OSMANLI ENDLOS MSLMANLARINA YARDlM ETMEDi M! ?
Osmanf CEncf{s :Jvls{manfanna
rr-ardim CEtmecfi mi?
GR
XV-XVI. yzyllarda isarn dnyas asndan derin
etkileri olan farld isti.kanette iki byk deiimin bir
arada yaan.mas, olduk~a dikkat ekicidir. Bu iki
deiimden biri, Osmanllarm bir cilian devleti olarak
tarih sahnesine la:nas, bir dieri ise hristiyan igali ne-
ticesinde Endls'n mslman yurdu olma niteliini
yitirmesidir.
1299 senesinde kurulduu varsaylan Osmanl
Devleti, kuruluunun hemen ardndan Balkanlar ve Orta
Avrupa' da balatt genileme srecini, Anadolu' da
Trk birliini salamasnn ardndan Kafkaslar, nasya
ve Kuzey Afrika'da devam ettirmi; netice itibariyle XVI.
Yzyln ikinci yarsna girildiinde, artk kta
Zerindeki topraklardan mteekkil ok geni bir
corafyaya hkmeden byk bir cihan devletine
dnmt. yle bir cihan devleti ki, bir taraftan
Viyana'y aarak belki de_btn Avrupa'y; Don ve Volga
nehirlerini birletirerek Orta Asya'y nfuz alanna kat-
nay dnrken, dier taraftan Fas'tan Yemen'e,
Yemen'denHindistan'a,Hindistan'danSumatra'yakadar
farkl mslman toplum ya da topluluklarm meseleleiyle
ilgileniyor, onlarn "kffar zulmnden uzak. emn- eman
ierisinde yaamas"n kendi varlk felsefesinin ana
unsurlanndan biri olarak ortaya koyuyordu.
Ne garip bir tesadftr ki, slam dnyas, kalbi
mesabesindeki bir corafyadan, yani Anadolu'dan
Osmanl gibi bir cilian devletinin douunun heyecan ve
sevincini yaad ayn yllarda, ikinci bir deiim olarak
batsnda sekiz asrlk mslman yurdu ve grkemli bir
medeniyetin simge ismi olan Endls'n bnyesinden
kopuuna ahit olmakta ve bu kopuun derin sancsn
hissetmekt~ydi. Hatrlanaca Zere Osmanl'nn kurulu
yllarnda Ispanya'da mslmaniann siyasi hakimiyet
sahas iyice daralarak Nasriler olarak da bilinen Bem
Do.Dr., Ankara niversitesi llahiyat Fal1lltesi retim yesi.
SLAMi ARATIRMALAR DERGiSi, CLT: 12, SAYI: 3-4, 1999
Mehmet ZDEMR*
Ahmer Devleti'nin hkmettii Grnata, Meriyye, Maleka
ve Ronda gibi gneydeki bir ka ehir ve evresine
skm vaziyetteydi. Ne var ki, XV. yzyln son
eyreinde hristiyan spanyollarm youn saldnlar ne-
ticesinde bu topraklar da fcaybedildi ve en son 1492'de
Gmata 'nn teslim edilmesiyle spanya' da 8 asrdr kesin-
tisiz devam eden mslman hakimiyeti son bulmu oldu.
Mamafi.h bu gelime, spanya' da mslman varlnn
tamamen sona erdii anlamna gelniyordu. Zia, gerek
Bem Ahmer Devleti'nin snrlar ierisinde kalan ehirler
gerekse daha nce XI-XIII. yzyllarda dier birok
Endls ehri igal edilirken, slam z.m.m.1 .hukukundan
esinlenilerek, bu ehirlerin mslman halkna can, mal ve
din dokun~azl gvencesi verilmek ~tiyle kendi
topraklarnda ~ .hakk tannmtr. Bu teminata gve-
nen ok sayda m~lnan, kendi dindalarnn .hakim
olduu baka lkeere grnek yerine birok ehir ve
blgede hristiyan hakimiyeti altnda yaamay terelli etti .
Ancak, lristiyan idarecilerin taahhtlerine sadakatleri
fazla uzun srmedi. Nitekim XVI., yzyla gelinirken,
yani bu taahhiitle~ yer ald resmi belge olan Grnata
Antiamas'ndan henz iki elin parmaklar kadar bir yl
says bile gememiken, mslmanlan bristiyanlatr
may hedefleyen youn birfaaliyet iine girildi. 1500'den
1. Bu m~lilmanlara MOd~nler (Arp. El-MOdecceniin!sp. Mudejores) den-
mektedir. ~apa "de-ce-ne (bir yerde kendi isteiyle kald, ikamet eni) fiilin-
den tOteru olan "Milde4:een kelimesinin baf'f bir tahrifle "Mdeceer" veya
~ild~cel" eklinde kullaruldA da vakidir. xm. Yzylda Dou E.dls" de
~el~ ~ler V~u~isto in Arobico isimli kamusta "e/Mdeccenrf' terimi.
bristyao hakmyetnde Y&llYan anl~al mshlmanla" olarak tarif edilmek-
tedir. Bkz. Isiciro de !as Cagigas, Los Mudejores, Madrid 1948. I. 59-61
Huseyn Mu'nis. "Esna"l-Mutieir...", Revisto del inslitutode Estudios lslonico;
en Modrid V, 1-2(1957), s.l40-141; C~arles H. Lu. The Moriscos ofSpain,
Lond~n 1901, s.l vd.; Anwar G. Chene, Historia de Espana Musulnona.
Madrid 1980. 100-101. 109; F.M: Salgado. "Esbozo tipologico etnico religioso
de los gnpos humanos peninsulares, Studio Filologico Solnanlicensio.
~um. 7-8(1984). s.261. Osmanl ariv belgelerinde bu mslmanlar iin genel-
lkle na~ecceltoyffesi" tabiri l'Ullarulmtr: "Tunus Beylerbeyisi ve kadJsna
hO.lilm Id, bundan akdem kOffar- haksar elinden girftar olan mildeceel taifesi
ell-i slamdan olub .. ." Bkz. Babakanlk Arivi. MOhimme Def/eri, no:81.
bOl"O.m 267, tarih 1024/161S; M/lnme .De/leri, no:78 bkOm:441
tarih:120211613.
283
 MEHMET ZDEMR
1524'e kadar birbiri ardna kanlan fermanlarla msl-
. manlann zorla vaftiz edilmelerine alld ve bunda
eklen de olsa bir baan saland ki, bu ekilde hris-
tiyanlaan mslmanlar, bilindii zere spanya tarihinde
Moriscos2 (Moriskolar) olarak adlandmlmaktadr.
Vaftize boyun emeyen mslmanlar ise -lke dna
s rld.
Hristiyan idaresi Moriskolan srekli gzetim ve dene-
tim altnda tutabilmek iin engizisyon malkernelerini
devreye soktu. Ancak bu mahkemelerin raporlannda
Moriskolann islam'a olan ballklatm gizlice devam
ettirdiiderinin ortaya kmas zerine, hristiyanlatrma
arneliyesine derinlik kazandrmak iin 1566-67'de bir
dizi yeni basla. ve yasaklar uygulamaya kondu. Mahiyeti
zerinde bilahare durulacak olan bu uygulama,
Moriskolar arasnda byk bir infial uyandrd ve
1568 'de Gmata merkezli byk b~ isyann patlamasna
neden oldu. ki sene devam eden bu isyan, ok kanl bir
biimde bastnld. Grnata Moriskolan lke iinde yeni
bir srgn operasyonuna maru.Z kaldlar. Engizisyon
mahkemeleri faaliyetlerini sklatrd. slam' a baWklan
tesbit edilen Moriskolar, ibret olsun diye meydanlarda
diri diri yaklmak veya kaza oturtulmak suretiyle ceza-
landnldlar. Ancak btn bunlara ramen Moriskolann
hristiyanlatnlmas istenilen lde gereklememiti.
Sonu bu olduu iin de, spanyol idareciler lkenin dini
birliine zarar verdii ve potansiyel bir i tehdit kayna
olduuna inandklan yarm milyon civannd;OO.
Moriskoyu 1609-16 4 yllan arasmda spanya dru,.
srdler. Bu ekilde mslmaniann spanya' da cemaat
olarak da varlklan son bulmu oldu.
imdi, verilen bu bilgilerden sonra, zihinlerde u
sorulann ekillenebileceini tahmin etmek zor deildir:
"Endls mslmaniarna byle bir yokolu sreci
yaatlrken, yukanda da belirtildii gibi, gcnn zirve-
sine ulam Osmanl Devleti neredeydi. Bu._devletin sz
konusu sreci engellemeye ynelik herhangi bir mda-
halesi olmanu mdr? Ya da Fastan Sumatra'ya kadar
2. Moriscos kelimes~ Ortaada, 'Moritanya' dan gelenler." anlamnda msiQ
manlara nisbetle !..-ullanlan Moros kelimesinin 1..-ltlm ~ekli (iasir sigas)
olup, '!..-k, zavall. gs.z, zelil milslmanlar' anlamna gelmektedir. Bu
ismin !..-ullanm, bir anda ortaya kmam~nr. 1492 senesinden nce bristiyan
hakimiyetinde kalan Mdeccenlerden sz eden belgelerde, ok nadir olmakla
beraber Moriscos ismine tesadf edilebilm~1..1edir. 1492 senesinden sqnra
Grnata aol~masuun ihlal edilip, bu blge milslmanlanrun zorla vaftiz
edilmelerinin ardndan bu insanlara delalet etmek zere, sz konusu isim daha
sk L-uUanlr olm~tur. !erleyei zaman ierisinde, ister kendi istekleriyle
isterse kendi istekleri dnda olsU!l spanya da Hristiyanla giren Mtlln mils-
lllman lar, genellikle bu adla anlm~lardr. Mamafih, ayn insanlar iin, Moros,
Aljamas, cristianos nuevos, conversos ve tornados isimlerinin de !..-ullanld
grlmektedir. Bkz. Jainer, 'Colleccion diplomatica, Candieian social de los
Moriscos, Bareelona J987, s.242, 244, 246, 300, 308, 320, 352; F.MSalgado,
'Esbozo tipoligico etnico-religioso de los grupos bumanos peinsulares en la
Edad media', Shdia Plilalagica Salmanlicesia, 7-8(1984), s.262; MBen
Aboud, 'The Moriscos During The Eod of The Taifa Period in The Ligbt
of The Arabic and Andalusian Sources', Publicationes de I'Enstihtl Superieur
de Documentation, Tunus (?), s.30.
284
mslmanlarn problemlerine ilgi gsteren Osmanl,
Moriskolann yaad drama kaytsz m kalmtr?"
Bunlar, aslnda, EndJ.s'n k srecinden haber-
dar olan hemen her okuyucunun veya tarih meraklsnn
srekli sorduu ve . cevap arad sorulardr. Yala.n
zamana kadar, bu sorulara cevap olmak zere ortaya
atlan bir kanaat, geni bir kabul grmekteydi. Bir cm-
leyle zetlemek gerekirse, bu kanaate gre, Osmanl,
Endls mslmanlannn slantlanna ve bu skntlan
amak iin yapt yardm arlanna ilgisiz kalmtr3.
Ancak, hemen ifade etmek gerekir ki, bu gr, hala
savunuculan bulunsa da, bilhassa Osmanl ariv bel-
gelerinin aratrmaclarn hizmetine sunulmaya bala
masnn ardndan, en azndan ilmi geerliliini yitirmitir.
Bu sonuca ulanada baz aratrmaclarn yaptklan al
malann pay byliktr. Tunuslu aratrmac Abdulcelil et-
Tenlll bunlarn banda gelmektedir. O, gerek yayn
lad ariv belgeleriyle gerekse konuya iliki mstiki
makaleleriyle Osmanl'nn Moriskolara yardm etmedii
grnn byk lde geersizliini ortaya koymu
tuf4. Yine ABD 'li aratrmac A. C. Hess'in hakkn teslim
etmeden gememeliyiz. Onun, "The Moriscos: An
Ottoman fifth colum... " isili makalesiyleS Osmanl
Morisko ilikilerine Osmanl kaynaklann kullanmak
suretiyle dikkat eken ve yeni bir boyut katan ilk aratr
mac olduunu sylersek, herhalde yanlm olmayz.
Cezayirli aratrmac Chakib Benafri'nin aralannda ariv
belgelerinin de bulunduu Osmanl kaynaklann kulla-
narak hazulad Yksek Lisans tezi6, ulat neticel~r
asndan aynca zikre deerdir. Aratrmac, bu tezinde
Osmanllarn; Moriskolara, srgn edilmelerinden gerek
nce gerekse sonra ne tr ve ne ekilde yardmlarda
bulunduunu belgelerle ortaya koymutur. Son olarak
Suudlu olduunu talmin ettiimiz aratrmac N.A.
Rdvan'n Osmanl'nn Endls' ve Endlsleri kurtar-
maya ynelik gayretlerinfkonu alan hacimli ve facit ana
kaynaklara ulaia noktasnda zayf bir alrnas7 da
okuyucuya sunulmu bulunmaktadr.
Ancak, ne yazk ki, Trk okuyucusu, hatta
3. Muhammed Aldullah nan, 'Mevkf'ul-Kustaniiruyye veBaki"I-Alemi'l-sliim.i
min Sukti"l- Endelils', ei-Asle, 27(1975) s.! O! vd.; Ahmet Asrar, Osmanl
Devletimn -Dini Siyaseti ve sian Alemi, stanbul 1972,s.286; Muhammed
Abdub Hutamele, et-Tansin'l-Kasri li Mw;/inn'I-Endelus, Amman 1980, s.99;
MAli Kettan~ 'Grnai/J 'mn dlmesinden XIX. Yzyl Sonuna Kadar Endls
te islam', De~im Srecinde slam, IDV. Yaynlan, Ankara 997, s.67.
4. et-Temimi, nce milstakil makaleler eklinde n~ettii bu almalann bir
blllmnQ, bilahare, biri ed-Devleh 'I..Osmaniyye ve Kadiyyeh '1-Muriskiyyin
(Zavan 1989) dieri ise Dirast {i't-Tarilri'I-Muriskiyyi'i L-Edelusi(Zarr;.tan
1993) adn-tayan iki kitapta toplamak suretiyle, Arapa ve Franszca olarak
yeniden ilim aleminin hizmetine sunm~tur.
5. Andrew C. Hess, 'The Moriscos: An Ottoman Fifth Column in Sixteeth.Century
Spain' , The Anerican Historical Review, LXXIVil (October 1968) s.l-25.
6. Chakib Benafri, Endils te Son Ms/man Kalnhs Moriskalar' n Cezayir' e
Gi Ve Osmanl Yardm, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,.
Ankara 1989 (Baslmam YQksek Lisans Tezi)
1. Nebil Abdulhayy Rdvan, Cuhdu '/..Osmaniyyin li nka...; '1-Ende/rus ve stir
dfi;Jili, Mekke 1988.
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 12; NO: 3-4, 1999
OSMANLI ENDLS MSLMANl:-ARlNA YARDrM ETMED Mi ?
akademisyenlerin bil neredeys~ tamamna yakn.,_ kendi
tarihimizin bir blmn alakadar eden bu almalardan
yeterince haberdar deildir. te bu boluu gz nnde
bulundurarak, kuruluuiun 700. yli mnasebetiyle
lkemizde zerinde muhtelif tartmalar ve deer
lendirmeler yaplan Osmanl tarihine, E~dls msl-
manianna Osmanl yardm Konusunu bir mcikale
erevesinde ele almak suretiyle katkda bulunmalti istiy-
oruz. Maksadm.z, okuyucuyukendi mlabazalanmzla
birlikte, yukanda zikredilen aratrmalann sonulanndan
haberdar etmektir.
LK LKLER-LK YARDIM .
Osmanl-Endls ilikileri zerinde dorudan y~ da
dolayl olarak duran baz aratrmaclar, bu ilikilerin ilk
kez Beni Ahmer: Devleti henz ayakta iken, Fatih dne-
minde (1451-1481) bir Endls elisinin 1477 y.Iida
stanbul'a gidii ile bcladn ileri srmektedirler8. spanya' daki bu son mslman devletinin varlna son
Buna kaynak olarak ise Ka tip elebi'nin Takvimu 't-
Tevrih isimli eseri gsterilmektedir. Anlan eserde,
Benafri' nin de dikkat ektii gibi9, 1477 olaylan arasn
da byle bir eliden hi sz edilmemektedir. Esasen bu
tesbitFatih dneminin tm iin de geerlidir. Buna muk-
abil 892 senesine geldiimizde, bu tarihteki olaylar
sralanrke_n ilk kez bir Endls elisinin .istanbul' a
gelmi olduuna telmihte bulunulmakta ve bu elinin
kaside-i arra ile geliinin ardndan Kemal Reis'in
spanya kylanm vurmak maksadyla donanma ile
harekete ettii belirtilmektediro. Ancak, Katip elebi
burada esas olarak elinin geli tarihini deil, Kemal
Reis'in aynl tarihini belirtmektedir: Peki sz konusu
eli ne zaman gelmit:ll:? Efdaleddin, herhangi bir kaynak
gstermeks~ elinin 891 senesinde geldiini il~ri
srmektedir. Bize gre ise, doru olan tarih, Katip
elebi'den tam olarak Karlamasa bile, yine de 892 se-
nesidir. nk, Beni Ahmer sultam, Osmanl'ya gn-
derdii eliyle e zamanl olarak bir eli de Memlkler'e
gndermitir. bn yas, bu elinin de Msr'a 982 sen-
esinde ulat bilgisini vermektedirt2. O halde
Osmanl 'ya gnderilen elinin stanbul' a . aym senede
ulatn syleyemez miyiz? te taraftan 892 senesi,
miladi olarak 1477 deil, 1486-87 yllanla tekabl
8. Aziz Samih bter, imali Afrika'da Tirkfer, Istanbul 1936, s.52; et
Temimi,'Evvelu Risale min Ehali Mcdineti'l..Cezair ila's-Sultan Selimi'l
Evvel sene 1519", c/-Mocel/et't-Tariliyyeti'I-Magriblyye. 6 (Tunus 1976)
s.l6 vd.; Rdvan. 126. Et-Temimi, daha sonra kaleme ald bir baka
makalesinde ("Le Gouvememeot Otoman face au probleme morisque'. ed-
Devietu 'f.Osmaniyye vt Kadiriyyctu '1-Muriskiyyin, Zavan 1989, s.1O)
Endls-Osmanl ilikilerinin b~lang yl olarak 1487 senesini gstermekte-
dir.
9. Benafri. 42 .
10 Kaip elebi, Tokvimu't-Tevori/,lstanbul 1147, s.l ll .
11. Efdalcddin, 'Bir vesil:a-i Milellin'. Tarih-i EnciJnen-i Osmard Mecmuas
(TOEM), l, 1-6 (13029/191 1) s.203.
12. bn !yas, Bedaiu'z-Zuhur ve Vel:aiu'dDlr, Bulak 1311, Il, 246; tna,
Nihave.
SLAlvi ARATIRMALAR DERGS, CLT: 12, SJ\YI: 3-4, 1999
ettiine gre, Takvimu 't-Tevrih.'teki mal~ hareke-
tle Osmanl-Endls ilikilerinin balangcn Fatih dne-
mi yerine n. Bayezid (1481-1512) dnemine nisl;et
etmek daha isabetli olmaz nu? Peki bu grler doru ve
isabetli ise, o zaman 1477 tarihi nasl ortaya kt?
Aslnda bu sorunun cevab aktr. yle ki: 1477 ylm
ilk ortaya atan lter'dir ve bunun da temel sebebi, ok
byk bir ihtimalle, onun Takv1mu't7Tevfu:i.h'teki 892
tarihini, yanllkla 882 olarak okumu olmasdr ki bu da
miladi olarak 477 ylfna tekabl etmektedir. Bilalere
ondan istifade eden aritmaclarda, bu tarihi ana kay-
naktan kontrol etme yoluna gitmed.iklerinden, onun yap-
t bu yanll., aynen tekrarlamlardr.
Endlsl elinin stanbul'a ulat gnlerde Beni
Ahmer deVleti talt kavgalan ve bundan kaynaklanan
ynetimdeki iki ballk nedeniyle iyice ypranm
vaziyetteydi. Bundan daha kts, I\aStilya krall'mn,
vermek zere harekete geerek 1482'de Hame'yi,
1485'de Ronda'y ig~ etmesi, 1487'de Maleka
(Malaga)'y igal etinek zere olmas ve bylece de
bakent Grnata'y tehdit eder hale gelmi bulunmasy
d13. te bu vaziyet ve artlar iinde son Beni Ahmer sul-
tam Ebu AbduUah es-Sair, Kuzey Afrika'daki msl-
man hanedanlara ve Memlk.ler'e mracaat ettii gibil4
bir elisini de stanbul'a gndennitir.
Eli, iinde bulunduklan vahim durumu anlatmak
maksadyla Endlsl mehur air Ebu'l-Belci Salih b.
erif er-Rundi(.684/1285)'nin XIII. yzylda Ceyyan,
Belensiye, Kurtuba, biliye, Deniya, enterin gibi birbiri
ardia kaybedilen.mslman ehirleri iin _syledii ve az
nce de getii zere Katip elebi ta:afndan kasid~-i
cirra olarak nitelenen bir atim (mersiye)tS da
beraberinde getirmiti. Batan soia etkili ve dokunakl
ifadeleri~ dolu olan at, nce zamann acnaszl ve
her eyin. fani olduunu anlatan beyitlerle balar, sonra
belli bal mslilnan ehirlerinin igal edilmesi, camiierin
kiliseye evrilmesi ve bylece ezan yerine her tarafta an
seslerinin duyulmas, oculqann analanndan zorla ayni-
mas,. gen kadn ve kziann esir pazarlannda . satlmas
13 Beni A!mer devleti ve bu devletin ykltl sreci iin bkz. Muhammed Abdullah
tna, Nihayetu'lEodelus, Kahire 1966; MA. Laddero Quesada, Histarla de un
pais isfanico, Madrid 1989; R.achel Ari e, El Reine Nosri de Granoda, Madrid
1992; 1. Caro Barojo, Los Moriscos del Reina de Granodo, Madrid 1976,
Capitulo 1.
14 nan, Nilayc, 216.
1S Atn Arapa metni iin bkz Ahmed Muhammed el-Makkari, Nef/m 't-1ib
(nr. lhsan Abbas). Beyrut 19~8. IV, 486-88. Bu au Ull:emizde ilk kez
Efdaleddin Bey n~tmitir ("Bir Vesika-i Mellin', TOEM,I-6(13291191 1)
s.201-210).Atm ilk tercOmesi ise, fazla tarunmams bir air olan Filibelizide
Mehmed Nizameddin tarafndan gerekletirilmi ve bu tercume Zekai
Konrapa tarafndan bir makale konusu yaplm.ur
('Endls Mersiyesi , Nizani TercOmesi ve Endillils Tarihine Ksa Bir Bak'.
Istanbul 1964). Bkz. Beir Ayvazolu, Edebiyaum.z.da Eodls" , Endufils'
ten spanya'ya, Ankara 1996, s. 85. S6z konusu at son olarak Sezai Karako
tarafndan Trke' ye evrilmitir(sl6mn iir Amtlanndon. Istanbul 1976,
s,85-90.).
285
MEHMET ZDEMR
eklinde Endlslerin yaam olduklan felaketleri anlatr
ve sonunda u beyitlerle mslmanlan Endls 'n
imdadna komaya anr:
Ey ibret dolu gemiten ibret alacak yerde
g1nbirlik ilere. dedikodu/ara batm kii!
Se~ uyu bakalm! Ama zaman iin ne demek dinleme! Ne demek uylal?
End1ls 'ten, Endi/Qs 'On zavall halkndan var m haben'niz?
Her yer onlarn felaketini duydu; sizin lalagnz
gDziniz lror, kalpleriniz me{lu mt?
O/en asker, esir kadn ufklara balap
Son na dek bizden imdat beklemiti.
Hi daind1nflz m bunu ?16
yle anlalyor ki, Uzunarl'nn da belirttii gibil7
gerek Osmanl donanmasnn bu esnada spanya'ya
dorudan bir mdahale iin yetersizlii. gerek Cem mese-
lesinin Bab-a.Ii'yi fazlaca megul etmesi ve gerekse
gneyde Osmanl-Memlk ibtilaf ve atmasnn varl
nedeniyle n Bayezid, Endlslerin bu yardm talebine
somut bir karlk verememitir. Ancak, bu ifadeden
padiahn hibir teebbste bulunmad analnn da
karmamak lazmdr. Zira bir sonraki Endls elisinin
beraberindeki kasideden anlayacaz ki, nBayezid, biz-
zat Kastilya kral ve kraliesine bir mektup yollayarak,
onlardan Endls mslmanlanna ynelik igal ve bask
politikasndan vazgemeleri ricasnda bulunmu, ancak
kasidede belirtildii gibi, bu ricaya pek itibar
edilmemitir. Baz tarihiler, IL Bayezid'in 1487 ylnda
mehur denizci Kemal Reis'in knn;anda ettii bir donan-
nay spanya'y vurmak maksadyla Akdeniz'e gn-
derdiini ileri srmektedirlers. Yukanda takvimu't-
Tevarih'ten aktardmiz malumatn onlan byle bir
yargya sevkettii anlalmaktadrl9_ Ancak, Kemal Reis
her iki tarihte de henz; Osmanl' nn hizmetine
girmemi oldundan20, bu gr ve tarihleri pheyle
karlamak lazmdr. Aynca sz edilen kasidede bu
hususa hi telmibte bulunulmamas da, zerinde durulan
husus asndan aynca dikkat ekicidir. Bununla beraber,
dnemin bu en mehur korsannn belirtilen tarihte kendi 24. 1548-1659 yllan arasnda Fas'ta htlkfun silren Sa'diler'in Hz. Hasan'n
gemileri . ile, hatta belki bir ekilde devlet tarafndan da
tevik edilip desteklenerek, spanya zerine sefer dzen-
lemi olmas, ihtimal d grlmemelidir. Kitab-
Bahriye'ye bir mukaddime hazrlayan
Kurtolu'na gre; Kemal Reis, 1487'den itibaren iki yl
sre ile Moriskolan Cezayir'e tamakla megul olmu-
16 Karako, 90.
17 smail Hakk Uznarb, Osmanl Tarihi, Ankara 1983, D. 200.
18 tl ter, L 52:e.Temimi, ed-Devlet 'l.Osnaniyye, ll
19 Uzunarl (1I.200) 'Katip elebi. Takvinu 't-Tevari/' te Kemal Reis"in
Grnata pad~a!na yardm iin spanya sahiline gOnderildii tarihi 896H. (1490
M) olarak gstermekte... diyorsa da, bu ifade doru deildir; 0nl..1l yukanda
da deindi~iz o=e Ka tip elebi Kemal Reis' in spanya seferi iin aynhuu
89211487 yl olaylan arasnda saymal.1adr.
20 Uzuna~l. n; 200.
286
tur2l_ .
te taraftan, muhtemelen bu ilk elinin sonrasnda,
Tunus Emiri Abdulm 'min'in Osmanl ile Memlkller
arasnda ara buluculuk yaparak, her iki devleti aralarnda
ki atnay durdunp, Endls mslmanianna yardm
iin birlikte hareket etmeye raz ettii. bunun ardndan
mterek bir plan hazrland, bu plan erevesinde I;L
Bayezid'in donannayla Sicilya zerine sefer tertip etmek
satr,
suretiyle spanya kral Ferdinand(1479-15 16)'n dikkat-
lerini buraya ekmesinin, buna mukabil Memlkler'in ise
karadan Kuzey Afrika'y aarak spanya'ya girmesinin
kararlatrld eklinde bir teebbsten sz edilmekte-
dir22. Ne var ki, byle bir plan ve teebbs varl ihti-
mal dahilinde olsa bile, olaylarn akndan biliyoruz ki
tahakkuk etmedii kesindir.
Sebebi ve mazereti her ne olursa olsun, aralannda
Osmanllarn da bulundu o gnn mslman devletleri
(Memlkler, Hafsiler23, Sa' diler24, Abdulvadiler25)
gerekli yardmlan yapanadklan veya yaplan yardmlar
yeterli olmad iin, Beni Ahmer devleti 1492 ylnda
ykld. Bu gelimenin hemen ardndan hristiyan idareci-
ler, bilhassa kilisenin tevikleriyle "tek din (Katoliklik),
tek devlet" esasna dayal bir zihniyet istikametinde,
"Giri" ksmnda deindiimiz zorla hristiyanlatrma ve
srgn politi.kalann uygulamaya koydular. Pilot blge
olarak seilen Grnata ve civarnda, mslmanlar, anla
malar hie saylarak kendilerine reva grlen bu poli-
tikalara kar 1499-1501 senelerinde st ste ayak-
21. Fevzi Kurtolu, 'Mukaddime', Kitab- Balriye, TTK, Ankara 1935, s. m.
22. Sa.ffct. 'Zeyl', TOEM.I. 16 (1911) s.212-213; IIter, 53; na, Nihaye, 219;
Abdulkadir Ahmed Yusuf, Alakat beyne 'f.ark ve '/~ari>, Sayda 1969, s.256;
Rdvan, 134; Benafri, 44, 119 no' lu dipnot
23 1228-1574 yllar arasnda Tunus ve Do~ Cezayir' de hl..ilm sllren bir Serberi
haneelan olup, adn Muvallidlerin nde gelendevlet ricalinden olai E bii Hafs
mer ei-Hintiti"den alr. Abbasi devleti 1258'de yklnca, Mekke erif. Hafsi
sultan el-Mustansr"a lali(e ve enin1'1-naninfn ilnvanlann verdi. 1535-1574
yllan arasnda spanyollara tabi oldu.lar. 1574 tc Tunus Osmanllar rataCndan
fethediline, bu haneelann son temsilcisi lstanbul'a gtlilldQ ve bOylece
Hafsiler devleti son buldu. Bkz. '!nan, Asn '1-Murablin ve 1-Muvalhidin,
Kahire 1964, ll, 367-86; Ahmed b. Amir, ed-Devletu'I-Ha(siwe. Tunus 1974;
Muhammed-Razk. ' Hafsiler', D/A,Istanbul 1997, XV, 125-28.,
soyundan geldikleri kabul edilmekte ve bu nedenle Eifterifler) olarak da
adlandnlmaktadrlar. XVI. yzyl ba~lnnda Fas ve civann istila etmeye
alan Ponekizlilere kar baanl mQc'adeleler verdiler. Ayn yzyln ilk
yars boyunca spanyollarla ittifaklar oluturdular. Daha sonra Osmanl ile
benzu ittifaklar !.:urdular. 1603'te hanedana alun devrini yaatan Ahmed ei-
;Fevzi Mansur'un OIQmlnln ardndan yonetirnde ikilik kt ve hanedan blilndQ.
Sonunda Filaliler, bOIQruneye son verip yeni bir erif haneelan oluturdular.
Bkz. Jamil MAbun-Nasr, ll History o( Maglrib in tle islanic Period,
Cambridge 1987, s.206 vd; Muhammed el-Hadi el-Amiri, Tari/u1-Maribi'l
Arabi, Tunus 1974, s.221 vd; Huscyn Mu'nis, Tari/u '1-Marib ve Hadratili,
Beyrut 1992,s.223-340.
25. 1235-1550 yllar arasnda Tlemsen ve civarnda hl..ilm s1lren bu devletin
I.."UIUculan. Serberi Zenate kabilesine mensup olup Zeyyaniler olarak da bilinir-
ler. Meriniler ve Hafsilerle milcadele balinde olmulardr. Bilhassa Merlere
kar Beni Ahmer idarecileri ve Kastilya kral iJ.e ittifaklar 1..-urmulardr. XVI.
yQzyhn balannda spanyoUar'a tabi oldular. TQrkJer'in Cezayir' i ele geirme
mOcadelesindc spanyollar'n yannda yer aldlar. 15SO'de Osnanl.idaresiDin
Tlen=n'i fethelmesi ilc bu hanedan son bulmu oldu. Bkz. Jamil M Abun-
Nasr, ll History o(Maglrib 1111/e islanle Period, Cambridge 1987, s.l34-143;
Erdoan Meril, Abdulvadiler' . DlA, lsanbull988, L 276-77.
JOURNAL OF ISLAWC RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999
OSMANU ENDLS MSLMANLAR.INA YARDIM ETMED Ml ?
landlarsa da, bu ayaklanmalar kanl bir biimde
bastnld. syanlara it:iak edenlere, vaftize raz atmalan
ya da lkeyi terketmeleri karlnda hay~t hakk taund.
Neticede ok sayda mslman ya srgne gidecek
imkana sahip olmadndan ya da mevcut basklarn bir
gn sona erecei beklentisiyle, eklen de olsa vaftize
boyun edi. lim ehlinden ve V3!lkl kesimden olan bir
ok mslman srgn tercih etti. Bu arada v~ edilen
mslmanlarn, yani Moriskolann slam'la ilikilerini
kesrnek iin dini eserler toplatild ve imha edildi, mes-
cidler kiliseye evrildi, slam'la ilgili tm ibadet ve
grntler yasakland, Moriskolarn evleri gzetierne alt:
na alnd26. te bu ar basklarn yaand bir ortamda
Endlsler bir kez daha gzlerini, belki yardmlan
dokunur diye dandaki mslman kardelerine, zellikle
de Osmanllara evirdiler. nk onlar iin Osmanl ok
ey demekti Her- eyden nce slam dnyasnn en gl
devletiydi; bataki padiah sradan bir hkmdar deil,
btn mslmanlan temsil etme yetkisine sahip bir hal-
ife idi. O halde bu halife Endlsllerin yaamakta olduk-
lan "trajedi"ye bigane kalamazd ve stelik bu "halife"
padiah, "Allah'a ibadet edenleri her trl ktlkten kur-
tarma gcne .sahipti"27.
te bu mit ve temenni ierisinde Endlsller, 1501-
2 senesinde bir eli vastasyla bir kez daha IL Bayezid'e
mracaat ettiler. Bu eli de, tpla ilk eli gibi, yannda
Endlsllerin iinde bulunduklan artlan adeta kelime-
lerle tasvir eden bir at28 getirmiti. ~05 beyitlik bu at
ta dini kitaplarn yalalmas ve plklere atlmas, namaz
kldklan veya oru tuttuklan tesbit edilenlerin atee atl
malan, kiliselere gitmeyenierin papazlar taafndan feci
ekilde dvlmeleri, . Hz. Peygamber'e zorla kfretti-
rilmesi ve onun adnn anlmasnn yasaklanmas, Hz.
Peygamber'in adn ananlara eziyet edilmesi, mslman
asll darecilerin, kadlarn dvlmeleri veya para cezas
na aptnlmalan, Moriskolann llerinin bir bayvan
ls gibi plklere ya da pis yerlere terkedilmes~ isim-
lerin zorla deiti.rlmesi, baz mescidlerin ple
evrilmesi, Enderi'te hallan camiye toplanarak diri diri
yaklmas Moriskolarn manz kaldklan basklar olarak
sralanmakta; btn bu baslalara ramen onlarn slam'a
samimiyetle bal kaldklan vurguland.ktan sonra,
padiahtan kendilerine yardm etmesi talebinde bulunul-
maktadr. Atta padiahn ne tr yardmlarda bulunabile-
26 Bu gelimeler baklanda ayrnil l bilgi iin bkz. Mehmet zdemir, "spanya
Krall'nn XVI. yzylefa Endls Mus10rnanlann Hcistiyanlatnna
Politikas (I)", Ankara Ordversitesi Ilahiyat Fakltesi Dergisi (A FD), XXXV
(1996), s.243-284.
27 RdWn,133.
28 Atn Arapa metni iin bkz. ei-Makkari, Ezhdru 'r-Riyd, Kabire 1939, 1.1 Q8-
115. Tlrl:e tercilmelen iin bkz. Azmi Yksel, "EndOis'ten ll. Bayezid'e
Yazlan Anonim Bir iir", Belleten, LU. 205 (Aralk 998) s. 1575-1583;
Benafri, 178-185. Ingilizce tercOmesi iin bkz. J:T:Monroe, ACurious Appeal
to !be Otloman Empire", Al-Anda/us, XXXI (1966) s.281-303.
SLAMI ARATIRMAL~ DERGiSi, CLT: 12, SAYI: 3-4, 1999
ceine de yer verilmekt~. bu balamda ondan hristiyan
lcra1 ve kralienin ya 492 anlamas erevesinde msl-
.manlara verdikleri can, mal ve din dokunulmazlna dair
taahhdlere bal kalmalarn ya da Endlsllerin mal-
lanyla birlikte Kuzey Afrika'ya gmelerine izin ver-
melerini salamas istenmektedir.
te bu ikinci elinin gelii sonrasndadr ki, Osmanl
ynetimince, daha ncek:j.nden farld olarak spanya'da
yaanan trajediye dorudan mdahale karar alnm ve
bu karar gereince, 159~'de Osmanl'nn hizmetine gir-
mi bulunan nl denizci Kemal Reis, 1505 ylnda bir
donannayla Akdeniz'e gnderilmitir. Kemal Reis ve
ona bal leventler bu sefer esnasnda, Maleka ve Balear
adalarn vnmular, bu arada ok sayda Moriskoyu
gemiler!e Kuzey Afrika ve stanbul' a tamlardr29.
Burada niin karadan da bir mdahale cihetine
gidilmedii sorusu akla gelebilir. Mamafih bu esnada
kara ordusunun gidecei tek gzergah olan Msr ve
Kuzey Afrika tamamyla Osmanl hakimiyeti dnda
olduu, aynca bit kara ordisunun spanya 'ya geii iin
stratejik neme sahip Septe ve Tanca'nn Portekizliler,
Merselkebir (Mersa'l-Kebir)'in ise 1505'te sp~yollar
tarafndan zaptedildii hatranacak olursa, byle bir
mdahale imkanszl :kendiliinden anlalm olur.
BARBAROS'UN YARDIMLARI
KemalReis' in Moriskolara yardm iingnderiliiyle
e zamanl olarak, aslen Vardar yenicesinden gelip
Midilli'ye yerleen Yakup isimli bir Trk spahinin olu
olan Barbaros da aabeyi Oru Reis'le birlikte Dou
Akdeniz'den Bat A.kdeniz'e geip korsanlk faaliyetle-
rine balam bUunuyordu. ki karde, Tunus 'ta
Halkulvadi'yi ve C:icelli'yi s edinerek aknlarn talya
laylanna kadar uzatillar. 1515 ylnda Yavuz Sultan
Selim (1512-1520)'in de desteini , alarak, daha sonra
Osmanllann Endlsllere yardmda kullanaca ana s
konumunu alacak oian Cezayir'i spanyol igalinden kur-
tarmak iin harekete getiler. 151 7' de bu hedeflerine
ulatlar ve Oru Reis Cezayir sultan ilan edildi. Ancak
151S'de spanyollar ve onlarla ibirlii yapan yerli
kabilelerle yaplan Tlemsen Sava esnasnda Oru
Reis'in lmesi sonucu Babaros yalnz kald. Onun bu
durumda ald en nemli karar, Osmanl himayesini .
talep etmek oldu. Bunun iin adamlanndan Hac
Hseyin'i Cezayir halknn bir ari.zas ile birlikte istan-
bul'a gnderdi.JO
29 Uznarl,l1;200; et-Temimi, ed-Devlen'l ~sma~. ll; Yksel. 1575.
rcOrnent Kuran. ...n. Bayezid'in Endls MsiOrnanlarnm yardm isteklerini
cevapsz brakt 1..-uvvetle muhtemeldir" deerleodinnesini yapmakta,
dolaysyla da Kemal Reis'in 1505'te gnderilmi olmasn pek muhtemel
gnnemel..edir. Bkz. "Cezair Trkleri'nin EndOIOs Milslllmanlann Kuzey
afrika'ya Nakli ve Nelicelerin, Entlilis'ten spanya/ya, Ankara 1996, s. 64.
30 Turan, V, 66. .
MEHMET OZDEMR

Arizada Endls'n igal ediliine ve dolaysyla kazand. Nitekim Ege Deni,zi 'bin gneyinde
Moriskolann igal altnda killima dikkat ekildikten Venedikwere ait b~unan :ve osinanl Devleti 'nin gven-
sonra; dmaniann (Portekizlile~ve spanyollar) doudan . lii asndan son derec~ nemli olan baz adalar (Paros,
ve batdan Cezayir' i kuatt, Cezayir haUa bu durum~a Antiparos, Skyros, Egina, Nakros, Andros, Kerpe vb.),
iken Oru ReiS ve Hayreddin'h imdatlarna yetitii ve onun tarafndan fethedildi. 25 Eyll . 153S'de Andrea
bu sayede dma:nn pskrtld, kendilerinin er-i Doria komutasindaki hal donanmasm Preveze
erifi uygulamada kararl ve Allah yolunda cibad meslek nlerinde hezimete uratah donmmann banda o vard.
edinmi Hayreddin'den ziyadesiyle memnun oldiklan, Yine onun sevk ve idare ettii Osmanl doanmas.
onim idaresi altnda Osmanl devletine tabi olmak ve bu Fransa ile yaplan ittifak sayesinde Marsilya' da
suretle dman tehlikesinden beri olmak istedikleri... gibi demirleyebilmiti. Ksacas Barb aros'la Osmanl deniz-
hususlar yer almaktayd31. cilii gcnn zirvesine ulam bulunuyordu34.
O srada Osmanl tahtnda oturan Yavuz Sultan te tam da byle bir zamanda, Endlsllere dair yeni
Selim, bu talebi tereddtsz kabul etmi ve Barb aros'a bir feryatname -daha stanbul'a ulat. Cezayir'e gm
yenierilerle topulardin oluan 2000 kiilik bir askeri Moriskolarca kaleme alnd kuvvetle muhtemel olan bu
birlik gndennitir32. feryatnameden anlalmaktadr ki, Barbaros'un stan
Osmanl 'nn himayesi ve desteini arkasna alan bul'a arlmas Osmanl denizcilii iin byk kazan
Barbaros'un bundan sonra stanbul'a davet elilecei olurken, Moriskolar asndan ciddi bir kayp tekil .
1_533 tarihine kadarki en nemli faaliyetlerden biri, etmiti. Zira Barbaros'un Cezayir'den ayrlndan sorua
Endjil'slleri kurtarmak maksadyla spanya kylarina Moriskolar byk lde sahipsiz kalmlard. Bu se-
birbiri-ardina seferler dzenlemek olmutur. O, bu ekilde bepledir ki, onlar bu feryatname ile tek bir ey istiyor-
bir taraftan spanya kylarm vurank sp_anyol devletini lard; o da Barbaros'un tekrar Cezayir'e gnderilmesi.
taciz ederken, dier ta:rnftan ok sayda Moriskoyu ~emi Arapa olan bu feryatnamenin muhtevasna gelince,
lerle Kuzey A.:fika'ya tayordu. Mesela 1529 senesinde hamd senadan ve mslmaniann halifesi olarak Kanu-
spanya kylinna gnderdii 36 gemilik bir filo, yedi ni'nin, tpk seiefleri gibi, slam'a ve mslmanlara olan
sefer yapp 70.000 dolaynda Moriskonun Cezayir'e hizmetlerinden bal1Sedildikten sonra, o esnada span
naklini salarmt33. Nitekim hemen aada zerinde ya'da eliisi Grrata ve civarnda mukim eraftan olmak
durulacak olan Moriskolarn 1541 ylnda Kanuniye gn- zere toplam 364 bin Endlsl'no bulunduu belir-
derdikleri mektupta da Barbaros'un bu hizmetlerinden t:iJmekte, devamla maruz kaldklar basklar sralanmakta
vgyle sz edilmekte ve onun Berchek, Cherclel ve ve yle denmektedir: Biz ve dinimiz slam zulme urad.
Tlemsen gibi blgelere yerletirdii Moriskolarn emn- Kafider dehet sayor ve bize ikence yapyorlar, bizi
eman ierisinde buralann imar ve gelimesi iin gayret atee atp yakyorlar. Dmanlar drt yanmuzdan bizi
gsterdikleri kaydedilmektedir. kuatt; zulme ve zarara uratldk. Bizi tek ~ir yaydan
boalp hedefini sektirmeyen oklarla vurdular... "
KANUN' YE MEKTUP
Feryatnamenin devarnnda Marib'de hkm sren
Bu ve dier baarl faaliyetleriyle Osmanl Sa'diler ve Vattasiler'den yakmlmaktadr. nk bunlar,
Devleti'nin dikkatini eken Barbaros, 28 Aralk 1533 Moriskolarn yardm arlarna kulaklann tkarnlar,
(ll Cernaziyelahir 940)'te Kanuni Sultan Sleyman din kardeliinin icap ettirdii yardm yapmarmlardr.
(1520-1566) tarafndan stanbil'a arld ve ok ge- Moriskolar Mariblilerle alakal bu yaknnada
meden 6 Nisan 1534 'te Cezayir-i B ahr-i S efid bulunurken sz Barbaros'a getirmekte ve onun kendiler-
Beylerbeylii payesiyle kaptan- deryala getirilmesiyle ine yapt yardmlar konusunda u vg ve takdir' dolu
Osmanl denizciliginin gelime seyri nemli bir ivme cmleleri sraiiDnaktadrlar: Allah yolunda cibad eden
mehu: veziriniz Hayred din (Barbaros) daima Marib
31 e-Temimi. "Ewelu Risale min Ebiili Mcdinei'l-Cezair ila's-Suhan Selim cl- lalkimn yannda yer alyordu. Cezayir'de iken bizim
Ewcl sene 1519", ei-Mece/let't-Tarihiyyeti'/-Maniyye, 6 (Tunus '976)
s.ll6-120; Rdvan, 136-138. Benafri (s.48), sOz konusu arizada Moriskolarn iinde bulunduumuz kt durumu grendi
iinde bulunduklan kt durumdan bahsedildiAini ifade ediyorsa da, bOyle bir Mslmanlar, padiahmza itaat ve ona muhabbet
bilgi bulunmamaJ.:tadr. Bunun yerine EndOlOs' n igal altnda olmasna iaret
edilmektedir. besleme konusunda ittifak ettii ve zat- alilerinin idaresi
32 Turan, V, 66; Kuran, 64. altndaki topraklarda l-llZU!, adalet ve hukuk hakim
33 ' ...MilsiOmanlar...Hayreddin Be' e haber gOnderOb istimdad eylcdiler.
Ha,Yreddin Be otuz alt pare kalita (I:Qrekli gemi) gOnderob varduklarnda olduu iin, biz de bu sebeple, veziriniz Hayreddin'~en
zerlerine gelen dilman bo211b ebi-i slam' gemilere aldlar... Yedi kere sefer yardm istedik, o da bize yardm etti. Onun yar~an
eylediler. slimiyyan cmle ka~ yakaya gen1b J.."'iffar elinden tahlis
eylediler... Bu defa yebni bin kadar mOdeccel geob Cezayir' de ve gayri yer: . sayesind~ ok sayda mslman, kafirlerin elinden kur-
lerde temekkOn etdiler. _Ekser cezayir halk .ol ecilden EndOlilslOdr" Katip
elebi, Tl{lltu '1-Kibr, Malha-i Amire, !saobulll41, s.18; Matbaa-i Bahriye, 34 Turan, V, 66; Feridun Emec~n. "Kanuni Sultan Sleyman Devri', Dotutat
stanbul 1329, s.40; ller, I, 9_4. Oiminri:e Biyrik fsinr'Tarilri,lstanbull99'2, ). 354 vd. -

288 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999

OSMANLI ENDLS MSLMANLARINA Y ARDlM ETMED M ?

tanlarak, slam topraklarma- yerletirtldi... " tan sonra Marsilya'da Fransz do~asyla birleti. yle
Feryatnamenin son losnnda ise Moriskolar, padiahtan anlalyor ki, Barbaros'un hedefi, buradan gneye doru
kendilerine yardm etmesini isteme~eydiler ki, bu lavnlarak spanya'y sktnnak ve bu suretle Moriskolar
balamda da bir tek beklenti ve temennileri vard, o da, Zerindeki basky kaldrmakt. Ne var ki, ok gemeden
yukanda ifade edildii gibi, Barbaros'un yeniden Fransa'nn spanya ile bir anlama imzalanas,
Cezayir'e gnderilmesiydi35. Barbaros'u bu bedefe ulamaktan alkoydu ve Osmanl
Peki, Kanuni bu yardm ansna nasl mukabelede donannas geri dnmek zonnda kald37. Uznarl'nn
bulundu? Kanuni dnemini Osmanl Devleti'nin .dini belirttiine gre3s, Barbaros bu esnada kendisi gitmese
siyaseti ve slam aJ.emi ile ilikiler asndan bir doktora de, ufak filolar gndererek spanya kylann vurdurmay
tezi erevesinde inceleyen Asrar'n duygusallk da ykl ihmal etmemitir. Bundan yaklak on be sene sonra
ifadelerine baklacak Qlursa, "...Osmanl mparatorluu 1558'de Osmanl doruinnas yeniden Fransz donan-
kuvvetinin zirve noktasnda bulunduu, mslmaniann rnasyla birlikte Akdeniz'de spanyollara kar bir sefer
liderlik mevkiini igal ettii ve kendisini btn dnyada- gerekletirdi ve Balear adalanna (Mayorka ve Menorka)
ki mslmaniann koruyucusu ve kurtancs sayd sra kadar ulat39. Kaynaklara yansmasa da, spanya'ya bu
da, ihtiya olduu zaman vazifesini yerine getirmedi ve kadar yaklam olan donanmann gerek ilk gerekse ikin-
Endls'n Arap mslmanlann kendi ballerine brak ci seferinde bir grup Moriskoyu kurtarm olmas ihtimal
t ... " Asrar devamla Osmanl Devleti'nin ne yapabile- d grlmemelidir.
ceine dair imkan ve ihtimaller zerinde dururken farkl Kanuni'nin stratejisinin dier ayan ise, Kuzey
alternatifleri sralamaktadr. Buna gre Osmanl, donan- Afrika ve Akdeniz' de kesin stnlk salama ve bu su-
masyla spanya'ya mdahale edebilirdi, bu olmazsa retle spanya'ya mdala}eyi daha kolay hale getirme
kendi ynetimi altndaki hristiyanlan, Moriskolara tatbik politikas olumaktayd. Her ne kadar Asrar, Osmanl'nn
edilen basklarn aynsnn bunlara da uygulanaca Moriskolan kurtarmak iin spanya zerine dorud~ bir
tehdidiyle rehin olarak deedendirebiiirdi ya da donanma gnderebilmesi ihtimalinin varlndan sz
Moriskolarn selametle Marib .lkelerine tanmalann ediyorsa da, Kanuni dnemiride Akdeniz'deki g den-
salayabilirdi. Asrar, bu ihtimalleri sraladktan sonra geleri gz nne getirildiinde, bu ihtimalir gerekleme
konuyu u hmm cmleleriyle tamamlamaktadr: "Fakat ansnn yok denecek kadar az olduu kendiliinden
bu hususta hi bir ey yaplmad. Bylece, bu ilgisizlik anlalr. Zira, bu dnemde Kuzey Afrika da sadece
Kanuni Sultan Sleyman dneminin harici dini poli- Cezayir Osmanl bakimiyet alanna dahildi. Trablusgarp,
tikasnn en byk ve hi unutulriayacak batalarndan ancak 1551 'de, yani Kanuni'ye gnderilen feryatname-
biriri tekil ediyor"36. den on sene sonra Osmanl hakimiyetine katlabilmiti.
Tarihi veriler, Kanuni dneminde, belki ksmen Stratejik nemi son derece fazla olan Tunus 1535'ten beri
Asrar' teyid edercesine Moriskolara ciddi saylabilecek spanyol hakiniyetindeyd.i. Gerek Fas idarecileri gerekse
bir yardmn yaplmadn ortaya koymaktadr. Ancak bu blgedeki dier az rnabaili hanedanlar, kendi iktidar-
mahiyette bir yardmn y~plmam olmas, Kanuni'nin lann muhafaza edebilmek iin spanyollarla dost olmay .
Morisko meselesine tamamen ilgisiz kald eklinde ' tercih etnekteydilero. Dou ve Orta Akdeniz'deki
anlalmamaldr. Olayann alondan Kanuni'nin bu Cebe, Malta, Sicilya, Korsika, Mayorka, Minorka gibi
konuda farld bir strateji izledii anlalmaktadr. Bu adilar, nemli birer deniz ss olarak dorudan ya da
stratejinin bir ayaguu Fransa ile ibirlii ierisinde dalayl bir biimde spanyollarn kontrolnde bulunuyor-
spanya'nn slatrlmas politikas tekil etmekteydi. du. Bu adalara nisbetle stanbul'un yanbanda sayla
Tezinde dorudan Osmanl Mrisko ilikileri zerinde bilecek Kbns bile Osmanl hakimiyetinde deildi. Bir
duran Benafri'nin tesbitlerine gre, 1541-43 yllan baka nemli ve gzden kanlmamas gereken husuS, .
arasnda Macaristan seferiyle megul olduundan, Osmanl donanmasnn ayn sralarda srf Akdeniz'de
Moriskolara dorudan bir yardmda bulunamam olan deil, Portekiz saldnlarn nlemek maksadyla
Kanuni, 1543 'te, Fransa ile ibirlii yaparak, spanya ve Kzldeniz, Basra Krfezi ve Hint Denizi'nde de faaliyet
talya'ya ait ehir ve kaleleri vurmak maksadyla gstenn~~ zonnda kalm olmasdr4. imdi, Orta ve
Barbaros'u AkdeDize gndermiti. 110 gemilik bir filoy-
la 28 Mays 1543'te stanbul'dan aynlan Barbaros, 37 Turan, V, 67; Benafri, 54; Enecan, X. 354-355.
38 Uzun~l, II, 383.
Messina, Reggio ve Ostia gibi talyan ehirlerini vurduk- 39 Ozuna, IV, 41-42; Emecan, X. 358.
40 lnnn, Nihayc, 385.
41 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Cengiz Orhonlu, xv Ason lk Yarsnda
35 Asrar, 283-28~; et-Temimi, "Risale min MOstimi Gmiita ila's-Sultan Kzldeniz Sahillerinde Osmaollar", TD, XVI (1962) s. 1-10; Salih Ozbaran,
Suleyt1an el-Kanuni sene 154t, ed-Devletu'I-Osmani-e ve Kadiwetu'I- osmanl mparatorlu~u ve Hindistan Yolu", TD. XXXI (1978) s. t3-141;
Muriskiwin, s.34-38; Rdvan, 139-142; Benafri, 186-188. Feridun Emecen, osmanl Siyasi Tarihi-Kurul~undan Kaynarca' ya,
36 Asrar, 286. Osmanl Devleti ve Medeniyeri T11rihi,lsanbul 1994, s.39-4L

SLA1vfi ARATIRMALARDERGS, CLT: 12, SAYI: 3-4, 1999 289 .

MEHMET ZDEMR

BanAkdeniz'de ispaiyol donanmasnn bu denli birar bir anlayn benimsendiini dnsek bile, bunun uygu-
l var iken, ay nca Portekiz'den kaynaklanan tehlike ve lamaya koruna ans hemen hi yoktu. Zira devletin
tehditler hertaraf edilmemiken, Osmanl'nn donan- tebasnn nemli bir kesimini hristiyanlar tekil etmektey-
masn dorudan spanya zerine gndennesi, kelimenin di. imdi, danda zaten bir hall cephesi olumu iken,
tam anlamyla sonucu tahmin edilemeyen bir maceraya "rehire politikas" ile ierideki hristiyanlan baslo altna
atlmaktan baka bir anlam tanazd. Dorusu, Osmanl alp honutsuzlua sevketmek, devletin i istikrarn boz-
idarecileri, devleti byle bir maceraya sokmayacak kadar maz nuyd? eride maduriyet psikolojisi yaayacak
tecrbe sahibiydiler. nk kiisel hayattan farkl olarak olan hristiyan teba, dandaki hal cephesinin yanna
devlet hayatnda maceraya yer olmad, herhalde onlar itilmi olmaz myd?
tarafndan da iyi bilinmekteydi. Bu sebepledir ki, Sonu olarak, Kanuni'nin Akdeniz politikasnda
Moriskolara yardm sadedinde spanya zerine macera Moriskolarn bir yeri ve arl olduu kesirdir. Bu
trnden dorudan ~ir sefer yerine, kah Kuzey Afrika'ya padiah, yukanda da ifade edildii gibi, yle anlalyor
yerlemek kah Fransa ile ittifak kurmak suretiyle ki, nce Kuzey Afrika ve Ban Akdeniz'e yerlemek,
spanya 'y sktrmak ve bu suretle Moriskolar zerinde- ardndan da Morisko meselesini kesin bir ZIIle kavu
ki basklan kaldrmak hedeflenmitir. turmak niyetindeydi. Trablusgarp, Ce~e ve Malta'nn
Bu politikann tamamen sonusuz kald sylene- alnmas, zaman .zamar talya ve spanya k:ylarmn
mez. Zira, kesin tarih vermek gerekirse, 1547-1562 yllan vurulmas bu hedef istikametinde atlm admlard. Yire
arasnda spanya'da Moriskolara ynelik basklarda bir. Turgut, Salih ve Piyale Reisler'ir Moriskolarn tan
gevemenin olduu, bir ok kez . engizisyon masna yardrnc olmalan da devletin bilgisi dnda
mahke:p.elerinin almalannn durdurulduu dikkat ek- deildi.
mektecl.i42. Bu gelimenin. Kanuni'nin takip ettii poli-
1568 SYANI VE O SMANLI
tikayla bir ekilde alakal olduunu niin druneyelirn?
te taraftan Kanuni dneminde Moriskolarn Marib'e Kanuni dneminde Osmanl donannasmn Bat
veya baka bir mslman yurduna tanmas Akdeniz'e doru ilerlemesi, tabii olarak Moriskolarla
istikametindeki almalar da tamamen durmu deildi. Osmanllar arasnda birtakm ilikilerin kurulmasn daha
Turgut Reis, Piyale Reis ve Salih Reis gibi Osmanl kolay hale getirmitir.45 Her eyden nce srgn neticesi
denizcileri spanya'ya kar bir ok sefer dzenlediler ve Marib topraklanna yerlemi Moriskolardan bir ksnu,
korsanlk faaliyetlerinde bulunan Moriskolarla ibirlii irtikam maksadyla spanya sahillerine yaptlklan licum-
ierisinde ok sayda Endlsly Osmanl topraklanna larnda Trk denizcilerle birlikte hareket etmekteydiler.
tadlat'3. Osmanl donanmasnn Akdeniz'de kazand her baar,
Asrar tarafndan, Osmanl'mn kendi ynetimindeki spanya'daki Moriskolan mitlendiriyor,46 sonuta onlar
lristiyanlar rehin olarak kullanmak suretiyle kurtulularmn ancak Osmanl sayesirlde mmkn ola-
Moriskolarn zerindeki baslalan kaldrma imkanna cana inanmaya sevkediyordu. Aslnda o dnemde slim
sahip bulunduunun ileri srlnesi, aratrmacnn bu dnyasnn en gl devleti Osmanl olduundan baka
devletin deer hkmlerini ve devlet ciddiyetini iyi trl dnmenin de imkarn yoktu. Bu sebepledir ki, d.apa
anlayamam olmasndan kaynaldansa gerektir. Her ey 1504 'lerde Vahran mfts el- Maravi de, Moriskolara
den nce Osmanl,_ bilebildi~ kadaryla, tarihinin bi
bir dneminde devlet felsefesinde byle bir anlay be- yaama hakknn lannln dile getirmitir. Patrik'i dinleyen Yavuz. sOz
nimsemenitir. nk, kendi snrlan iirdeki gayr-i konusu knranndan va:gemek zorunda kalmtr. Bkz. Ylmaz Ozuna, Slyok
Tililciye Tarihi, stanbul 1977, IV, 330;. Selahattin Tansel. Yavz Sultan Selim,
mslimleri, ister hristiyan olsun ister yahudi, kendi vatan- Ankara 1969, s.254; Osman Turan, Trk Ci/an HaJ.1miyeti Me/kurul, sanbul
da olarak telakki etmiti.r44. te taraftan, bir anlk byle 1993, I. 80-81; Hulusi Yavuz, Yemen' de Osmanl Hakiniyeti, stanbul 1984,
5.166-167.
45 Osmanllarn Ku~y Afrika'da hakimiyet salamalannda ve bu hakimiyeti
42 Lea, fle Moriscos, 1OOvd. devam ettinnelerinde Moriskolann nemli katkJS olmutur. Blgedeki
43 Lea, A History o{ tle lnquisition in Spoin, New Yoi; 1906, s.363 vd.; Osmanl idarecileri, ok sayda Moriskoyu orduda gorevledimi;tir. Soz geli-
Benafri,54. mi Ispanya kral O: Filip'in 1566'da Madrid'deki Fransz elisine yazd mek-
44 Bu telakkinin Osmanl Devleti'nin !<Ibi olduu hukuk dl~ni asndan tupta Cezayir'deki 15 bin iyi yetimi arkebOzcOden 6 bininin Morisko
arzettii Onemi an.layabilmek iin Yavuz'un 1520' den Once Balkanlarn hris olduwu belirtmekteydL Moriskolnr; silah, barut ima U ve gemi ynpurunda u.sta
tiyanlardan temizlenmesi ve bu hristiyanlann Avrupa'ya sillmesi, bOylece olduklar iin. bu O:z:llikleriyle Osmanl savurunasna katkda bulunnulardr.
Tuna' ya kadar olan topraklann Tork yurdu baline getirilmesi eklindeki tek- Oe taraftan, korsanlk faaliyetlerinde bulunan Moriskolar -ki saylarwn
lifmin ehQiislam Zenbilli Ali Efendi tarafndan "Reaya bi~ Allah'n emane- olduka fazla olduu anlalmal:tadr- hem intikam maksadyla iyi bildikleri
tidir" diyerek reddetmesini burada hatrlamakta yarnr vardr. Yine ayn Yavuz. spanya kylarn vuruyor hem de Osmanl denizcilerine ayn i~ iin yardmc
bir baka sefer, stanbul'daki bristiyanlarn Oldllrlmesini ve kiliselerinin oluyorlard. Baarl deniz:ilik faaliyetleri neticesinde bir ok Morisko gemi
ellerinden alnmasn istemi; ancak duruma mQzakere eden ZenbiUi Ali reisi seviyesine ulamtr. Ornek olarale Reis Ahmet Ebu Aliye el-buni. Reis
Cemali Efendi, Parik'e haber gnderip. padiahla grmesini istemitir. Blanquillo, ByQk Murad, Kaddoum, Kaak Ali, Reis Cevad ve Ebu Fehd d-
Parik bir rubban heyeti ile birlil-e Edirne'de padiahn buzuruna karak bem Guri adlan zikredilebilir. Bkz. et-Tenimi. ed-Devlen'/..O.mtvriyye, 12, 15;
Fatih Sultan Mehmet'in kendilerine verdii imtiyazlan muhtevi emnnarneyi Berufri, 132-133.
gstcnni hem de Kur'an'da cizye karlnda histiyanlara 46Leyln Sabba, "Sevrau Muslim1 rm51<!", el-Aso/e, 27 (1975). s. l36-141.

290 JOURNAL OF ISLA.MIC RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999

 OSMANU ENDLS MSLMANLARINA YARDIM ETMED M ?
gnderdii mehur fetvasnda47 onlara, Osma.llar
sayesinde rabata kavuabilecekleri umudunu alamay
zorunlu grmt.
Bu umudun tabil neticesi o larak Moriskolar
Osmanllarla daha fazla irtibata geme ihtiyacn hisset-
tiler. Yeni aratrmalar, Engizisyon mahkemelerinin
arivlerinde bu ilikilere delalet eden pek ok rnein
varln ortaya koymaktadr. Mesela Belensiye engizisy-
on mahkemesine ait bir raporda, 156i senesinde bu
ehirdeki Moriskolarn fakih P edro de Castro'nun deniz
laysndaki evinde Kuzey Afrika' dan gelen baz Osmarl
temsilcileriyle grtkleri ve bu grmede, gelecekte
karlruis dnlen bir isyan hareketi zerinde durul-
duu, aynca fakili P edro 'nun bu kiilerle sk sk mektu-
platnn mahkemede bizzat kendisi tarafndan itiraf
edildii kaydedilmektedir. Yine baka bir engizisyon
raporunda Aragon Morisko lannn da Osmanl ile bir
haberleme a oluturduklarna dikkat ekilmektedir. 4S
Bu ilikilerden haberdar olan spanyol idareciler,
bunun gelecekte dorabilecei tehlikeleri nleyebilmek
maksadyla bir dizi tedbir almaya yneldiler ki, bunlar
arasnda en dikkat ekici olan, Moriskolann iyice
sindirilmesini hedefleyen 1567 kraliyet femanyd. Bu
ferman gerei Moriskolarn yaad merkezlerin her
birine denetim ve gzetim naksadyla en az on ~er
hristiyan ailesi yerletirilecek ve bu aileler Moriskolarn
evlerine diledikleri zaman izinsiz girebilecekler, on bir
yan altndaki Morisko ocuklar ailelerinden alnarak
Mubteif blgelerdeki kilise okullarna yerletirilecekler,
Arapa konumak kesinlikle yasak olup sene
ierisinde herkes spanyolcay renecek, kadnlar araf
ve peelerini atarak hristiyan kadnlar gibi giyinecekler,
evlerde kesinlikle Arapa kitap bulundunlmayacak,
dn ve enliklerde ge!eneksel Morisko mzik ve
danslan icra edilmeyecekti49
Moriskolar , son derece ar ol3.!1 bu hususlann uygu-
lamaya k?nmasnn ~rtelenmesi iin yetkililer nezdinde
teebbslerde bulundulatsa da olumlu bir netice elde
edemediler. te taraftan bu fennann da taluikiyle gerek
papazlar gerekse taradaki idareciler Moriskolara ynelik
hakaretlerini artrdlar. 5o Bu arada Gmata' da baz fusat
. zengin hristiyanlarn tevikiyle Moriskolarn millkleri
gasbedilmeye balard.51 '
te btn bunlar sonuta Grnatal Moriskolar,
tutabilecekleri baka bir yol kalmad iin, 1568 se-
_nesinde isyana sevke~. Aslnda Katolik spanya'ya kar
47 Bu fetvarun metni iin bl:z. lnan, Nihaye, 342-344.
48 Benafri., 57.
49 Lea, 229; Mehme.t O:xlemir, Endliis Masl1nonlon /,Ankara 1994, s.2 13-214.
SO Sabba. 130..131.
5 1 syann ekonomik sebepleri hakknda geni bilgi iin bl:z. Nicolas Cabrillana
Ciezar, "Rebelion, guera y expulsion de los moriscos de Almeria (1568-
1571)', Los Cuademos de lo Biblioteca Espono/o de Tetuan, 13-14 (Junio
Diciembre 1976) s. 7 vd.; Sabba, 128.
SLANi ARATIRMALARDERGS, CLT: 12, SAYI: 3-4, 1999
isyan eden srf Moriskolar deildi. Benzeri baslalar
nedeniyle Almanya'da Protestanlar, Hollanda'da ise
Kalvinistler ksa bir sre nce isyan bayran amlar
d.52 Zaten Moriskolar da, o gnk spanya lcral II.
Filip'in bu isyanlarla megul olmasn frsat bilerek
yukandaki isyana teebbs etmilerdi.
Gmata'da balayp, ksa srede gneyde Marib'ten
gelebilecek yardmlar iin bir giri kaps konumunda
olan Meriyye'ye kadar ulaan isyann asl hedefi, artk
spanyol idarecilerin b~klara son vermelerini sai~
deil, bilaids Moriskolarn keif olarak yaadklar yer-
lerde lristiyan hegemonyasna son verip mstakil bir
siyasi yap olu~, yani bir anlamda Endlsl gn-
lere geri dnmekti. isyanclarn vaftiz ismi H emando de
Cordova y de VaJor olan ve Emevi slalesine mensup
bulunduu iddia edilen liderleri Muhammed b.
meyye'yi emir tanyip biat etmeleriS3 de bun gster-
mektedir.
Bu isyan iin yaplan hazrlklardan Babili(star
bul)'nin haberinin olup OOad ya da isyan planna
dorudan herhangi bir katksnn bulunup bulunmad
karanlkta kalan bir husustur. Yalnz, engmsyon kayt
larnda Babili adna Cezayir'i idare etml!kte olan Kb
Ali Paa'nn isyannn gerek hazrlanmas gerekse bala
masnda rol o~duu belirtilmektedir. Nitekim Belensiye
engizisyon mahkemesinde yarglanan Hieronimo
Roldan isimli Morisko'nun itiraflar eer doru ka~ul
edilecekse, Kh Ali Paa, isyan ncesinde bir heyeti
Gmata 'ya gndermiti. Heyet, Paa'nn organizasyon ve
silah temini hususlarna temas eden, ayncaisyann bir an
nce baiatlmasn isteyen bir mektubunu Moriskolara
ulatrmt.54 '
Unutulmamalcil~ ki, sz konusu isyan, o esnada
hnstiyanlk dnyasiru.n en gl devletine kar gerek-
letirilmi bir hareketli. Dolaysyla Moriskolar, her ne.
kadar balangta n
Filip 'in kuzeyde Kalvinistler ve
Protestanlar tarafindan karlan isyanlarla megul
olmasndan istifadeyle hristiyan gler karsnda st ste
baarlar elde ettile:se de dardan yardm almakszn bu
hareketi uzun sre devam ettirrneleri imkansz denecek
kadar zordu. Bu sebepledir ki, bir ka kez, dnemin
Osmanl padiah n. selim(1566-1574)'e mracaat etmek
zorunda kaldlar. Onlarn padiahtan yegane talepleri,
isyarun baarl olmas iin, .Osmarl donanmasnn
spanya zerine gnderilmesiydi.
Moriskolar tarafndan stanbul'a gnderilen mektu-
plara h~nz tesadf edilebilmi deildir. Buna m~il n.
Selim'in bu mektuplara cevaben gnderdii iki ferman
n~~ . .
53 Luis de Marmol CarVajal, Rebe/ioty costigo de los Moriscos, Malaga 1991, ,
s.93-94; Lea, Tle Moriscos. 237: L(s Caro Bot;oia. Los Moriscos del Reino de
Granada. Madrid /976. s. 174
54 Lea, The Moriscos, 279.
291
MEHMET ZDEMR

bugn elimizde bulunmaktadr. "Endlils ehalisine
hkm ki:" eklinde balayan, 1569(10 Zilkade 977) tar-
ihli ilk fernanda Moriskolann gnderdikleri mektupta
dile getirdikleri baz hususlar -ki bunlar arasnda
Cezayir'den gnderilen yardma da atfta' bulunulmak-
tadr- zetlendikten sonra, padiahn Endls'te olup
bitenleri ok yakndan takip ettii ve iyi bildii vurgulan-
makta, bununla beraber donanmann hemen gnder-
ilmesinin mmkn olmad ifade edilmekt~.
Fermanda, donanmann gnderilemeyi sebebi de ak
bir biimde yer almaktadr. Buna gre Osmanl bu esna-
da Kbns meselesi ile meguldu. Zira "Kbrs nam
cezirenin keferisi (Cenevizliler) nakz-i ahd idp; derya
yznde hulus-i niyyet ve safa-i tbet ile tavf- beytul-
lahil-haram ve ziyaret-i t7rbet-i hazreti seyyidii '1-enam
aleyhi efdal's- salevat ve 's-selam 'a tevecciih eden e/l-i
Isitim 'a ve sair t7ccar !aifesine killif taaddileri olma/o
isyan ve tuyanlar mukarrer olnan ... " o senenin
baharnda bu adann, yani K.bns'n fethine karar ver-
ilmitir. Binaenaleyb donanma Kbns'a sevk edilecektir.
Kbns'n fethi tamamland takdirde, donanmarun
spanya zerine gnderilmesi ve buraya asker kanlmas
padiabn yegane arzusudur55.
Bylece bu nemli belgeden anlal maktadr ki,
Osmanl, Kbns' hakimiyetleri altnda bulunduran
Cenevizlilerin mslman haclara ve taeiriere saldrmak
suretiyle Doq. Akdeniz'de husule getirdikleri istikrars
zl gidermek iin ncelii Moriskolar yerine Kbrs'n
fethine vermitir. Ancak buradan samyda Moriskolar'a
yardm meselesinin bi tartlmad anlamn da kar olarak bahsetmekte ve bu balamda isyamn lideri
mamak lazmdr. Zira bilhassa Sokullu Mehmet Paa,
donanmann Kbns yerine Moriskolara yardm iin gn-
derilmesi hususunda israr elmi56 ve fakat, anlalan o ki,
paann bu teklifinin uygulamaya konmas durumunda,
arkada kalan ve spanya'nn tabii mttefki olan
Cenevizlilerin, meydara gelecek boluktan istifadeyle
daha byk gaileler karabilecei endiesi, nceliin
Kbrs meselesinin halline verilmesi sonucunu dounnu
tu.
II. Selim, yuk~daki fermanla aym tarihi tayan bir
baka ferman da Cezayir beylerbeyi Kl Ali Paa'ya
gnderdi. Bu fernanda padiah, Moriskolara gnder-
ilende yer alan hemen hemen aym cmlelerle devletin
Kbns meselesiyle megul olaca iin, spanya zerine
SS Babakanlk Ariv~ M11imme De(leri. No:9, H01.iim:231, Tarih:IO Zilkade
917 Hicri(l 569~ Et-Temimi tarafndan Arapa tercOmesi ile birlikte n~redilen
bu fennann (ed-Davlet'I.Osmaniyye, 23-25) Latin harfleriyle yaplm tran-
. skribe metni iin bkz. Bcnafri. 189-191. Peevi' nin bu mOnasebetle verdiAi bil
gilede ciddi baz hatalarn bulunduAt mOahede edilmektedir. Mesela 1568" de
balayan Omata isyan 1570" de balam gibi gsterilmektedir. n. Selin' e
mQracaan bu tarihten sonra valci olduu ima edilmektedir ki, padiahn
Endllsliller" e gnderdii ferman 977(1569) arihini tadAJ iin bu cb doru 62 Donerne yakn lspanyol tarihilerinden Perez de Hia, Muhammed b. Omeyyc
deildir. Bkz. Peevi lbrahim Efendi, Peevi Tari/ri, Ha:z.rlayan: Bekir Sk
Baykal, Ankara 1981, s.343. . Villanueva, "El Mito de gran conspiracion morisca, IlCTES ll, Tunus 19114,
56 Ali Seydi. SoJ.//u Melmot Paa, Istanbul 1327, s.S; Benafri, 64.
donanma gnderilmesinin mmkn olmadn belirttik-
ten sonra, Kl Ali Paa'ya bu durumda kendisinin
Cezayir' den mmkn olan lier trl yardm
Endlsllere gndermesini, bununla beraber dmann
intikam maksadyla yapabilecei saldrlara kar da
. uyamk ve tedbirli olmasm emretmekteydi57.
Balangcndan beri zaten bir ekilde Grnata isyanna
mdalil oldu anlalan Kl _A li Paa, padialn emri
istikametinde asker, silah ve mhimmattan oluan bir
miktar yardm Moriskolara gnderdi. Bu yardm hakkn
da pek ok kant bulunmaktadr. Mesela Grnata isyaru
esnasnda hayatta olan spanyol tarihi Matias Escudero
(.15995), Cezayir'den Moriskolara yardmn devam
ettiini, bu erevede 40 geminin spanya'ya gnder-
ildiini kaydetmekte<fu.58. Et-Temimi'nin Haedo'dan
naklen aktard bilgiler biraz daha farkldr. Buna gre
Kl Ali Paa, padialn fermannn ardndan nce alt
gemi dolusu silah ve mhimmat sevk et:q.itir. Sonra
asker ykl 32 gemi daha gndermi, ancak bu gemiler
iddetli rzgar nedeniyle Meriyye nlerinde dalnutf59 _
Matias'n verdii bilgilerle Haedo'dan aktanlanlar,
byk bir ihtimalle ay m hususa delalet etse gerektir. Ama
netice u ki, Paa'nn gnderdii bu yardmlann o, az
nce de iaret edildii gibi, frtna nedeniyle Moriskolara
ulamamtr. Bir sene sonra Cezayir'den bu sefer 4000
tfek ve mhimmat- ile askeri eitim verecek 100 asker
sevk edilmifu60. Kl Ali Paa'nn gnderdii yardm
lardan Fransz eli Fourquevaux da, Catherine deMedi-
cis'e gnderdii 6 Ocak 1569 tarihli mektubunda dalayl
Muhammed b. meyye'nin yannda 400-500 civarnda
Trk'n bulunduu bilgisini vennektedir6I.
Yukarda iaret edilen 38 ya da 40 gemilik donan-
marun Meriyye nlerinde frtna nedeniyle dalmas,
Moriskolar asndan byk bir ansszlk olup, bu suretle
nenli bir yardmdan malrum kalmlard. te taraftan
bu gelimenin yannda, isyan mahalline gnderilen
Hseyin isimli bir yenieri aasmn Grnata'da yardm .
yerine "donanmann gnderilmesi iin gereklidir'' ciyerek
mal toplamas, aynca isyanclar arasnda ikilik kararak,
veya en azndan varolan ihtilaf derinletirerek isyann
lideri Muhammed b. meyye'nin ldrlnesine62 ve bu
57 Babakanlk Arivi, Mtlllmme De{leri, No: 9, HQJ..iim:204, Tarih;!OZilkade
977 Hicri (1569~ Ferrunn Latin harfleriyle yaplm transkribe metni iin bkz.
Benafri. 192-193.
58 Miguel Angel deBuene lbarra, "La Guerra de Granacb vista por los casellanos
del siglo XVIala luzde unmanuscrito inedito", Tunus 1980, s.94.
S9 et-Temimi, ~d-DovleruU)sna"iy)e, 19-20 (Fray D. De Haedo, Histoirc des
Rois d"Alger, Alger 1881, s.139' dan naklen).
60 lter, 146; Bcnafri 67.
61 et-Temimi, ed-Dev/em '/.()smaniyye, 20.
nin Trkler tarafndan 6ldQrlildOQnQ kaydemektedir. Bkz. Franciseo Maquez
s.272.

292 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999

 OSMANLl ENDLS MSLMANLAR.INA YARDIM ETMEDI Ml ?
gelimenin isyancJann zay:flatlmasna ve buna bal ceklerine dair ferman66 sonu vermeye balad.
olarak ellerindeki baz topraklan spanyollara kaptr Muhammed b. t)'meyye'nin 'ye!IDe isyann liderliiili
malanna neden olnas da isyann kaderi asndap olum- stlenen ~ulay AbduUah(Diego Lopez bn Aboo)'n sa
suz gelime! erdi. Moriskolar ite bu i.ld olumsuz kolu el-~abaki -ki Moriskolarn ezayir'le ilikilerinden
gelimeyi haber vermek ve yardm gnderilmesini temin o soru.mluydu67_ cepheyi terk eden ilk kii oldu. O bunun-
etmek maksadyla yeniden stanbul'a mracaat ettiler. la da yetinmedi, spanyol idaresi i.e ibirlii ierisinde
IL Selim "Mdeccel a'yamna hkm ki:" eklinde Morisko blgelerine giderek, OsmanlJar aleyhine pro-
balayan bir .ferman yeniden Moriskolara gnderdi. Bu poganda faaliyetlerinde bulundu.68 Hedef, yle anlal
fermancia o, dona.nmann ancak Kbns'tan kaynaklana.z:. yor ki, Osma.nllara olan gveni sarsmak suretiyle isyann
Venedik tehdit ve tehlikesinin izale edilmesinin ardldan d balanusn ortadan kaldrmak ve bylece isyancJann
gnderilebileceini bir kez daha vurguladktai sonra, d~ kolay teslim ol.:rullarn temin etmekti. Dorusu
Cezayir beylerbeyi Kl Ali'ye fennan gnderip, ondan spanyollar bu hedefe ulamakta fazla zorlanm.adlar.
hem yeni yardmlar yapmasn hem de Hseyin isimli Don Ju an'n askeri baanlan, IL F ilip 'in af~erman, el-
yenieri aasn cezalandrmasn istediini ifade etmek- Habalci'nin Osmanl aleyhtar propogandas ve bi,itn
teydi63. bunlara karlk Osmanl yard.mrun istenilen zamanda ve
Padiahn Kl Ali Paa'ya gnderdii ferman da istei:ilen miktarda ulaamamas, evet, ite btn bu fak-
bugn elimizde bulunmakta ve muhtevas itibariyle trler bir araya gelince Moriskolarn nemli bir blm
Moriskolara gnderilen ferman teyid etmekt~. Bir tpk ei-Habaki gibi teslim olmay tercih etti. Buna ra
baka ifade ile padiah bir fermancia sylediini bnde men isyan bir sre daha devarn etti, ta ki 1571 ylnda
tekrar ve teyid etmek suretiyle Morisko meselesine isyann lideri Mulay AbdpDa.l:. ldrlnce69 568'den
bakndaki samimiyeti ortaya koymaktadr ki, bunun da beri sren ve Endlslerin son dirili hamlesi olan bu
zaman zaman dile getiren Osmanl 'nn Moriskolar nemli hareket de son bulmu oldu. .
konusunda ikili davranm olabilecei iddia ve iltimalini Morisko isyannn tam da sonuna gelindii esnadadr
geersiz klan nemli bir kant olduunda phe yoktur. ki, Osmanl devleti kendisini bir sredir megul eden
Henz herhangi bir Osmanl kayna ya da belgesiyle Kbns' fetbederek (Eyll 570), donanmann spanya
teyid edilmemelde beraber, yukanda zikri geen spanyol zerine gnderilmesinin nndeki en ciddi engeli am
tarihi Matias ilgin bir bilgi daha vermektedir. Buna bulunuyordu. Ne var ki, Kbrs'n fethine tepki olarak
gre II. Selim stanbul'a gelen Morisko heyetini din- Papa'nn nclnde oluturulan mttefik hristiyan
ledikten sonra 2000 askerle birlikte silah ve mhimmat donanmasnn 7 Ekim 1571 'de nebahu (Lepanto)'da
tayan gemilik bir :filonun gnderilmesini kararlatr Osmanl dQnanmasn ar bir yenilgiye uratmas ve bu
nuur65. Mamafih, eer verilen bilgi doruysa, bu ye~lgiyle 1538'd~n bu yana sren Osmanl deniz
. Yardmn Moriskolara ulap ulamad, akbetinin ne gcnn stnlDn sarslmas, Moriskolara yardm
olduu, bugn aydnla kavumu deildir. meselesini tabii olarak imkansz hale getirdi.
te taraftan . IL Seli~, srf bu fermanlarta yetin- Osmanl bu yenilginin at yaralan sarmalda
memi, ayn srada isyan .halinde olan protestanlarla da megulken, br tarafta spanya, Morisko isyanna son
iliki kurarak onlan isyana devam etmeleri hususunda verir vermez, kendiliinden teslim e1anlara hi bir zarar
yreklendiimi ve yardm vaadinde bulunmutur. verilmeyeceine dair kraliyet fermannda yer alan kesin
. Padiahn bundan maksad, hi phesiz spanya'nn iki taahhdleri bir tarafa brakarak, Grnata ve civarnda
cephede birden megul olnasru temin etmek ve bu su- . yaayan 80 bin Moriskoyu, gelecekte Osmanl ile irtibat
retle Moriskolar zerindeki spanyol askeri tazyikini ha- kurmalarn imkansz hale getirmek iin, lkenin
fifleterek Morisko isyann uzun soluklu hale getirmekti. kuzeyindeki dalk ve krlk blgelere srd7o.
Ne var ki, Moriskolar cephesinde gelimeler, hi de zetle ifade etmek gerekirse, Kbns meselesi,
padialun arzulad istikamette gereklemedi. Daha Osmanl 'nn Moriskolara dorudan ve byk miktarda
nce varlna iaret ettiimiz isyancllar arasndaki anla bir yardm gndermesini engellemi, bu durumda devlet,
mazlk byd. talya'dan gelen spanyollann nl moriskolara yardm iini, Cezayir beylerbeyine havale
komutan Don Juan de Au stria'nn gayretleri ve bu etmitir. Cezayir .bey1erbeyi Kl Ali Paa, yardm iin
arada kral IL Filip 'in isyandan vazgeeceklerin affedile- elinden geleni yapuysa da, isyann dnemin en byk
devlet.Jerinden birine kar giriil.mi bir hareket olmas
63 Ba~bakanlk Arivi, Mulinne Del/eri, No:l4, Hakm:l99, Tarih:3 Sefer 970
Hicri. Fermann Latin harfleriyle ranskribe mei iin bl;.?_ Bena(ri.l94-195. 67 Carvajal, 192-193.
64 Babakanlk Arivi, Milrinme Del/eri, No:14, Hal..ilm:200, Tarih:3 Sefer 979 68 Carvajal, 2iS-227.
Hicri. Fernaun Latin harfleriyle transkribc mei iin bi;.?_ Benafri, 196-197. 69 Carvajal, 269-271 ;.Lea, The Moriscos, 262; Caro Baroja, 200; ciezar, 52.
65 Buene lbarra, 99. 70 SOrgn karan ve.neticeleri hakkndageni bilgi iin bi;.?_ Lea, Tle Moriscos,
66 Ciezar, 42. 263 vd; Caro Baroja, 203 vd.; nan, Niloye, 375.

iSLAM ARATIRMALAR DERGiSi, CLT: 12, SAY!: 3-4, 1999 293

 MEHMET ZDEMR
gerei karsnda,
onun yardunlan, moriskolann baanl
olmalanna yetmemitir.
YARD~ N frTFAK ARAYlLAR
nebaht yelilgisi Moriskolara yardm bir an iin
imkansZ hale ge_tinni olsa da, Osmanl'nn bu meseleyi
tamamen gndeminden karmas gibi bir sonu dour
mad. Bilakis, yenilgiden sonraki sene ierisinde donan-
mas~ yenileyen devlet, Moriskolara yardm iin yeni
yollar aramaya, bu erevede baz devletlerle ittifaklar
oluturmaya ve bu suretle spanya'ya toplu bir hcumun
inkanlanm hazrlamaya alt. Nitekim II. Selim,
1572'de Fransa kral IX. Charles'e bir mektup gnderip,
spanyaya kar ortak bir harekette bulunina teklifini
ulatrd. Ancak lcral bu teklife olumlu cevap vennedi.71
Engizisyon mabkemesind~ yarglanan bir protestan ve
bir moriskonun ikence sonucu yaptklan itiraflam gre,
Aragon Moriskolan 1573 senesinde isyan iin hazrlk
yapmaya balamlardr. Bu balamda nce Fransa'nn
Beam valisinden, soma Cezayir ve stanbril.'dan onay ve
destek sz alnmtr. Yalmz Gmata isyannn aratnlmas gereken bir konudur. Ayrca mektupta belir-
sndrlmesinde ba rol oynayan Don Juan, derhal
Belensiye1ye giderek Morisko}an silahtan anndrmtr.
Buna ramen, sz konusu isyan plan bir sre ertelendiyse
de tamamen terk edilmedi. ~ite~ yine engizi5yon
kaytlanna gre 1577 ylnda isyan iin btn hazrlklar hakknda, ufak bir ipucu sunmas bakmndan nemli olsa
amamlanmt. sy~ planna gre Fransa kuzeyden kara
lruvvetleriyle Aragon blgesine girecek, Osmail ise
byk bir donanma ile biri Bareelona ve Perpigna aras,
biri Denia, bir dieri de Mmsiye ve Belensiye aras olmak
zere noktadan hcuma geecekti. Yine spanyol
ynetimine 1582'de s.unulan .b ir baka raporda,
Osmanl 'nn Cezayir'le birlikte sz edilen plan tatbik.
etmek iin harekete getii, bunun iin Fransa'ya bir eli
gnderildii ve getirecei cevabn beklendii ifade
edilmekteydin.
Btn bu teebbslere ramen, bilinen bir gerek var
ki, o da, Morisko meselesinin halliiin Fransa ile biritti-
fak oluturulamam, dolaysyla da mterek bir askeri
hareketin gerekletirilemeni olmasdr. Mamafih, yak-
lak on be sene sonra, 1596'da, bu sefer Fransa
spanya'ya hcup. ve bu vesileyle Moriskolara yardm
iin Osmanl'ya ittifak teklif edecek, ancak devletin bu
srada ieride youn bir biimde sren Celali isyanlar, .
danda ise Avustwya cephesindeki ~valarla megul
bulunmas, bu teklife msbet cevap vermesine engel ola-
caktr.
Osmanl ynetimi, Moriskolara yardm iin Fransa ile
ittifak kurma teebbsleri sonusuz kalnca, bu sefer
Fas'ta hakimiyeti ellerinde bulundurai Sa'diler hanedan
71 Benafri, 73.
72 Lea, The Moriscos, 281-283.
294 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH; VOL: 12, NO: 3-4, 1999
ile ittifak oluturma aray iine girdi. Sa'di sul~
Abdulmelik zamannda balayan ve netice veren bu
aray, IL Ahmet el-Mansur dneminde en st seviyeye
ulat. Bu srecin en somut neticesi, Osmanl padialu
m. Mur a d(1574 -1695)'n sultan IL Ahm ed el-
Mansur 'a gnderdii bir mektuptur. Hicri 988 (miladi
1580) tarihli bu mektupta m M u rad, spanya'nn
Portekiz'i igal etmek suretiyle Fas iin oluturduu
tehlike karsnda, kendi adesiyle "sinesinde tad
slaffi hamiyetperverliin sonucu olarak" Sultan n.
Ahmed'e iki karde devlet arasnda ittifak anlamas
i..za.lanmasn ve imzalanan anlamann Ka'be'ye ve
Ravza-i Mutahhara:ya aslmasm teklif etmekte ve
devamla konumuz asndan son derece nemli u taah-
hdde bulunmaktadr: "ayet bu husus gerekleir ve bu
bina kurulursa, iki karde arasnda hi bir mesele kalmaz;
size yz gemi, iki kara ordusu, atlar ve muhtelif
yardunlar gndeririz. Bylece Endls' fetheder5in ve
senin sayende bu lke skntdan kurtulmu olur -inal
lah-"73. Padiahn bu teklifinin akibetinin ~e olduu
tilen miktarda bir yardmn yaplp yaplmad da kay-
naklara yansm deildir. Ancak unu biliyoruz ki, Fas
sultan Endls'n fethi iin )erlangi bir teebbste
bulunmamtr. Bu da Osmanlnn teklifinin akbeti
gerektir.
Osmanl ynetimi, bir taraftan ittifak araylarn
srdrrken dier taraftan, Cezayir ve Tunus'tan donan-
ma gnderip spanya'y sktrmay ve bu vesileyle
Moriskolann kurtanlmasna yardmc olmay ihmal etme-
di. Nitekim 1584 ylnda Murad Reis 10 kadrga ile
spanya sulannda olup, Alicante limann tahrip etti. Keza
Cezayir beylerbeyi Ulu Hasan Paa, Barselona ve
civarn tahrip edip, 2000 kadar Trk esiri kurtard. Bu
esnada bir miktar Moriskonun da krtanldn tahmin
etmek zor deildir74 Keza Cezayir'den hareket eden
gemiler de spanya laylanna art arda seferler dzenledil-
er ve dnlerinde ok sayda Moriskoyu Kuzey Afri-
ka'ya tadlar. Szgelimi 1584 ylnda Belensiyeli 2300
Morisko, bir sene soma ise Kalosa ehrindeki Morisko
nfusun tamarn kurtarld. Don Kiot(Don Quijote)
romannn nl yazan Miguel Cervantes de "korkun"
olarak niteledii bu seferlerden biri esnasnda esir al
narak Cezayir'e gtrlmt7S.
"OSMANLI Bizi KURTARACAK" BEKLEKTS
spanyol ynetimi, M_oriskolarla Osmanllar arasnda-
73spanyolca tercmesi ile bitlike aeredilen bu mel.:tup iin bkz. O. F. N., Dario
Cabaoelas, 'Proyecto de alianA enre los sulaes de Marruecos y Turquia",
Miscela{U!a de Estdios Arabes y Hebraicos, Granada 1957, s. 63-70.
74 Ozwa. IV, 351.
75 nan, Nihaye, 388.
OSMANLI ENDLS MSLMANLARINA YARPIM ETMEDI Ml ?
ki ilikilerin varln iyi bildii iin, bu topluluk zerinde
ok sk bir kontrol uygulamaleta olup, bu erevede sk
sk silah aramas yapmakta, aynca Akdeniz salili ile
ilikilerini kesrnek iin deiik tedbirleralmaktayd. te
taraftan Osmanl Devleti, XVI. Yzyln son yllarna
doru, ran ve A vustuya cephelerindeki savalar ve
Celali isyanlan gibi baka nemli i ve d problemlerle
megul olduu iin Moriskolar meselesini askeri balan
da eskisi kadar gndemine alamad. Daha dorusu,
Moriskolarla ilgilenme hususunu, merkezin meselesi
olmaktan kanp Tunus ve Cezayir.beylerbeyilerinin, bir
baka ifadeyle Garp Ocaklar'run16 ilgisine havale etti.
Ancak Moriskolar, spanya'mn nefes alnalann zor-
latrncak lde hasklanna ve Osmanl ilgisindeki azal-
maya ramen, kendilerinin bir gn mutlaka kurtulacak-
Ianna ve bu kurtuluun da yine Osmanl sayesinde ola-
cana dair umutlarm, spanya topraklanndan tamamen
kovulacaklar gne kadar muhafaza ettiler. Bu hususun en
nemli kamt, bizzat Moriskolar tarafndan kaleme alnan
La Profesia de Faray Juan de Rakoiya, Profrciya de
Sant Esidiriyo; El Palanto de Sant Esidiriyo ve
Rrekontamiyento de los eskandalos gibi eserlerde yaplan
kehanetler ve bu kehanetlerde Trklere yklenen misyon-
dur. Burada Tk ile kastedilenin Osmanl olduunda
phe yoktur. Bu eserlerde Trk, Moriskolarn din
kardei ve kurtancs olarak takdim edilmektedir.
Bu eserler arasnda yer alan ve Fatih Sultan
Mehmed 'e ait olduu ileri srlen bir Vasiyet'te padiah,
kendisinden sonra tahta oturacaklara fethetmeleri gereken
yerleri sualanakta ve bunlar arasnda spanya'y da say-
maktadr77. yle anlalyor ki, XVI. yzylda bu vasiyet
Moriskolar arasnda dilden dile dolamaleta ve buna bal
olarak Osmanl padiahun olunun Venedik'le birlikte
tm spanya'y ele ge~ek ve bylece Moriskolan kur-
tarmak zere sz verdiine inanlmaktayd. Yine Faray
Juwan de Rokaia'mn kehanetlerine gre, spanya'nn
zulm, fesat ve gnahlarla alkaland bir srada Kasm
isimli biri kacak ve krk iki ayda btn spanya 'y
fetbederek adaleti temin edecekti. Bu sonu, Trk idaresi
sayesinde saglanacak, slam'n sesi Belensiye'de,
Denia'da, biza'da ve Sicilya'daykselecekti. Moriskolar
76 Osmanl Devleti' nin Cezayir, Tunus ve Trablusgarp eyaletlerine XVI-XX
yOzyUar arasnda bu isim verilmeJ.:teydi. Garp Ocaktan' nda 300 yldan fazla
sllren Osmanl hakimiyeti dOneminde Osmanl uygarlnn siyasi.l..illtrel,
askeri ve ekonomik zellikleri bu O!kelerde yayld ve her alanda nemli
gelimeler salandL Garp Oeaklan' nn halk genellikle ArapveBerberi as!
lyd. Bunlara XV. Yz:yln sonlarnda ve XVI. yOzy!da EndO!Qs!Q mQs!Q.
mm!ar ve yahudiler katldL EodaJOs!D mQs!Omanlar yeni bir medeniyet anlay
getirirken, Tlk fitihler de idareci, asker ve ulema olarak etl:ilerini gsterdiler.
Sz konusu oeaklarda Arapa yaygn dil ol malda beraber siyasi alanda Tarke
de nem kazand. stanbul ile yaz~ma!ar Take yaplyordu. Garp Ocaklan
hakknda geni bilgi ve !iteratar iin bk.z. Atilla etin, "Gap Ocaktan, DlA,
Istanbul 1996, xm. 382-386.
17 Mercedes Sanchez A!varez, Algunos aspectos sobre los 1\rcos en la litera tu
ra de los Moriscos, Actas del Coloquio lntemacional Sobre Literatura
Aljanriada y Morisco, Madrid 1978, s.295-3 11.
SLAMi ARATIRMALAR DERGS, CLT: 12, SAYI: 3-4, 1999
arasnda yaygn olan bir baka sylentide ise, bir Morisko
liderinin kaca, onun Osmanl yardm sayesinde
spanya' y tekrar fethedecei, o gn Arapa bilmenin ok
nemli olaca, dolaysyla Arapann unutlmamas
gerektii vurgulanmaktayd78.
Bu kehanet ve sylentiler, Tiirk veya aym anlamda
kullamlan Osmanl kavramlarnn Moriskolar nezdinde
sahip olduu imaj ortaya koymas bakmndan, hi ph
esiz, son derece nemlidir. te taraftan bunlar, bask altn
da yaayan ve bu baskdan kurtuluu fiilen gerek-
lemeyen bir topluluUn, kurtulu midini muhafaza
etmek iin ne tr bir mekanizmay devreye soktuunu
gstenp.esi bakmndan da ay n bir neme sahiptir.
SRG N MORSKOLARA OSMANLI YARDlMI
spanyol ynetiminin XVI. yzyln banda uygula-
maya koyduu Endls mslmanlarn hristiyanlatrma
politikas, XVI. yzyln sonuna gelindiinde, yani tam
bir asr sonra, ortaya konan btn gayretiere ramen
byk lde baansz ~almt. Bir baka ifadeyle
zikredilen politikann muhatab olan Moriskolann, nitelik
asndan ne derili zayf olursa olsun, slam'la olan
balan kopanlamamt. Dala da nemlisi, bu topluluk,
kurtulu iin srekli bir aray iinde bulunuyor ve bu
erevede Fas, Fransa ve zellikle de Osmanllada gizli
ilikiler kuruyordiL Bu durumda Moriskolar, makalem-
izin balang ksmnda da bir vesileyle iaret .ettiimiz
gibi, spanya tarafndan her an yeni ve ciddi gailelere yol
aabilecek potansiyel bir "i tehdit kayna" olarak deer
lendiriliyor, aynca lkenin Katoliklik .erevesinde
salanmak istenen dini birliinin nnde artk iflalu
mmkn ol.rnayan bir engel olarak grlyorlard. te
XVI. yzyln sonu,na gelindiinde spanya ynetiminde
bu kanaat hakim olduu iindir ki, Morisko meselesinin
kkten zm iin yeni tedbirler zerinde duruldu ve
sonuta, spanya'da yaayan tm Moriskolarn lke d
na srlmesi kararlatnld79.
1609-14 yllan arasnda uygulamaya konan bu karar-
la yaklak 500 bin Morisko, mallarn mlklerini, daha
da nemlisi on aSrlik ata yurtlanm arkalarnda brakarak,
gruplar halinde Kuzey Afrika(Fas, Tunus, Cezayir),
Fransa, ngiltere, talya ve Osmanl hakimiyetindeki
Balkanlar, Anadolu ve Suriye'ye grnek zonnda
kaldlar.
Kendi z yurtlarndan koparlp bilmedikleri toprak-
lara srlmelerinin, normalde Moriskolar arasmda ac ile
tedirginliin i ie olduu derij bir zdrabn yaanmas
na neden olduunu tahmin etmek zor deildir. Ancak,
78 Benafri, 15.
19 SQrgQn kanrnn ahru, muhtevas v uygulanma biimi hakknda geni bilgi
iin bk.z. Pascua! Boronat y Borrachina, Los norlscos espanolesy su expulsion,
Grnnada 1992, Capitu!os XI-XIV; l.ea, Tle Moriscos, 292-365; Caro Baroja,
224-236; !nan, Nilayq, 393410; Cema!uddin, 205-264.
295
 MEHMET ZDEMIR
baz Morisim gruplannca bu srgn, nlerine kan ok
nemli bir frsat olarak deerlendiriliyor ve bunun iin
Allah'a krediliyordu. nk, kendi ifadelerine gre
onlar, bu sayede, ata topra olan Kuzey Afrika'ya gee-
cekler ve burada Trk sultannn himayesi allmda, ~
kleler olarak deil, zgr mslmanlar olarak yaama
imkanna kavuacaklard80 . .
Osmanl Devleti, bu srgn arneliyesi esnasnda da
Moriskolardan ilgisin} esirgemedi. Bu srada padiah olan
I. Ahmed (1603-1026), ngiltere, Fransa ve Venedik
nezdinde teebbslerde bulundu. 1610'da eli olarak
ngiltere'ye gnderilen Mteferrika brahim Ji;feodi, bu
lkeye iltica eden Moriskolarn ngiliz gemilerine konup,
salimen Osmanl topraklanna gnderilmesi ricasn
muhtevi bir mektubunu kral 1 Janes(1603-1625)'e
sundu. Ancak bu teebbs olumlu netice vermedi81.
Padiahn ayn maksatla Venedik douna gnderdii
mektup, bugn elimizde bulunmaktadr. Et-Tem.inl
tarafindan neredilen bu mektupta padiah, Venedik
doundan lkesi zerinden Osmanl topraklanna gemek
isteyen Moriskolara (mektupta mdeccel taifesi derunek-
te) yardmc olmasn, canianna ve mailanna zarar ver-
ilmesine frsat tanmamasn ve salimen Osmanl toprak-
Ianna ulamasn salamasn is~emekteydis.
80 Cema1uddin, 219.
81 Al:des Nimet Kunt. Tirk- ngiliz Manasebet/erinin Balangc Ve Gelimesi,
Ankara 1953, s. 174; Kwan, 66; Beafri. n. Kunt. Morisko kelimesinin
kar.l olarak "mQrQk ve 'berberi" kelimelerini kullanmaktadr ki, her ikisi
de doyu bir .:ullarum deildir. ' MQrQk' kelimesinin kaynan ve ne anlama
geldiini henz tesbit edebilmi deiliz. Belki bir yanl ol.:uma da olabilir. Ot e
taraftan Morisolann iinde B er beri aslllar olduu gibi Arap ve spanyol asl
llar da vardr. Dolaysyla EndOIOsiO bOt:n mOsiOmartlara delalet etmektedir.
Bu sebeple bu topluluun 'Berberiler' le zdcletirilmesi isabetli deildir.
82 Kuran'n ifadesine gOre Pro( Dr. Halil Sahilliolu'nun Venedik Devlet Arivi
(Atchivio Sato Di Veniza Buste 7-48/155 )'inde bulup bir fotokopisini kendi-
sine Onderdii bu belgeyi et-Temimi Arapa tercOmesiyle birlikte neretmi.tir.
Bkz.et- Temimi, ed-Devletu'/- Osmaniyye, 45-48, Latin harfleriyle transkribe
metni iin bkz. ,198-199.
296 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 12: NO: 3-4, 1999
1 Ahmed, Fransa ile arasndaki iyi ilikilerden yarar-
lanarak kral naibesi Marie de Medicis'e de bir mektup
gnderdi ve bu mektupta ona, Fransa' da iyi karl~
mayan ve baz skntlar yaayan Moriskolara iyi
davra.nlmas, mslman topi-akanna gmeleri iin
onlara yardmc olunmas ricasnda buluidu. Kuran, bu
mektubun ne derece bir fayda saladnn bilinmediini
sylemektedirS3. Buna mukabil Benafri, kral naibesinin
bu mektuba olumlu cevap verdii ve Moriskolarn tan
mas iin gemiler hazrlatt tesbitini yapmaktadf84.
Osmanl padiah, suf bununla da kalmad; bilhassa
Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeyilerine ferman-
lar gnderip, bu blgelere gelen Moriskolara zel bir
muamele uygulanmas, bu erevede onlara iyi davranl
mas85, mal ve mlklerine dokunlmamas, ekonomik
olarak glenneden kendilerinden vergi alnmamas
emrini verdi86.
Moriskolarn bir blm, Belgrad, Selanik, stanbul,
Adana, Sis ve am'a yerlemi olup, buralarn mahalli
idarecilerine de benzer emirler verildi. Aynca 1 Ahme~,
bu gmenleri desteklemek iin kendi adna yaptrd
Sultan Aluned Camii'nin vakflarnn bir blmn
onlara tahsis etti87.
83 Kuran ,66
84 Benafri.77,
85 Kuran ,66
86 Benafri, 81-82
87 Benafri. 81,