibaret olan
xuzey Grubuna komuta ediyorum, halbuki siz ci ve 2 ci
Gruplardan ibaret C enup Grubun a komuta ediyorsunuz. son
ra, ben bir ordu birliine kumanda ediyorum, siz ise iki ta
nesine. u halde, ordunun gerek komutan sizsiniz.
Tr ipuk i s :
- Siz de, iki birlie komuta eden bana emrediyorsunuz;
u halde birlie de komuta ediyorsunuz demektir.
Hacianestis :
- Hayr Ordu birliklerinin bakalarna bal olmamas
ve dorudan doruya benim mutlak emrim altna girmesi lil
zmdr.
ki birlii ayran Akar aynn, Afyon cephesinin tekil
ettii kede bulunduunu ileri srerek iki Ordu birliinin
mevcudiyetinin hakl olduuna onu inandrmaa ve fikrinden
vazgeirmee altm. Bu fikrimi takviye amacile sonunda
ona, dairemin penceresinden, Afyon'un yaknnda ( sada
Akar ay) ve karda tepelere bakmasn syledim. Bunu gs
terirken ;yle dedim:
- Bu tepeler, 2. Ordu Grubunun XII. Tmenine ait alann
iindedir. Fakat be n , nci Grubun komutan olarak dikkatimi
o tarafa da evirmek mecburiyetindeyim; zira bu tepeleri Trk
ler iszal ederse Afyon ve demiryolu zerinde de harekiltta bu
lunabilir,
Benim bu szlerime cevap vermedi, sadece ordu birlikleri
nin ba;kalarna ba'l a lruyacan ve derhal kendi emrine
ba;lanacaklarn syledi.
Cepheyi teftiten sonra, izmir'e dnerken n. Tmen 'in ko
mutasn, benim kurmaym olan Stilianos Gonatas'a verdi.

80
nun ayrlnas zerine Birliin topu komutan olan Topu
.A lb ay Aleksandros Meredinis'i davetle kendisinden birlik
.kurmaylru alnaa hazrlanmasn istedim, nk, Kurmay
ma bal yksek rtbeli subaylara harita zerinde izahat ve
Tirken onun kabiliyetil olduUnu grmtm. Albay Meredinis
bana, gsterdiim bu tevecchten dolay teekkr ettikten son
Ta, l\:endisinin bu _ grevi alacak l\:abiliyet te olmadn s yle di.
Bu byk bir tevazu eseri idi. Fakat biHih are, benim israrn
:zerine bu grevi ald ve muvaffakiyetle baard.
Birgn, askerler sabah istirahati yaparken, bir Trk ua
. Afyon zerine gelerek birka bomba att ve bir hayli askerin
lmesine sebeb oldu ve ben elikkat ettim, ou vcudunun st
ksmndan yaralanmt. Bunun zerine erlerin, bombalar d
t zaman yaralanmamak iin yz koyun yere yatmalarn
e mrettim.
Mart aynda, oktanberi et yememi olduumuz iin , o za
manki Kurmaym olan Albay st. Gonatas ile beraber et yemek
ihtiyacn duyduk ve Gonatas bunlar temin etme grevini ze
rine ald. Ertesi gn yemekte kaynam otumuz vard ve biz
bunlar n yabani hindiba olduunu sanyorduk. Yemekten sonra
yazhanemde kaldm ve her zamanki on dakikalk uykurnu al
n'.ak istedim, fakat bu defa bir saat uyumuum ve glkle
uyamibildim. Krmaym Albay Gonatas odama geldii zaman
ona bu hadiseyi anlattm ve o da b ana, gerek kendisinin, gerek
:se Kumayla mensup dier subaylarn da bandan ayni ola
yn getiini anlatt. Ba.langta bu hadiseyi nasl izah edece
imizi bilmiyorduk, fakat sonra sebebini anladk.
Bizim hindiba sanduruz ot, Afyonkarahisar' a ismini ve
ren, bu blgede ok miktard a ekilen ve fidam gerek g0rQn1l
ve gerekse lezzet b akmndan hindibaya benziyen .Afyon. imi.
Bu nebatn meyvesi nara benzer ve zeri izilince, izilen yer
-erden afyonu ihtiva eden bir sv akar. Bu meyvann iinde,
y a lmrlan ekirdekler de vardr, fakat bu yan afyon
b assas ol:mayp, onu biz de ba;ka yan yokluundan dolay
lmllanyorduk.
Bir gn, Afyon T'llrk belediye bakan beni ziyaret etti;
kenlisine b amza gelenleri anlattm . o da bana, bu otu yi
yenin iyi uyuduu cevabn verdi .

Trikupis F: G
 12 Temmuz'da, afakla beraber bir Trk ua hatlarrmzm
stnde umaa balad. Bunun zerine, ba.javu stauropu
los'un idaresindeki bir uamz bu Trk uan karmak iin
havaland ve havada onunla muharebeye tututU, sonunda,
iinde biri binba, dieri yzba olan iki Trk subaynin. bu-
1unduu Trk ua drld.
Uak ateler iinde ve ad geen subaylar kmr halinde.
Afyon yaknndaki hatlarmzn iine dfu}t. Derhal bunlarn
defnedilmesini ve bir taburumuzun ihtiram gr evini ifa etme
sini emrettim.
Bu merasimle ben de hazr bulundum ve bu hareketimiz
Afyondaki Trkler arasnda byk memnuniyet uyandrd.
Arkada.jlardan bazlar Trklere kar gsterilen bu say
gya hayret ettiler. Onlara, buraya bizim kendimizden geldi
imizi, llerle deil, canl ve silahl insanlarla savatmz
ve anlarnda, bizim gibi vatanlan iin alp " gr evlerini yap
tklarn anlattm.
- 1922 AGUSTOS -
TtlRK TAARRUZUNUN AREFESiNDE
A.
(ORDUNUN MAN!<VYATI)

Y un an ordusu, zaferle biten 1918 savandan sonra. 1 9 19

Maysmda Kk Asya'ya kt zaman maneviyat sa
lamd. Kk Asya'da ordunun maneviyat daha da Yk
selmiti, nk balangta Trklerin ancak eteleri, sonra da
dzensiz birlikleri karsmda ilerleyii kolay olmu ve bu hal
demiryolu konvoylarnn ele geirilmesi iin dmann takip
edildii 1920 Haziranna kadar devam etti.
Fakat, 192 0 sonlarnda dzensiz Trk birliklerinin dzenli
ordUhaline gelmesi ve ksa bir zamanda yeni siHihlar, mitral
y_?zler, makinal tfekler, el ve tfek bombalar, muhtelif ap
larda to lar, uaklar, v.b. ile tehiz edilince bizim ordu, 1921
Mart'nda Eski ehir ve Afyonkarahisar nlerindeki hare atta
'J'rlderin ciddi mukavemetile karlam ve bilhassa vgin
savanda benim komuta ettgm III. tmen ciddi bir imtihan
qerip 2.0001 kii zayat vermt. Bu kuvvetler zaten ok hata
l ve tekil::it bakmndan yarmd. Trkler bu savaa .inn
Sava . adn. verirler ve bu ismi, Trkiye Cumhurbakan is-

32
met inn (o zaman smet Pa) , soyad olarak almt. Daha
nce de ( 1921 Haziran'nda) Eski_ehir ve Ktahya harekat
srasnda ordumuz, maneviyatn bozan kayplar vermiti.
Bu harekattan sonra , Eski_ehir'de bulunduum ve III. ve
XI. t..Tienlerden kurulu kuzey tmenler grubuna komuta etti
f;r:im srada Ordu Komutan Tmgeneral Papulas'tan aldm
gizli bit emirde .Ordunun Ankara'ya kadar ilerlemek istein
de olup olmad,. sorusu da vard,
Ben buna, askerlerin yorgun olduu ve dinlenmek istedik
leri ve fakat Ankara'ya kadar ilerlemeleri gerekiyorsa, asker
lerin bu fedakarla da katlanabilecekleri ve bu suretle harbi
bitirerek dinlenebilecekleri cevabn verdim,
Bilahare, dier ordu birlikleri k.omutanlarnn da ayni su
ale ayni cevab verdiklerini rendim.
Askerler, uzayan vazifelerinde
niyets"' g aka gsterrnee b aladlar . ve bunu. Eskiehir'de
Kahramanlk Madalyas datma treninde Kral Konstantin'e
:uyurmaktan da kanmadlar. 1"92'1 haziran'nda yaynlanan
resmi ordu tebliinde _yle deniliyordu:
. Kraliyet arab as tren yerine giderken yol kenarnda top
lanan askerlerin yle b ardklar i_itiliyordu: TERHiS ! TER.
HS!n
Ayni resmi ordu t ebliinin belirttiine gre, o zamann
Ba.<Jkumandanna kanj da ayni _ekilde hareket edilmi_ti :
. Babakan, refakatinde Milli savunma Bakan olduu hal
de Esldehirden ayrlrken IX. Tmenin nnden gem ve
bu trneodeki askerler yaa diye baracaklarna, Bab akann
otomobili yava yava geerken yle baryorlard: TERHS !
TERHS! ..
Sakarya harekat srasnda da ordumuz ciddi kayplar ver
mi ve sefil vaziyete den ordunun maneviyat bozulmutu.
Cephede muharebe eden blklerden ou yedek aste
menlerin idaresinde idi; buna karlk birok yzb a ve daha
i.a Iiitbelerdeki muvazzaf subaylar memlekette grevlendi
riliyordu.
Milli Savunma Bakanh 192 1 Mays'nda aadaki 1 85.026
sayl tamimi vermek gibi ackl bir durum a dmt:
.. Kk Asya Komutanlnda grev alan subaylarn acele
ola-rak ve hibir suretle gecilrm.eksizin yeni grevlerine gitme-
leri hususunda birbirini izleyen ciddi emirler verdirdim. Fakat lbu
emirlerimden sonra da, eski dumm
devam etmektedir. Yani,
nakledilip de derhal yola lonyan, yahut da, nakledildiklerin
den baka garnizonlarda veya baka herhangi bir garnizonda
sebepsiz olarak kalan ve shhi sebepler ileri sren, fakat nakle
dililikleri zamana kadar hibir ikayetleri olmayan ve Kk
Asya Komutanlndan baka bir birlie nakledilmek istiye.
suba.ylar mevcuttur. Ksacas, ne nakledilen subaylar d.aima.
cmirlerime itaat etmitir, ne de nizani kilcle gelenler yuka
r makamiann arzusuna uynutur.u
Daha aada da yle deniyordu:
.. snbayn harekata itiraki, onun iin daima lir :pam:ns
meselesi dir.,
Bundan baka , 1922 de Milli Savuruna Bakanlnn .kar
d 128.819/671 sayl emirde isimleri geen 255 subayn 4 gn
zarfnda :Kk Asya Komutanlna doru yola kmalar em
rediliyordu; bunlar memlekete izinli olarak gitmi, fakat izin
leri bir buuk aydanberi b ittii halde geri dnmek istememi
lerdi .

zinle Yunani st an ' a gidip de Kk Asya'ya, dnen sub ay

lar memleke tt eki durumu g ayet ktmser bir ekilde anlatarak
ordu arasna bedbinlik sokuyorlard, zira Yunanistan'da bUla
caklarn umduklar cesarete karlk, aksine olarak:, KOk
Asya'nn derinliklerinde senedenberi yokluklar iinde ,dv
en orduya kar nadir bir ilgisizlikle karlayor ve bu suret
le, c ephedeki yokluklarn, ktlk , tehlike ve fedakfu'lklacn
akldan bile geirilmediine kanaat getiriyorlard.
Fakat bunlardan baka ve bunlara paralel olarak ayni sene
iinde bu bitmek bilmeyen durumdan dolay sabrszlk bla
m ve askerler, daha nce, terhis edilmi olarak evlerine d
neceklerini umarlarken , bu iin bir trl bitmeyip aksine uza
dn gryorlard.

Kk Asya'daki ordu birliklerinin komutanlan (1- Gene

ral Kon.tulis, 2 Gen eral Tikupis, 3
- General Polimenakos)
192 1 eldninde gerek yaz ve gerelcse szle Komutanla bu ack
l durumu anlatm ve bu halin, orduyu da.tabileceini bildir
milerdi . Hkumet, verdii emirlere ramen m.emlekette kalan
ve saylan birka defa on bini buan ve evlerinde rahat rahat

84
oturan subaylarla itaatsiz ve Asi askerlere s:z. geiremiyordu.
Buna paralel olarak, cephedeki dier askerler de, kendilerin
den nce nenlekete gidenlerin geri dnmemeleri yznden
izin alamyorla.rd. seferberlik halinde bulunan memleketin
zerindeki arlk da cephedeki ordunun kolunu kanadn kr
yor ve rktyordu .
Sakarya ve Afyonkarahisar harekatndan sonra, yzde be
oran nda izin vermek enri ni aldk. Fakat izin alp Yunanis
tan'a giden ilk izjnJi kafilesi geri dnmedii iin izinler de
ka}Jm1:;t.
Mektuplarn kontrolden gemesi mnasebetiyle buradaki
askerleri n memleketlerinden gelen mektuplarn okumak frsa
tn huldum; bu m ektuplarda on1arm ackl aile durwnlann
renmitim. Bunlar, okuyann yreini burkacak nitelikte idi.
Bu mektuplarn iindekiler genellil{le yle oluyordu
"Neden bizi unuttun? Senin kalbin yok mn? Bize aem
yor musun? Ha.yatmz srdrmek iin btn h ayvanlarmz
ve mevcut btn m cevheratm sattm. Tal'lalarmz siiriilme
mis. halde duruyor. Bana, 7.I1 vermeclilderi iin geleniyeceini
yazyorsun . Neden yalan sylyorsun? Y.D ., K .P. v.b. uzun za..
mada.beri nasl oluyor da kyde bulunuyor ve kimse tarafn
dan rahatsz edilmeksizin tarlada al&yorla.r? Fakat an ta.lan
'
sen orada lJaka bir kadn buldun ve bizi nunttnn. Biz bura(Ja
lyoruz, sen key:if yapyorsm . Bu unutuundan dolay Tanr
seni cezalandraca.ktr.
Paraszlktan, cephedeki subaylarn maalar aylardanberi
verilmiyordu ve zamann, 25 drahmf klgmda genel karava
n aya katlma usulnil dilzeltmenin de yolu yoktu, Onk o 7 0
man askerlerin ortaklaa yedikleri yemek, devlet tarafn dan
ksmen ayni, ksmen de para olar ak temin ediliy ordu .
Askerlerin arasnda griilen memnuni y e t sizlik yunanistan
d aki bolevik propagand.a t ar af ndan da lnkrtlyordu; bun
lar askerlere mektuplar gnderiyor ve asl<er arasna girme si
y asak olan Atina'd a y aynl anm Risozpastis adndaki gazete .
Trkler tarafndan , uaktan Trk devri yeleri tara
atlmak,
fndan geceleyin bizjm tel rgiilerimize k adar
sokulmak sureti
le paketler halinde braklarak ceph edeki askerlerin arasna
sokuluyodu. Ayni ekillerle. Kem alist propaganda, cephedeki
:tunan rskerlerinin maneviyatm bozmak maksadile asl<eri ma-

35
kaleleri ihtiva eden Konstantinopoleos adl gazete de askerle
rirniz. arasna sokuluyordu.
Her ay, ordunun dununu hakknda Komutanha verdii-
miz raporlarla unlardan bahsediyorduc
..Ordu taarruz yapacak durumda. deildir.a
:Bununaikasaskersavaf -yapa iek: i . Atina ga..-
na:zaerit
-
.ii -fIf li:Y:y!: -.,
----
.. .... ......--- -" " -

Yukarki olaylar hakknda ilgililere daimi surette haber

veriyordum. ve bunu, ilk defa olarak 1921 Eylil'nde Afyonka
rahisar'da Gney Tmenler Grubuna Komuta ettiim srada
yapmtm. o zaman Ordu Genel Kurmaybakan Tugeneral
K. Pallis gelmi ve bana ordunun maneviyatn sormutu .

ona u cevab verdim:

1
- Harp halinin bu kararszlg ortadan kalkmaldr, zira
askerler arasnda ruhi ve bedeni bir bkknlk. grlmektedir ve
insan buna mukavemet edemediinden cezalandnlmas da di.
ni.lemez.
:
-- Sizinle hemfikirim ve ktan nce ( 1921 ) bu hal telafi
edilecektir, dedi.

Bilahare, 1 92'1 sonbaharnda, yani ben. 2. Ordu Grubuna

Komuta ederken bu durumu o sralarda cepheyi tefti eden
Prens Yorgos'a da anlattrutm.
Ayni devirde, men:lekete gitmek zere 15 gnlk izin alan
2. Ordu Grubu topu komutan Yoannis Papayoannis'ten Ati
na'daki al:lltallara, Kk Asyada'ki ordunun durumunu bil
dirmesini ve cephedeki iki ordunun hareketsiz ve faaliyetsiz
bir halde kalamyacaklar nazar itibara alnarak kat i bir' ka
rara varlmasnn zorunlu olduunu sylemesini rica ettim. Bu
na ilave olarak da . aldmz haberlere gre, Trklerin gnden
gne kuvvetlenmesine karlk, bizim aksine olarak azaldm
z, bildirmesini istedim.

Dnnde bana durumu btn etraf ile Babakan ve

hem:;erisi Kaloyeropulos' a anlattiDi onun da durumu tama
men bilip askerin Kk Asya'y terketmesine taraftar olmakla
beraber, bunun siyasi sebeplerle geciktii. cevabn verdiini
syledi .
Bundan baka ordunun durumunu komutanla ve komu-
tay yeni alan General Hacianesti'ye, y alnz yaz ile deil, fakat
A fyon'daki tefti srasnda szle de bildirmitim.
Bu genel durwn ve memlekette, Klc Asya'da tehlikelerle
kar karya buhan orduya kar gsterilen aHikaszlk faz
la bir znt dourmu ve bu hal zamanla, b alangta sava
nurtmundan dolay ifade edUemiyen kine dnyordu; fakat
1922 Austos'undaki Trk t aarruzundan sonra, Klc Asya'da
ki bozgun zerine, malum olduu gibi bu kin bir isyan halini
ald .
Askerin Anas. olarak vasflandrlan Anna Papadopulu,
bu bozgun mnasebetiyle 3 1 Austos 1922 tarihli Eleftheron
Vima gazetesinde, benim 1922 Ternrnuzu'nda Afyonkarahisar
dan gnderdiim a.adaki mektubunn yaynlamt:
.. Mektnbunuzn aldh ve memlekette mevcut olan ikilik ve
anlamazlktan dolay ok mteessirlm. Yunan meselelerini ta
kip etmek istiyecek herhangi bir yabancnn gazeteleri okuyun
ca, Yuna.n.istan'm sava halinde olduuna ve ordunun silah
elde, Kk Asya'nn ilerinde, mahvmz bekleyip ilerlemee
hazr olan Trklerin karsnda bulunduuna inanmas tm.,.
ka.nszdr. Gazetelerde, senelerdenberi aile ve memleketlerin
den uzak cepheyi bekliyen askerler hakknda maneviyat dzel
tecek bir kelime bile yok. Ve memleketteki sefalet, ordunun
bozguna uramas halinde, btn Yunanistan'n mezara s
riikleneceinden habersizdlr.

B.
I. ORDU GRUBUNUN SAVUNMA TERTiBATI

B izim . Ordu Grubu cephesinin savunma durumu, herbiri

difT,erini destekliyecek ekilde yan yana bulunan muka
vem et merkezlerinden teekkl etmiti. Bu mukavemet m er
kezleri, arazinin durumuna gre byk veya Ick birer
top11 birliiyle talcviye edilmi piyade taburlar tarafndan i
gal ediliyordu ve bunlar da piyade alayna ve topu birliine
bal idi. Savunma tertibat tel rglerle t akviye edilmi iki
hattan ibaretti.
Gney Grubu birlikleri arasnda yaptm teftilerde, bir
liklerden ounun yerlerinde bulunmad kanaatini edindim
ve bunun iin verdiim 18/1/1922 tarihli emirde her birliin

87
muhtemel her trl hareketlere kar yerin i igal etmesi ge
rektiini bildirdim. Bu amala diyor du , btn tabur
m ve dier
igal edip etmed1klerini anlamak
birli kleri n yerlerini t amamen
iin hatl arn arazi zerindeki durwnunu sk sk tefti edece
im. iki silahn ibirliini salamak iin piyade ile topunl.llt
birbilini desteklemesi lazm geliyordu.

Fakat, yeni Ordu Komutan General Hacianesti'nin emri

zerine 1 922 T emmuz'unda cenup Grubu l'lvedilmi ve benim
kumandasn d e ruhte e ttiim . Ordu Grubu'nun mdafaa ter
tibat tamamen de imiti.

Bylece, daha evvel . ve IV. tmenler . Ordu Grubuna,

V. ve XII. trhenler 2; Ordu Grubu'na dahil iken, imdi . Gru
ba I. IV. v. ve XII Tmenler b alanmt ve bu Tmenler cep
h e dek i birinci hatt igal ediyordu. imdi . ordu Grubu'mm
arzettii tek fark, bir EVzon alay ile ehrin batsndaki Afyon-
karahisar'da bulunan da topu bl.rlii (Pl.stiras GrubU) nin
ilave edilmi olmasyd. Boylece . Ordu Grubu, evvelce . ve 2.
Ordu Gr up larnn bulundu u 7o km. lik bir cep he yi igal edi
yordu.

suretiyle ve gnn birka saatinde uak.

Esir mbadelesi
laxla keif yaptrarak Trklerin durumu ve t ahidat merkezle-
ri hakknda malG.mat alyor ve biriikiere btn gn, hatta ge
celeri bile keifler yaptrryordum.

Askerlerin demiryolu ile naklinin, Afyonkarahisar'n tah

Ji yesi nin ve tahliyenin kolaylatnlma&J,.nln zaruri olduUna.
k a n aat getirdiimden aadaki emirleri verdim :

1) Afyondaki IV. Ordu Dairesi' nin alelacele,

Afym istasyonnud!a nekadar vagou ve lokomotif'
'rarsa, asker ile malzemenin nakli iin derhal top
lamas,
2) Slliye teljkilat mdrn, hastalarm nak
li iine hazrlanmas ve 13/26 Anstos'a kadar Af
yondaki hasta.hanede bulunan hastalarm demiryo -
lu ile Uak - zmir'e nak iin gerekli tertibat al-
mas.

m
 TRK ORDUSU

K k As.y a 'daki Trk hkumetinin bir tek gayesi vard:

her ne suretle olursa olsun , cephedeki ordunun takviyesi.
Mustafa Kemal mutlak bir diktatrlk tatbik ettiinden
her trl muhalefeti, cesaretsizlik ve korkakh iddetle takip .

memleketteki vatansevedii t akviy e ediyordu. Personelin ta

sarruf edilmesi iin dairelerin says azaltln, dahili hizmet:.
ler kslm ve bu i genel kurmay ile :M:ilJ1. Savuruna Bakan
lna bile tatbik edilmiti. Kk Asya'nn para, yiyecek ve
malzeme olarak nesi vru.'sa hepsi cephedeki orduya tahsis edi
liyordu. Avans ile ift e maa ancak cephede canlarn teh
likeye atan subaylar alyordu. Buna mukabil, cephe gerisin
de bulunanlar, yaral dahi olsalar bir ey alamyorlard. Hat
ta, cephe gerisindeki subaylar, cephede kendi rtbelerini ta
y anl ann ald maan yars n almakta idi. Yani, genellik
le idare ekl, YUnan hkumetinin kendi memleketinde tat
bik ettiinin tamamen aksi n e bulunuyordu.

TRK ORDUSUNUN KUVVETi

1 1922 Austos.mdaki ta arruzdan nce isnet Paa (bil<1-

hare Isnet Inn ve Trkiye Cumhurbakan) nn
Komutasndaki Trk Ordusu, say b akmnd an Yunan ordu
sundan ok yksekti ve bu hususu, o zaman Trk KUrm.ay
Bakanlnda Albay ol an Cev det Kerim de Trk Yunan

1922
Harbi , adl eserin de u ekilde teyid etmektedir:
"Anadolu ordusu , taarruz hazrlklarna 25 Austos
de balad ve imkanlar bir hayli tkenmi olan dmandan
mutlak surette stnd. ,.

Yunan hkmeti, Trakya ordusunun komutasn da elin

de tutan Kk Asya komutanlnn tavsiyesi zerine, K
k Asya meselesi nin bir an nce halli iin byk kuvvetle
rin bir aray a getirilmesi maksadile Tr akya ordusunun ist an
bul zerine yrmesi meselesini de ele almt. Kk Asya
ordusundan alnan birhklerle t akviye edilmi Trakya ordu-
sunun 17/30: Temmuz 19 22 t arihin de harekete getii iHln
edildi, fakat bundan iki gn nce istanbul'daki Byk Dev
letler konsolosluk komiserlerinin mdahalesiyle bu hareket
durduruldu.
Fakat, cephedeki kuvvetlerden bir klsnnn Trakya'ya
nakledildiini haber alan Trkl er, Yunan ordusuna nihai
darb enin vurulmas zamannn geldiine kanaat getirmiler
d.i; bu husus, o zamanki Trk ordusu Komutan smet Paa
mn 6 Austos 1 922 deki U emrinden de anlrujlmaktadr:
Dman Trakya'da geni apta tahidat yapmakta ve

ordusunu hazramaktadr. Bunun iin, onlar bu kuvvetlerini

Anadolu'ya getirmeden nce taarruza balamak mecburiye-
1indeylz. (Trk Erkan- Harbiyesi Albay Cevdet Kerim
Bey. . . ) .

AGUS.TOS 1922
13
TRK GENEL TAARRUZU
(TAARRUZUN BRiNCi GNtJ
AFYONKARAHSAR'HA)

13 A ustos ' t a, saat 4,30

da Afyon'da IV. Tmen 'in sa.
mdan kesif bir topu atei
gelrnee balad; bu
bana, bilahare btn . Ordu Grubu cephesine y a
ylan Trk taarruzunun b ajlangc olduunu anlatmt . Cep
hedeki esas tararruz Akar aynn cenubunda bulunai . Gru
bun IV. ve I. Tmenlerine ynetilmiti .
Kuvvetli bir bask karsnda kalan v. Tmen cephesi
gerilernee balaync a derhal elde bulunan ve tek ihtiyat olan
Karma Plastiras Birliini ileri srdm. Komutanlktan, Trk
t aarruzu halinde, gerekirse muvakkat olarak 2. Ordu Grubun
dan da istifade etmek emrini alm olduUmdan, ok kt bir
durumda olan I. Tmen 'i takviye iin VII. Tme ni verdim.
T rkler durmadan . Tmene taarruz ettii nd en , 2. Ordu Gru
buna bunu takviye iin IX. Tmen' i de ileri srmesini emret
tim ve bu iin sr'atle gereklemesini salamak amac ile de
Afyonkarahisar demiryolundan faydalandk.
Bu arada:, Afyondan 420 km. tedeki izmir'de bulunan ge
nel karargah 2. Ordu Gmbuna bir emirle, . Ordu Grubunu
takviye edecek birlil\.leri vermemesini bildirmiti ; zira, anla
s.lan bi grubu byk savunma iin saklyorlard.
Bana gelen bu emir zerine komutanla 3 . 2 98/3 sayl
telegrafla ( acele) U cevab verdim:

.Akaray kuzeyinde toplanm Trk birlikleri var. Trk

lerin gayesi I. Tmen'i yok etmektir. Bunun neticesi btn
orduya tesir edeceinden, bu tmene derhal yardm edilmesi
-aruridir .

Kritik durumda bulunan . Ordu Grubunun takviyesi iin

komutanln 2 . Ordu Grubu'ndan kuvvet gndermesini bek
lerken 3 .307/3 sayl yaz ile mracat ederek Unlar bildirmi
tim:

. E er Akar'n cenubundaki cephe Trk baslusma kar

koyarna:zsa, . ordu Grubunu taarruza geirmeniz zaruidir .

Herkes biliyordu ki, Trk Ordusu say bakmndan bizim

ordudan stnd. Trk Svari Tmenleri Grubu komutan
Fahrettin Paa'nn daha sonra yaynlanan raporunda da bil
dirildii zere, Trk Ordusu bu taarruz iin 7 5 km. uzunlu
undaki I. ve v. Tmenierin i gal ettii cepheye, her biri
'nin biner mermisi olan 2 00 top getirmitL Her biri bizimkilerle
ayni kuvvette olan on bir piyade tmeni ile svari tme
.nini de bu cepheye srm bulunuyordu. Bu arada, dier sa
valar esnasnda, l;ulduklar bo zamanda talim ettirilmi
30.00()! yeni kur'a askeri de vard.

Sonu olarak Trklerin taarruz iin toplanm olan ordusu ,

bizim r. ve IV. Tmenlerimizden on misli, . Ordu Grubundan

alt misli ve ve 2. ordu Gruplarnn toplam kuvvetinden
misli fazla. idi.

Bunun sonucu udur ki, Trklerin 1921 Aralk ayndanberi,

yani sekiz ay sren hazrlklarn ben 4.345/25- 12-21 sayl ya
z ile komutanla bildirmitim.

Bu sebeple, savunma iin, o zaman . ve 2. ordu Grupla

rndan ibaret Gney Grubunu tekil etnitim, fakat komutan
lk tekrar . ve 2. Ordu Gruplarn te:kil ederek 'l'rk taarru
zuna kal'li yalnz bir grubu brakm..t.

g
 GUSTOS 1922 14
('l'AARRUZlJN iKiNC GN. AFYONKARAHiSAR
SAVAININ DEVAMI)
EK!L :

S a.at 1,20 de, mevkilerinde savunma halinde bulunan.

tmenlerin, eski y erle rin i tekrar igal etmek iin ka
taarruz.lar y apnaa hazrlannalarm emrettim.
Bu srada Trkler, IV. ve . Tmenierin cephesini tazyike
devam ediy ordu.
Saat 9 da komutanla 3 . 13 8/3 sayl U telgraf ektim :
uAl.ar'n Gneyinde toplanm Trkler, o tmenle
olan
u<t;.heyi :;iddetli surette sktryor. 2. ve 3. Ordu Gruplarn
dan, sarslm olan cephenin takviyesi iin kuvvet gndel"il
mcsi za-ruridir, zira 2. Ordu Grubunun hazrlanm olan taar
nzu, kar darbeyi zanannda vuramyacaktr. Ltfen emir!
vciiz . ,
B u arada, IV. Tmen ' in 2. v e 3 . Dairesine mensup subay
lardan Andronikos ve Petrunakos bana g elerek , Tmen ko
nutanndan tmen sa kanadnn ykld haberini getirdi
ler. Buna paralel olarak Trkler Afyonkarahisar demiryolu.
i stasy onu ile onun B atsnd aki mnakahlt da ele geirmiti.
Biraz s onra yanma, IV. Tmen kurmay b akan Binba
olakolu ( eski Babakan) gelerek Tmen karargahnn da..
dtn ve artk durumun dzelmesine imkan olmadn
bildirdi.
I. Tmen de bana Trk . t azyik i nin ddetli olduunu ve
cephedeki son hatta byk bir glkle tutun apildi i ni haber
verdi.
bu duruma girince, hemen Afyonkarahisar, daha evvel'
de komutanla bildirmi olduum zere, tahliyeye k.i:.rar ver
dn ve derhal h astah ane ile saireni n boaltlmasn emettim.
ltiram kt' asile son demiryolu tahliye vagonundan son
ra, saat 13 de Afyon' dan ayrldm. o srada komutanlktan 2.
Grubun IX. Tmeninin . Grubu takviye iin yola kt ha
herini aldm.
Maalesef i iten gemiti.
Ben , top arianmak zere Bal-Mah 11ut ve Ayval srtlar-

92
na eki lme emri verirken, bir gn evvel ( 13 AustOS) lcomu
tanJn 22.000 sayl emrinden 2. Grub ile 3 . Grubun ay i&
tilmme ti n de mukabil taarruzda bulunacaklarn Tenmitim.
Ben zaten, Afyonkarahisar"dan fazla uzaldaamazdm, n
}{ artk . Ordu' dan kurtulan Trkler btn kuvvetleri ile 2 .
Ordu Gru buna yklenir ve bir felakete sebep olabilirdi.
Geceleyin, 2. Ordu Grubu Kurm.ay B akanndan aldm
bir habere g r e yeni taktik zerin e 2 . Ordu Grubu, bir mu
,

kabil taarnz yapmay imkansz buluyordu ; bu durumu Komu

tanl?;a da bildirmiti ; ben de bunun zerine . Ordu Grubu
na saat 23.30 da, ertesi sab ah iin Dwnlupnar'a, (Batya) e
kilme emri ni verdim.

15 AGUSTOS 1922
(TAARRUZUN NC GN EYRET SAVAI)
(EKLE DEVAM) .

S abahn s aat 3 nde 2. Ordu Grubunun muvakk aten em

k rime verildii ve ekilii emniyet altna almak iin Z
mir ile olan mnakaleyi muhafaza etmem emredildi.
Trk svari birlikleri taarruzun ilk gnnden Akaray'
geerek zmir telgraf ve d emiry olu hatlarn t ahribe muvaffak
olmutu. o civ a.;rlard a Trk sveri birlikleri dolayordu.
Ta.arruzun nc gn rrk'lerin 2. svari tmeni, le
vazm ve ikmal koliarna kar kazand baardan cesaret
alarak, o srada Ulucak civarndaki Eyret'te bulunan IX. TO.
nene taruz etmee kalkt. Bu Trk tmeni pskrtlerek
tamamen yok edildi. Biraz sonra XII . Tmen ile temasa ge
mi ve Trk tmeninin yokedildii yere giderek Ulucak srt
larndan Trklerin, ldrlm svarilerile atlarnn cesetleri
ni grmtm. Bu arada, biri subay olmak zere bir miktar da
esir alnmt . Ele geenler arasnda, zerinde Rusca ya1.lar
bulunan .nayder-Dangli tipi drt adet de da topu vard.
UJ.uca.a gidince IX. Tmen ile beraber orada l::arargru ku
ran 2. Ordu Grubu komutan ile bulutum.

Biraz sonra, IV. Tmen Knmay Bakan Binba aka.l

olu b an a gelerek Tmen Komutannn u haberini getirdi:
,

9iJ,
 . v. Tmen'in btn birliklerinden 500 kiilil bir kuvvet
le birlikte tmen karargiilu olarak Ulucak srtar yaknnda
bulunuyordum. o srada IV. Tmen, sabah vakti Bal Mahmut
istikam.etinden gelen ani bir atele karlat ve birden a
ran birUkler muhtelif istikametlerde da;ldlar .

aknln danasna sebep gerek VII. v e gerekse . T

menjn 4 Austos akam emretmi olduum yerleri igal et
memi olmalardr. Bu mevkiler ertesi gn . ve 2. Ordu
Grublarnn Batdan yapacaklan harekatta Gneyden rol oy
nyacaktL stelik bu mevkiler, daha evvel aldklar birer
ernirle r. Tmen komutan General Franko'ya ve ondan nce
. Ordu Grubu kararg:il komutan Albay Papayoannu, . Or
du Grubu topu komutan ve makina efi binba Strimber'e
de gsterilmiti. Buna ramen . Tmen, gerektii zere, 14/5
A,ustos gecesi, ertesi gn ne yaplacan renmek amacile
herhangj bir subay gnderrnerniti.
Durolupnar istikametinde ekilen alaylarn yanlarna ve
Gneyine doru Trk birlikleri ve byk topu ve svari kol
lan ilerlemiti. Ben bu srada Ulucak civarndaki Bayram
Gl'e doru ilerlerken atal eme kyne gittim ve orada
temizJik hareketini yapacak birliklerin geL'Ylesini bekledim. Bu
kuvvetin gelmesinden nce IV. Tmen'in 2. Kurmaylk Daire
sin den yzba Petnmakos yaral olarak yanma geldi.
15 Austos gecesi saat 23 te, Tmenierin ve . ve 2. Grup
larm sabahleyin Dumlupnar istikametii?-de harekete hazr ol
malannn bildirdim. I. ve VII. Tmeniere rastlamak midile
gecenin saat 2 sinde hareket edilmesini emretmitirn.
. Ordu Grubunun telsizi tahrip edilnii olduundan 2.
Gmbunkini kullanmak mecburiyetinde kaldk, fakat btn ge
ce almamza ramen I, n, ve VII Tmenierin telsizlerile ir
tibat kurmak mmkn olmad ve yaptmz btn aramalar
esnasnda TI'klerin Uak, zmir ve F..skiehir' deki telsizlerinin.
md ahalesile karla,tk.

16 .AGUSTOS 1922
(TAAJi1:.:.UZUN DRDNC GN. ULUCAK VE
HL\MlJRKY SAVALARI)

16 Austos sabah emrim zerine yry halinde olan

Tmenler Gney'de saat 6 s1ralarnda karlatklar
 Trk lm.vv etleriyle arpmaa balanulard.
Bi-liklerin birbirinden bir hayli uzak mesafelerde araba
lar iiride ilerledikleri Ulucak'taki boyun noktasnda Trk
topu ateile karlatk ve bu ate lnt'alar:mz arasnda ka
nklk., intizamszlk ve hareketsizliin domasna sebep ol
du. o srada oraya varp yryfin durduunu anlaynca du
rumu dzeltmek ve yry devam ettirmek iin mdahale
etmek zorunda kaldm ve askerlere cesaret vermelc iin biz
zat boyun nntkasnda durdum.
le vakti, Trklerin btn cephedeki tazyiki artt ve kuv
vetlerimiz Gney'den Kuzey'e kadar Trk piyade birlikleriyle
iki svari tmeninin basks altnda kald.
Hava kararnaa b alad zaman Trklerin Gney'den
yapt bask iddetlendi ve Imvvetlerimizin sa kanad ke
rek ayni zamanda Kuzey'den alan topu ateine maruz kal
dk ve Trkler tarafndan sarldk.
Buna paralel olarak, kk apta bir panik de balam
t. orada bulunan subaylar durumun vahametini konuuyor
lard. Bunlarn morali t amamen bozuktu. Benim yanmda bu
lunan subaylar, yry yolumuz kesildiine gre, teslim olma
hazrlklarna balamann en makul hareket tarz olduu ka
naatindeydiler. Bu fikri bana gayri resn bir ekilde bildir
mi'Jlerrli. Fakat byk birliklerin komutanlarile Grubun topu
komutan tarafndan bana durumun tetkiki ve ona gre bir
!tarar alnmas maksadile lreif yaplmas teklif edildi. Ben
gayet enerjik bir hareketle bunu reddettim ve henz" kesilme
mi olduunu tahmin ettiim Salky, yani Kuzey B at istika
metinde yryn devam etmesini kararlajtrarak aal
emri verdim:
..Tmenler Salky istikametinde geceleyin yiirye devam
ddecek ve Trklerle karlatklan takdirde onlar :;sltrtme
e alacaldr.n
ve yry emri verdim.
Yry saat 23 te balad.
Bu gece yry esnasnda zifiri karanlk vard ve bu
durumda etraf grmek imkanszd. Birden top sesleri duyul
du, berek.et ki uzaktan geliyorlard. Bereket ki, diyorum, n
k o karanll::ta birliklerin durumunu t.esbit etmek. mmkn
olmyaca...'l\:tJ .
 AGUSTOS 1922 17
(TAARRUZUN BliNC GN, AL VRAJ.'l' SAVAI)

Z
ifiri k aranlkta yap lan bu yry esnasnda ve ordu
nun i.inde bulunduu vaziyette subaylarn emirlerini
duyurmal ar ancak birliklerin yanna kadar gitm eleriyle mm
kn oluyordu.
Sabaha kar S alky ( alky ol acak) yaknndaki tmeniere
icabnda iki taburu bir araya getirmek sweti yle alaylann
yenide n tekil etmelerini emrettim .

Tmenierin ekilmeleri iin tesbit edilmi olan s aat 1 1 de,

topu atei ba,lad, fakat bu ate kesif olmad iin Banaz is
tikametinde yrye devam edilmesi ni emrettim. Aldmz
h aberlere gre ak olan tek yol burasyd ve da topumuz da
buradan geebilirdi.
Biraz sonra, Kuzeyden mitralyz ve topu ateine tutul
duk ve bu arada ar bir nerrni, Karargah birinci daire su
baylarnn da dahil bulunduu bir alayn ortasna dt. Ya
knda bulun anlar paralad, birok beygiri ldrd ve arala
rnda piyade binbas Yiotis ile Yardmc Albay Petridis'in de
bulundu u b irka subay yaralad. 2. ordu Grubu komutan
Gener al Diyenis de, kurmay ile b irlikte 2'0 0 metre arkadar
geliyordu. Bombann patayn gren General bilahare bize,
hav aya ta ve topraktan ibaret bir bulutun ykseldiini ve bi
zi gzden lcaybedince ldmilze kanaat getirdiini syledi .
Birden Dou'dan gelen Trk ateile kartatk ve arka
sndan Trk birlikleri taarruza getiler.
Sava lmbul etmelc mecburiyetinde kaldrndan tmen
lere, Dou'dan, Kuzey' den ve Gney'den gelen Trklere kar!
koymalarn emrettim ve mevkiimi topunun yanbnda tes
bit ettim.

Sava iddetle devam ediyordu.

ihtiy atlarm tkeomesi, bize doru Herliyen mhim mik
tarda Trk kvvetlerinin grld haberinin gelmesi sebe
bi ve bu iddetli .savan karanlk bruncaya kadar devam et
mesi maksadile Yarbay Nikolareas'a Tmenler Grubu ile di
er birliklerin ve Kuzey topu birliinin idaresini alp bunlar
dan ayraca. kuvvetleri savas,a srmesini .ernrttim .
 Durumumuzu gayet iyi kontrol edebilecek bir mevldde
bulunan Trk topusu Kuzey, nogu ve Gney'den bizi ate al
tna ald ve birliklerimiz arasmda kargaalk. karp moralle
rn ok bozdu. Ate okadar iddetli idi ki, yanma gelen be:
asker ile iki onba bana Trk topu ateinden masun olan bir
yere ekilmemi sylediler.
Karanlk basmadan biraz evvel, Trklerin iddetli basks
karsnda cephede muharebe eden .birlikler arasnda zlme
ve panik balad ve atl olanlar Batya doru drt nala atla
nn koturmaa baladlar.
Top grlemelerinden dolay emirlerim duyulmadndan
borozana . dikkat. borusu almasn emrettim. Fakat bu iaret

de dzeni salay mad ve ancak karanlk basp da topu atei
nisbeten azalnc muvakkat bir skunet teesss edebildi.
7 Austos'ta,1 muhtelif ordu birliklerinden elimde kalan,
savaabilecek d tn.\pldaki kuvvet bir tmen kadar bile deildi
ve o zaman vadide toplanan bu kuvvetle, Ali Viran'da, Trk
lerin muhtelif taarruzlar esnasnda yaptmz keliiflerden de
anladmza gre Trklerin sekiz tmenine kar durmutuk:
ve bunu, bizzat Komuta mevkiinde bulunan Trk Svari Ko
mutan Bahrettin Paa'nn ( 1 ) daha sonra yaynlad notlar
da teyid etmektedir. Buna ramen ordumuz geceleyin, kuru
lan kskatan kurtulmaa muvaffak olmtu.
Bu Ali Viran savaina Trkler cBakumandanlk sava..
derler, nk bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan idare
, edilmiti.
Bakomutan Mustafa Kemal, Ankara'daki Millet Mecli
si'nde bu sava anlatrken yle demitir :
.. 17 Austosta, evirme hareketinin etkili olmas Iin taar
ruznn yakndan idare edilmesi faydal grld. Bunun 1\:ln,
Erkan - Harbiye-i Umumiye Reisi bizzat 2. Ordu ile Svari nin
yanna gitti, ben de cenuptaki . Orduya gittim. Orada v azl

yeti subaylara an ittm ve btn birlikleri ertesi gn yap

lacak taarruzdan haberdar ettim.
Oraya 3. Ordu Grubu kumandanyla birlikte gltmitim.
Vaziyet o kadar iyi idi ki, kendimi daha . ileri gitmekten

( 1 ) Fahrettin Paa olacak.

97

Trikupis F: 7
a.iakoya.madn. Salky (alky olacak) civannda bir yere git
tim. Buras, biraz evvel dman i!jgalide idi. Oradan U!jaa.
doru giden: :General Tikupi's kuvveterlin . kska ' iinde ol
duY:larn Da yann; :giineyle'rinde
ve ;Kzil brakarak Salky'
n batsnda Aydemir, A:l.Tepe ve Aa Ky mevkilerinde
toplandl.:larn grdum.
1. Ordumuza mensup birliklerimiz kskac doudan ve g
neyden tekil ederken, 2. Ordu da Salky, Mezarpnar ve daha

ba.t!da loska m bir k3.adni tutyordu . Svarimize dman
eviren ordunnzia birlikte hareket etmesi emri verildi.
Artk hibir eyi ihmal etmemek lazmd Topumuza,.
mmkn olduu kadar yakndan ve iyi yerlerden ate ama
sn emrettl ve 'leden soiri. dman her taraftan ate al-
tma. alnd.Diman karklik iinde olduunu kendi g
ziimle gryordu.m. Ban 'imale, arka. ve cenuba vuruyordu.
Fal.:at her istikamet atele kapatlmt .

Ordum.uzU:n ge}i kalan ks:m.riin el{ilebilmesi iin ben art_

vazifesini gretek Trk k.uvvetlerhin. yaklamasn nliyen
son birukle berber - 'ka:mtm.
'

Hareket anmda . kendi atm bulamacl:imdan 2 . Ordu ku

mandani.nJ seyisinin
'
. 1atn . alnaa mecbl.r kaidm.
1 ' '

saat 2 de muhtelif birliltlerin hareketi balad. Trklerle

yaplacalc savata Y.di. ama , (ini grecek biiiikerimizin yann
da bulunmale is.tedi'im' iin: .stbest kalan yoldan Bat .istika
metinde yola ktih: ' Yfirytimzn: 'banda, Ali Viran ky.
.
civarinda makinal tfek sesleri iitilrnee ba.lad.
Bu sav.a katlan askerler, ordumuzun urad byk ka-
yplan ifade iin Ali v1ran suvaha .lm Ukuru,. adm ver-
,
1 , r" : 1
'

milerdi.

lS AGUSTOS, 1922.
, . _. 1 "1 ' c .
1 . f '

('f,4\A!UUZUN ALJ'.JI GN)

RANAZA DOGB.U. {IJN . DEVAMI

17 .A..ustqs g cesi hari'tanuziri' : yanl olmasi ve bir

- i
-
rehberimiz; bulmmamas sebebiyle dalk ve ormanlk
araziden ilerliyer.ek yolwnuzu arm ve sonunda, a
fak skerk en , Murat Dan Bolova boyun noktasina gelmitik.

98
 Alay tekil eden ask.erler, 16 Austos sabahndan 18 Aus
tos aleanuna kadar hi istirahat etmemi, hi durmadan sa
vam ( 1 6-: 1 7 Austos savlar) ve stelik uykusuz da .kal
mt. Yorgunluk, alk ve devaml surette hareket halinde
olu (bilhassa 17 Austos Ali Viran sava esnasnda) birok
askerler zerind e maddi l)itkinlik.ten baka ruhi bir kark
lk da yaratmt. 17. 18 ve 1 9 Austo s geceleri Murat Da or
mannda buluri-anlardan ba ar bu heyecan iinde aa dal
larn gzel bir p arlm ve aa gvdelerini de musanna s.ara.y
stunlar sanmt.
Orman iinde yaptmz yry esnasnd a, yanmda bu
lunan 2 . Ordu Grubu komutar General Diye nis gzel bir vi i
Iaya geldiini sanyordu ve bunu bana bildirdi. Villa filan
grmediim iin itiraz edecek oldum. Fakat o i sr ar ettii iin
kendimden phe lenme e b al adm .

Biraz sonra. alay muvakkat b ir duraklama yapt; bu sra

da Diyenis'in b dnerek atndan dt ve ld ; hemen bm
kesilmiti.
Onun kunnay bakan lnn cebinden evr ak n ald. Fa
kat biraz sonra, ld sandimuz general kendine gelmiti.
Bia tabip mdahele etmi ve onu bir tahtann zerine
yatrnt; fakat general villil.nn hayali kapsn amak iin
. bir hareket yapt ve boluu kap sand iin uuruma yu
varland.

19 AGUSTOS 1922
(TAARRUZUN YEDiNCi GN)
UAJGA DoGRU EKiLi

Q eec y ry nden sonra ve ortalk aarmaa balarken

Murat Da'n tep elerinden birinde ve Sulmr-Evren (Su
sUZren olmas muhtemel) den kilometre Gney-Do
u'da bulunuyorduk.
O zaman, Banaz istikametinde yrmeyi faydasz buldu
urndan MUrat ay v adi si nde n Bat istikameti nde ilerlemee
karar verdim. Fakat yiiy esnasnda Trklerin iki piyade
tmeni ( 1 6 ve 17 nci Tmenlet) ve bir svari tmeni ( 14 t
men) ile kariaaeam1z h ab e ri ni aldm ve silahlarmzn

99
noksanl ile askerimizin kt durwnunu d'O.ndilfun iin
Yunan kuvvetlerini bulmak midiyle istikamet deitirerek
Uak yolunu tuttun.
Saat 22 de, Kuzeydeki ikli tepesine geldik Te bitkin olan
askerlerin dinlenmesi iin mola verdim. Yry1l esnasnda
Trk devriyeleri tarafndan takip ediliyorduk.
Ertesi gn, saat 4 de ikli-Karacahisar-Mes'udiye ze
rinden Uak istikametinde yrye devam edilmesini emret
tim.
20 GUSTOS: 1922
(TAARRUZUN SEKZiNCi GN. SON GN.,
UAK iSTiKAMETiNDE EKLE DEVAM

E rtesi gn (20 Austos) bizim alay hedefsiz olarak iler

__.. liyordu. Fakat askerlerin yorgun ve a olmalat sebebiyle
ilerleme yava oluyordu ve askerler a olduklan iin et-
rafta yiyecel{ aryor, alayda kalmalar gilleiyordu.
leye doru Karacahisar yaknndaki kOk Mug-Arap
kyne geldik ve oradan kyllerden Uak'n geen akamdan
beri Trkler tarafndan ig edilmi olduunu rendik. O
srada, alaya dahil askerler, yrmekten ziyade srnyorlar
d . 16 Austostanberi iki iddetli savaa giriniierdi ve geri ka
lan zaman zarfnda da, ksa birka mola hari, miltemadiyen
yrmlerdi. Buna ilaveten, ayn 17 sinden ve hatta 16 sn
danberi gda olarak birey almam, yalnz ot ve yolda rastla
dklan tek tk sebze bahelerinden temin ettikleri meyva ve
sebzeleri yemilerdi. Cephenaye gelince, herb nde 5-10 ar
mermi kalmt, makinal tfeklerin ise bir tek mermisi yok
tu.
Alayn genel durumu bu olup, askerler birer savadan
ok, insan harebesi haline gelmiti ve bu halde bulunan asker
ve subaylar 13 A ustostanberi arpyor, ablokaya giriyor,
ikinci bir savaa balamak zere dman hatlarn yar
yar, geceleri ormanlarda ilerliyor, ayn 16 sndanberi
bir ey yemeyip cephanesiz kalyorlard. Velhasl bu alay
yorgun ve a .olup sinirleri tamamen bozulmutu. Ksaca, ba
larna bunlar gelmiti ve ektikleri insan takatinin stnde
idi.

100
 Uak'n igal edildiine dair haber zerine subaylarla as
kerlerin iinde bulunduklar durumdan dolay fazla birey ya
pamazdm; bunun iin ordunun oseden ayrlarak, gnn gerl
kalan ksmnda oradaki rnevcudiyetimizi gizlemek amac ile
vMi iinde ve savunma durumunda kalmasna karar verdim.
Bu suretle askerler de karanlk basncaya kadar istirahat et
mi olacaklard. Gece olunca yola devam edecek ve Uak ova
sndan Gney'de, Karacahisar zerinden Mesudiye'ye, oradan
Kapaklara ve yine Gneyde Salmanlara ve oradan Batya gi
derek bu suretle mmkn olduu kadar az enerji sarfedecek
tim.
Bunun zerine alay, 1.155 metre yksekteki kyn GO.ne
yinden Karacahisar istikametinde yola kt; bu alan 1921 Ha-
zirannda Ktahya harekatnn cereyan ettii yerdi ve Uak
Dousundaki savunma hatt burada idi. Saat 1 4 de burada
mola verilmesini ve emniyet tedbiri alnmasn emrettim. Em
niyet tedbiri olarak da askerlerin gizli siperlerden kmamalar
ernrini verdim.
Saat 16 sralarnda Gney tarafndaki nbetiler o cephe
den takriben km . mesafede Trk svarisiyle ondan drt ki
lometre mesafede de bir mikdar Trk piyadesinin grldnO.
haber verdiler. Keif yapmak zere yolladrniZ 2. Grup ku.
may subaylarndan Binba Ruvlais geri dnerek yukarki ha
berleri dorulad ve tahminine gre gelen kuvvetin piyade
tmeni kadar olduunu syledi. Ayni anda, Gney istikarne
tinden Trk topu atei balyordu.
Bunun zerine XIII. Tmen Komutan Albay Kaybalis'e
gerekli _tedbirleri almasn syledim. Ben bu albaya, ou XIV.
tmene mensup birliklerden teekkl etmi alayn kumandas
n vermitim. Bu derleme kuvvetlerin heyeti mecmuas 1 5.000
kiiyi gernezdi.
Fakat biraz sonra yanma gelen bu komutan, savamak
zere ilk hatta gtrmek istedii askerlerin kafi cephaneleri
olmadndan cepheye gitrnek istemediklerini ve bouna telef
olacaklarn sylediklerini bildirdi. Bundan sonra, horozanlar
dan biri, kimsenin emri olmakszn .Ate kes. borusunu ald
ve bu suretle ilk hatt igal eden askerler, kendilerinden 6 00
metre mesafedeki dmana ilk kurunlarn attktan sonra yer
Ielini terkettiler.

1()1
 Buna hiddetlenerek mezkfr horozana doru kotum ve
. ateje 'b!.la borusunu almasn emrettim. Bu emrimi yerine
getird ( sonra uzaklamasn syledim. Derhal cepheye git
mek istemiyen bln yann a . kotnn ve vatan ve namus his
lerini okayp vatana kar olan vazifelerini h atrl atarak on
lar ikmia altm; bln bana getim ve sonuna kadar
mukavemet etmelerini syliyerek takip etmelerini istedim.
Fakat onlar reddederek merrnileri olmadn ve bu se
beple\ Bo yere ve maksatsz olarak lmeyeceklerini sylediler.
Daha k:k birliklerin Komutanlar da askerlerin Trk
lere kar gitmek istemediklerini bildirdiler. Bazlan da, ba
langta igal etmi olduklar savunma mevkilerini terketmi
lerdi. Bazlar ise, kendilerini bo yere telefedecekleri iin, bu
na' 'devam ettikleri t akdirde subaylarn balayp Trklere tes
lim !edeceltlerini sylyordu.
B:U v'aziyetle karlajnca XII. Tmen topu komutan Yar
bay Manusos'u ararak Trklere tmenin toplariyle ate a
masn syledim. Bu ite mevcut merrnileri kullanacakt. Fa
kat topu atei gecikiyordu.
Biraz sonra u haberi aldm :
ilahl piyade askerleri topulann etrafn sarm ve Trk
lere ate ald takdirde kendilerinin de o e
fe c .emii sylemilerdi. leri srdkleri sebep de su idi ayet
Jimdiden atee balanmaz da Trklerle gs gse gelince
savaa giriilirse, Trkler onlar esir alrd, e:er cephanelerini
diden bitirirlerse Trkler geldii zaman hepsini keserdi.
Bu suretle son mukavemet midi de snmt.
De'rha.l kk birlik komutanlarnn subay ve askerleriyle
rlikte sonuna kadar mukavemet iin mevzie girmelerini em
_rettim. Fakat istisnasz, btn subaylar bana askerlerinin sa.:
vama.k istemediklerini sylediler ve kendi fikirlerini de ildve
erek mcadelelenin bo olduunu, tarafndan gsterilecek
_abrn, subaylarn Trklere teslim edilmesinden daha hayrl
olacan bildirdiler
Bu ackl durumda kalnca, byk bir zntyle top ve ma
kinal t feklein tahrip edilmesini emrettim ve bu emrim ye,_
rine getirildi. Mevcut subaylar bana askerlerin taknd tavr
hal::knda imza verdiler (bu huslistaki rapor bilahare General
Konst antinos Aenias Mazarakis'in riyasetind:eki Tahkik Ko-

1 02
-nisyonu'na verildi ) ve Trk yakla
svarilerinin hatlapffil'?.a
p, mukavemet gsterdiimiz takd 4'de askrlerin .kesileceini
anlaynca beyaz bayrak ekmek mecburiyetinde kaldk.

ESARET
YUNANSTANA DN

U ak d n d a esir olup o z.amanki Trk ordusu k um andan

smet Paa'nn (bili1hare Trkiye Cttmhurbru;kan ol
mutur) daresin e gtrfildm; o da ben i Mustafa ' :ke-
mal'e gtrd.
Mustafa Kemal'n odaSina girdi im zaman o, ay a a kal
karak dostane bir ekilde b en i k arlad ve Franszca hitap ede
rek unlar syledi :
- Unutmayn ki, Koca Napoleon da esir olmutu.
- Siz vazirenizi t am olarak ve sonun a l{adar yaptnz, biz
de sizi takdir ve size hrmet ediyoruz.
- Siz burada esir deil, misafirsiniz.
Sonra bana sordu :
- Kk Asya OrdulaTI Komutanlna ta.yin edildiinizi
biliyor musunuz?
Ben
cevap verdim
Hayr!
Malum olduu zere Trk ordusunda telsiz vard ve taar
ruz esnasn d a dardan haber alyordu.
Ne olursa olsun 23 Austos 1922 tarihli Atina gazeteleri
,

u haberi veriyordu

..TugeneraJ, Triknpis Kiik Asya Ordulan Komutanlna

tayin edilmitir. Kendisi harp sahalanndaki cesaretinden do
lay tmgenerallie terfi ettirilnitir...
Austos 1922 de de Resmi Gazete'de benim Kk Asya
22
Ordul ar Komutanlna ta.y in emrim intiar etmiti ve bun
da yle deniyordu:

"Halihazr yln 22 Austos giin Kral i yet ira.desi ve Milli

Savunma Rakam'nn tasvibiyle, bakanlk emrine alnan Tm
general :Uaeianesti' G.'in yerine Tugeneral Nikolaos Trikupis
Kiik Asya Ordulan Komutanlna getirilmitir.

1 03
 savaj alanlannda gsterditim cesaret hakiondaki szler
ise bu emirde yoktu; zira, herhalde fel4k.et ve Kk Asya'daki
ordumuzun dald renilmi!jti.
Fakat sonralar, 1927 ylnda bu rtbeyi aldm. 9 Haziran
1927 de imzalanan tmgenerallie terfiim emri ayni yl ve
ayn 1 1 tarihli Resmt Gazetesinde yaynlanmt.
Uak'tan Ankaraya ve oradan da Ankara'nn Kuzey Dou'
sunda ve Kk Asya'nn ortasnda bulunan Krehir'e gtil
rldm; buraya dier generaller (Diyenis, Dimaras ve K.la
das) ile birok subay da getirilmitl.
Orada, aslen Tesalya'nn Larisa ehrinden olan ve YUnan-
ca bilen bir Trk albaynm sk nezareti altmda idik..
Gniln birinde ikimiz konllliurken bana:
- Birka gne kadar, dedi, bizden ayrlacaksruz.
Ben sordum :
- Ne oldu?
- Trk hkumeti, YUnan hkumetinden Trakya'da esir
olan General cafer Tayyar'n iadesini istedi, Yunan hkumeti
de mukabilinde sizi istemi.
Birka gn sonra ayni Trk albay bana yle dedi :
- Trk hkumeti, General Cafer Tayyar'a mukabil, Tri
kupis hari, herhangi bir Yunanl generali verrnee raz qldu
unu bildirdi.
Bu suretle, neticede general Kladas esaretten, kurtuldu.
Esaret bir yl devam etti.
General Diyenis, Dimaras ve Kladas Konsey bakanlnn
karar zerine Atina'ya vardklar zaman terhis edildiler, ben
ise Milll S avunma Bakanl emrine verildim.
Her Mill'i Savunma Bakan deitiinde huzuruna kp,
harp esiri olarak divan harbe verilmemi istedim.
Fakat her mracaat ettiim bakan, beni methettikten son
ra neticede unlan sylyordu :
- Talebiniz genel hkmlere girer ve imdikl halde ba
kanlk konseyine dahil olduunuz iin bu istein iz reddedile
cektir.
Bu amala yaptm btn mracaatlar bu ekilde sonu
suz kald.
o bakann yannda General Kondilis de vard ve o da be
nim isteimi reddetti.

1 04
 Ben o zaman, iktyet yollu btn mracaatlarmn redd
dildiini ve fakat bunun beni tatmin etmediini syledim.
General bana U cevab verdi :
- Yalnz bizim deil, size kar Trklerin bile byk bir
saygs var. Sekiz gn nce Trk setirini grdm, bana Musta
fa Kemal'in kendisiyle Yunanistan hakknda yapt bir ko
numada unlar sylediini bildirdi : .Btn Yunan general
leri arasmda en ok korktuwn Trikupis'tir . Yani, gryor
sunuz ki, yalnz bizim deil, Trklerin bile size kar: sayglar
var.
B husustaki sabrszlm o dereceye vard ki, bir gn.
Milli Savunma Bakanlnn adli ksmna giderek, oradaki su
baylara benim savataki harekatm hakknda dava amak ze
re celpname hazrlayp hazrlamadklarn sordwn; bu suretle'
divan- harpte isteimin kabu edileceini sanyordun.
Bana orada da, bo:una zahmet edeceim, zira baz deliller
gstersem de, bunlarn esassz olduunun ispat edilecei ceva
b verildi.
Nihayet sabrm tkenerek s Haziran 1924'de Milli s avun
ma Bakanlnn Zat leri Mdrlne bir mracaat yap
tm; bu mracaatm gazetelerde yaynland.
Ben divan harbe verilmemi istiyordum.
Ama bu gayretim de sonusuz kald.
Fakat bir sre sonraki hkumet isteimde hakl olduumu.
kabu etti : nce bana, kdem srama gre, tmgenerallik
rtbesi verildi, sonra Milli Savunma Bakanlnn emriyle,
itaatsiz subaylarn sorguya ekilmesi ve daha sonra bunlarn
ordudan ihra edilmesi iin bir Generaller Meclisi Kuruldu.

SAVACILARlN DN

Y unanistanda., halk arasnda

yanl bir kanaat mevcuttur.
savatan dnenler iin

Genellikle yaral olana sava ve kahraman gz ile

baklr. Yaral olmayan sadece savadr. Esiriere gelince, Yu
nanistanda, bunlara cesaretsiz ve korkak denir.
Bence, savalar hakkndaki bu genel deerlendirme hak
ve gerein karl deildir.

1 05
 Bu hatal fikrin edinilmesinin sebebi tecrbesizliktir. Fa
kat 1897 den 1922 ( 1897, 1912, 19 13, 1918, 1919. 1920,
1921, 192'2 ) ye kadar ceeyan eden savalara girmi olanlarn
bu husustaki filrleri bakadr ve harekat alanlarndan gelen -
ler hakknda baka trl karar verilir. 1
Benim kanaatimce, yaralya fevkallde bir 'gzle bakmamal,
fakat hangi sebeple yaraland incelenmelidir, nk yara
lanmam olanlar, savata ok i grm demektir.
Esiriere gelince, bunlarn da hangi sebeple esir olduklan
nazara alnmaldr. Birok subaylar grevlerini byk bir fe
ragat ve fedakarlkla yaparlar. Hatta bunlarn biroklar sa
varken yaralandklarndan zel b,ir deer ve takdire layk
trlar. Fakat bunlar arasnda, yara;lanmam olanlara d a te
kilerden aa bir gzle baklmamaldr.
Her halde mermi yalnz cessurlara atlmaz ve onlar dier
lerinden ayrmaz.
Yaralanmam cessur insanlar da, arka.dalan tarafndan
takdir ve sayg
1
ile yadedilir ve bunlar genellikle kahraman ve
mtevazi olarak kabul .edilip, muzafferler srasna sokulur.
nk bunlarn gerek deerinin, kendi arkadalar tarafn
dan talcdir edilmesi, onlar hakknda dosta harelcet edilse de,
imkansz deildir.
oklar vardr ki; sava esnasnda kayalarn arasna sak
landklar halde yaralanrlar, buna mukabil dierleri de, kah
ramanca savatklar halde hibir yara alm.azlar.
Nasl olursa olsun, yaralananlarn sevilmesine mulrabiL
canlarn dilerine takarak mcadele etmelerine ramen ya.
ralanamadklar iin nazara alnmamalar hak mdr?
Baz birlik komutanlan vardr ki, sava esnasnda atla
siperlerin iinde' dolamak mecburiyetindedirler.
Bunlarn atlar sava esnasnda lr veya yaralanr, ken
dilerine ise, tesadf eseri olarak birey olmaz.
Yaralananlar takdir ederken, dierlerini, srf yaralanma
dlar halde hie saymak hak mdr?
Harpte esir olanlara gelince, Yunanistanda bunlar hak
Innda geerli olan kanaat de yanh ve hakszdr.
Kendilerini savunabilecek halde olmalarna ramen, g
revlerini yapmayp korkudan teslim olanlar, tabii kuruna di
zilmeye veya idam edilmeye layktrlar. Fakat, yle subay, er

1 06
ve birlik komutanlan vardr ki, sava_tklar esnada ellerindeki.
silahlarn V!erdii btn imkanlar kullandklar halde bir an
gelir ki teslim olmak zorunda kalrlar. zannetmem ki, bunlar
hibir suretle tel'in edilmek hakkn kazanm_ olsunlar.
Baz byk birlik kumandanlar vadr ki, kendilerinden
stn d_man kuvvetiyle karla_p sk bir sava sonunda
8kilmek zorunda kalrlar.
Bunlar, askerlerine cesaret vermek iin artlarn yannd.
kalm ve savaa katlmlardr. enber iine alnan biroklar,
gece vakti, yanlarnda kalanlarla beraber dman hatlarn yar_
mlardr. Yine enber iinde lmlan bazlar cephaneleri kal
mad veya gnlerce sren sava_lar sonunda askerler bitkin
dt halde btn gn ve gece sava_r ve sonunda kendi
leri baa geerek u emri verirler: . s oNUNA KADAR SAVA !
Eer b u etin artlar altnda, geri kalan ordularn byk
birlikler komutanlar sonuna kadar savaarak esir derlerse,
kabahati mi olurlar?
Bunlarn kabahat ve gnahlar nedir?
Bunun tek cevab vardr ve onu da Byk Napoleon ver
mitir. :
- waterloo, birok zaferierin hatrasn silecektir. son
hareket birincisini unutturur .

Bundan olc nce d e Aristotelis yle demitir.

F dolusu akla, bir damla t alihi tercih ederim.,,

S O N

10'7
 INDEKLER
Sayfa.
NSZ 5
Birinci Dnya savandan nce Yunanista,n 9
Yunanistan'da Liberalizm 10
Balkan SaVaI ..... ... .............................. ,........... . ll
Balkanllarm Biribirine Dmesi 12
Birinci Dnya Sava . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . ... .................. . 13
Mttefikler Arasndaki Rekabet 16
Anadolu Harekat ... . . . . . . . . . ....... . . . . .. . . . . . . . . . .. . ....... . 17
Trk-Yunan Dostluunun Bozulmas 21
T.rikupis' i Kim Esir Ald? 22
GR 26
Seferberlik 27
Farsala Sava 30
Dmeke Sava 31
Ta.ratsa Sava .... ..................... ........ . . . . . . . . . . .. . . . . . 32
1912 : TRKYE'YE KARI MTTEFK SAVAI 33
Glikovo Sava 33
Burgaz s ava 34
Yenice Sava . . .. . . . . . . . .. . .. . .. . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Morava Da (Arnavutluk) 35
Leskoviki 36
Klisura Sava 37
1913 : BULGARiSTAN'A KARI SAVA 38
Kilkis Sava 38
Kelender sava 39
Petsovo Sava 40
1916 : SELANKTE DURUM . . . . . ........ ....... . . . .. . . . . . . . . 41
1918-1919 : BRNC DNYA SAVAI : 44
Ciciler, Florina 45
Taarruz 46
skp, Pristine !48
Ni 49
 Sa;rta
Pirot (Prut ) . . .. . . .. .. . ............ .. . .. . .. .. . . .. ... . . . . .. . . . . . 50

Siz Kurtarclarmz Ho Geldiniz. iO

Sofya (Bulgaristan) 53
Asvestohori (Makedonya) 54
'Smardesi 58
Manisa (Kk Asya) 61
Bursa (Kk Asya) 63
soma, susurluk 65
Avgin inn ( S ava)
_ . ............ . . . . ......... . . . . . . . . . . . . .... 66
Haziran-Tenunuz 1921 : Ktahya Harekat 68
Eskiehir (Dorilea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
26 Temmuz - 19 Eyll t 92l :Gney Tm. Gr . (Harekat ) 72
Afyonkarahisar (K k Asya) . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
....... .. 72
22-3 0 EylUl 1921: 2. Ordu Grubu (Bordi Yn. Harekat) 74
Dviran 75
1921, Aralk-1922 Haziran: Trklerin Tasarlanan Ha-
rekat Plan Hakknda Tahmin 77

1922 Austos: Trk Taarruzunun Arifesinde 81

Birinci Ordu Grubunun Savunma Tertibat 86
Trk Ordusu 88

TRK GENEL TAA.RRUZU 13 Austos 1922 (Birinci

Gn) 69
14 Austos 1922 : Taarruzun kinci Gn (ekili) 91
15 Austos 1 922 : Taarruzun nc Gn (ekilie
Devam) 92

16 Austos 1922 : Taarruzun 4. Gn ( Ulucak ve

Hamurky savalar) 93
17 Austos 1922: Taarruzun 5. Gn (Aliviran sava) 95
18 Austos 1922 : Taarruzun 6. Gn (Banaz'a Doru
ekili) 97
19 Austos 1922 : Taarruzun 7. Gn (Uaa Doru
ekili) 98

20 Austos 1922 : Taarruzun 8. Gn (Uaa ekilie

Devam ) 99

ESARET, Yunanistan'a Dn 1 02
Savalarn Dn 104